Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ namo arihaMtANuM namo siddhANaM namo AyariyANaM namo uvajajhAyANaM namo loe savva sAhUNe eso paMca namukakAro savva pAvappaNAsaNo maMgalANaM ca savvasiM paDhamaM havaI maMgala
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinAgama prakAzana yojanA pa. pU. AcAryazrI ghAMsIlAlajI mahArAja sAheba kRta vyAkhyA sahita DVD No. 2 (Full Edition) :: yojanAnA Ayojaka : zrI caMdra pI. dozI - pIeca.DI. website : www.jainagam.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ DWAR SU YOGDWA SHREEA SUTRAM zrI anuyogadvAra sUtrama prathama vibhAga
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI anuyoga dvAra sUtrama (bhAga-1)
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArI karI hatI ke, zA ja pheTa, (zujana ta) caMdrakAMta prabhudAsa dozI
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ SAMOA AAAAAA jainAcArya- jainadharmadivAkara-pUjyazrI- ghAsIlAlajI - mahArAjaviracitayA anuyogacandrikAkhyayA vyAkhyayA samalaGkRtaM hindI - gurjara bhASA'nuvAdasahitam zrI anuyogadvArasUtram ( prathamo bhAgaH ) niyojaka saMskRta - prAkRtajJa - jainAgamaniSNAta- priyavyAkhyAni paNDitamuni zrI kanhaiyAlAlajI - mahArAjaH prakAzakaH sANaMdanivAsI-zreSTizrI DosAbhAI gopAladAsasmaraNArthe tatputrapradatta dravya sAhAyyena a0 bhA0 zve0 sthA0 jainazAstroddhAra samitipramukhaH zreSThi- zrI zAntilAla - maGgaladAsa bhAI-mahodayaH mu0 rAjakoTa prathamA - AvRttiH prati 1200 vIra- saMvat 2423 vikrama saMvat 2023 IsavIsan 1967 SOYOOO mUlyam - rU0 25-0-0 Surrorareroowors
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ maLavAnuM ThekANu 1 zrI a. bhA. zve. sthAnavAsI jainazAstroddhAra samiti, he gareDiyA vA roDa, rA, (saurASTra ). Published by : Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhara Samiti, Garedia Kuva Road, RAJKOT, (Saurashtra ), W. Ry, India. , phra ye nAma kecidiha naH prathayantyatrajJAM, jAnanti te kimapi tAn prati naipa yatnaH / utpatsyate'sti mama ko'pi samAnadharmA, aratai niravadhirvipulA ca pRthvI // 1 // Ruo hari gIta cchandaH Pin karate avajJA jo hamArI yatna nA unake liye / jo jAnate haiM tatra kucha phira yatna nA unake liye // janamegA mujhasA vyakti koI tava isase pAyagA / hai kAla niravadhi vipulapRthvI dhyAna meM yaha lAyagA // 1 // prathama AvRtti prata 1200 vIra saMvat 2493 vikrama savat 2023 isavIsana 1867 bhUsyaH 3. 25=00 : bhudra : maNilAla chaganalAla zAha navaprabhAta prinTIMga presa, ghIaMTA roDa, abhahAvAha
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabhudAsa sujI deza mAdI zerI mAMDavI dhAka, zubhaTa. (zubhaMgata zrI anuyogadvArasUtra bhAga pahele kI viSayAnukramaNikA viSaya anukramAha 9 maMgaLAcaraNa viSayoM kA vivaraNa 3 pAMca prakAra ke jJAna ke svarUpa kA nirUpaNa 4 zravajJAna ke svarUpa kA nirUpaNa 5 Avazyaka ke anuyogasvarUpa kA nirUpaNa 6 Avazyaka ke nikSepa kA nirUpaNa 7 nAmAkayaka ke svarUpa kA nirUpaNa 8 sthApanAvazyaka ke svarUpa kA nirUpaNa 9 nAmAvazyaka aura sthApanAvazyaka ke meda kA kathana 17 kumAtratranika dravyAvazyaka kA nirUpaNa 18 jJAyaka zarIra bhavyazarIra vyatirikta lokottarIya vyAvazyaka kA nirUpaNa 19 bhAvAvazyaka kA nirUpaNa 20 no Agama bhAvAvazyaka kA nirUpaNa pRSThoGka 10 dravyAvazyaka kA nirUpaNa 11 nayabheda se dravyAvazyaka ke svarUpa kA nirUpaNa 12 no Agama se dravyAvazyaka kA nirUpaNa 13 zAyaka zarIra vyAvazyaka kA nirUpaNa 14 bhavyazvarIra dravyAvazyaka nirUpaNam 127 15 jJAyaka zarIra bhavya zarIra vyatirikta dravyAvazyaka kA nirUpaNa 131-132 16 laukika dravyAvazyaka kA nirUpaNa 132-141 142-150 1- 2 3-13 13-29 30-57 58-60 61-63 64-72 72-77 78-85 86-101 102-115 116-119 119-126 150-159 159-164 164 - 168
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 kuprAcanika bhAvAvazyaka kA nirUpaNa 22 lokottarIya bhAvAvazyaka kA nirUpaNa 23 bhAvAvazyaka ke paryAya kA nirUpaNa 24 nAmazrutakA nirUpaNa 25 Agama se dravya zrutakA nirUpaNa 26 no Agama se dravyAvazyaka kA nirUpaNa 27 jJAyaka zarIra dravyazrutakA nirUpaNa 28 bhavyazarIra dravyazrutakA nirUpaNa 29 jJAyaka zarIra bhavyazarIra vyatirikta dravyabhutakAnirUpaNa 30 Agamase bhAvazrutakA nirUpaNa 31. laukika no Agama se bhAvazrutakA nirUpaNa 32 lokottarIya no Agamase bhAvazrutakA nirUpaNa 33 bhAvazruta ke paryAyoM kA nirUpaNa 34 skandhAdhikAra kA nirUpaNa 35 dravyaskandha kA nirUpaNa 36 dravya ke sacittarUpa prathama bheda kA nirUpaNa 37 acitta dravyaskandha kA nirUpaNa 38 mizra dravyaskandha kA nirUpaNa 39 anaskandha kA nirUpaNa 40 aneka dravyaskandha kA nirUpaNa 41 Agamase bhAvaskandha kA nirUpaNa 42 no Agamase bhAvaskandha kA nirUpaNa 43. skandhoM ke paryAyoM kA nirUpaNa 44 Avazyaka ke cha adhyayanoM kA nirUpaNa 45 Avazyaka vyAkhyAta ho cuke aura bhAge vyAkhyAta atter upakrama kA nirUpaNa hone vAle viSaya kA nirUpaNa 168-170 171-177 178 - 182 183-184 184 - 186 186-187 187-188 189-190 190-199 200 - 201 202-205 206-210 210-212 213-215 216-218 219-221 222-223 224-227 228-230 231-234 235 236-238 239-241 241-245 245 - 251 251-253
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ o yr'ib dhiirul kaa dit| 18 dvipada saMbaMdhI dravyopakrama kA nirUpaNa 9 catuSpada viSayaka donoM prakAra ke upakrama kA nirUpaNa 5. apara viyapa donoM prakAra ke upakrama kA nirUpaNa 51 apitta dravyopakrama kA nirUpaNa 52 mizrA dravyopakrama kA nirUpaNa 53 kSetropakrama kA nirUpaNa 54 kAlopakrama kA nirUpaNa 55 no Agama se mAvopakrama kA nirUpaNa 56 zAkhAmAvopakrama kA nirUpaNa 57 jAnupUrvI pAdi ke sarUpa kA nirUpaga 58 nAmAdi AnupUrvI kA nirUpaNa 59 anaupanidhikI dravyAnurvI kA nirUpaNa 60 naMgamavyavahAraarthapadakA nirUpaNa 61 mAnasaputkIrtanatA kA nirUpaNa 62 manopadarzanatA kA nirUpaNa 63 samaMvatAra ke svarUpa kA nirUpaNa 64 anugamake sarUA kA nirUpaNa 65 satpada kA nirUpaNa 66 dravyapramANa kA nirUpaNa 67 kSetramamANa kA nirUpaga 68 sparzanAdvAra kA nirUpaNa 69 kAladvAra kA nirUpaga 70 antaradvAra kA nirUpaga 1 bhAgadvAra kA nirUpaNa 72 mAbadvAra kA nirUpaNa 254-257 257-259 260-261 261-262 262-263 263-265 266-269 269-271 271-284 284-285 286- . .. 287-304 305-316 317-319 319-327 327-334 335-339 339-343 343-344 345-347 348-355 355-360 331-364 365-376 37-383 383-387
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 aspa bahusvadvAra kA nirUpaNa 387-197 71 arthapada kA nirUpaNa 399-1.2 75 mA samutkIrtanatA kA nirUpaNa 103-4.5 76 manopadarzanatA kA nirUpaNa 406-408 77 samavatAra ke svarUpa kA nirUpaNa 408-110 78 anupama kesvarUpa kA nirUpaNa 410-424 79 pUrvAnupUrvI Adi tIna bhedoM kA nirUpaNa 415-131 80 pudalAstikAyakoM adhikRta karake tIna dravyoM kA nirUpaNa 431-438 41 kSetrAnupUrvI kA nirUpaNa 439-442 82 arthapada kI prarUpaNA 442-458 83 arthapada marUpaNA ke prayojana kA nirUpaNa 449-150 84 maGgasamutkIrtanatA ke prayojana kA nirUpaNa 451-452 85 manopadarzanatA kA nirUpaNa 452-456 86 samavatAra kA nirUpaNa 456-457 87 anugama kA nirUpaNa 458-459 88 dravyapramANa kA nirUpaNa 460-464 89 kSetramANadvAra kA nirUpaNa 465-177 90 sparzavAdvAra kA nirUpaNa 477-479 91 kAladvAra kA nirUpaNa 180-484 92 antaradvAra kA nirUpaNa 485-49. 93 bhAgadvAra kA nirUpaNa 491-500 24. bhASadvAra kA nirUpaNa 501-501 95 alpabahutvadvAra kA nirUpaNa 503-510 96 anaupanidhikI kSetrAnupUrvI kA nirUpaNa 511-516 97 aupanidhikI kSetrAnupUrvI kA nirUpaNa 516-523 98 adholoka gata kSetrAnupUrvI kA nirUpaNa
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 527-532 533-539 539-540 541-547 548-550 551-554 555-556 .557-562 513-573 99 vizloka kSetrAnurvI kA nirUpaNa 1.. karmaloka kSetrAnupUrvI kA nirUpaNa 1.1 kAlAnupUrvI bhAdi kA nirUpaNa 102 naipaSavyavahAranayasaMmata arthapada kA nirUpaNa 103 negamavyavahAranavasaMmata bhAsamutkIrtana kA nirUpaNa 1.5 megAvyavahAranayasaMmata manopadarzana kA nirUpaNa 105 samaskAra ke svarUpa kA nirUpaNa 1.6 anupama ke svarUpa kA virUpaNa 107 kSebadyAra aura sparzanAdvAra kA nirUpaNa 15 kAlahAra kA nirUpaNa 101 antaradvAra kA nirUpaNa 110 anaupanidhiko kAlAnupUrvI kA nirUpaNa 111 apakSanarUpaNa Adi kA nirUpaNa 112 auSanidhiko kAlAnupUrtI kA nirUpaNa ra utkIrtanAnupUrvI kA nirUpaNa 114 maNamAnupUrvI kA nirUpaNa 115 saMsthAnAnupUrvI kA nirUpaNa 116 sAmAcAryAnupUrvI kA nirUparUga 117 bhAvAnupUrvI kA nirUpaNa 118 upakrama ke dUsarebheda nAma kA nirUpaNa 119 eka nAma ke svarUpakA nirUpaNa 120 dvinAma Adike svarUpakA nirUpaNa 121 trinAma ke svarUpakA nirUpaNa 122 paryavanAmakA nirUpaNa 123 prakArAntarase trinAmakA nirUpaNa 124 caturnAmakA nirUpaNa 125 pAMcanAmoM kA nirUpaNa 126 cha nAmoM kA nirUpaNa 127 audayikAdi mAvoM ke svarUpakA nirUpaNa 128 aupazamika bhAvakA nirUpaNa 577-287 587-588 588-589 590-601 -6-605 605-608 608-614 614-623 623-628 628-630 630-632 633-644 645-655 655-666 666-671 671-677 677-679 679-682 682-691 693-696
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 129 kSAyika bhAvakA nirUpaNa 130 kSAyopazamika mAvakA nirUpaNa 131 pAriNAmika bhAvakA nirUpaNa 132 sAmipAtika mAvakA nirUpaNa 133 dvikAdi saMyogakA nirUpaNa 134 dvikAdi trikasaMyogaja sAnipAtikamAvakA nirUpaNa 135 catuSkasaMyogana sAMnipAtika mAvakA nirUpaNa 136 paMcaka saMyogana sAnipAtika bhAvakA nirUpaNa 137 saptanAmakA nirUpaNa 138 kAraNadarzanapUrvaka svarokA nirUpaNa 139 sAta svaroM ke lakSaNa kA nirUpaNa 14. svaroM ke grAma evaM mUrchanA kA nirUpaNa 141 svara ke utpatti Adi kA nirUNa 142 gIta meM heya aura upAdeya kA nirUpaNa 143 aSTa nAma kA nirUpaNa 144 nava nAma kA nirUpaNa 145 lakSaNapUrvaka vIrarasa kA nirUpaNa 146 lakSagapUrvakazRMgArarapa kA nirUpaNa 147 lakSaga sahita adbhunarasa kA nirUpaNa 148 lakSaga sahita raudrarasa kA nirUpaNa . 149 lakSaNapahita vIDanakarasa kA nirUpaNa 697-719 720-725 735-745 745-716 747-756 757-772 772-782 782-788 789-792 792-798 798-802 803-805 806-808 808-821 821-827 828-833 833-836 836-839 839-840 841-844 845-848 samApta
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ aa // zrI vItarAgAya namaH // janA kArya - jainadharma divAkara - pUjyazrI anuyogacandrikAkhyayA vyAkhyayA samalaGkRtam zrI anuyogadvArasUtram ( prathamo bhAgaH ) (mAlinI vRttam) zivasaraNividhAnaM jIvarakSakatAnaM, ghAsIlAlavrativiracitayA suranarakRtagAnaM kevalajJAnabhAnam / prazamarasanidAnaM jJAnadAnapradhAnaM, paramasukhanidhAnaM vardhamAnaM namAmi // 1 // (2) karaNacaraNadhAraM sarvapUrvAdhAraM, zubhataraguNadhAra prAptasaMbhArapAram / kalitasakalalabdhi labdhavijJAnasiddhi, gaNadharamabhirAmaM gautamaM taM namAmi // 2 // // zrI // anuyogadvAra sUtra kA hindI bhASAntara prArambha maiM una aMtima tIrthaMkara zrI mahAvIra jinendra ko namaskAra karatA hU~ ki jinhoMne 4 ghAtika karmoM kA atyaMta vinAza karake ke lajJAnarUpI ananta prakAza prApta kara liyA hai / aura isI kAraNa jo mokSamArga ke vidhAyaka tathA ananta abyAvAdha sukha ke nidhAna (nidhi) bane haiM / bhavya jIvoM ko jo pradhAnarUpa se jJAna kA dAna dete haiM aura jIvoM kI rakSA karane meM rUdA tatpara rahate haiM / deva aura manuSya jinake guNoM kA gAna karate haiM tathA jo prazama (zAMta) rasa ke nidAna - AdikAraNa haiM // 1 // anuyAgaDhAra sUtranuM bhASAntara prAraMbha-- jemaNe cAra ghAtiyA karmone saMpUrNata: kSaya karIne kevaLajJAnarUpI anaMta prakAzane prApta karI lIdheA che, ane te kAraNe jee meAkSamArganA vidhAyaka tathA anaMta anyabAdha sukhanA nidhAna (nidhi) anelA che, jeA bhanya jIvAne mukhyatve jJAnanuM dAna de che ane javAnI rakSA karavAmA je sadA tatpara rahe che,devA ane manuSyA jemanA guNA gAya che, ane jee zAntarasanA nidAna AdikAraNa che evAM a Mtima tIrthaMkara zrI mahAvIra jinendrane huM namaskAra karUM chuM. // 1 //
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - anuyogavArale (pRthvIcchandaH) saguptisamitiM samAM viratimAdadhAnaM sadA, kSamAvadakhilakSama kalitamajucAritrakam / sadoramukhavastrikA vilasitAnanendu guru, duranta bhavavAridhiplavamapUrvabodha stuve // 3 // (gItiH) bhavyAnAmupakRtaye, pravacanasiddhAntavodhinI saralAm / ghAsIlAlaH kurute, vyAkhyAmanuyogacandrikAM zivadAm // 4 // jo karaNasattari aura caraNasattari ke dhAraNa karane vAle haiN| samatta 14 pUrvarUpa samudra ke jo pAragAmI haiN| atyanta zreSTha samyagdarzanAdi guNAM ke jA dhAraka haiN| saMsAra kA pAra jinhoMne pA liyA hai| samasta ladhiyAM ke jo bhaMDAra haiM vijJAna (viziSTa jJAna) ko siddhi jinheM prApta ho cukI haiaise una munizreSTha gautama gaNadhara ko maiM namaskAra karatA hU~ / // 2 // jo tIna guptiyoM sahita pAMca samitiyoM ko aura samasta virati ko sadA dhAraNa karate haiM / pRthvI kI taraha jo sarvasaha haiN| nirmala cAritra ke jo ArAdhaka haiN| vAyukAyAdika jIvoM kI rakSA ke liye sadorakamukhavatrikA se jina kA mukhacandra sarvadA suzobhita hotA rahatA hai| jo isa duranta saMsArarUpa samudra meM pravahaNa-(nauMkA) ke jaise haiN| aise Arva bodha viziSTa gurudeva ko maiM namaskAra karatA hUM / // 3 // jeo karaNasattari (sattara karaNa) ane caraNasattari (sattara caraNa)nA dhAraka che, samasta 14 pUrvarUpa samudrane pAra jemaNe pAmI lIdho che, atyaMta zreSTha samyagdarzanaAdi guNothI jeo vibhUSita che, jemaNe pitAnA saMsArane anta karI nAkhe che, jeo samasta labdhinA bhaMDAra che, ane vijJAna (viziSTa jJAna)nI siddhi jemane thaI cukI che evAM munizreSTha gautama gaNadharane huM namaskAra karuM chuM ke 2 che traNa guktio ane pAMca samitio tathA samasta viratine sadA dhAraNa karanArA, pRthvInA jevA sahiSNu, nirmala cAritranA ArAdhaka, sade rakamukhavajhikA (muhapatI) vaDe jemanuM mukhacandra sadA suzobhita rahe che, jeo A duranta saMsAramAM bhramaNa karatAM cha mATe naukA samAna che, evAM apUrva bodhaviziSTa gurUdevane huM namaskAra 43 chuH // 3 //
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA maGgalAcaraNam iha manuSyajanma dulabhaM, yathA-kenApi krIDApareNa devena yadi mANikayamayaM stambhaM vajreNa cUrNIkRtya paramANutulyaM taccUrNa nalikAntarnidhAya meruzikharaM samAlaya phatkRtamamIgNamnaccUrNa sakalaM sarvataH samuDDAyitaM bhavet / tadanantaraM ca yadi vikSiptAmne paramANavaH pracaNDapavano tAH sarvAsu dikSu dUra gatA ekai kazo vibhinnAH patitAH myu stadA tAn paramANurUpAn sarvataH saMcitya teH punaH meM ghAsIlAla munivrati bhavya jIvoM ke upakAra ke nimitta pravacana ke siddhAnta ko spaSTa karanevAlI anuyogadvAra mUtra para anuyogacandri kA nAma kI sarala vyAkhyA ko ki jo bhavya jIvoM ke liye Anandaprada hai-racatA hUM / // 4 // - isa caturgatirUpa saMmAra meM manuSya janma bahuta durlabha hai| isa kI durlabhatA zAstrakAroMne isa prakAra se prakaTa kI hai-jaise krIDA meM tatpara banA huA koI-deva mANikya ke stambha ko vajra se toDakara cUra 2 kara deveM, aura phira usa cUrNa ko eka nalI ke bhItara bharakara meru ke zikhara para khaDA 2 apanI phUMka se idhara udhara dizAoM meM use saba ora uddaadeveN| isa taraha sarva dizAoM meM vikhare hue ve cUrNa paramANu ki jinheM pracaMDa vAyu ke vega ne eka 2 karake bahuta adhika dUrataka titara bitara kara liyA hai aba yadi vaha deva-una vikhare hue vibhinna paramANuoM ko sarva dizAo se ekatrita bhavya jInA upakArane mATe, pravacananA siddhAntanuM spaSTIkaraNa karanArI, anuyAgadvAra sUtranI anugacandrikA nAmanI saraLa vyAkhyA, ke je bhavya jIne mATe AnaMdaprada che, tenI huM ghAsIlAlajI muni, racanA karUM chuM. 4 cAra gativALA A saMsAramAM manuSyajanmanI prApti thavI ghaNI dukara che. tenI duSkaratAnuM zAstrakAroe nIcenA DhaTAnDa dvArA pratipAdana karyuM che. dhAre ke kaI eka deva krIDAmAM tatpara banelo che. te vAnI madadathI mANekanA staMbhane teDI nAkhIne tenA cUrecUrA karI nAkhe che. tyAra bAda te cUrNane eka naLImAM bharI le che. tyArabAda te deva te mANekanA bhUkAthI bharelI naLIne laIne merU parvatanA zikhara upara jaIne Ubho rahe che ane kuMka mArI mArIne te naLImAM bharelA mANekanA bhUkAne cAre dizAomAM uDADI de che. tyAra bAda pracaMDa vAyu kuMkAvAne lIdhe cAre dizAomAM vikharAyelA te mANekane paramANuo dUra dUra sudhI lADI jaIne vera vikhera thaI jAya che. have dhAro ke te deva e vicAra kare ke sarva dizAomAM veravikhera paDelA te mANekanA paramANuone ekatra karIne pharIthI
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogazAra stambhaniSpAdanaM duSkara, tathaiva caturgatisaMsAreSu bhramatAM jIvArnA manuSyajamA durlabham tathA cAyaM saMgraha zlokaH - 4 " cUrNIkRtya parAkramAnmaNimayaM stambhaM sureNa svayaM, merau sannalikA samIravazataH kSiptaM rajeo dikSu tat / stambhastaiH paramANubhiH sumilitairloke yathA duSkaraH, saMsAre bhramato manuSyajananaM jantostathA durlabham " // iti / evaMvidhamatidurlabhaM mAnuSa N janma samprApya, mithyAccatimirapraNAzakaM zraddhAjyotiH prakAzaka tazvAtatva vivecaka pIyUSapAnamiva hitAvahaM caJcaccandraH candramiva hRdayAhlAdaka svapradRSTavastunaH punarjAgradavasthAyAM - tallAbhavatpramodajana kaM bhUmigana nidhAna prAptimiva sukhajanaka sakalasantApahArakaM dharmazravaNaM samupalabhya, kara punaH unase maNimaya stabha banAnA cAhe to jisa prakAra yaha staMbha nirmANa kArya unakA duSkara hai, usI prakAra se isa caturgatirUpa saMsAra meM bhaTakate hue jIvoM ko manuSya janma-milanA durlabha hai / yahI bAta isa "cUrNIkRtya - ityAdi zloka dvArA kahI gaI hai / isa taraha se ati durlabha bane hue manuSyajanma ko pAkarake aura isameM bhI mithyAtvarUpa andhakAra ko nAza karanevAle zraddhArUpa jyoti kA prakAza karanevAle evaM tattva aura atattva kA svarUpa kahane vAle, aise dharma kA zravaNa ki jo jIva ke liye amRtapAna ke samAna hitakAraka hai - camakatI huI candrikA ke samAna, hRdayAnandajanaka hai - jAgRta avasthA meM svapnadRSTa vastukI prApti ke samAna pramodavAraka hai, bhUmigatanidhAna kI prApti ke samAna sukhadAyaka aura samasta santAnoM kA nAzaka hai, prApta kaH ke tathA isake prabhASa se temAMthI mANikaya rataMbhanuM nirmANa karUM. te te vera vikhara thaIne paDelA paramANuone ekatra karIne temAMthI mANikya sta MbhanuM nirmANa karavAnu kAma te devane mATe jeTalu duSkara che, eTaluM ja duSkara cAra gativALA A sa'sAramAM bhaTakatAM vAne mATe manuSya bhanbhanI prasi3ya artha che. mena vAta sUtraare " cUrNIkRtya " dhatyAhi kheo dvArA prakaTa karI che. A rIte ati durlabha evA manuSyajanmane prApta karIne, mithyAtvarUpa a`dhakAranA nAza karanAra, zraddhArUpI jyeAtine prakAzita karanAra, tattva ane atattvanA svarUpanu pratipAdana karanAra, evA dhama'nuM zravaNa ke je vene mATe amRtapAna samAna hitakara che, je camakatI evI candrikAnA prakAzasamAna hRdayane AnaMdadAyaka che, jAgRta avasthAmAM je svapnaSTa vastunI prAptinA samAna pramAdakAraka che, je bhUminI
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA- viSayavivarNanam saMsAramAgarana raNataraNiM mithyAtvatimiraharaNaghumi svargApavargasukhacinnamaNi pazreNisaraNi karma ripudamanIM kevaladarzana jananIM zraddhAmavApya karma rajaH prakSAlane jalamiva bhogabhujaGganivAraNe maMtramiva karmaghanAghanavikaraNe pavanamivakevalajJAna bhAskara prakaTane pra. cIdizamiva sAdyanantamuktisAmrAjyAbhila, patraprApnau kalpa mitra saMyama labbA, he gepAdeva - tusvarUpanirUpa kA gavAdha " saMsArasAgara se pAra utArane ke liye, taraNi- naukA- jaisI mithyAtvarUpagahana andhakAra ko nAza karane ke liye sUrya jaisI svarga aura mokSa ke sukhoM ko dene ke liye cintAmaNi jaisI aura kSapaka zreNi para ArUDha karAne ke liye nasainI (nisaraNI) jaisI aisI zraddhA ko ki jo jIvoM ke anAdi saMcita karmarUpa ripuoM ko nAza karane vAlI hotI hai evaM kevalajJAna aura kevala - darzana ko janma dene vAlI hotI hai prApta karake tathA jala ke samAna saMcita karmarUpaja ko dhonevAle maMtra ke samAna bhogarUpa bhUjaMga ko dUra karanevAle, pavana ke samAna bhaviSyat kAlIna karmarUpa meghoM ko uDA denevAle, arthAt (vikheranevAle) pUrva dizA ke samAna kevalajJAnarUpa sUrya ko prakaTita karanevAle, aura valpavRkSa ke samAna sAdi anaMta mukti ke sAmrAjyarUpa icchita padArtha kI prApti karA dene vAle, aise saMyama ko prApta karake tathA heya nIce chupAyelA khajAnAnI prAptisamAna sukhadAyaka che, je samatA sa'tApAnu nAzaka che, evA dhArmi`ka pravacananuM bhAvika jIve zravaNu karavuM joie. pAra A prakAranA dharma zraSNune prApta karIne, tenA prabhAvathI saMsArasAgarane karavAne mATe zraddhAnI khAsa jarUra rahe che te zraddhAne ahIM naukA samAna kahI che, kAraNa ke saMsArasAgarane pAra karavAmAM te naukAnI garaja sAre che. evI naukA samAna, mithyAtvarUpa gahana andhakArane bhedavAmAM sUOsamAna, sva ane meAkSanA sukha prApta karAvavAmAM cintAmaNi ratna samAna kSapadmaNi para AreAhaNa karAvavAmAM nisaraNI samAna, evI zraddhA dharmAMtattva pratye hAvI joIe. evI zraddhA jIvezanA anAdi kALathI saMcita karmo rUpa zatrune nAza karanArI ane kevaLajJAna ane kevaLadananI prApti karAvanArI DAya che. jaLanI jema saMcita karUpa rajane dhAnAra, maMtranI jema bhAgarUpa bhujaMgane dUra karanAra, pavananI jema bhaviSyakAlina karUpa vAdaLAne astavyasta karI nAkhanAra, 1 prAcI dizA (pUrva dizA) samAna kevaLajJAnarUpa sUryane prakaTa karanAra, ane kalpavRkSa samAna Adi anaMta mukitanA sAmrAjyarUpa icchita padArthanI prApti karAvanAra evA
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyomabAra sukhanana kAni AcArAGgAdisUmaNi vidhivadadhItya, saMsAgvAridhimahAtaraNi zivapada-saralasaraNiM siddhipadadAyakaM sAlaguNanAyakam anAdi bhavasaMcitAraviSapharmabandhanocchedakaM mithyAtvagranthibhedaka samyagjJAnavarSaNe samaya sUtraparamArtha svaparasamayAhasyaM ca vijJAya, tathAvidhakarmakSayopazamasammavinIM sakalatala svarUpanidarzinI dravyaguNaparyAyaviSayavijJAM vizadaprajJAM samadhigatya, pravacanAnuyogakaraNe yatibhiryanitavyam / aura upAdeyarUpa vastuoM ke svarUpa ke nirUpaka evaM avyAbAdha sukha ke janaka AcArAGga Adi-Agama zAstroM kA savidhi adhyayana karake, tathA-saMsAramamudra se pAra utArane meM mahAtarapi jaise-aura zivapada ke sopAna jaise, sUtra ke paramArtha ko evaM gva-para samaya ke rahasya ko ki jisake bala para jIpa ko siddhi gati kI prApti hotI hai. aura jIvoM ke anAdi bhava paramparA se saMcitaaSTavidha karmoM kA samUha binAza hotA hai tathA-mithyAtvarUpI antaraMga granthi (gAMTha)kA jo bhedaka hotA hai aura samyagjJAnarUpI varSA ko jo barasAne meM samathe hotA hai, jAna karake, tathA tathAvidhakarma-jJAnAvaraNIya-ke kSayopazama se utpanna huI vizadajJA ko ki jo samasta tattvoM ke svarUpa kA yathArtha darzana karAtI hai, aura jimase-dravyoM ke sahavartI guNoM evaM kramavartI paryAyoM kA vAstavika bhAna hotA hai isa bAta ko jAna karake mokSAbhilASiyoM kA kartavya hai ki ve pravacana ke vyAkhyAna karane meM prayatnazIla rheN| saMyamane prApta karIne tathA heya ane upAdeyarUpa vastuonA svarUpanA nirUpaka ane avyAbAdha sukhanA janaka AcArAMga Adi AgamazAstronuM vidhipUrvaka adhyayana karIne tathA saMsAra sAgarane tarI javAmAM mahAtaraNi (naukA) jevA. zivapadanA sopAna na, sUtranA paramArthane prakaTa karanAra, sva ane para samayanA (jina siddhAMta ane siddhAMtanA) rahasyane prakaTa karanAra, jenA prabhAvathI jIvane siddhinI prApti thAya che, anAdi bhava paramparAthI saMcita achavidha karmonA samUhane jenA dvArA vinAza thaI jAya che, tathA mithyAtvarUpa antaraMga granthinuM je bhedaka hoya che, ane samyapha jJAnarUpa varSA varasAvavAne je samartha hoya che, evA pravacananuM zravaNa karavAmAM tathA paThana karavAmAM Ave tatpara rahevuM joIe jJAnAvaraNIya Adi karmono kSaye pazamathI utpanna thayelI vizada prajJA ke je samasta tanA svarUpanuM yathArtha darzana karAve che, ane jenA dvArA dravyanA sahavatI guNe ane karmavatI paryAnuM vAstavika bhAna thAya che, e vAtane samajIne mekSAbhilASI chae pravacananuM vyAkhyAnA karavAmAM prayatnazIla rahevuM joIe.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA. viSayavivarNanam nanu kastAvadanuyogaH ? ucyate-yujyate-saMbadhyate bhagavaduktArthena saheti yogaH kathanalakSaNo vyApAraH, anurUpo'nukUlo vA yogaH anuyogH| bhagavadbhASitArtha to nyUnAdhikaviparItabhAvavailakSaNyamIpadapi gaNadharoktasUtreSu nAstiiti bhagavaduktArthAnurUpaH pratipAdanalakSaNo vyApAro'nuyoga-iti nisskrssH| ___ayamanuyogazcaturdhA-(1) caraNakaraNAnuyogaH (2) dharma kathAnuyogaH, (3) gaNitAnuyogaH, (4) dravyAnuyogazca / zaMkA-anuyoga zabda kA kA artha hai, uttara-bhagavAn ne artha rUpa se jo prabacana kI prarUpaNA kI hai usI ke anusAra anukUla-jo vaktA dvAga vacana kA kathana kiyA jAtA hai-upakA nAma anuyoga hai| yahAM para kathana karanerUpa AgarakA nAma yoga hai| bhagAdbhApita artha ko gaNadharoM ne mRtrarUpa se grathita kiyA hai| so isa grathanakArya meM unhoMne apanI tarka se kucha bhI mizraNa nahIM kiyA hai- kintu jaisA prabhu kA kathana thA usI ke anupAra unhoMne nyUnatA, adhikatA viparItakA, eva bhAvavailakSaNya kA parihAra karate hue jyoM kA tyoM kathana kiyA-hai-ule sumabaddha kiga hai| isI kAraNa gaNadharokta sUtroM meM nyUnatA adhikatA Adi bAte jAsI bhI mAtrA meM nahIM haiN| isa taraha 'bhagavadukta artha ke anurUpa pratipAdana rUpa jovyApAra hai-usakA nAma anuyoga hai' yaha isakA niSkarSArtha hai| prazna-"anuyA" zahano thAya cha ? uttara-bhagavAne artharUpa je pravacananI prarUpaNa karI che, tene anukULa athavA tenI anusAra vakatA dvArA pravacananuM je kathana karAya che tenuM nAma anuga che. ahIM kathana karavArUpa vyApArane vega kahevAmAM Avela che. bhagavadubhASita arthane gaNadharee sUtrarUpe grathita karyo che. paraMtu te graMthanakAryamAM temaNe potAnI kalpanAthI kaI paNa vastune umere karyo nathI bhagavAnanuM je prakAranuM kathana hatuM tene anurU5 kathana ja temaNe karyuM che. bhagavAnanA kathanamAM saheja paNa vadhAro ke ghaTADe karyA vinA. tathA viparItatA ane bhAva lakSaNyane parihAra karIne temaNe te kathana anusAranuM ja kathana sUtrarUpe graMthita kareluM che. te kAraNe gaNadharo dvArA kathita sUtramAM nyUnatA. adhikatA Adine alpa mAtrAmAM paNa sadabhAva nathI. A prakAre bhagavadukata (ahaM te dvArA thita) arthane anurUpa pratipAdana rUpa je vyApAra che tenuM nAma ja anuga che. A prakArane anuga padano artha phalita thAya che.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvArasUtre yathA gaNavareNa sudhrmsvaamin| jambUsvAminaM prati bhagavaduktArthAnurUpakathanarUpeo'nuyoga upakramAdIni catvAri dvArANi samAzritya kRtastathA'nyenApyAcAryeNa ziSyebhyaH sUtrArthakathanarUpeo'nuyogaH karttavyaH / yadyapi sarveSAmAgamAnAmanuyogaH karttavyaH, tathA'pyatrasUtre AvazyakasyAnuyogaH prastutaH / AvazyakamyAnuyogakaraNe samarthaH khalu sarve pAmAgamAnAmanuyogakaraNe samartho bhavati / tasmAdanuyogavidhijijJAsunA muninA'nuyogadvAravatramadhyetavyam / idaM ca sUtraM dravyAnuyogAntargatam / 8 yaha anuyoga cAra prakAra kA hai - (1) caraNakaraNAnuyoga (2) dharma va thAnuyoga (3) gaNitAnuyoga aura (4) dravyAnuyoga | jima prakAra se gaNadhara sudharmA svAmIne jaMbUsvAmI ke prati bhagavadukta artha ke anusAra kathana karanerUpa anuyoga kA upakrama Adi cAra dvAroM Azrama karake kiyA hai usI taraha se anya AcArya ko bhI ziSyo keprati mutrArtha kA kathana karanerUpa anuyoga karanA cAhiye / yadyapi AcArya ko ziSyoM ke liye samasta AgamoM kA anuyoga kartavya hai, phira bhI isa sUtra meM Avazyaka kA anuyoga prastuta kiyA gayA hai / kyoM ki Avazyaka ke anuyoga karane meM samartha banA huA munijana sama ta AgamoM ke anuyoga karane meM zaktizAlI ho jAtA hai / isaliye anuyoga kI vidhi ko jAnane kI icchA rakhanevAle munijana ko isa anuyogadvAramatra kA adhyayana avazya karatA cAhiye / isa sUtra kA abhAva dravyAnuyoga meM huA hai / anuyoga zabda kA artha vyAkhyAta hai / yA anuyoga nIce pramANe yAra prahAra - (1) tharaguraNAnuyoga, (2) dharmaprathAnuyoga, (3) gaNitAnuyoga bhane (4) dravyAnuyoga. je prakAre gaNadhara sudharmAsvAmIe peAtAnA ziSya ja khUsvAmInI samakSa bhagavadukata aMne anurUpa kathana karavA rUpa anuyAganuM upakrama Ada cAra dvArAnA Azraya laine kathana karyuM che; eja pramANe anya AcAryAe paNa ziSyeAnA hitane mATe sutrAnuM kathana karavA rUpa anuyAga karavA joie. jo ke AcAryae ziSyAne mATe samaphta AgamAnA anuyAga karavA joie, parantu A sUtramAM AvazyakanA anuyoga prastuta karavAmAM AvyA che, kAraNa ke AvazyakanA anuyAga karavAne samatha hAya evA AcArya athavA munijana samasta AgamAnA anuyAga karavAmAM samatha khanI jAya che. tethI anuyAganI vidhine jANavAnI icchAvALA munie e A anucegadvAra sUtranuM adhyayana avazya karavu' joIe. A zakhsane antarbhAva (samAveza) dravyAnuyogamAM thayA che. anuyoga zabdanA artha vyAkhyAta samajavA.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA. viSayavivarNanam _ asya zabdArthastvevam-anuyogasya-byAkhyAnamya dvArANi anuyogadvArANi, tatpratipAdakaM sUtram-anuyogadvArasUtram / anuyogasya catvAri dvArANi santi / tadyathA-upakramaH, nikSepaH, anugamaH, nayazceti / tatra upakramaH-upakramaNam upkrmH| vyAkhyeyavastuno nAmanirdezaH, vyAcikhyAsitazAstramya testaiH pratipAdanaprakAraiH samIpIkaraNaM nyAsadezAnayanaM nikSepayogyatAkaraNa mityarthaH / upakrAntaM hi upakramAntargatarbhadevicAritaM-nikSipyate, natvanupakrAntam 1 / nikSepaH-nikSepaNaM nikSepaH -upakramAnItasya zacikhyAsitasya vizavazyakAdeH zAstrasya nAma sthApanAdi bhedena nirUpaNam 2 / anugmH-anugmnm-anugmH| nAmAdinA nikSiptasya zAstrasyAnukUlaM jJAnam, anukUlArthakathanaM ca 3 / nayaH-naryAta anekAMzAtmakaM vastu isa vyAkhyAnarUpa anuyoga ke dvAroM kA pratipAdana karanevAlA jo sUtra -Agama-hai vaha anuyogadvAra sUtra hai / anuyoga ke cAra dvAra haiM / ve isa prakAra se haiM-[1] upakrama (2) nikSepa, (3) anugama aura (4) ny| vyAkhyeya vastu ke nAma kA kathana karanA arthAt vyAcikhyAsita-vyAkhyA se yukta karane kI icchA ke viSayabhUta bane hue zAstra ko usa 2 rUpase pratipAdana karane kI zailI se nyAsadeza meM lAnA-nikSepa kI yogyatAvAlA use banAnA isakA nAma upakrama hai / upakrAnta-upakrama ke antargata bhedoM se vicArita-vastu kA hI to nikSepa hotA hai| anupakrAnta kA nhiiN| pavidha Avazyaka Adi zAstra kA ki jo upakramita evaM vyAcikhyAsita hai, nAma sthApanA Adi ke bheda se nirUpaNa karanA isakA nAma nikSepa haiN| nAmAdi ke bheda se nirUpita zAstra kA anukUla jJAna honA aura anukUla usake artha kA kathana karanA isakA nAma anugama hai / aneka-dharmAtmaka vastu ko ekAMza ke A vyAkhyAnarUpa anuyeganA dvArenuM pratipAdana karanAra je sUtra-Agama-che, tenuM nAma anugadvAra sUtra che. anuganA je cAra dvAra che, te nIce pramANe che. (1) , (2) nikSepa, (3) anugama ane (4) naya. vyAbhyeya 12tunA nAmanu kathana karavuM eTale ke vyAcikhyAsita vyAkhyAthI yukata karavAnI icchAnA viSayarUpa banela zAstrane te te rUpe pratipAdana karavAnI zailI vaDe nyA dezamAM lAvavuM. tene nikSepanI gyatAvALuM banAvavuM tenuM nAma upakrama che. upakrAta upakamanA antargata bhedanI apekSAe vicArAyelI vastuno ja nikSepa thAya che-anupakAntana thatuM nathI. je upakramita ane vyAcikhyAsita che evA cha prakAranA Avazyaka Adi zAstranuM nAma sthApanA Adi bhedethI nirUpaNa karavuM. tenuM nAma nikSepa che nAmAdinA bhedathI nirupita zAstranuM anukULa jJAna hovuM ane tenA arthanuM anukULa kathana karavuM
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 anuyogadvArapatre ekAMzAvalambanena pratItipathaM prApayatIti nayaH, nayanam anantadharmAtmakasya vAtuno niyatakadharmAtmakatAvalambanena pratIto prApaNaM nyH| anantadharmAtmakasya vastuna ekAMzaparicchedo naya iti 4 / atra nagaradRSTAntamAha___yathA dvArarahitaM nagaraM nagarameva na bhavati / yadyekasyAmeva prAcyAM dizi dvAraM bhavet, tarhi tatra gajarathaturagapadAtInoM nagaravAsinAM taditareSAmAgantukAnAM janAnAM ca saMgharSe nirgamaH pravezo vA duSkaro'narthakarazca bhavati / avalambana se jo pratIti karAtA hai, isakA nAma naya hai| nagara ke dRSTAnta se ina cAroM dvArA kA spaSTIkaraNa isa prakAra se hai-jisa nagara ko ra nahIM hotA hai vaha vAstava meM nagara hI nahIM mAnA jAtA hai| jisa nagara meM kevala pUrvadizA meM hI dvAra ho to vahAM ke rahanevAle gaja, turaga Adi jAnavaroM kA manuSyo kA, tathA bAhara se Aye hue prANiyoM kA Ane jAne meM saMgharSa hone para praveza aura nirgama duSkara bana jAtA hai, tathA vaha AnA jAnA anarthotpAdaka bhI hotA haiN| isI prakAra se usa nagara meM praveza karane ke liye kevala pUrva aura pazcima dizA meM eka 2 dvAra ho to aisI sthiti meM yadyapi pUrva pazcima digavibhAgavatI prANiyoM ko Ane jAne meM saralatA bhale hI rahe, parantu jo aura dizAoM meM vahAM rahate haiM, unhe tathA bAhara se AnevAle jo prANI haiM unheM aura gaja, ratha turaga, Adi jo jAnavara haiM-unheM saMgharSa tenuM nAma anugama che. aneka dharmAtmaka arthAt aneka dharmanA svabhAvavALI vastunI je ekAMzanA avalaMbanathI pratIti karAve che tenuM nAma naya che. nagaranA daSTAnta dvArA A cAra dvArenuM have spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che je nagarane daravAje ja na hoya tene vAstavika rIte te nagara ja kahI zakAya nahIM. keI nagarane mAtra pUrvAdi koI eka ja dizAmAM eka ja daravAje hoya, te nagaramAM dAkhala thavAnuM ke te nagaramAMthI bahAra javAnuM kArya muzkela banI jAya che, kAraNa ke hAthI, ghoDA Adi prANIo tathA manuSyanI avarajavaramAM saMgharSa thavAne kAraNe te nagaramAM praveza karavAnuM ke te nagaramAMthI bahAra nIkaLavAnuM kArya duSkara banI jAya che, tathA te avara-javara kayAreka anarthotpAdaka paNuM banI jatI hoya che. kaI nagaramAM pUrva pazcima be dizAmAM be dvAra hoya te te te dizAmAM rahelA prANIo ane manuSyane to avara javara karavAnI anukULatA rahe che, paraMtu anya dizAomAM je prANIo ane manuSya rahetA hoya che, temane te avara-javaramAM muzkelI ja paDe che. anya dizAomAMthI nakAramAM praveza karatAM hAthI, ratha dhaDA Adi prANIo ane nagaranI bahAra jatA prANuo vacce saMgharSa thayA ja kare che, te kAraNe te
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA. viSayavivarNanam prAcyA pazcimAyAM ca dizi dvArasadbhAve tattadvigbhAgavarttinAM nirgamapravezasaukarye'pi taditaradigbhAgavartinAM nagarAntarnivAsinAM taditareSAM bAhya dezAdAgatAnAM ca janAnAM gajarathaturagAdInAM ca saMgharSe nirgamaH pravezo vA duSkaro'narthakarazca bhavati, tathaiva triSu digbhAgeSu dvAratrayasadbhAve'pi janAnAM nirgamaH pravezo vA dupkaro'nartha karazca bhavati, yatra tu nagare catusRSu dizAsu catvAri mUladvArANi, tathA tadanugatAnekamArgasaMlagnarathyAvArANi vidyante. tatra nirgamaH pravezo vA sukaro bhavati / tathaivAvazyaka rUpaM nagaramapi upakramAdidvArarahitaM nAdhigantuM shkyte| na ca kevalamupakramadvAreNa, nApi vA dvAbhyAmupakramanikSepAbhyoM, na cApi tribhirupahone para AnA jAnA baDA muzkila ho jAtA hai| paraspara meM dhakkamadhakkA hone se aneka prakAra ke aniSTa bhI ho jAte haiN| isI taraha se yadi usameM praveza karane ke liye tIna dvAra hoM, to kucha pahile kI apekSA praveza nirgama meM saralatA hone para bhI sarvathA saralatA nahIM AtI hai| parantu jaba usameM Ane jAne ke liye cAro dizAoM meM cAra daravAje hoM, tathA aura bhI aneka mArga saMlagna rathyAdvAra hoM, to phira Ane jAne meM kisI prakAra kA saMgharSa na hone se koI bhI prANI ko rukAvaTa nahI hotI hai aura na kisI prakAra ke anartha hone kI saMbhAvanA hI rahatI hai| ThIka isI prakAra se AvazyakarUpa nagara bhI yadi upakrama Adi cAra dvAroM se vihIna ho to vaha jJAna kA viSayabhUta nahIM bana sakatA arthAt usakA vAstavika rahasyajJAta nahIM ho sakatA , ataH use vAstavikarUpa meM jAnane ke liye ina cAra hI upakrama Adi dvAroM kI parama nagaramAM praveza karavAnuM ane te nagaramAMthI nirgamana karavAnuM kArya muzkela ja thaI paDe che. tyAM ekabIjA vacce dhakkA dhakakI thavAthI aneka prakAranA anio paNa udabhave che. e ja pramANe je te nagarane traNa dizAomAM traNa daravAjA rAkhyA hoya te pahelA ane bIjA prakAranA nagara karatAM praveza ane nirgamamAM adhika saraLatA te rahe che, paNa saMpUrNa saraLatA te rahetI nathI. paNa je nagazmAM AvavA-javA mATe cAre dizAomAM cAra daravAjA rAkhyA hoya, tathA bIjA mArgone jeDatAM bIjAM paNa upAro rAkhyAM hoya, te tyAM avarajavaramAM koI paNa prakArane saMgharSa thate nathI koI paNa be prANIo vacce dhakakA dhakakI cAlatI nathI ane te kAraNe tyAM kaI paNa prakAranA anarthanI zakayatA rahetI nathI. tyAM prANIo ane manuSyo saraLatAthI praveza paNa karI zake che ane nigama paNa karI zake che. e ja pramANe AvazyakarUpa nagara paNa je upakrama Adi cAra dvArAthI rahita hoya, te jJAnanA viSayarUpa banI zakatuM nathI-eTale ke tenuM vAstavika rahasya jANI zakAtuM nathI. tethI tene yathArtharUpe jANavA mATe upakrama Adi A cAre
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogasUtre kramanikSepAnugamairdvAraistadarthamadhigantuM zakyate / tadarthAnadhigame ca sati klezo 'narthazca jAyate / bhedaprabheda sahitopakramAdidvAracatuSTaya sadbhAve tu svalpenaiva kAlena tatsugamaM zAzvatasukhapradaM ca bhavati / tasmAd dvAracatuSTayamAzritya SaDvidhAvazyakapratipAdanArthamidaM sUtra N prastutam / iha zAstra pravRtyartha mAdAvAnubandhacatuSTayaM vijJeyam / tacca viSayaH, prayojanaM saMvandhaH, adhikArI ceti / tatra viSayo'bhiveyaH - sa ceha upakramAdInyanuyogaAvazyakatA hai / kevala eka upakramadvAra se yA upakrama nikSeparUpa do dvAroM se athavA upakrama nikSepa aura anugama ina tIna dvAroM se usakA artha nahIM jAnA jA sakatA / arthAdhigama-padArtha ke jJAna hue vinA kleza evaM anartha hotA hai / jaba bheda prabheda sahita ina upakrama Adi cAra dvAroM kA usameM sadbhAva hotA hai, to unakI sahAyatA se svalpa kAla meM hI vAstavikarUpa meM zAstra ke artha kA bodha sugamarIti se ho jAtA hai aura isa se vaha zAstra zAzvata sukha prada bhI ho jAtA hai| isaliye sUtrakArane ina pUrvokta cAra dvAroM ko lekara SaD vidha AvazyakoM ko pratipAdana karane ke liye isa sUtra ko prastuta kiyA hai / ===: 12 isa zAstra meM pravRtti hone ke nimitta cAra bAtoM kI AvazyakatA hai / unakA nAma anubaMdha catuSTaya hai / aura ve "viSaya, prayojana, saMbandha adhikArI" ye haiM / jo isa zAstra kA abhidheya hai. vaha viSaya hai / vaha viSaya upakramAdi cAra 1 dvArAnI parama AvazyakatA rahe che. kevaLa eka upakrama dvArathI ja, athavA upakrama ane nikSeparUpa e dvArAthI athavA upazama, nikSepa ane anugamarUpa traNa dvArAthI tenA artha jANI zakatA nathI arthAdhigama (anu* jJAna) thayA vinA teA kaleza ane anane pAtra thavu paDe che. jyAre bheda prabheda sahita A upakrama Adi cAre dvArAnA temAM sadbhAva hAya che, tyAre tenI sahAyatAthI ghaNA gheADA samayamAM ja ane saraLatAthI vAstavikarUpe zAstranA anA medha thaI jAya che, ane tene lIdhe te zAstra zAzvata sukhaprada paNa thaI jAya che. tethI sutrakAre pUrvokta upakrama Adi cAra dvArAne enulakSIne cha prakAranA AvazyakaiAnuM prati. pAdana karavAne mATe A sUtrane prastuta karyuM che. A zAstramAM pravRtti thavAne nimitte cAra khAkhatAnI AvazyakatA rahe che. je cAra khAkhatAnI AvazyakatA rahe che te cAra khAkhatAne anubaMdha catuSTaya kahe che. te yAra jANato nIthe prabhAze che - viSaya, prayojana, saMbaMdha bhane adhiArI. A zAstranA je abhidheya che tenu nAma ja viSaya che. te viSaya upakrama
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 anuyogacandrikA TIkA viSayavivavarNanam dvArANi / prayojanaM-phalam, tacca dvividham-antaraphalaM paramparAphale ca / tatrAya zAstrakartubhavyAnugraharUpam / zrotuzca zAstrArthabodhaH / ubhayorapi paramparA prayojanam -paramapadaprAptiH / zAstrasya viSayasya ca sambandhaH-pratibodhya pratibodhakabhAvaH / paramapadaprAptiH / adhikArI tu jinAjJArAdhaka iti / / atha ziSTAcAraparipAlanArtha zAstranirvighnaparisamAptyartha zAstrasya maMgalasvarUpatve'pi ziSyamya zAstraviSayIbhUtArtha jJAnaprAptidRDhavizvAsArtha ca maMgalarUpaM prathamaM sUtramAha mUlam-nANaM paMcavihaM paNNattaM, taM jahA-AbhinibohiyanANaM suyanANaM, ohinANaM, maNapajjavanANaM, kevalanANaM // sU0 1 // anuyoga dvArarUpa hai / prayojana nAma phala kA hai / vaha do prakAra kA hotA hai[1] anantara-sAkSAt-phala aura duusr| parampaga phala / "paDhane vAle, surane vAle bhavyajIvoM kA isa se anugraha ho aisI bhAvanA jo zAstrakAra ke hRdaya meM hotI hai vaha granthakartA kI apekSA tathA ise adhyayana karanevAle, sunanevAle prANiyoM ko jo isa ke dvArA bodha prApta hotA hai vaha unakI apekSA isakA sAkSAt prayojana hai| evaM grantha-zAstra-kartA-aura adhyetA-zrotA ko jo paramapada (mokSa) kI prApti hotI hai vaha isakA paramparA prayojana hai| zAstra kA aura viSaya kA pratibAdhya pratibodhakabhAva saMbandha hai viSaya prativodhya zAstra usakA pratibodhaka hai jinAjJA kA ArAdhaka jIva adhikArI hai| Adi cAra anuyoga dvArarUpa ja che. prajana eTale phaLa. te projana be prA2nu DAya che. manantara sAkSAt bhane (2) 522520 3. vAMcanArA ane zravaNa karanArA bhavya jIvonuM tenA dvArA kalyANa thAya, evI je bhAvanA te zAstrakAranA hRdayamAM hoya che, te granthakartAnI apekSAe tenuM sAkSAta prayojana che. tathA tenuM adhyayana karavAthI ke zravaNa karavAthI adhyayana karanArane ke zrotAne je baMdha thAya che, te temanI apekSAe tenuM sAkSAnuM prayojana gaNAya che. grantha (zAstra) kartAne, pranthanuM adhyayana karanArane ane tenuM zravaNa karanArane je paramapadanI prApti thAya che, eja tenuM paraspara prayojana gaNAya che. zAstrane ane viSayane pratibodhya-pratibaMdhaka bhAva rUpa saMbaMdha hoya che. viSaya pratibadhya ane zAstra tenuM pratibodhaka hoya che. jinAjJAnuM ArAdhana karanAra chava tene adhikArI gaNAya che.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ " anuvomavAra chAyA--jJAnaM paJcavidhaM prajJaptama, tad yathA-AbhiniyopikajJAnaM, bhutajJAnama, avadhijJAnaM, manaHpayevajJAnaM, kelajJAnam // 1 // TIkA--'nANaM' ityAdi jJAnam-jJAtirjJAnamiti bhAvasAdhanaH, savidityarthaH / jJAyatevA'nenAsmAdveti jJAnaM, tadAvaraNasya kSayaH kSayopazamo vA / jJAyate vA'sminniti aba sUtrakAra ziSTa puruSoM ke AcAra ko pAlana karane ke liye zAstra kI nirvighna parisamApti ke liye aura-zipyoM ko zAstra viSayIbhUta arthajJAna kI prApti kA dRDha vizvAsa jamAne ke liye maMgalarUpa hone para bhI isa zAstra kI Adi meM sarva prathama maMgala sUtra kA pATha karate haiN| ___ "nANaM paMcavihaM paNNataM" ityAdi / // mR0 1 // zabdArtha-(gANaM) jJAna (paMcavihaM) pAMca prakAra kA-(paNNattaM) kahA gayA haiN| yahAM jJAna zabda bhAvasAdhana-karaNasAdhana aura kartR sAdhana hai "jJAtiH-jJAnam jAnanA isakA nAma jJAna hai yaha bhAvasAdhana meM jJAna kI vyutpatti hai-"jJAyate anena iti jJAnam" yaha karaNasAdhana meM vyutpatti hai-AtmA jisake dvArA padArthoM ko jAnatA hai baha jJAna hai-isa karaNasAdhana se jJAnAvaraNa karma kA kSaya athavA kSayopazama lakSita hotA hai / kyoM ki isa ke hone para hI AtmA meM jJAna kA prAdurbhAva (utpatti) yA jJAna meM sarvathA nirmalatA AtI hai / ataHjJAnAvaraNa kA kSaya aura kSayopazama jJAnarUpa hone ke kAraNa abheda saMbandha se jJAnarUpa hI zAsakAre ziSTa puruSonA AcAranuM pAlana karavA mATe, zAstranI nividane parisamApti karavA nimitta ane ziSyomAM zAstraviSayIbhUta arthajJAnanI prAptine daDha vizvAsa jamAvavAne nimitte je ke zAstra pite ja maMgaLarUpa hovA chatAM paNa A zAstrano prAraMbha karatI vakhate sauthI pahelAM maMgaLa sUtrane pATha karyo che. "nANaM paMcavihaM paNNattaM" chatyAhi ||suu. 1 // zahAtha-(NANaM) jJAna (paMcavihaM) prAya prA2nu (paNNattaM) yuche. mI "jJAna" zabda bhAvasAdhana, karaNasAdhana ane koMsAdhanarUpa che. bhAvasAdhanamAM jJAnanI vyutpatti 40 pramANe thAya che. "jJAtiH-jJAnam" on tenu nAma jJAna che. 424sAdhanamA zAnanI vyutpatti | pramANe che. "jJAyate anena iti jJAnam" AtmA jenA dvArA padArthone jANe che tenuM nAma jJAna che. A karaNasAdhana dvArA jJAnAvaraNakamane kSaya athavA kSayopazama lakSita thAya che, kAraNa ke jJAnAvaraNIya kamane kSaya athavA pazama thavAthI ja AtmAmAM jJAnane prArdubhAva thAya che athavA jJAnamAM sarvathA nirmaLatA prakaTa thAya che. tethI jJAnAvaraNane kSaya ane pazama jJAna rUpa ja hovAne kAraNe abheda saMbaMdhanI apekSAe jJAnarUpa ja nivaDe che.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sU0 1 paMcavidhajJAnasvarUpanirUpaNam zAnamAtmA-tadAvaraNakSayakSayopazamapariNAmayuktAH / jAnAtIni vA jJAnam / tat paJcavidha-paJcapakAraM prajJapta-prarUpitama arthatastIrthaGkaraiH matratazca gaNadharaiH / atra gaNaghareNa svabuddhayA parikalpitaM kiMcidapi nocyate / paNNattaM' ityasya 'prAjJAptam' iticchAyApakSe-prAjJAt-sarvajJAt Apta-mAptaM gaNadharairityarthaH, yadvA-prajJayA bhavyajantubhirAptaM-prAptaM-prajJAptaM tadeva prAjJAptam / nahi jJAdikale ridamAptuM zakyate hotA hai| isaliye karaNasAdhana meM padArthoM ke jAnane meM atyanta sAdhaka jo jJAna hai vaha gRhIta huA hai| jo ki jJAnAbaraNa ke kSaya aura kSayopazamasvarUpa hai isI taraha se padArtha jisa se jAnA jAya vaha jJAna hai isa prakAra kI vyutpatti karane para bhI jJAnAvaraNa kA kSaya aura kSayopazama--jJAnarUpa hI hotA hai kyoM ki padArtha jJAna se jAnA jAtA hai / "jJAyate asminniti jJAnamAtmA" padArtha jisa se jAnA jAve-usakA nAma jJAna hai isa prakAra kI vyutpatti meM AtmA jJAna rUpa pratIta hotA haiN| yahAM pariNAma aura pariNAmavAle kA abheda honeke kAgNa AtmA ko jJAnarUpa mAna liyA gayA haiN| kyoM ki jJAnAvaraNakarma ke kSaya athavA kSayApazama se viziSTa AtmA kA pariNAma jJAna hai aura AtmA pariNAma vAlA hai| "jAnAti iti jJAnam" isa vyutpatti meM bhI yahI arthalabhya hai| jJAna meM pAMca prakAratA artha kI apekSA tIrtha karoMne aura mUtra kI apekSA gaNadhoMne prarUSita kI hai| isa viSaya meM gaNadharoM ne apanI tarapha se kucha bhI kalpita karake nahIM kahA hai "yaha bAta paNNatta" isa zabda tethI karasAdhanamAM padArthone jANavAmAM atyanta sAdhaka je jJAna che tene ja ahI grahaNa karAyuM che. evuM jJAna jJAnAvaraNanA kSaya ane kSayopazama svarUpa ja hoya che. e ja pramANe "padArtha jenA vaDe jANI zakAya te jJAna che," A prakAranI vyutpatti karavAmAM Ave te paNa jJAnAvaraNa kSaya ane pazama jJAnarUpa ja yaI 53 cha, 29 , hAtha jnyaandvaa2|4 neii zAya che. "jJAyate asminniti jJAnamAtmA" "attha rebhaneI zaya tenu nAma jJAna cha,' mA prAranI vyutpattimAM AtmA jJAnarUpa pratipAdita thAya che. ahIM pariNAma ane pariNAmavALAmAM abheda hovAne kAraNe AtmAne jJAnarUpa mAnI levAmAM AvyuM che, kAraNa ke jJAnAvaraNa karmanA kSaya athavA kSapazamavALA AtmAnuM pariNAma jJAna che ane AtmA te 2nA pariNAmapA che. "jAnAti iti jJAnam" mA vyutpatti anusA2 55y eja artha prApta thAya che. jJAnamAM arthanI apekSAe pAMca prakAranA tIrtha kare e prarUpita karI che ane sUtranI apekSAe pAMca prakAranA gaNadharoe prarUpita karI che. A bAbatamAM gaNadharoe pitAnA taraphathI kalipata karIne kaMI paNa mizrita yu nathI, merI bAta sUtrAre "pANNattaM" 54 dvArA praTa 41 che. athavA
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 anuyogavArasUtre paJcaviM darzAte- 'taM jahA' itthAdinA taM jahA ' tdyth| - tajjJAna yathA paJcavidhaM bhavati, tathA procyate / tatra ( 1 ) prathamaM jJAnam - 'AbhiNibohiyanANaM' Abhinibadhika jJAnam 'abhi' iti abhimukhaH - vastuyogyadezAvara thAnApekSI, 'ni' iti niyataH - indriyamanaH samAzritya stra sva viSayApekSIbodhaHabhinibodhaH, sa eva AbhinibeAdhikam tacca tad jJAnaM ca AbhinibodhikajJAnam / atra 'jJAna' zabda: sAmAnyajJAna - vAcakaH / abhinibodhazabdaH indriya no se sUtrakArane prakaTa kI hai / athavA, "paNNattaM" isa pada kI saMskRta chAyA " zrAjJApta" aisI bhI hotI hai - isa kA artha yaha hai ki jJAna meM paMca prakAratA gaNadharoM ne prAjJa tIrthaMkara sarvajJa bhagavAn se prApta kI hai / athavA isI chAyA ke pakSa meM aisA artha bhI hotA hai ki jJAna meM yaha paMca prakAratA bhavya zaNiyoM ne apanI buddhi se hI pAI hai| vinA buddhi se to yaha prApta kI nahIM jA sakatI hai / isa taraha jo prajJApta hai bahI prAjJApta haiM / ( taM jahA ) vaha jJAna meM paMca prakAratA isa taraha se hai / (AbhiNibohiyanANaM) (1) Abhinibodhika jJAna - yaha jJAna vaktu ko yogya deza meM hone kI apekSA rakhatA hai tathA pAMca indriya aura mana kI sahAyatA se hotA hai / yaha bAta " abhi" aura "ni' zabda se prakaTa hotI hai / isa taraha yogya deza meM sthita vastu kA indriya aura mana kI sahAyatA se jAnane vAle jJAna kA nAma abhinibaMdha jJAna hai / yaha abhinabodha hI Abhabhibodhika " paNNatta" ma pahanI saMskRta chAyA " prAjJAptaM " che. yA AjJAtAMnI apekSAo jo vicAra karavAmAM Ave te tenA atha A pramANe thAya che-jJAnamAM paMcavidhatAnI prApti gaNadharAe prAjJa tIrthaMkara sarvajJa bhagavAna pAsethI karI che. athavA tenA atha evA paNa thAya che ke-jJAnamAM A pAMca prakAratA bhavya jIve e peAtAnI buddhithI ja prApta karela che. buddhi vagara teA tenI prApti thai zakatI ja nathI. bhArI ne ajJAta che, AjJApta che. (taM jahA ) jJAnanA te pAMya pra nIthe prabhANe che--(AbhiNibAhiyanANaM ) ( 1 ) mAliniyodhika jnyaanA jJAna vastu ceAgya dezamAM hoya evI apekSA rAkhe che, tathA pAMca indriyA ane mananI sahAyatAthI thAya che. eja vAta "abhi" bhane "ni" upasargI dvArA prakaTa karI che. A rIte AbhiniAdhika jJAnanI vyAkhyA A pramANe thAya che--ceAgya dezamAM sthita (rahelI) vastune indriye ane mananI sahAyatAthI jANanArA jJAnanu"" nAma alaniSedha che. te abhinikhAdha ja AbhinimeAdhika
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA. mU0 1 paJcavidhajJAnasvAhapanirUpaNam indriyjnyvishissttjnyaanaavkH| ataH sAmAnyavizeSayoniyoH sAmAnAdhikaraNyam / idaM matijJAmapyucyate // 1 // ____ (2) zrutajJAnam-zrutaM-zrutiH-zravaNaM jnyaanvishessH| tacca kIdRzam ? ucrate, zabda ya zravaNena bhASaNAdinA dA rajjJA muspadyate tadeva zrutam / atra tazabdena zrutajJAnaM gRhyate-jJAnaM prabheda:karaNAntaHpAtitvAt / na tu zrUyate' iti vyutpatyA zabdArthakaH zrutazabdaH / ladhirUpe matijJAne sati pazcAt zrutajJAna mutpadyate, na tu mtijnyaanaabhaave| ato matijJAnaM kAraNaM zrutajJAnasya / / jJAna hai| yahAM jJAna zabda sAmAnya jJAna kA vAvaka aura abhi navodha zabda indriya aura mana se utpanna hone vAle viziSTAna kA vAcaka hai| ataH" 'AbhinibodhikaM ca tajjJAnaM ca AbhinbiodhijJAna" isa taraha se ina donoM sAmAnya vizeSa jhAnoM meM samAnAdhina raNA huI hai| isa A bhanibodhikajJAna kA dasaga nAma matijJAna bhI hai| zrutajJAna-zada ke zravaNa se athavA bhApaNa Adi se jo jJAna utpanna hotA hai vaha-jJAna zrutajJAna hai / jJAna ke prabhedoM ke prakaraNa ke Ane ke kAraNa yahAM zrutazabda se jJAna kA grahaNa huaa| thuta se zabda kA nahIM / "zrUyate" iti zrutaM isa prakAra kI vyutpatti se zruta zabdarUpa artha kA vAcaka bhI hAtA hai parantu vaha zabdArthaka zruta yahA~ gRhIta nahIM huA hai / kAraNa vaha za-da paudgalika paryAya hone se acetana hai, aura jJAna AtmA kA nijasvarUpa hone se cetana hai| jJAna che." ahIM jJAna pada sAmAnya jJAnanuM vAcaka che ane abhinibaMdha pada Indriyo ane mananI sahAyatAthI utpanna thanAra viziSTa jJAnanuM vAcaka che. tethI "AbhinivAdhikaM ca hajjJAnaM ca AbhinivAdhika jJAna" mA 3 te panne sAmAnya vizeSa jJAnamAM samAnAdhikaraNanA thaI che. A abhinibadhika jJAnanuM bIjuM nAma atijJAna paNa che. (2) zratajJAna-2:bdanA zravaNathI athavA bhASaNa Adi vaDe je jJAna utpanna thAya che tene zrutajJAna kahe che. jJAnanA prabhedonA prakaraNamAM AvI jatuM hovAne lIdhe ahIM kRta zabda vaDe jJAnanuM ja grahaNa thayuM che-ahIM thatapada dvArA Ad pIta yasa nayI. 'zrUyate iti zrutam" HERnI 0yutpattine mAdhAre zrata pada zabdarU5 arthanuM vAcaka paNa saMbhavI zake che, paraMtu te zabdArthaka zruta ahIM prahaNa karavAmAM AvyuM nathI. kAraNa ke te ida pagalika paryAyarUpa 5.thI arthana cha, jJAna sAmAnA ni135 vAthI yetana cha. - - - - - - -
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 anuyogabArasUtre zaMkA-- zabda ke zravaNa athavA bhASaNa Adi se jo jJAna hotA hai vaha zrutajJAna hai" aisA jo zruta kA lakSaga kahA jA rahA hai vaha ativyApti doSa se yukta hone ke kAraNa ThIka nahIM hai / kyoM ki yaha lakSaNa matijJAna meM bhI rahatA hai| vaha zrotrendriya aura mana se bhI hotA hai / utta-aisA samajhanA ThIka nahIM hai-kAraNa matijJAna pAMcoM indriyoM aura mana se hI hotA hai| taba yaha jJAna kevala mana se hI hotA hai-kanya jiyo se nahIM !' zabavA thavA mAgAdri se jo jJAna hotA hai vaha zrutajJAna hai| aisA jo kahA gayA hai usakA kAraNa yaha hai ki zabda zravaNa aura bhASaga Adi janya jo zrotrendriya se usa kA jJAna hotA hai vaha matijJAna hai-aura isa matijJAnapUrvaka usa viSaya meM jo zabdazravaNa Adi ke saMbandha se vizeSa tina cAlU hotA hai ki jo kevala mana kA hI kArya hai vaha zrutajJAna hai| udAharaNArtha-zabda viSayaka zrotra janyajJAna hone para usake saMbandha se mana meM" yaha kisa prakAra ke zabda ko bola rahA hai-uccasvara se zabda uccarita ho rahA hai yA dhIme svara se" ityAdi vikalpoM kA honA zrutajJAna hai / zaMkA-"zabdanA zravaNa athavA bhASaNa AdithI je jJAna thAya che, tene zratajJAna kahe che," A prakAranuM je mRtanuM lakSaNa ahIM batAvavAmAM AvyuM che te ativyAmi dethI yukata hovAne kAraNe ucita nathI, kAraNa ke te lakSaNane sadbhAva te matijJAnamAM paNa hoya che. te zrotrendriya ane mananI sahAyatAthI thAya che. uttara-A mAnyatA barAbara nathI. kAraNake-matijJAna pAMce Indriya ane mananI sahAyatAthI ja utpanna thAya che, paraMtu thatajJAna te mAtra mananI sahAyatAthI ja utpanna che-anya indriyanI sahAyatAnI tene jarUra rahetI nathI. "zabdazravaNa athavA bhASaNAdithI je jJAna thAya che tene zratajJAna kahe che," A pramANe je kahevAmAM AvyuM che tenuM kAraNa e che ke zabdazravaNa ane bhASaNAdi janya je zrotrendriya thI tenuM jJAna thAya che te matijJAnarUpa hoya che. ane te matijJAnapUrvaka te viSayane anulakSIne zabdazravaNa AdinA viSayamAM vizeSa cintana cAla thaI jAya che te te mAtra mananuM ja kArya hovAthI tene zratajJAna kahe che udAharaNa dvArA A vAtanuM spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che-zabdaviSayaka zrotrajanya jJAna thavAthI tene viSe manamAM A prakAranA vikalpo udabhave che. "A kayA prakAranA zabdanuM uccAraNa thaI rahyuM che UMce svare zabdanuM uccAraNa thaI rahyuM che ke dhIme svare zabdanuM uracAraNa thai rahyuM che A prakAranA vikalpo je jJAnamAM udbhave che te jJAnane zratajJAna kahe che,
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA-. 1 paJcavidhajJAnasvarUpanirUpaNam zaMkA-yadyapi jisa prabhAra matiAna kI utpatti meM indriyoM sAkSAt nimitta hetI haiM vaisI ve zrutajhAna kI utpatti meM sAkSAt nimitta nahIM hotI haiMpa.ntu pa.mparA se to hotI hI haiN| jaise-6rzana Adi indriyoM se matijJAna ho gayA aura phira bAda meM unake viSaya meM zrutajJAna-jo vizeSa vicArarUpa hai vaha hotA hai| ataH isa apekSA se to matijJAna aura zrutajJAna meM koI bheda pratIta nahIM hotA so aisA kathana bhI ThIka nahIM hai kAraNa ki yaha aupacArika kathana hai / dUsare matijJAna vidyamAna vastu meM hI pravRtta hotA hai, aura zrujJiAna traikAlika viSayoM meM pravRtta hotA hai| tathA matijJAna meM zabdollekhana hI hotA hai aura zrutajJAna meM nahIM hotA hai / arthAt jaise zrutajJAna kI utpatti ke samaya saMketa smaraNa aura zrutagraMtha kA tAtparya anusaraNa apekSita hotA hai, vaise vaha IhA Adi matijJAna kI utpatti meM apekSita nahIM hai| isase yahI niSkarSa nikalatA hai ki labdhirUpa matijJAna ke hone para zrutajJAna utpanna hotA hai matijJAna ke abhAva meM nhiiN| isaliye isa zrutajJAna kA kAraNa matijJAna hai / zaMkA-jema matijJAnanI utpattimAM Idriya sAkSAta nimitta bane che ema thatAnanI utpattimAM teo sAkSAta nimitta banatI nathI. paraMtu paramparAnI apekSAe te teo kRtajJAnamAM paNa nimitta rUpa bane ja che. jema ke sparzendriya AdinI sahAyatAthI dhAre ke matijJAnanI prApti thaI gaI che, tyArabAda temane viSe vizeSa vicAra karavArUpa zratajJAna paNa upana thaI jAya che. A rIte vicAra karavAmAM Ave te matijJAna ane zrutajJAna vacce koI bheda ja jaNAtuM nathI. samAdhAna-A prakAranI mAnyatA paNa kharI nathI. kAraNake A kathana to mAtra aupacArika kathana ja che. vaLI bIjuM kAraNa e che ke matijJAna te mAtra vidyamAna vastumAM ja pravRtta thAya che, paraMtu kRtajJAna te vaikAlika vijemAM pravRtta thAya che. tathA matijJAnamAM zabda lekhana ja thAya che, jyAre zrutajJAnamAM te smaraNa tarkavitarka Aphi paNa thAya che eTale ke jevI rIte zrutajJAnanI utpattine samaye saMketa, smaraNa ane chatagraMthanuM anusaraNa apekSita hoya che, evI rIte IhA AdirUpa matijJAnamAM te saMketa, smaraNa AdinI apekSA rahetI nathI. A vAta parathI eja vAta nizcita thAya che ke labdhirUpa matijJAnanA sadUbhAvamAM ja zrutajJAna utpanna thAya che patijJAnane abhAva hoya to zratajJAna utpanna thatuM nathI. tethI matijJAnane zrutajJAnamAM kAraNabhata kahyuM che.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadAna nanu AbhinibodhikA'paraparyAyamatijJAnameva zrutajJAnaM sampadyate yathA mRttikaiva ghaTaH. tantureva paTaH. tarhi zrutajJAnasya pRthagupAdAnaM bhagavatA kimartha kRtam ? ucyate dRSTAntadvayamidaM viSamama, yathA ghaTa pAdurbhAve-piNDAkArA mRttiA praNapati, paTotpattau satyAM tantupujazca tathA zrutajJAne samutpanne matijJAnaM na prnnshyti| ___ zaMkA--jaba zrutajJAna kA kAraNa matijJAna hai ki jisakA dUsarA nAma AbhinibodhikajJAna hai bhI taba jisa prakAra miTTIrUpa koraNa ghaTakAryarUpa se pariNama jAtA hai usI prakAra se matijJAna bhI zruta jJAnarUpa se pariNama jAve gA-athavA jisa prakAra miTTI hI ghaTa bana jAtI hai, aura tantu hI paTa bana jAyA karate haiM isI taraha se matijhAna bhI zrutajJAna ho jAvegA to phira sUtra kArane zrRtajJAna kA pRthakarUpa se pATha sUtra meM kyoM rakhA hai ? uttara-ye donoM dRSTAnta hI vipama haiM kyoM ki isa prakAra kI mAnyatA meM matijJAna kA vinAza prasakta hogA-hama dekhate haiM ki jaba ghaTa ko utpatti hotI hai, taba piNDAkAra mRttikA kA vinAza hotA hai aura paTa kI utpatti meM tantupuMja kA / parantu jaba zrutajJAna hotA hai taba matijJAna kA abhAva nahIM hotA hai / kyoMki eka AtmA meM eka sAtha zara jJAna taka honA siddhAntakAroM ne mAnA hai| yadi zrutajJAna ke sahAva meM matijJAna kA abhAva svIkAra kiyA jAve to yaha siddhAnta viruddha kathana zaMkA-je matijJAna athavA AbhinibAdhika jJAnane ja thatajJAnanA kAraNarUpa mAnavAmAM Ave, te jema mATIrUpa kAraNa ghaTakAryarUpe pariNamI jAya che, e ja pramANe matijJAna paNa zrutajJAnarUpe pariNamI jaze, athavA je prakAre mATI ja ghaDArUpe pariraNamita thaI jAya che, e ja pramANe matijJAna paNa kRtajJAnarUpe parimita thaI jaze. te pachI sUtrakAre zrutajJAnane ahIM pRthakrarUpe (eka judA ja jJAnarUpe) zA mATe pratipAhita yu cha ? - uttara-A bane daSTAnta ja viSama che, kAraNa ke A prakAranI mAnyatAmAM te matijJAnane vinAza thavAnI vAta mAnavAne prasaMga udubhavaze. ApaNe e vAtane te pratyakSa dekhI zakIe chIe ke jyAre ghaTa (ghaDA)nI utpatti thAya che tyAre mATInA piMDAne vinAza thaI jAya che ane jyAre paTa (kA5Da)nI utpatti thAya che tyAre taMtu puMjane nAza thaI jAya che. paraMtu jayAre zrutajJAna utpanna thAya che tyAre matijJAnane vinAza thaI jatuM nathI, kAraNa ke eka AtmamAM eka sAthe cAra jJAnane sadbhAva hoI zake che, evuM siddhAntakAroe svIkAreluM che. je kRtajJAnane sadbhAva hoya tyAre matijJAnane abhAva hoya che evuM mAnavAmAM Ave che te mAnyatA te
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'anuyogacandrikA TIkA sU0 1 JcavidhajJAnasvarUpanirUpaNam " jattha maI tattha suyaM, jattha suyaM tattha maI " ( nandI sUM0 24) chAyA - yatra matistatra zrutaM yatra zrutaM tatra matiH / zratasya sadbhAve matervidyamAnatA bhagavatA'bhihitA tasmAdapekSAkAraNameva mati jJAnaM zrutajJAnasyeti mantavyama, tathA ca matijJAnapUrvaka mindriyamanojanyamAptavacanAnuMsAri jJAnaM tajJAnamiti niSkarSaH / - 'zrUyate yattacchrutam' iti vyutpacyA zrutazabdena pravacanamapi gRhyate / tasminpakSe zrutasya = Aptavacanasya jJAnaM zrutajJAnamiti SaSThItatpuruSaH / Apto rAgAdi ThaharatA haiM / ki " jattha maI tattha suyaM, jattha suyaM tattha maI" jahAM para matijJAna hai vahAM zrutajJAna haiM aura jahAM zrutajJAna hai vahAM ma-jJAna hai / isa tAha zruta ke sadbhAva meM matijJAna kA sadbhAva - bhagavAn ne kahA hai / isaliye aisA mAnanA cAhiye. ki tajJAna vA matijJAna kevala apekSAkAraNa hI hai / apekSAkAraNa kA tAtparya nimittakAraNa se hai / jo nimittakAraNa hote haiM ve upAdAna kAraNa kI taraha svayaM kAryarUpa nahIM pariNamate haiM kevala upAdAna kAraNa hI kAryarUpa pariNamatA hai / tathA ca - jo matijJAnapUrvaka hI paraMparA se indriyoM se jo jani hoM aura sAkSAtkAraNa jisakI utpatti meM mana ho aisA AptavacanAnusArI jA jJAna haiM vahI zrutajJAna hai / zrUyate yat tat zrutam "isa vyutpatti ke anusAra zrutazabda se pravacana kA bhI grahaNa ho jAtA hai / ataH isa pakSa meM AptavacanarUpa zruta kA jo jJAna hai vaha zrutajJAna hai aisA SaSThI tatpuruSa samAsa karanA cAhiye / rAgadveSa Adi se rahita siddhAntanI virUddhanI mAnyatA pratipAdita thAya che. zAstromAM evu kahyuM che ke.... "jatya maI tattha suyaM, jattha suyaM tattha maI" nyAM bhatijJAna hoya hai, tyAM shrutjJAna hAya che jyAM zrutajJAna hoya che tyAM matijJAna hoya che." A rIte zrutanA sadbhAvamAM matijJAnanA paNu sadbhAva bhagavAne kahelA che. tethI evuM mAnavu joie ke matijJAna e zratajJAnanI utpattimAM mAtra apekSAkAraNu (nimittarUpa kAraNa) ja che. je nimitta kAraNeA hAya che te upAdyAna kAraNanI jema svayaM kArya rUpe parighumatA nathI. mAtra upAdAna kAraNa ja kApe pariName che. A dRSTie vicAravAmAM Ave te zrutajJAnanA A pramANe atha` phalita thAya che. je matijJAnapUrvaka hoya, paramparAnI apekSAe je jJAna IndriyathI janita hAya che paNa jenI utpattimAM sAkSAt kAraNabhUta mana hAya che, evuM AsavacanAnusArI he jJAna che tene zrutajJAna De cha. " zrayate yat tat zrutam " mA vyutpatti anusAra zruta pada dvArA pravacana paNa grahaNa thai jAya che. tethI A dRSTie vicAravAmAM Ave mAsavacana rUpa zrutanu je jJAna che tene zrutajJAna kahe che, evA SaSThI tatpuruSa A
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvArastre rahitaH sarvajJastasya vacanam-Apta vacanam / tadarthAdhyavasAya (nirNaya) rUpaM jJAnaM bhuta jJAnamiti / zrutajJAnaM prati zabdasya nimittakAraNatayA zabde'pi zrutavyapadezo bhavati / jJAnabhedavyavasthAyAM zrutazabdaH zravaNArthavAcItyabhidheyama // 2 // (3) avadhijJAnam-apadhAnamavadhi-indriya noindriya nirapekSasya AtmanaH sAkSAdartha grahaNam, avadhirevajJAnam avadhijJAnam / athavA-'aba' zarado'dhaHzabdArthaH / ava-adhaH vistRta vastu dhIyate-jJAyate'nenetyavadhiH / avadhizcAsau tajjJAnaM cetyavadhijJAnam / vistRtaviSayakaM zanamityarthaH / yathA-anuttaropapAtikA devA avadhi jJAnabalena, bhagavantamApRcchaya jIvAditatvamvarUpaM nirdhArayanti / / viziSTa vyakti kA nAma Apta hai| jise sarvajJa kahA jAtA hai| usake bacana kA nAma Aptavacana hai| unake dvArA pratipAdita artharUpa jo Agama hai. usa Agama kA nirNayarUpa jJAna zrutajJAna hai| zrutajJAna ke prati zabda nimittakAraNa hotA hai etAvatA nimitta kAraNa kI apekSA lekara zabda meM bhI zruta kA vyavahAra hotA hai / parantu jJAna bheda kI vyavasthA meM zrutazabda zravaNa janyajJAna:pa atha kA bAcI liyA gayA hai / "avadhAnamavadhiH" arthAt indriyoM evaM manakI sahAyatA ke vinA kevala AtmA se hI dravya kSetrakAla aura bhAva kI maryAdA lekararUpI padArthoM ko jA sAkSAtrUpa se grahaNa karanevAlA jJAna honA hai. usakA nAma avadhi hai / athavA avavijJAna meM jo apazabda hai vaha adhaHzabda ke artha ko kahane vAlA hai| isaliye jisajJAna ke dvArA nIce kA viSaya vistArarUpa se "dhIyate" jAnA jAtA hai / vaha avadhijJAna hai tAtparya isakA yaha hai ki jaba samAsa ahIM samajavuM joIe. rAga, dveSa AdithI rahita viziSTa vyaktine Apta kahe che. sarvane ja evAM Apta kahI zakAya che. te sarvAnA vacanane Aptavayana kahe che, temanA dvArA pratipAdita arthe rUtha je Agama che, te AgamanA nirNayarUpa jJAnane ja zrutajJAna kahe che. zrutajJAnanI prAptimAM zabdarUpa nimitta paraspI kAraNa rUpa hoya che. tethI nimitta kAraNunI apekSAe zabdamAM paNa zruta zabdane vyavahAra thAya che paraMtu jJAnanA bhedanI vyavasthAmAM thata zabdane zravaNujanya jJAnarUpa arthane vAcaka levAmAM Avela che. (3) "avadhAnamavadhiH " avavijJAna Indriye ane mananI sahAyatA vinA kevaLa AtmA dvA ja dravya, kSetra, kALa ane bhAvanI maryAdAnI apekSAe rUpI padArthone sAkSAtarUpe grahaNa karanAruM che jJAna che, tene avadhijJAna kahe che. athavA-avadhijJAnamAM je "ava" upasarga che te adhaH zabdanA arthane vAcaka che. tethI je jJAna dvArA nIcenA viSayanuM vistRta 35 "dhIyate" jJAna thAya cha, te jJAnane . apavijJAna che A kathananuM tAtparya nIce pramANe che- avadhijJAnanuM kSetra AgaLanA asaMkhyAtamAM
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA. sU0 1 paJcavidhajJAnamvarUpanirUpaNam yadvA-avadhinA jJAnam-iti tRtIyA samAsaH / avadhirmaryAdArU pidravyApyeva viSayIkaroti netarANIti vyvsthaaruupaa| tathAcAyamarthaH-arUpi dravyaparihAreNa rUpidravyamAtraviSayakaM jJAnamavazjJiAnamiti / / ___ yadvA-adhodho'dhikaM pazyati yena tdvdhijnyaanm| tazcacaturgativartinaM jIvAnamindriyamanonIrapekSaM prativiziSTakSayopazamanimitta saridravyasAkSAtkAra janakaM bhvti| etasya devamanuSyatiryanArakA adhikAriNaH // 3 // avadhijJAna kA kSetra aMgula keasaMkhyAtaveM bhAga se lekara mArA loka haiM-taba usakA viSaya bhI katipaya paryAya sahitarUpI drA hai isaliye yaha jJAna vistRta viSa pavAlA hai / vistRta viSayatA jo isa meM prakaTa kI hai vaha manaH parvAyajJAna kI apekSA jAnanI cAhiye / ko ki manaHpapAya jJAna kA kSetra sirpha mAnuSottara parvata (yaMta hI hai aura usakA vipara avadhijJAna ke viSayabhUA hue rUpI drava vA antatavAM bhAga hai| athaga-avadhizabda yA artha maryAdA hai / isa artha meM avadhi aura jJAna kA tRtIyA tatpuruSa samAsa ho.ra aisA artha hotA haiM ki jo jJAna madA lepara padArthoM ko jAnatA haiM / iha AdhijJAna haiM / isa meM ma diA rUpI padArthoM ko jAnane kI apekSA se jAnanI cAhiye / kayau ki raha jJAna rUpI padArthoM ko nahIM jAnatA hai| isaliye isa prakAra ko vyavasthArUpa maryAdA yukta hone ke kAraNa isa jJAnaka nAma avadhijJAna rakhA hai| athavA-nIce nIce kI ora jo jJAna adhika viSaya ko bhAgathI laIne AkhA leka payatanuM che, ane katiSaya paryAya sahitanA rUpI dravyane viSaya karanArUM jJAna che. A rIte te jJAna vistRta viSayavALuM che. temAM je vistRta viSayatA prakaTa karavAmAM AvI che te mana:paryava jJAnanI apekSAe samajavI, kAraNa ke manaHparyaya jJAnanuM kSetra mAtra mAnuSettara parvata paryanta ja che ane avadhijJAna dvArA jeTalArUpI dravyane joI zakAya che tenA karatAM manaparyaya jJAna dvArA anaMtamAM bhAganA rUpI dravyane joI zakAya che. athavA-avadhi eTale maryAdA. A arthamAM avadhi ane jJAna, A be padono tRtIyA tapuruSa samAsa bane che. A daTIe vicAravAmAM Ave te avadhI jJAnane artha A pramANe thaze-je jJAna maryAdita padArthone jANe che, te jJAnanuM nAma avadhijJAna che. te jJAnarUpI padArthone ja jANe che-arUpI padArthone jANatuM nathI, A prakAranI rUpI padArthone ja jANavArUpa A maryAdA samajavI. tethI A prakAranI vyavasthArUpa maryAdAthI yukta hovAne lIdhe A jJAnanuM nAma avadhijJAna paDayuM che. athavA- je jJAna nIcenI bAjue adhika viSayane dekhI zake che te jJAnane avadhijJAna kahe
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 anuyogamA dekhatA hai-vaha jJAna avadhijJAna hai aisA yaha avadhijJAna cAroM gatiyoM ke jIvoM ko indriyAM aura mana kI sahAyatA ke binA avadhijJAvAvaraNIya karma ke kSayopazama se hotA hai| zaMkAH-zAstrakAroM ne manuSya aura tiryaMcagati ke jIvoM ko jo avadhijJAna kahA hai vahI kSayopazama nimittaka kahA hai-phira yahAM cAroM gatiyoM ke jIvoM ko jo avadhijJAna hotA hai vaha yopazama nimittaka hotA hai aisA kyoM kahA-to isa zaMkA kA samAdhAna isa prakAra se hai ki avadhijJAna kI utpatti niyamataH avadhijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se hI hotI hai-parantu isa kSayopazama meM jahAM vrata, niyama, Adi anuSThAna kI apekSA rahatI hai-vaha kSayopazama nimittaka kahalAtA hai aisA avadhijJAna manuSya aura tiyaMcoM ke hotA hai| jisa ava dhajJAna meM inakI apekSA na ho kintu bhava janma lenI hI kAraNa ho vahAM vaha avadhijJAna ina guNoM kI apekSA binA hI avadhijJAnA baraNIya karma ke kSayopazama se utpanna ho jAtA hai| aisA avadhijJAna deva aura nArakiyoM ko hotA hai| antaraMga kAraNa ina donoM prakAra ke avadhijJAnoM che. Indriye ane mananI sahAyatA vinA rUpI padArthone joI zakanArUM A avRdhikSAna, avadhijJAnAvaraNIya karmanA kSayathI cAre gatinA jemAM utpanna thatuM hoya che. ' kA-zAstrakAroe to evuM kahyuM che ke manuSya ane tiryaMcagatinA ene je avadhijJAna thAya che te kSapazama nimittaka hoya che. chatAM Apa zA kANe evuM kaho cho ke cAre gatinA jIvane avadhijJAnAvaraNIya karmanA kSayopazamathI. avadhijJAna utpanna thaI zake che? samAdhAna-avadhijJAnanI utpatti te niyamathI ja avadhijJAnAvaraNa karmanA kSapazamathI ja thAya che, paraMtu A kSapazamamAM jyAM vrata, niyama Adi anuSThAnonI AvazyakatA rahe che, tyAM te avadhijJAnane sopazamanimittaka kahevAmAM Ave che. evA kSapazamanimittaka avadhijJAnane sadabhAva manuSya ane tiryaMcAmAMja hAtha je avadhijJAnamAM tenI AvazyakatA na hoya paNa bhava ja (janma le eja) kAraNa rUpa hoya, tyAM A guNonI apekSA vinA ja avadhijJAnAvaraNa karmanA kSapazamathI avadhijJAna utpanna thaI jAya che. evA avadhijJAnane sadUbhAva de ane nArakamAM hoya che. A rIte A banne prakAranA avadhijJAnamAM ataraMga kAraNa te samAna ja che. avadhijJAnAvaraNIya karmane kSayopazama ja te bannemAM ane raMga kAraNa che ? kAraNe "avadhijJAnAvaraNIya karmanA kSaye pazamathI cAre gatinA mAM avadhijJAna utpanna thAya che. A prakAranA kathanamAM keI deSa saMbhava nathI.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA. 1 jJAnasvarUpanirUpaNam ___ manaHparyavajJAnamiti / avanam avaH / 'ava rakSaNa gatikAntiprItitRptyavagamAdyarthe pu' paThito'sti, tatrAvagamArtha mAzritya niSpannaH / avaH-avagamaH, bodha ityarthaH / parizabdaH sarvato bhAve, paryavaH samantAdavavodhaH / manasaH paryavo manaH paya vaH manoviSayakaH samantAdavabodha i.yrthH| manaHparyavazvAsau tajjJAnaM ceti manaHparyavajJAnam / paryayaH, paryAyaH, ete zabdA ekArthavAcAH / meM samAna haiN| ava.dhajJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama hI antaraMga kAraNa hai| ataH aisA kahane meM ki avadhijJAnAvaHNIya karma ke kSayopazama se avadhijJAna kI utpatti cAroM gatiyoM ke jIvoM ko hotI hai isa prakAra ke kathana meM koI virodha nahIM hai| manaHparya vajJAna paryava yaha zabda pari upa:ava dhAtu se banA hai| aba dhAtu rakSaNa, gati, kAnti, prIti, tRpti, agama Adi arthoM meM paThita huA hai so rahI para ina meM se avagama artha liyA gayA haiM / avagama kA artha bodha hai| "pari" kA artha saba prakAra se hai / mana kI saba paryAyoM kA sAkSAt jAnane vAlA jo jJAna hai vaha manaH paryavajJAna hai| paryaya paryAya ye saba zabda ekArthavAcaka haiN| tAtparya isakA yaha hai ki manavAle saMjhI prANI-kisI bhI vastu kA cintvana manase karate haiN| cintvana ke samaya cintanIya vastu ke bheda ke anusAra cintanakarma meM pravRtta mana bhinna 2 AkAroM ko dhAraNa karatA rahatA hai| ye AkRtiyAM hI mana kI paryAya haiN| ina mana kI paryAyoM ko sAkSAt jAnane vAlA jJAna manaHparyavajJAna haiM dravya mana aura (4) mana:paryajJAna-pari+ava=55. 240 rIte 'ava' dhAtune 'pari' 65 // sApAthI 5yava' 56 manyu cha. 'av' dhAtu 224. gati, ti, ti, tRpti, avagama Adi arthomAM vaparAya che. ahIM tene avagama artha gRhIta thayela che. avagama eTale be dha. ane "pari eTale "sarva prakAre "mananA saghaLA paryAne sAkSAt jANanArUM je jJAna che, tenuM nAma manaH paryavajJAna che." paryAya ane paryAya A banne zabdo samAnArthI che. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che-manavALA che (saMsI che) kaI paNa vastunuM mananI madadathI cittavana kare che. A prakAranA cintanakamamAM pravRtta thayeluM mana bhinnabhinna AkArene dhAraNa karatuM rahe che. te AkRtio ja mananA paryAye che. manana e paryAyone sAkSAta jANunArUM je jJAna che te jJAnanuM nAma ja mana:paryavajJAna che,
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadhAraNe manodvividhaM-dravyabhAvabhedAt / tatra dravyamano manovargaNAH / saMjJinA manobargaNA gRhItAH satyo manyamAnAzcintyamAnA bhAvamano'bhidhIyate / 26 tatreha bhAvamanaH parigRhyate / bhAvamanasaH paryAyAzca pareSAm arddhatRtIya dvIpAbhyantaravarttisaMjJipaJcendriyANAM cintyamAna viSayA'dhyavasAyarUpAH / yathA - anyaH kazcidevaM cintayet - AtmA kIdRzaH 1 arUMpI, cetanAsvabhAvaH karmaNAM kartA ttphlbhokt| cetyAdayo ye jJAna vizeSarUpAratasyAtmanaH pariNAmavizeSA teSAM yad jJAnaM tanmana:paryayajJAnam / bhAva mana ke bheda se mana do prakAra kA hotA haiM / inameM manovagaNArUpa to dravya mana haiM tathA saMjJI jIva una manovargaNAoM ko grahaNa karake unake nimitta se jo vicAra karatA hai vaha bhAvana haiN| yahAM para bhAvamana kA grahaNa huA haiM / manaH paryavajJAnI dUsaroM ke isa bhAvamana kI paryAyoM ko ki jo aDhAI dvIpavartI saMjJI paMcendriya prANiyoM dvArA vicArI gaI haiM unheM sAkSAt jAnatA hai / jaise koI yaha vicAre ki AtmA kaisA hai ? " akhpI hai cetanA svabhAvavAlA hai, karmoM kA kartA hai, aura una karmoM ke phaloM kA bhoktA hai "isa taraha ye jJAnAvizeSarUpa jo usa AtmA ke vicArita pariNAma vizeSa hai una pariNAma vizeSoM kA jo jJAna hai vaha manaHparyava jJAna hai / arthAt manaHparyayajJAnI ina se kalpita mana kI paryAyoM ko sAkSAt jAnatA hai / isase yaha bAta dhvanita hotI hai ki mana:paryayajJAnI mana ko hI pratyakSarUpa se jAnatA hai, cintanIya vastuoM ko nahIM / dravyamana ane bhAvamananA bhedathI mana e prakAranu kahyuM che. A bannemAMnu' je dravya mana che te manAva`NArUpa che, te maneAvaNAone grahaNa karIne temanA nimittathI saMjJI jIva je vicAra kare che te bhAvamanarUpa che. ahI bhAvamana grahaNa karavAmAM Avyu che. aDhI dvIpavatI saMjJI paMcendriya jIveA dvArA vicAravAmAM AvelI bhAvamananA paryAyane mana:paryavajJAnI jIva sAkSAt jANe che. jema ke kAI evA vicAra kare ke "AtmA kevA che ? zuM te arUpI che? zuM te cetanA svabhAvavALA che ? zuM te karmanA kartA ane te karmonAM leAnA bhAkatA che ?" A prakAranuM A jJAnavizeSarUpa ne AtmAdvArA vicArita je pariNAmavizeSa che, te pariNAmavazeSane jANanArU je jJAna che, te jJAnanuM nAma mana:paryavajJAna che. eTale ke manapavajJAnI jIva A sakalpita mananA paryAyAne sAkSAta jANI zake che. A kathana dvArA e vAta sUcita thAya che ke manapavajJAnI jIva mananI paryAyane ja pratyakSarUpe jANe che-cintanIya vastumAne to nathI,
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA 1 jJAnasvarUpanirUpaNam mana.paryajJAnI ca manaHparya yAneva pratyakSI karoti, na tu bAhyavastu / na ca manaH paryayajJAninA bAhya vastu jJAyate iti vAcyam, anumAntastasya bAhyavastujJAnasadbhAvAt / yathA viziSTakSAyopazAmikapratibhAzAlI prekSAvAn prazAntaHkasyacidAkAraGgitAdikaM vilokya tadIyamanogataM bhAvaM sAmathyaM cAnumAnato vijAnAti tathA manaHparyaH jJAnI kaspacid bhAvarUpaM mana:sarvatobhAvena pratyakSIkRtvAnumAnena vAhya vipa samavayu te-'idaM vastvanena cintyate' iti / vAhyapadArthacintanasamaye hi vAdyapadArthAkArasadRzAkAraM mano bhavati / idaM manaHparyayajJAnaM rUpiviSayatvapratyakSAyopazamikatvapra yakSatvAdisAmye'pyavadhijJAnAd bhinnaM, svAmyAdi bhedAt / tathAhi avadhijJAnamaviratasamyagdRSTerapi prazna -to kyA cintanIya vastuoM ko manaHpaya yajJAnI jAna nahI sakatA ?- - uttaraH-jAna sakatA hai-era pIche se anumAnahArA / jaise koI viziSTakSayopazamika pratibhAzAlI vidvAn zAntabhAva se kisI dUsare vyakti ke AkAra iMgita Adi ko pra yakSa dekha kara usake manogata bhAva evaM sAmarthya ko anumAna se jAna letA hai usI taraha mayaHparya yajJAnI kisI ke bhAvarUpa mana ko sarvatobhAva se pra yakSa kara anumAna se tahata cintanIya bAhya vastuoM ko jAna liyA karatA hai ki isane isa vastu kA cintana vi.yA hai kyoM ki isakA mana usa vastu ke cintana ke samaya avazya honevAle isaprakAra ke AkAroM se yukta hai| mana jaba bAhya padArthoM kA cintana karatA hai to usa samaya vaha usa cintita bAhyapadArtha ke AkAra jaisA AgaravAlA ho jAtA hai| manaHrya jJAna aura avadhijJAna ina donoM meM rUpI padArtho ko jAnane prazna zuM mana:paryavajJAnI iva cinanIya varatuone jANI zakatuM nathI? uttara-mana:paryavajJAnI jIva cintanIya varatuone pAchaLathI anumAna dvArA ja jANI zake che. jevI rIte keI viziSTa kSepathamika pratibhAzALI vidvAna zAnatabhAve keI anya vyakitanI mukhAkRti, tenI ceSTAo Adine pratyakSa joIne tenA mane gata bhAvone sAmarthyane anumAnathI jANI le che, e ja pramANe mana:paryavajJAnI chava keAI anya jIvanA bhAvarUpa manane pitAnA mana:paryavajJAna vaDe pratyakSa karIne anumAnathI taddagata cintanIya bAhya vastuone paNa jANI zake che. te mana:paryavajJAnI chava evuM anumAna kare che ke A vyakitae A vastunuM cintana karyuM che, kAraNa ke tenuM mana te vastunA cintana samaye jevA AkArothI avazya yukata hovuM joIe evA AkArathI avazya yukata che. mana jyAre bAhyapadArthonuM cintana kare che, tyAre te (mana) te citita bAhyapadArthonA AkAra jevA AkAravALuM thaI jAya che. mana:paryavajJAna ane avadhijJAnamAM rUpI padArthone jANavAnI apekSAe, sAthe
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogabArane bhvti| dravyato'zeSarUpidravyaviSayam, kSetratA'saMkhyAtalokaviSayam / kAlato'tItAnAgatAsaMkhyAtotsarpiNyavasarpiNIviSayam / bhAvataH sakalarUpidravyeSu pratidravyamasaMkhyAtaparyAyaviSayam / manaHparyayajJAnaM tu pramAdarahitasyA''marSAdyanyatamalabhidhAriNaH saMyatastra bhavati / drAta:-saMjJipaJcendriyamanodrA viSayam / kssetrtH-smykssetrmaatrvissym| kAlata:-atItAnAgatapalyopamAsaMkhyAtabhAgaviSayam / bhAvatA-manAdra gatAnandaparyAyaviSayam // 4 // kI, kSAyopazamikatva kI evaM pratyakSatva Adi kI apekSA se samAnatA haiMto bhI svAmyAdi kI apekSA se bhinnatA hai-avadhijJAna jo aviratasamyak dRSTi hai, usako bhI ho jAtA hai, dravya ki apekSA yaha samastarUpI padArthoM ko viSaya karatA hai, kSetra kI apekSA asaMkhyAta loka isakA viSaya mAnA gayA hai, kAla kI apekSA yaha atIta anAgatakAla ke asaMkhyAta utsarpiNI aura avasarpiNI kAloM ko jAnatA hai, tathA bhAva kI apekSA yaha samastarUpI dravyoM meM pratidravya kI asaMkhyAta paryAyoM ko jAnatA hai| manaHparyavahAna avirata avasthAvAle jIva ko nahIM hotA hai| usameM bhI pramatta saMyata kA nahIM hotA haiM kintu jo apramatta saMyata hai usako hotA hai| usameM bhI AmarSa Adi kisI eka labdhidhArI ke hI hotA haiM / dravya kI apekSA saMjJI paMcendriyajIva ke manodravya ko viSaya karatA hai / kSetra kI pathamikatvanI apekSAe ane pratyakSatva AdinI apekSAe samAnatA che. paraMtu keTalIka bAbatamAM te avadhijJAnathI juduM paDe che. avadhijJAna avirata samyakdaSTi jIvamAM paNa utpanna thaI jAya che, dravyanI apekSAe te samastarUpI padArthone joI zake che, kSetranI apekSAe asaMkhyAta leka tene viSaya manAya che, kALanI apekSAe te atIta ane anAgatakALanA asaMkhyAta utsarpiNI ane avasarpiNI kALene jANe che, tathA bhAvanI apekSAe te samastarUpI dravyamAMnA pratyeka dravyanI asaMkhyAta paryAne jANe che. mana:pardhavajJAnanI utpatti avirata avasthAvALA jIvamAM thatI nathI, paraMtu je jIva saMyata hoya che tene ja mana 5ryavajJAna utpanna thAya che. vaLI pratyeka saMyata jIvane te utpanna thAya che e koI niyama nathI. jema ke pramatta saMyatane te utpanna thatuM nathI, paNa apramatta saMyatane ja utpanna thAya che. apramatta saMyatamAM paNa AmarSa Adi koI eka labdhidhArIne ja mana 5ryavajJAna utpanna thAya che. dravyanI apekSAe saMjJI paMcendriya jIvanA mane dravyane te viSaya kare che-jANI zake che. kSetranI apekSAe
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sU0 1 jJAnasvarUpanirUpaNam (5) kevalajJAnam-kevalam-ekamasahAyaM jJAnAvaraNIyakarmAtyantakSayasamudbhUtam atItAnAgatavartamAna pathAvasthitasakaladravyaguNa paryAya vipakamapratipAtijJAnaM kevalajJAnam // 5 // adhikaM jijJAsubhinandisUtre matkRtajJAnacandrikATIkAzaM vilokanIyam / itthaM zAstrasthAdAveva jJAnapaJcakavarNanena maGgalaM pradarzitaM bhavati, sAlaklezocchittimUlatvena jJAnasya paramamaGgalatvAt ||suu0 1 // apekSA-isako vipapa samayakSetra mAtra haiM / kAla kI apekSA-atIna anAgata kAla kA-palyopama kA asaMkhyAta vAM bhAga isakA viSaya hai / bhAva kI apekSA-isakA viSaya manodravya saMbandhI anaMta paryAye haiN| kevalajJAna-eka asahAya jJAna kA nAma kevalajJAna haiN| yaha jJAna jJAnAvaraNIya karma ke atyanta kSaya se hotA hai| anya jJAnoM kI taraha yaha pratipAtI nahIM haiN| isake viSaya kA adhika vistAra nandIsUtra kI jJAnacandrikA nAma kI TIkA meM maiMne likhA haiM-so jijJAsu mahAnubhAva vahA~ se ise dekhale / isa prakAra se sUtrakAra ne zAstra kI Adi meM hI jo pAMca prakAra ke jJAnoM kA varNana kiyA haiM usase maMgala pradarzita hotA hai| kyoMki jJAna sakalakle zoM kI ucchitti kA mUlakAraNa hai / ata: usameM parama maMgalanA AtI hai / // mUtra. 1 // samayakSetra mAtrane ja te viSaya karanArUM-jANanArUM che. kALanI apekSAe atIta (bhUta) ane anAgata (bhaviSya) kALanA palyopamane asaMkhyAtamo bhAga tene ni ya che. bhAvanI apekSAe tene viSaya manodravya saMbaMdhI anaMta paryAya che. (5) kevaLajJAna-A jJAna evuM che ke jemAM indriyo ane mananI sahAyatAnI apekSA rahetI nathI, jJAnavaraNIya karmanA AtyaMtika (saMpUrNataH) kSayathI A jJAna utpanna thAya che. tene viSaya, bhUta, bhaviSya ane vartamAna, A traNe kALa saMbaMdhI samasta dravya ane temanI samarata (anaMta) paryAye che. anya jJAnanI jema te pratiprAti (eka vakhata prApta thayA bAda jeno vinAza thAya evuM) nathI. kevaLajJAnanuM vistRta nirUpaNa nandIsUtranI jJAnacandrikA nAmanI meM lakhelI TIkAmAM karavAmAM AvyuM che, te jijJAsu pAThake e tyAMthI te vAMcI levuM. A prakAre sutrakAre zAstrane prAraMbhe ja pAMca prakAranA jJAnanuM je nirUpaNa karyuM che tenuM kAraNa e che ke jJAna pite ja maMgalarUpa che. sakala kalezenA uchedanamAM jJAna ja kAraNabhUta bane che. A rIte jJAnamAM parama maMgaLatAne saddabhAva hovAthI sarakAre zarUAtamAM ja tenI prarUpaNa karI che. sUTa 1
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - . anuyogavArastre paJcavidheSu jJAneSu zrutajJAnasyaiva uddezasamuddezAdyavasare'dhikAro'sti, netarepAmiti bodhayitumAha mUlama--tattha cattAri nANAI ThappAiM ThavaNijAI go uddisati, go samudisaMli, No aNuSaNavijjati / suyanANassa uddeso samudeso aNuNNA aguogo ya pavatta // sU0 2 // chA / tatra catvAri jJAnAni sthApyAni sthApanIyAni no uddizyante, no samuddizyante, no anujJApyante / zrutajJAnasya uddezaH samuddezaH anujJA anuyogazca prvrtte|suu02| TIkA-'tatya battAri' ityAdi tatra-teSu paJcavidheSu jJAneSu catvAri-catuHsaMgkhyakAni jJAnAni AminibovikAdhyaminaHparyavakevalarUpANi aMka hAryANi-na vyavahArAhA'Ni 'ThappAI' sthApyAni uddezasamuddezAdyasare ata eva 'ThavaNijjAi' sthApanI yAni anadhikRtAni / na teSAmuddezAdayaH kriyante iti bhAvaH / aba sUtrakAra yaha prakaTa karate haiM ki pAMca prakAra ke jo ye jJAna haiMinameM zrujhAna kA hI uddeza, samuddeza Adi ke avasara meM adhikAra hai dasare cAra jJAnoM kA nahIM-- "tya cattAri"-ityAdi / // 2 // zabdArtha:-(tya) ina pUrvokta pAMca prakAra ke jJAnoM meM (cattAri nANAI) cAra prasAra ke jJAna-mati-avadhi, manaHparyaya aura kevalajJAna-(ThappAi) uddeza, samuddeza Adi ke avasara meM vyavahArayogya nahIM haiM / kyoM ki ye guru ke upadeza kI apekSAbAle nahIM haiN| isaliye (ThavaNijjAI) ye sthApanIya haiMarthAt inake uddeza Adi nahIM-kiye gaye haiM / isa vizya meM aisA jAnanA cAhiye ki zrutajJAna hI vAcanA Adi dvArA apane viSayabhUta padArthoM meM have sUtrakAra e prakaTa kare che ke pAMca prakAranA je jJAna che temAMthI zrutajJAnano ja uddeza, samudeza Adine avasare adhikAra che-anya cAra jJAnene nathI. __ "tattha cattAri" tyA zA-(tattha) pUThita pAMya 42i jJAnAmAMthI (cattAri nANAI) yAra prakAranAM jJAna eTale ke matijJAna, avadhijJAna, manaH paryavajJAna ane kevaLajJAna (ThappAI) hetha, samudeza mAhinA 51sare vyavahArayogya nathI. 4125 yAre jJAnabhA gurunA 65dezanI apekSA 2retI nathI, tethI (ThavaNijjAi) te thAre jJAna sthApanIya che. eTale ke temanA uddeza Adi karavAmAM Avela nathI A viSayane anulakSIne evuM samajavuM joIe ke zrutajJAna ja vAcanA Adi dvArA pitAnA
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA. mU0 2 idamatrAbadheyam-zrutajJAnameva hi vAcanAdinA sAkSAt pravartakaM ca anyAni tu yadyapi padArthAnAM svarUpamavavodhyanti, tathApi zrutajJAnamAzritya sAkSAt pravarttayituM nivartayitu vA na samarthAni, tasmAdiha teSAM nAdhikAra iti / uktamevArtha vizadayannAha-No uhismaMti' ityAdi / no uddizyante ziSyebhyo nopadizyante / no samuddiz nte- etAni sthiraparicitAna kuru ityevaMrUpaNa etAni catvAri jJAnAni gurumiH ziSAn prati nopadiz nte, ata eva etAni no anujJApyante-'etAni samma gavadhAraya, anya zvApi adhyApara' ityevaM rUpeNa etAni ziSyAn prati nAnumodyante / athA-AbhinbiodhijJAnam. avadhIni ca jJAgani sthApyAni gurvanadhInatvenI dezAdyaviSayANi, ataH sthApanIyAni-avyAkhyeyAni / zrutajJAnaM tu sAkSAt pravartaka honA haiN| 5 dyapi anya jJAna bhI padArthoM ke svarUpa kA bodha karAte haiM, parantu ve zrutajJAna kA Azraya liye vinA apane viSayabhUta heyopAdeya viSaya se na sAkSAt hapa meM nivartaka hote haiM, aura na usameM pravartaka hote haiM / isaliye una jJAnoM kA yahAM uza samuza Adi meM vicAra nahIM diyA gayA hai| isI artha ko sUtrapAra vizada rUpa se vivecana karane ke liye kahate haiM ki (No udisaMti No samurisaMti) ye cAra jJAna gurujanoM dvAga zipyoM ke liye upadiSTa nahIM hote haiM aura na gurUjana use aisA kahate haiN| ki tuma inakA sthirarUpa se paricaya varoM (No aNuNNa vinaMti) inheM acchI taraha se nizcita kara hRdaga meM dhAraNa karo tathA dUsaroM ko bhI inheM paDhAo athavA-ye Abhinibodhika aura avadhi Adi jJAna sthApya hai-gurujanoM ke ye AdhIna nahIM haiM isa kAraNa uddeza Adi viSayabhRta nahIM haiM isaliye sthApanIya viSayabhUta padArthomAM sAkSAta pravartaka ane nivarnAka hoya che. jo ke anya jJAna paNa padArthonA svarUpane bodha karAve che kharAM, paraMtu teo zutajJAnane AdhAra lIdhA vinA pitAnA viSayabhUta heyopAdeya viSayathI sAkSAta rUpe nivatta paNa hotAM nathI. ane temAM pravartAka paNa he tAM nathI. tethI te jJAnene ahIM udeza samudeza AdimAM vicAra karavAmAM AvyuM nathI. eja viSayanuM vizadarUpa vivecana karavA nimitte sUtrakAra kahe che ke (No uddisati No samuhiti) te yA2 zAna zurunaH dA ziSyAne upaDhiSTa thatAM nathI, ane gurujana temane evuM paNa kahetA nathI ke tame temano sthi2 3pe pazyiya 42 / , (No aNuNNavijjati) tabhane sAdI ta ya 75.na hRdayamAM dhAraNa kare tathA anyane paNa tenuM adhyayana karo. athavA-Abhinibodhaka, avadhijJAna ane kevaLajJAna sthAya che, te cAra jJAne gurUjanane
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - anuyogahArasatre anekArthatvAdatigambhIratvAd vividhamantrAdhatizayasampannatvAcca gurUpadezasApekSam, ata eva gurorantike uddezAdividhinA paramA lyANakAri zrutameva gRhyate / jAninibodhikAdIni tu tattadAvaraNIyakarmakSayakSayopazamAbhyAM ravata eva jAyate, na tu uddezAdikrammapekSante / ata era-Abhinivodhikasya avadhyAdInAM ca uddezAdo na kriyante, kintu zrutajJAnasya uddezaH uddizyate ityuddezaH idamayanAdi tvayA paThitavyamiti gurorupadezarUpaM vacanam / samuddezaH='idamadhItasUtrAdikaM sthiraparicitaM kuru' iti gurorupadezavacanam / anujJA-'idaM dhAraya anyAMzca adhyApayeti haiM -avyAkhyeya haiM / parantu jo zrutajJAna hai vaha to aneka arthavAlA hone se, ati gaMbhIratA yukta hone se, aura vividha prakAra ke maMtrAdikoM ke atizaya me samanvita hone se gurujanoM ke upadeza kI apekSAvAlA hai| isaliye guru j| ke samIpa uddeza AdirUpa vidhipUrvaka parama kalyANakArI zruta hI grahaNa kiyA jAtA hai / avaziSTa jo Abhinibodhika Adika jJAna haiM ve to apane 2 AvaraNIya karma ke kSayopazama aura kSaya se svataH hI AvirbhUta ho jAyA karate haiN| ye uddeza, samuddeza AdirUSa krama kI apekSA apanI AvirbhUtiutpatti meM nahIM rakhate haiN| isaliye Abhinibodhika jJAna aura avadhijJAnoM ke uddeza Adi nahIM kiye jAte haiN| kintu jo (suyanANassa) zrutajJAna haiusakA hI (uddeso) uddeza-isa adhyayana Adi-ko tumheM paDhanA cAhiye isa prakAra kA guru kA upadezarUpa vacana. (samuddeso) samudeza-ye paThita sUtrAdika vi mRta na ho jAve isaliye inheM sthirarUpa se paricita karo bAra 2 inakA pATha karo isa prakAra kA guru kA ugadezarUpavacana (aNuNNA) anujJA hRdaya AdhIna nathI, te kAraNe te cAre jJAna udeza AdinA viSayabhUta nathI. tethI te cAre jJAnene sthApanIya-avyAkhyaya kahevAmAM Avela che. paranta zratajJAna te aneka arthavALuM hovAthI, ati gaMbhIratA yukata hovAthI, ane vividha prakAranA maMtrAdikanA atizathI samanvita (yukata) heva thI gurujanonA upadezanI apekSAvALuM che. te kAraNe gurujanonI samIpe uddeza AdirUpa vidhipUrvaka parama kalyANakArI zrata ja grahaNa karavAmAM Ave che. bAkInA Abhinibodhaka Adi je cAra jJAne che te te pita pitAnA AvaraNIya karmanA pazama ane kSayathI pitAnI jAte ja avibhUta (prakaTa) thaI jAya che. te cAre jJAnanI utpattimAM A udeza samudaMza AdirUpa kamanI apekSA rahetI nathI. tethI Abhinibodhika jJAna ane avadhijJAna Adi jJAnAnA uddeza 42pAmA mApatA nathI. parature (suyanANa sa uddeso) zruvajJAna cha. tena // 7deza, (samuddesa) samudeza, (aNuNNA) manujJA (aNuogA ya) bhane anuyo| (pavattai) DAya cha-manya jJAnAnA tha, sabhuza mA6i BAtA thI.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAlikA TIkA-ma. 2 zrutajJAnasvarUpanirUpaNam ziSyaM prati zurorupadezavacanam / anuyogaH-bhagavaduktAnurUpatA ca pravartate / zrutajJAnasyaiva uddezaH samuddezaH anujJA anuyogazca bhavati, nAnyeSAmitibhAvaH suu02|| mUlam-jai suyanANassa uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ma pavattai kiM aMgapaviTrassa uddeso samudde so aNugNA aNuogo ya pavattai ? kiM aMgabAhirassa uddeso samuddesoaNuNNA aNuogo meM inakA dhAraNarUpa saMskAra jamAo, aura dUsaroM ke liye inheM paDhAoM isa prakAra kA guru kA upadezarUparacana, (aNuogI ya) aura anuyoga bhagavaduktAnurUpatA (pavattai) ye saba hote haiM / anya jJAnoM ke nhiiN| ___ bhAvArtha-zutajJAna ke atirikta avaziSTa cAra jJAnoM meM udeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga ye cAra bAteM nahIM hotI haiM / kyoM ki ina jJAnoM meM guru ke upadeza se janyatva kI apekSA nahIM haiN| ye to apane 2 AvaraNakarmoM ke kSaya kSayopazama ke anusAra utpanna hote haiN| yadyapi tajJAna bhI apane AvaraNakarma ke kSayopazama se hI utpanna hotA hai-phira bhI usa meM guru padeza kI apekSA se janyatA mAnI gaI hai| ataH usameM uddeza Adi hote haiN| ||muu02|| A adhyayana Adine tamAre abhyAsa karavo joIe, A prakAranA gurunA upadezarUpa vacanane uddeza kahe che. A paThita sUtrAdi bhUlI na javAya te mATe sthira citte temane paricaya karo. vAraMvAra tene pATha kare, A prakA | gurunA vacanane samudeza kahe che. hRdayamAM A sUtrane kadI paNa vismRta na thAya evI rIte dhAraNa karo ane anyane tenuM adhyayana karAve, A prakAranA gurunA upadezarUpa vacanane anujJA kahe che. bhagavadutAnurUpatAne anuga kahe che. bhAvArtha-zrutajJAna sivAyanA je cAra zAne che temAM uddeza, samudza, anujJA ane anuyogane-(A cAra vAtane) sadubhAva hotuM nathI, kAraNa ke te jJAnanI utpatti gurunA upadezane lIdhe saMbhavI zakatI nathI. te cAra jJAnenI utpatti te tyAre ja thAya che ke jayAre te pratyeka jJAnanA AvAraka karmone kSayapazama athavA kSaya thaI jAya che. kevaLajJAnanI Utpatti tyAre ja thAya che ke jayAre jJAnAvaraNIya karmone saMpUrNataH upazama thavAthI ja te jJAna utpanna thAya che. jo ke thatajJAna paNa tenuM AvaraNa karanArA karmanA kSepazamathI ja Utpanna thatuM hoya che. chatAM paNa temAM gurunA upadezanI apekSAe janyatA mAnavAmAM AvI che. tethI ja zrutajJAnamAM udeza samudeza Adine sadbhAva rahe che. sU. 2
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvArasUtre ya pavattai ? aMgapaviThussa vi uddeso jAva pavattai, aNaMgapaviTussa vi uddeso jAva pattavai / imaM puNa paTavaNaM paDucca aNaMgapaviTussa aNuogo // 3 // chAyA-yadi zrutajJAnasya uddezaH, samuddezaH, anujJA. anuyogazca pravartate kim aGgapraviSTasya uddezaH, samuddezaH anujJA anuyogazca pravartate 1 kim aGgabAhyasya uddezaH samuddezaH anujJA, anuyogazca pravartate ? aGgapraviSTasyApi uddezo yAvat pravartate, anaGgapraviSTasyApi uddezo yAvat pravartate / idaM punaH prasthApanaM pratItya anaGgapraviSTasya anuyogaH ||suu0 3 // _ TIkA-'jai suyanANassa' ityAdi yadi zratajJAnasya uzaH samuddezaH anujJA anuyogazca pravartate tarhi sa uddezAdiH kim aGgapraviSTasya-dvAdazAGgAntargatasyAcArAGgAdeH pravarttate, kiM vA anaGgapraviSTasya-aGgabAhyasya dazavakAlikAdeH pravartate ? iti shissyprshnH| gururuttarayati-'aMgappavidurasa vi' ityaadinaa| he ziSya ! aGgapraviSTasyApi uddezo "jai suyanANassa" ityAdi zabdArtha-(jai) yadi (suyanANassa) zrutajJAna meM (uddeso) uddeza (samuddeso) samuddeza, (aNuSNA) anujJA (ya) aura (aNuogo) anuyoga ina kI (pattai) pravRtti hotI hai to (ki) kyA (aMgapaviTThagsa) jo aMgapraviSTa zrRMta hai usameM (udesA) ina udeza, (samuddeso) samuheza, (aNuSNA) anujJA (ya) aura (aNuogo) anuyoga kI (pavattai) pravRtti hotI hai ? kyA athavA jo (aMgabAhiragsa) aMga bAhya zrutajJAna hai usameM (uddeso samuddeso aNuNNA aNuogo ya pavattai) uddeza, samuddeza, anujJA aura anuyoga inakI pravRtti hotI hai kyA ? unara-(aMgapaviTTharasa) aMga praviSTa jo AcArAGgAdi zruta hai unameM (vi) bhI (uddeso ya jAva "jai suyanANassa" tyaile zahAtha- (jai) le (suyanANagsa) zratajJAnabhA (uddeso) deza, (samuddeso) sabhuza, (aNuNNA) anujJA (ya) bhane (aNuogo pavataI) manuyoganI pravRtti (samAya) thAya cha, ta(kiM aMgapa vista) zu2 magapraviSTa zruta cha tamA (uddeso, samuddeso, aNuNNA ya aNuogo pavattai) se za, samuza, manujJA bhane anuyoganI pravRtti thAya cha ? re (aMgabAhirassa) A140 zrutajJAna cha tabhA (uddeso, samuddeso aNuNNA anuogA ya pavattai) deza, sabhuza, anuzA ane anuyAganI pravRti thAya che? ta2-(aMgapavidAsa vi uso jAva pavattai) mAyA mAre bhaga
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA. sU0 4 zrutajJAnasvarUpanirUpaNam yAvat pravatta ne, anaGgapraviSTamyApi ca u zo yAvat pravartate / atra zAstre punaH idaM prastutaM prasthApanaM-prArambhaM pratItya Azritya anaGgapraviSTamya anuyogaH prvrtte|suu.3 __ mUlam-jai aNaMgapaviTussa aNuogo, kiM kAliyassa aNu. ogo ? ukkAliyasta aNuogo ? / kAliyasta vi aNuogo, ukkAliyassa vi aNuogo / imaM puNapaTuvaNaM paDucca ukAliyassa aNuogo // sU0 4 // chAyA-yadi anaGgapraviSTamya anuyogaH, kiM kAlikamya anuyogaH ? utkAlikamyAnuyogaH ? kAlikasyApi anuyogaH, utkAlikasyApi anuyogaH / idaM punaH prasthApanaM pratItya utkAlikasyAnuyogaH // mU0 4 // TIkA-'jai' ityAdi yadi anaGgapraviSTasya anuyogaH kiM kAlikasyAnuyogaH ? kiM vA utkAlikamyAnuyogaH ? iti ziSyapraznaH / tatra-kAlena nirvRttaM kAlikam / kAle prathamapavinai] ina uddeza samudeza Adi kI pravRtti hotI hai, tathA "aNaMgapaviTTassa vi jA' anaMga praviSTa dazavakAlika Adi matra haiM unameM bhI (uddeso jAva pavattai) uddesa Adi kI pravRtti hotI hai| (imaM puNa paTTavaNaM paDucca) isa zAstra meM yaha prAraMbha kI apekSA lekara anaMga praviSTa meM anuyoga pravartita hotA hai aisA kahA gayA hai / |suutr3|| "jai aNaMgapaviTTassa ityAdi / " zabdArtha-(jai) yadi (agaMgapaviSTassa aNuaMgo) anaMga praviSTa zrata meM anuyoga kI pravRtti hotI hai to (ki) kyA (kAliyassa aNuogo ?) kAlika meM anuyoga pravRtti hotI hai kyA ? yA (ukkAliyassa aNuogo) utkAlika praviNa zrata che temAM uddeza, samudRza, anujJA ane anuga pravarte che, tathA (aNaMgapaviThThAsa vi udeso jAva pavattai) 43 siTa mAre mana praviSTa zrata che temAM paNa uddeza, samudraza, anujJA ane anuga pravarte che. A rIte aMgapraviSTa ane aMgabAhya, e banne prakAranA zratamAM uddeza Adi cAreno sadabhAva samAvA. (imaM puga paTTavaNaM paDucca) mA zamAM prAramanI apekSAye the kahevAmAM AvyuM che ke anaMga praviSTa kRtamAM anuyoganI pravRti thAya che. su. 3 "jai aNaMgapaviThThagsa" tyA- // sU. 4 // zahAtha-prazra (jai aNaMgAviTThassa aNuogo) ne mana praviSTa zrutamA anu. yonI prati thAya cha, ta (kiM kAliyassa aNuogA ?) zu 4 zrutamA
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 anuyogadvAra meM caramapauruSIlakSaNe asvAdhyAyakAlaM vihAya paThyate yat tatkAlikam / tacca uttarA dhyayanAdikaM, yadiha divasarAtra prathamacaramapauruSIdvaye eva paThyate / urdhva kAlAt paThyate, ityutkAlikam / asvAdhyAyakAlaM vihAya divase rAtrau ca sarvasmin yAme yat paThyate tadutkAlikamityarthaH kAlikasUtrANi - (1) uttarAdhyayana - (2) dazAzrutaskandha - ( 3 ) bRhatkalpa - ( 4 ) vyavahAra - ( 5 ) nizItha - ( 6 ) jambU dvIpaprajJapti - ( 7 ) candraprajJapti - (8) nirathAvalikA - ( 9 ) kalpAvartasikA - (10) puSpitA (11) puSpacUlikA - ( 12 ) vRSNidazAdIni aGgabAhyAni, AcArAGgAdIni meM anuoga kI pravRtti hAtI hai ? ( kAliyassa vi aNuogA ukkAliyassa vi aNuoge ) uttaraH- kAlikakA bhI anuyoga hotA hai aura utkAlika kA bhI anuyoga hotA hai / (imaM puNa paThavaNaM paDucca ukkAliyassa aNuogo) isa zAstra meM yaha prAraMbha kI apekSA lekara utkAlika kA anuyoga kahA hai / bhAvArtha - anaMga praviSTa zruta ke aneka bheda kahe gaye haiM- unameM kAlika utkAlika ta hai / prathama pauruSI aura antima pauruSIrUpa kAla meM jo asvA dhyAyakAla ko choDakara paDhA jAtA hai. vaha kAlika zruta hai / jaise- uttarAdhyaya 1, dazAzrutaskaMdha 2, bRhatkalpa 3, vyavahAra 4, nizItha, 5 jaMbUdvIpa prajJapti 6, candraprajJapti 7, nirayAvalikA 8, kalpAvataMsikA 9, puSpitA 10, puSpacUlikA 11, vRSNidazA Adi ye saba aMgabAhya zruta hai ve kAlika zruta haiM / tathA AcArAManuyoganI pravRti thAya che, 3 ( ukkAliyarasa aNuoMgA) utjasi zratamAM anu cAganI pravRti thAya che ? Ga2 - ( kAliyarasa vi aNuogA ukkAliyAsa vi aNuogo) matiH zrutabhAM paNa anuyAganI pravRti thAya che ane utkAlika dhrutamAM paNa anuyAganI pravRti thAya che, (imaM puNa paTTaNaM pahuca ukkAliyarasa aNuogA) yA zAstrabhAM A prAraMbhanI apekSAe utkAlikanA anuyAga kahyo che. bhAvA--ana'ga praviNa zrutanA aneka bheda kahyA che. temAMnA be bhedo A pramANe che- (1) asipuzruta bhane (2) utasiGa zruta. pahelI paurUSI (pahelA prahara) ane chellI paurUSI (chellA prahara)rUpa kALamAM asvAdhyAyakALa je kahyo che teTalA kALane cheDIne, jenuM adhyayana karavAmAM Ave che, evA zrutane kAlika zruta kahe che. kAlika zruta nIce pramANe kahyAM che (1) utarAdhyayana (2) zAzrutarasudha, (3) bRhatmya, (4) vyavahAra, (ca) nizItha (6) 4 jUhI patra jJasi, (7) yandrayajJapti, (8) nizyAvasia (2) udayAvata siA, (10) puSpitA, (11) puSpacUlikA (12) vRSNuidazA vagere je aMgamAhya zruta che temanA kAlikAtamAM samAveza thAya che, tathA AcArAMgAdi je 11 aMga che temanA pazu P.. U
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogavandrikA TIkA sU0 4 zrutajJAnasvarUpanirUpaNam ekAdazoGgAni c| io'tiriktAnyapi kA lamsUtrANi nandisUtre nirdiSTAni santi, vicchinnatvAnneha tAni nirdizyante / utkAli kasUtrANi-(1) dazavaikAliko(2) papAtika-[3] rAjapraznIya-(4) jIvAbhigama-(5) prajJapanA(6)-nandImatrA[7] nuyogadvArA-8) vazyaka-9) sUryaprajJapti sUtrANi / ito'nyAnyapyutkAlikasUtrANi nandisUtre nirdiSTAni santi, vicchinnatvAnneha tAni nidinte / uttara yati-kAlikasyA'pyanuyoga', utkAlikasyApyanuyogaH / punaratra zAstre idaM prastutaM pra.thApanaM prArambhaM pratItya Azritya, utkAli syAnuyogaH // sU0 4 // mUlam-jai ukAliyasta aNuogo, ki ovassagasta aNuogo? Avassagavairittassa aNuogo ? Avassagasta vi aNuogo, gAdi jo 11 aMga haiM ye bhI kAlikazruta haiM / ina se atirikta aura bhI kAlika sUtra haiM jinakA kathana naMditra meM kiyA gayA hai / vicchinna ho jAne ke kAraNa hama unheM yahAM nirdiSTa nahIM karate haiM / (1) dazavaikAlika, (2) aupapAtika, (3) rAjapraznIya (4) jIvAbhigama, (5) prajJApanA (6) naMdIsUtra (7) anuyogadvAra (8) Avazyaka, (9) sUrya prajJaptisUtra, ye saba ukAlikamUtra haiN| inase atirikta aura bhI utkAlika sUtra hai| jinheM naMdisUtra meM nirdiSTa kiyA gayA hai, parantu ve saba vicchinna ho cuke haiM ataH hama unheM yahAM prakaTa nahIM karate haiM / utkAlika sUtra asvAdhyAyakAla ko choDakara dina meM aura rAtri meM jaba cAhe taba haraeka samaya meM paDhe jAte haiN| isa zAstra meM utkAlika kA anuyoga hI prastuta hone se prakaTa kiyA gayA hai / ||suutr 4 // kAlikazratamAM ja samAveza thAya che, te sivAya bIjA keTalAka kAlikasUtro paNa che, jemanuM kathana nakkisUtramAM karavAmAM AvyuM che. te satro vicchinna thaI gayelA hevAthI ahIM temane nirdeza karavAmAM Avyo nathI. have utkAlika sUtronAM nAma ApavAmAM Ave che- (1) 6zavailiDa, (2) bhopAti, (3) rApraznIya, (4) lima, (5) prajJApanA, (6) nandisUtra, (7) manuyogadvA2, (8) mAvazya4sutra ane () suuryprajJaptisUtra, A badhAM sUtre ulkAlika zratamAM samAveza thAya che. A sivAya bIjA keTalAka utkAlika sUtre che, jemanAM nAma nantisUtramAM ApavAmAM AvyAM che. parantu te sUtra vicchinna thaI gayelAM hovAthI temanAM nAme ahIM prakaTa karyA nathI. asvAdhyAya kALa sivAyanA koI paNa kALe-divase athavA rAtre, jyAre IcchA thAya tyAre utkAlikasUtronuM adhyayana thaI zake che. A zAstramAM utkAlikane anuga ja prastuta hovAthI prakaTa karavAmAM AvyuM che. je supra 4 che
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUTa anuyogadvAravatre Avassagavairitassa vi aNuogo ! imaM puNa paTuvaNaM paDucca Avassassa aNuogo // sU0 5 // chAna - yadi utkAlikasya anuyoga, kimAvazyakasya anuyogaH ? Avazyakavyatiriktasya anuyogaH ? AvazyakasyApi anuyogaH, Avazyaka vyatiriktasthApi anuyogaH / idaM punaHprasthAnaM pratItya Avazyakasya anuyogaH | 0 5|| TIkA- 'jai' ityAdi yadi utkAlikagya anuyogaH kimAvazyakasya anuyogaH ? Avazyaka vyatiriktasya vA'nuyogaH ? iti ziSyapraznaH / uttarayati - 'Avassagassa vi' ityAdinA / anuyoga AvazyakasyApi bhavati, Avazyakavyatirikta syApi bhavati / " jai ukkAliya sa" ityAdi / zabdArtha - (i) yadi ( ukkAliya sa ) utkAlika zruta kA (aNuogo) anuyoga hotA hai to (ka) kyA ( Avassaga sa aNuoge ?) Avazyaka kA anuyoga hotA hai ? yA ( Ava sagavairittassa aNuogo) Avazyaka se vyatirikta kA anuyoga hotA hai ? uttara - ( Avassagassa vi aNuoge) Avazyaka kA bhI anuyoga hotA hai / aura ( Aba sagavairitta sa vi aNuogo) jo Avazyaka se bhinna hai unakA bhI anuyoga hotA hai / (imaM puNa paDavaNaM paDucca Ava sagassa aNuogo) isa zAstra meM yaha prArabha kI apekSA lekara Avazyaka kA anuyoga kahA hai / bhAvArtha - ziSya pUcha rahA hai ki he bhadaMta ! yadi utkAlika zruta kA anuyoga hotA hai to kisa utkAlika zruta kA - Avazyaka kA yA Avazyaka " jai ukAliyamsa " chatyAhi zabdArtha -- prazna - (jai ukkAliyassa aNuogo) le hAsizruno anuyoga thAya che, to (kiM Avassagassa aNuogo) zu AvazyanA anuyoga thAya che! (Avarasagasaga iritagsa aNuogo ?) mAvazyAthI bhinna hoya mevAM zrutano anuyAga thAya che. uttara- (rasagassa vi aNuogo) bhAvasyAno pazu anuyoga thAya che, bhane (sagavairita va aNuogo) ne bhAvazyamthI bhinna che tebhano pazu anu yoga thAya che. (imaM puNa paTTavaNaM paDucca Avarasagassa aNuogo) AzAstramAM A mArabhanI apekSAe AvazyakanA anuyoga kahyo che. bhAvA --ziSya ahIM evA prazna pUche che ke "he bhagavan ! je utkAlika zrutanA anuyAga thAya che, teA kayA utkAlika zrutanA anuyAga thAya che 1 zu AvazyakanA anuyoga thAya che 1 ke Avazyaka sivAyanA je utkAlika zruta che ?temanA anuyAga thAya che ?''
