Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI vijayadevasura-saMgha granthAMka 15 triSaSTrizalAkA puruSa caritra parva-pahalA-dUsarA zrI AdinAthajI aura bharatacakravartI ke caritra parva pahalA tathA zrI ajitanAthajI aura sagaracakravartI ke caritra parva dUsarA kalikAlasarvajJazrImad hemacandrAcArya-racitta saMskRta graMthakA hindI anuvAda anuvAdakacaubIsatIrthaMkara caritra, jainarAmAyaNa, AdarzajIvana, mahAjana Adi graMthoM ke lekhaka-sAhityabhUSaNa zrI0 kRSNalAla varmA, - riTAyarDa hindI oNrganAijara myu0 skUlsa bambaI. -:prakAzaka :. goDIjI jainamandira aura dhArmika vibhAgoMke TrasTI [ mUlya pA~ca rupaye ]
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ -: prakAzaka :zrI goDIjI jaina mandira aura dhArmika vibhAgoMke TrasTiyoMkI ora se maMgaladAsa la0 ghaDiyAlI mAnada mantrI zrIjJAnasamiti, naM0 12, pAyadhunI, bambaI 3. [prakAzanake sabhI haka prakAzakoM ke adhIna hai| - mudraka :paM0 parameSThIdAsa jaina, jainendra presa, lalitapura (jhAMsI)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Vijayadevsur Bangh Beries No. 11 Trishashtishalaka Purush Charitra (Parv-First & Second) Written in Sanskrit by i Kalikal-Sarvajyap SHRIMADA HEMCHANDRACHARYA Translated in Hindi Dy Bahitya Bhooshan KRISHNALAL VARMA Retired Hindi organiser Municipal Upper Primary G. & M. Schools Bombay Published ng TRUSTEES OF GODIJI JAIN TEMPLE & CHARITIES, (Price Rupees Five Only)
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Publisbed by:-. . . . SHRI MANGALDAS L, GHADIALI : Jor The Mapagiog trustees of Shri Vijayadevsur sangh Gnan Bariti The Godiji Jain Temple and Charities, 12, Poynhoni, Bobay 3. . Printed byPandit Parmeshthidas Jain, Jainendra Press, Lalitpur (Jhansi)
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ Wwwwwww.w w.mmunathukinawww www win.wwwmam wwwwwwwwwwwwwwwimmmmmwiwrwwwmnwwwaniiwmwarummies zrI goDIjI jaina mandira aura dhArmika vibhAgoMke TrasTI hai 1. seTha gokaladAsa lallUbhAI / . 2. seTha pAnAcaMda rUpacaMda jhaverI mainejiMga TrasTI 3. seTha lakSmIcaMda durlabhajI 4. seTha bhAIcaMda nagInadAsa jhaverI 5. seTha phUlacaMda nagInadAsa hai 6. seTha ratanacaMda cunnIlAla dAliyA ___7. seTha lakSmIcaMda rAyacaMda saravaiyA hai. 8. seTha mohanalAla tArAcaMda je0 pI0 9. seTha mANekalAla cunnIlAla je0 pI0 10. seTha kezavalAla dhulAkhIdAsa . hai 11. seTa mUlacaMda vADIlAla 12. seTa raNachor3adAsa choTAlAla Wwwwwwwwwww WWW.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ warmwrowerowywyrwywwroomworrororovou he VINI The Trustees of ( Shri Vijayadessor Sangh ) THE GODLJI JAIS TEBIPLE & CHARITIES. mummmmwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwmmwmowwnnnnnn 1. Seth Gokoldas Lallabbai. 2. Seth Papachand Papchand Jhareri. 3. Seth Iazkichand Durlabbji. 4. Seth Bhaichand Nagindas Jhaferi. 5. Seth Palchand Kagindas. 6. Seth Patanchand Chundilal Dalia. 7. Seth Laxmichand Paichand Sarsaiya. 8. Seth Mohanlal Tarachand J.P. 9. Seth Baneklal Chunilal J. P. 10. Seth Kecharlal Balakbidas. 11. Seth Mulchand Vadilal. 12. Seth Ranobboddas Chhotalal
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI 1-prakAzakoMkA vaktavya 2-prastAvanA .. . parva pahalA ... pahalA sarga-caubIsa tIrthaMkarastuti (peja 1 se 8 taka) * RSabhadevajIkA pahalA bhava 'dhanAsArthavAha' kA vRttAMta (peja 10 se 34) [grISma aura varSAkA varNana (16-17) dharmaghoSa AcAryakA upadeza saMkSepameM jainadharma (23-34)] dUsarA bhavayugaliyoMkA aura kalpavRkSoMkA varNana (34-36) / tIsarA bhavasaudharma lokameM utpatti (36) / cauthA bhava-mahAvidehakSetra meM mahAbala (36-57 ) [ nAstika, mAyAvAda vagairA matoMkA khaMDana-maMDana (41-51)] / pA~cavA~ bhava-dUsare devaloka meM lalitAMga deva (58-75) [ caturgati kA varNana (66-71) ] chaTA bhava--mahAvideha kSetrameM vanajaMgha (75-85) / sAtavA~ bhavauttarakurumeM yugaliyA (85) / AThavA~ bhava-saudharma devalokameM deva (85).navA~ bhava-jIvAnaMda vaidya (85-63) / dasavA~ bhavaacyuta nAmaka devalokameM deva (13) / gyArahavA~ bhava-vajanAbha cakravartI (64.-110) [labdhiyoM kA varNana (101--105) bIsa pada yA sthAnaka (106-106)] bArahavA~ bhava-anuttara vimAnameM deva (110) /
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 [ = ] dUsarA sarga - sAgaracaMdrA vRttAMta ( 111--165 ) sAna kulakara (125-133) hA~ ma-devajI kI mAtAke caudaha svapna aura unakA phala ( 163-136 ) apabhadevafter janma, 26 kumAriyoMkA va 64 inhoMkA thAnA aura janmotsava karanA ( 136-173) nAmakaraNaM saMskAra, sthApana aura na ( 171-177) javAnI, rUpakA vargAta (177-180) sunaMdA (1962-181) vyAha (184-265) gRhasthajIvana, santAnotpatti, rAjyAbhiSeka, kalAoMkI zikSA (165-206) vasantavarNana, vairAgya (206-212) | tIsarA sarga - rAjyatyAga aura dIkSA (213-221) sAdhuyavasthA (221-238) zreyAMsakumArase prabhukA ikSurasa pAnA ( 238-213) Aditya pITha (244 ) dharmacakra (222-246 ) kevalajJAna (246-252 ) samavasaraNa (242-258) marudevI mAnAko kevalajJAna aura soca ( 25-263.) bharatakRta stutiH dezanA [ saMsAra kI asAratA, mokSa prAmike lie prayatta, jJAna-darzanaM cAritra ] ( 263 - 271 ) caturvidha saMvakI sthApanA, saikaDoM kA dIkSA lenA, caturdaza pUrva aura dvAdazAMgakI racanA / gomukha zradhiSThAyaka deva aura cakrezvarI zAsana devI (271-249) caturtha sarga - saMtoM kA vRttAMtaH, caudaha ratnoM kI prApti, chaH khaNDa pRthvI jIvanA (280-347) pA~ca varga bharata aura bAhubalIkA vRtAMta ( 385-131 )
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ [] : chaThA sargaH- paritrAjakoMkI utpattiH rAjakumAra kapilakA parivrAjaka honA, atizaya, aSTApada, samavasaraNa, bAraha parSadA, indrotsavakI sthApanA, vihAra (435-456) brAhmaNoM aura yajJopavItakI utpatti, bhAvI triSaSTizalAkApuruSa, zatrujaya, puNDarIka gaNadharAdi sAdhuoMkA nirvANa ( 456461) bhagavAna AdinAtha prabhukA parivAra, nirvANotsava (481-460 ) bharatakA aSTApada para mandira banavAnA aura prabhustuti karanA (461-503) bharatakA vairAgya, gRhasthAvasthA meM kevalajJAna, bharatakI dIkSA aura mukti (503-506). .. :: ... . . para dUsarA .. . ... .: pahalA sarga:-zrI ajitanAtha caritraH prathama bhava-vimala vAhana rAjA, rAjyatyAga, prajApAlanakA upadeza, dIkSA, samiti, gupti, parisaha (510-541) dUsaga bhava-vijaya vimAnameM deva (541-42) . dUsarA sarga-tIsarA bhava-tIrthaMkarakI aura sagara cakrIkI mAtAoMke caudaha caudaha svapna, svapnoMke phala, ajitanAtha-- jIko janma, indrAdi devoM dvArA janmotsava, sagarakA janma janmotsava (543-563) tIsarA sarga-donoMkA : bacapana, yauvana, rUpavarNana, vivAha, rAjyaprApti, tyAga, sagarakI rAjyaprApti, prabhukI dIkSA (564-626) guNasthAna, ajitanAthajIko kevalajJAna, utsava, samavasaraNa, dezanA, dharmadhyAna, ATha karma, caudaha rAjaloka (626-672) gaNadharoMkI sthApanA, adhiSThAyaka mahAyatA adhiSThAyikA ajitabalA, samyaktvakA mAhAtmya (672-684)
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ [10] bA~dhA sarga-magarakA chaH khaNDa pRthvI jInanA aura cakravartI pada pAnA (185-716) . pA~cauM sarga-sagara aura bhagavAna praznottara, rAkSasa baMza, magarake sATha halAra putroMkI yAtrA, aSTApada parvata, nAgendrakA sATha hajAra rAjakumAroMko jalAnA (720-737) chaThA sarga-indrakA brAhmagA banakara, sagarake daravAra meM jAnA, sugarakA zoka, addeza, bhagIrathakA gaMgAko samudra meM DAlanA, nakumArAdi sATha hajAra kumAroMke pUrvamantra, sagarakI dInA aura mukti, ajitanAyanIkA parivAra, ajitanAthalIkA sammedazikhara para nirmANa, nirvANa mahotsava (737-78) TippaNiyA~ koza zuddhipatra
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI goDo pArzvanAthAya namaH / / S prakAzakoMkA vaktavya zrI goDI pArzvanAtha jaina mandira aura dharmAdA vibhAgoM ke TrasTI mahAzayoMne jJAna vibhAgakI prAyameMse eka acchI rakama jJAnapracArake lie alaga nikAlI hai, aura jJAnapracAra meM usakA upayoga karane ke lie eka jJAnasamiti banAI hai| samitine uddezapUrtike lie eka pustakAlayakI sthApanA kI hai, usameM sabhI taraha ke hajAroM grantha haiM aura janatA unase lAbha uThAtI hai| aura eka graMthamAlA bhI AraMbha kI hai| usameM aba taka nIce likhe graMtha prakAzita hue haiN| . (1) zAkhavArtA samuccaya (2) kumArapAla bhUpAla caritra (3) navatattva bAvanI (4) suyagaDAMga sUtra bhAga 1 lA (5) paMca pratikramaNa sUtra (6) suyagaDAMga sUtra bhAga dUsarA (7) Jainism in Gujrat (8) seTha motIzAha (6) zrI bhagavatIsUtram [-yUnivarasiToke vidyArthiyoM ke lie ] (10) zrI. uttarAdhyayana sUtra [vidyArthiyoMke liye presameM] inameMse naM0 1, 2, 3 kI eka prati bhI sTAkameM nahIM hai / . aba isa granthamAlAke 15veM manakeke rUpameM, kalikAla sarvajJa zrI hemacandrAcArya racita zrI triSaSTi-zalAkA puruSa caritrake pahale va. dUsare parvakA hiMdI anuvAda, prakAzita kiyA jA rahA hai|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ [12] zrI triyaSTi zalAkA-punya-caritrakA sampUrNa gujarAtI anuvAda bhAvanagarase prakAzita huA hai| parantu isakA upayoga kevala gujarAtI bhASA jAnanevAle hI kara sakate haiN| vartamAnameM hiMdI rASTrabhASA huI hai| lagabhaga bIsa karor3a loga ise bolate aura samajhate haiN| isalie yadi hiMdI bhASAmeM graMtha prakAzita kie jAeM to usakA upayoga hiMdI nAnanevAle jaina aura jainenara sabhI kara sakeM, loga jainadharmako acchI taraha samajha sakeM aura jainadharmakA pracAra ho / yaha bAta apane sva. paMjAba kesarI, vayovRddha prAcAya zrI vijayavalamasUrIdharajIne hamako (jJAna-samitika kAryakartAoMko) samajhAI aura unhIMkI sUcanA aura preraNAse hamArI samitine saM0 2006 ke posa badrI 7 budhavAra. tA07-1-53 ke dina kAryakAriNIkI baiThakama, triSaSTi zalAkA puruSa caritra parva pahale aura dUsarekA hiMdI anuvAda prakAzita karAnakA prastAva kiyaa| usake anuvAdakA kAma prasiddha lekhaka sAhityamUpaNa zrIyuta kRSNalAla vamI ko sauMpA gyaa| zrI kRmAjAla varmA ajaina gharamai janma lekara bhI jainadharmaka abhyAsI haiM, itanA hA nahIM ve pUrNatayA janAcAra pAlate haiN| isalie yadyapi inake anuvAdameM apane siddhAMtoMke vimada kisI vAnakA pAnA saMbhava nahIM hai tathApi yadi kisI jagaha koI bhUla raha gaI ho to vinna pAThaka use mubArakara par3he aura hama sUcita kareM tAke vaha mUla sudhAra dI jAe / '. hiMdImApA jAnanevAle logoMka tira yaha graMtha prakAzita kiyA jA rahA hai| isakA mUlya lAgatase bhI kama rakhA gayA hai| zrAzA hai hiMdImApI hamAra ina prayatnako saphala banAne
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 13 ] sahAyaka hoMge aura hameM pUrA graMtha prakAzita karAnekA avasara deNge| svargavAsI, paMjAvakesarI AcAryadeva zrI vijayavallabha sUrIzvarajIkI, sAhityakA pracAra karanekI, prabala bhAvanA thii| usa bhAvanAko saphala banAne meM, yaha saMsthA jo kucha kara sakI hai usake lie vaha apaneko bhAgyavAna mAnatI hai| . nivedaka :1. pAnAcanda rUpacanda jhaverI 2. kezavalAla vulAkhIdAsa 3. lakSmIcanda rAyacanda saravaiyA 4. ratanacanda cunnIlAla dAliyA 5. narottama bhagavAnadAsa .6.. phatahacanda jhaverabhAI 7. mohanalAla dIpacanda caukasI 8.. choTAlAla giradharabhAI. ":: : maMgaladAsa lallubhAI ghar3iyAlI ( mAnada mantrI)
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA jainazAstra cAra bhAgoMmeM vibhakta hai| ve haiM: 1. dravyAnuyoga, 2. caritAnuyoga athavA kathAnuyoga, 3. gaNitAnuyoga aura 4. crnnkrnnaanuyog| 1. dravyAnuyogameM-tattvajJAna hai / isameM cha: dravya, va navatatva ityAdise sambandha rakhanevAlI bAta hai| yA yaha kahanA cAhie ki isameM saMmArake sabhI padArthokI utpatti, sthiti aura vinAzakA tAttvika vivecana hai| 2. caritAnuyogameM-mahAtmAoMke caritra AkarSaka zailImeM kahe yA likhe gaye haiN| inakA uddezya kathAoM dvArA manoraMjana karanA gauNa hai aura udAharaNoM dvArA jIvanako ucca banAnekI zikSA denA mukhya / / 3. gaNitAnuyogameM-gaNitakA viSaya hai| isameM kSetrakA pramANa, sUrya, candra, nakSatrAdikA va unakI gati vidhikA varNana ora ATha tarahakI gagita-paddhatikA vivaMcana hai| 1. cANakaraNAnuyogameM-caraNamattarI aura karaNasattarI hai| (dekho TippaNI nambara 1,5.) tripaSTizanAkA-puruSacaritra grantha caritAnuyogakA hai| isameM dama parva hai| haraeka parvameM bhinna bhinna caritra hai|
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ [15] nIceke koSThakameM unakI saMkhyA batAI gaI hai| 'parva tIrthaMkara cakravatI prati vAsudeva balabhadra | x ] 4 1 lA | x 2 rA 1 | 1 | x ! - |- | 2 3rA x x | xxxx - 4 thA .5 | 2 5 5 vA~| 1 | 1 | / 5 | x x | | | 2 - - - 7 vA~ 1 | 2 | 1 | 1 | 1 / 6 8 vA~| 1 | | 1 / 1 | 1 | 4 / . 6 vA~| 1 | 1 | x x | 2 10vA| 1 | - |- |- | | 1 kula / 24 / 12 / 3 | | | 3 / 1. pahale parva meM tIrthaMkara RpabhadevajI aura cakravartI bharatake caritra haiN|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ [16] 2. dUsara parva meM tIrthaMkara ajitanAthajI aura cakravartI magarakaM . caritra hai| 3.nAra parvameM pATha tIrthaMkaroMke (samavanAthajI, aminandana __jI, mumatinAthajI, padmaprabhujI, bhupAzvanAyajI, candrapramujI, . muvidhinAyanI aura zAntinAthajIke ) caritra hai| 4. cautha parvameM 5 tIrthakaroMke (zreyAMsanAthajI, vAsupuJcajI, vimalanAthajI, anaMtanAyanI, aura dharmanAthajIke,) do cakra.. bardiyoMke (mayatrA aura mananakumArake,) pA~ca vAmuvA~ka (tripRSTa, hipRSTa, svayaMbhU , puruSottama va punapasiMhake) pA~ca pranivAsudevoMka (azvagrIva, tAraka, meraka, madhu aura nikama) 'aura pA~ca balabhadroMka (acala, vijaya, madra, muprama va mudrshn|) caritra hai| 5 pA~catra parva meM tIthaMkara zrIzAMninAyatrI aura mavartI zrIzAMvinAyanIke caritra haiN| (cakravartI zAMtinAthajI hI aMta .. meM uyI bhava meM nIrthakara bhI hue haiN| eka hI lIva ekahI matrameM do pAlAkA punya huA hai|) ... . 6. chaThe patra meM cAra tIrthaMkaroM (thunAthajI, aranAthanI manlinAthajI aura munimuvanasvAmI ) cAra cakravartiyoMke (yunAthajI, aranAyanI, mumoma aura padma ) do vAsudevAMka (punyapuNDarIka aura. dattake ) do prativAmuvA~ka (bali aura .. prahalAda) aura do balamadrAMka (Ananda aura nandana) ala caudaha zalAkA puruSoMka caritra haiN| (inameMse kuzunAya jI aura apanAyalI ekahI bhavana cakravatI bhI harA aura tIrthakara bhI hue isalie jIva bAraha hI hai|) (kuMthunAthajI, itake ) do prativAda aura nandana)
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ [17] 7. sAtaveM parvameM tIrthaMkara naminAthajIkA, do cakravartiyoM ke (hariSeNa aura jayake ) vAsudeva lakSmaNa, prativAsudeva rAvaNa tathA balabhadra rAmake kula chaH zalAkA puruSoMke caritra haiN| 8. AThaveM parvameM tIrthaMkara neminAthajI; vAsudeva zrIkRSNa jI; prativAsudeva jagasaMdha aura balabhadra baladAUjI aise cAra zalAkA puruSoMke caritra haiN| 6. naveM parvameM tIrthaMkara zrI pAzvanAthajI aura cakravartI brahmadatta ke caritra haiN| * 10. dasaveM parvameM tIrthaMkara zrImahAvIra svAmIkA caritra hai / zalAkA purupoMke caritroMke sivA ina paryoM meM avAMtara kathAyeM bhI saikar3oM haiN| jina AtmAoMke adhikAra, zakti va sampatti manuSya bhavameM mahAna hote haiM aura jinakA usI bhavameM yA AnevAle kisI manuSya bhavameM mokSa jAnA nizcita hotA hai unako 'zalAkA puruSa' kahate haiN| vartamAna caubIsameM aise 63 zalAkA puruSa hue haiN| . - inameM se caubIsoM tIrthaMkara mokSa gaye haiN| bAraha cakravartiyoM . meMse dasa cakravartI saMbamadhAraNa kara mokSa gaye haiM aura susuma va brahmadatta cakrI naraka gaye haiM; ve agale kisI manuSya bhavase mokSa jAeMge; sabhI vAsudeva aura prativAsudeva tIna kaSAyI honese naraka gae haiN| bhaviSyameM kisI mAmuSya bhavase mokSa jaaeNge| kucha balabhadra vAsudevoMkI kI mRtyu ke bAda chaH mahIneke .. pazcAt mohabandhana kATa saMyamadhAraNa kara mokSa gae haiM aura kucha svarga gae hai; AgAmI kisI bhavase mokSa jaaeNge|
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ [18] ina zalAkA puzyoM meM zrAtmAe~ 56 hai aura svarupa 60 haiM, kAraNa, zAMtinAthajI, kuMthunAthajI tathA aInAthajI ekahI svarupameM tIrthakara bhI hapa haiM aura cakravartI bhI, isalie 63 mese 3 kama karane para. 60 svApa rahata hai| prathama vAsudeva tripRSTakA jIvahI mahAvIra svAmIkA jIva huaa| isalie cAra jIva tirasaTha nIbaoNmase kama karanese unasaTha jIva haiN| tirasaTha zalAkA purayoMkI mAtA sATha thiiN| kAraNa,zAMtinAtha, yunAtha aura arahanAtha ye tInoM ekahI bhavameM tIrthaMkara bhI the aura cakravartI bhI aMtigmaTha zatAkA punayA~ka pitA ekAvana hai| kAraNa, vAsudeva aura baladeva ekahI pitAkI naMtAna hona hai, isalie nI vAsudevoM aura nA baladevoMke pitA nau hue aura zAMni, juya aura agha ye tInoM ekahI patra meM cakravatI bhI the aura tInakara bhI the| isalie inake pitA tIna the| isa taraha kula bAraha kama karanese pitA ikkAvana hue| nIki matra ananta hAna hai, parantu zalAkA-puruSa-caritra meM tIyakaro jo bhatra die gae hai va anyaktva prApta karane ke bAda mona gaNa tatra na hI diyA gayA hai| jaise zrI RSabhadeva bhagavAnake taraha mavAMkA varNana diyA gayA hai| tIrthakara honevAlA AtmA samyaktra prApta karane ke bAda tIsaraM matrameM hI tIrthakara nAmakarmacAdhanA hai| tIrthakara nAmakarma bIma sthAnakomase eka-dIkI athavA bIsoMkI pArAdhanA karane se bacatA hai| bIsa nyAnokA varNana pahale parva prathama mRgama (106 se 108 pRSTha taka ) pAyA hai| imako bIma pada bhI kahata haiN|
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ [16] triSaSTi-zalAkA-puruSacaritra mahAkAvya hai; isalie isameM mahAkAvyake lakSaNake anusAra trAtuokA varNana,nAyaka-nAyikA varNana, deza nagarAdikA varNana aura yuddhakA varNana aura prAkatika dRzyoMkA varNana Adi haiN| yaha grantha'gujarAtake rAjA kumArapAlake Agrahase kalikAla sarvajJake nAmase khyAta zrImad hemacandrAcAryane saMskRtapadyoM meM likhA thaa| AcAryazrIne dasaveM parvakI prazastimeM likhA hai, "kumArapAlane eka bAra zrIAcAryase namratApUrvaka kahA, he svAmI Apa niSkAraNa upakAraka haiM / maiMne ApakI AjJAse narakagati ke AyuSyake nimittakAraNa zikAra, junmA, madirApAna ityAdi durguNoMke AcaraNoM kA niSedha kiyA hai| putrahIna mare hue AdamI kA dhana lenAbhI maiMne chor3a diyA hai aura pRthvIko maiMne arihaMtoM ke caityoMse suzobhita kiyA hai, isalie maiM vartamAnameM saMprati gajAke samAna huuN| pahile mere pUrvaja siddharAjakI prArthanApara Apane vRtti sahita siddha hema vyAkaraNa' kI racanA kI thii| mere lie bhI Apane 'yogazAstra' kI racanA kI thii| sAmAnya janatAke lie bhI Apane 'dvAzraya kAvya ' 'chandAnuzAsana' 'kAvyAnuzAsana''abhidhAna ciMtAmaNikoza' vagairA aneka grantha likhe haiN| yadyapi Apa sadA lokakalyANake kAma karate rahate haiM tathApi merI prArthanA hai ki Apa mujha jaise alpajJa logoMke lie triSaSTi-zalAkA-puruSa-caritra likheN| .: ... isI granthake pahale aura dUsare pauMkA yaha hindI anuvAda hai| jainadharma prasAraka sabhA bhAvanagara dvArA prakAzita mUla aura usake gujarAtI anuvAdase yaha anuvAda kiyA gayA hai| sabhAkA maiM kRtajJa huuN| mUlameM jo subhASita Ae haiM ve sabhI mUla saMskRta
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ [20] hI meM die gae haiN| aura nIce unakA hindImeM arthaM diyA gayA hai| zrI hemacandrAcArya eka mahAna AcArya hue haiN| kumArapAla inhIMke upadezase jaina banA thA ; inhIMkI preraNAse usane gularAtameM jainadharmakA pracAra kiyA thA aura amArI ghoSaNA karAI thI / AcAryazrIkA pratibhA advitIya thii| isIse unhoMne sarva viSayoMke anya likhe haiN| unake vistRta jJAnake kAraNahI logoMne inako kalikAla sarvajJakI upAdhi dI thii| pAzcAtya vidvAnoMne bhI inako mahAna vidvAna mAnA hai| projekrovIne pariziSTa parvakrI prastAvanAmeM likhAhai, "zabdAnuzAsanake samAna mahAna vyAkaraNake racayitA, abhivAna ciMtAmaNike samAna mahAna kozake banAne vAle, chandAnuzAsana ke samAna piMgala graMtha ke praNetA aura kAvyAnuzAsanake samAna kAvyakA nimANa karanevAlekI vidvattA kisI bhI tarahakI bhUloMko dUra karaneke liye kAphI thI 1x x x x hemacandrAcArthane yaha anya bar3IhI caturAIse likhA hai| apanI kathA pAThakoMke sAmane rakhane unheM pUrI saphalatA milI hai / isase acche anya honekI prasiddhi pAe hue pranyoMkI tarahahI pAThaka isa pranyako (triSaSTi zatAkA-punaya-caritrako) utsAha aura AnaMdase pddh'eNge|" rAvyasaMcAlanakI hareka bAta para dhyAna denevAle, hararoja rAjyasabhA jAnevAle aura itanA hote hue bhI satata anyaracanA karanevAle asAdhAraNa yuddhimAna, isa kalikAla meM sarvajJa ke samAna mAna gae mUrijIne jo anya race haiM ve sacamucahI janasamAjakI mahAna nidhi hai| isa nidhikI rakSA karanA aura
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ [21] isakA logoMmeM pracAra kara jainadharmakI mahattA bar3hAnA jainaptamAja kA mukhya kartavya hai| yaha hiMdI anuvAda svargIya AcArya mahArAja zrI vijayavallabhasUrijIkI AjJAke anusAra kiyA gayA hai| unhoMne prathama parvake do sagoMkA anuvAda dekhakara saMtoSa prakaTa kiyA thaa| unakA svargavAsa ho jAne ke kAraNa ve pUrA anuvAda na dekha ske| unakI icchA thI ki dasoM parvokA hiMdI anuvAda zIghra prakAzita ho jaae| pustaka presameM dI gaI usI samayase maiM bImAra hU~; aba taka bhI mujhe bImArIse pUrI chuTTI nahIM milI hai| isI kAraNa. se kucha zIpakoMmeM aura kucha dUsare sthAnoMmeM mAmAnya bhUleM raha gaI hai| yadyapi ye bhUleM aisI nahIM hai ki jinase kathAkA rasa bhaMga ho yA koI tAttvika bAta galata likha dI gaI ho tathApi jo bhUleM raha gaI haiM unake lie AzA hai kSamAzIla pAThaka kSamA kreNge| zIrSaka viSayasUcIke sahI mAne jAe~ aura dUsarI jagaha jo bhUleM jAna par3eM ve zuddhipatrase sudhAra lI jAe~; phira bhI koI chUTa gaI ho to vidvAna pAThaka use batAnekI kRpA kreN| hareka bAta acchI taraha samajhAne kI koziza kI gaI hai, jisa bAtakA spaSTIkaraNa mUlameM nahIM ho pAyA hai, usakA spaSTIkaraNa TippaNiyoMmeM kiyA gayA hai| koI bAta aspaSTa raha gaI ho to pAThaka sUcanA deneko kRpA kareM / vaha spaSTa kI jaaegii|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ [22] - hiMdI bhASAmeM zvetAmbara jainagrantha bahutahI kama hai, aisI dazAmeM zrI goDojI mahArAja jainamaMdira aura dhArmika vibhAgoM ke TrasTiyoMne yaha anuvAda prakAzita karAyA hai, isake lie ve dhanyavAvAI hai| AzA hai ve bAkI pATha patroM kA hiMdI anuvAda bhI zIghra hI prakAzita kara nvargIya zrAcArya mahArAjazrIkI icchA pUrNa kareMge aura ahiMsA dharmakA saMdeza samamta hiMdI jAnane vAloM taka pahu~cAkara puNya aura yazakI prApti kreNge| ' lakSmI hAusa leDI hArDina roDa, mAhIma, baMbaI 16. tA02-3-56) kRSNalAla varmA
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI triSaSTi zalAkA puruSa-caritra .. parva 1 lA-sargaH 1 lA. zrI AdinAtha caritra ... zrImadahate namaH . caubIsa tIrthaMkara-stuti zloka : sakalAhatpratiSThAnamadhiSThAnaM zivazriyaH / . bhUrbhuvaHsvastrayIzAna-mArhantyaM praNidadhmahe ||1kssaa jo sabake lie pUjAke sthAna rUpa haiM--pUjya haiM, jo mokSa-lakSmIke nivAsa rUpa haiM, jo pAtAla, pRthvI aura svargake Izvara haiM (tIna lokake svAmI haiM) una ahetoMke samUhakA hama dhyAna karate haiN| ... nAmAkRtidravyabhAvaiH, punatastrijagajjanam / kSetre kAle ca sarvasmi-narhataH samupAsmahe // 2 // [jo sabhI kSetroM meM, bhUta, bhavipya aura vartamAna tInoM kAloMmeM, nAmanikSepa, sthApanAnikSepa, dravyanikSepa aura bhAvanikSepa-ina cAra nikSepoMse tIna lokake logoMko pavitra karate haiM una ahaMtoMkI hama sevA karate haiN|]
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 tripaSTi zalAkA puruSa-caritra, parva 1. sarga 1. AdimaM pRthivInAtha-mAdima. niSparigraham / AdimaM tIrthanAthaM ca, RSabhasvAminaM stumaH // 3 // [jo pRthcIke prathama nAtha haiM, parigrahakA tyAga karane vAle prathama (sAdhu) haiM, aura prathama tIrthaMkara haiM, una RSabha svAmIkI hama stuti karate haiN| ahatamajitaM vizva-kamalAkarabhAskaram / amlAna-kevalAdarza-saMkrAMta-jagataM stuve // 4 // [jo isa jagatarUpI kamalake sarovarake lie sUryake samAna haiM, jinhoMne apane nirmala kevalajJAnarUpI darpaName tInoM lokoMko pratibiMbita kiyA hai (arthAt tInoM lokoMkI bAteM unako isa taraha mAlUma ho jAtI hai, jisa taraha bhAinemeM apanA-sAmane khar3e rahanevAle kA-saMpUrNa AkAra mAlUma ho jAtA hai), una ahaMta yajitakI (ajitanAtha tIrthakarakI) meM stuti karatA huuN| vizvamavya-janArAma-kulyA tulyA jayaMti tAH / dezanA samaye vAcaH, zrIsaMbhavajagatpateH // 5 // jagatake svAmI zrIsaMbhavanAtha (tIrthakara) ke vacana-jo dezanAke (upadezake) samaya bole jAte haiM, aura jo bhavya-jIva rupI bagIceko sIMcanemeM (pAnI pilAnemeM) jaladhArAke samAna hai, ve vacana-sadA yazasvI hote haiN|] anekAMta-matAMmAdhi-samullAsana-caMdramAH / . dayAdamaMdamAnaMda, bhagavAnabhinaMdanaH // 6 // [anekAMta (syAhAdmatarUpIsamudrako ullasita (mAnaMdita) karanema caMdramAke samAna zrIabhinaMdana bhagavAna badruta yAnaMda de|
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ ...... caubIsa tIrthaMkara-stuti. . 3 ghuskiriitt-shaannaagro-tejitaaNghri-nkhaapaali| . . bhagavAn sumatisvAmI, tanotvamimatAni vaH // 7 // [devatAoMke mukuTa (tAja) rUpI zANa (sAna) ke agale * bhAgake konoMse jinakI nakhapaMktiH camakadAra banI hai (yAnI -devatAoMke,Age Akara,caraNoM meM mukuTa sahita mastaka jhukAnese, nAkhUna camaka rahe haiM) ve bhagavAn sumatisvAmI tumhArI icchAe~ .. pUrI kreN| - padmaprabha-prabhordeha-bhAsaH puSNaMtu vaH zriyam / . aMtaraMgArimathane, kopATopAdivAruNAH / / 8 / / [aMtaraMga vairiyoM (kAma, krodhAdi) kA maMthana (nAza) karaneke lie kopakI prabalatAse mAnoM lAla ho gaI hai aisI, 'padmaprabha prabhuke zarIrakI aruNa (lAla), kAMti tumhAre kalyANakA (mokSa rUpI lakSmIkA) poSaNa kre|] zrIsupArzva-jineMdrAya, maheMdra-mahitAMghraye / / namazcaturvarNasaMgha-gaganAbhogabhAsvate // 9 // [caturvidha saMgha (sAdhu, sAdhvI, zrAvaka, zrAvikA) rUpI AkAzake vistArameM sUrya ke samAna camakanevAle, aura indroMke dvArA pUjita caraNavAle zrIsupArzvanAtha jineMdrako namaskAra ho|] caMdraprabha-prabhozcaMdra-marIci-nicayojjvalA / mUrtimUrta-sitadhyAna-nirmiteva zriye'stu vaH // 10 // - caMdraprabha prabhukI jo mUrti mUrtimaMta zukla dhyAnase vanI... 'huIsI mAlUma hotI hai, vaha tumhAre lie zAnalakSmI prAmikA
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA 4 tripaSTi zalAkA puruSa-caritra. parva 1. sarga 1. kAraNa ho / (numako usa mUrtika kAraNale mAnarUpI lakSmI mile|) karAmalakavadvizvaM, kalayan kevaLazriyA / acityamAhAtmyanidhiH, muvidhidhiyantu vaH / / 11 / / isa ilokameM Apa. hue. karAmalakavadvizvaM pada kA samAsa do tarahase karake, do tarahase usakA artha kiyA jAtA hai| (1) kara+Amalaka+va+vizva-hAthameM rakhe hue A~vakekI taraha vizvako (2) kara+amala++ +vizva [kara-hAtha; amalanirmala, ka-ala, bata-taraha; vizva-jagatako ] hAthame gaye hue nirmala jalakI taraha jagatako / [.. jo hAyameM rakhe hue A~calakI nagaha jaganako, apanI kevalahAnazrIse jAnanevAle haiM aura jo ciMtanIya (jisakI kalpanA mI na kI jA sake se) prabhAvakA khajAnA hai / suvidhinAtha maMgavAna tumheM samyakAla pAnamasahAyaka hoN| 2.jo hAthame ranca hupa nirmala jalakI narada jagatako, sapanI kevalamAnIsa jAnanavAle haiM aura jo acinanIya pramAvakai najAnA hai nuvidhinAtha bhagavAna, numako botra deN| sattvAnAM paramAnaMda-kaMdAnaMdanavAMbudaH / syAhAdAmRta-niracaMdI, zItalaH pAtu vA jinaH ||12|| [jIvoMka unnamase unnama AnaMdalA aMkura TanameM jo nabIna me samAna hai (arthAta jaina navIna mara jalana jamAnameM akrura, phaTane haivaisehI jinakI vANIta hRdayama
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ caubIsa tIrthakara-stuti . AnaMda hotA hai ) aura jo syAdvAdarUpI amRta ( upadezAmRta) carasAnevAle haiM ve zItalanAtha jinezvara tumhArI rakSA kareM] bhavarogArtajaMtUnA-magadaMkAradarzanaH / niHzreyasazrIramaNaH, zreyAMsaH zreyase'stu vaH // 14 // [jinakA darzana saMsAra rUpI rogase dukhI jIvoMke lie vaidyake samAna hai aura jo mokSarUpI lakSmIke khAmI haiM ye zreyAMsanAtha tumhAre kalyANakA kAraNa ho|] - vishvopkaarkiibhuut-tiirthkRtkrmnirmitiH|| surAsuranaraiH pUjyo, vAsupUjyaH punAtu vaH / / 14 // " [sArI duniyAkI bhalAI karanevAlA tIrthakara nAmakarma "jinhoMne nirmANa kiyA hai (pAyA hai), aura jo devoM, (bhavanapati, vyaMtara, jyotiSka, aura vaimAnika devoM), asuroM aura manuSyoM ke 'lie pUjya haiM ve vAsupUjya tumhArI rakSA kreN|] vimalasvAmino vAcaH, katakakSAdasodarAH / jayaMti trijagaceto-jalanairmalyahetavaH // 15 // - [nirmalIke cUrNakI taraha, sAre saMsArake logoMke cica rUpI jalako sApha karaneke kAraNarUpa zrIvimalanAthake vacanasadA jayavaMta hoN|]. . . . . . . svyNbhuurmnnspaarddh-krunnaarsvaarinnaa| : anantajidanaMtAM vaH, prayacchatu sukhazriyam // 16 // [jinakA karuNArasarUpI jala svayaMbhUramaNa nAmaka samudrake ...jasase spardhA karanevAlA hai ve anaMtanAtha jinezvara asIma mokSarUpI lakSmI tumako deN|]. . . :: :: : : /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 triSaSTi zalAkA punaya-caritra parva 1. sarga. kalpadrumamadharmANa-miSTaprAptI zarIriNAm / caturSAdharmadeSTAra, dharmanAthamupAsmahe // 17 // zarIra dhAraNa karanevAlajIvoMko, kalpavRkSakI taraha, cAhI huI cIja denavAla thora cAra tarahakA (dAna, zIla, upacAra bhAvanpa ) dharma batAnavAla zrIdharmanAthakI hama upAsanA. karate haiN| pRjA, sevA, bhakti, guNagAna karate haiN|) mughaasiidrvaagjyotsnaa-nirmliikRtdingmukhH| . mRgalakSmA tamAzAtya, zAMninAthajinostu vaH // 18 // jinakI vANIna.pI cAMdanIna dizAoM mantrIko nirmala kiyA hai aura loga (hiraNa) ke lakSaNavAla hai veyI zAMtinAtha numhAre andhakArakI zAMtika kAraNa baneM / (arthAt unake nimittale tumhArA amAna haTa jAe aura numako. zAMti mile| zrIcaMyunAyA bhagavAna, sunAyo'tizayadimiH / .. murAmugnanAthAnA-mekanAyostu vaH zriyaM / / 10 / / . [jo aMtizayoMkI samRdivAle haiM, aura jo devoM aura amurge svAmI indraka tathA manuSyoMke svAmI cakravartIke (indroM aura cakravatiyoMki mI ) advitIya svAmI haiM. ve zrI kuMthunAtha numhAre lie kalyANa rUpI lakSmIkI prAptike kAraNa ho| (arthAta una kAraNa tumako kalyANa madhI lakSmI .mile|] .. . . . . 1. cItI atizaya hote haiN| vistRta vivaMcana andameM TippanimeM dete|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ .... caubIsa tIrthaMkara-stuti aranAthastu bhagavA-caturthAranabhoraviH / - caturthapuruSArthazrI-vilAsaM vitanotu vaH // 20 // . [cauthe ArerUpI AkAzamai sUrajake samAna zrI aranAtha tumhAre lie caturtha puruSArtharUpI lakSmI (mukti) ke vilAsa kA vistAra kareM / (arthAta unake kAraNale tumako mukti mile|)] surAsuranarAdhIza-mayUranavavAridam / karmanmUlane hasti-mallaM mallimabhiSTumaH / / 21 // [suroM va asuroMke svAmI indra aura manuSyoMke svAmI cakravartI (iMdra aura cakravartI ) rUpI moroMke lie jo navIna meghake samAna haiM aura karmarUpI vRkSoMko ukhAr3aneke lie jo masta hAthIke samAna haiM una zrI mallinAthakI hama stuti karate haiM / ( arthAt jaise naye meghoMko dekhakara mora AnaMdase nAcane lagate hai vaise hI zrI mallinAtha bhagavAnake darzana kara iMdra va cakravartI AnaMdita hote haiM; aura jaiseM masta hAthI vRkSoMko ukhAr3a dete haiM vaise hI zrI mallinAtha bhagavAnane apane karmoko ukhAr3a kara pheMka diyA hai. isalie hama zrI mallinAtha bhagavAnakI stuti karate haiM / )] .. . jaganmahAmohanidrA--pratyUSasamayopamam / munisuvratanAthasya, dezanAvacanaM stumaH / / 22 / / 1. Are chaH haiN| varNana TippaNiyoM meM dekho / 2. puruSArtha cAra haiN| varNana "
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 viSTi zalAkA pupa-caritraH parva 1. marga 1. - - L - - [zrI muniyananAthakI jo vANI sArI duniyAkI mohanIya kamanpI nidrAma lie prAtaHkAlaMka samAna hai usa dezanA-vANIkI hama stuti karane haiN| (arthAta--jala sote hue prANI saverA hone para nAga jAne hai basa hI zrI munijhuMbatanAthakI upadeza-vANI munakara mohaka vA meM par3e hue prANI sAvadhAna hokara AtmanAthana karane lagate haiN|)] luTanA namanAM mRni-nimalAkArakAraNam / bAriplavA itra namaH, pAtu pAdanakhAMgavaH // 23 // [zrI naminAyaka vagaNAMka noMkI jo kiraNe namaskAra karane hue, prANiyoMki mastakapara par3atI hai aura jala pravAhakI taraha (unake diloMko) nimala karanekA kAraNa banatI hai. ve kiraNa numhArI rakSA kreN|] yaduvaMzasamRdduH, krarmaka mahatAzana / - ariSTanamimaMgavAna, bhUyAdvAriSTanAzanaH // 24 // . [jo aduvaMzanApI samutrake lie caMdramAke samAna haiM, aura jo kamanApI lagalaka lipa, AgaMka samAna hai. ve bhagavAna arienemi tumhAre. ariyako (duHkhoM va AphtoMko) nAza kreN|] kaimaThe dharaNeMdra.ca, svAcitaM karma kurvati / pramustulyamanovRttiH, pAvanAyaH zriyestu vaH // 25 // - 1. kapaTa aura yAdI nayA hinayimi delA ,
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ caubIsa tIrthakara--stuti - [kamaTa aura dharaNadra donoM apane apane yogya kAma karate the; paraMtu jina zrI prabhukI bhAvanA donoMke lie samAna thI ve zrI pArzvanAtha prabhu tumhAre kalyANakA kAraNa bneN|] .. kRtAparAdhepi jane, kRpAmatharatArayoH / / .. IpadvASpAyobhadra, zrIvIrajinanetrayoH / / 26 // . [zrI vIrabhagavAnakI jina A~khoMkI putaliyoMmeM aparAdha karanevAloMpara bhI dayA dikhAI detI hai, aura jo (usa dayAke kAraNa hI ) A~suoMseM bhIja jAtI haiM una A~khoMkA kalyANa ho| + + + + + .. ...Upara cauvIsa tIrthaMkaroMkI stuti kI gaI hai| unhIM cauvIsa tIrthakaroMke samaya meM bAraha cakravartI, nI arddha cakravartI (vAsudeva),nauvaladeva, nau prati vAsudeva hue haiN| ye saba isa avasarpiNI kAlameM isI bharatakSetra meM hue haiN| ye triSaSTi (63) zalAkA puruSa kahalAte haiM / unameMse kaiyoMko mokSalakSmI prApta 'huI hai aura kaiyoMko honevAlI hai| aise zalAkA-purupatva se suzobhita mahAtmAoMke caritra hama kahate haiN| kAraNa" . "mahAtmanAM kIrtanaM hi, zreyo nizreyasAspadam / " (mahAtmA logoM ke caritroMkA kIrtana karanA, kalyANa va mokSakA sthAna rUpa hai|). prathama bhagagana RSabhadevajIkA caritra kahA jAtA hai| unako jisa bhavameM samyaktva huA. usI bhavase yaha kathana AraMbha hotA hai| isIko unakA prathama bhava kahA gayA hai| (27 se 30) 1. varNana TippaNiyoM meM dekho| . . . . . 2. saMgama aparAdha karanevAlA thA usakI kathA TippaNiyoM meM dekho| 3-jo uso bhava meM athavA AgAmI bhava meM avazyameva mokSa jAne nAte hote haiM---unako zalAkA puruSa kahate haiN| .
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. prathama bhava-dhana seTha jaTTApa nAmakA eka (bar3A) dvIpa ( TApU) hai| vaha amulya samudroM tathA asaMthya (choTe choTe) TApuoM rUpI kaMkaNoM tathA baja vedikAmAle birA huA hai| yaha nadiyoM, kSetroM, aura ghara parvatAla muzAmina hai / usake vIcama. sone aura ratnoM vAlA maina parvata hai / baha jaMbuddhApakI nAmike samAna jAna par3atA hai| mana parvata eka lAkha yojana UMcA hai| vaha tIna mekhalAyAse muzAsita hai| (pahalI mantralA naMdana vana hai, dUsarA maitralA somanasa bana hai aura tIsarI menTalA pAMDaka dana hai|) usakI cUlikA (nitrarakI samatala bhUmi ) cAlIsa yojana kI hai, vaha aneka arhata-maMdiroMle nuzAmina hai| .. mena parvatakI pazcima tarapha videha kSetra hai| usameM kSiti pratipTina nAmakA nagara hai| vaha bhUmaMDala maMDana (alaMkAra) samAna hai| [33] - isa nagara meM 'prasannacandra' nAmakA gajA thA / braha dharma-kramama sAvadhAna thA / vana-vaibhavase vaha iMdraka samAna muzAmita hotA thaa| [3] .....- varSa kAta, kSetra kSetroM ko buddhA anaMbAlA parvata / -bArakoma vA Ara nAla kA maka bojana hotA hai|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama bhava-dhana sai usa nagarameM eka 'dhana' nAmaka seTha rahatA thaa| vaha sArI saMpattiyoMkA isI taraha Azraya thA jaise sArI nadiyoMkA AzrayaH samudra hai| vaha yaza rUpI daulata-. kA svAmI thA / usa mahatvAkAMkSI seThake pAsa itanA dravya thA ki jisakI koI kalpanA bhI nahIM kara sakatA thaa| usa [dravya] kA upayoga cA~danIkI taraha logoMko lAbha pahu~cAnA thaa:| dhana seTha rUpI parvatase sadAcAra rUpI nadI bahatI thI jo sArI pRthvIko pavitra karatI thii| vaha sabake lie sevya (sevA karane lAyakaH) thA / usameM yazarUpI vRkSake, udAratA, gaMbhIratA aura dhIrajarUpI uttama bIja the| usake ghara anAjake DheroMkI taraha ratnoMke Dhera the aura boroMkI taraha divya vastroMke Dhera the| jaise jala-jaMtuoMse samudra zobhatA hai usI taraha ghor3e, khaccara,U~Ta Adi vAhanoMse usakA ghara zobhatA thA / zarIrameM jaise prANavAyu mukhya hai usI taraha vaha dhanI, guNI aura yazasvI logoMmeM mukhya thA / jaise mahAsarovarake pAsakI jamIna jharanoMke jalase bhara jAtI hai vaise hI usake dhanarUpI jharanoMse usakI naukararUpI bhUmi bhI bhara gaI thI ( usake naukara bhI garIba nahIM rahe the| ) eka bAra usane upaskara (AbhUSaNa, kirAnA, vagairA). lekara. vasaMtapura jAnA sthira kiyaa| usa samaya vaha mUrtimAna utsAha mAlUma hotA thA / usane sAre zaharameM DhiMDhorA piTavAyA ki, "dhana seTha vasaMtapura jAnevAle haiN| isalie jinakI icchA ho ve unake sAtha cleN| ve jinake pAsa pAtra nahIM hogA unako pAtra deMge, jinake pAsa savArI nahIM:
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 viSaSTi zalAkA purupa-caritra. parva 1. sarga .. - - hogI unako savArI deMge, jinako madadakI jarUrata hogI unako madada dege aura jinake pAsa pAtheya. (yAtrAkI cIjeM yAra kharacake lie cana) nahIM hogA unako pAyeya deMge, mArgameM coroM, luTeroM aura zikArI jAnavarole rakSA kareMge, tathA jo azakta va gaMgI haoNga unakI apane bhAIkI taraha sevA-zupA kreNge|" (22-18) : phira jaba alavAna striyAna kalyANa karanevAlI maMgala. vidhi kI taba baha rathama baiThakara zubha muhartameM gharase ravAnA 'huA aura zahara ke bAhara aayaa| (42) vidA hote samaya Dhola bajA / usakI AvAjako logoMne "culAbA karanevAle logoMkI AvAja smjhaa| basaMtapura jAnekI icchA rakhanevAle samI zaharake bAhara, Akara. jamA ho ge| (50) usI samaya sAdhucaryAse aura dharmase pRthvIko pavitra karate hue dharmaghoSa yAcArya seThake pAsa yApa! unakA mukhamaMDala sUryakI krAMtike samAna sejambI thaa| - unako dekhakara seTa Adarasahita bar3A huaa| usane vidhi pUrvaka hAtha jor3akara AcAryako. vaMdanA kI aura dhAnekA 'kAraNa puuchaa| ___AtrAyane kahA, "hama tumhAre sAtha vasaMtapura aaeNge|" sunakara leTa yolA, "he bhagavana, yAja meM anya yA / (jaisa) sAtha rannane lAyaka (dharmAtmAmAkI mujhe AvazyakatA thI vaise) Apa mere sAtha cala rahe haiN| Apa bar3I khuzIse mere sAtha clie|". . . . . . . .:: :
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama bhava-dhana seTha 13. - - phira usane apane rasoiyoMko AzA dI, "ina AcArya mahArAjake lie tuma hamezA anna-pAnAdi taiyAra krnaa|" ":. : AcArya bole, "sAdhu aisA AhAra-pAnI lete haiM jo unake lie na banAyA gayA ho. na banavAyA gayA ho, yA ne saMkalpa hI kiyA gayA ho| he seTa, kUmA, bAvar3I aura tAlAbakA jala bhI-yadi agni vagairA se acita na banAyA gayA ho to-sAdhu grahaNa nahIM krte| yahI jina zAsanakA vidhAna hai !(56-57). - usI samaya kisIne Amose bharAhuA thAla lAkara seTake sAmane rakhA / una pake hue AmoMkA sundara raMga saMdhyAkAlake phaTe hue vAdaloMkAsA thA / seThane bar3e AnaMdabhare manase AcAryako kahA, "Apa' ye phala svIkAra kara mujhe upakRta kiijie|" ___AcAryane kahA, "he zraddhAlu, aise sacita phaloko khAnakI bAta to dUra rahI sparza karanA bhI sAdhuoMke lie varjita hai|" . . seThane kahA, "Apa kisI mahA kaThina vratake dhArI haiN| aise kaThina vratako catura manuSya taka, agara vaha pramAdI hotA hai to, eka dina bhI nahIM pAla sktaa| phira bhI Apa sAtha clie| maiM Apako vahI AhAra dUMgA, jo Apake lie ... grAhya hogaa|" isa taraha kaha, usane vandanA karake muniko vidA kiyA / [58-62] .... seTha apane caMcala ghor3oM, U~To, gAr3iyoM aura bailoMke sAtha isa taraha Age bar3hA jaise samudra [jvArake samaya ].
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 triSaSTi zandrAkA puruSa-caritra. parva 1. sarga 1. - - - caMcala jalataraMgaoNse Age bar3hanA hai| AcArya bhI apane sAdhuH parivAra sahita ravAnA hue / sAdhu aise mAlUma hote the, mAnoM ve mUrtimaMta mana guNa aura uttara guNa ho| [63-64] ___ maMtraka Age dhana leTa calatA thA aura usake pIche usakA mitra maNimadra calatA thA ! usake donoM tarapha ghur3asavAra cala rahe the| usa samaya yAkAza, saTake sapheda chatraoNse 'zaradaRnukaM bAdalole ghirA humAmA aura mayura-chatrAsa [mArapavAra yane trAsa] pI Rnukke bAdalonle ghirA humAnA mAlUma hotA thaa| vyApArako mArI cIjoko U~Ta, traila, khaccara aura gaMdha isa taraha uThApa, lie, jA rahe the jaise pRthvIko dhainavAna baddana karatA hai| vegale calane hae roka para kara pRcIpara Tikate the aura kara uThane the yaha samajha meM nahIM AtA thA, isase ve pale mAlUma hone the, mAnA mRga hai / aura carAkI pITha para lade hue cora uchalane hara phailakara aise mAlUma hote the mAnoM ur3ane paMkhiyoMke paMnna hai|[65-68] bar3I bar3I gAr3iyA~-jinana baiThakara yuvaka cala sakate thecalatI huI aisI mAlUma hotI thIM, mAnA ghara jA rahe hai|[19] pAnI le jAnevAla bar3e zarIroM aura kaMyA~vAle maile aise 'jAna par3atathe mAnoM bAdala-z2amIna para utara pAra, haiM aura logoMkI pyAsa bujhA rahe haiN| (70) upaskaoNla bharI calatI huI gAr3iyAMcI aAvAja aisI mAnuna hojI zrI mAnoM bhArale dabI huI pRthvI cillA rahI 1-TayanI dekhii| zAroM anukara dhanavAna pRthvI hicI huI hai|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ : : prathama bhava-dhanaseTha bailoM, UToM aura ghor3oM (ke pairoM) se ur3I huI dhUli AkAzameM isa taraha chA gaI ki dina bhI sUIse vIMdhA jA sake pele aMdhakArase pUrNa ho gayA / (72) / ... bailoMke (galoMmeM ba~dhe hue) ghaMToMkI AvAjoMne 'mAnoM dizAoMke mukhauMko bahirA banA diyA thA / camarI mRga (surA goe~) aAvAjole Darakara, apane baccoM sahita, kAna khar3e kie 'dura khar3I (AvAjoMkI tarapha) dekha rahI thiiN| (73) :. . bahuta vojhA uThAkara calate hue U~Ta apanI garadane TeDhI karake vRkSoMke agale bhAgako bAra bAra caattte.the| (74) , jinakI pIThoM para (mAlase bhare) thaile rakhe the ve gadhe apane kAna khar3e aura garadane sIdhIkara eka dUsareko kATate the . aura (calate hue) pIche raha jAte the / (75.) . - hathiyAra baMdaranakoMse ghirakara calatA huA seTa pesAmAlUma hotA thA mAnoM vaha vajrakepiMjaremeM baiThA jA rahA hai / (76) - bahutasA dhana aura sAmAna lekara jAte hue sArtha (vyA'pAriyoMke samUha ) se cora aura luTere isI taraha dUra rahate the jaise maNidhara sarpase loga dUra rahate haiM / (77) seTa dhanavAna aura garIva sabake yoga-kSemakI (kuzala. maMgalakI) samAna bhAvale dekhabhAla karatA thA aura vaha sabake sAtha isa taraha calatA thA jaise yUthapati hAmI sava choTe-bar3e hAthiyoMko sAtha lekara calatA hai| khuzIse camakatI A~khoMke sAtha loga usakA Adara karate the| yaha sUryakI taraha, prati dina, Age bar3hatA thaa| (78-76) * yoga-aprApta vastukI prApti kraanaa| kSema-prApta vastukI rakSA krnaa|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 triSaSTi zalAkA puruSa-caritra parva : sargaH 1. grISma varNana sarovaroM aura nadiyoMke pAnIko, rAtakI taraha... kama karanevAlA (garamI ke dinoMmeM nadiyoM aura tAlAboMkA pAnI sUkhatA hai aura rAta choTI hotI haiN|) musAphiroMke lie. dukhadAyaka bhayaMkara garamIkA mausama A phuNcaa| bhaTThIMkI AgakI taraha asahya lUe~ (garama havAe~) calane lgii| aMgAroMke samAna garama bRpako sUraja cAroM tarapha phailAne lagA sArthaka loga raste aAnevAle vRkSoMke nIce calate calate ruka kara thor3A thor3A vidhAma lete hue Age bar3hane lge| pAnIkI hareka pyAUpara jAkara loga pAnI pIne aura thor3A leTane lge| bhaise apanI jIbha bAhara nikAlane lage; mAnoM nisAsani unako vAhara dhakela diyA hai| ve calAnevAloMke grAghAtAMkI (lAThI vagairaka mArakI)kucha paravAha na kara kIcar3ama ghuTane lge| sArathI cAdhukole pITate the to bhI baila mArakI paravAha na karate hupa.vRnoMkI. jo vRtarastAMsaM dUra hote the unakI, chAyAma jAM khar3e hote the| moma jaise lohekI garama kIla laganasaM pighalane lagatA hai vasahI mUrajakI garama kiraNeM laganeMsa logoMke zarIra pighalane lage (unake zarIrosaM pasInA bahane lgaa|) yAgarma tapAra hue lohakI taraha sUraja apanI kiraNoMko garama karane lgaa| mArgakrI ghRla kaMDAlI bhRmalI jalane lagI / lAyakI .. striyA~ mArgameM pAnavAlI nadiyoMma (jahA~ vahAba na ho aura . eka tarapha nadI meM pAnI bhara rahA ho ) itara.kara nahAne yAra kamalinIkI iMDiyA~ toisara galAmeM lapaTane lgiiN| pasInasa tara kapar3e pahane hue liyA galI mAlama hotI thIM, mAnoM ve abhI nahAkara bhAga kapa pahane pA rahI hai| musAphira loga DhAka, tAipatra, hitAla (choTI jAtikA eka khajUra),
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... prathama bhava-dhanaseTha 17 kamana aura keleke pattoMke paMkhe banA banA kara havA karane aura apane zarIrakA pasInA sukhAne lge| (80-88) . . varSA Rtu phira garamIke mausamakI tarahahI musAphiroMkI gatiko rokanevAlI meghoMke cihnoMvAlI varSA Rtu (bAriza kA mausama) AI / yakSakI taraha dhanuSa dhAraNa kie aura jaladhArA rUpI bANa varasAte AkAzameM megha A cddh'aa| sAthake sabhI logoMne bhayabhIta najarase usako dekhaa| bAlaka adhajalI lakar3I lekara jaise dhumAte aura DarAte haiM vaisehI,megha vijalI camakAkara sAthake logoMko bhayabhIta karane lgaa| AkAza taka gae (bahuta U~ce U~ce uchalate) hue jalake pUrane musAphiroMke diloMkI taraha hI nadiyoMke kinAroMko tor3a ddaalaa| bAdaloMke pAnIne jamInake U~ce aura nIce sabhI bhAgoMko samAna banA diyaa| ThIkahI kahA hai:___"jar3AnAmudaye haMta vivekaH kIdRzo bhavet / " - [1. jar3a (mUrkha) logoMkA udaya hone para bhI, unakI tarakI hone para bhI, unameM viveka kaise A sakatA hai ? 2. jala jaba bahuta bar3hatA hai taba usameM viveka nahIM rhtaa|] - jala, kA~ToM aura kIcar3ake kAraNa mArga 'durgama ho gayA thA, isalie usapara. eka kosa calanA bhI sau yojana calaneke samAna. mAlUma hotA thaa| musAphira ghuTane taka car3he hue pAnImeM . isa taraha dhIre dhIre cala rahe the, mAnoM ve abhIhI kaidase chUTakara
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 } triSaSTi zalAkA yudha-caritra parva 1 varga 1. - AraI hai| (keTa meM peMgane jaba bhArI bhArI ber3iyA~ hotI hai, taba chadra ne nahIM cala sakatA hai| haramaca rastapara pAnI phaila rahA thA, vaha penA gAna par3anA yA bhAnoM kisI devana munApnioM rastA romana lie apane hAya kailApa hai| gAr3iyA~ krAMbaDameM sanaI thI, gemA mAdala bItA thA ki nuhana gAr3iyoM dvArA nInI chAnI gaI jAtI thI, isalie usane nAgana kara gAr3iyAMno pakar3a liyA thaa| TAyara nahIM isalie mavAna nIce utara, tra garne kallI hAnna unantrIMcanA guna kriyAnagara painI najorI aura calI apitA) RNa ve gira gira par3ane lage ! (6-24) . . bAriza va anna nATTaranaM calanA bahunu RThina ho gayA thA, isalie banasaMThana (cA kI dekhakara usa para) naMA~va aura unI va baMgalameM rahanA sthira diyaa| dUsare logoMna mIr3iyoM yA naMbU bA~dha lie (aura Aganne varzana jinAna baga) TIndrIcchA hai "nahi sIdati itratA dezakAlotritAM niyAm / / - boiMga aura calane devara kAma karatA hai vaha hunnI nahIM honA 1] (10-11) ke mitra maNimanana gaididI yAyaya btaayaa| vaha nIva-jaMtu rahina banIna para thA, ilie burinA apana mAtruoM nadina usane rahane lge| sAtha loga Rvitra aura adbhuta dinoM taka rahanA par3A thA, isalie unake pAsa do pAtra aura kAna manAta ho
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. prathama bhava-dhanaseTha . : . [19 - - cle| isalie sAthameM Ae hue loga bhUkhase ghabarAkara maile kapar3IvAle tApasoMkI taraha, kaMda-mUlAdi bhakSaNa karane ke lie idhara-udhara ghUmane lage / (102-104) .. eka dina zAmake vakta seThake mitra maNibhadrane sAthake logoMkI duHkhakathA seThako sunaaii| use sunakara sArthake logoMke duHkhoMkI ciMtAmeM vaha isa taraha nizcala hokara baiTha rahA jisa taraha havA nahIM calatI hai taba samudra nizcala ho jAtA hai| (105-106) isa taraha ciMtAmeM par3e hue seThako kSaNamAtrameM nIMda A gii| kAraNa"atiduHkhAtisaukhye hi tasyAH prathamakAraNam / " [bahuta duHkha aura bahuta sukha nidrAkA pahalA kAraNa hai|] (107) rAtakI antima paharameM zubha Azaya rakhane vAlA azvazAlA (ghur3asAla) kA eka caukIdAra kahane lagA "hamAre svAmIkA yaMza cAroM dizAoM meM phailA huA hai| abhI bar3AhI burA samaya AyA hai to bhI ve apane Azrita logoMkA acchI taraha pAlana-poSaNa kara rahe haiN|" (108-106) . seThane yaha bAta sunii| vaha socane lagA, kisIne mujhe upAlabha diyA hai| mere sAthameM kauna duHkhI hai ? are hA~ ! mere sAtha dharmaghopa prAcArya zrAe hue haiN| ve apane lie nahIM banAyA aura nahIM banavAyA huA prAsuka(acita)bhikSAnna khAkara hI peTa bharate haiM / ve kaMda, mUla aura phalAdi padArthoMko to kabhI chUte taka nahIM haiN| isa samaya duHkhI sArthameM unakI kyA dazA huI hogI?
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20] triSaSTi zanAkA puruSa- caritra parva 1 sarga 1. jinako, maiM yaha kahakara lAyA thA ki maiM unlemeM zrApakI saba tarahane vyavasthA karU~gA unakI pAjanaka mana yAda bhI nahIM chiyA / atra meM jAkara kisa taraha unako apanA mu~ha dinnAU~gA to bhI meM thAnahI jAkara unake darzana RlaMgA aura apane pApako ghouuNgaa| kAraNa, isake liyA una, saba tarahakI icchAosa rahita, mahAtmAnI meM dUsarIcyA sevA kara sakatA hai ? (110-115) ina nAhaka vicAraka bAda bhanaka lie pAtura bane hue, seTako gAnakI cauthI pahA dusarI paharamI mAlUma hone lgii| gana bIna gaI / saMvega huzrA | acche bantrAbhUSaNa (kapar3e aura jebara) pahanakara maMTa apane bAsa bAsa zrAdamiyoMko sAtha rijIcI, pAyalyAna, jhopar3A gyaa| bahanApaTTI hAra pattoMne chAI huI thii| isa dhAmakI dIvAreM thiiN| unameM par3e hue cheda RjIdake kAma mAnnuma hone the| vaha nirjIva jamIna para banI huI thI 1 (113-118 ) vahA~ unana maMtrIpa zrAcArya ko dekhaa| use jAna par3A ki AcArya pApanapI manunako mayanetrAla haiM (pAyoMko nArA karanevAle haiM), mona mAga hai, dharma maMDapa hai, najake sthAna hai, kapAyarUpI gulama (bAsa vizeSa) ke lie, iinake samAna hai, kanyAga labhI hAra hai, saba advaina bhUSaNa hai, mAnakI icchA rannanavAlAMlipalayana hai, napa mAjJAna avatAra. hai, murnimAna Agama hai aura nIyako calAnavAnle dIrthakara hai| (11-121) ___ unake zrAsapAna dusaraM muni the| unameM koI byAna lagA rahe the, koI mauna dhAraNa kie ghaMTa, phimIna bhAyomA
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama bhava-dhanaseTha .. kiyA thA, koI AgamakA adhyayana kara rahe the, koI vAcanA de rahe the (par3hA rahe the), koI bhUmi pramArjana kara rahe the (isa taraha jamInako sApha kara rahe the ki usaparase jIva haTa jAeM aura koI marane na pAve), koI guruko vaMdanA kara rahe the, koI dharmakathA sunA rahe the, koI zruta (zAstra) kA udAharaNa de rahe the, koI anujJA (ijAjata yA AjJA). de rahe the aura koI tatva samajhA rahe the| (122-124 / ... seThane pahale dharmaghoSa zrAcArya mahArAjakI aura phira kramazaH sava sAdhuoMkI vaMdanA kI / AcArya ne seThako pApakA nAza karanevAlA 'dharmalAbha' (AzIrvAda diyaa| (125) phira vaha AcAryazrIke caraNakamaloMmeM rAjahaMsakI taraha prasannatApUrvaka baiThA aura bolA, "he bhagavan ! maiMne Apako apane sAtha Aneke lie kahA thA, magara mere ve vacana zaradaRtuke bAdaloMkI garjanAke samAna mithyA ADambarahI hue| kAraNa, usa dinake bAda maiMne Ajataka na zrApake darzana kie, na ApakI vaMdanAkI aura na annapAna yA vakhase ApakA satkAra hI kiyaa| jAgate hue bhI maiM sotA rahA / maiMne ApakI avajJA kI, aura apane vacanakA bhaMga kiyaa| he mahArAja, mere pramAdAcaraNake lie (maiMne lAparavAhI kI isake lie) Apa mujhe kSamA kreN| (Apa to pRthvIke samAna kSamAzIla haiN|" kahA hai "sarvasaha mahAMto hi sadA srvshopmaaH|" . [mahAtmA sadA saba kucha sahate haiM isalie ve sadA sabakucha sahana karanevAlI(pRthvI) ke jaise (gaMbhIra) hote haiN|] (126-130)
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22) tripaSTi zalAkA puruSa-caritra parva 1 sarga 1. seThakI bAteM sunakara sUrijI bole, "he sArthavAha ! (he seTha ) tumane rastema hamako hiMsaka pazuoMse aura coroMse bacAyA hai| aisA karake tumane hamArA saba tarahase sammAna kiyA hai| tumhAre sAthake logahI hamako AhArapAnI (khAnApInA) dete rahe haiM, hamako (khAnepInekI) koI takalIpha nahIM huI / isalie he mahAmati ! Apa jarAsA bhI kheda na kareM / " ( 131-132 ) seTha bolA "santa purupa sadA saba jagaha guNahI dekhate haiN| "guNAnetra saMtaH pazyati sarvataH / " ___ isalie Apa mujha dopIke lie bhI aisI bAteM kahate haiN| maiM apane pramAdake (lAparavAhIke) lie bar3A zaramiMdA huuN| (aba ) zrApa prasanna hokara sAdhuoMko AhArapAnI leneke lie bhejie| maiM icchA ke anukUla AhArapAnI dUMgA / (133-134) AcArya bole, "tuma jAnate ho ki vartamAna yogase akRta (nahIM kiyA huA ) akArita ( nahIM karAyA huA ) aura acita (jIva rahina) annAdikahI hamAre upayogameM yAta haiM. 1 ( 135) "maiM aisAhI AhArapAnI sAdhuoMko bahorAU~gA (dUMgA) jo Apake upayogameM thAne lAyaka hogA " yaha kahakara sArthavAha apane Derepara gyaa| (136) usake bAda do sAdhu yAhArapAnI lene usake Derepara gae / daivayogase koI cIja sAdhuoMko denelAyaka usake Derepara
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama bhava-dhanaseTha 23 na milii| sArthavAha idhara-udhara dekhane lgaa| use usake nirmala aMta:karaNake samAna tAjA ghI dikhAI diyA / (137-138). ___' sArthavAhane pUchA, "yaha Apako kalpegA ( Apake upayogameM A sakegA ? sAdhuoMne "kalpegA" kahakara pAtra. (lakar3I kI banI huI patIlI vizeSa ) rakhA / (136) / ___ "maiM dhanya huA, maiM kRtArtha huA, maiM puNyavAna huA, socate hue seThakA zarIra romAMcita ho gyaa| usane apane hAthoMse sAdhuoMko dhI bahorAyA aura muniyoMkI azrupUrNa netroMse vaMdanA kI; mAno usane AnandAnuse puNyAMkura ko aMkurita kiyaa| sAdhu sarva kalyANoMkI siddhike lie siddhamaMtrake samAna 'dharmalAbha' dekara apane Derepara gae / sArthavAhako (dhanaseThako) mokSavRkSake bIja ke samAna durlabha aisA bodha vIja (samyaktva ) prApta huaa| rAtako sArthavAha phira muniyoMke Derepara gayA, aura guru mahArAjako vaMdanAkara, unase AjJA mA~ga, (hAtha jor3a ) baiThA / dharmaghopasUri ne usako zrutakevalIkI taraha medhake samAna gaMbhIra vANImeM nIce likhA upadeza diyaa| (140-145) .. "dharma utkRSTa maMgala hai, svarga aura mokSako denevAlA hai aura saMsArarUpI vanako pAra karanemeM rastA dikhAnevAlA hai| dharma mAtAkI taraha poSaNa karatA hai, pitAkI taraha rakSA karatA hai, mitrakI taraha prasanna karatA hai, bandhukI taraha sneha rakhatA hai, gurukI taraha ujale guNoMmeM U~cI jagaha car3hAtA hai aura svAmIkI taraha bahuta pratiSThita banAtA hai| dharma sukhoMkA bar3A mahala hai,
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24] triSaSTi zalAkA pusya-caritra parva ra sarga 1. zatruoM saMkaTane kavaca hai. sIla paidA huI janAko miTAnameM dhUpa hai aura pApaka marmako jAnanevAlA hai| dharmase jIva . rAjA banatA hai, baladeva hotA hai, arddhacakrI (vAsudeva ) honA hai, cakravartI honA hai, deva aura inna honA hai, avayaka aura. anuttara vimAna (nAmake nvagoM) meM ahamindra hotA hai aura dharmahIse tIrthakara bhI banatA hai| vamane kyA kyA nahIM milatA hai ? (saba kucha milatA hai| ) (143-151) "durganiprapatavaMtudhAramArma ucyte|" [durganimeM girane hue jIyAko jo dhAraNa karatA hai (bacAtA hai) use dharma kahaneM hai| vaha cAra narahakA hai| (unake nAma hai) dAna, zIla, napa aura mAtranA / (152) dAnadharma nIna nAhakA hai| unake nAma haiM. 1. bAnadAna 2. amayadAna 3. dharmAyagrahadAna / 153 dharma nahIM jAnanavAnAMnI pAcana yA upadeza zrAdikA dAna denA athavA dAna pAna sAvanoMkA dAna denA bAnadAna kahalAtA hai| jJAnadAna prANI apane hitAhitako jAnatA hai| aura usase hina-ahitI sumana, jIvAdi talAko pahacAna birani (vainanya) prApta karatA hai| bAnavAna prANI mancala kevalajJAna pAnA hai aura natra loka para kRpAkara lomAtra mAgapura zrAddha hotA hai (mokSameM jAtA hai) 1 (142-156) amayAnakA abhiprAya hai mana, vacana aura kAyAse jIvako nagaranA, na marakhAnA aura na mAranetrAtAanumodana karanA (mArane kAmako mallA na btaanaa|) (155%
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . prathama bhava-dhanaseTha ... [25 - jIva do tarahake hote haiM-sthAvara aura trasa / unake bhI do bheda hai-paryApta aura aparyApta / . paryAptiyA~ chaH tarahakI hotI haiN| unake nAma haiM 1. zrAhAra 2. zarIra, 3. iMdriya, 4. zvAsozvAsa, 5. bhASA, 6. mana / . ekeMdriya jIvake (pahalI) cAra paryAptiyA~, vikaleMdriya jIva (do iMdriya, tIna iMdriya aura cAra iMdriya jIva) ke pahalI pA~ca paryAptiyA~ aura paMceMdriya jIvake chahoM paryAptiyA~ hotI haiN| (158-160) ... ekeMdriya sthAvara jIva pA~ca tarahake hote haiM-1. pRthvI (jamIna) 2. apa (jala) 3. teja (agni) 4. vAyu (havA) 5. vanaspati / inameMse AraMbhake cAra sUkSma aura vAdara aise do tarahake hote haiM / vanaspatike pratyeka aura sAdhAraNa do bheda haiN| sAdhAraNa vanaspatike. bhI do bheda haiN| sUkSma aura bAdara / (161-162) __ trasa jIvoMke cAra bheda hai-1. do iMdriya, 2. tIna iMdriya, 3. cAra iMdriya, 4. paMceMdriya / - paMceMdriya jIva do taraha ke hote haiM-1 saMjJI, 2. asNjnyii| - 1- jisa jIvake jitanI paryAptiyA~ hotI haiM unanI jo pUrI karatA . hai use paryApta jIva kahate haiM / 2-jisa jIvake jitanI paryAptiyA~ hotI haiM utanIko pUrNa kie binA jo maratA hai use aparyApta jIva kahate haiM /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24] triSaSTi zalAkA puNya-caritra parva 1 marga 1. zatruoMke saMkaTameM kavatra hai.nagadIsa paidA huI janAko miTAnameM dhUpa hai aura pApaka marmako jAnanevAlA hai| dharmase jIva / rAnA banatA hai, baladeva hotA hai, addhacakrI (vAsudeva) hotA hai, cakravartI honA hai, deva aura inna hotA hai, vayaka aura anucara vimAna (nAma svagoM) meM ahamindra hotA hai aura dharmahIse tIrthakara bhI bananA hai| dharmase kyA kyA nahIM milatA hai ? (saba kucha milatA hai| ) ( 146-151) "durgatiprapatavaMtudhAraNAddharma ucyte|" . [durganimeM girate hue jIvoMko jo dhAraNa karatA hai (bacAtA hai) use dharma kahane haiN| vaha cAra narahakA hai| (unake nAma haiM) dAna, zAla, tapa aura bhAvanA / .(152) dAnadharma tIna tarahakA hai| unake nAma haiM. 1. jJAnadAna 2. abhayadAna 3. barmApapradAna / (153. __dharma nahIM jAnanevAloMko yAcana vA upadeza zrAdikA dAna denA athavA jAna pAneke sAdhanoMkA dAna denA jJAnadAna kahalAtA hai| brAnahAnase prANI apane hitAhitako jAnatA hai| aura usase hina-ahitako samana, jIvAdi talAko pahacAna virati (vairAgya) prApta karatA hai| bAnadAnase prAgI ujjvala kevalajJAna pAnA hai aura sarva loka para kRpAkara locA mAgapara zrArur3ha hotA hai (mokSameM jAtA hai)| (154-156) __ amayAnakA abhiprAya hai mana, vacana aura. kAyAse lIvako na mAranA, na maravAnA aura na mAranevAlekA anumodana karanA (mAranece kAmako mantA na batAnA / ) (157),
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' prathama bhava-dhanaseTha . . [25 jIva do tarahake hote haiM-sthAvara aura trasa / unake bhI do bheda haiM-paryApta aura aparyApta / paryAptiyA~ chaH tarahakI hotI haiN| unake nAma hai 1. AhAra 2. zarIra, 3. iMdriya, 4. zvAsozvAsa, 5. bhASA, 6. mana / ekeMdriya jIvake (pahalI) cAra paryAptiyA~, vikaleMdriya jIva (do iMdriya, tIna iMdriya aura cAra iMdriya jIva) ke pahalI pA~ca paryAptiyA~ aura paMceMdriya jIvake chahoM paryAptiyA~ hotI haiN| (158-160) ... ekeMdriya sthAvara jIva pA~ca tarahake hote haiM-1. pRthvI (jamIna) 2. apa (jala) 3. teja (agni) 4. vAyu (havA) 5. vanaspati / inameMse AraMbhake cAra sUkSma aura bAdara aise do tarahake hote haiN| vanaspatike pratyeka aura sAdhAraNa do bheda haiN| sAdhAraNa vanaspatike. bhI do bheda haiN| sUkSma aura bAdara / (161-162) trasa jIvoMke cAra bheda hai-1. do iMdriya, 2. tIna iMdriya, 3. cAra iMdriya, 4. paMceMdriya / / paMceMdriya jIva do tarahake hote haiM-1 saMjI, 2. asNjnyii| 1-jisa jIvake jinanI paryAptiyA~ hotI haiM utanI jo pUrI karatA hai use paryApta jIva kahate haiM / 2-jisa jIvake jitanI paryAptiyA~ hotI haiM utanIko pUrNa kie binA - jo maratA hai use aparyApta jIva kahate haiN|
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26] triSaSTi zalAkA puspa-caritra parva 1 sarga 1. jo mana aura prANako pravRtta kara, zikSA, upadeza aura pAlApa (bAtacIta) ko samajhate haiM-samajha sakate haiM unako saMnI jIva kahate haiM / jo saMjJIse viparIta hote haiM va asaMhI kahalAte haiM / (133-164) iMdriyA~ pA~ca haiM; 1 sparza, 2 rasanA (jIma ), 3 ghANa (nAsikA), 4 cakSu (AMkha ), 5 zrotra (kaan)| sparzakA kAma hai chUnA, rasanAkA kAma hai cakhanA (svAda jAnanA ), prANakA kAma hai sUMghanA, cakSukA kAma hai dekhanA aura zrotrakA kAma hai munanA / (165.) ___ kIr3e, zaMkha, gaDhUpar3ha ( keMcuA ), jaoNka, kapardikA (kauDI) aura (mutuhI nAmakA jalajanu ) vagaiga aneka tarahake doiMdriya jIva haiN| (166) yUkA () matkuNa (khaTamala ), makor3A aura lIkha vagairA tInaiMdriya jIva haiN| ___ panaMga (phalaMgA), mantrI, bhoga, DA~sa bagaiMga prANI cAraiMdira hai| (167) ___ jalacara (machalI, magara bagaiMga jalakeM nIva ), sthalacara. (gAya bhaiMsa vagairA pazu ), kheMcara (kabUtara, tItara, kauvA vagairA paMkhI), nArakI ( naraka meM paidA hone vAle ), deva (svarga meM paidA honevAle ) aura manuSya ye sabhI paMcendriya jIva hai / (168) ___ Upara kahe jue jIvoMkI (mArakara) Ayu samApta karanA, unake (zarIrako) du:kha denA aura unake (manako) kleza pahuMcAnakA nAma vadha karanA (hiMsA karanA) hai / aura vadha
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'prathama bhava-dhanaseTha [27 - - nahIM karane kA nAma abhayadAna hai| jo abhayadAna detA hai vaha __cAroM puruSArthoM ( dharma, artha, kAma aura mokSa ) kA dAna karatA hai| kAraNa, bacA huA jIva cAroM puruSArtha prApta kara sakatA hai| prANiyoMko rAjya, sAmrAjya aura devarAjyakI apekSA bhI jIvana adhika priya hotA hai| isIse kIcar3ake kIr3eko aura svargake iMdrako prANa-nAzakA bhaya samAna hotA hai| isalie subuddhi puruSako cAhie ki vaha sadA sAvadhAna rahakara abhayadAnakI pravRtti kare / abhayadAna denese manuSya parabhavameM manohara, dIrghAyu, tandurusta, kAMtivAna, suDola aura balavAna hotA hai| ( 166-174) dharmopagrahadAna pAMca tarahakA hotA hai, 1. dAyaka ( dAna denevAlA) zuddha ho, 2. grAhaka / dAna lenevAlA) zuddha ho, 3. deya (dAna denekI cIja) zuddha ho, 4. kAla (samaya) zuddha acchA ho, 5 bhAva zuddha ho|| dAna denevAlA vaha zuddha hotA hai jisakA dhananyAyopArjita ho, jisakI buddhi acchI ho jo kisI AzAse dAna na detA hA, jo jJAnI ho (vaha dAna kyoM de rahA hai isa bAtako samajhatA ho) aura deneke vAda pIchese pachatAnevAlA na ho| vaha yaha mAnanevAlA ho ki aisA citta (jisameM dAna denekI icchA hai) aisA vitta (jo nyAyopArjita hai) Ara aisA pAtra ( zuddha dAna lenevAlA) mujhako milA isase maiM kRtArtha huA huuN| (175-177) dAna lenevAle ve zuddha hote haiM jo sAvadyayogase virakta
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2] triSaSTi zalAkA purupa-caritra parva 1 sarga 1. __ hote haiM ( pAparahina hone haiM ), jo tIna gaurava ( 1. rasagaurava, 2. Rddhi gaurava, 3. sAtA gaurava) rahita hote haiN| tIna guptiyA~ dhAraNa karanevAle aura pA~ca samitiyA~ pAlanevAle - - - - 1. madhurAdi rasaki svAdakA amimAna karanA / 2. aizvaryadhana-sampati AdikA amimAna krnaa| 3. mukhakA amimAna krnaa| 4. nivRttiko yA rokaneko gupti kahate haiN| isake tIna bheda hai| 1-manogupti-dhyAnako manako bure saMkalloM yA vicAroM meM pravRtta na hone deneko 'manogupti' kahate haiM / 2-vacanagupti-mauna rahaneko, aura yadi bolanekI narUrata hI ho to aise vacana bolaneko, jinase kisI prANIko duHkha na ho, 'vacanagupti' kahate haiN| 3-kAyaguptizarIrako sthira rakhanA aura yadi halana-calana karanekI jarUrata hI ho to aisA halana calana karanA-jisane kisI prANIko duHkha na ho| isIkA nAma 'kAyagupti hai| 5. acchI, svaparakalyANakArI pravRttiko 'samiti' kahate haiN| isake pA~ca meda hai| 1-IryAsamiti-isa tarahase calanA ki kimImI tIvako koI takalIpha na ho| 2-mApAmamiti-aise vacana bolanA binase kisI nIvako koI duHkha na ho| 3.epaNAsamiti-doSoMko TAlakara nirvacha yAhArapAnI lAnekI pravRtti / 4-AdAna-nikSepasamiti-pAtra, vastra tathA dUsarI cInako sAvadhAnIse-pramAdarahita hokara uThAne aura rakhanekI pravRtti / 5-pariSTApanikAsamiti-mala, mUtra aura dhukrako sAvadhAnIse tyAganekI pravRtti /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'prathama bhava-dhanaseTha [26 hote haiN| jo rAga-dveSase mukta hote haiM, jo nagara, gA~va, sthAna, upakaraNa aura zarIrameM bhI mamatA nahIM rakhanevAle hote haiM, jo aThAraha hajAra zIlAMga ko dhAraNa karanevAle hote haiM, jo ratnatraya (samyaka-jJAna, samyakadarzana aura samyak cAritra ) ke dhAraNa karanevAle. hote haiM. jo dhIra aura lohA va sonemeM samAna dRSTivAle hote haiM, dharmadhyAna aura zukladhyAnameM jinakI sthiti hotI hai, jo jiteMdriya, kukSisaMvala ( AvazyakatAnusAra bhojana karanevAle), sadA zaktike anusAra choTe choTe tapa karanevAle, satraha tarahake saMyamako akhaMDarUpase pAlanevAle aura aThAraha tarahakA brahmacarya pAlanevAle hote haiN| aise zuddhadAna lenevAloMko dAna denA grAhaka zuddhadAna' yA 'pAtradAna' kahalAtA hai / ( 178-182) - deya zuddhadAna-dene lAyaka,42 doSarahita azana (bhojana, miThAI, purI vagairA ) pAna (dUdha-rasa vagairA), khAdima (phala mevA vagairA), svAdima (lauMga, ilAyacI vagairA), vastra aura saMthArA (sone lAyaka pATa vagairA) kA dAna, vaha deya zuddha dAna kahalAtA hai| (183) yogya samaya para pAtrako dAna denA 'pAtrazuddhadAna' hai aura kAmanA rahita (koI icchA na rakhakara ) dAna denA 'bhAvazuddhadAna' hai (184) zarIrake vinA dharmakI ArAdhanA nahIM hotI aura annAdi vinA zarIra nahIM ttiktaa| isalie dharmopagraha ( jisase dharma sAdhanameM sahAyatA mile aisA) dAna denA cAhie / jo manuSya azanapAnAdi dharmopagrahadAna supAtrako detA hai vaha tIrthako
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 30] triSaSTi zalAkA puruSa-caritra parva ? sarga 1. aviccheda ( sthira ) karatA hai aura paramapada (mona ; ko pAtA . hai! ( 185-186) "zIlaM sAvadhayogAnAM pratyAkhyAnaM nigdyte|" [jisa pravRttise (kAmase) prANiyoMko hAni do aisI pravRtti nahIM karanA zIla hai|] usake do bheda haiM1. dezavirati, 2. sarvavirati / (187) dezaviratike bAraha mer3ha hai; pA~ca aNuvrata, nIna guNavata aura cAra shikssaatrt| (188) sthUla ahiMsA, sthUla satya, sthUla asteya (acaurya), sthUla brahmacarya, aura syUla aparigraha ye pA~ca aNuvrata jinezvara ne kahe haiN| (16) diviti, bhogopamogavirati, aura anarthadaMDavirati ye tIna guNavrata hai| (160) sAmAyika, dezAtrakAzika, pAyava aura atithisaMvibhAga ve cAra zikSAtrata hai / (161) isa tarahakA dezavirati guNa-zuzruSA (dharma sunanekI aura sevA karanekI bhAvanA) Adi guNavAle, yatidharma (sAdhudharma) ke anurAgI, dharmapathya bhojana (elA bhojana jisase dharmakA pAlana ho) ko cAdanavAla, zama (nirvikAratna zA~ti ) saMbaiga (vairAgya ), nida (nityUha), anukaMpA (dayA) aura bAlitya (sahA) ina pA~ca lakSaNAMvAnta, samyaktvI, mithyAtvase nivRtta (chUTa hue) aura sAnubaMdha (akhaMDa) krodhaka udayase rahina-gRhamaMdhI (gRhandhI ) mahAtmAzrAma, cAritra
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ prathama bhava-dhanaseTha [31 mohanIya karmake nAza honese, utpanna hotA hai| (192-164) ... sthAvara aura trasa jIvoMkI hiMsAse sarvathA dUra rahaneko sarvavirati kahate haiN| yaha sarvaviratipana siddharUpI mahalapara car3haneke lie sIr3hIke samAna hai| jo svabhAvasehI alpa kapAyavAle, duniyA~ke sukhoMse udAsa aura vinayAdi guNoMvAle hote haiM una mahAtmA muniyoM ko yaha sarvaviratIpana prApta hotA hai| ( 165-166) "yattApayati karmANi tattapaH parikIrtitam / " [jo karmoM ko tapAtA hai (nAza karatA hai) use tapa kahate haiM / ] usake do bheda haiM; 1 vAhya / 2 aMtara / anazanAdi vAhya tapa hai aura prAyazcita Adi aMtara tapa hai| bAhya tapake chaH bheda haiM; 1. anazana (upavAsa ekAsana . vila Adi), 2. UnodarI (kama khAnA), 3. vRttisaMkSepa (jarUrateM kama karanA), 4. rasatyAga (ka rasoMmeM hara roja kisI rasako chor3anA), 5. kAyakleza ( kezaloMca Adi zarIra ke dukha), 6. salInatA (iMdriyoM aura manako roknaa)| abhyaMtara tapake chaH bheda hai; 1. prAyazcitta (aticAra lage hoM unakI AlocanA karanA aura unake lie Avazyaka tapa karanA), 2. vaiyAvRtya (tyAgiyoMkI aura dharmAtmAoMkI sevA karanA), 3. svAdhyAya (dharmazAstroMkA paThana, pAThana, manana zravaNa), 4. vinaya (namratA ), 5. kAyotsarga (zarIrake saya vyApArIko chor3anA), 6. zubhadhyAna (dharmadhyAna aura zukla dhyAnameM mana lagAnA) / (167-166 )
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritra parva 1 sarga 1. jJAna, darzana aura cAritrarUpI ratnatrayako dhAraNa karane vAloMkI bhakti karanA, unakA kAma karanA, zubhakA vicAra aura saMsArakI nindA karanA bhAvanA hai| (200) ___yaha cAra tarahakA (dAna, zIla, napa aura bhAvanArUpI) dharma apAra phala (mokSaphala ) pAnekA sAdhana hai, isalie saMsAra bhramaNase Dare hue logoM ko sAvadhAna hokara isakI sAdhanA karanI caahie| (201) dharmApadeza sunakara ghanaseThane kahA, he svAmI, yaha dharma maiMne bahuta samayake vAda munA hai, isalie abataka meM apane kamAM se ThagA gayA huuN|" phira seTha uThA aura guruke caraNoMmeM tathA dUsare muniyoMkI baMdanA karake apane prAtmAko dhanya mAnatA huyA Dere para calA gyaa| dharmadezanAke AnaMdameM magna seThane vaha rAta eka kSaNakI taraha samApta kii| (203-204) vahAnaba soke uThA tara, savarahI koI maMgalapAThaka (bhATa) zaMkhake samAna U~cI va gaMbhIra aura madhura vANI meM kahane lagA, "canAMdhakArase malina, padminI (kamalinI) kI zobhAko curAnavAlI aura manuSyoMke vyavahArako rokanavAlI rAta, barasAtaka mausamI taraha calI gaI hai| tejasvI aura pracaMDa kiraNoMvAlA sUraja ugA hai| kAmakAja karanemeM suhRda (mitra) ke samAna prAtaHkAla, zarad RtukaM samayakI taraha bar3ha rahA hai| isa zaradaRtuma sarovara aura saritAoMke jala isI taraha nirmala ho rahe haiM, jisa taraha tatvavAghase buddhimAna logoM mana nirmala hote haiM / sUryakrI kiraNoM se mugne hue aura kIcarahita mArga esehI sarala ho gae haiM jisa taraha zrAcAyaka
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . prathama bhava-dhanaseTha . [33 upadezase graMtha. saMzaya rahita aura sarala ho jAte haiN| lIkapara jaise gAr3iyoMkI katAra calatI hai vaisehI nadiyA~ bhI donoM kinAroMke bIMcameM dhIre dhIre baha rahI haiN| donoM tarapha khetoMmeM pake hue zyAmaka ( sA~vA cAvala ), nIbAra (tinI dhAnya), vAluMka (eka tarahakI kakar3I) kuvalaya (kele yA bera) Adise raste mAnoM musAfiroMkA atithisatkAra kara rahe haiN| zaradaRtukI havAse hilate hue gannoMse nikalatI huI AvAja mAnoM pukAra rahI hai ki he musAphiroM, aba apanI apanI savAriyoMpara car3ha jAo; (calanekA) samaya ho gayA hai| bAdala sUryakI teja kiraNoMse __ 'tape. hueM musAphiroMke lie chAtekA kAma kara rahe haiN| sArthaka sA~Dha apane kakudoMse ( bailoMke kaMdhoM parake DilloMse ) jamInako raud rahe haiM; mAnoM ve jamInako, samatala banAkara, sukhase musAphirI karane lAyaka banA rahe haiN| pahale rastoMpara pAnI jorase bahatA, garjanA karatA aura uchalatA huA Age bar3hatA thA, vaha aba varSARtuke bAdaloMkI taraha jAtA rahA hai| phaloMse jhukI huI veloMse aura pada padapara bahanevAle nirmala jalake jharanoMse raste, musAphiroMke lie, bagaira mehanatakehI pAtheyavAle ho gae haiM, aura utsAhase bharehue dilavAle udyamI loga, rAjahaMsa kI taraha, dUsare dezoMmeM jAneke lie jaldI macA rahe haiN|" (205-217) '' maMgalapAThakakI bAta sunakara dhanaseThane yaha socakara ki isane mujhe calanekA samaya ho jAnekI sUcanA dI hai, ravAnA honekI bherI vajavA dI (Dhola bajavA diyaa)| AkAza aura pRthvIke madhyabhAgako bhara denevAle bherIke nAdase (AvAjase)
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 / triSaSTi zanlAmA puruSa-caritraH parva 1. maga 1. sArthaka sabhI loga, ( apane apane Dere umbAdakara) isa taraha ravAnA ho gae, jaise gavAna ke siMgI nAdase gAyoMkA samUha cala par3anA hai| (21-216) anyajIyamA kamalako bodha karane meM pravIgA dharmayopaM prAcAryana muniyoMke sAtha isI taraha vihAra kiyA jisa taraha kiraNAMse ghirA huyA nuraja calanA hai| sAthakI rattAka lie Age, pIche aura bAra-bAra sipAhiyoMko murrira kara dhanaseTha bhI vahasi ravAnA huthaa| nArtha naba usa mahAjaMgalako pArakara gayA nuna, zrAcArya dhanameMTakI anumati lekara dRsarI tarapha vihAra karanA / (220-222) nadiyA~kA samUha jaise namudrameM jAnA hai usI taraha dhanaseTha mI mazAla raloko pArakara vasanapura phuNcaa| yahA~ thor3e samaya naka rahakara usane alamAla becA aura mucha yahA~sa nayA vriidaa| phira, samudra se jaise bAdala jalapUrNa hote hai baiMmedI, dhanasaMTha bhI dolanase bharA-pUrA hokara lauTA; kSitipratiSTitapura zrAyA / kucha baraloka bAda unakI unna pUrI huI aura vaha kAladharmako prApta huaA-mara gayA / (221-2251 ) dRmarA bhava . muniko dAna danaka prabhAva ghanaseThakA jIva uttarakumanetrameM gugaliyA nya jnmaa| vahA~ mudA ekAMta muSamA ( mukha hI munna ho aisA) nAmako dhArA (samaya) vartatA hai| vaha sthAna mItA nadIka Tanara taTapara, aMbU vRkSa pUrva bhAgameM hai| usa 1-dAlaka-bAntikA eka sAtha janmaMda hai|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsarA bhava-dhanaseThaH [.35 - kSetrake yugaliyoMkI Ayu tIna palyopamakI hotI haiM, unakA zarIra tIna kosakA hotA hai,unakI pIThameM do sau chappana pasaliyA~ hotI haiM, ve alpakaSAyI aura mamatArahita hote haiM, unako tIna dinameM eka bAra bhojanakI icchA hotI hai, Ayuke aMta meM ekahI vAra strI-yugaliyA garbha dhAraNa karatI hai, unake eka yugala saMtAna paidA hotI hai| unako uncAsa dinataka pAlakara yugaliyA (puruSa aura strI donoM) eka sAtha marate haiM, aura vahA~se devagatimeM jAte haiM (kisI svargameM janmate haiN)| uttara kurukSetrameM retI svabhAvasehI zakara jaisI mIThI hotI hai,jala zaradaRtukI cA~danIke samAna nirmala hotA hai aura bhUmi ramaNIya (suMdara ) hotI hai| unameM dasa taraha ke kalpavRkSa hote haiN| ve yugaliyoMko binA mehanatake, unakI mA~gI huI cIjeM dete haiN| ...1. madyAMga nAmake kalpavRkSa madya dete haiM / 2. bhRgAMga nAmake kalpavRkSa pAtra ( varatana ) dete hai| 3. tUryoga nAmake kalpavRkSa vividha zabdoMvAle ( rAgarAgiNiyoMghAle) vAje dete haiN| 4. dIpazikhAMga aura 5. jyotiSakAMga nAmake kalpavRkSa adbhuta prakAza dete haiN| 6. ciMtrAga nAmake kalpavRkSa taraha tarahake phUla aura unakI mAlAe~ dete haiN| 7. citrarasa nAmake kalpavRkSa bhojana dete haiN| 8. maNyaMga nAmake kalpavRkSa prAbhUpaNa (jevara) dete haiN| 1. gehAkAra nAmake kalpavRkSa ghara dete haiN| 10. managna nAmake kalpavRkSa divya yA dete haiN| ye kalpavRkSa niyata aura aniyata donoM tarahake aoMko (padArthAko) dete haiM / vahA~ dUsare 1-samaya vizeSa / (TippaNa deso) - - - - -
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36] triSaSTi zalAnA puruSa-caritra: parva 1. sana 1. bhI kalpavRja hote haiM jo saba rahalI icchita cIjeM dete haiN| samI icchita cIjeM vahA~ milatI thI, isalie vanaleThakA jIva yugaliyApana, svargakI taraha viSayanulacA anubhava karane lg| (2253-237) tIsarA bhava yugaliyAnI ayu pUrNa kara dhanaseThakA jIva bhavake dAnake pannase saudharna nevaloka devatA huA / (21) cauthA bhava vahA~le cyavanara (yoni pUrIkara ) pazcina nahAvidrahakSetra vijJAvatI vijaya (dvIpa) navatanya pavanane paragaMvAra deza gaMdhaddhi nArane, vidyAdharazironali zatavala nAnane rAjAnI nAMvA nAcana panInI cokhase putratya utpanna huaa| vaha bahuta ratvAna thA isalie usanA nAna 'nahAvarta raMtA gyaa| acchI taraha pAlida-yopita aura rajanoM dvArA suranita mahAbalainAra truuvnlgaa| RtazaH caMdranI daha saba nalAre pUrNa hokara vaha nahAnAga logoMke lie AnaMdavAyaca huaa| ucita sanapara avatarale jAnakAra nAnApitAna nimatrI vinayajIle unAna vinayavatI nAnI kanyA umA byAha kiyA ! kaha jAnadeva teja hathiyArake sanAna, RniniyoMne lie nahAkaraNa) ke sunAna aura ravile lIlAvana koDa-bAga ke sanAna yauvanaco prAta hunaa| (pUrA javAna ho gayA hai ) usake paira chuekI pAnI
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ cauthA bhava-dhanaseTha .. 37 - taraha U~ce aura talue samAna the, usakA madhyabhAga siMhake madhya bhAgakA tiraskAra karanevAloMmeM agraNI thA ( usakA chAtIke nIce aura jaMghAoMke UparakA bhAga moTA na thaa|) usakI chAtI parvatakI zilA (caTTAna) ke samAna thii| usake donoM U~ce kaMdhe bailoMke kaMdhoMkI zobhAko dhAraNa karane lge| usakI bhujAe~ zeSanAgake phanosI suzobhita hone lagIM / usakA lalATa Adhe ugehue (pUrNimAke) caMdramAkI lIlAko grahaNa karane lgaa| aura usakI sthira AkRti, maNiyosI daMta-paMkti (dautoMkI katAra) se, nakhoMse aura soneke samAna kAMtivAle zarIrase, meru parvatakI samagra lakSmIke sAtha tulanA karane lgii| (236-246) - eka dina subuddhi. parAkramI aura tatvajJa vidyAdharapati zaMtabala rAjA ekAMtameM baiThakara socane lagA, "yaha zarIra kudaratIhI apavitra hai, isa apavitratAko naye naye DhaMgoM se sajAkara kavataka chipAe rahU~gA ? aneka tarahase sadA satkAra pAte hue bhI yadi ekAdha bAra satkArameM kasara ho jAtI hai to duSTa puruSakI taraha yaha zarIra vikRta ho jAtA hai| viSTA (pAkhAnA) mUtra (pezAba ) aura kapha jaba zarIrase bAhara nikalate haiM taba manuSya unase dukhI hotA hai-napharata karatA hai; magara aphasosa hai ki yehI cIjeM jaba zarIrameM hotI haiM to manuSyako kucha khyAla nahIM aataa| jIrNa vRttakI koTarameM (per3ake khokhale bhAgameM ) jaise sarpa, bicchU vagairA kara prANI paidA hote hai vaisehI zarIrameM pIr3A pahu~cAnevAle aneka roga paidA hote haiN| zaradaRtuke bAdaloMkI taraha yaha zarIra svabhAvasehI nAzavAna hai|
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3] tripaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 1. yauvanarUpI lakSmI, vijalIkI taraha dekhatehI dekhate vilIna ho jAnevAlI hai / umra dhajAkI taraha capala hai| saMpatti taraMgoMkI taraha tarala haiN| bhoga bhujaMgake phanakI taraha vakra hai| aura saMgama ( saMyoga) sapanekI taraha mithyA hai / zarIrake aMdara rahanevAlA AtmA, kAma, krodhAdike tApoMse tapakara-puTapAka kI taraha rAtadina pakatA rahatA hai| aphasosa ! bahuta duHkha denevAle ina viSayoMmeM sukha mAnanevAle manuSya gaMdagImeM rahanevAle kIr3oMkI taraha, kabhI virAgI nahIM banate / mahAna dukha denevAle viSayoMke svAdameM phaMsakara parAdhIna bane hue manuSya sAmane khar3I huI mautako isI taraha nahIM dekha pAte haiM jaise aMdhA AdamI apane sAmaneke kue~ko nahIM dekha pAtA hai| vipakI taraha pahale hamalemeMhI, madhura viSayoMse aAtmA mUcchita (behoza) hojAtI hai isalie apane bhanekI koI bAta vaha nahIM soca paatii| cAroM puruSAyoMkI samAnatA hai to bhI AtmA pApanapI artha aura kAma punapArthameM hI lIna rahatI hai; dharma aura mokSa puruSArthamaM pravRtti nahIM krtii| isa apAra saMsArarUpI samudra meM prANiyoMke lie amUlya ratnakI taraha manuSyadeha pAnA bahuta kaThina hai| yadi manuSyazarIra milatA hai to bhI bhagavAna ahatadeva aura nigraMtha susAdhu guru puNyake yogasehI milate haiN| yadi hama manuSyabhavakA phala grahaNa nahIM karate hai to hamArI dazA zaharameM rahate hue bhI luTa jAnevAle manuSyake jaisI hotI hai, isalie aba 1. kisI daratanameM bharakara koI cIja rakhI jAtI hai| baratanakA muha banda kara diyA jAtA hai aura usake cAroM tarapha bhAga jalAI bAnI hai|
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... ... ... . prathama bhava-dhanaseTha .. .. [36 maiM kavacadhArI mahAbalakumArako rAjakA bhAra sauMpakara icchAnusAra jIvana sudhaaruuN"| ( 250-265) . . . - isa taraha vicArakara zatavala rAjAne turata mahAvalakumArako bulAyA aura usa vinItakumArako rAjya-bhAra uThAnekA upadeza diyaa| pitAkI AjJAse rAjakumArane yaha bAta maMjUra kii| kAraNa. "bhavaMti hi mahAtmAno gurvAjJAbhaMgabhIravaH / " [mahAtmA loga ( acchI AtmAvAle loga ) gurujanoMkI (bujuragoMkI) AjJA bhaMga karane se Darate haiN| ] (266) phira rAjA zatavalane mahAvalakumArako siMhAsanapara biThA, rAjyAbhiSeka kara apane hAthoMse maMgalatilaka kiyaa| kuMdapuSpa ( mogareke phUla ) ke samAna kAMtivAle caMdanake tilakase vaha navIna rAjA aisA suzobhita huA jaise caMdramAse udayAcala (parvatavizeSa) suzobhita hotA hai| apane pitAke haMsake paMkhoMke samAna AtApapatrase (chatrase) isa taraha suzobhita huA jisataraha girirAja zaradaRtuke bAdaloMse suzobhita hotA hai| ur3atI huI vimala baguloMko jor3Ise jaise megha zobhatA hai vaisehI donoM tarapha Dulate hue ca~varoMse vaha zobhane lgaa| caMdro. dayake samaya jaise samudra dhvani (AvAja) karatA hai vaisehI abhipekake samayakI stuti pAThakoMkI maMgaladhvanise dizAe~ dhvanita ho utthiiN| sAmaMta aura maMtriyoMne mahAbalako, zatavalakA rUpAMtara jAnakara mastakAnamAyA aura usakI AjJA mAnanekI tatparatA btaaii| (266-373 /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.] triSaSTi zalAkA puSa-caritraH parva 1. saga 1. isa nanha putrako gajagahI dekara zanayandra rAjAne zrAcAryake pAsa thAkara zamasAmrAjya (cAritra) grahaNa kiyA-dIkSA lii| usane mAra tripayoM ko chor3akara mAranapa tIna raba (anya darzana, bAna aura cAcitra) grahaNa kipA (rAjyavaibhava chor3akara dInA dene para bhI) usa samanAmAtra kAyama raha ! usa jinendriyanakAyoMkI umIna ukhAr3a diyA jisa taraha nadInA pUrakinArokakRtako ucAi detA hai| vaha zanizAntI mahAtmA manako yAtmanvanyadInakara, vAgIko niyamameM rakha aura zarIrako niyamita (guma pravRtriyoMmeM ) lagA, du:saha parIsaha sahana karane lgaa| bhAvanA (maitrI, kanayA, pramoda aura mAdhyanya bhAvanAoM) se jinanI vAnavatani baDhI hai aisA zanavala gArSi, isa nanha zramaMda ( kamI na banavAnla) yAnaMda meM rahane lagA mAnoM vaha mohamadI hai / dhyAna aura tapameM lIna rakhakara usa mahAtmAnaM lInAmAtra (valameM samayakA adha khayAla nahIM rahanA isa taraha) prAyu parIkI aura svargameM devatAoMkA sthAna paayaa| (27.27) mahAvanta rAjA yA apane balavAna vidyAdharoMkI sahAyatAse indrakI taraha pRthvIkA anlaMDa zAsana (rAya) karane lgaa| Ima jaise RmalinA khaMDAne krIDA karatA hai vahI vaha bhI ramaniyA~ka cAya vItrI zrAnaMdase kIDA karane lgaa| usake zaharameM sadA naMgIta honA thA, usI pratidhvani vaitAdhya parvatase unI thI, vaha aisI jAna par3atI thI mAno vaitAdhyakI guphyam saMgItA anukaraNa kara rahI hai| zrAgapI aura donoM bagalAmeM vaha stribATa viga huyA mAnAna bhartimAna zRGgArarasakI
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ ..cauthA bhava-dhanaseMTha . . [41 taraha suzobhita hotA thaa| svacchandatAse vipaya-krIDAmeM lIna usake lie rAta aura dina viSuvatakI taraha samAna rUpase gujarane lge| (280-284) eka dina, maNistaMbhoMke samAna sAmaMtoM aura maMtriyoMse alaMkRta (sajI huI) sabhAbhUmimeM mahAvala baiThA thA aura dUsare sabhAsada bhI usako namaskAra kara karake apanI apanI jagahoMpara baiThe the| ve mahAvalako ekaTaka isa taraha dekha rahe the mAnoM ve yogasAdhanake lie dhyAna lagA rahe haiN| svayaMvuddhi, saMbhinnamati, zatamati aura mahAmati nAmake cAra mukhya maMtrI bhI vahA~ baiThe the| unameM svayaMvuddha maMtrI, svAmibhaktimeM amRtake sAgarakI taraha, buddhiratnameM rohaNAcala parvatakI taraha aura . samyagdRSTi thaa| vaha socane lagA, "aphasosa ! hama dekha rahe haiM aura hamAre viSayAsakta svAmIko indriyarUpI duSTa ghor3e lie cale jA rahe haiN| hameM dhikkAra hai ! ki hama isakI upekSA kara rahe haiN| viSayoMke AnandameM lIna hamAre svAmIkA janma vyartha jA rahA hai, yaha dekhakara merA mana isI taraha dukhI horahA hai jisa taraha thor3e jala meM machalI dukhI hotI hai| yadi hama jaise maMtrI isa rAjAko ucca padapara na le jAe~ge to hamameM aura parihAMsaka ( vidUpaka ) maMtrImeM aMtarahI kyA rahegA ? isalie hamako cAhie ki hama apane svAmIko viSayoMse chur3Akara sanmArga para claaveN| kAraNa rAjA sAriNI (pAnIkI nAlI) 1. jaba sUrya tulA yA meSa rAzimeM hotA hai taba dina aura rAta samAna hote haiM; choTe bar3e nahIM hote / isIko viSuvat kahate haiN|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 1. kI taraha sadA usI mArgapara calate haiM jisapara unake maMtrI unheM calAte haiN| zAyada svAmIke vyasanoMse apanA jIvana nirvAha karanevAle loga nindA kareMge, to bhI hamako ucita salAha denI hI hogI / kAraNa ........."nopyate yavA mRgabhayena kim / " [kyA mRgoMke Darase (khetameM ) nAja nahIM boyA jAtA ?) (284-263) buddhimAnoMmeM agraNI svayaMbuddha maMtrIne isa taraha vicArakarahAtha jor3a, rAjA mahAvalase kahA, "mahArAja, yaha saMsAra samudrake samAna haiN| jaise nadiyoMke jalase samudra tRpta nahIM hotA, samudrake jalase baDavAnala tRpta nahIM hotA, jaMtuAMse camarAja tRpta nahIM hotA aura lakar3Ise Aga tA nahIM hotI vaisehI isa duniyAmeM yaha AtmA viSayasukhase kabhI tRpta nahIM hotii| nadI kinArakI chAyA, durjana manuSya, vipa, viSaya aura sapAdi jaharIprANI inakA adhika sevana-paricaya sadA dukhadenevAlA hI hotA hai / sevanake samaya kAmabhoga sukhadAyI mAlUma hote haiM, magara pariNAmameM virasa lagate haiN| jisa taraha khujAnese pAma (khujalI ) bar3hatI hai isI taraha kAmakA sevana bhI asantopako bar3hAtA hai / kAmadeva narakakA dUta hai, vyasanoMkA sAgara hai, vipattirUpI latAkA aMkura hai aura pAparUpI vRkSako phailAnevAlA hai| kAmadevake madase matavAle bane hue purupa sadAcArarUpI mAgase bhraSTa hokara bhava-saMsArarUpI khaImeM par3ate haiN| cUhA jaba gharameM ghusatA hai to aneka sthAnoMpara bila banAtA hai (aura kapar3e latte vagairA kATatA hai|) usI taraha kAmadeva jaba zarIrameM
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ * cauthA bhava-dhanaseTha - [43 ghusatA hai taba vaha puruSake artha, dharma aura mokSako naSTa karatA hai| ( 264-301) __ "striyA~ jaharIlI belakI taraha darzana, sparza aura upabhogase atyanta vyAmoha (bhrama-ajJAna ) utpanna karatI haiN| ve kAlarUpI. pAradhIke jAla haiN| isalie hariNakI taraha puruSoMke lie atyanta anartha karanevAlI ho jAtI haiN| jo mauja-zaukake mitra haiM, ve kevala khAne, pIne aura khIvilAsake mitra haiN| isalie ve apane svAmIke paralokake hitakI ciMtA kabhI nahIM krte| ve svArthIloga nIca, khuzAmadI va laMpaTa hote haiM, isalie apane strAmIko sadA strIkathA, gIta, nAca aura vinodakI bAteM hI sunA sunAkara khuza karate haiN| verake per3ake sAtha rahanese jaise kelekA per3a kabhI acchA nahIM rahatA vaisehI, kusaMgatise kulIna purupoMkA kabhI utthAna nahIM hotA, isalie he kulIna svAmI, prasanna hoie; vicAra kiijie| Apa khuda jJAnI hai isalie mohameM na girie, vyasanoMkI Asakti chor3ie aura dharma meM mana lgaaie| chAyAhIna vRkSa, jalahIna sarovara, sugaMdhahIna phUla, daMtahIna hAthI, lAvaNyahIna rUpa, maMtrIhIna rAjA, devamUrtihIna caitya, caMdrahIna rAtri, caritrahIna sAdhu, zastrahIna senA, aura netrahIna ceharA, jaise suzobhita nahIM hote usI taraha, dharmahIna puruSa bhI kabhI suzobhita nahIM hotaa| cakravartI rAjA bhI agara adharmI hotA hai to use vahA~ nayA bhava milatA hai jahA~ kharAba anna bhI rAjyasaMpadAke samAna samajhA jAtA hai| mahA kulameM utpanna hone para bhI jo prAtmA dharmAcaraNa nahIM karatA hai vaha nae janmameM kuttekI taraha dUsaroMkA jUThA bhojana khAnevAlA hotA hai| brAhmaNa bhI
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44] triSaSTi zalAkA puruya-caritra: parva 1. sarga 1. amaTTIna hotA hai to vaha pApa bA~dhanA hai aura vilAvakI taraha duSTa ceSTAyAMvAlA hotara nccha, yonimeM janma letA hai| bhavya zrAtmAe~ bhI dharmahIna hotI hai to billAba, sarpa, liha, vAja, aura gIdha vagairA niyaMtra yoniyoM meM kaI mava taka bhaTakaneM hue narakayonimeM jAnI hai| vahA~ baiMgsa RnTa ( logoM) kI taraha paramAyAmika devoM ke dvArA aneka narahane manAI jAtI haiN| zIzA jaine bhAgameM galanA hai baiMsaTTI aneka vyasanoMkI pAgama adhArmika zrAtmAoMke zarIra gannA karane haiN| isalie pale adhArmika prANiyoMko dhikkAra hai ! parama baMdhunI nagha munna milatA hai aura nApI taraha dhamake dvArA Apatti kapiNI nadiyA~ pAra kI jAtI hai| jo dharma Arjana karate haiM ve pumyoMmeM ziromaNi hote hai aura lanA jaise nocA thAzraya lenI hai imI naraha saMpadA unakA zrAzraya letI hai| Adhi, vyAdhi, virova Adi duHkhake hetu hai, dhamane isI taraha naSTa ho jAte haiM jisa taraha jalase Aga nakAlahI naSTa ho jAtI hai| pUrI zakti lagAkara kiyA yA dharma, anya janmoMmeM kalyANa aura saMpacike lie jAminake samAna hai| he trAmI, maiM adhika kyA hU~ jaisa, jInameM mahalake Upara nAyA jAtA hai vaisehI prANI dharma lokAnamAga molameM pahu~cate haiN| Apa bhI dharmasehI vidyAyageMke rAjA cana hai, isantiNa isamI adhika lAmalie varmakA pAcaraNa shriijie|" (301-326) svayaMyuddhamantrIkI ye bAteM sunakara amAvanyAkI rAtrika aMpacArakI taraha miNyAvarUpI aMdhakArakIsAnake samAna aura viSa jesI viSama maniyAlA kamiTamati nAmakA maMtrI bolA,
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ cauthA bhava-dhanaseTha ... [45 "zAbAza, svayaMbuddha maMtrI, zAbAza ! tuma apane svAmI bahuta acche hitaciMtaka ho| jaise DakArase bhojanakA anubhava hotA hai vaise hI tumhArI bAtoMse hI tumhAre bhAvoMkA anumAna hotA hai| sadA AnandameM rahanevAle svAmIke sukhake lie tumhAre jaise maMtrIhI aisA kaha sakate haiM, dUsare nahIM kaha sakate / tumheM kisa kaThora svabhAvavAle upAdhyAyane par3hAyA hai ki, jisase tuma svAmIko aise asamayameM vanapAtake samAna, kaThora vacana kaha sake ho ! sevaka khuda jaba apane bhogahIke lie : svAmIkI sevA karate haiM taba ve svAmIse aisA kaise kaha sakate haiM ki, tuma bhoga na bhogo / jo isa bhavameM milanevAle bhogasukhoMko chor3akara paralokake lie yatna karate haiM ve apanI hathelImeM rahe hue lehya (cATane lAyaka) padArthako chor3akara kuhanI cATanekI koziza karanevAle jaisI (mUrkhatA) karate haiN| dharmase paralokameM phala milatA hai yaha kahanA asaMgata hai / kAraNa paralokameM rahanevAloMkA abhAva hai| aura jaba rahanevAlehI nahIM haiM tava loka kahA~se AyA ? jaise gur3a, ATA aura jalase madazakti (zarAba) paidA hotI hai usI taraha pRthvI, apa, teja aura vAyuse cetanAzakti utpanna hotI hai| zarIrase bhinna koI dUsarA zarIradhArI prANI nahIM hai ki, jo isa lokako chor3akara paralokako jAe / isalie niHzaMka hokara viSayasukhoMko bhoganA caahie| aura apane AtmAko ThaganA nahIM caahie| svArthakA nAza karanA mUrkhatA hai| dharmAdharmakI zaMkAe~ kabhI nahIM karanI caahie| kAraNa ye sukhoMmeM vighna karanevAlI haiN| aura dharma-adharmakIto gadheke sIMgakI taraha hastIhI nahIM haiN| eka pASANako, snAna,
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 1. vilepana, phUla aura babrAbhUSaNoMse loga pUjate haiM aura dUsare pAyAlapara baiThakara loga pezAva karate haiN| batAie isa pApANana kaunatA pApa kiyA hai aura usane kaunasA puNya kiyA hai ! yadi prANI kamase paidA hone aura marate haiM to pAnImeM uThanevAle jala yudda kima karmama na yAra nAza hotaM hai| jAMjabataka icchA sahina prayatna karanA hai tabataka yaha cetana kahalAtA hai / nAza hue caMtanakA punarjanma nahIM hai / yaha kahanA bilakula yuktihIna hai ki, jo prANI maranA hai vahI puna: janmatA hai| yaha sirpha pAtahI bAna hai| hamAra svAmI zirIpalusumakhI komala sejameM sAya, kapalAvaNyama pUrNa ramaNiyoMke sAtha niHzaMka hokara krIr3A kareM, amRta jaisa mAjya va paMca padAyA~kA zrAsvAdana kareM. ( khAe~ paaeN.)| lo isakA virodha karatA hai use svAmidrohI samajhanA caahie| I nvAmI, zrApa kapUra, agara, kastUrI aura candanAdise manA byAna raheM, jisase Apa mAjJAna murgavakA avatAra mAlUma ho| he rAjana ! natroMko zrAnanda denavAle bAga, vAhana, mile, aura citrazAlAe~ Adi jo padArtha ho unako bAra bAra dandhipAinvAmI! vINA, paMgA, mRdaMga Adi bAje aura unapara gAe jAnevAle madhura gItAMka zanda zrApa kAnoMke lie niraMtara rasAyana rUpa baneM / javanaka jIvana hai tavanaka viSayoMke mumbakA seyana kiijie| dharmakAryakaM nAmale bekAyadA takalIpha na utthaae| (TuniyA ) dharma-bhavanakA koI phala nahIM hai|" / (324-345) babhinnamanikI bAteM sunakara svayaMDhane kahA, "vizkAra, hai ! una nAntika logoMko jo apane aura parAga sabako,
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- cauthA bhava-dhanaseTha . [47 - zrAkarSita kara isI taraha durgatimeM DAlate haiM, jisa taraha aMdhA sAtha AnevAle sabhI AdamiyoMko apane sAtha kUemeM DAlatA hai| jaise sukha-dukha svasaMvedana (nija anubhava) se hI mAlUma hote haiM, vaisehI zrAtmA bhI svasaMvedanase hI jAnane yogya hai| svasaMvedanameM koI bAdhA nahIM AtI, isalie AtmAkA niSedha koI nahIM kara sakatA hai| meM sukhI huuN| maiM dukhI huuN| aisI abAdhita pratIti AtmAke sivA aura kisIko kabhI bhI nahIM ho sakatI hai| isa tarahake jJAnase apane zarIrameM zrAtmAkI siddhi hotI hai to anumAnase dusareke zarIrameM bhI AtmA honekI siddhi hotI hai| jo prANI maratA hai vahI puna: paidA hotA hai, isase niHsaMzaya mAlUma hotA hai ki, cetanakA paraloka bhI hai| jaise cetana vacapanase javAna hotA hai aura javAnase bUr3hA hotA hai vaise hI, vaha eka janmase dUsare janmameM bhI jAtA hai| pUrvabhavakI anuvRtti ( yAda ) ke sivA turatakA janmA huA cAlaka sikhAe vagairahI mAtAkA stanapAna kaise karane lagatA hai ? isa jagatameM kAraNake samAnahI kArya dikhAI dete haiM, taba acetana bhUtoMse (pRthvI, apa, teja, aura vAyu se ) cetana kaise utpanna ho sakatA hai ? he saMbhinnamati ! batAo ki cetana pratyeka bhUtase utpanna hotA hai yA sabake saMyogase ? yadi yaha mAne ki pratyeka bhUtase cetana utpanna hotA hai to utanehI cetana hone cAhie jitane bhUta hai; aura yadi yaha mAne ki saba bhUtoMke saMyogase cetana utpanna hotA hai, to bhinna svabhAvavAle bhUtoMse eka svabhAvavAlA cetana kaise utpanna ho sakatA hai ? ye saba bAteM vicAra karane yogya haiN| pRthvI rUpa, rasa, gaMdha aura
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 ] triSaSTi zanAkA puruSa-caritraH parva, sarga. sazaM guNavAnI hai| jala rUpa, sparza, rasAtmaka guNavAlA hai; tana rUpa aura sazaM gugaNavAntA hai, manna (vAyu) sparza gugAvAlA hai| hama naraha bhUnAMkA bhinna bhinna nyabhAva sabhI jAnate haiN| yadi tuma kahoge ki, jaina janameM pina guNavAlA mAnI paidA hotA hai, baimaTTI aMcanana bhUnAMna canana paidA honA hai, magara aisA kahanA yogya nahIM hai| kAraNa, mAnA mI jala hotA hai| dUsare motI aura jala donoM hI paulika haiM-yudalaga bane haiM, isalie unameM bhinnatA nahIM hai| tuma gur3a, pATA aura jalameM paidA huI madazanikA udAharaNa dena ho; magara yaha mazakti aMcaMtana hai, isalie cenanameM yaha AMna kesa mabhava ho sakatA hai ? daMDa aura yAtmAkI pakranA kamI bhI nahI kahI jA sakatI / kAramA mRta zarIra meM danana nahIM pAyA jaataa| eka patthara, pUjA jAtA hai zrIra. dulapara loga pazAva karate haiM, yaha vaTAMna bhI zramatva hai| kAraNA,patthara canana hai isalie usako mumbaduHsvAdikA anumatra kaiga ho sakatA hai| isalie isa zarIrale alaga paraloka jAnevAlA zrAtmA hai, aura dharma ayana bhI haiN| (kAraNa, paraloka jAnavAlA zrAtmAhI yahA~ mana-burakA phala lekara jAnA hai. aura vahIM bhogatA hai| zrAgakrI garamIma mavana siMghala jAnA hai, nahI strIke zrAlagana puruSoM kA vivaka calA jAtA hai| zranagana pora, adhika rasavAta pAhAra pudalakA upamAna karanevAlA zrAdamI unmaca pazutrI naraha ucita kramazo nahIM jaantaa| caMdana, aMgara, mantI zrAra aMsara AdikA mughala kAmadeva sapadikI dAda madhyavara, zrAmamA karatA hai| jaisa zaoNTIma Rpar3A lanane yAdamIkI gati namanAnI hai nahI
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . . . cauthA bhava-dhanaseTha . . * [46 strI.Adike rUpameM phaMse hue purupakI gati bhI skhalita ho jAtI hai-lar3akhar3A jAtA hai| jaise dhUta AdamIkI mitratA thor3e samayake lie sukhadAyaka hotI hai vaisehI moha paidA karanevAlA saMgIta bhI bAra bAra sunanese, dukhakA hetu hotA hai| isalie he svAmI ! pApake mitra, dharmake virodhI, aura narakameM.le jAnevAle vipayoMkA dUrahIse tyAga. kiijie| eka sevya (sevA, karane lAyaka hotA hai aura eka sevaka hotA hai; eka dAtA hotA. hai aura eka yAcaka hotA hai, eka savAra hotA hai aura eka vAhana hotA hai; eka.abhayadAMtA hotA hai aura eka abhaya mA~ganevAlA hotA hai.inase isI lokameM. dharma-adharmakA mahAna phala dikhAI detA hai| isako dekhate hue bhI jo manuSya mAnatA nahIM hai usakA bhalA ho:! aura kyA kahA jAe ? he rAjan ! Apako asatya vacanakI taraha duHkha denevAle adharmakA tyAga aura satya vacanakI taraha sukhake. advitIya kAraNarUpa dharmakA grahaNa karanA caahie|" (346-374) ye bAteM sunakara zatamati nAmakA maMtrI bolA, "pratikSaNabhaMgura padArthaka vipayake jJAnake sivA judA koI prAtmA nahIM hai / vastuoM meM sthiratAkI jo vRddhi hai usakA mUla kAraNa vAsanA hai| isalie pUrva aura apara kSaNoMkI ghAsanArUpa ekatA vAstavika hai, kSaNoMkI ekatA vAstavika nahIM hai|" . . ( 375-376) - taba svayaMvuddhane kahA, "koI bhI vastu andhaya (paraMparA) rahita nahIM hai| jaise gAyase dRdha pAne ke lie jala aura ghAsa ise khilAnekI kalpanA hai| AkAzake phUlakI baraha aura
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5.] niSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. saga 1 . kachueke kAlakI taraha isa lokameM anvayarahita koI vastu nahIM hai| isalie kSaNabhaMguratAkI buddhi vRthA hai| yadi vastu rANabhaMgura ho no matAnaparaMparA bhI lagabhagurahI kahI jaaegii| cadi saMtAnakI nityatA mAnate haiM to dUsare samasta padArtha kSaNika kaise ho sakate haiM ? yadi sabhI padArthoko naNika mAneMge to lI huI dharoharako vApasa mA~ganA, bItI bAtako yAda karanA aura abhijJAna (cihna) banAnA Adi bAteM bhI kaise saMbhava ho sakatI hai ? yadi janma honeke bAda dUsarehI kSaNa nAza ho jAtA hai no janma ke bAda dUsare kSaNa yAlaka apane mAtApitAkI na kahalAegA aura bAlaka bhI dasare kSaNamaM pahale kSaNake mAtApinAko mAtA-pitA na khegaa| isalie sabhI padArthAko kSaNaaMgura batAnA asaMgata hai| vivAhake kSaNameM eka puruSa aura strI kahalAte hai. ve yadi kSaNanAzamAna hote to dasarahI kSaNa puruSa strIkA pati na rahatA aura zrI puruSa kI patnI nahIM rhtii| isalie vantuko kSaNabhaMgura mAnanA asamaMjasa haivicArahInatA hai| eka kSaNameM no pure kAma karatA hai dUsare kSaNameM vaha badalajAtA hai aura usakA phala nahIM bhogavA, koI anya bhogatA hai| yadi aisA ho to usase kRtakA nAza va anakA zrAgamana aise do bar3e doSoMkI prApti hotI hai|" . (377-383) tava mahAmati maMtrI bolA, "yaha saba mAyA hai| tatvase zuddha nahIM hai| ye sArI cAleM jo dikhAI detI hai-sapane aura mRgatRSNAkI taraha jhUThI hai| guru-ziSya, pitA-putra, dharma-adharma apanA-parAyA-ye sAre vyavahAra hai, tatvase kucha nahIM haiN| eka
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ . ... cauthA bhava-dhanaseTha . [ 51 - gIMdar3a kahIMse mAMsakA Tukar3A lekara nadI kinAre aayaa| usane pAnImeM tairatI huI machaliyA~ dekhiiN| vaha mAMsakA Tukar3A chor3akara, machalI pakar3ane daudd'aa| machalI gahare pAnImeM calI gii| gIdar3ane lauTakara dekhA ki usakA lAyA huA mAMsakA Tukar3A bhI gIdha lekara ur3a gyaa| (vaha khar3A pachatAne lgaa|) isI taraha jo mile hue duniyavI sukhoMko chor3akara paralokake (sukhoMke ) lie daur3ate haiM, ve donoM taraphase bhraSTa hokara apane AtmAko Thagate haiN| pAkhaMDI logoMke bure upadeza sunakara loga narakase Darate haiM aura mohameM par3akara vrata vagairA karake apane zarIrako satAte haiN| unakA narakameM giraneke Darase tapa karanA aisAhI hai, jaise lAvaka (lavA) pakSIkA pRthvI gira jAneke Darase eka paira para naacnaa|" (384-386) . svayaMvuddhane kahA, "yadi vastu satya na ho to hareka apane apane karmakA karanevAlA khudahI kaise hotA hai ? yadi saba mAyAhI ho to sapanemeM milA huA hAthI (pratyakSakI taraha) kAma kyoM nahIM karatA ? yadi tuma padArthoM ke kArya-kAraNabhAvako saca nahIM mAnate ho to, giranevAle vajase kyoM Darate ho ? yadi kucha na ho to tuma aura maiM-vAcya (kahane yogya ) aura vAcaka (kahanevAlA) aisA bheda bhI nahIM rahatA hai aura vyavahAra calAnevAlI, iSTakI prApti kaise ho sakatI hai ? he rAjan ! vitaMDAvAdaka paMDita, acche pariNAmoMse vimukha aura vipayakI icchA rakhanevAle ina loMgoMke pherameM na paDie; vivekase vicArakara viSayoMkA dUrahIse tyAga kIjie aura isa loka va paralokameM sukha denevAle dharmakA AsarA liijie|" (360-364)
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52.] triSaSTi zalAkA punya-caritraH parva 1. sarga 1. . isa taraha maMtriyoMkI alagaalaga bAteM sunakara svAbhAvika nimaMtanAse muMdara munnavAne gajAna kahA, "ha mahAbuddhivAna svayaMyuddha, tumane bahuta acchI bAteM kahI hai| tumane dharmagrahaNa, karanekI bAta kahI, vaha ucita hai| hama bhI dharmamuyI nahIM hai... paraMtu jaise yuddhamahI maMtrAntra grahaNa kiyA jAtA hai vaisehI samayaparahI dharmakA grahaNa karanA yogya hai| bahuta dinoMke bAda Ae hue mitrakI taraha prAna yauvanakA yogya upayoga kie binA kona usakI upekSA karegA ? tumane jo dharmakA upadeza diyA hai vaha asAmayika mauke hai| jaba madhura vINA baja rahI ho taba vedoMke vacana nahIM zomane / dharmakA phala paraloka hai / yaha saMdehAspada hai (paralokaka hone meM zaMkA hai), isalie tuma isa loka munnAsvAdakA (munna bhoganekA) kaina niSedha karate ho ?" (365-366) rAjAkI bAta sunakara nyayaMbuddhana hAtha jor3a aura kahA, "mahArAja! zrAvazyaka dhamaka palamaM kamI bhI zaMkA nahIM karanA cAhie / kyA Apako yAda hai ki vacayanameM hama eka dina nandanavanameM gae the, vahA~ hamane eka suMdara kAMtivAnaM devako dekhA thaa| usa samaya usa devane prasanna hokara Apase kahA thA; maiM nunhArA pinAmaha thaa| merA nAma atibala thaa| maiMne bure dostI naraha, babarAkara, viSayasunnusa mu~ha mor3A aura tinake kI taraha rAjyako chor3akara snatrayo grahaNa kiyA / aMtima avasthA bhI nadI mahala kalazalpI tyAnamArako svIkAra kara usa zarIrakA tyAga kiyaa| usI pramAvase meM lAMtakAdhipani devanAyAAimalie tuma bhI isa anAra samAra, pramAdI
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . cauthA bhava-dhanaseTha [53 vanakara mata rhnaa|" yU~ kahakara ve vijalIkI taraha AkAzako prakAzita karate hue cale gae the| isalie hai mahArAja ! Apa apane pitAmaha (dAdA) ke vacanoMpara vizvAsakara yaha mAnie ki paraloka hai / kAraNa, jahA~ pratyakSapramANa ho vahA~ dUsare pramANakI kalpanA kyoM karanI cAhiye ? (400-406) : mahAvala bolA, "tumane mujhe pitAmahakI vAta yAda dilAI, yaha bahuta acchA kiyaa| ava maiM dharma-adharma jisake kAraNa hai usa paralokako mAnatA huuN|" (407) : : rAjAkA AstikatAvAlA vacana sunakara, mithyASTiyoMkI vANIrUpI rajake lie meghake samAna svayaMvuddha, maukA dekhakara sAnaMda isa taraha kahane lagA, "he mahArAja, pahale Apake vaMzameM kurucaMda nAmakA rAjA huA thaa| usake kurumatI nAmakI eka strI thI aura harizcaMdra nAmakA eka putra thaa| vaha rAjA var3A krUra thA, bar3e bar3e AraMbha-parigraha karatA thA, anArya kAryoMkA netA thA, durAcArI, bhayaMkara aura yamarAjakI taraha nirdaya thaa| usane bahuta lamaya taka rAjya kiyaa| kAraNa. - "pUrvopArjitapuNyAnAM phalamapratimaM khalu / " [ pUrva bhavameM upArjita dharmakA phala apratima (advitIya) hotA hai| ] aMtameM usa rAjAko dhAtuviparyaya (bahuta kharAva) roga huaa| vaha AnevAle narakaduHkhoMkA namUnAspa thaa| isa rogase usako IkI bharI gadiyA~ kAMToMke jaisI lagane lgiiN| madhura aura svAdiSTa (jAyakedAra ) bhojana nIma jaise kaDue lagane lage, caMdana, agara, kapUra, kastUrI vagairA mugadhI cIjeM - - -
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5.4 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritra: parva 1. sarga 1. dugaMdhake jaisI lagane lagI, putra aura zrI zrAdi zatrukI taraha A~khAma khaTakane lage aura suMdara gAyana gadhe, U~Ta yA gIdar3ake svarakI taraha karNakaTu lagane lge| kahA hai "puNyacchede'thavA sarva prayAti viparItatAm / " [jaba puNyakA nAza ho jAtA hai, nava sabhI cIjeM viparItahI mAlUma hotI haiN|] kurumani aura harizcaMdra guptarItise jAgakara pariNAma duHkhadAyI; parantu thor3I derakaM lie mukha denavAnna viSayopacAra karane lge| usake zarIra meM aisI jalana hone lagI mAnoM usako aMgAre, cUma rahe ho| zratama vaha dukhase ghabarAyA huyA gadradhyAna meM lIna hokara isa lokase cala bsaa| (408-417) usakA putra harizcaMdra pitAkI agnisaMskArAdi kriyA karake rAjyagaddIpara uThA / yAcaragAse vaha sadAcArarUpI mAkA musA. phira. mAlUma hotA thaa| yaha vidhivata-nyAyase rAjya karane lgaa| apane pitAkI, pApIka phalase huI (dugna denevAlI ) mautako dekhakara vaha, dharmakI stuti karane lgaa| dharma saba purupAyoM meM isI taraha munya hai jisa taraha sUrya grahoma mulya hai| (418-416) muvRddhi nAmakA eka pAtraka usakA bAlamitra thaa| usakA harizcaMdrane kahA, "tuma dharmanAniyAMse dharma munakara, muma kahA kro|" vRddhi tatparatAse usake kathanAnusAra karane lgaa| kahA hai.... anukUla nideyo di manAmutmAhakArapaNam / "
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAthA bhava-dhanaseTha - [apane manake anukUla AjJA satpuruSoMke lie utsAhaH kA kAraNa hotI hai| 7 pApase DarA huA harizcaMdra subuddhike kahe hue dharmapara isI taraha zraddhA rakhane lagA jaise rogase DarA huA AdamI davApara vizvAsa rakhatA hai| (420-422) ___ eka bAra zaharake bAhara udyAnameM 'zIlaMdhara' nAmake mahAmuniko kevalajJAna huA thaa| unakI pUjA karaneko devatA jA rahe the| yaha bAta subuddhine harizcaMdrase khii| nirmala manavAlA harizcaMdra ghor3epara savAra hokara munike pAsa gyaa| vahA~ vaMdanA karake vaha munike sAmane baitthaa| mahAtmA munine kumatirUpI aMdhakArake lie cA~danIke samAna dharmadezanA dI / dezanA (upadeza) ke bAda rAjAne munise hAtha jor3akara pUchA, "he mahAtman ! mere pitA marakara kisa gatimeM gae hai ?" trikAladarzI munine kahA, "he rAjA, tere pitA sAtaveM narakameM gae haiN| usake samAna manuSyake lie dUsarI jagaha nahIM ho sktii|" . yaha sunakara usake manameM vairAgya utpanna huaa| vaha muniko vadanAkara, uThA aura tatkAlahI apane mahalako gyaa| vahA~ usane putrako rAjyagahIpara biThAyA aura subuddhise kahA, "maiM dIkSA luuNgaa| tuma merI taraha mere putrako bhI sadA upadezakI . bAteM kahate rhnaa|" subuddhi bolA, "maiM bhI Apake sAtha dIkSA lU~gA; magara merA putra Apake putrako dharmakI bAteM sadA sunAtA rhegaa|" phira rAjA harizcaMdra aura subuddhine karmarUpI parvatakA nAza
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 triSaSTi zAlAkA punya-caritra parva marga 1. karane ke lie vana lamAna dInA lii| aura bahuta samaya taka usakA pAlana karakaM molameM gae (27-431) svayaMTa phira bolA, "zrApa baMzameM dUsarA eka daMDaka nAnakA rAjA huA hai| unakA zAsana pracaMDa thA / vaha apane zatruoMke lie mAnAna yamarAja samAna thaa| unake maNimAlI nAmakA putra thA ! vaha apane tajase sUryakrI nanha dizAoMkoM vyApta karatA thaa| iMDaka rAjA putra, mitra, bI, sna, svarNa aura dravyameM bahuna mRcchAvAna thA-phailA huzrA thA aura ina sabako vaha apane prANAsa mI adhika pyAra karanA thaa| AyuSya pUrNakara vaha AnadhyAna maga aura apane maMDArahIma bhayAnaka cha garI yonimeM janmakara rahane lgaa| vaha marvamanI aura bhayAnaka pAtmA jo koI maMdvAra meM jAnA thA unako nigala jAtA thaa| eka bAra usane maNimAlAko maMDAra praveza karate dekhA, usana pUrvajanma ke mAse nAnA ki yaha maMga putra hai| vaha itanA zAMta ho gayA ki narnimAna snehasA jAna pdd'aa| usakI zAMti dekhakara maNimAlIna bhI samanna ki yaha mere pUrvajanma kA koI baMdhu hai| ki naminAlIne kinhIM bAnI ajagarakA hAla pUchakara, nAnA ki vaha usakA pitA hai| usane ajagarako nayarmakA upadeza diyaa| jagAna mA jainadharmako samanAkara saMgamAvatyAgamAtra dhAraNa kiyA aura gumadhyAna bharakara. yaha devanA huyA! usa devadAna pAkara eka divya moniyAMnI malA maNimAtI dI thii| vaha mAlA aAja aApaka ganameM par3I huI hai| zrApa harizcaMdra baMzavara hai aura maiM muthuddhika vaMza janmA hU~, isalie ApakA naMga va baMzaparaMparAgata hai| isalie nega
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ : ... . . : cauthA bhava-dhanaseTha . nivedana hai ki Apa dharmameM lagie / maiMne asamayameM dharmAcaraNakI bAta kyoM kahI, isakA kAraNa bhI sunie / zrAna naMdanavanameM maiMne do cAraNamuniyoMko dekhA thaa| ve donoM muni jagatako prakAzita karanevAle aura mahAmoharUpI aMdhakArakA nAza karanevAle cA~da aura sUrajake samAna lagate the| apUrva jJAnadhArI ve mahAtmA dharmadezanA dete the| usa samaya maiMne unase ApakI umrakA pramANa pUchA thaa| unhoMne batAyA thA ki ApakI umra ava kevala eka mahInA rahI hai| isalie he mahAmati, maiM Apase zIghrahI dharmakAmameM laganekI vinatI kara rahA huuN|" (432-446) mahAvala rAjA bolA, "he svayaMyuddha ! he buddhike samudra ! mere baMdhu to tumhI eka ho / tumhIM mere hitakI ciMtAmeM sadA rahate ho| viSayoM meM phaMse hue aura mohanidrAmeM par3e hue mujhako tumane jagAyA yaha bahuta acchA kiyaa| aba mujhe batAo ki maiM kisa taraha dharmakA sAdhana karU~ ? Ayu kama hai, aba itanese samayameM kitanI dharmasAdhanA kara sakU~gA ? Aga laganeke bAda ku~zrA khodakara Aga bujhAnA kaise ho sakatA hai ?" (447-446) . svayaMvuddhane kahA, "mahArAja aphasosa na kIjie ! vaha bnie| Apa paralokake lie mitrake samAna yatidharmakA AsarA liijie| eka dinakI bhI dIkSA. pAlanevAlA manuSya mota pAsakatA hai to svargakI to bAtahI kyA hai ?" (450-451 ) mahAvala rAjAne dIkSA lenA svIkArakara apane putrako isI taraha apanI rAjyagaddIpara biThAyA jisa taraha maMdirameM pratimA sthApita kI jAtI hai| phira dIna aura anAtha logoMko usane isa tarahase aura itanA anukaMpAdAna diyA ki isa nagarameM eka
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ VE ] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 1. sarga 1. bhI manuSya dIna yA anAtha na rhaa| dUsare iMdrakI taraha usane sabhI caityoMmeM vicitra prakArake vastroM, mANikyoM, svarNa aura phaloM vagairAse pUjA kii| phira usane svajanoM aura kSamA mA~gakara munimahArAjase mokSalakSmIkI sakhike samAna dIkSA lii| sabhI sAvadyayogoMkA-dopAMvAlI bAtoMkA tyAgakara usa rAnapina caturvidha aAhArako bhI chor3a diyaa| ve samAdhirUpI amRtakaM maranemeM sadA magna rahe, aura kamalinIke khaMDakI taraha jarAse bhI mlAna nahIM hue| ve mahAsatvaziromaNi, isa taraha akSINakrAMtivAle hone lage mAnoM ve acchA bhojana karate the aura acchI pInekI cIjeM pIte the / bAIsa dina anazanake aMtameM ve paMcaparameSThIkA smaraNa karate hue kAladharmako prApta hue|" (452-456) vahA~ se divya azvoMke samAna saMcita puNyaka dvArA dhanaseThakA nIva tatkAlahI durlabha IzAnakalpa (dUsare devaloka ) meM phuNcaa| vahA~ zrIpramanAmakaM vimAnameM, utpanna honeke zayanasaMpuTameM meghake garmameM bijalI utpanna hotI hai vaise, utpanna huaa| divya AkRti, samacaturasra saMsthAna, sAta dhAtuoMse rahita zarIra, zirIpa-Rtumake samAna komalatA, dizAoMke aMtaramAgako dedIpyamAna karanevAlI krAMti, vanake samAna kAyA, bar3A utsAha, saba tarahake puNyalakSaNa, icchAke anusAra,rupa dhAraNa karane kI zakti, avavijJAna, sabhI vijJAnAMmeM pAraMgatatA, aNimAdi ATha siddhiyoMkI prApti, nirdopatA aura vaibhava-aise sabhI guNoMse sahita vaha (dhanasaThakA jIva ) lalitAMga aisA sArthaka nAma dhAraNa karanevAlA deva dRshyaa| donoM pairoMmeM ratnake
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ cauthA bhava-dhanaseTha [56 kar3e, kamarapara kaMdorA, hAthameM kaMkaNa, bhujAomeM bhujabaMdha, chAtIpara hAra, gale meM aveyaka (galemeM pahinanekA jevara), kAnameM kuMDala, mastakapara puSpamAlA aura mukuTa vagairA AbhUSaNa, divya vakha aura sabhI aMgoMkA bhUSaNarUpa yauvana usako utpanna honeke sAthahI prApta hue / usa samaya pratidhvanise dizAoMko guMjA denevAle duMdubhi vaje aura maMgalapAThaka (bhATa) kahane lage, "jagatako AnaMdita karo aura jaya paao|" gIta-vAditrakI dhvanise aura caMdIjanoMke (cAraNoMke) kolAhalase mukharita vaha vimAna aisA jAna par3atA thA mAnoM vaha apane svAmIke AnekI khuzImeM pAnaMdase garjanA kara rahA hai| phira lalitAMgadeva isa tarahase uTha baiThA, jaise soyA manuSya uTha baiThatA hai, aura Upara kahI huI bAteM dekhakara socane lagA, "kyA yaha iMdrajAla hai ? sapanA hai ? mAyA hai ? yA kyA hai ? ye sava gIta-nAca mere lie hI kyoM ho rahe haiM ? ye vinIta loga mujhe svAmI mAnaneke lie kyoM tar3apa rahe haiM ? aura isa lakSmIke maMdirarUpa, AnaMdake ghararUpa, rahanelAyaka priya aura ramaNIya bhavanameM maiM kahA~se AyA / " (460-472) isa tarahase usake manameM kaI savAla uTha rahe the usI samaya pratihAra usake pAsa AyA aura hAtha jor3akara komala vANImeM bolA, "he nAtha ! hama Aja Apake samAna svAmI pAkara sanAtha hue haiM dhanya hue hai| Apa namra sevakoMpara amIdRSTise kRpA kiijie| he svAmI ! yaha IzAna nAmakA devaloka hai| yaha sabhI icchita (vastuyeM) denevAlA, avinAzI lakSmIvAlA aura sabhI sukhAMkI khAna hai| isa devalokameM Apa jisa vimAna
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ / niyaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 1. sarga hai. - ko suzobhita kara rahe haiM vaha 'zrIprabha' nAmakA vimAna hai| puNyase Apako yaha milA hai| ye saba sAmAnika devatA haiM lo ApakI sabhAke sinagAra jaise haiN| inake isa vimAnameM Apa eka hote hue bhI aneka jaise mAlUma hote haiN| he svAmI! ye vetIsa purohina devatA hai| ye maMtrake sthAnApa haiN| ye yApakI zrAjJA pAlaneko bAra hai / inako samayocina aAdeza diijie| ___ ye isa pariSadake narma-saciva ( bidRyaka ) haiM / ye aAnaMdakrIDA karAne ke pradhAna haiN| ye lIlA-bilAsakI bAtoMmeM Apake manako prasanna kreNge| ___ye Apake zarIrarakSaka devatA hai| ye sadA kavaca pahananevAle, chattIsa taraha ke hathiyArosa lasa rahanevAle aura apane svAmIkI rakSA karane meM catura hai|| ____ ye Apake nagarakI ( vimAnakI ) rakSA karanevAle lokapAla devatA hai| - "ye senAsaMcAlanameM canura sanApati hai| ' "aura ye puravAsI aura dezavAsI prakIrNaka devatA haiM, jo ApakI prajAke samAna haiN| ye ApakI nirmAlyaM (bilakula mAmUlI) yAtrAko bhI apane mantakapara dhAraNa kreNge| "ye zrAmiyogya devatA haiN| aApakI vAsakI taraha sevA kreNge| .. ye kinidhapaka devatA haiN| ye saba tarahake malina kAma kreNge| "ye aApake mahala haiM jo muMdara ramaNiyoMse ramaNIka A~ganavAnne, manako prasanna karanevAle aura ratnAsa jar3e hue haiN|
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ ..... ... cauthA bhava-dhanaseTha... . . .: [61 - . ."svarNakamalakI khAnake samAna ye bAvar3iyA~ haiN| . ... "ratna aura svarNa ke zikharavAle ye krIr3A-parvata haiN| .. "AnaMda denevAlI aura nirmala jalase bharI huI ye krIr3A. nadiyA~ haiN|........ __.. "nitya phUla aura phala devanAle ye krIr3A-udyAna haiN| "aura apanI kAMtise dizAoMke mukhako prakAzita karanevAlA sUryamaMDalake samAna svarNa aura mANikyase banA huA yaha ApakA sabhAmaMDapa hai| . .." ye vArAMganAe~ (vezyAeM camara. paMkhA aura darpaNa lie khar3o hai| ye ApakI sevA karane meMhI mahAmahotsava mAnatI haiN| "aura cAra tarahake vAdyoMmeM catura yaha gaMdharvavarga Apake sAmane saMgIta karaneko taiyAra khar3A hai|" (473-486) . pratihArakI bAteM sunakara lalitAMgadevane upayoga diyaa| aura usako avadhijJAnase apane pUrvabhavakI bAteM isI taraha yAda Ane lagI jaise kalakI bAteM yAda AtI haiN| . (460) .. ' "maiM pUrva janmameM vidyAdharoMkA svAmI thaa| mujhe dharmamitra svayaMyuddha maMtrIne jainendradharmakA upadeza diyA thA, usase maiMne dIkSA lekara anazana kiyA thaa| usIkA yaha phala mujhe milA hai| aho ! dharmakA vaibhava aciMtya hai|" .. (461-462). isa taraha pUrvajanmakA smaraNa kara tatkAlahI vaha vahA~se uThA, char3IdArake hAthapara hAtha rakhakara calA aura jAkara usane siMhAsanako suzobhita kiyaa| cAroM taraphase jayadhvani utthii| devatAoMne usakA abhiSeka kiyaa| camara durane lage aura gaMdharva gadhura aura gaMgalagIta gAne lge| (194-165)
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 1. - - - phira bhaktibhare manavAle usa lalitAMgadevane vahA~se uThakara caityameM jA zAsvatI ahapratimAkI pUjA kI aura tIna grAma (samaka) ke svaroMse madhura aura maMgalamaya gAyanoMke sAtha vividha stotroMse jinezvarakI stuti kI; jJAnake lie dIpakake samAna graMtha par3he aura maMDapake khaMbhemeM rakhI huI arihaMtakI asthikI arcanA-pUjA kii| (466-467) phira Atapatra (chatra ) dhAraNa karanese pUrNimAke caMdrakI taraha prakAzamAna hokara vaha krIDAbhuvanameM gyaa| apanI pramAse bijalIkI prabhAko bhI lalita karanevAlI svayaMprabhA nAmakI devIko usane vahA~ dekhaa| usake netra, mukha aura caraNa bahuta komala the, unase vaha aisI mAlUma hotI thI mAnoM vaha lAvaNyasiMdhu (suMdaratAke samudra ) meM kamalavATikA (bAr3I) hai| anukramase sthUla aura gola jA~ghoMse vaha aisI jAna par3atI thI mAnoM kAmadevane apanA mAyA vahA~ rakhA hai| svaccha vabaoNse Take hue nitaMbAse vaha aise zomatI thI jaise rAjahaMsoMse vyApta kinAroMse nadI zomatI hai| puSTa aura unnatastanoMkA bhAra uThAnese kRza banA huA udara (udara aura kamara ) bacake madhyabhAgake samAna mAlUma hotA thA, jisane usakI manoharatAko bar3hA diyA thaa| usakA tIna rekhAoMvAlA aura madhura svara bolanepAlA kaMTha kAmadevake vijayakI ghoSaNA karanevAle zatake jaisA 1. vana Uparase majabUta, moTA aura eka taraphase Age bar3hA huA aura phira kramaza: cUr3I utAra hotA hai| bIcakA mAga patalA hotA hai| phira hAyameM pakar3anekA mAga thor3A moTA hotA hai| . .
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. . cauthA bhava-dhanaseTha ... [63 lagatA thA / vidhaphalakA tiraskAra karanevAle hoThoMse aura netrarUpI kamalakI nAlakI lIlAko grahaNa karanevAlI nAsikAse vaha bahutaddI suMdara dikhAI detI thii| pUrNimAke Adhe kie hue caMdramAkI sArI lakSmIkA haraNa karanevAle usake snigdha aura * suMdara lalATase vaha manako moha letI thii| usake kAna kAmadevake bhUlekI lIlAko haranevAle the| puSpavANake dhanupakI zobhAko haranevAlI usakI bhrakuTI thii| mukharUpI kamalake pIche phiranevAle bhramarasamUhakI taraha aura sninna kAjalake samAna usake keza the / sAre zarIrameM dhAraNa kie hue ratna-jaTita AbhUSaNoMkI racanAse vaha calatI-phiratI kAmalatAsI mAlUma hotI thI; aura manohara mukhakamalavAlI hajAroM apsarAoMse ghirI huI vaha aneka nadiyoMse veSTita gaMgAke samAna jAna par3hatI thii| (468-510) lalitAMgadevako apane pAsa Ate dekha, usane sneha-yuktise khar3e hokara usakA satkAra kiyaa| vaha zrIprabha vimAnakA svAmI svayaMprabhAke sAtha jAkara palaMgapara baitthaa| ve isa taraha zobhane lage jaise eka prAlavAla (thAle) meM vRkSa aura latA (per3a aura vela) zobhate haiN| ekahI ver3Ise ba~dhe hue (do AdamI ekatrita rahate hai vaise.) niviDa rAgase (bahuta premase ) ba~dhe hue unake citta eka dUsare meM lIna ho ge| jisake premakI sugandha avicchinna hai (kabhI miTatI nahIM hai| aise zrIprabha vimAnake prabhune devI svayaMprabhAke sAtha krITA karate hue, bahutasA kAla bitAyA jo eka kalAke samAna mAlUma huaa| phira jaise vRkSase pattA gira 1. kalA-samayakA pramANa jo 1 miniTa 36 sekaMDaphe barAbara hotA hai| - - -
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___64 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 1. par3atA hai vaisehI, Ayu pUrNa honese, svayaMprabhA devIkA vahA~se cyavana ho gayA-devagatise kisI dUsarI gatimeM calI gii| kahA hai ki"AyuHkarmaNi hi kSINe, naMdro'pi sthaatumiishvrH|" . [Ayukarmake samApta hojAnepara iMdra bhI rahane meM samartha nahIM hotaa|] (511-515) . priyAke viyoga-duHkhase lalitAMgadeva isa taraha girakara mRJcita ho gayA, mAno vaha parvatase girA ho yA vanake AghAtase girA ho| thor3I derase jaba vaha hozama AyA taba vaha jAra jAra rone lgaa| usakI pratidhvani aise jAna par3atI thI mAnoM sArA zrIprabha vimAna ro rahA hai| bAga-bagIcoMmeM usakA mana na lagA, vApikAoMke (ThaMDe pAnIse) usakA mana ThaMDA na huA, krIDAparvatameM use zAMti na milI aura nandanavanase bhI usako khuzI na huii| hA priye ! tU kahA~ hai ? hA priye ! hA priye ! pukAratA aura rotA, vaha sArI duniyAko, strayaMprabhAmaya devatA, cAroM tarapha phirane lgaa| (516-516) - udhara svayaMbuddha maMtrIko bhI apane svAmIkI mautase vairAgya paidA huaa| aura usane zrIsiddhAcArya nAmaka AcAryase dIkSA lelI / vaha bahuta varSoM taka niraticAra dIkSA pAla, zrAyu pUrNakara, IzAna devalokameM iMdrakA 'dharmA' nAmaka sAmAnikadeva huaa| (520-521) - usa udAravuddhivAle devake mana meM pUrvabhavake saMbaMdhase, baMdhukAsA prema huaa| vaha (apane vimAnase) lalitAMgadevake pAsa
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ cauthA bhava-dhanaseTha [65 - AyA aura use dhIraja dharAneke lie kahane lagA, "he mahAsattva ! (he mahAguNI, he mahAdhIra, ) kevala strIke lie Apa itane kyoM ghabarA rahe haiM ? dhIra purupa mautake samaya bhI itane nahIM ghabarAte haiM / " (522-523) lalitAMgane kahA, "he baMdhu ! tuma yaha kyA kaha rahe ho ? prANoMkA viraha sahana ho sakatA hai; paraMtu kAMtAkA viraha nahIM sahA jA sktaa| kahA hai ki "ekaiva nanu saMsAre sAraM sAraMgalocanA / yA vinA nUnamIpyopyasArAH sarvasaMpadaH // " isa saMsArameM eka sAraMgalocanA (hiraNake samAna A~khoM. vAlI strI) hI sAra hai| usake vinA ye sArI saMpatti bhI asAra hai| (524-525) usakI aisI dukhabharI bAteM sunakara IzAnaMdrakA vaha sAmAnika deva bhI dukhI huaa| phira avadhijJAnakA upayoga kara usane kahA, "he mahAnubhAva ! Apa duHkha na kiijie| maiMne jJAnase jAnA hai ki ApakI honevAlI priyA kahA~ hai ? isalie svastha hokara sunie / (526-527) "pRthvIpara dhAtakIkhaMDake pUrva videha kSetrameM naMdI nAmakA gA~va hai / usameM eka daridra gRhastha rahatA hai / nAgila usakA nAma hai| vaha peTa bharaneke lie bhUtakI taraha sadA bhramatA hai, to bhI peTa nahIM bharatA; bhUkhAhI sotA hai aura bhUkhAhI uThatA hai / daridrI ko bhUkhakI taraha usake maMdabhAgya-ziromaNi nAgazrI nAmakI trI hai| khujalIma phusiyoMkI taraha, usake eka eka karake yaha lar3a. -
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66] triyaSTi zalAkA pujya-caritraH parva 1. maga 1. - kriyA huii| ye lar3akiyA~ gA~vakra zUkara kI taraha prakRtise bahuna khAnavAlI, badanarata aura duniyA meM niMdA pAnavAlI huii| usake bAda bhI usakI bIko garma rahA / kahA hai "prAyeNa hi daridrANAM zIghragarbhabhRtaH striyaH / " [prAyaH daridrIka barahI garbhadhAraNa karanevAlI triyA~ hotI hai1] usa samaya nAgila manameM socane lagA, 'yaha mere kisa karmakA phala hai ki meM manuSyalokameM rahatA huyA bhI narakalokakA duHkha saha rahA huuN| mere mAtha janmI huI aura nisakA pratikAra honA asaMbhava hai esI isa daridratAnaM mujhe isa taraha khokhalA kara DAlA hai jisa naraha dImaka par3ako khAkara khokhalA kara detI hai| anyanna alakSmI daridratA) kI taraha, pUrvajanmakI vairinAkI naraha, marnimAna azubhadanagAMkI taraha ina kanyAyAna mumaduHnya diyA hai| yadi imavAra bhI lar3akIhI janmagI to meM isa kuTuMbakA tyAga kara paradeza calA jAU~gA / (52-537) baha isI tarahakI bAta socA karatA thaa| eka dina usana sunA ki usakI bIna kanyAko janma diyA hai| yaha bAta usake kAnameM muhalI cumI / natra vaha apane parivArako chor3akara isI taraha calA gayA jaise adhama bala bhArako chor3akara calA jAnA hai (bhAga jAtA hai| usakI bIko panika cale jAnakI bAta prasavavadanAkaM sAtha isI naraha duHnya danavAlI huI, jisa taraha ghAtrapara namaka hotA hai| dunvinI nAgAna kanyAkA koI nAma nahIM gayA, isalie loga se ninAmikA kahakara pukArane lge| 'nAgAne usakA acchI naha pAlana poSaNa nahIM kiyaa| to mI 'badda vAlA dina badina ur3ane lgii| kahA hai-
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ cauthA bhava-dhanaseTha "jaMtorvajAhatasyApi mRtyu truTitAyupaH / " [prANI vanakI coTa khAnepara yadi usakA AyukarmayAkI hotA hai to vaha nahIM mrtaa|] atyanta abhAgI aura mAtAko duHkha pahu~cAnevAlI vaha dUsaroMke ghara halake kAma karake apanA jIvana vitAne lgii| eka dina usane kisI dhanikake lar3akeke hAthameM laDDU dekhA / vaha bhI apanI mA~se laDDU mA~gane lgii| usakI mAtA gussese dA~ta pIsatI huI kahane lagI, "laDDU kyA terA bApa hai ki tU usase mA~gatI hai ? yadi tujhe laDDU khAnekI icchA ho to aMbaratilakaparvatapara lakar3IkA bojhA lene jaa|" ... (538-546) apanI mA~kI kaMDekI zrAgakI taraha jalAnevAlI bAta sunakara vaha rassI lekara, rotI huI parvatakI tarapha calI / usa samaya parvatapara, eka rAtrikI pratimA dhAraNakara rahe hue yugaMdhara nAmaka muniko kevalajJAna utpanna huA thaa| isase pAsameM rahanevAle devatAoMne kevalajJAnakI mahimAkA utsava karanA prAraMbha kiyA thaa| parvatake AsapAsake gA~voM aura zaharoMmeM rahanevAle naranArI kevalajJAnakI bAta sunakara jaldI jaldI parvatapara jA rahe the| aneka tarahake vaskhAlaMkAroMse saje hue logoMko Ate dekhakara nirnAmikA vismita huI aura citra meM likhI putalIsI khar3I rhii| jaba use logoMke parvatapara jAnekA kAraNa mAlUma huA taya vaha bhI lakar3IkA bojhA, duHkhake bhAraphI taraha, pheMkaphara logoMke sAtha parvatapara cddh'ii| ".....'nIrthAni sarvasAdhAraNAni yat / "
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ 6 ] triyaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 1. sarga 1.. [ kAraNa, nIrtha sabakaM lie samAna hote haiN|] usane mahAmunike caraNakamaloko kalpavRkSa ke samAna samajhA aura zrAnaMdane baMdanA kI / ThIkahIM kahA gayA hai.- .. ....."mati: gatyanusAriNI / " - [buddhi gatike anusAra hotI hai / ] mahAmunine gaMbhIravANImeM, logoMke lie hitakArI aura zrAnaMdakArI dharmadezanA dii| (547-556) "kaccaM sUtase bune hue palaMgapara sonevAlA prANI jaise jamInapara giratA hai vaisehI viSayasevana karanevAlA AdamI bhI saMsAramapI bhUmipara giratA hai| duniyA meM, putra, mitra aura patnI zrAdikA sneha-samAgama eka rAta (kisI musAphirakhAnema) bitAne ke lie rahanepara vahA~ milanevAle musAphiroMkAsA hai| caurAsIlAkha jIva-yonimaM bhaTakanavAle jIvAMpara no anaMta duHkhakA bhAra hai vaha apane kamAMkAhI pariNAma hai| . . . .. (557-58) nava hAtha jor3akara nirnAmikAna savAla kiyA, "he bhagavan ! yApa rAjA aura raMka donoM meM samAna bhAva rakhanevAle haiN| isIlie meM pUchatI huuN| Apane kahA hai ki saMsAra duHkhAMkA ghara hai; magara mujhase jyAdA dukhIbhI kyA koI isa duniyAma hai ?" . (556-560) "kavalImagavAnane kahA, "ha duHkhanI bAlA ! hai bhaneM! tuma kyA duHva hai ! numane bahuta jyAdA duHtrI jIva hai, unakA hAna muna / 'jo jIpa apane bura kamI ke kAraNa narakagatima
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . . cauthA bhava-dhanaseTha . . [E jAte haiM unameMse anekoMke zarIra bhidate haiM,. anekoMke aMga chidate haiM aura anekoMke mastaka dhar3ase judA hote haiN| narakagatimeM aneka jIva tiloMkI taraha, paramAdhAmI devoM dvArA, ghANomeM pIle jAte haiM, kaI lakar3IkI taraha tIkSaNa karautoMse cIre jAte haiM aura kaI dhanoMse loheke varatanoMkI taraha kUTe jAte haiM / ve asura kaI jIvoMko sUlIkI sejapara sulAte haiM, kaiyoMko kapar3oMkI taraha zilAoMpara pachAr3ate haiM aura kaiyoMke zAkakI taraha Tukar3e Tukar3e karate haiM, magara una sabake zarIra vaikriyaka hote haiM isa lie tatkAlahI mila jAte haiN| isalie paragAdhAmI phirase unako usI taraha duHkha dete haiN| aise duHkha jhelate hue ve karuNa svarameM rote haiN| vahA~ pAnI mA~ganevAloMko tapAye hue zIzekA rasa pilAyA jAtA hai aura chAyA cAhanevAle jIvoMko asipatra (talavArakI dhAra jaise pattoMcAle) nAmaka per3oMke nIce biThAyA jAtA hai| apane pUrvakarmAko yAda karate hue ve palabharake lie duHkhase rahita nahIM ho skte| he vatse ! (he vAle !) una napuMsakavedavAle nArakI jIvoMko jo du.kha hote haiM unakA varNana bhI zrAdamiyoMko kaMpA detA hai| (561-566) "ina nArakI jIvoMkI bAta to dUra rahI; magara sAmane dikhAI denevAle jalacara, sthalacara aura khecara tiyaMca jIvoMko bhI pUrvakamoM ke udaya se aneka tarahake duHkha bhogane par3ate hai| jalacarajIvoMmeMse kaiyoMko dUsare jalacara khAjAte haiM, kaiyoMko dhIvara pakar3ate haiM aura kaiyoMko bagule pakar3akara nigala jAte haiN| camar3A cAhanevAle manuSya unakA camar3A udher3ane hai, yAne ke zaukIna unako mAMsakI taraha bhUnate haiM aura gharacI cAhanevAle
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7.] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1.sarga 1. unako pelate haiN| (570-552) ____ thalacara jIvoMmeM mAMsakI icchAvAnle balavAna siMha vagaisa garIba hirana vagaigayoMko mArate hai, zikArake zaukIna una garIba niraparAdha prANiyoMko, mAMsake lie yA kaMbala zikArakA zoka praga karanahIM lie. mArata hai| bela vagaMga pazu mRgya, pyAsa, saradI aura, garamI sahana karate haiM, bahuta bomA uThAte haiM aura cAbuka, agaI zrAdike zrAghAta sahata haiN| (573-555.) ___ zrAkrazacArI lIvoM meM se tItara, totA, RcUnara, cir3iyA vagairAnIko mAMsamanI bAja, gIdha, siMcAna (zikarA) vagaiga pakar3akara khAjAte haiM aura cir3ImAra una sabako aneka tarakIboMse pakar3ata hai aura taraha taraha satAkara mAra DAlana hai| una ticaMcoMko dUsare. zatroM zrAdikA aura lala (zrAga vagairAkA ) bhI bahuna dura rahatA hai| pUrvakamAMkA baMdhana aisA hotA hai ki nisakA vistAra rokA nahIM jA sktaa| (576-y ) ___lo jIva manuSyayonimeM janma lete haiM unameMse bhI aneka aise hote haiM, jo janmahIse aMdha, bahara, junne, la~gaI aura kor3hI hone hai| RI corI karanevAle zrAra. kaI parastrIgAmI manuSya aneka narahakaM dara pArkara nArakI jIvoMkI tarahahI dugna pAte haiN| kaI aneka tahake gaMgAma phaMsa jAte haiM aura apane putroMse bhI upacina hote haiM-unake beTe bhI unakI paravAha nahIM karataM / kaI vikata hai aura (nokara, gulAma zrAdi hokara carIkI taraha apane svAmiyAsa piTata hai, apamAnita hote haiM, bahana bomA uTAte haiM aura bhUkha-pyAsa duHkha sahate haiN| (57-582)
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ cauthA bhava-dhanaseTha __... [ 71 - "Apasa meM lar3akara hAra jAnese aura apane svAmIke svAmitvameM baMdhe rahane ke kAraNa devatA bhI sadA duHkhI rahate haiM / svabhAva. sehI dAruNa aura apAra samudra meM jaise jala-jaMtu apAra hai vaisehI isa saMsArarUpI samudra meM duHvarUpI apAra jala-jaMtu hai| bhUtapretoMke sthAnameM jaise maMtrAkSara rakSaka hote haiM vaisehI isa saMsArameM jinezvarakA batAyA huyA dharma saMsArarUpI duHkhoMse bacAtA hai| bahuta adhika vojhese jaise jahAja samudra meM DUba jAtA hai vaisehI hiMsArUpI bojhase prANI narakarUpI samudra meM DUba jAtA hai, isase kabhI hiMsA nahIM karanI cAhie / bhUThako sadA chor3anA caahie| kAraNa, bhUThase prANI isI taraha saMsArameM sadA bhaTakatA rahatA hai. jaise bavaMDarase tinakA idhara-udhara ur3atA rahatA hai| kabhI corI nahIM karanI cAhie-bagaira mAlikakI AjJAke kabhI koI cIja nahIM lenI caahie| kAraNa, corIkI cIja lenese AdamI isI taraha duHkhI hotA hai jisa taraha kapikaccha ( kauMca ) kI phalIse chUkara AdamI khujAte khujAte parezAna ho jAtA hai / abrAhmacarya (saMbhoga. sukha, ko sadA chor3anA caahie| kAraNa, yaha manuSyako isI taraha narakameM lejAtA hai jisa taraha sipAhI badamAzako pakar3akara havAlAtameM lejAtA hai| parigraha jamA nahIM karanA caahie| kAraga, bahuta bobhese baila jaise kIcar3a meM phaMsa jAtA hai vaisehI zrAdamI parigrahake bhArase duHkhameM DUba jAtA hai| jo loga hiMsA Adi pAMca bAteM dezase (thor3ese ) bhI choite hai ve uttarottara kalyANa-saMpatti ke pAtra hote haiN| (576-561) "phevalI bhagavAnake mukhase upadeza sunakara ninAmikAko vairAgya utpanna huaa| lohe ke golekI taraha usakI kamagraMthI
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 ] triSaSTi zalAkA puruya-caritraH parva 1 sarga 1. mida gaI / usane munimahArAjase acchI taraha samyakta grahaNa kiyA; sarvatakA banAyA hathA gRhasthadharma aMgIkAra kiyA aura . paralokalapI mArgake lie pAtheyakaM samAna ahiMsAdi pA~ca aNuvrata dhAraNa kie| phira munimahArAjako praNAmakara apaneko kRtakRtya lamama, ghAsakA bomA uThAkara apane ghara gii| usa dinase bar3ha buddhimatI vAlA apane nAmakI taraha yogaghara munike upadezako nahIM bhulAtI huI aneka tarahake tapa karane lagI / baha jabAna huI to bhI kisIne usase zAdI nahIM kii| jaise kar3atrI lokIko pakranepara koI nahIM khAtA vaisehI usako bhI kisIne grahaNa nahIM kiyA / isa samaya vizeSa vairAgyakI bhAvanAse ninAmikA yogaMdharamunise anazanatrana grahaNa kara rahI hai| he lalinAMgadeva ! tuma usake pAsa jAo aura use darzana ho, jisase tumameM zrAsakta vaha marakara tumhArI patnI bne| kahA hai ....'yA matiH sA gatiH kila / " [aMtameM jaisI buddhi hotI hai vaisIhI gati honI hai] (52-566) lalinAMgadevane vaisAhI kiyA / aura usake Upara. (manameM) prema karatI huI vaha satI marakara svayaMpramA nAmA usakI patnI huI / praNaya-kopase bhAgakara gaI huI ntrI vApasa AI ho usa taraha, apanI priyAko pAkara lalitAMgadeva adhika krIr3A karane lgaa| kAragA, bahuta dhUpa, tapaTTae yAdamIko chAyA atyaMta priya-mukhadenavAlI hotI hai| (600-601) 1....