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 anuyogacandrikA TIkA. 4 zrutajJAnasvarUpanirUpaNam punaratra zAkhe idaM-prastutaM pragthApanaM-prArambhaM pratItya-Azritya Avazyaka-ya-bhramaNaiH zrAvakazcobhayakAlamavazyakaraNIyasya sAmAyikA dipaDadhyayanAtmakasya sakalasAmAcArImUlasyAvazyakasUtrasyAnuyogaH pravartate / yadyapyAvazyakatre uddezasamuddezAnujJA varttante tathA'pyatra sUtre uddezA dakaM trayaM vihAyAnuyoga evAdhikriyate, tasyAvasaraprApta tvAt / anuyogagya vaktavyatAcaivam "nikkhevegaTTha nirutti vihIM, pavittI ya keNa vA kassa ? / tadAra bheyalavakhaNa, tadariha parisA ya suttattho // " chAyA-nikSepa ekArthoM niruktiH vidhiH prakRttizca kena vA karaya / taddvArANi bhedA lakSaNaM, tadarhA paripacca sUtrArthaH ||iti|| a yA vyAkhyA-nikSepaH naamsthaapnaadikH| ekArthaH-paryAyaH-anuyogo se atirikta kA-taba uttara dete hue AcArya kahate haiM ki ina dono kA bhI anuyoga hotA hai| yahAM para uddeza, samuddeza aura anujJA kA kathana kara ke sUtrakAra ne jo Avazyaka meM kevala anuyoga kA kathana kiyA hai vaha anuyoga ko avasara prApta hone se kiyA hai / yaha Avazyaka sAdhu sAdhvI aura zrAvaka zrAvikA ko prAtaH aura sAyaMkAla donoM samaya avazya karane yogya kahA gayA hai / sAmAyika Adi ke bheda se yaha Avazyaka chaha prakAra kA hai| isake Upara SaDdhyayanAtmaka eka svatantra sUtra racA gayA hai-jisakA nAma Avazyaka sUtra hai / yaha sakala sAmAcArI kA mUla kAraNa hai / anuyoga ke viSaya meM vaktavyatA isa prakAra se hai "nikkhevegaha ityAdi" nAma sthApanA AdirUpa se anuyoga kA kahanA yaha anuyoga kA nikSepa hai / anuyoga ke paryAyavAcI zabdoM ko kahanA-jaise A praznano uttara ApatAM AcArya kahe che ke "A bannene anuga che ?" ahIM uddeza, samude za ane anujJAnuM kathana karIne sUtrakAre AvazyakamAM kevaLa anuyAganuM ja je kathana karyuM che te anuyeganA prApta avasaranI apekSAe karyuM che. A Avazyaka sAdhu sAdhvI, zrAvaka ane zrAvikAe prAtaH ane sAyaMkALa, e banne samaye karavA gya kahela che. sAmAyika AdinA bhedathI A Avazyaka che prakArane kahyo che. A viSayane anulakSIne cha adhyayanavALuM eka svataMtra sUtra racavAmAM AvyuM che. te sUtranuM nAma "Avazyaka sUtra" che. te sakala sAmAcArInuM mULa kAraNa che. anuganA viSayamAM A pramANe vakatavyatA che, "nikkhevega?" tyAhi-nAma, sthaapn| mA3i5 anuyoganu 4thana yatenu nAma anuyegane nikSepa che. anuganA paryAyavAcI zabdanuM kathana karavuM-jema ke
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ anubogadArale niyogo bhASA vibhASA vArtikaM caite'nuyoga pryaayaaH| niruktaH nirvacanam . sA caivam-tIrthaGkaraprarU pitArthasya gaNadharoktazabdasamUharUpasUtreNa saha anu anukUlo niyato vA yogaH sambandho'nuyogaH / anuyogazabdagya vistRtavyAkhyA-upAsakadazAGgasUtrasya matkRtAyAmagAradharmasaMjIvanyAM TIkA vilokanIyA / vidhiHsUtrArthava thana vidhiH| tatra-guruNA prathamaM ziSyebhyaH sUtrArthoM vaktavyaH / tadanu so'rthoM niyuktimizro vaktavyaH / sUtre niryuktAnAM-nizcayena yuktAnAmevArthAnAM yuktipurarasa marthaH ziSyebhyo vaktavya ityarthaH / tata punarapi prasaGgAnuprasaGgAgataH sarvo'pyarthoM vaacyH| taduktam "suttattho khalu paDhamo bIyo nijuttamIsio bhaNio / taio ya niravaseso, esa vihI hoi aNuoge // " anuyoga, niyoga, bhASA, vibhASA, vArtika yaha zabda anuyoga ke paryAyavAcaka haiN| niruktipUrvaka anuyoga kA artha kahanA yaha anuyoga kI nirukti haiN| isa meM tIrtha karoM dvArA prarUpita artha kA gaNadharokta zabda samUharUpa sUtra ke sAtha anukUla athavA niyata saMbandha prakaTa varanA hotA hai| sUtrArtha kaha ne kI paddhati kA nAma vidhi haiN| isameM sarva prathama guru ko ziSya ke liye sUtra kA artha sikhalAne kA vidhAna hai / bAda meM usa zikSita artha ko niyukti se mizrita kara ziSya ko sikhalonA cAhiye arthAt nizcayayukta padArthoM kA hI-arthAt vItarAga kathA se jina padArthoM kA padoM ke arthoM kA guru ke dvArA ziSyane nizcaya kara liyA hai aise hI padArthoM kA yukti pradAnapUrvaka ziSya ko aura artha kahanA cAhiye, isake bAda prasaGga anuprasaMga ko lekara aura bhI jo 2 artha hotA ho- usa saba ko praSTa karanA cAhiye-ina saba anuga, niga, bhASA, vibhASA vAtika, A badhA pada anuyoganA paryAyavAcaka zabda che. nirUkitapUrvaka anugane artha kahe tenuM nAma "anuga nirukita karvaka anugane artha kahe tenuM nAma "anuganI nirUkti" che. temAM tIrthakara dvArA prarUpita arthano gaNudharekata zabdasamUharUpa sUtranI sAthe anukULa athavA niyata saMbaMdha prakaTa karavAno hoya che. trArtha kahevAnI paddhatinuM nAma vidhi che. temAM gurUe sauthI pahelAM te ziSyane sUtrano artha zikhavA joIe, evuM vidhAna che. tyArabAda zikhavavAmAM AvelA te arthane niyukitathI mizrita karIne ziSyane zikhavo joIe. eTale ke nizcayayukta padArthonA ja [vItarAga dvArA prarUpita je padAthenA padanA arthonA gurunI madadathI zive nizcaya karI lIdho hoya evAM ja padArthone) yukita pradAnapUrvaka je kaI bIjo artha thatuM hoya te paNa ziSyane kahe joIe, tyArabAda prasaMga ane anuprasaMgane anulakSIne tenA bIjA je je artha thatAM hoya te saghaLAM artha paNa prakaTa karavA joie. A badhI bAbatene anugamAM
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sU0 5 zrutajJAnasvarUpanirUpaNam chAyA-sUtrArthaH skhalu prathamo, dvitIyo 'nayuktimizrito bhaNitaH / tRtIyazca niravazeSaH, epa vidhirbhavatyanuyoge // iti / vistaratas anyanna / tathA anuyogAya prataH atra catvArI bhaGgAH / tatra prathamo bhanA-upamI gururuyamI ziSyaH / dvitIyo bhA:-udyamI gururamudhamI ziSyaH / datIyo bhaGgaH-anupamI gururupamI ziSyaH / caturtho bhagaH-atupamI gurugnupanI ziSyaH atra-prathamabhaGge'nuyogasya sarvathA prAti bhavati, caturthabhaGge tu sarvathA naipa bhvti| dvitIya tRtIyayostu kadAcit pani bhava ta kadAcinnApi bhavati / tathA'nuyogaH kena kartavyaH ? iti procyatekA anuyoga meM samAviSTa hai| yahI bAta taduktaM karake "suttathI" ityAdi-gAthA dvArA puSTa kI hai| vidhi saMbandhI vistAra anya zAstroM meM likhA hai| ataH jijJAsu jana isa viSaya ko vahAM se jAna leveM anuyAMga kI pravRtti meM cAra bhaMga haiM-ve isa prakAra se haiM udyamI guru udyamI ziSya yaha prathama bhaMga hai / udyamI guru anudyamI ziSya yaha dvitIya bhaMga haiN| anudhamI guru udyamI ziSya yaha tIsarA bhaMga hai / anudyamI guru anudamI ziSya yaha cauthA bhaMga hai| ina meM se jo prathama bhaMga hai usameM to anuyoga kI sarvathA vRtti honA nizcita hai| cauthe bhaMga meM anuyoga kI Rtti vilakula nahI hotI hai| dvitIya aura tRtIya bhaMga meM anuyoga kI pravRtti kabhI hotI hai aura kabhI nahIM bhI hotI hai| sabhAvI zaya cha / pAta "suratho" yAhi AyAma dArA puSTa 4AmA AvI che. vidhi saMbaMdhI vistRta thana anya zAstromAM ApavAmAM AveluM che, te jijJAsu pAThakee A viyanuM vizeSa kathana tyAMthI vAMcI levuM joIe. anuganI pravRttimAM nIce pramANe cAra bhAgAo (vikala) che (1) GdhabhAzu3 bhane bhI ziSya, mA po mAMgI che. (2) udhamI zu3 bhane nizcamI ziSya, mA mIna mAMgI hai. (3) manudhabhI zu3 ane bhI ziSya, bInna mAMge cha. (4) anudyamI gurU ane anudyamI ziSya, A ceAthe bhAMge che. che.' A cAra vikalpamAMthI je pahelo vikalpa batAvyo che te vikalpa pramANenI paristhitimAM te agoganI pravRtti thavAnuM kArya sarvathA nizcita ja hoya che. cothA vikalpamAM batAvyA pramANenI jyAre paristhiti hoya che, tyAre acAganI pavRtti bilakula cAlI zakatI nathI. bIjA ane trIjA vikalpamAM batAvelI paristhitimAM kayAreka anuganI pravRtti saMbhavI paNa zake che ane kyAreka nathI paNa saMbhavI zakatI.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 anuyoga me 1 1 "desa kula jAI rUbI, saMhaNaNI, viijuo aNAsaMsI avikatthaNo amAI, thiraparivADI picako // 1 // 10 93 jiyaparito jiyanido, majjAtthI desakAlabhAvann / 16 mAnAvivadesabhAsannU / / 2 / / 18 15 Asannaladdha pazbhI, 518 paMcavihe AvAre, mulI sutatthatadubhayavihinm / AharaNa heu uvaNaya, naya nijNo gAhaNAkusalale // 3 // sasamayaparasamayaviU, gaMbhIro ditsimaM sibo somo / guNasayakaliyo jutto, pavayaNasAraM parikaheuM // 4 // chAyA - dezakulajAtirUpI saMhananI, dhRtiyutaH anAzaMsI / avikatthanaH AmAyI, sthiraparipATI gRhItavAkyaH || 1 || jitapariSad jitanidro madhyastho dezakAlabhAvajJaH / Asannalabdhapratibho nAnAvidhadezabhApAjJaH ||2|| paJcavidhe AcAre, yuktaH sUtrArthatadubhayavidhijJaH / AharaNahetUpanya, naya nipuNo grAhaNAkuzalaH // 3 // svasamayaparasamayavid, gambhIro dIptimAn zivaH somaH / guNazatakalito yuktaH, pravacanasAraM parikathayitum // 4 // " gAthArthaH -- yo muniH dezakAlakula jAtirUpI - deza :-AryadezaH, kulaM-vizuddhaH pitRvaMzaH, jAtiH = vizudro mAtRvaMzaH rUpaM = zobhanA''kRtiH stAni catvAri santyasyeti tathA bhavati / arthAd yaH AryadezotpannaH, vizuddhapitRmAtRvaMzodbhavaH, rUpavAMzca bhavati / tathA saMhananI = dRDhasaMhananavAn / dRDhasaMhananI hi aba yaha kahA jAtA hai ki yaha anuyoga kisa prakAra ke vizeSaNoM se viziSTa munijana dvArA kiyA jAtA hai - " desakula jAI ruvI " ityAdi deza - jo muni Aya deza meM utpanna huA ho (1) kula jAti zuddha ho jisakA pitRvaMza aura jisakA mAtR vaMza vizuddha ho ( 2 ) rUpa - AkAra jisakA zobhana hoM (3) saMhananI - jo dRDha saMhanana bAlA ho ( 4 ) dhRti yukta- ati gahana bhI artha meM jise kisI bhI prakAra kI have e vAta prakraTa karavAmAM Ave che ke kayA kayA guAthI (vizeSaNAthI) sapanna viziSTa munijanA dvArA A anuyogamAM pravRtti thaI zake che "desakula jAI" 4: bAM (1) ne muni mAyadezamAM utpanna thayezA hoya, (2) he bhuninA guNabhakti zuddha hAya-eTale ke jenA mAtRvaMza ane patRvaMza vizuddha hAya, (3) rUpa-jemane mahAra (bhAva) suMdara hAya, (4) saDananI ne muni dRDha saDananavAjA hAya, (5)
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ apacandrikA TIkA-mu. 5 zrutajJAnasvarUpanirUpaNam 43 vyArUzanAdau na zrAmyatIti bhAvaH / dhRtiyutaH-dhRtiH atigahaneSvapyatheSu nirdhAntatA, parIpahopasargasahane nizcalatA ca, tayA yutaH yuktaH / anaashNsii-vkhstkaaraavnaakaakssii| avikatyanaH AtmazlAghA barjito nAti bahubhASI vaa| amApI pttvrjitH| sthiraparipATI-sthirA atizayena nirantarAbhyAsataH sthairyamApannA paripATI-anuyogakaraNakramo yasya sa tathA / yadvA-guruparamparAprAptajJAnanira. ntrpaarkH| etAdRzo hi sUtramartha ca na kadAcidapi viparItaM karoti / gRhItavAkya:-gRhItaM vAkya-vacanaM yasya sa tathA, AdezvacanavAn ityarthaH / tasya hi alpamapi vacanaM mahArtha miva pratibhAti / mitapariSad-nitA pariSad yena sa taza, mahatyAmapi pariSadi yaH kSAbhaM nopayAti / jitanidraH-jitA nidrA yena sa sathA, rAtrau sUtramarthaM ca cintana nidrAdhIno na bhavatItyarthaH / madhyasthA pakSapAtavarjitaH / dezakAlabhASajJaH drvykssetrkaalbhaavjnyaanmmpnnH| AsannalabdhapratimaHbhrAnti na ho, tathA parISaha aura upasarga ke sahane meM jisake nizcilatA ho - (5) anAzaMsI-vastra satkAra Adi kI jisake AkAMkSA na ho (6) avikatthana AtmaprazaMsA se jo rahita ho athavA vyartha kA jA bahuta bhASaNa karane vAlA na ho (7) amAyI-kapaTa bhAva se jo rahita ho (8) sthira paripATI-jisakA anuyoga karane kA krama atizaya nirantara abhyAsa ke vaza se sthiratA ko prApta ho gayA ho athavA-guru paramparA se prApta jJAnakA jo pAThaka ho, (2) gRhIta pAkya-jisake vacana Adeya hoM (10) jita paripat-baDI bhArI sabhA meM bhI jo zAma ko pAsa na ho, 11, jitanidraH-rAtri meM bhI jo sUtra aura aba kA cintana karatA huA nidrA ke pazaSatI nahIM hotA ho 12, madhyastha-pakSapAta se jo rahita ho 13, dezakAla bhAvajJa-jo deza, kAla bhAva kA mAtA Satiyukta-ati gahAna viSayanA artha viSe paNa jemanA manamAM koI paNa prakAranI ghAni na hoya. tathA parISaha ane upasargonI nizcalatApUrvaka je sahana karanAruM heya, 6, anAzasI vastra, satkAra AdinI AkAMkSAthI jeo rahita hoya, 7, avikalyana-jeo AtmazlAghAthI rahita hoya athavA nakAmuM lAMbuM ceDuM bhASaNa karanArA na hetha. 8, amArI- jeo kapaTabhAvathI-mAyAthArIthI rahita hoya, 9, sthiraparipATI niratara abhyAsane kAraNe jemane anuga karavAne kama sthiratA yukata banyuM hoya, athavA gurUparamparAthI prApta jJAnanA jeo pAThaka heya, 10, gRhItavAkya-jemanA vacane Adeya (grahaNa karavA yogya hoya. 11, jita pariSata-ghaNuM vizALa sabhAmAM paNa jeo bha anubhavatA na hoya. 12, jitanidra-jemaNe nidrA upara paNa vijaya prApta karyo hoya eTale ke rAtre paNa nidrAne adhIna thayA vinA jeo satra ane athavuM cintana karyA karatA heya. 13, madhyastha-jeo pakSapAtathI rAhata heya, 14. dezakAla
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ amuyonagarale AsannaM zAstrA kartuM samIpe samAgataM paravAdinaM prati. lammA pratibhA bena sa tayA, paravAdibhirAkSiptaH zIghramuttaradAyItyarthaH / naanaavidhdeshmaassaajny:anekdeshbhaassaajnyaansmmnnH| paJcavidhaAcAre yuktaH-jJAnAdipaJcAMcAre yuktH| suutraarthtdubhyvidhijnyH| AharaNahetUpanayanipuNaH- tatra-AharaNaM dRSTAntaH, hetu:kArako jJApakazca / tatra kAraka'- yathA ghaTasya kartA kumbhakAraH / jJApako yathA-ghaTAnAmabhi JjakaH pradIpaH / upanaya:-upasaMhAraH, nayAH naigamAdayaH, eteSu nipuna:kuzalaH / grAhaNAkuzalaH grAhaNAyA~-ziSyagya sUtrArthatadubhayagrAhaNAyAM kuzalaH / svasamaH parasama pvit-svsiddhaantprsiddhaantjnyaanmNpnnH| gambhIraH atucchsvbhaavH| ho-arthAt dravya, kSetra, kAla aura bhAva kA jo jAnane vAle ho 14, AsanalamdhapotebhaH-zAstrArtha karane ke liye nikaTa Aye hue parabAdI ko parAsta karane ke liye jisa kI pratibhA teja ho-arthAt paravAdI se AkSipta hone para jA zIghra hI uttara dAtA ho 15, nAnAvidha dezabhASAjJaH-aneka dezoM kI bhASAoM kA jise jJAna ho 16, paJcavidha AcArayuktaH-jJAnAcAra Adi pA~ca pra.ra ke AcAroM kA jA pAlana kartA ho, 17, matrArtha tadubhayaH vidhijJa:sUtra artha tA tadubhaya mUtrArtha kI vidhi kA jAnakAra ho 18, AhAraNa hetUpanayananipuNaH-udAharaNa, hetu, upanaya aura naya inameM jo nipuNa ho 19, grahaNa kuzala-jo ziSya ko tatva grahaNa karAne meM kuzala ho 20, svasamaya para samayavit-jisa svasamaya kA aura parasamaya kA acchI taraha se poSa-jJAna .maa1-2|11, 4mana mAnA jJAtA DAya, se dravya. kSetra, bhane mAnA / Met2 hAya, 15, "AsannalabdhapratiH " zAkhA 42vAne mATe pitAnI pAse AvelA parAvAdIne parAsta karavAne yogya pratibhAthI jeo saMpUna hAya-eTale ke paramatavAdInI sAthe jyAre carcA cAle tyAre tenA praznone gya uttara ApIne tene matanuM khaMDana ane pitAnA matanuM (sva samayanuM) samayAna 42vAne re sA :ya 2, 16, "nAnAvidha dezabhASajJaH" bhane mane zanI bhASAmAnujJAna 5, 17, 'paJcavidhaAcArayuktaH" . zAnAyara All pAMya nA mAyAnu remo pAsana 42naa2| DIya. 18, trArthana bhayavidhijJaH' - sI sUtra, tayA tamaya (satra mane artha manne) sUtrArthanA vidhinA 42 DAya, 18. "AharaNahetRpanayanayanipuNaH" hAraNa, nu' upanaya bhane nayamA yo nipura DAya, 20, "grahaNakuzalaH" remo ziyane tatva a5 42vavAbhA za Aya, 21, "svasamayaparasamayavit' yo spasamaya (jana siddhAMta) ane parasamayanuM (anyasiddhAMtanuM sArUM jJAna dharAvatA hoya,
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA. mU0 5 zrutajJAnamvarUpanirUpaNam dIptimAna-pakhAdibhignuparNIyaH / zivaH akora: yahA-tra tatra vA viharan lokA lyANakArI / somaH shaantdRssttiH| guNazatakalitaH-guNAH dA dAkSijyAdayaH teSAM zatAni, taiH kalita', yaha zatazaHdo bahutvavAcakaH / etAdRza eva muniH pravacanasAraM-dvAdazAGgarUpaprabacanArtha parikathatuiramyaka prarUpayitu yuktaH yogyaH sama meM bhavatI tyarthaH una.paJcaviMzatiguNayuna stra munerva vanaM ghRtapariSiktavahiriva bhAti / uktaguNarahitamA vacanaM tu snehavihInadIpa uva na zobhate / evaM pAviMzati guNayuktena muninA kasya vA'nuyogaH karA zAstrarA'nuyaM gaH vartavya ityapi vaktAm / tAgaNi-tasya anuyogamya dvArANi-upakramAdIni vaktavyAni / vakSyate agre svayameva muutrkaarH| tA-anuyogamya lakSaNaM vaktavyam / lakSaNaM cavamuktamho 25, gaMbhIra:-jisakA gvabhAva gaharA ho 22. dIptimAna paravAdiyoM dvArA jo parAsta na kiyA jA sake 23, ziva-krodha jise na Ave, athavA-itastataH vihAra karatA huA jo loka kA kalyANakArI ho 24, soma-jisakI dRSTi zAMta ho 26. aura guNazata kalita-saikaDo dayAdAkSiNya Adi guNoM se jo yukta ho, aisA muni dvAdazAMgarUpa pravacana ke artha ko acchI taraha se prarUpita karane ke liye samartha hotA hai / ina 25, (paccIsa) guNoM se yukta muni ke vacana ghRta se siMcita agni ke jaise tejambI hote haiN| parantu ina guNoM se rahita jo sAdhu hotA hai usake vacana sneha se rahita dIpaka kI taraha zobhita nahIM hote haiM / isa prakAra ina 25 guNoM se yukta muni ko "ksi zAstra kA anuyoga kartavya hai yaha bhI kahanA cAhiye / anuyoga ke jo upakrama Adi dvAra kahe gaye haiM-ve bhI ziSya ko kahanA cAhiye / anuyoga ke meda 22, "gaMbhIraH" mA 21NAve gIra hAya, 23, "dIptimAna ' resA hItimAna DAya-52matavAhImA bhane 521ta 42vAne samaya na DAya, 24, 'zivaH" jemanAmAM krodhane abhAva hoya athavA ahIM tahIM vihAra karatA thakAM jeo pAnuyAya 7202 / rAya, 25, 'sAma'' remanI STi mayA bhugamudrA zAnta DAya, "guNazatakalitaH' bhane so yA kSiya mA saM. gupathI saMpanna heya. evA muni ja Dha dazAMgarUpa pravacananA arthane sArI rIte prarUpita karavAne samartha hoya che, A 25 guNothI yukata muninAM vacane ghI vaDe siMcita agninA samAna tejasvI hoya che. paraMtu A guNothI rahita je sAdhu hoya che tenA vacane tethI rahita dIpakanA samAna teja rahita (prabhAva rahita) hoya che. A prakAranA 25 guNothI yukata munie kyA zAstrane anuyoga karo joIe, e vAta paNa ahIM prakaTa karavA anuyAgane je upakrama Adi dvAra
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ d anuyoga 1 " saMhitA ya payaM caiva payatyo payavinaho / cAlaNA ya pasIddhI ya chabvihaM viddhi lakkhaNaM // mU chAyA - saMhitA ca padaM caiva padArtha : padavigrahaH / cAlnA ca prasiddhi SaGkhidhaM viddhi lakSaNam // tatra - 2 -saMhitA = askhalitapadoccAraNam / padam = varNAnAmanyonyApekSANAM nirapekSA saMhati, subantaM tiGantaM vA / padArtha:- padasya artha :- abhidheyaH / padavigrahaH-tipratyayavibhAgarUpA vistAra: / ca= punaH cAlanA = praznaH / prazne sati prasiddhi = samAdhAnaM ceti Sadham anuyoganya lakSaNaM viddha= jAnIhi / vyAkhye satramA ca aliymuvgh| yajaNayaM' ityAdi dvAtriMzadoSarahitatvAdikaM lakSaNaM vakta00 ki jinheM sUtrakAra svayaM hI Age kaheMge / anuyoga kA kyA lakSaNa hai yaha bhI ziSya ko samajhAnA cAhiye / anuyoga kA lakSaNa isa prakAra vahA hai - "saMhitA ya" ityAdi - askhalitarUpa se padoM kA uccAraNa karanA isa kA nAma saMhitA hai / anyonyApekSAvAle varNoM kI nirapekSa jo saMhitA hai usa nAma athavA subanta aura tiGanta kA nAma pada hai| pada ke abhidheya kA nAma pada vigraha hai / cAlanA nAma prazna kA hai| prazna ke samAdhAna kA nAma prasiddhi hai / ye chaha prakAra kA anuyoga kA lakSaNa hai / yaha lakSaNa vahanA cAhiye tathA "ali muvaghAyajaNayaM" ityAdi jo 32, doSa - kahe gaye hai unase rahita anuga hotA hai yaha bhI anuyoga kA lakSaNa kahanA cAhiye / tathA yaha bhI kahanA cAhiye ki anuyoga ko sunane ke liye 1 - che. te paNa temaNe ziSyAne kahevA joie. anuyAganA paNa bhedaeN ziSyAne batAvavA oIe. te bhedAnuM nirUpaNa sUtrakAra pote ja AgaLa karavAnA che. temaNe zAma anuyAganAM lakSaNA paNa samajAvavA joie. anuye!ganAM lakSaNA nIce pramANe che. "saMhitA ya" tyAhi-yahonu smalita 3ye ubhyA tu tenu' nAma sahitA che. anyAnyanI apekSAvALA vAMthI nirapekSa je sahitA che tenuM nAma athavA sumanta ane tiGantanuM nAma padma che. padanA abhidheyanuM nAma padAtha che. prakRti pratyayanA vibhAgarUpa vistAranuM nAma padavigraha che. praznane "cAlanA" kahe che. praznanA samAdhAnarUpa uttarane prasiddhi kahe che. A cha prakAranuM anuyAganuM lakSaNa che. gurUe anuyoganA mA cha lakSaNo pazu ziSyane usevA leye. tathA "ali mubadhA pajaNayaM ?,. ItyAdi je 3ra doSa che te paNa kahevA joie. A 32 dASAthI anuyoga rahita hAya che, ane paNa ziSyAne kahevu joie. vaLI temaNe ziSyane e paNa samajA vavu joie ke anuyAganuM zravaNa karavA mATe kevA kevA munine ceSya gaNavAmAM Ave che. anuyAganuM zravaNa karavA mATe munimAM nIcenI pAgyatAe hAvI joIe.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ anulomacandrikA TI. 5 zrutajJAnasvarUpanirUpaNam tadarhAH tasya = anuyogagya arhAH = yogyA munayeo vaktavyaH / tahi - bahussue cipavase, kappieya acaMcale / bhae ya mehAvI, aparibhASio vika ||1|| paya aNuSNA, bhAvao pariNAma / mArise mahAbhAge, aNubhagaM soumarihA || || chA-bahuta viramatra jita, kalpika avaJcala | | avasthita medhAvI aparibhAvito vidvAna // 1 // pAtraM cAnujJAtaH, bhAvata, pariNAmakaH / etAdRzo mahAbhAgaH, anuyogaM zrotumarhati ||2|| = yo muniH bahuzrutaH = zAstrajJaH, cirapravrajitaH = cirakAla gRhItadIkSa, kalpikaH = gItArthaH, acaJcalaH = cAJcalyavarjitaH, avasthitaH sAdhumaryAdAyAM sthitaH medhAvI = buddhimAn, aparibhAvitaH pariSahopasarge raparibhRtaH paratIrthikairaparibhRto vA, vidvAn = paNDitaH - prabhRtAzeSazAstrAbhyAsanirmalabuddhirityarthaH pAtraM = yogyaH, anujJAtaH=guruNA''jJaptaH, tathA - bhAvataH pariNAmaka = bhAvapariNAmayuktazca bhavati / etAdRzo mahAbhAgo muniranuyogaM zrotumarhati / " 47 aisA muni yogya hotA hai jo bahussue cirapathyaie" ityAdi bahutazAstroM kA jJAtA ho, cirakAla kA dIkSita ho, gItArtha ho caJcalatA se rahata ho, sAdhumaryAdA meM sthira hoM, buddhizAlI ho, parIpaha aura upasargoM se yA anyatIrthikajanoM se aparibhRta ho, vidvAn ho, arthAt anekazAstroM ke abhyAsa se jisa kI buddhi nirmala ho anuyoga kA pAtra ho guru se anu sunane kI jise AjJA mila cukI ho, aura jo bhAvase pariNAmayukta ho aisA mahAbhAga muni anuyoga ko sunane ke yogya hotA haiN| guru ko anuyoga sunane vAlI sabhA kA bhI kathana karanA cAhiye- unheM kahanA cAhiye ki "vahussue virapavvaie" ityAdi - ne mahuzruta - (zAsonA jJAtA) hoya, thirasAsa nA dIkSita hoya, gItA hAya, caMcalatAthI rahita haya, sAdhunI maryAdAnuM daDhatApUrvaka pAlana karanAra hAya, buddhizALI hAya, parISaheA, upasargo ane anyatIthi kaiM| thI je aparibhUta (parAta na thAya evA) hAya, vidvAna hAya-eTale ke anekazAna nA abhyAsathI jenI buddhi nirmAMLa thayelI hAya, anuyAgane pAtra hoya. gurUe jene anuyAganu zravaNu karavAnI anujJA ApI hAya, ane je bhAvanI apekSAe pariNAmayukata hAya. evA mahAbhAga munine ja ace.ganuM zravaNu karavAne pAtra mAnavAmAM Ave che. gurUe anuyAga zravaNa karanArI pariSada phevI hAvI
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ .18 anuyogAsane tathA-paripad-anuyogasya rogyA pariSad vaktavyA / sA ca sAmAgyatA vidhA bhavati / tadyathA--- "jANatiyA ajANaMtiyA ya, taha dudhviryA yA dheSa / tivihA ya hoi parisA, tIse nANanagaM ghocchaM // 1 // " chAyA-jAnAnA ajAnAnA dha, tathA durvidagdhikA vaiSa / trividhA ca bhavati pariSat .syA mAnAtvaM vakSye // 1 // ayaM bhAvaH-pariSat trividhA bhavati,-jJAyakaparipat, ajJAyakapariSada, durvidagdhikA paripaditi / tana-ekaikapariSatsvarUpaM lakSayituM prathamaM zAyakaparisasvarUpamAha "guNadosapisesapNU aNabhiggahiyA ya kussuimaesu / sA khalu jAgagaparisA, guNatattillA aguNavajA // 1 // khIramiya rAyahaMsA, je ghuTTati guNe gunnsmiddhaa| da se vi ya chahitA, te vasahA dhIrapurisatti // 2 // chAyA-guNadopavizeSajJA anabhigRhItA ca kuzrutimateSu / sA khalu jJAyakaparipat, guNatatparA aguNavarjA // 1 // kSIramiva gajahaMsA, te pibanti guNAna guNasamRddhAH / doSAnapi ca tyaktyA, te vRpabhA dhIrapuruSA iti // 2 // ayaM bhAvaH-yA pariSad guNadoSAn vizeSato jAnAti / kutimateSu AgrahavatI na bhavati / evaMvidhA guNeSu tatparA aguNebhyo ra hatA pariSatjJAyaka anuyoga ko sunane ke yaMgya aisI pariSat hotI haiM-arthAt pariSat sAmAnya se 3, prakAra kI hotI hai-eka jJAyaka pariSat, dUsarI ajJAyaka parIpat aura 3 tIsarI durvidagdhikA paripat / yahI bAta "jAgatiyA" ityAdi gAthAdvArA prakaTa kI gaI hai| inameM se jJAyaka paripata ko svarUpa isa prakAra se haiM-guNadoMsa visesaNNU "ityAdi-jo pariSad guNa aura dopAM ko vizeSarUpa se jAnatI hai joIe te paNa zivane samajAvavuM joIe. temaNe tene e vAta samajAvavI joIe ke anuyAganuM zravaNa karanArI pariSadamAM A prakAranI yegyatA hevI joIe-pariSadanA sAmAnya rIte traNa prakAra kahyA che, te prakAre nIce pramANe che-1, jJAyaka parida, 2, ajJAyaka pariSada ane 3. dudhiSiA pariSada mA pAta "jANaMtiyA" tyAls yA dvArA praTa 42vAmAM kI cha. jJAyaka pariSadanuM svarUpa A prakAranuM hoya che-- "guNadosavisesaSNU" talk-2 pariSada zuSa bhane apAra viSa31 jANatI hoya che, ane beTAM zAstronI mAnyatAone je mAnatI nathI-kherAMzArone
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 49 3 % ::: anuyogacandrikA TIkA 5 zrutajJAnasvarUpanirUpaNam pariSaducyate / atra pariSadi ye narA bhavanti, te guNasamRddhA bhavanti / __ yathA rAjahaMsA sajaladugdhAd jalaM vihAya dugdhameva pivanti, tathaiva ete doSAn vihAya guNAneva gRhNanti / ete hi dharmadhurAdhAgaNe vRSabhA iva udyuktA bhavanti / ata eva ete dhIrapuruSA ucyante, iti jJAyaka-pariSat / atha-ajJAyakapariSatsvarUpamAha"jA hoi pagaimuddhA migsaavgsiihkukuddgbhuuyaa| rayaNamiva asaMThaviyA, suhasaMNappA guNa samiddhA // 1 // chAyA-yA bhavanti prakRtimugdhA mRgazAvakasiMhakukkuTakabhUtA / ratnamivAsaMsthApitA sukhasaMjJApyA guNasamRddhA // 1 // ayaM bhAvaH-yA pariSat prakRtimugdhA-prakRtyA-svabhAvena mugdhA bhadrabhAvasaMpannA, mRgazAvakasiMhakukkuTakabhUtAH-tava mRgazAvakAH hariNazizavaH, siMhAH-siMhaaura khoTe zAstroM ko mAnane vAloM ke mata meM jise Agraha nahIM hotA hai vaha pariSat jJAyaka paripat hai / aisI paripat guNoM meM tatpara aura aguNoM se rahita hotI haiN| isa paripat meM jo manuSya hote haiM ve guNasamRddha hote haiM / jaise rAja haMsa jalasahitadugdha meMse jala kA parityAga kara dUdha kA hI pAna karate haiM vaise hI yaha pariSat doSoM ko choDa kara guNo ko hI grahaNa karatI hai| isa pariSada ke sadasyajana dharma kI dhurA ko dhAraNa karane meM vRSabha kI taraha sadA udyogazIla rahA karate haiN| isaliye ye dhIra puruSa kahalAte haiM / ajJAyaka pariSat kA svarUpa isa prakAra se hai-"jA hoi pagai mahA" ityAdi-jo pariSat svabhAva se bhadbhAvayukta hotI hai / tathA mRgazizu, siMhazizu aura kukkaTazizu ke samAna jisake sada ya sarala bhAva vAle hote haiM-evaM jo khAna se nikale hue mAnanArA lekanA manamAM jene bilakula zraddhA hotI nathI evI pariSadane jJAyaka pariSada kahe che. evI pariSada guNagrAhI ane aguNothI rahita hoya che. A pariSadamAM ekatra thayelA manuSyo guNasamRddha hoya che. jevI rIte rAjahaMsa jalamizrita dUdhamAMthI dUdhane ja grahaNa kare che ane jaLane parityAga kare che. tema A pariSada paNa dene parityAga karIne guNone grahaNa kare che. A pariSadanA sabhya dharmanI dhurAne dhAraNa karavAmAM vRSabhanI jema sadA udyogazIla rahe che. te kAraNe temane dhIrU purUSa mAnavAmAM Ave che. ajJAyaka pariSadanuM svarUpa A prakAranuM hoya che-- "jA hoi pagaibhaddA" tyAha-re 5254nA sanyo svabhAvatI apekSA bhadrabhAva (saralatA)thI yukata hoya che. jenA sabhyo mRgazizu siMhazizu ane kukaDAnA
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogagarane zAvakAH, kukuTakAH kukuTakazAvakAH-tadbhUtAH tatsadRzA / "siMhakkukuTa' zabdo atra tattacchAvakaparau / tajjanA hariNazizusiMhazizukukuMTazizava iva atyanta sarala ityrthH| ___ tathA-ratnamiva asaMsthApitA-sahajaratnamivAsaMskRtA bhavati / sA pariSada sukhasaMjJApyA anAyAsabodhanIyA guNasamRddhA-guNagaNayutA ca bhavati / kiM ca "jA khalu abhAviyAkussuihiM na ya sasamae gahiyasArA / akilesakarA sA khalu, vaharaM chakkoDisuddhaM va // " / choyA-yA skhalu abhAvitA kuzrutibhiH, na ca svasamaye gRhItasArA / aklezakArI sA khalu vajra SaTkoTizuddhamiva // 2 // ayaM bhAvaH-yA paripat kuzrutibhArabhAvitA bhavati, na ca svasamaye gRhIta sArA svasiddhAntAbhijJA ca na bhavati, aklezakArI-klezotpAdikA na bhavati, yA ca SaTakoTizuddhaM sarvathA zuddha vajramiva hIraka iva vizuddhA bhavati, sA khalva zAyakapariSaducyate / iti // samprati durvidagdhapariSaducyate"na ya kattha vi nimmAo, na ya pucchai paribhavassa doseNaM / batthiva vAyapuSNo, phuTTai gAmellaga viyaDa // 1 // kiMcimmattaggAhI, pallavagAhI ya turiyagAhI ya / duviyaDDagA u esA, bhaNiyA tivihA imA parisA" // 2 // ratna ke samAna asaMskRta hote haiN| aura isI se jinheM samajhAnA bahuta sarala hotA hai-arthAt jo thor3e se kahane meM hI sanmArga para A jAte haiN| ye sava guNagaNa se yukta rahA karate haiN| "jA khalu abhAvitA" ityAdi--yaha pariSat kutiyoM ke bahakAve meM nahI AtI hai aura apane siddhAnta ke pIche yaha lahanA jhagaDanA nahIM jAnatI hai| SaTkoTi zuddha hIre ke samAna yaha paripat vizuddha hotI hai| durvidagdha pariSat kA svarUpa isa prakAra se hai-"naya kattha vi" ityAdi-jo puruSa kisI bhI viSaya meM niSNAta na ho aura jo puruSa zizu samAna saralabhAvathI yukata hoya che. ane khANomAMthI nIkaLelA ratna samAna je asaMskRta hoya che. je pariSadAne dharmatatva samajAvavAnuM kArya ghaNuM ja sarala heya cha. sevA guthI yuta pariSahane ajJAya pariSa4 4 cha. "jA khalu abhAvittA" kuzA A pariSadane bahekAvI zakatAM nathI ane te pariSada sva siddhAMtathI abhinna paNa hotI nathI. siddhAntane nAme tane jhagaDA karatA paNa AvaDatA nathI. SaTrakeTa zuddha hIrA samAna vizuddha A parISada hoya che.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA. sU0 5 zrutajJAnasvarUpanirUpaNam chAyA-na ca kutrApi nirmAto na ca pRcchati pArabhavasya doSeNa / bastirikha vAtapUrNaH sphuTati grAmeyako'vidagdhaH // 1 // kiMcinmAtragrAhiNI. pallavagrAhiNI tvaritagrAhiNI ca / durvidagdhA tvepA bhaNitA, trividheyaM paripat // 2 // yo naraH kutrApi vipaye niSNAto na bhavati / paribhavasya dopeNa-apamAnadaM peNa cAnyaM janaM vastutattvaM na pRcchati / 'yadyahamenaM prakSyAmi tava mamApratiSThA syAditi heto statvajJajanakAzAt taccajJAnaM labdhaM na yatate iti bhAvaH / etAdRzo grAmeyako -grAmyaH-saMskAravarjitaH avidagdhaH-anipuNaH puruSaH, vAtapUrNI bastirikha sphuTati =sthUlo bhavati ahaMkArI bhavatItyarthaH kiMca-ya kiJcinmAtragrAhI bhavati, niSNAta haiM unase vaha isa abhiprAya se vastutattva ko nahIM pUchatA ho ki ina se pUchane para merI apratiSThA-avajJA-hogI isI kAraNa vaha tatvajJAna prApti meM prayatnazAlI nahIM hotA hai aisI vyakti sat jJAna ke saMskAra se rahita bana kara kevala avidagdha-anipuNa banA rahatA hai aura vAyu se pUrNa dhamanI ke samAna apane abhimAna meM phUlA rahatA hai| isI taraha jo thADA bahuta jAnatA haiM tathA pallavagrAhI pAMDitra-jisake pAsa meM hai, jo tvaritagrAhI hai-kahane para zIghra samajhato letA hai-para phira vismRta ho jAtA hai-phira bhI jJAni ke ahaMkAra meM tatpara rahatA hai aise ina vyaktiyoM kI sabhA kA nAma durvidagdhA sabhA hai / tAtparya isa kA yaha hai ki vodha lava hone para jo apane Apa duvidagdha parISadanuM svarUpa A prakAranuM hoya che. 'naya kattha vi" tyA-315 me 535 abhu vI55mA nayAta nathI. te viSayamAM bIjI kaI eka vyakti niSNAta che, paraMtu pahelI vyakti bIjI vyaktine vastutatva viSe e kAraNe pUchatI nathI ke tene pUchavAthI mArI apratiSThA thaze. A prakAranA abhimAnane kAraNe te tatvajJAna-prAptimAM prayatnazIla raheto nathI. e mANasa sAcA jJAnanA saMskArathI rahita ja rahevAne kAraNe avidagdha-anipuNa ja rahe che. e mANasa havAthI bharelI dhamaNa samAna abhimAnathI phUlAyA ja kare che, A prakAranA adhakacarA jJAnavALAne ardhadagdha kahe che. A prakAranA ardhadagdha, chIcharA jJAnavALA, varitagAhI (keI vAta kahevAmAM Ave to zIdhra samajI lenArA paNa pAchaLathI tene bhUlI janArA) mANase jJAnanA abhimAnamAM tatpara rahetA hoya che. evI vyaktinI sabhAne durvidadhA pariSada kahe che A kathanane bhAvArtha e che ke jeo pitAne viziSTa tattvajJAnI mAnI rahyA che, ane je vAraMvAra samajAvavA
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogabArasUtre pallavagrAhI tvaritagrAhI bhavati / teSAM pariSad durvidagdhA / ityevamuktarItyA trividhA pariSad vijJeyA / ihAye ubhe anuyogAheM, tRtIyA tu anuyogAnIM / etatsarvamuktvA sUtrArthoM vaktavyaH / ityevamanuyogasya dvAdaza dvArANi vaktavyAni bhavanti / sUtrakArastu zeSANi dvArANyupalakSayituM 'kasya zAstrasyAyamanuyogaH ?' iti saptamaM dvAraM cetasi nidhAya "jai sumnANarasa uddeso' ityArabhya 'imaM puNa paTThavaNaM paDucca AvarasagAsa aNuogA' iti yAvaduktavAn ||muu0 5 // ko viziSTa tattvajJAnI mAna baiThe haiM aura samajhAne para bhI jo apane jhUTha Agraha ko choDate nahIM haiM aise vyakti durvidagdha kahe gaye haiM / ina kI sabhA kA nAma durvidagdha sabhA hai / isa prakAra ina tIna sabhAoM meM se Adi kI do sabhAeM to anuyoga ke yogya haiM, parantu jo tIsarI sabhA hai vaha anuyoga hai vaha anuyoga ke yogya nahIM haiM / yaha saba anuyoga se lagatA huA viSaya pahile kahakara anuyogAcArya ko sUtrArtha kA kathana karanA cAhiye / isa prakAra ye anuyoga ke 12 dvAra haiN| ina bAraha dvAroM ko anuyogAcArya ke viSaya kahanA caahiye| sUtrakArane yadyapi ina 12 dvAroM kA yahAM kathana nahIM kiyA hai to bhI unhoMne zeSa dvAroM ko upalakSita karanekeliye "kasya zAstrasya ayam-anuyogaH" isa saptamadvAra ko citta meM rakhakara-"jai suyanANassa udeso" yahAM se prAraMbha karake "imaM puNa paTTavaNaM paDucca Avassagassa aNuogo' yahAM taka kahA hai| sthira paripATI chatAM paNa pitAnA durAgrahane choDatA nathI, jeo jJAnI puruSonI vAta samajavAne paNa tatpara nathI evAM puruSane duvidagdha kahe che ane evA puruSanI sabhAne durvidagdha pariSada kahe che. A traNa prakAranI je pariSada kahI temAMnI pahelA be prakAranI pariSade te anugane pAtra gaNAya che, paNa trIjA prakAranI je duvidha pariSada che, tene anuyogane pAtra gaNI nathI, anuyogane lagatuM A badhuM kathana sauthI pahelAM karavuM joIe. tyArabAda ja anuyogAcAryuM sUtrAthanuM kathana karavuM joIe. A prakAranA te anuganA 12 dvAra che. te bAra hAranuM anugAcAryo ziSya AgaLa kathana karavuM joIe. jo ke sUtrakAre be 12 dvArenuM kathana ahIM karyuM nathI, chatai pay mADInA dvArAna SelkSata 42vA nimitta "kasya zAstrasya ayam anuyogaH" kayA sutrane A anuga che," A sAtamAM kArane hRdayamAM dhAraNa karIne " suyanANassa uddeso" // satrAthI 23 4Ine "imaM puNa paTTadhaNaM paDucca Avassagarasa aNuogo" mA sUtrapA8 -tanu 4yana 4 cha. "252 paripATa?" vizeSa
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 6 zrutajJAnasvarUpanirUpaNam ___ mUlam-AvassayaM NaM kiM agaM aMgAI ? suyaM suyAiM ? khaMdho khaMdhA ? ajjhayaNaM ajjhayaNAI ? uddeso uddesA ? / AvassayaM NaM no aMga, no aMgAI, suyaM, no suyAI, khaMdho, no khaMdhA, no anjhayaNaM, ajjhayaNAI, no uddeso, no udesA // sU0 6 // chAyA-AvazyakaM khalu kim aGgam aGgAni ? zrutaM zrutAni ?, skandhaH skandhAH ? adhyayanam adhyayanAni ?, uddezaH uddezAH ? / AvazyakaM khalu nA aGgaM, no jo vizeSaNa batalAyA gayA hai vaha yaha pramANita karatA hai ki isa vizeSaNavAlA muni kabhI bhI mUtra aura artha ko viparIta nahI karatA hai| jo Adeya vacanabAlA muni hotA hai-usake thoDe bhI vacana mahArtha se bhare hue jaise mAlUma hote haiN| AharaNa nAma udAharaNa kA hai| hetu do prakAra kA hotA hai1 eka jJApaka hetu aura dUsarA kAraka hetu-ghaTakA-abhivyaMjaka dIpa ghaTakA jJApaka hetu hai / ghaTakA kartA kuMbhakAra-ghaTakA kAraka hetu hai| upasaMhAra kA nAma ukna ya hai| negamAdi sAta naya haiN| sUtra 5 // "AvassayaM NaM ityAdi / ||suutr 6 // zabdArtha--(AvassayaM NaM) Avazyaka sUtra (kiM aMgam) kyA 1 eka aMga rUpa hai ? (aMgAI) yA aneka aMgarUpa hai ? (suyaM suyAI) eka zrutarUpa hai ? yA aneka zrutarUpa hai ? (khaMdho khaMdhAI ?) eka skaMdharUpa hai ? yA anekaskaMdha rUpa hai ? (ajjhayaNaM ajJayaNAI) eka adhyayanarUpa hai-yA aneka adhyayanarUpa hai ? (uddeso uddesA) eka uddezarUpa hai yA aneka uddezarUpa hai ?e vAtanuM samarthana kare che ke A vizeSaNavALe muni kadI paNa sUtra ane arthanuM viparIta kathana karato nathI. je muni AdeyavacanathI yukta hoya che, temanA zeDa vacane paNa mahA arthathI bharelA lAge che. "AharaNa eTale udAharaNa athavA duSTAnta hetu be prakAra hoya che--(1) jJApaka hetu ane (2) kAraka hetu ghaTane abhivyaMjaka dIpaka ghaTanA jJApaka heturUpa che. ghaTanuM nirmANa karanAra kuMbhakAra (kuMbhAra) ghaTanA kArakaheturUpa che. upasaMhAranuM nAma upagama che. naigama Adi sAta naya che. sUtra 5 ___ "AvassayaM NaM" tyAha sArtha-(AvassayaM NaM aMgam aMgAI ?) AvazyasUtra zu me aga35 cha, 4 bhane 35 cha ? (suyaM suyAI?) zuta me zruta35 cha, bhane zruta. 35 cha ? (khaMdho khaMdhAI ?) zute me 24535 cha, OM bhane 24535 cha ? (ajjhayaNaM ajjhayaNAI' ?) zuta me adhyayana35 che, he mane adhyaya 35 cha ? (uddeso uddesA?) zuta me laheza35 cha, bhane 535 cha ?
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 anuyogadvArasUtra aGgAni zratam, no zrutAni, skadhaH no skatrAH no adhyayanam adhyayanAni, no udezo no uddezAH // sU0 6 || TIkA- 'AvasmayaM NaM' ityAdi AvazyakaM khalu kiM dvAdazAntargatamekamaGgamidam ? kiM vA aGgAni - bahUnyaGgAni / tathA kiM zrutaM zrutAni ? AvazyakaM kimeka zrutarUpaM kiMvA'nekazrutarUpam ? tathA kiM skandhaH skandhAH - kimekaH skandhaH, bahavo vA skandhAH ! / tathA adhyayanam adhyayanAni Avazyaka daM kimekamadhyayanaM kiM vA bahUnyadhyayanAni / tathA uddeza - uddezA vA - kim - eka uddezo vA bahavo vA uddezAH iti daza praznAH / uttarayati--'AvassayaMNa ityAdi / AvazyakaM khalu no ekAGgarUpaM naivA uttara-(AvassayaM NaM no aMgaM no aMgAI) anaMga praviSTarUpa zruta hone ke kAraNa Avazyaka sUtra -na eka aMgarUpa hai / aura na aneka aMgarUpa hai / "suyaM no suyAI" yaha to eka tarUpa hai / aneka zrutarUpa nahIM hai / (khaMdho no khaMdhA) eka skaMdharUpa hai, aneka skaMdharUpa nahIM hai / (no ajjhayagaM, ajjhayaNAI) paDU adhyayana svarUpa hone se yaha eka adhyayanarUpa nahIM haiM kintu aneka adhyanarUpa hai / (no uddeso no uddesA) yaha na eka uddezarUpa hai aura na aneka uddezarUpa hai / isakA tAtparya yaha hai ki yaha Avazyaka sUtra eka zruta skaMdhAtmaka aura SaD adhyayanarUpa haiN| yaha eka aMgarUpa aura aneka aMgarUpa nahIM hai / aneka zrutaskaMdharUpa nahIM hai aura na eka adhyayanAtmaka hai, na eka aura aneka uddezarUpa hI hai / uttara zaMkA- yahAM ye do prazna haiM ki "yaha Avazyaka sUtra 9 aMgarUpa hai yA aneka aMgarUpa hai" karane yogya hI nahI pratIta hote - kyoM ki yaha sUtra nandi- (AvarasayaM NaM no aMgaM no aMgAI) anaMga praviSTa zruta35 hovAne kAraNe AvazyakasUtra aka aMgarUpa paNa nathI, ane aneka agarUpa paNa nathI. ( suyaM no suyAi) te me zruta35 4 che. mane zrutaya nahI, (khaMdhA no khaMdhA) te the! 24635 che, mane4 24635 nathI, (No ajjhayaNaM, ajjhapaNA) te 6 adhyayanAvALu' hAvAne lIdhe tene eka adhyayanavALu' kahI zakAya nahIM, paNa aneka adhyayanavANu uhI zAya. (no uddeso, no uddesaT) te me uddeza35 cA nathI ane aneka urdu zarUpa paNa nathI. A kathananA bhAvAtha nIce pramANe che-Avazyaka sUtra eka zrutaskaMdhAtmaka ane cha adhyayanavALuM che, te eka aMgarUpa paNa nathI ane aneka agarUpa paNa nathI, te aneka zrutaskaMdharUpa paNa nathI, te eka adhyayanAtmaka paNa nathI, ane eka athavA aneka uddezarUpa paNa nathI. zaMkA--Avazyaka sUtra eka agarUpa che ? ke aneka aMgarUpa che ?" A e prazno ahIM pUchavA joItA na hatA, kAraNa ke Ape ja AgaLa evI vAta karI
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA 6 tajJAnamvarUpanirUpaNam nekAGgarUpama AyAnaGgapraviSTancAt / zrutam-idamekazrutarUpamasti no zratAni-bahuzratAnmakaM ca nAsti / skandhaH-idame sandharUpaM natu skandhAH-bahuskandhAtmakaM na bhavati / no adhyayanam-nakAdhyayanarUpama, kintu adhyayanAni-SaDadhyayanAtmakatayA'nekAdhyayanarUpam / no uddezaH-idaM nakoddezarUpam, no uddezAH-na bhuuddeshaatmkmityrthH| ___ayaM bhAvaH-idam Avazyakam ekazratAtmakatvAt zrutabheka skandhAtmakatvAt skaMdhaH SaDadhyayanAtmakatvAt adhyayanAni ca, kintu no aGgama, no aGgAni, no zrutAni, no skandhAH , n| adhyayanam, no uddezaH, no uddezA vaa|| nacAvazyaka m-aGgam aGgAni vA ? iti praznadvayama karaNIyameva, nandisUtre'syAnaGgapraviSTatvenoktatvAt, atra tRtIyasUtre-'imaM puNa paTThavaNaM paDucca aNaMgapaviTTassa anuago' ityanenAtya sUtrasyAnaGgapraviSTatvenoktatvAt ? iti cet, ucyate-yattAvaduktam-nandisUtre'syAnaGgapraniSTatvamuktam, ato'tra sUtre'syAGgatvavipaye prazno'yukta iti, tadayuktam, yato nAsti kazcidevaMvidho niyamo yatprathamaM nandisUtra vyAkhyAyavedaM satraM vyAkhyeyama, kadAcidanuyogadvAraM vyAkhyAyaiva nandisUtra' sUtra meM anaMga praviSTa rUpa se kahA gayA hai| tathA isI mUtra ke tRtIya sUtra meM "imaM puNa eTThavaNaM paDucca aNaMgapaviThassa aNuogo" isa aMzadvArA bhI isI bAta ko kahA hai ki yaha sUtra anaMga praviSTa zrutarUpa hai| ataH anaMgapraviSTa hone ke kAraNa isa mUtra ke prati ye pUrvokta do prazna akaraNIya hI haiN| uttara-isa bAta ko lekara ki nandisUtra meM isa sUtra ke anaMga praviSTa kahA hai| isaliye sUtra meM aMgatvaviSayaka ye do prazna ayukta haiM so aisA kahanA ThIka nahIM hai kyoM ki isa prakAra kA koI nima to hai nahIM ki pahile nandimUtra kA vyAkhyAna karake hI isa mUtra kA vAgmAna karanA caahiye| kadAcit aisA bhI ho sakatA hai ki pahile isa anuyogadvAra sUtra kA vyAkhyAna kara che ke Avazyaka sUtrane nadisUtramAM anaMga praviSTa (aMgabAhya) sUtrarUpe kahevAmAM bhAvyu cha. quo mA anyanA zrI sUtramA " "imaM puNa paTTabaNaM paDucca agaMgapaviTamsa aNuogo" mA sUtrAMza dvArA 59 mAvazya: sUtrane mana praviSTa zruta rUpe pratipAdita karavAmAM AvyuM che. A rIte tene anaMgapraviNa zratarUpa prakaTa karyA bAda uparyukata be prazno zuM asthAne nathI? A prakAranA prazna pharI pUchavAmAM zuM punarukita doSanI saMbhAvanA rahetI nathI? - uttara-nandisUtramAM Avazyaka sUtrane anaMga praviNa zratarUpa kahevAmAM AvyuM che, tethI A sUtrane anulakSIne aMgatva viSayaka je be prazno pUchavAmAM AvyA che, te praznane ayukata gaNavA te ucita nathI, kAraNa ke e kaI niyama te nathI
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogahArasUtre vyAkhyeyaM bhavet / kica-yadi nandimatre'syA bAhyatve nirNIte punarasyAsvaviSaye prazno nirarthava starhi 'jai suyanANagsa uddeso samuddeso aNuSNA aNuogA ya pavattai, kiM aMgapaviThTharasa......? kiM aMgabAhirassa......?' ityAdi tRtIyasUtro panyAsa eva nirarthakaH syAta, ato nAsti nandisUtrA-nuyogadvArasUtrayoH paurvAparyabhAvaH, ato'jyAGgatvaviSaye praznaH samIcIna eva / / nanu maGgalArtha nandisUtra meva prathamaM vyAkhyAtavyam ? iti ceducyate- tadapi na, nandisatre'pi jJAnapaJcaka kIrtanasyai va magalatvama, taccehA'pyastIti mAlasyApi nandisUtrasya prathamavyAkhyAne prayojanAbhAvAt / yaccaktam-'imaM puNa paTThavaNaM' ke bAda meM vyAkhyAtA nandisUtra kA vyAkhyAna krdeN| kica-yadi nadi sUtra meM isameM aMgabAhyatA kA nirNaya hone se aMgatva viSayaka prazna nirarthaka hai aisA hI mAna liyA jAve to phira "jai suyanANasa' ityAdi tRtIya sUtra kA upanyAsa hI nirarthaka ho jAve gaa| isaliye naMndisUtra aura anuyogadvArasUtra inameM paurvAparyabhAva nahIM hai-ataH aMganya viSayaka prazna isake Upara jo kiyA gayA hai vaha samIcIna hI hai| zaMkA-maMgala ke nimitta nandimUtra hI prathama vyAkhyAna karane yogya haiM ataH isa taraha ina meM paurvAparyabhAva A jAyagA-so aisI bhI bAta nahIM hai kyoM ki nandisUtra meM bhI pAMca jJAnoM ke kathana se jisa prakAra maMgalatA hai usI prakAra se vaha maMgalatA isameM bhI hai| kyoMki yahAM para bhI pAMca jJAnoM ja ke pahelAM nadisUtranuM vyAkhyAna (kathana) karyA bAda A sUtranuM vyAkhyAna karavuM na joIe. kadAca evuM paNa saMbhavI zake che ke pahelAM A anuga dvAra sUtranuM vyAkhyAna karIne tyArabAda vyAkhyAtA nadisUtranuM vyAkhyAna paNa kare. vaLI evuM ja mAnI levAmAM Ave ke nadisUtramAM A sUtra (Avazyaka sUtra) nI aMgabAhyatAne nirNaya thaI gayo hovAthI-aMgata viSayaka je prazna pUchavAmAM bhAvyA cha ta nirartha mAge , mevI paristhitimAtA "jai suyanANasa" tyAle trIjA sutrane upanyAsa ja nirarthaka banI jaze. nantisUtra ane anugadvArasUtramAM pArvAparya bhAvane sadUbhAva nathI, tethI tene anulakSIne aMgatva viSayaka je prazna pUchavAmAM AvyA che te ucita ja che. zaMkA-maMgaLanimittanI apekSAe te nakTisUtra ja prathama vyAkhyAna karavA yogya che, te kAraNe te bannemAM paurvAparya bhAvano sadubhAva paNa saMbhavI zake che. uttara-evI vAta paNa nathI, kAraNa ke nandisUtramAM paNa pAMca jJAnanA kathanathI jevI maMgaLatAne sadUbhAva che, evI ja maMgaLatAne A sUtramAM paNa sadUbhAva che,
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA 6 zrutajJAnasvarUpanirUpaNam ityAdinA'sthAnagatvamuktameva, punarastyAGgatvaviSaye prazno'samIcIna eveti, tatsatyam, parantu vismaraNazIlAnAmalpabuddhimatAM ziSyANAmanugrahArtha mevAyaM praznaH, ityasyAgatvaviSaye prazno nirdaSTa eveti bodhyam // mU0 6 // imaM puNa paTThavaNaM paDucca Avassagassa aNuogo' / ityanena 'Avazyakam' iti sUtranAma nirNItam, tathA'nantarokteSu dazasu prazneSvAvazyakaM zrutatvena skaMdhatvenAdhyayanakalApAtmakatvena ca niNIM tam, tasmAt prakRte kim ? ityAha-'tamhA ityAdinA kA sarva prathama kathana kiyA gayA hai / isa liye isa bAta ko lekara maMgala bhUtabhI nandisUtra kA prathama vyAkhyAna karanA cAhiye yaha vAta nahIM banatI hai| kyoMki isa prakAra ke kathana meM koI khAsa prayojana kI puSTi nahIM hotI hai| tathA yaha jo bAta yahI hai ki 'imaM paTavaNaM" ityAdi pATha se bhI isa anuyogadvAra meM anApraviSTatA pratipAdita hotI hai ataH isa meM yaha agatva viSayaka prazna asamIcIna hI hai so yaha bAta ThIka hai-parantu jo ziSya vismaraNazIla hai aura alpabuddhivAle haiM unake anugraha ke liye hI yaha prazna kiyA gayA hai| isa taraha isameM yaha aMgatva viSayaka prazna nirdopa hI hai aisA jAnanA cAhiye / ||suu0 6 // "imaM puNa paTThavaNaM paDucca Avassagassa aNuogeA "isa mUtra pATa se isakA nAma Avazyaka mUtra hai yaha nirNIta ho jAtA hai, tathA anantarokta daza prazno meM yaha Avazyaka zrutarUpa hai, skaMdhaspa hai, aura par3adhyayanAtmaka hai yaha kAraNa ke A sUtramAM paNa sauthI pahelAM pAMca jJAnenuM ja kathana karavAmAM AvyuM che. A daSTie vicAra karavAmAM Ave to maMgaLabhUta nandisUtranuM ja prathama vyAkhAna karavuM joIe, evI vAta pratipAdita thatI nathI, kAraNa ke A prakAranA kathana. thI koI khAsa prajanane puSTi maLatI nathI. tathA mevI / kSIsa 42vAmAM AvI cha hai "imaM paTavaNaM" tyA sUtrapATha dvArA paNa A anuga dvAramAM anaMgapraviNatA pratipAdita thAya che, tethI agatya viSayaka prazna anucita ja che, te e dalIla paNa barAbara nathI, kAraNa ke je ziSya vismaraNazIla ane alpabuddhivALA hoya temanA upara anugraha karavAne mATe ja A be prazna pUchavAmAM AvyA che. te kAraNe aMgatva viSayaka je prazna pUchavAmAM Avela che, te badhA nirdoSa praznane ja samajavA joIe. 6 che "imaM puNa paTThavaNaM paDucca Aparasagassa aNuogo" mA strayA dvArA tenu nAma Avazyaka sUtra che, te nirNata thaI jAya che, ane tyAra pachInA dasa prazrano dvArA e niNata thaI jAya che ke A sUtra thatarUpa che, skalparUpa che ane che
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogahArasane mUlama--tamhA AvassayaM nikkhivissAni, suyaM nivikhavislAmi khadhaM nikkhivissAmi, ajjhayaNAI nikkhivissAmi // sU0 7 // hAyA-tammAt Avazyaka nikSepsyAmi, zrutaM nikSepyAmi skaMdha nikSepsyAma, adhyayanAni nikSepyAmi // sU0 7 // TIkA-'tamhA' ityAdi iha hi Avaka sUtrasyAnuyogaH taccA''vazkaM zrutarupa kaMdharupam, adhyayanarUpa ca / 'tamhA' tasmAn AvazyakaM mikSepsa mi-Avazyakamya nikSepa kariSAmi, zrutaM nikSepyAmi-zrutAya nikSepaM kariSyAmi, skandhaM nikSepa yAmi kandhasya nikSepaM kariSyAmi, adhyayanAni nikSepyAmi=3payanAta nikSepa karinirNIta ho jAtA hai--imase prakRta meM kyA bAta AtI hai ? isa zaMkA ke "samAdhAna nimitta" sUtrakAra kahate hai "tamhA AvamayaM" ityAdi / // 7 // zabdArtha-yahAM Avazyaka sUtra kA anuyoga prastuta hai aura vaha zrAva zyaka zrutampa, rakaMdhApa evaM adhyayanarUpa hai| (tamhA) isaliye. (AvamsayaM) Avazyaka vA meM (nikivayismAmi) nikSepa kruuNgaa| (nuyaM nigviAmmAmi) zrA ko nikSepa karaMgA (ajjhAyaNAI nikvivismAmi) adhyayanoM kA nikSepa krNgaa| hamakA tanparya yaha hai-ki jaba yaha zAstra Avazyaka AdirUpa se niNIta ho cukA hai / taba ina Avazyaka Adi zabdoM kA artha khulAsApa se spaSTa karane ke yogya ho jAtA hai| isake atha kA spaSTarUpa se vivecana tabhI ho sakatA hai ki jaba padoM kA nikSepa kiyA jaave| cinA nikSepa kiye ina adhyayanavALuM che. have A satramAM kayA kayA viSayane samAveza thAya che, te prakaTa 421 // nimitta sUtra42 49 cha :-"tamhA AvamsayaM" hi zabdArtha--ahIM Avazyaka sUtrane anuyoga prastuta che, ane te Avazyaka zrata35, 24535 mana yayana35 cha. hA tathI (AvamsayaM nikkhivigsAmi) vazya ne nikSe5 za, (muya nivikhavissAmi) atana ni5 zaza, (ajjhapaNA nikvivimsAmi) ane adhyayanAne nikSepa 42. A kamanano bhAvArtha nIce pramANe che-jyAre A zAstra Avazyaka AdirUpe niNata thaI gayuM che, tyAre A Avazyaka Adi zabdanA artha khulAsA sahita spaSTa karavAnuM jarUrI banI jAya che. tenA arthanuM spaSTarUpe vivecana karavAnuM kAya tyAre ja saraLa banI zake ke jyAre padano nikSepa karavAmAM Ave. nikSepa
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA. 7 AvazyakasyAnuyogasvarUpanirUpaNam hAmi / ayaM bhAva:-idaM zAstramAvazyakAdirUpatayAM niNItam, ata AvazyakAdi zabdAnAmarthoM nirUpaNIya: ! sa ca nikSepapUrvaka eva spaSTatayA nirUpito bhavati, ata AvazyakAdI nikSepaH kriyte| nikSepazca nikSepaNaM AvazpakAderyathAsambhavaM nAmAdibhedanirUpaNam // 7 // utkRSTato jagha yatazca kiyAn nikSepaH karttavyaH ? ityAha - mUlam-jattha ya ja jANejjA nikkhevaM nikkhive niravasesaM / jattha vi ya na jANejA caukkaga nikkhive tattha ||suu0 8 // ____ chAyA-yatra ca yaM jAnIyAd nikSepaM nikSipet niravazeSam / yatrApi ca na jAnI gana. catuSkaM nikSipetta |mu0 8 // ke artha kA vivecana spaSTarUpa se nahIM ho sakatA hai| isaliye ina Avazyaka Adi zabdoM yA aba nikSepa kiyA jAtA hai| nikSepa kA artha-Avazyaka Adi zabdoM ke yathA saMbhava nAmAdi bhedoM kA nirUpaNa varanA hotA hai| suutr|| utkRSTarUpa se aura jaghanyarUpa se kitane nikSepa kartavya hote haiM isake liye sUtrakAra kahate haiM vi.- "jatya ya jaM jANajjA" ityA da / sU0 8 // zabdArtha-(jastha ya jaM jANejjA) jIvAdirUpa dhAtu meM nikSaptA yadi nikSepa-nyAsa-ko jAnatA ho to usa jIvAdirUpa vAtu meM vaha (niravasesaM nikleva nikkhive) nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAvAdi svarUpa samasta nikSepa bhedAM kA nirUpaNa kreN| (jattha vi ya na jANejjA tattha caukkagaM nivikhave) tathA jisa vastu meM jIvAdirUpa padArtha meNkaryA vinA arthanuM vivecana paSTatApUrvaka thaI zakatuM nathI. tethI A Avazyaka Adi padone have nikSepa karavAmAM Ave che. nikSepane arthe Avazyaka zabdanA yathA saMbhava nAmAdi bhedonuM nirUpaNa karavuM tenuM nAma ja nikSepa che. je suTa 7 che * utkRSTarUpe ane jaghanyarUpe keTalA nikSepa kartavya (yaravA gyo hoya che, te prakaTa karavAne mATe sutrakAra kahe che ke "jattha ya ja jANejjA" tyahi Aa:---(ja tha ya jaM jANejjA) 635 12tumA nikSatA nikSa5 (nyAsa)ne to DAya to (niravasesa nikkhevaM niksice) te pA9i35 12tumA nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kALa, bhava ane bhAvAdirUpa nikSepanA samasta bhedanuM ni354 42 ne meM. (jatya vi ya na jANejjA ta tha caukkaga nikkhive) tathA je vastumAM chavAdarUpa padArthamAM-samarata nikSipane nikSatA nikSepa karanAra guru)
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadhArane TIkA-'jattha ya' ityAdi yatra ca-jIvAdi vastUni yaM nikSepa-nyAsaM jAnIyAt, tatra jIvAdivastUni niravazeSa-samagraM-nAma sthApanA dravyakSetrakAlabhavabhAvAdi svarUpaM nikSepabhedasamUhaM nikSipet-nirUpayet / yatrApi ca api ca=punaH yatra-yasmin jIvAdivastUni sarvAn nikSepAn na jAnIyAt, tatra-tasminnapi jIvAdivastUni catuSkaM-nAmasthApanAdravyabhAvarUpaM nikSepaM nikSipet-nyasyet / ayaM bhAvaH-yatra nAmasthApanAdravyakSetrakAlabhavabhAvAdilakSaNA bhedA jJAyante, tatra emiH sarvairapi bhedairvastuno nikSepo bhavati / yatra tu sarve bhedA na jJAyante, tatrApi nAmAdibhizcaturbhirvastunikSeptavyameva, nAmAdInAM sarvavyApakatvAt / na hi kimapi sadRzaM vastu vidyate, yatra nAmAdicatuSTayaM nAstIti ||suu0 8 // yadi vaha nikSeptA samasta nikSepoM ko nahIM jAnatA ho to bhI usa vastu meM vaha nAma sthApanA, dravya, aura bhAvarUpa cAra nikSepoM kA nyAsa kreN| bhAvArtha-jahAM para nAma sthApanA, dravya, kSetra, kAla, bhava, aura bhAva AdirUpa nikSepa bheda jAne jAte haiM vahAM para ina samasta bhI bhedoM se vastu kA nikSepa hotA hai / parantu jahAM ye saba bheda nahIM jAne jAte haiM vahAM bhI nAma Adi cAra vastu kA nikSepa to karanA hI cAhiye / kyoM ki nAmAdika sarvavyApaka haiN| aisI koI vastu nahIM haiM ki jisa meM nAmAdi catuSTaya nahIM haiN| loka meM yA Agama meM jitanA bhI zabdavyavahAra hotA-haiM-vaha kahAM kisa apekSA se kiyA jA rahA hai| isa granthI ko sulajhAnA hI nikSepavyavasthA kA kAma hai| prayojana ke anusAra eka hI zabda ke aneka artha ho jANatA na hoya, te vastumAM paNa nAma, sthApanA, dravya ane bhAvarUpa nikSepanA cAra bhedanuM nirUpaNa te temaNe karavuM ja joIe. bhAvArtha-jyAM nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kALa, bhava ane bhAva ArirUpa nikSepa jANI zakAya ema hoya tyAM A samasta bhedenI apekSAe vastune nikSepa thAya che. paraMtu jyAM A badhAM bhedo jANI zakAtA na hoya tyAM paNa nAma, sthApanA, dravya ane bhAva, A cAra vastune nikSepa te karavuM ja joIe, kAraNa ke nAmAdika cAre vastuo te sarvavyApaka che. evI kaI paNa vastu nathI ke jemAM nAmAdi catuSTayane saddabhAva na hoya. lokamAM athavA AgamamAM jeTalA zabdane vyavahAra thAya che te kyAM kaMI dRSTie karavAmAM AvatuM hoya che, A samasyAne hala karavAnuM ja nikSepa-yavasthAnuM kAma che. eka ja zabdanA prayajana anusAra aneka artha thatA hoya che, te artha
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sU09 Avazyakaspa nikSepanirUpaNam AvazyakaM, dhrutaM, skandham, adhyayanAni ca nikSepyAmIti pratijJAtam / tatra pratijJAnusAreNa prathamamAvazyakanikSepArthamAha mUlam-se ki taM AvassayaM ? AvassayaM cauvvihaM paNNattaM, taM jahA-nAmAvassayaM ThavaNAvassayaM davAvassayaM bhAvAvasmayaM |suu09| jAte haiN| ye artha hI usa zabda ke nyAsa-nikSepa-athavA vibhAga haiN| zabda kA artha yadi nikSeptA nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva Adi rUpa se jAnatA hai to usakA kartavya hai ki vaha ina saba nyAsoM kA vizlepaNa usa zabda ke artha ko samajhAne meM kreN| yadi vaha ina saba medAM se paricita nahIM hai to kama se kama usa zabdArtha kara vaha nAma, sthApanA, dravya aura bhAvarUpa se vizleSaNa avazya kreN| kyoM ki aisA koI bhI padArtha nahIM hai jo ina cArarUpa na ho| haraeka padArtha kama se kama nAma, sthApanA, dravya aura bhAvarUpa to hai hii| ina meM se vaktA kisa nikSeparUpa artha kA pratipAdana kara rahA hai yaha bAta sahaja meM samajha meM A jAtI hai| isa se prakRta artha kA vodha aura aprakRta artha kA nirAkaraNa honerUpa phala zrotA ko prApta ho jAtA hai |str 8 // ___aba sUtrakAra pratijJA ke anusAra Avazyaka isa zabda kA nikSepArtha kyA hai. isa bAta ko spaSTa karate haiN| kyoM ki unhoMne abhI aisI pratijJA kI hai ki meM Avazyaka, ta, skaMdha aura adhyayanoM kA nikSepa kruuNgaa| ja te zabdanA nyAsa, nikSepa athavA vibhAgarUpa che. je nikSetA (nikSepa karanAra guru) zabdano artha nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kALa, bhava ane bhAva Adi rUpe jANatuM hoya, te tenuM e kartavya thaI paDe che ke teNe zabdane artha samajAvatI vakhate A badhAM vAso (vibhAga)nuM vizleSaNakaravuM joIe. je nilesA e badhAM bhedothI paricita na hoya te teNe zabdArthanuM nAma, sthApanA, dravya ane bhAvarUpe te avazya vizleSaNa karavuM ja joIe, kAraNa ke e koI padArtha nathI ke jemAM nAma Adi uparyukata cAra nikSepone saddabhAva ja na hoya pratyeka padArtha ochAmAM e nAma, sthApanA, dravya ane bhAvarUpa te avazya hoya ja che. A nikSepamAMthI vaktA kayA nikSeparUpa arthanuM pratipAdana karI rahyo che e vAta saraLatAthI samajAI jAya che. tenA dvArA prakRta arthane bodha ane aprakRta arthanuM nirAkaraNa thavArUpa phaLa zretAne prApta thaI jAya che. e sa. 8 have sUtrakAra potAnI pratijJA anusAra "Avazyaka" A zabdane zo nikSepArtha che, te prakaTa kare che, kAraNa ke temaNe hamaNAM ja (pUrva sUtramA) evuM vacana ApyuM che ke huM Avazyaka, zrata, kanya ane adhyayanene nikSepa karIza."
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogabArasUtra chAyA-atha kiM tadAvasyakam AvazyakaM caturvidhaM prajJaptam, tadyA-nAmAvazyakaM sthApanAvazyakaM, dravyAvazyakaM, bhAvAvazyakam ||suu0 9 // TIhA-'se kiM taM' ityAdi___ 'se' iti 'atha' zabdArthe / sa ceha vAkyopanyAse / uktaM ca-'maGgalAnantarArambhapraznakAtsnyeSvatho artha' iti / kiM zabdaHprazna / taditi pUrvaprakAntaparAmarza tato'yaM niSkarpo-atha tat-pUrvaprakrAntam Avazyaka kim kiM svarUpam ? iti ziSapraznaH / uttarayati--'ArarasayaM' ityAdinA / Avazyakama-avazyaM kartavyam-Avazyayam-zramaNAdibhizcaturvidha saMdhairavasyamubhayakAlaM kriyate iti bhAvaH / se ki taM AvazmayaM ityAdi |||suutr 9 // zabdArtha--(se kiM taM AvasmayaM) ziSya pUchatA hai ki he bhadaMta ! pUrva prakAnta jhAvazyakakA kyA svarUpa haiM ? uttara--(AvassayaM cauvvihaM paNNatta) Avaka cAra prakAra kA kahA gayA hai| (jahA) usake ve cAra prakAra ye haiM-(nAmAvansaya, ThAvaNAvarasaya, davvArasaya bhAvAvassaya) nAma Avazyaka sthApanA Avazyaka dravya Avazyaka, aura bhAra Avazyaka / atha zabda kA prayoga maGgala anantara, AraMbha, prazna aura kAsnya ina arthoM meM hotA hai| yahAM isakA prayoga vAkya ke upanyAsa meM huA hai| "kiM zabda prazna meM AyA hai| ajhya kartavya jo hotA hai usakA nAma Azyaka hai| sAdhusAvI aura zrAvaka zrAvikArUpa caturvidha saMgha ke liye prAtaHkAla aura sAyaMkAla yaha yama Avazyaka kartavya kahA gayA hai|-athvaa "se kiM taM AvassayaM" yAha sArtha-(se ki taM AvassayaM ?) zipya zurune meyo prazna cha cha / " sagavan ! 5varita mAvazyanu 2135 cha ? / utta2--(AvasmayaM cauvihaM paNNattaM) mAvazya yA2 mAnA 4aa cha, (taM jahA) se yAra 4aare| nIce pramANe cha--(nAmAvarasayaM, ThavaNAvassayaM, davyAvAsaya, bhAvAvassaya) (1) nAma yAvazya4, (2) sthApanA Avazya, (3) dravya mAvazya bhane (4) mA mAvazya. "atha"zahanI prayoga mana, ananta2, AraMbha, prazna, ane kArca, ATalA arthamAM thAya che. ahIM tene praga vAkayanA upanyAsamA thye| cha. ("kiM") 56 prazna 571 / nibhitte 152 DApAthI praznA nuM vAcaka che. je avazya karavA yogya hoya che tene Avazyaka kahe che. sAdhu, sAdhvI, zrAvaka ane avikA rUpa caturvidha saMghane savAre ane sAMje (sAyaMkALe avazya kartavya (karavA gya) amuka je kAryo che tene Avazyaka kahe che. athavA avazya zabdane A pramANe paNa artha thAya che-acala, araja, akSaya, avyAbAdha
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ anugovavandrikA TIkA. sU0 9 Avazyakasya nikSepanirUpaNam yadA-acalamarUjamakSara mAvAdhamamandAnandasanda harUpaM zAzvataM zivasukhamavazyaMnizcayena bhavati smAt-tanAvazyakam / yadvA-A-samantAdvazyA bhavanti indri5 kaSAyAdi bhAvazatrako ra smAttadAvazyakam / ra ThA-jJAnAdiguNasamUho mokSI vA A-samantAdvazyaH kriyate'neneti-Avazyakam / ____ yadvA-'Avassaya' ityasya 'AvAsaka' miticchaayaa| viMzatigaMgyakA sthAnakeSu AvAsayati-tadArAdhane tatparaM karotyAtmAnamityAvAsakaM vidhAvazyakameva / yachA- zrutacAritralakSaNadharmArAme AvAsayati-nivAsayAtmAna minyAvAsakam / radaM AvaraH kaM caturvidha-cattamro vidhA bhedA amyeti caturvidha-catuHprakArakaM prajJapta-prarUpitam / tadyathA- yathA- tadAba yakaM caturvidha bhavati tathocyate-nAmAvazyakaM, sthApanAvazya, dravyAvara kaM, bhAvAvazyakapa, ityevaM caturvidhamAvazyakaM bhvti|m.. avasyazabda kA artha acala aruja akSaya avyAvAdha amandazAnanda (anyanta AnaMda kA puMja) kA saMdoharUpa jo zAzvata ziva sukha hai : ha hai / yaha ziva sukha nizcaya se jigaka prabhAva daza jIvAM ko prApta hotA hai :ha Avazyaka hai / athavA-indriya aura kapAya Adi bhAvazatru sarva prakAra se jisa se vaza meM ho jAte haiM vaha Avazyaka hai| athavA-jJAnAdika guNoM kA samUha yA makSa jisake dvArA sarva prakAra se vazya kiyA jAtA hai vaha Avazyaka hai / athavA-"AvAsayaM" kI saMskRta chAga "AvAsaka" esI bhI hai-jo 20 gthAnoM meM-arthAt ina sthAnoM kI ArAdhanA meM-AtmA ko tatpara banAtA haiM usakA nAma AvAsaka hai aura ve baddha prakAra ke Avazyaka hI haiN| athavA-zratacAritrarUpa dharmodyAna meM jo AtmA kA nivAsa karatA hai vaha AvAmaka hai| yaha AvAsakampa Aramaka cAra prakAra kA kathita huA hai / |mtr ". // amanda AnaMdanA sa dAharUpa je zAzvata pri sukha che tene avazya kare che. jenA prabhAvathI jIvane te ziva sukhanI avazya prApti thaI jAya che, te varanuM nAma Avazyaka che. athavA indriye ane pAya Adi bhAva jenA dvArA rA prakAre vaza thaI jAya che, tenuM nAma Avazyaka che. athavA gAnAdi guNanA A che nA. makSa jenA dvArA sarva prakAre varSa (pAtAne adhIna) karavAmAM Ave che, tenuM nAma bhA1zya: cha. gayA 'Avammaya' / pAnI 2221 4Asa "bhAvAmA / thAya che. e dRSTie vicAravAmAM Ave to AvazyakanA artha A pramANa paNa thAya che-je 20 sthAnanI ArAdhanA karavAmAM potAnA AtmAne pravRtta rAkhe che tenuM nAma avAcaka che, ane evAM cha prakAranA ja Avazyaka che. athavA zrata cAritrarUpa dharmadhyAnamAM je AtmA nivAsa kare che tene avAraka kahe che. te AvAM rUpa Avazyaka cAra prakAranA kahyA che, je su. 9 |
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 anuyogArarase samprati namAvazyakasya svarUpaM pratipAdayituM sUtrakAra Aha mUlam-se ki taM nAmAvassayaM ?, nAmAvassayaM jassa NaM jIvassa vo ajIvassa vA jIvANaM vA ajIvANaM vA tadubhayassa vA tadu. bhayANaM vA, Avassaetti nAmaM kajai, se taM nomAvassayaM ||suu010|| chAyA-atha kiM tad nAmAvazyakam ? nAmAvazyakaM-yasya khalu jIvasya vA abIvasya vA jIvAnAM vA ajIvAnAM vA, tadubhayasya vA, tadubhayeSAM vA Avazyakamiti nAma kriyate, tadetannAmAvazyakam // sU0 10 // TIkA-ziSyaH pRcchati-se kiM taM nAmAvaHsaya' iti / atha ki tannAmAvazyakam ? uttarayati-nAmAvazyakam-evaM bhavati yasya khalu jIvasya vA ajIvasya vA. jIvAnAM vA ajIvAnAM vA, tadubhayasya vA jIvAjIvobhayasya vA, tadubhayeSAM vA-jIvAjIvobhayeSAM vA Avazyaka miti nAma kriyate tadetannAmAva apa kAra nAma Avazyaka kA kyA svarUpa haiM ise pratipAdana karane ke liye sUtra kathana karate haiM-"se kiM taM nAmAvassayaM" ityAdi / // satra 10 // zabdArtha--ziSya pUchatA hai ki he bhadaMta / (se kiM taM nAmAvassayaM) pUrva prakrAnta nAma Avazyaka kA kyA svarUpa hai ! uttara--(nAmAvassayaM) nAma Avazayaka kA svarUpa isa prakAra se hai-(jassa NaM jIvassa vA ajIrassa vA jIvANaM vA ajIvANaM vA) jisa sisI jIra kA athavA ajIba kA, yA anekajIvoM kA yA aneka ajIvoM kA (tadubhayarasa vA tadubhayANaM vA) athavA jIvaajIba donoM kA, yA jIvAjIvoM kA (Ayassaetti nomaM kajjai] Avazyaka aisA jo nAma rakha liyA jAtA hai (se taM nAmAvassayaM) vaha nAma Avazayaka hai / nAma have satrakAra nAma AvazyakanuM svarUpa kevuM hoya che, e vAtanuM pratipAdana 42vA mATe nAyanA sUtranu uyana re cha-"se ki taM nAmAvassaya" tyA: zA-ziSya gurune / prazna pUche che 3-(se kiM taM nAmAvarasaya ) 3 bhagavana pUrvokta nAma AvazyakanuM svarUpa kevuM che? uttara-(nAmAvassaya) nAma bhApazyanu bhA prA2nu 2535 4-(jassa gaM jIvAsa bA ajIvassa bA, jIvANaM vA ajIvANaM vA) AI parnu mayA manu, bhane 7vAnu bhane 50vAnu, (tadubhayarasa vA tadubhayANaM vA) athavA jIva achava bannenuM athavA chAnuM ane ajIvonuM (cha ane acha anna) (Avassaetti nAmaM kajjai) "mAvazya" mere nAma mAmA bhAve cha. (se taM nAmAvAsayaM) tere nAma mA1zya 49 che. nAma mA1zyamA nAma
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogapandrikA TIkA sU0 10 nAmAvazyakasvarUpanirUpaNam zvakara / nAma ca tadAvasyakaM veti nAmAvazyakaM nAmarUpamAvazyakamityarthaH / yahA-jIvAdivastu nAmAvazyakaM bhAti, nAmnA-nAmamAtreNa AvazyakaM nAmA zyakamiti vyutpattisaMbhavAt / yadi jIvAdi-vastuna Avazyakamiti nAma kriyate tadA jIvAdivastu nAmamAtreNAvazyakaM bhavatIti nAmA3zyakazabdArthoM jIvAdivastubhavatIti bhaavH| nAmno lakSaNaM cedama-"yadvastuno'bhidhAnaM, sthitamanyArthe tadarthanirapekSam "aparyAyAnabhidheyaM ca nAma yAdRcchikaM tthaa|" iti / ayaM bhAva - 'yavastuno'mizana' vastunaH indrAdeH yadabhidhAnam indreti varNapaJcakAnupUrvIrUpaM Aratyaka meM nAma hI Avazyaka ho jAtA hai| arthAt "Avazyaka" aisA nAma usa vastu kA rakha liyA jAtA hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki kisI bhI jIvAdika kA "Avazyaka" aisA jo vyavahAra meM icchAnusAra guNanirapekSa nAma rakha liyA jAyA karatA hai vaha "Avazyaka kA nAmanikSepa hai| isa mAmanikSepa meM vastu kevala "Avazyaka" isa nAma mAtra se hI usarUpa kahI jAtI hai| isa nAmanikSepa meM tadanurUpa guNoM kI AvazyakatA nahIM hotI hai| kevala vyavahAra calAne ke liye hI aisA kiyA jAtA hai| ataH nAma mAtreNa AvazyakaM nAmAzvayakaM" isa vyutpatti ke anusAra vaha AvazyakarUpa vastu nAma mAtra se Avazyaka kahA jAtA hai| Avazyaka jaiseguNa usameM nahI hote / isa viSaya kA khulAsA artha isa prakAra se hai-jaba kisI jIvAdi vastu kA "Avazyaka" aisA nAma rakha liyA jAtA hai usa samaya vaha jIvAdika vastu nAma mAtra se Avazyaka kahalAtI hai| isa prakAra nAmApa Avazya: isa ja Avazyaka thaI jAya che. eTale ke te vastunuM "Avazyaka evuM nAma rAkhavAmAM Ave che. A kathananuM tAtparya e che ke kaI paNa jIvAdikanuM Avayaka" evuM je gunirapekSa (guNanI apekSAthI rahita) nAma. IcchAnusAra vyavahAra nakkI karavAmAM Ave che tene Avazyaka nAma-nikSepa" kahe che. A nAmanikSepamAM vastune kevaLa "Avazyaka evA nAma mAtrathI ja te rUpe oLakhavAmAM Ave che. A nAma nipamAM tene anurUpa heya evA guNenI AvazyakatA rahetI nathI. BNa vyavahAra sApAne nimitta / mevu 42vAmAM Ave cha. tethI "nAmamAtreNa AvazyakaM nAmAvaNa' mA vyutpatti anusAra te sAvazya435 varatune nAma mAtranI apekSAe ja-eTale ke nAma puratI ja Avazyaka kahevAmAM Ave che-jo ke Avazyakane anurUpa guNone te vastumAM abhAva hoya che. A viSayanuM vizeSa spaSTIkaraNa have karavAmAM Ave che--jyAre koI vedika vastunuM "Avazyaka evuM nAma rAkhavAmAM Ave che. tyAre te jIvAdika vastune nAmamAtranI apekSAe ja Avazyaka
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ D %5D anayogadArakhane tannAma, iti prathamaH prkaarH| atha dvitIyena prazAraNa nAmno lakSaNamAha'sthitamanyArthe tadartha nirapekSa paryAyAnabhidheyaM ca' iti / anyAthe-gopAladArakAdau sthitam-indreti nAma tadarthanirapekSataH ya prasiddhasya indraza-dasya paramazvaryAdirUpo yo'rthastannirapekSa bhavati, gopAladArakAdo paramaizvaryAderabhAAt / tathA-gopAladArakAdau sthitam 'dra iti nAma :ndramya ye paryAyAH zakrAdayastadanabhidheyaMca bhvti| zakrAdau indreti prasiddhaM nAma vAcyArthazUnye gopAladArakAzabda kA vaha jIvAdirUpa vastu vAcyArtha ho jAtA hai| nAma yA lakSaNa isa prakAra se kahA gayA hai___ ".stuno yada bhadhAnaM tannAma' vAtu kA jA vyAhAra meM nAma rahe ha nAma hai / jaise kisI indrAdirUpa vastu kA indra inameM ina-d-ra-a-ina pAMca akSaroM kI AnupurvIrUpa AbhidhAna yaha nAma kA prathama prakAra hai| nAma ke lakSaNa kA dvitIya prakAra isa taraha se hai-"thitamanyArthe nirapekSaM paryAyAnabhidheyaM ca" kisI gopAla ke laDake kA nAma kisI ne indra aisA rakhadiyA-usameM paramaizvarya AdirUpa jo indrazabda kA artha hai vaha hai nahIM--kyoM ki vaha to gvAle kA laDakA hai usa meM paramezvarya kA honA kahAM se A sakatA hai. usakA to usameM abhAva hI hai-imaliye usakA indra ra ha nAma apane artha se nirapekSa hai| aura indra ke jo zaka purandara Adi paryAyavAcI zabda hai una se bhI vaha anabhidheya (nahIM kahane yogya) hai| ina paryAvAcI zabdoM se abhidheya to indra hI ho sakatA hai| ataH kahevAmAM Ave che. A rIte te jIvAdirUpa varatu nAmarUpa Avazyaka A zabdane vAgyAtha banI jAya che. nAmanuM lakSaNa A pramANe kahyuM che. "vastuno yadabhidhAnaM tannAma" parature vyavahAramA nAma 29 tenu / nAma nAma che. jema ke koI IndrAdirUpa vastunuM Indra" evuM pAMca akSaronI AnupUvarUpa abhidhAna, A nAmane prathama prakAra che nAmanA lakSaNo bIje prakAra mA prabhArI cha-"sthitamanmArthe tadarthanirapekSa pani bhidheyaM ca" gAnA putranuM nAma keIe Indra pADayuM "Indra pada te parama ezvaryanuM vAcaka che. govALanA Indra' nAmanA putramAM A ezvarya kayAMthI saMbhavI zake? temAM te A guNane abhAva ja hoya che. A rIte tenuM A nAma pitAnA arthanI apekSAe to barAbara lAgatuM nathI. A rIte arthanI apekSA rAkhyA vinA paNa koI vastu ke vyaktine amuka nAme oLakhavAmAM AvatI hoya che. vaLI zake. purandara Adi je zabda IndranA paryAyavAcI che. temanA dvArA paNa te anabhidheya che. paryAyavAcI zabda dvArA abhidheya te Indra ja hoI zake che. A rIte vALanA bALakane Idra evuM
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA 10 nAmAvazyakasvarUpanirUpaNam dAvAgepitaM, tadapi nAma bhavatIti bodhyam / tRtIyaprakAreNApi tallakSaNamAha'yAcchikaM ca tathA' iti / tathA yadRcchayA kamapyarthamanAzritya svecchayA tathAvidhavyutpattizUnyaM "DitthaDavityAdirUpaM nAma kriyate, tadapi naam| iti trividha nAmalakSaNam / trividhimapi nAma avazyakaraNIyatvAda nAmAvazyakamucyate / atra sUtre 'vA' zabdAH viklpaarthkaaH| nanu jIvasya 'Avazkara' iti nAma kA saMbhavata ? ucyate-yathA kazcilaM ke jIvasya svaputrAde 'devadatta' ityAdi nAma karoti tathA kazcit svegopAladAraka (bAlaka) kA indra aisA nAma jo ki zakra Adi meM prasiddha hai vAcyArtha se zUnya bane hue usa gopAladAraka meM Aropita kiyA gayA hai| nAma ke lakSaNa kA yaha dvitIya prakAra hai / tathA jo yadRcchA se nAma rakha liye jAte haiM ve yAdRcchika nAma haiM jaise kisI artha kI apekSA kiye vinA hI Distha Davittha ityAdi nAma tathAvidha vyupani se rahita rakhe jAte haiN| ina nAmoM ke rakhane meM rakhanevAle kI icchA hotI hai| isa taraha yaha tIna prakAra nAma ke lakSaNa haiM / ye tInoM prakAra ke nAma avazyakaraNIya hone ke kAraNa nAma Avazyaka kahe jAte hai / zaMkA--jIvakA "Avazyaka" emA nAma kaise saMbhavita hotA hai ? je nAma rAkhavAmAM AvyuM che te vAyArthathI rahita ja lAge che. zaka Adine anulakSIne jayAre Indra" nAma vaparAya che. tyAre te te nAma tenA vAgyAthathI yukata lAge che. A rIta vAgyAthe sAthe meLa na khAya athavA je nAmamAM vAcyArtha ne ja abhAva hoya evuM nAma paNa kaI kaI vAra rAkhavAmAM AvatuM hoya che. nAmanA lakSaNane A prakAra samaje. tathA je nAma icchA anusAra rAkhavAmAM Ave che, te nAvane yAdRchika nAma kahe cha. ma cha bhanI apekSA rANyA vinA "Dittha, Davitha" tyAta, te prakAranI vyutpattithI rahita nAme paNa rAkhavAmAM Ave che. A prakAranA nAme rAkhavAmAM te nAma rAkhanAranI IcchA ja mukhya bhAga bhajavatI hoya che. nAmanu / zrIon 112nu sakSa hai. mA zate 5 // mAM "ndra" nAma sArthaka lAge che, bIjA prakAramAM govALanA putranuM "Indra" nAma tenA artha pramANe guNathI saMpanna lAgatuM nathI trIjA prakAranA "Dittha, Davittha" Adi nAbhI / 55 prAranA mathanI pakSA vinA mAtra nAma rAkhanAranI IcchAnusAra rAkhavAmAM Ave che. A traNa prakAranAM nAma avazya karaNIya hovAthI temane Avazyaka kahevAmAM Ave che. zaMkA-jIvanuM "Avazyaka evuM nAma kevI rIte saMbhavI zake che?