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ cauthA bhava-dhanaseTha - [73 isa taraha kIr3A karate bahutasA samaya bIta gyaa| pIche lalitAMgadevako apane cyavanake cihna dikhAI dene lage / svAmIkA viyoga nikaTa samajhakara usake ratnAbharaNa nisteja hone lage, mukuTakI mAlAe~ mlAna hone lagI aura usake aMgavastra malina hone lge| kahA hai"Asanne vyasane lakSmyA lakSmInAtho'pi mucyate / " jaba daHkha najadIka AtA hai taba lakSmI viSNako bhI chor3a jAtI hai ] usa samaya usake manameM dharmakA anAdara, bhogakI vizeSa lAlasA utpanna huii| jaba aMtasamaya pAtA hai taba prANiyoM kI prakRtimeM parivartana hohI jAtA hai| usake parivArake mukhase apazakunamaya-zokakAraka aura nIrasa vacana nikalane lge| kahA hai"mAvikAryAnusAreNa, vAgucchalati jalpatAm / " [bolanevAlekI javAnase, honahArake anusArahI. vacana nikalate haiN|] janmase prAma huI lakSmI aura lajjAspI priyAne use isI taraha chor3a diyA jaise loga kisI aparAdhIkA tyAga karadete haiN| cITeke jaise mautake samayahI paMkha pAte haiM vaisehI vaha adIna aura nidrArahita thA, to bhI aMtasamaya nikaTa zrAnese vaha dIna aura nidrAdhIna hushraa| hadayake sAtha usake saidhivaMdha zithila hone lge| mahAbalavAna purupa bhI jinako nahIM hilA sakate the aise usake kalpavRkSa kauMpane lge| usake nIroga aMgopAMgako saMdhiyoM bhaviSya meM AnevAle duHmbakI zaMkAse bhagna (zithila hone lagI / damarakA sthAyIbhAva dekhane meM
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 741 triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 1. asamartha ho aise usakI A~gne cIjoMko dekhanemeM asamartha hone lgii| garbha rahane ke duHkhakA bhaya lagA ho basa usakA sArA zarIra kA~pane lagA / Upara aMkuza lekara baiThe hue mahAvatakeM kAraNa se hAthIko cana nahIM par3atI basahI vaha lalitAMgadeva ramya-krIr3AparvatoM, saritAoM, vApikAoM, dIrghikAoM tAlAboM) aura bagIcAma bhI ArAma nahIM pAtA thaa| (600-613) usakI aisI dazA dekhakara devI svayaMprabhA bolI, "he nAtha! maiMne ApakA aisA kaunasA aparAdha kiyA hai ki jisake kAraNa Apa isa taraha nArAjase rahate haiM ? (314) lalitAMgadeva bolA, "ha subhra ! (sundara bhauhoMvAlI !) tumane koI aparAdha nahIM kiyA / aparAdha megA hai ki maiMne puNya kama kiyA-tapasyA bhI kama kI / pUrvajanmameM meM vidyAdharIkA rAjA thA, taba bhogakAyoM meM jAgRta aura dharmakAyAma pramAdI thaa| mere saubhAgyake itakI taraha svayaMvuddha nAmakaM maMtrI ne merI thor3I umra vAkI rahI taba mujhe janadharmakA upadeza diyaa| maiMne usako svIkAra kiyaa| usa thor3I muhata taka pAlana kie hue ghamaMka prabhAvase meM itane samaya taka zroprabha vimAnakA prabhu rahA, magara aba mujhe yahA~se jAnA pdd'egaa| kAraNa, alabhya vastukA kabhI lAma nahIM hotaa| (315.618) / usI samaya iMdrako pAnAse dharmA nAmakA deva usake pAsa AyA aura bolA, "yAja IzAna kalpake svAmI naMdIzvarAdika dvIpoMmeM jinendrapratimAoM kI pUjA karane ke lie jAnevAle haiN| unakI AzA hai ki zrApa bhI unake sAtha jAve / (61-620) sunakara use bar3I khuzI huI aura vaha yaha kahatA huA
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA~cavA~ bhava-dhanaseTha apanI priyAke sAtha ravAnA huA ki saubhAgyase svAmIkI AjJA bhI samayake anusArahI milI hai| (621) naMdIzvara dvIpameM jAkara usane zAzvatI arhatpratimAkI pUjA kI / aura pUjAse paidA hue AnaMdameM vaha apane cyavanakAlako bhI bhUla gayA / nirmala manavAlA vaha deva jaba dUsare tIrthokI tarapha jA rahA thA taba usakI Ayu samApta ho gaI aura vaha thor3e telavAle dIpakakI taraha raste hI samApta ho gayA-devayonise nikala gyaa| (622-623) pA~cavA~ bhava jabUdvIpameM, sAgarake samIpa pUrva videha kSetra hai| usameM sItA nAmakI mahAnadIke uttarataTakI tarapha puSkalAvatI nAmakA vijaya (prAMta ) hai| usameM lohArgala nAmakA var3A zahara hai| usakA rAjA svarNajaMgha thaa| usakI patnI lakSmIke garbhase lali. tAMga nAmakA deva putrarUpameM utpanna huaa| AnaMdase phale hue mAtA-pitAne khuza hokara usakA nAma vanajaMgha rkhaa| (624.626) svayaMprabhAdevI bhI, lalitAMgadevake viyogase dukhI hokara dharmakAryameM dina vitAtI huI, kucha kAlake bAda vahA~se cyavI aura usI vijayameM puMDarI kinI nagarIke rAjA vanasenakI patnI guNavatIkI kokhase nyArupameM jnmii| yaha bahutahI zobhAvAlI (sudarI) thI, isalie mAtApitAne usakA nAma zrImatI rkhaa| vaha dAiyoM dvArA pAlI jAkara isa taraha pramazaH bar3ha rahI thI jisa taraha mAlinoM dvArA pAlI jAphara latAeM bar3hatI hai|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76] triSaSTi zalAkA puruya-caritraH parva 1. sarga 1.. usakA zarIra komala thA aura usake hAtha navIna patnoMkI taraha camakate the| apanI nindha krAMnimeM gaganalako (pRthvIko) pallavina (AnaMdina )karatI huI usa rAjabAlAko isa taraha yauvana grAta hA jisa taraha svarNakI a~guThIko ratna prApta hotA hai ( gaTImeM ratna jar3A jAtA hai| eka bAra saMdhyA abhra lekhA jaina parvatapara car3hatI hai vahI vaha apane sarvatobhadra nAmakaM mahaz2apara yAnaMdakaM mAya cddh'ii| usa samaya usane ubarase devatAoM vimAnoM kI jAna denaa| manorama nAmaka byAnane kinhIM muniko kaMvaladAna huA thA usake pAsa jA rahe the| unheM dekhakara usa vicAra AyA ki maiMna pahilabhI aisA kahIM detA hai| mocana hAe unako pUrvamavadhI bAteM gata sapanacI taraha yAda aaii| pUrvamatra bAnakA vAnTa myAnama asamaya huI ho vaise vaha palamagne jamInapara, girI aura behoza ho gii| sakhiyoMne caMdanAdine upacAra kiyA, isase baTTa hoza AI aura chakara isa taraha vicAra karane lgaa| (32-336). pUrvamatrameM lalitAMga nAma deva nere pati the| unakA nvAna cyavana huyA hai| nagara abhI ve kahA~ hai ? yaha bAta meM nahIM jaantii| isIlie mana duHkha hai| mere dila meM beho baiThe hue haiM / baTTI meM prANazvara haiN| kAraNa kayUrakaM baratanane namaka kauna hAnna ? yadi meM apane prANApanisa bAtacIta nahIM kara sakatI hU~ do dUsaraMka sAtha bAtacIta karanaM kyA lAmA pamA socakara usane mauna dhAraNa kara liyaa| (73) jaba usane bolanA baMda kara diyA taba usakI sanviyAne ilako vadrIya samanA aura maMtra-taMtrAdika upacAra karanA
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... .. pA~cavA~ bhava-dhanaseTha . [77 - zurU kiyaa| aise saikar3oM upacAra kie gae magara usane maunakA . tyAga nahIM kiyaa| kAraNa, eka rogakI davA dUsare rogako acchA nahIM kara sktii| jaba jarUrata hotI thI taba vaha likha kara yA hAtha Adike saMketase parivArake logoMko apanI jarUrata batAtI thii| (640-642) eka dina zrImatI apane krIDodyAnameM (khelane kUdaneke bagIce meM ) gaI / usa samaya ekAMta dekhakara usakI paMDitA nAmakI dAIne kahA, "he rAjaputrI! tU mujhe prANoMke samAna priya hai aura maiM terI mAtAke samAna huuN| isalie hameM eka dUsarepara avizvAsa nahIM rakhanA caahie| he putrI! tUne jisa kAraNase mauna dhAraNa kiyA hai vaha kAraNa mujhe batA aura mujhe dukhameM bhAgIdAra banAkara apanA duHkha kama kara / terA duHkha jAnakara use miTAnekI maiM koziza kruuNgii|" kAraNa "na hyajJAtasya rogasya cikitsA jAtu yujyate / " [ roga jAne vinA ilAja kaise ho sakatA hai ? ] (643-646) .. taba zrImatIne apanI pUrvajanmakI sahI bAteM paMDitAko isa taraha kaha sunAIM jisa taraha zipya prAyazcitta ke lie sadguruke sAmane sahI sahI bAteM kahatA hai| paMDitAne sArI bAteM eka paTa para citrita kara lI aura phira vaha paMDitA ( catura) paTa lekara vahA~ se vidA huI / (647-648) nahIM dinoMmeM cAvI vannasenakA janmadina pAsa yA rahA thA, isalie bahanase rAjA aura rAjakumAra, uma gokapara varamA rahe the| usa samaya zrImatI ganArako banAnevAlI
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ .7 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 1. citrapaTako kholakara paMDitA rAjamArgameM khar3I rhii| jAnevAlomeM se kaI zAmroMkI bAteM jAnanevAle the isalie ve Agamake artha ke anusAra citrita naMdIzvaradvIpa vagairAko dekhakara usakI stuti karane lge| kucha loga zraddhAse apane sara hilAte hue usameM citrita zrImata arihaMtake hareka vivakA varNana karane lge| kalAkauzala ke paMDita rAhagIra-bArIkIse citroMkI rekhA AdikI vAstavikatA jAnakara bAra bAra bakhAna karane lge| aura kaI loga kAlA, sapheda, pIlA, nIlA aura lAla raMgoMse saMdhyAbhra (zAmake bAdala ) ke samAna, usa paTake aMdarake raMgoMkA varNana karane lage / (36-654) itanehImeM nAmake samAna guNavAlA durdarzana nAmake rAjAkA dudrAta nAmaka putra vahA~ AyA / vaha kucha kSaNa paTako dekhatA rahA aura kapaTa kara jamInapara girA aura behozasA ho gyaa| phira vApasa hozameM AyA ho vaise vaha (dhIre dhIre) utthaa| uThane para logoMna usako behoza honakA kAraNa pUchA / vaha RpaTa nATaka karaka isa taraha apanA ( mRlA)ni sunAna lgaa| (355-657) "isa paTama kisIna mere pUrvajanmakA hAla citrita kiyA hai| usako dekhanase mujha pUrvajanmakA bAna huA hai / yaha meM lalitAMgadeva hU~ aura yaha merI devI svayaMprabhA hai| isa taraha usameM jo jo bAta citrina thIM ve bAteM usane btaaii|" paMDitAne kahA, "yadi aisA hai to isa paTameM lo jo sthAna hai unako a~gulI lagantakara btaao|"
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ . pA~cavA~ bhava-dhanaseTha [76 durdItane kahA, "yaha sumeru parvata hai aura yaha puMDarIkiNI nagarI hai|" paMDitAne pUchA, "munikA nAma kyA hai ?" - vaha bolA, "maiM munikA nAma bhUla gayA huuN|" usane phira pUchA, "maMtriyoMse ghire hue isa rAjAkA nAma kyA hai aura yaha tapasvinI kauna hai ?" usane kahA, "maiM unake nAma nahIM jaantaa|" (658-662) isase paMDitAne samajha liyA ki yaha AdamI mAyAvI hai| usane ha~sate hue kahA, "he vatsa ! tere kathanAnusAra yaha tere pUrvajanmakA hAla hai| tU lalitAMgadevakA jIva hai aura terI patnI svayaMprabhA abhI karmadopase paMgu hokara naMdIgrAmameM janmI hai| usako jAtismaraNa (pUrvabhavakA ) jJAna huA isalie isa paTameM usane apane pUrvajanmakA caritra citrita kiyaa| maiM jaba dhAtakIkhaMDameM gaI thI taba usane mujhe diyA thaa| mujhe usa paMgupara dayA AI isalie maiMne tume DhUMr3ha nikaalaa| aba tU mere sAtha cala / maiM tujhe dhAtakIkhaMDameM usake pAsa pahu~cA huuN| he putra ! vaha garIva vicArI tere viyogase duHkhaga jIvana vitArahI hai| isalie tU vahA~ jAkara apane pUrvajanmako prANavallabhA ko AzvAsana de / " (663-667 ) yaha kahakara paMDitA cupa ho rahI, isalie usake samAna umrayAle mitrAMna vilinI ke baraMge kahA, "he mitra ! tumako bIratnakI prAni huI hai| isalie mAlaga honA hai ki tumhAre pugakA upaya huaa| salipa tuga jAkara una pagu sIme milo sIra yA usakA pAlana-poSamA kro|"
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8.] triyaSTi zalAkA pugyacaritraH parva 1. sarga 1. mitrAMsa galI parihAsakI bAna sunakara dudAnakumAra lanita dRzrA aura vikrI huI cIjomase jaisa bacI bucI cIjeM rahatI haiM. vaisA hokara baha vahA~se calA gyaa| (660-670) thor3I dera bAda usa jagaha, lohArgalapurase zrAyA huzrA bannajaMghanumAra bhI pAyA / yaha citrapaTameM likhe hue caritrako dekhakara muchina hogyaa| paMkhAcaM havA kIgaI aura pAnI chIMTA gayA taba vaha mUchA jaagaa| pAThe, vaha nvargahAro bhAyA ho isa taraha use jAnimmaragA DAna huyA" unu mamaya paMDinAne pUchA, "ha kumAra ! paTako dekhakara tumako muchI zyoM zrAgaI thI ?" ___ banarjayane uttara diyA, hamaneM ! mere pUrvajanmakA hAla, merI zrI nahina, hama paTameM citrina hai| use dekhakara mujhe mRA shraagii| yaha zrImAna IzAnakalya hai| isameM yaha zrIprama vimAna hai| yaha maiM lalitAMgadeva hU~ aura yaha merI devI svayaMprabhA hai| cAtAkhaMDa naMdIgrAma mahAdaridrI ghara yaha ninAmikA nAmakI lar3akI hai| vaha isa aMbaganinlaka nAmapanaparannar3I hai aura usane yugaMdhara nAmaka munise anazanatrana grahaNa kiyA hai| yahA~ munameM zrAsakta imantrIkA meM yAtmadarzana karAna pAyA huuN| phira vaha isa jagaha marakara svayaMprabhA nAmaka maMga devI huI hai| yahA~ maiM naMdIzvaddhIpaka jinatriyoM kI pUjA karane meM tatpara huzrA huuN| aura vahIM dUsare tIrthoM meM jAtaM samaya meMga cyavana huyA hai| ekAkinI, dIna aura raMka samAna banI huI yaha svayaMprabhA yahA~ pAI hai| galA ganyAla hai| aura.bahI marI pUrvamayakI priyA hai! bahanchA bahIM hai| aura mujhe vizvAsa hai ki usane apane
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA~cavA~ bhava-dhanaseTha [81 jAtismaraNase yaha paTa citrita kiyA hai| kAraNa, anubhavake vinA dUsarA koI ina bAtoMko jAna nahIM sakatA hai|" saba sthAnoMko batAte hue vanajaMghane jo bAteM kahIM unako sunakara paMDitAne kahA, "tumhArA kahanA vilakula sahI hai|" phira paMDitA zrImatIke pAsa AI aura hRdayake dukhako miTAnevAlI davAke samAna ve sArI bAteM usane zrImatIse khiiN| (671-682) meghake zabda sunakara jaise vidUraparvatako bhUmi ratnoMse aMkurita hotI hai vaisehI zrImatI apane priya patikA hAla sunakara romAMcita huii| phira usane paMDitAke dvArA apane pitAse yaha bAta khlaaii| kAraNa "asvAtaMtryaM kulastrINAM dharmo naisargiko ytH|" [svacchaMda na honA kulIna striyoMkA svAbhAvika dharma hai / ] (683-684) paMDitAkI bAta sunakara vanasena rAjA aise khuzI huzrA jaise meghakI AvAja sunakara morako khuzI hotI hai| phira usane vadha kumArako bulAyA aura kahA, "merI putrI zrImatI pUrvajanmakI taraha isa janmameM bhI tumhArI patnI vne|" vanajaMghane svIkAra kiyaa| tava vanasenane apanI kanyA zrImatIkA vyAha vanajaghake sAtha isa taraha kara diyA jisa taraha samudne lakSmIko viSNuke sAtha vyAha diyA thaa| phira caMdra aura cA~danIkI taraha ekarUpa bane hue ye pati-panI usaJcala rezamI vastra dhAraNAphara rAjAkI pAzAle lohArgalapura ge| yahA~
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2] priyaSTi zalAkA puzpa-caritraH parva 1. sarga 1. suvarNajaya rAjAne, putrako yogya samajhakara rAjya diyA aura budana dInnA lelii| (685-68) __ idhara bannasena cakravartIna apane putra puSkarapAlako rAja dekara dInA lI aura ve tIrthakara hue| (60) bananaMdhana apanI priyAka sAtha saMmoga karate hue rAjyamArako isa taraha bahana kiyA jisa taraha hAthI kamalako bahana karatA hai| gaMgA aura samudrakI taraha ve kamI viyogI nahIM hue| niraMtara mutrakA upamoga karate hue usa daMpatI eka putra utpanna huyaa| (361-62) meM maryakra mArakI upamAko nevana karanevAna aura mahAkrodhI sImA sAmaMta gajA puSkarapAlake virodhI ho ge| isane nakI taraha unako vaza karane ke lie vanavako bulAyA / yaha balavAna rAjA usako madada karane lie calA / huMdakesAya nema iMdrANI jAtI hai usI taraha acalamakti rakhanevAlI zrImatI mI bananaMyake sAtha clii| ve zrAva raste pahuceM hoMge ki unako amAvasakI gatane bhI caMdrikAkA bhrama karAnevAlA eka zaravaNa (kaoNma) kA mahAvana dikhAI diyaa| musAphiroMna batAyA ki usa ganta meM vRSTiviSa sarpa (jina sA~poMka dekhatehI jahara car3hatA hai aise sapa) rahate haiM, isalie vaha dUmara mArga calA / kAraNa "..."nayanA hi prastutArthadhu tatparAH". [nItivAna puruSa prastuna arthamaTTI tatpara hota hai|] (663-667) puMDarIka (mapheda kamala) kI amAvAlA yamagha purIkiNI
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA~cavA~ bhava-dhanaseTha [83 - nagarImeM aayaa| aura usakI zaktise sabhI sAmaMta puSkarapAlake AdhIna ho ge| vidhi (rivAja ) ko jAnanevAle puSkarapAlane vayovRddhoMkA jaise sammAna kiyA jAtA hai vaise vanajaMgha rAjA kA bahuta sammAna kiyaa| (668-666) kucha samaya bAda zrImatIke bhAIkI anumati lekara vanajaMgha rAjA vahA~se zrImatIke sAtha isa taraha calA jaise lakSmIke sAtha lakSmIpati calatA hai| zatruoMkA nAza karanevAlA vaha rAjA jaba kA~savanake pAsa AyA taba mArgadarzaka catura puruSoMne usase kahA, "abhI isa vanameM do muniyoMko kevalajJAna utpanna huA hai, isase devatAoMke Aneke prakAzase dRSTivipasarpa nirvipa huA hai| ve sAgarasena aura munisena nAmake do muni sUrya aura caMdrakI taraha aba bhI yahI maujUda haiM aura ve sage bhAI haiN| yaha jAnakara rAjA bahuta prasanna huA aura viSNu jaise samudrameM nivAsa karate haiM vaise usane usa vanameM nivAsa kiyaa| devatAoMkI parpadA ( sabhA) se ghire hue aura dharmopadeza dete hue una donoM muniyoMko, rAjAne khIsahita bhaktike bhArase jhukA huA ho isa taraha jhukakara vaMdanA kii| dezanAke aMtameM usane anna, pAnI aura sAdi upakaraNoMse muniko pratilAmA anna vastrAdi yahorAe-die / phira vaha socane lagA, "dhanya hai ena muniyoMko jo sahodarabhAva meM samAna hai, kapAyarahita , mamatArahita hai aura parigraharahita hai| maiM aisA nahIM hai, isalie adhanya haiN| bata mahaNa karanevAle apane pitA sanmArgakA anusaraNa karane. pAle ye pitA sArasa (zarIrase janmanevAle) putra aura meM aisA nAhI karatA isalie garI hamalA mamAna / pA
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2] triSaSTi zalAkA puruSa-caritra: parva 1. sarga 1. hote hue bhI yadi aba bhI maiM vrata grahaNa kA to ucitahI hogaa| kAraNa-dIkSA, dIpakakI taraha grahaNa karane mAtrahIse ajJAnake aMdhakArako dUra karatI hai| isalie maiM yahA~se nagarameM jAkara putrako rAjya dUMgA aura haMsa jaise haMsagatikA Azraya letA hai vaisehI maiM bhI pitAkI gatikA anusaraNa kruNgaa|" (750-710) phira eka manakI taraha vrata grahaNa karanemeM bhI vAda karane vAlI zrImatIke sAtha vaha apane lohArgalanagarameM aayaa| vahA~ rAyake lomase usake putrane ghana dekara maMtriyoMko phor3a liyA thaa| "dhane:.....ki nAme jalerikha / " [jalakI taraha (dhanase ) kauna amedya hai ? arthAta jaise jala samIko phor3a detA hai isI taraha vanase bhI prAya: AdamiyoMko aprAmANika banAyA jA sakatA hai] (711-712) zrImatI aura vanajaMgha yaha vicAra karate hue so gae ki savere uThakara putrako rAjyagaddI denA hai aura hameM Rna grahaNa karanA hai-dIkSA lenA hai| usa samaya mukhase sote hue rAjyadaMpatiko mAraDAlaneke lie rAjaputrane viSadhUpa kiyaa| kahA hai"kastaM niSedbhumIzaH syAdguhAdagnimitrotthitam / " [gharameM uThI huI (lagI huI) AgakI taraha usako (rAjAle putrako) rokanameM kauna samartha ho sakatA hai ? ] prANoMko pakar3akara.TIMcanavAle aMjuTa (cImaTa) kI taraha viyaApakA zrRyoM rAjArANIkI nAkama trusA aura unake prANapanveta. raha gye| (713-15)
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThA bhava-dhanaseTha [5 -- chaThA bhava vanajaMgha aura zrImatIke jIva uttara kurukSetrameM jugaliyArUpameM utpanna hue| ThIka hI kahA hai ki "eka citAvipanAnoM gatirekA hi jaayte|" [samAna vicAra karate hue maranevAloMkI gati bhI ekahI hotI hai|] (716) sAtavA~ bhava usa kSetrake yogya prAyuko pUrNa kara mare aura saudharma devalokameM snehazIla devatA hue aura bahuta samayataka svargake sukha bhoge| (717) AThavA~ bhava deva Ayu samApta honepara, garamIse jaise varapha galatA hai vaisehI vanajaMghakA jIya yahA~se jyavA aura cUdvIpake videhakSetrameM, titipratiSThita nagara meM suvidhi vaidyake ghara putrarUpameM utpanna huaa| nAma jIvAnanda rakhA gyaa| usI dina usa zaharameM, dharmake zarIradhArI cAra aMgoMkI taraha, dUsare cAra bAlaka jnme| pahalA izAnacaMdra rAjAke ghara kanapharatI nAmakI nIse mahIdhara nAmakA puna huaa| dUsarA sunAtIra maMtrIkI laramo nAmaka sIse lakSmIputrake samAna suyati nAmakA putra huaa| tIsarA sAgaradarA seThako abhavamatI nAmakI trIse pUrNabhadra nAmaphA putra humA / aura pIyA dhanazeTrophI zIlamatI nAmI zrIse so
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ .86] triSaSTi zalAkA purupa-caritra: parva 1. sarga 1. zIlapuMjake samAna guNAkara nAmakA putra huzrA / dAiyoMke dvArA prayatna mahina pAlina aura rakSita cAgaM bAlaka samAnam.pase isa taraha bar3hane lage jaise zarIraka sabhI aMgopAMga ekasAtha bar3hane haiN| sadA eka sAtha balataM kudate hue unhoMne sArI kalA, hama naraha grahaNa kI jisa taraha vRkSa mevakA jala eka sAtha samAnarUpasa grahaNa karate haiN| (728-726) zrImatIkA jIva bhI devalokase cyavakara usI zaharama Izvaradatta seThake ghara putrarUpameM paidA huyA / nAma kezava ranyA gayA / pA~ca iMdriyA~ aura chaThe manakI taraha, va cha: mitra hue aura prAyaH dinabhara ve eka sAtha rahate the| (724-728) unamase muvidhi vaidyakA putra jIvAnaMda zrIpadhi aura rasavIryaka vipAka apane pitA sIkhakara aSTAMga aAyurvedakA jAnanevAlA huvaa| hAthiyoMmeM jaise airAvata aura navagrahoMmeM jaise 1-aAyurveda ke zrATa aMga ye hai-1-zalya-imameM cIraphAr3a sambandhI jJAna hotA hai / aMgarejI meM ise manarI (Surgery ) kahate haiN| 3-gAnAkya-yAyurvedokta zalyacikitsA maMbaMdhI eka zAtrAnaMtra nimameM gardanaka kaparakI indriyoMkI cikitsAkA varNana hai / 3-kAya cikitmA-hasameM mRbIgaThyApI gaMgoMkI cikitsA dI gaI, hai| 4-mUvidyA-hamameM pizAca yAdikI bAdhA utpanna rogakA ilAna batAyA gayA hai| 5.-kImArapatya inameM bAlakakI cikitsA kA varNana hai 1.-agadataMtra-isameM pAMdikake dezakI cikillA banAI gaI hai| mAyana-isameM naganyAdhinAyaka cikitA batAI gaI hai| -bAjIkaraNA-kAmoddIpana aupatra aura usakA pryog|
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAThavA~ bhagha-dhanaseTha [97 sUraja agraNI ( mukhya ) hotA hai vaisehI sabhI vaidyoMmeM vaha, jJAnavAna aura nirdApa vidyAoMkA jAnanevAlA, agraNI huaa| ve chahoM mitra sahodarakI taraha niraMtara sAtha sAtha rahate the aura eka dUsareke ghara jamA hote the| (726-731) eka dina ve vaidyaputra jIvAnaMda ke ghara baiThe the, usa samaya eka muni mahArAja bahoraneko aae| ve sAdhu pRthvIpAla rAjAke guNAkara nAmaka putra the| aura unhoMne malakI taraha rAjya chor3akara zamasAmrAjya-dIkSA lI thii| garamIke mausamase jaise nadI sUkha jAtI hai usI taraha tapase unakA zarIra sUkha gayA thaa| samaya aura apathya bhojana karanese unako kRmikuSTa (aisA kor3ha jisameM kIr3e paidA hojAte haiM) nAmakA roga hogayA thaa| sAre zarIrameM roga phaila gayA thA, to bhI una mahAtmAne kabhI davA nahIM mAMgI thii| kahA hai ......... kAyAnapekSA hi mumukSavaH / " [mumukSu ( molakI icchA rakhanevAle ) kabhI zarIrakI paravAha nahIM krte| ] (732-735) gomUtrikA vidhAnase ghara ghara phirate sAdhuko, chaTTake 1. sAdhu jaba zrAhArapAnI lene jAte haiM taya meM isa taraha esa parase dUsare para jAte haiM se cala pezAva karatA hai| pAMta ne mApa silasilevAra gharoM meM prAdhAra lene nahIM jaate| phArama misilevAra jAnese, saMbhava hai ki pragala paragAle sAdhuke lie guru saMgAra gara leN| isalie ye dAhine hAmI zegA, parase pAI bAmazakigI parale jAte aura sAI kI garame dAhine hAke kisI parameM sAtehA
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ para triSaSTi zalAkA puraya-caritraH parva 1 sarga 1. (do dinake upavAsake ) bAda pAranA karane ke lie AhArapAnI leneke hetu, apane A~ganameM Ate unane dekhA / usa samaya mahIghara kumArane,jagatake advitIya (duniyAmeM jinake samAna dUsarA koI nahIM haiM aise) vaidya jIvAnaMdase parihAsa karate hue kahA, "tumako, bImAriyoMkI jAnakArI hai, davAiyoM mAlUma haiM aura ilAja bhI tuma bahuta acchA karate ho, magara tumameM dayA bilakula nahIM hai| jaise vezyA dhanake binA kisIke sAmane nahIM dekhatI basehI tuma bhI dhanake binA paricita vinatI karanevAle-prArthanA karanevAle duHkhI zrAdamiyoMkI tarapha bhI nahIM dekhate / vivekI AdamiyoMko sirpha dhanakA lobhIhI nahIM honA cAhie ! kisI samaya dharmakA khayAla karake bhI ilAja karanA caahie| tumhArI rogoMke kAraNoMkI aura unake ilAjakI, jAnakArIko vikAra hai ki tuma aise zreSTapAtra rogI munikA bhI khayAla nahIM krte|" (736-741) yaha sunakara vijJAnaratnake ratnAkara laiMse jIvAnaMdane kahA, "tumane munko yAda dilAI, yaha bahuta acchA kiyA / " dhanyavAda!" akasara- (742) brAhmaNavAtiradviSTo vaNigajAtiravaMcakA / priyajAtiranIrSyAluH zarIrI ca nirAmayaH / / vidvAn dhanI guNyagarvaH strIjanazcApacApalaH / rAjaputraH mutraritraH prAyeNa na hi dRzyate / / [duniyA meM prAya: brAhmaNanAti dveSa-rahita nahIM hotI (dveSa karanevAlI hotI hai|) vaniyoMkI nAti avacakaM (na ThaganevAlI)
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ AThavA~ bhava-dhanaseTha [ e nahIM hotI (ThaganevAlIhI hotI hai / ) mitramaMDalI anIrSyAlu (IyA na karanevAlI) nahIM hotI (IrSyA karanevAlIhI hotI hai|) zarIradhArI niroga (taMdurusta ) nahIM hotA (rogIhI hotA hai|) vidvAna loga dhanavAna nahIM hote, guNavAna nirabhimAnI (vagaira ghamaMDake) nahIM hote, khI acapala (caMcalatArahita ) nahIM hotI aura rAjaputra acche cAritra (cAlacalana ) vAlA nahIM hotaa| (743-744) ye muni ilAja karane lAyaka haiM (aura meM ilAja karanA cAhatA hU~) parantu isa samaya mere pAsa davAkI cIjeM nahIM hai| yaha aMtarAya hai; isa vyAdhiko miTAne ke lie lakSapAka tela, gozIpacaMdana aura ratnakavala caahie| mere pAsa tela hai magara do cIjeM nahIM hai| ye cIjeM tuma lA do|" (745-746) ye donoM cIjeM hama lAeMge, phAhakara pA~cI mitra vAlArameM ge| aura muni apane sthAna para ge| ( 747) una pA~coM mitroMne bAjArameM jAkara kisI cUr3he vyApArIse kahA, "hamako gozIpacaMdana aura ratnacalakI jarUrata hai| kImata lo aura ye cIjeM hamako do|" usa vyApArIne kahA, "inameMse harekakI kImata eka lAkha sonA muhareM (azaraphiyo) haiN| yAnI donoMkI kImata do lAkha azaraphiyoM haiN| kImana lAo aura cIjeM lejaano| magara pahale yA yatAo ki tumako pana cIjoMkI jarUrata kyoM huI?" (75-76) unhoMne kahA, "jo kImata ho so lo aura donoM pIje hamako do| inakA upayoga epha mahAtmA kA ilAja karane kiyA jaaegaa|" (75)
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10] triSaSTi zalAkA puruSa-dharitraH parSa 1. sarga 1. ' yaha sunakara use acaraja huyA / khuzIse usakI A~kheM camakane lagI aura zarIrameM romAMca ho aayaa| vaha vicAra karane lagA, "kahA~ unmAda, zrAnaMda aura yoyanake kAraNa kAmadevakI mastIse bharI inakI yaha javAnI ! aura kahA~ vayovRddhoMke samAna inakI vivekazIlamati ! jina kArmoko mujha jaise. bur3hApese jarjara bane hue AdamiyoMko karanA cAhie unako ye kara rahe haiM aura adamya utsAhake sAtha bhArako uThA rahe haiN|" (751-753) isa taraha vicArakara bUr3he vyApAriyoMne kahA, "he bhale javAno! ye gozIpacaMdana aura kaMbala tuma le jaao| kImata denekI jarUrata nahIM hai / maiM ina cIjoM kI kImata, dharmarUpI akSayanidhi lgaa| tumane mujhe sage bhAIkI taraha dharma-kAmameM hissedAra banAyA hai|" phira usa bhale seThane donoM cIjeM dI 1 kucha kAla pAda zuddha manavAlA seTha dIkSA lekara mokSa gyaa| (754-756) davAiyoM lekara mahAtmAoMmeM agraNI ve mitra vaidyajIvAnaMdako sAtha lekara munike pAsa ge| ve muni mahArAja eka bar3hake nIce phAyotsarga kara dhyAnameM khar3e the| ve aise mAlUma hote the mAnoM yar3ake paira ho / unako vadanAkara ve bole, "he bhagavana ! Aja hama cikitsA-kAryase Apake tapameM vighna ddaaleNge| zrApa AjJA dIjie aura puNyase hamako anugRhIta (ahasAnamaMda) kIjie / " (757-756) .. munine ilAja karanekI saMmati dii| isalie ve tatkAlakA marA gomRtaka (gAyakA muradA) laae| kAraNa acche vaidha kabhI bhI viparIta (pApavAlA ) ilAja nahIM karate / phira unhoMne munike
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAThavA~ bhava-dhanaseTha - - hareka aMgameM lakSapAka telakI maalishkii| tela munikI hareka nasameM isa taraha phaila gayA jaise naharakA pAnI khetameM phaila jAtA hai| usa bahuta garama guNavAle telase muni behoza ho ge| "yogyamugrasya hi vyAdheH zAMtyAmatyugramauSadham / " ( bar3I bImArImeM bahuta ugra ( teja ) davAhI yogya hotI hai-asara karatI hai| telase ghabarAe hue kIr3e munike zarIrase isa taraha bAhara nikale jisa taraha pAnI DAlanese palmIka (cIMTiyoMke dara ) se cITiyA~ nikalatI hai| taba jIvAnaMdane munike zarIrako ratnakavalase isa taraha Dhaka diyA jisa taraha cA~da apanI cA~danIse AkAzako Dhaka detA hai| ratnakavalameM zItalatA thI, isalie zarIrase bAhara nikale hue kIr3e usa kavalage aise ghusa gae jaise garamIke dinoMmeM dupaharake vakta garamIse ghabarAI huI madaliyoM sevAlameM ghusa jAtI hai| phira unhoMne ratnaphaMvalako, hilAe bagaira dhIrese uThAkara, usameMke sAre phIle gAyake muradepara DAla die / kahA hai "........"aho sarvatrAdrohatA satAm / " [satapurupoMkI saba jagaha adrohatA hotI hai yAnI unakA hareka kAma,dayApUrNa hotAI ] usake bAda jIvAnaMdane amRtarasaphe samAna prANIko jilAnevAle gozopacaMdanakA lepa muni zarIrapara kiyaa| isase usameM zAMti huii| isa taraha pahale pamazIka aMdara ke kIr3e nikle| phira unhoMne tela malA. isase mAnavAyuse ase rasa nikalavA me mAMsa adarase pAhatase kI dAdara nigale / padane kI taraha ratnapala TakA. isase do tIna dina,
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritra: parva 1. marga 1. - - dahIke naMtu jaise lAkha puTa para taira kara AnAte haiM vaisehI kIr3e Dhake hue ratnakaMvalapara Agae aura unhoMne unako pahalekIhI taraha gAyake murade para DAla diyaa| vAha ! vaidyakI yaha kaisI caturAI hai ! phira jIvAnaMdane gozIpacaMdanake rasakI dhArAse muniko isa taraha zAMta kiyA jaise garamIke mausamase pIr3ita hAthIko megha zAMta karatA hai| thor3I dera bAda unhoMne tIsarIvAra lakSapAka tela kI mAliza kii| isase har3iyoM meM jo kIr3e rahe the ghe bhI nikala thApA kAraNa, jaba balavAna puruSa nArAna hotA hai taba vanake piMjaremeM bhI rakSA nahIM hotii| ve kIr3e bhI pahalehIkI taraha ranavalapara lekara gAyake muraDepara DAladie ge| ThIkahI kahA gayA hai ki '"....."aghamasthAnaM aghamAnAM hi yujyate / " __[bure ke lie burA sthAnahI cAhie / ] phira usa vaidyaziromaNine paramamakti ke sAtha se devako vilepana kiyA jAtA hai vaisehI, muniko gozIpacaMdana rasakA vilepana kiyaa| isa taraha davA karanese muni niroga aura navIna kAMtibAle hue) aura mArjana kI huI-ujAlI huI sonekI mUrti jaise zomatI hai vaise zomane lge| antameM una mitroMne kSamAzramaNase kSamA maaNgii| munimI vahA~se bihAra karake dUsarI jagaha calegae / kAraNa, vaise sAdhupuruSa kamI eka jagahapara nahIM rahate / (760-44) phira bohue gozIrSacaMdana aura rasnakaMcalako vecakara una buddhimAnoMne sonA liyA aura usa monese tathA dUsare apane sonase (jise ve gozIpacandana aura svarNakaMbala ke lie denA cAhate the) merake zikhara jaisA linacaitya bnvaayaa| jina
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ AThavA bhava-dhanaseThaH [63 pratimAkI pUjA va gurukI upAsanA-sevAmeM tatpara una logoMne kamakI taraha bahutasA samaya bhI khpaayaa| ekabAra una chahoM mitroMko saMvega (vairAgya ) utpanna huaa| isase unhoMne munimahArAjake pAsa jAkara janmavRkSake phalasamAna dIkSA aMgIkAra kii| navagRha jaise niyata samayataka rahakara eka rAzise dUsarI rAzipara phirA karate haiM vaisehI ve gA~va, nagara aura vanameM niyata samayataka rahate hue vihAra karane lge| upavAsa, chaha aura aTThama vagairA taparUpI kharAdase apane caritrarUpI ratnako atyaMta ujjvala karane lge| AhAra denevAleko kisI tarahakI pIDA na pahu~cAte hue, kevala prANadhAraNa karaneke lie hI ve mAdhukarI vRttise pAraNeke dina bhikSA grahaNa karate the| vIra jaise (zastroMke) prahAra sahana karate haiM vaisehI dhIrajake sAtha bhUkha, pyAsa aura garamo vagairA parisaha sahana karate the| moharAjAke cAra senAMgoM ke (phaujake aphasaroMke ) samAna cAra kapAyoMko unhoMne kSamAdika zastroMse jiitaa| phira unhoMne dravyase aura bhAvase saMlekhanA karake karmarUpI parvatakA nAza karanemeM vajake samAna anazananata prahaNa kiyaa| samAdhiko dhAraNa karanevAle unhoMne paMcaparameSThI. kA smaraNa karate hue apane zarIrakA tyAga kiyaa| kahA hai ......... na hi moho mahAtmanAm / " [ mahAtmA puruSoM ko mor3a nahIM hotaa|] ( --) 1- gAphara yAnI bhArata se palatA parAga prahAra karatA pAna gayo tIna pagAsAgara mAnasapake pAra A aura nA AhAra lene ki yahAko mAna lama
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 ] tripaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 1. sarga 1. nayA~ bhava ve chahoM mahAtmA vahA~se Ayu samApta kara acyuta nAmake devalokameM indrake sAmAnika deva hue / kAraNa "......"tAG na hi sAmAnyaphalaM tapaH / " . ... [usa tarahake tapakA sAmAnya phala nahIM hotaa|] vahA~se _vAIsa sAgaropamakI Ayu pUrNakara ve cyave / kAraNa"....... acyavanaM na hi mokSaM vinA kvacit // " mokSake vinA dUsarI kisI bhI jagahapara acyavanasthiratA nahIM hai / ] (78e-760) dasavA~ bhava pUrvavidehameM puSkalAvatI nAmaka vilaya (prAMta) meM lavaNa samudrake puMDarIkiNI nAmakA nagara hai| usa nagarakA rAnA vanasena thaa| usakI dhAraNI nAmaka ganIke garbhase unamase pA~ca kramazaH putrarUpa meM janme / unameMse jIvAnaMdakA nIva caturdaza mahAsvapnoMse sUcita vajanAma nAmakA pahalA putra huA, rAnaputra mahIdharakA jIva vAhu nAmase dUsarA putra huyA, maMtrIputra subuddhikA jIva subAhu nAmase tIsarA putra huA; seThaputra pUrNabhadrakA jIva pITha nAmase cauthA putra huzrA aura sArthavAhaputra pUrNabhadrakA lIva mahApITha nAmase pA~cavA~ putra huA / kezavakA jIva suyazA nAmase anya rAjaputra huthaa| muyazA bacapanahIse vajanAmakA Azraya lene lgaa| saca hai
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ dasavA~ bhava-dhanaseTha [5 "snehaH prAgbhavasaMbaMdho hyanuvadhnAti baMdhutAm / " [ pUrvabhavakA snehasaMbaMdha isa bhavameM bhI baMdhutA paidA karatA hai / ] (761-766) .. jaise chaH varSadhara parvata manuSyarUpa pAe hoM vaise ve pA~coM rAjakumAra aura chaThA suyazA kramazaH yade hone lge| ve mahAparAkramI rAjaputra cAhara rAjamArgoM para ghor3e kudAte-daur3Ate the, isase ye revaMta ( sUryaputra ) ke samAna krIDA karanevAle mAlUma hote the| kalAoM kA abhyAsa karAne meM unake kalAcArya sAkSImAtrahI hote the| kAraNa "prAdurbhavaMti mahatAM svayameva yato guNAH / " [mahAna AtmAoMmeM guNa apane ApahI paidA hote haiN| ve apane hAthoMse bar3e parvatoMko zilAkI taraha tolate the-uThA lete the, isalie unakI bAlakrIDA kisIse bhI pUrNa nahIM hotI thii| (767-800) eka dina lokAMtika devoMne Akara rAjA vanasenase kahA, "he svAmI, dharmatIrthakA pravartana kIjie, dharmatIrtha prAraMbha kiijie|" (01) 1-cUla himavaMta, madAdimayaMta, niza, zirI, rUpI aura novA ye pargata bharala. mitAdi ko karanevAle , isalie pardabhara parvata kahalAte haiN| varSa yAnI kSetra, bhara pAnI dhAraNa karanevAle paMdhara poko dhAraNa krnegaale| --pATa kA pAnI , darzanAvaralI, sanI aura rAyage mArakarmapAlA gAnAdi Yeh HIT karane
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46.] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 1. vanasena rAjAne vanake samAna parAkramI vajanAbha putrako gaddIpara biThAyA aura ekavarSa taka dAna dekara logoMko isa taraha tRpta karadiyA jisa taraha megha barasakara jamInako tara karadete haiN| phira deva, asura aura manuSyoMke svAmiyoMne vanasenakA nirgamanotsava kriyA-julUsa nikaalaa| aura unhoMne (vajJasenane) zaharake bAharake vAgako jAkara isa taraha muzomita kiyA jisa taraha cA~da AkAzako suzobhita karatA hai| vahIM una strayaMbuddha bhagavAnane dIkSA lI / usI samaya unako manaHparyayanAna (jisase harekake manakI bAta mAlUma ho jAtI hai aisA jJAna) utpanna huaa| phira AtmasvabhAvameM lIna rahane vAle, samatArUpI dhanavAle, mamatArahita, niSparigrahI aura aneka tarahake amigraha dhAraNa karanevAle ve prabhu pRthvIpara vihAra karane lge| (802-806) udhara vacanAmane apane hareka bhAIko alaga alaga dezoMke rAjya die / ve cAroM bhAI sadA usakI sevAmeM rahane lage / isase vaha aisA zobhane lagA jaise lokapAloMse indra zobhatA hai| aruNa jaise sUryakA. sArathI hai vaise suyaza usakA sArathI huaa| mahArathI puruSoMko sArathI bhI apane samAna hI karanA cAhie / (807-08) vanasena bhagavAnako, ghAtikarma rUpI malake nAza honese, 1-yaha zAsvata niyama hai ki jaba koI zrAtmA tIrthakara hone vAlA hotA hai to usakI gRhasthAvasthAma lAkrAMtika deva zrAkara tIrtha pravanikI sUcanA karate haiN| aura vaha dInA letA hai| -
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ - dasavA~ bhava-dhanaseTha [17 darpaNa (Aine) parase maila nikala jAnese jaise ujjvalatA prakaTa hotI hai vaise hI ujjvala kevalajJAna utpanna huaa| (806) usI samaya vajanAbha rAjAkI AyudhazAlAmeM sUryamaMDalakA bhI tiraskAra karanevAle cakraratnane praveza kiyaa| dUsare teraha ratna bhI usako tatkAlahI mile / kahA hai___ "saMpaddhi puNyamAnenAMbhomAneneva padminI / " [jaise kamalinI jalake pramANake anusAra U~cI hotI hai vaisehI puNyake anusAra saMpatti bhI milatI hai|] sugaMdhase Akarpita hokara jaise bha~vare pAte haiM vaisehI pravala puNyase Akarpita navanidhiyoM bhI Akara usake ghara sevA karane lgiiN| (810-812) phira usane sAre puSkalAvatI vijayako jIta liyaa| isase yahA~ke sabhI rAjAne zrAkara usako cakravartI bnaayaa| bhogoMkA upabhoga karanevAle usa cakravartI rAjAkI dharmabuddhi bhI isa taraha adhikAdhika bar3hane lagI mAno vaha bar3hatI huI AyuphI spardhA phararahI ho| adhika jalase jaise latAe~ bar3hatI hai vaisehI saMsAra. ke vairAgyakI saMpattise usakI dharmabuddhi bhI puSTa hone lgii| (13-815) pAvAra sAkSAta mokSa samAna parama AnaMda utpanna karanevAle vastrasena bhagavAna vihAra karate hue udhara aae| yahA~ unakA samavasaraNa yaa| samavasaraNa meM yakSa nIce baiTakara unhoMne kAnaoNka lie amRnakI prapA (lA) jaisI dharmadezanA denI pAraMbha kii| (816-017)
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5] tripaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 1. prabhukA Agamana sunakara vajanAbha cakravartI vadhuvarga sahita rAjahaMsakI taraha, sAnaMda prabhuke caraNoMmeM-samavasaraNameM AyA aura tIna pradakSiNA de, jagatpatiko vaMdanA kara, choTe bhAIkI : taraha iMdrake pIche baitthaa| phira bhavyajIvoMkI, manarUpI sIpameM bodha rUpI motIko utpanna karanevAlI svAti nakSatrakI varSAke samAna . prabhukI dezanAko vaha zrAvakAgraNI sunane lgaa| mRga jaise gAnA ... sunakara utsuka hotA hai vaise bhagavAnakI vANI suna utsuka banA huA vaha cakravatI hapaMpUrvaka isa taraha vicAra karane lgaa| (818-821) . . yaha saMsAra apAra samudrakI taraha dustara (kaThinatAse tairane lAyaka ) hai| isase tirAnevAle tInabhuvanake mAlika ye mere pitAhI hai| aMdhakArakI taraha, puruSoMko atyaMta aMdhA banAnevAle mohako, sUryakI taraha saba tarahase bheda karanevAle ye jinezvarahI haiN| cirakAlase jamA huA yaha kamAMkA samUha mahA bhayaMkara asAdhya rogake samAna hai| usakA ilAja karanevAle ye pitAhI haiN| adhika kyA kahA jAe ! paraMtu karaNArUpI amRtake sAgararUpaye prabhu duHkhakA nAza karanevAle aura advitIya sukhako utpanna karanevAle haiN| aho ! aise svAmIke hote hue bhI maiMne, mohase pramAdI bane hue logoMke mukhiyAne, apane AtmA ko, vahuta samayataka (dharmase ) vaMcita rakhA hai|" (22-26) .... isa taraha vicArakara usa cakravartIne dharmake cakravartI prabhuse bhakti-dgada vANI dvArA vinatI kI, "he nAtha ! darbha jaise kSetrakI bhUmiko karthita (nikammI) karatA hai, vaisehI arthasAdhanakA pratipAdana karanevAle nItizAstroMne merI buddhiko dIrgha
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ dasavA~ bhava-dhanaseTha [EE - kAlataka kadarthita kiyaa| vipayoMmeM lolupa hokara maiMne (nepathyakarmase) judA judA rUpa dhAraNa karAke isa yAtmAko naTakI taraha cirakAlataka nacAyA hai| yaha merA sAmrAjya artha aura kAmakA kAraNa hai| isameM dharmakA jo ciMtana kiyA jAtA hai vaha bhI pApAnubaMdhakahI hotA hai| maiM Apake samAna pitAkA putra hokara bhI yadi saMsAra-samudrameM bhaTakA kam to phira mujhameM aura dUsare sAmAnya manuSyoMmeM kyA aMtara hai ? isalie jaise maiMne Apake die hue rAjyakA pAlana kiyA hai vaisehI atra, mujhe saMyamarUpI sAmrAjya dIjie / usakA bhI maiM pAlana kruuNgaa| (827-832) apane vaMzarUpI AkAzameM sUrajake samAna cakravartI vanajaghane nija putrako rAjya sAMpa bhagavAnake pAsase dIkSA grahaNa kii| pitAne aura bar3e bhAIne jisa vratako grahaNa kiyA usa pratako vAha Adi bhAiyoMne bhI grahaNa kiyaa| phAraNa unakI phularIti yahI thii| suyazA sArathIne bhI dharmake sArathI aise bhagavAnase apane svAmIke sAthahI dIkSA lii| kAraNa, sevaka svAmIkA anukaraNa karanevAlehI hote haiN| (833-235) vamanAma guni ghoDehI samaya meM zAlasamudra pAragAmI hae / isase ye eka aMgako prAna huI pratyana jaMgama ( mananI phiratI )dvAdazAMgIke samAna mAlUma hone / yAra, vagairA munigaNa gyArA aMgoMke pAragAmI hue| TIkAhI mAdA hai ki "ayopazamacicyAcitrA hi guNasaMpadaH / " [Sayopazamale vipinamA pAI gugasapazinA bhI vicitra kI hI hotImAnImA agopanAmA
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10.] triSaSTi zalAkA puzya-caritraH parva 1. sarga 1. vaisehI guNa bhI milate haiN|] yadyapi ve saMnoparUpI dhana dhanI the to bhI nIrthakarakI caraNa sevA karanemeM aura duSkara tapa karane meM asaMtuSTahI rahate the| mAsopavAsAdi (eka mahInekAupavAsa Adi) tapa karate hue bhI niraMtara tIrthaMkarakI vANIrUpI amRtakA pAna karanese ve glAni nahIM pAte the-thaRtaM nahIM the| phira bhagavAna vanasena svAmI uttama zuklacyAnasa nivANapar3hako prApta hue| devatAoMne nirvANotsava kiyaa| (36-220) aba dharmaka mAika samAna bananAma muni apane sAtha vratadhAraNa karanevAla muniyoMka sAtha pRthvIpara vihAra karane lge| aMtarAtmAse jaise pA~ca iMdriyA~ manAtha hotI hai vaisehI bananAma svAmIse bAhu vagairA cAroM AI nathA mArathI, ye pA~coM muni, manAtha hue| caur3akI cA~danIse leMsa parvataoNma davAiyA~ prakaTa honI hai, vaisehI yoga pramAvase unako khelAdi labdhiyA~ prApta huii| (841-843) labdhiyoM kA varNana 1. khelosahi laddhi (pauSadhi labdhi)-kor3hIke zarIrapara thor3AsA chUka lekara malane se kor3ha nAza hotA hai aura zarIra aisA suvarNavarNa-soneke raMga sA ho jAtA hai jaise koTirasase (sonA banAnevAnna rasase ) tAmrarAzi svarNamaya ho jAtI hai| (844) 2. jallosahi laddhi (jallopathi landhi isase kAnoM, zrAMtroM aura zarIra kA maila gaMgA sabhI rogAMkA nAza karanevAlA aura kastUrIke samAna sugaMdhIdAra hotA hai| (52)
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ dasavA~ bhava-dhanaseTha [101 - 3. Amosahi laddhi ( zrAmIpadhi labdhi )-jaise amRtake snAnase rogiyoM ke roga cale jAte haiM vaisehI zarIrake sparzase sava roga cale jAte haiN| (846) 4. savyosahi laddhi ( sarvopadhi labdhi )-vArizameM parasatA huA aura nadI vagairAmeM bahatA huyA jala, isa landhivAleke zarIrase sparza karalenepara isItaraha sabhI rogoMkA nAza karatAhe jaise sUrajakA teja aMdhakArakA nAza karatA hai| gaMdhahastike madakI sugaMdhase jaise hAdhI bhAga jAte haiM vaisehI unake zarIrakA sparza karake Ae hue pavanase viSa Adi doSa dUra ho jAte haiN| agara vipa milA huyA annAdika padArtha unake gugyameM yA pAtra. meM AjAtA hai to vaha bhI amRtakI taraha nirvipa ho jAnA hai| cAhara utAraneke maMtrAkSaroMkI taraha unake vacanako yAda karanese mahAvipake kAraNa dukha uThAte hue zrAdamiyoM ke duHkha dUra hojAte hai aura (svAtikA)jala sIpameM giranese jaise motI hotA hai vaisehI unake nagna, keza, dauta aura unake zarIrase honevAlI sabhI cIjeM (rAmavANa ) davAiyoM hojAtI hai| (847-851) 5. aNutva zakti-dhAgekI tagA (apane zarIrako) muzke dedamaMse nikAlanekI shkti| 6. mahatva zakti-mase hananA U~gA zarIra panAnA jA sakatA hai ki mera parvata bhI unake ghuTanoM nara paaNge| 7. laghunya zakti- isase zarIra iyAne mI dalA kiyA jA sktaa|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___102 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 1. - 8. gurutva zakti-iMdrAdika deva bhI jise nahIM saha sakateM aisA, bannase bhI bhArI zarIra karanekI shkti| 9. prApti zakti -pRthvIpara rahate hue bhI par3ake pattAkI taraha meru ke agrabhAgako aura ahAdikako sparza karanekI zakti / 10, prAkAmya zakti jamInakI taraha pAnI meM calanekI aura jalakI taraha jamInapara bhI unmajana nimanana karane (nahAne, dhone, DubakI lagAne kI shkti| 11. Izatva zakti-cakravartI aura iMdrakI RddhikA vistAra karanekI shkti| 12. vazitva zakti-svataMtra, Rrase krUra prANiyoMko bhI vaza karanekI shkti| 13. apratiyAtI zakti-chidrakI taraha parvatake bIcameMsa bhI beroka nikala jAnekI zakti / 14, apratihata aMtAna zakti-pavanakI taraha saba jagaha azyarUpa dhAraNa karanekI shkti| 15. kAmarUpatra zakti ekaTTI samayameM aneka prakArake rUpAMsa lokako pUrNa kara dene kI shkti| 1-maMdhyA meM 15 kI zaktiyA~ vailiyalabdhi zrAbAtI haiN| yAnI kriyAnvivAlameM yaM galiyA~ hotI hai| inheM midiyA~ bhI kahate haiN|
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ dasavA~ bhava-dhanaseTha [103 - 16. bIjabuddhi - eka artharUpI vIjase aneka atharUpI cIjoMko jAna sake aisI shkti| (arthAta-jaise kisAna acchI jotI huI jamInameM vIja botA hai aura usase aneka bIja hote hai, isI taraha jJAnAvaraNAdi kamoM ke kSayopazamakI adhikatAse eka artharUpI vIjako jAnane-sunanese aneka artharUpI vIjoMko jAnatA hai, use bIjavuddhi labdhi kahate haiN| 17. koSTabuddhi-isase koThemeM rakhe hue dhAnyakI taraha pahale sune hue artha, smaraNa kie bagaira bhI yathAsthita rahate haiN| 18. padAnusAriNI labdhi-isase zrAdi, aMta yA madhyakA eka pada sunanese sAre graMthakA bodha ho jAtA hai| (kisI sUtrakA eka pada sunanese aneka zrutoMmeM jo pravRtta hotA hai use bhI padAnusAriNI labdhi kahate haiN|) 19. manovalI labdhi-isase epha. vastukA utAra pharake yAnI eka bAtako jAnakara aMtarmuhurtameM sAre zrutasagudrakA avagAhana kiyA jA sakatA hai| 1-maphe tIna bheda haiN| (6) nutapadAnumArisa pahalA pada yA 34 mugAra gAraminAranAme prAna hotI hai gAnoM sAre gA mAlA / (ka) FfitwareignAraNIsa pada munakA suraTER hai| (1) mAranI papa gugAra, mAme siniti
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14] triSaSTi zalAkA punama-caritraH patra 1. varga 1. __ '30 vAgavalI labdhi-isameM eka mula mulAhara ginanI cAnnAse nAre zAntrakA pATha kiyA jA sakatA hai| ___ 21 kAyavalI landhi-inale ta samayaka yolaga kara ninAcI daha sthira rahanayara bhI thakAna nahIM hotI hai| 22. amRta-jhIramadhcAcyAzrati ladhi-ila pAtrameM par3e ma Rllina-vagAva Rgane bhI Rta, hAra, madhu aura bI vagaigacA rasa AtA hai aura kunnI pIr3ita logoMcI ina lavivAnetrI bAnI anara madhu aura bI jaidI zAdi denavAlI hotI hai| 22. amINa mahAnatIlaviina pAtra meM par3e hue annameM se kitanAhI dAna diyA jAnavara bhI vaha anna cAyana rahatA hai. samAna nahIM hotA hai| 23. abhINamahAlaya laci- ina tIrthayAtrI paryAcI daha thor3I jagahane bhI anya prANiyoM diyA jAnatA hai| *16,20,22vAyaTInaviya tagamayapagAne pragaTa hotI hai| 1- chandi geTamana pravarthI, isari unhoMne ka. pAra patralAI Indara nadIkAkA gayA thaa|
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ dasavA~ bhava-dhanaseTha [ 105 - - - 24. saMminIta labdhi-isase eka iMdrIse dUsarI iMdriyoMke vipayoM kA jJAna bhI prApta kiyA jA sakatA hai| 25. jaMghAcAraNa labdhi-isa labdhivAlA ekahI kadamameM jaMbUdvIpase rucakadvIpa pahu~ca sakatA hai; aura lauTate samaya eka kadamameM naMdIzvara dvIpa aura dUsare kadamameM abUdvIpa yAnI jahA~ se calA ho vahIM pahu~ca sakatA hai| aura agara UparakI tarapha jAnA ho to eka kadamameM meru parvanapara sthita pAMDaka udyAna meM jA sakatA hai va lauTate samaya eka kadama naMdanavana meM rakha dUsare kadamameM jahA~se calA ho vahIM pahu~ca jAtA hai| 26. vidyAcAraNa labdhi-isa labdhivAlA eka kadamameM mAnupottara parvatapara, dUsare kadamameM naMdIzvaradvIpa aura tIsare phadagameM ravAnA honekI jagApara pahu~ca sktaa| aura upara jAnA ho to jaghAcaraNase viparIna gamanAgamana (jAnA AnA) phara sktaa| ye sArI labdhiyAM vanacAdi muniyoM ke pAsa thI / ina alAyA pAsIviSa ladhi aura dAnilAbha pahuMcAne vAlI kaI - - - -malapiyA.! mI nimase suna sakatA hai diyoM ke niyoko mAgamA sAina hotA; zamI (ER) ma. somarest in En para hai| :- 1 :
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106] triSaSTi zalAkA puruSa-caritra parva 1. sarga 1. dUsarI labdhiyA~ bhI unako milI thiiN| magara ina labdhiyoMkA upayoga ve kabhI nahIM karate the| saca hai "mumukSatro nirAkAMkSA vastupasthiteSvapi / " [mona jAne kI icchA rakhane vAle milI huI vastuoMkI bhI icchA nahIM rakhate, yAnI unakA upayoga nahIM karane / ] (884-881) yatra vacanAma svAmIna bIsa sthAnakakI ArAdhanA karake dRr3hatIrthakara nAma-gotrakarma upArjana kiyaa| una bIsa sthAnoMkApadoMkA varNana nIce diyA jAnA hai| 1. arihaMta pada- arihanoMkI aura arihaMtoMkI pratimAkI pUjA karanese, unakI acche arthavAlI stuti karanese aura unakI niMdA hotI ho to usakA niSedha karanese isa par3hakI zrArAdhanA hotI hai| 2. siddha, pada-siddhasthAnoM meM rahe hue siddhoMkI bhaktike lie lAgaraNakA utsava karanese tathA yathAryarItyA siddhanAkA kIrtana-majana karanese isa sthAnakI ArAdhanA hotI hai| 3. pravacana pada bAlaka, bImAra aura naye dIkSita ziSya vagairA yatiyoMpara anugraha karane aura pravacanakA yAnI caturvidha saMgha athavA janazAsanapara vAtsalya sneha rakhanese ina sthAnakakI zrArAdhanA hotI hai| 4. AcArya pada-bar3e zrAdarake sAtha AhAra, davA, aura kapar3e vagairake dAna dvArA gunake prati vAtsalya yA bhakti dikhAnese isa padakI zrArAdhanA hotI hai|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 1. 12. brahmacarya pada- ahiMsAdika mUlaguNoMmeM aura samiti Adi uttaraguNoMmeM aticArarahita pravRtti karanA bArahavIM brahmacaryasthAnaka aArAdhanA hai| 13. samAdhi pada-pala pala aura kSaNa kSaNa pramAda chor3akara zubhadhyAnameM lIna rahanA terahavIM samAdhi ArAdhanA hai| - 14. tapa pada-mana aura zarIrako pIr3A na ho, isa taraha yathAzakti tapa karanA caudahavIM tapasthAnaka ArAdhanA hai| 15. dAna pada-mana, vacana aura kAyakI zuddhipUrvaka tapasviyoMko annAdikakA yathAzakti dAna denA paMdrahavIM dAnasthAnaka aArAdhanA hai| 16. vaiyAvRtya pada yA vaiyAvacca pada- AcAryAdi dasakA, anna, jala, aura Asana vagairahase vaiyAvRtya-bhakti karanA solahavIM vaiyAvRtyasthAnaka ArAdhanA hai| 17. saMyama pada-caturvidha saMghake sabhI vighnoMko dUra karake manameM samAdhi (saMtoSa ) utpanna karanA satrahavIM saMyamasthAnaka ArAdhanA hai| 18. abhinavajJAna pada--apUrva aise sUtra aura artha ina donoMkA prayatnapUrvaka grahaNa karanA aThArahavIM abhinavajJAna sthAnaka ArAdhanA hai| 1. jinezvara, sUri, bAcaka, muni, bAlamuni, sthAvira muni, glAna ( rogI ) muni, tapasvI muni, caitya aura zramasaMgha-ye dasa /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 1. - - 12. brahmacarya pada- ahiMsAdika mUlaguNoM meM aura samiti zrAdi uttaraguNoMmeM aticArarahita pravRtti karanA bArahavIM brahmacaryasthAnaka ArAdhanA hai| 13. samAdhi pada-pala pala aura cUNa kSaNa pramAda chor3akara zumadhyAnameM lIna rahanA terahavIM samAdhi ArAdhanA hai| 14. tapa pada-mana aura zarIrako pIr3A na ho, isa taraha yathAzakti tapa karanA caudahavIM tapasyAnaka aArAdhanA hai| 15. dAna pada-mana, vacana aura kAyakI zuddhipUrvaka tapastriyoMko annAdikakA yathAzakti dAna denA paMdrahavIM dAnasthAnaka aArAdhanA hai| 16. yAvRtya par3ha yA yAtracca pada- prAcAryAdi isakA, anna, jala, aura zrAsana vagairahase baiMyAvRtya-bhakti karanA solahavIM baiMyAvRtyasthAnaka ArAdhanA hai| 17. saMyama pada-caturvidha saMgha sabhI vinnIko dUra karake manameM samAdhi (saMtoSa ) utpanna karanA satrahavIM saMyamasthAnaka aArAdhanA hai| 18. aminayanAna pada--apUrva aise sUtra aura artha ina donoMkA prayatnapUrvaka grahaNa karanA aThArahavIM aminabannAna sthAnaka dhArAvanA hai| - 1. jinezvara, ri, bAcaka, muni, dAjamuni, sthAvira muni, glAna (rogI) muni, tabalI muni, caitya aura zramayamaMgha-ye ds|
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ dasavA~ bhava-dhanaseTha [106 - 19. zrata pada--zraddhAse, udbhAsana-prakAzanase aura avarNavAda-niMdAko miTAkarake zrutajJAnakI bhakti karanA unnIsavIM zrutasthAnaka ArAdhanA hai| 20. tIrtha pada-vidyA, nimitta, kavitA, vAda aura dharmakathA Adise zAsanakI prabhAvanA karanA bIsavIM tIrthasthAnaka ArAdhanA hai| isa bIsa sthAnakoMmeMse eka eka padakI ArAdhanA bhI tIrthaMkara nAmakarmake baMdhanakA kAraNa hotI hai; parantu vajanAbha munine to ina bIsoM sthAnakoMkI ArAdhanA karake tIrthaMkara nAmakarmakA baMdha kiyA thaa| (882-603) ___ bAhu munine sAdhuoMkI sevA karake cakravartIke bhoga-phaloMko denevAlA karma bA~dhA / (604) tapasvI muniyoMkI vizrAmaNA-sevAsuzruSA karake subAhu munine lokottara bAhubala upArjana kiyA / (605) taba bajjanAbha munine kahA, "aho ! sAdhuoMkI vaiyAvacca aura vizrAmaNA ( sevA-suzrUSA ) karanevAle ina bAhu aura subAhu muniyoMko dhanya hai|" (605-606) . taba prazaMsA sunake pITha aura mahApITha muniyoMne socA ki jo logoMkA upakAra karate haiM unhIMkI tArIpha hotI hai| hama donoM AgamoMkA adhyayana karane aura dhyAna karane meM lage rahe, isalie kisIkA koI upakAra nahIM karasake, isalie hamArI tArIpha kauna karegA ? athavA sabhI loga apanA kAma karanevAlehI ko mAnate hai / (607-608 )
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 11.] triSaSTi zantAkA puruSa-caritraH parva 1, sarga 1. isa taraha mAyA-mithyAtvase yukta irSA karake, isa ghure kAmakI AlocanA na karake unhoMna zrInAmakarma-zrIparyAya jisase mile aisA nAmakarma bA~dhA / (6) una chahoM maharSiyoMne talavArakI dhArAke samAna saMyamakA, aticArarahita, caudahalAkha pUrva (samayavizeSa) taka pAlana kiyaa| phira dhIra una chahoM muniyoMna donoM tarahakI saMlekhanApUrvaka pAdoparAmana anazana aMgIkAra kara, usa deza kA tyAga kiyaa| (61-611) bArahavA~ bhava chahoM sarvArthasiddhi nAmake pA~caveM anuttara vimAnameM detIsa sAgaropamakI zrAyuvAna devanA hue| (311) AcArya zrI hemacaMdraviracita tripaSTi zalAkA puruSa caritra mahAkAvyake prathama parvameM, dhana Adika bAraha bhavoMkA varNana karanevAlA--- prathama marga pUrA huaa|
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ __sarga dUsarA 1. sAgaracaMdrakA vRttAMta isa javUdvIpake pazcima mahAvidehameM, zatruoMse jo kabhI parAjita nahIM huI-dhArI nahIM, aisI aparAjitA nAmakI nagarI thii| usa nagarI meM IzAnacaMdra nAmakA rAjA thaa| usane apane calase jagatako harAyA thA aura lakSmIse vaha IzAnaMdrake samAna mAlUma hotA thaa| (1-2) usI zaharameM caMdanadAsa nAmakA seTha rahanA thaa| usake pAsa bahuta dhana thaa| vaha dhamAtmA puruSoM meM mukhya aura duniyA. pho mukha pahu~gAne caMdanake samAna thaa| (3) usake sAgaracaMda nAmakA putra thaa| usase dunigAkI pronna TaMDI honI thiiN| samuha jaise caMdramAko AnaMdita karanA sahI yA pinAko prAnaMdita karanA thA / svabhAva sahI yA marala, dhArmika aura vivekI thaa| isase mAre nagarakA bA, guvamaMTana (nilapha) ho gayA thA (1-5) eka dina mAgaracaMda rAjayanaga-darabAra meM gagA / yahA~ rAjA ( siMhAsana para baiThA bhA) aura umameM mujarA karane aura apanI sevA karane lie gae mAnA gAro narapeTa / gajAne mAgakA umame pinAhI hI marada, samana, gAMgunadAna (pAna-bAnA nA ) yaga meM namAra phiyA lAra par3A . mAyAmA / 6)
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH patra ? sarga 2. usa samaya koI maMgalapAThaka (cAraNa) darabAra meM zrAyA aura zaMtrakI dhvaniko mI yAdenavAlI UMtrI AvA lagA, "he rAjA, aAja aApakaM udyAnameM udyAnapAlikA-mAlinakI taraha phlaoNko sajAnevAlI basaMtalakSmIkA Agamana huA hai, isalie khinna haga phUloMkI sugaMdhameM dizAoMke mukhako murgavita karanavAla vAcako, zrApa isI taraha muzomita krIlie jisa taraha iMdra naMdanayanako muzomina karatA hai|" (-10) maMgalapAThakakI bAta sunakara rAjAna dvArapAlako pAtrA dI, "nagarameM hiMDhorA piTavA diyA jAba ki kanta saMvare samI rAjodyAnameM (ganya bAga) naaeN| phira usane sAgaracaMdrameM bhI kahA, "tuma mI savara bAgameM shraanaa| yaha svAmIkI buzIkA biddha hai| (11-12) rAjAne aAdA pAkara sAgaracaMdra vuzI vuzI apane ghara gayA aura usane apane mitra azokacakI rAnAkI zrAnA sunaaii| (13) dusaraM dina rAjA apane parivAra sahita bAgameM gayA / zaharoM loga mI yahA~ ge| prajA gajAkA anukaraNa karatI hai| sAgaratraMdra bhI apane mitra azARdattakai sAtha udyAna meM isI taraha gayA jisa taraha malaya pavananAtha vanaMta Rtu AtI hai| vahA~ kAmadeva zAsanameM samI loga pala cunakara, gIta, nAca vargagaM krIDA karane laga jagaha jagaha ikaTe hokara krIDA karane huga nagarake loga, (ima bAgakI) rAjA kAmadeva par3Avake sAtha tulanA karane lge| pada-padapara gAyana yora. vAdanakI dhvani
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. sAgaracaMdrakA vRttAMta . [113 isa taraha ho rahI thI mAnoM vaha dUsarI iMdriyoMke viSayoMko jItane ke lie nikalI hai / (14-18) . . . . . usI samaya pAsakI kisI vRkSoMkI surabhuTameMse strIkaMThase nikalatI huI "rakSA karo! rakSA karo!' kI AvAja sunAI dii| sunatehI sAgaracaMdra usa tarapha AkarSita huA aura ' kyA hai? kyA hai ?' kahatA huA jaldIse AvAjakI tarapha daudd'aa| vahA~ * jAkara usane dekhA, ki bher3iyA jaise mRgIko pakar3atA hai vaisehI pUrNabhadra seThakI putrI priyadarzanAko baMdIyoMne (badamAzoMne) pakar3a rakkhA hai| sAgaracaMdrane eka badamAzake hAthase churI isa taraha chIna lI jisa taraha sarpakI garadana mor3akara maNi nikAla lete hai| usakI yaha vIratA dekhakara dUsare badamAza bhAga gae / kAraNa, "vyAghrA api palAyaMte jvalajjvalanadarzanAt / " [ jalatI Agako dekhakara vyAghra bhI bhAga jAte haiN| ] sAgaracaMdrane priyadarzanA ko isa taraha chur3AyA jisa taraha lakar3ahAreke pAsase AmralatA chur3AI jAtI hai| usa samaya priyadarzanAko vicAra AyA, " paropakAra karane ke vyasaniyoMmeM mukhya yaha kauna hai ? aho ! yaha acchA huA ki merI sadbhAgyarUpI saMpattise AkarSita hokara yaha puruSa yahA~ aayaa| kAmadevake rUpakA bhI tiraskAra karanevAlA yaha puruSa merA pati ho|" isa taraha vicAra karatI huI priyadarzanA apane gharakI tarapha ravAnA huI / sAgaracaMdra bhI, mUrti sthApita kI gaI ho isa taraha priyadarzanAko apane hRdaya-maMdirameM rakhakara mitra azokadatta ke sAtha ghara gyaa| (16-27)
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 ] tripaSTi zalAkA puruSa-caritra: parva 1. sarga 2. dhIredhIre caMdanadAsako yaha bAta mAlUma huii| aisI bAteM gupta bhI kaise raha sakatI hai ? caMdanadAsane apane dilameM socA, "isa putrakA priyadarzanApara prema huyA, yaha ucitahI hai| kAraNa, kamalinIkI mitratA rAjahaMsake sAthahI hotI hai| paraMtu usane vIratAkA kAma kiyA, yaha anucita huaa| kAraNa, parAkramI baniyoMko bhI apanA parAkrama prakaTa nahIM karanA caahie| phira sAgaracaMdra murala svabhAvakA hai| usakI mitratA mAyAvI azokadatta se huI hai yaha ayogya hai / isakA sAtha isI taraha burA haiM jisa taraha kelake sAtha verakA saMga ahitakara hotA hai|" isa taraha bahuta derataka socaneke bAda usane sAgaracaMdra kumArako bulAyA aura jaise uttama hAthIko usakA mahAvata zikSA denA zrAraMbha karatA hai vaisehI caMdanadAsane sAgaracaMdrako mIThI vANImeM upadeza denA zurU kiyaa| (28-32) ___he putra ! saba zAstroMkA abhyAsa karanese tuma vyavahArako acchI taraha samajhate ho, to bhI maiM tumase kucha kahatA huuN| hama vaNika kalA-kauzalase nirvAha karanevAle haiM, isalie hameM anuTa (saumya ) svabhAva va manohara vepase rahanA caahie| isa taraha rahanehIse hamArI niMdA nahIM hotI; isalie isa javAnImeM bhI tumako gaDha parAkramI (vIratAko gupta rakhanevAlA) honA cAhie / vaNika loga sAmAnya arthake lie bhI AzaMkAyukta vRttivAne kahalAte haiN| triyoMkA zarIra jaise DhakA huAhI acchA lagatA hai vaisehI, hamArI saMpatti, viSayakrIr3A aura dAna ye sabhI guptahI acche lagate haiN| jaise U~Take paroma baMdhA huyA sonekA kaMkaraNa nahIM zomatA vaisehI apanI jAtike lie ayogya (parAkramakA ) kAma karanA bhI hameM nahIM zobhatA ! isalie
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAgaracaMdrakA vRttAMta .. 115 - - he priya putra ! apane kulaparaMparAse Ae hue yogya vyavahAra karanevAle banakara tumheM dhanakI taraha guNako bhI gupta rakhanA caahie| aura jo svabhAvasehI kapaTI hoM una durjanoMko saMgati chor3a denA cAhie / kAraNa 'so'larkaviSavatakAlenApi yAtyeva vikriyAm / " [vaha ( durjanakI saMgati ) pAgala kutteke jaharakI taraha samaya pAkara vikRta hotI hai-nukasAna pahu~cAtI hai / ] he vatsa ! terA mitra azokadatta adhika paricayase tujhe isI taraha dUSita karegA jisa taraha kor3hakA roga, phailanese, zarIrako dUSita karatA hai / yaha mAyAvI vezyAkI taraha sadA manameM judA, vacanameM judA aura kAmameM judA hotA hai / " (33-41) . seTha isa taraha Adara sahita upadeza karake cupa rahA, taba sAgaracaMdra manameM socane lagA, "pitAjI aisA upadeza karate haiM, isase jAna par3atA hai ki priyadarzanAke saMbaMdhakI bAta inako mAlUma hogaI hai| aura pitAjIko yaha merA mitra azokadatta saMgati karane lAyaka nahIM mAlUma hotA hai| aise ( upadeza denevAle ) gurujana bhAgyahInoMkehI nahIM hote| ThIka hai, inakI icchA pUrI ho / " isa taraha thor3I dera socakara sAgaracaMdra vinaya sahita namravANImeM bolA, "pitAjI, ApakI AjJAke anusAra mujhe calanAhI caahie| kAraNa, maiM ApakA putra hU~ / jisa kAmako karanese gurujanoMkI AjJAkA ullaMghana hotA hai usa kAmako nahIM karanA caahie| magara kaI bAra daivayogase, akasmAta aisA kAma A par3atA hai ki jisake lie, vicAra karanemeM thor3AsA samaya bhI nahIM khoyA jaasktaa| jaise kisI
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. saMrga 2. mUrkha manuSyakI parvavelA ( parvakA samaya ) pairoMko pavitra karanemeMhI bIta jAtI hai vaisehI kucha kAma aise hote haiM jinakA samaya vicAra karane meM bIta jAtA hai (aura kAma vigar3ha jAtA hai) phira bhI he pitAjI! abase, prANoMpara saMkaTa Anepara bhI, koI aisA kAma na karU~gA jisase Apa lannAkA anubhava kreN| aura Apane azokadattake bAre meM kahA, magara maiM na to usake dopoMse dUSita hU~ aura na usake guNoMse guNIhI huuN| sadAkA sahavAsa,ekasAtha dhUlameM khelanA, bAra bAra milanA, samAna jAti, samAna vidyA, samAna zIla, samAna vaya aura parokSama bhI upakAritA aura sukhaduHkhameM hissA lenA-Adi kAraNoMse merI usake sAtha mitratA huI hai| mujhe isameM koI kapaTa nahIM dikhatA / usake saMbaMdha Apako kisIne maThI bAteM kahI hai| kAraNa "......"khalAH sarvakapAH khalu / " . [duSTaloga dUsaroMko dukhI karanevAlehI hote haiN|] yadi vaha mAyAvI hogA to bhI vaha merA kyA nukasAna kara sakegA ? kAraNa"ekatra vinivepe'pi kAcaH kAco maNirmaNiH / / " [eka sAtha rakheM rahanepara bhI kAca kAcahI rahegA aura maNi magihI rhegaa|] (42-58) sAgaracaMdra isa taraha kahakara cupa rahA taba seTha bolA,"putra! yadyapi tuma buddhimAna ho to bhI mujhe kahanAhI par3atA hai| kAraNa ___......"dalekSA hi praashyaaH|"
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAgaracaMdrakA vRttAMta ... [ 117 [dUsaroMkA Azaya-dUsaroMke manakI bAta-jAnanA kaThina hai| ] ( 55) phira putrakI bhAvanAko jAnanevAle seThane zIlAdika guNoMse pUrNa priyadarzanAko, pUrNabhadra seThase (apane putra ke lie) maaNgaa| pUrNabhadra seThane yaha kahakara usakI mA~gako svIkAra kiyA, ki Apake putrane to upakArake dvArA pahalehI merI putrIko kharIda liyA hai| zubha dina aura zubha muhUrtameM mAtApitAne sAgaracaMdrakA priyadarzanAke sAtha byAha kara diyaa| icchita duMdubhi bajanese jaise AnaMda hotA hai vaisehI manavAMchita byAha honese vadhU-varako bahuta prasannatA huii| samAna aMta:karaNa (bhAvanA) vAle honeseeka AtmAvAle hoM isa taraha unakI prIti sArasa pakSIkI taraha bar3hane lgii| cA~dase jaise cA~danI zobhatI hai vaisehI niraMtara udayavAlI aura saumya ( mohaka ) darzanavAlI priyadarzanA sAgaracaMdrase zobhane lgii| cirakAlase ghaTanA karanevAle daivake yogase usa zIlavAna, rUpavAna aura saralatAvAle daMpatikA ucita yoga huaa.| eka dUsarepara vizvAsa thA isalie unameM kabhI avizvAsa to utpannahI nahIM huaa| kAraNa, sarala Azaya (vicAra ) vAle kabhI viparIta zaMkA nahIM krte| (56-63) eka bAra sAgaracaMdra jaba bAhara gayA huA thA taba azokadatta usake ghara AyA aura priyadarzanAse kahane lagA, "sAgaracaMdra hamezA dhanadatta seThakI strIse ekAMtameM milatA hai, isakA kyA kAraNa hai ?" (64-65)
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 ] tripaSTi zalAkA purupa-caritraH pava 1. saga 2. svabhAvasehI sarala manavAlI priyadarzanA bolI, "isakA kAraNa tumhAre mitra jAne yA sadA unake dUsare dilake samAna tuma jaano| vyavasAyI mahatpurupoMke ekAMtasUcitakArya kauna jAna sakatA hai ? aura jo jAnatA hai vaha ghara kyoM kahegA ?" (66-67 ) __azokadattane kahA, " tumhAre pati usake sAtha ekAMtameM milate haiM, isakA abhiprAya maiM jAnatA hU~; paraMtu vaha batAyA kaise jA sakatA hai ?"68) priyadarzanAne pUchA, "vatAie, kyA abhiprAya hai ?" azokadatta bolA, " he subhra ! no abhiprAya merA tumhAre sAtha hai, vahI abhiprAya usakA usake sAtha hai|" (6) isa taraha azokadattana kahA to bhI usakA matalaba vaha nahIM samajhI aura usa sarala manavAlI priyadarzanAne pUchA,"mujha se tumheM kyA kAma hai " usane kahA, "he subhra! tumhAre pati ke sivA dUsare kisa rasanna aura sacetana puruSako tumase kAma na hogA ?"(70-71) azokadattakI icchAko sUcita karanevalA usakA bacana priyadarzanAke kAnameM sUIkI taraha cubhA / vaha nArAja huI aura sara mukA kara bolI," he narAdhama !he nirlajja ! tUne aisI bAta kaise socI ? agara socI to use javAnapara kyoM lAyA ? murkha ! tere isa duHsAhasako dhikkAra hai / aura he duSTa ! mere mahAtmA patiko tU apane samAna honekI saMbhAvanA karatA hai, yaha mitrake bahAne tU zatrukA kAma kara rahA hai / tujhe dhikkAra
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAgaracaMdrakA vRttAMta [116 hai| he pApI ! tU yahA~se calA jA ! khar3A na raha ! tujhe dekhanese bhI pApa hotA hai / "(72-75) isa taraha apamAnita hokara azokadatta corakI taraha vahA~se niklaa| gohatyA karanevAleke sAmana, pAparUpI aMdhakArase malina mukhavAlA, khIjatA huA azokadatta calA jAtA thaa| usa samaya sAmane Ate hue sAgaracaMdrane use dekhA aura usa sApha manavAlene usase pUchA, "he mitra ! tuma dukhI kyoM dikhate ho ?" (76-77) mAyAke parvatake samAna azokadattane dIrgha niHzvAsa DAlA aura mAno mahAna duHkhase dukhI ho aise hoTha car3hAkara kahA," he bhAI ! jaise himAlayake pAsa rahanevAloMke lie ThiThura jAnekA hetu prakaTa hai vaisehI, isa saMsArameM rahanevAloMke lie duHkhake kAraNa bhI prakaTahI haiM / to bhI burI jagahapara uThe hue phor3ekI taraha yaha bAta na guptahI rakkhI jA sakatI hai aura na prakaTahI kI jA sakatI hai|"(78-80) isataraha kaha A~khoM meM A~sU bhara AnekA kapaTa dikhAvAkara . vaha cupa rhaa| taba niSkapaTa sAgaracaMdra vicAra karane lagA,"aho! yaha saMsAra asAra hai| isameM aise puruSoMko bhI acAnaka aisI zaMkAkI jagaha mila jAtI hai| dhuA~ jaise pAgakI sUcanA karatA hai vaisehI dhairyase nahIM sahane lAyaka isake AMtarika duHkhako jabardastI isake A~sU prakaTa karate haiN|" (81-83 ) kucha dera isI taraha soca, usake duHkhase dukhI, sAgaracaMdra puna: gadgada svarameM bolA,"he baMdhu ! agara kahane lAyaka ho to isI samaya, tuma apane duHkhakA kAraNa mujhe batAo aura mujhe
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 2. apane duHkhakA bhAga dekara duHkhakA bhAra kama kro|"(52-85) azokadattane kahA, "he mitra ! tuma mere prANoM ke samAna ho tumase jaba dUsarI bhI koI bAta chipAkara nahIM rakhI jA sakatI taba yaha to chipAIhI kaise jA sakatI hai ? tuma jAnate ho ki duniyA aurateM, amAvasakI rAteM jaise ardhakAra paidA karatI haiM vaise hI, anartha paidA karatI haiN|" (86-87) sAgaracaMdrane pUchA, "paraMtu mAI ! isa samaya tuma nAginake samAna kisI strIke saMkaTameM par3e ho "(88) ___ azokadatta, banAvaTI zaramakA dikhAvA karake,bolA,"priyadarzanA bahuta dinoMse mujhe anucita bAta kahA karatI thI, magara mane yaha socakara, avajJAke sAtha usakI upekSA kI ki vaha zrApahI lalita hokara cupa ho rahegI; magara usane to asatIke lAyaka bAteM kahanA baMda nahIM kiyaa| kahA hai, "......aho striinnaamsdgrhaaH|" [aho ! striyoMkA anucita prAgraha kitanA hotA hai ? he baMdhu ! Aja maiM tumase milaneke lie tumhAre ghara gayA thaa| taba chalako jAnanevAlI usa strIne rAkSasIkI taraha mujhe rokA / magara hAthI jaise baMdhanase chUTatA hai vaisehI maiM bahuna kozizake bAda isake baMdhanase chUTA aura jaldI jaldI vahIMse calA dhArahA huuN| maiMne rastamaM socA,"merI jiMdagI taka yaha aurata mumako nahIM chor3egI isalie mujhe yAtmavAta karalenA cAhie magara maranA bhI to ThIka nahIM hai| kAraNa, yaha strI mere lie isI taraha kahegI yA isake viparIta pucha kahegI ? isalie maiM khudahI apane mitrako sArI vAteM batA , jisase vaha strIpara vizvAsa karake apanA nAza na
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ . sAgaracaMdrakA vRttAMta [121 - - - kre| athavA yaha bhI ThIka nahIM hai| kAraNa, maiMne usa strIkI icchA pUrI nahIM kI taba maiM kyoM usake duHzIlakI bAta kahakara tumhAre ghAvapara namaka chir3akU~ ? isI taraha ke vicAra karatA jA rahA thA ki tumane mujhe dekhaa| he bhAI ! yahI mere duHkhakA kAraNa hai|" (86-68) . usakI bAteM sAgaracaMdrako aisI lagIM mAnoM usane hAlAhalabhayaMkara jahara piyA ho aura vaha havA vinAke samaMdarakI taraha sthira ho gyaa| phira usane kahA, "striyoM ke lie yahI ThIka hai| kAraNa, khArI jamInake tAlameM khArA jalahI hotA hai / he mitra ! aba aphasosa na karo; acche kAmoM meM lago; svastha hotro aura usakI bAteM yAda mata kro| he bhAI ! vaha sacamucahI cAhe jaisI bhI ho; paraMtu hama mitroMke manameM malinatA nahIM AnI caahie|" (66-102) sarala svabhAvavAle sAgaracaMdrakI aisI prArthanAse adhama azokadatta khuza huaa| kAraNa mAyAcArI loga aparAdha karake bhI apanI AtmAkI tArIpha karAte haiN|" ( 103 ) . usa dinase sAgaracaMdra priyadarzanAse sneharahita ho, usake sAtha isa taraha rahane lagA jaise rogI u~galIko duHkhI hokara rakhA jAtA hai| kAraNa, "vaMdhyApyunmUlyate naiva latA yA lAlitA svayam / " - [khudane sIMcI huI bela yadi vaMdhyA hotI hai-phalaphUla nahIM detI hai to bhI vaha ukhAr3akara phaikI nahIM jaatii|] (104-105)
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 2. priyadarzanAne bhI yaha socakara azokadattakI bAta apane patise nahIM kahI ki mere kAraNa mitroMmeM koI judAI na Ave / (106) sAgaracaMda saMsArako dikhAne ke samAna mAnakara sArI dhana-daulata dInI aura anAthoMko dekara unheM kRtArtha-nizcita karane lgaa| samayapara priyadarzanA sAgaracaMdra aura azokadatta ye tInoM apanI apanI umeM pUrI kara paraloka gae / (107-108) sAgaracaMdra aura priyadarzanA, isa jaMbUdIpameM, bharatakSetrake dakSiNa khaMDama, gaMgA-siMdhuke madhyapradezameM, isa avasarpiNIke tIsare pArameM palyopamakA zrAThavA~ bhAga bAkI rahA thA nava yugaliyA rUpameM utpanna hue| (106-110) .. pA~ca bharana aura pA~ca airAvata kSetrAMma samayakI vyavasthA karanekA kAraNarUpa bAraha pAroMkA eka kAlacakra ginA jAtA hai| baha kAla avasarpiNI aura utsarpiNIke bhedase do tarahakA hai| avasarpiNI kAlake chaH prAraM haiM / ve nAma sahita nIce die jAte hai: 1. ekAMta mupamA- yaha pArA cAra koTAkoTi sAgaropamakA hotA hai| 2. supamA yaha tIna koTAkoTi sAgaropamakA hotA hai| (1) cUdrI eka, dhAtakI glaMDameM do aura puSkarAI meM dI isa taraha pA~ca bhAta aura pA~ca airAvata kSetra jAnane cAhie / (2) ayasupiNI itaratA / (3) urspig-cddh'taa|
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAgaracaMdrakA vRttAMta [123 3. suSamA dukhamA-yaha do koTAkoTi sAgaropamakA hotA hai| 1. dukhamA suSamA-yaha bayAlIsahajAra varSa kama eka koTAkoTi sAgaropamakA hotA hai| 5. dukhamA- yaha ikkIsahajAra varSakA hotA hai| 6. ekAMta dukhamA- yaha bhI ikkIsahajAra varSakA hotA hai| jisa taraha avasarpiNIke Are kahe haiM usI taraha utsarpiNIke bhI pratiloma kramase chaH Are samajhane caahie| (arthAta-1. ekAMta dukhamA, 2. duHkhamA, 3. dukhamA sukhamA, 4. suSamA duHkhamA, 5. suSamA, 6. ekAMta suSamA ) avasarpiNI aura utsarpiNI kAlakI saMkhyA kula milAkara bIsa koTAkoTi sAgaropamakI hotI hai| ise kAlacakra kahate haiN| (111-117) __ prathama bAremeM manuSya tIna palyopama taka jInevAle, tIna kosa U~ce zarIravAle aura cauthe dina bhojana karanevAle hote haiM / ve samacaturasrasaMsthAnavAle, sabhI lakSaNoMse lakSita (cihnoMvAle ), vajjaRSabhanArAcasaMhananavAle aura sadA sukhI hote haiN| ve krodharahita, mAnarahita, niSkapaTa, nirlobhI aura svabhAvahIse adharmakA tyAga karanevAle hote haiN| uttarakurukI taraha usa samaya rAtadina unakI icchAoMko pUrNa karanevAle madyAMgAdi isa tarahake kalpavRkSa hote haiM / (118-121) / . 1-madyAMga nAmake kalpavRkSa mA~ganese tatkAlahI uttama madya dete haiM / 2-bhRtAMga nAmake kalpavRkSa bhaMDArIkI taraha pAna
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124] triSaSTi gannAcA punya caritraH parva 1. sana 2. banuna te hai ! 3-nuyAMga nAnalyA tIna nAile bAne dete haiN| ?-dIpazintA aura jyotivikA nAmamA atyaMta prakAza dene hai| I-citrAMga nAnaka kalya vicitra narahane laoNtrI mAnApana hai| -visa nAnA rasoiyoMkI nandra anetra narahane bhojana dena hai| -nayaMga nAma ullaGga icchita AbhUSaNa (ubara) deda hai| :gehAkAra maca gaMvatranagarakI naGgazabharameM acche ghara dene hai! aura ?:-ananna lana nanavAI RDe te haiMinameM aneka nAkI nanavAhI kI bhI hai| (122-126) unamaya banIna zakara bhI bahuta adhika svAdiSTa (jhAyanara hotI hai| nadI vanapAlana jaisAThaH hotA hai| mAnne namaH vIravAra zAyanAti aura maDoM kA prabhAva kama na honA jAtA hai| (17-18) so pAne manuSya ke yonI zrAzutrAne do OM zagavAle, aura tIna dina mocana Rgne bAna hai| samaya lava kucha samAdhAna vA katrAvAlI aura balapIcha karanA hotA hai| isane bhI pahale karelI dadarevAnajI nalInI jAnI hai dila tathA hayAtrI bane kAnaM ho jAtI hai| (120-131) tIno ne manuSya kAlyoma taka jInavAne eka o OM zarIrale aura dUsare dina bhojana RgnavAna hote haiN| isa bAra bhI pahale kI lagcha, gargara, ayunInI
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAgaracaMdrakA vRttAMta ... [125 miThAsa aura kalpavRkSoMkI mahimA kramazaH kama hotI jAtI hai| (132-133 ) cauthA ArA pahaleke prabhAvase-kalpavRkSoMse, pRthvIke svAdase aura jalakI madhuratAse-rahita hotA hai| usameM manuSya eka koTi pUrvake AyuvAle aura pA~casau dhanuSa U~ce zarIravAle hote haiN| pA~caveM AremeM manuSya sau varSakI AyuvAle, aura sAta hAtha U~ce zarIravAle hote haiN| chaThe AremeM manuSya kevala solaha varSakI AyuvAle aura sAta hAtha U~ce zarIravAle hote haiN| - ekAMta dukhamA nAmaka Arese AraMbha honevAle kAlameM isI taraha pazcAnupUrvise-avasarpiNIse ulTI tarahase chaH AroMmeM manuSyoMkI sthiti jAnanI cAhie / (134--136) sAgaracaMdra aura priyadarzanA tIsare Areke aMtameM utpanna hue isalie ve nausau dhanuSake zarIravAle aura palyopamake dasarve hisse kI AyuvAle yugaliyA hue| unakA zarIra vajvaRSabhanArAcasaMhananavAlA aura samacaturastrasaMsthAnavAlA thaa| meghamAlAse jaise meruparvata zobhatA hai vaisehI jAtyasuvarNakI ( khare, sauTaMcake sonekI) kAMtivAlA vaha yugmadharmI ( sAgaracaMdrakA jIva) apanI priyaMgu ( rAIke ) varNavAlI strIse zobhatA thaa| (137-136) azokadatta bhI pUrvajanmake kie hue kapaTase usI jagaha sapheda raMga aura cAra dA~tavAlA devaha stike jaisA hAthI huA / eka. bAra vaha apanI icchAse idhara-udhara phira rahA thA usa
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1] triSaSTi zalAkA purupa-caritra: parva 1. sarga 2. samaya usane yugmadharmI janme hue apane pUrvajanma mitra sAgaracaMdrako devA / (140-141) (mitrake ) darzanakapI amRnakI dhArA meM jisakA zarIra vyAta horahA hai aise usa hAthIke (manameM ) bIjameMse jaise aMkura nikalatA hai vaisehI sneha utpanna huaa| isase usane apanI guMDase, use (sAgaracaMdrake jIvako) dhAnaMda ho isa taraha, AliMgana kiyA aura usakI icchA na hone hue bhI use uThAkara apane kaMdhapara biThA liyaa| eka dUsareko dekhate rahane abhyAsase una donoM mitroMko thor3e samaya pahala kie gae kAmakI taraha pUrvajanma kI yAda aaii| ___ usa samaya cAra dA~tavAle hAthAke kaMdhapara baiThe hue sAgaracaMdrako, acarajase prAstre phailAkara dUsare gugalie, iMdrakI taraha dekhane lge| baha, zaMkha, DolarakaM, phUla aura caMdrake jaise vimala hAthIpara baiThA huA thA isalie yugaliyaoNna usako vimalavAhana ke nAmase pukAranA zurU kiyA / nAtinmaraNa (pUrvajanmake) bAnase saba narahakI nItiyoM ko jAnanevAlA, vimalahAthIkI savArIbAlA aura kudaratI suMdararUpavAlA vaha sabase adhika (sanmAnanIya) hyaa| (142-147) kucha samaya bItanake bAda cAritrabhraSTa atiyoMkI taraha kalpavRkSakA pramAtra kama hone lgaa| madyAMga kalpavRkSa thor3A aura virama madya na laga.mAnoM ve (purAne kalpavRtta nahIM hai| vana unakI jagaha dUsare kalpavRkSa rakha die haiN| bhRtoMga kalpavRkSa, deM yA na deM, isa taraha socate hue, aura paravaza ho isa taraha yAcanA karanepara mI, derasa pAtra dena lge| tUyAMga kalpavRkSa aisA
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAgaracaMdrakA vRttAMta [127 saMgIta karate the mAno ve jabardastI begArameM pakar3akara lAe gae the; dIpazikhA aura jyotiSka kalpavRkSa, bAravAra prArthanA karanepara bhI, (rAtake samaya bhI) dinameM jaise battIkA prakAza mAlUma nahIM hotA usI taraha prakAza dete na the; citrAMga vRkSa avinayI aura tatkAla AjJAnusAra kAma na karanevAle sevakakI taraha icchAnusAra phUlamAlAe~ nahIM dete the citrarasa vRkSa, dAna denekI icchA jisakI kSINa hogaI hai aise satrIkI (sadAvata denevAlekI) taraha, cAra tarahake vicitra rasavAlA bhojana pahalekI taraha nahIM dete the; maNyaMga vRkSa, isa ciMtAse ki phira kaise mileMge, vyAkula hokara pahalekI taraha AbhUpaNa nahIM dete the; vyutpatti ( kalpanA zaktikI) maMdatAvAle kavi jaise acchI kavitA dhIreseM kara sakatA hai vaisehI gehAkAravRkSa ghara dhIrese dete the aura bure grahoMse rukA huA megha jaise thor3A thor3A jala detA hai vaisehI anagna vRkSa vastra dene meM skhalanA pAne lage-kamI karane lge| usa kAlake prabhAvase yugaliyoMko bhI zarIrake avayavoMkI taraha kalpavRkSoMpara mamatA hone lgii| eka yugaliyA jisa kalpavRkSakA Azraya letA thA usIkA dUsarA bhI kara letA thA to pahale zrAzraya lenevAlekA parAbhava (hAra) hotA thA; isase parasparakA parAbhava sahana karanemeM asamartha hokara yugaliyoMne vimalavAhanako, apanese adhika (zaktizAlI) samajhakara, apanA svAmI mAna liyaa| (148-160) jAtismaraNa jJAnase nItiko jAnanevAle vimalavAhanane, unameM kalpavRkSa isI taraha bA~Ta die jaise vRddhapuruSa apane gotravAloMmeM (parivArameM) dhana bA~Ta detA hai| yadi koI dUsareke kalpa
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128] tripaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 2. vRkSakI icchAse maryAdAkA tyAga karatA thA to usako daMDa denake lie. 'hAkAra' nIti svIkAra kI / samudra ke bArakA jala se maryAdA nahIM chor3atA hai, vaisehI "hA! tumane yaha burA kAma kiyA !" ye zabda sunakara yugalie niyama nahIM tor3ate the| veM zArIrika pIr3Ako sahanakara sakate the magara 'hA! tumane aisA kiyA ! isa vAkyako ve sahana nahIM kara sakate the| (ise bahuta adhika daMDa samamate the|) ( 161-164 ) dusarA kulakara cakSuSmAna jaba vimalavAhanakI Ayu chaH mahInekI bAkI rahI taba usakI caMdrayazA nAmakI bIse eka yugmakA janma huaa| vaha yugma asaMtyapUrvakI AyuvAlA prathama saMsthAna aura prathama saMhananavAlA, zyAma (kAna) raMgakA ra AThasA yanuSa pramANa Uca zarIra vAlA thaa| mAtApitAne unake nAma cakSuSmAna aura caMdrakAMtA rkheN| sAthameM uge hue vRkSa aura latAkI taraha ve eka sAtha bar3hane lage (165-267) cha: mahIne taka apane donoM bAlakoMkA pAlanakara, buddh'aa| aura rogake bagaira mRtyu pAkara vimalavAhana suvarNakumAra devalokana aura usakI strI caMdrayazA nAgakumAra devalokameM utpanna hue| kArA "astamoyupI pIyUpakare tiSThenna caMdrikA / " [cA~dakaM chipa jAnepara cA~danI bhI nahIM rhtii|] (168-166) 1-muvanAtikA dama nikAyoM (sanha) maMjhe nIcara nikAya 2-hamarA nikAya
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAgaracaMdrakA vRttAMta [126 - vahA~se vaha hAthI bhI apanI Ayu pUrNakara nAgakumAradeva huaa| kAlakA mahAtmyahI aisA hai| (170) . . apane pitA vimalavAhanakI taraha cakSuSmAna bhI 'hAkAra' nItihIse yugaliyoMkI maryAdAoMko calAtA rahA / (171) tIsarA kulakara yazasvI aMta samaya nikaTa AyA taba cakSuSmAnakI caMdrakAMtAse yazasvI aura surUpA nAmakA yugaladharmI jor3A paidA huaa| dUsare kulakarake samAnahI unake saMhanana aura saMsthAna the| unakI Ayu kucha kama thii| Ayu aura buddhikI taraha ve donoM kramazaH bar3hane lge| sAr3hesAtasau dhanupa U~ce zarIra-parimANa (nApa) vAle ve sAtha sAtha phirate the jo toraNake khaMbhoMkI bhrAMti paidA karate thetoraNa ke khaMbhoMke samAna lagate the| (172-274) . Ayu pUrNa honepara marakara cakSuSmAna suvarNakumArameM aura caMdrakAMtA nAgakumArameM utpanna hue / (175) yazasvI kulakara apane pitAhIkI taraha, gavAla jaise gAyoMkA pAlana karatA hai usI taraha, yugaliyoMkA lIlAse (saralatAse) pAlana karane lgaa| magara usake samayameM yugalie 'hAkAra' daMDakA kramazaH isa taraha ullaMghana karane lage jisa taraha madamAte hAthI aMkuzako nahIM mAnate haiM / tava yazasvIne unako 'mAkAra' __daMDase sajA denA zurU kiyaa| kAraNa-- "roge tvekaupadhAsAdhye deyamevauSadhAMtaram / " [agara eka davAse bImArI acchI na ho to dUsarI davA _denI caahie| vaha mahAmati yazasvI thor3e aparAMdhavAleko -
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 2. hAkAra' nItise aura adhika aparAdhabAleko 'mAkAra' nItise aura usase adhika aparAdhabAleko donoM nItiyoMse daMDa dene lagA / ( 176-176) cauthA kulakara amicaMdra ___ yazastrI mulpAkI Ayu jaba thor3I bAkI rahI taba unake eka yugaliyA isa taraha janmA jisa taraha vinaya aura buddhi eka sAtha janmate haiN| mAtApitAne putrakA nAma amicaMda rakhA kAraNa vaha caMdramAke samAna ujalA thA aura putrIkA nAma pratirUpA rakhA kAraNa vaha priyaMgulatA (rAIkI bela) kI pratirUpA (samAna) thii| ve apane mA~vApase kucha kama AyuvAle aura sAichahasau ghanupa U~ce zarIravAle the| eka jagaha mile hue zamI aura pIpala ke per3oM kI taraha ve eka sAtha bar3hane lge| gaMgA aura yamunAke pavitra pravAhake minne hue nalakI taraha ve donoM niraMtara zomane lge| (180-183) Ayu pUrNa honepara yazasvI udadhikumAra aura surUpA usake sAyahI marakara, nAgakumAra bhuvanapati deva-nikAyameM utpanna hue| (14) zramicaMdra bhI apane pitAhIkI taraha, usI sthiti aura panhIM donoM nItiyoMke dvArA yugaliyA~ko daMDa dene lagA / (185) ___pA~catrA kulakara prasenajita .. aMtima avasthA meM pratirUpAne eka loIMkoisI taraha janma diyA jisatarahabahuta prAziyoMke cAhanapara gAvacaMdramAkojanmadetI hai| mAtApitAne putrakA nAma prasenalita rakhA aura putrI sacakra
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAgaracaMdrakA vRttAMta / 131 cakSuoMko (A~khoMko) manohara lagatI thI isalie usakA nAma cakSu-kAMtA rkhaa| ve donoM apane mAtApitAse kama AyuvAle, tamAlavRkSake samAna zyAmakAMtivAle buddhi aura utsAhakI taraha eka sAtha bar3hanevAle, chahasau dhanupa pramANa zarIrakI U~cAIvAle, aura vipuvaMta kAlake samAna jaise dina aura rAta samAna hote haiM usI taraha, samAna prabhAvAle the| (186-186) marakara abhayakumAra udadhikumArameM aura pratirUpA nAgakumArameM (bhuvanapati deva nikAyameM) utpanna hue| ( 160 ) prasenajita bhI sava yugaliyoMkA rAjA huA / kAraNa"prAyo mahAtmanAM putrAH syurmahAtmAna eva hi / " .. [prAya: (akasara)mahAtmAoMke lar3ake mahAtmAhI hote haiN| kAmAta loga jaise lAja aura maryAdA nahIM mAnate vaisehI usa samayake yugalie 'hAkAra' aura mAMkAra'daMDanItikI upekSA karane lge| taba prasenajita, anAcArarUpI mahAbhUtako trAsa karane meM (bhUtako ThIka karanemeM ) maMtrAkSarake samAna, tIsarI 'dhikAra' nItikA upayoga karane lge| prayoga karanemeM kuzala vaha prasenajita, (mahAvata) tIna aMkuzoMse (tIna phaloMvAle aMkuzase) jaise hAthIko vazameM karatA hai, vaisehI vaha tIna nItiyoMke ('hAkAra' 'mAkAra'aura 'dhikAra)daMDa dvArA sabhI yugaliyoMko daMDa dene lagAapane vazameM rakhane lagA / (161-164) ..1~sUrya jaba tulA aura meSa rAzimeM AtA hai taba vipuvataM kAla hotA hai|
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132] tripaSTi zalAkA purupa-caritra: parva' - chaThA marudeva kulakara kucha kAlake bAda yugma daMpatikI Ayu kama rahI tava cakSukAMtAne strI-puruSarupa yugmako janma diyaa| sAr3hepA~casA pramANa zarIravAle ve vRna aura chAyAkI taraha kramazaH bar3hane lge| vaha yugmadharmI marudeva aura zrIkAMtAke nAmase isa lokameM prasiddha hue / suvarNake samAna kAMtivAlA vaha' marudeva apanI priya. gulatAke samAna priyAke sAtha isa taraha zobhane lagA jaise naMdanavanakI vRkSazreNIse (per3oMkI katArase ) kanakAcala (mena) parvata zobhatA hai / (165-168) Ayu pUrNakara prasenajita dvIpakumAra devoMmeM aura cakSukAMtA nAgakumAra devoMmeM utpanna hue| (166) ___ manadeva prasenajitakI daMDanItise hI, iMdra jaise devatAoMko daMDa detA hai vaisehI, yugaliyoMko daMDa dekara vazameM rakhane lgaa| (200) sAtavA~ nAmi kulakara Ayu pUrNa hone meM thor3A samaya bAkI rahA taba marudevakI priyA zrIkAMtAne eka yugalako janma diyA 1 puruSakA nAma nAbhi aura bIkA marudevA rakhA gyaa| savApA~casau pramANa U~ce zarIravAle ve kSamA aura saMyamakI taraha eka sAtha bar3hane lge| manadevA priyaMgulatAke samAna aura nAmi suvarNake samAna kAMtivAle the, isase ve apane mAtApitAke pratibiMbake samAna suzobhita hote the| una mahAtmAyoMkI zrAyu apane mAtApitA-mamadeva aura
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAgaracaMdrakA vRttAMta [ 133 - zrIkAMtA-kI Ayuse kuchakama saMkhyAta pUrvakI huI / (201-204) kAla karake marudeva dvIpakumAra devoMmeM utpanna huA aura zrIkAMtA bhI tatkAlahI marakara nAgakumArameM utpanna huii| (205) .... marudevakI mRtyuke bAda nAbhirAjA yugaliyoMkA sAtavA~ kulakara huA / vaha Upara batAI huI tInatarahakI nItike dvArAhI yugmadharmI manuSyoMko sajA karane lagA / (206) RSabhadevajIkI mAtAke caudaha svapna tIsare Areke caurAsIlAkha pUrva aura navAsI pakSa (tInabarasa aura sAr3hesAta mahIne) bAkI rahe taba ASAr3ha mAsakI kRSNa (kAlI) caturdazI (caudasa) ke dina, uttarASADhA nakSatra meM, caMdrayogake samaya vajanAbhakA (dhanaseThakA) jIva tetIsasAgaropamakI Ayu pUrNa kara, sarvArthasiddha nAmaka vimAnase cyavakara, nAbhi kulakarakI strI marudevIke garbhameM isa taraha AyA jisa taraha haMsa mAnasarovarase gaMgAke taTapara AtA hai / (207-210) prabhu garbhameM Ae usa samaya, kSaNabharake lie prANImAtrake duHkhakA uccheda (abhAva) huA, isase tInoMlokameM sukha aura udyota-prakAza huA / (211) jisa rAtako prabhu cyavakara mAtAke peTameM Ae usI rAtako apane mahalameM sotI huI marudevI mAtAne caudaha mahAsvapna dekhe / (212) 1. marudeva aura zrIkAMtAkI zrAyukA pramANa diyA huA nahIM hai| -
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 ] triyaSTi zalAkA puruya-caritraH parva 1. sarga 2. - 1-pahale sapanameM ubala, puSTa kaMdhavAlA, laMbI aura. sIdhI pUMchavAlA, sonakI ghara-mAlAbAlA, aura mAnA vidyuta sahita zaradaRtukA megha ho vaisA vRpama (baila) dekhA / (213) 2-dUsare sapane meM sapheda raMgavAlA, kramase U~cA, niraMtara marate hue madakI nadIse ramaNIya aura mAnAM calatA-phiratA kailAza ho vaisA cAra dA~tavAlA hasti (hAthI) dekhA / (214) 3-tIsare sapanemeM pIlI A~khoMvAlA, laMbI jIbhavAlA, capala kezara (kaMdhaka bAla) vAlA aura mAnoM vIrokI jayadhyatA ho vaisA pUMchako uchAlatA huA (U~cI karatA huzrA) kesarI-siMha devA / (215.) 4-cauthe sapane meM padma (kamala) meM rahanevAlI, padmake samAna A~khovAlI, digganoM (dizAyAMka hAthiyoM ) kI guMDAse uThAe gapa pUrNa kuMmAMsa (kalasoMse) zomatI lakSmIdevI dekhI 1 (216) 5-pA~caveM sapane meM, taraha tarahake devavRkSoMke phUloMse gUMthI huI, sarala aura dhanuSadhArIke aArohaNa (dhAraNa)kie hue. dhanupake jaisI laMbI puSpamAlA devI / (217) / 6-chaThe sapane meM mAnoM apane mukhakA pratibiMba ho vaisA, zrAnaMdakA kAragArUpa aura kAMti-samUhase jisane dizAko prakAzita kiyA hai aisA caMdramaMTala devA / (218) 7-sAtaveM sapanema,rAtake samaya bhI tatkAla dinakA bhrama karAnevAlA, sAre aMbareko miTAnevAlA aura phailatI huI kAMtivAlA sUraja dekhA / (216) And
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ ": : sAgaracaMdrakA vRttAMta [135 . . .8-AThaveM sapane meM capala kAnoMse jaise hAthI zobhatA hai vaisA, ghUghariyoMkI paMktike bhAravAlA va calAyamAna (hilatI huI) patAkAoMse suzobhita mahAdhvaja dekhaa| (220) - - narve sapanemeM,khile hue kamaloMse jisakA mukha acita kiyA huA hai aisA, samudra mathanese nikale hue sudhA (amRta) ke ghar3e jaisA jalase bharA huA sonekA kalaza dekhA / (221) 10-dasaveM sapane meM, mAnoM Adi ahaMta (prathama tIrthaMkara) kI stuti karaneko aneka mukha hoM aise aura bha~vare jinapara gUMja rahe haiM aise aneka kamaloMse zobhatA mahAna padmAkara (kamaloMkA sarovara) dekhA / (222) . ... 11-gyArahaveM sapanemeM. pRthvIpara phaile hue, zaradaRtuke meghakI lIlAko curAnevAlA aura U~cI taraMgoMke samUhase cisako AnaMdita karanevAlA kSIranidhi (samudra) dekhA / (223) / . 12-bArahaveM sapane meM, mAnoM bhagavAna devazarIrase usameM rahe the isase, pUrvasnehake kAraNa AyA ho vaisA bahuta kAMtivAlA vimAna dekhA / (224) 13-terahaveM sapane meM, mAnoM kisI kAraNase tArAoMkA * samUha jamA huA ho vaisA aura ekatra huI nirmala kAMtike samUha jaisA AkAzasthita ratnapuMja dekhA / (225) .. 14-caudahaveM sapanemeM tInalokameM phaile hue tejasvI padAthoM ke piMDabhUta (ikaTThe hue) tejake jaisA prakAzamAna nirdhUma agni mukhameM praveza karate dekhii| (226) -
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH patra 1. marga 2. rAta aMdameM, sapanoM ke samApta honepara khile hue mukhavAlI svAminI mamadevI, kamalinIkI taraha,prabodha pAI (jAgI) mAnoM unake hRdayameM harSa samAtA na ho isase, unhoMne apane sapanakI sArI ThIka ThIka bAteM komala akSaroMse vAra karatI hoM (bolatI hoM) baiMsa nAbhirAnAko kaha munaaii| nAmirAjAne apane sarala svabhAvako zomA de isa taraha sapanoMkA vicAra karake kahA, "tumhAre uttama kulakara putra hogaa|" (25-26) usa samaya iMdroMke zrAsana kopa, mAno ve yaha socakara nArAja hue ho ki svaminIne kevala kulakara utpanna honekIhI saMbhAvanA kI hai, yaha anucita hai|hmaare zrAsana acAnaka kyoM kA~pe ? aisA (praznakara.), upayoga denesa iMdroMko kAraNa mAlama huA / ( pahalame kie hue) saMketa ke anusAra, jaine mitra eka jagaha jamA hone haiM vaisa, sabhI iMdra mitroM kI taraha jamA hokara, sapanAkA artha batAnake lie bhagavAnakI mAtAke pAsa zrAe / phira ve hAtha jor3akara vinayapUrvaka isa taraha sapanoMkA artha (phala) samajhAne lage, jaise vRttikAra (vyAcyA karanevAlA ) sUtroMkA artha saSTa karake (kholakara) samajhAnA hai 1 (230-233) - ve kahane lage, "he svAminI ! Apane pahale sapane meM vRSama (baila) dekhA isase aApakA putra moharUpI kIcar3ameM phaMse hue dharmarUpI rathakA uddhAra karane meM saphala hogA / he devI ! hAthIko dekhanese zrApakA mahAna puruSoMkA bhI guru aura baDuna balakA eka sthAnarUpa hogA(bahana balavAna hogaa)| siMhako dekhanese zrApakA putra punyoM meM siMha jaisA dhIra, nirmaya, bora aura askhalita (kama nahIM honevAle ) parAkramavAlA hogA / he devI! Apane sapane meM
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAgaracaMdrakA vRttAMta - lakSmI dekhI isase ApakA putra puruSoM meM uttama, aura tInalokakI sAmrAjya-lakSmIkA pati hogaa| Apane puSpamAlA dekhI isase ApakA putra puNyadarzanavAlA hogA aura sArI duniyA usakI AjJA mAlAkI taraha dhAraNa karegI ( AjJA maanegii)| he jaganmAtA! Apane sapane meM caMdramA dekhA isase ApakA putra manohara aura A~khoMko AnaMda denevAlA hogaa| sUrya dekhA isase ApakA putra moharUpI aMdhakArakA nAza karake duniyAmeM prakAza karanevAlA hogaa| aura mahAdhvaja dekhA usase ApakA Atmaja (putra) Apake vaMzameM bar3I pratiSTAvAlA (ijjatadAra) aura dharmadhvaja hogaa| he devI! Apane sapane meM pUrNakuMbha dekhA isase ApakA sUnu (putra) sabhI atizayoMkA pUrNapAtra hogA arthAt sabhI atizayoMvAlA hogA / he svAminI ! Apane padmasarovara dekhA isase ApakA Atmaja (putra) saMsArarUpI kAMtAra (jaMgala) meM par3e hue manuSyoMkA (pAparUpI) tApa mittaaegaa| Apane samudra dekhA isase ApakA tanaya.(putra) adhRSya (ajeya)hote hue bhI usake pAsa loga jAe~ aisA vaha hogaa| he devI! Apane sapane meM saMsArameM adbhuta aisA. vimAna dekhA isase Apake suta (putra) kI vaimAnika deva bhI sevA kareMge / Apane camakatI huI kAMtivAlA ratnapuMja dekhA isase ApakA Atmaja sarvaguNarUpI ratnoMkI khAnake samAna hogA, aura apane jAjvalyamAna (dahakatI huI) agni dekhI isase ApakA putra dUsare tejasviyoMke tejako dUra karanevAlA hogaa| he svAminI ! Apane caudaha sapane dekhe haiM ve yaha sUcita karate haiM ki ApakA putra caudaha rAjalokakA svAmI hogaa|" (234-248)
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13. triyaSTi zalAkA yunaya-caritra parva 1. sargara isa taraha sabhI iMdra sapanoMkA phala yatA, nandevI mAtAko praNAma kara,apane apane bayAnoMko gaNAsvAminI manadevI mAnA svapnaphalakI vyAkhyAnapI upAse nIMtrI jAkara aisI praphullita huI jaise jamIna barasAta ke pAnI se sIMcI jAnepara pracallina hotI hai| (240-250) mahAdevI manadevI una garmase aisI zomane lagI jaise sUratase meghamAlA (bAdaloMkI katAra ) zomanI ke motIse sIpa zomanI hai aura siMhase parvatakI guphA zomatI hai / priyaMgu (rAI ke samAna zyAmavarNavAlI honepara mI, gamaka prabhAvase aiseM pIne varNavAlI ho gaI jaise zaradaRtusa meyamAlA pIle raMgavAlI ho jAtI hai / unake stana mAnoM isa varSa se unnata aura puSTa hue ki nagavake svAmI hamArA payapAna karena-dUdha piNI / unakI zrAnle vizeSa vinita huI nAnoM ve magavAnakA mukha delanaka lie pahalehIse utkaMThina ho rahI hai| unacA nitaMba, (kamarase nIcA mAga) yadyapi pahanahI banAyA to mI vAcAla bItanapara.naM nadI kinAraMgI jamIna vizAla hotI hai vasahI vizAla huaa| unakI cAla yadyapi pahalahA maMda thI para aba vaha aisI ho gaI thI vaise nadamanta honepara dAyInI cAla ho jAtI hai| unakI lAvaNyalakSmI (muMdaratAmI lakSmI) garma pramAvasa isa taraha vahana lagI ra saMvare vidvAna manuthyakI truddhi bar3hatI hai yA nIma Rtu, namunakI benA (mAmA) bar3hatI hai| yadyapi unhoMne tInajoka mAralya gamako dhAraNa kiyA thA to mI unako koI takalIka nahIM hotI thI; cAraNa, garmavAnIaItoMkA aisA hI prabhAva hai| pRthvIce aMtaramAgameM jaise aMkana bar3hatA hai
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAgaracaMdrakA vRttAMta vaisehI marudevIke udarameM vaha garbha guptarItise dhIre dhIre bar3hane lgaa| ThaMDA pAnI, himamRtikA (barapha) DAlanese jaise adhika ThaMDA hotA hai vaisehI garbhake prabhAvase svAminI marudevI adhika vizva-vatsalA huii| garbha meM Ae hue bhagavAnake prabhAvase, nAbhirAjA yugmadharmI logoMmeM, apane pitAse bhI adhika mAnanIya hue| zaradaRtuke.yogase cA~dakI kiraNeM jaise adhika tejavAlI hotI haiM vaisehI sabhI kalpavRkSa adhika prabhAvavAle hue| jagatameM pazuoM aura manuSyoMke ApasI vaira zAMta ho gae; kAraNa varSAkAlake Anese sabhI jagaha saMtApa (duHkha) zAMta ho jAte haiN| (251-263) bhagavAna RSabhadevakA janma isa taraha nau mahine aura sAr3he ATha dina bIte; phira caitra mahinekI vadI pakSakI aSTamI ke dina, AdhI rAtake samaya sabhI graha uccasthAnameM Ae the aura caMdrakA yoga uttarASADhA nakSatrameM pAyA thA usa samaya marudevIne sukhapUrvaka yugaladharmI saMtAnako (juDavA~ baccoMko) janma diyaa| taba isa AnaMdakI (bAtase) dizAe~ prasanna huI aura svargameM rahanevAle devoMkI taraha loga bar3e zrAnaMdase krIr3Ae~ karane lge| upapAdazayyA (devatAoMke utpanna honekI zayyA) meM utpanna hue devatAoMkI taraha jarAyu aura rudhira Adi kalakase rahita-bhagavAna bahuta adhika zobhane lge| usa samaya duniyAkI A~khoM meM acaraja paidA karane. bAlA aura a~dhereko miTAnevAlA, bijalIke prakAzajaisA, prakAza . 1-na-millI jisameM lipaTA huA baccA garbhase bAhara AtA hai|
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 triSaSTi zalAkA puspa-caritra; parva 1. sarga2. tInoMlokoMmeM phaila gyaa| naukaroMne nagAre nahIM bajAe the to bhI bAdaloMkI gar3agar3AhaTake samAna gaMbhIra zabdavAle duMdubhi AkAzameM vajane lage; unase aisA mAlUma hotA thA ki khuda svargahI AnaMdase garjanA kara rahA hai| usa samaya jaba nArakiyoMko bhI kSaNabharake lie, pahale kabhI nahIM huA thA vaisA, sukha milA taba tithaMca, manuSya aura devatAoMko sunna ho isake lie to kahanAhI kyA hai ? maMda maMda bahatI huI havAtroMne, sevakoMkI taraha jamInakI dhUliko dUra karanA zurU kiyaa| bAdala celakSepa (vatra girAne ) aura sugaMdhita jalakI varSA karane lage; isase pRthvI vIja boyA huA ho aise ucchavAsa pAne lagI ( protsAina pAne lgii)| (264-272) ___usa samaya apane AsanoMke hilanese bhogakarA, bhogavatI, sumogA, bhogamAlinI, toyadhArA, vicitrA, puSpamAlA aura aniMditAce ATha dizAkumAriyA~ tatkAlahI agholokase bhagavAnake sUtikAgRhameM aaii| Adi tIrthakara aura tIrthakarakI mAvAco pradakSiNA dekara kahane lagI, he jaganmAtA! he jagadIpakako janma denevAlI devI! hama Apako namaskAra karatI haiN| hama apoloko rahanevAlI ATha dizAkumAriyA~ pavitra tIrthakara janmako avavijJAna dvArA jAnakara, unake prabhAvase, unakI mahimA karaneke lie yahA~ AI haiN| isase Apa bhayabhIta na hoN| phira unhoMna, izAna vidizAmeM rahakara eka sUtikAgRha bnaayaa| usakA mukha pUrva dizAkI tarapha thA aura usameM eka hajAra khaMbhe the| unhoMne saMvarva nAmakI vAyu calAkara sUtikAgRhake cAroM tarapha eka yojanatakake kaMkara aura kA~Te dUra
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' sAgaracaMdrakA vRttAMta [141 kara die| phira, ve saMvarta vAyuko roka, bhagavAnako praNAma kara gIta gAtI huI unake pAsa baitthiiN| (273-280) usI taraha Asana kA~panese prabhuke janmako jAnakara, meghakarA meghavatI, sumeghA, meghamAlinI, toyadhArA, vicitrA, vAripeNA aura balAhikA nAmakI, meruparvatapara rahanevAlI ATha UrdhvalokavAsinI ATha dizAkumAriyoM vahA~ AI aura unhoMne jinezvara tathA jinezvarakI mAtAko, namaskAra karake, stuti kii| unhoMne bhAdoMmAsakI taraha tatkAla AkAzameM bAdala phailAe; unase sugaMdhita jalakI bAriza karake sUtikAgRhake cAroM taraphakI, eka yojanatakakI raja aise nAza karadI jaise cA~danI a~dherekA nAza karatI hai; ghuTanoMtaka pacaraMgI phUloMkI varSA karake bhUmiko isa taraha suzobhita kara diyA mAnoM vaha aneka tarahake citroMvAlI hai| phira ve tIrthaMkarake nirmala guNoMkA gAna karatI huI aura bahuta bar3he hue AnaMdase zobhatI huI apane ucita sthAnapara baiThIM / (281-286) - dakSiNa rucakAdrimeM rahanevAle naMdA, naMdotarA, AnaMdA, naMdivardhanA, vijayA, vaijayaMtI, jayaMtI, aura aparAtijA nAmakI ATha dizAkumAriyA~ bhI aise vegavAna vimAnoMmeM baiThakara AIM jo manakI gatike sAtha spI karate the| ve svAmI tathA marudevImAtAko namaskAra karake, pahalekI deviyoMkI taraha kahakara aura apane hAthoMmeM darpaNa leke mAMgalika gIta gAtI huI pUrva dizAkI tarapha khar3I huI / (287-286) . . . dakSiNa rucakAdimeM rahanevAlI, samAhArA, supradattA, suprabuddhA, yazodharA, lakSmIvatI,zepavatI,,citragutA aura vasuMdharA apane ucita sthAnanevAle naMdA, nAmakI
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142] triSaSTi zalAkA puruSa caritraH parva 1. sarga 2. nAmakrI ATha dizAnumAriyA~ pramoda (zrAnaMda) ne unako prerita kriyA ho vaise, pramoda pAtI huI vahA~ pAI aura pahale zrAI huI dizAkumAriyoMkI taraha jinezvara aura unakI mAtAko namaskAra kara, apanA kAma batA, hAthoMmeM kalaza le gAyana gAtI huI dakSiNa dizAmeM khar3I huI / (260-262) ___pazrima maMtraka parvatameM rahanevAlI ilAdevI, murAdevI, pRthvI, padmavatI, ekanAsA, anavamikA, bhadrA aura azokA nAmakI aATha dizAkumAriyA~ isa taMjIma vahA~ thAI mAno ve bhakttise eka dusareko jItanA cAhatI hai aura ve pahalavAliyohIkI taraha bhagavAnako va mAtAko namaskAra kara, zrAnakA kAraNa batA, hAyoM meM pagne le gIta gAtI huI pazcima dizA meM khar3I huii| (263-265) uttara kacaka pava'nase alaMbusA, mizrakezI, puMDarIkA, vAmapI, hAsA, sarvapramA, zrI aura hI nAmakI ATha dizAkumAriyA~ zrAmiyogika devatAoMke sAtha isa dhaMgake sAtha rathoMmeM zrAI mAno ratha vAyukAhI rUpa ho| phira ve bhagavAnako tathA unakI mAtAko pahala thAnevAliyAhIkI taraha, namaskAra kara, apanA kAma batA, hAthoMmeM cavara le gIta gAtI huI uttara dizA meM * khar3I rhiiN| (296-20) vidizA macakra parvatase citrA, citrakanakA, satarA aura sautrAmaNI nAmakI cAra dizAkumAriyA~ bhI vahA~ shraaii| bai pahanevAliyokAhI taraha jinazvarako tathA mAtAko namaskAra kara, apanA kAma banA, hAthameM dIpaka le IzAna zrAdi vidizAoma, gIma gAnI huda, yahI huii| E-00) -
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ - sAgaracaMdrakA vRttAMta - [143 '. rucaka dvIpase rUpA, rUpAsikA, surUpA aura rUpakAvatI nAmakI cAra dizAkumAriyA~ bhI tatkAlahI vahA~ paaii| unhoMne bhagavAnake nAbhinAlako, cAra aMgula rakhakara, kATA; phira vahA~ eka khaDDA khodakara, use usameM rakhA aura khaDDeko ratnoM va vajjoMse pATa diyA aura usapara durvA ( dUva) se pIThikA bA~dhI; pazcAta bhagavAnake janmagRhase saMbaMdha rakhanevAle, pUrva, dakSiNa aura uttarameM, lakSmIke gRharUpa, keleke tIna ghara banAe; hareka gharameM apane vimAnake jaise vizAla aura siMhAsanase bhUpita cauka banAe; vAdameM ve jinezvarako hastAMjalimeM le, jinamAtAko caturadAsI kI taraha hAthakA sahArA de dakSiNa caukameM le gii| vahA~ donoMko siMhAsana para biThAkara vRddha saMvAhikA (mAliza karanevAlI) strIkI taraha, sugaMdhita lakSapAka telase, unake mAliza karane lgii| phira unhoMne donoMke ubaTana-jisakI sugaMdhase sabhI dizAe~ sugaMdhita ho rahI thIM-lagAyA; phira unheM pUrva dizAke caukameM le jAkara siMhAsanapara viThAyA aura apane manake samAna nirmalajalase donoMko snAna karAyA; kApAya (geruA ) raMgake aMgoloMse. unakA zarIra pochA; gozIpacaMdanake rasase unake zarIrako carcita kiyA aura donoMko divya vastra aura vijalIke prakAzake samAna vicitra AbhUpaNa (jevara) phnaae| phira unhoMne bhagavAna va unakI mAtAko uttarake caukameM le jAkara siMhAsanapara vitthaayaa| vahIM unhoMne Abhiyogika devatAoMko bhejakara, kSudra himavata parvatase, gozIpacaMdanakI lakar3I ma~gavAI; araNI (khAsa tarahakI eka lakar3I) ke do bar3e Tukar3e lekara unase Aga paidA kI; homane lAyaka banAe hue gozIpacaMdanake kASTha
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 ] - vighaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 2. (lakar3I ) se havana kiyA aura usa zrAgase banI huI rAkhakI poTalI banAkara donoMke hAthoM meM bA~dhI / yadyapi ve (prabhu aura mAtA) bar3I mahimAvAle the to bhI dizAkumAriyoMkA bhaktikama aisAhI hai| unhoMne bhagavAna kAnoMke pAsa jorase yaha pukArakara ki,"tuma parvata samAna AyuSmAna ho"pattharake do gole lamInapara pacAu~pazcAta pramuko aura mAtAko sUtikA bhuvanameM sejapara mulAkara ve maMgalagIna gAne lagI / (301-317) taba, jaise lagnakaM samaya sabhI bAja eka sAtha banate haiM vaisehI zAsvata ghaMTAMkI eka sAtha kaiMcI zrAvAja huI aura parvatoMke zikharakI taraha acala iMdroMke grAsana, sahamA hadaya kA~patA hai usa taraha, kA~pane lage / usa saudhamaMdrakI A~kheM gusse ke vegase lAla ho gaI, kapAlapara bhrakuTI car3hanese usakA mukha vikarAla mAlUma hone lagA, prAMtarika krodharUpI jvAlAkI taraha usake hoTha phar3akane lage, mAno zrAsana sthira karane kI koziza karatA ho se usane eka para uThAyA aura kahA, "yAna kisane yamarAjako patra bhejA hai| phira usane vIratArUpI bhAgako prajvalita karaneke lie vAyuke samAna vana uThAnekI icchA kI / (318-321) isa taraha siMhake samAna kruddha iMdrako dekhakara, mAno mUrtimAna mAna ho aise senApattine zrAkara vinatI kI, "svAmI ! zrApa mere jaisA naukara hai to bhI zrApa budahI kyoM kropa karate haiM.? he jagatpati ! mujhe AjJA dIjie ki meM Apake kisa zatrakA nAza kara " (322-323) usa samaya apane manakA samAdhAna kara iMdrane avadhijJAnase dekhA to usa mAlUma huA ki pramukA janma huA hai| AnaMda
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ . .. sAgaracaMdrakA vRttAMta . [145 se tatkAlahI usake krodhakA vega gala gayA, aura varSAse dAvAnalake bujhane para parvata jaise zAMta hotA hai vaisehI vaha zAMta ho gyaa| "mujhe dhikkAra hai ki maiMne aisA vicAra kiyaa| merA duSkRta (pApa) mithyA ho|" isa taraha kahakara usane iMdrAsanakA tyAga kiyA sAta-ATha kadama bhagavAnake sAmane calakara, mAno dUsare ratnamukuTakI denevAlI ho aisI karAMjali sarapara rakhI, jAnu (ghuTane) aura mastaka-kamalase pRthvIko sparza kiyA aura prabhuko namaskAra kara, romAMcita ho, usane isa taraha bhagavAnase prArthanA karanA prAraMbha kiyaa| (324-326) ... "he tIrthanAtha ! he jagatako sanAtha karanevAle ! he kRpArasake samudra ! he nAbhinaMdana ! Apako namaskAra karatA huuN| he nAtha! naMdanAdika (naMdana, somanasa aura pAMDuka) nAmake udyAnoMse jaise meruparvata zobhatA hai vaisehI mati, zruti aura avadhijJAna sahita Apa zobhate haiN| kyoMki ye tInoM janmasehI Apako prApta haiN| he deva! Aja yahabharatakSetra svargase bhI adhika zobhatA hai; kAraNa, tIna lokake mukuTaratnake samAna Apa usako alaMkRta karate haiN| he jagannAtha ! janmakalyANakake mahotsavase pavitra banA huA AjakA dina, saMsArameM rahU~ tabatakake lie (mere lie) ApakI tarahahI vaMdanIya hai| isa Apake janma-parvase Aja nArakiyoM ko bhI sukha huA hai / arhatoMkA janma kisake saMtApako miTAnevAlA nahIM hotA hai ? isa jaMbUdvIpake bharatakSetrameM nidhAna kI taraha dharma naSTa ho gayA hai, use Apa apane AjJArUpI bIjase puna: prakAzita kiijie| he bhagavAnaM !
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ___ 146 ] triSaSTi zalAkA ghumagha-caritraH parva 1. sarga 2. "tvatpAdI prApya saMsAra, tariSyati na ke'dhunA / ayo'pi yAnapAtrasthaM pAraM prApnoti vAridheH / " [aba zrApakaM caraNako prApta karake kauna saMsArase pAra na hogA ? kAraNA, nAvake yogase lohA bhI samudrako taira jAtA hai| he bhagavana! Apane isa bharatakSetra meM logoMke puNyase aise avatAra liyA hai jaise binA vRkSake pradezameM kalpavRkSa utpanna hotA hai aura madezameM nadIkA pravAha hotA hai / (330-337) prathama devalokake iMdrana isataraha bhagavAnakI stuti karake, apane senApati naMgamepI nAmake devase kahA, "jabUdvIpake dakSiNAI. bharatakSetra bIcake bhUmibhAga nAbhi phulakarakI lakSmIkI nidhika samAna patnI mamdevIke garbhasa prathama tIrthaMkarakA janma huA hai, isalie unake janmasnAtra ke lie sabhI devatAoMko culaayo|" (328-340) iMdrakI pAnA munakara usane eka yojanake vistAravAlA aura adbhuta dhvanivAlA sughopA nAmakA-ghaMTA tIna bAra bajAyA / isase dUsare vimAnoMke ghaMTe bhI isI taraha banane lage, jaise mukhya gAnevAle ke pIche dUsaraM gavaiye bhI gAne lagate haiN| una sabhI ghaMToM kA zabda, nizAoMke mukha meM huI pratidhvanise isa taraha bar3hA jisa taraha jhulavAna putroMse kulakI vRddhi hotI hai| battIsa lAkha vimAnAma uchalatA huyA vaha zabda tAlukI taraha anuraNana (pratidhvani) rUpa hokara bddh'aa| devatA pramAdameM par3e the isalie yaha zabda sunakara mUcchita ho gae aura mUrchA jAnepara socane lage ki kyA hogA ? sAvadhAna devAko saMbodhana kara senApatine meghakI
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAgaracaMdrakA vRttAMta [147 - garjanAke samAna gaMbhIra zabdoM meM kahA, "he devo! sabake lie anuladhya zAsanavAle iMdra, devI vagairA parivAra sahita tumako AjJA dete haiM, ki bUdvIpake dakSiNA bharatakhaMDake vIcameM kulakara nAbhi rAjAke kulameM Adi-tIrthaMkara janme haiN| unake janmakalyANakakA utsava karaneke lie merIhI taraha tumabhI vahA~ jAnekI jaldI taiyArI kro| kAraNa, isake samAna koI dUsarA uttama kAma nahIM hai| (341-346) senApatikI bAteM sunakara kaI devatA bhagavAnakI bhaktike kAraNa turatahI isa taraha cale jaise mRga vegase, vAyukI tarapha jAte haiM; yA lohacuMbakase lohA khiMcatA hai| kaI devatA iMdrakI . AkSA se khiMcakara cale, kaI deva apanI devAMganAoMke utsA hita karanese isa taraha cale jaise nadiyoMke vegase jalajetu daur3ate .. hai / kaI apane mitroMke AkarpaNase aise cale jaise pavanake AkarpaNase sugaMdha phailatI hai| isataraha sabhI deva apane suMdara vimAnoM aura dUsare vAhanoMse, AkAzako dUsare svargakI taraha suzobhita karate hue, iMdrake pAsa aae| (350-352) usa samaya iMdrane pAlaka nAmaka Abhiyogika devako, asaMbhAvya (bahuta kaThina) aura apratima (advitIya) eka vimAna banAnekI AjJA dI / svAmIkI AjJAkA pAlana karanevAle usa devane tatkAlahI icchAnugAmI (baiThanevAlekI icchAke anusAra calanevAlA) vimAna banAyA / vaha vimAna hajAroM ratna-staMbhoMke kiraNasamUhase AkAzako pavitra karatA thaa| gavAkSa (khir3akiyA~) usake netra the, bar3I bar3I dhvajAe~ usakI bhujAe~ thIM, vedikAe~ usake dA~ta the aura svarNakuMbha aise mAlUma hote the mAnoM vaha ha~sa
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14] triSaSTi gallAkA puruSa-cantriH patra ? sarga 2. rahA hai| vimAna pA~calI yojana U~cA thaa| usakA vistAra lAndra yojana thaa| usa vimAnakI krAMni naragina(laganI huI) tIna mIDiyA~ yI vahinavaMta panakI gaMgA yi aura gati nAsA nadiyA~le samAna mAima honI thIM una mAhiyAM Age aMtara raMgAMka nA doraNa ye va vanuSa samAna mudara mAlUma hona the| usa vimAna caMdramaMDala saMkhaAliMgI mujhaMga (choTA Tona aura glana pitrA cA~danI samAna aura caurasa janIne (A~gana sAmanI thiiN| una bhUmipara panI huI sanmaya zilA lagAtAra panavAlI vahanadI citramA dAvAzrI nantrIroga gignabAlI anitrAcI zomAcIvAraNa karatI huI mAnavAnI thiiN| upavArane allAyA samAna puna liyaoNna vibhUSita gananaDinazAnaMDapa (raMgamaMDavAyA aura usa aMDara mAginyatrI mantra pIThikA (baiThaka ) yo havita hue asalI carSicA (kamala chasamAna muMbara mADUna hotI zrI baTTa pIThikA laMbA-cauDAimeM aTajana aura moTAIna cAronana thii| vakIlanAcI zaiyAM banAna nAma honI thI unapara nanihAlana yAtrahavatanamArakaMDiyA mAdana hotA yA liMbAcanayara Rrva zomAtrAnA, tritritra sne jar3A huA aura apanI himAla pAnAdhAnI vyAta navAlA vijayavanna deyamAna ho rahA thaa| usake vItrane hAya jAna ho vaisA bAMTA aura lama kaDA naM jaisI mitra manikoniyAmAlA zAnatI thI usa moniyAMcI mAlA yAkhyAna gaMgAnahI aMtara DesI, unakI hA zrAce cintAvAlI, anila motiyAtrI mAlA
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAgaracaMdrakA vRttAMta . [146 zobhatI thiiN| aura usake sparza-sukhake lobhase, mAnoM skhalanA pAyA ho-kadama nahIM uThate hoM vaise, maMdagatise calate hue pUrva dizAko vAyuse vaha mAlA dhIredhIre hila rahI thii| usake aMdara saMcAra karatA huA-jAtA huA pavana, kAnoMko sukha denevAle zabda karatA thaa| vaha, aisA mAlUma hotA thA mAnoM, stutipAThakakI taraha iMdrakA nirmala yaza-gAna kara rahA hai| usa siMhAsanake vAyavya aura uttara dizAke madhyameM tathA uttara aura pUrva dizAke bIca meM, caurAsIhajAra sAmAnika devoMke caurAsIhajAra bhadrAsana (siMhAsana ) the ve svargakI lakSmIke mukuTa se mAlUma hote the| pUrva-dizAmeM ATha agramahiSiyoM (iMdrANiyoM) ke ATha Asana the| ve sahodarakI taraha, samAna AkAra-prakArake se zobhate the| dakSiNa pUrvake bIcameM abhyaMtara sabhAke sabhAsadoMke bAraha hajAra siMhAsana the| dakSiNameM madhyasamAke caudaha hajAra sabhAsadoMke caudaha hajAra siMhAsana the| dakSiNa-pazcimake bIcameM bAhya parSadA (sabhA) ke solahahajAra devatAoMke solahahajAra siMhAsanoMkI paMkti (katAra) thii| pazcima dizAmeM, mAnoM eka dUsareke pratibiMba hoM vaise, sAMta tarahakI senAoMke sAta senApati devoMke sAta zrAsana the aura meru parvatake cAroM tarapha jaise nakSatra zobhate haiM vaisehI, zakrake siMhAsanake cAroM tarapha caurAsIhajAra AtmarakSaka devatAoMke caurAsIhajAra Asana zobhate the| isa taraha paripUrNa vimAnakI racanA kara Abhiyogika devatAoMne iMdrako sUcanA dii| isase iMdrane tatkAlahI uttara vaikriya rUpa dhAraNa kiyA. "naisargikI hi bhavati ghusadA kaamruupitaa|"
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15.] triSaSTi zalAkA purapa-caritra: parva 1. sarga2. [icchAke anusAra rUpa dhAraNa karalenA devatAoM ke lie svAbhAvika hai| ] (353-376) phira iMdra dizA-lakSmIka samAna zrATa paTTarAniyoM sahita gaMdhavoM aura nAya (nATaka) ke sainyoM ( mainikoM) ke kautuka dekhatA huA, siMhAsanako pradakSiNA dekara pUrva dizAke jInoMke mArgase, apane manake jaise U~ce siMhAsanapara cddh'aa| mANikyakI mInA-dIvAroM meM usakA pratibiMba par3anase vaha mAnoM hajAroM zarIravAlA ho, aisA mAlUma honA thA / sIdhamaMdra pUrvAbhimukha hokara (pUrvakI tarapha mu~ha karake ) apane grAsanapara baiThA / phira mAnoM iMdra ke dUsare rUpahI ho vaise usake sAmAnika deva uccara tarapha jInesa car3hakara apane apane AsanoMpara baitthe| isase dUsare devatA mI dakSiNa tarapha jInapara car3hakara apane pAsa para baiThe kAraNa svAmIke pAsa AsanAMkA ulaMghana nahIM hotA / siMhAsanapara baiThehue zacipani (iMdra) ke zrAge darpaNa vagairA aSTa mAMgalika aura mastaka para cA~dake jaisA ucala chatra zobhA dena lge| donoM tarapha do caMbara isa taraha Dulane lage mAnoM meM calate hue do Isa ho| niraNoMse-(bahata hue srotAsa) se parvata zobhatA hai vaisehI patAkAoM meM muzobhita hajAra. yojana U~cA eka iMdradhvaja vimAnaka Aga para rahA thaa| usa samaya karor3oM sAmAnika yAdi devatAbAsa ghirAhuyA iMdra isa taraha suzobhita horahA thA jaise nadiyoM ke pravAha ghirA hayA lAgara zomatA hai / dUsare vimAnoMse ghirA huA vaha vimAna, isa taraha zobhatA thA jaise, dUsara caityAsa virA huzrA mUla catya zomatA hai / vimAnakI muMdara, mANikyamaya dIvArAMka zradara eka vimAnakA pratibiMba
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ . .. . . sAgaracaMdrakA vRttAMta . [151 dUsare vimAnakI dIvAroMmeM par3atA thA; isase aisA mAlUma hotA thA ki vimAna vimAnoMse sagarbha (garbha dhAraNa kiyA ho vaise) hue haiM / (380-360) . dizAoMke mukhameM pratidhvanirUpa vanAhuA, vaMdIjanoM(cAraNoM) kI jayadhvanise duMdubhi ( nagAroM) ke zabdoMse aura gaMdhavoM tathA nATakake vAjoMkI AvAjoMse, mAnoM AkAzako phAr3atA huA bar3ha rahA ho isa taraha, vaha vimAna iMdrakI icchAse saudharma devalokake vIcameM hokara calA / saudharma-devalokake uttarameM hokara jarA Ter3hA utaratA huA vaha vimAna, lAkha yojanake vistAravAlA honese, jaMbUdvIpake DhakkanasA mAlUma hotA thaa| usa . samaya raste calate hue deva ApasameM eka dUsarese kahane lage "he hAthIke savAra ! dUra jAo, tumhAre hAthIko merA zera varadAzta nahIM kregaa|" -'"he ghor3eke savAra ! tuma jarA alaga raho, merA U~Ta gusse huA hai / vaha tumhAre ghor3eko sahana nahIM kregaa|""he mRgavAhana ! (hiraNakI savArIvAle) tuma pAsa na AnA, anyathA merA hAthI tumhAre mRgako hAni phuNcaaegaa|" "he sarpake vAhanavAle ! yahA~se dUra cale jAo, varanA merA vAhana garur3a tumhAre sarpako hAni phuNcaaegaa|" - "he bhAI ! bIcameM Akara tuma mere vimAnakI gatiko kyoM rokate ho ? mere vimAnase apanA vimAna kyoM TakarAte ho ?" -"ajI sAhaba ! maiM pIche raha gayA hU~ aura iMdra bar3I zIghratAse cale jA rahe haiM, isalie agara kahIM vimAna TakarAgayA ho to gussA na kro| kAraNa,- : . . ....."saMmaIH khalu parvaNi / "
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 ] triyaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. magara. [parvake dina sakaDehI hote haiM, yAnI parvakaM dinoM meM bhIr3a hotIhI hai| isa taraha unmukanAma iMdakaM pIche calanavAle saudharma devalokake devatAoMkA bar3A zora hone lgaa| usa samaya vaha bar3I patAmAtrAlA vimAna zrAkAzase utaranA huyA isa taraha zomatA thA jaisa samudra madhya zikharama utaratI huI nAva zomatI hai| mAnoM meghamalane paMkila (krIcar3avAlA ) bane hue svargako mukAtAho vaise,vRkSAse bIca meM calanevAle hAthiyoMkI naraha nakSatracakrake bIca meM hokara, yaha vimAna zrAkAzama calanA huyA vAyuvegase asaMkhya dvIpa-samudrAko lA~dhakara naMdIzvara dvIpa phuNcaa| vidvAna puruSa jaise graMthako saMkSepa karata hai baisa, iMdrana usa dvIpaka dakSiNa parvake madhyabhAgameM sthita, ratikara parvatakaM apara vimAnako choTA bnaayaa| vahA~sa bhAga kaI dvIpa aura samudrAMko lA~cakara, usa vimAnako pahalese bhI choTA banAtA huzrA, iMdra jaMbUdvIpake dakSiNa maratAma, zrAdinIyakaraka janmamuvana yaaphcaa| mUraja jaise mela parvatakI pradakSiNA karatA hai vaisehI yahA~ dine usa vimAnase prabhu sutikAgRhakI pradakSigA dI aura phira gharake konameM jaise nidhi-dhana rakhane hai vaisehI IzAna konameM usa vimAnako ragyA / (361-106) phira zakeMdra, mahAmuni jaise mAnase utarate haiM. vaise vimAnase utarA aura pramuka pAsa zrAyA / prabhuko devatahI usa devAnagIna pahale prabhuko pragAma kiyA; kAraNA, svAmIke darzana hotahI praNAma karanA, unheM pahalI bheTa denA hai| phira. mAtA sahita pramuko, pradakSiNA dekara, phirase praNAma kiyaa| kAraNa ......."maktI na punrukttaa|"
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . sAgaracaMdrakA vRttAMta - . [153 ' . [bhaktimeM punaruktadoSa nahIM hotaa| 7 devatAoMne jisakA mastakAbhiSeka kiyA hai aisA vaha bhaktimAna iMdra, hAtha jor3a, unheM mastakase Upara uThA, svAminI marudevIse kahane lagA,___ "apane udarameM putrarUpI ratnako dhAraNa karanevAlI aura jagadIpakako prakAzita karanevAlI, he jaganmAtA! maiM Apako namaskAra karatA huuN| Apa dhanya haiM ! Apa puNyavAna haiN| ApakA janma saphala hai aura Apa uttama lakSaNoMvAlI haiN| tInalokameM putravAlI striyoM meM Apa pavitra haiM; kAraNa-dharmakA uddhAra karanemeM aMgraNI aura AcchAdita ( Dhakehue) mokSamArgako prakaTa karanevAle bhagavAna Adi tIrthaMkarako Apane janma diyA hai| he devI! maiM saudharmeMdra devalokakA iMdra hU~; Apake putra arihaMtakA janmo. tsava karane yahA~ AyA huuN| isalie Apa merA bhaya na rkheN|" . . phira iMdrane avasvApanikAnidrA (gaharI nIMdameM sulAnevAlI nIMda ) meM marudevI mAtAko sulAyA; unakI bagala meM prabhukI eka mUrti banAkara rakhI aura apane pA~ca rUpa banAe / kAraNa, zaktizAlI loga aneka rUpoMse prabhukI bhakti karanekI icchA rakhate haiN| unameMse eka rUpa bhagavAnake pAsa gayA aura namratAse praNAma kara bolA, "he bhagavana ! AjJA diijie|" isa taraha kahakara usa kalyANakArI bhaktivAle iMdrane apane gozIrSacaMdana lage hue donoM hAthoMse, mAnoM bhUrtimAna kalyANahI hoM aise, bhuvanezvara bhagavAnako uThAyA eka rUpase jagatake tApako nAza karanemeM chatrake samAna jagatpitAke mastakapara, pIche rahakara, chatra rkhaa| svAmIke donoM tarapha bAhudaMDa (bhujAoM) kI taraha do rUpoMmeM rahakara suMdara ca~vara dhAraNa kie aura ekarUpase mAnoM mukhya dvArapAla ho isa taraha
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritra: parva 1. sarga 2. vaja hAyameM lekara bhagavAnake Age rahA / phira jaya naya zabdoMse zrAkAzako guMjAtA huA devanAoMse virAhuA aura prAkAzake samAna nirmala manavAlA iMdra apane pA~ca pAsa AkAzamArga dvArA calA | tRpA (dhyAsa) se babarAe hue musAphiroMkI najara jaise amRtake sarovarapara par3atI hai vaisahI, usuka bane hue devatAoMkI draSTi bhagavAnake adbhuta rUpapara pdd'ii| bhagavAnake adbhuta rUpako dekhane ke lie Age calanevAle devatA pIchekI tarapha A~kheM cAhate the| donoM tarapha calanavAle devatA svAmIko dekhanase tRpta nahIM huI ho isataraha mAnoMttaMbhita hogaI ho isa taraha, veM apanI oNlaM dUsarI tarapha nahIM ghumA sake the| pIche raha hue devatA bhagavAnako dekhane ke lie Age AnA cAhate the, isalie ve apane nvAmI yA mitrakomI pIche chor3akara Age bar3hanAte phira devapati iMdra bhagavAnako apane hRdayake pAsa rakhakaramAnoM usane bhagavAna ko hatyameM rakha liyA hai, manaparvatapara gyaa| vahA~ pAMika banameM, dakSiNa culinAke para nirmala krAMtivAlI atipAMDukavatA nAmakI zilApara, ahaMta snAnake yogya siMhAsanapara, pUrva dizAkA pati iMdra, harSa sahita prabhuko apanI godameM lekara baitthaa| (407-430) jisa sanaba saudharmendra menyavanapara zrAcA usI samaya mahAyovA ghaMTA nAda (AvAtra ) se, (bhagavAnake janmatro) jAnakara, aTAimalAla vimAnavAsI devatAoMse ghirA huA trizUlabArI,vRSabhake bAhanavAlA IzAnakAyakA adhipati IzAneMdra yAbhiyogika dabake banAe hue puzyaka nAmaka vimAna meM baiThakara daGgiNa dizAka ranase IzAnanyase nIce utara, vidyA batA
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ . sAgaracaMdrakA vRttAMta [155 naMdIzvara dvIpapara zrA, usa dvIpake IzAnakonake ratikara parvatapara saudharmeMdrakI taraha apane vimAnako choTA.vanA, bhaktibhare hRdayake sAtha bhagavAnake pAsa AyA / . sanatkumAra nAmakA iMdra bhI apane bAraha lAkha vimAnavAsI devoMke sAtha sumana nAmake vimAnameM baiThakara AyA / - maheMdra nAmakA iMdra AThalAkha vimAnavAsI devatAoMke sAtha zrIvatsa nAmake vimAnameM baiThakara manakI taraha zIghrahI vahA~ aayaa| braheMdra nAmakA iMdra cAralAkha vimAnavAsI devatAoMke sAtha naMdyAvarta nAmake vimAnameM baiThakara prabhuke pAsa aayaa| lAMtaka nAmakA iMdra pacAsahajAra vimAnavAsI devoMke sAtha kAmagava nAmake vimAnameM baiThakara jinezvarake pAsa aayaa| zukra nAmakA iMdra cAlIsahajAra vimAnavAsI devoMke sAtha pItigama nAmake vimAnameM baiThakara meruparvatapara aayaa| sahasrAra nAmakA iMdra chaHhajAra vimAnavAsI devatAoMke sAtha manorama nAmake vimAnameM baiThakara jinezvarake pAsa aayaa| pAnata prANata devalokakA iMdra cArasau vimAnavAsI devoM.. ke sAtha apane vimala nAmake vimAnameM baiThakara aayaa| aura AraNAcyuta devalokakA iMdra bhI tInasau vimAnavAsI devoMke sAtha apane ativegavAle (teja cAlavAle ) sarvatobhadra nAmake vimAnameM baiThakara AyA / (431-442).
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 156 ] triSaSTi zalAkA puruSa - caritraH parva 1. sarga 2. -- usI samaya ratnaprabhA pRthvIke moTepanake aMdara rahanevAle bhuvanapati aura vyaMtara devoMke iMdroMke Asana kA~pe / camaracaMcA nAmakI nagarImeM, sudharmA sabhAmeM, camara nAmake siMhAsanapara, camarAsura (camareMdra) vaiThA thA / usane avadhijJAnase bhagavAnakA janma jAnA aura sabhI devoMko yaha bAta jatalAneke lie apane druma nAmake senApatise zroghaghopA nAmakA ghaMTA cajavAyA / phira vaha apane causaThahajAra sAmAnika devoM, tetIsa trAyatriMzaka (gurusthAnake yogya) devoM, cAra lokapAloM, pA~ca agra mahIpiyoM, abhyaMtara, madhya aura bAhya ina tIna sabhAoMke devoM, sAta tarahakI senAoM, sAta senApatiyoM, cAroM tarapha causaTha causaTha hajAra AtmarakSaka devoM tathA dUsare uttama RddhivAle asurakumAra devoMse ghirA huA vaha zrabhiyogika devake dvArA tatkAlahI banAe hue, pA~casau yojana U~ce, bar3e dhvajase suzobhita aura pacAsahajAra yojana ke vistAravAle, vimAnameM baiThakara bhagavAnakA janmotsava karane kI icchAse ravAnA huaa| vaha camareMdra bhI zakeMdrakI taraha apane vimAnako mArga meM choTA banAkara, svAmI ke Agamana se pavitra bane hue meruparvata ke zikhara para AyA / ( 443-451 ) valicaMcA nAmakI nagarIke iMdra valine bhI mahaudhasvarA nAmaka bar3A ghaMTA bajavAyA / usake mahAdruma nAmaka senApatike bulAne se Ae hue sAThahajAra sAmAnika devoM, usase caugune (240000 ) aMgarakSaka devoM aura dUsare trAyatriMzaka ityAdika 1 - ratnaprabhA pRthvIkI moTAI 180000 yojana hai / usImeM ve rahate hai / .
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAgaracaMdrakA vRttAMta [157 devoM sahita camareMdrakI taraha amaMda AnaMdake maMdira rUpameru parvatapara AyA / ( 452-454) nAgakumArake dharaNa nAmake iMdrane meghasvarA nAmaka ghaMTA bjvaayaa| usakI chaHhajAra paidala senAke senApati bhadrasenake kahanese Ae hue chaHhajAra sAmAnika devoM, usase caugune (24000) AtmarakSaka devoM, apanI chaH paTTadeviyoM (iMdrANiyoM) aura dUsare bhI nAgakumAra devoM sahita vaha, iMdradhvajase zobhita paccIsahajAra yojana vistAravAle aura DhAIsauyojana U~cevimAnameM baiTha bhagavAnake darzanake lie utsuka ho, kSaNabharameM maMdarAcalake (meruke) mastaka (zikhara) para aayaa| (455-458) bhUtAnaMda nAmake nAgeMdrane meghasvarA nAmakA ghaMTA bajavAyA aura usake dakSa nAmake senApati dvArA sAmAnika devatA AdikoMko bulvaayaa| phira vaha Abhiyogika devake banAe hue vimAnameM, sabake sAtha baiThakara, jo tInalokake nAthase sanAtha huA hai usa meru parvatapara AyA / ( 456-460) phira vidyutkumArake iMdra hari aura harisaha; suvarNakumArake iMdra yeNudeva aura veNudArI; agnikumArake iMdra agnizikha aura agnimAnava; vAyukumArake iMdra velaMca aura prabhaMjana; stanitakumArake iMdra sughoSa aura mahAghoSa; udadhikumArake iMdra jalakAMta aura jalaprabhA dvIpakumArake iMdra pUrNa aura avaziSTa aura dikakumArake iMdra amita aura amitavAhana bhI Ae / (461-464) ___ vyaMtara devoMmeM pizAcoMke iMdra kAla aura mahAkAla, bhUtoMke iMdra surUpa aura pratirUpa, yoMke iMdra pUrNabhadra aura gaNibhadra -
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156] triSaSTi zalAkA puruSa-caritra: parva 1. sarga 2. rAkSasoMke iMdra bhIma aura mahAbhIma; kinnaroMke iMdra kinara aura. kiMpuruSaH kiMpumpoMke iMdra satpurupa aura mahApurupa; mahoraMgoMke iMdra atikAya aura mahAkAyaH gaMdhavAka iMdra gItarati aura gItayazA; aprajJapti aura paMcaprajJapti vagairA vyaMtaroMkI dUsarI ATha nikAyoM-(jo vANajyaMtara kahalAtI haiM) ke solaha iMdra, unameMse aprajJaptike iMdra saMnihita aura samAnaka; paMcaprajJaptike iMdra dhAtA aura vidhAtA RSivAditake iMdraRpi aura RSipAlaka; bhUtavAdinake iMdra Izvara aura mahezvara; Rdinake iMdra suvatsaka aura vizAlaka; mahAditake iMdra hAsa aura hAsarati; kuSmAMDake iMdra zveta aura mahAzveta, pAvake iMdra pavaka aura patrakapatiH aura jyotipkoMke sUrya aura caMdra, ina dohI nAmoMke asaMkhya iMdra isa taraha kula causaTha iMdra eka sAtha memaparvatapara pAe / (465-474) phira acyuteMdrana, jinezvarake janmotsabake lie upakaraNa (sAdhana) lAnekI Abhiyogika devatAoMko zrAkSA dI, isalie ve IzAna dizAkI tarapha ge| vahA~ unhoMne baiMkriya samuDhAtake dvArA eka palameM uttama pudgalokA AkarSaNa karake soneke, cA~dIke, ratnoMke, sone aura cA~dIke, sone aura ratnoMke; sonA- 1-causaTha iMda-mAnikAMka 10, muvanapatikI dama nikAyake 20, vyaMtaroMke 32 aura jyotipkoMka 2 iMdra; isa taraha kula 64 iMdra hue / cyAtiekAMke sUrya caMdra nAmakahI asaMkhya iMdra hai; isalie yaha bhI kahA jAtA hai ki asaMkhya iMdra pramukhA janmotsava karate haiN|
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAgaracaMdrakA vRttAMta [156 cA~dI aura ratnoMke, cA~dI aura ratnoMke, tathaiva miTTIke, aise ATha tarahake, hareka tarahake eka hajAra ATha, eka yojana U~ce (kula 8064 ) suMdara kalaza banAe / kuMbhoMkI saMkhyAke anusArahI aura ATha prakArake padArthoM ke mAriyA~, darpaNa, ratnakI karaMDikAe~ ( choTI TokariyA~), supratiSTaka (Dibbe), thAla, pAtrikAe~ (kaToriyA~) aura phUloMkI caMgeriyA~ ( DaliyA~); ye saba pratyeka tarahake 8064 ginate, 56448 baratana aura kalaza milAkara 64512-vagairA baratana, mAnoM ve pahalehIse taiyAra rakhe the vaise, turata banAkara vahA~ laae| (475-480) phira bhAbhiyogika devatA ghar3e uThAkara le gae aura unhoMne kSIrasAgarameMse ghar3e bArizake pAnIkI taraha bharalie aura vahA~se puMDarIka, utpala aura kokanada jAtike kamala bhI, isalie lebhAe ki unakI tIranidhike jalakI jAnakArI ko iMdra jAnale / pAnI bharanevAle puruSa jalAzaya (kUtrA, vAvar3I yA tAlAba) meMse jala bharate samaya jaise kalaza hAthameM lete haiM paise hI devoMne kalaza uThAe aura puSkaravara samudrapara jAkara vahA~se puSkara jAtike kamala lie, phira ve mAgadhAdi tIrthoMko gae aura vahA~se unhoMne jala aura miTTI lie, mAnoM ve adhika kalaza banAnA cAhate haiN| mAla kharIdanevAle jaise namUnA lete haiM vaisehI unhoMne gaMgA Adi mahAnadiyoMmeMse jala liyA kSudrahimavata parvatase unhoMne siddhArtha (sapheda sarasoM) ke phUla, zreSTha sugaMdhakI cIjeM aura saSadhi lie| usI parvatase unhoMne padma nAmaka sarobarameMse nirmala, sugaMdhita aura pavitra jala aura kamala lie / ekahI kAmake lie ve bheje gae the isalie mAnoM ApasameM spardhA karate
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1.sarga2. ho vaise, unhoMne dUsare varSadhara parvataparakI mahIlA se padma Adi lie|smii kSetroM se vanAnyaparase aura dUsara vijayA~(prAMtoM mese atRpradevoMne svAmI prasAdakI taraha jala aura krmllie| vakSAra nAmaka parvatase unhoMna, dUsarI pavitra aura mugaMdhita cIjeM isa lie jamA karake vahA~ rastrI huI thiiN| pAlasarahina una devAne devakuna aura uttarakuna kSetroMke nahA~ke (tAlAboMke) jalase kalazoM ko isa taraha bharA mAnoM zreya (maMgala-kalyANa ) se apanI AtmAoMkohI bharA ho / bhadrazAla, naMdana, aura pAMDuka banamase unhoMne gozIrSa caMdana vagairA cIjeM lii| isa taraha gaMdhakAra jisa taraha sabhI mugaMdhita dravyoMko ekatra karatA hai, vaise sugaMdhita cIjeM aura jala ekatrita karake tatkAla hI meruparvatapara pAe / (452-93) aba dasa hajAra sAmAnika devAsa, cAlIsa hajAra prAtmaranaka devoMse, tetIsa trAyantriMzata devAsa, tIna sabhAoMke sabhI devAse, cAra lokapAlaoNsa, sAta bar3I senAoMse aura senApatiyose parakharA huvA-yAnI ye jisake sAtha hai aisA-yAraNAcyuta devalokakA iMdra pavitra hokara bhagavAnako snAna karAne ke lie taiyAra huaa| pahale usa acyutaMdrana uttarAsaMga (uttarIya-dupaTTA) dhAraNakara ni:saMga (nivArya, mantise khilehue pArijAta yAdi phUla, aMjalimeM (milahama donoM hAthIma) le, sugaMdhita dhUpake ghurase dhUpita kara, nInaloka nAthake sAmane rkhaa| taba devAnaM, bhagavAnake nikaTa pahu~caneke zrAnaMdana mAnoM hamarahe hoM aise aura puSpamAlArAne lipaTa hue, mugaMdhita jalakaM kalazoMko lAkara vahA~ rkhaa| una pAnIka palazaoNka mukhabhAgaparamavageka
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ . .. sAgaracaMdrakA vRttAMta . [161 zabdoMse gUMjate hue, kamala the. jo aise mAlUma hote the mAnoM the bhagavAnake prathama snAtramaMgalakA pATha par3ha rahe hoM / kalaza aise mAlUma hote the mAnoM ve pAtAlakalaza haiM aura svAmIko snAna karAnekelie pAtAlase vahA~ pAe haiN| apane sAmAnika devatA oMke sAtha acyuteMdrane ekahajAraATha kalaza isa taraha uThAe mAnoM ve usakI saMpattike phala the / U~cI uThAI huI bhujAoMke agrabhAgameM (hAthoMmeM ) kuMbha, nAleM ( kamalakI DaMDiyA~) jinake Upara kI gaI hoM aise kamalakozoMkI viDaMbanA (parihAsa) karate se mAlUma hote the; arthAta unase bhI adhika suMdara lagate the / phira acyuteMdrane apane mastakakI taraha kalazako jarA jhukAkara jagatpatiko snAna karAnA prAraMbha kiyaa| usa samaya kaIeka devoMne,guphAoMmeM hote hue zabdoMkI pratidhvanise meruparvatako vAcAla karate hoM vaise, Anaka nAmaka mRdaMga bajAne prAraMbha kie / bhaktimeM tatpara kaI deva, sAgaramaMthanakI dhvaniko curAnevAlI dudubhiyA~ bajAne lge| kaI deva bhaktimeM masta hokara, pavana jaise Akula dhvanivAle pravAhakI taraMgoMko TakarAtA hai vaise,mA~jha bajAne lge| kaI devatA, mAnoM UrdhvalokameM jinendrakI AjJAkA vistAra karatI ho vaisI U~ce mu~havAlI bheriyA~ ucasvarase bajAne lge| kaI devatA, meruparvatake zikharapara khar3e hokara, gavAla loga jaise sIMgiyA~ bajAte haiM vaise U~cI AvAjabAle kAhala nAmaka bAje bajAne lge| kaI deva udghoSa(bhagavAnake janmAbhiSekakI ghopaNA)karaneke lie, jaise duSTa ziSyoMko hAthoMse pITate haiM vaise, muraja nAmaka bAjeko apane hAthoMse pITane lge| kaI devatA vahA~ Ae hue asaMkhya
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26. viTha zalAkA bunana-caritra: parva 1. 12. sUraja aura cA~dI laclI ( zomA kI haranabAr3I sone aura cA~dIcI nAlA banAne lge| aura kaI devatA nuhane amana gaMDUSa challI) mahoba apane sTana gAloM puDAsalAkara gaMndra jAne lge| isa nATTa bAMDa banAra hananda narahane bAjAMcI prativani prAzamI bAika (jAnavAna na hone humI bananevAlA paravAnA ho gyaa| (261-233) Apa muniyAna itvarale uhA, " bagAya ! I siddhimAnI kAmagAra varmapravaka! tunhAya jaya ho ! tuma sadA munbI rho| 544) ___ acyunna bAlasAhaba, gati aura bastubadana nAmamanohara gadya-padya bAga sAnI nuni zrI jitabaha vIra vIre apane parivAra devoM sahita vanamanI ra tInoMloDachopAcanavAle zrAdinAya )para baravIra kumajala nlgaa| mAdhAna navakAra banavAna hAlata huSabaga balaya) nera pada zivasaravara hala bAdalaginAna mAdala hone ho| bhagavAna mantave donoM banAnA cAhula antarA mANijya caTakI sAmAaMdhAra karane lagA codanoM mukhavAle RlazAla giratI hUI bala bAga dardanI guna nikalane Dulanna yanAna gopane lgii| manamAga uchalakara bAneM taka gira paDalachaTa vA eka nanAda somana lage le gargakhara zinahI Ini vidarajana bailara bhandamAga samAna, bATa para, ve divAna laDAune Apala-mAna, pAnoMDe bhAgane zAra, vizrAMda (ca) naoNkI tithe jaisA, koDa
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ . sAgaracaMdrakA vRttAMta - (gAla).para kapUrakI patravallI (pattoMkI beloM) ke sa manohara hoThoMpara smita-hAsyakI kAMtike kalApa ( samUha ) jaisA, kaMThabhAgameM motiyoMkI mAlA jaisA, kaMdhoMpara gozIrSake caMdanake tilaka jaisA aura bAhu, hRdaya aura pIThapara vizAla (bar3e) vastra jaisA mAlUma hotA thaa| (515-525) . jaise cAtaka svAtikA jala grahaNa karate haiM vaisehI kaI devatA prabhuke snAtra (snAna) ke usa jalako, pRthvIpara par3atehI, zraddhAse grahaNa karane lage; kaI devatA, mAravAr3ake logoMkI taraha yaha socakara ki aisA jala hameM phira kahA~se milegA, isa jalako apane mastakapara DAlane lage; aura kaI devatA, garamIke mosamase ghabarAe hue hAthiyoMkI taraha, bar3e zaukase usa jalase apanA zarIra bhigone lge| meruparvatake zikharoMpara vegase phailatA huA vaha jala cAroM tarapha hajAroM nadiyoMkI kalpanA karAtA thA aura pAMDuka, somanasa, naMdana tathA bhadrazAla udyAnoMmeM phailatA huA vaha jala kulyA (nAle) ke samAna mAlUma hotA thaa| snAna karAtekarAte kubhoMke mukha nIce ho gae / ve aise mAlUma hote the, mAnoM snAna karAnekI jalarUpI saMpatti kama ho jAnese ve lajita ho rahe haiN| usa samaya iMdrakI AjJAke anusAra calanevAle Abhiyogika deva, khAlI kuMbhoMko dUsare bhare hue kuMbhoMke jalase bharate the| eka hAyase dUsare hAthameM-aise aneka hAthoMmeM-jAte hue ve kuMbha dhanavAnoMke bAlakoM jaise mAlUma hote the| nAbhirAjAke putrake samIpa rakhe hue kalazoMkI katAra Aropita svarNakamaloMkI mAlAke samAna suzobhita hotI thii| khAlI kuMbhoMmeM pAnI DAlanese jo bhASAja hotI thI vaha aisI mAlUma hotI thI mAnoM kuMbha
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 ] tripaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 2. prabhukI stuti kara rahe haiN| devagaNa una bhare kalazoMse phirase prabhukA abhiSeka karate the| yakSa jaise cakravartIke nidhAna-kalazako (khajAneke kalazako ) bharate haiM vaisehI prabhuko snAna karAnese khAlI hue iMdrake kalazAko devatA jalase bhara dete the| yAra yAra bharate aura khAlI hote kalaza calate hue raha~TakI ghaTikA (ghar3iyA yA ghar3e) ke samAna mAlUma hote the| isa taraha acyuteMdrane karor3oM kalazoMse prabhuko snAna karAyA aura apane AtmAko pavitra kriyaa| yaha bhI eka acaraja hai ! phira AraNa aura acyuta devalokake svAmI acyuteMdrane divya gaMdhakApAyI (sugaMdhita gerue ) vastrase prabhukA zarIra poMchA; usake sAthahI apane AtmAko bhI poMchA (pApamalarahita kiyaa| prAtaH aura saMdhyAke prakAzakI rekhA jaise sUryamaMDalakA sparza karanese zobhatI hai vaisehI vaha gaMdhakApAyI vana prabhuke zarIrako sparza karanese zobhatA thA / pochA huA bhagavAnakA zarIra, svarNasArake sarvasvake jaisA, svarNa-girike eka bhAgase banAyA ho vaisA zobhatA thaa| (526-541) phira bhAbhiyogika devoMne gozIpacaMdanake rasakA kardama (lepa) suMdara aura vicitra rakAbiyoMmeM bharakara acyuteMdrake pAsa rkhaa| iMdrane bhagavAnake zarIrapara isa taraha lepa karanA prAraMbha kiyA jisa taraha cA~da apanI cA~danIse meruparvatake zikharapara lepa karatA hai| usa samaya kaI devatA dupaTTe pahana, teja dhUpavAlI dhUpadAniyA~ hAthoMmeM le, prabhuke cAroM tarapha khar3e hue| kaI jo unameM dhUpa DAlate the, aise mAlUma hote the mAnoM ye snigdha dhUe~kI rekhAoMse mekaparvatakI dUsarI zyAmavarNakI cUlikA (ghoTI)
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAgaracaMdrakA vRttAMta [165 - banA rahe hoM / kaI devatA jo prabhuke Upara sapheda chatra lagA rahe the, aise mAlUma hote the mAnoM ve AkAzarUpI sarovarako kamalamaya banA rahe haiN| kaI, jo caMvara DulA rahe the, aise mAlUma hote the mAnoM ve prabhuke darzanake lie apane AtmIya (parivAra) logoMko bulA rahe haiN| kaI devatA jo kamara kase zastra lie prabhuke cAroM tarapha khar3e the, prabhuke aMgarakSakoMse mAlUma hote the| kaI devatA jo sone aura maNiyoMke paMkhoMse bhagavAnako havA kara rahe the, aise mAlUma hote the mAnoM ve AkAzameM lahalahAtI huI vidyullatA (bijalIrUpI vela ) kI lIlA batA rahe haiN| kaI devatA jo AnaMdase vicitra prakAzake divya puSpoMkI varSA kara rahe the, dUsare raMgAcArya ( citAre ) se mAlUma hote the| kaI deva atyaMta sugaMdhita dravyoMkA cUrNa kara cAroM dizAoMmeM gharasA rahe the, ve apane pApoMko nikAla-nikAlakara pheMkate huese jAna par3ate the| kaI devatA, jo sonA uchAla rahe the, aise jAna par3ate the mAnoM unako svAmIne niyata kiyA hai, isalie meruparvatakI Rddhi bar3hAnekA prayatna kara rahe haiN| kaI devatA, U~ce darajeke ratna barasA rahe the; ve ratna AkAzase utaratI huI tArAoMkI katArase jAna par3ate the| kaI devatA apane mIThe svaroMse, gaMdharvokI senAkA bhI tiraskAra karanevAle nae nae grAmoM ( tAra, mabhya aura paDaja Adi svaroM) aura rAgoMse bhagavAnake guNa-gAna karane lge| kaI deva mar3he hue ghana (moTe) aura chidravAle yAje bajAne lge| kAraNa, bhagavAnakI bhakti aneka tarahase kI jAtI hai| kaI devatA apane caraNapAtase meruko kapAte hue nRtya kara rahe the, mAnoM ve meruko bhI nacA rahe haiN| kaI deSatA apanI
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166] triSaSTi zannAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 2. - - deviyoM ke sAtha taraha taraha ke hAvabhAva dikhAte hue cca prakAraka nATaka karane lge| kaI devatA zrAkAza ur3ata the, ve gAr3a par3Ise nAma hone the| kIDA (vanasa) murgekI taraha janIna para girate the| kaI deva acAra (naTa) kI taraha suMdara cAla calane the| kaI nihalI narahanzI siMhanAda karate the| kaI hAthiyoMcI varaha U~cI yAbAna karate the| kaI yAnaMda cor3AkI taraha hinahinAne the| kaI gayA pahiyoMtrI zrAvAjakI taraha ghara-ghara zabda kararahe the| kaI vidyaRkI taraha hamI utpanna karanevAne vAra narahale zabda bolate the| kaI baMdara kUTa-kUTakara naile peDoMnA hilAte haiM baina, kUTa-kUTakara netyarvata zikharako hilAte the| vaha apane hAthoM isa nanha jora pRIpara patrAI rahe the mAnoM ve lar3Aine pratijJA karanevAna codA haiN| kaI bAra jIte ho isa taraha cillA rahe the| I bAjekI taha apane pUrale hA gAlogo banA rahe the| kaI nAcI anokhA vya banA kara uchalane the| IndriyA~ gola kitI huI rAna karatI hai vaise gona jirate hue madhura gAyana aura manohara nAca kara rahe the| I AgacI taTTa jalada the| kaI gharajacI taraha tayade the| kaI nevakI nanha garajada the| kaI bijalIcI taraha amarata the aura pUrI nahale peTa bhare huma vidyArthIcI taraha dikhAvA karata the| pramucI prApti honevAle pAnaMdako zrIna liyA satA hai ? ina naha devanA jaba truziyA~ manA rahe the taba, acyuteMdrane prabhu kSepa niyA, pArijAtAdi vicita halo maliladiva namu. kI pUjA kI aura jira. jarA pIche haTa maktile nanna ho, zizyatrI taraha bhagavAnakI vaMdanA kii| ( -1)
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ . .. .. : . sAg2aracaMdrakA vRttAMta ... ..: [ 167 ..... dUsare. ghAsaTha iMdrone bhI snAna, vilepanase prabhukI isI taraha pUjA kI.jaise bar3e bhAIke pIche choTe bhAI karate haiN| (572) phira saudharmedrakI taraha IzAneMdrane bhI apane pA~ca rUpa kie| unameM ke eka rUpane bhagavAnako godameM liyA, eka rUpane kapUra jaisA chatra dhAraNa kiyaa| chatrake motIkI jhAlareM laga rahI thIM,ve aisI mAlUma hotI thIM mAnoM IMdra dizAoMko nAcanekA Adeza kara rahA hai| do rUpoMse vaha prabhuke donoM tarapha cavara DulAne lgaa| usake hilate hue hAtha aise mAlUma hote the mAnoM ve harSase nAca rahe haiN| aura eka rUpase vaha isa taraha prabhuke Age khar3A rahA mAnoM vaha prabhuke dRSTipAtase apaneko pavitra banA rahA hai / (573-576) __.. phira saudharmakalpake iMdrane jagatpatikI cAroM dizAoM meM sphaTikamaNike cAra U~ce pUre vRssbh(bail)bnaae| U~ce sIMgoMse zobhate ve cAroM vRSabha cAroM dizAoM meM raheM hue caMdrakAMta ratnake cAra krIr3AparvatoMke samAna mAlUma hone lage / cAroM bailoMke ATha sIMgoMse AkAzase isa taraha jaladhArAe~ nikalane lagIM mAnoM ve pRthvI phor3akara nikalI hai / mUlameM alaga alaga magara aMtameM milI huI ve jaladhArAe~ AkAzameM hue naMdI-saMgamakA bhrama karAne lgiiN| suroMasuroMkI nAriyA~ kautukase unajaladhArAoMko dekhane lgiiN| ve dhArAe~prabhuke mastakapara isataraha par3ane lagI jisa taraha nadiyA~ samudra meM par3atI hai| jalayaMtroM (naloM) kI taraha sIMgoMse nikalatI huI jaladhArAoMse zakeMdrane Adi-tIrthakarako snAna kraayaa| bhaktise jaise hRdaya Ardra ho jAtA hai (bhIga jAtA hai) vaisehI mastakapararAgiraphara uchalatIhuI snAnajalakI bUMdoMse dUra khar3e
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 ] triSaSTi zAlAkA puruSa-caritra: parva 1. sarga:. hue devanAoMke kapar3e bhIgane lge| phira iMdrane una cAroM bailoko isa taraha avazya kara diyA jaise jAdUgara apane jAise banAI cIjoMko avazya kara denA hai| snAna karAne ke bAda bahuta snehazIla usa devapanine devaduSya bannase prabhuke zarIrako isataraha (yatnake sAtha) polA jaise ranake darpaNako (Aineko pAMcate haiN| ratnamayApaTapara nirmala aura cA~dIka alaMDa akSatoMse (cA~valAse ) prabhuke sAmane aSTamaMgala (sAthiyAMvizeSa ) banAyA / pIche mAnoM apanA bahuna anurAga (leha) ho usa taraha ke uttama aMgarAga (caTana) se usane trijagatagunake aMgapara lepa kiyaa| prabhuke hunate hue mukhapI caMdrakI caMdrikAkA bhrama paidA karane vAle uncala aura divya bantroMse iMjana pramukI pUjA kI aura vizvakI mUrddhanyatAke (jagatameM mukhya hona) cihna samAna batramANikyakA suMdara mujuTa prabhuko dhAraNa kraayaa| phira usane prabhuke kAnoM meM sone ke do kuMDala pahanAe aise zomate the jaise maoNmke samaya pUrva aura pazcima dizAmeM AkAzapara murala aura cA~da zomane haiN| usane svAmI ganmeM divya motiyoMkI bar3I mAlA pahanAI, baTTa lakSmIke bhUlakI DogasI mAlUma hotI thii| bAlaintikI iMkUloM meM se nona kaMgA (cUr3iyA~) pahanAte haiM vaisehI usane pramukI bhutAoMmeM do bhujabaMdha pahanAe / usane vRkSakI zAntA aMtina bhAgake guccha samAna, golAkAra aura bar3e motiyoM maNimaya kaMtraNa pramuLe maNibaMdhoM (kalAiyAM pahanAe / varSavara parvatace nitaMtramAga (dAla) para rahe hue suvarNakula bilAsako dhAraNa karanevAlA korA iMjana pramukI kamarameM pahanAyA / usane mujhe donoM pairoM meM mANikyamaya laMgara pahanAe, ve aise mAlUma hote the mAnoM devoM aura anuroMke vena unameM samA
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. - sAgaracaMdrakA vRttAMta gae haiN| iMdrane jo jo AbhUSaNa bhagavAnake aMgoMko alaMkRta karaneke lie pahanAe the ve khudahI bhagavAnake aMgoMse alaMkRta hue| bhaktipUrNa cittavAle iMdrane, praphullita pArijAtake puSpoMkI mAlAse prabhukI pUjA kii| phira kRtArtha huA ho vaise vaha jarA pIche haTakara prabhuke sAmane khar3A huaa| usane AratI karaneke lie hAthameM AratI lii| jalatI huI kAMtivAlI usa AratIse iMdra aisA zobhane lagA jaise prakAzamAna auSadhivAle zikharase mahAgiri zobhatA hai| jisameM zraddhAlu devoMne phUloMkA samUha DAlA hai aisI usa AratIse usane tIna bAra prabhukI AratI utaarii| phira bhaktise romAMcita hokara zakrastava dvArA prabhukI vaMdanA kara iMdra isa taraha vinatI karane lagA; (573-601) ___"he jagannAtha ! he trailokya-kamala-mArtaMDa ! (tIna lokake prANI rUpI kamaloMke lie sUrajake samAna) he saMsArarUpI marusthalameM kalpavRkSa ! he vizvakA uddhAra karanevAle vAMdhava ! maiM Apako namaskAra karatA huuN| he prabho ! yaha muhUrta bhI vaMdanIya hai ki jisameM dharmako janma denevAle, apunarjanmA ( jinakA phira kabhI janma na hogA aise ) aura jagajaMtuoMke duHkhakA nAza karanevAle aiMse, ApakA janma huA hai| he nAtha ! isa samaya Apake janmAbhiSekake jalake pUrase bhIgI huI aura vagaira kozizakehI jisakA mala dUra hogayA hai aisI yaha ratnaprabhA pRthvI (Apake samAna ratnako janma dekara ) yathAnAma tathA guNavAlI huI hai / he prabho! ve manuSya dhanya haiM jo sadA Apake darzana pAe~ge; hama to kabhIkabhIhI Apake darzana paaeNge| he svAmI ! bharatakSetrake manuSyoM ke lie mokSamArga baMda ho gayA hai, use Apa navIna musAphira hokara
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15] triSaSTi zalAkA puzya-caritraH parva 1. sarga 2. phirase prAraMbha kareMge he prabho ! ApakI barmadezanA to dUra rahI, vala zrApa darzanahI prANiyA~kA kalyANa karanevAle hai| hai bhatranAraka (saMbhArako tAranevAna) aisA koI nahIM hai jisase ApakI tulanA kI jAe isalie maiM kahatA hU~ ki Apake samAna prApahI hai| aba adhika stuti ? InAtha ! maiM Apake mathanAya (satya ayaco banAnevAla) guNoMkA varNana karane bhI anamayaM huuN| kAraNa, svayaMbhUramaNa sake jalako kauna mApa sakatA hai ? (3-60 isa taraha jagalaticI stuti kAtra, pramoda (khuzI se jisakA mana sugaMdhamaya (za) yA hai e zadrane pahItrI taraha pA~ca na banAe / unase ayamAdI eka basa usane zAneMdrakI godI, rahasyacI taraha jagatyatiko apane sIniyara liyA svAnIcI netrAno jAnanavAje usa dasa kapa,niyukta cie hue nArIvaraha, pahalecI tarahahI apanA apanA Ana kagne jNg| phira apane devatAoM sahita devatAoMkA netA zadra, vahA~ aAzaMkara, mandabAye ahaMchana naMdira (mahala) meM aayaa| vahA~, mAtA pAla sana putajJA patrA thA use uThA liyA aura pramutrI sunA diyaa| ina mandevI mAtAkI avasvApinI ninAisI taraha daraara jisa taraha sUrya kamalinIkI nidrAko dUra karatA hai| caritAnayara I hama haMsanAlA bilAno dhAraNa karanevAlA ujalA, divya aura zanI bar3A eka jor3A usane mujhe sirahAne rkhaa| caranameM bhI, blana hupamAmaMDanacI kalpanA karAnevAlI ratnamaya iMdanI jor3I bhI basanaM pramujhe sirahAne rannI ! mI taraha mAna prAkAra (dIvAra)
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ . sAgaracaMdrakA vRttAMta . . [ 171 se banAe hue vicitra ratnake hAroM aura arddhahAroMse vyApta aura soneke.sUryake samAna prakAzita zrIdAmagaMDa (jhUmara) bhI prabhukI najarako AnaMdita karane ke lie,AkAzake sUryakI taraha, aparake caMdovemeM laTakA diyaa| phira usane kuberako AjJA dI ki battIsa karor3a hiraNya (kImatI dhAtuvizeSa), battIsakaror3a sonA, battIsa naMdAsana, battIsa bhadrAsana, aura dUsare manohara vastra ityAdi mUlyavAna padArtha-jinase sAMsArika sukha hotA hai-svAmIke bhuvanameM isa taraha barasAo jisa taraha bAdala pAnI barasAte hai|" (610-622) . kuberane AjJA pAtehI caMbhaka jAtike devoMse kahA aura unane iMdrakI AjJAke anusAra sabhI cIjeM brsaaii| kAraNa "yAjJApracaMDAnAM vacasA saha siddha yati / " [pracaMDa-zaktivAna puruSoMkI AjJA vacanake sAthahI siddha hotI hai / ] phira Abhiyogika devoMko iMdrane AjJA dI, "tuma cAroM nikAyake devoMko sUcanA dedo ki jo koI prabhuko athavA unakI mAtAko hAni pahu~cAnekA vicAra karegA usakA mastaka arkamaMjarIkI taraha sAta tarahase chedA jAegA / gurukI AjJAko ziSya jaise U~cI AvAjase sunAtA hai vaisehI unhoMne bhuvanapati, vyaMtara, jyotiSka aura vaimAnika devoMmeM iMdrakI AjJAkI ghoSaNA 1-dasa tarahake tiryagabhaka devatA haiM; ve kuverakI zrAjJAmeM rahanenAle haiN| 2-yaha eka tarahakI maMjarI hai| jaba thaha pakakara phUTatI hai taba isake sAta bhAga ho jAte haiN|
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritra: patra 1. sarga 2. - kii| phira jaise sUraja bAdaloMmeM pAnI DAlanA hai vaisehI usane bhagavAnake aMgUThemeM aneka taraha ke rasa bharadie ayota aMgUThemeM amRta bhrdiyaa| ahaMta stanapAna nahIM karate isalie jaba unako bhUkha lagatI hai taba apane Apa, amRtarasa barasAnevAlA apanA aMgUThA, mu~hameM lekara cUsate haiM / phira usane pA~ca apsarAoMko, dhAyakA kAma karaneke lie vahIM rahane kI AjJA dii| (623-626) jina-snAtra ho jAne ke bAda. jaba iMdra bhagavAnako rakhane ke lie AyA usa samaya bahutase devatA meruzikharase naMdIzvara dvIpa ge| saudharmaMdrabhI nAbhiputrako unake mahala meM rakhakara, svargavAsiyoMke nivAsa samAna naMdIzvara dvIpako gayA aura vahA~ pUrva dizAke, kSudra meru parvatake samAna pramANavAle, devaramaNa nAmake aMjanagiri para utraa| vahA~ usane vicitra maNiyoMkI pIThikAvAle, caityavRkSa aura iMdradhvajadvArA aMkita, aura cAra daravAjoMvAle caityameM praveza kiyA aura aSTAhnikA utsavamahita RSabhAdi ahaMtoMkI zAzvatI pratimAoMkI pUjA kii| usa aMjanagirikI cAra dizAoMmeM cAra bar3I bAvar3iyA hai| unamasaM harekama eka eka sphaTika maNikA dadhimukha nAmaka parvata hai| una cAroM parvatoMke Uparake caityoMmeM zAzvatI ahaMtoMkI pratimAe~ haiN| zake cAra digpAlAne, aSTAhikA utsavasahita, una pratimAoMkI vidhisahita pUjA kii| ___ (630-636) . 1-dUsare cAra choTe meru parvata haiM | 84000 yojana U~ce haiN| 2-ayama, caMdAnana, vAriSaNa aura varddhamAna ina cAra nAmAvAlIhI zAzvatI pratimAe~ hotI haiN| . -
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAgaracaMdrakA. vRttAMta : [173 IzAneMdra uttara dizAke nitya ramaNIka aise ramaNIya nAmake aMjanagiripara utarA aura usane usa parvataparake caityameM UparakI taraha hI zAzvatI pratimAe~ haiM, unakI aSTAhi. utsavapUrvaka pUjA kii| usake dikpAloMne bhI usa parvatake cAroM taraphakI bAvar3iyoMke dadhimukha parvatoparake caityoMmeM virAjamAna zAzvata pratimAoMkI pUjA kii| (637-636) camareMdra dakSiNa dizAke nityodyota nAmake aMjanAdri para uttarA / ratnoMse nitya prakAzamAna usa parvataparake caityoMmeM virAjamAna zAzvata pratimAoMkI usane bar3I bhaktike sAtha, aSTAhikA mahotsava sahita pUjA kii| aura usa parvatake cAroM tarapha kI bAvar3iyoMke dadhimukha parvatoparake caityoMmeM virAjamAna pratimAoMkI acalacittase utsabake sAtha camareMdrake cAra lokapAloMne pUjA kii| (640-642) - bali nAmakA iMdra pazcima dizAke svayaMprabha nAmake aMjana. giripara, meghake samAna prabhAvake sAtha utarA / usane usa parvatake caityoMmeM virAjamAna devatAoMkI A~khoMko pavitra karanevAlI, zAzvatI RSabhAdi ahaMtoMkI pratimAoMkA utsava kiyaa| usake cAra lokapAloMse bhI usa aMjanagirike cAroM taraphakI dizAoMkI bAvar3iyoMke aMdara dadhimukha nAmaka parvatoparake caityoMmeM virAjamAna zAzvatI jinapratimAoMkA utsava kiyaa| (643-645). isa taraha sabhI deva naMdIzvaradvIpapara utsava karake musAphirokI taraha jaise Ae the vaisehI apane apane sthAnoMpara ge| . (646)
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 2. idhara sabere svAminI mamadevI mAtA jAgI / unane rAtameM devatA. oMke yAnejAnekI, rAvakaM sapanekI taraha, sArI bAteM khiiN| jagaspatike umapara RSabhakA cihra thA aura manadevI mAtAne bhI sapa. noMmeM sabase pahale Rpama dekhA thA isalie harpita mAtApitAne zuma dina dekhakara utsAha ke sAtha prabhukA nAma RSama rakhA / unake sAthahI, yugala rUpameM janmI huI kanyAkA nAma sumaMgalA rkhaa| yaha nAma yathArtha aura pavitra thaa| jaise vRkSa khetoM kI kulyAoM kA (pAnIkI nAliyoMkA) jala pIte hai sahI pama svAmI bhI, iMdrake dvArA aMgUThemeM bharadvapa amRtakA yogya samayapara pAna karane lge| jaise parvatakI goda (guphA meM baiThe siMhakA kizora. zobhatA hai, vaisehI pitAkI godameM baiThe hue bAlaka bhagavAna zomane lge| jaise pA~ca samitiyA~ mahAmuniko nahIM chor3atI haiM, vaisehI iMdrakI rakhI huI pA~ca dAiyA~ prabhuko kabhI bhI akelA nahIM chor3atI thiiN| (647-653) laya pramuke janmako eka sAla hone pAyA taba saudharmeMdra vaMzakI sthApanA karaneke lie vahA~ (ayodhyA meM pAyA / sevakako kamI khAlI hAtha svAmIke pAsa nahIM jAnA cAhie, isa vicArase iMdra eka bar3A gannA apane sAtha laayaa| zarIradhArI zaradaRtu ke samAna suzobhita iMdra ganne sahita vahA~ AyA jahA~ pramu nAmirAnAkI godameM baiThe hue the| prabhune avadhinAnake dvArA iMdrakA irAdA lAna, hAthIkI (guMDakI ) taraha apanA hAtha gamA leneko laMvA kiyA svAmIkA bhAva nAnanevAle iMdrane sara mukAkara gannA meMTakI taraha prabhuko de diyaa| pramune ikSu (gamA)
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . magara caMdrakA vRttAMta [175 grahaNa kiyA thA, isalie iMdra prabhuke vaMzakA nAma ikSvAku rakhakara svargameM calA gayA / (654-656 ). yugAdinAthakA zarIra pasInA, roga aura malase rahita sugaMdhi va suMdara AkAravAlA thA aura vaha svarNakamalake samAna zobhatA thaa| unake zarIrake mAMsa aura madhira gAyake dUdhakI dhArAke samAna ujjvala aura durgadharahita the| unake AhArabhojana, nIhAra (malatyAga) kI vidhi carmacakSu ke agocara thii| yAnI koI A~khoMse prabhukA bhojana karanA yA malatyAga karanA dekha nahIM sakatA thaa| unakI sA~sakI sugaMdha khile hue kamalake samAna thii| ye cAroM atizaya janmasehI prabhuko mile hue the / vacaRpabhanArAca saMhananavAle prabhu isa vicArase dhIredhIre calate the ki kahIM jamIna dhaMsa na jaae| unakI umra choTI thI, to bhI ve gaMbhIra aura madhura bolate the| kAraNa, lokottara purupoMkA vacapana umrakI dRSTisehI hotA hai| samacaturasrasaMsthAnavAlA prabhukA zarIra aisA zobhatA thA mAnoM vaha khelanekI icchA rakhanevAlI lakSmIkI svarNamaya krIr3AvedikA ho| samAna usake banakara Ae hue devakumAroMke sAtha ve unakI anuvRttike lieunako khuza rakhaneke lie khelate the| khelate samaya dhUlase bhare hue zarIravAle aura ghugharU pahane hue prabhu mastImeM Ae hue hAthIke cAlakake samAna zobhate the| jisako prabhu lIlAmAtrameM le sakate the usako pAnemeM bar3I RddhivAlA deva bhI samartha nahIM ... 1~-prabhuke 34 atizaya hote haiM, unamase 4 to janmake sAthahI prApta hote hai| . . . .. .. . .
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parSa 1. sarga 2. hotA thaa| agara koI pramuke ballakI parIkSAke lie, unakI a~gulI pakar3atA thA to vaha unake zvAsake pavanase retIke kaNakI taraha ur3akara dUra jA giratA thaa| kaI deva-kumAra kaMduka (gaMda) kI taraha pramuka sAmane loTate the aura vicitra kaMdukAMse (nadIse) prabhuko khilAte the| kaI devakumAra rAjazukra (pAle hue tote) kA rUpa dhAraNa kara cATukAra ( khuzAdama karanevAle ) kI taraha, "jIte raho ! jIte raho / vuza raho ! khuza raho !" ityAdi taraha tarahake zabda bolate the| kaI deva svAmIko khuza karane ke lie mora banakara kekAvANIsa (morakI bolIsa, pahaja svarameM gAte the aura nAcate the| pramaka manohara hastakamalako grahaNa karane aura sparza karane ke irAdese kaI devakumAra iMsAkA rUpa dhAraNa kara gAMdhAra svaramaM gAyana kara. prabhuke yAsapAsa phirate the| kaI devakumAra pramukA pyArabharA dRSTipAta rUpI amRtapAna karanekI icchAse krocapakSIkA rUpa dhAraNa kara unake sAmane madhyama svara meM bolane the| kaI pramuke manako prasanna karane ke lie koyalakA rUpa dhAraNa kara. pAsakaM vRkSapara baiTa, paMcama svarameM gAte the| kaI apanI yAtmAko pavitra karanekI icchAse, pramukA vAhana bananeke lie ghor3akA rUpa dhAraNa kara. dhaivata dhvanimeM hinahinAtaM hue pramuke pAsa Ata the| kaI hAdhIkA rUpa dhAraNa kara niSAda svarameM bolate hue nIcA muMha kie DhAse pramuke caraNoMko sparza karate the| kaI vRSama (baila) kA rUpa dhAraNa kara sAMgAMse taTa. pradezako (pAsakI jamInako) nAina karata aura vRSabha samAna svagama bAlataM hA pramukI dRSTiko prAnadita karate the| ko aMjanAcala (kAla pahAr3I ke samAna bar3e sAMkA rUpa dhAraNa kara parApara lar3ata aura prabhuko yuddha-phrIr3A batAte the| kA
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... sAgaracaMdrakA vRttAMta [177 . ... . .. . prabhuke AnaMdake lie pahalavAnoMkA rUpa dharakara apanI bhujAoMko Thokate hue eka dUsareko akhAr3emeM utaraneke lie lalakArate the| isa taraha yogI jaise taraha tarahakI vidhiyoMse prabhukI upA-. sanA karate haiM vaisehI devakumAra bhI taraha tarahake khela batAkara prabhukI upAsanA karate the| aisI sthitimeM rahate hue aura udyAnapAlikAe~ jaise vRkSakA lAlana karatI haiM usI taraha apramAdI pA~ca dAiyoMke dvArA lAlita-pAlita prabhu kramazaH bar3e hone lge| (660-652) aMgUThA cUsanekI avasthA pUrI honepara dUsarI avasthAko prApta gRhavAsI arihaMta siddhaanna (dhAhuA nAja) kA bhojana .. karate haiM; paraMtu nAbhinaMdana bhagavAna to uttarakuru kSetrase devatAoM ke dvArA lAe hue kalpavRkSake phaloMkA bhojana karate the aura kSIrasamudrakA pAnI pIte the| bIte kalakI taraha bacapanako pUrA kara, sUraja jaise dinake madhyabhAgameM AtA hai vaise prabhune, jisameM avayava pUrNa dRr3ha ho jAte haiM, aise yauvanakA Azraya liyaa| javAna honeke bAda bhI prabhuke donoM caraNa, kamalake madhyabhAgake samAna komala, lAla, uSNa, kaparahita, pasInerahita aura samAna taluevAle the| unameM cakrakA cihna thA, vaha mAnoM dukhiyoMke duHkhoMkA chedana karaneke lie thA, aura mAlA, aMkuza tathA dhvajAke cihna the, ve mAnoM lakSmIrUpI hathinIko hamezA sthira rakhane ke lie the| lakSmIke lIlAbhavanake samAna prabhuke caraNatalameM zaMkha aura kuMbhake cihna the va er3ImeM svastikakA cihna thaa| prabhukA puSTa, golAkAra aura sarpake phanakI taraha unnata aMgUThA, patsakI saraha zrIvatsake cihavAlA thaa| vAyurahita sthAnameM
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga, jalate hue kaMparahita dIpakakI zistrAne samAna prabhukI chidrarahita aura sarala aMguliyA~ caraNarUpI kamalake samAna mAlUma hotI thiiN| una aMguliyoMke nIce naMdyAvarta (jIke jaisI rekhAoM) ke cihna zobhate the| unakA jo pratibiMba bhUmipara par3atA thA vaha dharmapratiSThAkA heturUpa hotA thaa| jagatpatikI hareka u~galIke parvameM adhovApiyA~(gahare khar3oM sahita jauke cihna the| ve aise mAlUma hote the mAnoM ve jagatakI lakSmIke sAtha prabhukA vyAha honevAlA hai isalie boe gae haiN| pRthu (moTI) aura golAkAra er3I aisI zomatI thI, mAnoM vaha caraNakamalakA kaMda (bacA) ho| nAkhata aMgUThe aura aMgulIrUpI soM ke phanoMpara maNike samAna zobhate the| caraNoMke gRha (mApha na dikhanevAle ) gulpha (Takhane) soneke kamalakI kalikI karNikA (gA~Tha ) ke golaka (bar3A) kI zomAkA vistAra karate the / pramuke donoM pairoMke talubeke Uparake bhAga kalAekI pIThakI taraha kramase unnata, naseM na dikheM aise, romarahita ora snigya krAMtivAle the| gorI piMDaliyA~, asthi-kRghirameM chipa jAnese, puSTa, gola aura hiraNoMkI piMDaliyoMkI zomAkA bhI niraskAra karanevAlI thiiN| vuTane mAMsase bhare hue aura gola the| ve raIse mareDaegola takiye ke andara DAle hue zrAinake samAna lagate the| bA~va komala, kramase (moTAIma ) car3hatI huI aura nigya thiiN| ve keleke khamake vilAsako dhAraNa karatI thiiN| muSka (aMDakoza) hAthIkI taraha gUr3ha va samasthitivAle the; kAraNa, 1-caityakI pratiSThA naMdyAvartanI yatrA hotI hai.vainehI yahA~ mI use dharmakalA pratiSThAkA ciha mamananA caahie|
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAgaracaMdrakA vRttAMta [176 - - azvakI taraha kulIna puruSake cihna bahuta gUr3ha hote haiN| unakA puruSacihna aisA thA jisakI naseM nahIM dikhatI thiiN| vaha na U~cA thA, na nIcA thA, na zithila thA, na bahuta choTA thA, na bahuta moTA thA; sarala thA, komala thA, romarahita thA aura golAkAra thaa| usake kozameM rahA huA paMjara-zIta, pradakSiNAvartta zabdamuktAko dhAraNa karanevAlA, abIbhatsa (jisase ghRNA na ho aisA) aura AvartAkAra (bha~vara jaisA ) thaa| prabhukI kamara vizAla, puSTa, sthUla aura bahuta kaThina thii| unakA madhyabhAga sUkSmatAmeM vajJake bIcake bhAga jaisA mAlUma hotA thaa| unakI nAbhi nadIke bha~varake vilAsako dhAraNa karatI thii| unakI kukSi (kokha) ke donoM bhAga snigdha, mAMsala, komala, sarala aura samAna the| unakA vakSasthala (chAtI) sonekI zilAke jaisA vizAla, unnata, zrIvatsaratnapIThake cihnavAlA aura lakSmIke khelaneke lie choTe cabUtaresA mAlUma hotA thaa| unake donoM kaMdhe sAMDhake kakuda (DillA) ke samAna dRr3ha, puSTa aura unnata the| unakI donoM kakSAe~ (kA~kheM) alpa romavAlI, unnata aura gaMdha, pasInA va mailase rahita thiiN| unakI puSTa aura kara (hAtha) rUpI phanoMke chatravAlI bhujAe~ ghuTanoM taka laMbI thiiN| ve aisI mAlUma hotI thIM mAnoM caMcalA lakSmIko vazameM rakhaneke lie nAgaphA~sa haiN| aura donoM hAtha navIna Amake pattoMsI lAla hathelIvAle, niSkarma hote (kucha kAma na karate) hue bhI, kaThora, pasInerahita, chidrarahita aura jarA garama the| pairoMkI taraha unake hAtha bhI-daMDa, cakra, dhanupa, matsya, zrIvatsa, vana, aMkuza, dhvaja, kamala, cAmara, chatra, zaMkha, kuMbha, samudra, maMdira, makara, RSabha, siMha, azva, ratha,
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180] tripaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 1. sarga 2. svastika, diggaja, prAsAda, toraNa aura dIpa vagairA cihnoMse aMkita the| unake aMgUThe aura a~guliyA~ lAla hAtha se utpanna hue, isalie lAla aura sarala the| ve prAMtabhAgameM mANikyake phUlavAle kalpavRkSake aMkurake jaise mAlUma hote the| aMgUTheke parvabhAgameM yazampI uttama azvako puSTa karaneke kAraNarUpa yavoMke cihna spaSTatayA zobhate the| aMguliyoMke Uparake bhAgameM pradakSiNAvartake (dAhinI taraphake cakrake) cihna the, ve sarvasaMpatti batAnevAle dakSiNAvartake zaMmbapanako dhAraNa karate the| unake kara-kamalake mUlabhAgameM (kalAImeM ) tIna rekhAe~ zobhatI thIM, ve aisI mAlUma hotI thIM mAnoM meM tInalokakA uddhAra karane ke lie hI banAI gaI hai / unakA golAkAra, zradIrgha (bahuta laMbA nahIM aisA ) aura tIna rekhAoMse pavitra banA huA gaMbhIra dhvanivAlA kaMTha zaMkhakI samAnatAko dhAraNa karatA thaa| nirmala,tula (gola) aura kAMtikI taraMgoMvAlA mugna kalakarahita dUsare pUrNa caMdrasA lagatA thaa| donoM kapola (gAla ) komala, snigdha aura mAMsase bhare the, ve eka sAtha rahanavAlI vANI aura lakSmI ke do darpaNa jaise the; aura aMdarake zrAvarta (golAI) se suMdara aura kaMdhetaka lave donoM kAna mukhakI kAMtirUpI samudra ke tIrapara rahI huI do sIpoMke jaise the| hoTha bivaphalake samAna lAla the| battIsI dA~ta kuMdakalike sahodara (sage bhAI) ke samAna the aura unakI nAka kramazaH vistAravAlI aura unnata vaMzakaM samAna thii| unakI cicuka (Thar3I) puSTa, golAkAra, komala aura samAna thI tathA usapara uMgI huI DAhIke keza zyAma, saghana, snigdha aura komala the| pramukI jIbha navIna kalpavRkSa pradhAna samAna lAla,komala,
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ . .. sAgaracaMdrakA vRttAMta : . [181 NEEROLORruneupeup anatisthUla (bahuta moTI nahIM aisI). aura dvAdazAMgake arthako matAnevAlI thii| unakI A~kheM aMdarake bhAgameM zyAma va sapheda aura kinArepara lAla thIM isase mAnoM ve nIlamaNi,sphaTikamaNi aura zoNamaNise banI mAlUma hotI thiiN| kAnAtaka phailI huI ' aura kAjalake samAna kAlI bhauhovAlI A~kheM,mAnoM bhaure jina' meM lIna horahe hoM aise kamalasI mAlUma hotI thiiN| unakI zyAma aura Ter3hI bhauMheM, dRSTirUpI puSkariNI (jalAzaya-vizeSa ) ke tIrapara ugIhuI latAkI zobhAko dhAraNa karatI thiiN| mAMsala, gola, kaThina, komala aura samAna lalATa aSTamIke caMdramAke samAna zobhatA thaa| aura maulibhAga (lalATake UparakA bhAga) kramazaH unnata thA. vaha ulaTe kie hue chatrasA jAna par3atA thaa| jagadIzvarapanako sUcita karanevAlA prabhuke maulichatrapara virAjamAna gola aura U~cA mukuTa kalazakI zobhAko dhAraNa karatA thA aura Tede, komala, snigdha aura bhaureke jaise kAle keza yamunA nadIkI taraMgoMke samAna jAna par3ate the| prabhuke zarIrapara gorocanake garbhake samAna gorI, snigdha aura svaccha tvacA (camar3I) soneke rasase potI huI ho aisI, zobhatI thii| aura komala, bhaureke jaisI zyAma, apUrva udgamavAlI aura kamalataMtuke samAna vArIka romAvalI zobhatI thii| (652-726) isa taraha aneka tarahake asAdhAraNa lakSaNoMse yukta prabhu, ratnoMse ratnAkarakI taraha kisake sevya (sevA karane yogya) na the? arthAta sura, asura aura manuSya, sabake sevya the| iMdra unako hAthakA sahArA dete the, yakSa camara DulAte the aura cirajIvo ! cira jIvo!' kahate hue asaMkhya devatA unake cAroM
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 triSaSTi zAlAkA puruSa-caritraH parya 1. sarga 2. tarapha rahate the to bhI prabhuke manameM amimAna jarAsA bhI na thaa| ve yathAsukha vihAra karate the (khelataM kUdate the)| kaI bAra pramu iMdrakI godameM paira rakheM, camareMdrake godarUpI palaMgapara, apane zarIrake UparI bhAgako sthira kiye aura devatAoMdvArA lAehae zrAsanapara virAjamAna ho, donoM hAthoM meM hastAI (taulie) lie hAjirI meM khar3I huI apsarAoM dvArA se vina, anAsakta bhAvase divya nRtya-gIta dekhate-munate the / (730-734) eka dina eka yugaliyoMkI jor3I tAivRkSake nIce bAlakoke lAyaka khelakUda karatI thii| usa samaya bahuta moTA tAr3akA phala usa yugalake purupake sarapara par3A aura kAkatAlIya nyAyase, vaha puruSa tatkAlahI akAlamRtyuse paMcatva pAyA (asamayameM mara gyaa)| aisI ghaTanA yaha pahalIhI bAra huI thI / aspakapAyoM kAraNa yaha yugaliyA lar3akA marakara svargameM gayA / kAraNa "tUlamapyalpamAratvAdAkAzamanudhAvati / " maha bhI bahuta kama vajanavAlI honasa zrAkAzameM lAtI hai| pahale bar3e patnI, apane ghoMsaloMkI lakar3IkI taraha yugaliyoMke mRta zarIrako uThAkara samudra meM DAla dete the; magara usa samaya yaha bAta nahIM rahI thI; avasarpiNIkAlakA pramAva atrasapaMrA ho rahA thA (Age bar3ha rahA thaa)| isalie yaha kalevara. mudI vahIM par3A rhaa| usa jor3ImeM bAlikA thI, vaha stramAvasaMhI mugdhapanase muzobhita horahI thii| apane sAthI lar3ake mara jAnese, vikane ke bAda bacI huI cIjakI taraha vaha caMcala yAkhAvAlI bAlikA vahIM baiThI rhii| phira usake mAtApitA usako vahA~se uThAkara le gae aura usakA pAlana-poSaNa karane lge|
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAgaracaMdrakA vRttAMta [183 unhoMne usakA nAma sunaMdA rakhA / kucha dinoMke bAda sunaMdAke mAtApitA mara gae / kAraNa saMtAna paidA hone ke bAda yugaliyoMkI jor3I thor3e dinahI jIvita rahatI hai| akelI raha jAnepara kyA karanA cAhie so use nahIM sUjhatA thA aura vaha yUthabhraSTA mRgIkI taraha (apane samUhase vichur3I huI hariNIkI taraha ) vanameM akelI bhaTakane lgii| sarala a~gulIrUpI patravAle caraNoMse jamInapara kadama rakhatI huI vaha, mAnoM pRthvIpara khile hue kamala sthApita kara rahI ho aisI mAlUma hotI thii| usakI donoM jA~ghe kAmadevake banAe hue soneke bhAthoMsI (tarakasa)jAna par3atI thiiN| kramase vizAla aura gola piMDaliyA~ hAthIkI sUMDasI mAlUma hotI thiiN| calate samaya usake puSTa aura bhArI nitaMba (cUtar3a) kAmadevarUpI juArIkI sonekI phaikI huI goTase dikhate the| muTThImeM AjAe aisI aura kAmadevake AkarpaNake samAna kamarase aura kAmadevakI krIr3AvApikA (khelanekI bAvar3I) ke samAna nAbhise vaha bahuta zobhatI thii| usake peTameM trivali rUpI taraMgeM thIM, unase vaha apane rUpadvArA tInalokako jItanese, tIna jayarekhAoMko dhAraNa karatI ho aisI mAlUma hotI thI / usake 'stana kAmadevake krIr3AparvatoMke samAna dikhate the / usakI bhujalatAe~ (hAtha) ratipatike jhUlekI do yaSTiyoM (DoriyoM) sI jAna par3atI thIM / usakA tIna rekhAoMvAlA kaMTha zaMkhakI zobhAko haratA thA / usake hoThoMse vaha pake hue vivaphalakI kAMtikA parAbhava karatI thI(harAtI thI) aura hoTharUpI sIpake aMdara rahehue muktAphalarUpI dA~toMse aura netrarUpI kamalakI nAlakIsI nAsikAse . vaha bahuta adhika suMdara mAlUma hotI thii| usake donoM gAla mAnoM
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 2. lalATakI spardhA karate ho vaise arddhacaMdrakI zobhAko curAve the / aura usake sundara keza mukharUpI kamalameM lIna hue bhari hoM aise jAna par3ate the| sabhI aMgoMse suMdara aura puNya lAvaNyAsundaratA) rUpI amRtakI nadIsI vaha vAlA vanameM phiratI huI vanadevIke samAna zomatI thI / usa alI mugdhAko dekhakara kiMkartavya mUr3hatAse (kyA karanA cAhie so nahIM samajhanese) jar3a bane hue kaI yugalie use nAmirAnAke pAsa le ge| zrI nAmirAjAna 'yaha apamakI dharmapatnI ho' yaha kaha kara, netrarUpI kumuda ke lie cA~danIke samAna usa yAlAko svIkAra kiyA / (735-756) isake bAda eka dina saudharmeMdra avadhinAnasa prabhuke vyAhakA samaya jAnakara ayodhyAmeM pAyA aura jagatpatikaM caraNoMmeM praNAma kara unake sAmane eka pyAdekI taraha khar3e ho, hAtha jor3a vinatI karane lagA,"he nAtha no anAnI jJAnakI nidhike samAna svAmIko, apane vicAra yA buddhise kisI kAmameM pravRtta honekI bAta kahatA hai vaha ha~sIkA pAtra banatA hai tobhI svAmI apane nokaroko snehakI dRSTisehI dekhatA hai, isalie ve kaI bAra svacchaMdatApUrvaka kucha bola sakate haiN| unameM bhI jo apane svAmIke amiprAyako samamakara bolate haiM ve sacce sevaka kahalAte haiN| magara he nAtha ! maiM Apake abhiprAyako jAne vagaira bolatA hU~, isalie zrApa aprasanna na hoN| maiM jAnatA hU~ ki Apa garbhavAMsasehI bItarAga hai aura anya puruSArthAkI icchA na honese cauthe puruSArtha (mokSa) ke lie hI taiyAra haiM, phira bhI he svAmI ! mokSamArgakI taraha vyavahAramArga bhI pApahIse prakaTa honevAlA hai, isalie usa lokavyavahArako zrAraMbha karanekelie meM ApakA vivAha
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ . .. : 'sAgaracaMdrakA vRttAMta '. [185 mahotsava karanekI icchA rakhatA hU~ isalie he prabho ! Apa 'prasanna hokara mujhe anumati diijie| bhuvanameM bhUSaNarUpa rUpavAna sumaMgalA aura sunaMdA Apake vyAhane yogya hai / " (757-765) usa samaya svAmI bhI, avadhijJAnase yaha jAnakara ki mujhe terAsI lAkha pUrva taka dRr3ha bhogakarma bhoganA hI par3eMge, sara hilA kara sAryakAlakI taraha adhomukha ho rahe (766-67) iMdrane svAmIke manakI bAta jAnakara vivAhakarmakA prAraMbha karane ke tatkAlahI devatAoMko vahA~ bulaayaa| iMdrakI AjJA pAkara Abhiyogika devoMne vahA~ eka suMdara maMDapa bnaayaa| vaha sudharmA sabhAkA anuja (choTA bhAI) sA lagatA thA / usameM rope hue sone, mANika aura cA~dIke khaMbhe, meru, rohaNAcala aura caitAvya parvatoMkI cUlikAoM (zikharoM) se zobhate the| unapara rakhe hue svarNamaya udyotakArI(prakAza karanevAle) kalaza cakravartIke kAMkaNI ratnoMke maMDaloMke samAna zobhate the aura vahA~ rakhI huI vediyA~ apanI phailatI huI kiraNoMse, dUsare tejako sahana nahIM karanevAlI sUryakI kiraNoMkA AbhAsa karAtI thiiN| usa maMDapameM praveza karanevAle, maNimaya zilAoMkI dIvAroM meM pratibivita bahuta parivAravAle mAlUma hote the / ratnoMke khaMbhoMparakI putaliyoM nAcakara thakI huI nAcanevAliyoMsI jAna par3atI thiiN| usa maMDapakI hareka dizAmeM kalpavRkSake toraNa banAe gae the, jo aise zobhate the, mAnoM ve kAmadevake dhanuSa ho| aura sphaTikake dvArakI zAkhAoMpara nIlamaNike toraNa banAe gae the, ve zarada RtukI meghamAlAmeM rahI huI ( ur3atI huI ) totoMkI paMktiyoM ke jaise suMdara lagate the| kaI sthAna sphaTikamaNiyoMse bane the|
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 1. sarga2. unapara niraMtara kiraNeM par3anese ve krIr3A karaneko amRtasarasI (vAvar3I) ke samAna zobhate the| kaI sthAnoMpara padmarAgamaNiyoMkI zilAoMkI kiraNeM phailarahI thIM, unase vaha maMDapa kasUMbI aura vistAravAle divya vakhoMko saMcita karanevAlAsA mAlUma hotA thaa| kaI sthAna nIlamaNiyoMkI zilAoMke bahutahI manohara kiraNoM ke aMkura par3anese, maMDapa phirase boehue mAMgalika yavAMkuravAlAsA jAna par3atA thaa| kaI sthAnoMpara marakatamaya (ratnamaya) pRthvIkI kiraNeM niraMtara par3atI thI, isase vaha vahA~ lAe hue nIle, aura maMgalamaya vA~soMkI zaMkA paidA karatA thaa| usa maMDapa para sapheda divya basroMkA ulleca (caMdovA) baMdhA thA, vaha aisA mAlUma hotA thA mAnoM AkAza-gaMgA caeNdoveke bahAne vahA~ kautuka dekhane AI hai| aura cadoveke cAroM tarapha khaMbhoM para motiyoMkI mAlAe~ laTakAI gaI thIM,ve AThoM dizAoMke harSakI ha~sIsI jAna par3atI thiiN| maMDapake vIcameM deviyoMne ratike nidhAnarUpa ratna. kalazoMkI AkAza taka U~cI cAra zreNiyA~ (katAreM) sthApana kI thiiN| una cAra zreNiyoMke kuMbhoMko sahArA denevAle hare vA~sa vizvako sahArA denevAle svAmIke vaMzakI vRddhiko sUcita karate hue zobhate the| (768-784) ___ . usa samaya-"he raMbhA mAlA ( banAnA ) prAraMbha kara / he urvazI ! duva taiyAra kara / he ghRtAci ! gharako (dUlheko) arghya deneke lie ghI aura dahI vagairA cIjeM lA / he maMjughopA ! sakhiyoM se dhavalamaMgala acchI tarahase gvaa| he sugaMdha! tU sugaMdhita cIjeM taiyAra kara / he nilottamA! daravAje muMdara sAthiyA puur| he mainA ! tU pAe hue logoMkA suMdara pAlApakI racanAse sammAna
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . . . sAgaracaMdrakA vRttAMta . [187 - kara / he sukezI! varavadhUke lie kezAbharaNa taiyAra kara / he sahajanyA ! janyayAtrA ( bArAta) meM Ae hue puruSoMko sthAna btaa| he citralekhA ! mAtRbhuvanameM vicitra citra bnaa|he pUrNime! tU pUrNapAtra zIghra taiyAra kara / he puMDarIke ! tU puMDarIkoM (kamaloM) se pUrNa kuMbhoMko sjaa| he amloce! tU varamaMcikA (varake . lie caukI ) yogya sthAnameM rakha / he haMsapAdi ! tU varavadhUkI pAdukAe~ (jor3e) rakha / he puMjikAsthalA! tU vedikAko gomaya (gobara) se zIghra lIpa / he rAmA! dUsarI tarapha kahA~ ramatI hai (khelatI hai ) ? he hemA ! tU soneko kyoM dekha rahI hai ? he drutusthalA ! tU pAgalakI taraha visaMsthula (zAMta ) kaise ho rahI hai ? he mAricI ! tU kyA vicAra kara rahI hai ? he sumukhI ! terA mukha kyoM vigar3a rahA hai ? he gAMdharvI ! tU Age kyoM nahIM rahatI ? he divyA! tU vekAra khela kyoM kara rahI hai ? aba lagnakA mUhUrta najadIka AgayA hai| sabhI apane apane vivA-hocita kAma jaldI pUre kro|" isa taraha apsarAe~ eka dUsare ko, nAma lekara pukAra pukArakara kaha rahI thiiN| usase vahA~ acchA kolAhalasA ho rahA thaa| (785-765) phira kucha apsarAoMne sumaMgalA aura sunaMdAko maMgalasnAna karAneke lie caukiyoMpara biThAyA / madhura, dhavala-maMgalagAna karate hue pahale unhoMne unake sAre zarIrapara sugaMdhita telakA abhyaMga kiyA (mAliza kI), phira jinake rajake pujase pRthvI pavitra huI hai aisI una donoM kanyAoMke vArIka ubaTana lagAyA; phira unake donoM caraNoMpara, donoM hAthApara, donoM ghuTanoMpara, donoM kopara aura epha kezI, aise nau zyAmatilaka kie / ve unake
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1] triSaSTi zanAkA puruSa-caritraH yatra 1 mA 3. zarIrameM nau amRtakuMDoM manAna lagane the| unhoMne tara para ziphTa hue unake bAre nicalakara una deviyoM manya aura. apasavya (dAhine aura kara) aMgoMco va ciyA, mAnoM unakA zarIra macaturacamanyAnavAlA hai yA nahIM isakI jA~ca kii| ina baDa avAona jhuMdara varNavAlI una bAntAoMko, bAiyoMkI taraha, nAnoM meM unakI palatA nivatI haoNisa nanvarNakameM DAlA / vuzI lI huI una alagAne varNanale mahodAka samAna ThaNacA mI unI vaha lepa kiyA ! usa bAda donoM bro, mAnoM ne apanI kuladeviyA~ ho, isa nanhavasara prAmanAra biThAkaramAne lagAne bhare jalagnAna karAyA / sugavita genana aMgona janA zahara pokAmanAnI va unaka kezala rezAnI na pahanAkara unako dusaraM zAsanapara kiyA una nigavAna yAnIkInatAhavyavAhI yA kAnoM motI barasa rahe hoM aura sniAya na lana jina zAmaH baharahA hai aile nagagIta gAMjo divya kRSita kiyA (sugaMvita kiyA) jila vaha sonAra genakA lepa karate hai vaise hI una bIpanA zarIrapura, sugaMdhita aMgaNAra kiyaa| unIgrIvAyAM gannoM munnAtrA RgrabhAgaoNndanabAra patravallariyA~ ( pannoMtrI bane). banAIve jAndevI prazAntikaM 1- bAlana yAnI ucalalagAnA zAIne una lagAnevAdalatrI kabara-ura nahIM nikala inirakarSita sA~cintAlanevAlI TAiTInA kii| 2-3.
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. sAgaracaMdrakA vRttAMta samAna mAlUma hotI thiiN| kAmadevake Thaharaneke navIna maMDala pradeza) ke samAna unake lalATopara caMdanakA sundara tilaka kiyaa| unakI A~khoMko nIlakamalake vanoMmeM AnevAle bhauMseMke samAna kAjalase sa~bArA; unake aMvor3e (pIche golAkArameM baMdhI huI kesa-veNiyoM) khile hue puSpoMkI.mAlAoMse gUMthakara vA~dhe, ve aise mAlUma hote the mAnoM kAmadevane apane hathiyAra rakhaneke lie zastrAgAra banAe haiN| caMdramAMkI kiraNoMkA tiskAra karanevAle aura laMbe pallAvAle jarIse bhare vivAhake vastra unheM pahanAe pUrva aura pazcima dizA oMke mastakoMpara jaise sUrya aura caMdramA rahate haiM vaisehI unake 'mastakoMpara vicitra maNiyoMse daidIpyamAna mukuTa rakheunake kAnoM meM maNimaya avataMsa (karanaphUla ) pahinAe ve apanI zobhAse ratnoMse aMkurita-zobhita meruparvatakI pRthvIke sava abhimAnako harate the| karNalatAoMmeM navIna phUloMke gucchoMkI zobhAkI viDaMbanA (dillagI) karanevAle motiyoMke sundara kuMDala pahanAe, kaMThoMmeM vicitra mANikoMkI kAMtise AkAzako prakAzita karanevAle, aura saMkSepa (choTA) kie hue iMdradhanupakI lakSmIko (zobhAko) haranevAle padaka (galeke AbhUpaNa-vizeSa) pahanAe; bhujAoMpara kAmadevake dhanupameM bA~dhe hue vIrapaTase suzobhita ratnamaMDita vAjUvaMda bA~dhe; unake stana-taTopara, car3hatI utaratI nadIkA bhrama karAnevAle hAra pahanAe; unake hAthoMmeM motIke kaMkaNa pahanAe; ve jalalatAoMke nIce suzobhita jalake Ala. vAlase (thAlese) jAna par3ate the, jinameM ghughariyoMkI katAreM ghamakAra kara rahI hai, aisI maNiyoMkI kaTimekhalAe~ (kaMdore) unakI kamaroM meM bA~dhe, inase ve rasidevIkI maMgala-pAThikAbhoMsI
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.] triSaSTi zalAkA puruSa-caritra: patra 1. sana 2. zomane lagI aura unake caraNoM meM ratnamaya jhA~jhara pahanAe, unakI mANakAra donoMke guNagAnasI mAlUma hone lgii| deviyoMne isa taraha donoM vAlAoMko lejAkara mAtRbhuvanameM svarNa ke zrAsanapara bitthaayaa| (766-23) usI samaya iMdrane Akara vRSabhalAMchanavAle pramuse vivAha lie taiyAra honekI vinatI kii| prabhune yaha socakara iMdrakI vinatI mAnalI ki mujhe logoMko vyavahAramArga batAnA cAhie aura sAyahI mujhe jina kramAMko avazya bhoganA par3egA unako bhI bhoga lenA caahie| vidhika jAnakAra iMdrane prabhuko snAna karAyA, aMgarAga lagAyA aura yathAvidhi siNgaa| phira prabhu divya vAhana meM baiThakara vivAhamaMDapakI tarapha cale / iMdra char3IdArakI taraha unake Age Age calA, apsarAe~ donoM tarapha namaka utArane lagI, iMdrANiyA~ zreya karanevAje dhavala maMgalagIta gAne lagI, sAmAnika deviyA~ balAe~ lena ( kisIkA roga duHkha apane para lenA lagIM aura gaMdharva turatahI janma hue harSase bAje bajAne lge| isa taraha pramu divyavAhana meM maMDapake dvArake pAsa zrApa; phira vidhiko jAnanevAle pramu, naiMsa samudra apanI maryAdA-bhUmipara Akara sakatA hai baiMseTTI, vAhanase utarakara, vivAhamaMDapake daravAjepara khar3e hue / prabhu iMdrake hAthakA sahArA lekara khar3e hue aise mAlUma hote the mAnoM hAthI vRkSakA sahArA lekara khar3A hai| (24-831) tatkAlahI maMDapakI triyAMmase kisIne eka sarAvasaMpuTa 1-do kAroMko milAkara banAyA hayA pAtrA
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAgaracaMdrakA vRttAMta . [161 dvArake bIcameM rkhaa| unameM Aga aura namaka the, isase (namakake jalanese) tar3a-tar3akI AvAja A rahI thii| eka strI, pUrNimAkI rAtri jaise caMdramAko dhAraNa karatI hai vaise, cA~dIkA thAla uThAkara prabhuke Age khar3I rhii| usameM durvA vagairA mAMgalika padArtha the| eka strI kasUMbI vastra pahanakara, pA~ca pakhur3iyoMvAlI-mathanI-jopratyakSa maMgalake samAna jAna par3atI thI-lekara arghya deneke lie khar3I huI / "he arghya denevAlI ! arghya dene yogya ina dUlheko arghya de; thor3A makkhana chIMTa, samudrameMse jaise amRta uchAlate haiM vaise thAlameMse dahI lekara uchAla " "he suMdarI ! naMdanavanameMse lAe hue caMdanakA rasa taiyAra kara / " "bhadrazAla vanakI jamInameM se lAI huI durvA AnaMdase le A" jinapara, ekatrita logoMke netroMkI zreNIkA banA huA jaMgama-hilatA huA toraNa hai aura jo tInoM lokoM meM uttama haiM aise vara toraNadvAra para khar3e hue haiN| unakA zarIra uttarIya vastra ke aMtarapaTase DhakA hai, isase ve gaMgA nadIkI taraMgoMmeM Dhake hue javAna rAjahaMsake samAna mAlUma hote haiN| "he suMdarI! havAse phUla khira rahe haiM aura caMdana sUkhane laga rahA hai, isalie varako aba adhika samaya taka daravAjepara rokakara na rakha / " isa taraha bIca bIcameM bolatI huI devAMganAe~ dhavala-maMgala gAna kara rahI thiiN| usa samaya usa ( katUMvala vastra dhAraNa karake argha deneke lie khar3I huI) strIne argha dene yogya varako argha arpaNa kiyaa| zobhAyamAna lAla hoThoMvAlI usa devIne, dhavala maMgalakI taraha zanda karate hue kaMkaNavAle hAthoMse tInalokake svAmIke lalATako tIna bAra mathanIse sparza kiyaa| phira prabhune apanI bAI pAdukA dvArA himakarparakI lIlAse
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 3, (lisa taraha dharapake Tukar3eko tor3ate haiM vaise.) agnisahita sarAvasaMpuTakA cUrNa kara ddaalaa| taba artha denevAnI devIna. prabhuke gale katrI banna DAlA, usake dvArA lihue prabhu bhAta -- bhuvanameM ge| (24-843) -- bahA~ vAmadevake kaMdake samAna madanaphala (mainaphAla-mAMDala) se muzobhita sUtra (dhAna) babarake hAthoM meM bA~dha ge| deviyoMne varako mAtRdeviyoMke bhAga U~ca sonake siMhAsanapara bitthaayaa| va bahA~ aise zomata ye nAnoM naparvatakI zilApara siMha beTA ho| muMdariyoMna zanIvRna aura pIpalakI chAloMkA cUrNa karake usakA lepa dAnoM kanyAoM ke hAthoM meM kiyaa| vaha kamadeva rupI vRnacA dohada pUrNa kiyA ho aisA lagatA thaa| jaba lagnacA TIka samaya ho gayA taba sAvadhAna pramune donoM bAlAoMke lepavAna hAthoMko apane hAdase pakar3A usa samaya iMdrane janavAne vAle jainezAlivAnyA vIja boyA jAnA hai vaisa. lepatrAta donoM hastasaMpuTa meM eka mudrikA hAlI / pramuka donoM hAtha jaba una donoMke hAthoM mila taba prabhu me zomana laga se do zAkhAnAne lavAyA~ lipaTana vRddha zAmatA hai| nadiyA~ca jala se samuhale milatA hai vaise badhuoMkI praoN varacI zraoNsi miliiN| vinA vAyu pAnIcI taraha varavadhunoMka nayana nayanAMsa aura mana manAMsa mila gaya! ye patra dalakI nArikAnAne pratibiMbita hone lge| mAlUma hone laga bhAnoM zrApalI gremase ekadularale dinoMmeM ghuna gae haiN| (244-85). ..' . usa samaya vidyutrAdi gajana baiMsa nemake pAsa rahate hai se prAmAnika va bhanupara kI taraSTra bhagavAna mAra eN|
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAgaracaMdrakA vRttAMta [163 kanyAke sAtha jo striyA~ thIM unameMkI catura parihAsarasikA (dillagI-pasaMda) triyA~ isa taraha parihAsa ke gIta gAne lagI, "bukhAravAlA AdamI samudrakA sArA jala pI sakanekA vizvAsa rakhatA hai, vaisehI ye anuvara sAre lar3a khA jAne kA vizvAsa kisa manase kara rahe haiM ? kuttA kA~de (pyAja) para akhaMDa dRSTi rakhatA hai vaisehI maMDaoNpara lagI huI ina anuvaroM kI nigAheM kuttoMkI nigAhoMse spardhA kara rahI haiM / ina anuvaroMke dila bar3e khAneko isa taraha lalacA rahe hai jaise raMka (garIba) bAlakakA mana-janmasehI kabhI bar3e nahIM milanese-lalacAyA karatA hai| jaise cAtaka meghajalakI icchA karatA hai aura yAcaka paise kI icchA karatA hai vaisehI anuvaroMkA mana supArIkI icchA kara rahA hai| bachar3A jaise ghAsa khAnekI lAlasA rakhatA hai vaisehI tAMbUlapatra pAna) khAneko ye anuvara lAlAyita ho rahe haiN| makkhanake goleko dekhakara jaise villIkI rAla TapakarI hai, vaisehI cUrNa khAneko ina anuvaroMkI rAla Tapaka rahI hai / kIcar3ameM jaise bhaiMse zraddhA rakhate haiM, vaisehI ya anuvara vilepanameM kisa manase zraddhA rakha rahe haiM / unmatta AdamI jaise nirmAlyapara prIti rakhate haiM vaise hI puSpamAlAoMpara ina anuvaroMkI capala A~kheM lagI huI haiN|" (853-862) aise parihAsapUrNa gAne sunane ke lie kutUhalase devatA kAna khar3e kara U~cA mukha kie hue the| ve saba citralikhita. se mAlUma hote the| (863) / 'logoMko yaha vyavahAra dikhAnA yogya hai|' yaha socakara vAda-vivAdameM cune hue madhyastha zrAdamIkI naraha prabhu usakI upekSA kara rahe the / (61)
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164] tripaSTi zalAkA puruSa-caritra; parva 1. sarga 2. phira iMdrane prabhuke dupaTTeke palleke sAtha donoM deviyoMke dupaTToMke palle isataraha bA~dha die jisa taraha jahAjake sAtha naukAe~ bA~dhI jAtI hai| zrAbhiyogika devoMkI taraha iMdra khuda bhaktise prabhuko godameM uThAkara, bedIgRhameM lejAneko calA, taba do iMdrApiyoMne zrAkara tatkAlahI donoM deviyoMko godameM uThA liyA aura hastamilApako chur3Ae bagaira svAmIke sAthahI calIM / tInalokake ziroratna ke samAna vadhU-barane pUrvadvArase vedIvAle sthAnameM praveza kiyaa| kisI bAyantriMza (purohitakA kAma karanevAle) . devatAne, tatkAlahI, mAnoM pRthvI se bhAga uThI ho aise, vedImeM Aga prakaTa kii| usameM samidha DAlanese dhuA~ uThakara zrAkAzameM phailane lagA, vaha aisA mAlUma horahA thA, mAnoM AkAzacArI manuSyoM (vidyAdharoM) kI striyoMke avataMsoM ( karNaphUloM) kI zreNI hai / (865-870) triyoM maMgalagIta gA rahI thIM / prabhune sumaMgalA aura sunaMdAke sAtha aSTa maMgala (ATha phere ) pUre hue tabataka vedIkI pradakSaNA kii| phira asIsake gIta gAe jA rahe the taba iMdrane tInoMke hAyoMko alaga kiyA aura sAthahI unake dupaTToMke pallokI gA~ThaM bhI kholI / (871-872) phira, svAmIke lagnotsavase zrAnaMdita iMdra, raMgAcArya (sUtradhAra) kI taraha yAcaraNa karate hue, iMdrANiyoM sahita hastAminayakI lIlAe~ batA nAca karane lagA / pavanake dvArA nacApa hupa vRkSoM ke sAtha laiMse Azrita latAe~ bhI nAcane lagatI hai vaisehI iMdrake sAtha dUsare devatA bhI nAcane lage / kaI devatA cAraNoM kI taraha. . . jaya-jayakAra karane lage; kaI bhArata-nATya paddhatike anusAra. .
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAgara caMdrakA vRttAMta [165 - vicitra prakArake nAca karane lage; kaI aise gAyana gAne lage mAnoM unakI jAti gaMdharvahI hai; kaI apane mu~hase aise zanna karane lage mAnoM unake mukha bAjehI hoM; kaI bar3I capalatAse baMdaroMkI taraha kUdane lage; kaI vaihAsikoM ( vidUSakoM) kI taraha sabako ha~sAne lage aura kaI pratihAroM (char3IdAroM) kI taraha logoMko dUra haTAne lge| isa taraha harSonmatta hokara jinake sAmane bhakti prakaTa kI hai aise, aura jo, donoM tarapha baiThI huI sumaMgalA aura sunadAse zobhita ho rahe haiM aise, zrI AdinAtha prabhu divya vAhanameM savAra hokara apane sthAnapara gae / (873-76) isa taraha vivAha-mahotsava samApta kara iMdra aise apane devalokako gayA jaise raMgAcArya nATyagRhakA kAma pUrA kara apane ghara jAtA hai| tabhIse svAmIne vivAhakI jo vidhi batAI hai vaha logoM meM pracalita huii| kAraNa ".... parArthAya mahatAM hi pravRttayaH / " [mahAna purupoMkI pravRttiyA~ dUsaroMkI bhalAIke lie hI hotI haiN|] (880-881) ava anAsakta hote hue bhI prabhu donoM patniyoMke sAtha dina bitAne lge| kAraNa, pahale sAtAvedanIyakarmakA jo baMdhana huA thA yaha bhoge binA kSaya nahIM ho sakatA thaa| vivAhake bAda prabhune chaHlAkha pUrvase kucha kama samaya taka donoM patni. yoMke sAtha sukha-bhoga bhoge| (882-883) - usa samaya vAhu aura pIThake jIva sarvArthasiddhi vimAnase cyavakara sumaMgalAkI phutise yugmarUpameM utpanna hue; aura subAhu
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 ) triSaSTiM zantAkA puruSa-caritraH parba 1. sarga 2. nayA mahApITa ke jIva bhI usI sarvArthasiddhi vimAnase cyavakara sunaMdA; garma zugaliyA rUpameM utpanna hue / mandevIkI taraha garbha mahAtmyako sUcita karanavAne caudaha svama naMgalAdevIna mI danna / vAna ina noMkI bAta pramukha kahI / prabhune kahA,"tumhAre cakravartI putra paidA hogaa| (85/ namaya yAnapara. jaina va dizA mutra aura.saMdhyAcI janna denI hai nahI numaMgatAna apanI krAMnisa dizAko prakAzita karanavAna dA bAlakako janma diyaa| una nAma 'bharata' aura. 'brAjhI ra gama / (pana) ___ varSAcanu aba maMtra aura vijanIko janma detI hai baiMsahI sunaMdAnaM jhuMdara prAkRtibALa bAhubanti' aura 'muMdarI' ko janma diyaa|4) kira numaMgalAne, vidUrvatakI bhUmi jaise ranoMko utpanna karanA hai baiMsa unacAna yugmaputrAMko (lar3akoko ) janma diyA / mahAparAkramI aura utsAhI baM bAlaka isa taraha khelateRdana bar3hane aura puSTa hone laga jaisa viyaparvatameM hAthiyoM bacce hote haiN| jaise bahutasI zAbAoMse bar3A vRddha zomanA hai. baiMsa apane bAlakoma vira hA apamanvAmI muzobhita hone laga 1 (20-86) usa samaya kAnadIpa phAyanAMcA prabhAva isI taraha mana hone lagA jaiga mara dIpAMkA prakAza kama hotA hai| anya (pApaka) ke paMDameM manAnA (lAba) ke kagA unyana homa hai, delaI yugantiyoM meM dhIre dhIre krAMghAdi RyA utpanna hone lagA /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . . . sAgaracaMdrakA vRttAMta [ 167 mom m aura jaise sarpa tIna tarahakI tAr3anA-vizeSakI paravAha nahIM karate vaisehI yugalie hAkAra, mAkAra aura dhikkArakI-tIna tarahakI-nItikI upekSA karane lge| taba ( samajhadAra ) yugalie prabhuke pAsa Ae aura unhoMne (rAjyameM) jo asamaMjasa (anucita) ghaTanAe~ hotI thIM ve kaha sunaaii| sunakara tIna jJAna (mati, zruti aura avadhi ) ke dhAraka aura jAtismaraNajJAnavAle prabhune kahA, "duniyAmeM jo loga maryAdAkA ullaMghana karanevAle hote haiM unako daMDa denevAlA rAjA hotA hai| rAjAko pahale U~ce Asanapara biThAkara abhiSeka kiyA jAtA hai| usake pAsa akhaMDa adhikAra aura caturaMgiNI senA (hAthI, ghor3e, ratha aura pyAdoMkI senA ) hotI hai|' (863-868) taba unhoMne kahA, "he svAmI, zrApa hamAre rAjA vanie / Apako hamArI upekSA nahIM karanI cAhie / kAraNa, hamameM Apake samAna dUsarA koI nahIM hai / " (EEE) prabhune kahA, "tuma uttama kulakara nAbhike pAsa jAkara prArthanA kro| ve tumheM rAjA deNge| 600) __tadanusAra unhoMne kulakarAgraNI nAbhise jAkara prArthanA ko| taba unhoMne kahA, "Rpabhadeva tumhArA rAjA vane / "(E01) yugalie khuzI khuzI prabhuke pAsa Ae aura kahane lage, "nAbhi kulakarane tumhIMko hamArA rAjA banAyA hai| (602) usake bAda ve yugalie prabhukA abhiSeka karaneko jala leneke lie ge| usa samaya svargapati-iMdrakA siMhAsana kaaNpaa| usane avadhijJAnase prabhuke rAjyAbhiSekakA samaya jAnA aura vaha jaise
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198] tripaSTi zalAkA pusya-caritraH parva 1. sarga 2. AdamI eka gharase dUsare gharameM jAtA hai vaise kssnnbhrmeN-ayodhyaa-paayaa| (103-04) phira saudharma kalpake usa iMdrane svarNakI vedikA (cabUtarA) banAkara, atipAMDukavalA zilAkI' taraha, usapara eka siMhAsana banAyA / aura pUrva dizAke adhipatiyoMne svastivAcaka (purohita) kI taraha, devatAoMke dvArA lAe huma tIrthajala dvArA prabhukA amipeka kriyA / phira iMdrane prabhuko divya banna dhAraNa kraae| ve nirmalanAse caMdrake mundara tejamaya mAlUma hote the; aura tInalokake svAmIke aMgako, mukuTa Adi ratnAlaMkAra yathAsthAna dhAraNa karAe / usI samaya yugalie kamalinIke pattoMmeM jala lekara Ae / ve prabhuko bhUpina dekhakara isa taraha sAmane khar3e ho rahe mAnoM ve unako ayaM de rahe haiN| unhoMne yaha socakara ki divya vastrAlaMkAroM se muzomina prabhuke mastakapara jala DAlanAyogya nahIM haiM, kamalinIke pattoMka donona bharA huyA jala pramuke caraNoM meM cddh'aayaa| isase iMdrane samajhA ki ye loga kAphI vinIta ho gae haiN| isalie ina logoMke rahane ke lie vinItA nAmakI nagarI basA. nekI juberako yAtrA dI; phira vaha apane devalokako calA gyaa| (105-411) yuvarane bAraha bojana laMbI aura nI yojana caur3I vinItA nAmaka nagarI basAI / usakA dUsarA nAma 'ayogyA' rakhA / yakSapati avarana usa nagarIko akSaya vastroM, alaMkAroM aura vana tIrthakara bhAvAna kA janmAbhiSeka karanekI, meruparvataparakI shilaa|
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAgaracaMdrakA vRttAMta [16 dhAnyase paripUrNa kiyaa| usa nagarImeM hIroM, iMdranIlamaNiyoM aura vaiDUryamaNiyoMse banI huI bar3I bar3I haveliyA~, apanI karbura (svarNa) kiraNeM AkAzameM, dIvArake na honepara bhI vicitra citrakI kriyAe~ racatI thIM, aura meruparvatake zikharake samAna U~cI svarNakI haveliyA~ dhvajAke bahAne cAroM tarapha patrAlaMbanakI lIlAkA vistAra karatI thiiN| ve unake cAroM tarapha patte phaile hue hoM aisImAlUma hotI thIM yAnI haveliyA~ vRkSasI aura dhvajAe~ phaile hue pattoMsI jAna par3atI thIM / usa nagarIke kilepara mANikyake kaMgUroMkI zreNiyA~ thIM; vidyAdharoMkI suMdariyoMke lie vinA prayatna kehI darpaNakA kAma detI thIM / usa nagarIke gharoMke A~ganoM meM motiyoMke sAthie pUre hue the, isalie lar3akiyAM una motiyoMse karkarika krIr3A (kaMkaroMse-capeTA khelanekA khela) karatI thIM / usa nagarIke vAgoMke aMdarake U~ce U~ce vRkSoMse rAta-dina TakarAte hue khecariyoMke vimAna kucha derake lie pakSiyoMke ghoMsaloMkA dRzya dikhAte the| aTAriyoMmeM aura haveliyoMmeM par3e hue ratnoMke DheroMko dekhakara, vaise zikharoMvAle rohaNAcalakI zaMkA hotI thii| gRhavApikAe~, jalakrIr3Ae~ karatI huI suMdariyoMke motiyoM ke hAroMke TUTanese, tAmraparaNI saritAkI zobhAko dhAraNa karatI thiiN| vahA~ke vyApArI itane dhanavAna the ki kisI vyApArIke lar3akeko dekhakara yaha mAlUma hotA thA ki dhanada (kubera) khuda yahA~ vyApAra karane AyA hai| rAtake samaya caMdrakAMtamaNiyoMkI dIvAroMse bharate hue jalase vahA~kI raja sthira ho jAtI thii| ayodhyA nagarI amRtake samAna jalavAle lAkhoM phuoM, vAvar3iyoM aura sarovaroMse navIna amRtake kuMDavAle nAga-lokoke samAna zobhatI thii| (612-623)
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20.] triSaSTi zanAkA puruSa-caritra: parva 1. jaga 2. jaba prabhu bInalAla vacI Ayuka hue tatra va prajAtrA pAnanaM ntipa gAjA vana maMtrIma OMnAramahI rAjAoMne prathama gAjA gale zrama dhanu apanI saMtAnacI raha prajAkA pAlana karane lge| unhoMne amalyoMko sajA deneliyA aura mutyunyAMcA pAlana Rgna liga Jcana jAnevAle maMtrI niyukta kie| ve pramuka aMgama nAcUna hone the! iMka lokayAnnoMtrI nanha, mahAgaja RSamaMdavane apane ganyamaM corI vAMgana rahA karane, Rdura caukIdAra niyata kina ! ganti manAna prabhune ganyakI sthinika lie, magarake viSayane racanAMga lirakI nanha manAnaM utkRSTa aMgavara vAyI rancha / surya boli pA karane vAna OMtrI vAle, ca jAnika bADAMcI prabhu busAna bnvaaii| nAbhinaMdananaM acchI lakar3I suziSTa (acchI taraha jur3e huma) suMdara gdha vanavANa ! cakravartI patra meM ekatra Rgne hai baiM, jinakI zanikI acchI nanha parIkSA ho curI hai galI paidala senA bhI nAbhiputrane jamA kI mane jo senApati niyana zina va navIna mAtra jyanamase mAna hone aura gAna maiMna, caina, Dahara U~ gaiMga pazu mI, unakA upayoga jAnanebAla manune ekatra kie| (62-63) una lamaya zutravihIna baMzI taha mana naSTa ho gae the, inalipa loga kaMda-mUla plAdi vAde the| vahI zAli (cAvala, gahai. cane aura mUMga aAdi anAja bhI apane Apa yAnI ha ugane lagA thaa| unle ve yugalie cAhI yAta the| yaha macA unako jana nahIM huA isalie unhoMne grasa taka yaha bAna pahu~cAI / manune batAyA, "unako malakara, usake chilake
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAgaracaMdrakA vRttAMta . [281 .nikAla DAlo aura. phira khaao|" pAlaka prabhukI yaha bAta sunakara ve usake anusAra anAja khAne lge| magara kaThina honese vaisA anAja bhI unako nahIM pacane lgaa| taba ve phirase prabhuke pAsa ge| taba prabhune kahA, "pahale anAjako hAthoMse .malo, use pAnI meM bhigodo aura phira pattoMke donoMmeM lekara khaao|" unhoMne aisAhI kiyA, tobhI unakA ajIrNa nahIM miTA / isalie ve puna: prabhuke pAsa ge| taba prabhune kahA, "Upara batAI huI vidhi karaneke bAda anAjako muTThImeM yA bagalameM garamI lage isa taraha thor3I dera barAvara rakho, aura phira khAo, isase tumako ArAma milegaa|"aisaa karanepara bhI unakA ajIrNa nahIM miTA aura loga kamajora ho ge| usI arasemeM eka dina vRkSoMkI zAkhAoMke ApasameM ghisanese Aga paidA huii| (634-641) . vaha bhAga ghAsa aura lakar3iyoMko jalAne lgii| logoMne usa jalatI huI Agako ratnarAzi samajhA aura ratna lene ke lie unhoMne hAtha laMbe kie| isase unake hAtha jalane lge| taba ve prabhuke pAsa jAkara kahane lage, "vanameM koI adbhuta bhUta paidA huA hai| prabhune kahA, "snigdha aura rUkSa kAlake milanese yaha Aga paidA huI hai| ekAMta rUkSa kAlameM yA ekAMta snigdha kAlameM Aga kabhI paidA nahIM hotii| tuma usake pAsa jAo aura usake pAsa jo ghAsa-phUsa ho usako haTA do| phira usa Agako lo aura pahale batAI huI vidhike anusAra taiyAra kie hue anAja. ko usameM pakAno aura paka jAne para nikAlake khaao|" (642-146)
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 2. una bhole logoMna anAna AgameM ddaalaa| vaha sArA jala gayA, taba unhoMne zrAkara prabhuse kahA, "he. svAmI ! yaha Aga to koI mukkar3asI lagatI hai| hamane jitanA anAja usameM DAlA samIko baha khaagii| usane thoDAsA bhI vApasa nahIM kiyaa|" usa samaya pramu hAthIpara savAra the, isase unhoMne vahIM bhIgIhuI miTTIkA piMDa ma~gavAyA aura usakI hArthI mastaRpara rakhakara, hAtha se usako phailAkara, vaise hAyIka mastakake zrAkArakA eka baratana bnaayaa| isataraha zilyoM meM prathama kuMmakArakA zilpa pramune prakaTa kiyaa| phira svAmIna unameM kahA, "isa tarahakaM dUsara bahunase baratana bnaao| ( unako zrAgameM rakhakara miTTIko munnAoM ) phira una baratanoM (bhIgA huA ) anAja rakhakara pakAyo / anAnaka yanayara baratana dhAgayarase utAra lo aura phira anAja laayo|" unhoMne prabhukI zrAbAke anusAra kAma kiyaa| tamIne anhAra pahane kArIgara hue| usake bAda pramune (ghara banAnekI RnnA sikhAkara.) barddhakI yAnI makAna banAnevAle rAja banAe / kahA hai "vizvasya mukhapRSTaya hi mahApuruSasRSTayaH / " mahApumaya jo banA hai vaha daniyA lAbha lipaTTI hotA hai| roma nantrIreM banAne aura logoM anontra khela lie pramuna citrakalA milAkara aneka logoMko citrakAra bnaayaa| logoM ke lie batra cunanako (trunAIkA kAma sikhAkara.) julAI, bnaae| kAragA, usa samaya mamI kalpavRkSAMka sthAnapara pramu ekahI Rtyayana rada the| logoMko, nAvanoM aura phezoMke gar3hanasa nakalIpha uThAne dekhakara.prabhune nApita banAe /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAgaracaMdrakA vRttAMta [203 una pA~ca zilpoMke (kumhArake, citrakArake, rAjake, julAheke aura nApitake )-pratyeka bIsa bIsa bheda hue| isase ve zilpa saritAke pravAhakI taraha sau taraha phaile| yAnI zilpa sau tarahake hue| logoMkI jIvikAke lie prabhune, ghasiyArekA, lakar3I vecanevAlekA,khetIkA aura vyApArakA kAma bhI logoMko btaayaa| aura sAma, dAma, daMDa va bhedakI nIti claaii| yaha cAra tarahakI nIti mAnoM jagatakI vyavasthArUpI nagarIke catuSpatha (cAra mArga) the| (647-656) jyeSTha putrako brahma (mUla maMtra ) kahanA cAhie, isa nyAyasehI ho vaise prabhune apane jyeSTha putra bharatako vahattara kalAe~ sikhaaii| bharatane bhI ve kalAe~ apane bhAiyoMko aura putroMko acchI tarahase sikhalAI / kAraNa, "samyagadhyApayatpAtre vidyA hi zatazAkhikA / " [pAtrako-yogya manuSyako sikhAI huI vidyA sau zAkhAovAlI hotI hai| ] prabhune bAhubalIko hAthiyoM, ghor3oM, striyoM aura purupoMke aneka bhedoMvAle lakSaNoMkA jJAna diyA; brAhmIko dAhine hAthase aThAraha lipiyA~ sikhAI aura sundarIko bAe~ hAthase gaNita vidyA btaaii| vastuoMkA mAna (mApa ) unmAna (tolA, mAzA Adi vajana ) avamAna (gaja, phuTa, iMca Adi mApa) pratimAna (pAva, sera, DhAI sera Adi vajana ) batAe aura maNi ityAdi pironekI kalA bhI sikhalAI / (660-664) vAdI aura prativAdIkA vyavahAra rAjA adhyakSa aura kulagurukI sAkSIse hone lgaa| hasti AdikI pUjA dhanurveda (tIra
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204] viSTa zahAnA punya-caritraH parva 1. nagara vo ba) baiMThIcI upAsanA, nAma, arthazAva, baMdha, pAna aura kaca (yAnI-bar3IcAInIkI sajA / natra sanA bagAmI samayaye AraMbha hun| yaha mAnA hai, ve pitA hai. yaha bhAI hai. strI hai. yaha putra hai, yaha ghara hai, yaha dhana hai, garmaH mananA bhI usI samaya lAgAne ka huii| lagAna vyAmamaya alaMka na aura vanna prajAkiMtu (saMjaDa anudenA thA, isalie unhoMne bhI apane AracI AyanoM aura vanna mAnA gaMbha kiyaa| Rtu pamila Rgna intrA thA, isalie logI Rtaka unI vaha pAsiMdala (yA vidhika pAI hai| Rgsa 4...."vo chabchA mahattaH " mahAna punayA~kA banAyA thA bhAga ( vidhi-vidhAna) sthira honA hai| (Ex-666) prabhu vivAhala, bananyA yAnI dRsagaMvArA dI huI kanyA kAya vivAha karanA zuru huaa| DAkana (bAlakanI va prathama muMDana garI svataMka Rya) panayana (badAvAna) aura DA yuddhanda zrI pRcchA (cha) mAnA prAraMbha huii| kAra ma yati mAtracha (disAya AtA holAnAmA pramuna jAna lAgAvI malA lie inako calAyA / unI annAya avanavIpara lAla rAI haiM arvAcIna vidvAna una sAla yatA hU~ vAnI saMdeza kI loga canura haTa RNa "aMtaraMgApadeSTA parvanti nA api / "
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAgaracaMdrakA vRttAMta [205 [upadezaka agara na ho to manuSya bhI pazuoMke samAna AcaraNa karate haiN| ] ( 670-673) . vizvakI sthiti rUpI nATakake sUtradhAra prabhune ugra, bhoga, rAjanya, aura kSatriya nAmaka cAra kula sthApita kie / 1-ugradaMDake adhikArI logoMkA (yAnI sipAhIgirI karane vAloMkA aura cora, luTere Adi prajAko satAnevAle logoMko sajAdenevAlokA )jo samUha thA usa samUhake logoMkA kula ugrakulavAlA khlaayaa|2-iNdrke jaise trAyastriMza devatA hai vaise prabhuke maMtrIkA kAma karanevAle logoMkA kula bhogakulavAlA kahalAyA / 3-- prabhuke samAna AyuvAle jo prabhuke sAthahI rahate the aura mitra the -logoMkA kula rAjanya kula khlaayaa| 4-bAkI jo manuSya the una sabakA kula kSatriya kula kahalAyA / (674-76) isa taraha prabhu navIna vyavahAranItikI navIna racanA karake, navor3hA lIkI taraha navIna rAjyalakSmIkA upabhoga karane lge| vaidya jaise rogakI cikitsA karake yogya davA detA hai vaisehI aparAdha karanevAle logoMko, unake aparAdhoMke anusAra, daMDa denekA vidhAna kiyA / daMDase Dare hue ( sAdhAraNa ) loga corI vagairA aparAdha nahIM karate haiN| kAraNa "ekaiva daMDanItihi sarvAnyAyAhi jAMgulI / " [daMDanItiM sabhI anyAya rUpI sA~pIko vazameM jAMgulI (viya vidyA ) ke samAna hai| jaise suzikSita loga prabhukI AnAkA ujadhAna nahIM karane se paisehI koI kisIphe ghara nvata aura mAna
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 1 sarga 2. vagairAkI maryAdAko nahIM nor3anA thaa| bAriza bhI apanI garjanA bahAna mAnoM pramuka nyAyadhamaMkA nArIpha karatIdhI thora samayapara, dhAnake vanoMko jala denake lie barasatI thii| (lahalahAne) dhAnya. keletAsa, gannoM vAgAsa aura gojulAI (goM Adi pazuoMkI zrAvAnAMse) gUMjane hue zahara aura gA~va apanI Rddhiye zomana ye aura vetrAmIkI Rddhiko bhUcita karane the / pramuna sabhI logoMco tyAnya (choDna lAyaka) aura grAhya (lana lAyaka) vastuyAMkA viveka-nAna karAyA, isase yaha marata kSetra prAyaH vida hakSetra anusAra ho gyaa| ina naraha nAmigannAkaM putra RSamadeva)ne rAjyAbhiSeka ke bAda nirasaTha lAntra pUrva naka pRthvIkA pAlana kiyA / (ey-2) eka bAra kAmadevakA nivAsasthAna vasaMta Rtu shraayaa| parivArake logoM anurodhama-vinatIna prama bAgama gaNa / vahA~ dehadhArI vasaMtazcanu ho aise phUloM ke gahanAsa baje hue pramuglAke ghara baiThA usa samaya naloM aura mAkaMda (thAna ke makaraMda (phUloMkI zahada ) se unmatta banehapa va gana rahe the| isasa mAlUma hotA thA ki vasaMtalamI pramuchAnvAgata kara rahI hai| paMcamantraramaM gAnevAlI koyalaoNna mAnoM pUrvaraMgakA (nATaka zrAraMbha hone pahale maMgalAcaraNAkA ) prAraMma kiyA hai, yaha samantakara malayAtralake pavanane naTa banakara lanAnapI nRtya batAnA prAraMbha kiyaa| mRgalocanA apane kAmuka punyoMkI taraha, abaka (zrAka) azoka aura yazulane par3oMco zrAliMgana karatI thI, unapara lAta mAratI thIM aura apane murantrakA zrAmaba pilAtI thii| nilaka kRta (varmana calanevAlA eka yer3a ) apanI prabala kiyA jAnane nAma kriyA
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ . sAgaracaMdrakA vRttAMta [297 sugaMdhase bhauMroMko khuza kara ke javAnoMke lalATakI taraha bAgako suzobhita kara rahA thaa| lavalI latA (pIle phUloMvAlI eka latA) apane phUloMke gucchoMke bhArase isa taraha jhukI huI thI jisa taraha patalI kamaravAlI strI puSTa stanoMke bhArase jhuka jAtI hai| catura kAmI puruSa jaise maMda-maMda AliMgana karatA hai vaise malayapaSana AmralatAoMkA dhIre dhIre AliMgana karane lgaa| lakar3IvAle puruSakI taraha kAmadeva jaMbU, kadaMva, Ama aura caMpaka vRkSarUpI lakar3iyoMse musAphiroMko mArane meM samartha hone lgaa| navIna pATala-puSpoMke saMparkase ( melase) sugaMdhita banAhuA malayAcala pavana vaisehI sugaMdhita jalakI taraha sabako AnaMdita karatA thaa| makaraMdake rasase bharAhuA mahuekA per3a, bhauroMkI guMjArase aise gUMja rahA thA jaise madhupAtra bhaurokI guMjArase gUMjatA hai| golikA aura dhanupakA abhyAsa karaneke lie kAmadevane, aisA mAlUma hotA thA mAnoM kadaMvake puSpake bahAne golikA banAI hai| jisako iSTApUrti (paropakArake lie kUtrA, bAvar3I khudavAnA aura pyAU viThAnA) pasaMda hai aise basaMta Rtune, vAsaMtIlatAko bhauMre rUpI musAphirake lie,makaraMdarasakI eka pyAUsI banA rakhI thii| jinake puSpoMke AmodakI samRddhi (prabhAva) bahuta muzakilase haTAI jAsake aise siMduvArake vRkSa musAphiroMkI nAsikAoMmeM sugaMdha pahu~cAkara unako, vipakI taraha mugdha banAte the| vasaMtarUpI udyAnapAlake niyata kie hue (sipAhiyoMkI taraha ) caMpaka-vRkSoMmeM baiThe bhaure niHzaka hokara ghUmate the| yauvana jaise strI aura puruSa donoMko suzobhita karatA hai paisehI vasaMta-RtubhI acche-bure sabhI tarahake vRkSoM aura
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 ] triyaSTiM zatAkA puruSa-caritra: patra 1. sarga 3. nunAko muzAmina karatA thaa| mRgandocanAe~ (hiranIke samAna A~nyAvAhI striyA~) jala cunane laga rahI thI; mAnoM va bar3e patra meM camanako ayaM inakI naiyArI kara rahI hai| la bunata hue, una striyoMkI galI kalpanA bhI huI hogI ki hamAre hote hue kAmadayanI dura kuloM anupakI kyA jarurata hai ? vAsaMtI lanA cala cuna lie gae the aura unapara aura gUMja raha the; mA mAnnuma honA thA ki agana loka viyogameM, morokI guMjArakaM bahAne, yahAga rahI hai| koI ntrI madinAMka phUla cunakara jAnA cAhatI thI, paraMtu unakI bADIkA ballA bandameM aTaka gayA aura baha char3I raha gii| isameM mAlUma honA thA, mAnoM mallikA ballA pakar3akara una kaha rahI hai ki na kahIM dUsarI jagaha na jaa| eka ntrI camaka kala cunanA cAhatI thI; magara vahA~ baiMTha huma bhAgnaM usa hoThoMpara DaMka mAnA, mAnoM vaha apanA zrAzya maMga RgnavAlI para nAgaja huA hai| koI strI apanI mujAnA lanAko UMcA kara, usakI bhujA mUlamAgako dAlanabAnta punyA manakAmI jhAlAMmAya cuna rahI thii| navIna loka gucchAMcA hAyAne gavanaya bhUla cunanavAnI striyA~ mAnoM aMgama (RdatI niranI lanA hogamA mAlana hotI thiiN| haoNkI zAntAyAma na cunanaM vAhI striyA~ kautuka mRtuna lagI thI, imasa vRddha mAnoM strIyA bandayAle mAlUma hota the| kina yupameM chuTTI malikAkI RtiyA~ cunakara apanI priyAke liga unasa, moniyAkI mAtAmA bhAlA aura dUsare yAmuSaNA banAnA kilIna bhAmaMdavAyaM mamAna apanI pyArIka kaMganAyako tihAni mAyAlAI pA~ca ballA
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... sAgaracaMdrakA vRttAMta .. [206 - se iMdradhanuSa ke samAna phUlamAlA, apane hAthoMse gUthatA thA aura apanI priyAko pahanAkara prasanna karatA thA; aura koI purupa . apanI priyA dvArA khela-khelameM pheMkI gaI, phUloMkI geMdako uThAkara sevakakI taraha apanI priyAko detA thaa| kaI mRgalocanAe~ jhUlepara jhUlatI huI, sAmane vAlI DAlIpara aise paira lagAtI thIM jaise apane aparAdhI patiko koI pAdaprahAra karatI ho-lAta lagAtI ho / koI navor3hA-navavivAhita yuvatI, sakhiyoMke dvArA patikA nAma pUchA jAnepara lajjAse mudrita mukhako jhukA letI thI aura sakhiyoMke pAdaprahArako sahatI thI / koI puruSa bhUlepara apane sAmane baiThI huI Darapoka priyAko gAr3ha AliMgana deneke irAdese jhUleko jorase calAtA thA aura kaI rasika yuvaka bAgake vRkSoMkI DAloMmeM vA~dhe hue jhUloMkI laMbI laMbI paMge lagAte the| aura ve jhUloMke vRkSoMke pattoMmeM jAne mAnese baMdarake samAna mAlUma hote the| (985-1016) '. isa taraha nagarake logoMko lIlA karate hue dekhakara prabhuke manameM vicAra AyA ki kyA dUsarI jagaha bhI isa taraha ke khela hote hoMge ? vicArate vicArate avadhijJAnase pUrvajanmoMmeM bhoge hue anuttara vimAna taka sabhI svarga-sukha yAda aae| puna: vicArate hue unake mohabaMdhana TUTa gae aura ve socane lage"ina viSayoMse AkrAMta logoMko dhikkAra hai ! ye Atmasukhako jarAsA bhI nahIM jAnate / aho ! isa saMsArarUpI kurameM 'araghaTTa ghaTTi yaMtra' ke nyAyase (yAnI jaise raha~TakI mAlA kuemeM jAtI hai aura vApasa Upara AtI hai vaise )jIva apane kamAse gamanA. 14
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ / triSaSTi zanhAkA puruSa-caritraH parSa 1. sarga :. gamanakI kiyA karate haiN| mohameM aya bane drupa prANiyoMke janma ko vizkAra hai| kAraNa, unakA janma isI taraha vyartha bIna. jAtA hai jisa narahanAne pAdamIkI gana vyarya bIta jAnI hai| "ena gagIpamohA udyutamapi de hinAm / mUlAdharma nichaMtati mRpakA iva pAdapam / / [rAga, dveSa aura moha udyogI prANiyoM dharmako bhI isa tAi jar3amUla meM chaMda DAlana hai jisa taraha hA vRkSako cheda DAlanA hai| ] mohane se hue loga bar3aka per3akI nanha koSako bar3hAte hai| yaha koSa apane bahAnavAloMkohI ase bAjAnA hai| mAnapara car3he hapa. manuSya hAthIpara car3he hue zrAdamiyoMkI taraha, kisIkI paravAha nahIM karane aura maryAdAkA ullaMghana karate haiN| dugarAva prANI kAMca bInakI patnIkI naha sAnu karanevAlI mAyAko nahIM chodd'te| tuSodaka (cAbala yA bokI A~nI) se jaise dUdha bigar3anA hai, aura jAnalameM jaisa ujana kapar3e maina hona hai. vaiseMTTI lomame prANI apane uttama guNoMko malina karatA. hai| ayanuka isa bhArarUpI belavAna ce cAra kapAyarUpI caukIdAra, jAgane hapa caukI kara rahA hai, tubanuka pumbAko mona ma mila sakatA hai ? aho ! bhUta lagA ho aile aMganAnIke dhAdiMgana va hue prANI apane hI hote hue zrAtmAko .. kaina pahacAna mana hai ? davAoM jaima mihako taMdumantu banAyA jAtA hai vaise manuSya naTTa narahakI bhojana-sAmagriyoMpa, apane zrApahI apanI yAtmAko unmAdI banAte haiN| (ye zerako noroga banAnase vaha nIroga banAnevAlehI para AkramaNa karanA , .
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ .: sAgaracaMdrakA vRttAMta [ 211 hai vaisehI AhArAdi dvArA paidA kiyA huA iMdriyoMkA unmAda AtmAke lie bhavabhramaNakA kAraNa hotA hai / ) yaha sugaMdhita hai yA vaha ? maiM kise grahaNa karU~ ? isa taraha vicAra karatA huA prANI laMpaTa aura mUr3ha banakara bhauMrekI taraha bhramatA phiratA hai / use kabhI sukha nahIM milatA / jaise loga khilaunoMse vAlakoMko bahalAte haiM vaisehI suMdara mAlUma honevAlI cIjoMse loga apane AtmAhIko dhokhA dete haiN| jaise nidrAmeM par3A huA purupa zAstraciMtanase vaMcita hotA hai vaisehI veNu (vaMsI) aura vINAke nAdasvarameM kAna lagAkara prANI apane svArthase (AtmasvArthase) bhraSTa hotA hai| eka sAtha pravala bane hue tridoSa-vAta, pitta aura kapha-kI taraha unmatta bane hue viSayoMse prANI apanI cetanAko kho detA hai, isalie use dhikkAra hai!" (1017-1033) ___ isa taraha java prabhukA mana saMsArase udAsa honeke vicArataMtuoMse vyApta ho rahA thA usI samaya sArasvata, Aditya, vahni, aruNa, garditopa, tuSitAzva, avyAvAdha, maruta aura riSTa-ye nau tarahake, brahma nAmake pA~caveM devalokake aMtameM basanevAle, laukAtika devatA prabhuke caraNoMke pAsa Ae aura dUsare mukuTake samAna, mastakapara panakoza (kamalake saMpuTa) ke jaisI aMjali banA (donoM hAthoMko jor3a) unhoMne prabhuse nivedana kiyA, "iMdrake mukuTako kAMtirUpI jalameM jinake caraNa magna ho rahe haiM aise aura bharatakSetrameM nAza hue mokSamArgako batAnemeM dIpakake samAna aise; he prabhu ! jaise Apane lokavyavahAra pracalita kiyA hai vaisehI aba Apa apane kRtyako-phartavyako yAda kara dharmatIrtha praca. lita kiijie|" isa taraha vinatI kara devatA brahmalokameM apane
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212] triSaSTi zalAkA puspancaritraH parva 1. sarga 2. apane sthAnoM ko gae aura dInAkI icchAvAle pramubhI tatkAlahI naMdanodyAnase apane rAjamahala meM gae / ( 1034-1040) . AcArya zrIhemacaMdramUrika banAe hue tripaSTizalAkA puruSacaritra mahAkAvya ke prathama , parvameM bhagavAnakA janma, vyavahAra aura rAjyasthiti batAnevAlA dUsarA sarga samApta huaa|
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ saha tIsarA dIkSA aba prabhune, tatkAlahI sAmaMta Adi saradAroMko aura bharata, bAhubalI vagairA putroMko bulAyA va bharatase kahA, "he putra! yaha rAjya tuma sa~bhAlo; hama ava saMyamarUpI sAmrAjya grahaNa kreNge|" .. svAmIke vacana sunakara bharata thor3I dera sara jhukAe cupacApa khar3A rahA,phira hAtha jor3a gadgada svarameM bolA,"he svAmI! Apake caraNa-kamaloMmeM loTanese jaisA sukha milatA hai vaisA sukha siMhAsana para baiThanese nahIM milegaa| Apake caraNa-kamaloMkI chAyAmeM mujhe jisa AnaMdakA anubhava hotA hai, usa AnaMdakA anubhava mujhe chatrakI chAyAmeM nahIM hogaa| yadi mujhe ApakA viyoga sahanA par3e to sAmrAjyalakSmIse kyA lAbha ? ApakI sevAke sukharUpI kSIrasAgarameM rAjyakA sukha eka bUMdake samAna hai|" (1-7) svAmIne kahA, "hamane rAjya chor3a diyA hai| agara pRthvI. para rAjA na hogA to 'matsyagalAgalanyAya' kI saba jagaha pravRtti hogii| isalie he putra ! tuma acchI taraha isa pRthvIkA - . .1-pAnI meM bar3I machaliyoM choTI machaliyoko khA jAtI hai| isI ..tara yadi gajAnahI hotA hai to jorAvara garIboMpho cUsate aura satAte haiN| isI pratiko matsyagalAgala' kahate haiM /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 3. pAlana kro| tuma hamArI AjJA pAlanevAle ho; aura hamArI yahI pAnA hai|" prabhukI AjJAko ullaMghana karanemeM asamartha bharatane rAjya aMgIkAra kiyA / kahA hai ..."gurugveSaiva vinysthitiH| . - [gurujanoM ke lie isI tarahakI vinayasthiti hai yAnI bar3oMkI yAtrA pAlanAhI choTokA kartavya hai|]:(8-10): ::: tava namra bharatane, sara jhukAkara unnatavaMzakI taraha pitAke siMhAsanako alaMkRta kiyaa| (bharata siMhAsanapara baiThA 1) prabhuke Adezase amAtyoM (bajIroM ), sAmaMtoM aura senApati vagairahane bharatakA usI tarahakA rAjyArohaNa (gaddInazInI) utsava kiyA jisa tarahakA utsava RSabhadeva bhagavAnake rAjyArohaNa ke samaya iMdrAdi devoMne kiyA thaa| usa samaya pramuke zAsanakI taraha bharatake mastakapara pUrNimAke cA~dasA akhaMDa chatra suzobhita hone lgaa| unake donoM tarapha Dhalate hae camara camakane lage, ve bharatakSetrake arddhadvayase AnevAlI lakSmIke do dUtoMse mAlUma hote the| bharata bamroM aura motiyoMke AbhUpoMse aise suzobhita hone lage, mAnoM ve unake ati ujjvala guNa ho / mahAmahimAke yogya una navIna rAjAko, navIna caMdramAkI taraha rAjamaMDalane apane kalyANakI icchAse, praNAma kiyaa| (11-16). ..... . prabhune bAhubalI vagairA putroMko bhI unakI yogyatAke anusAra deza vA~Ta die| usake bAda pramune kalpavRkSakI taraha, logoM 1- bharatakSetrake uttarAI aura dakSiNAI, aise do bhAga / .
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ : . . . . bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [215 ko unakI icchAnusAra, vArSika dAna denA AraMbha kiyA / nagara.. ke caurAhoM aura daravAjoMpara aisI DoMDI piTavA dI gaI ki jisako jo kucha cAhie vaha prabhuke pAsa Akara le jAe / svAmIne dAna denA zurU kiyA, taba kuberane jUbhaka devatAoMko AjJA dI ki ve prabhuke pAsa dhana phuNcaaveN| jRbhaka deva isa tarahakA dhana-ratna, javAharAta, sonA, cA~dI vagairA lAkara prabhuke khajAnemeM rakhate the ki jo cirakAlase naSTa ho gayA thA, kho gayA thA, maryAdAko ullaMghana karanevAlA thA (yAnI-logoMne jise anyAyase prApta kiyA thA), jo masAnoMmeM, pahAr3iyoMmeM, vagIcoMmeM yA gharoM meM jamInameM gAr3akara-chipAkara rakhA gayA thA aura jisakA koI mAlika nahIM thaa| devatA isa taraha prabhuke khajAneko bhara rahe the jisa taraha bArizakA pAnI kuoMko bharatA hai| prabhu sUryodayase dAna denA zurU karate the so bhojanake samaya taka dete the| hara roja ekakaror3a AThalAkha svarNamudrAkI kImata jitanA dAna dete the| isa taraha eka barasameM prabhune, tInasIaThAsIkaror3a aura assIlAkha svarNa-mudrAkI kImata jitanA dhana dAnameM diyA / prabhu dIkSA lenevAle haiM yaha jAnakara logoM ke manoMmeM bhI vairAgya-bhAvanA jAgI thI, isalie ve bahuta kama dAna lete the| yadyapi prabhu icchAnusAra dAna dete the tathApi loga adhika nahIM lete the| (17-25) vArSika dAna pUrA huA taba iMdrakA Asana kaaNpaa| vaha dUsare bharatakI taraha prabhuke pAsa paayaa| jalake kalaza hAthameM lie huga dUsare iMdra bhI usake sAtha the| unane rAjyAbhiSekaphI tarahahI dInAmahotsava saMbaMdhI abhiSeka kiyaa| vama aura alakAroM ke
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316] triSaSTi zalAkA puruSa-caritra parva 1. sarga 3, 'vibhAgake adhikArIkI taraha, iMdra vastrAlaMkAra lAyA aura prabhune - unheM dhAraNa kiyA / iMdrane prabhuke lie sudarzanA nAmakI zivikA (pAlakI ) taiyAra kii| vaha anuttara vimAna nAmaka devaloka ke vimAnasI dikhatI thI / pramu iMdrake hAthakA sahArA lekara uma zivikAmeM baiThe aisA jAna par3atA thA mAnoM ve lokAgra rUpI maMdira (mokSa) kI pahalI sIr3hI para car3he haiN| pahale romAMcita hue manuSyoMne aura phira devatAoMne, mUrtimaMta puNya-mArake samAna usa zivikAko utthaayaa| usa samaya aAnaMdase maMgala bAne vajAga ge| unakI zrAvAnase, puskarAvartaka meghakI taraha dasoM dizAe~ mara giiN| mAnoM isa loka aura paraloka donoMkI mUrtimAnaM nirmalatAhogese do cavara, prama donoM tarapha camakane lge| vRMdAraka nAnike deva,cAraNAMkI taraha, manuSyoMke kAnoMko prasanna karanevAle, pramukI laya-jayakArake zabda U~ce svarameM karane lge| zivikrAmeM baiThakara calate hue prabhu uttama devoMka vimAnameM rahI huI zAzvata pratimAkI taraha zomane the| bhagavAnako jAte dekhakara bAlaka, bUDhe-sabhI nagara nivAsI pramuke pIche isa taraha daur3ane lage, jisa taraha bAlaka apane pitAke pAche daur3ata hai| kaI mevako dekhanavAle moraoNkI taraha, darase svAmIko dekhaneka lie vRkSoMkI U~cI DAliyoMpara lA baiTa; kaI rasteke maMdiroM va mahaloMkI chanoMpara pramuko dekhane ke lie nA cddh'e| Uparase par3atI huI teja dhUpako unhoMne cA~danIke samAna mAnA ! kaI ghor3A jaldI na pAnase yaha socakara paidalahI ghor3e kI taraha.mArgapara daur3ane lage ki samaya vyartha jA rahA hai, aura kaI balameM machalIkI taraha lokasamUhameM ghusakara, svAmI darzanakI icchAse Age
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ . .: aSabhanAthakA vRttAMta [217 nikalane lge| jagatpatike pIche daur3anevAlI kaI striyoMke, vegake kAraNa, hAra TUTa rahe the, ve aisI mAlUma hotI thIM, mAnoM ve lAjAMjaliMse (khIloMkI aMjalise) prabhukA svAgata kara rahI haiN| kaI, prabhu Ate haiM yaha sunakara apane baccoMko lie sthira ...khar3I thIM, ve baMdaroMke sahita latAe~ hoM aisI jAna par3atI thIM; kucakubhake bhArase maMdagativAlI yuvatiyA~ apanI donoM tarapha * calanevAlI striyoMke kaMdhoMpara hAtha rakhakara cala rahI thIM; mAnoM - unhoMne do paMkha nikAle haiN| kaI striyA~ prabhuko dekhaneke utsAha kI gatiko bhaMga karanevAle apane nitaMboMkI niMdA karatI thiiN| ___ mArgameM AnevAle gharoMmeM rahanevAlI kaI kulavadhue~ suMdara kasUvI __vastra pahana, pUrNapAtra lie khar3I thIM, ve caMdramAke sahita saMdhyAkI : sagI bahanoMsI, jAna par3atI thIM; kaI capalanayaniyA~, prabhuko dekhaneke lie ( utsuka) apane sAr3Ike palleko, hastakamalase ca~varakI taraha hilA rahI thIM (mAnoM ve bhaktise prabhupara ca~vara durA ..rahI ho|); kaI nAbhikumArapara lAjA (cAvalakI kholeM) DAla rahI thIM, mAnoM ve apane lie, nirbharatAse, puNyake vIja bo rahI thIM; kaI suvAsiniyA(sadhavAe~) 'cira jIvo,cira AnaMda pAo!' aisI asIseM detI thIM; aura kaI capalAtI (caMcala A~khoMvAlI) nagara-nAriyoM sthira A~khoMse, zIghra calanevAlI yA dhIre calanevAlI hokara prabhuke pIche jA rahI thiiN| (26-46) . . aba cAroM tarahaphe deva apane vimAnoMse pRthvItalako chAyA. . bAlA banAte hue AkAzameM Ane lge| unameM kaI deva uttama mada... jala barasAte jhAthiyoMko nephara Ate the; isase jAna par3atA thA ki vebhAkAzako meSamaya banA rahe haiN| kaI devatA AkAzarUpI samu.
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 3. drameM, naukA rUpI ghor3oMpara savAra hokara, DA~DoM rUpI cAvukoMse unheM calAte hue jagatpati ko dekhane A rahe the| kaI devatA mUrtimAna pavana hoM aise vegavAle rathoMpara savAra hokara nAbhinaMdanako dekhane ke lie prArahe the; mAnoM unhoMne vAhanoMkI krIDAkI (gatikI)zarta lagAI ho isa taraha ve mitrako bhI rAha nahIM dekhate the| apane gA~va pahuMce hue musAphirakI taraha prabhuke pAsa pahu~canepara the svAmI haiM ! ye svAmI hai !' kahate hue ve apane vAhanoMkI gatiko rokate the| vimAna rUpI haveliyoMse aura hAthiyoM, ghor3oM aura rathoMse aisA mAlUma hotA thA ki mAnoM aneka devatAoM aura manuSyoM se ghire hue jagatpati, aneka sUryoM aura caMdramAoMse ghire hue, mAnupottara parvatake samAna mAlUma hote the| unake donoM tarapha bharata aura bAhubali sevA karate the| isase prabhu aise zobhate the jaise donoM kinAroMse samudra zobhatA hai / hAthI jaise apane yUthapati (dalake saradAra ) kA anusaraNa karate haiM vaisehI dUsare aTThAnavai vinIta putra prabhuke pIche calate the / mAtA marudevI, paniyA~ sumaMgalA aura sunaMdA,putriyA~ brAhmI va suMdarI tathA dUsarI striyA~, osakI bUMdoMvAlI kamaliniyoMkI taraha A~sUbharI A~khoM ke sAtha prabhuke pIche cala rahI thiiN| isa taraha prabhu siddhArtha nAmake udyAnameM pdhaare| vaha udyAna prabhuke pUrvajanmake sarvArthasiddha vimAnasA mAlUma hotA thaa| vahA~ prabhu zivikAratnase azoka vRkSake nIce utare, jaise mamatArahita manuSya saMsArase utaratA hai (saMsAra 'chor3atA hai); aura kapAyakI taraha unhoMne vastroM, AbhUSaNoM aura 'mAlAoMko tatkAlahI chor3a diyaa| usa samaya iMdrane pAsa Akara caMdrakI kiraNoMsehI banA ho aisA ujalA aura bArIka devaduSya * vara prabhuke kaMdhepara AropaNa kiyA (rkhaa)| (50-64) ..
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta . [216 . vaha caita vadI AThamakA dina thaa| caMdra uttarASADhA nakSatra meM AyA thaa| dinake pichale paharakA samaya thaa| jaya jaya zabdake kolAhala pUrvaka asaMkhya devatA aura manuSya apanA harpa prakaTa kara rahe the| unake sAmane mAnoM cAroM dizAoMko prasAda (vakhaziza) denekI icchAse prabhune cAra muTThIse apane sarake bAloMkA loMca kiyaa| prabhuke kezoMko saudharmapatine apane aMcalameM (kapar3e. ke pallameM) liyA / aisA mAlUma hotA thA mAnoM vaha apane vastrako alaga tarahake dhAgoMse bunanA cAhatA hai| prabhune pA~cavIM muTThIse bace hue kezoMkA bhI loca karanekI icchA kI, taba iMdrane prArthanA kI, "he prabhu! Apa itane keza rahane diijie| kAraNa, ve jaya havAse ur3akara Apake soneke jaisI kAMtivAle kaMdheke bhAga para Ate hai taba marakata-maNike samAna zobhate haiN| prabhune iMdrakI bAta mAnalI aura bace hue kezoMko rahane diyaa| kAraNa "yAJcAmekAMtabhaktAnAM svAminaH khaMDayaMti na " | svAmI apane ekaniSTha bhaktoMkI yAcanA ko nahIM tthukraate| saudharmapati jAkara una kezoMko kSIrasAgarameM DAla aayaa| phira usane raMgAcArya (sUtradhAra) kI taraha hAthake izArese vAjoMko bajAnA baMda karAyA / usa dina prabhuke chaha tapa (dUsarA upavAsa) thaa| unhoMne devatAoM, asuroM aura manuSyoMke sAmane siddha bhagavAnako namaskAra karake "maiM sAyadyayogakA pratyAkhyAna karatA huuN|" (maiM una sabhI kAmoMkA karanA chor3atA hU~ jinase hiMsA honekI saMbhAvanA hai ) kahA aura mokSamArgake lie rathake samAna cAritra prahaNa kiyaa| zarada Rtuke tApase tapa hue puruSa. ko jaise bAdaloM kI dAyAse thor3I dera ke lie sugva hotA vaise
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22.] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 3. hI nArakI jIvoMko bhI kSaNamAtrake lie sukha huaa| usI samaya mAnoM dIkSAke sAya saMketa kara rakhA ho vaise, manuSyakSetrake sabhI paMceMdriya jIvoMkI vAtako jAnanevAlA manAparyayajJAna prabhuko utpanna huaa| kaccha aura mahAkaccha vagairA cArahatAra rAjAoMne bhI prabhuke sAthahI dIkSA lelii| mitroMne unheM rokA, vaMdhuoMne unako manA kiyA, bharatezvarane vAramvAra nipeya kriyA to bhI, unhoMne apane bI-putra-rAjya vagairA sabakA, tinakekI taraha tyAga kara, apane svAmIkI kRpAoMko yAda kara, bhauroMkI taraha prabhuke caraNa kamaloMkA viraha apane lie asahya (sahana na ho sake aisA ) samajha kara, aura jo svAmIkI gati hai vahI hamArI bhI hai yaha nizcaya kara,AnaMdase cAritra grahaNa kara liyaa| ThIkahI kahA hai ki , "...""bhRtyAnAmeSa hi kramaH / " . [naukaroMkA yahI krama hai, yAnI sacce naukara hara hAlatameM apane mAlika kA sAtha dete haiN|] (65-80) - phira iMdrAdi deva vaMdanA kara, hAtha jor3a, pramukI ntuti karane lage, "he prabho! hama Apake yathArtha guNoMkA varNana karanemeM asamartha hai, to bhI stuti karane lage haiN| kAraNa Apake prabhAvase hamArI vRddhikA vikAsa hotA hai-hamArI akla bar3hatI hai| he svAmI ! basa aura syAvara jIvoMkI hiMsAko chor3anese, abhayadAna denevAlI dAnazAlAke samAna bane hue, Apako hama namaskAra karate haiN| jhUThako bilakula chor3a denase, nirmala va hitakArI, satya aura priya vacanarUpI sudhArasake samudra ke jaise Apako hama
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... bha0 RSabhanAthakA vRttAMta . [221 namaskAra karate haiM / adattAdAnakA (bagaira die kisIkI cIja lenekA ) tyAgarUpI mArga baMda ho gayA thA, usapara sabase pahale, calakara use punaH prAraMbha karanevAle, he bhagavAna! hama Apako namaskAra karate haiN| kAmadevarUpI aMdhakArakA nAza karanevAle, akhaMDita brahmacaryarUpI mahAna tejavAle sUryake samAna he prabho! hama Apako namaskAra karate haiN| tinakeke samAna jamIna-jAyadAda vagairA saba tarahake parigrahoMko eka sAtha chor3a denevAle, he nirlobha AtmAvAle prabho! hama Apako namaskAra karate haiN| pA~ca mahAvratoMkA bhAra uThAnemeM vRpabha (baila) ke samAna aura saMsArarUpI samudrako tairane meM kachueke samAna Apa mahAtmAko hama namaskAra karate haiN| pA~ca mahAnatokI sagI bahanoMke samAna pA~ca samitiyoMko dhAraNa karanevAle, he prabho! hama Apako namaskAra karate haiN| AtmabhAvoMmeMhI lage hue manavAle, vacanakI pravRttiko rokanevAle aura sabhI pravRttiyoMse alaga zarIravAleaise tIna guptiyoMko dhAraNa karanevAle he prabho! hama Apako namaskAra karate hai|" (81-60) isa taraha stuti kara devatA janmAbhipekake samaya jaise naMdIzvara dvIpa gae the, vaisehI naMdIzvaradvIpa jA, (vahA~ ahAI mahotsava kara) apane apane sthAnoMko gae / devatAoMkI tarahahI bharata aura bAhuvalI vagairA bhI prabhuko namamkAra kara, dukhI manake sAtha apane apane sthAnoMko ge| vihAra apane sAtha dIkSA lenevAle kancha-mahAkAhAdi guniyoM
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222] triSaSTi zalAkA puruSa-caritra: parva 1. sarga 3. sahita prabhune mauna dhAraNakara pRthvIpara vihAra karanA (eka sthAnase dUsare sthAna ko jAnA ) zurU kiyA / (61-63) prabhu pAraNeke dina gocarIke lie gae; magara unako kahIMse. AhAra nahIM milaa| kAraNa, usa samaya loga bhikSAdAnako nahIM jAnanevAle aura ekAMta sarala the| minAke lie jAnevAle pramuko, pahale kI tarahahI rAnA samamakara, kaI loga unakeM sUrajake ucaHzravA nAmake ghoDeko bhI vegameM pIche rakha denevAle ghor3e bheTa karate the kaI zAyaMse diggajoMko bhI harAnevAle hAthI bheTa karate the kaI rUpa-lAvaNyameM apsarAoM ko bhI lajAnevAlI kanyAe~ bheTa karate the; kaI vijalIkI taraha camakanavAle zrAbhUSaNa Age rakhane the; kaI sA~nke AkAzameM phaile hue taraha tarahake raMgoMka samAna raMgIna kapar3e lAte the; kaI maMdAra-mAlA (svargake eka vRkSake phUloMkI mAlA) se spA karanevAle phUloMkI mAlA arpaNa karate the; kaI sumana-parvatake zistrara lenA monekA Dhera bheTa karate the aura kaI rohaNAcala (rohaNa nAmaka parvata ) kI cUnA (coTI) ke samAna ratnoMkA Dhera arpaNa karate the magara pramu unase eka bhI cIja nahIM lete the| mikSA na milane para bhI adIna manavAle pramu jaMgama tIrthakI naraha bihAra kara (bhramaNa kara) pRthvItalako pAvana karate the| ve munva-pyAsa vagairAke parisahA~ko isa taraha sahana karate the, mAnoM unakA zarIra sAta ghAtuokA banA huyA nahIM hai| nahAja jisa taraha pavanakA anusaraNa karate hai sahIsvayameva dIkSita ganA bhItrAmIka sAya hI vihAra karate the| (34-100)
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ - bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [223 - jaTAdhArI tApasoMkI utpatti ... bhUkha pyAsase ghabarAe hue aura tattvajJAnase rahita ve tapasvI rAjA apanI buddhike anusAra vicAra karane lage, "ye svAmI kiMpAka ( jaharI kocale ) ke phalakI taraha mIThe phalabhI nahIM khAte, khAre pAnIkI taraha svAdiSTa mIThA jala bhI nahIM pIte,zarIrakI taraphase lAparavAha honese snAna aura vilepana bhI nahIM karate aura vastrAlaMkAroM aura phUloMko bhAra samajhakara grahaNa nahIM krte| ye to havAke dvArA ur3AI huI dhUlako parvatakI taraha dhAraNa kara lese haiN| lalATako. tapAnevAlA tApa sadA sarapara sahana karate haiN| kabhI sote nahIM hai to bhI nahIM thakate; zreSTha hAthIkI taraha garamIsaradIkI inheM kucha paravAha nahIM hai / ye bhUkhako nahIM ginate, pyAsako nahIM.pahacAnate aura vaira lenekI icchA rakhanevAle kSatrIkI taraha rAtako nIMda bhI nahIM lete| hama inake anucara bane haiM; magara mAnoM hama aparAdhI ho isa taraha, hameM eka nigAhase dekhakara bhI prasama nahIM karate; phira bAtacItakI to bAta hI kyA hai ? ye prabhu putra-kalatra (vAla pacce)Adike tyAgI hai to bhI hama nahIM samajhate ki ve apane manameM kyA socA karate haiM ?" (103-110) isa taraha vicArakara ve saba tapasvI apane samUhake netA aura svAmIke pAsa sevakakI taraha rahanevAle, phaccha aura mahA. phacchake pAsa gae va kahane lage,"kAhI bhUgyako jItanevAle prabhu ! aura kahA~ annake phIDe hama ! phaho pyAsako jItanevAle prabhu ! aura phahAM jalake meMDhaka dama ! phahau zItase na ghayarAneyAle pranu ! aura kahA~ badaraphI taraha saradIse kopanevAle ima! kaho nidrAdIna
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 3. prabhu ! aura kahA~ ajagarase nidrAlu hama ! kahA~ hamezA jamInapara nahIM baiThe rahanevAle prabhu ! aura kahA~ Asana lagAkara baiThe rahanevAle paMguse hama ! saMmudra lA~ghaneko ur3anevAle garuDa pakSIkA jaise kauve anusaraNa karate haiM vaisehI svAmIke dhAraNa kie hue vratakA hamane anusaraNa kiyA hai / (magara unakA anugamana hamAre lie kaThina ho gayA hai| ) taba apanI AjIvikAke lie kyA hameM apane rAjya vApasa lene cAhie ? magara unheM to bharatane apaneadhikArameM kara liyA hai, taba hameM kyA karanA cAhie? kyAhameM : apane jIvananirvAha ke lie bharatakA AsarA lenA cAhie / magara svAmIko chor3akara jAnemeM usIkA bhaya hameM adhika hai / he. Arya ! Apa sadA prabhuke pAsa rahanevAle aura unake vicAroMko acchI taraha jAnanevAle haiM, isalie hama digmUDha bane hue sAdhuoMko kyA karanA cAhie ? so btaaie|" (111-118) una kaccha aura mahAkaccha muniyoMne javAba diyA, "yadi svayaMbhUramaNa samudrakA pAra pAyA jAsake to prabhuke bhAvoMkobhI jAnA jaaske| (svayaMbhUramaNa samudrakA jaise koI pAra, nahIM pA sakatA, vaisehI prabhuke vicAroMkA patA bhI kisIko nahIM laga sktaa|) pahale hama prabhukI AjJAke anusAra calate the| paraMtu abhI to prabhune mauna dhAraNa kara rakhA hai, isalie jaise unake manakI bAta Apa loga nahIM jAnate, vaisehI hama bhI kucha nahIM jAnate / hama sabakI dazA ekasIhI hai| isalie Apa kahie vaisAhI hama bhI kreN|" (116-121) .. . phira ve saba vicAra karake gaMgA nadIke pAsake vanameM gae. aura vahA~ unhoMne icchAnusAra kaMda-mUla-phalAdi kA AhAra,
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RpabhanAthaphA vRttAMta [225 karanA zurU kiyaa| tabhIse kaMdamUla-phalAdikA AhAra karanevAle aura vanameM rahanevAle jaTAdhArI tapasviyoMkI jamAta pRthvIpara phirane lgii| (122-123) nami vinamikA, prabhukI bhakti karanA, aura vidyAdharoMkA aizvarya paanaa| - kaccha aura mahAkacchake nami aura vinami nAmake vinayI putra the| ve prabhukI AjJAse, prabhune dIkSA lI isase pahalehI, kahIM dUra-deza gae the| vahA~se.lauTate samaya unhoMne apane pitAko vanameM dekhA / unako dekhakara ve socane lage, "vRSabhanAthake samAna nAtha hote hue bhI apane pitAoMkI aisI dazA kyoM huI ? kahA~ unake pahananeke ve bArIka vastra aura kahA~ inake ye bhIla logoMke pahanane lAyaka balakala (per3akI chAloMke ) Sakha! kahA~ zarIra para lagAnekA ubaTana aura kahA~ pazuoMke lAyaka yaha jamInakI dhUla ! kahA~ phUloMse saje hue keza aura kahA~ yaha ghar3akI bar3avAIke samAna laMbI jaTA ! kahA~ hAthiyoMkI savArI aura kahA~ pyAdoMkI taraha paidala calanA!" isa taraha vicAra kara ve apane pitAoMke pAsa gae aura praNAma kara unhoMne unase sArI bAteM puuchiiN| taba kaccha, mahAkacchane javAba diyaa| (124-126) "bhagavAna RSabhadevane rAja-pATa chor3a, bharatAdi putroMko pRthvI ghauTa, dIkSA lelii| hAthI jaise gannA khAtA hai vaisehI hama sapane bhI sAhasa karake unhIM ke sAtha dIkSA lelI / magara bhUgya, pyAsa, saradI aura garamI vagairAke duHgyoMse barAphara hamane, 15..
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 ) triSaSTiM zalAkA puruSa-caritra: parva 1. sarga 3. gadhe yA khaccara jaise apanA bhAra chor3a dete hai vaisehI, pratakA tyAga kara diyaa| hama yadyapi pramukI taraha AcaraNa karane meM samartha nahIM ho sake tathApi hamane vApasa ghara-girastI bananA na cAhA aura aba hama isa tapovanameM basate haiN|" (130-133) ye bAta suna, ve yaha socakara pramuke pAsa gae ki hama bhI apanA hissA maaNg| unhoMne prabhu ke caraNoM meM praNAma kiyaa| prabhu mauna dhAraNakara kArasaga dhyAna meM (samAdhi lagAe ) khar3e the| nami-vinami yaha nahIM jAnate the ki prabhu zraya ni:saMga haisaba kula chor3a cuke haiM / isalie ve bole, "hama donoMko Apane dUra dezoMmeM bheja diyA aura bharatAdiko sArI pRthvI bA~Ta dI, hamako gauke jurake barAbara bhI pRthvI nahIM dI, isalie. he vizvanAtha ! aba meharabAnI karake hameM bhI jamIna dIjie. / (bhagavAnako cupa dekhakara ve phira bole ) "zrApa devoMke bhI deva haiN| Apane hamArA konasA aisA aparAdha dekhA hai ki, jisake kAraNa Apa jamIna denA to dUra rahA, bAta taka nahIM krte|" donoMke isa taraha kahanepara bhI pramune usa samaya koI javAba nahIM diyaa| kAraNa, "nirmamA hi na lipyate kasyApyahikaciMtayA 1" . [moha-mAyA rahita loga kisI bhI duniyacI yAtakA vicAra nahIM karate / ] (134-136) . ve yaha socakara prayukI sevAmeM laga gae ki prabhu kucha nahIM bolate haiM to bhI hamArI gati to yahI hai| svAmIke AsapAsakI jamInakI dhUla na ur3e, isalie sarovarase kamalake pattoMmeM pAnI bharakara lAte the aura jamInapara ridakate the| ve nitya
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RpabhanAthakA vRttAMta [227 - savere dharmacakravartI bhagavAnake Age, sugaMdhase matavAle bane hue bhaure jinapara gUMja rahe haiM aise, phUloMke gucche lAkara rakhate the| jaise sUraja aura cA~da rAtadina meru parvatakI sevA karate haiM vaisehI ve sadA hAthoMmeM talavAreM lie prabhukI sevAmeM, unake pAsa khar3e rahate the aura savere zAma aura dupaharako hAtha jor3a, praNAma kara yAcanA karate the, "he svAmI! hamako rAjya diijie| Apake sivA hamArA koI svAmI nahIM hai|" (140-144) eka dina nAgakumAroMkA adhipati zraddhAlu dharaNeMdra prabhuke caraNoMmeM vaMdanA karaneke lie aayaa| usane acarajake sAtha, yAlakoMke samAna sarala donoM kumAroMko, prabhuse rAjyalakSmIkI yAcanA karate aura prabhukI sevA karate dekhA / dharaNeMdrane amRtake samAna madhura vANImeM unase pUchA, "tuma kauna ho aura bar3e Agrahake sAtha prabhuse kyA mA~gate ho ? jaya prabhune eka barasa taka muMhamA~gA dAna diyA thA taba tuma kahA~ gae the? isa samaya to ye mamatA-rahita, parigraha-rahita, apane zarIrapara bhI moha nahIM rakhanevAle, aura khuzI yA nArAjagIse mukta hai|" (145-147) dharaNedrako bhI prabhukA sevaka samajha nami-vinamine pAdarake sAtha usase kahA, "ye hamAre svAmI hai aura hama inake sevaka hai| inhoMne hameM kisI dUra dezamaM bheja diyA aura pIchese apane bharatAdi putroMko sArA rAjya caoNTa diyaa| yApienahoMne mayakucha de diyA hai tathApi ye hamako rAjya deNge| (aisA hameM vizvAsa hai|) sevakako sirpha sevA karanA cAhie ise gA niMtA pacoM pharanI cAhie ki mAlikake pAsa pudaI yA nahIM?" (150-253)
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228] tripaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 3. dharaNeMdrane kahA, "tuma bharatake pAsa jAkara mA~go / vaha bhI prabhukA putra honese prabhuke samAnahI hai|" unhoMne kahA, "duniyAke mAlikako pAneke bAda unako chor3akara aba hama koI dUsarA mAlika nahIM banAe~ge / kAraNa; kalpavRkSako pAkara kauna karIrake pAsa jAegA ? hama paramezvarako chor3akara dUsarese kucha nahIM maaNgeNge| kyA cAtaka pakSI meghake sivA kisI dUsarese kucha mA~gatA hai ? bharatAdikA kalyANa ho ! Apa kyoM ciMtA karate haiM ? hamAre svAmI jo kucha de sakeMge deMge; dUsaroMko isase matalava ?" (153-156) ___unakI aisI yukti-yukta bAteM sunakara nAgarAja khuza huaa| usane kahA, "maiM pAtAlapati hU~ aura ina prabhukA sevaka hU~ | maiM tumheM zAbAzI detA huuN| tuma bar3e bhAgyavAna ho aura satyavAna bhI ho| isIse tumhArI yaha dRr3ha pratijJA hai ki ye svAmIhI sevA karane lAyaka haiM, dUsare nhiiN| ina duniyAke mAlikakI sevA karanese rAjyasampati, ba~dhakara khiMcI AI ho isa taraha, sevakake pAsa calI AtI hai| vaitAvya parvatapara rahanevAle vidyAdharoMkI mAlikI bhI ina mahAtmAkI sevA karanevAleko vRkSapara laTakate hue phalakI taraha AsAnIse mila jAtI hai| inakI sevA karanese bhuvanAdhipati (iMdra) kI sampati bhI, pairoMtale par3I huI daulatakI taraha saralatAse prApta ho jAtI hai| inakI sevA karanevAleko, vyaMtareMdrakI lakSmI vazameM hokara isa taraha namaskAra karatI hai jisa taraha jAdUse koI strI vazameM hotI hai / jo bhAgyavAna puruSa ina prabhukI sevA karatA hai usako,svayaMvarA vadhUkI taraha,jyotiSpatikI lakSmI turaMta aMgIkAra karatI hai| jaise vasaMta Rtuse taraha tarahake phUloMkI
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RpabhanAthakA vRttAMta [226 vRddhi hotI hai vaisehI inakI sevA karanese iMdrakI saMpattiyoM milatI hai| muktikI choTI bahinasI durlabha ahamiMdrakI lakSmIbhI inake seyakako tatkAlahI milatI hai / ina jagatpatiphI sevA karanevAlA prANI janma-maraNa rahita sadA AnaMdamaya pada (mokSa) bhI pAtA hai| adhika kyA kaheM ? inakI sevA karanese prANI inakI tarahahI isa lokameM tIna bhuvanakA mAlika aura paralokameM siddharUpa hotA hai / maiM ina prabhukA dAsa hU~ aura tuma bhI inhIMke kiMkara ho, isase tumako inakI sevAke phalarUpa vidyAdharoMkA aizvarya detA huuN| yaha samajhanA ki yaha rAjya tumako prabhukI sevA karane se hI milA hai| (arthAta svAmInehI yaha rAjya tumako diyA hai|) pRthvIpara zramaNakA udaya sUryasehI hotA hai / " isake bAda isane unako, gaurI, prajJapti vagairA ar3atAlIsahajAra vidyAe~ jo pATha karanehIse siddhi detI hai, dI aura kahA, "tuma vaitAdara parvatapara jAo, vahA~ donoM tarapha nagarakI sthApanA kara akSaya rAjya kro|" (157-171) taba ve bhagavAnako namaskAra kara (vidyAyalase ) puSpapha nAmakA vimAna banA, usameM savAra ho, pannagapati( nAgarAja ) ke sAthahI vahA~se ravAnA hue / pahale ve apane pitA kaccha, mahAkacchake pAsa gae aura unako svAmIkI sevArUpI vRkSake phalarUpI usa navIna saMpatti prAptikI bAta khii| phira unhoMne ayodhyAke pati bharatake pAsa jAkara use apanI prasikA hAla banAyA / kAraNa,"mAninAM mAnasiddhihi saphalA sthAnadarzinAm / " [mAnI puroko mAnakI sindi apanA sthAna batAnedIse
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 ] tripaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 1. sarga 3. saphala hotI hai| usake bAda ve apane svajanoM aura parijanoMko (kuTuMva aura parivArake logoMko) sAtha le, uttama vimAnameM baiTha vaitAvya parvatakI tarapha gae / (172-175) vaitAvya parvatake eka bhAgako lavaNasamudrakI taraMgeM cUma rahI thiiN| vaha mAnoM pUrva aura pazcima dizAkA mAnadaMDa' ho, aisA mAlUma hotA thaa| vaha parvata bharatakSetrake dakSiNa aura uttara bhAga kI madhyavartI (vIcakI) sImAke samAna hai| vaha pacAsa yojana vizAla (phailA huA) hai, sabAcha:yojana pRthvImeM hai aura pRthvIse paccIsa yojana U~cA hai| gaMgA aura siMdhu nadiyA~ usake AsapAsa bahatI haiN| unase aisA jAna par3atA hai ki himAlaya donoM hAtha pasArakara vaitADhya parvatako bheTa rahA hai| bharatArddhakI lakSmIke ArAma aura khela karane ke sthAnoMke samAna khaMDaprapA aura tamizrA nAmakI guphAe~ unameM haiN| cUlikA(zikhara)se jaise meru parvata zobhatA hai vaisehI zAzvata pratimAvAle siddhAyatanakUTa (maMdira) se vaha parvata adabhuta suMdara mAlUma hotA hai| mAnA nae kaMThAbharaNa (galemeM pahananeke jevara) hoM vaise vividha ratnoMvAle aura devatAoMke lie lIlAsthAna (khelanekI jagaha ) rUpa nauzikhara usake Upara haiN| usake vIsa yojana Upara dakSiNa aura uttarakI tarapha mAnoM vastra hoM aisI vyaMtaroMkI do nivAsa zreNiyA~ haiN| mUlase lekara coTI taka manohara sonekI zilAe~ haiM, unase vaha parvata aisA mAlUma hotA hai mAnoM svargakA eka pAdakaTaka 1-vaha nizcata kiyA huyA sarvamAnya mAna yA mApa jisake anusAra kisI prakArakI yogyatA, zreSThatA, guNa zrAdikA anumAna yA kalpanA kI jaae|
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ . .bha0 RSabhanAthakA vRttAMta - [231 (pairoMkA eka jevara ) jamInapara A girA hai| pavanase hilatI huI vRkSakI zAkhAe~ aisI mAlUma hotI thIM, mAnoM ve parvatakI bhujAe~ haiM aura hAthoMke izAroMse vaha nami-vinamiko bulA rahI haiN| nami-vinami vaitAThya parvatapara A pahu~ce / (176-185) ... : nami rAjAne jamInase dasa yojana UparakI tarapha dakSiNake hissemeM pacAsa nagara vasAe / unake nAma the-bAhuketu, puMDarIka, hariketu, setaketu, sAriketu, zrIbAhu, zrIgRha, lohArgala, bharijaya, svargalIlA, vajjagala, vanavimoka, mahisArapura, jayapura,sukRtamukhI,caturmukhI, yahumukhI, raktA, viraktA, pAkhaMDalapura, vilAsayonipura, aparAjita, kAMcidAma, suvinaya, namaHpura, kSemakara, sahacihnapura, kusumapurI, saMjayatI, zakrapura, jayaMtI, vaijayaMtI, vijayA, kSemaMkarI, caMdrabhAsapura, ravibhAsapura, sapta. bhUtalAvAsa, suvicitra, mahAdhrapura, citrakUTa, trikUTaka, vaizravaNaphUTa, zazipura, ravipura, vimukhI, vAhinI, sumukhI, nityodo: tinI aura zrIrathanupura ckrvaal| .. kinnara puruSoMne pahale vahA~ maMgalagAna kiyaa| phira namine rathanupura cakravAla nAmaka sarvottama nagarameM nivAsa kiyaa| yaha zahara sabhI nagaroMke bIcameM thA / (186-165) ... dharaNeMdrakI zrAkSAse vinamine bhI vaitAgake uttara vibhAga, sATha nagara yasAe / unake nAma the,-arjunI, bAmaNI, varasa. hAriNI, kailAzavAraNI, vizudvIpa, kiliphila, cAracUdAmaNi, naMdrabhUpaNa, yazavata, phusumacUla, hamagarbha, maraka, zaMkara, lakamI. ena, cAmara, vimala, asumatkRta, zivamaMdira, yamumatI, sarvasiddhastuna, sarpazagujaya, ketumAlAMka, nAna, mahAnaMdana,
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232] triSaSTi zalAkA puruSa-caritra: parva 1. sarga 3: - - aMzoka, vInazoka, vizokaka, mukhAloka, alaka tilaka, namastilaka, maMdira, kumudakuda,gamanavallama, yuvatItilaka, avani. tilaka, sagaMdharva, muktahAra, animipa viSTapa, agnicAlA, gurujvAntA, zrI nitanapura, jayazrI nivAsa, ratnakuliza, vasiSTAzrama, dravijaya, samadraka, bhadrAzayapura, phanazikhara, gonIravara zikhara, vaiyanoma zivara, girizikhara, gharaNI, vArazI, mudarzanapura, durga, durddhara, mAhaMdra, vijaya, murgadhina murata, nAgarapura, zrora ratnapura. gharagoMdrakI yAjJAse vinamine gaganaballama nAmake nagara meM nivAsa kiyaa| yaha nagara sabhI nagara-nagariyoMke madhyabhAgameM thaa| (166-208) vidyAdharaoNkI mahAna RdvivAjI donoM taraphake nagaroMkI hAramAlAe~ unake Upara rahI huI vyaMtara aMgIke pratibiMbasI lAna par3atI thiiN| unhoMne dUsare aneka gA~va, kasabe aura upanagara. mI asaae| aura sthAna va yogyatA anusAra kaI janapada (deza) mI bsaae| jina jina janapadoMse lAkara vahA~ logoMko basAyA thA unhIMka nAmoMke anusAra una dezAMka nAma rakhe ge| mamI nagaroMmeM nami vinamine, hRdayakI taraha. samAyoM aMdara bhagavAna zrI nAbhinaMdanako sthApita kiyaa| * vidyAdhara, vidyAAMse unmatta hokara avinayI na bana jAe isalie gharagAuna unake lie niyama banAyA ki jo vidyAdhara apanI vidyAke dharmahameM, jinevara, jinamaMdira, caramazArIrI (usI tanmameM mona sAnavAle ) aura kAyotsarga dhyAna rahe hue munikA apamAna karegA usakI vidyA isI taraha calI jAegI jisa taraha pAlamI zrAdamIko chor3akara, lakSmI calI
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaRpabhanAthakA vRttAMta [233 - jAtI hai| aura jo vidyAdhara kinhIM patipatnIko mAra DAlegA yA kisI strIke sAtha usakI icchA na honepara bhI saMbhoga karegA usakI vidyA bhI usako tatkAla hI chor3a jAegI / " nAgapatine yaha AjJA U~cI AvAjameM kaha sunAI aura sadA kAyama rakhane ke lie ratnoMkI dIvAra meM prazastikI taraha khudavA dii| phira namivinami donoMko vidhisahita vidyAdharoMkA rAjA banA, dUsarI kucha jarUrI vyavasthA kara, nAgapati aMtardhAna hogyaa| (206-218) apanI apanI vidyAoMke nAmase vidyAdharoMkI solaha jAtiyoM huiiN| jaise- gaurI vidyAse gaureya, manu vidyAse manu parvaka, gaMdhArI vidyAse gAMdhAra, mAnavI vidyAse mAnava, kauzikI pUrva vidyAse kauzikI pUrvaka, bhUmituMDa vidyAse bhUmituMDaka, mUlavIrya vidyAse mUlavIryaka, zaMkukA vidyAse zaMkuka, pAMDukI vidyAse pAMDuka, kAlI vidyAse kAlikeya, zvapAkI vidyAse zvapAkaka, mAtaMgI vidyAse mAtaMga, pArvatI vidyAse pArvata, vaMzAlayA vidyAse vaMzAlaya, pAMsumUlA vidyAse pAMsumUlaka, aura vRkSamUlA vimAse pRtamUlaka / (216-224) . inake do bhAga kie gae; ATha jAtiyoM ke vidyAdhara namike rAjyameM aura AThake vidyAdhara vinamika rAjyameM hue / apanI apanI jAtimeM apane zarIrakI taraha unhoMne hareka vidyApati devatAkI sthApanA kii| sadA vRpabhasvAmIkI mUrtikI pUjA karanevAle ve dharmako vAdhA na pahu~ce isa taraha, devatAoM ke samAna moga bhogate huga samaya bitAne lge| mAnoM dusare zana aura zAneMdra ho isataraha ye donoM(nami-vinami)phisIsamaga dvIpAMnakI jagalI.
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234] triyaSTi zalAkA ghurapa-parizraH parva 1. saga i. - ke lAla kaTakapara. (yAnI jaMbUdvIpa bhUmisamUhapara sthita parvatake zivarapara.) krAMtAoM sahina krIDA karate the; kaI bAra ve mumena parvataparake naMdanAdika vanoM meM pavanakI taraha icchApUrvaka zrAnaMdasahita vihAra karate the kaI bAra yaha samajhAkara ki zrAvakakI saMpattikA yahI phala hai, naMdIzvarAdi tIrthApara, zAzvata pratimA. oMkI pUjA karane ke lie jAne the; kaI bAra ve videhAdi kSetroM meM zrI arihana samavasaraNAma jAkara pramukI vANI rUpI amRtakA pAna karana tha; aura kaI bAra tra, hariNa se kAna OMtra karake gAyana munatA hai, basa cAraNa munibA~se dharmazAnA sunaneM ye / samyaktra (samakina) aura alIga maMDArako dhAraNa karanevAle vidyAdharoga virahaga tIna puruSAyA~ko-dharma,artha aura kAmako hAni na pahu~ceM isa taraha rAjya karata the| (225-233) AhAra dAna Rccha aura mahAkaccha-no ganA napastrI hupa mAMgA nadIke dRddhigA kinAre, mRgakI taraha banacara hokara. phirata ye aura ballana (chAna) banna pahane hue calane-phirata vRddhati samAna mAlUma hone the| va gRhasthiyoM para zrAhArako vamana kie hue amake samAna samamakara kamI grahaNa nahIM karate the| caturtha (eka upabAya) aura chaha (do upavAsa) vagairA taya karanase unake zarIra kA lohU aura mAMsa mumbanase, unakA sUkhA huA zarIra par3I iha vAkanIkI upamAko dhAraNA karatA thA / pAraNa dina bhI va apanathApa vRja siMhae pannoM aura phaloMkA aAhAra karataM the, aura manameM bhagavAnakA dhyAna karane hama vahIM rahate the| .. . (234-37)
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RpabhanAthakA vRttAMta .. [235 bhagavAna RSabhadeva mauna dhAraNa kiehue Arya aura anArya sabhI dezoMmeM vicaraNa karate the| eka sAla taka nirAhAra rahe hue prabhune vicAra kiyA, "dIpaka jaise telasehI jalatA hai, vRkSa jaise jalasehI TikatA hai, vaisehI prANiyoMke zarIra bhI AhArasehI Tikate haiN| sAdhuoMko bhI bayAlIsa doparahita mAdhukarI' vRttise bhikSA mA~ga yogya samaya para AhAra lenA cAhie / bIte dinoMhIkI taraha, ava bhI yadi maiM pAhAra na lU~gA to merA zarIra to TikA raha jAyagA, magara jaise cAra hajAra muni bhojana na milanese pIr3ita hokara munidharmase bhraSTa ho gae haiM vaisehI dUsare sAdhu bhI bhraSTa ho jaaeNge|" isa vicArako hRdayameM dhAraNa kara prabhu sabhI nagaroMke maMDanarUpa gajapura nagarameM bhikSAke lie. ge| vahIM bAhubalI ke putra somaprabha rAjAke putra zreyAMsako sapanA AyA ki cAroM taraphase zyAma bane hue suvarNagiriko (meru parvatako ) usane dUdhase bhare hue ghar3ese abhiSeka karake ujalA banAyA hai| subuddhi nAmake seThane sapane dekhA ki sUraja. se nikalI huI hajAra kiraNoMko, zreyAMsakumArane vApasa sUryameM rakhA hai, isase sUraja bahuta prakAzamAna huA hai| somayazA rAjAne sapane meM dekhA ki aneka zatruoM ke dvArA cAroM taraphase 1-dhukara yAnI bhaurA jisa tarahase aneka mAse podArama letA hai aura apanA peTa bharatA hai, isase kisI lakI sakazIka nahI hotI; usI taraha nuni bhImAne parose, yanA duzmA, goDA posA nidoSa zAhAra manya karane hai| isase kisI gAyogoI saphalI nahIM hotii| dIko mArI gAne haiN| mAga nAma gromaa|
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritra: parva 1. sarga 3. ghire hue eka rAjAne apane putra zreyAMsakI sahAyatAse vijaya prApta kiyA hai| tInoMne apane apane sapanekA hAla eka dUsareko sunAyA; magara, unake kAraNakA nirNaya na huA, isalie ve apane apane ghara cale ge| mAnoM una sapanoMkA kAraNa yA phala batAnA cAhate hoN| vaise prabhune usI dina bhikSAke lie hastinApurameM praveza kiyaa| eka barasa taka nirAhAra rahanepara bhI RSamakI cAlase Ate hue prabhuko zaharake logoMne zrAnaMdake sAtha dekhA / (238-250) zaharake loga prabhuko Ate dekhakara, tatkAlahI daur3e aura videzase Ae hue vaMyukI taraha unake pAsa khar3e ho gae / eka bolA, "he pramo ! Apa hamAre ghara calanakA anugraha kiijie| kAraNa, Apana vasaMtaRtukI taraha, cirakAla ke bAda darzana die hai| dUsarene kahA, "he svAmI ! snAna karane ke lAyaka jala, ubaTana, tela vagairA aura pahananeko) banna daiyAra haiM, Apa snAna karake vanna dhAraNa kiijie|" tIsarA volA, "he bhagavAna ! mere yahA~ uttama kesara, kastUrI, kapUra aura caMdana haiM / unakA upayoga kara mune kRtArtha kiijie| cauthA bolA, "he jagata-ratna ! kRpA karake hamAre ratnAlaMkAroMco apane zarIrapara dhAraNa kara alaMkRta kiijie|" pA~cavA~ bolA, "he svAmI ! mere maMdira (ghara) padhArie aura apane zarIrake anukUla rezamI baloMko dhAraNa kara unheM pavitra bnaaie|" koI bolA, "haM deva ! merI kanyA devAMganAke samAna hai, usako grahaNa kiijie| Apake samAgamase hama dhanya hue hai| koI bolA, "haM rAjakuMjara ! Apa krIDAse bhI paidala kyoM calate haiM ? meM isa parvatake samAna hA para savAra hoie|"
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [237 koI bolA, "mere sUrajake ghor3eke samAna ghor3eko svIkAra kiijie| Atithya (mehamAnavAjI) svIkAra na kara hamako ayogya kyoM banAte haiM ?" koI bolA, "isa rathameM uttama jAtike ghor3e june hue hai| Apa isako svIkAra kiijie| agara Apa isameM savAra nahIM hote haiM to phira ye ratha hamAre kisa kAmakA hai ?" koI bolA, "he prabhu ! Apa ina pake phaloMko aMgIkAra kiijie| Apako sevakoMkA apamAna nahIM karanA caahie|" kisIne kahA, "he ekAMtavatsala ! isa tAMbUlakI ghelake patra prasanna hokara grahaNa kiijie|" kisIne kahA, "he svAmI! hama logoMne kyA aparAdha kiyA hai ki jisake sababase zrApa, sunahI na sakate ho isa taraha. kucha bolate bhI nahIM haiN|" isa taraha loga unase prArthanA karate themagara ve kisI cIjako bhI lene lAyaka na samajha, svIkAra na karate the aura cA~da jaise tAre tAre para phiratA hai vaise ve ghara ghara phirate the| savere jaise pakhiyoMkA kolAhala sunAI detA hai sehI nagaranivAsiyoMkA kolAhala apane bhavanameM baiThe hue zreyAMsakumArane sunaa| usane kolAhala kyoM ho rahA hai so jAnane ke lie char3IvArako bhejaa| char3IdAra gayA, sArI bAteM jAnakara vApasa AyA aura hAtha jor3akara isa taraha kahane lagA,- (251-266) "rAjAoMkI taraha apane mukuTose jamInako lakara pAdapITa (paira rakhanekI cauphI ) ke sAmane loTate hue drAdi deva hada bhanise jinakI sevA karate haiM muraja jaise cIjako batAnA sahI jinhoMne imaloka dayA karake sayalogoko unakI prAlI. vikA mApanapa kAma banA hai| dIkSA lene nadA pharaka
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 ] tripaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 3. - jinhoMne bharatAdi bagairahako aura Apako bhI apane zepa (bace hue annaM ) kI taraha yaha bhUmi dI hai aura jinhoMne sabhI sAvaMdya vastuoMkA tyAga kara, ATha karmarUpI mahApaMka(kIcar3a) ko sukhAne ke lie, garamIkI dhUpake samAna, tapako svIkAra kiyA hai, ve Rpabhadeva prabhu mamatA-rahita, bhUkhe-pyAse, apane pAdasaMcArase (calanese) pRthvIko pavitra karate phirate haiM / ve na sUrajakI garamIse ghabarAte haiM aura na chAyAse khuza hote haiM; ve parvatakI taraha donoMmeM samAna bhAva rakhate haiM / ve vanakI kAyAvAlekI taraha na saradImeM virakta hote haiM aura na garamImeM AsaktahI hote haiM / ve jahA~ tahA~ rahate haiM / saMsArarUpI hAthIke lie kesarI-siMhake samAna ve prabhu yugamAtra pramANase (cAra hAtha Age) najara rakhate hae. eka cIMTIko bhI takalIpha na ho isa taraha kadama rakhakara calate haiN| pratyakSa (Apako ) nirdeza (AnA) karane lAyaka aura tIna lokake deva Apake dAdA bhale bhAgyase yahA~ Ae haiM / gavAleke pIche jaise gaue~ daur3atI haiM vaisehI, prabhuke pIche daur3anevAle nagaranivAsiyoMkA graha madhura kolAhala hai|" ( 267-276) svAmIkA AnA sunakara yuvarAja zreyAMsa turata paidala calanevAloMko bhI pIche chor3atA huA (pAMva-pyAde)hI daur3a pdd'aa| yuvarAjako chatra aura upAnaha (jUtoM ) rahita daur3ate dekhakara usakI sabhAMke loga bhI, apane chatra aura upAnaha chor3akara chAyAke samAna usake pIche daur3a cle| jaldI jaldI daur3anese usake kAnoMke kuMDala hilate the, usase aisA mAlUma hotA thA mAnoM yuvarAja puna: svAmIke sAmane vAlalIlA kara rahA hai| apane gharake AMganameM prabhuko Ae dekha, vaha pramuke caraNakamalAmeM loTane lagA aura
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ ..... bha. RpabhanAthakA vRttAMta . [236 bhauMrekA bhrama paidA karanevAle apane kezoMse usane (prabhuke caraNoMko)mArjana kiyA-unake caraNoMkI dhUla poMcha ddaalii| usane uThakara jagatpatiko tIna pradakSiNA do aura punaH zrAnaMdake A~sU bhare netroMse unake caraNoM meM namana kiyaa| girate hue A~sUaise mAlUma hote the mAno ve prabhuke caraNoMko dho rahe haiN| phira vaha khar3A hokara prabhuke mukha-kamalako isa taraha dekhane lagA jaise pUnoMke cA~dako cakora dekhatA hai| maiMne aisA vepa pahale bhI kahIM dekhA hai| isa taraha socate hue usako viveka-vRkSake vIjake samAna jAtismaraNajJAna (jisase bIte janmoMkI bAteM yAda AjAe~ aisA jJAna)utpanna huaa| isase usane jAnA ki kisI pUrva janmameM, pUrva videha kSetrameM jaba bhagavAna vajvanAma nAmake cakravartI the taba maiM unakA sArathI thaa| usI bhavameM svAmIke vanasena nAmake pitA the| unako maiMne aise tIrthaMkaroMke jihnavAlA dekhA thA / vajanAbhane vanasena tIrthakarake caraNoMke pAsa baiThakara dIkSA lI thI; taba maiMne bhI unake sAtha hI dIkSA lI thii| usa samaya vanasena arihaMtake mukhase maiMne sunA thA ki yaha vajanAbha bharatakhaMDameM pahale tIrthaMkara hoNge| svayaMprabhAdike bhavameM bhI maiM inhIMke sAtha rahA huuN| ve isa samaya mere prapitAmaha (paradAdA) haiN| inako bhale bhAgase Aja maiMne dekhA hai| ye prabhu,sAkSAta mokSa hoM isa taraha sArI duniyApara aura mujhapara kRpA karaneke lie yahA~ padhAre haiN|" .. kumAra isa taraha soca rahA thA, usI samaya kisIne AnaMdake sAtha Akara navIna ikSurasa (ganne ke rasa ) se pUre bhare hue ghar3e zreyAMsakuMmArako bheTa kie / ( jAMtismaraNa jJAnase) nirdoSa bhikSA denekI vidhiko jAnanevAle kumArane prabhuse prArthanA
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritra: parva 1. sarga 3. kI, "he bhagavAna ! yaha kalpanIya (dopa rahita, grahaNa karane lAyaka) rasa svIkAra kiijie|" pramune aMjalI kara hastarUpI pAtra usake sAmane kiyA / kumArane ganneke rasase bhare ghar3e uThA uThAkara prabhukrI aMjalI meM uMDelanA prAraMbha kie| prabhukI aMjalI meM bahutasA rasa samA gayA; magara kumArake hRdaya meM utanA AnaMda nahIM samAyA (use saMtoSa nahIM huyaa)| svAmIkI zranalIma rasa isa taraha sthira hogayA mAnAM usakI zikhA AkAzameM lagI huI honese vaha jama gayA ho / kAraNa,tIrthaMkaroMkA prabhAva aciMtya hai| prabhune usa rasase (eka barasake upavAsoMkA )pAraNA kiyA, aura sura, amura va manuSyoMkI A~khoMne unake darzanarUpI amRtase pAraNA kiyaa| usa samaya zreyAMsake kalyANakI prasiddhi karanevAle cAraNa hI aise AkAzameM pratibaniseM vRddhi pAe hue duMdumi jorase bajane lge| manuSyoMkI A~khoMse giranevAle zrAnaMdake A~suyoMke sAtha sAtha devatAoMne aAkAzase ratnoMkA meha gharasAyA / mAno pramuke caraNoMse pavitra banI huI pRthvIko pUtanA ho isa taraha devatA vahA~ pA~ca raMga phUloMkA meha barasAne lge| devatAoMne sabhI phUloMke samUhase saMcaya kie ho.vaise, gaMdhodaka kI vRSTi kii| aura mAno AkAzako vicitra bAdaloMvAlA banAte hoM vaise devatA aura manuSya ujale kapar3e DAlane lge| (tIrthakaroMko AhAra denese ye pA~ca dIvya prakaTa hote haiN| ) vaizAkha sudI tIjako diyA huA vaha dAna akSaya huaa| isIlie vaha dina akSaya tRtIyAke nAmase bAja bhI pracalita hai| jagatama dAnadharma zreyAMsakumArase prAraMbha huA aura dUsaraM sabhI vyavahAra bhagavAna RSabhadevase prAraMbha hue| (277-302) ..
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... bha. RSabhanAthakA vRttAMta ... [241 'prabhune pAraNA kiyA,isase aura devatAoMne ratnAdikA meha barasAyA, isase rAjAoM aura nagarake logoMko acaraja huaa| aura ve zreyAMsake maMdirameM Ane lge| kaccha aura mahAkaccha Adi kSatriya tapasvI bhI bhagavAnake AhAra karane kI bAta sunakara bahuta khuza hue aura vahA~ aae| rAjA, nAgarika aura janapadoMke (gA~voMka) logoMkA zarIra romAMcita ho gyaa| ve praphullita hokara zreyAMsakumArase kahane lage, "he kumAra, tuma dhanya ho ki prabhune tumhArA diyA huA gannekA rasa bhI svIkAra kiyA, magara hama sabakucha bheTa kara rahe the to bhI unhoMne koI cIja svIkAra nahIM kI sabako tinakeke samAna smjhaa| ve hamapara prasanna na hue| prabhu eka barasa taka gA~voM, zaharoM, AkaroM, (khAnoM) aura jaMgaloMmeM phire, magara unhoMne hamameMse kisIkA bhI Atithya svIkAra nahIM kiyaa| isalie bhakta honekA abhimAna rakhanevAle hamako dhikkAra hai ! hamAre gharoMmeM vizrAma karanA aura hamArI cIjoMko svIkAra karanA to dUra rahA, magara Aja taka unhoMne hamako saMbhAvita bhI nahIM kiyA-bAtacIta karanekA mAna bhI hameM nahIM diyaa| jinhoMne lAkhoM pUrvotaka hamArA putra kI taraha pAlana kiyA, ve prabhu isa samaya hamAre sAtha anajAnasA baratAva karate haiN|" (303-310) : zreyAMsane kahA, "tuma aisA kyoM kahate ho ? ye svAmI isa samaya pahale kI taraha parigrahadhArI rAjA nahIM haiN| isa samaya to ye saMsAra rUpI Avarta (bha~vara yA cakkara) se nikalaneke lie sabhI sAvadha vyApArakA tyAga karake yati hue haiM / jo bhogakI
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritra: parva 1. sarga 3, icchA rakhate haiM ve snAna, ubaTana, zrAbhUSaNa aura vastra svIkAra karate haiN| magara virakta vane hue prabhuko una cIjoMkI kyA jarUrata ho sakatI hai ? jo kAmake vazameM hote haiM ve kanyAoMko svIkAra karate haiM, magara kAmako jItanevAle svAmI ke lie to kAminiyA~ pUrNatayA pApANake samAna haiN| jinako pRzvIkI cAha ho ve hAthI, ghor3e vagairA svIkAra kareM; saMyamarUpI sAmrAjyako prahaNa karanevAle pramuke lie to ye saba cIjeM jale hue kapar3eke samAna hai| jo hiMsaka hote haiM ve sajIva phalAdi grahaNa karate haiN| magara ye dayAlu prabhu to sabhI jIvoMko abhaya denevAle haiN| ye to sirpha eSaNIya (nirdoSa ), kalpanIya (vidhike anusAra grahaNa karane yogya ) aura prAzuka (zuddha) AhArahI grahaNa karate hai| magara ina bAtoMko, Apa ajAna loga nahIM jAnate haiN|" - - . (311-317) unhoMne kahA, "he yuvarAja ! ye zilpAdi jo zrAja cala rahe haiM, inakA jJAna pahale prabhune karAyA thaa| isI lie saba loga jAnate haiM, magara tuma jo bAta kahate ho vaha bAta to pahale prabhu. ne hameM kabhI nahIM batAI / isalie hama koI nahIM jAnate / Apane yaha bAta kaise jAnI ? aApa ise batA sakate haiM, isalie kRpA karake khie|" (318-316) .. yuvarAjane batAyA, "graMtha par3hanese jaise buddhi utpanna hotI hai vaise hI prabhukke darzanase mujhe lAtismaraNa jJAna huaa| sevaka jaise eka gA~vase dusaraM gA~va (apane svAmIke sAtha) jAtA hai vaisehI, maiM ATha bhava taka prabhuke sAtha phirA hU~ / isa bhavase pahale vIte hue tIsare janmameM, videha bhUmimeM prabhuke pitA vayasena nAmaka
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . 0 RSabhanAthakA vRttAMta 243 - - tIrthaMkara the| unase prabhune dIkSA lI, phira maiMne bhI dIkSA lI thii| usa janmakI yAdase ye sArI bAteM maiMne jAnI hai; isI taraha gaI rAtako mujhe, mere pitAko aura suvuddhi seThako jo sapane Ae the unakA mujhe yaha pratyakSa phala milA hai / maiMne sapanemeM zyAma meruko dUdhase dhoyA dekhA thA, isase ina prabhuko-jo tapase durbala ho gae the-maiMne ikSurasase pAraNA kraayaa| aura isase ye zobhane lge| mere pitAne zatrake sAtha jinako lar3ate dekhA thA ve prabhuhI haiM aura unhoMne mere karAe hue pAraNekI madadase parisaha rUpI zatruoMko harAyA hai| subuddhi seThane sapanA dekhA thA ki sUryamaMDalase girI huI sahasra kiraNoMko maiMne vApasa Aropita kiyA; isase sUrya adhika zobhane lgaa| prabhu sUrajake samAna haiN| sahastra kiraNarUpa kevalajJAna' naSTa ho rahA thA, use Aja maiMne prabhuko pArANA karAke jor3a diyA hai| isIse bhagavaMta zobhane lage haiN|" zreyAMsakI bAteM sunakara sabane "bahuta acchA ! bahuta acchA !" khaa| phira ve saba apane apane ghara ge| ( 320-326) - zreyAMsake ghara pAraNA karake jagatpati svAmI vahA~se dUsarI jagaha vihAra kara gae / kAraNa,chamastha tIrthaMkara kabhI eka jagaha nahIM rhte| bhagavAnake pAraNA karanekI jagahakA koI ullaMghana na kare isa khayAlase zreyAMsane usa sthAnapara eka ratnamaya pIThikA (cabUtarA). vanavAI / aura usa ratnamaya pIThikAkI prabhuke sAkSAta : 1-prabhuko zrAhArakA aMtarAya thaa| zrAhArake binA zarIra nahIM TikatA aura zarIrake binA kevalajJAna nahIM hotaa| isalie kahA gayA hai ki zrAhAra dekara zreyAMsa kumArane nae hote hueM kevala jJAnako jor3a diyA hai| ....... :
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 1. sarga 3. caraNa ho vaise vaha bhaktibhAvase namra ho trikAla-pUjA karane lgaa| jaba loga pUchate the ki yaha kyA hai ? taba vaha javAba detA thA ki yaha AdikartAkA maMDala hai| phira jahA~ jahA~ prabhune mikSA grahaNa kI vahIM vahIM logoMne usa tarahakI pIThikAe~ vnvaaii| isase kramazaH 'Aditya pITha' kI pravRtti huii| ( 330-334) ___ bAhuvalIkA dharmacakra banavAnA eka bAra kuMjara (hAthI ) jaise nikuMjameM ( latA-maMDapameM ) praveza karatA hai vaisehI prabhu sA~jhake samaya bAhubalIke dezameM usakI takSazilApurIke nikaTa Ae aura nagarIke bAhara eka bagIce kAyotsarga karake rhe| udyAnapAlane (vAgavAnane) jAkara bAhubalIko isake samAcAra die / turata bAhuvalI rAjAne nagara-rakSaka logoMko AjJA dI ki hATa-bATako sajAkara sAre nagarakA zrRMgAra kro| aisI AjJA hotehI sAre nagarama jaMgaha jagaha kadalIke staMbhoMkI toraNamAlA banAI gaI aura unase laTakatI huI keloMkI luMvoMse raste calanavAloMke mukuTa chUne lge| mAnoM bhagavAna ke darzana karane ke lie devatAoMke vimAna pAe hoM vaise hareka rastapara ratnapAtroMse prakAzita maMca suzobhita hone lge| havAse hilatI huI U~cI patAkAoMkI paMktike bahAne mAnoM vaha nagarI hajAra hAthaoNvAlI hokara nAca karatI huIsI suzobhita hone lgii| aura cAroM tarapha kie gae navIna kuMkuma jalake chir3akAvaroM sAre nagarakI jamIna aisI mAlUma hotI thI mAno usane maMgala aMgarAga kiyA hai| bhagavAnake darzanakI utkaMThArUpI caMdrake darzanase vaha nagara mumuda-khaMDakI taraha (jisameM kamala khile hue hoM aise sthAnakI taraha) vikasita
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta . [ 245 - huA, arthAta logoMkI nIMda jAtI rhii| saverehI svAmIke darzanase maiM apane zrAtmAko aura logoMko pAvana kruuNgaa|' aisI icchA rakhanevAle bAhubalIko vaha rAta mahIneke samAna jAna pdd'ii| yahA~ rAta jaba prabhAtake rUpameM badalI tava pratimAsthiti samApta kara (dhyAnAvasthAko chor3a) prabhu havAkI taraha dUsarI jagaha cale ge| (330-344) saberehI bAhubalIne bagIcekI tarapha jAnekI taiyArI kii| usa samaya bahutase sUryoM ke samAna bar3e bar3e mukuTadhArI maMDalezvara unako-bAhuvalIko-gherehue (unakI hAjarImeM ) the; upAyoMke mAnoM maMdira hoM aise aura sAkSAta zarIradhArI arthazAstra hoM aise zukrAdikake samAna bahutase maMtrI unakI sevAmeM the| mAnoM gupta paMkhoMvAle garur3a hoM aise aura jagatakA ullaMghana karanekA vega rakhate hoM aise cAroM tarapha khar3e hue lAkhoM ghor3oMse vaha suzobhita ho rahe the| U~ce U~ce hAthI the| unake mastakase madajala baha rahA thaa| ve aise mAlUma hote the, mAnoM ve pRthvIkI dhUlako zAMta karanevAle jharane jinase baha rahe hoM aise parvata haiN| aura mAnoM pAtAlakanyAoMke samAna aura sUryako bhI nahIM dekhanevAlI vasaMtazrI vagairA aMta:purakI triyA~ bhI, taiyAra hokara, unake AsapAsa khar3I thii| unake donoM tarapha cAmaradhArI striyA~ thIM, unase vaha rAjahaMsa sahita gaMgA-yamunA dvArA sevita prayAgake samAna mAlUma hote the| unake mastakapara sapheda chatra thA, usase vaha aise zobhate the jaise pUnoMkI AdhI rAtake cA~dase parvata zobhatA hai| devanaMdI nAmakA char3IdAra Age Age calakara jaise IMdrako mArga batAtA hai vaisehI, sonekI char3IvAlA pratihAra unako, Age
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH paya 1. sagaM. zrAge calakara mArga divAnA thaa| nAmaraNasi bhUpita zrIdevIke putraka mamAna asaMkhya sAhakAra ghor3oMpara savAra hokara unake pIche calaneko naiyAra ho rahe the, aura lega parvatakI zilAkI pIThapara javAna siMha baiThatA hai baiMmudrI iMdrake samAna bAhubalI rAjA madra, jAtika acchasa accha, hAthI para savAra hue the| ziMgvarase jaise parvata zAmanA hai sahI mantakapara taraMgita krAMtibAle ratnamaya mukuTa se baha muzobhita ho rahe the| unane motiyA~ka do jhaMDala dhAraNa kie the, vegama jAna par3ata the mAnoM unake mukhakI zobhA dvArA jIna hue do cA~da unakI saMvAda lie, zrApa hai| lakSmI maMdirApa hadayapara sthUla muktA-maNimaya hAra. unane pahanA thA, vaha maMdira kina jAna par3ane the| hAthAke mulameM uttama sAnako bAjUbaMda ; unase aise mAlUma hota the ki bhujArupI vRtta, bAjUbaMdhapI lanAsa veSTita kara, majabUta banAyA gayA thAhAki maggiyoMpara (kalAiyopara) muktAmaNike do aMkaga baMdha tha, vahAvaNyamayI saritAke taurapara phanaka samAna jAna par3ata thA aura apanI kAMniyAkAzako camakAnavAlI do aMgaThiyA~ janana pahanI thI, jo galI zomatI zrI mAnA vaimApaka phalAMkI mI zobhAvAlI bar3A do maNiyA~ haaN| unane zarIrapara, bArIka dhAra saphada kapar3A pahanA thA; magara zarIrapara, kiMga hA caMdana napasa usakA maMda kisIko mAluma nahIM hotA thaa| pUnoMkA cA~da jaise cA~danIko dhAraNa karatA hai vaisahI, gaMgAke naraMgasamUhasa spA karanevAlA muMdara bannaTupaTTA unane zrAhA thA 1 nAha narahako dhAnumaya aAsapAsakI bhUmiga jaise parvana zoyanA vasahI vicitra gotrAle sundA,
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta . [247 . . . .. .... aMdara pahane hue vastroMse vaha zobhate the / lakSmIkA AkarSaNa karane ke lie krIDA karanekA zastra ho vaisA vajna yaha mahAbAhu apane hAthoMmeM pherarahe the| aura baMdIjana (cAraNa bhATa vagairA) jaya-jayakArase dizAoMke mukhako bhara rahe the (dizAe~ jayajayakAra zabdase gUMja rahI thiiN|) isatarahase rAjA bAhuvalI utsavapUrvaka svAmIke caraNoMse pavitra bane hue bagIce ke pAsa Aye / (345-365) . phira, AkAzase garuDa utaratA hai vaise unane hAthIse utara chatrAdi rAjacihnoMkA tyAga kara upavanameM praveza kiyA / vahA~ unane vinA caMdrake AkAzakI taraha, aura amRta-rahita sudhAkuMDakI tarahaM vinA prabhukA udyAna dekhA / (prabhu ke darzanoMkI) bar3I icchAvAle bAhubalIne udyAnapAlakoMse pUchA, "A~khoMko AnaMda denevAle bhagavAna kahA~ hai ?" unhoMne javAba diyA, "ve to rAtakI tarahahI kahIM AgekI tarapha cale gae haiN| hamane jaba yaha bAta jAnI taba hama Apako samAcAra dene AnehI vAle the, itanemeM ApahI yahA~ padhAra ge|" . yaha bAta suna takSazilA nagarIke rAjA bAhubalI ThuDIpara "hAtha rakha A~khoMmeM A~sU bhara,dukhI dilase isataraha socane lage, "hAya ! Aja parivAra sahita prabhukI pUjA karane kA merA manoratha, Usara bhUmimeM boe hue vRddha bIjakI taraha bekAra hubhA / logoMpara anugraha karanekI icchAse maiMne yahA~ pahu~cane meM bahuta derI kI, isalie mujhako dhikkAra hai ! isa svArthake nAza honese merI mUrkhatAhI prakaTa huI hai| svAmIke caraNa-kamalokA darzana karanemeM aMtarAya DAlanevAlI isa vairina rAtako aura merI matiko
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 3. dhikkAra hai ! maiM svAmIko nahIM dekha pArahA hU~, isalie mere lie yaha prabhAta bhI aprabhAta hai, sUraja bhI asUraja hai aura netra bhI anetra haiM ! oha ! tribhuvanapati rAtako isI jagahapara pratimArUpa se rahe the aura nirlanna bAhubalI apane mahalameM pArAmase sorahA thA!" (366 375) - . isa taraha kI ciMtAse ciMtita bAhubalIko dekha zokalpI zalyako niHzalya karanevAlI (dukhako miTAnevAlI ) vANImeM usake mukhya maMtrIne kahA, "he deva ! Apa yaha ciMtA kyoM karate haiM, ki maiMne yahA~ Ae hue svAmIko nahIM dekhA ? kAraNa, ve prabhu to hamezA Apake hRdayameM virAjamAna dikhAI dete haiM / aura yahA~ unake caraNoMke yantra, aMkuza, cakra, kamala, dhvajAaura machalIke cihnoMko dekhakara yahI mAnie ki maiMne bhAva-dRSTise ( sAkSAta) svAmIkohI dekhA hai|" (376-378) sacivakI bAta sunakara aMta:pura aura parivAra sahita sunaMdAke putra bAhubalIna caraNa-ciTThoMkI vaMdanA le| ina caraNacihnoMko koI na lA~ghe, isa vicArase unane una caraNa-cihaoNpara ratnamaya dharmacakra sthApita kiyaa| pAThayojana lavA, cAra yojana U~cA aura hajAra bhAroMvAlA vaha dharmacakra aisAzomatA thA mAnoM vaha pUrA sUryarviva ho / jisakA banAnA devatAoMke lie bhI kaThina hai aisA tIna-lokake nAya prabhuke atizayake prabhAvase vanA huA dharmacakra bAhubalIne dekhA / pIche tatkAlahI sabhI sthAnoMse lAe hue phUloMsa bAhuvalIne dharmacakrakI puujaakii| isase aisA mAlUma huA ki vahA~ phUloMkA parvata bana gayA hai| naMdIzvara dvIpapara jaise I ahAI-mahotsava karatA hai vaisehI vAhavatIne
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [246 vahA~ uttama saMgIta aura nATakAdise adbhuta aTThAI-mahotsava kiyaa| usake bAda dharmacakrakI pUjA tathA rakSA karanevAle puruSoM ko sadA vahIM rahanekI AjJA kara,dharmacakrako vaMdanA kara bAhubalI rAjA apane nagarameM gaye / ( 376-385) . kevalajJAnakI prApti isa taraha parvatakI taraha svataMtratApUrvaka aura askhalita gatise (jo kahIM nahIM rukatI aisI cAlase ) vihAra (bhramaNa) karanevAle, taraha tarahakI tapasyAoMmeM niSThA-bhakti rakhanevAle, alaga alaga tarahake abhigraha (amuka bAta hogI tabhI bhojana karU~gA, aise niyama ) dhAraNa karanevAle maunI, yavanaDaMba vagairA mleccha dezoMke nivAsI, anArya jIvoMko bhI darzanamAtrase bhadra (sadAcArI) banAnevAle aura upasarga tathA parisaha sahana karanevAle prabhune eka hajAra varasa eka dinakI taraha bitAe / . kramazaH ve vihAra karate hue mahAnagarI ayodhyAke purimatAla nAmaka zAkhAnagara (upanagara) meM aae| usakI uttaradizAke, dUsare naMdanavanake samAna, zakaTamukha nAmaka udyAnameM prabhune praveza kiyaa| aSTama tapa( tIna dinakA upavAsa) kara pratimArUpaseM rahe hue prabhu 'apramatta' nAmaka sAtaveM guNasthAnameM phuNce| phira 'apUrvakaraNa' nAmaka guNasthAnameM ArUDha ho 'savicAra prathaktvavitarka-yukta' nAmaka zukladhyAnakI prathama zreNIko prApta / hue| usake bAda 'anivRtti' nAmaka navA~ aura 'sUkSma sAMparAya nAmaka dasavA~ guNasthAna pAkara kSaNabharameM ve 'kSINakaSAyapanako prApta hue| phira usI dhyAna dvArA kSaNabharameM cUrNa kiehue lobhakA nAza kara, rITheke jalakI taraha ( roThA pAnImeM DAlanese
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritra: pavaM 1. sarga3. Uparase pAnI sApha hojAtA hai, usI taraha ) 'upazAMtakaSAyI he| phira gokyacana atricAra' nAmaka zuklanyAnakI dUsarI aMgIko pAkara va aMtima caraNama, nagamarameM kSINamoha nAmaka vArahaveM guNasthAnameM pahu~ce / isase unake samarmI ghAtikamAMkA (pA~ca jJAnAvaraNIya, cAra darzanAvaragIya aura pA~ca aMtarAyakarma, se caudaha vAnikamAMkA) nAza ho gyaa| isa taraha vrata lenake eka hajAra barasa bInanakaM bAda, phAlguna mahInakI bar3I ekAdazIke dina, caMdra jaba uttarASADhA nakSatra meM pAyA thA taba, sabake samaya, prabhuko trikAla viSaya bAlA (yAnI tInoM kAlAMkI bAteM jisase mAlUma honI hai gamA) kaMvalajJAna prApta hushraa| isa jJAnase nInI lokAMkI bAna hAtha meM rahe hA padArthakI taraha mAlUma hotI hai| usa samaya dizANa prasanna huI, mukhakArI havA calana lagI aura narake jIvoMko bhI eka jagAke lie, mutra huaa| (386-36) usa samaya samI iMdrAMka zrAsana kA~pana lagA mAnoM ve svAmIke kaMcalanAnakA utsava karanekI iMdrAMse preraNA kara raha ho / sabhI devalokaoNmeM madhura. zabdAvAna ghaMTe vajana lagA mAnoM va apane apane devaloka devatAyAMko bulAnakA kAma kara raha haiN| pramuka caraNoM meM jAnakI icchA rakhanevAna saudhamaMdakaM socatehI, rAvaNa nAmakA deva, gajakA rupa dhAraNa kara, tatkAlahI usake pAsa shraayaa| usane apanA zarIra eka lAkha yojanakA banAyA 1 vaha palA zomatA yA mAnAM vaha pramuka darzanaoNkI ikchA rakhanavAlA calanA-phiranA manaparvana hai| apane zarIrakI-baraphaka samAna samaMda kAMtima yaha hAthI cAroM dizAoMmeM caMdanakA kSepa
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RpabhanAthakA vRttAMta 251 karatA ho aisA mAlUma hotA thaa| usake gaMDasthalameMse jharate hue ati sugaMdhita madajalase vaha svargake A~ganakI bhUmiko kastUrIke samUhase aMkita karatA thaa| usake donoM kAna paMkhoMkI taraha hila rahe the; aisA mAlUma hotA thA ki usake kapola-talase marate hue madakI sugaMdhase aMdha bane hue bhauroMke samUhako vaha ur3A rahA thaa| apane kuMbhasthalake tejase usane bAlasUryakA parAbhava kiyA thA / ( yAnI vAlasUrya usake tejake sAmane maMda lagatA thaa|) aura kramazaH golAkAra aura puSTa sUMDase vaha nAgarAjakA anusaraNa karatA thaa| (nAgarAja jaisA lagatA thA / ) usake netra aura dA~ta madhuke samAna kAtivAle the| usakA tAlU tAmrapatra (tAMbekI cahara ) ke samAna thaa| usakI garadana bhaMbhA (DuggI) ke samAna gola aura suMdara thI / zarIrake bIcakA bhAga vizAla thaa| usakI pITha DorI car3hAe hue dhanupake jaisI thii| usakA udara kRza thaa| :: vaha caMdramaMDalake samAna nakhamaMDalase maMDita ( zobhatA) thaa| usakA niHzvAsa dIrgha aura sugaMdhita thaa| usakI karAMgulI (la~DakA agalA bhAga) dIrgha aura calita ( hilatI huI.) thii| usake hoTha, guhya-iMdrI aura pUMcha bahuta bar3e the| donoM tarapha rahe hue sUraja aura cA~dase, jaise meru parvata aMkita hotA hai vaisehI, donoM tarapha laTakate hue do ghaMToMse vaha aMkita thaa| usakI donoM taraphakI DoriyA~ devavRkSake phUloMse guMthI huI thiiN| mAnoM AThoM dizAoMkI lakSmiyoMkI vibhrama-bhUmiyA~ (hiranephiraneke sthAna ) ho vaise soneke patroMse sajAe hue ATha lalAToM aura pATha mukhoMse vaha zobhatA thaa.| mAnoM bar3e parvatoMke
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 3. zikhara hoM aise cha, kucha dede, bar3e aura U~ce pATa pATha dA~ta usake hareka mu~hameM zomata the| usake hareka dA~tapara svAdiSTa (jAyakedAra) aura mApha jAlavAlI eka eka puSkariNI (bAvar3I) thii| vaha hareka varSavara' nAmaka parvataparake naha (gaharI nAla) ke samAna zomatI thii| hareka puSkariNI meM zrATha ATha kamala the; ve aise mAlUma hote the mAnoM jaladeviyoMna jalase bAhara mu~ha nikAne haiN| hareka kamalama pATha pAThabaI patya vApase zomata the mAnoM krIDA karatI huI devAMganAyoMki vizrAma karane ke lie dvIpa (dApU ) ho / hareka patrapara cAra taraha ke aminayoMse yukta alaga alaga pATha nATaka ho rahe the aura hareka nATakama, mAnoM isake RllolakI saMpattivAle mArane hA pase battIsa pAtra (nATaka karanevAle) ! pele uttama ganeMdrapara agale thAmanapara iMdra saparivAra baitthaa| hAthIle chumanyattase usakI nAka Dhaka gii| hAthI, iMdrako usake parivAra sahita vahA~ma lekara calA; vaha aisA mAlUma hotA thA, mAnoM saMpUrNa saudharma devaloka calarahA hai| kramaza: apane zarIrako choTA banAtA huyA, mAnoM pAlaka vimAna ho mese-vaThTha hAthI kSaNamAtra meM una bagIce meM jA pahu~cA, jisako bhagavAnane pavitra kiyA thA / dusara acyuta vagairA iMdra. mI, maiM pahale phuN| maiM paine pahu~cU~ yo mobane hue ani zIghra devatAoM sahita vahA~ zrA pahu~ce / (100-122) samavasaraNa usa samaya vAyukumAra devanabaddapyanako chor3a, samavasaraNa lie eka yojana pRthvI mApha kI meyaccamAra devatAoMna murgacita
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RpabhanAthakA vRttAMta 253 - jalakI varSA kara pRthvIpara chir3akAva kiyA; usase aisA mAlUma huA mAno prabhuke AnekI vAta jAnakara pRthvIne sugaMdhita A~su oMse dhUpa aura arghya uttipta kiyA hai-pheMkA hai| vyaMtara devatAoM ne bhaktisahita apanI AtmAke samAna ucca kiraNoMvAle, sone, mANika aura ratnoMke pattharoMkA pharza bnaayaa| usapara khuzabUdAra pA~ca raMgoMke phUla-jinake vRta (voMr3I) nIcekI tarapha the-phailA die; ve aise jAna par3ate the mAno jamInameMse nikale haiN| cAroM dizAoMmeM unhoMne ratnoM, mANikoM aura soneke toraNa yA~dhe, ve unakI kaThiyoMke samAna mAlUma hote the| vahA~para khar3I kIgaI ratnAdikakI putaliyoMse nikalate hue prativiva eka dUsarI putalIpara girate the, ve aise mAlUma hotethe mAno sakhiyA~ ApasameM gale mila rahI haiN| snigdha iMdranIlamaNiyoMse gar3he hue magaroMke citra, naSTa hue kAmadevake chor3e hue apane cihnarUpI magaroMkA bhrama paidA karate the| vahA~ sapheda chatra aise zobha rahe the mAnoM ve bhagavAnake kevalajJAnase paidA huI dizAoMkI prasannatAkI ha~sI hai| dhvajAe~ pharrA rahI thIM,ve aise mAlUma hotI thIM mAno bhUminebar3e AnaMdase nAcaneke lie apane hAtha U~ce kie haiN| toraNoM ke nIce svastikAdi aSTamaMgaloMke cihna vanAe gae the, ve bali-paTTa(pUjAke lie vanAI gaI vedI) ke samAna mAlUma hote the| vaimAnika devatAoMne samavasaraNake aparake bhAgakA prathama gar3ha ratnoMkA banAyA thA vaha aisA mAlUma hotA thA mAno ratnagirikI ratnamaya mekhalA vahA~ lAI gaI hai| usa gar3ha. para maNiyoMke kaMgUre banAe gae the, ve apanI kiraNoMse AkAzako vicitra raMgoMke vastroMvAlA banAte huese Ana par3ate the|
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 255 ] triSaSTri zalAkA purupa caritraH parva 1. sarga 3. :: madhyameM jyotiSyati devAne sonekA dUsarA gar3ha bnaayaa| vaha unake aMgakI piMDarUpa banIhuI jyotisA mAlUma hotA thaa| usa gar3hapara ratnoMke kaMgUre banAe gae the, ve aise mAlUma hote the mAnoM devatAoM aura asuraoNkI nAriyoMke lie mu~ha dekhanako ratnamaya Aine rakheM haiN| bhuvanapatine bAharI bhAgameM cA~dIkA 'gar3ha banAyA thA, vaha aisA jAna par3atA thA mAnoM bhaktise vatAvya parvata maMDalarUpa (gola) ho gayA hai / usa gar3hapara soneke vizAla kaMgUre banAe gae the, ve devatAoMkI vAvar3iyoMke jalameM moneke kasalase mAlUma hote the| vaha tIna gar3havAlI jamIna, bhuvanapati, jyotiSpati aura vimAnapati kIlakSmI jaise eka eka golAkAra kuMDalase zobhatI hai, vaise suzobhita huii| patAkAoM ke samUhavAle mANikamaya toraNa aise mAlUma ho rahe the, mAnoM ve apanI kiraNAMse dUsarI patAkAe~ banA rahe haiN| hareka gar3hameM cAra cAra daravAje, ve caturvidha dharmake lie krIr3A karaneke jharokhose mAlUma hote the| hareka daravAjepara vyaMtara devatAoM dvArA rakhI huI dhUpadAniyA~, iMdranIlamaNike staMbhoMke samAna, dhue~kI rekhAe~ chor3a rahI thiiN| (421-442) - usa samavasaraNake hareka daravAjepara gar3akI taraha, cAra rattoM aura aMdara soneke kamaloMvAlI vAvar3iyA~ banAI gaI thiiN| dUsare gar3hake IzAna kone meM pramukke vizrAma karaneke lie ekadevachaMda (vedikAke AkArakA AsanavizeSa) banAyA gayA thaa| aMdara prathama gar3hake pUrva dvArameM donoM tarapha, soneke samAna raMgavAle, do vaimAnika devatA, dvArapAla hokara khar3e the|dkssinn dvAra- . meM donoM tarapha, mAnoM eka dUsareke prativitra hoM aise ujjvala,
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . . . "bha0 RSabhanAthakA vRttAMta - [255 vyaMtara devatA dvArapAla bane the| pazcimake daravAjepara, sA~jhake samAna jaise sUraja aura cA~da eka dUsareke sAmane Ate haiM vaisahI, lAla raMgavAle jyotiSka devatA daravAna bane khar3e the| aura uttarake daravAjepara, mAno unnata megha hoM aise, kAle raMgavAle bhuvanapati devatA, donoM tarapha dvArapAla hokara sthita the| (443-48) - . dUsare gar3hake cAroM daravAjoMpara, donoM tarapha kramazaH abhaya pAza:( taruNAstra), aMkuza aura mudgara dhAraNa kie hue, zvetamaNi,zoNamaNi,mvarNamaNi aura nIlamaNike samAna kAMtivAlI aura Upara kahA gayA hai vaise cAroM nikAyoM (jAtiyoM) kI jayA, vijayA, ajItA au aparAjitA nAmakI do do deviyA~ pratihAra (darabAna ) kI taraha khar3I thiiN| (446-50) ... aMtima bAharake gar3hake cAroM daravAjoMpara,-tubarU dhArI, khaTvAMga (hathiyAra-vizeSa ) dhArI, manuSyoMke mastakoMkI mAlA dhAraNa karanevAle, aura jaTA-mukuTavAle, inhIM nAmoMvAle, cAra devatA darabAnakI taraha khar3e the| (451) . samavasaraNake vIcameM vyaMtaroMne eka tIna kosa UMcA caityavRkSa banAyA thA, vaha mAno tIna ratnoM (jJAna, darzana aura cAritra kaMpI ratnoM) ke udayake samAna mAlUma hotA thA, aura usa vRkSake nIce vividha-ratnoMkI eka pITha (Asana) banAI thI, aura usa pIThaparaM anupama maNiyoMkAchaMdaka (vedikAke AkArakA Asana) banAyA thaa| chaMdakake bIcameM pUrva dizAkI tarapha, lakSmIkA sAra ho aisA pAdapITha (pA~va rakhanekI jagaha) sahita ratnoMkA siMhAsana banAyA thA aura usapara tIna lokake svAmIpanake cihnoMkesamAna ujjvala tInachatra race the| siMhAsanake donoM tarapha do yakSa hAthoMmeM
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 3. - camara lekara khar3e the; camara aise mAlUma hote the mAnoM hRdayameM bhakti nahIM samAI thI isalie vaha bAhara nikala AI aura usIke ye samUha haiM ! samavasaraNa cAroM daravAjApara anokhI kA~ti samUhavAle dharmacakra (pratyeka daravAjepara eka dharmacakra) sone kamaloMmeM rakhe the| dUsarI bAta bhI lo karanI thI,vyatarona ve sabhI kii| kAraNa sAdhAraNa samavasaraNameM vehI adhikArI haiN| (452-45) saveraka samaya cAroM tarahaka, karor3oM devatAoMke sAtha pramu samavasaraNa meM praveza karanako cle| usa samaya devatA hajAra pattoMvAle sone no kramala banAkara kramaza: prabhuke Age rakhane lge| unake do do kamalopara svAmI para rakhane lage aura devatA, jyoMhI pramuke paira agale kamaloMpara par3ate the tyoMhI pichale kamala Age rakha dete the| jagatpatina pUrvake dvArase samavasaraNameM praveza kiyA, caityavRkSakI pradakSiNA kI aura phira ve tIrthako namaskAra kara sUrya jaise pUrvAMcalapara car3hatA hai vaisa,jagatake moharUpI aMdhakArakA nAza karane ke lie, pUrvAbhimukha (pUrva dizAkI tarapha mu~ha yAle) siMhAsanapara ArUr3ha huga-baiThe / nava vyatana dUsarI tIna dizAoMmeM, ratnoMke tIna siMhAsanAMpara pramukI ratnamaya tIna prati. mAe~ sthApita kI / yadyapi devatApamuke aMgUThekI pratikRti (nakala) bhI yathAyogya karane lAyaka nahIM hai, tathApi pramuke pratApasehI / pramukI pratimAe~ yathAyogya (graha) banI thii| pramuka mastaka (pratimAoMke mastakoM sahita cAroM tarapha zarIrakI kAMtikA maMDala (bhAmaMDala ) pragaTa huaa| isa mahalakaM tenake sAmane sUryamaMDalakA taMtra khadyota (jugan ) ke samAna mAlUma hotA thaa| meva
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [257 samAna gaMbhIra svaravAlI duMdubhi AkAzameM bajane lagI, usakI pratidhvanise cAroM dizAe~ gUMja utthiiN| prabhuke nikaTa eka ratnamaya dhvaja thA, vaha aisA zobhatA thA mAnoM dharmane yaha saMketa karaneke lie, ki duniyAmeM yehI eka prabhu haiM, apanA eka hAtha U~cA kiyA hai| (456-468) . .. aba vimAnapatiyoMkI striyA~ pUrvadvArase AI, tIna pradakSiNA de, tIrthaMkara aura tIrthako namaskAra kara, prathama gar3hameM sAdhusAdhviyoMke lie jagaha chor3a, unakI jagahake agnikone meM khar3I rhiiN| bhuvanapati, jyotiSka,aura vyaMtaroMkI khiyA~ dakSiNa dizAke dvArase praveza kara kramazaH vimAnapatiyoMkI striyoMke samAna vidhi kara naiRtya konemeM khar3I rhiiN| bhuvanapati,jyotiSka aura vyaMtara devatA pazcima dizAke dvArase praveza kara, UparakI taraha vidhi kara vAyavya dizAmeM vaitthe| vaimAnika devatA, tathA puruSa aura striyA~ uttara dizAke dvArase praveza kara pUrva vidhike anusAra IzAna dizA meM baitthe| vahA~ pahale Ae hue alpa RddhivAle, pIche AnevAle bar3I RddhivAloMko namaskAra karate aura pIche AnevAle pahale Ae huoMko namaskAra karake Age jaate| prabhuke samavasaraNameM kisIke lie roka na thI, koI vikathA na thI, virodhiyoM meM bhI paraspara vaira nahIM thA aura kisIko kisIkA Dara nahIM thaa| dUsare gar3hameM tithaMca Akara baiThe aura tIsare gar3hameM sabake vAhana rhe| tIsare gar3hake bAharake bhAgameM kaI tiryaMca,manuSya aura devatA Ate jAte dikhAI dete the| (.466-477) isa taraha samavasaraNakI racanA honeke bAda saudharma kalpakA iMdra hAtha jor3a, jagatpatiko namaskAra kara, romAMcita ho, 17
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 3 isa taraha stuti karane lagA, he svAmI ! kahA~ zrApa guNoMke parvata aura kahA~ maiM buddhikA dridrii| phira bhI bhaktine mujhe atyaMta vAcAla banA diyA hai, isalie maiM ApakI stuti karatA huuN| he jagatpati ! jaise ratnoMse ratnAkara zobhatA hai vaisehI zrApa anaMta jJAna-darzana-vIryake AnaMdase zobhate haiN| he deva !isa bharatakSetrameM bahuta samayase dharma naSTa ho gayA hai, usa dharmarUpI vRkSako punaH utpanna karaneke lie Apa vIjake samAna haiN| he prabho !Apa ke mahAtmyakI koI avadhi (sImA) nahIM hai; kAraNa apane sthAnameM rahe hue anuttara vimAnake devatAoMke saMdehoMko yahA~ baiThe hue bhI Apa jAnate haiM aura miTAte haiM / mahAna RddhivAle aura kAMtise prakAzamAna ina sabhI devatAoMko svagoM meM rahane__ kA jo saubhAgya milA hai vaha ApakI bhaktihIkA alpa phala hai| mUrkha AdamIko graMthakA adhyayana (par3hanA) jaise duHkhake lie hotA hai vaisehI jina manuSyoMke manameM ApakI bhakti nahIM hai unake bar3e bar3e tapa bhI vyartha kAyaklezake lie hI hote haiM / he prabho! ApakI stuti karanevAle aura niMdA karanevAle donoMpara Apa samAna bhAva rakhate haiM, paraMtu acaraja isa vAtakA hai ki donoMko zubha aura azubha phala alaga alaga milatA hai| he nAtha ! mujhe svargakI lakSmIse bhI saMtopa nahIM hai, isase maiM mA~gatA hU~ ki mere hRdayameM ApakI akSaya (kamI nAza na honevAlI) aura apAra bhakti ho|" iMdra isa taraha stuti kara, phirase namaskAra kara naranArI aura deva-devAMganAoMse Age, (prabhuke sAmane hAtha jor3a kara baiThA / (178-487)
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [256 marudevIko kevalajJAna aura mokSakI prApti udhara ayodhyA nagarImeM vinayI bharata cakravartI saverehI marudevI mAtAko namaskAra karane gyaa| apane putra ke virahameM rAta-dina rote rahanese unakI A~khoM meM nIlI (A~khoMkA eka roga) roga ho gayA thA, isase unakI A~khoMkI jyoti jAtI rahI thI,-ve dekha nahIM sakatI thIM, isIlie "yaha ApakA bar3A potA Apake caraNakamaloMmeM namaskAra karatA hai| kahakara bharatane namaskAra kiyaa| svAminI marudevIne bharatako asIsa dii| phira unake hRdayameM zoka samAtA na ho isa taraha unhoMne isa taraha bolanA AraMbha kiyA, "he pautra bharata !merA beTA RSabhadeva, mujhe, tujhe, pRthvIko, prajAko aura lakSmIko tinakekI taraha chor3akara akelA calA gayA, phira bhI isa marudevIko mauta nahIM aaii| mere putrake mastakapara cA~dakI cA~danIke jaisA chatra rahatA thA, vaha (sukha) kahA~ ? aura aba chatrarahita honese sAre aMgako saMtApa pahu~cAnevAle sUryakI dhUpa usako lagatI hogI, vaha (duHkha) kahA~ ? pahale vaha suMdara cAlavAle hAthI vagairA vAhanoM para savAra hokara phiratA thA aura aba musAphirakI taraha paidala calatA hai| pahale mere putrapara vArAMganAe~ ca~vara DulAtI thIM aura aba vaha DAMsa, macchara AdikI pIr3A sahana karatA hai| pahale vaha devatAoMke lAe hue divya AhArakA bhojana karatA thA aura Aja abhojanake samAna bhikSA-bhojana karatA hai / pahale vaha mahAna RddhivAlA, ratnoMke siMhAsanapara baiThatA thA aura Aja geMDekI taraha Asana-rahita rahatA hai| pahale vaha nagararakSakoM aura zarIrarakSakoMse rakSita nagarameM rahatA thA aura aba siMha Adi zvApadoM (hiMsaka
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 1. sarga 3. pazuoM) se bhare hue vanameM rahatA hai / amRtarasake samAna divyAMganAoMke gAyana sunanevAle usake kAnoMmeM Aja suIke samAna cubhanevAlI soMkI phUtkAra sunAI detI hai / kahA~ usakI pUrva sthiti aura kahA~ vartamAna sthiti ? hAya ! merA putra kitanA duHkha saha rahA hai ! jo kamalake samAna komala thA vaha varSAke jalakA upadrava sahana karatA hai ! hemaMta RtumeM araNyakI(jaMgalI) mAlatIkI velakI taraha himapAtake (varapha giraneke ) kleza lAcAra hokara sahatA hai aura garamIke mosamameM vanavAsI hAthIkI taraha sUrajakI ati dAruNa ( bahuta teja dhUpase ) kiraNoMse adhika kaSTa sahana karatA hai| isa taraha merA putra vanavAsI bana, AzrayahIna sAdhAraNa manuSyakI taraha akelA phiratA hai aura duHkha uThAtA hai| aise duHkhase ghabarAe hue putrako, maiM hara samaya apanI A~khoMke sAmane ho vaise, dekhatI huuN| aura sadA ye bAteM kaha kahakara tume bhI dukhI banAtI huuN| (488-504) . isa taraha ghabarAI huI marudevI mAtAko dekha, bharata rAjA hAtha jor3a amRtake samAna vANImeM bolA, "he devI ! dhIrajake parvata samAna, vanake sArarUpa aura mahAsatva (bahuta bar3I tAkata vAle) manuSyoMke ziromaNi mere pitAkI mAtA hokara Apa isa taraha duHkha kyoM karatI haiM ? isa samaya pitAjI saMsAra-samudrako tairaneke lie prayatna kara rahe haiN| aise samayameM unhoMne hamArA, hameM galemeM ba~dhI huI zilAke samAna samajha kara, tyAga kiyA hai| vanameM vihAra karanevAle unake sAmane. hiMsaka pazu bhI pattharakI mUrtike samAna ho jAte haiM ve unako koI bhI takalIpha nahIM pahuMcA sakate / bhUkha, pyAsa aura saradI-garamI to pitAjI
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RpabhanAthakA vRttAMta [261 ko kamAkA nAza karane meM madadagAra ho rahe haiN| agara Apako merI bAtapara vizvAsa na ho to, thor3ehI samayameM Apa jaba apane putrake kevalajJAnake utsavakI bAta suneMgI tava vizvAsa ho jaaegaa| (505-510) usI samaya cobadArane bharata mahArAjako yamaka aura zamaka nAmaka puruSoMke AnekI sUcanA dii| unameMse yamakane bharata-rAjAko praNAma kara nivedana kiyA, "he deva ! Aja purImalatAla nagarake zakaTAnana udyAnameM yugAdinAthako kevalajJAna utpanna huA hai| aisI kalyANakArI bAta nivedana karate mujhe mAlUma hotA hai ki bhAgyodayase ApakI abhivRddhi ho rahI hai|" zamakane U~cI AvAjameM nivedana kiyA, "ApakI AyudhazAlAmeM abhI cakraratna utpanna huA hai|" sunakara bharata rAjA thor3I derake lie isa ciMtAmeM par3e ki udhara pitAjIko kevalajJAna huA hai aura idhara cakraratna utpanna huA hai, pahale mujhe kisakI pUjA karanI cAhie ? magara kahA~ jagatako abhaya denevAle pitAjI ! aura kahA~ prANiyoMkA nAza karanevAlA cakra ! isa taraha vicAra kara unane pahale pitAjIphI pUjA karaneke lie jAnekI taiyArI karanekI AjJA dI, yamaka aura zamakako bahutasA inAma dekara vidA kiyA aura phira marudevI mAtAse nivedana kiyA, "devI! Apa sadA karuNavANImeM kahA karatI thIM ki merA bhikSA-AhArI aura ekAkI putra duHkhakA pAtra hai; magara aba ve tInalokake svAmI hue haiN| unakI sampatti dekhie|" aisA kahakara unako hAthIpara savAra kraayaa| (511-516)
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ 262 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritra: parva 1. sarga 3. . pIche mUrtimAna lakSmI ho vaise sone, ratnoM aura mANikake AbhUSaNavAle ghor3e, hAthI, ratha aura paidala le bharata mahArAna ravAnA hue / apane AbhUSaNoMkI kAMtise jaMgama (calate-phirate) toraNakI racanA karanevAlI senA sahita calate hue bharata mahArAjane dUrase UparakA ratnamaya gar3ha dekhA aura marudevI mAtAse kahA, "he devI! vaha dekhie deviyoM aura devatAoMne prabhuke samavasaraNakI racanA kI hai| pitAjI caraNakamalakI sevAse AnaMdita devatAoMkA vaha laya-jayakArazabda sunie| he mAtA! mAno prabhukA baMdI (mATa) ho vaisa gaMbhIra aura madhura zabdoM se AkazameM bajatA huA duMdumi AnaMda utpanna karatA hai| svAmIke caraNoM meM baMdanA karanevAle devatAoMke vimAnoMmeM hotI huI dhuMghanoMkI AvAja hama suna rahe haiN| svAmI ke darzanoMse harSita hue devatAoMkA, meghakI garjanAke samAna yaha siMhanAda AkAzameM ho rahA hai / tAla, svara aura rAga sahita (pramuguNoMse) pavitra banI huI gaMdhatroMkI gIti prabhukI vANIko dAsI ho vaise hamako AnaMda denI hai|" (530-527) . bharatakI bAtoM se utpanna hue, AnaMdAzrunoMse mandevImAtA kI A~khoMke nAle isI taraha kaTa gae jisa taraha pAnI ke pravAhase kocar3ha ghula jAtA hai| isase unhoMne apane putrakI atizayasahita tIrthaMkarapanakI lakSmI nijA~khAle dekhii| usake darzanase upaje hue AnaMdameM, mandevImAtA, lIna ho gii| tatkAladdI samakAlameM apUrvakaraNake kramase ApakoNImeM Anada ho, ATha kamAko kSINa kara, manadevI mAtAne kevalajJAna pAyA, aura (isI samaya zrAyuke pUrNa honese) aMtakRtavalI ho, hAthIpara baTa baiThe hI
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [263 avyayapada-mokSa paayaa| isa avasarpiNI kAlameM marudevI mAtA prathama siddha huiiN| devatAoMne unake zarIrakA satkAra karake use kSIrasAgarameM ddaalaa| tabhIse isa lokameM mRtakakI pUjA AraMbha huii| kahA hai ki,- "yatkurvati mahAMto hi tadAcArAya kalpate / " [mahApuruSa jo kAma karate haiM vaha AcAra-rivAja mAna liyA jAtA hai|] bharatakRta-stuti mAtA marudevIko mokSa pAyA jAna bharata rAjA aise zoka aura harSase vyApta ho gae jaise bAdaloMkI chAyA aura sUrajakI dhUpase mizrita zaradaRtukA samaya (dina ) ho jAtA hai| phira bharatane, rAjyacihnakA tyAga kara, parivAra sahita paidala calakara uttara dizAke dvArase samavasaraNameM praveza kiyaa| vahA~ cAroM nikAyake devoMse ghire hue aura dRSTirUpI cakorake lie caMdramAke samAna prabhuko dekhaa| bhagavAnakI tIna pradakSiNA de,praNAma kara, jur3e hue hAtha mastakapara rakha cakravartIne isa taraha stuti karanA AraMbha kiyA, (528-537) he sAre saMsArake nAtha, ApakI jaya ho! he duniyAko abhaya denevAle ApakI jaya ho! he prathama tIrthaMkara, he jagatako tAranevAle ApakI jaya ho ! Aja isa avasarpiNImeM janmehue loka-rUpI kamalake lie sUrajake samAna prabho ! tumhAre darzanase merA aMdhakAra dUra huA hai aura mere lie saverA huA hai| he . nAtha ! bhavyajIvoMke manarUpI jalako nirmala karanekI kriyAmeM
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264.] triyaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga3. kataka (nirmalI) ke cUrNa jaisI ApakI vANIkA jaya-jayakAra ho! he karaNAke kSIrasAgara ! jo Apake zAsanarUpI mahArathameM pAlr3ha hote haiM unake lie mokSa dUra nahIM rahatA / he deva ! he niSkAraNa jgtbN| hama sAkSAta yApakaM darzana kara sakate hai, isalie isa saMsArako hama monase bhI adhika mAnate haiN| he svAmI! isa duniyAmeM bhI hameM, nizcala netroM dvArA Apake darzana ke mahAnaMdarUpI maranemeM (snAna karanese) mocamukhake svAdakA anumatra hotA hai| he nAtha | rAgadveSa aura kayAyAdi zatruoM dvArA bA~bahue isa saMsArako zrApa, amaya-dAna denevAle aura baMdhanase chADAnevAle haiN| hajagatpate ! zrApa tatva banAte haiM, mArga batAte haiM aura saMsArakI rakSA karate haiM, taba isameM vizeSa meM Apase kyA mA~D ? lo aneka taraha ke upavAsa aura lar3AiyoMse eka dasaraMke gA~voM aura dezakohInanavAne rAjA hai.ve sabhI zrApanameM mitramAva dhAraNa kara ApakI samAna baiThe hai| zrApakI parSadAmeM AyA huA yaha hAthI apanI mUMDase kemarI-siMhake kara (paMje) ko khIMcakara usase bAra bAra apane kuMma alako nujAtA haiN| yaha mahiSa maiMmA) dusaraM mahipakI taraha lehame bAra bAra apanI jIma dvArA isa hinahinAtaM ghor3ako cATatA hai| khelase - apanI pUMchako hilAtA yaha mRga, U~ce kAna kara aura sara mukA apanI nAkase isa bAyakA mu~ha navanA hai| yaha taruNa mArjAra (dillI) aAga-pIcha aura pAsa-yAsameM phirate hue cUhoMke baccoMko apane baccoM kI taraha pyAra karatI hai| yaha mujaMga (maoNpa) kuMDalIkara, ina nakulake pAsa mitrakI taraha nirbhaya banA baiThA hai| he deva ! ye dUsare prANI mI-jonadA ApasameM baira rakhanevAle haiM
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta. [ 265 yahA~ nirvaira hokara baiThe haiN| isakA kAraNa ApakA atula prabhASahI hai|" ( 538-552) bharata rAjA isa taraha jagatpatikI stuti karakramazaH pIche haTa svargapati iMdrake pIche jA baitthe| tIrthanAthake prabhAvase usa yojanamAtra jagahameM karor3oM prANI kisI tarahakI takalIphake bagaira vaiThe hue the| bhagavAnakI dezanA usa samaya sabhI bhASAoMko sparza karanevAlI, paiMtIsa atizayoMvAlI aura yojanagAminI vANIse prabhune isa taraha dezanA ( upadeza) denI zurU kI- "Adhi, vyAdhi, jarA aura mRtyurUpI saiMkar3oM jvAlAoMse bharA huA yaha saMsAra sabhI prANiyoM ke lie dahakatI huI Agake samAna hai| isalie vidvAnoMko ( samajhadAroMko ) thor3AsA pramAda bhI nahIM karanA cAhie; kAraNa, rAtahIke vakta musAphirI karane lAyaka marudezameM kauna aisA ajJAnI hogA jo pramAda karegA ? (musAphirI na karegA ?) aneka yonirUpI AvatoM (bha~varoM) se kSubdha bane hue saMsArarUpI. samudra meM bhaTakate hue prANiyoMko uttama ratnakI taraha isa manuSyajanmakA prApta honA durlabha hai| dohada' pUrNa honese . 1-kiMvadaMti hai ki-pahale kaI phaladAra vRkSa aise hote the, jo bar3e honepara bhI tabataka nahIM phalate the jaba taka unake tanemeM kisI aisI strIkA para nahIM lagatA thA jisakI pahalI saMtAna putra ho; aura jisako prasavavedanA adhika nahIM huI ho| isI vAtako vRkSakA dohadapUrNa honA kahA jAtA thaa|
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 1. sarga 3. jaise vRkSa phalayukta hotA hai vaisehI paralokakA sAdhana karanese manuSya-janma saphala hotA hai| isa saMsArameM zaTha logoMkI vANI jaise prAraMbhameM mIThI aura aMta meM kaha phala denevAlI hotI hai, vaisehI viSaya-vAsanA vizvako Thagane aura duHkha denevAlI hai| bahuta U~cAIkA pariNAma jaise giranA hai vaisehI saMsArake aMdarake sabhI padArthoM ke saMyogakA aMta viyogameM hai| isa saMsArameM sabhI. prANiyoMke dhana, yauvana aura zrAyu paraspara spA karate ho aise jaldI AnevAle aura nAzamAna haiN| marudezameM jaise svAdiSTa jala nahIM hotA vaisehI, saMsArakI cAroM gatiyoM meM sukhakA leza bhI nahIM hotA / kSetra-doSase duzva pAta hue aura paramAdhArmikoM ke dvArA satAe hupa nArakI nIvoMko to mugna hohI kase sakatA hai ? (yAnI unheM kabhI mukhna nahIM hotA) saradI, havA, garamI aura pAnI isI taraha vadha, baMdhana aura bhUkha ityAdise aneka tarahakI takalIpha uThAte hupa niyaMcoMko bhI kyA mukha hai ? garbhavAsa, bImArI,bur3hApA, daridratA aura mautase honevAle duHkhameM sane hue manuSyoMko bhI kahA~ mukha hai ? ApasI dveSa, asahiSNutA, kalaha tathA cyavana vagairA duHkhAMsa devatAoMko bhI mukha nahIM miltaa| to bhI jala lesa nIcI jamInakI tarapha bahatA hai vaisehI prANI bhI ajJAnase bAra bAra isa saMsAraddIkI tarapha jAte haiN| isalie he cetanAvAna (jJAnavAna) bhavyajano ! jaise dUdha pilAkara sarpakA popaNa karate hai vahI, tuma manuSya janmase saMsArakA poSaNa mata kro| he vikriyoM ! isa saMsArameM rahanase aneka taraha ke duHkha hote hai, una sabakA vicAra karakaM saba tarahase mukti pAne: kA yatna karo / saMsAramaM narakake duHkha jamA, garmabAsakA duHkha
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [267 hotA hai, vaisA mokSameM kabhI bhI nahIM hotaa| kuMbhIke bIcameMse khIMce jAnevAle nArakI jIvoMkI pIr3Ake samAna prasavavedanA mokSameM kabhI bhI nahIM hotii| aMdara aura bAhara DAle hue kIlakA~ToMke samAna pIr3Ake kAraNarUpa Adhi-vyAdhi mokSa meM nahIM hotii| yamarAjakI agradUtI, saba tarahake tejako curAnevAlI tathA parAdhInatA paidA karanevAlI jarA ( vRddhAvasthA) bhI vahA~ bilakula nahIM hotii| aura nArakI, tiryaMca, manuSya aura devatAoMkI taraha saMsArameM bhramaNa karanekI kAraNarUpa mauta bhI vahA~ nahIM hotii| vahA~ mokSameM to mahA AnaMda, advaita aura avyaya sukha, zAzvatarUpa aura kevalajJAna-sUryase akhaMDa jyoti hai| hamezA jJAna, darzana aura cAritrarUpI tIna ujjvala ratnoMko pAlanevAle (dhAraNa karanevAle) puruSahI mokSako prApta kara sakate haiM / (553-577) jJAna __"jIvAdi tatvoMkAsaMkSepameM yA vistArase yathArtha jJAna hotA hai, usako samyagjJAna kahate haiN| mati, zruta, avadhi, manaHparyaya aura kevala isa kramase jJAna pA~ca tarahakA hai| usameM se jo avaprahAdika bhedoMvAlA tathA dUsare bahugrAhI, abahugrAhI bhedoMvAlA aura joiMdriya-anidriyase utpanna honevAlA jJAna hai use matijJAna kahate haiN| jo pUrva, aMga, upAMga aura prakIrNaka sUtra-prathoMse vistAra pAyA huA aura syAt zabdase lAMchita(suzobhita)aneka prakArakA jJAna hai use zrutajJAna kahate haiN| jo devatA aura nArakI. jIvoMko janmase utpanna hotA hai use avadhijJAna kahate haiN| yaha
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___268 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 3. daya aura upazama lakSaNavAlA hai| aura dUsaroMke (manuSyoM va tiryaMcoMke ) zrAzrayase isake chaH bheda hote haiN| (nisase dUsare prANiyoMke manakI bAta jAnI jAtI hai use manaHparyayanAna kahate haiN|) manaHparyayajJAnake Rjumati aura tripulamati aise do bheda hote haiN| unameMse vipulamanikI vizuddhi aura agranipAtapanase vizeSatAjAnanA caahie| jo samasta dravya-paryAyake viSayavAlA hai, vizvalocanake samAna anaMta hai, eka hai aura iMdriyoMke viSaya vinAkA hai vaha kevalanAna kahalAtA hai / (57-584) samyaktva zAstroMmeM kahe huetatvoMmeM maci honA samyazraddhA kahalAtI hai|vh zraddhA svabhAvase aura gumke upadezase prApta hotI hai, (585) [samyak zraddhAkohI samyaktva yA samyakadarzana kahate haiN|] isa anAdi anaMta saMsArake cakkara meM phirate hue prANiyoMmeM bAnAvaraNI, darzanAvaragI, vedanI aura aMtarAya nAmake kramAMkI utkRSTa sthiti tIsakoTAkoTi sAgaropamakI hai gotra va nAmakramakI sthiti bIsakoTAkoTi sAgaropamakI hai; aura mohanIya karmakI sthiti sattara (70) koTAkoTi sAgaropamakI hai| anukramase phalakA anubhava (upamoga) karake sabhI karma, parvatase nikalI huI nadImeM TakarAte TakarAte patthara jaise gola ho jAte haiM usI nyAyase,apane zrApa taya ho jAte haiN| isa taraha kSaya hone hue karmakI anukramase unnIsa, unnIsa aura unahattara koTAkoTi sAgaropama takakI sthiti kSaya hotI hai aura ekakoTAkoTi sAgaropamase kucha kama sthiti vAkI rahatI hai nava prAgI yathApravRttikaraNadvArA
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [266 graMthIdezako prApta hotA hai| duHkhase (vahuta kaThinatAse ) bhede jA sakeM aise rAgadveSake pariNAmoMko graMthIdeza kahate haiN| vaha graMthI kAThakI gA~ThakI taraha duruccheda (bahuta muzakilase kaTanevAlI) aura bahuta majabUta hotI hai| jaise kinArepara AyA huA jahAja vAyuke vegase vApasa samudra meM calA jAtA hai vaisehI rAgAdikase prerita kaI jIva graMthIko bhede vinAhI graMthIke pAsase lauTa jAte haiN| kaI jIva, mArgameM rukAvaTa Anese jaise saritAkA jala ruka jAtA hai vaisehI, kisI tarahake pariNAma vizeSake vagairahI vahIM ruka jAte haiN| kaI prANI, jinakA bhaviSyameM bhadra (kalyANa) honevAlA hotA hai, apUrvakaraNa dvArA apanA vala prakaTa karake durbhedya graMthIko usI taraha zIghrahI bheda dete haiM jisa taraha bar3e (kaThina) mArgako tai karanevAle musAphira ghATiyoMke mArgako lA~gha jAte haiN| kaI cAra gativAle prANI anivRttikaraNa dvArA aMtarakaraNa karake mithyAtvako virala (kSINa) karake aMtarmuhUrtamAtrameM samyakadarzana pAte haiN| yaha naisargika (svAbhAvika ) samyak zraddhAna kahalAtA hai| guru-upadezake Alavana (sahAre) se bhavyaprANiyoMko jo samyaktva utpanna hotA hai vaha guruke adhigamase (upadezase)huA samyaktva kahalAtA hai / (586-568) samyaktvake aupazamika, sAsvAdana, kSAyopazamika, vedaka aura kSAyika aise pA~ca bheda hai| jisakI karmagraMthI bhida gaI hai aise prANIko, jisa samyaktvakA lAbha prathama aMtarmuhUrtamAtrake lie hotA hai use aupazamika samyaktva kahate haiN| isI taraha upazama zreNIke yogase jisakA moha zAMta huA ho aise dehI (zarIradhArI AtmA) ko mohake upazamase ( jo samyaktva)
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 ] tripaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 1. sarga 3. - utpanna hotA hai vaha bhI aupazamika samyaktva kahA jAtA hai| samyaktva bhAvakA tyAga karake mithyAtvakI ora jAnevAle prANIko, anaMtAnubaMdhI kapAyake udaya honese utkarSase chaHprAvalI (samayakA eka bhAga) taka aura jaghanyase eka samaya (samayakA eka bhAga) taka samyaktvakA pariNAma rahatA hai, vaha sAsvAdana samyaktva kahalAtA hai| mithyAtva mohanIke kSaya aura upazamase jo samyaktva hotA hai vaha kSayopazamika samyaktva kahalAtA hai; yaha samyaktvamohanIke pariNAmavAle prANIko hotA hai| jo kSapaka-bhAvako prApta huA hai, jisakI anaMtAnubaMdhI kapAyakI caukar3I kSaya ho gaI hai,jisakI mithyAtva mohanI aura samyaktva mohanI acchI taraha kSaya ho gaI hai, jo kSAyaka samyakttrake sammukha huA hai aise, aura samyaktva mohanIke aMtima aMzakA bhoga karanevAle prANIko vedaka nAmakA cauthA samyaktva prApta hotA hai| sAtoM prakRtiyoMko (anaMtAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, loma, samyaktva mohanI, mizra mohanI aura mithyAtva mohanI ina sAta prakRtiyoMko) kSINa karanevAle aura zubhabhAvoMvAle prANIko kSAyika nAmakA pA~cavA~ samyaktva prApta hotA hai| (566-607). samyaktva guNase rocaka, dIpaka aura kAraka tIna prakArakA hai| zAstrokta(zAstroMmeM kahe hue)tattvameM, hetu aura udAharaNa: __ ke binA jo dRr3ha vizvAsa utpanna hotA hai use rocaka samyaktva kahate haiN| jo dasareke samyaktvako pradIpta karatA hai use dIpakasamyaktva kahate haiM aura jo saMyama tathA tapa vagairAko utpanna
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ . bha. RSabhanAthakA vRttAMta . [271 karatA hai use kAraka samyaktva kahate haiN| vaha samyaktva zama, saMvega, nirveda, anukaMpA aura AstikatA ina pA~ca lakSaNoM se acchI taraha pahacAnA jAtA hai| jisameM anaMtAnubaMdhI kaSAya. kA udaya nahIM hotA use zama kahate haiM; samyak prakRtise kaSAyake pariNAmoMko dekhanekA nAma bhI zama hai| karmake pariNAmoM aura saMsArakI asAratAkA vicAra karate hue viSayoM meM jo vairAgya hotA hai usako saMvega kahate haiM / saMvegabhAvavAle puruSako, vicAra AtA hai ki saMsArakA nivAsa kArAgraha (jelakhAnA) hai aura kuTuMbI baMdhana haiN| isa vicArahIko nirveda kahate haiN| ekeMdriya Adi sabhI prANiyoMko saMsArasAgarameM DUbanese jo duHkha hotA hai use dekhakara manameM jo AdratA (dayA, unake duHkhase manameM jo duHkha) hotI hai aura usako miTAneke lie jo yathAzakti pravRtti kI jAtI hai use anukaMpA kahate haiN| dUsare tattvoMko sunate hue bhI Ahat ( arihaMtake kahe hue) tattvoMmeM jo pratipatti ( gaurava yA vizvAsa ) rahatI hai use AstikatA kahate haiN| isa taraha samyakadarzanakA varNana kiyA gayA hai| usakI prApti thor3I derake lie honepara bhI pUrvakA jo matiajJAna hotA hai vaha naSTa hokara matijJAnake rUpameM badala jAtA hai; zruta-ajJAna hotA hai vaha zrutajJAna ho jAtA hai aura vibhaMgajJAna naSTa hokara avadhijJAna ho jAtA hai / (608-616) . cAritra sabhI sAvaghayogoMko (aise kAmoMko jinase koI hiMsA . 1-iMdriyoMkA saMyama / 2-vairaagy| -bhAsakti rahita / 4-dayA
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ __272 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 3. ho) chor3anekA nAma cAritra hai| vaha ahiMsAdi vratoMke bhedase pA~ca prakArakA hai| ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha ye pA~ca vrata pA~ca bhAvanAoMse yukta honese mokSake kAraNa hote haiN| pramAda (asAvadhAnI ) ke yogase trasa aura sthAvara jIvoMke prANoMko nAza na karanA ahiMsAvata kahalAtA hai| priya, hitakArI aura satya vacana bolanA sunRta (satya) vrata kahalAtA hai; apriya aura ahitakArI satyavacanako bhI asatyake samAnahI samajhanA caahie| adatta (na dI huI) vastuko grahaNa na karanA asteya yA acArya vrata kahalAtA hai| kAraNa, "bAhyaprANA nRNAmartho haratA taM hRtA hi te|" [dhana manuSyake bAharI prANa haiM isase jo kisIkA dhana letA hai vaha usake prANahI letA hai ] divya (vaikriya) aura audArika zarIrase abrahmacaryasevanakA-mana, vacana aura kAyAse; karane, karAne aura anumodana karanekA tyAga karanA brahmacaryavrata kahalAtA hai| isake aThAraha bheda haiN| sabhI cIjoMse mUrchA (moha.) kA tyAga karanA aparigrahavata kahalAtA hai| kAraNa, mohase na honevAlI vastumeM bhI cittakA viplava hotA hai-(jo bAta honevAlI nahIM hai usake lie bhI manameM vyAkulatA hotI hai|) yatidharmasemeM anurakta yatIMdroMke lie ( ina pA~coM vratoMko) sabase (yAnI pUrI tarahase pAlanA) zrI gRhasthoMke lie dezase (kucha chUTa rakhakara pAlanA ) cAritra kahA hai| (620-627) . pA~ca aNuvrata, tIna guNavata aura cAra zikSAvrata milAkara
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ . ... .. bha. RSabhanAthakA vRttAMta [273 gRhasthoMke lie bAraha vrata haiN| ye samyaktvake mUla haiN| paMgu, kor3hI aura kUriNatva (aMgakA avyavasthita) honA hiMsAkA phala hai|islie buddhimAna puruSoMko saMkalpase (irAdApUrvaka) niraparAdha (begunAha trasa jIvoMkI) hiMsA karanekA tyAga karanA caahie| manamanatva, kAhalapana (mu~hakA eka roga), mUkatA (gUMgApana), aura mukharoga, inako jhUThake phala jAna, kanyA saMbaMdhI jhUTha vagairA pA~ca asatyoMko chor3a denA caahie| kanyA, gAya aura bhUmi saMbaMdhI jhUTha bolanA, dharohara dabAnA aura jhUThI sAkSI denA ye pA~ca sthUla ( moTe) asatya kahalAte haiN| durbhAgya, preSyatA, (kAsidakA kAma) dAsatA, aMgakA chidanA aura daridratA, inako adattAdAnakA phala jAna sthUla cauryakA tyAga karanA caahie| napuMsakatA, aura iMdriyake chedako abrahmacaryakA phala jAna, buddhimAna puruSako svastrImeM saMtoSa aura parastrIkA tyAga karanA caahie| asaMtoSa, avizvAsa, AraMbha aura duHkha, ina sabako parigrahakI mUcchAkA (tIvra icchAkA) phala jAna parigrahakA pramANa karanA caahie| (ye pA~ca aNuvrata kahalAte haiN)| dazoM dizAoMmeM nirNaya kI huI sImAse Age na jAnA, digavata nAmaka pahalA guNavrata kahalAtA hai / zakti hote hue bhI bhoga aura upabhoga karanekI saMkhyA ThaharAnA bhogopabhoga pramANa nAmakA dUsarA guNavata kahalAtA hai| Arta aura raudra nAmaka cureM dhyAna karanA, pApakarmakA upadeza denA, kisIko aise sAdhana denA jinase hiMsA ho tathA pramAdAcaraNa, ina cAroMko anarthadaMDa kahate haiM; zarIrAdi arthadaMDake pratipakSI anarthadaMDakA tyAga karanA - - - - -
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 ] triSaSTiM zalAkA puruSa-caritra: patra 1. sarga , - tIsarA guNatrata kahalAtA hai| . Ata aura gadravyAnacA tyAga kara, sAvadha (hiMsA ho aise) kAmoMko chor3a, muhUrta (do bar3I ) taka samatA dhAraNa karanA sAmAyika vana kahalAtA hai| . . dina aura rAtri saMbaMdhI dvignata meM pramANa kiyA huA ho, unameM bhI kamI karanA dezAvakAzika vana kahalAtA hai| . cAra parvaNiyoMke dina (dUna, paMcamI, aSTamI, ekAdazI aura caturdazIka dina upavAsAdi tapa karanA, kuvyApArakA(saMsArase saMbaMdha rakhanevAle sabhI kAmotyAga karanA, brahmacarya pAlanA aura dUsarI nnAnAdika kriyAoMkA tyAga karanA, pAyadhanata kahAlAnA hai| ___ atithi (sAdhu) ko caturvidha (azana-roTI Adi bhojana, pAna-pAna yogya cIjeM, khAdima-phala mevA vagairA, svAdima-lauMga, ilAyacI vagairA) AhAra, pAtra, banna aura sthAna (rahane kI jagaha) kAdAna karanA atithi saMvimAgavata kahalAtA hai| (18-642) yaniyoM ( sAdhunoM ) ko aura zrAvakoMko, mokSakI prAptika lie samyaka se ina nIna ratnAMkI hamazA upAsanA karanA caahie| (43) tIrtha (caturvidha saMgha) kI sthApanA sI dezanA sunakara tatkAladdI bharanake putra RSamasenana pramuko namaskAra kara binatI kI, svAmI ! kayAyarUpI dAvAnalasa dAmya (bhayaMkara) isa saMsAralyA jaMgalameM Apane navIna meyake samAna advitIya tatvAmRta barasAyA hai| lagatpati ! jaise
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ - . . . ... : ma RSabhanAthakA vRttAMta [ 275 DUbate hue manuSyoMko jahAja milatA hai,pyAse AdamiyoMkopyAU milatI hai, saradIse vyAkula zrAdamiyoMko zrAga milatI hai, dhUpase ghabarAe hue manuSyoMko per3akI chAyA milatI hai, aMdhakArameM ve huoMko dIpaka milatA hai, daridrIko dhana milatA hai, viSapIr3itoMko amRta milatA hai, rogiyoMko davA milatI hai, duSTa zatruoMse ghabarAe hue logoMko kilekA Azraya milatA hai, vaisehI duniyAse Dare hue logoMko Apa mile haiN| isalie he dayAnidhi ! rakSA kIjie! rakSA kIjie ! pitA,bhAI,bhatIje aura dUsaresage-saMbaMdhI saMsArabhramaNake heturUpa honese ahitakAriyoMke samAna haiM, isa. lie inakI kyA jarUrata hai ? he jagatazaraNya ! he saMsArasamudrase tAranevAle ! maiMne to ApakA sahArA liyA hai, isalie mujhapara prasanna hUjie aura mujhe dIkSA diijie|" (643-650) isa taraha nivedana kara RSabhasenane bharatake anya pA~casau putroM aura sAtasau pautroMke sAtha vrata grahaNa kiyA(dIkSA lii)| suraasuroMke dvArA kIgaI prabhuke kevalajJAnakI mahimA dekhakara bharata ke putra marIcine bhI vrata grahaNa kiyaa| bharatake AjJA denese brAjhIne bhI dIkSA lelii| kAraNa--- "gurUpadezaH sAkSyeva prAyeNa laghukarmaNAm / " . - [laghu karmavAle jIvoMke lie gurukA upadeza prAya: sAkSI mAtrahI hotA hai| ] ( 651-653) . pAhuvalIke mukta karanese suMdarI bhI dIkSA lenA cAhatI thI, paraMtu bharatane manA kiyA, isalie vaha prathama zrASikA huii| bharatane bhI prabhuke nikaTa zrAvakapana svIkAra kiyaa| kAraNa, bhogaMkarma bhoge vinA kabhI bhI vrata ( cAritra ) kI prApti nahIM
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 1. sarga 3. hotI 1 manuSya, tiryaMca aura devatAoMkI parSadAmise kisIne sAdhuvrata grahaNa kiyA, kisIna zrAvakatrata liyA aura kisIne samyaktra dhaaroN| una rAjatApasami kaccha aura mahAkaccha ke sivA dUsare sabhI tApasAne svAmIke pAsa pAkara darya sahita punaH dIkSA lii| usI samayase caturvidha saMbakrI vyavasthA huI / usameM RSabhasena (puMDarIka) vagairA sAdhu, brAjhI vagairA sAdhviyoM, bharata vagairA dhAvaka aura muMdarI vagairA dhAvikAe~ the| yaha caturvidha saMghakI vyavasthA nabase abataka dharmake eka zreSTa gRharUpa hokara cala rahI hai| * caturdazapUrva aura dvAdazAMgIkI racanA ___ usa samaya prabhune gaNadhara nAmakarmavAle RSamasena vagairA caurAsI sabRddhivAle sAdhuoMko,sabhI zAstra jinameM samA nAte hai esI utpAda, vigama (vyaya) aura zrIvya ina nAmAvAlI pavitra tripadIkA upadeza diyaa| usa tripadIke anusAra gaNapani aMnukramase caturdazapUrva thAra. dvAdazAMgIkI racanA kii| phira daMvatA. oNse ghirA huA iMdra, divyacUrNase pUrA bharA huyA eka thAla lekara pramuke caraNoM ke pAsa khar3A rhaa| bhagavAna ne lar3e hokara unapara cUrNa DAlA aura sUtrase, arthase, mUtrArthase, dravyase, guNase, paryAyase aura nayase unako anuyoga anunnA (yAtrA) dI, tathA gaekI yAtrA bhI dii| usake bAda devatA, manuSya aura unakI briyAna IdamikI dhvanike sAtha unapara cArotaraphase vAsadepa kiyA (cUrNavizeSa DAlA)1 megha jalako grahaNa karanevAle vRkSoMkI taraha prabhukI yAgIko grahaNa karanevAle sabhI gazvara hAtha jor3akara bar3e rii| phira bhagavAnane pUrvavata, pUrvAmimugya
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [277 siMhAsana para baiThakara punaH upadezaprada dharmadezanA dI / isa taraha prabhurUpI samudrameMse uThI huI dezanArUpI uddAmavelA (jvAra) kI maryAdAke samAna prathama pauruSI (pahara) pUrI huii| (654-666) - usa samaya, chilakoMse rahita, akhaMDa aura ujjvala zAli (cAvala) se banAyA huA aura thAlameM rakhA huA cAra prastha (sera) bali samavasaraNake pUrvadvArase aMdara lAyA gyaa| devatA oMne use, khuzabU DAlakara duganA sugaMdhita banA diyA thaa| pradhAna puruSa use uThAe hue the| bharatezvarane use banavAyA thaa| aura usake Age duMdubhi baja rahe the| unakI nirghoSa (dhvani) se dizAoMke mukhabhAga pratighoSita (pratidhvanita ) ho rahe the| usake pIche maMgalagIta gAtI huI khiyA~ cala rahI thIM, mAno prabhuke prabhAvase janmAhuA, puNyakA samUha ho vaise vaha cAroM taraphase puravAsiyoMse ghirA huA thaa| phira mAnoM kalyANarUpI dhAnyakA bIja boneke lie ho vaise vaha bali prabhukI pradakSiNA karAke uchAlA gyaa| meghake jalako jaise cAtaka grahaNa karatA hai vaisehI AkAzase girate hue usa balike Adhe bhAgako devatA oMne aMtarikSameMhI (jamInapara giranese pahalehI) grahaNa kara liyaa| pRthvIpara giraneke bAda usakA (gire huekA ) AdhA bhAga bharata rAjAne liyA aura jo zeSa rahA usako gotravAloMkI taraha logoMne bA~Ta liyaa| usa balike prabhAvase pahale hue roga nAza hote the aura cha:mahIne taka phirase nae roga paidA nahIM hote the| (670-677) phira siMhAsanase uThakara prabhuuttarake mArgase bAhara nikle| jaise kamalake cAroM tarapha bhauMre phirate haiM paisehI sabhI iMdra bhI
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 3. prabhuke sAtha cle| ratnamaya aura svarNamaya vapra (TekarI) ke madhyamAgameM, IzAnakonameM sthita, devachaMdapara pramuM vizrAma leneke lie baitthe| usa samaya bhagavAnake mukhya gaNadhara RSabhasenane, bhagavatakI pAdapITha (paira rakhanekI jagaha ) para baiThakara, dharmadezanA denI zurU kii| kAraNa,svAmIko thakAnameM zrAnaMda, ziSyoMkA guNadIpana(guNa prakAzana)aura donoM tarapha pratIti (vizvAsa) ye gaNadharakI dezanAke guNa haiN| jaba gaNadharakA vyAkhyAna samApta huA taba sabhI prabhuko vaMdanA kara apane apane sthAnapara gae / (67-682) . isa taraha tIrthakI sthApanA honepara gomugna nAmakA eka yajJa, jo pramuke pAsa rahatA thA, adhiSTAyaka huaa| usake cAra .hAtha the| usakI dAhinI taraphake do hAthoMmeMse eka hAtha varadAna cihnavAlA (varadAna denekI mudrAmeM) thA aura dUsaremeM uttama akSamAlA zomatI thI; vAI taraphake do hAthoMmeM ghIjorA aura pAMza (rassI) the| usakA varNa soneke jaisA aura vAhana hAthI yaa| usI taraha RSabhadeva prabhuke tIrthameM unake pAsa rahanevAlI eka praticakrA (cakrezvarI ) nAmaka zAsana-devI huii| usakI kAMti svarNake samAna thI aura usakA vAhana garur3a thaa| usakI dAhinI bhujAoMmeM vara denevAlA cihna, bANa, cakra aura pAza the aura cAe~ hAthoMmeM dhanupa, vana, cakra aura aMkuza ya / (683-686) ra nakSatroMse ghire hue caMdramAkI taraha maharpiyoMse ghire hue bhagavAnane dUsarI jagaha vihAra kiyaa| mAnoM bhaktivaza hokara mArgameM nAte prabhuko vRkSa namaskAra karate the, kaoNTa oMdhe.
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [276 mu~ha ho jAte the aura pakSI pradakSiNA dete the| vihAra karate hue prabhukI iMdriyoMke lie Rtue~ aura vAyu anukUla ho jAte the| kamase kama eka karor3a devatA unake pAsa rahate the| mAnoM bhavAMtarameM janme hue karmAko nAza karate hue dekhakara bhayabhIta hue hoM aise jagatpatike keza, zmazru (DAr3hI) aura nAkhUna bar3hate na the| prabhu jahA~ jAte the vahA~ vaira, mArI, Iti, anAvRSTi, ativRSTi, durbhikSa aura svacakra tathA paracakase honevAlA bhaya, ye upadrava hote na the| isa taraha vizvako vismayoM (acarajoM) se yukta hokara saMsArameM bhaTakanevAle jagatake jIvoMpara anugraha (meharabAnI) karanekA vicAra rakhanevAle nAbheya (nAbhirAjAke putra) bhagavAna vAyukI taraha pRthvIpara aprativaddha (veroka-Toka) vihAra karane lge| (687-662) / AcArya zrI hemacaMdraviracita, triSaSTizalAkA puruSa . carita nAmaka mahAkAvyake prathama parvameM, . bhagavaddIkSA,chamastha, vihAra, kevalajJAna . .. aura samavasaraNa-varNana nAmakA tIsarA sarga pUrNa huaa|
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha sarga bharatakA caudaha ratna pAnA aura digvijaya karanA aba vahA~ atithikI taraha cakrake lie utkaMThita bharata rAjA vinItA nagarIke madhyamArgase hokara AyudhAgArameM phuNce| cakrako dekhate hI rAjAne usako praNAma kiyA / kAraNa "manyate kSatriyA hyasvaM pratyakSamadhidevatam / " [kSatriya loga zastrako sAkSAta devatA yA paramezvara mAnate haiN|] bharatana romahamtaka (pochanekA eka vana) hAthameM lekara cakrako poNchaa| yadyapi cakraratnapara raja nahIM hotI, tomI bhaktoMkI yaha rIti hai| phira udaya hote hue sUryako jaise pUrvasamudra snAna karAtA hai vaisahI mahArAjAne cakraratnako pavitra jalase snAna kraayaa| munnya gajapanike pichale bhAgakI taraha usapara gozIpaM. caMdanakA pUlyatAsUtraka tilaka kiyaa| phira sAkSAta jayalakSmIkI taraha puSpa, gaMdha, vAsacUrNa,vastra aura zrAbhUSaNoMse usakI pUjA kii| usake dhAge cA~dIkaM cAvalAMse aSTamaMgala citrita kie aura una judA judA maMgalAMse zrAThA dizAoMkI lakSmIko ghera liyaa| usake pAsa pA~ca varaNa ke phaloMkA upahAra. rakha pRthvIko vicitra vaNavAlI bnaayaa| aura zatruoMke yazakI taraha yatnapUrvaka caMdana-kapuramaya uttama dhUpa jlaayaa| phira cakradhArI bharata rAnAne cakrako tIna pradaniNA dI aura guru-bhAvanAse vaha sAta pATha kadama pIche haTA / jaise hamako koI nnehI manuSya namaskAra
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata cakravartIkA vRttAMta [281 karatA hai vaise, usane bAyA~ ghuTanA sikor3a dAhinA ghuTanA jamIna para rakha, cakrako namaskAra kiyaa| phira mAno rUpaMdhArI harSahI ho vaise pRthvIpatine vahIM rahakara cakrakA aSTAhikA utsava kiyaa| kAraNa- 'pUjitaH pUjyamAno hi kena kena na pUjyate ?" [pUjya jisakI pUjA karate haiM usakI pUjA kauna nahIM karatA ?] (1-13) phira usa cakrake digvijayarUpa upayogako grahaNa karaneke lie bharata rAjAne maMgalasnAnake lie snAnAgArameM praveza kiyaa| AbhUSaNa utAra, nahAne lAyaka kapar3e pahana,mahArAja pUrvakI tarapha mu~ha kara snAnasiMhAsana (nahAnekI caukI) para baitthe| taba mAliza / karane aura na karane lAyaka sthAnako aura mAlizakI kalAko jAnanevAle saMvAhaka (mAliza karanevAle) puruSoMne devavRkSake puSpake makaraMda (phUloMke rasa) ke samAna sugaMdhita sahasrapAka telase mahArAjake zarIrapara mAliza kii| mAMsa, hAr3a, cAma aura romako sukha pahu~cAnevAlI cAra tarahakI mAlizase aura mRdu,madhya aura dRr3ha aise tIna tarahake hastalAghava(hAthakI saphAI) se unhoMne rAjAke zarIrapara acchI taraha mAliza kI; phira unhoMne Adarza kI taraha amlAna (svaccha) kAMtike pAtrarUpa usa mahipatike sUkSma divya cUrNakA ubaTana lgaayaa| usa samaya U~cI nAlake kamaloMvAlI suMdara vApikAke samAna suzobhita kaI striyA~ jalase bhare soneke ghar3e lekara khar3I huI; kaI striyA~, mAnoM jala dhanarUpa hokara kalazakA AdhAra rUpa huA ho aise dikhAI denevAle, ghA~dIke kalaza lekara khar3I thIM, kaI khiyoMne apane sundara hAthoMmeM
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 triSaSTi zalAkA purupa-caritra: parva 1. sarga 4. lIlAmaya (khelate hue) nIlakamalakI bhrAMti paidA karanevAle iMdranIlamaNike bar3e lie.the aura kaI subhra (mundara bhauhovAlI) vAlAoMne apane nakharatnakI kAMtirUpI jalase adhika zomAvAle divya ratnamaya kuMma lie the| ina sabhI striyoMne devatAsa jineMdrako snAna karAte haiM vaise anukramase sugaMdhita aura pavitra jaladhArAse dharaNIpatiko snAna kraayaa| snAna karake rAjAne divya vilepana karAyA, dizAoMkI camake samAna unale kapar3e pahane, aura lalATapara maMgalamaya caMdanakA tilaka kiyA, vaha yazarUpI vRkSakA navIna aMkura nAna par3atA thaa| AkAza jaise bar3e tArAoMke samUhako dhAraNa karatA hai vaisehI apane yazapuMjake samAna ujAle motiyoMke zrAbhUSaNa usane phne| aura kalazase jaise prAsAda (mahala) zomatA hai vaisehI, apanI kiraNoMse, sUryako lajAnevAle mukuTase, vaha zobhita huaa| vArAMganAoMke karakamaloMse bAra bAra halate hae aura kAnoM ke lie zrAmayaNake samAna bane hue do cAmaroMse vaha virAjane (zomane lgaa)| lakSmIka sadanalapa (gharake samAna kamalAko dhAraNa karanevAle panna hadase (kamaloMke sarovarase) jaise cUlahimavaMta nAmakA parvata zomatA hai vaisehI soneka kalazavAle sapheda chatrase vaha muzomita hone la sadA pAsahI rahanevAle pratihAra (daravAna) ho vesa solahajAra yana akta banakara usake Asa-pAsa tamA ho gae / phira iMdra jaise airAvaNa hAthIpara savAra hotA hai vaisehI, U~ce bhasthala ke ziyarase dizAmpI mukhako DhakanevAna ratnakuMjara - nAmaka hArthIpara vaha savAra huaaa| natkAlahI utkaTa (bar3I) madakI ghAgAse dUsare medhake samAna mAlUma honevAle usa
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ . bharata cakravartIkA pattAMta ... [283 - jAtivaMta hAthIne gaMbhIra garjanA kii| mAnoM AkAzako pallavita karate hoM vaise donoM hAtha U~ce kara baMdIvRMdane (cAraNoMke samUhane) eka sAtha jaya-jaya zabdakA uccAraNa kiyaa| jaise vAcAla gAyaka puruSa anya gAnevAliyoMko gavAtA hai, vaisehI dudubhi U~cI AvAjase dizAoMse nAda karAne lgaa| aura sabhI sainikoMko bulAneke kAmameM dUtarUpa bane hue dUsare maMgalamaya zreSTha bAje bhI bajane lge| dhAtusahita parvata hoM vaise, siMdUra dhAraNa karanevAle hAthiyoMse, aneka rUpa bane hue revaMta azvoM (sUryake ghor3oM) kA bhrama karAnevAle aneka ghor3oMse, apane manorathake samAna vizAla rathoMse, aura siMhoMko vazameM kie hoM vaise parAkramI pyAdoMse alaMkRta mahArAjA bharatezvarane, mAno ve sainAke (pairoMse) ur3atI huI dhUlise dizAoMko dupaTTevAlI banAte hoM vaise, pUrva dizAkI tarapha prayANa kiyA / (14-36) usa samaya AkAzameM phirate hue sUryake biMba jaisA, hajAra yakSoM dvArA adhiSThita ( sevita) cakraratna senAke Age claa| daMDaratnako dhAraNa karanevAlA suSeNa nAmakA senApatiratna azvaratna para savAra ho cakrakI taraha Age claa| zAMti karAnekI (aniSToMko miTAnekI) vidhimeM dehadhArI zAMtimaMtra ho vaisA purohitaratna rAjAke sAtha claa| jaMgama annazAlAke samAna aura senAke lie hareka mukAma para uttama bhojana utpanna karane meM samartha gRhapatiratna; vizvakarmAkI taraha zIghrahI skaMdhAvAra (senAke lie rastemeM rahanekI vyavasthA) karane meM samartha varddhakiratna aura cakravartIkI skaMdhAvAra (chAvanI) ke pramANa (laMbAI, caur3AI paura U~cAI) ke anusAra vistAra pAnekI (phoTA par3A honekI)
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritra; parva 1. sarga 4.. zaktivAle carmaratna aura chatraratna-ye saba mahArAjake sAtha cle| apanI jyotise, sUraja aura cA~dakI taraha aMdhakArakA nAza karanemeM samartha maNi aura kAMkriNI nAmake do ratna bhI cane; aura muroM va asuroMke zreSTha annoMke sArase banAyA gayA ho aisA prakAzita khaDgaratna narapati ke sAtha calane lagA / (40-47) senA sahita cakravartI bharatezvara pratihArakI taraha cakra ke pIche pIche calA / usa samaya jyotiSiyoMkI taraha anukUla pavanane aura anukUla zakunoMne saba tarahase usake digvijayakI sUcanA dii| kisAna jaise ilase jamInako samAna karatA hai vaise senAke Age calate hue mupeza senApati daMDaratnase AsamAna rastoMko samAna karatA nAtA thaa| senAke calane se ur3I huI rajase durdina (dhUlipUNe) banA huA zrAkAza rathoM aura hAthiyoMpara ur3ate hue patAkAmpI baguloMse suzomita hotA thaa| jisakA aMtima bhAga dikhAI nahIM detA aisI cakravartIkI senA niraMtara bahanevAlI, dUsarI-gaMgA nadI mAlUma hotI thI ! digvi"yake utsavaka lie, ratha cItkAra zabdoMse, ghor3e hinahinAiTase aura hAthI garjanAyoMse, ApasameM zIghratA karane lage the| senAse raja ur3atI thI, to bhI savAroMke mAne usameM camaka rahe the ve mAno DhakI huI surajakI kiraNAMkA parihAsa kara rahe the| sAmAnika devatAoMse ghire hue iMdrakI taraha mukuTadhArI aura bhaktivAna rAnAtrAsa ghirA huA rAnakuMjara(rAjAoMmeM zreSTomarata bIcameM zomatA thaa| cakra pahale dina eka yojana calakara ruka gyaa| tabhIse usa prayApaka anumAnasa yojanakI nApacalI hamezA eka eka yojana calate hae rAjA bharata kaI dinoM bAda gaMgAke dakSiNa kinAraka
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ bharata cakravartIkA vRttAMta . [25 naz2adIka jA phuNce| mahArAjAne gaMgAtaTakI vistRta bhUmiko bhI,.. apanI senAkI judA judA chAvaniyoMse, saMkucita banAkara usa.. para vizrAma kiyaa| usa samaya gaMgAtaTakI jamIna, barasAtake mausamakI taraha hAthiyoMke bharate madase paMkila (kIcar3avAlI.) ho gii| megha jaise samudrase jala grahaNa karatA hai, vaise gaMgAke nimala pravAhameMse, uttama hAthI icchApUrvaka jala grahaNa karane lge| ati capalatAse bAra bAra kUdate hue ghor3e, gaMgAtaTameM taraMgoMkA bhrama paidA karane lage; aura bahuta mehanatase gaMgAke aMdara ghuse hue hAthI, ghor3e, bhaiMse aura U~Ta, usa uttama saritAko, cAroM taraphase navIna jAtikI machaliyoMcAlI banAne lge| apane taTapara rahe hue rAjAko mAno anukUla hotI ho vaise gaMgAnadI apanI uchalatI huI taraMgoMkI bUMdoMse senAkI thakAnako zIghratApUrvaka miTAne lgii| mahArAjAkI bar3I senAse sevita gaMgAnadI zatruoM kI kIrtikI taraha kSINa hone lgii| bhAgIrathI (gaMgA) ke kinAre uge hue devadAruke vRkSa senAke hAthiyoM ke lie, binAhI mehanatake baMdhana-sthAna ho ge| (48-65) mahAvata hAthiyoM ke lie pIpala, sallakI (cIr3a), karNikAra (kanera) aura uduMbara (gUlara) ke pattoko kulhAr3iyoMse kATate the apane U~ce kie hue karNapallavoMse (kAnarUpI pattoMse ) mAno toraNa banAte hoM vaise paMktirUpa ba~dhe hue hajAroM ghor3e zobhate the| azvapAla ( sAIsa) bhAIkI taraha mUMga, moTha, cane aura jo vagairA lekara ghor3oMke sAmane rakhate the| mahArAjAkI chAvanI meM ayodhyAnagarIkI taraha thor3ehI samayameM cauka, tirAhe aura dukAnoM kI paMktiyA~ ho gaI thiiN| gupta, bar3e aura moTe kapar3eke
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritra parva 1. sarga 4, suMdara taMbuoMmeM acchI tarahase rahate hue senAke loga apane mahaloMko bhI yAda nahIM karate the| khejar3I, kakaMdhu (vera) aura vatthUla (kera) ke samAna kA~TedAra vRkSoMko chUTanevAle (TahaniyoM aura patcoMko khAnevAleOMTa senAke kA~Te cunanevAle hoM aise mAlUma hote the| svAmIke sAmane naukaroMkI taraha khaccara gaMgAke retIle tIrapara apanI cAla calate aura loTate the| kaI zrAdamI lakar3iyA~ lAte the, kaI nadIse pAnI lAte the, kaI dUbake bome lAte the aura kaI zAka phalAdi lAte the| kaI cUla khodate the, kaI zAli kUTate the, kaI zrAga jalAte the, kaI bhAta pakAte the, kaI gharakI taraha eka tarapha nirmala jalase snAna karate the,kaI sugaMdhita dhUpase zarIrako dhUpita karate the, kaI padAtiyoMko (pyAdoMko) pahale bhojana karAkara khuda bAdameM ArAmase bhojana karate the aura kaI triyosahita apane aMgapara vilepana karate the| cakravatIkI chAvanI meM sabhI cIjeM zrAsAnIse mila sakatI thIM isalie koI apaneko phaujameM zrAyA huA mAnatA na thaa| (66-77 ) bharata eka dina-rAta rahakara saverehI vahA~se vidA hue aura usa dina bhI eka yojana calanevAle cakrake pIche eka yojana cale / isa taraha hamezA eka yojana pramANase cakrake pIche calanevAlA cakravartI mAgadhatIrtha phuNcaa| vahA~ pUrva samudrake taTapara mahArAjAne chAvanI DAlI / vaha vAraha yojana laMbI aura nIyojana caur3I thii| baddhakI ratnane vahA~ sArI senAke lie zrAvAsa (makAna) bnaae| dharmarUpI hAthIkI zAlArUpa paupadhazAlA bhI mnaaii| kesarIsiMha jaise parvatase utaratA hai vaisehI mahArAjA bharata pApayazAlAmeM rahanakI icchAse hAthIse utare / saMyamarUpI
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ . .. ... bharata cakravartIkA vRttAMta [287 sAmrAjya lakSmIke siMhAsana jaisA darbhakA nayA saMstAra (vistara) cakravartIne vahA~ vichvaayaa| unhoMne hRdayameM mAgadhatIrtha kumAradevako dhAraNa kara siddhikA Adi dvArarUpa aSTama bhakta (aTThamatIna upavAsakA ) tapa kiyaa| bAdameM nirmala vastra dhAraNa kara, anya vanoM, phUloMkI mAlAoM aura vilepanakA tyAga phara, zatroMko chor3a, puNyakA poSaNa karane meM davAke samAna pauSadhavrata grahaNa kiyaa| avyayapada (mokSa) meM jaise siddha rahate haiM vaise darbhake vistarapara pauSadhavratI mahArAja bharata jAgate hue aura kriyArahita hokara rhe| aSTamatapake aMtameM pauSadhavratako pUrA kara zarada Rtuke bAdaloMmeMse jaise sUraja nikalatA hai vaise adhika kAMtivAna bharata rAjA pauSadhAgArameMse nikale aura sarva arthako (siddhiko) pAe hue rAjAne snAna karake balividhi kii| kAraNa 'yathAvidhi vidhijJA hi vismaraMti vidhiM na hi / " . yathArtha vidhiko jAnanevAlA purupa kabhI vidhiko nahIM bhuulte| ] (78-88) phira uttama rathI rAjA bharata pavanake samAna vegavAle aura siMhake samAna dhIre ghor3e jisameM jute haiM aise suMdara rathapara savAra huA / vaha ratha calatA huA prAsAdasA mAlUma hotA thaa| usapara U~cI patAkAoMvAlA dhvajastaMbha thaa| zastrAgArakI taraha aneka tarahake zastroMse vaha sajA huA thA / usa rathapara cAroM tarapha cAra ghaMTe baMdhe hue the| inakI AvAja mAnoM cAroM dizAoMkI vijayalakSmIko bulA rahI thii| tatkAlahI, iMdrake sArathI mAlatIkI .. taraha, rAjAke bhAvoMko jAnanevAle sArathIne lagAma khIMcI aura - ghor3oMko hA~kA rAjA bharata dUsare samudrakI taraha samudra kinAre
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28] triSaSTi zannAcA punya-caritraH parva 1. sarga 1. AyA / isa (samudra) meM hAthI giri(bAdala) ye, bar3I bar3I gAr3iyA~ makara (magara ) namUha yA, azvoMko capala cAleM taraMgeM thIM, vicitra . zanna bhayaMkara sapa the, jamInase nIhI rana belA (kinArA) yI aura rayoMkI AvAja garjanA thii| phira machaliyoMkI AvAjase jisa jalakI garjanA bar3ha gaI hai usa samudra meM cakravartana ratha. ko, usalI nAmi (dhurI)baka jalameM claayaa| eka hAya anupa ke bIca meM aura dUsarA hAya konepara, cillA car3hAnekI bagaha rakhakara cillA cddh'aayaa| paMcamIke cA~dakA anusaraNa karanevAlA ghanupA zrAkAra banAyA aura pratyaMcAko (cineko) nraa| khIMcakara dhanuSakI TaMkAra kI; yaha dhanurvedakaM zrAdya (zukra) oMcAramI mAlUma huii| usane mAma apane nAma se aMkita eka cANa khiiNcaa| vaha pAnAlasa nikantata hupa marpake samAna mALUna huaaa| siMha kAnosI muTThI meM usane zatruoM ke lie vanaiMDake samAna pAeko pakar3akara, usa pichale mAgako cilDaMpara rkhaa| moneke kAnoMka-zrAbhUSaNanya aura kamalanAlakI upamAno dhAraNa karanetrAne usa bANako kvIna kAnoM nkliiNcaa| mahIpati (rAjA) ke navaratnAMsa, phaijanI huI kiraNoMse, vaha bANa mAno apane mahodaroMsa ghirA huA ho aisA mAlUma hotA thaa| vitra hue dhanuSa aMtima bhAganeM rahA hazrA baha camakatA bANa, mauna khuna hue muMhane lapalapAnI jImacI lIlAko dhAraNa karatA thaa| usa anupamaDalo bhAgameM raha hue madhyalokapAla bharata rAjA, apana maMDala raha hara suranakI taraha mahA dAnA bhayaMkaraH) mAlUma hote| ( -103) ___ una samaya lavaNasamudra yaha socakara duzya hRyA ki yaha
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata cakravartIkA vRttAMta [289 rAjA mujhe sthAnabhraSTa karegA athavA merA nigraha karegA-mujhe daMDa degaa| bharata cakravartIne, bAhara, vIcameM, agalI va pichalI nokapara nAgakumAra ,asurakumAra aura suvarNakumArAdi devatAoMse adhiSThita (rakSita), dUtakI taraha AjJAkArI aura daMDake akSaroMse bhayakara, vAraNako magadhatIrtha ke adhipatipara claayaa| paMkhoMkI bahuta bar3I phar3aphar3AhaTase zrAkAzako zabdAyamAna karatA huA (guMjAtA hubhA) vaha bANa garur3ake samAna vegase calA / rAjAke dhanupase nikalA huA vaha bANa aise zobhane lagA jaise meghase nikalatI huI bijalI, AkAzase girate hue. tArekI Aga, Agase ur3atI huI cinagAriyA~, tapasvIse nikalatI tejolezyA, sUryakAMtamaNise prakaTa hotI huI Aga aura iMdrake hAtha se chUTatA huA zobhatA hai| kSaNabharameM bAraha yojana samudrako laoNpakara vaha bANa magadhapatikI sabhAmeM jAkara aise par3A jaise chAtImeM vANa lagatA hai| magadhapati usa asamayameM sabhAge bANake Akara giranese isa taraha gusse hue jisa taraha lakar3I laganese sA~pa gusse hotA hai| usakI donoM bhrakuTiyA~ bhayaMkara dhanupakI taraha car3hakara gola ho gaI; usakI AMkheM dahakatI pAgake samAna lAla ho.. uThI; usakI nAka dhoMkanIke samAna phUlane lagI aura usake oMTha sA~pake choTe bhAI hoM aise phUtkAra karane lge| AkAzameM dhUmaketu. kI taraha lalATapara rekhAoMko car3hA, saperA jaise sarpako uThAtA hai vaise apane dAhine hAthameM zastra uThA, apanA bAyA~ hAtha zatrake kapAlakI taraha Asanapara pachAr3a, vipajvAlAke samAna pANImeM vaha bolA,-(104-115) - "apaneko vIra samajhanevAlA aura na mA~gane lAyaka vastu.
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20) triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 4. ko mA~ganevAlA vaha kauna kubuddhi purupa hai lisane merI samAmeM vANa phekA hai ? vaha kauna aisA puruSa hai jo airAvaNa hAthIke dA~ta..ko tor3a kara usase kAnakA nevara banAnA cAhatA hai ? vaha kauna - puruSa hai jo gamar3ake paMkhokA mukuTa dhAraNa karanA cAhatA hai ? vaha . kona hai jo zeSanAgake mastakapara rahI maNi-mAlAko lenekI cAha rakhatA hai ? sUryake ghor3eko haranekI icchA rakhanevAlA vaha kauna aisA puruSa hai ki jisake ghamaMDako meM, garur3a jaise sA~pakI jAna letA hai vaise, cUra-cUra kara aisA kahakara magadhAdhipa ekadama uThagbar3A huaa| bA~vImeMse sarpakI taraha usane nyAnase talavAra gvIMcI aura akAzameM, dhUmaketukA bhrama paidA karanevAlI, usa talavArako ghumAne lgaa| usakA sArA parivAramI kopakI adhikanAse isa taraha uTha khar3A huA jisa taraha havA vegase) samudrameM taraMgeM uThatI haiN| kaI apanI talavAroMse zrAkAzako kAlI vijalIkesamAna aura kaI apane camakate vasunaMdAse (hathiyAroMse AkAzako aneka caMdramAAMvAlA banAne lge| kaI mAnake dA~toMse bane hue hoM aise teja bhAlAMko cAroM tarapha uchAlane lage, aura kaI aAgakrI jIbhakI bahinake samAna parazuoMko (kulhAr3iyoMko) ghumAne lge| kaI rAhuke samAna bhayaMkara bhAgavAle mud garoMko pakar3ane lage; kaI vanakI dhArakaM samAna tIkheM trizUloMko aura kaI yamarAjake daMDake samAna pracaMDa daMDAko uThAne lge| kaI zatrukA visphoTa (nAza) karane ke kAraNarUpa apanI bhujAe~ Thokane lage aura kaI meghanAdakI taraha U~cI AvAjameM siMhanAda karane lge| kaI 'mAroM! mAro!' pukArane lage aura kaI 'pakar3oM! pakar3o !' kahakara cillAne lge| kaI 'Thaharo Thaharo !' kahane lage
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. bharava cakravartIkA vRttAMta [261 aura kaI 'calo! calo ! bolane lge| isa taraha magadhapatikA sArA parivAra kopase anokhI anokhI ceSTAe~ karane lgaa| phira amAtya (vajIra ) ne bharata rAjAke bANako uThAkara acchI taraha dekhA / use usapara maMtrAkSaroMke samAna udAra aura sAravAle nIce likhe akSara dikhAI die / (116-126) -- "sura asura aura naroMke sAkSAta Izvara zrIRSabhadeva svAmI ke putra bharata cakravartI tumako AjJA dete haiM ki tuma aMgara apane rAjya aura jIvanako surakSita cAhate ho to, apanA sarvasva hamAre pAsa rakhakara hamArI sevA kro|" (130-131) ina akSaroMko dekha,maMtrIne avadhijJAnase vicAra aura jAnakara vaha vANa svAmIko aura sabako batAyA aura ucca svarameM kahA, "he (mithyA sAhasa karanevAle, arthabuddhise apane svAmIkA anartha karanevAle aura isa taraha apane Apako svAmIbhakta mAnanevAle sabhI rAjAo! tuma ko dhikkAra hai| isa bharatakSetra meM prathama tIrthaMkara zrI RSabhadeva svAmIke putra bharata rAjA prathama cakravartI hue haiN| ve hamase daDa mA~gate haiM aura iMdrakI taraha pracaMDa zAsanavAle ve hama sabhIko apanI prAjJAmeM rakhanA cAhate haiN| isa bhUmipara zAyada samudrakA zopaNa kiyA jA sake, meruparvata uThAyA jA sake, yamarAjakA nAza kiyA jA sake; jamIna ulaTI jA sake,vajJakA cUrNa kiyA jAsake aura vaDavAgni vujhAIjAsake, magara cakravartI ko nahIM jItA jA sktaa| isa lie he rAjana! alpavuddhivAle ina logoMkA khayAla na kara daMDa (bheTa) lekara cakravartIko namaskAra karane clie|" (132-138) gaMdhahastike madako sUMghakara jaise dUsare hAthI zAMta ho jAte
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 ] tripaSTi zalAkA purupa-caritraH parSa 1. sarga 4. hai vaise maMtrIkI bAta sunakara aura vANapara aMkita akSaroMko dekhakara magadhapati zAMta ho gyaa| phira vaha vANa aura bheTa lekara bharata rAjAke pAsa AyA aura praNAma karake bolA, "he pRthvIpati ! kamalinIkI parvaNI (pUrNimA) ke caMdramAkI taraha bhAgyase mujhe Apake darzana hue haiN| bhagavAna Rpabhadeva jaise prathama tIrthakara hokara pRthvIpara vijaya pA rahe haiM vaisehI Apa bhI pRthvI para prathama cakravartI hokara vijayI hoN| jaise airAvaNa hAthIkA koI pratihasti ( usake samAna dUsarA hAthI) nahIM hotA, vAyuke samAna koI balavAna nahIM hotA aura AkAzase adhika koI mAnanIya nahIM hotA vaisehI ApakI samatA karanevAlA koI nahIM ho sktaa| kAnoM taka khiMce hue Apake dhanupase nikale hue bANako kauna saha sakatA hai ? mujha pramAdIpara kRpA karake Apane mujhe apanA kartavya batAneke lie char3IdArakI taraha yaha bANa bhejA, isase he nRpaziromaNi ! Ajase maiM ApakI AjJAko ziromaNikI taraha mastakapara dhAraNa kruuNgaa| Apake dvArA niyukta kiyA gayA meM, pUrvadizAke Apake jayastaMbhakI taraha, niSkapaTa bhaktise isa magadhatIrthameM rhuuNgaa| yaha rAjya, yaha sArA parivAra, maiM khuda aura dUsarA lo kucha bhI hai, vaha sabhI ApakA hai| Apa mujhe apanA sevaka samajhakara AjJA diijie|" (136-148) aisA kahakara usane vANa, magadhatIrthakA jala, mukuTa aura do kuMDala bheTa kie| bharata rAjAne una vastuoMko svIkArakara magadhapatikA satkAra kiyaa| kahA hai- ' ......"mahAto hi sevopntvtslaaH|"
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata cakravartIkA vRttAMta . [213 mihAna loga sevAke lie jhuke hue manuSyapara kRpAhI karate haiN| phira iMdra jaise amarAvatImeM jAtA hai vaisehI cakravartI rathako ghumAkara ( jisa mArgase Ae the) usI mArgase vApasa apanI chAvanI meM cale ge| rathase utara, snAna kara parivAra sahita undoMne aTTamakA pAraNA kiyaa| bAdameM (sevakakI taraha) jhuke hue magadhapatikA bhI cakravartIne cakrakI tarahahI bar3I dhUma-dhAmase vahA~ aSTAhikA utsava kiyA / utsava samApta honepara, mAnoM sUryake rathamese nikalakara pAyA ho aise tejase tIkSNa cakra AkAzameM calA aura dakSiNa dizAmeM varadAmatIrthakI tarapha bddh'aa| (vyAkaraNameM) pra-prAdi upasarga jaise dhAtuke pIche calate haiM vaisehI cakravartI bhI cakrake pIche calA / (14-155 ) hamezA eka yojana-mAtra calate hue kramase cakravartI dakSiNa samudrapara aise pahu~cA jaise rAjahaMsa mAnasarovara para pahu~catA hai| ilAyacI, loMga, ciroMjI aura kakkola (eka phaladAra vRkSa) vRkSoMvAle dakSiNa sAgarake kinAre napatine senAkI chAvanI ddaalii| mahArAjakI AjJAse varddhakiratnane pUrva samudrake taTakI sarahahI yahA~ bhI nivAsasthAna aura pauSadhazAlA banAe / rAjAne varadAmatIthake devako hRdayameM dhAraNa kara ahama tapa kiyA aura popadhAgArameM paupadhatrata grahaNa kiyaa| pauSadha pUrA honepara pauSadhagharameMse nikalakara dhanupa dhAraNa karanevAloMmeM agraNI cakravartI kAlapRSTha (dhanuSa)grahaNa kara soneke bane, ratnoMse jar3e aura jayalakSmIke nivAsagRhake samAna rathameM savAra huaa| devase jaise prAsAda (maMdira ) zobhatA hai vaisehI suMdara zrAkRtivAle '. 1-mahAbhArata ke prasiddha vIra karNake dhanupakA nAma bhI kAlapRSTha' thaa|
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritra: patra 1. sarga 4. mahArAjAke baiThanese ratha zomane lgaa| anukUla pavanase capata dhanI huI patAkAoMse zrAkAzako maMhita karatA huyA vaha uttama ratha jahAjakI taraha samudrameM claa| rathako nAmi (dhurI ) taka samudrake jala meM lejAkara sArathIne ghor3oMkI lagAma khIMcI, ghor3e rake aura raya Thahara gayA / phira zrAcArya jaise ziSyako namAte haiM (namra banAte haiM) baisehI pRthvIpatine dhanupako mukAkara cillA ghddh'aayaa| saMgrAmarUpI nATakakaM zrAraMbha mutradhArakaM samAna vayA kAlake AhvAnake lie maMtra ke samAna, dhanuSakA TaMkAra kiyaa| lalATapara krIhuI tilakalakSmIko curAnevAlA bANa mAse nikAlA, dhanuyapara car3hAyA aura cakrAlaya bane hue ghanupake madhyabhAgameM dhurIkA bhrama paidA karanevAle usa vAgAko mahArAjAne kAna taka lauNcaa| kAna taka bicA huyA bAga mAnoM mahArAnase pUcha rahA thA ki batAie meM kyA kara ? phira mahAgAjAne usa bAMgeko varadAmapati kI tarapha calA diyaa| zrAkAzameM prakAza karate hue jAnevAnne usa bayAko parvatona vanakrI bhrAMtise, sapani rahate hue ganar3akI bhrAMtise aura samudrane vaDavAnalakI bhrAMtise bhayake sAtha dekhA / bAraiyojana hokara vaha bANa cijalIkI taraha jAkara varadAmapatikI sabhAmeM girA | zatruka bheje hue dhAnakakI taraha usa bANako girate dekha baradAmapati nArAja huyA aura ucalate hue samuhakI taraha ubhrAMta prakuTima taraMgita ho utkaTa (kaTora) vANImeM bolA, (156-173 ) "are yaha kauna hai jisane Thokara lagAkara isa sote hue ...siMhako jagAyA hai| zrAna mautane krimakA patrA kholA hai ? koddIkI taraha pAja kise apane jIvana meM gagya hubhA hai ki
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata cakravartIkA vRttAMta [265 jisane sAhasa karake merI sabhAmeM bANa phekA hai| isI bANase maiM isa bANako phekanevAle ke prANa luuNgaa|" __usane krodhake sAtha bANako uThAyA / magadhapatikI tarahahI varadAmapatine bhI cakra bANapara likhe hue akSara pddh'e| una akSaroMko par3hakara vaha isI taraha zAnta ho gayA, jisa taraha nAgadamana auSadhase sapa zAMta ho jAtA hai| vaha bolA, "aho ! meMDhaka jaise kAle sA~pako tamAcA mAraneke lie taiyAra hotA hai, vakarA jaise apane sIMgoMse hAthIpara prahAra karanekI icchA karatA hai, hAthI jaise apane dA~toMse parvata girAne kI icchA karatA hai, vaisehI maiM maMdabuddhi bharata cakravartIse yuddha karanekI icchA karane lgaa|' phira usane yaha socakara apane AdamiyoMko upAyana(bheTa) lAnekI AjJA kI ki aba taka bhI kucha nahIM bigar3A hai| vaha aneka tarahakI bheTeM lekara, iMdra jaise Rpabhadhvajake pAsa jAtA hai vaisehI, cakravartI ke pAsa jAneko ravAnA hushraa| vahA~ jAkara usane cakravartIko namaskAra kiyA aura kahA, "he pRthvIke iMdra ! Apake dUnake samAna Ae hue bANake bulAnese maiM yahA~ pAyA huuN| Apa khuda yahAM Ae haiM, to bhI maiM svataH Apake sAmane nahIM AyA, 'mujha mUrkhake isa dopako kSamA kiijie| kAraNa,"nihate dopmjnytaa|" [ajJAnatA dopako Dhaka detI hai|] he svAmI ! jaise thakehue zrAdamIko vizrAmasthAna milatA hai, aura pyAse AdamIko jaise bharA sarovara milatA hai, vaisehI mujha svAmIhInako Apake samAna svAmI mile haiN| he pRthvInAtha ! samudrapara jaise velAdhara parvata rahatA hai vaisehI, maiM bhAjase
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 ] triSaSTiM zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 4. Apake rakhe hue ( manuSyakI taraha ) ApakI zrAnnAmeM rhuuNgaa|" aisA kahakara varanAmapanine usa vANako bharatake sAmane aise rakhA jaise koI kisI dharoharako usake sAmane rakhavA hai, mAnoM sUrajakI krAMnisaTTI guMthA huA ho vaisA apanI krAMtise dizAmumbako prakAzita karanA huA eka ratnamaya kaTisUtra (kadorA), ora mAnoM yazakA namUha ho aisA cirakAlase saMcita kiyA huA motibAMkA samUha usane bharata rAjAko bheTa kie| isI taraha jisakI ujjvala kAMti prakAzita ho rahI hai aisA aura mAno ratnAkarakA sarvatra ho aisA eka ratnasamUha bhI usane bharatako bheTa kiyA / saba cIjeM svIkAra kara maratana varadAmapatiko anugrahIta kiyA aura mAnoM apanA kIrtikara ho aise use vahA~ sthApita kiyA (murrira kiyA, phira kRpApUrvaka varadAmapatiko vidA kara vijayI bharateza apanI chAvanI meM praayaa| (174-12) rathase uttara, snAna kara, usa rAjacaMdrana parijana sahita, aTTama tapA pAraNA kiyA aura phira vahA~ baradAmapatikAaSTAhikA utsava kiyaa| kAraNa, 'loke mahatvadAnAya mahaMtyAtmIyamIzvagaH / " [svAmI, logoMmeM sanmAna karAne ke lie apane AtmIyajanoMkA satkAra karate haiM / [ (163-14) phira parAkramameM dvitIya iMdrake samAna cakravartI bharada cakrake pIche pIche pazcima dizA meM prabhAsatIrthakItarapha cale / senAse ur3atI huI dhUlike dvArA AkAza aura jamInako bharate hue kaI dinoMke bAda ve pazcima samudrapara aaphuNce| unhoMne pazcima samudrake kinAre
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata cakravartIkA vRttAMta [267 - chAvanI DAlI / kinArekI bhUmi supArI, tAMbUla aura nAriyalake per3oMse bharI huI thii| vahA~ prabhAsapatike uddezyase bharatane aSTama bhaktakA(tIna upavAsakA tapa kiyA aura pahalehIkI taraha pauSadhAlayameM paupadha lekara baitth|paupdhke aMtameM mAno dUsarA varuNa ho aise cakrIne rathameM baiThakara samudra meM praveza kiyaa| rathako pahiyoMkI dhurI taka jalameM lejAkara khar3A kiyA aura dhanupapara cillA cddh'aayaa| phira jayalakSmIke lie krIDA karanekI bINArUpa dhanupakI lakar3IkI, taMtrIke samAna pratyaMcAko ( cileko ) apane hAthase ucca svarameM zabdAyamAna kiyA ( bajAyA) / sAgarake kinAre khar3e hue unake vRkSake samAna bhAthemeMse vANa nikAla, use dhanupake Asanapara isa taraha rakhA jaise Asanapara atithiko biThAte haiN| sUryavimeMse khIMcakara nikAlI huI kiraNakI taraha bANako prabhAsadevakI tarapha claayaa| vAyuke samAna vegase bAraha yojana samudrako lA~gha, mAkAzako prakAzita karatA huA vaha bANa prabhAsapatikIsabhAmeM jAkara giraa| bANako dekhakara prabhAsezvara nArAja huA; magara usapara likhe hue akSaroMko par3hakara vaha dUsare rasako prakaTa karanevAle naTakI taraha, turaMta zAMta ho gyaa| phira vANa aura dUsarI bheTeM lekara prabhAsapati-cakravartI ke pAsa AyA aura namaskAra karake isa taraha kahane lagA, "he deva ! Apa, svAmIke dvArA bhAsita (prakAzita) kiyA gayA maiM AjahI vAstavikarUpase prabhAsa (pAyA hU~ prakAzita huA hU~) kAraNa, kamala sUryako kiraNoMhIse kamala' hotA 1-kaMjalaM; alanti bhUpayati : dAMtaM kamalAni / jalako jo suzobhita karatA hai, use kamala karate haiN| .
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268] niSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 4. . hai| he prabho ! maiM pazcima dizAmeM, sAmaMta rAjAkI taraha rahakara sadA pRthvIpara zAsana karanevAle ApakI AjJA rhuuNgaa|" yo kahakara pahale calAyA huA bANa,yuddha-vidyAkA abhyAsa karaneke maidAnameM calAe gae vANoMko vApasa lAkara denevAle naukarakI taraha, prabhAsezvarane bharatako bheTa kiyA; usake sAthahI apane mUrtimAna tejake samAna kar3e, kaMdorA, mukuTa, hAra aura dUsarI kaI cIjeM aura saMpatti bhI bheTa kI / usako zrAzvAsana dene ke lie bharatana ye sabhI cIjeM svIkAra kI / kAraNa "prabhoH prAsAdacihna hi prAbhRtAdAnamAdimam / " [strAmIkA apane naukarakI bheTa svIkAra karanA, svAmIkI prasannatAkA prathama cihna hai| phira jaise kyArI meM paudhA ropA jAtA hai vaisehI prabhAsezvarako vahA~ sthApita kara vaha zatrunAzaka napati apanI chAvanI meM paayaa| kalpavRkSakI taraha gRhIratnake dvArA tatkAlahI taiyAra kie gae bhojanase usane ahamakA pAraNA kiyaa| phira prabhAsadevakA aSTAhikA utsava kiyA / kAraNa, "AdI sAmaMtamAtrasyApyucitAH pratipattayaH / " [bhAraMbhameM apane sAmaMtakA bhI Adara karanA ucita hai| . (195-214) * jaise dIpakake pIche prakAza calatA hai vaisehI, cakrake pIche calate hue cakravartI, samudra ke dakSiNa taTake najadIka siMdhu nadIke kinAraM A phuNcaa| usake kinAre kinAre pUrvakrI tarapha calakara . siMdhudevIke sadanake pAsa usane chAvanI DAlI / vahA~ usane apane manameM siMdhudevIkA smaraNa karake aTTama tapa kiyaa| isase
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata cakravartIkA vRttAMta . [26 pavanake dvArA uThAI huI taraMgoMkI taraha siMdhudevIkA Asana kaMpita huA / avadhijJAnase cakravartIko pAyA jAna bahutasI divya bheTeM lekara vaha unakI pUjA-satkAra karane sAmane bhaaii| devIne AkAzameM raha 'jaya ! jaya !' zabdake dvArA asIsa dekara kahA, "he cakrI ! maiM ApakI sevikA hokara yahA~ rahatI huuN| Apa prAjJA dIjie, maiM usakA pAlana karU~. phira usane mAnoM lakSmIdevIke sarvastra hoM aise aura mAnoM nidhAna (khajAne) kI saMtati hoM aise ratnoMse bhare hue ekahajAraATha kuMbha; mAnoM prakRtikI tarahahI kIrti aura jayalakSmIko eka sAtha baiThAneke lie ho aise ratnoMke do bhadrAsana; zeSanAgake mastakapara rahanevAlI maNiyoMse banAe hue hoM aise prakAzamAna ratnamaya bAhurakSaka (bhujabaMdha); mAnoM vIcameM sUryaviMvakI kAMtiko biThAyA ho aise kar3e aura muTThImeM samA jAe~ aise sukomala divya vastra cakravartIko bheTa kie / siMdhurAja ( samudra ) kI taraha inane saba cIjeM svIkAra kI aura madhura bAtacItase devIko prasanna kara vidA kiyaa| phira pUnoMke cA~dake samAna soneke vAsanameM bharatane aTThama tapakA pAraNA kiyA aura vahA~ devIkA aSTAhikA utsava kara cakrake batAe hue mArgase Age prayANa kiyaa| (215-226) uttara aura pUrva dizAoMke bIca meM (IzAnakonameM) calate hue ve anukramase do bharatAddhoM ke bIca meM sImAkI taraha rahe hue vaitAvyaparvatake pAsa jA phuNce| usa parvatake dakSiNa bhAga para, mAnoM koI nayA dvIpa ho isa taraha, laMbAI-caur3AIse suzobhita chAvanI yahA~ DAlI gii| vahA~ pRthvIpatine aTTamatapa kiyA,
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ __3.0] nighaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 4. isalie vaitAlyAdrikumArakA zrAsana kapita huA | usane. avadhinAnase jAnA ki bharatakSetra meM yaha prathama cakravartI utpanna huA hai| usane pA zrAkAzameM sthita raha kahA,"he prabho! ApakI jaya ho| maiM ApakA sevaka hU~ , isalie mujhe jo kucha prAjJA denI ho diijie|" phira mAnoM bar3A bhaMDAra kholA ho aise kImatI ratna, ratnoMke alaMkAra, divyavana aura pratApa-saMpattiyoMke krIDA-sthalake samAna bhadrAsana usane cakravartIko bheMTa kie| pRthvIpatine usakI sArI cIje svIkAra kii| kAraNa, "alubdhA api gRhati, bhRtyAnugrahahetunA / " [nirlobhI svAmI bhI, naukaroMpara meharabAnIke lie, unakI bheTa svIkAra karate haiN| phira mahArAjane use bulA, usakA acchI taraha Adara-satkAra kara, use vidA kiyaa| kahA hai "mahAMto nAvajAnaMti nRmAtramapi saMzritam / " [ mahApuruSa apane prAzrita sAmAnya puruSakI bhI avajJA nahIM karate haiN|] aTThamatapakA pAraNA kara bharatane vahA~ batAvyadevakA avAhikA utsava kiyaa| (227-236) vahA~se cakraratna tamitrA guphAkI tarapha ravAnA huaa| rAnA mI padAnvayI (padacihA~ko khoja karanevAle ) kI taraha usake pIche cle| anukramase ve taminnAke pAsa pahu~ce / vahA~ unhoMne phonakI chAvanI hAlI chAvanIka kheme aise mAlUma hote the mAnoM vidyAdharoka nagara vaitAsya parvatase nIce utare haiN| usa guphAke aghiSTAtA kRtamAla devakA manameM smaraNa kara, bharatane
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata cakravartIkA vRttAMta . [ 301 aTThamatapa kiyA / devakA Asana kaMpita huaa| usane avadhijJAnase cakravartIkA AnA jaanaa| vaha bar3I mudatake vAda Ae hue gurukI taraha, cakravartIrUpI atithikI pUjA karane AyA aura bolA, "he svAmI ! isa tamisrAguphAke daravAjepara maiM Apake dvArapAlakI taraha rahA huuN|" yoM kahakara usane bhUpatikI sevA aMgIkAra kI, aura strIratnake yogya anuttama (jinake samAna uttama dUsare nahIM aise ) caudaha tilaka aura divya AbhUSaNoMkA samUha cakravartIke bheTa kiyaa| unake sAthahI, pahalese mahArAjAke liehI rakha chor3I hoM ailI unake yogya mAlAe~ aura divya vastra bhI arpaNa kie| cakrAne una sabhI cIjoMko svIkAra kiyaa| kAraNa, ...........'kRtArthA api bhUbhujaH / na tyajati dizodaMDa cihna digvijayazriyaH // " [kRtArtha rAjA bhI digvijayakI lakSmIke ciharUpa dizAdaMDako dizAoMke mAlikoMse milI huI bheTako-nahIM chor3ate haiN| adhyayanake anameM upAdhyAya jaise ziSyako chuTTI detA hai vaisehI bharatezvarane use bulA, usake sAtha bar3I kRpAkA vyavahAra kara, vidA kiyaa| pIche bharatane mAno judA par3e hue apane aMza hoM aise aura pRthvIpara pAtra rakha, hamezA sAtha baiThakara bhojana karanevAle hoM aise, rAjakumAroMke sAtha pAraNa kiyaa| phira kRtamAladevakA aSTAhikA utsava kiyaa| kahA hai ki - . "prabhavaH praNipAtena gRha tAH kiM na kurvate / " [namratA dikhAnese jo apanAlie jAte haiM, unake lie svAmI kyA nahI karate haiM ?] (237-247)
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ 303 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 4. dUsare dina mahArAjAne supeNa nAmaka senApatiko bulAyA aura iMdra jaisenegamepI devatAko AjJA karatA hai vaise, use prAjJA kI, "tuma carmaratnase sitru nadI utarakara siMdhu, samudra aura vaitAThyaparvatakaM bIcameM zrApa hue dakSiNamidhuniSkuTa (siMdhuke dakSiNa kinArevAle bagIce ke samAna pradeza) ko jIto aura berake phalakI taraha, vahA~rahanevAle mleccha logoMko Ayudha rUpI lakar3Ise mAr3akara carmaratnake pUNa phalako prApta kro|" supeNa senApatina cakravartIkI AjJA maanii| vaha mAnoM vahIMkA janmA ibA ho aise, jala-sthalake U~ce nIce sabhI bhAgAMma, dUsare kiloM meM tathA durgama sthAnoM meM jAnevAle sabhI mAgA~se pari cita thA, mleccha bhASAkA jAnakAra thA, siMhake mamAna parAkramI thA, sUryake samAna najambI thA, bRhampatike jaisA buddhimAna thA aura sabhI lakSaNoMse yukta thaa| vaha natkAlahI apane Dharepara aayaa| usane mAnoM apanahI pratibiMba hI aise sAmaMta rAjAoMko calanekI AjJA do| phira vaha snAna kara. balidAna de, parvatake samAna U~ce gajaratnapara savAra huaa| usa samaya usane thor3e magara bar3e kImatAM prAbhUSaNa pahane the, kavaca dhAraNa kiyA thA, prAyazcitta aura kotukamaMgala kiyA thA, isI taraha aura ratnAMkA divya hAra dhAraNa kiyA thA; vaha aimA mAlUma hotA thA, jayalakSmIne usake gale meM apanI muja-latA DAlI hai| paTTahastikI taraha vaha paTeke cihnase zobhatA thaa| usakI kamarape mRtimatI zaktike samAna eka kSurikA (kaTAra) thI; usakI pIThapara sarala AkRtibAle aura sonake bane hue mundara do bhAye the, ve aise lAna par3ate the, mAnoM pITekI taraphase bhI yuddha karane ke lie do
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata cakravartIkA vRttAMta : [303 baiMkriya hAtha haiM / vaha gaNanAyakoM, daMDanAyakoM, seThoM, sArthavAhoM, (kAravA~ke netAoM, saMdhipAloM aura naukaroM Adise yuvarAjakI taraha ghirA huA thaa| usakA agrAsana (sammAnakA sthAna) aisA nizcala thA, mAnoM vaha Asanake sAthahI janmA huaaho| zveta chatra aura cAmaroMse suzobhita usa devopama senApatine apane pairake a~gUThese hAthIko claayaa| cakravartIkI AdhI senAke sAtha vaha siMdhuke kinAre gyaa| senAse ur3atI huI rajase vaha kinArA aisA bana gayA mAnoM vaha vahA~ setubaMdha kara rahA hai (pula bA~dha rahA hai), senApatine apane hAthase cameratnako-jo bAraha yojana taka bar3ha sakatA hai, jisameM savere coyA huA nAja sA~mako uga AtA hai aura jo nadI, jhIla, aura samudrako pAra karane meM samaya hotA haisparza kiyaa| svAbhAvika prabhAvase usake donoM kinAre phaile| senApatine use uThAkara jalameM telakI taraha rakhA / phira rastekI taraha vaha sainA sahita usapara calakara nadIke dUsare kinAre gyaa| (248-266) . siMdhuke dakSiNake sabhI pradezoMko jItaneke lie vaha pralayakAlake samudrakI taraha vahA~ phaila gayA / dhanupaka nirdhopase (zabdase ) dAruNa aura yuddhameM kaunUhulI-usane kutUhala (khela) meM hI siMhakI taraha siMhala logoMko jIta liyA; barbara logoMko kharIde hue gulAmoMkI taraha apane AdhIna kiyA aura TaMkaNoM ko ghor3oM kI taraha rAjacihnoMse aMketa kiyaa| jalarahita ratnAkarake samAna ratna-mANikyase bhare hue yavanadvIpako usa narakesarIne khelahI khelameM jIta liyaa| usane kAlamukha jAtike mlecchoMko jIta liyA, isase ve bhojana na karate hue bhI muMhameM u~galiyA~ rAnane
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 301 ] tripaSTi zalAkA purupa-caritraH parya1. sarga. lNge| usakeM phailane se jonaka nAmake nleccha loga, vAyule vRkSakI naraha, parAMgamunya hogA (hAra ge)| gAgar3I (saperA) jaise saba taraha ke sapoMko vaza meM kara letA hai, vaisehI usane batAdhyaparvatake zrAlayAma pradezoM meM rahanavAnna mnacchoMkI sabhI jAtiyoMko jIna liyA / ( 267-23) prauDha pratApa anivArya prasAsvAna usa senApatine vahA~se Age calakara, mUraja jaise mAra zrAkAzameM phaila jAtA hai vaisehI, kacchadaMzakI sArI bhUmikA pAtrAMna kara liyA (bIna liyaa)| siMha jaise sAraM jaMgalako davA denA hai, vaisahI vaha sAre nichuTa pradezIko dabAkara kacchakI samatalamUnimeM svastha hokara rhaa| jaise pani pAsa triyA~ AtI hai bailahI, mlecchadezoM ke rAjA mata lekara bhaktisahita senApatika pAsa yAne lge| kisIna svarNagirika zivara. jitane ratnoMka dara die, kalyaoNna calavephirata viMdhya parvataka baiMsa hAthI die, kaiyaoNna sUryaka ghor3oMko bhI nA~ca jAnevAle bAI die aura kaIyAna aMjanase banAe hue devatAoMke yAka nasa raya diyA dusarI mI nolo sArabhUta pIne thI ve mamI unhoMne unako bheTa kI | kahA hai ki"girimyApi maritkRSTaM ratna ratnAre brajen / " pivaMta nahIM hAra nikA gae ratna mI ratnAkara (samudra) meMhI jAna haiN|] isa taraha meM arpaNa kara unhoMna senApatise kahA, "zrAna hama ApazrAdApAlakahozrApa noMkarakI taraha yahA~ rahegA senAnIna sabako yathocita satkAra dekara, bidA kiyaa| phira pApa jaise pAyA thA bainahI munnasa siMdhuke pAra calA gyaa| kIrtirupI bar3I (latA) ke doida, ke samAna mlecchoMse
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata cakravartIkA vRttAMta [3.5 . bheTameM AI huI sabhI cIjeM senApatine cakrIko bheTa kI / kRtArtha / cakrIne senApatiko, AdarapUrvaka satkAra kara sIkha dii| vaha * khuzI-khuzI apane Derepara gayA / (274-253) yahA~ bharata rAjA ayodhyAkI tarahahI sukhase rahatA thA, kAraNa, siMha jahA~ jAtA hai vahIM usakA sthAna hotA hai| eka dina usane senApatiko bulAkara AjJA dI, "tamisrA guphAke daravAje kholo|" senApatine isa AjJAko mAlAkI taraha mastakapara cddh'aayaa| Ara vaha jAkara tamisrAkI guphAke bAhara ThaharA / tamisAke adhiSThAtA deva kRtamAlakA smaraNa karake usane aSTama tapa kiyA / kAraNa. ...... sarvAstapomUlA hi siddhyH| [sabhI siddhiyoMkA mUla tapa hai| arthAta tapasehI sabhI siddhiyA~ milatI haiN| phira senApati snAna kara, zveta vastrarUpI paMkhoMko dhAraNa kara, sarovarameMse jaise rAjahaMsa nikalatA hai vaise, snAnAgArameMse nikalA aura sundara nIle kamalake samAna sonekI dhUpadAnI hAthameM lekara tamilAke dvArapara aayaa| vahA ke kivAr3ako dekhakara usane pahale praNAma kiyaa| kAraNa "mahAMtaH zaktivato'pi prathama sAma kurvate / " [zaktivAna mahAna purupa pahale sAma nItikA prayoga karate haiN| vahA~ vaitAvya parvata para phiratI huI vidyAdharoMkI striyoMko saMbhana karane (rokane ) ke lie davAke samAna mahaddhika (mahAna zakti denevAlA) aSTAhikA utsava kiyA, aura mAMtrika ( maMtra jAnanevAlA) jaise maMDala banAtA hai vaisehI senApatine vahA~ akhaMDa .20
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.6] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. marga 4. cAvalAMse aSTa mAMgalika bnaae| phira vaha iMdrake vanakI taraha zatrayoMkA nAza karanevAlA, cakravartIkA daMDaratna apane hAtha meM lekara vivAhApara.prahAra karane ke lie mAta-pATha kadama pIche ittaa| kAragA: "manAgapasaratyetra prajiddIghurgajopi hi / " [hAthI bhI prahAra karanekI icchAse kucha pIche haTatA hai|] phira senApatina vacaratnameM kivAr3oMpara zrAghAta kiyA aura bAjakI naraha usa guphAko gu~jA diyaa| tatkAlahI, vaitAThyaparvatake acchI taraha muMda hue netrAMka samAna majabUtI se baMda vanake bane hue ve kapATa ( kiMvAr3a) khula gae / daMDaka zrAghAtase khulate hama una kivAr3Asa aisI bhAvAna pA rahI thI, mAnoM va ro rahe hai| uttara dizA bharatakhaMDako jItana lAnake lie maMgalarUpa una kiMvA kintulanakI bAta senApanina jAkara cakravartI se khii| isase intignapara savAra hokara mahAna parAkramI mahArAnAne caMdramAkrI taraha minA guphAmaM praveza kiyaa| (para-26) praveza karata samaya narapatina, cAra aMgula pramANavAlA aura sUryake samAna prakAzamAnamagiratna grahaNa kiyaa| eka hajAra yanAMsa vaha aviSTita thA ayAna eka hajAra. yakSa usakI sevA karate the| usa ratnako sarapara coTIkI narahavA~dha lenese, niyaMca, manudhya aura devatAoMkA upasarga (utyAta ) nahIM hotaa| phira usa rakhna pramAvasa, (muranase) aMdhakArakI taraha, samI duHkha naSTa ho jAte hai aura.zatra zrAghAtakI taraha sAre rogamI naSTa ho jAte haiN| mAnaka Rtazapara jaise monakA Dhakkana lagAte haiM vaise uma ripunAzaka gajAna vaha ratna hAthoMke dAhina kuMbhamayalapara
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata cakravartIkA vRttAMta ... [307... - - rkhaa| pIche calatI huI caturaMga senA sahita, cakrakA anusaraNa karanevAle, kesarI siMhakI taraha guphAmeM praveza karanevAle narakesarI cakrIne, cAra aMgula pramANavAlA dUsarA kAMkiNIratna bhI grahaNa kiyaa| vaha sUraja, cA~da aura pAgake samAna kAMtivAlA thaa| usakA AkAra adhikaraNIke samAna thA / hajAra yakSa usake adhiSThita(rakSaka) the| pATha sonayAke samAna usakA pramANa thaa| usameM chaH patte the, bAraha kone the, nIcekA bhAga samatala thaa| vaha mAna, unmAna aura pramANa-yukta thaa| usake ATha karNikAe~ (pakhur3iyA~) thiiN| bAraha yojana takakA a~dherA dUra karane meM vaha samartha thA / guphAke aMdara donoM tarapha eka eka yojanapara, gomUtrikAke AkArase (yAnI eka dAhanI tarapha aura dUsarA bAI tarapha) kAMkiNIratnake dvArA maMDala banAte hue cakravartI calane lge| hareka maMDala pA~casau dhanupa vistAravAlA aura eka yojana meM prakAza karanevAlA thaa| ina maMDaloMkI saMkhyA unacAsa thii| jaba taka mahItalapara kalyANa karanevAle cakravartI jIvita rahate haiM tavataka guphAke kivAr3a khule rahate haiN| (300-310) - cakrake pIche calanevAle, cakravartIke pIche calanevAlI, usakI senA maMDalake prakAzameM veroka Age bar3hane lgii| cakravartIkI calatI huI senAse vaha guphA, jaise asurAdikI senAse ratnaprabhAkA madhyabhAga zobhatA hai vaise, zobhane lgii| mathAnIse jaise mathanImeM AvAja hotI hai vaisehI, calate hue cakra camUse (cakra aura senAse ) vaha guphA gUMjane lgii| anarauMdA guphAkA rastA rathoMke pahiyoMse lIka vAlA honese aura ghor3oMke khuroMse usake kaMkara ukhar3a jAnese vaha nagarake raste jaisA ho gyaa|
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308] niSaSTi zalAkA puruSa-baritraH parva 1. marga 1. menAke logoMse baha guphA lokanAlikA kI taraha niravInatvako prApta huI (TedI-mar3hI ho gii)| kramaza: cakravatI namilAguphA madhyabhAgameM, nIceke kapar3aka Upara rahanevAlI RTimekhalA (kaMdoga ke samAna, unamaganA aura nimagnA nAmakI do nadiyoMki bhUmIpa pahu~ce / va nadiyoM aisI mAlUma hotI thIM mAnoM tiNa aura uttara, bharanAma zrAnevAle logoM ke lie nadiyoM ke yahAna vainATyaparvatana do zrAdvAnagyA banAI hai| unakI inamaganAmeM pattharakI zilA bhI navAkI taraha neratI hai aura nimaganAmeM navI mI pantharakI narahana jAnI hai| ve donoM nadiyA~ mitraguphAkI pUrva dIvArama nikalanA hai aura pazcima dIvArameM hokara siMdhu nadI meM mila jAtI hai| una nadiyoyara, bArddhakI ratnanaM eka acchA pula banAyA ! ghaTTa pakAMnameM bainATyachumAradevakI vizAla zevA samAna mAnnuma honA thaa| bAkI ratnana iNasara meM baha ghula naMgrAra kara liyA, kAraNA, gahAkAra. kalpavRkSake nitanA samaya bhI usako nahIM lagatA hai| una pulapara patthara isa taraha jaI hAyaka hamArA pula ekaTTI pattharakA mAma hotA thaa| usakI jamIna hAyaka samAna samatala zrIra bama sumAna majabUta hone yaha punta guphtA kivAr3oMse banA hayAmA jAna par3atA thaa| una dundara nadiyA~ko cakravartI, senA mahita hama duha, zrAgamama pAra kara gayA jaise paidala calanavAlA (mApha ratako) pAra karatA hai| senAke sAtha calate hue mahArAja, anumaDe uttara dizA mumba samAna guphAka uttaradvArake pAsa zrA phuNce| isa dAnA kiMvA, mAno dahigA dvAraka kiMvAr3A. kI dhAyAna sunakara hara gae ho cale, apane pApa natkAnahI
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata cakravartIkA vRttAva [36 khula ge| una kiMvADose jo sara-sara kI AvAja nikalI vaha mAnoM senAseM jAnekI bAta kaha rahI thii| guphAke ( daravAjeke pAsa ) dIvAroMse cipakakara kiMvAr3a khar3e the, ve aise mAlUma hote the mAno vahA~ ve pahale kabhI nahIM thIM aisI agalAe~ haiM / phira sUraja jaise bAdaloM se nikalatA hai aise pahale cakrIke Age calanevAlA cakra guphAmeMse niklaa| usake pIche pRthvIpati bharata aise nikale jaisa pAtAlake vivarameMse valIMdra ,eka iMdra) nikalatA hai| phira viMdhyAcalakI guphAkI taraha usa guphAmeMse niHzaka lIlAyukta gamana karate (bhUmate) hue hAthI nikle| samudramaMse nikalate hue sUyake ghor3oMkA anusaraNa karanevAle suMdara ghor3e acchI cAlase calate hue nikle| dhanADhya logoMkI rathazAlAoMmeMse nikalate hoM aise apane zabdoMse gaganako [jAte hue ratha nikale aura sphaTikamaNike biloMmeMse jaise sarpa nikalate haiM aisehI vaitAvyaparvatakI usa guphAke mukhameMse balavAna pyAde bhI nikale (311-334) __ isa taraha pacAsa yojana laMbI guphAko lauMpakara mahArAjA bharatezane, uttara bharatArddhako vijaya karaneke lie uttara khaMDameM praveza kiyaa| usa khaMDameM 'ApAta' jAtike ati matta bhIla basate the| mAnoM bhUmipara dAnava hoM aise ve dhanavAna, balavAna aura tejasvI the| unake pAsa aparimita bar3I bar3I haveliyA~ thIM, zayana, (vistara) Asana va vAhana the aura cAMdI-sonA thA; inase ve kuberakaM gotravAle hoM aise jAna par3ate the| unake kuTuMba ghar3e bar3e the, unake pAsa bahutase dAsI dAsa the aura devatAoMke bagIcekI vRkSoMkI saraha koI unakA parAbhaSa (nAza) nahIM kara -
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10] . triSaSTi zalAkA pugya-caritraH parva 1. sarga 3. sakatA thaa| bar3e zakuTa ( chakar3e ) kA bhAra khIMcanavAle bar3e bailAMcI taraha ve sadA aneka jar3AiyoMne apane balakA upayoga karate the / natra bharatapatina jabardastI yamarAjakI taraha unapara caDhAI kI natra, unako aniSTa kI sUcanA karanevAle, aneka uyAta hone laga / calatI huI cakravartIcI senA bhArase dukhI huI ho aise gharoM ke bIcoMco hilAnI huI janIna kA~pane lgii| cavartIka dizAoM meM phaile hue mahAna pratApase hoM aise, dizAyAmeM dAvAnala mamAna zrAga jalane lagI | ur3atI huI bahuta adhika vRddhi dizAe~ pugviNI (rajasvalA) viyoMkI taraha nahIM dekhane lAyaka ho gii| krUra aura karNadu zabda karanevAle magara jaina samudra meM lar3ate-TaRgata hai vaise buTa pavana paraspara TakarAte hue bar3hane lge| baladI huI nazAnoM kI taraha sabhI laccha vAghoMo harAnevAlA, yAnAza sakApAta hone lgaa| krobase uThakaramAnoM nInapara, hAtha pachAr3a rahA hogesI DarAvanI dhAvAjavAnI vijaliyA~ camakane lagI aura mAnoM mRtyulakSmIka chatra hA~ aise cIloM aura kIyAMka namUha AkAza jahA~ tahA~ uDna lge| (335-347) ___una tarapha mAna kavaca, culhAr3I aura bhAloMke paloMkI kiraNoM yAtrAzana rahanavAnnehanArakiraNoMbAne sUrajako karor3a kiraNoMvAlA banAnavAnne giMDa iMDa,vanuSa aura mudgarosa AkAza ko bar3e bar3e dA~toMvAlA banAnevAle, vanAoMmeM banI huI vAyoM, siMhoM aura sA~poMkI nanbAgesa AkAzameM phiranevAlI baMbarI viyA~ko DarAnevAle, aura bar3e baDa hAthiyoMrUpI bAdalosa dizAyo mundramAgako aMdhakArapUrNa RgnavAne bharata rAjA zrAge
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata cakravartIkA vRttAMta - [311 'bar3hane lge| unake rathake agale bhAgapara bane hue magaroMke mu~ha yamarAjake muMhakI spardhA karate the| ve ghor3oMke khuroMke AghAtoMse / mAnoM jamInako tor3ate hoM aura jayake bAjoMpara girate AghAtoM se mAnoM AkAzako phor3ate hoM aise mAlUma hote the; aura Age calanevAle maMgalake tArese jaise sUraja bhayaMkara lagatA hai vaisehI Age calanevAle cakrase bharata bhayaMkara lagate the|(348-3513) unako Ate dekha bhIla loga bahuta nArAja hue aura kara grahoMkI mitratAkA anusaraNa karanevAle ve sava jamA ho gae aura mAnoM cakravartIkA haraNa karanekI icchA rakhate hoM aise ve krodha ke sAtha kahane lage, "sAdhAraNa AdamIkI taraha lakSmI, lAja, dhIraja aura kIrti-rahita yaha kauna purupa hai jo alpabuddhi bAlakakI taraha mautakI icchA karatA hai! jisakI puNya caturdazI kSINa . huI hai (arthAta vadI caudasake caudakI taraha jisakA puNya kSINa ho gayA hai) aisA aura lakSaNahIna yaha, aisA jAna par3atA hai ki, mRga jaise siMhakI guphAmeM jAtA hai vaisehI, hamAre dezameM AyA hai| mahA pavana jaise bAdaloMko chinna-bhinna kara detA hai vaisehI uddhata AkAravAle isa phailate hue puruSako hama dazoM dizAoMmeM (chinna bhinna karake) pheka deN|" / isa taraha jora jorase bAteM karate hue ve, zarabha (aSTApada nAmakA pazu ) jaise meghake sAmane garjatA aura daur3atA hai vaisehI, bharatake sAtha yuddha karanekI taiyArI karane lge| kirAtapatiyoMne, kachuoMkI pIThoMkI har3iyoMke Tukar3oMse bane hue hoM aise, abhedya kavaca pahane, saroMpara khar3e kezoMvAle, nizAcaroMkI ziralakSmIko batAnevAleM rIchoMke bAloMvAle zirastrANa unhoMne dhAraNa kie|
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 4. .. - lar3AIkI umaMgameM unake zarIraM aise phUlane lage ki usase unake kavacoMke tAra TUTane lge| unake khar3e kezoMvAle saraoNparase zira khANa saraka jAte the; aisA jAna par3atA thA, mAnoM mastaka dukhase kaha rahe the ki hamArI rakSA karanevAlA koI nahIM hai| kaI krodha meM Ae hue kirAta, yamarAjakI bhrakuTIke samAna Ter3he aura sIMga. ke vanAe hue dhanupa AsAnIse car3hAkara, dhAraNa karane lage, kaI mAnoM jayalakSmIkI lIlAkI zaiyA ho aisI raNameM durvAra aura bhayaMkara talavAreM myAnoMse khIMcane lage; kaI yamarAja ke choTe bhAI. ke jaise daMDoMko U~ce uThAne lage; kaI dhUmaketukI taraha bhAloMko pAkazameM nacAne lage; kaI raNotsavoMmeM AmaMtrita prata rAjAoMko prasanna karane ke lie, mAnoM zatruoMko zUlapara car3hAnA ho aise, trizUla dhAraNa karane lage; kaI zatru rUpI cir3iyoMke prANa lenevAle bAja parva kI taraha loheke zalya hAthoM meM lene lage aura kaI, mAnoM AkAzake tAroMko tor3anA cAhate hoM aise, apane uddhata hAtha se tatkAla mudgara phirAne lge| isa taraha lar3AI karane kI iccha.se sabane taraha taraha ke hathiyAra baaNdhe| ekabhI AdamI vinA hathiyArakA na thaa| yuddharasakI icchAvAle ve, mAnoM eka AtmAvAle hoM aise, sabhI eka sAtha bharatakI senApara / car3ha pAe / ole girAnevAle pralayakAlake meghakI taraha, zastroMkI varSA karate hue mleccha, bharatakI senAka agale bhAgake sAtha joroMse yuddha karane lge| mAnoM pRthvImase, dizAoMke mukhase aura AkAzase par3ate hoM vaise cAroM taraphase hathiyAra girane lge| durjanakI uktise jaise sabhImeM bheda ho jAtA hai aisehI bharatakI senAmeM koI aisA na rahA jo bhIloMke yANase midAna .