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra cchAvazAt svaputrAderAvazyakamiti karoti / bhAvAvazyaka svarUpazUnye gopAladArakAdau Avazyaketi nAmakaraNe nAmnA-nAmamAtreNAvazyakaM nAmAvazyakaM gopAladArakAdi bhavati / ajIvasyAvazyakamiti nAma kathaM saMbhavati / ucyate - 'AvazyakAvAsaka' zabdayorekArthatA proktA / loke hi-zuSko'citto bahukoTarAkINoM lo'nyo uttara-jaise koI vyakti apane putra kA nAma devadatta rakha letA hai use devane to diyA nahIM hai-parantu loka vyavahAra calAne ke liye aisA kiyA jAtA hai-usI taraha koI gvAlA Adi apanI icchA se apane putra Adi kA nAma "Avazyaka" aisA rastraleM to yaha Avazyaka kA nAma nikSepa hai| vAstava meM Avazyaka jaise guNa usa gopAladAraka meM nahIM haiM-yaha to una se zUnya hai-arthAt bhAvAvazyaka se vaha rahita hai-usa meM Avazyaka aisA jo nAmakaraNa kiyA gayA hai vaha eka jIva ko Azrita nAma mAtra kA Avazyaka hai| isa nAma mAtra Avazyaka kA vAcya baha gopAladAraka hai| ekaM bhajIva meM Avazyaka aisA nAma nikSepa isa prakAra se paTita karanA cAhiye Avazyaka aura AvAsaka ina donoM zabdoM meM ekArthatA amI 2 kahI gaI hai-so isa dRSTi ko dhyAna meM rakhakara ajIva meM "bhAvazyaka" yaha nAma aise ghaTita ho jAtA hai ki kisI vyaktine kisI eka zuSka (pakhe) aura uttara-jema keI vyakita pitAnA putranuM nAma devadatta rAkhe che, je ke deve tene te putra Apyo hato nathI, paraMtu lekavyavahAra calAvavAne evuM koI paNa nAma rAkhavuM ja paDe che, e ja pramANe je kaI vALa Adi vyakita pitAnI IcchAthI pitAnA putranuM nAma "Avazyaka" rAkhI zake che. te A prakAranuM nAma rAkhavuM tenuM nAma ja Avazyaka nAmanikSepa samaja. kharI rIte te te govALanA putramAM Avazyaka jevA guNe te hetA nathI-e prakAranA guNethI te te rahita ja hoya che. eTale ke bhAvAvAyakathI te bALaka rahita ja che, chatAM paNa temAM "Avazyaka evA nAmanuM ja ApaNa karavAmAM AvyuM che te eka jIvane Azrita nAma mAtranuM ja "Avazyaka che. A nAma mAtra nA Avazyaka vAgye te govALaputra che. leka vyavahAra calAvavA nimitte ja AvI kaI paNa "saMjJA" te bALakane oLakhavA mATe upayogI thaI paDe che eTale jema devadatta nAma rAkhI zakAya che, tema "Avazyaka" nAma paNa zA mATe na rAkhI zakAya keI eka ajIvamAM "Avazyaka" e nAma nikSepa A prakAre vaTAvI zakAya che-A sUtramAM ja AgaLa e vAtanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che ke Avazyaka ane AvAsaka, A bane samanAthI pade che. A dRSTie vicAra karavAmAM Ave te achavamAM "Avazyaka evuM nAma A pramANe susaMgata lAge che-
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA. sU0 10 nAmAvazyakasvarUpanirUpaNam vA tathAvidhaH kazcit padArtha vizeSaH sAderAvAso'yamiti procyate / sa sakSo'nyo vA tathAvidhaH padArtho yadyapyanantaH paramANulakSaNerajIvadravyaniSpannastathA'pyekasandhapariNatimAzritya ekAjIvatvena vivkssitH| svArthika ka pratyaye kRte AvAsa eva AvAsakamiti nAma ekasyAjIvasya siddham / ____bahunAmapi jIvAnAmAvAsakamiti nAma saMmati / yathA iSTakApAkAdyagnimUSikAvAsa ityucyate / iSTApAkAdyagnau hi mUpikAH saMmRcchinti / atamteSAmasaMkhyeyAnAmagnijIvAnAM pUrvagdAgasamiti nAma siddham / bahUnAmajInAmapi Apasamiti nAma bhavati / dRzyate hi bahubhiracittai stRNeMnI DaM aneka koTaroM se yukta vRkSa ko athavA isI prakAra ke kisI dUsare padArtha ko ki jisa meM sAdika kA nivAsa sthAna hai dekhakara kaha diyA ki yaha vRkSAdizuSka padArtha sarpAdika kA nivAsasthAna hai-AvAsabhUta hai-| loka meM aisA vyavahAra calatA hai-isaliye usa ajIva eka vRkSAdi padArtha kA "AvAsaka yA Avazyaka aisA nAma rakhanA yaha eka ajIva ke Azrita nAma nikSepa kA viSaya hai| yadyapi vaha vRkSAdi padArtha anaMta paramANurUpa ajIva dravyoM se niSpanna huA hai to mI eka skaMdharUpa pariNati ko Azrita karake vaha eka ajIvarUpa vivakSita kiyA gayA hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki yadi koI yahAM para aisI AzaMkA kareM ki yahAM para eka ajIva padArtha ko lekara Avazyaka aisA nAma nikSepa kA viSaya prastuta hai-zuSka-vRkSa meM Apane ise ghaTita kiyA hai so vaha zuSka vRkSa eka ajIva padArtha nahIM hai-vaha to aneka paramANu koI eka zuka (sUkA) ane aneka bakhelethI yukta vRkSamAM sarpAdika jene vAsa joIne ema kahI devAmAM Ave che ke A vRkSa te sarpAdikanuM nivAsasthAna che athavA sapadikanA AvAsarUpa che. lokamAM A prakArano vyavahAra cAle che. tethI te vRkSAdi ajIva padArthanuM "AvAsaka athavA Avazyaka evuM nAma rAkhavuM te eka ajIvamAM "AvAsaka athavA Avazyaka evA nAma nikSeparUpa samajavuM. jo ke te vRkSAdi padArtha anaMta paramANu rUpa ava dravyo vaDe niSpanna thayela hoya che, chatAM paNa eka skalparUpa pariNatine Azraya laIne tene eka achavarUpe prakaTa karavAmAM Avela che. ahIM keI evI zaMkA kare ke ahIM te eka ajIva padArthanI apekSAe Avazyaka evA nAmanikSepanI vAta cAlI rahI che, Ape te zuSka vRkSamAM Avazyaka' e nAmanikSepa karyo che, paraMtu te zuSka vRkSa eka ajIva padArtharUpa nathI. te te aneka paramANu puMjamAMthI niSpana thayeluM hovAthI aneka ajIva drava rUpa padArtha ja che, te A zaMkAnuM samAdhAna A kathana dvArA karavAmAM AvyuM che. ahIM ema batAvavAmAM AvyuM che ke zuSka vRkSa che ke aneka podugalika paramANu
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadArasUtre sampadyate / taddhi pakSiNAmA saya mityucyate / itthaM bahanAmajImapi 'Asamiti nAma siddham / puMja se niSpanna hone ke kAraNa aneka ajIva dravyarUpa padArtha hai-so isa zaMkA kA samAdhAna isa kathana meM kiyA gayA hai| kahA gayA hai ki yaha zuSka padArtha yadyapi aneka paudgali paramANuoM ke puMja se niSpanna huA haiparantu usarUpa kI yahAM vivakSA nahIM hai- hAM to una sabake saMbandha se eka pariNatirUpa hue e: sAMdhadravya kI vidhA hai-isase ha eka ajIva dravya kI vi hai-isase baha e: ajI: dra, haiN| aneka ajIva dravya nhiiN| ___ ana jI meM AvAsaka aisA nAma inna prara se ghaTita karanA cAhiyeiSTakA (iMTa) pAka Adi kI jo agni hotI hai usameM aneka mUpiyA. saMmRcchana janma dhAraNa karatI haiN| isa apekSA :ha iSTapAka Adi kI agni mRpikAvAsarUpa se 6ha dI jAtI hai| isa taraha una asAta agni jIvoM kA AbAsara. esA nAma siddha ho jAtA hai| ane: ajIkoM kA A sA esA nAma isa prakAra se hotA hai ki ane: acitta tinakoM se nIDa-ghoMsalA-banatA hai| aura usameM pakSI rahate haiM isaliye ha" pakSiyoM kA AvAsa haiM-ima nAma se pahA jAtA hai| ataH aneka ajIva meM Asa : sA AmA nAganikSetra enA puMjathI ni panna thayeluM che, paraMtu ahIM te prakAranI vivakSA karavAmAM AvI nathI. ahIM te te badhAnA saMbaMdhathI eka pariNatirUpa thayelA eka skandha dravyanI ja vivakSA cAlI rahI che. tethI tene ahIM eka ajIva dravya rUpe ja pratipAdita karavAmAM Avela che, aneka ajIva dravya rUpe pratipAdita karavAmAM Avela nathI. aneka jemAM "Avazyaka" evuM nAma A pramANe ghaTita karavuM joIe iTe pakavavAnA bhaThThA AdinI je agni hoya che temAM aneka mUpikAo. (uMdaraDIe) saMmUDjhana janma dhAraNa kare che. tethI te bhadrA AdinI agnine mRSikAvAsarUpe paNa oLakhavAmAM Ave che. A rIte te asaMkhyAta agninuM "mApAsa" se nAma siddha tha ya che. aneka ajIvanuM AvAsaka evuM nAma A pramANe siddha kahI zakAya che. aneka acitta taNakhalAMonI madadathI mALe bane che, ane temAM pakSIo rahe che, te kAraNe tene pakSIonA AvAsarUpa gaNane evuM kahevAmAM Ave che ke A pakSIone AvAsaka che. A rIte aneka achavAmAM "AvAsaka" e
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA 10 nAmAvazyakasvarUpanirUpaNam 71 jIvAjI bhayayApi 'AvAsakamiti nAma saMbha ti / dRzyate hi -jalAzayodyAnajalayantrAdisahitaH prAsAdAdipradezo rAjAdezAsa ucte / a* cajalAzayAgAdayaH sacetana ratnAda tha jIvAH santi / iSTakA vAdayo'cetanaratnAdaH zrAjIvAH santi / etadubhara nippannasya rAjaprAsAdAdi - pradezasya AvA sakaM nAma sidhyati / ubhayeSAM jInAM cApi 'AvAsaka' miti nAma saMbhavati / dRzyate hi - rAjaprAsAdayuktaM sampUrNa nagaraM rAjAdInAmAgasa ucyate / saralaH saudharmAdilpa indrAdInAmAAsa ucyate / itthaM bahUnAM jI nAmajIganAM ca sammilitAnAm 'AvAsaram' iti nAma siddha / rAjaprAsAdasya laghutAdekame jIgasitra ho jAtA hai / aura aura amIra ina donoM meM A saka yaha nAma nikSepa isa prakAra se banatA hai ki rAjamahala kA pradeza lAza, udyAna evaM jala yantra- nala - Adi se yukta hotA hai vaha rAjA AdikA AvAsasthAna haiisa nAma se kahA jAtA hai| vahAM jo jalAzaya, udyAna evaM sacetana ratnAdika haiM- ve to sacina inya haiM aura iSTakA (IMTa yA pASTha, acetana ratnAdi haiM ve saba ajI haiN| ina donoM se niSpanna hue usa rAjamahala Adi ke pradeza kA nAma Agama hone ke kAraNa "AvAsa" kA nikSepa hai / isI prakAra se jIva aba ina donoM kA bhI AvAsaka yaha nAma isa prakAra se ghaTita hotA hai ki rAsAda se yukta samata nagarAdika kA AvAsa hai isa rUpa se bahAra meM kaha diyA jAtA hai| tathA saudharma Adi samasta kalpa indrAdivoM ke AvAsa se vyavahRta hote haiM / isa taraha saMmilita aneka ajIva aura jIvoM kA "AvAsa" aisA nAma siddha ho jAtA AvAsane nAmanikSepa siddha thaI jnma che. jIva jIva, e bannema avAsa' A nAganikSepa A pramANe siddha karI zakAya che. dravyarUpa je rAjamahelanA pradeza jAya, udyAna ane jaLayaMtra (na) AdithI yukata hAya che, tene rAjA AdanuM AvAsa thAna che," e rUpe kahevAmAM Ave che, tyAM je udyAna, jAzaya ane sacaMtana rAdika vastu iM, te tA sacitta ja che, ane iMTanI dIvAlA, ane caitana ratnAdikA vagere je vastue che, te acittadRzyarUpa hovAthI ajIva che, e bannethI jenu nirmANa thayuM che. evA te mahela AdinA pradezanuM nAma AvAsarUpa hovAne kANe "AvAsakanuM nikSepa baneche. eja pramANe jIvAjIvAM paNa 'avAka' nAmanikSepa A pramaNe ghaTAvI zakAya che. rajaprAsAdathI yukta samasta nagara "rAdikanA AvAsa che." A vahAramAM kahevAmAM Ave che. tathA saudharma Adi samAta kalpana indrAdikanA AvAsa rUpe vyarUpa kahevAmAM Ave che e rIte sa Mmilita aneka ajIve ane jIvAtuM "AvAsaka'' zd
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 anuyogahArane jIvobhayaM vivakSitam / nagarAdInAM saudharmAdikalpAnAM ca mahattvAd bahani jIvAjIvobhayAni vivakSitAni / ityaM jIvAjIvobhayaikatvabAhutvaviSaye ekatvaM bahutvaM ca vivakSAdhInaM draSTavyam / evamanyatrApi jIvAdInAmAvAsakanAma yathAsaMbhavaM bhaavniiym| idaM hi diGmAtrapradarzanArtha muktam iti nAmAvazyaka prarUpaNA ||suu010|| atha sthApanA''vazyakaM nirUpayituM sUtrakAra Aha mUlam-se kiM taM ThavaNAvassayaM ? ThavaNAvassayaM japaNaM kaTakamme hai| rAjaprAsAda nagara evaM saudharma Adi kI apekSA laghu hone ke kAraNa jIva aura ajIva ina donoM rUpa se eka kahA gayA hai| tathA rAjaprAsAda kI apekSA nagarAdika evaM saudharmakalpa mahAna-vizAla-hone ke kAraNa aneka jIva aura ajIva rUpa se vivakSita, hue haiN| isa prakAra jIva, ajIra, aura ubhaya meM anekatva kA yaha vicAra viSakSA ke AdhIna huA jAnanA cAhiye / isa prakAra se anyatra bhI jIvAdi koM kA AvAsaka nAma yathA saMbhava samajha lenA cAhiye / yaha jo yahA~ samajhAyA gayA hai vaha to bahuta hI saMkSepa se samajhAyA gayA hai| isa prakAra yaha nAma Avazyaka kI prarUpaNA jAnanI caahiye| bhAvArtha-sUtrakAra ne yahAM nAma Avazyaka kA svarUpa jIva ajIva Adi padArthoM ke ekatva anekatva ko lekara samajhAyA haiN| ise vyavahAra meM pahile yoM samajha lenA cAhiye-ki pratyeka zabda kA artha cAra prakAra kA hotA hai(1) nAmarUpa (2) sthApanArUpa, (3) dravyaspa aura cauthA bhAvarUpa / zAstrIya paribhASA meM inheM nikSepa kahA gayA hai| nikSepa nAma rakhane yA nyAsa kA hai| evuM nAma siddha thaI jAya che. rAjaprAsAda,nagara ene saudharmakalpa AdinI apekSAe jIva ane ajI nAnA hovAne kAraNe te bannene ahIM avarUpa eka zakhathI ja pratipAdita karavAmAM Avela che. tathA rAjamahela karatAM nagara sAdharmAdika vizALa hovAne kAraNe aneka jIva ane ajavarUpe vivakSita thayela che. A rIte jIva. ajIva ane ubhayamAM ekatva anekatvane A vicAra vivalAne adhIna rahIne thayele samaja. eja prakAre anyatra paNa jIvAdikanuM "AvAsaka nAma yathA saMbhava samajI levuM joIe. ahIM A je samajUtI ApavAmAM AvI che. te te bahu ja saMkSiptamAM ApavAmAM AvI che. A prakAranI A nAma AvazyakanI prarUpaNA samajavI. sUtrakAre ahIM nAma AvazyakanuM svarUpa jIva ajIva Adi padArthonA ekatva anekavanI apekSAe samajAvyuM che. A bAbatamAM pahelAM te e samajI levuM joIe ke pratyeka zabdano artha cAra prakAra hoya che. te cAra prakAra nIce pramANe che.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyomacandrikA TIkA sU0 10 nAmAvazyakasvarUpanirUpaNam vA potthakamme vA, cittakamme vA, leppakamme vA gaMthime vA veDhime vA pUrime vA saMghAime vA akkhe vA varADae vA ego vA aNego vA sabbhAvaThavaNA vA asabbhAvaThavaNA vA Avassae ti ThavaNA Thavijai, se taM ThavaNAvassayaM ||suu0 11 // jisameM vyutpatti kI pradhAnatA nahIM hai kintu jo mAtApitA yA itaralogoM ke saMketa bala se jAnA jAtA haiM vaha nAmanikSepa kA viSaya hai| jaise kisI vyakti meM "mahAvIra" jaise guNa nahIM hone para bhI vyavahAra calAne ke nimitta usake mAtA pitA Adi jana usakA nAma mahAvIra rakha lete haiM / jo vastu asalI vastu ke sadRza AkAra vAlI hai vaha sthApanA nikSepa kA viSaya hai| jaise jaMbUdvIpa kA nakazA aDhAidvIpa kA nakazA tathA vRkSa mahela Adi kA citra / jA padArtha bhAva kA pUrvarUpa yA uttararUpa ho vaha drabyanikSepa kA viSaya hai-jaise jo vartamAna meM zrAvakaputra hai vaha Age zrAvaka banegA use zrAvaka khnaa| jisa zabda ke artha meM zabda kA vyutpatti yA pravRtti nimitta vartamAna meM barAbara ghaTita ho rahA ho vaha bhAvanikSepa kA viSaya hai| jaise vartamAna meM mahAn vIratA ke kArya karane vAleko mahAvIra kahanA / isI taraha se jisa jIvAdi (1) nAma35 (2) 2thApanA35, (3) dravya35 mana (4) mA135 zAstrI. paribhASAmAM tene nAmanikSepa kahevAmAM Ave che. nikSepa eTale nAma rAkhavuM athavA nyAsa (bimA) 42yo tenu nAma nikSepa cha. jemAM vyutpattinI pradhAnatA hotI nathI paNa je mAtA, pitA athavA anya lenA saMketane AdhAra laIne jANI zakAya che, evuM nAmanikSepanuM svarUpa athavA e nAmanikSepano viSaya che. jemake koI vyaktimAM mahAvIra jevA guNone abhAva hevA chatAM paNa vyavahAra calAvavAne nimitte tenA mAtA, pitA Adi loko tenuM nAma mahAvIra rAkhI le che je vastu asalI vastunA samAna AkAravALI che, te sthApanA nikSepano viSaya che. jemake jaMbudvIpane nakaze, aDhIdvIpane nakaze, vRkSa mahela AdinA citra, A badhA sthApanA nikSepanA udAharaNa che. je padArtha bhAvane pUrvarUpa ke uttararUpa hoya, te dravyanikSepane viSaya che. jemake je atyAre zrAvakaputra che te bhaviSyamAM zrAvaka banaze mATe tene zrAvaka kahe joIe. AnuM nAma dravyanikSepa che. je zabdanA arthamAM zabdanI vyutpatti athavA pravRttinuM nimitta vamAnamAM barAbara ghaTAvI zakAtAM heya. te bhAvanikSepane viSaya che jemake vartamAna samaye mahAvIratAnuM kArya karanArane mahAvIra kahe, te bhAvarUpa nikSepa thaya gaNAya.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 anuyomavAra padArtha meM Avazyaka jaisA eka bhI guNa nahIM hai aura use Avazyaka isa mAma se vyavahAra karanA so nAma Avazyaka hai| nAma kA tIna prakAra ke lakSaNa se vyavahAra hotA hai-jahAM nAma kA vyutpatti yA pravRtti kA nimitta ghaTita hotA hai vaha nAma-nAmanikSepa kA viSaya na ho kara bhAvanikSepa kA viSaya banatA hai| jaise paramaizvarya ko bhogate hue indra nAmadhArI vyakti ko indra isa nAma se pukAranA / yaha nAma kA prathama prakAra hai| hitIya prakAra meM jaisA nAma ho usakI pratti kA nimitta vyutpatti kA nimitta usa meM na ho kintu saMketa Adi ho to yaha nAmanikSepa meM pariNamita kiyA gayA hai jaise gopAladArakagopAla bAlaka / tRtIya prakAra meM Ditya, Dabitya AdirUDha zabda ki jo vyutpatti rahita hI svecchAnusAra pracalita hote hai-liye gaye hai| ina meM bhI pravRtti kA nimitta vyutpatti kA nimitta nahIM hotA hai kintu rUDhi hotI hai| isa taraha kevala dvitIya prakAra hI nAmanikSepa kA viSaya paDatA hai| ataH jisa meM Avazyaka jaise guNa nahIM haiM usa meM Avazyaka isa nAma kA nyAsa (rakhanA)paranA yaha Avazyaka kA nAmanikSepa hai| jIAdika padArthoM meM yaha nikSepa ki.sa eja pramANe je jIvAdi padArthamAM "Avazyaka evo eka paNa guNa nathI, te chavAdi padArthamAM "Avazyaka' evA nAmane vyavahAra kare, tene nAma Avazyaka kahe che. nAmane traNa prakAranA lakSaNothI vyavahAra thAya che-jyAM nAmanuM vyutpatti athavA pravRttinuM nimitta ghaTita thatuM hoya che, tenAma-nAmanikSepane viSaya banavAne badale bhAvanikSepano viSaya banI jAya che. jemake parama aizvayaMthI saMpanna evI kaI vyaktine "Indra evA nAme oLakhavI. A nAmane pahelA prakAra che. nAmane bIjo prakAra-jenuM nAma hoya evI pravRttinA nimittane athavA vyutpattinA nimittane jemAM sadUbhAva na hoya, paraMtu saMketa Adine sadUbhAva hoya to tene nAmanikSepamAM pariNamita karavAmAM AvyuM che. jemake vALanA putranuM "Indra'nAma. zrI prabhA 'Ditya Davittha' mA 30 / 12 vyutpattithI 2hita che ane bolanAranI IcchAnusAra pracalita (uccArita) thayela che, temane gaNAvI zakAya che. temAM paNa pravRttinuM nimitta athavA vyutpattinuM nimitta hotuM nathI paNa ruDhine ja saddabhAva hoya che. A rIte kevaLa bIjo prakAra ja nAmanikSepanA viSayarUpa gaNI zakAya che. tethI jemAM Avazyaka jevAM guNa nathI, temAM "Avazyaka A nAmane nyAsa kare tene Avazyakane nAmanikSepa kahe che. havAdika padArthomAM A nikSepa kevA prakAre ghaTita karavAmAM AvyuM che, te viSayanuM TIkAkAre sUtranI
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA- 11 sthApanAvazyaka svarUpanirUpaNam 75 chAyA: - atha kiM tat sthApanAvazyakam ? sthApanAvazyakaM yatkhalu kASTakarmaNi vA pustakarmaNi vA citrakarmaNi vA lepyakarmaNi vA granthimevA veSTime vA pUrime vA saGghAtime vA akSe vA varATake vA eko vA aneko vA sadbhAvasthApanayA vA asaddhAvasthApanayA vA Avazyaketi sthApyate, tadetat sthApanAvazyakam // 0 11 // TIkA- 'se kiM taM' ityAdi 'se kiM taM ThavaNAvassayaM' atha kiM tat sthApanAvazyakam ? iti ziSya praznaH / uttaramAha - 'ThavaNAvara sayaM ityAdi / sthApanAvazyakam - sthApyate - kriyate iti sthApanA / yathA - jambUdvIpa ya mAnacitram, 'nakzA' iti bhASAprasiddham / Avazyakamityanena Avazyaka kriyAvAn zrAvakAdiriha gRhyate / Avazyaka tadvato ra bhedopacArAt / kASThapASANAdau kRtaM ta ya citraM jJAnAdiguNarahitA''kRtiH thApanA / prakAra se ghaTita kiyA gayA hai yaha viSa sUtra kI TI meM TIkAkArane spaSTa kiyA hai / use bhAvArtha meM spaSTa karane kI AzyakatA nahIM hai / |suutr 10 // aba chatrakAra sthApanA Ayaka kA nirUpaNa karate haiM" se kiM taM ThavaNAH syaM" i yAdi / zabdArtha - (se kiM taM ThevaNAvassa) ziSya prazna karatA hai bhata / sthApanA kA kyA svarUpa hai ? - - uttaraH- (ThavaNAvara saM) sthApanA Avazya vAsarUpa isa prakAra se haijo kI jAve usakA nAma sthApanA haiM / jaise jaMbUdIpa kA nazA, aDhAI dvIpa kA nazA hai / Avazyaka zabda se yaha Avazyaka kriyAvAlA zrAvaka : Adi gRhIta huA hai / kyoM ki Avazyaka kriyA aura Avazyaka kriyAvAle meM abheda kA upacAra kiyA gayA hai / SThapASANa Adi meM kiyA gayA - ukerA gayA TIkAmAM ja spaSTIkaraNa karelu` che. tathI bhAvAmAM tenu' spaSTIkaraNa karavAnI jarUrata rahetI nathI // sU0 10 // have sUtrakAra sthApanA AvazyakanuM nirUpaNa kare che-- " se kiM taM ThaNAvasathe" ityAhi zabdArtha - ziSya guine meve ! prazna pUche che - ( se kiM taM ThaNAvassayaM 1) he bhagavan! sthApanA Avakanu kevu' svarUpa che ? uttara- (ThavaNAvassayaM) sthApanA Avazyaunu svaiyaM mA aAunu che, le karavAmAM Ave tenuM nAma sthApanA che. jemake ja bhUdrIpanA nakazA, aDhIdvIpanA nakaze, vagere sthApanA AvazyakarUpa che. Avazyaka padanA prayAgadvArA ahIM Avazyaka kriyAvALA zrAvaka vagere gRhIta thayA che, kAraNa ke Avazyaka kriyA ane azyaka kriyA vALamAM abhedane u pacAra karavAmAM Avye che. kASTha pASANu AdimAM AlekhavAmAM-
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatra zrAvakAdyabhedopacArAt sthApanArUpamAvazyakamityarthaH / kASThakarmAdiSu Avazyaka kreyAM kurvanto yat sthApanArUpAH zrAvakAdayaH sthApyante citrarUpeNa tat :sthApanAvazyakAmiti tAtparyam ! tadAha-jaNNaM' ityAdi / yakhalu kASTakarmaNi vA-kAle samutkI rUpake vA pustakarmaNi vA / pustaM vastraM tamya karma-tannirmitA pucalikA basmin vaa| athavA-potyakarmaNi' iticchAyA, potthaM pustakaM, tacceha saMpuTakarUpam, tatra karma tanmadhye vartikAlikhitaM rUpakaM tammin vA / yadvA-potthaM-pustaM tADapatraM, tatra karma-tacchedaniSpannaM rUekaM tasmin vA / citrakarmaNi vA-citralikhite rUpake vA lepyakarmaNi-lepyarUpake vA, granthime vA-granthena nivRttaM granthimaM-naipuNyAtizayAt granthisamudAya niSpAditaM rUpakaM tasmin vA / veSTime vA-veSTanena-puSpavepTanakrameNa niSpannaM rUpakaM veSTimaM usakA citra jo ki jJAnAdi guNoM se sarvathA zUnya (rahita) hotA hai. vaha sthApanA. nikSepa hai usameM Avazyaka kriyA ko saMpAdana karane kI AkRtirUpa meM zrAvaka Adi ko kA phoTo-patthara yA kASTha ke paTiye para banAyA jAtA haiM, so citra yahI sthApanArUpa Avazyaka hai| isI viSaya ko sUtrakAra "jaNaM" ityAdi padoM dvArA spaSTa karate haiM-(jaNNaM kaThakamme vA potthakamme vA) jo AkRti kASTha meM ukerI jAve usameM athavA pusta-vastra-kapaDe para citrita kI jAve usameM athavA vastra se puttalikA ke rUpa meM banAI jAve usa meM yA potyakarmaNi" pustaka ke bIca meM kucI se raMga Adi bhara kara banAI jAve usameM athavA tADa patra para cheda karake banAI jAve usameM athabA (cittakamme vA) citrarUpa meM banAI jAve isameM (leppakamme vA) athavA mRttikA ko gilI karake banAI jAve usameM (gaMthime vA veDhime vA pUrime vA saMcAime vA) athavA vastra kI gAMThoM ke samudAya se kotaravAmAM AveluM tenuM citra ke je jJAnAdi guNothI sarvathA vihIna hoya che, te sthApanAnikSepa che. jemAM Avazyaka kriyAne saMpAdana karaSAnI AkRtirUpe zrAvaka AdikanAM citro paththara para athavA lAkaDAnAM pATiyAM vagere para banAvavAmAM Ave cha, tara 4 sthApanA 35 Avazya: cha. me viSayane sA2 "jaNNaM" tyAta pada dvArA spaSTa kare che- (jaNNaM kaTTakamme vA potthakamme 1) re mAti et 52 tarI 48vAmA Ave temAM athavA pusta para (vastra para) citrita karavAmAM Ave temAM, athavA vastra bhAMthI dI3ce manApAmAM Ave tamA athavA-potyakarmaNi" pustanI maha2 pachI 1 2 pUrIne manApAmA mAve tabhI, athavA (cittakamme vA) yatra32 24 sana 42vAmAM Ave tamAM, (leppakamge nA) lI- bhATImAthI manApAmA bhAva tebhAM, (gaMthime vA, veDhime vA, purime vA, saMdhAime vA) mayAsal anistra sAkSI
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 anuyogacandrikA TIkA 11 sthApanAvazyakasvarUpanirUpaNam tasmin vA / yadvA-ekasya dvayorvahUnAM vA vastrANAM veSTanena niSpannaM yadrUpaM tad veSTimaM tammin vA / pUrime vA-pUraNena bharaNena niSpanna parimaM-tAmrapittalAdimayaM tasmin vA / saGghAtime vA-saGghAtena-bahuvastrAdinaNDasamudAyena niSpannaM rUpakaM sasA tama tasmin v|| akSe vA-akSazcandanakastasmin vA varATake-kapake vA sadbhAvasthApanayA vA kASTakarmAdiSu AkAravatI yA sthApanA sA sadbhAvasthApanA zrAvakAdyAkArasya tatra sadbhAvAt / tayA sadbhAvasthApanayA, asadbhAvasthApanayA vA akSA deSu anAkAravatI asamyagrUpeNa sthApanA bhavati sA asadbhAvasthApanA, pravikAdyAkArasya tatrAsadbhAvAt / tayA vA sthApyamAnaH eko vA aneko vA Avazyaketi-AvazyakakriyAyuktazrAvakAdiH sthApanA sthApyate-kriyate / tadetat sthApanA''vazyakam |suu,11|| jo banAI jAve usameM, athavA eka yA do athavA aneka vakho koM veSTita karake jo banAI jAve usameM, athavA puSpoM ko AkRti ke rUpa me sajA sajA karake jo AkAra banAyA jAve usameM athavA pittalAdi dravyoM ko sAMce mai DhAra kara jo AkRti banAI jAve usameM athavA aneka vastroM ke khaNDoM se-dhajjiyoM se-jo rUpa banAyA jAve usameM (akkhekA) azyA pAze meM (varADaevA) athavA koDI meM (ego kA aNego vA) eka athavA aneka Avazyaka kriyA yukta eka aneka zrAvaka Adi kI (sambhAvaThavaNA asambhAvaThavaNA) kI gaI jo sadbhAvasthApanA athavA asadbhAvasthApanA hai (Avassaetti ThavaNA Thavijjai) vaha Avazyaka kI sthApanA hai| (se taM ThavaNAvassayaM) yaha sthApanA Avazyaka kA svarUpahai / ||putr 11 // banAvavAmAM Ave temAM, athavA eka, be athavA aneka vastrone veeta karIne banAvavAmAM Ave temAM, athavA pupinI AkRtirUpe sajAvaTa karI karIne je AkAra banAvavAmAM Ave temAM, athavA pittaLAdi dravyane bIbAmAM DhALIne je AkAra banAvavAmAM Ave temAM athavA Ave temAM, athavA aneka vastronA lIrAMo (ciMdara yo)mAthI re mAti manApAmAM Ave tabhai (akkhe vA) mA pAsomA mayA (varADae bA) i (ego vA aNego vA) meM mathA bhane Avazya: ThiyA yurata -mane zrApa A653 (sabbhAvaThabaNA asambhAvaThavaNA) 42pAmA mAvalI re sahalA5sthApana! 4441 asalA1 25nA che. (Avassaetti tthvnn| Thavijjai) tenu nAma Avazya/nI 2thApanA cha. (se taM ThavaNAvassayaM) mA 2nu A sthApanAAvazyakanuM svarUpa che. te su- 11 che
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 anuyogahArane nAmamthApanayorbhedamAha-- mUlam-nAmavaNANaM ko paiviseso ? NAmaM AvakahiyaM, ThavaNA ittariyA vA hojjA AvakahiyA vA ||suu0 12 // chAyA-nAmasthApanayoH kaH prativizeSaH 1 nAma yAvatkathim, sthApanA itvarikA vA bhavet , yAvatkathikA vA / ||suu0 12 // TIkA-'nAmaTThavaNANa' ityAdi ziSyaH pRcchati-nAmaH pApanayoH 1: prativizeSaH ? nAmasthApanayo ko vizeSaH ? na ko'pi vizeSo dRssyte| yA bhAvAvazyakasvarUpazUnye gopAladArakAdau Avazyaketi nAma kriyate, tathaiva sthApanA'pi bhAyAvazyakasvarUpazUnye kASThapustakAdau AvazyakazAstrasya tadAkArarUpatayA atadAkArarUpatayA vA sthApanA sthApyate ato bhAvazUnye dravyamAne kriyamANatvAdanayo nAsti kacid vizeSa iti praSTurA____aba sUtrakAra nAma aura sthApanA nikSepa meM kyA antara hai-isa bAta ko prakaTa karate haiM-"nAmaDhavagAgaM" ityAdi / ||tr 12 // zabdArtha-(he bhadaMta ! nAma aura sthApanA kA kyA bheda haiM ? isa pUrvokta kathana se to ina donoM meM kAi antara nahIM jJAta hotA hai ? kAraNa jisa prakAra bhASAvazyaka ke svarUpa se zUnya gopAladAraka Adi meM Ava zyaka aisA nAmanikSepa kiyA jAtA hai-usI prakAra se bhAvAvazyaka ke svarUpa se zUnya kASTha pustaka Adi meM AvazyakazAstra kI tadAkArarUpa se yA atadAkArarUpa se sthApanAnikSepa kiyA jAtA hai| ataH bhAva se zUnya dravyamAtra meM kriyamANa hone ke kAraNa ina donoM meM koI vizeSatA lakSita nahIM hotI haiisa prakAra kA abhiprAya pUchanevAle ziSya kA hai| have sUtrakAranA nikSepa ane sthApanA nikSepa vacce zo taphAvata che, te prakaTa kare che. "nAmaDhavaNANaM" tyA zabdArtha_ziSya gurUne e prazna pUche che ke "he bhagavana ! nAma ane sthA5nA vacce taphAvata che? pUrvokata kathana pramANe te te banne vacce koI bheda ja dekhAtuM nathI, kAraNa ke ...jema bhAvAvazyakanA svarUpathI rahita gavALaputra AdimAM "Avazyaka" e nAma nakSepa karavAmAM Ave che, e ja pramANe bhAvAvazyakanA svarUpathI vihIna, kASTha, pustaka AdimAM AvazyakazAsanI tadAkArarUpe athavA atadAkAra rUpe sthApanA rUpa nikSepa karavAmAM Ave che. tethI bhAvathI vihIna dravya mAtramAM kriyamANa hovAne kAraNe e banne vacce koI paNa prakArano bheda dekhAte nathI. A prakAranI prazna karanAra ziSyanI mAnyatA ahIM prakaTa karI che.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 79 anuyogacandrikA TIkA. 11 sthApanAvazyakasvarUpanirUpaNam zayaH uttarayati-'NAmaM Avava hiyaM' ityAdi / nAma yAvatva thikam-svAzrayadravya sya astitvakAM yAvad nAma avatiSTate, nAgna Azrara dravyaM yAvattiSTati tAvanAmApi tiSThatIti bhAvaH / sthApanA tu itvarikA-svalpakAlAvasthAyinI vA bhavet yAvatkathikA vA bhavet / kASTakarmAdau AvazyakazAstrasya tadAkArarUpA atadAkAraspA sthApanA yAvatkathikA bhavati, akSAdau tu sA itvarikA bhavatItyarthaH ayaM bhAvaH-kAcit sthApanA svAzrara dravyaya sadbhAve'pi madhyakAla eva niva uttara-(NAmaM AvakahiyaM ThavaNA ittariyA vA hojjA AkahiyA vA) nAma yAvatathika hotA hai aura sthApanA itarika tathA yAvattathika donoM prakAra kA hotA hai| svAzraya dravya ke astitva kAla taka nAma rahatA hai-arthAt-jisakA vaha nAma hai vaha jaba taka maujUda rahatA hai taba taka usagA yaha nAma vidyamAna rahatA hai-isakA nAma yAvatkathika hai parantu sthApanA jo hai vaha svalpa kAlataka bhI rahatI hai aura yAvatkathika bhI hotI hai-kASTha karma Adi meM AyazyakazAstra kI tadAkArarUpa athavA atadAkArampakRta sthApanA yAvatkathika hotI hai-svAzrayadravya kI sthiti taka rahatI hai| tathA akSa-(caukora pAzA) Adi meM kRta atadAkAra sthApanA svalpa kAla taka rahatI haiM / tAtparya yaha hai ki koI sthApanA svAzraya dravya ke sadbhAva meM bhI bIca hI meM samApta ho jAyA karatI hai aura koI sthApanA aisI hatI hai jo apane AzrayabhUta dravya kI uttara-(NAma AbakahiyaM ThavaNA ittariyA vA honA, AvakahiyA vA) nAma yAvaskathita hoya che, paraMtu sthApanA Ivarika (svalpakALa sudhI ja rahenAra) ane yAvatkAthata, e banne prakAranI hoya che. svAzrayabhUta dravyanA astitvakALa sudhI nAma rahe che. eTale ke jenuM te nAma rAkhavAmAM AvyuM che te vastu athavA vyakitanuM astitva jyAM sudhI rahe che. tyAM sudhI ja te nAmanuM astitva rahe che. A rIte nAmane yAvaskathita kahevAmAM AvyuM che. paraMtu sthApanA to svapakALa sudhI paNa rahe che ane yAvatkathita (vastunuM astitva rahe eTalA mATe kALa sudhI TakanArI) paNa hoI zake che. jemake kATha karma AdimAM AvazyakazAstranI tadAkArarUpa athavA atadAkArarUpa karelI sthApanA yAvaskathita hoya che-vAyabhUta dravyanuM jyAM sudhI astitva rahe tyAM sudhI ja te sthApanAnuM astitva rahe che, tathA akSa (pAzA) AdimAM karelI atadAkAra sthApanA bahu ja ochA kALa sudhI rahe che. A kathananuM tAtparya e che ke--keI sthApananA svAzrayabhUta dravyanuM astitva rahevA chatAM paNa vaccethI ja
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadAratAce taMte, kAcittu tatsattA yAdavatiSThate, iti evaM ca-nAmasthApanayormAvazUnyatve. nAdhArasAmye'pi bhedaHsva svAvasthAnakAla kRta eva bhagavatA pradarzitaH yadyapi gopAla dArakAdau vidyamAne'pi kadAcidane nAmaparivartanaM loke kacIdRzyate, tathAca kAlakRto'pi bhedo nAsti, tathApi-bahuzaH sthale nAmno yAvatkAthikatvameva dRzyate, nAmnaH parAvartanaM tu kvacidviralatayopalampate / ato'lpasthalavyApitvena nAmna itvarikatA bhagavatA na vivkssitaa| nAmno'lpakAlikatAkalpane tUtmatraprarUpaNApattiriti bodhyam / satto kAla taka rahatI hai| isa prakAra nAma aura sthApanA nikSepa meM bhAvazUnyatA kI apekSA AdhAra kI samAnatA hone para bhI apane 2 avasthAna kAla kI apekSA kRta hI bheda hai aisA bhagavAna ne pradarzita kiyA hai / yadyapi gopAladAraka Adi meM unakI vidyamAnatA rahane para bhI kamI 2 aneka nAmoM kA parivartana hotA huA loka meM kahIM 2 dekhA jAtA hai-isa apekSA kAlakRta meda sarvathA nahIM AtA hai to bhI aneka sthaloM meM nAma meM yAtkathikatA dekhI jAtI hai / itvarikatA nhiiN| yaha to kevala viralatArUpa meM hI kahIM 2 dekhI jAtI hai| isaliye nAma kI itvarikatA alpasthala vyApI hone ke kAraNa usa meM bhagavAna ne vivakSita nahIM kI hai| yadi nAma meM alpakAlikatArUpa itvarikatA kalpita kI jAve to utsUtra prarUpaNA kI Apatti AtI hai aisA jAnanA caahiye| game tyAre samApta thaI jatI hoya che, tyAre koI sthApanA evI hoya che ke je pitAnA AyabhUta dravyanuM astitva jyAM sudhI rahe tyAM mejUda rahe che. A pramANe nAma ane sthApanA nikSepamAM bhAvazUnyatAnI apekSAe AdhAranI samAnatA hovA chatAM paNa potapotAnA avarathAnakALanI apekSAe ja bheda rahele cha, a bhagavAne 4thu cha. - je ke govALaputra AdinuM astitva rahevA chatAM paNa koI koI vAra temanA nAmomAM parivartana thayA karatuM hoya che, evuM paNa jovAmAM Ave che kharUM. A daSTie vicAravAmAM Ave te evI paristhitimAM te nAmamAM yAtkAyikatA rahetI nathI, paraMtu AvuM bhAgye ja bane che. aneka vastuo athavA padArthomAM te nAmanI yAvakathitA ja jovA maLe che-IrikatA (alpa rathAyitva) dekhAtI nathI. nAmanI apekSAe irikatA te kevaLa viralatA rUpe ja kaI kaI vastumAM jovAmAM Ave che. A rIte nAmanI irikatA alpa thalavyApI hovAthI bhagavAne ahIM tenI vivakSA karI nathI. je nAmamAM alpakAlikatA rUpa A ItvaritAne svIkAravAmAM
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ 81 anuyogacandrikA TIkA. mU0 12 nAmasthApanayAdanirUpaNam yattu-upalakSaNamAtra cedaM kAlabhedenetayaM bhedakathanam-aparasyApi bahuprakArabhedamya sambhavAt, ityuktaM, tadutmatraprarUpaNam-rathotmatraprarUpaNa bhiyA-nAmanikSepe itvarikatAyAH kvacit saMbhave'pi bhagavatA'nuktatvAdupalakSaNamiti na svIkRtaM, tathaiva sthApanAyo kAlAtiriktasya bhedahetoH kalpane'pyutmatraprarUpaNaM prasajyeta kAlAnyakRtabhedasya bhagavatA'nuktatvAt / etena-pat kaizciduktaM yaza-pratimArUpasthApanA-darzanAt bhAvaH samulla jo kaI aisA kahate haiM ki" :sa prakAra ke kAla bheda se nAmanikSepa aura sthApanAnikSepa meM jo bheda kA kathana kiyA gayA hai vaha upalakSaNa mAtra hai kyoMki isase aura bhI aneka prakAroM ko lekara ina donoM meM bheda saMbhavita hotA haiM "so unakA aimA kathana karanA utsUtra prarUpaNA hai-Agama se viruddha hai| dekho jaise nAma nikSepa meM kvacin invarikatA kA saMbhava hone para bhI bhagavAn ne ise uttraprarUpaNA ke bhaya se usa meM nahIM kahA hai-vahAM to yAvata thivatA hI kahI hai aura isI kAraNa se itvarikatAko ulakSaNarUpa se mvIkAra nahIM diyA hai-usI taraha sthApanA meM kAla se atirikta aura kisI bAta ko bheda kA hetu svIkAra kiyA jAyagA to usameM bhI u mUtra prarUpaNA kI prasaktimAnanI paDegI / kyoMki kAla ke sivAya anya kRta bhaMda bhagavAn ne usameM kahA nahIM hai| isI taraha se jo koI aura bhI mA kahate haiM ki." pratimArUpa Ave to usUtraprarUpaNAne deSa lAge che-eTale ke e prakAranI prarUpaNA karavI e sUtra virUddhanI sidAtethI viruddhanI prarUpaNa karI gaNAya, ema samajavuM. ahIM kei evI dalIla kare ke A prakAranA kALabhedanI apekSAe nAmanikSepa ane rathApanAnakSepa vacce je bheda prakaTa karavAmAM AvyuM che, te te upalakSaNa mAtra ja che. kAraNa ke A sivAya bIjI aneka rIte paNa te banne vacce bheda saMbhavI zake che. te A prakAranuM tenuM je kathana che tene utsutra prarUvaNA rUpa ja gaNI zakAya, kAraNa ke te prakAranI mAnyatA AgamanI virUddha jAya che. jema nAmavikSepamAM kaI kaI prasaMge IcchitA (2.95kAlinata)ne saMbhava hovA chatAM paNa bhagavAne utsutra prarUpaNAnA bhayathI tene ullekha karyo nathI-cAM ne mAtra yAvathikanA ja pradarzita karavAmAM AvI che ane te ja kAra che vakatAno upalakaNarUpe svIkAra karavAmAM AvyuM nathI, eja pramANe sthapanAmAM paNa kALa sivAyanI kaI paNa bAbatane bheda kAraNarUpe svIkAravAmAM Ave te e prakAranI prarUpaNamAM paNa utsavaprarupaNAne ja prasaMga prApta thaze, kAraNa ke sthApanA nikSepamAM kALakRta bheda sivAyane keI paNa bheda bhagavAne kahyA nathI.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogavArasatre sati naivaM nAmazraNamAtrAditi nAma thApanayomeMdaH, yathA candrAdeH pratimArUpa sthApanAyA~ lokasyopayAcitachA pUjApravRttisamIhitalAbhAdayo dRzyante, nava nAmendrAdau, ityapi tayobhedaH / evamanyadapi vAcya" miti tadutsUtraprarUpaNAjanitAnantasaMsArajanakam / Agame ra didamupalabhyate-"zahArUvANaM ahaMtANaM nAmagoyasavaNayAe mhaaphlN'| iti / tatra nAsti nAmanikSepasya vissmH| "arahaMtANaM bhagavaMtANaM" ityuktyA tasminnarthe prayuktasya nAmna eva zravaNena mahAphalasaMbhavAt sthApanA ke dekhane se jaise bhAoM meM ullAsa hotA hai-jaisA bhAva uttanna hote haiM vaisA bhAvo meM ullAsa-usa taraha kA pariNAma-usa nAma mAtra ke zramaNa se nahIM hotA hai-yahI nAma aura sthAnAnikSepa meM bheda hai|- dekho-jaba indrakI pratimA rUpa se sthApanA kI jAtI hai to loga usake samakSa vividha prakAra kI yAcanA karate hai, usakI pUjA karate haiM, aura apane samIhita kI prApti karalete haiM, ityAdi saba bAte dekhI jAtI haiM-nAma indra Adi meM isa pragara kI bAte nahIM dekhI jAtI-ataH isa taraha se bhI ina donoM nikSepoM meM bheda haitathA aura bhI isI taraha se bheda ke hetu vAcya haiM" so aisA yaha vaktavya bhA Agama ke viruddha hai aura :sa taraha kI prarUpaNA karanA ananta saMsAra vA baDhAne vAlAhai / ki "tathArUpavAle arahaMta bhagavaMttoM ke nAma aura gotra ke sunane se mahAphala hotA hai" soM yaha kathana nAmanikSepako viSaya nahIM hai| "arahaMtA NaM bhagavaMtANaM' kyoMki isa ukti se tathArUpa bhAvaarha ta meM prayukta nAma ke vaLI kaI kaI mANaso evuM paNa kahe che ke......"pratimArUpa sthApanAne nihALavAthI bhAvene je u9lAsa anubhavavAmAM Ave che-je dilAsa utpanna thAya che, evo bhAne ulalAsa e prakAranuM mana:pariNAma)-te nAma mAtranA zravaNathI utpana thatuM nathI. nAmanikSepa ane sthApanA nikSepa vacce A prakArane ja taphAvata che. jemake indranI pratimAnI sthApanA karavAmAM AvI hoya te loko tenI samakSa vividha prakAranI yAcanA kare che, tenI pUjA kare che ane potAnI icchita vastuonI prApti karI le che, paranuM nAma Indra AdimAM evuM jovAmAM AvatuM nathI. A rIte te baMne prakAranA nikSepamAM A prakArane bheda paNa rahe che. eTaluM ja nahIM paNa te bane nikSepo vacce rahelo bheda darzAvatA bIjAM keTalAka kAraNe paNa sadUbhAva che. te A prakAranuM kathana paNa Agama virUddhanuM kathana hovAthI usUtrakathana ja gaNAya che. A prakAranI Agama virUddhanI prarUpaNuM karanAra vyakita ananta saMsAranI sana mana cha. bhAgamamA mA anure 4thana mAve cha ......... "tathArUpa ahata bhagavatenA nAma ane gotranuM zravaNa karavAthI mahAphalanI prAti thAya cha," mA 4thana nAmanikSepanA viSaya35 nathI. 1294 "arahaMtANaM bhaga
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 12 nAmasthApanayorbheda nirUpaNam gogaladArakAdau prayuktasya nAmnaH zravaNena tu gopAladArakAdyarthasyaiva bodhAdAtmapariNAmazuddhihetutvaM tasya nAstIti / nAmanikSeHsthale bhagavato'rhataH smaraNAsaMbhavaH tasya bhAvazUnya vAt, atra tu nAmagotrA bhagavadarhataH sambandhaM SaSThAntapadaprayogAdeva darzayatA bhagavatA nAmanikSepo na vivkssitH| bhAvajinabodhahI zravaNa se mahAphala honA batalAyA gayA hai| kevala nAma zravaNa se nahIM / nahIM to gopAladAraka meM prayukta ahaMta nAma ke zravaNa se bhI mahAphala kI prApti ho jAnI caahiye| vahAM to ainA hotA nahIM hai| kevala usa nAma se gopAladArakarUpa artha kI hi pratIti hotI hai| AtmapariNAmoM kI zudvirUpa mahAphala usase prApta nahIM hotA hai| ataH yaha mAnanA cAhiye ki bhAvarUpa arhata nAma ke hI zravaNa se jIvoM ko AtmapariNAmoM kI zuddhirUpa phala prApta hetA hai| kyoM ki vahI usA hetu hai| sAdhAraNa nAmanikSepa meM yaha hetutA nahIM AtI hai| yadi koI sA kaheki ahaMta nAmanikSepa bhale hI AtmapariNAmoM kI zuddhi kA hetu na ho to na sahI parantu usake zrANa se bhagavAn arhata kA to smaraNa ho jAtA hai so aisA kahanA mI ucita nahIM hai kyoM ki nAmanikSepa sthala meM bhagagana arhata kA, usase bhAvanikSepa se zUnya hone ke pAraNa smaraNa ho AnA asaMvaMtANaM" tyA 45na dvArA ye matAmA pyu cha , tathA35 lA135 - tamAM prayukata nAmanA ja zravaNathI mahAphaLanI prApti thAya che-kevaLa nAma nAmanA ja zravaNathI mahAphaLanI prApti thatI nathI. nahIM to kaI paNa vyakitane mATe (dAkhalA tarIke govALanA putrane mATe) "ahaMta' A nAmane uga karavAmAM Ave, te tenA nAmanuM zravaNa karavAthI paNa mahAphaLanI prApti thaI javI joIe ! paNa ahIM te evuM banatuM nathI. te nAmadvArA mAtra te gevALaputra rU5 arthanI ja pratIti thAya che. AtmapariNAmonI zuddhi rUpa mahAdaLanI prApti tenA nAma zravaNathI thatI nathI. tethI evuM mAnavuM joIe ke bhAvarUpa ahata nAmanA ja zravaNathI jene AtmapAraNAmonI zuddhi rU5 phaLanI prApti thAya che, kAraNa ke eja tene hetu che. sAdhAraNa nAmanikSepamAM A hetutA saMbhavI zakatI nathI. vaLI kaI mANasa ahIM evI dalIla kare ke ahata nAmanikSepa bhale Atma pariNAmanI zuddhimAM kAraNabhUta na thate keya, paNa tenAthavaNathI bhagavAna ahaMtanA nAmanuM smaraNa te thaI jAya che, eTaluM te Ape mAnavuM ja paDaze. te A pramANe kahevuM te paNa ucita nathI, kAraNa ke bhAvanikSepathI rahita evA nAmanikSepathI ahaMta bhagavAnanuM smaraNa thavAnI vAta asaMbhavita che,
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuvAgAra kasya nAmna eva bhavaNena mhaaphlsNbhvH| evaM sthApanApi bhAvarUpArthazUnyA, sthApanayA bhAvarUpArthasya nAsti ko'pi smbndhH| bhAvajinazarIravartinI yA ''kRtirAsId tasyA AzrayAzrayibhAvarUpasambandho bhAvajinena saha tadAnIM bhAvollAso'pi kasyacit saMjAtaH, tathA bhaktyA tAmAkRti smarato janasya bhAvollAsaH saMbhavatu, tadA':kRterbhAvajinena saMbandhAt, paraMtu--sthApanAyA AzrayAyibhAvasambandho nAstibhAvajinena saha / bhAvajinAtmanastatrAgahanaM sthApanaM tu jinAjJAyAcaM bhava hai| isaliye "tahAsvANaM arahaMtANaM" ityAdi pATha meM nAma aura gotra ina donoM ke sAtha bhagavAn arhata ke saMbandha ko paSThayantapada ke prayoga se prakaTa karanevAle sUtrakAra ne nAmanikSepa kI vivakSA nahIM kI hai| kintu bhAvanikSepa jinake bodhaka nAma kI vivakSA kI hai| kyoMki usI nAma ke zravaNa se zrotA ko mahAphala kI prApti honA saMbhavita hai| isI taraha se sthApanAbhI bhAvarUpa artha se zUnya hotI hai| kyoM ki usakA bhAvanikSeparUpa artha ke sAtha koI saMbandha hI nahIM hai| yadi kahA jAye ki pahile bhAva jinake astitva kAla meM jo unake zarIra kI AkRti thI-vaha AkRti hI sthApanA nikSepa meM vidyamAna rahatI hai-isaliye usase AzrayAzrayI bhAvarUpa saMbandha kA bodha ho jAtA hai-so yaha kathana bhI ThIka nahIM hai kyoMki sthApanAnikSepa meM AzrayI hI nahIM haiM taba usase bhAva jina ke sAtha AzrayAzrayI bhAvarUpa saMbandha jJAta kaise ho sakatA hai ? yaha to bhAvajinake sAtha ve jaba the taba ___thI "tahArUvANaM arahaMtANaM" tyA pAbhA nAma bhane mAtra me mAnanI sAthe bhagavAna ahaMtanA saMbaMdhane chaThThI vibhakitanA padanA proMga dvArA prakaTa karanAra sUtrakAre nAmanikSepanI virakSA karI nathI, paraMtu bhAvanikSepa jinanA bedhaka evA nAmanI virakSA karI che. kAraNa ke eja nAmanA zravaNathI zrotAne mahAphaLanI prApti thavAnuM saMbhavI zake che. e ja pramANe sthApanA paNa bhAvarUpa arthathI vihIna ja hoya che, kAraNa ke bhAvanikSeparUpa arthanI sAthe tene keI saMbaMdha ja hotuM nathI. je ahIM evI dalIla karavAmAM Ave ke pahelAM bhAvajinanA astitvakALamAM je temanA zarIranI AkRti hatI, e AkRti ja sthApanA nikSepamAM vidyamAna rahe che, tethI tenA dvArA AyAyI bhAvarUpa saMbaMdhane baMdha thaI jAya che, te e prakAranI mAnyatA paNa ucita nathI, kAraNa ke vartamAna kALe sthApanA nikSepamAM je AzrayIne ja sadubhAva na hoya te tenA dvArA bhAvajinanI sAthe AzrayAzrayI bhAvarUpa saMbaMdhane baMdha ja kevI rIte thaI zake ! bhAvRjinanI sAthe jyAre te
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuprogavandrikA TIkA 12 nAmasthApanayAbhedani pagara pravacanaviruddhaM kartumazakyaM, kathaM tarhi-bhAvajinasambandhAbhAve pratimA bhAvajinaM tadguNaM vA smArayituM zaktA bhavet / sarvathA kuprAvanikadravyAvazyakavat pratimApUjanaM kurvantaHkArayantazca mithyAtvaM prApnuvanti na tu sabhyaktvamiti / iti sthApanA vazyakam ||suu0 12 // thaa-| ho yaha ho sakatA hai ki jisa prakAra bhAvajina kA darzana karanevAle kisI vyakti ko bhAgollAsa ho AtA hai, usI taraha bhakti se unakI usa AkRti kA smaraNa karanevAle jana ko bhAvollAsa ho Ave-kyoM ki usa AkRti kA bhAvajina ke sAtha saMbandha hai yadi bhAvajinake sAtha usa AkRti ko saMbandha nahIM hove to phira pratimA bhAvajana aura unake guNoM kA smaraNa karAne meM samartha kaise ho sakatI hai ? parantu sthApanA kA bhAvajina ke sAtha AzrayA zrayI bhAvarUpa saMbaMdha to koI hai nahIM-ki jisa se usase isakA bodha ho jAve / bhAvajina kI AtmA kA usameM AhvAna karanA, sthApana karanA yaha saba to cinAjJA se bilakula bAhira kI bAta hai| aisI pravacana viruddha bAta ko karanA azakya hai isaliye sarvathA kuprAvacani: dravyAvazyaka kI taraha pratimA pUjana karane aura karAnevAle mithyAdRSTipane ko prApta hote haiM -sampatya ko nhiiN| isa taraha sthApanAvazyaka kA yaha svarUpa hai / bhAvArtha isakA spaSTa hai / ||muutr 12 // AkRti vidyamAna hatI tyAre ja A prakArane saMbaMdha astitva dharAvato hato. hA, evuM saMbhavI zake che ke je prakAre bhAvajinanA darzana karanAra ke vyaktimAM bhAvAsane umaLake AvI jAya che, e ja pramANe bhaki bhAvapUrvaka te AkRtinuM smaraNa karanAra vyaktimAM paNa bhAvalAsane umaLake AvI jAya khare, kAraNa ke AkRtine bhAvajinanI sAthe saMbaMdha che. je bhAvajinanI sAthe te AkRtine saMbaMdha na hoya, te te pratimA bhAvajanaka ane aneka guNenuM samaraNa karAvavAne samartha kevI rIte banI zake ! paraMtu sthApanAne bhAvajinanI sAthe AzrayAzrayI bhAvarUpa koI saMbaMdha te che ja nahI. ke jenA dvArA tene baMdha thaI jAya, bhAvajinanA AtmAnuM temAM AvAhana karavuM-sthApana karavu, e te jinAjJAnI virUddhanuM kRtya gaNAya. evI pravacanavirUddhanI vAta karavI joIe nahIM. tethI sarvathA kupravacanika dravyAvazyakanI jema pratimApUjana karanAra ane karAvanAra micchANiyukata banI jAya che ane samyakatvathI rahita ja rahe che, sthApanAvazyaka A prakAranuM svarUpa che. tene bhAvArtha spaSTa hovAthI vizeSa spaSTIkaraNanI jarUra rahetI nathI. sa. 1ra.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvArasUtre idAnIM dravyAvazyaka nirUpayati mUlam-se kiM taM davvAvassaya ? davAvassayaM duvihaM paNNattaM taM jahA-Agamao ya no Agamao ya // sU0 13 // chAyA-atha kiM tad dravyAvazyakam ? dravyAvazyakaM vividha prajJaptam, tayathA-Agamatazca no Agamatazca // sU0 13 // TIkA-'se kiM taM' ityAdi ziSyaHpRcchati-atha |k tad dravyAvazyakam ? uttarayati-'davvAvasmayaM' ityAdi / dravyAvazyakam-vati-gacchati tAMstAna paryAyAniti dravyam-vivakSitayoratItabhaviSyad bhAvazeHkAraNam, anubhUtavivakSitabhAvamanubhaviSyadvivakSitabhAvaM vA vstvityrthH| drapalakSaNaM ca sAmAnyata idaM bodhym| aba sutrakAra dravyAvazyaka kA nirUpaNa karate haiM"se kiM tadavvAvamsayaM' ityaadi| ||mtr 13 // / zabdArtha-(atha) ziSya pUchatA hai ki he bhadaMta ! (kiM na davvAvassayaM) pUrva prakrAnta (pUrva prastuta viSaya) dravyAvazyaka kA kyA svarUpa hai ? uttara--(davvAvassayaM duvihaM paNNatta) dravyAvazyaka do prakAra kA hai jo una 2 paryAyoM ko prApta karatA hai usakA nAma dravya hai arthAta jo vivakSita atIta anAgata bhAva kA kAraNa ho vaha dravyanikSepa hai / jaise rAjagaddI se pRthaka kiye hue rAjA ko nareza khnaa| tathA jo Age rAjA honevAlA hai vartamAnameM vaha rAjA kI paryAya meM nahIM hai use abhI se rAjA kahanA yaha bhaviSyata kAlIna paryAya kI apekSA drayanikSepa hai| jaise rAjA kA putra have sUtrakAra dravyAvazyakanuM nirUpaNa kare che - "se kiM taM dagapassaya" chatyAhazahAtha-ziSya gurune meve| prazna pacha che .... "se kiM taM davAvassa?" 3 mApan ! pUrva lr1 ( prastuta viSaya) dvavyAvazyakanuM svarUpa kevuM che ? uttara-(davyAvassayaM duvihaM paNNattaM) dravyA1254 me 2 4 . te te paryAne je prApta karatuM rahe che tenuM nAma dravya che. eTale ke je vikSita satAta (bhUta sina), manAta (viSyalina) lAnu 25 DAya che, te drvynikSepa che. jemake rAjagAdIne jenI pAse tyAga karAvavAmAM AvyuM che tene nareza kahe te bhUtakAlina paryAyanI apekSAe dravyanikSepa che, tathA vartamAna kALe je rAjA nathI. paNa bhaviSyamAM rAjA banavAnuM che tene atyArathI ja rAjA kahevo te bhaviSyakAlina paryAyanI apekSAe dravyanikSepa che. jema ke, rAjAnA putrane rAjA kahe
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA. sU0 13 dravyAvazz kasvarUpanirUpaNam 'bhUtasya bhAvino vA bhAvasya hi kAraNaM tu yalloke / tad dravyaM tatvajJaH sacetanAcetanaM kathitam / iti / vyAkhyA-loke hi bhUtasya-atItamya bhAvinaH bhaviSyato vA bhAvasya tu ratkAraNaM bhavati, tat tatvajJaiH dravyaM-kathitam / tadravyaM sacetanAcetanaM-sacetanaM-puruSAdikam, acetanaM-kASThAdikaM ca bhavati / ayaM bhAvaH-ya: pUrva mvargAdivindrAdibhUtvA idAnIM manuSyAditvena pariNataH sa jIvo tItAya indrAdiparyAyasya kAraNa vAta sAmpratamapi dravyata indrAdirucyate / yathA-amAtrAdi padAt pracyuto'pi amAtyAdirucyate / api ca agre'pi ya idrAditvenopa-yate, sa idAnImapi bhaviSyadindrAdipadaparyAyakAraNarAjA kahA jAtA hai dravya nikSepa meM vivakSitaparyAya ko jA anubhavita kara cukI hai aisI vastu tathA vivakSita paryAya ko jo bhaviSyatkAla meM anubhava karegA aisI vastu ke viSayarUpa se parigaNita huI hai yahI bAta sAmAnyarUpa se kathita isa dravya ke lakSaNa meM isa prakAra se jAnane ke liye yahI gaI hai-loka meM tattvajJoM ne bhRtaparyAya kA athavA bhaviSyat paryAya kA jo kAraNa hotA hai graha dravya hai| mA kahA haiN| vaha dravya sacetana bhI hai aura acetana bhI haiM / isa kA bhAva isa prakAra se jAnanA cAhiye-jaise kAI jIra pahile svarga Adi meM indra Adi kI paryAya meM thA aura vahAM se cava kara manuSya paryAya meM AgayA / phira bhI use atIta indrAdi paryAya kA kAraNa hone se manuSya paryAya meM bhI AmAtyapada se rahita hue vyaktiko amAtya kahane kI taraha indra kahanA yaha dravya nikSepa hai| isI taraha jo jIva bhaviSya meM vAmAM Ave che. dravyanikSepamAM vivakSita (amuka) paryAyane je anubhavita karI cukI che evI varatu tathA vivakSita paryAyane je bhaviyakALamAM anubhava karaze. evI vastu tenA viSayarUpe pagiNita thaI che. eja vAta sAmAnyarUpe kathita dravyanA lakSaNamAM A prakAre jANavA mATe banAvavAmAM AvI che-tattvajJoe evuM kahyuM che ke lokamAM bhUtaparyAyanuM athavA bhaviSyanI paryAyanuM je kAraNa che, tenuM nAma dravya che. te dravya sacetana paNa che ane acetana paNa che. tene bhAvArtha A pramANe samaja. jemake koI eka jIva pahelAM svargamAM IndranI paryAye utpanna thaye hato. tyArabAda te bhavanuM AyuSya pUruM thatAM, tyAMthI cyavIne te manuSyalekamAM manuSyanI paryAye utpanna thaI gaye. jema amAtyanA padathI yuta thayelI vyakitane amAtya kahevAmAM Ave che. ema manuSyanI paryAye utpanna thayelA te manuSyane tenI bhatakAlina IndrarUpa paryAyane kAraNe ujU kahe, tenuM nAma ja dravya nikSepa che. jema
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogahArane tvAd dravyata indrAdirabhidhIyate, yathA-rAjakumAro'pi rAjA pora te. bhAvirAja paryAyaprAptihetutvAt / evamacetanasya kASThAderapi bhUtabhaviSyatparyAyakAraNatvena dravyatA bhaavniiyetyrthH| evaM dravyarUpa mAvazyakam / tad dravyAvazyakaM hidhiM prajJaptam ? tadyathAAgamatazca-AgamamAzritya. no Agamatazca-no AgamamAditya / ca za-dauThayorapi svasvavipaye prAdhAnyakhyApanAthoM ||suu0 13 // tatra-Agamato dravyAvazyakaM nirUpayati mUlam--se ki taM Agamao davvAvassayaM ? Agamao davvAvassayaM jassa NaM Avassaetti padaM sikkhiyaM ThiyaM jiyaM miyaM parijiyaM nAmasamaM ghosasamaM ahINakkharaM aNaccakkharaM avvAichakkharaM akkhaliya abhiliyaM avaccAmeliyaM paDipuNNaM paDipuSNaghosa kaThevippaindra kI paryAya se utpanna honevAlA ho use bhaviSyatva AlIna indra paryAya kA kAraNa hone ke kAraNa rAjakumAra ko rAjA kahane kI taraha indra kahanA yaha bhI dravya nikSepa kA viSaya hai| yadyapi rAjakumAra vartamAna meM rAjA nahIM hai Age rAjA hogA-parantu jo usa avasthA meM bhI vaha rAjA kahA jAtA hai vaha bhAvirAja paryAya kI prApti kA hetu hone se hI kahA jAtA hai| isI taraha se acetanakASTha Adi meM bhI bhUta. bhaviSyat paryAya kI kAraNatAlekara dravyatA ghaTita kara lenI caahiye| isa taraha dravyarUpa Avazyaka kA nAma dravyAvazyaka hai| yaha dravyAzyaka Agama ko Azrita karake aura no Agama kA Azrita karake do prakAra kA hotA haiM / bhAvArtha spaSTa hai-sUtra 13 / / bhaviSyakALamAM rAjA banavAne hoya evA rAjakumArane "rAjA" kahevAmAM Ave che, eja pramANe je jIva bhaviSyamAM IndranI paryAye utpanna thavAnuM hoya tene bhaviSyakAlina Indra paryAyanuM kAraNa hovAne lIdhe udra kahe te paNa dravyanikSepane viSaya che je ke rAjakumAra atyAre rAjA nathI, paraMtu bhaviSyamAM rAjA thavAnuM che, chatAM paNa tene rAjakumAranI avasthAmAM paNa je rAjA kahevAmAM Ave che te bhAvi rAjaparyAyanI prAptirUpa kAraNanI apekSAe ja kahevAmAM Ave che. e ja pramANe acetana kASTha AdimAM paNa bhUta-bhaviSya paryAyanI kApaNutAnI apekSAe dravyatA ghaTita karI levI joIe. A prakAre dravyarUpa AvazyakanuM nAma dravyozyaka che te dravyAzyaka be prakArane che-(1) AgamanI apekSAe ane te AgamanI apekSAthI be prakAranA samajavA. bhAvArtha spaSTa che. e sUtra 13 che
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA. 14 dravyAvazyakasvarUpanirUpaNam mukkaM guruvoyaNovagayaM, se NaM tattha vAyaNAe pucchaNAe pariyaTTaNAe dhammakahAenoaNuppehoe, kamhA? 'aNuvaogodavva' miti kaasuu.14|| chAyA--atha kiM tad Agamato dravyAzyakam ? Agamato dravyAvazyaka yasya khalu Avazyaketi padaM zikSitaM sthitaM jitaM mitaM parijitaM nAmasamaM poSasamam ahInAkSaram anatyakSaram avyAvidvAkSaram askhalitam amilitam adatyAneDitaM paripUrNa paripUrNaghopaM kaNThoSTavipramuktaM guruvAcanopagatam / sa khalu tatra vAcanayA pracchanayA parivartanayA dharmakathayA no anuprekSayA, kasmAt ? anupayogo dravyamiti kRtvA // 50 14 // TIkA-ziSyaH pRcchati-'se kiM taM Agamao davvAvasmayaM' iti / atha kiM tad Agamato dravyAvazyaka ? AgamamAzritya dravyAvazyakaM kim ? iti praSTurAzayaH uttarayati-'Agamao vyAvasayaM' ityaadi| Agamato dravyAvazyaka m-evaM vijJaHm-yAya khalu sAdho -Avazyakamiti padam sarvajJapraNInamAvaisakAbhidheyaM zAstraM zikSitam-vinayapUrvakaM gurumukhAd gRhItam / sthinaM smRtipathe Agama kI apekSA dravyAvazyaka kA. svarUpa sUtrakAra nirUpita karate haiM"se kiM taM" ityAdi ||muutr 14 // zabdArtha-'se) ziSya pUchatA he ki he bhadaMta ! (kiM taM Agamao davAbarasayaM) Agama kI apekSA karake dratyAvazyaka kA kyA svampa hai ? arthAt dRSyAvazyaka ke jo do bheda kahe gaye haiM unameM se pahile bheda kA kyA svarUpa hai ? uttara-(Agamao davyAvasmayaM) Agama kI apekSA lekara dravyAvazyaka kA svarUpa isa prakAra se hai-(jamsa | Avammaeti paI sikivAM) jima mAdhane Avazyaka zAstra ko vinayapUrvaka guruke mumna se mIgvA hai (Thiya) use acchI have sUtrakAra AgamanI apekSAe vyAzvakanA svarUpanuM nirUpaNa kare che. "se kiM ta" tyA zAya-(se) zipya zurune mero prazna 5che 3. (kiMta Agamao davyAvassaya ?) 10manI apekSA re dravyA1354 hyA cha tenu yu 2135 cha ? eTale ke dravyAvazyakanA je be bheda batAvavAmAM AvyA che, temAMthI je pahelA bheda batAve che tenuM svarUpa kevuM che? uttara--(Agamao davAvassaya') mAgamatI apekSA dravyApazyanu 2535 mA 2nu che-(jassaNaM Avassaetti padaM mivizvayaM) 2 sAdhuNe ||12yyaanu gurunI samakSa vinayapUrvaka adhyayana karyuM che, (hi) tene sArAmAM sArI rIte pAnAnA
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogahAramatra vidyamAnam, jitaM-zandato'rthatazca paricitam-parijJAtam / mitaM-vijJAtazlokapadavarNAdi saMkhyAmAnam. parijitaM-pari-samantAt sarvaprakArajitaM-parijitama, Anu pUrvyA, anAnupUryA ca parAH titama, nAmasamam-nAmnA samaM yathA nAmaM na vismRtaM bhavati, tathA rat vadApi viramRtaM na bhavati, tannAmasamama, ghoSasamaM ghoSA udA ttAda taiH samama, yathA guruNA ghopA uktAstathA yatra ziSyeNApi samuccAryante tad ghopasamam / ahInAkSaram ekenApyakSareNa ahInam / anatyakSaram-ekavyAdibhirakSare-dhika matyakSam, na atyakSaraM yatra tadanatyakSarama-adhikAkSararahitamityarthaH, avyAviddhAkSarama-viddhAni-viparyastaratnamAlAgataratnAnIva viparyastAni akSarANi yasmistad vyAviddhAkSaram, na tathA anyAvidrAkSaram vyAviddhAkSaratvadoSataraha se apane smRti patha meM utArA hai, (jiyaM) zabda aura artha kI apekSA lekara jisane use acchI taraha se jAna liyA hai (miyaM) jisake zlokoM kI padoM kI aura vaNoM kI saMkhyA kA pramANa jise bhalI prakAra abhyAsa kiyA huA hai (parijiyaM) AnupUrvI evaM anAnupUrvI se jisane use saba tarapha se aura saba prakAra se Avartita kiyA hai, (nAmasamaM) apane nAma ke samAna jo kabhI bhI use apane smRtipatha se dUra nahIM karatA hai (ghosasamaM) jisa prakAra se guru mahArAja udAtta Adi ghoSa svaroM kA uccAraNa kiyA hai, usI prakAra se jo usake ghoSAdi svaroM kA cArurUpa se uccAraNa karatA hai, tathA-(ahI NavakharaM) eka bhI akSara kI hInatA se rahita use jisane sIkhA hai. (aNacavakharaM) bolate samaya-pATha karate samaya jo apanI tarapha se bolatA hai-arthAt jaisA usameM likhA hai vaisA hI use uccAraNa karatA hai (a vAiddhakranaraM) jise smRtipaTasamA jatAyu cha, (jiya) 24 bhane ayanI apekSA na to sArI zate onell sIdhesa cha, (maya) nA yonI, pahAnI bhane pani sadhyAna pramANe sArI zate sama sIdhu cha, (parijiyaM) mAnuSI bhane manAnunI pUrva tene gadhI ta23thI bhane adhA re parAvartita 42 sIdhu cha, (nAmasamaM) piotAnA nAmanI jema je tene kadI paNa pitAnA smRtipaTamAMthI dUra karato nathI, (ghosasama) 2 rIte zu3 bhdd'aa| hAtta mAha dhApasvazanu zyA255 yu hAya, me re tenA dhApA 212nu su2 rIte 72yA29 42tA chAya, (ahINavakharaM) eka paNa akSaranI hInatA na rahe evI rIte jeNe tenuM adhyayana karyuM che, (aNaccakakhara) mAtI mate-48 42tA mate 2 potAnA tathA me 5 akSara temAM umerIne bolate nathIeTale ke temAM je pramANe lakhyuM hoya e pamANe ja tenuM uccAraNa kare che.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA-mR. 14 dravyAvazyakasvarUpanirUpaNam 91 - ..rahitam, akSaravyatikramarahitamityarthaH, agkhalitam - zAstrapAThasamaye madhye madhye viramya viramya taduccAraNam tatrakhalitarUpoccAraNadoSastena rahitamityarthaH / abhilitaM militadoSarahitam, tU zAstrAntaravartibhiH paramizritaM yathA - sAmAyikasUtre dazavaikAlikottarAdhyayanAdipadAni na kSipati / athavA - parArtamAnasya - yatra padAdi vicchedo na pratIyate tammilitaM na tathA, amilitam / avyatyA - greDitam - eka sminneva zAstre'nyAnyasthAnanibaddhAni ekArthAni sUtrANi ekatra sthAne .. samAnIya yatpaThitaM tad syAmreDitam athavA macArAGgAdivatramadhye svabuddhi- usane isa taraha se sIkhA hai ki jisa se usake uccAraNa meM akSaroM kA "vyatikrama nahIM ho sakatA ho, (akkha ligaM ) pATha karate samaya jo bIca 2 meM Thahara kara usakA uccAraNa nahIM karanA hai kintu dhArApravAha ke samAna sAvadhi jo use bolatA calA jAtA hai, (amiliM) zAstrAntaravartI pada ko milAkara jo use nahIM bolatA hai - jaise sAmAyika sUtra meM dazavaikAlika, uttarAdhyayana ke sUtroM ko bolanA - yaha mizrita doSa haiM - isa doSa se hitakara sAmAyika pATha kA bolanA yaha amizrita doSa haiM / athavA pATha karate samaya jahAM padAdi kA viccheda pratI 1 nahIM hotA hai. usakA nAma milina hai, isarUpa se nahIM bolanA isa kA nAma amilita hai - arthAt isa taraha se Avazyaka sUtra kA uccAraNa karatA . hai ki jisake uccAraNa meM padAdikA viccheda acchI taraha se lakSita ho rahatA hai / ( avaccAmeliye) eka hI zAstra meM anya 2 sthAnoM para likhe gaye sArthaka sUtroM ko eka sthAna meM lekara usa zAstra vA paDhanA isakA nAma (avvAidra kkharaM) nenuM te khetrI rIta adhyayana ! che! tenA syArasu basate akSaroMnA vyatibha thA to nayI, (akkhali ) lenA pATha 2tI vamate vacce vacce aTakIne tenuM uccAraNa karatA nathI paNa pANInA pravAhanI jema saMsthAsitaM3ye ne tenu' bhyAra ye laya che, (amIliya ) anya zAstravatI hone tenI sAthe seLabheLa karIne je tenuM uccAraNa karatA nathI-jemake samAyika sUtramAM dazavaikAlika ke uttarAdhyayananA sUtrAnuM uccAraNa karavuM tenuM nAma mizrita doSa che, A dASA na thAya evI rIte sAmayika pAThanu uccAraNa thavu joie. athavA pATha karatI vakhate jayAM padAdinA viccheda thatA nathI, tenuM nAma milita ane te makAre uccAraNa na karavuM tenuM nAma amilita che. eTale ke te AvazyakasUtranA pAnu. evI rIte uccAraNa kare che ke jenA uccAraNamAM pAdanA viccheda sArI rIte sakSitaM thato rahe cha, (avaccAmeliya) me4 04 zAstrabhAM buDhA luhA sthAno para lakhavAmAM AvelA ekAka ne eka ja sthAnamAM laIne te zAstranA pATha karavA
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra kalpitAni tatsadRzAni sUtrANi kRtvA prakSipya paThita vyatyAgreDitam | yaza asthAnaviratikaM vyatyAmreDitam, na tathA, avyatyAgreDita doSarahitamityarthaH / paripUrNam-sUtrato vindumAtrAdibhirananam, arthato'dhyAhA' kAGakSAdirahita N ca / paripUrNaghoSam udAttAdighoSayuktam nanu 'ghoSasamam' ityuktvA punaH paripUrNaghoSamiti kathanaM punaruktidoSagrastam, iti ceducyate, ghoSasamam' iti zikSAkAlamAzrityoktam, 'paripUrNagha. pam' iti tu parAvarttanAkAlamAzritya ktama, ato nAsti punaru tyAmreDa hai athavA AcArAMga Adi sUtra ke bIca meM apanI buddhi se banAkara usake jaise sUtroM ko prakSipta karake paDhanA isakA nAma bhI vyatvA Dita hai, athavA bolate samaya jahAM virAma lenA cAhiye vahAM vigama nahI lenA aura nahIM lenA cAhiye vahAM virAma lenA isakA nAma bhI vyatyAgreDita hai / isa prakAra kA vyatyAmreDita daMpa jisake dvArA usa Avazyaka zAstra ke adhyayana karane meM nahIM lagA gayA hai arthAt isa dopa ko varjita karake jisane AvazyakazAstra ko sIkhA hai, (paDipuSNaM) sUtra kI apekSA bindu mAtra Adi se anna evaM atha kI apekSA adhyAhAra evaM AkAMkSA Adi se rahita rUpa se usa AvazyakazAstra kA jisane bhalI prakAra se jJAna prApta kara liyA hai(paMDi puSNaghAsaM) udAta anudyattasvarisa dhopoM kA yathAsthAna jJAna prAptakara jisane usa zAstra kA acchI rIti se parAvartana kiyA haiM / "gheopasamaM aura paripUrNagheASa" ina donoM vizeSaNoM meM punaruktidoSa isa liye nahI mAnanA cAhiye ki pahilA vizeSaNa zikSA kAla ko Azrita karake kahA gayA haiM aura yaha dUsarA vizeSaNa parAvartana tenuM nAma "yatyAkreDita che. athavA AcArAMga Adi sUtranA pATha karatI vakhate vacce vacce potAnI buddhithI racelAM tenA jevAM ja sUtranuM uccAraNa karavuM tenu nAma paNa vyatyAkraDita che athavA belanI vakhate jayAM virAma levA ane virAma na levAne hAya tyAM virAma levA tenuM nAma paNa yatyA*Dita che. A prakAranA yatyA*Dita dAnu jenA dvArA te Avazyaka zAstranuM adhyayana karatI vakhate sevana karAyu' nathI, eTale ke A doSanA tyAgapUrvaka jeNe AvazyakazAstra adhyayana karyuM che. (paDipuNNaM) sUtranI apekSAo minhu mAtra mAhithI anyUna bhane arthaMnI apekSAkhe adhyAhAra ane khAkAMkSA AdithI rahitarUpe te AvazyakazAstranuM jeNe sArI rIte jJAna prApta purI sIdhu cha. (paripuSNaghosaM ) udyAtta mAhi ghoSonuM yathAsthAna jJAna prApta urIne 23 te zAstranu sArI rIte parAvartana yuche, 'ghosasamaM' bhane "paDipRSNagho saM" mA manne vizeSaNeAmAM punarukita doSa e kAraNe mAnavA joIe nahIM ke paheluM vizeSaNa zikSA kALane Azrita karIne vaparAyuM che ane bIjuM vizeSaNu parAvatana kALane
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sU0 14 dravyA3zyakasarUpanirUpaNam ktidoSaH / kaNThoSThavipramuktam-kaNThazca-oSThaMca-kaNThApTham-tena vipramuktam-suspaSTa mityarthaH na tu bAlamUkAdibhASitavadaspaSTam / tathA-guruvAcanopagata-guroHsakAzAdadhigatA yA vAcanA, sUtrArthasya ca grahaNaM tathA upagata prAptama, tadevaM yasya sAdhorAvazyakapadaM zikSinAdiguNopetamadhigata bhavati, sa khalu sAdhuH tatra Avazyakapade vAcanaNa-ziSyAdhyApanarUpaNa pracchanayA-pracchanA-pUrvAdhItasUtrAdau saMzaye sati gurusamIpe pracchanam, yadvA-pracchanA-vizoSitasya sUtrasya mAbhUd vimmaraNamiti guroH praznarUpA, tayA, parivartanayA adhItasya mUtrAdeH punaHpunarAvRtti karaNaM guNanaM parivartanA, tayA. dharmakathayA dargatau prapananta sattvasaMghAta sugato dhAraya(punarAvartana) kAlako Azrita karake kahA gayA hai| (kaMThAhavippamukka) bAla Adi ke bhASita kI taraha jisa kA usazAstra yA asaSTa uccAraNa nahIM he-kintu bilakula spaSTa svara se jo usakA uccAraNa karatA hai, tathA (guruvAyaNAvagayaM) guruke pAsa rahAra jisane isa AvazyakazAstra kI canA pAI hai-mUtra aura artha kA adhyayana kiyA hai-jisa se use usa-Avazyaka zAstra kA jJAna prAta huA hai-isa taraha ina pUrvokta zrutaguNarUpavizeSaNoM ke anusAra jisa sAdhune AvazyakazAstra kA jJAna prApta karaliyA hai-ataH (se) vaha sAdhu (tattha) usa Avazyaka zAstra me (vAyaNAe pucchagAe pariyaTTaNAe dhammakahAe) ziSya adhyayanarUpa vAcanA se, pUrvAdhIta mUtrAdi meM saMzaya he ne para guru ke samIpa pUchanerUpa athavA vizodhita sUtra kA vismaraNa na ho jAve isa khyAla se guru se praznakaranerUpa pRcchanA se, adhIta paDhA huA sUtrAdika ki punaH punaH AvRtti karanerUpa parivartanA se aura durgati meM paDate mAzrita parIne 15 // cha. (kaMThoDavippamukkaM) pAsa mA bhUbhAsanA jevuM aspaSTa uccAraNa je karate nathI-paranta bilakula spaSTa svarathI je tenuM uccANa are cha, (guruvAyaNAvagayaM) gu3nI pAse 2hIna 0 mA bhAva254 zAnanI vAyanA karI che-eTale ke gurUnI samakSa jeNe sUtra ane arthanuM adhyayana karyuM che ane A rIte jene Avazyaka sUtranuM jJAna prApta thayuM che, A rIte pUrvokata zrata guNa rUpa vizeSaNanA anusAra je sAdhue AvazyazAstranuM jJAna prApta karI lIdhuM che. ane tethI (se) te sAdhu (tattha) te Avazya:zAkhamA (vAyaNAe pucchaNAe pariyaTTaNAe dhammAhAe) ziSya adhyayana35 pAyana 43 pUrvAdhAta (paDasA renu adhyayana 42vAmA AvyuM che tene pUrvAdhIta kahe che) sUtrAdimAM saMzaya thAya tyAre gurUne te viSe prazna karavArUpa pRchAvaDe athavA vize dhita sUtranuM vismaraNa na thaI jAya te khyAlathI gurUne prazna karavArUpa pRcchanA vaDe adhata sUtrano pharI pharIne pATha karavArUpa parivartana paDe ane durgatimAM paDatAM jIvene sugatimAM dhAraNa karAvanAra dharmakathAvaDe-eTale
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogabhAra tIna dharmaH tasya kathanaM dharmakathA ahiMsAdi dharmaprarUpaNarUpA, tathA varga mAno'stIti Agamato dravyAvazyakanpate / nanu vAcanAdibhi tatrAvazyaka zAstre va mAmaH sAdhuH kathamAgamano dravyAvara kaM bhavatIti ziSyazaGkAM nirAkartumAha- 'no apuNe' mo anuprekSayA - vAcanAdibhistatra vartamAno'pi zAkhArthAnucintana rUpamanuprekSaNa no varttamAno bhavati anuprekSayA yukto na bhavatItyarthaH, ataH sa Agamato impAvazyakaM bhavati / anuprekSayAcA'vamAnaH kathamAgamatI dravyAvazyakaM bhavatIti svayamAha sUtrakAraH - 'kamhA' ityAdinA / kasmAt Agamato dravyAvazyakaM bhavati 1 unarayati - 'aNuvaogo dAmiti vahu anupayogo dravyamiti kRtvA - upayujyate :- vastuparicchedaM karoti jIvo'nenetyupayogaH / karaNe ghaJpratyayaH / upayogaH= hue jIvoM ko sugati meM dhAraNakarAne vAle ( pahoMcAne vAle) dharma kI kathA se - arthAt. ahiMsAdi dharma kI prarUpaNA se rtimAna hai - isa taraha Agama kI apekSA vaha sAdhu vazyaka kahA gayA hai| yahAM aisI AzaMkA nahIM karanI cAhiye, ki vAlanAdirUpa kriyAoM se usa Avazyaka zAstra meM vartamAna vaha sAdhu Agama kI apekSA dravyAvaaan kaise hai kyoMki (no aNuppehA e) isa para se sUtrakAra ne isa zaMkA kA samAdhAna kiyA hai - ve kahate haiM ki vAcanAdirUpa kriyAoM se AvazyakazAstra meM vartamAna rahA huA bhI vaha sAdhu zAstra ke artha kA anucistana karane rUpa anuprekSA cintana se usameM vartamAna nahIM hai / isaliye vaha agama se vyAka hai / (mhA amuSayoga davyamiti) kyoMki "anuprayogo ba dezA zAstra kA vacana hai / isa kA tAtparya yaha haiM ki-jIva jisa ke dvArA vastu kA pariccheda karatA hai usa kA nAma upayoga haiM / upa upasarga pUrvaka yuj ke ahiMsAdi dharmanI prarUpaNAvaDe vartamAna (vidyamAna) che. A rIte AgamanI apekSAe te sAdhune dravyAvazyaka kahevAmAM Avye che. ahIM evI zaMkA na karavI joIe ke vacanAdi kriyAo vaDe te Avazyaka sUtramAM vartamAna te sAdhu AgamanI apekSAe dravyAvazyaka kevI rIte sa'bhavI zake che? sUtrakAra A sutrapATha dvArA te zakAnuM samAdhAna karyuM che-- (no aNuppehAe) vAyanApi viDe Avazya4 zAstrabhAM vartamAna rahe avA te sAdhu zAstranA athanuM anucintana karavArUpa anuprekSAnI apekSAe temAM dhata mAna hatA nathI te kAraNe te AgamanI apekSAe dravyAvazyaka che. (tA aNupayAgo danamitti) ara he zAstranu yevu vayana che haiM "anupayogoM dravya" A graMthananA bhAvAtha nIce pramANe che 4 jIva jenA dvArA vastunA paSThita kare che (vastunuM jJAna meLave che) tenu
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA. sU0 14 dravyAvazyakasvarUpanirUpaNam 95 jIvasya bodharUpA pAraH / na vidyate upayoga strAso-anupayogaH / iti kRtvA aramAt kAraNAt sa sAdhurAgamatA yAvazyakaM bh-ti| yasya va rayacit mAdhogavazyakazAstra zikSitaM sthitaM jitaM yAvad vAcanopagataM bhavati, sa khalu sAdhuratatrAvaH yakazAstre vAcanA-prachanA-parivartanA dharmakAbhitamAnA'pi AzyakopayogarahitvAdAgamatA dravyAvazyakaM bhavatIti samudita.rthaH / atreda bodhyamvAcanA pracchanAkSya upayogapUrvakA anupayogapUrvakAzca bhavanti / paramiha dravyAvara kaprAtAvAdanupayogapUrvakA vAcanApracchanAdayo bauddhandAH / anupa yogagtu bhAva dhAtu se karaNa meM dhana pratyaya karane se upazega zabda niSpanna huA hai| jIva ke bodharUpa vyApAra kA nAma upayoga hai| yaha upayoga jahAM para nahIM hai usa kA nAma anupayoga hai| isa anupayoga se usa Avazyada zAstra meM yukta hone ke kAraNa vaha Avazyaka zAstra kA jJAtA Agama se dravyAvazyaka mAnA jAtA hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki jisa sAdhune Avazyaka zAstra ko acchI taraha se jAna liyA hai. sIkha liyA hai-usakA yaha pUrNarUpa se jJAtA ho cukA hai-ataH vaha sAdhu usa Ava kazAstra meM vAcanA pRcchanA, parivartanA evaM dharmakathA ke rUpa se vartamAna mAna liyA jAtA hai-phira bhI Avazyaka ke upayoga se rahita hone ke kAraNa vaha Agama se drAvazyaka kahalAtA hai| use yo samajhanA cAhiye ki vAcanA pRcchanA Adi upayogapUrvaka bhI hote haiM aura anupayogapUrvaka bhii| parantu yahAM ravayaka kA prakaraNa hone se ve nAma "upayoga" che. "punuM dhAtune 31 upasargapUrvaka karaNa artha vaga pratyaya lagADavAthI upayoga zabda bane che. jIvanA bodharUpa vyApAranuM nAma upaga che. te upayogane jyAM sadUbhAva nathI tene anupayoga kahe che. te anupayogapUrvaka te AvazyakazAstramAM yukata hovAne kAraNe te AvazyakazAstranA jJAtAne dravyanI apekSAe Avazyaka (dravyAvazyaka) mAnavAmAM Ave che. A kathananuM tAtparya e che ke je sAdhue Avazyaka zAstrane sArI rIte jANI lIdhuM che-sArI rIte tenuM adhyayana karI lIdhuM che. tene pUrNa rUpe jANakAra thaI gayo che, evA sAdhune te avazyakazAstramAM vAcanA. pRrachanA, parivartana ane dharmakathA rUpe vartamAna mAnI levAmAM Ave che, chatAM paNa AvazyakanA upagathI rahita hovAne kAraNe tene AgamanI apekSAe dravyAvazyaka kahevAmAM Ave che. A vAtane vadhu khulAso A pramANe samajavovAcanA, pRcchanA, Adi upagapUrvaka paNa thAya che ane anugapUrvaka paNa thAya che paraMtu ahIM dravyAvazyakanuM prakaraNa cAlatuM hovAthI temane anugapUrvaka ja
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 anuyogadvArasatra zUnyatA, tacchranyaM ca vastu dravyameva bhavatIti vAcanA dibhistatra vartamAno'pi sAdhu vyAvazyakam / anuprekSA tUpayogapUrvikaiva bhavati, utarataMtra vartamAnA drAvazyakaM na bhavati / , nanu AgamamAzritya dravyAvazyakamityAgamarUpamidaM dravyAyavazyakamityuktaM bhavati etacca yuktaM na pratibhAti, yat Agamo jJAnaM jJAnaM ca bhAtra eveti kathamasya dravyatvamupapadyate ? iti cet ucyate - Agamasya kAraNamAtmA, tadadhiSThito dehaH, zabdazvopayogazUnyasRtroccAraNarUpa ihAsti, na tu sAkSAdAgamaH / etacca tritayamAgama kAraNAt kAraNe kAryopakArAdArama ucyate, kAraNaM ca vivakSita bhAvasya dravyameva bhavatItyadoSaH / anupayogapUrvaka gRhIta kiye gaye haiM / bhAvazUnyatA kA nAma anupayoga hai / upayoga se zUnya dravya hI hotA hai / isaliye vaha AvazyakazAstra kA jJAtA sAdhu usameM vAcanAdika se vartamAna hotA huA bhI upayoga se zUnya hone ke kAraNa dravyAvazyaka hai / anuprekSA jo hotI hai vaha upayogapUrvaka hI haMtI hai isaliye usameM vartamAna sAdhu dravyAvazyaka nahIM hai vaha to bhAvAvazyaka haiM |zaMkA- jaba Apa Agama ko Azrita karake dravyAvazyaka kI prarUpaNA karate ho to vaha dravyAvazyaka AgamarUpa vahA gayA hai mAnane meM AtA hai / parantu yaha bAta yukta pratIta nahIM hotI hai kyoMki Agama jo hotA hai vaha to jJAnarUpa hotA hai / aura jJAna bhAvarUpa hotA hai / ataH Agama meM dravyatA kaise bana sakatI hai ? uttara - Agama ke kAraNa AtmA, AtmAviSThita deha, aura upayogazUnya sUtra kA uccAraNarUpa zabda ye tIna mAne gaye haiM / sAkSAta Agama nahIM / ye tIna Agama ke kAraNa hone se kAraNa meM AgamarUpa kArya kA upacAra kiyA gayA hai / isaliye inheM AgamarUpa se kahA hai / vivakSita bhAva kA jo kAraNa gRhIta karavAmAM Avela che. bhAvazUnyatAnu nAma anupayoga che drazya ja upayAgathI rahita hoya che. tethI te Avazyaka zastranA jJAtA sAdhu temAM vAcanA AdirUpe vartamAna hAvA chatAM paNa upayegathI rahita hAvAne kAraNe drazyAvazyaka jakahevAya che. anuprekSA tA upayegapUrNAMka ja thAya che. tethI temAM (anuprekSAmAM) vamAna sAdhu 60cAvazyaka nathI, paNa bhAvAvazyaka che. zakA--jyAre Apa Agamane Azrita karIne dravyAvazyakanI prarUpaNA karI che. tyAre evu lAge che ke drazyAvazyakane AgamarUpa kahevAyAM Avyu che, evu Apa pratipAdana karI rahyA che. parantu e vAta yukata lAgatI nathI kAraNa ke Agama
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIza. 14 dravyAvazyakaravarUpanirUpaNam ___ nanu-Agamato'nupayuktI dravyAvazyakama, ityetAvanaiveSTasiddheH zikSitAdizrutaguNAbhidhAnaM vyarthamiticet, ucyate-zikSitAdizrutaguNAbhidhAnena mUtrakAra idaM sUcayati-evaMvidhaM nirdopamapi zrutamuccArayano'nupayuktasya dravyazrutaM dravyAvazyakameva bhavati, kiM punaH sadApam / upayukta-ya skhalitAdidopaduSTamuccArayato'pi hotA hai vaha dravya hI hotA hai| isaliye Aika meM upayogarahita AtmA kA Agama se dravyAvazyaka kahanA nirdoSa hai| zaMkA-ThIka hai- Avazyaka meM anupayukta AnmA ko Apa Agama kI apekSA dravyAvazyaka kahiye-isameM kaI virodha nahIM hai-parantu mUtrakAra ne jo zikSitAdi zrutaguNoM kA varNana kiyA hai so unake kahane kI kyA AvazyakatA thI ? vaha zrutaguNa kathana to ThArtha hai| kyoM ki isa zrutaguNa kathana se Agama kI apekSA lekara vyAvazyaka kI siddhi meM koI saMgati pratIta nahIM hotI ? so isa prakAra kA sAkSepa bhI saMgata pratIta nahIM hotAkAraNa sUtrakAra isa zrutaguNavarNana se yaha mUcita karate hai ki isa prakAra nirdopa bhI zAstra kA uccAraNa karane vAle sAdhukA ki jo usa meM anupayukta (vinA upayoga ke) te sanarUpa hoya che ane jJAna bhAvarUpa hoya che. tethI A gAmamAM prayatA kevI rIte ghaTAvI zakAya che? utta2-mAjamanA mAtra 12 bhAnAmA mA0yAM cha-(1) mA, (2) AtmAdhiSThita deha ane (3) upayoga rahita kRtranA uccAraNarUpa zabda-sAkSAta Agama nahIM. AgamanA A traNa kA vALI kAramAM Aga-rUpa kAryane upacAra karavAmAM Ave che. te kAraNe tema, agamarUpa kahevAmAM Avela che. viva kSita bhAvanuM che kAraNa hoya che te dravya e ya che tethI Avazyakama upayoga rahita AtmAne Agamana aTakAe nAka kahe emAM kaI doSa nathI, e te nirdoSa kathana ja gaNI zakAya. zaMkA-AvazyakamAM anupAta amAna A5 mAnI apekSAe kAle dravyAvazyaka kahe, emAM amane kaMI vAMdho nathI, paraMtu ratrakAre je zikSita Adi zrataguNonuM varNana karyuM che. te varNana karavAnI ahIM zI avazyakatA hatI? te zrataguNakathana te vyartha ja lAge che, kAraNa ke A zataguNa kathana vaDe AgamanI apekSAe dravyAvazyakanI siddhimAM koI saMgata dekhAtI nathI. uttara-A prakArane A paNa saMgata lAgatuM nathI, kANa ke sUtrakAra A thataguNa varNana vaDe e sUcita karavA mAMge che ke A prakAre nidevarUpe paNa zAstranuM 6ccAraNa karanAra sAdhu ke je temAM anupamuka ja rahelo che, tenuM te dravya ta
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAramne bhAvazrutameva bhavati / evaM pratyupekSAdi kriyA nirdoSA api anupayuktasya na tathAvidhaphaladAyinyA bhavanti / upayuktasya tu mativekalyAditaH sadoSA api pratyupekSAdi kriyAH karmamalApanayanAya samarthA bhavantIti / nanu bhavatvanupayukto dravyAvazyakam, kintu hInAkSaraMsUtraM samuccArite ko doSaH ? kathamuktamahInAkSara ? miti, ucyate-lautikavidyaHmantrA api akSarahInAH samuccAryamANAstatphalaM dAtumasamarthA anavihAzca bhavanti, ki tarhi paramamantrarUpe ho rahA hai-vaha TraTara zruta dra-yAvazyaka hI hai| to phira sadoSa zAstra ko uccAraNa karane vAle kI to bAta hI kyA hai ? jo rasa zAstra meM upayaMga yukta hai aisA prANI yadi skhalita Adi doSa se bhI dApita zAstra kA ucAraNa karatA hai to usakA vaha dravya ta bhAvazrata hI hai| isI taraha anupayukta sAdhu rUpa prANI kI pratyupekSaNA da kriyA nirdoSa bhI ho to bhI ve tathAvidha phala kI pradAtA nahIM hotI haiM / parantu jo sAdhu una pratyupekSaNAdi-paDilehaNA briyAoM ko unameM upayukta bana kara karatA hai aura yadi ve mati vikalatA Adi ke vaza se sadopa bhI karmamalako dUra karane ke liye samartha hotI haiN| zaMkA-anupayukta sAdhu dravyAvazyaka bhale ho parantu hInAkSararUpa se sUtra ke uccArita hone para kyA daMpa hai ki jisa me "ahINavakharaM" yaha zrata kA kathita guNarUpa grUpa vizeSaNa saphala mAnA jA sake ? __uttara-laukika vidyA, maMtra, bhI jaba akSara nyUna bole jAte hai to ve apane vAstavika phala ko dene meM asamartha ho jAte haiM aura anarthakAraka bana jAte haiM tava phira paramamaMtra rUpa sUtra ke viSaya meM kyA kahanA / hInAkSara sUtra ke dravyAvazyaka ja che, to sadeSa zAstranuM uccAraNa karanAranI to vAta ja zI karavI je te zAstramAM upayogayukata che e sAdhu paNa je khalita Adi daSathI dUSita thayelA zAstranuM uccAraNa kare che, te tenuM te dravyathata bhAvakRta ja che. e ja pramANe anupayukata sAdurUpa jIvana pratyuprekSaNAdi kriyA nirdo hoya te paNa tathAvidha (te prakAranA) phalanI pradAtA saMbhavI zakatI nathI. paraMtu je sAdhu te pratyuprekSaNAdi kriyAone temAM upayukta banIne kare che, e sAdhu kadAca mati vikalatA Adine kAraNe sadoSa hoya te paNa tenI te kiyAo karmamaLane dUra karavAne samartha ja hoya che. zaMkA-anupayukata sAdhune dravyAvazyaka mAnI laIe, paraMtu hInAkSararUpe sUtranu yAra 42vAmA mevo to ye hai|5 cha OM thI "ahINakharaM" yA zratanA kathita guNarUpa vIzeSaNane saphaLa mAnI zakAya ? uttara-vaukika vidyArUpa maMtranuM uccAraNa karavA paNuM je ekAda akSarane uDADI devAmAM Ave che, te te maMtra paNa vAstavika phaLa ApavAne asamartha
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA. sU0 14 dravyAvazyakasvarUpanirUpaNam tatphalakalyANarUpamokSAnavApti sUtre vaktavyam ? hInAkSare sUtre uccArite ranantAvA tazca bhavatIti sunIbhirvibhAvyam / atrAyaM dRSTAntaH - ekadA rAjagRhanagarodyAne samaH sutasya bhagavato mahAvIra - sya caraNau vandituM devAsuravidyAdharanarasamudAyaH samAgataH / svaputreNAbhayakumAreNa saha rAjA Niko'pi samAgataH / bhagavatA pariSadi dharmadezanA dattA / dharmadezanAnantaraM sarve'pi bhagavantamabhivandya vagvasthAnaM gatAH / saputraH zreNiko bhagavantaM paryupAsInaH / bhagavatsamIpa eva sthitaH / asmin samaye kazcid vidyAdharo vismRtavidyekAkSaro nabhasA gantumutpatitaH, kiMcid gatvA uccarita hone para usakA phala jo parama kalyANarUpa mokSa kI prApti honA vaha nahIM hotI hai aura ananta saMsAra kI prAptirUpa anartha pragaTa hote haiM, isa viSaya meM yaha dRSTAMta haiM - eka samaya rAjagRha nagara ke udyAna meM bhagavAna mahAvIra vA samavasaraNa huA / prabhu ko vaMdanA karane ke liye deva, asura, vidyAdhara evaM manuSya ina sabakA samudAya A phuNcaa| apane putra abhayakumAra ke sAtha rAjA zreNika bhI Aye / bhagavAna ne pariSadA meM dharma kI dezanA dI / sunakara saba bhagavAn ko vaMdanA karake apane 2 sthAna para cale para rAjA zreNika nahIM gaye / saputra ve bhagavAna kI paryupAsanA meM lavalIna ho kara bhagavAn ke sabhIpa meM hI baiTha gaye / itane meM koI eka vidyAdhara jisako apanI vidyA kA eka akSara vismRta ho gayA thA / AkAzamArga se jAne ke liye udd'aa| vaha banI jAya che ane ana kAraka paNa khanI zake che, to pachI parama maMtrarUpa sUtranI teA vAta ja zI karavI ? hInAkSara sUtranA uccAraNane lIdhe parama kalyANakAraka mekSa rUpa phaLanI prApti paNa thatI nathI e-luM ja nahIM paNa ana Mta saMsAranI prAptirUpa anartha paNa pragaTa thAya che A viSayane anulakSIne nIcenuM dRSTAMta ApavAmAM AvyuM che. koi eka samaye rAjagRha nagaranA udyAnamAM mahAvIra prabhuttu samavasaraNa thayuM prabhune vadaNA karavA nimitte deva, asura, vidyAdhara ane manuSyaneA samudAya AvI paheAMcyA. pAtAnA putra abhayakumArane sAthe laIne mahArAjA zreNika paNa AvI paheAMcyA bhagavAne tyAM ekatra thayelI pariSadAne dharmanI dezanA dIdhI. bhagavAnanI dezanA sAMbhaLIne ane bhagavAnane vadaNA karIne sau potapAtAne rathAne pAchAM pharyAM, parantu rAnta zreNika tyAMthI khasyA nahIM. te peAtAnA putranI sAthe bhagavAnanI pa pAsanAmAM tallIna thaIne tyAMja besI rahyo. have A vakhate nIcenA banAva banyA. samavasaraNamAMthI pAThe pharatA kei eka vidyAdhara AkAzamArge uDavA mAgatA hatA paNa AkAzamAM uDavA mATe je maMtranA uccAra karavA joie te matranA eka akSara te bhUlI dezanA gaye | 99
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogavArako nipatitaH, punarutpatito nipatitava / evaM punaH punarutpatantaM nipanantaM taM vidyAdharaM vIkSya abhayakumAro bhagavantaM praNamyaivamabravIt - bhadanta / kathamayaM mahAbhAgo vidyAdharo vicchinnapakSaH pakSIva punaH punarnabhasi utpatati nipatati ca ? tato bhagavatA proktam- ayaM vidyAdharo vismRta vidyekAkSaro nabhasi gantuM prayatate. parantu saphalata na bhavati / bhagavadvacanaM zrutvA amara kumArastasya vidyAdharasya samIpe samAgatyaivamabravIt - mahAbhAga ! yadi vaM mAmapi vidyAsAdhanopAyaM kathayestadA tvadvismRtaviyaikAkSaraM tubhyaM nivedayAmi / vidyA reNAbhaya kumAra vacanaM pratinam / abhaya BRO kucha dUra gayA. hI thA ki nIce gira pddaa| vahAM se phira uDA aura phira Age jAkara gira pdd'aa| isa taraha vAracAra uDate aura girate hue usa vidyAra ko abhayakumAra ne dekha liyA / dekhakara usane bhagavAn se namaskAra kara pUchAhe bhadanta ! kaTe hue pakSavAle pakSI kI taraha yaha vidyAdhara bAra 2 AkAza meM ur3atA haiM aura gira paDatA hai so isakA kyA kAraNa hai ? taba bhagavAn ne kahA - yaha vidyAdhara apanI AnAza gAminI vidyA kA eka akSara bhUla gayA - ataH uDane kA prayatna karatA huA bhI yaha usameM saphala nahIM ho pA rahA | bhagavAn ke isa prakAra vacana sunakara abhayakumAra zIghra hI usa vidyAra ke pAsa gayA aura bolA- mahAbhAga ! yadi tuma mujhe vidyA sikhA deMge to maiM tumhAre liye vidyA ke vismRta hue eka akSara ko kaha dUMgA / abhayakumAra kI isa bAta ko usa vidyAdhara ne mAna liyA taba abhygayA hatA. te AkAzamAM uDacA to kharA paNa coDe dUra jaIne nIce paDI ga gayIM. naLI pharIthI uDace; parantu gheADe dUra jaIne karI nIce paDI gayA. A pramANe mAravAra uDatAM ane paDhatAM te vidyAdharane abhayakumAre joyo. tenuM kAraNa jANavAnI tene icchA thaI teNe mahAvIra prabhune vaMdaNA namaskAra karIne A pramANe prazna chayo- "heM lagavam ! tUresI yAMmavANA pakSInI prema yA vidyAdhara vAraMvAra bhAMDA bhAMDe che bhane nIce par3I laya che. te asya zuM the ? 'tyAre mahAvIra pramukhe malayaDuMbhArane yA prabhA navA Ayo-De sNmykumAra ! te vidyAdhara peAtAnI te uDavAne prayAzagAminI vidyAno me akSara : lUsI gaye haiM. karavA chatAM paNa te temAM saphaLa thatA nathI, 1 6 bhagavAnanAM evAM vacaneA sAMbhaLIne abhayakumAra turaMta ja te vidyAdharanI pAse pahoMcI gayA. teNe te vidyAdharane kahyuM-huM mahAbhAga ! jo tame mane vidyA sAdhavAnA upAya batAvo, te huM tamane AkAzagAminI vidhAnA maMtrano vistRta thai gayelA eka akSara batAvI dauM vidhAdhare abhayakumAranI te vAtane svIkAra karyAM.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 - 2 - -- anuyogacandrikA TIkA-7. 14 dravyAvazya svarUpanirUpaNam kumArasya ekasmAdapi padAdaneka dAbhyahana zaktirAsIt / sa vidyAdhara kathitamantraM zrutvA vimmRtamakSaraM tasmai niveditavAn / sa vidyAdharo'pi tammai vidyAsAdhanopAyamakathayat / tato vidyAdharo vismRtamakSaramupalabhya mbasamAhitapradezaM gataH / anena dRSTAntenedaM vodhyama-yathA tasya vidyAdharasyakAkSaravigmaraNena hInAkSaratA domAnnabhoganiraparatA, vidyA ca vyarthatAM yAtA tathaiva hInAkSare mUtra uccArite'rthabheda tadbhedAt kriyAbhedaH, kriyAbhede ca mokssaanvaaptiH| tato dIkSAgrahaNAdikamapi vayarthyamApadyateti / evamadhikAkSagadiSvapi dopA bodhyAH / miratarabhiyA dRSTAntAbhiganAd vimyte| // sU0 14 // kumAra ne ki jise 'sarvAkSara sannipAtI vidyA meM nipuNatA thIM jisase unako eka bhI pada se aneka padoM ko vicAra karane kI zakti prApta thI usa vidyAdhara ke kathita maMtra ko sunakara vismRta akSara use kaha diyA / vidyAdharane bhI abhayakumAra ko vidyAsAdhana ke upApa kaha diye| isa prakAra apanI vidyA ke viramRta akSara ko prApta kara vaha vidyAvara apane yatheSTa sthAna para calA gyaa| ataH isa dRSTAnta se yaha spaSTa ho jAtA hai ki jisa prakAra usa vidyAdhara kI eka akSara vismRta ho jAne ke kAraNa vidyA hInAkSaratA ke dora se dRSita hone se nabhogati karane meM asamartha huI aura vyartha huI usI taraha hInAkSara karake natra kA uccAraNa se artha meM bheda ho jAtA hai, usa se kriA meM bheda Ane se mokSa kI prApti nahIM ho pAtI hai| isa se dIkSA grahaNa Adi kArya bhI saba vyartha ho jAte haiN| isI taraha manayanA2 pAse 'sarvAkSarasannipAtI' vidyA pAthI tamAmA evI zakita hatI ke te ekAda padane zravaNa karIne paNa aneka padane vicAra karI zakatA hatA. A zaktinA prabhAvathI vidyAdhara kathita maMtrane sAMbhaLIne viramRta akSara teNe te vidyAdharane batAvI dIdhuM. vidyAre paNa abhayakumArane vidyA sAdhavAnA upAya batAvI dIdhA. A prakAre maMtranA vimRta akSarane jANI laIne te vidyAdhara potAne yatheSTa sthAne cAlyA gaye. A dRSTAnta dvArA e vAta siddha thAya che ke-jema te vidyAdhara pitAnI AkAzagAminI vidyAne eka akSara bhUlI javAne kAraNe tenI vidyA hInAkSaratAnA deSathI dUSita thavAne lIdhe tene nagati karAvavAne asamartha banI gaI, eja pramANe hInAkSara karIne sUtranuM uccAraNa karavAmAM Ave te artha mAM bheda paDI jAya che. arthamAM bheda paDI javAne kAraNe kriyAmAM paNa bheda paDI jAya che ane kriyAmAM bheda paDI javAne lIdhe mokSanI prApti paNa thaI zakatI nathI. te kAraNe dIkSA grahaNa Adi kArya paNa vyartha banI jAya che. e ja pramANe sUtramAM akSarane umerIne sutra
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 anuyogadvAra " - samprati nayabhedena dravyAvazyakabhedA ucyante -- mUlam - negamassa NaM ego aNuvautto Agamao egaM davvAvasvayaM, dogNi aNuvauttA Agamao doNi davvAvastayAI, tiSNi aNuvauttA Agamao tigNi davvAvassayAI, evaM jAvaiyA aNuvauttA Agamao tAvaivAI davAvasyAI / evameva vatrahArassavi / saMgahasta NaM ego vA aNege vA aNuvautto vA aNuvattA vA davvavastayaM davvAvasyANi vA se ege davvAvassae / ujjasuyassa ego aNuvatto Agamao evaM davvAvassayaM puhuttaM necchai / tinhaM sahanayANaM jANae aguvautta avatthu kamhI ? jai jANae aNuvautte na bhavai, jai aNutrause jANae Na bhavai tamhA Natthi Agamao davvAvasyaM / se taM Agamao daccAvastayaM // sU0 15 // adhika akSara Adi karake sUtra ke uccAraNa meM doSa Ate haiM / inake Upara bhI dRSTAnta hai jinheM yahAM zAstra ke vistAra ke bhaya se nahIM likhA hai / bhAvArtha-saMkSepa meM Agama kI apekSA lekara dravyApaka kA svarUpa sUtrakAra ke abhiprAyAnusAra isa prakAra jAnanA cAhiye jina sAdhune Avayazka sUtra ko savidhi acchI taraha se sIkha liyA hai - guNa ke anusAra usakA adhyayana kara liyA hai - parantu usameM upayoga se vaha rahita hai - aisI sthiti meM vaha sAdhu kA Agama dravyAvazyakarUpa hai | |sUtra 14 // uccAraNa karavAmAM paNa deSa rahelA che. tenuM pratipAdana karatuM eka dRSTAnta ApI zakAya ema che, paNa zAstranA vistAra thaijavAnA bhayathI ahIM te dRSTAnta ApyuM nathI. bhAvA--AgamanI apekSAe dravyAvazyakanuM svarUpa sUtrakAranA abhiprAya anurAra kevu che te have sakSiptamAM prakaTa karavAmAM Ave che- je sAdhue Avazyakane vidhipUrvaka sArI rIte zIkhI lIdhuM che-zrutaguNAnu sAra tenuM adhyayana karI lIdhuM che parantu tenAM te upayAgathI vahIna che, evI paristhitimAM te sAdhu AgamanI apekSAe dravyAvazyaka kahevAne yegya gaNAya che sutra14
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sU0 14 dravyAzyakasvarUpanirUpaNam chAyA-negamasya khalu ekaH anuH yukta Agamata ekaM dAvazyakam, dvAvanupayuktI Agamato de drAvazyake, trayaHanupayuktA AgamataH trINi dravyAvazyakAni / evaM yAvantaH anupayuktA AgamataH tAvanti dravyAvaHyakAni / evameva vyvhaarsthaapi| saMgrahasya khalu ekA vA aneke vA anupayukto vA anupayuktA vA dravyAvazyakaM drAvakAni vA, sa ekaM dravyAvara kam / RjusUtrasya ekaH anupayukta aba sUtrakAra nayoM ke bheda se gAyaka ke bheda kahate haiM:--- "negamassa NaM egoM" ityaadi||muu0 15 / / zabdAthe-(negamamsa NaM) naMgamanaya kI vivakSA se (ego) eka (aNvautto) anupayukta AtmA (Agamao) Agama ko Azrita karake (ega davAva-saya) eka dravyAvazyaka hai| (doNi aNuvauttA Agamao doSNi davAvAsAyAI) do anupayukta AtmAeM Agama kI apekSA lekara do dra yAvazyaka haiN| tiSNi aNuvauttA Agamao tiSNi davAvasmayAI) tIna anupayukta AtmAeM Agama kI apekSA lekara tIna dravazyaka hai| (evaM jAvaDyA aNuvautA Agama bho tAraigaI davAvassayAI) isI taraha jitanI aura bhI AtmAeM anupayukta haiM utane hI Ara.ma kI apekSA lekara vyAvazka haiN| (ameva vavahArasa vi) isI tAha se vyavahAnayakI vivakSA se jAnanA caahiye| (maMhassa NaM ego vA aNego vA aNuvautto za aguvauttA vA dayAramsayaM da vAyamsayANi vA se ege davAvasmae) saMgrahanaya ko vivakSA se eka, anupayukta AtmA eka dravyAvazyaka nathA aneka dravyAvazyaka haiM' aisA jo kathana naMgamanaya aura vyavahAra have sUtrakAra nAnA bhedanI apila e dravyAvazyakanA bhedanuM kathana kare che, "negamamma NaM egA" tyAdi-- thA- (negamassa NaM) ma nayanI TiNe (2 // 2 52vAmAM gAye to (ego) se (aNuuno) anupayu! kit (Agamao) mane mAzrita prazana (egaM davAvasmayaM) 4 dravyAvazya: . (doNi aNuvauttA Agamao doNi davAvAsayAI) me anupayuta sa! bhA2sAgamanI apekSA me dravyAvasya: cha. (tiNi aNuvauttA Agamao tiNi vyAvamyAi) vA anupayu51 gAbhAsa bhAgamAnI apekSA 7 dravyA1255 che, (evaM jAvaiyA aNuvautnA AgamaoM tAvaiyAI davAvassayAI) 04 mA ulla 2sA mAmA anupayuna cha. meTasA mAgabhanI apekSA yAvazya: che. (evameva vacahAramsa vi) 0yabA2 nayanI dRSTie vicAravAmAM Ave to pA A viyane anulakSIne upara mujabanuM ja kathana samA. (maMgaharasa NaM ego vA aNegA vA aNuvauttA vA aNuvauttA vA davvAvAsaya davAvAyANa vA se ege davAvasmae) saba nayana mAghAre piyAra 42. vAmAM Ave te "eka anupayukata AtmA agamanI adAe eka dravyAvazyaka
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 bhanuvAra Agamata eka draSyAvazyakam, pRthaktvaM necchati / trayaNAM zandanayAnAM jJAyaka anupayuktaH avastu, kasmAt ? yadi jJAyako'nupayukto na bhavati, yadi anupayukto jJAyako na bhavati tasmAd nAsti Ara.mato dravyAyava m / tadetadAgamato draHyAvara kam // 015 // TIkA-'negamassa NaM' ityAdi jinazAsane hi sarvamapi sUtramarthazca navicAryate / tatra nyAH sptvidhaa| naya kI dRSTI se kiyA jAtA hai yaha saba e. dranyAvazyaka hai| kyoki saMgrahanaya bhinna 2 prakAra kI vastuoM ko tathA aneka vyaktiyoM ko kisI bhI sAmAnya tattva ke AdhAra para eka rUpa meM saMkalita karatA hai| (ujju suyarasa ego aNu utto Agamao egaM dayAvAsayaM puhuttaM necchai) Rju sUtra navI dRSTI meM eka anupayukta AtmA Agama kI apekSA lekara eka drAvazyaka hai| ra ha naya bhedavAda vo nahI cAhatA hai| (tiSNaM saddanANaM jANae aNuvautte avatthu, kamhA ? jai jANae aNuvautte na bhai, jai aNuvautte, jANae na bhavaI) tIna zabdanayoM kI dRSTi meM jo jJAyaka hotA hai vaha yadi toM anupayukta hai, to daha avantusvarUpa hai| kyoM ki jJAyaka anupayukta nahI hotA / yadi vaha anupayukta hai to vaha jJAyaka nahIM hai / isaliye Agama kI apekSA lekara dravyAvazyaka jo kahA gayA hai vaha nahIM hai| (se taM AgamazrI davAvassayaM) isa taraha Agama ko Azrita karake prakrAnta dravyAvazyaka che, tathA aneka anupayukata AtmAo aneka dravyAvazyaka che. A prakAranuM je je kathana gama naya ane vyavahAra nayanI apekSAe karavAmAM AvyuM che, tene badale ahIM badhAne eka dravyAvazyaka ja kahevA joIe, kAraNa ke saMgrahanaya judA judA prakAranI vastuone tathA aneka vyakitaone keI paNa sAmAnya tatvane AdhAra sana me 35mA sasita 42 cha. (ujjusuyassa ego aNuva utto Agamao egaM dadhyAvAsayaM pahuttaM necchaDa) 42, nayanI me se anupayu4ta mAtmA mAnI apekSA me dravyAzya cha. 2mA naya samApane yAta nathI. (tiNNaM sahanayANaM jANae aNuvautte avatthu, kamhA ? jai jANae aNuvaute, na bhavai, jai aNuvautte, jANae na bhavaI) traya za06 nayAnI dRSTi se bhAnapAmA bhAve che ke-je jJAyaka hoya che te je anupayukata hoya te te vastu svarUpa che, kAraNa ke jJAyaka anupayukta saMbhavI zake ja nahIM je te anupayukta hoya, te te jJAyaka ja hoI zake nahIM. te kAraNe Agamane Azraya laIne je dravyAyazyaka batAvavAmAM bhAve tanA sahalA 8 nathI. (se taM Agamao davyAvarasa) / praranu Agamane Azrita karIne prakrAnta (prastuta viSayarUpa) vyAvazyakanuM svarUpa che.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ - anuyogacandrikA TIkA. sU0 15 nayabhedena dravyAvazyakanirUpaNam 105 uktaM ca negama saMgahavavahAra, ujjusue ceva hoi boddhavve / sadde ya samabhirUDhe, evaMbhUe ya mUlanayA // 1 // chAyA--negamaH saMgraho vyavahAra RjusUtrazcaiva bhavati bonyaH / zabdazca samabhiruDha evaMbhUtazca mUlanayAH ||iti|| tatra-naigamanayamAzritya Agamato dravyApakabhedamAhakA svarUpa hai| jinazAsana meM samasta sUtra aura arthoM kA vicAra nagoM ko levara kiyA gayA hai| ye naya mUla meM sAta haiM kahAbhI hai (1) naigama (2) saMgraha (3) vyavahAra (4) Rju sUtra (5) zabda (6) samabhirada (7) evaMbhUna / inameM se naigamanaya ko lekara sUtrakAra Agama kI apekSA se dravyAvazyaka ke bhedoM ko kahate haiM-naigamanaya kA tAtparya una vicAroM se hai ki jinake balapara padArtha kA bodha vividha prakAra se hotA hai / "nako gamo bodhamAH yamya saH naigamaH" vAdhA aneka upAya hai ve naMgama haiM isa nyutpatti ke anusAra yahI artha labhya hotA hai| isa naigama nayazI apekSA se upayoga varjita ekadevadatta Adi vyakti eka Agama dravyAvazyaka hai| do anupayukta devadatta aura yajJadatta nAya ke. vyakti do Agama dravyAvazyaka haiN| anupayukta devadatta, yajadarA aura viSNudatta nAma ke vyakti 3 AgamadatyAvazyaka haiN| isI tAha jitane bhI anupayukta vyakti haiM ve saba utane hI AgamadravyApaka isa nya kI dRSTi jina zAsanamAM samasta sUtra ane arthono judA judA nayano AdhAra laIne vicAra karavAmAM Avyo che. e ya mukhyatve sAta kahyA che. (1) nema nathI, (2) saha naya, (3) vyavahAra naya, (4) satra naya, (5) sAI naya, (6) samabhirUDha naya ane (7) evaMbhUta naya. pahelAM te nagama nayanI mAnyatA anusAra sUtrapara AgamanI apekSAe vyAvazyakanA bhedanuM nirUpaNa kare che. nagama nayano bhAvArtha nIce pramANe che-je vicArone AdhAre padArthane bodha vividha thAya che, te vicAradhArAnuM nAma ja negama naya cha. nekA gamA bodhamArgaH yasya saH naMgamaH" mA vyutpatti anu212 uparyukata artha ja prApta thAya che, A naigamanayanI apekSAe upayoga varjita eka devadatta Adi vyakti eka Agama dravyAvazyaka che. upayogarahita (anupayukta) devadatta ane yAdatta nAmanI be vyakita be AgamadravyAvazyaka che. devadatta, yajJadatta ane viSNudatta nAmanI traNa anu. payukata vyakitae traNa AgamavyAvazyaka che. e ja pramANe jeTalI anupayukata vya
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 anuyogadvArasUtre negamassa NaM' ityAdinA' nako gamo'rthamArgo yasya sa naigamaH / pRSodarAditvAt kakArasya lopaH bahuvidha vastvavabodhaka ityarthaH / tasya naigamasya khalu eko devadattAdiH anupayuktaH = upayogavarjitaH Agamata ekaM dravyAvazyakam / dvau devadattayajJadattAvanupayukta Agamato dve dravyAvazyake / trayo devadattayajJedanaviSNumitrA anupayuktA AgamatastrINi dravyAvazyakAni / ' evaM ' anena prakArega vantaH anupayuktAH AgamataH tAvanti dravyAvara kAni ayaM bhAvaH - - naigamanayaH sAmAnyarUpaM vizeSarUpaM ca vastu adhigamayati = bodhayati / na tu saMgrahavatsAmAnyameva / tatra - vizeSarUpaM bhedamAzritya devadattAdi pratyeka vyakti bhedena yAvanto'nupayuktAH bhavanti sarvANyapyasya dravyAvazyakAni / na punaH saMgrahavatsAmAnyavAditvAdeva meva dravyAvazyakam iti / / meM haiM / tAtparya isakA yaha hai ki- naigamanaya sAmAnya aura vizeSarUpa artha ko kahatA hai - jisa prakAra saMgrahanaya sAmAnyarUpa hI artha hai aisA kahatA hai, usa prakAra se yaha naya nahIM kahatA / yaha to vizeSa ko bhI viSaya karatA hai / isakI mAnyatAnusAra padArtha sAmAnya aura vizeSa ubhayarUpa hai vaha na sAmAnyarUpa hai aura na kevala vizeSarUpa hI / isa taraha vizeSarUpa bheda kA Azraya karake devadatta Adi jitane bhI anupayukta vyakti haiM utane hI Agama dravya vakSyaka isa naya kI dRSTi se haiM sAmAnyavAdI hone ke kAraNa saMgrahanaya kI taraha eka hI dravyAvazyaka nahIM haiM / saMgrahanaya se gRhIta padArthoM kA vidhipUrvaka - vibhAga jisa abhiprAya ke dvArA kiyA hai usa abhiprAya kA nAma vyavahAra naya hai / isa naya kI mAnyatAnusAra sAmAnya koI vastu nahIM hai / kyoMki yaha sAmAnya kA nirAvaraNa karatA hai / isake pratipAdana kA viSaya vizeSa hai / kitao hAya che tee A nayanI mAnyatA anusAra eTalA ja AgamadrayAvazyaka che. yA uthananuM tAtparya nIce prabhA cha negama naya sAmAnya ane vizeSarUpa ane khatAve che. jevI rIte sagrahanaya "sAmAnyarUpa ja artha che," evuM kahe che, e prakAre A naya kahetA nathI, e teA vizeSarUpe paNu ane khatAve che. rIMgama nayanI mAnyatA anusAra teA padArtha kevaLa sAmAnyarUpa paNa nathI, kevaLa vizeSarUpa paNa nathI, parantu sAmAnya ane vizeSarUpa eTale ke ubhayarUpa che. A rIte vizeSa rUpa bhedanI apekSAe devadatta Adi jeTalA anupayukta purUSA che, eTalAM ja A nayanI dRSTie Agama drazyAvazyaka che--sAmAnyavAdI hAvAne kAraNe saMgrahanayanI jema eka ja dravyAvazyaka nathI, saMgrahanayathI gRhIta padArthone je abhiprAyadvArA vidhipUrvaka vibhAga karavAmAM Ave ?, te abhiprAyanuM nAma vyavahAra naya che. A nayanI mAnyatA anusAra keAI vastu sAmAnya nathI, kAraNa ke te sAmAnyanuM nirA
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA 15 nayabhedena dravyAvazyaka nirUpaNam 107 evaM vyavahArasyApi saMgrahanayena gRhItAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM yenAbhisaMdhinA kriyate sa vyavahAraH / arthAt vizeSapratipAdanaparo vyavahAranaya ityarthaH / parasaMgrahanayena gRhItArthaviSaye vyavahArodAharaNaM yathA - yat sat, tad dravyaM paryAyo veti / aparasaMgrahagRhItArthaviSaye vahArodAharaNaM yathA - dravyaM tajIvAdipavidham / sa pa yaH dvividhaH - kramabhAvI sahabhAvI ceti / evaM yo jIvaH sa muktaH saMsArI kyoM ataH yaha usake pratipAdana karane meM hI tatpara rahatA hai / saMgrahanaya ke do bheda haiM - 1, para saMgrahabhya aura dUsarA apara saMgrahanaya / jaDa cetanarUpa anekavyaniyoM meM jo sadrUpa eka sAmAnyataya hai usI para dRSTi ra nakara dUsare vizeSoM ko dhyAna meM na rakhate hue sabhI vyaktiyoM ko eka rUpa mAnakara aisA jo vicAra hotA hai ki saMpUrNa jagat sapa hai ki-sattA se rahita koI vastu hai hI nahIM / isI kA nAma para saMgrahanaya hai / isa para saMgrahanaya se gRhIta viSaya ke viSaya meM vyavahAra aisA vicAra karatA hai ki jo sanRpa hai vaha dravya hai yA paryAya hai| yadi dravya sat hai jo ki paragraha nayake viSaya kI apekSA Upara saMgrahanya vA viSaya paDatA hai to kyA jIva dravya hai, yA ajIva hai / kyaM ki dravya ke jIva pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla isa prakAra se 6 bheda haiM / ina meM jIva ko choDakara pudgala Adi saba ajIva ke bheda haiN| yadi paryAya sat hai to vaha do prakAra kI hai (2) kramabhAvI aura dUsarI sahabhAvI / yadi jIvadravya sat hai to karaNa kare che, tene pratipAdana karavAnA viSaya vizeSa che, tethA te tenu pratipAdana karavAne ja tatpara rahe che. saMmahattvanA be bheda che-(1) para saMgrahanaya ane (2) aparasaMgrahanaya. jaDa cetanarUpa aneka vastuomAM jai sapa eka sAmAnya tattva che. ena para ja najara rAkhIne khIjI vizaSTatAone dhyAnamAM lIdhA vinA saghaLI vastuone ekarUpa mAnIne eza je vicAra karavAmAM Ave che ke saMpUrNa jagata saxpa che, kAraNa ke sattA (astitva)thI rahita koi padArtha che ja nahIM, tenuM ja nAma parasagrahanaya dvArA gRhIta padArthanA viSayamAM vyavahAra evA vicAra kare che ke je stUpa che te dravya che ke paryAya che ? jo te dravyasat rUpa hAya tA te paramasa`grahanayanA viSaya hevAne badale aparasa'grahananA viSaya gaNI zakAya che. jo te drazyasata rUpa hAya tA zuM te jIvadravyarUpa che ke ajIvadravyarUpa che ? kAraNa ke dravyanA yugasa, dharma, adharma, Aza bhane AU, mA prakAre 6 bheda paDe che. temAMthI jIva sivAyanA je pAMca bhedo kahyA che te achadrayanA bhedo che. jo paryAyasata hoya tA te paryAya e prakAranI hAya iM-(1) kramabhAvI ane (2) sadabhAvI,
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 'anuyoga DhAra ca" ityAdi / tasya evameva = naigamavadeva eko devadattAdiranupayukta Agamata ekaM dravyAvazyakam, hAvanupayuktau Agamato dve dravyAvazyake, trayA'nupayuktA agamatastrINi dravyAvazyakAni / evaM yAvanto'nupayuktAstAvanti Agamato dravyAvazyakAni vijJAtavyAni / vizeSArthapratipAdakatayA naigamavyavahArayoH sAmyam, ataHkramaprAptaM saMgrahamatikramya granthalAghavArtha vyavahAra panyAso naigamamanukRtaH / samprati kauna sA jIvadravya saMsArI jIva yA mukta jIva? isa taraha yaha vyavahAra niya vahAM taka bheda karatA calA jAtA hai ki phira jisa se aura bheda nahIM ho sake / jisa vidhi se saMgraha kiyA jAtA hai usI vidhi se unakA vibhAga kiyA jAtA hai / isa prakAra naigamanya kI taraha hI anupayukta eka devadatta Adi vyakti Agama dravyAvazyaka hai / anupayukta do vyakti do Agama dravyAvazyaka haiM / anupayukta tIna vyakti tIna Agama dravyA iyaka haiN| isa taraha jitane bhI Agama meM anupayukta vyakti haiM ve saba utane hI Agama dravyAvazyaka haiM / jisa prakAra vizeSarUpa artha kI prarUpaNA naigamanaya karatA hai usI prakAra se usakI prarUpaNA vyavahAranaya bhI karatA hai- etA tA ina donoM meM samAnatA hai / isIliye sUtrakArane kramaprApta saMgrahanya ko choDakara zAstra kI laghutA nimitta vyavahAranaya kA upanyAsa saMgrahanava se pahile aura naigamanava ke pIche kiyA hai / saMgrahanaya kI vicAradhArA ke anusAra Agama dravyAvazyaka eka hI hai - vaha isa prakAra se sAmAnya mAtra ko viSaya karanevAlA jo praajo jIvadravya sat hoya tA kayuM jIvadravya evuM che-sa'sArI jIvadravya evu che ke mukata jIvadratmya evuM che ? A prakAre A vyavahAranaya tyAM sudhI bheda karatA ja jAya che ke chevaTe emAMthI anya phAi bheda pADI zakAya ja nahIM., je vidhithI 'saMgraha karavAmAM Ave che, eja vidhithI temane vibhAga karavAmAM Ave che. A prakAre nAgamanayanI jemaja anuvyukata eka devadatta Adi vyakti eka Agama drazyAvazyaka che. anupayukata be vyakita e AgamadravyAvazyaka che. anupayukta traNa vyakita traNa AgamadravyAvazyaka che. eja pramANe jeTalI AgamamAM anupayukata vyakitaA hAya, eTalAM ja AMgamadravyAvezyaka samajavA. je prakAre naigamanaya vizeSa rUpa arthanI prarUpaNA kare che, eja pramANe tenI prarUpaNA vyavahAsnaya paNa kare che. eTalA puratI e bannemAM samAnatA che, te kAraNe sUtrakAre kramaprApta saMgrahanayane cheDIne zAstranI hradyutAne nimitte naigamanayanI pachI ane saMgrahanayanA pahelAM nyavahAranayanA upanyAsa karyAM che. sagrahanayanI mAnyatA anusAra AgamadravyAvazyaka eka ja che. te A pramANe samajavuM-sAmAnya mAtrane viSaya karanArA je parabhraMza (abhiprAya-mAnyatA) che, tenuM
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA mUtra 15 nayabhedena gAvAkaniSpagam 109 saMgrahanagamatena grAha- 'saMgahamma' ityaadinaa| saMgrahasya, sAmAHyamAtragrAhI parAmarzaH mNgrhH| sa vividhaH-paro'pazca / sarva vantu ekaM, sapanvenAvizeSAt / ayamarthaHsarvasmin vastuni sattA vidyane, sA cakaiva, atastAM sattAmAzritya sarva vastu ekaM sadinyucyate / sattAlayaM mahAsAmAnyamAzritya pararAMgrahaH proktH| aparasaMgrahantu avAntarasAmAnyaM paryAyavAdikamAzritya bhavati / yathA-'dharmAdharmAkAzakAlapudgalajIya vyANAmakyaM draHyatvAbhedAt' ityAdi / ayamartha:marza hai usakA nAma saMgrahanaya hai| yaha saMgrahana para sAmAnya aura aparasAmA. nya ko viSaya karane kI dRSTi se do prakAra kA hai-parasAmAnya ko viSaya karanevAlA-parasaMgrahAya aura apasAmAnya kI viSaya karaneHlA aparasagrahanaya hai / sattA nAma kA mahA sAmAnya para sAmAnya hai| dravyatva, ryAyava Adi jo avAntara sAmAnya hai vaha aparasAmAnya zrI avizeSatA se eka haiarthAt sI boI vastu nahIM hai ki jisa meM sattA hI ho ataHaba saba meM sattA vidyamA: hai aura vaha manA eka hI hai-taba isa sattA ko lekara saba damtue~ eka dUpa haiN| yaha pasaMgrahanaya kI vicAra dhaa| hai / aparasaMgrahanaya kI vicAradhArA avAntara sAmAnya ko legara calatI hai-jaise dharma, adharma AkAza kAla, pudgala auH jIva ina dravyoM meM vyatvajAnikI apekSA abheda hone se ekanA hai| kyoM ki inameM isI se dravya dravyamA nAma saMgrahanaya che. te saMgrahanaya pAsAmAnya ane apasAmAnya vijaya kare vAnI daSTae be prakArano che. para sAmAnya viSaya karanAro pasaMcanaya che ane apasAmAnyane viya karanAre aparA hanaya che sattA nAmanA : harAmAnyne 5sAmAnya che. vyAya, paryAyapa, mAhi pAtara sAmAnya cha, tene apara sAmAnya kahe che. jayAre e vicAra karavAmAM Ave che ke samasta varatu sattA sAmAnyanI vizeSatAnI apekSAe eka ja che-eTale ke evI koI vastu ja nathI ke jemAM sattA ja (astitvaja) na hoya. A rIte saghaLI vastuomAM sattA vidyamAna che ane te rAttA eka ja che, je e sattAnI daSTie vicAra karavAmAM Ave te saghaLI vastuo eka sahRpa ja che. A prakAranI pasaMgraha nayanI vibhaadhaa| (mAnyatA) cha. apasaMgrahanayanI vicAradhArA avAntara sAmAnyanI apekSAe cAle che- jemake dharma, adharma, AkAza. kALa. pudgala ane jIva, A dramAM dravyatvajAtinI apekSAe abheda hovAthI ekatA che. kAraNa ke temanAmAM tenA dvArA ja dravyadravya evuM jJAna ane dravyAdravya evI vacanapravRtti thAya che. eja vAtane
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ w8// anuyogadvAramatra loke hi dharmoM dravyam adharmoM dravyam,Agazo dravyaM, vAlo dravyaM, pudgalo dravyaMjIvo dravyam, ityevamucyate, ato jJAyate-dharmAdau dravyatvaM vartata iti / ekameva dratvaM dharmAdiSu SaTsu vidyate / dravyatvena dharmAdInAmekatvaM saMgRhyate / evaM cetanAcetanaparyAyANAM sarveSAmekatvaM saMgRhyate, paryAyatvAvizeSAditi / evaMbhUto yaH saMgraho nayastasyApekSayA khalu eko vA aneke vA anupayukto vA anupayuktA vA yad Agamato dravyAvazyakaM dravyAcazyakAni vA / sat kimi yAha-'se ege' iti / tadekaM dravyAvazyakam / asyA mAzaya:-saMgrahanayo hi sAmAnyasyaiva prAhakaH . na tu vizeSANAm, tasmAt sAmAnyavyatirekeNa vizeSasiddheryAni kAnicid dravyAjJAna aura dravya, dravya aisIvacana pravRtti hotI hai / isI bAta ko "dharmoM dravyaM adharmo dravyaM, AkAzo dravyaM, kAlo dravyaM pudgalo dravya, jIvo dravyaM" ina padoMdvArA pragaTa kiyA hai, isa taraha anuvRtti pratyaya hone se yaha pratIta he tA hai ki inameM dravyatva hai| aura yaha dravyatva dharmAdika 6 dravyatyaniyoM meM eka hI hai / isaliye isa dravyatva kI apekSA dharmAdika dravyAM meM ekatA kA saMgraha ho jAtA hai| isI taraha se sacetana aura acetana dravyoM kI jitanI bhI paryAyeM haiM una saba meM bhA paryAyatvarUpa sAmAnya kI apekSA se ekatA kA saMgraha ho jAtA hai| isa prakAra kA jo yaha saMgrahanaya hai| usa kI apekSAse cAhe to eka Agama meM anupayukta devadattAdi bhakti hoM cAhe aneka devadattAdi vyakti ho ve saba eka hI AgamadravyAvazyaka haiN| tAtparya isakA yaha hai-ki saMgrahanaya eka sAmAnyamAtra kA hI grAhaka hai, vizeSoM kA nhiiN| isaliye vizeSa kI apekSA jo aneka Agama dravyAvazyaka haiM ve saba jaba sAmAnya ke atirikta "dharmoM dravya adharmo dravyaM, AkAzo dravya, pudgalo dravya jIvo dravya" A phe| dvArA prakaTa karavAmAM AvI che. A rIte anu vRtti pratyaya hovAthI evuM lAge che ke temanAmAM dravyatva che. ane te drava dharmAdika 6 draya cakitaomAM (padArthomAM eka ja che. tethI A drayanI apekSAe dharmAdika dravyamAM ekatAne saMgraha thaI jAya che. e ja pramANe sacetana ane acetana dravyonI jeTalI paryAya che, te saghaLI paryAyamAM paNa paryAyavarUpa sAmAnyanI apekSAe ekatAne saMgraha thaI jAya che. A prakArane saMgraha che tenI apekSAe eka AgamamAM anupayukta devadatta Adi vyakti paNa eka ja AgamadravyAvazyaka che, ane anupayukata devadatta Adi aneka vyakitao paNa ekaja AgamavyAvazyaka che. A kathananuM tAtparya e che ke saMgraha naya eka sAmAnya mAtrane ja grAhaka che. vizene grAhaka nathI. tethI vizeSanI apekSAe je aneka AgamadravyAvazyaka che, te badhAM ja je sAmAnya che-vizeSarUpa
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandikA TIkA 15 nayabhedena dravyAvazyakanirUpaNam vasyakAni tAni sarvANi sAmAnyApekSayA sattAyA ekatvAdeka meva, ata saMgrahanayamate ekameva dravyAvazyakam / iti / atha jusUtramate Aha-'ujjusuyassa' ityAdi / RjusUtrasya Rju-vartamAnakSaNasthAyi paryAyamAtraM prAdhAnyataH sUtrayati-sUcara tIti RjusUtraH / yathA vizeSa haiM hI nahIM to usakI apekSA jAyamAna ye aneA Agama dravyAvaka sattA kI ekatA ke kAraNa eka hI haiN| isaliye saMgrahanaya ke mata meM eka hI dravyAvazyaka hai| aba sUtrakAra Rju sUtranaya kI apekSA Agama krayA zaka vA vicAra karate haiM-vartamAnakSaNa sthAyi paryA mAtra ko jo pradhAnatA se viSaya karatA hai usakA nAma Rju sUtranaya hai| naigama, saMgraha aura vyavahAra ye tIna naya padArthoM kI vividha avasthAoM kI ora dhyAna nahIM dete haiN| isaliye unheM kyA patA ki vartamAna meM padArtha yA kA rUpa hai| isIliye ina tIna nayoM ko dravyArthikanaya mAnA gayA hai| kyoM ki inameM dravya ko hI viSaya karane kI mukhyatA hai| paryAyAM kI tarapha inakA lakSya nahIM hai-cayoMki ina kI dRSTi meM avivakSita hai-gauNa- haiN.| parantu aisA to ho hI nahIM sa. tA ki vicAraka kA dhyAna kevala dravya para hI rahe, paryAya para na jAve / vicAraka ke vicAra jisa prakAra vividha padArthoM kA unakI vividha avasthAoM kI zivakSA kiye vinA vargIkaraNa aura vibhAga karate haiM usI prakAra ve una padArthoM kI vividha avasthAoM ko bhI apane lakSya meM rakhate haiN| ki tu ja nathI, te tenI apekSAe jAyamAna te aneka Aga dravyAvazyaka sattAnI ekatAne kAraNe eka ja che. tethI saMgrahAyanI mAnyatA anusAra te ekaja dravyAvazyaka che have sUtrakAra trAjusUtranayanI apekSAe AgamadravyAvazyaka vicAra kare chevartamAna kSaNathAyI paryAyamAtrane ja je mukhyatve vicAra kare che, te nayanuM nAma anusUtranaya che. nagama, saMgraha ane vyavahAra, A traNa prakAranA naya, padArthanI vividha avarathAo tarapha dhyAna detAM nathI, tethI te nayane AdhAre evuM kevI rIte jANI zakAya ke vartamAnamAM padArthanuM kevuM ravarUpa che? te kAraNe te traNa nayane dravyArthika naya mAnavAmAM Avela che. kAraNa ke temAM dravyane ja viya karavAnIdravyano ja vicAra karavAnI pradhAnatA hoya che paraMtu paryAyanI tarapha temanuM laya hetuM nathI, kAraNa ke te te temanI daSTie avivakSita athavA gauNa che. paNa vicArakanuM dhyAna kevaLa dravya para ja rahe ane paryAya para na jAya evuM te saMbhavI zakatuM nathI. vicArakanA vicAro je pramANe vividha padArthonuM -temanI vividha ava. sthAonI vivikSA karyA vinA-dhyAnamAM lIdhA vinA jema vargIkaraNa ane vibhAgIkaraNa kare che, e ja pramANe teo vividha padArthonI vividha avasthAone paNa
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 anuyogahArapatre 'saMprati sukhavivarto'sti' ityAdi / anena vAkyena hi vartamAnakSaNavati sukhAkhyaM paryAyamAtra pradarzyate / tasya mate-eko devadattAdiH anupayuktaH, Agamata ekaM drA vizra kama / ayaM bhAvaH-RjusUtranayo hi vartamAna kAlikameva paryAyavastuM bodha' ti, nAtItaM vinTatvAt, nAyanAgatamanutpAnAt / vartamAnakAlikamapi vividha avasthAoM kA sammelana :vya koTi meM AtA hai paryA koTi me AtA hai kyoMki paryAya eka kSaNavartI hotI hai| usameM bhI vartamAna kA nAma hI paryAya hai| kyoMki atIta vinaSTa aura anAgata anutpanna hone ke kAraNa unameM paryAya kA vahAra nahIM ho sakatA / isI se Rju satranaya kA viSaya vartamAna paryAyamAtra vahA gayA hai| Azaya yaha hai ki yaha naya vidyamAna avasthArUpa se hI vastu ko svIkAra karatA hai| dRtya u. me sarvathA avivakSita rahatA hai| ataH paryAya saMbandhI jitane bhI vicAra hote haiM ve saba Rju sUtranaya kI zreNi meM Ate haiM / jaise "saMprati sukhavivartI gita" isa samaya sukhayukta haiM isa vAkya se dartamAnaNI sukha nAma kI paryAya mAtra dinalAI gaI hai| usake mata meM eka anupayukta devadanAdi epha Agama dravyAvazyaka hai| yaha abhI 2 spaSTa vi yA gayA hai ki vartamAnakAlIna paryAya vastu ko hI raha naya vipaya karatA hai atIta anAgata paryAyoM ko nahIM-kyoMki atIta paryAya niSTa hai aura anAgata paryAye anumAna haiN| vartamAna vAlIna paryAya meM bhI jo lakSyamAM rAkhe che. paraMtu vividha avasthAonuM saMmelana dravyakoTimAM Ave cheparyAyakeTamAM AvatuM nathI. vAratavamAM te eka paryAya ja paryAyakoTimAM Ave che, kAraNa ke ryAya eka kSaNavatI hoya che. temAM paNa vartamAnanuM nAmaja paryAya che. kAraNa ke atIta (bhUtakAlina) vinaSTa hoya che ane anAgata (bhaviya kAlina) anutpanna hoya che. te kAraNe temanAmAM paryAyane vahevAra thaI zakatuM nathI. te kAraNe trALutra nayano viSaya vartamAna paryAya mAtra ja kahyo che. A kathanane bhAvArtha e che ke A naya vidyamAna avarathA rUpe ja varatune svIkAra kare che. dravya temAM sarvathA avivakSita rahe che. tethI paryAya saMbaMdho jeTalAM vicAro hoya che, te ri sUtranayanI zrezibhA bhAvI naya che. bho "saMprati sukhaviro'sti" A vAkyathI vartamAna kSaNavata sukha nAmanI paryAya pAtra ja batAvavAmAM AvI che. ajusatranayanI mAnyatA anusAra eka anupayukata devadattAdi eka Agama dravyAvazyaka che. e vAta te AgaLa spaSTa karavAmAM AvI cUkI che ke A naya vartamAna kAlina paryAyavastune ja viSaya kare che-atIta anAgata paryAne viya karato nathI kAraNa ke atIta (bhUtakAlina) paryAya vinaSTa hoya che ane anAgata (bhaviSya
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyopacandrikA TIkA sU0 15 nayabhedena dravyArazyakanirUpaNam 113 svakIyameva bodhayani svakAryasAya tvAn svadhanAt, na tu parakIyaM, svAryAsAdhakatvAt paradhanavat, nasmAdeko devadanAdignupayukto'ya mate Agamana ekaM dravyAvazyam, iti / ayaM nayaH-pRthaktvaM necchati-atItAnAgatabhedataH parakIyabhedatazca pArthakyaM nAmilapati, kiMtu itamAnakAlikaM svagatameva vastu, taccaikameva / tasmAdeva me| dravyAvazyaka metannayamate / zabdAdIMstrIn nayAn samAzritya yathayati-'tihaM saddana NaM' ityaadi| trayANAM za daprazanA nAH zabdanyAH zabdasamabhira DhavambhRtA, ete hi arthAgamakAraNatvAt zabdasyaiva prAdhAnyamicchanti, na thamya / zabdAdevArthapratIteH, teSAM apanI paryAya hai use hI kahatA hai kyAMki vahI svadhana kI taraha apane kArya kI sAdhaka hotI hai| parakIya paryAH ko baha viSaya nahIM karatI hai kAraNa vaha apane kArya kI sAdhaka nahIM hotI hai jaise parakA dhA / isa nayakI dRSTi meM isI kAraNa se pRthaktva-nAnAnya hI hai-arthat atIna anAgata ke bheda se aura parakIya bheda se yaha paryAyoM meM bhinnatA nahIM mAnatA hai| kintu vartamAna kAtika ravagata paya ya ko hI vAstavika mAnatA hai aura eka hI hai aimA pratipAdana karatA hai| isaliye isa na kI mAnyatAnusAra AgamadravyAvazyaka eka hI hai-aneka nahIM / aba patrakAra zabda, mamabhiruDha aura evaMbhRta naya ko lekara AgamakAvazyaka kA vicAra karate haiM |-shv pradhAnanayoM kA nAma zabdanaya hai aura pase ye tIna naya hai / adhigama a kA jJAna hone kA kAraNa hone se zabda kI hI ye pradhAnatA mAnne hai-artha kI nhiiN| nayoM kI sI kAlina) paryAye anutpanna deya che. varta nilina paryAyamAM paNa je pitAnI paryAya che tene ja te ba-ve che. kAraNa ke eja panA dhanI jema potAnA kAryanI sAdhaka hoya che. kAraNa ke e ja patiH | dhananI jema potAnA kAryanI sAdhaka hoya che. parakIya payayane te viSaya kartA nathI. kAraNa ke jyanA dhananI jema te potAnA yanI 254 hAtI rahI. . . . . . 54.5vaividhya nathI kAraNa ke atIta anagaranA 9 thI ane pachI dithI cA naya paryAmAM bhinnatA mAnatA nathI. paraMtu vartamAnakAlika svAgata paryAyane ja te vAstavika mAne che ane eka ja che . nuM pratipAdana kare che. tethI A nayana nyatA anukAra Agama vyAvazyaka eka ja che aneka nathI. have sUtrakAra zabda, samabharUDha naya ane evaMbhUta nayanI daSTie Agama dravyAvazyakane vicAra kare che- u. pradhAna nAnuM nAma zudaya che. ane evAM A traNa naya che. arthAvaga (arthane bedha)nuM TANu hovAthI zI ja pradhAna
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 anuyogadAramatre jJAya:- jJAtA, atha ca anupayuktaH, ityetat avastu-asat, na saMbhavatItyarthaH / kasmAt evamucyate ? ityAha-'jai' ityAdi-yadi jJAyako bhAti, atha anupayukto na bhavati, yadi anupayukto bhavati tarhi jJA' ko na bhavati / ayaM bhAva:Avazyaka zAstrajJastatra cAnupayukta Agamato dravyAvazyakamiti pUrva prApitam / etacca zabdAdinayA na svIkurvanti / eteSAM mate yo hi-Avazyaka zAstrajJaH so'nupayukto na bhavitumarhati, yo hi-anupayuktaH sa Avazyaka zAstrajJo na bhavitumaIti, jJAnamyopayogara patvAt / ete hi zuddhana' mAzritya vastvabhyupagacchanti, mAnyatA hai ki dravya aura paryAya ke saMbandha meM jitane vicAra hote haiM unakA vargIkaraNa uparyukta cAra nayoM meM hI ho jAtA hai| jinakA vargIkaraNa svataMtra naya dvArA kiyA jAya aise vicAra hI zepa nahIM rahate / tathApi vicAroM ko prakaTa karane aura iSTa padArtha kA jJAna karAne kA pradhAna sAdhana zabda hai| isaliye isakI mukhyatA se jitanA bhI vicAra kiyA jAtA hai vaha saba tIna nayoM kI hI kaM Ti meM AtA hai| ye naya yaha kahate haiM ki abataka zabda prayoga kI vividhatA hone para bhI artha meM bheda svIkAra nahIM kiyA gayA hai-parantu jahAM zabdaniSTha tAratamya hai usake anusAra avazya arthabheda hai| isIliye ye kahate haiM ki yaha bAta kaise bana sakatI hai ki jo Avazyaka zAstra kA jJAtA hai ha usameM anupayukta hai| kyoM ki jJAtA hone para anupayukta-aura anupayukta hone para jJAtA yaha asat hai-saMbhavita nahIM hotA hai / A traNe na mAne che-arthanI pradhAnatA mAnatA nathI. A nAnI evI mAnyatA che ke dravya ane paryAyanA saMbaMdhamAM jeTalA vicAro heya che. te vicAronuM vagI. karaNa uparyukata cAra nayamAM ja thaI jAya che. - jemanuM vargIkaraNa svataMtra naya dvArA karI zakAya e koI vicAra ja bAkI raheto nathI. chatAM paNa vicArone prakaTa karanAra ane ISTa padArthonuM jJAna karAvanAra mukhya sAdhana zabda che. tethI tenI zabdanI) pradhAnatAnI apekSAe jeTalA vicAro karavAmAM Ave che teTalA vicArone A traNa nAnI kaTimAM ja mUkI zakAya che. te na e batAve che ke hajI sudhI zabda prayoganI vividhatA hovA chatAM paNa arthamAM bhedane svIkAra karavAmAM AvyuM nathI paraMtu jayAM zabda naTha tAratamya che. tenA anusAra arthabheda paNa avazya che ja. tethI teo kahe che ke-"evI vAta kevI rIte saMbhavI zake ke je AvazyakazAstrane jJAtA che. te temAM anupayukta che, kAraNake jJAtA hovA chatAM paNuM anupayukta hoya ane anupayukata hovA chatAM paNa jJAtA hoya e vAta ja asaMbhavita hoya che. jJAtA hoya te te temAM upayukta
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA. 16 nayabhedena dravyAvazyakanirUpaNam ato ya: pyAgamakAraNatvAdAtmadehAdikamAgama venokta tadapyaupacArikama, ata tadAgamanvena na pratipadyante / tasmAdetanmate dravyAvazyAya asaMbhAeveti / uktAmupasaMharannAha-'se taM Agama) davyAvassayaM' iti / tadetadAgamato drakAvazyakam // mU0 15 // jJAtA hai to vaha usa meM upayukta hai / anupayukta hai to vaha usa kA jJAtA naha hai| ataH Azyaka zAstra ke anupayukta jJAtA ko lekara jo AgamadravyAva yaka kI prarUpaNA ko ye zabdAdinaya svIkAra nahIM karate haiN| kyoMki jJAtA aura anuH yuktatA kA samanvaya baiThatA nahIM hai| anupayuktatA kI sthiti meM vaha A.zya zAstra kA jJAtA hI nahIM ho sAtA hai| jJAtA zabda kA artha "usa saMbandhI jJAnavAlA" aisA hotA hai / jaba tatsaMbandhI jJAnavAlA vaha hai to i. kA tAtparya yahI hai ki vaha jJAna ke upayogavAlA hai| kyoMki jJAna syaM upayogarUpa hai| ye tInoM naya zunara ko Atrita karake vastu ko svIkAra karate haiN| isaliye jo "Agama ke kA Na hone se AtmA tadadhiSThita daha, aura zabda ye AgamarUpa haiM" aisA kahA hai| kyoki ye AgamarUpa se nahI mAne jAte haiN| isaliye ina nayoM ke mantavyAnusAra Agama dravyA vazyaka asaMbhava hI hai| isa taraha pUrva prakrAnta AgamadravyAvazyaka kA svacpa isa prakAra kA kahA hai| (upaga saMpanna) heya. ane anupayukta hoya te tene jJAtA ja na hoya e vAta ja saMbhavI zake che. tethI AvazyakazAstranA anuyukata jJAtAnI ane kSiAe je Agama vyAvazyakanI prarUpaNa karI che. e prarUvaNane A zabdAdi traNa prakAranA ye svIkAra karatA nathI. kAraNa ke jJAtA ane anupayukatatAno samanvaya ja saMbhavI zakatuM nathI. anupayukatAnI sthitimAM te AvazyakazAstrane jJAtA ja saMbhavI zakato nathI. (jJa tA eTale tenA saMbaMdhI jJAna dharAvanAro." A prakArano artha samajavo) je te jJAtA hoya eTale ke te viSayanA jJAnathI saMpanna heya. te tenuM tAtparya e ja che ke te jJAnanA upayogavALo (upayukta) che. kAraNa ke jJAna pite ja upayogarUpa hoya cheA traNe naya zuddha nayane AdhAre vastune svIkAra kare che. tethI evuM je kahevAmAM AvyuM che ke "AgamanAM kAraNarUpa hovAthI AtmA tadadhiSThita deha ane zabda e AgamarUpa che." A kathana paNa aupacArika kathana ja che. kAraNa ke temane AgamarUpa mAnavAmAM AvatA nathI. tethI A traNe nayenI mAnyatA anusAra AgamadravyAvayaka saMbhavita ja nathI. A rIte pUrvaprakAta AgamavyAvazyakanuM svarUpa A prakAranuM kahyuM che.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadAramAne samprati noAgamatA dravyAvazyakaM prAha mUlam--se kiM taM no Agamao davvAvassayaM ? no Agamao davvAvastayaM tivihaM paNNataM, taM jahA-jANayasarIradavvAvassayaM, bhaviyasarIradavvAvassayaM, jANayasarIrabhaviyasarIravairitaM davAvassayaM |suu016 chAyA-atha kiM tad ne Agamato dravyAzyakam , no AgA.to dravrA ayaM bhAvaH--mRtrakAra ne nagamAdi sAta nayoM kI mAnyatA ko Azrita karake AgamadravyAvazyaka meM ekatva anekatva Adi kA pratipAdana kiyA hai| negamanaya kI apekSA se AgamarAvaka meM eka tva aura aneka tva hai| saMgrahanaya kI apekSA se ghara meM kevala ekatva hai / vyahArana ya kI apekSA se eka aura aneka Agama ra vizyaka haiN| RjumUtranara kI apekSA se AgamadravyAvazyaka eka hI haiM / inda, samabhirUDha aura evaMbhUta ina tIna nayoM kI apekSAse AgamadravyAvazka hai hI nhiiN| ina saba nayoM kI mAnyatAoM kA spaSTIkaraNa TIkA ke artha meM karadirA gAA hai / // matra 15 // aba sUtrakAra noAgamadravyAvazyaka vA pratipAdana karate haiM"se kiM taM no Agamao" ityAdi / // sUtra 16 // zabdArtha-(se tiM noAgamabho davyAvassayaM) he bhadaMta ! noAgama saMkSipta bhAvArtha-sUtrakAre negama Adi sAta nAnI mAnyatAno AdhAra laIne Agama vyAvazyakamAM ekatva. anekatva AdinuM pratipAdana karyuM che. gamanayanI mAnyatA anusAra AgamadravyAvazyakamAM ekatva ane anekatva che. saMgrahanayanI mAnyatA anusAra temAM mAtra eka ja che, vyavahAranayanI mAnyatA anusAra eka AgamadravyAzyaka paNa che ane aneka dravyAvazyaka paNa che. jusUtranayanI mAnyatA pramANe AgamadravyAvazyaka eka ja che. zabdanaya. samabhirUDhanaya ane eva. bhUtanaya. A traNe nayenI mAnyatA anusAra AgamadravyAvazyaka che ja nahIMA saghaLA nAnI mAnyatAnuM spaSTIkaraNa TIkArthamAM karavAmAM AvyuM che. posTa 1pa have sUtrakAra ane AgamadravyAvazyakanuM" pratipAdana kare che "se kiM taM noAgamao" tyAdi--- zahAtha-(se kiM taM no Agamao dravyAvassaya ?) bagavan! na2014 ne Azrita karIne dravyAvazyakanuM kevuM svarUpa che ?