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . . bharata pakravartIkA vRttAMta ..... [313 ho / mleccha logoMke AkramaNase cakravartIke agale ghur3asavAra, samudrakI laharoMdvArA nadIke agale bhAgakI laharoMkI taraha pIche haTeM aura ghabarA utthe| mleccharUpI siMhoMke bANarUpI sapheda / nAkhUnoMseM, ghAyala hue cakravartIke hAthI, dukhI svarameM ciMghAr3ane lge| mleccha vIroMka pracaMDa daMDAyuddhake dvArA bAra bAra kie gae / AghAtoMse,bharatakI paidala senAkaM loga geMhakI taraha uchala uchala: kara girane lge| vajrAghAtase parvatoMkI taraha, yavanasenAne gadA-prahArase cakravartIkI agalI senAke rathoMko tor3a diyaa| saMgrAmarUpI sAgarameM, timiMgala jAtike magaroMse jaise machaliyoMkA samUha amta (pIr3ita hotA hai vaisehI mleccha logoMse cakravartIkI senA grasta aura trasta huii| ( 3517-377 ) anAthakI taraha hArI huI apanI senAko dekha, rAjAkI prAjJAkI taraha, gumsene senApati suSeNako uttejita kiyaa| usake netra aura mu~ha lAla surkha ho gae aura kSaNabharameM vaha manuSyake rUpameM sAkSAta bhAgake samAna dunirIkSya (jisakI tarapha dekhA na jA sake aisA) ho utthaa| rAkSasapatikI taraha vaha sabhI dUsaroMkI senAkA grAsa karaneke lie taiyAra ho gyaa| zarIrameM utsAha Anese usakA sonekA kavaca baMdI kaThinatAse pahanA gayA aura vaha aisA custa baiThA ki dUsarI camar3IsA mAlUma hone lgaa| kavaca pahanakara sAkSAta jayake samAna vaha suSeNa senApati kamalApIr3a nAmake ghor3e para savAra huaa| usa ghor3ekI U~cAI assI aMgula, usakA vistAra ninyAnave aMgula aura laMbAI ekasauATha aMgula thii| usakA sara sadA mattIsa aMgula. kI U~cAIpara rahatA thaa| usake mAhU (agale paira) cAra aMgulake
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 ] triSaSTizakSAkA puruSa- caritraH parva 1. sarga 4 the; usakI jA~gheM solaha aMgulakI thIM, usake ghuTane cAra aMgula - * ke the aura usake khura cAra aMgula U~ca the| usakA madhyabhAga golAkAra aura jhukA huA thA; usakI pITha vizAla, jarA jhukI duI aura khuzI paidA karanevAlI thI; usake roma rezamake sUtake samAna komala the; usake zarIra meM zreSTha bAraha zrAvarta (ma~variyA~) the; usameM sabhI acche lakSaNa the aura usakI kAMti acchI tarahase javAnI meM Ae hue tote ke paMkhoMsI harI thI / usako kabhI cAbuka lagA na thA; vaha hamezA savArakI icchA ke anusAra calAtA thA / ratna aura svarNamaya lagAmake bahAne, lakSmIne apane donoM hAtha usake gajJemeM DAle hoM, aisA jAna par3atA thA / usapara sonekI mAlA khanana AvAja kara rahI thI, isase mAlUma hotA thA ki madhuradhvanivAle madhukaroMse sevita kamalIko mAlAse vaha pUjA gayA hai / usakA mukha aisA mAlUma hotA thA mAnoM yaha pA~caraMgI maNiyoMse mile hue sone ke gahanoMkI kiraNoM dvArA patAkAoM ke cihnoMse aMkita hai| maMgalake nArese maMDita prakAzakI taraha soneke kamalakA usake lalATapara tilaka thA aura usake pahane hue cAmaroMke AbhUSaNoMse baha aisA zobhatA thA mAnoM usane dUsare kAna dhAraNa kie haiN| bahU, cakravartI ke puNyase vikarAe hue, sUryake zravA nAmaka ghor3esA suzobhita horahA thaa| usake paira Ter3he girate the isase vaha khelatA huzrAsA jAna par3atA thaa| usameM eka kSaNa sau yojana laoNdha lAnekI zakti thI; isase vaha sAkSAta garur3a yA pavana mAlUma honA thaa| vaha kIcar3a, jala, patthara-kaMkara aura khAle vigrama : mahAsthalako sthAnako aura pahAr3a, guphA vagairA durgama sthala
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. bharata cakravartIkA vRttAMta . . . [ 315. ko pAra kara jAnekI tAkata rakhatA thaa|..clte samaya usake.. paira bhUmipara bahutahI kama girate the, isase jAna par3atA thA ki ... vaha AkAzameM ur3a rahA hai| vaha buddhimAna aura namra thaa| pA~ca : tarahakI gatise usane zramako jItA thA / usakA zvAsa kamalake samAna sugaMdhavAlA thaa| (377-365) aise ghor3epara savAra hokara senApatine yamarAjakI taraha . khagaratna grahaNa kiyA / yaha zatruoMke lie patra ( mRtyupatra ) ke samAna thaa| khaDga pacAsa aMgula laMbA, solaha aMgula vistRta (caur3A) aura Adha aMgula moTA thaa| usakA sonekA myAna ratnoMse mar3hA huA thaa| vaha myAnase bAhara nikAlA hubhA thA, . isase kA~calIse mukta sarpake samAna mAlUma hotA thaa| usakI dhAra teja thii| vaha mAnoM dUsarA vajja ho aisA majabUta thA aura vicitra kamaloMkI zreNIke samAna dikhAI denevAle raMgoMse vaha zobhatA thaa| isa khaGgako dhAraNa karanese vaha senApati aisA jAna par3atA thA, mAnoM vaha paMkhoMvAlA ahIMdra (zeSanAga) ho yA . kavacadhArI kesarI siMha ho / AkAzameM camakatI huI bijalIkI capalatAse khaGga ghumAte hue usane apane ghor3eko raNabhUmikI / tarapha daur3A diyaa| vaha, jalakAMtamaNi jaise jalako cIratI hai aise, ripudalako cIratA huA raNabhUmimeM jA phuNcaa| (366-401) suSeNake AkramaNase kaI zatru mRgoMkI taraha vyAkula ho gae; kaI jamInapara par3e hue kharagozakI taraha A~kheM baMda karake baiTha gae; kaI rohita mRgakI taraha thake hue-se vahIM khar3e ho rahe aura kaI baMdaroMkI taraha durgama sthAnoM meM jA baitthe| kaiyoMke hathiyAra.per3ake ..
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316] nipaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 1. sarga 4. pacekI taraha jamInapara gira gae, kaIyoMke chatra, yazakI taraha bhUmisAta ho gae. kaiyoMke ghor3e maMtrase sthira kie hue sapAMkI taraha sthira ho rahe, aura kaiyoMke ratha isa taraha TUTa gae mAnoMce miTTIke bane hue the| kaI aparicitoMkI taraha idhara udhara bhAga ge| ve apane AdamiyoMke anikI rAha bhI na dekha ske| sabhI gleccha apane prANa lekara dazoM dizAoM meM bhAga ge| pAnIkI bAr3hase jaise vRkSa bicakara baha jAte haiM aisahI supeNarUpI jalakI vAdase mleccha, bahakara cale ge| phira ve kauoMkI taraha eka jagaha jama. ho, thor3I dera soca-vicAra kara, Atura bAlaka jaise mAtAke pAsa jAte haiM aisehI mahAnadI pidhuke pAsa Ae, aura mRtyu-snAna karataMko taiyAra hue hoM aise, baluke samUha ke bistara pichAkara unapara baitthe| vahA~ unhoMne nagna U~ce mu~ha kara meghamukha vagairA nAgakumAra jAtike apane kuladevatAkA manameM dhyAna kara aTThama tapa kiyaa| aTTama tapa zratameM mAnoM cakrIke cakrase Dara lagA ho aise nAgakumAra devatAoMke Asana kaape| avadhijJAnase maccha loga ko dubI dekha, pitA saMtAna ke duHkhase dukhI hotA hai aise dukhI ho ve unakesAmane Akara prakaTa hue aura AkAzameM rahakara unase unhoMne pUchA, "tumamanacItI kisa bAtakI saphalatA cAhate ho ?' (402-413) / - AkAzamaM sthita una meghamumba nAgakumAroMko deva, mAnoM bahuta pyAse hA~ aise, unhoMne hAtha jor3a, mastakapara rakha kahA"hamAre dezapara Ana taka kisIne hamalA nahIM kiyA thA, atra koI pAyA hai, Apa aisA kIjie ki jisase vaha yahA~se balA tAe / (414-115)
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ . bharata cakravatIkA vRttAMta [317 devoMne kahA, "he kirAto! yaha bharata nAmakA cakravartI rAjA hai| yaha iMdrakI taraha ajeya hai| deva,asura yA manuSya koI ' bhI use nahIM jIta sktaa| TA~kiyoMse jaise parvatake patthara bhere nahIM jA sakate vaisehI, pRthvIpara cakravartI rAjA maMtra, taMtra, viSa, zastra aura anya vidyAoMke agocara hotA hai, koI usa taka pahu~ca nahIM sktaa| phira bhI tumhAre Agrahase hama usako hAni pahu~cAnekI koziza kreNge|" yoM kaha kara ve cale ge| (416-418) kSaNabharameM mAno pRthvIparase uchalakara samudra prakAzameM Ae hoM vaise kAjalake samAna kAMtivAle megha prakAzameM paidA hue| bijalIrUpI tarjanI aMgulIse cakravartIkI senAkA tiskAra karate hoM aura ghora garjanAse bAra bAra krodhakara usakA apamAna karate hoM aise ve dikhAI dene lge| senAko cUrNa karaneke lie utanehI pramANavAlI (arthAta senAke vistAra jitanIhI laMbIcaur3I) kAra AI huI vanazilAke jaise megha, mahArAjAkI chAvanIpara tatkAlahI car3ha Ae aura mAnoM lohe ke Tukar3eke tIkhe agale bhAga hoM, mAnoM bANa hoM, mAnoM daMDa hoM aisI dhArAse ve varasane lge| sArI jamIna cAroM tarapha meghake pAnIse bhara gaI aura usameM ratha naukAoMkI taraha aura hAthI vagairaha magaramacchoMke samAna mAlUma hone lge| sUraja mAnoM kisI tarapha calA gayA ho aura parvata mAnoM kI bhAga gayA ho aise meghoM ke aMdhakArase kAlarAtrike samAna dRzya dikhAI dene lgaa| usa samaya cAroM tarapha pRthvIpara aMdhakAra aura jalahI jala ho gyaa| aisA mAlUma hone lagA mAnoM puthvIpara phirase yugmadharma mA gayA hai|
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ 318 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 4. aisI ariSTakAraka-dukha denevAlI bAriza dekhakara cakravatI. ne pApAtra naukarakI taraha apane hAthase carmaratnako sparza kiyaa| " uttaradizAke pavanase jaise megha phailate haiM vaise cakravartIkA hAtha 'laganese carmaratna vAraha yojana taka phaila gyaa| samudrake bIcameM pAnIke Upara jaise jamIna hotI hai vaisehI carmaratnapara sArI senA sahita mahArAja baiTha ge| phira vidruma (mUMgA ) se jaise kSIrasamudra zobhatA hai vaise sundara kAMtivAlI sonekI ninyAnave hajAra zalAkAoMse (chAtekI tIliyoMse) suzobhita, traNa aura . prathI (gA~Tha) se rahita kamalanAlakI taraha sIdhA sonekI sundara DeDIvAlA aura pAnI, dhUpa, havA aura dhalise bacAne meM samartha aise chatraratnako rAjAne sparza kiyA, isase vaha bhI carmaratnakI taraha phaila gyaa| usa chatrakI DaMDIke Upara aMdhakArakA nAza karane kelie rAjAne sUrajake samAna maNiratna rakkhA / chatraratna aura carmaratnakA vaha saMpuTa tairate hue aMDeke samAnazobhane lgaa| tabhIse logoM meM brahmAMDakI kalpanA utpanna huii| gRhIratnake prabhAva se usa carmaratnameM acche khetakI taraha savere boyA huA dhAnya sA~jhako utpanna hotA hai; caMdrake prAsAdakI taraha usameM sabere voe hue kUSmAMDa ( kumhar3e ), pAlaka aura mUlI vagairA zAmako phala denevAle hote haiM; aura savere coe hue Ama, kele vagairA phaloMke vRkSa bhI sA~jhako, mahAna purupoMke prAraMbha kie hue kAma jaise saphala hote hai vaisehI saphala hote haiN| usa (saMpuTa) meM rahe hue loga Upara batAe hue dhAnya, zAka-pAta aura phaloMkA bhojana karake prasanna the, udyAnameM khelakUda karane gae hoM aise unako phojakA zrama bhI mAlUma nahIM hotA thaa| mAnoM mahala meM rahate hoM aise /
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ ..... . bharata cakravartIkA vRttAMta : 16 madhyalokake (martyalokake ) pati bharata rAjA carmaratna aura chatraratnake bIcameM parivAra sahita ArAmase rahane lge| (isa taraha bharata aura unakI senA raha rahI thii| aura) kalpAMtakAla. kI taraha vahA~ pAnI barasate hue nAgakumAra devatAoMne sAta " dina-rAta bitAe / (418-436) phira rAjAko vicAra zrAyA, "vaha pApI kauna hai jo mujhe isa taraha takalIpha de rahA hai ?" rAjAkA yaha vicAra jAnakara sadA usake pAsa rahanevAle aura mahAparAkramI solahahajAra yakSa : (takalIpha miTAneko ) taiyAra hue| unhoMne bhAthe bA~dhe, dhanuSoM ke cille car3hAe aura mAnoM ve apanI krodharUpI Agase zatraoMko jalA DAlanA cAhate hoM aise meghamukha nAgakumAroMke pAsa Ae aura bole, "he duSTo ! mUrkhakI taraha kyA tuma ina pRthvIke svAmI . bharata cakravartIko nahIM jAnate ? jo sArI duniyAmeM ajeya haiM . una rAjAko takalIpha dene ke lie kIgaI koziza tumako isI taraha duHkha degI jisa taraha parvatoMmeM apane dA~toMkA prahAra karanese hAthiyoMko hotI hai| to bhI aba khaTamalakI taraha tuma yahA~se cale jAo, nahIM to aisI burI mauta marogejaise pahale koI nahIM marA hai / (440-45) . yaha bAta sunakara meghamukha nAgakumAra ghabarAe aura unhoMne kSaNabharameM meghavalako (varSAko) isa taraha sameTa liyA jisa taraha jAdUgara jAdUke khelako sameTa letA hai| phira ve kirAta logoMse yaha kahakara apane sthAnapara cale gae ki tuma bharata rAjA - kI zaraNameM jaao| . . devatAoMke vacanase nirAza bane hue mleccha loga aura
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 32. niraSTi rAjAcyA pucca-caritraH parva 1. sarga 1. oI zrAzya na bahanase zrAzraya dene yogya bharata rAnAkI zaraNameM gm| unhoMna, mAnoM nenapatacA bhAra ho aisA svarNakAra aura mAnoM azvAna pratibiMba ho pase lAloM bAr3e marata gAnAke bheTa tripanihAya jor3a, sarakutrAsundara vacanoMse garmina vANa, mAnoM ke baMdIjanoM (vAroM ke sage bhAI hA~ gaMDe, bAnna, jagaprati ! anvaMda pracaMDa parAkramI ! ApakIjayaM hokhiMDa yUvI meM Apa iMdakaM samAna hai / he rAjA ! hamAre pradezaka nilakaM samAna bainAdhyapavanaca guna-dhAra zrApa sivA dUsarA kauna brAMnta manAyA? I vijayI gAjA ! aAkAzane vyAnizcamakI taraha jalapara mArI senAkI chAvanI rantanakI zakti kisameM hai ? yAnI ! adbhuta zaktikaM kAraNa zrApa devanAnAsa mI aMjeya hai| yaha bAta hama aba samajha hai| isa lie hama prahAniyA~mAra aparAva dunA kiijie| nAya ! nayA jIvana denavAna zrApa apanA hAtha hamArI pAThapara rakhie ! yAba hama pApI pAdana rahanA nyavita (kAmakA vicAra * kAnAnta) magar3ha mahArAjana unheM apane adhIna mAnA aura unI, sankAra kara vidA kiyA / kahA hai "..."uttamAnAM hi praNAmAvaSayaH vH|" jatana dhuSAMnA noya praNAmakI avadhi taka hI rahatA hai| ayAna birAcA jatra naka nuka nahIM jAtA tamI ta uccana puruSa usapara nAgana rahatA hai| baccoM kI pAna senApati muMSeza giri nayA samudrI bhAdAbAda siMdhuke uttara niSkRta (dvAra) taka sapatrI nIta shraayaa| RcI bharata mutra bhoga mAgana hue.vahI pahana samaya narahamAnoM ke apanI ganina
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata cakravartIkA vRttAMta [321 __anArya logoMko Arya vanAnA cAhate the| (446-456) eka dina digvijayameM jamAnata ke samAna, tejasvI vizAla cakraratna rAjAkI zrAyudhazAlAmeMse nikalA aura kSudra himavaMta parvatakI tarapha pUrva dizAke mArgase calA / jaise jalakA pravAha nAleke rastese hotA hai vaisehI, cakravartI bhI cakrake pIche pIche cle| gajeMdrakI taraha lIlAse calate hue mahArAja kaI dinoMkI musAphirIke bAda kSudrahimAdrike dakSiNa bhAgake pAsa aae| bhojapatra, tagara aura devadAru ke vRkSoMse bhare hue usa pradezake pAMDukavanameM mahArAjane iMdrakI taraha, chAvanI DAlI / vahA~ kSudrahimAdrikumAradevake uddezase RpabhAtmajane (bharatane ) aSTama tapa kiyaa| kAraNa ..........'kAryasiddhestapomaMgalamAdimam / " [kAma siddha karaneke lie tapasyA prAraMbhakA maMgala hai|] rAtake aMtameM sUraja jaise pUrva samudrase bAhara nikalatA hai vaise aTThama pUrNa honepara saverehI tejasvImahArAja rathameM baiThakara chAvanI rUpI samudrase bAhara nikale aura ATopa (abhimAna) sahita jaldI jAkara mahArAjAoMke agraNIne apane rathake agalebhAgake (DaMDese ) kSudra himAlaya parvatapara tIna vAra AghAta kiyaa| dhanurdharakI. vaizAkha-AkRtimeM rahakara mahArAjane apane nAmase aMkita bANa himAcalakumAra devapara calA diyaa| pakSIkI taraha vahattara yojana taka AkAzameM ur3atA huA yANa devake sAmane jAkara giraa| aMkuzako dekhakara jaise unmatta hAthI bigar3atA hai 1-yANa calAne mamaya honevAlI zrAkRtivizeSa /
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322] triSaSTi zalAkA puruSa-caritra; parva 1. sarga 4. esehI zatruke bANako dekhakara himAcalakumAra devakI A~kheM lAla ho gii| magara jaba usane bANako uThAkara dekhA aura usapara likhe hue akSaroMko par3hA taba usakA gussA isI taraha zAMta ho gayA jisa taraha sapako dekhakara dIpaka zAMta ho jAtA hai| isase pradhAnapunyakI taraha vaha vANako bhI sAthameM rakha meMTeM le bharatezvarake pAsa aayaa| zrAkAzameM Thahara, jayajaya zabdoMkA uccAraNa kara usane, par3hane vANa banAnevAlekI taraha vAraNa bharatako diyA aura phira devavRnake phUloMse guMthI mAlA gozIpacaMdana, sarvopadhi aura nhakA jala, ye saba cIjeM cakravartIko bheTa kI, kAraNa usake pAsa veddI cIjeM mArapa thiiN| kaI, bAjUbada aura divya banna bheTake bahAne usane mahArAjako daMDameM diye aura kahA, he svAmI! maiM uttaradizAke aMtameM Apake naukara kI taraha rhuuNgaa|" yoM kahakara jaba vaha cupa huA taba,cakravartIna usako,matkAra karake vidA kiyaa| phira unhoMne, mAnoM himAlayakA zikhara ho aise aura mAnoM zatruoMkA manoratha ho aise apane rathako lauttaayaa| (446-476) ___ vahA~sa RSamaputra RSabhakUTa gae aura, jaise hAthI apane dA~toMse parvatapara prahAra karatA hai vaise, unhoMne apane rathake agale mAgase tIna bAra RSamaRpara AghAta kiyaa| phira sUrya se kiraNakozako grahaNa karatA hai sahI cakravartIna, rathako vahIM ThaharA, kA~kiNIratna grahaNa kiyA aura kA~kiNIratnase parvatake pUrva zivarapara likhA, "zravasarpiNIkAlake tIsaraM zrAraM ke aMtima mAgameM meM bharata nAnaka cakravartI huA huuN|" ye akSara likha cakravartI apanI chAvanI meM Ae, aura unhoMne usake lie kiyA
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bharata cakravartIkA ghRttAMta [ 323 huA aSTama tapakA pAraNA kiyaa| phira himAlayakumArakI taraha, RSabhakUTa patike lie cakrIkI sampattike yogya aSTAhikA utsava kiyaa| (477-481) gaMgA aura siMdhu nadiyoMke bIcakI bhUmimeM,mAnoM samAte na ho isase,AkAzameM uchalanevAle ghor3oMse,senAke vomase ghabarAI jamInako chir3akanekI icchA rakhate hoM aise madajalake pravAhavAle gaMdhahastiyoMse, kaThora pahiyoMkI dhArAoM dvArA lIkoMse pRthvIko alaMkRta karate hoM aise uttama rathoMse aura narAdvaita (narake sivA aura kucha nahIM hai aisI sthiti)ko batAnevAle advitIya parAkramavAle, bhUmipara phaile hue karor3oM pyAdoMse ghire hue cakravartI, azvavAra (mahAvata ) kI icchAnusAra calanevAle kulIna mataMgajakI taraha, cakrake pIche calakara vaitAThyaparvatapara Ae aura usa parvatake uttarabhAgameM jahA~ zavaroM (bhIloM) kI striyA~ AdIzvarake aniMdita gIta gAtI thI,mahArAjAne chAvanI DAlI / vahA~ rahakara unhoMne nami-vinami nAmake vidyAdharoMke pAsa daMDako mA~ganevAlA vANa bhejaa| bANako dekhakara ve donoM vidyAdharapati, gusse hue aura ApasameM vicAra karane lge| eka bolA,-(477-486) "javUdvIpake bharata khaMDameM yaha bharata rAjA prathama cakravartI huA hai| yaha RpabhakUTa parvatapara caMdraviyakI taraha apanA nAma likhakara, lauTate samaya yahA~ AyA hai| hAthIke ArohakakI taraha usane vaitAThyaparvatake pArzvabhAgameM (pAsameM ) chAvanI TAlI hai| vaha saba jagaha jItA hai, use apane bhujabalakA abhimAna ho gayA hai, vaha hameM bhI jItanA cAhatA hai aura isI lie, maiM mAnatA hU~ ki usane yaha udaMDa daMDarUpa vANa hamAre pAsa phekA hai|"
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 4. phira soca-vicAra kara donoM yuddha ke lie taiyAra ho, apanI senAse parvatake zikharako Dhakane lge| saudharma aura IzAnapatikI deva-senAkI taraha, donoMkI AjJAse vidyAdharoMkI senA Ane lgii| unakI kila-kila AvAjase mAlUma hotA thA mAnoM vaitATyaparvata ha~sa rahA hai, garja rahA hai, phaTa rahA hai| vidyAdhareMdroMke sevaka vaitAvyaparvatakI guphAkI taraha sonekA bahuta bar3A Dhola bajAne lge| uttara aura dakSiNa taraphake zaharoM, kasaboM aura gA~voMke mAlika, ratnAkarake putra hoM aise, taraha tarahake ratnoMke AbhUSaNa pahanakara, mAnoM garur3a hoM aise, askhalita gatise AkAzameM phirane lge| nami-vinAmake sAtha calate hue ve unake pratibiMbase mAlUma hote the| kaI vicitra mANikyoMkI prabhAse dizAoMko prakAzita karanevAle vimAnoMmeM baiThakara, vaimAnika devatAoMse bhinna na dikhAI deM aise calane lage kaI, puSkarAvartake meghakI taraha, madabiMduoMkI varSA karanevAle aura garjanA karanevAle, gaMdhahastiyoMpara savAra hokara cale; kaI sUraja aura cA~dake tejase bhare hue hoM aise, sone aura ratnase banAe hue rathameM baiThakara cale; kaI AkAzameM acchI cAlase calate aura ati vegase zobhate, mAnoM vAyukumAra devatA hoM aise ghor3oMpara savAra ho, jAne lage aura kaI hAthoMmeM hathiyAra lie, vanake kavaca pahane, baMdaroMkI taraha kUdate phA~date paidalahI cle| isa taraha vidyAdharoMkI senAse ghire hue aura lar3AIke lie taiyAra namivinami vaitAvyaparvatase utara bharatapatike sAmane aae| (460-505) ... AkAzase utaratI huI vidyAdharoMkI senA aisI mAlUma
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata cakravartIkA vRttAMta [ 325 -- - -- hotI thI, mAnoM vaha AkAzako, maNimaya vimAnoM dvArA, aneka sUryovAlA banA rahI hai; mAnoM camakate hue hathiyAroMse vidyutamaya banA rahI hai| mAnoM bar3e jorase bajate hue nagAroMkI AvAjase gUMjatA huA banA rahI hai| "are daMDArthI ! kyA tU hamase daMDa legA?" yU~ kahate hue vidyAse unmatta bane hue una donoM vidyAdharoMne bharatapatiko yuddha karaneke lie pukaaraa| phira donoM taraphakI senAe~ aneka tarahake hathiyAra calAtI huI yuddha karane lgiiN| kAraNa, . ..... yuddhairyuddhAA yajayazriyaH / " [jayalakSmI lar3AIsehI pAne yogya hai yAnI lar3AIsehI jayalakSmI milatI hai| bAraha barasa taka lar3AI huii| aMtameM vidyAdhara hAre aura bharata jIte / taba unhoMne hAtha jor3akara bharatako praNAma kiyA aura kahA, "he kulasvAmI! jaise sUryase adhika tejavAlA dUsarA koI nahIM hai, vAyuse adhika vegavAlA dUsarA koI nahIM hai aura mokSase adhika sukha dUsarA koI nahIM hai, aisehI tumase adhika vIra dUsarA koI nahIM hai| he RSabha svAmIke putra ! zrApako dekhakara hama anubhava karate haiM ki hamane sAkSAta RpabhasvAmIko hI dekhA hai| ajJAnatAvaza hamane Apako jo takalIpha pahu~cAI hai usake lie Apa hameM kSamA kIjie; kAraNa, Aja ApahIne hameM ajJAnake (aMdhakArase ) bAhara nikAlA hai| pahale hama jaise RSabhasvAmIke naukara the vaisehI, ava hama Apake naukara haiM; kAraNa, svAmIkI tarahahI svAmIke putrakI sevA bhI lajjAjanaka nahIM hotii| he mahArAja ! dakSiNa aura uttara bharatArddhake madhyameM sthita vaitAThyake donoM bhAgoMmeM hama
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3] viSaSTi zalAkA puruSa-caritraH patra 1, sarga . durgapAndrakI mahApakI zrAdA rg|| phira rAjA binarmina yadyapi vaha mahAgajako kucha meTa karanA cAhatA thA, nayApi mAnoM vaha zucha mA~ganA cAhatA ho pa, namaskAra Rra, hAya jor3a-ciralamA samAna, niyAma ranapa apanI mumadA nAmakI kanyA cakrAmA meTa kii| (506-115) upacI pAnipalI mumatrArasa thI mAnoM vaha nApakara banAI gaI ho, usakI nigalA vaMja thI, mAnoM vaha tInalA jhaM mANikAMnA puna ho; javAnAM zrIra sadA rahanatrA suMdara gozrIranAma bahAmI gomatI zrI mAnI baha zanandra saMvatrImecirI huI do divya zrIpacI taraha yaha matra gaMgAMko zAMta RgnaMbAnI yI divya jatakI taraha vaha icchAnuzala zAna zrIra udhya mAzaMvAlI thI / baha dIna sthAnoMvara zyAma, nIna sthAnApara saMda, nAnanyAnoM para nAra (lAnta), nIna nyAnopara uThana, dIna syAnAMvara namAra, tIna nyAnopara, vintI, dIna sthAnopara dI aura tIna sthAnoparAza thii| zrana zakalApase (kaMzAMka mamUhala ) vaha mora jalApatra (pansamUhako ) jInatI zrI aura hannATa amIcaMdrana hagatI thii| unakI yAda rati paramAnikA DAvApikA thIM: namakI dIyaM nAsikA talATa lAvaNya (maudaya) kI jannadhArA samAna thI; upa muMdara gAnna napAna darSagA samAna thA usu RyoM taka pahu~cata hue dAnoM RAna mAnoM domaMta upahATa eka nAya paka hue vinatamamAna jayaMdAnahogaNiyAcI aMgAkI zAmAkI pagamatra RgnaMbAnta thA unakA TamaMdala (galtA) paTakI haraha
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . . bharata cakravartIkA vRttAMta [ 327 - tIna rekhAoMvAlA thA; usakI bhujAe~ kamalakI DaMDIke samAna sIdhI aura visa (kamala) ke samAna komala thIM; usake stana kAmadevake do kalyANa-kalazoMke samAna the; stanoMne mAnoM moTApA hara liyA ho, isase kRza vanA ho aisA usakA kRza aura komala udara thA; usakA nAbhimaMDala nadIkI bha~varIke samAna thA, usakI romAvalI nAbhirUpI vAvar3Ike kinAre ugI huI dUrvA ho aisI thI; usake bar3e bar3e nitaMba mAnoM kAmadevakI zayyA ho aise the; usake UrudaMDa (jA~ceM) jhUleke do soneke ha~De hoM aise suMdara the; usakI piMDaliyA~ hariNIkI jA~ghoMkA tiraskAra karanevAlI thiiN| usake paira bhI hAthoMkI taraha kamaloMkA tiraskAra karanevAle the| aisA mAlUma hotA thA mAnoM vaha, hAtha-pairoMkI u~galiyoM rUpI pattoMse vikasita, latA (vela) hai, yA prakAzita nakharUpI ratnoMse ratnAcalakI taTI (kinArA) hai, yA hilate hue vizAla, svaccha, komala aura suMdara vastroMse, mRdupavanake dvArA taraMgita saritA hai| svaccha kAMtise camakate hue suMdara avayavoMse vaha apane sone aura ratnamaya AbhUpaNoMko suzobhita karatI thI; chAyAkI taraha pIche calanevAlI chatradhAriNI strI usakI sevA karatI thI; do haMsoMse kamalinIkI taraha hilate hue do cAmaroMse vaha zobhatI thI aura jaise lakSmI aneka apsarAoMse aura gaMgA aneka nadiyoMse zobhatI hai vaisehI vaha suMdarI vAlA samAna vayavAlI hajAroM sakhiyoMse zobhatI thii| ( 516-534) nami rAjAne bhI mahA mUlyavAna ratna usako bheTa kie / kAraNa,
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 ] tripaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 4. "gRhAgate svAmini hi kimadeyaM mahAtmanAm / " svAmI jaba ghara Ate haiM taba mahAtmA sabakucha unako bheTa karate haiM; koI cIja unake lie adeya nahIM hotI hai|] phira bharatapatina unako vidA kiyaa| ve ghara Ae aura apane pAtroko rAjade, virakta ho, bhagavAna RSabhadevake caraNoM meM ge| vahA~ unhoMne vana grahaNa kiyA / (535-536) mahAnanejasvI bharata cakravartI vahA~se cakraratnake pIche calataM hue gaMgAke taTapara aap| jAhnavI (gaMgA) kinAraMse bahuta dUra bhI nahIM aura bahuta nikaTa bhI nahIM, aise sthAnapara pRthvIke iMdrane apanI senAkI chAvanI ddaalii| mahArAjAkI pAnAse suSeNa senApatinaM siMdhukI tarahahI gaMgA pAra kara usake uttara-niSkuTa (pradeza) ko jiitaa| phira bharana cakravartIne aTThama tapa kara gaMgAdevIkI sAdhanA kii| "upacAraH samarthAnAM sadyo bhavati siddhaye / " [samartha purupoMkA upacAra tatkAlahI siddhi denevAlA hotA hai|] gaMgAdevAna prasanna hokara do ratnamaya siMhAsana aura ekahajAra pATha ratnamaya kuMma bharatako die / rupalAvaNyase kAmadeva. ko bhI kiMkarakaM samAna banAnevAle bharata rAjAko dekhakara gaMgA. devI kSubdha huii| usane sAre zarIrapara badana (mukha) rUpI caMdrakA anusaraNa karanevAla manohara tArAgaNa hoM aise motiyoMke yAbhUpaNa dhAraNa kie the; kaleke aMdarakI tvacA (chAla ) ke samAna vastra pahanathe, ve aise mAlUma hote the mAnoM usakA jalapravAha vastra ke rUpa meM badala gayA hai; romAMcarUpI kaMcukI (colI) se usake
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata cakravartIkA vRttAMta . [321 - - - stanaparakI kaMcukI carra caraM phaTatI thI aura mAnoM svayaMvarakI .mAlA ho aisI dhavala (sapheda ) dRSTiko vaha bAra bAra bharatapara DAlatI thii| isa sthitiko prApta gaMgAdevI krIDA karane kI icchAse, premabharI gadgad vANImeM bharata rAjAse atyaMta prArthanA karake * unako apane ratigRhameM (zayana gharameM) le gii| vahA~ bharata rAjAne vividha bhoga bhogate hue eka hajAra barasa, eka dinakI taraha vitAe / phira kisI tarahase devIko samajhA, usakI AjJA le, bharata vahA~se nikale aura apanI prabala senAke sAtha khaMDaprapAtA guphAkI tarapha cale / ( 537-548 ) kesarI siMha jaise eka vanase dUsare vanakI tarapha jAtA hai vaisehI akhaMDa parAkramI cakravartI khaMDaprapAtA guphAke pAsa phuNce| guphAse thor3I dUrIpara usa balavAna rAjAne apanI phaujakI chAvanI ddaalii| vahA~ usa guphAke adhiSThAyaka nATyamAladevako manameM dhAraNa kara aTThama tapa kiyaa| isase usa devakA Asana kaaNpaa| avadhijJAnase bharata rAjAkA Agamana jAna vaha, karjadAra jaise karjadAtAke pAsa jAtA hai aisehI, bheTeM lekara bharata rAjAke pAsa pAyA / mahAna bhaktivAle usa devane chaHkhaMDa bhUmike AbhUpaNa* rUpa bharata mahArAjako AbhUpaNa bheTa kie, aura unakI sevA svIkAra kii| nATaka karanevAle naTakI taraha nATyamAladevako, vivekI cakravartIne prasanna hokara vidA kiyA aura phira pAraNA kara usa devakA aSTAhikA utsava kiyaa| ava cakrIne supeNa senApatiko AjJA dI, "khaMDaprapAtA guphA kholo|" senApatine maMtrakI taraha nATyamAladevakA mana. meM dhyAna kara, aSTama tapa kara paupadhazAlAmeM jA popadhatrata grahaNa
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 4. kiyaa| aSThamake aMtameM usane popadhazAlAmeMse nikala pratiSTAmeM jaise zreSTha prAcArya valividhAna karate haiM vaisehI, balividhAna kiyaa| phira prAyazcitta vA kautuka maMgala kara bahu-mUlyavAna thor3e vastra dhAraNa kara hAthameM dhUpadAnI le, vaha guphAke pAsa gayA / guphAko dekhatehI pahale usane usako namaskAra kiyA, phira usake daravAje kI aura vahA~ aSTa mAMgalika vnaae| taba kivAr3a kholaneke lie sAta-ATha kadama pIche haTa usane daravAjeko sonekI cAvI ho aise daMDaratnako uThAyA aura usase daravAjepara AghAta kiyA / sUryakI kiraNoMse jaise kamalakoza khila jAtA hai vaisehI, daMDaratnake AghAtase donoM kivAr3a khula ge| (546-561) guphAkA daravAjA khulanekI bAta senApatine cakravartIse khii| isase bharatane hAthIpara baiTha, usake dAhine kaMdhepara U~cI jagahapara maNiratna rakha, guphAmeM praveza kiyaa| bharata rAjA aMdhakArako nAza karane ke lie, taminnA guphAkI tarahahI isa guphAmeM bhI kAMkiNIratnase maMDala banAte jAte the aura senA unake pIche pIche calI jAtI thii| jaise do sakhiyA~ tIsarI sakhIse milatI hai vaisehI isa guphAkI pazcima dizAkI dIvArameMse nikalakara pUrva taraphakI dIvArake nIce bahakara unmagnA aura nimagnA nAmakI do nadiyA~ gaMgAse milatI haiN| vahA~ pahu~cakara tamisrAguphAkI nadiyoM kI hI taraha ina nadiyoMpara pula banAkara, bharata cakravartIne senA sahita una nadiyoMko pAra kiyaa| senAkI zUlase ghabarAe hue vaitAcyane preraNA kI ho isa taraha guphAkA dakSiNa-dvAra tatkAla apane-ApahI khula gayA / kesarI siMhakI taraha narakesarI guphAke bAhara nikale aura gaMgAke pazcima taTapara unhoMne chAvanI
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ . bharata cakravartIkA vRttAMta ddaalii| (562-567) . vahA~ navanidhiyoMke uddezyase pRthvIpatine, pahale kie hue tapase milI huI labdhiyoM dvArA honevAle lAbhake mArgako yatAnevAlA, aTThama tapa kiyaa| ahamake aMtameM naunidhiyA~ prakaTa huI aura mahArAjAke pAsa AI / hareka nidhi eka eka hajAra yadoM. se adhiSThita thii| unake nAma the-naisarpa, pAMDuka, piMgala, sarvaratnaka, mahApadma, kAla, mahAkAla, mANava aura zaMkhaka' / ye pATha cakroMpara rakhI huI thiiN| inakI U~cAI ATha yojana, caur3AI nau yojana aura laMbAI dasa yojana thii| vaiDUryamaNike kivAr3oMse unake muMha Dhake hue the| unakI AkRti samAna thI tathA ve sone va ratnoMse bhare hue the| ve caMdra aura sUryake cihnavAle the| nidhiyoMke nAmake anusArahI unake nAma the| palyopamakI AyuvAle nAgakumAra jAtike deva unake adhiSThAyaka the| (568-573) unameMke naisarga nAmakI nidhise chAvanI, pura (kilA) gA~va khAna, droNamukha (400 gA~voMmeM eka uttama gA~va), maMDapa aura pattana (nagara) vagairA sthAnoMkA nirmANa hotA hai| pAMDuka nAmakI nidhise mAna, unmAna aura pramANa ina sabakA gaNita hotA hai .aura dhAnya va bIja utpanna hote haiN| piMgala nAmakI nidhise nara, nArI, hAthI aura ghor3oMke saba tarahake AbhUSaNoMkI vidhimAlUma 1-hiMdUdharmazAstroM meM ina nidhiyoM ke nAma ye haiM-mahApana, padma, zaMkha, makara, kacchara, mukuMda, puMda, nIla aura gvarya / ye karake banAne kahalAte haiN|
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 / triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 4. hotI hai| sarvaratnaka nAmakI nidhise cakraratna vagairA sAta ekeMdriya aura sAta paMceMdriya ratna utpanna hote haiN| mahApadma nAmakI nidhise saba tarahake zuddha va raMgIna vastra hote haiN| kAla nAmakI nidhise vartamAna bhUta aura bhaviSya tInoM kAloMkA,kRSi vagairA kamAMkA aura dUsare zilpAdikA jJAna hotA hai| mahAkAla nAmakI nidhise pravAla, cA~dI, sonA, motI, lohA tathA lohAdikakI khAne utpanna hotI haiN| mANava nAmakI nidhise yoddhA, Ayudha aura kavacakI saMpattiyA~ tathA yuddhanIti va daMDanIti utpanna hotI haiM / navIM zaMkha nAmakI mahAnidhise cAra tarahake kAvyakI siddhi, nATya-nATakakI vidhi aura saba tarahake bAje utpanna hote haiN| ina guNoMvAlI navoM nidhiyA~ Akara kahane lagI, "he mahAbhAga ! hama gaMgAke mukhameM magadhatIrthakI rahanevAlI haiN| tumhAre bhAgyase hama tumhAre pAsa AI haiN| apanI icchAnusAra hamArA upayoga kro-kraao| zAyada samudra kSaya ho jAe (sUkha jAe) magara hamArI zakti kabhI kSaya nahIM hotii|" yoM kahakara sArI nidhiyA~ prAjJAdhArakakI taraha khar3I rhiiN| ............. ___isase nirvikArI rAjAne pAraNA kiyA aura phira nidhiyoMke nimittase aSTAhikA utsava kiyaa| suSeNa bhI gaMgAke dakSiNa prAMtako, choTe gA~vakI taraha, khelahI khelameM jItakara AgayA / . pUrvApara samudrako lIlAse AkrAMta karanevAle, mAnoM dUsare vaitAvya hoM aise mahArAja vahA~ bahuta samayataka rhe| (574-587). - eka dina sAre bharatakSetrake vijetA bharatapatikA cakra ayodhyAkI tarapha claa| mahArAja bhI snAna kara, kapar3e pahina, balikarma, prAyazcitta aura kautukamaMgala kara iMdrakI taraha gajeMdra
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata cakravatIkA vRttAMta [333 para savAra hue / mAnoM kalpavRkSa hoM aisI navanidhiyoMse bharehue bhaMDAravAle, sumaMgalAke caudaha svapnoMke judA judA phala hoM aise caudaha ratnoMse sadA ghire rahanevAle, rAjAoMkI kulalakSmIke samAna aura asUryapazyA ( jinhoMne kabhI sUraja bhI nahIM dekhA aisI) apanI vivAhitA battIsa hajAra rAniyoMse yukta, aura battIsa hajAra dezoMmeMse vyAhI huI dUsarI battIsa hajAra apsarAoMse samAna suMdara khiyoMse zobhita, mAnoM pyAde hoM aise apane Azrita battIsa hajAra rAjAoMse sevita, viMdhyaparvatake samAna caurAsI lAkha hAthiyoMse suzobhita, aura mAnoM sArI duniyAmeMse cuna cunakara lAe hoM aise caurAsI lAkha ghor3oM, utanehI (caurAsI lAkha) rathoM aura bhUmiko DhakanevAle chiyAnavekaror3a subhaToMse ghirA huA cakravartI, ayodhyAse nikalA / usa dinase sAThahajAra varpake bAda, cakrake mArgakA anusaraNa karatA huA ayodhyAkI tarapha claa| (574-566) mArgameM calatI huI cakravartIkI senAse ur3I huI dhUla lagane. se malina bane hue khecara (pakSI) aise mAlUma hote the, mAnoM ve jamInapara loTe haiN| pRthvIke madhya-bhAgameM rahanevAle bhavanapati aura vyataradeva isa zaMkAse Dara rahe the ki cakravartIkI phaujake bhArase kahIM pRthvI na phaTa jaae| pratyeka gokula meM (gozAlAmeM) vikasita netroMvAlI gopAMganAoM (mahiyAriyoM ) ke dvArA bheTa kie hue makkhanarUpI aryako amUlya samajha, cakrI mAnasahita svIkAra karate the| hareka vanameM hAthiyoMke kuMbhasthaloMse mile chae motI vagairahakI bheTeM kirAta loga lAte the, unheM mahArAja prahaNa karate the| aneka bAra hareka parvatapara parvatagajAyoMke dvArA
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 ] triSaSTi zalAkA puSa-caritraH parva 1. sarga 4. lAkara sAmane rakhe hue ratnoM aura sonekI khAnake mahAna sArako rAjA aMgIkAra karate the| gA~va gA~vameM, utkaMThita vadhuke samAna, gA~voMke vRddhapurupa upAyana (bheTeM) lAte the, unheM prasannatApUrvaka grahaNa kara cakrI unako anugrahIta karate the| ve khetoMmeM ghusanepAlI gAyoMkI taraha cAroM tarapha gA~voM meM phaile hue sainikoMko apane bAnArUpI upadaMDase roka rakhate the| ve baMdaroMkI taraha vRkSoMpara car3hakara apaneko zrAnaMda sahita dekhanevAle gA~voMke vAlakoMko pitAkI taraha pyArase dekhate the| dhana-dhAnyase pUrNa aura jIvanase nirUpadravI gA~voMkI sampattiko apanI nItirUpI latAke phalakI taraha dekhate the| ve saritAoMko paMkila(kIcar3avAlI ) karate the, sarovaroMko sukhAte the aura vApikAoM tathA kRAko pAtAla-vivara (hiMdra) kI taraha khAlI karate the| isa taraha, avinayI zatruko daMDa denevAle mahArAja, malayAcalake pavanakI taraha logoMko mukha dete hue dhIre dhIre calakara ayodhyAke pAsa pahuMce / mahArAnAne ayodhyAke pAsakI bhUmimeM skaMdhavAra (par3hAva ) DalavAyA; vaha mAnoM ayodhyAkA atithirUpa sahodara (sagA bhAI) ho aisA nAnapar3atA thaa| phira rAjaziromaNa bharatane rAjadhAnIkA manameM dhyAna kara nirUpadravakI pratIti (vizvAsa) karAnevAlAaTTama tapa kiyaa| aSTamamaktake aMtameM pIpayazAlAse bAhara nikala cakravartIne, dasaraMrAjAoM ke sAtha divya bhojana se pAraNA kiyA / (567-610) .. ughara ayodhyA, jagaha jagaha para digatase zrAi huI lakSmI ke lie mUlaneke mUlahI aise, U~ce U~ce toraNa bA~dhe jAne lge| bhagavAnake janmake samaya devatA se sugaMdhita jalakI varSA karate
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata cakravartIkA vRttAMta . [335 haiM aisehI, nagarake loga hareka rastepara kesarake jalase chir3akAva karane lge| mAnoM nidhiyA~ aneka rUpa dhAraNa karake pahalehIse AI hoM aise,maMca svarNa-staMbhoMse bA~dhe jAne lge| uttarakurumeM pA~ca drahoMke donoM tarapha khar3e hue dasa dasa soneke parvata jaise zobhate haiM vaisehI, mArgake donoM tarapha Amane-sAmane ba~dhe hue maMca zobhane lge| hareka maMcapara ba~dhe hue ratnamaya toraNa iMdradhanupakI zreNIkI zobhAko parAbhava karate the, aura gaMdhavA~kI senA jaise vimAna meM baiThatI hai usI taraha, gAyana karanevAlI khiyA~ mRdaMga aura vINAoMko bajAneyAle gaMdhavoM ke sAtha una maMcoMpara baiThane lgiiN| una maMcoparake caMdovoMke sAtha ba~dhI huI motIkI jhAlareM, lakSmI ke nivAsa gharakI taraha kAMtise dizAoMko prakAzita karane lgiiN| mAnoM pramoda (AnaMda) pAI huI nagaradevIke hAsya hoM aise, cabaroMse , svargamaMDanakI racanAvAle citroMse, kautukase Ae hue nakSatra hoM aise darpaNoMse, khecaroMke hAthake rUmAla hoM aise, suMdara vastroMse aura. lakSmIkI mekhalAke samAna vicitra maNimAlAoMse nagara-jana, U~ce bA~dhe hue khaMbhoMse dukAnoMkI zobhA bar3hAne lge| logoMke dvArA bA~dhI gaI, dhuMgharuoMvAlI patAkAe~ sArasa. pakSIkI madhuradhvanivAlI zarada RtukA samaya batAne lgiiN| vyApArI dukAnoM aura maMdiroMko yakSakardamase' potakara unake oMjanoMmeM motiyoMke svastika pUrane lge| sthAna sthAnapara rakhe hue agara caMdanake cUrNase bharI huI dhUpadAniyoMse nikalakara jo dhuoM Upara jAtA thA, aisA mAlUma hotA thA, mAnoM vaha svargako bhI dhUpita karanA cAhatA hai| (611-623) - 1 kapUra,zragara, kastUrI aura phakolake cUrNase banAyA gayA lepa /
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336] triyaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 4.. isa taraha sajAI huI nagarI meM praveza karanekI icchAse pRthvIke iMdra cakravartI zubha muhUrtameM meyake samAna garjanA karanevAle hAthIpara savAra hue| jaise AkAza caMdramaMDalase zobhatA hai vaisehI, kapUracUrNaka samAnasapheda chatroMse ve zomate the| do cAmara dula rahe the, aisA mAlUma hotA thA mAnoM gaMgA aura siMdhu bhaktivaza, apane zarIra choTe karake cAmaroMke bahAne sevA kara rahI hai| sphaTikaparvatakI zilAoMkA sAra lekara banAe hue hoM aise unale, ati bArIka, komala aura ghane bune hue batroMse ce suzomita the| mAnoM ratnaprabhA pRthvIna, premase apanA sAra arpaNa kiyA hoaise vicitra ratnAlaMkArAMse unakA sArA zarIra alaMkRta ho rahA thA phanIparamaNiyoMko dhAraNa karanevAle nAgakumAradevoMse ghire hue nAgarAjakI taraha ve mANikyamaya mukuTavAle rAjAoM se sevita the| cAraNa devatA se inake guNagAna karate haiM aise, cAraNa-bhATa jaya jaya zabda bolakara sabako AnaMdita karataM hue bharatake adbhuta guNoMkA kIrtana karate the aura aisA mAlUma hotA thA ki mAMgalika bAjoMkI AvAjakI pratidhvanike bahAne AkAzabhI unakA maMgala gAna kara rahA thaa| tejameM iMdrake samAna aura parAkramake bhaMDAra mahArAjAna ravAnA hone ke lie gajeMdrako Age bddh'aayaa| bahuta dinoMse lauTa hue apane rAjAko dekhaneke lie gA~vAsa aura zaharoMse itane loga Ae the mAnAM ve svargase utara zrApa hai yA jamInase phUTa nikale haiN| mahArAjakI sArI senA aura devanako zrApa hue logoMke samUhako nirakhakara aisA mAlUma hotA thA ki sArA mRtyuloka ekahI jagaha jamA ho gayA. hai / isa samaya cAroM tarapha naramukha dikhAI dete the; eka tila
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata cakravartIkA vRttAMta [337 / rakhaneko bhI vahA~ jagaha nahIM rahI thI / harpase utsAhita bane hue kaI logabhAToMkI taraha mahArAjakI stuti kara rahe the; kaI apane vastrAMcalase pavana DAla rahe the, mAnoM vastra caMcala cAmara (paMkhe) hoM; kaI hAtha jor3a, lalATapara rakha, sUryako namaskAra karate haiM aise, mahArAjako namaskAra karate the; kaI vAgavAnakI taraha phala aura puSpa arpaNa karate the; kaI kuladevatAkI taraha vaMdanA karate the aura kaI gotrake vRddha manuSyakI taraha asIsa dete the| (624-638) prajApati bharatane cAra daravAjoMvAle apane nagarameM pUrvake daravAjese, isa taraha praveza kiyA jisa taraha bhagavAna Rpabhadeva samavasaraNameM praveza karate haiN| zubha lagnakI ghar3Ike samaya jaise eka sAtha bar3e joroMse bAje vajate haiM vaise, usa samaya nagarameM baMdhe hue hareka maMcapara saMgIta hone lgaa| mahArAja Age cale taba rAjamArgake makAnoMmeM rahI huI nagaranAriyA~ AnaMdase najara kI taraha lAjA (khIle) pheMka-pheMka kara unakA svAgata karane lgiiN| purajanoMne phUla barasA-barasA kara hAthIko cAroM taraphase Dhaka diyA, isase vaha hAthI puSpamaya ratha jaisA ho gyaa| utkaMThita logoMkI akuMTha (na rukanevAlI) utkaMThA sahita cakravartI dhIre dhIre rAjamArgapara calane lge| loga hAthIse na Dara kara mahArAjAke samIpa Ane lage aura unako phalAdika bheTa karane lge| kAraNa, "........'pramodo balavAn khalu / [AnaMdahI balavAna hotA hai|] rAjA hastiko, aMkuza mAra
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338] triSaSTi zalAkA puruSa-caritra: pava 1. sarga 4. kara, hareka maMcake pAsa khar3A rakhate the| usa samaya donoM taraphake maMcoMpara Age khar3I huIM suMdara striyA~, eka sAtha, kapUrase cakravartIkI AratI utAratI thiiN| donoM tarapha bhAratI utaratI thI .. isase mahArAja, donoM tarapha jisake sUraja aura cA~da haiM aise, ... meruparvatakI zobhA dhAraNa karate the| akSatoMkI taraha motiyoMse bhare thAla U~ce rakha, cakravartIkA svAgata karaneke lie, dukAnoM ke agale bhAgoM meM khar3e hue vaNikajana, dRSTise unakA AliMgana karate the| rAjamArgapara sthita haveliyoMke daravAjoMmeM khar3I huIM kulIna suMdariyoMke kie hue mAMgalikako, mahArAja apanI bahanoMke kie hue mAMgalikakI taraha svIkAra karate the| darzanakI icchAse bhIr3ameM pilate hue logoMko dekha, mahArAjA apanA, abhayadAtA hAtha U~cA kara char3IdAroMse unakI rakSA karavAte the| isa taraha anukramase calate hue mahArAjAne apane pitAke sAta maMjile mahalameM praveza kiyA / (636-657) .. ____ usa rAjamahalakI AgekI jamInapara donoM tarapha do hAthI ba~dhe hue the; ve rAjalakSmIke krIr3Aparvatake samAna mAlUma hote the| soneke kalazoMse usakA bar3A dvAra aise zobhatA thA jaise do cakravAkoMse ( cakavoMse) saritA zobhatI hai| Amake pattoMse bane suMdara toraNase vaha mahala aisA zobhatA thA jaise iMdranIlamaNike kaMThahArase grIvA zobhatI hai| usameM kisI jagaha motiyoMke, kisI jagaha kapUrake cUrNake aura kisI jagaha caMdrakAMtamaNiyoMke svastika-maMgala bane hue the| vaha kahIM cInAMzukoM (rezamI vastravizeSoM)se, kahIM rezamI vastroMse aura kahIM devadUSya (devatAoMke dvArA lAe hue) vastroMse banI patAkAoMkI zreNIse . .
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata cakravartIkA vRttAMta [336 - vaha suzobhita ho rahA thaa| usake A~ganameM kahIM kapUrake pAnI se, kahIM puSpoMke rasase aura kahIM hAthiyoMke madajalase chir3akAva kiyA gayA thaa| usake zikhara para ba~dhA huA kalaza aisA mAlUma hotA thA mAno usake bahAne sUrajane vahA~ Akara nivAsa kiyA hai| aise saje hue usa rAjamahalake A~ganameM banI huI agravedI (hAthIse utarane ke lie vanI cabUtarI) para paira rakha char3IdArake hAthakA sahArA lekara, mahArAja hAthIse nIce utre| phira unane jaise pahale prAcAryakI pUjA kI jAtI hai vaise, apane aMgarakSaka solaha hajAra devatAoMko, unakI pUjA kara vidA kiyA; isI taraha battIsa hajAra rAjAoM, senApatiyoM, purohitoM, gRhapatiyoM aura varddhakIko vidA kiyA; hAthiyoMko, jaise AlAnastaMbhapara bA~dhanekI yAjJA dI jAtI hai vaisehI, tIna sau tiresaTha rasoiyoMko apane apane ghara jAne kI AjJA dI; utsava ke aMta. meM atithikI taraha se ThoMko, aThAraha zreNI prazreNIko,' durgapAloMko aura sArthavAhoMko bhI chuTTI dii| phira, iMdrANI ke sAtha jaise iMdra jAtA hai aise, khIratna subhadrAke sAtha, battIsa hajAra rAjakuloMmeM janmI huI rAniyoMke sAta aura utanIhI yAnI battIsahajAra dezake netAoMkI kanyAoMke sAtha aura battIsa-battIsa pattoMvAle utanehI nATakoMke sAtha,maNimaya zilAoMkI paMktipara najara DAlate hue mahArAjAne yakSapati kurera jaise kailAzameM jAtA hai 1-no taraha ke kArIgara aura no tarahake, halkI jAtiyoM ke loga: aise aThAraha zreNiyA~ huii| hamako jAtiyoMko nayazAyaka kahate haiN| nava zAyaka-gyAlA, telI, mAlI, junAhA. halavAI, badaI, kumhAra, phamakara aura naaii|
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340] triSaSTi zalAMkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 4. vaisehI utsabake sAtha rAjamahala meM praveza kiyaa| vahA~ kucha derake lie pUrvakI tarapha muMhavAne siMhAsanapara baiTa, satkathAe~ muna, ve snAnAgArameM gaae| hAthI jaise sarovarameM snAna karatA hai, vaisehI snAna karake unhoMne parivArake sAtha baiTha aneka tarahake rasavAlA bhojana kiyA / pIche, bogI se yogameM samaya bitAtA hai vaisehI rAjAne navarasa nATaka dekhane aura manohara saMgIta sunanemeM jhucha kAla bitAyA (65-668 ) eka bAra mura-nani Akara vinatI kI, "ha mahArAja ! thApana vidyAdharoM sahita chaHkhaMDa pRthvIko jIta liyA hai isalie he iMdrakaM samAna parAkramI mahArAja ! hameM yAtrA dIjie ki hama ApakA mahArAjyAbhiSeka kreN| mahArAjAne zrAnA dI, taba devatAoMne nagarake bAhara IzAnakoNameM, mudharmA samAkA paka khaMDa ho gayA maMDapa bnaayaa| ve dadroM, nadiyoM, samudroM aura dUsare nIyasi jala, auSadhi aura miTTI laae| mahArAjAne pApadhazAlAmeM jA aSTama tapa kiyA / kAraNa "gajyaM tapasAptamapi tapasaiva hi niMdati / " [ napanyA dvArA pAyA huyA rAjya tapasyAsahI mukhamaya rahanA hai| ] aTThama tapa pUrA honepara aMta:pura (patniyoM ) aura parivArakaM logoMka sAtha hAthIpara savAra ho cakravartI usa divyamaMDapa ge| phira.aMta:pura aura hajAroM nATakoM ke sAtha unhAna uttama prakArale banAe hue abhiyaka-maMDapamaM praveza kiyaa| vahA~ va siMha zrAsanavAla snAnapAThapara baMTa hA pase mAlUma hota mAnoM hAthI paranake zikhara para car3hA hai mAnoM iMdrakI prInike lie homa va pUrva dizAkI tarapha maha karake baiThamAno thoDasa
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata cakravartIkA vRttAMta [341 hoM isa taraha battIsa hajAra rAjA uttara taraphakI sIr3hiyoMse snAnapIThapara car3he aura cakravartI thor3I dUra bhUmipara, bhadrAsanoMpara baitthe| ve vinayI rAjA aise hAtha jor3akara baiThe jaise devatA (iMdrake sAmane) baiThate haiN| senApati, gRhapati, varddhaki (bar3haI) purohita aura seTha vagairA dAhinI taraphakI sIr3hiyoMse snAnapITha para car3he aura apane yogya prAsanopara isa taraha hAtha jor3akara baiThe mAnoM ve cakrIse kucha vinatI karanA cAhate hoN| phira, AdidevakA abhiSeka karaneke lie jaise iMdra Ate haiM vaisehI, ina naradevakA abhiSeka karaneke lie unake Abhiyogika devatA Ae / jalase pUrNa honese meSake samAna, mukhabhAgapara kamala honese cakravAka pakSiyoMke samAna aura aMdarase pAnI giranese AvAja hotI hai. isase bAjekI dhvanikA anusaraNa karanevAle zabdoMvAloMke samAna svAbhAvika ratnakalazoMse ve Abhiyogika deva mahArAjakA abhiSeka karane lge| phira mAnoM apane netra ho aise, jalase bhare hue kuMbhoMse battIsa hajAra rAjASoMne zubhamuhUrtameM unakA abhiSeka kiyA aura apane mastakapara kamalakozake samAna hAtha jor3a, "ApakI jaya ho! ApakI jaya ho!" bolate hue cakrIko badhAI dene lage (muvArakavAda dene lge)| unake bAda seTha vagairaha jalase abhiSeka kara, usa jala ke samAnahI ujjvala vAkyoMse stuti karane lge| phira unhoMne pavitra, royA~dAra, komala aura gaMdhakapAyI vanase mANikyakI taraha cakrIke aMgako poMchA tathA geru jaise soneko camaka. dAra banAtA hai vaisehI mahArAjake zarIrako(tejasvI-suMdara banAneke lie) gozIpacaMdanake rasakA lepa kiyaa| devatAghoMne, iMdrake
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH pava 1. sarga 3. dvArA diyA gayA RSabha svAmIkA mukuTa, usa abhiSikta aura rAjAoMke agraNI cakravartIke mastakapara rakhA; usake donoM kAnoMmeM ratnakuMDala pahanAe; ve caMdramAke pAsa rahanevAle citrA aura svAti nakSatra ke samAna mAlUma hote the dhAgemeM piroe binA eka sAtha hArake rUpameM eka motIhI utpanna huA ho aise sIpake motIkA eka hAra unake gale meM pahanAyA; mAno sabhI alaMkAroMke hAra rUpa rAjAkA yuvarAja ho aisA eka suMdara ardhahAra unakI chAtIpara AropaNa kiyA; ujjvala va kAMtise suzobhita do devadUSya vastra rAjAko pahanAe; aisA jAna par3atA thA mAnoM ve kAMtimAna abhrakake saMpuTa hoM; eka suMdara phUloMkI mAlA mahArAjAko galemeM dhAraNa karAI; aisA jAna par3atA thA mAno vaha lakSmIke urasthalarUpI maMdirakA kAMtimAna kilA thaa| isa taraha kalpavRkSakI taraha amUlya vastra aura mANikyake AbhUSaNa dhAraNa karake mahArAjAne, svagake khaMDake samAna usa maMDapako maMDita kiyaa| phira sarva puruSoMmeM agraNI aura mahAna buddhimAna mahArAjAne char3IdArake dvArA sevaka puruSoM ko bulAkara AjJA kI, "he adhikArI puruSo ! tuma hAthiyoMpara savAra hokara sAre nagarameM DhiMDhorA piTavAkara bAraha barasa takake lie vinitAnagarIko mehasUla (bhUmikara) jakAta ( AyAtakara ), daMDa, kudaMDa aura bhayase mukta karake AnaMdapUrNa vnaao|" adhikAriyoMne tatkAlahI DhiMDhorA piTavAkara rAjAkI AjJApara amala kiyA / kahA hai "ratnaM paMcadazaM hyAjJA cakriNaH kAryasiddhiSu / " kAmako saphala banAne meM cakravartIkI AjJA paMdrahaveM ratna__ke samAna hai| (658-700) . .:.: .. .
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bharata cakravartIkA vRttAMta [343 ...phira mahArAja ratnasiMhAsanase uThe, unake sAthahI mAnoM unake pratibiMba hoM vaise sabhI utthe| jaise parvataparase utarate haiM vaisehI bharatezvara snAnapIThase usI mArgase nIce utare jisamArgase ve Upara car3he the| dUsare bhI jisa mArgase ve Ae the usI mArgase nIce utara ge| pIche, mAnoM apanA asahya pratApa ho aise uttama hAthIpara savAra hokara cakrI apane mahalameM ge| vahA~ snAnagRhameM jA uttama jalase snAna kara aSTamabhakta (aTTama tapa) kA pAraNA kiyaa| isa taraha bAraha barasameM abhipekotsava pUrNa huA, taba cakravartIne snAna, pUjA, prAyazcita aura kautuka maMgala kara bAharake sabhAsthAnameM A, solaha hajAra AtmarakSaka devatAoMkA satkAra kara unako vidA kiyaa| phira vimAnameM rahanevAle iMdrakI taraha mahArAja apane uttama mahalameM rahakara viSaya-sukha bhogane lge| (701-707) mahArAjAkI AyudhazAlAmeM cakra, khaga, chatra aura daMDa cAra ekeMdriya ratna the; rohaNAcalameM mANikyakI taraha unake lakSmIgRhameM kA~kiNIratna, carmaratna, maNiratna aura navanidhiyoM thIM; apanehI nagara meM janme hue senApati, gRhapati, purohita aura varddhaki ye cAra nararatna the; vaitATya-parvatake mUlameM janme hue gajaratna aura azvaratna the aura vidyAdharakI zreNI meM janmA huyA eka strIratna thaa| netroMko AnaMda denevAlI mRrtise ve caMdrake samAna zobhate the duHsaha pratApase sUrya ke samAna lagate the; purupake rUpameM janmA huA samudra ho vaise unakA madhyabhAga (hRdayakA Azaya ) jAnA nahIM jAtA thaa| kuberakI taraha unhoMne manuSyakA svAmitva prApta kiyA thA jaMbUdvIpa jaise gaMgA aura siMdhu
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 ) triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 4. vagairA nadiyoMsa zobhanA hai vaiseMhI ve pUrvokta caudaha ratnoMse zobhate the| vihAra karate samaya jaise Rpamaprabhuke caraNoMke nIce nI soneke kamala rahate haiM vaisehI unake caraNoMke nIce nau nidhiyA~ rahatI thIM / bahuta bar3I kImata cukA kara kharIde hue prAtmarakSaka hoM se solaha hajAra pAripAcaka devatAoMse ce vire rahate the| battIsa hajAra rAjakanyAyoMkI taraha battIsa hajAra rAjA nirbhara bhaktisaM unakI upAsanA karate the| battIsa hajAra nATakoMkI taraha battIsa hajAra dezakI dUsarI battIsa hajAra kanyAyoMke sAtha vaM ramaNa karate the| jagatameM vaha zreSTha rAjA tInasauMtiraMsaTha rasoiyoMse aise zobhatAthAjaise tInasA tiraMsaTa dinAMse vatsara(barasa) zomatA hai| aThAraha lipiyA~ calAnevAle RSabhadeva bhagavAnakI taraha aThAraha aMgI-prazreNI ke dvArA unhoMne pRthvIpara vyavahAra calAyA thAviMcaurAsI lAkha hAthI,caurAsI lAgna ghor3e, cArAsI lAkha ratha aura chiyAnave karor3a gA~voMse tathA utanahI pyAdAse zobhate the| ve battIsahajAra dezoM aura bahattarahalAra bar3e nagaroMke' mAlika the| ninyAnave hamAra droNamukhoM aura ar3atAlIma hatAra jitavAne zaharoka ve Izvara the| zrAIbarayukta lakSmIvAle covIsa nagara-jo parikhA (vAI) goroM (daravAjoM)aTArI, koTa (kilA) prAkArane (cahAradIvArIse) muzAmita ho, jisameM aneka bhavana bane hue hoM, jisameM tAlAba aura bagIce hoM, nA uttama sthAnapara basA huyA ho, jisake pAnIkA pravAha pUrva-pazcima dizAke bIcavAzI IzAna dizAkI zrAra ho aura jo pradhAna puruSaki rahanekI jagaha ho, use pura yA nagara kahate haiN| -droNamukha-jo kimI nadI kinAre ho||
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata cakravartIkA vRttAMta [345 - - - hajAra kharvaToM' aura cauvIsa hajAra maMDavoM aura bIsa hajAra AkaroMke ve svAmI the| solaha hajAra kheToMke4 ve zAsanakartA the| caudaha hajAra saMvAhoMke tathA chappana dvIpoM (TApuoM) ke ve prabhu the aura unacAsa kurAjyoMke ve nAyaka the| isa taraha sAre bharatakSetrake ve zAsanakartA-svAmI the| (708-727) ayodhyA nagarI meM rahate hue prakhaMDa adhikAra calAnevAle ve mahArAja, abhiSeka utsava samApta ho jAnepara, eka dina jaba apane saMbaMdhiyoMko yAda karane lage; tava adhikArI purupoMne, sATha 1-kharvaTa-jo parvatase ghirA ho aura jisameM dosI gA~va ho / 2maMDava-jo pAMca sau gAMvase ghirA ho| -zrAkara-jahA~ sone cA~dI zrAdikI khAne ho / 4-kheTa-jo nagara nadI aura parvatIsa ghiga ho| 5-saMvAha-jahA~ mastaka paryaMta U~ce U~ce dhAnyake Dhera lage hoN| bastiyA~ka anya bheda bhI mAne gaye haiN| ve yahA~ die jAte haiM / 1. grAma-jisameM bAr3oM se ghire ghara ho, kheta aura tAlAva ho aura adhikatara kisAna aura zUdra rahate ho| (ka) choTA gA~va-jisameM so ghara ho, aura jisakI sImA eka kosakI ho / (kha) bar3A gA~va-nisameM pA~caso ghara ho, jisakI mImA do kosakI ho aura jinake kisAna dhanavAna ho| 2. pattana-jo samudra ke kinAre ho athavA jisameM gAMva ke loga nAvAMse zrAte jAte ho / 3. rAjadhAnI-eka rAjadhAnI meM zrATaso gAMva hote haiM / 4. saMgraha-dasa gA~voM ke bIca jo eka bar3A gA~va hotA hai aura jisameM sabhI vastuoMkA saMgraha hotA hai / 5. ghopajI bahutale ghoSa (ahIra ) rahate haiN| (aAdipurAya solahavAM parya: zloka 164 se 170)]
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 4. hajAra varSaka virahase mahArAjAke darzanoMko utsuka bane hue sabhI saMbaMdhiyoMko unake sAmane upasthita kiyaa| unameM sabase pahale bAhubalIke sAtha janmI huI guNAMse suMdara aisI muMdarIkA nAmasahita paricaya kraayaa| vaha muMdarI garamIke mausamase thAkrAMta huI nadIkI taraha dubalI ho rahI thii| himake saMparkase jaise kamalinI murmA jAtI hai vaiseMhI vaha mujhAI huI thI / hemaMta Rtuke caMdramAkI kalAkI taraha usakA rUpa-lAvaNya naSTa ho gayA thA aura sUkhe hue pattAMvAle kanakI taraha usake gAla phIke zrIra kRza ho gae the| suMdarIkI hAlata isa taraha badalI huI daMgsa mahArAja gusse hue aura unhoMne apane adhikArI pusyAMse kahA, "kyaoNjI ? kyA hamAra carama acchA anAja nahIM hai? lavaNa samudrama lavaNa (namaka) nahIM rahA ? pauSTika cIjeM banAnavAne rasoie nahIM hai? yA ve lAparavAha aura bhAjIvikA taskarake samAna ho gae haiM ? dAkheM aura khajUra vagairA khAne lAyaka mevA apane yahA~ nahIM hai ? sonake parvatama sonA nahIM hai| bagIcoMmeM vRkSAMna phala denA baMda kriyA! naMdanavana meM bhI vRkSa nahIM phalataM ? ghaDaoNka samAna thanAvAlI gAe~ kyA dRdha nahIM detI ? kAmadhenukaM stanakA pravAha kyA sUkha gayA hai ? athavA saba cIjoMka hote hue bhI kyA muMdarI bImAra ho gaI thI isase kucha khAtI na thI? agara zarIrakI sundaratAko curAnevAlA koI roga usake zarIrameM ho gayA thA (usako miTAnavAla vaidya nahIM rahe?)kyA sabhI vaidya kathAvazeSa' . 1-RthAyamiM jinake nAma yAMta hA~; magara ninakA zatra astitva na rahA ho aimeN| - - -
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata cakravartIkA vRttAMva [347 - ho gae haiM ? zAyada apane gharameM davA samApta ho gaI thI, to kyA himAdri parvata bhI aupadhi-rahita ho gayA hai ? he adhikAriyo, daridrIkI lar3akIke samAna suMdarIko durvala dekhakara mujhe bar3A duHkha hotA hai| tumane mujhe zatruoMkI taraha dhokhA diyA hai ! (728.742) - bharatapatikI aisI gumse bharI bAteM suna adhikArI praNAma kara kahane lage, "mahArAja ! svagaMpatike jaise Apake sadanameM sabhI cIjeM maujUda hai; paraMtu javase Apa digvijaya karaneko padhAre tavase suMdarI vila' tapa kara rahI haiN| sirpha prANoMko TikA kara rakhanehIke lie thor3A khAtI haiN| Apa mahArAjane inako dIkSA lenese rokA, isalie ye bhAva-dIkSA lekara samaya vitA rahI haiN|" . yaha bAta sunakara kalyANakArI mahArAjane suMdarIkI tarapha dekhakara pUchA, "he kalyANI ! kyA tuma dIkSA lenA cAhatI ho ?" suMdarIne kahA, "hA~ mahArAja ! aisAhI hai|" (743-746) yaha sunakara bharata rAjA vole, "aphasosa ! pramAdase yA saralatAse meM abataka isake vratameM vighnakArI banA rahA huuN| yaha putrI to apane pitAke samAna huI aura hama putra hamezA viSayameM Asakta tathA rAjyameM atRpta rahanevAle hue| Ayu jalataraMgake samAna nAzavAna hai, to bhI vipayameM phaMse hue loga isa bAtako nahIM smjhte| (aMdheraima) calate naSTa ho jAnevAlI bijalIkI camakameM rastA dekha liyA jAtA hai vaisehI isa gatvara ( nAza honevAlI) Ayuse sAdhujanakI taraha mokSakI sAdhanA kara 1.-dina bharameM phevala ema.hI bhAna eka bAra jAnakAra
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 1. sarga 4. me nAhI yogya hai| mAMsa, viSTA, mUtra, mala, pamInA aura rogoMse bhare hue isa zarIrako sajAnA gharakI morI sajAne ke samAna hai| he bahina ! tuma dhanya ho ki isa zarIrase mokSarUpI phala danavAlA vana grahaNa karanA cAhatI ho| catura loga lavaNasamudrameMse bhI ratna grahaNa karate haiN|" prasannacinna mahArAjAne yA kahakara muMdarIko dIkSAkI yAtrA dii| tapase dubalI muMdarI yaha sunakara ati prasanna huha, vaha mAnoM puSTa ho aisI utsAhAmA jaanpdd'ii| (717-753) usI arase meM jaganarUpI mArakaM lie meSa samAna bhagavAna Rpamadeva vihAra karata hae aSTApada giripara paae| vahIM unakA samavasaraNa huthaa| ratna, sone aura cA~dIke dvitIya parvatake samAna usa parvata para devatAoMna samavasaragaNakI racanA kii| aura usameM baiThakara. prabhu dezanA na lge| giripAlakaoNna tatkAlahI lAkarabharatapatiko isakI sUcanA dii| medinIpatiko (jamIna mAlikako) yaha munakara inanI buzI huI jitanI khuzI usako cha:vaMDa pRthvI jItanapara bhI nahIM huI thii| strAmIka aAnakI khabara denavAle naukarIko usane sAr3he bAraha karor3a sonayA~kA inAma diyA aura muMdarIma kahA, "tumhAra manorayoMkI mUrtimAna siddhi hA~ pase, jagadguru vihAra karate hue yahA~ zrApa hai|" phira dAmiyoMkI taraha aMta:purakI triyAMsamudarIkA niSkamagA* mipaMka' Rgyaa| muMdarIna snAna karake pavitra vilepana kiyaa| phira mAnoM dUsarA vintayana kriyA ho ese pallaMvAla macala banna .1-ghara chor3akara jI banane lie, jAneme pahana kiyA jAnavAlA snAnAdi RtyA -
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata cakravartIkA vRttAMta [346 aura uttama ratnAlakAra par3hane / yadyapi usane zIlarupI alaMkAra dhAraNa kiyA thA; to bhI vyavahAra sa~bhAlane ke lie usane dUsare alaMkAra svIkAra kie| usa samaya rUpasaMpattise suzobhita suMdarIke sAmane strIratna mubhadrA dAsI ke samAna lagatI thI / zIna dvArA yaha suMdara vAlA, jaMgama-calatI phiratI-kalpalatAkI taraha, yAcakoMko jitanI (dhana-daulata) ye mAMgate dhe detI thii| hasinI jaise kamalinIpara baiThatI hai vaiseho vaha kapUrakI rajake samAna sapheda vastroMse suzobhita ho eka zibikA (pAlakI ) meM baitthii| hAthiyoM, ghur3asavAroM, yAdoM aura rathoMse pRthvIko Dhakate hue mahArAja bharata, marudevIkI taraha suMdarIke pIche pIche cale / usake donoM tarapha cAmara dula rahe the, mastakapara sapheda chatra zobhatA thA aura cAraNa-bhATa, usane saMyamako jo dRr3ha zrAzraya diyA thA usakI tArIpha karate the| bhAbhiyA~ dIkSAke utsabake mAMgalika gIta gAtI thIM aura uttama striyA~ pada-padapara lavaNa utAratI thiiN| isa taraha sAtha calanevAle aneka pUrNa pAtroMse zobhatI, vaha prabhuke caraNoMse pavitra banI huI aSTApada parvatakI bhUmipara phuNcii| caMdrasahita udayAcalakI taraha, prabhu jisapara virAjamAna hai. aise parvatako dekha bharata tathA suMdarI bahuta khuza hue| svarga aura mokSameM jAnekI mAnoM sIr3hI ho aise vizAla zilAbhoM vAle usa parvatapara ve donoM car3he aura saMsArase Dare hue logoMke lie zaraNake samAna, cAra daravAjoM vAle aura choTI banAI huI jaMbUdvIpakI jagati (koTa) ho aise, samavasaraNake pAsa phuNce| unhoMne uttaradvArase samavasaraNameM yathAvidhi praveza kiyaa| phira harpa aura vinayase bhapane zarIrako ucchvasita (ciMtAmukta) tathA
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35. tripaSTi zalAkA purupa-caritra: parva 1. sarga 4. . - saMkucita karate hue prabhuko tIna pradakSiNA de, paMcAMgase bhUmiko sparza kara, namaskAra kiyaa| usa samaya, aisA mAlUma hotA thA mAnoM ye bhUtalameM gae hue ratna hai jo pramuke viMbako dekhanA - cAhata hai| phira cakravatIna bhaktisaM pavitra banI huI vAraNA dvArA prathama dharmacakrI (tIrthakara) kI stuti karanA prAraMbha kiyA,-- (754-776) he pramo! amana-na honevAle guNoMko bhI RhanevAle loga dUsare logoMkI ntuni kara sakate haiM, magara maiM to Apake jo guNa haiM unako kahanameM bhI asamartha hU~, isase maiM ApakI stuti kaise kara sakatA hU~ ? to bhI, jaise daridra zrAdamI bhI jaba vaha lakSmIvAnake pAsa jAtA hai taba use kucha bheTa karatA hai aisehI, he jagannAtha ! maiM bhI ApakI stuti klNgaa| he prabho! jaise cA~dakrI kiraNoMse zephAlI jAnike vRkSoMke puSpa gala jAte haiM, aisehI, tundAre caraNoM ke darzana mAtrase manuSyoM ke anya janmAmeM kie chAe pApa naSTa ho jAte haiN| he prabho! sannipAta roga asAdhya (jisakI koI davA nahIM aisA hotA hai paraMtu yApakI amRtarasake samAna zrIpacapI vANI mahAmAhalamA sannipAta barako miTA detI hai| he nAtha! varSAke jalakI taraha cakravartI aura garIva donaoNpara samAna bhAva rakhanevAlI zrApakI dRSTi, prIti. saMpattikA eka kAraNarUpa hotI hai| svAmI! kara karmarUpI gharaphake goleko pighalA denenaM sUryake samAna zrApa hamAre sAMka puNyodayasehI pRthvIpara vicaraNa karate haiN| he prabho ! vyAkaraNameM vyApta sakSA mUtrake jailI utpAda, vyaya aura prauvyamaya, ApakI kahI huI tripadI jayanI vartatI hai| he bhagavAna! jo ApakI
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata cAya kA pattAMta [ 351 stuti karate haiM unake lie yaha bhaya pratima hotA hai, taya jo thApakI sevA-bhakti karate haiM, ApakA dhyAna karate hai, unakI to ghAtahI kyA kahI jA sakatI hai ? (777-784 ) isa taraha bhagavAnakI stuti kara unako namaskAra kara bhara. tezvara IzAna konameM apane yogya sthAnapara baitthaa| phira suMdarI bhagavAna vRSabhadhvajako vaMdanA kara, hAtha jor3a gadgad akSaroMvAlI vANI meM yolI, "he jagatpati ! itane kAla taka maiM Apako manase dekhatI thI; magara Aja bar3e puNyase aura bhAgyodayase Apake pratyakSa darzana hue haiN| isa mRgatRSNAke samAna mithyA sukhavAle saMsArarUpI maradezama (retIle pradezameM ) amRtake sarovarake samAna Apa logoMko, unake puNyasehI, prApta hue haiM / he jagannAtha ! Apa mamatArahita hai, to bhI logoMpara Apa vAtsalya (prIti ) rakhate haiN| agara aisA nahIM hotA to isa mahAna duHkhake samudrase unakA uddhAra kyoM karate ? he prabho ! merI bahana brAjhI, mere bhatIje aura unake putra, ye sabhI Apake mArgakA anusaraNa kara kRtArtha hue hai| bharatake Agrahase maiMne abataka vrata grahaNa na kiyA isase meM khudahI ThagI gaI huuN| he vizvatAraka ! aba mujha dInakA nistAra kIjie ! nistAra kIjie ! sAre gharako prakAzita karanevAlA dIpaka kyA ghar3eko prakAzita nahIM karatA ? pharatAhI hai| isalie he vizvakI rakSA karanemeM vatsala, Apa prasanna hUjie aura mujhe saMsAra samudrako pAra karanemeM jahAjake samAna dIkSA diijie|" (785-763) suMdarIke aise vacana suna "he vatse tU dhanya hai !" kahakara sAmAyika sUtrocAra pUrvaka prabhune usako dIkSA dii| phira use
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352] triSaSTi zalAkA puruSacaritraH parva 1. sarga 1. mahAtratalpI vRkSoM vAgameM amRnakI dhArAke samAna zikSAmaya dezanA dii| use sunakara usane mAnA ki usako mokSa mila gayA hai| phira vaha mahAmanA mAcI, nAvimoMke samUhameM, unake pIche jAkara baitthii| pramunI dezanA muna, unake caraNakamaloM meM namaskAra kara mahArAjA bharata khuzI-khuzI ayodhyA nagarI meM ge| (768-7) vahA~ apane sabhI svajanoMko dekhanakI icchA rakhanevAne mahArAjAle adhikAriyoMne Apalae saMbaMdhiyoMkA paricaya karAyA aura lo nahIM pAe unakA smaraNa kraayaa| phira apane bhAiyoMko-jo sabameM bhI nahIM zrApa the-trulAne ke lie mahArAjAne dUta meje| dRtAne jAkara unase kahA, "yadi tunheM rAyakI icchA ho to maratu-nAnAkI sevA kro| dUtoMkI bAteM suna, unhoMna socavicArakara javAba diyA, "pitAnIne bharatako aura hamako subako rAjya bA~Ta die haiN| aba bharatakI sevA karane vaha hameM adhika kyA degA ? kyA vaha mauta thAnepara use roka sakegA? kyA baddadehako pakar3anevAnI narA-rAnIko daMDa de sakaMgA? kyA vaha pIr3A pahuMcAnevAla rogapI vyAvA~ko mAra saknegA yA baha uttarottara baDhnavAlI tRNAcA nAza kara macegA? agara mevAkA isa tarahakA phala, denameM bharata asamartha hoTomarva sAmAnya manuSyatA kauna kinake lie saMtrA karane lAyaka hai ? usakaM pAsa bahuna rAjya hai to bhI, yadi use itanene saMtoSa na ho, aura vaha apane balasaM hamArA rAjya lenA cAhatA ho to hama bhI usakeMhI pitAke putra haiN| isa lie iMto! ina pitAjI kaI bagaira tumhAre svAmIka sAtha
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. bharata cakravartIkA vRttAMta [ 353 jo ki hamArA bhI bar3A bhAI hai, yuddha karanA nahIM caahte|" . isa taraha dUtoMse kaha apabhadevajIke - 5 putra aSTApada parvatapara samavasaraNa meM virAjamAna aTapabhasvAmI ke pAsa gae / vahA~ pahale tIna pradakSiNA de unhoMne paramezvarako praNAma kiyaa| phira ve hAtha jor3a, mastakapara rakha, isa taraha stuti karane lage, (768-808) "he prabho ! jaba devatA bhI apane guNoMko nahIM jAna sakate hai saba ApakI stuti karane meM dUsare kona samartha ho sakate haiM ? to bhI, bAlakake samAna capalatAvAle, hama ApakI stuti karate hai| jo hamezA Apako namaskAra karate haiM ve tapasviyoMse bhI adhika hai aura jo ApakI sevA karate haiM ve yogiyoMse bhI jyAdA hai| he vizvako prakAzita karanevAle sUrya ! pratidina namaskAra karanevAle jina purupoMke mastakopara, Apake caraNoM ke nAkhUnoMkI kiraNeM AbhUpaNake samAna hotI haiM, una purupoMko dhanya hai| he jagatpati ! Apa sAma yA bala kisI taraha bhI kisIse kucha nahIM lete, to bhI Apa tIna lokake cakravartI hai| he svAmI ! jaise sabhI jalAzayoMke jalameM caMdrakA pratibiMba rahatA hai aisehI, Apa ekahI sAre jagatake cittaMmeM nivAsa karate haiN| he deva ApakI stuti karanevAlA purupa sabake lie stuti karane yogya banatA hai; Apako pUjanevAlA sabake lie pUjya hotA hai| aura Apako namaskAra karanevAlA sabake lie namaskAra karane lAyaka hotA hai, isase ApakI bhakti mahAna phala denevAlI kahalAtI hai| duHkharUpI dAvAnalase jalanevAle purupoMke lie Apa
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344] triSaSTi zalAkA puna caritraH patra 1. maga 1. meyake samAna hai, aura mohAMdhakArase naha bane hue logoM ke lie zrApa dIpaka tulya hai| mAga chAyAvAle vRnakI taraha zrApa garIva, amIra, mantra aura gugI-savakA upakAra karanevAle hai|" __isa taraha nnuni karane ke bAda sabhI ekatra ho maurakI naraha pramuka carAkramIma dRSTi rakha vinaya karane lage, "he prabho! zrAyana inako aura bharatakI cogyatA anusAra zraddhA alaga rAjya bA~Ta die haiM, hama pANDae. rAjyAna maMtuSTa hai kAraNa, svAmI kI banAI huI maryAdA vinA logoM lie anulaMbya hotI hai| paraMtu he bhagavana ! hamAra bar3e bhAI bharata apane rAjyase aura dUlagena chIna hapa ganyAMne bhI jalameM baDavAnanakI naraha, saMtuSTa nahIM ho rahe haiN| ve, jaise unhoMne dUmaraoNka rAjya chIna lie hai. vahI hamAra gacca bhI chIna lenA cAina haiN| bhagata rAjAna dulagekI taraha hamAre pAsa bhI dUna manakara hamasa kahalAyA hai kiyA to merI saMvA kage yA gAvyakA tyAga kro| pramo. apanako bar3A mAnanavAna bharanakavacanamAnasa hama, kAyarakI nAha, pinAka die hue ganyakA tyAga kaise kara sakate hai ? isI taraha hama adhika RddhikI icyAna nayanavAla maratakI saMvA mI kyoM kareM jo manuSya atra hotA hai vahI svamAnakA nAza karane vAlI dulagekI sevA aMgIkara, karate haiN| hameM na rAjya chor3anA hai aura na saMvAhI karanA hai, nava yuddha karanAhI hamAre lie svataH siddha hai to bhI hama pApasa pUche binA koI kAma karanA nahIM cAinA ( 1- 5) putrAMkI yAta sunakara, jinake nirmala kevalabAna meM sArA nagana dikhAI denA hai, aise kRpAlu bhagavAna zrAdIzvaranAthane una
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata cakravartIkA vRttAMta [355 ko yaha AjJA dI, "he vatso! purupa-vratadhArI vIra purupoMko to atyaMta droha karanevAle duzmanoMke sAthahI yuddha karanA caahie| rAga, dveSa, moha aura kapAm jIvoMko, saiko janmoMmeM bhI nukasAna pahu~cAnevAle duzmana hai| rAga (sneha ) sadgatimeM jAnese rokane ke lie lohekI grer3I ke samAna bAMdhanevAlA hai aura dveSa narakavAsameM nivAsa karAnekI balavAna jamAnata hai| moha saMsArasamudra ke bhaMvarameM DAnanekA pA (pratikSA) rUpa hai aura kapAya AgakI taraha apane Azrita logoMko hI jalAtI hai, isalie purupoMko cAhie ki ve avinAzI una una upAyarUpI atroMse niraMtara yuddha karake bairIko jIta aura satya zaraNabhUta dharmakI sevA kareM, jisase zAzvata zrAnaMdamaya padakI prApti sulabha ho| yaha rAjyalakSmI, aneka yoniyoM meM girAnevAlI, ati pIr3A pahu~cAnevAlI, abhimAnarUpa phala denevAlI aura nAzamAna hai| he putro! pahale svargake sukhoMse bhI tumhArI tRSNA pUrI nahIM huI hai, to koyale yanAnevAloM kI taraha manuSya saMbaMdhI bhogoMse to vaha phaise pUrNa ho sakatI hai ? koyale banAnevAlekI bAta isa taraha hai,-(26-34) koI koyale banAneyAlA puruSa pAnIkI mazaka lekara nirjala jaMgalameM, koyale banAne ke lie gyaa| vahA~ dupaharakI dhUpase aura aMgAroMkI garamIse use pyAsa lgii| isase vaha ghabarAyA aura sAthameM lAI huI mazakakA sArA pAnI pI gayA, phira bhI usakI pyAsa nahIM bujhI / isase vaha so gayA / sapane meM mAnoM vaha ghara gyaa| vahA~ maTakA, gAgara aura kalasA vagairAkA sArA pAnI pogayA, so bhI jaise telase agnikI tRpA zAMta nahIM hotI vaise
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 ] tripaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 4. hI, usakI pyAsa nahIM ghujhI / taba usane bAvar3I, kue. aura sarovaroMko, unakA jala pIkara, sukhAyA; tathA saritA aura. samudrakA jala pIkara unako bhI muravAyA, to bhI nArakI jIvoM-.. kI tRpA-vedanAkI taraha usakI pyAsa nahIM bujhI / pazcAta mana dezake ( registAnake ) kuemeM jAkara rassIse vakA pUlA bA~dha, jalake lie usameM DAlA / kahA hai __"kimAtaH kurute nahi ?" [dukhI AdamI kyA nahIM karatA ? ] emeM jala bahuta gaharA thA isalie, darbhakA pUlA kUemase nikAlate hue vIcahImeM mara gayA; to bhI damaka (bhikhArI) jaise telakA potA nicor3a kara bhI cUmatA hai vaisehI, vaha use nicor3akara pIne lagA, magara. jo pyAsa samudrake jalase bhI nahIM bujhI vaha pUleke jalase kaise vuma sakatI thI? isI taraha tumhArI tRSNA-jo svargake mukhoMse bhI nahIM gaI rAjyalakSmIse kaise jAegI ! isalie he putro ! tuma vivekiyoMko cAhie ki tuma amaMda AnaMdake maraneke samAna aura mokSa pAneke kAraNampa saMyama-sAmrAjyako grahaNa karo", (835-843) svAmIke aise vacana sunakara una aTTAnave putroMke manapara tatkAlahI saMbaMgakA raMga car3hA aura usI samaya unhoMne bhagavAnase dIkSA le lii| "Azcarya hai inake dhairyapara, satvapara aura inakI vairAgya-buddhipara !" isa taraha vicAra karate hue. dUtoMne Akara cakrIko sArA hAla sunAyA; nava cakravartIne una sabake rAjyoMko isa taraha svIkAra kara liyA jaise caMdramA tArAoMkI
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata cakravartIkA vRttAMta [ 357 - - jyotiko svIkAra karatA hai, jaise sUraja agniyoMke tejako svIkAra karatA hai aura jaise samudra pravAhoMke-nadInAloMke jalako svIkAra karatA hai| (844-846) zrI hemacaMdrAcAryaviracita tripaSTizalAkA-purupacaritra . mahAkAvyake prathama parvakA caturtha sarga samApta huaa| isameM bharata cakrotpatti,digvijaya, rAjyAbhiSeka aura usake 98 bhAiyoMkA vrata grahaNa karanA, varNana kiyA gayA hai|
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ sahara pA~cakA bharata-pAhubalIkA vRttAMta eka bAra bharatezvara jisa samaya sukhase sabhAmeM baiThe the, usa samaya supeNa senApatine zrAkara namaskAra kiyA aura kahA, "he mahArAja! Apane digvijaya kara liyA hai to bhI ApakA cakra, jaise madonmatta hAthI pAlAnastaMbhapara (hAthI bA~dhaneke khame para) nahIM jAtA hai vaisehI, nagarameM nahIM pAtA hai|" bharatezvarane pUchA, "he senApati ! isa chaHkhaMDa bharatakSetrameM kona aisA rahA hai jo aba taka merI zrAjhA nahIM mAnatA ?" usa samaya maMtrIne kahA, "he svAmI ! maiM jAnatA hU~ ki Apa mahArAnane kSudra himAlaya taka sArA bharatakSetra jIta liyA hai, Apa digvijaya karake Ae haiM, zrApake jItane lAyaka aya kauna zeSa raha gayA hai ? kAraNa, "bhramad gharaTTapatitAstiSTaMti caNakAH kim / " [calatI cakkImeM girA huA dAnA kyA sAvuta raha sakatA hai ?] to bhI cakra zaharameM praveza na kara yaha sUcita karatA hai ki, aba taka koI unmatta puruSa aisA hai, jise Apako nItanA hai / he prabho ! ( manuSyoM meM to kyA) devatAoMmeM bhI koI puruSa Apake jItane lAyaka nahIM rahA hai| magara, hA~! mujhe mAlUma huA hai ki duniyA meM eka durjeyapurupa rahAI, jo Apake jItana yogya hai / vaha hai RSamasvAmIkA putra aura ApakA choTA bhAI
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata-bAhuvalIphA puzAMta [ 356 bAhubalI / vaha mahA balavAna hai aura balayAna puruSoM ke balako nAza karanevAlA hai / jaise, sabhI zatra eka tarapha aura cakra eka tarapha, usI taraha sabhI rAjA eka tarapha aura bAhubalI eka tarapha / jaise zrApa apabhadevajIke lokottara putra hai vaisehI, ve bhI hai| jabataka Apa unako nahIM jIteMge taba zrApane phisIko nahIM jItA,aisAhI mAnA jAegA / yadyapi isa chaHkhaMDa bharatakSetrameM Apake samAna koI nahIM dikhatA, tathApi unako jotanese Apa. phA atyaMta utkarSa hogaa| bAhuvalI jagatake mAnane yogya ApakI yAjJAko nahIM mAnate, isalie unako nahIM jItanese cakra, mAnoM lajita huA ho aise, nagarameM praveza nahIM karatA hai| 'upekSitavyo na para: svalpopyAmayavadyataH / " [ thor3ese rogakI taraha choTese zatrukI upekSA bhI nahIM karanI caahie| ] isalie dera kie bagaira unako jItanekA zIghra hI prayatna karanA caahie|" (1-13) maMtrIkI ye bAteM sunakara, dAvAnala aura meghakI vRSTise parvatakI taraha, tatkAlahI kopa aura zAMtise AziSTa hokara (arthAta pahale kruddha aura phira zAMta banakara ) bharatezvarane kahA, "eka tarapha choTA bhAI zrAjJA nahIM mAnatA, yaha zaramakI bAta hai aura dUsarI tarapha choTe bhAI ke sAtha lar3AI karanA bhI duHkhadAyI hai| jisakI AjJA apane gharameM nahIM calatI usakI AjJA bAhara bhI upAhAsAspada (dillagIke lAyaka ) hotI hai| isI taraha choTe bhAIke avinayako sahanA bhI apavAdarUpa hai / ghamaMDa karanevAle ko sajA denA rAjadharma hai, aura bhAiyoM ke sAtha acchI taraha rahanA cAhie yaha bhI vyavahAra hai; isa taraha aphasosa hai ki
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 ] tripaSTi zantAkA puruSa-caritra: parva 1. marga 5. maiM eka saMkaTameM mAyA huuN|" (22-17) amAtyane kahA, "hamahArAja! Apake isa saMkaTako zrApahAka mahatva zrApa choTe bhAI, ttaaleNge| kAraNa, sAmAnya gRhatyA meM bhI yaha vyavahAra hai ki bar3e bhAI zrAdA deM aura choTe bhAI usakA pAlana kreN| isalie sAmAnya gatika anusAra maMdeza pahu~cAnavAlA dUta manakara, choTe bhAiko zrAdA kaanie| hai deva! marI-siMha jina naraha jIna baradAzta nahIM karanA baMsa hI, vIra abhimAnI zrApakA choTA bhAI agara sAre jagatake lie mAnya zrApakI zrAhA na mAne to phira iMdrakaM samAna parARmI pApa unheM daMDa diijie| isa taraha karanasa lokAcArakA pAlana hogA aura Apako bhI koI doSa nahIM degA / (1822) mahArAjAna maMtrIkI yaha bAta mAna lI ! kAraNa,"upAdayA zAstralokavyavahArAnugA hiM gI / " [ zAba aura lokavyavahAra anusAra jo bAta ho use mAnanI caahiy| phira unhoMne nIninIra vAcAla (vAtacIna RgnameM catura ) se muvega nAmaka dUtako mIla dekara bAhubalI pAsa bhejaa| apane svAmIkI zreSTa sIntrako, dUtapanakI dInAkI naraha, aMgIkAra kara, vyau savAra ho, suvega tazilA nagarakI tarapha calA / (22-22) mubaMga sArI senA le, vegavAna rathameM baiTa, jaba binItA nagarI bAhara nikalA tatra, pamA jAna par3atA thA, mAnAM vaha bharatapatikI zarIradhAriNI yAtrA hai| gannameM calate samaya zurU'maTTI, mAnoM vaha vidhAtAko viparIta dekhatA ho isa taraha, bAra.
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata-bAhubalIkA vRttAMna [361 - - bAra usakI bAI A~kha phar3akane lagI; agnimaMDala ke bIca meM, phaeNpha mAranevAlI nAr3I (dhoMkanI) meM jaise phUMka mAratA hai aura dhokanI calatI hai vaisehI, usakI dAhinI nAr3I rogake vinAhI jaldI jaldI calane lgii| tutalA bolanevAlA AdamI jaise saMyukta akSara bolanemeM bhI aTakatA hai vaisehI usakA ratha sodhe mArga meM bhI bAra bAra makane lgaa| kAlA mRga, jise usake ghur3asavAroMne Age jAkara bhagA diyA thA to bhI, kisIkA bhejA huAho aise, usakI dAhinI taraphase bAIM taraphako gyaa| kauzrA sUkhe hue kaoNTedAra vRkSapara vaiThakara coMcarUpI zantrako pattharakI taraha ghisatA huA kaTu svarameM,usake Age bolane lgaa| usake prayANako rokane ke lie bhAgyane mAnA argalA DAlI ho isa taraha, laMbA sA~pa unake pAgese gujarA; mAnoM pazcAta vicAra karane meM vidvAna suvegako vApasa loTAtA ho aise, pratikUla vAyu, raja ur3Akara usakI A~khoMmeM DAlatI huI bahane lgii| ATekI lugadI lagAe vinAke yA phUTehue mRdaMgakI taraha virasa zabda karatA hudhA gadhA usakI dAhinI tarapha rahakara reMkane lgaa| ina apazakunoMko suvega acchI taraha jAnatA thA; to bhI vaha Age claa| kAraNa,"sabhRtyAH svAminaH kvApi kAMDavatpraskhalaMti n|" [acche naukara svAmIke kAmameM vANakI taraha (sIdhe jAte haiM, raste meM ) kabhI nahIM rukte|] aneka gA~voM, nagaroM, maMDiyoM aura AkaroM (khAnoM) se gujaratA huA, vahA~ke nivAsiyoMko, thor3I derake lie vaha A~dhIke samAna lgaa| svAmIke . kAryameM lage hue AdamIke pIche totra (kor3A) honese, jaise vaha
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362] viSaSTi zalAkA pudaya-caritra: parva 1. sarga 5. niraMtara kAma karatA rahatA hai vaisahI, suveza vRddhA muMDameM, sarovara yA siMdhunaTa vagairA sthAnAma bhI vizrAma nahIM letA thaa| isa taraha calanA thA mAnoM yaha mRtyukI ekAMta pani bhUmi ho meM bIhar3a jaganhameM phuNcaa| sadanAMka jaise, dhanuSa par3hAkara hAthiyoMkA nizAnA banAnevAle, aura muna jAti mRgAMka camar3AMka kavaca banAkara pahananavAja bholAsa vaha jaMgala bharA huA thaa| mAnoM yamaganaka yagotrIya ho para camunamRgoM, cItA, pAyA, siMhoM aura garamA (aSTApadI bagarA Rra hiMsaka pazuoMsubaha pana vyApta thA / parampara lar3anavAnna sAMpoM aura nazulAMka bilAM vaha vana mayaMkara lagatA thaa| gIloM meM vyaya choTI choTI mAlaniyA~ vahIM jiratI thIM misa zrApasameM lar3akara usa jaMgala purAne vRkSAMkI tAita the| zahada lenevAle zrAdamiyoM dvArA ur3AI huI, zahadakI matriyoMsa usa naMgalameM jAnA kaThina ho rahA thaa| prAcAya taka U~ca pahu~ca hue vRdoMka samuhama vahA~ murata mI dikhAI nahIM detA thaa| puNyazana jaise vipatiyoMkI nhAyatA hai vaimahI, baMgavAna rathameM baiThA hA muvega lanu ghora jaMgalako zrAsAna se pAra kara gyaa| (yahA~se vaha bahalI deza meM jA phuNcaa|) (21-43) usa deza mArga kinAre, vRkSoMka nIce, annakAra dhAraNa kara zrAgana baiThI huI nusAjirAko viyoM yaha mUcita karanI thI ki, vahA~ murAjya hai| hareka gocata gA~va meM, par3aki nIce baiTa haga, hapina gogala RSamatranitra gAte the| mAnoM mazAla bananese lAkara lagAe ho gasa, matadAra aura bahuta bar3I saMkhyAtrA savana yajAmasamI gA~va alaMta the| vahA~ haraka gA~va aura.
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata-pAhughalIphA vRttAMta [362 hareka gharameM, dAna dene meM dIkSita, gRhastha loga yApakoMkI khoja karate the| bharata rAjAse satAe jAkara uttara bharatArddhameMse bhAga kara pAe hoM aise, garIba yavana loga kaI gA~voM meM base hue the| yaha bharatakSetrase eka alaga kSetra hI mAlUma hotA thaa| vahA~ koI bharata rAjAkI AjJAko jAnatA-mAnatA na thaa| aise usa pahalI dezameM jAte hue suvega, rAstemeM milanevAle logoMse jo bAhubalI. ke sivA kisI dUsare rAjAko jAnate na the aura jinheM vahA~ koI duHkha nahIM thA-vAra cAra bAtacIta karatA thaa| parvatoMmeM phiranevAle durmada aura zikArI jAnavara bhI use paMgu banese mAlUma hote the| prajAke anurAga-bhare vacanoMse aura mahAna samRddhise vaha bAhubalIko nItiko advaita sukha denevAlI mAnane lgaa| bharata rAjAke choTe bhAI bAhubalIke utkarSakI bAteM suna sunakara acarajameM par3atA huA aura apane svAmIke saMdezeko yAda karatA huA suveza takSazilA nagarake pAsa pahu~cA / nagarake bAharI bhAgameM rahanevAle logoMne, A~kha uThAkaramAmUlI taurase eka musAphirakI taraha use dekhA / khelake maidAnameM dhanurvidyAkA khela khelanevAle subhaToMkI bhujAoMkI AvAjoMse usake ghor3e camakane lge| idhara-udhara zaharake logoMkI samRddhi dekhanemeM lage hue sArathIkA mana apane kAmameM na rahA, isase usakA ratha kisI dUsare raste calakara ruka gyaa| bAharI bAgoMke pAsa suvegane uttama hAthiyoMko vadhe dekhA, use aisA jAna par3A ki sabhI dvIpoMke, cakravartiyoMke gajaratna yahA~ lAkara jamA kie gae hai| mAnoM jyotiSka devatAoMke vimAna chor3akara Ae hoM aise, uttama azvoMse bharI huI azvazAlAe~ usane dekhIM / bharatake choTe
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 ) triSaSTi zanAkA purupa-caritraH parya 1. sarga 5 - - mAIke zrAzcaryakAraka aizvarSako dekhakara, sarameM darda ho gayA ho se, bAra bAra sara dhunata hue itane takSazilAmeM praveza kiyA / mAnA ahamiMdrahAsa, svacchaMda vRttivAle aura apanI apanI dukAnoMpara baiThe hue dhanika vyApAriyoMko dekhatA huyA vaha gaja. dvArapara pAyA / (44-60) mAnoM sUrajakaM tejako chedakara banAe gae hA~ se camakadAra bhAle hAmi lie pyAdAMkI senA loga vahA~ bar3e the| kaI sthAnoM meM goMke pattoMke agale bhAgAMnI taMja baraDiyo lakara khar3e hue sipAhI vIranAmpI vRkSa pallavita hue, ho, aise jAna par3ata the| kahIM pattharoko phor3a denavAlI lAhakI majabUna gurajeM lekara ggar3e hue mumaTa ekadanI hAthiyoMse mAlUma hota the| kaI sthAnoMpara nakSatroM taka vANa pheMkanavAle aura zabdabaMdhI nizAnA mAranevAle dhanurdhArI puruSa, mAtra pIThapara bAMdha aura hAthoMmeM kAla anupa lie, khar3e the| mAnoM dvArapAla ho ele donoM tarapha sUI U~cI uThAe khaI hue dohAthiyoMse rAjyadvAra, dUrase bahuta DarAbanA mAlama honA thaa| isa nagamiSTa (bAhubalI) kA siMhadvAra (mahaloMmeM ghumanekA mukhya daravAjA)dekhakara suvegakA mana vismita hushraa| adara jAnakI yAtrA pAne ke lie vaha daravAjepara rukA; kAraNa, rAjamahaloMkA yahI dastUra hai| usake kahanase dvArapAlana aMdara nAkara bAhubalI se nivedana kiyA ki aApakaM bar3e bhAIkA muvega nAmaka eka duta bAhara khar3A hai| rAjAna le-zrAnakI zrAtrA dii| char3IdAra, buddhimAnoMmeM zreSTa mubaMga nAmaka dUtako,sUryamaMDala meM sudhakI taraha, sabhAmaM lA khar3A kiyaa| (61-69) .. vahA~ vimmitta suvagane siMhAsanapara baiThe hue taMjaka devatAke
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata-bAhubalIkA vRttAMta [365 samAna bAhuvalIko dekhA / mAnoM AkAzase sUrya utarakara Ae hoM aise ratnamaya mukuTa dhAraNa karanevAle tejasvI rAjA usakI sevA karate the| apane svAmIkI vizvAsa rUpI sarvasva-valIke saMtAnarUpI maMDapake samAna, aura parIkSA dvArA zuddha pAe gae pradhAnoMkA samUha usake pAsa baiThA thaa| pradIpta mukuTovAle aura jagatake lie asahya hoM aise, nAgakumAroMke jaise, rAjakumAra usake Asa-pAsa upasthita the| bAhara nikAlI huI jIbhovAle sapoM ke samAna khule hathiyAra hAthameM lekara khar3e hue hajAroM zarIrarakSakoMse vaha malayAcalakI taraha bhayaMkara mAlUma hotAthA | camarImRga jaise himAlaya parvatako, vaisehI ati suMdara vArAMganAe~ usako cAmara DulAtI thiiN| vijalI sahita zaraRtuke meghakI taraha pavitra bepavAle aura char3IvAle char3IdAroMse vaha zobhatA thA / suvegane zabda karatI huI sonekI laMbI jaMjIravAle hAthIkI taraha lalATase pRthvIko sparza kara bAhubalIko praNAma kiyaa| tatkAlahI mahArAjAke dvArA A~khake izArese ma~gAkara (vichavAe hue) Asanako pratihArane use btaayaa| vaha usapara baitthaa| phira kRpArUpI amRtase dhoIhuI ujalI dRSTise suvegakI tarapha dekhate hue rAjA bAhubalI bole, "he suvega ! Arya bharata sakuzala haiM ? pitAjIke dvArA lAlita-pAlita ayodhyAkI sArI prajA sakuzala hai ? kAmAdika chaH zatruoMkI' taraha chaH khaMDoMko bharata mahArAjane nirvighnarUpase jItA hai na ? sATha hajAra varasa taka 1-jIvake cha: zatru haiM; kAma, krodha, lobha, moha, mada aura mAtsarya / ye cha:cake nAmase bhI pahacAne jAte haiN|
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. maga 5. bar3e bar3e yuddha karake senApati vagairaha sabhI loga sakuzala vApasa pAe hai na ? siMdUrase lAla kie hue kuMmanthaloM dvArA, AkAza ko saMdhyAke samAna banAtI huI mahArAjake hAthiyoMkI ghaTA sakuzala hai na ? himAlaya taka pRthvIko rodakara pAe hue. mahArAjA ke sabhI uttama ghor3e svastha hai na ? anha pAnAvAle aura samI rAlAoM ke dvArA sevita pArya bharatakaM dina mugyase bIta rahe haiM na?" (70-85.) ___isa taraha pUchakara vRpabhAtmaja bAhubalI jaba mauna hue, taba ghabarAhaTa-rahita ho, hAtha jor3a, suvega bolA, "sArI pRthvIko sakuzala ( mumbI ) banAnevAle bharanagAyakI kuzalatA to svataH sihI hai| jinakI rakSA karanevAle zrApakaM bar3e bhAI haiM, una nagarI, senApani, hAthiyoM aura ghor3oM vagairahako takalIpha pahu~cAnakI zakti no vidhAtA bhI nahIM hai| bharata rAjAse adhika yA unakeM samAnahI dUsarA kauna hai jo unake chaHkhaMDa-vijayameM vighna DAlanA ? yadyapi sabhI gajA unakI zrAnnAkA akhaMDa pAlana karate hai aura unakI sevA karate hai, tathApi mahArAjAke manama sukha nahIM hai| kAraNa jo daridra hote hue bhI apane kuTuMbase sevita hotA hai vaha Izvara hai, magara jisakI kuTuMba sevA nahIM karatA usako aizvakA mukha kesa ho sakatA hai ? sATha hajAra varSaka aMtameM Ae hue Apake bar3e bhAI utkaMThAse apane sabhI choTe bhAiyoMke prAnakI rAha dekhate the| sabhI saMbaMdhI aura mitrAdi yahA~ zrApa aura unhoMne unakA mahArAjyAbhiSeka kiyaa| usa samaya unake pAsa iMdrAdi deva sabhI Ae the magara unameM apane choTe mAdhyoko na dekha mahArAjA sukhI nahIM hue| bAraha parasa
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata-yAhumalIphA vRttAMta dane taka rAjyAbhiSeka claa| usameM apane bhAiyoMko na Ate dekha unhoMne sabake pAsa dUta bheje; kAraNa,-'utkaMThA valavAna hotI hai| magara ve na jAne kyA socakara, bharata mahArAjake pAsa na Ae aura pitAjIke pAsa cale ge| vahIM unhoMne dIkSA le lii| zrava ce moha-mamatA rahita ho gae haiN| unake lie na koI apanA hai aura na koI parAyA hai, isalie unase mahArAja bharatakI bhAIse prema karanekI icchA pUrNa nahIM hotI, ata: yadi Apake manameM baMdhutAkA prema ho to Apa vahA~ calie aura mahArAjake hRdayako prasanna kIjie / Apake bar3e bhAI cirakAlake bAda ghara lauTe haiM. to bhI Apa baiThe hue hai ( unase milaneko nahIM gae), isase maiM kalpanA karatA hU~ ki ApakA hRdaya vanase bho kaThora hai| Apa bar3e bhAIkI avajJA karate haiM, isase jAna par3atA hai ki Apa nirbhIkase bhI nirbhIka hai / nItimeM kahA hai ki__ "zUrairapi vartitavyaM gurau hi samayairiva / " [zUra-vIroMko bhI cAhie ki ve gurujanoMse Darate rheN|] eka tarapha jagatako jItanevAlA ho aura dUsarI tarapha gurukI vinaya karanevAlA ho,to unameMse kisakI prazaMsA karanI cAhie ? isakA vicAra karanekI parpadA (sabhA) ke lie AvazyakatA nahIM hai| kAraNa,-gurukI vinaya karanevAlAhI prazaMsA karaneke yogya hotA hai| ApakI aisI avinaya, sabakucha sahanevAle, mahArAja sahana kareMge; magara pizuna (niMdaka ) logoMko beroka maukA milegA; ApakI avinayakA prakAza karanevAle, pizuna logoMkI vANIrUpI chAchake chIMTe dhIre dhIre mahArAjAke dUdhake samAna dilako dUpita kreNge| svAmIke saMbaMdhameM apanA choTAsA chidra ho,
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 ] triyaSTi zalAkA punaya-caritraH parva 1. sarga 5. vaha bhI rakSaNIya hai; kAraNa, "chidraMNa laghunApyaMmaH setumunmuulysyho|" [choTase chedakaM dvArA bhI pAnI bA~dhakA nAza kara DAlatA hai| zrApa sI zaMkA na kIjie ki maiM abataka nahIM gayA. aba kasa jAsakatA hU~. ? zrApa calie / kAraNa, ... "musvAmI gRhAti savalitaM ndi|" [acchaM svAmI bhUlakA grahagA nahIM karate haiM-usakI upekSA karate haiN|] zrAkAzameM sUryodaya honasa jaisa hima (kuharA) naSTa ho jAtA hai vaisahI, zrApakaM vahA~ jAna pizuna logoMka manoratha naSTa ho nAga / patraMgI ( pUNimA ) ke dina jaMsa nUrajase cA~dako teja milatA hai sahI, unale milane Apake tejameM vRddhi hogii| svAmIkI naraha pAcaraNa karanevAle aneka balavAna puruSa apanA saMnyapana chor3akara mahArAjakA saMvA kara devatAoMke lie iMdra sevya hai sahI, kRpA aura sajA karanI mamayaM cakravartI bhI sabhI gajAyoMke lie sevA karane yogya hai| zrApa kaMcala cakravatIpanakA pakSa lekara hI unakI sevA kareMge to zrApa umasa advitIya bhAtaMpramako mA prakAzita kreNge| zAyada zrApa yaha socakara ki to mara mAI hai, vahA~ na lAyeM, to yaha bhI ucita na hogaa| kAraNa, zrAnAko mukhya jAnanevAle rAjA bAni-mAvase bhI nigraha karate haiM yAnI nAtivAlAseM bhI apanI thAnA palavAna hai| lohacuvakasa lAhakI taraha unake utkRSTa teja se liMca chapa deva, dAvana aura manuSya sabhI maranapatike pAsa Ata hai| jaba Ida mI, mahAgaja bhagnako apanA prAdhA zrAsana
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata yAhuyalIkA vRttAMta [366 - dekara inakA mitra bana gayA hai, taba zrApa sirpha unake pAsa Akara hI unako apane anukula kyoM nahIM banA lete hai ? yadi zrApa dhIratAke abhimAnase mahArAjakA apamAna kareMge to, Apa senA-sahita unake parAkramarUpI samudra meM, muTThIbhara bigar3e hue dhAnyakaM zrATeka samAna, vilIna ho jaaeNge| mAnoM calate-phirate parvata ho aise aigavatake samAna unake caurAsI lAkha hAthiyoMko prAte hue kauna sahana kara sakatA hai-roka sakatA hai ? aura pralaya. ke samudra ke kallolakI taraha sArI pRthvIko bhigote hue utanehI yAnI, caurAsI lAkha ghor3oM aura caurAsI lAkha rathoMko rokanekI tAkata kisameM hai ? chiyAnave karor3a gA~voM ke mAlika mahArAjAke chiyAnave karor3a pyAde siMhakI taraha kisako bhayabhIta nahIM kara dete haiM ? unakA muMpaNa nAmakA eka senApatihI,agara hAthameM daMDa lekara AtA ho to, deva yA dAnava bhI usakA mukAbalA nahIM kara sakate haiN| sUryake lie a~dherA jaise kisI ginatImeM nahIM hai gesehI, cakradhArI bharatacakroke lie tIna loka bhI kisI ginatImeM nahIM hai| isalie he bAhuvalI ! teja aura vaya donAma bar3e mahArAjA, rAjya aura jIvanakI icchA rakhanevAle Apake lie sevya hai / " (86-120). suvegakI bAteM sunakara apane valase jagatakaM balako nAza karanevAle bAhubalI, dusare samudra hoM aise, gaMbhIra vANImeM bole, "he dUta tuma dhanya ho! tuma vAtUniyoMmeM agraNI ho isIse mere sAmane aise vacana bolanemeM samartha hue ho| bar3e bhAI bharata hamAre pitAke samAna haiN| ve baibusamAgama-bhAIse milanA cAhate haiM, yaha bAta unake yogyahI hai magara hama isalie unake pAsa nahIM 24
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37. ] niyaSTi zalAkA purupa-caritra: parva 1. sarga 5. Ae ki mura, anura aura rAjAoMkI lakSmIle RdvivAna bane due ke,hama alpa vaibhavavAlasilajijana hoNge| sATha hajAra barasa. taka dUsaroM ke galya lenameM lage rhe| yaha bAtahI unake lie apane choTe bhAiyoMkA rAjya lenekI vyagratAkA kAraNa hai| agara bhrAtRsnehakA kAraNa hotA to ve apane bhAiyoMko eka eka dRta bhejakara yaha bAta kyoM kahalAta ki gaJca chor3o arthAta hamArI sevA svIkAra karo yA lar3AI kro| lobhI magara bar3A bhaaii| usake sAtha kauna lar3AI kareM ? yaha socakarahI mere satvarvata sabhI choTe bhAI apane pinAke padacinhoM para cale haiN| unake rAjyoMko le lanasa chidra dekhanevAle tumhAre svAmIkI bakaceSTA zrava pragaTa ho gaI hai| isI taraha aura esAhI sneha batAne ke lie, bharanane tumheM vAgIka prapaMcameM vizeSa catura samajhakara, bahA~ bhejA hai| una choTe bhAiyoMne apanA rAjya de, vrata grahaNa kara, jaisA zrAnanda usako diyA hai vaisA AnaMda kyA mere pAnase usa rAjya lobhIko hogA ? nahIM hogA / maiM vanase bhI kaThora hU~, aura thor3e baiMmavatrAlA hU~, tobhI bar3e bhAIkA apamAna hogA isa harase unakI sampatti lenA nahIM cAhatA hai| phUloMmeM bhI kAmala haiM. magara mAyAcArI hai| isalie niMdAse Darakara vrata grahaNa karanevAle apane choTe bhAiyoMke rAjya unane le liga hai. he vRta ! bhAiyoM ke rAjya le lenavAle bharatakrI hamane upekSA kI, isalie hama sacamucI nirmayoMse bhI nirbhaya hai aura. "gurau prazasyo binayo guruyadi gurumaveta / gurI guruguNahIna vinayopi pAspadam / / "
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata-bAhubalIkA vRttAMta [371 - - [gurukA vinaya karanA acchI bAta hai agara guru guru hoM; magara guru yadiguNahIna hoM to unakA vinaya karanA lajjAjanaka hai| guma agara abhimAnI ho, kArya-akAryakA jAnanevAlA na ho aura ulaTe raste calanevAlA ho to aise gumakA tyAga pharanAhI ucita hai / tuma kahate ho ki bharata sarvasaha-saba kucha sahanevAlA rAjA hai, magara hamane kyA usake avAdi chIna lie hai yA usake nagaroMko lUTa liyA hai, ki hamAre isa avinayako unhoMne saha liyaa| hama to durjanoMkA pratikAra karaneke lie (bhI) aise kAma nahIM karate; ( isalie kahA hai ki )"vimRzyakAriNaH saMtaH kiM duSyaMte khaloktibhiH / " [vicArapUrvaka kAma karanevAle sajana kyA duSTa logoke kahanese dUpita hote haiM ? ] itane samayataka hama pAe nahIM the| kyA ve kahIM nispRha hokara cale gae the (so lauTakara Ae hai) isalie aba hameM unake pAsa jAnA caahie| ve bhUtakI taraha chidrako DhU~r3hanevAle haiM tobhI hama saba jagaha sAvadhAna aura nirlobha rahanevAloMkI kaunasI bhUlako grahaNa kareMge ? (arthAta hamArI bhUlakI upekSA kareMge ?) hamane bharatezvarase na koI deza liyA hai aura na koI dUsarI cIjahI lI hai taba ve hamAre svAmI kaise hoMge ? jaba hamAre aura unake bhagavAna RpabhadevahIsvAmI hai, tava hamAre aura unake sevaka aura svAmIkA saMbaMdha kaise saMbhava hai ? maiM tejakA kAraNarUpa huuN| mere vahA~ Anese unakA teja kaise rahegA ? kAraNa, "tejo'myuditavatya, tejasvI nahi pAvakaH / " [tejasvI sUryake udaya honepara AgakA teja nahIM rahatA hai|
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritra: parya 1. sarga 5. asamartha rAnA gbuda svAmI hote hue bhI unheM ( bharatako ) svAmI mAnakara unakI sevA karate haiM, kAraNa una nirbala rAjAyAMko puraskAra dena yA salA karane meM marana samartha hai| yadi meM prAnunnehake vaza hokara unakI sevA kara to bhI usa sevAkA saMbaMdha unake cakravartIpanahI lagAyA jaaegaa| kAraNa "....."yat avaddha mukho janaH / " logoMka mu~ha baMda nahIM kie jAsakata meM unakA nirmaya bhAI hU~ zora vaM mujha zrAdA karane yogya haiM, magara jAtisnehaphA isameM kyA kAma hai ? ....... vajreNa na vidaayte|" . vicakA bannasa nAza nahIM hotaa| vaha bhanne mura, amura aura narokI saMvAsa prasanna ho; mujhe isase kyA matalaba hai ? sajA huA ratha bhI sIdha rantapara hI cala sakatA hai| agara yaha varAva gantapara calatAhe to TUTa jAtA hai| iMdra pitAjIkA mata hai, isalie maranako pitAnIkA bar3A lar3akA samamakara apane zrAvaM yAsanapara vidyAtA hai isameM bharatake lie abhimAna karanakI konasI bAta hai ? yaha saca hai ki maratalpI samudrama nusare gAnA senA sahita muhImara. saI anAna pATeka samAna hue haiM, magara maiM, asA taMjavAna to usa samudrI bar3avAnantake samAna hai| sUryake taMja meM jaise jamAtra lIna ho jAte haiM, usI taraha bharata rAjA apane ghor3A, hAthiyoM, jyAdA aura senApati sahita mumameM laya ho jAte haiN| bacapanameM hAtha kI taraha mana apane hAtha unakA paira pakar3akara unheM
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata-bAhubalIkA vRttAMta [373 miTTIke DhelekI taraha AkAzameM uchAla diyA thaa| AkAzameM bahuta U~ce jAnepara phira nIce girakara mara na jAe~ isa khayAlase, nIce Ate samaya maiMne unheM phUlakI taraha jhela liyA thA; magara isa samaya unake dvArA jIte gae rAjAoMke cATu bhASaNoMse, mAnoM dUsarA janma pAe hoM isa taraha, ve sabhI bAteM bhUla gae haiN| paraMtu ve sabhI cATukAra bhaga jAe~ge aura unako akelehI bAhubalIkI bhujAoMse honevAlI vedanA sahanI pdd'egii| he dUta ! tuma yahA~se cale jaao| rAjya aura jIvanako icchAse ve bhale yahA~ zrAveM / maiM, pitAjIne jo rAjya diyA hai usIse saMtuSTa huuN| unake rAjyakI mujhe icchA nahIM hai; isIlie maiM vahA~ AnekI jarUrata bhI nahIM dekhtaa|" (121-154) bAhubalIke isa taraha kahanese, svAmIke dRr3ha AjJArUpI baMdhanameM baMdhe hue, citra-vicitra zarIravAle dUsare rAjA bhI krodhase A~kheM lAla karake suvegako dekhane lge| rAjakumAra gussese 'mAro!mAro! kahate hue aura hoThoMko hilAte hue eka anokhehI DhaMgase usako dekhane lge| acchI tarahase kamara kase aura talavAreM hilAte hue aMga-rakSaka,mAnoM mAra DAlanA cAhate hoM isa taraha, A~kheM tarera kara suvegako dekhane lage; aura maMtrI yaha ciMtA karane lage, ki mahArAjakA koI sAhasI sipAhI isa dUtako mAra na ddaale| usI samaya char3IdArakA kadama uThA aura hAtha U~cA huA,aisA lagA mAnoM char3IdAra dUtakI garadana pakar3aneko utsuka hai (magara nahIM)char3IdArane use hAtha pakar3a Asanase uThA diyaa| isa vyavahArase suvegake manameM kSobha huA, krodha AyA magara vaha dhairya dharakara sabhAse bAhara nikalA / kupita bAhubalIke kaThora zabdoM
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 1. sarga 5. ke anumAnase rAjadvArapara khar3e hue pyAde kSubdha ho utthe| unameMse kaI DhAleM U~cInIcI karane lage, kaI talavAreM ghumAne lage, kaI pheMkane ke lie cakra taiyAra karane lage,kaI mudgareM uThAne lage,kaI trizUleM jhanajhanAne lage, kaI bhAthe bA~dhane lage, kaI daMDa grahaNa karane lage aura kaI parazuoMko Age bar3hAne lage / saba pyAdoMko isa tarahakI ceSTAe~ karate dekha, cAroM tarapha pada padapara use apanI mauta sAmane dikhAI dene lgii| ghabarAhaTase usake paira sIdhe nahIM par3ate the| isa taraha suvega narasiMhake (bAhuvalIke ) siMhadvArase bAhara nikalA / vahA~se rathameM baiThakara nagarake logoMkI ApasameM hotI huI nIce likhI vAtacIta usane sunii| (155-164) -"rAnadvAramaMse yaha nayA zrAdamI kauna nikalA ? -~-yaha bharata rAjAkA dUta mAlUma hotA hai| -cyA pRthvIpara bAhubalIke sivA dUsarA bhI koI rAjA -~-hA~, bAhubalIke bar3e bhAI bharata ayodhyA rAjA haiN| isa dUtako unhoMne yahA~ kyoM bhejA ? -apane bhAI rAjA vAhuvalIko bulaane| -~-itane samayataka hamAre svAmIke bhAI rAjA kahA~ gae the? -bharatakSetrake chaHkhaMDako jItane gae the| -abhI unheM apane bhAIko bulAnekI icchA kyoM huI ? ~dUmaraM mAmUlI rAjAoMkI taraha sevA kraane|
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata yAhubalIkA vRttAMta [ 375 -saba rAjAoMko jItakara vaha aba isa loheke kIlepara (zUlIpara ) kyoM car3hanA cAhatA hai ? -isakA kAraNa akhaMDa cakravartIpanakA abhimAna hai| -choTe bhAIse hArA huzrA vaha rAjA apanA mu~ha kaise dikhA skegaa| -saba jagaha jItanevAlA AdamI bhAvImeM honevAlI hAra. ko nahIM jaantaa| -bharata rAjAke maMtriyoMmeM kyA koI cUhake samAna bhI nahIM hai ? -usake phulakramase bane hue aneka buddhimAna maMtrI haiN| -taba maMtriyoMne bharatako sarpakA mastaka khujAnese kyoM nahIM rokA ? - unhoMne usako rokA to nahIM pratyuta utsAhita kiyA hai| honahArahI aisA hai / " (165-174) nagaranivAsiyoMkI aisI bAteM sunatA huA suvega nagarase pAhara niklaa| nagaradvArake pAsa, mAnoM devatAoM ne phailAI ho aiMse RSabhadevajIke putroMkI yuddhakathA use itihAsakI taraha sunAI dii| krodhake mAre suvega jaise jaise vegase Age bar3hane lagA paisehI vaise, mAnoM spardhA karatI ho aise yuddhakathA bhI bar3e vegase phailane lgii| kevala bAteM sunakara hI, rAjAkI AjJAkI taraha, hareka gA~vameM aura hareka zaharameM vIra subhaTa lar3AI ke lie taiyAra hone lge| yogI jaise zarIrako majabUta banAte haiM vaisehI, kaI lar3AIke ratha, zAlAoM meM se nikAlakara unameM navIna dhuriyA~
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 371 tripraSTi zaMzAkA punya caritra: parva 1. sarga 5. vagairaha DAlakara majavRta banAne lage; kaI apane ghor3oMko vur3azAlAyAmase nikAla, ghor3oMko silAne maidAna meM lejA, unako pA~ca taraha kI gatiyoMse calA, raga yogya banA unakA zrama dUra karane lge| kaI, mAnoM pramukI tejomaya mUrti hoM aise,apane khana vagaiga prAyughA~ko mAna para car3hA. tIkSNa banAne lge| kaI acche mAMga lagA navIna nA~na bA~dha yanarAjakI zRkuTIka samAna apane dhanuSAko taiyAra karane lge| kaI prayANa ke samaya svara nikAlate rahanasa, mAnoM prANavAna bAje hoM aise, jaMgalI U~voMko Rtratra vagairA uThAkara jAnake lie lAna the| vArkika punara jaise siddhAMta ko car3ha karate haiM aise, kaI apane vAoMno, kaI vANoM bhAyAtro, kaI zirastrANoM (lodoM yA TopoM) ko aura kaI kavacoMko, (ve majabUta the to bhI ) vizeSa majabUta banAte the| aura kaI gaMdhavAka bhavana hoMgase, rakhe hue naMbuoM aura kanAtAMko caur3a kara dekhane lage the| mAnoM eka dusaraMkI saddhoM karane hoMgase,bAhubalI rAjA manti rakhanevAle usa dezake loga isa taraha yuddhaka lipa naiyAra hAta the| rAnamatikI icchA rakhanevAlA koI adanI lar3Aine jAne ke lie vaiyAra hotA thA, usake kisI kuTuMbIne pAkara use rokA imaseM bahakuTuMbIpara isa taraha nAza huzrA, mAnoM vaha usakA koI nahIM hai| anurAgavaMza apane grANa dekara bhI gajAmA bhalA karanecI icchA rakhanevAla, logoMkA yaha yoga rantaM gujaranavAla suvegana devA / yuddhakI bAteM munakara, logoM meM calanI taiyArI dekhakara, bAhuvalImeM pUrNa mati ranyanavA kaI parvatoMrAnA mI bAhubalI ke pAsa jAna lagegavAlakA zabda sunakara.jensanAe~ daur3AtI hai aisahI una
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata-bAhubalIphA vRttAMta [ 377 rAjAoMke bajAe hue zRMgIkI AvAja sunakara hajAroM kirAta nikuMjoMmase nikala nikalakara jAne lge| ina zUra-bIra kirAtoMmeMse kaI vAghoMkI pU~choMkI camar3iyoMse,kaI morapaMkhoMse aura kaI latAoMse zIghratAke sAtha apane keza bA~dhane lge| kaI sA~poMkI camar3iyoMse, kaI vRkSoMkI chAloMse aura kaI gAyoMkI tvacAose,apane zarIrapara lapeTe hue mRgacarmoko bA~dhane lge| baMdaroMkI taraha kUdate hue ve apane hAthoM meM patthara aura dhanupa lekara svAmI. bhakta zvAnakI taraha apane svAmIke AsapAsa Akara khar3e hone lge| ve ApasameM kaha rahe the, ki hama bharatakI saMpUrNa senAkA nAza kara apane mahArAja vAhuvalIkI kRpAkA badalA cukaaeNge| (175-163) isa tarahakA unakA sakopa prAraMbha dekhakara, suvega vivekadhuddhise manameM socane lagA, "aho ! ye bAhubalIke vazameM rahe hue unake dezake loga, aisI zIghratAse lar3AIkI taiyAriyA~ kara rahe haiM, mAnoM unake pitAkA vaira lenA hai| bAhuvalIkI senAke pahale, lar3AIkI icchA rakhanevAle ye kirAta loga bhI, isa tarapha AnevAlI hamArI senAkA nAza karane ke lie utsAhita ho rahe haiN| yahA~ mujhe eka bhI aisA AdamI dikhAI nahIM detA jolar3aneko taiyAra na ho; aura eka bhI aisA nahIM dikhatA jo bAhubalIkI bhakti na rakhatA ho| isa dezameM hala pakar3anevAle kisAna bhI vIra aura svAmIbhakta haiN| yaha isa bhUmikA prabhAva hai yA bAhuvalIke guNakA ? sAmaMta aura pyAde vagairA to kharIde jA sakate haiM, magara yaha jamIna to bAhubalIke guNoMse khiMcakara, usakI patnIsI ho gaI hai| mujhe aisA lagatA hai ki, bAhubalI
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 1. sarga.. kI senA sAmane cakrIkI senA, zrAgake sAmane ghAsakI gaMjIke samAna hai, bAhubalIkI senAka sAmane cakrIkI senA tuccha hai, ina mahAvIra bAhubalI ke sAmane cakravanI pase nAna par3ate haiM,mAnoM aSTApadake sAmane hAthIkA bayA; yadyapi bhUmimeM cakravartI aura svargameM iMdra balavAna mAne jAte haiM, magara mujhe no bhagavAna RSabhadevajIkA yaha choTA putra bAhubalI dAnAkA aMtaravartI yA donoMse arddhavartI-adhika mAlUma hotA hai; bAhuvalI eka tamAcaMke sAmane cakrIkA cakra aura iMdrakA vana niSphala hai| isa bAhucalIsa virodha karanA mAnA gayako kAnasa yA sarpako muTTImeM pakar3anA hai| bAya jaina eka mRgako pakar3akara saMtuSTa rahatA hai vaisehI, itanase bhUmibhAgako nakara saMtopase baiTha hue bAhubalIko, apamAna karake, vyarthahI zatru banAyA gayA hai / aneka rAjAyoMkI saMvAyAse saMtuSTa na hokara bAhubalIko, sevAke lie bulAnA, mAnoM kaMsarIsiMhako savArI ke lie bulAnA hai| svAmIke hitakI icchA rakhanevAle maMtriyoMko zrIra sAthahI mujhe bhI dhikAra hai ki, hamane zatrukI taraha pAcaraNa kiyaa| loga mere lie kaheMge ki,muvegana jAkara bAhubalIsa lar3AI kraaii| zraho! guNako dUSita karanetrAne isa dUna-kramako dhikkAra hai !" rasmeM isa tarahakaM vicAra karanA huyA mubaMga kaI dinoM ke bAda ayodhyA zrA pahacA / daravAna use samAma ta gyaa| yaha pragAma kara. hAtha jor3a samAmeM baiThA, nava cakravartIna zrAdaraka sahita usase pUchA, (164-210) "ha mubaMga mere choTe bhAI bAhubalI saphuzala to haiM ? tuma aldI pAe isaliga muka nAma ho rahA hai. ? yA bAhupatIne
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata-bAhubalIkA vRttAMta [376 tumhArA apamAna kiyA hai ki jisase tuma jaldI lauTa Ae ho ? mere balavAna bhAIkI yaha vIravRtti dUSita hote hue bhI usake yogyahI hai|" (211-212) suvega bolA, "he deva ! Apake samAnahI atula parAkrama rakhanevAle bAhubalIko hAni pahu~cAne kI zakti devameM bhI nahIM hai| ve Apake choTe bhAI haiM yaha socakara maiMne pahale unako svAmIkI sevAke lie prAnake, hitakArI vacana, vinaya sahita khe| bAdameM dabAkI taraha tIna magara pariNAmameM hitakArI aise kaThora vacana kahe; magara unhoMne zrApakI sevA na mIThe vacanoMse svIkAra kI aura na kaDuve vacanoMsehI kii| kAraNa,java manupyako sanipAtakA roga ho jAtA hai taba koI davA usako phAyadA nahIM phuNcaatii| balavAna bAhuvAlIko itanA ghamaMDa hai ki, ve tIna lokako tinake samAna samajhate haiM aura siMhakI taraha kisIko apanA pratidvaMdI nahIM maante| jaba maiMne Apake supeNa senApatikA aura ApakA varNana kiyA taba "ve kisa ginatImeM hai|" kahakara unhoMne isataraha nAka sikor3I jaise dugaMdhase sikor3ate haiN| jaba maiMne batAyA ki Apane chaH khaMDa pRthvI jItI hai taya, use pUrI tarahase sunate hue apane bhujadaMDakI tarapha dekhA aura kahA, "hama pitAjIke die hue rAjyasehI saMtuSTa hokara baiThe rahe, hamane dUsarI tarapha dhyAna nahIM diyA, isIlie bharata chaH khaMDa pRthvI jIta sake haiN| sevA karanekI bAta to dUra rahI ulaTe ce to Apako, nirbhaya hokara, bAdhanako duhaneke lie bulAyA jAtA hai aise, Apako lar3AI ke lie bulAte haiN| Apake bhAI aise parAkramI, mAnI aura mahAbhuja (balavAna ) hai ki ve gaMdhahastikI
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350] triSaSTi zalAkA gurupa-caritraH patra 1. sarga5, t . . . . taraha asahA haikisI dUsarekI vIratAko ve saha nahIM sakate haiN| unakI samAmeM iMdrake sAmAnika devanAoM kI tarahaddI, sAmaMta rAjA bhI mahAparAkramI hai, isalie unake abhiprAyase inakA abhiprAya bhinna nahIM hai| unake rAjakumAra bhI rAjatejake atyaMta amimAnI haiN| unakI bhujAoM meM lar3AikI vujanI cala rahI hai, isalie mAlUma hotA hai ki ye bAhubalIse bhI dasa guna adhika balavAna haiN| unake abhimAnI maMtrI bhI unhIM ke samAna vicAra rakhate haiN| kahA hai ki "yAdRzo bhavati svAmI parivAro'pi tAdRzaH" jaise nAmI hote haiM vaisAhI unakA parivAra (kuTuMbI aura saMtraka vagairA ) bhI hotA hai|] sanI triyA~ jaise parapurupako sahana nahIM karatI haiM vaisahI, unakI anurAgI prajA bhI yaha naI jAnatI ki duniyA meM koI dUsarA rAjA bhI hai| kara denevAle, vegAra karanevAle aura deza dusare sabhI loga bhI apane rAjA kI bhalAIke lie prANa taka denacI icchA rakhate haiN| siMhAka taraha banAma aura parcatami rahanevAlavIra bhIunake vazama haiM zrI cAhate haiM ki unake rAnAkA mAna kisI taraha kama na ho| svAmI! adhika kyA kahU~ ve mahAvIra darzanakI icchAsa naI magara bar3AIkI icchA zrApako dekhanA cAhate haiN| aba Apa jaisA cAhe caimA kreN| kAraNa dRtaloga maMtrI nahIM hone ke sipa satya saMdeza pahu~cAne ke liehI hote haiN| (213-230) ye bAteM suna bharata rAnA, sUtradhAra (naTa) kI taraha ekaI samayameM, acaraja,kopa, canA aura harSakA abhinaya kara, bola "maiMne bacapana meM khelate samaya yaha anubhava kiyA hai ki bAhubalI
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata-bAhughalIkA vRttAMta [381 ke samAna jagatameM sura, asura yA nara koI nahIM hai / tIna lokake nAthakA putra aura merA choTA bhAI bAhuvalI tInalokako tinakeke samAna samajhatA hai / yaha usakI (jhUThI) tArIpha nahIM satya bAta hai| aise choTe bhAIke kAraNa maiM bhI prazaMsA pAne yogya hU~; kAraNa eka hAtha choTA ho aura dUsarA bar3A ho to ve nahIM zobhate / yadi siMha baMdhanako svIkAra kare aura aSTApada vazameM ho jAe to vAhubalI bhI vazameM A jAe; agara ye vazameM zrAjAe~ to phira kamI kisa bAtakI rahe ? usake avinayako maiM sahana kruuNgaa| aisA karanese zAyada loga mujhe kamajora kaheMge to bhale kheN| sabhI cIjeM puruSArthase yA dhanase mila sakatI haiN| magara bhAI aura khAsa karake aisA bhAI kisI tarahase bhI nahIM mila sktaa| he maMtriyo ! aisA karanA mere lie yogya hai yA nahIM ? tuma vairAgIkI taraha kyoM maunadhAre ho ? jo yathArtha vAta ho so kho|" (231-238) vAhuvalIke avinayakI aura apane svAmIkI aisI kSamAkI bAteM sunakara, mAnoM vaha prahArase dukhI huA ho aise, senApati supeNa bolA, "RpabhasvAmIke putra bharatarAjAke lie kSamA karanA yogya hai; magara vaha karuNAke pAtra AdamIko karanA yogya hai / jo jisake gA~vameM rahatA hai vaha usake vazameM rahatA hai magara bAhubalI eka dezakA rAjya karate hue bhI vacanase bhI Apake vazameM nahIM hai / prANoMkA nAza karanevAlA hote hue bhI pratApako bar3hAnevAlA duzamana acchA magara apane bhAIke pratApakA nAza karanevAlA bhAI bhI burA / rAjA bhaMDAra, senA, mitra, putra aura zarIrase bhI (yAnI inakA balidAna karake bhI) apane
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382] triyaSTi zalAkA puruSa caritraH parva 1. sarga 5. - telakI rakSA karate haiN| kAraNa, tejahI unakA jIvana honA hai| Apake lie apanA rAjya kyA kama thA ki, Apane cAvaMDa pRthvIko jItA ? yaha nirpha tana lie thaa| jisa taraha eka bAra zIla rahita banI huI sanI bhI asanihIM kahalAtI hai, isI taraha eka jagaha nAza pAyA huA teja sabhI jagaha naSTa hudhA hI samajhA jAtA hai| gRhatyAMma dravya samI mAjhyAko samAna diyA jAtA hai; magara tejako grahaNa karanevAle bhAIkI dUsare bhAI kabhI upekSA nahIM karane / sAre bharatavaMDako jItane ke bAda yahA~ zrApakA parAjaya honA, samudrako pAra karake gaDDhe meM havanake samAna hogA / kahIM yaha munA yA dekhA gayA hai ki, koI rAjA cakravartIkA pratispardI hokara rAjya karatA hai ? he prabho ! avinayIke lie bhrAtRsnehakA saMbaMdha rakhanA eka hAyase tAlI bajAnA hai| vezyAoMke samAna staharahita bAhuvalI para bharata rAnA sneha rakhate haiM, yaha bAta kahanesa Apa hameM mala roka, magara 'bhava zatruoMko jItane ke bAdaTTI meM aMdara pAU~gA' isa nizcayake sAtha nagarake bAhara khar3e hue cakrako zrApa kaise samajhAe~ga ? bhAIke vahAna zatrumAvase rahanevAle bAhubalIkI upanA karanA kisI tarahase bhI ucita nahIM hai| isa saMbaMdha zrApa dUsare maMtriyoMse bhI puuchie|" (236-252) mupeNakI bAteM sunane ke bAda mahArAjane dUsare maMtriyoMkI narapha dekhA isase vAcanyanisamAna mukhya maMtrI bolA, "senApanine jo kucha kahA hai vaha yonya hai aura aisA kadanakA sAhasa kisI dUsaremeM kahA~ hai ? jo parAkramameM aura prayatnameM bhIka hote hai vahI svAmIkaM telakI upekSA karate haiN| svAmI apane tejaka
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata-bAhuvalIkA vRttAMta . [393 mon lie jaya prAjJA karate haiM taba adhikArI prAyaH svArtha ke anusAra uttara dete haiM aura vyasanako bar3hAte haiM, magara senApati to, pavana jaise Agako bar3hAne ke lie hotA hai vaisehI, zrApakA teja bar3hAne ke liehI haiN| he svAmI ! senApati, cakraratnakI taraha, bace hue . eka bhI zatruko parAjita kie bagaira saMtuSTa nahIM hogaa| isa. lie aba dera na kiijie| jaise ApakI AjJAse hAthameM daMDa lekara senApati zatrukA tAr3ana karatA hai vaisehI, prayANa-bhaMbhA ( ravAnA honekA vAjA ) bajavAie / sughopA (devatAoMkA eka vAjA) ke vajanese jaise devatA jamA ho jAte haiM vaisehI,bhabhAkI AvAjase vAhanoM aura parivAroMke sAtha sainika loga jamA hoM aura sUryakI taraha, uttara dizAmeM rahI huI takSazilAkI tarapha Apa, tejakI vRddhike lie prayANa kreN| Apa khuda jAkara bhAIkA sneha dekhie aura suvegake kahe hue vacana satya hai yA mithyA isakI jA~ca kiijie|" (253-261 ) aisAhI ho|' kahakara bharatane mukhya maMtrIkI salAha mAna lii| kAraNa "yuktaM vaco'parasyApi manyate hi manISiNaH / " [buddhimAna loga yukti-saMgata parAeke vacanako bhI mAnate haiN| ] phira zubha dina aura muhUrta dekha, yAtrA-maMgala kara mahArAja prayANa ke lie parvatake samAna U~ce hAthIpara savAra hue| mAnoM dUsare rAjAkI senA hoM aise rathoM, ghor3oM aura hAthiyoMpara savAra hokara hajAroM sevaka vidAIke bAje bajAne lge| eka samAna tAlake zabdase saMgItakAroMkI taraha vidAIke vAje sunakara sArI phauja jamA ho gii| rAjAoM, maMtriyoM, sAmaMtoM aura senApatiyoM
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3] triSaSTi zalAkA puruSaH caritraH parva 1. sarga 5. - - dvArA ghira hue. mahArAjA, mAnA aneka mUrtiyA~bAnne ho ese, nagarase bAhara nikanna / eka hajAra yajJAsa adhiSThita cakrarana, mAnI menApani hogama, senAkaM zrAga calA / mahArAjAka vidA honakI bAnako sUcina karatA huzrA dhUlikA samUha ur3a ur3akara cAroM tarapha phaila gayA; galA mAlUma hotA thA ki vaha zatruoM-. kA gupacara-samUha hai| usa samaya lAmbI hAthiyoM ke calane se aisA mAlUma honA thA ki, hAthiyoM ko paidA karanevAlI bhUmimeM hAthI nahIM rahe haiM, aura ghor3oM, rI, vaJcaroM aura U~ToMke samUhase mAnnuma honA thA ki pRthvIpara aba kahIM bAhana nahIM rahe haiN| samudra dekhanevAlako jaga nAga jagata jalamaya mAlUma hotA hai sahI, pyAdoMkI senA dabakara mArI pRthvI manuSyamaya mAlUma hotI thii| rasne calana chaga mahArAja hareka zaharama, hareka gA~va meM aura hareka ramnapara logAma hAnI huI isa narahakI bAtacIta munane lge| ina gAjAne eka kSetra (pradeza) kI taraha sAra bharatakSetrako jItA hai; aura muni jaise caudaha pUrva prApta karate haiM. aisehI inhoMne caudaha ratna pApa hai| zrAyudhAMkI taraha nava nidhiyoM inake vaza huI hai| itanA honeparamA mahArAja kisa tarapha aura kyoM jAtaM hai ? zAyada apanA deza dekhanako jA raha haiM, magara zatruoMko jItanakA kAragAupacakArana inake yAMga zrAga kyoM cala rahA hai ? magara dizA degyanasa no anumAna hotA hai ki ve bAhubalI para car3hAI karane jA rahe haiN| ThIkahI kahA gayA hai ki "aho akhaMDaprasarAH kapAyA mahatAmapi / " [aho ! mahAna purayAMma mI.mahAna vegavAna kaSAya hotI haiN| sunA jAtA hai, ki bAhubatI devanAyoM aura asuroM ke lie bhI
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata bAhuvalIkA vRttAMta [385 - ajeya hai| isase jAna par3atA hai ki usako jItanekI icchA karanevAle ye rAjA a~gulIse meruko dhAraNa karanekI icchA rakhate haiN| isa kAmameM-choTe bhAI bar3e bhAIko jIteMge to bhI aura bar3e choTekojIteMge to bhI donoM tarahase mahArAjAphAhI mahAna apayaza hogaa|" (262-278) senAse ur3atI huI dhUlike pUrase, mAnoM viMdhyaparvata ghar3ha rahA ho aise,cAroM tarapha aMdhakArako phailAte, ghor3oMke hinahinAne, hAthiyoM ke ciMghAr3ane, rathoMkI cI cI aura pyAdoMke khama Thokaneisa taraha cAra tarahakI senAke zabdoMse, Anaka nAmake bAjekI taraha dizAoMko guMjAte, garamIke mausamake sUrajakI taraha raste. kI saritAoMko sukhAte, jorakI havAkI taraha rasteke vRkSoMko girAte, senAkI dhvajAoMke vastroMse AkAzako bakamaya banAte, senAke bhArase takalIpha pAtI huI pRthvIko hAthiyoMke madase zAMta karate aura hara roja cakrake anusAra calate mahArAja, sUrya jaise dUsarI rAzimeM jAtA hai aisehI, vahalI dezameM pahuMce aura dezakI sImApara chAvanI DAla samudra kI taraha maryAdA panA vahA~ rhe| (276-284) usa samaya sunaMdAke putra bAhubalIne, rAjanItirUpI gharake khaMbheke samAna jAsUsoMse cakrIkA Agamana jaanaa| isalie usane bhI ravAnA honekI bhaMbhA bajavAI; usakI AvAja mAnoM svargako bhabhA-dhvanirUpa banAtI ho aisI mAlUma huii| prasthAna. maMgala karake vaha mUrtimAna kalyANa hoaise bhadra gajeMdrapara utsAhakI taraha savAra huaa| bar3e balavAna, bar3e utsAhI, samAna kAma
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36] triSaSTi zalAkA punya-caritraH parva 1. sarga 5. meM laganevAle, dUsaroMse ameva mAnoM usIke (bAhuvalIke) aMza hoM aise rAjakumAroM, pradhAnoM aura vIra puruSAMse ghirA huA bAhu. balI devatAoMse ghire hue iMdrakaM samAna muzobhita huA / mAnoM usake manameM base hue hoM aise, kaI hAthiyoMpara savAra ho, kaI ghor3oMpara savAra ho, kaI rathoM meM baiTha aura kaI paidala-aise lAkhoM yoddhA tatkAla eka sAtha bAhara nikante / apane bar3hiyA hathiyAroM senesa balavAna vIra punyAMse mAnoM eka vIramaya pRthvI banAte hoM aise, acala nizcayavAle bAhubalI ravAnA hue| hareka cAhatA thA ki jIta meM koI dUsarA hissedAra na ho isalie usake vIra mumaTa aApasameM kahane lage, maiM akelA hU~ to bhI saba zatruoMko jIta luuNgaa|" rohamAcalake sabhI kara maNiyA~ hote haiM, aisehI, senAmeM nAke vAje bajAnavAle bhI amimAnI vIra the| caMdrake samAnakrAMtivAne usake mAMDalika rAjAoMse chatroMse zrAkAza,zveta kamalabAlA ho aisA dikhAI dene lgaa| hareka parAkramI rAjAko dekhate aura unheM apanI bhujAeM mAnate ve Age bddh'e| mAgameM calane hae bAhubalI mAnoM senA bhArase pRthvIko aura tItake pAjoMka zabdasi zrAkAzako phor3ane lge| unake dezakI sImA dUra thI, no mI / tatkAlahI vahA~ thA pahu~ce / kAraNa "vAyuto'pi bhRzAta samarotkaMThitAH khalu / " [yuddhakaM lie utsuka (vIra puruSa ) vAyuse bhI adhika baMgavAna hote hai| bAhuvalIna jAkara gaMgA taTapara aisI jagaha chAvanI DAlI jomaratakI chAvanIse bahuta dUra bhI nahIM thI aura bahuta pAsa bhI nahIM thii| (25-268) sarehI (donoM tarapha ) cAraNAbhAna atithikI taraha
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata-bAhubalIkA vRttAMta [387 una donoM RSabha kumAroMko, yuddhotsavake lie ApasameM AmaMtraNa diyA / rAtako bAhubalIne sabhI rAjAoMkI salAhase, apane siMhake samAna balavAna putra siMharathako senApati banAyA, aura masta hAthIkI taraha usake mastakapara mAnoM prakAzamAna pratApa ho aisA dedIpyamAna sonekA eka raNapaTTa AropaNa kiyaa| vaha rAjAko praNAma kara, raNakA upadeza pA, mAnoM pRthvI milI ho aise khuza khuza apane Dere para gyaa| mahArAja bAhubalIne dUsare rAjAoMko bhI yuddhake lie AjJA de vidA kiyaa| ve khudahI lar3AIkI icchA rakhate the to bhI, unhoMne svAmIkI AjJAko satkArarUpa mAnA / (266-304) usa tarapha bharata mahArAjane bhI rAtahIko rAjakumAroM, rAjAoM aura sAmaMtoMke matase zreSTha AcAryakI taraha suSeNako raNadIkSA dI, yAnI senApati bnaayaa| siddhi-maMtrakI taraha svAmIkI AjJA svIkAra kara cakavekI taraha saverekI rAha dekhatA huA suSeNa apane Derepara gyaa| kumAroMko, mukuTadhArI rAjAoMko aura sabhI sAmaMtoMko bulAkara bharata rAjAne AjJA dI,"zUravIro! mere choTe bhAIke sAtha honevAlI lar3AImeM, sAvadhAnIke sAtha merImAnate hovaisIhI suSeNa senApatikI bhI AjJA maannaa| he parAkramI vIro! jaise mahAvata hAthiyoMko vazameM karate haiM vaise. hI tumane aneka parAkramI aura durmada rAjAoMko vazameM kiyA hai aura vaitAvyaparvatako lAMghakara, jaise deva asuroMko jItate haiM aisehI, durjaya kirAtoMko tumane apane parAkramase acchI taraha harAyA hai| magara unameM se eka bhI aisA nahIM thA jo takSazilAke rAjA bAhubalIke pyAdekI bhI samAnatA kara sktaa| bAhubalI
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3] triSaSTi zalAkA punpa-caritraH parva 1. sarga 5. .. kA bar3A putra somayazA akelAhI, sArI senAko dazoM dizAoMmeM ur3A dene meM isa taraha samartha hai jaise havA ruIko ur3A denameM samartha hotI hai| isakA kaniSTa (choTA) bhAI siMhasya umrameM choTA hai magara parAkramameM akaniSTha (zreSTa) hai| vaha zatruoMkI. senAmeM dAvAnalake samAna hai| adhika kyA kahA jAe usake dUsare putroM aura pautromekA hareka eka eka akSauhiNI senAmeM mallake samAna aura yamarAja dilane bhI bhaya paidA karanevAlA hai 1 usake svAmIbhakta nAmaMta mAnoM usake pratibiMba hoM aise balameM usakI samAnatA karanevAle haiN| isakI senAoM meM se eka agraNI mahAbalavAna hotA hai magara usakI senAmeM samI mahAbalavAna haiN| laDAImeM mahAbAhu bADhavalA to dUra rahA usakA eka senAnyUha bhI abhedya hotA hai| isalie varSA Rtuke meyake sAtha jaise pUrva dizAkI havA calatI hai paddI yuddha ke lie jAte hue mupeNake sAtha tuma bhI jaanii|" (305-317) / apane svAmIkI amRta samAna bAtoM, mAnoM bhara gae haoN ela unake zarIra pulakAvanIse vyApta ho gae; arthAta una sabakezarIra romAMcita ho paae| mahArAjAne unako vidA kiyaa| ve sabhI isa taraha apane apane haropara gae mAnoM ke virodhI vIroMcI jayalacanIko jItane ke lie svayaMvara-maMDapa meM jA rahe ho| donoM RSamaputroMka kRyAke RNalpI samudrako tairanekI, yAnI kRyAkA jo Rza hai usako truAnakI, icchA rakhanevAle donoM tara vIra Tayuddhane lie taiyAra hue apane pAraNa, dhanuSa, mAtrA, gadA aura zakti vagairA AyudhoMko devatAoMkI taraha pUjana lage / sAhale nAcate hue apane citta ke sAtha mAnna
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharasa-bAhubalIkA vRttAMta [386 - de rahe hoM aise, ve mahAvIra AyudhoMke sAmane jora jorase bAje pajAne lge| phira mAnoM apanA nirmala yaza ho aisA nayA aura sugaMdhita upaTana apane zarIrapara malane lge| sara para bA~dhe hue vIrapaTTake jaisIhI kastUrIkI lalATikA (biMdu) apane apane mastakoM para karane lge| donoM daloMmeM lar3AIkIhI vAteM ho rahI . thI isalie zastra saMbaMdhI jAgaraNa karanevAle vIra bhaToMko, mAnoM . . Dara gaI ho aise, nIMda AI hI nahIM / saverehI honevAle yuddha meM vIratA dikhAnekA utsAha rakhanevAle vIra subhaToko vaha tInapaharakI rAta sau paharavAlI ho aisI mAlUma huii| unhoMne jaisetaise vaha rAta vitaaii| (318-326) saverehI mAnoM RpabhaputroMkI raNakrIDAkA kutUhala dekhanA cAhatA ho vaise sUrya udayAcalake zigvarapara ArUr3ha huaa| isase donoM senAoMmeM (saverA huA jAna )lar3AIke vAje jora jorase bajane lge| vaha AvAja, maMdarAcalase kSobha pAe hue samudrake jalake samAna yAnI samudrako garjanAke samAna, pralayakAlake samaya honevAle puSkarAvarta meghakI garjanAke samAna athavA vanake AghAtase parvatoMse uThanevAlI AvAjake jaisI thii| lar3AIke bAjoMkI phailatI huI AvAjase diggajoMke hAthI ghabarAe aura unake kAna khar3e ho gae; jalajaMtu bhayabhrAMta ho gae; samudra kSubdha ho uThA, krUra prANI cAroM taraphase bhAga kara guphAoM meM ghusane lage, bar3e bar3e sarpa bA~biyoMmeM jAne lage; parvata kA~pe aura unake zikhara TUTa TUTakara girane lage, pRthvIko uThAne vAle kUrmarAja bhayabhIta hokara apane kaMTha aura caraNoMko sameTane lage, AkAza vaMsa hone lagA aura aisA jAna par3ane lagA mAnoM jamIna phaTane
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35.] triyaSTi zalAkA puruSa-caritra: patraM 1. maga 5. laga rahI hai| gajAma darabAnakI naraha, lar3AIka bAjoMsa prerita, donoM tarapha sipAhI lar3Aika lipa naiyAra ho gae lar3Aiko umaMgase zarIra meM utsAhameM phUlane lage, isa kavA~ka tAra TUTane laMga aura pIra sipAhI unheM nizAna nikAlakara, nae kavaca pahanane lage; kaI grInimeM apane ghor3oMko bancatara pahanAna lage; kAraNA"svanIpi yadhiko rakSA maTAH kutraMti pAina / " [cAra puruSa apanasa bhI adhika apane vAhanAMkI rakSA karane hai|kii apane ghor3oMkI parIkSA karane ke lie mavAra hokara unako calAna naga, kAraNa"zikSito uDAnaH zatravatyeva yAdinI / " [gidina aura bar3ha ghAI apana avArakaM lie zatru samAna ho jAna haiN|aa bakhatara, pahanane ke bAda hinahinAnevAle ghor3oMkI kaI mumaTa devakI taraha pUjA karane lge| kAragA "..'yuddha hRpA hi jayasUcinI / " [lAina iMyA, yAnI ghor3AMcA hinahinAnA hI jayazrI mucanA karanevAlI hotI hai| kinhIMko bagnara rahita ghor3eM mile hamane apane patra bhI inAra tArakara, ravana laMge kyoMki pagakamI nayAMkA ragAmeM palAhI dhIraTana hotA hai| kaThyAna apane sArathiyoMse kahA, "mamudrameM machalIkI taraha, gaNameM bhramaNa karane hae esI catagaha batAnA kijisasa kahIM makanA na pdd'e|" musAphira, loga rasneke lie, jaise pUrA pAya lekara calate haiM vaisehI kaI vIra, yaha socakara ki lar3AI cahuta samaya taka
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata-yAhughalIkA vRttAMta [361 calegI, apane rathoMko hathiyAroMse bharane lage; kaI dUrasehI pahacAne jAsake isase ve apane cihnavAlI dhvajAoMke khaMbhoMko majabUtIse bA~dhane lage; kaI apane majabUta dhurIvAle rathoMmeM, zatrusenArUpI samudra meM rastA banAne ke lie, jalakAMta ratnake' samAna, ghor3e jor3ane lage; kaI apane sArathiyoM ko majabUta kavaca dene lage / kAraNa,"sarathyA api hi rathA niHphalAH sArathiM vinA / " ghor3e jur3A huA ratha bhI sArathIke binA bekAra hotA hai| kaI majabUta loheke kaMkaNoM kI zreNIke saMparkase-yAnI hAthiyoMke dA~toMmeM lohekI cUr3iyA~ pahanAI jAtI haiM isase-kaThora bane hue hAthiyoMke dAnoMko apanI bhujAoMkI taraha pUjane lage; kaI mAnoM milanevAlI jayalakSmIkA nivAsa sthAna ho isa tarahake, dhvajAoMvAle hode hAthiyoMpara vA~dhane lage; kaI subhaTa, hAthIke gaMDasthalase, tatkAlahI nikale hue madase, 'yaha zakuna hai' kahakara, kastUrIkI taraha tilaka karane lage; kaI dUsare hAthiyoMke madakI gaMdhase bharI huI havA bhI sahana nahIM karanevAle, manake samAna mahAna durdhara hAthiyoMpara car3hane lage; aura sabhI mahAvata mAnoM raNotsavake zrRMgAravastra hoM aise, soneke kaMTaka ( kar3e ) hAthiyoMko pahanAne lage; kaiyoMne hAthiyoMkI saiMDoMse U~cI nAlavAlI, aura nIlakamalakI lIlAko dhAraNa karanevAlI, yAnI nIlakamalake samAna dikhAI denevAlI, lohekI mudgareM bhI hAthiyoMke (dA~toMpara ) bA~dhI aura kaI mahAvata kAle lohe ke tIkSNa (kIloM vAle ) koza (AcchAdana) hAthiyoMke dA~toMmeM pahanAne 1-aisA ratna jo havAkI taraha pAnIko haTAtA hai|
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH patra 1 magaM 5. lage, ve yamarAja dAvosa jAna par3ane the| (325-341) una samaya rAjA adhikArI yAnA dene lage, "manAka pIche hathiyAgera marI gAr3iyoM aura lade OM zItra jAo, anyathA bar3I tejIne hathiyAra candrAnevAle vIgaMka pAsa hathiyAra nahIM rahege; kavacoM (balaroM) se lade hama OM bhI dejAo; kAraNa lagAtAra yuddha karata rahanavAnna mumaToMke pahalese pahane hue kavatra haTa jAeMge, ravI punayoMki pIche dUsare naiyArasya ne jAno; kAraNa zatroMsa ratha isI taraha TUTa jAna lene parvatana ratha TUTa jAna haiN| pahale ghoI yaka jAga no savAra dUra thoDaoNpara savAra hokara yuddha cAlU rakha sake, isake lie saikar3oM ghor3e sabAgeM pIche jAne lie taiyAra Rge| hareka mukuTabaMdha rAjAke pIche nAnake lie hAthI nevAra kho; kAraNa eka hAtha se, lar3AImeM unakA nAma nahIM canaMgA / nipAhiyoMka pIche pAnI meMjAnevAle maiMsa necAra lo; kAraNa lar3AI ke amarUpI grIna Rtuse napakara yavarAya hupa vArA lie ve pyAoMkA kAma degaH zrIpadhipati caMdramA maMDAra jaisI aura himagirika sAra nemI nAnA parohiNI (vAva miTAnevAlI davAiyontrI boriyA~ utthaao| isa nanha unakolAhalasa lar3AiDa bAjoM zabdamayI mahAsamunameM cAra aagyaa| usa samaya sArI duniyA, cAroM turasta honevAlI U~cI AvAjose mAnoM zahanaya mI yAra. camakate hue ithiyAroMse mAnoM lohanaya ho aisI, mAbuma hone lgii| mAnoM nitra zraoNnvoMne devA ho isa taraha prAcIna puruSoM ke caritroMkA smaraNa ganevA cyAmakI taraha raNanivAhakA cAnI
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata-bAhubalIkA vRttAMta [363 - acchI taraha lar3AI karanekA phala batAnevAle, aura nArada RSi. kI taraha vIra subhaToMko utsAhita karaneke lie, mukAvilemeM bhAe hue zatru-vIroMkI zrAdara sahita tArIpha karanevAle, cAraNa . bhATa hareka hAthI, hareka ratha aura hareka ghor3eke pAsa parva dinakI taraha jAne aura undha svara meM prazaMsAke gIta U~ce surameM gAte raNameM nirbhaya hokara phirane lge| (352-363 ) idhara rAjA bAhuvalI snAna karake devapUjA karaneke lie devAlayameM gayA / kAraNa.........."garIyAMsaH kArye muhyanti na kvacit / " .. [mahApuruSa kabhI bhI (koI vizeSa kAma Anepara) ghabarAte nahIM haiN| (apanA dainika Avazyaka dharma kriyA vagairA karate. hI rahate haiN|)] devamaMdirameM jAkara, janmAbhipekake samaya iMdra jaise snAna karAtA hai vaise, usane RpabhasvAmIkI pratimAko sugaMdhita jalase snAna kraayaa| phira kaSAya rahita aura parama zrAddha (zrAvaka) bAhubalIne, divya gaMdhavAle kASAya vanase, manakI taraha zraddhA sahita, usa pratimAko mArjana kiyA (poMchA ); divya vastramaya colaka ( kavaca ) kI racanA karatA ho aise yakSakardamakA lepa kiyA aura sugaMdhase devavRkSa ke phUloMkI mAlAkI sahodarA (sagI bahana) ho aisI, vicitra phUloM kI mAlAse prabhukI pUjA kii| sonekI dhUpadAnImeM usane divya dhUpa kiyaa| usake dhuese aisA mAlUma huA mAnoM vaha kamalamaya pUjA kara rahA hai| phira usane, makararAzimeM sUrya AyA ho aise, uttarIya vastra kara, prakAzamAna AratIko, pratApakI taraha lekara, prabhukI AratI utaarii| aMtameM hAtha jor3a, AdIzvara bhagavAnako praNAma kara,
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ __364] triSaSTi zanAkA purupa caritraH parva 1. sarga 5. usane bhaktipUrvaka isa taraha mnuni karanA prAraMbha kiyA, (364-370) I. sarvana ! maiM apane ajJAnako dUra kara ApakI stuti karatA hU~; kAraNa zrApakI duvAra bhakti mujhe vAcAla banAtI hai| he zrAdi nArthaza! zrApakI jaya ho ! zrApaka caragAMka noMkI kAMni, samArarUpI zatrume durgA prANiyoM ke lie vanake piMjareke samAna hotI hai| he deva ! zrApake caraNakamala ko dekhane ke lie, rAjaIsakI taraha, jo prAgI durase bhI zrAna hai dhanya hai| saradImeM patragaNa hue jIva jaise sUrajakI zaraNa meM jAte haiM, vaisehI isa bhayaMkara saMsAraka duravase pIdina vivakI puruSa sadA eka zrApa hokI zaragAmeM yAta hai| he bhagavAna! jo apane animeya netroMse harSa sahita zrApako devata hai unake lie paralokameM animeya. pana (deva honA ) dulama nahIM hai / he deva ! jaise kAjalase lagI huI zAmI bannakI malinanA dhase dhonase miTatI hai vaisehI lIboMkA karmamala zrApa daMzanAsapIjalase jAtA hai| svAmI ! sadA 'yamaya' isa nAmakA japa kiyA jAtA hai to vaha napa samA siddhiyA~ko zrAkarSaNa karanevAle maMtra samAna hotA hai| hai. pramo ! jo ApakA bhaktirUpI kavaca dhAraNa kara letA hai, usa manuSyako na baca bheda sakatA hai na trizUlahI cheda sakatA hai|" (371-376) aise bhagavAnakI stuti kara pulakita zarIrase pramuko nama. skAra kara vaha nRpazigemagi devagRhase bAhara shraayaa| (38) phira usana, sone-mANikyase mar3hA huzrA bacakA kavaca dhAraNa kriyA; vaha vijayalakSmIko vyAinake lie dhAraNa kie,
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata-ghAhughalokA vRttAMta [365 - hue kaMcukake samAna mAlUma hotA thaa| vaha dedIpyamAna kavacase aisA zobhatA thA jaise ghanavidruma (saghana pravAloMse) samudra zobhatA hai| phira usane, parvatake zikharapara vAdaloM ke maMDalakI taraha zobhanevAlA, zirakhANa dhAraNa kiyA; bar3e bar3e loheke bANoMse bhare hue do bhAthe usane pIThapara bA~dhe, ve aise jAna par3ate the mAnoM so se bhare pAtAlavivara (bar3I bar3I bA~biyA~) haiM; aura usane apane bAe~ hAthameM dhanuSa dhAraNa kiyA, vaha aisA jAna par3atA thA.mAnoM pralayakAlake samaya uThAyA huA yamarAjakA daMDa hai| isa tarahase taiyAra vAhubalI rAjAko, svastivAcaka puruSa "ApakA kalyANa ho" aisA AzIrvAda dene lage; gotrakI bUr3hI khiyA~ "jIoM ! jIo" kahane lagIM; bUr3he kuTuMbI loga kahane lage, "khuza raho ! khuza raho!" aura cAraNa-bhATa "cirajIvI ho! cirajIvI ho!" aise U~ce svarase pukArane lge| aise sabakI zubha kAmanAke zabda sunatA huA mahAbhuja bAhubalI, Arohakake ( savAra karAnevAle ke ) hAthakA sahArA lekara isa taraha hAthIpara car3hA jaise svargapati meruparvata para car3hatA hai| (381-388) isa tarapha puNyabuddhi bharata rAjA bhI zubha lakSmIke bhAMDArake samAna apane devAlayameM gyaa| vahA~ mahAmanA bharata rAjAne AdinAthakI pratimAko, digvijayake samaya lAe hue padmadrahAdi tIrthoM ke jalase snAna kraayaa| uttama kArIgara jaise maNikA mArjana karatA hai vaise devadUSya patrase usane usa apratima pratimAkA mArjana kiyA apane nirmala yazase pRthvIkI taraha, himApala kumAra vagairA devoMke die hue gozIrSacaMdanase usa pratimA
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1, sarga 5. para lepa kiyA, lakSmIke gharake samAna khile hue kamaloMse usane pUjAmeM netramtamanakI auSadhirUpa zrA~gI racI; dhumravallIse, mAnoM kastUrIkI patrAvalI citrita karate hI aise, pratimAke sAmane usane dhUpa kiyA, mAnoM sabhI karmarUpI samidhAkA, bar3A agnikuMDa ho aise jalate hue dIpakAMkI bhAratI uThAkara prabhukI bhAratI kI aura hAtha jor3a, namaskAra kara, aMjali sarapara rakha isa taraha stuti kI,- (386-366) . ___"he jagannAtha ! maiM ajJAna hU~ to bhI maiM apaneko yukta (yogya) mAnakara zrApakI stuti karatA huuN| kAraNa,"lallA api hi bAlAnAM yuktA eva giro gurau / " [cAlakoMkI nahIM samajhameM AnevAlI vANI bhI gurujanoMphe sAmane yogyahI hotI hai / he deva ! jaise siddharasake chUnese lohA sonA ho jAtA hai. aisehI zrApakA Azraya lenevAlA prANI bhArI kamAMgAlA honepara bhI siddha ho jAtA hai| he svAmI ! ve prANIhI dhanya hai aura apane mana, vacana aura kAyakA phala pAte hai jo ApakA dhyAna karate haiM, zrApakI stuti karate hai aura zrApakI pUjA karate haiN| he prabho! pRthvImeM vihAra karate samaya amInapara par3I huI zrApakI caraNaraja purupoMke pAparUpI vRkSAko ukhAr3anemeM hAthIka samAna pAcaraNa karatI hai| he nAtha ! svAbhAvika mohase janmAMdha banehae sAMsArika prANiyoMko vivekarUpI dRSTi dene meM eka prApahI samartha hai| jaise manake lie meru parvata dUra nahIM hai, vaisahI Apake caraNakamaloM meM, bhaurekI taraha, _ . rahanevAle logoMke lie mokSa dUra nahIM hai / he deva ! jaise meghake talase jAmuna pRkSake phala gira jAte haiM, aisehI, ApakI dezanA.
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata-bAhuvalIphA vRttAMta [367 rUpI vANIse prANiyoMke karmarUpa baMdhana gira jAte haiM / he jaganAtha ! meM bAra bAra praNAma karake Apase itanIhI yAcanA karatA hU~ ki ApakI kRpAse, samudrake jalakI taraha ApakI bhakti sadA mere hRdayameM kAyama rhe.|" isa taraha AdinAthakI stuti kI aura taba unheM bhakti sahita praNAma karake cakravartI devagRhase bAhara nikalA / (367-405) . phira bAra vAra sApha karake ujjvala banAyA huA kavaca cakrone apane utsAhita zarIrameM pahanA / zarIrapara divya aura maNimaya kavaca dhAraNa karanese bharata aisA zobhane lagA jaise mANikyakI pUjAse devapratimA zobhatI hai / bIcamese U~cA aura chatrakI tarahakA gola svarNa-ratnakA zirastrANa usanedhAraNa kiyA; vaha dUsare mukuTasA mAlUma hotA thaa| sarpake samAna atyaMta teja vANoMse bhare hue do bhAthe unhoMne apanI pIThapara bA~dhe aura iMdra jaise Rjurohita dhanupa grahaNa karatA hai, aise unhoMne zatruoMke lie viSama aise kAlapRSTha dhanupako apane bAe~ hAthameM liyaa| phira sUrajakI taraha dUsare tejasviyoMke tejako grAsa karanevAle, bhadra gajeMdrakI taraha lIlAse kadama rakhanevAle, siMhakI taraha zatruoMko tinakeMke samAna ginanevAle, sarpakI taraha duHsaha dRSTise bhayabhIta banAnevAle aura iMdrakI taraha cAraNarUpI devoMne jinakI stuti kI hai aise, bharata rAjA nistaMdra ( tAjA dama ) gajeMdrapara savAra hue / (406-413) kalpavRkSakI taraha yAcakoMko dAna dete, hajAra A~khoMvAle iMdrakI taraha cAroM taraphase AI huI apanI senAko dekhate, rAjaIsa kamalanAlako grahaNa karatA hai aise epha eka bANa lete,
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398] triSaSTi zalAkA puruSacaritraH parva 1. sarga 5. vilAsI rativArtA karatA hai aise lar3AIkI bAteM karate, aAkAzameM Ae hue sUrya ke samAna bar3e utsAha aura parAkramavAle donoM Rpamaputra apanI apanI senAke bIcameM aae| usa samaya apanI apanI senAke bIcameM sthita bharata aura bAhuvalI jaMbUdvIpake bIca meM sthita meruparvatakI zobhAko dhAraNa karate the| una donoM senAoMke bIcakI jamIna, nipadha aura nIlavaMta parvatake bIca meM Ae hue mahAvideha kSetrakI jamInake jaisI mAlUma hotI thii| kalpAMtakAlake samayameM jaise pUrva aura pazcima samudra aAmane sAmane bar3hate hai vaisehI, donoM taraphakI senAe~ paMktibaddha hokara zrAmane-sAmane calane lagI / setubaMda jaise jalake pravAhako idhara udhara nAte rokatA hai vaisehI, dvArapAla paMktise bAhara nikalakara idhara udhara jAte hue sainikoMko rokate the| tAlake dvArA saMgItameM eka hI tAlapara gAnevAloMkI sabhI subhaTa rAjAkI AjJAse ekase paira rakhakara calate the| ve zuravIra apane sthAnakA ullaMghana kie bagaira calate the, isase donoM taraphakI senAe~ ekahI zarIravAlI hoM aise zobhatI thiiN| vIra mubhaTa bhUmiko lohavAle cakroMse phAite the, loikI kudAlI jaise, ghor3oMke teja khuroMse khodate the; lohake arddhacaMdra hoM aise U~ToMke suroMse bhedate the, pyAdoMke jor3oMke vanake samAna nAlAse bUMdate the, surapra' yANake jaise bhaisI aura caloMke khuroMse khaMDana karate the aura mudgarake samAna hAthiyoM ke parose cUrNa karate the| aMdhakArake samAna rajasamUhase ve AkAzako Dhakate the aura sarajakI kiraNoM ke samAna camakate hue zastrAstroMse cAroM tarapha prakAza phailAte the| ve apane 1-ghor3e ke khurake prAkArakA vaag|
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bharata-bAhuvalIphA vRttAMta [364 ati bhArase kUrma ( kachae) kI pIThako takalIpha pahu~cAte the, mahA varAhakI U~cI DADhako jhukAte the, aura zeSanAgake pharaNake garvakA kharva karate the| ve aise mAlUma hote the mAnoM sabhI digga. joko kuja banA rahe haiM; ve siMhanAdase brahmAMDarUpI pAtrako U~cI AvAjavAlA karate the, unake tAla ThokanekI ucca dhvanise brahmAMDako phor3ate hoM aisA mAlUma hotA thaa| prasiddha dhvajAoMke cihnoMse pahacAnakara, parAkramI apane prativIrakA nAma lekara usakA varNana karate the aura abhimAnI aura zauryavAna vIra ApasameM lar3AIke lie lalakArate the| isa taraha donoM senAoMke mukhya mukhya vIra mukhya mukhya vIroMke sAmane khar3e hue| magara jaise magarake sAmane AtA hai vaise hAthIvAle hAthIvAloMke sAmane hue, taraMgeM jaise taraMgoMkese TakarAtI haiM aisehI savAra savAroMke sAmane Ae; vAyu vAyukI taraha rathIpuruSa rathiyoMke sAmane Ae aura sIMgavAle jaise sIMgavAloMke sAmanA karate haiM vaise pyAde pyAdoMke sAmane hue / isa taraha sabhI vIra bhAle, talavAreM, mudgara aura daMDa vagairA Ayudha Apasa meM milAkara krodha sahita eka dUsareke sAmane aae| (414-434) . usI samaya tIna lokake nAzakI zaMkAse Dare hue devatA AkAzameM jamA hue aura unhoMne socA, do RSabha putroMkI apane donoM hAthoMkI taraha ApasahImeM lar3AI kyoM ho rahI hai ?" phira unhoMne donoM taraphake sainikoMse kahA, "hama jabataka tumhAre manasvI svAmiyoMko upadeza dete haiM tabataka tuma loga lar3AI na karo, agara koI karegA to use RSabhadevajIkI Ana hai, zapatha hai|" devoMne RSabhadevajIkI Ana dilAI isalie donoM tarapha..
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.0) triSaSTi zalAkA puruSa-caritra: parva 1. sarga 5. ke utsAhI sainika citralikhitase ho rahe / ve socane lage ye devatA bAhubalIkI taraphake haiM yA bharatake pksske| aisA koI mArga nikAlanA cAhie jisase kAma na bigar3e aura logoMkA kalyANa ho|" yo socate hue devatA pahale cakravartIke pAsa gae / vahA~ 'jaya jaya' zabdoMke sAtha AzIrvAda dekara priyabhApI devatA, maMtriyoMkI taraha yukti sahita isa taraha yole,-(435-441) ... "he naradeva ! iMdra jaise pUrvadevoMko (daityoMko ) jItatA hai vaisehI Apane chaHkhaMDa bharatakSetrake sabhI rAjAoMko jItA hai, yaha Apane ThIkahI kiyA hai| he rAjeMdra ! parAkrama aura tejase sabhI rAjArUpI mRgoMmeM Apa zarabha (aSTApada) ke samAna hai| zrApakA pratispardhI koI nahIM hai| ghar3eMmeM pAnIkA maMthana karanese jaise makkhanakI zraddhApUrI nahIM hotI arthAta makkhana nahIM milatA usI taraha ApakI raNakI icchA pUrI nahIM huI, isalie Apane apane bhAIke sAtha lar3AI zurU kI hai| magara yaha lar3AI aisI hai mAnoM apane eka hAthase dUsare hAthako mAranA bar3A hAthI jaise bar3e vRkSase apanA gaMDasthala khujAtA hai; isakA kAraNa usake gaMDasthalameM uThI huI khujalI hai, vaisehI bhAIsa yuddha karanekA kAraNa lar3AI ke lie calatI huI Apake hAthakI khujalIhI hai| vanake unmatta hAthiyoM ke tuphAnase jaise vanakA nAza hotA he aisehI Apake bhujAoMkI khujalIse jagatakA nAza hogaa| mAMsa khAnevAle loga, se apanI jIbhake svAdako tRpta karaneke lie (garIya) pazu-pakSiyoMko mArate hai eseTTI, Apane apane khelake lie jagatakA saMhAra karanekI bAta kyoM zubha kI hai ? jaise
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. bharata-bAhubalIkA vRttAMta [401 caMdramAse Aga barasanA ucita nahIM hai aisehI, jagata-trAMtA aura * dayAlu Rpabhadeva svAmIke putra ke lie bhI bhAIse lar3anA ucita : nahIM hai| he pRthvIramaNa ! jaise saMyamI puruSa bhogoMse mukha mor3a letA hai aisehI, Apa lar3AIse mu~ha mor3akara apane sthAnapara vApasa jaaie| Apa yahA~ Ae haiM, isalie ApakA choTA bhAI bAhubalI bhI sAmane AyA hai| .........'kArya hi khalu kAraNAt / " kAraNasehI kArya hotA hai|] jagatako nAza karaneke pApako rokanese ApakA kalyANa hogA; lar3AI baMda honese donoM taraphakI senAoMkA kuzala hogAApakI senAke bhArase bhUmikA kaoNpanA baMda hogA, isase pRthvIke garbhameM rahanevAle bhavanapati vagairahako ArAma milegA; ApakI senAke dvArA honevAle mardanake abhAvameM pRthvI, parvata, samudra, prajAjana aura sabhI prANiyoMkA Dara dUra hogA aura ApakI lar3AIse honevAle vizvake nAzakI zaMkA miTa jAnese sabhI devatA sukhase rheNge| (442-455) isa taraha kAmakI bAteM devatA kaha cuke tava mahArAjA bharata meghake samAna gaMbhIra vANImeM bole, 'he devatAo! Apake sivA jagatakI bhalAIkI bAteM kauna kahe ? prAyaH loga tamAzA dekhaneke icchuka banakara aise kAmoMse udAsa rahate haiN| Apane bhalAI kI icchAse lar3AI ke jisa kAraNakI kalpanA kI hai vaha vAstavika nahIM hai; kAraNa alaga hai| kisI kAryakA mUla jAne bagaira yadi koI bAta kahI jAtI hai, to vaha niSphalahI hotI hai, cAhe vaha vRhaspatike vArAhI kyoM na kahI gaI ho| maiM balavAna hU~ yaha __samajhakara maiMne sahasA lar3AI karanekA nizcaya nahIM kiyaa| kAraNa, 26
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 7 niyaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1 sarga 5.. adhika tela honese vaha parvatapara nahIM lagAyA jAtA / bharatakhaMDa kI chaHkhaMDa pRthvIke rAjAoMko jIta lenese merA koI pratispardhI nahIM rahA aisA maiM nahIM mAnatA,kAraNa ki zatruke samAna pratispardhI, aura hAra-jItake kAraNabhUta bAhubalIke aura mere bIca bhAgyase jAtibheda (virodha) huA hai| pahale niMdAse DaranevAlA, lajjAlu, vivekI, vinayI aura vidvAna bAhubalI mujhe pitAkI taraha mAnatA thA; magara sATha hajAra varSake bAda maiM digvijaya karake AyA taba maiMne dekhA ki bAhubalI bahuta badala gayA hai| aba vaha dUsarA hI ho gayA hai| aisA honekA kAraNa mere khayAlase itane samayataka hamArA ApasameM nahIM milanA hai| bAraha barasa taka rAjyAbhiSekakA utsava rahA, vaha nahIM aayaa| maiMne samajhA, Alasa karake nahIM AyA hai| phira usako bulAneke lie dUta bhejA, to bhI vaha nahIM aayaa| taba maiMne socA, isameM maMtriyoMke vicArakA doSa hogaa| maiM usako kopase yA lobhase nahIM bulA rahA thA; magara cakra usa samaya taka zaharameM nahIM ghusatA jabataka eka bhI rAjA cakravartIke AdhIna hue binA raha jAtA hai / isalie maiM kiMkartavyamUr3ha ho rahA huuN| idhara cakra nagarameM nahIM ghusatA aura udhara bAhubalI nahIM jhuktaa| aisA jAna par3atA hai mAnoM donoM spA kara rahe haiN| maiM to bar3e saMkaTa meM huuN| merA manasvIbhAI eka bAra mere pAsa zrAve aura atithikI taraha pUjA grahaNa kare icchAnusAra dUsarI bhUmi mujhase le / cakrake nagarapraveza na karanehIse mujhe laMr3anA par3a rahA hai| lar3AIkA dUsarA koI kAraNa nahIM hai| aura usa na jhukanevAle bhAIse mujhe kisI tarahakA mAna pAnekI icchA bhI nahIM hai|" (456-470)... .
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata-bAhubalIkA vRttAMta [403 - - devatAoMne kahA, "rAjan ! lar3AIkA sababa koI bar3AhI hogA, kAraNaM, Apake samAna purupa choTIsI bAtake lie kabhI aisI pravRtti nahIM karate / aba hama bAhubalIke pAsa jAkara una* ko upadeza deMge aura yugake kSayakI taraha isa honevAle jananAzakI rakSA kreNge| zAyada ve bhI ApakIhI taraha lar3AI ke dUsare kAraNa yatAe~ge; to bhI Apako aisA adhama yuddha nahIMhI karanA cAhie / mahAna puruSoMko to dRSTi, vANI, bAhu aura daMDAdikase (ApasahImeM ) lar3AI karanI cAhie ki jisase niraparAdha hAthI ( va manuSya ) vagairA prANiyoMkA nAza na ho|" (471-474) . : bharata cakravartIne devatAoMkA yaha kathana svIkAra kiyaa| taba ve dUsarI senAmeM bAhuvalIke pAsa gae aura (use dekhakara) Azcaryase vicAra karane lage ki aho ! yaha bAhubalI to dRr3ha guNoMvAlI mUrtihIse arjita hai; phira kahane lage he RSabhanaMdana ! he jagata-netrarUpI cakorake lie zrAnaMda denevAle caMdra ! Apa cirakAlataka vijayI hoM aura AnaMdameM rheN| Apa samudrakI taraha kabhI maryAdA nahIM chor3ate aura kAyara 'AdamI, jaise lar3AIse Darate haiM aisehI, Apa avarNavAda (niMdA) se Darate haiN| Apako saMpattikA abhimAna nahIM hai, dUsaroMkI daulatase Apako IrSA nahIM hai. durvinIta AdamiyoMko Apa daMDa denevAle haiM aura jagatako abhaya banAnevAle RSabhasvAmIke Apa yogya putra haiN| isalie ina dUsare logoMke nAza karanekA kAma karanA Apake lie yogya nahIM hai| Apane apane bar3e bhAIse bhayaMkara lar3AI ThAnI hai| yaha ucita nahIM hai / aura amRtase jaise
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2] triSaSTi zamhAkA punapa-caritraH parva 1. sarga 5. nauta naMmatra nahIM hai aisahI, Apase yaha saMbhava bhI nahIM hai / atranaka bhI kucha bigar3A nahIM hai, isalie duSTa puspakI mitratAke samAna isa lar3Aiko chor3a diijie| he vIra ! vaise maMtroMse bar3e bar3e sarpa pIche lauTAe jAte hai aisahI, apanI bAbAse ina bIra punyoMko laDAisa vApasa lauTAie aura apane bar3e bhAI bharatake pAsa jAkara unI anitA svIkAra kiijie| aisA karake Apa aisI prazaMsA pAe~ge ki zaktizAlI hote hue bhI zrApa vinayI bne| bharanu rAjA prAmakipa hue chanvaMha marata kSetrakA Apa apane jyAna lipa hupakSetrI tarahahI upabhoga kiijie| kAraNa, zrApa donoM meM koI aMtara nahIM hai|" (175-485) elA kahakara ve jaba vI taraha zAMta hue taba, bAhubalIne kucha, hainacara gaMbhIra yANIne kahA, "ha devatAo! hamArI lar3AI natva jAna kara Apa apane svaccha manase yoM kaha rahe hai| zrApa pitAjI bhakta hai, hama unake putra hai| isa taraha ApakA aura hamArA saMbaMdha hai, isIlie Apa aisA kahate haiN| vaha yogyahI hai| nadInAle samaya pitAjIne se yAtrAko suvarNAdi diyA isI taraha hamacco aura bharatako rAjya bA~Ta die the| pitAjIna mule jo cucha diyA unIse saMtuSTa kAraNa, kaMtralayana lie koI kisI dazamanI kyA kareM? paratu sameM bar3I machaliyA~ choTI machaliyoko nigala jAtI hai vahI bharatakhaMDanamA munnabI naliyoM samAna rahanavA gajAna bar3I machalI mAna marata lA gayA | khAU AdamI jisa vanha bhojana saMtuSTa nahIM hotA vasaM itane rAjyAko jItane bAda bhI vaha saMtuSTa nahIM thA aura usane apane
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata bAhubalIkA vRttAMta [ 405 bhAiyoMke rAjya chIna lie| apane choTe bhAiyoMke rAjya chIna - kara apanI gurutA unhoMne apane ApahI kho dI hai| gurutA sirpha umra se nahIM (guru tulya) AcaraNase mAnI jAtI hai| bhAiyoMko rAjyase haTAnAhI kyA unakI gurutA hai ! abataka maiMne bhrAMti se, loga jaise pItalako sonA aura kAcako maNi samajhate haiM aisehI, bharata ko apanA gurujana mAnA thaa| pitA ke dvArA dI gaI yA apane vaMzake kinhIM pUrvaja dvArA dI gaI jamIna, apane choToMse koI sAdhAraNa rAjA bhI usa samayataka nahIM chInatA jabataka ve koI aparAdha nahIM karate; taba bharatane aisA kyoM kiyA ? choTe bhAiyoMkA rAjya chInanekI zarama bharatameM nahIM hai / isIlie usane merA rAjya lene ke lie mujhe bhI bulAyA hai / jahAja jaise samudrako pArakara aMta meM kisI kinAre ke parvata se TakarA jAtA hai aisehI vaha aba sAre bharatakhaMDa ke rAjAoM ko jItakara muse TakarAyA hai| lobhI, maryAdAhIna aura rAkSasake samAna nirdaya usa bharatako mere bhAiyoMne zaramase nahIM mAnA, taba maiM usake kaunase guNase usako mAnU~ ? he devatAo ! Apa sabhAsadakI taraha madhyastha hokara kahie / bharata yadi apane balase mukezameM karanA cAhatA hai to bhale kare | yaha kSatriyoM kA svAdhIna mArga hai| itanA honepara bhI vicArapUrvaka vApasa calA jAnA cAhatA ho to vaha sakuzala jA sakatA hai| maiM usake samAna lobhI nahIM hU~ ki usa lauTate hueko maiM kisI taraha koI nukasAna pahu~cAU~ / yaha kaise ho sakatA hai ki usake die hue sAre bharatakSetrakA maiM upabhoga karU~ ? kyA kesarIsiMha kabhI kisIkA diyA huA khAte haiM ? kabhI nahIM / usako bharatakSetra jItane meM sATha hajAra
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga. - barasa bIte haiM; magara maiM lenA cAhU~ to tatkAlahI le lU~ / magara itane varSoMkI mehanatase use mile hue bharatakSetrake vaibhavako, dhanavAle ke dhanakI taraha maiM bhAI hokara kaise lU~ ? caMyeke phala khAnese jaise hAthI madAMdha hojAtA hai vaisehI,bharata yadi chaHkhaMDake rAjAoMko jItakara aMdhA ho gayA hai to vaha sukhase rahanemeM samartha nahIM hai| maiM usake vaibhavako chInA huA hI dekhatA hU~, magara maiMne jAnabUjhakarahI usakI upekSA kI hai| isa samaya, mAnoM mujhe deneko jAmina hoM aise, usake maMtrI, usake bhaMDAra, hAthI, ghor3e Adi aura yazako sere arpaNa karaneke liehI, bharatako yahA~ lAe haiM / isalie he devatAo! yadi Apa usake hitaiSI hoM to usako yuddhase rokie| agara vaha na lar3egA to maiM bhI haragija nahIM ldduuNgaa| (486-506) . meghako garjanAke samAna usake isa taraha ke utkaTa (abhimAnapUrNa) vacana sunakara devatA vismita hue aura ve puna: usase kahane lage, "eka tarapha cakravartI apane yuddhakA kAraNa cakrakA zaharameM nahIM ghusanA batAtA hai; isase guru bhI, na usako roka sakate haiM aura na niruttarahI kara sakate haiN| dUsarI tarapha prApa kahate haiM "maiM lar3AI karanevAlehIse ldduuNgaa|" isase iMdra bhI Apako yuddha karanese rokanemeM asamartha haiN| Apa donoM RSabhasvAmIke dRr3ha saMsargase suzobhita haiM, mahAbuddhimAna haiM, vivekI haiM, jagatake rakSaka haiM aura dayAvAna haiM; to bhI jagatake durbhAgyase yaha lar3AIkA utpAta prApta huA hai| phira bhI he vIra ! zrApa prArthanA pUrNa karanemeM kalpavRkSake samAna haiM, isalie Apase prArthanA hai ki, Apako uttama yuddha karanA cAhie, adhama yuddha
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata-bAhuvalIkA vRttAMta :407 nhiiN| kAraNa, Apa donoM bar3e tejasvI haiM isalie adhama yuddha meM aneka logoMkA nAza honese asamayameMhI pralaya huA hai, aisA samajhA jaaegaa| isalie Apako cAhie ki Apa donoM dRSTiyuddha vagairA yuddha kreN| isase Apake mAnakI siddhi hogI aura loga nAzase baca jaaeNge|" ( 510-517) bAhubalIne devatAoM kI bAta svIkAra kii| isalie unakI lar3AI dekhane ke lie, nagarajanoMkI taraha devatA bhI unake pAsahI khar3e rahe / (518) / ___ usake bAda eka balavA- char3IdAra, bAhubalIkI AjJAse gajapara savAra ho, gajakIsI garjanA kara, bAhubalIke sainikoMse kahane lagA, "he vIra subhaTo ! Apa eka laMbe arasese cAhate the vaha, svAmIkA kAma, vA~chita putralAbhakI taraha, milA thA; magara tumhAre puNyakI kamoke kAraNa devatAoMne apane rAjAse bharatake sAtha. dveda-yuddha karanekI prArthanA kI; svAmI khuda bhI dvaMda-yuddha cAhate haiM, Uparase devatAoMne prArthanA kI, phira to kahanA hI kyA thA ? isalie iMdrake samAna parAkramI mahArAja bAhubalI tumako lar3AI na karanekI AjJA dete haiN| devatAoMkI taraha tuma bhI taTastha rahakara hasti-malla (airAvata) ke jaise ekA~gamalla (mahAparAkramI) apane svAmIko yuddha karate dekho aura vakra bane hue grahoMkI taraha tuma apane rathoM, ghor3oM aura parAkramI hAthiyoM ko vApasa krdo| sarpa jaise karaMDikAoMmeM DAle jAte haiM vaise. hI, tuma apanI talavAreM nyAnoMmeM DAlo, ketuoMke samAna apane bhAloMko unake kozoMmeM DAlo, hAthiyoMkI sUMDoMke jaise apane mudgaroMko hAthoM meM na rakho, lalATase jaise akuTI utArI jAtI
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritra: parya 1. sarga 5. hai vaisehI, apane dhanupoMke cilloMko utAra do; bhaMDAroMmeM dhana DAlA jAtA hai vaisehI apane bANoMko bhAthoMse DAla do aura vijalI, jaise meghameM samA jAtI hai vaisehI, tuma apane krodhako roka lo|" (516-527) char3IdArakI bAta vacakI thAvAjake samAna bAhuvalIke sainikoMne sunIM / unake mana bhramitase hoge| ve ApasameM isa taraha bAteM karane lage, "ye devatA honevAle yuddhase vaniyoMkI taraha Dara gae haiN|" "aisA jAna par3atA hai ki inhoMne bharatake sainikoMse rizvata lI hai|" "zAyada ye hamAre pUrvajanmake bairI hai isIlie svAmIse prArthanA kara inhoMne hamArA yuddhotsava roka diyA hai / " "are ! bhojana karaneke lie baiThe hue AdamIke sAmanese jaise koI parosI huI thAlI uThAle, pyAra karaneko udyata manuSyakI godameMse jaise koI bAlakako haTAle, ku~emese nikalate hue purupake hAthameMse jaise koI, sahAreke lie DAlI huI rassI khIMca le vaisehI zrApa hue hamAre raNotsavako devoMne baMda kara diyaa|" "bharata rAjAke jaisA dUsarA kaunasA zatru milegA ki jisake sAtha yuddha karake hama apane vAhavalI mahArAjakA RNa cukA sakeMge !" "dAyAdoM yAnI sagotrI bhAI-baMdhuoM, coroM aura pitAke ghara rahanevAlI putravatI strIkI taraha hamane vyarthahI bAhubalI mahArAjase dhana liyaa|" hamArI bhujAoMkI zakti aisehI vyartha gaI jaise jaMgala ke vRkSake phaloMkI sugaMdha vyartha jAtI hai|" "napuMsaka AdamIke dvArA ekatra kI gaI triyoMke yauvanakI taraha hamArA zastrasaMgraha vekAra gyaa|" "zuka (tote ) ke kie hue zAkhAbhyAsakI taraha hamArA zakha sIkhanA vyarthe huaa.|" .
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata-bAhuvalIkA vRttAMta . [ 406 "tapasviyoMkA prApta kiyA gayA kAmazAstrakA jJAna jaise niSphala hotA hai vaisehI, hamArA sainika vananA niSphala huaa| hama ajJAnI the ki, hamane hAthiyoMko mArAbhyAsa ( lar3AI meM sthira rahanekA abhyAsa) aura ghor3oMko zrama jItanekA abhyAsa karAyA, kAraNa inakA upayoga nahIM huaa|" "zarada Rtuke meghoMkI taraha hamane vyartha garjanA kii|" "mahipiyoMkI taraha hamane vyartha hI vikaTa kaTAkSa kie|" "sAmagrI batAnevAloM kI taraha hamArI taiyAriyoM vekAra duii|" aura yuddhadohada ( yuddhakI icchA) pUrNa nahIM huA isalie hamArA ahaMkAra karanA dhUlameM mila gyaa|" ( 528-540) . isa taraha socate vicArate ( kahate-sunate) duHkharUpI jaharase ghuTate, sA~poMke phUtkArakI taraha niHzvAsa DAlate sainika vApasa cle| kSAtravratarUpI dhanavAle bharata rAjAne bhI, jaise samudrakA pAnI bhATA Anese lauTatA hai aisehI, apanI senAko vApasa lauttaayaa| parAkramI cakravartIke dvArA vApasa lauTAe gae sainika pada pada para jamA hokara vicAra karake lage, "apane svAmI bharatane maMtrI ke bahAne vairIke jaise kisa maMtrIkI salAhase do bhujAoMse honevAlA dvaMdvayuddhahI svIkAra kiyA ? maTeke bhojanakI taraha svAmone isa tarahakI lar3AI maMjUra karalI taba hamArI jarUratahI kyA raha gaI ? chaHkhaMDa pRthvIke rAjAoMmeMse hamane kaunase rAjAko parAsta nahIM kiyA ki jisase bharata rAjA hamako yuddhase rokate haiN| jama apane bahAdura bhAga jAe~, hAra jAe~ yA mara jAe~ tabhI svAmIko.yuddha karanA cAhie / kAraNa, lar3AIkI gati vicitra hotI hai| yadi bAhubalIke sivA koI dUsarA zatru hotA
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH pava 1. saga 5. to hameM apane svAmIke dvaMdva yuddha meM jItaneke bAremeM koI zaMkA nahIM hotI; magara bAlavAna bAhubAle bAhubalI ke sAtha (dvaMdva) yuddha meM jItane kI iMdrako bhI zaMkA rahatI hai, to dUsaroMkI to vAta hI kyA hai ? bar3I nadIke pUrakI taraha duHsaha vegavAle vAhubalIke sAtha pahale yuddha karanA svAmIke lie yogya nahIM hai / pahale hama lar3a leM, usake vAdahI svAmIke lie lar3AI meM jAnA ThIka hai| kAraNa "pUrvamazvamedAMte vAjinIvAdhirohaNam / " [pahale azvama yAnI cAbuka savAra ghor3oMko damana karate haiM, usake bAdahI unapara savArI kI jAtI hai| ] isa taraha bAteM karate aura socate vIroMke izArose unake bhAvoMko cakravartIne samajhA, isalie unako bulAkara kahA, "he vIra puruSo ! jaise avarakA nAza karane ke lie sUrajakI kiraNeM Age calanevAlI hotI hai vaisehI, zatruoMkA nAza karane meM tuma mere agresara ho| gaharI khAI meM girakara jaise koI hAthI kiletaka nahIM pahu~ca sakatA vaisehI tundAraM upasthita rahane se kabhI koI bhI zatru mumataka nahIM pahu~cA / pahale tumane kabhI merA yuddha nahIM dekhA, isIlie tumhAre manameM vyarthakI zaMkAeM ho rahI hai| kAraNa, "......"bhaktimupadepIkSyate bhayam / " . . . [bhaktijahA~zaMkAkA kAraNa nahIM hotA vahA~ bhI zaMkA paidA karatI hai| isalie vIra subhaTo ! tuma saba ekatra hokara merI manAokA bala bhI dekho, jisase rogake kSaya honese jaise davAke guNakI zaMkA hotI hai vaha miTa jAtI hai vaisehI, tumhArI
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata pAhughalIkA vRttAMta [411 (mere jItane ke bAremeM jo zaMkA hai vaha ) zakA miTa jaaegii|" (541-556) isake bAda cakravartIne sevakoMse eka bahuta laMbA, caur3A aura gaharA khar3A khudvaayaa| dakSiNa samudrake tIrapara jaise sahya (sahyAdri ) samartha parvata rahatA hai vaise usa khaDeke kinAre bharatezvara baiThe aura vaTavRkSakI laTakatI huI laMbI laMbI jaTAoMkI taraha, bharatezvarane apane bAe~ hAthapara, ekake Upara eka, majavUna sA~kaleM bNdhvaaiiN| kiraNoMse jaise sUrya zobhatA hai aura latAoMse jaise vRkSa zobhatA hai vaisehI eka hajAra sA~kaloMse mahArAja zobhane lge| usake bAda unhoMne sainikoMse kahA, "he vIro! jaise baila gADIko khIMcate haiM vaisehI tuma mujhe apane vala aura vAhanase nirbhaya hokara khiiNco| tuma saba apane ekatrita valase khIMcakara mujhe isa khaDemeM DAla do| svAmIkI bhujAoMkI parIkSAmeM svAmIkA apamAna hogA yaha socakara chala na krnaa| maiMne aisA burA sapanA dekhA hai, isase tuma usakA nAza kro| kAraNa, "sa hi modhIbhavedeva caritArthI kRtaH svayam / " [jise sapanA AtA hai vaha khudahI yadi sapaneko sArthaka karatA hai arthAta vaisA AcaraNa kara letA hai to phira sapanA niSphala hotA hai| cakrIne isa taraha bAra bAra kahA taba sainikoMne bar3I kaThinatAse usakI yaha bAta mAnI (mAnanI par3I) kAraNa " "svAmyAjJA hi balIyasI / " (sthAmIkI AjJA ghalavAna hotI hai| phira devoM aura
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritra: parva 1. sarga 5. - - asuroMne jaise parvatake netra (mathAnImeM lagAI jAnevAlI rassI) ke samAna bane hue sarpako (zeSanAgako ) khIMcA thA vaisehI, cakrIke hAthameM ba~dhI huI sA~kaloMko pakar3akara sainika khIMcane lge| cakrIkI bhujAke sAtha ba~dhI hue sA~kaloM ko pakar3anese sainika aise mAlUma hote the jaise U~ce vRkSakI zAkhAoMpara baiThe hue baMdara ho / parvatako bhedanekI koziza karanevAle hAthiyoMkI (jaise parvata upekSA karatA hai usI ) taraha apaneko khIMcanevAle sainikoMkI cakrIne thor3I dera upekSA kii| phira unhoMne apane sAmane kiyA huyA hAtha khIMcakara chAtIse lagA liyA isase sabhI sainika isa taraha gira par3e jisa taraha paMkti meM eka sAtha bA~dhe hue ghar3e (gvicanese) gira par3ate haiN| usa samaya cakravartIkA hAtha laTakate hue sainikoMse aise zobhane lagA jaise khajUrakA per3a khajUrake phaloMse zobhatA hai| apane svAmIke aise balako dekhakara sainika AnaMdita hue aura unhoMne pahale jo kuzaMkA kI thI use aura usIkI taraha bhujAkI sA~kaloMko bhI turaMta khola diyaa| (557-570) phira gAyana karanevAlA jisa svarameM gAyana prAraMbha karatA hai, usI svarako puna: pakar3atA hai aisehI cakravartI hAthIpara savAra hokara raNabhUmimeM pAyA / gaMgA aura yamunAke vIcameM jaise vedi. pradeza (do AvA ) zobhatA hai vaisehI donoM taraphakI senAoMke bIcakI bhUmi zobhatI thii| jagatakA saMhAra ruka jAnese jaise kisIne preraNA kI ho aise pavana pRthvIkI rajako dhIre dhIre dUra karane lgaa| devatA samavasaraNakI bhUmikI tarahahI usa raNabhUmimeM sugaMdhita jalakI vRSTise chir3akAva karane lage aura mAMtrika
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. .. bharata-bAhubalIkA vRttAMta [413 - (maMtra jAnanevAle ) puruSa jaise maMDalakI bhUmimeM (maMtrI huI jamInameM)phUla barasAte haiM aisehI.devoMne raNabhUmimeM phUla brsaae| phira kuMjarakI taraha garjanA karate hue donoM rAjakuMjaroMne, hAthiyoMse utara kara, raNabhUmimeM praveza kiyaa| mahA balavAna aura lIlAse calanevAle ve pada-pada para kUrmeMdra ko, usake prANoMkI zaMkAmeM DAlane lge| (571-577) pahale unhoMne dRSTi-yuddha karanekI pratijJA kI; aura mAno dUsare iMdra aura IzAneMdra hoM isa taraha animeSa netroMse eka dUsareko dekhate hue khar3e rhe| lAla A~khoMvAle donoM vIra Amane sAmane khar3e hue eka dUsarekA muMha dekha rahe the ve usa samaya, Amane sAmane khar3e hue, sUraja aura cA~dakI taraha zobhate the| ve dhyAna karanevAle yogiyoMkI taraha, nizcala netroMse, bahuta derataka sthira khar3e rhe| aMtameM, sUrajakI kiraNoMse AkrAMta nIlakamalakI taraha, RpabhasvAmI ke bar3e putra bharatakI A~kheM baMda ho gaI, aisA mAlUma huA mAno chaHkhaMDa bharatadvIpako jItanese jo kIrti mahArAja bharatako milI thI use, unakI A~khoMne pAnI deneke bahAne azrujalake dvArA miTA diyaa| saverehI jaise vRkSa hilate haiM vaise devatAoMne usa samaya sara dhune aura mahArAja bAhubalI para phUla barasAe / sUryodayake samaya pakSiyoMkI taraha, vAhubalIkI jIta honese somaprabhA Adi ne harpadhvani kii| kIrtirUpI nartakIne jaise nAcanA zurU kiyA ho aise vAhubalIke sainikoMne jItake vAje bjaae| bharata rAjAke subhaTa aise zithila ho gae mAno ve mUrchita ho gae hoM, so gae hoM yA bImAra hoN| aMdhakAra aura prakAzavAle meruparvatakI donoM ghAjubhoMkI taraha
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14] viSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva hai. marga 5. donoM senAni aphasoma aura prAnaMdAdimyAI die / usa samaya bAhubalI ne kahA, gosA na kahanA ki kAkatAnIya nyAyameM jIta gaNa ho agara aisA ho to vAlA-yuddha bhI kara lo| bAhubalIkI yaha bAta sunakara parose kucane pasapaMkI daraha cakrIna gunsase kahA, "isa yuddha meM bhI manaM tuma vijayI bno|" (55- ) ji.jaise IzAnaMdakAla nAda karanA hai, cAdharmadrakA hAthI garjanA karatA hai, aura banina ( gajenA) karatA hai sahI, bharata gajAna bar3A siMhanAda kriyaa| vaha siMhanAda zrAkAzana cAroM tarajI vyAna ho gayA jasaM bar3I nadI donoM kinAroMpara bAr3ha niyara pAnI phaila jAtA hai| mAlUma hotA thA, mAnoM vaha nahAI dandana zrApa hue devanAnAM vimAna girAtA ho; zrAkAzasaMgraha-natra va tArAyAMcI bhraSTa karatA ho, parvatoMke Una zivarAvAhitA hA thora samuhakA jala uchAlatA haa| usa siMhanAdacI munakA buddhivAla punya gunakI pAnA na mAnata honase ratha ghAI razima ( lagAma ) kI saMjJA karane lA; cAra meM savANA (pradeza ) ko nahIM mAnate aisahI, hAthI yAMcI na mAnane laga kapa bhogI jaikaha padArtha nahIM jAnata leka, bAI lagAma naginata lagaH viTa (bazyAgrenI) jaise nAja-zarama nahIM ginata pasaMdI, U~ nAkI DorIko 1-acAnaka netAhanahIM milatAmAra kI rihAnA hai,pAditaM cAra hAnakI maMjAranA nahIM iMdanagara. kamI ho jAtA hai, unameM vaha kAbAtA hai kindAhIya nyAya yaha Ama ho gyaa|
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata-bAhubalIkA vRttAMta mome nahIM ginane lage; bhUtAviSTa (jinako bhUta-bAdhA huI hai aise ) logoMkI taraha khaccara cAbukoMkI mArakI avajJA karane lge| isa taraha bharata cakravartIke siMhanAdase ghabarAkara koI bhI sthira na raha sakA / (560-566) . usake bAda bAhubalIne siMhanAda kiyA / sone vaha AvAja sunI / unhoMne samajhA garur3a nIce utara rahA hai aura vaha usake paMkhoMkI AvAja hai| isalie ve pAtAlase bhI pAtAlameM ghusa jAnA cAhate hoM aise ho ge| samudra ke jalajaMtuoMne isa . siMhanAdakI AvAjako, maMdarAcalako samudra meM DAlakara samudra maMthana karanekI AvAja smjhaa| isase ve bhayabhIta ho ge| kulaparvata' usa AvAjako sunakara iMdrake vanake zabdakI bhrAMtise apane nAzakI AzaMkA kara bAra bAra kA~pane lge| mRtyulokameM rahanevAle sabhI manuSya usa zabdako suna, puSkarAvateM nAmaka meghakI chor3I huI vidyutdhvani ( bijalIkI AvAja ) ke bhramase pRthvIpara idhara-udhara loTane lge| devatAoMko usa duHzrava (kaNakaTu) zabdako sunakara, bhrama huA ki asamayameMhI daityoMkA upadrava AraMbha huA hai, usIkA yaha kolAhala hai; isase ve ghabarA utthe| yaha duHzrava siMhanAda-zabda mAnoM lokanalikAke sAtha spardhA karatA ho aise kramazaH bar3hane lgaa| (567-602) bAhubalIkA siMhanAda sunakara bharatane phirase aisA siMhanAda : bhAratavarSameM 7 pradhAna parvata haiN| ve saba yA unamese eka / nAma ye haiM maheMda, malaya, sahya. zukti,Rnta, vidhya aura pAriyAtra / sAdhAH raNatayA ye 'kulAcala' kahalAte haiN|
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 / triSaSTi zalAkA puruSa-paritraH parva 1 sarga 5. kiyA ki use munaphara devatAoMkI khiyA~ hariNIkI taraha bhayamIta ho gii| mAno madhyalokako krIDAdvArA bhayamIta karane vAlehA~ aise cakrI aura bAhubalIna kramazaH siMhanAda kie| aisA karane karane vAyatrI muMDanI tanha aura sapane zarIrakI taraha marata rAjAke siMhanAdakI zrAbAja kramazaH kama hotI gaI aura nadIke pravAhI taraha parva manake laMbakI taraha bAhubalIkA siMhanAda adhikAdhika bar3hatA gyaa| isa taraha zAnnArthaka yAdameM jaise vAdI prativAdIko jItanA havesaTTI vAyuddha meM bhI bAhubalIne bharata rAjAko jIta liyA! (31-607) phira donoM bhAI, baddhakanna (sA~kaloMne ba) hAthiyoMkI taha, bAha-yuddha ke lie baddhaparikara hue (kamara kamI) / usa samaya ucannane hue namulakI nanha garjanA karatA bAhubalIkA, mAnakI char3I dhAraNa karanevAlA, munthya bar3IdAra bolA, "hai pRthvI ! vana kInoM jaise parvatoM ko pakar3a aura apanA sArA bala jamAkara thira ho / nAgarAna! cAroM taraphase pavana grahaNa kara, use roka, parvatakI taraha ho pRthvIko mamAla / he mahAvarAi ! samudrake zrIcane noTa, pahaleko yacAnako miTA, vAjA ho pRthvI goda meM rakhA Ikamala! apane va samAna aMgako cAroM tarase nicor3apAThakomajabUta banA pRthvIkolA! hai digagano pahalecI taraha prabhAdase yA sadase namakiyoM na lo,saba taraha se sAvadhAna ho bamuvAko dhAraNa kro| kAraNa,yaha bacamAra pAhubalI, basAra munAyAsa krIka sAya mallayuddha karaneko khar3A hotA hai| (308-615) pidonoM mahAna vA ttokii| inanI bhApAna aisA
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata-bAhuvalIkA vRttAMta [417 mAlUma huI jaisI tatkAla parvatapara bijalI giranese hotI haiN| lIlAse padanyAsa karate ( kadama rakhate) aura buDalako (apane AsapAsa kI jamInako ) kaMpita karate donoM AmanesAmane calane lage; usa samaya ve aise jAna par3ate the, mAno ve dhAtakI khaMDase Ae hue, donoM tarapha jinake sUraja aura cA~da hoM aise, choTe meruparvata haiN| balavAna hAthI madameM Akara jaise apane dA~ta Amane-sAmane TakarAte haiM aisehI ve apane hAtha ApasameM TakarAne lge| kSaNameM eka sAtha hote aura kSaNameM alaga hote ve donoM vIra aise mAlUma hote the, mAno mahAna pavanake dvArA prerita do bar3e per3a hoN| durdinameM unmatta hue samudrake pAnIko taraha ve kSaNameM uchalate va kSaNameM nIce girate the| mAno snehase bheTate hoM aise krodhase daur3akara donoM mahAbhuja eka eka aMgase eka dUsareko davAte aura AliMgana karate the aura karmake vazase jIvoMkI taraha, yuddha-vijJAnake vaza ve kabhI nIce aura kabhI U~ce jAte the| jala meM machalIkI taraha vegase vAra bAra badalate rahanese unako dekhanevAle loga yaha nahIM jAna sakate the ki kauna Upara hai aura kauna nIce hai| bar3e sarpakI taraha eka dUsareke lie baMdhanarUpa hote the aura capala baMdaroMkI taraha tatkAlahI alaga ho jAte the| cAra bAra pRthvIpara loTanese donoM dhUlidhUsara ho gae the, isase aise jAna par3ate the, mAno dhUlimadavAle hAthI hoN| calate hue parvatake samAna unakA bhAra sahana karanemeM asamartha hokara pRthvI, unake padAghAtake bahAne mAno cillA rahI ho, aisI mAlUma hotI thii| aMtameM krodhameM Ae hue aura mahAna parAkrama 27
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22] triSaSTi zalAkA puruSa-caritra: paba ?, maga 5. vAle bAhuvalIna zarama (aSTApada pa) jaise hAtha ko uThA lenA hai aisahI mAtako apane hAthoMma uThA liyA aura, hAthI jaise (kisI choTa) jAnavarako apanI muMDale aAkArA meM uchAla denA hai aisahI, use zrAkAzameM uchAla diyA ! - "aho niravadhiH mA balinI balinAmapi / " [balavAnAne mI balavAnoMkI utpani niravadhi hai| zrarthAna mahAbalavAna bhI koI adhika balavAna paidA hotA hI hai|] dhanuSase chU hue bAgAchI nAha yA yaMtrama pheMka gae pattharakI taraha mata ganA AkArAne baTTana dUra maka gae ! iMdraka calAe hupa bandhakI nAha, nIce girate hue cakrIkA devakara, lar3AI devanako zrApa hapa namI netraramAga gayA yAra usa samaya donoM senAyAmeM hAhAbAra chA gyaa| kAraNa "kathya dukhAkaro na jyAnmahatAM hyaapdaagmH|" [jaba mahAyumyAMpara zrApani pAnI hai naba kise duHkha nahIM hotA hai ?] (316-331) ( DA. bharatako zrAkArAmeM dekha) bAhubalI socana lage, "aM! (maina vaha kyA kriyA) ra dalako vikAra hai ! bAhuko vizkAra ! mahasA kAma karanevAlako citrakAra hai| zrIra se RAmakI aMnA RgnadhAnna maMtriyoMko bhI vikAra hai! athavA ina samaya paTTI niMdA karanetrI kyA unhAna hai ? magara kyoM nahIM maiM apane bar3e bhAIko,pAkAzase pRthvIpara girakara Tukar3e Tukar3e ho jAe. isa pahalahI, apane hAyapara malala palA vicAra kara bAhuvatIna apanI donoM munAe~ zaivAkI nAha phailA dii| OM hAya karake raha hue vatI
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata-bAhubalIkA vRttAMta . [416 puruSakI taraha, U~ce hAtha karake khar3e hue bAhubalI, kSaNabhara sUryakI tarapha dekhate rahanevAle tapasvIkI taraha, bharatakI tarapha dekhate rhe| mAno ur3anA cAhate hoM aise rUpameM paMjaoNpara khar3e hokara usane girate hue bharatako geMdakI taraha jhela liyA / usa samaya donoM senAoMko utsarga aura apavAdakI taraha, cakrIke Upara uchAle jAnese kheda aura usakI rakSAse harSa huA / RSabhadevajIke putrane bhAIkI rakSA karanekA jo viveka dikhAyA usase loga usake vidyA, zIla aura guNakI taraha parAkramakI bhI tArIpha karane lge| devatA Uparase phUla barasAne lge| magara vIravrata dhAraNa karanevAle puruSako usase kyA ? usa samaya, dhue~ aura jvAlAse jaise Aga jur3a jAtI hai aisehI, bharata rAjA isa ghaTanAke kAraNa kheda aura krodhase yukta ho gyaa| (632-640) usa samaya lajjAse apane mukhakamalako nIce jhukA bhAIkA kheda miTAneke vicArase bAhubalI gadgada svarameM bole, "he jagatapati ! he mahAvIrya ! he mahAbhuja ! Apa aphasosa na kreN| kabhI kabhI vijayI puruSoMko bhI dUsarA jIta letA hai; magara isa kRtise maiMne na Apako jItA hai aura na maiM vijayIhI huA huuN| maiM mAnatA hU~ ki yaha vAta 'ghuNAkSara nyAya ke samAna ho gaI hai| he bhuvanezvara ! aba taka Apa ekahI vIra haiN| kAraNa 'amarairmathitopyandhirabdhireva na dIrghikA / " 1-jo bAta bagaira prayAsake saralatAse ho jAtI hai use dhuNAkSara nyAya' kahate haiN|
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120] triSaSTi zalAkA punupa-caritraH parva 1. sarga 5. devatAoM mayana karanepara bhI samudra samunahI rahA, vaha vArikA na banA 1] phAla (chalAMga) se gire hue vyAvakI taraha zrApa khar3e kyoM hai ? lAika lie taiyAra hoie| (641-645) "yaha merA bhunadaMDa munko taiyAra kara apane doSako mittaaegaa| isa taraha kA, phaNIzvara sarpa phana phailAtA hai aise muhI bA~dha, gunyaye zrAvaM lAla kara, cakravartI tatkAlahI bAhu. vatIkI tarapha daur3A aura, hAthI se apane dA~tAsa kivAr3aoNpara zrAghAta karatA hai vaisahI, usane bAhubalIkI chAtIpara muTThIkA prahAra kiyaa| jaise Usara jamInameM bAriza, bahare puruSa kAnama nivA, cugalakhorakA satkAra, asatayAtrameM dAna, araNyameM saMgIta aura baraphake samUhameM agni baMkAra honI hai vaiseMhI,bAhuilIkI chAnI meM kiyA gayA vaha muSTiprahAra bekAra huyA / usake bAda "yaha kyA hamase nArAja huyA hai?" aisI AzaMkAse devavAyAM dvArA dekhA gayA sunaMdAputra muTTI bAMdhakara bharatakI tarapha calA aura usane cakrIkI chAtI meM isa taraha mukkA mArA jaisa mahAvara aMkuzasaM hAtha ka umasthalapara prahAra karatA hai| bacake parvatapara hue prahArakI taraha ke prahArase ghabarAkara bharatapati bhUchina hojamInayara giyA pati giranasa RtAMganAkrI taraha, mastakeM girane pRthvI kA~pa kI aura bhAI giranesa bhAIkrI naraha, parvata calita ho ! ( 646-44) apana bhAiko, isa taraha bhUcchita ho girate dekha, bAhrabalI manameM vicAra karane laga,"kSatriyoMka vIravatazrAgrahameM yaha yAta bahana varga hai ki, jima kAragAsa apane bhAIkI bhI jJAna
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata-bAhubalIkA vRttAMta [421 le lene takakI lar3AI hotI hai| agara yaha merA bar3A bhAI jIvita na rahe to phira merA jInA bhI vyartha hai|" isa taraha socate, netrajalase usakA siMcana karate bAhubalI apane uttarIya vakhase paMkhekI taraha bharatarAyapara havA karane lge| ThIkahI kahA ..........'yocaMdhubaMdhureva sH|" [bhAI Akhira bhAIhI hotA hai| thor3I derameM soke uThehue AdamIkI taraha cakravartI hozameM AyA, aura vaha uTha baitthaa| usane dekhA ki usakA choTA bhAI bAhubalI dAsakI taraha sAmane khar3A hai| usa samaya donoM sira jhukAe rhe| - ___"parAjayo jayazcApi lajjAyai mhtaamho|" | aho / mahApuruSoMke lie jIta aura hAra donoMhI lajjAkA kAraNa hotI haiN| phira cakra jarA pIche haTe, kAraNa yuddhakI icchA rakhanevAle purupoMkA yaha lakSaNa hai| bAhubalIne socA, ava bhI Arya bharata kisI tarahakA yuddha karanA cAhate haiN| kAraNa "nojhaMtI mAnino mAnaM yAvajjIvaM manAgapi / " [svAbhimAnI ruSa, jabataka jIvita rahate haiM tabataka, apane abhimAnako thoDAsA bhI nahIM chor3ate haiN| paraMtu bhAIkI hatyAse merI bahuta badanAmI hogI; aura vaha aMtataka zAMta nahIM hogii| isa taraha bAhubalI socahI rahA thA ki cakravartIne yamarAjakI taraha daMDa grahaNa kiyaa| (655-663) . zikharase jaise parvata zobhatA hai aura chAyApatha (AkAza
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 ] tripaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1, sarga 5. gaMgA)se jaise AkAza zobhatA hai vaisehI, uThAe hue daMDase cakravartI zobhane lgaa| dhUmaketukA bhrama paidA karanevAle usa daMDako rAjA bharatane eka palake lie AkAzameM ghumAyA, phira javAna siMha jaise apanI pUMcha jamInapara pachAr3atA hai vaisehI, use vAhuvalIke sarapara de maaraa| usa daMDhake prahArase aise jorakA zabda paidA huA jaise sahyAdri parvatase samudrakI velA (jvArake samaya uThatI taraMge) TakarAnese hotA hai; airana para rakhA huA lohA, jaise loheke ghanake AghAtase cUrNa ho jAtA hai vaisehI, bAhuvalIke mastakapara rakhA huA mukuTa daMDake zrAghAtase cUrNa ho gayA; aura pavanake hilAnese jaise per3oMkI TahaniyoMse phUla girate haiM vaisehI, mukuTake ratna-khaMDa jamInapara gira pdd'e| usake prahArase kSaNabharake lie bAhubalIkI prAstre mica gaI aura usakI bhayaMkara pAvAnase lokasamUha bhI, vaisAhI ho gayA yAnI logoMkI A~kheM bhI muMda gii| phira pAkheM kholakara bAhubalIne saMgrAmake hAthIkI taraha lohakA udaMTa daMDa utthaayaa| usa samaya AkAzakA zaMkA huI ki kyA yaha mujhe girA degA ? aura jamInako zaMkA huI kikyA yaha mujhe ukhAr3a degA ? parvatake agale bhAgakI bA~bImeM rahe hue sarpakI taraha bAhubalIkI muTThImeM vaha vizAla iMDha zobhane lgaa| dUrase bulAne ke lie mAnoM jhaMDA ho aise, lohadaMDako bAhubalI vumAne lgaa| lakar3Isa bIjAnakI taraha bahalIpatine usa daMDase cakrIkI chAtIpara nirdayatApUrvaka AvAta kiyaa| cakrIkA kavaca bahuta majabUta thA to bhI, usa AghAtase miTTIka ghar3akI taraha cUra cUra ho gyaa| kavaca rahita cakrI vAdalahIna sUraja aura dhUtra rahina agnikI naraha mAluma hone lge| sAtavIM
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata-bAhubalIkA vRttAMta [423 madAvasthAko prApta hAthIkI taraha rAjA bharata kSaNabharake lie ghabarA gae; ve kucha bhI na soca ske| thor3I derake bAda priyamitrakI taraha apanI bhujAoMke valakA sahArA lekara phirase daMDa uThA ve bAhubalIkI tarapha daudd'e| dA~toMse oMTha pIsa, bhrakuTI car3hA bhayaMkara bane hue bharatane, vaDavAnala ke Avarta (cakra) kI taraha, daMDako khUba ghumAyA, aura kalpAMta (pralaya) ke samaya megha jaise vidyutadaMDase (vijalIke DaMDese ) parvatapara prahAra karatA hai vaise hI, usakA bAhuvalIke sarapara AghAta kiyaa| lohekI airanameM vajJamaNikI taraha usa AghAtase bAhubalI ghuTanoM taka jamInameM ghusa gyaa| mAnoM apane aparAdhase bhayabhIta huA ho aise cakrIkA daMDa vajtrasArake samAna bAhubalIpara prahAra karake vizIrNa (Tukar3e Tukar3e) ho gyaa| ghuTanoMtaka jamInameM ghuse hue bAhubalI, parvatameM sthira parvatake samAna aura jamInase bAhara nikalaneke lie, avazeSa zeSanAgakI taraha zobhane lge| mAno bar3e bhAIke parAkramase aMta:karaNameM camatkAra pAe hoM aise, usa ApAtakI vedanAse bAhuvalI sara dhunane lage aura AtmArAma yogIkI taraha kSaNabhara unhoMne kucha nahIM sunaa| phira nadIke kinAre sUkhe hue kIcar3ameMse jaise hAthI nikalatA hai vaisehI, bAhubalI jamInameMse bAhara nikale; aura lAkSArasa ( lAkha ) ke samAna dRSTise, mAno apanI bhujAoMkA tiraskAra karate hoM aise, ve krodhiyoMmeM agraNI apane bhujadaMDa va daMDako dekhane lge| phira takSazilApati bAhubalI,takSaka nAgake samAna duHprekSya(jisapara najara nahIM ThaharatI aise ) daMDako eka hAthase ghumAne lage / ativegase bAhubalIke dvArA ghumAyA gayA vaha daMDa rAdhAvedhameM phirate cakrakI
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424] triSaSTi zanAkA purupa caritraH parSa 1. sarga 5. zAmAko dhAraNa karanA thaa| pralayakAla ke samudrake zrAvatama phirate hue matsyAyanArI viprAkI naraha, phirate hue usa dezako deva, dekhanavAla logoMkI A~khAma bhI bhrama ho jAtA thaa| usa samaya senAke sabhI loga aura devatA zaMkA karane lage ki agara bAhubalIkaM hAthase girakara daMDha ur3egA to vaha sUrajako kA~sake baratanakI naraha tor3a degA; caMdramaMDalako bharaMTa patnIka aMDekI taraha cUgA kara daMgA, tAroko AMvaloMka phaloMkI taraha girA degA; vaimAnika devatAoMke vimAnoMko pakSiyoMka ghosaloMkI taraha chinna kara degA, parvatIka zivarAko valmIka (dIgoMke rahanakI jagaha) kI taraha bhaMga kara degA, bar3e bar3e paDAko choTI kuMjIkI bAnakI nagaha mala degA, aura pRthvIko RcI miTTIka golekI taraha cUrNa kara dNgaa| isa taraha zaMkA najarosa dekhe gae usa daMDako bAhuvalIna cakrIka sarapara maaraa| usa daMDake zrAghAtase cakrI, dhanakaM zrAghAtase Tuke huga kIlakI naraha, pRthvI meM galetaka ghusa gayA aura usake sAtha usake sainika bhI, dukhI hokara jamInapara gira gaeH mAnAM ve graha yAcanA kara rahe the ki, hamAre svAmIko diyA huA vivara (bila) hameM bhI do| gahukaM dvArA prasita mUryakrI taraha jaba cakrI bhUmimeM ghUma gayA taba AsamAnameM devatAoMkA aura amInapara manudhyAMkA kolAhala nunAI diyaa| jisakI mA~gne muMda gaI aura muMha zyAma ho gayA hai aisA bharatapati mAnA lalita huzrA ho isa taraha thor3I dera jamInameM sthira rahA, zrIra phira, tatkAlahI vaha, isa taraha jamInamaMse bAhara nikalA meM rAna ke aMta meM sUraja vaidIpyamAna aura tIvra hokara bAhara nikalatA hai| ( 661-501)
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata- bAhubalIkA vRttAMta [ 425 usa samaya cakrI vizvAra karane lagA, "jaise aMdhA judhArI hareka tarahake jue meM hAra jAtA hai usI taraha maiM bAhubalI se hareka yuddhameM hAra gayA hU~, isase gAya jaise ghAsa-dAnA khAtI hai aura usase honevAlA dUdha gAya duhanevAle ke upayoga meM AtA hai usI taraha mere jIte hue bharatakSetrakA upabhoga kyA yaha bAhubalI karegA ? eka myAnameM do talavAroMkI taraha isa bharata kSetra meM ekahI samayameM do cakravartI kisIne na kabhI dekhe haiM aura na sunehI haiM / gadhe sIMgakI taraha, devatAoMse iMdrA aura rAjAoMse cakravartIkA jItA jAnA pahale kabhI nahIM sunA gyaa| taba bAhubalI ke dvArA parAjita maiM kyA cakravartI nahIM banU~gA ? aura mere dvArA na jItA gayA aura duniyAse bhI na jItA jA sake aisA bAhubalI cakravartI banegA ?' (702 - 706 ) cakravartI isa taraha soca rahA thA tatra ciMtAmaNiratnake samAna yakSa rAjAoMoMne cakra lAkara uke hAthameM diyA / usase bharatako vizvAsa huA ki maiM cakravartIr3I hU~ aura vaha, cavaMDara jaise AkAzameM dhUlako ghumAtA hai isa taraha, cakrako AkAzameM ghumAne lagA / jvAlAoM ke jAlase vikarAla banA huA cakra aisA jAna par3A mAnoM vaha akAlameM kAlAgni ho; mAnoM vaha dUsarA vaDavAnala ho; mAno vaha akasmAta paidA huA vajJAgni ho; mAnoM vaha U~cA vijalIkA puMja ho; mAno vaha giratA huA sUrajakA yitra ho; mAnoM vaha vijalIkA golA ho| cakravartIne prahAra karaneke lie ghumAe hue cakrako dekhakara manastrI bAhubalI apane manameM socane lage, "apaneko pitAkA RpabhasvAmIkAputra mAnanevAle bharata rAjAko dhikkAra hai ! aura usake kSAtra
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 : triSaSTi zalAkA putya-caritraH parva 1 sarga 5. dharmako bhI dhikkAra hai ki maiMne daMDa-yAyudha liyA hai aura usane cakra liyA hai| usane devatAoMke sAmane uttama yuddha karanekI pratijJA kIthI: nagara isa tarahakA vyavahAra karake usane vAlakakI taraha pratijJA tor3I hai| isase use dhikkAra hai ! tapatI jene tamozyA (kA bhaya batAtA hai vahI gusse hokara, usane cakra batAkara jaise sAre vizva urAyA thA usI taraha munne mI harAnA cAhatA hai nagara jisa taraha se apane bhujadaMDakI zakti mAlUma ho gaI usI ta ava usake cakrakI zakti bhI use mAna ho jAegI!" jaba balazAlI bAhuvalI isa taraha ke vicAra kara rahA thA taba bharatane apane pUraM valase usapara cakra claayaa| (707-716) cakrako apanI tarapha Ate dekha tanazilApati vicAra karane lagA, "jINe valanakI naraha meM isakA cUrNa kara DAla ? geMdake khelakI naraha ilayara AghAta karake isa kahU~? khela patyarake dukAIkI taraha ise zrAkAza cAla hU~ ? athavA zizunAla kI taraha ise janInameM gAr3a dU~ ? vA capala cir3iyA babekI taraha isa pakaDayA vavake lAyaka aparAdhIkI taraha isa dUhAla chor3a hai? yA kvIne par3e hue vAnakI taraha isake aviSTAyana devAko dabane zInahI pAsa bA ? athavA ye saba bAne yA hoMgI, pahane isakA bala do jAna lU?" vaha isa taraha soca rahA thA taba carana bhAkara,nidhya gunaso detA hai isI taraha bharatake pradakSiNAvI, kAraNa krIkA cakra sAmAnya sagAtrI manuSyAra bhI pAyAna nahIM kara sakatA hai, taba gharamazagarA sagotrIpara-to usakA asara ho hI nyAsakatA thaa| isalie
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata-bAhuvalIphA vRttAMta [427 - pakSI jaise ghoMsalemeM AtA hai aura azva jaise ghur3asAlameM AtA * hai vaisehI cakra lauTakara bharatake hAthameM aagyaa| (717-724) ... "mAranekI kriyAmeM viSadhArI sarpake viSayake samAna amogha astra eka cakrahI bharatake pAsa thaa| aba isake samAna dUsarA koI astra bharatake pAsa nahIM hai, isalie cakra calA kara anyAya karanevAle isa bharatako tathA isake cakrako muSTiprahAra kara kucala ddaaluuN|" isa taraha gussese socate hue sunaMdAke putra bAhubalI yamarAjakI taraha bhayaMkara muTThI U~cI kara cakrIkI tarapha daudd'e| sUMDameM mudgaravAle hAthIkI taraha mukkevAle karase daur3ate hue bAhuvalI bharatake pAsa pahu~ce; magara samudra jaise maryAdAbhUmimeM rahatA hai aisehI, ve mahAsatva (mahAna zaktizAlI) kucha kadama para khar3e raha gae aura socane lage, "aho ! isa cakravartIkI taraha maiM bhI rAjyakA lobhI hokara apane bar3e bhAIkA vadha karaneko taiyAra huA hU~, isalie maiM zikArIse bhI vizeSa pApI huuN| jisameM pahale bhAI-bhatIjoMko mAra DAlanA par3e, aise zAkinImaMtrIkI taraha rAjyake lie kauna koziza kare ? rAjAko rAjyazrI milatI hai| icchAke anusAra usakA upabhoga karatA hai to bhI, jaise zarAbIko kabhI zarAbase saMtoSa nahIM hotA, usI taraha rAjAoMko (prApta) rAjyalakSmIse saMtopa nahIM hotaa| ArAdhanA pUjA karate hue bhI choTAsA chidra dekhakara hI, duSTa devatAkI taraha rAjyalakSmI kSaNabharameM mu~ha mor3a letI hai| amAvasakI rAtakI taraha vaha gAr3ha aMdhakAravAlI hai| (isIlie pitAjIne isakA tyAga kiyA hai| ) agara aisA na hotA to pitAjI isako kyoM
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 225 ] tripaSTi zalAkA puruSa- caritra: parva 9. sarga . chor3ane ? maiM unhIM pitAkA putra hU~ to bhI bahuta samaya bAda maiMne isako pahacAnA hai, taba dUsarA kauna ise aise rUpameM jAna sakanA hai ? isalie yaha rAjya sarvathA tyAga karane lAyakahI haiN|" aisA vicAra kara bar3e divAne bAhune cakravartIse kahA, " jamAnAya ! he bhAI ! kevala rAjyake lie maiMne zatru kI taraha Apako satAyA jamA kiijie| isa saMsArarUpI bar3e sarovara sevAttace taMtuoM ke pAzakI taraha bhAI, putra aura di tayaiva rAjyase mujhe koI mananta nahIM hai| maiM tIna jagata ke svAmI aura jAna dene vAle pitAjI nAgapAMtha (sAphira kI taraha calU~gA / ( 725-736) yoM kahakara sAhasI punaryoniM zramaNI mahA satyavAnte bahutIne huI hI apane mana kezoMkA loca kara ddaalaa| usa samaya devatAoMne 'sAdhu ! sAdhu / " kahakara usapara phUla brsaae| phira pAMca mahAvrata dhAraNa kara ve sanameM socane "maiM bhI pitAjI nahIM jAU~gA / kAraNa yadi maiM isa samaya jAU~gA to mere choTe bhAiyoMmeM, jinhoMna sumase pahale liyA hai aura jo jJAnI hai, maiM laghu mAnA jAU~gA, isalie bhI maiM yahIM rahakara jJAnarUpI agni jalAU~gA aura javAnI kamakA nAza kara kevalajJAna prApta karUMgA taba svAmIkI paryAne jAU~gA / " hAtha isa tarahakA nizraya kA manasvI bAhubalI apane donoM karanA kI taraha vahIM kAyotsarga karake rahe / apane bhAikI isa sthitiko dekha bharata rAjA nemakA vicAra kara mAnoM pRthvImeMsa jAnA cAhatA ho isa taraha sara
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata-bAhubalIkA vRttAMta [426 mukAe khar3A rhaa| phira mAno mUrtimAna zAMta-rasa hoM aise apane bhAIko, thor3e garama A~suoMse, mAno bAkI rahe hue krodhako bhI bahA detA ho aise, bharata rAjAne praNAma kiyaa| praNAma karate samaya bAhubalIke nakharUpI darpaNoMmeM usake prativiMba dikhAI dete the, ve aise jAna par3ate the mAno bharatane adhika upAsanA karanekI icchAse aneka rUpa dhAraNa kie haiN| phira bharata bAhuvalIke guNastavana aura apavAdarUpI rogakI davAke samAna AtmaniMdA karane lagA:--- ___ " (he bhAI !) tumako dhanya hai ki tumane mujhapara anukaMpA (dayA) karake rAja bhI chor3a diyaa| maiM pApI aura durmada hU~ ki, mene asaMtuSTa hokara tumako isa taraha staayaa| jo apanI zaktise ajAna hai, jo anyAyI hai aura jo lobhake vazameM haiM unameM maiM dhuraMdhara (mukhya) huuN| jo puruSa isa rAjyako saMsArarUpI vRkSakA vIja nahIM samajhate ve adhama haiN| maiM unase bhI adhika adhama hU~; kAraNa yaha jAnate hue bhI maiM isa rAjyako nahIM chodd'taa| tuma pitAjIke sacce putra ho ki, tumane unhIMkA mArga aMgIkAra kiyaa| yadi maiM bhI tumhAre samAna vanU~ to pitAjIkA vAstavika putra khlaauuN|" . isa taraha pazcAttAparUpI jalase vipAdarUpI kIcar3ako dho, bharata rAjAne bAhubalIke putra caMdrayazAko rAjagaddIpara bitthaayaa| unhIMse caMdravaMza zurU huA aura usakI saikar3oM zAkhAe~ phailii| vaha aise puruSaratnoMkI utpattikA heturUpa ho gyaa| (740-755) phira bharata rAjA bAhubalI muniko namaskAra kara apane
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13.] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH patra 1. saga 5. parivAra sahina nvarga ganyalakSmIkI sahodarA samAna apanI ayodhyA nagarI meM gayA / (756) bhagavAna bAhubalI mAnoM pRthvImase nikale ho athavA zrAkAzasaM utara hI aise vahA~ akannahI kAyotsarga dhyAnameM rhe| vyAnameM lIna bAhubalIkI dAnAM prAnta nAsikA ana-mAgapara sthira thIM aura mAnoM dizAoMko sAdhanakA ( vaza meM karanakA ) zaMku (ntama ) ho aise sthira khar3e hue va mahAtmA muni zomataM the| zrAgakI cinagAriyoM namAna garamAtA kanyAla garamAke mausamakrI prAdhiyAMkA ,vanayanakI naraha sahana the| agnikuMDakaM samAna dupaharIkA muraja unakaM magapara tapanA thA, to bhI vyAnandhI amRnameM lIna una mahAtmApara, usakA koI asara nahIM honA thaa| sarana para na lagI li pamIna kIcar3ake samAna ho rahI thii| isase va kIcaDsa nikale hue bagahake samAna zomate the|vaanum yAnIkI nAr3iyAMvAlI havAma,aura vRkSoMko Rpita karanevAlI mUsalAdhAra bArizama bhI, va vicalina nahIM hue the; parvatakI taraha sthira rahe the| parvanoMka zillaroko phaiyA denevAlI bhayaMkara AvAja sAtha niranI thI, nA mI va kAyotsargana yAnI dhyAnase vicalita nahIM hona the| jaMgalako vApikAkI sIr3hiyAM para jaise kAI jama jAtI hai pasehI, unake pairoMpara vahana hue pAnImeM kAI jama gaI thii| saradIka mausamameM, nadIkA pAnI jama gayA thA, isase vaha nahIM manudhyAMkA nAza karanevAlI ho uThI thI magara dhyAnalyA agni karmanpI Ivanako jalAnekI koziza karate hue bAhuvalI vahA~ aAgamasa nnar3e the| baraphale vRkSAko jalAnabAlI hamana RtuoMkI gatAna bhI, bAhubalIkA dharmadhyAna,
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ . .. . bharata-bAhubalIkA vRttAMta [431 kuMda (kanera) ke phUloM kI taraha bar3hatA thaa| banaile bhaiMse bar3e per3ake tanekI taraha, unake dhyAnamagna zarIrapara Takkara mArate the aura isase zarIrako ghisakara apanI khujalI miTAte the| bAdhineM,unake zarIrako parvatakI talahaTIkA nicalA bhAga samajhakara, usake sahAre sukhase rAteM bitAtI thIM / vanake hAthI, sallakI (cIr3a) vRkSoMkI DAloMkI bhrAMtise una mahAtmAke hAtha-paira khIMcate the magara ve khiMcate nahIM the| isase hAthI vailakSya (lajita) hokara cale jAte the| camarI gAe~ nirbhaya hokara vahA~ AtI thIM aura U~cA mu~ha kara, karavatake samAna apanI kA~ToMdAra bhayaMkara jIbhoM se una mahAtmAke zarIrako cATatI thiiN| unake zarIrapara saikar3oM zAkhAoMvAlI latAe~ isa taraha lipaTa rahI thIM, jisa taraha mRdaMga para camar3e ke paTTe lipaTe rahate haiN| unake zarIrapara cAroM tarapha sarakaMDe ke taMba (paudhe ) uge hue the, ve aise zobhate the mAnoM pUrvasnehake kAraNa Ae hue bANoMvAle bhAthe hoN| varSARtuke kIcar3a meM DUbe hue unake caraNoMko vedhakara calatI huI, sau pairoMvAlI sAbhakI zUleM uga AI thiiN| beloMse bhare hue unake zarIrameM vAjoM aura cir3iyoMne, avirodha bhAvase, ghoMsale banAe the| unake moroMkI AvAjoMse ghabarAe hue hajAroM mora veloMse gahana bane hue una mahAtmAke zarIrapara car3ha rahe the| zarIrapara car3hakara laTakate hue so se mahAtmA bAhuvalI hajAra hAthoMvAle mAlUma hote the| unake caraNoMpara banI huI vAMviyoMse nikalakara pairoMmeM lipaTe hue sarpa kar3oMse mAlUga hote the| (757-777 ) .. isa taraha dhyAnameM lIna bAhubalIko AhArake binA, eka barasa taka vihAra karanevAle bhagavAna RSabhadevakI taraha, eka
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13. 1 triSaSTi zanAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga, barasa bIta gyaa| nava varSa purA huzrA naba vidhavatsala RSama. svAmIna brAjhI aura muMdarIko bulAkara kahA, "isa samaya bAhravatI apane bahuta kamAko pAkara zuklapakI caudasakrI taraha aMdhakArarahita hue haiM, paraMtu parade pIche ragbAhuA padArtha jaise dinlAI nahIM denA sahI mohanIya krarmaka graMzapa mAnasaM usako kaMvaladAna nahIM ho rahA hai| aba tuma donoMka vacana munakara vaha apanA mAna chor3a daMgA, imalie tuma upadeza dene ke lie usake pAsa jAo 1 upadeza denazca yaha yonya samaya hai|" (7 - 2) pramukI usa zrAnAko sarapara car3hA, unake caraNoMma namaskAra kara brAjhI aura muMdarI bAhuvIke pAsa jAneko khAnA huii| mahAprabhu RSabhadevajI pahanahI bAhuvatIka mAnako jAnate the, do bhI eka parama naka unhoMne usakI upekSA kI thI / kAraNa "amRhalakSyA ataH samaye yupadezakAH // " [zrana amRda ( sthira.) lakSyavAna hote haiM, isalie ve samaya para hI adaza ita hai| ] (73-7-2) zrAcA vAsI aura suMdarI una dazameM gaI: magara dhUlise duka hue snatrI naraTTa aneka lajAyoMmeM vaSTina ( lapeTe hue) mahAmuni unako dinvAI nahIM die| bahuta iMDha-yona bAda zrAbAoMna taka samAna bane hue una mahAtmAko kisI taraha phcaanaa| bahuta RtugamAya unako acchI taraha jAnakara dAnoM pAyAtrAna mahAmuni bAhayatIko nIna pradakSiNA devaMdanA kI aura isa taraha kahA, haSTa pArya! apane pitA bhagavAna nayamanana hamAre dvArA zrApako kahalAyA.ki
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ bharata bAhuvalIkA vRttAMta [ 433 - "hastiskaMdhADirUDhAnAmutyeta na kevalam / " [hAthIpara savAra puruSoMko kevalajJAna kabhI nahIM hotaa|] (785-788) itanA kahakara donoM bhagavatiyA~ jaise AI thIM vaisehI calI giiN| isa vacanase mahAtmA bAhuvalIke manameM acaraja huA aura ve isa taraha socane lage, "maiMne sabhI sAvadyayogoMkA tyAga kiyA hai| maiM vRkSakI taraha kAyotsarga karake vanameM khar3A huuN| phira mere lieM hAthIkI savArI kaisI ? ye donoM AryAe~ bhagavAnakI ziSyAe~ haiN| ye kabhI jhUTha nahIM bola sakatI,taba isakA matalaba kyA hai ? are hA~, aba bahuta dinoM ke bAda merI samajhameM AyA hai ki maiM socatA rahA hU~ ki jo vratameM bar3e hote hue bhI umrameM mujhase choTe haiM maiM unako namaskAra kaise karU~ ? yaha merA abhimAna hai; yahIhAthI hai| isIpara maiM nirbhaya hokara savAra huuN| maiMne tIna lokake svAmIkI cirakAlataka sevA kI; to bhI mujhe vivekajJAna isI taraha nahIM huA jisa taraha pAnImeM rahanevAle karkaTa ( kekar3e ) ko tairanA nahIM AtA hai| aura isIlie mujhase pahale vrata grahaNa karanevAle mahAtmA bhAiyoMko 'ye choTe haiM socakara' vaMdanA karanekI icchA nahIM huii| aba maiM isI samaya jAkara una mahAmuniyoMko vaMdanA karU~gA / (786-765) itanA socakara una mahAsatva (mahAzaktizAlI ) bAhubalIne apanA kadama uThAyA; usa samaya unake zarIrase jaise latAe~ TUTane lagIM aisehI unake ghAtikarma bhI nAza hone lage aura usI samaya unako kevalajJAna ho gyaa| huA hai kevala
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 5. - darzana aura kaMvalajJAna jinako gama saumya darzanavAla mahAtmA bAvalI cadra jaise mUrajakaM pAna jAnA hai sahI, RSabhambAmI. ke pAsa gae / nArthaMkarako pradakSiNA de aura nIrthako namaskAra. kara, jagatpUjya bAhubalI muni pratinAko tara kara keMvaliyoMkI papadAmeM jA baitthe| ( 76-78 ) AcArya zrI hamacaMdraviracita, tripaSTizalAkA puruSacaritra mahAkAvyaka prathama parvakA, bAhubalIsaMgrAma, dIkSA-kevalajJAna kIrtana nAmakA pA~cavA~ sarga pUrA huaa|
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthA chahA bhagavAna RpabhanAthakA vRttAMta tridaMDI ( parivrAjaka ) sAdhuoMkI utpati bhagavAna RpabhadevakA ziSya apane nAmakI taraha gyArahaaMgoMkA par3hanevAlA, sAdhuoMke guNoMse yukta aura hastipatike sAtha jaise kalama (hAthIkA baccA) rahatA hai vaise niraMtara svAmIke sAtha vicaraNa karanevAlA bharata-putra marIci garamIke mausamameM svAmIke sAtha vihAra karatA thaa| eka dina dupaharakA samaya thA, cAroM tarapha mArgakI raja sUryakI kiraNoMse aisI garama ho rahI thI, mAno lohAroMne dhokanIse dhokakara use garama kiyA ho, mAno adRzya agnikI jvAlA ho,aise bahuta garama vavaMDarase mArga kIlita ho gae the ( ruka gae the), usa samaya agnise tape hue jarA gIle IMdhanakI taraha usakA zarIra sarase pairataka pasInekI dhArAoMse bhara gayA thaa| jalase chIMTe hue sUkhe camar3ekI gaMdhakI tara pasInese bhIge hue vastroM ke kAraNa usake zarIrake malase duHsaha dugaMdha A rahI thii| usake paira jala rahe the, isase usakI sthiti tape hue bhAgameM sthita nakulake jaisI mAlUma hotI thI aura garamIke kAraNa vaha pyAsake mAre ghabarA rahA thaa| usa samaya marIci vyAkula hokara socane lagA, (7) ____ "aho ! kevalajJAna aura kevaladarzanarUpI sUrya aura caMdrake dvArA meruparvatake samAna aura tIna lokake guru Rpabha
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ 436] triSTi zalAkA punpa-caritraH parva 1 sarga i. trAmIkA maiM pItra hai aura akhaMDa, chaHkhaMDa sahita pRthvImaMDalaka iMdra aura viveka advitIya nidhilpa bharata gajAkA maiM putra huuN| caturvidha saMgha sAmane apamAtrAmIke pAsasa paMca mahAvatAMka JcAraNapUrvaka maiMna dIkSA lI hai| isalie laiMsa lar3AI mese bhAga jAnA vIra puruSa ke lie ucita nahIM hai baiMsahI isa sthAnase haTakara ghara jAnA bhI ucita nahIM hai, lanAnsada hai| paraMtu bar3e parvatakI taraha bhArI kaThinanAsa uThAna lAyaka ima cAritrarUpI bhArako eka palaka lie bhI uThAne meM asamartha huuN| mere lie vrata pAlanA kaThina hai aura use chor3akara ghara jAnale kula malina hogA, isameM eka tarapha nadI aura dUsarI tarapha siMha isa nyAya. meM maiM zrA par3A magara na mAlUma huA hai ki,parvatapara car3hane ke lie naisa pagaDaMDI hotI hai vaidahI, ina RThina mArgameM bhI eka bhugama mAga hai| (8-12) mAtru manadaMDa, bacanaDa aura kAyadaMDako jItanevAle haiM aura maiM to inase jInA gayA hai, isalie meM tridaMDI bnuuNgaa| the zramaNa iMdriyoM ko jItakara aura kezAMkAloca kara muMDita hokara rahate haiN| maiM muMDana RgaU~gA aura ziyA rgaa| ye sthUla aura munna donoM taraha prANiyoMka vayasa virakta hue haiM aura meM kaMvala sthUla prANiyoMki vayasa virata huuNgaa| ya akiMcana radda haiM aura meM svargamudrAdika vgaa| inhoMne upAnahakA (tAMkA) tyAga kiMyA hai aura meM ukhAnaha dhAraNa kgaa| ye aThAraha hajAra zAnaka aMgoMko dhAranele ati sugaMdhavAna haiM; maiM unameM rahita honase dugaMdhaNaM hai, isalie caMdana Adi grahaNa kA~gA! graM agagA mohanahina haiM aura maiM mohase ghirA huA hai| hama ciha
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RpabhanAthakA vRttAMta [437 svarUpa chatra mastakapara dhAraNa kruuNgaa| ye kaSAya rahita honese (krodha, mAna, mAyA, lobhase rahita honese) sapheda kapar3e pahanate hai aura maiM kaSAyase kaluSita hU~; usakI smRtike lie kASAya (geruA) vastra dhAraNa kruuNgaa| ina muniyoMne pApase Darakara bahuta jIvoMvAle sacitta jalakA tyAga kiyA hai, para mere lie to parimita jalase snAna aura pAna hogaa|" (14-22) ___ isa taraha apanI buddhise apane veSakI kalpanA kara marIci RSabhasvAmIke sAtha vihAra karane lgaa| khaccara jaise ghor3A yA gadhA nahIM kahalAtA magara donoMke aMzoMse utpanna hotA hai vaisehI marIci bhI na muni thA na gRhastha, vaha donoMke aMzavAlA navIna veSadhArI huA / haMsoMmeM kauekI taraha, sAdhuoMmeM vikRta sAdhuko dekha bahutase loga kautukase usase dharma pUchate the| usake uttarameM vaha mUla aura uttaraguNoMvAle sAdhu-dharmakAhI upadeza detA thA ! agara koI pUchatA ki tuma isake anusAra kyoM nahIM calate ho, to vaha uttara detA thA ki maiM asamartha huuN| isa taraha upadeza denese agara koI bhavyajIva dIkSA lenekI icchA karatA thA to vaha use prabhuke pAsa bheja detA thA aura usase pratibodha pAkara AnevAle bhavya prANiyoMko, niSkAraNa upakAra karanevAle baMdhuke samAna, bhagavAna khuda dIkSA dete the| (23-28) isa taraha prabhu ke sAtha vihAra karate hue marIcike zarIra meM, eka dina, lakar3ImeM jaise ghuna lagatA hai aise, bahuta bar3A roga utpanna huaa| yUthabhraSTa kapikI taraha vratabhraSTa marIcikA unake sAthake sAdhuoMne pratipAlana nahIM kiyaa| gannekA kheta jaise vinA rakSakake zUkarAdi pazuoM dvArA adhika kharAva kiyA jAtA hai
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 ] tripaSTi zalAkA puruSa-caritra: parva 1. sarga i. baiMsahI ilAja ke binA marIci lie yaha roga adhika duHkhadAyI huyaa| bar3e jaMgala meM nahAyatAhIna puspakI taraha ghora rogameM par3A huA marIci apane manameM vicAra karane lagA, "aho ! mere isa bhavamahI kisI azubhakarmakA udaya huA hai, isalie, apane sAdhu bhI parAekI taraha marI paMkSA karate haiM, paraMtu ullU jaise dinameM nahIM dekha sakanA, ilameM prakAza karanevAle sUryakA koI doSa nahIM hai vaiseMhI, mara cAra meM bhI, anAtikA AcaraNa karanavAnta ina lAdhugrAMkA kucha bhI doya nahIM hai| kAraNa, jaisa uttama kulavAla malecchakI saMvA nahIM karane aisahI, pApakramAMka tyAnI sAdhu: munna pApakarma karanevAlakI levA kaise kareMge ? aura unase sevA karAnA bhI mere lie yogya nahIM hai| kAraNa, vratamaMga karanese mujhe jo pApa lagA hai, unasa sevA karanese usameM vRddhihI hogii| numa apane ilAke lie kisI apane samAna maMda dharmavAnta punyakIhI nalAza karanI cAhie, kAraNa ki mRga sAya mRgahIkA mata hAlakanA hai| isa taraha vicAra karatA hrazrA kucha samaya bAda marIci rogamukta huaa| kahA hai, kAlAdanUparantraM hi vajatyUparabhRrapi / [asara jamIna bhI kisI mamaya yApahI upajAUho jAtI hai| ] (2-38) eka samaya pramupamantrAmI, vidhakA upakAra karane meM vapA. zataka mayasamAna, dezanA dhthe| vahA~ kapila nAmakA kAI dUra-manya rAjakumAra pAyA aura usane dhama cunaa| usa bhagavAnakA batAyA huyA dharma isI taraha acchA nahIM lagA jisa taraha cakravAkako cA~danI, malako dina,mAgyahIna rogIko davA,bAtarAga
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [436 vAleko zItala padArtha aura bakareko bAdala acche nahIM lagate haiN| dUsarI tarahakA dharma sunanekI icchAse kapilane idhara-udhara dekhA / use svAmIke ziSyoM meM anokhe veSavAlA marIci dikhAI diyaa| vastu kharIda karanekI icchA rakhanevAlA bAlaka jaise bar3I dukAnase choTI dukAnapara jAtA hai aisehI, dUsarA dharma sunanekI icchA rakhanevAlA kapila svAmIke pAsase uThakara marIcike pAsa gyaa| usane marIcise dharmakA mArga puuchaa| marIcine javAba diyA, "mere pAsa dharma nahIM hai| yadi dharma cAhate ho to svAmIkAhI Azraya grahaNa kro|" marIcikI bAta sunakara kapila vApisa prabhuke pAsa AyA aura pahilekI tarahahI dharmopadeza sunane lgaa| usake jAneke bAda marIcine vicAra kiyA, "aho ! svakarmadUSita. isa puruSako svAmIkA dharma acchA nahIM lgaa| garIba cAtakako saMpUrNa sarovarase bhI kyA lAbha ? (36-47) thor3I derake bAda kapila punaH marIcike pAsa AyA aura bolA, "kyA tumhAre pAsa jaisA-taisA dharma bhI nahIM hai ? agara dharma na ho to vrata kaise ho sakatA hai ?" marIcine socA, "devayogase yaha bhI merehI samAna mAlUma hotA hai ! bahuta kAlake bAda samAna vicAravAloMkA mela huA hai| isalie mujha asahAyakA yaha sahAyaka ho|" phira vaha bolA, " vahA~ bhI dharma hai aura yahA~ bhI dharma hai|" usane apane isa eka durbhApaNase ( utsUtra bhASaNase ) koTyAnukoTi sAgaropama pramANakA utkaTa saMsAra bddh'aayaa| phira usane kapilako dIkSA dekara apanA sahAyaka bnaayaa| tabhIse paritrAjakapanakA pAkhaMDa zurU huaa| (48-52)
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440] triSaSTi zalAkA ghurupa-caritraH parva 1. sarga 6 vizvopakArI bhagavAna RSabhadevaja grAma, Akara,pura, droNamukha, kharvaTa, pattana maMDapa, yAzrama aura kheTa Adise bharI huI bhUmipara vihAra karate the| tIrthakaroMke kucha atizaya vihArake samayameM (1) apanI cAroM dizAoM meM savAsI yojana taka logoMkI vyAdhiyoMko miTAkara, varSARtuke medhakI taraha jagatake jIvoMko zAMti dete the; (6) rAjA jaise anIti miTAkara prajAko sugva detA hai aisehI pataMga (TiTTI), cUhe aura zuka vagairA upadrava karanevAle prANiyoMkI pravRttiko rokakara sabakI rakSA karate the; (3) sUrya jaise aMdhakArakA nAza kara prANiyoMko mukha pahu~cAtA hai aisehI ve prANiyoMki kisI kAraNavaza janme hue athavA zAzvata bairako miTAkara sabako prasanna karate the; (4) pahale jaise sabako sukha pahu~cAnevAlI vyavahAra pravRttise logoMko AnaMdita kiyA thA vaisehI ava vihArakI pravRttise sabako AnaMdita karate the; (5) davAse jaise ajIrNa yA ati kSudhA miTatI hai aisehI ve ativRSTi aura anAvRSTike upadrayoM ko miTAte the; (6) aMtaHzalya (hRdayakI zUla ) kI taraha inake pAnese stracakra aura paracakrakA Dara tatkAlahI dUra hotA thA, isase mukhI loga bar3e utsAhake sAtha inakA svAgatotsava karate the; aura (7) mAMtrika puruSa jaise bhUtoM aura rAkSasoMse rakSA karate haiM aisehI ve saMhArakAraka ghora durbhikSase sabakI rakSA karate the| aise upakAroMse sabhI loga ina mahAtmAkI stuti karate the| (8) aMdara na samA sakanese bAhara AI huI anaMta jyoti ho aisA aura sUryamaMDalako jItanevAlA bhAmaMDala unhoMne dhAraNa
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [ 441 kiyA thaa| (8) Age calate hue cakrase jaise cakravartI zobhatA hai vaisehI AkAzameM unake Age calate hue dharmacakrase ve zobhate the| (10) saba karmoMko jItanese U~ce jayastaMbhake jaisA choTIchoTI hajAroM dhvajAoMvAlA eka dharmadhvaja unake Age calatA thaa| (11) mAno unakA prayANocita kalyANa maMgala karatA ho aisA apane ApahI mahAna zabda karatA huA divya dudubhi unake Age bajatA thA; (12) ve mAnoM apanA yaza ho aise, AkAzameM sthita, pAdapITha sahita sphaTika ratnake siMhAsanase zobhate the (13) devatAoMke bichAe hue soneke kamalopara rAjahaMsakI taraha ve lIlAse caraNa-nyAsa karate the ( kadama rakhate the); (14) unake bhayase mAnoM rasAtalameM ghusa jAnA cAhate hoM aise, nIce mukhavAle tIkSNa daMDarUpa kA~ToMse unakA parivAra (sAdhu-sAdhviyA~) AzliSTa nahIM hotA thaa| (yAnI sAdhu-sAdhviyoMko kA~Te nahIM cubhate the|); (15) chahoM Rtue~ ekahI samayameM unakI upAsanA karatI thIM, mAnoM unhoMne kAmadevako sahAyatA denekA jo pApa kiyA thA usakA ve prAyazcitta karatI haiM; (16) mArgake cAroM taraphase nIce jhukate hue vRkSa, yadyapi ve saMjJArahita haiM tathApi, aise jAna par3ate the mAnoM ve prabhuko namaskAra karate haiM; (17) paMkheke pavanakI taraha mRdu, zItala aura anukUla pavana unakI sevA niraMtara karatA thA; (18) svAmIke pratikUla calane vAloMkA kalyANa nahIM hotA hai, yaha socakara pakSI nIce utara unakI pradakSiNA de dAhinI taraphase jAte the; (19) capalataraMgoMse jaise sAgara zobhatA hai vaise, Ane jAnevAle jaghanyase (kamase kama) karor3a jitanI saMkhyAvAle suroM aura asuroMse ve zobhate the;
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 6. (20) bhaktivaza ho dina meM bhI prabhA sahita caMdramA sthita ho aise AkAzameM rahe hue chatrame ve zAmana the; (21) aura mAno caMdrake judA kie hue sarvatva kiraNoMka koza hoM aise, gaMgAkI naraMgoMke samAna sapheda cAmara unapara dulata the| (22) tapase pradIpta aura maunya lAkhoM uttama mAdhuoMse pramuese zomate the jaise tAroMse caMdramAzomatA hai; (23) jaise sUrajaharaka sAgara aura sarovarake kaivaloko prabodha (prakulita ) karatA hai esehI mahAtmA hareka gA~va aura zaharake bhavya janAko pratibodha (upadeza) dete the|' bhagavAnakA aSTApada parvatapara pahu~canA ___isa taraha vicaraNa karate hue bhagavAna RSabhadeva eka bAra aSTApada pavaMtapara pahu~ce / (53-77 ) / ___ vaha parvana elA mAnnuma hotA thA, mAno atyaMta saphedIke kAraNa zaradacanuka bAvalAMkA eka jagahapara lagA huA Dhera ho; yA kSIrasamudrakI jamakara, barapha banI hui taraMga-rAzikA lAkara rakhA huyA Dhera ho athavA pramuke janmAbhiSakake samaya iMDake 1-tIyakara jina sthAnapara hote hai (1) usake cAroM tarapha navA mI cAhanAtaka gaMga nahIM hAMta: prAgiyoMki yAmI varakA nAza hotA hai; (bAnyAdi nyAnakI trI nAga karanevAle naMtu nahIM hota; (4) maga kAMga gaMga nahIM hota; ( anivRdhi nahIM hotI; (6) anAvRSTi nahIM honI; (7) dukAna nahIM banA; (5) nyacakra yA paracatakA bhaya nahIM rahatA; aura (B) prakrIcha, mAnaMDala rahatA hai| ye prabhukA pheyanazAna hone bAda mAnna honevAle. atizayomake, devakRta enimaya hai|
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [443 - - vaikriya kie hue (banAe hue ) cAra vRSabhoM (bailoM ) meMkA U~ce zRMgavAlA eka vRSabha ho aura vaha parvata aisA zobhatA thA mAno naMdIzvara dvIpakI bAvar3iyoMmeM sthita dadhimukha parvatoMmeMkA AyA huA eka parvata ho; jaMbUdvIparUpI kamalakI eka nAla ho; yA pRthvIkA zveta ratnamaya mukuTa ho| vaha nirmala tathA prakAzavAlA thA, isase aisA jAna par3atA thA ki mAnoM devatA use hamezA snAna karAte hoM aura vastroMse use poMchate hoN| vAyuke dvArA ur3Ae gae kamalakI reNuse usake nirmala sphaTika maNike taTako striyoM nadIke jalake samAna dekhatI thiiN| usake zikharoMke agrabhAgapara vizrAma lenekelie baiThI huI vidyAdharoMkI striyoMko vaha vaitAvya aura kSudra himAlaya parvatakA smaraNa karAtA thaa| aisA jAna par3atA thA mAnoM vaha svargabhUmikA darpaNa ho; dizAoMkA atula hAsya ho yA graha-nakSatroMko nirmANa karanekI miTTIkA akSaya sthala ho / usake zikharoMke madhyabhAgameM krIDAse thake hue mRga baiThe the, unase vaha aneka mRgalAMchanoM (caMdroM.) kA bhrama paidA karatA thaa| nirbharaNoMkI paMktiyoMse aisA zobhatA thA mAnoM vaha nirmala arddha vanako chor3a detA ho yA mAnoM sUryakAMta maNiyoMkI phailatI huI kiraNoMse U~cI patAkAoMvAlA ho| usake U~ce zikharake agale bhAgameM sUryakA saMkramaNa hotA thA, isase vaha siddha logoMkI mugdha striyoMko udayAcalakA bhrama karAtA thaa| mAno mayUrapaMkhoMse banAe hue bar3e chatra hoM aise ati ArdrapatroM ( hare pattoM ) vAle vRkSoMse usapara niraMtara chAyA rahatI thii| khecaroMkI striyoM kautukase mRgoMke baccoMkA lAlana-pAlana
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 ] triSaSTi zantAkA puruSa-caritraH parva 1. marga 6. karatI thIM. usase harigiyoMka mAranaM hA dadhale usakA sAga latAvana siMcita hotA thaa| zannoMka patnoMka prAdha bannoMvAlI zavariyoMkA nAca dekhane ke lie yahA~ nagarakI viyoM netrAMkI aMgI karake rahatI thI (athAta eka Taka nAca dekhatI thiiN| ranisa thakI huI marpiNiyA~ vahA~ banakA maMda maMda pavana pItI thiiN| usa latAvanako pavanapI naTa kIr3A nacAtA thaa| kinakI triyA~ ranika dhArabhanne usakI gumAyAko maMdirampa banAnI zrI zrIrazramagayoM snAna karane samayakI kallolAsa sarovarakA jala naraMgita ho rahA thaa| yanna kahIM copar3a-pAsA khela rahe the: kahIM pAnagoSTI kara rahe the (zarAba pI raha the ?) aura kahIM bAjI cala rahe the| isase usakA maJcamAna kolAhalapUrNa ho rahA thaa| usa parvatayara kisI jagaha kinakI triyA~, kisI jagaha bhIloMkI triyoM aura kisI jagaha vidyAdharAMcI triyA~ krIDA gIta gA rahI thiiN| kisI jagaha para pakI huI dAntrIke phala lAkara unmatta bana guNa zukra pakSI Rtaraba karate the, kisI syAnapara. zrAmoM aMkura khAkara, unmatta banI huI kocilAe~ paMcama svarameM annApa nahI zrI; kisI sthAnapara kamalataMtuyAMka svAdase manna bane hue haMsa madhura zabdakara raha tha; kisI saritAke naTapara madamana bana hue krAMtra pakSI kAra zanda kara rahe the| kimI nagar3ha para nikaTameM raha hue bhava unmatta hokara mAra kArakha kara rahe the aura kisI jagaha agevara phirata hue bhArasa pakSiyoM zabda sunAI detaH inase baha giri manohara mAlUma honA thaa| yaha parvata kisI jagaha lAta azoka vRkSaka panAla mAnA kavI bannavAlA ho emAH kisI jagaha namAnta,
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [445 tAla aura hiMtAlake vRkSoMse mAno zyAma vanavAlA ho aisA; kisI jagaha suMdara puSpavAle DhAkake vRkSoMse mAno pIle vastravAlA ho aisA aura kisI jagaha mAlatI aura mallikAke samUhase mAno zveta vastravAlA ho aisA mAlUma hotA thaa| usakI U~cAI pATha yojana honese vaha AkAza taka U~cA mAlUma hotA thaa| aise usa aSTApada parvatapara, girike samAna gariSTha (sabase sammAnita ) jagataguru ArUr3ha hue| pavanase girate hue phUloM aura nirbharaNoM ke jalase aisA mAlUma hotA thA ki parvata prabhuko arghyapAda de rahA hai| prabhuke caraNoMse pavitra banA huA vaha parvata, prabhuke janmasnAtrase pavitra bane hue merase apaneko nyUna na mAnatA thaa| harSita kokilAdikake zabdoMke bahAne mAno vaha parvata jagatapatike guNa gA rahA ho aisA mAlUma hotA thaa| (78-104) __ jhADU lagAnevAle sevakoMkI taraha vAyukumAra devoMne usa parvatapara eka yojana bhUmike tRNa-kASThAdi dUra kie / meghakumAra devoMne pAnI lejAnevAle bhaiMsoMke samAna bAdala banAkara sugaMdhita jalase usa jamInapara chir3akAva kiyaa| phira devatAoMne bar3I bar3I svarNaratnoMkI zilAoMse, usa jamInako jar3akara darpaNatalake samAna samatala banA diyaa| vyaMtara devoMne usa jamInapara iMdradhanuSake khaMDake samAna pA~ca varNake phUla itane barasAe ki unameM ghuTanoMtaka paira dhaMsa jAe~; jamanA nadIkI taraMgoMkI zobhAko dhAraNa karanevAle vRkSoMke AIpatroMke cAroM dizAoM meM toraNa bA~dhe; cAroM tarapha staMbhoMpara bA~dhe hue makarAkRti toraNa siMdhuke donoM kinAre rahe hue magaroMkI zobhAko dhAraNa karate the| usa
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 6. ke bIcameM mAnoM cAroM dizAoMkI deviyoM ke rUpake darpaNa hoM aise cAra chatra the aura AkAzagaMgAkI capala taraMgoMkI bhrAMti utpanna karanevAlI, pavanake dvArA pharrAI huI dhvajA-patAkAe~ suzobhita ho rahI thiiN| una toraNoM ke nIce banAe hue motiyoMke svastika 'saba jagatakA yahA~ kalyANa hai| aisI citralipikA bhrama paidA karate the| vaimAnika devatAoMne bA~dhe hue bhUmitalapara ratnAkarakI zobhAke sarvastra samAna, ratnamaya gar3ha banAyA aura usa gar3hapara mAnuSottara parvatakI sImApara sthita cA~da sUrajakI kiraNoMkI mAlA jaisI mANikyake kaMgUroMkI mAlAeM bnaaiiN| phira jyotiSa devoMne, valayAkAra (paridhivAlA) banAyA huA hemAdri parvatakA zikhara ho aisA, nirmala svarNakA madhyama gar3ha banAyA; aura usapara ratnamaya kaMgUre bnaae| ve kaMgUre unameM pratibiMba par3anese, citravAle hoM aise mAlUma hote the| usake bAda bhuvanapatiyoMne, kuMDalAkAra bane hue zeSanAgake zarIrakA bhrama paidA karanevAlA cA~dIkI aMtima gar3ha banAyA aura usapara, kSIrasAgarake jalake kinArepara rahI huI garur3oMkI zreNI ho aisI, soneke kaMgUroMkI zreNI bnaaii| phira jaise ayodhyA nagarIke gar3hameM banAe the vaisehI, yakSoMne hareka gar3hameM cAra cAra daravAje banAe aura una daravAjoMpara mANikyoMke toraNa bA~dhe; apanI phailatI huI kiraNoMse, ve toraNa saugune hoM aise mAlUma hotethe| vyaMtaroMne hareka daravAjepara A~kha kI rekhAmeM rahI huI kAjalakI rekhAkI taraha mAlUma hotI dhUe~rUpI UrmiyoMko dhAraNa karanevAlI, dhUpadAniyA~ rakhI thiiN| vicale gar3hakI IzAna dizAmeM, gharameM devAlayake jaisA, prabhuke vizrAma karane ke lie eka devachaMda bnaayaa| vyaMtarone, jahAjake
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [447 - bIcameM jaise kUpaka (mastUla) hotA hai aisA, samavasaraNake bIca meM tIna kosa U~cA caityavRkSa banAyA / usa caityavRkSake nIce apanI kiraNoMse mAno vRkSako mUlasehI pallavita karatI ho aisI, eka ratnoMkI pITha banAI aura usa pIThapara caityavRkSakI zAkhAoMke aMtake pattoMse bAra bAra sApha hotA ho aisA,eka ratnachaMda bnaayaa| usake vIcameM pUrvakI tarapha vikasita kamalakozake madhyameM, karNikA (karanaphUla) ke jaisA, pAdapITha sahita eka ratnasiMhAsana banAyA aura usapara, mAno gaMgAkI zrAvRtti kie hue tIna pravAha hoM aise, tIna chatra banAe / isa taraha, mAno vaha pahalehIse kahIM taiyAra rakhA ho aura use vahA~se uThAkara yahA~ lAkara rakha diyA ho aise, kSaNabharameM deva aura asugene milakara vahA~ samavasaraNa kI racanA kii| (105-126) jagatapatine, bhavyajanoMke hRdayakI taraha mokSadvAra rUpa usa samavasaraNameM pUrvadvArase praveza kiyaa| tatkAla jisakI zAkhAoMke prAMtapallava (aMtima patteM) usake AbhUpaNarUpa hote the aise, azoka vRkSakI unhoMne pradakSiNA dii| phira prabhu pUrva dizAkI tarapha A, 'namastIrthAya' kaha, rAjahaMsa jaise kamalapara baiThatA hai aisehI, siMhAsanapara virAjamAna hue| vyaMtara devoMne tatkAlahI, zepa tIna dizAoMke siMhAsanoMpara bhagavAnake tIna rUpa bnaae| phira sAdhu,sAdhvI aura vaimAnikadevoMkI striyoMne pUrvadvArase praveza kara bhakti sahita jinezvara aura tIrthako namaskAra kiyaa| prathama gar3hameM, prathama dharmarUpI udyAnake vRkSarUpI sAdhu pUrva aura dakSiNa dizAke madhyameM baiThe / unakI pichalI tarapha vaimAnika devatAoMkI striyA~ khar3I rahI aura unake pIche usI taraha sAdhviyoMkA
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 1. sarga. samUha bar3A rhaa| bhuvanapani, jyotiSI aura vyaMtaroMkI biyA~ dakSiNa dvArase praveza kara, pUrva vidhikaM anusAra pradakSiNA aura namaskAra kara, naiRtya dizA meM baiThI aura tInoM jAtiyoMke deva, pazcima dvArase praveza kara, usI taraha namaskAra kara, anukramase vAyavya dizA meM baitthe| isataraha prabhuko samavasaraNameM virAjamAna hue jAna, apane vimAnoM ke samUhase zrAphAzako DhakatA huA iMdra zIvahI vahA~ AyA aura usane uttara dvArase samavasaragAmeM praveza kiyaa| bhakviAna iMdrasvAmIko tIna pradakSiNA de, namaskAra kara isa naraha stuti karane lagA,-(130-140) ha bhagavAna ! jaba Apa guNAMko saba narahase jAnane meM uttama yogI bhI asamartha hai, naba zrApa ntuti karane lAyaka guNa kahA~ aura ninya pramAdI stuni karanevAlA maiM kahA~ ? to mI he nAtha ! maiM yathAzakti Apa guNAMkA labana kangA kyA la~gar3e manuSyako mArgapara calanese koI rokatA hai ? he prabho! isa samArapI garamAsa pavagaNa hupa prANiyoMke lie Apake caraNoMkI chAyA jaise chatrakI chAyAkA kAma karatI hai, vaisahI Apa hamArI bhI rakSA kiijie| I nAya ! surajanesa paropakArake lie uganA hai vaisahI, zrApa loka-kalyANa lieDI vihAra karate haiN| zrApa dhanya hai ! kRtArtha hai ! manyAhaka sUryase jaise dehakI chAyA saMkucita ho jAtI hai vaisahI, zrApa udaya prANiyA~ karma cAroM tagame nuRr3a jAne haiN| ve pazu bhI dhanya hai jo sadA zrApake darzana karate haiM ! aura ve svargaka devatA bhI adhanya hai to Apake darzana nahIM pAte haiN| hanIna loka nAtha ! jinake yarUpI yona zrApa aghidavanA virAjamAna haiM, va manya
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [446 - - jIva utkRSToMmeM bhI utkRSTa haiM / merI Apase ekahI prArthanA hai ki, gA~va gA~va aura nagara nagara vihAra karate hue bhI Apa mere hRdaya (siMhAsana) kA kabhI tyAga na kreN|" ( 141-148) isa taraha svargapati iMdra prabhukI stuti kara, paMcAMgase bhUmisparzake sAtha prabhuko praNAma kara pUrva aura uttara dizAke madhyameM baiThA / prabhu aSTApada parvatapara padhAre haiM, yaha samAcAra zailarakSaka purupoMne tatkAlahI jAkara cakrIko sunAyA; kAraNa ve loga isI kAmake lie vahA~ rakhe gae the| dAtA cakrIne bhagavAnake AnekI. vadhAI denevAle purupoMko, sAr3he bAraha koTikA sonA diyaa| aise prasaMgoMmeM jo kucha diyA jAtA hai vaha kamahI hai| phira mahArAja siMhAsanase uThe aura unhoMne sAta-ATha kadama aSTApadakI dizAkI tarapha calakara prabhuke uddezase praNAma kiyaa| usake bAda ve puna: jAkara apane siMhAsanapara baitthe| unhoMne, prabhuko vaMdanA karane jAneke lie, apane sainikoMko bulAyA / bharatakI AjJAse cAroM taraphake rAjA zrAkara, isa taraha ayodhyAmeM jamA hue jisa taraha samudrake kinAre taraMgeM AtI haiN| ucca svarase hAthI garjane aura ghor3e hinahinAne lage; aisA mAlUma hotA thA ki ve apane savAroMse jaldI calaneko kaha rahe haiN| pulakita aMgavAle rathI aura paidala loga bar3e AnaMdase tatkAlahI calane lge| kAraNa, bhagavAnake pAsa jAne meM rAjAkI AjJA unake lie sone. meM sugaMdhake samAna ho par3I thii| jaise bAr3hakA pAnI bar3I nadImeM bhI nahIM samAtA hai aisehI, ayodhyA aura aSTApadake vIcameM vaha senA samAtI na thii| AkAzameM, sapheda chatra aura mayUra chatrake 26.
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 / triSaSTi zanAkA puruSa-caritraH parva 1. eka sAtha honese, gaMgA jamunAke saMgamasI zobhA ho rahI thii| savAroMke hAthoMke bhAloMkI camakatI kiraNoMse aisA jAna par3atA . . thA mAno unhoMne (bhAloMne ) dUsare bhAle U~ce kara rakhe haiN| hAthiyoMke Upara savAra vIra kuMjara harSase ucca svarameM garjanA kara rahe the; aisA jAna par3atA thA mAno hAthiyoMpara dUsare hAthI savAra haiN| sAre sainika jagatapatiko namaskAra karaneke lie bharatase bhI adhika utsuka ho rahe the| kAraNa, "asikozastadasito nitAMtaM nizito'bhavat" talavArakA myAna talavArase bhI adhika tIkSNa hotA hai|] una sabake kolAhalane dvArapAlakI taraha, madhyameM sthita bharata rAjAse nivedana kiyA ki, sabhI sainika jamA ho ue haiN| phira munIzvara jaise rAga-dveSako jItakara manako pavitra banAte haiM vaisehI, mahArAjAne snAna karake aMgako svaccha kiyA aura, prAyazcitta tathA kautuka-maMgala karake apane caritrake samAna, ujale vastra pahane / mastakapara rahe hue sapheda chatrase aura donoM taraphake zveta cAmaroMse suzobhita mahArAja apane maMdira (mahala) ke bAharake cabUtare para gae aura vahA~se ve isa taraha hAthIpara savAra hue jisa taraha sUrya AkAzameM AtA hai| bherI, zaMkha aura Anaka (Dhola vizeSa) vagairA uttama bAjoMkI U~cI AvAjoMse, phavvAreke pAnIkI taraha, AkAzako vyApta karate, meghakI taraha hAthiyoM ke madajalase dizAoMko bharate, taraMgoMse sAgarakI taraha, turaMgoMse pRthvIko Dhakate aura kalpavRkSase jur3e hue yugaliyoMkI taraha harSa aura zIghratAse yukta mahArAja apane aMta:pura aura parivAra sahita, thor3ehI samayameM aSTApada para jA phuNce| (146-166)
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [451 saMyama lenekI icchA rakhanevAlA purupa jaise gRhastha dharmase utarakara U~ce cAritradharmapara ArUr3ha hotA hai vaisehI, mahArAjA bharata mahAgajase utarakara mahAgiri para cddh'e| uttara dizAke dvArase unhoMne samavasaraNameM praveza kiyaa| vahA~ AnaMdarUpa aMkurako utpanna karanemeM meghake samAna prabhu unako dikhAI die| bharatane prabhuko tIna pradakSiNA de, unake caraNoM meM namaskAra kara, mastakapara aMjalI rakha, isa taraha stuti kI, "he prabho ! mere jaisoMkA tumhArI stuti karanA mAno ghar3ese samudrako pInekA prayatna karanA hai; tathApi maiM stuti karU~gA / kAraNa,-maiM bhaktise niraMkuza ho gayA huuN| he prabho ! dIpake saMparkase jaise vattI bhI dIpakapanako prApta hotI hai vaisehI, tumhAre Azrita bhavika jana bhI tumhArehI samAna ho jAte haiN| he svAmI! madamatta bane hue iMdriyarUpI hAthiyoMko nirmada vanAnemeM auSadharUpa aura (bhUlebhaTakoMko) mArga batAnevAlA ApakA zAsana vijayI hotA hai| he tIna bhuvanake Izvara ! Apa cAra ghAti karmoM kA nAza kara bAkIke cAra karmoMkI upekSA kara rahe haiN| isakA kAraNa mere khayAlase ApakI lokakalyANakI bhAvanAhI hai / he prabho ! jaise garur3ake paMkhoMmeM rahA huA purupa samudrakA ullaMghana karatA hai vaisehI Apake caraNoMmeM lIna bhavyajana isa saMsAra-samudrako lA~gha jAte haiN| he nAtha ! anaMtakalyANarUpI vRkSako praphullita karane meM dohada rUpa aura vizvako moharUpI mahAnidrAse jagAnevAle prAtaHkAlake samAna Apake darzanakA (tattvajJAnakA ) jayajayakAra hotA hai| Apake caraNakamaloMke sparzase prANiyoMke karmokA nAza ho jAtA hai| kAraNa,-cA~dakI komala kiraNoMse bhI hAthIke dA~ta
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ __152 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 6. phUTane haiN| he nAtha ! meva-vRSTikI naraha aura caMdrakI caMdrikAke samAna, zrApakI kRpA sabapara ekasI rahatI hai|" (17-180) isa taraha pramukI nuni kara, unako namaskAra kara bharakhapani sAmAnika devanAoMkI taraha iMdrake pIche lAkara baitthaa| devatAoMke pIche sabhI purupa baiTha aura puruSoMka pIche sabhI triyoM khar3I rhii| pramukaM nirdoSa zAsanameM sa caturvidha dharma rahatA hai vaisahI, samayamaraNakaM prathama kinameM isa taraha caturvidha maMca baitthaa| dusaraM prAkAgmeM (parakoTameM), saba niyaMca paraspara virodhI svabhAvavAle hAna hue bhI navAnna sahodara ho aise, zrAnaMda sahita baitthe| samavasaraNAra nImara parakoTameM zrAgana rAjAoMke samI bAina hAthI-ghor3a bAMga) dezanA sunane ke lie U~ce kAna karake khar3e rhe| phira tribhuvanapanina, sabhI bhASAovAle samajha jAeM aisI bhASA aura meyakaM samAna nIra vANI meM dezanA denI zrAraMbha kI / dezanA nunata hupa niyaMca, manuSya aura devatA aise dRrSina hue, mAno ye ati aghica bomase chuTakArA pA gae haiN| mAno ve iSTapadako pA gae haiN| mAno unDhoMne kalyANa abhiSeka kiyA hai, mAno ve dhyAna meM lIna hai, mAno unhoMne ahamidrapada pAyA hai| mAno unhoMne parabramako pAyA hai| dezanA samApta honapara mahAvanakA pAlana karanavAna apane bhAiyoM ko dekha, manama dukhI ho, magana isa taraha vicAra karane lgaa| (181-18) ____ aphasosa ! maiMna yaha kyA kiyA? maiM sadA zrAgakI taraha anuna manavAlA hU~, isIlie maina mAiyA~kA rAjya le liyaa| aba yaha bhoga-palavAnI lakSmI, dUsarIko de denA mere lie isI taraha nimmata hai jisa taraha kimI mantrakA rAmacama ghI homanA niSphata
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [ 453 hotA hai| kaue bhI dUsare kauoMko bulAkara annAdika bhakSaNa karate haiM; magara maiM apane bhAiyoMke binA bhoga bhoga rahA hU~, isalie kauoMse bhI hIna huuN| mAsakSapaNaka (eka mahinekA upavAsa karanevAle) jaise kisI dina bhikSA grahaNa karate haiM vaise agara maiM bhogya saMpatti apane bhAiyoMko dUM to kyA ve mere puNyase use grahaNa kareMge ?" isa taraha soca, prabhuke caraNoM meM baiTha bharatane hAtha jor3a apane bhAiyoMko bhoga bhoganeke lie AmaMtraNa diyaa| (190-194) usa samaya prabhune kahA, "he sarala aMta:karaNavAle rAjA! ye tere baMdhu mahAsatvavAle haiM aura inhoMne mahAvrata pAlanekI pratijJA kI hai, isalie ye saMsArakI asAratA jAnakara pahale tyAge hue bhogoMko vamana kie hue annakI taraha vApisa grahaNa nahIM kreNge|" isa taraha bhogase saMbaMdha rakhanevAle AmaMtraNakA jaba prabhune niSedha kiyA, taba pazcAtApa yukta cakrIne socA, "ye mere tyAgI baMdhu bhoga kabhI nahIM bhogeMge, phira bhI prANadhAraNa 'karane ke lie AhAra to leNgehii|" aisA socakara unhoMne pA~casau bar3I bar3I bailagAr3iyA~ bharakara AhAra ma~gavAyA aura apane anuja baMdhuoMko pUrvakI tarahahI AhAra lenekA AmaMtraNa diyaa| . taba prabhune kahA, "he bharatapati ! vaha AdhAkamI (muniyoMke lie banAkara lAyA gayA AhAra ) AhAra muniyoMke lie grAhya nahIM hai|" isaprakAra prabhuke niSedha karanepara unhoMne akRta aura akArita(na muniyoMke lie taiyAra kie hue na taiyAra karAe hue) annake lie muniyoMko AmaMtraNa diyA, kyoMki ...... zobhate sarvamArjave / "
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 1. sarga 6. [saralatAmeM saba zobhA detA hai| usa samaya "he rAjeMdra ! muniyoMke lie rAnapiMDa grAhya nahIM hai| aisA kahakara dharmacakrI prabhune cakravartIko phirase rokA / prabhune saba tarahase mujhe manA kriyA, yoM socakara,caMdra jaise rAhase dukhI hotA hai vaisehI, mahA rAjA bharata pazcAtApase dukhI hone lge| bharatako isa prakAra ulajhanameM par3e hue dekhakara iMdrane prabhuse pUchA, "he svAmI ! abagraha (rahane va phiraneke lie pAnA lenI par3e aise sthAna) kitane prakArake haiM" pramune kahA, "iMdra saMbaMdhI, cakrI saMbaMdhI, rAjA saMbaMdhI, gRhastha saMbaMdhI aura sAdhu saMbaMdhI-aise pA~ca prakArakaM avagraha hote haiN| ye avagraha uttarottara pUrva pUrvake bAdhaka hote haiN| unameM pUrvokta aura parokta vidhiyoM meM pUrvokta vidhi balavAna hai|" iMdrane kahA, "ha deva ! jo muni mere avagrahameM vihAra karate haiM unheM maiMne mere avagrahakI zrAkSA kI hai|" iMdra aisA kaha, pramuka caraNa-kramaloMmeM pragAma kara khar3A rahA / yaha muna bharata rAjAne punaH socA "yadyapi una muniyoMne mere annAdikakA Adara nahIM kiyA, tathApi avagrahakaM anugrahakI zrAnAse to meM dhanya ho sakatA hai|" aisA vicArakara zreSTa hRdayavAle cakrIna iMdrakI tarahahI prabhukecaragaNoM ke pAsa jAkara apane avagrahakI bhI yAnA kii| phira usane apane sahadharmI iMdrase pUchA, "abhI yahA~ lANa hue annAdikakA aba mujhe kyA karanA cAhie " iMdrana kahA, "vaha saba vizeSa gugAvAle purupoMko de do|" bharatana socA, sAdhuyAMka sivA dasara vizeSa gugAvAna
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [455 puruSa kauna ho sakate haiM ? hA~ ! aba merI samajhameM aayaa| nirapekSa (vairAgyavAle) zrAvaka bhI aisehI guNavAna hote haiM, isalie yaha saba unheMhI de denA yogya hai|" ( 165-213) aisA nizcaya karaneke bAda cakrIne svargapati iMdrake prakAzamAna aura manohara AkRtivAle rUpako dekhakara Azcaryase pUchA, "he devapati ! kyA Apa svargameM bhI isI rUpameM rahate haiM yA kisI dUsare rUpameM ? kyoMki devatA to kAmarUpI (icchita rUpa banA. nevAle ) kahalAte haiN|" iMdrane kahA, "rAjan ! svargameM hamArA rUpa aisA nahIM hotA, vahA~ jo rUpa hotA hai use to manuSya dekha bhI nahIM skte|" bharatane kahA, "Apake usa rUpako dekhanekI merI prabala icchA hai, isalie he svargapati ! caMdra jaise cakorako prasanna karatA hai, vaisehI Apa, apanI divya AkRtise darzana dekara mere netroMko prasanna kiijie|" iMdrane kahA, "he rAjA ! tuma uttama puruSa ho, tumhArI prArthanA vyartha na honI cAhie, isalie maiM tumheM mere eka aMgakA darzana kraauuNgaa|" phira iMdrane ucita alaMkAroMse suzobhita aura jagatarUpI maMdirameM eka dIpake samAna apanI eka u~galI bharatarAjAko btaaii| prakAzita tathA kAMtimAna usa u~galIko dekhakara, pUrNimAko dekhakara jaise samudra ullasita hotA hai vaisehI medinIpati bharata bhI ullasita hue| isaprakAra bharatarAjAkA mAna rakhakara, bhagavAnako praNAma kara, saMdhyAke bAdalakI taraha iMdra tatkAla aMtardhAna ho ge| cakravartI bhI svAmIko namaskAra kara, karane ke kAryoMkA
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 ] triSaSTi zanAkA pubhaya-caritraH patra 1. maga hai. manamaciMtana kara iMdrI narabahI apanI ayodhyA nagarI meM aae| rAvako unhoMne iMdakI uMgalIkI sthApanA kara vahA~ aSTAhitA utsaba kiyA / kahA hai "matI sneha ca satAM RtaMvyaM tubhyameva hi / " [sannanoMkA kanvya mani aura nneha donoMhImeM rahatA hai| namIse logoMne itanama gepakara, sarvatra zotsava karanA prAraMbha kiyaa| vaha aba bhI pracalita hai|| 282-25) durca jaise eka nyAnase damA nyAnapara jAnA hai vaisahI bhanyajanayI kamaloMkA pracAra karaneke lie bhagavAna ko pamanvAmIne amApada parvatase dUsarI jagaha vihAra kiyaa| (2) brAhmagoMko utpatti ghara ayodhyA marala rAjAne samI zrAvakoMko vRttAkara kahA, "Apa loga sabhI bhojana karane nigamere ghara sadA zrAnakI kRpA kIjie, RSi kAma chor3ie aura niraMtaratrAdhyAyameM lIna rahakara apUrva dAna pradA karanameM tatpara rhie| bhojana kara hara geja mere pAna pAie aura isa taraha bolie"jino matrAn baddhate mIptasmAnmA hana mA ina !" [Apa hAre hue hai, bhaya banA hai isalie, 'mata mAriye mana mAriya (arthAta zrAtmaguNoMkA nAza mana kiijie|)]. (227-28) RkIkI yaha bAta mAnakara va mudrA vakrIka gharAne lage aura hararoja bhojana karake Upara banAe hue vacana bar3I tatpara tAke sAtha strAcyAyakI naradda bolane lge| devatAoMkI raha ravimeM mAna aura pramAdI cakravartI una zabdoMko nunakara isa
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [457 taraha vicAra karatA, "are ! maiM kisase hArA hU~ mere lie kisa kA bhaya bar3ha rahA hai ? hA~, samajhA,- maiM kaSAyoMse parAjita huA hU~ aura kaSAyoMkA bhaya hI mere lie bar3ha rahA hai| isalie ye vivekI mujhe nitya yAda dilA rahe haiM ki AtmAkA hanana na karo, na karo ! to bhI maiM kaisA pramAdI aura viSaya-lolupa hU~ ! merI dharmake prati kaisI udAsInatA hai ! isa saMsArapara merA kitanA moha hai ! aura mahApuruSake yogya mere isa AcArameM kaisA viparyaya hai ! (kaisI gar3abar3I hai !)" isa tarahake vicAroMse usa pramAdI rAjAkA hRdaya, gaMgAke pravAhakI taraha, thor3I derake lie dharmadhyAnameM praveza karatA, paraMtu punaH vaha zabdAdika iMdriyArthameM Asakta ho jAtA / kAraNa, "karmabhogaphalaM ko'pi nAnyathA kartumIzvaraH / " [karmake bhogaphalako miTAnemeM koI bhI samartha nahIM hai| (230-236) : eka dina rasoiyoMke mukhiyene Akara mahArAjase vinatI kI, "Ajakala bhojana karanevAloMkI saMkhyA bahuta adhika ho gaI hai isalie yaha jAnanA kaThina ho gayA hai ki, kauna zrAvaka hai aura kauna nahIM hai / " yaha sunakara bharatane kahA, "tuma bhI zrAvaka ho, isalie Ajase tuma parIkSA karake bhojana diyA kro|" isake bAda rasoiyoMkA mukhiyA bhojana karaneke lie AnevAloMse pUchane lagA, "tuma kauna ho ? aura kitane vrata pAlate ho ?" jo kahate ki hama zrAvaka haiM aura pA~ca aNuvratoM tathA sAta zikSAtoMkA pAlana karate haiM unako vaha bharata rAjAke pAsa le jAtA taba mahArAjA bharata jJAna, darzana aura cAritra
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 6. ke cihnavAlI tIna rekhAe~, kAMkiNIratnase vaikakSa' kI taraha, unakI zuddhi batAnevAlI, banAne lge| isI taraha hara chaThe mahine zrAvakoMkI parIkSA kI jAtI thI aura kAMkiNIratnase (unakI chAtIpara) rekhAe~ banAI jAtI thiiN| usa cihnase ve bhojana pAte the aura ucca svarase jito bhavAn' ityAdi (vAkya) bolate the| isase ve 'mahAna' nAmase prasiddha hue| ve apane bAlaka sAdhuoMko dene lge| unamase kaI virakta hokara svecchAse vrata grahaNa karane lage aura kaI parisaha sahana karanemeM asamartha honese zrAvaka banane lge| kAMkiNIratnase cihnita unako bhI niraMtara bhojana milane lagA / rAjA inheM bhojana karAtA thA, isase dUsare loga bhI inako bhojana karAne lge| kAraNa "pUjitaH pUjito yasmAtkena kena na puujyte|" [pUcca purupa jisako pUjate haiM usako kauna kauna nahIM pUjatA hai ? arthAta sabhI usako pUjate haiN|] unake svAdhyAyake lie cakrIne ahaMtoMkI ntuti muniyoM tathA zrAvakoMkI samAcArIse pavitra aise cAra veda race / kramazaH ve 'bhAinA' ke badale brAhmaNA' isa nAmase prasiddha hue aura kAMkiNI ratnase jo rekhAe~ banAI jAtI thIM ve yajJopavItake rUpameM pahicAnI jAne lagI / bharata rAjAkI jagaha jaba unakA putra 'sUryayazA' gaddIpara baiThA taba usake pAsa kAMkiNI ratna na rahA, isalie usane (tIna tAroMvAlA) nonekA yajJopavIta banavAkara denA prAraMbha 1-lanekakI tarahakA eka hAra / cakravartIka pAnahI rahatA hai| -kAMkiNI rana kevala
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta - [456 kiyaa| sUryayazAke bAda mahAyazA vagairA rAjA hue unhoMne cA~dIke yajJopavIta bnvaae| unake bAda dUsaroMne paTTasUtramaya (rezamake dhAgoMke) yajJopavIta vanavAe aura aMtameM ruIke sUtake (dhAgoMke) yajJopavIta banavAe jAne lge| ( 226-250) bharata sUryayazA,mahAyazA.atibala,balabhadra,balavIrya, kIrtivIrya, jalavIrya aura daMDavIrya-aise kramazaH ATha puruSoM taka aisA hI AcAra rhaa| inhoMne isa bharatArddhake rAjyakA upabhoga kiyA aura iMdrake banAe hue rAjyamukuTako bhI dhAraNa kiyaa| phira dUsare rAjA hue; magara mukuTa mahAprANa (bahuta bajanadAra) honese ve use dhAraNa nahIM kara sake / kAraNa,__"hastibhirhastibhAro hi voDhuM zakyeta naapraiH|" [hAthIkA vajana hAthIhI uThA sakate haiM, dUsare nahIM uThA sakate / naveM aura dasaveM tIrthaMkaroMke bIcameM sAdhuoMkA viccheda huA aura usI taraha unake bAdameM sAta tIrthaMkaroMke aMtarameM zAsanakA viccheda huaa| usa samayameM ahaMtakI stuti aura yatiyoM tathA zrAvakoMke dharmamaya veda-jinakI bharata cakravartIne racanA kI thI-badale ge| usake bAda sulabhA aura yAjJavalkya Adike dvArA anArya veda race ge|" (251-256) bhAvI tIrthakara, cakrI AdikA varNana cakradhArI bharata rAjA zrAvakoMko dAna dete aura kAmakrIr3A saMbaMdhI vinoda karate hue dina bitAne lge| eka bAra caMdra jaise AkAzako pavitra karatA hai vaisehI apane caraNoMse pRthvIko pavitra karate hue bhagavAna AdIzvara aSTApada parvatapara padhAre /
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46.] triSaSTi zalAkA purupa-caritra: patra 1 sarga 6. devatAoMne tatkAlahI vahA~ samavasaraNakI racanA kI zrIra bhagayAna usameM baiThakara dharmadezanA dene lge| adhikArI puruyAna, pavanavegase zrAkara, bharatako prabhukaM padhAraneke samAcAra die| bharatane pahalake jitanAhI inAma una pumpoMko diyA / kahA hai. ki "dine dine kalpatarudAno na hi hIyate " [kalpavRkSa prati dina denA rahe to bhI kSINa nahIM hotaa|] phira bharata, aSTApada parvatapara samosare (padhAre) hue prabhuke pAsa zrA, pradakSiNA de, namaskAra kara, stuti karane lgaa| ____ "he jagatpati ! maiM ana hU~ to mI, Apake prabhAvase zrApakI stuti karatA hai| kAraNa, "zazinaM pazyatAM dRSTimaMdApi hi paTUyate / " [caMdrako dekhanevAle purupakI maMSTi bhI sAmarthyavAna hotI hai|] he svAmI ! moharUpI aMdhakArameM have hue isa jagatako prakAza dene meM dIpaka samAna aura zrAkAzakI taraha anaMta zrApakA kevalajJAna sadA vijayI hai| he nAtha ! pramAdarUpI nidrAmeM magna mere jaise purupoMke kAryake lie zrApa sUryakI taraha bAra bAra. gamanAgamana karate haiN| jaise samaya pAkara pattharakI taraha jamA huyA ghI zrAgase pighala jAtA hai vaisehI lAkhoM janmoMmeM upArjana kie hue karma zrApake darzanoMse nAza ho jAte haiN| - he prabho ! ekAMta mupamakAla (dusaraM pAra) se mupama duHkhama kAla (tIsarApArA ) acchA hai ki jisa kAlameM kalpavRkSase bhI adhika phala denevAle zrApa utpanna hue hai| 6 sarvabhuvanoMke
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma0 RSabhanAthakA vRttAMta [461 svAmI ! jaise rAjA gA~voM aura bhuvanoMse apanI nagarIko unnata karatA hai vaisehI Apa isa bhuvanako (bharatakhaMDako) bhUSita karate haiM / jaisA hita pitA, mAtA, guru aura svAmI saba milakara bhI nahIM kara sakate, vaisA hita Apa eka hote hue bhI anekakI taraha karate haiN| jaise cA~dase rAta zobhatI hai, haMsoMse sarovara zobhatA hai aura tilakase mukha zobhatA hai vaisehI Apase yaha bhuvana zobhatA hai|" isa taraha yathAvidhi bhagavAnakI stuti karake vinayI bharata rAjA apane yogya sthAnapara baiThA / (257-271) phira bhagavAnane eka yojanataka sunAI denevAlI aura sabhI bhASAoM meM samajhI jA sake aisI, vizvake upakArake lie dezanA dii| dezanA samApta honepara bharata rAjAne prabhuko namaskAra kara romAMcita ho, hAtha jor3a nivedana kiyA, "he nAtha ! isa bharata khaMDameM jaise Apa vizvake hitakArI haiM vaise dUsare kitane dharmacakrI hoMge ? aura kitane cakravartI hoMge ? he prabho ! unake nagara, gotra, mAtA-pitAke nAma, Ayu, vaNe, zarIrakA mAna, paraspara aMtara, dIkSA-paryAya aura gati,ye saba vAte zrApa btaaie|" (272-275) bhagavAnane kahA, 1- "he cakrI ! isa bharatakhaMDameM mere bAda dUsare teIsa tIrthaMkara hoMge aura tumhAre bAda dUsare gyAraha cakravartI hoNge| unameMse vIsaveM aura bAIsaveM tIrthaMkara gautama gotrI hoMge aura dUsare kazyapa gotrI hoNge| ve sabhI mokSagAmI hoNge| 2-ayodhyA jitazatru rAjA aura vijayA rAnIke putra dUsare ajita nAmake tIrthakara hoNge| unakI Ayu bahattaralAkha pUrvakI,
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 ] tripaSTi zalAkA puruSa- caritraH parva 1. sarga du - kAMti sone ke jaisI, kAyA sAr3he cAra sau dhanuSa U~cI aura dIkSAparyAya eka pUrvAga ( caurAsI lAkha varSa ) kama eka lAkha pUrva hogI / mere aura ajitanAtha ke nirvANakAlameM pacAsa lAkha koTi sAgaropamakA aMtara hogA / (276-280 ) - 3- jitArI rAjA aura senA rAnI ke putra tIsare saMbhava nAmake tIrthaMkara hoNge| unakI krAMti sone jaisI, zrAyu sATha lAkha pUrvakI, kAyA cAra sau dhanupa U~cI aura dIkSA- paryAya cAra pUrvAMga (tIna sau chattisa lAkha varSa) kama eka lAkha pUrva hogI / aura ajitanAtha tathA unake nirvANa ke bIca meM tIsa lAkha karor3a sAgaropamakA aMtara hogA / (281-282 ) * 1 - vinItApurI (ayodhyA meM saMvara rAjA aura siddhArthA rAnIke putra abhinaMdana nAmaka cauthe tIrthaMkara hoMge / unakI zrAyu pacAsa lAkha pUrvakI kAyA soneke raMga jaisI, sAr3he tIna sau dhanupakI; aura dIkSA-paryAya ATha putrAMga (6 karoDa 72 lAkha varSe) kama eka lAkha pUrvakI hogii| saMbhavanAtha aura abhinaMdana - nAthake nirvANake bIca meM isa lAkha karor3a sAgaropamakA aMtara hogA / (283 - 281 ) : 5- ayodhyA meM megha rAjA aura maMgalA rAnIke putra sumati nAmake pA~caveM tIrthaMkara hoNge| unakI kAMti suvarNake jaisI; zrAyu cAlIsa lAkha pUrvakI kAyA tIna sau dhanuSakI aura dIkSAparyAya dvAdaza pUrvAga (dasa karor3a ATha lAkha varSa) kama eka lAkha pUrvakI hogI / zrabhinaMdananAtha aura sumatinAthake nirvANakAlakA aMtara nau lAkha koTi sAgaropamakA hogA / ( 285 - 286 )
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [ 463 6- kozAMbI nagarI meM dhara rAjA aura susImAdevIke putra padmaprabha nAmaka chaThe tIrthaMkara hoNge| unakI kAMti lAla, Ayu tIsa lAkha pUrvakI, kAyA DhAIsau dhanuSakI aura vrata paryAya solaha pUrvAMga ( teraha karor3a cavAlIsa lAkha barasa ) kama eka lAkha pUrvakI hogI / sumatinAtha aura padmaprabhake nirvANakAlakA aMtara navye hajAra koTi sAgaropamakA hogA / ( 287 - 288 ) 7 - vArANasI (banArasa) nagarImeM pratiSTha rAjA aura pRthvI rAnIke putra supArzva nAmaka sAtaveM tIrthaMkara hoMge / unakI kAMti soneke jaisI, Ayu bIsa lAkha pUrvakI, kAyA do sau dhanuSakI aura dIkSA paryAya bIsa pUrvAMga ( 16 karor3a 80 lAkha barasa) kama eka lAkha pUrva hogI / padmaprabhake aura supArzvanAthake nirvANakAlakA antara nau hajAra koTi sAgaropamakA hogA / ( 286--10 ) = -caMdrAnana nagara meM mahAsena rAjA aura lakSmaNa devI ke putra caMdraprabha nAmaka AThaveM tIrthakara hoNge| unakI kAMti sapheda, Ayu dasa lAkha pUrva, kAyA Der3ha sau dhanuSa aura vrataparyAya caubIsa pUrvAga ( do karor3a solaha lAkha barasa) kama eka lAkha pUrva hogii| supArzvanAtha aura caMdraprabhuke nirvANakAlakA aMtara nau sau koTi sAgaropamakA hogA / ( 261-262 ) 6- kAka~dI nagarI meM sugrIva rAjA aura rAmAdevIke putra suvidhi nAmaka naveM tIrthaMkara hoNge| unakI kAMti zveta, Ayu do lAkha pUrva, kAyA eka sau dhanuSa aura vrataparyAya aThAIsa pUrvAga ( teIsa karor3a bAvana lAkha barasa ) kama eka lAkha pUrva
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 ] triSaSTi zatAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga, hogii| caMdrapramuke aura muvidhinAyake nirvANakAlakA aMtara navce koTi sAgaropamakA hogaa| (263-264) ___ 10 mahilapurameM haddharatha rAjA aura naMdAdevIka putra zItala nAmaka dasaveM tIrthakara hoNge| unakA varNa sonake jaisA aura zarIra nance dhanuSakA hogA / unako zrAyu eka lAntra pUrva aura dInApAya pacIsa hajAra pUrva hogii| vidhinAyake aura zItalanAtha ke nirmANakA aMtara nau koTi sAgaropamakA hogaa| (215-266) 11-viprApurI meM viSNu nAmaka rAjA aura viSNudevI nAmakI ganIke cAMsa nAmaka putra gyArahaveM tIrthakara hoNge| unakI zrAyu caurAsI lAkha varSakI aura vrataparyAya ikkIsa lAkha varSakI hogii| unakA varga mAnake lesA, zarIra alI dhanuyakA aura zItalanAtha aura zreyAMsanAyaka nirmANakAlakA antara battIsa hajAra kAsaTha lAnya nayA monAgaropama kama, eka karor3a sAgarApanakA hogA / (217-266) 12-caMpApurImeM bamukhya rAjA aura jayAdevI rAnI bAluJca nAmaka putra bArahaveM tIrthakara hoNge| unakI krAMti lAla, zrAyu bahattara lAntra barasakI, kAbA sattara dhanuSa pramANakI aura dAnAparyAya cIvana lAnna vapanI hogii| dheyAMsanAtha ora vAmapanya nirmANakAlakA antara cauvana mAgaropamakA hogaa| (300-301) 13-kapila nAnaka nagara meM kRtavamA rAjA aura zyAmAdevIke vimanta nAmaka putra narahaveM nIrthakara hoMge ! unakI Ayu sATha A
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [465 ___ lAkha varSakI, kAMti soneke jaisI, kAyA sATha dhanuSakI aura vrata paryAya paMdraha lAkha varSakI hogii| vAsupUjya aura vimalanAthake nirvANakAlakA aMtara tIsa sAgaropamakA hogA / (302-303) 14-ayodhyA siMhasena rAjA aura suyazAdevIke anaMta nAmaka putra caudahaveM tIrthaMkara hoNge| unakI kAMti suvarNa ke samAna, Ayu tIsa lAkha varSa, kAyA pacAsa dhanuSa pramANa, aura vrataparyAya sAr3he sAta lAkha varSa hogii| vimalanAthake aura anaMtanAthake nirvANakAlakA aMtara nau sAgaropamakA hogaa| (304-305) -- 15-ratnapurameM bhAnu rAjA aura suvratAdevIke dharma nAmaka putra paMdrahaveM tIrthaMkara hoNge| unakI kAMti svarNake samAna, Ayu dasa lAkha varSakI, kAyA paiMtAlIsa dhanuSakI aura vrataparyAya DhAI lAkha varSakI hogI / anaMtanAtha aura suvratanAthake nirvANakAlakA aMtara cAra sAgaropamakA hogaa| (306-307) 16-gajapura nagarameM vizvasena rAjA aura acirAdevIke zAMti nAmaka putra solahaveM tIrthaMkara hoNge| unakI kAMti suvarNake samAna, zrAyu ATha lAkha barasakI, kAyA cAlIsa dhanuSakI aura vrataparyAya paccIsa hajAra barasakI hogii| dharmanAtha aura zAMtinAthake nirvANakAlakA aMtara pauna palyopama kama tIna sAgaropamakA hogA / (308-306) 17-gajapurameM zUra rAjA aura zrIdevI rAnIke kaMthu nAmaka putra satrahaveM tIrthaMkara hoNge| unakI kAMti suvarNa ke samAna, kAyA paiMtIsa dhanuSa pramANakI, Ayu pacAnave hajAra barasakI aura
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 ] tripaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 1. sarga 6. dIkSAparyAya teIsa hajAra sAr3he sAta sau barasakI hogii| zAMtinAtha aura kuMthunAthake nirvANakAlakA antara zrAdhe palyopamakA hogA / (310-311) 18-usI gajapurameM sudarzana rAjA aura devI rAnIke ara nAmaka putra aThArahaveM tIrthaMkara hoNge| unakI kAMti suvarNake samAna, Ayu caurAsI hajAra barasakI, kAyA tIsa dhanupakI aura vrataparyAya ikkIsa hajAra barasakI hogii| kuMthunAtha aura aranAthake nirvANakAlameM eka hajAra karor3a varSa kama palyopamake cauthe bhAgakA antara hogaa| (312-313) 16-mithilA nagarI meM kuMbha rAjA aura prabhAvatI devIke mallInAtha nAmakI putrI unnIsavIM tIrthakara hoMgI / unakI kAMti nIlavarNakI, zrAyu pacAnave hajAra barasakI, kAyA paJcIsa dhanuSakI aura vrataparyAya bIsa hajAra nau sau barasakI hogii| aranAtha aura mallInAthake nirvANakAlakA aMtara eka hajAra koTi varasa. kA hogA / (314-315) __20-rAjagRha nagarameM sumitra rAjA aura padmAdevIke suvrata nAmaka bIsaveM tIrthaMkara hoNge| unakI kAMti kRSNavaNakI, Ayu tIsa hajAra varasakI, kAyA vIsa dhanupakI aura dIkSApayoya sAr3he sAta hajAra barasakI hogii| mallInAtha aura suvratanAthake nirvANakAlakA aMtara cauvanalAkha barasakA hogA / (316-317) 21-mithilA nagarImeM vijaya rAjA aura vaprAdevI rAnIke nami nAmaka putra ikosaveM tIrthakara hoNge| unakI kAMtisuvarNake samAna, Ayu dasa hajAra barasa, kAyA paMdraha dhanuSa aura
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [467 prataparyAya DhAI hajAra barasa hogii| munisuvrata svAmI aura naminAthake nirvANakAlakA aMtara chaHlAkha varSa hogaa| (318-316) 22-zauryapurameM samudravijaya rAjA aura zivAdevI rAnIke nemi nAmaka putra bAIsaveM tIrthaMkara hoNge| unakI kAMti zyAmavarNakI, zrAyu hajAra barasakI, kAyA dasa dhanuSakI aura dIkSAparyAya sAta sau varasakI hogii| naminAtha aura neminAthake nirvANakAlakA aMtara pA~ca lAkha barasakA hogaa| (320-321) 23-vArANasI ( kAzI) nagarImeM azvasena rAjA aura yAmAdevI rAnIke pArzvanAtha nAmaka putra teIsaveM tIrthaMkara hoNge| unakI kAMti nIlavarNakI, Ayu sau barasakI, kAyA nau hAthakI aura vrataparyAya sattara barasakI hogii| neminAtha aura pArzvanAthake nirvANakAlakA aMtara tirAsI hajAra sADhe sAta sau barasakA hogA / ( 322-323) 24-kSatriyakuMDa gA~vameM siddhArtha rAjA aura trizalAdevI rAnIke putra varddhamAna apara nAma mahAvIra nAmaka cauvIsaveM tIrthaMkara hoNge| unakI kAMti suvarNake jaisI, Ayu vahattara barasakI, kAyA sAta hAthakI aura vrataparyAya bayAlIsa varasakI hogii| pArzvanAtha aura mahAvIra svAmIke nirvANakAlakA aMtara DhAIsau barasa kA hogA / (324-325) cakravartI cakravartI sabhI kazyapa gotrake hoNge| unakI kAMti soneke samAna hogii| unameMse ATha mokSameM jAe~ge, do svargameM jAeMge
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ tripaSTi zalAkA puruSa caritra: parva 9. sarga 6. 468 ] aura do naraka jaaeNge| 1- tuma ( pahale cakravatI ) mere samaya hue ho / 2-ayodhyA nagarI meM ajitanAtha nIrthakarake samaya sugara nAmaka dUsarA cakravartI hogA / vaha sumitra rAjA aura yazomatIrAtIkA putra hogaa| usakI kAyA lAI cAra sau dhanuSakI aura ghAyu bahattara lAkha pUrvakI hogI / 3- zrAvastI nagarI samudravijayarAjA aura mahA rAnI ke savA nAmaka putra tIsarI hoNge| unakI kAyA sAr3hecAlIsa dhanuSakI aura Ayu pA~ca lAkha barasakI hogI / --- 2- hastinApura azvasena rAjA aura sahadevI rAnIka sanatkumAra nAmaka putra ca hoNge| unakI kAyA sAIunacAlIsa dhanuSa pramAgAcI aura ghAyu tIna lAkha barasakI hogI | ye donoM cakravartI dharmanAtha aura zAMtinAtha ke aMtara hoMge aura tIsare devaloka jaaeNge| 4, 6, 7-zAMti, ku~yu aura ghara, ye tIna tIrthakara, cakravartI zrI hoNge| -unake bAda hastinApura chatavIrya rAjA aura tArArAnIke putra sumoma nAmaka AThaveM cakravartI hoNge| unakA sATha hajAra barasakI aura kAyA aThAIsa dhanupakI hogI / va zraranAtha aura mallInAthakaM samaya meM hoMge aura sAtaveM naraka meM jAe~ge /
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta 466 - - ha-vArANasImeM ('banArasameM ) padmotara rAjA aura jvAlA rAnIka padma nAmaka putra naveM cakravatI hoNge| unakI Ayu tIsahajAra barasakI aura kAyA vIsa dhanuSakI hogii| 10- kAMpilya nagarameM mahAhari rAjA aura merAdevIke putra hariSeNa nAmaka dasaveM cakravartI hoNge| unakI Ayu dasa hajArabarasakI aura kAyA paMdraha dhanuSakI hogii| ye donoM (padma aura hariSeNa ) cakravartI munisuvrata aura naminAtha ahaMtake samayameM hoNge| 11-rAjagRha nagarameM vijaya rAjA aura vaprAdevIke jaya ' nAmaka putra gyArahaveM cakravartI hoNge| unakI Ayu tIna hajAravarasakI aura kAyA bAraha dhanuSakI hogii| ve naminAtha aura neminAthake aMtarameM hoNge| ve tInoM (padma, hariSeNa aura jaya) cakrI mokSameM jaaeNge| 12-krAMpilya nagarameM brahma rAjA aura culanI rAnIke brahmadatta nAmaka putra bArahaveM cakravartI hoNge| unakI Ayu sAtasau barasakI aura kAyA sAta dhanuSakI hogii| ve neminAtha aura pArzvanAthake aMtarameM hoMge aura raudra dhyAnameM marakara sAtavIM narakabhUmimeM jaaeNge| (326-337) ___ vAsudeva aura baladeva Upara kahe anusAra tIrthaMkaroM aura cakravartiyoMkI bAteM kahakara prabhune, bharatake na pUchanepara bhI, kahA-"cakravartiyoMse Adhe parAkramavAle aura tIna khaMDa pRthvIkA upabhoga karanevAle
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47.] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 1. sarga 6. nau vAsudeva kRSNavarNavAle hoNge| unameMse eka, AThaveM vAsudeva kazyapagotrI aura bAkIke ATha gautamagotrI hoMge / unake sApatna bhrAtA(satile bhAI)bhI nauhoMge / unake varNa zveta hoNge| ve baladeva khlaaeNge| 1-potanapura nagarameM prajApati rAjA aura mRgAvatI rAnIke tripRSTa nAmaka prathama vAsudeva hoNge| unakA zarIra assI dhanuSakA hogaa| jaba zreyAMma jinezvara pRthvIpara vicaraNa karate hoMge taba ve (tripRSTha) caurAsI lAkha barasakI Ayu pUrNa kara aMtima naraka jaaeNge| 2-dvArakA nagarImeM brahma rAjA aura padmAvatI devIke dvipRSTa nAmaka putra dUsare vAsudeva hoMge / unakI sattara dhanupakI kAyA aura bahattara lAgna varSakI zrAyu hogii| ve vAsupUjya jinezvarake vihArake samayameM hoMge aura aMtameM chaThI narakabhUmimeM jaaeNge| 3-dvArakAmeM bhadra rAjA aura pRthvIdevIke putra svayaMbhU nAmaka tIsare cAmuddeva hoNge| unakI Ayu sATha lAkha barasakI aura kAyA sATha dhanupakI hogii| ve vimala prabhuko vaMdanA karanevAle (arthAta vimalanAtha tIrthaMkarake samayameM) hoNge| ve aMtama Ayu pUrNa kara chaThI narakabhUmimeM jaaeNge| 4-usI nagarImeM yAnI dvArakama soma rAjA aura sItAdevIke puruSottama nAmaka putra cauthe vAsudeva hoNge| unakI kAyA pacAsa dhanuSakI aura umra tIsa lAkha barasakI hogii| ve anaMtanAtha prabhuke samayameM hoMge aura marakara chaThI narakabhUmimeM jaaeNge| 5-azvapura nagarameM zivarAja rAnA aura amRtAdevI rAnI.
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [ 471 ke puruSasiMha nAmaka putra pA~caveM vAsudeva hoMge / unakI kAyA cAlIsa dhanuSakI aura Ayu dasa lAkha barasakI hogii| ve dharmanAtha jinezvara ke samayameM hoMge aura Ayu pUrNa kara chaThI narakabhUmimeM jAe~ge / 6 - cakrapurI nagarI meM mahAzira rAjA aura lakSmIvatI rAnI ke puruSapuMDarIka nAmaka putra chaThe vAsudeva hoMge / unakI kAyA untIsa dhanuSakI aura Ayu paiMsaTha hajAra barasakI hogii| ve aranAtha aura majhInAthake aMtara meM hoMge aura Ayu pUrNa kara chaThI narakabhUmimeM jAe~ge / 7 - kAzI nagarI meM agnisiMha rAjA aura zepavatI rAnIke datta nAmaka putra sAtaveM vAsudeva hoMge / unakI kAyA chatrIsa dhanuSakI aura Ayu chappana hajAra barasakI hogii| ve bhI aranAtha va mallInAtha svAmIke madhyavartI samayameMhI hoMge aura Ayu pUrNa kara pA~cavIM narakabhUmimeM jAe~ge / 8- ayodhyA meM dazaratha rAjA aura sumitrA rAnIke nArAyaNa nAmase prasiddha lakSmaNa nAmaka putra AThaveM vAsudeva hoMge / unakI kAyA solaha dhanuSakI aura Ayu bAraha hajAra barasakI hogii| ve munisuvrata aura nami tIrthaMkarake madhyavartI samaya meM hoMge aura Ayu pUrNa kara cauthI narakabhUmimeM jAe~ge / 6- mathurA nagarI meM vasudeva rAjA aura devakI rAnIke kRSNa nAmaka narve vAsudeva hoNge| unakI kAyA dasa dhanupakI aura zrAyu eka hajAra barasakI hogI / neminAthake samaya meM hoMge aura marakara tIsarI narakabhUmimeM jAe~ge / ( 338-357 )
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. saga 6. [ nIce balabhadraki caritra die gae haiN| unake pitAoMke nAma. unakI kAyAkA pramAgA aura unake utpanna hone ke nagara satra vAsudevoMke samAnahI hone haiN| isalie yahA~ nahIM die gae hai / hareka baladeva kramaza: vAsudevake samayamahI hue haiN|] 1-madrA nAmakI mAnA acala nAmaka putra pahale baladeva hA~ga / unakI zrAyu pacAsI lAgya barasakI hogii| 2-subhadrA mAnAke vijaya nAmaka putra dUsara baladeva hoNge| unakI zrAyu pacahattara lAkha barasakI hogii| 3-suprabhA mAnAkaM bhadra nAmaka tIsare baladeva hoNge| unakI zrAyu paisaTha lAgna gharasakI hogii| 4-mudarzanA mAtA muprabha nAmaka cauthe baladeva hoNge| unakI zrAyu patrapana lAgya barasakI hogii| 5-vijayA mAnAke mudarzana nAmaka pA~ca balava hoNge| unakI Ayu sattA lAna barasakI hogii| 6-vaijayaMtI mAtAke zrAnaMda nAmaka putra chaTa baladeva hoNge| unakI Ayu pacAsI hajAra barasakI hogii| -jayaMtI mAnA naMdana nAmaka sAtaveM baladeva hoNge| unakI zrAyu pacAsa hajAra barasakI hogii| . ___-aparAjitA (prasiddha nAma kauzalyA) mAtAke padma (prasiddha nAma gamacaMdra) nAmaka putra pAThaveM baladeva hoMge / TanakI zrAyu paMdraha hajAra barasakI hogii| . . . . . ____-rohiNI mAtAke rAma (prasiddha nAma balabhadra) nAmaka
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... bha0 RSabhanAthakA vRttAMta - [473 naveM valadeva hoNge| unakI Ayu bAraha sau barasakI hogii| (358-366) ... inameM se ATha baladeva mokSameM jAe~ge aura naveM baladeva pA~caveM devalokameM jAeMge aura vahA~se AgAmI utsarpiNI meM isI ..bharatakSetra meM utpanna hokara kRSNa nAmaka tIrthaMkarake tIrthameM siddha hoMge / (367) . azvagrIva, tAraka, meraka, madhu, niSkuMbha, bali, prahlAda, rAvaNa, aura magadhezvara (prasiddha nAma jarAsaMdha ) ye nau prativAsudeva' hoNge| ve cakrase prahAra karanevAle yAnI cakrake zastravAle hoMge aura unako unhIMke cakase vAsudeva mAra ddaaleNge| (368-366 ) ... isa taraha prabhukI bAteM sunakara aura bhavya jIvoMse bharI huI sabhAko dekha, AnaMdita ho bharatapatine prabhuse pUchA,"he jaga. pati! mAno tInoM loka jamA hue hoM isa taraha isa tiyaMca, nara aura devamaya sabhAmeM koI aisA AtmA bhI hai jo Apa bhagavAnakI tarahahI tIrthakI sthApanA kara, isa bharatakSetrako pavitra kregaa| (370-372 ) prabhune kahA, "yaha tumhArA marIci nAmaka putra-jo prathama parivrAjaka (tridaMDI) huA hai-Arta aura raudradhyAnase rahita ho, samyaktvase suzobhita ho, caturvidha dharmadhyAnakA ekAMta meM dhyAna karake rahatA hai| isakA jItra kIcar3ase rezamI vastrakI taraha aura ni:zvAsase. darpaNakI taraha avataka karmase malina hai| 1-prativAsudeva narakameMhI jAte haiN| .
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 474 | tripaSTi zalAkA puruSa - caritraH parva 1 sarga 6. --- yahI jIva zragnisaMyoga' se svaccha hue cambakI taraha yA jAtivrata (uttama) sonekI taraha zukladhyAnarUpI agnike saMyogase kramazaH zuddha hogA / yaha pahale to isI bharata kSetra meM potanapura nAmake nagara meM tripRSTa nAmakA prathama vAsudeva hogaa| phira anukrama* se pazcima mahA videhameM dhanaMjaya aura dhAraNI nAmaka daMpatikA putra, priyamitra nAmaka cakravartI hogA / phira cirakAlataka saMsArameM bhramaNa karake isI bharatakSetra meM mahAvIra nAmaka caubIsavA~ tIrthakara hogA / ( 373-376 ) yaha suna svAmIkI AjJAle bharateza bhagavAnakI taraha marIciko bhI caMdanA karane ge| vahA~ jA caMdanA karate hue bharatane kahA, "Apa tripRSTa nAmaka prathama vAsudeva aura mahAvideddakSetra meM priyamitra nAmaka cakravartI hoMge; magara maiM na Apake vAsudevapanako vaMdanA karatA hU~ aura na cakravartIpanako hI / isI taraha ApakI isa paribAjakatAko bhI baMdanA nahIM krtaa| maiM vaMdanA isalie karatA hU~ ki Apa bhaviSya meM caubIsaveM tIrthakara hoNge|" yoM kaha tIna pradakSiNA de, mastakapara aMjali jor3a bharatezvarane marIciko vaMdanA kI / pazcAta punaH jagatpatiko vaMdanA kara, sarparAja jaise bhogavatImeM jAtA hai vaisehI, bharatezvara ayodhyA meM gayA / (30-384 ) marIcikA kulamada aura nIca gotrakA baMdha bharatezvarake jAne ke bAda, unake vacanoMse harSita ho marIcine tIna bAra tAlI bajA, zrAnaMdakI adhikatA se isa taraha 1- yahA~ 'agnisaMyoga se abhiprAya rezamI vastra mApha karane ke lie kI jAnevAlI kriyA se hai|
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [ 475 bolanA AraMbha kiyA, "aho ! maiM sarva vAsudevoM meM pahalA vAsudeva hU~gA, videhameM cakravartI hU~gA aura ( bharatameM) aMtima tIrthaMkara vanU~gA / mere sabhI ( manoratha) pUrNa hue| sabhI tIrthakaroM meM mere dAdA prathama tIrthaMkara haiM, cakravartiyoM meM mere pitA prathama cakravartI haiM aura vAsudevoM meM maiM pahalA vAsudeva hU~gA / isase merA kula zreSTha hai| hAthiyoMmeM jaise airAvata hAthI zreSTha hai, sabhI grahoM meM jaise sUrya zreSTha hai aura sabhI tAroMmeM jaise caMdra zreSTha hai vaisehI sabhI kuloMmeM eka merA kulahI zreSTha hai / " makar3I jaise apanI lArase tAra nikAla kara jAlA banAtI hai aura phira svayaMhI usameM pha~sa jAtI hai vaisehI marIcine apane kulakA mada karake nIca gotra bA~dhA / ( 385 - 360 ) bhagavAna RSabhasvAmI gaNadharoM sahita vihArake bahAne pRthvIko pavitra karane ke lie vahA~se ravAnA hue| kozala dezake logoMko putrakI taraha kRpAse dharmameM kuzala karate hue, mAno paricita hoM aise magadha dezake logoMko tapameM pravINa banAte hue, kamalake kozako jaise sUrya vikasita karatA hai vaisehI kAzI deza ke logoM ko prabodha dete hue, samudrako caMdramAkI taraha, dazArNa dezako AnaMdita karate hue, mUcchitoM (ajJAnameM behoza par3e huoM) ko sAvadhAna karate hoM aise cedI dezako saceta karate, bar3e vatsoM ( bailoM ) kI taraha mAlava dezase dharmadhurAko vahana karAte, devatAoMkI taraha gurjara dezako pAparahita zrAzayavAlA banAte aura vaidyakI taraha saurASTra dezavAsiyoMko paTu (catura ) manAte mahAtmA RSabhadeva zatruMjaya parvatapara pdhaare| ( 361-365 )
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___476 ] triyaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 1. sagaM 6. - zatrujaya giri cA~dIkaM zivama mAno videzameM AyA huA batAdhyaparvana ho. kaI sonake zikhageMsa mAno mama zivara vahA~ zrApa ho, ratnAMkI bavAnAMse mAno dusarA gannAcala ho, aura auSadha samUha se mAno dUsarI jagaha pAkara rahA huA himAcanna parvata ho, aisA yaha zatrujaya parvata mAluma hotA thaa| zrAsakta hote hue (bilakula pAsa Ae hue) bAdalose mAno usane sapheda banna ghAragA kripa ho, aura nikamgaka jalale mAno usake kaMdhopara adhovastra laTakata hogamA vaha suzobhina hotA thaa| dina meM nikaTa zrApa hue murajase mAno usane U~cA mukuTa pahanA ho aura rAtama pAsamaM yAga harA cA~dasa mAno usane caMdanarasakA tilaka zivA ho aisA yaha jAna par3atA thaa| gaganako rokanevAle zikharose mAno aneka mannakovAlA ho, aura nAike vRkSAMsa mAno aneka mujadaMDavAlA ho esA yaha mAlUma hotA thaa| vahA~ nAriyaloMka canoM, unake pakrana pInI par3I huI luvoMmeM (gucchoMmeM) apane . bacoMke bhramase baMda ke muMDa idharasa udhara daur3ata the aura trAmA ke phaloM ko noinake kAnameM lagI huI maurASTradezakI viyoM - mITa gAyanAko mRga U~ce kAna karake unata the| UparI bhAgakI bhUmi, U~cI noMka bahAne ketakIke palina (sapheda) Usa zrApa ho vaise, ketakIke jIgAM vRkSoMne paripUrNa thii| hara jagaha zrIkhaMDa (caMdana) vRkSaka rasakI naraha panti par3e hue siMduvAra (nirguDI) ke vRkSAMse mAno usane lAra zarIrapara mAMgalika nilaka kiMpa ho pasA vaha pavana mAnnuma hotA thaa| vahA~ zAkhAoM meM baiThe hue baMdarAMkI paTAne gutha hara imalIka vRtta, pIpala aura vaTa vRkSoM
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [ 477 jaise mAlUma hote the / apanI vizAlatAkI sampattise, mAno harSita hue hoM aise niraMtara phalate hue panasake vRkSoM se vaha parvata zobhatA thA / amAvasakI rAtri ke aMdhakAra ke samAna zreSmAMtaka vRkSoMse ( lisor3oM ke per3oM se ), mAno aMjanAcalakI cUlikAe~ (zikhara) vahA~ AI hoM aisA, vaha mAlUma hotA thA / totekI coMcake samAna lAla phUloMvAle kiMzuka ( palAsa) ke vRkSoM se vaha, kuMkumake tilakoMvAle bar3e hAthI ke samAna, zobhatA thA / kisI jagaha dAkhakI zarAba, kisI jagaha khajUra kI zarAba aura kisI jagaha tAla (tAr3a) kI zarAba pItI huI bhIla logoMkI striyA~, usa parvata para pAna goSThiyA~ ( zarAbiyoMkI maMDaliyA~) banAtI thIM / sUrya ke askhalita kiraNarUpI bANoMse bhI abhedya, aise tAMbUloM kI latAoM ke maMDapoMse vaha aisA mAlUma hotA thA mAno usane kavaca dhAraNa kiyA ho / vahA~ harI bharI dUbake aMkuroM ke svAda se AnaMdita, mRgoMke maMDala bar3e bar3e vRkSoMke nIce baiThakara romaMtha (jugAlI) karate the / jAtivaMta vaiDUryamariNa hoM aise, AmraphaloM ke svAdameM, jinakI coMceM magna haiM aise, zukapakSiyoM se vaha parvata manohara lagatA thA / ketakI, camelI, azoka, kadaMba aura vorasalIke vRkSoMmeMse patranake dvArA ur3Ae hue parAgase usakI zilAe~ rajomaya (dhUlavAlI) ho rahI thIM aura musAphiroMke dvArA phor3e hue nAriyaloMke pAnIse usakI upatyakA (tarAI) paMkila ( kI cavAlI) ho rahI thI / bhadrazAla Adi vanoM kA koI eka vana vahA~ lAyA gayA ho, aisI vizAlatAse suzobhita aneka vRkSoMvAle vanase vaha vana suMdara lagatA thA / mUlameM pacAsa yojana, zikhara meM dasa yojana aura U~cAI meM ATha yojana aise usa zajaya
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ 478 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 6. parvatapara bhagavAna RSabhadeva ArUr3ha hue-car3he / (366-416) ___ vahA~ devatAoM ke dvArA banAe gae samavasaraNameM sarvahitakArI prabhu baiMThe aura dezanA dene lge| gaMbhIra girAse dezanA dete hue prabhukI vANIse usa girimeMse pratidhvani hotI thI, usase aisA jAna par3atA thA ki vaha parvata prabhuke pIche apanI guphAmeM baiThA huA cola rahA hai| caumAseke aMtameM megha jaise varSAse virAma pAtA hai vaisehI, prathama paurupI pUrNa honeke bAda prabhu dezanAse virAma pAe aura vahA~se uThakara madhyagar3hameM devoMke dvArA banAe gae devachaMdameM jAkara baitthe| phira mAMDalika rAjAke pAsa jaise yuvarAja baiThanA hai vaisehI, sabhI gaNagharoM meM mukhya zrI puMDarIka gaNadhara svAmIke mUlasiMhAsana ke nIcekI pAdapIThapara baiThe aura pUrvakI tarahahI sArI sabhA baitthii| taba ve (puMDarIka) bhagavAnakI tarahahI dharmadezanA dene lge| prAta:kAlameM jaise pavana osarUpI amRtakA siMcana karatA hai vaisehI dUsarI porasI (pahara) samApta hone taka una mahAtmA gaNadharane dezanA dii| prANiyoM ke upakArake lie isI taraha dezanA dete hue prabhu zraSTApadakI taraha kucha samaya taka vahIM rhe| eka bAra vihAra karanekI icchAse jagadgumane gaNadharoMmeM puMDarIka (kamala) ke samAna puMDarIkako AjJA dI, "he mahAmuni ! hama yahA~se dUsarI jagaha vihAra kareMge aura tuma koTi muniyoM ke sAtha yahIM rho| isa kSetrake prabhAvase, parivAra sahita tumako thor3ehI samayameM kevalajJAna hogaa| aura zailezI dhyAna karate hue tuma parivAra sahita isI parvatapara mokSa paaoge|" pramukI AjJA aMgIkAra kara, praNAma kara puMDarIka gaNaghara koTi muniyoM ke sAtha vahIM rhe| jaise udvela ( maryAdAse adhika
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [476 jvAravAlA ) samudra kinAroMke khaDDoMmeM ratna samUhako DAlakara calA jAtA hai vaisehI prabhu, puMDarIkAdiko ghahIM chor3akara,parivAra sahita dUsarI jagaha vihAra kara ge| jaise udayAcala parvatapara nakSatroM ke sAtha caMdramA rahatA hai vaisehI dUsare muniyoM ke sAtha puMDarIka gaNadhara usI parvatapara rhe| phira atisaMvegavAna (parama tyAgI)ve prabhuke samAna madhura vANIse dUsare zramaNoMse isa taraha kahane lage,- (417-432) "he muniyo ! jayakI icchA rakhanevAloMko jaise sImAvartI kilA ( sahAyaka hotA hai) vaisehI mokSakI icchA rakhanevAloMko yaha parvata kSetrake prabhAvase siddhi denevAlA hai; tava hameM ava muktikI, dUsarI sAdhanAke samAna saMlekhanA karanI cAhie / yaha saMlekhanA dravya aura bhAva, aise do tarahakI hai| sAdhuoMkA saba tarahake unmAdoM aura mahArogoMke kAraNoMkA nAza karanA dravya saMlekhanA hai, aura rAga-dvepa, moha aura sabhI kaSAya-rUpI svAbhAvika zatruoMkA viccheda karanA bhAva saMlekhanA hai|" isa taraha kahakara puMDarIka gaNadharane koTi zramaNoM ke sAtha pahale sava tarahake sUkSma aura bAdara aticAroMkI AlocanA kI aura phira ati zuddhike lie phirase mahAvratakA AropaNa kiyA / kAraNa"kSomasya kSAlitaM dvistriyatinaimalyakAraNam / " vastrako do tIna bAra dhonA jaise nirmalatAkA kAraNa hai (vaisehI aticAra lekara punaH sAdhutAkA uccAraNa karanA-vizuddha honA vizeSa nirmalatAkA kAraNa hai|)] phira unhoMne
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ 480] triSaSTi zalAkA puruSa-caritra: parva 1. sarga 6. "jIvAH kSAmyaMtu sarve me teSAM ca kSAMtavAnaham / / maMtrI me sarvabhUteSu vairaM mama na kenacit // " . [mujhe sabhI jIva kSamA kareM; meM sabako kSamA karatA huuN| merI sabhI jIvoMse mitratA hai| merA kisIse vaira nahIM hai|] isa taraha kahakara zrAgAra (Ta) rahita aura duSkara aisA bhavacarima (isa jIvanakA aMtima ) anazana vrata, unhoMne saba amagAMke sAtha grahaNa kiyaa| jJapaka zreNI meM car3he hue una parAkramI puMDarIka gaNadharakaM sabhI yAti karma, jIrNa DorIkI taraha cAroM taraphase kSaya ho ge| dUsare, koTi sAdhuoMke karma bhI tatkAlahI taya ho gae / kAraNa 16. sarvasAdhAraNaM tapaH1" [tapa sabake lie sAdhAraNa hotA hai| eka mahInekI saMnekhanA aMtameM caitra mahIne kI pUrNimAke dina prathama puMDarIka gaNagharako kevalajJAna huA / aura phira dUsare sabhI sAdhuoMko bhI kevalanAna huvaa| zuklavyAnake cauthe pAemeM sthita una ayogI kevaliyoMne bAkI bace hue ayAti kA~kA nAza kara, mokSapada . pAyA / usa samaya svargase pAkara devatAoMna manadevI mAtAkI naraha bhakti sahita una sabakaM mokSa nAnekA utsava kiyaa| bhagavAna RSabhadeva jaise prathama tIrthakara hue usI taraha yaha parvata mI usI samaya se prathama tIrtharUpa huzrA / jahA~ eka sAdhu siddha hote haiM vaha sthAna bhI jaba pavitra tIrtha mAnA jAtA hai taba jahA~ (koTiM) muni siddha hue hai vahA~kI pavitratAkI utkRSTatAke saMbaMdha-' meM no RhanAhI kyA hai ? (433-147)
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RpabhanAthakA vRttAMta [481 bharata rAjAne isa za-jaya giripara, meruparvatake zikharakI spardhA karanevAlA ratnazilAmaya eka caitya banavAyA; aura usameM, aMta:karaNameM jaise cetanA rahatI hai aise, puMDarIka gaNadharakI pratimA sahita bhagavAna RSabhasvAmIkI pratimA sthApana kii| (448-446) bhagavAnakA nirmANa bhagavAna RSabhadeva judA judA dezoMmeM vihAra karake, jaise aMdhoMko A~kheM dI jAtI hai vaisehI, bhavyajIvoMko bodhibIjake ( samyaktvake) dAnakA anugraha karate the| prabhuko kevalajJAna huA tabase lekara prabhuke parivArameM caurAsI hajAra sAdhu, tIna lAkha sAdhviyA~, tIna lAkha pacAsa hajAra zrAvaka aura pA~ca lAkha cauvana hajAra zrAvikAe~; cAra hajAra sAta sau pacAsa caudaha pUrvI, nau hajAra avadhijJAnI, bIsa hajAra kevalajJAnI, chaH sau vaikriya labdhivAle, bAraha hajAra chaH sau pacAsa mana:paryayajJAnI, utanehI vAdI aura vAIsa hajAra anuttara vimAnavAsI mahAtmA hue| prabhune jaise vyavahAra meM prajAkI sthApanA kI thI vaisehI, dharmamArgameM isa taraha caturvidha saMghakI sthApanA kii| dIkSA samayase eka lAkha pUrva bItA taba, ina mahAtmAne apanA mokSakAla nikaTa jAna aSTApadakI tarapha vihAra kiyaa| usa parvatake pAsa Ae hue prabhu, parivAra sahita motarUpI mahalakI sIr3hIke samAna, usa parvatapara cddh'e| vahA~ dasa hajAra muniyoM ke sAtha bhagavAnane caturdaza tapa (chaH upavAsa) karake pAdapopagamana' 1-pAdapa vRtta; upagamana prApta karanA / arthAta vRkSakI taraha sthira rahakara anazana kiyaa| - -
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1] viSaSTi zalAkA puruSa-caritra: parva 9. sagaM 6 anazana kiyaa| (22=-261 ) nepAlakone, prabhuko isa taraha rahate dekha, tatkAlI ye samAcAra bhAratako die| prabhune canurvidha zrAhArakA tyAga kiyA hai, yaha bAta sunakara bharanezakI aisA dukha huA jaisA zUla cumase honA hai, jaise vRkSa jalabiMdu chor3ane haiM vaisI yati zokase pIr3ita ke A~sU girAne lge| phira ve dubAra duHkhase pIDita parivAra sahita dahI kI tarapha cale / urasneke kaThora kaMkaroMkI bhI unhoMne paravAha nahIM kii| kAraNa:va zutrApi vat / " "vedya vadanAne [ kI taraha zoka bhI nakalIpha mAlUma nahIM honI / ] pairose kareke cunane ke kAraNa ukta upane lagA; usase unake paiMka cihna jamInapara isa taraha bana gae jisa taraha tanA ke nizAna hone haiN| pavanapara car3hane kI ganimeM lezamAtra bhI kamI na ho, isa gvAlase ve sAmane thAne hue logoM kI bhI paravAha kie bagaira Age bar3hane jAne the| unake sarapara cha thA to bhI, calate hue unako bahuta garamI mAluma ho rahI thii| kAraNa "na tApoM mAnI jAtu sudhAvRSTyApi zAmyati / " [ manakI cinAkA nApa kI varSA bhI zAMta nahIM honA | ] tI hAkA sahArA denevAle sevakanevAle vRttIkI zAstrArthI ko bhI, bhAgaka taraha eka tarapha haTAne the| nadiyAM huI naukA jaise kinAre per3oM kI pIche chor3atI huI dhAge bar3hatI hai vaise bhara 1 zrI ne lagAyA jAnevAlA eka tarahakA zAha raMga |
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ . .. bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [483 Age calate hue char3IdAroMko vegase pIche haTAte the| cittake vegakI taraha calanemeM utsuka bharateza, pada padapara pichar3a jAne.vAlI, cAmaradhAriNiyoMkI rAha bhI nahIM dekhate the| vegase calane ke kAraNa uchala uchalakara chAtIse TakarAneke kAraNa TUTe hue motiyoMke hArakI bhI unako khabara na thii| unakA mana prabhuke dhyAnameM thA, isalie ve pAsake giripAlakoMko char3IdAroMse, vAra . vAra bulAte the aura unase prabhuke samAcAra pUchate the| dhyAnameM lIna yogIkI taraha bharateza na kucha dekhate the aura na kisIkI bAtahI sunate the; ve kevala prabhukA dhyAnahI karate the| vegane mAno mArgako kama kara diyA ho aise, ve kSaNabharameM aSTApadake pAsa jA phuNce| sAdhAraNa AdamIkI taraha pAdacArI hote hue bhI parizramakI paravAha na karanevAle cakrI aSTApada parvatapara cddh'e| zoka .aura harSase vyAkula unhoMne paryaMkAsanameM baiThe jagatpatiko dekhaa| prabhuko pradakSiNA de, vaMdanA kara, dehakI chAyAkI taraha pAsameM vaiTha, cakravartI upAsanA karane lgaa| (462-476) - prabhukA aisA prabhAva hai to bhI iMdra hamapara kaise baiThA huA hai ?" mAno yaha socakara iMdroMke Asana koNpe| avadhijJAnase AsanoMke kA~panekA kAraNa jAna causaThoM iMdra usa samaya prabhuke pAsa Ae / jagatpatiko pradakSiNA de, dukhI ho ve prabhuke pAsa isa taraha nizcala baiThe mAno citralikhita (putale) hoN| (480-482) usa dina isa avasarpiNIke tIsare Areke ninyAnave pakSa bAkI rahe.the; mAgha mahInekI bar3hI.13 kA dina thA; pUrvAhnakA' 1- saverese dopahara taka ke samayako pUrvAna karate haiN| . . AA
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ 484 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritra: parva 1: sarga6. samaya thA; abhici nakSatra meM caMdrakA yoga AyA thA, usa samaya paryakAsanameM baiThe una prabhune bAdarakAyayogameM raha, bAdarakAyayoga aura bAdaravacanayogako rokaa| phira sUkSmakAyayogakA Azraya kara bAdarakAyayoga, sUkSmamanoyoga tathA sUkSmavacanayogako rokaa| aMtameM sUkSmakAyayogako bhI samApta kara sUkSmakriyA nAmaka zukladhyAnake tIsare pAeke aMtameM prApta hue / usake bAda ucchinnakriya nAmaka zukladhyAnake cauthe pAekA, jisakA kAla pA~ca hrasva akSaroMke uccAraNa jitanAhI hai, Azraya liyaa| phira kevalajJAnI, kevaladarzanI, sarva duHkhoMse rahita, ATha koMko kSINa kara sarva arthako niSThita (siddha) karanevAle, anaMta vIrya, anaMta sukha aura anaMta RddhivAle prabhu, baMdhake abhAvase airaMDa phalake bIjakI taraha, UrdhvagativAle hokara, svAbhAvika sarala mArgake dvArA lokAgrako (mokSako) prApta hue| dasa hajAra zramaNoMko bhI, anazana vrata le kSapakazreNImeM car3hanepara kevalajJAna utpanna huA; aura mana, vacana aura kAyake yogoMko saba tarahase rokakara, ve bhI svAmIkI taraha tatkAlahI paramapadako pAe-mokSa gae / (482-462) prabhuke nirvANa-kalyANakake samaya, sukhakA leza bhI nahIM jAnanevAle, nArakiyoMkI duHkhAgni bhI kSaNabharake lie zAMta huii| usa samaya mahAzokase AkrAMta cakravartI, vanase parvatakI taraha, tatkAlahI mUJchita hokara pRthvIpara gire / bhagavAnake virahakA mahAduHkha A par3A; magara usa samaya duHkhako zithila karaneke kAraNarUpa rudanako koI jAnatA na thA; isalie cakravartIne isa bAtako batAne ke lie, tathA usake hRdayakA bhAra kama.
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [485 karaneke lie, iMdrane cakrIke pAsa baiThakara bar3e jorase ronA zurU kiyaa| iMdrake sAtha saba devoMne bhI ronA prAraMbha kiyaa| kAraNa,"samA hi samaduHkhAnI ceSTA bhavati dehinAm / " [samAna duHkhavAle prANiyoMkI ceSTAe~ ekasIhI hotI haiN|] ina sabakA ronA suna, hozameM zrA, cakrIne bhI mAno brahmAMDako phor3a DAlate hoM aise U~ce svarase ronA zurU kiyaa| bar3e pravAhake vegase jaise pAlIbaMdha (bA~dhakI pAla), TUTa jAtA hai vaisehI, usa rudanase mahArAjAkI bar3I zokagraMthI bhI TUTa gii| usa samaya devoM, asuroM aura manuSyoMke rudanase aisA mAlUma hotA thA ki tInoM lokoMmeM karuNArasakA ekachatra rAjya hai| usa samayase jagatameM prANiyoMke zokase janme hue zalya (zUla) ko vizalya karanevAle ( zokakI zUlako nikAlanevAle-duHkha miTAnevAle) rudanakA pracAra huA / bharata rAjA svAbhAvika dhairyakA bhI tyAga kara, duHkhI ho, tithaMcoMko bhI rulAte hue isa taraha vilApa karane lage, __ he tAta ! he jagavaMthu ! he kRpArasasAgara ! hama ajJAniyoMko isa saMsArarUpI araNyameM kaise chor3a diyA ? dIpakake bagaira jaise aMdhakArameM rahA nahIM jA sakatA vaisehI, kevalajJAnase saga jagaha prakAza karanevAle Apake sivA hama isa saMsArameM kaise raha sakeMge ? he paramezvara ! Apane chavAstha prANIkI taraha mauna kaise dhAraNa kiyA hai ? maunako chor3akara dezanA diijie| aba dezanA dekara kyAmanuSyoMpara kRpA nahIM kareMge? he bhagavAna! bhApa mokSa jA rahe haiM, isalie nahIM bolate haiN| magara mujhe dukhI
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ 486] triSaSTi zantAkA punae-caritra: patra 1. maga, nAnakara mI mara va yaMtru sunase kyoM nahIM bolane haiM? hA~ ! hA~! maiM lmnaa| ye nA svAmIkahI anugAmI hai| jaba strAmIhI nahIM bolate haiM to ye mI ne boleMge ? aho ! mere sivA dUsa~ga koI galA nahIM hai jo prApanna anuyAyI nahIM huA ho / tIna lokakI rakSA karanevAnna zrApa, bAhubalI vagaiga mere choTe bhAI, brAjhI aura suMdarI bahana, puMDarIka bagairA meMre putra, aMbAMna vagaiga mera, pautra, caM namI kramayI zatruoM kA nAza kara mAMca gae haiN| magara meM aba bhI ina jIvanako priya mAnanA huyA niNdaa|" (463-50) meM zokane nida (baiMganyavAna ) mAno maraneko naiyAra hogesI dazA cakrAcI dekhakara iMdrana use manamAnA prAraMbha kiyA, hamahAmantra magnu pana cantAmantri saMsAra samudra ko naira hai aura imaraoNkI bhI indani nArA hai| kinAre ke dvArA mahAnadI kI naraha, inakaM calAe hupa zAsana (dhana) dvArA maMsArI jIva saMmAra-samudrako naige| ye pramu budra canaRtya hue haiM aura dUsare logoM ko anArya karane ke lie lakSa pUrva taka dIvAvasthA meM rahe haiN| rAjA! saba logoMpara anugraha karake mAna gae hue ina jagatpani liga, tuma zoka kyoM karataM ho ? zoka unake lie karanA cAhie jo marakAnahAntrikabaralaya caurAsI lAntra yoniyoMne aneka bAra bhramaNa karate haiM, magara mojanyAna jAnabAloM ke lie zAMka karanA kisI bhI taraha yogya nahIM hai| I. rAjA mAyArA manuSyakI naraha pramuke lie zoka karate tunda, tAna kyoM nahIM pAnI? zoka karanevAla numakI aura.zocanIya (jinake lie mokra kriyA nAya gale prayako zoka karanA
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [487 kisI bhI taraha ucita nahIM hai| jo eka bAra prabhukI dezanA suna letA hai vaha harSa yA zoka kisIse bhI parAbhUta nahIM hotA hai; taba tumane to kaI bAra prabhukI dezanA sunI hai, phira bhI tuma kaise zokake vazameM ho rahe ho ? jaise bar3e samudra ke lie kSobha, meruparvatake lie kaMpa, pRthvIke lie udvartana ( ur3anA), vanake lie kuMThatva (motharApana), amRtake lie virasatA aura caMdrake lie uSNatA asaMbhava hai, vaisehI tumhAre lie rudana karanA bhI asaMbhava hai (asaMbhava honA caahie|) he dharAdhipati ! tuma dhIraja dhAraNa karo aura apane prAtmAko jAno; tuma tIna jagatake svAmI aura dhairyavAna bhagavAnake putra ho|" isa taraha gotrake vRddha manuSyakI taraha iMdrane bharata rAjAko prabodha diyA isase, jala jaise zItala hotA hai vaisehI, bharatane apanA svAbhAvika dhairya dhAraNa kiyA / (510-521) phira iMdrane tatkAlahI, prabhuke aMgakA saMskAra karane ke lie sAdhana lAnekI zrAbhiyogika devoMko AjJA kii| ve naMdanavanameMse gozIrSacaMdanakI lakar3I le aae| iMdrake zrAdezase devatA oMne pUrva dizAmeM, gozIpacaMdanakI, prabhuke zarIrake lie eka golAkAra citA vanAI, ikSvAkuvaMzameM janme hue dUsare maharSiyoMke lie dakSiNa dizAmeM dUsarI trikoNAkAra citA racI aura dUsare sAdhuoMke lie pazcima dizAmeM tIsarI caurasa citA cunii| phira mAno puSkarAvarta megha hoM aise devatAoMke pAsase iMdrane zIghrahI kSIra samudrakA jala ma~gavAyA / usa jalase prabhuke zarIrako snAna karAyA aura gozIcaMdanake rasakA usapara lepa kiyA, pIche isa lakSaNayAle (sapheda) devaduNya vastroMse
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1. saga6. . . paramezvarake zarIrako DhakA aura divya mANikyake zrAbhUSaNoMse devAgraNI iMdrana ra cAroM taraphase vibhUSita kiyaa| dUsare devatAoNne, dUsara muniyoM ke zarIroMkI iMdrakI tarahaTThI bhaktise snA. nAdika sabhI kriyAeM kii| phira devanAoMne mAno alaga alaga lAga DraoN aise nIna jagana ke sAra-sAra ratnAMsa, hajAra puruSa uThAkara le jA sakeMpalI, nIna zivikAra taiyAra kii| iMdrane pramuke caraNoM meM praNAma kara, svAmIke zarIrako mastakapara uThA zivikAmeM ragbA / dulara devatAoMna dusarI zivikAma, mokSamArgake anithilpa, invAnuvaMzakaM muniyoMko, mantakapara uThAkara rakhA aura anya mamI sAdhugrAMka zarIgeko tIsarI zivikAme rkhaa| prabhukaM zarIravAnI zivikAko iMdrane khuda uThAyA aura dUsarI zivikAyAko devanAyAna utthaayaa| usa samaya apsarAeM, eka tarapha nAlaka nAtha rAma kara rahI thI aura dUsarI tarapha madhura nvara gAna kara rahI thii| zivikAyAM Age deva, dhUpadAniyA~ lekara cala rahe the| padAniyAM eka vadAna prAno ve gene hoMgela mAlana hota the| kaI devatA zivikAoMe: phUla DAlane the aura kaI prasAdakI taraha una phUlAMko le lete the| kaI bhAgakA tarapha devadRSya noraNa vanAta the aura kaI yanakardamase Age bhAga chir3akAva karata jAna the| kaI gophanase pheMke hue pattharakI nagar3ha zivikrAkaM Aga loTane the aura kaI mAno mohacUrNase mAre gae vo aise pIcha daur3ata the| kaI "ha nAya ! I nAtha !" gale zabda pukArate the aura kaI "ara! hama amAge mAra ge|" pasA kahakara aAtmaniMdA karate the| kaI yAcanA karate the, "he nAtha ! hameM zikSA diijie|" aura kaI Rhata the,
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [4] - - "he prabho! aba hamAre dharmasaMzayoMko kauna miTAegA ?" kaI "hama aMdhoMkI taraha aba kahA~jAe~ge ?" kahakara pazcAttApa karate the| aura kaI kahate the, "he pRthvI ! hameM mArga btaa| hama tujhameM samA jaaeN|" ( 522-544 ) isa taraha vyavahAra karate aura bAje bajAte hue devatA va iMdra zivikAoMko citAoMke pAsa laae| vahA~ kRtajJa iMdrane, putra jaise pitAke zarIrako rakhatA hai vaise, prabhuke zarIrako dhIre dhIre pUrva dizAkI citApara rakhA; dUsare devatAoMne, sahodarakI taraha ikSvAku kulake muniyoMke zarIroMko dakSiNa dizAkI citApara rakhA aura yogya bAta jAnanevAle dUsare devatAoMne, anya muniyoM ke zarIroMko pazcima dizAkI citAmeM rkhaa| phira iMdrakI AjJAse agnikumAra devoMne una citAoMmeM Aga lagAI aura vAyukumAra devoMne havA claaii| isase cAroM taraphase Aga uThI aura (citAe~) jalane lgiiN| deva citAoMmeM ghar3e bhara bharake ghI, zahada aura kapUra DAlane lge| java asthiyoMke sivA bAkI sabhI dhAtu jala gaI taba meghakumAra devoMne, kSIrasamudrake jalase citAkI Agako ThaMDA kiyaa| saudharmedrane apane vimAnameM pratimAkI taraha pUjA karane ke lie prabhukI UparakI dAhinI DAr3ha grahaNa kI, IzAneMdrane prabhukI aparakI vAI DAr3ha grahaNa kI; camareMdrane nicalI dAhinI DAr3ha lI aura balIMdrane nIcekI bAI DAr3ha lI; dUsare iMdrAne prabhuke dUsare dauta grahaNa kie aura anya devAne prabhukI asthiyAM liiN| usa samaya jo zrAvaka Aga mA~gate the unako devatAoMne tIna kuMDoMkI Aga dii| usa Agako lenevAle (zrAvaka) agnihotra brAhmaNa hue| ve apane ghara jAphara
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 460] tripaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 1. saga 6. prabhukI citAgniko sadA pUjane lage aura dhanapati jaise nirvAta pradezameM (jahA~ havA na ho aisI jghmeN| lakSadIpakI rakSA karate haiM vaise ve usa AgakI rakSA karane lage / ikSvAkuvaMzake muniyoMkI citAgni yadi zAMta hone lagatI thI to use svAmIkI citAgnise jalAte the aura dUsare sAdhunoMkI citAgniko, agara ThaMDI hotI thI no, ikSvAkuvaMzake mAdhuoMkI citAgnise jalAte the, magara ve dUsare sAdhuoMkI citAgnikA, do (pramukI aura incAyukula ke muniyoMkI) citAgniyoMke mAtha, saMkramaNa nahIM karate the| yaha vidhi brAhmaNoM meM aba bhI cala rahI hai| kaI prabhukI citAgnikI rAkha lekara usako bhani sahita baMdanA karate the aura zarIrapara lagAna the| tabhIse bhanmabhUyaNacArI tApasa hue| (545-561) phira mAno aSTApada giri nae nIna zikhara hoM aise, una citAoMke sthAna meM, devatAoMna ratnakeM tIna stUpa banAe / vahA~se unhoMne naMdIzvaradvIpa jAkara, sAdhana pratimA ke samIpa aSTAhnikA utsava kriyA aura phira iMdra sahita sabhI devatA apane apane nyAnopara ge| vahA~ ve apane apane vimAnoM meM sudharmA sabhA oMke aMdara mANavaka laMmapara vannamaya gola DibbAma prabhukI DAr3he rakhakara pratidina unakI pUjA karane lge| isake prabhAvase unake lie hamezA vijayamaMgala hone lge| (562-535) . . . bharatakA aSTApadapara maMdira banavAnA . marana galAne prabhuka saMskArake samIpakI bhUmipara tIna kosa UMcAyoramAnAmokSamaMdirakI vaidikAho aisA siMhanipadyA'
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [461 (siMhoMkIsI baiThakavAlA) nAmakA prAsAda ( maMdira ) ratnamaya pASANase, vArddhaki ratnake pAsase vnvaayaa| usakI cAroM tarapha, prabhuke samavasaraNakI taraha, sphaTika ratnake cAra ramaNIka dvAra banavAe aura hareka dvArake donoM tarapha zivalakSmIke bhaMDArake . . jaise ratnacaMdanake solaha kalaza bnvaae| hareka dvArapara mAno sAkSAta puNyavallI ho aise solaha solaha ratnamaya toraNa vnvaae| prazasti lipike jaisI aSTamaMgalakI solaha solaha paMktiyA~ racI, aura mAno cAra digpAloMkI sabhAoMko vahA~ lAe hoM aise vizAla mukhya maMDapa krvaae| una cAra mukhya maMDapoMke Age calate hue zrIvallI maMDapake aMdara cAra prekSAsadana (nATakagRha ) maMDapa kraae| una prekSAmaMDapoMke bIca meM sUryadhivakA upahAsa karanevAle vanamaya akSavATa (jUA khelaneke sthAna ) banavAe / aura hareka akSavATake bIca meM kamalameM karNikA (karanaphUla) kI taraha eka eka manohara siMhAsana bnvaayaa| prakSAmaMDapake Age eka eka maNipIThikA rcaaii| unapara ratnoMke manohara caityastUpa vanavAe / hareka caityamtUpameM AkAzako prakAzita karanevAlI, hareka dizAmeM, bar3I maNipIThikAe~ rcii| una maNipIThikAoMke Upara, caityastUpake sAmane, pA~ca sau dhanupa pramANavAlI ratnanirmita aMgoMvAlI RpamAnana, varddhamAna, caMdrAnana, va vAripeNa ina cAra zAzvata nAmAMkI jinapratimAeM sthApana kIM; paryakAsanameM baiThI, manohara, netrarUpI kamalinIke lie caMdrikAke samAna ve pratimAe~ aisI thI jaisI naMdIzvara mahAdvIpake caityake aMdara hai| hareka caityastUpake Age amUlya, mANikyamaya, vizAla, . sudara pIThikA (cabUtarI ) banavAI / hareka pIThikApara eka eka - - -
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parSa 1. sarga 6. caityavRkSa bnvaayaa| hareka caityavRkSake pAsa dUsarI eka eka maNipIThikA banavAI; aura pratyekapara eka eka Idhvaja vnvaayaa| ve iMdradhvaja aise jAna par3ate themAno hareka dizAma dharmane apane jayastaMna rope ho| hareka iMdacajake Age tIna sIr3hiyoM aura toraNAMvAlI naMdA nAmaka puSkariNI (bAvar3I) bnvaaii| svaccha, zInala jalase bharI huI aura vicitra kamaloMse muzomita ve bAvar3iyA~ dRSimunna parvatakI AdhArabhUta puSkariNI ke samAna manohara mAlUma hotI thIM 1 (566-585) usa siMhaniSadyA nAmaka mahAcaityake madhyamAgameM bar3I maNipIThikA vanavAI aura samavasaraNakI tarahahI usake madhyabhAgameM vicitra ratnamaya eka devachaMdaka rcaa| usapara aneka tarahake raMgoMka bannakA caMdotrA bnvaayaa| vaha asamayameM bhI saMdhyA samayake bAdaloMkI zobhA utpanna karatA thaa| usa caMdoveke aMdara aura bAjUne bhI vacamaya aMza banavAe the; to bhI caMdrovekI zomA to niraMkuza ho rahI thii| una graMkuzAma kuMbhake samAna gola A~valeke phala jaise moTe motiyoMke, amRtadhArAke jaise, hAra laTaka rahe the| una hAroM ke prAMta (agale ) bhAgoMmeM nirmala maNimAlikAe~ banAI thI; maNiyA~ aisI mAlUma hotI thIM mAno ve tIna lokameM rahI huI maNiyoMkI khAnAmase namUneke lie lAI huI ho| maNimAlikAoMke agale bhAgoM meM rahI huI nirmala vannamAlikAe~, sakhiyoMkI taraha, apanI kAMtirUpI bhujAoMse, parassara AliMgana karatI ho aisI mAlUma hotI thiiN| isa caityakI dIvAroM meM vicitra maNimaya gavAna (marokheM) banavAe the| unakI prabhApaTalasa (prakAzasamUhaseM) aisA mAlama
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [43 hotA thA mAno unameMse yavanikAe~ (parade ) utpanna huI haiN| unameM jalate hue agarake dhUpake dhUMeke samUha, una parvatapara naI banI huI nIlacUlikAkA bhrama karAte the| (586-564) pUrvokta madhya devachaMdake Upara zailezI dhyAna meM rata hoM aisI hareka prabhuke apane apane dehake pramANa jitanI,apane apane dehake varNavAlI, mAno hareka prabhu ApahI virAjamAna hoM aisI RSabhasvAmI vagairA caubIsa ahaMtoMkI nirmala ratnamaya pratimAe~ banavAkara sthApana kI giiN| unameM solaha pratimAe~ ratnakI, do pratimAe~ rAjavarta ratnakI (zyAma ), do sphaTika ratnakI (zveta), do vaiDUrya maNikI ( nIlI) aura do zoNamaNikI (lAla ) thiiN| una saba pratimAoMke rohitAkSa maNike ( lAla ) AbhAsavAle aMkaratnamaya ( sapheda ) nakha the aura nAbhi, kezake mUla, jIbha, tAlu, zrIvatsa, stanabhAga tathA hAtha-pairoMke talue, ye svarNake (lAla) the; baraunI (palakoMke keza, ) A~kha kI putaliyoM, roma, bhauMheM aura mastakake keza rISTaratnamaya (zyAma) the| oMTha pravAlamaya (lAla) the, dA~ta sphaTika ratnamaya / sapheda ) the, mastakakA bhAga yajJamaya thA aura nAsikA aMdarase rohitAza maNi (lAla) ke pratiseka (AbhAsa) vAlI-svarNakI thii| pratimAoMkI A~kheM lohitAkSa maNike prAMtabhAgavAlI aura akamaNise banI huI thiiN| isa taraha aneka prakArakI maNiyoMse banI huI ve pratimAe~ atyaMta zobhatI thiiN| (565-602) hareka pratimAke poche, yathAyogya mAnavAlI (pramANake anusAra) chatradhAriNI, ratnamaya eka eka punalI thii| hareka
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 ] tripaSTi zalAkA puruSa - caritra: parva 9. sUrya 6. putalIke hAthameM kuraMTakaH puSpoM kI nAlAcoMse yukta motiyoM nayA pravAloMse gu~yA huA aura sphaTikamaNike daMDavAlA sapheda chatra thA / hareka pratimAkI donoM tarapha ratnakI, cAmaradhAriNI, do do putaliyA~ thIM; aura sAmane nAga, yajJa, bhUta aura kuMDabAriNI do do punaliyA~ thiiN| hAtha jor3ake khar3I huI aura sAre zarIrameM ujalI ve nAgAdika devoMkI ratnamaya punaliyA~ aisI zobhatI thIM, mAno nAgAdi devahI vahAM baiThe ho / (603-607 ) devake Upara unake ratnoM ke caubIsa ghaMTe, saMkSipta kie hue sUryacitra ke jaise mANikyoMke darpaNa, unake pAsa yogya sthAnoMpara rakhI huI sone kI dIvaDe, ratnoM ke karaMDie, nadImeM uThanevAlI bha~varIke samAna golAkAra phUloMkI coriyA~, uttama aMgoche, AbhUSaNoM kI peTiyA~, sonekI dhUpadAniyA~ va AraniyA~, ratnoM ke maMgaladIpaka, ratnoM kI mAriyA~, manohara ratnamaya thAla, soneke pAtra, ratnoMke caMdrakalaza, ratnoMke siMhAsana, ratnoMke aSTasaMgalIka, tela ke sone ke gola Dibbe, dhUpa rakhane ke lie soneke pAtra, aura sone ke unnattahastaka', ye sArI cIjeM caubIsoM zratoMkI pratimAoM ke pAsa pratyeka pratimAke pAsa ye sabhI satraha satraha cIjeM rakhI thiiN| isa taraha, taraha tarahake ratnoMkA tIna lokamaM zrati suMdara caitya,bharata cakrIkI cAjJA hote hI, saba tarahakI kalAoMko jAnanetrAnte varddhakI bahanane, tatkAlahI vidhike anusAra banA diyA / mAno mUrtimAna dharma ho aise caMdrakAMta maNike gar3hase, tathA dIvAroM para citrita kie gae IhAmRgoM (bher3iyoM), bailoM, magaroM, 1-kuraMDaka yA kUraMDikA eka pIle phUloMvAlA paudhA / ise kaTasaraiyA bhI kahate haiM / 2- sone kanaka bane hue karavAla /
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [ 465 ghor3oM, manuSyoM, kinnaroM, pakSiyoM, bAlakoM, rurumRgoM (kAle hiranoM ), aSTApadoM, camarImRgoM (surA gAyoM), hAthiyoM, vanalatAoM aura kamaloM ke citroMse, vicitra aura adbhuta racanAvAlA, vaha caitya ghane vRkSoMvAle udyAnake samAna zobhatA thA / usake Asa pAsa ratnoMke khaMbhe the / mAno AkAzagaMgAkI taraMgeM hoM aisI patAkAoM se vaha caitya manohara lagatA thA / U~ce sone ke dhvajadaMDoM se vaha unnata mAlUma hotA thA / niraMtara prasaratI (havA meM ur3atI ) patAkAoM kI ghughariyoMkI AvAja vidyAdharoMkI kaTi-mekhalAoM (kaMdoroM) kI dhvanikA anusaraNa karatI thiiN| usake Upara vizAla kAMtivAle, padmarAga maNike Dose vaha caitya . mANikya jar3I huI mudrikAvAlA ho aisA zobhatA thA / kisI jagaha vaha pallavita ho, kisI jagaha vaha bakhataravAlA ho aura - kisI jagaha vaha romAMcita ho aura kahIM kiraNoMse lipta ho aisA mAlUma hotA thA / gorucaMdana ke rasamaya tilakoM se vaha cihnina kiyA gayA thaa| usakI cunAIkA hareka jor3a aisA milA huA thA ki vaha caitya ekahI pattharakA banA huAAsA mAlUma hotA thA / usa caityake nitaMbabhAgapara vicitra hAva-bhAva se manohara dikhAI detI mANikyakI putaliyA~ rakhI thIM, unase vaha apsarAoM se adhiSThita meruparvatake jaisA zobhatA thA / usake dvArake donoM tarapha caMdanarasa se pute hue do kuMbha rakhe the; unase vaha dvArapara khile hue do zvetakamaloMse aMkita ho aisA mAlUma hotA thA / dhUpita karake tiralI bA~dhI huI, laTakatI mAlAoM se vaha ramaNIka (suMdara) jAna par3atA thA / pA~ca raMgoM ke phUloMse usake talabhAgapara, suMdara prakara ( guladaste ) bane hue the / yamunA nadIse jaise
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ 466 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 1. sarga 6. kaliMdaparvata plAvita (bhIgA huA) rahatA hai vaisehI kapUra,agara aura kasturIse banAe gae ghapake dhuMese vaha sadA vyApta ( bharA) rahatA thaa| agalI donoM tarapha aura pIche suMdara caityavRkSa tathA mANikyakI pIThikAe~ racI huI thIM; unase vaha AbhUSaNoMkI taraha suzobhita hotA thaa| aura aSTApada parvatake zikharapara, mAno mastakake mukuTakA mANikyabhUSaNa ho tathA naMdIzvarAdi caityoMkI mAno spaddhA karatA ho aisA vaha pavitra jAna par3atA thaa| (608-626) usa caityameM bharata rAjAne apane ninyAve bhAiyoMkI divya ratnamaya pratimAe~ bhI baiMThAI aura prabhukI sevA karatI huI eka apanI pratimA bhI vahA~ sthApita kii| yaha bhIbhaktima atRptikAeka cihna hai| caityake bAhara bhagavAnakA eka stUpa (caraNapAdukAkA choTAsA maMdira) bnvaayaa| usake pAsahI apane ninyAnave bhAiyoMke stUpa bhI bnvaae| vahA~ Ane jAnevAle purupa unakI AsAtanA na kareM yaha socakara loheke yaMtramaya ArakSaka (caukIdAra) purupa vahA~ khar3e kie| una loheke yaMtramaya purupoMke kAraNa vaha sthAna mRtyulokase bAhara ho aise manuSyoMke lie agamya ho gyaa| phira cakravartIne Daratnase usa parvatake daMdAne-dA~ta banA die, isalie vaha parvata sIdhA aura U~cA khaMbhesA ho gayA; aura logoMke car3hane jaisA na rhaa| phira cakravartIne usa parvatake cAroM tarapha mekhalAke samAna aura manuSya jinako na lA~gha sake aise, eka eka yojanake aMtarase ATha sopAna jIne) banAe / tabhIse usa parvatakA nAma aSTApada prasiddha huaa| anya loga use harAdri (mahAdevakA parvata), kailAza aura sphaTikAdrike nAmase bhI jAnane lge| (330-637)
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [467 ...... isa taraha caityanirmANa karA, usameM pratiSThA karA, caMdra jaise bAdaloMmeM praveza karatA hai vaisehI, cakravartIne sapheda vastra . dhAraNa kara, usameM praveza kiyaa| parivAra sahita pradakSiNA de .. mahArAjAne una pratimAoMko, sugaMdhita jalase snAna karAyA aura devaduSya vanase poMchA; isase ve pratimAe~ ratnake AdarzakI taraha adhika ujjvala huii| phira usane caMdrikAke samUhase nirmalagA aura sugaMdhitagorucaMdanake rasase pratimAoMpara vilepana kiyA aura vicitra ratnoMke AbhUSaNoM, divya mAlAoM aura devaduSya patroMse unakI arcanA kii| ghaMTA bajAte hue dhUpa diyA jisake dhue~kI zreNiyoMse usa caityakA aMtarbhAga, mAno nIlavallIse aMkita ho aisAmAlUma hone lgaa| usake bAda, mAno saMsArarUpI zItake bhayase Dare hue manuSyake lie jalatA agnikuMDa ho aisI kapUrakI AratI utaarii| (638-644) _ isa taraha pUjA kara, RSabhasvAmIko namaskAra kara, zoka aura bhayase AkrAMta ho (arthAta ati zoka aura bhayabhIta ho) cakravartIne isa taraha stuti kI, "he jagatsukhAkara ! he tIna lokake nAtha ! pA~ca kalyANakoMse nArakiyoMko bhI sukha denevAle! zrApako maiM namaskAra karatA huuN| sUryakI taraha vizvakA hita karanevAle he svAmI! Apane hamezA vihAra karake isa carA. cara jagatake Upara anugraha kiyA hai| Arya aura anArya ina .donoMpara prIti honese Apa sadA vihAra karate the, isase (jAna par3atA hai ki ) pavanakI aura ApakI gati paropakArake lie hI hai|he prabho ! isa lokameM manuSyoMkA upakAra karane ke lie Apane 32
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 ] tripaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 1. sarga 6. bahuta samayataka vihAra kiyA thA, magara muktimeM kisakA upakAra karaneke lie Apa gae haiM ? Apa jisa lokAgrameM gae haiM vaha sacamucahI lokAgra (mokSa) huA hai| aura Apane jise chor3a diyA hai vaha martyaloka vAstava meM martyaloka (mara jAne yogya) huA hai| he nAtha ! jo vizvakA upakAra karanevAlI ApakI dezanAko yAda karate haiM ve bhavya prANI aba bhI Apako sAkSAtasAmanehI dekhate hai aura jo zrApakA rupastha (AkRtikA) dhyAna karate haiM una mahAtmAoMke lie bhI Apa pratyakSa hI hai / he para. mezvara ! jaise Apane mamatA-rahita hokara sAre saMsArakA tyAga kiyA hai usI taraha aba mere manakA tyAga kabhI na kiijie|" (645-653) 1-isa taraha zrAdIzvara bhagavAnakI stuti karaneke bAda hareka jinaMdrakIbhI, unakovaMdanA kara karake isa taraha stuti kii| 2-vipaya-kapAyoMse ajita, vijayAmAtAkI kokhameM mANikyarUpa aura jita rAjAke putra he jagatake svAmI ajitanAtha ! ApakI jaya ho! 3.saMsArarUpI AkAzakA atikramaNa karanema (lA~ghanema) sUryarUpa, zrIsanAdevIke garmAtpanna jitAri rAnAke putra he saMbhavanAtha ! meM Apako namaskAra karatA huuN| -saMvara rAjAke vaMzameM grAmapaNarUpa, siddhAthA devIrUpI pUrva dizAmeM sUryake samAna aura vizvake lie AnaMdadAyI he abhinaMdana svAmI! Apa hamako pavitra kiijie| 5-megharAjAke vaMzarUpI vanameM meSake samAna aura maMgalA -
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [466 - - - - - mAtArUpI meghamAlAmeM motIrUpa he sumatinAtha ! maiM Apako namaskAra karatA huuN| 6-dhara rAjArUpI samudrake lie caMdramAke samAna aura susImAdevIrUpI gaMgA nadImeM kamalake samAna he padmaprabho! maiM Apako namaskAra karatA huuN| 7-zrIpratiSTha rAjAke kularUpI gharake pratiSThAstaMbharUpa aura pRthvI mAtArUpI malayAcalameM caMdanake samAna he supArzvanAtha ! merI rakSA kiijie| -mahasena rAjAke vaMzarUpI AkAzameM caMdramAke samAna aura lakSmAdevIkI kokharUpI sarovarameM haMsake samAna he caMdraprabho! Apa hamArI rakSA kiijie| -sugrIva rAjAke putra aura zrIrAmAdevIrUpa naMdanayanakI bhUmimeM kalpavRkSarUpa he suvidhinAtha ! hamArA kalyANa zIghra kiijie| 10-dRDharatha rAjAke putra, naMdAdevIke hRdayaphe AnaMdarUpa aura jagatako ahlAdita karane meM caMdramAke samAna he zItalatvAmI! Apa hamAre lie AnaMdadAyI hjie| 11-zrIviSNudevIke putra, viSNu rAjAke vaMzameM motIke samAna aura mokSarUpI lakSmIke bhAra he zreyAMsaprabho! Apa hamAre kalyANakA kAraNa banie / 12-vasupUjya rAjAke putra, jayAdevI rUpI vidura parvatakI bhUmimeM ratnarUpa aura jagatake lie pUjya he vAsupUjya ! prApa mokSalakSmI diijie| - -
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5.0] tripaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 1. sarga6. - 13-kRtavarma rAjAke putra aura zyAmAdevIrUpa zamIvRkSameMse prakaTI huI agnike samAna he vimalasvAmI! Apa hamArA mana nirmala kiijie| 14-siMhasena rAjAka kulameM maMgaladIpaka aura suyazAdevIke putra he anaMtabhagavAna ! Apa hameM anaMta sukha dIlie / 15-mutratAdevIrUpa unyAcalakI taTI (nadI meM sUryarUpa aura bhAnu rAjAke putra he dharmanAtha prabho ! merI buddhiko dharmameM sthApana kiijie| 16-vizvasena rAjAkaM kulameM AbhUSaNarUpa aura acirAdevIke putra he zAMtinAtha bhagavAna ! Apa hamAre kamAMkI zAMtikA kAraNa bnie| 17- zUra rAjAke vaMzarUpa AkAzameM sUryake samAna, zrIdevIke udarase janme hue aura kAmadevakA unmana (vadha ) karanevAle he jagatpati kuMthunAtha ! ApakI jaya ho| 18-sudarzana rAjAke putra aura devI-mAtArUpa zaradalakSmImeM kumudake samAna he aranAtha ! Apa mujhe saMsAra pAra karanerUpa vaibhava dIjie 16-kuMmag2ajApa samudrameM amRtakuMmake samAna aura kokA taya karaneko mahAmallake samAna prabhAvatI devIse janme hue hai mallinAtha ! Apa mokSalakSmI diijie| 20-mumitra rAjArUpI himAcala meM padmahaka samAna aura padmAvatI devI putra he munimutrata prabho ! maiM Apako namaskAra karatA huuN|
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [ 5.01 21 - vaprAdevIrUpa va nAnakI pRthvI meM vaStrake samAna, vijaya rAjA ke putra aura jinake caraNakamala jagata ke lie pUjya haiM aise he nami prabho ! maiM Apako namaskAra karatA hU~ / 22- samudra (vijaya) ko AnaMdita karane meM caMdramA ke samAna, zivA devIke putra aura parama dayAlu, mokSagAmI he zrariSTanemi bhagavAna ! maiM Apako namaskAra karatA hU~ / 23- azvasena rAjA ke kula meM cUr3AmaNirUpa aura vAmAdevI - putra he pArzvanAtha ! maiM Apako namaskAra karatA hU~ / ke 24 - siddhArtha rAjA ke putra, trizalA mAtA ke hRdaya ke zrAzrAsanarUpa aura siddhiprAptikaM arthako siddha karanevAle he mahAvIra prabho ! maiM Apako vaMdanA karatA hU~ / ( 654 - 677 ) 1 isa taraha pratyeka tIrthaMkarako stutipUrvaka namaskAra karake mahArAjA bharata usa siMhanipayA caityase bAhara nikale aura priya mitra kI taraha usa suMdara caityako pIche phira phirakara dekhate hue pada parvatase nIce utre| unakA mana usa parvata meM lagA huA thA isalie, mAno vastrakA pallA kahIM aTaka gayA ho aise ayodhyApati maMdagati se ayodhyA kI tarapha cale / zokake pUrakI taraha senA se ur3I huI rajake dvArA dizAoMko prAkula karate hue, zokArta cakravartI prayodhyA ke pAsa pahu~ce / mAno cakrIke sahodara hoM aise, unake duHkhase atyaMta duHkhI bane hue nagarajanoM kI sUbharI se sanmAnita mahArAja vinItA nagarImeM phuNce| phira bhagavAnako yAda kara-karake varSA ke bAda zeSa bace hue meghakI taraha, azrubiMdu TAlate hue ve apane rAjamahala meM
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ 502 ] triSaSTi zatAkA puruSa-caritraH parva 1. sarga 6. ge| jisakA dravya luTa jAnA hai vaha manuSya gatadina jaise dhanakAhI dhyAna kriyA karatA haiesa hI pragurupI dhanake cale jAnase ve uTana-caThana, calane-phirana, sAta-jAgana, aura bAhara-aMdara rAta-dina prabhukA hIdhyAna karane lge| kisI bhI kAraNale aSTApada pavatakI taraphale yAnavAna puruyA~ko, mAno va prabhukaM kuTa samAcAra dena zrApa hogase, pahale hI kI taraha sanmAna karane lage / (65-685) isa naraha, mahArAjako zokASThata danta maMtrI unase kahana laMga, 'he nahAganA ! aApaka pitA zrIlayamadeva pramuna pahale gRhavAsa meM rahakara, mI, mAyokalamAna ajJAnI logoMko vyava. hAranItimeM calAyA, usake bAda dIkSA lI aura thor3e hI kAla bAda kaMvalajJAnI hupa / balahAna pAkara isa jagata ke logoMkA, bhavasamata nahAra. karana lie, unheM dharma lgaayaa| zratama svayaM janArtha ho A~gako tAya kara paramapadako paae| aise parama pranukA zrApa zora kyoM karana hai / " isataraha ne salAha pApa hapa cakravartI dhAradhAra gajakaM kAmakAja karane lge| (656-686) gahana mukta caMdramAkrI taraha ghAra ghAra zokamukta bane hue marana cakrI vAhara vihAramamimeM vicaraNa karane lge| vidhyAcalako yAda karanevAna gajeMdrakI taraha pramuka caraNoMkA smaraNa kara karaka viSAda RranavAla mahArAjApAla zrAkara riztedAra unheM mRdA prasanna karane lge| inase kaI bAra parivArakaM zrAgraha vinoda utpanna karanevAlI jyAnamuni jAna lagAra yahA~ mAno triyAMnA hI rAjya ho pane muMdara miyA~ka samUhake sAtha
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RpabhanAthakA vRttAMta [583 latAmaMDapakI ramaNIka zayyAoMmeM ramaNa karane lge| vahA~ kusuma haraNa karanevAle vidyAdharoMkI taraha yuvAna purupoMkI puSpacayanakI krIr3Ako ve kautukase dekhane lage; kAmadevakI pUjA karatI hoM aise, vArAMganAe~ phUloMkI pozAkeM gUMtha gUMthakara mahArAjako bheTa karane lagI; mAno unakI upAsanA karane ke lie asaMkhya zrutiyA~ ekatrita huI hoM aise, nagaranAriyoM sAre zarIrameM phUloMke gahane pahana kara unake AsapAsa krIr3A karane lagI, aura Rtudeva. tAoM ke eka adhidevatA (rakSaka) hoM aise sAre zarIrapara phUloMke AbhUSaNa pahanakara, una sabake bIcameM mahArAjA bharata zobhane lge| (660-667) kabhI kabhI ve apane strIvargako sAtha sAtha lekara rAjahaMsakI taraha kIr3hAvApImeM,svecchAse krIr3A karane ke lie jAne lge| hAthI jaise narmadA nadI meM hathiniyoM ke sAtha krIr3A karatAhai vaisehI vahA~ ve suMdariyoMke sAtha jalakrIr3A karane lge| jalakI taraMgeM, mAno unhoMne suMdariyoMse zikSA lI ho aise, kSaNameM kaMThameM, kSaNameM bhujAmeM aura kSaNameM hRdayameM, unakA AliMgana karane lagIM; isase usa samaya, kamalake karaNAbharaNa aura motiyoM ke kuMDala dhAraNa karanevAle mahArAjA, mAno sAkSAta varuNadeva hoM aise jalameM zobhane lage; mAno lIlAvilAsake rAjyapara mahA. rAjAkA abhiSeka karatI hoM aise, "meM pahalI ! meM pahalI !" socatI huI striyoM unapara jalakA siMcana karane lgii| mAno apsarAe~ hoM, mAno jaladeviyA~ ho, aise cAroM tarapha rahI huI aura jalakrIsAmeM tatpara aisI una ramaNiyoM ke sAtha cakIne bahuta samayataka krIr3A kii| apanI spardA karanevAle kamalAka
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ 504 / triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 1 sarga 6. darzanase mAno gusse huIM hoM aise mRgAkSiyoMkI A~kheM lAla ho gaI, aura aMganAoMke aMgoMse gala galake utare gAr3he aMgarAgase kIcar3avAlA banA huA vaha jala yakSakardamasA ho gyaa| isI taraha cakravartI bAra bAra krIr3A karate the| (667-705).. " ___eka bAra isI taraha jalakrIr3A karake mahArAjA bharata iMdrakI taraha saMgIta karAne ke lie vilAsamaMDapameM ge| vahA~ veNu bajAnevAle uttama puruSa maMtroMmeM OMkArakI taraha saMgIta karmameM prathama aise madhura svara veNumeM bharane lge| vINA bajAnevAle, kAnoMko sukha denevAle aura vyaMjana dhAtuoMse spRSTa aise puSpAdika svaroM dvArA gyAraha tarahakI vINA bajAne lge| sUtradhAra apane kavipanakA anusaraNa karate hue, nRtya tathA abhinayakI mAtAke samAna prastAra-suMdara nAmakI tAla dene lge| mRdaMga aura praNava nAmake bAje bajAnevAle, priyamitrakI taraha paraspara thor3AsA bhI saMbaMdha chor3e vagaira apane vAdya bjaanelge| 'hA hA' aura 'hU hU' nAmaka devatAoMke gaMdhoMkA ahaMkAra miTAnevAle gAyaka svaragItise suMdara aise naI naI zailiyoM (tajoM) ke rAgoMko gAne lge| nRtya aura tAMDava meM catura naTiyA~ vicitra / prakArake aMgavikSepoMse sabako acarajameM DAlatI huI nAcane / lgiiN| mahArAjA bharatane ye dekhane yogya nATaka nirvighnarUpase dekhe / kAraNa, samartha puruSa cAhe kaisAhI vyavahAra kareM unako kauna roka sakatA hai ? isa taraha saMsArakA sukha bhogate hue bharatezvarane prabhuke mokSa jAne ke bAda pA~ca lAkha pUrva bitAe / (706-714) ..bharatakA vairAgya, kevalajJAna va mokSa eka dina bharatezvara snAna kara, balikarmakI kalpanA kara,
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RSabhanAthakA vRttAMta [ 505 devadUSya vakhase zarIrako sApha kara, kezoMmeM puSpamAlA gUMtha, gozIrSacaMdanakA sAre zarIrameM lepa kara, amUlya aura vya ratnoMke AbhUSaNa sAre zarIra meM dhAraNa kara, aMtaHpurakI aneka striyoM ke sAtha, char3IdAra ke batAe hue mArga se aMtaHpura ke aMdara ke ratnamaya AdarzagRhameM ge| vahA~ AkAza aura sphaTikamaNike jaise nirmala tathA apane sAre aMgakA pratibiMba dekhA jA sake aise manuSyakI AkRti ke jitane bar3e darpaNa meM apane svarUpako dekhate hue mahArAjAkI a~gulImeMse mudrikA nikala pdd'ii| jaise kalA karate samaya morakA ekAdha paMkha gira par3e aura use patA bhI na cale vaise hI mahArAjAko, unakI a~gulI se girI huI a~gUThI kA patA na claa| dhIre dhIre zarIra ke sAre bhAgako dekhate hue, unhoMne dinameM caMdrikA binAkI caMdrakalAkI taraha apanI a~gUThIrahita a~gulIko kAMtihIna dekhA / "are ! yaha a~gulI zobhAra hita kaise hai ?" yo socate hue bharata rAjAne jamInapara par3I huI mudrikA dekhI / ve vicAra karane lage, "kyA dUsare aMga bhI vinA AbhUpaNoMke isI taraha zobhAhIna mAlUma hote hoMge ?" phira unhoMne dhIre dhIre dUsare AbhUSaNa bhI utArane AraMbha kie / (715-2423) pahale mastaka se mANikyakA mukuTa utArA isase mastaka ratnavinAkI mudrikA jaisA dikhAI diyaa| phAnoMse mANikya ke kuMDala utAre, isase donoM phAna cauda aura sUrajahIna pUrva aura pazcima dizAoM ke samAna mAlUma hone lage / kaMThAbhUSaNa haTAnese unakA galA jala binAkI nadIke samAna zobhAhIna mAlama
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ 506 ] triSaSTi zalAkA putpa-caritraH patra 1. sarga6. hone lgaa| vakSasthala (chAtI ) se hAra haTA diyA, isase vaha tAroMrahita AkAzasA zUnya dikhane lgaa| bhujabaMdha nikAlanese donoM hAtha latAke veSTanase rahita do sAlavRkSoMke samAna mAlUma hone lge| hAthoMke mUlameMse kar3e nikAla DAle, isase ve AmalasAraka vinAke prAsAdakI taraha mAluma hone lge| dUsarI sabhI a~guliyA~sa a~gUThiyA~ nikAla DAlI,isase ve maNirahita sapake phanake jaisI mAlUma hone lgii| pAvA~se pAdakaTaka' nizcala die, isase paira rAjahastike straNakaMkar3oMrahita dA~toMke samAna dikhane lge| sabhIAbhUSaNa nikAla denese unakA zarIra patrahIna vRkSakI taraha dikhane lgaa| isa taraha apane zarIrako zobhAhIna dekhakara mahArAjA vicAra karane lage, "aho ! isa zarIrako dhikkAra hai! jaise citra banAkara dIvArakI kRtrima zomA kIjAtI hai, aisehI zarIrakI bhI AbhUSaNoMse kRtrima zobhA kI jAtI hai| aMdara viSTAdike malase aura bAhara mUtrAdi ke pravAhase malina isa zarIrameM, vicAra karanese, kucha bhI zobhanIya nahIM mAlUma hotaa| khArI jamIna jaise varSAke talako dUSita karanI hai vaisehI yaha zarIra, vilepana kie hue kapUra aura kastarI vagairAko bhISita karatA hai| jo viSayoMkA tyAga kara mokSaphala denavAlA tapa tapate haiM ve tatvake jAnakAra pulpahI isa zarIrakA phala grahaNa karate hai| isa taraha vicAra karate hue samyaka prakArase apUrvakaraNake anukramase ApakazreNImeM alDa hue aura zuklavyAnako pAe hue una mahArAjako, jaise bAdaloM ?-rIkA eka shraabhuussnn|
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RpabhanAthakA vRttAMta [507 ke miTanese sUrya prakAzita hotA hai vaisehI, ghAtikarmoM ke nAzase kevalajJAna prakaTa huaa| (723-738) usa samaya tatkAlahI iMdrakA Asana kaaNpaa| kAraNa,'mahadbhyo mahatAmRddhimapi zaMsaMtyacetanAH // " [acetana vastue~ bhI mahAna puruSoMkI mahAna samRddhi ghatA detI haiN|] avadhijJAnase jAnakara iMdra bharata rAjAke pAsa aayaa| bhakta purupa svAmIkI taraha svAmIke putrakI bhI sevA karate haiM; magara jaba putrako bhI kevalajJAna utpanna ho gayA taba ve kyA na kareM ? iMdrane vahA~ Akara kahA," he kevalajJAnI ! zrApa dravyaliMga svIkAra kIjie jisase maiM Apako vaMdanA kada aura ApakA niSkramaNa ( gRhatyAga ) utsava kr|" bharatane bhI usI samaya bAhubalIkI taraha pA~ca muTThI kezalocana rUpa dIkSAkA lakSaNa aMgIkAra kiyA aura devatAoMke dvArA die gae rajoharaNa vagairA upakaraNoMko svIkAra kiyaa| usake bAda iMdrane unako caMdanA kii| kAraNa,"na jAtu vaMdyate prAptakevalopi hyadIkSitaH / " (744) [kevalajJAna utpanna honepara bhI pradIkSita puruSako vaMdanA nahIM kI jaatii| usI samaya bharata camoke Azrita dasa hajAra rAjAoMne bhI dIkSA lii| kAraNa, vaise svAnIkI sevA paralokameM bhI sukha denevAlI hotI hai / ( 16-745) phira pRthvIkA bhAra sahana karanevAle bharata camAvartI ke putra mAdityayazAphA iMdrane rAjyAbhiSeka kiyaa| (746 )
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58] triSaSTi zalAkA punya-caritra: parva 1. maga6. kevalajJAna honeke bAda mahAtmA bharata munine, RSabhanvAmI kI taraha, gA~voM, khAnoM, nagaroM, araNyoM, giriyoM, droNamukhoM, vagairAmeM dharmadezanAle bhavya prANiyoMko pranibodha karate hue sAdhuparivAra sahita eka lAgna,pUrva taka vihAra kiyaa| aMta undrAna bhI zraSTApada parvatapara jAkara vidhinahita canurvidha aAhArakA pratyAgvAna kiyaa| eka mAsake aMtameM caMdra jaba zravaNa nakSatrakA thA taba anaMta caturaka (anaMta vAna,anaMta dazana, anaMta cAritra aura ana bIya) prApta hue haiM jinako mesa maryi bharata niddhikSetra (mona ) ko grAma hue| (717-750) isa nanha bhagnezvarane janahAnA pUrva lanna rAjakumArakI taraha vitAya / usa samaya bhagavAna RSamaMdavanI pRthvIkA pAlana karane the| bhagavAna dIkSA lekara chAnyAvanyA eka hajAra barasanaka rahe, pase unhoMne (maranane) eka hajAra vapa mAMDalika rAjAkI taraha vinApAka hajAra varSa kama chaHlAnTa pUrva taka ve cakravatI rahe / kevalajJAna utpanna hone ke bAda vizvavara upakAra karaneke lie dinameM murajakI naraha unhoMne eka pUrvaka pRthvIpara vihAra kiyaa| isa taraha cAMgasI pUrva lAkha pAekA amoga kara. mahAtmA bharata mona ge| usa samaya tatkAlahI harthita devatAki sAtha svargapati iMne unakA mona-gamanotsava kiyaa| (751-755.) isa prathama parvameM, zrI RSabhadeva pramuLe pUrvamatrakA varNana, kulakarakI utpatti, pramukAjanma, vivAha, vyavahAra darzana, rAjya, vrata aura kevalanAna, marata rAjAkA cakravartIpana, pramukA aura
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 RpabhanAthakA vRttAMta [ 56 cakrIkA mokSagamana-ye bAteM, jo kramazaH varNana kI gaI hai, tumhAre sabhI padoM ( utsavoM) kA vistAra kreN| (arthAta tumhAre lie sadA kalyANakArI hoN|) ['AcArya zrI hemacaMdrAcArya viracita 'tripaSTizalAkA puruSa caritra' nAmaka mahAkAvyake prathama parva meM, marIcibhava, bhAvI zalAkA purupa bhagavanirvANa-varNana nAmakA, chaThA sarga samApta huaa|
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadahate namaH zrI cipaSTri zalAkA purUSka caritra parva dUsarA zrI ajitanAtha-caritra jayaMtyajitanAthasya, jitagoNamaNizriyaH / nareMdravadanAdarzAH pAdapadmadvayInakhAH // 1 // [lAla maNiyoMkI zobhAko jInanevAle aura namaskAra karate hue iMdroMke mukhoMke lie darpaNake samAna zrI ajitanAthake donoM caraNa-kamaloMke nakhoMkI (sadA) jaya hotI hai|] karmAhipAzanirnAza-jAMgulimaMtrasannimam / ajitasyAmidevasya caritaM prastavImyataH // 2|| [ava (yAnI RSabhadevasvAmIkA caritra likhaneke bAda ) meM (hemacaMdrAcArya) karmarUpI pAzakA nAza karane meM jAMgulImaMtraka samAna bhagavAna anitanAthasvAmIke caritrakA varNana karatA hai|]
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama bhava sava dvIpoMke vIcameM nAmike samAna bUdvIpake madhyabhAgameM, jahA~ duHpamasupamA nAmaka caturtha zrArA niraMtara rahatA hai, mahAvideda nAmakA kSetra hai| usa kSetrameM sItA nAmakI mahAnadIke dakSiNa kinAre para bahuta samRddhivAna vatsa nAmakA deza hai| svargapradezakA eka bhAga pRthvImeM sthita ho aisI adbhuta suMdaranAko dhAraNa karatA huA vaha deza suzobhita hotA hai| usameM gA~vapara gA~va aura zaharapara zahara base hue honekI vajahase zunyatAsirpha AkAzameMhI thI |gaaNvoN aura zaharoM meM saMpatti samAna honese unameM bheda mAtra rAjAke AzrayasehI mAlUma hotA thA / vahA~, jagaha jagaha, mAno kSIra samudra se nikalakara AtI huI dhArAoMse bhara gaI ho aimI, svaccha aura mIThe jalakI vApikAe~ thI; mahAtmAoMke aMta:karaNAMke jaise svaccha, vizAla aura jinake madhya-bhAgoMkI gahanatA jAnI na jA sake aise tAlAba the, aura pRthvI rUpI devIke ptrvlliike| vilAsako vistRta banAneghAle,harI latAocAle bagIce sthita the| gA~va goyaga musAphiroM kI tRpAko miTAnevAle ganne ke kheta, ramApI jalake ghar3oM jaise, ganoMse zobhita the| pratyeka goyulameM mAnoM zarIradhAriNI dRghakI nadiyoM ho aisI, dUdhakA jharanA bahAnevAlI gAe~ pRthvIko bhigotI thIM aura pratyeka mArgapara jaise jugalie logoMse kura - - - 1-mukhapara rela-yUTe zAdi, phesara vadana vagaMgale banAnA /
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ 512 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2 sagai 1. dezaka kalpavRkSa zobhita hona hai usI prakAra, nIce baiThe hue musA. phirose phalavAle vRta muzobhita ho rahe the| (3-13) usa dezameM pRthvIka tilakarUpa aura daulatake bhaMDArarUpa, yathA nAma tathA guNa vAlI, musImA nAmakI nagarI thii| amAdhArA samRddhise mAno pRthvI madhyabhAgameM koI amuradevoMkA nagara pragaTa huyA hogamA yaha nagararatna muzobhita thaa| usa nagarIke ghamaM yadyapi tripA akalI phiratI thIM tathApi ratnamaya dIvAroMmeM unake pratibiMba par3ata the isase emA jAna par3atA thA ki ve apanI sakhiyoMke sAtha haiN| unake cAroM tarapha samudrake samAna vAIvAlA aura vicitra ratnamaya zilAoMse yukta, jagatIka koTa samAna kilA zomatA thaa| madanala barasAte hae. hAthiyoMke phiranese zaharakaM ramtoMkI dhUli, varSARtuke jalake giranase jaise zAMta ho jAtI hai vaisahI, zAMta rahatI thI / kulathAna triyAMka ghaTIma surajakI kiraNaM isI taraha praveza nahIM kara pAtI thI jaise ve kamalinIka kozamaM nahIM jA :katI hai| vahA~ caityoMka Upara. phargatI huI patAkAe~ mAnoM hAthoMke izAroMse sUryako kaha rahI thI ki tU prabhukaM maMdirapara hokara mata nA / zrAkAzako zyAma karanevAle aura pRthvIko jalasa pUranevAne / udyAna, namInapara zrApa hue bAdalAMka samAna jAna par3ata the| AkAza taka U~ca zikharabAnta svarNa aura ratnamaya hajAroM krIDAparvata merU parvatakaM kumArakaM samAna zobhata the| vaha nagara aisA zomatA thA mAno dharmaartha aura kAmana krIr3A karane ke lie eka U~ce prakArakA saMketasthAna banAyA ho| Upara aura nIcezrAkAza aura pAtAlamaM sthita amarAvatI aura.bhogAratIke manya
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [ 513 meM rahI huI yaha nagarI, atula saMpattivAlI unakI sahodarA ( sagI bahana) ho aisI mAlUma hotI thii| (14-24) usa nagarameM caMdramAke samAna nirmala aura guNarUpI kiraNoMse vimala AtmAvAlA vimalavAhana nAmakA rAjA rAjya karatA thaa| vaha rAjA, prajAko apanI saMtAnake samAna pAlatA thA, posatA thA, unakI unnati karatA thA aura unako guNavAna banAtA thaa| vaha rAjA apanese hue anyAyako bhI sahana nahIM karatA thaa| kAraNa, "cikitsyate hi nipuNairaMgodbhavamapi traNam / " [catura loga apane zarIrameM hue phor3ekI bhI cikitsA karate haiN| vaha rAjA mahAparAkramI thaa| apane Asa-pAsake rAjAoM ke mastakoMko lIlAmAtrahImeM isa taraha mukA detA thA jisa taraha havA vRkSoMkI DAliyoMko mukAtI hai / tapodhana mahAsmA jaise aneka tarahake prANiyoMkI rakSA karate haiM usI taraha, vaha paraspara abAdhita rUpase trivargakA (dharma, artha aura kAmakA ) pAlana karatA thaa| vRkSa jaise pAgako suzobhita karate hai vaisehI; udAratA, dhIraja, gabhIratA aura kSamA vagairA guNa use suzobhita karate the| saubhAgya dhuraMdhara aura phailate hue usake guNa, bahuta samayake bAda Ae hue mitrakI taraha, sabase gale milate the| pavanakI gatikI taraha parAkramI usa rAjAkA zAsana parvatoM, jaMgaloM aura durgAdi pradezoM meM bhI rukanA na thaa| sabhI dizAoM. ko AkAMna kara, jisakA teja pala rahA hai se, usa rAjAka caraNa, sUryakI taraha, sabhI rAjAoMke mastakApara TakarAne the|
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ 515 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritra: parva 2. sarga?. jaise sabaMdha bhagavAna usake ekamAtra svAmI the usI taraha, sabhI rAjAoMkA vaha ekamAtra svAmI thaa| iMdrakI taraha zatruoMkI zaktikAnAza karanevAlA vaha parAkramI rAjA apanA mantaka mAtra mAgha punyoMke sAmanehI kAnA thaa| usa vivekI gajAkIzakti, jaise bAharake zatruoMko jItanemeM anujJa zrI vesahI, kAma-krodhAdi aMtaraMga zatruoMko jItane meM bhI atula thii| apane balase vaha, jaise unmArgagAmI (sIce rasta na calanevAle) aura durmada hAthI, ghor3A vagairAkA damana karatA thA vaisahI, unmArgagAminI apanI iMdriyoMkA bhI damana karatA thaa| pAtrako diyA huyA dAna sIpameM par3e hue mevajantakI taraha bahuta phaladAyI hotA hai| yaha socakara vaha dAnazIla rAjA yathAvidhi pAtrakohI dAna detA thaa| jaise parapurameM sAvadhAnI ke sAtha praveza karatA ho aise baha ghamAtmA rAnA aba jagaha majAka logAMkA ghamaMmAgapahI calAtA thaa| caMdana vRna jaise malayAcanakI pRthvIko sugaMdhamaya banAva hai unI taraha vaha apane pavitra caritrase sAre jagatako suvAsita karatA thaa| zatruoMko jItanesa, pIr3ita prANiyoMkI rakSA karanese, aura yAcakoMko prasanna karane vaha gAjA yuddhavIra, dayAvIra aura dAnavIra kahalAtA thaa| isa taraha vaha, rAjavanama raha, vRddhiko sthira stra,prasAdako chor3a,sarparAja se amRtakI rakSA karanA hai vaisehI, pRthvIkI rakSA karatA thA / (25-12) kArya aura akAryako jAnanevAle aura sAra va prasArako khojanevAnna usa rAjA manameM eka dina saMsArakaM vairAgyakA bAMta utpanna huI aura vaha isa taraha socane lagA, "aho! lAkhA yonilyo mahAna ma~varoM meM girane ke klezase bhayaMkara isa saMsAra
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . . : zrI ajitanAtha-caritra [ 515 samudrako dhikkAra hai ! yaha bAta kaise khedakI hai ki saMsArameM svapnajAlakI taraha kSaNameM dikhAI dene aura kSaNameM nAza honevAle padArthoM se sabhI jaMtu mohita hote haiN| yauvana havAke dvArA hilAe hue, patAkAke pallekI taraha caMcala hai aura Ayu kuzake pattepara. rahe hue jalaviMdukI taraha nAzamAna hai| isa AyukA bahutasA bhAga, garbhAvAsameM, narakAvAsakI taraha, duHkhameM bItatA hai; aura usa sthitike mahIne palyopamake samAna laMbe mAlUma hote haiN| janma hone ke bAda AyukA bahutasAbhAga, bacapanameM aMdhekI taraha, parAdhInatAmeMhI calA jAtA hai; javAnImeM prAyukA bahutasA bhAga, iMdriyoMko AnaMda denevAle svAdiSTa padArthAkA upabhoga karane meM aura ( vipayaM sevanameM ) unmatta AdamIkI taraha vyartha jAtA hai; aura vRddhAvasthAmeM trivarga (dharma, artha va kAma) kI sAdhanA karane meM azakta bane hue zarIravAle prANIkI bAkI Ayu sote hue manuSyakI taraha bekAra jAtI hai| viSaya ke svAdase lapaTa banA huprA manuSya rogIkI taraha rogake lie hI kalpita kiyA jAtA hai, yaha jAnate hue bhI saMsArI jIva saMsArameM bhramaNa karaneke liehI koziza karate haiN| prAdagI javAnI meM jaise viSayasevanake lie yatna karatA hai vaisehI, vaha agara munike lie prayatna kare to ( usake lie) kisa cIjakI kamI raha sakatI hai? aho ! makar3I jaise apanIhI lArake tutroMse bane hue jAlameM pha~sa jAtI hai vaisehI, prANI bhI apanehI pharmA se banAyA jAlameM phaMsa jAte haiM / samudrameM yugazamilA praveza' nyAyako tarAH - - - rintere - - - 1-labhUmaga samudra me aMdara zalaga raga dizA mAna dUropara eka purA aura usameM DAlane vAle jAe~ aura yama.