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA-vR. 16 noAgamato dranyAvazyakanirUpaNam 117 vazyakaM trividhaM prajJaptam, tadyathA-jJAyakazarIradravyAvazyakam, bhavyazarIradravyAvazyam, jJAyAzarIrabhavyazarIravyatiriktaM dravyAzyakam ||suu0 16 // TIkA-'se kiM taM' ityAdi-- ___ atha kiM tad no Agamato dravyAvazyakama ? iti shissyprshnH| uttarayati'noAgamao davAvasmayaM tivihaM SaSNattaM' ityAdi / no Agamato dravyAvazyaka trividha prajaptam / atra no zabdaH sarvathA pratiSedhe dezataH pratiSedhe'pi ca vrtte| tathA ca sarvathA AgamAbhAvamAzritya draHyAvara kaM, tathA dezataH AgamAbhAvamAzritya dravyAzyakaM ca noAgamato drvyaavshykmiti| tat trividhaM prajJaptaM-tIrtha karaiH prarUpitami yrthH| (1) jJAyakazarIradravyAvazyakaM, (2) bhavyazarIradravyAvazyakam.(3) jJAyakazarIrabhaHyazarIravyatirikta dravyAvazyakaMceti / tatra-jJAnavAniti jJAyakaH, zIya te ko Azrita kara ke dravyAvazyaka kA kyA svarUpa hai ? uttara-(noAgamao davvAvassayaM tivihaM papNattaM)noAgama kI apekSA karake dravyAvazyA tIna prakAra kA prajJapta huA hai| (taMjahA) usake ve tIna prakAra ye haiM-jANayasarIradavvAvarasayaM, bhaviyasarIradavyAvAsaya, jANayasarIrabhaviyasarIravairitaM davyAvAsayaM) (1)jJAyaka zarIra dravyAvazya : (2)bhayA zarIraivyAvazya:, aura jJAyaka zarIrabha zarIravyatirikta dravyAvazyaka / no zada sarvathA pratiSedha meM aura kiJcit pratiSedha meM bhI AtA hai| no Agama vyAvazyaka meM no za da inhIM donoM arthoM meM vyavahRta huA hai| isa taraha Agama ke sarvathA abhAva ko aura Agama ke ekadeza abhAva ko lekara vyAvazyaka vanatA hai / yaha no Agama dravyAvazyaka jJAyaka zarIra Adi ke bheda se 3 prakAra kA hai| jo AgamazAstra ko jAna cuga hai aise jJAya kA nirjIva zarIra noAgama Gtta2-(noAgamao dayAbassaya tivihaM paNa ta) n| manI apekSAdra0yAvazyanA trae prA2 / che. (taMjahA) te 3 prAzanIya pramANe sabhA (jANayasarIradavyAvassayaM, bhaviyasarIradabvAvarasayaM, jANayasarIrabhariyasarIvairittaM dakArarasaya) (1) jJAya zarI2 dra0yAvazya5. (2) 10yazarIra dra0yA vazyaka ane jJAyakazarIra bhavya zarIra vyatirikata dravyAvazyaka. TIkArtha-"na" zabda sarvathA niSedha athavA aMzata: niSedhanA arthamAM vaparAya che. "noAgama dravyAvazyakamAM" je no" zabda AvyuM che te uparyukata bane arthamAM vaparAya che. A rIte AgamanA sarvathA abhAvane ane AgamanA eka dezataH abhAvane laIne dravyAvazyaka bane che. A AgamadravyAvazyaka jJAyaka zarIra AdinA bhedathI traNa prakArane kahyo che. je AgamanuM jANI cukaye che evA zAyakanuM nijIva zarIra ne AgamadravyavAzyaka che. AgAmI kALamAM je jIva vivakSita
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 anuyogadArasatre pratikSaNaM kSIyate iti zarIraM,jJAyAsyazarIraM jJAyakazarIraM tadeva dravyA iyakamiti grihaH jIvaparityata mAvazyakazAstrajJAnavataH zarIraM jJAyakazarIgdrazyA shykm| viva. kSitaparyAyeNa bhaviSyatIti bha-yastasya zarIraM bhAvibhAvAvazyakakAraNatvAt dravyAvyAvazyaka haiM / vivakSita paryAya se yukta jo AgAmI kAla meM hogA usakA nAmabhavya hai / bhAvi bhArUpa AvAka kA kAraNa hone se usakA zarIra bhavya zarIra dravyAvazyaka hai jJAyaka zarIra aura bhavyazarIra ina donoM se bhinna jo dravyAvazyaka hai vaha jJAyaka zarIra-bha0 zarIra vyatirikta dravyAvazyaka hai / isa prakAra yaha tIna prakAra kA no AganadravyAvazyaka hai| bhAvArtha-no AgamadravyAvazyaka kA svarUpa prakaTa karane ke liye sUtrakAra ne isake tIna bheda kiye hai-(1) jJAyakazarIradravyAzyaka, (2) bhavya zarIradravyA zyaka aura (3) tadvayatirikta nyAvazyaka / noAgama dravyAvazyaka meM no zabda Agama ke sarvathA niSedha karane meM prayukta huA hai-tathA ca-jIva pahile AvazyakazAstra kA jJAtA thA vaha jaba mara jAnA hai-paryAyAntarita ho jAtA hai taba usa samaya kA nirjIva zarIra hai vaha AgamAbhAva se viziSTa hone ke kAraNa jJAya zarIradramAvazyaka hai / isI taraha jo AgAmI kAla meM AvazyakazAstra kA jJAtA hogA aise usakA jo zarIra hai yaha bhayazarIra paryAyathI yukata thavAne che, tene bhavyajIva kahe che. bhAvi svabhAvarUpa AvazyakanuM kAraNa hovAthI tenuM zarIra bhathazarIra dravyAvazyaka gaNAya che. jJAyaka zarIra drAvazyaka ane bhathazarIra dravyAvazyakathI bhinna je dravyAvazyaka che tene sAyakazarIra-bhavyazarIra vyati(rakata dravyAvazyaka kahe che. A pramANe A traNa prakArane A ne Agama dravyAvazyaka che. bhAvArtha- Agama dravyAvazyakanuM svarUpa prakaTa karavA nimitte sUtrakAre tenA nIce pramANe traNa bheda kahyA che (1) zAyarI20yAvazya' (2) 125212 20yAvazya, (3) taya0yatikSita (mannathI minna) dra0yAvazya. Agama dravyAvazyakamAM "nA" pada Agamane sarvathA niSedha karavAmAM prayuta yo cha. rema je jIva pahelAM AvazyakazAstrane jJAtA hatA, te jayAre maraNa pAme che-anya paryAye utpanna thaI jAya che, te samayanuM tenuM je nirjIva zarIra hoya che te Agamana abhAvavALuM hovAne kAraNe jJAya zarIradravyAvazyaka rUpa gaNAya che. e ja pramANe je jIva bhaviSyamAM AvazyakazAstrane jJAtA thavAne chete jIvanA zarIrane bhavya
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 17 jJAtha kazarIra dravyavazyakanirUpaNam 119 3. kaM bhavyazarIradravyAzyakam / jJAyaH zarIrabhavyazarIrAbhyAM vyatirinaM. - bhinna dravyAvazyakaM ityevaM trividhaM noAgamatA dravyAcakaM bodhyam // sU0 16 // tatra prathamabhedaM nirUpayitumAha - mUlara me kiM taM jANayasarIradavvAvastaye ? jANayasarIradavAvasayaM vassaetti payatthAhigArajANayassa jaM sarIrayaM vatragayacuyacaviyacatadehaM jIvaviSpajaDhaM sijAgayaM vA saMdhAragayaM vA nisIhiyAgayaM vA siDasilAtalagayaM vA pAsinA NaM koI bhaNejA aho ! imeNaM sarIrasamussaeNaM jiNadiNaM bhAveNaM AvarasaettipayaM AghatriyaM paNNatriyaM paruviyaM dasiya nirdesiyaM upasi / jahA ko dito ? ayaM mahukuMbhe AsI, ayaM ghayakuMbhe AmI se taM jANayasarIra. davvAssa || sU0 17 // chAyA - atha kiM tad jJAyakazarIracyA gAm ? jJAyaH zarIrakhatyAvazyam Aiketi padArthAdhikArajJAyakasya yata zarIrakaM vyapagatacyumacyAdita yataH dehaM jIva dravyAvazyaka hai / tathA ina donoM se vyatirikta jo uvyAvazyaka hai vaha tadvayatirikta dravyAvazyaka hai | || sUtra 16 // aba sUtrakAra noAma myAva yaka kA jI prathama bheTa jJAyaka zarIra dravyAvazyaka hai use vizeSarUpa se spaSTa karate haiM- "se kiM taM jANavara khavyAvara idi / // 0 17 // zabdArtha - prazna - ( se kiM taM jANayasarIdatvAdasmayaM ) he bhadaMta ! jJAka zarIra dravyAvazyaka kA kyA svarUpa hai ? zarIra dravyAvazyakarUpa mAnavAmAM Ave che. tathA A banne karatAM bhinna avAje dravyAvazyaka che tene tayaryAkita (ubhayathI bhina) dravyAvazyaka kahe che, Asa 165 "Agama dravyAvazyaka'" nA, nAyaHzarIdra-yAvazyaka nAmanA je pahelA bheda che tenuM mRtrakAra have vizeSa spaSTIkaraNa kare che-- 'se kiM taM jANayasarIradavaspayaM" "tyAhi- zabdArtha - prazna - (se kiM taM jANayasarIradavyAvarasurya) he lagaena ! jJAya zarIra dvayAvazyakanuM kevuM svarUpa kahyuM che ?
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnuyoga bihINaM zayyAgataM vA saMstAragataM vA naiSedhigataM vA siddhazilAtalagata:vA dRSTA khalu kApi bhaNet-aho ! anena zarIrasamucchyeNa jina dRSTena bhAvana a: zyaketipadama ApavitaM prajJApitaM prarUptiM darzitaM nidarzitam u darzitam / uttara-(Avarasaetti payasthAhigAraMjANayarasa jaM sarIraM) Avazyaka padAcya Agama ke artharUpa adhikAra ke jJAtA kA-ati aavH| kamtra ke artha ko jAnanevAle sAdhu Adi kA-aisA zarIra ki jo (vayagaya cuyacaviyacattadeha) vyapagata caitanyaparSaya se rahita hai, cyuta-baliSTha AyukSaya ke kAraNoM se prANa rahita hai raktadeha-AhArapariNati janita vRddhi jisase sarvathA nikalacukI hai (jANayasarIradavAyarasaya) jJAyaka zarIra draH yAvazyaka hai| isI artha kA spaSTa jJAna hone ke liye sUtrakAra zadAtara se isakA varNana karate hai (jIvavippajaDhaM sijjAgayaM vA saMthAga,yaM vA nisIhiyAgayaM vA sisilAtalaga vA pAsittA NaM koI bhANejjA) ve kahate haiM ki jaba isa prakAra ke prANa rahita zarIra ko zayyA para dekhara rake, saMstAragata dekhakarake sAdhyAyabhUmi athavA smazAnabhRmi gata dekhakarake yA siddha zilAlagata dekhakarake ve kahate haiM ki (aho) aho ! (imeNaM) isa (sarIrasamussaeNaM) zarIrarUpa pudgala saMghAta ne (jinaviTeNaM bhAveNaM) tIrtha karoM dvArA mAnya hue karma nirjaraNa ke abhiprAya se athavA tadAvaraNa ke kSaya, kSayopazamarUpa bhAva se arthAt jJAnAvaraNIyapa meM ke kSaya ____utta2-(Avassae ta eyatvAhigAraM jANayassa jaM sIra) 11354 54aazya AgamanA artharUpa adhikAranA jJAtAnuM eTale ke AvazyakasUtranA arthane jANunaa|| sAdhu sAnu me zarI2 32 (vavagayacuyacAviyacattadehaM) 055 / 1caitanya paryAyathI rahita che, cuta dasa prakAranA prANothI parivarjita (rahita) che, tyati gADa25riNati nita vRddhi kI saMpUrNa nalsil yuTI cha, (jANaya sarIgdavyAvasmayaM) mevA zaza22 "zAya zarI2 dra0yAvazya" he, sA arthanA vadhu spaSTa khyAla ApavAnA hetuthI sUtrakAra anya zabdo dvArA tenuM varNana kare che- (mIra vippaja sijjAgayaM vA, saMvAragayaM vA, nikI hagAyaM bA, siddhamilAtalagayaM vA pAsittANaM koi bhaNejnA) 240 3:2 // pra.62hita zarIrane zayyA para dekhIne, sastAragata dekhIne, svAdhyAyabhUmi athavA smazAnabhUmigata dekhIne athavA si.zilAta bhAna tayAra cha -(aho) a ! (imeNaM sarIrasamassaeNaM) mA zaza2 35 pusa dhAte (jinadiTeNaM bhAveNaM) tAya 42 * bhgvaan| dvArA mAnya yelA karmanirja raNanA abhiprAyathI athavA tadANanA kSaya,kSepamAM '35 mAyA mero jJAnAvaraNIya mAnA kSaya kSayopazama anusAra .(AvAsae ttapana)
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA. sU0 17 jJAyakArIdravyAva kanirUpaNam 121 yathA ko dRSTAntaH ? ayaM madhukumbha AsIta, ayaM ghRtakumbha AsIt / tadetat zAyaphazarIradravyAvazyakam // sU0 17 // TIkA-ziSyaH pRcchati--'se ki taM' itaadi| he bhadanta ! atha ki tat jJAyaka zarIradrayAvakam ? uttaramAha-'jANayasarIradavvAvassayaM' ityaadi| jJAyakazarIradravyAvazyakaM 6ryate ityrthH| Avazyaye ti padArthAdhikArayakara.Avazya tipadasya Avazyaka padavAcyasya Agamasya yaH arthAdhikAraH artha eva arthAdhi, kAraH tasya jJAyakaH-jAtA, tasya AvazyakamtrArtha jJAtavataH mAdhyAde yat zarIram / kSayopazama ke anusAra (AvassaettipayaM) Avara 3 sUtra kA vizeSarupa se (Adhaviya) guru se jJAna prApta kiyA thA (papNaviyaM) sAmAnyarUpa se use ziSyoM ko samajhAyA thaa| (parU viyaM) sUtrAthe para napUrvaka phira use ziSyajanoM ko paDhAyA thA (daMsiya) pratilekhanAdi kriyArUpa me uma gvayaM ne apanI AtmA meM utArA thA / aura bAda meM isI rUpa meM dUsaroM ko dikhalArA thA-arthAt pratilekhanAdi kriyA ke pradarzana se yaha :kaTa kie thA ki donoM samaya samasta bhaMDa pANoM kI pratilekhanA karanI Avazyaka hai / aMgula mAtra vastra khaNDa bhI vinA prati lekhnA ke nahIM rahanA cAhiye / nidamiyaM) AvazyakazAstra ke grahaNa karane meM jo zipyajana akSama the unake liye isane karuNAvaza hokara bAra 2 Avazyaka zAsragrahaNa va vAyA / (uvadaMsiyaM) sarvanaya aura yuktiyoM dvArA ziSyajanoM ke hRdayasthAna meM ise binA kisI saMdeha ke isane jamAyA thA anaH vaha zarIrajJAyaka zarIradra yAvazyaka haiM / sA1zya sUtranu vizeSa35 (Adi) Y2 . mayayana yu tu-jJAna prAta yu tu. (Na) samAnya tazita sa.000 rana (parUyaM) satrArthanA 4thana ta thI ziyAne nuyayana 20yutusiyaM) pratilekhanAdi kriyArUpe temaNe pota potAnA AtmAmAM utAryuM hatuM, ane tyAra bAda eja rUpe zivene banAvyuM hatuM, eTale ke pratilakhanA Adi kriyAnA prada nathI e prakaTa karyuM hatuM ke banne kAmaya rAma pAtra vanAdi upakaraNAnI pratilekhanA karavI Avazyaka che. vastra eka iMca jeTalA bhAga paNa pratilekhanA vinaan| 2yo ne nAhI. (nidamiyaM) mA135 zAna e 42vAne (pyo akSama hatA, temanA pratye karuNAbhAva rAkhIne teNe temane vAraMvAra Avazyaka sUtra aS 4211Ane prayatna yAta 'uvadaMsiyaM 55 naya ane yutiyA 62 teNe ziSajanenA hadasthAnamAM che ke rUpe tene e badhANa karAvyuM hatuM tethI tenuM A zarIra jJAyaka zarIra dravyAvazyaka che.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 'anuyogadvAra - kIdRzaM jJAyava zarIra dravyAdhyayakaM bhavatItyAha - 'vavagaya' ityAdi / vyapagatacyutacyA vitatyata. dehaM pagataM caitanya paryAyaH him. u. edayutaM dazavidhAye: parivarjitama, vyAktim = calavatAyuHkSareNa prANebhyaH paribhraMzitam, vyakta dehaM - tyakto dehaH=AhArapariNatijanita upacayo rena tattathA vyapagatAdInAM caturNA karmadhArayaH / amumevArtha spaSTapratipattaye zabdAntareNAha - 'jIvavippajaDhaM' iti, jIvaviprahINa = jIvAtmanA savaithA parityaktaM tat zayyAgataM vA - zayyA zarIrapramANA tatra gataM = sthitaM dRSTvA saMratAragataM vA saMstAre 'rdhatRtIya hastapramANastatra gataM dRSTvA naiSedhikIgataM vA-naidhikI svAdhyA bhUmiH zmazAnabhUmizca tatra gataM dRSTvA siddhazilAtalagataM vA - anekavidha tapaH parizoSitazrIrAH sAdhavo yatra svara me gatvA bhaktapratyAkhyAnarUpamanazanaM kRtavantaH kurvanti, variSyanti ca tat siddha zilAtalam, yadvA yatra kazcid maharSiH siddhastat siddha zilAtalam, tatra gataM = sthitaM dRSTvA khalu ko'pi zrAkAdiH, bhaNati = kathayati - 'aho !" aho ti dainye, vismaya, AmantraNe ca 'anityaM zarIram' daigyam | 'AvazyakaM jhatam' iti vismayaH / pArzvasthaM prati AmantraNam / tritayo'pyartho'tra saMgacchate / khalu anena = kSatathA pariyamAnena zarIrasamucchrayeNa = zarIrameva smucchrayaH pudgala saMghAtastena jinadRSTena tirthaGkarAbhimatena bhAvena = karmanirjaraNAbhiprAyeNa yadvA- tadAvaraNakSarakSayopazamalakSaNena Avazyake tipadama Avazyaka zAstrama, AgRhItam = guroH sakAzAdadhigatama, prajJApitam - sAmAnyarUpeNa ziSyebhyaH kathitam, prarUpitam = sUtrArthakathanapUrvakaM ziSyebhyeo'dhyApitam darzitam = pratilekhanAdikriyAyAH pratilekhanIyam aGgulamAtraM vastrakhaNDamapi apratilekhanena na sthApanIyam iti / nidarzitam " zarIra ke sAtha nahIM ho 6 sa prakAra zaMkA - - acetana hone se zarIrarUpa pudgala skaMdha jaba Avazyaka zAstra vA jJAtA hI nahIM ho sakatA hai taba sUtrakAra kA " Avassaettipada AghaviyaM" Adi kahanA saMgata pratIta nahIM hotA hai / kyoMki grahaNa karanA prarUpaNAAdi karanA ye saba kriyAai jIba ke sAtha saMbandhita hotI haiM / ataH jIva ke dharma hone ke kAraNa inakI ghaTanA so sakatI hai ? isa AzaM kA uttara zaMkA--acetana heAvAne kAraNe zarIrarUpa pudgala skaMdha je AvazyakazAstranA jJAtA hoI zakato nathI to sUtraastu "Avassaetti padaM AghaviyaM) mA praa - ratuM kathana sa Mgata lAgatu nathI. kAraNa ke grahaNa karavAnI ane prarUpaNA Adi karavAnI kriyAe tA jIvanI sAthe saMbaMdha dharAvanArI hAya che. A kriyA jIvanA dhama rUpa hAvAne kAraNe mRta zarIramAM tene kevI rIte ghaTAvI zakAya ? caita ya yuRRta zarIramAM ja A kriyAonA saddabhAva hAya che.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayogacandrikA TIkA 17 jJApakazarI dravyAvazyaka nirupagam 123 AvazyakazAstragrahaNa kSamebhyaH ziSyebhyaH karuNAvazAt punaH punardarzita, upadarzatam = sarvanayayuktibhizca pradarzitam / ata idaM zarIraM jJAyakazarIra dravazyakam ! nanvanena zarIrasamucchreNA''vazya mAgRhItami yAdi nopapadyate, grahaNaprarUpaNAdInAM jIvadharmatvena zarIrasthAghaTamAnatvAt iti ceducyate - bhUtapUrvamAzritya tatkathitam ato nAsti doSaH / nanu zayyAdigataM sAdhuzarIraM dRSTrA kazcit pUrvoktaprakAreNa vadati, parantu tasya dravyAvazyakatvaM na saMbhavati, "bhUtasya bhAvino vA bhAvasya hi kAraNaM tu yalloke / tadravyaM tatvajJaiH sacetanAcetanaM kathitam" iti pUrvoktaracanA AvazyakaparyAyasya kAraName / dravyAvazyakaM bhavitumarhati / AvazyakaparyAyasya kAraNaM tu cetanAviSThitameva zarIram, natvacetanam, ato nirjIva se hai ki jJAnaka zarIra ko jo dravyAvazyaka kahA hai vaha bhUtapUrva ko (arthAt bhUtakAla kI apekSA ko ) lebara kahA hai / arthAt jaba raha zarIra cetanAdhiSThita thA - taba usa ke saMbandha se yaha usa zAstra kIprarUpaNA Adi karatA thA / ataH isameM koI doSa nahIM haiM / zaMkA- zayyAdigata sAdhu ke zarIra ko dekha karake yadi koI pUrvokta prakAra se bahatA hai to bhale kaho / parantu usa zarIra meM dravyAvazyakatA saMbhavita nahIM hotI hai kyoM ki bhUta athavA bhAvI paryAya kA jo kAraNa haicAhe vaha sacetana ho cAhe ana hA vahI tatvajJoM kI dRSTi meM dravya - dravya nikSepa kA viSaya mAnA gayA hai / ataH isa kathana se AvazyakaparyAya kA kAraNa hI dravyAvazyaka hone ke yogya ho sakatA hai / so aise dravyAvazyaka kA aisA kAraNa to cetanAviSThita zarIra hI hotA hai, acetana zarIra nahIM / isaliye nirjIva zayyAdigata sAdhu zarIra dravyAvazyaka nahIM ho sakatA hai| A zaMkAnuM samAdhAna nIce pramANe samajavuM-- jJAyaka zarIrane je drazyAvazyaka kahevAmAM AvyuM che, te bhUtapUrvanI apekSAe kahevAmAM Avyu che. eTale ke jyAre te zarIra caitayathI yukata hatu tyAre te A zAsranI prarUpaNA Adi karatu hatu. tethI A prakAranA kathanamAM kAi doSa nathI. zakA--zayyAdigata sAdhunA zarIrane joine koI pUrvIkRta prakAre kahetA haiya te bhale kahe, parantu e zarIramAM drAyakA tA sahavI ja zAtI nathI ! kAraNa ke bhUta ke lAvI, paryAyanuM je kAraNu -le te racana hai.ya avA le te acetana hAya. paNa ene ja tattvajJa dravya-dravyanikSepanA viSaya mAne che. tethI A kathana anusAra teA AvaDyakaparyAyanu kANu ja dravyAcaka chuvAne caitya hAI zake che. ane evA drazyAvazyakanu evu kAraNa te cetanAyukata zIra ja hAi zake che, acetana zarIra evAM kAraNarUpa banI zakatuM nathI. te kAraNe zayyAdigata Anava sAdhunuM zarIra krUvyAvazyaka hAI zakatu nathI,
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 anuyogArasUtre zayyAdigataM sAdhuzarIra dravyAvazyakaM bhavituM nAItIti ceducyate-yadyapi tasmina kAle caitanyAbhAvAt zarIraspa vyAvazyakatvaM nAsti. tathApi atItaparyAyAnuvRtyAbhyupagamaparanavAnuvRtyA'tItamAvazyakaparyAyakAraNa vamapekSAsya dravyAvazyakatvaM bodhyamiti nAsti kAcid vipratipattiH / atrArthe ziSyo dRSTAntaM pRcchati-'jahA kaMdiTuMto' iti / yathA ko dRSTAntaH atra yathA kazcid daSTAnto bhavet, tathA kathayatu ? iti ziSyapRcchAyAM dRSTAntamAha-'ayaM mahukume AsI, ayaM dhakuMbhe AsI' iti / ayaM madhukumbha AsIt, apaghRtakumbha AsIt iti / ayaM bhAvaH-yathA ko'pi kasmiMzcid ghaTe ghRtaM vA madhu vA bhRtvA samAnItavAna, punastatastadapasAritavAn, apamArite tasmin-ayaM ghRtakumbha AsIta, ayaM madhukumbha AsIditi so isa zaMkA kA uttara isa prakAra se hai ki yadyapi usa kAla meM cetanA nahIM hone se usa zarIra meM dravyAvazyakarUpatA nahIM hai to bhI bhUtapUrva prajJApana naya kI apekSA se atIta Apaka paryAya ke prati kAraNatA usame bhI aisA mAnakara usameM dravyAvazyA tA jAnanI cAhiye / isa taraha isa kathana meM koI doSa nahIM hai| ziSyajanoM ko samajhAne ke liye isI viSaya meM sUtrakAra dRSTAnta kahate haiM kyoMki (jahA kodiTuMtA) unhoMne ina padodvArA yahI pUchA haiM ki he guru mahArAja ! isa viSaya meM jaisA koI dRSTAnta ho vaisA Apa khiye| (ayaM mahukuMbhe AsI ayaM ghayakubhe aasii| taba ve ziSya ko dRSTAnta kahate haiM ki jisa prakAra koI vyakti ghaDe meM madhu yA dhRta bharakara lAyA aura phira usameM se usa madhu yA ghRtako nikAla liyA bhI vaha use yaha madhukuMbha thA yA yaha ghRtakuMbha thA isa prakAra se kahatA hai| aura aisA vyahAra bhI loka meM usameM bhUtakAlika madhu yA ghRta kA AdhAra A zaMkAnuM have samAdhAna karavAmAM Ave che - jo ke te kALe te sAdhu zarIramAM cetanAne sadUbhAva nathI ane te kAraNe te zarIramAM dravyAvazyakarUpatAne sadbhAva nathI, paraMtu bhUtapUrva prajJApananayanI apekSAe atIta bhutakAlina) Avazyaka paryAyanA kAraNane te temAM sadUbhAva hatA ja, ema mAnIne temAM dravyAvazyakatA jANavI joIe. A rIte vicAravAmAM Ave te A kathanamAM kaI doSa nathI, A viSaya ziSyajanene sArI rIte samajAvavA mATe sUtrakAra eka dRSTAnta Aye cha, (jahA ko diluto) 4.25 zivyA dvArA 2 mA prAnu sUcana karavAmAM AvyuM che "he gurumahArAja ! A viSayane amane sacoTa khyAla Ave te mATe evuM koI dRSTatahAya,te Apa amane te kahI saMbhaLAvavAnI kRpAkara __(ayaM mahukuMbhe AsI ayaM ghayakuMbhe AsI) ziSyamAnI mA nitine dhyAnamA laIne guru nIcenuM dRSTAnta Ape che koI eka vyakti eka ghaDAmAM madha athavA ghI bharIne lAve che. tyAra bAda te temAMthI madha athavA ghI kADhI nAkhe che athavA vAparI nAkhe che. chatAM paNa te evuM kahe che ke "A madhane ghaTe che athavA A ghIne ghaDe che. bhUtakALamAM te kuMbha madha athavA ghIne bharavA
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA. sU0 17 jJAyakazarIradravyAvakaniSpaNam 125 bhUtakAlika ghRtamadhvAdhAratvena loke vyapadivyate / tathaiva bhUtakAlikAvara yakaparyAya kAraNatvAdhAratvena nirjIvaM zayyAgataM zarIramapi dravyAvazyakamucyate, iti / itthaM pUrvokta jIva vipramuktaM zayyAdigataM sAdhuzarIraM noAgamato dravyAvazyakaM bhavati / AvazyayArthajJAnalakSaNasya Agamasya tadAnIM taccharIre srvthaa'bhaavaat| _ 'cuya' ityuktyA 'cAviya' iti punarabhidhAnaM svabhAvavAdino matanirAkarapArtha / svbhaavvaadi|| hi svabhAvata eva maragaM manyante, parantu svabhAvasya sarvadA vartamAnatvena sarvadA tatprasaGgAt, ataH AyuH kSayeNaiva prANinAM prANAH zarIrAnigacchantIti sUcayituM 'cAviya' ityuktam / vAlA hone se apadiSTa hotA hai| usI prakAra bhUtakAlIna Avazyaka paryAya kA kAraNa rUpa AgaravAlA hone se nirjI zayyAdigata zarIra bhI dravyAvazyaka kahA jAtA hai| isa taraha pUrvokta jI ripramuka zalyAdigata sAdhu Adi kA zarIra noAgamakI apekSA le ra dravyAvazyaka hotA hai| kayoMki usa avasthA meM Avazyaka kA arthajJAna rUpa Agama kA usa barIra meM sarvathA abhAva hai "cuya" aisA kahakarake bhI jo sUtrakAra ne "cAvi" aisA kahA hai vaha svabhAvavAdI mata ko nirAAraNa karane ke liye kahA hai, kyoMki svabhAvavAdigaM kI esI mAnyatA hai ki maraNa svabhAva se hI hotA hai| parantu yaha unakI mAnatA ThIka nahIM hai kyoMki maga mAtra to saudA vartamAna hI rahatA hai-ataH sarvadA maraNa hone kA prasaMga prApta hotA hai| isaliye isa pada se yaha batalAyA gayA hai ki jaba Ayu kA kSapa hotA hai tabhI prANiyoM ke prANa zarIra se nikalate mATe vaparAto hato. te kAraNe lokomAM tene madhano ghaDo athavA ghIne ghaDe kahevAne vyavahAra thato jovAmAM Ave che. e ja pramANe bhUtakAlina Avazyaka paryAyanA kAraNa rUpa AdhAravALuM hovAthI nirjIva zayyAdigata zarIra paNa dravyAvazyaka ja kahevAya che. A prakAre pUrvokata jIvavipramukata (prANathI rahita) zamyAdigata sAdhu AdinuM zarIra AgamanI apekSAe dravyAvazyaka hoya che. kAraNa ke te avarathAmAM AvazyakanA arthajJAnarUpa Agamane te zarIramAM bilakula abhAva hoya che.. "cuya" yuta' mA phne| prayAga 4aa mAI "cAviya" kyApita' mA padane je prayoga karavAmAM Ave che te svabhAvavAdIonA matanuM nirAkaraNa karavA mATe karavAmAM Avela che. svabhAvavAdIonI evI mAnyatA che ke maraNa te svAbhA vika rIte ja thAya che. temanI te mAnyatA barAbara nathI. kAraNa ke maraNasvabhAva to sarvadA vidyamAna rahe che. ane temanI mAnyatA svIkAravAmAM Ave te sarvadA maraNuM bayAna 1 pAsa thaye. tethI tamanA te mAnyatA poTI cha. "cAviya' mA 54
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 anuyogAne sampratyupasaMharanmAha-se taM jANayasarIradavyAvasA.ya' iti / tadetat jJA' ka zarIradravyAvazyakaM varNitam / iti // mU0 17 // haiM / itanA yathana ra aba sUtrakAra isA upamahAra va rate hue kahate haiM (va.(se saM jANayasarI-davyA ssathaM) isa prakAra pUrvokta jJAra.kazarIradradhyAvazyaka kA yaha varNana hai| bhAvArtha-sUtrakArane isa sUtra dvArA jJAyakazarIra dravyAvazyaka kA svarUpa varNana kiyA hai| yaha bAta pahile spaSTa kI jA cukI hai ki bhUta yA bhavipyana kA kAraNa hI drA hotA hai| ataH jo sAdhu Adi Avazyaka zAstra ko jAna rahA hai parantu usakA usameM upayoga nahIM hai aisA vaha sAdhu Adi / jIva dravyAvazyaka haiM / isa dravyAvazyaka vA bheda hI noAgama dravyAda35va hai| jisa sAdhune pahile Avazyaka sUtra kA savidhijJAna prAptakara liyA thA aura jaba vaha paryAvAntarita hotA hai -to usakA vaha nirjIva zarIra Avazyaka matra ke jJAna se sarvathA abhAvaviziSTa hone ke kAraNa hI noAgamajJAyaka zarIradravyApaka hai / AgamajJAna jisa meM bilakula nahIM hai aisA vaha i.rIra usa Agama ke jJAtA kA hai ki jisane usa Agama ko jAnA to thA parantu vaha usameM upayoga se vihii| thaa| isa taraha nobhAgamAya: i.rIra dravyAvazyaka padoM ke artha se vaha nirjIva zayyAdigata mAdhu kA rIra noAgamajJAyaka prayoga karIne e vAtanuM pratimAdana karavAmAM AvyuM che ke jyAre Ayukarmane kSaya thAya che tyAre je prANIonAM prANa zarIramAMthI nIkaLI jAya che. ve sUtrA2 mA sutrana 57 / 2 42tAM / prabhArI De -(se taM jANaya sarIradavvAvassayaM) bhAnu pUrvAta zAya: zarI2 dra0ya.pazyanu 2135 che. bhAvArtha-sUtrakAre A sUtradvArA jJAyaka zarIra dravyAvazyakanA ravarUpanuM varNana karyuM che. e vAta te pahelA spaSTa karavAmAM AvI cukI che ke bhUta athavA bhaviSya paryAyanuM kAraNa ja draya hoya che tethI je sAdhu Adi AvazyakazAstrane jANI gayo che paNa temAM tene upayoga nathI eTale ke je anupayuktatA saMpana che, evAM te sAdhu Adine jIva 80mAvazyaka kahevAya che. "nA " mA 28512ne se leha che.. je sAdhue pahelAM Avazyaka sUtranuM savidhi jJAna prApta karI lIdhuM hatuM. evA sAdhune jIva jayAre manuSyaparyAyamAMthI nIkaLIne anya paryAyamAM cAlyA jAya che. tyAre tenuM te nirjIva zarIra Avazyaka sUtranA jJAnathI sarvathA abhAvaviziSTa (rahita) thaI jAya che. te kAraNe tenA te nirjIva zarIrane ane AgamajJAyaka zarIra drAvazyaka rUpa kahevAmAM Ave che. AgamajJAna jenA biskula nathI. evuM te zarIra te AgamajJAtAnuM che ke jeNe te Agamane jANe te hatuM paNa te temAM upayogathI vihIna (anupakti) hatA. A rIte Agama jJAyaka zarIra
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacankiA TIkA 18 bhayazarIndrAvazyaka nirUpaNam atha dvitIya bhedaM nimpayitumAha malam--se kiM taM bhaviyasarIradavvAvassayaM ? bhaviyasarIradavvAvastayaM je jIve joNi mmaNanikkhate imeNaM ce va AttaeNaM sarIrasamussaeNaM jivodiTTe bhAveNaM AvassaettipayaM seekAle sikkhissai na tAva sikkhAi / jahA ko diTuto ? aya mahukuMbhe bhavissai, ayaM ghayakuMbhe bhavissai |setN bhaviyasarIradavyAvarasayaM suu018|| chAyA-atha kiM tad bhavyazarIdravyAvazyakama ? bhavyazarIra dravyAvazyaka yo jIvo yonijanmaniSkrAntaH anenaiva Attakena zarIrasamucchyeNa jinopadiSTena zarIra dravyAvazyaka hai| aneka vidha tapasyAoM se jinakA i.rIra parizoSita ho rahA hai aise sAdhujanoM ne jahA~ ra yameva jAkara bhakta pratyAkhyAnarUpa anasana ko kiyA hai karate hai aura Age bhI yaraMge usa sthAnakA nAma siddhazilAtala hai| athavA jahA~para jo koI maharpi saMmtAraka karake ma Nadharmako prApta kiyA ho usa sthAna kA nAma siddha zilAtala haiN| // mR0 17 // aba sUtramAra noAgama dravyAvazya: vA jo dasarA bheda bhavyazarIra dravyAvazyaka hai-usaki prarUpaNA karate haiM "se kiM taM bhaviyasarIradavyAvasmayaM ityaadi-|| mu0 18 // zabdArtha-(atha) vi.vya pUchatA hai ki he bhadanta ! (ta bhaviyasarIradavAvamsayaM kiM) pUrvaprakrAnta bhavyazarIradravyAzyaka kA kyA varUpa hai ? dravyAvazyaka' A padanA arthanI apekSAe te nirjIva zayyAdita sAdhunuM zarIra ne Agama jJAyaka zarIra dravyAvazyaka che. aneka prakAranI taparAo vaDe jenuM zarIra parizopita thaI rahyuM che. evAM sAdhuo mAM jAte ja jaIne AhArapANInA pratyAkhyAnarUpa anazana dhAraNa kare che. dhAraNa karatA hatA ane dhAraNa karaze. te sthAnanuM nAma siddhazilAtala" che. athavA je sthAne koI maharSi thaI gayA hoya te sthAnane siddhazilAnala kahe che. sa 17 have sUtrakAra bhavya zarIra drAvaka nAmano ne AgamadravyAvazyakane je bIje se chetenI pr35|| 32 cha- "se ki ta bhaviyasarIradavyAvassayaM yA thArtha-(atha) va ziSyA gurune meve| prata 5 3 (tauM bhaviyasarIradavAvassayaM kiM ?) 3 bhagavan ! pati 10ya dravyApazyanu 3 135 cha ?
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyomahArace bhAvena Avazyaketi padam ekAle zikSipyate, na tAvat zikSate / yathA ko dRSTA taH 1 ayaM madhukumbho bhaviSyati, ayaM ghRtakumbho bhaviSyati / tadetat bhavyazarIgavyAvazyakama // sU0 18 // TIkA-ziSyaH pRcchati-se ki taM bhaviyasIradAvarasaya' iti atha kiH tad bhavyazarIradravyAvazyakam ? uttaramha- 'vi' saradavArarasayaM' iti bhavyazarIradravyAvazyaka-bhaviSyatIti :-vivakSitaparyAya yogya ityarthaH, tasya zarIraM tadeva bhavibhAvAvazyakakAra NatvAd dravyAvazyaka-mAyazarIdravyAvazyaka varNya te ityarthaH / yo jIva-yonijanmaniSkAntaH yonyAyonimadhyAt-janma kAle niSkrAntaH nirgato na tu pUrNasamayAt pUrvameva garbhAt patito aneka Attakena-gRhItena zarInsamuchyeNa jinopadiSTena bhAvena Avazyaketi padam AvazyakazAstra bhaviSyatkAle zikSiSTa te adhyedhyate, na tAvat-saMprati zikSate ? evaM vidhaM zarIraM bhavyadravyAvara yakaM bhavati / aApi AgamAvamAzritya nogamatvaM bodhyam, tasmin samaye tatra zarIre sarvathA'gamasyA bhAvAt / no zAdo'tra Agamasya sarvathA niSedhaM sUcayati / uttara-(je jIve joNijammaNanivakhate imeNaM ceva AttaeNaM sarI samussaerNa jiNova dizeNaM Avammaetti payaM seyakAle sivikhassai na tAvasikkhAi bhaviyasarIradavvAvassayaM) jo jIva utpattisthAnarUpa yoni se apanA samayapUrNa karake hI nikalA hai-samaya ke pahile bIca meM utpanna nahIM huA hai-aisA vaha jIva usa prApta zarIra se jinopadiSTa bhAvake anusAra A zyakazAstra ko bhaviSyatakAla meM sIkhegA-vartamAna kAla meM sIkha nahIM rahA hai aisA daha zarIra bhavyazarIra dravyAvazyaka hai| isa bhavpazarIra dra-yAvazyaka meM bhI Agama ke abhAva ko lekara no AgamatA jAnanI cAhiye / kyoM ki usa samaya usa utta2-(je jIve joNijammaNani khate imeNaM ceva AttaeNaM sImsamusaeNaM jiNovadiTThaNaM bhAveNaM Avassae tti payaM seyakAle sivikhamsai na tAvasikkhAi bhaviyasarIradavyAvAsa) 271 pattisthAna35 yonimAthI pAtAno smaapuu3| karIne ja bahAra nIkaLe che samaya pUro thayA pahelA bahAra nIkaLyAnathI eTale ke garbhamAMthI pansa. samaya vyatIta thayA pahelAM patita thaye nathI, e te jIva te prApta zarIra vaDe ja jino padiSTa bhAva anusAra AvazyakazAstrane bhaviSyamAM zikhaze-vartamAna kALamAM te tene zIkhI rahyo nathI, evAM te bhavya jIvanuM zarIra "bhavyazarIra dravyA. vazyaka kahevAya che. A bhavyazarIrakavyAvazyakamAM paNa AgamanA abhAvane lIdhe AgamatA (AvazyakazAstranA jJAnane sarvathA abhAva) jANavI, kAraNa ke te samaye
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sU0 18 bhavyazarIradravyAnyayava nirUpaNam 129 nanu - AvazyakaparyAyasya kAraNaM dravyAvazyakamucyate tadAnIM taMtra zIre AgamAbhAvAt tasya nAti taM prati kAraNatvam, ato'ya zarIre nAtidravyaHvazyakatvam ? iti cet, ucyate tadAnImapi tatra dravyAvazyakatvamupacaryate iti nAsti ko'pi doSa: / atra dRSTAntajijJAsayA ziSyaH pRcchati - 'jahA ko diTTha'to' iti / ya ko dRSTAntaH- he bhadanta / atra yathA kaM pito bhavet rathA havItu ? uttaramAha - 'ayaM mahukuM me bhavissaha, ayaghaya kuMbhe meM viru' iti / ayaM madhukugbhI bhaviSyati, ayaM ghRtakumbho bhaviS ti / ayaM bhAvaH - ghRtaraNa. ya madhurakSaNAya ca kumbhazarIra meM Agama vA sarvathA abhAva haiN| no zabda isa maya ke zarIra meM Agama kA sarvathA niSedha sUcita karatA hai / zaMkA - Avazyaka paryAyakA jo kAraNa hotA hai ha dravyAvazyaka vahA jAtA hai / isa samaya ke zarIra meM to Agama kA saMdeza abhAva hai, isaliye usa zarIra ko dravyAvazyaka ke prati kAraNatA nahIM haM ne se usameM dravyAvyaka tA kaise AmaratI hai ? utara - usa samaya bhI usameM dravyAvazyakatA upacAra kiyA jAtA hai / kyoMki yaha zarIra Age calakara isI paryAya meM AvazyakazAstra kA jJAtA banegA - parantu vartamAna meM nahIM hai / isaliye AyazA bhAvigala saMbandhI anupayukta kA usameM upacAra ke sarvathA niSedha kiyA gayA hai| isa viSaya meM dRSTAnta jAnane kI icchA se ziSya pUchatA hai ki he bhadaMta ! (hA ko dito) yahAM para jaisA dRSTAnna ho IsA Apa kahiye te zarIramAM AgamanA sarvAMdhA bhAva jAya "no" pada te samaye zarIramAM sarvathA niSedha sUti kare che. zakA--AvazyakaparyAyanuM je kAraNa hAya che, tene drAzyaka kahevAmAM Ave che. atyAre te tenA zarIramAM AgamanA sarvathA abhAva ja che. A rIte zarIramAM dravyAvazyakanA kAraNanA ja sadbhAva na devA chatAM paNa temAM dravyAvazyakatA kevI rIte saMbhavI zake che ? uttara--A samaye to temAM dravyAvazyakatAnA upacAra karavAmAM Ave iM eTala ke A kathanane AMpacArika na ja samajavuM joIe kAraNa ke A zarIra AgaLa jatAM A manuSya paryAyamAM ja AvazyakazAnA rAtA vA -6 mALe te te tene jJAtA nathI. tethI AvyazAstranA viSThA sabaMdhI . ta jJAtRtvanA temAM upacAra karIne tenA RcA niSedha karavamAM Avye che. A viSayane dRSTAntathI samajA mATe ziSya gurune A pramANe kahe - ( jahA ko dito mahanta ! yA viSaya pratipAdana tu dRSTAntavAnI kRpA kare, gurU mahArAja A viSayanuM pratipAdana karavA .imitte nIcenu dAnte A che.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 . anuyogArapatra kArega hau ghaTau nimitau| tataHko'pi taM pRSTavAn-kimartho etau ghaTau ? kumbhakAraH kathayati ayaM ghRtakumbho bhaviSpati, ayaM tu madhukumbho bhaviSyati, iti / yathA bhaviSyaddhRtAdhA tvaparyAyaM madhvAdhAratvaparyAyaM tadAnImapyAzritya ghRtakumbho madhukumbhazceti vyapadiSyate, tagAtrApi bhAvina mAthyAvazyakaparyAya kAraNasya(ayaM mahukubhe bhavirasai, ayaM gharakubhe bhavirasai) suno dRSTAnta isa viSaya meM isa prakAra hai-ghRta rakhane ke liye, aura madhu rakhane ke liye, kisI kumAra ne do ghaDe banAye / unheM dekhAra kisIne usase pUchA ki ye kisaliye tumane banAye haiM-taba usane usase kahA ki yaha ghRta kuMbha hogA aura raha madhukuMbha hogaa| to jisa prakAra usa samaya bhaviSyat ghRtAdhAratvarUpa paryAya aura madhvAdhAratvarUpa paryAya yA una donoM meM Azra' kara unheM vaha ghRta kuMbha aura madhukuMbha isarUpa ke kaha detA hai, usI taraha isa samaya ke zarIra meM bhI bhAvi AvazyakarUpa poya ke prati kAraNatA ko lekara use dravyAvazyakarUpa se mAna liyA jAtA hai| isa vyAvazyaka rUpa bhavyazarIra meM vartamAna meM Avazyaka ke arthajJAna vA sarvathA abhAva hai isaliye usameM noAgamatA jAnanI cAhiye / isa taraha yaha prakrAnta (pUrvaprastuta) bhavyazarIra drabyAvazyaka kA varNana kiyaa| tAtparya isakA yaha hai ki-sUtrakArane isa sUtradvArA bhavyazarIra dravyA vazyaka kA svarUpa prATa kiyA hai| manuSya prApta zarIra se jA Age Avazyaka (ayaM mahakuMbhe bhavissai, ayaM gharakuMbhe bhavirasai) 0 ye mAre bhaya bharavAne mATe tathA ghI bharavAne mATe be ghaDA banAvyA. te banne ghaDAne joIne koIe tene evo prazna pUche ke "A be ghaDI tame zA mATe banAvyA che ?" tyAre kuMbhAre eka ghaDo batAvIne kahyuM ke "A madhukuMbha che" ane "je ghaDo batAvIne kahyuM ke "A vRtakuMbha che je prakAre bhaviyakAlina vRtAdhAra varUpa paryAya - ane madhu AdhArasvarUpa paryAyane te banne ghaDAmAM Azraya laIne atyAre paNa temane dhRtakuMbha ane madhukuMbha rUpe oLakhavAmAM Ave che-(jo ke vartamAnakALe to temAM chata paNa nathI ane madha paNa nathI) eja pramANe A samayanA zarIramAM paNa bhaviSyakAlina AvazyakarUpa paryAyanA kAraNane sadUbhAva hovAne kAraNe tene dravyAvazyaka rUpe mAnI levAmAM Ave che. A dravyAvazyakarUpa bhavya zarIramAM vartamAna kALe te AvazyakanA arthajJAnane sarvathA abhAva ja che. te kAraNe temAM " AgamatA" samajavI. pUrva prakAnta (pUrvaprastuta) bhavya zarIradravyAvazyakanuM A prakAranuM svarUpa che. bhAvArtha-sUtrakAre A sUtra dvArA bhavya zarIra dravyAvazyakanuM svarUpa prakaTa karyuM che. je manuSya prApta zarIra dvArA ja bhaviSyamAM Avazyaka sUtrane supayukata jJAtA
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyAgacandrikA TIma. 19 jJabhanyazarIrapatiriktadravyAvazyaka nirUpaNam 131 mAzritya dravyAvazyaka vijJeyamiti / bhavyazarIre AvazyakarthijJAnAbhAvAnnoAgama vaM bovyam / tad bhavyazIradravyAvazyakaM varNitam // 18 // atha tRtIya bhedaM nirUpayitumAha-- mUlam-se kiM taM jANayasarIrabhavi sarIravairitaM davyAvassayaM jANayasarIrabhaviyasarIkhairittaM davyAvasmayaM tivi paNNataM / taM jahA-loiyaM, kuppAvayaNiyaM, louttariya // sU0 19 // chAyA-atha kiM tad jJA kazarIrabhavyazIvyatirikta dravyAvazyakam / jJAyazI zarIra vyatirikta vyAvazyakaM trividhaM prajJaptam, tadyathA laukikaM, kuprAvacani, lokottarikam ||suu0.9|| ___TIkA-ziSyaH pRcchati--'se ki ta i yAdi / atha vi. tad jJAyazIbha0 shrii| vyatitiM dravyAvazyAma ? uttaramAha - 'jANayasarI bhaviyasa riirita' zAstra vA anupayukta jJAtA banegA usa yA vaha zarIra dravyAvazyaka hai| vartamAna meM vaha aisA nahIM hai, ataH usakA usameM upacAra karaliyA jAnA hai| isa dravya va ka meM Avazyaka kA arthajJAna bilakula nahIM hai| isaliye ise noAgama bhI apakSA vaha bhavyazarIra dravyAvazyaka hai| // sUtra 18 // aba sUtrakAra tRtIya bheda ke svarUpa yA nirUpaNa karate haise ki taM jANayasarIrabhapiyasarIravairina ityAdi / |mu0 19 // zabdArtha-(sa) ziSya pRchA hai ki he bhadata ! (ta jANayasarIra bhAvaya sarIra varita davAnarasaya siM) pUrva prakrAnta (pUrvapra tuta) jJAyaka zarIra bhavyazarIra vyatirikta dravyAvazyaka kA kyA svarUpa hai ? uttara-(jANa sarIrabhavi sriirbanavAne che, tenA te zarIrane dravyAkarUpe ahIM prakaTa karavAmAM AvyuM che. vartamAnakALe te evuM nathI, tethI tene tamAM upacAra karI levAmAM Ave che. A apekSAe tene dravyAvazyaka banAvI levAmAM Ave che. A dravyAvazyakatAM AvazyakanuM arthajJAna bilakula nathI, tethI AgamanI apekSAe tene bhavya zarIra dravyAvazyaka kahevAmAM AvyuM che. sU0 18 che - have sUtrakAra uparyukata banevI bhinna evA ne AgamavyAyakanA trIjA lehanu 2135 samaga cha-"se ki ta jANayasarIrabhaviyasarI carita" tyA. zA-ziSya gurune mevA prazna pUche che (se taM jANayasarIra bhaviyasarI - vairitaM davyAvassaya kiM) 3 van ! praztuta // 54 // 2 navyAza2 vyati. rikata dravyAvazyakanuM svarUpa kevuM che? eTale ke sAkazarIra ane bhavya zarIrathI bhinna evA dravyAvazyakanuM svarUpa kevuM che?
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 anuyogahArace ityAdi / jnyaayaashii| bhavyazarIvyatiriktaM jJAyaka zarIrabhavyazIrAbhyAM vyatiriktaM =bhinna dravyAva35kaM trividhaM prAptam / tadyaza-laukika, kumAva canikaM ca |suu019| tatrajJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktalaukika dravyAzyakarupaM prathamaM bhedaM nispayitumAha mUlam-se kiM taM loiyaM davvAvarasayaM loiyaM davAvarasayaM je ime rAIsaratalavara mADaMbiyakoDuMbiyaibbhaseTi seNAvai satthavAhappabhiio kalaM pAuppabhAyAe rayaNIe suvimalAe phulluppalakamalakomalummiliyammi ahApaMDure pabhAe raktAsogappagAmakisuyasuyamuhaguMjaddharAgasarise kamalAgaranaliNisaMDabohae uTriyammi sUre sahassara. stimi diNayare teyasA jalaMte muhadhoyaNadaMtapakvAlaNa-telTa-hANaphaNihasidvatthaya-hari Aliya-adAgadhRvapuHphamallagaMdhataMbolavatthAi yAiM davvAvasmayAI kareti / tao pacchA rAyakulaM vA devakulaM vA ArAmaM vA ujANaM vA sabhaM vA parva vA gacchaMti se taM loiyaM davyAvastaya // sU0 20 // ___ chAyA--atha kiM tad laukikaM dravyAvara yakam ? laukika dravyAvazyaka-ya vairittaM davAvagsayaM tivihaM papNattaM) jJAyava zarIra bhavyazarIra vyatirikta dravyAvazyA tIna prakAra kA vahA hai-(taM jahA) ve prakAra ye haiM-(loiyaM kuppAvayaNiyaM louttariya) laukika kuprAvacanika aura lokottarika / // mU0 19 // aba sUtrakAra tavyatirikta laukika dravyAvazyarUpa prathama bheda kA kathana karate hai-se ki ta loiyaM davAvassayaM" ityaadi| // sUtra 20 // zabdArtha-se kiM taM ziSya pUchatA hai ki he bhadaMta ! (ta loiyaM davAvassaya utta2-(jANayasarI bhaviyasarIgvairitaM davyAvassaya tivihaM paNataM) sAya zarI2 sayazarI2 vyatita dra0yApazyanA 2 4hyA che. (taMjahA) te praa| nIce pramANe cha-(loiyaM kuppAvaNiyaM louttariya) (1) al, (2) prApayani mane (3) satta2i4 / sa. 18 // have sUtrakAra tadrayatirikata laukika dravyAvazyakarUpa pahelA bhedanuM svarUpa samajAve che. "se ki ta leiyaM davAvassayaM" tyAhazA--(se) ziSya 43ne meyo prazna pUche cha / san ! (taloiyaM
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA-nR. 20 lo kekadravyAvazyanirUpaNam ime rAjezvaratalaH gmADambikakauTugvikamyaveSThisenApatisArthavAhaprabhRtayaH kalpe prAduSprabhAtAyAM rajanyaM muvimalAyAM phullotpalakamala komalonmIline yathApANDure prabhAna raktAzokaprakAzakiMzukazukamugvagujArddhagagasadRze kamalAkaranalinIpaNDabodhake utthite gaye sahasraramo dinakare tejasA jvalati mugvadhAvanadantaprakSAlana kiM) laukika vyAvazyaka pa prathama bheda kA kA svarUpa hai ? (lo.yaM davAvasmayaM) uttara-laurika dayAvazyaka kA gvarUpa ina prakAra se hai-(je ime rAIsara, talavaramArDa viya, koiMghiya, ibha se TThi, seNAvai, sanyavAhappabhio) jo ye rAjezvara-mAMDalikananpati, ezvarya saMpana-yakti, landara, mADaMpika kauTumbika, bhya. zreSThI, senApati, sArthavAha Adi manu ya (kallaM) mAnya prabhAta ke hone para (pAupabhAchAe raNIe) prAraMbhika avasthA prApta hai prabhAna jisa meM aisI rAtri ke hone para (muvimalAe, phullupa lakamala komalummiliyambhi) tathA pUrva kI apekSA mphuTatara prakAza saMpanna gatri ke hone para vikasita kamala ke patroM ke aura mRgavizepa ke nayanoM ke sukumAra umAla vAle (ahApaDura) yathA yogya pItamizrita zukla : pabhAe) prabhAta ke hone para (rattAsogappagA ki suyamuyamuhagu jaddharAgamarisa) tathA rakta azokavRkSa kI kAMni ke nayA palAza puSpa, aura zuka mukha evaM guMjA ke rAga ke sadRza (kamalAgaraNa liNi maMDavAhae) 3 maloM kI unpatta bhR marUpa hudAdijalAzayoM meM padmAnoM ke vikAzaka (mahammasimi davAssa kiM ?) sau. 60yA1554 35 te prayana lahanu 2135 cha ? uttara--(lAiyaM davAvAsa) alls F-12yarnu 2135 21 // prAnu (je ime rAImara, talavara, mADaMviya, koI viya, inbha, sehi, seNAvai, satthavAhappabhiio) ne mArA 52 (bhAu napati- vapanna yati), talava2, mAMDalika, kauTuMbika, ibhya, zreSThiI, senApani, sArthavAha adi manu (kallaM) sAmAnya pramAta 4., (upabhAyAe rayaNIe) ra vyatIta hane havanI prA li 152yA35 lAta mA tai, (mamila e, putlupalakamalakomalummiliyagmi) yA nA 5sA2 6 na pAhatA tara prakAzathI saMpanna, vikasita kamalapatrathI saMpana ane mRgavizeSanA nayanonA raskAra G-bhIsanathI yuta, (ahApaMDara) yathAyAzya pAta1 zusa (gA. :) pamAe) prabhAta yatA, (ttAsAgapagAmakimaya suyamuhaguMnaddhagagasarise) tathA :vRkSanA samAna, palAzapuSpa samAna tathA zukana mukha samAna ane zuM na (caNoThIne ardha mA) samAna sAsa, (kamalAgaranaliNisaMDabohae) 4mayonA utpatti sthAna35 Rell reyomA pana panAne visita 42nA2, (sahassAssimmi diNayare teyasA
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 anuyogahArasUrI tailasnAnaphaNihasiddhArthakaharitAlikA''darzadhRpapu-pamAlyagandhatAmbUlavastrAdivAnidrA vazyakAni kurvanti / tataHpazcAt rAjakulaM A devakulaM vA AgamaM yA udyAnaM vA sabhAM vA prapA vA gacchanti / tadetat laukikaM dvaHyAvazyakam ||suu0 20 // TI -ziSyaHpRcchati-se f. it aadi| atha kiM tad laukika dravyAvazam iti / unara mAha-laukika-loke bhavaM lokikaM gAva kava0 te diNayare teyasA jalaMte) sahamavaraNoM se yukta, divasa vidhAka aura teja se dedIpyamAna aise : sare uThThiyammi) ratha ke udita hone para (muhazeyaNa-daMtapaya khAlaNa-tella-hANaphaNiha-sitthaya-hari--adAgadhRH puSphamallagaMdhataMbolatyA yAI davyAvA.yAI yati) mu~ha kA dhonA dantoM kA kSAlana karanA phaNiha -kaMcI se bAloM kA UMchanA, maGgalanimitta sarasoM kA aura durvA kA prakSepaNa karanA, darpaNa meM muMha kA avalokana karanA, dhUpa se va boM ko surabhita karanA, phUloM ko lenA, puppoM kI mAlA pahiranA pAna khAnA, aura zuddha vastroM kA pahiranA ityAdirUpa lAvazyaka karate haiM / (tao pa chA) isake bAda ve (rAyakulaM vA devakulaM vA ArAmaM vA umANaM vA sabhaM vA, pavaM vA gacchaMti) rAjaku la meM, yA devakula meM athavA ArAma meM yA udyAna meM. aa sabhA meM athavA pAnIyazAlA meM jAte haiN| tAtparya : sake kahane kA yaha hai ki rAjezvarAdi saMbandhI jo mukhadhAra nAdi kArya hai vaha saba laukika 30 vaHyaH haiN| rAjA jinheM jlNte| sa425 ( 4thI yuta, hivasa vidhAya: zane tI pyamAna sevA (sUre uTThiyammi) sUryanA maya yatai (muhadhe yaNa, daMta varakhAlaNaM, tella, hANa. phaNiha, siddhatthya, hari, addAgadhUna, pupha.mallaMga pvAla yAI davAva sayAI kareMti) bhupa gho|35. ita sA3 421 // 35 zarIra 52 tesanu mAliza karavArUpa, ranAna karavArUpa, dAMtiyA ke kAMsakI vaDe vALa oLavArUpa, maMgaLa nimitta sarasava ane durvAnuM prakSepaNa karavArUpa darpaNamAM pitAnA maDha nuM avalekana karavAMrUpa, sugaMdhayukata dhUpathI varone suga dhidAra karavArUpa, phUle grahaNa karavA rUpa, phUlanI mALA paherAvArUpa, pAna khAvArUpa, vaccha se ne paridhAna karavArUpa ityAdi35 dravyA125 42 cha (tao pacchA) tyA26 te (gayakulaM yA, devakulaMga, ArAmaM vA, ujjANaM vA, sabha vA, pavaM vA, gacchaMni) 24622mAM, mayA he sthAnamAM, athavA ArAmagRhamAM athavA bAgamAM, athavA sabhAmAM athavA jaLAzaya ta23 01ya che. A samasta kathanano bhAvArtha e che ke kAjezvara Adi upayuMkata mANasanA je, mukhadhAvana Adi kAryo che te tene lokika dravyAvazvakarUpa gaNavAmAM AvyA che..
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA. mU0 20 laukikanyAvazH kanirUpaNam 135 ityarthaH / ye ime manuSyAH rAjezvaratala mANDa vikakauTumbikebhyazrepTisenApati sArthavAhaprabhRna :, tatra-rAjAnaH= mAraDalikA narapatayaH, IzvarAH aizva sampannAH, talavarAH bhUpAladanapaTTaparibhUSitagajAlA : koTTapAnA ityathaH chiHnabhinnajanAzramavizeSo maDagvamtatrAdhikRtAH mADagvi : grAmapaJcaratIpa ya ityarthaH, yadvAsArddhakozabdara parimitaprAntarairvicchidyavidyithitAnAM grAmANAmadhipatayaH, kauTumbikAH kuTumbabharaNe tatparAH, yahA- bahukuTumbapratipAlayAH, ibhyAH ibho-haratI tatprama.NaM dravyamahantIti tathA, te ca jaghanyama motkRSTabhedAt tripakArAH, tatra hastiparimitamaNimuktApravAla suvarNa, rajatAdivyarAzisa mano ugha 1:, hara parimita vajramaNimANikyarAzisvAminI madhyamAH, hastiparimitakevalavajrasvAmina paTTabandha pradAna karatA hai unakA nAma talavara hai arthAt kaTavAla / ye rAjA jaise hI hote haiN| chinnabhinna janAtha vizepa kA nAma maDaMba hai| ina maDaMyo meM jo adhikRta hote haiM u kA nAma mADaM vika hai / ye 500 gAMvoM ke adhipati hote haiN| DhAI 2 kosa ke antara ko choDa choDa kara jo gAMva vasate haiM unakA nAma bhI maDava hai| inake jo adhipati hote haiM ve mADavika haiN| kuTuMba ke bharaNapoSaNa kArya meM jota rahate haiM athavA aneka kuTumbo kA jo prati Alana karate haiM ve bauTumbaka haiN| ibha nAma hAthI kA hai| hAthI pramANa dravya jinake pAsa hai tA hai ve ibhya hai| ye jaghanya. madhyama aura utkRSTa isa taha 3 prakAra ke hote haiN| inameM se jo ha gta parimita maNi, muttA, pravAla suvarNa aura rajata Adi ityAzi ke svAmI hote haiM ve jaghanya sa haiN| hasti rimita va-hIrA, maNi, aura mANikya gAMza ke jo kamI hote haiM have A sUtramAM vaparAyelA talavara Adi padane artha samajAvavAmAM Ave che-"talava saMtuSTa thAya tyAre rajA jemane .japApAka pradAna kare che temanuM nAma talavara che. teo rAjA jevAM ja hoya che. chinnabhinna janAzrayavize ne maDaMba kahe che. A prakAranA mAMbenA adhipatine mAruM bika kahe che. teo 500-500 gAmanA adhipati hoya che. athavA aDhI aDhI gAune aMtare je gAma vase che te gAmanuM nAma marDaba che ane tenA adhipatine mADa bika kahe che. kuTuMbanA bharaNa paNa nA kAryamAM jeo rata rahe che tamane. athavA aneka kuTuMbanuM paripAlana karanArane kauTuMbika kahe che. abhya" eTale hAthI hAthI pramANa dhana jenI pAse hoya che. tene Ibhya kahe che ibhyanA nIce pramANe traNa prakAra che. jaghanya madhya ane utkRSTa stiparimita (hAthI prabhA) mali. mAtI. pravAsa. supANa60 (yAM1) mAha dravyarAzine je havAmI hoya che tene jaghanya Ibhya kahe che. hastiparimita ja
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.36 utkRSTAH, vilakSaNa hiraNyapaTTara malaGkRtamUrdhAno nagarapradhAnavyavahAraH, anuyoga DhAraka zreSThinaH=lakSmIkRpAkaTAkSapratakSalakSyamANadra viNalakSalakSaNa senA ta = caturaGga senAnAyakAH, sArthavAhA : = gaNima-dharima- meya-paricchedya rUpakeyavikreya 'tujAtamAdAya lAbhecchyA dezAntarANi brajatAM sArtha vAhayanti = yogakSemebhyo paripAlayanti, dIna nopatra rAya mUladhanaM davA tAn saMvarddhantIti tathA tatra - gaNimam = ekahi tricaturAdi saMkhyAtrameNa gaNayitvA yaddI te sthA-nAli ra pUgIve madhyama i haiM / jo hasti parimita vajra ke hI akele svAmI hote haiM ve utkRSTa haiN| jina ke pAsa lakSmI devI ke kRpAkaTAkSa se lAkhoM kA dravya hotA hai aura isI kAraNa jo nagara seTha kI upAdhi se vibhUSita rahA karate haiM / isake upalakSya meM rAjA i. heM suvarNa kA paTTabaMdha pradAna karatA hai jisa se una kA mastaka sadA vibhUSita rahA karatA haiN| aise manuSya zreSThI kahalAte haiM / caturaMga senA ke jo nAyaka hote haiM unakA nAma senApati hai / gaNima, dharima, meya, aura paricchedyarUpa kraya vikraya yogya dravyasamUha ko lekara jo lAbha kI icchA se dezAntara kA jAte hue manuSyoM ke sAtha ko dInajanoM ke nimitta pradAna kara unakA saMvarddhana karate haiM unakA nAma sArthavAha hai / alabdha vastu kA lAbha honA isakA nAma yoga aura lagdha kA parirakSaNa honA isakA nAma kSema hai| nArikela nAriyala, pUgIphala - supArI, kadalIphala - ke Adi ye saba gaNima dravya haiN| kyoMki ye eka, do, tIna, cAra AdirUpa se -hI. bha ibhane bhAginI mazinoM ne khAnI hoya che tene madhya hasya' uhe che. hastiparimita vane ja je svAmI heya iM tene utkRSTa abhya' kahe che. T 1. jemanI pAse 99mIdevInI kRpAne lIdhe lAkha nu dravya hoya che. ane te kAraNe jaMne nagarazeThanI padavI maLI hoya che. evA manuSyane dhrU'ThI (zeTha) kahe che. A padavInA upalakSyamAM rAjA temane suvarNa nA rRma dha pradAna kare che paTTagaMdhathI te zraoiInuM mastaka sadA vibhUSita rahe che. caturaga senanA nAyakane senApAta kahe che. have sAvAha' A padanA artha samAvavAmAM Ave che-- Nima, dhirama, meya. ane parizrvarUpa vikrayayegya dravyasamRddhane laine lAbha prAptinI icchAthI anya deza tarapha prayANa karatAM manuSyonA sAtha (samRha)ne je cega kSemapUrvaka pALe che. athavA temane javAnuM hoya te sthAne salAmata rIte pahAMcADe che, je peAtAnA mULa dhananu garIba lokone mATe dAna karIne temanuM savana kare che, evA purUSane sAvAha kahe che, sadha paratuna sAla (grAmi3ya sAla ) thv| tenuM nAma yoga' cha ne labdha (prApta thayelI vastu)nuM parikSaNa thavuM tenuM nAma 'kSema' che naLiyera. sApArI
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA 20 laukikadrAvazyakanirUpaNam 137 phalaM-kadalIphalAdikam / dharimaM=tulAsUtreNottolya yaddIyate. yathA brIhi-yavalakSaNa-sitAdi / meyaM zarAvalaghubhANDAdinottolya yaddIyate, yathA-dugdha-ghRtatailaprabhRti / paricchedyaM ca pratyakSato nikaSAdiparIkSayA yaddIyate, yathA-maNimuktA-pravAlAbharaNAdi / eteSAM rAjezvarAdInAmitaretarayogadvandvaH, te prabhRtayaHAdyA mukhyA yeSAM te tathA, kalpe-sAmAnyena prabhAte, prabhAtasyaiva vizeSAvasthAH prAha-'pAuppabhAyAe' ityAdinA / pAuppabhAyAe' prAduSpabhAtAyAM prAdurbhUtaH prArambhikAvasthA prAptaH prabhAto yasyAM sA tathA tasyAma, rajanyAm-rAtrau iti prabhAtasya prathamAvasthA 1 / tadanantaram suvimalAyAM pUrvApekSayA-phuTatarapakAzAyAM ginakara vece yA diye jAte haiN| jo tarAz2a se tolakara vece yA diye jAte haiM-unakA nAma dharima hai jaise vrIhi, yava-jauM, lavaNa, zakkara Adi / pItala Adi ke banAye gaye bA~ToM se jo nApakara vece yA diye jAte haiMunakA nAma meya hai-jaise ghRta, tela dugdha vagairaha / jo kasauTI Adi para kasakara pratyakSa meM parIkSita karake diye jAte haiM ve parichedya haiN| jaise maNi, muktA pravAla Adi / "pAuppabhAyAe" ityAdi padoM dvArA sUtrakArane prabhAta kI vizeSa avasthAoM kA pratipAdana kiyA hai / ve avasthAe~ yahAM 3 tIna prakaTa kI gaI hai 'pAuppabhAyAe" isa pada se prabhAta kI prathama avasthA batalAI gaI hai-isa avasthA meM rAtri prabhAtaprAya ho jAtI hai / yaha samaya prabhAta kI AbhA prArambhika avasthA meM A jAtI hai / isake bAda prabhAta kiidvitiikeLAM Adine gaNibhadravya kahe che. kAraNa ke A vastuo eka be. traNa AdirUpa gaNIne vecAya che athavA kharIda karAya che. trAjavAnI madadathI vajana karIne je vastu ene vecAya athavA kharIdAya che te vastuone dharama kahe che. jemake cokhA. java, mIThuM. sAkara Adi dravya pItaLa AdimAMthI banAvelA pAvaLAM Adi sAdhana vaDe mApIne je dravye vecAya che te dravyone meya" kahe che. jemake ghI. tela, dUdha. je ne kasoTI paththara Adi para kasoTI karIne temanI pratyakSa parIkSA karIne karIne vecavA ke kharIdavAmAM Ave che. evAM dravyane paricchedya kahe che. jemake, bhali. moti, pravAsa mAdri0yo. "pAuppabhAyAe" pratyAhi paha! vaa2| sAre pramAtanI vizeSa avazyA sArnu pratipAina che. te avasthAmA maDI prA2nI hevAmA bhAvI cha-"pAu ppabhAyAe'' mA 48 2 / prabhAtanI prathama avasthA ghaTa 42vAmA bhAvI cha. mA avasthAmAM rAtri prabhAtaprAya thaI jAya che. lagabhaga rAtrinA cAra vAgyAnA samayane A prabhAtanI prathama avasthArUpa ramaya samaja. te samaye prabhAtanI AbhA
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvArA tamyAmeva rAtrau anantAm phullotpalakamalako lAnmIlite-phulla ca tadutpala ca phulotpalam, kamalo mRgavizeSaH, tayoH vomala spumA m dalAna ranava u.mIlikhama- unmIlanaM yasmin prabhAte sa taza tasmin 'ahApaMDure' yasapAhure myathAyogyapItasaMkalitazukle prabhAte sati iti-prabhAtasya dvitIyAvasthA 2 // tadanantaraMraktAzokaprazikiMzukazukamukhazujArddharAgasahaze raktAzoSasya prakAza kAntiH, vijukaM palAzapugmaM ca, gujArddha ca, teSAM rAgeNa sadRzo yaH sa tathA tasmin, bamalAkaranalinIpaNDaborave-kamalAnAm ArA: utpattibhUmayo dAdi jalAzaya vizeSAsteSu yAni nalinISaNDAni-pAvanAni teSAM bodhakastasmin, sahasaramA sahasrakiraNe dinakare-divasavidhAyini te nasA jvalati sUrya utthate ca sati iti prabhAtasya tRtIyasthA 3 / tadA mukhabAvanadantaprakSAlanatelasnAnaphaNahasiddhArthakaharitAlikA''darzadhUpapuSpamAlyagandhatAmbUlavastrAdikAni dravyAvazya kAni kurvanti / tatra-mukhadhAvanaMjalena mukhaprakSAlanam , dantaprakSAlanam dantakASThAya avasthA hotI hai-3sameM pahile kI apekSA prakAza sphuTatara ho jAtA haijile pau phaTanA kahate haiN| dhIre 2 prakAza baDhate 2 kamaloM ke Ipat vikAza aura mRgoM ke unnidra-nidrArahita nayanoM ke sukumAra unmIlana se yukta hokara kucha 2 pIta varNa se mizritazubhratA se samanvita bana jAtA hai| isa dvitIya AsthA ko pAra kara jaba prabhAta apanI tRtIya avasthA meM pahuMcatA hai taba isa samaya sUrya udita hokara apane prakAza-UpA se use prakAzita kara detA haiN| ise tRtIya avasthA saMpanna prabhAta ke samaya jo rAjezvarAdi manuSya mukhadhAvanAdi Avazyaka mRtyoM kA saMpAdana karate haiM ve saba kArya laukika dravyAvazyaka haiN| prAraMbhika avasthAmAM AvI jAya che. tyArabAda prabhAtanI dvitIya avarathAno prAraMbha thavA mAMDe che. tyAre pahelAM karatAM prakAza phuTatara thato jAya che. A samAna pi phATe athavA bhaLabhAMkhaLAne samaya kahe che dhIredhIre prakAza vadhate vadhate. kamaLane Ipata (sAmAnya alpa) vikAsathI ane tenA unika nayanenA sukumAra umIlanathI (ughaDavAthI) yukata thaIne saheja sa , pItavarNathI mizrita evI guja. tAthI samanvita banI jAya che A bIjI avasthA pasAra karIne jyAre prabhAta pitAnI trIjI avasthAne prApta kare che, tyAre sUryodaya thaI javAne kAraNe, suryanA hajAro kiraNe vaDe-USA vaDe prabhAta prakAzita thaI jAya che. A tRtIya avasthAsaMpanna prabhAta samaye rAjezvara Adi manuSya je mukhadhAvana Adi Avazyaka kRtya kare che, te saghaLAM kRtyone lokika dravyAvazyaka kahe che,
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 20 laukikadraNavazyaka nirUpaNam 139 * dinA dantAnAM ghAvanaM, tailaM= tailAbhyaH snAnaM, tathA - phaNiha :- kaGkatikA - kaGkatikayA kezeSu vyApAraNamityarthaH, siddhArthakAH = sarSapAH, haritAlikA = durvA, mastake maGgalArtha' siddhArthakAnAM durgAyAzca prakSepaNam Adarza: = darpaNa: - mukhAdyavalokanam, dhUpa := dhRpena vastrANAM surabhIkaraNam, puSpANi, mAlyam = puSpamAlA, puSpamAlyAnAM mastakAdiSUpayogaH, tAmbUlam, trastrANi ca AdiyeSAM tAni tathAbhUtAni dravyAvazyakAni kurvanti / tataH pazcAt mukhadhAvanAdi-dravyAvazyaka karaNAnantaraM rAjakulaM vA devakulaM vA ArAmaM vA udyAnaM vA tathA sabhAM vA, prapAM = pAnIyazAlAM vA gacchanti / rAjezvAdisambandhikaM mukhadhAvanAdikaM dravyAvazyakaM vijJeyam / nanu rAjezvarAdimiravazyaM kriyamANatvAd mukhabhAvanAdInAM bhavatvAvazyakatvama parantu dravyatvaM tu teSAM nAsti, vivakSitaparyAyasya yat kAraNaM tasyaiva dravyatvAt, uktaM cApi-- "bhUtasya bhAvino vA bhAvasya hi kAraNaM tu yalloke / taddravyaM taccajJeH sacetanAcetanaM kathitam // iti // asya padyasya vyAkhyA prAgeva 'se kiM taM davvAvastayaM' iti trayeAdazasUtrastha TIkAyAM kRtA / itthaM rAjezvarAdi saMbandhinAM mukhadhAvanAdInAmAvazyakaparyAyakAraNatvAbhAvAd zaMkA - - rAjezvara Adi manuSya dvArA saMpAdita mukhadhAvanAdi kRtyoM meM avazyakaraNIyatA hone ke kAraNa Avazya tva bhale rahe. isa meM hameM koI vivAda nahI hai - parantu unameM vivakSita paryAya ke pratikAraNatvarUpa dravyatva nahIM AtA hai / kyoMki vivakSita yahA~ Avazyaka paryAya hai, usa paryAya ke prati mukha dhAvanAdi kriyAoM kA kyA saMvandha ? | dravya kA lakSaNa 13 veM sUtra ko TImeM "bhUtasya bhAvino vA" ityAdi padyadvArA spaSTa hI kara diyA gayA hai / ataH isa prakAra kI dravyatA rAjezvara Adi ke mukha dhAvanAdi laukika zaMkA--rAjezvara Adi manuSyadvA| saMpAdita mukhadhAvana Adi kriyAomAM avazya karaNIyatA haiAvAne kAraNe Avazyakatva bhale rahe. e vAta sa MbadhamAM ame koi viAdamAM utaravA mAgatA nathI. parantu te kriyAomAM vikSita paryAyanA kAraNasa drA saMbhavI zakatu nathI, kAraNa ke vivakSita paryAyarUpa je Avazyaka paryAya have praka karavAmAM AvI che, te paryAyanI sAthe sukhadhAvana Adi kriyAone saba che ! teramAM sUtranI TIkAmAM Ape dravyanuM A pramANe lAcu kahyuM bhAvino vA " tyAhi Aye pratipAdita puresA me sakSaSu prabhAnI iMnyAza zvara AdinA mukhadhAvana Adi laukika kAmaeNmAM nahIM AvI zakavAthI (asahamAM mala
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 anuyogadvArasUtre nAsti dravyAvaz yakatvamiti ceducyate - 'bhUtasya bhAvino vA' ityAdyeva dravyalakSaNaM nAsti, kintu - 'appAhaNe vi davvasahotthi aprAdhAnye'pi dravyazabdo'sti - iti vacanAt apradhAnarUpe'rthe'pi drav - zabdAM vartate / mukha ganAdau mokSaprApteraprAdhAnyaM ca mokSakAraNabhUtabhAvAvazyaka ApekSayA bodhyam / yato mokSasya kAraNaM tu bhAvA vazyakameva natu dravyAvazyakam ato'tra mukhadhAvanAderaprAdhAnyamiti / tatazca dravyabhUtAni - apradhAnabhUtAni - AvazyakAni dravyAvazyakAnItyarthaH, evaM ca saMsArakAraNAnAM rAjezvarAdi mukhadhAvanAdInAmastyeva dravyAvazyakatvam iti nAsti dopAvasaraH / mukhakAryoM meM nahIM. Asakane se unameM Avazyaka paryAya ke prati kAraNatA nahIM bana sakatI hai / isa kAraNatA ke abhAva meM unameM dravyAvazyakatA nahIM AsakatI hai ? uttara - zaMkAkAra ko jo isa prakAra kI zaMkA utpanna huI hai| usakA kAraNa "bhUtasya bhAvino bA" ityAdi padyokta dravya kA lakSaNa hai ki isapara yaha kahanA hai ki dravya kA lakSaNa inanA hI nahIM hai kintu "appahANe vidavvasahotthi" aprAdhAnya artha meM bhI dravya zabda hai "isakathana ke anusAra avadhAna artha meM bhI dravya zabda kA prayoga huA hai / na mukhAnAdi laukika kRtyoM meM mokSaprApti kI apradhAnatA mokSa ke kAraNa bhUta bhAvAvazyaka kI apekSA se kahA gayA hai / kyoMki mokSa kA kAraNa to bhAvAzyakahI hotA hai, nahi ki vyAvazaka isalie yahA~ mukhadhAvanAdi kI apradhAnatA hai / isakAraNa dravyabhUta- apraghAnabhUta jo haiM ve dravyAvazyaka haiM aisA artha dravyAvazyaka kA labhya ho jAtA hai / isa taraha rAjezvara Adi ke saMsArakAraNabhUta mukhadhAvanAdi kAryoM meM dravyAvazyakatA ghaTita ho jAtI hai / ina mukhadhAvanAdi kRtyoM meM lokaprasiddhi se bhI AgamarUpatA nahIM haiM-ataH unameM Ama vA abhAva hone se no DhAvAthI) te kriyAe AvazyakaparyAyanA kAraNarUpa banI zakatI nathI. A kAraNutAnA abhAvane lIdhe te kriyAomAM dravyAvazyakatAnA sadUbhAva saMbhavI zakatA nathI, Avazyaka utta2--24| 42nAre mA. aAranI ne zaMkA urI che tenu ra "bhUtasya bhAvino vA" dhatyAhi sutradhAra dvArA dravyanuM meM sakSa aTa khAbhAM bhAvyu che, te lakSaNavALA pAne ja dravya mAnavu joie, evI ja tenI mAnyatA che. A prakAranI mAnyatAne kAraNe ja A zakA uddabhavI che. te tenI zaMkAnA javAbarUpe bhAreTa vAna he dravyanuM sakSA bheTasu ? nazI, parantu "appahANe vi davvasahotthi" "apradhAnyabhAM vA dravya za6 che, " yA uthana anusAra apradhAna atha mAM paNa dravya zabdanA prayAga thayA che. te mukhadhAvana Adi laukika nRtyAmAM je apradhAnatA (pradhAnatAthI rahitapaNu) kahI che te meAkSanA kAraNabhUta bhASAvazyakanI apekSAe kahevAmAM AvI che, tethI dravyabhRta-apradhAnarUpa je Avazyaka che. temane
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyAgacandrikA TIkA mUtra 20 laukika dravyAvanirUpaNam dhAvanAdau lokaprasiddhayA'pi AgamAbhAvAt sarvathA noAgamatvama, noza-dazcAtra sarvathA AgamaniSedhe vartate / tadetat laukikaM drAvazyakaM varNitam // 20 // AgamatA AjAtI hai / isa praka ra sarvathA Agama ke abhAvajanya dravyAvaH yatA inameM hone se laukika draHyAvazyakalA inameM bana jAtI hai| isa taraha se laukika dravyAH zyaka kA svarUpa varNana hai| bhAvArtha--isa mutradvArA sUtrakAra ne tadvayatirikta laukikadravyAvazyaka kA svarUpa batalAyA hai| usameM saMsArIjanoMdvArA jo bhI mAMgalika kRtya haiM ki jinheM karanA Avazyaka hotA hai ve saba lokika dravyAvazyaka haiN| maMgala nimitta sarpapo kA kSepa varanA dUrvA kA saMsAra kAryoM meM upayoga karanA. dahIM Adi kA kisI zubha kArya ke nimitta bhakSaNa karanA Adi saba dravyAvazyaka haiM / ra dyapi ina laukika Avazyaka paryAya ke prati koI saMbadha nahIM hai phira bhI inheM drA 31ka kA artha adhAnabhUta Avazyaka mAnakara yAvazyakarUpa mAnA gayA hai| ina laukika kAryoM meM Agama kA sarvathA abhAva rahatA hai| ataH ye noAgamarUpa haiM |suutr20|| dravyAvazvakarUpa kahe che A prakAro drAvazyaka artha prApta thaI jAya che. A prakAre rAjezvarAdinA saMsAra kAraNabhUta mukhadhAvana Adi kAryAmAM dravyAvazyakatA ghaTita thaI jAya che. A mukhadhAnAdi kRmAM lokaprasiddhinI apekSAe paNa AgamarUpatA nathI. te kAraNe te kiya mAM gamana abhAva hovAne lIdhe ne AgamatA siddha thAya che. A prakAre AganA sarvathA abhAva janya dravyavathikatA temanAmAM hovAthI temanAmAM laukika dravyAvazyakatA hovAnI vAta siddha thaI jAya che dravyAvazyakatAnA ravarUpanuM A prakAranuM varNana ahIM karavAmAM AvyuM che. bhAvArtha-AgalA be tramAM (17 ane 18 mAM sUtramAM jJAyakazarIra dravyAvazyaka ane bhavyazarIradravyAvazyakanuM svarUpa prakaTa karavAmAM AvyuM. have te bannethI bhinna evA dravyAvazyakanI prarUpaNa karavAmAM Ave che. A sUtradvAra tenA prathama bhedarUpa laukika dravyAvazyakanuM svarUpa batAvavAmAM AvyuM che. saMsArI jIvo dvArA je je mAMgalika kriyAo karavAnuM Avazyaka mAnavAmAM Ave che. te saghaLI kriyAone laukika dravyAvazyaka kahevAmAM Ave che. maMgaLa nimitte sarasava Adine prakSepa kare, dUrvA (darbha)ne mAMgalika kAryomAM upayoga kare. keI zubhakAryane nimitte dahIM AdinuM bhakSaNa karavuM. vagere kriyAone laukika vyAvazyaka kahe che. jo ke A laukika Avazyaka kRtyone AvazyakaparyAyanI sAthe keI saMbaMdha nathI. chatAM paNa dravyAvazyaka artha apradhAnabhUta Avazyaka mAnIne tene dravyAvazyakarUpa mAnavAmAM Avela che. A laukika kAryomAM Agamane sarvathA abhAva rahe che. tethI teo ne AgamarUpa che. e sUi 20
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ = - = = = 142 anuyogaTArasatre atha jJAyakazarIrabhavyazarIravya tirikta-kuprAvacanikadravyAvazyaka rUpaM dvitIrabhedaM nirUpayati mUlama-se kiM taM kuppAvaNiyaM daLabhAvasmayaM ? kuppAvaNiyaM davyAbassayaM je ime caragacIrigacammakhaMDiyabhikkhoDapaMDuraMgagoyama govvatiya gihidhammadhammaciMtagaaviruddhaviruddha vuDasAvagappabhita o pAlaiMDatthA kallaM pAuppabhAyAe rayaNIe jAva teyasA jalaMte idassa vA khaMdassa vA raddassa vA sivassa vAvesamaNassa vA devassa vA nAgassa vA jakkhassa vA bhUyassa vA mugudassa vA ajAe vA duggAe vA kodakiriyAe vA uklevaNasaMmajjaNaAvarisaNadhUvapupphagaMdhamalAiyAI davAvassayAi kareMti, se taM kuppAvaNiyaM davAvassayaM // sU0 21 // chA-atha kiM tat kuprAvacanikaM dravyAvazyakam ? kuprAvacanikaM dravyAvazyakaM ya ime carakacIrikacarmakhaNDikabhikSoNDapANDurAhagotamagotratika aba sUtrakAratadvayA~tarikta kA ja' dusarA bheda kuprAvacanika dravyAvazyaka hai usamA varNana karate haiM-"se kiM taM kuppAvaNiyaM" ityaadi||suutr 21 // zabdArtha--(se) he bhadaMta ! (ta) pUrvaprakrAnta (pUrva prastutaviSaya) kuppAvayaNiyaM davvAvAsayaM kiM) kuprAvacanika dravyAvazyaka kA kyA svarUpa hai| (kuppAvaNiyaM davvAvassayaM) uttara--kuprAvacanika dravyAzyaka kA svarUpa isa prakAra hai-suno(je ime caragacIrigacammakhaMDi bhikkhoMDapaMDuraMgagoyamagopatiyagihidhamma tadvayatirikata dravyAvazyakane je kukhAvacanika dravyAvazyaka nAmane bIjo bheda che tanu ve sUtrA2 vana re che--- "se kiM ta kuppAsyaNiyaM" tyAha zA-(se) ziSya zu3ne meyo prazna pUche che 3 9n ! (taM) pUrva Hird (pUrva prastuta viSaya) (kuppAvayaNiyaM davAvassaya vi) prApayani dr0yaavazyakanuM svarUpa kevuM che? uttara-(kuppAvayaNiya daLAvassaya) prApayani: dravyApazyanu 2135 mA 24 cha-(je ime caragacIrigacammakhaMDibhikkhoMDapaMDuraMgagoyamagovvatigi
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA kA.sa.021 kuprA caniya dravyAvazyakamvarUpaM dvitIya nirUpaNam 143 gRhidhama dharmaciH kAviruddha viruddhavRddhazrAvakaprabhRtayaH pApaNDasthAH kalpe prAdu bhAtAyAM rajanyaH yat tejasA u lati indrasya vA skandasya pA rudrasya yA zivasya vA vaizravaNasya vA devasya vA nAgasya vA yakSasya vA bhRtasya vA mukumyasya mA AryAyA vA durgA vA koTTakriyAza vA upalepanasammAjanAvarSaNadhUpapUSpagandhamAlya dikAni dravyAka' kAni kurvanti / tadetat kuprAvacanika dravyAvazyakam // mU0 21 // dhammaciMtagaM anirudaviruddhaghusAvagappabhitao pAsaMDatthA) jo ye caraka, cIrika, carmakhaMDiA, nikSoNDa, pANDurAr3a, gonama, govratika, gRhi, dharmAdharma ciMtaka, avirUddha, vitu, aura vRddha. zrAvaka Adi haiM ki jo SaNDamya apane Apa ko vratI mAnate haiM (kallaM pAuppabhAyAe rayaNIe jAva teyasA jalaMte) sAmAnya prabhAta hone para prabhAtaprAya rajanI ke hone para yAvat teja se jvalita saye ke udaya hone para (iMdarasavA) indra kI (khaMdassa vA) athavA skaMda-kArti ka svAmI kI (ruddamsa vA) athavA rudra kI (sivassa vA) athavA ziva kI (vesamaNassa vA) athavA vaizmaNa kI (devassa bA) athavA sAmAnya deva kI (nAgarasa vA) athavA nAga kI (jakkhassa vA) athavA yakSa kI (bhUyassa vA) athavA bhUta kI (mugudassavA) athamA mukuda kI (ajjAe vA) athavA AryAdevI kI (duggAe vA) athavA durgA ki (kokiriyAe vA) athavA koTTakriyA kI (uvaleNa saMmajjaNaAvarisaNa-ghUvapukagaMdhamallAiyAiMdAvara: yA yAti-se taM kuppAvayaNiyaM hidhammayammaciMtagaa varUddhaviruddha sAvagappamita A pAsaMDa thA) ne 21 225 yA2i4, yama, li. pAMDA. gautama, goprati4, DiyarmA, dhAthi-taha, avirUddha ane vRddha zrAvaka a di che ke jeo pASaDatha che-jeo potAnI jAtane vatI mAne che (A badhAM padene artha zabdArthane ane te spaSTa karavAmAM Avye ) (kallaM pAupabhAyAe ra NIe jAca teyamA jalaMte) tethe| sAmAnya prabhAta Anilagabhaga rAtrine antakALa samIpa Ave tyAre bhaLabhAMkhaLuM thAya tyAre ane sUrya pAtAnA sakhariNAthI prathA dAge tyAre iMdarasa ga)-dranI ma:(vaMdarasA ) 24nI-ti2pAminI, (ruhassa) #28nI (sikassa vA) 424aa zivanI (vesamaNamsa vA) mA vaizramanI meranI. (devarasa vA) // 24 // sAmAnya hevanA (nAgassa bA) nAnI (jakravarasa ) 2.5 / 5kSanI. (bhUyassa vA) mayA bhUtanI (mugudassa vA) mth|| bhunI (ajjAe vA) mayA mAhivAmI (duggAe vA) bhayA duganI (koTTakariyAe vA) 224 [yAnI (uvaTe vaNa, saMmajnaNaArarisaNa-dhUva puSpha gaMdhamallAiyAi davAvassayAI kareMti se taM kuppAvaNiya
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 anuyogabArasatre TI-ziSyaHpRcchati-'se kiM taM' ityAdi / atha kiM tata kuprAvacanikaM dravyAvazyakam ? uttaramAha-kuprAcanika-kutsitaM pravacanaM yegI te kuna vacanAH, kutsitatvaM cAya pravacanasya mokSAnupayogitvAt , teSAbhidaM kuprAvacanikam dravyAvazyaka mevaM vijJeyama-ya ime carakacIrikacarmakhaNDika-bhikSIpDa-pANDurAGgagotamagotratikagRhidharmadharmacintakAviruddha viruddha vRddhazrAvakaprabhRtayaH, pASaNDasthAH, tatra-carakAH-ghATivAhakA:-yUthabaddhAH santo ye rikSA caranti te carakAH, athA-bhuJjAnA ye caranti te carakAH / cIskiArathyApatitavastrakhaNDadhArakAH, camakhaNTikA: carmavasanAH, yahA-carmama sarvopakaraNA', bhikSoNDA-ye bhikSAlabdha mevAnnAdikaM bhujate na tu svapAlitagavAdInAM dugdhAdikaM, te bhikSoNDA davvAvasya) upalepana kriyA karate haiM, saMmArjana kriyA karate haiM, dugdha eva gandhI daka Adi se gnAna kriyA karate haiM, puSpapUjA karate haiM, dhUpapUjA karate hai, candana se unA upalepana karate haiM una para mAlA caDhAte haiM, ityAdirUpa jo dravyAiyaka karate haiM vaha sava kuprAvacanika dravyAvazyaka hai| isa prakAra pUrva pakrAnta dravyAzyaka kA yaha svarUpa hai| jo samudAyarUpa meM ekatrita hokara bhikSA mAMgate haiM ve caraka haiM / athavA khAte 2 jo calate haiM ve caraka haiM mArga meM par3e hue dasvakhaMDoM ko jo pahanA karate haiM ve cIrika haiN| camaDe ko vastrarUpa meM pahanate haiM athavA camaDe ke hI samasta upAraNa jinake hote hai unakA nAma carmakhaMDika hai| bhikSA meM prApta hue anna se hI jo apanAudara pUrNa karate haiM-apane ghara meM pAlita gAya Adi ke dugdhAdika se nahIMdavAvassayaM) 554 [yA 42 cha, samAna yA re cha, dha, maghA mAha vaDe snAna karAvavAnI kriyA kare che, kle vaDe pUjA kare che, "papUjA kare che, candana vaDa tenuM upalepana kare che, temanA para mALA caDAve che, ItyAdi prakAranA je divyAvazyaka kare che te saghaLA dravyAvazyakane kupravacanika dravyAvazyaka kahe che. pUrva prastuta kumAracanika dravyAvazyakanuM A prakAranuM svarUpa che have caraka Adi padene artha spaSTa karavAmAM Ave che-jeo samudAyarUpe ekatra thaIne bhikSA mAge che. temanuM nAma caraka che. athavA khAtAM khAtAM jeo cAle che. temane 'caraka' kahe che. mArga para paDelA vastrakhaMDone ekatra karIne jeo te vakhaMDone dhAraNa kare chepahere che-temane "cIraka' kahe che, cAmaDAne ja varUpe paheranAra athavA cAmaDAnAM ja upakaraNe rAkhanArane carmakhaMDita kahe che. bhikSAmAM prApta thayelA annathI ja jeo potAnuM peTa bhare che-tAne ghera khaLelI gAya AdinA dUdha AdithI je pitAnuM peTa bharate nathI tene bhikSeDa'
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sU0 21 kuprAvanikadravyAvazyakanirUpaNam 145 ucyante, yadvA-bhikSoNDAH-sugatazAsanasthAH, pANDurAGgAH-pANDurANi-bhasmalepanAt zubhrANi aGgAni gAtrANi yeSAM te tathA, bhasmalepitazarIrA ityarthaH gotamAH-ye hi vismayakAraka pAdapatanAdizikSAbhiSabhaM zikSayitvA parATakamAlAbhistaM vibhUSya tasya vRSabhanya vividhamabhinayaM darzayitvA bhikSante te gotamA govratikAH-govrataM yeSAM te govratikAH goryAnukAriNaH, te hi garvA madhye vastumicchayA tadbhavanAbhAvitAntaHkaraNA purAnnirgacchantIbhigobhiHsaha nirgacchanti, tiSThantIbhiH saha tiSThanti. upavizantIbhiH sahopavizanti, bhujAnAmiHsaha tadvadeva tRNapuSpaphalAdikaM bhujate, jalaM pibantIbhiH saha ra danuva raNenaiva jalaM pibanti / uktaM ca- "gAvIhiM samaM niggamAvesaThANAsaNAi pakaraMti / bhuMti jahA gAvI tirikvavAsaM vibhAvaMtA // " unakA nAma bhikSoNDa hai| athavA sugata-(buda) ke zAsana ko mAnane vAloM kA nAma bhI bhikSoNDa hai| bhamma ke lepana se jinakA zarIra zubhra ho jAtA hai una kA nAma zubhrAGga hai / jo vaila ko vismayakAraka cAla sikhA karake aura use kauDiyoM kI mAlAoM se vibhUpita karake usakA abhinaya dikhA 2 kara bhikSAvRtti karate haiM unakA nAma gotama hai| rAjA dilIpa kI taraha govrata kA jo pAlana karate haiM unakA nAma getika hai / gotrata ko pArana karane vAle manuSya gAyoM ke madhya meM rahane kI icchA se gAyeM jaba pura se nIkalatI haiM taba unake sAtha hI nikalate haiM, jaba ve baiTatI haiM-tava baiThate haiM jaba ve khaDI hotI haiM-taba ve khar3e hote haiM, jaba ye caratI haiM taba ve bhojana karate haiM phalAdi kA, aura jaba ve jala pItI haiM, taba ve jala pIte haiN| kahe che athavA suratanA (buddhanA) zAsanane mAnanAranuM nAma bhiDa che. bhasmanA lepathI jemanuM zarIra zubhra thaI jAya che, temane "zubhrAMga" kahe che. jeo baLadane Azcaryajanaka cAla zikhavIne ane tene keDIonI mALAothI vibhUSita karIne, tene abhinaya lokone batAvI batAvIne bhikSAvRtti kare che temane tama' kahe che. rAjA dilIpanI jema go vratanuM pAlana karanArane gebratika' kahe che. govratanuM pAlana karanAra puruSa gAnI pAse rahIne temanI sevA karyA kare che. jyAre gAya gAmamAMthI bahAra nIkaLe che tyAre gatrAtaka paNa temanI sAthe ja gAmanI bahAra cAlI nIkaLe che, jyAre te gAye nIce bese che tyAre te gebratika paNa nIce bese che. jyAre teo UbhI thAya che tyAre te paNa Ubho thAya che, jyAre teo caratI hoya che, tyAre te paNa phalAdirUpa bhajana kare che, jyAre teo pANI pIve che, tyAre te paNa pANI pIve che. kahyuM paNa che, ema kahIne sUtrakAre je gAthA ApI che te
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 anuyogadvArasatre chAyA - gobhiH samaM nirgamamavezasthAnAsanAdi prakarvanti / bhujate yathA gauH, tiryagvAsaM vibhAvayantaH || iti / / gRhidharmANa:- gRhiNAM dharmoM yeNaM te gRhidharmANa: = 'gRhastha dharma eva zreyAn iti matvA taducitadharmAcAriNaH / uktaM ca tadanusAribhiH"gRhAzramasamo dharmoM, na bhUto na bhaviSyati / taM pAlayanti te dhIrAH, lInAH pASaNDamA tAH // iti / dharmacintakAH- yAjJavalkyAdi praNIta dharmasaMhitAdibhiH saha me bhramaM cintayanti mirvyavaharanti me te dharmacitikA ucyante, aviruddhAH - deSanRpamAtA pitRtiryagAdI nAmabirodhena vinayakAriNo me bhavanti te'viruddhA: - vainayikA ityarthaH viruddhAH uktaM ca-karake jo gAthA likhI hai usa kA atha bhI yahI hai / gRhama dharma hI zreyaskara hai aisI jina kI mAnyatA hotI haiM / aura usI ke ucita jo dharma kA AcaraNa karate haiM ve gRhidharmA hai / ina logo kA aisA kahanA hai ki gRhasthAzrama jaisA dharma na huA hai aura na hogaa| jo dhIra hote haiM ve hI isakA pAlana karate haiM aura jo klIva - kamajora haiM ye vratoM ko lete haiM / yAjJavalkya Adi ke dvArA racita dharmasaMhitA Adi ko lekara jo dharma kA vicAra karate haiM- unake anusAra apanI dainika pravRtti calAte haiM ve dharmacintaka haiM / deva nRpa, mAtApitA aura tiryaJca Adi kA vinA kisI medabhAva ke jo ekasA vinaya karate haiM ve avirUddha - vainayika mithyAdRSTi - haiM / gAthAnA upara mujabanA ja atha thAya che. te gAthAmAM gAtratikanAM lakSaNA batAnavAmAM AvyA che, zra "gRhasthadharma 4 zreyaskara che," A prakAranI mAnyatA dharAvanAra ane tene anurUpa ja dharmanuM AcaraNa karanAra je puruSA hAya che temane 'gRhidharmAM' kAMDuM che. te leAkeAnI evI mAnyatA che ke gRhasthAzrama je koi dhama thaye . paNa nathI ane thavAne paNa nathI. je leAkeA dhIra hAya che tae ja tenu pAlana karI zake che ane je leke kalIba (kamajora) hAya che tee ja teAnI ArAdhanA kare che. yAjJavalkaya Adi tacintA dvArA racita dharmAMsahitA Adane AdhAre jee dharmanA vicAra kare che, ane tene anusAra ja peAtAnI sainika pravRtti calAve che tebhane "dharmathinta" he che. bheo| heva. nRpa, bhAtA pitA bhane tiryathAhino ayizu prAzno lehalAva rAkhyA vinA eka sarakhA vinaya kare che, temane 'avirUddha' (jainayika mithyA-STi)
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA. 21 kuprAvacanikadravyAvazyaka nirUpaNam 147 akriyAvAdinaH, ete hi puNyapApaparalokAdikaM na manyante, ataH sarvapApanDivirupAcAratvAdete viruddhA ucyante / nanveteSAmakriyAdInAM puNyapApAdyasvIkaraNAt indrAyupalepanakartutvaM na saMbhabatIti ceta, ucyate, puNyaprAptIcchayA yabapi teSAm IndrAdyapalepanakartRtvaM na saMbhavati tathApi jIvikodezena tu tatsaMbhavatveveti na kazcid doSaH / vRddhazrAvakAH vRddhAH prAcInakAlamapekSya vRdAH, taeva bhAvayantIti zrAvakAHbrAhmaNAH-RSabhadevajyeSThaputrabharatazAsanakAle ye devagurudharmasvarUpaM zrAvayitAra puNya, pApa aura paraloka Adi kI mAnyatA se jo bahirbhUta hote haiM aise akriyAvAdI viruddha haiM / inakA AcAravicAra sarva pAkhaNDiyoM sarva dharmavAle kI apekSA viruddha hotA hai| isaliye ye viruddha kahe jAte haiN| zaMkA-ye akriyAvAdI jaba puNyapApa Adi kucha bhI nahIM mAnate haiN| -taba indra Adi kA ye upalepana Adi kyoM kareMge-arthAt nahIM kareMge, aisI sthiti meM inheM indrAdi ke upalepana Adi ke kartRtva meM kyoM ginAyA gayA hai-so isa zaMkA kA uttara isa prakAra se haiM ki ina meM bhale hI puNya prApti kI icchA se indrAdika kA upalepana kartRtva saMbhavana ho-tobhI AjiSikA ke uddeza se unameM indrAdika kA upalepanAdi karanA saMbhavita hotA hI hai| ataH sUtrakAra kI kuprAvacanika dravyAvazyaka meM inakI parigaNanA nirduSTa hai| vRddhazrAvaka kA artha yahAM brAhmaNa se hai| kyoMki prAcIna kahe che. jeo pApa, puSya, paraloka Adine mAnatA ja nathI evAM akiyAvAdIne virUddha kahe che. temanA AcAravicAra badhAM dharmavALA karatAM virUddhanA ja hoya che, zaMkA-te akriyAvAdIo je pApa pUNya AdimAM mAnatAM ja nathI. te teo Indra AdinuM upalepana, pUjana Adi zA mATe kare? kahevAnuM tAtparya e che ke satramAM IdrAdinuM upalepana, pUjana Adi karanAramAM A akriyAvAdIone paNa gaNAvavAmAM Avela che. akiyAvAdIo A prakAranI kriyAo kare te kevI rIte mAnI zakAya? uttara-bhale teomAM puNyaprAptinI icchAthI IndrAdinuM upalepana, pUjana Adi kriyAo karavAnI vAta asaMbhavita hoya paraMtu AjIvikA calAvavAnA hetuthI teomAM paNa IndrAdikanuM upalepana pUjana Adi kriyAone sadUbhAva hoI zake che. tethI satrakAre kumAracanika dravyAvazyakamAM temanI je parigaNanA karI che te nirdoSa kathanarUpa " sabhI naye. A sUtramAM vRddhazrAvaka A pada brAhmaNanA arthamAM vaparAyuM che, kAraNa ke ahIM prAcIna kALanI apekSAe temanAmAM vRddhatA prakaTa karavAmAM AvI che. A
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 13 anuyogaTArasUtre Asan ataevaRddhAH, ta eva pazcAd brAhmaNA jaataaH| eteSAmitaretarayogadvandvaH, te prabhRtayaH AdyAH-mukhyA yeSAM te tathA, prabhRtigrahaNAt parivrAjakAdInAM saMgrahaH, pASaNDasthA:-pASaNDa-vrataM tatra tiSThantIti pApaNDasthAH-vratinaH kalye prAduSprabhAtAyAM rajanyAM yAvattejasA jvalati, eteSAM padAnAM vyAkhyA pUrvasUtre kRtA tata evAvagantavyA, indrasya vA skandasva-kArtikeyasya vA, rudrasyaharasya vA, zivasya vyantaravizeSasya vA, vaizravaNasya vA, devasya-sAmAnyadevAya vA, nAgasya phAla kI apekSA lekara unameM vRddhatA kahI gaI hai, aura vaha isa prakAra se hai ki-jaba RSabhadeva bhagavAn yahAM virAjamAna the, taba unake jyeSThaputra bharatacakravartI ne apane zAsanakAla meM deva guru dharma ke svarUpa ko sunAne ke liye inakI sthApanA kI thii| ataH sthApanA kA kAla bahuta hI adhika prAcIna isa taraha se pramANita hotA hai ! vAda meM ye vaidikadharma ke upAsaka bana gaye ataH ye brAhmaNa kahalAne lge| yahA~ prabhRti zabda se parivrAjaka Adi koM kA grahaNa huA hai| pApaNDa zabda kA artha vrata hai / vratakA pAlana karane vAle pApaNDastha hai| yahAM yAvat zabda se 21, veM sUtra meM kathita prAtaHkAla kI 3 avasthAoM kA aura sUrya ke sahakharazmi-dinakara Adi vizeSaNoM kA grahaNa kiyA gayA haiN| skaMda nAma kArtikeya kA hai| rUdranAma mahAdeva kA hai| ziva-vyantaradeva vizeSa kA nAma hai| vaizravaNa kathananuM nIce pramANe spaSTIkaraNa samajavuM-jyAre rASabhadeva bhagavAna ahIM virAjamAna hatA, tyAre temanA jayeSTha putra bharata cakravatIe potAnA zAsanakALamAM deva, guru ane dharmanuM svarUpa saMbhaLAvavAne kALa ghaNe ja prAcIna rahevAnI vAta pramANita (siddha) thaI jAya che. tyAra bAda te loko vaidika dharmanA upAsaka banI gayA, ane te kAraNe brAhmaNa tarIke oLakhAvA lAgyA A rIte prAcIna kALamAM jeo jinendranA upAsaka hatA, paNa pAchaLathI vaidika dharmanA upAsaka banI gayA. enA lokone ahI "vRddhazrAvaka" kahyA che. ahIM "prabhuti padane prayoga karIne sUtrakAre ahI parivrAjaka Adi anya patthanA lekone grahaNa karavAnuM sUcana karyuM che. ____ "pApa" mA 56 "vrata"nA sabhA 152yu che. pratane pAsana 42nArane pApa 75' 43 cha."kallaM pAuppabhAyAe rayaNIe jAva teyasA jalaMte" mA sutrapAmAre 'jAva (yAta)' 54 mA0yu che. tenA dvArA 21 bhA satramA prathita prAta:janI traNa avasthAone tathA sUryanA sahasarazmi. dinakara Adi vizeSaNene grahaNa karavAmAM Avela che. raka eTale kArtikeya. rudra eTale mahAdeva. ziva A zabda vyaktadeva
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ PREPARATE anuyogacandrikA TIkA. sU0 21 kuprAvacanikanyAvakanirUpaNam 149 bhavanapativizeSasya vA, yakSasya yA, bhUtasya vA yakSobhUtau :ntaravizeSau mukadisya nArAyaNasya , AryAyAH-AryA devI vizeSaH, tasyA vA, durgAyAHsiMhArUDhAmahiSAsuraM hatuM taduparinihitakacaraNA durgA tarayA vA, koTTakriyAyAH -mahiSakaTTanaparA koTTakriyA-tamyA vA, upalepanasaMmArjanAvarSaNadhUpapuSpagandhamAlyAdikAni-dravyAvazyakAni kurvanti / tatra upalepanam nagnItAdyupalepaH, sammArjanaM= vastrakhaNDena saMzodhanam, AvarSaNam dugdha-gandhodakAdinA snapatam, puSpaM-puSpaiH pUjanam, dhUpaH-dhUpadAnam, gandhaH- candanAdyanulepanam, mAlya-mAlAparidhApanam, etAnyAdau yeSAM tAni tathA, dravyAvazyakAni kurvanti / ayaM bhAvaH-ya ime carakacIrikAdayaH pApaNDasthAH kalye prAduSprabhAtara janyAdikrameNa samutthAya indrAkubera kA nAma hai| bhavanapati vizeSa nAgakumAra kA nAma nAga hai| yakSa aura bhUta ye vyantara devavizeSa haiM / nArAyaNa kA nAma mukuMda hai| durgA nAma kI eka devI hai| jisakI savArI siMha para hai| mahiSAsura ko mArane ke liye isakA eka caraNa siMha para rakhA rahatA hai-isarUpa meM isakI mUrti banI huI hotI hai| kodRkriyA nAma kI bhI eka devI hotI hai| jisane mahiSAsura kA nAza kiyA hai| navanIta-makkhana Adi kA ina pA upaTana karanA isakA nAma upalepana hai / vastrakhaMDa se inako jhADanA paMchanA isakA nAma sammAna hai| dugdha evaM gandhodaka se inheM nahalAnA isakA nAma snapana hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki jo caraka cIraka Adi pASaNDastha prAtaHkAla Adi ke vizeSane mATe vaparAya che. vaizraNava eTale kubera nAmane lekapAla dasa prakAranA bhavanapati de mAM je nAgakumAra de che temane ahIM "nAga" kahevAmAM AvelA che. yakSa ane bhUta. A banne vyatara nikAyanA devo che. amukuMda" eTale nArAyaNa (misAna), du" / nAmanI se hevI cha. te sa. 52 savArI 72 2. mahiSAsurane mAranArI A devInI evI mUrti banAvavAmAM Ave che ke jene eka caraNa mahiSAsura para ane bIje siMha para rahelo hoya che. kekiyA" A nAmanI paNa eka devI hoya che. jeNe mahiSAsurane davaMsa karyo hato. have upalepana Adi padene artha spaSTa karavAmAM Ave che-uparyukta devadevInI mUrti para mAkhaNa AdinuM upana (lepana) karavuM tenuM nAma upalepana che. vastranA kakaDA vaDe temanI mUrtione lUchavI athavA jhApaTavI tenuM nAma samAjana che. dUdha ane gAdaka (sugandhayukta jaLa) Adi vaDe temanI kRtioma navarAvavI tenuM nAma "snAna che. A saghaLA kathanane bhAvArtha e che ke caraka. cIrika Adi uparyukata pAuMDa. stha (pAkhaMDIo) prAtaHkALa Adi samaye idrAdikanI pratimAonuM upalepana Adi
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 anuyogadvAra me dInAmupapanAdIni dravyAvazyamAni kurvanti, taiH kRtamupalepanAdikaM kuprAvacanikaM drAvazyakamiti / atrApi aprAdhAnyAd dravyasyam, aprAdhAnyaM copalepanAdau mokSakAraNabhAvAvazyakApekSayA bodhya , mokSakAraNaM tu bhAvAvaya meva na tu dravyAvazyakam, ato'thopalepanAdi dravya vazyaka syAmAnAnyaM bhavatIti / sarvathA-AgamatvAbhAvAt nA AgamatvaM ca jJeyam / tadetatkuprAvacanikaM dravyAvazyakaM varNitamiti / / 0 21 // jJAyakazarI - bhavyazarIravyatiriktaM dravyAvazyakasya lokottarikarUpaM tRtIyabhedamAha- mUlam -- se kiM taM loguttariyaM davvovassayaM ? loguttariyaM davvAvassayaM je ime samaNaguNamukkajogI chakkAyaniraNukaMpA haya iva uddAmA, gayA iva niraMkusA, ghaTTA maTThA tuppoTTA paMDurapaDapAuraNA jiNANAM maNANAe sachaMdaM vihariUNaM Ubhao kAlaM Avassayassa uvati / se taM loguttariyaM davvAvassa / se ta jANayasarIrabhaviyasarIravairitaM davvAvasyaM / se taM noAgamao davvAvasyaM // sU0 22|| ho jAne para indrAdikoM kI pratimAoM kA upalepana Adi Avazyaka kRtya karate haiM ve saba kRtya kuprAvacanika dravyAvazyaka haiM / ina upalepanAdi kriyAoM meM mokSa ke kAraNabhUta bhAvAvazyaka kI apekSA apradhAnatA hone se dravyatva jAnanA cAhiye aura sarvathA Agama ke abhAva kA apekSA noAgamatA jAnanI cAhiye / isa prakAra kuprAvacanika dravyAvazyaka kA yaha svarUpavarNita kiyA haiM / bhAvArtha spaSTa hai - ||suutr 21 // I aba sUtrakAra tadbayatirikta dravyAvazyaka kA tIsarA bheda jo lokotta rika dravyAvazyaka hai - usakA kathana karate haiM Avazyaka kRtya kare che. te badhAM kRtyone kuprAvacanika dravyAvazyaka kahevAmAM Ave che. te upalepana Adi kriyAmAM meAkSanA kAraNabhUta bhAvAvaNyakanI apekSAe apradhAnatA hAvAthI dravyatvanA sadbhAva samajavA joie. ane AgamanA sarvathA abhAvanI apekSAe "neA AgamatA" samajavI joie. A prakAre kuprAvacanika drunyAvazyakanuM A svarUpa ahIM pratipAdita karavAmAM Avyu che. bhAvArtha spaSTa che. sU.21 tadvayatirikata dravyAvazyakanA leAkeAntarika dravyAvazyaka nAmanA trIjA bhedanuM sva35 ve sUtrAra auTa 1re cha- "se kiM taM loguttariyaM" tyAhi
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA--. 22 tadvyatiriktalokottarIyadravyAvazyaka nirUpaNam 151 B === chAyA -jaya kiM tad lokottarikaM dravyAvazyakam ? lokottarikaM dravyAvazyakaM ya ime maNguNamuktayo ginaH paTukAya niranukampAH hayA iva uddAmAnaH, gajA iva niHkuzAH, ghRSTAH mRSTAH, tuproSTAH pANDurapaTaprAvaraNAH jinAnAmanAjJayA svacchandaM vihRtya ubhaH kAlam AvazyakAya upatiSThante / vadetad lokocarikaM dravyAbazyakam / tadetad jJAyakazarIra- bhavya zarIravyatirikta dradhyAvazyakam / tadetat no Agamato dravyAvaHkam // 0 22|| - - TIkA - ziSyaH pRcchati - 'se kiM taM' ityAdi / atha kiM tad lokosarikaM dravyAvazyam uttamAha- loH ottarikaM lokeSu = bhuvanatraye unarAH = utkRSTatarAH sAdhavaH, yA zekeSu = bhuvanatraye uttaram = utkRSTataraM jinapravacanaM teSAM tasya vA idam-loko rikaM sAdhusambandhijinazAsanasambandha vA dravyAvazyakam evaM vijJeyam ya ime zrama guNamukta yoginaH - zramaNAH = sAdhavaste guNAH = mUlottaraguNarUpAH, tatra - prAtipAta viramaNAdane mUlaguNAH, piNDavizuddha yAdayastUttaraguNAH - teSu muktaH = parikko yogo = vyApAro raste zramaNaguNamukta 1 " se ki ta loguttariyaM " ityAdi / |suutr 22 // zabdArtha - (se) he bhadaMta / ( taM loguttariyaM davvAva sayaM kiM) lokottarika dravyAvazyaka kA kyA varUpa hai ? uttara- (guttariyaM davvAvassa) lokottarika dravyAvazyaka kA svarUpa isa prakAra hai - ( je ime samaNaguNamuva kogI chakkAya niraNukaMpA hA iva uddAmA ) zramaNa ke mUla guNoM aura uttara guNoM meM jinakA vyApAra parityakta ho cukA hai - arthAt - mUlottara guNoM meM jinakI bilakula AsthA nahIM upekSA hai arthAt unase jo rahita hai tathA chaha ke jIvoM ke prati jina ke antaHkaraNa meM dayA nahIM hai, ataeva uddaNDa ghoDoM kI taraha jinakI pravRtti bilakula ho rahI haigurune kheda prazna pUche hai hai- (taM loguttariyaM davvAprastuta sottara dravyAvazyA sva35 vu che ? davyAnarasyaM) sAtari dravyAvazyAnu' mA praThAranu' zabdArtha - (raM) ziSya varasayaM kiM ?) Ge lahanta ! uttara - (taM loguttariyaM - svarUpa che. ( je ime samaNaguNamukra jAgI chakkAya niraNukaMpA hayAiva uddAmA ) zrabhANunA muLaguNA ane uttaragu@AmAMthI jemanA yApAra (vRtti) patyikata thai cukI cheeTale ke muleAttaraguNAmAM jemane bivapula AsthA thI paNa upekSA ja-eTale ke jeo zramaNunA mULaguNAthI ane uttaraguNAthI rahita che. tathA kAyanA jIvA pratye jemanA aMtaHkaraNamAM dayA nathI. ane te kAraNe udR'ma azvanI jema jemanI
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 anuyogahArane yoginaH, mUlottaraguNarahitA ityarthaH / ete kadAcit sAnukampA api syurityAha-'chakkAya niraNukaMpA' iti| pAyaniranukampAH-pAyeSu pRthivyAdiSu nirgatA anukampA dayA yeSAM te tathA, SaDjIvanikAyadayAvarjitAH ata eva-te hayA iva uddAmAna:-balgArahitA azvA iva, caraNanipAtajIvopamada nirapekSatvAt drutacAriNaH, gajA iva nirakuMzAH AcAryAjJollavanazIlatvAt tathA-ghRSTAH phenAdinA zlakSNIkRta jAdhavayavA avayavAvayavinArabhedopacArAt ghRSTAH / tathA-mRSTA taileodakAdinA mRSTAH cikkaNIkRtAH kezAHzarIraM vA yeSAM te mRSTAH, tathA-tuproSThA:-tuprAH-zItalava rUkSatyApanayanAtha navanItAdisnigdhapadAthe graMkSitA aSThA yeSAM te tathA, navanItAdimiH cikaNitauSThA ityarthaH, tathAarthAt jisa prakAra vinAlagAma ke azva caraNa nipAta meM jIvopamarda nirapekSa hone se drutagati kiyA karate haiM usI taraha jo IryAsamiti se rahita hone ke kAraNa davadavacArI (drutacArI) hote hai (gayAiva niraMkusA) madonmata hAthI kI taraha jo nigaDuza hote haiM-jisa prakAra madonmatta gaja apane mahAvata kI AjJA se bahirbhUta bana jAyA karatA hai-usI prakAra jo AjJA ko nahIM mAnate haiM(ghaMTA) jinhoMne phena Adise jaMghA Adi avayovA cikANa-mulAyama) banAyA hai (maTThA) taila Adisnigdha padArthoM se kezoM kA jo saMskAra karate haiM, jala se bAra 2 jo zarIra ko dhote rahate haiM (tuppAhA) zItakAla janya oSThoM kI rukSatA haTAne ke liye jo navanIta-makkhana-Adi snigdha padArthoM kI unameM mAliza karate haiM-arthAt navanItAdika kI mAliza se jo apane oSTayugala pravRtti cA. rahI che. eTale ke jevI rIte azva jamIna para caraNa mukatI vakhate jIpamardananI peravI karyA vinA tagatithI cAlyA kare che. e ja pramANe jeo IryAsamitithI vihIna hovAne kAraNe jIpamardananI paravA karyA vinA zIghagatithI yAdayA 42i DAya cha ( tayArI DAya che). (gayAiva niraM -sA) remo mahonmatta hAthIne jevAM niraMkuza hoya che-jema madonmatta hAthI tenA mahAvatanI AjJA pramANe cAlatuM nathI e ja pramANe jeo gurunI AjJAne mAnatA nathI. (ghA) phena (eka prakArane nigdha padArtha) Adi vaDe jemaNe jAgha Adi avayane mulAys manAvyAM che. (maTTA terA mA snigdha pahA yA potAnA pAnI saMskAra kare che. ane jeo jaLathI zarIrane vAraMvAra joyA kare che. ghAyAM re che, (tuSpa TThA) ana 4 / 20 TI gye| unI 3kSatA 62 42pAne bhATe jeo mAkhaNa, ne, veselIna Adi sinagdha padArthonuM tenA para mAliza kare che, eTale ke jeo sna AdinA mAliza vaDe pitAnA hoThane mulAyama rAkhavAno
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogandrikA TIkA. 22 tadvayatiriktalokottarIyadravyAvazyakanirUpaNam 153 pANDuraghaTaprAvaraNAH pANDugaH dhautAH malaparISahasahanAkSamatvAt, paTAH paridhAnapakhANa, prAvaraNAni-zarIrAcchAdanavastrANi ca yeSAM te tathA, parihitanirmalavasanAH, jinAnAmAjJayA svacchadaM vihRtya-jinAjJAmanAdRtya svastra rucyA vividhakriyAH kRtvA ubhayakAla-prAtaHsAyam AvazyakAya-pratikramaNAya upatiSThanteudyuktA bhavanti / tatteSAmAvazyakaM lokottarikaM dravyAvara gakam / atra dravyAyazyakatvaM bhAvazUnyatvAt, tatkalAbhAvAt, saMsArakAraNatvAcca apradhAnatayA bodhyam / ko cikane rakhate haiM. (paMDurapaDapAuNA) jo mala parISaha ko sahane meM asamartha hone ke kA ga apane pahanane aura oDhane ke vastroM ko dhone meM Asakta rahate haiN| diNANamaNANAe) jina bhagavAn kI AjJAkI paravAha na karake jo (sa chaMda vihariUNaM) apanI apanI rUci ke anusAra vividha kAoM karake (ubhao kAlaM) prAtaH sAyaM donoM samaya (Avassayasya vati) pratikramaNa karane ke liye udyuka hote haiM (se) sora lAunariyaM dabhAva-mayaM) unakA vaha Avazyaka-pratikramaNa korika amAzayaka haiN| se jANAsarIra bhaviya sarIrakairitaM dAvata: ya isa raha jJAyaka zarIra aura bhavyazI ina donoM se judA yaha dRvyAva ya-lokottarita vyA . hai / ina kriyAoM meM bhAvazUnyatA hone ke kAraNa una / kAI vA vi phala prApta nahIM hotA haiulTA una se sArA hI varNana hotA hai| isaliye ina bhAvazanya dravyaliGgi sAdhuoM dvArA kiyA gA Avazyaka prathA : he ne ke kAraNa dravyAprayatna 42tA rahe cha, (paMDurapaDapAuraNA ! madana sahana 42vAmAM aasmartha hovAne kAraNe pitAnA paheravA TakAnA vastrone dhavAmAM Asakata rahe che. (jiNANamaNAlAe) nendra pAna... jJAnI 5:15 vire| (sachaMda vihariUNaM) pAnI 42-4! 25nusArana 65 jiyA rIna (umaokAlaM) prAta: mane sAyaNa, mA bhanne samaye (Avassathassa unaTuMti) pratibha, 42pAne tayAra thAya cha, (se taM louttariyaM davAvassayaM) to temanI te mAvazya [yA35 pratibhae Totta:24 dravyAvazya435 gAya che. (se taM jANayasarIra bhaviya sarIravaharitaM davAvassayaM) zAyarI2 bhane 10yazarIra, 41 mannethI minna evA dravyAvasthAnA kerika dravyAvazyaka nAmanA trIjA bhedanuM A prakAranuM svarUpa samajavuM. A kriyAomAM bhAvazUnyatA hovAne kAraNe temanuM kaI vAstavika , phala prApta thatuM nathI, paraMtu uTe saMsAra ja vadhe che. tethI A prakAranA dravya"liMgI sAdhuo dvArA karavAmAM AveluM Avazyakakarma apradhAna hovAne kAraNe vyA
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 anuyogadArale noAgamatvaM ca deze kriyAlakSaNe AgamAbhAvAt / 'no bandasyAtra dezapratiSedhavacanatvaM bodhyama / AvazyakajJAnasadbhAvAdAgamo'pi dezato batAte, iti / atra chAkAttarikadravyAvazyake dRSTAntaH pradazyate-purA basantapure nagare'gItArtha ekaH saMgho viharati m| tatra saMghe sAdhuguNarahitaH kazcitsaMvignAbhAsaH sAdhuH pratidinaM puraHkarmAdidoSaduSTamaneSaNIyaM bhaktAdi gRhItvA mahatA saMbegena pratikramaNakAle sarvamAlecayati / agItArthoM gacchAcAryadha tasmai agItArthatvAta vazyaka mAnA gayA hai aisA jAnanA caahiye| yahAM para 'go' zabda eka deza pratiSedha artha meM prayukta huA hai| arthAt parikramaNa kriyArUpa ekadeza meM Agama rUpatA nahIM hai| parantu pratikramaNarUpa Avazyaka ke jJAna kA sadbhAva hone se vahAM Agama bhI isa taraha ekadezarUpa Avazyaka kriyA meM Agama kA pratipeSa yaha 'no' zabda karatA hai| aura yaha prakaTa karatA hai ki yahAM kevala Agama ekadeza meM vartamAna hai| isa taraha "nA" zabda meM deza pratiSedhavacanatA jAnanI cAhiye / lokottarika dravyAvazyaka ke Upara dRSTAnta isa prakAra se hai-prAcInakAla meM basantapura nAma ke nagara meM eka agItArtha saMghavihAra karatA huA AyA / usameM sAdhuguNoM se rahita eka sAdhu thA / jo saMvignAbhAsa (Upara se vairAgya dekhAnevAlA) thaa| vaha pratidina puraH karmAdi doSoM se yukta anepaNIya AhAra le karake AtA-aura baDe hI saMvega bhAva se 135435 bhAnavAmA mAnyu cha, mema samana. mI "no Agama" 54mA 15raaye| "no" 206 me deza pratiSedha (nissedh)n| ma mAM prayuta yo cha, meTa se pratikramaNa kriyArUpa eka dezamAM AgamarUpatA hotI nathI, paraMtu pratikramaNarUpa AvayanA jJAnane sadUbhAva hovAthI tyAM Agamane paNa ekadezanI apekSAe saddabhAva hoya che. A rIte bane pada ahIM eka dezarUpa Avazyaka kriyAmAM Agamane pratiSedha (niSedha) kare che, ane e vAta prakaTa kare che. ke tyAM Agama kevaLa eka dezataH vartamAna che. A pramANe "" zabdamAM deza pratiSedha vacanatA samajavI joIe. lakattarika 07. vazyakanuM pratipAdana karavAne mATe have nIcenuM daSTAnta ApavAmAM Ave che prAcIna kALamAM vasaMtapura nAmanA nagaramAM agItArtha sAdhuone eka saMgha vihAra karatA karate AvI pahoMcyo. te saMghamAM sAdhuonA guNothI rahita, paNa saMvisAbhAsI (upara uparathI vairAgya bhAva dekhADanAra) e eka sAdhu hatuM. te haMmezA purA karmAdi dethI yukata aneSaNIya (akalpya) AhAra vihorI lAvate hato, ane pratikramaNa karatI vakhate ghaNA ja saMvegabhAva pUrvaka potAnA dezanI
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA-sU.22 tavyatiriktalAkottarIyadravyAvazyakanirUpaNam 155 prAyazcisaM prayacchan eva vadati-pazyata saadhvH| kathamaya' svaduSkRtamagopayana azaThatayA prakAzayati, doSAsevanaM sukaram, AleocanA tu duSkarA, ato'zaThatayaiva zudhyate'sau / itthaM tasya prazaMsAM tvA'nye'pi agItArthazramaNAstaM prazaMsanti, cintayanti ca gurusamIpaAlocana / cet zuddhastarhi asakRddISAsevanAyAM kRtAyAmapi na kazcid doSaH / itthaM gacchati kiyatikAle tatraikaH saMvignagItArthaH kazcit sAdhuH samAyAnaH / sa pratidinamevaMvidhaM vyatikaraM vilokya taM gacchApratikramaNa karane ke samaya meM apane doSoM kI AlocanA krtaa| gacchAcArya jo ki svayaM agItArtha the ve agItArtha jAna karake usake liye prAyazcitta de te samaya aisA kahate ki hai sAdhuoM-dekho-yaha sAdhu kitanA bhalA hai ki jo apane eka bhI doSa ko nahIM chipAtA hai, aura sabako sarala bhAvase prakaTakara detA hai| doSoM kA sevana to ho jAtA hai, parantu unakI AlocanA karanA baDA kaThina kAma hai / isaliye yaha kisI bhI mAyAcAra ke vinA jo apane doSoM kI AlecanA karatA hai usI se yaha zuddha ho jAtA hai| isa prakAra AcArya kRta prasA ko sunakara ke saMghastha anya agItArthaM zramaNajana bhI usakI prazaMsA karane lgjaate| aura vicArane lagate ki guru ke samIpa meM yadi AlocanA karane mAtra se hI doSoM kI zuddhi ho jAtA hai to bAra 2 doSoM ke sevana karane meM bhI kaI hAni nahIM hai| isa prakAra karate 2 jaba kitanAka samaya nikala gayA-taba usa saMgha meM eka saMvigna kriyApAtra) gItA rtha koI sAdhu vihAra karatA huA bAhara se AyA / jaba usane saMgha kI isa AlocanA karate hate. te gacchanA AcArya ke jeo agItArtha hatA, teo A saMvignAbhAsI sAdhune prAyazcita detI vakhate sAdhuonI pAse tenI A pramANe prazaMsA kya karatAM hatAM- "he sAdhuo ! juo, A sAdhu keTale bhale che ke tene eka paNa deSa chupAvate nathI, ane potAnA saghaLA dene saralabhAve prakaTa karI de che. denuM sevana te thaI jAya che, paraMtu temanI AlecanA karavAnuM kAma ghaNuM ja kaThaNa che. koI paNa prakAranA mAyAcAra vinA potAnA dezanI AlocanA karavAne lIdhe te zuddha thaI jAya che." AcArya dvArA tenI A pramANe prazaMsA thatI joIne saMghanA aMgItArtha anya zramaNe paNa tenI prazaMsA karavA maMDI jatA. te saMghanA sAdhuomAM A prakAranI peTI mAnyatA vyApI gaI ke gurunI samIpe mAtra AlecanA karavAthI ja dezonI zuddhi thaI jatI hoya, te vAraMvAra deSonuM sevana karavAmAM paNa keI hAni nathI. A prakAranI temanI pravRtti keTalAka samaya sudhI cAlu ja rahI. evAmAM koI eka saMvigna (DiyApAtra) gItArtha sAdhu gAma nagara Adine vihAra karate karate te vasantapura nagaramAM AvI pahoMcyA. jyAre teNe te agI
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 156 anuvo cAryamuktavAn-tvamasya zaThasAdha : prazaMsAM kurvan agnibhaktaprazaMsako nRpa isa ise / gacchAcAryeNa tatkathAM kathayitu preritaH sa saMvignagItArthoM munirevaM proktpaan| AsId girinagaravAsI kazcidagnibhakto vnnik| sa prativarSa paznarAgaratnaiH gRhaM bhRtvA vahninA tat pradIpayati / agnau tasyaivaM vidhaM zraddhAtizayaM vilokya, tanna garavAsino janA narapatizcAvivekitayA taM prazaMsanta evaMvadansibhanyo'yaMvaNika, ya: prativarSa padmarAgaivahni santarpayati / athAnyadA prabalapavanavegena prakAra kI pratidina kI vyavasthA dekhI-taba usase nahIM rahA gayA-aura gacchAcArya ke pAsa jAkara usane unase kahA Apa isa zaTha sAdhu kI jo prazaMsA karate haiM-vaha ya ApakA agnibhakta kI prazaMsA karanevAle e- rAjA kI taraha hai| yaha kathA kaisI hai isa prakAra garAcArya ke pUchane para uma saMvigna gItArtha sAdhune unheM yaha kathA isa taraha se sunAI-girinagara meM e agnibhakta vaNika rahalA thaa| yaha prativarSa padmarAgaratnoM ko ghara meM bharakara usameM Aga lagA detA thaa| usake aviveka pUrNa kArya kI vahAM kA rAjA aura puravAsijana sabahI prazasA krte| kahate-dekhA isake zraddhAtizaya ko-jo prati varSa padmarAgamaNiyoM se agnideva ko saMtarpita ratA hai| ekadina kI bAta hai ki jaba usane padmazagamaNiyoM kA bharakara gharameM Aga lagAI-taba usa samaya AMdhI ke vega se agnijvAlA itanI adhiH pradIpta huI ki usakA saMbhAlanA muzkila ho gy-| dekhate 2 usa pradIpta agnine rAjamahala sahita usa samasta nagara tArthasaMdhanA te saMvignAbhAsI sAdhunI te prakAranI darajanI pravRtti dekhI, tyAre tenAthI te sahana thaI zakI nahIM. teNe te agItArtha saMghAcAryanI pAse jaIne temane A pramANe kahyuM - "Apa A zaTha sAdhunI je prazaMsA kare che te agnibhaktanI prazaMsA karanArA eka rAjAnA kArya jevuM kArya che. tyAre te saMghAcArya tebhane pUchyu-"milatanI zI 4thA cha? * tyAre te saMvigna gItArtha sAdhue temane nIce pramANe kathA kahI girinagara mAM eka agnibhakata vaNika rahetuM hatuM. te anidevane khuza karavA mATe prativarSa padharAga ratnane gharamAM bharIne tene Aga lagADatuM hatuM. tenA A avivekapUrNa kAryanI tyAM rAjA ane nagaravAsIo khUba prazaMsA karatA hatA, teo ekabIjAne kahetAM-juo tene agnideva pratye keTalI badhI zraddhA che ! te zraddhAne kAraNe te te prativarSa padmarAga maNiothI agnine saMtRpta kare che. have eka divase evuM banyuM ke jyAre te vaNike gharamAM padharAgamaNio bharIne gharane Aga lagADI tyAre acAnaka AMdhI caDavAne kAraNe te Aga ceramera prasarI gaI ane tene prAkRmI
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA. sU022 nadvayatiriktalokottaripadravyAvara kanirUpaNam 157 prAditamtatpradApitavahIrAjaprAsAdasahitaM samastamapi tannagaraM dadAha / to rAjJA sa vaNigdaNDito nagagad niSkAsitazca / ___tathA tvamapi avidhi vRta 7 asya prazaMsAM kun AtmAnaM saMdhaM ca vinA zayasi / yadi punaratta menaM zikSayasi, tadA'para nRpa iva svapaskala gaNakArako bhaviSyasi / tathAhi AsItkazcid rAjA, yo hi tathAvidhakarmakAriNaM kaMcIdekaM vaNija samAhUba proktavAn-'di tava padmarAgamaNibhiragnestarpaNamAvazyakaM, tarhi vane gatvA ko bhI svAhA kAdiyA / rAjA ne jaba paristhimi kA vicAra kiyA to apane ajJAnamA para use baDA pazcAttApa huA / antameM usane usa vaNika ko daNDita karaapane nagara meM bAhira nikAla diyaa| isI prakAra Apa bhI avidhi meM pravRtta hue isa sAdhu kI jo prazaMsA karate haiM-vaha Apa kA Ara saMgha kA vinAzaka hai| yadi isa saMgha meM Apa kisI eka ko bhI zikSita karade to ApakA yaha kArya eka dUsare rAjA kI taraha sva aura parakA kalyANakAraka hogA-muniye-eka rAnA thaa| usake rAjya meM bhI isI agnibhakA kati kI taraha eka vaNika rahatA thaa| vaha bhI prativarSa panarAgamaNiyoM ko ghara meM bharakara usameM Aga lagA detA thA-aura isa taraha se agni kA saMtarpita kiyA karatA thaa| jaba rAjA ko usakI isa bAta kA patA lagA- va use bulAkara usane kahA ki yadi padmarAgamaNiyoM se agni ko saMtarpita karanA tumhAre liye Avazyaka hai-jo tuma yaha kArya nagara meM raha levAnuM kArya muzkela banI gayuM. te AganI javALAomAM rAjamahela sahita AkhuM nagara bhasmIbhUta thaI gayuM. jyAre rAjAe A paristhitinA kAraNane zAMta citta vicAra karyo tyAre tene potAnI aA.dAne mATe pazcAttApa thayo. teNe te vaNikane sajA pharamAvIne pitAnA nagaramAMthI hAMkI kADhaye. te rAjAnI jema Apa avidhimAM pApAcAramAM pravRtta thayelA A zaTha sAdhunI je prazaMsA kare che, te Apane ane saMghane vinAza karanArI nivaDaze. je Apa kA saMghamAMthI evA eka sAdhune paNa zikSA karIne hAMkI kADhaze. te ApanuM te kArya eka bIjA rAjAnA kAryanI jema rava ane paranuM kANuM karanArUM thaI paDaze. have te savasa bInAthe sAdhu te rAjAnI kathA te AcAryane kahI saMbhaLAve che keI eka rAjAnA nagaramAM uparyukata agnibhakata vaNika je eka vaNika rahetuM hatuM. te paNa agnidevane tRpta karavA nimitte prativarSa pitAnA gharamAM pa. rAgamaNio bharIne gharane Aga lagADI deto hatuM jyAre rAjAne tenI A vAtanI khabara paDI tyAre teNe te vaNikane petAnI pAse bolAvIne A pramANe cetavaNI ApI-je padharAga maNio gharamAM bharIne tene Aga lagADIne tame agnidevane
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 anuyogadvArasUtre kathaM nava N karoSi ? tavaivaMvidhayA kriyA kadAcitsama to pi grAmo vinazyet / ityevaM taM nirbhartsya daNDayitvA nagarAd niSkAsitavAna / tathA tvamapi kuru / evaM tena saMvignagItArthena bahuzaH pratibodhito'pi sa gacchAcAryoM yadA rakhavyApArAnna nivRttastadA sa sAdhuH anyAn gacchasthitAn sAdhUn evamuktavAna - " yadyeSo'saMvigno'gItArtho gacchAdhipo bhavadbhirna parityajyate, tadA bhavatAM mahAn anartho bhaviSyatI 'ti / evaMvidhaM sAdhvAbhAsAvara kaprakAraM sarva Tokosa rikaM dravyAvazyakam / etatsarva nigamayannAha - ' se taM loguttariyaM davvAvassara" kara kyoM karate ho - kyoM nahIM jaMgala meM jAkara ise kiyA karate ho| kyoM ki isa tumhArI pravRtti se kabhI na kabhI samasta grAma ke naSTa hone kI saMbhAvanA haiM / ataH tuma isa duSpravRtti vAyA to tyAga karo nahIM to gA~va se bAhira nikala jAo / isa prakAra DATa DapaTa kara usa rAjAne use daNDita karake apane nagara se bAhira nikAla diyA / ataH Apa bhI saMgha kI kalyANa kAmanA se aisA hI kI jiye / isa prakAra usa saMvignagItArtha sAdhune una gacchAcArya ko bahuta prakAra se samajhAyA / parantu jaba ve samajhAne para nahIM samajhe taba usa AgatasAdhune saMghasthita anya sAdhuoM se isa prakAra kahA- dekho yaha gacchAdhipati agni (kriyAhIna) aura agItArtha hai, yadi Apaloga isase alaga nahIM hote haiM - to isameM Apa saba kA baDA bhArI anartha hogA / isa prakAra kA sAdhvAbhAsoM (veSadhAriyoM) kA jo bhI Avazyaka prakAra haiM vaha saMtRpta karavAnuM Avazyaka mAnatA hA. te tamAre nagaramAM rahIne evu kArya karavuM oIe nahI. jagalamAM jaIne tame te kAma karI zake che. nagaramAM rahIne tame tamArI A pravRtti cAlu rAkhaze| te tamArI A dupravRttine kAraNe koi vAra AkhA nagarane bhasmIbhUta karI nAkhaze. mATe kAM teA tamArI A duSpravRtti adha karI de nahI" teA gAma cheDIne jatA rahe" A pramANe dhamakAvIne rAjAe tene potAnA nagaramAMthI hAMkI kADhayA. Ape pazu saMghanA kalyANane khAtara te zaTha sAdhune sagha mAMthI hAMkI kADhavA joie. A pramANe te savignagItA sAdhue te gacchAcAya ne khUbakhUba samajAvyA, chatAM paNa jyAre temaNe tenI vAtane na svIkArI tyAre te savignagItA sAdhue te saMghanA anya sAdhuene A pramANe kahyuM- A gacchadhipati asavigna (kriyAhIna) ane agItA che. jo Apa temanAthI judA nahIM paDe te ApanuM akalyANa thaze. ApanA sa'sAra alpa thavAne badale dIgha thatA jaze." A prakAranA dravyali'gI sAdhuonI (mAtra veSanI apekSAe ja sAdhu dekhAtA DhAya paNa sAdhunA AcArAthI rahita heAya evA sAdhune dravyaliMgI kahe che) je
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogaca ndrakA TIkA sU0 23 bhAvAvazyakanirUpaNam 159 iti tadeta lokottarikaM dravyAvazyakaM varNitam / noAgamato dravyAvazyakamapi sarva nirU petamiti kaTayitumAha-tadetad na Agamato dravyAvazyakaM varNitam / tadetat dra yAvazyakaM varNitam iti // 0 22|| athAvasaramA bhAvAvazyakaM nirUpayitumAha mUlam - se kiM taM bhAvAvastayaM ? bhAvAvastayaM duvihaM paNNattaM, ruM jahA Agamao ya, no Agamao ya // sU0 23 // chAza--atha kiM tad bhAvAvazyakam ? bhAvAvazyakaM dvividhaM prajJaptam, tadya !-Agamatazca, nIbhAgamatazca | | 023 || < TI ! - ziSyaH pRcchati -- 'se kiM taM bhAvA ssa' iti / he bhadanta ! atha kiM tad bhAvAvazyakam ? uttaramAha - 'bhAvAvastayaM' iti / bhAvAvazyakasaba lokAntarika dravyAvadhika hai / isa taraha yahAM taka ( se taM noAgamao davasa) pUrva prakrAnta noAgama dradhyAva yaka kA kathana kiyA gayA hai ki noAgama ko lekara dravyAvazyaka ke bheda prabhedoM kA pUrvosa rUpa se varNana ho cukA hai | || sUtra 22 // aba sUtrakAra bhAvAvazyaka kA varNana karate haiM-se kiM taM bhAvAvastayaM ityAdi || sUtra 23 // zabdArtha - (se) he bhadaMta ! bhAAvazyaka kA kyA svarUpa hai ? uttara--(bhAvAvasmayaM duvihaM paNNattaM ) bhAvovazyaka do prakAra kA hai / (taMjA) ve prakAra ye haiM- ( Agamao ya noAgamya ) eka Agama ko lekara bhAvAvazyaka aura dUsA noAga ko lekara bhAvAvazyaka / vivakSita kriyA ke anubhava se yukta jo sAdhvAdirUpapadArtha hai usakA nAma bhAva hai / yahAM bhAva kArDa Avazyaka kriyAe hAya che. te leAkeAntarika dravyAvazyaka rUpaja gaNAya che. (setaM no Agamao davAvassa) mA rIte maDI sudhImAM pUrva prastuta no Agama dravyAvazyakanu" kathana karavAmAM AvyuM che. ema samajavu'. kahevAnuM' tAtpaya e che ke nAAgamanI apekSAe dravyAvazyakanA je bheda-prabhedo paDe che. temanuM varNana ahIM purU thAya che. zAs. 22 have satrakAra bhAvAvaNyakanA svarUpanu nirUpaNa kare che-- " se kiM taM bhAvAvassayaM" tyAhi zabdArtha - (se) ziSya gurune he bhagavan ! bhAvAvaNyakanuM svarUpa kevuM prazna pUche che 3 taM bhAvApa kiM) kahyuM che ?
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 anuyogAsane iha - vivakSita kriyAnubhavayuktoyo'rthaH sAdhvAdirUpaH sa bhAvaH / bhAva tadvato' medopacArAda bhASaH / yathA-aizvaryarUpAyAH idanakriyAyAH anubhavAd indro bhAva ucyate / bhAvavAsau AvazyakaM ca bhAvAvazyakam / yadvA vivakSitakriyAnubhavarUpaM bhAvamAzritya AvazyakaM bhAvAvazyakam / tad dvividhaM prajJeptam / tad yathA - Agamatazca = AgamamAzritya noAgamatazca = AgamAbhAvamAzritya / / 0 23 // mUlam 1 kiM taM Agamao bhAvAvassaya ? Agamao bhASAvayaM jANaya uvautte / se taM Agamao bhAvAvassyaM // sU0 24 // chAyA - atha kiM tad Agamato bhAvAvA yakam ? Agamato bhAMvAvazyakaM jJAyaka upayuktaH / tadetadAgamato bhAvAvazyakam // mu0 24 // aura bhAvavAna meM abhedopacAra kiyA gayA hai / isaliye vivakSita kriyA ke anubhava se yukta artha ko bhAva kaha diyA hai / jaise aizvaryarUpa indana kriza ke anubhava se indra bhAva kahA jAtA hai / bhAvarUpa Avazyaka kA nAma bhAgavazayaka hai / athavA vivakSita kriyA ke anubhavarUpa bhAva ko lekara jI Avazyaka hotA hai usakA nAma bhAvAvazyaka hai | ||suutr 23 // bhAvAvazyaka kA svarUpa Agama kI apekSA lekara sUtrakAra isa prakAra se prakaTa karate haiM-se kiM taM Agamao bhAvAvassayaM ityAdi // | sUtra 24 // zabdArtha - - he bhadaMta ! Agama ko Azrita karake bhAva Avazyaka kA kyA svarUpa hai ? utta2-(bhAvAvassaM duvihaM paNNattaM) lAvAvazyanA me pra2 che (taMjA) te prakAza nIce pramANe kahyA ( Agamo ya noAgamo ya) (1) bhAgamanI apekSA bhAvAvazyaka ane (2) nA AgamanI apekSAe bhAvAvazyaka, viMvakSita kriyAnA anubhavathI yukata je sAdhu Adi rUpa padAtha' che, tenu' nAma bhAva che. ahIM bhAva ane bhAvavAnamA abhedapacAranI apekSAe A pramANe kahevAmAM A ... che. tethI vikSita kriyAnA anubhavathI yukata ane 'bhAva' kahevAmAM A che. jema ke aA rUpa indana kriyAnA anubhavathI Indrane bhAvarUpa kahevAmAM Ave che. bhAvarUpa Avazyakanu' nAma bhAvAvazyaka che. athavA vivakSita kriyAnA anubhavana apekSAe je Avazyaka hAya che, tenu' nAma bhAvAvazyaka che. 5 su. 23 have sUtrakAra bhASAvazyakanA prathama bheda rUpa je " AgamananI apekSAe bhASAvazyaka'' che, tenA svarUpanu kathana kare che--
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 161 ==: TIkA ---- ziSyaH pRcchati - 'se kiM taM Agamao bhAvAvastayaM' iti / atha kiM tad Agamato bhAvAvazyakam ? uttaramAha - 'Agamao bhAvAvassya' ityAdi / Agamato bhAvAzyaka jJAka upayuktaH / ayamarthaH- Azvayaka Azvaka padArthajJagtajjanita - saMvegena vizuH yamAnapariNAma tatra copayuktaH sAcAdirAga mato bhAvAvazyakam / AvazyakAryajJAnarUpasyAgamasyAtra. sattvAt / bhAvezvAtrAvazyakArthajJAnajanitopayogavaccAt bhAvamAzrityAvazyakamiti vyutpatteH / idamuktaM bhavati - bhAva anuyo / candrikA TIkA sUtra 24 bhAvAvaz yaka strarUpanirUpaNam " uttara- (Agamao bhAvAHssayaM jANa uvautte) Avazyaka sUtra ke artha ko jAnane vAlA aisA usameM upayogayukta banA huA sAdhvAdi ki jisake pariNAma saMvega se vizuddha bana rahe haiM AgamataH bhAvA kaka hai / kyoMki isame Avazyaka sUtra ke arthajJAnarUpa AgamakA sadbhAva ho rahA hai / yadyapi Aya ke arthajJAna se janita jo upayoga hai usakA nAma bhAva hai / aura isa bhAva ko Azrita karake jo Avazyaka hai vaha bhAvAvazyaka hai, isa Avazyaka Agama se rUpa meM bahA prara kI vyutpatti se artha ke jJAtA kA Avazyaka meM upayogarUpa banA huA pariNAma, bhAvAvazyakarUna ThaharatA hai phira bhI jo sAdhvAdi ko bhAvA jAtA hai vaha isa prakAra ke pariNAma se yukta haM ne ke kAraNa upacAra se kahA jAtA haiM aisA jAnanA cAhiye / Azyaka meM jo yaha upayoga pariNAma se kiM taM Agamao bhAvAvassa" tyAhi zabdA-he bhagavan! Agamane Azrita karIne (AgamanI apekSAe) bhAva Avazyannu' svarUpa kevuM che ? Gtta2-(Agamao bhAvAvassayaM jANaya uvautte) Avazya sUtranA arthane jANanArA ane temAM upayoga yukata banelA sAdhu ke jenAM pariNAme saMvegane lIdhe vizuddha banI rahyA hoya che, te AgamanI apekSAe bhAvavazyaka hoya che, kAraNa ke evA sAdhumAM Avazyaka sutranA ajJAna rUpa AgamanA sadbhAva thai rahyo hAya che. jo ke AvazyanA artha jJAnathI janita je upayoga che tenu nAma bhAva che, ane te bhASane Azrita karIne je Avazyaka che, tenuM nAma bhAvAvazyaka che, A prakAranI vyutpatti anusAra A zyaka anA jJAtAnuM AvazyakamAM upayogayukata baneluM pariNAma (nivRtta) AgamanI apekSAe bhAvavazyaka rUpa pratipAdita thAya che, chatAM paNa je sAdhu Adine bhAvavazyaka rUpa kahevAmAM Avela che te A prakAranA pari NAmathI yuta dAvAne kAraNe aupacArika rIte kahevAmAM AvyuM che, ema samajavuM.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogabArasUtre rUpa bhAvAvasyA hai vaha dharma padAcya hai kayoM ki yaha zruta dharma ke antargata hai isI kI mAnyatA ke viSaya meM jina bhagavAn kI AjJA kA sadbhAra hai| tAtparya kahanekA yaha hai ki yahAM para zaMkAkAra kI aisI zaMkA ho sakatI hai ki nAma Avazka, sthApanA Avazyaka aura dravya Avazka ye ArAdhanA karane yogya haiM aisI jina bhagavAn kI AjJA hI nahIM haiM yaha bAta to nizcita hai- ki inameM upayoga kA abhAva haiM aura cAritra guNa vihInatA hai| ataH ye kamoM ki nirjarA ke sAdhaka nahIM hote haiN| aura isI kAraNa ye dharmapada vAcya bhI nahIM hote haiN| parantu jo sAmAyika Adi rUpa lokattarika dravyAvazyaka hai ki jo pravacanokta hai-Agama saMmata hai-vaha to dharmapadavAcya honA cAhiye-so isa zaMga vA samAdhAna isa prakAra se hai-ki sAmAyika Adi kriyAe~ pravacanokta avazyaka hai to bhI ve jinAjJA se vahi bhUta bane hue sAdhvAbhAsoM (veSadhAriyAM) dvArA ki jo svacchaMda vihArI hote haiM, mUlaguNa aura uttara guNoM meM jinheM AsthA nahIM hotI hai, chahakAra ke jIvoM kI rakSA karanerUpa anukaMpA vA bhAva jinake aMtaHkaraNa meM zUnyarUpa se rahatA hai anupayogapUrvaka apanI ruci ke anusAra yadvA tahA kriyA kI AvazyakamAM je A upayoga pariNAma rUpa bhAvAvazyaka che te dhama padavANya che, kAraNa ke te zratadharmanI aMdara samAviSTa thaI jAya che. tenI ja mAnyatAnA viSayamAM jinendra bhagavAnanI AjJAne sadUbhAva che A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che kadAca koIne evI zaMkA thAya ke nAma Avazyaka sthApanA Avazyaka ane dvavyAvazyaka, te traNe Avazyako ArAdhanA karavA yogya che, evI jinendra bhagavAnanI AjJA ja nathI. kAraNa ke temanAmAM upagano abhAva che, ane cAritraguNa vihInatA rahelI che tethI teo karmanI nirjarAnA sAdhaka thatA nathI. ane e ja kAraNe teo dharma padavAo paNa hotA nathI. paraMtu sAmAyika Adi rUpa lokottara dravyAvazyaka, ke je pravacanakata che-Agama saMmata che, te to dharma 5davA hevA ja joIe. te te prakAranI zaMkAnuM samAdhAna A pramANe samajavuM sAmAyika Adi kriyAo AgamasaMmata avazya che. paraMtu jinAjJAnA paripAlanathI jeo vihIna banelA che evA dravyaliMgI (sAdhu veSadhArI) sAdhuo dvArA karavAmAM AvatI te sAmAyika Adi kriyAo dharma padavA hoI zakatI nathI. kAraNa ke evA sAdhuo te svachaMda vihArI hoya che, mUlaguNa ane uttara guNethI teo rahita hoya che, chakAyanA jIvonI rakSA karavA rUpa anukaMpA bhAvano temanAmAM sadaMtara abhAva hoya che, evA sAdhuo te anupaga pUrvaka, pitAnI ruci pramANe phAve evI rIte te sAmAyika Adi
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ anugandrikA TIkA 23 mAtrAvazyaka svarUpanirUpaNam 163 zyakArthajJasya AvazyakopayogapariNAma Agamato bhAvAvazyakam / sAdhvAdistu tAdRzapariNAmavacvAdupacArAdAgamato bhAvAvazyakamucyate / idamAvaza ekopayeAgapariNAmarUpaM bhAvAvazyakaM dharmapadavAcyaM bhavati zruta dharmAntargatatvAdatra jinAjJAH saccAt / jAtI hai | ataH ve bhI dharmapadavAcya nahIM ho sakatI hai| isaliye usa lokAtarika dravyAvazka meM bhI nirjarAjanakatva kA abhAva hone se jina bhagavAna kI AjJA use mAnyatA pradAna karane kI vaha ArAdhanA karane yogya hai isa prakAra kI - nahIM haiN| isa prakAra yaha Ara.ma bhAvAvazyaka, kA varNana kiyA / bhAvArtha -- yaha sUtrakArane pahile hI aTa karadiyA hai ki vivakSita kriyA ke anubhava se yukta artha kA nAma bhAva hai / arthAt jo Avazyaka zAstra kA jJAtA hai aura usameM upayoga se yukta hai - aisA sAva dirUpa artha bhAvAzyaka hai / isa bhAvAvazyaka ke do bheda haiM- ? eka Agama bhAvAvazyaka aura dUsare noAgama bhAvAvazyaka / Agama bhAvAvazyaka meM jJAtA kA upayoga rUpa pariNAma AgamarUpa mAnA gayA hai / ataH vaha pariNAma Agama kI apekSA bhAvAvazyaka hone se Agama bhAvazyaka hai| sAdhvAdikoM ki jo AvazyakazAstra ke jJAtA hokara usameM upayukta bane hue haiM jo AgamabhAvAvazyaka kahA jAtA hai vaha usa pariNAma kI abheda vivakSA se kahA jAtA hai / jina bhagavAn ne isa AgamabhAvAvazyaka ko hI dharmapadavAcya hone ke kAraNa upAdeya kriyAo karatA hoya che. te kAraNe temanI te kriyAe dhama padavAcya (dhama kahI zaka:ya evI) he|tI nathI. tethI e leAkeArika dravyAvazyakamAM paNa nija rAjanakatvanA abhAva hAvAdhI jina bhagavAne temane ArAdhanA karavA yogya kahI nathI. A prakAre A sUtra dvArA Agama bhAvAvasyakanuM ravarUpa pragaTa karavAmAM Avyu che. bhAvArtha-sUtrakAre e vAta te AgaLa prakaTa karI dIdhI ja che ke vivakSita kriyAnA anubhavathI yukata aMnuM nAma bhAva che. eTale ke je sAdhu Avazyaka zAstranA jJAtA che ane temAM upayukata (upayAga pariNAmathI yukata) che, evA sAdhu Aphri rUpa ane bhASAvazyaka kahe che. A bhAvAzyadanA e bheda batAvyA che (1) Agama bhASAvazyaka ane (2) nAAgama bhAvAvazyaka. Agama bhAvAvaNyakamAM jJAtAnA upayAga rUpa pariNAmane Agama rUpa mAnavAmAM Avela che. tethI te pariNAma AgamanI apekSAe bhAvAvazyaka rUpa heAvAthI tene bhAgama bhAvAvazyaka kahevAmAM Avyu` che. sAdhvAdikA ke jee Avazyaka zAstranA jJAtA heAvAnI sAthe sAthe temAM upayukata banelA temane ja je Agama bhAvAvazyaka kahevAmAM Ave
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164. anuyogadvArasUtre nAmAvazyakam-AvazyakanAmako gopAladArakAdiH, sthApanAvazyakam Avazyaka kriyAvataH kasyacit kASThakarmAdiSu citram, F033 ka ca AvazyakopayogazUnyA dehaagmkipH| emAvara veSu upayogAbhAvena caraNaguNarahitatvena ca karmanirjarAjanakatvAbhAdArAdhyatvena jinAjJA nAsti, tasmAdetat trividhamAyakaM dharmapadavAcyaM na bhavatIti nizcayaH / lokottarikadradAyakapravacanoktaM sadapi jinAjJAbAyaiH svacchandavihAribhirmUlAnaraguNarahitaiH paTa kAyaninukampairanupayogapUrvakaM kriyamANaM sAmAyikAdikam / tadapi dharma padavAcyaM na bhavitumarhati tatrApi nirjarAjanakatvAbhAvena vidheyatayA ninAjJAyA abhAvAt / uktamarthamupasaMharan prAha-'se taM Agamao bhAvA rassayaM' iti / tadetat AgamatA bhAvAvazyakaM varNitam // mU0 24 // atha bhAvAvazyakasya dvitIyabhedamAha mUlam--se kiM taM no Agamao bhAvAvasmayaM ? no Agamao bhAvAvastayaM tivihaM paNNataM, taM jahA-loiyaM, kuppAvaNiya, loguttariyaM // sU0 25 // svIkArya kahA hai-nAma sthApanA aura dravya Avazyaka ko nahIM / kyoMki Avazyaka nAma ke dhArI gopAlabAloM meM Avazyaka kI sthApanAvAle kisI bhAvakaAdi ke Avazyaka kriyA saMpanna citra meM tathA Avazyaka kriyA meM upayoga zUnya pane hue noAgama dravyAvazyakarUpa deha meM evaM Agamokta bhI lokottarika draghyAvazyakarupa sAmAyika Adi meM upayoga kI zUnyatA se aura cAritra guNa kI rahitatA se karma nirjarA karane kI sAmarthya nahI haiN| ataH ye dharmapadavAcca nahIM hue haiN| aura isI kAraNa inheM upAdeya nahIM kahA gayA hai / ||suutr 24 // che te A pariNAmanI abheda vivakSAnI apekSAe kahevAmAM Ave che. A Agama bhAvAvazyaka ja dharma padavANyuM hovAthI jinezvara bhagavAne tene upAdeya kahela che nAmAvazyaka, sthApanA Avazyaka ane dravyAvazyakane upAdeya kahyA nathI. kAraNa ke Avazyaka nAmadhArI gopAlabALomAM, AvazyakanI sthApanAvALA keI zrAvaka AdinA Avazyaka kriyA saMpanna citramAM, tathA Avazyaka kriyAmAM upayoga zUnya (anupayukata) banelA ne Agama dravyAvazyaka rUpa sAmAyika AdimAM upaganI nyatA ane cAritraguNanI rahitatAne lIdhe karmanI nirjarA karavAnuM samarthya hetuM nathI. tethI temane dhama padavAya kahI zakAya nahIM, ane e ja kAraNe temane upadeva paNa gaNI zakAya nahIM. sUtra 24
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 25 noAgama bhAvAvazpakanirUpaNam 165 chAyA--atha kiM tad noAgamatA bhAvAzyakam ? ne AgaratA bhAvAvazyakaM trividhaM prajJaptam, tadyathA-laukikaM kuprAvacanikaM lokottarikapa // 25 // TIkA--'se kiM taM ityaadi| vyAkhyA nigadasiddhA ||muu0 25 // laukika bhAvAvazyaka mAha-- mlam-se ki taM loiyaM bhAvAvaspayaM? loiyaM bhAvAvastayaM puvaNhe bhAraha avaraNhe rAmAyaNaM / me taM loiyaM bhaavaavssyN|suu026| aba sUtrakAra bhAgavazyaka kA dvitIya bheda jo nAAgamabhAvara yapha hai utakA nirUpaNa karate haiM-"se fi taM noAgamaoM" ityaadi| ||suutr 25 // zabdArtha-(se) ziSya pUchatA hai ki he bhadaMta / noAgama kI apekSA lekara bhAvApaka kA kyA svarUpa hai ? uttara-(nAAgamao bhAvAvarasayaM tivihaM paNNatta) nAAgama ko Azrita karake bhAgAvazyaka tIna prakAra kA kahA huA hai / (taMjahA) jaise-(loiyaM) laukika (kuppAva Niya) kuprAvacanika aura (loguttariyaM) lokottarika / isa prakAra jAnanA caahiye| usa vyAkhyA meM dravyAvazyaka kI jagaha bhAgaka zabda kA prayoga karanA cAhiye / // 25 // aba sUtrakAra laukika bhAgAvazyaka kA varNana karate haiM"se ki ta loiyaM" ityAdi ||muutr 26 // bhAvAvazyakane je "no Agama bhAvAvazyaka" nAmane bIjo bheda che tenuM sUtra 12 ve ni354 42 cha-" se taM no Aganao" tyA zabdArtha- (2) ziSya gurune e prazna pUche ke he bhagavana ! AgamanI apekSAe je bhAvAvazyaka kahyo che te bhAvAvazyakanuM eTale ke ne Agama bhAvAvazyakanuM svarUpa kevuM che? uttara-(nobhAgamao bhAvAvastayaM tivihaM paNatta) namAmale mAzrita karIne bhAvAvazyakanA traNa prakAra kahyA che. (saMgA) te traNa prakAre nIce pramANe che (lAiya) (1) allis (kuppAvayaNiyaM) (2) muAvayani bhane (3) logu-) ttariyaM) botta(24 mA pahanI vyAbhyA dra0yAvazya4nI vA sabhI naye, paraMtu te vyAkhyAmAM dravyAvazyakanI jagyAe "bhAvAvazyaka padane upayoga kare naye // sU. 25 // have sUtrakAra laukika bhAvAvazyakanuM nirUpaNa kare che- "se kiM taM loiyaM" tyAha
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 anuyogadvArasUtre chAyA -- atha kiM tad laukika bhAvAvazyakam 1 laukika bhAvAva / ka pUrvAhna bhArata, aparAhne rAmAyaNam / tadetat laukika bhAvAvazyam / 5026 | TIkA -- ziSyaH pRcchati - 'se ki taM loiyaM bhAvAvassa' atha kiM tad laukika bhAvAvazyakam ? uttaramAha - 'loiyaM bhAvAvassa' ityAdi / laukika bhAvAvazyakaM pUrvAhe bharataM = bhAratasya vAcanaM zravaNaM vA. ama he rAmAyaNama, aparAhne rAmAyaNam = rAmAyaNasya vAcanaM zravaNaM vA / loke hi - bhAratasya vacanaM zravaNaM pUrvAhne kriyamANaM dRzyate tathA - rAmAyaNasya vAcanaM zravaNam aparAhe kriyAmANaM dRzyate, vaiparItye doSadarzanAt tatace thaM loke'vazyakaraNIyatayA''vazyakatvaM tadvAcaka zrotuzca tadarthopayogapariNAmasaccAd bhAvatvam, tadvAcakaH bhANakriyayA pustakapatrAdiparAvartanarUpaya / hantAminayarUpayA ca kriyA yuktA zadArtha - (se) ziva pUchatA hai ki he bhadaMta ! pUrvaprakrAnta ( pUrva prastuta ) laukika bhAva kA kyA svarUpa hai ? ' uttara -- (lAiM bhAvAvastathaM putraNhe bhArahaM avaraNheM rAmAyaNaM) laukika bhAvAvazyaka kA svarUpa aisA hai ki pUrvAnha meM mahAbhArata kA vAcanA athavA zravaNa karanA, aparAr3ha meM rAmANa kA vAcana athavA zravaNa karanA / loka meM mahAbhArata kA vAcana athavA usakA zravaNa karanA yaha kAma pUrvAhna meM dekhA jAtA hai, tathA ramAyA kA vAcanA aparAhna meM (dUvera pIche) / isake viparIta karane se doSa kA pAtra honA paDatA hai / isa taraha yaha kAma Avazyaka ka ne ye gya hene ke kAraNa avazya karUpa hai, tathA usake zrotA aura vAcanakartA kA usake artha meM upayogarUpa pariNAma ke sadbhAva se unameM bhAvarUpatA hai / vAcane vAlA zabdArtha-ziSya gurune evA prazna pUche che ke he bhagavan ! pUtraprastuta laukika bhAvAvaNyakanuM svarUpa kevuM che ? 25 uttara- (lAiyaM bhAvA rasyaM putra he bhArahaM avaravhe rAmAyaNa) loDiDa laavaavazyaka svarUpa A prakAranuM che-pUrvAhna (divasanA AgalA bhAgamAM) mahAbhAratane vAMcavuM athavA zravaNu karavuM ane aparAhUne (divasanA pAchalA bhAgamAM) rAmAyaNane vAMcavuM athavA zravaNu karavu, te avazya karavA caiAgya hAvAthI Avazyaka rUpa gaNAya che. leAkeAmAM mahAbhAratanuM vAMcana athavA zravaNu karavAnuM kArya pUrvAdghamAM karavA yogya gaNAya che ane rAmAyaNanuM vAMcana athavA zravaNuM karavAnu` kArya aparAddhamAM karavA ceAgya manAya che. tenA karatAM viparIta krame te karavAthI doSane pAtra thavuM paDe che. A rIte A kArya avazya karavA ceAgya hAvAthI Avazyaka rUpa che, tathA tenA zrotA ane vAcanakartAnA tenA arthamAM upayoga rUpa pariNAmanA saddabhAvane lIdhe temAM bhAvarUpatA paNa haiAya che. vAcanakartA te vakhate bhASaNa karavAnI kriyAthI, pustakanA
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA.sU026 laukikabhAvAvazyakanirUpaNam bhavati, zrotA'pi ca zravaNa-gAtra saMyatatva-kara saMpuTIkaraNAdibiyAvAn bhavati / evaM tayoH kriyAda tvena nobhAgamatvam, 'kiriyAH'gamo na hoi' iti vacanAn / kriyArUpe deze AgamatvAbhAvAd noAgamatvamapi / atra nA zabdasya dezaniSedhavaM dhakatvAt / loke bhAratAdAvAgamanvaM vyavahi yate, tasmAddezata Agamo' tyapi / tasmAt pUvAle parAhe yathAnirdiSTakAle bhAratAyupayukto yadavazyaM bha.ratAdikaM vAcaH ti zRNaM ti vA, tahaciraM zravaNaM ca laukikaM bhAvAvazyatra miti bAcate samaya bhASaNa kriyA se, pustaka ke pannoM ko palaTane AdirUpa kriyA se, aura nija hAtha se izArA karane rUpa abhinaya kriyA se yukta hotA hai| tathA jo zrotA hote haiN| ve bhI zravaNa kriyA se zarIra ko saMyata karanerUpa kiyA se aura donoM hAthoM ko joDe rahanerUpa kriyA se yukta hote haiN| isa taraha kI ina da no kI ina kriyAoM meM AgamatA nahIM hai-kyoM ki "kiriyA- Agamo na he i" kriyA Agama nahIM hotI hai aisA siddhAta vacana hai| isaliye kriyArUpa deza meM AgamatA kA abhAva hone se noAgamatA bhI haiN| yahAM no zabda dezaniSedhakA bodhaka hai| parantu loka meM mahAbhArata Adi granthoM meM AgamatA kA vyaH hAra hotA hai-isaliye inameM Aga:tA bhI hai| isa taraha kriyA meM AgamatA vA sadbhAva hone se vahIM AgamatA rA sadbhAva aura vahIM AgamatA kA abhAva para jAne se no eka deza se AgamatA bana jAtI hai| isa prara yathA nirdiSTa pUrvA aura agadha kAla meM bhAratAdi meM upayukta hue vyakti Adi kA jA unakA vAca / aura sunanArUpa aapAnAMo pheravavAnI kriyAthI yukata hoya che, tathA zrotAo te zravaNa karavA rUpa kriyAthI, zarIrane saMyata karavA rUpa kriyAthI ane bane hAthane joDI rAkhavA rUpa kriyAthI yukata hoya che. A prakAranI vakatA ane pratAnI te kriyAomAM Agamataane samAva to nathI 4 / 21 "kiriyA Agamo na hAi" " (341 AgamarUpa hotI nathI," A prakAranuM siddhananuM kathana che. A prakAre kriyA rUpa dezamAM AgamatAno abhAva hovAthI temAM " AgamatAne paNa saddabhAva hoya che. ahIM "" zabda deza niSedha (aMzata niSedhano) bodhaka che. paraMtu lekamAM mahAbhArata Adi graMthomAM AgamatAne vyavahAra thAya che, te kAraNe temanAmAM AgamatAne sadUbhAva paNa rahe che. A rIte kriyAmAM AgamatAne abhAva ane mahAbhArata AdimAM AgamatAne sadbhAva hovAthI eTale ke eka prakAre Agama tAne sadbhAva hovAthI temAM noAgamatA (eka dezanI apekSAe Aga matA) siddha thAya che. A prakAre yathA nirdiSTa pUrvAhana kALamAM maha bhArata AdimAM upayukata (upaga pariNAmathI yukta) thayela vyakitanuM je temanA vAcana ane zravaNarUpa
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 anuyogabArako bodhyam / tadetat nigamayannAha-'se taM loiyaM mAvAvassayaM iti / tadetat laukika bhAvAvazyakaM varNitam ||suu0 26 // kuprAzcanikaM bhAvAvazyakamAha mUlam-se kiM taM kuppAvayaNiyaM bhAvAvassayaM ? kuppAvaNiyaM bhAvAvassayaM je ime caragacIriga jAva pAsaMDatthA ijaMjali homajapoM duskanamokAramAiyAI bhAvAvassayoi kareM ti| se taM kuppAvaNiyaM bhAvAvassayaM sU0 27 // chApA-atha kiM tat kupAvanika bhAvAvazyakam ? kuprAkcanikaM bhAvAvazyakaM ya ime cAkacIrika yA t pASaNDa thAH ijyAJjalihomajapondurukkanamaskArAdikAni bhAvAvazyakAni kurvanti / tadetata kuprAvacanikaM bhAvavizyakam ||mu0 27 // bhayaka karma hai vaha vAcana aura zraNa laukika bhAvAvazyaka hai| isa taraha ekadeza meM AgamatA kI apekSA lekara (se taM loiyaM bhAvAvassayaM) yaha pUprakrAnta laukika bhAvAvara yaka kA varNana kiyaa| ||mtr 26 // aba sUtrakAra kuprAvanika bhAvAvazayaka kA varNana karate haiM / "se kiM taM kuppAvayaNiyaM" ityAdi / ||suu0 27 / / zabdArtha-(se) ziSya pUchA haiM ki he bhadaMta ! taM (tat) pUrva prakrAnta (pUrvaprastuta) (kuppAvayaNithaM bhAvAvassayaM kiM) kuprAvacanika bhAvAvazyaka kA kyA uttara-(kuppAvaNiyaM bhArAvassayaM) kupAvacanika bhAgazyaka kA rUpa Avazyaka kama che, te vAMcana ane zravaNa laukika bhAvAvazyaka rUpa hoya che. (se taM loiyaM bhAvAvAsa) 41 prA2nu na bhAgama ( 235 bhAgamatAnA sadubhAvavALA) laukika bhAvAvaNyanuM svarUpa samajavuM. have sUtrakAra no Agama bhAvAvazyakanA bIjA bheda rUpa kupravacanika bhAvApshytu ni3555 43 cha- "se kiM ta kuppAvaNiyaM' tyA| zabdArtha-() ziSya gurune e prazna pUche che ke kaM) pUrva prakrAnta-pUrva prastut (kuppAyaNiya bhAvAvasayaM kiM) prAvadhAna bhAvApazyanu 2135 cha? uttara-(kuppAvaNiyaM bhAvAvassayaM) prApayani bhAvA-zyanu 2535 mA prA. 2nu cha-(je ime caragacIriMga jAva pAsaDa thA) le 524, yAmi mA parita
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA-3.27 kuprAvacanikabhAvAvazyakanirUpaNam 169 ziSyaH pRcchati-se ki ta kuppAvayaNiyaM vAparatayaM ?' iti / atha ki tat kumAracanika bhASAvazyakam ? / uttaramAha-ku-vicanika bhASAvazyakameSa .: vijJeyam- ime ca kAcIrika yAvat pASaNDa upayuktAH santo yathAghasaraM yadA zyama, ijyAnjalihomajapo durukkanamaskArAdikAni, bhASAvazyakAni kurvntiitynvyH| tatra carakAdayaH prAgvyAkhyAtAH / tatra-ijyA yajJaH aJjaliH-jalAJjaliHmUryAya dIyate, homaH nityahavanam japa:- gAyaH , undurukm-dhUpaH, dhUpadAnamityarthaH, ayaM dezIyaHzabdo dhRpArthakaH / namaskAraH bandanama, etAnyAdau yeSAM tAni. bhAvAvazyakAni kurvanti / etA na hi darakarca rikAdibhiH pApaNDasthairavazya kriyamANatvAdAvaHyakAni / tadarthopayoga hAdipariNAmasadbhAvAda bhAvatvam / carakAdInAM tadarthajJAnarUpo dezata AgamaH, kAzinaH : yogAdibhirArUpo dezaratu nobhAgamaH isa prakAra se hai| (je ime cAga cIga jApApaDatthA) jaM ye caraka cIrika Adi pASaMDastha manuSya upayukta hokara avasara ke anusA (ijjaMjalihomajapoMdurukkanamokkAra mAiyAI) yajJa karate haiM. sUrya ke liye jalAMjali dete haiM; nitya havana karate haiM, gAyatrI kA jApa 2 me haiM, agni meM dhUpa jalAte haiM, tA vaMdanA AdirUpa bhAvAvazyaka te haiM. mo ye satra kri una caraka cIrikAdiko dvArA AvazyAkaraNIya hone ke kAraNa AHzyaka rUpa haiN| tathA inake artha meM jo unakA upaga pagNAma lagA rahatA hai tathA zraddhA Adi kA bhAva jAgrata rahatA hai-mo isa pAraka ye tri.yAeM bhAvAvazyakarUpa haiN| isa taraha caraka Adi yo hA jo una prayAoM vardhAjJAna hai vaha eka deza AgamarUpa hai / tA u.kA aura ti kA maMyojanAdirUpa jo vyavahAra hai vi-kriyAeM haiM-ha niyAra pAhAH AgamarUpa nahIM haiN-nopAkhaMDasthI (pAkhaMDI) manuSya upayukana (upaga rUpa paNiAma saMpanna) yadhane asarane yanu35 (ijjajalihomajapAdakka namAvakAramAjhyAi) yajJa 43 che, sUryane jalAMjali arpaNa kare che, ninya homahavana kare che, gAyatrIne jApa kare che, agnimAM dhUpa nAkhIne tene bALe che, tathA vaMdanA Adi kriyAo kare che, te badhI kriyAo bhAvAvazyaka rUpa gaNAya che. A saghaLI kriyAo te caraka, cIrika Adi pUrvokata leke dvArA avazya karavA yogya hovAne kAraNe Avaka rUpa gaNAya che. vaLI te kyAomAM temanA upaga pariNAmane paNa sabhAva rahe che. ane zraddhAdila paNa jAgRta rahe che. A kAraNe te kriyA ne bhAvAvazyaka rUpa kahe. vAmAM AvI che. tathA te vakhate temanA kara ane gharanA saMyojana Adi rUpa je vyavahAra athavA kriyAo thAya che, te kriyArUpa vyavahAra Agama rUpa nathI paNa ne
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 anuyogadAraNe tathA ca dezikAgamAbha'SamAzritya noAgamattvamapi / no zabdasyatrApi dezaniSedha paratvAt / gharakacIrikAdibhiH pASaNDasthairavazyaM kriyamANam ijyAJjali homAdika kubhASacanikaM bhAvAvazyakamitibhAvaH / tadetat kuvicanikaM bhAvAvazyakaM vrnnitmaamuu027| Agama hai| isa taraha dezika Agamake abhAva ko lekara una kriyAoM meM noAgamatA hai / noAgama kA tAtparya ekadeza meM AgamatA kA sadbhAva hai| ataHcaraka, cIraka Adi pASaMDastha puruSoM dvArA kI gaI ijyA (yajJa) aMjali homAdikarUpa eka deza kriyAoM ke jJAna meM to AgamatA hai| isa prakAra kuprAvacanika-bhAgavazyaka kA yaha svarUpa hai| bhAvArtha-yahA~ noAgama kA tAtparya sarvathA AgamAbhAva se nahIM hai| kintu edezameM Agama ke astitva se hai| caraka cIrivAdi pAkhaNDI janoM ko yajJAdi kriyAe~ unake siddhAntAnusAra avaz yAraNIya hotI haiM, ve unhe upayogapUrvaka karate haiN| unameM unakI aTa zraddhA hatI hai| isa taraha ye kriyAe~ bhAvAvazyakaruMga meM paDatI hai aura ye saba kiyAeM unakI jJAna mUlaka hI hotI haiM / isaliye ina kriyAoM ke jJAnameM to Agama rahatA hI haiN| parantu jo aura unakI hasta zira kI saMyojana AdirUpa kriyAeM haiM unameM Agama rUpa ja che; kAraNa ke A kriyAo AgamamAnya kriyAo ja che. A rIte dezika AgamanA abhAvanI apekSAe che kriyAomAM ne AgamatAne sadUbhAva hoya che ema samajavuM. "ne AgamatA" eTale ekadezanI apekSAe AgamatA. tethI caraka, cIrika Adi pUrvokata pAkhaMDastha puruSa dvArA karavAmAM AvelI yajJa, aMjali dvArA abhiSeka, hama Adi rUpa ekadezarUpa kriyAonA jJAnamAM te AgamatAne sadabhAva che. te dRSTie vicAratA te kriyAo kupravacanika bhAvAvazyaka rUpa gaNAya che. kupravacanika bhAvAvazyakanuM A prakAranuM svarUpa samajavuM. bhAvArtha-"ne Agama" A pada sarvathA AgamAbhAvatA darzAvatuM nathI, paNa ekadezataH Agamane sadUbhAva batAve che. caraka, cIrika Adi pAkhaMDI lekene mATe yajJAdi kriyAo temanA siddhAntAnusAra avazya karaNIya gaNAya che. teo te kriyAo upagapUrvaka kare che. temAM temane atUTa zraddhA hoya che. A rIte A kriyAo bhAvAvazyaka rUpa gaNAya che, ane temanI A badhI ( yAo jJAnamUlaka ja hoya che. tethI te kriyAonA jJAnamAM te Agamane sadabhAva rahe che ja paraMtu e sivAyanI hastaziranA saMyejana Adi rUpa ja kriyAo che temAM AgamarUpatA hatI
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA. 28 lokottarikabhAvavazyakanirUpaNam ____ 171 lokottarikaM bhAvAvazyakamAha mRlam-se kiM taM loguttariyaM bhAvAvassayaM ? loguttariyaM bhAvAvassayaM japaNaM ime samaNe vA samaNI vA sAvao vA sAviA vA taccitte tammaNe se tadajjhavasie tattivvajjhavasANe tadaTrovautte tadapiyakaraNe ta bhAvaNAbhAvie aNNatthakatthaimaNaM akAremANe ubhaokAlaM Avassa kareMti, taM loguttariya bhAvAvassayaM / se taM no Agamao bhAvAvassa, se taM bhAvAvassaya // sU 28 // chAyA-atha kiM tad lokottarikaM bhAvAvazyakam ? lokottarikaM bhAvAvazyakaMyatkhalu ime vaNA vA zravaNyo vA zrAvakA vA vikAvA taccittAstanmanasastallezyAstadadhyavasitAstattIbAdhya vasAnAstadarthopayuktAstadarpitakaraNAstadbhAvanAAgamarUpatA nahIM haiN| isa taraha Agama kA ekadeza meM astitva lekara carakacIrikAdi saMbaMdhI homa Adi kriyAeM kuprAvacanika bhAvAvazyaka haiN|suu027| aba sUtrakAra lokottarika bhAvAvazyaka kA kathana karate haiM"se ki ta logunariyaM" ityAdi / // sU0 28 // zabdArtha-(se) ziSya pUchA hai ki he bhadaMta ! lokottarika bhAvAvazyaka kA kyA svarUpa hai ? uttara-(loguttariyaM bhAvAvagsayaM) lAkottarika bhArAvazyaka kA gvarUpa isa prakAra se hai-(jaNaM ime samaNe vA samaNI yA sAvao vA mAviA vA) jo ye maNa maNI, zrAvaka athavA zrAvikA jana (taccitte) Avazyaka meM citta lagAkara (tammaNe) mana lagAkara (tallesse) nathI. A rIte AgamanA ekadezataH astitvanI apekSAe caraka, cIrika Adi dvArA kRta homa, havana, yajJa Adi kriyAo kumAracanika bhAvAvazyaka rUpa hoya che. su. 27 have sUtrakAra lakattarika bhAvAvazyaka nAmanA no Agama bhAvAvazyakanA trIjA menu ni3555 42 cha.' se ki taM loguttariyaM" tyA| zabdArtha-(je) ziSya gurune e prazna pUche che ke pUrva prastuta loketarika bhAvAvayakanuM svarUpa kevuM che? uttara-(lAguttariya bhAvAvasmayaM) botta24 lApA1zyanu mA prAnu svarUpa hoya che (jaNNa' ime samaNe vA samaNI vA sAvao vA sAviA vA) // zrama, abhI (Aibal), zrA14 2.ne prAvimA (taccitta) mAvazyamAthita vIna, (tammaNe)
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 anuyogAne bhAvitA anyatra kutrApi mano kurvanta ubhayataH kArama AvazakaM kurvanti / tadetada lokottarikaM bhAzavazyakam / tadetanno agamatA bhAvAvazyakam tadetad bhAvAvazyAm ||suu0. 28 // ____TIkA-ziyaH pRcchati-se kiM taM loguttariyaM bhAvAvassa atha kiM tad lokottarikaM bhAvAzyakam ? iti / unaramAha-'lAguttari' bhAvAvassayaM' ityaadi| lokottarika bhAvAvazyakameva vijJeyam. yA valu ime zramaNA: zramaNyo vA zrAmyantimuktyartha tapantIti-zramamAH striyazan zramaNya:-sAdhavA vA sAvyovetyarthaH zrAvakA vA zrAvikA vA, zRNvanti-sAdhusamIpa jinapraNItAM mAmAcArImiti zrAvakAH zramaNAsakAH. striyazcet zrAvikA =zramaNApAsikAH, vA zabdA: saMmuccayArthAH, tacittAH tasminneva Avasyake citta sAmAnyopayogarUpa yeSAM te tathA, Avazyaka sAmA yopayogava taH, tathA tanmanasaH-tasminneva mano vizeSo zubhapariNAmarUpa leNyAsanna hokara (tadajhavasie) kriyA saMpAdana vipaya aTavasAyayukta. hokara (:tti jjha sANa) tIvra AtmapariNAma viziSTra hokara (tadaTThIvautta) tadartha meM uyukta hokara (tadappiya karaNe) tadarpitakaraNabAle. hokara) (tambhAvaNAbhAvie) tadbhAlA se bhAvita hokara (apNatthakatthai maNaM aka.remANe) anya aura kahIM para bhI manako nahIM lagAAra (ubho kolaM) donoM samaya (AvasmayaM kareMti) Avazyaka karate haiM (se ca loguttariya bhAvAsamsayaM). yaha lokottarika bhAvAzyaka hai| mukti prApti ke nimitta jo tapa tapate haiM una kA nAma "zrAmyantIti zramaNAH' isa vyutpatti ke . anusAra zramaNa haiM jo sAdhuoM ke samIpa jina praNIta mAmAcArI kA zravaNa karate haiM unakA nAma zrAvaka hai| ye zramaNApAsaka hote haiN| Avazyaka kriyA meM jinakA sAmAnyarUpa se upayoga hai, ve zramaNa Adijana yahA~ "taccitte" pada ke vAcyArtha hue bhana savIna (tallAI) zubha pAlAma35 saMzyA saM5.nayadhane (damakasie yAsa pA6na viSaya adhyayathI yuta yadhane, (tattivajhavasANe) tIna sAma pariNAma yuuta 54ne, (tadaTThoutte). 1554 ma mA 5yuta (75yAdha..35 pariNAmayuta) 54ne. (tadappiyakaraNe) tapita 4yuta ne (tambhAvaNA bhAvie) te prA2nI sApanAthI lAvata (sapanna) thana (aNNatthatyaMi maNa aka remANe ane manya' 55 12tumA bhanana sabhA sIdhA vinA, (umao kAlaM) bhanne samaye (AvAsayaM kareMti) 2 mAzya (pratibhA mA ma1zya vA yogya kiyAe) kare che, tene lekerarika bhAvAvazyaka kahe che. have A sUtramAM zramaNa Adi padane bhAvArtha spaSTa karavAmAM Ave che "zrAmyanti iti zramaNAH' mA vyutpatti prabhArI. "bhuti prAsa 421 // nimitte jeo tapa tape che temane zramaNa kare che jeo sAdhuonI samIpe jinapraNIta sAmAcArInuM zravaNa kare che temane zrAvaka kahe che. teo zramaNe pAsaka hoya che. Avayaka kriyAmAM sAmAnya rUpe upayoga yukata hoya evA zramaNa Adine ahIM "tacitte" mA pahanA 12yA 3 prayuta thye| sabhAvA. vizeSa 32
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sU0 28 lokottarikabhAvAvazyakanirUpaNam 173 payogarUpaM yeSAM te tathA. Avazyaka vizeSopayogavantaH, tallezyAH-tammin-Avazyake eva zyA-zubhapariNAmarUpA yeSAM te tathA, Azyake zubhapariNAmavantaH, taza-tadadhyavasitAH-jamina-Avazyake etaccittavAdinA apavasitamadhyavasAyaH vi.yAsampAdana viSayoM yeSAM te tathA, A.3 ka kriyAsaMpAdanaviSayakavicArayuktA', tathA-tattIbAdhyavasAnAH-tamin Avazyake eva tIvaM prArambhakAlAdeva pratikSaNaM pravardhamAnam adhyavasAnam idaM sakalakarmanirjarAjanake tasmAdavazyamAzrayaNIya'-mita kAraka AtmapariNAmo yeSAM te tathA, tadopayuktAH Avazyaka ArthopayuktAH-'Avazyaka-sAmAyika-canuviMzatiratada-vandana-prativra maNakAyotsarga-pratyAkhyAnarUpaM yadavazyaM zAzvatamacalamarujamakSayama vAdhamamandAnandasandoharUpaM zivasukhaM prApayati, tAmAdavazyaM sopayogaM prazastatarasaMveganivedajAnanA cAhiye / jinakA upayoga vizeSarUpa se Avazyaka kriyA meM lagA huA hai aisA zramaNa bhAdi jana "tammaNe' isa pada ke cartha hue jAnanA cAhiye / Avazyaka kriyAoM ke saMpAdana viSayaka vicAroM se jo . yukta haiM aime zramaNa Adijana "tadajjhaH sie" isa pada ke vAcyArtha hue jaannaacaahiye| tathA jinakA AtmapariNAma prArambhakAla se hI isa prakAra ke vicAra se ki yaha Avazyaka sakalakamI kI nirjarA kA janaka hai imaliye avazya AzrayaNIca hai, pratikSaNa vRddhiMgata hotA rahatA hai ve zramaNa Adijana tattivajjhavamANe" isa pada ke vAcyArtha hue haiN| Avazyaka meM jina ke pariNAma zubha haiM ve 'talle rase" pada ke vAcyArtha-jAnanA cAhiye / Avazyaka-sAmAyika caturvi timtava, vaMdana pratikramaNa, kAryotsarga inarUpa haiM, so yaha akSaya, zAzvata, acala, aru?, abhaya, bAdha aura ananda Amanda ke sandoharUpazi - bhApazya chiyAsamA 75yoya yu-ta yesA cha mevA zramAne mahAmaNe" A padanA vArtha rUpe prayukata thayelA samajavA. , A avazyaka AzrayaNIya che," A prakAranI vicAra dhArAthI jemanuM Atma- pariNAma AraMbhakALathI ja yukta rahe che, ane tame kame jemanuM A prakAranuM mAtmapariNAma ddhi pAma 23 cha, mevA zramahine mI "tattibajyavasANe" A padanA vAcArtha rUpa samajavA. Avazyaka kriyAmAM jemanA pariNAma zubha che mai bhaey mAhine mI "talle se" mA 56nA pAcyA 35 samA naye. sAmAyi, 24 titha zanI 2tuti, vana, prating, siyAEi rUpa je Avazyaka che, teo zAzvata, acala, aja, akSaya, avyAbAdha ane amanda AnaMdanA soharUpa (samudAyarU5) ziva sukhanI prApti avazya karAvI denAra che, ane
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 anuyopaTArAne pUrvakamArAdhanIya-' mityAtmapariNAmayuktAH iyry| : tathA tadaptikaraNAtasmin Avazyake arpitAni-yAthAtathyena niyuktAni karaNAni=tatsAbhakamRtAni deharajoharaNasadorakamukhavastrikAdIni yai te tathA, AvazyakakarmaNi samyagyathA sthAnanyastopakaraNA ityarthaH, tathA-tadbhAvanAbhAvitAH-tasya-Avazyakasya bhAvanAAvazyaka-sarvakalyANa-pAraNama, anantabhavopArjita karmarajo'pahAraka-miti pratikSaNa-manusmaraNarUpA, tayA bhAvitAH pramAdaparihArapUrvaka paramotsAhena Avazyaka kriyAkaraNaparAyaNAH, anyatra kutrA * manaH akurvantaH, upalakSaNa vAcaM kAyaM cAna trA kurvantaH ubhayakAle rat vipakaM kurvanti tadetallokottarikaM bhAvAvasukha ko prApta karA detA hai ataH yaha azya upayogapUrvaka prazastatara saMvega ke sAtha niveMdapUrvaka ArAdhanIya hai isa prakAra ke AtmapariNAmoM se jo yukta haiM aise zramaNa Adijana "tadadvasvautte' isa pada ke vAcyArya hue haiN| tathA-jinhoM ne Avazyaka meM yathAsthAna tatsAdhakabhUta deha, rajehariNa, sadArava mukhavatrikA AdikoM ko niyukta kara rakhA hai arthAt Avazya krayA meM acchI taraha se u hone yathA sthAna upakaraNoM ko rakhA hai aise ve zramaNa Adi jana "tadappiyakaraNe" pada ke vAcyArtha hue haiN| Avazyaka samasta kalyANAM / kAraNa hai tathA anaMta bhave pArjita kama raja kA nAzaka hai isa prakAra kI pratikSaNa meM anusmaraNarUpa bha.vanA se jo pramAda parityAgapUrvaka paramotsAha se Avazyaka kriyA ke karane meM parAyaNa bane hue haiM aise zramaNa Adijana "tambhAvaNAbhAvie" pada ke vAcyArtha hue haiN| mana yaha pada bacana aura kAyakA upalakSaNa te kAraNe te avazya upaga pUrvaka prazastatara saMveganI sAthe, nirvedapUrvaka ArAdhanIya che," A prakAranA AtmapariNAmathI jeo yukata hoya che evAM zramaNa mAhina "tadavovautte' / pahanA pAyA 32 a 421 // ye Avazyaka kriyA karatI vakhate te kriyAnA sAdhanabhUta deha, rajoharaNa, saraka muhapatI Adi upakaraNane jemaNe yogya sthAne rAkhelAM che eTale ke Avazyaka kriyAmAM jemaNe upakaraNane barAbara vicAra pUrvaka ucika sthAne sthApita karelAM che, te abhaya mAhine 48 "tadapiyakaraNe' mA pahanA pAzyA 35 samaye. Avazyaka kriyAo samasta kalyANanI janaka che, tathA anaMta bhapArjita kamajane nAza karanArI che." A prakAranI pratikSaNe anusmaraNa rU5 bhAvanAthI prerAIne jeo pramAdanA tyAga pUrvaka ane paramatsAha pUrvaka Avazyaka kriyAo 42vAne pasaya bhanetA che sevA zrama Ahina "tanmANAbha vie" mA pahanA vAyArtha rUpa samajavA joIe.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 28 lokottarikabhAvAvazyakanirUpaNam 175 zakam mUle samaNe vA' ityAdau bahutve vAcye ekavacana nirdeza AryatvAt-yadime maNAdayastaccittAdi vizeSaga-viziSTI ubhapakAlaM pratikramaNAghAvazyakaM kurvAnta tallokottarika bhArAvazyakama, iti saMkSepArthaH / atrApi-avazyaM karaNAt Avabayaphatm. tadupayogapariNAmasya sadbhAvAd bhAvatvam, Avazyaka krayolakSaNa dezasyAnogamAyAd noAgamatvaM ca bodharam / tadetallokAttarika bhAvAvazyakaM varNitam evaM vidhaM noAgamato bhAvAvazyakaM nirUpitamiti sUcayitumAha-'se taM noAgamato bhAvAvassayaM' iti / tadetanno Agamato bhAvAvagyaka pnnitm| evaM sarvathA bhAvAvazyakaM nirUpitamiti sUcayitumAha-'se taM bhAvAvassayaM' iti / tdehaiN| tAtparya kahane kA yaha hai ki jo zramaNa Adijana taccitta Adi vizepaNoM se yukta banakara donoM kAla pratikramaga Adi AvazyakoM ko karate haiM bhAvAvazyaka hai| ye kriyAe~ zramaNa Adi janAko avazya karane yogya haiM 4 saliye to ye Avazyaka haiN| tathA unameM inake karanevAlekA upayoga pariNAma vartamAna rahatA hai isaliye u6meM bhAvarUpatA hai / tathA Avazyaka kriyAe~ svayaM Agama rUpa nahIM haiM ana: Avazyaka kriyA rUpa ekadezameM anAgamatA aura inake jJAnarUpa eka deza meM AgamatAkA sadbhAra honese no agamakI apekSA ye Avazyaka kriyAe~ lokottarikabhAvAvazyaka jAnanI cAhiye / isa taraha noAganako Azrita karake lokottarikabhAvAvazyakakA yahAM takakA varNana kiyaa| hasa prA. nAAgama bhAvAvazyakakA pUrNa rUpase varNana ho cukA hai isa bAtako batalAne ke liye sUtrakArane " se taM bhAvAnassayaM" padakA prayoga kiyA hai| mana" A pada vacana ane kAyanuM upalakSaka che. A saghaLA kathananuM tAtparya the che 2 abhaya, abhI, zrA14 bhane zrAvi "taccitta" mAha viSayI yukta banIne bane kALe pratikamaNa Adi je Avazyake kare che, te Avazyaka neAgamanI apekSAe lokottarika bhAvAvazyaka gaNAya che. A kriyAo zramaNa zramaNa zrAvaka ane zrAvikone mATe avazya karavA gya manAtI hovAthI temane Avazyaka rUpa kahI che. te Avazyaka kriyAo karanAra zramaNa AdinuM upaga pariNAma temAM vidyamAna rahe che, te kAraNe temAM bhAvarUpatAne sadUbhAva hoya che. tathA Avazyaka kriyAo svayaM Agama rUpa nathI, tethI Avazyaka kriyA rUpa ekadezamAM anAmatA ane temanA jJAnarUpa eka dezamAM AgamatAne sadbhAva hovAthI A Avazyaka kriyAone ne AgamanI apekSAe lokottarika bhAvAvazyaka rUpe samajavI A rIte Agamane Azrita karIne lakattarika bhAvApazyatu / sUtramA prati56 42vAmA mAncha. mena pAtana satramAre 'se taM bhAvAvassayaM" mA sutrA dvArA pragaTa 41 cha. yA sUtrA6 pata satranA
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogabArase tad bhAvAvazyaka sarva varNima / bhAvAvazyakameva caturvidhapaMgherumadeyaM na tu nAmasyAAnA.. dravyAvakA 'na, teSAM karma nirjarAjakanvAbhAvAt saMsArakAsNasthAcatA -bhAvAvazyake'pi Agamato bhAvAvazyakaM lokottarikarUpa noAgamatA bhASAvAdaka ceti iyamevopAdeyaM, na tu-lauphika kuprAvanika ca bhAnavAyA miti sarvatIrtha karANAmabhiprAyaH ||s0 28 / / bhAvAvazyaka hI caturvidha saMghA upAdeya hai| nAma sthApanA aura dravyarUpaM Avaka ugadeya nahIM hai| kyoMki inameM karma nijagasI janakatAkA sayoM abhAga hai arthAta inako nimitta yAM iMnA sevana karake yadi koI prANI apane mekI nirjarA karanA cAhe to vaha nahI kara sAtA hai| isaliye inheM saMsArakA kAraNoM meM parigaNita kiyA gayA hai| bhAvAvazyA meM bhI AgamA bhAvAzyaka aura noAgayA tRtIya bheda rUpa lAgatarika bhAgavazyaka ye: dohI upAdeya haiM / laukika aura kuprAvacanika bhAvAvazyaka nahIM aisA samasta tIya karoMkA kathana hai| bhAvArthaH-nAAgama bhAvAvazyakatA Avazyaka rUpa AgamakA sarvathA abhAva vivakSita nahIM huA hai| kintu AgamakA ekadeza vivakSita huA hai| hasa nAAgama bhAvAvazvakake / laukikakuprovacanika aura lekittarika ye 3 tIna bheda kiye gaye haiN| pUrvAhna meM mahAbhAratakA aparAhna meM gamAyaNakA vAcanA upasaMhAra rUpe prakaTa kare che ke A rIte ne Agama leketarika bhAvavazyakanuM ni355 8 53 yAya che... bhAdyAvazyaka ja caturvidha saMdhane mATe upAdeya gaNAya che. nAma, sthApanA ane dravyAvazyaka upAdeya gaNAtAM nathI, kAraNa ke te traNe AvazyakamAM karmanirjAnI janakAne sarvathA abhAva ja che kAraNa ke temanuM sevana karavAthI je kaI jIva karmonI nirjarA karavAnuM Icchato hoya, to te rIte karmonI nirjarA karI zakta nathI. te kAraNe te traNe Avazyakene saMsAravardhana karanArAM kAraNe rUpe gaNAvavAmAM Avela che. bhAvAvasyakamAMthI paNa Agama bhAvAvazyaka ane Agamana. trIjA bheda rUpa lekenarika bhAvAvazyaka A bene ja upAdeya kahI zakAya tema che. laukika ane kukAvaMcanika bhAvAvazyakane upAdeya rUpa gaNI zakAya nahIM, evuM samasta tIrthakaronuM 4thata cha.... bhAvArtha-ne Agama bhAvAvazyakamAM Avazyaka rUpa Agamane sarvathA abhAva vivakSita tha nathI, paraMtu Agamane eka deza vivakSita thayela che. A Agama bhAvAvazyakatA nIce pramANe traNa bheda paDe che (1) laukika, (2) kukAvacanika ane (3) kerarika pUrvANamAM. mahAbhAratanuM ane aparANamAM rAmAyaNanuM vAMcana
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA. sU028 lokotarikabhAvAvakanirUpaNam evaM zraNa karanA ye nirdiSTa samaya para kriyamANa honese Avazyaka rUpa haiN| inameM vAcaka aura zrItAkA jo arthopayoga pariNAma hai vaha bhAvarUpa haiM / isaliye pAcaka aura bhAtA, ki jinakA granthoM meM upayoga rUpa pariNAma laga rahA hai ve laukika bhAvAvazyaka hai| tathA lokako apekSA bhAratAdika Agama mI haiN| ina AgamoM meM upayukta ghane hue vaktA aura tAjana meM usa samaya vividha prakArakI jo kriyA hotI raha haiM ve AgamarUpa nahIM haiM kyoMki zrutajJAna hI AgamarUpa mAnA gayA hai| i taraha ekadezameM AgamakI vidhamAnatA he|nese bhAratAdikA vAcana vaNa laukika bhAvAvazyaka hai| caraka cIrika Adi pAkhaMDIjanoM dvArA jo hAma yajJa Adi priyAeM kI jAtI haiM ve saba unake liye unake mAnya siddhAnAnusAra vaya tivya haiM isaliye ye saba kriyA Avazyaka hai| ina Avaka kriyAo ke saMpAdana karate samaya una saMpAdana adhiA upayoga Adi rUpa pariNAma unameM saMlagna rahatA hai isaliye ye bhAva haiM / isa taraha ye kriyAe~ bhAvAvazyaka mAna lI jAtI hai| inakA jJAna Agma. aura saMpAdana karmo kI kA'zara saMyojanAdirUpa kriyAe~ anAgama haiM / isa prakAra e dezameM A manA: sadbhAva honese Agama ke ekadezako A ita garare ye ki e~ kuppAvanani bhAvAvazyaka haiN| ane zravaNa karavA rUpa kArya nirdiSTa rasamaye kriyA hovAthI avarUpa . temAM vAcaka ane nAnuM je adhoga mukata pariNAma che, te bhAvarUpa che. A kAraNe te graMthamAM upayoga yukata pariNAmo sukata ravAM te vAcaka ane zrotAjane laukika bhAvAvazyaka rUpa gaNAya che te lokanI apekSAe sAbhAra Adine Aga paNa gaNavAmAM Ave che. te AgamAM upayukata ela. vaData ane zretAomAM te samaye vividha prakAranI kriyAo thatI rahe che, te kriyAe AgamarUpa nathI, kAraNa ke zrutajJAnane ja AgamarUpa mAnavAmAM AvyuM che. A rIte ekadezanI apekSAe AgamanI vidyamAnatA hovAnA kAraNe mahAbhArata AdinuM vAMcana ane zramaNa Agama laukika lAvAva paka rUpa che. caraka, cIrika Adi pAkhaMDIo dvArA je yajJa, homa, havana A kriyAo karavAmAM Ave che te temanA mAnya siddhAntAvasAra temane mATe avazya karavA egya manAya che. tethI te badhI kriyAone Avazyaka rUpa kahevAmAM Ave che. A Avazyaka kriyAo karatI vakhate te kriyAo karanAra lokonA upaga Adi rUpa pariNAma te Avazyaka kriyAomAM saMlagna rahe che, tethI A prakAranA bhAvathI yukata te kriyAone bhAvAvazyaka rUpa mAnavAmAM Ave che. te kriyA onuM jJAna Agama rUpa gaNAya che. ane te kriyAo karanAranI kara zira saMga Adi rUpa Ao anAgama rU5 gaNAya che. A prakAre eka dezamAM AgamatAne
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvArasatre atha - bhAvAvazyakasya paryAyAnAha- mUlam - tassa NaM ime egaTTiyA NANAghosA jANAvaMjaNA NAma ghejjA bhavaMti taM jahA - AvasyaM 1, avassakaraNijaM 2, dhuvanibhgaho 3, visohI 4ya / ajjhayaNachakka vaggo 5, nAo, ArAhaNA 7 maggo 8 // 1 // samaNeNaM savieNaya avassakAyavvayaM havai jamhA / aMte aho nisasya tamhA AvastrayaM nAma // 2 // setaM AvasyaM ||suu0 29 // catuvidha saMgha dvArA upayukta hokara jo donoM samaya - subaha aura sAthaGkAla --- pratikramaNa Adi Avazyaka kriyAe kI jAtI hai ve nAAgamakI apekSA lokAntarika bhAvAvazyaka haiM saMghakA ye avazya hI ubhayakAla meM kriyamANa honese Avazyaka rUpa haiM / karttA inameM upayoga pUrvaka tallIna hotA hai isaliye inameM bhAvarUpatA hai / inakA jJAna upayogarUpameM use hotA hai ataH ye Agama rUpa hai tathA aura avaziSTa kara zira saMyojanAdi kriyAe~ Agama rUpa nahIM haiM / isa taraha noAgamako Azrita karake pratikramaNa Adie~ lokAtarika bhAvAvazyaka haiM / sUtra / / 28 / / sadUbhAva hAvAthI AgamanA eka dezane Azrita karIne te kriyAeAne nAAgama prAvacanika bhASAvazyaka rUpa kahevAmAM Ave che. catuvidha sa Mdha uparyukata thaIne ane samaya prAtaHkALe ane sAkALe pratikramaNa Adi je Avazyaka kriyAe kare che, te kriyA neAgamanI apekSAe leAkeAttarika bhAvAvasyaka rUpa che. ane kALe zraNAdi dvArA avazya karavA yAgya hAvAthI Avazyaka rUpa che. kartA temAM upayega pUrvaka tallIna thaI jAya che, tethI temAM bhAvarUpatA che. te kriyAenA jJAnanA upayega rUpe tenAmAM sAva TrAya che, tethI te kriyA AgamarUpa che, tathA bIjI karazira saMyAjana Adi kriyAe Agama rUpa nathI. A rIte nA Agamane Azrita karIne pratikramaNa Adi kriyAe leAkeAttarika bhAvAvazyaka rUpa che, eTale ke te pratikramaNu Adi Avazyaka kriyAo nAAgama leAkeArika bhAvAvazyaka rUpa che, ema samajavuM. // sU. 28 //
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA.sU029 bhAvAvazyakaparyAyanirUpaNam chAyA-tasya khalu imAni ekAthikAni nAnAghopANi nAnAvyaJjanAni nAmadheyAni bhavanti, tadyathA-- Avazyakam 1 avazyakaraNIyam 2 dhruvanigraho 3 vizodhizca 4 / abhyayanavagaH 5 nyAyaH 6 ArAdhanA 7 mArgaH 8 // 1 // zramaNena zrAvakeNa ca avazyakarttavyakaM bhavati yasmAt / ante'hani zasya tasmAdAvazyakaM nAma // 2 // tadetadAvazyakam // sU0 29 // aba sUtrakAra bhAvAvazyakakA paryAyoM ko kahate haiM"tassaNaM ime" ityAdi ! mUtra // 29 // zabdArthaH-(tassa NaM) usa Avazyaka ke (ime) ye vakSyamANa (egaDhiyA) eka arthavAle (nAmadhejjA) nAma haiN| ye nAma (NANA ghosA NANA vaMjaNA) bhinna 2 udAna Adi svaroM evaM kAra Adi aneka vyajanoMse sahita haiN| (taMjahA) ve isa prakArase hai-(AvaramayaM) 1 Ava,yaka (avassa karaNijjaM5) avazyakaraNIya, (dhuvaniggaho) dhruvanigraha 3. (visAhI ya) vizodhi 4 ajjhayaNa chakvaggo)adhyayanaSaTakavarga 5, (nAo) nyAya 6, (AgahaNA) ArAdhanA 7, (maggo) mArga inameM Avazyaka zabdakA artha (se kiM taM AvassayaM) isake pahile nAvesUtra meM spaSTa kara diyA gayA hai| avazyakaraNIya-mokSArthIjanoM dvAga yaha niyamase anuSTeya (karane yogya) hotA hai isaliye isakA nAma avazyakaraNIya hai| dhruva have sUtrakAra bhAvAvazyakanA paryAyavAcI zabdonuM nirapaNa kare - "tassaNaM ime" tyAhi (tassaNaM ime egaTThiyA nAmadhejjA) te mApazyanA nIce pramANe : nAmA cha (NANA ghosA NANA vaMjaNA) te nAbhA 16 // 16hAtta mAha 212 / bhane 47 / 2 mA bhane vyanAthI yu-ta cha. (taMjahA) te nAmI nAthe prabhAche(AvassayaM) (1) bhA1zya, (avassakaraNijja) (2) mA125 427||y, (dhuvaniggahA)Qpani, (bisAhAya) (4) vidhi, (ajjhayaNachakkavaggo) (5) adhyayaSaT // ', (nAo) (6) nyAya, (ArAhaNA) (7) mArAdhanA bhane (maggo) bhAga (1) 'mAvazya5' mA phne| artha "se ki taM AvassayaM" mA praznasUtrI 23 yatA navamAM sUtramAM prakaTa karavAmAM AvyuM che. (2) "avazvakaraNIya'-mekSAthI jane dvArA te avazya anuSTheya (anuThAna 421 // yogya, mAyaNIya) rAya cha, tethI / 'bhaq. rayakaraNIya nAma paDyuM che.
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadArale TIkA-'tassa gaM' ityAdi tasya Avazyaka ya khalu imAni-vakSyamANAni nAnAghopANi-nAnA-neka vidhAH bhinnA bhinnA iti yAvat, ghoSAH udAttAdizvarAH yeSAM tAni tathAbhinnAbhinnodAttAdisvarayuktAni, tathA-nAnAvyaJjanAni-nAnA=aneka vidhAni vyaJjanAni-kakArAdIni yeSAM tAni tathA-kArAdibhinnabhinnavyaJjanasahitAni ekArthikAni-paramArthata ekArtha viSayANi nAmadheyANi-nAmAni-paryAyAH bhavanti / tadyathA-Avazyakam 1 avazyakaraNIyam dhruvanigraho3 vizodhizca4 adhyayanaSakavargo5 nyAyaH6 ArAdhanA7 mAga:8 / iti / ayamartha:-Avazyakam, asya zabdArtha:'se kiM taM AvassayaM' ityatra prAg varNitaH // 1 // avazpakaraNIyam-mokSArthibhirni yamenAnuSTheyatvAt-avazya karaNIyam // 2 // dhruvanigrahaH-anAditvAt cidaparyavasitatvAd dhruvaM-karma tatphalabhRtaH saMsAro vA, tasya nigrahaH-nigrahahetutvAt nigrahaH, dhruvanigrahaH-caturgatikasaMsAranivArakaH // 3 // vizodhiH-vizAdhanaM vizodhistadhetutvAd AvazyakaM vizodhiH tasya kamalApahArakatvAt ||4||adhyynprvgH-adhyynaapkm adhyayanapaTakam tapA vagaH adhyayanapaTkavargaH-sAmAyikAdipaDadhyayanasamUharUpaH // 5 // nyAra:abhISTArthasiddheH sambanupAyatyAd nyAyaH yadvAnigraha-anAdi hone ke evaM nAnA jIvoM kI apekSA paryavasAnase rahita hone ke kAraNa dhruvanAmakarma yA karma ke phalabhUta saMsAra hai| isa karmakA yA usake phalabhUta saMsArakA nigraha isase hotA hai, isaliye isakA nAma dhruvanigraha hai| vizodhi- karmarUpa mala kI apati (nivRtti) isase hotI hai- isaliye isakA nAma vizodhi hai| yaha sAmAyika Adi chaha adhyayana samUha rUpa hai-isaliye isakA nAma adhyayanapaTUka varga hai| abhISTa artha kI siddhikA yaha sabase bhalA upAya haiM isaliye isakA nAma nyAya hai-athavA jIva aura karma ke anAdikA (3)vanigraha'-karma athavA karmanA phalasvarUpa saMsAranuM nAma dhruva che, kAraNa ke karma ane saMsAra, A banne anAdi ane vividha jInI apekSAe paryavasAnathI rahita (anaMta) che. evA anAdi anaMta karmano athavA karmanA phalasUta saMsArane nigraha A Avazyaka kriyAo vaDe thAya che, tethI tenuM trIjuM nAma 'dhrupani cha. (4) vidhi-tena // 2 // 435bhajanI nivRtti yA vizuddha thAya hai, tathI tenu yo nAma "vizodhi" cha. (5) "adhyayanaSaka varga-te sAmAyika Adi 6 adhyayananA samUharUpa hevAthI tenuM pAMcamuM nAma "adhyayanaSaka varga che. (6) "nyAya--abhISTa arthanI siddhinA sauthI sAro upAya rUpa hevAne kAraNe
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA 29 bhAvAya paryAya nirupaNa 181 *** jIvakarma saMbandhApanA - yathArthaprathinohaye pi kSetradhana disambandhikaM cirakAlika mapi vivAda nyAyAdhyakSa dRSTo vyAyo rupanayati tathaivAvazyakamapi jIvakarmaNe - nAdikAlamA sambandhamapanavatIti-zya mapi vyAya ityucyate // 6 // ArAdhanA=mez2ArAdhanA hetutvaad| zyakam AnA || mArgaH - tathA mArgo nagaraM prApayati, tathaivAvazyakamapi me kSaM pra payatIti mokSarUpapuraprApakatvAt Avazyaka mArgaH iti // 8 // / samprati-yAvazyakapadasya zabdAH sUtrakAraH payameva pradarzayati- 'samaNeNaM ityAdi / zramaNena sAdhunA ANi cArasyopalAt zramaNA zrAviyA ca ya-mat aharnizamya = ahorAtrasya ante asA divasAnte rudhante ce lIna saMbandhaka yaha dUra kara detA hai jisa prakAra vAdi prativAdI ke bahuta samaya kA bhI kSetra, dhana Adi saMvandhI vida nyAyAdhyakSa nyAya ke cala para dUra kara detA hai - bhI jIna aura karma ke anAdikAlIna AzrayAzrayinAva dUra kara detA hai usakA nAma bhInya hai| mokSakI AgavAha hetu hai / isaliye usakA nAma ArAdhanA hai| jisa prakAra mArga pavikako nagara meM pahuMcA detA hai usI prakAra Avazyaka bhI sokSa rUpanagara se apane radhipahuMcAtA hai isaliye isakA nAma - mAgaM hai| hai - isa arah aba sUtrakAra prakaTa karate haiM prakAra zabda kyA ke ke dvArA yaha (jamhA) 11. jisa kAraNa se ( ahosisa aMne) divasAla aura nizAnta meM (artha ho.) Aya karaNIya hotA hai (tamhA) (sakAraNa se AvAsayaM nAma ) isakA tenuM chaThThuM nAma "nyAya" athavA-jevI rIte nyArA vAdI ane prativAdInA jara, jamIna A|i vivAdane nyAyane AdhAre dUra karI nAkhe che, eja pramANe Avazyaka paNa jIva ane karmAMnA anAdi kAlana AzrayAzrayI bhAvarUpa saba dhane dUra karI nAkhe che. tethI AvazyakanuM chaThThuM nAma 'nyAya che. (7) 'ArAdhanA'-mekSanI ArAdhanA karavAmAM Avazyaka hetupa (sAdhanarUpa) tha De che, tethI tenu' mAnabhu nAma 'ArAdhanA' hai. (8) 'bhAga-bhedI te bhArga pathiune gADI he he, ye prabhA Avazyaka paNa tenA ArAdhaka jIvane mekSa rUpa nagaramAM pahAMcADI de che, tethI tenuM AThamu' nAma mArga che. Avazyaka zabdanA zA anya che, te have sUtrakAra prakaTa kare che (savaNeNa sAtraeM ya) zrama ne zrA dvArA te (jamhA) ra (aho nisarasa aMte) hivasane ante bhane rAtrine bhante (avarasa vAyavyaM hoi) avasya
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 bagubInagara tyarthaH, avazyakarttavyakama avazyaM karaNIyaM bhavati, tasmAt asya bAkAya nAma bhavati / tadetadAvazyakam-'AvasyaM nikkhivissAmi' iti yatpratizata tadevaM nAmAdibhedairAvazyaka nikSipya varNitam / itthamanuyogadvArasatre bAkAyakAdhikAraH saMpUrNa // suu029|| _ 'suyaM nikkhivissAmi' iti pratijJAnusAreNa zratAdhikAra prArabhyate satra prathamaM zrutasvarUpaM nirUpayitumAha mUlam-se kiM taM suyaM ? suyaM cauvvihaM paNNattaM, taM jahA-nAmasuyaM, ThavaNAsuyaM, davvasuya, bhAvasuyaM ||suu0 30 // chAyA--atha kiM tat zrutam ? zRMta caturvidhaM prajJaptama, tadyathA-nAmabhutam, sthApanAzrutam, dravyazruta, bhAvazrutam // sU0 30 // TIkA--se kiM ta suyaM' ityAdi-vyAkhyA nigadasiddhA // 90 30 // nAmaAvazyaka hai / (se taM AvamsayaM) "AssayaM nikkhivissAmi" isaprakAra kI jo sUtrakAra ne pahile kahA hai usI ke anusAra nAma, sthApanA Adi medoM dvArA AvazyAkA nyAsa karake varNana kiyA haiN| isa prakAra se anuyogadvAra sUtra meM Avazya kA dhikAra samApta huaa| sUtra0 29 // ___ aba sUtrakAra " suyaM nikvivissami' isa kathana ke anusAra zrutAdhikAra prAraMbha karate haiM-isake pahile ve zruta ke svarUpakA nirUpaNa karane ke liye "se kiM taM suyaM, ityAdi / sUtra kahate hai se kiM taM suyaM ?" ityAdi / // sUtra 30 // zabdArthaH-se) ziSya pUchatA hai ki he bhadanta ! zrutakA kyA svarUpa hai| uttara-(suyaM cauvvihaM paNNattaM) zruta cAra prakArakA kahA gayA hai 4264Iya DAya cha, (tamhA)te 22 (Avarasaya nAma) tenu nAma mApazya che. (se taM "AbassayaM 'AvassayaM nivikhavi sAmi' mAre sAre 2 paDelaisbucha te atRsAra' nAma rathApanA Adi bhede dvArA Avazyakane nyAsa (vibhAga) karIne vAna karyuM che A prakAre anugadvAra sUtrane Avazyaka adhikAra ahIM samApta thAya che. je 29 che ve sUtrA2 "suyaM nikkhivissAmi" 40 4thana anusAra zrutAdhirane prAraMbha kare che sauthI pahelAM teo zratanA svarUpanuM nirUpaNa karavA nimitte " kiM taM suthaM" tyA satra 4 cha- "se kiM taM suthaM?" tyA - ___zahAtha-(se kiM taM suyaM ?) ziSya gurune the| prazna pUche cha? Baral sutanu 5135 cha
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA dIkA sUtra 31 sAmazrutanirUpaNam satra nApazruta nirUpayati - mUlama-se ki taM nAmasuya ? nAmasuyaM jassa NaM jIvassa vA jAva suetti nAma kajjai, ||suu0 31 // chAyA-tha kiM tad nAmazrutam ? nAmazruta yasya khalu jIvasya vA yAvat zruteti nAma kriyate, tadetat nAmazratam ||mR0 31 // TI-se ki taM' ityAdi / vyAkhyA nigadasiddhA / ma0 31 / / atha sthApanAtaM nirUpayati mRlam-se ki taM ThavaNAsuya ? ThavaNAsuyaM japaNaM kaTrakamme vA jAva ThavaNA Thavijai, se taM ThavaNAsu / nAmaThavaNANaM ko paiviseso? nAma AvakahiyaM,ThavaNA ittariya :: hojA AvakahiyA vA |suu032| (taM jahA) usake ve cAra prakAra ye haiM-(nAmasuyaM ThavaNAsuyaM-vasuyaM bhAvasuyaM) nAmazruta, sthApanAzruta, dudha ta aura bhAva ta / / mRtra 30 // nAma zrusakA kyA karUpa hai ma bAno mUtramAra prakaTa karate haiM'se hitaM nAna suya ityAdi / // matra 31 // zabdAtha - he .daMta ! nAma ta kA kyA mvarUpa hai ? uttara-nAmamuya) nAma zrRtakA gvarUpa isa prakAra se hai (amma jIvamma vA ajIvAya vA jAva suetti nAma kajjai) jisa kisI jIva apacA abhAva Adi kA ta aimA jo nAma rakha liyA jAtA hai| isakI vyAma / na mA ka kI taraha jAnanI cAhiye / // matra 31 // uttara-(suyaM cauvihaM paNNa) shru| 52 :nu thucha (taMjahA) te yAra / / naye pramANe je-(nAma mukaM, ThavaNAmu, damayaM, bhAvamuyaM, (1) nAma zruta (2) sthApanAzruta, (3) iyata, mane (4) ma:1,,ta. // 10 30 // have sUtrakAra nImatanA svarUpanuM nirUpaNa kare che " kiM taM nAmasuya?' tyA-- zabdArtha-ziya gurune e prazna pUche che ke he bhagavana! nAmathutanuM kevuM svarUpa che? uttara (nAmasuya)nAma zrutanu 2135 / cha-(jasma Na jIvassa vA ajIvassa vA jAva sura ti nAma kajjai) 0 71 mth| 2071 dinu " ta" evuM je nAma rAkhavAmAM Ave che tene nAma te kahe che. A nAmathananI vyAkhyA ma AvazyakanI vyAkhyA anusAra ja samajI levI. e sU0 31 che --- - -
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 anuyogadvArabaje chAyA--tha kiM tat sthApanAzrutam sthApanAthutaM yatkhalu kASThava maNi ghA yAvat sthApanA sthApyate, tadetat sthApanA zrutam / nAmasthApanayeoH kAmati vizeSaH 9 nAma yAvatkathikama sthApanA itvarikA vA bhavet yAvatkathikA vA 01 DhokA' se ki taM ThatraNAsu ityAdi vyAkhyA prAgvat / / 5032 / / zrataM nirUpayitumAha- mUlam - se ki taM davvasuyaM ? davvasuyaM duvihaM paNNasaM, saM jahA -Agamao ya no Agamao ya ||suu0 33 // chAyA -- atha kiM tad dravyazrutam ? dravyazrataM dvividhaM prajJatam, tadyathAAgamatazca no Agamatazca // sU0 33 // sthApanA zruta kA svarUpa kyA haiM isabAtakA sUtrakAra nirUpaNa karate haiM"se ki taM" ityAdi / || sUtra 32 // zabdArtha:-se ( kiM taM ) he bhadanta ! sthApanA zruta kA kyA svarUpa haiM ? uttara:- (ThavaNAsurya) sthApanA ta kA svarUpa isa prakAra se hai (jaNNaM) jo ( kaTukamme vA jAva Tha NAThavijjai kATha Adi meM " yaha prakAra kI jo kalpanA yA Apa kiyA jAtA hai (se taM sthApanA zruta hai / gAma ThavaNANaM ko iviseso) nAma aura sthApanA meM kyA antara hai ? tahai" isa ThavaNAsuyaM) vaha t * uttaraH - ( nAma Avaka hiyaM yA ThavaNA ittariyA vA hojjA) nAma yAvatkathika hotA hai aura sthApanA yAvatkathika / aura itvarika donoM prakAra kI hotI hai / isakI vyAkhyA bArahaveM sUtra kI taraha jAnanI cAhiye / || sUtra 32 // have sutrakAra sthApanA zrutanA svarUpanuM nirUpaNa kare che - " se kiM taM TharaNAsu ?" dhatyAdi - zahArtha - (se kiM taM ) ityAhi-ziSya gurune bhevA prazna pUche che ! he bhagavan ! sthApanAzrutanu N Gevu N s135 che ? ( kaTukamme vA jAva ThavaNA Thavijjai) 108 AhimA " A zrava che" A prakAranI je kalpanA athavA AreApa karavAmAM Ave cha (setaM ThavaNAsuyaM tene 'sthApanAzruta' uDe he ( NAma ThavaNANaM ko paivise se ) he bhagavan! nAma ane sthApanA vacce aa taphAvata che? uttara- ( nAma Avaka hiyaM ThavaNA ittariyA vA hojjA ) nAma yAvatvathi DAya che. ane sthApanA yAvatkathika ane irika, A banne prakAranI hoya che. A sUtra' vizeSa vivecana tathA A sUtrane bhAyA khAramAM sUtramAM (sthApanA Ava. zyaka sutramAM) kahyA anusAra samajave. // su0 32 ll
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 34 Agamato ra zrutanirUpaNam TIkA---' se kiM taM dadhvayaM' ityAdi / vyakhyA prAgvat // sU0 33 // zrutaM nirUpayati- tatra - Agamato mUlam - se kiM laM Agamao davvasuyaM ? Agamao davvasuyaM amla NaM surati payaM sikkhiyaM ThiyaM jiyaM jAva No aNuppehAe kamhA ? avaogo davyamiti kaTu negamassa NaM ego aNuvautto Agamao egaM davvasurya jAva kamhA ? jai jANae aNuvautte na bhavai / setaM Agamao davvasu ||suu0 34 || 185 paNa chAyA - atha kiM tadAgamato dravyazrutama, Asamato dravyabhutaM - yasya khalu zrati paraM zikSitaM sthita jitaM yAvat to anuprekSA. kasmAt ? anupayogo zabdArtha - (seti) he sahanta vAkya svarUpa hai ? uttara:- (duvyayaM tyabhUta se prAra vahA gayA | ( taM jahA ) usake gaye haiM- (oya noAgamao ya) ? Agama ko azrita karake vyazruta hotA hai aura dUsarA noA ke Azrita karake zruta hotA hai| isakI vyAkhyA pahile kI taraha AnI cAhiye | || mUtra 33 // aba sarakAra Agama kI apekSA karake kA nirUpaNa karate haiM"se kiM taM gamao davvasurI" di / // 34 // zabdArtha : - ( se kiM taM) ziSya pUchatA hai ki he bhadanta / Agama kA Azraya karake jo ityathata hotA hai usa vyA? 12. ve sUtrAdravyazruta " se kiM taM davyasuyaM ?" ityAdi zabdArtha - (se kiM taM suvan ! 35 cha? Gur-(geagi zfaz groja) komandu A : 9. (HEI) te me prAre! nIce prabhA (Agamao va noAgamaoya ) (1) nyAgamane Azrita karIne dravyazruta hoya che, ane (2) nAAgamane Azrita karIne dravyazruta hAya che. tenI vyAkhyA Avazyaka sUtramAM AgaLa kahyA pramANe samajavI. // sU0 33 // have sUtrakAra Agamane Azrita je dravyazruta cheM tenuM nIce pramANe nirUpaNu 42 - " se kiM taM Agamao davvasurya" tyAhi zabdArtha- (se kiM ta Agamao dadhvasurya ?) ziSya gurune sevA prazna pUche che ke--he bhagavan ! AgamanA Azraya karIne je dravyazruta hAya che, te dravyazrutanuM he sva35 che ?