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ 516 ] tripaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. sarga 1...... prANI puNyake yogase bahuta mehanata karaneke bAda manuSyajanma pAtA hai; usameM bhI prAryadezameM janma, acche kulakI prApti aura gurukulasevA ( sadguruoMkI sevA ) jaise kaThinatAse milanevAle sAdhana pAkara bhI jo prANI apanA kalyANa karanekI koziza nahIM karatA hai vaha rasoI taiyAra honepara bhI bhUkhA baiThe rahanevAle manuSyake samAna hai| Urdhvagati (svarga vagairA ) yA adhogati (narakAdi) pAnA apanehI basameM haiM; to bhI jaDbuddhivAle prANI pAnIkI taraha nIcekI taraphahI jAte haiN| "maiM samaya AegA taba dharmake kAma karU~gA" aisA vicAra karanevAle prANIko yamarAjake dUta isI taraha le jAte haiM, jaise jaMgala meM luTere (asahAya) AdamIko lUTa le jAte haiN| pApa karake bhI jinakA pAlana-popaNa kiyA thA una sabhI parivArake logoMke sAmanehI kAla, rakake samAna asahAya prANIko Akara le jAtA hai| phira narakagatimeM gayA huA prANI vahA~ anaMta duHkha uThAtA hai / kAraNa karjakI taraha karma bhI janma janmameM prANIke sAtha jAnevAle haiN| yaha merI mA~ hai ! ye mere pitA hai ! yaha merI patnI hai ! yaha merA putra hai ! isa tarahakI jo mamatAvuddhi hai vaha mithyA hai| kAraNa, (jaba) yaha zarIra bhI apanA nahIM hai (taba dUsaroMkI to vAtahI kyA hai ?) judI judI gatiyoMse Ae hAe mAtA pitA Adiko hAlata una pakSiyoMke jaisI hai jo alaga alaga dizAoM aura sthAnoMse Akara eka vRkSapara baiThate haiM (aura saverA honepara se TakarAte hue devayogase bahuta samaya ke bAda eka sAtha yA jAe~ aura usameM khole apane pApahI piroe jAe~, isa nyAyako yugazamilA nyAya' kahate haiN| hai ! isa tarahako ja nahIM hai (taba dUsarA AdikI
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha caritra [517 - alaga alaga dizAoM meM ur3a jAte haiM / ) athavA una gusAphiroMke jaisI hai jo alaga alaga dizAoM se Akara eka sthAnapara (musAphirakhAnemeM) rahate haiM aura savere alaga alaga sthAnoMpara le jAnevAle rAstoMpara cala par3ate haiN| isI taraha mAtApitA bhI judI judI gatiyoMmeM cale jAte haiN| ku~eke raha~TakI taraha isa saMsArameM jAne AnevAle prANiyoMke lie apanA yA parAyA koI nahIM hai| isalie kuTuMbAdikA jo tyAga karane lAyaka hai, pahale. hIse tyAga karanA cAhie aura svArtha ke lie (prAtmahitake lie ) prayatna karanA cAhie / kahA hai .......... svArthabhraMzo hi muurkhtaa|" [svArthase bhraSTa honekA nAmahI mUrkhatA hai| ] nirvANa (mokSa) lakSaNavAlA yaha svArtha ekAMta aura aneka sugyoMkA dene. vAlA hai aura vaha mUlottara' guNoM ke dvArA sUryakI kiraNoMkI taraha prakaTa hotA hai|" (43-66) rAjA isa taraha vicAra kara rahA thA, usI samaya niMtAmaNi ratrake samAna zrImAna ariMdama nAmaka sUri mahArAja udyAnameM aae| unake Ane kI bAta sunakara usako amRtakA cUMTa pInemeM jitanA AnaMda huaa| tatkAlAhI, mayUrapatroMke chatrI. se mAno AkAzako meghayukta panAtA ho aise, bAda mUrijI mahArAjako naMdanA karane calA / mAno lakSmIdevIke do kaTAna ho -golakI prAlile pakSa mUlagugavanamAramAdi phora dAra. guNa zivizuddhi vagairA aura sUryakiraNako si. meM mora uttarA nakSatrA
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ 518 ] triSaSTi zantAkA punapa-caritraH parva .sarga 1. - evaM do cAmara usake donoM tarapha Dulane lge| nAnake kavacabAnta honasa mAno monakI pAyAMvAla haoNsa,aura gatika dvArA pavanako jItanayAna baMgavAna bor3osa vaha sabhI dizAoMko marane lgaa| mAno aMjanAcalake calata-phirata zivara. hI aise bar3e hAthiyoMka mArase vaha pRthvIko mukAne lgaa| apane svAmI ke manakI bAna jAnane unako manaHparyayajJAnahuyA ho aise sAmana kasAya hA lie| baMdI (cAraNa) logoM ke kolAhalakI mAnA mpadA karata ho gasa, aAkAzameM phailate hue maMgala nUyaM ( turahI ) ke zabda dUrahIya usake AgamanakI sUcanA dana ho| ipiniyoMpara baMTI huI gaMgArarasakI nAyikA nya hajAroM vAgaMganA usake sAtha thiiN| isa taraha hAthIpara savAra usa rAjAkI savArI lokanyAnapa naMdanavana samAna udyAnake pAsa phuNcii| phira gajAyAma jarake samAna usa rAjAna, hAthIne utarakara, siMha jaina pavanakI guphAmeM praveza karatA hai aise hI, udyAna meM praveza kiyaa| (65-57) ___yahA~ usane dUrahIne, banca kavacakI taraha kAmadeva bAgoMda ayadya, rAganI gaMgameM dayA mamAna, dveSarupI zatruke lie dvipanapa (zatrayAMko napAnavAla) ke samAna krovaDhapI agni lie.navIna megha mamAna,mAnanyAyanika lie gajake samAna, mAyApI sarpiNIka die ganar3a samAna, lomanpI parvataka lie banake samAna, mohana aMdhakArake lie sUrya samAna, napalpI agnike lie agi samAna, kSamA pRthvI ke samAna aura bodhidhAnanapI nalakI eka dhArA samAna, zrAtmArAma mahAmuni zrAcArya ariMdamako dekhA / una zrAmapAsa sAdhuoM
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha caritra [516 - kA samudAya baiThA thA / kaI utkaTika Asanase, kaI vIrAsanase. kaI vajrAsanase, kaI padmAsanase, kaI godohika Asanase, kaI bhadrAsanase, kaI daMDAsanase kaI valgulika Asanase, kaI krauMcapakSI Asanase, kaI iMsAsanase, kaI paryakAsanase, kaI uSTrAsanase, kaI garur3Asanase, kaI kapAlIkaraNa Asanase, kaI AmrakujAsanase, kaI svastikAsanase, kaI daMDa padmAsanase, kaI sopAzraya Asanase, kaI kAyotsarga Asanase aura kaI vRpabhA. sanase baiThe the| raNabhUmike subhaTIkI taraha vividha upasagoMko sahana karate hue ve apane zarIrakI bhI paravAha na karake, nija pratizrava (aMgIkAra kie hue saMyama) kA nirvAha karate the, aMta. raMga zatruoMko jItate the, parisahoMko sahate the aura tapa-dhyAnameM samartha the| (78-8) rAjAne zrAcAryake pAsa Akara vaMdanA kii| usakA zarIra 'AnaMdase romAMcita ho gyaa| romAMcake bahAne aMkurita bhaktiko dhAraNa karatA ho aisA vaha mAlUma hone lgaa| bhAcArya mahArAjane mukhake pAsa mugyayantrikA(muMhapattI) rakhakara sarva kalyANakI mAtArUpa 'dharmalAbha aisI asIsa dii| phira rAjA kachuekI taraha zarIrako sikor3a, ayagraha bhUmiko choDa, hAtha jor3a, guna mahArAjake sAmane baitthaa| usane dhyAnapUrvaka, iMdra jaise tIrtha. karakI dezanA sunatA hai vaise hI, AcArya mahArAjako dezanA sunii| jaise zarada mAtuse caMdramA vizeSa jAyala hotA hai, sahI, prAcArya mahArAjakI dezanAse rAjAko adhika vairAgya imaa| phira AcArya mahArAjakI caraNa vaMdanA kara, hAtha jora, vinaya. yuma vANI meM rAjAne phAhA:- (8t-2)
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ 520] triSaSTi zannAkA purupa-caritra; parva 2. sarga 1. gaI. bhagavana ! manuSyako masArarUpI viSavRkSake anaMta dubapI phaloMkA anubhava karate hue bhI, vairAgya nahIM hotA, magara. zrApako traiganya huzrA aura zrAyane duniyAkA tyAga kara diyaa| isakA koI kAraNa honA cAhie, kRpA karake bnaaie|" (15-16) rAjA isa taraha pUchanepara, apane dA~toMkI kiraNoMkI caMdrikA prAcArAnalako incala karate hue zrAcArya mahArAja prasanna hokara bAnta, "he gajA isa duniyA sabhI kArya, buddhimAnake lie baiMganyahI kAraNa hote haiN| unameMse koI eka saMsArakA tyAga karane ke lie anya hotA hai| maiM pahala gRhavAmameM thA natra eka bAra hAthI, ghor3a, ratha aura pyAki sAtha digvijaba karane ke lie ravAnA huyA / mArgameM calate hue eka bahutahI suMdara bagIcA mena dekhaa| yuddhAMkI dhanI chAyAma manohara vaha cIcA, jaganameM bhramaNa karane kI huI lakSmIkA vizrAmamyAna yA mAnnuma honA thaa| vaha kaMkAla vRddhoka caMcala pallavoMse mAno nAcanA ho, mallikA viRmita puNyagucchAMsa mAno hasanA ho, bina hama RdevapuSyoMke amRhase mAno romAMcita huzrA ho, la hue katukIka puSparUpI netroMse mAnA devatA ho, zAna aura. bAha kSaoNmpI U~cI bhujAosa mAnI dUrahIse sUryakrI nI haI kiraNoMko yahA~ girana rokatA ho, vRkSAMsa mAno mumAphigeko gupta sthAna batAtA ho, nAlAsa mAnoM pada padapara pAdya (paira dhonakA pAnI) tayAra karatA ho, bharata pAnIke rahaTanyatroMsa mAno pAritAko zRnkhalAbaddha karatA ho, guMjAra karate hue maitragema mAnI pathikoMko bulAnA ho aura tamAla,
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [521 tAla, hiMtAla aura caMdana ke vRttoMse mAno sUryakiraNoMke trAsase aMdhakArane usakA Azraya liyA ho aisA mAlUma hotA thaa| zrAma, camelI, nAgakesara aura kezarake vRkSoMse sugaMdha-lakSmIke ekachatra rAjyakA vaha vistAra karatA ho; tAMbUla, ciroMjI aura drAkSakI celoM ke prati vistArase vaha taruNa pathikoMke lie vagaira. hI yatnake ratimaMDapoMkA vistAra karatA ho; aura meruparvatakI talahaTIse mAno bhadrazAla vana yahA~ AyA ho aisA usa samaya vaha vana atyaMta suMdara mAlUma hotA thaa| (67-106) bahuta samaya ke bAda jaba meM senA sahita digvijaya pharake lauTakara usa bagIce ke pAsa pAyA aura kautukake sAtha vAhanase utarakara usa bagIce ke aMdara saparivAra gayA taba usa bagIceko maiMne alagahI rUpameM deyA / maiM socane lagA, kyAma bhramase dUsare bagIce meM prAgayA hU~ ? yA yaha bagIcA vilakulahI badala gayA hai ? yaha iMdrajAla to nahIM hai ? kahA~ sUryakI kiraNoMko rokane. vAlI vaha patralatA aura kahA~ tApakI yaha ekachatrarUpa apatratA (pattoMkA abhAva ) ? kahA~ yujoMke aMdara vizrAma karanevAlI ramaNiyoM kI ramaNIyatA aura gahoM nidrita par3e hue ajagaroMkI dAruNatA ? kahA~ moroM aura kokilAoMkA vA madhura pAlApa aura kahA~ capala kIyoMke karNakaTu zabdoMse bar3I huI vyAkulatA? kahA vaha laye laTakate aura bhIge hue ballala bokI saranatA aura mAhA~ ina mUkhI huI zAnyAoMpara laTakane hue mujaMga? phar3o sugaMdhita puSpoMmeM banAI huI ye vizAga aura kArI cir3iyAM, koe, kapota prAdi patiyoMkI pITase dugaMdhamaya panA dumA yaha sthAna ? ko puSparasake maranIle hitakAra koI
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ 522 ) triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. sarga 1. vaha bhUmi aura kahA~ jalatI huI bhaTTIpara sekI huI retIvAlI saMtApakArI yaha bhUmi ? kahA~ phaloMke bhArase muke hue ve vRkSa aura kahA~ dImakake khAnese khokhale bane hue ye vRkSa ? kahA~ aneka latAoMke valayoM (gheroM) se suMdara banI huI ve vAr3eM aura kahA~ sapoM ke dvArA chor3I huI kaMculiyoMke gheroMse bhayaMkara banI huI ye bAI ? kahA~ vRkSoMke nIce lagA huA phUlokA vaha Dhera aura kahA~ uge hue kA~ToMkA yaha samUha ? isa taraha usa bagIceko asuMdara dekhakara meM socane lagA, jaise yaha bagIcA isa samaya bhinnahI prakArakA (asuMdara ) ho gayA hai vaisehI sabhI saMsArI jIvoMkI bhI sthiti hai / jo manuSya apanI suMdaratAse kAmadevake samAna lagatA hai vahI manuSya jaba bhayaMkara rogagrasta hotA hai taba bahuta kurUpa mAlUma hotA hai| jo manuSya chaTAdAra vANIse bRhaspatike samAna uttama bhApaNa kara sakatA hai vahI jIma ruka jAnese marvathA gUMgA bana jAtA hai; jo AdamI apanI suMdara cAla aura gatise jAtivAna ghor3esA AcaraNa karatA hai vahIM kabhI vAyu vagairA rogoMse pIr3ita hokara sarvathA paMgu bana jAtA hai jo AdamI apane parAkramI hAthoMse hastimanake samAna kAma karatA hai vahI AdamI rogAdisa hAthoMkI zakti khokara TUThA bana jAtA hai; jo zrAdamI kabhI gIdha samAna dUrakI cIjeM dekhanekI netrazakti rakhatA hai vahI A~khoMkI bInAI khokara dUsaroko dekhanemeM asamartha-aMdhA bana jAtA hai| graho ! prANiyoMke zarIra kSaNameM suMdara, kSaNameM amuMdara, kSaNameM samartha, kSaNameM asamartha, kSama haSTa (dekhA) aura kSaNameM aSTa (na dekhA) ho jAtA hai| isa taraha vicAra karate hue muma, japa karanevAleko maMtrazakti
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha caritra [ 523 kI taraha, saMsAra vairAgya dhArAdhirUr3ha huA-prApta huthaa| phira maiMne mahAmunike pAsase, tRNake lie pAgake samAna aura nirvANa prAptike lie ciMtAmaNi ratnakaM samAna, mahAvata grahaNa kiyAmunidIkSA lI / " ( 110-130) unakI bAteM sunakara phirase prAcAryacarya ariMdamako praNAma karake vivekI aura bhaktivAna rAjA bolA, "nirIha aura mamatAddIna zrApake samAna pUjya satpurupa hamAre jaisauke puNyasehI isa pRthvIpara vihAra karate haiM / sabana tRNoMse Dhake hue aMdhakUpameM jaise pazu girate haiM vaisehI loga isa ati ghora saMsAraka viSaya-sukhoMmeM girate haiM; (aura dugna uThAte haiM) una dukhAMse bacAnehIke lie zrApa dayAlu bhagavAna pratidina, ghopaNAkI taraha dezanA dete haiN| isa asAra saMsArameM gurukI vANIhI parama sAra hai; ati priya strI,putra aura baMdhu sArarUpa nahIM haiN| aba mujhe vijalIke samAna caMcala lakSmI, sevanameM sukhadAyaka magara pariNAmameM bhayaMkara vipake samAna vipaya aura kevala isa bhavake liehI mitra ke samAna strI-putroMkI jarUrata nahIM hai| isalie he bhagavAna ! mumapara kRpA kIjie aura saMsArasamudrako tairanameM naukAke samAna dIkSA mujhe dIjie / meM nagarameM jAU~ va apane putrako rAjya sauMpakara pAU~ tabataka Apa dayAlu, pUjyapAda isI sthAnako alaMkRta kareM (aisI merI prArthanA hai|) (131-138) . prAcAryazrIne utsAhavarddhaka vANImeM kahA, "he rAjana! tumhArI icchA uttama hai| pUrvajanmake saMskAroMke kAraNa tuma pahalehIse tattvAMko jAnanevAle ho, isalie tumako dezanA denA, rar3ha manuSyako hAthakA sahArA denake samAna, hetumAtra hai| gopA
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___524 | triyaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 2 sarga 1. - lakakI vizeSatAse jaise gAya kAmadhenu ke samAna hotI hai vaisehI tumhAre samAna manuSyoMke dvArA grahaNa kI huI dIkSA tIrthakarapada' takrake phalako detI haiN| tumhArI icchA pUrNa karaneke lie hama yahI rheNge| kAraNa, muni bhavyajanoMke upakArake liehI vicaraNa karate haiN|" nava, prAcArya mahArAjakI vANI sunakara rAjAoMmeM sUryake samAna vaha rAjA unako praNAma karake khar3A huaa| *kAraNa............"nizcite kArya nAlasaMti manasvinaH / " [manastrI purupa nizcita kAryameM Alasya nahIM krte|] yadyapi rAjAkA citta AcAryake caraNakamaloMmeM lagA huA thA to bhI vaha, jaise koI jabardastI durbhagA bIke pAsa jAtA hai vaisehI, apane mahala meM gyaa| vahA~ usane siMhAsanapara baiTha apane rAjyarUpI bhavanakaM staMbha samAna maMtriyoMko bulAyA aura unase kahA, (136-145) he maMtriyo ! AmnAyase (paraMparAse) jaise isa rAjyarUpI gharamaM hama rAjA hai basehI, svAmIka hitake lie eka mahAnata. vAle tuma maMtrI ho| tumhAre maMtrabalasahI maiMne pRthvI jItI hai| isameM hamArI bhujAoMke balakA upakrama (taiyArI) to nimittamAtra hai| bhUmikA bhAra jaise dhanavAta, ghanodadhi aura tanuvAtane dhAraNa kara rakhA hai sahI tumane mere rAjyakA bhAra dhAraNa kara rakhA hai| maiM to devatAkI taraha pramAdI hokara, rAtadina viSayomahI vividha krIr3AyoMke rasamehI lIna rahA huuN| rAtake samaya jaise dIpakase khaDDA dikhAI detA hai vaisehI, anaMta bhavAmi dukha denavAlA yaha pramAda, gurukI kRpArUpI dIpakase mujhe dikhAI diyA
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [ 525 hai| maiMne ajJAnake kAraNa cirakAlataka isa AtmAko AtmAsehI vaMcita rakhA hai; kAraNa-phailate hue gAr3ha aMdhakArameM A~khoMvAlA puruSa bhI kyA kara sakatA hai ? aho! itane samaya taka ye durdama iMdriyA~ tUphAnI ghor3ekI taraha mujhe unmArgapara le gaI thii| maiM duSTabuddhi vibhitaka ( bhilAveke) per3akI chAyAke sevanakI taraha pariNAmameM anartha karanevAlI viSayavAsanAkI sevA abataka karatA rahA huuN| gaMdhahasti jaise dUsare hAthiyoMko mAratA hai vaisehI, dUsaroMke parAkramako nahIM sahana karanevAle maiMne, digvijayameM aneka niraparAdhI rAjAoMko mArA hai| maiM dUsare rAjAoMke sAtha saMdhi Adi chaHguNoMko niraMtara jor3anevAlA hU~ magara usameM tAr3avRkSakI chAyAkI taraha satyavANI kitanI hai ? arthAta bilakula nahIM hai| maiMne janmasehI dUsare rAjAoMke rAjyako chInalenemeM adattAdAna-grahaNakAhI AcaraNa kiyA hai| mujha ratisAgarameM DUbehuene, kAmadevakA ziSya hoU~ isa taraha niraMtara abrahmacaryakAhI sevana kiyA hai| maiM prApta arthoM se atRpta thA aura aprApta arthoMko pAnekI icchA rakhatA thA, isase abataka mahAna mUrchAvaza thaa| jaise koI bhI cAMDAla, sparza karanese spRzyatA paidA karatA hai vaisehI, hiMsA Adi pApa kAryoM meM se eka bhI kArya durgatikA kAraNa hotA hai| isalie Aja maiM vairAgyake dvArA prANAtipAta (hiMsA) vagairA pA~coM pApoMkA guruke samakSa tyAga karU~gA (aura guruse pA~ca mahAvrata grahaNa karU~gA!) sA~jhake samaya sUraja jaise apanA teja agnimeM AropaNa karatA hai vaisehI, maiM apanA rAjyakArabhAra kavacaharakumArapara AropaNa karU~gA (rAjakumArako rAjya duuNgaa|) tuma isa kumArake sAtha bhI bhakti
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ 526 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritra: parva 2 sarga 1. - - bhAvakA vyavahAra karanA / athavA tumheM aisI salAha denekI jarUratahI nahIM hai; kAraNa, phulavAnoMkA to aisA svabhAvahI hotA hai| (146-162) maMtriyoMne kahA, "he svAmI ! dUramokSa (jinake mokSa jAnekA samaya abhI dUra hai aise ) prANiyoMke manameM kabhI aise bhAva paidA nahIM hote / Apake pUrvaja, iMdrake samAna apane parAkramase, janmahIse akhaMDa zAsana dvArA pRthvIko apane vazameM rakhate the; magara jaba ye anizcita zaktivAle hote the taba ve yU~kakI taraha isa rAjyako chor3akara nIna ratnoMse pavitra bane hue vratako grahaNa karate the| zrApa mahArAja isa pRthvIko apana bhujavalase dhAraNa kie hue haiN| isameM hama to sirpha, gharameM kaleke staMbhakI taraha, zobhAke samAna haiN| yaha sAmrAjya jaise Apako kula paraMparAse milA hai vaisehI, avadAna (parAkrama ) sahita aura nidAna (kAraNa) rahita vratako grahaNa karanA bhI Apako paraMparAse prApta hai| ApakA dUsarA caitanya ho isa taraha yaha rAjyakumAra pRthvIke bhArako kamalakI taraha saralatAse, uThAnemeM samartha hai| Apa mokSaphala denevAlI dIkSA grahaNa karanA cAhate haiM to prasannatA pUrvaka grahaNa kiijie| Apa svAmI ucca prakArakI unnati kareM, hamAre lie to yahI yAta bar3e AnaMdakI hai| pUrNa nyAya-niSTAvAle aura satva tathA parAkramase muzobhita ina kumArake dvArA, ApakI tarahahI, yaha pRthvI rAjAvAlI bne|" (163-170) aise unakaM AjJApAlakatAke vacana sunakara pRthvIpati prasanna huA aura char3IdAra ke dvArA usane rAjakumArako bulaayaa| mAno mUrtimAna kAmadeva ho aisA vaha rAjakumAra rAjahaMsakI
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ . : zrI ajitanAtha-caritra [ 527 taraha kadama rakhatA huA vahA~ aayaa| sAdhAraNa pyAdekI taraha usane bhaktibhAvase rAjAko praNAma kiyA aura hAtha jor3akara vaha ucita sthAnapara baitthaa| amRtarasake samAna sAradRSTise mAno siMcita karate hoM aise AnaMda sahita kumArako dekhate hue rAjA bolA,-( 171-174) / - "he vatsa! apane vaMzake pahaleke rAjA, dayAbuddhise lobha rahita hokara vanameM akelI rahI huI gAyakI taraha isa pRthvIkA pAlana karate the| jaba unake putra samartha hote the taba ve unapara isI taraha pRthvIko pAlanekA bhAra rakha dete the jaise bailapara dhurA khIMcanekAM rakhA jAtA hai aura khuda tInoM lokoMmeM rahI huI vastu oMkA, anitya samajha, unakA tyAga kara zAzvatapada (mokSa) ke lie taiyAra hotethe, apane koI pUrvaja itane samaya taka gRhavAsameM nahIM rahe jitane samaya taka maiM rahA huuN| yaha merA kitanA bar3A pramAda hai / he putra ! ava tU isa rAjyabhArako grahaNa kara tU merA bhAra lelegA taba maiM vrata grahaNakara, saMsArasamudrako pAra kruuNgaa|" (174-176) - rAjAkI bAta sunakara kumAra isI taraha kumhalA gayA jaise kamala himase kumhalAtA hai| vaha apane netrakamaloMmeM pAnI bhara kara bolA, "he deva ! merA aisA kaunasA aparAdha huA hai ki jisase Apa mujhapara isa taraha nArAja hue haiM; Apa apane AtmAke pratibiMbako-Apake pyAdeke samAna putrako isa tarahakI AjJA karate haiM ? athavA isa pRthvIne koI aisA aparAdha kiyA hai ki jisako Apa isako-jisakA abataka Apa pAlana karate the tinakekI taraha chor3a rahe haiN| Apa pUjya pitAke vinA maiM yaha
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ 528] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. sarga 1. rAjya nahIM cAhatA; kAraNa, yadi sarovara jalase bharA ho, magara usameM kamala na hoto yaha bha~varoMke lie kisa kAmakA hai ? hAya ! aAja deva mere lie pratikUla huA hai| merA durbhAgya zrAja prakaTa huA hai| isI lie pattharake Tukar3ekI taraha merA tyAga karake pitAjI mujhe isa tarahakI AjJA kara rahe haiN| maiM kisI bhI taraha isa pRthvIko grahaNa nahIM kruuNgaa| aura isa taraha gurujanoMkI AjJA ullaMghana karanekA jo aparAdha hogA usake lie prAyazcita kruuNgaa|" (180-15) putrakI AjJAkA ullaMghana karanevAlI,magara sattva aura snehapUrNa vANI sunakara rAjAdukhI bhI huA va prasanna bhI huA / vaha volA, "tU merA putra hai, sAthahI samartha, vidvAna aura vivekI bhI hai, phira bhI snehamUla ajJAnake kAraNa ve-soce isa taraha kyoM bola rahA hai ? kulIna putroMke lie gurujanoMkI AjJA vicAra karane lAyaka nahIM hotI ( mAnane lAyakaddI hotI hai); tava merA kathana to yuktisaMgata hai, isalie tu vicAra karake bhI isako strIkAra kr| natra putra yogya hotA hai taba vaha pitAkA bojhA uThAtAhI hai; siMhanI apane putrake kucha bar3A hotehI nirbhaya hokara mukhase sotI hai| he vatla ! terI icchAke bagaira bhI meM mokSakI prAptike lie isa pRthvIkA tyAga kara duuNgaa| meM terA baMdhA huA nahIM hai, taba tume isa bilakhatI huI pRthvIkA svIkAra to karanAhI par3egA; magara sAthahI merI AjJAkA ullaMghana karaneke pApakA bhAra bhI uThAnA pdd'egaa| isalie he putra ! mumameM bhakti rakhanevAle tujhe vicAra karakaM yA bagaira vicAra kiehI mujha sukhI banAnevAlI, merI yaha bAta mAnanIhI pdd'egii|" . (186-162) . sumA
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. zrI ajitanAtha caritra [526 - maMtriyoMne kahA, "he kumAra ! Apa svabhAvase hI vivekI haiN| ApakA kathana yadyapi yogya hai tathApi, pitAne jo AjJA dI hai use Apako svIkAra karanAhI cAhie / kAraNa, "gurvAjJAkaraNaM sarvaguNebhyo hyatiricyate / " .. [gurukI AjJA mAnanekA guNa dUsare sabhI guNoMse zreSTha hai| 1 Apake pitAne bhI unake pitAkA vacana mAnA thaa| yaha yAta hama jAnate haiN| jisakI AjJA pAlanIhI cAhie aisA, pitAke sivA isa lokameM dUsarA kauna hai ?" ( 163-165) . pitAke tathA maMtriyoMke vacana sunakara rAjakumArane sara jhukA liyA aura gadgad vANImeM kahA, "mujhe svAmIkI AjJA aMgIkAra hai| usa samaya rAjA apanI AjJA mAnanevAle putrase isataraha khuza huA, jisa taraha caMdramAse kumuda aura meghase mora prasanna hotA hai / isataraha prasanna banehue rAjAne abhiSeka karane yogya apane kumArako nija hAthoMse siMhAsanapara baiThAyA / phira unakI AjJAse sevaka loga, meghakI taraha tIrthoM ke pavitra jala laae| maMgalavAdya bajane lage aura rAjAne tIrthajalase kumArake mastakapara abhiSeka kiyaa| usa samaya dUsare sAmaMta rAjA bhI Akara abhiSeka karane lage aura bhaktibhAvase navIna uge hue sUrajakI taraha use namaskAra karane lge| pitAkI AjJAse usane sapheda vastra dhAraNa kie| unase vaha aisA zobhane lagA,jaise zarada Rtuke sapheda bAdaloMse parvata zobhatA hai| phira vArAMganAoMne Akara, caMdrikAke pUrake samAna gozIrSa caMdanakA, usake sAre zarIrapara lepa kiyaa| usane motiyoM ke AbhUSaNa dhAraNa 34
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ 530] triSaSTi zalAkA puruSa- caritraH parva 2. sarga 1. phira ve aise jAna par3ataM the, mAnoM zrAkAzase tAroMko lAkara dhAgoMmeM pirokara, AbhUpaNa banAe gae haiN| rAjAne mAno apanA mahApracaMDa pratApa ho aisA, mANikyoMke tenase camakatA huA mukuTa usake mastakapara rakhA; aura kSaNa-mAtrahImeM mAno yaza prakaTa huA ho aisA, nirmala chatra usake mastakake Upara rakhA gyaa| donoM tarapha vArAMganAe~ mAno rAjyasaMpatti rUpI latAke puSpoMko sUcita karate hoM aise camara DulAne lgii| phira mahArAjAne apane hAthoMse usake lalATameM, udayAcalakI cUlikApara rahe hue caMdrake samAna, caMdanakA tilaka kiyA / isataraha rAnAne kumArako bar3e aAnaMdase rAjyagahIpara viThAkaralakSmIkI rakSAkA mAno maMtra ho aisA yaha upadeza diyA, (166-206) "he vatsa! ava tU pRthvIkA AdhAra huaahai| terA prAdhAra koI nahIM hai, isalie pramAda chor3akara apane prAtmAse usako dhAraNa karanA / aAdhAra zithila honese Adheya (jise AdhAra diyA jAtA hai vaha) bhraSTa hotA hai, isalie viSayoMke atisevanase honevAlI zithilatAse tU apanI rakSA karanA / kAraNa,-. "yauvanaM vimatro rUpaM svAmyamekaikamapyataH / pramAdakAraNaM viddhi buddhimatkAryasiddhimit // " [yauvana, dhana, rUpa aura svAmIpana, inameM eka eka bhI pramAdake kAraNa haiM aura buddhimAnakI kAryasiddhikA nAza karane vAle haiM, yaha samajhanA / ] kulaparaMparAse AI honepara bhI durArAdhya (kaThinatAse prasanna honevAlI) aura chidra DhU~DhanevAlI yaha lakSmI rAkSasIkI taraha, pramAdI puruSoMko dagA detI hai| bahuta
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra . [531 purAnA sneha bhI isa lakSmIkI sthiratAkA kAraNa nahIM hotA, isalie ise jaba avasara milatA hai tabhI, sArikA(mainA kI taraha yaha tatkAlahI anyatra jalI jAtI hai / ise kulaTA nArIkI taraha badanAmIkA Dara bhI nahIM hotaa| yaha kulaTAkI taraha jAgate hue bhI pramAdameM par3e hue patiko chor3a jAtI hai / lakSmIko kabhI isa vAtakA vicAra nahIM AtA ki merI cirakAlase yahA~ rakSA huI hai| yaha to maukA pAtehI vaMdarIkI taraha kUdakara calI jAtI hai| nirlajatA, capalatA aura snehahInatAke sivA dUsare bhI aneka dopa isameM hai / aura jalakI taraha nIcakI tarapha jAnA to isakA svabhAvahI hai| aise, lakSmI sava durguNoMvAlI hai to bhI, sabhI loga isako pAnekI koziza karate haiN| iMdra bhI lakSmImeM Asakta hai. taba dUsaroMkI to vAtahI kyA hai ? usako sthira rakhane ke lie tU caukIdArakI taraha nIti aura parAkramase sampanna hophara sadA sAvadhAna rahanA / lakSmIkI icchA rakhate hue bhI alubdha (nirmohI) kI taraha sadA isakA pAlana krnaa| kAraNa,-- lakSmyaH subhagasyeva yossitH|" [striyA~ jaise suMdara purupakI anugAminI hotI hai vaisehI lakSmI sadA nirlobhIke pIche calatI hai| ] garamIke sUrajakI taraha ati pracaMDa hokara kabhI duHsaha karake bhArase pRthvIko pIr3ita mata karanA / jaise uttama vastra,jarAsA jalanepara bhI, chor3a diyA AtA hai vaisehI, thor3AsA anyAya karanevAle purupako bhI apane pAsa mata rkhnaa| zikAra, jUA aura zarAvako tU sarvathA baMda karanA / kAraNa,
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH paca 2. saga 1. "....''pApAnAM nRyo bhAgI tapastritapasAmira / " [jaise rAjA tapasvIke tapakA hissedAra hotA hai vaisehI prajAke sabhI pApoMkA bhI vaha hissedAra hotA hai| ] tU kAma. krodhAdi aMtaraMga zatruoMko jItanA; kAraNa, inako jIte vagaira bAharI zatruoMko jItanA yA na jItanA samAna hai| dakSiNa (catura) nAyaka jaise aneka patniyoMkA yathAsamaya sevana karatA hai vaisehI nU dharma, artha aura kAmakA yathAavasara sevana karanA, ekako dusarekA bAdhaka na hone denA / ina tInoMkI sAdhanA isa taraha karanA kri, jisase cauthe purupArtha-mokSakI sAdhanAmeM koI vinna na zrAve terA utsAha bhaMga na ho|" (210-226) . gU kahakara rAjA vimalavAhana jaba cupa rahA taba kumArane aisAhI hogA' kahakara usa upadezako aMgIkAra kiyaa| phira kumArane siMhAsanase uThakara, trata grahaNa karaneke lie taiyAra hote hae apane pitAko hAthakA sahArA diyaa| isa taraha char3IdArasa bhI apaneko choTA mAnanevAle putrake hAyakA sahArA lie hue rAjAne aneka kalazAMse bhUSita snAnagRhameM praveza kiyA / vahA~ usane magarake mukhavAlI sonekI mAriyoMse nikalate hue, meghakI dhArAke samAna jala se snAna kiyA, komala rezamI vanase zarIrako poMchA aura usapara gozIrSa caMdanakA lepa kiyA / guthanA jAnanevAle puruSoMne, nIla kamalake samAna zyAma aura puSpagameke jaise,rAjAke kezapAzako caMdragarbhita meghakI taraha suzobhita kiyaa| vizAla, nirmala,svaccha aura apane samAna uttama gugaNavAle, divya aura mAMgalika do vana rAjAne.dhAraNa kie| phira saba rAnAoma mukuTake samAna usa rAnAne, yumArake dvArA
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. .... zrI ajitanAtha-caritra [533 - lAe gae svarNa aura mANikyake muphuTako mastakapara dhAraNa kiyaa| - guNarUpI AbhUSaNoMko dhAraNa karanevAle usa rAjAne hAra, bhujabaMdha aura kuMDala vagairA dUsare AbhUSaNa pahane / mAno dUsarA kalpavRkSa ho isa taraha usa rAjAne ratna, sonA, cA~dI, vastra aura dUsarI jo cIjeM yAcakoMne mA~gI, ve dii| phira kubera jaise puSpaka vimAnameM baiThatA hai vaise narakuMjara (manuSyoM meM hAthIke samAna) vimalavAhana rAjA, sau purupoMse uThAI jA sake aisI zivikAmeM baiThA / sAkSAta tIna ratna (darzana, jJAna aura cAritra) Akara usakI sevA karate hoM aise, do cAmara aura eka chatra usakI sevA karane lge| mAno mile hue do mitra hoM aise, cAraNa-bhATokA kolAhala aura bAjoMkA tAra zabda puruSoMko prasanna karane lagA / grahoMse jaise grahapati (sUrya-caMdra) zobhatA hai vaisehI, Age, pIche aura AsapAsameM calate hue zrImAnoM aura sAmaMtoMse vaha suzobhita hone lgaa| jhuke hue vRMta (bauMDI) vAle kamalakI taraha, jhuke hue saravAle aura AjJA cAhanevAle dvArapAlakI taraha rAjakumAra Age calane lgaa| bhare hue ghar3eko prahaNa karanevAlI nagarakI striyA~, kadama kadamapara maMgala kara, kramase use dekhane lgii| vicitra prakArake maMcoMse vyApta, patAkAoMkI paMktiyoMse bhAravAle aura yakSakardamase paMkila (kIcavAle) bane hue rAjamAgoMko pavitra karatA huA vaha calane lgaa| ....... . 'hareka maMcaparase, gaMdharva vargake samAna gIta gAtI huii| panitAe~ AratI utAra usAra kara jo maMgala karatI thIM unako
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ 534 ] triyaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. sarga 1. vaha svIkAra karatA thaa| mAno citroMmeM citrita hoaise AnaMdita aura nizcala netroMse nagarakaM nara-nArI dUrahIse aSTapUrva (pahale kabhI na dekhA ho aise) kI naraha use dekha rahe the| mAno maMtrabalase AkarSita hue hoM, yA jAdUse hue hoM aise, loga usake pIche pIche cala rahe the| isa taraha puNyake vAmarUpa vaha rAjA jaba ariMdama AcArya caraNoMsa pavitra bane hue, udyAnake samIpa pAyA taba, vaha zivikAse nIce utarA aura tapasviyoMke manakI naraTTa udyAna meM ghusaa| usa rAjAne, bhujAoMse pRthvIke bhArakI taraha samI AbhUSaNoMko zarIrase utAra diyA / kAmadeva. ke zAsanakI naraha, usane mastakapara cirakAlase dhAraNa kI huI mAlA nikAla dii| phira usane prAcAryakI vAI tarapha raha, caityacaMdana kara prAcArya dipahue rajAharaNAdimunicihA~kotvIkAra kiyA / "maiM sabhI sAvadha rogAMkA pratyAkhyAna karatA hai| yoM kahakara usane paMcamuSTise kezaloca kiyaa| vaha bar3e manavAlA rAjA satkAla grahaNa kie hue vrataliMgase aisA zomane lagA mAno vaha bacapanahIMse vratadhArI ho| pazcAta usane gunako tIna prada. kSiNA dekara vaMdanA kI aura gumane dharmadezanA denA prAraMbha kiyA,-(225-254) "isa apAra saMsAra meM, samudra ke aMdara dakSiNAvarta zaMkhako taraha, manuSyajanma RThinatAse milatA hai| yadi manuSyajanma mila jAtA hai to bodhidhIja (sanyaktva) milanA bahuta kaThina hai| yadi vaha mila jAe to bhI mahAvata (cAritra) kA yoga to puNyayogasehI prApta hotA hai| jahA~ taka varSARtuke megha nahIM . 1-maiM una sI kAmoko choDDhA hu jinase hiMsA hotI hai|
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [ 535 pAte tabhI taka, pRthvIpara sUrajakA saMtApa rahatA hai| jahA~ taka kesarIsiMha nahIM AtA tabhI taka hAthI vanako naSTa-bhraSTa karate haiM; jahA~ taka sUraja nahIM ugatA tabhI taka jagata aMdhakArase aMdhA rahatA hai| jahA~ taka pakSiyoMkA rAjA garur3a nahIM AtA tabhI taka prANiyoMko sarpakA Dara lagatA hai aura jaba taka kalpavRkSa nahIM milatA tabhI taka prANI daridrI rahate haiN| isI taraha jaba taka mahAvrata prApta nahIM hotA tabhI taka prANiyoMko saMsArakA bhaya lagatA hai| Arogya, rUpa, lAvaNya, dIrgha zrAyu, mahAna samRddhi, hukUmata, aizvarya pratApa, sAmrAjya, cakravartIpana, devapana, sAmAnika devapana, iMdrapana, ahamiMdrapana, siddhapana aura tIrthaMkarapana, ye sabhI bAteM isa mahAvratakehI phala haiN| eka dinake lie bhI agara koI manuSya nirmohI banakara vratakA pAlana karatA hai to vaha, agara usI bhavameM, mokSa meM nahIM jAtA hai to svargameM to jarUra jAtA hai; taba jo bhAgyavAna lakSmIko tinakeke samAna chor3akara dIkSA grahaNa karatA hai aura cirakAla taka cAritra pAlatA hai usakI to bAtahI kyA hai ?" (255-263) . . isa taraha dezanA dekara, ariMdama mahAmuni anyatra vihAra kara gae / kAraNa, muni eka sthAnapara nahIM rhte| vimalavAhana munine bhI grAma,zahara, Akara, droNamukha' Adi sthAnoMmeM guruke sAtha chAyAkI taraha vihAra kiyaa| .. . pA~ca samitiyA~ 1-IyA samiti:-sUryakA prakAza cAroM tarapha phaila jAne ridama mahAmuni sunine bhI mAraNa, muni eka 1-cAra sau gAMvoMke bIca meM eka bar3A zahara /
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ 536] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 2. sarga 1. para jIyarakSAke lie yuga mAtra (cAra hAtha nIce rastepara) najara rakha IyaryAvicakSaNa(hareka cIjameM pUrI taraha dhyAna denemeM sAvadhAna) ve Rpi vihAra karate the| 2-bhApA samitiH-meM catura va muni niravadya (jisase kisIko duHkha na ho), mita (maryAdita ) aura sabhI logoMkA hita karanevAlI vAgI bolate the| 3-epagA samini:-epaNAnipuraNa' ve mahAmuni vayAlIsa dopoMko TAlakara pAraneke dina AhAra-pAnI grahaNa karate the| 4-pAdAnaninepaNa samiti:-grahaNa karanemeM catura ve muni zrAsana vagairAko dekhakara sAvadhAnIse usakI pratilekhanA karake rakhate yA uThAte the| 5-pariSTApanikA samitiH-sarva prANiyopara dayA rakhanevAle ve mahAmuni kapha,mUtra aura mala nirjIva pRthvIpara DAlate the| tIna guptiyA~ 1-mana guni:-kalpanAjAlase mukta aura samatA bhAvoMmeM rahe hae. una mahAmunine apane manako guNarUpI vRkSovAle ArAma (bagIce) meM AtmArAma kiyA thA (AtmadhyAnameM lagAyA thaa)| 2-vacana guptiH-prAya: ve mauna rahate the| izAroMse bhI vAta nahIM karate the / yadi kabhI kisI anugrAhya ( jisapara kRpA karanI cAhie aise puruyake zrAgrahase kucha bolate the to mita ___ . vacanahI bolate the| . . . 1-cchI taraha dekha-mAla krnaa|
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... .. zrI aMjitanAtha-caritra [537 . 3-kAya guptiH-(jaba ve kAyotsarga kara dhyAnameM khar3e hote the tava ) mahiSa vagairA pazu, kaMdhe yA zarIrakI khujalI miTAneke lie muniko khaMbhA samajhakara unake zarIrase apane zarIrako ghisate the to bhI ve kAyotsargako chor3ate na the| Asana DAlanemeM, uThAne meM aura saMkramaNa (vihAra karane) ke sthAnoMmeM ceSTArahita .. hokara niyama krte.the| . isataraha ve mahAmuni cAritrarUpI zarIrako utpanna karane meM, usakI rakSA karanemeM aura zodhana karane meM (doSa miTAnemeM) mAtAke samAna pA~ca samiti aura tIna guptirUpI ATha pravacana-mAtAko dhAraNa karate the| (264-275) . . bAIsa parisaha 1-kSudhA parisahaH-bhUkhase pIr3ita honepara bhI zaktivAna banakara eSaNAko lA~ghe bagaira adIna aura vyAkula hue bagaira ve vidvAna muni saMyama yAtrAke lie udyama karate hue vicaraNa karate - - the| 2-tRSA parisahaH-raste calate hue pyAsa lagatI thI to bhI ve tatvavettA muni dIna banakara kaccA pAnI pInekI icchA na kara prAsuka jala pInekIhI icchA karate the| 3-zIta parisahaH-saradIse takalIpha pAte hue aura camaDIke rakSaNa-rahita hote hue bhI ve mahAtmA akalpya (grahaNa na pharane lAyaka) vana lete na the aura na Aga jalAte the, na jalatI huI zrAgase tApatehI the| '4-uSNa parisahaH-garamiyoMmeM dhUpase tapate hue bhI ve muni
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ 538 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. sarga 1. . na dhUpakI niMdA karate the aura na chAyAkI hI yAda karate the; na kisI samaya paMkhekA upayoga karate the, na kamI snAna yA (caMdana thAdikA) vilepanahI karate the| 5-Isa-mazaka parisahaH-DA~sa aura macchara vagairA kATate the to bhI ve mahAtmA sabakI bhojanalolupatAko jAnate the isase unapara na nArAja hote the, na unako ur3Ate the aura na unako nirAzahI karate the| ve upekSA karake rahate the| 6-acelaka parisahaH--na ve yaha socate the ki vana nahIM hai aura na ve yahI vicArate the ki yaha banna gvarAva hai| ve donoM . tarahase vastrakI upekSA karate the| ve lAbhAlAbhakI vicitratAko jAnate the| ve kabhI samAdhi (dhyAna) meM bAdhA nahIM par3ane dete the| __-arati parisahaH-dharmarUpI zrArAma (bagIce) meM prIti rakhanevAle ve mahAmuni kamI arati (asaMtopa)na karate the| ghe calate, khar3e rahate yA baiThate hue sadA saMtuSTahI rahate the| 8-strIparisahaH-jinakA, saMgatirUpI kIcakramI dhoyA na jA sake aisA hotA hai, aura jo mokSarUpI daravAjekI argalAke samAna hotI haiM una triyoMkA ve kabhI vicAra bhI nahIM karate the| kAraNa, unakA vicAra bhI dharmanAzakA kAraNahI hotA hai| t-caryA parisahaH-prAmAdima niyamita rUpase nahIM rahanepAle, isase sthAnabaMdhase varjita ve muni mahArAja do prakArake abhigraha sahita akelehI vicaraNa karate the| . 10-niSadyA parisahaH-strIrUpI phaTakase rahita zrAsanAdi
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra - [531 - . para baiThanevAle ve iSTa aura aniSTa upasagoMko niHspRha aura nirbhaya hokara sahana karate the| 11-zayyA parisahaH-yaha saMthArA (vistara)saberehI chor3a. nA par3egA yaha socakara ve muni acche-bure saMthAremeM, sukha-duHkha na mAnate, rAgadveSa chor3akara sote the| 12-Akroza parisaha-apanI kSamAzramaNatAko jAnane vAle ve muni, gussA karake burA bhalA kahanevAle para bhI gussA nahIM karate the, varana ve usakA upakAra mAnate the| 13-vadha-baMdhana parisaha-unako koI mAratA thA (bA~dhatA thA) to bhI jIvakA nAza na karane ke kAraNase, krodhakI duSTatA jAnanese, kSamAvAna honese aura guNoMke upArjanase ve kisIpara hAtha nahIM uThAte the-kisIko nahIM mArate the| - 14-yAcanA parisaha-dUsaroMke dvArA die gae padArtha para jIvananirvAha karanevAle yatiyoMko yAcanA karanepara bhI yadi kucha na mile to krodha na karanA cAhie, yaha samajhakara vena yAcanA-duHkhakI paravAha karate the, na (vApasa) gRhastha bana jAnekI hI icchA rakhate the| 15-alAbha parisaha-ve apane lie aura dUsareke lie bhI annAdika padArtha pAte the kabhI nahIM bhI pAte the, paraMtu vena to pAnepara prasanna hote the aura na na pAnepara aprasannahI hote the| lAbha honepara na mada karate the aura na alAbha honepara apanI yA parAI niMdAhI karate the| . 16-roga parisaha-ve na rogase ghabarAte the aura na ilAja
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ 540 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritra: parva 2. sarga 1. karAnekIhI icchA karate the| ve zarIrase AtmAko bhinna samajha adIna hRdayase rogake duHkhako sahana karate the| 17-tRNasparza parisaha-thor3e aura bArIka vastra vichAnese viche hue vistara se tRNAdika pAne aura cumate the; usa cubhanakA duHkha ve sahate the; magara kabhI mulAyama (yA moTe) vistarakI icchA nahIM karate the| 18-mala parisaha-garamiyoMke tApase sAre zarIrakA mala bhIga jAtA thA to bhI, ve na snAna karanekI icchA karate the, na udvartana (lepa vagairA karake mala nikAlanA ) hI cAhate the| 16-satkAra parisaha-(munike Anepara) sAmane khar3e honA, (munikI) pUjA karanA aura (muniko) dAna denA Adi satkAra-kriyAoMkI ve cAha nahIM karate the| ve na satkArake abhAvameM dukhI hote the aura na satkAra honepara prasannatAhI dikhAte the| 20-prajJA parisaha-cena nAnIkAjJAna aura apanA ajJAna dekhakara dukhI hote the, na apane jJAnakI utkarpatA dekhakara abhimAna hI karane the| ... 21-ajJAna parisaha-jJAna aura cAritrase yukta honepara bhI aba taka maiM chadmasthahI hU~, isa bhAvanAse utpanna honevAle duHkhako ve yaha socakara sahate the ki jJAnakI prApti dhIre dhIrehI.. hotI hai| 22-samyaktva parisaha-jinezvara, unakA kahA huzrA zAstra, jIva, dharma, adharma aura bhavAMtara, ye parokSa haiM to bhI dhe
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ . zrI ajitanAtha-caritra . [541 zuddhadarzanI (samyaktvI) muni unako mithyA nahIM mAnate the| . isa taraha mana, vacana aura kAyAko vazameM rakhanevAle the muni apane Apa paidA hue yA dUsaroMke dvArA kie gae zArIrika aura mAnasika sabhI parisahoMko sahana karate the| (276-268) zrImAna zrahaMta svAmIke dhyAnameM niraMtara lIna rahakara una munine apane cittako caityavata (mUrtikI taraha) sthira banA liyaa| siddha, guru, bahuzruta, sthavira,tapasvI, zrutajJAna aura saMghapara unake manameM bhakti thI, isase una sthAnakoMkA tathA dUsare bhI tIrthakara nAmakarma upArjana karAnevAle sthAnakoMkA-jinakI ArAdhanA karanA mahAna AtmAoMke binA dUsaroMke lie durlabha hai-unhoMne sevana kiyA aura ekAvalI, kanakAvalI, ratnAvalI aura jyeSTha kiMvA kaniSThita siMhaniSkrIDita vagairA uttama tapa unhoMne kie| koMkI nirjarA karane ke lie unhoMne mAsopavAsase AraMbha kara aSTamAsopavAsa takake tapa kie| samatAdhArI una mahAtmAoMne isataraha mahAna tapa kara aMtameM do tarahakI saMlekhanA tathA anazana karake, tatparatAsahita paMcaparameSThIkA smaNa karate hue apane zarIrakA isa taraha tyAga kara diyA jisa taraha musAphira vizrAmasthAnakA tyAga kara dete haiN| (266-3:5) dUsarA bhava vahA~se unakA jIva vijaya nAmaka anuttara vimAnameM tetIsa sAgaropamakI AyuvAlA devatA huaa| usa vimAnake devatAoMkA zarIra eka hAtha pramANakA aura caMdramAkI kiraNoM ke samAna
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ 542 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parSa 2. sarga 1. - pujalA hotA hai / zrahaMkArarahita, suMdara zrAbhUSaNoMse bhUpita aura ahameMdra ke samAna ve devatA sadA pratikArarahita hokara sukhazayyA meM sote rahate haiN| zakti hote hue bhI uttaravaikriya nirmANa karake kisI dUsare sthAnapara nahIM jaate| apanI avadhijJAnakI saMpattisevesArI lokanAlikAkA avalokana kiyA karate haiN| unako zrAyuka sAgaropamakI saMkhyA nitana pakSAMse bAnI tetIsa pakSoMke bAda eka bAra zvAsa lenApar3atA hai aura utane halAra varSake yAnI tetIsa hajAra varSa bAda bhojanakI icchA hotI hai| isa tarahakA uttama sukha denevAle usa vimAnameM utpanna honese ve nirvANa-mumbake samAna uttama mukhakA anubhava karate the| isa taraha rahate hue jaba zrAyukaM ca mahIne bAkI rahe taba dUsare devoMkI taraha unako moha na huyA, magara puNyodaya nikaTa pAnase unakA teja bddh'aa| amRtaka sarovara meM isakI taraha advaita mukhake vistAramaM magna usa devana usa sthAnapara tetIsa sAgaropama pramANa kI Ayu eka dinakI taraha pUrNa kI (306-312) AcArya zrI hemacaMdrAcArya viracita tripaSTizalAkA puruSa caritra nAmaka mahAkAvyake dUsare parvameM, zrI ajitasvAmIke pUrvamatra-varNana nAmako prathama sarga samApta /
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [543 sarga dUsarA tIsarA bhava-tIrthakara paryAya isI jaMbUdvIpake bharata kSetrameM, mAno pRthvIkI siramaura ' ho aisI vinItA (ayodhyA ) nAmakI nagarI thii| usameM tIna jagatake svAmI Adi tIrthaMkara zrI RSabhadevajIke mokSakAlake bAda, unake ikSvAkuvaMzameM asaMkhya rAjA hue| ve apane zubha bhAvoM dvArA siddhipadako pAe yA sarvArthasiddhi vimAnameM ge| unake bAda jitazatru nAmakA rAjA huA / ikSvAkuvaMzameM phailAe hue chatrake samAna vaha rAjA vizvake saMtApako haranevAlA thaa| phaile hue ujjvala yazase, usake utsAhAdi guNa, caMdrase nakSatroMkI taraha, sanAthatA pAe the| vaha samudrakI taraha gaMbhIra, caMdrakI taraha sukhakArI, zaraNArthIke lie vanake gharake samAna, aura lakSmIrUpI latAkA maMDapa thaa| sabhI manuSyoM aura devoMke diloMmeM jagaha banAnevAlA vaha rAjA, samudra meM caMdramAkI taraha, eka hote hue bhI anekake samAna mAlUma hotA thaa| dizAoMke cakrako AkrAMta karanevAle (gheranevAle ) apane duHsaha tejase vaha madhyAhnake sUryakI taraha sAre jagatake Upara tapa rahA thA / pRthvIpara rAjya karanevAle usa rAjAke zAsanako, sabhI rAjA mukuTakI taraha mastakapara dhAraNa karate the| megha jaise pRthvIparase (samudrameMse) jala grahaNa karake vApasa pRthvIko detA hai vaisehI vaha pRthvI. meMse dravya grahaNa karake duniyAkI bhalAI ke lie vApasa de detA thaa| nitya vaha dharmakA vicAra karatA thA, dharmake lie volatA thA aura dharmake lie hI kArya karatA thaa| isa taraha mana, vacana
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ 544 ] tripaSTi zalAkA puruSa caritraH parva 2. sarga 2. aura kAyAmeM usako dharmake liehI baMdhana the| usake sumitra vijaya nAmakA eka choTA bhAI thA / vaha asAdhAraNa parAkramI thA / bahI yuvarAja bhI thA / (9-12) usake vijayAdevI nAmakI rAnI thii| vaha pRthvIpara zrAI huI sAno devI thii| do hAthoM, do netroM aura mukhase mAno vikAsa pAe hue kamalake, khaMDamaca bhAgoM se banI ho vaise vaha devI zobhatI thI / vaha pRthvIkA AbhUSaNa thI aura usakA zrAbhUSaNa zIla thaa| usake zarIrapara AbhUSaNoM kA bhAra thA, vaha kevala prakriyA (vyavahAra) ke lie hI thaa| vaha sabhI kakSAoMoMko jAnatI thI aura sAre saMsAra meM zobhanI thI, isase aisA mAlUma hotA thA ki mAnI sarasvatI yA lakSmI pRthvIpara nivAsa karaneke lie zrAI hai / rAjA sarvapuruSoM meM uttama thA aura rAnI sarva triyAne uttama thI, isalie una donoMkA ne gaMgA aura sAgarake saMgama sA uttara thA / ( 13-17 ) vimalavAhana rAjAkA jIva vijaya nAmaka vimAnase ya Rra, ratnakI khAnake samAna vijayAdevIke garmameM, vaizAkha sudI 13 ke dina, caMdrakA yoga rohiNI natra meM AyA thA tatra, cIna jJAnako (mati, zruti aura avadhi) dhAraNa karanevAle putrarUpameM, AyA / unake garbhavAsameM dhAnase eka naga lie nArakI jIvoMko bhI sukha huaa| usa rAtake prati pavitra cauthe parameM vijayAdevIne caudaha sapane dekheM / 1 nIrthaMkarakI mAtA ke caudaha svapna 1- hasti- pahale sapane usa kI sugaMdha bharoMkA
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [ 545 ..samUha jisapara bhramaNa kara rahA thA aisA, garjanAse meghako bhI lA~gha jAnevAlA aura airAvatake samAna eka hAthI dekhaa| . . 2-vRSabha-dUsare sapane meM usane U~ce sIMgoMke kAraNa suMdara, zarada Rtuke meghake samAna sapheda aura suMdara pairoMvAlA mAno calatA-phiratA kailAza parvata ho aisA vRSabha (baila) dekhaa| .. 3-kesarIsiMha-tIsare sapane meM usane caMdrakalAke jaisA vakra, nAkhUnoMse tathA kuMkuma aura kesarake raMgako lA~gha jAnevAlI kezara (ayAla) se prakAzita javAna kesarIsiMha dekhaa| 4-lakSmIdevI-cauthe sapanemeM usane, do hAthiyoM dvArA donoM tarapha do pUrNa kuMbhoMko U~cA kara, jisapara abhiSeka kiyA jA rahA hai aisI aura kamalake AsanavAlI lakSmIdevI dekhii| . .5-phUloMkI mAlA-pA~caveM sapanemeM usane khile hue phUloMkI sugaMdha dvArA dizAoMke bhAgako sugaMdhamaya banAnevAlI, AkAzameM rahI huI, mAno AkAzakA graiveyaka AbhUpaNa ho aisI phUloMkI mAlA dekhii| . : 6-caMdramA-chaThe sapane meM usane saMpUrNa maMDalavAlA honese asamayameMhI pUrNimAko batAnevAlA aura kiraNoMse AkAzako taraMgita karanevAlA caMdramA dekhaa| . 7-sUrya-sAtaveM sapanemeM usane phailatI huI kiraNoMse aMdhakArake samUhako nAza karatA huA aura rAtameM bhI divasakA vistAra karatA huA sUraja dekhaa| 8-dhvaja-AThaveM sapane meM usane kalpavRkSakI zAkhA ho 35
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ 546] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parSa 2. sarga 2. aisI aura ratnagirikA mAno zikhara ho aisI AkAzagAminI patAkAse aMkita ratnamaya dhvaja dekhaa| ___-pUrNakuMbha- naveM sapanemeM usane, khile hue kamaloMse jisakA mukha DhakA huA hai aisA, maMgala-gRhake samAna suMdara pUrNakuMbha dekhaa| 10-padmasarovara-dasaveM sapane meM usane lakSmIdevIke mAno Asana hoM aise, kamaloMse cAroM tarapha muzobhita, svaccha jalakI taraMgoMse manohara padmasarovara dekhaa| 11-samudra-gyArahaveM sapane meM usane uchalatI huI taraMgoMse aura ekake bAda eka uThatI huI laharoMse mAno AkAzameM sthita caMdramAkA AliMgana karanA cAhatA ho aisA samudra dekhaa| 12-vimAna- bArahaveM sapane meM usane mAno anuttara devalokake vimAnoMmeMse utarakara AyA ho aisA, eka ratnamaya vicitra vimAna dekhaa| 13-ratnapuMja-terahaveM sapanemeM usane ratnagarbhA (pRthvI) ne mAno ratnoMke sarvastrako janma diyA ho aisA, bahuta kAMtike samUhavAlA unnata ratnapuMja dekhaa| 14-nirdhama agni-caudahaveM sapanemeM usane tInalokameM rahe hue sabhI tejasvI padArthAkA mAno tejapuMja jamA kiyA ho aisI, nidhUma agni (jisameM dhuA~ na uThatA ho aisI bhAga) devii| isa tarahase paripATIke anusAra ina caudaha sapanAkA kramazaH apane mukhakamalama bhramaroMkI taraha praveza karate hue
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ - . zrI ajitanAtha-caritra [547 - vijayAdevIne dekhA / (18-36) iMdrakA Agamana usa samaya iMdrakA Asana kA~pA, isase usane hajAra A~khoMse bhI adhika netrarUpI avadhijJAnase dekhA / dekhanese use tIrthaMkara mahArAjakA garbhapraveza mAlUma huaa| isase romAMcita zarIravAlA iMdra vicAra karane lagA ki jagatake lie AnaMdake heturUpa paramezvara vijaya nAmake dUsare anuttara vimAnase cyava kara, abhI jaMbUdvIpake dakSiNArddha bharatakhaMDake madhyabhAgameM AI huI vinItApurImeM jitazatra rAjAkI vijayAdevI nAmaka rAnIke garbhameM Ae haiN| isa avasarpiNImeM, karuNArasake samudrake samAna, ye dUsare tIrthaMkara hoNge| yoM soca , Adarake sAtha, siMhAsana, pAdapITha, aura pAdukAoMkA tyAga kara, khar3e hue| phira tIrthakarakI dizAkI tarapha sAta-ATha kadama cala, uttarAsaMga(uttarIya vana) dhAraNa kara, dAhinA ghuTanA jamIna para rakha, vAyA~ ghuTanA jarA jhukA, mastaka aura hAthase jamInako chU usane bhagavAnako namaskAra kiyaa| phira zakastatra pUrvaka jinavaMdana kara vaha saudharmeMdra, vinItA nagarImeM jitazatra rAjAke ghara aae| dUsare iMdra bhI AsanoMke kA~panese ahaMtake avatArako jAnakara bhaktise tatkAlahI vahA~ Ae / ve zakrAdi iMdra, kalyANakArI bhaktiyAle hokara, svAminI zrI vijayAdevIke zayanagRhameM aae| ... usa samaya usa zayanagRhake A~ganameM A~valoMke jaise moTe samavartula ( ekase gola) nirmala aura amUlya motiyoMke svastika ( sA~thie) bane hue the| nIlamaNikI putaliyoMse aMkita svarNake staMbhoMse aura markatamaNike patroMse, usake dvAra . . . .
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ 548 ] tripaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 2. sarga 2. para toraNa race hue the| bArIka tAroMvAle, pacaraMgI, akhaMDa divya voMkA, saMdhyAmeghase zrAkAzakI taraha, cAroMtarapha ulloca . (caMdovA) baMdhA huA thaa| usake cAroM tarapha, sthApita yaSTiyoM (khaMbhoM) ke samAna, sonekI dhUpadAniyoMmeMsedhaekI ghaTAe~ nikala rahI thiiN| usa gharameM, donoM tarapha U~cI, vIcake bhAgameM jarA nIcI, isakI romalatAkI rUIse bharI huI, takiyoMse suzobhita aura ujjvala caddarevAlI muMdara zayyA thI / usapara vijayAdevI, gaMgAke tIrapara baiThI huI haMsinIke samAna zobhatI thiiN| unha iMdroMne dekhA / unhoMne, apanA paricaya de, devIko namaskAra kara, tIrthakarake janmakI sUcanA denevAlA sapanoMkA phala btaayaa| phira saudharmeMdrane kuverako zrAjJA dI "jisa taraha Rpabhadevake rAjyake AdimeM tumane ratnAdise isa nagarIko pUrNa kiyA thA vaisehI; vasaMta mAsa jaise nae pallavAdise udyAnako nayA vanA detA hai vaisehI, nae gharoM vagairAse isa nagarIko nayA banAo aura megha jaise jalase pRthvIko pUrNa karatA hai vaisehI, sonA, dhana, dhAnya aura vanoMse isa nagarIko cAroM taraphase bhara do| yoM kaha zakra aura dUsare iMdra naMdIzvaradvIpa ge| vahA~ unhoMne zAzvata jina-pratimAoMkA aSTAhikA utsava kiyaa| phira vahA~se ve apane sthAnoMpara ge| kubera bhI iMdrakI AjJAnusAra vinItA nagarIko banA apanI alakApurImeM gayA |maano meruparvatake zikhara hoM aise U~ce soneke DheroMse, mAno ghetAnya parvatake zikhara hoM aisI cA~dIkI rAziyoMse. mAno ratnAkaraka sarvasva hoM aise ratnoMke samUhoMse, mAno jagatake harSe hoM aise sabaha taraha ke dhAnyoMse, mAno sabhI kalpavRkSoMse lAe gae hoM
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [546 aise vastroMse, mAno jyotiSka devatAoMke ratha hoM aise ati suMdara vAhanoMse; isI taraha hareka ghara, hareka dukAna aura hareka cauka nayA banAyA gayA thaa| isase dhana dekara pUrNa kI gaI vaha nagarI alakApurIke samAna suzobhita hone lgii| (37-64) . . cakravartIkI mAtAke caudaha svapna . usI rAtako sumitrakI strI vaijayaMtIne-jisakA dUsarA nAma yazomatI bhI thA, vehI caudaha sapane dekhe| kumudinIkI taraha adhika harSa dhAraNa karatI huI una vijayA aura vaijayaMtIne vAkI rAta jAgate huehI vitAI / saverehI svAminI vijayAne sapanekI bAta , jitazatru rAjAse kahI aura vaijayaMtIne sumitravijayase kahI / vijayAdevIke una sapanoMkA sarala manase vicAra kara unakA phala rAjA jitazatru isataraha kahane lage, "mahAdevI ! guNoMse jaise yazakI vRddhi hotI hai, zAstroMkA abhyAsa karanese jaise vizeSa jJAnakI sampatti milatI hai aura sUrajakI kiraNoMse jaise jagatameM prakAza phailatA hai vaisehI,ina sapanoMse tumhAre eka uttama putraratna paidA hogaa|" ( 65-70) . isa taraha rAjA jaba sapanoMkA phala kaha rahe the tabhI pratihArI (char3IdAra) ne Akara sumitravijayake Aneke samAcAra die / sumitravijaya vahA~ A paMcAMgase jamIna chU, rAjAko devatA kI taraha namaskAra kara, yathAyogya sthAnapara baitthaa| thor3I derake bAda punaH bhakti sahita hAtha jor3a, vaha kumAra isa taraha kahane lagA, "AjarAtake aMtima prahara meM ApakI vahU vaijayaMtIne, mukhameM praveza karate hue caudaha sapane dekhe haiN| ve isa prakAra hai,
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ 550 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. sarga 2. - - (1) garjanAse diggajoMko bhI jItanevAlA hAthI / (2) U~cI kakud aura ujalI (va muMdara) AkRtivAlA vRSabha / (3) U~cI kezAvalIkI paMktise prakAzita mukhavAlA kesrii| (4) donoM tarapha jinakeM do hAthI abhiSeka kara rahe haiM aisI lkssmii| (5) iMdradhanuyake samAna patraraMgI phUloMkI mAlA / (6) amRtakuMDake jaisA saMpUrNa maMDalavAlA caMdramA / (7) sAre vizvakai pratApako ekatra kiyA ho aisA pratApavAlA suury| (5) jhUlatI pAtAkAoMvAlA divya ratnamaya mahAvana / () nae sapheda kamaloMse jisakA mukha DhakA huA hai aisA pUrNakuMbha / (10) mAno hajAroM A~khoMvAlA ho aisA, vikasita kamalosa zobhatA padmasarovara / (12) taraMgoMse mAno AkAzako DuvAnA cAhatA ho aisAsamudra / (13) mAno ratnAcalakA sAra ho aisI, lakalaka karatI huI kAMtivAlA ratnapuMja aura (14) apanI zikhAnoMse pallavita karatI huI nighUma anni / aise caudaha sapane usane dekhe haiN| unake phalatatvako Apa jAnate haiM aura unako pAnevAle bhI ApahI haiN|" svamoMkA phala rAjAne kahA, "devI vinayAne bhI ye hI sapane rAtrike aMtima praharameM, sApha taurasa dekhe haiN| yadyapi ce mahA sapane sAdhAraNa rItise mI mahAna phala denevAle aura cA~dakI kiraNoMke samAna AnaMdadAyaka hai tathApi sapanAMke vizeSa phaloMko jAnanavAle paMhitoMse ina sapanoMkA phala pUchanA caahie| kAraNacaMdramA
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [551 kI kAMtikI taraha ina vidvAnoM meM kuvalayako' AnaMda deneke guNa hote haiN|" kumArake hA~ kahanepara rAjAne Adara sahita svapanazAstra jAnanevAle paMDitoMko bulA lAne ke lie pratihArako bhejaa| (83-86) phira pratihArane jinake Aneke samAcAra die haiM aise, va (svapna zAstrako jAnanevAle) sAkSAta jJAnazAstrake rahasya hoM aise naimittika usa rAjAke sAmane aae| snAnase unakI kAMti nirmala thI aura unhoMne dhoe hue svaccha vastra pahane the; isase ve parvaNI (pUrNimA) ke cA~dakI kAMtise AcchAdita tAre hoM aise lagate the| mastakapara dUrvAke aMkura DAle the isase mAno mukuTa dhAraNa karate hoM aise aura kezoMmeM phUla the isase ve mAno haMsa aura kamaloM sahita nadiyoMkA samUha hoM aise mAlUma hote the| lalATapara unhoMne gorocanake cUrNase tilaka kiyA thA isase ve amlAna (pUrNa tejavAlI ) jJAnarUpI dIpazikhAoMse zobhate the aura amUlya aura thor3e AbhUpaNa unake zarIrapara the unase ve sugaMdhita aura thor3e thor3e phaloMvAle caitramukhadumoM ke samAna zobhate the| unhoMne rAjAke pAsa Akara, (rAjA va kumArako) bhinna bhinna aura eka sAtha bhI Aryavedokta maMtroMse AzIrvAda diyA; aura rAjApara kalyANakArI dUrvA, akSatAdi isa taraha 1-cA~dake pakSa meM 'kuvalaya' kA artha hai caMdramAse vikasita honevAlA kamala aura dUsare pakSa meM kuvalayakA artha hai pRthvokA valaya ( maMDala ) 2-caitra mAsa yAnI vasaMta Rtu prAraMbha honeke pahale khile hue thor3e phUloMvAle vRtta / 3-saMskRta tripaTi za0 pu0 ca0 meM TippaNameM isakA atha 'jainavedokta' diyA hai|
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ 552 ] triSaSTi zalAkA punaya-caritra: parva 2. sarga 2. hAla jima naraha bagIcoma patrana phala nigate haiM, phira ve prati hArakaM dvArA banAe gae madrAsanApara isa taraha baiTa jisa taraha hama kamalinIke pannoMpara baiThate haiN| rAjAna apanI rAnIko aura putravadhUko parade aMdara isa taraha baiThAyA jisanaraha meghoMke aMdara caMdralekhA rahanI hai aura navamAnoM mAnAta svapnaphala hoM aise puSpa aura phala aMjalIma lekara apanI ganI va putravadhuke supane una naimittikoMko btaae| unhoMne aApasameM, vahIM ekAMtameM vicAravimarza-salAha-mazavarA karakaM svapnazAntra anusAra sapanoMkA abhiprAya ina naraha kahanA prAraMbha kriyA,-(8-17) "6 deva svapnazAntrameM bahattara sapana banAe gae haiN| unameM jyoniSka devAMmeM grahakI taraha tIsa sapane utkRSTa kaha gae hai| una tIma sapanoM meM bhI ina caudaha sapanAMko usa zAtrake catura vidvAna mahAsvapna kahate haiN| jaba nIrthakara athavA cakravartI garmameM yAne hai natra unakI mAtA rAnaka cautha paharama anukramase ina sapanoMko dekhatI haiN| inamase sAnu sapane vAsudevakI madAdekhatI hai, cAra sapane balamadrakI mAnA gvatI hai aura eka sapanA maMha lazvarakI mAnA dekhanI hai / eka sAtha (ekahI mAnA ) do tIrthakara. yA do cakravartI nahIM hote| eka mAtAka putra tIrthakara aura dUsarI mAtAra putra cakravartI hote hai| RSabhadevake samayameM bharata cakravartI hue haiM aura ajitanAthake samayameM mumitrake putra magara gajA cakravartI hogI jitazatra gajAke putra dusare tIrthakara hA~ga / unakA nAma ajitanAtha hogaa| yaha bAta hamane arhata zrAganase (ninamApina zAntrasa) jAnI hai| isase vinayAdevI putra tIrthakara haoNga aura vaijayaMtI ke putra paTakhaMDa bharatake
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra adhipati cakravartI hoNge|" __ isa taraha sapanoMkA phala sunakara rAjA saMtuSTa huA aura usane naimittikoMko gA~va, jAgIra, alaMkAra aura vastra upahArameM die| "mahApumAMso garbhasthA api lokopakAriNaH / " [mahApuruSa garbhAvAsameM bhI logoMke lie upakArakartA hote haiM / ] kAraNa, svapnazAstrake jAnakAroMne mahApuruSoMke janmakI bAta kahI,isIse unakI daridratA unake jIvanabharake lie naSTa ho gii| kalpavRkSoMkI taraha vastrAlaMkAroMse suzobhita ve rAjAkI AjJAse apane apane ghara gae / gaMgA aura siMdhu jaise samudrameM jAtI haiM vaisehI vijayA aura vaijayaMtI bhI khuza khuza apane apane mahaloMmeM gaI / (18-108) phira iMdrakI AjJAse devoM (vaimAnika devoM) aura asuroM (bhuvanapati devoM) kI striyoMne vijayAdevIkI sevA karanA AraMbha kiyaa| vAyukumAra devoMkI ramaNiyA~ hara roja Akara unake gharase raja (dhUli), tinake aura kASTha zrAdi dUra karane lagIM; meghakumArakI deviyA~ dAsiyoMkI taraha unake A~ganakI jamInako gaMdhodakase chir3akane lagIM; chaH RtuoMkI adhiSThAtA deviyA~, mAno garbhastha prabhuko arghya deneke lie taiyAra huI hoM aise hamezA pA~ca raMgoMke phUloMkI vAriza karane lagIM; mahAdevIke bhAvoMko jAnanevAlI jyotiSka deviyoM samayake anukUla aura sukhakara mAlUma ho aisA prakAza karane lagI; vanadeviyA~ dAsiyoMkI taraha toraNAdika racane lagI aura dUsarI deviyoM cAraNa-bhAToMkI striyoMkI taraha vijayAdevIkI stuti karane lgiiN| isa taraha sabhI
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ 554 ] triyaSTi zalAkA punya-caritraH parva 2. sarga 2. deviyA~ apane adhidevatA (rakSaka, Izvara) kI taraha vijayAdevI: kI, adhika adhika sevA karane lgiiN| meghaghaTA jaise sUryake vivako aura pRthvI jaise nidhAna (dhanake khajAne ) ko dhAraNa karatI hai vaiseTTI, vijayA devI aura vaijayaMtI devI garbhako dhAraNa karane lagI / jalase marI huI nalAI sa bIcameM uge hue svarNakamalase adhika zomanI hai vaisehI svAbhAvika muMdaratAvAlI veM deviyA~ garma dhAraNa karane adhika zomana lgii| svarNakI nike samAna unake gore munvakramanta, hArthI dA~takaM chedanese honevAlI kAMtike jaise pIlApanako dhAraNa karane lge| kudaratI tAranehI kAnoMtaka phaile hue unake netra, zarada Rtuka kamalakI taraka adhika vikasita hone lge| turata cokara ujAlI huI sonakI zalAkAra samAna unakI suMdaratA adhikAdhika hone lgii| sadA maMtharagati (dhImI cAla ) se calanavAlI deviyA~ madaseM bAlasIvanI irAjahaMsinIkI taraha bahuta AhistAbAhistA calane lgiiN| donoM mukhadAyaka gama, nadImeM uge hue kamalanAlakI taraha aura sIpoMmeM paidA hue mauktika ratnakI taraha ati gRDha rIti se bar3hane lge| (10-122) janma isa taraha nau mahIne aura sAr3he ATha dina bIta taba mAgha mahInekI mudi AThama dina, zubha muhUrta meM, sabhI gRha uccanyAnameM zrApa the taba rohiNI nakSatra meM, satya aura priya vANI jaise puNyako janma detI hai usI naraha vijayAdevIna gaja lakSAvAle eka putrako janma diyaa| devIko yA putrako kilIko-prasavasaMbaMdhI koI duHkha nahIM huaa| kAraNa, tIrthaMkaroMkA yaha nvA
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra bhAvika prabhAva hai| usa samaya asamayameM udbhUta ( janme hue) megha vinAkI bijalIke prakAzakI taraha kSaNabharake lie tInoM lokameM prakAza huaa| zarada RtumeM pathikoMko bAdaloMkI chAyAkA jaisA sukha milatA hai vaisAhI sukha kSaNabharake lie nArakiyoMko bhI huaa| zarada RtumeM jalakI taraha sarva dizAoM meM prasannatA phaila gaI; aura prAtaHkAlameM kamaloMkI taraha sabhI logoMke mana khila utthe| bhUmimeM phailatA huA dakSiNa pavana, mAno bhUtalameMse utpanna huA ho aise, anukUla ho maMda-maMda vahane lgaa| cAroM tarapha zubhasUcaka zakuna hone lage; kAraNa mahAtmAoMke janmase sabhI bAteM acchIhI hotI haiM / (123-130) - chappana dikkumAriyoM kA aanaa| usa samaya prabhuke pAsa jAnekI icchAse mAno utsuka hue ___ hoM aise, dikkumAriyoMke Asana kaMpita hue / suMdara mukuTamaNi kI kAMtike prasArake bahAne unhoMne ujjvala kasUvI vakhake burakhe DAle hoM aise ve dizAkumAriyA~ zobhane lgiiN| amRta UrmiyoMse ubharate mAno sudhAkuMDa hoM aise, apanehI prabhAvase pUrI tarahase bhare hue motiyoMke kuMDala unhoMne pahane the kuMDalAkAra honese iMdradhanuSakI zobhAkA anusaraNa karanevAle aura vicitra maNiyoMse race hue kaMThAbharaNa (galeke jevara ) unhoMne dhAraNa kie the; ratnagirike zikharase girate hue nirbharaNoMkI zobhAko haranevAle, stanapara sthita motiyoM ke hAroMse ve manohara mAlUma hotI thIM; kAmadevake rakhe hue mAno suMdara bhAthe hoM aise mANikyake kaMkaNoMse unakI bhujavalliyA~ (bhujArUpI veleM) zobhatI thIM; jagatako jItanekI icchA karanevAle kAmadevake lie mAno cillA
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 556 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritra: parva 2. sarga 2. vaiyAra kiyA ho aisI amUlya ratnoMsa banI huI kaTimekhalANa undoMna pahanI thIM; unake zarIrakI kiragAAMka dvArA jIvaM gae sabhI jyotiSka devoMkI kiraNe mAnoM unake caraNakamaloMmeM zrAkara par3I hI aise ratnoMke nUpusi va zomatI thiiN| unamase kinhIke zarIrakI kAMni priyaMgu (kAlI kaMganI) ke samAna zyAma thI, kaI bAlasUryake samAna apanI kAMti phailAnI thIM, kaI cA~danIke samAna apanI krAMnise apanI AtmAko snAna karAtI thI, kaI apanI kAMnise dizAoMko kanakasUtra detI thIM aura kaI mAno vayamagikI putaliyA~ hI gamI kAMtimAna mAlUma honI thiiN| golAkAra stanAsa mAno ve cakacakI lor3I sahita nadiyA~ ho, lIlAyukta gatise mAno , rAjahaMsiniyA~ ho, komala hAthoMsa mAnoM meM patnIsahita latAe~ ho, muMdara, A~khoMse mAno ve vikramita pannavAlI padminiyA~ ho. naMdaratA parasa sAno ve jalamahina vApikAeM, ho aura lAvaNyasa mAno va kAmadevakI adhidevatA deva) hAM, esI zomatI thiiN| isa tarahakA rupa dhAraNa karanevAlI una yApana dizAkamAriyAna, apana yAsanako kaoNpane dekha, avavijJAna turata mAlama kiyA ki vinayAdevIkI kobase tIrthakarakA pavitra janma hayA hai| unhoMne lAnA ki, isa jaMyuTTIpa dakSigA bharatADake madhya bhAgameM vinItA nagarIke aMdara, ityA alakA rAjA hai| usakA nAma jitazatru hai| usakI dhamapatnIkA nAma vijayAdevI hai| unhIMkI kokhase, isa avasarpiNI meM tIna bAnako dhAraNa karanevAna zrImAna dUsare tIrthakara bhagavAna paidA hue haiN| yaha jAna grAmanase uTha, harSa
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zrI ajitanAtha-caritra [557 sahita ATha-dasa kadama tIrthaMkarakI dizAkI tarapha cala, mAno manako Age kiyA ho aise, prabhuko namaskAra kara, sabane zakastavase bhaktipUrvaka vaMdanA kii| phira sabane nija nija siMhAsanoMpara baiThakara apane apane Abhiyogika devatAoMko isa taraha AjJA kI-(131-152) "he devatAo ! dakSiNa bharatArdhameM dUsare tIrthaMkarakA janma huA hai| Aja hameM unakA sUtikA-karma karaneke lie vahA~ jAnA hai| isalie bahuta bar3e laMbe caur3e vividha ratnoMke vimAna hamAre lie taiyAra kro|" unakI yaha AjJA sunakara mahAna zaktizAlI una devatAoMne tatkAla vimAnoMkI racanA kara unako btlaayaa| ve vimAna hajAroM svarNakuMbhoMse unnata the; patAkAoMse vaimAnika devatAoMke, mAnoM ve pallava hoM aise mAlUma hote the; tAMDavazramase thakI huI nartakiyoMke mAno samUha hoM aisI putaliyoMvAle maNistaMbhoMse ve suMdara lagate the; ghaMTAoMke ghopake ADaMbarase ve hAthiyoMkA anusaraNa karate the; AvAja karatI huI ghughariyoMke samUhase ve vAcAla mAlUma hote the; mAno lakSmIke Asana hoM aisI vanavedikAoMse ve suzobhita the aura unase phailatI huI hajAroM kiraNoMse ve aise mAlUma hote the mAno sUryabiMba hoM; unakI, cAroM taraphakI, dIvAroM aura khaMbhoMpara ratnamaya IhAmRga (bher3ie), baila, ghor3e, purupa, rurumRga (kAle mRga), magara, haMsa, zaraMbha (aSTApada), cAmara, hAthI, kinnara, banalatA aura padmalatAke samUha bane hue the| (153-161) prathama adholokameM basanevAlI, devaduNyavastra dhAraNa karanevAlI aura jinake kezapAza puSpoMse alaMkRta haiM aisI-bhogakarA, -
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ 558] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 2. sarga 2. - bhogavatI, subhogA, bhogamAlinI, toyadhArA,vicitrA, puSpamAlA, aura anidinA ye pATha dikkumArikAe~ vimAnoMmeM savAra huii| harekake sAtha cAra cAra hajAra sAmAnika deviyoM, cAra mahattaga deviyoM, sAta mahA anIkeM (phojeM), sAta senApati, solaha hajAra prAtmarakSaka deviyA~,anaka vyaMtara devatA tathA bar3I RddhivAlI deviyA~ thiiN| ve saba manohara gIta-nAca kara rahI thiiN| unakA vimAna IzAna dizAkI tarapha claa| ava unhAna kriya samudvAna karake asaMkhya yojanakA eka daMDa banAyA / vaDuryaratna, bajaratna, lohina, aMka, aMjana, aMjana ghulaka,pulaka,vyotirasa, sogaMdhika,ariSTa, naphaTika, jAtapa aura hamagarma vagairA aneka tarahaka uttama ratnaki nayA prasAragalla vagaig2a maNiyoMki sthala pudgalokodara karake unamaMsa sukSma pudagala grahaNa kie. pAra unase apanA uttara vaikriya rUpa bnaayaa| kahA hai "devatAnAM janmasiddhAH khalu baiMkriyalabdhayaH / " [devatAoMko janmasehI baiMkriyalabdhi siddha hotI hai|] phira utkRSTa, tvarita, cala, pracaMDa, siMha, uddhata,yatanA, chaMka aura divya aisI devagatiyoMse, sarva Rddhi tathA sarva bala sahita ve ayodhyA,jitazatru rAjAke sadana meM thA pahuMcI / jyotiSka deva apane bar3e vimAnoMsa meka parvatako pradakSiNA deta hai basahI unhoMne tIrthakara mUnikAgRhako tIna pradakSiNA dI aura phira vimAnoMko pRthvIse cAra aMgula U~ce, jamInako na chueM aise IzAna phonameM khar3A kiyA / phira. (vimAnoMse utarakara) 3 sUtikAgRha 1-vahiyabdhivAle icchAnusAra apane zarIrako badala sakate haiN|
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . zrI ajitanAtha-caritra [556 meM jA, jineMdra aura jinamAtAko tIna pradakSiNA de, hAtha jor3a, isa taraha kahane lagIM,-(162-177) - "sarva SiyoM meM zreSTha, udara meM ratnako dhAraNa karanevAlI, aura jagatameM dIpakake samAna putra ko janma denevAlI he jaga'nmAtA ! hama Apako namaskAra karate haiN| zrApa jagatameM dhanya haiM ! pavitra hai ! uttama haiM ! isa manuSyalokameM ApakA janma saphala hai| kAraNa, puruSoMmeM ratnarUpa, dayAke samudra,tIna lokameM vaMdanIya, tIna lokake svAmI, dharmacakravartI, jagataguru, jagatabaMdhu, vizvapara kRpA karanevAle aura isa avasarpiNImeM janme hue dUsare tIrthakarakI Apa jananI haiN| he mAtA! hama adholokameM rahanevAlI dizAkumAriyA~ haiM aura tIrthaMkarakA janmotsava karaneke lie yahA~ AIM haiN| Apa hamase bhayabhIta na hoN|" yoM kaha, praNAma kara, ve IzAna dizAkI tarapha gaI aura __unhoMne vaikriya-samuddhAtake dvArA, apanI zaktirUpI saMpattise, kSaNabharameM saMvartaka nAmakI vAyuko utpanna kiyaa| sarva RtuoMke puSpoMkI sarvasva sugaMdhako vahana karanevAle sukhakArI, mRdu, zItala aura tirachA bahanevAle usa pavanane sUtikAgRhakI cAroM tarapha eka yojana taka tRNAdi dUra kara bhUmitalako sApha kiyaa| phira ve kumArikAe~ bhagavAna aura unakI mAtAke samIpa gIta .gAtI huI harpasahita khar3I rhiiN| (178-187) phira UrddharucakameM sthitivAlI, naMdanavanake kUTapara rahanevAlI aura divya alaMkAroMko dhAraNa karanevAlI meghaMkarA, * meghavatI, sumeghA, meghamAlinI, suvatsA, vatsamitrA, vAripeNA aura balAhakA nAmaka ATha dizAkumAriyA~, pahaleke anusArahI -
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ 560 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritra: parva 2. sarga 2. mahattarA, sAmAnika, aMgarakSikA, senA aura senApatiyoMke sahita vahA~ aaii| unhoMne svAmIke janmase pavitra bane hue sunikAgRhameM jAkara jineMdra aura jinamAtAko tIna bAra pradakSiNA dI aura pahalekI deviyoMkI taraha hI apanA paricaya de, vijayAdevIko praNAma, nathA stuti kara mevako vikRrvita kiyaa| (yAnI zrAkAzamaM bAdala bnaae|) usane bhagavAnake janmasthAnase (cAroM tarapha) eka eka yojana taka-na kama na jyAdAnAMdhodakakI varSA kI / tapase jaise pApakI zAMti hotI hai aura pUrNimAkI cA~danIse se aMdhakAra miTatA hai vaisehI, natkAlahI usa varSAse rajakI zAMni ho gii| yAnI dhUla ur3anI baMda ho gaI / ) usake bAda unhoMne raMgabhUmimeM raMgAcAyakI naraha,tatkAlahI trikasita, aura vicitra puSpa vahA~ phailA die isI taraha kapUra tathA agarakI dhUpase, mAno lakSmIkA nivAsagRha ho aise, usa bhUmiko murgadhina banA diyaa| phira ve tIrthaMkara aura unakI mAtAse thor3I dUrIpara bhagavAna ke nirmala guNoMkA gAyana karatI huI khar3I rhiiN| (188-197) ___isake bAda naMdA, naMdotarA, AnaMdA, AnaMdavarTanA, bilayA, vaijayaMtI, jayaMtI aura aparAjitA nAmakI pUrvancakAdrimeM nivAsa karanevAlI pATha divamAriyA~ apanI sarva Rddhi, aura apane pUrNa bala sahita vahA~ paaii| pUrvakI taraha ve parivAra sahita sutikAgRhameM gaI aura svAmI nathA unakI mAtAko praNAma kara, tIna pradakSiNA kara svAmIko apanA paricaya de, pUrvavata namana va mtuni kara, ratnake darSagA hAthameM le gAyana karatI huI pUrva dizAmeM khar3I rhiiN| (168-201)
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [561 .. dakSiNa rucakAdimeM rahanevAlI, suMdara AbhUpaNa, divya vastra aura mAlAe~ dhAraNa karanevAlI samAhArA, supradattA, suprabuddhA, yazodharA, lakSmIvatI, zepavatI, citraguptA tathA vasuMdharA nAmoMko dhAraNa karanevAlI aura pUrvavata parivAravAlI ATha dikkumAriyA~ prabhuke maMdirameM AI aura svAminIko pradakSiNApUrvaka namaskAra kara, apanA paricaya de, bhagavAna aura unakI mAtAke dakSiNa tarapha, madhura zabdoM dvArA maMgalagIta gAtI huI hAthoMmeM kalaza lekara khar3I rhiiN| (202-205) pazcima rucakAdimeM basanevAlI ATha dizAkumAriyoM utanAhI parivAra lekara vahA~ aaii| unake nAma ilAdevI, surAdevI, pRthvI, padmAvatI, ekanAsA, navamikA, bhadrA aura sItA haiM / ve pUrvavata apanA paricaya de, pradakSiNA kara, jina aura jinamAtAke pazcima tarapha apane hAthoMmeM suMdara paMkhe lie gAyana karatI huIM khar3I rahIM / ( 206-208) uttara rucakAdri meM nivAsa karanevAlI alaMbusA, mizrakezI, puMDarIkA, vAruNI, hAsA, sarvaprabhAvA, zrI aura hI nAmakI ATha dikkumAriyA~ pUrvavata parivAra sahita vahA~ AI aura apanA paricaya de, pradakSiNApUrvaka bhagavAna aura unakI mAtAko namaskAra kara, hAthameM suMdara camara le, gAyana karatI huI uttara dizAkI tarapha khar3I rhiiN|| (206-211) vidikamcakAdrimeM rahanevAlI citrA, citrakanakA, sutega aura sautrAgaNI nAmakI cAra kumAriyoM vahA~ AI aura pradakSi. ___ 36 - - - - -
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532] triSaSTi zanAkA purupa caritra: patra 2. saga 2. zApatraka jinavara aura unakI mAtAko namaskAra kara, apanA paricaya , noMka vidyula guNoMkA gAyana karatI huI, hAthoM dIpikA le, IzAna kAnameM nyahI nahIM 1 (212-214) ntraka pikaM madhyameM rahanevAlI napA, pAMzikA, murUpA aura yakAyatI nAmakI cAra amAriyA~ bhI haraka pUrvakI tarahahI parivAra sahita bar3a vimAnameM savAra hoIna janmanagarameM aaii| pahale candrani vimAnoM sahita gharakI pradadizA dI va vimAnoMko yogya nyAnaparatrAphira va paMdala calakara janmagRhameM zrAI aura bhagavAna tathA unakI mAtAko, bhaktisahita pradakSiNApUrvaka praNAma karake, isa taraha kahane lagI-"vizvako zrAnaMda denevAlI hai jaganmAtA ! zrApakI jaya ho ! zrApa cirajIvI ho / zrApa dAna dhAna hamAre acchA muhUrta huA hai| ratnAkara, nazeta zrIra lAmA-matra nirarthaka nAmadhArI hai| gannamRmi to zrApa pakar3I / kyoMki yApana (ina ratnoM aMTa) putraratnako janma diyA hai| hama natraRdvIpa madhyameM rahane vAnI viSkumArilA hai, zrahaMta janmatya karane lie hama ahA~ pAI hai. isalie zrApa hamase jarA bhI bhayabhIta na ho|" yA~ kahakara unhoMne pramucA nAminAla cAra aMgula rakhA aura bAkI kATa diyaa| phira usa kaMTe vaga nAlako, bhUmi baTTA bokara nidhinI naraha gayA aura ratna nathA hIgane khaI. ko para diyA / nakAla utpanna huI duvAle una napara. pIThikA bA~dha lii| devanAyAMpramAvase nankAlahI varmAcA bhI bananAdA hai| phira undrani munikAgRhakI tInoM dizAni, imarama labIke gRhanma nIna RdalIgRha vAra kie| unase harekake
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [ 563 bIcameM catuHzAla ( cabUtarA ) banA unake bIcameM eka eka bar3A ratnasiMhAsana rcaa| phira ve kumAriyA~ prabhuko hAthoMmeM aura mAtAko bhujAoMpara uThAkara dakSiNa kadalIgRhameM giiN| vahA~ catuHzAlake aMdara uttama ratnasiMhAsanapara svAmIko aura mAtAko ArAmase viThAyA aura khuda mAliza karanevAlI vanaphara zatapAkAdi telase donoMke, dhIre dhIre mAliza kI; sugaMdhI dravya aura bArIka uvaTanase kSaNabharameM ratnadarpaNakI taraha una donoMke zarIrakA maila nikAla diyaa| phira vahA~se ve unako pUrvavata pUrva dizAke kadalIgRha meM le gii| vahA~ catuHzAla meM ratnake uttama siMhAsanapara prabhuko aura mAtAko, ArAmase biThAkara gaMdhodaka, puSpodaka aura zuddhodakase unhoMne, mAno janmahIse ve ( isa kAmameM ) tAlIma pAI huI hoM aise, snAna kraayaa| cirakAlake vAda upayogameM AI huI apanI zaktise kRtArthatAkA anubhava karatI huI unhoMne unako vicitra ratnoMke alaMkAra pahanAe / phira pahalekIhI taraha unako lekara ve uttara-dizAke manohara kadalIgRhameM giiN| vahA~ unhoMne unako catuHzAlake siMhAsanapara vitthaayaa| usa samaya ve donoM parvatapara baiThI huI siMhinI aura usake putrakI zobhAko dhAraNa karate the| vahA~ kumAriyoMne Abhiyogika devoMse, kSaNabharameM, kSudrahimAcalaparase, gozIrSacaMdanakI lakar3iyA~ mNgvaaii| phira araNIkI lakar3Iko ghisakara Aga paidA kii| caMdanakI lakar3iyoMko ghisanese bhI Aga paidA hotI hai| cAroM taraphase gozIpacaMdanake samidha karake, una deviyoMne aAhitAgni ( agnihotrI) kI taraha usa bhAgako prajvalita kiyA / usa agnike homase bhUtikarma (janmasaMskAra)
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ 564 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 2. sarga 2. karakaM, manise unnata banI huI una deviyoMne, ninaMdrako rakSAbaMdhana bA~dhA aura una kAnoMmeM "tuma parvatakaM samAna AyuvAna ho" kahakara Apasa meM rahanapApANake do gole ttkraae| phira ve pramuko hAthAMpara aura vijayAdIko bhujAoMpara uThAkara mutikAgRhameM le gaI aura vahA~ unhoMne unako zeyApara liTA diyaa| phira ve svAmI aura unakI mAtA sancala guNoMkA acchI tarahase gAna karatI huI thor3I dUrIpara, khar3I rhiiN|| (215-243) iMdroMkA AnA mAdhamadevaloka zakeMdra apane siMhAsanapara kaTA thaa| vaha mahA vaibhavazAlI thaa| koTi devanA aura koTi apsarAe~ usakI sevAmeM thIM; koTi cAraNa usakI stuti kara rahe the, gaMdharva aneka narahasa usake guNasamUhakA gAna kara rahe the vArAMganAeM usakI donoM naraka khar3I hokara usapara camara dulA rahI thI; mantaRka Upara rahe hama sapheda chatrase vaha muzAmina ho rahA thA aura mughanA samAna usakA suntakArI siMhAsana thaa| usa samaya (bhagavAnakA nanma huyA usa samaya ) usakA siMhAsana kApA / siMhAsanaka kA~pana vadda gunke mAra caMcala ho utthaa| unake pATha kA~pane lage, inase baha hilatI huI cAlAvAlI Aga ho aisA mAlUma hone lagA, usakI caTTI huI pracaMDa azruTise baha matuvAlA zrAkAza ho gayA bhayaMkara mAlUma hone lagA, madamasta hAthokI taraha usakA muMha naubaMgalA ho gayA aura itane hapa taraMgavAnna samudrakI tanha usakA lalATa trivalI aMkita ho gyaa| isa vinimeM usane apane zatranAzakavacakItarapha dekhaa|
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [565 . usako isa taraha gussemeM dekhakara usakA naigamipI nAmaka senApati khar3A huA aura vaha hAtha jor3akara kahane lagA, "he svAmI ! maiM ApakA AjJAkArI hAjira hU~, to bhI ApakA yaha Aveza kisapara hai ? sura, asura aura manuSyoMmeM na koI Apase bar3hakara hai, na koI Apake samAnahI hai / Apake AsanakaMpakA jo hetu huA ho usakA vicAra karake Apa use apane isa daMDakArI sevakako btaaie|" (244-253) senApatikI yaha bAta sunakara iMdrane avadhAna karake (dhyAna lagAkara) tatkAlahI avadhijJAnase dekhA to use dUsare tIrthaMkarakA janma honA isI taraha mAlUma ho gayA jisa taraha jaina pravacanase dharma aura dIpakase a~dheremeM vastu mAlUma ho jAtI hai| vaha socane lagA, "jaMbUdvIpake bhAratavarSameM vinItA nAmakI nagarI hai| usameM jitarAjAkI rAnI vijayAdevIke garbhase isa chAvasa. piNI kAlameM dUsare tIrthaMkara utpanna hue haiN| isIse merA yaha Asana kauMpA hai| mujhe dhikkAra hai ki, maiMne ulaTI bAta socii| maiMne aizvaryase matta hokara duSkRta kiyA hai, vaha mithyA ho|" (254-258) isa taraha vicAra kara vaha apanA siMhAsana, pAdapITha aura pAdukAkA tyAga kara khar3A huaa| zIghratAse usane, tIrthakarakI dizAkI tarapha, mAno prasthAna karatA ho isa taraha, kaI kadama rakhe; phira jamInapara dAhinA ghuTanA rakha, bAyA~ ghuTanA jarA jhukA, hAtha aura sarase bhUmiko bU, svAmIko namaskAra kiyaa| vaha zakrastavase vaMdanA kara, velAtaTase (bhATekI taraha kinArese ) lauTe hue samudrakI taraha vApasa jAkara apane siMhA
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ 566 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH patra 2. saga 2. sanapara baitthaa| phira gRhatya manuSya jaise svajanoMko batAtA hai vaisehI, tIrthakarake janmakI vAna saba devatAoMko batalAnake aura unako utsabameM bulAne ke lie, mAno mRrtimAna harSa ho aisA romAMcita zarIrabAna iMdrana apane nagamepI sanApatiko aAjJA dii| usane iMdrakI yAtrAko isI taraha sAdara zirodhArya kriyA jisa taraha pyAsA manuSya jala grahaNa karatA hai| yaha vahA~se ravAnA huyA aura mudharmA samAnpI gAya garnakA ghaMTA ho ema, yojana-maMDalavAla mubAdhA nAgaka ghaMTako usane tIna bAra bjaayaa| mathana kie jAnavAnta samudra se uThanevAlI thAvAja. kI naraha, usako bajAnese usase, sAra vizvakai kAnoMke lie atithika samAna, mahAnAda spanna huthaa| isase eka kama bannIsa lAkha caM, tatkAlahI isI taraha bana uTheM jisa taraha gAya bolane ke bAda bachar3a bolata hai| una ghaMToMke mahAnAdase lAga sodhama kalpa zabdAnamaya' ho gyaa| battIsa lAkha vimAnAmaka nitya pramAdI aise devatA bhI usa nAdako sunanese, guphAoM meM sote hue siMhaoNkI naraha jAgrata hue| inakI zrAnnAse kisI devana, ghoSaNApI nATaka nAMdIlpara isa sughopA ghaMTako banAyA hai. isa lipa iMdakI zrAnA batAnevAlI ghopaNAko avazya sunanA cAhie yaha socakara sabhI devatA kAna dekara gunanako tatpara hue / ghaMTAkI zrAvAja baMda huI taba iMdrake senApadine bulaMda zrAvAjameM isa taraha kahanA zrAraMbha kiyA,-" modharma vanavAsI devatAyoM munI striApani iMdra tumakoAnA 1-zamda-yAtrA ke diyA yahA~ aura kucha nahIM rhaa| 2-tradhAraka mAnA
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [567 detA hai ki, jaMbUdvIpameM bharatakhaMDake aMdara, ayodhyA nagarIke jitazatru rAjAkI vijayA rAnIkI kokhase, jagatake guru aura vizvapara kRpA karanevAle dUsare tIrthaMkarakA,duniyAke bhAgyodayase, Aja janma huA hai| apane AtmAko pavitra karaneke lie prabhukA janmAbhiSeka karane ke nimitta hameM parivAra sahita vahA~ jAnA caahie| isalie tuma saba, apanI Rddhi aura apane bala sahita mere sAtha calaneke lie, tatkAlahI yahA~ aao|" megha-garjanAse jaise mora prasanna hotA hai vaisehI, yaha ghopaNA sunakara sabhI deva bahuta prasanna hue / tatkAla mAno svargIya pravahaNa (jahAja ) hoM aise, vimAnoM meM baiTha baiThakara AkAzasamudrako pAra karate hue ve sabhI iMdrake pAsa A phuNce| (256-280) iMdrane apane pAlaka nAmake AbhiyogikadevatAko zrAjJA dI ki "svAmI ke pAsa jAne ke lie eka vimAna vnaayo|" isase usane ekalAkha yojanalaMbA-caur3A, mAno dUsarAjaMbUdvIpa ho aisA, aura pA~ca sau yojana U~cA eka vimAna bnaayaa| usake aMdarakI ratnamaya dIvAroMse mAno vaha uchalate hue pravAloMvAlA samudra ho, soneke kalazose mAno vaha khilehue kamaloMvAlA samudra ho, laMbI dhvajA oM ke kapar3oMse mAno vaha zarIrameM tilaka lagAe hue ho, vicitra ratnazikharoMse mAno vaha aneka mukuTovAlA ho, aneka ratnamaya staMbhoMse mAno vaha lakSmIkI hathinIkA AlAnantabhavAlA ho, aura ramaNIka putaliyoMse mAno vaha dUsarI apsarAoMvAlA ho aisA mAlUma hotA thaa| vaha tAlako grahaNa karanevAle naTakI taraha kiMphiNIjAlase maMDita thA, nakSatra sahita AkAzakI taraha vaha
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ 568 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parya 2. sarga 2. motiyoMke mA~dhiyoMse akina thA aura IhAmRga, azva, baila, nara, kinnara, hAthI, hama, vanalatA thora padAlatAoMke citroMse yaha sajA huyA thaa| mAno mahAgirise utarate aura vistRta hote hue nirbharaNoM kI taraMgeM ho aisI, vimAnameM tIna tarapha sopAnapaMktiyA~ (sIr3hiyA~) thIM / sopAnapaMktiyoM ke Age iMdake akhaMDa dhanupakI zreNIka mAno sahodara hI aise, toraNa the| usakA nicalA bhAga Apasa meM mile hue puSkaramukha ( kamalamukha ) aura uttama dIpaka zreNI ke jaisA samAnatalavAlA (pharzavAlA) aura komala thaa| musparzavAle aura komala kAMtibAle paMcavarNI citroMse vicitra banA huA vaha bhUmibhAga, mAno morake paMkhoMse chAyA huA ho aisA zobhanA thaa| usake madhyabhAgameM mAno lakSmIkA krIr3AgRha ho aura nagarI meM mAno rAjagRha ho aisA, prekSA-gRha-maMDapa (nATaka ghara ) thaa| usake bIca meM laMbAI aura vistAra meM pATha yojana pramANavAlI aura U~cAImeM cAra yojana pramAgaNvAlI eka maNipIThikA thii| usapara, aMgUThI meM jar3e hue bar3e mANika samAna, eka usama siMhAsana thaa| usa siMhAsanapara, sthira huI.zarada RtukIcaMdrikA prasArakA bhrama paidA karane. vAlA cA~dIke jaisA ujAlA ulloca (cNdovaa)thaa| usa ullocake bIjameM eka bajnamaya aMkuza laTakatA thaa| usake pAsa eka motiyoMkI haoNDiyokA hAra laTakatA thA aura usake cAroM konoMpara, mAno choTI bahaneM hoM aisI, usase zrAdhe zrAkAravAlI motiyoMkI haoNDiyoMke cAra hAra laTaka rahe the| maMda pavanase hAra dhIre dhIre hila rahe the, mAno iMdrakI lakSmIke khelaneke bhUlekI zobhAko curA rahe the| iMdrake munnya siMhAsanake IzAna konameM,
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [566 uttara dizAmeM aura vAyavya konameM caurAsI hajAra sAmAnika devoMke caurAsI hajAra suMdara ratnamayabhadrAsana viche hue the| pUrvameM iMdrakI ATha iMdrANiyoMke Asana the| ve aise zobhate the mAno lakSmIke krIr3A karanekI mANikya vedikAe~ (khule maMDapa) hoN| agnikonameM abhyaMtara parpadAke (sabhAke) vAraha hajAra devatAoMke Asana the, dakSiNa dizAmeM madhya parpadAke caudaha hajAra devatAoMke Asana the, naiRtya konameM bAhya parpadAke solaha hajAra devatAoMke Asana the, iMdrake siMhAsanake pazcimameM sAta senApatiyoMke sAta Asana jarA OMjAIpara the aura AsapAsa cAroM dizAoM meM caurAsI caurAsI hajAra AtmarakSaka devatAoMke siMhAsana the (289-306) iMdrakI AjJAse tatkAlahI isa tarahakA vimAna taiyAra kiyA gyaa| "niSpAte sumanasAM manasA hISTasiddhayaH / " [manase hI devatAoMkI iSTasiddhi hotI hai; arthAna devatAoMkI icchA hote hI, unakI icchA pUrI ho jAtI hai|] prabhuke sAmane jAneko utsuka bane hue zakeMdrane tatkAlahI vicitra AbhUpaNa dhAraNa karanevAlA uttara vaikriya rUpa bnaayaa| phira suMdaratArUpI amRtakI beloMke samAna apanI pATha iMdrANiyoMke sAtha aura bar3I nATyasenA aura gaMdharvasenA ke sAtha AnaMdama lIna iMdra vimAnakI pradakSiNA dekara pUrva taraphakI ratnamaya sIr3hiyoMse vimAnapara car3hA aura vIcake ratnasiMhAsanapara pUrvakI tarapha muMha karake, siMha jaise parvatake zikharako zilApara baiThatA hai vaise, baitthaa| kamaliniyoMke pattopara jaise haMsiniyoM
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ 570 ] tripaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 2. saga 2. baiThatI hai vaisehI, iMdrANiyA~ anukramase apane apane Asanopara baitthiiN| (307-312) caurAsI hajAra sAmAnika deva, uttara dizAkI sIr3hIse, vimAnapara car3he aura apane apane bhadrAsanopara baitthe| ve rUpase iMdrake pratibiMbase jAna par3ate the| dUsare devI-devatA bhI dakSiNa taraphakI sIr3hIse car3hakara apane apane yogya sthAnoMpara baitthe| siMhAsanapara baiThe hue iMdrake zrAge, mAno eka eka iMdrANIne maMgala kie hoM aise, ATha mAMgalika cle| unake bAda chatra, bhArI aura pUrNa kuMbhAdika cale, kAraNa ye svargarAjake cihna haiM aura chAyAkI taraha usake sahacArI hai| unake Age hajAra yojana U~cA mahAdhvaja claa| saikar3oM choTI choTI patAkAoMse vaha, pattoMse vRkSa zobhatA hai vaise; zobhatA thaa| inake Age iMdrake pAMca senApati aura adhikArameM (apane kAmameM ) kabhI pramAda - nahIM karanevAle zrAbhiyogika devatA cle| (313-316) isa taraha asaMkhya mahAna RdviyovAle devatA jisakI sevAmeM haiM aisA, cAraNagaNa jisakI RddhiyoMkI stuti kara rahA hai aisA, jisake sAmane nATyasenA,gaMdharvasenA, nATya, gIta aura nRtya kara rahe haiM aisA, pA~ca senAoMne jisake Age mahAdhvaja calAyA hai aisA aura usake yAge bajanevAle vAjaoNse mAno vaha brahmAMDako phor3atA ho aisA mAlUma hotA huA iMdra, saudharma devalokakI uttara tarapha, tirache rastese, pAlaka vimAnake dvArA, pRthvIpara utaranekI icchAse, ravAnA huyaa| koTi devoMse paripUrNa calatA huA pAlaka vimAna, mAno calatA huA sIdharma kalpa ho aisA, sazobhita hone lgaa| usakA vega manako gati bhI adhika 'an
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra . [571 thaa| vaha asaMkhya dvIpa-samudroMko lA~dhakara, mAno saudharmakalpa ho aisA, devatAoM ke lie krIDA karaneke sthAna rUpa naMdIzvara dvIpa phuNcaa| vahA~ usane, agnikonameM rahe hue ratikara nAmake parvatapara jAkara, vimAnako choTA bnaayaa| phira vaha vahA~se vidA hokara vimAnako anukramase choTA karate hue jaMbUdvIpameM, bharatakhaMDakI vinItA nagarImeM AyA aura vahA~ usane vimAna sahita, svAmIkI parikramA dete haiM aise, sUtikAgrahakI tIna bAra parikramA dii| kAraNa ......"svAmivatsvAmibhUbhyapi / " [ svAmIke samAna svAmIkI (jahA~ svAmI nivAsa karate haiM vaha bhUmi bhI vaMdanIya hotI hai| phira, sAmaMta jaise rAjAke mahalameM praveza karate samaya apanI savArI eka tarapha khar3I karatA hai vaisehI, usane apanA vimAna IzAna konameM khar3A kiyA aura kulIna naukarakI taraha apane zarIrako saMkucita karake bhakti sahita sUtikAgRhameM praveza kiyaa| (320-331) apanI A~khoMko dhanya mAnanevAle iMdrane tIrthaMkara aura unakI mAtAko, dekhatehI praNAma kiyaa| phira donoM kI tIna pradakSiNA de, namaskAra sahita vaMdanA kara hAtha jor3a, vaha isa taraha bolA, "apane udarameM ratna dhAraNa karanevAlI, vizvako pavitra karanevAlI aura jagata-dIpaka ( jagata ke lie dIpakake samAna putra ) ko denevAlI he jaganmAtA ! maiM Apako namaskAra karatA huuN| he mAtA! ApahI dhanya hai ki, jinhoMne, kalpavRttako utpanna karanevAlI pRthvIkI taraha, dUsare tIrthaMkarako janma diyA hai| he mAtA! maiM saudharma devalokakA svAmI hai aura prabhukA
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ 572 ] tripaSTi zanAkA puruSa-caritraH patra 2. sarga 2. janmotsava karane ke lie yahA~ AyA hai| isase Apako mumatse iranakI jaharata nahIM hai / " (332-336) yo kadda, mAnAko avasvApinI nidrAmaM mulA, tIrthakarakA dusarA rUpa banA, use mAnAkI bagala meM bulA, usane apane pA~ca supa banAe / kAmarUpa deva eka hAta hae bhI aneka rUpa dhAraNa kara sakate haiN| unameM ekana pulakita ho, mantise manakI namha zarIrasa bhI zuddha ho, namaskAra kara, bhagavana ! yAtrA dIjiera yo kada gozAyarasa lima apane hAthoM meM prabhuko grahaNa kiyaa| dUsara iMdrana pIche rahakara parvatakaM zivarapara rahe hae pAgAmA cA~drakA bhrama paidA karanevAlA muMdara chatra pramupara rakhA do iMdrAMna donoM narapha rahakara sAkSAta puNya ke samUha hoM pasaMdA cavara dAyAma lie zrIra. eka iMdra pratihAra kI taraha vacako uchAlanA aura apanI garadana jarA TahI kara bAra bAra pramukA dekhanA, zrAga cantA / jaisa maura, kamalako ghara lene haiM nahI, sAmAnika papaMdrAke deva, bAyantriza deva aura dusara sabhI deva pramukaM zrAmapAla jamA ho ge| phira iMdra janmotsava karanekI icchAse, prabhuko annapUrvaka hAtha para uThAe, meka parvatakI tarapha calA / nAIka pIcha mRgAMkI naraha, parampara TakarAte hue devatA pramukaM pIche aharSikA (hor3a) meM daur3ane lNg| praguko durasa dekhanavAloMka vRSTipAnasa, sAga zrAkAza, bita hue nIlakamalasi maga bana ho aisA mAluma hone lgaa| dhanavAna jaina apane dhanako dekhanA hai vaisahI, devanA bAra bAra zrAkara pramukA devana nagA mAimeM eka dRsana para girate hue aura ApasameM TakarAte hue devatA pane mAnnuma hote the, mAno zrApasameM
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [573 samudrakI taraMgeM TakarA rahI haiN| AkAzameM iMdra rUpI vAhanapara savAra hokara jAte hue prabhuke Age calate hue graha, nakSatra aura tAre puSpa-samUhatAko prApta hone lage / eka muhUrtameM iMdra meru parvata ke zikharakI dakSiNa dizAmeM rahI huI, atipAMDukavalA nAmakI zilAke pAsa AyA aura vahA~ prabhuko godameM lekara, pUrvakI tarapha mukha karake ratnasiMhAsana para baiThA / ( 337-352) ___usI samaya IzAna devalokake iMdrakA Asana kaaNpaa| usane avadhijJAnase zrImAna sarvajJakA janma jAnA / usane bhI pahale idrakI taraha siMhAsana chor3a, pA~ca sAta kadama prabhuke sUtikAgRhakI tarapha cala, prabhuko namaskAra kiyaa| usakI AjJAse laghuparAkrama nAmake senApatine U~ce svaravAle mahAghopa nAmakA ghaMTA bjaayaa| usakI AvAjase, aTThAIsa lAkha vimAna isI taraha bhara gae jaise, havAse uchalate hue aura bar3hate hue samudrakI AvAjase kinAreke parvatakI guphA bhara jAtI hai / savere bajane. vAle zakhakI AvAjase jaise sote hue rAjA jAgate haiM vaisehI, una vimAnoMke devatA jAga ge| mahAyopA ghaMTekI AvAja jatra zAMta huI taba senApatine meghake samAna gaMbhIra AvAjameM yaha ghopaNA kI,-"jaMbUdvIpameM bharata khaMDake aMdara vinItApurI (ayodhyA ) meM jitazatru rAjAkI vijayA nAmakI rAnIse dUsare tIrthakara utpanna hue haiN| unake janmAbhiSekake lie tumhAre svAmI iMdra meru parvatapara jAe~ge isalie he devatAo! Apa loga sabhI svAmIke sAtha calane ke lie taiyAra ho|" yaha ghoSaNA sunakara sabhI deva isa taraha IzAnapatike pAsa pahu~ca gae, jisa taraha maMtrase Akarpita prAramI pahu~cate haiN| phira hAyameM trizUla lephara,
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ __574 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH pava 2 sarga 2. aneka ranake AbhUSaNoMse vaha calate hue ranake parvatake samAna, sapheda vanavAlA, puSpamAlA dhAraNa kie hue, bar3e vanoMkA vAhanavAlA, sAmAnika vagaire karor3oM devatAoMse sevita uttarArddha svargakA svAmI. puSpaka nAmake vimAnameM baiThakara, dakSiNa taraphake IzAna kalpake rante parivAra sahita vidA huaa| thor3ehI samayamai asaMkhya dvIpa samudrAMko lA~dhakara vaha naMdIzvara mahAdvIpa phuNcaa| vahA~ usane IzAna koNake ratikara parvatapara, apane vimAnako hemaMta Rtuke dinakI taraha choTA kiyaa| bahA~se vaha samaya sroe vagairakamase vimAnako choTA banAtAhA meda parvatapara, ziSyake samAna (namra hokara ) prabhuke pAsa aayaa| (353-367) __ dUsare sanatkumAra, brahma, zukra aura prANatake iMdroMne bhI sughoSA ghaMTA bajavAkara negamepIke dvArA devatAoMko khlaayaa| devatA shraae| unake sAtha vimAnameM baiMThakara vezadrakI taraha uttara dizA bhAgalenIvara dIpa Ae aura vahA~ agnikoNake ratikara parvatapara apane vimAnoMko choTA banAkara vahA~se tatkAla hI menparvata para, iMdrakI goda meM virAjamAna, pramuke pAsa Ae, aura candra ke pAsa nakSatrAMcI taraha khar3e rhe| (36-372) / ___ mAheda, lAMtaka, sahannAra aura acyuta nAmake iMdroMne bhI mahAghoSAghaMTA bajavAkara laghuparAkrama senApatidvArA devatAoMko bulaayaa| inake sAtha ve vimAnoMmeM savAra hokara IzAna iMdrakI taraha, dakSiNa mArgase, naMdIzvara dvIpa Apa; aura vahA~ IzAna dizAke ratikara parvatapAayana vimAnoMko choTA banAkara, mulAphira loga jaise vana phale-le vRkSoMkI tarapha jAte hai vaisehI, va meru parvatake zivarapara svAmIke pAsa phuNce| (371-373)
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ . zrI ajitanAtha-caritra [ 575 - - - usI samaya dakSiNa zreNIke AbhUpaNarUpa caramacaMcA purImeM 'sudharmA sabhAke aMdara camareMdrakA Asana kaaNpaa| usane avadhijJAnase tIrthaMkarakA pavitra janma jaanaa| usane siMhAsanase uTha sAta ATha kadama (tIrthakarake janmasthAnakI dizAmeM) sAmane calakara vaMdanA kii| usakI AjJAse tatkAlahI, druma nAmake -paidala (senAke ) senApatine susvaravAlA zrodhasvara nAmaka ghaMTA bjaayaa| usakA svara zAMta honepara pUrvavata ( IzAna devalokake senApatikI taraha dumane ) ghoSaNA kii| isase pakSI saMdhyAke mamaya jaise vRkSake pAsa Ate haiM vaisehI sabhI deva camareMdra ke pAsa aae| iMdrakI yAjJAse usake abhiyogika devatAne Adhe lAgna yojana pramANavAlA eka vimAna bnaayaa| pA~ca sau yojana U~ce iMdradhvajase suzobhita vaha vimAna, kUpaka ( mastUla ) sahita, jahAjake samAna mAlUma hotA thaa| causaTha hajAra sAmAnika devatA, tetIsa trAyastriMza devatA, cAra lokapAla, tIna padAe~, sAta bar3I senAoMke sAta senApatiyoM, sAmAnika devoMse caugune (arthAt 256000) AtmarakSakoM, dUsare asurakumAra devoM va deviyoM, pA~ca mahipiyoM aura anya parivAra sahita camareMdra usa vimAnameM savAra hyaa| kSaNabharameM vaha naMdIzvara dvIpa pahu~cA; yahA~ usane apane ratikara parvatapara zakeMdrakI taraha vimAnako choTA banAyA, aura pUrva samudrameM jaise gaMgAkA pravAha pahu~catA hai. usI taraha ke vegase vaha meruparvatake zikhara para prabhucaraNake samIpa pahu~cA / ( 374-384) uttara zreNI ke AbhUpaNApa balicaMcA nAmaka nagarI hai| asameM bali nAmakA iMdra rAjya karatA hai| usakA siMhAsana kauMpA - -
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5.76 ) tripaSTi zalAkA purupa-caritra: parva 2. saga 2. isase, usane avadhinAnakaM dvArA bahatakA janma jAnA / usane mahanuma nAmaka jyAdA senAke senApatiko pAnA dii| usane pAnAnusAra mahIdhasvara nAmakA ghaMTA tIna bAra bnaayaa| ghaMTakI zrAbAna baMda honepara usane asuroM ke kAnoMke lie amRtaprabAika samAna (dusare tIrthakarake janmakI) bAta sunaaii| usako sunakara sabhI devatA, meghakI garjanA sunakara haMsa jaise mAnasarovara para jAte haiM vaise balIdra pAsa Ae / sATha hajAra sAmAnika devAM, inase cAra guna (248000) yAtmarakSaka devoM aura dusaraM camareMdra ke sAtha jitane devatAoM aura parivArakI saMgkhyA thI utanI devatAoM va parivArakI saMkhyAke sAtha, camareMdrake samAnahI bar3e aura sabhI sAdhanavAle vimAnameM baiThakara vaha naMdIzvaradIpa ratikara, pavanapara apane vimAnako choTA banAkara meruparvatake zinvarapara (prabhucaraNoMmeM ) aaayaa| (38-360) __ usake bAda nAgakumAra, vidyutakumAra, suparNakumAra, agnikumAra, vAyukumAra, mevakumAra, udadhikrumAra, dvIpakumAra aura dizAkumAra nAmaka dakSiNA zreNI meM raha hA devalokoMke kramazaH svAmI dharaNIMdra, hari, vaNudeva, agnizistra, valaMba, mughopa, jalakAMta, pUrNa; aura amita nAmake iMdrani tathA uttara zreNIke bhUtAnaMda, harizigva, vaMgudArI, agnibhANavaM, prabhajana, mahAghopa, jalaprabha, avaziSTa aura amitavAhana iMdrAne zrAsanakaMpase avadhijJAna dvArA pahana janma jAnA / gharagIMdrAdikakA ghaMTA bhadrasena nAga senApatina bajAyA aura bhUtAnaMdAdikakA ghaMTA dakSa nAmaka senApatine bjaayaa| isase donoM zreNiyoMka - - - - - Mamta AMAR
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ . zrI ajitanAtha-caritra { g33 meghasvara, krauMcasvara, haMsasvara, maMjumvara, naMdIsvara, naMdIghopa, susvara, madhusvara aura maMjughopa nAmake ghaMTe vaje / ghaMToMkI zrAvAja sunakara una una bhuvanapatiyoMke donoM zreNiyoMke devatA, isI taraha apane apane iMdroMke pAsa cale pAe jisa taraha ghor3e apane apane sthAnoM meM cale jAte haiN| iMdroMkI AjJAoMse unake Abhiyogika devatAyoMne ratnoM aura svarNase vicitra pacIsahajAra yojana vistAravAle vimAna aura DhAI sau yojana U~ce iMdradhvaja vnaae| hareka iMdra chaH mahipiyoM, chaHhajAra sAmAnika devatAoM, inase caugune ( 24000 hajAra ) aMgarakSakoM aura camareMdrakI taraha dUsare trAyaviMzAdika devoMke sAtha, apane vimAnameM vaiTha, meru parvatapara prabhuke pAsa Ae / (461-402) pizAca, bhUta, yakSa, rAkSasa. kinnara kiMpurupa, mahoraMga aura gaMdhavoM ke adhipati kAla, svarUpa, pUrNabhadra, bhIma, kinnara, satpu. rupa, atikAya aura gItarati ina nAmoMke dakSiNa zreNI meM rahane vAle tathA mahAkAla, pratirUpa, mANibhadra, mahAbhIma, kiMpurupa, mahApurupa, mahAkAya aura gItayazA uttara zreNI meM rahanevAle,aise donoM zreNiyoMke svAmiyoMne apane prAsanoMke kaMpase svAgIkA janma jAnA / unhoMne apane apane senApatiyA~sa maMjusvara aura maMjughopa nAmake ghaMTe bajayAe / ghaMToMkI AvAjoMke baMda honepara senApatiyoMne prabhuke janmakI ghoSaNA kii| isase pizAca vagairA nikAya (samUhoM ) ke vyaMtara apane apane iMdroMke pAsa pAe / una iMdroM ke sAtha vAyastriMza aura lokapAla nAgake devatA nahIM the| kAraNa, unake pAsa sUrya aura caMdrakI taraha trAyaviMza aura 37 - -
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ 558] briTizAlAmA puruSa caritraH parva 2. maga 3. lopAla nAmadevatA nahIM hotaM / pratyeka iMdra apane cAra hajAra mAnAni devoM aura lolaha hajAra zrAmagaDa devoMke mAya, prAbhiyogika devatAoM dvArA banAyA vimAnoM meM baiThakara mantavanagara prabhu nAma zrApa (1-3-212) usI nanda iniga aMgI aura udaraNI meM rahanevAle praNAlikAdika vAlavyAgekI pATa pATha nikAyoM molaha chana mI, vizAvAdikaM iMDotrI nanha, zrAsanoM apanela, avavihAna dvArA mAnanA janma jaanaa| undIna apane apane senAniyaoNna maMjubarAramayopa nAma bajavADa, aura (prabhu innI ) bopana krvaaii| phira ve zrAbhiyogika devanArAja dvArA banA hama binAnIne, ne apane vyaMdaroM aura pUvaMcana pariyArasadina, kAbhaga parvatapara anuce pAna bhaay| (112-15) anya caMdra aura maja bhI apane apane parivArAMca mAthaputra jaina pinA pAsa jAna haiM vaisa, prabhu yA! bhAra / samI svataMtra malika kAraNA parataMkI naraha, anubannA. saba manAnaka niyanakAtara zrApa / (116-25) iMdrozA nAtrotsUtra karanA aba gyArahaveM aura bArahaveM devalo acyuta nAmaka ne nAtra RglAyana (lAMnI abhiyogika devatAoMkI shraahaadii| undana yAna vidhAnamA cha pracArakA vakriya mAnakara,mAnanAdAnAMnAnAdilona-gAnoMka cAMdImattAna, monA-cAMdI vallI, aura miTTI pratyaka
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ -: zrI ajitanAtha-caritra [576 tarahake eka hajAra ATha kalaza banAe ( arthAta saba milAkara ATha hajAra causaTha kalaza banAe ) / inake sAthahI itanIhI bhAriyA~, darpaNa, kaTore, kaToriyA~, Dicce, ratnakI karaDikAe~ aura puSpoMkI cageriyA~ tatkAlahI vnaaii| aimA jAna par3atA thA ki ye saba cIjeM bhaMDArameM rakhI thIM so nikAla lI hai / ve nirAlasI deva, kalaza lekara isI taraha kSIrasAgarapara gae jisa taraha panihAriyA~ sarovarapara jAtI haiN| vahA~se unhoMne, mAno maMgalazabda karate hoM aise budabuda zabda karate hue kuMbhoMmeM kSIrodaka bharA / isI taraha puMDarIka, padma, kumuda, utpala, sahasrapatra aura zatapatra jAtike kamala bhI unhoMne lie| vahA~se ve puSkaravara samudrapara gae / vahA~se unhoMne, yAtrI dvIpameMse jaise grahaNa karate haiM vaise, puSkara (nIla kamala ) Adi grahaNa kie; bharata aura airAvata kSetroMke magadhAdi tIrthokA jala vagairA grahaNa kiyA; aura tape hue pathikoMkI taraha, gaMgAdika nadiyoMse tathA padmAdika drahoMse unhoMne miTTI, jala aura kamala grahaNa kie| sabhI kula-parvatoMse, sabhI vaitAtyoMse, sabhI vijayoMse, sabhI vakSArA (madhyavartI) parvatoMse, devakuru aura uttarakuru kSetroMse, sumerukI paridhike bhAgameM rahe hue bhadrazAla, naMdana, saumanasa aura pAMDuka banoMse, isI taraha malaya, dadurAdi parvatoMse, zreSTha zreSTha aupadhiyoM, gaMdha, puSpa aura siddhArthAdi (sarasoM Adi ) grahaNa kie| vaidya jaise davAe~ jamA karatA hai aura gaMdhI jaise sugaMdhita padArtha ekatrita karatA hai vaisehI devatAoMne sabhI cIjeM jamA kii| Adara sahita sabhI cIjeM lekara ve itane vegase svAmIphe pAsa Ae mAno ve acyuteMdra ke manake sAtha spardhA kara rahe haiN| (418-434)
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. sarga 2. phira acyuteMdra dasa hajAra sAmAnika devoM, tetIsa trAyastriMza devoM, sAta senAoM, inake sAta senApatiyoM aura cAlIsa hajAra AtmarakSaka devoMke sAtha uttarIya vastra dhAraNa kara, prabhuke pAsa zrA, puSpAMjali rakha, caMdanase carcita aura vikasita kamaloMse AcchAdita mukhavAle eka hajAra ATha kuMbha acyuteMdrane uThAe; phira bhaktike utkarSase apanIhI taraha jhukAe hue mukhavAle kuMbhoMse prabhukA abhiSeka AraMbha kiyaa| yadyapi vaha jala pavitra thA tathApi soneke zrAbhUSaNoMmeM jaise maNi adhika prakAzita hotI hai vaisehI, prabhuke saMgase jala adhika pavitra huaa| jaladhArAkI dhvanise kalazoMse AvAja nikala rahI thI; aisA jAna par3atA thA mAno ve prabhukI snAnavidhimeM maMtrapATha kara rahe hai / kuMbhoMmeMse giratA huA jalakA pravAha prabhukI lAvaNyasaritAmeM milakara, triveNI-saMgamakI chaTA dikhA rahA thaa| prabhuke sone ke samAna gore aMgameM phailatA huA vaha pAnI, svarNamaya hemavaMta parvatake kamalakhaMDameM phailate hue gaMgAke jalake samAna zobhatA thaa| sAre zarIrameM phailate hue usa manohara aura nirmala jalake dvArA prabhu vastra dhAraNa kie hue hoM aise mAlUma hote the| vahA~ bhaktibhAvake bhArase Akula bane hue devatA-kaI snAna karAte hue iMdra aura devoMke hAthase kuMbha khIMca lete the, kaI prabhu para chatra dharate the, kaI camara DulAte the, kaI dhUpadAna lekara khar3e the, kaI puSpagaMdha dhAraNa karate the, kaI snAtravidhi bola rahe the, kaI jaya jaya zabda kara rahe the, kaI hAthoM meM DaMDe lekara nagAre vajA rahe the, kaI zaMkha vajA rahe the-isase unake gAla aura muMha phUla rahe the, kaI kA~sekI tAla (jhA~jha) vajA rahe the, kaI akhaMDita
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [581 ratnaDaMDoMse jhAlareM bajA rahe the, kaI DamarU bajA rahe the, kaI DiMDima (DugaDugI) pITa rahe the, kaI nartakakI taraha tAla-svarake sAtha U~ce prakArakA nAca kara rahe the, kaI viTa (dhUrta ) aura ceTa ( bhA~Da ) kI taraha ha~sAneke lie vicitra prakArakI ceSTAe~ kara rahe the, kaI vyavasthita rUpase gavaiyoMkI taraha gAyana gA rahe the, kaI gavAloMkI taraha gale phAr3a phAr3akara gA rahe the, kaI vattIsa pAtroMse nATakake abhinaya batAte the, kaI girate the, kaI kUdate the, kaI ratnoMkI bAriza karate the, kaI sonA barasAte the, kaI AbhUpaNa barasA rahe the, kaI cUrNa ( kapUra, caMdana ityAdikA cUrA ) uchAla rahe the, kaI mAlAe~, phUla aura phala varasA rahe the, kaI caturAIse cala rahe the, kaI siMhanAda kara rahe the, kaI ghor3oM kI taraha hina-hinA rahe the, kaI hAthiyoMkI taraha garja rahe the, kaI ratha-ghopa (calate hue rathakI AvAjake samAna AvAja) kara rahe the, kaI tIna nAda (hastra, dIrgha aura plutakA zabda) kara rahe the, kaI pAda-prahArase maMdarAcalako hilA rahe the, kaI capeTe ( tamAce ) se pRthvIko cUrNa kara rahe the, kaI aAnaMdakI adhikatAse bAra bAra kolAhala kara rahe the, kaI maMDala banAphara rAsa kara rahe the, kaI banAvaTI rUpase jala jAte the, kaI kautuka. se AvAja karate the, kaI meghake samAna ghar3e joroMse garjanA karate the aura kaI bijalIkI taraha camakate the| isa taraha devatA AnaMdake sAtha aneka tarahakI ceSTAe~ kara rahe the| usa samaya acyuteMdrane bar3e AnaMdake sAtha bhagavAnakA abhiSeka kiyaa| (435-456) phira niSkapaTa bhaktivAle usa iMdrane, mastakapara muphuTake
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ 582] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2 sarga 2. - samAna donoM hAthoMne aMjalI banAkara bar3e lorose jaya jaya zabdakA uccAraNa kiyA; phira catura saMvAhaka (snAna karAnepAle sevaka ) kI taraha, sukhapaza hAthama, devadUjya banna dvArA prabhukA zarIra paaNchaa| naTa jaisa nATaka karatA hai sahI, usane bhI, devanAoM ke sAtha, pramuka lAmanaM abhinaya kiyaa| pazcAta prAraNAcyuna kalpaka iMdrana gozIyaM caMdanakaM ramana pragukA bilapana kiyA; divya aura bhUmi udabhUna phUloMse pramukrI pUnA kI; cA~dIka svaccha aura avaMDa akSatA / nAkaM cAvaloM) se pramuke Age kuMbha, bhadrAsana, darpA, zrIvalla, svastika, naMdyAvata, varSamAna aura malyayuga-aSTa maMgala banAe; aura saMdhyAke zrAkAzakI kaNikA (bUTa) ke samAna pA~ca vaggoM ke phUloMkA Dhera pramuka sAmana lgaayaa| vaha dara yuTanAtaka pahuce itanA thaa| dhupakI rekhAyoMmeM mAno svargako doragAvAlA banAtA ho aise usane ghRSakI agniko dhUpita kiyaa| upadAnIko U~cA karata samaya devatA bAje bajAna the; una bAjoMkI AvAja aisI mAlUma honI thI mAno usane bulaMda AvAjabAle mahAyoSa nAmaka ghaMTa ko bhI choTA banA diyA hai| phira jyotimaMDalakI lakSmIkA anusaraNa karanevAlI aura U~ce zilAmaMDalavAlI bhAratI utAra, sAta-pATha kadama pIche haTa, prayAsa kara, romAMcita zarIravAla acyuteMdrane, isa taraha stuti kI,-(461-470) __"he prabho ! khara soneke cheda (hukaI ) ke samAna chabise AkAzake bhAgako DhakanevAle, aura prakSAlanake binA pavitra tumhArI kAyA kimapara zrAkSepa na kareM ? (zrayAta dUsarI sabhI cInoMkI tulanA meM zrApakA zarIra suMdara aura pavitra hai 1) murga
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [583 pita padArthoM kA vilepana kie bagairahI ApakA zarIra nitya - sugaMdhita rahatA hai| usameM maMdArakI' mAlAkI taraha, devatAoM kI striyoM ke netra bhramarapanako pAte haiN| (arthAta jaise maMdAra. puSpoMphI mAlApara bhaure maMDarAte haiM usI taraha devAMganAoMphI A~kheM Apake zarIrapara phirA karatI haiM-ApakohI dekhA karatI haiN|) he nAtha ! divya amRtarasake svAda ke popaNase mAno naSTa ho cuke hoM aise rogarUpI sapoM ke samUha Apake zarIra meM praveza nahIM kara sakate haiN| (arthAta Apake zarIrapara kisI rogakA asara nahIM hotaa|) darpaNa-tala meM lIna hue pratibiMbake samAna bhApake zarIra meM, jharate hue pasInekI lInatAkI bAta kaise saMbhava ho sakatI hai ? (arthAta Apake zarIrameM kabhI pasInA nahIM aataa|) he vItarAga ! ApakA kevala aMtaHkaraNahI rAgarahita nahIM hai, magara Apake zarIrakA khUna bhI dUdhako dhArAke jaisA sapheda hai / ApameM dUsarI bhI (kaI bAteM) duniyAse anokhI haiN| yaha yAta hama kaha sakate haiN| kAraNa,-ApakA mAMsa bhI acchA hai, avIbhatsa hai aura sapheda hai / jala aura sthalameM utpanna hone. vAle phUloMkI mAlAoMko chor3akara bhauMre Apake niHzvAsakI sugaMdhakA anusaraNa karate haiN| ApakI saMsAra sthiti bhI lokottara camatkAra karanevAlI hai| kAraNa,-ApakA AhAra (bhojana pharanA) aura nIhAra (TaTTI aura pezAba karanA) A~khoMse dikhAI nahIM detA hai|" (471-478) 1-svargakA eka per3a tathA usake phUla / [enanA-isa stavana meM, arieMtoke cautIsa atizayomese bhAraMbha. -
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___584 tripaSTi zalAkA purupa-caritraH pava 2. sarga 2. - -- _ isa taraha iMdrane unakI, atizayagarbhita, stuti kii| phira vaha thor3A pIche haTA aura hAtha jor3akara prabhukI bhakti karanevAlA vaha iMdra suzrapA karaneko tatpara hokara rhaa| taba dUsare vAsaTha iMdrAne bhI, apane parivAra sahita, acyuteMdrakI taraha, prabhukA abhiSeka kiyA / abhipekake bAda stuti-namaskAra kara jarA pIche huTaM, hAtha jor3a, dAsakI taraha taiyAra hokara, ve prabhukI upAsanA karane lge| (176-481) phira saudharma devalokake iMdrakI taraha, IzAna kalpake iMdrane ati bhakti sahita apane zarIrake pA~ca rupa banAe / phira vaha apane eka rUpase ardhacaMdrake samAna AkRtivAlI, atipAMDukabalA nAmakI zilApara IzAna kalpakI taraha, siMhAsanapara baitthaa| jinabhaktimeM prayatnavAna usane, prabhuko zakeMdrakI godase isI taraha apanI goda liyA jisa taraha kisIko eka rathase dUsare rathameM lete haiN| dUsare rUpase, usane prabhuke mastakapara chatra gharA, tIsare aura cauthe rUpose, vaha prabhuke donoM tarapha camara lekara khar3A rahA aura pA~cavaM rUpase, vaha hAthameM trizUla lekara jagatapatike sAmane khar3A rahA / usa samaya udAra AkAravAlA, - ke cAra janmajAta hote haiM unakI bAta kahI gaI hai| ve ye haiM 1-tIrthakara ati suMdara hote haiM aura unake zarIra meM pInA na maMla nahIM hotaa| 2-unakA loha-mAsa dugaMdhahIna aura dUdhasA sapheda hotA hai| 3-unake zrAdAra aura nihAra khioMse nahIM dikhte| 4-unake zvAsocchvAsameM kamalake samAna sugaMdha hotI hai|]
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [565 pratihArIkI taraha, vaha bar3A suMdara lagatA thaa| phira usa saudharma kalpake iMdrane apane Abhiyogika devatAse tatkAlahI abhipekake upakaraNa mNgvaae| usane bhagavAnake cAroM tarapha, mAno sphaTikamaNike dUsare parvata hoM aise, sphaTikamaya cAra vaila bnaae| una cAra vailoMke ATha sIMgoMse, jalakI caMdramAkI ujjvala kiraNoMke samAna, ATha dhArAe~ niklii| ve UparakI UparahI milakara, jagatapatike samudra ke samAna mastaka para girane lgiiN| usane isa taraha alagahI tarahase prabhukA abhiSeka kiyaa| kAraNa, "bhagyaMtareNa kaviyat zaktAH svaM jJApayaMti hi / " [zaktivAna purupa, kaviyoM ke samAna, taraha tarahakI racanAprose-bhAvabhaMgiyoMse apane Apako prakaTa karate haiN| acyuteMdrakI tarahahI usane bhI mArjana, vilepana, pUjA, aSTamaMgalakA pAlekhana aura AratI-ye saba kAma vidhipUrvaka kie; phira zakrastabase jagatapatiko vaMdanA-namaskAra kara harpabhare gadgada mvarameM isa taraha stuti kI-(452-463) - he tribhuvanake nAtha ! visvaikavatsala ! (sArI duniyAkI hitakAmanA karanevAle aura jagatake jIvoMpara sneha rakhanevAle!) puNyalatAko utpanna karane meM navIna meghake samAna he jagataprabho! ApakI jaya ho! he svAmI ! jaise parvatase saritAkI dhArA nikalatI hai vaisehI, Apa duniyAko khuza karane ke lie vijaya nAmake vimAnase Ae haiN| mokSarUpI vRkSake mAno cIja ho aise, ujale tIna jJAna ( mati, zruti aura avadhi jJAna ), jaise jalameM ThaMDaka hotI haiM aise, Apako janmahIse prApta hai| he tIna bhuvanaka adhIzvara ! darpaNake sAmane pratibiMvakI taraha jo loga zrApako
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ 586 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. sarga 2. hRdayameM dhAraNa karate haiM unake sAmane saba tarahakI lakSmI sadA khar3I rahatI hai / bhayaMkara karmarUpI rogase pIr3ita prANiyoMko rogase chur3Ane ke lie, unake bhAgyodayase, Apa vaidyaka samAna utpanna hue haiN| he svAmI! marusthala (registAna) ke musAphirakI saraha, Apake darzanarUpI amRtake uttama svAdase, hameM jarAsI bhI tRpti nahIM hotI hai| he prabho! sAgthIse jaise ratha (sIdhA calatA hai ) aura karNadhAra (mA~jhI) se jaise naukA (sIdhI calatI hai) vaisehI, Apake samAna nAyakake utpanna honese jagatake loga sanmArgapara caleM / he bhagavana ! Apake caraNa-kramalakI sevA hameM milI, isase hamArA aizvarya aba kRtArtha huA hai|" (464-501) __isI tarahake (bhAvoMvAle) eka sau ATha zlokoMse usane stuti kii| iMdrane pahalehIkI taraha apane pA~ca rUpa banAe / usane ekarUpase prabhuko hAyameM uThAyA,dUsare rUpase prabhuke mastakapara chatra rakhA, tIsare aura cauthe rUpoMse hAthoMmeM camara lie, aura pA~caveM rUpase vaha vanca lekara prabhukaM sAmane khar3A rhaa| phira apanI icchAke anusAra vaha namrAtmA yathAyogya parivAra sahita vinItA nagarImeM jitazatru rAjAke ghara aayaa| vahA~ usane pahale vijayAdevI mAtAke pAsa rakhe hue tIrthakarake prati vivako uThA liyA aura tIrthakarako mulA diyaa| usane prabhuke sirahAne sUrya-caMdrake samAna ujjvala kuMDalakI jor3I aura komala tathA zItala devadUpya vanna rakhe / ullocama, AkAzase utaratI huI kiraNoMke samAna camakadAra monekI bagar3IvAlA, susannisa 1-cNdovaa|
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra zrIdAmagaMDa (phUloMkI mAlAoMkA gucchA) vA~dhA; prabhukI A~khoMko AnaMdita karaneke lie maNiratna-sahita hAra aura ardhahAra vahA~ lttkaae| phira, caMdramA jaise kumudinIkI aura sUrya jaise padminIkI nidrA hara lete haiM vaisehI, usane vijayAdevIko dI huI nidrA hara lii| iMdrakI AjJAse kuverakI sUcanAnusAra bhaka jAtike devatAoMne jitazatru rAjAke gharameM usa samaya battIsa phoTi (mUlya vAle) sone, cA~dI aura ratnoMkI alaga alaga varSA kI; battIsa naMdabhadrAsana (siMhAsana-vizeSa ) varasAe; maNyaMga' kalpavRkSoMkI taraha unhoMne AbhUpaNoMkI varSA kI; anagna kalpavRkSoMkI taraha vastroMkI varSA kI aura bhadrazAlika vanameMse cuna cuna kara lAe hue hoM aise, pattoM, puppoM aura phaloMkI cAroM tarapha vRSTi kii| citrAMga nAmake kalpavRkSakI taraha unhoMne vicitra voMkI phUlamAlAoMkI varSA kI; ailAdika cUrNako ur3AnevAle dakSiNa pavanakI taraha gaMdhavRSTi aura pavitra cUrNa-vRSTi kI / isI taraha puSkarAvarta megha jaise jaladhAra vara. sAtA hai vaisehI ati udAra vasudhArA-vRSTi kii| phira zakeMdra. kI AjJAse usake zrAbhiyogika deSoMne yaha udghoSaNA kIDhiMDhorA pITA,____ "he vaimAnika,bhuvanapati, jyotiSka aura byaMtara devatAo! tuma saba sAvadhAna hokara suno| jo ahaMta aura unakI mAtAphA azubha karanekA vicAra karegA usakA mastaka arjakara kI maMjarIkI taraha sAta tarahase chedA jaaegaa|" (502-51) 1-jevara denevAle kala vRta / 2-vastra denevAle phala yc| 3-dhanakI vRsstti| 4-tulsii|
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ 588 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH patra 2, sarga 2. udhara dUsare sabhI iMdra devatAoMke sAtha, aAnaMdapUrNa hRdaya sahita meruparvatase naMdIzvara dvIpa gae / maudhameMdra bhI, bhagavAnako namaskAra kara. jitazatru gajAke ghara nikana kara, tatkAla hI naMdIzvara dvIpa pahu~ce / usane dakSigA aMjanAdrika zAzvata caityameM zAzvana ahatokI pranimAke pAsa aSTAdrikA utsava kiyA; aura. usake cAra lokapAlAna, aMjanAdika cArA narapha cAra dadhi. mukha parvatoM para caityoM meM darSake sAtha utsava kiyaa| IzAnaMdrane uttarake aMjanAdri parvata para zAzcana caityameM zAzvata jinapratimAkA aSTAhikA utsava kiyaa| usake cAra lokapAlAne aMjanAdrike cAroM tarapha cAra dadhimumba parvanAparakaM caityoM meM RSamAdi. kI pratimAkA utsava kiyaa| camareMdrane pUrva aMjanAdipara zrIra balIdrana pazcima aMjanAcalapara. aSTAdikA utsava kiyaa| camaraMdakaM lokapAlani pUrvaka aMjanAdike cAroM tarapha cAra dadhimugna parvatAMpara aura balIdaka lokapAlAna pazcima aMjanAcalake cAroM tarapha cAra dadhimugya parvatopara, caityoM meM pratimAoMkA utsava kiyaa| phira takana-sthAnakI taraha usa dvIpase sabhI murava zranura apanako kanakasya mAnate hue apane apane sthAnAko ge| (52-528) . sagarakA janma .. isI rAnako pramuka nanmakaM vAdahI vaijayaMtIne mI gaMgA jaise svarNa-kamalako paidA karanI hai baiMsar3I, munnapUrvaka eka putrako janma diyaa| ... rAjya meM putrajanmakA utsava patnI aura vadhU-gese vijayA aura jayaMtI parivArane,
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [586 jitazatru rAjAko putrotpattikI badhAI dii| ise sunakara rAjAne unako aisA inAma diyA ki jisase unake kulameM bhI lakSmI; kAmadhenukI taraha, avicchinna huii| isa samAcArase usakA zarIra aisA. praphullita huA jaise ghanake Agamanase siMdhu nadI aura caMdramAke Agamanase samudra hotA hai| usa samaya rAjAne pRthvIke sAtha ucchavAsa,' AkAzake sAtha prasannatA aura pavana ke sAtha tRpti prApta kii| usane usI samaya apane jelakhAne khola die, apane zatruoMko bhI mukta kara diyaa| isase baMdhana kevala hAthI vagairahake hI rhe| iMdra jaise zAsvata jinaviboMkI pUjA karate haiM vaisehI, rAjAne caityoMmeM jinavitroMkI adabhuta pUjA kii| yAcakoMko, apane-parAekA khayAla na karake, dhanase prasanna kiyaa.| kAraNa "sarvasAdhAraNI vRSTiAridasyodyatasya hi / " [ udyata hue (arthAta AkAzameM Ae hue ) meghakI vRSTi sabake lie samAnahI hotI hai|] khUTese chUTe hue bachar3oMkI taraha uchalate-kUdate vidyArthiyoMke sAtha, upAdhyAya (adhyApaka) sUta. mAtRkAkA pATha karate hue vahA~ aae| kisI jagaha brAhamaNoMkI vedodita maMtroMkI bar3I dhvani hone lagI; kisI jagaha lagnAdike vicArase sAravAlI muhUrta saMbaMdhinI uktiyoM hone lagI; kisI jagaha kulIna kAMtAoMke, muMDake jhaMDa, harpa paidA karanevAlI dhvanise gIta gAne lagI; kisI jagaha vArAMganAoMkI mAMgalika gIta dhvaniyoM sunAI dene lagI, kisI jagaha baMdiyoMkA (bhAToMkA) - 1-daaddhs|
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___yko ] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 2 sarga2. kalyANa-kalpanAke samAna bar3A kolAhala hone lagA, kisI jagaha cAraNoMkI suMdara dvipathaka asIseM sunAI dene lagIM; kisI jagaha ceTaka (sevaka) harpake sAtha U~ce svara meM bolane lage aura kisI jagaha yAcakoMko bulAnese ugra bane hue char3IdAroMkA kolAhala hone lgaa| isa taraha. varSARtuke meghoMse bhare hue AkAzameM hotI huI garjanAkI taraha, rAjagRhake A~ganameM taraha tarahake zanda phailane lge| (526-542) nagarajana kahIM kuMkumAdikA lepa karane lage, kahIM rezamI yasna pahanane lage, kahIM divya mAlAoMke zrAbhUpaNoMse alaMkRta hone lage, kahIM kapUra DAle hue pAnoMse prasanna hone lage; kahIM gharoMke A~ganoMmeM. vama chir3akane lage, kahIM nIlakamalake samAna motiyoMse svastika banAne lage, kahIM nae keloMke staMbhoMse vaMdanavAra banAne lage aura kahIM baMdanavAroMke donoM tarapha soneke kuMbha rakha rahe the| usI samaya, mAno sAcAta RtukI lakSmI hoM aisI, phUloMse gUMthI huI veNiyoMvAlI, puSpamAlAoMse mastakako lapeTanevAlI aura galoMmeM laTakatI huI mAlAoMvAlI, nagarakI gaMdharvasuMdariyA~ devAMganAoMkI taraha tAla-svara ke sAtha gAyana gAne lgii| ratnoMke kAnoMke gahanoM,bhunabaMdhoM, niSkoM,' kaMkaNoM,aura nUpuroMseve ratna-parvatakI deviyoMke samAna zobhatI thIM aura donoM tarapha laTakate aura hilate hue uttarIya vanoMke pallAse aura zreNIbaddha parikara se ve mAno kalpavRkSakI latAe~ hoM aisI mAlUmahotI thiiN| usa samaya nagarakI kulavAnabiyA~ bhI, pavitra devA sahita pUrNa pAtroMko hAthameM lekara vahA~ zrAne lgii| 1-niSka galemeM pahananekA zrAbhUSaNa / 2-samUhase / 3-dUva /
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zrI ajitanAtha-caritra [561 unhoMne karA~bese raMge hue suMdara uttarIya vastroM ke burakhe DAle the, isase ve saMdhyAke bAdaloMse DhakI huI pUrva dizAke mukhakI lakSmIkI zobhAko haratI thiiN| cukumake aMgarAgase zarIrakI zobhAko adhika bar3hAnevAlIve vikasita kamalavana ke parAgase jaise nadiyA~ zobhatIhaiM vaise zobhatI thiiN| unake sara jhuke hue aura aurakheM jamInakI tarapha thIM isase aisA jAna par3atA thA ki ve IryAsamiti pAlatI thIM aura nirmala vastroMse ve nirmala zIlavAna mAlUma hotI thiiN| (543-554) __ kaI sAmaMta akSatakI taraha suMdara motiyoMse bhare pAtra, rAjAke maMgalake lie gajAke pAsa lAne lge| mahaddhika deva jaise iMdrake pAsa Ate haiM vaisehI, parama RddhivAle kaI sAmaMta rAjA, ratnoMke AbhUSaNoMkA samUha lekara jitazatru rAjAke pAsa Ane lage; kaI, mAno kele ke rezoMse athavA kamalanAlake rezoMse cune hue hoM aise, mahAmUlyavAna vastra lekara rAjAke pAsa Ae; kaIyoMne, jRbhaka devatAoM dvArA barasAI gaI vasudhArAke jaisI, suvarNarAzi rAjAke bheTa kI; kaiyoMne, mAno diggajoMke yuvarAja hoM aise,zauryavAle madamasta hAthIrAjAka bheTa kie aura kaiyoMne, mAno uccaizravAke baMdhu hoM aura sUryAzvake anuja hoM aise, uttama ghor3e lAkara arpaNa kie| harSase bhare hRdayakI taraha rAjAke mahaloMkA maidAna bar3A thA, to bhI aneka rAjAoMdvArA bheTa kie gae vAhanoMke kAraNa vaha choTA mAlUma hushraa| rAjAne sabako prasanna rakhane ke lie sabakI bheTeM svIkAra kI; anyathA jisakA putra devoMkA bhI deva ho usake gharameM kisa cIjakI kamI ho 1-uccazvA iMdrakA pohaa|
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ 592 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH paba 2. saga 2. sakatI hai ? (555-562) rAjAke Adezase nagara meM sthAna sthAnapara, devatAoM ke vimAna hA~ aise, maMca banAe gae / hareka ghara aura havelImeM ratnoMke vAsanoMke toraNa bA~dha gae, ve aise mAlUma hote the mAno Ae hue devake lie kautukase vyotiSka devatA Akara rahe ho / hareka mAMgameM, dhUla na ur3e isake lie kaMsarake jalakA chir3akAva kiyA gayA; baha aisA mAlUma hotA thA mAno vaha mArgameM bhUmikA maMgalasUcaka vilepana ho| nagara meM jagaha jagaha nATaka, saMgIta aura bAloMkI AvAjeM sunAI dene lgii|raajaan, dasa dina takake lie usa nagarakA, kara aura daMDa baMda karake aura subhaTAMkA thAnA rokake utsavako pUrNa banA diyA / (563-567) phira una mahArAjana putra aura bhatIjakA nAmakaraNautsava manAnekI apane sevakoM ko pAnA dii| unhoMne moTe aura aneka tahovAle kapar3oMkA eka maMDapa bnaayaa| (usameM sUrajakI kiraNa nahIM jA sakatI thIM) esA mAlUma hotA thA mAno usane rAjA. ke Dharase sUryakiraNoM ko apane aMdara nahIM Ane diyA hai| usaka hareka khemakaM pAsa aneka kalAMka va zobhate the, ve mAno puSpAkI kaliyoMse zrAkAzamaM padmakhaMDakA vistAra karataM hoM aise jAna par3ate the| vahA~ vicitra puSpAMse puSpagRha banAe gae, ve aise mAlUma hote the, mAno rakta banI huI madhukarI ho aisI sakSmIna vahA~ Azraya liyA hai| haMsoMka romoMse gUMthe hue aura raIse bhareH hue kASThamaya bAsanAse vaha maMDapa, nakSatrAMsaM AkAzakI taraha, sanAya banA huA thaa| isa taraha jaise iMdrakA vimAna AbhiyA 1-kamalanA
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [563 gika devatA taiyAra karate haiM vaise, sevakoMne tatkAlahI rAjAkA maMDapa taiyAra kiyaa| phira maMgaladravya hAthameM lekara harpa sahita vahA~ zrAnevAle strI purupoMko. chaDIdArane yathAyogya sthAnapara biThAyA aura adhikAriyoMne kuMkumakai aMgarAgase', tAMbUloMse aura phUloMse apane vaMdhukI taraha unakA sammAna kiyaa| usa samaya maMgala vAje madhura svarameM vajane lge| kulIna kAMtAe~ maMgalagIta gAne lgiiN| brAhmaNa pavitra maMtroccAra karane lage aura gaMdharkane varddhamAnAdika gAyana gAne zrAraMbha kie / cAraNa bhAToMne vagaira tAla. kehI jaya jaya zabda kiyA, unakI ucca pratidhvanise aisA mAlUma hone lagA mAno maMDapa bola rahA hai| garbha meM yaha bAlaka pAyA usake bAda isakI mA~ko kabhI pAsoMke khelameM maiM na harA sakA yaha socakara rAjAne usakA nAma ajita rakhA / apane bhAI ke putra. kA 'saMgara' aisA pavitra nAma rkhaa| saikar3oM uttama lakSaNoMse pahacAne jAnevAle, pRthvIkA uddhAra karane kI zaktivAle aura mAno. apanI do bhujAe~ hoM aise una donoM kumArIko dekhatA huA vaha rAjA aisA akhaMDa sukha pAyA mAno vaha amRtapAnameM magna huA hai| (568-581) AcArya zrI hemacaMdrAcArya viracita tripaTizalAkA puruSacaritra mahAkAvyake dUsare parvameM ajitasvAmI-dUsare tIrthakara aura sagara nAmaka dUsare cakravartIke janmoM___ kA varNana nAmakA dUsarA sarga samApta / 1- sugaMdhita lera yA upttn| -
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ svara tIsarA ajitakumAra aura sagarakumArakA vRttAMta iMdrakI AjJAse zrAI huI pA~ca dhAe~, prabhukI aura rAjAkI zrAjJAse AI huI dhAe~ sagarakumArakA lAlana-pAlana karane lagI / iMdrane ajita prabhuke hastakamalake aMgUThemeM amRtakA saMcAra kiyA thaa| ve usako pIte the| kAraNa,-tIrthakara stanapAna nahIM krte| bAgake per3a jaise naharakA pAnI pIte haiM vaisehI sagara kumAra dhAyakA anidita stanapAna karate the| par3hakI do zAkhAoMkI tarahabAhAthIke do dA~toMkI taraha,donoM rAjakumAra prati dinabar3hane lge| parvatapara se siMhake bacce car3hate haiM vaisehI, donoM rAjakumAra bar3hate hue rAjAkI godameM car3hane lge| unakI mugdha karane vAlI isIse mAtA-pitA khuza hote aura unakI vIratAdarzaka cAlase acaraja krte| kesarI siMhake-kumAra se piMjaremeM nahIM par3e rahate vaisehI, donoM rAjakumAra bhI dhAe~ bAra bAra pakar3akara unako apanI godameM biThAtI thI; magara ve nikalakara bhAga jAtaM the| ve svacchaMdatApUrvaka idhara udhara dIr3hate the| ghAe~ unake pIche, daur3atI thIM aura thaka lAtI thiiN| kAraNa, ___ "cayo gauNaM mahAtmanAm / [mahAtmAoMke vayakI bAta gauNa hotI hai| vegameM vAyukumArako pIche chor3anevAle, donoM rAlakRmAra khelaneke lie daur3a
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra kara totA aura mora vagairA paMkhiyoMko pakar3a lete the| acche hAthIke vaccekI taraha svacchaMdatAse phirate-daur3ate alaga alaga tarahakI caturAiyoMse dhAyoMko bhulAvemeM DAlate the| unake caraNakamaloM meM par3e hue AbhUpaNoMke jhanajhanAhaTa karate hue ghugharU (guriyA~) bhauroMkI taraha zobhate the| unake galemeM par3I aura chAtIpara laTakatI huI sone aura ratnakI lalaMtikAe~' AkAzameM laTakatI huI vijalIkI taraha zobhatI thiiN| apanI icchAke anusAra khelate hue una kumAroMke kAnoMmeM pahanAe hue soneke nAjuka kuMDala,jala meM saMkramaNa karate hue-pAnI meM dikhAI dete hue sUryake vilAsako dhAraNa karate the| unake calanese hilatI huI sarakI coTiyA~ vAla-mayUroMke nAcasI mAlUma hotI thiiN| jaise uttAla taraMgeM rAjahaMsoMko eka padmase dUsare padmapara le jAtI haiM vaisehI, rAjA unako eka godase dusarI goda meM letA thaa| jitazatru rAjA ratnake AbhUpaNakI taraha una donoM kumAroMko godameM, chAtIpara, hAthoM meM, kaMdhoMpara aura sarapara bAra bAra viThAtA thaa| bhauMrA jaise kamalako sUMghatA hai vaise hI, vaha prItivaza unake mastakoMko bAra bAra jhUcanA thA, aura tRpta hotA thA / rAjAkI u~galiyoM. ko paphar3akara donoM tarapha calate hue donoM rAjakumAra meru parvatake donoM tarapha calate hue do sUyA se mAlUma hote the| yogI jaise AtmA aura paramAtmAkA dhyAna karate hai vaisehI, jitazava rAjA parama AnaMda ke sAtha donoM kumAroMkA dhyAna karate the-donoMko yAda karate the| apane ghara meM janme hue kalpavRkSakI taraha rAjA cAra bAra unako dekhatA thA aura catura zukrakI taraha bAra bAra 1--galemeM pahananetA ema praabhuussnn-vishess|
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ 566 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 2. sarga 3. unako balAtA thaa| rAjAke pAnaMda ke sAtha aura ikSvAka kulakI lakSmIke sAtha ve donoM kumAra kramazaH adhikAdhika vRddhi pAna lge| (1-21) ajitajamArakA vidyA prApta karanA mahAtmA ajitakumAra sabhI kalAe~, nyAya aura zabdazAnna vagairA sabhI vidyAe~ apane pApahI sIkha gae / kAraNa, ......"trijJAnA hi svato jinAH / " [jinezvara svataH arthAta janmake samayasehI tIna jJAnake (mati, zruti aura avadhi jJAnake ) dhAraka hote haiN|] sagarakumArakA upAdhyAyase vidyA prApta karanA acchA muhUrva devakara, dina bhara utsava kiyA gayA aura sugarakumArako rAnAkI yAnAse upAdhyAyake pAsa par3hane ke lie biThAyA gyaa| samudra jaise nadiyAMkA pAna karatA hai vaisehI, sagarakumArane bhI thor3ehI dinAma zabdazAbakA pAna kiyaa| dIpaka jaise dusare dIpakoMse vyoti grahaNa karatA hai vaisehI, sumitrAke putra sagarakumArana bhI upAdhyAyase, binAhI prayAsaka sAhityazAlakA jJAna grahaNa kiyaa| sAhityarUpI belake puSpa samAna aura kAnoMke lie rasAyanake samAna apane vanAe hue navIna kAvyoM dvAga, vItarAga pramukAstavana karake, usane apanI vANIko kRtArya kiyaa| yuddhikI pratimAke samudra samAna aise pramANa-zAnoMko usane, khudane rakhI huI sampatikI taraha, satkAlahI grahaNa kiyaa| jitazatra rAjAne se amogha vAraNoMse zatruoMko jIta liyA paisehI, sagarakumArane bhI syAdvAda siddhAMta
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [567 se sabhI prativAdiyoMko jIta liyaa| chaH guNa, cAra upAya, aura tIna zaktiyA~ ityAdi prayogarUpI taraMgoMse zrAkula' aura durgAha aise arthazAstrarUpI bar3e samudrakA usane acchI tarahase avagAhana' kiyaa| aupadha, rasa, vIrya aura usake vipAphase saMbaMdha rakhanevAle jJAnake dIpakake samAna aSTAMga AyurvedakA usane vinA kaSTake adhyayana kiyaa| cAra tarahase vajanevAlA, cAra tarahakI vRttivAlA, cAra tarahake abhinayavAlA aura tIna prakArake tUryajJAnakA nidAnarUpa vAdyazAstra bhI usane grahaNa kiyaa| daMtavAta, madAvasthA. aMgalakSaNa aura cikitsAse pUrNa aisA gajalakSaNa jJAna bhI usane vinA upadezakehI grahaNa kiyA / vAhanavidhi aura cikitsA sahita azvalakSaNazAstra usane anubhavase aura pAThase hRdayaMgama' kiyaa| dhanurveda aura dUsare zAstroMke lakSaNa bhI kevala sunanehIse, khelahI khelameM. apane nAmakI taraha usane hRdayameM dhAraNa kara lie| dhanuSa, palaka', asi, churI, zalya. parazu, bhAlA, bhidipAla, gadA, kapaNa, daMDa, zakti, zUla, hala. mRsala. yaSTi, paTTisa. dumphoTa, muphDhI, gophaNA, phaNaya, trizUla, zaMku aura dUsare zatroMse vaha magarakumAra zAstra ke anumAna sahita yuddhakalAmeM nipuNa huaa| parvaNIke' caMdrakI taraha vaha sabhI kalAoMmeM puzala huA aura AbhUpoMkI taraha vinayAdika guNoMse zobhane lagA / (29-38) zrImAna ajitanAtha pragukI, bhativAna iMdrAdideva pAkara, 1-parezAna yaranevAlA -nimameM kaThinatAle praveza kiyA jA sake aisA -kaaniin| 4-mura, narana, mRdaMga / 5-nIda jiyA | 6-DhAla |7-puunnimaa|
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58) triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. saga 3. samaya samayapara sevA karane lge| kaI devatA ajitanAtha prabhukI lIlAe~ dekhane ke lie unake samAna umravAle banakara unake sAtha krIr3Ae~ karane lge| prabhu vANIrUpI amRtake rasakA pAna karane kI icchAse kaI devanA vicitra noktavAsa aura khuzAmada ke vacanoMse prabhu sAtha bAtacIta karane lage-prabhuko bulAne lge| AnA nahIM denevAnne pramukI zrAjJA pAne ke uddezyase krIDA-dyutameM dAva lagAkara, prabhuke zrAdezase ka devanA apanA dhana hAra jAte the| kaI pramuke char3IdAra banane the, kaI maMtrI banate the, kaI upAnadhArI aura kaI vejate hue pramuke pAsa astradhArI hote the| (36-13) sagaramArane bhI zAntrIka abhyAsa karake niyogI' punyakI taraha apanI saMvAe~ apaMga kii| acchI buddhivAlA magara una sabhI saMzayA~ko-jindai upAdhyAya nahIM miTA sake the, ajita vAmAle pUchanA thaa| bharata cakravartI bhI isI taraha bhagavAna RSabhadevase pUchakara apane saMzaya mittaataayaa| ajitakumAra mani, ati aura avadhinAna dvArA sagara saMdehA~ko isI taraha miTA dete the jisa taraha, naraja aMdhakArako miTAtA hai| tIna tAsa davAkara zrAsanako bar3ha kara apanA bala kAmama lAkara sagara, madamatta tuphAnI hAdhIko apane vaza meM kara prabhuko apanI zanikA paricaya karAtA thaa| savArIke yA savArIke kAma nahIM zrAnavAnna ghor3oMko vaha pA~ca ghArAoMse, pramuke 1-komala baatni| -jUne utthaanevaal|3-sevaake lie rakhe ge| 4-hAthIko vaza meM karane tIna varahaka prytn-vishess| 5-bADAMzI calAnekI caal|
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [YE Age calAtA thaa| vaha vANase rAdhAvedha, zabdavedha, jalake aMdara rakhA huA lakSyavedha aura cakravedha karake, prabhuko apanI vANavidyAkI nipuNatA batAtA thaa| DhAla aura talavAra dhAraNa karane vAlA vaha AkAzake madhyabhAgameM rahe hue caMdramAkI taraha, phalakameM praveza kara (yAnI raMgabhUmike takhtepara car3hakara), apanI pAdagati batAtA thA (yAnI DhAla talavArake sAtha paiMtare dikhAtA thaa|) vaha AsamAnameM camakatI huI bijalIkI rekhAkA bhrama paidA karanevAle bhAlA, zakti aura zarvalA' ko vegake sAtha pheratA thaa| nartaka purupa jaise nAca batAtA hai vaisehI sarvacArImeM (sabhI vipayoMmeM) nipuNa sagarane aneka tarahase churI calAnekI vidyA bhI btaaii| isI taraha dUsare zatroMko calAnekI caturAI bhI usane gurubhaktise aura upadeza grahaNa karanekI icchAse, ajita svAmIko vtaaii| phira ajita svAmIne, sagaraphumArako, ye saba yAteM batAIM jinakI usakI kalAmeM kamI thI / vaise uttama purupoMke zikSaka bhI vaisehI uttama hote haiM / (44-55) kumAroMkI yuvAvasthA isa taraha donoM kumAroMne apane yogya vela kUda karate hue musAphira jaise gAMva kI sImAko pAra karatA hai vaisahI, bAlavaya. ko samApta kiyaa| sama caurasa saMsthAna' aura vanavRSabhanArAca. saMhanana' se suzobhita, soneke samAna kAMtiyAle, sAde pAra 1-tImA-eka prAcIna hagipAra jisameM lakar3I meM lAI. kA phala lagA rahatA thaa| 2-zarIrakI zAkasi-vizeSa:-ar. kA gttn-nishess|
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ 600triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. sarga 3. sau dhanuSa U~cAIvAle, zrIvatsa cihrase jinakA yakSasthala', suzomita hai aise aura muMdara mukuTase muzobhita mastakavAle donoM phumAra zarIrasaMpattiko bar3hAnevAlI yauvanAvasthA aisehI pAe jaise sUraja aura cA~da katiko adhika karane vAlI zarada Rtu pAte hai: yamunA nadIko taraMgoM ke samAna kuTila aura zyAma kaMzose, va aSTamIkaM caMdramAke samAna lalATase ye vizeSa zobhane lge| unake donoM gAla aise zobhate the mAno soneke do darpaNa ho| snigdha aura madhura aise unake netra nIlakamalake patra ke samAna camakane lge| unakI suMdara nAsikAe~ iSTirUpI choTe sarovaroMke bIca pAlake samAna dikhane lgii| aura unake do jor3I hoTha aise zobhane lage mAno do jor3I vivaphala ho / unake suMdara zrAvartavAle kAna sIpoMke samAna manohara mAlUma hote the| tIsa rekhAoMse pavitra bane hue kaMTharUpI dala' zaMkhase zobhate the| hAthIke kumasthalakI taraha unake skaMghaTa unnthe| laMbI zrIra puSTa bhujANa sarparAnake samAna mAluma hotI thiiN| chAtiyA~ sonake parvatakI zilAyoMke samAna zobhatI thiiN| nAmiyA~ manakI taraha bahuta gaMbhIra mAlUma hotI thiiN| kamarakA bhAga vajJaka nicale bhAgake samAna kRza thA.baI hAthIkI suMDakaM samAna una. kI jA~ca sarala aura komala thIM / mRgIkI jA~ghoMke samAna unakI jaMghAra (piMDaliyoM) zomatI thiiN| unake caraNa sarala aura TragaliyorUpI pattAsa sthalakamalakA anusaraNa karate the| svabhAva. sehI muMdara donoM rAjakumAra, bIjanapriya cagIce jaise vasaMta . 1-chaatii| 2-pAnIkA maiMvara / 3-keleke mAikA UparI mAga| 4-kNce|
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra 860 - RtumeM adhika suMdara lagate hai vaisehI, yauvanase adhika suMdara lagate the| apane rUpa aura parAkramAdi guNoMse sagarakumAra, devatAoMmeM iMdrakI taraha, sabhI manuSyoMmeM U~cA sthAna pAtA thA; aura sAre parvatoMse meru parvata jaise adhikatA pAyA huA hai vaisehI, devalokavAsI, praiveyakavAsI aura anuttara vimAnapAsI devoMse tathA AhAraka zarIrase bhI ajita svAmI rUpake kAraNa adhikatA pAe hue the| arthAta ve sabase adhika suMdara the| (56-71) kumAroMkA vyAha eka dina jitazatru rAjAne aura iMdrane rAgarahita aise ajitanAtha svAmIse vivAha ke lie khaa| inane una donoMphe 'zrAgrahase aura apane bhogaphalako jAnakara vivAhakI ghAta mAna lii| jitazatra rAjAne, mAno lakSmIkI pratimUrtiyoM hoM aisI saphar3oM myayavarA rAjakanyAoMke sAtha, ajitanAtha svAmIkA vyAha, bar3I dhUma-dhAmake sAtha kiyA / putra vivAhase atRpta rAjA. ne sagarapumArakA vyAha bhI. devakanyAoMke samAna, aneka rAjaphumAriyoM ke sAtha kiyaa| idriyoMse aparAjita ajitanAtha prabhu, apane moga-pharmAkA nAza karane ke lie rAmAnoMka (niyoka) sAtha ramate the| kAraNa "yathAvyAdhi hi bheSajam / " jaisA roga hotA hai vaisIhI davA dI jAtI hai 1] sagara. kumAra bhI dadhiniyoM ke sAtha jaise hAthI mAMDA pharatA de dI triyoM ke sAtha, aneka mIsthAnoMme, taraha tarasa mIThAeM phArasA thaa| (72-77)
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ 602 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. sarga 3. ajitakumArakA rAjyArohaNa ___ eka dina apane choTe bhAI sahita, saMsArase virakta vane hue jitazatru rAjA, aThAraha pUrva lAkha kI Ayuko pahu~ce hue apane putroMse kahane lage, "he putro ! apane sabhI pUrvaja kaI barasoM taka vidhisahita pRthvIkI rakSA karake, pRthvI apane putroMko sauMpate the aura mokSake sAdhanarUpa vratako grahaNa karate the| kAraNa "tadeva hi nijaM kArya, parakAryamataH paraM / " [bahI-muktikA sAdhanahIM-apanA kArya hai, isase dUsarA jo kArya hai vaha parAyA hai| isalie he kumAro! aba hama vrata grahaNa kreNge| yahI hamAre kAryakA hetu hai (yAnI hamAre jIvanakA uddezya hai) aura yahI apane vaMzakA krama hai / hamArIhI taraha tuma donoM isa rAjyameM rAjA aura yuvarAja bano aura hameM dIkSA lene kI AjJA do (7 ajitanAthane kahA, "he tAta ! yaha Apake lie yogya hai| bhogakarmarUpa vinna na ho to mere lie bhI yaha grahaNa karane yogya hai| vivekI purupa vrata grahaNa karane meM jaba kisI ke lie bhI vighnakato nahIM hote tatra samayake anusAra saba kAma karanevAle Apa, pUjya pitAke lie to maiM vighnakartA hohI kaise sakatA hU~? jo putra bhaktike vaza hokara bhI, apane pitAke lie, cauthApurupArtha yAnI-mokSa sAdhana karanemeM, vighnakartA hotA hai vaha putra, putrake bahAne zatru utpanna huA hai yA samajhanA caahie| to bhI maiM itanI prArthanA karatA hU~ ki mere choTe pitA (kAkA ) rAjya. gahIpara baittheN| kAraNa,-Apake ce vinayI choTe bhAI hamase
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha caritra [6.3 adhika (rAjake hakadAra) haiN| (83-86) ___ yaha sunakara sumitra ne kahA, "rAjya leneke lie maiM svAmIke caraNa nahIM chodduuNgaa| kAraNa, thor3e lAbhake lie adhika lAbha kauna chor3atA hai ? vidvAna rAjyase, sAmrAjyase, cakravartIpanase aura devapanase bhI adhika gurusevAko mAnate haiN| (87-88) ajitakumArane kahA, "zrApa, yadi rAjya lenA nahIM cAhate haiM to, hamAre sukhake lie, bhAva-yati hokara gharahImeM rhie|" (89) usa samaya rAjAne kahA, "he baMdho ! tuma Agraha karanevAle putra kI bAta mAno / kAraNa ........."bhAvato'pi ytirytiH|" [bhAvase jo sAdhu hotA hai vaha bhI sAdhu hI hotA hai| ] aura ye sAkSAta tIrthakara hai| inake tIrthameM tumhArI icchA saphala honevAlI hai,isalie he bhAI ! tuma isakI rAha dekho aura yahIM rho| jaldI na kro| eka putrako tIrthaMkara pada aura dUsareko cakravartI pada pApta hote dekhakara tumheM sabhI sukhoMse adhika mukha milegaa| (36-62) yadApi sumitra dIkSA lene ko bahuta utsuka thA tathApi unakI thAta usane svIkAra kii| kAraNa, "satA hAlaMdhyA gurvAjJA maryAdodanvatAmiva / " [samudra-maryAdAI taraha gurakI zrAzA, mApuruSoM ke lie bhaladhya hotI hai| arthAta samudra se apanI maryAdA nahI yodatA
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ 604 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 2. sarga 3. vaisehI zreSTha puruSa bhI gurujanoMkI AjJAko nahIM modd'te|] (63) ajita svAmIkA rAjyAbhiSeka aura saMgarako yuvarAja-pada milanA phira prasannacitta jitazatru rAjAne, bar3I dhUma-dhAmake sAtha, nija hAthoMse ajita svAmIkA gajyAbhiSeka kiyaa| unake rAjyAbhipekase sArI pRthvI prasanna huii| "vizvatrANakSame netaryApte kA prIyate na hi / " [duniyAkI rakSA karane meM samartha netA milanepara kauna khuza nahIM hotA hai? arthAta sabhI khuza hote haiN| phira ajita mvAmIne sagarako yuvarAja padapara sthApita kiyaa| isase una (apane mAIke sAtha ) adhika prIti rambanevAle ajita svAmIko aisA mAlUma huA mAno, unhoMne apanIhI dUsarI mUrti vahA~ sthApita kI hai| (64-66) aba ajitanAthane bar3I dhUma-dhAmale jitazatru rAjAkA niSkramaNotsava kiyaa| inhoMne Rpabha svAmIke tIrtha vartamAna sthavira mahArAjAse, muktikI mAtArUpa dIkSA grahaNa kii| bAharI zatraoMkI taraha aMtaraMga zatruoMko jItanevAle una rAjaSine rAjyakI taraha hI akhaMDa vratakA pAlana kiyA / anukramase kevalajJAna utpanna honepara zailezIdhyAna meM sthita ve mahAtmAATha kamAMkA nAza kara paramapadako prApta hue-mokSa gae / (17-100) idhara ajitanAtha svAmI saba tarahakI RddhiyoMse, lIlA. sahita apanI saMtAna kI taraha pRthvIkA pAlana karane lge| ve daMDAdike vinAhI sabhIkI rakSA karate the, isase prajA isa taraha
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [605 - - - sanmArga para calane lagI jisa taraha acche mAradhIse ghor3e mArgapara sIdhe calate haiN| prArUpo mayUrIke lie mevake samAna aura usakA manoratha pUrNa karaneke lie kalpavRkSa ke samAna ajita mahArAjake rAjya-zAsanameM, cUrNa anAjakA hI hotA thA, baMdhana pazuoMke liehI thA, vedha maNiya meMhI hotA thA,tAr3ana bAjopara. hI hotA thA, saMtApa ( bhaTTImeM DAlakara tapAne kA kAma ) soneke lie hI thA, teja(zANapara car3hAnA) zastrahI kie jAte the, utkhanana (khodanA)zAlI dhAnakAhI kiyA jAtA thA, vakratA (TeDhA. pana) triyoMkI bhauMhoMmahI thI, mAra zabdakA upayoga caupar3a khelate samaya sArako pITate vaktahI hotA thA, vidAraNa (kATanA) khetakAhI hotA thA, kaida pakSiyoMko lakar3Ike piMjaremeM baMda karaneke rUpameMhI thI, nigraha (roka-thAma ) rogakAhI hotA thA. jahadazA kamaloMke liehI thI,dahana agajhakAhI hotA thA, gharpaNa (ragar3anA) zrIkhaMDa (caMdana) kAhI hotA thA, maMthana dahIkAhI hotA thA, pelA gannAhI jAtA thA, gadhupAna bhaurehI karatathe, matta hAthIhI panate the, kalaha snehaprApti ke ligahI hotA thA, Dara nizAhIkAthA, lobha guNoM ko saMgraha karanehIkA thA aura akSamA doSoMke lier3I dhii| abhimAnI rAjA bhI apane Apako eka pyAdeke samAna sama ajita svAmIkI sevA karate the| kAraNa, "dAsaMti dhanyamaNayaH sarve ciMtAmaNeH purH|" [anya sArI mariNayoM niMtAmaNike pAsa dAmIrUpameM hI rahatI hai| unhoMne nIti nahIM palAI thii| itanAhI gyoM? unhoMne kabhI gauMha bhI dedI nahIM kI thii| itanA hote hue bhI sArI prAima tarAi unake parAmeM thI jisa sarada bhAgyazAlI
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ 606] triSaSTi zalAkA puruSa-paritra: parva 2. sarga3. - purupacI strI usake vazameM rahatI hai| sUrya jaise apanI teja kirAye sarovarake jalako khIMcatA hai vaisehI, unhoMne apane prayala pratApase rAjAoMkI lakSmIko zrApita kiyA thaa| unake A~ganakI bhUmi, rAjAoM dvArA bheTa kie gAra hAthiyoM ke madalalase sadA paMphila (kIcar3avAlI) rahatI thii| una mahArAjake, caturAIpUrNa cAlAsaM calate, ghor3oMse dizAoMkA, vAhyAnI (ghor3oMke lie banI huI sar3akI) bhUmikI taraha saMkramaNa (praveza) hotA thaa| [arthAta unake ghor3e sabhI dizAoMmeM saralatAse jA sakate the; sabhI dizAoMmeM rahanevAle unake adhIna the| samudra kI taraMgoMkI jaise koI ginatI nahIM kara sakatA hai vaisahI, unakI senAke pyAde aura rathAdikI gaNanA karane meM koI samartha nahIM thA / gajArohI, adhArohI (ghur3asavAra), rathI aura paMdalasenAsabhI apanI bhujAoMke balama muzobhita una mahArAjake liekevala sAdhanamAtra the| unake pAsa aisA aizvarya yA do bhI unake manameM thoDAsA abhimAna bhI na thA; atula bhujabala rakhate hue mI garva unako chUkara nahIM gayA thA: anupama rUpavAna hote hue bhI ve apane zarIrako muMdara nahIM samamataM yaH vipula lAma hota hue bhI unameM unmAda nahIM AtA thA aura dUsare bhI unmatta banAnavAla aneka kAraNoMka dona hue bhI unake manameM mada na thaa| ve ina sabako, anitya jAnate the isalie, tRNaka samAna samamate the| isa taraha rAyakA pAlana karate hue ajitanAtha mahArAjana jhumArAvasthAse prAraMma karake tirapana lAkha pUrvakA samaya mukhase vitAyA / (101-120) .. eka bAra sabhI visarjana kara ekAMtameM baiThe hue, tIna jJAna
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [ 600 (mati, zruti aura avadhijJAna ) ke dhArI ajitanAtha svAmI apane zrApa vicArane lage,"Aja taka mere prAyaH, vAstavika bhogaphala, karma bhoge jA cuke haiM; aba mujhe, gharameM rahakara, apane svakArya (AtmakArya) se vimukha nahIM honA cAhie / kAraNamujhe isa dezakI rakSA karanI cAhie, mujhe isa zaharako saMbhAlanA cAhie, mujhe ye gA~va AbAda karane cAhie, mujhe ina logoMkA pAlana karanA cAhie, mujhe hAthI bar3hAne cAhie, mujhe ghor3oMkI dekhabhAla karanI cAhie, mujhe ina naukaroMkA bharagA-popaNa karanA cAhie, ina yAcakoMko saMtuSTa karanA cAhie, ina sevakoMkA popaNa karanA cAhie, ina zaraNAgatoMkI rakSA karanI cAhie, ina paMDitoMkA mAna karanA cAhie ina mitroMkA satkAra karanA cAhie, ina maMtriyoMpara anugraha karanA cAhie, ina baMdhuoMkA uddhAra karanA cAhie, ina niyoMko khuza karanA cAhie aura ina putroMkA lAlana-pAlana karanA cAhie-aise parakAyoM meM lagA huzrA prANI apane sAre manuSya-jIvanako nippala kho detA hai; ina saba kAmoM meM vyasta prANI yukta-ayugakA vicAra nahIM karatA; mUrkhatAse pazukI taraha aneka tarahake pApa karatA hai| mohameM phaMsA huA purupa jaba mautake mArgapara Age bar3hatA taya jinake lie usane pApa kie the unameM se eka bhI usakA sAtha nahIM detaa| ve saba yahIM rahate haiN| unakI bAta chor3o, magara usakA yaha zarIra bhI, eka kadama bhI usake sAtha nahIM plnaa| aphasosa ! phira bhI yaha yAtmA ima hapna zarIra ke lie vyartha ho pApakarma karatA 6 / isa saMsArameM prANI amalAdI janmatA, ame.lAhI maratA hai aura bhayAMtarane paudhe hA kAmAkA phala aphelAdo bhoganA hai|
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. sarga 3. vaha pApakarma karake lisa dravyako kamAtA hai use usake sagesaMbaMdhI ikaTThe hokara bhogate hai aura vaha akelA narakameM par3A huA pApakramAMkA phala-duHkha bhogatA hai,duHkharUpI dAvAnala se bhayaMkara ghane hue saMsArarUpI mahAvana meM, yaha karma ke vaza hokara aphelAhI maTakatA hai| saMsArase saMbaMdha rakhane vAle duHkhase chuTakArA pAnepara umase jo sukha hotA hai use bhI vahI bhogatA hai, usameM bhI koI usakA himsedAra nahIM hotaa| jaise samudrameM par3e hue prANiyoMase jo apanehAyoM, pairoM,buddhi aura manakA upayoga nahIM karatA vaha samudrameM DUba jAtA hai aura jo upayoga karatA hai vaha taira lAtA hai vaisehI, jo dhana aura dehAdika parigrahase vimukha hokara unakA sadupayoga karatA hai aura nija AtmasvarUpameM lIna hotA. hai vaha samArasamudrako taira jAtA hai| (121-137 ) saMsArase jinakA mana udAsa ho gayA hai aise ajitanAtha svAmIko isa tarahakI ciMtA karataM dekha sArasvatAdika lokAMtika devatA unake pAsa Ae aura kahane lage, "he bhagavana! Apa svayaMyuddha' hai isalie hama Apako boSa dene yogya nahIM hai, to bhI hama itanA nivedana karanA cAhate haiM ki, ava dharmatIrthakI pravRtti prAraMbha kiijie|" ( 138-136) isa taraha vinatI aura pramuke caraNoM meM vaMdanA karake ve apane brahmalokameM isI taraha cale gae jisa taraha pakSI saMdhyAka samaya apane ghoMsaloMmeM cale jAte haiN| apane vicAroM ke anukUla 1-ninako binA kisIka upadezaka jJAna-vairAgya hotA hai unheM maryabuddha kahate haiN|
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... zrI ajitanAtha-caritra [66 - - - devoMkI bAteM sunakara unakA saMsAra vairAgya isI taraha bar3hA jisa taraha pUrva dizAke pavanase megha var3hate haiM / (140-141) sagarakA rAjyArohaNa unhoMne tatkAlahI sagarakumArako bulAyA aura kahA, "merI icchA saMsAra-sAgarako tairanekI hai, isalie tuma mere isa rAjya. bhArako grahaNa kro|" (642) pramukI aisI AjJA sunakara sagarakumArakA mukha kAlA par3a gyaa| bUMda bUMda karake barasate meghakI taraha unakI A~khoMse auMsU girane lge| ve hAtha jor3akara bole, "he deva ! maiMne ApakI aisI kaunasI abhakti kI hai ki, jisase Apa mujhe apanese alaga honekI AjJA karate haiM ? yadi koI aparAdha ho gayA ho to bhI Apako mujhapara aprasanna nahIM honA cAhie / kAraNa "pUjpairabhakto'pi zizuH ziSyate na tu hIyate / " [pUjya apane abhakta zizuko daMDa dete haiM, isakA tyAga nahIM krte| he prabho! AkAzase U~ce magara bagaira chAyAke vRkSakI taraha, AkAzameM utpanna hue, magara nahIM gharasanevAle, meghakI taraha, nimara rahita bar3e parvatakI taraha suMdara prAkRti. vAle magara lAvaNyavihIna zarIrakI taraha aura pile hue magara sugaMdhahIna puSpakI taraha Apake binA yaha rAjya mere phisa kAma. kA hai ? he prabho! Apa nirmaga hai ! ni:spada : mumukSa to bhI meM Apake caraNoM kI sevAkA tyAga nAhI phagA, phira rAjya anterwasnrn F-nAI sAnomAne ilAhAne maanaa| 31
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61.] tripaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 2. sarga 3. lenekI to bAtahI kyA hai ? meM gavya, putra, kalatra, mitra aura sArA parivAra chor3a sakatA hU~, magara aApake caraNoMkI sevAkA tyAga nahIM kara sktaa| he nAtha ! jaise zrApa rAjA bane ye tatra maiM yuvarAja huA thA vaisehI ava zrApa vratadhArI hoMge taba maiM ApakA ziSya bnuuNgaa| rAtadina guruke gharaNakI upAsanAmeM tatpara rahanevAle ziSyake lie bhikSA mA~ganA sAmrAjya ( kA upabhoga karane ) se bhI adhika (sukhadAtA) hai| maiM ajJAnI hU~ to bhI, jaise gavAlekA bAlaka gAyakI pUMcha pakar3a kara nadIko pAra kara jAtA he vasehI, meM bhI zrApake caraNakamalAkA sahArA lekara saMsAra-sAgarako pAra kruNgaa| maiM Apake sAtha dIkSA lU~gA, Apake sAtha vihAra karU~gA, Apake sAtha duHsaha pariSada sahU~gA aura zrApake sAthahI upasarga bhI sahU~gA; magara maiM yahA~ kadApi nahIM rahU~gA; isalie, he jagadguro ! zrApa prasanna hujie.' (143-155) isa taraha jisane sevA karanekI pratikSA lI hai aise sagaraphumArase ajitanAtha svAmI amRtake samAna madhura vANImeM kahane lage, "he vatsa ! saMyama grahaNa karanekA tumhArA yaha Agraha yogya hai; magara abataka tumhArA bhogaphalakarma kSaya nahIM huyA hai, isalie tuma merIhI taraha bhogaphalakarmako bhogakara. yogya samayapara mocakA sAdhaka vrata grahaNa krnaa| he yuvarAja! kramase zrApa hue isa rAjyako tuma svIkAra karo aura meM saMyamarUpI sAmrAjyako grahaNa kaaNgaa|" (156-256) . pramukI yaha bAta sunakara sagaraphumAra manameM socane lage, "mujhe, epha tarapha pramuphe viyogakA bhaya aura dUsarI tarapha ina
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-dharitra [ 611 - kI AkSA bhaMga honekA bhaya satA rahA hai| svAmIphA viraha aura unakI AjJAkA na mAnanA donoM bAteM mere lie duHkhakI kAraNa ho rahI haiN| phira bhI vicAra karanepara gurujanoMkI AjJAkA pAlana karanAhI zreSTha mAlUma hotA hai|" isa taraha mocakara mahAmati sagarakumArane gadgada svarameM kahA, "prabho ! ApakI pAzA sara A~khApara / " (160-162) phira rAjAoMmeM zreSTha ajita svAmIne mahAtmA sagaraphA rAjyAbhiSeka karane ke lie tIrthajala zrAdi sAmagrI lAnekI naukaroMpho AjJA dI / mAno choTe choTe draha hoM aise, kamalose Dhake hue. mukhavAle kuMbha, snAna karane yogya tIrthake jalase bharakara, seyapha loga vahA~ laae| jaise rAjAbheTeM lAte haiM vaisehI, vyApArI abhipekake dUsare sAdhana bhI, tatkAlahI vahA~ le aae| phira vahA~ mAno mUrtimAna pratApa ho aise aneka rAjA rAjyAbhiSeka karane ke lie Apa apane maMtrase (yAnI salAhase) iMdra ke maMtrIkA bhI ullaMghana karanevAle maMtrI hAjira hue mAno digpAla hogasa senApati Ae; irSase jinakA hRdaya bharA huA hai aise baMdhu caudhaSa ephatra hue aura mAno ekAhI gharagase Apa hoM aise hAthI, ghor3e aura anya sAdhanoM ke adhyana bhI tatkAlahI zrA paare| usa samaya nAdase zikharoMko guMjAte hue zava yazane lage; mepaphe samAna mRdaMga bajane lageH dudubhi aura ToloMkI pani gUMjane lagIaisA jAna par3atA thA mAno aniyanise mArga dizAoMko maMgala sikhAnevAle sadhyApaka hai| samudrI naraMgohI saraha mopha pAne lage, mAlarokI ganaganAiTa pAroM naraka sunAI dene lgii| kaI bAje phoMse banAe jA rahe the. phApara thA para
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ 612 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. sarga 3. rahI thIM aura kaI hilAkara vajAe jA rahe the| gaMdharva suMdara svaroMse zuddha gIta gA rahe the, va cAraNa-bhATa aura brAhmaNa vagairA asIseM de rahe the| isa taraha mahotsabake sAtha, ajita svAmI kI AjJAse kalyANakArI pUrvokta adhikAriyoMne, vidhi sahita sagara rAjAkA rAjyAbhiSeka kiyaa| usake bAda, mAMDalika rAjAoMne, sAmaMtoMne aura maMtriyoMne hAtha jor3akara ugate hue sUryakI taraha sagara rAjAko praNAma kiyaa| nagarake mukhya manuSya, hAthoM meM uttama bheTeM le lekara sagarake pAsa aae| unhoMne navIna caMdrakI taraha sagara rAjAko,sAmane bheTeM rakha rakhakara praNAma kiyaa| prajA. jana yaha socakara prasanna hue ki svAmIne apanI pratimUrtike samAna magarako rAjyagaddIpara biThAyA hai| hamArA tyAga nahIM kiyA hai / (163-177) ___ ajitanAthakI dIkSA usake bAda dayAkaM samudrarUpa ajita svAmIne isa taraha dAna denA prAraMbha kiyA jisa taraha varSA RtukA pAnI barasanA prAraMbha karatA hai| usa samaya tiryakrajabhaka devatAoMne iMdrakI AjJA ora kuverakI preraNA pAkara, naSTaHbhraSTa hae. svAmI vinAke, cihna vinAke, parvatakI guphAoMmeM rahe hue, zmazAnameM yA anya sthAnoM meM gar3e hue dhanako lA lAkara, caurAhemeM, caukameM, timuhAnemeM aura Ane jAnekI jamInapara rkhaa| phira ajita svAmIne sAraM nagara (aura rAjya ) meM hiMDhorA piTavA diyA ki "jisako dhana cAhie vaha Ae aura icchAnusAra le jaae| phira sUryodayase bhojana ke samaya taka ajita svAmI dAna dene vaiThate the aura jo jitanA dhana cAhatA thA use utanAhI dhana-dAna dete
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI bhajitanAtha-caritra 673 - the| hara roja eka karor3a aura ATha lAkha svarNamuhareM dAnameM dete ye| sAlabharameM unhoMne tIna sau aThAsI karoda aura allI lAkha svarNamudrAe~ dii| kAlake anubhAva (sAmarthya ) se aura prabhuke prabhAvase yAcakoMko icchita dhana diyA jAtA thA; kiMtu ve bhAgyase adhika le nahIM sakate the| aciMtya mahimAvAle aura dayArUpI dhanavAle prabhune eka varSa taka pRthvIko (pRthvIke logoMko) ciMtA. maNiratnakI taraha dhanase tRpta kiyA / (17-18) vArSika dAnake aMtameM iMdrakA zrAsana kaaNpaa| isase usane avadhijJAnase prabhukA dIkSA samaya jaanaa| yaha bhagavAnakA niSka maNotsava karane ke lie apane sAmAnikAdi devoMke sAtha prabhuke pAsa jAneko ravAnA huyaa| usa samaya iMdra, aisA mAlUma hotA thA mAno, vaha dizAmi vimAnasi calane hue maMDapa banA rahA thA, hAthiyoMse ur3ate hue, parvata banA rahA thA, taraMgAMse samudrakI taraha AkAzapara AkramaNa kara rahA thA, atyalina ganivAle rathoMko sUrya rayase TakarA rahA thA aura budhamAkI mAlAke bhAravAle, diggajoMke karNatAlakA ( kAnoMke hilanese honevAlI ASAjakA) anukaraNa karate hue dhvajAMkuzAMse zrAkAzako nilakita kara rahA thaa| kaI devatA gAMdhAra svarase Ama gAyana gAte the; phaI deyatA navIna yanAe hue kAvyoMse usakI stuni pAsa thaH kaI devatA gunyapara vastra ramyaka (dhIra cIna) usameM pArAcIna pharate the aura kaI devatA use yake tIrthakarI pAritoSAgAra karAve the| (Pt-15) isa sarahadra. jyAmIka parAmalosa pani panI ayodhyA nagarIko svargase bhI apanI mAnatA pAyoDagamagaya.
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________ 612 ] triSaSTi zazAcA pugya-caritra: parva 2. sarga3. meM vahA~ A pahu~cA / usa samaya dUsare sureMdra aura amureMdra bhI, pramuchA dInAmahotsava jAna, vahA~ shraap| vahA~ acyuta Adi surena aura sagara Adi nareMdraoNna anukramase pramukA dIkSAmiSeka kiyaa| ziramaNikAra. jaisa mANikyako sApha karatA hai vaisahI iMdrane, snAna janase mIna hue prabhuke zarIrako devadUTya banna mArjana kiyA-baoNchA aura gaMdhakAra kI taraha apane. hAsi suMdara aMgarAga (yaTana dvArA prabhuko carcita kiyApramuke zarIrapara ubaTana lgaayaa| dharmabhAvanAlpI dhanavAne iMDane, pramuLe zarIrameM pavitra devadRzya banna pahanAe / usane mukuTa, iMDana, hAra, bAjUbaMda, kaMkaga aura dUsare aneka alaMkAra prabhuko dhAraNa karApAlAMkI divya mAlAoMne jinake keza suzo. bhinna ho rahe haiN| dIna netra samAna tilakase jinakA lalATa zobhAyamAna hai| devI, dAnavI aura mAnavI triyA~ vicitra bhASAmeM jinake madhura naMgalagAna kara rahI hai; cAraNa-mAToMkI taraha sureMdra, amureMdra aura nareMdra jinakI nuti kara rahe haiN| sonakI dhUpadAniyA~ lekara vyaMtara devatA jinake sAmane dhUpa kara rahe haiM: pacanhameM himavata parvatakI naraha mastakapara rahaM hue zveta chatrase lo muzAmina hai, camara dhAraNa karanevAle devatA donoM tarapha. jinake kamara DulA rahe hai, natra char3AdArakI taraha iMdrane jinako. hAyakA sahArA diyA hai aura haya tathA zoko mUha bane hue. sugara rAnA, anukUla pavanase nnamara naramara barasatI huI vAkI taraha, A~sU bahAta hue jinake pIche cala rahe haiM, aise prabhu syalakamalake samAna caraNoM dvArA cAroM tarapha pRthvIko pavitra karata hapa, hajAra pulyoM ke dvArA uThAI jAne yogya supramA nAma
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________ . zrI ajitanAtha-caritra [615 kI zivikAmeM ArUr3ha hue / usa zivikAko pahale narone, phira vidyAdharoMne aura phira devatAoMne uThAyA.isase vaha zrAphAzameM bhramaNa karate hue grahoMkA bhrama karAne lgii| Upara uThAI huI, aura jisameM jarAsA bhI dhakkA nahIM lagatA thA aise calatI huI, vaha ziyikA samudrameM calate hue jahAjake samAna zobhatI thii| zivikA Age calI taba usameM siMhAsana para virAjamAna prabhu para IzAneMdra aura saudharmeMdra camara DulAne lge| dUlhA jaise dulahinakA pANigrahaNa karaneko utsuka hotA hai vaisehI, dIkSA grahaNa karane ko utsuka bane hue jagatapati vanitA nagarIke madhya mArgapara calane lge| usa samaya calanese jinake kAnoM ke AbhUpaNa hila rahe the,chAtI ke hAra mUla rahe the, aura yasa phala. phar3a kara rahe the aise zivikA uThAnevAle purupa calate-phirate kalpavRkSake samAna jAna par3ate the| ( 166-214) usa samaya nagarakI striyA~ bhaktise pavitra manavAlI hokara prabhuko dekhane aaii| unameMse kaI apanI saheliyoM ke pIche chor3a pAI thI , kaiyoM ke chAtIpara laTakate, hAra TUTa rahe the, phAgoM ke kaMdhoMse uttarIya vana khisaka rahe the, kaI apane gharoMke daravAje pada kie bagaira calI khAI thI aura phaI paradezase Ae hue mehamAnoMko para biThA AI thIM, phaI parapara tatkAlake janne hue putra kA janmotsava manAnA chor3akara, daura pAI thIM, kAgoMkA satkAlahI lagnamuhUrta thA, paraMtu usakI upekSA karake khA gaI thI, phaI snAna karaneko jAtI huI nAma pharamA bolakara idhara, palI AI thI, phaI bhojana phara hue pAcahI meM bhAgamA pharaka bhAI bhI, phasyoM sA zarIra paTanalA mAzA,
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________ ____616 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 2 sarga 3. zrAdhe jevara pahanakara aura prAdhe chor3akara calI zrAI thI, kaI bhagavAnaka niSkramaNakI vAna sunakara jaise khar3I thI basahI daur3a par3I thI, kahayona beNiyoM meM phUlokI zrAdhI mAlAe~ bA~dhI thIM, kahayoMke lalAToparAdha nilakAya,kaI gharakaM kAma adhure yodakara calI AI thIM,RhayAna nityakarma adhUre choIthe aura kahayoM bAina khar3e the, phira bhI ve paidalahI cala par3I thii| yUthapatike cAge narapha phiranevAle choTe sAthiyoMkI taraha nagarajana kamI pramuke Age, kamI pIcha aura. kamI donoM tarapha zrA zrAkara bar3e hone the| kaI pramuka darzana acchI nahasa karane ke lie apane gharoMkI chanopara car3hanathe,kaha dIvAroMpara car3hata the, kaI haveliyoMkI chanopara, caDhna the, kaI maMcakaM agale mAgapara car3hata the, kaI gar3hake kaMgUropara car3hana the, kaI vRkSAMka UparI bhAga taka car3he the aura kaI hAthiyoM hodApara khar3e ho rahe the| zrAgata zrAnaMdita triyoM meM kaI apane kapar3oM palaM camaroMkI taraha DulA rahI thI, kaI mAno pRthvI meM dharmavIja botI hI eme dhANIse pramuko vaghA rahI thI,kaI agnikI taraha sAta zivAoMvAlI bhAratiyA~ unAra rahI thI, kaI mAno mUrtimAna yaza ho aise pUrNa pAtroMko pramuka pAge rakha rahI thIM, kaI maMgalanidhAnake samAna pUgA jhumA. ko ghAragA kara rahI thI, kaI saMdhyAke bAdatAMka samAna batrAsa zrAkAzako avatIrNa (zrAcyAdita ) kara rahI thIM, kaI nAca karatI thI, kaI maMgalagIna gAnI thI aura kaI prasanna hokara muMdara hAsya karatI thIM / ( 215-230) usa samaya idhara udhara daur3ate hue, mAno gagar3aki samUha ghAse, bhaktiyAna vidyAdharI, devoM aura murIse zrAkAza bhara.
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha caritra [ 617 gayA / AtmAko dhanya mAnatI huI causaTha iMdroMkI nATayasenA svAmI ke sAmane aneka tarahake nATaka karane lagI / sagara rAjAke anujIvI (sevaka ) nAcanevAle devoMkI sparddhAse vicitra pAtroM dvArA jagaha jagaha para nATaka karane lage aura ayodhyA nagarIke maMDanarUpa gaMdharvarAja va ramaNIgaNa vizvakI dRSTiko bA~dhane vAle prekSaNIya (dekhane yogya ) prayoga (khela) karane lage / usa samaya kAza aura pRthvIpara honevAle nATaya saMgItake svaroMse, pRthvI aura AkAzake madhyabhAgako bharade aisI, mahAdhvani utpanna huI / vahA~ ( bhIr3a meM) phirate hue aneka rAjAoM, sAmaMtoM aura sAhUkAroM ke galemeM par3e hue hAroMke TUTanese jamInapara motI bikhara gae / isase vaha jamIna motiyoMke kaMkaroMvAlI ho gaI / svarga aura pRthvIke madamatta hAthiyoM ke madajalase rAjamArga paMkila (kIcar3avAle ) ho ge| prabhuke pAsa ekatrita sabhI suroM, asuroM aura manuSyoMse tIna loka, eka adhipati kI sattA meM honese, eka lokake samAna zobhane lagA / ( 231-236 ) jJAnavAna prabhu yadyapi ni:spRha the tathApi, logoMkI prasanatA ke lie, unake maMgalopacArako pada padapara svIkAra karate the / isI taraha eka sAtha calate hue devatAoM aura manuSyoMpara samAna kRpAdRSTise ekasA anugraha karate the / isa taraha, suroM, asuroM aura manuSyoMne jinakA utsava kiyA thA ve prabhu anukramaseH sahasAmravana nAmake udyAna meM pahu~ce / usa udyAnake cAroM tarapha phUloMkI sugaMdha se unmatta bane hue bhauMroMkI paMktiyoMse jisakA aMdarUnI bhAga duHsaMcAra thA aisI saghana ketakIke vRkSoMkI bAr3a banI huI thIM; mAno begArI hoM isa taraha nagara ke bar3e bar3e
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________ 618 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. sarga 3. sAhUkAroMke putroMne khelane kI icchAse, usa vanakI latAoM aura vRkSoM ke bIcakI jamIna sApha kI thI; nagarakI triyA~ krIr3A karaneke lie vahA~ zrAkara kumbaka (eka tarahake puSpoMkA vRkSa), bakula, azoka ityAdi vRkSoMke dohada pUre karatI thIM; vidyAdharoMke kumAra kautukase musAphiroMkI taraha baiThakara maranoMkA madhura lana pIte the; jinakI coTiyA~ mAno AkAzako chU rahI hoM aise, U~ce vRkSoMpara khecaroMkI jor3iyA~ Akara krIr3Ake lie baiThatI thIM; ve jor3iyA~ haMsoko jor3iyoMsI lAna par3atI thI; divya kapUra aura kasturIke cUrNake samAna, ghuTanoM taka par3e hue komala parAga se usa vanakI jamIna cAroM tarapha retIlI jAna par3atI thI; udyAna pAlikAe~ (mAline), khiraNI, nAraMgI aura karanoMke vRkSoMke nIceke AlabAloM (bAloM ) ko dUdhase bharatI thI; mAlinaoNkI lar3akiyA~ vicitrathanake kAmameM sahI kara suMdara phUloMkI mAlAe~ banAtI thiiN| aneka manuSya, uttama zavyA, Asana aura baratanoMke hote hue bhI keloMke pattoMmeM zayana, zrAsana aura bhojana karate the; laMbI laMbI zAstrAoMvAle, phaloMke bhArase jhuke hue, taraha narahake vRkSa pRthvIko sparza karate the; zrAmakI borAke svAdasa usa vanakI kokilAoMkA mada utaratA na thA dADimake svAdasa unmatta bane hue zuka pakSiyoMke kolAhalase vaha vana bhara rahA thA aura varSA Rtuke bAdaloMkI taraha phaila hae vRkSoMse vaha udyAna eka chAyAvAlA jAna par3atA thaa| aise muMdara udyAnameM ajita svAmIne praveza kiyA / (240-254) phira rathI jaise rathase utaratA hai vaisehI, saMsArasiMdhuko pAra karane ke lie jagadguru bhagavAna buda zidhikAratnase nIce
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [616 utare tava devatAoMke lie bhI durlabha aise tIna ratnoM? ko grahaNa karanekI icchA rakhanevAle prabhune sabhI vastra va ratnAlaMkAra utAra die aura iMdra ke dvArA diyA gayA adUpita devadUSya vastra, upadhi' sahita dharmako vatAneke lie (arthAt bAhya sAdhanoMse dharmakA paricaya karAne ke lie) grahaNa kiyaa| ( 255-257) . mAgha sudI 1 kA dina thA, caMdramA rohiNI nakSatrameM AyA thA |bhgvaanne ahamatapakiyA thA,sAryakAlakA samaya thA,sapta.. cchada vRkSa ke nIce prabhune svayaMhI, rAgAdikakI taraha, mastakake kezoMkA bhI pA~ca muSThIse loca kara ddaalaa| saudharmeMdrane una kezoMko, apane uttarIya vastrake pallemeM, prasAdakI taraha mile hue arthakI taraha grahaNa kiyA aura tatkAlahI unheM lejAkara isa taraha kSIra samudrameM DAla diyA jisa taraha jahAjase musAphirI karanevAle musAphira, samudra meM pUjAkI sAmagrI DAlate haiN| vahA~ sura, asura aura manuSya AnaMda kolAhala kara rahe the, usako, iMdrane zIghrahI zrA, hAthakA saMketa kara, caMda kiyaa| taba prabhu, siddhoMko namaskAra kara sAmAyikakA uccAraNa karate hue mokSa mArga para calane ke lie vAhana ke samAna cAritrarUpI rathapara ArUr3ha hue| dIkSAkA sahodara ho isa taraha, sAthahI janmA ho, isa taraha cauthA mana:paryaya jJAna usI samaya prabhuko utpanna huaa| usa.samaya kSaNabharake lie nArakI jIva bhI sukhI hue aura tInoM lokameM bijalIke prakAzake jaisA prakAza huaa| prabhuke sAthahI dUsare eka hajAra rAjAoMne bhI dIkSA lI / kAraNa, 1-samyagjJAna, samyagdarzana aura samyak cAritra-ye tIna ratna haiN| 2-dharmake Avazyaka upakaraNa /
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12.] triSaSTi zalAkA puruSa-caritra: patra 2. saga 3. "svAmipAdAnugamanavatAnAmucitaM yadaH // " jinhoMne nvAmIkacarA~kA anugamana karanecAna liyA thA unake lie yahI-dInA nenA hI- ucina thaa|] iMdrakuna stuti phira jaganapatiko pradakSiNA de, praNAma kara, acyunAdi iMdra, isa taraha nnuni karane lge| (25-265) ____ha prabhu ! Apane pUrva pada abhyAsaka zrAdarase (arthAta zrApako pUrva avasahI cAritra pAlanekA abhyAsa hai hama ) baiMganyatrI hama nagha grahaNa kiyA hai ki vaha isa janmameM janma mAya hI ekAtmamAtra ho gayA hai| monna-pAvanameM pravINa nAya ! zrApakA mumbakaM (zarIgadi sunnaka) iMtu iSTasaMyogAdimeM jaisA kambala baiMganya hai besAhI va hetu iSTaviyogAdimeM hai| I pramu ! Apane vikalpI mAna para car3hAkara baiMganyarUpI zammako aisA camakAyA hai ki mona prAna karane meM bhI usakA parAkrama luTita gatimeM upayoga meM zrA rahA hai| nAya ! aba zrApa dekhA aura gajAyoMkI lakSmIkA upayoga karataM nava bhI zrApakA yAnaMda no ganyamaya hI thaa| kAma nitya vinti rannanavAna zrApako jaba prAMDa vairAgya utpanna huyA tava zrApana socA, "kAmamoga aba baMdA aura zrApana yoga svIkAra kara liyA-dInAle lii| natra zrApa muntrameM, hameM,saMsArameM zrIra mokSameM udAyInatAkA mAtra bambana hai, taba zrApako to avicchinna vairAgyahI hai| Apako kinameM vairAgya nahIM hai? dUsare jIva to duHkhagarmita aura mohagarmina bairAgyavAle hote haiM, paraMtu Apake
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [621 - hRdayameM to ekamAtra jJAnagarbhita vairAgyahI sthAna pAe hue hai| hamezA udAsInatA rakhate hue bhI jagatakA upakAra karanevAle, sAre vairAgyakA AdhAra aura zaraNya (zaraNameM AekI rakSA karanevAle ) he paramAtmA ! hama Apako namaskAra karate haiN|" (268-275) ___ isa taraha jagadgurukI stuti karake aura unako namaskAra __ karake iMdra devatAoMke sAtha naMdIzvara dvIpako ge| vahA~ aMjanA calAdika parvatoMpara zakrAdi iMdroMne janmAbhiSekake kalyANakI taraha hI zAzvata arhatpratimAoMkA aSTAhnikA utsava kiyA aura yaha vicAra karate hue ve devoM sahita apane apane sthAnoMko gae ki aba phira katra hama prabhuko dekheMge / (276-278) sagarakRta stuti sagara rAjA bhI, prabhuko praNAma kara, hAtha jor3a, gadgada svarameM vinatI karane lagA, "tIna loka rUpI padminIkhaMDako vikasita karanemeM sUryake samAna he jagataguru ajitanAtha bhagavAna ! ApakI jaya ho| he nAtha ! mati, zruta, avadhi aura manaHparyayajJAnase Apa isI taraha zobhate haiM jaise cAra mahAna samudroMse pRthvI zobhatI hai| he prabho! Apa lIlAmAtrameM karmoMkA nAza kara sakate haiN| ApakA aha jo parikara' hai vaha logoMko mArga batAneke lie hai.| he bhagavAna ! maiM mAnatA hU~ ki Apa saba prANiyoMke eka aMtarA. 1-kamalinI samUha / sUrya kamalakhaMDako vikasita karanevAlA mAnA jAtA hai| 2-sAdhutAke sAdhana / ..