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 anuyogaDArI dravyamiti kRtvA, gamanya khalu eko'nupayukta Agamata ekaM zrutaM yAvat kasmAt ? yadi jJAyakaH anupayukto na bhavati / tadetadAgamato dravya zrutam |suu034|| TIkA--'se ki ta Agamao davyasuyaM ityAdi / vyAkhyA pUrvavat / / 2034 // uma.mAgamatI dravyazrutam / atha mo Agamato dravyutamAha mUlas-se ki ta no Agamao dadhvasuya ? no Agamao davvasuyaH tiSiha paNNataM, ta jahA-jANayasarIradavvasuyA, bhaviya. sarIradabyasuyaM, jANayasarIra-bhaviyasarIravairittaM dadhvasuyaM |suu035| uttara:-(Agamao davvasuyaM) Agama yA Azraya kara ke dravyazruta kAsvarUpa isa prakAra se hai-(jassaNaM sueti payaM sivikhayaM ThiyaM jiyaM jAna No azuppehAe) jisa sAdhu Adi ko zrutapada zikSita hai sthita hai jita hai| yA-tpada se mita hai, parijita hai nAmasama hai, dhaSasama hai, ahInAkSara hai, anarakSara hai,avyAviddhAkSara (ulaTa pulaTa panese rahita) hai, askhalita hai, amilita hai, avyatyAneDita hai, paripUrNa ghoSavAlA hai, 2NTho Thavipramukta hai. aura guruvAcanopagata hai| isataraha vaha sAdhu Adi vAcanA se pRcchanAse parivartanA (AvRtti)se aura dharmakathA se usameM vartamAna haiM parantu upayoga se vartamAna nahIM haiM, ataH upayoga se rahita haM ne ke kAraNa vaha sAdhu Agama ko Azrita kara ke dravyazruta mAnA gayA hai / (kamhA) kyoMki (aNuvaogo davamiti kaTu) aisA Agama kA vacana haiM ki jo upayoga se rahita hotA hai vaha dravya mAnA jAtA hai| isakI mAkhyA 14 veM sUtra ke samAna jAnanI cAhiye / sUtra // 34 // uttara-(Agamao davvasuya) bhAgamana mAzraya zane dravyazrata mA 2135 - (jamma NaM suetti paya sikkhi paM Thiya jiya jAva No aNuppehApa) re 'sAdhu mahine ta56 zikSita cha, sthita cha, lita . bhita the, 52lita cha, nAmasama che, ghoSasama che. ahInAkSara che, anatyakSara che, anyAviddhAkSara akhalita che, amilita che, avyatyA eDita che, parivaNagheSayukata che, kaThoTha vipramukta che, che ane guruvArAne pagata che, A rIte te sAdhu Adi vAcanAthI, parivartanAthI pRccha nathI, parivartanathI ane dharmakathAthI temAM vartamAna che, paraMtu upayoga pariNAmathI temAM vartamAna pravRtta) nathI, ane tethI upayogathI rahita hevAne kAraNe te sAdhune mAgamAnI apekSAye dravyazruta mAnapAmA pAne cha; (kamhA) 425 3 (aNuvaogo | davamiti ka1) manu me vayana cha , 2 655yogayI 2hita ya cha anupayukata pariNAmavALo hoya che tene dravyarUpa mAnavo joIe. A tramAM vaparAyelAM padone bhAvArtha 14 mAM sUtramAM ApyA prarANe samajo. . 0 34
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA mU0 35 noAgamato dravyazratanirUpaNam 187 ___hAza--atha kiM tad no Agamato dravyazrutam ? no Agamato dravya bhutaM trividhaM prajJaptama tadyathA-jJAyakazarIradravyazrutam. bhavyazarIradravyazrutam, jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktaM dravyatam ||muu0 35 / / TIkA--'se kiM tanoAgamao dazvasurya' ityAdi / vyAkhyA pUrvavat |mu035| atha jJAyakazarIradravyazrutamAha-- malam-se kiM ta jANayasarIradavvasuyaM ? jANayasarIradavvasuyaM suyattipayatthAhigArajANayassa jaM sarIrayaM vavagayacuyacAviyacattadehaM ta ceva putvaNiya bhANiyadhvaM jAva se taM jANayasarIradavvasuyaM // sU0 36 // aba sUtrakAra noAgama ko Azrita karake dravyazruta kA kathana karate haiM"se kiM taM noAgamao davvasuyaM" ityAdi / sUtra 35 // zabdArthaH 'se kita) he bhadanta ! noAgama ko Azrita karake dravyathata kA kyA svarUpa hai ? (noAgamao davvasuyaM) noAgama ko Azrita karake dravyacana (tivihaM paNNattaM) 3 tIna prakAra kA kahA hai| (taM jahA) ve prakAra ye haiM-(jANayasarIradavvasurya, bhaviyasarIradabdhasuyaM, jANayasarIra-bhaviyasarIravairitaM davamuyaM) jJAyakazarIradravyazruta, bhavyazarIradravyazruta, aura jJAyakazarIrabhavyazarIra ina donoM se vyatiriktadravyazruta / isa sUtra kI byAkhdA pahile kahe hue 16 ve satra kI vyAkhyA ke anumAra jAnanI caahiye| // sU 35 // have sUtrakAra no Agamane Azrita karIne dravyazratanuM nirUpaNa kare che- , "se ki ta nAgamao davvasuya?" yaha zahAya-( se kiM taM) tyA ziSya gurune the| prazna pUche hai mahAta!, ne Agamane Azrita karIne dravyazratanuM svarUpa kevuM che? ____utta2-(naAgamao davvasuya tivihaM paNNattaM) namAgabhane mata zana dravyazrutanA ! 42 4 te. (tajahA) te 5 praa| nAya prabhAra cha (jANayasarIradavvasuya, bhaviyasarIradavvasuya, jANayasarIravairittaM ddhvsuy)| (1) jJAya zarI2 drayazruta, (2) navyazarI2 dravyazratra, bhane (3) jJAya zarIra bhane bhavya zarIrathI bhinna evuM vyasta A sUtranI vyAkhyA AgaLa 16 mAM satranI je vyAkhyA ApavAmAM AvI che, te vyAkhyA pramANe samajavI. me sa 35 |
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 anuyogadAro chAyA--atha kiM tad jJAyakazarIradravyazrutam ? jJAyakazarIradravyazrutaMzruteti padArthAdhikArajJAyakasya yat zarIrakaM vyapagatacyutacyAvitatyaktadehaM tadeva pUrvabhaNita bhaNitavyaM yAvata, tadetat jJArakazarIradravyazrutam ||suu0 36 // TIkA-se kiM taM jANayasarIradayasurya' ityAdi / vyAkhyA pUrvavat // 10 36 // jJAyakazarIra drabyazruta kA kyA svarUpa hai-isa bAta ko sUtrakAra spaSTa karate hai-"se kiM taM jANayasarIradabbasuyaM" ityAdi // 10 36 // zabdArtha-se ki ta jAgayasarIravvasuma) he bhadanta (jJAyazarIra dravya ata kA kNa svarUpa hai ? . uttara--(suyattipayatthAhigArajAgarassa) zruta zabda vAcya Agama ke artha rUpa adhikAra ke jJAtA kA aisA (sarIraya) zarIra (4) jo (vavagayacuya cAviyacattadehaM) vyapagata-caitanya paryAya se rahita ho cukA hai, cyuta-vaMza prakAra ke prANoM se parivarjita hA gayA hai, cyAvita-baliSTha AyukSaya ke kAraNoM se prANa rahita ho gayA hai| tyaktadeha AhAra pariNati janita vRddhi jisase sarvathA nikala cukI hai (jANayasarI vvasuyaM) jJAyakazarIra drazruta hai| (taM ceva putvabhaNiya) yahAM para 17 meM patra kathita isa viSaya saMvandhI isa vyapagata Adi pATha se Age (jAva se ta ANa sarIradabAya) jJAyakasarIra dravyazruta kA pATha (bhANiyadhvaM) grahaga karalenA caahiye| isakI (yAkhyA 17 ve sUtra meM kahI gaI haiN| // sUtra 36 // have sUtrakAra jJAyaka zarIra dravyathunanA svarUpanuM nirUpaNa kare che "se kiM taM jANayasarIrada suya" ityAdi zA-(se kiM taM jANayasarIndavyasaya?) ziSya zuruna sevA prazna pUche che ke he bhagavan! jJAyaka zarIra dravyazratanuM svarUpa kevuM che? uttara-(suyatti paratyAhigArajANayassa) zrI zahanA pAya sevA bhAga bhanA matha35 mabinA jJAtAnu (sarI ya) 2 (ja) 3 re (va-gayacuya cAviyacattadeha) vyapAta 24 yuyucha caitanya paryAyathI 81 7 yuyu cha, yuta thaI cukyuM che dasa prakAranA prANathI rahita thaI cukayuM che, thyAvita thaI cukayuM che, baliSTha AyukSayanA kAraNathI prANurahita thaI cukyuM che, tyakatadeha thaI cukayuM che AhAra pariNati janita vRddhi jemAMthI sarvathA nIkaLI cukI che (jANayasarIradabvasuyaM) mevAM zarI2ne 'jJAya zarIra dravyazru' 35 apAmA bhAve cha. (ta ceva puzvaM bhaNiya) mahI 17mA sutramA thita mA viSaya dhImA 044nd All 54thI 53 4zane (jAva se taM jANayasarIradavvasuya) jJAya. zarIra dravyazrata pryntn| 57 (bhANiyaba) a 42 naye. tI 0yAbhyA 17mAM sutranI vyAkhyA pramANe samajavI joIe. sa. 36
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 189 anuyogacandrikA TIkA-ma.37 bhAyazrutaniArapaNAm atha bhavya bhuta nirUpayitumAha-- __ mUlam--se ki ta bhaviyasarIradavvasuya ? bhaviyasarIradavvasuya je jIve joNI jammaNa nikavate jahA davvAvassae tahAbhANiyavvaM jAva, se ta bhaviyasarIdavvasuya ||suu0 37 // __ chAyA--atha kiM tad bhavyazarIradavyazrutam ? bhanyasarIradra bhuta yo jIvo yonimanmaniSkrAnto yathA dravyAvazyaka tathA bhaNitavyaM yAvata tadetad bhavyazarIgadravyazrutam // 37 // aba mutrakAra bhavya zarIra dravyazruta kA nirUpaNa karate haiM-- "se ki taM bhaviyasarIgda-vasuyaM" ityAdi / / / sUtra 37 // zabdArthaH-(se) he bhadanta ! (ta) pUrvaprakAnta (bhaviyasarIpadayamuyaM) bhanyazarIradravyazruta kA (kiM) kyA vira? hai ? uttara:-(je jIve jo NIjammaNanikvate) jo jIva utpattisthAnarUpa yoni se apanA samaya pUrNa karake nikalA hai-garbhapAta se utpanna nahIM huA hai kintu janmA hai aisA vaha jIva usa prApta zarIra se jinApadiSTabhAva ke anusAra zruta zabda vAnA Agama ke artha ko bhaviSya meM bhIkhegA--vartamAnakAla meM sIkha nahIM rahA hai emA zarIra bhayazarIra dravyazruta hai| (jahA da ssae tahA bhANiyavvaM jAba me na bhaviyasarIgdavyamuyaM) isa viSaya se lagatA huA varNana jisa prakAra se vyAvazyaka ke varNana meM kiyA gayA hai usI prakArakA varNana yahAM bhI samajhanA cAhiye / aura yaha varNana yaha "bhavyazarIra dravyazrata hai| evaM sutrA2 vyaza: tanu ni3595 42 cha "se ki taM bhaviyasarIndavyasuyaM" tyA zabdArdha-() ziSya gurune evo prazna pUche che ke () prastuta viSaya35 (mavi sarIradadhvasu) ma8ya12dravyazrutanu (f.) : 2535 cha ? ____uttare (je jIva joNIjammaNanikvaMtarI 1 atyatti sthAna35 yonimAMthI potAno samaya (9. rahevAnA savAya) para karIne nIkaLe che garbhapAtathI utapana thayA navI e te jIva te kAma zarIra vaDe vartamAnakALe mRta zabdavAnya Agamana ane rAkhI rahyo nathI ! bhavayamAM aDavAnA ane zIkhavAne che. evA : jIvanA zarIrane bhavya zarIra zrata rUpa gaNavAmAM Ave cha. (jahA davAvassae nahA bhANimara jAva se na bhaviNAsarIra damya suya) 18mA sUtramAM dravyAkanA viSayane anulakSIne jevuM varNana karavAmAM AvyuM che. evuM varNana ahIM paNa grahaNa karavuM joIe. tene vazarIra dravyazrata kahe che A
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 anuyogaTAro TIkA--'se ki ta bhaviyasarIra dadhvasuya' ityAdi / vyAkhyA pUrvavat |suu1371 atha-jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktaM dravyazrutamAha-- mUlam--se ki ta jANayasarIrabhaviyasarIravairittaM davvasuyaM ? jANayasarIrabhaviyasarIravairittaM davvaya pattayapotthayalihiyaM / ahavA jANayasarIrabhaviyasarIravairittaM dadhvasuyaM paMcavihaM paNataM, ta jahA-aMDaya? boMDayaM 2 kIDaya 3 bolaya 4 vAgaya5 / (tattha) aMDaya haMsagabbhAdi boMDaya kppaasmaai| kIDayaM paMcaviha paNNata, tajahA-pa? malae asue cINaMsue, kimiraage| vAlayaM paMcavihaM paNNattaM, ta jahA-uSNie, uhie, miyalomie, kotave, kiTise / vAgaya saNamAi / se ta jANayasarIrabhaviyasarIravairitaM dajvasuya / se ta no Agamao davvasya / se ta dvvsuy||suu038|| chAyA-atha kiM tad jJA kazarIra bhavyazarItiriktaM dravya zrutam ? jJAyakazarIrabhavyazarIravyatirikta dravya zrutaM patrakapustakalikhitam / vahA~ taka jAnanA cAhiye / isakI vyAkhyA 14 veM sUtra ke anusAra hI jAmanI caahiye| / / mUtra 37 // aba sUtrakAra jJAyakazarIrabhavyazarIra ina donoM se bhinna jo tadvayatirikta dravyazruta haiM isakA svarUpa kahate haiM"se kiM ta jANayasarIramaSiyasarIravairisadadhvasuyaM" ityAdi // sUtra 38 // zabdArthaH-(se kiM taM jANayasarIrabhaviyasarIravairitta davyasurya) ziSya sUtrapATha paryantanuM bhavyazarIra kathAvazyaka sUtranuM samasta kathana ahIM paNa grahaNa karavuM joIe tenI vyAkhyA paNa 18mAM sUtranI vyAkhyA pramANe ja samajavI. 37 jJAyaka zarIra ane bhavya zarIra A bannethI bhinna evuM je "tadrayatirita dravyazrata" che tenA svarUpanuM have sUtrakAra nirUpaNa kare che "se kiM taM jANayasarIrabhaviyasarIravairita davvasuyaM' tyAlezahAtha-(se ki ta jANayasarIrabhaviyasarI vaharina vvasuyaM ?) ziSya
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikATI 1.38 jhAya zarIrabhavyazarIravyatirikta dravyabhatanirUpaNam191 athavA -jJA zarIrabhavyazarIravyatiriktadravyasUtraM paJcavidhaM prajJaptam , tadyathAaNDajaM, boNDajaM, kITajaM. vAlaja, pAlpalam / (tatra) aNDaja haMsagarbhAdi. boNDarja karyAsAdi, kITanaM paJcavidhaM prajJaptam, tadyathA-paTTe, malagam, aMzukaM, cInAzuka, kRmirAgama, vAla paJcavidha prajJaptam-tadyathA aurNikam auSTri kam, mRgalI. mikam, kotavam, kiTTisam / bAlkalaM zaNAdi / nadena jJAya zarIrabhavyazarIra vyatirikta dravara nuptam / tadetad noAgamato drvyshrtm| tadetad dravyabhutam ||suu038|| TIkA-ziSyaH pRcchati-se kiM ta jANayasarIrabhaviyasarIra vaharita davyasurya' iti / atha kiM tad jJAya zarIrabha yazarIgvyatirikta dravyazrutam ? iti| uttaramAha-'jANayasarIrabhatyisarIravaharitaM dadhvasuyaM' ityAdi / zAyaka zarIrabhavyazarIravyanirika dravyazrutam, patrakapustakalikhitam patrakANi-tAlapatrAdInica pustakAni-patrasaGghAtarUpANi ca teSu likhitam / yadvA-pattayaSotayalihiyaM' itipAThapya 'patrakapotakalikhitama' iticchaayaa| stra-potakAni vastrANi / patra keSu pustakeSu vastrakeSu ca likhitaM jnyaayk.shriirbhvyshriirvytiriktdrvyshrutm| pUchatA hai ki he bhadanta ! jJAya zarIra aura bhavyazarIra ina donoM se mina jo dravyazruta hai usakA kyA svarUpa hai ? / uttaraH- pattayapotthayalihiyaM jANayasarIrabhaviyasarIravarita dalasuyaM) tADapatro aura patroM ke saMghAtarUpa pustakoM meM likhA huA jo zruta haiM vaha jJAyaka zarIra aura bhavyazarIravyasirikta dravya zruta haiM aisA jAnanA caahiye| sUtrakAra (ahavA) athavA-da se kahate haiM "pattayapotayalihiyaM" ima pAThakI saMskRta chAyA patrakapotaka likhita', sI bhI hotI hai isa pakSa meM potakazabda kA artha vastra hai, aura patraka zabda kA artha pustaka / isa prakAra vastroM ke Upara aura pustakarUpa kAgajoM ke Upara likhA gayA zruta jJAyakazarIra aura bhavyazarIra gurune e prazna pUche che ke he bhadanta! jJAyaka zarIra ane bhavya zarIra. A bannethI bhinna evuM je dravyazrata che tenuM kevuM svarUpa che? ___utta:-(pattayapotthayalihiya jANayasarIrabhavipasarIgvairittaM dadhvasuyaM) tADapatro ane patronA samUharUpa pustakamAM lakheluM je thata che tene jJAyakazarIra ane sayazarI2 0yatirita dravyazrata cha. (ahavA) yA "pattayapotthayalihiya" A satrAMzanI saMskRta chAyAnI dRSTie vicAra karavAmAM Ave te A sUtrapAThane. nIce pramANe artha thaze- "pAta:" theTa pasa, mane 'patra" meTa 524 mA zata zanI martha karatA dravyatane nIce pramANe artha paNa thaI zake che ke vastro upara ane pustaka rUpa kALa para lakhelA munane jJAyaka zarIra ane bhavya zarIrathI bhinna evuM dravya
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 anuyogadvArasatre patrakAdilikhitagya tasya upayogarahitatvAt dravyatvaM bodhyam / Agamo hi jJAnaM, tasya kAraNam - AtmA - dehaH zabdazcaitattrayaM ta bhASAm tasya moAgama vijJeyam api ca- patrakapustaka likhitasya acetanatvAd jJAnarUpat bhASAdhva no bhAgama svam / iha 'suya' ityasyArSatvAt sUtramiti chAyApakSe prAha- 'havA' ityAdi / athavA jJAyava zarIrabhaH yazarIravyatirikta dra0 sUtra paJcavidhaM prajJaptam / tadyathAaNDajam ?, boNDajama2, kITajam3, bAlajam4, bAlkala55, tatra paJcavidhadravyasUtramadhye prathamaM bhedaM prarUpayati- 'aMDayaM haMsagabbhAdi' iti / aNDaja haru garbhAdi, iha haMsazabdena caturindriyo jIvavizeSo gRhyate, tasya se vyatirikta dravya hai / patraka Adi para likhe hue zruta meM upayoga se rahita hone ke kAraNa dravyatva hai / Agama nAma jJAna kA hai / isa ke kAraNa tmA, deha aura zabda kAraNabhUta hote haiN| inakA abhAva hone para usame noAgamatA hai / api ca-patraka pustaka Adi meM likhita zrutaM meM acetanatA hone ke kAraNa jJAnarUpatA kA abhAva hai isaliye bhI usameM noAgamatA hai / tathA jaba "suya" pada kI chAyA 'sUtra' aisI hotI hai taba usa pakSa meM kyA isa kA artha hotA hai ise ( jANa sarIrabhaviya sarIrakhairittaM davvasuyaM paMcavihaM paNa ) ve kahate haiM ki jJAyaka zarIra aura bhagazarIra ina se bhinna jo dravyamutra hai vaha pAMca prakAra kA hai - ( ta jahA ) ve prakAra ye hai ( aMDayaM, 1 vauMDaya 2, kIDayaM 3, bAlayaM 4, vAgaya 5) aNDaja boNDaja, kITaja, alaja aura bAlkala / (tattha) ina meM (aNDaya) aMDaja kA tApaya isa prakAra se haiM ( haMsa zruta kahe che." kAgaLa Adi para lakhAyelA zrutamAM upayegathI rahitatA hovAne kAraNe dravya che. jJAnane Agama kahe che te AgamarUpa jJAnamAM AtmA, deha ane zabda kAraNabhUta bane che. temane jayAM abhAva hAya tyAM AgamatAnA saddabhAva hAtA nathI pazu nAmagamatAnA sadbhAva rahe che. tADapatra pustaka AdimAM lakhelA zrutamAM acetanatA heAvAthI jJAnarUpatAne abhAva hoya che, te kAraNe te tamAM AgamatA rahelI che. , kyAre "suyaM" yA pahanI saMskRta chAyA "mutra' 'sUtra' thAya che, tyAre tene the| artha thAya che te have sUtrAra a8 re che- ( jANayasarIrabha viyasarIraharitaM davvasurya paMcavihaM paSNasa) tethe he che hai jJAyamzarIra dravyazruta bhane laviyazarIra dravyazrutazI bhinna yevu ne dravyasUtra ('davvasuya' ) nI saMskRta chAyA " - sUtra " ne AdhAre yA yaha manyuM che che te pathi prahAra dhuMche- (taMjahI) prAza nIce prabhA cha - ( aMDayaM bAMDayaM kIDayaM vAgayaM) (1) maMDala, (2) mAMDana, (3) DITara, (4) Asana bhane (4) vAsa ( tattha aNDayaM haMsagabhAdi)
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ rogandrikA TIkA.2038 jJAyaka.zarIrabhavyazarIraSyatiriktavyazrutanirUpaNam 193 garma:-tagnimitA kozikA kothalI' iti prasiddhA tadutpanna sUtramaNDajamukhyate, 'rakSamI' iti bhASAprasiddham / AdizabdacaturindriyamedaM pradarzayati / nanu pari sagotpanna sUtramaNDajamuSyate tarhi 'aMDayaM haMsagambhAdi' iti sAmAnAdhikaraNya nopapayate iti ce dudhyate, kAraNe kAryopacArAt haMsagarbhotpannaM satramapi-haMsagarbha inpurate iti nAsti ko'pi doSaH // 1 // ___ atha dvitIya bhedaM prarUpayati-'yodaya kappAsamAI' iti / boNDa kArpAsAdi' kArpAsaniSpannaM sUtraM boNDajaM-bopDaM-kArpAsakrozaH phalavizeSarUpastajjAtaM ganmAdi) 'haMsa' eka caturindriya jIva vizeSa hotA hai / vaha eka kothalI banAtA hai| isase utpanna jo mUtra hotA hai usakA nAma aMDaja hai| ise bhASA meM rezamI vastra kahate haiM / haMsagarma meM jo Adi zabda hai vaha cauindriyoM ke meda kA pradarzaka hai| zaMkAH- yadi haMsagarbha se utpanna matra aMDaja kahalAtA hai to "aMDaNaM ha~sa gambhAdi" meM samAnAdhikaraNatA nahIM bana sakatI hai, so usakA uttara isa mAra se hai ki yahAM para kAraNa meM kAryakA upacAra kiyA gayA hai| isaliye hata ke garbha kothalI se utpanna hue mUtrako bhI haMsagarbha ke nAma se kaha diyA hai| isataraha ke kathana meM koI doSa nahIM hai| (boMDayaM kappAsamAi) kapAsa se bane hue mRtrakA nAma boNDana haiN| boNDa nAma kapAsa ke kozakA hai| kapAsa kA koza eka prakArakA phala hotA hai| jisameM se kapAsa nikalatA pahelAM te aMDajene bhAvArtha batAvavAmAM Ave che. "huM" eka caturandriya jIvavizeSanuM nAma che. (ahIM haMsa nAmanuM pakSI gRhIta thayuM nathI paNa pataMgIyA jevuM kaI caturindriya jaMtu gRhIta thayuM che.) te eka kethaLI (koza) banAve che temAMthI je sUtra utpana thAya che tene "aMDaja' kahe che. tene gujarAtI bhASAmAM rezamI vastra kahe che. "haMsagarbha" A padanI pAchaLa je "Adi' pada mUkavAmAM AvyuM che te cauindriyenA bhedanuM pradarzaka che. zaMkA-je haMsagarbhamAMthI utpanna thayelA satrane aMDaja satra kahevAmAM Ave to "aMDayaM haMsagambhAdi"bhA samAnA4i24tA paTita yatI nayI. uttara-ahIM kAraNamAM kAryane upacAra karavAmAM AvyA che. te kAraNe sanA garbhamAMthI kazamAMthI utpanna thayelA sUtrane paNa ahIM haMsagarbhanA nAme mATe karavAmAM Avela che. A kAraNe A prakAranA kathanamAM kaI deSa nathI. (boDayaM kapAsamAi) pAsa gayA 3mAMdhI mane wisor. "Mis" mA pada kapAsanA kezarUpa kAlAne mATe vaparAya che. A kapAsamAMthI je satra bane che. tene meist cha. (Di-dImA sAne 'boDiyA' 7 ) mI mA 56
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - 194 anuyogadArale keNDajamudate / ihApyAdi zabdaH prakAravAcI / phalasya zphAro bhedaH kasi iti bodhayitumAdi zabdaH prayukta iti / atrApi kANe kAryAcArAva karpAsa poijamiti sAmAnAdhikaraNyama / atha tRtIya bhedamAha-'phIDayaM paMcaSihaM paNNasaM' iti / kITaja pampavitra prajJaptam-kITaja-kITAt caturindira jIvavizeSAjjAtaM dhanaM paJcapakAraka prasaM-prakapitam / paJcaprakArasvameya spaSTayati-ta jahA' ityAdi / saghathA-paI-pasatrama, padRsatrota siviSaye evaM vRddhasampradAya:-araNye nikuJjamadhye mAMsapIDAdirUpAmipapujAH sthApyante / teSAM pujAnAM pAvato nimnA unnatAca sAntarA pahanaH hai| isa kapAsa ke bane hue sUtra ko boNDaja kahA jAtA hai| yahAM Adi zabda prakAvAcI hai| kapAsa se phalakA bheda hai| yaha bheda pAsa hai| isa bAtako samajhAne ke liye yahA~ Adi zabda prayukta huA hai / yahAM bhI kAraNa meM kArya ke upacAra se vopDaja mUtra ko kapAsa vaha diyA hai| isaliye samAnAdhikaraNatA banane meM koI dopa nahIM hai| (kIDayaM paMcavihaM paNNata) kITaz2a mantra pAMca prakArakA kahA gayA haiN| cauindriya jIva vizeSa kA nAma kITa hai| usa se utpanna jo mUtra hotA hai vaha pAMca prakAra kA hotA hai| (jahA) jaise-"paTTe malae aMsue pINasue kimirAge' paTTa, malaya, aMzuka cInAMzuka aura kRmirAga / paTTa se yahAM maha satra liyA gayA hai| isa patra kI utpatti ke viSaya meM vRddha paramparA se aisI bAta sunane meM AtI hai-jaMgala meM eka nikuMja latApihita pradeza hotA hai / isa meM mAMsacIDAdi rUpa a.mipapuMja rakha diye jAte haiNprakAravAcaka che. kapAsa ane kAlA vacce bheda che. kAluM eka prakAranA phala rUpa che jyAre kapAsa temAMthI nIkaLatI vasturUpa che. A vAtane samajAvavAne mATe ahIM Adi zabda vaparAya che. ahIM paNa kahevAmAM Avela che. tethI samAnAdhikaraNatA ghaTita thavAmAM kaI doSa rahetuM nathI. (kIDayaM paMcavihaM paNNatta) 312 sUtra pAMya prAranA i . tundraya jIvavizeSa (rezamanA kIDA Adi che)ne kITa (kIDe kahe che. tenI lALa Adi bhAMcI mane re sUtra DAya che tena 120 sUtra De cha (taMjahA) 12. sUtranA viya / nIya prabhA cha (paTTe, malae, aMsue, cINaMsue, kimirAge)- (1) para (2) madhya, (3) azu, (4) yAnAMzu bhane (5) bhisA 'paTTa' mA 54thI maDI paTTasatra aDara thayuM cha. mA paTTa sunI utpattinA viSayamAM vRddha paramparAnI apekSAe A prakAranI vAta pracalita che-jaMgalamAM kaMI eka nakuMjamAM (vRkSa ane latAonA samUhathI yukata sthAnane nikuMja kahe che) kimirAgeya hai| (tajahA se utpanna jo saba hocoTi
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumemacandrikATIkA 38 jJAyakazarIrabhavyazarIvyatiriktadravyazrutanirUpaNam 195 kIlakA nikhanyante / mAMsala lupAH palaGgakoTAH mAMsacIDAdikamabhitaH samAyAnti / te hi kIlakAntareSu itastataH paribhramanto lAlAH pramuJcanti / tAzca kIlakeSu lagnAH parigRhyante / tatastAbhiH paTTamUtra nirmIyate // 1 // malaya malayadezotpanna sUtram // 2 // aMzukama-cInadezabahirbhAge samu pannaM mUtram // 3 // cInAMzum=cInadezAbhyantarabhAge sampanna sUtram // 4 // kRmirAgaM-kRmirAgaM-kRmarAgasUtram / atra viSaye evaM zrayate -kasmiMzcideze manuSyAdizoNitaM gRhItyA kenApi yogena yojayisvA pAtre gthApyate / tacca scchidrpaatrennaacchaadyte| tatra-punaH prabhUtAH kRmayaH samutpadyante / te pavanasevanAbhilASiNaH pAtracchidrAnnigacchanti Asannapradeze paryaTa una Amipa puMjoM ko AjUbAjU meM nIcIUcI kucha antara se aneka kIleM gADha dI jAtI haiN| vahAM mAMsa ke lobhI aneka pataMga kIDe usa mAMsa cIDAdika kI cAroM ora Ate haiN| aura una kIloM ke AsapAsa ghUma kara apanI lArako choDate haiN| unakI loM para lagI huI unakI lAroMko phira loga ekatrita kara ke una se paTTamutra banAte haiM / malayadeza meM utpanna hue mUtrakA nAma malaya hai| cInadeza ke bAhara utpanna hue sUtrakA nAma aMzuka haiN| cInadeza ke bhItara bane hue mutrA nAma cInAMzuka hai| kRmirAga matra ke viSaya meM aisI bAta sunI jAtI hai ki kisI deza meM manuSya AdikA rakta le kara loga use pAtra meM kisI bhI taraha jamAte haiN| aura phira usa pAtra ke mu~hako chidroMvAle Dhakane se Dhaka dete haiN| usameM dhIre kIDe utpanna ho jAte haiN| vaha jaba vAyusevana kI icchA se sacchidraDhakkana se hokara mAMsa AdirUpa AmiSapuMja pAtharI devAmAM Ave che. tyAM te mAMsape jenI AsapAsa thoDe thoDe aMtare nIcI UMcI aneka khIlI caDI devAmAM Ave che. aneka pataMgIyAo (kIDAo) mAMsathI AkarSita thaIne te khAvAnI icchAthI te mAMsape jenI cAre tarapha Ave che. ane mAMsanuM bhakSaNa karIne te khIlAonI AsapAsa bhamI bhamIne pitAnI lALa te khIlAo para cheDe che. te khIlAo para ekatra thayelI lALane ekatra karI laIne leke temAMthI paTTasUtra banAve che. malayadezamAM utpanna thayelA sUtrane malayasUtra kahe che. cIna dezanI bahAranA pradezamAM banelA sUtrane aMzuka kahe che. cIna dezanI aMdaranA bhAgomAM banelA satrane cInAMzuka kahe che. kRmirAgasUtra viSe A prakAranI mAnyatA pracalita che ke manuSya AdinA rakatane ekatra karIne keI eka pAtramAM jamAvI de che. tyAra bAda te pAtra para chidrALuM AcchAdana DhAMkI de che. temAM dhIre dhIre kITarAzi utpanna thaI jAya che. te havA khAvAnI IcchAthI te sachidra AcchAnamAMthI bahAra nIkaLIne
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 anuyogadvArAtre taste lAlajAlaM muJcanti / tena niSpannaM sUtraM kRmigagamucyate / tacca raktavarNakRmisamunnatvAt svAbhAvikara ktavarNa bhavati / atha vAlajastrarUpaM caturthabhedaM prarUpayati- 'bAlagaM' ityAdi / bAjaM - bAlAH = romANi bAlebhyaH = UraNikAdi lAmabhyo jAtam tat paJcavidhaM prajJaptam = prarUpitam, tadyathA - aurNikam - UrNAyA idamaurNikam meSa rAmanippannam ||1|| oSTikam-uSTrANAmidam, auSTri kam-uSTra romanippanna sUtram ||2|| mRgalaukikam-mRgarAmaminiM 01nnaM, mRgalaumikam / mRgasadRzA mRgebhyo hrasvAkArA AraNyajIva vazeSA iha mRga zabdena vivakSitAH teSAM rAmabhirniSpannaM sUtraM mRgalaumikam // 3 // kautama - undu ra roma niSpannaM sUtram | 4|| kiTTisama - aura NikAdisatra nirmANAnantaraM yadavaziSTa' , bAhara nikalate haiM to vaha AsapAsa ke pradeza meM ghUmate hue vahAM apanI lAra chor3ate haiM / isa lAra se jo sUtra banatA hai vaha kRmirAga sUtre kahalAtA hai / isakI raktavarNavAle kRmiyoM se utpanna hone ke kAraNa varNa svabhAvataH lAla rahatA hai| (bAlathaM paMcaviha paNNatta) bheDa Adi ke bAloM se utpanna huvA sUtratrakA nAma bAlaja sUtra hai / yaha bhI pAMca prakArakA hai- (ta jahA ) jaise - ( uNie) mepa Adi ke roma se utpanna huA sUtra aurNika (uTTie) uSTra ke roma se utpanna huA mRtrA auSTrika (miyalomie) mRga ke rezama se utpanna huA sUtra mRgalomika (kotave) cUhe ke roma se utpanna huA sUtra kautava, (kiTTi se) aurNika Adi sUtroM ke nirmANa karate samaya jo bAla idharaudhara gira jAte haiM usakA nAma kiTTisa hai / isa kiTTisa se jo sUtra banAyA te pAtranI AsapAsa bhamavA mAMDe che ane te pAtra para peAtAnI lALa cheDayA kare che. te lALane leAkeA ekatra karI le che, ane temAMthI je sUtra banAvavAmAM Ave che tene kRmirAgasUtra kahe che. lAlavavALA kRmIomAMthI utpanna thavAne kAraNe tenA ragamAM svAbhAvika ratAzanA sadUbhAva hAya che. ( bAlayaM paMcavihaM paNNattaM) gheTAM mahinA vAjabhAMthI utpanna thayelA sUtra nAbha 'mAsansUtra' cha. tenA pazu pAMya prakAra che (taMjahA) prema ! uSNie) (1) saNika-gheTAM AdinA vALamAMthI banelA sUtrane oNi`ka (unanuM banelu) sutra kahe cha. (uTTie) (2) mauSTri4 janA vANamAMthI utpanna thayesA sutrane 'moSTramasUtra' 4 cha (mivalomie) bhRganA vAjabhAMthI manAvelA sUtrane 'bhRgakheobhisUtra' he che. (kotave) (4) haranI vATIbhAMthI manAvelA sUtrane tava sutra Ahe che. (kiTTie) (5) AraNika Adi sUtranuM nirmANa karatI vakhate je vALa uDIne Amatema jaI paDayAM DAya che te vALane 'kiTTisa' kahe che, kiTTisamAMthI (vesTamAMthI je sUtra anA
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ anugomacandrikA TIkA.5038jJAya zarIra bhavyazarIra tiriktadravyazrata nirUpaNam 197 tat kiTTisaM taniSpanaM satramapi kiTTisamucyate : yadvA-auNikAdInAM mUtrANAM vyAdisaMyogena niSpannaM sUtraM kiTTisam / athavA-pUrvoktAtiriktA ye'zvAdayo jIvAstallomaniSpa-naM mRvaM miTTisam / 5 // atha paJcamaM bhedamAha='vAgaya saNamAi' iti / bAlalaM zaNAdi-zaNAdi niSpanna mUtra vAlkalam / nanu zrutaprakaraNe prastute kimartha mUtraprarUpaNam iti ceducyate, prAkRte-'suya' zandena zrutasya, ArSatvAtsUtrasya ca grahaNAt samAnazabdapratipAdyatvarUpasAmyAdidamapi prApayatIti nAsti kazciddoSaH, prasaMgataH ziSyabuddhivezadyArtha mUtrasvarUpaM jAtA se vaha ki dRsa sUtra se / athavA auNi Adi sUtro ke| aba duharA tiharA- do tAravAlA tI tAragalA Adi rUpameM karake jo mutra banAyA jAtA hai usaga nAma kiTTina hai| apanA ina meSa Adi jIvoM se atirikta jo azva Adi jIva haiM, unake rogoM se niSpanna DubA mUtra kiTTisa hai |(vaagyN saNamAi) sana adi hai jo sUtra banatA hai usakA nAma vAlkala valvana putra haiN| zaMkA-yahAM to zUna ko prakaraNa prastuta hai phira kisa kAraNa yahAM sUtra kI prarUpaNA mUtrakAra ne kI ? ____ uttara-ASa hone ke kAraNa prAkRta meM "ya" zabda se zruta aura sUtra ina donoM kA bodha hotA hai-kyoMki ina donoM arthoM kA pratipAdaka yaha "sUtra" zabda hai / a.: ina donoM meM samAna zabdadvAga pratipAdyavarUpa vavAmAM Ave che tene "kisisUtra" kahe che. athavA oraNuMka Adi sUvane jyAre upa8, tripaduM, capaTa, Adi rUpe vaNIne temAMthI je sUtra banAvavAmAM Ave che tene kiTTisa kahe che. athavA upayuMkata gheTAM, UMTa Adi cha sivAyanA anyAdi eanA pANamAMdhI manAsa sUtrane sasUtra cha. (vAyaM saNamAi) )5) zaNu AdinI chAlamAMthI je sutra bane che tene vakaja satra kahe che. zaMkA- ahIM zrenano adhikAra cAlI rahyo che. chatAM ahIM sUtrakAra sUtranI prApaNA zA mATe karI che? uttara- "suya' mA prAkRta phne| ma thAya cha, bhane 'suya' nI saMskRta chAyA 'satra thAya che A vAta te AgaLa prakaTa thaI cukI che. A rIte 'suya" 56 zrata bhane sUtra, mA bhannenA anu me54 cha, 4265 "suya" zabda A banne arthonuM pratipAdana kare che. tethI te bannemAM samAna zabda dvArA pratipadhatvarUpa samAnatA hovAne kAraNe sUtrakAre ahIM sUtranI paNa prarUpaNA karI
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 anuyogahAramo prarUpitam anena-'bhAvazrute prakAnte, kathaM nAmazrutAdi prarUpaNa ?' mitisandehAisaro'pi nirastaH, tasyApi shiybuddhivaishdyphltvaat| kiMca nAmasthApanadranya zrRMtAnA prarUpaNamantareNa bhAvazrutasya viziSTazAnaM na bhavatItyapi bodhym| uktamathai nigama bannAha-'se ta jANayasarI bhaviyasarIravarita davasaya' iti / tadetad jJAyaka zarIrabhavyazarIra tiriktaM dravyazrutam / no Agamato dravyazutamapi sarva nirUpitamiti prakaTa itumAha-'se tanoAgamao davasuyaM' iti / tade samAnanA hone ke kAraNa mUtrakArane isakI bhI sampaNA kara dI hai| athavA prasaMga lekara ziS buddhi kI vizadatA ke nimitta mukAsne bhUtre kA svarUpa yahAM prakaTa kiyA hai| isa varNana se isa saMdeha kA bhI ki "yahAM para to bhAvabhuna kA prakaraNa cala hA haiphira isa prakaraNa meM nAmazruta nAma Adi kA prarUpaNa kyoM kiyA" avasara nahIM milatA hai| kyoMki yaha varNana bhI ziSpajanoM kI buddhi kI vizadatA karane rUpa phala se saphala haiN| kiMca-nAma sthApanA aura dravyadhuta kI prarUpaNA ke binA bhAvazruta kA viziSTajJAna nahIM hotA hai isaliye yaha nAma Ata Adi kI prarUNA kI gaI hai aimA bhI jAnanA cAhiye / aba sUtrakAra isa artha kA upasaMhAra karate hue kahate haiM kiM (me taM jAgayamarIrabhaviyasarIravaharitaM dadhvasuyaM) isa prakAra yaha pUrva prakrAnta jJAya zarIra aura bhvyja te kAraNe A prakAranI prarUpaNA nirdoSa samajavI joie. athavA prasaMge prApta A sutra padanI prarUpaNa karavA pAchaLa sUtrakArane A prakArane hetu paNa saMbhavI -"bhuya" 56nI saMta chAyA "sUtra" yAya 2. A. 'sapane mahIne ziSyabuddhinI vizadatAne nimitta paNa sUtrakAra ahIM sUtranA svarUpanI karUNa karI che. vaLI ahIM evI zaMkA paNa asthAne che ke "ahIM te dravya"tanI prarUpaNA cAlI rahI che, chatAM A prakaraNuM nAmata AdinI prarUpaNuM zA mATe karavAmAM AvI che?" A zaMkA ucita na gaNI zakAya, kAraNa ke A varNana paNa ziSajananI buddhinI vizadatAne nimitte ja karavAmAM AvyuM che ane te prakAranI vizahatA karavA rUpa phalathI saMpanna che. vaLI nAmazrata, sthApanAzrI AdinI prarUpaNa karyA vinA vyakRtanuM viziSTajJAna prApta thaI zakatuM nathI. te kAraNe A nAmakRta AdinI prapaNu ahIM karavAmAM AvI che, ema samajavuM joIe have sUtrakAra A viSayane upasaMhAra karatAM kahe che ke - (se taM jANayasarIrabhaviyasarItvaritaM dadhvasuyaM) zAyazarIra bhane 105zarIrathI minna sevA dra0yazrutanu mA 2nu 2135 cha. (se taM noAgamayo
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ 199 anuvogandrikA TIkA sUtra 39 bhASazrutanirUpaNam sada no Agamato dvanyAtam / dradhyakSutamapi sarva nirUpitamiti cayitumAhase ta dambamuya' iti / tadetad dravyazrata varNitam ||muu0 38 // adha bhAvabhuna nirUpayatimUlam--se ki taM bhAvasuyaM ? bhAvasuyaM duvihaM paNNattaM, taM jahA Agamao ya, noAgamao ya ||suu0 39 // chAyA-atha kiM tad bhAvabhutam ? bhAvabhuta vividha prajJataM. tadyathA-Agamatazca noAgamatazca sU0 39 // TIkA--ziSya pRcchati-se ki ta bhAvasuya" iti / aAkiM tad bhAvazrutam ? iti, uttaramAha-mAvasuya" ityAdi / bhAvazrutam-iha zrutapadArthAzarIra se vyatirikta dravyabhuta hai / (se taM noAgamao dadhvasuyaM) isa taraha noAgama kA Azrita karake samastadravyazruta kA nirUpaNa ho cukA / (se taM davvayaM) yahI saba dravyazruta kA svarUpa hai / ||mtr 38 // aba matrakAra-bhAvazruta kA varNana karate hai"se kiM ta bhAvasurya" ityAdi / suutr|| 39 // zabdArtha:-(se kita) ziSya pUchatA hai ki he bhadanta ! pUrva prakrAnta bhAvathuna kA syA svarUpa hai? uttara-(bhAvasurya) bhAvazruta (duvihaM paNNata) do prakAra kA kahA gayA hai| zruta rUpa padArtha ke anubhava se yukta jo sAdhu Adi jIva hai vaha bhAra zabda kA vAcyArtha hai / bhAva aura zruta ina donoM meM abheda ke upacAra se bhAvazrata sAdhvAdi ko kahA gayA hai| isa taraha bhAva jo hai vahI zruta bana jAtA hai| dambasuyaM)mA zata nAma dra0yazrutanA the mahAnu ni3595 mI samAsa yAya (r). (se taM damayaM) bhane dra0yazrutanA mAM beTonu ni3555 55 mI 53 thAya che. sUtra 38 che "se kiMtaM bhAvasuyaM" tyAha zA-(se kiM ta bhAvasuyaM?) ziSya gurune so prala cha cha / bhagavan! pUrvaprastuta bhAvakRtanuM svarUpa kevuM che? utta2-(bhAvamuyaM duvihaM paNNattaM) mAvazruta me ||2nu cha. zruta35 54aa. nA anukavavI yukta je sAdhu Adi jevo hoya che teo bhAva zabdanA vAsyAtha rUpa che bhAva ane zrata A bannemAM abhedanA upacAranI apekSAe sAdhu Adine bhAvathI kahevAmAM Avela che. A rIte je bhAva che eja zrata banI jAya che.
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ - .. . . 200 anuvonahAra nubhavayukto yaH sAdhvAdiH sa bhAH, zrutaM ca gRhyte| bhAvazruta yogtavato zva abhedopacArAd bhAvavAsI zrutaM ca bhAvazrutam / yahA arthAnubhavarUpaM bhAva mAzritya zrupta bhAvabhutam / yahA-bhAvapradhAnaM bhuta-bhAvAtam, tat dvividha prazasama, ta jahA' tadyathA-Agamao ya noAgamaa ya Agamatazca noaagmtbeti||39|| tas prathamaM bhedaM nirUpayitumAha-- mlam-se kiM taM Agamao bhAvasuyaM ? Agamao bhAvasuyaM jANae uvavase / me taM Agamao bhAvasuyaM sU0 40 // chAyA-atha kiM tad Agamato bhAvazrutam ? Agamato mAnazruta zAyaka upyuktH| tadetat Agamato bhASazrutam / sU0 40 / TIkA-ziSyaHpRcchati-se kiM ta Agamao bhAvasuya' iti / atha kiM tat Agamato bhAvazrutam ? uttaramAha-'Agamao bhAvasuya ityAdi / vAmaathavA bhAvarUpa zruta ko Azrita karake jo bhuta hotA hai vaha bhAvazruta hai| athavA bhAva pradhAna jo zruta hai usakA nAma bhAvabhuta hai (taMjahA) usa bhAvazcata ke ghe do prakAra ye haiM-(Agamao ya, noAgamao ya) 1 eka Agama bhAvazruta aura dUsarA noAgama bhAvazruta / inameM jo Agama ko Azrita karake bhAva va hotA hai usakA nAma Agama bhAvazruta aura jo nAAgama Azrita karake bhAvazruta hotA hai vaha nobhAgama bhAvazruta hai| // satra 39 // aba matrakAra Agama bhAvazruta kA svarUpa kahate haiM"se ki taM Agamao bhAvasuyaM" ityAdi / // sUtra 40 // zabdAtha:- (se ki ta Agamao bhAvasuyaM) he danta ! Agama ko Azrita karake jo bhAvazruta hotA hai usakA kyA svarUpa haiM ? athavA bhAvarUpa zratane Azrita karIne je zrata hoya che tene bhAvakRta kahe che. sayA sAvadhAna 2 zruta cha tenu nAma nApazruta cha. (taM jahA) lAnA nIya pramANe me | -(Agamao ya, noAgamao ya) (1) bhAgama bhAvakRta ane (2) Agama bhAvathata Agamane Azrita karIne je bhAvatA hoya che tene Agama bhAvata kahe che ane Agamane Azrita karIne je bhAvakRta hoya che tene Agama bhAvakRta kahe che. e sU. 39 che have sUtrakAra Agama bhAvaBtanA svarUpanuM nirUpaNa kare che- " se kita AgamaA bhAvasurya" tyAha zahA-(se) ziSya gurune / prazna 43 cha / san ! (kiM AgamaA bhAvasurya?) bhAgabhane mAzrita 4zana 2 lApazruta rAya cha tetu svarUpa kevuM che?
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sU0 40 Agamato bhAvazrutanirUpaNam 201 mato bhArabhutaM jJAyaka upayuktaH-zruptapadArthajJaH zrutapadArthe upayogAzca yaH sAdhvAdiH sa AgamataH AgamamAzritya bhAvazrutaM bhavati / ayaM atopayogarUpapariNAmasya sadbhAvAt bhAvatvam / atArthajJAnasya samApAdAgamatvaM bodhyam / tadetannigamayannAha-'se ta Agamao bhAvasuya' iti / tadevadAgamato bhAvabhuta panitam, iti // 2040 // atha bitIyabhedamAha-- mUlam-se kiM taM no Agamao bhAvasuyaM ? noAgamaobhAvasuyaM duvihaM paNNattaM, taM jahA-loi yaM, loguttariya ca ||suu0 41 // ___ chAyA-athakiM tad nAAgamatA bhovazrutam ? noAgamato bhAvanutaM vividhaM prajJaptam, tadyathA-laukikam, lokottarikaM ca |'suu0 41 // uttara-(Agamao bhAvasuyaM jANae uvautte) Agama ko Azrita karake bhAvazruta kA svarUpa isa prakAra se hai-jo sAdhvAdi ta kA jJAtA hai aura usameM upayoga yukta hai / vaha Agama ko Anita karake bhAvazruta hotA hai| zruta meM upayogarUpa pariNAma ke sadbhAva se usa sAdhvAdi meM bhAvatA hai, aura zruta ke arthajJAna ke sadbhAva se AgamatA hai| isataraha (se ta Agamao bhAvasuya) yaha Agama ko lekara bhAvabhuta kA svarUpa hai| // sUtra 40 // noAgamakI apekSA lekara bhAvazruta kA svarUpa isa prakAra se hai"se kiM ta" ityAdi / // matra 41 // zabdArthaH-(se) he bhadanta ! noAgama kI apekSA lekara bhAvazruta kA kyA svarUpa haiM ? (neAgamao bhAvasuyaM duvihaM paNNatta) noAgama kI apekSA lekara utta--(Agamao bhAvasuyaM jANae uvautte) mAgabhane sAdhAre AvazrutA prakAranuM svarUpa kahyuM che. je sAdhu Adi chava zratane jJAtA hoya che ane temAM upayoga pariNAmathI yukta hoya che, te sAdhu Adine AgamanI apekSAe bhAvakRta kahe che. zratamAM upayoga rUpa pariNAmanA sadUbhAvane lIdhe te sAdhu AdimAM bhAvatA hoya che zratanA arthajJAnanA sadUbhAvane lIdhe te sAdhu AdimAM AgamatAne paNa sadabhAva hoya che. A prakAranuM (seta Agamao bhAvasuyaM) bhAgabhane mAzrita prazana lApatanu 2535 cha, mema samajavuM . sa. 40 che have satrakAra ne Agama bhAvatanA svarUpanuM nirUpaNa kare che. "sa ki ta noAgamao bhAvasuya" tyAha zabdArtha-se) ziSya gurune evo prazna pUche che ke he bhagavana ne Agamane Azraya laIne bhAvakRtanuM kevuM svarUpa kahyuM che26
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 anuyogahArane TIkA- 'se kiM taM nAogamobhAvasuyaM' ityaadi| vyAkhyA nigadasiddhA mU0 41 tatrAyabhedaM nirUpayati-- mUlam---se ki ta loiya noAgamao bhAvasuyaM ? loiyaM noAgamaobhAvasuyaM ja imaM aNNANiehi micchAdiTriehi sacchaMda buddhimaivigappiyaM, taM jahA-bhArahaM rAmAyaNaM bhImAsuruvaM koDillayaM ghoDayamuhaM sagaDabhadiyAo kappAsiya gAgasuhuyaM kaNagasattarI vesiyaM vaisesiya buddhasAsaNaM kAvilaM logAyaiyaM sadvitaMtaM mADharaM purANa vAgaraNaM nADagAI, ahavA bAvattarikalAo cattAri veyA sNgovNgaa| se.ta loiyaM no Agamao bhAvasuyaM // sU0 42 // chAyA-atha kiM tad laukikaM noAgamatA bhAvabhutam ? laukikaM noAgamatA bhAvataM yadidamajJAnikaiH mithyAdRSTikaiH svacchandabuddhimavivikalpitam tadyathA-bhAranaM, rAmAyaNaM, bhImAsuroktaM, kauTilyakam , ghoTakamukham zakaTabhadrakA kAsikam, nAgamukSmama, kanakasaptatiH, vaizezikam, buddhazAsanam, kapilaM, lokAyatikama, SaSThitantram, mATharaM purANaM vyAkara nATakAni / athavA dvAsaptatikalAH, catvAro vedAH sAGgopAGgAH / tadetad laukikaM noAgamato bhAvazrutam ||s042|| bhAvazruta do prakAra kA kahA gayA hai / (taMjahA) ve prakAra ye haiM (loiyaM loguttariyaM) 1 eka laukika dUsarA lokottarika / isa sUtra kI vyAkhyA pahile kahI gaI vyAkhyA ke anusAra jAnanI cAhiye / // sU 41 // aba sUtrakAra noAgama ko Azrita karake laukika bhAvata kA kathana karate haiM "me kiM ta' ityAdi / sUtra 42 // zabdArtha:-(se) he bhadanta ! (nAAgamao) noAgama ko Anita karake (taM) uttara-(nAAgamA bhAvamuyaM duviha paNNattaM) namAmanI apekSAoM mApazrutanA me // 2 4. cha. (tajahA), te 4aa / nIya pramANe cha-(lAiyaM, lAguttariya) (1) allss mane (2) hAtta2i4 aa sUtranI vyAcyA ghai bhAvaM. zyaka sUtramAM kahyA anusAra samajavI. | su. 41 che have satrakAra ne Agama laukika bhAvakRtanA svarUpanuM nirUpaNa kare che "se ki ta" tyAlszahAtha-(se) ziSya zurune mevo prazna pUcha cha sapana! (nobhAga
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikATIkA.42 laukikaM noAgamato bhAvabhUtanirUpaNam 203 CT TIkA - ziSyaH pRcchati se kiM taM loiyaM noAgamao bhAvasurya' iti / atha kiM tad laukikaM nAAgamato bhAvazrutam ? iti praznaH / uttaramAha-'lAiva' no Agamao bhAvasurya' ityAdi / laukikaM nogamatA bhAvazrutam yadidaM vakSyamANa bhAratAdikam, ajJAnika : = alpajJAnibhiH - atrAlpArthako naJ zabdaH, samyagdRSTayo'pyajJAnikA bhavanti ityata Aha- 'micchAdiTThIhiM' iti / mithyA dRSTibhiH svacchandabuddhimativikalpitam - svacchandena sarvajJoktArthavirudvena svAbhiprAyeNa buddhimatibhyAM buddhi : = IhAvagraharUpA, matiH = avAyadhAraNArUpA, tAbhyo vikalpitam - sarvajJoktArthA nanusAribuddhimatibhyAM viracitamityarthaH / tad laukikaM noAgamato bhAvazrutaM vijJeyam / tadeva nAmato nirdizati 'taM jahA' ityAdinA - tadyathA - bhArata, rAmAyaNaM, bhImAmu rAtaM = bhImAsu reNa racitaM zAstram, kauTilyakam pUrvaprakrAnta (lAiyaM bhAvasurya) laukika bhAvazruta ( kiM) kyA hai ? uttara : - (noAmao) noAgama ko Azrita karake (lAiya bhAvasurya) laukika bhAvazruta isa prakAra se hai - (ja imaM aNNANiehi micchAdiTTiehiM sacchaMdabuddhi mavigappiya) jo yaha ajJAnI mithyAdRSTiyoM dvArA apanI svacchaMda buddhi aura mati se racA gayA hai| vaha laukikabhAvazruta hai aisA jAnanA cAhiye / IhA aura avagraharUpa vicAradhArA kA nAma buddhi hai / tathA avAya aura dhAraNarUpa vicAradhArA kA nAma mati hai / sarvajJa ukta artha se viruddha abhiprAyavAlI buddhi aura mati se jina zAstroMkA grathana kiyA gayA hai ve satra laukika bhAvata hai / (taMjahA) jaise - ( bhAraha rAmAyaNaM bhImA surukaM mao) nAmAgamane Azrita urzane (ta) pUrva prastuta viSaya // OM bhAvazrutanu (kiM) vu 2135 che ? ( loiyaM bhAvasuyaM ?) uttara- (noAgamao) nAmAgamane Azrita urIne (lAiyaM bhAvasurya) sauM bhAvataththunuM A prakAranuM svarUpa kahyuM che. (jaM imaM aNNA Niehi micchAdiTThiehiM sacchadabuddhimaH vigapiya) ajJAnI mithyAdRSTie vaDe peAtAnI svacchaMda buddhi ane matithI racelA zrutane 'laukika bhAvazruta' kahe che iMDA ane avagraharUpa vicAradhArAnuM nAma buddhi che, tathA avAya ane dhAraNArUpa vicAradhArAnuM nAma mati che. satta kevaLI bhagavAnA dvArA kathita athI virUddha aliprAyavALI buddhi ane matithI je zAstronu' graMthana (racanArUpa athana) urAyu hAya che, te zAstrAne soDilAvazruta he che (taM jahA ) vAM so bhAvazrutAnAM nAma nIce pramANe che. ( bhArahaM rAyAyaNaM, bhImAsurakkaM ke DillayaM ghoDayamuha ) bhaDDAbhArata, rAbhAyAda; lIbhAsura rathitazAstra, auTisya (yANAmya) racita arthazAstra, boTambhuma
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 anuyogadvArasatre kauTilyena-cANakyena nirmitam-arthazAstram (ghoTakamukhama,)ghoTara mukhanAmakaM zAstram, zakaTabhadrikAH etannAmaka zAstrANi, kArpAsikam-kArpAsikanAmakaM zAstram, nAgamukSmam, esannAmakaM zAstram, kanakasaptatiH kanakasaptatinAmakaM zAstram, vaizikam-kAmazAstraprakaraNavizeSaH, vaizeSikama-kANAdadarzanama, buddhazAsanaM-tripiTakarUpam, kapilamsAMkhyazAstram, lokAyatikaMcArvAka darzanam-sAMkhyazAsragranthavizeSaH, mATharaM purANaM vyAkaraNaM nATakAni-mATharaM-mATharanirmitazAstravizeSaH, purANaM-vyAkaraNaM, nATakAnidRzyakAvyAni, bahuvacanAntapadAt-zravyakAvyAni ca / etAni pUrvoktAni bhAratAdIni laukika nobhAgamatA bhAvazrutam / makArAntareNa tdaah-'ahv| ityaadi| athavA-dAsaptatikalA:-kalanAni-laukikarastusvarUpaparijJAnAni kalAH, dvAsaptati saMkhyakAH kalA:-dvAsaptatikalAH, etAzca-samavAyAGgAdisUtreSu proktAH, tathA-catvAro vedAH sAGgopAGgAH-aGgAni-zikSAvalpavyAkaraNaniruktachandAjyautiSarUpANi phADillayaM ghoDayamuha) mahAbhArata rAmAyaNa, bhImAsuraracita zAstra, cANakya racita arthazAstra, ghoTaka mukhanAmakazAstra, (sagaDabhadiyAo) zakaTabhadrikA nAmakazAstra (kappAsiyaM) kArpAsika nAmakazAstra (NAga suhuma) nAga sUkSma nAmaka zAstra (kaNagasattarI) kanakasaptati nAmaka zAstra (vesiyaM) kAmazAstra prakaraNa vizeSa (veisesiyaM) vaizeSikazAstra, (buddhasAsaNaM) tripiTakarUpa buddhazAstra, (kavilaM) sAMkhyazAstra, (logAyaiyaM) cArvAka darzana (sadvitaMtaM) SaSTi taMtra sAMkhyazAstra grantha vizeSa, (mAThara) mATharanirmitazAstra vizeSa, (purANaM) purANa) (vAgaraNa) vyAkaraNa (nADagAI) dRzya vAcya aura zrAvya kAvya / (ahavA) athavA (bAvattarikalAo) 72 kalAe~ (saMgovaMgA cattAriyA) sAMgopAMga cAroM veda / 72 kalAoM kA varNana samavAyAGga Adi sUtrI meM hai| zikSA, kalpa, nAma , (sagaDabhadiyAo) 2 mA nAmanu za (kappAsika) pA. si nAma , (NAgasuhama) nAgasUkSma nAmanu zAstra, (NagasattarI) na sati nAma zAsa, (vesiyaM) mazAkha 542 vizeSa, (veisesiyaM) alrs sa, (baddhasAsaNa) tripiTa 35 moddhAnu dharmazAstra, (kavila) pisanu sAMbhya. jayana nAmanu zAkha, (logAsuiyaM) yA 40, (sahitaMta) SaSTita sAMsya zAsana ayavizeSa, (mAThara) bhA42 nimita zAsa vizeSa, (purANa) purANa (vAgaraNa) 0yA32, (nADagAiM) 4224|0y bhane zrA0yA0ya, (ahavA) 4411 (bAvattarikalAo 72 4AmA, (saMgAvaMgA cattAri vedA) mA bhane 64igayuta yAre // badhAne lokikabhAvazrata kahe che. 72 kalAonuM varNana samavAyAMga Adi sUtromAM karavAmAM AvyuM che. vedanA cha aMga nIce pramANe che zikSA, ka95, vyAkaraNa, nirukata chanda ane jyotiSa ane temanI vyAkhyA rUpa je graMtha che temane upAMga kahe
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA-ma. 42 laukikaM noAgamabhAvazratanirUpaNam 205 SaT, upAGgAni dugAkhyAspANi. taiH sahitA RgyajuHsAma tharvaNalakSaNAzcatvAro vedAH, laukikaM nobhAgamatA bhAvazrutam / bhAratarAma yaNAdInAM le ke Agamatvena prasiddhatvAdAgamatve'pi taduktakriyAyA anAgamatvAt noAgamatvam, lokaprasiddhathaiva : tatvamapi teSAM / tadupayoga eva bhavitumarhati, upayogI bhAvanikSepa itivacanAt / tadetat laukikaM nobhAgamatA bhAvataM varNitam / iti // suu042|| byAkaraNa nirukta, chada. jyotiSa, ye chaha vedoM ke aMga haiM / aura unakI vyAkhyA rUpa jo grantha haiM ve upAMga haiN| Rgveda, yajurveda, sAmaveda, aura atharvaveda ye cAra veda haiN| ye saba laukika bhAzrita haiN| loka meM bhArata rAmAyaNa Adi Agama zAstrarUpa se mAne jAte haiM, isaliye inameM AgamatA hai aura inameM jo kriyAe~ varNita haiM, ve AcArUpa nahIM hone se anAgamarUpa haiN| isaprakAra bhArata AdikoM meM tadukta kriyAoMkI apekSA nAAgamatA A jAti hai| leoka prasiddhi se hI inameM zrutatA hai / isaliye ye nAAgama ko Azrita karake laukika bhArata hai| inameM jo sUtrakArane mAtra tatA prakaTa kI hai vaha inake saMlagna upayoga kI apekSA se hI prATa kI gaI jAnanI caahiye| zabdAtmaka jo bhArata, rAmANa Adika haiM ve to bhAvata ho hI nahIM sakate haiM kayoMki "upayogA bhAH nikSepaH" upaga ko hI bhAvanikSepa kahA hai aisA Aptavacana hai| (se ta lAiyaM nAAgamao bhAvasuya) isa prakAra noAgamakI apekSA yaha laukika bhAvatakA varNana kiyaa|che. cAra vedanA nAma A pramANe che anveda, sAmaveda, yajurveda ane atharvaveda lekamAM mahAbhArata, rAmAyaNa Adine Agama-zAstra rUpe mAnavAmAM Ave che, tethI temAM AgamatAno sadUbhAva che, ane te zAstromAM je kriyAonuM varNana karavAmAM AvyuM che te kriyAo AcArarU5 nahIM hovAthI anAgamarUpa che. A rIte mahAbhArata Adi granthamAM tadukta kriyAonI apekSAe AgamatA AvI jAya che. lekaprasiddhinI apekSAe te granthamAM zratatAne sadbhAva che. tethI te zAne Agama laukika bhAvakRta rUpa kahevAmAM AvyAM che te zAsagranthamAM sUtrakAre je bhAvakRtatA prakaTa karI che te temane te zratomAM upayAgadepa pariNAmanI yukattatA (saMlagnatA)ne kAraNe ja prakaTa karavAmAM Avela che, ema samajavuM. zabdAtmaka je mahAbhArata, rAmAyaNa Adi che, temane te bhAvazrata gaNI zakAya ja nahIM kAraNa ke "upayogA bhAranikSepaH" 75gane bhAvanikSepa 4 cha. 24 / prA siddhA. -tAnuyana . (seta loiyaM noAgamao bhAvamUyaM) AL A2nu nAma alls bhAvazrutanuM svarUpa samajavuM. 'ajJAnika' majJAnI 54mA 2 (25" 5 cha, te nA2154 nayI
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogabArapatre atha lokotsarikaM noA mato bhAvazrutamAha mUlama-se ki taM louttariya noAgamao bhAvasuya ? louttariyaM noAgamao bhAvasuya jaM imaM arahaMtehiM bhayavaMtehiM uSpaNNaNANadaMsaNadharehi tIyapaJcuppaNNamaNAgaya jANaehi savvaNNUhiM sabvadarisIhi tilukkabahiyamahiyapUiehi appaDihayavaranANadaMsaNadharehi paNIya duvAlasaMgaM gaNipiDagaM, taM jahA-AyAro sUyagaDo ThANaM sama. vAo vivAhapaNNattI nAyAdhammakahAo, uvAsagadasAo aMtagaDadamAo aNuttarovavAiyadasAo, paNhAvAgaraNAI vivAgasuyaM didivAoya / se taM louttariyaM noAgamao bhAvasuyaM / se taM AgamaoM bhavasuyaM / se taM bhAvasuyaM // suu043|| __ atha kiM tad leokottarikaM noAgamato bhAvazrutam ? lokottarikaM noAjamato bhAvazrutaM yadidaM arhadbhi bhagavadbhirutpannajJAnadarzanadharaiH atItapratyutpannA nAgatajJAyakaiH sarvajJaH sarvadarzi bhiH trailokyAvaleAktimahitapUjitaiH apratihatavarajJAnadarzanadharaiH praNIta dvAdazAGga gaNipiTakaM, tadyathA-AcAraH, sUtrakRta, sthAna, samavAyaH, vivAhaprajJaptiH, jJAtAdharmava thAH, upAsakadazAH, antakRtaddazAH, anutaropapAtikadazAH praznavyAkaraNAni, vipAkazrutam, dRSTivAdazca / tadetat lokAtarikaM nAAgamanA bhAvatam / tadetad nobhAgamato bhAvazrutam / tadetat Aga. mato bhAvazrutam / / sU0 43 // ajJAnika pada meM jo naJ samAsa huA hai vaha alpArtha meM huA hai| ataH ajJAnika kA tAtparya "alpajJAnavAle" aise hotA hai| aise alpajJAnI to samyak dRSTi bhI hote haiM-ataH inakI nivRtti ke liye mithyAdRSTi pada sUtrakAra ne prayukta kiyA hai| // sU0 42 // __ aba mUtrakAra noAgama kI apekSA karake lokottarika bhASazrutakA varNana paNa alpArthaka che. tethI ajJAnI eTale alpajJAnavALA, A prakArane artha ahIM samaja evo alpajJAnI te samyapha daSTi jIva paNa hoI zake che, tethI ahIM samyaphaSTi alpajJAnavALAnI nivRttine nimitte sUtrakAre mithyASTi vizeSaNane paNa maga karyo che. je stra. 42 che
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ anupayogacandrikA TIkA sUtra43 lokottarikanoAgamato bhAvazrutanirUpaNam 207 'se ki ta" ityAdi atha kiM tad lokottarika noAgamatA bhAvazrutama ? iti ziSyapraznaH / uttaramAha-utpannajJAnadarzanadharaiH, utpanne jJAnAvaraNakSapaNAdiprakAreNa saMjAte na tu sahaje ye jJAnadarzane tayoH dhAraSAstaH, sAdikevalajJAna dazanopayogayukta rityarthaH tathA-atItapratyutpannAnAgatajJAyakaH tatra atItAH bhUtakAlikAH, pratyutpannAHvartamAna kAlikAH, anAgatAH bhaviSyatkAlikA asteiSAM jJAyakAstaiH, tathAsarvajJaiH sarvadravyaparyAya jAnantIti sarvajJAstaiH. sarvadarzimiH kevaladarzanena ekendriyAdi sarva prasasthAvaraM jagad draSTuM zIlaM yeSA te savadarzinamtaiH, tathA alAsyAkarate haiM-"se kiM taM louttariyaM" ityAdi / // sUtra 43 // zabdArthaH-(se) ziSya pUchatA haiM ki he bhadanta ! (noAgamao) noAga mako Azrita karake (taM) pUrvaprakrAnta (louttariyaM bhAvasuyaM kiM) lokottarika bhAvabhata kyA hai ? ___uttara-(nebhigamao) noAga kI apekSA karake (louttariya bhAvasuyaM) lokotarikabhAvazruta isa prakAra se hai- (uppaNNaNANadaMsaNavarehiM) jhAnA varaNakarma ke kSaya se utpanna hue kevarajJAna aura darzanAvaraNa karma ke kSaya kevaladarzanarUpa upayoga ko dhAraNa karanevAle, (tIyapaccuppaNNamaNAgayajANaehiM) atIta-bhUtakAlika pratyutpanna-vartamAna kAlika anAgata-bhaviSyatkAlika padArtho ko jAnanevAle (savvaSNU hiM) samasta dravyoM aura unakI trikAlavartI paryAyoM ke jJAtA (sabbadarisIhiM) kevaladarzana se ekendriyAdi samasta trasasthAvara rUpa jagat dekhane ke have satrakAra ne Agama lakattarika bhAvaAtanuM nirUpaNa kare che- "se taM louttariyaM" tyAhi zahAtha-(se) ziSya gurune sevA prazna pUche che bhAvan ! (noAgamI) nomArAma mAlazrutanA bhI 35 (ta louttariya bhAvamuyaM ki) pUrva prastuta lekattarika bhAvakRtanuM svarUpa kevuM che? uttara-(noAgamao) nobhArAmanI sAzraya na (louttariyaM bhAvasurya) lakAtarika bhAvazratanuM svarUpa A prakAranuM che. "uppaNNa NANadaMsaNadharehiM" zAna525nA kSayathA 4-1 4 Aur bhane zana35 75yogane pA25 42naa2|, 'tIyapacuppaNamaNAmayajANaehi" wala (ensilas), pratyutpanna (tabhAna silies). mAne manAta (alpurtels pahAni nA2, (savvagRhi) samasta dravyo bhane temanI mitI' paryAya sAtA (sambadarisIhiM) paNa zanayA mendriyAH samasta bhane sthA1235
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 anuyogazArane valokitamahitapUjitaiH-aule.kyena trilokIsthitena bhAnapatibhyantaranara vidyAdhara dhamAnikAdisamUhena sne 'vahiya' iti dezI zabdaH apalokitArtha pAcaka stataH-avalokitA:-amandAnandApariglutalocanenirIkSitAH mahinA yathAvasthitA'sadazaguNotkIrtanalakSaNena bhAvasta vena amiSTutAH pUjitA bandanAdilakSaNayA kAyikakriyayA satkRtAstaiH, tathA apratihatavarajJAnadarzanaparaiH apratihatte-samastAparaNakSayasambhUtatvAd mUrtAmUrteSu samastavastuSu kaTakuDayAdibhiraskhalite avisaMvAdake vA ataeva kSAyikatvAdvA vare-zreSThe ye jJAnadarzane kevala zAnakevaladarza narUpe, tayodharA:-dhArakA ye te tathA taiH, evaMbhUtAI dirbhagavadbhiH, yadidaM dvAdazAGgatarUpasya paramapuruSasyAGgAnIva aGgAni, dvAdazaaGgAni-AcArAdIni yata tad dvAdazAGgagaNipiTakam gaNo'syAstIti gaNI AcArya stamya piTakamiva sarvasvAdhAramajUSeva praNIta-prarUpita, tad lokottarika lokottaraiHsvabhAvavAle (tilukkavahiyamahiyapUiehiM) tIna lokavartI bhavanapati, dhvantara, nara, kinnara, vidyAdhara jyotiSika vaimAnika Adi ke samUha se avalokita amanda Ananda ke azruoM se pariSluta locanoM dvArA nirIkSita-hue, mahita-yathAvasthita guNoM ke kIrtanarUpa bhAvastavase saMstuta hue, pUjita-vandanAdirUpa kAyika kriyA se satkRta hue (appaDihayavaranANadaMsaNadharehiM) tathA apratihata samasta AvaraNa ke kSaya se utpanna hone ke kAraNa mUrta aura amUrta sAlavastuoM meM kaTakuDaya (kaTacaTAI kuDaya-bhitti) Adi se bhI assvalita athavA avisaMvAdI aise zreSTha ke jJAna aura kevaladarzana ke dhAraka (arihaMtehiM bhagavaMtehiM) arhanta bhagavantoM dvArA (duvAlasaMga) AcAraMgAdi dvAdaza aMgavAlA (jaM ima) jo yaha satana na pAnA samApaNA, (tilukkavahiyamahiyapUiehiM) RNa patI' bhavanapati, vantara, nara, kinnara, vidyAdhara, tiSika, vaimAnika AdinA samUhathI avalaMkita, amaMda AnaMdA zraothI parivuta locane dvArA nirIkSita thatI mahita- yathAvasthita guNonA kIrtanarUpa bhAvastavanathI saMstuta (stavita) yatai, yondi-4-hana35 yi4 yA43 sAsti yatai, (appaDiyavaranANadaMsaNa dhoti) tathA apratita samasta bhAvanA kSayathA 5-na ye pAna 12 mUrva ane amRta sakaLa vastuo kaTa, kuDaya (kaTa eTale caDhAI ane kuDaya eTale hItA AdithI paNa akhalita athavA avisaMvAdI evA zreSTha kevaLajJAna ane Pand'nanA dhA24 (arihaMtehiM bhagavaMtehiM) mata to vAsa (bAlasaMga) mAyA mA mA2 A141m (jaiya) 2 mA (gaNipiDagaM paNIya) 584 prarUpata thayuM che, te kettara tIrthakara dvArA praNIta havAne kAraNe lekattarika
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 43 lokottarikanoAgamato bhAvazratanirUpaNam 209 tIrtha kRtiH praNItatvAd lokottari bhAvanatam / tatsvarUpamAha-'ta jahA' ityA dinA-tadyathA-AcAraH, sUtrakRta, thAna, samavAyo vivAhaprajJaptiH, jJAtAdharmakathAH, upAmakadazAH, antakRta zAH. anuttarApapAtikadazAH, praznavyAkaraNAni vipAkata, dRSTivAdazca / sarvajJapraNItaM dvAdazAGgarUpaM yad gaNipiTaka. tadarthoM payAgo bhAvazruta upayogo bhAvanikSepa iti vacanAt / sa copayogazcaraNaguNasamanvitazcet tarhi no Agamato bhAvata' bhavati. caraNaguNasya kriyArUpatvena AnAgamatvAt. no zabdamya ca dezapatiSedhakatvenA yaNAt / upayogacAritravAn (gaNipiDagaM paNIya) gaNipiTaka prApita huA hai lokottara tIrthakaroM dvArA praNIta hone ke kAraNa lokottarika bhAvabhuta hai / 'ta jahA' dvAdaza aMgAM ke nAma isa prakAra hai |-aayaaro) AcArAMga (sUyagaDo matrakRtAMga (ThANaM) sthAnAMga (samavAo) samavAyAMga (vivAha eNNattI) vivAha prApti'bhagavatI sUtra' (nAyAdhammakahAo jJAtA dharma kathA ( uvAsagadasAo) upAsaka dAMga (aMtagaDadasAA) antakRtazAga (aNuttarovavAiyadasAA) anuttarApapAtika dazAMga (paNhAgagaraNAiM) praznavyAkaraNa, (vivAgasuya) vipAkazruta (dihivAo ya) Ara dRSTivAda / ina bAraha aMgoM ke artha meM jA upayogarUpa pariNAma hai vaha bhAva zruta hai "upayogA bhAvanikSepa" hai, aisA siddhAnta kA vacana hai| yaha upayogarUpa pariNAma yadi caraNaguNa-cAritra guNa se yukta hai to vaha nAgama se bhAvazruta hai kyoM ki cagNa guNa kriyAmpa hai aura kriNa Agama nahIM hotI hai| isa prakAra yahAM nozabda meM Agama ekadeza meM niSedhaka hAne se deza pratiSedhakatA bana jAtI hai / yadyapi upayoga Ara cAritra guNa se sAzruta35 cha. (1 jahA) te vAza (bhA2) magAnA nAma nIya pramANe cha-- (AyAro) (1) mAyAsaMga, ( yagaDA) (2) sutrahatAMga. (ThANaM) (3) sthAnAMga, (samavAo) (4) samavAyain. (vivAha paNNattI) (5) vivAha prajJapti (marAvatI sUtra) (nAyA dhammakahAo) (9) jJAtA thA. (uvAsagadasAo) (7) upAsa44in. (aMtagaDadasAoM) (8) antata6in. (aNuttarovavAiyadasAo) (8) anutta5pAtiin (paNDAvAgaraNAi) (10) prazna0yA4294. (vivAgasuyaM) (11) vipAzruta bhane 'didvivAo ya' (12) TipA. mA mAre mAnA abhAre upyo||35 pariNAma cha tenu nAma mAvazruta cha. 4 / 25 , "upayogA bhAvanikSepaH" mA 52nu siddhAntanuM vacana che. A upayoga rUpa pariNAma je caraNaguNa-caritraguNathI yukata hoya to te ne AgamanI apekSAe bhAvathata che, kAraNa ke caraNaguNa kriyArUpa heya che, ane kriyA AgamarUpa hotI nathI. A prakAre ahIM bane pada ekadezanI apekSAe AgamanuM niSedhaka hovAthI dezapratiSedhakatA ghaTita thaI jAya che. jo ke upa27
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadAro sAdhvAdi pabhedocArAd bhAvazruta bhavitumarha ti / iha tu cAritrasamanvito dvAda. zAGgopayogo noAgamato bhAvazrutamityAzayena dvAdazAGgo gaNipiTakamityuktam / anyathA zabdAtmakasya dvAdazAGgasyopayogarUpatvAbhAvAd bhAvazrutatvaM nopapadyate / prakRtamupasaMharannAha-'se taM' iti / tadetad lokottarikaM no AgamaHo bhAH zrutam / sarva no AgamatA bhAvazrutaM nirUpitamiti mRcayitumAha-'se taM' iti / detAno Agamato bhAvazrutam / itthaM sabhedaM bhAvazruta prarUpitamiti sUcayitumAha - 'se taM bhAvasuyaM' iti / tadetad bhAvazrutam iti / sU0 43 // itthaM bhAvazrutasvarUpamuktvA samprati tatparyAyAnAha mUlam-tassa NaM ime eTriyA jANAghosA jANAjaNA nAmadhejA bhavaMti, taM jahA suyasuttagaMthasiddhaM,-tasAsaNe ANAvayaga uvaese / pannatraNa Agame vi ya, egaTThA pajavA sutte // se ta suyaM ||s0 44 // yukta huA sAdhu Adi bhI abhedopacAra se bhASazruta ho sakatA hai, parantu yahA~ jo dvAdazAGgagaNipiTako noAgama se bhA zruta kahA hai yaha dvAdazAMga ke cAritraguNasamanvita upayoga ko lekara hI kahA hai aisA jAnanA cAhiye / kyoMki zandAtmaka jo dvAdazAMga hai vaha upayogarUpa nahIM hotA hai / ataH usameM upayogarUpatA kA abhAva hone ke kAraNa bhAvazrutatA nahIM banatI hai| (se taM noAgamao bhAvasurya) isa taraha noAgama ko Azrita karake yaha lokottarika bhAvazruta kA svarUpa hai / (se taM bhArasuyaM) isa prakAra se sUtrakArane sameda bhAvazruta kI prarUpaNA yahA~ taka kI hai| sUtra 43 // vega ane cAritraguNathI yukata thayelA sAdhu Adi paNa abhedepacArathI bhAvaAta he I zake che, paraMtu ahIM je dvAdazAMgarUpa gaNipiTakane na AgamanI apekSAe bhAvakRta kahyuM che te dvAdazAMganA cAritraguNa samanvata upayoganI apekSAe ja kahevAmAM AvyuM che, ema samajavuM joIe, kAraNa ke zabdAtmaka je dvAdazAMga che te upayoga rUpa hetuM nathI. tethI temAM upayoga rUpatAne abhAva hovAne kAraNe mAvatatA saMbhavI zatI nathI. (se taM noAgamI bhAvasuyaM) mA hArnu Agamane Azrita karIne lekattarika bhAvata nAmanA Agama bhAvakRtanA bIjA sahanu 2135 samana (se taM bhAvasurya) - sutrare mApazrutanA hI ahIM sudhImAM prarUpaNA karI che A rIte bhAvakRtanuM varNana ahIM samApta thAya che. grA
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikATIkA 44 bhAvazrutaparyAya nirUpaNaM m 211 chAyA - tasya khalu imAni ekArthikAni nAnAghoSANi nAnAvyaJjanAni nAmadheyAni bhavanti, tadyathA zrutasUtragranthasiddhAnta zAsanamAjJAvacanamupadezaH / prajJApanA Agamo'pi ca ekArthAH paryAyAH sUtre // tadetat zrutam // 0 44 // TIkA- 'tassa NaM' ityAdi tasya=bhAvazrutasya khalu imAni = vakSyamANAni ekArthikAni = ekArthaviSayANi nAnAghoSANi = udAttAnudAttAdi nAnAsvarayuktAni nAnAvyaJjanAni = kakArA dyanekavyaJjanAtmakAni nAmAni nAmAni bhavanti tadyathA - zrutasUtra' siddhAnta' granthazasinam -- tatra -- zrutam - zrUyate yattatazrutama 1, sUtram - atha nAM sUcakaM sUtram 2, granthaH- tIrthaM karakalpapAdavacana prasUnAnAM granthanAd granthaH 3. siddhAntaH gurusamIpe aba sUtrakAra bhAvazruta ke paryAyavAcI zabdoM ko kahate haiM / " tassa NaM ime" ityAdi // sU0 44 // zabdArtha - ( tassa NaM ime NANAghosA nnaann| vaMjaNA egaDiyA nAmavejjA bhavaMti ) usa bhAvazruta ke ye udAtta anudAtta Adi nAnA svaroM se yukta, aura kakAra Adi aneka vyaJjanoMvAle ekArthaviSayaka nAma haiM / ( taM jahA ) jo isa prakAra se ha (suyasuttagaMthasiddhaMtasAsaNe ANavayaNauvaese pannavaNaAgame viya egaTThA pajjavA sutte) guru ke samIpa sunA jAne ke kAraNa bhAvazruta kA nAma zruta hai arthoM kI sUcanA isase hotI hai isaliye isakA nAma sUtra hai / tIrtha kara rUpa kalpavRkSa ke vacana rUpa puSpoM kA isameM grathana rahatA hai isaliye isakA I have sUtrakAra bhAvazrutanA paryAyavAcI zabdanuM kathana kara che" tassaNaM ime" chatyAhi zabdArtha - (tarasaNaM ime NANAghosA NANAvaMjaNA egaDiyA nAmadhejjA bhavaMti ) te zrutanA, udAtta anudAtta Adi vividha kharothI yukta bhanera mahi ane'vyaMkanAthI yukta artha nAma che. (taMjahA) ta nAbhI nIce prAthe 6te ( suyasuttagaMtha siddha ta sAsaNe ANavayaNa uvae se egaTThA pajjavA sutte) (1) zra+ - gurunI sabhIpe tenu zravaNa kAraNe tenuM nAmazruta che. (2) sUtra-arthAnI sUcanA tenA dvArA maLe che tethI tenu bIjuM' nAma sutra che. (3) pratha-tIthakara rUpa kalpavRkSanA vacanarUpI puSpAnu temAM graMthana thayelu panavaNa Agame viya vAmAM Ave che te
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 anuyogabAramatre siddhaM-pramANapratiSThitamartham anta nayati-pramANakoTimArohayatIti siddhAntaH4, zAsanam-mithyAtvAviratikaSAyAdipravRttajIvAnAM zAsanAt-zikSaNAd-zAsanam 5, eSAM samAhAraH / tathA-AjJA-AjJApyante mokSArthinaH prANino'nayeti-AjJA6, vacanam-uktiH-vAgyoga ityarthaH7, upadezaH-hitAhitapravRttinivRtyupadezanAupadeza:8, prajJApanA-prajJApyante yathAvasthitajIvAdipadArthoM anayeti prajJApanAra, api ca AgamaHAcArya pArampayeNAgaccha tIti-AgamaH, AptavacanaM vA Agama10, ete sarve'pi sUtraviSaye ekArthAH payAryAH boddhavyAH / prakRtamupasaMharannAha-tadetat zrutam-zrutAdinAmabhedairyaduktaM tat zrutaM vijJayamiti // 10 44 // nAma grantha hai| pramANa pratiSThita artha ko yaha pramANa koTimeM sthApita kara detA hai isaliye isakA nAma siddhAnta hai, mithyAtva avirati, aura kapAya Adi meM pravRtta hue vyaktiyoM ko unase dUra honekI zikSA detA hai isaliye isakA nAma zAsana hai| mokSAmilApI prANI jana isase AjJApita kiye jAte hai, isaliye isakA nAma AjJA hai / vANI ke dvArA yaha spaSTa kiyA jAtA hai isaliye isakA nAma vacana hai / jIvoM ko isase hita meM pravRtta hone kI zikSA (upadeza) milatA hai isaliye isakA nAma upadeza hai| isake dvaar| jAvAdika samasta padArtha jisa rUpa meM sthita hai usI rUpa se prajJApita kiye jAte haiM isaliye isakA nAma 'prajJApanA' hai| AcArya paraMparA se yaha calA A rahA hai isaliye isakA nAma 'Agama' hai| athavA yaha Apta kA vacana hai isaliye bhI 'Agama' hai / ye saba mutra ke paryAyavAcI zabda hai aisA jAnanA hevAthI tenuM nAma gratha che. (4) siddhAMta pramANapratiSThita arthane te pramANubhatanI kaTimAM sthApita karI de che tethI tenuM nAma siddhAMta che. (5) zAsana mithyAtva, avirati, kaSAya AdimAM pravRtta thayelI vyaktione tenAthI dUra rahevAnI zikSA te Ape che, tethI tenuM pAMcamuM nAma zAsana che (6) AjJA-tenA dvArA manuSya Adine amuka AjJAo ApavAmAM Ave che, tethI tenuM chaThuM nAma AjJA che. (7) vacanavANI dvArA tene spaSTa karavAmAM Ave che, tethI tenuM nAma vacana che. (8) upadeza-tenA dvArA jIvene upAdeyamAM pravRtta thavAnI ane anupAdeya haya padArtho)thI nivRtta thavAnI zikSA (upadeza) maLe che, tethI tenuM AThamuM nAma upadeza che. 9) prajJApanA-tenA dvArA, jIvAdika padArtho je rUpe vartamAnamAM che eja rUpe prajJApita karavAmAM Ave che eTale ke jIvAdika samasta padArthonA yathArtha svarUpane prajJApita 42vAmAM Ave cha, tathI tenu ma prajJApanA che. (10) bhAgama-mAyAya paramparAthI te cAlyuM Ave che, tethI tenuM nAma "Agama" che. A badhA zratanA
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA.sU0 45 skandhAdhikAranirUpaNam ityaM zrutAdhikAramuktvA sam ti-'khadhaM nikkhivismAmi' iti kathanAnusAreNa skandhAdhikAra ucyate mUlam--se kiM taM khaMdhe ? khaMdhe cauvihe paNNatte, ta jahAnAmakhaMghe ThavaNAkhaMdhe davvakhaMdhe bhAvakhaMdhe // sU0 45 // chAyA-atha ko'sau skandhaH ? skandhazcaturvidhaH prajJaptaH, tadyathA-nAmaskandhaH, sthApanAskandhaH dravyaskandhaH, bhAvaskandhaH // su0 45 // TIkA-se kiM ta' ityAdi-- asya vyAkhyA spaSTA, navaraM-kandhaHparamANvAdi samudAyaH // 45 // cAhiye / (se taM surya) isa taraha ina zrutAdi nAmoM se yaha zruta kahA gayA hai|suutr44|| aba sUtrakAra (khaMdhaM nikkhivissAmi) isa kathana ke anusAra sandhAdhikAra prAraMbha karate haiM zabdArthaH-(se kiM taM kha dhe) he bhadanta ! skaMdhakA kyA svarUpa hai ? (khadhecauvihe paNNate) uttaraH-kaMdhakA svarUpa prakaTa karane ke liye usa ke cAra prakAra prajJapta hue haiM-(taM jahA) ve isa taraha se haiM-(nAmakha dhe) nAma skaMdha (ThavaNA khadhe) gthApanA skaMdha (davvaskaMdhe) dravyaskaMdha (bhAvakha dhe) aura bhAvaska dh| skaMdha zabda kA artha hai pudgala paramANuoM kA sazleSa / isakI vyAkhyA pahile kI gaI vyAkhyA kI taraha hI jAnanI caahiye| paryAyavAcI zahA, sebha samA naye. (se taM su) 240 pr||2 mahI zratanuM nirUpaNa samApta thAya che. je sUTa 44 ve satra 'khaMdha nivikhavissAmi' mA thana anusAra 24-yAdhikAranA prAraka ghare -'se kiM taM khadhe" tyAha zA-(se kiM khaMdhe 1) ziSya gurune sevA prazna pUche che bhagavana! 24.nu u 2135 DAya cha ? uttara-khaMdhe cauvihe paNNatte) 24.dhanA 2135nu ni355 42vA nimitta tenA yA2 4.2 4. (taMjahA) te praa| nIce pramANe cha-(nAmakha dhe, ThavaNAkhaMdhe, danvakhadhe, bhAvakhaMdhe) (1) nAbha24-5, (2) sthApanA24.5, (3) dra0524.5 ane (4) bhAvadha audha zabdano artha "pudgala paramANuonA saMzleSa" samaja A sUtranI vyAkhyA AgaLa kahelI vyAkhyA pramANe samajavI.
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 anuyogadArale bhAvArtha:-rUpa, gaMdha, rasa, aura spaza jisameM pAye jAte haiM usakA nAma pudgala hai| yaha pudgala aNu aura skaMdha ke bheda se do prakAra kA kahA gayA hai| kitane hI prakAra ke pudgala kyoM na hoM. ve saba ina do bhAgoM meM samA jAte haiN| jo pudgaladravya atimUkSma hai-jisa kA bheda nahIM ho sakatA hai isI kAraNa se jo svayaM apanA hI Adi athavA apanA hI aMta aura apanA hI madhya hai, do sparza eka rasa, eka gaMdha, aura eka varNa se yukta hai vaha paramANu hai| yadyapi pudgala skaMdha meM snigdha rUkSa meM se eka, zIta uNa meM eka mRdu kaThora meM se eka, ara ladhu guru meM se eka, ye cAra sparza hote haiM, kintu paramANu ke atisUkSma hone ke kAraNa usameM mRdu kaThora ladhu aura guru, ina cAra sparzo kA prazna hI nahIM uThanA hai| isaliye isameM kevala do sparza mAne gaye haiN| isase anya dvayaNuka Adi skaMdha banate haiN| isaliye yaha unakA kAraNa hai / kArya nhiiN| yadyapi dvayaNuka Adi skaMdhoM kA bheda hone se paramANu kI utpatti dekhI jAtI hai isaliye yaha bhI kathaJcit kArya ThaharatA hai parantu maulika rUpa meM yaha pudgalakI svAbhAvika dazA hai isaliye vastutaH yaha kisI kA kArya nahIM hai| isakA jJAna indriyoM se nahIM hotA-kintu vArya riGga dvArA isakA anumAna jJAna bhAvArtha-jemAM rUpa, gaMdha, rasa ane sparzane sadUbhAva hoya che, tenuM nAma puga cha. te pusalAnA me le 4aa cha- (1) mA bhane (2) 24.5 . ame teTalA prakAranA pudagalo hoya paNa te badhAne A be bhedamAM samAveza thaI jAya che. je pudgala dravya ati sUkSma hoya che, jenA vibhAga thaI zakatA nathI, ane te kAraNe je pote ja potAnA Adi rUpa, pitAnA anvarUpa ane pitAnA madhyarUpa hoya che, je be sparza, eka rasa, eka gaMdha ane eka varSathI yukta hoya che, evAM pudgala dravyane paramANu kahe che. ke pudgala skamAM snigdha ane kaThora A be sparzImAne eka sparza, zIta ane uSNu, A bemAMthI eka, mRdu ane kaThora A be sparzamAMthI eka laghu ane guru, A bemAMthI eka, ema cAra sparzIne sadubhAva hoya che, paraMtu paramANu ati sukama hovAne lIdhe temAM mRdu, kaThora, laghu ane guru, A cAra sparzenA sadbhAvane te prazna ja uddabhavate nathI. tethI temAM mAtra be sparzone ja saddabhAva mAnavAmAM Avyo che. te paramAzumAMthI anya kayaNuka (be aNuvALA) Adi audha bane che. tethI skandha banAvavAmAM te kAraNabhUta bane che-kAryabhUta banatuM nathI. jo ke dvayaNuka Adi skandhone vibhAga thavAthI paramANunI utpatti thatI jovAmAM Ave che, tethI te paNa kayAreka kAryarUpa bane che. paranta maulika rUpe pudagalanI te svAbhAvika dazA che, tethI vastutaH te keIna kAryarUpa nathI. te paramANunuM jJAna indriyothI thatuM nathI, paraMtu kAryaliMga
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ anugogacandrikA dIkA.sU0 46 skavAdhikAranirUpaNam ___ 215 mUlam--nAmavaNAo puThvabhaNiyANakameNa bhaanniyvaao|suu046|| chAyA-nAmasthApane pUrvabhaNitAnukrameNa bhaNitavye // sU0 46 // TIkA-'nAmaDhavaNAo' ityAdi nAmaskandhaH sthApanAskandhazca nApAvazyakasyAgnA''vazyaka-pratipAdaka satrA'numArega vaktavyo / iti // 0 46 // se bodha hotA hai| skaMdha do yA do se adhika paramANuoM ke saMzleSa se banatA hai| dvayaNuka to paramANuoM ke saMzleSa se hI banatA hai-parantu vyaNuka Adi skaMdha paramANuoM ke saMzleSa se bhI banate hai tathA paramANu aura skaMdha ke saM"leSa se yA vividha skaMdhoM ke saMzleSa se bhI banate haiN| isaliye a nyaskaMdha ke siga zeSa saba skaMgha paraspara kArya bhI haiM aura kAraNa bhii| jina skaMdhoM se banate haiM unake kArya haiM aura jinheM banAte haiM unake kAraNa bhii||str45|.., __"nAma DhavaNAo pubvabhANiyANukakameNa bhANiya vyAo" ityAdi // mUtra 46 // zabdArtha-(nAma maThavaNAo puThavabhaNiyANukkameNa bhANiyavAo) nAma skaMdha aura sthApanAskaMdha kA svarUpa nAma Avazyaka aura sthApanA Avazyaka ke mvarUpa kA pratipAdana karanevAle sUtroM ke anusAra jAnanA caahiye| vizeSatA kevala inI hI hai / ki nAma Azyaka kI jagaha nAmaskaMdha aura sthApanA Avazyaka ki jagaha sthApanA skaMdha lagAkara matroM kA anugama karanA caahiye||str 46 // dvArA tene anumAna jJAnathI bodha thAya che. be athavA bethI vadhAre paramANuonA saMzleSathI skandha bane che, kayaNuka kapa te paramANuonA saMzleSathI ja bane che, paNa vyaguka (traNa aNuvALe) Adi skandha paramANuonA saMzleSathI paNa bane che. athavA vividha skonA saMleSathI paNa bane che. tethI prayaka skandha sivAyanA bAkInA badhAM skandha paraspara kArya paNa che ane kAraNa paNa che-je skamAMthI teo bane che te skanA kAryarUpa ane je skane teo banAve che temanA kAraNarUpa che, ema samajavuM. e sUtra 45 che "nAmaTThavaNAo puvvabhaNiyANukkameNa bhANiyavyAo" tyAha sahAya-(nAmaTThavaNAo puvvabhaNiyANukrameNa bhANiyavAo) nAma24-5 ane sthApanAskandhanA svarUpanuM nirUpaNa nAma Avazyaka ane sthApanA AvazyakanA svarUpanuM pratipAdana karanArAM sUtro pramANe ja amajavuM nahIM. eTalI ja vizeSatA samajavAnI che ke nAma Avazyakane badale nAma ane sthApanA skandha sUtronuM kathana thavuM joIe. e sUtra 46 !
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 anuyoga DhArasatre atha dravya kandhaM nirUpayati mUtra se kiM taM davvakha ghe? davanakha ghe duvihe paNNatta e, taM jahA Agamao ya noAgamao ya / se ka ta Agamao davvakha ghe ? A mao davvakhadhaM - jassa NaM khadhetti pa sikkhiyaM, sesaM jahA da vAvassae tahA bhAtiyavvaM / navara khadhAbhilAvA jAva se kiM taM jANayasarIra bhaviyasarIra iritte davtrakhaMdhe ! jANaya tarIravairine davvakhadhativihe paNNatte, taM jahA sacitta aci mIsae // sU0 47 // chAyA - atha ko'sau dravya kandhaH 1 dravyaskandho dvividhaH prajJaptaH, tadyathAAgamatazca noAgamatazca / atha ko'sau Agamato dravyastrandhaH ? Agamato dravyaskandhaH-yasya khalu skandheti padaM zikSitama, zeSaM yathA dravyabhavazyake tathA aba mutrakAra dravyaskaMdha kA nirUpaNa karate haiM " se kiM taM davakha ghe" ityAdi || sUtra 47 // zabdArtha:- (se) he bhadanta ! (taM) pUrvaprakrAnta ( davvakhaMbe) dravyaskaMdha (kiM) kathA hai ? uttara- (davvakha dhe duvihe paNNatte) dravyaskaMdha do prakAra kA kahA gayA hai / (taMjA) jaise (Agamao ya noAgamao ya) 1 eka Agama ko lekara aura dUsarA noAgama ko lekara / (se ki ta Agamao davyakhaM dhe) Agama se dravya skaMdhakA kyA svarUpa hai ? (Agamao davvakhaM dhe jagsa NaM khadheti parya have sutrakAra dravyaskandhanuM nirUpaNa kare che" se kiM taM davvakhaM ghe" tyAhi zabdArtha (se) ziSya guDne yeve| prazna pUche che ! (ta) pUrva prastuta (dabvakhaMdhe) dravyandhanu (kiM) Thevu sva35 che ? ws uttara- ( dayastradhe duvihe paNNatte) dravyasandha meM ahAranA cha (taM jahA te me praa| nIce prabhA cha - (1) ( Agamao ya, noAgamaoya) (1) bhaagmanI apekSAe dvavyaskandha ane (2) nAAgamanI apekSAe dravya75. (se kiM ta Agamao davvakha dhe?) De lagavan ! Agamane yAzrita arIne dravyaskandhanu kevu' svarUpa che ? uttara- (Agamaa davvaranadhe jassaNaM khadheti payaM sikkhiyaM sesaM jahA davvAvassae tahA bhANiyAM) bhAgabhanI apekSAye bhAgabhane Azrita harIne
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA. sU0 47 dravyaska va nirUpaNam bhaNitam / navaraM kanyAmalA yAvat atha ko'sau jJAyakazarIrabhavyazarIrayatirikto dravyaskandhaH 1 jJAyakazarIra bhavyazarIravyatirikto dravyaskandhastrividhaH majJaptaH, tadyathA - sacittaH acitto mizrakaH // 47 // 217 19 TIkA - 'se ki ta' ityAdi / vyAkhyA nigaH siddhA ||4047|| sikliyaM sesaM jahA davvA vassae tahA bhANiyavtraM) uttara - Agama se- Agama ko Azrita karake - dravyaskaMdha kA svarUpa isa prakAra se hai, jisa sAdhu Adi ne kaMtra isa padake artha ko guru ke mukha se sIkha liyA hai yahAM se lekara "ThiyaMjiyaM" Adi zeSa padoM ko yahAM kahanA cAhiye aura unakA artha jisa prakAra se dravyAvazyaka ke varNana meM kahA gayA hai vaisA hI artha yahAM para usa pAThakA lagA lenA cAhiye / isa taraha skaMdha saMbandhI AlApa " atha ko'sau zAyakazarIrabhavyazarIravyatirikto dravyaskaMdhaH" yahAM taka samajhalenA cAhiye / (jANa yasarIra bhavi yasarIravairitte davvakhadhe tivihe paNa te jJAyakazarIra bhavyazarIra se vyatirikta dravyaskaMdha tIna prakAra kA kahA gayA hai / (taMjahA) ve prakAra ye haiM (saci acitte bhIsae) sacitta, acitta aura mizra / bhAvArtha:- ziSya ne gurumahArAja se pUchA hai ki haiM bhadanta ! dravya skaMdha kA kyA svarUpa hai ? taba guru mahArAja ne use samajhAne ke liye aisA kahA ki he ziSya / dravya skaMdha ko svarUpa do prakAra se nirdhArita kiyA gayA hai-1 dravyaskandhanuM svarUpa A prakAranuM che-" je sAdhue skandha, A padanA ane gurunI sabhIce zIbhI sIdhe che" aDIMthI za3 urIne "ThiyaM jiyaM" mAhi dravyAvasthA sUtramAM AvelA padmAne ahIM paNa grahaNa karavA joie. te denA je prakAranA artha drazyAvazyaka sUtramAM karavAmAM AvyA che, te prakAranA atha ahI paNa thaSu thavA ho yA are andha saMbaMdhI " atha ko'sau jJAyava zarIrabhavyazarIravyatirikto dravyaskandhaH" ahIM sudhInu' athavu leye. (jANa sarIrabhavi yasarIrakhaharite davvabaMdhe tivihe paNNase) jJAyazarIra ane bhayazarIra vyatirikata (thI bhinna) dravyatsya traNa prakArane hyo che. (taM jahA) te amaro mA prabhAche (sacite acita mIsa ) ( 1 ) satti (2) athitta bhane (3) mizra. bhASA-ziSya guru mahArAjane evA prazna pUche che ke he bhagavan ! draya*dhanuM svarUpa kevuM che?' tyAre guru tene te samajAvavA mATe bheda prabhedapUrvaka tenA svarUpatuM nIce pramANe nirUpaNa kare che. teo tene kahe che ke dravyakadhanuM svarUpa e prakAre nirdhArita karI zakAya che
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 anuyogadvAra Agama ko Azrita karake aura duusraa| nAAgama ko azrita karake / inameM Agama ko Azrita karake dravyakaMdha kA rUpa jaiA pIche 14 veM satra meM Agama ko Ata karake dravyAvazyaka kA svarUpa kahA gayA hai- vaisA hI jAnanA caahiye| jisakA tAtparya yaha hai ki jisa sAdhu Adi ne skaMdha ke svarUpa ko pratipAdana karanevAle zAstra ko acchI taraha se jAna to liyA hai| parantu vaha usameM upayoga se varjita hai aisA vaha sAdhu Agama kI apekSA dravyaskaMdha jJAyakazarIra dravyaskadha bhavyazarIra dravyaska aura ina donoM se vyatirikta dravyaska isataraha se 3 tIna prakAra kA hai| unameM pahile padabA svarUpa 16, 17, 18, ina tIna sUtro dvArA pIche spaSTa kiyA gayA hai| vahAM Avazyaka pada kI jagaha skaMdha pada lagAkara ise samajhalenA cAhiye / isakA sArAMza ha hai ki skaMdhazAstra ke jJAtA kA jo nirjiva zarIra haiM vaha noAgama kI apekSA jJAyakazarIra hai / tathA Age jisa zarIra se skaMdhazAstra ko vaha (1) mAgane Azrita karIne ane (2) nA Agamane Azrita karIne. AgamanA AdhAra laine dravyaskandhanuM kevuM svarUpa che te have samajAvavAmAM Ave che. 14mAM sUtramAM Agamane AdhAra laine drAvaNyakanu' jevu svarUpa kahevAmAM AvyuM che. evuM ja Agamane Azrita karIne dravyaskandhanuM svarUpa sama javuM. A kathananA saMkSipta sArAMza nIce pramANe samajave. je sAdhu Adie skandhanA svarUpanuM pratipAdana karanArA zAstrane sArI rIte jANI lIdhuM che, parantu te temAM upayega pariNAmathI rahita che, evA te sAdhu AgamanI apekSAe dravyaska dha rUpa che. neAgamanI apekSAe drazyaskandhanA traNa prakAra kahyA H (1) jJAyakazarIra dravyaskandha, (2) bhayazarIra dravyaskandha ane (3) uparyukata bannethI yatirikata (minna eve) drazyaskandha A traNa prakAromAMnA pahelA be prakAreAnuM svarUpa tra 17 18 ane 19mAM sUtramAM kahyA anusAra ja samajavuM joIe. tyAM 'Avazyaka' zabdanI jagyAe skandha" zabda mUkavAthI skandha viSayaka kathana anI jaze. te sutrAnA sArAMza nIce pramANe che skandhazAstranA jJAtAnuM je nirjIva zarIra che te nAAgamanI apekSAe nAyakazarIra dravyaskandha rUpa che, tathA je jIva gRhIta zarIra dvArA bhaviSyamAM skadhazAsranA jJAtA banavAnA che, tenA zarIrane nAAgama bhavyazarIra drazyaskandha rUpa samajavuM, 6. have A bannethI vyatirikta (bhinna) je drazyaskandha che, tenuM svarUpa samajA
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ anubogacandrikA TIkA.sU. 48 sacittarUpaM prathamamedanirUpaNam tatra sacittarUpaM prathamaM bheda rUpayitumAha mUlam-se kiM taM sacitta davyakhadhe ? sacitta davvakhadhe aNegavihe paNNatta, taM jahA-hayakhadhe gayakhadhe kiMnarakhaMdhe kiMpurisakhadhe mahoragakhaMdhe gadhavvagvadhe usabhakhadhe / se taM sacitte davvakhaghe ||suu0 48 // chAyA-atha ko'sau sacitto dravya kandhaH ? sacitto dravyaskandho'nekavidhaHprajJaptaH, ta thA-hayaskandho gajaskandhaH kinnarAkandha- kimpuruSamkandho mahoragaskandho gandharvaskandha vRssbh-kndhH| sa eSa sacitto dravya kandhaH / mU0 48 // TIkA-ziSyaH pRcchati-se kiM taM' ityAdi / atha ko'sau sacitto dravyaskandhaH ? iti / uttaramAha-sacitte dadhvakhaMghe' ityAdi / cittaM cetanAsaMjJAnamupayogo'vayAnaM manovijJAnamiti paryAyAH, cittena saha vartate sacittaH, dravyaskandhaH ane vidha: vyaktibhedAt anekaprakArakaH prajJaptaH, tadyathA-hayaskandhaH hayaH azvaH, sa eva viziSTekapariNAmapariNatatvAt skandho hayaskandhaH, evaM gajaskandhaH, kinnarAdayo gandharvAntAH vyntrvishessaaH| vRSabhaskandhaH-vRSabhaHsIkhegA vaha bhavyazarIra dravyaskaMdha hai| aba ina donoM se vyatirika jo dravyaskaMdha hai vaha sacitta, acita aura mitra ke bheda se 3 tIna prakAra kAhe ||mtr47|| aba mUtrakA sacitta rUpa prathama bheda kI prarUpaNA karate haiM"se kiM taM sacitte davvakha dhe" ityAdi / // mRtra 48 // zabdArthaH- (se ki ta sacitte dadhvakha dhe) he bhadanta ! pUrvaprakrAnta (prAraMbha kiyA huA) sacitta dravyaska dha kA kyA svarUpa hai ? uttara:- sacitte davvakha dhe aNegavihe paNNatte) sacitta dravyAkaMdha aneka prakAra kA kahA gayA hai| (tajahA) jaise-(hayakhaMdhe, gayakhaMdhe kinnrvavAmAM Ave che tenA nIce pramANe traNa bheda kahyA che (1) sacitta, (2) acitta ana (3) mizra, // sU0 47 // have sUtrakAra sacitta rUpa pahelA bhedanI prarUpaNa kare che. "se ki ta sacitte davyakha dhe" tyAhisAtha-(se ki ta sacitte dabyakha dhe?) ziSya guru mahArAjane e prazna pUche che ke he bhadata ! Agama jJAyakazarIra ane bhavyazarIra vyatirikata dravyaskanA prathama bhedarUpa sacita dravyakanuM kevuM svarUpa kahyuM che. atta2-(sacitta davyakhadhe aNegavihe paNNatte) sathita dra0ya245 bhane ARo ho cha. (taMjahA) ma : (hayakha dhe, gayakha dhe, kinnarakhadhe, kiMparisa
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 anuyogadvArane balIvardaH sa eva sandhaH vRSabhasandhaH / jIvAno zarIraiH raha kathaMcidamede satyapi sacittAsandhAdhikArAt jIvAnAmeva ca paramArthataH sacetanatvAdiha hayAdisambandhino jIvA eva vivakSitA natu tadadhiSThitazarIrANIti bodhyam / nanu jIganAM skandhatvaM nopapadyate, pudgalapracayasyaiva skandhatvAditi cena, jIvAnAM pratyekamasaMkhyeyakhadhe, kiMpurisakhaMdhe, mahoragakhaMdhe, gaMdhavvakhaMdhe, usabhakhaMdhe) hayaskaMdha, gajaskaMdha, kinnaraskaMdha, kiMpuruSa skaMdha, mahoragaskaMdha, gaMdharvaskaMdha, vRSamaskaMdha / cetanA, saMjJAna, upayoga, avadhAna, mana aura vijJAna ye saba citta ke paryAyavAcI zabda haiN| isa citta se jo yukta hotA hai, usakA nAma sacitta hai| yaha sacitta skaMdha vyaktibheda kI apekSA aneka prakAra kA hai| haya nAma azva ghoDA kA yaha pudgala paramANuoM kI eka viziSTa paryAya hai| ataH yaha skaMdha rUpa hai / isI taraha se gajAdi skA ke viSaya meM bhi jAnanA cAhiye / kinnara se lekara gaMdharva taka ke skaMdha Thagantaradeva ke bheda he| pabha nAma baila kA hai jIvoM yA gRhIta zarIra ke sAtha ithaMcit abheda haiM to bhI sacittaskaMdha kA adhikAra hone se yahAM una 2 paryAyoM meM rahe hue jIvoM meM hI paramArthataH sacetanatA hone ke kAraNa ve hayAdi saMbandhI jIva hI vivakSita hue haiN| tadadhiSThita zarIra nhiiN| zaMkA:-yahAM Apa jIvoM meM skandhatA ko kathana kara rahe hai-so yaha khadhe, mahoragakha dhe, gaMdhavvakha dhe, usabhakha dhe,) ya245, 124, 812245. puru524, bhddaa2||145, 24.5, bhane vRSama245.. cetanA, saMjJAna, upayoga, avadhAna, mana, ane vijJAna A badhA cittanA paryAyavAcI zabda che. A cittathI je yukta hoya che tene sacitta kahe che. A sacittaskanya vyakitabhedanI apekSAe aneka prakAranA che. haya eTale gheDo te dugala paramANuonI eka viziSTa paryAya rUpa che. tethI te skalparUpa che. e ja pramANe gajAdi skandhanA viSayamAM samajavuM. kirathI laIne vyantara paryantanA skandha vyaktara denA bhedarUpa che. vRSabha eTale baLada. jIvane gRhIta zarIranI sAthe amuka rUpe abheda che, chatAM paNa sacitta dravyaskandhane adhikAra cAlatuM hovAthI ahIM te te paryAyAmAM rahelA chamAM ja paramArtha (svabhAvata) sacenatA hovAne lIdhe te hayAdi saMbaMdhI che ja vivakSita thayA che temAM adhiSThita (tadadhiSThita) zarIranI vivakSA ahIM thaI nathI. zaMkA-Apa ahIM chamAM je skanyatAnuM pratipAdana karatuM kathana karI rahyA
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 48 sacittarUpaM prathamabhedanirUpaNam pradezAtmaka tvena teSAM nyatvasya supratItatvAt / nanu hayaskandhAdInAmanyatareNa kenApyudAharaNena siddhaM kimehubhirudAharaNairiticet. ucA te-AmA'chatavAdanirAkartu bhinna rUpavijAtIyaskandhabahu-vamAzritya udAharaNaM pradarzitam / a . tavAdAGgIkAre siddhasaMsArivyavahArocchedaprasaMgAt / prakRmupasaMharannAha-sa eSa sacitto dravyaskandha iti // 10 48 // kathana jacatA nahIM hai| kyoMki jo pudgala pravayarUpa hotA hai usameM hI sAndhatA ghaTita hotI hai / jIva meM nahIM kyoMki yaha pudgala pracayarUpa nahIM haiN| uttaraH-ThIka hai parantu yaha aikAntika bAta nahIM hai, ki pudgalapra kya meM hI skaMdhatA ghaTita hotI hai| haraeka jIva asaMkhyAta pradeza hai / isa apekSA unameM skandhatA supratIta hai| ataH pudgalapracaya rUpa nahIM hone parabhI asaMsyAta pradezAtmakatA rUpa pracabavAlA hone se jIva meM skaMdhatA sughaTita hai| zaMkAH-sacita dravyaska dhakI siddhi haya kandha Adi meM se kisI eka bhI udAharaNa se jaba ho jAtI hai| taba phira ina aneka udAharaNoM ko yahAM praTa karane kI kyA AvazyakatA huI ? uttaraH- AtmA dvaitavAda ko nirAkaraNa karane ke liye bhinna 2 svarUpAle vijAtIya skoM kI anekatA lekara mutrakArane ina udAharaNoM ko dikhalAyA hai| yadi kevala advaitavAda ko aMgIkAra kiyA jAve to siddha aura saMsArI che te kathana ucita lAgatuM nathI, kAraNa ke je pudgalapracaya rUpa hoya temAM ja skadhatA ghaTAvI zakAya che jIvamAM skandhatA ghaTADI zakAtI nathI kAraNa ke te pudagalaprayaca rUpa nathI. uttara "pudgalapracayamAM ja skandhatA ghaTita thAya che, evI koi ekAstika vAta ja ahIM pratipAdita thaI nathI. pratyeka jIva asaMkhyAta pradezayukata hoya che. te daSTie vicAra karavAmAM Ave te temAM skandhatA supratIta thAya che. tethI pudgala pracaya rU5 nahIM hovA chatAM paNa asaMkhyAta pradezAtmakatA rUpa pracayavALe hevAne kAraNe jIvamAM skatA sughaTita ja che? zaMkA-hayaskandha Adi kamAMthI kaI paNa eka skalpanA udAharaNa dvArA sacitta dravyaskandhanuM pratipAdana karI zakAya ema che. chatAM ahIM aneka udAharaNa ApavA pAchaLa sUtrakArane zo hetu rahelo che. uttara-AtmAdvaitavAdanuM nirAkaraNa karavAne mATe bhinna bhinna svarUpavALA vijAtIyaskanI anekatAnI apekSAe sUtrakAre A udAharaNa batAvyA che. je mAtra advaitavAdane ja svIkAra karavAmAM Ave, te siddha ane saMsArIno je vyavahAra che tenA uchedana prasaMge prApta thaze.
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 anuyogadArako acittadravyasandhaM nirUpayani mUlam--se ki taM acitte davvakhaMdhe ? acitta da vakhadhe aNegavihe paNNatta, taM jahA-dupaesie tipaesie jAva dasapaesie saM. khijapaesie asaMkhijapaesie annNtpesie| se ta acitte davvakhadhe // sU0 49 // chAyA-atha ko'sAvacitto dravyaskandhaH ? acitto vyaskandhaH-anekavidhaH prajJaptaH, tadyathA--dvipradezita: trideziko yAvat dazapradazikaH saMkhyeya pradezikaH asaMkhyeyaprade zakaH anantapradezikaH / sa epaH acitto drvyskndhH|49| kA jo vyavahAra hai usake uccheda kA prasaMga prApta hogaa| (se ta sacice davvakhadhe) isa prakAra se yaha savitta dravyaskandha hai / / / sUtra 48 // aba mutrAra acitta drApaskandhoM za nirUpaNa karate haiM "se kiM taM acitte davakhaMdhe' ityA de / // sUtra 49 // zabdArthaH-(se kiM taM acitte daLakhaMbho) he bhadanta ! acitta dravyaskaMdha kA kyA svarUpa hai ? (acine davyavakhaMdhe aNegavihe paNNa) uttara-acitta dravyAkaMdha aneka prakAra kA kahA gayA hai| (taM jahA) jaise - (dupaesie tipaesie jAva dasapaesie maMkhejjapasie asaMkhejjapaesie aNaMtapasasie) do pradezavAlA acitta dravyaskadha, tIna pradezavAlA acittadravyaskaMdha, yAvat daza pradezavAlA acittadravyaskaMdha, saMkhyAta pradezavAlA acinadravyaskandha, asaMkhyAta pradeza vAlA acitta dravyaskaMdha, aura anantapradeza (se taM darakhaghe) mA prare sathita dra0524-panA 2135nu pag Ast samApta thAya che ke suha 48 che have sUtrakAra acitta dravyaskandhanA svarepanuM nirUpaNa kare che- "se kiM ta acitta dabakhadhe" tyA zahAya-(se kiM taM acitta davvakhadhe?) ziSya gurune sevA prazna 43 he bhagavana ! pUrva prastuta acitta dravyaskAnuM svarUpa kevuM che? uttara-(acitta davakhadhe aNegavihe paNNatto) aAyattadra0524.5 bhane 2ne 4o cha. (tajahA) bha ... (dupaesie, tipaesie jAva dasapaesie, sakhejapaesie, asaMkhejapaesie, aNaMtapaesie) meM pradezapANI ayitta dra0ya24.5 pradezakA mathita dravyaskandha e ja pramANe dasa sudhInA pradezavALa acitta dravyaskalpa, saMkhyAta
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 223 anuyogacandrikATI : 49 acittadravyaskanyanirUpaNam TI:-"se kita" ityAdi ziSyaH pRcchati-atha ko'sAvacitto dravyasandhaH ? uttaramAha-acino dravyasandha:- anekavidhaH prajJaptaH, tayathA-dvipradezi:-prakRSTaH pudgalAstikAyadeza pradezaH pradezaH paramANurityarthaH, chau pradezau ratra sa dvipradezikaH-sandhaH / evaM yAvat-anantapradezika: svdhH| sa eSo'citto paskandhaH // sU0 49 // vAlA acita dravyaskandha / yaha "prakRSTaH dezaH pradezaH" isa vyutpatti ke anusAra saba se alpa parimANavAlA pudgAstikAya kA jo deza hai usakA nAma pradeza-paramANu-hai / saMkhyAta. asaMkhyAta aura Anta pradezavAlA pudgalAstikAya kA deza sthAna mUlarUpa meM paramANu hai / aneka paramANuoM ke mela se dayAdi pradezo skaMdha banate hai / 1 pudgala paramANu bhI astikAya isIlie hai ki vaha nAnA skaMdhoM kA utpAdaka hai bhAvArtha-yahAM para sUtrakArane acita dravyaskandha kA svarUpa kahA hai| usameM do pradezI skaMdha se lekara anantapradezI skaMdha taka ke jitane pudgalaskaMdha haiM ve saba acitta dravyaskandha meM parigaNita hue haiM / do paramANu milakara dvipradezI skandha, tIna paramANu milakara tIna pradezI kaMya yAvat ananta paramANu milakara ananta pradezI skaMdha bane haiN| ye saba acina dravyaskaMdha haiN| // mUtra 49 // pradezavALe acitta dravyaska, asaMkhyAta pradezavALa acitta dravyaka , ane manAta pradezakA athitta dravya 4.5 'prakRSTaH dezaH pradezaH' mA vyutpatti mnusAra sauthI a95 parimANavALo pudgalAstikAyane je deza che tenuM nAma pradeza paramANuM che saMkhyAta. asaMkhyAta ane anana pradezavALA pulAstikAyane deza (matha) bhU13pe 52mA che. aneka paramANuonA meLathI (saMgathI) dvayAdi pradezI kanya bane che. eka pudagala paramANu paNa vividha skandhanuM utpAdaka hovAne kAraNe astikAya rUpa ja che. bhAvArthaahIM sUtrakAre acitta dravyaskandhanA svarUpanuM nirUpaNa karyuM che. be pradezI kanyathI laIne anaMta pradezI skandha parvatanA jeTavA pudagala skandha che, te badhAMne ahIM acita dravyaka rUpe gaNAvavAmAM AvyAM che. be paramANu maLIne ddhipradezI kanya, traNa paramANu maLIne tripradezI skandha, ane eja pramANe cAra, pAMca Adi ananta paryantanA paramANu maLIne cAra pradezI, pAMca pradezI Adi ananta pradezI paryantanA ko bane che. te badhAM saka acitta dravyarakAsU04
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 anuyogavaza atha midravyaskandhaM nirUpayati- mUlam - - se kiM taM mIsae davtrakhaMdhe ? mIsae davakha ghe aNegavihe paNNatta, taM jahA - meNAe aggime khadhe, seNAe majjhime kho, seNAe pacchime khadhe, se taM mIlae davvakhaMghe ||suu0 50 chAyA - atha ko'sau mizrako dravyaskandhaH 1 mizrako dravyaskandhaH - aneka vidhaH prajJeptaH, tadyathA - senAyA agrimaH skandhaH senAyaza madhyamaH skandhaH, senAyAH pazcimaH skandhaH / sa eSa mizrako dravyaskandhaH ||sU0 50|| TIkA 'se kiM taM' ityAdi -- atha ko'sau mizrako dravyaskandhaH 1 iti ziSya praznaH / uttaramAha - mizrakaHsacetanAcetana saMkIrNomi :, sa eva mizrakaH evaMvidhA dravyaskandhaH aneka , - aba sUtrakAra mizradravyaskaMdha kA varNana karate haiM, -- "se kiM taM mIsae" ityAdi / || sUtra 50 // zabdArtha - (setiM mIsA davvakha ghe) he bhadanta / mizra dravyaskaMdha kA kyA svarUpa hai ? uttara- (mIsae dabvakha ghe aNegavihe paNNatta) mizradravyaskaMdha aneka prakAra kA kahA gayA hai / (taM jahA ) jaise - ( seNAra agimekhaMdhe, seNAe majjhimekha ve seNAe pacchime khadhe, se taM mIsae davvakhaM dhe) senA kA agrima skaMdha, senA kA madhyamaskaMdha, senA kA pazcimaskaMdha ) isa prakAra se yaha mizra dravyaskaMdha hai sacetana aura acetana ina donoM kA mizraNa jahA~ hotA hai usakA nAma mizra have sUtrakAra mizra drazyaskandhanuM nirUpaNa kare che" se kiM taM mIsae" ityAhi-- hAtha - ( se kiM taM mIsae davvakhadhe) De laDanta ! mizra dravyasandha sva35 Thevu che. uttara- (mIsae davvakhaMdhe aNega vihe paNNatta) mizra dravyasandhanA bhane prahAra udyA che. (taMjahA) bha .......... seNAra agime khadhe, seNAe majjhime khadhe, seNAe pacchime khaMdhe, se taM mIsa davvakhaM dhe) (1) senAnI agrima sundha, (2) senAno madhyabhasandhAne (3) senAnA pazcima (antima) skandha A prakAranuM A mizra dravyaskandhanu' svarUpa che.
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA- 50 mizradravyaskandhanirUpaNam prakArakaH prarUpitaH, tadyathA - senAmA agrimaH skandhaH - haruH yazvarathapadAtikavacakhaGgakutadhanurbANAdasamudAyarUpA senA tasyA agrimaH skandhaH - agrabhAmro mizraka: skandhaH / tathA-senAyA madhyamaH skandhaH pazcimaH = pRSThavarttI skanvazca mizrakaH skandhaH / istyAdayazcAtra sacetanAH, kavacAdayazvAcetanAH / itthaM sacetanAcetana vaccAdatra mizra - katvaM bodhyam / prakRtamupasaMharannAha - sa eSa mizrako dravyaskandha iti sU0 50 // atha prakArAntareNa jJAyaka zarIra bhav zarIravyatiriktaM dravyasyAnyaM nirUpayatimUlam - ahavA jANayasarIrabhaviyasarIravairitte davvakhadhe tivihe paNNatte, taM jahA- kasiNakha ghe, akasiNakha ghe aNegadaviyakha dhe / suu051| chAyA - athA jJAyakazarIra bhavyazarIravyatirikto dravyaskandha strividhaH prajJaptaH, tadyathA - kRtsnaskandhaH, akutaranaH kandha, anekadravyaskandhaH // 51 // TIkA - ' ahavA' ityAdi - vyAkhyAnigadasiddhA // 51 // 125 hai| senA ina donoM kI saMmizraNarUpa avasthA hai / isameM hastI, azva, ratha, pyAde, kavaca, talavAra, bhAlA, dhanuSa, aura vANa Adi kA saMbandha rahanA hai / inakA samudAya hI to senA hai isameM hastI Adi sacetana padArtha haiN| ina donoM kA saMmizraNa isameM rahatA haiN| isaliye ise mizra dravyaskandha kahA haiM / sU. 50 / aba dUsarI taraha sUtrakAra jJAyakazarIra bhavya zarIra se vyatirikta dravyaskaMdha kA nirUpaNa karate haiM- " ahavA jANayasarIgbhaviyasarIra" ityAdi / // mutra 51 // zabdArtha - ( athavA jJAyaka zarIra bhavyazarIra se vyatirikta dravyaskandha tIna prakAra kahA gayA hai / ( taM jahA) jaise kRtsnaskaMdha, akRtsnaskaMdha aura aneka dravya kaMdha | isakI vyAkhyA pahile jaisI jAnanI cAhiye || sUtra 51 // sacetana ane acetana, A bannenuM mizraNa jemAM thayelu hAya che tene mikSa kahe che. senA A bannenA samizraNarUpa avasthAthI sapanna vhAya che. temAM hAthI, gheADA ratha, pAyadaLa, kavaca, talavAra, bhAlA, dhanuSa ane khANu Adisacitta acitta padArthAnA sadbhAva rahe che, tenA samudrAyane ja senA kahe che. temAM hAthI, ghoDA, sainike Adi sacetana padArtho heya che, ane talavAra, kavaca, bhAlA Adi ace. tana padArtho paNa hAya che. temAM sacetana ane acetana, khannenuM samizraNa rahe che. te kAraNe tene mizra dravyaskandha rUpe ahIM prakaTa karavAmAM Avela che. sU. 50 5 have sUtrakAra jJAyakazarIra ane bhavyazarIrathI bhinna evA tayatirikata dravyasndhnuN ni3paNa mI rIte re cha- "ahavA jANa sarIrabhari yasarIra" ityaadizabdArtha -athavA nAyakazarIra ane bhavyazarIrathI bhinna evA dravyaskandhanA che. (taMjahA) te prare nIce pramANe he - (1) DRtsnassudha, akRtsnaskaMdha ane aneka dravyaskandha te traNanA svarUpanu nirUpaNuM have pachInA sUtromAM vAmAM bhAvaze // su. 51 // C 29
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 225 anuyomabArako tatrAbabhedaM nirUpayati mUlam-se ki taM kasiNakhaMdhe ? kasiNakhadhe se ceva hayakha', gayakhadhe / se ta kasiNakhadhe sU0 52 chAyA--atha ko'sau kRtsnaskandha : ? kRtsnasvandhaH sa eva hayaskandho gajaskandheo yAvad vRssbhrkaadhH| sa epa kRtsnaskandhaH // 52 // TIkA--ziSyaHpRcchati-se kiM taM' ityAdi / atha ko'sau kRta naskandhaH ? uttaramAha-kRtsnasvandhaH-jIvApekSayA pradezAnAM paripUrNatvAt kRtsnaH paripUrNaH, sa cAsau skandhaH, ayaM tu sa eva-pUrvokta eva hayaskandho-gajasandho yAvad vRpabhaskandho vijnyeyH| nanu-hayaskandhAdInAme trApi udAharaNatvena nirdiSTatvAt sacittaska-dhasyeva saMjJAntareNa prakArAntamtvamuktam, natvatra jJAyakazarIgbhaH zarIvyatirikta "se ki taM kasiNakhadhe ityAdi satra 52 // zabdArtha-(se ki taM kasiNakha ghe) he bhadanta kRtsnadravyaskaMdha kA kyA svarUpa hai ? (kasiNakhadhe se ceva hayakha'ghe gayakhadhe jAva usabhagva dhe) utta-hAskaMdha gajaskaMdha se lekara vRSabhaskaMdha taka jo sacittaskaMdha 48 ve sUtra meM prATa kiyA gayA hai-vahI kRtanaskandha hai| paripUrNaskaMdha kA nAma kRtanAkaMdha hai / isa kaMdha meM jIba kI apekSA pradezoM kI paripUrNatA rahatI hai| zaMkA--mutrakArane isa kRtsnaskaMdha meM bhI hayAdikoM ko hI udAharaNarUpa se nirdiSTa kiyA haiN| aura sacitta dravyaskaMdha meM bhI unheM hI udAharaNarUpa se kahA hai to inake isa vathana se yahI jJAta hotA hai ki sacitta dravyaskaMdha hI "se ki taM kamiNakhadhe" tyA zahAtha-(se kiM kasiNakha dhe?) ziSya gurune yo prazna pUcha cha bhagavan! kRtna dravyarakalpanuM svarUpa kevuM che? __tta2-(kasiNakha ghe se ceva hayakhadhe gayavaMdhe jAva usabhakhaMdhe) yanya gajaskanya Adi vRSabhaskandha paryananA je sacitra 48mAM satramAM prakaTa karavAmAM AvyA che, e sacita ko ja kRtna dravyaskandha rUpa che paripUrNa skananuM nAma kRtna skanya che. A skadhamAM jIvanI apekSAe pradezanI paripUrNatA rahe che. zaMkA-sUtrakAre A kRtkAmAM paNa ava vigerenA udAharaNarUpathI batAvela che, ane acitta dravyaskamAM paNa temane ja udAharaNarUpe prakaTa karyA che. temanA A kathanathI eja vAta jANavA maLe che ke sacitta dravyaskane ja ahIM
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sU0 52 karanaskandhanirUpaNam 223 dravyaskandhasya bhedA taratvam ataH kRtsna sandhamA danA punarabhidhAnamanarthakamiti ce dunate-pUrva sacitta-dravyasandhAdhikAgat tathA'sambhavino'pi buddhaya niSkRSya uktA, iha tu jIvatadadhiSThita zarIrAvayavalakSaNaH samudAyaH kRtsnassandhatvena vivakSita ityato'bhidheyabhedAt siddhaM bhedAntaratvam / astyevaM, tathApi hayaskandhasya kRtsnatvaM nopapadyate, tadapekSayA gajaskandhasya bRhattaratvAditi ce maivama, asaMkhyeya pradezAtmako jIvastadadhiSThitAzvazarIrAvayavA ityevaM rUpaH samudAya hayAdiskandhatvena vikSita iti jIvamyAsaMkhyeya dezAtmA tvena sarvatra tulpa tayA gajAdi svandha sya bRhattaratvAsiddhaH / prakRtamupasaharannAha-se ta' iti / sa eSa kRta nskndhhti||52| nAmAntara se prakArAntararUpa meM vahe gaye haiM / ataH isa taraha se kRtsnaskaMdha Adi rUpa se-puna: 3thana karanA-sacitta dravya kandha kA vivecana karanA ThIka nahIM haiM ? uttara sacittadravyaskandha meM hayAdi saMbadhI jIvoM kI hI unake zarIra se unheM apanI buddhi dvArA pRthaka nikAlakara vivakSA huI haiM- unake zarIra kI nahIM parantu isa kRtamnaskaMdha meM jIva aura jIvAdhiSThita irIrAvayava ina donoM rUpa jo samudAya hai usaki vivakSA huI hai| isa taraha abhidheya ke bheda se sacitta davyaskaMdha meM aura isa kRtsnaskaMdha meM parassara meM bheda hai| ___ zaMkA-isa taraha bheda bhale raho to bhI haya skandha meM kRtsnatA nahIM banatI hai| kyoM ki hayaskandha kI apekSA gajarakaMdha bahuta bar3A haM tA hai| uttara-aisA nahIM hai kyoMki hayAdimbaMdhoM meM asaMkhyAtapradeza jIva aura isa jIva se adhiSThita zarIrAvayava ina donoMrUpa samudAya vivakSita hai-eka nImAtara dvArA ( ska dha rUpa anya nAma dvArA) prakaTa karavAmAM Avela che. te sacitta dravyaskandhanuM ahIM pharIthI kRsnadravyaskandhane nAme vivecana karavuM te yogya gAya nahI. uttara- sacitta dravyaskAmAM azvAdi saMbaMdhI jenI ja temanA zarIrathI temane pitAnI (sUtrakAranI) buddhi dvArA pRthaka (alaga) karI nAkhIne-vivakSA thaI che-temanAM zarIranI vivakSA thaI nathI. paraMtu A kRtnaskadhamAM jIva ane chavAdhiSThita zarIravayava A bane rUpa je samudAya che. tenI vivakSA thaI che. A rIte abhidheyanA bhedanI apekSAe sacitta dravyaskandha ane a: kRna dravyaraka-dhamAM para spara bheda che. zaMkA-A prakArano bheda bhale hoya, chatAM paNa hayarakalpamAM kRnatA ghaTita thatI thI, kAraNa ke hayaskandha (azvarakadha) karatAM gajaskandha ghaNe mATe hoya che. uttara-evuM kathana yogya nathI, kAraNa ke hayAdiskomAM asaMkhyAta jIva pradeze ane te chava vaDe adhiSThita zarIravaye bane rU5 samudAya vivakSita che.
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ .228 anuyogaTAro atha-akRstnAkandhaM nirUpayati mUlam-se ki ta akasiNakhadhe ? akasiNakhadhe so ceva dupae. siyAikhadhe jAva aNaMtapaesie khNdhe|se taM akasiNakha dhe |suu053|| jIva meM asaMkhyAta pradeza hotA hai| isa prakAra asaMkhyAta pradazarUpa se jIva kI sarvatra tulatA hai| ataH gajo dambayoM meM bahattaratA kI asiddhi hai| (se ta kamiNakha dhe) i7 taraha yaha kRtsnagkaMdha kA gvarUpa hai / bhAvArtha-mUtrakArane isa stra dvArA dUsarI taraha se nadvayatirikta dramaskaMdha ke bhedoM kA kathana kiyA hai / ina meM jo kRtamnaskaMdha hai usa meM tat 1 jIva aura tat2 jIdhipTinazarIrAvayavarUpasamudAya vivakSita huA hai| isa taraha hayaskaMdha apane rUpa se gajAdiskaMdha apane rUpa se apane 2 meM pUrNa haiN| isaliye ye rakaMdha kRtanakadha haiM / AtmA ko zAstrakAroMne asaMkhyAta pradezI kahA hai| ye pradeza cAhe hayAka ho cAhe gajamkaMdha ho saba meM pUrNa rahate haiN| yahI inakI apane-apane skaMdha meM pRNatA haiN| saca tadvyaskaMdha meM tattata jIvAghiSThitazarIra vivakSita nahI hai vahIM to kevala usa zarIra meM vartamAna jIva hI vivakSita hai| isa prakAra kRtsnaskaMdha meM aura-sacitta dravyaskaMdha meM antara jAnanA cAhiye / // sU0 52 // eka jIvamAM asaMkhyAta pradeza hoya che. A prakAre asaMkhyAta pradezIrUpe jIvanI sarvatra tulyatA (samAnatA) che. tethI gajAdi skandhamAM azvAdi kardhA karatAM pitA siddha yatI nathI. (se taM kasiNasna dhe) mA prA2nu 25-dhanu 2135cha. - bhAvArtha-sUtrakAre A sUtra dvArA tayatirika dravyaskanyanA bhedanuM bIjI rIte kathana karyuM che. temAMthI je kRtnaskandha che temAM te te jIva ane te te haya, gajAdi chavAdhiSThita zarIravayava rUpa samudAya vivakSita thaye che. AvI rIte hayakandha ane gajAdi skandha pitApitAne rUpe paripUrNa che. tethI te skandhane kRmnasTampa kahevAmAM Avela che. AtmAne zAstrakAroe asaMkhyAta pradezI kahyo che. te pradeza bhale hayaskandha hoya athavA bhale gajaska-dha hoya badhAmAM pUrNa rahe che eja temanI pitApitAnA skadhamAM pUrNatA che. sacittadravyaskadhamAM te te (azva, gaja Adi pratyeka chavAdhiSThi zarIra vivakSita thayuM nathI, tyAM te kevaLa te te zarIramAM rahelA jIvanI ja vivikSA thaI che. A prakAranuM kRtnaskandha ane sacitta dravyaskanya vaccenuM aMtara ( a) samara. // sa. 52 //
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyoga bandrikATIkA. 53 akRtsnaM kandhanirUpaNam 22 chAyA - aba kosat akRtsnaskandhaH 1 akRtsna skandhaH sa eva dvipradezi - kAdisvandho yAvat anantapradezika : skaHdhaH / sa eSa akRtsnaskandhaH || 53 // TIma- ziSyaH pRcchati - 'se kiM taM' ityAdi atha ko'sAvakRtsnastrantraH 1 iti ziSyapraznaH / uttaramAha - akRtsnasvandhaH - na kRtsnaH-akRtsnaH, sa cAsau skandhaveti, akRtsnaskandhaH - ya mAdanyo'pi bRhattaraH skandhA'sti so'paripUrNatvAdakRtsnasvandha ityarthaH, sa tu sa eva pUrvokta pradezikAdi sandhA yAvat anantapradezikaH sandhaH / dvipradezika : skandhastripradezi pekSayA snaH tridezi catuH pradezikApekSayA'kRta na iyuktarottarApekSayA aba sUtrakAra akuta skaMdha kA kathana karate haiM"se kiM taM akasiNakha dhe ?" ityAdi / || sUtra 53 // zabdArtha se kiM taM akisakhadhe so ceva dupaesiyAikhadhe jAva aNatapaesie khadhe) akRtsnaskaMdha kA svarUpa isa prakAra se hai ki jo dvi pradezika Adi skaMdha se lekara anantapradezika taka ke skaMdha haiM ve saba akrUranaskadha haiM / jisa skaMdha se aura bhI koI dUsarA bahuta baDA skaMdha hotA hai - vaha aparipUrNa hone ke kAraNa akRnaskaMdha hai / aise aparipUrNa ye saba dvipradezavAle skaMdha se lekara ananta pradeza taka ke skaMdha haiM / inameM aparipUrNa tA isa prakAra se hai ki jo dvipradezika skaMdha hotA hai vaha tripradezika skaMdha kI apekSA nyUna hone se aparipUrNa hAtA hai, triprade zikaskaMdha catuH pradezika skaMdha kI apekSA nyUna hone se aparipUrNa hotA hai / isa taraha uttarottara kI have sutrakAra amRnaskandhanuM nirUpaNa kare che. "se kiM taM akasiNakhaMdhe " dhatyAhi zabdArtha - (se kiM taM akasiNakha dhe?) ziSya gurune mev| prazna pUche che } he gurumahArAja ! akRtsna skandhanuM svarUpa kevu che? uttara- (akisiNakhaM seo ce du1 esiyAikhadhe jAtra attavaesie khaMdhe) matsnasndhanu sva3 mA aAranu che ne dvipradezika Adi undhothI sahane anaMtapradezika paryaMntanA skandhA che, te badhAM akRtsnaskandhA che. je skandha karatAM vadhAre mATe kAI khIne sanya hAi zake che, te rakandhu aparipUrNa hAvAne kAraNe kRna skandha gaNAya che. dvipradezIthI laIne anaMta pradezI paryantanA samasta skandhA A rIte aparipUrNa ja heAya che. temAM aripUrNatA A prakAre samajavI joie je dvipradezika :nya hAya che te tripradezika skandha karatAM nyUna heAvAthI aparipUrNa hAya che, tripradezika skandha catuHpradezika skandha_karatAM nyUna hAvAthI aparipUrNa hAya 7. khela pramANe uttarottara andhatAM pratye pUrvanA (gaNanA) suSamA nyUna
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 anuyogabArapetra pUrvapUrvo'kRtsno bodhyo yAvatkRtsnatA nAyAti ! pUrva dvipradezikAdiH sarvokRSTapradezazca skandhaH sAmAnyenAcittatayA proktaH, iha tu sarvotkRSTa kandhAdadhovarti evA. cittaskaghA uttarottarottarApekSayA pUrvapUrvatarA akRtsnarakasyatvenoktA iyubho dH||56|| apekSA se pUrva 2 kA skaMdha akRta nA kaMdha jAnanA cAhiye / yaha akRtranatA tabataka calatI hai ki jaba taka kRtanatA nahIM AtI hai|-dviprdeshik Adi skaMdha aura samasta aura samasta u kRSTa pradezavAle skaMdha pahile sAmAnya rUpa se acitta va he gaye haiN| para tu isa akRtsndra ya kaMdha ke prakaraNa meM sarvoskRSTa skaMdha se pahile ke hI kaMdha uttarottara kI apekSA se akRtsnaskadharUpa se kahe gaye haiN| yahI ina donoM meM bheda hai bhAvArtha--trakArane isa sUtradvArA akRta naskandha kA varUpa aura akastara kaMdha meM tathA acittaskaMdha meM kyA antara hai yaha prakaTa kiyA hai / ApekSiA acitta skandhe kI AripUrNatA kA nAma akRtA hai / yaha akRta natA dvipradezI Adi kadho meM tripradezI Adi skandhoM kI apekSA AtI hai| aura yaha ApekSika akRtAnatA tabataka mAnI jAtI hai ki jabataka anta meM kRrasnatA nahIM A jAtI hai| isake Ate hI anta kA skaMdha kRsna hone se phira Age ke liye akRtsnatA kI dvArA ru jAtA haiN| isa prakAra kRnatA tAnI apekSAe temAM aparipUrNatA samajavI A aparipUrNatAne kAraNe ja temane akRmnaskandha kahevAmAM AvyA che. A akRtnatA tyAM sudhI cAlu rahe che ke jyAM sudhI kRnatA (paripUrNatA) AvatI nathI. dvidezika Adi skandha ane samasta utkRSTa pradezavALA ne pahelAM sAmAnyarUpe acitta kahevAmAM AvyA che. paraMtu A akRtna dravyakadhanA prakaraNamAM sarvotkRSTa skandhathI AgaLanA skandhane uttarottaranI apekSAe akRtnakanvarUpe kahevAmAM AvyA che. eTale ja acittaskandha ane akRmnaska dha vacce taphAvata che. bhAvArtha-sUtrakAre A sUtra dvArA akRmnasthAnA svarUpanuM nirUpaNa karyuM che, tathA akRtanaskanya ane acitta skandha vacce taphAvata che te paNa prakaTa karyuM che. ApekSika acittaskandhanI aparipUrNatAnuM nAma ja akRsnatA che. Dhipradezika Adi skamAM tripradezI Adi skandha karatAM akRsnatA (aparipUrNatA) rahelI hoya che. A ApekSika asnatAne sadUbhAva rahe che ke jayAM sudhI ane kR--tA (paripUrNatA) AvI jatI nathI. A prakAre jyAre kRnatA AvI jAya che tyAre antima audha (utkRSTa pradezevALo skalpa)kRtna kanya thaI javAne kAraNe tyArabAda asnitAnI dhArA aTakI jAya che. A rIte kuranaraka karatAM pahelAMnA ko
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA 54 dravya kandha nirUpaNam 231 mUlama-se kiM taM agada dviyakha dhe ? aNegada viyakha dheM - tassa caitra dese avacie tassa ceva dese uvacie, se taM agadaviyakhaMdha seta jANayasarIrabhaviyasarIravairita davvakhadho, se taM nI Agamao davvakhadhe, taM taM davvakhadhe // sU0 54 // chAyA - atha ko'sau anekadravyaskandhaH 1 anekadravyarasaka-dha-tasyaiva dezo'pacitaH tava dezaupacitaH / sa epaH aneva svadhaH sa eSa jJAya kazarIrabha zarIrakhyatirikto dravyasyandhaH, sa eSa na e Agamato dravyaskandhaH / sa eSa dravyaskandhaH // 54 // TIkA - - ' se kiM taM' ityAdi - atha kosau anekadravyaskandhaH 1 iti ziSvapraznaH / uttaramAha anekadravyamkandhaH - aneka dravyazvAsau skandhazceti karmadhArayaH sa tu yapastathocyate ' tarasa : se pahile 2 ke skandhoM meM pUrva 2 kI apekSA kRtsnatA aura uttara 2 kI apekSA akRtsnatA sApekSika sagha jAtI hai / ata ke kRtsnaskaMdha meM kRtsnatA sApekSika nahIM hai kintu svAbhAvika hotI hai / acitta dravyasandha meM dvipradezI Adi samasta acitta skaMdhoM meM sAmAnya rUpa se acittatA prakaTa kI gaI hai aura akRtsnaskaMdha meM sarvotkRSTa skaMdha se pahile pahile ke skaMdhoM meM aparipUrNatA / ima prakAra ina donoM meM antara vahA gayA hai | sUtra 53 / / aba sUtrakAra aneka dravyaskaMdha ko kahate haiM" se kiM taM" ityAdi / // 54 // mAM temanA pUrva pUrvanA (AgaLa- AgaLanA) skandhAnI karatAM kRtsnatA ane uttarottara (pAchaLa-pAchaLanA) skandhAnI apekSA akRtsnatA sApekSika rIte ghati thaI jAya che. antima kRtsnaskandhamAM kRnatA sApekSaka hotI nathI, paNa svAbhAvika hAya che, kAraNa ke tenA karatAM mATe koI skandha ja heAtA nathI, paNa tenA karatAM nAna tenI AgaLanA skandhA hAya che. acitta drazyaskandhamAM-dvipradezI Adi samasta acitta skandhAmAM sAmAnyarUpe acittatA prakaTa karavAmAM AvI che. ane kRtsnaskandhamAM sarvotkRSTa rakandhathI AgaLanA (pahelAMnA) skandhAmAM aparipUrNatA prakaTa karavAmAM AvI che. A prakAranuM te banne vaccenuM aMtara (taphAvata) kahevAmAM AvyuM che. ! sU. 53 // have sUtrakAra ane dravyaskandhanA svarUpanuM nirUpaNa kare che. 'se kiM taM agada viyastra ghe" dhatyAhi
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 anuyogadvAra , ceva' ityAdinA / tagyava = skandhasyaiva yo deza : = nakhadantakezAdilakSaNo bhAgaH apacitaH=jIva pradeza rvirahito bhavati tathA tasyaiva= skandhasyaiva yo deza :- pRSTho darakaracaraNAdilakSaNo bhAga upacitaH = jIva dazavrvyApto bhavati, so'nekadravyamvandhI bodhyaH / ayaM bhAvaH tayoryathokta deza yo viMii. Teka. pariNAmapari tayo ryo dehAkhyaH samudAyaH so'nekadravyaru kandhaH, sacetanAcetanAnekadravyAtmakatvAditi / ayamaneka dravyaskandhaH sAmarthyAtturagAdiskandha eva pratIyate / nanu tarhi kRtsnaskandhAdasya ko vizeSaH ? iti ce ducyate - kRtsa naskandhastu zabdArtha - ( se kiM taM .. .da.vi. khadhe) he bhadanta ! aneka dravyaskaMdha kA kyA svarUpa hai | ( aNe gadaviyakhaMdhe) uttara - aneka dravyaskaMdha kA svarUpa jaisA hai - vaisA - hama kahate haiM (tassa cetra dese avacie tamsa caiva dese uvacie) skaMdha kA jo nakha veza danta, AdirUpa bhAga hai, vaha apanita - jI pradezoM se rahita - hotA hai, tathA usI skaMdha kA jo pRSTa, udara, kara, caraNa AdirUpa bhAga hai, vaha upacita - jI pradezoM se vyApta rahatA hai ( se taM aNegadaviyakhaMdhe) vaha aneka dravyaskaMdha hai / isakA tAtparya yaha hai ki ina donoM bhAgoM kA ki jo eka viziSTa AkAra meM pariNata rahate haiM. deharUpa samudAya aneka dravyaska hai / kyoMki yaha samudAya sacetana aura acetanarUpa aneka dravyAtmaka hai | yaha aneka dravyadraskadha sAmarthya se turagAdikadha - hayAdisbaMdha hI pratIta hotA hai| zaMkA- jaba yaha aneka dravyaskaMdha hayAdikadharUpa pratIta hotA hai to zabdArtha (se kiM taM aNegada viyakha de ?) ziSya guine sevA prazna re dravyankandhanuM svarUpa kevuM che? che ke huM gurU mahArAja! aneka uttara--- -- ( agadaviyakhaM ghe) anaMta dravyandhanu sva35 mA prabhAra 4 che( sa caiva dese avacie tassa ceva dese uvacie) 24ndhano ke nAma, Iza, hAMta AdarUpa bhAga hoya che te apacita-jIvapradezeAmAMthI rahita-heAya che, tathA eja skandhanA je pRSTha, udara, hAtha, paga AdirUpa bhAgA che tee upacita-jIva pradezeAthI vyApta-2 cha. (se ta aNegadaviyakha dhe) mA prahAra maneya dravyandhanu sva35 che. A kathananu tAtparya e che ke te banne bhAgA (apacita ane upacita bhAge) ke je eka viziSTa AkAre pariNata thaine temanA je deharUpa samudAya bane che tene anekadrayaskandha kahevAmAM Ave che kAraNa ke te samudAya sacetanarUpa ane acetana rUpa aneka dravyAtmaka hoya che. A aneka dravyaskandha turagAdiska dha (anvAdiska ) samAna ja lAge che.
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuSAMgacandrikA TIkA sUtra 54 anekadravyaskandhanirUpaNam 233 jIvapradezAnugato yAvAn dezastAvAneva vivakSito na tu jIvapradezAvyAptana khAdi sahitaH, atra tu nakhAdi sahito'pi anekadravyaskandhatvena vivkssitH| nanu pUrvokta mizraskandhAdasya ko vizeSaH ? iti ceducyate- pUrvatra pRthagapRthagavasthitAnAM racetanAnAM hastyAdInAmacetanAnAM kavacAdInAM ca samUhatvena parikalpanayA mizraska. dhatvam, atra tu viziSTa pariNAma pariNatAnAM sacetanAcetanadravyANAmanekadravyaskandhanvam, ityanayorvizeSaH / mUle 'tassa' zabdenAtra prakaraNasvArasyAt sanyamAtraM vivakSitam / samprati prakRtamupasaMhatu mAha se taM' ityAdi / sa eSaH phira skaMdha se isameM aMtara kyA hai ? uttara - kRtsnaskaMdha meM to jIva ke pradezoM se vyApta jitanA zarIrAvayavarUpa deza hai vahI vivakSita huA hai, jIvapradezoM se avyApta nakhAdi sahita pradeza nahIM / parantu isa aneka dravyaskaMdha meM nakhAdi sahita bhI deza anekadravyaskaMdharUpa se vivakSita huA hai| zaMkA- to phira mizra vyaskandha se i meM kyA vizeSatA AI ? uttaramizradravyaskandha meM pRthak aura apRthakarUpa se vyavasthita hue hastI Adiko ke samudAya ko mizraskaMdharUpa se kahA gayA hai, parantu usa aneka dravyaskaMdha meM viziSTa pariNAmarUpa se pariNata hue sacetana acetana dravyoM ko aneka dravya rUpa se kathita kiyA gayA hai / yahI na donoM meM vizeSatA hai 1 mUlameM "rasa" zabda yahAM para prakaraNa kI svarasatA se skaMdha mAtra vivakSita huA hai| aba isa prakaraNa kA upasaMhAra karane ke nimitta sUtrakAra kahate haiM zakA--jo A aneka dravya nya yAdiskasvarUpe ja pratIta thAya che, to temAM kRtsnaskandha karatAM zI viniA iM? uttara-kRstaSkandhamAM teA jIvanA pradezothI vyAsa jeTalA zarIrAyavarUpa deza (maza-bhAga) che; tenI ja vivakSA thai che, vapradezethI anyAsa nakhAdi sahita nA pradeze.nI vivakSA thaI nathI. paraMtu A aneka dravyarakandhamAM te nakhAdi sahita jIvapradezeAthI vyApta zarIrAyavarUpa dezanI aneka dravyaskandharUpe vivakSa thai che, zaMkA--mizra dravyaskandha karatAM aka dravyaskandhamAM zI viziSTatA che ? uttara--mizra dravyaskandhamAM pRthak ane apRtharUpe vyavasthita thayelA hAthI Adi sacetana padArthonA ane kavaca, talavAra da acetana padArthAnA samudAyane mizraskandharUpa heva mAM Avyo che. paraMtu A aneka dravyaskandhamAM viziSTa pariNAma rUpe pariNata thayelA sarcana acetana dravyene ahaMkadravyaskanvarUpa kahevAmAM Avela *che, bheTakheo na me janneva tAva hai. bhUNabhA " tassa" zabda vaDe aDa a raNunI svarasatAnI apekSAe rakadha mAtra vikSata thayela che. have A prakaraNane
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 ___ asuyogakArale anekavidho dravyaskandha iti / jJAyakazarIrabhanyazarIravyatirikto dravyasandho nirUpita iti sUcayitumAha-se taM' ityAdi / sa eSa jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiritto dravyaskandha hota / no Agamato dravyaskandho nirUpita iti dUdhayitumAha-'se taM' ityAdi / sa eSa noAgamato dravyaskandha iti / dravyaskandho'pi nirUpita iti sUcayitumAha-'se taM' ityAdi / sa eSa drabyaskandha iti|54| atha bhAvasandhaM nispayitumAha mUlam-se ki taM bhAvakhaMdhe ? bhAvakhaMdhe duvihe paNNatte, taM jahA Agamao ya noAgamao ya // sU0 55 // ____ hAyA-atha ko'sau bhAvarakandhaH 1 bhAvaskandhe vividhaH prajJaptaH, tadyathA Agamataca noAgamatazca // 55 // ki (se taM aNegadaviyakhadhe) isa prakAra yaha anekavidha dravya kaMdha hai / (se taM jANayasarIrabhaviyasarIravairitte darakhadhe-se taM no Agamao davvakhaMdhe, se taM davakhaMdhe) isa prakAra se jJAyakazarIrabhavyazarIvyatirikta dravyaskaMdhakA nirUpara samApta huA-aura isakI samApti se noAgama kI apekSA lekara dravyAkaMdha kA kathana bhI pUrNa huA isakI pUrNatA se dravyaskaMdha nikSepa kA svarUpa viSayaka varNana bhI pUrNa ho cukA / |suutr 54 // aba sUtrakAra bhAva kadha kA nirUpaNa karate haiM "se kiM taM bhAvakhadhe" / ityAdi ||muutr 55 // zabdArtha--(se ki ta bhAvakha dhe) he bhadanta / bhAvaskaMdha kA kyA svarUpa hai ? 752 321 // nimitte sUtrA2 41 cha -(se taM aNegadaviyakha dhe) mA 4. 2nu bhane 420524-5 2135 che. (se taM jANayasarIra, bhaviyasarIravairitte davvakhaMdhese ta noAgamao davvakhaMdhe, se taM davvakhaMdhe) mA re zAya4012 bhane bhavyazarIra vyatirita dravyaskandhanuM nirUpaNa ahIM samApta thAya che. tenA nirUpaNanI samApti thavAthI ne AgamadravyaskandhanA badhA bhedanA nirUpaNanI paNa ahIM samApti thaI jAya che, A rIte AgamadravyaskandhanuM nirUpaNa samApta thaI javAthI dravyaskalpanikSepanA svarUpa viSayaka kathana paNa ahIM pUruM thaI jAya che. pa0 54 have sUtrakAra bhAvaskandhanA svarUpanuM nirUpaNa kare che- se kiM taM bhAvalaMdhe ?" tyA samvArtha-( kiM taM bhAvastra dhe) ziSya gurune vo prazna pache cha / che garumahArAja! bhAvakalpanuM svarUpa kevuM che?
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikATIkA 56 Agamato bhAvaskandhanirUpaNam TIkA-'se ki taM' ityAdi-vyAkhyA nigadasiddhA // 55 // atha-Agamato bhAvaskandhamAha-- mUlam--se ki taM Agamao bhAvakhaMdhe? Agamao bhAvakhaMdhe jANae uvautte / se ta Agamao bhAvakhaMdhe ||suu056|| chAyA--atha ko'sau Agamato bhAvaskandhaH 1 Agamato bhAvaskandho jJAyaka upyuktH| sa eSa Agamato bhAvaskandhaH // 56 // TIkA--'se kiM taM' ityAdi / vyAkhyA nigadasiddhA // 56 // uttara--(bhAvakha dhe duvihe paNNatte) bhAvaskaMdha do prakAra kA hai (taM jahA) ve prakAra ye haiM-(Agamao ya noAgamao ya) eka Agama bhAvaskaMdha aura dUsarA noAgama bhAvaskaMdha / isakI vyAkhyA Agama bhAvAvazyaka kI vyAkhyA jaisI hI jAnanI cAhiye / ||suu0 55 // aba sUtrakAra AgamabhAvaskaMdha kA kathana karate haiM"se kiM ta Agamao" ityAdi / // sUtra 56 // zabdArtha-(se ki ta Agamao bhAvabaMdhe 1) he bhadaMta ! Agama ko Azrita karake jAyamAna AgamabhAva kaMdha kA kayA svarUpa hai ? (Agamao bhAvakhaMdhe jANae uvautte) uttara-Agama mo Azrita karake skaMdha padArtha kA upayukta jJAtA Agama bhAvaskaMdha hai / (se taM vAmamo bhAvakha dhe) yaha Agama ko uttara-(bhAvakhadhe duvihe paNNatte) 124.5 me // 2 4aa cha. (taM jahAM) te / nIye prabhArI cha-(Agamao ya nobhAgamao ya) (1) mAmA14.5 ane (2) AgamabhAvaskandha bhAvaskandhanI vyAkhyA bhAva AvazyakanI vyAkhyA jevI ja samajavI | sU0 papa che have sUtrakAra AgamabhAvaskandhanA svarUpanuM nirUpaNa kare che- "se kiM taM Agamao bhAvakhadhe?" tyA thArtha-(se ki ta Agamao bhAvanadhe 1) ziSya gurune mevA prazna pUche che ke guru mahArAja ! Agamane Azrita karIne jAyamAna evA gamabhAvaskanuM yu 2135 che ? ___utta2 (Agamao bhAvakhadhe jANae uvautte) bhAgabhane sAdhAre 24554AyanA 75yuta (75yA pariNAma yuta) jJAtAne mAgama bhA124.5 3 cha. (se ta Agamo bhAralaMdhe) 2. ARD bhAgabhane mAlita 4zana bhAmamA84
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvArasatre atha no Agamato bhAvasmandhamAha-- mlam-se kiM taM noAgamao bhAvakhaMdha ? noAgamao bhAvakhaMdhe eesiM ceva sAmAiyamAiyANa chaNhaM ajjhayaNANaM samudayasamiisamAgameNaM Avassayasuyakhadhe bhAvakha dhaitti lavbhai / se taM noAgamao bhAvakhadhe, se ta bhAvakhace |suu0 57 // chAyA--atha yo'sau noAgamato bhAvasvandhaH 1 noAgamto bhAvaskandhaH eteSAmeva sAmAyikAdInAM paNNAmaH yayanAnAM samudayasamitisamAgamena AvazyakazrutaskandhA bhAvaskandha iti labhyate / sa epa noAgamato bhAvaskandhaH / sa ena bhAva kandhaH // 57 // TIkA--ziSyaHpRcchati-se kiM taM' ityAdi-atha ko'sau noAgamato bhAvaskandhaH ? iti / uttaramAha-ko Agamto bhAva kandha evaM vijJeyaH-eteSAMprastutAnAmeva sAmAyikAdInAM pam adhyayanAnAM samudayasamitisamAgamena Azrita karake Agama bhAvaskaMdha kA svarUpa hai| isakI khyA AgamabhAvAvazyaka pratipAdaka mUtra kI vyAkhyA jaisI jAnanI cAhiye / ||mtr 55 // aba sUtrakAra noAgama ko Azrita karake bhAvaskaMdha kA svarUpa kahate haiM-- "se kiM ta noAgamao ityAdi / ||suutr 57 // zabdArtha--(se kiM taM noAgamao bhAvakha dhe) he bhadanta / noAgama se bhAvaskaMdha kyA hai| (no Agamao bhAvakha dhe) no Agama se bhAvaskaMdha aisA hai-(eesiM ceva sAmAiyamAiyANaM chahaM ajjhayaNANaM samudayasamiI samAgameNaM svarUpa che. A sUtranI vyAkhyA AgamabhAvAvazyakanuM pratipAdana karanArA sUtranI vyAkhyA pramANe ja samajavI. sUi padA have sUtrakAra ne Agama bhAvaskandhanA svarUpanuM nirUpaNa kare che "se ki ta noAgamao bhAvakhadhe" tyAdi zArtha--(se kiM ta noAgamao bhAvanadhe ?) ziSya 43ne ko prazna pUche che ke he guru mahArAja ! noAgamane Azrita karIne je bhAvaskandha kahyuM che te AgamabhAvaskalpanuM svarUpa kevuM che? uttara-(noAgamao bhAvana dhe) nomAmalA124-dhanu 2535 mA prA2nu cha. (eesiM ceva sAmAzyamAiyANaM chaha ajjhayaNANaM samudayasamiI samAgameNaM avassayasuyakhaMdhe bhAvanadha tti labbhai) 52252 prastuta pye sabhA
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ anugogandrikATIga. 57 noAgamato bhAva kandhanirUpaNam 237 samudayasya AvazyakAdi SaDadhyayanasamudAyasya yA sabhitiH-nara taryeNa mIlanaM tamyAH samAgamaH parasparaM saMbaddhatA eopayogastana niSpanno ya AvazyakazrutamkandhaH sa bhAvaskandha iti labhyate bhavati / ayaM bhAvaH-parasparasambaddhasAmAyikAdiSaDadhyayanasamRhanippannaAvazyakazrutAkAdhaH sadorakamukhavastrikA rajoharaNAdivyApAralakSaNakriyAyuktatayA vivakSitA noAgamato bhaavrkndhH| skandhapadArtha jJAnatvAgamaH / tadupayogo bhAvaH, kiyA noaagmH| kriyAlakSaNasya deza yA nAgamatvAd no zado'tra deH niSedhapaNe boddhavya iti / pRthagubhUtAnAmapi sAmAyi kA da paDadhyayanAnAM ska.dhaH syAdata uktam-'samudayasamii' iti / samudayasamiavassaya surakhadhe bhAvakhadhe tilabbhaH) A mA meM paraspara prastuta hue sAmAyika Adi chaha adhyAnoM ke nirantara sevana se jo AtmA meM eka upayogampa pariNAma utpanna hotA hai, usa pariNAma se niSpanna Avazyaka zrutaskaMdhabhAvaskadha hai| tAtpaya isakA yaha hai-paraspara meM saMbaddha hue sAmAyika Adi chaha adhyayanoM ke / mUha se niSpanna huA Avazyaka zruta kadha, bhadorakamukhavastrikA rajo haraNa Adi vyApArarUpa kriyA se sahita naba vivakSita hotA haitaba vaha noAgama baMdha hai| skaMdha padArtha kA jJAna Agama hai / aura usa Agama meM huA jJAtA kA upayoga bhAva hai / tathA rajohaNa AdirUpa jo kriyA hai. ha noAgama hai / isa taraha driyArUpa eka deza meM anAgamatA hone se no zabda yahAM dezaniSedha paraka. jAnanA cAhiye / sUtrakAra "samudayasamii" pada kA "Avazyaka Adi chaha adhyayanoM ke samUha kA nirantara milanA" yaha artha hai tathA "mArAma" kA paTapradazIgdha kI taraha AvazyA.zrutaHkadha kA yika Adi cha adhyayananA niraMtara sevanathI AtmAmAM je eka upayAgarUpa pariphAma niSpanna (utpanna) thAya che, te pariNAmathI niSpanna (jayamAna) Avazyaka zratakaMdhanuM nAma bhAvakanya che. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che-paparanI sAthe saMbaddha thayelA evA sAmAyika Adi cha adhyayananA samUhathI niSpakSa thayele Avazyaka zrataska, sadaraka muhapattI rajoharaNa Adi vyApArarUpa kriyA sahita jyAre vivakSita thAya che, tyAre te AgamabhAvarakarUpa banI jAya che. skandha padArthanA jJAnane AgamarUpe, tathA te AgamamAM jJAtAnA upayogarUpa pariNAmane bhAvarUpe ahIM prakaTa karavAmAM Avela che. tathA rajoharaNa AdarUpa je kriyA che tene A gama kahI che. A rIte kriyArUpa eka dezamAM anAgamatA hovAthI "nA" zabda ahIM ziniSedhanu saMyana 43 cha, sebha sabhA. mAtra "samudaya samIi" mA padane "sAmAyika Adi cha adhyayane nuM nirantara maLavuM" evo artha thAya che, . "samAgama" mA pahanA "7 pradezI 24.5nI ma Avazya4 ta24-5nu
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 amuyogadvArakho tistu nairantaya visthApitalohazalAkAnAmiva parasparamira pekSANAmapi syAdata Aha'samAgama' iti / SaTpradezikaskAdhavat ekIbhUtoyamAvazyaka shrutmbndhH| prakRtamupasaMharannAha-so'sau noAgamato bhAvaskandhaH, iti / bhAvaskandhaH sarvato'pi nirUpita ihi mRcayitumAha-so'sau bhAvaskandhaH, iti // 10 57 AtmA meM ekarUpa honA" yaha hai| isa taraha sUtrakArane isa samAgamapada se yaha spaSTa kiyA hai ki nairantarya rUpa meM avasthApita loha zalAvAo ke samAna pa'sara nirapekSa sAmAyika Adi SaDa AvazyakoM kI samudayasamiti nobhAgama me bhAvaskaMdha nahIM hai| (se taM noAgamao bhAvakhadhe) isa taraha yaha noAgama se bhAvaskaMdha hai| (se taMbhArakhadhe) isa prakAra bhAvasakaMdha kA varNana kiyaa| bhAvArtha--mUtrakArane isa sUtra dvArA noAgama ko Alita karake bhAvaskaMdha kA svarUpa prakaTa kiyA hai| isameM unhoMne yaha kahA hai ki paraspara saMzliSTa sAmAyika Adi chaha adhyAnoM ke nirantA sevana karane se jo AnmA meM tallInatA honerUpa upayoga pariNAma hotA hai aura usa pariNAma se jo Avazyaka zrutaskaMdha niSpanna hotA hai usakA nAma bhAva skaMdha hai| yahI bhAvaskaMdha jaba sadorakamukharastrikA Adi vyApArarUpa kriyA se vivakSita kiyA jAtA hai| taba vaha nomAgama bhAvaskaMdha haiN| skaMdha padArtha kA jJAna Agama usameM jJAtA kA upayoga bhAva aura jo rajoharaNa Adi dvArA kiM AtmAmAM ekarUpa thavuM', e artha thAya che. A rIte sUtrakAre A samAgama padanA prayoga dvArA e vAta spaSTa karI che ke nirAya rUpe avasthApita lehazalAkAonI leDhAnI saLIonI) jema paraspara nirapekSa sAmAyika Adi che Avazyaanii samudhyasamiti namAgamatI apekSA sA1245 nathI. (se taM noAgamao bhAvana dhe) nAmAsamanI apekSA mA124.dhanu mA 542 2135 che. (se taM bhAvakha dhe) mA zata bhA12:ndhanA manne mahAnu qNuna mI samAsa thAya che. bhAvArtha--sUtrakAre A sUtra dvArA Agamane Azrita karIne bhAvaskanA svarUpanuM nirUpaNa karyuM che. temAM teoe e vAta pratipAdita karI che ke paraspara saMzlITa (saMbaddha) sAmAyika Adi 6 adhyanA nirantara sevanathI AtmAmAM je tallIna tA thavA rUpa upaga pariNAma thAya che ane te pariNAmathI je Avazyakazruta skanya niSpanna thAya che, tenuM nAma bhAvaskandha che. eja bhAvakajane jayAre sade - maka mahattI rajoharaNa Adi vyApArarUpa kriyAthI vivakSita karavAmAM Ave che, tyAre te AgamabhAvaskaMdha kahevAya che. skandha padArthanA jJAnanuM nAma Agama che, temAM jJAtAnA upaga pariNAmanuM nAma bhAva che, ane je rajoharaNa AdivaDe thatI divyA
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 239 anuyogacandrikA TIkA.sU0 58 skandhaparyAya nirUpaNam idAnIM skandhasya payAn vivakSurAha mUlamU-tassa NaM ime egaTriyA NANAghosA NANAvaMjaNA egaTriyA nAmaghejA bhavaMti, ta jahA-gaNakAe ya nikAe, gvadhe vagge taheva rAsI ya / puMje piMDe nigare, saMghAe oulasamUha // 1 // se ta khaMghe // sU0 58 // cha.yA-tAya khalu imAni erthina nAnA pANi nAnAvyaJjanAni ekArthivAni nAmadheyAni bhavanti, tadyathA-gaNaHkAyazca nikAyaH saadhe| dargastathaiva rAzizca / punaHpiNDo nikaraH saMghAta AkulaH samUhaH // 1 // sa epa skandhaH // 58 // jAnevAlI pramArjanA Adi kriyAe~ haiM ve noAgama haiN| yahAM no zabda sarvathA AgamAbhAva kA niSedhaka nahIM haiM kintu ekadeza Agama kA niSedhaka hai ? skaMdha padArtha kA jJAna Agama aura kriyA anAgama noAgama hai| yaha noAgama ko lekara bhAvaskaMdha kA svarUpa hai|mtr57| aba sUtramAra skaMdha kI paryAyo yA kathana karate haiMtarasaNaM ime egaThiyA ityAdi ! ||mtr 58 // zabdArtha--(tamsa) isa skaMdha ke (ime) ye (NANAghomA) udAna Adi nAnA ghopavAle (NANAvaMjaNA) kakAra Adi aneka vyaMjana vAle (egaTiyA)-- ekAki paryAyavAcI (nAmadhejjA bhavaMti) nAma haiM / (taM jahA) jo iA prakAra se haiM-(gaNakAe ya nirAe gvaMdhe, vagge naheba gamI // puMje piMDa nigare saMdhANa AulasamRhe // 1 // se ta khaghe) gaNakAya, nikAya, baMdha, varga, gazi, pUja, o che te Agama che. ahIM na' zabda sarvathA A mAbhAvanA nidhadhaka nathI, paranuM eka dezataH Agamane niSedhaka ke. skandha padArthanuM jJAna AgamarUpa che ane kriyA anAgama-AgamarUpa che. AgamabhAvaskardhAnuM A prakAranuM svarUpa che. supachA have sUtrakAra skandhanA paryAyavAcI zabdanuM kathana kare che "tassa NaM ime egaTriyA" tyAha zahAya---(tAsa) te 24-dhanA (ima) mA (NaNo gholA) hAta mA vividha gha mi (NANAvaMjaNA) 44 // 2 ll bhane 05/qui (egaTTiyA) me . paryAyavAcI (nAmaghejjA bhavaMti nA hyA cha. (taM jahA) meM nAmAnIya pramA(gaNakAe ya nikAe khadhe, vagge naheva rAsIya puMja piMDa nigare, gvaMgaNa Aula samUhe // // se taM khaMdhe) , Aya, niya, 24.5, 55, rAzi, pu, Sa,
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 anuyogadvArasUtre TIkA'tassa NaM' ityAdi tamya-skandhasya khalu imAni-vakSmAmAni ekAdhikAni nAnApASANa nAnAvyaJjanAni nAmadheyAni bhavanti / tadyA-gaNa'-mallAdigaNavad gaNaH,kAyaH= pRthivIkAyAdivatkAyaH, nikAyaH-paDjIvanikAyavanikAyaH, skandhaH dvipradezikA diskandhavat skandhaH, vargaH: govargavad vargaH, rAziH-zAlidhAnyAdivaDhAziH, puJjaHviprakIrNapujIkRtadhAnyAdivat pujaH, piNDa:-guDAdi piNDa vat piNDaH, hiraNyadravyAdinikamvad nikaraH, saGghAnaH-mahotsavAdi sAmmalitamanasaddhAtavat sasAtaH, piNDa, nikara, saMghAta, Akula aura samUha ! ye jo gaNa se lekara samUha taka ke zabda hai, ve bhAvana ke bAra. paryAya hai| aisA jAnanA caahiye| ekAdhika Ada padoM kI vyA yA pahale kI taraha jAnI cAhiye / isa prakAra se yahAM taka skaMdha ke svarUpa kA varNana mutramArane va yA hai| jisa prahAra malla AdikoM kA gaNa hotA hai usI prakAra se kaMdha bhI aneka paramANuoM kA saMzliSTarupa e pariNAma hotA hai isaliye isa kA nAma gaNa haiN| pathivIkA : Adi ke ramAna yaha skaMdha kAya hai : SaTjIva nikApa kI taraha yaha kaMdha nikAya hai / dvipradezi AdiskaMdha kejaisA yahaskaMdha hai| govarga ii taraha ha varUpa hai| zAlibAnA Adi kI taha yaha rAzirUpa hai |-phailaar ko ye gaye dhAnyAdI bhI taraha yaha puMjarUpa hai| guDa Adi ke piNDa kI taraha raha piMDarUpa hai| cAMdI Adi ke samUha kI taraha nikara, saMghAta, Akula ane saha A je gaNathI laIne samUha paryantanA zabdo che te bhAvaskardhAnA vAcaka che, ema samajavuM. ekarthika Adi padonI vyAkhyA AgaLa kahyA anuMsAra samajavI A prakAre sUtrakAre ahIM sudhI dhanA svarUpanuM varNana karyuM che. ahI skAnuM varNana pUruM thAya che. have A gaNa Adi padone artha samajAvavAmAM Ave che "gaNu"-jema mela AdinuM raNa hoya che eja pramANe skandha paNa aneka paramANuonA eka saMkSiNa pariNAmarUpa hoya che, tethI tenuM nAma gaNa paDayuM che. "4"-pRthvI4.5 mahinI // 24.5 535 che. "nikAya"--paTajIvanikAyanI jema A dha nikAyarUpa che. "kaMdha"--ddhipradezika Adi skaMdhanI jema te skadharUpa che. "al"- pAma te 24.535 cha. "zazi" zAtidhAnya (2) sAhinI ma ta zi35 cha. "puMja" ekatra karelA ghA puMjanI jema te puMjarUpa che. "piMDa" goLa AdinA piMDanI jema te piMDarUpa hoya che.
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikATIkA 59 Avazyakasya SaDadhyayananirUpaNam 241 Akula:-rAjagRhAGgaNanAkulavadAkulaH, samUhaH-purAdijanasamUhavat samUhaH / ete gaNAdi samUhAntAH zabdA bhAvaskandhasya vAcakA bodhyaaH| evArthikAdipadAnAM vyAkhyA pUrvavad bodhyA / samprati skandhamupasaMharannAha- sa eSa skandha iti||58|| itthaM mAndhAdhikAra uktaH, samprati Avazyakasya SaDa yAni vivintemUlam--Avassagassa NaM ime asthAhigArA bhavaMti, taM jahA sAva jajogaviraI, ukittaNa guNavao ya pddivttii| khaliyasta niMdaNAvaNacigicchA guNadhAraNA ceva |1||suu059|| chAyA-ovazyakasya khalu ime arthAdhikArA bhavanti, tadyathA sAvadyayogaviraniH utkIrtanaM guNavatazca pratipattiH / svalitaspa nindanA vraNacikitsA guNadhAraNA caiva / sU0 59 // yaha nikararUpa hai| mahotsava Adi meM sammilita janasamudAya ke samAna yaha saMghAtarUpa hai| rAjagRha ke AMgana me hue vyApta janasamUharUpa yaha Akula hai| pura Adi ke jana-mUha kI taha yaha samUharUpa hai||putr 58 // skaMdha ghisAra kA kathanakara aba sUtrakAra Avazyaka ke chaha adhyayanoM kA vivecana karate haiM--'AvarasagAsa" ityAdi / ||tr 59 // zabdArtha-he bhadanta ! Avazyaka saMbandhI chaha adhyayana kauna 2 se haiM ? isa prakAra se pUche jAne para sUtramAra adhikAra ko Azrita karake una adhyayanoM ko kahate haiM-(Ava gasa ityAdi) (Avarasagarasa NaM ime "ni42" yAhI mahinA samUDanI mate (4235 che. "saMghAta'. mahArAva AdimAM ekatra thayelA janasamudAyanI jema te saMghAtarUpa che. "Akula" rAjagRha AdinA AMgaNAmAM jamA thayelA vyApta janasamUhanI jema te AkularUpa che. "samUha pura AdinA janasamUhanI jema te amRtarUpa che. je sUi 58 che adhAdhikAranuM varNana pUruM thayuM, have sUtrakAra AvazyakanA 6 adhyayananuM (vayana re cha- Avassaga" - zabdArtha-ziSya gurune evo prazna pUche che ke he guru mahArAja ! AvazyakanA kayA kyA che adhyayana che? uttara-A prakAranA praznanA uttara rUpe satrakAra arthAdhikArano Azraya laIne te adhyayane he cha-(Avarasagassa NaM ime asthAhigArA bhavaMti) adhiArane
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ %3 - - - 242 anuyogavArale TIkA-'Avamsagasta NaM' ityAdi Avazyaka sambandhI ni SaDayara nAni kAni ? iti tAnyarthAdhikAramA zratyo cyante-Avarasagassa' ityAdinA / Avazyaka ya khalu ime-vakSyamANA arthAdhipA:-arthena adhikArAH-arthamA zratya pra'tA bhavanti, tadyathA-sAvadhayoga viratiH sAmAyikalakSaNo prathame'dhyayane prANAtipAtAdi sarvasAvadhayogaviratira rthAdhikAraH ? utkIrtanama-dvitIye caturdizatistavAdhyayane karmakSara pradhAna kAraNatvAt labdhabodhivizuddhi hetutvAt punarvokliAbhaphalatvAt sAdadyayogaviratyupadezakatvenopakArivAcca tIrtha kRtAM gunnottiirtnruupo'rthaadhikaarH2| tRtIye vandanAdhyayane guNavatazca pratipattiH-guNAH mUlottara guNarUpA vratapiNDavizuddhayAdayo vidyante atyAhigArA bhavaMti) Avazyaka ke ye vakSyamANa arthAdhikAra-artha ko Azrita karake va.thana haiN| (ta jahA) jo isa prakAra se haiM-- _ (sAvajjajogaviraI ukkittaNaM guNavao ya paDivattI / khaliyassa nidaNA vaNatimicchA guNadhAraNA ceva) sAmArikarUpa prathama adhyayana meM, prANAtipAta AdirUpa sarva sAvadyayoga se virati he nA yaha adhikAra hai / dvitIya catuvizatistavarUpa adhyayana meM karmoM ke kSaya karane meM pradhAnakAraNa hone se labdhavodhikI vizuddha se hetu hone se, tathA punarbodhi ke lAbharUpa phala kI prApti meM kAraNabhUta haM ne se aura sAvadyayoga se virati ke upadezaka hone ke kAraNa atyaMta upakArI hone se, tIrthaMkaroM ke guNoM kA utkIrtanarUpa arthAdhikAra hai, tRtIya vandanAdhyayana meM mUlaguNa aura uttara guNarUpa vrata, piNDavizuddhi athana mAzrita zana mApazyanu nIya pramaH 4thana cha. (taMjahA) cha adhyaya. nemAM A prakAranA arthanI (viSayanI) prarUpaNa karI che - __ (sAvajjajogaviraI uvikattaNaguNavao ya pddivttii| khaliyassa niMdaNAvaNatigicchA guNadhAraNA ceva) sAmAyi435 paDasA madhyayanamA 35 sAvadha gonI viratinuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. bIjA caturvizatistavarUpa (24 tIrthakaronA kIrtanastavanarU5) je adhyayana che temAM tIrthakaronI stuti guNenA utkIrtanarUpa arthAdhikAra che te tIrthakaronI ratuti karavAnuM kAraNa nIce pramANe chekarmone kSaya karavAmAM pradhAna kAraNabhUta hovAthI, labdhAdhinI vizuddhimAM kAraNabhUta hovAthI ane punarbodhinA lAbharU5 phaLanI prAptimAM kAraNabhUta hovAthI, sAyaMdhayogAmAMthI viratinA upadezaka hovAne kAraNe atyanta upakArI hovAthI tIrthakaronA guNanI ratuti thavI ja joIe. 24 tIrthaMkaranA guNonA utkIrtanarUpa arthathI saMpanna A bIjuM adhyayana che. trIjA vadaNa 2.2 mAM 2 ane 9 2gurUpa vrata
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 243 anuyogacandrikATIkA. 59 Avazyakasya SaDadhyayananirUpaNam yasya sa guNavAMstasya pratipatti: bandanAdikA krtvyaa,-eruupo'rthaadhikaa| ca zabdaH punararthe 3 // tathA-caturthe pratikramaNAdhyayane-skhalitasya sAdhukatyAccalitasya nindanA-nindA krttvyaa| ayaM bhAvaH-mUlottaraguNeSu pramAdAcIrNasya pratyAgatasaMvegasya jantovizudhyamAnAdhyavasAyasya akArya mada-mityevaM rUpeNa nindArUpo'rthAdhikAraH 4 / tathA paJcame kAryotsargAdhyayana-vraNacikitsA-vraNasya cikitsA-bhaiSajyam / ayaM bhAva:-cAritrarUpa puruSasya yo'yamaticArarUpo bhAvavraNastasya dazavidhaprAyazcittarUpA cikitsA karttavyeti, evaMrUporthAdhikAraH procyate 5 / tathA-SaSThe pratyAkhyAnAdhyayane-guNadhAraNAM-guNAnAM mUlottaraguNAnAM Adi guNa jisameM hai aise guNavAn sAdhuko vandanA Adi karanerUpa arthAdhikAra hai| cauthe pratikramaNa adhyayana meM sAdhukRtya se skhalita hue kI nindAkArane-arthAt aticAroM kI nigrahaNA karane AdirUpa arthAdhikAra hai| isakA bhAva yaha hai ki jo sAdhu mUlaguNoM evaM uttaraguNoM meM pramAda patitato ho rahA hai, parantu bairAgyabhAva usakA naSTa nahIM huA hai, aura pariNAmA meM jisako vizuddhi baDhatI rahatI hai-aise usa sAdhu ko "yaha kAma karane yogya nahIM hai" isa prakAra kA niMdArUpa adhikAra hai| pAMcavAM jo kAyotsarga nAmakA adhyazna haiM usameM vraNa (phADA) cikisArUpa arthAdhikAra hai tA.parya isakA yaha hai ki cAritrarUpa puruSa kA jo ativArarUpa bhAvatraNa hai usakI daza prakAra prAyazcittarUpa cikitsAkaranI cAhiye aisA usameM arthAdhikAra hai| tathA chaThA pratyAkhyAna nAma kA jo piMDa vizuddhi AdithI saMpanna hoya evA guNavAna sAdhune vaMdaNu Adi karavArUpa adhikAra che. cothA pratikramaNa adhyayanamAM sAdhukRtyathI khalita thayelAnI ninA karavAne eTale ke potAnA dvArA je AtacArenuM sevana thaI gayuM hoya tenI nigrahaNa Adi karavArUpa arthAdhikAra che. A kathanano bhAvArtha e che ke je sAdhu mULaguNe ane uttaraguNanI ArAdhanA karavAmAM pramAdane kAraNe deze karate hoya che, paraMtu tene vairAgyabhAva naSTa thayo nathI ane jenA pariNAmomAM vizuddhinI vRddhi ja thatI rahe che, evA sAdhu dvArA pitAnA dezanI A prakAre niMdA karAya che. "A kAma karavA egya nathI, chatAM pramAdane kAraNe mArAthI evuM thaI gayuM" A prakAranI niMdArUpa adhikArathI yukata cothuM adhyayana che. (5) pAMcamuM kAga nAmanuM adhyayana che, temAM traNacikitsArUpa arthAdhikAranuM pratipAdana karyuM che. eTale ke cAritrarUpa puruSane aticArarUpa je bhAvatraNa che tenI dasa prakAranA prAyazcitta rUpa IlAje vaDe cikitsA karavI joIe, e viSayanuM temAM pratipAdana karyuM che. cha8 pratyAkhyAna nAmanuM adhyAya che. temAM mULaguNe ane uttaragane dhAraNa karavA
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 ___ anuyoga rakhane dhAraNA-pratipattiH, evaM rUpo'rthAdhikAraH prarUpayiSyate / mUlottaraguNAnA nirati cAraM sandhAraNaM yathA bhavAta tathA pratyAkhyAnAdhyayane prarUpayiSyate ityarthaH / / 'caiba' iti 'ca' zabdAdanye'pyavAntarAdhikArA vijJa yaaH| evaM' sadAnadhAraNe vodhyH| adhyayana hai| usameM mUlaguNa aura uttAguNoM ko dhAraNa karanerUpa arthAdhikAra hai| mUlaguNa utaraguNoM ko aticAra rahita acchI taraha dhAraNa karatA hai vesI prarUpaNA sUtrakAra pratyAkhyAna adhyayana meM kreNge| "ca" zabda se sUtrakArane yaha prakaTa kiyA hai ki Avazyaka ke aura avAntara arthAdhikAra haiN| "eva" zabda avadhAraNa artha meM AyA haiN| bhAvArtha-sUtrakArane isa sUtradvArA Avazyaka ke cha arthAdhikAroM ko varNana kiyA haiN|(1) sAmAyika (2) caturvizatistava, (3) vaMdanA, (4) pratikrAmaNa, (5) vAyotsarga aura (6) pratyAkhyAna / ina sarva sAvayayogoM se virakta honA sAmAyika adhyayana meM, covIsa tIrthaMkaroM kI stuti karanA dvitIya caturvizatimtava adhyayana meM, guNavAna sAdhu ko vandanA Adi karanA vandanAdhyayana meM sAdhukRtya se skhalita hue sAdhu ko apanI niMdA karanA pratikramaga adhyayana meM, cAritra meM lage hue aticAroM kI dazavidha prAyazcita se zuddhi karanA: ryotsarga adhyayana meM, mUlaguNa aura uttaraguNoM ko dhAraNa karanA pratyAkhyAna adhyayana meM arthAdhikAra haiN| 35 arthAdhikAra che. pratyAkhyAna dvArA te mULaguNa ane uttaraguNene aticAra rahita samyapharUpa dhAraNa kare che, evI prarUpaNuM sUtrakAra AgaLa jatAM pratyAkhyAna adhyayamAM karaze. "a" zabda dvArA sUtrakAre e prakaTa karyuM che ke AvazyakanA A sivAyanA mI para bhavAntara adhi2 cha. "eva" mA 56 avadhAra arthamAM vaparAyuM che. bhAvArtha-sUtrakAre A sUtra dvArA AvazyakatA cha arthAdhikAronuM varNana karyuM cha-(1) sAmAyi4 (2) yatuvizatirata (24 tItha rAnI 2tuti), (3) nA, (4) pratibha, (5) yasa ana (6) pratyAbhyAna. pahelA adayayanamAM samasta sAvadha thegothI virakata thavAne, bIjA adhyayanamAM 24 tIrthakaranI stuti karavAne, trIjA vaMdanA adhyayanamAM guNavAna sAdhune vaMdaNA Adi karavAne, cothA pratikramaNa adhyayanamAM sAdhukRtyathI khalita thayelA sAdhue pitAnI nindA karavAne, pAMcamAM kAryotsarga adhyayanamAM cAritramAM lAgelA aticAronI dasa prakAranA prAyazcittothI zuddhi karavAne ane chaThThA pratikramaNa adhyayanamAM mULaguNe ane uttaraguNene dhAraNa karavAne arvAdhikAra che. AgaLa sarakAre A pramANe 4thana jyu -
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuvomacandrikA TIkA.sU0 59 Avazyakasya SaDadhyayananirUpaNam 245 pUrvam 'a.vasmayaM nivikhavissAmi, muyaM nikkhivimsAmi, khadhaM nikvivissAmi, ajjhayaNaM nikkhivissAmi' ityuktam / tatra-AvazyakAdIni trINi padAni nikSiptAni / adhyayanasya nikSepaH samprati kramaprApto'pi na kriyate / yatastasya nikSepaH vakSyamANanikSepAnuyogadvAre oghaniSpannanikSepe krissyte|s059| AdhunAvazyakaru ya yad vyAkhyAtaM, yacca vyAkhyeyaM tadubhayamupadarzayannAhamUlam--Avassayassa eso piMDattho vaNio samAseNaM / etto ekeka puNa, ajjhayaNaM kittaislAmi // 1 // taM jahA-somAiyaM, cauvIsatthao vandaNayaM paDikamaNaM kAussaggo paccaravANaM / tattha paDhamaM ajjhayaNa sAmAiyaM, tassa Na ime pUrva meM Avam nikkhi vessAmi. suyaM nikvipimsAmi, khaMdha ni.kkhavissA mi ajhaNaM nikkhivissAmi" aisA sUtrakArane kahA hai so inameM se Avara ka Adi tIna pada to mRtrakAra dvArA nikSipta kiye jA cuke / aba adhyapana kA nikSepa krama prApta hai-so krama prApta hone para bhI usakA nikSepa satrakAra yahAM nahIM kara rahe haiM kyoM ki vakSpamANa nikSepaanuyogadvAra meM AghaniSpanna nikSetra meM veM upakA nikSepa kreNge| // sUtra 59 // aba sUtrakAra Avazyaka kA jo viSaya-vyAkhyAta ho cukA hai tathA Age jo viSaya vyAkhyAta ho cukA hai yaha dikhalAte hai: Avamsayassa eso ityAdi / // mUtra 60 // zabdArtha-(Avassayassa) Avazyaka isanAma se prasiddha zAstra kA (esA) yaha pUrvoktarUpa (piNDattho) piNDArtha (samAseNaM) saMkSepase (vaNNio) kahA hai| "Avassaya nikvivistAmi, suyaM nivikhavi sAmi, khadha nivi vissAmi, ajjhayaNaM nivikhavissAmi" A kathana anusAra Avazyaka, zrata ane skadha A traNane nikSepa te thaI cu che have anukrama pramANe adhyayanane nikSepa thavo joIe. chatAM paNa satrakAra ahIM krama prApta adhyayanane nikSepa karatA nathI, kAraNa ke A viSayane nikSepa anuyoga dvAramAM-ghaniSpanna nikSepamAM teo tene nikSepa karaze. . sa 59 have sUtrakAra Avazyakane je viSaya vyAkhyAta thaI cukyuM che ane AgaLa je viSaya vyAbhyAta pAnA , ta matAva cha. "Avassayamsa eso" tyA:
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 anuyogadvAra mutre === cattAri aNuogadArA bhavaMti taM jahA uvakkame 1, nikkheve 2, aNugame 3, nae 4 // 60 // chAyA - Avazyakasya epa piNDArtho varNitaH samAsena / ata ekaikaM punaraHpayanaM kIrttayiSyAmi // 1 // tadyathA - sAmAyika caturviMzatistavo bandanakaM pratikramaNaM kAyotsargaH pratyAkhyAnam / tatra prathamamadhyayanaM sAmAyikam / tasya khalu imAni catvAri anuyAgadvArANi bhavanti tadyathA - upakramo nikSepaH anugamo nayaH // 60 // tAtparya kahane kA yaha hai - isa zAstra vA AvazyakazrutaskaMdha aisA nAma sArthaka hai | ataH sArthaka nAma hone se avazya karaNIya sAvadyayogavirati Adi kA pratipAdana sUtrakAra Age kareMge / ( etto) isaliye Avazyaka kA saMkSepa se samudAya artha varNana karane ke bAda ( puNe ) punaH (ekeka ajjhaNaM) eka eka adhyayana kA (kittasAmi ) kathana meM kruuNgaa| (ta jahA ) ve adhyayana isa prakAra se haiM - ( sAmAiyaM cauvIsatthaova daNayaM paDikkama, kAura saggo paccakkhANaM) 1 sAmAyika, 2 caturviMzatistava, 3 vandanaka, 4 pratikramaNa 5 kAyotsarga 6, pratyAkhyAna / (tattha paDhamaM asaNaM sAnAiye) ina 6 adhyayano meM se 1 pahilA adhyayana sAmAyika hai| samaH ApaH - samAyaH samAyaH prayojanamasyeti sAmAyikam isa vyutpatti ke anusAra rAgadveSa se rahita aisA AtmA kA ', zabdArtha - ( Avassa yassa) Avazya A nAbhe asaddhi sevA zAstrama (eso) 241 yaisa uzai (fazei) lu'siei ($?$?!ai) alguni (qfo3/47) stani AnyA che. A kathananuM tAtparya A pramANe che-A zAstranuM Avazyaka zrata skandha' evuM nAma sAOka che. A rIte A zAstranuM nAma sA ka heAvAthI, avazya karaNIya sAvadyayeAga virati AdinuM pratipAdana sUtrakAra AgaLa karavAnA che. (o) tethI bhAvazyamnA samudAya arthanu saMkSiptamAM varSAna urIne (puNa) have (ekekaM ajjhayaNaM) thoDa thoDa adhyayananuM (kittaH ssAmi) vana Du urIza, mevu sutrara vayana Aye che. (taMjahA) AvazyanA te adhyayanAnAM nAma yA pramANe che ( sAmAiyaM, cauvItthao vandaNaya paDika kamaNaM, kAussaggo paccaktrANaM) (1) sAmAyi, (2) atu vizatistava (24 tIrtha urAnI stuti) (3) banhana, (4) pratibhAlu, (5) ayotsarga mane (1) pratyAkhyAna. (tattha paDhamaM ajjhayaNaM sAmAina ) Acha adhyayanobhAM paDesu sAmAyika nAmanuM adhyayana che, jenA dvArA medha AdikAnA adhika adhika prApti thatI rahe tenu' nAma adhyayana che, "samaH AyaH = samAyaH samAyaH prayojanamasyeti
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ lenuyAgacandrikA TIkA sUtra 60 Avazyaka vyAkhyAnaM vzakhyeyasya ca nirUpaNam 247 TIkA- 'Avarasyarasa' ityAdi - Avazyaka 'ya= Avazya ke ti nAmnA prasiddhasya zAstrasya eva : = pUrvoktarUpaH piNDArthaH=samudAyArthaH samAsena = saMkSepeNa varNitaH = thitaH / asya zAstrasyAvazyaka zrutaskandha iti- avarthAma | nAmno'nvarthatvAt avazyaM karaNIyaM sAvadyayogaviratyAdikaM pratipAdayiSyate iti - abhiprAyaH / uttarArdha gAthA'rthamAha- ataH = Avakaya saMkSepeNa samudAyArtha varga jAnantara punaH = bhUyaH ekaikam adhyayanaM kIrtta - yiSyAmi = kathayiSyAmIti / ekaikamadhyayanaM kIrttayiSyAmIti pratijJAnusAreNa tannirUpayitumAha'ta jahA ' ityAdi / tadyathA - sAmAyika caturviMzatistavo vandanakaM pratikramaNaM kAyotsargaH pratyAkhyAnam / tatra - teSu SaTsu adhyayaneSu prathamam = Adyam adhyayanam - adhi- adhikam ayanaM prApaNaM bodhAderyena tadadhyayanam, sAmAyikam - samaH = rAgadveSaviyuktaH svAtmavatsarvabhUteSu dRSTisampannastasya Aya: = pratikSaNaM jJa nAdi - guNotvasamabhAva pariNAma jo sarvabhUtoM meM svA-mavat dRSTe se saMpanna hotA hai usa nAma sama hai / isa sama kI jo Aya prApti hai - jJAnAdiguNotkarSa ke sAtha lAbha hai usakA nAma samaya hai / yaha sama pratikSaNa apUrva bhavATavI meM bhramaNa karane ke kAraNabhRta saMkeza bhAva ke vicchedaka aura nirUpama sukha ke hetu aise jJAna, darzana aura cAritrarUpa paryAyAM se jo saMyukta ho jAtA hai usakA nAma samAya haiM yaha samAyazabda kA niSkarSArtha hai / yaha samAya hI jisa jJAna kriyArUpa adhyayana kA prayojana hai usakA nAma sAmAyika hai / athavA samAya eva sAmAyikam " samAya hI sAmAyika hai| isakA jo sabase pahile kathana kiyA hai - usakA kAraNa yaha hai ki yaha sAmAyika samasta cAritrAdi guNAMkA AdhAra hone ke kA Na mukti kA pradhAna hetu haiN| kahA haiM- jaise sarva sAmAyikam " mA vyutpatti rAgadveSathI hita sevA AtmAnuM sambhAva3ya pariNAma ke je sarvabhUtAmAM svAtmavat daSTithI sapana hoya che, tenu nAma 'sama'che. te samanI je Aya (prApta) de-jJAnAdi guNAka rUpa je lAbha che, tenuM nAma samAya che pratikSaNu apUrva bhavATavImAM bhramaNa karAvavAne kAraNabhUta saMkaleza bhAvanA vicchedaka ane anupama sukhanA hetu evAM jJAna, darzana ane cAritrarUpa paryAyAdhI je saMyukata (saMpanna) thaI jAya che tenuM nAma samAya che. A prakAranA samAya' padane niSkarSA thAya che. A samAya ja je jJAna kriyArUpa adhyayananuM prayAjana che, tenuM' nAbha sAmAyika che. athavA - "samAya eva sAmAyikam " sabhAya na sAmAyi43 che A sAmAyikanuM sAthI prathama kathana karavAnuM kAraNa e che ke A sAmAyika samasta cAritrAdi guNeAnA AdhArarUpa hovAthI mukitaprAptinA pradhAna kAraNarUpa che.
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 januyogivAra paMprAptiH-samAyaH, samo hi pratikSaNamapUrveHjJAnadarzanacaraNaparyAyavATavIbhramaNahetusaMklezavicchedakai nirupamasukhahetubhiH saMyujyate iti bhAvaH, samAyaH prayojanamAya jJAnakriyAsamudAyarUpasvAdhyayamasyeti sAmAyikam / yadvA-samAya eva sAmAyikam / samastacaraNA daguNAratvena pradhAnamuktikAraNatvAdasya prthmmupnyaam| uktaM ca "sAmAyika guNAnAmAdhAraH, svamiva sarva bhAvAnAm / nahi sAmAyi hInAzcaraNAdi guNAnvitA yena // 1 // tAmAjagAda bhagavAn sAmAyikameva nirUpamApAyam / zArIramAsAnekaduHkhanAzasya mokSasya // 2 // " iti // tasyaivaMbhUtasya sAmAyikaraya khalu imAni vakSyamANAni ca vAri anuyogahANa-anuyogaH adhyayanArthakathanavidhistasya dvAgaNIva dvArANi-mahApurasyeva sAmAyikasyAnuyogArtha vyAkhyAnArtha dvArANi-pravezamArgA bhavanti / mahAnagaradRSTAntaH pUrva saptapaJca upadarzitastata eva vijJeyaH / bhAvoM kA AdhAra AtmA hotA hai usI taraha samasta guNoM kA AdhAra sAmAyika hai-sAmAyika rahita puruSa cAritrAdiguNoM se yukta nahIM ho sakate haiM / isaliye bhagavAnne zArIrika mAnasika aneka duHkho ke na zavAle mokSa kA nirUpama upAya sAmAyikako hI kahA hai| (tarasa NaM ime cattAri aNuogadAga havaM ti) usa sAmAyika ke ve cAra anuyogadvAra haiN| jisa prakAra praveza ke cAra pradhAna dvAra hote haiN| usI prakAra praveza ke cAra pradhAna dvAra hote haiN| unhIM kA nAma anuyoga dvAra adhyayana ke artha ke rahane kI vidhi kA nAma anuyoga hai| mahAnagara kA dRSTAnta prathama sUtra kI vyAkhyA karane ke pahile kahadiyA haiataH bahAM se use jona lenA cAhiye |kahyuM che ke-jema sastA bhAvane AdhAra AtmA hoya che, tema samasta gune AdhAra sAmAyika che." sAmAyikarahita puruSa cAritra Adi guNothI saMpanna thaI zakatA nathI. tethI ja bhagavAne zArIrika ane mAnasika duHkhone nAzakartA mokSa pAsino zreSTha pAya sAmAyis on yeo cha. (ta saNaM ime cattAri aNuogadArA havaMti) te sAmAyinA mA yAra anuyora vAra cha / mahAnagaramA praveza karavAne mATe cAre dizAmAM cAra mukhya daravAjA hoya che, e ja pramANe A mahAnagararUpa sAmAyikanA enuyegane (vyAkhyAnane) mATe cAra dvAra kahe che. adhyayananA ane (viSayane) kahevAnI vidhinuM nAma anuga che mahAnagaranA dvArenuM dAna prathama sUtranI vyAkhyA karatAM, pahelAM prakaTa karavAmAM AvyuM che te te duSTAta pahelA sUtramAMthI vAMcI levuM joIe.
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumogargadravATI.ma.60 Avaka-ya vyAkhyAnaM vyAkhyeyasya ca nirUpaNam 249 sAni anuyogadvArANi darzayati-ta jahA' ityAdi / tadyathA upakramAupakramamam-upakramaH-dUrasthasya vastutastastaiH pratipAdanapakAraiH samIpamAnIya nikSepayogyatAkaraNamiyarthaH / upakAntaM hi upakramontargataimeM daivicAritaM sada nikSipyate nAnyatheti bhaavH| yA-upakramyate-nikSepayogyaM kriyate'nena gurumAmsomenetyupakramaH / athavA-upakramyate'smin ziSyabhaSaNabhAve sati gurupetyupakamA, kiMvA-upakramyate''mAd vinItavinayavinayAdi epakramaH / evaM miSakSAbhedena karaNAdhikaraNA pAdAnakArakaimurubAgyogAdayo'rthA uktaaH| yadivetro'pyanyantaro'rthaH karaNAdikArakavAcyatvena vivakSyate tathApi na dossH| ___ ( jahA) sUtrakAra unhIM anuyogadvAroM ko kahate haiM-(uvakkame, nirakheve, aNugame, nae) 1 upakrama, nikSepa, anugama, aura naya / dUrasthavastu ko una 2 pratipAdana prakAroM se samIpa meM lAkarake nikSepa kI yogyatAvAlI banAya isakA nAma upakrama hai| upakrAnta vastu hI upakramAntargata medoM se vicArita hotI huI nikSipta yogya hotI hai| anyathA nahIM / athavA-jisa guru ke vacana ke vyApAra se vastu nikSepa yoga kI jAtI hai usakA nAma upakrama hai| ziSyajanoM ko sunane kA bhAva hone para vastu jisameM nikSepayogya kI jAtI hai usakA nAma upakrama hai| jisa vinIta-vinayazIla ziSya ke vinayAdi guNoM se vastu nikSepa yogya kI jAtI hai usakA nAma upakrama hai| isa prakAra vivakSA ke bheda se ina pUrvokta karaNa adhikaraNa apAdAna Adi rA guruvAgyoMga Adi artha upakrama kA koI eka bhI arthakaraNa Adi dvArA vAcyatvena vivakSita huA liyA jAya to bhI usameM koI doSa nahIM haiN| (taMjahA) te manuyA nIya prabhA - (uvakkame, nikkheve, aNugame, nae) (1) 545, (2) nikSepa, (3) anurAma bhane (4) naya. daranI vastune A pratipAdana prakAranI samIpamAM lAvIne nikSepane yogya | banAvavI tenuM nAma upakrama che. upakrAnta vastu ja upakramAnta gatibhedathI vicArAtAM vicArAtAM nizcigya thAya che anya prakAre nikSepagya thatI nathI. athavA-je runA vacananA vyApArathI vastune niyogya karAya che, tene nAma upakrama che. zine sAMbhaLavAne bhAva thAya tyAre vastu jemAM nikSepagya karAya che tenuM nAma upakrama che. je vinIta ziSyanA vinayAdi guNothI vastune nikSepagya karAya che tenuM nAma upakrama che. A pramANe vivakSAnA zetathI A pUrvokata karaNa, adhikaraNa, apAdAna AdidvArA guruvAgyeAga Adi upakramanA artha kahevAmAM AvyA che. je A badhAmAMthI upadamanA keI eka paNa arthakaraNa Adi dvArA vAcatArUpe je vIkSita thaye che te levAmAM Ave, te paNa temAM ISanathI.
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 anuyogazAstre . nikSepa:-nikSepa nikSepaH-nAmamApanAtibhedaiH zAstradiryasana vyavasthApanamiti yAvat / nikSipyate'nenArimana asmAditi vA nikSepaH / garuvAyogArthA atrApi pUvavad vAdhyAH / ___anugamaH-anugamanama, anugamaH- prAnukulArthaka va nama / anugamyate-nyA. syAyate patramanenAlina yasmA ti-ngmH| bAra viva pUrvapada poyaa| nayA-nayanaM nayaH, nIyate-parisrite niyite svarUpa-nenAmina asmAuti nyH| anantadharmAdhyAsite va suni ekAMzaprAhako bodha ityarthaH / ayamevArthoM bhAvasAne va raNAdi sAdhane cApi codhyaH / idamatra poyam-upa rakhane kA nAma nikSepa hai-nAma gthApanA Adi ke bheda se zAstra Adi kA nyA-vyavasthApana karanA i" kA nAma nikSeA hai / jisake dvArA athavA jisameM athavA jisase vastu nikSepakI jAtI- rajhAi jAtI haiM i kA nAma nikSepa hai| guruvAgyoga Adi artha yahAM para bhI pahile kI taraha karaNa Adi sAdhanoMDArA kiye gaye jAnanA cAhiye / sUtra ke anukUla artha kahanA isakA nAma anugama hai| jisake dvAroM strakA vyAkhyAna kiyA jAve athavA jisameM sUtrakA vyAkhyAna kiyA jAya athavA jisase sUtrakA vyAkhyAna kiyA jAve usakA nAma anugama hai| yahAM para bhI karaNAdikAra koM dvArA vAcya artha kI vivakSA pahile kI taraha jAna lenI caahiye| jisake bAga, athavA jisameM, jathavA jisase vastu kA rUpa jAnA jAve usakA nAma naya hai| isakA tAtparya yaha ki vastu meM anaMta dharma haiMunameM se kisI eka aMza kA grahaNa karanevA jo boSa hai usakA nAma naSa rAkhavuM athavA sthApana karavuM tenuM nAma ni 5 che. eTale ke nAma, sthApanA AdinA bheda parA zAstra nyAsa (vyavasthApana) kare tenuM nAma ni 5 che. jenA dvArA athavA jemAM athavA jenA vaDe vastu ni 5 karAya che-vastunuM pratipAdana karAya che-vastunuM ravarUpa samajAvavAmAM Ave che tenuM nAma che. guruvAga Adi arthe paNa ahIM pahelAMnA jevAM ja karaNa Adi sAdhArA karavAmAM AvyA che, ema samajavuM. sUtrane anukULa e artha kahevo te nAma anugama che. jemAM dvArA tranuM vyAkhyAna karavAmAM Ave, athavA jemAM tranuM vyAkhyAna kara vAmAM Ave, athavA je vaDe sUtranuM vyAkhyAna karavAmAM Ave, tenuM nAma anugama che. ahIM paNa karaNa Adi sAdhane dvArA vAcya artha vavakSA pahelAnI jema ja samajavI. nasahArA . nAthI Redg2135 ONJURL mA cha. tenu nAma naya cha. teca tApa' naye prabhAva-tuma matabhI cha. bhAthI. eka aMzane grahaNa karanAra je bedha hoya che tenuM nAma naya che.. nayane A
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogcndrikaattii| ma. 61 laukikamupakramanirUpaNam kAntameva nikSepayogyatAmAnItameva vastu nikSipte, ata AdAvupakramamabhidhAya pazcAd nikSepa uktaH nAmAdibhedainikSiptamena anugamaviSayaM bhavati, ato nikSepAnantaramanugama ucyate : anugamyamAnameva ca nayaivicArya te nAnara thota tadanantara' naya uktaH // 6 // __tatra-upakramo dvividhaH zAstrIyo laukikazca / tatra lau kamupakramamAha-- 'mUlama-se ki ta uvakkame ? ukkame chavihe paNNatte, taM jahA NAmovakkame ThavaNo me davyovakkame khetovakkame kAlovakkame bhAvovakame / nAmaThavaNAo gyaao| se kiM taM dabovakkame ? davyovaka me duvihe paNNatte, taM jahA-Agamao ya no Agamo ya nova jANayasarIrabhaviyasarIra bAritte davyovakrame tivihe paNNatte ta jahA-sacitte acitte mIsae ||suu0 61 // hai| naya kA yahI artha bhAvApana meM aura karaNa Adi sAdhanoM meM bhI jAnanA cAhiye / yahAM isa prakAra samajhanA cAhiye upakrAnta hI-nikSepa kI yogyatA meM AI huI hI vastu nikSepta hotI hai, isaliye saba se pahile upa krama ko kaha karake pazcAt sUtrakArane nikSepa kA pATha kiyA hai / nAma Adi bhedoM se nikSepa huI pastu hI anugama kI viSayabhUta banatI hai-isaliye nikSepa ke anantara anugama kahA hai| anugama se yukta huI hI vastu nayoM dvArA vicAra koTi meM AtI hai, anyathA nahIM isaliye anugama ke bAda naya kA pATha kiyA hai| sUtra 60 // artha ja bhAvasAdhana aaN ane karaNa Adi sAdhanAmAM paNa samaja joIe. ahIM A pramANe samajavuM joIe. upakrAnta ja-nikSepanI gratAmAM AvelI vastu ja nikSipta thAya che, tethI satrakAre sauthI pahelAM upakramanuM kathana karIne tyArabAda nikSepanuM kathana karyuM che. nAma Adi bhethI jene nikSepa karavAmAM Avyo hoya evI vAta ja anugama karavAne yogya bane che. tethI nikSepanuM kathana karyA bAda sUtrakAre agamatuM kathana karyuM che. anugamathI yukata evI vastu ja na dvArA vicAraNIya bane che, tethI anugAmanA svarUpanuM kathana karyAbAda sutrakAre nayanA svarUpanuM katha ! karyuM che. pAsa. 60
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 anuyogadvArakho chAyA-atha ko'sau upakramaH 1 upakramaH pavidhaH prajJaptaH, tadyathA-nAmopakramaH sthApanopakramaH dravyopakramaH kSetropakramaH kAlopakramo bhAbopakramaH nAmasthApane gate / atha ko'sau dravyopakramaH ? dravyopakramo dvividhaH prajJaptaH, tadyathA-Agamatazca noAgamatazca bhavyazarIrapatirikto dravyopakramastrividhaH prajJaptaH tadyathA-sacittaH, acittaH mizrakaH // 61 // upakama zAstrIya upakrama aura laukika upakrama ke meda se do prakAra kA hai-inameM laukika upakrama kA kyA svarUpa hai yaha sUtrakAra prakaTa karate haiM "se kiM taM uvakkame" ityAdi ||suutr 61 // zabdArtha-(se kiM taM uvakkame) he bhadanta ! upakrama kA kyA tAtparya hai ? uttara--(uvakkame chavihe paNNatta) upakrama cha prakAra kA kahA gayA hai| (taMjahA) jaise (NAmovakkame, ThavaNo kkame, dabovakkame, khetovakkame, kAlovakkame, bhAvorakkame) nAma upakrama, sthApanA upakrama dravya upakrama, kSetraupakrama, kAlaupakrama aura bhAvaupakrama / (nAmaThavaNAo gayAo) nAma upakrama aura sthApanA upakrama kA svarUpa nAma Avazyaka aura sthAna Avazyaka ke samAna jAnanA cAhiye / (se kiM taM davvavikkame) he bhadanta / dravyopakrama kA kyA svarUpa hai ? (dabovakkame duvihe paNNatte) dravyopakrama do prakAra kA kahA gayA hai| (taM jahA) jase (Agamao ya noAgamao ya jAva jANayasarIra bhaviyasarIra upakamanA zAstrIya upakama ane laukika upakrama nAmanA be bheda kahyA che. temAMthI laukikaupakramanuM sUtrakAra have nirUpaNa kare che- "se kiM taM uvakkame" tyA zahAtha-(se ki ta uvakkame 1) ziSya gurune so prA pUche che gurumahArAja ! upakramanuM svarUpa kevuM che? uttara- (uvakkameM chavihe paNNatte) G5 6 rana ho -(taMjA) te prakAre nIce pramANe che. (NAmovakkame, ThavaNovakkame, davvovakkame, khettovakAme, kAlovakkame, bhAzevAme) (1) nAma 54ma, sthApanA 63bha, (3) 6055bha, (4) kSetra357 (5) - 68 ane (6) RIq54ma. (nAmauvagAo gayAo) nAma bhane sthApanA upakramanuM svarUpa nAma Avazyaka ane sthApanA Avazyaka jevuM samajevuM. (se ki ta dabovakkame 1) prazna-De surumA ! 054ma 2135 cha ? uttara-(davyovakkame duvihe paNNatte) dra0yo54ma meM praapne| hyo cha. (tanahA) na....(Agamao ya, noAgamao ya jAva jANayasarIrabhaviyasarIravairitte dagdho
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUpaNam 253 anuvAgacandrikA TIkA mUtra 61 laukikamupakramanirUpaNam TIkA-ziSyaH chati-'se ki taM' ityAdi-atha ko'sau upakramaH ? iti / uttaramAha-upakramaH SaDDidhaH pranaptaH-nAmopaka thApanopakramAdirUpaH / tatra nAmopakramasthApanopakramo nAmAvazyakamthApanAvazyakavad vijnyeyau| samprati dravyopakrama praznapUrvakaM prastauti-atha ko'sau dravyopakramaH ? dravyopakramo dvividhaH prajJaptaH, tad yathA-Agamatazva no Agamatazca, yAvat jJAyaka zarIrabhavyazarIravyatiriktA gopakramaH / iha yAvacchabdena dravyAvazyakavad dravyopakramavyAkhyA bodhyA / tatra jJAyakazarIrabha zarIravyatirikto dravyopakrama strividhaH prjnyptH| tad yathA-sacittaH, acittaH, mizrakaH / tatra sacitta dravyaviSayaH sacittaH, acittadravyaviSayo'citta, mizradravyaviSayo mitrakaH ||suu0 61 // vairitta davAvakkame tilihe paNNatte-taM jahA-sacitte acitte mIsae) Agama dravyopakrama-noAgama dravyopakrama / noAgama dravyopakrama 3 tIna prakAra kAhaijJAyakazarIra dravyopakrama, bhavyazarIra dravyopakrama aura jJAyakazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravyopakrama / inameM jJAyaka zarIra, bhaviya zarIra se vyatirikta jodravyopakrama hai vaha tIna prakAra kA hai| sacitta, acitta aura mizra / jisa upakrama kA viSaya sacitta dravya hai vaha tadvayatirikta sacitadravyopakrama hai| jisa upakrama kA viSaya acitta dravya hai vaha tadvayatirikta acittadravyopakrama hai| aura jisakA viSaya sacitta acitta donoM prakAra kA dravya hai| vaha tadvayatirikta mizra dravyopakrama hai| isa dravyopakrama kI vyAkhyA dravyAvazyaka kI taraha jAnanI caahiye| bhAga--mutrakArane yahAM para upakrapa ke bhedoM ko prakaTa karate hue vakkame tivihe paNNatte-taM jahA-sacitte, acitte bhIsae) (1) zAyarI2 20ye| 5ma bhane (2) nAmAsama-yo54ma. nAsAbhadravye:bhanIya pramANe traya prAranA hyo cha-(1) jJAya zarI2 vyAyAma, (2) mdhyzarIra dravyApakrama ane (3) jJAyaka zarIra ane bhavyazarIrathI yatirikata (bhinna) dravyopakama temane je jJAyakazarIra bhavya zarIra vyatirita dravyApakama che tenA nIce pramANe tra 2 cha. (1) sathitta, (2) ayitta bhane (3) mizra 2 bhne| viSaya sacitta dravya che, tene tadvayatirikata sacittadravyApakrama kahe che. je upakramane viSava acittadravya che te upakramane tadrayatirita acitta dravyapakrama kahe che. ane jene viSaya sacitta citta ane prakAranuM dravya che. te upakramane tadvayatirikta mizra dropakrama kahe che. A drapakamanI vyAkhyA dravyAvayakanA jevI ja samajavI. bhAvArtha-sUtrakAre A sUtramAM upakramanA 6 bhedane prakaTa karyA che. temAMthI
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 - 3 . 254 anuyogadvAramatre atha sacittaM dravyopakrama nirUpayati-- __ mUkam-se kiM taM saci / davyovakkame ? saci dabovakrame tivihe paNNatta, taM jahA-dupae caupae apae / eki puNa duvihe paNNatte, taM jahA-parikame ya vatthuviNAse ya // sU0 62 // nAma sthApanA aura unya kA upakrama kA svarUpa prakaTa kiyA hai| isameM kisI cetana acetana padArtha kA upakrama aisA nAma rakha lenA yaha nAma spakrama hai| kisI padArtha meM upakrama kA Aropa karanA yaha sthApanA upakrama hai| bhUta meM huI athavA bhaviSyat kAla meM honevAlI upakrama kI paryAya ko vartamAna meM upakramarUpa se hanA yaha dravya upakrama hai| isake Agama aura no Agama ko Azrita karake do bheda haiN| upakramazAstra kA anupayukta jJAtA AgamakI apekSA se davyopadrama hai| noAgama ko Azrita karake dravyopakrama ke 3 meda haiM-jJAyava zarIra, bhavyazarIra aura ina donoM se vyatirikta dravyopakrama / inameM upakrama zAstra ke anupayukta jJAtA kA nirjIva zarIra noAgama se jJAyaka zarIra dravyopakrama hai| jisa prApta zarIra meM jIva Age upakrama zAstra ko sIkhegA vaha bhavyazarIra dravyopakrama hai| ina donoM se vyanirikta jo noAgamadravyopakrama hai vaha savitta, acina aura mizradravyopaLama ke meda se tIna 3 prAra kA hai| ||tr 61 // nAma, sthApanA ane drapakramanuM nirUpaNa A sUtramAM karyuM che. keI cetana-acetana padArthanuM "upakrama" evuM nAma rAkhavuM te "nAmaupakrama che. keI padArthamAM upakamane Arepa kare tenuM nAma sthApanA upakama che. bhUtakALamAM prApta thayelI athavA bhaviSyamAM thanArI upakamanI paryAyane vartamAnamAM upakramarUpe kahevI tenuM nAma dravyaupakrama che. tenA Agama ane Agamane Azrita karIne bheda che. upakramazAtrane anupayukata jJAtA AgamanI apekSAe drapakrama che, ne Agamane Azrita karIne dra pakramanA traNa bheda paDe che. (1) jJAyakazarIra, (2) bhavya zarIra ane (3) te bannethI bhinna e tadvayatirikta dravyapakrama. upakamazAstranA anupayukata jJAtAnA nirjIva zarIrane neAgamanI apekSAe nAyakazarIradravyopama kahe che. je prANa zarIrathI chava AgaLa jatAM upakramazAstra zIkhaze, tenuM nAma bhavya zarIra drapakrama che. A bannethI bhinna e keAgama dravyapakrama che, te sacitta, acitta, ane mizra drapakamanA bhedathI traNe jArana ho cha. / / sa. 61 //
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ anugogavandrikA TIkA. sU0 62 sacitta vyopakramanirUpaNam chAyA--atha ko'sau sacitto dravyopa kamaH ? sacitto drakopakramastriviyaH prajJaptaH, tayathA-dvipadazcatuSpado padaH / ekakaH punaIi vidhaH prajJaptaH, tadyathAparikarmaNi pa va tubinAze ca sUtra 62 // aba satrakAra sacitta ityopakrama kA rUpa prakaTa karate haiM"se ki taM sacitte darovarakame" ityAdi / |str 62 // zabdArtha--(se kiM taM sacice davikame) he bhadanta ! sacitta dravyopakrama kA yA svarUpa hai? (sacitta danvorakkame tivihe paNNatte) uttara-sacitta dravyopakrama 3tIna prakAra kA kahA gayA hai| (taM jahA) jaise (dupae caupae apae) dvipada, catuSda aura ad| ina meM se naTa taka AdarUpa dvipada sacitta dravyo pakrama hai| hastI azva AdirUpa catuSpada sacita dravyorakrama hai| tathA AmrAdivRkSarUpa a da sacitta da-yo krama hai| (ekike puNa duvihe paNNatte) iname bhI eka eka do 2 prakArakA kahA gayA hai / (tauM jahA) jaise-(parikkame ya ityuviNAse ya) kirma meM aura va tu vinAza meM avasthita vastu meM guNa vizeSa kA AdhAna varanA parikarma hai| isa parikama meM parikarma viSayavAlA dravyopakAra hotA hai| dvipadavAle naTa-nartaka Adi jana ghRta Adi dravya ke upayoga se jo apane bala Adi kI raddhi karate haiM athavA aura aneka sAdhanoM se karNa evaM skandhoM ko baDhAte haiM vaha rikama ko Azrita karake sacitta dravyo have satrakAra sacitta drapakamanA svarUpanuM nirUpaNa kare che- "se ki ta sacita davvorakkame" tyAdi Al-(se ki ta sacite davovakkame ?) ziSya guru2 / prazna pUche cha / san ! sacitta dravyopabhAnu 3 2135 cha ? uttara-(sacitte dabovakkame tivihe paNNatte) sacitta dra0yA5bhatra maarne| cho cha (tajahA) te maare| nIce pramANe . (dupae, caupae, apae) (1) 656, (2) yatu054 bhane (3) 456 naTa, nata: AdirUpa dvipada sacitta dravya pakrama che, gaja, azva ArirUpa catuSpada sacitta drapakrama che, tathA AgrAdi vRkSarUpa apada sacitta dravyApakrama che. ekike puNa duvihe paNNatte) se pratye:nA 55 madhye 2 yA cha. (taMjahA) ma (parikame ya vatthuviNAse ya) (1) pshmin| mAzrita prazane zukSavizeSanu bhAdhAna karavuM tenuM nAma parikama che. A parikamamAM parikama viSayavALo dravyopama che. dvipadavALA (be pagavALA) naTa, nataka Adijana dhI Adi dravyanA upayogathI pitAnA baLa AdinI je vRddhi kare che, athavA bIjA aneka sAdhanethI karNa ane dhAne
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusAgavAra STIkA-ziSyaH pRcchati-se kiM ta' ityAdi atha ko'sau sacitto dravyopakramaH ? iti / uttaramAha-sacittI yopakramastrividhaH prajJaptaH / tadyathA-dvipadaH, catuSpadaH, apada iti / tatra-dvipadaH naTanata kAdirUpaH, catuSpadaH-hastyazvAdirUpaH, apada: aamraadilruupH| tatra dvipadAdiSu punarekaiko vividha:-parikamaNi gha gharatuvanAze ca / dhApasthitasyaiSa vastuno guNavizeSAdhAna parikama, tatra parikarmaNi-parikama viSayo drvyopkrmH|| pakrama hai.| kahA bhI hai ki kriyA se vastuoM kA jA guNa vizeSarUpa pariNAma haiusakA nAma parikarma hai| vastu ke vinAza kI viSaya karanevAlA dravyovakrama taba hotA hai ki jaba upAya vizeSoM se vastu ke vinAza kA hI upakrama hotaahai| bhAvArtha--mUtrakArane isa mUtradvArA sacitta dravyopakrama ko 3 rUpa meM vibhakta kiyA hai| 1 dvipada 2 catuppada aura tIsarA apada / dvipadU do caraNavAle prANI catuSpada-cAra caraNavAle jAnavara, apada-jinake caraNa nahIM aise ekendriya vRkSa Adi apada haiN| ina saba meM jii| hone se ye saba sacina hai| ina tInoM prakAra ke sacittoM ke viSaya meM parikarma aura vinAza ko lekara dvipadAdi dravyopakrama do 2-2 prakAra kA aura hotA hai| ghRta Adi zaktivardhaka padArthoM ke sevana se jo ye dvipada Adi apane meM bala Adi kI vRddhi karate haiM vaha parikarma viSayavAlA, aura upAya vizeSoM se vastu ko vinAza karanevAlA jo upakrama kiyA jAtA haiM vaha vinAza viSayavAlA dravyo (khabhAone) kRddhiyukata kare che, te parIkarmane Azrita karIne je upakrama che tenuM nAma sacittadravyapakrama che. kahyuM paNa che ke kriyAnI apekSAe vastuonuM je guNavizeSa rUpa pariNAma che tenuM nAma parika che. vastunA vinAzane viSaya karanAra dravyapakrama tyAre ja thAya che ke jyAre upAyavizeSa dvArA vastunA vinAzane ja upakama thAya che. bhAvArtha-sUtrakAre A sUtra dvArA sacitta drapakrayAnA traNa bheda batAvyA che. (1) dvipada, (2) tu.56) bhane (3) a56656 meTa me pAyo , yatu.54 eTale cAra pagavALA jAnavaro ane apada eTale jene paga nathI evA ekendriya vRkSAdine grahaNa karavA joIe. A badhAmAM jIva hovAthI teo sacitta che. A traNa prakAranA sacittonA viSayamAM parikarma ane vinAzanI apekSAe dvipadAdi pratyeka drapakramanA babbe prakAra paDe che. ghI Adi zaktivardhaka padArthonA sevanathI je A dvipada Adi sacitta che pitAnA baLa AdinI vRddhi kare che, te parikama viSayavALe karNopakrama che, ane upAya vize dvArA vastune vinAza karanAre je upakrama karavAmAM Ave che te vinAza viSayavALo Tha pakrama che. A kathanane
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyAgavaMdikA TIkA sUtra 63 dvipada upakramanirUpaNam 257 dvipadAnAM naTanarttakAdInAM ghRtAdyupayogena yad balavarNAdivaraNa karNa ra kandhavardhanAdikriyA vA sa sacitadravyopakramaH / uktaM ca- "parikammaM kiriyAra, vatthUNaM guNavisesa pariNAmo" / chAyA -- parikarma kriyayA vastUnAM guNavizeSapariNAmaH // iti || vastuvinAzaviSayo dravyopakrama - yadA upAya vizeSairvagtuno vinAza evo pakramyate tadA bhavati // 062 // dvividhamapyetamupakramaM vaktumupakramate -- mUlam - se kiM taM dupae uvakkame ? dupae uvakkame naDANaM naccagANaM jallANaM mallANaM muTThiyANaM velaMbagANaM kahagANaM pavagANaM lAsagANaM AikkhagANaM laMkhANaM maMkhANaM tRNailANaM tuMbavINiyANaM kAvaDiyANaM mAgahANaM / se taM dupae ukkame // sU0 63 // chAyA - atha ko'sau dvipada upakramaH ? dvipada upakramo naTAnAM narttakAna jallAnAM mallArnA mauSTikAnAM viDambakAnAM kathakAnAM plavakAnAM lAsakAnAm pakrama haiM / tAtparya kahane kA yaha hai ki sacitta dvipadoM catuSpadoM aura apadoM ko parikarma aura vinAza ko lekara jo ghRtAdivyoM kA upakrama Ayojana sevana kiyA jAtA haiM vaha parikarma aura vinAzavilA sacita dvipadAdi dravyopakrama haiM | || sU0 62 // isI viSaya ko sUtrakAra spaSTa karate haiM" se kiM taM dupae ukkame" ityAdi // 63 // zabdArtha - - ( se kiM taM dupae ukkame ) he bhadanta ! dvipada sabandhI dravyopakrama kA kyA svarUpa hai / ? ( dupae uvakkame naDANaM naccagANaM jallANaM bhASA e che ke dvipadA, catuSpada ane apadAnA paki ane vinAzanI ape kSAe je zrI Adi dravyeAnA upakrama (AyeAjana-sevana) karavAmAM Ave che, te ri ka ane vinAzarUpa viSayavALA sacitta dvipada draryakrama che. sa0 625 A dvipada sa MbaMdhI dravyepakramanA viSayamAM sUtrakAra vizeya spaSTIkaraNa kare che"se ki ta dupae uvakame" tyAhi zabdArtha - (se kiM taM dupae uvakkame ?) ziSya gurune / prazna pUche che hai bhagavan ! dvipada sa MbaMdhI dravyeApakramanu svarUpa kevu' che ?
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogabAra 'AkhyAyakAnAM lakAnAM mahvAnAM tUNikAnAM tumbavINi kAnAM kAvaDikAnAM mAmadhAnAm / sa eSa pida upakramaH // 10 63 // TIkA-ziSyaH pRchati-'se ki ta' ityaadi| apa ko'sau dvipadaupakramaH ? uttaramAha--yad naTAnA-nATayakartRNAM, narta kANAM nRtya vidhAyinAM, jallAnA-jallA:-vastramAdAya krIDAkArakAH, viradapAThakA vA, teSAm, mallAmallAH prasiddhAsteSAM, mauSTikAnAM muSTibhiryAddhAro mallavizeSA mauSTikArateSAm, viDambakAnA m= nAnAdepadhAriNAM vidA kAnAm. katha kAnAm-kathayA: thAvArakA teSAma, plavakAna-kate ye te 'ladakAra hari tAro nadyAditArakA bA teSAm, lAsakAnAm-rAskAna gArati ye te lAsakAH, a.yazAda prayoktAre bhaNDAnA, teSAm, AkhyAyakAnAm-AkhyAyakA zubhAzubhAkhyAyinasteSAma lahAnAma-mahato varayAnabhAga ye ghire hanti te laDhArateSAm, malAnAm ye citrapaTAdihastA bhikSA caranti te maGkhArateSAm , tUNiyAnAm- tUNavAvavAdinAm, mallANaM muTThiyANaM belaMbagANaM va hagaHNaM pavagANaM lAsagANaM AidakhagANaM laMkhANaM maMkhANaM tUNaillANaM tuMbavINiyANaM kAvaDiyANaM mAgahANaM) nATaya karanevAle naToM kA nRtyakaranevAloM kA, vastra ko pakaDakara krIDA karanevAle jalloM kA, azA virudAvalI paDhanebAloM kA pahalavAnoM kA, muSTiyoM se yuddhakaranevAle mallavizeSoM kA, aneka meSoM kA dhAraNa karanevAle vidpayo kA, kathAoM ko kahanevAloM * kA, garta Adi ko lAMghane kI athavA nadI se pAra utArane kI kriyA meM abhyasta bane hue plavakoM kA rAsalIga karanezaloM kA athavA jayazabda kA prayoga karanevAle bhAMDoM kA zubha aura azubha ko kahanevAle akhyAyakoM kA. baDe bhArI vAMsa ke agrabhAga para ArohaNa karanevAle laMkhAM kA, citrapaTa Adi ko hAtha meM lekara bhIkha mAMganevAle maMkhoM kA, tUNavAdya ko bajAnevAle tUNiko uttara-(dupae uvakame naDANaM nacagANaM jallANaM mallANaM, muTThiyANaM belaMbagANaM kahagANaM pavagANaM lAsagANaM AikkhagANaM, laMkhANaM makhANaM, tUNaillANaM tu kvINiyANaM kAvaDiyANa mAgahANaM) naatt| 42nA2 naTAnA, nRtya 42naa| natAnA, patrane pakaDIne kIDA karanArA jalene athavA birudAvalI belanArAone pahelavAnene, muSTikane (muThThIo vaDe laDanArA mallavizena), aneka ve dhAraNa karanAra viSakane, kathAkArone, gatta Adine pAra karavAnI athavA nadIne pAra karAvavAnI kriyAmAM abhyasta rahetA evA plavakene, rAsalIlA karanArAne athavA jaya zabdanuM haraNa karanArA bhAMDene, zubha ane azubhane kahenArA akhyAyakone, ghaNuM moTA vAMsa para ArohaNa karanArA lakhane (bajANIyAone), citrapaTa Adine hAthamAM laIne tenI madadathI bhIkha mAgatA makhene, taMtuvAdyone bajAvanArA taNikane,
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacaMdrikA TIkA putra 63 dviSada upakAne gam tumbacI NAma tumbanirmitA kA vINA sA tumbavINA, tadvAdanaM zilpaM yeSA tumbarzaNikAstepAma, kAvaDikAnAm-'kAvaDi' iti bhASAprasiddhabhAravAhakAnAm mAgadhAnAm-mAgadhAH maGgala ThAstepAma, eSAM sarveSA-piM ghRtAdhupayogena balavarNArikaraNaM karNasandhAdivarddhana vA sa dvipada upakramaH / eSa parikarmaviSayaH sacitto vipada umaH yastu naTAdInAM khaGgAdibhirnAza evopakramyate-sampA te sa vastu banAzavipayaH sacitto dvipado dravyopakramaH iti vAkyamapi prakaraNavazAdAkSeptanam / sa eSa dvipada upakramaH ||muu0 63 // kA, tUMbaDI kI vINA banAkara use bajAne vAle tuMbabINioM kA, kAbaDa se bhAra DhonevAloM kAvaDikoM kA, aura maMgala pAThakoM kA jo apane zarIra meM ghRtAdika dravya ke sevana se zakti Adi ke saMbarddhana karane kA upakrama kiyA jAtA haiM, athavA jina 2 aura sAdhanoM se bAtoM koM aura skaMdhoM ko baDhAyA evaM baliSTa kiyA jAtA hai vaha saba prayatna dvipada saMbandhI upakrama hai| yaha jo vipadoM kA upakrama hai vaha parikama ko viSaya karanevAlA hai isaliye yaha sacitta vipada upakrama hai / tA unhIM naTa AdikoM kA jo khaGgaAdi se vinAza karane kA upakrama kiyA jAtA haiM vaha vastuM ke vinAza se saMbandhita hone ke kAraNa vastu vinAza viSayavAlA sacitta dvipada dravyopakrama hai| isa taraha kA vantu vinAza viSayaka sacitta dvipada da-yopakrama kA pATha sUtra meM nahIM AyA hai-to bhI prakaraNa ke vaza se use yahAM samajha lenA cAhiye / isa prakAra se yaha dvipada upakrama saMbandhI kathana hai| tuMbanI vINA banAvIne tene vagADanArA tuMbavINikone, kAvaDanI madadathI bhAra vahana karanAra kAvaDIyAono ane maMgaLapAThake je pitAnA zarIramAM dhI AdinA sevana vaDe zakti AdinA saMvardhanane je upakrama karavAmAM Ave che. athavA je je bIjA sAdhano para koMne ane khabhAne vRddhiyukata ane baliSTha karavAmAM Ave che, te badhAM prayatnane dvipada viSayaka upakrama kahe che. A je dvipadone upakrama che te parikamane viya karanAra che, tethI te sacitta dvipada upakrama che. tathA eja naTa Adikone talavAra AdithI je vinAza svAne upakama karavAmAM Ave che, te vastunA vinAzarUpa viSayavALo sacitta dvipada dravyapakrama che. A prakArane vastuvinAza viSayaka sacitta dvipada dravyApakamane pATha sUtramAM Avyo nathI, te paNa A prakaraNamAM tene samAveza karavAnuM jarUrI lAgavAthI, tenuM kathana nahIM thavuM 'joie. A prakAranuM dvipada sacitta upakramanuM svarUpa samajavuM.
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 anuyogadvArakhaM atha catuSpadaviSayaM dvividhamapyupakrama varNayati mUlam--se kiM taM cauppae uvakkame ? cauppae unakame caupayANaM AsANaM hatthINaM iccAi / se ta cauppae uvakrame ||suu0 64 // chAyA--atha ko'sau catuSpada upakramaH ? catuSpada upakramazcatuSpadAnAm azvAnAM hastinAma, ityAdi / sa epa catuSpada upakramaH // // 10 64 // bhAvArtha--mRtrakAra ne jo sacitta ke bhedarUpa dvipada Adi kA parikarma aura vinAza viparaka dravyopakrama kahA hai-usI ke dvipadarUpa Aghamera ke svarUpa kA varNana saMkSepa meM isa sUtradvArA kiyA gayA hai-naTa, nartaka AdijanoM kA jo apane meM zakti baDhAne vAle ghRta Adi padArtha haiM una padArthoM ke sevana Adi karane kA jo unakA upakrama prayatna-hai vaha parikarma viSayaka dvipada upakrama hai| tathA vinAza ke sAdhanabhUta talavAra Adi se jo inake vinAzakara diye jAne kA upakrama hotA hai, baha vinAza viSayaka dvipada upakrama hai / ||muu0 66 // aba catuSpada viSayaka donoM prakAra ke upakrama kA varNana sUtrakAra karate haiM"se ki taM caupae' ityaadi| ||suutr 64 // zabdArtha-(se kiM taM caupAe ubakkame) he bhadanta ! catuSpada upakrama kA kyA svarUpa haiM-(cauppae uvakkame cauppayANaM AsANaM hatthINaM iccAi) catuSpada azva, gaja Adi jAnavaroM ko acchI cAlacalane Adi kI zikSA bhAvArtha-sUtrakAre je sacittanA bhedarUpa dvipada AdinA parikarma ane vinAza viSayaka drapakrama kahyA che, tenA ja dvipadarUpa prathama bhedanA svarUpanuM varNana ahIM saMkSiptamAM karavAmAM AvyuM che - naTa, nartaka Adijane pitAnI zakita vadhAravAne ghI Adi padArthonuM sevana karavAno je upakrama-prayatna kare che tene parikarma viSayaka dvipada upakrama kahe che. tathA talavAra Adi sAdhana vaDe te nara, nartaka Adijanene vinAza karI nAkhavAne je upama (prayatna) thAya che tene vinAza viSayaka dvipada upakrama kahe che. sa63 . have satrakAra catuSpada viSayaka banne prakAranA upakramanuM viSayakanuM nirUpaNa kare che"se kiM taM cauppae" tyA: zahAya-(se kiM taM cauppae uvakkame 1) ziSya gurune mero prazna pUcha cha / he bhagavana ! catuSpada upamanuM kevuM svarUpa che? uttara-(cauppae uvakkame cauppayANaM AsANaM hatthIgaM icAi) yovi 4, gaja Adi jAnavarene sArI cAla calAvavA Adi zikSA devArUpa je upa ma che.
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuve drikA TIkA sUtra 65 adaviSamupakramanirUpaNam 261 TIkA - ziSyaH pRcchati - 'se kiM taM' ityAdi / atha ko'sau catuSpadAnAm azvAnAM hastinAmityAdi - azvagajaprabhRti catuSpadajIvAnAM zikSAguNavizeSakaraNaparikarmaNi- sacittadravyoH kramaH khaGgAdibhistveSAM vinAza karaNa ca, vastuvinAze sacitadravyopakramaH, iti vAkyazeSaH / etannigamayannAha - sa eSa upakrama iti // mru. 64 // athApadaviSayaM dvividhamapyupakramamAha m - - se ki ta apae ukkkame ? apae unakkame apayANaM aMbAgaM aMvADagANaM iccAi / setaM apaovakkame / se taM sacittavva I ||suu0 65 // chAyA - atha ko'sau apada upakramaH ? apada upakramaH - apadAnAm AmrANAma AmrAtakAnAm ityAdi / sa eSa apadeApakramaH / sa eSa sacitta dravyeApakramaH // 64 // TIkA - ziSyaH pRcchati -' se kiM ta" ityAdi / atha ko'sau apada upakramaH ? iti / uttaramAha - apada upakramo hi - apadAnAM rathAvaranAmakarmodayAt cacanakriyAvarjitAnAm AmrANa | m - AmravRkSANAm, tatphalAnAM ca tathA denA yaha parikarma kI apekSA sacita dravyopakrama hai| tathA inhIM jAnavaroM ko talavAra Adi sa mAra DAlanA yaha vivaza kI apekSA sacitta dravyopakrama hai| isa prakAra yaha sacita ke bhedarUpa catuSpada kA donoM prakAra ke dravyopakrama kA kathana hai | || sUtra 64 // aba sUtrakAra apada viSayaka donoM prakAra ke upakrama kA kathana karate haiM" se kiM taM apae" ityAdi / || sUtra 65 || zabdArtha - (se kiM taM apae uvakkame ) he bhadanta ! apada - jo Amra evaM AmrAtaka Adi vRkSa aura una ke phala haiM ki jinameM sthAvara nAmakarma ke te parikramanI apekSAe sacitta dva.nyApakrama che. tathA eja jAnavarezane talavAra Adi vaDe mArI nAkhavAnA je upakrama che, tene vinAzanI apekSAe sacitta dravye padmama kahe che. A prakAre sacittanA bhedarUpa catuSpadanA ane prakAranA dravyApakramanu ahIM varNana karavAmAM Avyu che. 5 s0 64 ll have sutrakAra apada (caraNu vihIna jIvA) viSayaka banne prakAranA upakramanu ni35 42 cha. " se kiM taM apae uvaka me" ityAhi zahArtha - (se kiM taM apae uvakkame 1) ziSya gurune the| bhazna pUche che ke he bhagavan ! apada upakramanu svarUpa kevuM hAya che ?