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. sarga 3 - smA hai| agara aisA na hotA to unake advitIya mukhake lie Apa kyoM prayatna karate ? zrApa dayArUpI jalase bhare hue hai| zrApa malakI taraha kayAyoMko chor3akara kamalakI taraha nilaMpa aura zuddha zrAtmAvAle hue haiN| jaba zrApa rAjya karate the, taba bhI nyAyAdhIzakI taraha Apake lie, apana yA parAekA bheda nahIM thA; to abhI mAnyakA avasara prApta honepara zrApameM to samanAbhAva pAe hai unake lie kahA hI kyA jA sakatA hai ? he bhagavAna ! pApakA no varSIdAna hai vaha nIna lokako abhayadAna denake bar3e nATakakI prastAvanA hai; esA merA tarka hai / ve deza, ve nagara, va kasabe aura ve gA~va dhanya hoMge ki jinameM, malayAnilakI taraha prasanna karanevAle, zrApa vicaraNa kreNge|" (276-280) .. isa taraha pramukI stuti karake tathA bhakti sahita namaskAra karake yAmuyoMse bharI A~khAMbAlA sagara rAnA dhIre dhIre palake apane zahara meM shraayaa| prabhukA bihAra dUsare dina pramune, rAjA brahmadattake ghara khArase chahatapakA pAranA kiyaa| tatkAlahI devAna brahmadatta rAjAke ghara sAr3hevAraha karor3a svarNamudrAyoMkI varSA kI aura havAse hilAe hue latAoMke pallavoMkI zobhAko haranevAle bar3hiyA vabaoNkI varSA kI ! AkAzameM unhoMne aisA gaMbhIra dvaMdaminAda kriyA jaisA cAraka samayameM samudrakA nAda hotA hai| unhoMna cAroM tarapha phirate hue pramuke yazarUpI svedajalakA bhrama karAnavAlA sugaMdhita jala vara sAyA aura cAroM tarapha mitroMkI taraha mArose vire hue pA~ca
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [623 raMgake phUloMkI dRSTi kii| phira aho dAna ! aho dAna ! aise zabdoMkA uccAraNa karate hue AnaMdita manavAle devatA ucca prakArake jaya jaya zandoMke sAtha zrAkAzameM bolane lage, "ina prabhuko die gae zreSTha dAnakA phala dekho| isake prabhAvase dAtA tatkAlahI atulya vaibhavavAlA to hotAhI hai; paraMtu isase bhI bar3hakara koI isI bhavameM mukta hotA hai, koI dUsare bhavameM mukta hotA hai, koI tIsare bhavameM mukta hotA hai athavA kalpAtIta' kalpoMmeM utpanna hotA hai| jo prabhuko dI jAnevAlI bhikSA dekhate haiM ve bhI devatAbhoMkI taraha nIroga zarIravAle hote haiM / (288-268) - hAthI jaise pAnI pIkara sarovarameMse nikalatA hai vaisehI, prabhu pAranA karake brahmadatta rAjAke gharase bAhara nikle| tava brahmadattarAjAne yaha socakara ki koI prabhuke khar3e rahanekI jagahako na laudhe, jahA~ prabhu khar3e rahe the, vahA~ ratnoMkI eka pITha banavA dii| prabhu vahA~ virAjamAna haiM yaha mAnatA huA brahmadatta puppAdise usa pIThakI pUjA karane lgaa| caMdana puSpa aura vakhAdi dvArA jaba taka pIThakI pUjA na kara letA thA taba taka vaha, yaha socakara bhojana nahIM karatA thA ki aba taka svAmI bhUkhe haiN| (266-302) havAkI taraha verokra bhramaNa karanevAle bhagavAna ajita svAmI, akhaMDa IyaryAsamitikA pAlana karate hue, dUsarI jagaha vihAra kara ge| mArgameM kaI jagaha ye prAsukara, pAyasAnna', -graMveyaka aura anuttara vimAna kalyAtIta kalpa kahalAte haiN| 2.-doSa rhit| 3-dUdha panA bhojana /
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________ 624] triSaSTi zalAkA purupa-caritra: parva 2. sarga 3, vagairAse pratilAbhita' hote the, kisI jagaha suMdara vilepanase unake caraNakamala carcita hone the, kahIM zrAvakoMka baMdanA karanevAle bAlaka rAha dekhane the, kahIM darzanameM atRpta loga unake pIche pIche calate the, kahIM loga unakA candroMsa uttAraNa maMgala karata the| kahIM loga dahI, dUrvA aura anatAdise unako artha deta the, kahIM loga apane ghara jAne ke lie unako rasta meM rokaneM the, kahIM unake caraNAma pRthvIpara loTata hue logoMse unakA mArga sakatA thA, kahIM zrAvaka apane mastaka bAlosa unake caraNoMkI dhUli sApha karate the aura kahIM mugdhabuddhika loga unakA zrAdeza mA~gate the| isa taraha nigraMtha, nirmama aura niHha prabhu apane saMsargama gA~voM aura zaharoko nArthaka samAna banAte hue vamudhApara, vihAra karane lge| (3.3-34) lo malla pakSiyoMke dhutakAra zabdoMse bhayaMkara hai, jisameM siyAra atyaMta prakAra kara rahe haiM, jo sapoMkI phukArase bhayA. banA ho rahA hai, jisameM manavAna bilAva unloza kara rahe haiM, unake zabda vAghoMse bhI vikarAta mAlUma hone haiM, jisameM camuru mRga karatAkA baranAva kara rahe haiM, jo kesarI siMhaoNkI garjanAse pratiJcanina ho rahA hai, jisameM bar3e hAthiyoMke dvArA tor3e gae jJaoNsa uI hapa kAka pakSiyoMkI kA~ ko ho rahI hai, siMhaoNkI pU~choMkI phaTakArase jisakI pApAgAmaya bhUmi bhI haTA karatI hai, nahA~ka mAge,aSTApadoMka dvArA varga kie gae hAthiyoMkI har3iyA~se bhare hue hai, jahA~ zikAraka utsakamAlo dhanuSAMkI TaMkAroMkI pratizcaniyA~ sunAI detI hai,jahA~ gaMchoMke kAna lene ke lie, 1-mitatA thaa|
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [625 bhIloMke thAlaka adhIra ho rahe haiM aura jisameM vRkSoMkI zAkhoMke agrabhAgoMke saMgharpase Aga uchala rahI hai, aise parvatoM aura mahAna araNyoMmeM, isI taraha gA~voM aura zaharoMmeM ajitanAtha svAmI sthira manake sAtha icchAnusAra vihAra karate the| kisI samaya pRthvIkI tarapha dekhanese cakkara AjAe~ aise U~ce parvatake zikharapara mAno dUsare zikhara hoM aise prabhu kAyotsarga karake sthira rahate the, kabhI U~cI kulauMceM bharate kapiyoMke jhaMDoMne jisakI asthisaMdhiyoMko (kagAroMko) tor3a DAlA hai aise mahAsamudrake taTapara vRkSakI taraha sthira rahate the, kabhI krIr3A karate hue uttAla vetAloM, pizAcoM aura pretoMse bhare hue aura jisameM bavaMDarase dhUli ur3a rahI hai aise masAnameM kAyotsarga karake rahate the| inake sivA aura bhI adhika bhayaMkara sthAnoMmeM svabhAvase dhIra prabhu lIlAmAtrase, kAyotsarga karake rahate the| Arya dezoMmeM vihAra karate hue akSINa zaktivAle bhagavAna ajitanAtha, kabhI caturtha tapa karate the,kabhI chaha tapa karate the aura kabhI ahama tapa karate the, kabhI dazama tapa, kabhI dvAdaza tapa, kabhI caturdaza tapa, kabhI SoDaza tapa, kabhI aSTAdaza tapa, kabhI mAsika tapa, kabhI dvimAsika tapa, kabhI trimAsika tapa, kabhI caturmAsika tapa, kabhI paMcamAsika tapa, kabhI SaTamAsika tapa, kabhI saptamAsika tapa aura kabhI aSTamAsika tapa karate the| kapAlako tapA denevAle sUryake AtApavAlI grISma RtumeM bhI dehameM spRhAna rakhanevAle prabhu kabhI vRkSacchAyAkI icchA nahIM karate the, girate himasamUhase, jisameM vRkSoMkA samUha dagdha hojAtA thA aisI, hemaMta RtumeM bhI
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________ 626 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. sarga 3. prabhu adhika pittavAle purupakI taraha kabhI dhUpa nahIM cAhate the aura varSARtumeM pavana ke vegase bhI bar3hakara meghoMkI mUsaladhAra voMse prabhu jalacArI hAthIkI taraha jarAsA bhI ghabarAte na the| pRthvIkI taraha savako sahana karanevAle aura pRthvIke tilakarUpa prabhu dUsare bhI aneka duHsaha parIpahoMko sahate the| isa taraha vividha prakArake ugra tapoMse aura vividha prakArake abhigrahoMse parIpahoMko sahana karate hue prabhune bAraha barasa vitAe / (310-328) svAmI ajitanAthako kevalajJAnakI prApti usake bAda geMDe kI taraha pRthvIpara nahIM baiThanevAle; geMDheke sIMgakI taraha akele vicaraNa karanevAle, sumeru parvatakI taraha kaparahita; siMhakItaraha nirbhayA pavanakI taraha aprativaddhavihArI; sarpakI taraha ekaSTivAle; agnise sonA jaise adhika kAMti. vAlA hotA hai vaisehI. tapase adhika kAMtivAna; vRtise' suMdara vRkSakI taraha tIna guptiyoMse ghire hae; pA~ca vANoMse kAmadevakI taraha pA~ca samitiyoMko dhAraNa karanevAle, AjJA, apAya, vipAka aura saMsthAnakA citavana karanese cAra prakArake dhyeyakA bhyAna karanevAle aura dhyeyarUpa-aise prabhu pratyeka gA~va, zahara aura vanameM bhramaNa karate hue sahasAmravana nAmake udyAnameM aae| vahA~ chatrakI taraha rahe hue saptacchada vRkSake nIce prabhune, tanekI taraha akaMpa hokara kAyotsarga kiyaa| usa samaya prabhu apramata . 1-cAroM tarapha, golAkAra banA huyA lakar3I yAdikA gherA, baaddh'|
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI ajitanAtha-caritra . [ 627 saMyata nAmake sAtaveM guNasthAnase apUrvakaraNa nAmaka pAThaveM guNasthAnameM pAe / zrauta arthase zabdako taraka jAte aura arthase zabdameM jAte hue prabhu nAnAprakArake zruta vicAravAle zukladhyAnake pahale pAeko prApta hue| phira jisameM sabhI jIvoMke samAna pariNAmahote haiM usa 'anivRttibAdara' nAmake naveM guNasthAnameM ArUDha hue| usake bAda lobharUpI kapAyake sUkSma khaMDa karanese sUkSmasaMparAya nAmake dasaveM guNasthAnako prApta hue| usake bAda tIna lokake sabhI jIvoMke kama khapAnemeM samatha aise vIryavAle prabhu mohakA nAza karake kSaNamoha nAmake bArahaveM guNasthAnameM phuNce| isa bArahaveM guNasthAnake aMtima samayameM prabhu ekatvazrutapravicAra nAmaka zukladhyAnake dUsare pAeko prApta hue| isa dhyAnase tInoM lokake viSayoM meM rahe hue apane manako isa taraha eka paramANupara sthira kiyA jisa taraha sapa-maMtrase sAre zarIrameM phailA huA viSa sarpadezake sthAnameM A jAtA hai| IMdhana ke samUhako haTAnese thor3e inameM rahI huI Aga jaise ApahI bujha jAnI hai vaisehI, unakA manabhI sarvathA nivRtta ho gyaa| phira prabhukI dhyAnarUpI Aga jalanese, Agase baraphakI taraha, unake sabhI ghAtikarma naSTa ho gae, aura unako ujjvala kevalajJAna prApta huA / usa dina, prabhuko chaTTakA tapa thA, posa mAsakI ekAdazI thI aura caMdra rohiNI nakSatra meM AyA thaa| (324-344) . ___ usa jJAnake utpanna honese tIna lokameM rahe hue tInoM phAloMke sabhI bhAvoMko, ghe isa taraha dekhane lage jisa taraha hAthameM rakhI huI cIja dikhatI hai| jisa samaya.prabhuko kevala. jJAna hubhA usa samaya, mAno prabhukI avajJAke bhayase kapita
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________ 628] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. sarga3. .... huA ho aise, saudharma devalokake iMdrakA siMhAsana kaoNpA / jalAzayake jalakI gaharAI jAnane ke lie jaise manuSya pAnI meM (nAeke cilavAlI) ramsI DAlatA hai vaisehI saudharmadrane siMhAsana phauMpanekA kAraNa jAnane ke lie, avavijJAnakA upayoga kiyaa| dIpakake prakAzase jaise cIjeM dikhatI hai vaisehI, saudharmedrako avadhijJAname mAlUma huyA ki bhagavAnako kevalajJAna huzrA hai| vaha tatkAlahI ratnasiMhAsana aura ratnakI paTukAe~ chor3a phara khar3A huyA / kAraNa ....'balavat svAbhyabannAbhayaM satAm / " [salanoMke lie svAmIkI avajJAkA bhaya balavAna hotA hai| gItArtha gurukA ziSya jaise gurukI banAI huI avagraha (anukUla ) bhUmipara kadama rakhanA hai sahI, usane arihaMtakI dizAkI narapha sAta pATha kadama rakheM va apane bAe~ ghuTaneko kucha mukAkara, dAhinA ghuTanA, donoM hAtha aura mastakako pRthvIse chayA kara, pramuko namaskAra kiyaa| phira khar3e ho, pIche phira, usane siMhAsanako isa taraha alaMkana kriyA nisa taraha kesarI siMha parvatake zikharako alakana karatA hai| pazcAta tatkAlahA samI devatAoMko bulAkara, bar3I muddhikaM sAtha bhaktisahita vaha pramuke pAsa aayaa| dUsare samI ITa bhI, zrAsanakapase svAmIko kevalajJAna huA hai, yaha bAta jAnakara, ahapUrvikAse prabhuke pAsa thApA (245-354) 1- parale jAU~, meM pahale nAU~ isa sardA se|
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___.. zrI ajitanAtha-caritra [.626 samavasaraNa phira kAryoM ke adhikArI aae| vAyukumAra devoMne eka yojana pramANa bhUmimeMse kakara vagairA dUra kie| usapara meghaphumAra devoMne, zaradaRtukI varSA jaise sArI rajako zAMta karatI hai aisehI, sugaMdhita jalakI varSA se vahA~kI raja zA~ta kii| dUsare bhyaMtara devoMne, caityake madhyabhAgakI taraha, komala svarNaratnoMkI zilAoMse usa jamInakA pharza bnaayaa| prAta:kAlake pavanoMkI taraha, RtukI adhiSThAyikA deviyoMne jAnunaka khile hue phUloMkI varSA kii| bhavanapati devoMne aMdara maNistUpa banA usake cAroM tarapha soneke kaMgUgevAlA cA~dIkA koTa bnaayaa| jyotiSka devoMne usake aMdara ratnoMke kaMgUroMvAlA aura mAno apanI jyoti ekatra kI ho aisA, kAMcanamaya dUsarA koTa bnaayaa| usake aMdara vaimAnika devoMne mANikyake kagUroMvAlA ratnoMkA tIsarA koTa bnaayaa| pratyeka koTameM jaMbUdvIpakI jagatIkI (jamInakI) saraha, manako vizrAma deneke dhAmarUpa cAra cAra suMdara daravAje banAe / pratyeka daravAje para marakatamaNimaya patroMke toraNa bA~dhe, toraNoMke donoM tarapha mukhoMpara kamaloMvAle zreNIbaddha kuMbha rakhe, ve sAyakAlako samudrakI cAroM tarapha rahanevAle cakravAkoMke samAna mAlUma hote the| hareka dvArapara svarNamaya kamaloMse suzomita, svaccha aura svAdiSTa jalase bharI huI maMgalakalazoMke samAna eka eka vApikA banAI gii| dvAra dvArapara devatAoMne sonekI dhUpadAniyA~ rakhI thI, ve dhue~se marakatamaNiyoMke toraNoMkA vistAra karatI huIsI jAna par3atI thiiN| bIcake koTake aMdara, IzAna konameM devatAoM ne prabhuke lie vizrAma karane
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13.] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parSa 2. sarga 3. ko eka devacchaMda bnaayaa| nIsare koTa ke bIcameM vyatara devoMne ekakosa aura caudahamI dhanuya U~cAcaitya vRkSa bnaayaa| vyaMtaroMnehI usake nIce prabhu baiThanakA siMhAsana, devacchedaka, do do cavara aura chatratrayA bhI bnaae| isa taraha devatAone, sabhI ApattiyoM ko haranevAle aura mamArase ghabarAe hue puruSoMke lie Azraya samAna samavasaraNakI racanA kii| (345-370) phira mAno cAragA ho gase, jaya jaya zabda karate hue, devatAoMke dvArA cAroM narakase ghire hue, aura devatAoMke dvArA banAe hupa sona navIna kamaloMpara zranukramase caraNakamala rakhate hue pramune pUrvadvArale prabaMza kara caityagRhakI pradakSiNA kii| ....."AvazyavidhiliMvyo mhtaampi|" [mahAna puruSa bhI zrAvazyaka vidhikA ulaMghana nahIM karate hai|] phira 'nAthAya namaH' isa bAkyasa tIrthako namaskAra kara prabhu pUrvakI tarapha mumba karake siMhAsana madhyabhAgameM baitthe| usa samaya zeSakarma adhikArI vyaMtaradevAna bAkI tInoM dizAzrAmeM pramuke pratibiMdha bnaae| svAmI pramAvase ve pratibiMba pramujhe lapake samAnahI hue, anyathA ve prabhu ke samAna pratibiMba banAne meM samartha nahIM haiN| usa samaya pIcheka bhAgameM bhAmaMDala, AMga dharmacakra aura vanyana tathA prAkAza dadumi-nAda prakaTa he| phira sAdhu-sAdhviyoM aura caimAnikadevoMkI deviyA~-ye tIna parSadAe~-yUdvAra praveza kara, pramuko tIna pradakSiNA sahita praNAma kara, agnikAMnameM pAI / sAdhu Age baiTha gae hai-eka para dUsarA aura dUsare para noTarA /
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________ . zrI ajitanAtha-caritra [31 aura unake pIche deviyA~ va deviyoM ke pIche sAdhdhiyA~ khar3I rhiiN| bhuvanapati, jyotiSka aura vyaMtaroMkI deviyA~, dakSiNa dvArase praveza kara, prabhuko pradakSiNApUrvaka namaskAra kara, anukramase naiRtya dizAmeM khar3I rhiiN| bhavanapati, jyotiSka aura vyaMtara deva, pazcima dizAse praveza kara, prabhuko pradakSiNApUrvaka namaskAra kara, anukramase vAyavya dizAmeM baitthe| iMdrasahita vaimAnikadeva, uttara dvArase praveza kara, prabhuko pradakSiNApUrvaka namaskAra kara, IzAna dizAmeM anukramase baitthe| usa samaya iMdrakA zarIra bhaktise romAMcita ho paayaa| usane punaH hAtha jor3a, namaskAra kara, isa taraha vinatI kI,-(370-353) ____ "he nAtha ! Apa tIrthakara nAmakarmase sabake abhimukha haiMmukhiyA haiN| aura hamezA sanmugdha hokara anukUla banakara Apa sArI prajAko AnaMdita karate haiN| Apake eka yojana pramANavAle dharmadezanAke maMdira meM ( samavasaraNameM ) karor3oM tiryaMca, manuSya aura devatA samAjAte haiN| eka bhASAmeM bole gae, magara sabako apanI apanI bhASAmeM samajhameM AnevAle, sabako priya laganevAle aura dharmabodha denevAle ApakaM vacana bhI tIrthaMkara nAmakarmakAhI prabhAva haiN| ApakI vihArabhUmike cAroM tarapha, savA savA sau yojana taka, pahale Ae hue rogarUpI bAdala, Apake vihArarUpI pavanake jhapeToMse, vinAhI prayatna ke, naSTa ho jAte haiN| aura (neka) rAjAoM ke dvArA naSTa kIgaIM anItiyoMkI taraha,Apa nahA~ vihAra karate haiM vahA~-usa jamInameM-cUhe,Tir3iyA~ aura tote vagairAkI utpattirUpa durbhikSa Adi ItiyA~ prakaTa nahIM hotI haiN| Apake kapArUpI puSkarAvartakI varSAse pRthvIpara bI,
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________ 632 1 triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. sarga 3. kSetra aura dravyAdi kAraNoMse janmI huI vairarUpI zrAga bhI zAMta ho jAtI hai| he nAtha ! akalyANakA nAza karanemeM DhiMDhoreke samAna aApakA prabhAva pRthvIpara bhramaNa karatA rahatA hai, isalie manuSyalokake zatrurUpa mahAmArI vagairA roga utpanna nahIM hota haiN| vizvake vatsala aura logoMke manorathoMko pUrNa karanevAle Apake vicaraNa karate rahane se utpAta karanevAlI ativRSTi yA anAvRSTi bhI nahIM hotii| Apake prabhAvase,siMhanAdase hAthiyoMkI taraha, svarAjya aura pararAjya saMbaMdhI kSudra upadrava tatkAlahI naSTa ho jAte haiN| saba tarahake adbhuta prabhAvavAle aura jaMgama kalpavRkSake samAna zrApa jidhara jAte haiM udhara akAla miTa jAtA hai| Apake mastakake pichale bhAgameM jo bhAmaMDala hai vaha sUrajake tejako jItanevAlA hai; vaha isalie piMDAkArameM banA jAna par3atA hai ki ApakA zarIra logoMke lie dvarAloka na ho jaay| he bhagavAna ! ghAtikamAkA kSaya honese Apake isa yogasAmrAjyakImahimA vizvameM prakhyAta huI hai| yaha bAta kisake lie zrAzcaryakA kAraNa na hogI ! tumhAre sivA dUsarA kauna anaMta karmarUpI tRNoMko saba tarahase jar3amUlase ukhAr3akara bhasma kara sakatA hai| kriyAkI adhikatAse Apa isa tarahake prayatnoM meM lage hue haiM, ki Apake icchA na karanepara bhI lakSmI ApakA Azraya letI hai| maMtrI(pramoda, karuNA aura mAdhyastha cAra bhAvanAo)ke pavitra maMtrA-samAna dharmavAloMse mitratA karanA-karanekI bhAvanA rakhanA / (2) pramoda-guNiyoMse prasannatAkA vyavahAra karanAkaranekI bhAvanA rkhnaa| (3) karuNA-dukhI jIvAMpara dayA karanAkaranekI bhAvanA rkhnaa| (4) mAdhyastha-virodhiyoM kI upekSA karanAkarane kI bhAvanA rkhnaa|
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-dharitra [65 pAtrarUpa, mudita-zrAmodazAlI (sadA AnaMdita manavAle) aura rupA tathA upekSA karanevAloMmeM mukhya ( aise sava zreSTha guNoMse yukta) he yogAtmA, maiM Apako namaskAra karatA huuN| (384-368) . udhara udyAnapAlakoMne sagaracakrIke pAsa jAkara nivedana kiyA ki udyAnameM ajitanAtha svAmIkA samavasaraNa huA hai| prabhuke samavasaraNakI bAta sunakara sagarako itanA harpa huA ki, jitanA cakrakI prAptike samAcArase bhI nahIM huA thaa| saMtuSTacitta sagara cakravartIne udyAnapAlakoMko sAr3he bAraha karor3a svarNamudrAe~ inAmameM dii| phira snAna tathA prAyazcitta kautuka maMgalAdika kara, iMdrakI taraha udAra AkRtivAle ratnoMke AbhUpaNa dhAraNa kara, kaMdhepara dRr3hatAse hAra rakha apane hAthase aMkuzako nacAte hue sagara rAjA uttama hAthIpara, agale Asanapara baitthe| hAthIke U~ce kuMbhasthalase jinakA AdhA zarIra Dhaka gayA hai aise cakrI Adhe uge hue sUryake samAna zobhate the| zaMkhoM aura nagAroki zabda dizAoke mugbama phelanese, sagara rAjAke sainika isI taraha ekatrita ho gae jisa taraha sughopAdi ghaMToMkI AvAjase devatA jamA ho jAte haiN| usa samaya mukuTadhArI hajAroM rAjAoMke parivArase cakrI aisA dikhatA thA, mAno usane apane aneka rUpa banAe haiN| mastakapara abhiSikta hue rAjAoMmeM mukuTake samAna cakrI, mastakake Upara AkAzagaMgAke pravartakA.bhrama paidA karanevAle zveta chatrase suzobhita ho rahA thaa| aura donoM tarapha DulAe jAnevAle camaroMse vaha aisA zobhatA thA jaise donoM tarapha sthita caMdrabiyoMse meruparvata zobhatA
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64] vipaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2 sarga3.. hai| mAno svarNake paMkhoMvAle pakSI hoM aise svarNake kavacavAle azvoMse, pAla car3hAe hue kRpantaMbhoMvAle' jahAja hoM aise U~cI dhvajAoMke khaMbhoMvAle rathoMse, jharanoMvAle parvata hoM aise mada bharate uttama hAthiyoMse, aura mAno sarpasahita siMdhukI taraMgeM hoM aise U~ce hathiyArovAle pyAdoMse pRthvIko cAroM taraphase AcchAdita karatA huA sagaracakrI sahasrAmravana nAmaka upavanake samIpa aayaa| phira,mahAmuni jaise mAnase utarate haiM usI taraha, sagara rAjA udyAnake daravAje kI svarNavedIpara hAthIse utraa| usane apane chatra, camara ityAdi rAjyacihna bhI vahIM chor3a die / kAraNa, vinayI purupoMkI aisIhI maryAdA hotI hai| usane vinayake kAraNa pairoMse jUte nikAla die| char3IdArake dvArA die gae hAthake sahArekI bhI upekSAkI-hAthakA sahArA nahIM liyA aura vaha rAjA nagarake nAnAriyoM ke sAtha paidala calakara samava. saraNake pAsa phuNcaa| phira, makarasaMkrAMtike dina sUrya jaise AkAzake A~ganameM praveza karatA hai aisehI, sagara rAjAne uttara dvArase samavasaraNa meM praveza kiyaa| vahA~ usane jagadguruko tIna pradakSiNA sahita namaskAra karake amRtakaM samAna madhuravANIma stuti karanA prAraMbha kiyA, (36-417) . ___ "he prabho ! mithyAnaSTi ke lie kallAMtakAlake sUrya ke samAna aura samyaktva dRSTike lie amRta ke aMjanake samAna aura tIrthakarapanakI lakSma ke lie tilakarUpa yaha cakra Apake sAmane bar3hA hai| "isa jagatameM tuma akeleho svAmI ho|" yaha kahaneva lie iMdrane mAno iMdradhvajake vahAnese apanI tarjanI u~gulI U~cI 1-naukA bAMdhaneke svamA
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra . [635 kI hai| jaba Apake caraNa kadama rakhate haiM tava sura aura asura kamala banAne ke bahAne kamalameM basanevAlI lakSmIkA vistAra karate haiN| maiM mAnatA hai ki dAna, zIla, tapa aura bhAva cAra tarahake isa dharmako eka sAtha kahane ke lie Apa cAra mukhavAle hue haiN| tIna lokakI tIna doSoMse bacAnekI pravRtti kara rahe haiM, isIlie mAlUma hotA hai ki devatAoMne ye tIna koTa banAe haiN| Apa pRthvIpara vicarate haiM taba kaoNTe adhomukha ho jAte haiN| magara isameM koI acarajakI bAta nahIM hai| kAraNa-jaba sUraja ugatA hai taba a~dherA kabhI sAmane nahIM AtA hai-nahIM A sakatA hai| keza, roma, nasa,DAr3hI aura mUMche bar3e nahIM haiM; jaise the vaisehI hai| (yaha yogakI mahimA hai) isa tarahakI bAharI yogamahimA, tIrthakaroMke sivA dUsaroMko nahIM milii| zabda, rUpa, rasa, gaMdha aura spaza nAmake pA~ca iMdriyoMke viSaya, Apake sAmane, tArkika logoM kI taraha pratikUlatA nahIM krte| sabhI Rtue~, asamayameM kI huI kAmadevakI sahAyatAke bhayase hoM aise, eka sAtha Apake caraNoMkI sevA karatI haiN| bhaviSyameM Apake caraNoMkA sparza honevAlA hai yaha socakara, devatA sugaMdhita jalavarSAse aura divya puSpoMkI vRSTise pRthvIkI pUjA karate haiN| he jagatapUjya ! jaba pakSI bhI cAroM taraphase ApakI parikramA karate haiM aura Apake viparIta nahIM calate haiM tava, jo manuSya hokara tumase vimukha vRtti rakhate haiM aura jagatameM bar3e hokara phirate haiM unakI kyA gati hogI.? jaba Apake pAsa Akara ekeMdriya pavana bhI prati. kUlatAkA tyAga karatA hai taba paMceMdriya to duHzIla ho hI kaise sakatA hai Apake mAhAtmyase.camatkAra pAe hue vRkSa bhI mastaka
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________ 636 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. sarga 3. mukA kara Apako namaskAra karate haiM; isase unake mastaka kRtArtha hote haiM magara jinake mastaka Apake sAmane nahIM jhukate haiM una mithyASTiyoMke mastaka akRtArtha haiM vyartha haiM-kamase kama karor3oM surAsura ApakI sevA karate haiN| kAraNa-mUrkha aura zrAlasI puruSa bhI bhAgyake yogase mile hue arthake prati udAsInatA nahIM 'dikhAte haiN|" (418-431) isa taraha bhagavAnakI stuti karake vinaya sahita jarA pIche haTakara sagara cakrI iMdrake pIche baiThA aura naranAriyoMkA samUha usake pIche baitthaa| isa taraha samavasaraNake aMtima U~ce gar3hake aMdara bhakti ke dvArA mAno dhyAnameM sthita rahA ho isa taraha catu. vidha saMgha Akara baitthaa| dUsare gar3hameM sarpa aura naphula vagairA tiryaMca jAti vairakA bhI tyAga karake ApasameM mitroMkI taraha baitthe| tIsare gar3hameM prabhukI sevAke lie Ae hue surAsura aura manuSyoM ke vAhana the| isa taraha sabake baiThane ke bAda eka yojana taka sunAI denevAlI aura sabhI bhASAoM meM samajhI jAnevAlI madhura girAse bhagavAna ajita strAmIne dharmadezanA denA prAraMbha kiyaa| (432--436) prabhukI dezanA .[isa dezanAmeM dharmadhyAnakA varNana hai; isImeM tInoM lokakA varNana A gayA hai| .. "aho ! una mugdhabuddhi logoMko dhikkAra hai jo kAMcako vaiDUryamaNi aura asAra saMsArako sAravAlA jAnate haiN| pratikSaNa ba~dhate hue vividha karmoM se prANiyoM ke lie yaha saMsAra isI
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra - [637 taraha bar3hatA hai jisa taraha dohadoM se vRkSa phalate haiN| karmake abhAva. : se saMsArakA abhAva hotA hai| isalie vidvAnoMko karmakA nAza karane ke lie sadA prayatna karanA caahie| zubha dhyAnase karmakA nAza hotA hai| vaha dhyAna-zrAjJA, apAya, vipAka aura saMsthAnacitavana nAmase-cAra tarahakA hai| (337-440) - (1) AjJA-Apta-sarvajJake vacanoMko AjJA kahate haiN| vaha do prakArakI hotI hai / Agama AjJA aura hetuvAda AjJA / jo zabdoMse padArthoM kA pratipAdana karatA hai use Agama AjJA kahate haiN| dUsaga, pramANoMkI carcAse jo padArthoMkA pratipAdana karatA hai use hetuvAda AjJA kahate haiN| ina donoMkA samAna honA pramANa hai| doSarahita kAraNa ke prAraMbhake lakSaNase pramANa hotA hai| rAga, dveSa aura mohako dopa kahate haiN| ye dopa ahaMtoMmeM nahIM hote| isalie doparahita kAraNoMse saMbhUta ( yAnI paidA huA yA bolA gayA) ahaM toMkA vacana pramANa hai / vaha vacana naya aura pramANoMse siddha, pUrvApara virodha rahita, dUsare balavAna zAsanoMse bhI apratikSepya- akATaya, aMgopAMga, prakIrNa ityAdi bahuzAstrarUpI nadiyoMkA samudrarUpa, aneka atizayoMkI sAmrAjya lakSmIse suzobhita, dUrabhavya puruSoMke lie durlabha, bhavya puruSoMke lie zIghra-sulabha, gaNipiTakapanase rahA huA aura devoM - - . 1- prAcIna kAlase kaviyoMkI yaha mAnyatA calI thAI hai ki suMdara trike sparzase priyaMgu, pAnakI pIkathUkanese maulasirI, pairoMke zrAghAta. se azoka, dekhanese tilaka, madhura gAnase zAma aura nAcanese kacanAra zrAdi banna phUlate haiN| inhI kriyAoMko dohada kahate haiN|
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________ 638] niSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parSa 2. sarga 3. - aura mAnavoMke lie nitya ntuti karane lAyaka hai / aise Agama yacoMkI zrAnAkA pArlavana karake syAvAda nyAyake yogase inyaparyAyarUpase. nityAnitya vastuoMma isI taraha svarUpa aura. pararUpase sata asatapanase rahe hue padAyoM meM no sthira vizvAsa karanA hai use pAnAvicaya dhyAna kahate haiM / (441 446) (2) apAya vicaya-"jinhoMne jinamArgakA sparza nahIM kiyA, jinhoMne paramAtmAko nahIM jAnA aura jinhoMne apane AgAmI kAla-yAnI bhaviSya kA vicAra nahIM kiyA aise purupau. ko hajAroM apAya ( binna ) Ate haiN| mAyA aura moharUpI aMdhakArase jisakA citta paravaza hai (yAnI jo aMdhakArake kAraNa dekha nahIM sakatA hai| vaha prANI kauna kaunase pApa nahIM karatA hai aura unase usako kauna kaunase kaSTa nahIM hote haiM ! aise prANIko vicAra karanA cAhie ki, nArakI, tithaMca zrIra. manuSya bhavAma mana jo jo duHkha bhoge hai una savakA kAraNa merA duSTa pramAdahI hai / parama bodhivIjako pAkara bhI mana, vacana aura kAyA dvArA kI gaI ceSTAyAMsa mainahI apane mastakapara zrAga jalAI hai| muktimArgapara calanA mere hAthama thA; magara meM kumAge. ko hU~Dha usapara calA aura isa taraha maiMnahI apane prAtmAko kaSTa meM ddaalaa| jaise acyA rAna milanapara bhI mukhaM manuSya bhIkha mA~gatA phiratA hai sahI, mokSasAmrAjya mere adhikArameM hote hue bhI maiM apane prAtmAko saMsArameM bhramaNa karAtA huuN| isa taraha.rAga dvepa aura mohase utpanna honevAle upAyoMkA vicAra karanA apAyavicaya nAmaka dUsarA dharmadhyAna kahalAtA hai| (450-456)
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-paritra [636 - . (3) vipAkavicaya-"karmake phalako vipAka kahate haiN| vaha vipAka zubha aura azubha aise do tarahakA hai / duvya, kSetrAdi. kI sAmagrI dvArA vicitra prakArase usakA anubhava hotA hai / strI, phUloM kI mAlA aura khAdya dravyoMke upabhogako zubha vipAka kahate haiM aura sarpa, zana, Aga aura jahara vagairA padArthoMkA jo anubhava hotA hai use azubha vipAka kahate haiM / (ye zubhAzubha vipAka dravyavipAkake nAmase pahacAne jAte haiM / ) "mahala, vimAna, bAga bagIce ityAdi sthAnoM meM nivAsa karanA zubhavipAka hai; aura masAna, jaMgala vagairAmeM rahanA azubhavipAka hai / ( ye zubhAzubha vipAka kSetra vipAka haiN|) ... "saradI-garamI rahita vasaMtAdika RtuoMmeM phiranA zubhavipAka hai; aura saradI aura garamIkI hemaMta aura grISma Rtu oMmeM bhramaNa karanA azubhavipAka hai| (inako kAlavipAka kahate haiN|) ___"manakI prasannatA aura saMtoSakI bhAvanA zubha vipAka hai aura krodha, ahaMkAra aura raudratAkI bhAvanA azubha vipAka hai| (inako bhAvavipAka kahate haiM / ) kahA gayA hai ki dravya, kSetra, kAla, bhAva aura bhavako prApta kara kA~kA udaya, kSaya, upazama aura kSayopazama hotA hai| isa taraha dravyAdi sAmagrIke yogase prANiyoM ko unake karma apanA apanA phala dete haiN| karmake mukhya ATha bheda haiN| ..(1) jJAnAvaraNIya-kapar3ekI paTTI bA~dhanese jaise A~kha nahIM dekha sakatI vaisehI, jisa kamake udayase sarvajJa svarUpavAle. : -
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________ ____60] viSaSTi zalAkA punya-paritraH parva 2. sarga 3. - jIvakA jJAna va jAtA hai use drAnAvaraNIya karma kahate haiN| hAna mati, mRta, avadhi, manaHpayAya aura kevala-ce pA~ca meha hai| ina pA~cAMkI nasabAnavaraNIyaka mApI anaM. mAra pA~ca bheda hone haiN| ( manidrAnavaraNIya, ana nAnAvaraNIya, avavi jJAnAvaraNIya,manaHpAya dAnAvaraNIya aura kevala drAnA: vaNIca 1) __(2) darzanAvaraNIya-pA~ca nidrAe~. (nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracalApracalA zrIra. myAnagRddhi) aura cAra darzana ( cakSudarzana, pradarzana, avadhidarzana aura kaMbaladarzana) inako jo dRkatA hai usa darzanAvaraNIyakrama Rta hai| ye rAjAko dekhanakI icchA rakhanevAlA caukIdAra rokanese rAjAko nahIM dekha sakatA hai sahI, jisa krama udayasa zrAtmadarzana nahIM hona hai use dazanAvaraNIya karma kahata hai| (3) baMdanIya-baGgakI dhArA agramAgapara manu lagA ho aura usakA (jImale cATakara)bAda lenameM jo munTa aura hunna hotA hai, usI samAna vaMdanIyakrama hai| yaha musra aura. hunna anumatrapa svabhAvabAntA hone se vo narahakA hai (bAnA caMdanIya aura anaataavNdniiy)| (2) mohanIyakarma-jJAnI puruSAMna mohanIyakarmako madirA pani samAna btaayaa| kAraNa isa karmaka udayasa mAi pAyA huyA (matavAdA nA hayA) thAramA anya Ara. ahatyako nahIM samanaH sakatA hai| usameM nidhyATripanaka vipAkramA karanetrAntA darzana mohanIya karma kahalAtA hai, aura. -
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha caritra [ 641 virati - vairAgyako rokane vAlA cAritra mohanIya karma kahalAtA hai / (r(2) Ayukarma - manuSya, tiryaMca, nArakI aura devatA ke bhedase cAra tarahakA hai / vaha prANiyoMko apane apane bhavameM jela - khAne kI taraha kaida rakhatA hai / " (6) nAmakarma - gati, jAti vagairAkI vicitratA karanevAlA nAmakarma citrakArake samAna hai / isakA vipAka prANiyoMko zarIra meM prApta hotA hai / " (7) gotrakarma - ucca aura nIca bhedase do tarahakA hai / isase prANiyoM ko ucca aura nIca gotrakI prApti hotI hai / yaha kSIrapAtra aura madirA pAtrakA bheda karanevAle kuMbhakAra ke jaisA hai / (5) aMtarAyakarma --- jisase lAcAra hokara dAnAdi labdhiyA~ saphala nahIM hotIM, vaha aMtarAyakarma hai| isakA svabhAva bhaMDArI ke samAna hai / C "isa taraha mUla prakRtiyoM ke usa taraha ke vipAka - pariNAmakA vicAra karanA 'vipAka vicaya' nAmakA dharmadhyAna kahalAtA / ( 457 - 476 ) " ( 4 ) saMsthAna vicaya -- jisameM utpatti, sthiti aura layarUpa Adi - aMtarahita lokakI prakRtikA vicAra kiyA jAtA hai use saMsthAnavicaya dharmadhyAna kahate haiM / yaha loka kamarapara hAtha rakha, pairoMko caur3e kara khar3e hue puruSakI AkRti ke jaisA hai; aura vaha utpatti, sthiti aura nAzamAna paryAyoMvAle dravyoMse bharA huA hai| yaha nIce vetrAsana jaisI, madhyameM jhAlara jaisI aura 41 :
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________ 642] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. sarga 3. Uparase mRdaMga jaisI AkRtivAlA hai| yaha loka tIna jagatase vyApta hai| isameM nIcekI sAta bhUmiyoM mahAbalavAna ghanAMbhodhi, dhanavAta aura tanuvAtase ghirI huI haiN| adholoka, tiryagaloka aura arcalokake bhedase yaha tIna jagata kahalAtA hai| ye tIna lokake vibhAga rucakapradezakI apekSAse hote haiN| meru parvatake aMdaramadhyameM gAya ke thanake yAkAravAle, AkAzapradezoMko rokanevAle cAra nIce aura AkAzapradezoMko rokanevAle cAra apara, isa taraha aTharucakapradeza haiN| una rucakrapradezoM ke Upara aura nIce nau sau, nau sau yojana nakakA bhAga tiryagaloka kahalAtA hai| usa tiryagalokake nIce adholoka hai| vaha nau sau yojana kama sAta rajjupramANakA hai| adholokameM eka ekake nIce anukramase sAta bhUmiyA~ haiN| inameM napuMsaka vedavAle nArakiyoMke bhayaMkara nivAsasthAna hai| narakoMke nAma | narakoMkI moTAI narakAvAsA ratnaprabhA ekalAkha asmIhajAra yojana tIsa lAkha zarkarAprabhA " vattIsa ,,, pacIsa lAkha vAlukApramA , aTThAIsa,,, paMdraha lAkha paMkaprabhA : vAsa "" dasa lAkha dhUmaprabhA " aThAraha ,, tIna lAkha tama:pramA |, solaha ,, pA~ca kama ekalAstra mahAtama.pramA ekalAkha pATha hajAra yojana pA~ca "ina ratnaprabhAdi sAtoM bhUmiyoMke, harekake nIce madhyameM
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra bIsa hajAra yojanA moTAImeM ghanAbdhi hai, ghanAdhike nIce madhyameM asaMkhya yojana taka dhanavAta hai, dhanavAtake nIce asaMkhya yojana taka tanuvAta hai aura tanuvAtase asaMkhya yojana taka AkAza hai| ye madhyakI moTAIse kramazaH kama hote hote ghanAbdhi vagairAkA AkAra aMtameM kaMkaNakAsA ho gayA hai| ratnaprabhA bhUmike aMtima bhAgameM paridhikI taraha cAroM tarapha ghanAbdhi hai| isakA vistAra chaH yojanakA hai| usake cAroM tarapha mahAvAtakA maMDala sAr3he cAra yojanakA hai| usake cAroM tarapha tanuvAtakA maMDala Der3ha yojanakA hai| isa taraha ratnaprabhAke cAroM taraphake maMDala ke pramANake sivA, zarkarAprabhA bhUmike cAroM tarapha ghanAdhimeM eka yojanakA tIsarA bhAga adhika hai, ghanavAtameM eka kosa adhika hai aura tanuvAtameM eka kosakA tIsarA bhAga adhika hai / zarkarAprabhAke valayake pramANake sivAtIsarI bAlukA bhUmike cAroM tarapha bhI isI tarahakI adhikatA hotI hai| isa taraha pUrvake valayake pramANase, pIcheke valayoMke pramANameM sAtavIM bhUmike valaya taka vRddhi hotI rahatI hai| ina dhanAbdhi, mahAvAMta aura tanuvAtake maMDaloMkI UMcAI apanI apanI pRthvIkI U~cAIke samAnahI hai| isa taraha ina sAta pRthviyoMko ghanA. bdhi vagairAne dhAraNa kiyA hai| aura inhIMmeM pApakoMko bhogane. ke sthAna narakAvAsA haiN| ina narakabhUmiyoMmeM, jaise jaise nIce jAte haiM vaisehI vaise, yAtanA, roga, zarIra, Ayu. lezyA, duHkha :1-isa taraha vRddhi honese sAtavIM pRthvIke. aMtimabhAgameM palathA. kArase, ghanodadhi zrATha pojana, dhanavAta chaha yojana aura tanuvAta do pojana hai|
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________ 644] triSaSTi zatAphA purupa-caritraH parSa 2. sarga 3. __ aura bhayAdi kramaza: bar3hate jAte haiN| yaha bAta nizcayapUrvaka * samajhanA cAhie (477-523) __ "ratnaprabhA mRmikI moTAI eka lAkha amsI hajAra yojana hai| usameMsa eka eka hajAra yojana Upara aura nIce chor3a denese bAkI jo mAga hai usameM bhavanapati devoMke bhavana hai| vahA~ uttara aura dakSiNa dizAoM meM, jaise rAjamArgake donoM tarapha silasilevAra makAna hona hai vaisehI, bhavanapaniyoMke bhavana hai aura unhIM meM ve rahate haiN| unameM mukuTamaNi cihnavAle amurakumAra bhavanapani hai, jinake civAle nAgakumAra bhavanapati hai, vacake civAle vizunjhumAra haiM. gamar3aka cihvavAna suparNakumAra hai, ghaTaka cihAnna agnikumAra hai, anya cihnavAle vAyukumAra hai, bddhemaanke| civAle stanitakumAra haiM, makarake cihnavAle udadhikumAra hai, kasarInihaka cihvavAne dvIpakumAra hai, aura hAthIke ciyAnna dikumAra haiN| unameM amurakumAroMke camara aura balI nAmaka do iMdra haiN| nAgakumArI dharaNa aura bhUtAnaMda nAmake do iMdra hai| vidyakumAroMke hari aura harisaha nAmake do iMdra hai| suparNakumAroMka vaNudeva aura veNudArI nAmaka do iMdra haiN| agnikumAroMke agnizikha aura agnimANaba nAmake do iMdra hai| vAyukumAraka balaMba aura prabhaMjana nAmake do iMdra haiN| stanitakumAroMke mughoSa aura mahAghoSa nAmaka do iMdra haiN| agni -zugavanapuTa ( zarAba yugala ) tatvAryatra petra 162 ( mukhajAlanA Rna TIkAyAjA) zagavakA athaM miTTIkA rada hotA
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 'zrI ajitanAtha paritra [645 - kumAroMke jalakA~ta aura jalaprabha nAmake do iMdra hai| dvIpakumAroM ke pUrNa aura avaziSTa nAmake do iMdra haiN| aura dipakumAroMke amita aura amitavAhana nAmake do iMdra hai / (504-514) ratnaprabhA bhUmimeM chor3e hue hajAra yojanameM Upara aura nIce sau sau yojana chor3aneke bAda bIcake pATha sau yojanameM dakSiNottara zreNIke aMdara ATha tarahake vyaMtaroMkI nikAya vasatI hai| unameM pizAca vyatara' kadaMbavRkSake cihnavAle haiM, 'bhUtavyatara' sulasavRkSake cihnavAle haiM, 'yakSa vyaMtara' vaTa vRkSake cihnavAle haiM, 'rAkSasa vyaMtara' khadvAMgake' cihnavAle haiM, 'kinnara vyaMtara' azokavRkSake cihnavAle haiM, 'kiMpuruSa vyaMtara' caMpaka vRkSake cihnavAle haiM, 'mahoraga vyaMtara' nAga vRkSake cihnavAle haiM aura gaMdharva vyaMtara tubarU vRkSake cihnavAle haiN| unameM pizAca vyataroMke kAla aura mahAkAla nAmake iMdra hai| bhUta vyataroMke sumpa aura pratirUpa nAmake iMdra haiM / yakSa vyataroMke pUrNabhadra aura maNibhadra nAmake iMdra hai| rAkSasa vyaMtaroMke bhIma aura mahAbhIma nAmake iMdra hai| kinnara vyaMtaroMke kinnara aura kiMpurupa nAmake iMdra hai| kiMpurupa vyataroMke satpuruSa aura mahApurupa nAmake iMdra hai| mahoraga vyaMtaroMke atikAya aura mahAkAya nAmake iMdra hai| aura gaMdharva vyaMtaroMke gAtarati aura gItayazA nAmake iMdra haiN| isa taraha vyataroMke solaha iMdra haiN| ...... .. .. (515-523). "ratnaprabhA bhUmike chUTe hue sau yojanameMse Upara aura nIce '1-zimakA astravizeSa / - - - -
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________ triSaSTizakSAkA purupa parina: parva 2. sarga 3. Amante dasa yojana chor3a dene ke bAda bace hue vIcake assI yojanameM vyaMtaroMkI dUsarI ATha nikAyeM-jAtiyA~ haiM / unake nAma haiMzraprajJapti, paMca prajJapti, RSivAdita, bhUtavAdita, kaMdita, mahAkaMdrita, kuSmAMDa aura pacaka / harekake do do iMdra haiN| unake kramase nAma haiM: - saMnihita aura samAna; dhAtR aura vidhAtRka; RSi aura RSipAla Izvara aura mahezvaraH sutratsaka aura vizAla; hAsa aura hAsarati; zveta aura mahAzveta; pacana aura pacakAdhipa / ( 524-528 ) "ratnaprabhAke talake Upara isa kama ATha sau yojana jAnepara jyotiSka maMDala AtA hai / prathama tAre haiN| unase dasa yojana Upara sUraja hai| sUrajase assI yocana Upara cA~da hai| cA~dase bIsa yojana Upara graha haiM / isa taraha eka sau isa yojana vistAra meM jyotirloka hai / jaMbUdvIpake madhya meM meruparvatase gyAraha sau ikkIsa yojana dUra meru pavatako nahIM chUtA huA, maMDalAkArameM, sabhI dizAoM meM vyApta jyotiSa cakra phirA karatA hai / kevala eka dhutrakA tArA nizcala rahatA hai| vaha jyotiSacakralokake aMtima bhAgase gyAraha sau gyAraha yojana, lokAMtako sparza na karate hue maMDalAkAra meM sthita hai / nakSatroMmeM sabase Upara svAti nakSatra hai aura sabase nIce bharaNI nakSatra hai| sabase dakSiNameM mUla nakSatra hai aura sabase uttara meM abhijita nakSatra hai / 646 ] ' "isa jaMbUdvIpameM do cA~da aura do sUraja haiM / kAlodadhimeM bayAlIsa cA~da aura bayAlIsa sUraja haiM / puSkArArddhameM bahattara cA~da aura bahattara sUraja haiN| isa taraha DhAI dvIpameM eka sau battIsa cA~da aura eka sau bIsa sUraja haiN| unameM se hareka cA~da
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajisanAtha-caritra . [ 647 - ke aTThAsI graha, aTThAsI nakSatra aura chAsaTha hajAra nau sau paca- hattara koTA-koTi tArAoMkA parivAra hai| cA~dake vimAnakI caur3AI aura laMbAI eka yojanake . ikasaTha bhAga karake unameMke chappana bhAga jitane pramAgAkI hai| () sUryakA vimAna yojanake ikasaTha bhAgoM ke ar3atAlIsa bhAga jitanA hai / (6) grahoMke vimAna Adhe yojanake haiM, aura nakSatroM ke vimAna eka eka kosa jitane haiN| sabase utkRSTa prAyavAle tArekA vimAna Adhe kosakA hai aura sabase jaghanya yuvAlekA vimAna pA~ca sau dhanuSakA hai| una vimAnoMkI U~cAI martya-kSetra ke Uparake bhAgameM (paiMtAlIsa lAkha yojanameM) laMbAIse AdhI hai| una saba vimAnoMmeM nIce pUrvakI tarapha siMha hai, dakSiNakI tarapha hAthI haiM, pazcimakI tarapha vaila haiM aura uttarakI tarapha ghor3e haiN| ve caMdrAdika vimAnoM ke vAhana haiN| unameM sUraja va caMdrake vAhanabhUta solaha hajAra Abhiyogika deva hai, grahake ATha hajAra hai, nakSatrake cAra hajAra haiM aura tAreke do hajAra hai| caMdrAdika vimAna apane svabhAvahIse gatizIla haiM to bhI vimAnoMke nIce Abhiyogika devatA, Abhiyogya (sevAnAmakarma) se niraMtara vAhanarUpa hokara - rahate haiM / mAnuSottara parvatake bAhara pacAsa pacAsa hajAra yojanA ke aMtarale sUraja aura cA~da sthira hokara rahate haiM / unake vimAna manuSyakSetra ke caMdrasUryake pramANase Adhe pramANavAle haiN| kramazaH dvIpoMkI paridhikI vRddhise unakI saMkhyA bar3hatI jAtI hai| sArI lezyAvAle aura graha, nakSatra tathA tAroMse paricArita (sevita) 1-siMha vagairAkA rUpa dhAraNa karake unake vAhanabhUta Abhi. yogika devatA rahate haiN| 2-dheraa| .
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________ 648 ) triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parSa 2. sarga 3. asaMkhya sUrya aura caMdra ghaTAke zrAkArameM suMdara mAlUma ho isa taraha rahe hue haiN| svayaMbhUgmaNa samudra unakI sImA hai aura eka eka lAkha yojanake aMtarase ve apanI apanI paktiyoM meM sadA sthira hai| (529-551) ___"madhyalokameM,jabUdvIpa aura lavaNasamudra vagairA acche acche nAmavAle aura eka dUsarese dugane dugane vistAravAle, asaMkhya dvIpa aura samudra haiM / hareka dvIpako samudra dherai hue hai isalie ve golAkAravAle haiN| unameM svayaMbhU nAmakA mahodadhi aMtima hai| (552-553) ___ "jabUdvIpake madhya meM soneke thAla jaisA gola meruparvata hai| vaha pRthvItalameM eka hajAra yojana gaharA hai aura ninyAnave hajAra yojana U~cA hai / pRthvItala meM usakA vistAra dasa hajAra yojana hai aura Upara usakA vistAra eka hajAra yojana hai| tIna loka aura tIna kAMDase yaha parvata vibhakta hai| mumeha parvatakA pahalA kAMDa zuddha pRthvI, patthara,hIre aura za hai| isakA pramANa eka hajAra yojana hai| isake bAda usakA dumarA kAMDa tirasaThahajAra yojana taka jAtivAna cA~dI, sphaTika, zrakaratna aura svarNase bharA hai| menakA tIsarA kAMDa chattIsa hajAra yojanakA hai| vaha svarNa zilAmaya hai aura usapara beDUyaratnakI cUlikA hai, usakI U~cAI cAlIsa yojana hai| mUlameM usakA vistAra bAraha yojana hai, madhyameM pATha yojana hai aura Upara 1- bhUmi meM hajAra yojana kahA gayA hai| isase mAlUma hotA hai ki mI yojana avAnAkameM, nau sau nIceke lokameM, nau sau karake tithaMga lokama aura zeSa 8100 yojana maz2alokameM hai| 2-mAga /
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI ajitanAtha-caritra [646 cAra yojana hai| meru parvatake talameM eka bhadrazAla nAmakA vana hai|uskaa zrAkAragola hai| bhadrazAla vanase jaba pA~ca sau yojana U~ce jAte haiM taba meru parvatakI pahalI mekhalA AtI hai| isapara pA~ca sau yojana vistAravAlA golAkRti nadana vana hai| isase Upara sAr3he vAsaTha hajAra yojana jAnepara dUsarI megvalA pAtI hai| isake Upara itanehI pramANakA yAnI pA~ca sau yojana vistAra. vAlA saumanasa nAmaka tIsarA vana hai| isa vanase Upara chattIsa hajAra yojana jAnepara tIsarI mekhalA AtI hai| yaha merukA zikhara hai| isapara pAMDuka nAmakA cauthA suMdara vana hai| vaha cAra sau caurAnave yojana vistAravAlA hai| usakA AkAra valayAkRti hai| yAnI gola kaMkaNake samAna hai| (554-565) "isa jaMbUdvIpameM sAta khaMDa hai| unake nAma hai-(1) bharata, (2) hemavata, (3) harivarpa, (4) mahAvideha, (5) ramyaka, (6) hairaNyavRna aura (7) airavata / dakSiNa aura uttara meM ina kSetroMko judA karanevAle varSadhara pavata haiN| unake nAma haiM--(1) himavAna, (2) mahAhimavAna, (3) niSadha, (4) nIlavaMta, (5) rukmI, aura (B) zikharI / una parvatoMkA vistAra mUlameM aura zikharapara samAna hai| unameMse prathama pRthvIke aMdara paccIsa yojana gaharA svarNamaya himatrAna nAmakA parvata hai| vaha sau yojana U~cA hai| dUsarA mahAhimavAna parvata gaharAI meM aura U~cAImeM himavAnase duganA hai aura vaha arjuna jAtike svarNakA hai| tIsarA niSadha nAmakA parvata hai / vaha gaharAI aura U~cAImeM dUsarese duganA hai| usakA vaNa svarNake samAna hai| cauthA nIlavaMta parvata pramANameM nipadhake samAna hai aura vaha vaiDUryamaNikA hai| pA~cavA~ rukmI
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________ 650 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parSa 2. sarga 3. - nAmakA parvata raupyamaya hai aura pramANameM mahAhimavaMtake samAna hai! chaThA zigrI parvata svarNamaya hai aura pramANameM himavaMtake samAna haiN| una saba pavaMtAMka pAzvabhAga vicitra prakArakI maNiyoMse muzomina haiN| kSudra himavana parvatapara eka hajAra yojana laMbA aura pA~ca sau yojana caur3A padma nAmakA eka bar3A sarovara hai| mahAhimavaMta pavanapara mahApana nAmakA sarovara hai| vaha laMbAI caur3AI meM panasarovarase duganA hai| niyadha parvatapara tigaMchI nAmakA sarovara hai vaha mahApanase duganA hai| nIlavaMta giripara kesarI nAmakA sarovara hai / vaha nigachAke samAna laMbA, caur3A hai| kamI parvatapara mahApuMDarIka sarovara hai| vaha mahApadmake samAna laMbA caur3A hai| zikharI parvatapara puMDarIka sarovara hai| vaha pana sarovarake samAna laMbA caur3A hai| ina padmAdika sarovaroMmeM jala ke aMdara dasa yojana gahara vikasita Rmala haiN| ina chahaoN sarovami kramaza: zrI, hrI, vRti, kIrti vRddhi aura lakSmI nAmakI deviyA~ rahatI haiN| unakI Ayu palyopamakI hai| una deviyoM ke pAsa sAmAnika deva tIna, parSadAyAMka deva,AtmarakSakadeva aura senA hai| (56-57) "bharatakSetrameM gaMgA aura siMdhu nAmakI do bar3I nadiyA~ haiN| hemavaMta kSetrameM rohitA aura rohitAzA nAmakI do nadiyA~ haiM: haritrapa kSetrameM harisalilA aura harikAMnA nAmakI do nadiyA~ haiM; mahAvideha kSetrameM sItA aura sItodA nAmakI do bar3I nadiyA~ hai, ramyaka kSetrameM narakAMtA aura nArIkAMtA nAmakI do nadiyA~ hai| haraNyavana kSetrameM svaNakalA aura raupyakUtA nAmakI donadiyA~
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________ . zrI ajitanAtha-caritra [ 1 hai; aura airavata kSetrameM raktA aura raktAvatI nAmakI do nadiyA~ haiM; unameMkI pahalI saMkhyAvAlI nadiyoM pUrva samudra meM jAkara milatI hai aura dUsarI saMkhyAvAlI nadiyA~ pazcima samudrameM jAkara milatI haiN| unameM gaMgA aura siMdhu nadiyoMmeM se pratyekameM caudaha hajAra nadI-nAle milate haiN| sItA aura sItodAke sivA dUsarI nadiyoMke pratyeka yugala meM pahalese dugane nadI-nAle haiN| (yAnI pahalese tIsare yugalameM dugane, cauthemeM tIsarese dugane ityAdi) uttarakI nadiyAM bhI dakSiNakI nadiyoM ke samAnahI parivAravAlI haiN| sItA aura sItodA nadiyA~ pA~ca lAkha battIsa hajAra nadiyoM ke parivAravAlI haiN| (576-585) ____ "bharata kSetrakI caur3AI pA~ca sau chabbIsa yojana aura yojanake unnIsabhAga karanepara unameMke chaha bhAga jitanI hai (yAnI 5261 yojn)| anukramase dugane dugane vistAravAle parvata aura kSetra mahAvideha kSetra taka haiN| uttara taraphake varSadhara parvata aura kSetra dakSiNa ke vaSadhara parvata aura kSetroMke samAnahI pramANavAle haiN| isa taraha sabhI varpadhara parvatoM aura khaMDoMkA parimANa samajhanA caahie| nipadhAdrise uttarakI tarapha aura meruse dakSiNakI tarapha vidyutprabha aura saumanasa nAmoMke do parvata pUrva aura pazcimameM hai| unakI AkRti hAthIke dA~ta jaisI hai| unake aMtima hisse meruparvatase jarA dUra hai| isako sparza nahIM krte| ina donoMke bIca meM devakuru nAmakA yugaliyoMkA kSetra hai / usakA viSkama (vistAra) gyAraha hajAra ATha sau bayAlIsa yojana hai| usa devakuru kSetrameM sItodA nadIke agala-bagala meM pA~ca draha hai| una pA~coM drahoMke donoM tarapha dasa dasa soneke parvata hai| ina
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________ 652 ] triSaSTi zalAkA puruSa- caritraH parva 2. sarga 3. sabako jor3ane se soneke so parvata hote haiN| usI devakurumeM sItodA nadIke pUrva aura pazcima kinArepara citrakUTa aura vicitrakUTa nAmaka do parvata haiN| unakI harekakI U~cAI eka hajAra yojana hai, unakI jamInakI caur3AI bhI eka hajAra yojana aura zivaraparakA vistAra prAdhA yAnI pA~ca sau yojana hai / meruke uttarameM aura nIlavaMta girikaM dakSiNa meM gaMdhamAdana aura mAlyavAna nAmaka do parvata haiN| unakA AkAra hAthIdA~ta ke jaisA hai| una do parvatoMke aMdara sItAnadI se bhinna pA~ca graha haiM / unake donoM tarapha bhI isa isa soneke parvata hone se kula ekasau sonake parvata haiN| isase uttarakurukSetra bahuta hI suMdara lagatA | sItA nadI ke donoM kinAroMpara yamaka nAmaka soneke do parvata haiN| unakA pramANa citrakUTa aura vicitrakUTakaM samAna hI hai / devakuru aura uttarakurukaM pUrvameM pUrvavideha hai aura pazcima meM paravideha hai| ve paraspara kSetrAMtara kI taraha haiN| donoM vibhAga meM paraspara saMcAra rahita, ( AvAgamana rahita ) aura nadiyoM tathA parvatoM se vibhAjita, cakravartIka jItane yogya solaha vijaya prAMta) haiM / unameM se kaccha, mahAkaccha, sukaccha, kacchavAna a. maMgalA, puSkalaM aura puSkalAvatI ye ATha vijaya pUrva mahAvidehameM uttara kI tarapha haiM / vatsa, suvatsa, mahAvatsa, ranya- . thAna, ramya, ramyaka, ramaNIya aura maMgalAvatI ye ATha vijaya dakSiNakI tarapha haiM / padma, supadma, mahApadma padmAvatI, zastra, kumudra, nalina aura nalinAvatI ye ATha vijaya pazcima mahAvidehameM dakSiNakI tarapha haiM aura vapra, subatra, mahAvapra, vaprAvatI,
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha caritra [ 65 3 valagu, suvalagu, gaMdhila aura gaMdhilAvatI ye ATha vijaya uttarakI tarapha haiM / ( 586-604 ) "bharata khaMDake madhya meM dakSiNArddha aura uttatArddhako judA karanevAlA vaitADhya parvata hai / vaha pavata pUrva aura pazcima meM samudra taka phailA huA hai / vaha chaha yojana aura eka kosa pRthvImeM gaharA hai / usakA vistAra pacAsa yojana aura U~cAI paccIsa yojana hai / pRthvIse dasa yojana Upara kI tarapha jAnepara, Upara dakSiNa aura uttara meM dasa dasa yojana vistAravAlI vidyAdharoM kI do zreNiyA~ haiM / unameM se dakSiNa zreNI meM vidyAdharoMke rASTrasahita - pacAsa nagara haiM aura uttara zreNI meM sATha nagara haiM / una vidyAdharoMkI zreNI ke Upara dasa yojana jAnepara utanehI vistAravAlI vyaMtaroMke nivAsa se suzobhita donoM tarapha do zreNiyAM haiN| una vyaMtaroMkI zreNiyoMse Upara, pA~ca yojana jAnepara, nau kUTa" haiM / isI taraha airavata kSetra meM vaitADhya parvata hai / ( 605- 610 ) I "jabUdvIpa ke cAroM tarapha kile ke samAna ATha yojana U~cI vajtramayI jagatI' hai / vaha jagatI mUlameM bAraha yojana caur3I hai, madhya bhAgameM ATha yojana hai aura Upara cAra yojana hai / usapara jAlakaTaka hai / vaha do kosa U~cA hai| vahA~ vidyAdharoMkA advitIya manohara krIr3A sthAna hai / usa jAlakaTakake Upara bhI devatAoMkI bhogabhUmi rUpa 'padmavarA' nAmakI eka suMdara vedikA hai| usa jagatIkI pUrvAdi dizAoM meM anukrama se vijaya, 1 - zikharaH / 2 -- jamIna ( prasaMgase isakA artha dIvAra jAna - par3atA hai / )
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________ 654 ] tripaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. sarga 3. vaijayaMta, jayaMta aura aparAjita nAmake cAra dvAra haiN| . (611-615-) __ "zudra himavAna aura mahAhimavAna parvatoMke madhya meM yAnI himavaMta kSetrameM zabdApAtI nAmaka vRttavaitAvya parvata hai; zivarI aura rukmI parvatoMke bIcameM vikaTApAnI nAmakA vRttavaitAvya parvata hai; mahAhimavAna aura niSadha parvatoMke madhyameM gaMdhApAtI nAmakA vRttavainADhya parvata hai aura nIlavana tathA navamI parvatoMke bIca meM mAlyavAna nAmakA vRtta tAThya parvata hai| ve va vaitAvya parvata palyA kRti' vAle aura eka hajAra yojana U~ce haiN| (616-618) ___ "jabUdvIpake cAroM tarapha lavagaNa samudra hai| usakA vistAra saMvRdvIpa tigunA hai| bIca meM eka hajAra yojana gaharA hai|donoN taraphako lagatIse kramazaH utarate hue pacAnave yojana lAe~ taba taka gaharAI meM aura UMcAImeM umakA jala bar3hatA jAtA hai| madhyameM dasa hajAra yojanameM solaha hajAra yojana U~cI isa lavaNa samuhake pAnIkI zikhA hai| usapara dina meM do bAra bAra. mATA hotA hai| bArakA pAnI do kosa taka car3hanA hai| usa lavaNa samudra ke bIca meM pUrvAdi dizAke kramase baDavAmutra, keyUpa, yUpa aura Izvara nAmaka bar3e maTake ke kArake cAra pAtAlakalaza haiN| una pratyekakA vicalA bhAga ekalAkha yojana caur3A hai, unakI gaharAI eka lAkha yojanakI hai| unakI vacaratnakI -gujarAtI meM isakA artha pAlA kiyA gayA hai| isakA zrami. prAtha nAja maranekA baratana hotA hai| 2-kinaarele| . .
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [ 655 ThIkarI eka hajAra yojana moTI hai / ve nIce aura Uparase dasa hajAra yojana caur3e haiN| unameM tIna bhAgoMmeMse eka bhAgameM vAyu hai aura do bhAgoMmeM jala hai| unakA AkAra koThe vinAke bar3e maTakosA hai| una kalazoM meM kAla, mahAkAla, velaMca aura prabhajana nAmake devataH anukramase apane apane krIr3AsthAnoM meM rahate haiN| [ina' cAra pAtAlakalazoMke aMtarameM-eka kalazase dUsare kalazakI dUrIke bIca meM-sAta hajAra ATha sau caurAsI choTe kalaza hai| ve eka hajAra yojana bhUmimeM gahare tathA bIcameM caur3e haiN| unakI ThIkarI dasa yojana moTA hai / unakA UparakA va nIcekA bhAga eka eka sau yojana caur3A hai| unake madhyabhAgakA vAyumizrajala vAyuse uchalatA hai| isa samudra kI aMdarUnI laharoMko dhAraNa karanevAle bayAnoma hajAra nAgakumAra devatA, rakSakakI taraha, hamezA vahA~ rahate haiN| bAharI laharoMko dhAraNa karanevAle bahattara hajAra devatA haiM aura madhyameM zikhAparakI do kosa taka uchalatI huI laharoMko rokanevAle sATha hajAra deva haiN| usa lavaNa samudrameM gostUpa, udakAbhAsa, zaMkha aura udakasIma, ina nAmoMke anukramase suvarNa, aMkaratna, rUpA aura mphaTikake cAra velaMdhara parvata haiN| unameM gostUpa, zivaka, zaMkha aura manohRda nAmake cAra - - - 1-koSThakameM die hue kalazoMkI saMkhyA gujarAtI anuvAda meM hai; magara zrI nadharma prasAraka sabhA bhAvanagara dvArA prakAzita, saM0 1961 kI saMskRta zrAvRttimeM isa zrAzayakA zloka nahIM hai ! jAna par3atA hai ki chaTa gayA hai| gujarAtI anuvAda bhI jainadharma prasAraka sabhA bhAvanagara, nehI prakAzita kiyA hai|
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________ 656 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. sarga 3. . devatA rahate haiN| samudra meM bayAlIsa hajAra yojana jAnepara cAroM dizAoM meM ve cAra haiN| isI taraha cAroM vidizAoMmeM karkoTaka, kArdamaka, kailAza aura aruNaprabha nAmake cAra suMdara anuvelaMdhara parvata haiM, ve sabhI ratnamaya hai| una parvatopara karkoTaka, vidyujihva, kailAza aura aruNaprabha nAmake deva, unake svAmI, niraMtara vahA~ basate haiN| ve sabhI parvata hareka eka hajAra sAta sau ikkIsa yojana U~ce haiN| ve mUlameM eka hajAra yojana caur3e haiM, aura zikharapara cAra sau caubAsa yojana caur3e haiN| una sabhI parvatopara unake svAmI devatAoMke suMdara prAsAda-mahala haiN| phira bAraha hajAra yojana samudra kI tarapha jAnepara pUrvadizAse saMbaMdhita do vidizAoM meM do caMdradvIpa haiN| ve vistArameM aura caur3AImeM pUrva ke anusAra haiM; aura utanehI pramANavAle do sUryadvIpa pazcima dizAse saMbaMdhita do vidizAoM meM haiM; aura susthita devatAoMkA AzrayabhUta gautamadvIpa una donoMke bIca meM hai| uparAMta lavaNa samudra saMbaMdhI zikhAkI isa tarapha va vAharakI tarapha calanevAle caMdramAoM aura sUryoM ke AzrayarUpa dvIpa haiM aura unapara unake prAsAda bane hue haiM / vaha lavaNa samudra lavaNa rasavAlA hai| ..." (616-336) "lavaNa samudrake cAroM tarapha usase dugane vistAravAlA dhAtakI khaMDa hai| jaMbUdvIpameM jitane meruparvata, kSetra aura varSadhara parvata kahe gae haiM unase dugane, unhIM nAmoMke dhAtakI khaMDameM haiN| adhika-uttara aura dakSiNameM dhAtakI khaMDakI caur3AIke anusAra do iSvAkAra (dhanuSake AkAra ke) parvata haiN| unake dvArA vibhAjita pUrvAdha aura pazcimArdhameM harekameM jaMbUdvIpake samAna saMkhyA
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [657 vAle kSetra aura parvata hai / usa dhAtakI khaMDameM.cakrake Areke jaise zrAkAravAle aura nipadhaparvatake jitane U~ce tathA kAlodadhi aura lavaNa samudrako chUte hue varSadhara aura ipvAkAra parvata hai aura pAreke aMtara jitane kSetra haiN| (640-643) "dhAtakI khaMDake cAroM tarapha kAlodadhi samudra hai| usakA vistAra ATha lAkha yojana hai| usake cAroM tarapha puSkaravara dvIpArdha utanehI pramANavAlA hai| dhAtakI khaMDameM iNyAkAra parvatoM sahita meru vagairAkI saMkhyAoMse saMbaMdha rakhanevAlA jo niyama batAyA gayA hai, vahI niyama puSkarArdhameM bhI hai| aura puSkarArdhameM kSetrAdike pramANakA niyama dhAtakI khaMDake kSetrAdi vibhAgase duganA hai| dhAtakI khaMDa aura puSkarArdhameM milakara cAra choTe meruparvata hai.| ve jaMbUdvIpake meruse paMdraha hajAra yojana kama U~ce aura chaha sau yojana kama vistAravAle haiN| usakA prathama kAMDa' mahAmeruke jitanAhI hai| dUsarA kAMDa sAta hajAra yojana kama aura tIsarA kAMDa pATha hajAra yojana kama hai| unameM bhadrazAla vana aura naMdana vana mukhya meruke samAnahI haiM / naMdanavanase sAr3he paca. pana hajAra yojana jAnepara saumanasa nAmakA vana AtA hai| vaha pA~ca sau yojana bar3A hai| usase Age aTThAIsa hajAra yojana jAnepara pAMDaka vana hai| vaha madhyakI cUlikAke cAroM tarapha cAra sau caurAnave yojana vistAravAlA hai| usakA Upara aura nIcekA vistAra aura avagAhana mahAmeruke samAnahI hai, isI taraha 1--ye cAra meru jamInase 84000 yojana U~ce aura jamInapara 1400 yojana vistAra meM haiN| 2-bhaag|
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________ 658 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 2. sarga 3. mukhya meruke samAnahI pramANavAlI cUlikA madhya mesmeM hai| (644-652) ____ "isa taraha manuSya kSetrameM DhAI dvIpa,do samudra, paitIsa kSetra, pA~ca mega, tIsa varSadhara parvata, pAMca devakuru, pA~ca uttarakuru aura eka sau sATha vijaya haiN| puSkarAdha dvIpake cAroM tarapha mAnupottara nAmakA parvata hai| vaha manuSyalokake bAhara zaharake koTakI taraha golAkAra hai| vaha sonekA hai aura zeSa puSkarArdhama satraha sau ikkIsa yojana U~cA hai, cAra sau tIsa yojana pRthvImeM hai, usakA eka hajAra bAIsa yojana nIcekA vistAra hai, sAta sau teIsa yojana madhya bhAgakA vistAra hai aura cAra sau cauvIsa yojana UparakA vistAra hai| usa mAnupottara parvatake vAhara manuSyoM kA janma-maraNa nahIM hotA / usake bAhara gae hue cAraNa muni zrAdi bhI maraNa nahIM pAte; isIlie usakA nAma mAnupottara hai| isake bAharakI bhUmipara bAdarAgni,megha, vidyuta, nadI aura kAla vagairaha nahIM hai / usa mAnupottara parvana ke adarakI tarapha 56 aMtIMpa aura 35 kSetra haiN| unhIM meM manuSya paidA hote haiM / kaI saMhAra-vidyAke balase yA labdhike yogase meruparvata vagairAke zikharoMpara, DhAI dvIpameM aura donoM samudroMmeM manuSya pAe nAte haiN| unake bharana saMbaMdho, saMvadvIpa saMbaMdhI, aura lavaNa samudra saMbaMdhI-aise sabhI kSetra, dvIpa aura samudra saMbaMdhI-saMjJAoM ke bhedase judA judA vibhAga kahalAte haiN| yAnI bharata, jaMbUdvIpa . 1-aMtaradvIpAMkA varNana zloka 654 se zrAge 700 zloka taka dekho| 2-marata 5, airavata 5, himavaMta 5. hiraNyavaMta 5, harivarSa 5, ramyaka 5, mahAvidehaH 5, saba 35 hue|
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [ 156 aura lavaNasamudrase saMbaMdha rakhanevAle sabhI nAma, kSetra, dvIpa aura samudrake vibhAgoMse haiN| ( 653-663) __ "manuSyoM ke do bheda hai-Arya aura mleccha / kSetra,jAti, kula, karma, zilpa aura bhASAke bhedase Arya cha:, tarahake haiM / kSetra Arya paMdraha karmabhUmiyoMmeM utpanna hote haiM. unameMse isa bharatakSetra. ke sAr3he paccIsa dezoMmeM janme hue Arya kahalAte haiM / ye Aryadeza apanI nagariyoMse isa taraha pahacAne jAte haiM / (1) rAjagRhI nagarIse magadhadeza / (2) caMpAnagarIse aMgadeza / (3) tAmraliptise baMgadeza / (4) vArANasIse kaashiidesh| (5) kAMcanapurIse kaliMgadeza / (6) sAketapurIse koshldesh| (7) hastinApurase kurudeza / (8) zauryapurIse kuzAdeza / (E) kA~pilyapurIse paMcAladeza / (10) ahicchatrApurIse jaaNgldesh| (11) mithilApurIse videhadeza / (12) dvArAvatIpurIse saurASTradeza / (13) kauzAMbIpurIse vatsadeza / (14) bhadrilapurIse malayadeza / (15) nAMdIpurIse sNdrbhdesh| (16) punarucchApurIse varuNadeza / (17) vairATanagarIse mtsydesh| (18) zuktimatI nagarIse cedIdeza / (16) mRttikAvatI nagarIse dazANadeza / (20) vItabhayapurIse siNdhudesh| (21) mathurApurIse sauvIradeza / (22) apApApurIse sUrasenadeza / (23) bhaMgIpurIse mAsapurIvatadeza / (24) zrAvastipurIse kunnaaldesh| (25) koTivarSapurIse laattdesh| aura (26) zvetAMbIpurIse ketkaardhdesh| isa taraha sAr3he paccIsa deza ina nagariyoM ke nAmoMse pahacAne jAte haiN| tIrthaMkaroM, cakravartiyoM, vAsudevoM aura valabhadroMke janma inhIM dezoM meM hote haiM / ikSvAkuvaMza, - - -
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________ 660] triSaSTi zalAkA puruSa-paritraH parva 2. sarga 3. - - jJAtavaMza, videhavaMza, kulavaMza, ugravaMza, bhojavaMza aura rAjanyavaMza vagaiga kuloM meM janme hue manuSya jAnibArya kahalAte haiN| kulakara, cakravartI, vAsudeva aura balabhadra tathA unakI tIsarI, pA~cavarvI yA sAtavIM pIDhImaM zrApa hupa zuddha vaMzama janme hue manuSya kulArya kahalAte haiN| pUjana karanA aura karAnA, zAntra par3hanA aura par3hAnA-inameM yA dUsara guma prayogoMse-kAmoMse jo zrAjI. vikA karate haiM ve kamArya kahalAte haiM / thor3a pApa vyApAravAle, kapar3A bunanevAle, darajA, kumAra, nAI aura punArI vagairA zilyAyaM kahalAte haiN| jo ucca bhASAke niyamavAle varSoM se pUrvApAMcoM prakArake prAyoM ke vyavahArako batAte haiM ve bhASAArya kahalAte haiN| (314-658) ___"zAka, yavana, zavara, varvara, kAyA, muMDa, uDra, goDa, patkaNaka, arapAka, hUNa, gemaka, pArasI, khasa, nAsika, DoMba. lika, lakkusa, milla, aMdhra, bukkasa, puliMda, kauMcaka, bhramarakata, kuMca, cIna, baMcuka, mAlava, draviDa. kulana. kirAta, kaikaya, iyamunya, gajamukha, turagamumba, ajamumba, hRyakarNa, gajakaraNaM prAra dUmara mI anAyA~ ke bheda hai| jo 'ghamaM ina akSaroM takako nahIM jAnate, imI taraha jo dharma aura adharmako alaga nahIM samajhate ve sabhI mleccha kahalAte haiN| (67-683) / dUsare aMtaradvIpoMmeM bhI manuSya haiN| ve bhI dharma-adharmako nahIM samante / kAraNa veyugalice haiN| ye aMtaradvIpa chappana hai| unameMse aTThAisa dvIpa, kSudrahimAlaya parvatake, pUrva aura pazcima naraphake aMtameM IzAnakoNa vagairA cAra vidizAoMmeM lavaNa samudrameM nikalI huI DADhoMpara sthita haiN| unameM IzAnakoNase
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [661 jabUdvIpakI jagatIse tIna sau yojana lavaNa samudra meM jAnepara vahA~ utanAhI laMbA aura caur3A ekoru nAmakA pahalA aMtaradvIpa hai / isa dvIpameM usa dvIpake nAmase pahacAne jAnevAle sabhI aMgopAMgoMse suMdara manuSya rahate haiN| sirpha ekoru dvIpameMhI nahIM, magara dusare sabhI aMtaradvIpoMmeM bhI una dvIpoMke nAmoMse hI pahacAne jAnevAle manuSya rahate haiN| yaha samajhanA cAhie / agnikoNa AdikI zepa tIna vidizAoMmeM utanIhI U~cAI para, utanehI laMbe aura caur3e aAbhApika, lAMgulika aura vaipANika-ina nAmoMke kramazaH dvIpa haiN| usake bAda jagatIse cAra sau yojana lavaNa samudra meM jAnepara vahA~ utanIhI laMbAI aura utanehI vistAravAlI IzAna ityAdi vidizAoM meM huyakarNa, gajakarNa, gokarNa aura zaSkulIkarNa-ina nAmoMke kramase ataradvIpa hai| usake bAda jagatIse pA~ca sau yojana dUra utanI hI laMbAI aura caur3AIvAle cAra aMtaradvIpa IzAna vagairA vidizAomeM, Adarzamukha, meSamugva, yamukha aura gajamukha nAmake kramase haiN| phira chaha sau yojana dUra itanIhI laMbAI-caur3AI vAle prazamanva. hantimukha, siMhamugva aura vyAghramumba nAma ke aMtarardvIpa hai| phira sAta sau yojana dUra itanI hI laMbAI-caur3AI vAle azvakarNa, siMhakarNa, hastikarNa aura karNaprAvaraNa nAmake aMtaradvIpa haiN| usake bAda ATha sau yojana dUra itanIhI laMbAI-caur3AI vAle ulkAmukha, vidyutajihva, meSamugya aura vidyutadaMta nAmake cAra dvIpa IzAna vagairA vidizAoMmeM anukramase haiN| usake bAda jagatIse lavaNodadhimeM nau sau yojana jAnepara itanI hI laMbAI-caur3AIvAle
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________ 662] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 3. sarga 3. gUDhaIta, dhanadaMta, zreSTadaMta aura zuddhata nAmake cAra aMtaradvIpa iMzAna vagairA tridizAoMke kramase haiM / isI taraha zikharI parvata para bhI aTThAIsa dvIpa haiN| isa taraha saba milAkara chappana aMtaradvIpa haiN| (64-70) mAnupottara parvatake bAda dUsarA puSkarAdha hai / puSkarAke cAroM tarapha sAre dvIpoMse duganA puSkarodaka samudra hai| usake bAda dhAraNIvara nAmaka dvIpa aura samudra haiM, unake bAda kSIravara nAmaka dvIpa aura samudra haiN| unake vAda ghRtavara nAmaka dvIpa aura samudra haiN| unake vAda ikSubara nAmaka dvIpa aura samudra hai| unake bAda AThavA~, svargaka samAna, naMdIzvara nAmaka dvIpa hai| yaha golAI aura vistArameM eka sau tiraMsaTha karor3a caurAsI lAkha yojana hai| vaha dvIpa aneka tarahake udyAnoMvAlA aura devatAoMke lie upabhogakI bhUmike samAna hai| prabhukI pUjAmeM utsAha rakhanevAle devatAoM ke AvAgamanase ( vaha aura bhI adhika suMdara hai| isake madhya pradezameM pUrvAdi dizAoMmeM anukramase aMjanake samAna varNavAle cAra aMjana parvata haiM / ve parvata nIcese dasa hajAra yojanase kucha adhika vistAravAle haiM aura Uparase ekahajAra yojana vistAravAla haiN| isI taraha kSudra meruke samAna (yAnI pacAsI hajAra yojana) U~ce haiN| usake pUrvama devaramaNa nAmakA, dakSiNameM nityodyota nAmakA, pazcimameM svayaMprabha nAmacA aura uttarameM ramaNIya nAmakA-isa taraha cAra aMjanAcala haiN| una parvatopara- pratyekapara sau yojana laMbe, pacAsa yojanacAhe aura vahattara cojana U~ce ahaMta bhagavAnake cetya hai / hareka caityameM cAra cAra daravAje haiN| ve pratyeka solaha yojana
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [663 U~ce haiN| pravezameM ATha yojana aura vistArameM bhI ATha yojana hai| ve dvAra vaimAnika, asurakumAra,nAgakumAra aura suvarNakumArake AzrayarUpa haiM aura unake nAmoMhIse ve prasiddha haiM / una cAra dvAroMke madhyameM solaha yojana laMbI, utanIhI caur3I aura ATha yojana U~cI eka maNipIThikA hai| usa pIThikA para sabhI ratnamaya deva chadaka haiM, ve pIThikAse vistArameM aura U~cAI meM adhika haiN| hareka devacchaMdakake Upara RSabha, vardhamAna, caMdrAnana aura vAriSeNa ina cAra nAmoMvAlI paryakAsanapara baiThI huI, apane parivAra sahita ratnamaya, zAzvata ahaMtoMkI eka sau pATha suMdara pratimAe~ haiM / hareka pratimAke sAtha parivArake samAna do do nAga, yakSa, bhUna aura kuMDadhArI devoMkI pratimAe~ haiN| donoM tarapha do camaradhAriNI pratimAe~ haiM aura hareka pratimAke pichale bhAgapara eka eka chatradhAriNI pratimA hai| hareka pratimAke sAmane dhUpadAnI, mAlA, ghaMTA, aSTamAMgalika, dhvaja, chatra, toraNa, caMgerI, aneka puSpapAtra, Asana, solaha pUrNa kalaza aura dUsare alaMkAra haiN| vahA~kI nIcekI jamInoM meM svarNakI suMdara rajavAlI reta hai / Ayatana (maMdira) ke samAnahI unake sAmane suMdara mukhyamaMDapa, prekSArthamaMDapa (nATakaghara ) akSavATikAe~ aura maNipIThikAe~ haiN| vahA~ ramaNIka stUpa pratimAe~ haiM, suMdara caityavRkSa hai, iMdradhvaja haiM aura anukramase divya vApikAe~ haiN| pratyeka aMjanAdrikI cAroM dizAoM meM lAkha lAkha yojanake pramANavAlI yApikA hai ( yAnI kula solaha vApikAe~ haiN)| unake nAma haiMnaMdISeNA, amoghA, gostUpA, sudarzanA, naMdottarA, naMdA, sunaMdA, naMdivardhanA, bhadrA, vizAlA, kumudA, puMDarI kiNikA, vijayA,
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________ 664 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. sarga 3. vaijayaMtI, jayaMtI aura apraajitaa| unake-pratyeka vApikAse pA~ca sau yojana dUra azoka, saptacchada, caMpaka aura Amra ina nAmoMvAle bar3e udyAna haiN| unakI caur3AI pA~ca sau yojana aura laMbAI eka lAkha yojana hai| hareka vApikAke madhyameM sphaTika. maNike, palyAkRtivAle aura suMdara vedikAoM va udyAnoMse suzobhita dadhisukha parvata haiN| unameMkA hareka parvata cauMsaTha hajAra yojana U~cA, eka hajAra yojana gaharA aura dasa hajAra yojana Upara aura dasa hajAra yojananIce vistaarvaalaahai| vApikAoMke bIcakI jagahoMmeM do do ratikara parvata haiM ! isa taraha saba battIsa ratikara parvata haiN| dadhimukha parvatoM va ratikara parvatopara aMjanagirikI taraha zAzvata arhatoMke caitya haiN| una dvIpoMkI vidizAoM meM dUsare cAra ratikara parvata haiN| unameMkA hareka dasa hajAra yojana laMbA-caur3A, eka hajAra yojana U~cA, suzobhita sarva ratnamaya, divya aura jhallarIke AkAravAlA hai| unake dakSiNameM saudharmeMdra ke do ratikara parvata haiM aura uttarameM IzAneMdrake do ratikara parvata haiN| unameMse harekakI AThoM dizA vidizAoMmeM hareka iMdrakI ATha ATha mahAdeviyoMkI ATha ATha rAjadhAniyA~ haiN| isa taraha kula battIsa rAjadhAniyA~ haiN| ve ratikarase eka lAkha yojanaM dUra, eka lAkha yojana laMbI caur3I aura jinAlayoMse vibhUSita haiN| unake nAma haiM,-sujAtA, saumanasA, arcimAlI, prabhAkarA, padmA, zivA, zucI, vyaMjanA, bhUtA, bhUtavataMsikA, gostUpA,sudarzanA,amlA,apsarA,rohiNI,navamI,ratnA,ratnocayA sarvaratnA, ratnasaMcayA, vasu, vasumitrikA, vasubhAgA, vasuMdharA, nadottarA, naMdA, uttarakuru, devakuru, kRSNA, kRSNarAjI, rAmA
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha caritra [665 aura raamrkssitaa| ye nAma pUrva dizAke kramase samajhane caahie| isa naMdIzvara dvIpameMke jinacaityoMmeM sabhI tarahakI RddhivAle devatA parivAra sahita zrImat ahaMtoMkI kalyANaka tithiyoMpara aSTAhnikA utsava karate haiN| (701-738) naMdIzvara dvIpake cAroM tarapha naMdIzvara samudra hai| usake bAda aruNa dvIpa hai.aura usake cAroM tarapha aruNodadhi samudra hai| usake bAda aruNavara dvIpa aura aruNavara samudra hai; unake bAda aruNAbhAsa dvIpa aura aruNAbhAsa samudra haiN| unake bAda kuMDala dvIpa aura kuMDalodadhi nAmaka samudra haiM, aura unake bAda rucaka nAmaka dvIpa aura rucaka nAmakA samudra hai| isa taraha prazasta nAmavAle aura pichaloMse agale dugane dugane pramANavAle dvIpa aura samudra anukramase haiN| una sabake aMtameM svayaMbhUramaNa nAmakA aMtima samudra hai| (736-742) ___pUrvokta DhAI dvIpoMmeM devakuru aura uttarakuruke samAna bhAgoMke binA pA~ca mahAvideha, pA~ca bharata aura pA~ca airAvata ye paMdraha karmabhUmiyA~ haiM / kAlodadhi, puSkarodadhi aura svayaMbhUramaNa ye tIna samudra mIThe pAnIke haiM; lavaNasamudra khAre pAnIkA hai, tathA varuNodadhikA pAnI vicitra prakArakI manohara madirAke jaisA hai| kSIrodadhi zakkara mizrita ghIkA cauthA bhAga jisameM hotA hai aise gAyake dUdha ke samAna pAnIvAlA hai| dhRtavara samudra garama kie hue gAyake ghIke jaisA hai aura dUsare samudra taja, ilAyacI, kezara aura kAlImircake cUrNa mizrita cauthe bhAga. vAle ganne ke rasake samAna hai| lavaNodadhi, kAlodadhi aura svayaMbhUramaNa ye tIna samudra machaliyoM aura kachuoMse saMkula hai (yAnI
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________ 666 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parSa 2. sarga3. bhare hue haiN|) dusaraM nahIM hai|" (743-747) "jIpameM jayanyasa ( yAnI kamase kama ) tIrthakara, cakravartI, vAsudeva aura baladeva cAra cAra hota hai aura use (yAnI adhikase adhika) cInIla' jina aura nIma pArthiva (yAnI cakravartI yA vAsudeva ) hote haiN| bAvakrI khaMDa aura puSkagar3hameM inase dugana hone haiN| (928-026) ____ "ina niyaMgaloka para nau sA bojana kama sAta ranju pramANu aura mahAna RddhivAlA abaloka hai| usameM nauvana, IzAna, sanamAra, mAiMda, brahma, lAMtaka, guphA, mahantrAra, zrAnata, prAgAna zrAraNa aura accuna ina nAmoM bAraha kanya (yAnI devaloka) aura sudarzana, suprabuddha, manogama, sarvamana, muvizAla, sumana, saumanasa, praoNnikara. aura aAditya nAma nau grevayaka hai| unake bAda pA~ca anuntara bimAna haiN| una nAma hai-vijaya, vaijayaMta, jayaMta, aparAjinu aura straarthsiddh| uname pahale cAra. pUrva dizAke kamAna cAroM dizAmi hai aura sAyamiddha, vimAna saba bIca hai| usake bAda bAraha yojanakI U~cAI para nizitA hai| usakI laMbAI-caur3AI paiMtAlIsa lAkha yojana hai| usapara tIna kosake bAda cIya krAMsa chaThaM bhAga lokAya naka siddhAMta jIva haiM / yaha saMmRnatA pRthvIsa saudharma aura IzAnakancha na Da gAjalIka hai, mananakumAra aura mAiMdra loka naka DhAI gajalIka hai, mahantAra devaloka taka pA~cavA~ rAnaloka hai, -mahAvidaha devanAma vijayana (yAnI pratikviITameM eka parata tathA vana eka eka milAkara karama cA~tIna nIkara keMdra hai|
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra - [667 acyuta devaloka taka chaThA rAjaloka hai, aura lokAMtaka taka sAtavA~ rAjaloka hai / saudharma kalpa aura IzAna kalpa caMdramaMDalake samAna vartulAkAra haiN| saudharmakalpa dakSiNA meM aura IzAna kalpa uttarArddha meM hai| sanatakumAra aura mAheMdra devaloka bhI unake samAna AkRtiyoMvAle haiM / sanatakumAra devaloka dakSiNArdhameM hai aura mAheMdra devaloka uttarArddha meM hai| loka puruSakI konIvAle bhAgameM aura avalokake madhyabhAgameM brahma devaloka hai / isakA svAmI braudra hai| isa devalokake aMtima bhAgameM sArasvata, Aditya, agni, aruNa, gardatoya, tuSita, anyAbAdha, maruta aura riSTa ina nau jAtiyoMke lokAMtika deva hai| usake Upara lAMtaka kalpa hai| vahA~ke iMdrakA nAma teja hai| usapara mahAzukra devaloka hai| usake iMdrakA nAma bhI teja hai| usake Upara sahasrAra devaloka hai| vahA~ bhI teja nAma hI kA iMdra hai| usake Upara saudharma aura IzAna devalokake samAna AkRtivAle Anata aura prANata devaloka hai| unameM prANata kalpameM rahanevAlA prANata nAmakA iMdra hai| vaha donoM devalokoMkA svAmI hai| usake Upara vaisI hI AkRtivAle pAraNa va acyuta nAmake do devaloka hai| acyuta devalokameM rahanevAlA acyuta nAmakA iMdra una donoM devalokoMkA svAmI hai / aveyaka aura anuttaroMmeM ahamiMdra nAmake deva haiM / pahale do devaloka dhanodadhike AdhArapara rahe hue haiN| unake bAda ke tIna devaloka vAyuke AdhArapara Tike hue haiN| unake bAdake tIna devaloka dhanavAta aura tanavAtake AdhArapara haiM aura unake Uparake sabhI devaloka AkAzake zrAdhArapara rahe hue haiN| unameM iMdra, sAmAnika, trAyastriMza, pArSada, aMgarakSaka, lokapAla,
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________ 668 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritra: parva 2 sarga 3, anIka, prakrINaM, zrAmiyogika aura kilvipika nAmaka isa prakAra ke devatA rahate haiM / sAnAnika vagairA devatAoM ke no adhipani hai ve samI iMdra kahalAne haiN| iMdra ke samAna RddhivAne hote hue bhI to iMdrapanase rahita hai va sAmAnika devanA kahalAte haiN| no Ivaka maMtrI aura purohinA samAna hai va trAyaviMza devatA kahalAne haiN| jo iMdra ke mitroM ke samAna hai / pApadya devatA RhalAte haiN| iMdrakI rakSA karanevAle zrAtmarakSaka deva kahalAta hai| devalokakI rakSA karana lie rakSaka banakara phiranavAnta lokapAla kahalAne haiN| sainikakA kAma karanevAle lokapAla deva kahalAte haiN| prajAvagaMka samAna jo deva hai ve pravINa devatA kahalAte haiN| noM naugAMkA kAma karanavAla hai va zramiyogika deva kahalAte haiN| jo cAhAla jAtika samAna hai ye kinviSa deva kahalAte haiN| jyonika aura vyaMtara devAne trAyaciza aura lokapAla deva nahIM ho / (23-06) ___ "saudharmakanyameM bIsa lAntra vimAna haiM, IzAna devalokameM aTThAisa lAkha vimAna hai. mananamArama bAraha lAkha vimAna hai, mAda meM pATha lAgya vimAna hai, brahmadevaloka cAra lAgya hai, lAnaka devaloka pacAsa hajAra hai. zukra devalokameM cAlIsa hajAra, sahannAra devatAMkane chaH hajAra hai, naveM zrIra dasaveM lAMka milAkara cArasI aura dhAraNa tathA acyuta devalokrake milAkara tIna mI vimAna hai| prAraMmatra tIna vayakoMmeM eka sonyAraha vimAna hai. madhya nIna graMyakAmeM eka sI sAta vimAna hai aura aMta nIna yAmamA vimAna haiN| anuttara vimAna pAMca hI hai| isa nuvaha saba milAkara caurAsI lAntra
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha caritra [666 sattAnabe hajAra teisa vimAna haiN|" anuttara, vimAna meM cAra vijayAdika vimAnoM meM dvicarima' devatA haiM aura pA~caveM sarvArthamiMda vimAnameM eka carima' devatA haiN| saudharma kalpameM sarvArthasiddha vimAna taka devatAyoMkI sthiti, krAMti, prabhAva, lezyA-vizuddhi, muba, iMdriyAMka viSaya aura avadhijJAnameM pUrva pUrvakI apekSA uttara uttarake adhika adhika hai; aura. parigraha ( parivArAdi), abhimAna, zarIra aura gamana kriyA anukramase kama kama haiN| sabase jaghanya sthitibAla devatAoMko sAta stokaka aMtarase sA~sa pAtI hai, aura coyamakva (yAnI eka rAta dina ke aMtarase ve bhojana karate haiN| palloSamakI sthitivAle devatAoMko eka dina aMtarase sA~sa AtI hai aura pRthakta dinakaM (yAnI do se nI dinake aMtarase ve bhojana karate haiN| inake bAda jina devatA oMkI jitana sAgaropamakI sthiti hai una devatAoMko utanehI pakSake bAda sA~sa pAtI hai aura utanahI hajAra barasake bAda ve bhojana karate hai| arthAta tanIsa sAgaropamakI zrAyuvAle sarvArthamiddhika devatAoMko prati tetIsa pakSaka aMtarasa vAsovAsa zrAtA hai aura prati tatIsa hajAra varSa ke bAda bhojana karate haiN| prAya: devatA savedanAvAlahI hote haiN| kamI asaveMdanA hotI hai to usakI sthiti aMtarmuhUnahIkI hotI hai| muharcaka bAda asavedanA nahIM rahatI hai| deviyoMkI utpatti IzAna devaloka 1-do janmaka bAda mAna bAnevAle |2-ekhii janma ke bAda mona nAnavAla / 3-sAta zvAsozvAma kAja / 4-amanyAta (eka muMbalyA vizeSa vA~kI shraayudhaal|
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________ 670 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH parSa 2. sarga 3. takahI hotI hai| acyuta devaloka takake devatA gamanAgamana karate haiN| (175-78 ) ___"nyottiSka devoM taka tApama hone haiN| brahmadevaloka taka caraka' aura paritrAjakoM kI utpatti hai| sahasrAra devaloka taka tiyaMtrAMkI utpatti hai| acyUna devaloka taka zrAvakrAMkI utpatti hai| miNyAiSTi hote hue bhI janaliMgI banakara yathArtharupase samAcArI pAlanevAloMkI utpatti aMnima |vayaka taka hai| pUrNa caudaha pUrvadhArI muniyoMkI utpatti brahmalokake saddhisiddhi vimAna taka hai| sad banavAle sAdhuoMkI aura zrAvakoMkI utpatti nayanyatAse ( yAnI kama se kama ) saudharma devalokameM hai / bhuvanapati, vyaMtara, jyotiSI aura IzAna devaloka taka devatAoMke lie apane bhavanameM basanevAlI deviyoM ke sAtha viSaya saMbaMdhI aMgasevA hai| ve saMkliSTa (dugyadAyA) karmavAla aura tIna vaigagyavAla honese manuSyoMkI taraha kAmamogameM lIna rahate haiM, aura devAMganAoM ke sabhI aMgAMse saMbaMdha rakhanevAlI prIti prApta karate haiN| unake bAda do devalokAMka deva svarza mAtrase, do devalAkoMke deva rUpa dekhanesa, do devalokAMka deva zabda sunanase aura zrAnana ityAdi cAra devalokoMka deva manameM kaMvala vicAra karanehIse viSaya dhAraNa karanevAle hote haiN| isa taraha viSayarasakA vicArasahI pAna karanevAla devatAoMse anaMta sukha pAnevAle devatAgrevayakAdima hai ki jina mana viSayaka vicAroMse sarvathA rahita hai| (78-76) 1-adhyayana ke lie ghana krnevaale|2-snyaasii||3-lendhrmk anusAra batAe gae, sadAcAga /
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [671 __"isa taraha adholoka,tiryagaloka aura Urdhvalokase vibhAjita: samagra lokake madhya bhAgameM caudaha rAjaloka pramANa UrdhvaadhoM laMbI trasa nAr3I hai; aura laMbAI caur3AI meM eka rAjaloka pramANa hai / isa trasa nAr3I meM sthAvara aura trasa donoM taraha ke jIva haiM aura isase bAhara kevala sthAvarahI haiN| kula vistAra isa taraha hai-nIce sAtaloka pramANa, madhyameM tiryagalokameM eka rAjaloka pramANa, brahmadevalokameM pAMca rAjaloka pramANa aura aMtameM siddhazilA taka eka rAjaloka pramANa hai| acchI taraha pratiSThita huI AkRtitrAle isa lokako na kisIne banAyA hai aura na kisIne dhAraNahI kiyA hai| vaha svayaMsiddha hai aura Azrayarahita AkAzameM TikA huA hai| (767-800) ___ azubha dhyAnako rokanekA kAraNa aise isa sAre lokakA athavA usake judA judA vibhAgoMkA jo buddhimAna vicAra karatA hai usako dharmadhyAnase saMbaMdha rakhanevAlI kSAyopazamakAdi bhAvakI prApti hotI hai aura pIta lezyA, padma lezyA tathA zukla lezyA anukramase zuddha zuddhatara zuddhatama hotI haiN| adhika vairAgyake saMgase taraMgita dharmadhyAnake dvArAprANiyoMko svayahI samajha sake aisA ( svasaMvedya ) atIMdriya sukha utpanna hotA hai| jo yogI niHsaMga (yAnI ni:svArtha) hokara dharmadhyAnake dvArA isa zarIrako chor3ate haiM ve veyakAdi svargoM meM uttama devatA hote haiN| vahA~ ve mahA mahimAvAle, saubhAgya yukta, zarada Rtuke caMdrake samAna prabhAvazAlI aura puSpamAlAoM tathA vakhAlaMkAroMse vibhUSita zarIrako prApta karate haiN| viziSTa vIrya bodhADhya (yAnI asA. mAnya jJAna va zaktike dhAraka ), kAmAti jvara rahita (yAnI
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________ 672 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritra: parva 2. sarga 3. jinako kAma pIr3A nahIM satAtI aise ) aura aMtarAya rahita atulya sukhakA cirakAla taka sevana karanevAle hote haiM / icchAnusAra mile hue saba ayoM se manohara mumvarUpa amRtakA upabhoga vighnarahita karate rahanemeM unheM yaha bhI patA nahIM lagatA ki unakI Ayu kaise bItatI jA rahI hai ? aise divya bhoga bhoganeke vAda aMtameM ve cyavakara manuSyalokameM uttama zarIradhArI manuSya janmate haiN| manuSyalokameM bhI ve divya vaMzameM utpanna hote haiM; unake sabhI manoratha pUrNa hote haiM; ve nitya utsava manAte haiM aura manako AnaMda denevAle vividha prakArake bhogoMkA upabhoga karate haiN| phira vivekakA yAzraya le, sabhI bhogoMkA tyAga kara zubhadhyAna dvArA ve sabhI kamA~kA nAzakara avyayapada (yAnI mokSa) pAtaM haiN|" (801-810) isa taraha saba jIvoMke hitakArI zrI ajitanAtha prabhune tIna jagatarUpIkumuddoM ko AnaMdita karanevAlI kaumudIrUpI dharmadezanA dii| svAmIkI dezanA sunakara hajAroMnara-nAriyoMne jJAna pAyA aura mokSakI mAtArUpa dIkSA grahaNa kii| (861-812) usa samaya sagara cakravartI ke pitA vasumitrane-jo tabataka bhAva yati banakara gharahImeM rahate the-bhI pramuke pAsase dIkSA grahaNa kii| phira ajitanAtha svAmIne gaNadharanAmakarmavAle auraacchI buddhivAle siMhalena ityAdi paMcAnave muniyoM ko, vyAkaraNake pratyAhAroMke samAna utpatti, vigama' aura dhrauvyarUpa tripadI sunaaii| rekhAyoMke zrAdhArase jaise citra banAyA jAtA hai vesehI, 1-vyAkaraNa meM 'aca grAdi pratyaya / -vinAza / 3-sthiti|
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . .. zrI ajitanAtha-caritra / 673 tripadIke AdhArase gaNadharoMne caudaha pUrva sahita dvAdazAMgIkI racanA kii| phira iMdra apanI jagaha se uTha, cUrNase (yAnI vAsakSepase) pUrNa thAlako le, devatAoMke samUhake sAtha, svAmIke caraNakamaloMke pAsa A khar3A huA / jagatapati ajitanAtha svAmIne khar3e hokara gaNadharoMke mastakapara vAsakSepa DAlA aura anukramase sUtrase, arthase va una donoMse isI taraha dranyase, guNase,paryAyase aura nayase anuyogakI anujJA tathA gaNakI'. anujJA dii| usake bAda devoMne, manuSyoMne aura triyoMne duMdubhi. kI dhvanike sAtha gaNadharoMpara vAsakSepa ddaalaa| phira gaNadhara bhI hAtha jor3akara amRtake nirbharakI jaisI prabhakI vANI sunaneko tatpara hue / isalie pUrvakI sarapha mukhavAle siMhAsanapara baiThakara prabhune unako anuziSTimaya dezanA dii| prathama pauruSI (pahara) ke samApta honepara bhagavAnane dharmadezanA pUrI kii| usa samaya sagera rAjAke dvArA taiyAra karAyA huA aura bar3e thAla meM rakhA huA cAra prastha' pramANakA 'ghali' pUrva dvArase samavasaraNameM lAyA gyaa| (811-8233).: . .: __ . yaha bali zuddha aura kamalake samAna sugaMdhIvAle cAvaloM 1-tIrthakara, kumakara, cakravartI ityAdikA adhikAra jisameM batAyA gayA hai usa dRSTivAdakA eka vibhAga ! 2-Adeza, shraashaa| 3-gaccha yA samAna kriyAe~ karanevAle sAdhunoMkA samudAya / 4-upadezoMse puurnn| 5-prastha zabdakA artha 'sera diyA gayA hai| magara jAna par3atA hai ki usa jamAnekA 'sera vajana, isa jamAneke serase . bahuta adhika hogaa|
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________ 674 ] tripaSTi zalAkA puruSa-caritraH parSa 2. sarga 3. kA, acchI tarahase banAyA gayA thaa| devatAoMke dvArA DAlI gaI gaMdhamuSTiyoMse' usakI sugaMdha phaila rahI thii| zreSTa purupoMne usako uThAyA thA, sAthameM calate hue nagAroMkI AvAjoMse dizAoMke mukha pratidhvanita ho rahe the| striyA~ gIta gAtI huI usake pIche cala rahI thIM aura bhaurAMse jaise kamalakoza ghira jAtA hai vaisehI nagarake logoMse vaha ghirA huA thaa| phira una saya logoMne prabhukI pradakSiNA karake, devatAoMne jaise puSpavRSTi kI thI vaisehI, bali prabhuke sAmane uchAlA / zrAdhA bhAga UparahIse, jamInameM na girane dekara devatAoMne le liyA / pRthvIpara gire hue bhAgameMse AdhA bhAga sagara rAjAne liyA aura bAkI bacA huA bhAga dUsare logoMne liyaa| usa valike prabhAvase purAne roga naSTa hote haiM aura chaha mahIne taka navIna roga nahIM hote / (824-830) mokSamArgake netA prabhu siMhAsanase uTha utsara dvArake mArgase nikale aura madhyagar3haka vIca IzAna dizAmeM banAe hue devachadapara unhoMne vizrAma liyaa| phira sagara rAjAke dhanavAe hue siMhAsanapara baiThakara siMhasena nAmake mukhya gaNadhara dharmadezanA dene lge| bhagavAnake sthAna ke prabhAvase gaNadharane jinhoMne pUchAM unako unake asaMkhya bhava batA die / prabhukI sabhAmeM saMdehoMkA nAza karanevAle gaNadharoMko kisIne-sivA kaMvaliyoMkechadmastha' nahIM smjhaa| guruke zramakA nAza, donoMkA samAna vizvAsa aura guruziSyakA krama-ye guNa gaNadharakI dezanAka hai| dUsarI paurupI samApta huI taba gaNadharane dezanAse isI taraha 1-maTiyA~ bhara bharakara DAlI gaI sugNdhiyoNse|
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra . [ 675 virAma liyA jaise pathika calanese virAma letA hai / dezanA samApta hone para sabhI devatA prabhuko praNAma karake apane apane sthAnoMko jAne ke lie ravAnA hue| mArgameM unhoMne naMdIzvara dvIpa para jAkara aMjanAcaladikake Upara zAzvata ahaMtakI pratimAoMkA aTThAI mahotsava kiyaa| phira yoM bolate hue ki hameM aisI yAtrA karanekA bAra vAra avasara mile" ve apane apane sthAnoM para jaise Ae vaisehI gae / (831-840) sagara cakravartI bhI bhagavAnako namaskAra kara lakSmIke saMketasthAnarUpa apanI ayodhyA nagarImeM gyaa|mhaaykss nAmakA caturmukha yakSa ajitanAthake tIrthakA adhiSThAyaka huA / usakA varNa zyAma aura vAhana hAthI thaa| usakI dAhinI taraphake cAra hAthoMmeM varadA, mudgara, akSasUtrara aura pAzina' the aura bAI taraphake cAra hAthoM meM vIjorA, abhaya, aMkuza aura zakti the| prabhuke zAsanakI ajitabalA nAmakI cAra hAthoMvAlI devI adhiSThAyikA huI / usakA varNa soneke jaisA hai| usake dAhine hAthoMmeM varada tathA pAzina hai aura bAe~ hAthoM meM bIjorA tathA aMkuza haiN| vaha lohAsanapara baiThI hai / (841-846) cauMtIsa atizayoMse suzobhita bhagavAna siMhasenAdi gaNaparoM sahita pRthvImeM vihAra karane lge| pratyeka gA~va, zahara aura karameM vihAra karate hue aura bhavya prANiyoMko upadeza dete hue kRpAsAgara prabhu eka vAra kozAMbI nagarIke samIpa phuNce| kozAMbIke IzAna koNameM eka yojanamAtrake kSetra meM devatAoMne -sUrya puSpa / 2-rudrAkSako maalaa| 3-phAMsA
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________ 676 ] tripaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. sarga 3, pahaleke samAnahI pramuke lie samavasaraNakI racanA kii| isameM azokavRnake nIce, siMhAsanapara virAjamAna jagatpatine mura, asura aura manuSyoMkI parSadA dezanA denA prAraMbha kiyaa| usI samaya eka brAjhaNakI jor3I pAI aura tIna nagatake guruko pradakSiNA dekara yathAyogya sthAna para baitthii| samyaktvakA mAhAtmya dezanAke aMtameM usa nor3Imase brAhmaNa khar3A huA aura usane hAtha jor3akara pramuse pUchA, "he bhagavAn ! yaha aisA kaise pramune navAba diyA, "yaha samyaktra kI mahimA hai / vahI samI anayA~ko rokanekAIrasamI kAyA~ko siddhikAeka prabala kAraNa hai| samyaktvase sabhI tarahake baira isI taraha zAMta ho jAte haiM jisa taraha varSAse davAgni zAMta ho jAtI hai; sabhI vyAdhiyA~ isa taraha naSTa ho jAtI haiM jisa taraha garur3ate sa naSTa ho jAte haiN| duSkarma aise gala jAte haiM jaise sUryase barapha gala jAtA hai; kSaNavArameM manovAMchita kArya aise siddha hote haiM jaise ciMtAmaNise siddha hote haiN| zreSTa hArthI jaise pAnI ke pravAhako bA~dhatA hai vaisehI devazrAyukA baMdha hotA hai; aura mahAparAkramI maMtrakI taraha devatA Akara hAjira hote haiN| apara kahI huI bAteM to sanyaktvakA eka alla phala hai| isakA mahAphala to tIyakara. pada aura siddhipada (mokSapada) kI prApti hai| (847-257) pramuchA navAba sunakara vipra harpita huA aura hAtha jor3a'kara bolA, "he bhagavAna ! yaha aisAhI hai| sarvajJakI vANI abhI anyathA nahIM hotI"nipra mauna ho rahA va mukhya gaNa.
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-dharitra [ 75 dharane, jo svayaM isa bAtacItakA abhiprAya samajha gae the to bhI, sArI parSadAko jJAna karAneke abhiprAyase jagadguruse pUchA, "he bhagavAna ! isa brAhmaNane Apase kyA pUchA 1 aura Apane kyA uttara diyA ? isa sAMketika bAtacItako sApha sApha smmaaie|" (58-860) ___ prabhune kahA, "isa zaharake pAsa zAligrAma nAmakA eka agrahAra' hai| vahAM dAmodara nAmakA eka mukhya brAhmaNa rahatA thaa| usake somA nAmakI strI thii| usa daMpatike zuddhabhaTa nAmakA putra huaa| vaha siddhabhaTa nAmake kisI brAhmaNakI sulakSaNA nAmaka kamyAse byAhA gyaa| zuddhabhaTa aura sulakSaNA donoM javAna hue| aura apane vaibhavake anusAra yathocita bhoga bhogane lge| kAlakramase unake mAtA-pitAkA dehAMta huaa| unakI paitRka saMpatti bhI samApta ho gaI isalie ve kabhI kabhI rAtako nirAhAra rahane lge| kahA hai "nirdhanasya sumikSepi durbhikSaM pAripArdhikam / " [ nirdhana manuSyake pAsa sukAlameM bhI dukAla rahatA hai| zuddhabhaTa kabhI usa nagarake rAjamArgameM videzase Ae hue kArpiTa' kI taraha purAne vastrakA Tukar3A pahana kara phiratA thA; kaI bAra cAtaka pakSIkI taraha pyAsA rahatA thA aura kaI bAra pizAdhakI taraha usakA zarIra malase malina rahatA thaa| isa sthitimeM vaha apane sAthiyoMse lajjita hokara, apanI strIko bhI kahe vagaira dUra videza calA gyaa| usakI strIne kucha dinoMke bAda vanapAta 1-dAnameM milI huI jamInapara basA huzrA gaaNv|2-bhikhaarii|
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________ 67] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 2. sarga 3. OM kI naraha logoMko kahate munA ki terA pati videza calA gayA hai| vanaraka aura arthaka naSTa honese aura pati paradeza canne jAnase apane prApakodalajamA mAnatI haI mulakSaNA dalameM dina vinAne lagI / vayA~ Rtu AI aura koI vipulA' nAmakI sAdhvI usake gharacAturmAsa rahane abhiprAyase AI / mulakSaNAne sAdhvIko rahane ke lie jagaha dI aura vaha hamezA unake mukha se dharmadezanA sunane lagIjaise nIThI cIjake saMbaMdhase laTTI cIjakA baTTApana nAtA rahatA hai sahI, sAdhvI dharmopadezase mulanapAkA mithyAtva jAtA rhaa| kRSNapakSakA ullaMghana karake rAtri se nirmalatAko prApta hotI hai, vaisehI vaha nirmala sanya va paaii| vaidya jaise zarIrameM utpanna honevAnne rogoMko jAnatA hai vaisehI vaha nIba-ajIva Adi padAyA~ko yathAsthita jAnane lagI jaise samudra lAyana lie musAphira yogya jahAjameM savAra hotA hai. vaisahI saMmArase pAra lagAne meM samartha jainadharmako usane aMgIkAra kiyaa| use viSayoM virakti ho gaI, usakI kRpAe~ upazAMta huI aura avicchinna janma-maraNakI zreNIse vaha vyAkula ho utthii| rasapUrNa RyAle jAgarUka manuSya jaise rAta bitAtA hai, vaisehI usane mAvIkI sevA suRSA karate hue varSAkAla binAyA / usako aNuna grahaNa karAkara sAdhvI vihAra kara dUsarI jagaha calI gii| kahA hai. "kSetre prAvRpaUvaM na tiSThatyekaprasaMyatAH / " [saMyamI sAdhu vAcanu samApta hone para eka tyAnapara nahIM rahA / ] (861-80) zudamadamI paradezase bahatasA dhana kamAkara niyAke premase
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________ ....... zrI ajitanAtha-caritra [676 khiMcakara, kabUtarakI taraha vApasa aayaa| usane Akara pUchA, "he priye ! kamalinI jaise himako nahIM saha sktii| vaisehI tUne- jo pahale thoDAsA viyoga bhI nahIM saha sakatI thI mere dIrghakAlake viyogako kaise sahana kiyA ?" (881-882) , sulakSaNAne javAba diyA, "he jIvitezvara ! marusthala meM jaise haMsI, thor3e pAnI meM jaise machalI, rAhuke mu~hameM jaise caMdralekhA aura dAvAnalameM jaise hariNI mahA saMkaTameM phaMsa jAtI hai vaisehI tumhAre viyogase maiM bhI mautake daravAje taka pahuMca cukI thI; usI samaya aMdhakArameM dIpakake samAna, samudrameM jahAjake samAna, marusthalameM vapoke samAna aura aMdhepanameM najarake samAna, dayAke bhaMDArake samAna eka 'vipula' nAmakI sAdhvI yahA~ aaii| unake darzanase tumhAre virahase AyA huA merA sArA duHkha jAtA rahA aura mujhe manuSya janmake phalasvarUpa samyaktva prApta huaa|" (883-887) zuddhabhaTane pUchA, "he bhaTTinI ! tuma manuSya janmakA phala samyaktva kahatI ho, vaha kyA cIja hai ?" vaha bolI, "he Aryaputra / vaha apane priya manuSyako kahane lAyaka hai, aura Apa mujhe prANoMse bhI priya haiM isalie kahatI huuN| sunie "devameM devapanakI buddhi, gurumeM gurupanakI buddhi aura zuddha dharmameM dharmabuddhi rakhanA samyaktva kahalAtA hai| adevameM devabuddhi, agurumeM gurubuddhi aura adharmameM dharmabuddhi rakhanA liparyAsa 'bhAva honese mithyAtva kahalAtA hai| sarvajJa, rAgAdika doSoMko jItanevAle, tIna loka-pUjita
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180triSaSTi zalAkA puruSa-caritra: parva 2. sarga 3. aura yathAyogya artha batAnevAle ahaMta paramezvara deva haiN| una devakAhI dhyAna karanA, unhIMkI upAsanA karanA, unhIM kI zaraNa. meM jAnA aura yadi jJAna ho to unhIM ke zAsanakA pratipAdana karanA caahie| jo deva strI, zastra aura akSasUtrAdi rAgAdi zeSoMke ciMhoMse aMkita hai aura jo kRpA yA daMDa dene meM tatpara haiM ve deva kamI mukti dene meM samartha nahIM ho sakate / nATaka, aTTahAsa aura saMgIta vagairA upAdhiyoMse jo trisandhulara bane hue haiM ve devatA zaraNameM Ae hue prANiyoMko mokSama kaise lejA sakate hai ?" (88-85) mahAvatoMko dhAraNa karanevAle, dhairyadhArI bhikSA mAtrahIse jIvananirvAha karanevAle aura sadA sAmAyikameM rahanevAle jo dharmopadezaka hote haiM ve guru kahalAte haiN| sabhI cIjeM cAhanevAne, samI tarahakA molana karanevAle,parigrahadhArI, abrahmacArI aura mithyA upadeza denevAne gurU nahIM ho sakate / jo guru khuda hI parigraha aura prAraMbhameM magna rahate haiM, ve dUsaroMko kaise tAra sakate haiM ? jo khuda daridrI hotA hai, vaha dUsaroMko kaise dhanavAna banA sakatA hai ? (26-38) "durgatimeM par3hate hue prANiyoMko jo dhAraNa karatA hai use dharma kahate hai / sayajJakA batAyA huA saMyama vagairA dasa prakAra. kA dharma muktikA kAraNa hotA hai| jo vacana apauruSeya hai vaha asaMbhava hai, isalie vaha pramANa mAnya nahIM hotA; kAraNa,pramANatA to prApta purupake AdhIna hotI hai| miyAdRSTi manu 1-pratikUla bhAva 12-cNbnn| 3-smmaami| 4-al purapakA kAyA nahIM hai|5-scce dey||
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-dharitra [681 * * vyoMke mAne hue aura hiMsAdi dopoMse kaluSita bane hue nAma.mAtrake dharmako yadi dharmakI taraha jAnA-mAnA jAe to vaha saMsArameM paribhramaNa karanekA. kAraNa hotA hai| yadi rAgI deva, . deva mAnA jAe,abrahmacArI guru mAnA jAe aura dayAhIna dharma,dharma mAnA.jAe to khedake sAtha yaha kahanA par3egA ki jagatakA nAza ho gayA hai ( yAnI jagatake prANI durgatimeM jaaeNge|) samyaktva zama, saMvega, nirveda, anukaMpA aura AstikatA, ina pA~ca bAtoMse acchI taraha pahacAnA jAtA hai| sthiratA, prabhAvanA, bhakti, jinazAsanameM kuzalatA aura tIrthasevA, ye pA~ca bAteM samyaktvakI bhUSaNa kahalAtI haiN| zaMkA, AkAMkSA, vici. kitsA, mithyAdRSTikI prazaMsA aura unakA paricaya, ye pA~ca bAteM samyaktvako dUSita karatI haiN|" (VEE-605) ye bAteM sunakara brAhmaNane kahA, "he khI, tU bhAgyavatI hai| kAraNa, tUne nidhAnakI taraha samyaktva prApta kiyA hai| isa taraha kahate-socate zuddhabhaTa bhI tatkAlahI samyaktva paayaa| "dharme dharmopadeSTAraH sAkSimA zumAtmanAm / " . [zubhaAtmAoMke lie dharmaprAprimeM dharmopadezaka sAkSImAtra hote haiN| samyaktvake upadezase ve donoM zrAvaka hue| "svarNAsthAtA siddharasAt sIsakApuNI api|" siddharasase zIzA aura lohA donoM svarNa hote haiN| usa __: samaya usa agrahArameM sAdhuoMkA saMsarga nahIM hotA thA isalie loga zrAvakadharmakA tyAga karake mithyAdRSTi ho gae the; imalie .. loga una donoMkI yaha kahakara niMdA karane lage ki ye donoM . . .. . . . . . .
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________ 682] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. sarga 3. durbuddhi, kulakramAgata dhamako chor3akara zrAvaka ho gae haiN| isa nidAkI puncha paravAha na kara ve zrAvakadharmameM nizcala rhe| samayapara usa vipra-daMpatti ke gRhasthAzrama-vRkSake phalasvarUpa eka putra utpanna huaa| (106-111) eka bAra zizira RtumeM zuddhamaTa apane putra ko lekara brAhmaNoMkI samAse ghirI huI dharmaagniTikAke pAsa gyaa| taba sabhI brAhmaNa krodhase eka svarameM bola uThe, "tU zrAvaka hai; yahAse dUra ho ! dUra ho !" isa taraha cAMDa'lakI taraha usakA tiraskAra kiyA gyaa| ve sabhI dharma agniTikAko acchI taraha ghera kara caMTha ge| "..." dvijAtayo jAtidharmastepA hi matsaraH / " [matsara karanA brAhmaNoMkA jAtidharma hai|] unake aise vacanoMse dugnI aura kruddha hokara zuddhabhaTane usa samAke sAmane pratijJA kI,-'yadi jinakA kahA huyA dharma saMsAra-samudrase tAranevAlA na ho, yadi sarvajJa tIrthakara ahaMna Apta-deva na hoM, bAna-darzana-cAritrahI yadi mokSamArgana ho aura jagatameM yadi aisA samyaktva na ho to yaha merA putra jala jAe; aura mena jo kucha kahA hai vaha yadi satya hai to yaha jalatI huI Aga mere putra ke lie jalake samAna zItala ho jaae|" yoM kahakara krodhase, mAno dUsarI zrAga ho isa taraha, usa sAhasI brAhmaNane apane putrako jalatI AgameM DAla diyA / usa samaya, "araM isa anArya brAhmaNane apane putrakojalA diyaa|". 1-dharma aMgaThI!
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [63 isa taraha krodhapUrvaka kahate hue brAhmaNoMkI parpadAne usakA bahuta tiraskAra kiyaa| udhara vahA~ koI samyagdarzanavAlI devI rahatI thii| usane cAlakako bhramarakI taraha kamala ke aMdara jhela liyA aura jvAlA oMke jAlase vikarAla bane hue usa agnikI dAhazaktiko hara liyA; aisehI usake lar3akeko mAno citrastha ho aisA banA diyaa| usa devIne pUrva manuSya-bhavameM saMyamakI virAdhanA kI thI isase vaha marakara vyaMtarI huI thii| usane kinhIM kevalIse pUchA thA,-"mujhe bodhilAbha-samyaktvaprApti kaya hogI ?" kevalIne kahA thA, "he anaghe! tU sulabhabodhi hogI; magara tujhe samyaktvakI prAptike lie samyaktvakI bhAvanAmeM acchI taraha udyogI rahanA hogaa|" isa vacanako vaha hArakI taraha hRdayapara dhAraNa kie phiratI thii| isIlie samyaktvakA mAhAtmya bar3hAne ke lie usane brAhmaNake putrakI rakSA kI thii| isa taraha jainadharmake prabhAvako pratyakSa dekhakara brAhmaNoMkI A~kheM vismayase visphArita ho gii| ve brAhmaNa janmase lagAkara aSTapUrvI hue arthAta unhoMne pahale kabhI nahIM dekhI thI aisI bAta usa dina dekhI |)shuddhbhttne ghara jAkara apanI strIse yaha bAta kahI aura samyaktvake prabhAvake pratyakSa anubhavase usa brAhmaNako AnaMda huaa| vipulA sAdhvIke gADha saMparkase viveka. ghAlI banI huI brAhANI, "aho ! dhikkAra hai ! tumane yaha kyA kiyA ? samyaktvakA bhakta koI devatA pAsahI thA isIlie tumhArA mukha ustrala huA, magara yaha tumhAre krodhakI caMcalatA hai; yadi usa samaya samyaktvakI mahimA prakaTa karanevAlA koI
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________ 684 triSaSTi zalAmA puruSa-caritraH parva 2. sarga 3. - yatAvahI AsapAsama na hotA. to tumhArA putra jala jAtA aura loga jainadharmakI niMdA krte| yadi aisA hotA to bhI jainadharma apramANita na hotA / aise prasaMgoMpara jo loga yaha kaheM ki "jainadharma apramANa hai." unako vizeSa pApI samajhanA caahie| magA-tumane to aisA kAma kiyA hai jaisA mUrkha manuSya mI nahIM krtaa| isalie heyAyaputra! phira kamI esA kAma na krnaa|" yoM kahakara vaha strI apane patiko mamyaktva meM sthira karane ke lie, yahAM hamAre pAsa lAI hai| yahI socakara isa brAhmaNane hamase prazna kiyA thA aura hamane uttara diyA thA, "yaha samyaktvakAhI prabhAva hai|" bhagavAnake ye bacana sunakara aneka prANI pratibodha pAe aura dhamameM sthira hue. zuddhabhaTane maTTinI sahita bhagavAnase dIkSA lI, aura anukamase una donoMko keyalajhAna huaa| (112-136) jagatapara anugraha karanema nallIna aura cakrase cakrIkI taraha Age calate hue dharmacakrase muzobhita bhagavAna ajitamvAmI . dezanA samApta kara usa sthAnase ravAnA hue aura pRthvIpara ... vihAra karane lge| (637) AcArya zrI hemacaMdraviracita tripaTizalAkA purupa caritra mahAkAvyake dUsare parvameM ajitasvAmIkA dIkSA-kevala . varNana nAmakA tIsarA sarga samApta huaa|
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________ sam cA~yA sagarakA digvijayI honA aura cakravartIpada pAnA udhara sagara rAjAke zavamaMdirameM sudarzana nAmaka cakraratna utpanna huaa| usa cakrakI dhArA svarNamaya thI, usake bAre lohitAta ratnake the aura vicitra mANikyakI ghaMTikAoMke samUhase vaha zobhatA thaa| vaha cakra naMdIghoSa sahita thaa|nirml motiyoMse suMdara lagatA thaa| usakI nAbhi vanaratnamaya thii| vaha ghughariyoMkI zreNIse manohara mAlUma hotA thA aura sabhI RtuoMke phUloMse arcita thaa| usapara caMdanakA lepa lagA huA thaa| eka hajAra devatAoMse vaha adhiSThita thA aura AkAzameM adhara ThaharA huA thaa| mAno sUryakA maMDala ho, aisI jvAlAoMkI paktiyoMse vikarAla aise usa cakrako prakaTa hote dekha zavAgArake adhikArIne use namaskAra kiyaa| phira vicitra puSpamAlAoMse use pUjakara khuzI khuzI usanesagara rAjAko isake samAcAra sunaae| yaha sunakara guru ke darzanakI taraha sagara rAjAne siMhAsana, pAdapITha aura pAdukAkA tatkAlahI tyAga kiyaa|mnhii mana cakraratnakA dhyAna ghara,kucha kadama usakI tarapha cala sagara rAjAne usako namaskAra kiyaa| kahA hai, ......"devatIyaMtI ydkhaannytrjiivinH|" [akhajIvI logoMke lie unake bhana devake samAna hote
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________ 686] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2 sarga 4. haiN| phira siMhAmanagara baiThakara usane apane zarIrapara jinane zrAbhUpaga the ve sabhI, unAra utArakara cakraratnake utpanna hone ke samAcAra denevAleko dehie| phira vaha pavitra jalase maMgalasnAna kara, divya vastrAbhUSaNa pahana,paidalahI cakraratnakI pUjA karane ko ravAnA huaa| kAraNa, "pAdacAreNopasthAnaM pUjAtopyatiricyate / " [ paidala calakara sAmane jAnA pUjAse bhI adhika hai| kiMkaroMkI taraha daur3ate aura girate-par3ate rukate rAjA loga sanmAnase usake pIche cle| kaI sevaka pUjAkI sAmagrI lekara, culAe nahIM gae the to bhI, unake pIche pIche cle| kAraNa,"strAdhikArapramAditvaM bhItaye hyadhikAriNAm / " [ adhikAriyoMko apane adhikArakA pramAda bhayabhIta banAtA hai|] devase jaise vimAna camakatA hai vaisehI diJca cakrase camakata hue zavAgAra meM sagara phuNcaa| rAjAne gaganaratnake (sUryake) samAna cakaratnako dekhatehI, pA~ca aMgAsahita pRthvIkA sparza kara, praNAma kiyaa| hAthameM romahanta (morapaMkhakI pIchI) lekara, mahAvata jaise sokara uThe hue hAthIkA mArjana karatA hai vaisehI, sagarane cakrakA mArjana kiyA; aura jalake kuMbha bharakara lAnevAle puruSoMke pAsase jala-le lekara. devapratimAkI taraha, cakraratnako snAna kraayaa| usapara, use aMgIkAra karane ke lie lagAe hue apane hAthakI zobhAke jaisA, caMdanakA tilaka kiyaa| vicitra phUloM kI mAlAse, jayalakSmIke puSpagRha jaisI, cakraratna. kI pUjA kI aura phira gaMdha aura vAsakSepa, pratiSTAke samaya deva.
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha caritra [657 pratimApara jaise prAcArya kSepana karate haiM vaisehI, usane cakrapara kSepana kiyaa-ddaalaa| devoMke yogya mahAmulyavAna vastrAlaMkAroMse rAjAne, apane zarIrakI taraha, cakraratnako sjaayaa| AThoM dizAoMkI jayalakSmIkA AkarSaNa karaneke lie, abhicAra! maMDala hoM aise, ATha maMgala, cakra ke sAmane citrita kie / usake pAsa, vasaMtakI taraha acchI lugaMdhavAle, paMcavarNI phUloMkA Dhera lagAyA / usake sAmane kapUra aura caMdanakA dhUpa kiyaa| usake dhue~se aisA jAna par3A mAno rAjA kastUrIkA vilepana karatA hai| phira sagarane cakrako tIna pradakSiNA de, jarA pIche haTa, jaya. lakSmIko paidA karane ke lie samudrarUpa cakraratnako punaH praNAma kiyA, aura naye pratiSThita devake lie kiyA jAtA hai vaisA cakraratnakA aSTAhikA mahotsava kiyaa| nagara-sImAkI devIkI taraha nagarake sabhI lAgoMne bhI bar3I dhUmadhAmase cakrakA pUjA-mahotsava kiyaa| (1-27) __phira digyAtrAkA vicAra cakraratnane prakaTa kiyA ho vaise utsuka hokara rAjA apane mahala meM gayA aura airAvata hAthI jaise gaMgAmeM snAna karatA hai vaisehI usane snAnagRhameM jAkara pavitra jalase snAna kiyaa| phira ratnastaMbhakI taraha, divya vanase apane zarIrako sApha kara, rAjAne ujale divyavastra dhAraNa kie| gaMdhakArikAe~ Akara, caMdrikAkA rasa banAyA huA ho aise 1-bure kAma ke lie maMtra prayoga karanA / taMtrake anusAra prakArake abhicAra hote haiM-mAraNa, mohana, staMbhana, vidveSaNa, uccATana aura vazIkaraNa / yahA~ vazIkaraNa artha hai| 2-ralokA panA stNbh| 3-itara caMdana zrAdi lgaanevaalii|
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 ]. triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. sarga 4. nirmala gozIrSacaMdanake rasase rAjAkA aMgarAga karane lagIMzarIrapara caMdanakA lepa lagAne lgii| phira rAjAne apane aMgake saMgase alaMkAroMko alaMkRta kiyaa| "prayAMti dhuttamasthAne bhUSaNAnyapi bhUSyatAm" [uttama sthAnako pAkara AbhUpaNa bhI adhika suzobhita hote haiM / ] (28-32) phira maMgalamuhUrtameM, purohitoMne jisakA maMgala kiyA hai aisA, rAjA khaGgaratna hAthameM le digyAtrA karaneke lie gajaratnapara savAra huaa| senApati azvaratnapara savAra ho hAthameM daMDaratna le rAjAke Age calA / sarva upadravarUpa nIhArako' ko naSTa karanemeM dinaratna' ke samAna purohitaratna rAjAke sAtha calA / bhojana dAnameM samartha aura jagaha jagaha senAke lie gharoMkI-Dere taMbuoMkI vyavasthA karanevAlA gRhIratna, mAno jaMgama citrarasa nAmakA kalpavRkSa ho aise, sagara rAjAke sAtha claa| tatkAlahI nagara AdikI racanA karane meM samartha, parAkramI vizvakarmAke jaisA varddhakI ratnabhI rAjAke sAtha claa| cakravartIke kara-sparzase phailane vAle chatraratna aura carmaratna, anukUla,pavanake sparzase bAdala calata hai aise, sAtha cle| aMdhakArakA nAza karanemeM samartha maNiratna aura kAMkiNIratna, jaMbUdvIpakA laghurUpa dhAraNa kie hue do sUrya hoM aise, sAtha cle| bahuta dAsiyA~ jisake sAtha hai . aisA aMta:pura (yAnI sAgarakI rAniyAM) strIrAjyase AyA ho . aise, cakrIkI chAyAkI taraha usake sAtha claa| dizAoMko 1--koharA / 2-suurj|
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zrI ajitanAtha caritra [68 prakAzita karatA thA isase dUrahIse digvijayakA svIkAra karatA huA cakraratna, cakravartIphe pratApakI taraha pUrvakI tarapha mukha karake Age claa| puSkarAvarta meghakI ghaTAke jaise prayANa vAjitroM ke zabdase diggajoMke kAna khar3e karatA, cakrake sAtha calate hue azvoMke khuroMse ur3atI huIdhUlise saMpuTa puTakI taraha dyAvAbhUmi ko eka karatA, rathoM aura hAthiyoMpara pharrAtI huI dhvajAoMke agrabhAgameM banAe hue pAThIna jAtike magarAdise mAno AkAzarUpI mahAsamudrako jalajaMtumaya banAtA ho aise dikhatA; sAta taraphase.bharate hue madajalakI dhArAvRSTise suzobhita hAthiyoMkI ghaTAke samUhase durdina dikhAtA, utsAhase uchalate honese, mAno svargameM car3hanekI icchA rakhate hoM aise karor3oM pyAdoMse pRthvIko cAroM taraphase DhakatA, senApatikI taraha Age calate, asA pratApavAle aura sarvatra akuMThita zaktivAle cakraratnase suzobhita; senAnIke dhAraNa kie hue daMDaratna dvArA, halase khetakI jamInakI taraha, viSama-Ubar3a khAbar3a bhUmiko ekasI banAtA aura hara roja eka eka yojanake calanese bhadradvIpakI taraha lIlAse rasteko samApta karatA, iMdrake samAna vaha cakrI kaI dinoMke bAda pUrva dizAmeM AI huI gaMgAnadIke lalATapara tilakake samAna magadha dezameM pahu~cA / (33-50) vahA~ sagara cakrIkI AjJAse varddhakI ratnane, ayodhyAkI choTI bahana ho aisI, chAvanI bnaaii| AkAza taka U~cI aura 1-donoM hAthoMke paMjIko jor3akara banAe hue saMpuTakI trh| 2-zrA kAza aura pRthviiko|
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.} triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. sarga 4. bar3I bar3I aneka istizAlAosa, bar3I bar3I guphAoM ke samAna hajAroM azvazAlAosa, vimAnake samAna haveliyoMsa, mevakI ghaTAke samAna maMDapoMsa, mAnoM mA~meM DhAlakara banAI gaI hoM aisI samAna prAkRnivAlI dukAnoMsa aura aMgATaka-caurAhe vagairA kI racanAse rAjamArgakI sthiniko banAtI huI vaha chAvanI zobhatI thii| usakA vistAra nau yojana aura usakI laMbAI bAraha yojana thii| (51-53) vahA~ popayazAlA gajAna magadhatIrtha kumAradevakA manameM dhyAna karakaM aSTama tapa kiyA aura sarva veSabhUSA tyAga, darbhakI caDhAIkA zrAzraya le, zatrarahita ho, brahmacarya pAlate aura jAgate hue usane tIna dina bitAe ! aSTama tapa pUrNa huA taba rAjAne poSadhagRhase nikalakara pavitra jalase snAna kiyaa| phira rAnA rathapara savAra huzrA / gtha pAMDuvarNakI dhvajAAMse DhakA huA thaa| vaha, aneka tarahaka hathiyAroMse DhakA honeke kAraNa phena aura jalajaMtuIvAla samudraka jaisA jAna par3atA thaa| usake cAroM narapha cAra divya ghaMTe lage hue the, unase vaha aisA zobhatA thA jaise cAra caMdra aura sUryAse meru parvata zomatA hai / iMdrake ucaiHzravA nAmaka ghor3aki jaise U~cI gardanavAMta ghoI usameM jute hue the| (54-60) caturaMginI-hAthI, ghor3e, ratha aura pyAdAMkI-senAsa, vaha cAra prakArakI-sAma, dAma, daMDa aura bhedavAlI-nItike samAna zobhatA thaa| usake sarapara eka chatra thA aura donoM tarapha do cavara the| ye tInoM usakI tInoM lokameM vyApta yazarUpI balaka tIna aMkarake samAna mAlUma hote the| ganAkA ratha pahiyoMkI
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ zrI ajitanAtha-caritra [661 nAbhi jitane gahare jala taka samudra meM phuNcaa| rAjA hAthameM dhanuSa lie rathameM baiThA thaa| jayalakSmIrUpI nATikAke nA~dIke samAna dhanuSakI DorI usane bajAI aura bhaMDArameMse jaise ratna nikAlate haiM paisehI usane bhAthemeMse tIra nikaalaa| phira dhAtakIkhaMDake madhyameM rahe hue iSvAkAra parvatake jaise usa bANako dhanuSake sAtha jodd'aa| apane nAmase aMkita aura kAnake AbhUSaNapana ko prApta usa soneke tIkSNa bANako rAjAne kAna taka khIMcA aura use magadhatIrthake adhipatikI tarapha claayaa| vaha AkAzameM ur3ate hue garur3akI taraha paMkhoMse sanasanAtA nimiSamAtrameM bAraha yojana samudra lA~dhakara magadhatIrthakumAradevakI sabhAmeM pdd'aa| zrAkAzase giranevAlI bijalIkI taraha, usa bANako girate dekha, vaha deva gussA huA ! usakI bhrakuTiyA~ car3ha gii| isase vaha bhayaMkara mAlUma hone lgaa| phira thor3A vicAra kara, khuda uTha usane usa bANako hAthameM liyaa| usa para use sagara cakravartIkA nAma dikhAI diyaa| hAthameM bANa lie hue vaha apane siMhAsanapara baiThA aura gaMbhIra girAse vaha sabhAmeM isa taraha kahane lagA- (61-71) ___"jaMbUdvIpake bharata kSetrameM isa samaya sagara nAmaka dUsare cakravartI utpanna hue haiN| bhUtakAlake, bhaviSyakAlake aura vartamAna kAlake magadhapatiyoMkA yaha Avazyaka kartavya hai ki ve cakravartiyoMko bheTa deN|" (72-73) phira bheTakI vastue~ le naukarake samAna AcaraNa karatA huA vaha magadhapati vinaya sahita sagara cakrIke sAmane aayaa| usane AkAzameM rahakara vakrIkA pheMkA huA vANa, hAra, bAjU
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.2] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. sarga 4. baMdha, karaNAbharaNa, bhujabaMdha zrAdi AbhUpaNa, baMpa aura devadUnyavana rAjAko bheTa kie ! jisa taraha vArtika raseMdra detA hai (yAnI vaidya jaise pArA detA hai vaisehI ) usane rAjAko magavatIrthakA jala meTa kiyaa| phira padmAkozake samAna hAya lor3ake usane cakravartIse kahA, "isa bharata kSetrakI pUrva dizAke prA~ta mAgameM, zrApake eka sAmaMtakI taraha, meM rahatA huuN|" (71-5) __ cakravartIna use apanA naukara svIkAra kiyA aura eka durgapAlakI taraha satkAra karake vidA kiyA / phira ugate hue sUrajakI taraha apane dajase dizAoMko bharate hue sagara cakravartI samudrase bAhara nikalA aura apanI chAvanI meM aayaa| rAjAoMmeM gajeMdra ke samAna una mahArAjana snAna aura devapUMnA pharakaM parivAra sahita pAraNA kiyA aura vahA~ mAgavatIrthake adhipanikA aSTAdvikA utsava kriyA / kAraNa "svAmidattamAhAtmyAH khalu sevakAH / " [ sevakoMkA mAhAlya-sammAna svAmI hI bar3hAte haiN|] (7-2) usake bAda sarva digvijayoMkI lakSmiyoMko arpaNa karane meM jAmina samAna cakraratna dakSiNa dizAkI tarapha calA / apanI senAsa patrata sahita pRthvIko calAyamAna karatA huA cakravatI dakSiNa aura pazcima dizA madhya mArgase cakrake pIche claa| samI dizAoMko vilaya karanekI bar3ha pratijJAvAlA sagara rAlA mAgameM kaI rAjAzrIko, vRkSoMko jaise pavana uralAitA hai vaise, ganadiyA~sa uThAtA, kaiyoM ko zAlika pAMghakI taraha punaH rAjagaddIpara biThAnA, kaiyoMko kIrtimbha hogase, naye rAjA . . . .
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________ . zrI ajitanAtha-caritra banAtA, ghetakI jAtike per3oMko nadIkA pUra jhukAtA hai vaise kaiyoMko, apane sAmane sara jhukavA kara chor3atA, kaiyoMkI u~galiyoMko kaTavAtA, kaiyoMke pAsase ratnoMkA deDa grahaNa karatA, kaiyoMse hAthI ghor3e chur3AtA, aura kaiyoMko chatrahIna banAtA huA kramase dakSiNa samudrake kinAre Apahu~cA / vahA~ hAthIse utarakara kSaNabharameM taiyAra huI chAvanIke aMdara eka jagahameM usane isa taraha nivAsa kiyA jisa taraha iMdra vimAnameM nivAsa karatA hai| (83-86) vahA~se cakrI pauSadhazAlAmeM gayA aura aSTamatapa kara paupadha le varadAma nAmake vahA~ke adhiSThAyaka devakA dhyAna karane lgaa| aSTama bhaktake aMtameM poSadha vrata pAra kara, sUryamaMDalameMse lAyA gayA ho aise rathameM baiThA / jaise mathAnI chAsa vilonekI mathanI meM praveza karatI hai vaisehI usane rathakI nAbhi taka samudrake jalameM praveza kiyaa| phira usane dhanuSapara cillA car3hAkara usakI AvAja kii| bAsase ghabarAe hue aura kAna mukAe hue jalacaroMne bhayabhIta hokara vaha AvAja sunii| saperA jaise vilameMse sarpako pakar3atA hai vaisehI usane eka atizaya bhayaMkara vAraNa bhAthemeMse nikAlA / use cillepara car3hAkara kisI sUcanA deneke lie Ae hue sevakakI taraha apane kAnake pAsa taka khIMcakara iMdra jaise parvatapara vajJa DAlatA hai vaise, varadAmapatike sthAnakI tarapha calA diyaa| apanI sabhAmeM baiThe hue varadAma kumAra devake Age jAkara vANa aise par3A jaise kisIne mudgarakA AghAta kiyA ho| (10-67) - "isa bhasamayameM kAlane kisakA khAtA dekhA hai ?" kahate
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64] tripaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. sarga 4. - - hue varadAmapatine uThakara vANako hAthameM liyA; usapara sagara rAjAkA nAma dekhakara vaha isa taraha zAMta ho gayA jisa taraha nAgadamanI davAko dekhakara sarpa zAMta ho jAtA hai| usane apanI sabhAke logoMse kahA, "jaMbRdvIpake bharata kSetrameM sagara nAmaka dUsare cakravartI utpanna hue haiN| ghara Ae hue devakI taraha vicitra voMse aura mahA mUlyavAna ratnAlaMkAroMse yaha cakravartI mere lie pUjane lAyaka hai|" (68-100) vaha bheTeM le, tatkAlahI rathameM baiThe hue cakravartIke pAsa Akara aMtarIkSameM khar3A rahA aura bhaMDArIkItaraha usane ratnoMkA mukuTa, motiyoMkI mAlAe~, bAjUbaMda aura kar3e ityAdi cakrIko bheMTa kie| bANa bhI vApasa diyA aura kahA, "Ajase iMdrapurIkaM samAna apane dezameM bhI, maiM ApakA AjJAkArI banakara varadAmatIrthake adhikArIkI taraha rhuuNgaa|" (101-104) kRtajJa cakravartIne unase bheTa le, usakA kathana svIkAra kara, use sammAna sahita vidA kiyaa| (105) jalabAjiyoMko (jalake ghor3oMko ) dekhakara jisake sthake ghor3e hinahinA rahe haiM vaha cakravartI cakrake mArgakA anusaraNa karate hue vApasa lauTA aura apanI chAvanI meM aayaa| phira usane snAna tathA jinapUjA karake aSThama tapakA pAraNA kiyaa| phira varadAmakumArakA bar3A aSTAhnikA utsava kiyaa| kAraNa ........"bhakteSvIzA hi prtipttidaa|" [Iza apane bhaktoMkA sammAna bar3hAnevAle hote haiN| (106-108)
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [65 vahA~se cakraratnake mArgase ve pRthvIpati senAko rajase sUrajako Dhakate hue pazcima dizAkI tarapha cale / garur3a jaise dUsare dezake pakSiyoMko ur3AtA hai vaisehI ve drAviDa dezake rAjAoMko bhagAte, sUrya jaise ullu oMko aMdhA banAtA hai vaisehI ve AMdhrake rAjAoMko aMdhA banAte, tIna tarahake cihnoMse ( yAnI bAta, pitta aura kaphake vikArase ) jaise prANa naSTa hote haiM vaisehI, ve kaliMga dezake rAjAoMke rAjacihnoMko chur3Ate, darbhake vislarameM rahe hoM vaise, vidarbhadezake rAjAoMko niHsatva banAte, kapar3evAlA jaise svadezakA tyAga karatA hai vaisehI, mahArASTra dezake rAjAoMse unake dezakA tyAga karAte, vANoMse jaise ghor3e aMkita kie jAte haiM vaisehI, apane vANoMse kokaNa dezake rAjAoMko aMkita karate, tapasviyoMkI taraha lATa dezake rAjAoMko lalATapara aMjali rakhanevAlA vanAte, bar3e kachuoMkI taraha kaccha dezake sabhI rAjAoMko cAroM taraphase saMkoca karAte aura kara soraTha dezake rAjAoMko, dezakI taraha apane vazameM karate, ve kramase pazcima samudrake kinArepara Ae / ( 106-114) vahA~ chAvanI DAla prabhAsa tIrtha ke adhiSThAyaka devako hRdayameM dhAraNa kara, aSTama tapa kara, unhoMne paupadhazAlAmeM pauSadha grahaNa kiyaa| aSTamake aMtameM sUryakI taraha bar3e rathapara savAra ho, cakrIne rathakI nAbhi taka samudra meM praveza kiyaa| phira usane cillA car3hAkara vANake-- prayANake kalyANakArI, jayavAjinake zabdake jaisI, dhanupakI TaMkAra kI aura prabhAsa tIrthake devake nivAsasthAnakI tarapha, saMdeza pahu~cAnevAle dUtake jaisA apane nAgase aMkita bAgA claayaa| pakSI jaise pIpala para giratA hai
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________ 666 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritra: parSa 2. sarga 4. vaisehI vaha vAgA bAraha yonanapara sthita prabhAsadevakI samAna Akara giraa| buddhimAnauma zreSTha prabhAsadevane bANako dekhA aura usapara khile hue sagara cakravartIke nAmake akSara paDheM / tatkAla hI prabhAsapati, sagarake vAraNake sAtha aneka tarahakI bheTeM lekara isa taraha cakrIke sAmane calA jaise ghara pAe hue guru-atithike sAmane gRhastha jAte haiM, aura usane AkAzameM rahakara mukuTamaNi, kaMThabhUSaNa, kar3e, kaTisUtra, bAjUbaMda aura vANa cakravartIko bheTa kie, tathA namratApUrvaka ayodhyApatise kahA, "he cakravartI mahArAja ! Ajase maiM apane sthAnameM ApakA AjJAkArI hokara. rhNgaa|" (115-123) taba cakravartIne bheTa svIkAra kara Adara sahita usase bAtacIta kI aura eka naukarakI taraha use vidA kiyaa| phira vahA~se cakravartI vApasa chAvanI meM AyA aura snAna tathA jinapUjA kara usane apane parivArake sAtha baiThakara aSTamabhaktakA pAraNA kiyaa| AnaMdita cakrIne varadAmapatikI taraha prabhAsapatikA bhI vahA~ aSTAhnikA mahotsava kiyaa| (124--126) vahA~se cakrake pIche, pratIpagAmI (yAnI pIche lauTanevAle) samudrakI taraha cakrI apanI senAke sAtha siMdhuke dakSiNa kinaare| se pUrvakI tarapha calA ! rastemeM siMdhu devIke maMdiraphe pAsa usane AkAzameM turatake utare hue gaMdharva nagarake jaisI, apanI chAvanI DAlI aura siMdhudevIkA manameM smaraNa kara zraSTama tapa kiyaa| isase siMdhudevIkA ratnAsana kaMpita hushraa| devIne avadhijJAnase jAnA ki cakrI pAyA hai| tatkAlahI vaha bhaktiparAyaNa devI bheTa lekara sAmane aaii| usane zrAkAzameM rahakara nidhike jaise eka
Page #721
--------------------------------------------------------------------------
________________ gii Rlilnaag-bimb [667 hajAra ATha ratnake kuMbha, maNiratnoMse vicitra do bhadrAsana, bAjUbaMda, kar3e vagairA ratnoMke AbhUSaNa aura devadUSya vastra cakravartIko bheTa kie| phira vaha bolI, "he naradeva ! tumhAre dezameM rahanevAlI maiM tumhArI dAsIkI taraha AcaraNa kruuNgii| mujhe AjJA diijie|" amRtake cUTakI jaisI vANIse devIkAsatkAra karake cakrIne use vidA kiyA aura phira pAraNA kara pahalehIkI taraha (arthAta jaise pahalebAle devatAoMkA kiyA thA vaise) siMdhudevIkA aSTAhnikA utsava kiyA / kAraNa___ "mahAtmanAM mahInAmutsavA hi pade pade // " [mahAna RddhivAle mahAtmAoMke lie pada padapara utsava hote haiN|] (127-135) apanI baMdhanazAlAse jaise hAthI nikalatA hai vaisehI, lakSmIke dhAmarUpa, AyudhazAlAse nikalakara cakra vahA~se uttara pUrvake madhyameM calA / usake pIche calate hue kaI dinoMke bAda cakravartI vaitAvya mahAgirikI dakSiNa dizA meM pahu~cA aura vidyAdharake nagarake jaisI chAvanI DAlakara, usane vaitAnyakumArakA manameM smaraNa kara aSTamatapa kiyaa| aSTamatapa pUrA huA taba vaitAdayAdrikumAra devakA zrAsana kaaNpaa| abadhijJAnase usane jAnA ki bharatArddhakI sImApara cakravartI pAyA hai| usane sagarake pAsa zrA, AkAzameM raha, divyaratna, vIrAsana, bhadrAsana aura devadUSya vastra bheTa kie| phira prasanna hokara usane svastivAcakakI taraha AzIrvAda diyA, "cira jIro! bahuta sukha pAo! aura cirakAla taka vijayI bno|" cakavIne apane
Page #722
--------------------------------------------------------------------------
________________ 668] triSaSTi zalAkA pusya-caritraH parva 2. sarga 4. priyabaMdhukaM samAna usase sammAnake sAtha bAtacIta kI aura taba use vidA de aSTamanapakA pAragaNA kiyA tathA apane prasAdarUpI prAsAdameM straNakalazakaM samAna usakA aSTAhnikAutsava kriyaa| (136-144) phira cakrake pIche calakara cakrI tamisrA guphAke pAsa pahu~cA aura vahA~ chAvanI DAlakara siMhakI taraha rahA / vahA~ usane kRtamAla devakA smaraNa karakaM aSTamatapa kiyaa| mahAna puruSa bhI "... "kRtyaM mahAMto na tyajati hi / " [mahAna puruSa jo kAma karane yogya hotA hai usako nahIM chor3ate haiN|] aSTama tapakA phala phalA; kRtamAla devatAkA zrAsana __ kaaNpaa| kahA hai ki "tAdRzAmAbhiyoge hi kaMpate parvatA api / " [vaise (parAkramI) purupa jaba udyoga karate haiM taba parvata __ bhI kA~pa uThate haiM 1] kRtamAla devana avadhijJAnase cakrIkA AnA jAnA aura vaha svAmIke pAsa AteM hai vaise zrAkAzameM Akara khar3A rhaa| usane triyoMke yogya caudaha tilaka die aura acche, baMga, vantra, gaMdhacUrNa, mAlA ityAdi cIjeM cakrIko bheTa kI aura "he deva ApakI jaya ho jaya ho|" kahakara cakravartIkI sevA svIkAra kii| ___"sevanIyAcakriNo hi devairapi narairiva / " manuSyoMkI nagha devatAki lie bhI cakravartI saMvA karane yogya hote haiN| cakravartIna taha sahita bAtacIta karake
Page #723
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra dara use vidA kiyA aura aSTamabhaktake aMtameM parivAra sahita pAraNA kiyaa| vahA~ sagara rAjAne AdarapUrvaka kRtamAladevakA aSTAhnikA utsava kiyaa| kAraNa yaha kRtya devatAoMke lie prItidAyaka hotA hai| (144-152) aSTAhnikA utsava pUrA huAtaba cakravatIne pazcima dizAke siMdhu niSkuTako jItane jAnekI senApati ratnako AjJA kii| senApatine sara jhukAkara puSpamAlAkI taraha yaha AjJA svIkAra kii| phira vaha hastiratnapara savAra hokara caturaMgiNI senA sahita siMdhuke pravAhake nikaTa aayaa| vaha apane ugra tejase bhAratavarSa meM aisA prasiddha thA mAno vaha iMdra thA yA sUraja thA / vaha sabhI tarahake mleccha logoMkI bhASAe~ aura lipiyA~ jAnatA thaa| vaha sarasvatIke putra ke samAna suMdara bhASaNa karatA thaa| bhAratameM jitane deza haiM unameM aura jalasthala meM jitane kile haiM unameM jAne-Aneke mAgoMko vaha jAnatA thaa| mAno zarIradhArI dhanurveda ho aise sabhI tarahake hathiyAra calAne meM vaha dakSa thaa| usane snAna karake prAyazcitta aura kautukamaMgala kiyaa| zuklapakSameM jaise kama nakSatra dikhate haiM vaise usane bahuta hI kama maNiyoMke AbhUSaNa pahane the| iMdradhanuSa sahita meghakI taraha dhIra senApatine dhanuSa aura paravAleke vistAravAle samudrakI taraha carmaratna dhAraNa kiyaa| usane daMDaratna U~cA kiyA thA isase vaha aisA zobhane lagA jaise puMDarIka kamalase sarovara zobhatA hai| donoM tarapha Dulate hue camaroMse vaha aisA zobhatA thA mAno usane zarIrapara caMdanake tilaka-chApe lagAe hoM aura bAjoMkI AvAjase vaha AkAzako aise guMjA rahA thA jaise megha
Page #724
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7..] tripaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 2. sarga 4. garjanA karake guMjAtA hai| isa taraha taiyAra hokara senApati siMdhunadIke pravAha ke pAsa aayaa| usane hAthase carmaratnako sparza . kiyA, isase vaha bar3hakara jahAjasI prAkRtivAlA bana gyaa| usameM senAsahita savAra hokara senApati siMdhunadI utraa|loheke g-Tese jaise unmatta hAthI chUTatA hai vaisehI, mahAvalavAna senApati siMdhuke pravAhako pAra kara senAsahita cAroM tarapha phaila gyaa| usane siMhala jAtike, varvara jAtike, TaMkaNa jAtike aura dUsare mleccha jAtiyoMke evaM yavanoMke dvIpaoNpara AkramaNa kiyaa| kAlamukha, jonaka aura tAThyaparvatake mUlameM rahI huI aneka mleccha jAtiyoMse usane svacchaMdatA sahita deha liyaa| sabhI dezoMmeM zreSTha kacchadezako, bar3e bailakI taraha, usa senApatine vazameM kara liyaa| vahA~se lauTa, sabhI mlecchoMko jIta, vahA~phI samatala bhUmimeM, jalakrIr3A karake nikale hue hAthIkI taraha, usane mukAma kiyA / mleccha logoMke maMDapoM, nagaroM aura gA~voMke adhipati tatkAlahI vahA~ aise khiMcakara Aye jaise pAza (jAla) meM phaMse hue prANI viMcakara pAte haiM / taraha tarahake AbhUpaNa, ratna, vastra, sonA, cA~dI, ghor3e, hAthI, ratha aura dUsare bhI aneka uttama padArtha-jo unake pAsa the-lAkara unhoMne isa taraha senApatiko bheTa kara die jisa taraha kisIkI rakhI huI dharohara vApasa lAkara sauMpate haiN| phira unhoMne senApatise kahA, "hama Apake vazameM, kara denevAle naukaroMkI taraha rheNge|" (154-173) ___ unase bheTeM svIkAra kara, unako vidA de, senApati ratna carmaratnase siMdhu pAra huaa| aura cakravartIke pAsa zrAphara use
Page #725
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [701 sArI cIjeM bheTa kara dii| kahA hai,. "kRSTAzceSTaya ivAyoti zaktyA zaktimatAM shriyH||" [balavAnoMko unakIzaktike dvArAhI lakSmI dAsIkI taraha mila jAtI hai| ] nadiyA~ jaise samudrase milane AtI haiM isI taraha dUra dUrase Akara rAjA jinakI sevA karate haiM aisA cakravartI bahuta dinoM taka chAvanI DAlakara vahIMrahA / (174-176) ekabAra unhoMne tamisrA guphAke dakSiNa dvArake kivAr3a kholanekI daDaratnarUpI kuMjIko dhAraNa karanevAle, senApatiko AjJA dii| usane tamisrA guphAke pAsa jA, usake adhiSThAyaka kRtamAladevakA manameM dhyAna kara aSTamatapa kiyaa| kAraNa, ..........."prAyastapogrAhyA hi devatAH // " / devatA prAyaH tapase grAhya (grahaNa karane lAyaka, prasanna karane lAyaka ) hote haiN| aSTamatapake aMtameM vaha snAnavilepana kara, zuddha vastra pahana, dhUpadAnI hAthameM le, devatAke sAmane jAte haiM vaise, guphAke sAmane gyaa| guphAko dekhatehI usane praNAma kiyA aura hAthameM daMDaratna lekara vaha dvArapara dvArapAlakI taraha khar3A rhaa| phira vahA~ aSTAhnikA utsava kara,aSTamAMgalika citrita karasenApatine daMDaratnase guphAke dvArapara AghAta kiyaa| isase kar3ar3a zabda karate hue sUkhI huI phalIke saMpuTakI taraha, usake kivAr3a khula gae / kar3ar3a zabdakI AvAjase kivAr3oMke khulanekI bAta cakravartIne jAna lI thI,to bhI punaruktikI taraha senApatine jAkara vaha bAta cakrIse nivedana kii| cakravartI hastiratnapara savAra ho, caturaMgiNI senA sahita, mAno vaha eka digpAla
Page #726
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7.2 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 2. sarga 4. ho vaise, guphAke pAsa phuNcaa| usane hastiratnake dAhine kuMbhasthalapara, dIvaTapara dIpakakI taraha, prakAzamAna maNiratna rkhaa| phira askhalita gativAle kesarIsiMhakI taraha, cakravartIne cakrake pIche pacAsa yojana vistAravAlI tamisrAguphAmeM praveza kiyA aura usa guphAkI donoM taraphakI dIvAroMpara, gomUtrikAke AkArake pA~ca sau dhanupa vistAravAle aura aMdhakArakA nAza karanevAle kAMkaNIratnake unacAsa maMDala. eka eka yojanake aMtarase vanAe / [khulA huAguphAkA dvAra aura kAMkaNIratnake bane hue maMDala jaba taka cakrI jIvita rahatA hai tabataka vaisehI rahate haiN| ve maMDala mAnupottarake cAroM taraphakI cA~da sUrajakI zreNIkA anusaraNa karanevAle the, isalie unase sArI guphAmeM prakAza ho rahA thaa| phira cakrI guphAkI pUrva dizAkI dIvArase nikalakara pazcima dIvArake madhyameM jAtI huI unmagnA aura nimagnA nAmakI, samudrameM jAnevAlI do nadiyoMke pAsa aayaa| unmagnA nadI meM DAlI huI zilA bhI tairatI hai aura nimagnA nAmakI nadI meM DAlI huI tUMvI bhI DUba jAtI hai| varddhakIratnane tatkAlahI unapara eka pula banAyA aura cakravartI sArI senA sahita, gharake eka jalapravAhakI taraha una nadiyoMko pAra kara gyaa| kramazaH vaha taminnAke uttara dvArapara pahu~cA; isake dvAra tatkAlahI apane Apa kamala ke kozakI taraha khula ge| hAthIpara baiThA huA cakravartI, sUrya jaise vAdaloMmeMse nikalatA hai vaise, saparivAra guphAse bAhara nikalA / (177-165) dukhakAraka hai patana jinakA aise aura bhusabalake madase . uddhata bane hue ApAta jAtike bhIla logoMne sAgarakI taraha
Page #727
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [703 Ate hue sagara cakravartIko dekhaa| apane astroMke prakAzase cakrI sUryake tiraskArakA kAraNa banAyAH pRthvIkI raja khecarakI striyoMkI dRSTiyoMko vizeSa nimeSa detA thA, (yAnI rajase unakI A~kheM muMda jAtI thIM) apanI senA ke bhArase pRthvIko kapAtA thA aura usake tumula zabdase svarga aura pRthvIko baharA banAtA thaa| vaha asamayameM mAno paradese bAhara nikalA ho, mAno AkAzase nIce utarA ho, mAno pAtAlase bAhara AyA ho aisA mAlUma hotA thaa| vaha agaNita senAse gahana aura Age calate hue cakase bhayaMkara jAna par3atA thaa| aise cakrIko Ate dekhakara ve tatkAlahI krodha va dillagIke sAtha ApasameM isa taraha vAtacIta karane lge| ( 166-200) "he parAkramI puruSo! aprArthitakI' prArthanA karanevAlA; lakSmI, lajjA, buddhi aura kIrtise varjitaH sulakSaNa rahita apane AtmAko vIra mAnanevAlA aura abhimAnase aMdha banA huA yaha kauna AyA hai ? are! yaha kaise aphasosakI bAta hai, ki yaha bhaiMsA kesarIsike adhiSThita sthAnameM (yAnI siMhakI guphAmeM) ghusatA hai!" ( 201-202) phira ve mahA parAkramI mleccha rAjA, isa tarahase, cakavartIke agale bhAgakI senAko satAne lage, jisa taraha asura iMdrako . satAte haiN| thor3IhI derameM senAke agale bhAgake hAthI bhAga gae, ghor3e naSTa ho gae, rathoM kI dhuriyA~ TUTa gaI aura sArIsenA parA vartanabhAvako prApta huI ( arthAta chinna bhinna ho gii)| bhIla ___ logoMke dvArA senA naSTa kI gaI hai yaha bAta jAnakara cakavartIkA -~jisake pAnekI koI prArthanA nardI karatA, yAnI maut| -
Page #728
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___704 triSaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 2. sarga 4. senApati, gussA hokara sUryakI taraha, azvaratnapara savAra huA aura vaha mahAparAkramI senApati nae uge hue ghUmaketuke jaise khagaratnako khIMcakara, hareka nlecchapara AkramaNa karane lgaa| jaise hAthI vRkSoMkA nAza karatA hai vaisehI, usane kaiyoMko naSTa kara diyA, kaiyoMko mala diyA aura kaiyoMko bhUmipara sulA diyA / (203-207) senApatike dvArA khader3e hue kirAta kamajora hokara, pavanake dvArA ur3AI huI laIkI taraha, bahuta yojana taka bhAga ge| ve dUra siMdhu nadI ke kinAre ikaTThe hue aura retIke vistAra banAkara valahIna vahA~ baitthe| unhoMne atyaMta nArAja hokara apane kula. devatA meghakumAra aura nAgakumArake uddezyase aSTama bhakta tapa kiyaa| tapake aMtameM una devatAoMke Asana kaaNpe| unhoMne avadhijJAnase, sAmane dekhate haiM aise, kirAta logoMkI durdazA dekhI / kRpAse pitAkI taraha unakI durdazAse duHkhI hokara meghakumAradeva unake pAsa Ae aura AkAzameM rahakara kahane lage, he vatso! tuma kisa hetuse isa hAlatame ho ? hameM yaha bAta tatkAla batAo, jisase hama usakA pratikAra kreN| (208-213) kirAtoMne kahA, "hamArA deza aisA hai jisameM koIAdamI. bahuta kaThinavAse praveza kara sakatA hai, usImeM kisIne, samudrama vaDavAnalIkI taraha praveza kiyA hai| usase hArakara hama ApakI zaraNameM Ae haiN| Apa aisA kIjie, jisase jo pAyA hai vaha vApasa calA jAe aura phira kabhI lauTakara na aae|" - devanA bole, "jaise patiMgA agniko nahIM jAnatA vesehI,
Page #729
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zrI ajitanAtha-caritra [705 .tuma isase ajAna ho| yaha mahA parAkramI sagara nAmakA cakravartI hai / ise sura yA asura koI bhI nahIM jIta sakatA hai| usakI zakti iMdrake samAna hai| vaha zastra, agni, maMtra, jahara, ala aura taMtravidyA-sabake lie agocara hai ( yAnI kisIkA usapara asara nahIM hotA hai|) koI vajakI taraha usako bhI hAni nahIM pahuMcA sakatA hai| to bhI tumhAre ati Agrahase hama usako takalIpha denekI koziza kreNge| hamArI kozizakA pariNAma itanAhI hogA jitanA maccharake upadravase hAthIko hotA hai|" ( 214-216) - phira ve meSakumAra devatA vahA~se adRzya ho gae / unhoMne cakravartIkI senAmeM durdina prakaTa kiyaa| unhoMne ghane aMdhakArase dizAoMko isa taraha bhara diyA ki koI kisIko aise nahIM dekha sakatA thA jaise janmAMdha manuSya kisIko nahIM dekha sakatA hai| phira unhoMne chAvanIpara sAta dina-rAta, A~dhI aura tUphAna sahita mUsalAdhAra pAnI brsaayaa| pralayakAlake samAna una A~dhIpAnIko dekhakara cakravartIne apane hasta-kamalase carmaratnako sparza kiyaa| tatkAlahI vaha chAvanIke jitanA phaila gayA aura tirachA hokara jalapara tairane lgaa| cakravartI senA sahita usapara jahAjakI taraha savAra ho gae, phira unhoMne chatraratnako sparza kiyaa| isase vaha bhI carmaratnakI taraha phaila gayA aura sArI chAvanIpara bAdalakI taraha chA gyaa| phira cakrIne chatrake DaMDepara prakAzake lie maNiratna rkhaa| isa taraha ratnaprabhA pRthvIke aMdara jaise asura aura vyaMtaroMkA samUha rahatA hai vaisehI,carma
Page #730
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 7.6], triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2 sarga 4. . ratna aura chatraratnake aMdara cakravartI, sArI phauja sahita sukhase rahane lgaa| gRhAdhipa ratna anAja, zAka-pAna aura phalAdika, savere bokara zAmake vakta sabako dene lgaa| kAraNa, usa ratnakA mAhAtmyahI ailA hai| meghanumAra avaMDa cArAse isI taraha varasate rahe jina taraha duSTa logoMkI duSTa vANI varasatI hai| (220-226) eka dina magara cakravartI kopa sahita socane lagA, "ve kauna hai jo mujhesatAnakA kAma kara rahe haiM?" usake pAsa rahanevAle solaha hajAra devanAoMne yaha bAta jaanii| ve kavaca pahana, anna-zaba dhAraNa kara, neyakumAroM ke pAsa gae aura kahane lage, "he alpabuddhi nIco! kyA tuma nahIM jAnate ki yaha cakravartI devatAoMke lie bhI ajeya hai| avamI agara tuma apanI malAI cAhate ho to yahA~sa cale jAo, anyathA kaleke mAikI taraha laMDa khaMDa kara die jaaoge|" ___unakI bAteM sunakara bhayakumAra devavarSA baMda kara jalameM machalIkI taraha chipa gae aura ApAta jAtike kirAtoMke pAsa jAkara bone, "cakravartIko hama nahIM jIta skte|" yaha suna kirAta bhayabhIta ho,triyoMkI taraha banna dhAraNa kara ratnoMkI meTa te, magara rAjAkI zaraNameM ge| vahA~ ve AdhIna ho, cakravartIke caraNoM meM gira, hAtha jor3a kahane lage, "hama ajJAna aura durmada hai isIlie hamane, aSTApada pazu meghapara chalAMga mAratA hai / zrApako satAnA caahaa| he pramo! Apa hameM hamAre avicArI kAmake lie kSamA kiijie| hama Ajase ApakI yAtrA pAleMge; Apake sAmaMta, pyAde yA saMbaka banakara rheNge| hamArI sthiti aya Apake hAthameM hai|
Page #731
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... zrI ajitanAtha-caritra ... [707 - ..."praNipAtAvasAno hi kopATopo mahAtmanAm / " [mahAtmAoMkA kopa praNipAta.paryaMta hI hotA hai| cakravartIne bheTeM svIkAra kI aura kahA, "uttara bharatArddhake sAmaMtoMkI taraha tuma bhI kara bharo aura mere sevaka banakara rho|" ( unake svIkAra karanepara) unako sammAna sahita cakrIne vidA kiyA, aura apane senApatiko siMdhukA pazcima bhAga jItanekI AjJA kii| . .. usane pUrva bhAgakI tarahahI carmaratnase siMdhu nadI pAra kara, himavaMta parvata aura lavaNa samudrakI maryAdAmeM rahe hue, siMdhuke pazcimAbhAgako.jIta liyaa| pracaMDa parAkramI vaha daMDapati-senApati mleccha logoMse daMDa lekara jalase bhare hue. meghakI taraha, saMgaraM.cakrIke pAsa aayaa| vividha prakArake bhoga bhogate,aneka rAjAoMse pUjita cakravartI bahuta dinoM taka vahIM rhe| . it... 'nAsti videzaH ko'pi doSmasAm // " [parAkramI puruSoM ke lie koI sthAna videza nahIM hai|] (230-245) eka cAra, prISmaRtuke sUryabiMyakI taraha, cakraratna zrAyudhazAlAse nikalA aura pUrvake madhyamArgase claa| cakrake pIche pIche mahArAjA kSudrahimAlayake dakSiNanityake nikaTa pAe bhaura vahIM par3Ava DAlakara he| unhoMne kSudra himAlaya nAmake devakA smaraNa kara aSTamatapa kiyA aura ve pauSadhazAlAmeM pauSadhavrata grahaNa karake baitthe| tIna dinake pauSadhake aMtameM ye rathameM baiThakara * / '1:-parvatakI dAhinI taraphakI dAla / . . . . .
Page #732
--------------------------------------------------------------------------
________________ 708 ] tripaSTi zalAkA puruSa-caritraH pava 2. saga 4. himAlaya parvatake nikaTa geN| unhoMne rathake agale bhAgase parvatako isa taraha tIna cAra Takkara lagAI jisa taraha hAthI dA~toMse prahAra karatA hai| cakrIne vahA~ rathake ghor3oMko kAmaM rakha, dhanupapara cillA car3hA, usameM apane nAmakA vANa. rakha, use claayaa| vaha vANa, eka kosakI dUrIpara ho aise, bahattara yojana para sthita, zuddhahimAlaya devake Age jAkara giraa| pAeko girate dekha deva kSaNabharake lie gussA huA; magara vANake Upara likhe hue akSara par3hakara vaha tatkAlahI zAMta ho gyaa| phira gozIpacaMdana, saba tarahakI davAiyoM, padmahadakA jala, devadUSya vana, vAraNa, ratnoMke alaMkAra aura kalpavRkSake phUloMkI mAlAe~ vagairA padArtha usane zrAkAzameM rahakara sagara cakravartIke bheTa kie; sevA karanA svIkAra kiyA aura "cakrIkI jaya ho!" zabda pukaare| (246-254) ___ usako vidA kara cakrI apane rathako lauTA RpabhakUTa parvata para gyaa| vahA~ bhI usa parvatake tIna bAra rathake agale bhAgakI Takkara lagAI aura azvoMko niyamameM rakha usane usa parvatake pUrva bhAgapara kAMkiNI ratnase ye akSara likhe, "isa avasapiNImeM maiM dUsarA cakravartI huA huuN|" vahA~se rathako loTA, apanI chAvanImeM A, usane aSTamatapakA pAraNA kiyaa| phira jisakI, digvijayakI pratijJA pUrI huI hai usa sagara rAjAne bar3hI dhUmadhAmase himAcalakumArakA aSTAhnikA utsava kiyaa| (255-258) vahA~se cakrake pIche calate caphrI uttara-pUrvake mArgase hote hue sukhapUrvaka gaMgAdevIke sammukha Ae / vahA~ gaMgAke nikaTa
Page #733
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [76 chAvanI DAlI aura gaMgAdevIke uddezyase aSTamabhaktatapa kiyaa| gaMgAdevI bhI, siMdhudevIkI taraha aSTamatapake aMtameM, Asana kaoNpanese, cakravartIko zrAyA jAna, AkAzameM Akara khar3I rhii| usane mahArAjAko ratnoMke eka hajAra ATha kuMbha, svarNa-mANikya Adi dravya aura ratnoMke do siMhAsana bheTa kie / sagara rAjAne gaMgAdevIko vidA kara aSTamatapakA.pAraNa kiyA aura AnaMdake sAtha devIkI kRpAke lie usakA aSTAhnikA utsava kiyaa| (256-263) . vahA~se cakrake batAe hue mArgase cakrI dakSiNa dizAmeM khaMDaprapAtA guphAkI tarapha claa| vahA~ pahu~ca khaMDaprapAtAke pAsa chAvanI DAla, nATyamAla devakA smaraNa kara usane aSTamatapa kiyA / aSTamatapake aMtameM nATyamAla deva apane zrAsanakapase, cakravartIkA AnA jAna, grAmapatikI taraha bheTa le, usake pAsa aayaa| usane taraha tarahake alakAra cakravartIke bheTa kie aura maMDalezvara rAjAkI taraha namra hokara usakI sevA svIkAra kii| cakrIne usako vidA karake, pAraNA karane ke bAda harpase usakA aSTAhnikA.utsava kiyaa| yaha mAno upakArakA badalA thaa| __. (264-268) . usake bAda cakravartIkI AjJAse senApati AdhI senA lekara gayA aura siMdhuke bhAgakI tarahahI gaMgAkA pUrva bhAga bhI jIta AyA / (266) .. phira sagara cakrIne vaitAvyapavatakI donoM zreNiyoM ke vidyAgharoMko parvatake rAjAoMkI tarahahI, zIghratAse jIta liyaa| unhoMne ratnoMke alakAra, vastra, hAthI aura ghor3e cakrIke bheTa
Page #734
--------------------------------------------------------------------------
________________ 710 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 2. sarga 4. kie aura usakI sevA svIkAra kii| mahArAjA bharatane vidyAdharoMko, satkAra sahita vidA kiyaa| "tuSyaMti hi mahIyAMsaH sevAmanyA girApi hi / " . - [bar3e AdamI, maiM ApakA sevaka hU~ yaha bAta sunakara hI saMtuSTa ho jAte haiN|] (270-272) * cakrIkI AjJAse senApatine tamisrA guphAkI tarahahI aSTamatapa vagairA karake khaMDaprapAtA guphAkA dvAra kholaa| phira sagara rAjAne hAthIpara savAra ho, meru parvatake zikharapara sUrya rahatA hai vaise hAthIke dAhine kuMbhasthalapara mariNa rakha, usa guphAmeM praveza kiyaa| pahale kI tarahahI usa guphAkI donoM tarapha kAMkiNI ratnake maMDala vanAe aura pUrvakI tarahahI unmagnA aura nimagnA nAmaka nadiyoMko pAra kiyaa| guphAke madhyamase sagara rAjA usa guphAke apane Apa khule hue, dakSiNa dvArameMse, nadIke pravAha kI taraha bAhara nikale / (273-276) / ... .. phira gaMgAke pazcima kinArepara chAvanI ddaalii| vahA~ navanidhiyoMkA dhyAna karake aSTamatapa kiyaa| tapake aMtameM naisarpa, pAMDu, piMgala, sarvaratnaka, mahApadma, kAla, mahAkAla,mAnava, aura zaMkha ina nau nAmoMkI navanidhiyoM cakavartIke nikaTa prakaTa huI 2 hiMdUdharmameM ina nau nidhiyoM ke nAma ye haiM,-mahApadma padma, zaMkha,makara; kacchapa, mukuMda, kuMda, nIja vakharva / ye cau.kuverake khajAnaki nAma. vatAe gae haiN| zrImada hemacaMdrAcAryane bhI 'abhidhAna ciMtAmaNi. ke dUsare kAMhake:107 zlokameM yahI nidhiyA~ dI hai, magara isa zlokakI TIkAke aMtameM likhA hai, "nena samaye tu naisarpAdyA nidhayaH, yadavocAma
Page #735
--------------------------------------------------------------------------
________________ ...:. . zrI ajitanAtha-caritraH . . [711 inameMse hareka nidhike hajAra hajAra devatA sAnidhyakArI hote haiM. arthAta sAthameM rahate haiN| unhoMne cakrIse kahA, "he mahAbhAga ! hama gaMgAke muMhake pAsa magadha tIrthameM rahatI hai| vahA~se tumhAre bhAgyase tumhAre vazameM hokara yahA~, tumhAre pAsa AI haiN| aba icchAnusAra hamArA upabhoga karo yA de do| zAyada kSIra samudrakA kSaya ho jAe, magara hamArA kSaya kabhI nahIM hogaa| he devA nau hajAra sevakoMse rakSita, vAraha yojanake vistAravAle, aura nau yojanakI caur3AIvAle ATha cakroMpara sthita hama tumhArI sevikAoMkI taraha pRthvImeM tumhAre sAtha cleNgii|" (277-283) . . unakA kahanA svIkAra kara cakrIne pAraNa kiyA aura Atitheya kI taraha unakA aSTAhikAmahotsava kiyaa| . ....... sagara rAjAkI AjJAse nadIkI pUrva dizAmeM rahA huA dUsarA niSkuTa bhI eka gA~vakI taraha senApatine jIta liyaa| gaMgA aura siMdhu nadIkI donoM bAjuoMke cAra niSkuToMse aura usake madhyake do khaMDoMse yaha bharatakSetra paTakhaMDa kahalAtA hai| use sagara cakrIne battIsa hajAra barasameM dhIre dhIre ArAmase jIta liyaa| kahA hai, - "anutsukAnAM zaktAnA lIlApUrvAHpravRttayaH / / " . . zaktimAna purupoMkI pravRtti utsukatA rahita lIlApUrvaka. vipshilaaNkaapurusscrite| jaina zAstroM meM naisadi nidhiyA~ haiN| jinakA ullekha triparizalAkA puruSa caritrameM hai| ] saMskRtameM nithi * zabda pulliMga hai| ... ... ... : 1-mehamAnavAjI-atithi satkAra.! . . . . .... . . . . . -
Page #736
--------------------------------------------------------------------------
________________ 712 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parSa 2. sarga 4. hI hotI hai| ] ( 284-287) mahArAjA sagara cakravartI caudaha ratnoMke svAmI the, nau nidhiyoMke Izvara the, battIsa hajAra rAjA unakI sevA karate the, battIsa hajAra rAjaputriyA~ aura dUsarI battIsa hajAra striyoM-aise kula causaTha hajAra khiyA~-unake aMtaHpurameM thIM ( yAnI unake causaTha hajAra patniyA~ thiiN)| ve battIsa hajAra dezoMke svAmI the, bahattara hajAra bar3e bar3e nagaroMpara unakI sattA thI, ninyAnave hajAra droNamukhoM ke ve svAmI the, ar3atAlIsa hajAra prattanoM'. ke ve adhikArIthe, caubIsa hajAra karvaToM aura maMDavoMke ve adhipati the; ve caudaha hajAra saMvAdhakoMke svAmI the, solaha hajAra kheTakoM ke rakSaka the, ikkIsa hajAra AkaroM5 ke niyaMtA the, unacAsa kurAjyoMke nAyaka the, chappana aMtarodakoM ke pAlaka the, chiyAnave karor3a gA~voMke svAmI the, chiyAnave karor3a pyAde, caurAsI lAkha hAthI, caurAsI lAkha ghor3e aura caurAsI lAkha rathoMse pRthvImaMDalako AcchAdita karate the| isa taraha mahAna RddhiyoMvAle cakravartI cakraratnakA anusaraNa karake, dvIpAMtaroMse jahAja vApasa AtA hai vaisehI, vApasa lautte| (288-267) grAmapati, durgapAla aura maMDalezvara mArgameM unakI dUjake caMdramAkI taraha, ucita bhakti karate the| badhAI denevAle puruSoMkI taraha, AkAzameM ur3atI huI dhUli dUrahIse unake AnekI sUcanA detI thii| mAno sparddhAse phailatI hoM aise, ghor3oMke hinahinAne. .1-cAra sau gAMvoMke bIca meM jo mukhya grAma hotA hai use droNamukha kahate haiM / 2-kasabA / 3-ATha sau grAmoMkA mukhya grAma / 4-kheDA / 5-khAna / 6-dvIpa /
Page #737
--------------------------------------------------------------------------
________________ :. : . zrI ajitanAtha-caritra [713 kI, hAthiyoM ke ciMghAr3anekI, cAraNoMke AzIrvAdoMkI aura bAjoM kI AvAjeM dizAoMko baharA banAtI haiN| isa taraha hamezA eka eka yojanA calate. pArAmase musAphirI karate. sagara rAjA priya patnIke pAsa jAte haiM vaise, ayodhyA nagarIke pAsa zrA pahu~ce / parAkramake parvata samAna rAjAne vinItA nagarIke nikaTa samudrake samAna par3Ava DAlA / (268-302) eka dina sabhI kalAoMke bhaMDAra sagara cakrI azvakIr3Ake lie eka tUphAnI aura viparIta zikSAvAle ghor3epara cddh'e| vahA~ uttarottara dhArAmeM ve usa catura ghor3eko phirAne lge| kramazaH unhoMne ghor3eko pA~cavIM dhArAmeM pherA, taba mAno bhUta lagA ho aise, lagAma vagairAkI kucha paravAha na kara, ghor3ene AkAzameM chalAMga maarii| mAno azvarUpI rAkSasa ho aise, kAlake vegase zIghra ur3akara vaha sagara rAjAko kisI bar3e jaMgalameM le gyaa| krodhase lagAma khIMcakara tathA apanI rA~gase dabAkara cakrIne ghor3eko khar3A kiyA aura kUdakara vaha usase utara pdd'aa| thakakara ghabarAyA huA ghor3A bhI jamInapara gira pdd'aa| cakrI vahA~se paidalahI ravAnA huaa| thor3I dUra calanepara Age use eka bar3A sarovara dikhAI diyaa| vaha sUryakiraNoMkI garamIse,,pRthvIpara girI huI caMdrikAke samAna mAlUma hotA thaa| sagara cakrIne vanake hAthIkI. taraha, thakAna miTAneke lie usa sarovarameM snAna kiyA aura svAdiSTa, svaccha aura kamalakI sugaMdhase sugaMdhita, zItala jalakA pAna kiyaa| vaha sarovarase nikalakara kinAre baiThA taba jaladevIke samAna eka yuvatI use dikhAI dii| vaha navIna khile hue kamalake samAna mukhavAlI aura nIla
Page #738
--------------------------------------------------------------------------
________________ 714] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH parSa 2. sarga 4. kamalake samAna locanavAlI thii| usake zarIrapara suMdaratAkA jala taraMgita ho rahA thA, cakravAka pakSIke jor3eke samAna do stanoMse aura phUle hue svarNakamalake jaise hAtha-pairoMse vaha bahutahI suMdara mAlUma hotI thii| zarIracAriNI sarovarakI lakSmIka samAna usa bIko dekhakara cakrI isa taraha vicAra karane lagA-ahA ! kyA yaha apsarA hai ! vyaMtarI hai ! nAgakanyA hai ! yA vidyAdharI hai ! kAraNa, sAmAnya strI isa tarahakI nahIM hotii| amRtakI vRSTike sahodarake samAna isakA darzana hRdayako jaisA AnaMda detA hai vaisA sarovarakA jala bhI nahIM detaa| (303-315-) usI samaya kamalapatrake samAna A~khoMvAlI strIne bhI, pUrNa anurAgake sAtha, cakrIko dekhA / tatkAla (hI usakI dazA) kumhalAI huI kamalinIke jaisI, kAmadevase ghabarAI huI sI ho gii| isase usakI sakhiyA~, jaise-taise use usake nivAsasthAnapara le gii| sagara rAjA bhI kAmAtura ho dhIre dhIre-sarovara. ke kinArepara Tahalane lge| usa samaya kisI kaMcukI' ne sagarake sAmane Akara hAtha jor3e aura kahA, "he svAmI.! isa bharatakSetrake vaitAvyaparvatameM saMpattiyoMkA priya aisA gaganavallabha nAmakA nagara hai| vahA~ sulocana nAmakA eka prasiddha vidyAdharapati thaa| vaha aise rahatA thA jaise alakApurI meM kuverakA bhaMDArI rahatA hai| usake eka sahasranayana nAmakA nItivAna putra hai aura vizvakI striyoMmeM ziromaNi aisI eka sukezA nAmakI kanyA hai| vaha janmI taba kisI jyotipIne batAyA thA, ki yaha lar3akI cakra 1-aMta:purakI rakSA karanevAlA / 2-kuverakI ngrii||
Page #739
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra - vartIkI paTTarAnI aura strIratma hogI / rathanupurake rAjA pUrNameghane usake sAtha vyAha karanekI icchA kaI bAra prakaTa kI; magara usake pitAne pUrNameghakI bAta nahIM maanii| taba jabardastI lar3akIko le jAne kI icchAse pUrNamegha, garjanA karatA hazrA, yuddha karane ke lie AyA / dIrghabhujAvAle pUrNameghane bahuta samaya taka yuddha 'karake aMtameM sulocanako kabhI na TUTanevAlI nidrAmeM sulA diyaa| taba sahasranayana dhanakI taraha apanI bahanako lekara yahA~ calA aayaa| vaha aba saparivAra yahIM rahatA hai| he mahAtmana ! sarovarameM krIr3A karatI huI usa sukezAne Aja tumako dekhA hai aura jabase tumako dekhA hai tabhIse kAmadevane use vedanAmaya vikArakI sajA dI hai| garamIse pIr3ita ho aise, usake sAre zarIrameM pasInA AtA hai; DarI ho aise usakA zarIra kA~patA hai, rogiNI hoM aise usake zarIrakA raMga badala gayA hai, zokameM DUbI ho aise usakI A~khoMse A~sU gira rahe haiM aura mAno yoginI ho aise vaha kisI dhyAnameM lIna rahatI hai| he jagatatrAtA ! tumhAre darzanase kSaNabharahImeM usakI avasthA vicitra prakArakI ho gaI hai| isalie vaha maraNa-zaraNa le isake pahalehI Apa Akara usakI rakSA kreN|" (316-330) isa taraha aMtaHpurAdhyakSA strI kaha rahI thI, usI samaya sahasranayana bhI AkAzamArgase vahA~ pAyA aura usane cakrIko namaskAra kiyaa|vh sagara cakrIko Adara sahita apane nivAsasthAna para le gayA aura vahA~ strIratna apanI bahina sudezanAkA dAna karake usane cakrIko saMtuSTa kiyA / phira sahasranayana aura cakrI vimAnapara savAra hokara vaitAdaya parvatapara sthita gagana
Page #740
--------------------------------------------------------------------------
________________ 716 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. sarga 4. vallabha nagara ge| vahA~ cakrIne sahasranayanako usake pitAke rAjyapara biThAkara, vidyAdharoMkA adhipati bnaayaa| (331-334) phira iMdrake samAna parAkramI sagara cakrI, strIratnako lekara ayodhyA apanI chAvanI meM aayaa| vahA~ usane vinItA nagarIke uddezyase aSTamatapa kiyA aura vidhike anusAra, pauSadhazAlAmeM jAkara, paupadhanata grahaNa kiyaa| aSTamatapake aMtameM usane pauSadha. zAlAse nikalakara apane parivArake sAtha pAraNA kiyaa| usake bAda usane vAsakasajjA' nAyikAke jaisI ayodhyApurImeM praveza kiyaa| vahA~ sthAna sthAnapara toraNa baMdhe hue the, unase vaha bhrakuTIvAlI strIsI mAlUma hotI thI; dukAnoMkI zobhAke lie vadhI huI aura pavanase ur3atI huI patAkAoMse vaha mAno nAcaneke lie hAtha U~ce kara rahI ho aisI jAna par3atI thii| dhUpadAniyoMse dhuA~ nikala nikalakara usakI paMktiyA~ vana rahI thIM, unase aisA mAlUma hotA thA, mAno usane apane zarIrapara patravalliyA~ banAI ho; hareka maMDapapara ratnoMkI pAtrikAe~ sanAI huI thIM, unase mAno vaha netrakA vistAravAlI ho aisI mAlUma hotI thI; vicitra prakArakI kIgaI maMca-racanAoMse mAno vahA~ bahuta acchI zayyA vichI ho aisI mAlUma hotI thI, aura vimAnoMkI ghughariyoMkI AvAjase mAno maMgalagAna karatI ho aisI jAna par3atI thii| kramase nagarameM calate hue cakravartI, iMdra jaise.apane vimAnameM AtA hai vaise, U~ce toraNavAle, ur3atI huI patAkAoM 1-jaba patike AnekA samaya hotA hai taba.aMgArAdikase taiyAra hokara, usakI rAha dekhanevAlI strii|2-kttoriyaaN /
Page #741
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha caritra 717 - vAle aura jahA~ cAraNa-bhATa mAMgalika gIta gArahe hai aise apane gharake A~ganameM phuNce| phira mahArAjAne, sadA apane sAtha rahanevAle solaha hajAra devatAoMko, battIsa hajAra rAjAoMko, senAnI, purohita, gRhapati aura varddhakI nAmake ina cAra mahAratnoMko, tIna sau sATha rasoiyoMko, zreNIprazreNiyoMko, durgapAloMko, seThoMko, sArthavAhoMko aura dUsare sabhI rAjAoMko apane apane sthAnoMpara jAnekI AjJA dii| phira usane aMta:purake parivAra aura strIratna sahita, satpurupoMke manake jaise, vizAla aura ujjvala maMdirameM praveza kiyaa| vahA~ snAnagRhameM snAna aura devAlayameM devapUjA kara rAjAne bhojanagRhameM jAkara bhojana kiyaa| phira sAmrAjya lakSmIrUpI latAke phaloMke samAna saMgIta, aura nATaka vagairAke vinodoMse cakrI krIr3A karane lgaa| (335-348) ' ' eka dina devatA Akara sagara rAjAse kahane lage, "he rAjA! tumane isa bharata kSetrako vazameM kiyA hai isase, iMdra jaise ahaMtakA janmAbhiSeka utsava karate haiM vaisehI, hama tumhArA cakravartIpadakA abhipekotsava kreNge| yaha sunakara cakravartIne, lIlAse jarA bhrakuTI jhukAkara, unako AjJA dii| . "mahAtmAnaH praNavinAM praNayaM khaMDayaMti n|" . [mahAtmA loga snehIjanoMke snehakA khaMDana nahIM karate haiN| phira Abhiyogika devoMne, nagarake IzAna koNameM abhiSekake lie eka ratnamaMDita maMDapa bnaayaa| ve samudroM, tIthAM, nadiyoM aura drahoMkA pavitra jala tathA parvatoMse divya auSadhe lAe / jaya
Page #742
--------------------------------------------------------------------------
________________ 718) triSaSTi zalAkA puruSa-caritra: parva 2. sarga4. -- pUrI taiyArI ho gaI taba cakrI aMna:pura tathA bIratna sahita, ratnAcalakI guphAka sanAna usa ratnamaMDapameM dAkhila huyA / vahA~ unhoMne siMhAsana sahita maNimaya snAnapIThakI, agnihotrI jaise agnikI pradakSiNA karatA hai vaisa, pradakSiNA kI aura aMta:pura mahina pUrva taraphakI sopAnapaMktisaM usa pIThapara car3ha jisakA mu~ha pUrvakI tarapha hai gele, siMhAsanako alaMkRta kiyA / battIsa hajAra rAjA mI, haMsa naisa kramalakhaMDapara car3hata hai baiMsa, uttara taraphakI sIdiyoka panne para car3ha, sAmAnika deva jaise iMdrake sAmane baiThana hai vaise, nagara rAjAke sAmane hAtha jor3a dRSTi rakha, apane apane vAsanAparavaThA sanApati,gRhapati,purohita aura barddhakrIratna isI taraha saMTha,sArthavAha aura anya aneka manuSya, zrAkAzameM jaise tAre hote haiM basa, dakSiNa tarapha sopAnAsa Upara car3ha lAnapAThayara apane apane AsanoMpara baitthe| phira zubha dina, bAra, nakSatra, karagA, yoga, caMdra zrIra samIgraho balavAle lagnameM deyoM ityAdina sona, cA~dIka, ratnoMka aura jina mukhoMpara kamala raha hue hai aise kalazAMsa, magara rAjAko cakravartIpadakA abhigheka kiyA; citrakAra jaise ra~ganakI dIvArako sApha karate haiM vaise, unhoMne devadUSya bannase komalatAkeM sAtha rAjAke zarIrako poMchA; phira malayAcala ke sugaMdhita caMdanAdikase, caMdrikAke dvArA zrAkAzakI taraha, unhoMne rAjAke aMgapara vilapana kiyA, divya aura ati mubivAla pUlAMkI mAlA, apane dRr3ha anurAgakI taraha, rAnAko pahanAI, aura cuda lApaTTae devadUSyavaaura ratnAlaMkAra cakrAko phnaae| taba mahArAjAne meghadhvanike samAna vAgIma apane nagarake adhyakSako pAvAdI, nagarameM hiMDhorA piTavA
Page #743
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [716 do ki isa nagarameM bAraha barasa taka cuMgI nahIM lI jAegI, koI subhaTa isameM praveza na karegA, kisIko sajA nahIM dI jAegI aura hamezA utsava hotA rhegaa|" nagarake adhyakSane, apane AdamiyoMko hAthIpara biThAkara, sAre nagarameM rAjAjJAkI ghopaNA karA dii| isa taraha svarganagarIke vilAsa vaibhavako curAneke vratavAlI (arthAta usake jaisI) vinItA nagarImeM chaha khaMDa pRthvIke svAmI mahArAjA sagarakA cakravartIpadAbhiSeka sUcita karanevAlA utsava bAraha varSa taka hareka dukAnameM, hareka makAnameM aura hareka rasmeM hotA rahA (346-370) .: AcArya zrI hemacaMdra viracita triSaSTizalAkA...... puruSa caritra mahAkAvyake dUsare parvameM sagarakA digvijaya va cakravartIpadAbhiSeka varNana nAmakA cauthA sarga samApta huaa| - Wan
Page #744
--------------------------------------------------------------------------
________________ Crs TEda sam pA~ca sagaraputroMkA nAza eka vAra devatAoMse niraMtara sevita, bhagavAna zrI ajitanAtha svAmI sAketa nagarake udyAnameM Akara smosre| iMdrAdika deva aura sagarAdi rAjA yathAyogya sthAnoMpara baitthe| tava prabhu dharmadezanA dene lge| usa samaya pitAke vadhakA smaraNa karake krodhita sahasranayanane, vaitAThya parvatapara garur3a jaise sarpako mAratA hai vaisehI, apane zatru pUrNameghako mAra ddaalaa| isakA putra dhanavAhana vahA~se bhAgakara zaraNa pAne kI icchAse samavasaraNameM aayaa| vaha bhagavAnako tIna pradakSiNA dekara, musAphira jaise vRkSake nIce baiThatA hai vaise, prabhuke caraNoMke pAsa baitthaa| usake pIchehI hAthameM hathiyAra lie sahasranayana yaha bolatA huA AyA ki, "maiM use pAtAlase bhI khIMcakara, svargase bhI tAnakara, valavAnakI zaraNameMse bhI bAhara nikAlakara maaruuNgaa|" vahA~ usane dhanavAhanako samavasaraNameM baiThe dekhaa| prabhuke pratApase tatkAlahI usakA krodha zAMta ho gyaa| vaha hathiyAra tyAga, prabhuko tIna pradakSiNA de, yogya sthAnapara baiThA / taba sagara cakrIne bhagavAnase pUchA, "he prabho! pUrNamegha aura sulocanake bairakA kAraNa kyA hai ?" (1-6) __ bhagavAna bole, 'pahale sUryapura nagara meM bhagavAna nAmakA eka karor3apati vaNika rahatA thaa| eka bAra vaha seTha apanA
Page #745
--------------------------------------------------------------------------
________________ . zrI ajitanAtha-caritra [721 - sArA dravya apane putra haridAsako sauMpakara vyApArake lie dezAMtara gyaa| vaha bAraha barasataka paradezameM raha, bahutasA dhana jamA kara, vApasa AyA aura rAtako nagarake bAhara tthhraa| rAtake samaya apane saba parivArako chor3akara akelA apane ghara gyaa| kAraNa1 : ....''utkaMThA hi bliiysii|" [utkaMThA balavAna hotI hai| usake putra haridAsane use cora samajhakara talabArake ghATa utAra diyaa| ......"vimarzaH kvaalpmedhsaaN|" [alpavuddhi logoMko vicAra nahIM hotaa| apane mAranevAleko pahacAnakara, tatkAlahI, usake lie, manameM dveSabhAva janme aura isI meM vaha mara gyaa| pIchese haridAsane apane pitAko phcaanaa| ajAnameM kie gae apane isa ayogya kAryake lie use bahuta duHkha huA aura pazcAtApa karate hue usane apane pitAkI dAha-kriyA kii| kucha kAlake bAda haridAsa bhI marA / una donoMne kaI duHkhadAyaka bhavoMmeM bhramaNa kiyaa| aMtameM kisI sukRtake yogase bhAvana seThakA jIva pUrNamegha huA aura haridAsakA jIva sulocana huA / isa taraha he rAjana ! pUrNamegha aura sulocanakA prANAMtika baira pUrvabhavasehI siddha hai aura isa bhavameM to prasaMga Ane se huA hai|" ( 10-16) sagara rAjAne phirase pUchA, "ina donoMke putroM meM ApasI bairakA kAraNa kyA hai ? aura isa sahasranayanake lie mere manameM premakI bhAvanA kyoM jAgI ?"
Page #746
--------------------------------------------------------------------------
________________ 722] triSaSTi zalAkA puruSa-caritra: parva 2. sarga 5. svAmIne kahA, "kaI bhava pahale tuma raMbhaka nAmake sanyAsI the| usa samaya tumhAre zazi aura AvalI nAmake do ziSya the| unameM se AvalI nAmakA ziSya bahuta namra honese tumako ati priya thaa| usane ekavAra gAya kharIdanekA saudA kiyA, tabhI kaThora hRdayavAlA zazi vIca meM pdd'aa| usane,gAyake mAlikako bahakAkara gAya kharIda lii| isase donoMkI ApasameM lar3AI huii| khUba kezAkezI, mukkamamukkA aura lIlaTThA huI / aMtameM zazine prAvalIko mAra ddaalaa| cirakAla taka bhavabhramaNa karate hue zazi yaha meghavAhana huA aura AvalI yaha sahasranayana huA / yahI inake bairakA kAraNa hai|daanke prabhAvase acchI gatiyoMmeM bhramaNa kara raMbhakakA jIva-tuma cakravartI hue ho| sahasranayanake lie tumhArA sneha pUrva bhavoMsehI calA A rahA hai| (20-26) usa samaya vahA~ samavasaraNameM bhIma nAmakA rAkSasapati baiThA thaa| usane vegase uThakara meghavAhanako gale lagAyA aura kahA, "puSkaravara dvIpake bharata kSetrameM, vaitADhya parvatapara kAMcanapura nAmake nagarameM pUrvabhavameM maiM vidyuiMSTra nAmakA rAjA thA / usa bhavameM nU merA rativallabha nAmakA putra thaa| he vatsa ! tU mujhe bahuta priya thaa| acchA huA ki Aja tU mujhe dikhAI diyaa| isa samaya bhI tU merA putrahI hai, isalie merI senA aura dUsarA jo kucha merA hai use grahaNa kr| aura lavaNa samudrameM devatAoMke lie bhI durjaya,sAta sau yojanakA sarva dizAoMmeM vistAravAlA.. rAkSasadvIpa nAmakA sarva dvIpoMmeM ziromaNi eka dvIpa hai| usake madhyameM pRthvIkI nAbhimeM meruparvatake jaisA trikUTa nAmakA parvata
Page #747
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha caritra [723 hai| vaha bar3I RddhivAlA parvata valayAkAra hai / vaha nau yojana U~cA, pacAsa yojana vistAravAlA aura bar3AhI durgama hai| usapara maiMne sonekA gar3ha aura sonekehI gharoM aura toraNoMvAlI lakA nAmakI nagarI basAI hai| vahA~se chaha yojana nIce pRthvImeM, zuddha sphaTika ratnake gar3havAlI,nAnA prakArake ratnamaya gharoMvAlI aura savA sau yojana laMbI-caur3I pAtAlalaMkA nAmakI bahutahI prAcIna aura durgama nagarI hai| yaha bhI merIhI mAlikIkI hai / he vatsa! tU ina nagariyoMko svIkAra kara aura unakA rAjA ho| ina tIrthaMkara bhagavAna ke darzanoMkA phala tujhe AjahI mile|" (27-37) yoM kahakara usa rAkSasapatine nau mANikoMkA banAyA huA eka bar3A hAra tathA rAkSasI vidyA use dii| dhanavAhana bhI tatkAlahI bhagavAnako namaskAra kara rAkSasadvIpameM gayA aura vahA~ donoM laMkAoMkA rAjA bnaa| rAkSasadvIpake rAjyase aura rAkSasIvidyAse usa dhanavAhanakA vaMza tabhIse rAkSasavaMza khlaayaa| (38-40) ___. phira vahA~se sarvajJa dUsarI tarapha vihAra kara gae aura sureMdra tathA sagarAdi bhI apane apane sthAnoMko ge| (41) ___ aba rAjA sagara causaTha hajAra striyoMke sAtha ratisAgarameM nimagna ho, iMdrakI taraha krIr3A karane lgaa| use aMtaHpurake saMbhogase (arthAta khIratnake sivA anya jo striyA~ thIM unake sAtha saMbhoga karanese) jo glAni huI thI vaha, strIratnake saMbhoga. se isI taraha jAtI rahI jisa taraha musAphirakI thakAna, dakSiNa dizAke papanase jAtI rahatI hai| isa taraha hamezA viSaya-sukha
Page #748
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- 724 } triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2, sarga 5. bhogate hue, sagarake jandukumAra vagairA sATha hajAra putra hue| udyAnapAlikAoMke dvArA pAle hue vRkSa, jaise bar3hate haiM vaisehI, dhAya-mAtAoMke dvArA pAle-pose gae ve lar3ake bhI phramase bar3e hue| ve caMdramAkI taraha dhIre dhIre sArI kalAe~ grahaNa kara, zarIrakI lakSmIrUpI latAke upavanarUpa yauvanavayako prApta hue| ve dUsaroMko apanI anavidyAkI kuzalatA batAne lage aura nyUnAdhika jAnanekI icchAse dUsaroMkA zastrakauzala dekhane lge| kalAe~ jAnanevAle vedurdama tUphAnI ghor3oMko bhI nacAnekI krIr3AmeM, ghor3oMko samudrake AvartakI lIlAse phirAkara sIdhe kara dete the| devatAoMkI zaktiko bhI lA~gha jAnevAle ve, per3ake patteko bhI apane kaMghoMpara nahIM sahanevAle, unmatta hAthiyoMko bhI, unake kaMghoMpara car3hakara, vazameM kara lete the| madase zabda karate hue, hAthI jaise viMdhya aTavImeM krIr3A karate haiM vaisehI saphala zaktivAne, ve apanI umravAle lar3akoMke sAtha udyAnAdimeM svacchaMdatApUrvaka khelate kUdate the| (42-50) ... eka dina balavAna rAjakumAroMne rAjasabhAmeM baiThe hue cakra. ... vIse prArthanA kI, "he pitAjI! Apane pUrva dizAke AbhUSaNa rUpa magadhapati devako, dakSiNa dizAke tilaka varadAmapati deva-. ..ko, pazcima dizAke mukuTa prabhAsapatiko, pRthvIkI donoM tarapha sthita do bhujAoMke samAna gaMgA aura siMdhu devIko, bharatakSetra rUpI kamalakI karNikAke samAna vaitAdayAdikumAra devako tamisrA guphAke adhipati kSetrapAla sahaza kumArapAla devako, aura bharata kSetrakI maryAdAbhUmike staMbharUpa himAcalakumAra devako, khaMDa: prapAtA guphAke aghiSAyaka nATyamAla devako, naisarpa vagairA nava:
Page #749
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [725 nidhiyoMke adhiSThAyaka nau hajAra devatAoMko,-ina sabhI devoMko sAdhAraNa manuSyoMkI taraha jIta liyA hai / he tejastrI ! Apane aMtaraMga zatruke SaTvargakI taraha isa chaha khaMDa pRthvIko apane bhApahI parAjita kiyA hai| aba ApakI bhujAoMke parAkramake yogya koI bhI aisA kAma bAkI nahIM rahA ki jise hama pUrA karaM yaha batA: sakeM ki hama Apake putra hai| aba to Apake jIte hue sarva bhUtalapara svacchaMdatApUrvaka vicaraNa karanehImeM hamArA, Apake putra honA saphala ho; yahI hamArI icchA hai| hama cAhate haiM ki ApakI kRpAse hama gharake A~ganakI taraha sArI bhUmimeM hAthIkI taraha svacchaMdatApUrvaka vihAra kreN|" putroMkI yaha mA~ga usane svIkAra kii| kAraNa"mahatsu yAzcAnyasyApi na mudhA kiM punastakAm // " [mahAna purupoMse kI gaI dUsaroMkI prArthanA bhI jaba vyartha nahIM hotI taba apane putroMkI prArthanA to hohI kaise sakatI hai ?] (51-61) phira unhoMne, pitAko praNAma kara apane nivAsasthAnapara A, prayANamaMgalasUcaka iMdubhi bjvaae| usa samaya, prayANake samayahI, aise azubha utpAta aura azubha zakuna hone lage ki jinase dhIrapuruSa bhI bhayabhIta ho jaaeN| bar3e sarpakulase Akula rasAtalake dvArakI taraha sUryakA maMDala saikar3oM ketu nAmaka tArAoMse bhAkula huA,caMdramaMDalake madhyameM chidra dikhane lagA, isase vaha navIna utkIrNa dA~take tATakara ke samAna jAna par3atA thA; 1-chide pA khude hue|2-kaankaa eka zrAbhUpaNa /
Page #750
--------------------------------------------------------------------------
________________ 726 ] tripaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 2. sarga 5. vAyuse jaise latA kauMpatI hai vaisehI pRthvI kA~pane lagI; zilA. oMke Tukar3oMke samAna bar3e bar3e ole girane lage; sUkhe hue badaloMke cUrNake samAna rajovRSTi hone lagI; gussA hue zatruke jaisI mahA bhayaMkara vAyu calane lagI; akalyANakAriNI sthArine dAhinI tarapha khar3I hokara bolane lagI, ullU mAno inakI pardA karate hoM aise krodha karane lage; mAno ucca prakArase kAlacakrake sAtha kIr3A karatI hoM aisI cIla maMDalAkAra hokara, AkAzameM ur3ane lagIM; garamiyoMke dinoMmeM jaise nadiyA~ jalahIna ho jAtI hai aisehI sugaMdhita madavAle hAthI madahIna ho gae aura vilomase jaise bhayaMkara sarpa nikalate haiM aisehI, hinahinAte hue ghor3oMke mukhoMmase dhuA~ nikalane lgaa| ina apazakunoMkI unhoMne koI paravAha nahIM kii| kAraNa "tat-jJAnAmapi hi nRNAM pramANaM bhvitvytaa|" - [una-utpAta honekI bAta batAnevAle apazakunoMko jAnanevAle manuSyoMke lie bhavitavyahI pramANa hotA hai| unhoMne lAna karake prAyazcitta kotuka-maMgalAdi kiyA; phira ve cakra. vartIkI sArI senAke sAtha vahA~se ravAnA hue| mahArAjA sagarane bIratnake sivA sabhI ratna putroMke sAtha ravAnA kie| kAraNa "...."Atmaiva hi sutatvabhAk // " [apanA AtmA hai vahI putra hai|] (62-74) - sabhI putra yahA~se ravAnA hue / unameMse kaI uttama hAthiyoMpara baiThe hue the ve dipAlake samAna mAnnuma hote the; kaI ghor3oM
Page #751
--------------------------------------------------------------------------
________________ . zrI ajitanAtha-caritra para savAra sUrya ke putra revaMtake jaise jAna par3ate the, aura kaI sUryAdi grahoMkI taraha rathoMmeM savAra the| sabhIne mukuTa pahane the isalie ve iMdroMke samAna jAna par3ate the| unakI chAtiyoMpara hAra laTaka rahe the inase ve nadiyoM ke pravAhoMvAle parvata jAna par3ate the| unake hAthoM meM vividha prakArake hathiyAra the unase ve pRthvIpara Ae hue AyudhadhArI devatA mAlUma hote the| unake mastakoMpara chatra the inase ve vRkSoMke cihnoMvAle vyatara jAna par3ate the| AtmarakSakoMse ghire hue ve-kinArese ghire hue samudrake samAna dikhate the| U~ce hAtha kara karake cAraNa-bhATa unakI stuti karate the| ghor3e apane teja khuroMse pRthvIko khodate the| bAjoMkI AvAjoMse sArI pRthvI baharIsI ho rahI thii| bahuta ur3I huI dharAkI dhUlise sabhI dizAe~ aMdhIsI ho rahI thiiN| (75-80) " . vicitra udyAnoM meM mAno udyAna devatA hoM, parvatoMke zikharoMpara mAno manohara parvatoMke adhiSThAyaka devatA hoM, aura nadiyoMke kinAroMpara mAno nadIputra hoM aise ve svecchApUrvaka krIr3A karate hue isa bharatabhUmimeM sabhI sthAnoMpara phirane lge| gA~voMmeM, khAnoM meM, nagaroMmeM aura droNamukhoM aura kisAnoMkI jhoMpar3iyoM meM bhI ve vidyAdharoMkI taraha jinapUjA karate the| bahuta bhoga bhogate, bahuta dhana dete, mitroMko khuza karate, zatruoMkA nAza karate, rastoMmeM cihna banAne meM apanA kauzala batAte, phirate aura girate hue zastroMko pakar3a lene meM apanI nipuNatA dikhAte, zastroM va zastriyoMkI vicitra prakArakI aura vinodapUrNa kathAe~ apane samAna aAyuvAle rAjAoMse karate,vAhanoMpara savAra usa aSTApada
Page #752
--------------------------------------------------------------------------
________________ 728] tripaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. sarga 5. parvatake pAsa thA pahu~ce, jisameM aisI davAiyA~ haiM ki jinako dekhane mAtrahIse bhUkha-pyAsa miTa jAtI hai aura jo puNyasaMpattikA sthAnarUpa hai / (81-87) ___ vaha aSTApada parvata, bar3e sarovaroMse devatAoMke amRtarasakA bhaMDAra ho aisA mAlUma hotA thA; saghana aura pIle vRkSoMse vaha zyAmaraMgI saMdhyAke bAdaloMvAlA ho aisA lagatA thA; pAsake samudrase bar3e paMkhoMbAlAsA lagatA thA; jharanoMse marate jalapravAhase aisA mAlUma hotA thA mAno usapara patAkAoMke cihna haiN| usapara vidyAdharoMke bilAsagRha the, unase aisA mAlUma hotA thA mAno vaha navIna vaitAdhya parvata hai, harpita mayUroM ke madhura svaroMse aisA jAna par3atA thA mAno vaha gAyana kara rahA hai| usapara '. aneka vidyAdhariyA~ rahatI thIM, unase vaha putaliyoMvAle caityasA jAna par3atA thA; cAroM tarapha gire hue ratnoMse aisA pratIta hotA thA mAno vaha ratnamaNiyoMse banA huyA pRthvIkA mukuTa ho aura vahA~ke caityoMkI vaMdanA karaneke lie hamezA AnevAle cAraNa zramaNAdikoMse vaha parvata naMdIzvara dvIpasA mAlUma hotA thaa| (88-2) kumAroMne usa parvatako-jo sphaTika ratnamaya hai aura jisameM sadA utsava hote rahate haiM-dekhakara suvRddhi vagairA apane amAtyoMse pUchA, "vaimAnika devoMke svargake krIDAparvatoMmeMse mAno eka yahA~ pRthvIpara utarA ho aisA, yaha kaunasA parvata hai ? aura usapara, AkAza taka U~cA tathA himAlaya parvatapara rahe hue zAvata caityake jaisA yaha jo caitya hai, isako kisane banavAyA hai ?" (63-65) .
Page #753
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra maMtriyoMne javAba diyA,"pahale RSabhadeva bhagavAna hue haiN| ve bhAratameM dharmatIrthake AdikartA the aura tumhAre pUrvaja the| unakA putra bharata ninyAnavebhAiyoMmeM sabase bar3A thaa| usane chaha khaMDa pRthvI jItI thI aura sabhIse apanI AjJA manavAI thii| iMdrake lie jaise meruparvata hai vaisehI, cakrIke lie AzcayA~kA sthAnabhUta yaha aSTApada nAmakA krIr3Agiri thaa| isa aSTApada parvatapara RSabhadeva bhagavAna, dasa hajAra sAdhuoMke sAtha, mokSa gae haiN| RSabha svAmIke nirvANake bAda bharata rAjAne yahA~para ratnamaya pASANoMkA siMhaniSadyA nAmakA caitya banavAyA thaa| usameM usane RSabha svAmI aura unake bAda honevAle teIsa tIrthakaroMke nirdoSa ratnoMke biMba banavAe haiN| hareka viMba apane apane dehapramANa, saMsthAna, varNa aura cihnavAle haiN| usane unakI pratiSThA isa caityameM, cAraNa muniyoMse karAI hai| usane apane bAhubalI ityAdi ninyAnave bhAiyoMkI caraNapAdukAe~ aura mUrtiyA~ bhI yahIM sthApita karAI hai| yahA~ bhagavAna RSabhadevakA samavasaraNa hA thaa| usa samaya unhoMne bhaviSyameM honevAle tIrthaMkaroM, cakravartIyoM, vAsudevoM, prativAsudevoM aura balabhadroMkA varNana kiyA thaa| isa parvatake cAroMtarapha bharatane ATha pATha sopAna banAe the| isalie isakA nAma aSTApadagiri hai|" (66-105) yaha hAla sunakara kumAroMko harSahuA / usa parvatako apane pUrvajoMkA jAna ve apane parivAra sahita usapara car3he aura siMhaniSadyA caityameM ge| dUrase, darzana hotehI, unhoMne harpa sahita AditIrthakarako praNAma kiyaa| ajita svAmIke aura dUsare
Page #754
--------------------------------------------------------------------------
________________ 730 / triSaSTi zalAkA yujhapa-caritraH patra 2. sagaM 5. tIrthakara ivivoMko bhI unhoMne samAna zraddhA sAtha namaskAra kiyaa| kAraNa, garmazrAvaka the| maMtrI zrAkarSita karake ma~gavAyA ho gase,tatkAlahI zrApa dRga, zuddha gaMdhodakasaM,kumAroMne jinavivoMko snAna karavAyA / usa samaya kaI kalazoMko pAnIsa bharata the, kaI Trena the, kaI pramupara Dantata the, kaI bAlI huoMko ThA le jAne tha; kaI snAtravidhi bola rahe the, kaI trAmara dulA rahe the, kaI svarakI dhUpadAniyA~ uThAta the, kaI dhUpadAniyoMmeM uttama dhUpa DAlana yaM aura kaI UMce svarasaM zaMtrAdi bAje bajAne the| usa samaya vegasa girata hue gnAnakaM gaMdhodakase azApada parvata dugane maranAvAntA ho gayA thaa| phira unhoMna komala, kore aura devadRzya batroMka samAna batroMsa, nauharIkI taraha, bhagavAnake ratnavivoMko pAMchA, una bhaktivAnAne dAsIkI taraha, apanI icchA, vivApara gozIpacaMdana rasasa vilapana kiyA aura vicitra puSpAMkI mAlAosa, tathA divyavantroM tathA manohara khanAlaMkAroMse vivaoNkI pUjA kI va iMdrakalpakI viDaMbanA karanabAta svAmI vivaoNcha sAmane, paTTAMpara cAvaloMka aSTa mAMgalika bnaae| unhoMne muraviva samAna dedIpyamAna bhAraniyoM meM kapUra racakara, pUnA bAda bhAratI kii| aura hAtha jor3a zastapasa baMdanA kara, RyamantrAmI bagaMgakI isa taraha ntuti kI, (107-116) ha bhagavAna ! isa apAra aura ghora saMsArarUpI samudrameM zrApa jahAjaka samAna hai aura mAnaka kAraNabhUna haiN| Apa hama pavitra bnaaie| nyAhAdarUpI mahalakA nirmANa karanama nayA~. - .:-garma pApatI zrAvaka the|
Page #755
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [731 aura pramANoMse, sUtradhArapanako dhAraNa karanevAle he prabho ! hama Apako namaskAra karate haiN| yojana taka phailatI huI vANIrUpI dhArAse, sarva jagatarUpI bAgako harAbharA karanevAle hai jina / hama Apako praNAma karate haiN| hama sAmAnya jIvanavAloMne bhI, Apake darzanase pA~caveM Areke jIvanavAloMkAsA parama phala pAyA hai / garbha, janma, dIkSA, jJAna aura mukti rUpa pA~ca pA~ca kalyANakoMse nArakiyoMko bhI sukha denevAle he svAmI ! hama Apako vaMdanA karate haiN| megha, vAyu, caMdra aura sUryakI taraha samadRSTi rakhanevAle he bhagavAna! Apa hamAre lie kalyANakA kAraNa baneM / dhanya hai, aSTApadapara rahanevAle pakSI bhI ki jo pratidina Apake darzana karate haiN| bahuta dera taka hama Apake darzana aura pUjana karate rahe haiN| isase hamArA jIvana dhanya aura kRtArtha huA hai / ( 120-127) . isa taraha stuti kara, punaH aha~tako namaskAra kara sagaraputra sAnaMda.maMdirase bAhara nikle| phira unhoMne bharata cakrIke bhrAtAoMke pavitra stUpoMkI vaMdanA kii| bAdameM kucha socakara sagarake bar3e putra jahukumArane apane choTe bhAiyoMse kahA, "merA khayAla hai ki isa aSTApadake jaisA dUsarA koI uttama sthAna nahIM hai| isalie hama bhI yahA~ isI caityake jaisA dUsarA caitya banavAe~ / aho ! yadyapi bharata cakravartIne bharatakSetra chor3a diyA hai to bhI vaha isa parvatapara-jo ki bharatakSetrameM sArabhUta haicaityake bahAne aba bhI adhikArArUr3ha hai|" kucha Thaharakara phira bolA, "navIna caitya banAnekI apekSA, bhaviSyameM jisake lopa hone kI saMbhAvanA hai, isa caityakI yadi hama rakSA kareM to samajhA
Page #756
--------------------------------------------------------------------------
________________ 732 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH parSa 1. sarga 5. jAegA ki yaha caitya hamanehI banavAyA hai| kAraNa jaya duHpama kAla pAegA taba loga arthalolupa, satvahIna aura kRtyAkRtyavicArahIna hoNge| isalie nae dharmasthAna dhanavAnekI apekSA purAne dharmasthAnoMkI rakSA karanA hI adhika acchA hogaa|" (128-134) yaha sunakara sabhI choTe bhAiyoMne isa caityakI rakSAkelie usake cAroM tarapha khAI khodane ke lie daMDaratna utthaayaa| phira mAno tIvra tejase sUrya ho aise jaha apane bhAiyoM ke sAtha nagara. kI taraha aSTApadake cAroM tarapha khAI banAneke lie daMDaratnase pRthvI khodane lgaa| unakI AjJAse daMDaratnane hajAra yojana gaharI khAI khodI / usase vahA~ nAgakumAroMke maMdira apane maMdiroMke TUTanese, samudrakA mathana karanese jaise jalajantu kSubdha hote haiM vaise, sArA nAgaloka kSubdha ho uThA / mAno paracakra AyA ho, mAno Aga lagI ho yA mAno mahAvAta utpanna humA ho aise nAgakumAra idhara udhara du:khI ho Dolane lge| apane nAMgalokako isa taraha Akula dekha nAgakumAroMkA rAjA jvalana. prabha krodhase agnikI taraha jalane lgaa| pRthvIko khudA dekha ye kyA hai ? yaha socatA huA vaha zIghratAse bAhara nikalA aura sagaracakrIke putroMke pAsa aayaa| car3hatI huI taraMgovAle samudrakI taraha car3hI huI bhrakuThise vaha bhayaMkara lagatA thaa| U~cI jvAlAoMvAlI zrAgakI taraha kopase usake oMTha phar3aka rahe the| tape hue loheke tomaroMkI zreNIke jaisI lAla dRSTi vaha DAlatA thA, vanAgnikI dhokanIke samAna apanI nAsikAko phulAtA thA aura yamarAjakI taraha kruddha aura pralayakAlake sUryakI taraha
Page #757
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. bhI ajitanAtha-caritra [733 jisake sAmane na dekhA jA sake aisA vaha nAgapati sagaraputroMse ... kahane lagA-(135-144) __ "are! tuma apaneko parAkramI mAnanevAle aura durmada ho ? tumane bhIla logoMko jaise kilA milatA hai vaise daMDaratna milanese yaha kyA karanA zurU kiyA hai ? he avicArapUrvaka kAma karanevAlo! tumane bhavanapatiyoM ke zAzvata bhavanoMko yaha kaisI hAni pahuMcAI hai ? ajitasvAmIke bhAIke putra hokara bhI ..tumane pizAcoMkI taraha yaha dAruNa karma karanA kaise zurU kiyA hai" (145-147) taba jahune kahA, "he nAgarAja ! hamAre dvArA Apake sthAna gire hai isase pIr3ita hokara Apa jo kucha kahate haiM vaha yogya hai, magara hama deDaratnapAloMne Apake sthAna dvaTeM isa buddhise yaha pRthvI nahIM khodI hai| hamane to isa aSTApada parvatakI rakSAke lie cAroM tarapha khAI banAneko yaha pRthvI khodI hai| hamAre vaMzake malapuruSa bharata cakravartIne ratnamaya caitya aura sabhI tIrthakaroMkI ratnamaya suMdara pratimAe~ vanavAI haiN| bhaviSyameM, kAlake doSase, loga inako hAni pahu~cAe~ge isa zaMkAse hamane yaha kAma kiyA hai| Apake sthAna to bahuta dUra hai, yaha jAnakara hamAre manameM unake TUTane kI zaMkA nahIM huI thii| magara aisA honemeM * hameM isa daMbaralakI amogha zaktikAhI aparAdha mAlUma hotA hai| isalie ahaMtakI bhaktike vaza hokara hamane vinA vicAre mo kAma kiyA hai usake lie bhApa hameM kSamA kreN| aba phirase hama aisA nahIM kreNge|" (148-154) isa taraha vinayapUrvaka nahukumAroM dvArA kahI gaI bAta
Page #758
--------------------------------------------------------------------------
________________ 734 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 3. sarga 5. munakara nAgarAja zAMta huzrA / kahA hai ki"..."sAmavAgaMbhaH kopAgneH zamanaM satAm / " [satpuruSoMkI kopAgniko zAMta karanemeM samatApUrNa vANI jalake samAna hotI hai / "aba phirase aisA na karanA" kahakara nAgapati isI taraha nAgalokameM calA gayA jisa taraha siMha guphAmeM calA jAtA hai / (155-156) nAgarAjake jAneke vAda jahane apane choTe bhAiyoMse kahA, hamane aSTApadake cAroM tarapha khAI tobanAI para pAtAlake samAna gaharI khAI jalake binA isI taraha nahIM zobhatI jisa taraha manuSyakI bar3I AkRti bhI buddhike vinA nahIM zobhatI hai| aura yaha phira kabhI vApisa miTTIse bhara bhI sakatI hai| kAraNa ki kAla pAkara bar3e bar3e khaDDe bhI thalake samAna ho jAte haiM isalie isa khAIko vahuta jalase avazya bhara denI cAhie / magara yaha kAma U~cI taraMgoMvAlI gaMgAke vinA pUrA na ho skegaa|" yaha: sunakara usake bhAiyoMne kahA, "Apa kahate haiM vaha ThIka hai|" tava jatne mAno dUsarA yamadaNDa ho aisA daeDaratna hAthameM liyaa| usane daNDaratnase gaMgAke kinAreko isI taraha tor3a diyA jaise iMdravajJase parvatake zikharako tor3a detA hai| kinAreke TUTanese . gaMgA usI mArgase clii| kAraNa,....."nIyate yatra tatrAMbhoH gacchatyajupumAniva / " [sarala purupoMkI taraha jala yahA~ le jAyA jAtA hai vahIM jAtA hai..] usa samama gaMgA nadI apanI uchalatI huI U~cI U~cI taraMgoMse aisI mAlama hotI thI mAno isane parvatoMke
Page #759
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [735 - zikharoMko U~cA uThAyA hai aura kinArepara pAnIke TakarAnese honevAle zabdoM dvArA aisI mAlUma hotI thI mAno vaha jorase bAje bajA rahI hai| isa taraha apane jalake vegase daMDake dvArA banAe gae pRthvIke mArgako duganA caur3A karatI huI gaMgA aSTApadagirike cAroMora banAI gaI khAIke pAsa AI aura usameM isI taraha girI jaise samudra meM giratI hai / pAtAlake samAna bhayaMkara hajArayojana gaharI khAIko pUrane meM vaha pravRtta huii| jahase aSTApada parvatakI khAI pUraneke lie gaMgAko lAyA thA isalie usakA nAma jAhnavI kahalAyA / bahuta pAnIse khAI pUrI bhara gaI tava ala nAgakumAroMke makAnoM meM dhArAyaMtrakI taraha ghusaa| biloMkI taraha nAgakumAroMke maMdira jalase bhara gae / isase hareka dizAmeM nAgakumAra byAkula hue; phukAra karane lage aura duHkhI hue| nAgalokakI vyAkulatAse sarparAja ( nAgakumAroMkA iMdra jvalanaprabha) bahuta gussA huaa| aMkuza mAre hue hAthIkI taraha usakI prAkRti bhayaMkara ho gii| vaha bolA, "sagarake putra pitAke vaibhavase durmada ho gae haiM, isalie ye kSamA karane yogya nahIM hai| ye gadhekI taraha daMDa deneke lAyaka hai| hamAre bhavanoMko naSTa karanekA inakA eka aparAdha maiMne kSamA kara diyA thA; inako usake lie koI sajA nahIM dI thii| isIlie inhoMne phirase yaha aparAdha kiyA hai| isalie aba maiM inako isI taraha sajA deMgA jisa taraha rakSakaloga coroMko sajA dete haiN|" isa taraha ati kopase bhayaMkara bolatA, asamayameM kAlAgnike samAna atyaMta dIptise dAruNa dikhatA, aura bar3avAnala jaise samudrako sukhA dene kI icchA karatA hai vaise, jagatako jalA
Page #760
--------------------------------------------------------------------------
________________ 436] priyaSTi zAkhAkA puruSa-paritraH parva 2. sagaM 5. denakI icchA karatA kA pRthvI se bAhara nikala aura vasAnalanI naraha U~cI cAlAyaoMvAlA baha nAgarAja nAgakumAroMke sAtha rasAnana nikalakara ga vahA~ bhAyA / kriSTiviya. sapA~ca gAjAne kopA dRSTile nagaraputroM ko dekhaa| isase prAgaDama yAsa panajAna hai, vahI va jalakara gala ho ge| usa samaya logoM meM pahalA bhayaMkara hAhAkAra hayA ki to zrAcAya aura pRthvIko bhara denA thaa| kAraNa, "loka jyAdanukaMpAya mAnasAmapi nigrhH|" aparAdhiyAMcI mujA milanaparabhI logAM dilAma to dayA spanna hotI hI hai| isa taraha nAgakumAra magara rAjAke mATha hajAra putroMkI mAtabATa tAra isI taraha vApisaralA. nusanaM calA gayA, jisa taraha mAnago muraja banAnA hai| zrI hemacaMdrAcArya viracita tripaSTizalAkA punapacaritra kAvyaka mare parvakA sagaraputroM kA nAza nAmakA pA~catrA sarga samAsa dubaa| dyaelh
Page #761
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarga chaTA ajita svAmI aura sagarake dIkSA va nirvANakA vRttAMta usa samaya cakrIkI senAmeM yoddhAoMkA aisA kolAhala hone lagA jaisA jalAzayake khAlI honepara jalajaMtuoMkA hotA hai| mAno kimpAka phala (jaharI kucalA) khAyA ho, mAno jahara piyA ho athavA mAno sarpane kATA ho aise kaI mUrchAvaza hokara pRthvIpara gira par3e kaI nAriyalakI taraha apanA sara pachAr3ane lage; kaI mAno chAtIne gunAha kiyA ho aise use bArabAra pITane lage; kaI mAno dAsIkI taraha kiMkartavyavimUr3ha ho, paira pasAra, baiThe rahe; kaI vAnarakI taraha kUdane ke lie zikharapara car3he kaI apanA peTa cIranekI icchAse yamarAja jI jihvAke samAna churiyA~ myAnase bAhara nikAlane lage; kaI phA~sI lagAne. ke lie, pahale krIr3A karane ke lie jaise jhUle bA~dhe jAte the vaise, apane uttarIya vana vRkSoMkI zAkhAoMpara bA~dhane lage; kaI khetomeMse aMkura cunate haiM vaise mastakaparase kesa cunane lage; kaI pasInekI bUMdoMkI taraha zarIraparake vastroMko pheMkane lage; kaI purAnI bhItoMko AdhAra dene ke lie rakhe hue khaMbhoMkI taraha kapolapara hAtha rakheM ciMtA karane lage aura kaI apane vanoMko bhI acchI taraha rakhe bagaira pAgala zrAdamIkI taraha zithila aMga hokara pRthvIpara loTane lge| (1-6) usa samaya aMta:purakI striyoM ke hRdayako mathanevAle, judA
Page #762
--------------------------------------------------------------------------
________________ 738] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. varga 6. judA prakArake aise vilApa hone lage jaise AkAzameM TiTiharIke hote haiN| "he deva ! hamAre prANezake prANa lekara aura hamAre prANoMko yahA~ rakhakara tUne yaha ardhadagdhapana kaise kiyA ? he pRthvIdevI ! tuma phaTa jAo aura hameM jagaha do; kAraNa AkAzameMse gire huoMkA sahArA bhI tumhI ho| he deva ! caMdanagohakI taraha Aja tU hamapara akasmAta nirdaya hokara bijalI giraa| he prANo ! tumhAre mArga sarala hoN| tuma icchAnusAra aba yahA~se cale jAo aura isa zarIrako kirAekI jhoMpar3IkI taraha chor3a do| sarva dukhoMko miTAnevAlI he mahAnidrA ! tU A / he gaMgA! tU uchalakara hamako jalamRtyu de| he dAvAnala ! tU isa parvatake jaMgalameM prakaTa ho ki jisase terI madadake dvArA hama patikI gatiko paaeN| he kezapAzo! tuma ava puSpoMkI mAlAoMke sAthakI mitratA chor3a do| he A~kho! tuma ava kAjalako jalAjali do| he kapolo! tuma aba patrarekhAke sAtha saMbaMdha chor3a do| he oMTho ! aba tuma alatAkI saMgatikI zraddhA tyAga do| he kAno! tuma aba gAnA sunane kI icchAko dUra karo, sAthahI ratnakarNikAoMkA bhI tyAga kro| he kaMTho !avakaThiyA~ pahananekI utkaMThA mata rkho| he stano! Ajase tumheM kamaloMke lie jaise zrosakI bUMdoMkA hAra hotA hai vaisehI, azruvinduoMkA hAra dhAraNa karanA hogaa| he hRdaya ! tuma tatkAla pake hue phUTakI taraha do bhAgoMmeM ba~Ta jaao| he bhujAo! aba tuma kaMkaNa aura vAjUbaMdhoMke bhArase mukta hue| he nitaMbo ! tuma bhI prAtaHkAlakA caMdramA jaise kAMtikA tyAga karatA hai vaisehI kaMdoroMkA tyAga kroN| he caraNo ! tuma anAthakI taraha ava AbhUSaNa mata
Page #763
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [736 phno| he zarIro! tumheM aba kocakI phalIke sparzakI taraha aMgarAgoMkI jarUrata nahIM hai|" aMta:purakI triyoMke isa taraha, karuNa svarameM ronese, baMdhukI taraha sAre vana bhI pratidhvanike sAtha gene lge| (10-23) senApati, sAmaMta, rAjA aura maMDalezvara ityAdi sabhI zoka, lajjA, krodha aura zaMkAdise rote hue vicitra prakArase gholane lge| "he svAmIputro ! hama nahIM jAnate ki tuma kahA~ gae ho? isalie tuma batAo jisase hama bhI svAmIkIzrAjJAmeM tatpara honese tumhAre pIche paaveN| athavA kyA tumheM aMtardhAna honekI vidyA prApta huI hai ? agara aisA ho to usakA upayoga nahIM karanA cAhie, kAraNa usase tumhAre sevakoMko duHkha hotA hai| tuma naSTa hueho magara tumhAre vinA agara hama jAe~ge to hamArA mukha RSihatyA karanevAloMkI taraha sagara rAjA kaise dekheMge ? yadi tumhAre binA jAe~ge to loga bhI hamArI dillagI kreNge| he hRdayo ! aba tuma pAnIse bhare kacce ghar3oMkI taraha tatkAlahI phUTa jaao| he nAgakumAra ! tU bhI khar3A raha / hamAre svAmIko jo aSTApadakI rakSA karane meM vyagra the-kapaTase kuttekI taraha jalAkara aba tU kahA~ jAegA? he talavAro! he dhanuSo! he zaktiyo! he gadAbho ! tuma yuddha ke lie taiyAra ho jaao| he nAga ! tU bhAgakara kahA~ jAegA ? ye svAmIputra hameM yahA~ chor3akara cale ge| hA ! hA ! unheM chor3akara lauTanese hameM bhI svAmI jaldIhI chor3a deNge| yadi hama vahA~ nahIM bhI jAeMge aura yahI jIvita raheMge to yaha sunakara hamAre svAmI lajjita hoMge yA hameM daMDa deNge|" isa taraha nAnA prakArase roneke pAda saba ika hokara
Page #764
--------------------------------------------------------------------------
________________ z-j triSaSTi zanAkA putrapancaritra: parva 2. sarga6. aura apanA svAbhAvikaca dhAraNa kara ina pracAra socane lage, jaise prathama niyamase vAdaLe niyamabalavAna hote hai basehI karma sabase jyAdA balavAna hote haiN| unase adhika balavAna dUsarA koI nahIM hai| jisakA pratikAra asaMmatra hai aise caryakre lie prayatna karanecI icchA rakhanA vyartha hai| kAraNa, yaha icchA aAkAzako mAranekI aura havAko pakaDanI icchAle samAna hai| aba ronase kyA phAyanA ? isalie ina bAthI, ghor3e, vagairA sArI sanpattibAhara rakhanevAlanI taraha vApasa le jAkara mahArAjaco mApa haiN| isa bAda jaiyA cAheM vaisA vyavahAra hamAre sAtha kreN| (24-37) isa taraha vicArakara savataHpurako sAtha le dIna munna kie ayocyAcI taratakhAnA he| unameM utsAha nahIM thaa| unamundra malina aura natrAne jyoti na thii| ve sokara uTha ho ma mAma hone the| bAra bAra calakara ayodhyAke pAsa pahu~ca satraekatra hokara pRthvIpara baitthe| unakA citta ailAlapUrNa thA nAno kisI ne unheM badhyazilApara biThAyA ho| ve ApasameM isa taraha vAnabIna karane lage, "pahale rAjAne hamako bhakta, bahuanu ( avijJAnI), anubhavI aura balavAna sumanAvara bar3ha Adarake sAtha apane putroM sAtha bhejA thA una alAroMke binA hama apane strAnIka pAra kaice jAga? aura nAsikArahita puruSakI taraha apanA munTa meM dikhAeM? athavA akasmAta vacapAta mAna unakaputrAMcanacI vAna unase kaise kareM? isase hama vahA~ jAnA hI nacAhima hamAre lie to sarva duniyA~ko zaraNa denevAlI mauta prApta karanA hI yogya hai |vaan ne hamase jo bhAzA
Page #765
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [ 741 kI thI vaha pUrI nahIM huii| isase (bekAra) prANIkI taraha jInese kyA phAyadA hai ? zAyada putroMkI hRdayadrAvaka mauta sunakara cakra. vartIke prANapakherU ur3a jaaeNge| isase yaha acchA hai ki hama unase pahalehI prANa tyAga deN|" isa taraha jaba ve maranekA nirNaya kara rahe the taba koI geruvAvastradhArI brAhmaNa vahA~ aayaa| (38-47) vaha zreSTha brAhmaNa kamalake samAna hAtha U~cA karake jIvana denevAlI vANImeM, zrAtmahatyA nahIM karanekI bAta samajhAtA huA bolA, "he kiMkartavyamUr3ha bane hue puruSoM ! tuma asvasthacitta kyoM ho rahe ho ? tuma una kharagozoMke samAna ho rahe ho jo zikArIko Ate dekhakara hI gira par3ate haiN| tumhAre svAmIke eka hajAra putra, yugaliyoMkI taraha mara gae haiM, magara usake lie aba duHkha karanese kyA lAbha hai ? eka sAtha janme hue bhI kaI bAra ve alaga alaga sthAnoMpara alaga alaga vaktapara marate hai aura kaI judA judA sthAnoMmeM janme hue bhI kaI vAra ekahI samaya eka sthAnapara marate hai ! eka sAtha bahuta bhI marate haiM aura kama bhI marate haiN| kAraNa,mauta to sabake sAtha hai hI / jaise saikar3oM prayatna karanepara bhI prANIkA svabhAva nahIM badalA jA sakatA, vaisehI cAhe jitanA prayatna kiyA jAya, magara mauta nahIM TAlI jA sktii| agara mauta TAlI jA sakatI hotI, to iMdroM aura cakravartiyoM Adine Aja taka isakA prayatna kyoM nahIM kiyA ? kyoM unhoMne khudako aura apane svajanoMko mautake paMjese nahIM chur3AyA ? AkAzase giratA huA vana hAthameM pakar3A jA sakatA hai; uddhAMta banA huA samudra pAla bA~dhakara rokA jA sakatA hai;
Page #766
--------------------------------------------------------------------------
________________ 742 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. sarga 6. mahAbhayaMkara pralayakAlakI Aga jalase bujhAI jA sakatI hai| pralayakAlake utpAtase tIvra banA huA pavana maMda kiyA jA sakatA hai; giratA huA parvata sahArA lagAkara rokA jA sakatA hai magara mauta saikar3oM prayatna karake bhI nahIM rokI jA sktii| isalie tuma yaha soca socakara dukha na karo ki svAmIke dvArA hameM sauMpe gae, svAmIke putra, isa duniyAse cala base haiM / zokameM DUbate hue tumhAre svAmIko hAtha pakar3anekI taraha, maiM upadezaprada vacana kahakara, pakar3a rkyuuNgaa|" (48-56) isa taraha sayako dhIraja ba~dhA, usa brAhmaNane rastemeM par3e hue kisI anAtha murdaiko uThAkara vinItA nagarImeM praveza kiyA; aura sagaracakrIke rAjagRhake A~ganameM jA U~cA hAtha kara, upa svarameM isa taraha kahanA prAraMbha kiyA, "he nyAyI cakravartI ! he akhaMDa mujaparAkramI rAjA! tumhAre isa rAjyama abrahmaNyakarma huA hai-atyAcAra huA hai| svargameM iMdrakI taraha Apa isa bharata kSetrameM rakSaka haiM, to bhI maiM luTa gayA huuN|" (60-63) aisI azrutapUrva bAta sunakara, sagara cakrIke hRdayane anubhava kiyA, mAno usa brAhmaNakA dukha usameM phaila gayA hai / usane dvArapAlase kahA, "yaha kauna hai ? isako kisane lUTA hai ? yaha kahA~se AyA hai ? Adi sArI bAteM usase pUchakara mujhe patA yA use yahIM bulA lA" dvArapAlane tatkAlahI Akara usase pUchA; magara vaha to dvArapAlakI bAta sunatA hI na ho aise cillAtA hI rhaa| taba phirase dvArapAlane kahA, "he brAhmaNa ! tU duHkhase baharA ho gayA hai yA svAbhAvika rUpase hI baharA hai? ye ajita.
Page #767
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [743 nAtha svAmIke bhAI dIna va anAthakI rakSA karanevAle aura zaraNArthIko zaraNa denevAle haiN| ve svayaMsahodarakI taraha, tumhArI pukAra sunakara, Adara sahita pUchate haiM ki tumako kisane lUTA hai ? tuma kauna ho? aura kahA~se Ae ho ? hameM sArI bAteM kaho yA khuda Akara mahArAjako apane duHkhakA isI taraha kAraNa batAo jisa taraha rogI vaidyako apane rogakA kAraNa batAtA hai|" (64-70) pratihArakI bAteM sunakara brAhmaNane dhIre dhIre sabhAgRhameM praveza kiyaa| usakI A~kheM isa taraha muMda rahI thIM jisa taraha osase drahake kamala muMdate haiM; usakA mukha aise malina ho rahA thA jaise hemaMta RtumeM AdhI rAtakA cA~da malina hotA hai, usake suMdara keza rIchakI taraha bikhara rahe the aura vRddha vAnarakI taraha usake kapoloMmeM khar3e par3a rahe the| (71-73) ___ dayAlu cakravartIne brAhmaNase pUchA, "kyA kisIne tumhArA sonA le liyA hai? yA tumhAre vastra aura alaMkAra chIna lie hai ? yA kisI vizvAsaghAtakane tumhArI dharohara davA lI hai ? yA kisI gA~vake rakSakane tumako satAyA hai ? yA kisI cuMgIke adhikArIne tumhArA sArAmAlachInakara tumheM saMkaTa meM DAlA hai ? yA tumhAre kisI hissedArane tumhArA hissA nahIM diyA hai ? yA kisIne tumhArI strIkA haraNa kiyA hai ? yA kisI balavAna zatrune tumapara AkramaNa kiyA hai ? yA kisI bhayaMkara Adhi yA vyAdhine tamako pIDita kara rakkhA hai ? yA brAhmaNa jAtike lie janmahIse sulabha aisI daridratAne tumheM hairAna kara rakhA hai ? he prAhmaNa ! tumheM jo dugva ho vaha mujhase kho|" (74-76)
Page #768
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___444] triSaSTi zalAkA pusya-caritra: parva 2. sarga 6. rAjAkI bArne sunakara brAhmaNa naTakI taraha A~sU girAtA huA hAtha jor3akara bolA, "he. rAjA ! jaise svarga iMdrake nyAya aura parAkramase zobhatA hai vaisehI yaha bharatakI chaha khaMDa pRthvI Apase rAjanvanI ho rahI hai| isameM koI krisIkA svarNa-ratnAdika ne nahIM sakatA hai| dhanika loga do gA~voMke bIcake rastepara bhI nizcita hokara gharakI taraha so sakate haiN| apane uttama kulakI taraha koI kisIkI dharoharakA uccheda nahIM krtaa| gA~voMke rataka apanI saMtAnoM ke samAna logoMkI rakSA karate haiN| adhika dhana milatA ho to bhI cuMgIke adhikArI, aparAdhake pramANa daMDakI taraha yogya kara vasUla karate haiN| uttama siddhAMta grahaNa karanevAle ziSya jaise puna: gumake sAtha vivAda nahIM karate haiM vaisehI, himsedAra loga hissA de lekara phira kamI jhagar3A nahIM krte| tumhAre rAjyameM sabhI loganyAyI haiM, isalie ve parastrI. ko, apanI bahina, kanyA, putravadhU yA mAtAke samAna samajhate haiN|jaise pratiyoMke upAyoMmeM bairavANI nahIM hotI vaisehI, tumhAre rAjyoMmeM bhI vairavANI nahIM hai| jaise jalameM tApa nahIM hotA vaisehI, tumhArI saMtuSTa pranAmeM Adhi-vyAdhi nahIM hai| comAsemeM tRSAkI taraha sArI pRthvI auSadhimaya honese usameM basanevAle logomeM kisI tarahakI vyAdhi nahIM hai| aura ApasAkSAta kalpavRkSa haiM isalie kisIko garIbIkA duHkha nahIM hai / isake sitrA yadyapi yaha saMsAra duHkhakI khAnake samAna hai tathApi mujhe kisI tarahakA duHkha nahIM hai| hA~, magara mujha garIvapara eka yaha duHstra zrA par3A hai| (80-86) isa pRthvImeM, svargake jaisA, arthatI nAmakA eka bar3A deza
Page #769
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [745 hai| vaha nirdoSa nagara udyAnoM aura nadiyoM vagairAse bahuta suMdara mAlUma hotA hai| usameM azvabhadra nAmakA eka gA~va hai| vaha bar3ebar3e sarovaroM, kUoM, vApikAoM aura vicitra ArAmoMse (bagI. coMseM ) suMdara aura pRthvIkA tilaka jAna par3atA hai| maiM, usa gA~vakA rahanevAlA, vedAdhyayanameM tatpara, zuddha brahmAkulameM janmA huA, eka agnihotrI brAhmaNa huuN| eka bAra maiM apanA prANapriya putra, usakI. mAtAko soMpa, vizeSa vidyA par3haneke lie dUsare gA~va gayA / eka dina par3hate par3hate, binAhI kAraNa, mujhe par3hanemeM svAbhAvika aruci ho AI; usa samaya yaha socakara ki, yaha bar3A apazakuna huA hai, maiM vyAkula ho utthaa| usa apazakunase Darakara maiM, jAtivaMta ghor3A jaise pUrvAzrita maMdurA (ghur3azAla) meM AtA hai vaisehI, apane gA~va vApasa aayaa| dUrase maiMne apane gharako zobhAhIna dekhaa| maiM socane lagA ki isakA kAraNa kyA hai ? usI samaya merI dAhinI A~kha tejIse phar3akane lagI aura eka kauzrA sUkhe vRkSakI DAlapara baiThakara kaThora vANI meM kA~va ! kA~va !! karane lgaa| ina apazakunoMse merA hRdaya, vANa lagA ho aise, biMdha gyaa| merA mana khIja uThA / maiM cugalakhora bhAdamIkI taraha gharameM ghusaa| mujhe Ate dekhakara merI strI-jisake keza idhara udhara phaila rahe the- 'hA putra ! hA putra ! cillAtI huI * jamIna para loTa gii| usakI dazA dekhakara mujhe nizcaya ho gayA ki merA putra mara gayA hai| maiM bhI ( zokake vegase ) prANarahita manuSyakI taraha pRthvIpara gira pdd'aa| jaba merI mUrchA dUra huI taba maiM karuNa kaMThase vilApa karatA huA gharameM cAroM tarapha dekhane lgaa| mujhe merA yaha putra gharameM marA par3A dikhAI diyaa| isako
Page #770
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ 746 ] ziSaSTi zalAkA puruSa-caritra: parva 2. sarga 6. sAMpane kATA thaa| maiM khAnA-pInA chor3akara rAta bhara, jAgatA huA zokamagna avasthA meM baiThA rahA / usa samaya merI kuladevIna Akara mujhase kahA, "haM vatsa ! nU putrazokase itanA nyAphula kyoM ho rahA hai ? agara tU merI bAta mAnegA to maiM tere putrako jIvita kara dU~gI" (60-103) taba maiMne hAtha jor3akara kahA, "he devI! mujhe ApakI AjJA svIkAra hai| kAraNa "putrArtha zoRvidhuraiH kiM vA na pratipadyate / " [putrazokase dukhI puruSa (agara putrake jInekI AzA ho to ) kyA svIkAra nahIM karate ? arthAta saba kucha svIkAra karate haiN|] phira devIne kahA, "jisake gharameM Aja taka koI na marA ho usake gharase tU zIghra jAkara mAMgalika agni le aa|" (104-105) tabase maiM putrako lilAneke lobhase hareka gharameM pUchatA huA aura bAlakakI taraha ha~sIkA pAtra banA huAbhrAMtise bhaTaka rahA huuN| jisa ghara meM jAkara maiMne pUchA hai usI gharavAlene apane gharameM asaMkhya AdamiyoMke maranekI bAta kahI hai| abataka eka bhI ghara aisA nahIM milA jisameM Aja taka koI marA na ho| isase zrAzAhIna hokara maiMna, maraM hue kI taraha, naSTaddhi hokara, dIna vANImeM sArI bAteM devIse kahIM / (106-108) kuladevIna kahA, "yadi eka bhI ghara pUrNa maMgalamaya nahIM hai no maiM tumhArA amaMgala kaise miTA sakatI hU~ ?" (106)
Page #771
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha caritra - [747 - devIkI bAta sunakara totra ( bA~sakI lakar3I) kI taraha hareka gA~va aura hareka zaharameM phiratA hA maiM yahA~ AyA hai| he rAjan ! Apa sArI pRthvIke rakSaka haiM; balavAnoMke netA haiN| Apake samAna dUsarA koI nahIM hai| vaitAnya parvatake durgapara sthita donoM zreNiyoMmeM rahanevAle vidyAdhara bhI ApakI AjJAko, mAlAkI taraha mastakapara dhAraNa karate haiM; devatA bhI sevakakI taraha ApakI AjJA mAnate haiN| navanidhiyA~ bhI hamezA Apako icchita padArtha detI haiN| dIna logoMko Azraya denA ApakA sadAkA vrata hai / maiM ApakI zaraNameM AyA huuN| Apa mere lie kahIMse maMgalAgni ma~gavA dIlie; jisase devI mere putrako jiMdA krde| maiM putrake maranese atyaMta dukhI huuN|" ( 110-115) rAjA saMsArake dukhoMko jAnate the, to bhI ve karuNAvaza brAhmaNake dukhoMse dukhI hue| kucha kSaNoM ke bAda kucha socakara kahane lage, "he bhAI! isa pRthvImeM parvatoMmeM zreSTha merukI taraha sabhI gharoMmeM hamArA ghara bahuta utkRSTa hai| paraMtu isa gharameM bhI tIna agatake lie mAnane yogya zAsanavAle, tIrthaMkaroMmeM prathama aura rAjAoM meM bhI prathama, aura lAkha yojana U~ce meruparvatako DaDeke samAna banA (usake sahAre) apanI bhujAoMse isa pRthvIko chatrake samAna banAne meM samartha aura causaTha iMdroMke mukuToMse jinake caraNakamaloMkI nakhapaMktiyA~ camaka uThI thIM aise RpabhasvAmI bhI kAlake yogase mRtyuko prApta hue| unake prathama putra bharatarAjA bho-jo cakravartiyoM meM prathama the, surAsura sabhI AnaMdase jisakI AjJA mAnate the aura jo saudharmedrake prAdhe zrAsanapara aThate dhe-AyuSya samApta honepara isa nara-paryAyako chor3akara cale
Page #772
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58] triSaSTi zanAphA ghumaya-cagniH parva 2. sarga 6. - ge| inake choTe bhAI zrAvalI mI-jI bhujaparAkramavAmi svayaMbhUgamagA samudrI naraha dhurIgA kahalAta the aura dIkSA grahaNa karane ke bAda (dhyAnamagna honepara.) maiMga, hAthI aura aSTApada Adi pazumAninake zarIrame apanA zarIra khujAta nA mI jo apita vanarakI taraha eka varSa taka pratimAyArI rahe the-pAyu samAna honepara eka nagA lie bhI adhika na jI sake / mAta cakravartIke parAkramI putra zrAdityayazA hue haiN| unakA parAkrama zrAditya (sUryana ) krama nahIM thaa| unake putra mahAyazA hama unakA yazogAna digadigAma hotA thA aura va parAkramiyAma ziromagi the| unakA putra anivala huzrAH iMdrakI taraha usakA zAsana aAyaTa pRthvIpara thaa| usakA putra balamada huzrA, vaha anama jagatako vaza karanevAlA thora nanase sUrya samAna thaa| usakA putra balavIya havA; baha mahAparAkramI, zaurya va dheyapAriyoM meM musthya aura rAjAoM meM zraguzrA thaa| usakA putra kIrtivIrya thA: baha kIrti aura bIsa prayAna thA; baha aisAhI ujjvala thA jaipa eka dIpaka, dUsarA dIpaka hotA hai| usakA putra vanavIrya huzrAH yaha sAthiyoM meM gaMdhahastikI taraha aura zrAyudhama bamaDakI nAha munthya evaM jisameM parAkramako koI roka nahIM sakanA yA parAkramI thaa| usakA putra iMDavIrya huzrA bahamAno dumarA yamarAja ho yA aDa zaktivAlA aura saraha sunadaMDavAlA thaa| samIdakSiNa bharatA ke svAmI, mahApAmAmI aura Idaka dvArA die gae bhagavAna muTako ghAragA baranavAna the| isI naraha apane lokottara, parAkramase the detroM aura bhamurIsa bhI na jIne jA sakate the| bhI devayogasa
Page #773
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [744 isI gharameM janme the, to bhI maraNa-zaraNa hue haiN| unake bAda bhI mahAna parAkramI asaMkhya rAnA hue haiM aura ve sabhI mare haiN| kAraNa ..........."kAlo hi durtikrmH|" [kAla nizcayahI duratikrama hai-alaMdhya hai| ] he brAhmaNa ! mauta cugalakhorakI taraha sabako hAni pahu~cAnevAlI hai, AgakI taraha sabako khAnevAlI hai va jalakI taraha sabako bhedanevAlI hai| mere gharameM bhI mere koI bhI pUrvaja mautase nahIM bace, taba dUsaroM ke gharakI to bAta hI kyA hai ? isase devIne kahA vaisA maMgalaghara kahA~ milegA ? isase agara terA eka putra marA hai to isameM na koI bAta AzcaryakI hai na anucita hii| he brAhmaNa ! jo mauta sabake lie sAmAnya hai usake lie tU kyoM zoka karatA hai ? bAlaka ho, bUr3hA ho, daridra ho yA cakravartI ho, mauta sabake lie samAna hai| saMsArakA aisAhI svabhAva hai ki * isameM, nadIkI taraMgoMkI taraha, yA zaradaRtuke bAdaloMkI taraha, koI cIja sthira nahIM rhtii| phira isa saMsArameM mAtA, pitA, bhAI, putra, bahina aura putravadhU vagairA jo saMbaMdha haiM ve pAramArthika nahIM haiM / gA~vakI dharmazAlAmeM jaise musAphira judI judI dizAoMse Akara ekatra milate haiM vaisehI, koI kahIMse aura koI kahIMse isa saMsArameM Akara eka gharameM ikaTThe hote haiN| unameMse phira sabhI apane apane karmoM ke pariNAmoMke anusAra judA judA rastoMse cale jAte haiM / isake lie kauna subuddhi manuSya lezamAtra bhI zoka karatA hai? he dvijottama ! isase tuma mohakA miha jo zoka hai usakA tyAga karo, dhIraja rakho bhAra 6
Page #774
--------------------------------------------------------------------------
________________ 750 ] triSaSTi zalAkA punapa-caritraH parSa 3. sarga 6. - - - mahAsatva ! tuma apane prAtmAmeM viveka dhAgA kro|" (116-145) prAhmaNane kahA, he gAlA ! maiM prANiyoMka saMsArake svarUpako acchI taraha jAnatA hU~ magara putra zokase zrAna bhUla gayA huuN| kAraNa-jaba taka manuSyako iSTaviyogakA anubhava nahIM hotA taba taka sabhI sabakucha jAnate haiM aura dhIraja rakhate haiN| he svAmina ! hamezA, aitakaM aAdezampI amRtapAnase jinakA citta nimasta huyA hai se, tumhAra samAna, dhIranadhArI aura viyekI purupa ghiralehI hote haiN| he vivekI ! zrApane mujha mohameM phaMsanevAleko upadeza diyA, yaha bahuta uttama kiyA; magara, yaha viveka tumheM, apanI yAtmAka lie bhI dhAraNa kara lenA cAhie / kaSTa honepara mohAdika dvArA nAza hotI hui yaha zrAtmA rakSaNIya hai| kAraNa, hathiyAra. isalie dhAraNa kie jAte haiM, phica saMkaTaka samaya kAmameM yAve; magara unakA upayogahara. samaya nahIM hotaa| yaha kAla raMka aura cakravartI sabake lie samAna hai| yaha kisI ke bhI grANa aura putra le lAte nahIM ddrtaa| jisa gharameM thoI putra hote hai usameM thor3a marane haiM aura jisameM adhika hote haiM, usameM adhika marata hai, magara pIr3A donoMko isI taraha samAna hotI hai jisa taraha kIr3epara va hAthIpara thor3A aura adhika prahAra honase unako hotI hai| jaise maiM apane eka putrakA nAza honase zoka nahIM kIMgA sehI, tuma bhI apane sabhI putrAMkA nAza honapara bhI zokana karanA / he rAjA! mujaparAkramase muzobhita tumhAre sATha hajAra putra kAlarogase eka sAtha mRtyuko pApa haiN|" (146-155)
Page #775
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [751 usI samaya kumAroMke sAtha gae hae sAmaMta, amAtya.senApati vagairA aura jo kumAraoNkI hAjirImeM rahanevAle naukara the ve sabhI-jo vahA~ pAsahImeM khar3e the-uttarIya vastroMse muMha DhaMke lajjAse sara jhukAe, dAvAnalase jale hue vRkSoMkI taraha duHkhase vivarNa zarIravAle, pizAca aura kinnaroMkI taraha atyaMta zUnya manavAle, luTe hue kRpaNoM kI taraha dIna aura A~sUbharI A~khoMvAle, mAno sA~poMne kATA ho aise kadama kadama para gilaM girU~ karate, mAno saMketa kiyA ho aise, sabhI eka sAtha sabhAmeM Ae aura rAjAko praNAma kara, mAno jamInameM dhaMsa jAnA cAhate hoM aise, sara jhukAe apane apane yogya AsanoMpara baitthe| (156-160) Upara jisakA ullekha ho cukA hai aisI, brAhmaNakI vANI sunakara tathA vinA mahAvatake hAthiyoMkI taraha, AdamiyoMko AyA dekhakara usakI A~kheM isa taraha sthira ho gaI mAno ghe citralikhita hoM, nidrAvaza hoM, staMbhita ho yA zUnya ho / rAjA adhairyavaza mUJchita ho gyaa| jaba usakI mUrchA gaI tatha brAhmaNane use podha dene ke lie phirase kahA, "he rAjA ! vizvakI mohanidrAkA nAza karaneke lie sUryake samAna RSabhadevake tuma vaMzaja ho aura ajitanAtha svAmIke tuma bhAI ho; phira bhI tuma sAmAnya manuSyakI taraha mohake vazameM par3akara una donoM mahAtmAoMko kyoM kalaMkita karate ho ?" ( 161-165) rAjAne socA."gsa prANane apane putrakI mautake yahAne, mere putroMke nAzarUpI nATakakI prastAvanA sunAI thii| yaha bAhmaNa sApha taurase mere putroM kI mautakI bAta kaha rahA hai| isI
Page #776
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___752 1 triSaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 2. sarga 6. taraha mere ye pradhAna purupa bhI, kumAroMke binA akele isa dizAmeM yahA~ Ae haiN| magara vanameM vicarate kesarIsiMhakI taraha pRthvIpara icchApUrvaka bhramaNa karate hue mere kumAroMkA nAza kaise saMbhava ho sakatA hai ? mahAratna jinake sAtha haiM aura jo apane parAkramase bhI ajeya haiM aise askhalita zaktivAle kumAroMko kauna mAra sakatA hai ?" - phira usane pUchA, "yaha bAta kyA hai ?" tava amAtyAdine nAgakumAroMke iMdra jvalanapramakA sArA hAla kaha sunaayaa| usa hAlako sunakara vajjatAr3itakI taraha, bhUmiko bhI ka~pAtA huA vaha, mUJchita hokara jamInapara gira pdd'aa| kumAroMkI mAtAe~ bhI mUcchita hokara jamIna para gira pdd'iiN| kAraNa "piturmAtuzca tulyaM hi duHkhaM sutaviyogajaM / " [putrake viyogakA duHkha mAtA aura pitA donoMko samAnahI hotA hai|] usa samaya samudrake taTapara khar3eke aMdara gire hue| jalajaMtuoM kI taraha anya logoMkA mahAprAnaMdana bhI rAjamaMdira meM hone lagA, maMtrI vagairA rAjakumAroMkI mautakI sAkSIrUpA apanI AtmAkI niMdA karate hue karuNa svarameM rone lge| svAmIkI usa hAlatako dekhane meM mAno asamartha hoM aise,chaDIdAra bhI hAthoMse mu~ha DhaMka kara U~cI AvAjameM hAya-tovA karane lage AtmarakSaka apane prANapriya hathiyAroMkAtyAga karate hue havAse TUTakara gire hue vRkSoMkI taraha pRthvIpara girakara loTane aura vilApa karane lage; dAvAnalama par3e hue tItara pakSIkI taraha kaMcukI apane kaMcuka phAr3a phAr3akara rone lage aura cirakAlake
Page #777
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritraH [753 bAda Ae hue zatrukI taraha chAtI kUTate hue dAsa dAsI 'hama mAre gae' kahate hue krodha karane lge| (166-178) phira paMkhoMkI havAse aura pAnI chir3akanese rAjA aura rAnI duHkhazalyako TAlanevAlI saMjJA pAne lage ( arthAta unakI vehozI jAtI rhii|) jinake vastra, A~suoMke sAtha bahate hue kAjalase malina ho gae the| jinake gAla aura netra, phailI huI kezarUpI latAse DhaMka gae the, jinake chAtIpara laTakate hue hAroMkI lar3iyoM, hAthoMse chAtI pITaneke kAraNa, TUTa rahI thIM; pRthvIpara bahuta loTanese jinake kaMkaNoMke motI phUTa rahe the ve itane dIrghaniHzvAsa DAla rahI thIM mAno ve zokAgnikA dhuA~ the aura jinake kaMTha aura adharadala sUkha gae the-aisI rAniyA~ atyaMta rudana karane lgiiN| (176-152) cakravartI sagara bhI usa samaya dhIraja, lAja aura viveka. ko chor3a, rAniyoMkI taraha zokase vyAkula ho isa taraha vilApa karane lagA, "he kumAro! tuma kahA~ ho ? tuma bhramaNa karanA chodd'o| aba tumhAre lie rAjya karanekA aura mere lie vrata grahaNa karanekA avasara hai| isa brAhmaNane satyahI kahA hai, 'dUsare koI tumase nahIM kahate ki corake samAna chaliyA bhAgyake dvArA tuma lUTe gae ho| he deva ! tU kahA~ hai ? he adhama nAgarAja jvalanaprabha ! tU kahA~ hai ? kSatriyoM ke lie ayogya aisA AcaraNa karake aba tU kahA~ jAegA? he senApati terebhujavalakI pracaMDatA kahA~ gaI ? he purohitaratna ! terA kSemakarapana kahA~ gayA ? he varddhakI ratna ! terI durgaracanAkI kuzalanA kyAgala gaI thI ? he
Page #778
--------------------------------------------------------------------------
________________ i754] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. sarga hai. gRhIratna! terI saMjIvanI zrIpadhiyA~ kyA na kahIM bhUla gayA thA ? he gajaratna! usa samaya tujhe kyA gajanimIlikA' huI thI ? he azvaratna ! usa samaya kyA tujhe zUlane satAyA thA ? he cakra ! he daMDa ! he khaDga ! usa samaya tuma kyA chipa gae the ? he maNi aura kA~kiNI ratna ! kyA tuma bhI usa samaya dinake caMdramAkI taraha tejahIna ho gae the? he chatraratna ! he carmaratna ! tuma kyA bAjeke camar3ekI taraha phaTa gae the ? he navanidhiyo! kyA tumako pRthvIne nigala liyA thaa| are! tuma sabake bharose maiMne kamAroMko zaMkAhIna hokara bhejA thaa| khelate hue rAjakumAroMkI usa adhama nAgase tumane rakSA kyoM na kI? athavA sarvanAza ho jAnepara aba maiM kyA kara sakatA hU~? zAyada isa jvalanaprabhakA, usake vaiza sahita nAza kara DAla; magara isase kyA mere kumAra puna: nIvita hoMge? RSabhasvAmIkaM vaMzameM zrAja taka koI isa taraha nahIM mraa| iM putro! tuma isa lajjAjanaka mRtyuko kase prApta hue? mere sabhI pUrvaja apanI zrAyu pUrI karake hI maranevAle hue hai| undoMne aMtameM dIkSA grahaNa kara svarga yA mona pAyA hai| he putro! jaise jaMgalameM uge hue vRkSoMke dohada pUre nahIM hote haiM vaisehI tumhArI svecchA vihArakI icchA abataka pUrI nahIM huI thii| udayameM pAyA huA pUrNa cA~da rAhuse asA gayA; phaje-phUle vRkSoM ko hAthIne tor3a DAlA; kinArepara pahu~ce hue jahAjake, taTake parvanane, Tukar3e kara die AkAzameM pAe hue navIna meghako havAne chinna-bhinna kara diyA, pake hue dhAnakA kheta dAvAnalameM bhasma - - -eka roga jisase rAyIkI A~kheM baMda ho jAtI hai, na dekhnekaabhaanaa|
Page #779
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha caritra [75 ho gyaa| isI taraha dharma,artha va kAmake yogya bane hue tuma naSTa ho ge|he putro !kRpaNa dhanAdhyake ghara Ae hue yAcakoM kI taraha mere ghara Akara tuma akRtArtha avasthAmeMhI yahA~se cale ge| yaha kitane duHkhakI bAta hai ? he putro! udyAnAdi binA caMdrikAkI taraha, zrAja cakrAdi ratna aura navanidhiyoM tumhAre binA mere kisa kAmake haiM ? prANapriya putroM ke vinA yaha chaha khaMDa bharata kSetrakA rAjya mere lie vyartha hai|" (183-202) isa taraha vilApa karate hue sagara rAjAko samajhAneke lie usa brAhmaNa zrAvakane amRta ke samAna madhura vANImeM phirase kahA, "he rAjA! tumhAre vaMzane pRthvIkI rakSAkI taraha jJAna bhI adhiH kArameM pAyA hai (yAnI jJAna bhI virAsatameM milA hai|) isalie dUsarA koI tumako vodha de, yaha vyarthakI bAta hai| jagatakI mohanidrA naSTa karAne ke lie sUrya ke samAna ajitanAtha svAmI jisa. ke bhAI hoM use dUsarese upadeza mile,yaha bAta kyA lajjAjanaka nahIM hai ? jaba dUsare yaha jAnane haiM ki yaha saMsAra asAra hai taba tumeko to yaha bAta avazya mAlUma honI hI cAhie kyoMki tuma to janmahIse sarvajJake sevaka ho| he rAjA! pitA,mAtA,jAyA, putra aura mitra ye saba saMsArameM sapane ke samAna haiN| jo sabere dikhatA hai vaha madhyAhnameM nahIM dikhatA aura jo madhyAhameM dikhatA hai vaha rAtameM nahIM dikhAI detaa| isa taraha isa saMsArameM sabhI padArtha anitya haiN| tuma svayahI tattvavettA ho, isalie dhIraja dhro| kAraNa, sUrya duniyAko prakAzita karatA hai, paraMtu sUrajako prakAzita karanevAlA koI nahIM hotaa|" (203-206) . lavaNa samudra jaise maNiyoM aura lavaNase vyApta hotA hai|
Page #780
--------------------------------------------------------------------------
________________ 756 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 2. sarga 6. pakSakI madhyarAtri jaise aMdhakAra aura prakAzase vyApta hotI hai; himAcala parvata jaise divya auSadhiyoM aura himase vyApta hotA hai vaise usa brAhmaNake upadezako aura putroMkI mRtyuke samAcArako sunakara sagara rAjA upadeza aura mohase vyApta ho gyaa| usa rAjAke hRdayameM jaisA svAbhAvika mahAna dhairya thA vaisAhI moha putroM kI mRtyuke samAcArase AyA thaa| eka myAnameM do talavAroMkI taraha aura eka khaMbhemeM do hAthiyoMkI taraha rAjAke dilameM bodha aura moha eka sAtha utpanna hue| taba rAjAko samajhAneke lie subuddhi nAmakA buddhimAna mukhya pradhAna amRtaka jaisI vANImeM bolA, "zAyada samudra apanI maryAdA chor3a de, zAyada pavaMtasamUha kapita ho,zAyada pRthvI capala ho uThe, zAyada vaja jarjara ho jAe,magara aApake samAna mahAtmA mahAna duHkhoMke Ane para bhI, jarAse bhI nahIM ghbraate| isa saMsArameM kSaNabhara pahale dikhAI denevAle aura kSaNabharake bAda naSTa honevAle sarva kuTuMyA. diko jAnakara viveko puruSa unameM moha.nahIM karate haiN| isake saMbaMdhameM eka kathA kahatA huuN| Apa dhyAna dekara sunie| (218-216) . isa jaMbUdvIpake bharatakSetrake kisI nagarameM eka rAjA thaa| vaha jainadharmarUpI sarovara meM hasake samAna thA, sadAcArarUpI mArgakA musAphira thA, prajArUpI mayUroMke lie megha thA, maryAdAkA pAlana karanemeM sAgara thA, sabhI tarahake vyasanarUpI tRpake lie agni thA, dayArUpI velake lie AzrayadAtA vRkSa thA, kiirti| rUpI nadIke udgamake lie parvatake samAna thA aura zIlarUpI. ranoMkA rohaNAcala parvata thaa| vaha eka bAra sukhase apanI sabhA
Page #781
--------------------------------------------------------------------------
________________ . .. . zrI ajitanAtha-caritra (57 meM baiThA thA, usa samaya char3IdArane zrAkara vinatI kI, "koI puruSa AyA hai / usake hAthameM phUloMkI mAlA hai| koI kalAkAra jAna par3atA hai| vaha Apase kucha nivedana karaneke hetu Apake darzana karanA cAhatA hai| vaha paMDita hai kavi hai, gaMdharva hai, naTaM hai, nItivettA hai, avavidyAkA jAnanevAlA hai yA iMdrajAlika hai so kucha mAlUma nahIM hotA, magara AkRtise vaha koI guNavAna mAlUma hotA hai| kahA jAtA hai ki jahA~ ra dara kRti hotI hai yahA~ guNa bhI hotA hai|" ( 220-226) - rAjAne AjJA dI, "usako turanta yahA~ vulAlAo ki jisase vaha apane manakI bAta khe|" / rAjAkI AjJAse char3IdArane use sabhAmeM jAne diyaa| usane rAjAkI sabhAmeM isa taraha praveza kiyA jisa taraha budha sUryake maMDalameM praveza karatA hai| khAlI hAtha rAjAke darzana na karane cAhie' yaha socakara usane mAlIkI taraha eka phUloMkI mAlA rAjAke bheTa kii| phira char3IdArake batAe hue sthAnameM mAsana denevAloMne use eka zrAsana btaayaa| vaha hAtha jor3akara usapara baiThA / (227-230) phira jarA A~kheM visphArita kara, hAsyase oMThoMko phailA rAjAne kRpApUrvaka usase pUchA, "brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zudraM ina cAra varSoM meM se tuma kisa varNake ho ? aMbaSTha aura mAgadha vagairA dezoMmeMse tuma kisa dezake ho ? zrotriya ho ? paurANika ho ? smAta ho ? jopI ho? tIna vidyAe~ jAnanevAle ho ? dhanuSAcArya ho 1. DhAla talavArake upayogameM hoziyAra ho? tumheM mAlA calAnekA abhyAsa hai ? tuma zalya jAtike zastroMmeM kuzana ho ?
Page #782
--------------------------------------------------------------------------
________________ 758] triSaSTi zalAphA puruSa-caritraH parva 2. sarga. tuma gadAyuddha jAnate ho? tuma daMDayuddha meM paMDita ho ? tuma zakti calAnemeM vizeSa sazakta ho? mUsalazastrameM kuzala ho ? halazabameM adhika caturaho ? cakra calAnemeM parAkramI ho ? churIyuddhameM nipuNa ho? vAyuyuddhameM catura ho? azvavidyAke jAnakAra ho ? hAthIkI zikSAmeM samartha ho ? vyUharacanAke jAnanevAle prAcArya ho?vyUharacanAko tor3ane meM kuzala ho ? rathAdikakI racanA jAnate ho? rathoMko calA sakate ho ? sonA cA~dI vagairA dhAtuoMko gar3hanA jAnate ho ? caitya,prAsAda aura havelI vagairA cunane meM nipuNa ho? vicitra yaMtroM aura kiloM vagairAkI racanAmeM catura ho? kisI sAMyAtrika' ke kumAra ho ? kisI sArthavAhake suta ho ? sunAra ho? maNikAra ho? vINAmeM pravINa ho? veNu bajAnemeM nipuNa ho ? Dhola bajAnemeM catura ho ? tabalA banAne meM ustAda ho ? vANIke abhinetA ho ? gAyanazikSaka ho ? sUtradhAra ho ? naToMke nAyaka ho ?bhATaho ? nRtyAcArya ho ?saMzaptakara ho ? cAraNa ho ? sabhI tarahakI lipiyoMke jAnakAra ho| citrakAra ho? miTTIkA kAma karanevAle ho ? yA kisI dUsarI tarahake kArIgara ho? nadI, draha yA samudra tairanekI kyA kabhI tumane koziza kI hai ? yA mAyA, iMdrajAla athavA dUsare kisI kapaTaprayogameM catura ho ?" . ( 231-245) isa taraha zrAdarake sAtha rAjAne usase.pUchA, taba vaha namaskAra kara vinaya sahita isa taraha bolA, "he rAnA, jaise jalakA: AdhAra samudra aura tejakA AdhAra sUrya hai, usI taraha -jalamArgase vyApAra karanevAlA / 2-yuddhase parAmukha na hone kI pratijJA karanevAlA yuddh|
Page #783
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [.756 sabhI pAtroMke (yAnI saba tarahake AdamiyoMke)Apa AdhAra haiN| maiM vedAdi zAoMko jAnanevAloMkA sahAdhyAyI hU~; dhanurvedAdi jAnanevAloMkA mAno maiM AcArya hU~, unase adhika jAnatA hU~; sabhI kArIgaroMmeM mAno maiM pratyakSa vizvakarmA hU~; gAyana ityAdi kalAoM meM mAno puruSake rUpameM maiM sAkSAta sarasvatI hU~; ratnAdikake vyavahAra meM mAno maiM jauhariyoMkA pitAtulya hU~; vAcAlatAse maiM cAraNa-bhAToMke upAdhyAya jaisA hU~; aura nadI vagairA tairanekI kalA to mere bAe~ hAthakA khela hai| magara isa samaya to iMdrajAlakA prayoga karaneke lie maiM Apake pAsa AyA huuN| maiM tatkAlahI Apako udyAnoMkI eka paMkti vatA sakatA hU~ aura usameM vasaMtAdi RtuoMkA parivartana karanemeM bhI maiM samartha huuN| AkAzameM gaMdharva nagarakA saMgIta prakaTa kara sakatA huuN| kSaNabharameM maiM adRzya,dRzya tathA aMtardhAna ho sakatA huuN| maiM kaTahalakI taraha khairake aMgAre khA sakatA hU~ tape hue lohe ke tomarako supArIkI taraha cabA sakatA hU~; maiM jalacarakA, sthalacarakA yA khecarakA rUpa eka tarahase yA aneka tarahase parakI icchAke anusAra dhAraNa kara sakatA hU~; maiM dUrase bhI icchita padArtha lA sakatA hU~ padArthoM ke raMgoMko tatkAla hI badala sakatA hU~; aura dUsare aneka acaraja paidA karanerAle kAma batAnekA kauzala mujhameM hai| isalie he rAjan ! Apa mere isa kalAbhyAsako, dekhakara use saphala bnaaie|" (246-257) isa taraha usake, garjanA karake sthira hue meghakI taraha, pratijJA karake, cupa honepara rAjAne kahA, "he kalAvinda puruSa ! jaise koI cUhA pakar3aneko pahAr3a khodatA hai, machaliyA vagairA
Page #784
--------------------------------------------------------------------------
________________ 760 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritra: parya 2. sarga 6. pakar3ane ke lie sarovara mukhAnA hai, lakar3I ke lie Amravana jAtA hai, muhI bhara cuna lie caMdrakAMtamagi jalAtA hai, ghAvapara paTTI bA~dhane ke lie devadUSya vakha phAr3atA hai aura khIlIke lie bar3hA devAlaya tor3atA hai, vaisehI mphaTikake samAna zuddha aura 'paramArtha prApta karanekI yogyanAvAle apane zrAtmAko tumane apavidyA prApta karane meM malina banAyA hai| saMnipAtake rogIkI taraha tumhArI ima apavidyAko dekhanevAlekI buddhi bhI bhraSTa ho jAtI hai| tuma yAcaka ho imalie icchAnusAra dhana mA~ga lo| hamAre kulameM kisIkI (yogya) zrAzAkA bhaMga nahIM kiyA jaataa|" (258-264) isa taraha rAjAkI kaThora bAteM sunakara sadAkA mAnI puruSa apane krodhako chipAtA huyA bolA, "kyA maiM aMdhA hU~ ? baharA hU~ ? lUlA hU~ ? la~gar3A hU~ 1 napuMsaka hU~ ? yA aura kisI tarahase dayApAtra hU~ ki jisase meM apane guNa batAe bagaira hI, acaH rajameM DAle vagairahI,kalpavRkSake samAna Apase dAna grahaNa karU~ ?, zrApako merA namaskAra hai| maiM yahA~se kahIM dUsarI jagaha jAU~ gaa|" yoM kahakara vaha khar3A huA / 'mujhapara kRpaNatAkA doSa AegA' isa mayase rAjAne use zrAdamI bhejakara Thaharaneko kahA, magara vaha na ThaharA / sabhAgRhase nikala gyaa| sevakoMne rAsAkI zarama yaha kahakara miTAI ki svAmIne dravya denA cAhA thA to bhI usane krodhake mAre nahIM liyaa| isameM svAmIkAM kyA doSa hai ? (265-270) . vahI puruSa eka bAra phira brAkSaNakA veSa dhAraNa kara hAthameM bheTa le rAjAke dvArapara. yA khar3A thaa| dvArapAlane rAnAko
Page #785
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zrI ajimanAtha-gharina [761 usake zrAnekI khabara dii| dvArapara Ae hue manuSyakI gyavara rAjAko denA to dvArapAlakA karttavyahI hai| rAjAkI AjJAse, satkAra saMbaMdhI kAryoM ke adhikArI purupake sAtha, char3IdArane darabArameM usakA praveza kraayaa| vaha rAjAke sAmane khar3A ho, U~cA hAtha kara AzIrvAdAtmaka AryavedoMke maMtra, padakramase tholA / maMtra bolaneke bAda vaha char3IdArake batAe hue Asanapara baitthaa| rAjAkI kRpApUrNa A~kheM usako dekhane lgiiN| rAjAne pUchA, "tuma kauna ho ? aura kyoM Ae ho ?" (271-276) taba vaha, brAhmaNoMkA agresara volA, "he rAjan ! maiM naimittika (jyotipI) hU~; sAkSAta jJAnake avatAra jaise gurukI upAsanA karake maiMne yaha vidyA prApta kI hai| ATha adhikaraNI graMtha, phalAdezake graMtha, jAtaka tathA gaNitake graMtha apane nAmakI taraha mujhe yAda hai / he rAjA ! maiM tapaHsiddha muniko taraha bhUta, bhaviSya aura vartamAnakI bAteM ThIka ThIka batA sakatA huuN|" hai taba rAjAne kahA, "he priya ! vartamAna samayameM tatkAlahI jI navIna vAta honevAlI ho vaha btaao| kAraNa,-dUsareko turaMta apane jJAnakA vizvAsa karA denAhI jJAnakA phala hai|" (276-280) taba brAhmaNane kahA, "Ajase sAtaveM dina samudra sAre saMsArako jalamaya banAkara pralaya kara degaa|" (281) yaha sunakara rAjAke manameM vismaya aura kSobha eka sAtha utpanna hue; isalie usane dUsare jyotipiyoMkI tarapha dekhaa| rAjAkI bhrakuTike saMketase pUche gae aura brAhmaNakI usa durghaTa (asaMbhava ) vAtase kruddha bane hue ve jyotipI upahAsake sAtha
Page #786
--------------------------------------------------------------------------
________________ 762 ] niSaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 2. sarga 6. - va samudra jaMbUdvIpa bhI (he brAhmaNa kahane lage, "he svAmI ! jAna par3atA hai ki yaha koI nayA jyotiSI huA hai, yA isake jyotiSa zAstra hI nae bane hue haiM, ki jinake pramANase yaha zravaNake lie dukhadAI vacana kahatA hai ki jagata jalamaya ho jaaegaa| paraMtu kyA graha, nakSatra aura tAre bhI nae hue haiM ki jinakI vakragatike AdhArapara yaha jyotiSI aisI bAta kahatA hai ! jo jyotipazAstra hai ve sabhI sarvajJake ziSya gaNadharakI racI huI dvAdazAMgIke AdhAra para hI bane hue haiN| unake anusAra vicAra karanese aisA anumAna nahIM hotaa| ye sUryAdika grahoM-jo usa zAstrake sAtha saMbaMdha rakhate haiM-ke anumAnase bhI hama aisA nahIM mAnate / lavaNa samudra jaMbUdvIpameM hai vaha kisI samaya bhI (he brAhmaNa !) tumhArI taraha modAkA tyAga nahIM krtaa| zAyada AkAzase yA jamInase eka nayA samudra uThe aura vaha isa vizvako jalamaya kare to bhale kre| yaha koI duHsAhasI hai ! pizAcakA sAdhaka hai ! matta hai ! unmatta hai ! svabhAvase hI vAtapIr3ita haiM ! athavA asamayamai zAkha padA hai ! yA ise miragIkA roga hai ki jisase ucchRkhala hokara, anucita bAteM karatA hai ! Apa merukI taraha sthira haiM aura pRthvIkI taraha saba kucha sahana karanevAle haiM,isIlie duSTa loga svacchadatA pUrvaka aisI bAteM kara sakate haiN| aisI bAta kisI sAdhAraNa AdamIke sAmane bhI nahIM kahI jA sakatI hai, to phira kopa yA kRpA dikhAnekI zakti rakhanevAle Apake sAmane to kahI hI kaise jA sakatI hai ? aise durvacana bolanevAlA vaktA dhIra hai ? yA jo aise vacana sunakara gusse nahIM hotA vaha zrotA dhIra hai ? yadi ina vacanoMpara svAmIko zraddhA ho to bhale rkheN| kAraNa, tyAga nahIM kara
Page #787
--------------------------------------------------------------------------
________________ . .zrI ajitanAtha-caritra [763 isa samaya to yaha vacana pramANake. vinA bhI svIkAra karanA par3atA hai| zAyada parvata ur3eM, AkAzameM phUla ugeM, Aga ThaMDI ho, vadhyAke putra janme, gadheke sIMga uga AveM, patthara pAnIpara tairane lage aura nArakIko vedanA na ho; magara isakI vANI kadApi saca nahIM ho sktii|" (281-268) .. apanI rAjasabhAke jyotipiyoMkI bAteM sunakara yogyaayogyakA jJAna rakhanevAle rAjAne kautuka sahita nae jyotipI. kI tarapha dekhaa| vaha jyotiSI upahAsapUrNa vANImeM, mAno pravacanane preraNA kI ho aise, garvasahita bolA, he rAjA ! ApakI sabhAke maMtrI kyA maskhare haiM ? yA vasaMtaRtumeM vinoda karAnevAle haiM ? yA grAmapaMDita hai ? he prabho! ApakI sabhAmeM yadi aise sabhAsada hoMge to caturAI nirAzrita hokara naSTa ho jaaegii| aho ! zrApa vizvameM catura hai; ApakA ina mugdha-mUrkha logoMke sAtha bAtacIta karanA isI taraha azobhanIya hai jisa taraha siyArake sAtha kesarIsiMhakA bAtacIta karanA / yadi ye loga Apake kulakramAgata naukara hoM to ina alpabuddhi logoMkA, triyoMkI taraha popaNa honA cAhie; ye loga ApakI sabhAmeM baiThane yogya isI taraha nahIM hai jisa taraha svarNa aura mANikya. se banAe gae mukuTa meM kAMcake Tukar3e viThAne yogya nahIM hote| ye loga zAkhoMke rahasyako jarAsA bhI nahIM samajhate; ye totekI taraha mAtra pATha par3hakara abhimAnI hue haiN| mithyA gAla phulAnevAle aura gadhekI pUMcha pakar3akara rakhanevAle logoMkI yaha vANI hai magara jo rahasya-arthako jAnate haiM ve to soca-vicAra kara hI bolate haiN| zAyada sArthavAhakA putalA U~Tapara viThAnese dezAMtaroM
Page #788
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH parSa , sarga. meM phira zrAce, magara isase kyA yaha kahA jA sakatA hai ki yaha mArgakA jAnakAra hai ? jimane kabhI pAnI meM paira na rahanA ho / aisA manuSya sagevara yA nadImeM, nUMce bAMdhakara taira le, isase jyA yaha kahA jAegA ki use tairanA pAtA hai ? isI taraha ye loga gurakI vAsiM zAstra par3he hai, magara usake rahamyAtheko jarAsA bhI nahIM jAnate / yadiina durbuddhi logoMko merI bAtakA vizvAsa na ho to vizvAsa dilAnavAnta sAta dina kyA bahuta dUra hai ? he rAjeMdra ! mahAsamudra apanI uttAla taraMgAMsa cadi jagatako balamaya banAkara merI vANIko satya banA degA to ye lyotiSagraMthoMko jAnanevAne tumhAre sabhAsada cyA parvatoMko pakSIkI taraha ur3ate hue batAe~ge ? kyA vRnakI nagha zrAkAzapuSpa batAeMge? kyA agniko jalakI taraha zItala batAye kyA baMdhyAke dhenukI taraha putra janmAe~ga ? kyA maiMsekI taraha gayeko sIMgabAntA batAe~ge ? kyA pattharoko jahAjoMkI taraha sarovarAma nairAga ? aura nArakiyoMko bedanArahina kareMge ? yA isa taraha asamaMjasa mAya bolataM hama ye munna loga savanamApita zAstroM. ko anyathA banAe~ge ? I. rAjA ! maiM mAta dina taka tunhA naukaroMke adhikArameM rhgaa| kAraNa-jo mithyAmApI hotA hai vaha aisI hAlatameM nahIM raha sktaa| yadi merI bAta sAtaveM dina satra na ho to corakI taraha cAMDAlosa muma, sajA dilvaaie| (26-318) rAjAne kahA, "isa bAjhapakI bAta saMdigdha, aniSTa yA asaMmatra ho athavA naca ho to bhI sAta dina tuma sayakA saMdeha miTa jAegA aura usake bAda satyAsatyakI vivecanA
Page #789
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra hogii|" phira usane brAhmaNako, dharoharakI taraha, apane aMgarakSakoMko sauMpA aura sabhA visarjana kii| usa samaya nagarake loga taraha tarahakI bAteM karane lge|-"aho ! Ajase sAtaveM dina mahAna kautuka dekhane ko milegaa|" "aphasosa ! unmattakI taraha bolanevAlA yaha brAhmaNa sAtaveM dina mArA jaaegaa|" "zAyada yugAMtara honevAlA hai anyathA apanI jAna deneko kona isa taraha bolegA ?" brAhmaNa socane lagA, maiM sAtaveM dina sava. ko aMcarajakI vAta btaauuNgaa| utsukatAkI adhikatAse dukhI hote hue brAhmaNane bar3I kaThinatAse sAta dina vitAe / saMzaya miTAneko utsuka bane hue rAjAne bhI bAra vAra ginakara chaha dina chaha mahIne kI taraha bitaae| sAtaveM dina rAjA caMdrazAlA (chata) para baiThakara brAhmaNase kahane lagA, "he vipra, Aja tere vacanakI aura jIvanakI avadhi pUrNa huii| kAraNa, tUne kahA thA ki sAtaveM dina pralayake lie samudra uchalegA, magara avataka to kahIM jvArakA nAma bhI nahIM dikhAI detaa| tUne sabakA alaya vatAyA thA, isalie sabhI tere bairI hue haiN| yadi terI yAta jhUThI hogI to ve sabhI tujhe daMDa dilAnekA prayatna kreNge| magara 'tU eka jaMtumAtra ! tujhe sajA karanese mujhe kyA lAbha hogA ? isase aba bhI tU yahA~se calA jaa| jAna par3atA hai, tUne yaha bAta unmatta dazAmeM kahI hai|" ( 316-326) phira rAjAne apane rakSakoMko AjJA dI-"isa vicAre garIvako chor3a ho / yaha bhale sukhase yahA~se calA jaae|" usa samaya, jisake aoThoMpara ha~sI khela rahI hai aisA, vaha brAhmaNa bolA, " mahAtmAoMke lie yaha yogya hai ki ve sabapara dayA
Page #790
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___766 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 2. sarga rakheM / he rAjA! jabataka merI kI huI pratijJA jhUThI nahIM hotI tayataka meM dayApAtra nahIM huuN| jaba merI pratijJA mithyA hogI, taba zrApa merA vadha karAnemeM samartha haiN| aura jaba maiM vadhake yogya ho jAU~ taba yadi Apa mujhe chor3a deMge to zrApa dayAlu kahA laaeNge| mujhe Apane chor3a diyA hai to bhI maiM yahA~se nahIM jAU~gA aura kaidIkI taraha hI rhuuNgaa| aba merI pratijJA pUrNa honemeM thor3AhI samaya hai| thor3I derake lie dhIraja rakhie aura yahIM baiThe hue yamarAjake agale sainikoM ke samAna uchalate hue samudrakI taraMgoM ko dembie| Apako sabhAke ina vyotipiyoMko thor3I derake lie sAkSI bnaaie| kAraNa, kSaNabharake bAda Apa, meM aura ye koI nahIM rheNge|" yo kaddakara vaha vipra mauna huA / kSaNabharake bAda mautakI garjanAke samAna koI avyakta zabda sunAI diyaa| acAnaka huI usa pIr3AkArI dhvaniko sunakara vanake mRgoMkI taraha sabane apane kAna khar3e kie| usa samaya vaha brAhmaNa kucha sara uThAkara, mukha zrAsanase uThakara aura mucha oMThoMko Ter3hA kara isa taraha kahane lagA, "he rAjA! AkAza aura pRthvIko bhara denevAlI, sAgarakI dhvaniko sunie| yaha ApakI vidAIko sUcita karanevAle maMmA (duggI) kI AvAjake samAna hai / jisakA aMzamAtra jala grahaNa kara puSkarAvAdimegha sArI pRthvIkoDubA dete haiM vahI samudra maryAdA chor3akara beroka isa pRthvIko DubAtA A rahA hai| use dekhie| yaha samudra khaDaoNko bhara rahA hai, vRkSoMko matha rahA hai, sthaloMko Dhaka rahA hai aura parvatoMko AcchAdita kara rahA hai| aho ! baha bar3AhI durvAra hai| jorakI havA cala rahI ho,to
Page #791
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [767 usakA upAya gharameM ghusa jAnA hai aura agniko bujhAnekA upAya jala hai paraMtu uchalate hue samudrako rokanekA koI upAya nahIM hai|" brAhmaNa yoM kaha rahA thA, usI samaya dekhatehI dekhate mRgatRSNAke jalakI taraha dUrase cAroM tarapha phailatA huA jala prakaTa huaa| (330-345) - kasAI jaise usapara vizvAsa karanevAlekA nAza karatA hai vaisehI, samudrane vizvakA saMhAra kiyA hai| isa taraha hAhAkAra dhvani huii| loga Rddha hokara bolane aura U~ce sara kara-karake dekhane lge| phira vaha brAhmaNa rAjAke pAsa AyA aura u~galIse batAkara karakI taraha kahane lagA, "dekhie, vaha DUba gyaa| yaha DUba gyaa| aMdhakArake samAna samudrake jalase parvata zikhara taka Dhaka gye| ye sAre vana aise mAlUma ho rahe haiM, mAno unheM jalane ukhAr3a diyA hai aura isIse ye sAre vRkSa aneka tarahake jalajaMtuoMke samAna tairate hue mAlUma hote haiN| thor3I derameM yaha samudra apane jalase gA~voM, khAnoM aura nagaroM ityAdikA nAza kregaa| aho! isa bhavitavyatAko dhikkAra hai| cugalakhora AdamI jaise sadguNoMko Dhaka dete haiM vaisehI, ucchRkhala samudrake jalane nagarake ghAharake bagIcoMko Dhaka diyA hai| he rAjana ! samudra jala isa taraha kile ke cAroM tarapha kyAroMkI taraha phaila gayA hai aura uchala uchalakara TakarA rahA hai| aba yaha phailatA huA jala isa phileko lAMgha rahA hai| vaha aisA mAlUma hotA hai mAno balavAna ghor3A savAra sahita use lAMgha rahA ho| dekhie, isa samudra ke pracaMDa jalase sAre maMdira va mahala va nagara kuDakI taraha bhara rahe haiN| he gajA! aba yaha ghur3asavAroMkI senAkI taraha
Page #792
--------------------------------------------------------------------------
________________ 768 } triSaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 2. sarga 6. daur3atA huA Apake gharake daravAjepara zabda karatA A rahA hai| he pRthvIpati ! jalameM DUbe hue nagarakA mAno aba zeSa bhAga ho aisA yaha ApakA mahala baMdarake samAna mAlUma hotA hai| ApakI maharavAnIse unmatta bane hue rAjasevaka jaise Apake mahaloMke jInoMpara car3hate haiM vaisehI, yaha pAnI baroka Apake mahaloMke jInAMpara car3ha rahA hai| Apake mahaloMkI pahalI maMjila iba gaI, damarI iva rahI hai aura aba tIsarI maMjila bhI DUbane lagI hai| aho! kSaNabharameM dekhate hI dekhate cauthI, pA~cavIM aura chaThI maMjileM bhI samudra ke jalase bhara gii| viSake vegakI taraha cAroM taraphase ina gharake aAsapAsa jalakA jora bar3ha rahA hai ava zarIrameM mastakI varadda kevala chata hI vAkI rahI hai| hai rAjA! yaha pralaya ho gyaa| mana jisa taraha pahale kahA thA vaisAhI huA hai| usa vakta jo mukAra ha~sa rahe the ve ApakI sabhAmeM baiThanevAle vyotiSI aba kahA~ gae ? (346-361) ___ taba vizva-saMhArake zokasaM rAjAne pAnI meM kUdane ke lie khar3e hokara kamara kasI aura yaha baMdarakI taraha uchalakara kI gayA / kSaNabharake bAda rAjAne apane Apako pahale kI hI taraha siMhAsanapara baiThA pAyA, aura kSaNamAtramahI namudrakA jala ga mAlUma nahIM calA gyaa| rAjAko zraoNnmeM Azcaryasa phaila gaI aura usane dekhA ki vRkSa, parvata, kilA aura sArI duniyA jaise the vaisehI maujUda haiN| (362-365) aba vaha lAdUgara Dholaka bA~dhakara apane hAthoMse bajAte hae isa taraha kahane laga "AraMmameM iMdrajAlakA prayoga karane vAle aura AdimeM iMdrajAlakI kalAkA sarjana karanevAle saMvara
Page #793
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... . . . zrI ajitanAtha-caritra . [766 nAmaka iMdrake caraNakamaloMmeM maiM praNAma karatA huuN|" apane siMhA. sanapara baiThe hue rAjAne Azcaryake sAtha brAhmaNase pUchA, "yaha kyA hai ?? taba brAhmaNane javAba diyA, "pahale Apako sabhI kalAoMke jAnakAra aura guNagrAhI samajhakara maiM Apake pAsa bhAyA thA, usa samaya Apane merA yaha kahakara tiraskAra kiyA thA ki iMdrajAla matiko bhraSTa karatA hai / isIlie usa samaya Apane mujhe dhana denA cAhA thA, to bhI maiMne nahIM liyA aura maiM calA gayA thaa| guNavAnako guNa prApta karanemeM jo zrama hotA hai vaha bahutasA dhana milanese sArthaka nahIM hotaa| guNIke guNakI jAnakArIsehIvaha sArthaka hotA hai| isIlie Aja maiMne, kapaTase jyotiSI banakara bhI, Apako apanI iMdrajAla-vidyA batAI hai| Apa prasanna hUjie ! maiMne Apake sabhAsadoMkA tiraskAra kiyA aura bahuta samaya taka Apako mohameM phaMsA rakhA, usakI upekSA kiijie| kAraNa,-tattvadRSTise to isameM merA koI aparAdha nahIM hai|" (366-373) , yoM kahakara vaha iMdrajAlika mauna rhaa| taba paramArthakA jAnakAra rAjA amRtake samAna madhura vANImeM bolA,"he vipra! tUMne rAjAkA aura rAjAke sabhAsadoMkA tiraskAra kiyA hai| isa bAtakA apane manameM kucha Dara na rkhnaa| kAraNa,-tU to merA mahAna upakAra karanevAlA huA hai / he vipra! tUne mujhe iMdrajAla dikhAkara yaha batA diyA hai, ki yaha saMsAra iMdrajAlake samAnahI asAra hai| jaise tUne jala prakaTa kiyA thA aura vaha dekhatehI dekhate naSTa ho cukA thA vaisehI, isa saMsArake sAre padArtha bhI prakaTa 46 .
Page #794
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___4] trivaSTi zalAkA punpa-caritraH parva 2. sagaM 6 hokara naSTa ho jAnavAla haiN| ahogase saMsArase zravakyA sneha karanA ?" isa naraha marAjAne, saMsAraka bahuta doSa viprako banAkara kArya kiyA aura bAdameM dIkSA le lI / (342-348) __ yaha kyA kara vRddhi prayAna bonA, 6 prabho ! usa sAjAne RhA vaise yaha saMsAra jAlake samAna hai| yaha bAta hama nizcitanya mAnate haiM, magara Apa do saba kucha jAnate haiM, kyoMki zrApa aba zulameM caMdramAke samAna haiN|" (35 ) riyanika sanAna vRddhimAna dusarA maMtrIzoka rAjyako dUra karanevAlI bANa meM nRpoTasa Rhane lagA, "pahana isI bhanna kSetra meM eka nagara thaa| usameM viveka boga guNoMkI vAnake bhamAna paka rAjA thaa| eka bAra vaha samAne baiThA thA taba char3IdAne zrAphara kahA, eka pundha bAhara, zrAkara khar3A hai aura vaha apana zrApakAnAcA pravAsana nipuNa batAtA hai| zuddha vRddhi bAla gajAnaM use darabAra meM pAnI zrAdA nahIM dii| kAraNa, "na mAyinAmRjUnAM cAja zAzratavairivat / RpaTI manuSya aura sarala manuSya Apasa meM, zAzvanasvAnAvika zatruoM kI taraha mitratA nahIM hotii|] inkAra kara ne baha aTI khinna hokara vApasa gyaa| kucha dinoM bAda baha, zAmayI devanAcI taraha vya adanakara zrAphAza-mArga rAjanamAne shraayaa| mahAyAna tatayAra aura bhAlA the aura sAyameM pttniidhii| rAjAne unase pUchA, "lona hai? cahandrI kauna hai? aura yahA~ kisa lie pAyA hai?" (38-36) usane uttara diyA, "ha gajana ! maiM vidyAvara huuN| yaha
Page #795
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [771 vidyAdharI merI priyA hai / eka vidyAdharake sAtha merI zatrutA huI hai| usa strIlaMpaTa durAtmAne isa strIkA chala kapaTase isI taraha haraNa kiyA thA jisa taraha rAhu caMdramAkI sudhAko haraNa karatA hai; magara maiM apanI isa prANapriyAko vApasa le AyA huuN| kAraNa, "nArIparibhavaM rAjan sahate pazavopi na / " [he rAjA! pazu bhI nArIkA apamAna nahIM saha sakate haiN|] he rAjA ! pRthvIko dhAraNa karanese tere pracaMDa bhujadaMDa sArthaka hue haiM; garIboMkI garIbI miTAnese terI sampatti saphala huI hai; bhayabhItoMko abhayadAna denese terA parAkrama kRtArtha huA hai, vidvAnoMke saMzaya miTAnese terI vidvattA amogha huI hai| vizvake kA~Te nikAlanese terA zAstrakauzalya saphala huA hai| inake sivA tumhAre dUsare guNa bhI aneka prakArake paropakAroMse kRtArtha hue haiN| isI taraha tuma parastrIko bahinake samAna samajhate ho, yaha bAta bhI zizvameM vikhyAta hai| aba mujhapara upakAra karanese tumhAre ye sabhI guNa viziSTa phalavAle hoNge| yaha priyA mere sAtha hai, maiM isase ba~dha gayA hU~, isalie chala-kapaTavAle zatruoMse maiM yuddha nahIM kara sakatA / maiM hastisenA, azvasenA, rathasenA yA paidalasenAkI sahAyatA nahIM cAhatA; mAtra tumhArI AtmAkI sahAyatA cAhatA huuN| aura vaha yaha ki tuma dharoharakI taraha merI strIkI rakSA kro| kAraNa, tuma parastrIke sahodara ho| kaI dUsaroMkI rakSA karane meM samartha hote haiM, magara ve parastrIgAmI hote haiM, aura kaI parastrIgAmI nahIM hote, magara dUsaroMkI rakSA karane meM asa. martha hote haiM / he rAjA ! tuma na parastrIgAmI ho aura na dUsaroM.
Page #796
--------------------------------------------------------------------------
________________ 772 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH parSa 2. sarga 6. kI rakSA karanemehI asamartha ho / isIlie maiMne dUrase Akara bhI tumase prArthanA kI hai| yadi tuma merI priyArUpI dharoharako svIkAra karoge to phira, yadyapi samaya balavAna hai tathApi, yaha samajha hI lenA cAhie ki zatru mArA jaaegaa|" (387-366) usake vacana sunakara hAsyarUpI caMdrikAse jisakA mukhacaMdra ullasita ho uThA hai aisA vaha udAra aura caritravAna rAjAbolA, "he bhadra ! jaise kalpavRkSase kevala patte mA~ganA, samudrase sirpha pAnI mA~ganA, kAmadhenuse kevala dUdha mA~ganA; rohiNAdrise patthara mA~ganA, kuverake bhaMDArIse anna mA~ganA aura meghase mAtra chAyA mA~ganA (azobhanIya hai) vaisehI tumane, dUrase zrAkara, mumase yaha kyA mA~gA ? tuma mujhe apane zatrako vatAo, tAki maiMhI use mAra DAlU~ aura tuma niHzaMka hokara saMsArakA sukha bhogo|" (400-403) __ rAjAke ghANIrUpI amRtake pravAhase usakI zravaNeMdriya bhara uThI / vaha irpita huA aura rAjAse isa taraha kahane lagA, "sonA, cA~dI, ratna, pitA, mAtA, putra aura jo kucha ho / thor3ese vizvAsase bhI dUsareko sauMpe jA sakate haiM, magara apanI pyArI strI bahuta bar3e vizvasta ko bhI nahIM sauMpI jA sktii| he rAjA ! aise vizvAsakA sthAna tumhAre sivA dUsarA koI nahIM hai| kAraNa, caMdanakA sthAna eka malayAcala parvatahI hai| Apa merI priyAko dharoharakI taraha svIkAra kIjie, isase meM yahI mAnUMgA ki zrApahIne mere zatruko mArA hai| he rAjA ! tumane merI bIkI dharohara svIkAra kI hai, isase mujhe bar3A AzvAsana milA hai| aba meM isI vakta apane zatrako vizvasta bhAryAvAlA
Page #797
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [773 banAU~gA ( yAnI vaha mArA jAegA aura usakI strI vidhavA hogii)| he rAjA ! tuma yahA~ baiThe ho, itanehImeM maiM kesarIsiMhakI taraha uchalakara apanA parAkrama btaauuNgaa| tuma AjJA do tAki maiM garur3akI taraha svacchaMda rItise kSaNabharameM AkAzameM calA jaauuN|" (404-411) ___ rAjAne kahA, "he subhaTa vidyAdhara ! tU svecchAse jA aura terI strI pitAke gharakI taraha yahA~ mere gharameM bhale rhe|" (412) phira tatkAlahI vaha puruSa pakSIkI taraha AkAzameM ur3A aura do paMkhoMkI taraha tIkSNa aura camakatI huI talavAra aura daMDaphalaMkako phailAtA huA adRzya ho gyaa| rAjAne usakI strIko apanI putrIkI taraha AzvAsana diyA, isase vaha apane manako svastha karake vahA~ baitthii| apane sthAnameM baiThe hue rAjAne, meghagarjanAkI taraha AkAzameM siMhanAda sune| camakatI huI bijalIkI kar3akar3AhaTake samAna talavAroM aura DhAloMkI anokhI vAjeM sunAI dene lgiiN| "yaha meM hU~! yaha meM hU~ ! nahIM ! nahIM! Thahara ! Thahara ! maraneko taiyAra ho!" isa tarahake zabda AkAzase Ane lge| rAjA sabhAmeM baiThe hue sabhyoM sahita, acarajameM par3akara bahuta samaya taka, grahaNakI velAkI taraha, U~cA muMha karake AkAzakI tarapha dekhatA rhaa| usI samaya rAjAke nikaTa, ratnakaMkaNase zobhita, eka hAtha Akara pdd'aa| AkAzase gire hue usa hAthako pahacAnaneke lie vidyAdharI Age Akara dekhane lgii| phira vaha bolI, mere gAlakA takiyA, mere kAnakA AbhU. paNa aura mere kaMThakA hAra yaha mere priya patihIkA hAtha hai|" (413-421)
Page #798
--------------------------------------------------------------------------
________________ 774 1 tripaSTi zalAkA puruSa-caritra: parva 2. sarga 6. vaha isa taraha kaha rahI thI aura mRgIkI taraha dekha rahI thI, usI samaya hAthakA nizcaya karAnehIke lie ho aise eka paira pRthvIpara par3A / paroMmeM pahananeke kar3evAle usa caraNako dekha, pahacAna, azrupAta karatI huI, vaha kamalavadanA phirase kahane lagI, "are ! yaha to mere patihIkA vaha paira hai jise maiMne aneka bAra apane hAthoMse malA hai, dhoyA hai, poMchA hai aura vilepana kiyA hai|" vaha isa taraha kaha rahI thI usI samaya pavana dvArA jhakajhora kara girAI huI vRkSakI hAlakI taraha AkAzase dUsarA sAtha girA / ratnoMka bhujavaMda aura kaMkaNavAle usa hAthako dekhakara dhArAyaMtrakI punalIkI taraha A~sU girAtI huI vaha strI bolI, "aphasosa ! yaha to mere patikA vahI catura hAtha hai jo kaMghIse mere bAlami mA~ga nikAlatA thA aura vicitra patralatikAkI lIlAlipi likhatA thaa|" yoM kahakara vaha khar3IhI thI ki 'AkAzase dUsarA paira bhI giraa| taba vaha phirase kahane lagI, "hAya ! yaha mere patikA vahI caraNa hai ki jise maiM apane hAthoMse davAtI thI aura apanI godarUpI zayyA mulAtI thii|" tabhI eka dhar3a aura eka mastaka, strIke dilako dahalAte aura pRthvIko kapAte, lamIna para giraa|" (422-431) / taba vaha strI rorokara kahane lagI, "hAya ! usa calie balavAna zatrune mere patiko mAra ddaalaa| are ! maiM garIba mArI gii| yaha mere patihIkA kamalake samAna mukha hai ki jise maina paramanItike sAtha muDalAMse sajAyA thaa| hAya ! yaha mere patihIkA yaha vizAla hRdaya hai ki jisake aMdara aura bAhara kevala merAhI nivAsa thaa| hai nAtha ! aba maiM anAtha ho gaI huuN| he
Page #799
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [775 svAmI! aba tumhAre binA naMdanavanase phUla lAkara mere kezoMko kauna sajAegA ? tumhAre sAtha eka Asana para baiThakara AkAzameM phirate hue aba maiM kisake sAtha sukhase vallakI vINA bajAU~gI ? kauna vINAkI taraha mujhe apanI godameM biThAegA? zayyAmeM asta vyasta hue mere kezoMko kauna sIdhe karegA ? praur3ha snehakI lIlAse maiM kisapara kopa karU~gI ? azoka vRkSakI taraha merA padaprahAra kisake harSake lie hogA ? he priya ! guccharUpa kaumudIkI taraha gozIrSacaMdanake rasase merA aMgarAga kauna karegA ? sairaMdhrI dAsIkI taraha mere gAlopara, grIvApara, lalATapara aura stanakuMbhoMpara patraracanA kauna karegA ? gussekA bahAnA banAkara baiThI huI mujhe krIr3A karane ke lie, rAjamainAkI taraha, kauna bulAegA ? jaba maiM nIMdakA bahAnA karake so jAtI thI taba tuma mujhe, he priyA ! he priyA! he devI! he devI ! ityAdi madhura vANIse jagAte the; aba kauna jagAegA? AtmAke lie viDaM. banAke samAna aba vilaMba kyoM karU~? isalie he nAtha ! mahAmArgake he mahAna pathika ! maiM bhI Apake pIche AtI huuN|" (432-442) isa taraha vilApa karatI aura apane prANanAthake mArgakA anusaraNa karanekI icchAvAlI usa strIne hAtha jor3akara rAjAse vAhanakI taraha Aga maaNgii| rAjAne usase kahA, "he pavitra icchAvAlI putrI ! tU patikI sthitiko acchI taraha jAne vagaira yaha kyA kahatI hai ? kAraNa, rAkSasoMkI aura vidyAdharoMkI aisI mAyA bhI hotI hai, isalie thor3I dera rAha dekha / phira AtmasAdhana karanA to tere hAthahImeM hai|" (443-445)
Page #800
--------------------------------------------------------------------------
________________ 776 ] tripaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 2. sarga6. phirase usane rAjAse kahA, "yaha sAkSAta merA patihI hai| yaha yuddhameM kaTakara marA huA dikhAI de rahA hai| saMdhyA sUryake sAthahI udaya hotI hai aura sUryake sAthahI asta bhI hotI hai vaisehI patitratA nArI bhI patike sAtha jItI hai aura patike sAthahI maratI bhI hai| maiM jIvita rahakara apane pitA aura pitAke nirmala kuloMmeM kalaMka kyoM lagAU~ ? meM ApakI dharmaputrI huuN| use pati binA bhI jIvita dekhakara he pitA! tuma kulastrIke dharmake jAnakAra hokara bhI lajAte kyoM nahIM ho ? jaise cA~da ke binA cA~danI nahIM rahatI aura bAdaloMke binA bijalI nahIM rahatI vaisehI patike vinA rahanA mere lie ucita nahIM hai| isalie tuma sevakoMko AjJA dekara mere lie kATha ma~gavAyo (aura citA cunavAyo) ki jisakI bhAgoM meM pati ke zarIra ke sAtha, jalakI taraha praveza kala" (446-451 ) usakI, Agrahake sAtha kahI huI bAta sunakara dayAlu rAjA zokase gadgada huI vANI meM bolA, "he putrI! tU thor3I dera dhIraja dhara / tume pataMgakI taraha jalakara maranA yogya nahIM hai| choTAsA kAmabhI binA vicAra karanA ucita nahIM hotaa|" (452-453). rAjAkI bAta sunakara vaha nArI nArAja huI aura bolI, "are !tuma aba bhI mujhe rokakara rakhanA cAhate ho!isase mAlUma hotA hai ki tuma pitA nahIM ho; tuma parastrI-sahodarake nAmase prasiddha ho; yaha prasiddhi, duniyAkaM vizvAsake lie hI hai, paramAyake lie nahIM hai| yadi tuma sacamucaddI. dharmAtmA pitA ho to tatkAlahI apanI putrIko, agnimArga dvArA apane patike
Page #801
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [777 - sAtha jAte dekho|" (454-456 ) lAcAra hokara rAjAne usako, usakI icchA pUrNa karanekI AjJA dI aura kahA, "he putrI ! aba maiM tujhe nahIM rokuuNgaa| tU apane satIvratako pavitra kara " taba usa strIne prasannatApUrvaka, rAjAke ma~gavAe hue rathameM, apane patike zarIrako bar3e Adarake sAtha khudahI rakhA aura Apa aMgapara aMgarAga lagA,sapheda kapar3e pahana, kezoMmeM phUla gUMtha pahale kI tarahahI patike pAsa baitthii| sara jhukAe zokameM magna rAjA rathake pIche calA / nagarake loga acarajake sAtha dekhane lge| isa taraha vaha strI nadIpara phuNcii| kSaNabharameM sevaka loga caMdanakI lakar3iyA~ lAe aura mAno mRtyudevakI zayyA ho aisI citA rcii| phira pitAkI taraha rAjAne usa strIko dhana diyA / vaha dhana usane kalpalatAkI taraha yAcakoMmeM bA~Ta diyA, jalase aMjalI bharake, dakSiNAvarta jvAlAvAlI agnikI pradakSiNA kI aura satIke sat dharmakA pAlana karake, pati ke zarIrake sAtha gharakI taraha citAkI AgameM icchApUrvaka praveza kiyaa| bahutase ghIkI dhArAoMse sIMcI huI Aga, jvAlAoMse AkAzako prakAzita karatI huI adhikAdhika jalane lgii| vidyAdharakAzarIra, vaha strI aura sArI lakar3iyA~, samudrameM jAtA huA jala jaise lavaNamaya ho jAtA hai vaisehI, jalakara rAkha ho ge| taba rAjA use nivApAMjali' de, zokase vyAkula ho apane mahala meM aayaa| (456-467) - jyoMhI zokAkula rAjA sabhAmeM baiThA tyoMhI talavAra Ara bhAlA hAthoM meM lie vaha purupa AkAzase nIce utraa| rAjA aura 1-jalAne ke bAda kI eka kriyaavishess|
Page #802
--------------------------------------------------------------------------
________________ ws ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritra: parva 2. sarga 6. sabhAsadoMne acarajake sAtha usakI tarapha dekhA vaha kapaTI vidyAghara rAjAke pAsa gayA aura bolA, "he parastrI aura paradhanakI icchA na rakhanevAle rAjA ! tumhArI sadbhAgyase vRddhi hotI hai| maiMne juArIkI taraha jaise apane zatruko jItA vaha sunAtA hU~; sunie| he Azraya lene yogya ! maiM apanI strIko ApakI zaraNameM rakhakara jaba AkAzameM, patranakI taraha ur3A, taba vahA~ maiMne amimAnake sAtha mere sAmane Ate hue usa duSTa vidyAdharako, sarpako jaise nakula dekhatA hai vaise dekhA / phira hama donoM durjaya caloMkI taraha garjanA karane lage aura ApasameM eka dUsareko lar3AIke lie lalakArane lage,"acchA huA ki Aja maiMne tujhe dekhA hai| he bhujabalakA garva karanevAle ! tU pahale prahAra kara ki jisase maiM apanIbhujAoMkA aura devatAoMkA kautuka pUrNa kruuN| anyathA hathiyAra chor3akara raMka jaise bhojana grahaNa karatA hai vaise dasoM u~galiyA~ dA~toMke bIca meM lekara jIne kI icchAse niHzaka hokara calA jaa|" isa taraha hama ApasameM kahate sunate, DhAlatalavArarUpI paMkhoMko phailAta mugA~kI taraha lar3ane lge| cArIpracAra' meM catura raMgAcAryakI' taraha hama eka dUsareke prahArase bacate hue AkAzameM phirane lge| talavArarUpI sIMgoMse meMDoMkI taraha eka dUsarepara prahAra karate Age bar3hane aura pIche haTane lge| kSaNabharameM he rAjA ! tumheM badhAI denevAlA hI vaise, maiMne usakA bAyA~ hAtha kATakara yahA~ jamInapara DAla diyA, usake bAda Apako AnaMdita karaneke lie usakA eka para keleke khaMbhekI taraha lIlAse kATakara pRthvIpara girA diyaa| phira he. 5-nRtyameM kucha cesheN| 2-sUtradhAra /
Page #803
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . . zrI ajitanAtha-caritra 776 rAjA ! maiMne kamalanAlakI taraha usakA dAhinA hAtha bhI kATa kara pRthvIpara paTaka diyaa| usake bAda per3ake tanekI taraha usakA dUsarA para bhI talavArase chedakara tumhAre sAmane girA diyaa| phira usake sara aura dhar3akoalaga alaga karake yahA~ DAla diyaa| isa taraha bharata khaMDakI taraha usake chaha khaMDa kara die / apanI putrIkI taraha merI strIrUpI dharoharakI rakSA karanevAle ApahI vAstavameM usa zatruko mAranevAle haiM; maiM to kevala kAraNa huuN| ApakI sahAyatAke binA vaha zatra mujhase na mArA jaataa| jalatI huI Aga bhI havAkI madadake binA ghAsa nahIM jalA sakatI hai| Aja taka maiM strI yA napuMsakake samAna thA / Aja Apane mujhe zatruko mAranekA pauruSa diyA hai| ApahI mere pitA, mAtA, guru yA devatA haiN| Apake samAna upakArI bananeke yogya koI dUsarA nahIM hai| Apake samAna upakArI puruSoMke prabhAvahIse vizvako sUrya prakAza detA hai, cA~da prasanna karatA hai, vo samaya para jala detI hai, aura bhUmi davAiyA~ ugAkara detI hai; samudra 'apanI maryAdAmeM rahatA hai aura pRthvI sthira rahatI hai / Apa merI strI-jise maiMne dharoharakI taraha Apake pAsa rakhA thA-mujhe sauMpie jisase he rAjA ! maiM apanI krIr3A-bhUmiko jAU~ / zatruko mArakara niSkaMTaka banA huA maiM, aba vaitAbya parvatapara aura jaMbUdvIpakI jagatIparake jAlakaTakAdimeM, ApakI kRpAsa priyA sahita AnaMda kruuNgaa| (468-461) rAjA ciMtA, lajjA, nirAzA aura vismayase AkrAMta huA aura usase kahane lagA, "he bhadra ! tuma apanI strIko dharoharakI taraha rakhakara gae; phira hamane AkAza
Page #804
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 0 triSaSTi zalAkA puruSa caritraH parva 2 sarga 6. " meM talavAroMkI aura bhAloM kI AvAjeM sunIM / bAdameM kramase hAtha, paira, dhar3a aura mastaka jamInapara gire| tumhArI patnIne hameM nizcayapUrvaka kahA ki ye mere pati haiM / phira usane apane patike sAtha calane kI icchA prakaTa kI / putrapremase hamane use kaI bAra rokA to vaha dUsare logoM ke samAnahI merI kalpanA karane lagI; maiM jaba usake dhAgrahase lAcAra ho gayA taba vaha nahIM para gaI aura logoMke sAmane, zarIra ke kaTe vacatroMke sAtha, cinApara car3ha gii| maiM isI samaya usako nivApathaMjalI arpaNa karake ghyAyA hU~ va usake zoka udAsa baiThA hU~ / aba tuma Ae ho| yaha kyA bAta hai ! ve aMga tumhAre nahIM the yA usa samaya chAe the ve tuma nahIM ho ? hamArA mana saMzaya meM gira gayA | magara isa viSaya se hama - jinake sukha ajJAnase mudrita ho gae haiM-adhika kyA kaha sakate haiM / (262-266 ) " E yaha sunakara banAvaTI krodha banAnA huA vaha puruSa bolA, "he rAjA ! yaha kaisI duHkhakI bAta hai| maiMne manuSyoM kahane tumako parastrI-sahodara samajhA thA; sagara vaha bAta sikhyA thI / tumhArI usa pramisa maiMne apanI priyAko dharoharake taura para tumheM sauMpA thA; magara tumhAre cAraNase, komala dikhatA huA kamala rAma lohekA nikalanA hai vaisehI, tuma mAlUma hote ho| jo kAma mere durAcArI zatrane kiyA thA vahI kAma aphasosa hai, ki aba tumane kiyA hai| isase va tuma donoMmeM kyA aMtara mAnA jAe ! hai rAjA ! yadi tuma parastrIpara mor3a karanevAle nahIM ho aura lokApavAdase Darate ho to merI strI mujhe sauMpa do| usako chipA rakhanA yogya nahIM hai| jo
Page #805
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [781 tumhAre samAna pavitra puruSa bhI apavitra baneMge to phira kAle sA~pakI taraha vizvAsapAtra kauna raha jAegA ?" ( 501-504) taba rAjAne kahA, "he puruSa ! tere pratyeka aMgako pahacAna kara terI priyAne agnimeM praveza kiyA hai| isameM koI saMzaya nahIM hai / nagarake aura dezake sabhI loga isa bAtake sAkSI hai, AkAzameM rahe hue jagaccakSu sUryadeva bhI isake sAkSI hai, cAra lokapAla, graha, nakSatra, tAre, bhagavatI pRthvI aura jagatake pitA dharma bhI isake sAkSI haiN| isalie aise kaThora vacana bolanA anucita hai / ina sabameM se kisIko bhI tuma pramANa mAna lo|" (505-508) rAjAkI bAta sunakara banAvaTI krodha batAnevAle usa purupane kaThora vANImeM kahA, "jahA~ pratyakSa pramANa ho vahA~ dUsare pramANakI vAtahI kyA hai ? tumhAre pIche kauna baiThI hai so dekho| tumhArA kathana to bagalameM corIkA mAla chipAkara zapatha lene ke samAna hai| rAjAne pIche mur3akara dekhA to vahA~ use vaha strI dikhAI dii| isase vaha yaha socakara ki maiM paradArAke dopase dUSita huA hU~ isa taraha mlAna ho gayA jaise tApase puSpa mlAna hotA hai| nirdoSa rAjAko doSakI zaMkAse khinna dekha vaha puruSa hAtha jor3akara kahane lagA, "he rAjan ! kyA Apako yAda hai ki bahuta dinoM taka abhyAsa karake maiM apanI mAyAke prayogakI caturAI batAnekI prArthanA karane ke lie Apake pAsa AyA thA; magara usa samaya Apane mujhe daravAjesehI lauTA diyA thaa| Apa medhakI taraha sAre vizvapara kRpA karanevAle haiM; paraMtu bhAgyadopase merI icchA pUrNa nahIM huii| taba kucha dinake bAda rUpa
Page #806
--------------------------------------------------------------------------
________________ 752 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritraH parva 2. sagaM 6, badala, kapaTa nATakake dvArA mujhe apanI kalA Apako dikhAnI pdd'ii| aba maiM kRtArtha huaa| Apa mujhapara prasanna hUlie | apanA guNa, cAhe kisI tarahase kyoM na ho, mahAna puruSoMko dikhAnA cAhie; anyathA guNa pAneke lie jo mehanata kI jAtI hai vaha saphala kaise ho sakatI hai ? Aja merI mehanata saphala huI / aba zrAkSA dIlie; meM jAU~gA / zrApako apanA guNa batAkara anya sthAnoMke lie aba maiM maha~gA ho gayA huuN|" rAjAne use bahutasA dhana dekara vidA kiyA / (50-516 ) phira rAnA socane lagA, "jaisA usakA mAyAprayoga thA aisAhI yaha saMsAra hai| kAraNa, ye dikhAI denevAlI sArI cIjeM pAnIke bubudekI taraha dekhatehI nAza ho jAnevAlI haiN|" isa taraha aneka prakArase saMsArakI asAratAkA vicAra kara, virakta ho, ganya chor3a, rAjAne dIkSA grahaNa kii|" isa tarahakI kathA kahakara dUsarA maMtrI bolA, "he prabho! yaha saMsAra, merI kahI huI mAyAprayogakI kathAke samAna hai| usameM zrApa zoka na kara zrAtmasvArthakI siddhike lie prayatna kreN| (530-522) - isa taraha una donoM maMtriyoMke vacana sunakara, mahAprANake sthAnameM jaise mahAprANa prAtA hai vaisehI, cakrIke manameM vairAgya utpanna huyA / magara rAjAne tattvase zreSTa bAgIke dvArA kahA, "tumane mujhe ye bahuta acchI bAteM kahIM hai / prANI apane apane kamoM ke anusArahI jIte haiM aura marate haiN| bAlaka, yuvA yA vRddha isa taraha, vayakA isameM koI pramANa nahIM hai| baMdhu zrAdikA milana sapane ke samAna hai, lakSmI sAthIke kAna jaisI caMcala hai,
Page #807
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [783 yauvanalakSmI parvatase nikalatI huI nadIke samAna baha jAnevAlI hai aura jIvana ghAsake pattepara rahI huI bUMdake samAna hai| yauvana jabataka marubhUmikI taraha calA nahIM gayA hai; rAkSasIkI taraha jIvanakA aMta karanevAlI vRddhAvasthA jabataka AI nahIM hai, sannipAtakI taraha jabataka iMdriyA~ vikala nahIM huI haiM aura vezyAkI taraha saba kucha lekara lakSmI jabataka calI nahIM gaI hai tabataka svayameva ina sabako chor3akara dIkSA grahaNa karaneke upAyase labhya-svArthasAdhanake lie prayatna karanA caahie| jo puruSa isa asAra zarIrase mokSa prApta karatA hai, vaha mAno kA~cake Tukar3ese maNi, kAle kauese mora, kamala-nAlakI mAlAse ratnahAra, kharAba annase khIra, chAsase dUdha aura gadhese ghor3A kharIdatA hai|" (523-532) sagara rAjA yU~ kaha rahA thA taba usake dvArapara, aSTApada ke nikaTa rahanevAle, aneka loga pAe aura ve ucca svarameM pukArane lage, "hamArI rakSA kIjie ! rakSA kIjie !" sagarane dvArapolase unheM bulAvAyA aura pUchA, "kyA huA hai ?" taba una grAmINoMne eka svara meM kahA, "aSTApada parvatake cAroM tarapha ghanAI gaI khAIko pUraneke lie, Apake putra daMDaratnase gaMgA nadI lAe the| usa gaMgA nadIne pAtAlake samAna duppUra khAIko bhI kSaNabharameM pUraM diyA aura aba vaha kulaTA strI jaise donoM phuloMkI maryAdAMkA ullaMghana karatI hai vaisehI, donoM kUloMko-kinAroMko lA~gha rahI hai aura aSTApadake nikaTake gA~voM, AkaroM aura nagaroMko Dubokara samudrakI taraha phaila rahI hai| hamAre lie to pralayakAla isI samaya A gayA hai| batAie ki hama kahA~ jAphara
Page #808
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. sarga 6. raheM, jahA~ koI upadrava na ho| ( 533-536) taba sagara cakrIne apane pAtra bhagIrathako bulAkara vAtsa. lyayukta vANImeM kahA, "he vatsa! aSTApar3hake cAroM taraphakI khAI ko purakara gaMgA nadI unmatta strIkI taraha isa samaya gA~voMmeM phira rahI hai| use daMDaratna dvArA khIMcakara pUrva sAgarameM DAla do| kAraNa,-jabataka jalako mArga nahIM batAyA jAtA tabataka vaha aMdhakI taraha unmAgapara bhaTakatA hai| asAmAnya vAhuparAkrama, bhuvanottara aizvarya, mahAna hastitrala, vizva vikhyAta azvavala, mahAparAkramI pyAdoMkA bala, bar3A rathavala aura ati utkaTa pratApa, nissIma kauzala aura devI Ayudha saMpatti, ye saba jaise zatruoMke garvakA haraNa karate haiM vaisahI, lAna par3atA hai ki inakA abhimAna hameM bhI hAni pahu~cAtA hai / he putra ! abhimAna sabhI doSoMkA agraNI hai, ApattikA sthAna hai, saMpattikA nAzaka hai, apakIrtikA katI hai, vaMzakA saMhAraka hai, sarva sukhoMkA hartA hai, paraloka pahu~cAnevAlA hai aura apane zarIrahIse janmA huA, zatra hai| aisA abhimAna jaba sanmArgapara calanevAle sAmAnya logoMke lie bhI tyAnya hai, taba mere pautrake lie to vaha khAsa torase chor3ane lAyaka hI hai| I pautra! tume vinIta hokara guNakI pAtratA prApta karanI cAhie / vinayI vananase azakta manuSyako bhI utkRSTa guNakI prAni hotI hai aura zacivAna puruSaka lie tI yadi vinaya guNa ho to vaha sone aura sugaMdhake melasA yA niSkalaMka caMdramAke samAna hotA hai| sura, amura aura nAgAdikakA tumheM yathAyogya kSetrameM aura mukhakAraka kAryamai upacAra karanA caahie| upacArake yogya kAryameM upacAra karanA doSa
Page #809
--------------------------------------------------------------------------
________________ ...., zrI ajitanAtha-caritra . [785 - kAraka nahIM hai; paraMtu pitta prakRtivAleke lie AtapakA upacAra karanA doSakAraka hai / RSabhasvAmIke putra bharata cakrIne yogya upacArase devoM aura daityoMko vazameM kiyA thaa| ve zaktivAna the to bhI unhoMne devAdikameM karane yogya upacAra batAyA hai / isase tumako bhI kulAcArake.samAna vartAva karanA caahie|" . .. (533-554) ... mahAbhAga bhagIrathane pitAmahakI AjJA Adara sahita svIkAra kii| .:. "nisargeNa vinItasya zikSA sadbhitticitravat / " [jo svabhAvahIse vinIta haiM unako upadeza denA acchI dIvArapara citra nikAlane ke samAna hai| ] phira sagarane bhagIrathako apane pratApake samAna sAmarthyavAna daMDaratna arpaNa kara, usake mastakako (lalATako) cUma, vidA kiyaa| bhagIratha cakrIke caraNakamalameM praNAma kara daMDaratna sahita, bijalI sahita megha1 kI taraha, vahA~se ravAnA ho gyaa| (555-557) / cakrIkI dI huI senAse aura usa dezake logoMse parivA,ritabhagIratha,prakIrNa devatAoM aura sAmAnika devatAoMse paripArita, iMdra ke samAna zobhatA thaa| kramazaH vaha aSTApada parvatake nikaTa phuNcaa| vahA~ usane usa parvatako, samudra dvArA veSTita trikUTAdrikI taraha, maMdAkinIse ghirA huA dekhA vidhika jAnakAra bhagIrathane jvalanaprabhake uddezyase aSTama tapa kiyaa| aSTama tapake samApta honepara nAgakumAroMkA pati jvalanaprabha prasanna hokara bhagIrathake pAsa aayaa| bhagIrathane gaMdha, dhUpa aura puSpoM dvArA
Page #810
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___786] triSaSTi zalAkA purupa-caritra: parva 2. sarga 6. aneka tarahase usakA pUjA upacAra kiyaa| prasanna hokara nAgakumAroMke svAmIne pUchA, "maiM tumhArA kyA upakAra karU~ ?" taba meghake samAna gaMbhIra vANIvAlA bhagIratha jvalanaprama iMdrase kahane lagA, "yaha gaMgAnadI zraSTApadakI lAIko pUrakara aba bhUsvI nAginakI taraha beroka cAroM tarapha phaila rahI hai, makAnoMko ukhAr3a rahI hai, vRkSoMko zvaMsa kara rahI hai,sabhI khar3A aura TekariyoMko samAna banA rahI hai, kiloMko tor3a rahI hai, mahaloMko girA rahI hai, haveliyoMko girA rahI hai aura makAnoMko barabAda kara rahI hai| pizAcinIkI taraha unmatta hokara dezakA nAza karanevAlI isa gaMgAko, daMDaranake dvArA khIMcakara, yadi Apa AnA de to, maiM pUrva samudrameM milA duuN|" (558-567 ) - prasanna hupa calanapramane kahA, "tuma apanI icchAnusAra kAma karo aura vaha nirvighna pUrA ho / tuma merI AjJAse kAma karoge isalie isa maratakSetrameM rahanevAle meraMAjJApAlaka sA~poMse tumako koI takalIpha na hogii| yoM kahakara nAgeMdra rasAtalameM apane sthAnapara calA gyaa| phira bhagIrathane aSTama bhaktake aNtmeN| pAraNA kriyA / (568-570) usake bAda vairiNIkI taraha pRthvIko bhedanevAlI aura' svairiNIkI taraha svacchaMdatApUrvaka vicaraNa karanevAlI gaMgAko / trIMcane ke lie bhagIrathane daMDaratna grahaNa kiyaa| pracaMDa munavalavAle bhagIrathane garjanA karatI huI usa nadIko, jaise saMdasIse mAlA khIMcI jAtI hai vaisehI, daMDaratnase strIMcA / phira kurudezake madhyabhAgameM, istinApurake dakSiNama, kauzaladezake pazcimameM, prayAgake uttarama, kAzIke dakSiNameM, vidhyAcalake dakSiNameM aura
Page #811
--------------------------------------------------------------------------
________________ - zrI ajitanAtha-caritra [ 787 aMga tathA magadhadezake uttarameM hokara, bavaMDara jaise tRNako ur3AtA hai vaise mArgameM AtI huI nadiyoMko khIMcanevAlI usa nadIko le jAkara usane pUrva samudrameM utaaraa| tabase vaha sthAna gaMgAsAgarake nAmase prasiddha huaa| aura bhagIrathane khIMcakara samudrameM DAlA isase gaMgA bhagIrathIke nAmase bhI pahacAnI jAne lgii| mArgameM gaMgAke calanese jahA~ jahA~ nAgoMke ghara TUTa jAte the vahA~ vahA~ bhagIratha nAgadevoMko balidAna car3hAtA thaa| jale hue sagaraputroMkI asthiyoMko gaMgAke pravAhane pUrva sAgarameM pahuMcAyA, yaha dekhakara bhagIrathane vicAra kiyA, "yaha bahuta acchA huA ki mere pitA. kI aura kAkAoMkI asthiyoMko gaMgAne samudrameM le jA ddaalaa| yadi aisA na hotA to ye asthiyA~ gIdha Adi pakSiyoMkI coMcoM aura paMjoMmeM jAkara, pavanake dvArA ur3Ae hue phUloMkI taraha, na mAlUma kisa apavitra sthAnameM girtii|" vaha yaha soca rahA thA taba jalakI Aphatase bace hue logoMne 'tuma lokaraMjaka ho !(tuma logoMke kalyANakartA ho!) yoM kaha kaha kara bahuta dera taka usakI prazaMsA kii| usa samaya usane apane pitaroMkI asthiyA~ jalameM DAlI thIM isalie loga avataka bhI mRtakakI asthiyoMko jalameM DAlate haiN| kAraNa ......"so'dhvA yo mhdaashritH|" [mahApuruSa jo pravRtti karate haiM, vahI logoMke lie mAga hotI hai|) (571-582) . bhagIratha usa sthAnase rathameM baiThakara vApasa lauttaa| apane rathakI cAlase kA~sIke tAlakI taraha, pRthvIse zabda karAtA, jaba vaha calA A rahA thA tava, rastemeM kalpavRkSake samAna sthira
Page #812
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___788 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. sarga 6. khar3e hue eka kevalI bhagavAnako usane dekhA / unheM dekhakara vaha AnaMdapUrNa hRdayake sAtha apane rathase, isa taraha nIce utarA jisa taraha udayagirise sUrya utaratA hai yA AkAzase garuddha utaratA hai| usa catura aura bhakta bhagIrathane, pAsa pahuMcatehI bhakti sahita una kevalI bhagavAnakI vaMdanA kI aura tIna pradakSiNA dii| pazcAta phirase usane baMdanA kara, yogya sthAnapara baiTha, pUchA, "he bhagavana ! mere pitA aura kAkA kisa karmake kAraNa eka sAtha (lalakara) mara" trikAlakI bAteM jAnanevAle aura karuNArasake sAgara ve kevalI bhagavAna madhuravANImeM isa taraha kahane lage, "he rAjaputra ! bahuta lakSmIvAle, mAno kuverakI lakSmIke ve Azraya hoM aise, pAvakoMse pUrNa eka saMgha pahale tIrthayAtrAke lie nikalA thaa| saMdhyAko vaha saMgha, mArgase thor3I dUra pAsahIma eka gA~va dekhakara usameM gyaa| vaha rAtako kisI kumhArake gharake pAsa utraa| usa dhanavAna saMghako dekhakara gA~vake sabhI loga khuza hue aura dhanupa va talavAreM lekara lUTaneko taiyAra ho ge| magara pApakA bhaya rakhanevAle usa kumhArane khuzAmada bhare aura amRta ke samAna hitakArI vacana kahakara gA~vake logoMko isa kAmase rokA / usa kumhArake Agrahase gA~vake logoMne saMghako isI taraha chor3a diyA jisa taraha milA huA pAtra chor3a dete haiN| usa gA~vake sabhI loga cora the| isa lie vahA~ke rAnAne eka bAra usa gA~vako isI taraha jalA diyA jisa taraha para-rAjyake (zatruke) gA~vako jalA dete haiN| usa dina vaha kumhAra kisIke bulAnese dUsare gA~va gayA huA thA, isalie usa Agase vaha akelAhI baca gyaa| kahA hai ki
Page #813
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [789 ...."sarvatra kuzalaM satAm / " - [ satapuruSoMkA saba jagaha kalyANahI hotA hai|] phira kAlake yogase marakara vaha kumhAra virATa dezameM, mAno dUsarA kuvera bhaMDArI ho aisA vaNika huA / gA~vake dUsare loga bhI mara kara virATa dezameM sAdhAraNa manuSya hue| kAraNa, ekase kAma karanevAloMko ekasA sthAnahI milatA hai / kumhArakA jIva marakara phirase usI dezakA rAjA huaa| vahA~se bhI marakara vaha parama RddhivAlA devatA huA / vahA~se Akara tuma bhagIratha hue ho aura ve grAmavAsI bhramaNa karate karate tumhAre pitAjanhukumAra vagairA hue| unhoMne kevala manahIse saMghako hAni pahu~cAI thI isalie ve sabhI ekasAtha jalakara rAkha ho ge| isameM jvalanaprabha nAgarAja to nimittamAtrahI hai| he mahAzaya ! tumane usa samaya gA~vako burA kAma karanese rokanekA zubhakarma kiyA thA isalie, tuma gA~va jalA thA usa samaya bhI nahIM jale aura isa samaya bhI nahIM jale" (583-601) * isa taraha kevalajJAnIse pUrvabhava sunakara vivekakA sAgara bhagIratha saMsArase atizaya udAsIna huA, magara usa samaya usane yaha socakara dIkSA nahIM lI ki yadi maiM dIkSA lU~gA to phor3e para phor3ekI taraha mere pitAmahako duHkhapara duHkha hogaa| vaha kevalIkI caraNa-caMdanA kara, rathapara savAra ho, vApasa ayodhyA pAyA / (602-604) AjJAnusAra kAma karake Ae hue aura praNAma karate hue pautrakA sagara rAjAne vAra vAra mastaka sUMghA, hAtha usakI pITha para rakkhA aura snehapUrNa gauravake sAtha kahA, "he vatsa ! tU
Page #814
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. sarga 6. bAlaka hote hue bhI bala aura buddhise sthavira puruSoMkA agraNI hai, isalie aba tU yaha na kahakara ki maiM abhI bAlaka hU~, hamAre isa rAjyabhArako grahaNa kara jisase hama bhArarahita hokara saMsArasAgarako tairanekA prayatna kareM |yh saMsAra yadyapi svayaMbhUramaNa samudrakI taraha dustara hai, to bhI mere pUrvaja usako taire hai, isIlie mujhe bhI zraddhA hai| unake putra bhI rAjyabhAra grahaNa karate the| unhIMkA batAyA huA yaha mArga hai| usI para tU bhI cala aura isa pRthvIko dhAraNa kara / " (605-606) bhagIratha pitAmahako praNAma karake bolA, "he pitAjI ! yaha ucitahI hai, ki Apa saMsAra sAgarase tAranevAlI dIkSA lenA cAhate haiM, paraMtu maiM bhI vrata grahaNa karaneko utsuka hU~, isalie rAjyadAnake prasAdase mujhe nirAza na kiijie|" (610-611) __ tava cakravartIne kahA, "he vatsa ! vrata grahaNa karanA hamAre kulake yogya hI hai; paraMtu usase bhI adhika yogya gurujanoMkI AjJApAlanakA vrata hai| isalie he mahadvAzaya ! samaya Anepara, jaba tumhAre kavacadhArI putra ho taba use rAjyabhAra sauMpakara tuma, bhI merI taraha vrata grahaNa krnaa|" yaha sunakara bhagIratha guruAjJA bhaMga honeke Darase DarA aura usa bhavabhIrukA mana vicalita ho uThA, isase bahuta dera taka vaha cupa rhaa| taba sagara cakrIne bhagIrathakA parama AnaMdake sAtha, rAjyAbhiSeka kiyA / (612-615) usI samaya udyAnapAlakoMne Akara cakrIko prabhu ajitanAyake udyAnameM Akara, samosaranekI vadhAI dii| pautrake rAjyAbhipekase aura prabhuke AgamanasamAcArase cakrIko ati adhika
Page #815
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha-caritra [761 AnaMda huaa| mahalameM hote hue bhI usane uThakara prabhuko namaskAra kiyA aura sAmanehI hoM isa taraha zakrastavase prabhukI stuti kii| svAmIke Aneke samAcAra sunAnevAle udyAnapAloMko cakrIne sAr3he bAraha karor3a svarNamudrAe~ inAmameM dii| phira bhagIratha va sAmaMtoMse parivArita sagara bar3e ThAThake sAtha samavasaraNake samIpa gyaa| vahA~ samavasaraNameM uttara dvArake mArgase pravezakara vaha mAnane lagA mAno usakI AtmAne siddhakSetra meM praveza kiyA hai| pazcAta cakrI dharmacakrI tIrthaMkarakI pradakSiNA de, namaskAra kara isa taraha stuti karane lgaa| (616-622) . . . "mere prasAdase ApakA prasAda yA Apake prasAdase merA ina anyonyAzrayoMkAbheda kIjie aura mujhapara prasanna hoie| he svAmI ! ApakI rUpalakSmIko dekhane meM sahasrAkSa iMdra asamartha hai aura Apake guNoM kA varNana karanemeM sahasrajihvA zeSa lAcAra hai| he nAtha ! Apa anuttara vimAnake devoMke saMzayoMko bhI miTAte , haiM, isase adhika aura kaunasA guNa stutya ho sakatA hai ? ApameM bhAnaMda sukha bhogakI bhI zakti hai aura isake tyAgakI bhI zakti hai| ina paraspara viruddha vAtoMpara azraddhAlu loga kaise zraddhA kara 'sakate haiM ? he nAtha ! Apa saba prANiyoMke sAtha upekSAbhAva rakhate haiM aura sAthahI sabake kalyANakartA bhI haiN| yaha bAta sahI hai; paraMtu galatasI mAlUma hotI hai| he bhagavaMta ! Apake samAna paraspara virodhI yAteM kisI dUsaremeM nahIM hai| ApameM parama tyAgIpana bhI hai aura parama cakravartIpana bhI hai| ye donoM eka sAtha haiN| jinake kalyANa-poM meM nArakI jIva bhI sukha pAte haiM unake pavitra caritrakA varNana karanekI zakti kisameM
Page #816
--------------------------------------------------------------------------
________________ 762 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritraH parva 2. sarga 6. hai ? he prabho! ApakA zama adbhuta hai, ApakA rUpa adbhuta hai aura saba prANiyoMparakI zrApakI dayA bhI adbhuta hai| aise satha prakAra kI adbhutatAke. bhaMDAra Apako hama namaskAra karate haiN|" (623.630) isa taraha jagannAthakI stuti kara, yogya sthAnapara baiTha, sagarane amRtake pravAhasI dharmadezanA sunii| dezanAke aMtameM sagara rAjA bAra bAra prabhuko namaskAra kara, hAtha jor3a, gadgada svarameM bolA; "he tIrtheza, yadyapi Apake lie na koI apanA hai aura na koI parAyA hai; tathApi ajJAnavaza maiM Apako apane bhAIkI taraha pahacAnatA huuN| he nAtha ! jaba Apa dustara saMsArasAgarase sAre jagatako tArate haiM to usameM muma ivate hue kI upekSA Apa kyoM karate haiM ? he jagatpati ! aneka.klezoMse bhareM hue. isa saMsArarUpI khaDemeM giranese Apa mujhe bacAie ! bayAie.! prasanna hokara mujhe dIkSA diijie| he svAmI! maine saMsArake sukhoMmeM par3akara, mUrkha aura avivekI vAlakakI taraha apanA / jIvana niSphala khoyA hai|" isa taraha kada, hAtha jor3akara khdd'e| hue sagara rAjAko bhagavAnane dIkSA grahaNa karanekI AjJA dii| . (631-637) . . taba bhagIrathane uTha, namaskAra kara, prArthanAe~ pUrNa karanemeM kalpavRkSake samAna bhagavAnase isa taraha prArthanA kI, "he pUjya pAda ! zrApa mere pitAmahako dIkSA deMge,magara jabataka meM niSkramaNotsava-na karU~ taba taka pratIkSA kiijie| yadyapi mumukSuoMko utsavAdikI koI AvazyakatA nahIM hai tathApi mere bhAgrahako "-manonigraha, nirvikArI bhAva / -
Page #817
--------------------------------------------------------------------------
________________ .:. : .. zrI ajitanAtha-caritra [ 763 . . pitAmaha bhI svIkAra kreNge|" . sagara rAjA dIkSA leneko bahuta utsuka the, to bhI pautrake Agrahase jagadaguruko praNAma kara, vApasa apane nagarameM gae / phira iMdra jisa taraha tIrthaMkaroMkA dIkSAbhiSeka karatA hai vaise, bhagIrathane saMgara rAjAko siMhAsanapara biThAkara usakA dIkSAbhiSeka kiyA, gaMdhakASAyI vastrase zarIra poMchA aura gozIrSacaMdanakA vilepa kiyaa| usake bAda sagara rAjAne mAMgalika do divya vastra dhAraNa kie aura guNoMse alaMkRta hote hue bhI devatAoMke dvArA die gae alaMkAroMse apane zarIrako alaMkRta kiyA / phira yAcakoMko icchAnusAradhana dekara ujjvala chatra aura camara sahita vaha zibikAmeM baitthaa| nagarake logoMne hareka ghara, hareka, dukAna aura hareka mArga baMdanavAroM, soraNoM aura maMDapoMse sjaayaa| mArgameM calate hue jaMgaha jagahapara dezake aura nagarake logoMne pUrNapAtrAdi dvArA unake aneka maMgala kie / sagara bArabAra dekhe jAte the aura pUje jAte the, bAraMbAra unakI stuti kI jAtI thI aura unakA anusaraNa kiyA jAtA thaa| isa taraha AkAzameM jaise caMdramA calatA hai vaisehI, sagara ayodhyAke madhyamArgase dhIre dhIre calate hue, manuSyoMkI bhIr3ase jagaha jagaha rukate hue, Age bar3ha rahe the| bhagIratha, sAmaMta, amAtya, parivAra aura aneka vidyAdhara unake pIche cala rahe the| isa taraha sagara cakrI kramase prabhuke pAsa phuNce| vahA~ bhagavAnako pradakSiNA de,praNAma kara, bhagIrathake dvArA lAe hue yativepako usane aMgIkAra kiyaa| phira sAre saMghake sAmane svAmIkI vAcanAse, ucca prakArase, sAmAyikakA uccAraNa karate hue sagarane cAra mahAnata
Page #818
--------------------------------------------------------------------------
________________ 764 } triSaSTi zalAkA puruSa-caritra: parva 2. sarga 6. rUpa dIkSA grahaNa kI ! jo sAmaMta aura maMtrI jalakumAra zrAdike sAtha gae the unhoMne bhI saMsArase virakta hokara sagara rAjAke sAtha dIkSA le lii| usake bAda dharmasArathi prabhune cakravartI munike manarUpI kumuda ke lie caMdrikAke samAna anuziSTimaya(AjJAmaya) dharmadezanA dii|prthm paurupI samApta huI taba prabhune dezanA samApta kara, uThakarake devacchaMdako alaMkRta kiyA, phira prabhukI caraNapIThikApara baiThakara mukhya gaNadharane prabhukeprabhAvase sabhI saMzayoMko chedanevAlI dezanA prabhuke samAnahI dii| dUsarI pauruSI samApta honepara, jaise varSAkA barasanA baMda hotA hai vaisehI, gaNagharane bhI dezanA baMda kI prabhu vihAra karaneke lie vahA~se vidA hue aura bhagIrathAdi rAnA aura devatA apane apane sthAnoMko gae / (638-658) : - svAmIke sAtha vihAra karate hue sagara munine mUlAkSaroM (svara-vyaMjanoM) kI taraha lIlAmAtrama dvAdazAMgIkA adhyayana kiyaa| ve hamezA pramAda rahita hokara, pAMca samiti aura tIna, guptirUpI ATha cAritra-mAtAoMkI acchI tarahase ArAdhanA karate the| hamezA bhagavAnake caraNoMkI sevA karanese honevAle harSake kAraNa, unako honevAle parisahoMke klezoMkA jarAsA khayAla bhI nahIM AtA thaa| maiM tIna lokake cakrI tIrthakarakA bhAI hU~ aura maiM khuda bhI cakravartI hU~ aisA abhimAna na rakhate hue dUsare muniyoMke sAthave vinayakA vyavahAra karate the| pIchese dIkSA grahaNa karanepara bhI ve rAjarSi tapa aura adhyayanase purAne dIkSita muniyoMse bhI adhika (mAnya)ho gae the| kramazaH.vAtikamAM ke naSTa honese unako isa taraha kevalajJAna utpanna huA
Page #819
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha caritra [765 jaise durdinake cItanese sUrya udaya hotA hai / ( 656-664) - kevalajJAna utpanna hone ke samayase pRthvIpara vihAra karate hue ajitanAtha svAmIke pacAnave gaNadhara, eka lAkha muni, tIna lAkha tIsa hajAra sAdhviyA~, sAr3he tIna sau caudaha pUrvadhara, eka hajAra cAra sau manaHparyayajJAnI, nau hajAra cAra sau avadhijJAnI, bAisa hajAra kevalI, bAraha hajAra caurAsI vAdI, vIsa hajAra cAra sau vaikriyalabdhivAle, do lAkha aThAnave hajAra zrAvaka aura pA~ca lAkha paiMtAlIsa hajAra zrAvikAe~-itanA pari. vAra huaa| (665-670) dIkSAkalyANakase eka pUrvAga kama eka lAkha pUrva bItanepara apanA nirvANa-samaya nikaTa jAna prabhu saMmeda zikharapara ge| unakI bahattara lAkha pUrvakI Ayu samApta huI, taba unhoMne eka hajAra zramaNoMke sAtha pAdapopagamana anazana vrata grahaNa kiyaa| usa samaya sabhI iMdroMke Asana pavanase hilAe hue udyAnake , vRkSoMkI zAkhAoMkI taraha hila utthe| unhoMne avadhijJAnase prabhuke nirvANakA smyjaanaa| isase ve bhIsamedazikharaparvatapara Ae / vahA~ unhoMne devatAoM sahita prabhuko pradakSiNA dI aura 'ziSyakI taraha sevA karate hue ve pAsameM baitthe| jaba pAdapopagamana anazanakA eka mahInA vItA tava caita sudI 5 ke dina, caMdramA mArgazIrSa nakSatrameM AyA usa samaya, paryakAsanameM virAjamAna prabhu bAdarakAyayogarUpa rathameM baiThe the aura rathameM jur3e hue do ghor3oMkI saraha bAdara manoyoga aura vacanayoga rahe the| unhoMne sUkSma kAyayogameM rahakara, dIpakase jaise aMdhakArakA samUha sakatA hai vaisehI, bAdara kAyayogakA rodha kiyA aura
Page #820
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6] niSaSTi zalAkA puruSa-castri: parva 2. marga6. sUkSma kAyayogameM rahate hue bAhara manoyoga aura vacanayogako mI rokaa| phira mUkSma manoyoga aura vacanayogameM sthita hokara munnaniya nAmaka zuklanyAnaca tImaga pAyA prApta kiyaa| pazcAta zuklabyAnale caudhe pAye, zaitazIkarama, mAtra pA~ca navu anara cAraNa ho munna inane samaya taka rhe| vahA~ zeSa kamadaya hue aura ataMna catuSTaya siiyA / isase ve paramAsmA pramuRnugatimeM lokAyako prApta hue-mojama ge| (601-652) pramu kaumArAvasyA aThAraha lAntra pUrva, rAjya sthitimeM eka pUrvAga sahina nippana lAntra pUrva, chamasyAvanyAmeM bAraha barasa, aura kevalabAnAvasthA meM eka pUrvAga aura bAraha vayaM kama lana pUrva rahe / saba milAkara bahatara lAntra pUrvakI zrAyu mogara RSamapramuLe nivAgameM pacAsa lAkha karor3a sAgaropamake bAda ajitanAya prabhu mona ge| una mAya dusaraM eka hajAra muni mI-jinane pAdapopagamana anazana vana grahaNa kriyA yA kevala / jhAna prApta kara, nInoM yogAMko roka, monapar3ha pAyA magara muni-, ne bhI, kevalI samudyAta karanagamarameM anupI' kI taraha, svAmI prAna kie hue padako prAna kriyA yAnI mona ge| umamamaya pramuka mocalyAeko, kamI chantrakA muMha nahIM devanaMbAna nArakiyA~ko mI, nayanara lie mutra hushraa| phira zokamAhita iMdrana divyajanameM jvAnI aMgako snAna karAvAM aura gogIrya caMdana ke rasase usapara tapa kiyaa| isI -pITa, cnnvaadaa|
Page #821
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI ajitanAtha caritra - [ 767 1 taraha use haMsoM ke citravAle vastra pahanAeM aura vicitra divya bhUpa se prabhuke zarIrakA zraMgAra kiyA / devane dUsare muniyoMke zarIroM ko snAna, aMgarAga, nepathya' aura AcchAdana kiyaa| phira iMdra svAmI ke zarIra ko zivikAmeM rakhakara gozIpacaMdanakI kASThamaya citAmeM le gayA / devatA muniyoM ke zarIroMko, dUsarI zibikA meM rakhakara, gozIpacaMdanake kASThakI racI huI dUsarI citApara le ge| agnikumAra devane citAmeM Aga paidA kI, vAyukumAra devane zrAgako adhika bhar3akAyA aura iMdrakI AjJAse aneka devatAoM ne saikar3oM bhAra kapUra va kastUrI aura saiphar3oM ghar3e ghI citAoM meM DAle / asthike sivA jaya prabhukI saba dhAtue~ jala gaI taba meghakumAra devoMne jala varasAkara citAoM ko zAMta kiyA / prabhukI UparakI, dAhinI aura vAI donoM DAr3heM zakra aura IzAneMdra grahaNa kI aura nIcekI donoM DAr3he camara aura bali iMdrane grahaNa kIM / dUsare iMdroMne prabhuke dA~ta grahaNa kie aura devoMne bhaktise dUsarI asthiyA~ liiN| dUsare stUpa- racanA ' vagairahake jo kAma vahA~ karane the unheM vidhike anusAra karake, iMdroMne devatAoM sahita, naMdIzvara dvIpa jAkara bar3e ThATa-bATake 'sAtha, zAzvata zrahaMtoMkA zraSTAhikA utsava kiyaa| phira sabhI deveMdra apane apane sthAnoMpara ge| vahA~ unane apanI apanI sudharmA nAmakI sabhAoM ke madhya bhAgake, mANavaka staMbhoMmeM, vajJamaya golAkAra DibboM meM prabhukI DAr3he rakhIM aura ve unakI, zAzvata pratimAoM kI taraha, uttama gaMdha, dhUpa aura puSpoMse, 1 - nepathya karanA vastrAbhUSaNa pahanAnA / 2-grATa hajAra tolekA eka bhAra /
Page #822
--------------------------------------------------------------------------
________________ 768 ] triSaSTi zalAkA purupa-caritra: parva 2. sarga 6. niraMtara pUjA karane lge| isIke prabhAvase iMdroMke lie hamezA avyAhata aura advitIya vijaya-maMgala vartatA hai| (687-701) poMse paripUrNa manohara sarovarakI taraha, aMdara sthita sagarake caritrase manorama, yaha ajitanAtha svAmIkA caritra, zrotAoMke lie isa loka aura paralokake sukhakA vistAra kre| ( 702) AcArya zrI hemacaMdra viracita tripaSTi zalAkA puruSa caritra nAmaka mahAkAvyake dvitIya parvameM, ajitasvAmI va sagaracakrIke dIkSA aura nirvANa varNana nAmakA, chaThA sarga samApta huaa|
Page #823
--------------------------------------------------------------------------
________________ hiNiyA~ 1-karaNa sattarI .42 piMDavizuddhi-sAdhu nIce likhe gaye 42 doSa TAlakara AhAra-pAnI leN| 1-dhAtRpiMDa (gRhasthake bAlakoMko khilAkara AhAra lenA), 2-dUtIpiMDa (videzake samAcAra batAkara gocarI lenA), 3nimittapiMDa (jyotiSakI bAteM batAkara gocarIlenA),4-AjIvapiMDa (apanI pahalI dazA batAkara gocarI lenA),5-vanIpakapiMDa (jainetarake pAsase usakA guru banakara gocarI lenA), 6-cikitsA piMDa (cikitsA karake gocarI lenA), 7-krodhapiMDa (DarAkara gocarI lenA), -mAnapiMDa (apaneko ucca jAti yA kulakA batAkara gocarI lenA), 8-mAyApiMDa (vepa badalakara gocarI lenA), 10-lobhapiMDa ( jahA~ svAdiSTa bhojana milatA ho vahA~ pArabAra gocarIkojAnA), 11-pUrvastavapiMDa (purAne sambandhakA paricaya dekara gocarI lenA), 12-saMstavapiMDa (sambandhI ke guNa bakhAnakara gocarI lenA), 13-vidyApiMDa (bacce par3hAkara gocarI lenA), 14-mantrapiMDa (yantra mantra batAkara gocarI lenA), 15cUrNayogapiMDa (vAsa-kSepa ityAdi dekara gocarI lenA), 16-mUlakarmapiMDa (garbha rahane ke upAya batAkara gocarI lenaa)| [ye solaha tarahake doSa sAdhuko apane hI kAraNase lagate haiN| ]
Page #824
--------------------------------------------------------------------------
________________ triSaSTi zalAkA puruSa-caritra -- 17. sAdhuke lie vanA AhAra lenA, 18-audezika (amuka munike lie vanA AhAra lenA), 16-pUtikarma (sadoSa annameM milA nirdoSa anna lenA), 20-mizra AhAra (sAdhu tathA gRhastha ke lie banA AhAra lenA), 21-sthApanA (sAdhuke lie rakhA huA AhAra lenA), 22-prAbhRtika (sAdhuke nimittase, samayase pahale yA bAdameM, banAyA huA AhAra lenA), 23-prakAzakaraNa (a~dheremeM se ujelemeM lAnA), 24-krIta (kharIdA huA AhAra lenA), 25-udyataka ( udhAra lAyA huA AhAra lenA), 26parivartita (badalemeM AyA huA AhAra lenA), 27-abhyAhRta -(sAmane lAyA huA AhAra lenA), 28-padabhinna (muhara tor3akara nikAlA huA AhAra lenA), 26-mAlApahRta (Uparase lAkara diyA huA AhAra lenA), 30-achedma (jabaradastI dUsarese chInakara lAyA huA AhAra lenA), 31-anisRSTa ( aneka AdamiyoMke lie banI huI rasoImeM se dUsaroMkI AjJA lie bagaira eka AdamI AhAra de vaha lenA), 32-adhyavapUrvaka (sAdhuko Ate jAnakara gRhasthakA unake lie adhika bhojana banAnA aura sAdhukA use grahaNa karanA) : [ye 17 se 32 takake doSa gRhasthakI taraphase hote haiN| inako udgama doSa kahate haiN|] .. 33-zaMkita (azuddha honekI zaMkA hone para bhI AhAra lenA), 34-mRkSita (azuddha vastu lage hue hAthase AhAra lenA), 35.nikSipta (sacitta vastumeM girI huI acitta vastu nikAlakara rakhI ho vaha lenA), 36-pihita (sacitta vastuse DhakI huI acitta vastu lenA), 37-sahana (ekase dUsare bartanameM DAlakara
Page #825
--------------------------------------------------------------------------
________________ TippaNiyA~ [3 dI huI vastu lenA), 38-dAyaka ( denevAlekA mana denekI tarapha na ho vaha vastu lenA), 36-mizra (sacittameM milI huI acitta vastu lenA), 40-apariNata (acitta hue vagaira vastu lenA), 41-lipta (yU~ ka vagairaha lage hAthase milanevAlI vastu lenA), 42-ujjhita (rasa TapakatI huI vastu lenA) [33 se 42 takake dasa doSa dene aura lenevAle donoM ke milanese hote haiN| .5 samiti-(dekho peja 28) - 12 bhAvanA yA anuprekSA- 1. anitya (saMsArakI cIjeM anitya haiM-isaliye unameM moha nahIM karanA cAhiye) 2. azaraNa ( sivA dharma ke dUsarA koI Azraya manuSyake lie nahIM hai) 3. saMsAra ( saMsAra sukha-dukhakA sthAna aura kaSTamaya hai ) 4. ekatva (jIva akelA hI janmatA aura maratA hai) 5. anyatva(parivAra, dhanasampatti aura zarIra sabhI para haiM) 6. azuci .(yaha zarIra azuci hai) 7. Asrava (indriyAsakti aniSTahai). saMvara (uttama vicAra karanA) 6. nirjarA (udaya meM Ae hueM kamoM ko samabhAva se sahanA aura tapa ke dvArA sattA meM rahe hue karmoM ko nAza karane kI bhAvanA ) 10. lokAnuprekSA (saMsAra ke svarUpa kA vicAra karanA) 11. vodhidurlabha (samya. jJAna aura zuddha cAritra kA prApta honA durlabha hai) 12. dharmasvAkhyAtattva (sabakA kalyANa karane vAle dharma kA satpuruSoM ne upadeza diyA hai / yaha saubhAgya kI bAta hai) 5. pA~coM indriyoM kA nirodhaH-(sparza, rasanA, ghrANa, cakSu aura karNa)
Page #826
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4] __ tripaSTi zalAkA puruSa-caritra 1. paDilehaNa yA pratilekhana-(hareka cIja ko dhyAnapUrvaka dekhanA) 3. gupti-(mana-vacana-kAya gupti, dekho peja ) 1. abhigraha yA pratijJA. 2. muni pratimA-(dekho TippaNiyoM meM pratimA' zabda) isa prakAra kula 70 hue. dUsarI taraha se bhI karaNa sattarI ginI jAtI hai| bayAlIsa doSa rahita-AhAra, upAzraya, vakhArapAtra kI gvessnnaa| 5-samiti, 12 bhAvanA, 12 muni pratimA,5 indriya nirodha, 25 taraha se paDhintahaNa, 3 guni, 4 abhigraha (dravya, kSetra, kAla aura bhAva se) [prayojana ke anusAra vyavahAra meM lAnA, hara roja na lAnA 'karaNa' kahalAtA hai|] 2-kamaTha aura dharaNendrapAzvanAtha jI prathama bhava meM sahamati nAma se prasiddha the| kamaTha unakA bhAI thaa| isakI duzcaritratA ke kAraNa yaha daMDita huA / isakA kAraNa vaha mamamUti ko samajha inase baira rakhane lagA 1 pAzvanAtha jI ke dasaveM bhava meM kamaTha kaTha nAma kA paMcAgni tapa karane vAlA tapasvI huaa| eka bAra gRhasthAvasthA meM pAzvanAtha nI tapastrI kI dhUnI para gae / vahA~ lakkar3a jala rahe the| unameM se eka lakar3I kI pola meM eka sA~pa jala rahA thaa| pArzvanAtha jI ne yaha bAta apane avadhijJAna se naanii| inhoMne kaTha se kahA, "tuma yaha kaisA tapa karate ho ki jisameM -
Page #827
--------------------------------------------------------------------------
________________ TippaNiyA~ jIvita sarpa jala rahA hai ?"-kamaTha ne virodha kiyaa| pArzvanAtha jI ne apane naukarake dvArA dhUnI meM se eka lakkar3a niklvaayaa| usameM se tar3apatA huA sA~pa nikalA / pAzvanAtha jI ne use navakAra maMtra sunAyA / sA~pa marakara dharaNa nAma kA indra huaa| isase kaTha kA bar3A apamAna huaa| kaTha bhI marakara megha. mAlI nAma kA deva huaa| pArzvanAtha jI ne dIkSA lii| ve eka dina dhyAna meM the| meghamAlI ne unheM dekhA / vaha pUrva kA vaira yAda kara una para mUsaladhAra pAnI barasAne lgaa| unake cAroM tarapha pAnI bhara gyaa| ve gale taka DUba gae / dharaNendra ko yaha bAta mAlUma huii| usane Akara pArzvanAtha jI ko eka sone ke kamala para car3hA liyA aura una para phanakI chAyA kara dii| phira usane meghamAlI ko dhmkaayaa| vaha Darakara pArzvanAtha prabhu ke caraNoM meM pdd'aa| isa taraha kamaTha ne prabhu ke zarIra ko satAyA aura dharaNendra ne prabhu ke zarIra kI rakSA kI, parantu pArzvanAtha jI na kamaTha se nArAja hue aura na dharaNendra para prasanna hue| unake mana meM donoM ke lie samAna bhAva the| 3-vahattara kalAe~ ye kalAe~ bhagavAna AdinAthane apane bar3e putra bharatako sikhalAI thIM 1. lekha-likhanekI kalAH saba tarahakI lipiyoM meM likha sakanA khodakara, sIkara, cunakara, chedakara, bhedakara, jalAkara aura saMkramaNa karake eka dUsaremeM milAkara akSara banAnA mAlika-naukara, pitA-putra, guru-ziSya, pati-patnI,zatru-mitra vagai. rahake sAtha patravyavahArakI zailI,aura lipike guNa dopakA jJAna, 2. gaNita, 3. rUpa-miTTI, patthara, sonA, maNi, vana aura
Page #828
--------------------------------------------------------------------------
________________ triyaSTi zalAkA punaya-caritra citrAdina ra cAnI Adi banAnA, 2. nAvya-abhinayavAz2A aura abhinaya vinA kA nAca, 5. gIta, 3. vAditra, 7, svaragata-saMgItake mAna vagaicA bAna,.puSkararAta-mRdaMga vArahavajJAnakA bAna, samatAlAyana vagairahake tAlakAbAna, 10, jUna-juzrA, 11. janavAda-gaka tahakA jUtrA, 13. pAzakapAsA, 13. aSTApana-cApar3a, 12. puraHzAnya-zIna kavitva, 15. nikA-milI huI cIjoMko alaga karanekI vidyA, 16. anna-vivi-pAkatriyA-mojana banAnaMcA bAna, 17. pAnavidhi-pAnI mAtra netrI aura saguNa-doya jAnanetrI vidyA, 18, bancha vidhi-banna pahananekI vidyA, 16. vijepana vidhi, 20.zayanavidhi-palaMga, gahA, takriyA vagairaha pramANa kA aura kesa monA cAhie isaccA jJAna, 21. bAyA-bAyA chaMdake bheda-pramedoMkA jJAna, 22. prahalikA-pahelI samasyA [23. sAgadhicA, 22. gAyA, 22. gIti, 26. moka-garA meM bheda-pramadAMcA bAna, 27. hiraNyayukti-cA~dI krIna nasenabara kina krisa jagaha pahanane cAhie isakA vAna,' sa. svAti-mAnaka kona konaDe jevara kina kina nagI pahanane cAhie isakA jJAna, 26. gAyuti-snAna, maMjana vagairaha ga vanAnakAdvAna,30. yAmaraNa vidhi, 31. tukaNI pratikarma-yuvatIka kaNa bagaiga bar3hAnA jhAna, [32. bI, 32. punya, 32.ya, 35.gana, 33. gAya, 37. Dukkara-sUtrA, 28. chatra, 36. ITa, 29, ani, 11. maNi, 42, kAkapAsana-ina gyAraha mAnunika zAntra banAe hue lacagoM kAdvAna, 4. vAnnutriyA-vaha vidyA jisase imAravaMse manvandha rakhane vAlI sabhI trAtAMka dvAna hotA hai, 22. kaMbA
Page #829
--------------------------------------------------------------------------
________________ TippaNiyA~ vAramAna-senAke parimANakA jJAna, 45. nagaramAna-zahara ke parimANakA jJAna, 46. vyUha-senAkI racanAkA jJAna, 47. prativyUha-pratidvandvI zatrukI vyUharacanAkA jJAna, 48. cAra-grahoMkI gati vagairahakA jJAna, 46. paDiyAra-praticAragrahoMkI gati vagairAkA jJAna athavA pratikAra-rogIke upacAra kA jJAna, [50. cakravyUha, 51. garuDa vyUha, 52. zakaTavyUhavagairA. vyUhoMkI racanAkA jJAna,] 53. yuddha, 54. niyuddhamalayuddha 55, yuddhAtiyuddha-bar3I lar3AI 56.1STiyuddha 57. muSTiyuddha 58. bAhu yuddha 56. latAyuddha-latA kI taraha pratidvandI se lipaTakara kiyA jAne vAlA yuddha, 60. Iza vastra-bANoM aura aloMkA jJAna, 61. sahapravAda-asi yuddhakI vidyA 62. dhanurveda, 63. hiraNyapAka-cA~dI banAnekA kImiyA 64. svarNapAka-sonA banAne kA komiyA-rasAyaNa, 65. sUtrakhela-TUTI huI yA jalI huI rassiyoMko batAnA ki ye TUTI huI yA jalI huI nahIM haiM athavA rassiyoMko khIMcakara kiyA jAne vAlA putaliyoMkA khela, 66. vana khela-phaTA huA yA 'choTA kapar3A isa taraha pahananA ki vaha phaTA yA choTA na dikhAI de, 67. nAlikA khela * -eka tarahakA jUA, 68. patra * sUtrakrIr3AkI vyAkhyA karate hue vAtsyAyanakI TIkAmeM likhA hai-"nAlikAsaMcAranAlAdisUtrANAM anyathA anyathA darzanam / " arthAt nalImeM DAle hue sUtake taMtuoMkA dUsarI dUsarI taraha dikhAI denaa| isase aisA jAna par3atA hai ki zAyada nAlikA khelakA artha sUtrakoDAse milatA julatAhI ho| aura yaha zabda sUtra khela aura vAla khelako paMktimeM hI hai / isase bhI yaha artha adhika musaMgata mAlUma hotA hai|
Page #830
--------------------------------------------------------------------------
________________ triSaSTi zalAkA purupa-caritra cchedya-pattoMke thokameM amuka saMgnyAtakake pattoMko chedanekI kalA, 6. kaTacchedya-bIca meM antaravAlI aura ekahI paMktimeM rakkhI huI vastuoMko kramavAra chedanakA bAna, 72. salIba-marI huI dhAtuoMko sahaja rUpameM lAnekA jJAna, 71. nirjIva-cAtuoMko mAranekA jJAna, 72, zakunaruta-zakunoM aura zrAvAloMkA jJAna / isa taraha bahattara kalAoMkA ullekha samavAyAMga sUtrake bahattaratraM samavAyameM aura rAjapraznIyameM bar3hapratinakI zikSAke prakaraNameM kucha parivartanake sAtha pAnA hai| kAmasUtrake vidyA samuheza prakaraNameM 64 kalAoM aura unakA vivaraNa diyA huA hai| ina causaTha kalAoMmeM Upara batAI huI vahattara kalAeM samA jAtI hai| vivaraNa isa prakAra hai:-- namUtrakI kaunasI mAlAe~ usameM kama mUtra samAtI hai 1-gIta 5. gIta 7. svaragata 2-vAya 6. vAdina 8. puSkaragata 6.8 samatAla 3-nRtya 1. nAvya 4-mAnekhya 5-vizeSakacchedya[isako patra- 3. rupa patracchedya isakI vyAkhyA cchedya bhI kahA hai| tilaka vagairaha ke lie pattoMkI vizeSakacchedyakI vyAkhyA aneka tarahakI zrAkRtiyA~ ke anusAra bhI ho sakatI banAnakI kalA]
Page #831
--------------------------------------------------------------------------
________________ - TippaNiyA~ - 6-taMDula kusumavalivikAra [aneka raMgoM ke cAvaloM vagairahase taraha tarahake sAthie ityAdi banAnA] 7-puSpAstaraNa [ise puSpazayana 20. zayanavidhi bhI kahate haiM] 8-dazana vasanAMgarAga (dA~ta, | 31. taruNI pratikarma (2) kapar3e aura zarIra ra~ganA] | 16. vilepana 20. vanavidhi 6-maNibhUmi kama sone-baiThane ' ke lie maNi vagairahase jamIna bA~dhanA] 10-zayana racana 20. zayana vidhi 11-udakavAdya jalataraMga] 6. vAditra 12-udakAghAta [pAnIkI pica kAriyoMse khelanA] * 13-citrayoga [jAdU-TonA] .14.mAlyagrathana [mAlAe~ pU~thanA) * 15-zekharakA pIDa yojana[phUloM, 30. AbharaNa vidhi dvArAzekharaka mApIr3a yAnI sarake gahane gUMthanA] 16-nepathyaprayoga 18. vanavidhi 17 -karNapatrabhaMga [dA~ta,zaMkhAdi| 30. pAbharaNa vidhi ___ ke kAnoMke jevara banAnA]] 18-dhayukti 26. cUrNayukti 16-bhUpaeyojana | 30. AbharaNa vidhi
Page #832
--------------------------------------------------------------------------
________________ triSaSTi zalAkA puruya-caritra 20-indrajAla 21-kaucumArayoga [kucumArake, banAe hue saubhAgya,bAjI. karagA vagairaha upAya 22-intalAghava [hAyakI cAlAkI 68. patracchezca 66 kaTacchedya 23-vicitra zAka-pa-bhakSya 16 annavidhi vikAra kriyA 24-pAnakarasagagAsava yojana | 7. pAnavidhi 25-sUcIbAna kama darjIkA kAma] 26-sUtrakrIvA 65. mUtra khela 37. nalikAkhela 27-bIgADamaraka vAdya 6. vAdina 28-grahalikA [pahantI] 22. prahelikA 26-pratimAlA [aMtaRr3I] 30-duvAcakayoga kaThina ucA__Na vAle zabdoMko boln| kI kalA 31-pustaka vAcana 32-nATakATyAyika darzana 33-kAvya samasyApUrti 31-patrikA bavAna vikalpa cina, sarakaMDA vagairaha se palaMga, kursI vagairaha bunana kI kriyA] 25-tatakrama 36-nanA [sutArakA kAma]
Page #833
--------------------------------------------------------------------------
________________ TippaNiyA~ [ 11 37-vAstuvidyA 43. vAstuvidyA 45. nagaramAna 38-sAyaratna parIkSA 41. maNilakSaNa 42. kAMkaNI lakSaNa 27. hiraNyayukti? 28. suvarNayukti ? 36-dhAtuvAda 63. hiraNyapAka 64. suvarNa pAka 70, sajIva 71. nirjIva 40-maNirAgAkara jJAna (maNiyoMkI khAnoMkA aura maNiyA~ ra~gane kA kAma] 41-vRkSAyurveda[vanaspatikI davA karanekI vidyA 42-mepaphukuTalAvaka yuddha-vidhi 53. yuddha ? meDhoM, murgoM aura lavoMkI lar3AIkI vidhi kA jJAna] 43-zukasArikA pralApana sosA * mainAko colanA sikhAnA] | * 44-utsAdana, saMvAhana aura kezamArjana kauzala [hAtha-paira davAne, mAliza karane aura bAloMko malanekI kalA 45-akSara muSTikA kathana 46-mlecchita kalAvikalpa [sAM ketika bhASAkA prayoga 47-dezabhApA vijJAna
Page #834
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___12] tripaSTi zalAkA punpa-caritra - 48-puSpazakaTikA [phUloMke nyA ne, pAlakhiyA~ vagairA banAne kI kalA 46-nimittajJAna [72, zakunamata (32 se 42 taka 50-yaMtra mAtRkA [ sajIva yA kI kalAyeM) 48. cAra nirjIva yaMtroMkI racanA] 1. praticAra] 51-vAraNamAtRkA smaraNazakti yAda rakhane kI kalA; 52-saMpAcya [ koI AdamI kavitA bolatA ho usake sAthahI dUsarA AdamIjise vaha kavitA na pAtI ho-bhI ekAdha agalA zabda sunakara vaha RvitA bola sake aisIkalA jainazAkhoM meM isako padAnusAriNI buddhi kahate haiN| 53. mAnasI kAnyakriyApana, utpala vagarahakI AkRtivAle zlokoMmeM khAlI jagahoM ko bharanA] 54-abhidhAnakoza [zabdakoza kAnnAna 55-chaMdovijJAna 21. pAyo 23. mAgaghikA 24. gAthA 25. gIti 26. zloka - -
Page #835
--------------------------------------------------------------------------
________________ . TippaNiyA~ [13 56-kriyAkalpa kAvya-alaMkAra) 14. pura:kAvya-zIghra kavitva 57--chalitaka yoga [ rUpAMtara | . . karake ThaganekI kalA] 58- vakhagopana 5E--dyUtavizeSa. . | [10 veM se 14 ve taka 60-Akarpa krIr3A [pAsoMkA | 12. pAzaka khela ] 61-bAlakrIDana [bAlakoMke lie gur3iyA vagairaha banAnekI kalA] 62-cainayikI [ apaneko va dUsareko zikSita banAnekI tathA hAthI vagairaha pazuoM ko zikSita banAnekI kalA] 63--vaijayikI [vijaya pAnekI [46. vyUha 47. prativyUha * kalA) 50. cakravyUha 51. garuDa vyUha 5.2. zakaTa vyUha 53. yuddha 54. niyuddha 55. yuddhAtiyuddha 56. dRSTi yuddha57. muSTiyuddha 58.bAhu yuddha 56. latAyuddha 60. i. 64-vyAmikI [ vyAyAmase / pvana61. sampravAda, 62. saMbandha rakhanevAlI kalA]| dhanurveda,44. skaMdhAvAramAna] jambUdvIpa prajJaptikI TIkAmeM strIkI 64 kalAki nAma Age likhe anusAra haiM - -
Page #836
--------------------------------------------------------------------------
________________ triSaSTi zalAkA purupa-caritra 1. nRtya, 2-aucitya, 3-citra, 4-vAditra, 5-maMtra, 6-taMtra, 7-jJAna, 8-vijJAna, 6-daMbha, 10-jalastambha,11-gItamAna, 12-tAlamAna, 13-meghavRSTi, 14-phalAkRSTi, 15-ArA. maropaNa, 16-AkAragopana, 17-dharmavicAra, 18-zakunasAra, 16-kriyAkalpa, 20-saMskRnajalpa, 21-prAsAdanIti, 22-dharmanIti, 23-varNikAvRddhi, 24-svarNasiddhi, 25-surabhitailakaraNa, 26-lIlAsaMcaraNa, 27 -hayagajaparIkSA, 28-puruSatrIlakSaNa, 26-hemaratna bheda, 30-aSTApadalipipariccheda, 31-tatkAlabuddhi, 32-vAstusiddhi, 33-kAma vikriyA, 34-vaidyakakriyA, 35-kuMbha bhrama, 36-sArIzrama, 37 aMjanayoga, 38 cUrgayoga, 36-hastalAghava, 4 -vacanapATava, 41-bhojyavidhi, 42-vANijyavidhi, 43 mukhamaMDana, 44-zAlIkhaMDana, 45-kathAkathana, 46-puSpagraMthana, 47-vakrokti, 48-kAvyazakti, 46-raphAra-- vidhiveza, 50-sarvabhApA vizepa,51-abhidhAnajJAna, 52-bhUparaNaparidhAna, 53-bhRtyopacAra, 54-gRhAcAra, 55-vyAkaraNa, 56-paranirAkaraNa, 57-raMdhana, 58-kezavandhana, 56-vINAnAda, 60-vitaMDAvAda, 61-aMkavicAra, 62-lokavyavahAra, 63-aMtyAkSarikA, 64-prabhaprahelikA / - prAcIna samayameM ina sabhI kalAoMke zAna the| vArAhasaMhitA, bharatakA nATyazAca, vAtsyAyanakA kAmasUtra, caraka tathA suzratakI saMhitAyeM, nalakA pAkadarpaNa, pAlakApyakA istyAyurveda, nIlakaMThakI mAtaMgalIlA, zrIkumArakA zilparatna, rudradevakA zyanika zAstra, mayamata aura saMgItaratnAkara vagairaha graMya to aba bhI prApta ho sakate haiN| ye kalAyeM pahale satrase kaMThastha karAI jAtI thIM, pIche unakA artha batAyA jAtA thaa| aura usake bAda unakI
Page #837
--------------------------------------------------------------------------
________________ - TippaNiyA~ . . prayogAtma zikSA dI jAtI thii| isameM khAsa dhyAna denekI bAta yaha hai ki purAne loga zikSA dete samaya una una viSayoMke prayogoMko bhUlate nahIM the| aura ina kalAoM kI yojanA isa taraha kI gaI thI ki jisase manuSyoMkI jJAnendriyoM aura karmendriyoM kA vikAsa samAna rUpase hotA thaa| isase yaha bhI mAlUma hotA hai ki purAne jamAnemeM kevala ekAMgI-mAtra mAnasika-jJAnahI nahIM diyA jAtA thaa| ... .[adhyApaka vecaradAsajI dvArA anuvAdita 'bhagavAna mahAvIranI dharmakathAo' nAmaka pustkse| 4. kAla kAlakA vyavahAra manuSya-lokameM hI hotA hai / ghar3I, dina, rAta vagairA bheda sUraja aura cA~da AdikI gatike AdhAra __ para hotA hai| - jambUdvIpa thAlIkI taraha gola hai / lavaNa samudra use kar3e 'kI taraha lapeTe hue hai| isI taraha lavaNasamudrako dhAtakIkhaMDa "aura dhAtakIkhaMDako kAlodadhi samudra aura isako puSkarAI ghere * hue haiN| yahI manuSyaloka hai| isameM DhAI dvIpa Ara do samudra haiN| ise DhAI dvIpa bhI kahate haiM aura yaha samayakSetra ke nAmase bhI pahacAnA jAtA hai| manuSyalokameM kula 132 cA~da aura sUraja hai| (jaMbUdvIpameM do do, lavaNasamudra meM cAra cAra, dhAtakI khaMDameM cAraha bAraha, kAlodadhi samudra meM bayAlIsa bayAlIsa, aura puSkarAddha meM yahattara vahattara / pratyeka cA~dake parivAra meM bIsa nakSatra, aThAsI graha aura chAsaTha hajAra nau sau pacahattara koTA-koTi tAre hai]
Page #838
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16] tripaSTi zalAkA purupa-caritra kAlake cAra bheda haiM-1-pramANakAla, 2-yathAyunivRttikAla : 3-maraNakAla aura 4-zraddhAkAla / 1-pramANakAla do taraha kA hai-dina pramANakAla aura rAtri pramANakAla / cAra pauruSI-paharakA dina hotA hai aura cAra paharakI rAta hotI hai| dina yA rAtakI pahara adhikase adhika sADhe cAra maharta kI aura kamase kama tIna paharakI hotI hai| jaba pahara ghaTatI-bar3hatI hai taba vaha muhUrtake eka sau vAIsaveM bhAga jitanI ghaTatI yA bar3hatI hai| jaba dina bar3A hotA hai taba vaha aThAraha muhUrtakA hotA hai aura rAta choTI yAnI bAraha muhUrtakI hotI hai; jaba rAta bar3I hotI hai taba vaha aThAraha muhUrtakI hotI hai aura dina choTA yAnI bAraha muhUrtakA hotA hai| __ ApAr3ha mAsa kI pUrNimAko, dina aThAraha muhUrtakA aura rAta bAraha muhUrtakI hotI hai| popa mahInekI pUrNimAko rAta aThAraha muhUrtakI aura dina bAraha muhUrtakA hotA hai| caitrI pUrNimA aura AzvinI pUrNimAko dina-rAta samAna yAnI pandraha- . pandraha muhUrtake hote haiN| . 2-yathAyunivRtti kAla-deva, manuSyAdi jIvoM ne jaisI Ayu bA~dhI ho usake anusAra usakA pAlana krnaa| 3-maraNakAla-jIvakA eka zarIrase alaga hone kA samaya / 4-addhAkAla-yaha sUryake udaya aura asta honese mApA jAtA hai / yaha aneka tarahakA hai / kAlake choTese choTe avibhAjya bhAga ko samaya kahate haiN| aise asaMkhya samayoMkI eka prAvalikA hotI hai|
Page #839
--------------------------------------------------------------------------
________________ TippaNiyA~ [17 / .256 AvalikAkA eka kSullaka bhava; 17 se adhika kSullaka bhavakA eka zvAsozvAsa; vyAdhirahita eka prANIkA eka zvAso. zvAsa eka prANa; 7 prANakA eka stoka; 7 stokakA eka lava; 77 lavakA eka muhUrta (3773 zvAsozvAsakA eka muhUrta); 30 muhUrtakA eka dina-rAta; 15 dina rAtakA eka 'pakSa'; do pakSakA eka mAsa; do mAsakI eka Rtu; tIna RtukA eka ayana; doayanakA eka varSa; 12 varSakA eka juga; 84 lAkha varSakA eka pUrvAga; caurAsI lAkha pUrvAgakA eka pUrva / isI taraha truTitAMgatruTita; aDaDAMga-aDaDa; avavAMga-avava; hU hUAMga, hU hU zra; utpalAMga, utpalapadmAMga, padmA nalinAMga, nalina; arthaniurAMga, arthaniura; ayutAMga, ayuta; prayutAMga, prayuta; nayutAMga, nayuta; cUlikAMga, cUlikA; zIrSaprahelikAMga, shiirpprhelikaa| yahA~ taka saMkhyAvAcaka zabda haiN| isake bAda saMkhyAse nahIM; parantu upamAse hI kAla jAnA jA sakatA hai| ise aupamika kAla kahate haiN| yaha do tarahakA hai:-eka palyopama aura dUsarA saagropm| . 1. palyopama-jisakA phira bhAga na ho sake vaha paramANu ananta paramANuoMke samAgamase eka ucchalakSaNazakSiNakA; ina 'AThakI eka laNakSiNakA; ina pAThakA eka UrdhvareNu; ina AThakA eka trasareNu, ina pAThakA eka rathareNu;ATha rathareNukA devakuru aura uttarakurukemanuSyoMke, eka bAlakA agrabhAga hotA hai; aise pAThakA, hariva aura ramyaka manupyoMke, eka bAlakA apa bhAga aise pAThakA, hegavata aura airAvata ke manuSyoMki, eka -- -
Page #840
--------------------------------------------------------------------------
________________ triSaSTi zalAkA punaya-caritra bAlakA agra bhAga; aise AThakA, pUrva videhake manuSyoMke, eka vAlamA agra bhAga aise pAThakI eka linA (lIka); aATha linA kI eka yUkA (ja) ATha kAkA eka yavamadhya; ATha yavamadhyAcA eka aMgulaH [cha: aMgulakA eka pAda, bAraha aMgulakA eka bAlizta, covIsa aMgulakA eka hAtha, 48 aMgulakI eka kuti; 66 aMgulakA eka daMDa (dhanuSya yuga, nAlikA, ana ayavA musala) hotA hai| aise 2000 daMDa yA dhanuSakA eka kosa aura aise cAra kosakA eka yojana hotA hai| aisA eka yojana AyAma-viSkama (lambAI caur3AI) vAlA, eka yojana U~cAI vAlA aura savizeSa nIna yojana paridhivAlA eka palya arthAna khar3A ho; usameM eka dina uge, do dinake uge, tIna dinake uMge aura adhika adhika sATha dinake Tohae karor3oM vAloMke agale mAgAse vaha bar3A muMha taka ThasAThasa bharA ho; jira usa palya yAnI baI meMsa lI lI barasake bAda eka eka bAlAgra nikAlA jAe, phira jitane barasAne vaha vA bilakula khAlI ho jAe cane varSAko eka palyopana kahate haiN| aise koTAkoTi palyoramako 10 guNA karanese nivane barasa pAte haiM utane barasoM kA eka sAgaropana hotA hai| bIsa koTAkoTi sAgaropamA eka kAlacakra ginA jAtA hai| (desro peja 122-123) [magavanI nagana 6 uddezaka se] 5-caraNa sattarI ___5. mahAnada-ahiMsA, satya, acArya, brahmacarya, aprigrh| 10. yativarma-jamA, mAtra, pAtra, zauca, satya, saMyama, tapa, tyAga, zrAcinya, brahmacarya / (ise uttamadharma bhI kahate haiN|)
Page #841
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... . TippaNiyA~ [16 ...... 17. saMyama-pA~ca indriyoMkA nigraha, pA~ca avatoMkA tyAga, cAra kaSAyoMkA jaya, aura mana-vacana-kAyakI virati / 10. vaiyAvRttya- AcArya, upAdhyAya, tapastrI, zaikSa (zikSaNa-prAptikA ummIdavAra-navadIkSita), glAna (rogI). gaNa (eka sAtha par3hanevAle bhinna bhinna AcAryoM ke ziSyoMkA samUha), kula (eka hI dIkSAcAryakA ziSya-parivAra) saMgha, sAdhu, samanojJa (smaanshiil)| [ina dasa tarahake sevyoMkI sevA krnaa|] ... brahmacarya-gupti-1-usa sthAnameM na rahanA jahA~ strI, pazu yA napusaka ho| 2-strIke sAtha rAgabhAvase bAtacIta na krnaa| 3-jisa Asanapara strI vaiThI ho usa para purupa aura * puruSa baiThA ho usapara strI do ghar3I taka na baittheN| 4-rAgabhAvase .. puruSa strIke aura strI purupake aMgopAMga na dekheN| 5-jahA~ strI puruSa sote hoM yA kAmabhogakI bAteM karate hoM aura usake bIca meM .. eka hI dIvAra ho to sAdhu vahA~ na tthhre| 6-pahale bhoge hue bhogoMko yAda na kare / 7-puSTikAraka bhojana na kre| -nIrasa . AhAra bhI adhika na le| -zarIrako na siNgaare|[ inase ' zIlakI rakSA hotI hai|] '.... 3. tInaratna-jJAna, darzana aura cAritra / / .12. tapa-6 bAhya tapa-anazana, UnodarI, vRtti rasa tyAga, viviktazayA-saMlInatA yAnI aise ekAnta . sthAnameM rahanA jahA~ koI bAdhA na ho, kAyakleza / 6-abhyaMtara tapa-prAyazcitta, vinaya,vaiyAvRttya,svAdhyAya, vyutsarga-abhimAna aura mamatAkA tyAga karanA, aura dhyAna / ] 1. kapAyajaya-koca, gAna, mAyA, log| (sula 70)
Page #842
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20] triSaSTi zalAkA puruSa-caritra [nityaka AcaraNako caraNa kahate haiN| sAdhu upara likhI vAte sadA AcaraNameM lAte haiN|] 6-dhyAna uttama saMhananabAlekA kisI eka viSayameM anta:karaNAkI vRttikA sthApana karanA, dhyAna hai| yaha antamuharta taka rahatA hai| manake saMkalpa-vikalpoMko chor3aneko bhI dhyAna kahate haiN| dhyAnaphre cAra bheda hai -prAta, raudra, dharma aura zukla / 1.AtacyAna-anikA artha hunna hai, isase jo manama bhAva utpanna hotA hai use 'bAta kahate haiN| duHkha cAra tarahase utpanna hotA hai-apriya vastu milanesa, priya vastuke cale jAne se,rogase, aprApta vastuko prApta karane ke saMkalpasa; isIse isake cAra bheda kie gae haiN| 1-aniSTasaMyoga; 2-iSTaviyoga; 3rogaciMtA; aura nidAna AdhyAna | AtaMthyAnake cAra lakSaNa haiM-jorase ronA, dInatA, cupacApa oNsa girAnA aura vAra bAra duHkhapUrNa vacana bolnaa| 2. saidravyAna-jisakA citta Rra hotA hai use 'mudra, kahate haiM aura aise prAtmAkA jo ciMtana hotA hai, use 'roda, kahate haiN| yaha karatA cAra narahase utpanna hotI hai-hiMsAse, muThase corIsa, milI huI cIjoMkI rakSA karaneke gyaalse| isI. se isake cAra bheda kie gae haiN| 1-hiMsAnubandhI; 2-anRtAnundhI, 3-staMyAnubaMdhI dhAra.?-viSayasaMrakSaNAnubaMdhI rodrdhyaan| gadradhyAnaka cAra lakSaNa hai| himAke vicAra karanA; hiMsAke kAma karanA; himAdi dharmake kAma dharmabuddhise karanA aura garA taka pApAMkA prAyazcitta nahIM karanA /
Page #843
--------------------------------------------------------------------------
________________ TippaNiyA~ - - - - - - I -- W - - 3. dharmadhyAna-dekho peja 636 se 672 / dharmadhyAnake cAra lakSaNa haiM-jinopadezameM ruci; svabhAvase hI tatvameM ruci, zAkhAbhyAsase tatlameM ruci aura bAraha aMga-graMthoMke savistara avagAhanakI kvi| dharmadhyAnake cAra AlaMbana hai- vAcanA (adhyayana); pratipracchanA; punarAvartana aura dhrmkthaa| dharmadhyAnakI cAra bhAvanAe~ haiM-ekatva bhAvanA; anitya bhAvanA; azaraNa bhAvanA aura saMsAra bhaavnaa| . . 1. zukladhyAna-isake cAra bheda hai-- . (ka) pRthaktva vitarka savicAra-pRthaktva-vividha pryaayeN| vitaka-aMgazAstra yA tajJAna / vicAra-saMkramaNa / savicArasaMkramaNa sahita ] isameM zrutajJAnakA avalaMbana lekara kisI bhI eka dravyameM usake paryAyoMkA vividha dRSTiyoMse ciMtana kiyA jAtA hai; zrutajJAnake sahAre hI eka artha parase dUsare artha para, artha parase zabda para, zabda parase artha para tathA eka yoga parase , dUsare yoga para vAra bAra saMcAra karanA par3atA hai| , (kha) ekatva vitarka avicAra-[avicAra-saMkramaNa rahita] isameM zrutajJAnakA avalaMyana honepara bhI dravyakI ekahI paryAya para sthira huA jAtA hai; tathA zabda arthake ciMtanakA yA manavANI-kAyAke vyApAroMmeM koI parivartana nahIM kiyA jaataa| [ka, aura kha, meM se 'ka' bhedapradhAna hai aura 'kha' abheda-- pradhAna / 'ka' kA abhyAsa hone parahI 'kha' kI yogyatA prApta hotI hai| 'kha' meM manakI caMcalatA jAtI rahatI hai, aura aMtameM jJAnake sakala AvaraNa haTa jAnese kevalajJAna kI prapti hotI hai / kevalajJAna prApta AtmA 'sarvajJa' kahalAtA hai| ]
Page #844
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2] triyaSTri zalAkA punya-caritra (ga) sUkSmaniyA pratipAtI-isameM mana-vacanake vyApAroMko sarvathA rokakara aura, zarIrake myUla vyApAroMko rokakara, sUkSma vyApArakA Azraya liyA jAtA hai| isameM kevala zvAsozvAsa calatA rahatA hai| isameMse patana nahIM hotaa| (gha) samRcchinna kriyAnivRtti-isameM zarIrakI zvAsozvAsa prAdi kriyA bhI banda hokara Atmapradeza sarvathA niSkampa ho jAte haiN| isake prabhAvase pAnava aura baMbakA nirodha hotA hai; kA~kA nAza hotA hai aura mokSa milatA hai| ___' aura 'gha zukladhyAnoM meM zrutakA avalambana nahIM hotA, isase inheM anAlaMbana' bhI kahate haiN| zuklabyAnake cAra lakSaNa hai:-kSamA, nirahanA, Arjava-saralatA aura mArdava-mAnakA tyaag| -zuklathyAnake cAra AlaMbana hai:-anyathA-nirbhayatA, mohakA prabhAva, viveka-zarIra va yAtmAkI bhinnatAkA jJAna, aura vyutsarga tyAga:-zuklacAnakI cAra bhAvanAeM haiM:-saMsAra ke anaMta vRttipanakA vicAra, vantudhoM meM pratikSaNa honevAle pari.. varnanakA vicAra, saMsArakI azumatAkA vicAra, aura hiNsaadise| spanna honevAle anayAkA vicAra / ___ vyutsarga-tyAga do narahakA hotA hai-dravyayutsarga aura bhAvavyutsarga / dravyavyutsarga cAra tarahakA hotA hai:-gaNanyutsarga, zarIravyutmArga, upaMdhi (sAdhana sAmagrI) vyutsagaM, aura AhArapAnI vyutsarga / bhAvavyutsarga tIna tarahakA hotA hai:-RpAyavyutsarga (krodha-mAna-mAyA-lobhakA tyAga), saMsAra vyutsarga(nArakI, niyaMca, manuSya aura devake saMsArakA tyAga), karmavyutsarga (vAtAvaraNAdi pAThoM karmoM kA tyAga dekhoM peja 636) /
Page #845
--------------------------------------------------------------------------
________________ TippaNiyA~ [23 - - - 7-pratimA * zrAvakoMkI gyAraha pratimAe~ |-1-drshnprtimaa [samyaktva kA eka mahIne taka niravicAra pAlana karanA 2-vratapratimA(svIkAra kiye huye aNuvratoMkA do mahIne taka niraticArapAlana karanA) 3-sAmAyika pratimA (tIna mahIne taka sAmAyikakA niraticAra pAlanA) 4-pauSadhapratimA (cAra mAsa taka . AThama, caudasa, amAvasa aura pUnamake dina pUrNarUpase pauSadha lenA) 5-kAyotsarga pratimA (pA~ca mahIne taka sthira rahakara jina bhagavAnakA dhyAna karanA, snAna na karanA, rAtako bhojara na karanA, dinameM sarvathA brahmacarya pAlanA, rAtameM maryAdita braha parya pAlanA, apane doSoMkA nirIkSaNa karanA aura lA~ga khuta rakhanA) 6-brahmacarya pratimA (chaH mahIne taka zrRMgAra aura mAMsaMgakA tyAga karanA) 7-sacitta AhAravarjana pratimA (sata mahIne taka sacitta vastu na khAnA) --svayaM Arambha vanapratimA (thATha mahIne taka svayaM koI aisA kAma na karanA jisa se pApAtrava ho)-bhRtaka prepyAraMbha varjana pratimA (nau mahIne taka naukaroM yA anya logoMke dvArA bhI koI aisA kAma na karAnA jisasa pApAtrava ho) 10-uddiSTa bhakta varjana pratimA (dasa mahIne taka apane uddezase banAyA huA bhojana na karanA, sira muMDA huA rakhanA yA sirpha coTI rakhanA) 11-zramaNabhUta pratimA (gyAraha mahIne taka sAdhuke samAna AcaraNa rakhanA) naI pratimA dhAraNa karane para bhI pahale kI pratimAe~ cAla, rakhI jAtI haiN| [adhyApaka becaradAsajI dopI dvArA anuvAdita bhagavAna mahA. voranA dasa upAsako' nAmaka gujarAtI pustakase anuvAdita / ]
Page #846
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 ] triSaSTi zantAkA pumaya-caritra pratimA-mAdhuyoMkI bAraha pranimAyeM / 1lI pratimA (gacchase bAhara nizcala, alaga raha, eka mahIne taka anna aura pAnI kI ekadattI ke dvArA hI jIvana-nibAha krnaa| dattI arthAta dAna dene vAlA saba bhojana yA pAnI detA ho taba bhojana yA pAnIkI eka dhAra ho aura usa eka bAra meM jinunA yAve utanA hI lenaa| cAra TUTane ke bAda aba na lenaa| dUsarI pratimA (do mahIne taka anna yA pAnIko do dattI lenaa|) tIsarI, cauthI pA~cavIM, chaThI aura sAtavI pratimAoM meM kramase nIna, cAra, pA~ca cha: aura sAta dacitroM anukramase tIna, cAra, pA~ca, cha: aura sAta mahInoM taka lI jAtI hai| bI pratimA (sAna dina rAta taMka eka dina upavAsa aura eka dina thAyabila karanA, upavAsa cauvihAra karanA, gA~va ke bAhara rahanA, cita yA karavaTa leTakara sonA, tathA urdU baiMThakara jo saMvA so sahana krnaa| vIpratimA (mAna rAtadina usI taraha avAsa aura prAyavila karanA unha baiThanA aura TaTTI lakar3I kI taraha sonA!) 10vI pratimA (utane hI rAtadina, usI taraha pravAsa va AyaMbila karanA,' godrohanAmana yA vIrAsanameM rahanA nayA saMkucita hokara baiThanA) 11vI pratimA isa pratimA chaLa yAnI cha samayakA bhojanA chor3anA-do cauviyAhAra upavAsa aura agale va pichale dina ekAmana] karanA nayA eka dinarAta gA~va bAhara hAya lamve karake khar3e Tupa. dhyAna karanA / ) 12 vI pratimA (isameM ahama yAnI cabihAra tIna upavAsa aura agale va pichale dina ekAsana aura eka gata nadI kinAre kisI kagAra para khar3e hokara jAnne nyakApa bagaira dhyAna karanA hotA hai|) sucanA-dana sAyapratimAna hakasAnu nahIM pAda lamtA
Page #847
--------------------------------------------------------------------------
________________ TippaNiyA~ [25 lagabhaga dasa pUrvakA dhAraka sAdhu hI inako svIkAra kara sakatA hai aura pAla sakatA hai|] - (zrI gopAladAsa jIvAbhAI paTela dvArA sampAdita, gujarAtI bhagavatIsArake peja 179-80 se anuvAdita) 8-bha0 RSabhadevajIke 100 putroM va 2 patriyoMke nAma mAtA sumaMgalAkI kokhase janme hue-putrI 1 brAhmI aura 66 putra-1 bharata / 2 zaMkha / 3 vizvakarmA / 4 vimala / 5 sulakSaNa / 6 amala / 7 citraaNg| 8 khyAtakIrti / 6 vrdtt| 10 sAgara / 11 yazodhara / 12 amara / 13 rathavara / 14 kAmadeva / 15dhruva / 16 vatsanaMda / 17 sura / 18 kAmadeva / 16 dhruv| 20 vatsanaMda / 21 sura / 22 suvRnda / 23 kuru / 24 aNg| 25 bNg| 26 kauzala / 27 vIra / 28 kaliMga / 26 mAgadha / 30 videha / 31 saMgama / 32 dazArNa / 33 gaMbhIra / 34 vasu varmA / 35 suvarmA / 36 raassttr| 37 saurASTra / 38 vuddhikr| - 36 vividhakara / 40 suyazA / 41 yazaHkIti / 42 yazaskara / 43 kIrtikara / 44 surnn| 45 brahmasena / 46 vikrAMta / 47 ) narottama / 48 purupottama / 46 candrasena / 50 mahAsena / 51 namasena / 52 bhAnu / 53 sukAMta / 54 puSpayuta / 55 zrIdhara / 56 durdsh| 57 susumaar| 58 durjaya / 56 ajayamAna / 60 suMdharmA / 61 dharmasena / 62 AnaMdana / 63 Ananda / 64 nNd| 65 aparAjita / 66 vizvasena / 67 haripeNa / 68 jayavijaya 66 vijy| 7. vijayaMta / 71 prabhAkara / 72 aridamana / 73 mAna / 74 mahAbAhu / 75 dIrghabAhu / 76 megha / 77 sughop| 78 vizva / 76 varAha / 80 susena / 81 senApati / 82 kuMjara.
Page #848
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 ] triSaSTi zalAkA puruSa-caritra - bala / 83 jayadeva 184 nAgadatta / 85 kaashyp| 86vala / 87 vIra |89 zubhamati / 86 sumati / 10 padmanAma / 61 siNh| 62 sujAti / 63 sNjy| 14 sunAma / 65 marudeva / 66 cittahara / 17 saravara / 18Dharatha | 16 prbhNjn| mAtA sunaMdAse janme-1 putra baahublii| 1 putrI suNdrii| 9-lipiyA~ bhagavAna AdinAthane apanI jyeSThaputrI brAhmIko nIce likhI 18 lipiyA~ sikhAI thIM 1-brAhmI, 2-javaNANiyA (yavanAnI ?) 3-dosApuriyA, 4-kharoSThI, 5-pukkharasAriyA (puSkarasArikA), 6-bhogavaiyA, 7-paharAiyA, 8-aMtaka khariyA, 8-akkhara puTThiyA, 10-veNaiyA, 11-nieDaiyA. 12-aMkalivi. 13-gaNitalivi. 15gAMdharvalivi, 15-AyaMsalivi,16-mAhezvarI, 17-domIlivi, 18-poliNdii| __ pannavaNAsUtra meM likhA hai ki ye aThArahoM lipiyA~ brAhmI, lipike antargatahI ginI jAtI thiiN| vizeSAvazyakakI TIkAmeM / ina lipiyoM ke nAma bhinna haiN| ve ye haiM. .. 1-haMsa lipi, 2-yakSo lipi, 3-bhUta lipi, 5-rAkSasI / lipi, 5-uDDI lipi, 6.yavanIlipi, 7-turukkI lipi, 8kIrIlipi, 6-draviDIlipi, 10-siMdhavIyalipi, 11-mAlavInIlipi, 12-naTI lipi, 13--nAgarI lipi, 14-lATa lipi, 15.-pArasI lipi, 16--animittI lipi, 17. cANakya lipi, 18-mUladevI lipi| ... [adhyApaka vecaradAsajI dvArA anuvAdita gujarAtI 'mahAvIranI dharmakathAo' nAmaka pustaka se|]
Page #849
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - TippaNiyA~ [27 . . 10-zIlAMgake 18000 bheda . . . 10 yatidharma kSamA mArdava Arjava mukti | tapa saMyama | satya zauca (akiMca- brahmacarya natva - 10 sthAvarAdi pRthvI ap | teja vAyu vanaspati do I0 tI0 I0 cA0I0pAI ajIva - - - . . .5 sthAvara 1 5 indriyA~ 4 saMjJAe~ AhAra | bhaya | maithuna parigraha cakSu- ghrANe rasane sparza'driya indriya driya driya driya nigraha! nigraha nigraha nigraha nigraha saMjJA saMjJA / saMjJA / saMjJA 140 500 500 100 1.100/100 500 3 karaNa - - mana vacana yoga yoga kAyayoga karanA karAnA anumodana denA 2060 2070 2000 6000 6000 6000 -
Page #850
--------------------------------------------------------------------------
________________ triSaSTi zalAkA puraya-caritra muni-kSamAvAna, pRzvIkAya-saMrakSaka, zrotraMdriyako vazama karanevAlA. AhArasaMjJA-rahita, manase (pApavyApAra ) na kreN| isI taraha muni mArdava-yukta, pRthvIkAya-saMrakSaka, zrotrendriyako vazameM karanevAlA, AhArasaMjJA-rahita, manase (pApanyApAra)na kre| isI taraha atidharmake dUsare pATha bheda ginanese kula 10 bheda hote haiN| ina 10 bhedoMko pRthvIkAyakI taraha hI apakAya Adi milAnese 10x10-100 meda hup| ye so bheTa zrotraMdriya Adi 5 indriyoMke saMyogase (10045)=500 meda hue| ye pA~ca sau bheda AhAra Adi4 saMjJAoMke saMyogase (500x4)=2000 bheda hagAye do hajAra bheda mana dhAdi3 yogoMke saMyogase (20:043) =6000 bheda hae / aura ye chaH hajAra bheda na karanA Adi 3 karaNoMke saMyogase (ER:0x3) 18000 bheda hue| isa taraha zIlAMgake aThAraha hajAra meda hote haiN| 3 karaNa, 3 yoga, 4 saMjJAe~, 5 indriyA~ aura 10 pRthvIkAya yAdi (5. sthAvara.1 trasa aura 1 ajIva) aura 10 yati dharmaH ina sabako aApasameM guraganase 18000 hote haiN| ye hI zIlAMga aThAraha hajAra bheda hai| guNAkAra-(Ex-ex2-365=180x10%D1800x10%18000) "joe karaNe sannA, indriya momAI samAdhamma ya / solaMga-sahassANaM, aTArasa-sahansa rigaSphattI " ( dazAvakAlika niyukti gAthA 177 ) 11-aMgamadevakRta upasarga mahAvIra svAmI ana tapa sahita padAlA nAmaka gA~vake polAsa nAmaka catyameM eka zilA para gatameM dhyAnamagna the| usa
Page #851
--------------------------------------------------------------------------
________________ TippaNiyA~ [26 samaya dharmendrane apanI sabhAmeM mahAvIra prabhuke dhairyakI prazaMsA kii| sabhAmeM saMgama nAmakA eka deva thaa| usane bhagavAnako dhairya se DigAnekA nizcaya kiyaa| vaha dhyAnamagna prabhuke pAsa aayaa| usane prabhupara eka rAtameM 20 tarahake upasarga kie| unameM se aThAraha zarIrako pIr3A pahu~cAnevAle the aura do zarIrako zAMti denevAle the| magara prabhu dhyAnase calita nahIM hue| jaba vahA~se prabhune vihAra kiyA, taba bhI saMgama chaH mahIne taka lagAtAra prabhuke zarIra ko pIr3A pahu~cAtA rahA; magara prabhu nahIM ghabarAe / antameM vaha hArakara prabhuse kSamA mA~gakara calA gyaa| "isane kitane bure karma bA~dhe haiN| yaha vicArakara prabhukI A~khoM meM karuNAke kaNa A ge| 12-bhagavAna RSabhadevajI Ara ajitanAthajIse sambandha rakhanevAlI mukhya mukhya baateN| RSabhadevajI ajitanAthajI 1. cyavanatithi ApAr3ha vadI 4 | vaizAkha sudI 13 2. kisa vimAnase savorthasiddhi | vijayavimAna 3. janmanagarI vinItA ayodhyA 4. janmatithi caitra vadI, mAgha sudI 8 5. pitAkA nAma nAbhikulakara jitazatru 6. mAtAkA nAma marudevI vijayA 7. janmanakSatra uttarApADhA rohiNI 8. janmarAzi dhana 6. lakSanAga vRSabha hasti - mukhya bAteM - | vRSa
Page #852
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 tripaSTizalAkA puruSa-caritra mukhya bAta | RSabhadevalI | ajitanAthajI / 10.zarIramAna 50 dhanuSa 450 vanuSa 11. AyumAna ra lakSa pUrva 72 lana pUrva 12. zarIrakA varNa suvarNa varNa suvarNa varNa 13. padavI rAjapadavI rAjapadavI 14. vivAhita yA avi-vivAha huA vivAha huA vAhita 15 kivanoMke mAya dInA 4000 sAdhu 12000 sAdhu 16. dIkSAnagarI vinItA ayodhyA 27. dIjJAtapa do upavAsa do upavAsa 18. prathama pAranemeM kyA | irasa paramAnna kSIra ___ AhAra milA 16. pAranekA nyAna yAMsake ghara brahmadacake ghara 20. kitane dina eka varSa ke bAda do dina ke bAda bAda pArapA 21. dInAtithi caitra vadI 8 mAgha sudI 22. natyanAla | 100 varSa 12 varSa 23. jJAna prApti sthAna pusmitAla ayodhyA 24.bAnadapa tIna upavAna do upavAsa 25. dInAna vaTa vRkSa sAla vRkSa 26.jJAnanidhi phAlguna vadI 12 pApa vadI 11 27. gaNagharasaMkhyA rU. sAdhuAMkI saMkhyA 28000 100000 26. sAdhviyAMcI saMkhyA 330000 .
Page #853
--------------------------------------------------------------------------
________________ TippaNiyA~ [ 31 - 20400 12400 6400 22000 30. vaikiyalabdhivaMta | 20600 31, vAdiyoM kI saMkhyA | 12650 32. avadhijJAniyoMkIsa~6000 33. kevalI saMkhyA 1 20000 34. manaHparyava saMkhyA 12750 35. caudaha pUrvI saMkhyA / 36. zrAvaka saMkhyA 350000 37 zrAvikA saMkhyA 554000 38. zAsanayakSanAma .. | gomukhayata 36. zAsanayakSiNI cakrezvarI 40. prathama gaNadharanAma | puMDarIka 41. prathama AyonAma 42. mokSasthAna aSTApada 43. mokSatithi mAgha vadI 13 . 44. mokSasaleSaNA 6 upavAsa 45. mokSAsana padmAsana 46. aMtaramAna 12550 3720 268000 545000 mahAyata ajitavalA siMhasena phAlgu sammedazikhara caitra sudI 5 1 mAsa kAyotsarga 50 lAkha koTi sAgara mAnava gaNa sarpa yoni 1000 tIna bhava nakula yoni 47. gaNanAma mAnava gaNa 48. yoni nAma 46. mokSa parivAra 10000 50. samyaktvake bAda / teraha bhava bhavasaMkhyA 51. kula nAma ikSvAku kula 52. garbhakAlamAna ikSvAku kula mAha.25 dina nau mAha cAra dina -
Page #854
--------------------------------------------------------------------------
________________ laganA (zabdoMke Age jo saMkhyAe~ dIgaI haiM, ve pustakake pejoko hai ) antarvIpa 661 aSTApada-442, 466 akSaya tRtIyA 240 AtmAke zatru 365 agnihotraM brAhmaNa 489 AkSAvicaya (dharmavyAna) 637 ajitanAthajIkA parivAra 765 Aditya pITha 244 aNuvrata 30,273 Aryadeza va jAtiyA~ 656-60 aticAra bhUlase vratoMmeM dopa Ayurvedake aMga 86 Are 122 atithi saMvibhAga 274 indra causaTha 144-158, . atizaya 34 (sahalAtAtizaya 564-578 4) 175, (ghAtikarmakSayajA- uttara guNa-3 guNavata, va4 tAtizaya 11 indrakIprArthanA zikSAtrata meM) 631-32, (devakRtAti- Urdhvaloka 666 zaya 16 sagarakI prArthanAmeM) RSabhadevajIkA parivAra 481 634-36 airAvata (Na) 250 anArya jAtiyA~ aura deza 660 kalA-dekho 'pariziSTaH (ka) apAya (dharmadhyAna) 638 karma ATha 636 abhayadAna 24 kalpavRkSa 35, 123 avagraha 454 kalyANaka 136, 554 aSTamaMgala-svastika, zrIvatsa, kAla-dekho pariziSTa (kha) naMdyAvarta, barddhamAna, madrAsana, kAlodadhi samudra 657 kalaza, matsyayugala, darpaNa. kulakara 125--132 (yugaliyoM (de0 pe0 552) ke rAnA)
Page #855
--------------------------------------------------------------------------
________________ - koza koza [33 . - - .. gaMgA 437-786 .... . cakravartI 467 gaNi piTaka-zAstra / ye zAstra caudaha ratna 343, 688 . dvAdazAMgI. yA bAraha aMgoMke caudaha rAja loka 641 . . nAma pahacAne jAte haiN| unake jaMbU dvIpa 646 nAma ye haiM-1-AcArAMga, janmakalyANaka 136, 554 2- sUtrakRtAMga, 3- sthAnAMga, jAtisvabhAva 88 4- samavAyAMga, 5- bhagavatI jIva 25 (vyAkhyA prajJapti), 6-jJAtA jJAna 267, 636, 640 dharmakathA, 7-upAsakadazA,8- jJAnakalyANaka 250-640 . aMtakRddazA, 6-anuttaropapA- jJAnadAna 24 tika,10-praznavyAkaraNa, 11- jyotiSka maMDala 646. : vipAkasUtra aura 12 dRssttivaad| tapa (bAraha taraha kA) 31 inhIMko pravacana' bhI kahate haiN| tApasoMkI utpatti 223 . gati 68 ... tIna ratna 616 gaNadharoMkI sthApanA 276,673 tIrtha (caturvidha saMgha) 274 guNavrata tIna 30, 273. tIrthakara 461 / guNasthAna 627 tripadI 276 * gupti 28,536 dAna (tIna tarahakA) 23, 24 gRhastha (kevalI) 507 dikkumAriyoM chappana 140, gomUtrikA vidhAna 87 dIkSAkalyANaka 213, 612 gropmavarNana 16 dIvya (pA~ca) 240 . pAtikarma 65 deyazuddha 6 ghuNAkSaranyAya 416 dezavirati 30 caritra 271 dezAvakAzika 274 gaurava 28
Page #856
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 triSaSTi zalAkA puruSa-caritra dvaMdvayuddha 413 .. palyopama (dekho Ti naM.4).... dvAdazAMgI (dekho pIche 'gaNi pAdapopagamana 491 .. . piTaka') puruSArtha (dharma, artha, kAma, dhyAna-dekho TippaNI naM06 mona) - dharma (cAra prakArake) 24 puSkarArddha 632 . dharmacakra 248 pUrva-prAcIna caudaha jaina. zAstra dharmavyAna 636 [utpAda, agrAyaNIya, vIyaM dharmopagraha dAna 27 pravAda, astinAstipravAda, ghAtakI khaMDa 656 nAnapravAda, satyapravAda, naya-1. eka hI vastu ke viSaya AtmapravAda, karmapravAda, meM bhinna bhinna dRSTiviMdAoMse pratyAkhyAna-pravAda, vidyA saMpanna hone vAle bhinna pravAda, kalyANaka, prANAminna aMmiprAyoMko 'nayA vAya, kriyAvizAla, lokakahate haiN| 2. jisa jJAna biMdusAra] . meM uddezya aura vidheya rUpa pauSadha vrata aSTamI, caturdazI, se vastu bhAsita hotI hai pUrNimA yA dUsarI kisI / usako usa vAnako-naya bhI tithi ke dina upavAsa, kahate haiN| kara,zarIra vibhUyAkA.tyAga, narakAvAsa 642 kara dharmajAgaraNameM tatpara nidhi 331,710 nirvANakalyANaka 4866 pratimA deTi naM. 7 nIti 131, 203 ativAsudeva 173 parivrAjaka 435 parisaha, 537 pApti 25 vAcakA-bAna baladeva 472. bali
Page #857
--------------------------------------------------------------------------
________________ koza [35 brAhmaNoM kI utpatti 456 yugazamilA nyAya 516 bIsa sthAnaka 106 . . ratnatraya 26 bhagavAna RSabhadevakI saMtAna rAkSasavaMza 723 (de0 Ti00) rucaka pradeza 642 bhagIratha 740 landhi 100 bhavanapati devaM 644 lavaNa samudra 654 bhAvanA 32, 40, 632 lipi (de0 Ti0 na06) maMgalA 174 lezyA 671 mataH42 . varSAvarNana 17 matsyagalAgalanyAya 213 vasaMtavarNana 206 manuSyaloka 656. . vArSika dAna 215, 612 mahAvrata-yatidharma 272 / vAsudeva 466 mAMgalika agni 746 vinItA nagarI 168 mAdhukarI 63, 253 vipAkavicaya (dharmadhyAna) mAnuSottara parvata 658 636 ' mithyAtva 676 vivAhaprathA 204 * mUlaguNa--pA~ca mahAvata yA vRkSadohada 265, 637 . aNuvrata vyaMtara 645 meruparvata 648 vrata 272 mleccha 660 zatrujaya 476 yakSakardama-kesara, . agara, zAzvata jinapiMya 461 caMdana, kapUra aura kastUrI zikSAbata 30, 274 kA samabhAga mishrnn| zIla 30 yajJopavIta 458 zIlAMga 18 hajAra(de0di.10) yugaliyA 34 zukla dhyAna (de0 Tina06)
Page #858
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36] triSaSTi zalAkA purupa-caritra - - -- 641 mAvikA (prathama)275 sAmAyika 274 saMlekhanA 476 siMhaniSadyA 460 saMsthAnavicaya (dharmAdhyAna) siddhazilA 666 sunaMdA 152 sagara aura usakI saMtAna sumadrA 32627 . 724 strImukti 256 saccedeva-na-bama bhaka samavasaraNa 252, 626 svapna (tIrthakaroMkI mAtAoM samiti pA~ca rasa,535 ke)123, 544(cakra vartiyoM 1 samudroMka pAnIkA svAda 65 kI mAtAoM) sanyaratva 268, 65 svapnoMkA phala 136, 550 sarvavirati 31 svayaMsiddha 608 sAMvatsarika dAna 215,612 himakarpara-baraphakA vartana
Page #859
--------------------------------------------------------------------------
________________ . ": zuddhi-patra . pRSTha paMkti azuddha zuddha 27 16. hA ho ... 16: Ara .. aura addhata 36 ...5 . . pakta parvata 38 11 . kuaiM 47 ...15.. vagairahI vagairahI 12vIM paMkti ke Age pA~cavA~ bhava / 6... pA~cavA~ chaThA 55 1: chaThA 85 7... sAtavA~ AThavA~ 85 11. AThavA~ 1.. navA~ dasavA~ 10.. dasavA~ gyArahavA~ isameM TippaNI naM0 2 hai use 66veM pRSThakI aura 663 pRSThakI ko 65 veM pRSThakI TippaNI na02 samajhe 125 13 vIM paMktike Age .. 'prathama kulakara: 132 17 savA pAMcasau . .. savA pAMca sau dhanuSa 20. apane Apane . . 160 16. bhakti se bhaktise 163 : 4 . lai laDDU 163 14. TapakarI TapakatI sAtavA~ FREE FELA E F A * * * : 4 ' nayA~
Page #860
--------------------------------------------------------------------------
________________ tripaSTi zalAkA purupa-caritra 38] 204 236 kie 272 274 kamAse kamAMse jivAlA cihnavAlA kiyA dharmasemeM dharmama (dUna, paMcamI, aSTamI, (aSTamI, caturdazI, . ekAdazI aura catu0) pUrNimA aura pramA0) AsamAna asamAna vaddhakI prakAzameM AkAzameM taraMge daMDake varddhakI 284 286 260 200 taraMgeM daDake vANa vAraNa daha tIrtha 261 261 263 tItha sapa sapa pUrNa 225 kImatI 302 kImatA samartha aura. 3.3 . 11 samaya zrAra hAyaka hAyaka sUryake 17 ... 30 sUyake 306 304 bagIceko pretarAjAoMko calAtA thA bagIcake pretarAjako calatA thA 312 314
Page #861
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhi-patra [36 316 / 13 316 . 15 320 . 20 . 331 / 333 . 7 336 24 336 17 3536 kuladevatAkA . kApe tiskAra virodhA naisarpa .. apsarAoMse naramuDa sAta apane mAranevAlI subeza suveza zauyavAna taraMgoMkese bhAthoMse karake kuladevIkA kA~pe tiraskAra virodhI naisarga apsarAoMke naramuMDa sAtha Apake mAranevAlA 1. 362 363 suvega suvega zauryavAna 4 taraMgoMse 366 408 / 406 414 15 jase dar ~ 440 446 bhAthoM meM karane jaise caMdra RSabhadevajI cA~dIkA gae AdhAkarmI mAhanA nirvANa cadra' RSabhadevaja cA~dIkI ue bhAdhAkamI mahAna nirmANa hadarakA 453 458 Lus >> 181 464 hadayakA
Page #862
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4.] triSaSThi zalAkA puruSa-caritra . x . 468 ::16. siddhAthA : . siddhArthI 503 11.. sAtha sAtha lekara , sAtha lekara 506 .8... straNa kakar3A svarNa kaMkar3o : svarNa kaMkaNoM 508 .15.. vizvapara vizva para . 5061 AcArya x x x 517, 18 pInemeM ... pIne 523 .. .. adhakUpameM aMdhakUpameM . 524 16 vaise hI 527 11.. vastuoMkA vastuoMko 527.. .. 22 jisako nisase 528 12 . ce-soce vesoce 531 3... jalI calI 542 . .16 .. AcArya xx 554 .11.. taraka taraha 5648 : baThA thA baiThA thA 565 apanA apane sA~thiyoMse sAthiyoMse . 566 OMjAI U~cAI 562 ..:20 sakSmIne lakSmIne 56318. zrAcArya xxx 564 3 pramukI prabhukA 608 . . sasArasamudra saMsAra samudra 627 pAe pAeko narakAvAsA narakrAvAsa 645 16 gAtarati gItarati 568 643
Page #863
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhi-patra [41 646 23 vaNa pacAsa yAjana. una 8 654 654 660 661 663 666 pacAsa yojana unameMse darajI aMtarvIpa paryakAsana cautIsa svoM meM vipulA 671 darajA ataradvIpa paryakAsana cautAsa svargAmeM vipula dhama bistAra yahA~ bahuzrata dizA chor3a ho dharma 682 704. 734 740 For future" ~ MP3 vistara jahA~ bahuzruta dazA chor3a do thor3I char3IdAra ne aura * 765 ... 22 thor3I char3IdAne 30 prAra 22 777 77 20 ho 784 767 21 20 mAga mArga
Page #864
--------------------------------------------------------------------------
________________ hamAre prakAzana 1--zrI sUtrakRtAmasUtrama bhAga 1 (saTIka) 4-0-0 2-zrI sUtrakRtAGgasUtram bhAga 2 (saTIka) 3-0-0 3-zrI paMcapratikramaNasUtra sArtha (gujarAtI) . vivecanasahita, pRSTha 640 2-0-0 4-nAmAMkita nAgarika, zeTha motIzAha .. (gujarAtI). 2-8-0 Jainism in Gujarat : (1100 A.D. 10 1600 A. D.) 6-0-0 6-zrImadbhagavatIsUtram (paJcadazaM gozAlakAkhyaM zatakam ) abhayadevasUri-viracita vRttisahita 2-5-0 7~-Bhagavatisutram. Gosalamatam (XV Sataka. Text with the Sanskrit Gloss ' By Abhayadevasuri and two Appendices) 2-8-0 -Uttaradhyayanasutram. The First Mulasutra of the Jain Canon: Complete Text only Edited By Pu. D. Vadekar & N. V. Vaidya. 2-0-0 zrI goDIjI mahArAna jainamaMdira aura dhArmika-vibhAgoMke TrasTI, naM0 12, pAyadhunI, baMbaI-3
Page #865
--------------------------------------------------------------------------
_