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogavArasatre AmrAtakAnAm-AmrAtakakSANAM tatphalAnAM ca, i. yAdi / ayaM bhAvaH-AmrAdivRkSANAM vRkSAyurvedoktapaddhatyA vRddhikaraNaM, tatphalAnAM ca garne palAlAdau sthApanAdinA jhaTiti pakvAvasthApAdanaM tat parikama viSayaH apada upakramaH / zastrAdinA ca yadeSAM vinAzakaraNaM tad vastu vinAzaviSayaH apada upakrama iti / sa eSaH apadopakramaH / sa eSa sacittadravyopakrama iti // 0 65 // atha-acittadravyopakrama nirUpayati mUlam--se kiM taM acittadavyovakkame ? acittadavyovakkame khaMDAINaM guDAINaM macchaMDINaM / se taM acittadatvovakkame // suu066|| chayA-atha ko'sau acittadravyopakramaH ? acittadravyopakramaH khaNDAdInAM guDAdInAM matsyaNDInAm / sa eSaH acitta dravyopakramaH // 66 // TIkA-ziSyaH pRcchati-'se ki ta' ityAdi-atha ko'sau acittadravyo kramaH ? iti / uttaramAha-acittadravyopakramaH-khaNDAdInAM='khAMDa' iti udaya se svayaM calana kriyA nahIM hotI haiM unakI vRkSAyurvedokta paddhati se vRddhi karanA-khAta A de DAlakara unheM baDhAne kA upakrama karanA unake phaloM ko khaDDA Adi meM bharakara palAla Adi se unheM dabAkara ke jaldI pakA lenA yaha saba parikarma kA viSaya karanevAlA apada upakrama hai / taza zastra Adi se inakA vinAza karanA yaha va tu vinAza viSayaka apada upakrama hai| isaprakAra yaha donoM prakArakA upakrama apada kA dravyApakana hai| isa taraha yahAM taka yaha sacitta dravya saMbandhI upakrama kA kathana hai| ||mu0 65 // uttara-Amra (be) Adi je vRkSo ane temanAM je je phaLe che. jemanA sthAvara nAma karmanA udayane lIdhe jeo calana kriyAthI rahita hoya che, temanI vRkSayukata paddhatithI vRddhi karavI -khAtara adi nAkhIne temanI sArI rIte vRddhi thAya e prayatna kare, temanA phaLane khADA AdimAM bharIne tenA para parALa Adi dabAvIne temane jarI pakAvavAno prayatna kare, tene parikamanI apekSAe apada upakrama kahevAya che. tathA zastra Adi vaDe te vRkSAdine vinAza kare tene vastu vinAzaviSayaka apada upakrama kahe che. A prakAre banne prakAranA apada Upa. kramanuM nirUpaNa ahIM pUruM thAya che, ane sacitta dravyApakamanA badhAM bhedanuM varNana paNa ahIM samApta thAya che. sa. 6pA
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 263 anuyogacaMdrikA TIkA sUtra 66 acittadravyApakamAnisa paNam bhASAprasiddha prabhRtInAM, guDAdInAM-guDaprabhRtInaM, matsyAGInAm-pratalagaDAdInA, 'rAba' iti bhASAprasiddhAnAM vijnyeyH| ayaM bhAvaH-acittAnAM khaNDaguDa maraH yaNDInAM dravyANAmupAya-vizeSeNa yanmAdhuryAdhikayakaraNaM tata parikama viSayaH acittadravyopakramaH / eSAmeva yaH sarvathA vinAza karaNa tad vastuvinAza viSayaH acitta dravyopakramaH / etannigamara nAha-'se ta. ityAdi / sa eSa acitta dravyopakrama iti ||suu0 66 // aba mizradravyopakramamAha mUlam--se ki taM mIsae davvovakkame ? mIsae davyovakrame se ceva dhAsaga AyaMsagAimaMDie AsAI / se taM mIsae davvokkame / se taM jANayasarIra bhaviyasarIra vairitte dvvovkkm| sa taM noAgamao dvyovkkme| se ki taM davyovakkame suu067|| aba sUtrakAra acitta dravyopakrama kA kathana karate haiM"se kiM taM acitta davAvakkame' ityAdi |mtr 66 // zabdArtha-(se kiM taM acittadavyoH kame) he bhada ta ! acina dravyopakrama kA kyA svarUpa hai? uttara-(khaMDAdInAM guDAdInAM macchaMDINaM, acittadazvorakkameM) khAMDa, guDa aura rAba ina padArthoM meM upAya vizeSa se jo madhuratA kI adhikatA karadI jAtI hai vaha parikarma viSayavAlA acitta dravyopakrama hai tA inhIM padArthoM kA jo sarvathA vinAza karadiyA jAtA hai, vaha vinAza vipayaka apitta dravyoe ma hai / (seta acittadanvevikkame) isa taraha se acitta dravyopakrama kA yaha svarUpa hai| ||mtr 66 // have sUtrakAra acitta dravyapakramanA svarUpanuM nirUpaNa kare che - " se kiM taM acittavyovakkame" tyAha zA-(me kitaM acittadravyovakkame?) ziSya zurune meyo prazna pUcha / he bhagavan ! acitta dravyakramanuM svarUpa kevuM che? uttara-(khaMDAdInAM guDAdInAM maccha DINAM acitadavo vakkame) wis, gaNa, ItyAdi padArthomAM upAya vize dvArA madhuratAnI vRddhi karavA rUpa je upakrama thAya che, tene parikama viSayane acita dravyapakrama kahe che. tathA eja padArthone je sarvathA vinAza karI nAkhavA rUpa upakama thAya che tene vinAza viyaka acitta drayo54 4 cha. (se taM acitte dave vakkame) mA prA2nu bhayatta dravyo5 manu 2135 cha. // 1. 16 //
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 anuyogadvAre chAyA-atha ko'sau mizrako dravyopakramaH sa eva sthAsakAdarzakAdimaNDitaH azvAdiH / sa eSa mizrako dravyopakramaH / sa eSa jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktodravyopakramaH / sa eSa Agamato drvyopkrmH| sa eSa dravyopakrama // 067 // TIkA--ziSya pRcchati-se kiM taM' ityAdi / atha vA'sau mizrako dravyomakamaH ? iti / uttaramAha- miznaka: sacittAcittAtmako dravyopakramaH-sthAsakAdarzakAdi maSTitaH-sthAsakaH azvAbharaNavizeSaH, Adarza: vRSabhanIvAraNa vizeSaH, Adi zabdAt kuGkumAdayaH, eSAM samAsaH, tairmaNDitaHbhUSitaH azvA aba sUtrakAra mizra dravyopakrama kA kathana karate hai"se kiM taM mIsae davAvakkame" ityAdi / |mu0 67 // zabdArtha-(se kiM taM mIsae davAvakkame) he bhadanta ! mizra dravyopakrama kyA svarUpa hai? uttara--(mIsae davAvakkame se ceva thAsagaAyaMsagAimaMDie AsAI-se ta mI e davAvakkame) sacinAtmaka-mizra-dravyopakrama kA svarUpa isa prakAra se hai-ki acitta sthAsaka aura Adarza Adi se vibhUSita hue ghoDe se lekara baila taka ke jAnavaroM meM jo zikSA Adi guNa kI vizeSatA karane kA upakrama kiyA jAtA hai vaha parisama vipapaka mizradravyopakrama he / sthAsaka yaha ghoDe kA AbharaNa vizeSa hai| Adarza paha baila kA AbharaNa vizeSa hai| eDaka zabda kA artha meSa haiN| sthAsaka-Adarza aura Adi pada se gRhIta kuMkuma kA lepa have sUtrakAra mizra drapakramanA svarUpanuM nirUpaNa kare che "se ki ta mIsae davAvakame" tyailk zahAtha-(se ki ta' mIsae davAvakame?) ziSya gurune meve prazna pUche cha - basapAn ! mizra dravyo54 bhanu 2135 cha uttara-(mIsae davAvakkame se ceva thAsagaAyaMsagAimaMDie AsAi-se ta mIpae davAvakkame) - sacittAtmaka mizra drapakramanuM svarUpa A prakAranuM che- acitta sthAsika, darpaNa AdithI vibhUSita thayelA ghaDAthI laIne baLada paryantanA jAnavaramAM je zikSA Adi guNanI vizeSatA karavAno upakrama karavAmAM Ave che, tene parikarma viSayaka mizra kavyApakrama kahe che. sthAsaka A ghoDAnuM eka khAsa AbharaNa che bhane panI mA manu mAsa29 vizeSa cha. 'eDaka' mA 4 meSa (..) ne vAcaka che, sthAsa, darpaNa, kuMkumane lepa Adi acitta dravyo che tathA azva,
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA stra 67 mizradravyopakramanirUpaNam 265 diH azvaprabhRtye'kAnto vijJeyaH / ayaM bhASa:-sthAnakAdarzakAdi bhUSitAnAM kRta mAnA teSAmazvAyeDakAntAnAM yacchikSAdi guNavizeSA raNa parima maviSayaH mishrdrvyopkmH| teSAM raGgAdibhivinAzastu rastuvinAza viSayo mizradravyopakrama iti / atra-azvAda / sacetanatvAt sthAnakAdInAm acetanatvAt mizra dravyatva bodhyam / etadupasaMharannAha se ta' ityAdi / sa eSa mithakA dravyopakrama iti / jJAyakazarIrabhavyazarIracyatirikto dravyopakramaH mkalo'pi nirUpita iti sUcayitumAha-'se taM' ityAdi / sa eSa jJAvara zarIbhavyazarIvyatirikto dravyopakrama iti / noAgamataH sarvo'pi dravyopatramo nirUpita iti sUcayitumAha'se taM' ityaadi| sa eSa noAgamato dravyopakrama iti| dropatramaH sarvo nirUpita iti murayitumAha-'se ta ityAdi / sa epa dravyopakrama iti / mR067|| ye saba acitta dravya hai| tathA azva vagairaha sacitta dravya hai| ina se jaba ina sacitta padArthoM ko vibhUSita kiyA jAtA hai-taba ye mizra ;vya kahalAte haiM / ina meM jo zikSA guNa se vizeSatA kA ApAdana hotA hai yahI mizra dravyopakrama kA svarUpa parikarma kI apekSA lekara kahA gayo hai| ta ba inakA khaga Adi vinAzaka kAraNoM se vina za ho jAtA hai taba vaha vinAza ko lekara mizra dravyopakrama kA svarUpa kahA jAtA hai| yahI mizradravyopakrama hai| (se ta jANayasarIrabhaviyasarIravarita davyovakkame) isa prakAra jJAyakazarIra dravyopakrama aura bhavyazarIra dravyopakrama se vyatirikta dravyopakrama kA svarUpa kahA hai| (se tanoAgamao davyovarakame-se ta dabovapakkame) noAgama kI apekSA lekara yaha dravyopakrama kA svarUpa pUrNarUpa se nirUpita baLada, gheTAM Adi sacitta drave che. A sacitta adha Adi jAnavarone jayAre uparyuMkata sthAsaka, paNa Adi acitta dravya vaDe vAta karavAmAM Ave che, tyAre teo mitha dravya rUpa banI jAya che. evAM mizra dravya rUpa sthAsakathI vibhUSita avAdimAM je zikSA Adi guNanI vizeSatA karavAne upakama thAya che tenuM nAma ja parika viSayaka mizra dvapaka che. ane tene talavAra Adi zastro vaDe vinAza karavAne je upakrama thAya che, te upakAne vinAza viSayaka mizra drapakama kahe che. A prakAranuM mizra drapakramanuM svarUpa che. (se ta jANayasarIrabhaviyasarIgvarita davAyakkame) A prakAre sAyakazarIra dravyo pakema ane bhavya zarIra dravyapakramathI vyanirikata (si-na) sevA 2054mA 2535nu (na35 8 53 thaya cha. ( se taM no AgamaA dayokkame se tadathyorakkama) 20 te nAma dravyA5manA
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 anuyogabhara atha kSetropakrama nirUpayatimUlam - se kiM taM kheto me ? khettovakkama javaNaM halakuliyAkhettAiM uvakkamijaMti / sa taM khettovakkama // sU0 68 // chAyA - atha kA'sau kSetropakramaH 1 kSetropakramo yatkhalu halakulikAdibhiH kSetrANyupakramyante / sa epa kSetra pakramaH // 68 // TIkA - ziSyaH pRcchati -- se kiM taM ityAdi / atha ke sau kSetropakramaH 1 iti / uttaramAha - kSetropatra maH - kSetrANAmupakrama :- kSetrasambandhyupakramaH yatkhalu halaho cukaa| isake nirUpaNa hone se dravyopakrama kA samasta svarUpa bhI nirUpita ho gayA aisA jAnanA cAhiye / bhAvArtha - sacittAcitta dravya meM jo vizeSatA kA ApAdana kiyA jAtA hai vaha parikarma viSayavAlA mizra dravyopakrama haiM aura sacittAcittarUpa mizra dravya jo khAdivinAzaka kAraNoM se vinAza kiyA jAtA hai, vaha vinAza viSayaka sacittAcita dravyopakrama hai - isa prakAra yahAM taka dravyopakrama se saMbandhita jitanA bhAvarNana hai vaha saba sUtrakAra ne kara diyA hai | // 67 // aba itrakAra kSetrI ra ma kA svarUpa prakaTa karate hai" se kiM ta khettovakkame" ityAdi / sUtra // 68 // zabdArtha - ( se kiM taM khettovakkame ) he bhadanta ! kSetropakrama kA kyA svarUpa hai ? uttara- (khettovakkame jaNNaM halakuliyAIhiM khelA uvakkamijjati-se 17 bhedezanA svarUpanuM nirUpaNu ahi' saMpUrNa thAya che, ane tenu nirUpaNu thai javAne lIdhe dravyApaka manA badhA bhedo ane prabhedanu nirUpaNa paNa saMpUrNa` thai jAya che ema samajavu. bhASA-sacittAcitta drazyamAM (mizra drazyamAM) je vizeSatAnuM ApAdana karavAmAM Ave che, te parikama viSayaka mizra dravyApakrama che. ane sacittAcitta rUpa mizra kanyAne je zastrAdi rUpa vinAzaka kAraNA vaDe vinAza karavAmAM Ave che, tene vinAza viSayaka zra drangeApakrama kahevAya che. A rIte ahI sudhImAM 6nyApakrama sAthe saMbaMdha rAkhanArU evuM samasta varNana sUtrakAre samApta karyuM" che. 5 sa0 675 have sUtrakAra kSetrepakramanA svarUpanuM' nirUpaNa kare che-- " ( se kiM taM khattovakkame ) " tyAhi zadvArtha - " se kiM taM khettovakkame" he bhagavan kSetropamanu zu sva35 1 (novayaka me jaSNaM halakuliyA Ihi kheto ubavamiti se ta
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyoga bandrika TIkA. sa. 68 kSetropakrama nirUpaNam 267 kulikAdibhiH - ithaM prasidvan kulikaM = hala vizeSaH tat laghutaraM kASThaM khalu tRNAdicchedanArthamupayujyate / tadAdibhiH kSetrANi upakramyante - vIjavapanayeAgyAni kriynte| ayaM bhAvaH - halakulikA dimiH kSetrANAM yadrIjavapanayogyatA raNaM tatparikarma viSayaH kSetreApakramaH / tathA - gajabandhanAdibhiryat kSetrANi upakramyante - vinAzyante, tad bastu vinAzaviSayaH kSetropakramaH / gajapuri dinA kSetragatacI japrarohaNazakti vinAza te iti vinaSTAni kSetrANyucyante / hatya dvividhaH kSetropakramo bAdhya iti / nanu kSetragata pRthivyAdi dravyANAmeva etau parikarmavinAzau / itthaM ca taM kheto me ) kSetropakrama kA svarUpa isa prakAra se haiM ki jo hala evaM kulitRNAdiko kheta meM se dUra karane ke liye kAma meM liye gaye eka prakAra kA ha jaisA laghutara kASTha-Adi se jota hara khena bIja vapana (bone) ke yogya banAye jAte haiM vaha kSetra kA svarUpa hai / yaha kSetropakrama paripakarma aura vinAza ko lekara do prakAra kA hai- inameM jo hala Adi se jotakara kSetra ko bIjotpAdana kI yogyatAvAlA banAnA yaha parikramaM viSayaka kSetreopakrama hai tathA khetoM meM hAthI Adi koM ko bAMdhakara unheM bIjavapana (bene) ke ayogya banA denA yaha vastu vinAza viSaya kSetropakrama hai| hAthI kI mUtra aura liMDoM se kheta meM bIjotpAdana karane kI zakti kA nAza ho jAtA hai| isa prakAra yaha donoM prakAra kA kSetrApakrama jAnanA cAhiye / zaMkA - parikarma aura vinAsa jo hote haiM ve kSetragata pRthivI Adi dravyoM ke hI hote haiM khettovaka me) kSetramanu sva35 mA prAche ne haja ramane musiGa (jetaramAMthI tRdine dUra karavAne mATe eka prakAranuM haLa jevuM laghutara kASTha vizeSa vaparAya che tenu nAma kulika che.) A vaDe kheDIne khetarane khIja vAvavAne yAgya banAvavAnuM kArya thAya che tene kSetrApakrama kahe che. te kSetrepakramanA parikama ane vinAzanI apekSAe e bheda paDe che. huLa Adi vaDe kheDIne khetarane je bIjotpAdananI cemya tAvALu banAvavAnA upakrama (prayatna) thAya che, tene parikama viSayaka kSetropakrama kahe che. tathA khetaramAM hAthI Adine bAMdhIne tene bIepAdanane mATe ayegya banAvavAnA je upakrama thAya che tene vijJAza viSayaka kSetroma kahe che. evu' mAnavAmAM Ave che ke hAthInA mUtra, maLa Adi je khetaramAM paDayuM hoya te khetaranI bIjoutpAdana zakitano nAza thai Aya che A prakAre ahIM banne prakArana kSetraparika nu svarUpa prakaTa karavAmAM Avyu` che. zakA-- parikama ane vanatha je thAya che te te kSetragata pRthvI Adi nyAnA ja thAya che. tethI tene kSetropakrama kahevAne badale dU2Apakrama ja kahevA
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 anuyogadArasatre dravyopakrama evAyaM na tu kSetrApakramaH, tahi kathaM kSetropatramaH ? iti cet, ucyatekSetraM hi AkAra mucyate, tasya cAmUrtatvAttadupakramo na saMbhavati, tathApi tadAdheyatvena sthitAnoM pRthivyAdi dravyANAM ya upakramaH sa kSetro'pyupacaryate / loke'pi yathA 'maJcAH krozantI'-tyAdau Adhe yatadharmANAmAdhAre upacArA bhavati / uktaMcApi "khettamarUpaM nibaM. na ta sa parikammaNaM na ya vinnaase|| AheyagayavaseNa u, karaNaviNAsAvayAro u" // 1 // isaliye yaha kSetropakrama na horara dravyApakrama hI huA phira ise kSetropakrama kaise kahA___uttara-kSetra zabda kA artha AkAza hai| aura yaha AkAzarUpa kSetra amRta hai-ataH isakA upakrama nahIM hosaratA hai| phira bhI isa meM Adheya rUpa se vartamAna jo pRthivivyAdi dravya hai, unakA to upakrama hotA hai isaliye unakA upakrama ArArUpa AkAza meM upacaritakara liyA jAtA hai| isaliye kSetrApakrama bana jAtA hai| loka meM bhI jaise "maJcA:krozanti" maMcabolate haiN| kheta rakSA ke liye kheta ke liye kheta ke pAlI para jA gharavizepa banAte haiM usakA maMca kahate haiM, maMca bolate haiM aimA jo kaha diyA jAtA hai-vaha Adheya rUpa puruSAdikoM ke dharmoM ko AdhAra meM upacarita karake hI kahA jAtA hai- kahA bhI hai-'khattamasve' ityAdi-usa kA artha yahI hai ki kSetra to arUpI aura nitya hai| upakA na parikama ho sakatA hai aura na vinAza, joIe. chatAM ahIM tene kSetrapakrama rUpe zA mATe pratipAdita karavAmAM AvyuM che? uttara-kSetrA zabdano artha AkAza thAya che, ane A AkAzarUpa kSetra amUrta che tethI teno upakrama thaI zakatuM nathI. chatAM paNa temAM Adheya rUpe vatamAna je pRthvI Adi dravya che temane to upakrama thAya che. tethI temane upakrama AdhAra rUpa AkAzamAM upacarita karI levAmAM Ave che. tethI kSetropakama ghaTita thaI jaya che. somA 55 "maJcAH krozanti" "bhaya mA cha," me 4AmA AvatuM hoya che. khetaranI rakSA mATe eka mAMcaDo banAvyo hoya che. tyAM beTho beThe ke puruSa khetaranI rakhevALI kare che maMca para beThelo puruSa belate hoya tyAre keTalIka vakhata "maMca bole che," A prakArane paNa vyavahAra thato jovAmAM Ave che. Adheya rU5 purUSanA dharmone AdhAra rUpa maMcamAM upacarita karIne A pramANe vAmAM Ave che. 4[ 55 che , "khettamarUve" tyAhi-satrA. Thane paNa e ja artha che ke kSetra te arUpI ane nitya che. tenuM parikama
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikATIkA kha. 69 kAlopakramanirUpaNam cha. yA -- kSetramarUpaM nityaM na tasya parikarma na ca vinAzaH / karaNavinAzopacArAna 269 Adheyagatavazenaiva // iti / itthaM ca 'kSetropakramaH' uttarapi na doSaH / samprati prakRtamupasaMharannAha - 'se taM' ityAdi / sa eSa kSetropakrama iti // mu0 68 || atha kAlapakramaM nirUpayati mUlam - se kiM taM kAlovakkame ? kAlovakkame jaNNaM nAliyAI hiM kAlassovakkamaNaM kIrai / se taM kAlovakkame // sU0 69 // chAyA-atha keA'sau kAlApakramaH 1 kAlApakramA yatkhalu nAlikAdibhiH kAlasyopakramaNaM kriyate / sa eSa kalApakramaH // 69 // TIkA -- ziSyaH pRcchati -- 'se ki ta' ityAdi ? iti / uttaramAha - kAlakramo hi sa bhavati, yatkhalu nAlikAdibhiH - nAliyA - tAmrAdimaya ghaTikA, parantu kSetra meM jo karaNa aura vinAza vA vyavahAra hotA hai vaha Atreyagatavastu ke caraNa aura vinAza ke upacAra se hotA hai / isa prakAra kSetropakrama kahane meM I doSa nahIM haiN| isa taraha yaha kSetropakrama kA svarUpa haiM ||068 / / aba sUtrakAra vAleopakrama ko svarUpa prakaTa karate haiM "se kiM taM kAlAvaka me" ityAdi / // 69 // zabdArtha- (se kiM taM kAlAvakame) he bhadanta ! kAle |pakrama yAM kyA svarUpa haiM ? ( kAlAvakAme jaNaM nAliyAI hiM kAlasse vikkamaNaM kI raha se taM kAlA kama) kAlopakrama kA svarUpa isa prakAra se hai - jo nAlikA tathA ghaTI Adi se kAlakA yathAvat svarUpa parijJAta ho hai - vaha kAlopakrama hai / tAmraAdi kA eka choTI sI ghaTI paNa thaI zakatu nathI ane tenA vinAza paNa thai zakatA nathI. parantu kSetramAM je karaNa ane vinAzanA vyavahAra thAya che. te Adheyagata vastunA karaNa ane vinAzanA upacAranI apekSAe thAya che. A prakAre tene kSetrApakrama kahevAmAM koi doSa nathI. A prakAranuM kSetrApakramanuM svarUpa che !! s0 68 // jAtA " se kiM taM kAlo vakkame" chatyAhi zabdArtha-(se kiM ta' kAlovakkame ?) ziSya gurune bheve| prazna pUche che ! bhagavan ! kAleApakramanuM svarUpa kevuM che ? uttara- (kAlobakkame jaSNaM nAliyAhiM kAlassovaka magaM kAlovakkame ) Ayo bhanu svarUpa A prakAre kahyuM yathAvat svarUpanuM je parijJAna thAya che tenuM nAma kI raha se taM H- nAlikA Adi vaDe kALanA kAlepakrama che. tAmra mAhinI
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ banuyogadArI iyaM hi dADimapuSpAkArA'dhacchiyA bhvti| adhazchidreNa nAlikA madhye jalaM pravizati / jalena bhRtAyAM nAlakAyAM kAlamAno nizcIyate / Adi padAt zaGkacchAya nakSatracArAdayo'pi bodhyAH / ebhirapi kAlo mIyate / etaiH-kAlamApakasAdhanaiH kAlasyopakramagaM kriyate / ayaM bhAvaH-nAlikAzarkucchAyAnakSatracArAdibhiryat 'etAvAn pauruSyAdikAlo'tikrAntaH' iti parijJAyate sa parikarmaviSayaH kAlopakramaH / atra kAlasya yathAvatparijJAnameva parikama bodhyam / tA-nakSatrAdi cAraiH kAlasya yad vinAzanaM sa vastuvinAzaviSayaH kAlopakramaH / zrUyate hi loke banAI jAtI hai| usakA AkAra dADima-anAke puSpa jaisA hotA hai ? isake nIce eka che| heAtA hai ? nIce ke che| se isameM jala paviSTa hotA hai |jb yaha jala se bhI jAtI hai to isase kAla kA mAna nizcita kiyA jAtA hai| yahAM para Adi para se zaMkucchA / aura nakSatroM kI cAla Adi grahaNa huI hai / ina se bhI kAla kA mAna jAnA jAtA hai / isa ta ha ina kAlamApaka sAdhanoM se kAla kA upakrama kiyA jAtA hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki ina nAlikA-zaMkucchAyA aura nakSatracAla Ada se jo "itanA pauruSI AdikAla vyatIta ho cukA' sA jAnA jAtA hai baha parikarma viSayavAlA kAlopakama hai / kAla kA yathAvat parijJAna honA hI yahA~ parirma jAnanA cAhiye / tathA nakSatra AdikoM kI cAla se jo kAla kA vinAza hotA hai vaha va-tu venAza vi kAlokA hai| lo meM aisA eka nAnI sarakhI ghaDiyALa banAvavAmAM Ave che. tene AkAra dADamanA puSpa jevo hoya che. tenI nIce eka chidra hoya che. A sAdhanane pANIthI bharelA keI pAtramAM mUkavAmAM Ave che. te chidra dvArA temAM pANI dAkhala thavA mAMDe che. jyAre te sAdhana (nAlikA) jaLaghaDI pANIthI bharAI jAya che tyAre tenI madadathI kALanuM mApa nizcita karavAmAM Ave che. ahIM "Adi pada vaDe zaMkurachAyA ane nakSatranI cAla Adi grahaNa thayela che. temanI madadathI paNa kALanuM mApa nIkaLI zake che. A prakAre Adi kAlamApaka sAdhana vaDe kALane upakrama karavAmAM Avela che. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che A nAlikA (jaLaghaDI) zaMkuchAyA (sUrya ghaDI) ane nakSatronI cAla Adi dvArA "ATalA para ATalI . ghaDI Adi vyatIta thaI gayA A prakAranuM kALaviSayaka je jJAna thAya che tene parikarma kApakama kahe che. kALanuM yathAt parijJAna thavuM tenuM nAma ahIM parikarma samajavuM. tathA nakSatra AdikanI cAlathI kALane je vinAza thAya che, te vastuvinAzaviSayaka kApakrama samaje. jemAM evI vAta thI sAMbhaLa
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ anulomacandrikA TIkA. 50 62 sacittadravyopakramanirUpaNam 271 'anena grahanbhatrAdicAreNa kAlo vinAzitaH, na bhaviSyantyadhunA dhAnyAni'iti / uktaM ca "chAyAe nAliyAe, va parikamma se jahatthaM binnANe / rikkhAiyacAre hi ya, tamsa viNAso vivajjAso // 1 // chAyA-chAyA nAli.kayA vA parikarma tasya yathArtha vijJAnam / RkSAdikacAraizca. tasya vinAzo viparyAsaH // 1 // itthaM vastu vinAzavi yaH kAlopakramo bodhyH| prakRtamupasaMharannAha-'se taM' iti / sa eSakAlopakrama iti // 69 // atha bhAvopakrama nirUpayati-- mlam-se kiM taM bhAvovakkame ? bhAvovakkame duvihe paNNatte, taM jahA Agamao ya noAgamao ya / AgamaobhAvovakkamo nANae uvavatte / noAgamao bhAvovakkame duvihe paNNatte, taM jahA pasatthe, ya apasatthe ya / tattha apasatthe DoDiNigaNiyA amaccAINaM / pasatthe gurumAiNaM / se taM noAgamao bhAvorakkame / se taM bhovovakkama / se taM uvakkama ||suu070|| sunA jAtA hai ki isa graha nakSatra Adi kI cAla se kAla naSTa ho gayAaba anAja paidA nahIM hogA / vahA bhI hai-'chAyayA' iAdi usakA artha isa prakAra se haiM ki chAyA se athavA nAlikA se jo kAla kA yathArtha parijJAna hai vaha parikama hai| tathA nakSatrAdikoM kI gati se usameM jo viparIta tA hai vaha kAla kA yaha vastu vinAza viSayaka kAlopakrama hai| isa taraha se yaha kAlopakrama kA svarUpa varNana hai| // 0 69 // vAmAM Ave che ke A nakSatranI cAla AdithI kALa naSTa thaI gaye-have anAja pe nahI thAya. pRthu 52 cha - "chAyA" UtyAha-mA suutrpaaine| mAvA naye pramANe che chAyAthI athavA nAlikA AdithI je kALanuM yathArtha parijJAna thAya che tenuM nAma parikarma che, tathA nakSatrAdikonI gatithI temAM je viparItatA Ave che, te kALanA vinAzarUpa che. A prakAranA kALanA varatuvinAza viSayaka A kALopakrama che. A prakAre kAlepakamanA viSayanuM nirUpaNa ahIM saMpUrNa thAya che, je sU. 69 che.
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 anuyogadvArasUtre chAyA -- atha ko'sau bhAvopakramaH ? bhAvopakramo dvividhaH prajJaptaH, tadyathAAgamatazca noAgamatazca / Agamato bhAvopakramo jJAyaka upayuktaH / noAgamatA bhAvopakramo dvividhaH prajJaptaH, tadyathA - prazastazcAprazastazca / tatra - aprazasto DoDiNi gaNikA'mAtyAdInAm / prazagto gurvAdInAm / sa eSa noAgamato bhAvopakramaH / sa papa bhAvopakramaH / sa eSa upakramaH // 70 // TIkA -- ziSyaH pRcchati - 'se kiM taM' ityAdi / atha ko'sau bhAva pakramaH 1 iti / uttaramAha - bhAvopakramo dvividhaH prajJaptaH, tad yathA - Agamatazca noAgamatazca / tatra - AgamataH / AgamamAzritya upakramo hi jJAyaka: = upakrama zabdArthajJaH upayukta = upakrame upayogavAMzca bodhyaH / ayaM bhAvaH - upakrama - aba sUtrakAra bhAvApakrama kA nirUpaNa karate haiM" se kiM taM bhAvAvakame ityAdi | | 0 70 // zabdArtha - (se kiM taM bhAveovaka me) he svarUpa hai ? bhadanta ! bhAvopakrama kA kyA uttara--(bhAvAvaka duvihe paNNatte) bhAveopakama do prakAra kA hA gaga hai / (taM jahA ) usake ve prakAra ye haiM - ( Agamao ya nAAgamao ya) 1 Agama hr Azrita karake bhAva kama hotA hai aura dUsarA noAgakeA Azrita karake bhaH vAkrama hotA hai. ( jANae uvautta Agamao bhAvAvakkame ) jo upakrama zabda ke artha kA jAnatA hai aura usameM upayoga se yukta hai vaha Agama se bhAvApakrama hai / have sutrakAra bhAveApakramanuM nirUpaNa kahe che " se kiM taM bhAvavikame" tyAhi 223 hArtha - (setaM bhAveAvaka me ?) ziSya gurune senA prazna pUche che hai he bhagatam ! bhAveApakramanuM svarUpa kevuM che? uttara- (bhAvAvaka duvihe paNNatte) lAvo manA me amara udyA che. (taM jahA ) te e prakAre nIce pramANe che. (Agamao ya, Agamao ya ) (1) Agamane Azrita urIne ne lAvAyabha thAya che tene 'Agama bhAveApakrama' kahe che. (2) nAAgamanA Azrita karIne thatA bhaaveopddbhne-"n|aagm lAveopabha" he che. (jANae uvaune Agamao bhAvAvaka kame) je upakrama zabdanA ane jANe che ane temAM upayeAgathI yukata che, te AgamanI apekSAe bhAveApakrama che. A kathananA bhAvAtha nIce pramANe che-upakrama ane upAya, A banne ekAka zabdo che. bhagavAna tIrthaMkara dvArA kathita anuzAsananA jJAnanA
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogapandrikA TIkA sUtra 70 noAgamato bhAvopakramamanirUpaNam 273 upAyaH, sa ceha-bhagavadanuzAsanajJAnasAdhanarUpo grAhyaH / uktaM ca-- "socA bhagavANumAsaNaM, sacce tattha karejjuvakkama // " / chAyA-zrutvA bhagavadanuzAsanaM satyaM tatra kuryAdupakramam-iti vyAkhyA-satyaM yathArtha bhagavatA tIrtha kareNa proktamanuzAsanaM zrutvA tatra anuzAsane upakrama tatprApyupAyaM kuryaat-ityrthH| . itthaM ca bhagavaTuktAnuzAsanaprAptyupoyajJastatropakame upayuktazca Agamato mAvopakrama iti / noAgamato bhAvopakramo'pi dvividhaH prajJaptaH / tad yathA prazastazca, aprazastazca / iha bhAvazabdaH-abhiprAyAkhyo jiivdrvypryaayo'bhimtH| ukta ca-bhAvAbhikhyAH paJca svabhAvasattA''tmayonyabhimAyA iti / tatazca-bhAvasya isakA bhAva yaha hai ki upakrama aura upAya ye ekArthaka zabda haibhagavAn tIrtha kara dvArA kathita anuzAsana ke jJAna kA sAdhanarUpa vaha upakrama yahAM grAhya huA hai| anyatra aisA hI kahA hai-(sAccA) ityAdi / ki bhagavAn ke dvArA kathita anuzAsana bilakula satya hai-use zravaNakara zrotA kA kartavya hai ki vaha usakI prApti kA upAya kreN| isa prakAra bhagavadukta anuzAsana kI prApti kA upAya jAnane vAlA jJAtA usa upakrama meM upayukta hotA huA Agama se bhAvopakrama hai| (notrAgamao bhAvavikkame duvihe paNNatte-ta jahA) no Agamako Azrita karake bhAvopakrama do prakArakA kahA gayA hai| jaise (pasatthe ya apasatthe ya) eka prazasta aura dUsarA aprazasta / yahAM para bhAva zabda kA artha abhiprAya hai aura yaha jIva dravya kA paryAyarUpa se mAnA gayA hai| kahA bhI hai (bhAvAbhikhyAH ) bhAvake pAMca nAma haiM svabhAva 1, sattA 2, AtmA3, yoni 4, aura abhiprAya 5 / isa taraha sAdhana35 te 75ma sahI grAhya thayo cha. anyatra 15 me // cha / 'socA" ItyAditIrthakara bhagavAna dvArA kathita anuzAsana sarvathA satya che. tene zravaNa karanAra zrAvakanuM tenI prAptino upAya karavAnuM kartavya thaI paDe che. A prakAre bhaga vadukata anuzAsananI prAptine upAya jANanAra jJAtA te upakramamAM upayukata upayoga pariNAmathI yukta) hovAne kAraNe AgamanI apekSAe bhApakramarUpa hoya che. _ (noAgamao bhAvavikkame davihe paNNate) nAsAgama lA5ma meM prazna yo che. (taM jahA) tame praa| nIya prabhAle cha- (pasatthe ya apasatthe ya) (1) prazasta ane (2) aprazasta ahIM bhAva zabdane artha abhiprAya che, ane te jIvapr0ynii paryAya35 bhAnapAmA maa0ye| cha. yuM 55 cha "bhAvAbhikhyAH " bhAvanA pAMya nAma na2 pramANe cha-(1) 21mA, (2) sattA, (3) mAtmA, (4) yAni
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 anuyogAsane parakIyAbhiprAyasya upakramaNaM yathAvatparijJAna bhAvopakrama iti / tatra-dvividhe noAgamato bhAvopakrame, aprazastA bhAvopakramaH-DoDiNi gaNikA'mAtyAdInAM bopaH / ayamAzayaH-DoDiNinAgnyA brAhmaNyA gaNikayA amAtyena ca yat parAbhiprAyarUpasya bhAvasya yathovat upakramaH-parijJAnaM kRta tad noAgamato'pazasta bhAgopakramaH / aprazastatvaM cAstha saMsAraphalatvAt, iti / DADiNyAdi bhi thA parAbhiprAyaH parijJAna: prasaGgazAttaducyate AsItkA'pi DoDiNi nAmnI braahmnnii| tasyA AsaMstistro dahitaraH / sAtAH parigAyyaivaM cintitavatI-jAmANAmabhiprAyaM parijJAya duhitaraH zikSaNIyoH parakIya bhAva abhiprAyakA yathAvat pagjJi na honA isa kA nAma bhAvopakrama hai / (tattha) noAgama kI apekSA se dvividha hue bhAvApakrama meM jo aprazasta bhAvopakrama hai-vaha DoDiNi brAhmaNI gaNikA, aura amAtya Adi koM meM jAnanA cAhiye / DoDiNi nAma kI brAhmaNI eka bezyA aura eka amAtya thA saba para ke abhiprAya kA jo yathAvat parijJAta kara liyA karate the vaha unakA noAgama se aprazasta bhAvopakrama thA / aprazastatA isa meM imaliye hai ki yaha saMsArarUpa phala kA janaka hotA hai|-ddoddinni Adi ne jisa prakAra se para kA abhiprAya jAnA-prasaMgavaza use yahAM darzAyA jAtAhai___eka koI DoDiNI nAmakI brAhmaNI thii| usakI 3 tIna laDakiyA thiiN| unakA umane vivAha karadiyo ! vivAha karane ke bAda usane socA ki meM jAmAtAoM ke abhipAya ko jJAta kara apanI ina putriyoM ko zikSita kara bhane (5) bhanibhAya. mA zate 528Iya bhAvanu (mAjaprAyanu) yathArtha parijJAna yat tenuM nAma bhAvopakama che. (tatha) AgamabhAvapakramanA je be prakAro kahevAmAM AvyA temane je aprazasta bhAvapakrama kahyo che tene sadUbhAva DeDiNi brAhmaNI, gaNikA ane amAtya vageremAM jANave. have A DiNi brAhmaNI AdinA aprazasta bhAvapakamane samajAvavAne mATe ahIM temanI kathA ApavAmAM AvI che. te traNe badhAMnA abhiprAyane parisAta karavAne samartha hatA. temane te bhApakrama neAgamanI apekSAe aprazasta bhAvapakramarUpa hatuM. temane bhAvapakrama aprazasta te kAraNe hatuM ke te saMsArarUpa phalane janaka hate. DeDiNi Adie je prakAre anyane abhiprAya jANe hatuM te prakAranuM ahIM prasaMgavaza kathana karavAmAM Ave che-ke eka gAmamAM DeDiNI nAmanI eka brAhmANI rahetI hatI. tene traNa putrIo hatI. teNe te traNenA vivAha karI nAkhyA. putrIone vivAha karyA bAda tene evo vicAra AvyuM ke traNe jamAIone abhiprAya (svabhAva) jANI laIne mAre mArI putrIone evA prakAranI zikSA ApavI joIe ke te zikSAne anurUpa jIvana
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuvonacandrikA TIkA. sU. 70 noAgamato bhAvopakramanirUpaNam 275 yavaitAH sukhitAH syuH iti vicintya tayA sarvA duhitara evamuktAH-yuSmAkaM patayo yadA va sva zayanAgAre samAgaccheyustadA yuSmAbhiH-kaMci doSa mudbhAvya sva svapatiH zirasi pAdaprahAreNa taaddniiyH| tadA yuSmatpatayo yatkuryustanmahya nivedayata / evaM jananyA prokte sati tAH sarvAH putrikAH sva zayanAgAre svIya svIya pati pratIkSamANAHsthitAH / atha jyeSThAyAH patiH zayanAgAre samAgataH tataH sA kamapi doSamudbhAvya tacchirasi caraNena prhRtvtii| prahArasamanantarameva tasyAH patistadIyaM caraNaM hastena gRhItvA sasnehamidamabravIt-ayi priye ! pASANAdapi kaThore mama zirasi tvayA caraNaH pAtitaH / manye ketakIkusumAdapi komalatarastvadIyazcaraNaH pIDito dUM ki jisase ina kA jIvana sukhI bana sake / isa prakAra vicAra karake usane apanI 3 tInoM putriyoM se kahA ki dekhoM jaba tumhAre pati apane 2 zayana bhavana meM Ave taba tuma loga kisI doSa ko kalpita kara unheM lAteM mAranA / jaba ve tuma logoM se isake pratikAra svarUpa meM jo kucha kare' vaha hama se kahanA / isa prakAra mAtA ke kahane para una saba putriyoM ne vaisA hI kiyaa| ve saba apane 2 zayanAgAra meM calI gaI aura vahA~ apane 2 patioM kI pratIkSA karatI huI baiTha gii| itane meM baDI laDakI kA pati AgayA / pati ke Ane para usane use doSa dikhAkara eka lAta zira meM jamA dii| lAta ke lagate hI usane usake usI paga ko pakaDakara baDe bhArI sneha ke sAtha kahA ayi priye ! pASANa se bhI kaThoratara mere zira para tumane apane caraNa ko rakhA hai-so maiM samajhatA hUM ki ketakI ke kusuma se bhI jIvIne teo pitAnA jIvanane sukhI banAvI zake. A prakArano vicAra karIne teNe pitAnI traNe putrIone bolAvIne A pramANe salAha ApI "Aje jyAre tamArA pati tamArA zayanakhaMDamAM Ave tyAre tamAre kaI kalpita doSa batAvIne temanA marataka para lAta mAravI. tyAre pratikArarUpe teo tamane je kaMI kahe athavA je kaMI kare te savAramAM mane kahevAnuM che. te traNe putrIoe mAtAnI salAha pramANe ja karyuM -teo pitapotAnA zayana, khaMDamAM cAlI gaI ane potapotAnA patinI pratIkSA karavA lAgI. sauthI moTI putrIne pati jayAre zayanakhaMDamAM AvyuM, tyAre teNe tenA para keIdeSanuM Ara. paNa karIne tenA mastaka para eka lAta lagAvI dIdhI. lAta khAtAnI sAthe ja tenA patie tene paga pakaDIne tene A pramANe kahyuM-"priye ! paththarathI paNa kaThora evAM mArA mastakapara tame ketakInA puSpasamAna kemaLa paga vaDe je lAta mArI che.
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276. anuyopahAra jaatH| evaM bruvANaH sa tsyaashcrnnsNvaahnmkrot| prabhAte sA sarva vRttamA niveditvtii| saharSa yA mAtrA sA moktA-vatse ! tvayA svagRhe yatheccha katrtavyam / tava pati gtvadAjJAvartI bhaviSyati / atha dvitIyayA'pi tathaiva svapatyuHzirasi caraNaprahAraH kRtH| ta yAH patiH kiMcidropamupadarzayannuvAca-kulavadhUnAmanucito'yaM vyvhaarH| ityuktvA kopaannivRttH| prabhAte sA'pi mAne sarva vRtta niveditavatI / tataH sA mAtrA saharSa proktA-vatse ! tvamapi svagRhe yathecchaadhika sakumAra yaha tumhAga caraNa dukhane lagA hogA / isa prakAra kahane ke sAtha hI usane usake rasa caraNa ko dAbanA prAraMbha kara diyaa| prAtaHkAla usa lar3akI ne yaha saba kRtya apanI mAtA se kaha diyaa| mAtA ko ise sunakara baDA harSa huaa| usane putrI sa kahA-vatse / tuma apane ghara meM jo kucha karanA cAho so kara sakatI ho-kyAMki pati ke isa vyavahAra se yaha patA paDatA haiM ki vaha tumhArA AjJAvazI rhegaa| dUsarI putrI ne bhI apane pati ke sAtha aisA hI vyavahAra kiyA-usake zayanAgAra meM pati ke Ane para usane usake mastaka para jyoM hI caraNa prahAra kiyA ki use kucha roSa A gyaa| apanA roSa prakaTa karate hue usane usase kahA yaha vyavahAra kulavadhuoM ke yogya nahIM hai-jo tumane mere sAtha kiyA hai| aisA kahakara vaha phira zAMta ho gyaa| prAtaHkAla usa putrI ne rAtri ke pati ke isa vyavahAra ko mAtA se prakaTa kiyaa| taba usakI mAtAne harSita tene lIdhe tamArA nAjuka caraNa dukhavA mAMDyA hazeA pramANe kahIne teNe tenA te pagane dAbavA mAMDe, bIje divase te moTI putrIe A samasta vAta tenI mAtAne kahI saMbhaLAvI. te vAta sAMbhaLIne mAtAne (DeDiNI brAhmaNIne) ghaNe ja AnaMda thaye. jamAInA A prakAranA vartanathI tenA svabhAvane te samajI gaI. teNe tenI moTI putrIne A pramANe salAha ApI. "tuM tArA gharamAM je karavA dhAre te karI zakIza, kAraNa ke tArA patinA A vyavahArathI evuM lAge che ke te tArI AjJAne adhIna raheze." bIjI putrIe paNa pitAnA pati sAthe ja e ja vartAva batAve-je te zayanakhaMDamAM pravezyo ke turata ja kaI deSanuM AropaNa karIne teNe tenA mastaka para eka lAta lagAvI dIdhI. tyAre tenA patine zeDo reSa upajo. teNe pitAne rASa mAtra A zabda dvArA ja prakaTa karyo-"mArI sAthe te je vartAva karyo che, te kuLavadhuene yogya vartAva na gaNAya tAre AvuM karavuM joIe nahIM" A pramANe kahIne te zAnta thaI gaye. prAtaHkALe bIjI putrIe paNa A badhI vAta saMbhaLAvI
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ anupaunapanikAyakA sU. 70 noAgamatomAvopakramanirUpaNam kuru sTo'pi patiH kSaNamAtreNa tuSTo bhaviSyati ! atha tRtIyayA'pi svapati mtathaiva prahataH tataH sa koSAdhmAtacitto roSAraNalocana uccaiH svareNa tAM nirbhatsa yannevamuvAca-ayi duSTe ! kulakanyakAnucitamidaM kRtyaM kathaM tvayA kRtam ? ityuktvA muSTayAdibhimtAM tADayitvA gRhAnniSkAsitavAn / tataH sA mAtuH samIpe gatvA sarva vRtta niveditktii| jAmAtuH svabhAvamavagatya sA brAhmaNI tatsamIpe gatvA tatkrodhamuphsAnsvayitu madhurayA girA provAca-vatsa / asmatkulAcAro'yaM yat prathamasamAgame vadhvA varasya zirasi caraNaprahAraH kartavya iti, ato mama hora use kahA ki he beTI ! tumabhI apane ghara meM apanI icchAnusAra satra kucha karo! tumhAre vyavahAra se ruSTa bhI tumhArApati kSaNamAtra meM tuSTa ho jaavegaa| jaba tIsarI laDakI kA pati apane zayanAgAra meM AyA to usane bhI apanI mAtA ke kahe anusAra vaisA hI vyavahAra apane pati ke sAtha kiyaa| taba vaha krodha se bhara gayA aura roSa se lAla 2 AMkheM karake baDe jora se usase DATakara kahane lagA-ayi duSTe ! kulakanyA ke ayogya yaha kRtya tUne mere sAtha kyoM kiyA? aisA kahakara usane use khUba mukkoM se mArA pITA aura mAra pITa kara phira use ghara se bAhira nikAla diyaa| taba vaha apane mAtA ke pAsa gaI aura saba vRttAnta kahane lgii| putrI ke kathanAnusAra vaha apane jAmAtA ke bhAva kA jAnakara usake pAsa gaI-aura jAkarake mIThI 2vANI se usake krodha ko zAMta karatI huI kahane lagI-vatsa ! yaha hamAre kula kA AcAra hai ki suhAgarAta meM prathama samAgama ke samaya vadhU apane pati tyAre tenI mAtAe saMtoSa pAmIne tene A pramANe kahyuM "beTI! tuM paNa tArA gharamAM tArI IcchA pramANe vartAva karI zake che. tArA patine svabhAva e che ke te game teTale rUTa thaye heya te paNa kSaNamAtramAM tuSTa thaI jAya eve che." - trIjI putrIe paNa kaI deSanuM AropaNa karIne tenA patine mastaka para lAta lagAvI dIdhI. tyAre tenA krodhane pArA ghaNe UMce caDI gaye, tenI AMkho krodhathI lAla thaI gaI ane teNe tene A pramANe kahyuM, "are nIca ! kulakanyAe na karavA yogya A prakAranuM kArya te zA mATe karyuM?" A pramANe kahIne teNe tene gaDadA, pATu Adi mArI mArIne gharamAMthI dhakko mArIne bahAra kADhI mukI. tyAre te putrI tenI mAtA pAse gaI ane temane sarva hakIkta kahI saMbhaLAvI. putrInI A vAta dvArA DeDiNI brAhmaNIne tenI trIjI putrInA patinA svabhAvane paNa khyAla AvI gaye. turata ja te tenI (trIjI putrInA patinI) pAse pahoMcI gaI ane mIThI vANI dvArA tenA krodhane zAnta pADavAne prayatna karavA lAgI. teNe tene A pramANe kahyuM "jamAIrAja ! amArA kuLamAM suhAgarAte prathama samAgama vakhate patinA
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 amusevAra pucyA bhavAMstADito na tu donanyena / ato bhavAn svaroSa nivartayatu / zvabhU vacanaM nizamya sa rossaannivRttH| sA svaputrImuktagan-tse ! durArAdhyaste pati ato'yaM tvayA paramapAvadhAnatayA mahatA prayatnena samAgadhanIyaH / itthaM DoDiNi brAhmaNyA sva jAmAdRNAmabhiprAyo jJAtaH // 1) atha gaNikayA yathA parAbhiprAyA jJAtastathocyate AsIt karamizcinnagare catuSpaSTikalAcaturA vilAsinI nAma gaNikA / tayA hi parAbhiprAyaparijJAnArtha ratibhavanabhittau sva sva kriyAM kurvanto rAjaputrA dyshcitritaaH| tasyA gRhe yajjAtIyo jana: samAyAni sa svajAtIyocitacitrake mastakapara caraNa prahAra kre| isI bAta se merI putrI ne tumheM tADita kiyA hai-darjanatA se nahIM / isaliye Apa apane roSa kI zAMti krleN| isa prakAra se sAm ke vacana ko sunakara usane krodha choDa diyA / taba DoDiNi ne apanI putrI se kahA-vatse / terA pati durArAdhya hai| isaliye taM isakI baDI sAvadhAnI ke sAtha bahuta hI yatna pUrvaka sevA krnaa| isa prakAra DoDiNi brAhmaNI ne apane jAmAtAoM kA abhiprAya jAna liyaa| ____ aba gaNikA ne jisa prakAra se para kA abhipraya jAnA vaha kahA jAtA hai-kisI nagara meM 64 kalAoM meM nipuNa vilAsavatI nAma kI eka gaNikA rahatI thii| usane dUsaroM ke jabhipAya ko jAnane ke nimitta apane rati bhavana kI dIvAla para apanI. 2 kriyAoM ko karate hue rAjaputra AdikoM mastaka para caraNaprahAra karavAne acAra cAlyo Ave che. te kAraNe mArI putrIe tamArI sAthe e vyavahAra karyo che, duSTatAne kAraNe evuM karavAmAM AvyuM nathI. mATe Ape koi choDIne tenA vartana mATe tene mAphI ApavI joIe." sAsUnA A prakAranA vacane sAMbhaLIne tene gusse utarI gaye. tyArabAda te DeDiNI brAhmaNIe tenI trIjI putrIne A pramANe salAha ApI-beTI ! tArA pati durA rAdhya che. mATe tAre temanI AjJAnuM barAbara pAlana karavuM ane khUba ja sAvadhAnI pUrvaka temanI sevA karavI. A prakAre DeDiNI brAhmaNIe pitAnA jamAIonA abhiprAyane upara darzAvelI yukti vaDe jANI lIdhe. - have para abhiprAya jANavAne samartha evI eka vilAsavatI nAmanI guNikAnuM daSTAMta ApavAmAM Ave che. keI eka nagaramAM keI eka gaNikA rahetI hatI. te 64 kalAomAM nipuNa hatI. teNe pArane abhiprAya jANavAne mATe A prakAranI paddhati apanAvI hatI. teNe potAnA ratibhavananI bhIte para judA judA prakAranI kriyAo karatAM vividha jAtinA purUSanAM citro dorAvyAM hatAM. je purUSa
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ anugandrikA TIkA satra 70 noAgamato bhAvopatra manirUpaNam 279 darzane samAsajate / tataH sA taM paricitya taducitavyavahAreNa taM satkurute / tasyA vyavahArena santuSTA janAratasyai yatheSTamayaM jAtaM prayacchanti / itthaM gaNikayA parAbhiprAyo jJAtaH / 2) ___ athA'mAtyena yathA parAbhiprAyo jJAtastathocyate-- AsIt kasmiMzcinnagare bhadrabAhu ma raajaa| tasyAsInnIti-zAstracaturo jhaTiti parAbhiprAyasavAdanazIlaH suzIlo nomaa'maatyH| athaikadA sa rAjA' mAtyena sahAzvavAhanikAyAM gtH| pathi gacchatA rAjaturaGgameNa kvApi khilapradeze (vinajotA-paDatala pradeza) sthitvA muutrinm| tacca mUtra bahutarakAlaparyantaM tatra ke citroM ko aMkita kara diyo / usake gharameM jisa jAti kA manuSya AtA vaha apane jAtIyocita citra ke dekhane meM tallIna ho jaataa| isa taraha use pahicAna kara usake yogya vyavahAra se usakA satkAra karane lagatI / isa prakAra usake vyavahAra se saMtuSTa hue manuSya use icchAnukUla paisA de diyA krte| ___amAtya jisa paddhati se para kA abhiprAya jAna letA vaha bAta yahA~ prasTa kI jAtI hai visI nagara meM bhadrabAhu nAmaka gajA thaa| usake amAtya kA nAma suzIla thaa| vaha nItizAstra meM vaDA catura thA, para ke abhiprAya ko jaldI se jaldI jAna letA thA / eka dina kI bAta haiM ki rAjA amAtyake sAtha azvakrIDA karane ke liye bAhara nikalA-mArga meM calate hue rAjA ke ghoDe ne kisI paDatala pradeza meM khar3e hokara pezAbakara diyA pezAba bahIM para tyAM Avate, te pitAnA jAtIyacita citranuM nirIkSaNa karavAmAM tanmaya thaI jato tenA A prakAranA vartanathI tenI jAti, svabhAva, ruci Adine te vilAsavatI samajI jatI hatI ane te purUSanI sAthe tenI jAti rUci Adine vartAva batAvIne tene satkAra Adi dvArA khuzakhuza karI nAkhatI. tenA vartata AdithI khuza thaIne tene tyAM janArA purUSa khUba dhana ApIne potAne saMteSa prakaTa karatA hatA. - have amAtyanuM dRSTAnta ApavAmAM Ave che ane e vAta prakaTa karavAmAM Ave che ke te amAtya kevI rIte anyanA abhiprAyane jANI leto hata- keI eka nagaramAM bhadrabAhu nAme rAjA rAjya karato hato. tene suzIla nAme eka amAtya hatuM. te nItizAstramAM ghaNe ja nipuNa hatuM. paranA abhiprAyane ghaNI ja jhaDapathI jANI levAne te samartha hatuM. have eka divasa te rAjA te amAtyane sAthe laIne adhakriIDA karavA nimitte nagaranI bahAra nIkaLI paDe. cAlatAM cAlatAM mArganA koI eka paDatara (khetI na thatI hoya evo pradeza) para UbhA rahIne beThA pezAba karyo. te pezAba sukAI gaye nahIM paNa tyAM te jamInamAM
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ apAmArane sthitamevAsIt / nivartamAnena rAjJA'zcamU tathaivAvasthita pRSTam / sato rAkSA cintitam yadyatra saro bhavettarhi tadagAdhajalaM bhavet, na kadApi parizumpet / itya cintayan rAjA taM bhUbhAgaM cira' nirIkSita vAn / tato'mA tyena saha rAjA svabhavanaM samAgataH / gajJo manogatabhAvaM parikSAya senAmAtyena tadanu tatra mahatsaraH kAritam, paritaH sarovarapAliSu ca sarva kusumaphalA vividha jAtIyA vRkSAH samAropitAH / tato'nyathA'mAtyena saha tatra pradeze gacchatA tena rAjJA tarugajizobhita tat sarovaraM vilokaya pRSTam-aho! kenedamati ramaNIyaM saraH kAritam ? AmAtyenoktam-bhavadbhireva, tato vismitamanA rAmA bharA rahA-mUkhA nahIM java azvakrIDA karake rAjA vApisa lauTA to usane usa ghoDe ke pezAba ko vahIM para bharA huA dekhA-taba rAjAne mana meM vicAra kiyA-ki yadi yahAM para tAlAva khudavAyA jAve to vaha agAdha jala se bharA rahegA / kabhI bhI mUrakheMgA nahIM / isa prakAra vicAra karate 2 usa rAjA ne vahuta samaya taka usa bhUbhAga kA dekhA isake bAda vaha rAjA amAtya ke sAtha rAjamahala meM AgayA / rAjA ke manogata bhAva ko jAnane vAle usa amAtyane kucha samaya bAda vahAM eka baDA bhArI tAlAba khudavA diyaa| usake cAroM ora usane taTa para sava RtuoM ke kusuma aura phalavAle aneka jAti ke vRkSa lagA diye / kisI samaya amAtya ke sAtha rAjA usI mArga se hokara nikale / vRkSa ke jhuNDoM se zobhita usa sarovara ko dekhakara unhoMne maMtrI se pUchA ahe| ! yaha ati ramaNIya tAlAva yahAM kisane banavAyA hai ? emane ema paDa rahI. thoDIvAra pachI rAjA ane amAtya eja rastethI pAchAM pharyA. te paDatara jagyAmAM joDAnA pezAbane hajI paNa vinA sUkAyele joIne rAjAnA manamAM A prakArane vicAra Avye-"jo A jagyAe taLAva khodAvavAmAM Ave, te te taLAva kAyama agAdha jaLathI bharapUra raheze. tenuM pANI sukAze nahIM A prakArane vicAra karate karate te rAjA te bhUmibhAga sAme ghaNIvAra sudhI tAkI rahyA. tyArabAda te rAjA te amAtyanI sAthe rAjamahela tarapha ravAnA thaI gaye. te catura amAtya te rAjAnA mane gata bhAvane barAbara samajI gayo. teNe rAjAne pUchyA vinA ja te jagyAe eka vizALa taLAva khodAvyuM ane tenA kinAre vividha prakAranA ane vividha RtuonAM phala-phUlathI saMpanna vRkSa ropAvI dIdhAM. tyArabAda pharI kaI divase te rAjA te amAtyanI sAthe eja raste thaIne pharavA nIkaLe pelI jagyAe vRkSonA jhuMDethI suzobhita te jaLAzayane joIne rAjAe te amAtyane pUchayuM-are! A atizaya ramaNIya jaLAzaya ahIM ke aMdhAyuM che?
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - anuyogacandrikA TIkA. sU0 70 noAgamato bhAvopakramanirUpaNam 281 pRSTavAn-mayA kadA kAritam ? iti no smarAmi / evaM nRpeNokto'mAtyaH sarva vRttaM kathikAna / rAjA'pi sacivasya paracittAbhiSAyajJAnazakti viloksa va prazasya najIvikAM varddhayAmAsa / ityamamAtyena parAbhiprAyo jJAtaH / 3 / eteSAM sarveSAM bhAvopakramANAM saMsAraphalatvAH prazastatvam / no AgamataH prazasto bhAvopakramazca gudInAm / zrutAdiparijJAnArtha yad gurvAdInAM bhAvopataba amAtya ne kahA mahArAja ! Apane hI banavAyA hai, taba rAjA ke mana meM vaDA Azcarya huA aura usane maMtrI se pUchA maiMne yaha karavAyA haiM ? isa bAta kI to mujhe yAda hI nahIM hai| isa prakAra rAjA se kahe gaye amAtya ne saba yathA sthitaghRttAnna unase kaha diyA ! rAjA ne va matrA kI parake cita ke abhiprAya ko jAnane kI zakti dekhakara usakI baDI prazaMsA kI aura usake vetanakI vRddhi karadI aura unakA pada baDhA diyA isa prakAra yaha paracita ke abhiprAya ko jAnane vAle amAtya kI kathA hai / ki jisameM isa prakAra se amAtya ne paracittAbhiprAya ko jAnA yaha kahA gayA haiN| ina saba bhAvopakramaNoM meM saMsArarUpa phala janakatA hone ke kAraNa aprazastatA hai| (pasatthe gurumAINaM) guru AdikoM ke abhiprAya ko yathAvat jAnanA yaha noAgama ko Azrita kA ke prazasta bhAvopakrama hai| arthAt zruA AdikoM ke parijJAna ke tyAre amAye javAba Ape-"he mahArAjA Ape pote ja A jaLAzaya baMdhAvyuM che.?" tyAre rAjAnA Azcaryane pAra na rahyo. teNe amAtyane kahyuM. "A jaLAzaya zuM meM baMdhAvyuM che? A jaLAzaya baMdhAvavAne keI Adeza karyAnuM mane yAda nathI !" tyAre amAtya A pramANe khulAso karyo-"he mahArAja ! ghaNA samaya sudhI A jagyAe ghoDAnA mRtrane vinA sUkAye paDayuM rahevuM joIne Ape A jagyAe jaLAzaya baMdhAvavAno vicAra kare. Ape mAneluM ke A jagyAe jaLAzaya khodAvavAthI temAM pANI kadI sukAze nahIM. ApanA A mane gata vicAraneApa azvakaDA karIne pAchA pharatI vakhate je dRSTithI te avamavanI sAme nirakhI rahyA hatA te dRSTi dvArA jANI joIne meM A jaLAzaya ahIM baMdhAvyuM che." paranA cittane samajavAnI pitAnA amAtyanI te zakita joIne rAjAne ghaNe harSa thaye teNe tenI khUba prazaMsA karI ane tenuM vetana ane hada vadhArI daIne tenI kadara karI. A prakAranI anyanA mane gata bhAvane jANanAra te amAtyanI kathA che. A traNe bhAvapakramaNanAM dAnta che. A bhAvapakramaNamAM saMsArarUpa phalajanakatAne sadbhAva hovAthI temane aprazasta kahevAmAM Avela che. _ (pasatthe gurumAINaM) 43 mahinA abhiprAyane y||35 tA te prazasta bhApakrama che. eTale ke mRta AdinuM parijJAna prApta karavA icchatA ziyAdine
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 anuyogadvArastre kramaNaM sa prazasta bhAvopakrama svarthaH / nanvatrAnuyogadvAravicAraH prakRtaH, anuyogazca vyAkhyAnam, evaM ca yadevAnuye / gadvAravyAkhya nopayogi tadevAtra vaktavyam / gurubhAvopakramastu vyAkhyAnAnupayeogitvAdavaktavya eveti ce ducyate vyAkhyAna hi gurvA bhavati / ato vyAkhyAnApalabdhaye ziSyANAM gure rabhiprAyajJAnaM paramAvazyakam / gurbabhiprAyajho hi tadanukUlAcaraNena guraM prasAdayati, prasAditA gurus tasmai sarahasyaM zAstra prarUpayati / evaM gurubhAvA pakramo'pi vyAkhyAnasyAGgameva, ato gurubhAveApakrama ucita eva / uktaM ca" gurvAyattA yasmAcchAstrArambhA bhavanti sarve'pi / tasmAd gurvArAdhanapareNa hitakAGkSiNA bhAvyam // 1 // liye jo ziSyAdiko guru Adi koM ke bhAva kA yathAvat parijJAna hotA hai - vaha prazasta bhAvopakrama haiN| zaMkA - yahA~ to anuyogadvArakA vicAra cala rahA hai / anuyoga kA artha vyAkhyAna haiM / isaliye jo anuyogadvAra ke vyAkhyAna karane meM upayogI ho vahI yahAM kahanA cAhiye / guru bhAvopakrama to vyAkhyAna meM anupayogI hai / isaliye use yahAM nahI kahanA cAhiye / -- uttara - vyAkhyAna guru ke AdhIna hotA hai / ataH usa vyAkhyAna kI prApti ke liye guru ke abhiprAya kA jJAna karanA ziSyoM ko parama Avazyaka hai / guru ke abhiprAya ko jAnane vAlA ziSya unako apane Upara anukUla AcaraNa se prasanna karatA haiM aura prasAdita hue ve gurujana usake liye rahasya yukta zAstra kI prarUpaNA karate haiN| isa prakAra guruke bhAvakA ziSya ko yathAvat parijJAna honA yaha bhI vyAkhyAna kA aMga hI hai / isaliye usakA kathana yaha ucita hI hai / kahA bhI hai ( gurvAyattA) ityAdi / zAstroM kA pddhnaadiguruAdikAnA bhAvanuM je yathArtha parijJAna thAya che, tenuM nAma nA AgamanI apekSAe prazasta bhAveApakrama che. zaMkA--ahIM tA anuyAgadvAranI prarUpaNA cAlI rahI che. anuyAganA atha vyAkhyAna thAya che. tethI anuyAgadvAranuM vyAkhyAna karavAmAM upayukata hoya temanuM ja thana ahIM thavu joie. gurUbhAvApakrama tA vyAkhyAnamAM anupayeAgI che, tethI ahIM tenu kathana thavuM joie nahIM. uttara--vyAkhyAna gurune AdhIna haiAya che. tethI te vyAkhyAnanI prAptine mATe gurUnA abhiprAyane jANI levAnuM jJAna ziSyAne mATe parama Avazyaka gaNAya che. gurunA abhiprAyane jANanArA ziSya temane anukULa thai paDe evA peAtAnA AcaraNathI temane khuza kare che, ane tenA vatanathI saMtuSTa thayelA te guru tenI samakSa rahasyayukata zAsranI prarUpaNA kare che. A rIte gurUnA bhAvanuM ziSyane yathAvata parijJAna thavuM e paNa vyAkhyAnanA eka 'garUpa ja che. te kAraNe sUtrakAranuM uparyuta ithana dathita 4 che. udhuM che - ( gurvAyattAityAdi) zAstronu pahana
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogavandrikA TIkA satra 70 noAgamato bhAvopakramanirUpaNam 283 anyacca-"juttaM gurumagagahaNaM nAUNa tayaM jahaTThiyaM ttto| jaha hoi suppasannaM, taha jaiyavvaM guNatthIhi" // 1 // chAyA-yukta gurumanograhaNaM, jJAtvA tadA yathAsthitaM tataH / yathA bhavati suprasannaM, tathA yatitavyaM guNArthibhiH // 1 // punaH "gurucitAyattoI, vakkhANaMgAi jeNa svvaaii| teNa saha suppasannaM, hoi tayaM taM sahA kujjA" // 2 // chAyA-gurucitAyattAni, vyAkhyAnAGgAni yena sarvANi / tena yathA suprasannaM, bhavati tadA tat tathA kuryAt // 2 // rUpa samasta adhyayana guru mahArAja ke samIpa meM hI hotA hai isaliye samasta zAstrArambha gurumahArAja ke AdhIna hai| ataH apane hita kI abhilASA rakhane vAle ziSya kA kartavya hai ki vaha guru mahArAja kI ArAdhanA karane meM tatpara rhe| 1||-aur bhI gurumahArAja ke manakA-abhiprAya -ziSya ko jAnanA ucita hai| taba hI vaha unase yathArtha meM zAstra kA rahasya jJAta kara sakatA hai| isaliye guNAthI-vinIta ziSya ko cAhiye ki jisa prakAra se guru mahArAja suprasanna raheM esA yatna use karate rahanA caahiye| 2||-phir bhI kahA hai 'guru cittAI ityAdi / vyAkhyAna ke samasta aMga guru mahArAja ke cittAdhIna rahA karate haiN| isaliye jisa prakAra se ve suprasanna raheM vaisA saba kAma ziSya ko avazya kartavya hai| 3||-aur bhI AdirUpa samasta adhyayana gurU mahArAjanI samIpe ja thAya che, tethI samasta zAstrAraMbha gurUne AdhIna che. tethI pitAnA hitanI khevanA rAkhanAra ziyanuM e kartavya thaI paDe che ke teNe gurUmahArAjanI ArAdhanA karavAnA kAryamAM tatpara rahe . (1) gurUmahArAjanA manobhAvane (abhiprAyane, jANI le te ziSyane mATe ati Avazyaka che. tyArabAda ja te temanI pAsethI zAstranA yathArtha rahasyane jANI zake che. tethI je prakAre gurU rAjI rahe e prakArano prayatna guNAthI vinIta ziSya kare jaIe. (2) chucha 3-"gurucittAI" tyAha-vyAjyAnanA samasta bhAgo 13 mahArAjanA cittAdhIne rahe che. tethI je prakAre teo prasanna rahe te prakAranA kAme ziSyae avazya karavA joIe.
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 anuyogahArale punaH "AgAriMgiyakusalaM, jai seyaM vAyasaM vae pujjA / tahavi ya se navi kUDe, virahammi ya kAraNaM pucche" // 3 // chAyA--AkAreGgitakuzalaM (ziSyaM) yadi zveta vAyasaM vadeyuH pUjyAH tathA'pi ca teSAM (vacana) nApi kUTayet, virahe ca kAraNaM pRcche||3|| teSAM pUjyAnAM vacanaM nApi kUTayet asatyaM na kuryAt, tatheti kuryAdityarthaH virahe-vijane ekAnte ityarthaH, kAraNaM-zvetavAyasakathanaprayojanaM pRcchet zeSa sugmm|| __sa eSa noAgamato bhAvopakramaH / sa eSa bhaavopkrmH| sa eSa upakramaH // 50 70 // 'gurunAiNaM' ityatrAdizabdena sUcitaM zAstrabhAvopakramaM nirUpayitumAha mUlam-ahavA-ukkame chavihe paNNatte, taMjahA-ANupuThavI1, nAma2, paNAmaM3 vattavvayA4 atthAhigAre5 samoyAre6 ||suu071|| kahA hai 'AgAriMgiyakusalaM, ityAdi AkAra aura iMgita (abhiprAya) ke jAnane meM kuzala ziSya yadi pUjya gurumahArAja kAle kauve ko yadi sapheda kauvA bhI kaha deM, to bhI gurujana ke vacana ko use vinA kisI tarka ke svIkAra kara lenA caahiye| bAda meM ekAnta meM kAle kauve ko sapheda kahane ke prayojanakA kAraNa pUchanA cAhiye / (se taM noAgamao bhAvovakkame-se taM bhAvorakme se taM uvakkame) vaha yaha noAgamako Azrita karake bhAvopakrama hai| isasaraha Agama aura noAgamako Azrita karake bhAvopakrama kA yahAM taka svasapa varNana kiyA / isa svarUpa se upakrama kA svarUpa jJAta ho jAtA hai|suutr70| (3) 4 5 cha / AgAriMgiyakusalaM" tyAha-72 bhane jitane jANavAmAM nipuNa evo ziSya gurUnAM vacanane taka athavA dalIla karyA vinA svI kArI le che. dhAro ke gurU kahe ke "kAgaDAne varNa dhoLe hoya che, te temanA te kathanane paNa te ziSya dalIla karyA vinA svIkArI le che. tyArabAda ekAntamAM teNe gurune pUchavuM joIe ke "Apa kAgaDAne varNa dhULe kahe che tenuM kAraNa kRpA karIne samajAve." __(se taM noAgamao bhAvovakame) mA nAsAmane Azrita zane un56bhanu 2135 samA. (se ta bhAvovakkame) mA 54 bhane / Agama bhapakramarUpa mApakramanA banne bhedanuM nirUpaNa ahIM samApta thAya che. (seta uvakkame) mA zata bhanI samasta sahAnu parthana mI samAsa thayuM che. sU0 70
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuze gandrikA TIkA sUtra 71 zAstrabhAvopakramanirUpaNam __ chAyA--athavA-upakramaH pavidhaH prajJaptaH, tadyathA-anupUrvI 1. nAmara, pramANaM3, vaktavyatA4, arthAdhikAra:5 samavatAraH 6 // 0 71 // TIkA-ahavA ityAdi pUrva gurubhAvapakramaH pradarzitaH saMprati zAstrabhAvokramaH prarUpyate-'athave -ti, athavA-anantaraM-gurubhAvopakramavarNanAnantaram upakramaH-zAstrabhAvopakramA pavidhaH prjnyptH| 'taM jahA' ityAdi. tadyathA-yathA tasya bhAvopakramasya paDvidhatvaM taducyate 'ANupuvvI' ityAdinA / tatra prathama upakrama AnupUrvI1, dvitIyo nAma 2, tRtIyaH pramANam3, caturtho vaktavyatA4, paJcamaH-arthAdhikAra:6, SaSThaH samayatoraH 6 iti / |mu0 71 // ___aba sUtrakAra "gurumAINaM" isa pada meM Adi pada se mUcita zAstrabhAvopakrama kA nirUpaNa karane ke liye "ahavA" ityAdi sUtra kahate haiM: - "ahavA uvakkame chabihe" ityAdi / |mtr 71 // zabdArtha--(ahavA) athavA (uvakkame) upakrama (chavihe) chaha prakAra kA (paNNatte) kahA gayA hai / (taMjahA) ve prakAra ye haiM-(ANuputvI 1, nAmaM 2, paNAma 3, vattabvayA 4, atyAhigAre 5, samoyAre 6,) AnupUrvI 1, nAma 2, pramANa 3, vaktavyatA 4, arthAdhikAra 5, aura samavatAra 6, pahile gurubhAvopakrama kA kathana sUtrakArane karadiyA hai| aba ve Adipada se sUcita zAstra bhAvopakrama kA nirUpaNa karate haiM-yahAM upakrama pada se zAstrabhAvopakrama liyA gayA hai| ataHzAstrokta bhAvopakrama pUrvoktarUpa se 6 prakAra kA hai aisA sUtra kA saMkSiptArtha hai| ||mtr 71 // have sutre2 "gurumAINaM" mA 56mAM mAhi 54thI suthita zAstramAvApabhanu ni359 42vAne bhATe "ahavA" tyAdi sUtrAnu 4thana 42 - "ahavA uvakkame chabihe"-tyA___ hAtha-(ahavA) 424l (uvakkame chavihe paNNatte) 654 7 54 / 2 / / sat cha. (taMjahA) te 7 // 2 / nIce pramANe cha-(AnupuvvI, nAmaM, paNAma, vanabvayA, atyAhigAre, samoyAre) (1) bhAnubhUtI', (2) nAma, (3) pramANa, (4) vakatavyatA (5) arvAdhikAra ane 6 samavatAra. pahelAM gurUmApakramanuM pratipAdana sUtrakAre karI lIdhuM. have teo AdipadathI sayita zAstramA54bhanu ni3555 42 cha- mA pAta "ahavA" yA pAyA sucita thAya che. ahIM upakrama padathI zAstrabhAve pakrama gRhIta thayela che. tethI zAstro ktabhAvapakrama pUrvoktarUpa cha prakArane heya che, e A sUtranA saMkSiptArtha che. sa.71
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 anuyogadvArasatre athAnupUryAdInAM svarUpaM nirUpayitumAha, mUlam-se kiM taM ANupuvvI1, ANuputvI dasavihA, paNNattA, taMjahAnAmANuputvI1, ThavaNANupuvvIra, davvANupuvvI3, khettANuputvI4, kAlANupuvI5, ukittaNANuputvI6, gaNaNANuputvI7, saMThANANupuvvITa, sAmAyArIANupuvvI9, bhAvANupunI10 ||suu072|| chAyA-atha kA'sau AnupUrvI ? AnupUrvI dazavidhA prajJaptA, tadyathAnAmAnupUrvI 1, sthApanAnupUrvI2, dravyAnupUvIM 3, kSetrAnupUrvI 4, kAlAnupUrvI5, utkIrtanAnupUrvI 6, gaNanAnupUrvI 7, saMsthAnAnupUrvI 8, sAmAcAryAnupUrvI9, bhAvAnupUrvI 10 ||muu0 72 // TIkA-ziSyaH pRcchati-se ki taM' ityAdi / atha ko'sau AnupUrvI 1 iti / uttaramAha-AnupUrvI-iha hi pUrva prathamam AdiH iti pryaayaaH| pUrvasya-anu aba sUtrakAra AnupUrvI Adi ko ke svarUpa kA kathana prAraMbha karate haiM:dasa meM saba se prathama ve AnupUrvI kitane prakAra kI hai yaha spaSTa karate haiM "se ki taM' ityAdi / ||str 72 // zabdArtha--(se kiM taM ANupuvvI) he bhadanta ! pUrva prakrAnta AnupUrvI kyA hai-(ANupuvI dasavihA paNNattA) uttara--AnupUrvI dasa prakAra kI kahI gaI hai| (taM jahA) jo isa prakAra se hai-(NAmANupuvvI) eka nAmAnupUrvI (ThavaNANupuvvI) dusarI sthApAnAnupUrvI (davANupuvvI) tIsarI dravyAnupUrvI (khettANupubvI) cauthI kSetrAnupUrvI (kAlANupuvvI) pAMcavI kAlAnupUrvI (ukkittaNANupuvvI) chaThI utkIrtanAnupurvI (gaNaNANuputhvI) sAtavIM gaNanAnupUrvI (saMThANANupuccI) AThavI-saMsthAnAnupUrvI (sAmAyArImA0) navavIM samAcAryAnupUrvI (bhAvANupuvvI) aura dazamI bhaavaanupuurvii| pUrva, prathama aura Adi ye saba paryAya have sUtrakAra AnupUrvI AdikanA svarUpanuM nirUpaNa karavAne prAraMbha kare che. temAM sauthI pahelAM te e vAta prakaTa kare che ke AnupUrvI keTalA prakAranI che? "se ki ta ANupuvvI" tyA zAya-(se kiM taM ANupuvI) zivya zu3ne the| prazna pache che . he bhagavana ! pUrvaprakAnta (pUrva prastuta) AnupUvInuM svarUpa kevuM che? uttara-ANupunvI dasavihA paNattA-taMjahA) mAnuSI nAnIya prabhArI za prakAra kahA che (NAmANuputhvI (1) nAbhAnubhUtI, (ThavaNANupuvvI) (2) 2thApanAnuSI, (davvANupudI) (3) dravyAnuSI, (khettANupundhI) (4) Augii', (kAlANupuvI (5)
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 287 avayogacandrikA TIkA sUtra 73 nAmAdhAnupUvI nirUpaNam pazcAt-anupUrva, tasya bhAvaH AnupUrvI-tryAdivatu saMhatiH, AnupUrvI-anukramaH paripATItyete zabdAH smaanaarthkaaH| vyAdivastu saMhatirUpA eSA'nupUrvI nAmAnupUrvyAdibhedairdazavidhA vijJeyeti / sU0 72 // samprati nAmAdhAnupUrvI nimpayitumAhamUlam -nAma ThavaNAo gyaao| se ki taM davvANupuvvI ? davvANuputvI duvihA paNNattA, ta. jahA-Agamao ya noAgamao y| se ki ta Agamao datvANupuvI jassa gaM ANupucitti payaM sikkhiyaM ThiyaM jiyaM miyaM parijiyaM jAva no aNuppehAe, kamhA ? aNuvaogo davamiti kaTu / Negamassa NaM ego aNuvautto Agamao egA davvANuputvI jAva kamhA ? jai jANae aNuva utte na bhavai jai aNuvautte jANae na bhavai tamhA NathiAgamao dvvaannuputthvii| se taM Agamao dvvaannupuvii| vAcI zabda haiN| pUrvasya anu anupUrva-pUrva ke pIche aisA anupUrva zabda kA artha hotA hai| anupUrva kA jo bhAva hai vaha AnupUrvI hai| arthAt tIna Adi vastuoM kA jo samudAya haiM vaha AnupUrvI hai| AnupUrvI anukrama, paripATI ye saba AnupUrvI ke paryAyavAcI zabda hai / tIna Adi vastuoM kI saMhati rUpa yaha AnupUrvI pUrvokta prakAra se daza medavAlI hai aisA jAnanA cAhiye / |mtr72|| sAnubhUtI', (ukittaNANupuvvI) (6) G4ItanAnubhUtI', (gaNaNANupuvvI) (7) AdhunAnubhUtI', (saMThANAnupu-vI) (8) saMsthAnAnubhUtI (sAmAyArI ANupuvvI) () samAyAryAnuSI bhane (bhAvANupucI) (10) mApAnubhUtI. pU, prathama bhane ma mAtra paryAyavAcI zaha cha. "pUrvasya anu anupUrva" "5 (prathama)nI paa7||", meva! anupUrva 24 saya thAya cha. mA anupUrvane je bhAva che tenuM nAma anupUrI che. eTale ke Adi vastuone je samudAya che tenuM nAma AnupUvI che. AnupUrvI, anukrama ane paripATI, A traNe AnupUvInA paryAyavAcI zabdo che. traNa Adi vastuonA samUharUpa A AgvI pakata dasa bhedavALI kahI che, ema samajavuM. sa. 7rA
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 anuyogadvAra se ki taM no Agamao davANupuvI ? no Agamao davANuputvI tivihA paNNattA, taM jahA-jANayasarIradavyANupuvvI, bhakyisarIradavANuputvI, jANayasarIrabhaviyasarIravairittA dvaannupucii| se kiM taM jANayasarIradavANupuvI ? jANyasarIradavANupuTavI ANupurI payasthAhigArajANayassa jaM sarIrayaM vavagayacuyacAviyacattadehaM sesaM jahA davAvassae jAva se taM jaannysriirddhaannupuvii| se ki ta bhaviyasarIradabvAnupUvI ? bhaviyasarIradavANaputhvI je jIve joNIjammaNaNikkhaMte mesaM jahA davAvassae jAva se ta. bhviysriirdvaannupuuvii| __se kiM taM jANayasarIrabhaviyasarIravairittA davANuputrI ? jANayasarIrabhaviyasarIravairittA davANupuvI duvihA paNNattA, taM jahA-ovaNihiyA ya aNovaNihiyA y| tattha NaM jA sA ovaNihiyA so Tha'pA / tattha NaM jA sA aNovaNihiyA sA duvihA paNNatA, ta' jahA-negamazvahArANaM, saMgahassa ya ||suu0 73 // chaay| -nAmasthApane gate / atha kA'sau dravyAnupUrvI ? dravyAnupUrvI dvividhA prajJamA, tadyathA-Agamatazca noAgamatazca / aba sUtrakAra nAmAnupUrvI ko nirUpaNa karate haiM"nAma ThavaNAo gayAo" ityAdi / ||suutr 72 // zabdArtha-(nAmaThaNAo gayAo) nAmAnupUrvI aura sthApanAnupUrvI kA svarUpa nAmAvazyaka aura sthApanAvazyaka ke jaisA jAnanA caahiye| (se kiM have sarakAra nAmAnupUrva nirUpaNa kare che "nAmaThavaNAo gayAo" tyAha zahA---(nAmaThavaNAbho gayAo) namAnupUrvA bhane sthApanAnuSI 135 nAbhA1zya bhane sthApanA AvazyanA pUrvAta 2135 matusA21 samana(se ki ta davvANupuvI ?) 3 wiyana ! dravyAnubhUtI na 2135 3 cha ?
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogandrikATokA sUtra 73 nAmAdyAnupUrvI nirUpaNam 289 1 atha kA sau Agamato dravyAnupUrvI ? Agamato dravyAnupUrvI yasya khaDa bhAnupUrvIti padaM zikSitaM sthitaM jitaM mitaM parijitaM yAvad noanuprekSayA, kasmAt ? anupayogo dravyamiti kRtvA / naigamasya khalla eko'nupayuktaH Agamata ekA branyApUrvI yAvat kasmAt ? yadi zAyakaH anupayukto na bhavati, yadi anupayukto jJAyako na bhavati, tasmAd nAsti Agamato dravyAnupUrvI / saiSA Agamato dravyAnupUrvI / atha kA'sau noAgamato dravyAnupUrvI ? noAgamato dravyAnupUrvI trividhA prajhatA, tadyathA - zAyakazarIra dravyAnupUrvI, bhavyazarIradravyAnupUrvI zAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktA dravyAnupUrvI atha kA'sau jJAyakazarIradravyAnupUrvI ? jhAyakazarIradravyAnupUrvI - AnupUrvIpadArthAdhikArajJAyakasya yat zarIrakaM vyapagatacyutacyAcitatyaktadehaM zeSaM yathA dravyAvazyake tathA bhaNitavyam, yAvat saiSA jJAyakavarIdanyAnupUrvI / atha kA sA bhavyazarIradravyAnupUrvI ? bhavyazarIradravyAnupUrvI yo jIvo yonijanmaniSkrAntaH zeSaM yathA dravyAvazyake0 yAvat saiSA bhavyazarIradravyAnupUrvI / atha kA'sau jJApakazarIramavyazarIravyatiriktA, dravyAnupUrvI? jJAyakazarIramavyazarIravyatiriktA, dravyAnupUrvI dvividhA prajJaptA, tadyathA - aupanidhikIca anaupanicikI ca / tatra khalu yA sA aupanidhikI sA sthApyA / tatra khalu yA sA anaupadhikI sAdvividhA tadyathA - naigamavyavahArayoH, saMgrahasya ca // mR073|| TIkA - nAma ThavaNAo' ityAdi nAmasthApane= nAmAnupUrvI sthApanAnupUrvyo gate gata gataprAye uktamAye ityarthaH / ayaM bhAvaH - nAmAnamUrvI sthApanAnupUrvI cainadvayaM nAmAvazyakavat sthApanAvazyakavad vijJeyamiti / atha dravyAnupUrvI nirUpayitumAha-' se kiM taM ' ityAdi / atha kA'sau dravyAnupUrvI ? iti ziSyapraznaH / uttaramAha - ' davtrANupUbbI ' ityAdi / dravyAnupUrvI dvividhA prajJaptA / tad yathA - Agamatazca, noAgamatazca / taM davyANupucI) he bhadanta ! dravyAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? (davvANupudhI duvihA paNNattA) uttara- dravyAnupUrvI do prakAra kI kahI gaI hai (taMjA) ve prakAra ye haiM (Agamaoya noAgamaoya) eka Agama se uttara- davvANupuvo dubihA paNNasA taMjar3A) dravyAnupUrvInA nAtha prabhA prakAra. (Agamao ya noAgama o ya ) ( 1 ) bhAgabhanI apekSa: khe ane (2) nAAgamanI apekSAe AgamanA Azrita karIne je dravyAnupUrvI ma0 37
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogavAra tatra-Agamato dravyAnupUrvI yasya sAdhoH khalu AnupUrvIti padaM zikSitaM sthita jitaM mitaM parijitaM yAvat-raha yAvacchabdAt-nAmasamaM ghoSasamam ahInAkSaram atyakSaram avyAviddhAkSaram askhalitam amilitam avyatyAneDitaM pratipUrNa pati aura dUsarI noAgama se / Agama ko Azrita karake jo dravya AnupUrvI hotI hai vaha Agama dravyAnupUrvI hai| (se kiM taM gamao davvANupuThavI) he bhadanta / Agama ko Azrita karake jo dravyAnupUrvI hotI hai ? usakA kyA svarUpa hai ? (bhAgamao davvANupRthvI) Agama ko Azrita karake jo dravyAnupUrtI hotI hai usakA svarUpa isa prakAra se hai-(jassa NaM ANupugvitti payaM sikkhiyaM) jisa sAdhu Adine AnupUrvI isa pada vAcya artha ko vinayapUrvaka gurumukha se sIkha liyA hai (Thiya) use acchI taraha se apane smRti patha meM utAra liyA hai (jiya) zabda aura artha kI apekSA se jisane use bhali bhAMti jAna liyA hai (miya) usake padAdikoM kI saMkhyA kA parimANa jisane bhalI prakAra se abhyAsa kara liyA hai| (parijiya) jisane use saba tarapha se aura saba prakAra se parAvartita karaliyA hai| vaha Agama ko Azrita karake dravyAnupUrvI hai| yahAM yAvat zabda se " nAmasama, ghoSasama ahInAkSara atyakSara avyA. viddhAkSara, askhalita, amilita, avyatyAneDita, pratipUrNa pratipUrNaghoSa thAya che tenuM nAma AgamadravyAnupUvI che ane nA Agamane Azrita karIne 2 mAnuSI thAya cha tenu nAma nAmAsamadravyAnunI che. (se ki ta Agamao davvANupuvvI) 1 3 mApan ! saamne| pAzrita 4zana re anupUvI che tenuM svarUpa kevuM che? (Agamao davvANuputvo) bhAgamana bhAnita zana 2 dravyAnupUtI yAya che tenuM svarUpa A prakAranuM che (jassa NaM ANuputvoti paya sikkhiya) 2 sAdhu mAhi " mAnuSI" A padanA vAcyArthane vinayapUrvaka gurUne mukhethI sArI rIte zIkhI lIdhuM che, (Thiya) tane sArI zata pAtAnA smRti586 52 utArI bAdhA cha, (jiya) Avg bhane arthanI apekSA 20 taka sArI rAta one ela che, (miya) tenA padAdikanI saMkhyAnuM pariNAma jeNe sArI rIte samajI lIdhuM che, (parijiya) 0 tane macI tarathI bhane ma hAre patita zIdhu che, te Agamane Azrita karIne dravyAnupUrvI che. ahIM yAvata' padathI " nAmasama, ghoSasama, mahInAkSara, atya12, sanyAviAkSara, amAvata,
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogavandrikA TokA stra 73 nAmAdyAnupUrvI nirUpaNam pUrNaghopaM kaNThoSThaviSamuktaM guruvAcanopagataM bhavati / sa khalu tatra-AnupUrvItipade vAcanayA pranayA parivartanayA dharmakathayA ca vartamAno bhavati, na tu anuprekSayA vartamAno bhavati / evaMvidhaH sa sAdhurAgamato dravyAnupUrvI pade'nuprekSayA'vartamAnaH sAdhuH Agamato dravyAnupUrvI kathaM bhavatItyAha-'kamhA' ityAdinA-kasmAta kaMThoSThavipramuktaH guruvAvacanopagataH" ina padoM kA saMgraha kiyA gayA hai| ina padoM kA artha 14 ve sUtra meM spaSTa kara diyA hai| aisA vaha vyakti "AnupUrSI" isa pada meM vAcanA pRcchanA, parivartanA aura dharmakathA ina se vartamAna mAnA jAtA hai / parantu anuprekSA se vartamAna-nahIM mAnA jAtA hai| isa prakAra kA vaha sAdhu vyakti Agama se dravyAnupUrvI jAnanA caahiye| zaMkA-(kamhA) AnupUrvI pada meM anuprekSA se avartamAna sAdhu Agama se dravyAnupUrvI kaise mAnA jAtA hai ? uttara-" anupayogo dravyamiti kRtvA" anupayoga-jIva jisake dvArA vastu kA pariccheda karatA hai usakA nAma upayoga hai| isa upayogakA abhAva anupayoga hai| isa se yukta hone ke kAraNa AnupUrvI kA vaha jJAtA Agama se dravyAnupUrvI mAnA jAtA hai| aisA zAstra kA vacana hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki jisa sAdhune AnupUrvI ko amilita, avyatyAgraMDita, pratipUrNa, pratipUrNagheSa, kaThokavipramukta. guruvAcopagata A padene grahaNa karavAmAM AvyAM che. te padane artha 14mAM sUtramAM spaSTa karavAmAM AvyuM che. A badhAM vizeSaNothI yukta sAdhu Adine AnupUrvI" A padamAM vAcanA, pRcchanA, parivartana ane dharmakathA dvArA vartamAna mAnavAmAM Ave che, paraMtu anuprekSA dvArA vartamAna mAnatuM nathI. A prakAranA te sAdhune AgamanI apekSAe dravyAnupUrvI samaja. A-(kamhA) bhAnukA 56mA anuprekSA dvArA avatamAna sAdhu saasmanI apekSAe dravyAnupUrvI kevI rIte manAya che? uttara-" anupayogo dravyamiti kRtvA" 01 nA bA21 12tuno pari. cheda (baMdha) kare che tenuM nAma upaga che. te upaganA abhAvanuM nAma anupayoga che. A anupagathI yukta hovAne kAraNe anupUrvIne te jJAtA AgamanI apekSAe dravyAnupUrva manAya che, evuM zAstranuM vacana che. A kathanane bhAvArtha e che ke-je sAdhue AnupUvIne sArI rIte jANI lIdhI -zIkhI lIdhI che-eTale ke te tene paripUrNarUpe jJAtA thaI gayA che, te
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 manuyogadvArapaNe anuprekSayA vartamAnaH sAdhurAgamato dravyAnupUrvI bhavati? uttarayati-aNuvaogo davamitikaTu' anupayogo dravyamiti kRtvA / anupayogo hi dravyaM bhavati, ato'nu. pekSayA'vartamAnaH sAdhurAgamato dravyAnupUrvI bhavati / negamAdi bhedena dravyAnupUrvI bhedAstvevaM vijJeyAH naigamasya khalu eko'nupayukta bhAgamata ekA dravyAnupUrvI, yAvat yAvacchabdAt dvAvanupayuktau Agamato dve Anu. pUjyauM / trayo'nupayuktA Agamatastisro dravyAnupUrvyaH / evameva vyavahArasyApi / samyak prakAra se jAna liyA hai-sIkha liyA hai-vaha usakA pUrNarUpa se jJAtA bana cukA hai, ataH vaha sAdhu usa AnupUrvI meM vAcanA pRcchanA Adi se vartamAna hone para bhI usameM upayoga se rahita hone ke kAraNa vaha Agama se dravyAnupUrvI kahalAtA hai| (Negamassa NaM ego aNuvautto Agamao egA davvANuputvI, jAva kamhA? jai jANae aNuvauttaM na bhavai, jai aNuvautte jANae na bhavai, tamhA Nasthi Agamao davvANuputvI se taM Agamao davANupucI) / aba sUtrakAra naigamanaya Adi ke bheda se dravyAnupUrvI ke bhedoM ko kahate hai-ina meM naigamanaya kI dRSTi se eka anupayukta AtmA-sAdhu Agama se eka dravyAnupUrvI hai| yahAM yAvat zabda se aisA jAnanA cAhiye-ki do anupayukta sAdhu Agama se do dravyAnupUrvI haiN| tIna anupayukta sAdhu, Agama se tIna dravyApUrvI haiM / isa prakAra jitane anu. payukta sAdhu haiM Agama se utanI hI dravyAnupUrvIyAM haiN| isI prakAra se vyavahAranaya kI dRSTi se dravyonupUrvI meM ekatva anekatva kA kathana sAdhu AnupamAM vAcanA, pRcchanA, Adi vaDe vartamAna hovA chatAM paNa temAM upayogathI rahita hovAne kAraNe AgamanI apekSAe dravyAnupUrI kahevAya che. (Negamassa Na ego aNuvautto Agamao egA vANupuvI jAva kamhA ? jai jANae anuvautte na bhavai, jai anuva utte jANae na bhavai, tamhA Nasthi bhAgamo davvAnupuvI-setta Agamao davvAnupuvvI) have sUtrakAra naigamaya AdinA bhedathI dravyAnupUvInA bhedenuM kathana kare che-nagama nayanI daSTie eka anupayukta AtmA (sAdhu) AgamanI apekSAe eka dravyAnupUvI che. ahIM "yAvat " padathI nIce pUrvokta sUtrapATha grahaNa kare. nagamanayanI dRSTie be anupamayukata sAdhu AgamanI apekSAe be dravyAnupUrvI che, traNa anupayukata sAdhu AgamanI apekSAe traNa dravyAnavI che. e ja pramANe jeTalA anupayukata sAdhu che eTalAM ja AgamanI apekSAe dravyAnupUvI che. e ja pramANe vyavahAranayanI apekSAe paNa dravyAnupUvImAM
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 295 anuyogabandrikA TIkA sUtra 73 nAmAcAnupUrvI nirUpaNam saMgrahastha khalu eko'nupayuktaH, aneke vA'nupayuktA Agamato dravyAnupUrvI mAnupUjyauM vA ekaiva dravyAnupUrvI bodhyaa| RjumUtrasya eko'nupayukta Agamana ekA dravyAnupUrvI, pRthayoM necchati / trayANAM zabdanayAnAM jhAyako'nupayukto'vastu, karamAna ? yadi zAyakaH, anupayukto na bhavati, yadi anupayuktaH, jJAyako na bhavati tasmAd nAsti tanmate Agamato dravyAnupUrvI / atroktAnAM zikSitAdi padAnAM vyAkhyA pUrvavad bodhyA / etadupasaMharannAha-saipA''gamato dravyAnupUrvIti / jAnanA cAhiye saMgrahanaya kI aisI mAnyatA hai ki eka dravyAnupUrNa hai| naigama aura vyavahAra naya kI mAnyatA ke anumAra dravyAnupUrvI jo eka aura anekarUpa hai-so yaha naya aisA kathana karatA hai ki mAmAnyatatva ke AdhAra para samasta dravyAnupUrviyAM eka hI haiM-bhinna 2 aneka nhiiN| RjusUtranaya kI mAnyatAnusAra vartamAna kSaNa meM eka anupayukta sAdhu Agama kI apekSA eka AnupUrvI hai| yaha naya AnupUrvI meM bhinnatAanekatA nahIM mAnatA hai| tIna zabdanaya kI mAnyatAnusArajJAyaka hokara bhI jo anupayukta hotA hai vaha avastu svarUpa hai| kyoM ki jo jJAyaka hogA vaha anupayukta nahIM hogA, jo anupayukta hogA vaha jJAyaka nahIM hogaa| isaliye Agama kI apekSA lekara jo dravyAnupUrvI banatI hai vaha nahIM hai| yahAM para jo zikSita Adi pada Aye haiM unakI vyAkhyA pahile kI vyAkhyA ke mamAna samajhanI ekatva ane tvanuM kathana samajavuM joIe. saMgrahanAnI evI mAnyatA che ke eka ja dravyAnupUvI che. naigamanaya ane vyavahAra jyanI mAnyatA anusAra dravyAnupUvI je eka ane anekarUpa che tenuM kAraNa e che ke A naya evuM kathana kare che ke sAmAnya tattvanA AdhAra para samasta dravyAnupUrvI e eka ja che-bhinna bhinna aneka-nathI. jusUtra nayanI mAnyatA anusAra vartamAna kSaNe eka anupayukta sAdhu AgamanI apekSAe eka AnupUrvI che. A naya AnupUrvamAM bhinnatA (anekatA)ne mAnatA nathI. traNe zabdonI mAnyatA anusAra jJAyaka hovA chatAM paNa je anupayukta hoya che te avasvasvarUpa che. kAraNa ke je jJAyaka haze te anupayukta ahI hoya ane je anupayuta haze te nAyaka nahIM hoya, A prakAranI te traNe zabda nAnI mAnyatA che. tethI AgamanI apekSAe je dravyAnupUvI bane che tene A traNe zabdanonI mAnyatA anusAra sadabhAva ja hAta nathI. ahIM je zikSita Adi pade AvyAM che temanI vyAkhyA AgaLa ApyA pramANe ja samajavI. A prakAranuM Agama dabAvI svarUpa che.
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 295 ___ atha noAgamato dravyAnupUrvI tijijJAsayA ziSyA pRcchati-se kitaM' ityAdi / atha kA'sau nobhAgamato davyAnupUrvI ? iti / uttarayati-'nobhAgamo davvAnupulI' ityAdi / noAgamato dravyAnupUrvI trividhA prasaptA-zAyakazarIra. dravyAnupUrvI 1 bhavyazarIra-dravyAnupUrvI 2 jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktadravyA. nupUrvI 3 / jJAyakazarIradravyAnupUrvI jijJAsamAnaH ziSyaH pRcchati-atha kA'sau jJAyaphazarIradravyAnupUrvI ? uttarayati-'jANayasarIra' ityAdi / nAyakazarIradravyAnupUrvI hi-AnupUrvI padArthAdhikArajJAyakasya yat zarIrakaM vyapagatacyutacyAvitatyaktadehaM jIvaviSamukta zayyAgataM vA saMstAragataM vA siddhazilAtalagataM vA dRSTvA khala cAhiye / isa prakAra yaha Agama se dravyAnupUrvI kA svarUpa hai| (se ki taM noAgamao vvAnupuvvI) he bhadanta ! no Agama ko Azrita karake dravyAnupUrvo kA kyA svarUpa hai ? (nobhAgamao vvAnuputvI tivihA paNNattA) noAgama ko Azrita karake honevAlI dravyAnupurvI tIna prakAra kI kahI gaI hai| (taM jahA) jaise-(jANayasarIradavyAnuputvI, bhaviyasarIradavvAnupulcI,jANayasarIrabhaviyasarIravaharittA davvAnupugdhI) jJAyakazarIradravyAnupUrvI, bhavyazarIradravyAnupUrvI aura jJAyakazarIra bhavyazarIra vyatirikta dravyAnupUrvI / (se ki taM jANayasarIradavvAnupuvvI) he bhadanta ! pUrvaprakAnta jJAyazarIra dravyAnupUrvI kyA hai ? __ (jANayasarIradavvAnuputvI) jJAyakazarIra dravyAnupUrvI isa prakAra se hai| (AnupuvvIpayatyAhigArajANayassa jaM sarIraM vavagayacuyavAviyacatta. (se kiM tanoAgamao davANupuJvI 1) mAna! nAgabhane pAzrita karIne dravyAnupUrvInuM svarUpa kevuM che? uttara-(noAgamao davyAnuputvI tivihA paNNattA) nAmAsamane mAzrita 4za jayabhAna dravyAnunI ra pranI hI cha-(taMjahA) te praa| nIya prabhAra cha (jANayasarIradavvAnupuvvI, bhaviyasarIra davvAnupuvvI jANayasarIrabhaSiyasarIraparicA vvAnupuvvI) (1) zAyazarIra dravyApUvI', (2) ayazarIra dravyApI ane (3) sAyakazarIra bhavyazarIra vyatirita dravyAnupUra. IN-se kiM ta jANayasarIradabAnupuvvo ?) 8 savAna! 5 prAnta (pUrva prastuta) jJAyaka zarIra dvavyApUvInuM svarUpa kevuM che? uttara-(jANayasarIradabvAnupuvvI) jJAya zarIra dravyAnubhUtI nu 5135 / / Ara -(AnupuvvI payatvAhigArajANayassa jasarIra' vavagayacuyacAviya pAcahI mAnunI' mA 54nA adhikArane nAra se pAlathI
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ bogavanikA rokA sUtra 73 nAmAcAnupUrvI nirUpaNam ko'pi bhaNe aho! khalu anena zarIrasamUcchayeNa jinadRSTena bhAvena AnupUrvIti padam AgRhItaM prazApitaM parUpitaM darzitaM nidarzitam / yathA ko'tra dRSTAntaH ? ayaM madhukumbha AsIditi / 'jIva vibhamuktam' ityArabhya etatparyantaH pAThaH 'zeSaM yathA dravyAvazya ke tathA bhaNitavyaM yAvat' ityanena saMgrAhyaH eSAM padAnAM vyAkhyA dravyAvazyake drssttvyaa| etannigamayannAha-saiSA jJAyakazarIradravyAnupUrvIti / dehaM) AnupUrvI isa pada ke adhikAra ko jAnane vAle sAdhu kA jo vyapagata cyuta, cyAvita aura tyakta dehavAlA zarIra arthAt AhAra pariNati janita vRddhi se rahita zarIra hai vaha jJAyakazarIra dravyAnupUrvI hai| (sesaM jahA davvAvassae jAva se taM jANayasarIradavvAnuputhvI) yahAM para" jIvavipramuktaM zayyAgataM vA saMstAragataM vA naiSedhikIgataM vA, siddhaM zilAtalagataM vA dRSTvA khalu ko'pi bhaNet aho! khalu anena zarIrasamucchrayeNa jinadRSTena bhAvena AnupUrvIti padaM AgRhItaM, prajJApitaM, prarUpitaM, darzitaM, nidarzitaM / yathA ko'tra dRSTAntaH ? ayaM madhukumbhaAsIt ayaM ghRtakumbha AsIt " yaha (sesa) avaziSTa pATha (jahA davvAvassae jAva) jaisA dravyAvazyaka meM kahA hai vaisA lagA lenA caahiye| ina samasta padoM kI vyAkhyA dravyAvazyaka ke prakaraNa meM kaha dI gaI hai-ataH vahAM se jAna lenI cAhiye / isa prakAra noAgama kI apekSA se dravyAnupUrvI kA svarUpa hai| rahita cuta, cAvita ane tyakta dehavALuM je nirjIva zarIra che-eTale ke AhAra pariNati janita vRddhithI rahita je zarIra che te jJAyaka zarIra dravyAnupUvI che. (vyapagata, cuta, ccAvita Adi padane bhAvatha AgaLa AvI gayo che.) (sesa' jahA davvAvassae jAva se ta jANayasarIradavvAnupuvvI) sahI " jIvavipramukta zayyAgata vA, naiSedhikIgata vA, siddhazilAtalagata vA dRSkSA khalu ko'pi bhaNet aho! balu anena zarIrasamucchrayeNa jinadRSTena bhAvena AnupUrNati pada AgRhIta, prajJApita', prarUpita, darzita, nidarzitaM yathA ko'tra dRSTAntaH? aya madhukumbha AsIta, aya ghRtakumbha AsIt " mA (sesa) mADIkA sUtra (jahA davvAvassae jAva) dra0yAvazyamA san anusAra 275 karavuM joIe. A saghaLAM padenI vyAkhyA dravyAvakanA prakaraNamAM ApavAmAM AvI che. tethI jijJAsu pAThake e te tyAMthI vAMcI levI. A prakAranA neAgamanI apekSAe dravyAnupUrvInuM svarUpa che.
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogadvAra ziSyaH pRcchati' se kiM taM ' ityAdi / atha kA'sau bhavyazarIradravyAnupUrvI ? manyazarIradravyAnupUrvI hi-yo jIvo yoni janmaniSkrAnto'nenaiva Asakena zarIrasamucchrayeNa jinopadiSTena bhAvena AnupUrvI ti padam AgAmikAle zikSiSyate, na tAvat zikSate / yathA ko dRSTAntaH ? ayaM madhukumbho bhaviSyati, ayaM ghRtakumbho bhaviSyatIti anenaiva Attakena' ityArabhya etatparyantaH pAThaH zeSaM yathA dravyAvazyake yAvat' ityanena saMgrAhyaH / vyAkhyA ca dravyAvazyake draSTavyA / sampratyetadupasaMharannAha - sevA bhavyazarIradravyAnupUtra ti / ( se kiM taM bhaktirIravvAnupu0vI) he bhadanta ! pUrvaprakrAnta bhavyazarIra dravyAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? 44 uttara- (bhatriya marIradavvAnupuvI ) bhavyazarIradravyAnupUrvI kA svarUpa isa prakAra se hai- ( je jIve joNIjammaNaNikkhate sesaM jahA davvAvassae jAva se taM bhaviSasarIradacvAnuputhvI) jo jIva janmakAla meM apanA pUrNa mAsa kA samaya samAptakara utpanna huA-bIca meM nahIM, aisA manuSya usa prApta zarIra se jo bhaviSyatkAlameM AnupUrvI kA anupayukta jJAnA banegA usakA vaha prApta zarIra no Agama se bhavyazarIra dranupUtra hai| yahAM para anenaiva Attakena " isa pATha se lekara " zarIramamucchrameNa jinopadiSTena bhAvena AnupUrvI tipadaM AgAmikAle zikSiSyate na tAvat zikSate / yathA ko dRSTAntaH ayaM madhukumbho bhaviSyati ayaM ghRtakumbho bhaviSyati" yahA~ taka kA pATha " zeSa' yathA dravyAvazyake yAvat " isa pATha se grahaNa karalenA cAhiye / isa prazna - se kiM ta bhaviyamrarIradavvAnuputrI ? he bhagavan ! lavyazarIra drvyaanupUrvI'nu kevuM svarUpa che ? uttara- ( je jIve joNijammaNaNikkhaMte se jahA davvAvassapa jAva se ta bhaviyasarIradavvAnupubbI) ne va bhAtAnA garbhabhAM pUraM nava bhAsa rahane eTale ke pUrNa kALa vyatIta karIne utpanna thayA che--apUrNa kALa vyatIta utpanna thayA nathI. eve jIva bhaviSyakALamAM anupUrvI ne anubhavayukta anaze--vatamAnakALe te anupUrvInA jJAtA nathI, teA e jIvane te prApta zarIra apekSaH me lavyazarIra dravyAnupUrvI che. ahIM " anenaiva nAAgamanI Attakena " yA sUtrapathI bahane " zarIrakhamucchrayeNa jinopadiSTena bhAvena tAvat zikSaye / yathA AnupUrvItipadaM AgAmi kAle zikSiSyasena ko dRSTAntaH 1 ayaM madhukumbho bhaviSyati ayaM ghRtakumbho bhaviSyati " yahI sudhanA sUtrapATha dravyAvazyaka sUtramAM kahyA anusAra grahaNa karavAnuM sUtrakAre
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 73 nAmAdyAnupUrvInirUpaNam 297 ziSyaH pRcchati-se ki taM' ityAdi / atha kA'sau jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktA dravyAnapUrvI ? iti / uttaramAha-'jANayasarIra' ityaadi| zAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktA dravyAnupUrvI hi dvividhA prajJaptA, tadyathA-aupanidhiko ca anaupanidhikI ca / tatra medadvayamadhye yA sA aupanidhikI iha nidhizabdasya nikSepo'rthaH, nidhAnaM, nidhiH nikSepaH, nyAsaH, sthApaneti zabdAH pryaayaaH| upa= sAmIpyena nidhiH-upanidhiH-ekasmin vivikSite'rthe pUrva vyavasthApite tatsamIpe pATha kI zaMkAsamAdhAna pUrvaka jaisI vyAkhyA dravyAvazyaka ke svarUpako nirUpaNa karate samaya kI hai vaisI hI vyAkhyA isakI jAnanI caahiye| isa prakAra yaha noAgama ko lekara dravyAnupUrvI kA svarUpa hai| (se ki taM jANayasarIrabhAviyasarIrabArittA davvANupuvvI) he bhadanta ! pUrvokta jJAyaka zarIra bhavya zarIra ina donoM se vyatirikta dravyAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? uttara-( jANayasarIrabhaviyasarIravaharittA vANupubbI duvihA paNNattA) jJAyakazarIra bhavyazarIra ina donoM se bhinna dravyAnupUrvI do prakAra kI kahI hai (taMjahA) jaise (ovaNihiyA, ya aNovaNihiyA ya) aupanidhikI dravyAnupUrvI aura anaupanidhiko dravyAnupUrvI / (tatva Na jAsA ovaNihiyA sA ThappA) inameM jo aupanidhikI dravyAnupUvI hai vaha sthApya hai| kyoMki alpa viSayavAlI hone se vaha isa samaya vyAkhyA karane yogya nahIM hai| nidhizabda kA artha yahAM nikSepa hai| sUcana karyuM che dravyAvazyakanA prakaraNamAM zaMkAonA samAdhAna pUrvaka bhavyazarIra dravyAvazyakanA svarUpanuM jevuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che evuM ja ahI bhacazarIra dravyAnupUrvInuM nirUpaNa thavuM joIe A prakAranuM AgamanI apekSAe bhavya zarIra dravyAnupUvInuM svarUpa samajavuM. praza-(se kiM ta jANayasarIrabhaviyasarIravairittA davvANupuvvI 1) 8 bhagavana! pUrva prakrAnta jJAyaka zarIra ane bhavya zarIra A banethI bhinna evI dravyAnuvInuM svarUpa kevuM che? attara-(jANayasarIrabhaviyasarIravairittA davvANupuvvI duvihA paNNattA) sAyakazarIra ane bhavya zarIrathI bhinna evI dravyAnupUrvI e prakAranI kahI che. (Aaro naye prabhArI che-ovaNihiyo ya aNovaNihiyA ya) (1) yAnapavA ana (2) anopanidhihI dravyAnu5vI (tatthaNaM vA mA movaNihinA mA ThappA) tamA 2 gopanivi bhAnu chete sthAya ma. 38
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 anuyogadvArasUtre evAparAparasya vakSyamANapUrvAnupUryAdikrameNa yannikSepaNaM sa upanidhirityayaH upanidhiH prayojanaM yasyA AnupUrvyAH sA-aupanidhir3I / sAmAyikAdi-SaDadhyayanAnAM pUrvA prAdinA nikSepa eva upanidhiH sa prayojanaM yasyAH AnupUAH sA, aupanidhikI dravyAnupUrtI sthApyA saMprati na vyAkhyAtavyA-alpaviSayatve. nAtra nocyate, kizvagre vakSyate iti bhAvaH / sampati bahuvaktavyatvena pazvAnnirdiSTA'pi anaupanidhikI dravyAnupUrvathaiva vyAkhyAyate / tatra khalu yA sA anaupanidhikI nidhAna, nidhi nikSepa, nyAsa sthApanA ye saba nidhizabda ke paryAya vAcI zabda haiM / upazabdakA artha samIpa hai aura nidhi zabdakA artha rakhanA hai| eka koI vivakSita padArtha pahile vyavasthApita kara dene para phira usake pAsa hI aura 2 dUsare padArthoM ke vakSyamANa pUrvAnupUrvI ke krama se jo rakhA jAtA hai usakA nAma upanidhi hai| yaha upanidhi jisa AnupUrvI kA prayojana ho vaha aupanidhikI AnupUrvI hai| isameM sAmA. yika Adi chaha adhyayanoM kA pUrvAnupUrvI se nikSepa kiyA jAtA hai| inakA yaha nikSepa hI upanidhi hai / aupanidhikI AnupUrvI meM yaha upanidhi hI prayojanabhUta hotI hai| alpa viSaya vAlI hone se jo yahAM use vyAkhyAtavya nahIM kahA gayA hai usakA tAtparya yaha nahIM hai ki usa sUtra meM sUtrakAra usakA kathana nahIM kareMge / kintu Age ve use kaheMge-abhI yahAM nhiiN| agopanidhikI AnupUrvI kA jo sUtrakAra che, kAraNake a5 viSayavALI hovAnA kAraNe atyAre ahIM tenuM pratipAdana 12pAnI 432 nayI ' phne| ma sahI ni5' sabhA nidhAna, nidhi, nikSepa, nyAsa ane sthApanA A badhA nidhizabdanA paryAyavAcI zahI che. '6' 24ne| maya' 'sabhI5' yAya che. ane niEi' Aws rAkhavAnA arthane sUcaka che have upanidhi zabdano A pramANe artha thAya che-koI eka vivakSita padArthane pahelAM vyavasthApita karI dIdhAM pachI tenI pAse ja anya padArthone pUrvAnumUvInA kramathI je rAkhavAmAM sthApita karavAmAM) Ave che tenuM nAma upanidhi che. " A upanidhi je anupUvInuM prajana che te AnupUvane aupanidhidhI AnupUva kahe che temAM sAmAyika Adi 6 adhyayane pUrvAnupUvathI nikSepa karavAmAM Ave che. temane A nipa ja upanidhi rU5 che. aupanidhikI AnupUvImAM A upanidhi ja prajanabhUta hoya che. a5viSayavALI havAne kAraNe tene ahIM vyAkhyAta karavA gya nahIM kahevAnuM tAtparya evuM nathI ke A sUtramAM sUtrakAra
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 73, nAmAdyAnupUrvInirUpaNam 299 dravyAnupUrvI sAdvividhA prajJatA / ' anopanidhikI' ityasyAyamarthaH anupanidhiH= vakSyamANapUrvAnupUrvyAdikrameNa anikSepaH - avyavasthApanaM sa prayojanaM yasyAH sA anaupanidhikA pUrvAnupUrvyAdikrameNa vyavasthApanaM na kriyate sA vyAdi paramANuniSpannaskandhaviSayA AnupUrvI anaupanidhikotyucyate iti bhAvaH / aupanidhikI AnupUrvI ke pahile yahIM vivecana kara raheM haiM! usakA kAraNa yaha hai ki usa AnupUrvI ke viSaya meM vaktavyatA bahuta hai| (nathaNa jA sA aNovaNihiyA sA dubihA) ina aupanidhikI anaupanidhikI AnupUrvI meM jo yaha dUsarI anopanidhikI AnupUrvI hai vaha do prakAra kI hai| (taMjA) jaise (negamavavahArANaM saMgahassya) eka naigama vyavahAra naya saMmata aura dUsarI saMgraha naya sNgt| " anaupanidhikI" isakA artha isa prakAra se hai ki vakSyamAga pUrvAnupUrvI krama se jahAM padArthoM kI sthApanA nahIM hotI hai usakA nAma anupanidhi hai yaha anupanidhi jisa AnupUrvI kA viSaya hai usakA nAma anaupanidhika AnupUrvI hai| jisa AnupUrvI meM pUrvAnupUrvI Adi ke krama se padArthoM kI sthApanA vyavasthA na ho aura jo tryAdiparamANu se niSpanna hue skaMdha ko viSaya karatI ho aisI AnupUrvI anaupanidhikI AnupUrvI hai| - tenu' nirUpaNu karavA mAgatA nathI teo aDDA tenu nirUpaNa karavAnA nathI paNa A granthamAM (sUtramAM) ja tenuM nirUpaNu AgaLa karavAmAM Aze. anaupaniSikI AnupUrvI nuM ahaM' sUtrakAre auniSikI AnupUrvI pahelAM je vivecana karyuM che tenu kAraNa e che ke aauSanidhikI AnupUrvI viSenI vahutavyatA dhIbAMcI che. (tatthagaM jA sA aNotra nihiyA sA dubihA) mA bhanne ahAranI AnupUtra somAnI ne anopanidhiDI mAnupUrvI che te se prahAranI uDI che (saMjahA) te me prAza nIce pramANe che - (negamababahArANaM saMgahassa ya) (1) naigama bhane vyavahAra naya saMbhita mane (2) sa'grahanaya sa Mmata " anaaupanidhikI " A padanA atha A pramANe thAya che vakSyamANu pUrvApUrvInA krame jayAM padArthanI sthApanA thatI nathI tenuM nAma anupinidha che. A anupanadhi je AnupUrvIne viSaya che te AnupUrvI'nu' nAma anauniSikI AnupUrvI che, AnupUrvImAM pUrvAnupUrvI AdinA kramapU. vaka padArthonI sthApanA vyavasthA na hoya ane je traNa Adi paramANuthI niSpanna thayelA (utpanna thayelA) skandhane viSaya karatI heAya (ska MdhanuM pratipAdana karatI hAya) evI AnupUrvInuM nAma anaunidhikI anupUrvI che,
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 anuyogadvAraste naca skandhaviSaye'naupanidhikItvaM nopapadyate, yataH kazcit skandhatripadezikA, kazcicatuHmadezikaH kazcit pazcapadezikA, ityuttarottara sarve skandhAH kramapUrvakameva bhavanti tatazca pUrvAnupUrvyA vyavasthApanasya sadbhAvAdanaupanidhikItvameva tatrAsti, natvanopanidhikItvaM tatra saMbhavatIti cet . atrocyate-tatra kasyacit skandhasya pUrvAnupUrvyAdi krameNa vyavasthApanaM nAnyena kenacita kriyate, sarveSAM skandhAnAM visrasApariNAmapariNatatvAt ataH skandhaviSaye'naupanidhikItvamupapadyate / yatra tu tIrthakarAdinA pUrvAnupUAdikrameNa vastUnAM __ zaMkA-skaMdha meM anaupanidhi kI panA nahIM banatA hai| kyoMki koI skaMdha tIna pradeza vAlA hotA hai, koI cAra pradezavAlA hotA hai, koI pAMca pradezavAlA hotA hai| isa prakAra uttarottara samasta skaMdha krama pUrvaka hI hote haiM isa prakAra inameM pUrvAnupUrvI ke krama se sthApanA kI vyavasthA kA sadbhAva Ane se aupanidhi kI panA hI AtA hai, anaupanidhikIpanA nhiiN| uttara-skaMdho meM jo tripradezikatA Adi hai vaha kisI ke dvArA yahAM kI huI nahIM hai-arthAt aisA nahIM hai ki tripradezI skaMdha hai use kisI ne tIna paramANu pUrvAnupUrvI krama se rakhakara banAyA ho / usameM tripradezikatA to svabhAva se hI hai / kyoMki jitane bhI skaMdha haiM ve saba svAbhAvika pariNAma se pariNata hote rahate haiN| isaliye skaMdha meM anaupanidhikIpanA hI AtA hai| jahAM para tIrthaMkara AdikoM dvArA pUrvA zaMkA-skandamAM anaupaniSikapaNuM saMbhavI zakatuM nathI, kAraNa ke koI skaMdha traNa pradezavALo hoya che, keI cAra pradezavALo hoya che, kaI pAMca pradezavALa hoya che. A prakAre uttarottara samasta kapa kramapUrvaka ja hoya che. tethI temAM pUrvAnumUvInA kramapUrvaka sthApanAnI vyavasthAno saddabhAva hovAthI aupanidhikI paNuM hoI zakatuM nathI. uttara-rakadhAmAM je tripradezikatA Adi che te keInA dvArA tyAM karAyela nathI eTale ke evI koI vAta nathI ke vipradezI je skaMdha che tene koIe traNa paramANu pUrvAnupUva kramapUrvaka rAkhIne banAvyo che. temAM te svabhAvathI ja tripadezikatA hoya che, kAraNa ke jeTalAM skandha che te badhAM svAbhAvika pariNAma dvArA ja pariNata thatA rahe che. tethI skaMdhamAM anaupanidhipAsu ja ghaTAvI zakAya che jyAM tIrthakara Adika dvArA pUrvAnupUrvI AdinA kamathI vastu
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 73 nAmAdyAnupUrvInirUpaNam 301 vyavasthApanaM bhAti, tatropanidhiko AnupUrvI, yathA-dharmAdharmAdiSadravyeSu, sAmAyikAdi SaDadhyayaneSu ca / nanvevaM pUrganupUAdikrameNa vyavasthApanaM yatra nAsti tatrAnauSadhikIti svIkAre AnupUrvotvameva nopapadyate, pUrvAnupUryAdikramasyaivAnupUrvI rUpatvAt, pUrvA nupUrvyAdi krameNa vyavasthApanasyA'bhAve AnupUrdhyA eva nAsti saMbhavaH? iticet . ___ atrocyate-payapi skandhagatavyAdi paramANUnAM skandharUpeNa viziSTaukapariNAmapariNatatvAt , tathApi-yogyatAmAzrityAnupUrvI tva saMbhavati / tathAhi-tryAdi. paramANanAmAdimadhyAvasAnabhAvena niyatakrameNa vyavasthApanayogyatA'stItyatastAM yogyatAmAzrityAtrApyApUrvI tvaM na viramyate / nupUrvI Adi ke krama se vastuoM kI vyavasthA hotI hai vahAM para aupani dhikI AnupUrvI hotI hai| jaise dharma adharma Adi 6 dravyoM meM aura sAmAyika Adi 6 adhyayanoM meM hai| zaMkA-yadi aisA hI svIkAra kiyA jAve ki jahAM para pUrvAnupUrvI Adi ke krama se vyavasthApana nahIM hai vahAM anaupanidhikI AnupUrvI hai so isa kathana meM-aisI mAnyatA meM-AnupUrvIpanA hI nahIM AtA hai| kyoM ki pUrvAnupUrvI Adi ke kramameMhI AnupUrvI rUpatA hai| jahAM pUrvAnupUrvI Adi ke krama se vyavasthApana kA abhAva hai vahAM AnupUrvI kA hI saMbhava nahIM hotA hai| uttara-yadyapi skaMdhagata tIna Adi paramANuoM kA niyatakrama nahIM hai kyoM ki ve paramANuoM skaMdharUpase viziSTaika pariNAma meM pariNata rahA karate haiN| to bhI yogyatA ko Azrita karake unameM AnupUrvIpanA enI vyavasthA thAya che, tyAM aupanidhikI AnupUrI thAya che. jema ke dharmAstikAya, adharmAstikAya Adi 6 dravyomAM ane sAmAyika Adi 6 adhyayanamAM zaMkA-je evuM ja mAnI levAmAM Ave ke jyAM pUrvAnumUvI AdinA kramathI vyavasthApana nathI paNa anaupanidhinI AnupUrvInA kamathI vyavasthApana che, te e prakAranI mAnyatAmAM te AnupUrvItA ja saMbhavI zakatI nathI, kAraNa ke pUrvAnupUrvI AdinA kramamAM ja AnupUrvIrUpatA che. jyAM pUrvAnupUrvI AdinA kramapUrvaka vyavasthApanane abhAva che, tyAM AnupUvIne saMbhava ja hoto nathI. uttara-je ke kanyagata traNa Adi paramANuone niyatakrama hoto nathI, kAraNa ke te paramANu skalparUpe eka viziSTa pariNAmamAM pariNata thayA kare che. chatAM paNa vyatAne Azrita karIne AnupUrvItA A prakAre
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 anuyogadvArahare ___ sammati asyA dvaividhyamAha-tadyathA-naigamavyavahArayoH, saMgrahasya ca / naigamavyavahArasaMmatA saMgrahasaMmatA ceti dvividhA'naupanidhikI dravyAnupUrvI tyarthaH / idamatra bodhyam -oghano hi naigamasaMgrahavyavahAraRjusUtrazabdasamabhirudaivaMbhUtAH sapta nayA bhavanti eteSAM hi dravyArthikaparyAyAdhikarakSaNe nayadvaye'ntarbhAvo bhavati / 'dravyameva paramArthato'sti na paryAyAH' ityabhyupagamaparo nayo dravyAthikanayaH, 'paryAyA eva vastutaH santi na dravya'-mityabhyupagamaparo nayaH pryaayaarthiknyH| tatra nayeSu-naigamasaMgrahavyavahArA dragarthikanayAH, RjutrazabdasamabhimAnA gayA hai / aura vahAM isa prakAra se-ki-tIna Adi paramANuoM meM Adi madhya aura avasAnabhAvarUpa jo niyatakrama hai usa krama se vyavasthApanakI yogyatA hai| imaliye usa yogyatA ko Azrita karake una tIna Adi paramANuoM meM bhI AnupUrvIpana viruddha nahIM hotaa| ___ anaupanidhikI AnupUrvI meM jo dvividhatA kahI gaI hai usakA abhiprAya yaha hai ki sAmAnya se naya sAta haiM, naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra zabda, samabhirUDha aura evaMbhUta / ina sAtoM kA dravyArthika aura paryAyArthika, ina do nayo meM antarbhAva ho jAtA hai| dravya hI paramArthataH-vAstavika rUpa se haiM paryAya nahIM-isa prakAra dravya kohI svIkAra karane vAlA naya dravyArthika naya hai / aura paryAye hI vAstavika sat hai dravya nahIM isa prakAra paryAyoM ko hI vAstavika rUpa meM mAnane vAlA naya paryAyArthika naya hai / naigama, saMgraha, aura vyavahAra ye tIna dravya ko hI mAnavAmAM AvI che-traNa Adi paramANuomAM Adi, madhya ane avasAna (anta) bhAvarUpa je niyatakrama che te kamanI apekSAe vyavasthApananI yogyatA che. tethI te gyatAnI apekSAe te traNa Adi paramANuomAM AnupavI. tAne sadabhAva mAnavAmAM koI vAMdhe rahetuM nathI. anaupanidhikI anupUvamAM je dvividhatA prakaTa karavAmAM AvI che tenuM kAraNa nIce pramANe che-sAmAnya rIte te A sAta naya che-nagama, saMgraha, vyavahAra, jusUva, zabda, samabhirUDha ane evaMbhUta te sAte nayane mukhya be prakAramAM vaheMcI zakAya che-(1) dravyArthika ane (2) paryAyArthika dravya ja paramArthataH (vAstavika rUpe) che-paryAya nathI, A rIte dravyane ja svIkAra karanArA nayane dravyArthika naya kahe che. paryAye ja vAratavika sat che-dravya vAstavika sat (vidyamAna vasta) nathI, A rIte paryAne ja vAstavika rUpe svIkAranArA nayane paryAyArthika naya kahevAmAM Ave che. nagama naya, saMgraha naya ane vyavahAra naya, A traNe
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 303 bhanuyogacandrikA TIkA sUtra 73 nAmAdyAnupUrvInirUpaNam sTevaMbhUtAzcatvAraH pryaayaarthiknyaaH| tatra dravyArthiko hi sAmAnyato dvividho bhavati-vizuddho'vizuddhazca / tatra naigamavyavahArarUpaH-avizuddhaH / saMgraharUparatu vizuddhaH / negamatryavahArau hi anantaparamAnantadvayaNukAdhaneka vyaktyAtmakaM kuSNAdhanekaguNAdhAraM trikAla viSayaM vA avizuddha dravyaM viSayIkurutaH, iti henoranayoravizuddhatvam / saMgrahazca paramAyAdikaM paramANvAdi sAmyAdekaM tirobhUtaguNakalApamavidyamAnapUrvAparavibhAgaM nityaM sAmAnyameva dravyaM viSayIkurune / sAmAnyaM ca-anekatvAdi doSa vanitatvAt zuddham / tatazca sAmAnyarUpazuddhadravyAbhyupagamaparatvAdayaM saMgrahanayaH shuddhH| viSaya karane vAle hone se dravyArthika naya haiN| Rju sUtra, zabda, samabhiH rUDha aura evaMbhUta ye cAra naya paryAyoM ko hI viSaya karane vAle hone se paryAyArthika naya haiM / sAmAnya se dravyArthika naya do prakAra kA hotA hai eka vizuddha aura dUsarA avizuddha / naigama aura vyavahAra ye do naya avizuddha haiN| saMgraha naya vizuddha hai| naigama aura pavahAra ye do naya ananta paramANu, ananta dayaNuka Adi aneka vyaktisvarUpa, aura kRSNa Adi aneka guNoM ke AdhArabhUta athavA trikAlavI aise aviruddha dravya ko viSaya karate haiM / isaliye ye avizuddha haiN| tathA saMgraha naya jAtiko apekSA se paramANu Adi eka sAmAnya rUpa dravya ko hI viSaya karatA hai usakI dRSTi meM aneka bhinna 2 paramANu bhI paramANu Adi rUpa se samAnatA vAle hone ke kAraNa eka haiN| guNa samUha para usakI na dravyanuM ja pratipAdana karanArA hevAthI dravyArthika nayamAM temane samAvI levAmAM AvyA che jusUtranaya, zabdanaya, samabhirUDha naya ane evaMbhUta naya, A cAre na paryAnuM ja pratipAdana karanArA hovAthI temane paryAyArthika nayamAM samAvI zakAya che. sAmAnya rUpe dravyArthika naya be prakAre che-(1) vizuddha ane (2) avizuddha naigama ane vyavahAra, A bane naya avizuddha che ane saMgrahanaya vizuddha che. nigama ane vyavahAra naya anaMta paramANu, anaMtadvayazuka Adi aneka vyaktisvarUpa (vastusvarUpa) ane kRSNa Adi aneka gunA AdhArabhUta athavA trikAlavatI evA avizuddha dravyane viSaya kare che (pratipAdana kare che, tethI te bane nayane avizuddha kahyA che. saMgrahanayane vizuddha kahevAnuM kAraNa nIce pramANe che saMgrahanaya jAtinI apekSAe paramag Adi eka sAmAnya rU5 dravyane ja viSaya kare che te nayanI mAnyatA anusAra te aneka bhinna bhinna paramANu paNa paramANu Adi rUpa samAnatAvALA hovAne lIdhe eka ja che. guNasamUha tarapha tenI daSTi jatI nathI,
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 anuyogadvArasUtre atra ca dravyAnupUrvyAH prakrAntatvAt dravyArthikamatenaiva tasyAH zuddhAzuddhasvarUpaM darzayiSyate, na tu paryAyArthikama tena, paryAyavicArasyAmakrAntatvAditi // 073 // sampati naigamavyavahArasammatAmanaupanidhikIM dravyAnupUrvI darzayati mUlam - se kiM taM negamatravahArANaM aNovaNihiyA davvANuputrI ? negamavavahArANaM aNovaNihiyA davvANuputrI paMcavihA paNNattA, taM jahA - aTThapayaparUvaNayA1, bhaMgasamukkittaNayAra, bhaMgovadaMsaNayA3, samoyAre4, aNuga me5 ||suu074|| dRSTi nahIM jAtI hai| kyoMki guNa bhI eka prakAra kI paryAya hai| aura yaha vastu kI sahabhAvI paryAya hai dravyagata pUrvApara vibhAga ko bhI yaha nahIM mAnatA hai / ataH ina sababAtoM ko gauNa karake vaha na sirpha eka nitya sAmAnya dharmAtmaka vizuddha dravya ko hI viSaya karanevAlA hone se vizuddha mAnA gayA hai| kyoMki isa naya kA viSaya anekatvaAdi nahIM hai / sAmAnya rUpa dravyatva meM anekatva Adi to usakI dRSTi meM dUSaNa hai / ataH anekatva Adi doSoM se varjita sAmAnyarUpa zuddha dravpa ko viSaya karane ke kAraNa yaha naya vizuddha hai| yahAM para dravyAnupUrvI kA prakaraNa cala rahA hai isaliye pArthikanaya ke mata se hI usa dravyAnupUrvI kA zuddha azuddha svarUpa sUtrakAra dikhalAveMge paryAyArthikanaya ke mata se nahIM / / 0 73 // kAraNa ke guNa paNa eka prakAranI paryAya ja che. dravyagata pUrvApara vibhAgane paNa te mAnatA nathI tethI A badhI bAbatene gauNarUpa gaNIne te naya mAtra nitya sAmAnya dharmAtmaka vizudva dravyanuM ja pratipAdana karanArA hAvAthI tene vizuddhanaya mAnavAmAM AvyA che, kAraNa ke A nayanA viSaya anekatva Adi nathI sAmAnyarUpa dravyatvamAM anekatva Adi te te nayanI mAnyatA pramANe dUSaNarUpa che. tethI anekatva Adi dASAthI vihIna sAmAnyarUpa zuddhadravyanu pratipAdana karanArA DAvAne kAraNe saMgrahanayane vizuddha naya kahevAmAM Avye che ahI. dravyAnupUrvI nA aSikAra cAlI rahyo che, tethI sUtrakAra ahI dravyArthi nayanI mAnyatA anusAra ja dravyAnupUrvInA zuddha azuddha svarUpanuM nirUpaNa karaze-paryAyArthi ka nayanA mata anusAra ahI' tenuM nirUpaNa 42ze nahIM' ||sU073||
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 74 anaupanidhikIdravyAnupUrvInirUpaNam 305 chAyA-atha kA sA nagaravyavahArayoH anaupanidhiko dravyAnupUrvI ? naigamanyavahArayoH anaupanidhikI dravyAnupUrvI paJcavidhA prajJaptA, tadyathA arthapadaprarUpa natA1, bhaGgasamutkIrtanatA2, bhaGgApadarzanatA3, samavatAraH4, anugamaH ||muu074|| TIkA-'se ki taM' ityAdi atha kA sA naigamampayahArasammanA anaupanidhiko dravyAnupUrvI ? iti ziSya prshnH| uttaramAha-'naigamabahArANaM' ityaadi| naigamavyavahArayoranaupanidhikI dravyAnupUrvI paJcavidhA prajJaptA / tad yathA-arthapadaprarUpaNatA-artha:-jyaNukaskandhAdirUpastadyuktaM tadvipayaM vA padam bhAnupUAdikam -arthapadam , tamya pApaNaM kayanaM ____ aya sUtra kA naigama-vyavahAra nae maMmata auSanidhikI dravyAnunaparvI ko prakaTa karate haiM.-se kiM taM ityaadi| zabdArtha-(se kitanegamavayahAgaNaM aNovaNihiyA davANupuccI ?) he bhadanta ! naigama aura vyavahAra ina do nayoM ko saMmata jo anaupani. dhikI dravyAnupUrvI hai usakA kyA svarUpa hai ? ___ uttaraH-(negamavavahArANaM aNoraNihiyA davANuputradhI paMcavihA paNNattA) naigama vyavahAra naya saMmata anaupanidhikI dravyAnupUrvI pAMca prakArakI kahI huI hai / (taMjahA) ve prakAra ye hai-(aTTha payaparUvaNayA, bhaMgasamukttiNayA, bhaMgokdamaNa yA, mamoyAre aNugame) arthapadaprarUpaNatA1, bhaMgasamutkIrtanatA2, bhaMgopadarzanatA3, samavatAra 4, aura anugama5, / arthapadaprarUpaNatA-paNukaskaMdha AdirUpa artha se yukta athavA-paNukaskaMdha tIna paramANuvAlA kaMdha AdirUpa artha ko viSaya karanevAlA jo pada hai have sUtrakAra nigama ane vyavahAranaya saMmata anaupanidhi dravyAnuM pUvI 2135 548 42 -"se kiM ta" tyAha zA-(se ki ta negamavavahArANaM aNoNihiyA davANupubbI!) ziSya gurune e prazna pUche che ke he bhagavAn ! nigama ane vyavahAra, A be nayane saMmata che anaupanidhikI dravyAnupUrvI che tenuM svarUpa kevuM che? EURttara-(negamavavahArANa aNovaNihiyA davANuputryI paMcavihA paNNatA) nagama ane vyavahAranaya saMmata anopanidhi kI dravyAnupUvI pAMca prakAranI sI. (taMjahA) te maare| nIce pramANe che-(aTupayapahavaNayA, maMga samukitaNayA, bhaMgovadaMsaNayA, samoyAre BNugame) (1) a 56 5356, (2) . sabhuDIta natA, (3) mApazanatA, (4) samatA2 bhane (5) anugama arthapaprarUpaNutA-vyaka (traNa paramANuvALe) kandha Adi rUpa arthathI yukta athavA cAcuka75 AdirUpa arthane viSaya karavAvALuM je pada che tenuM nAma ma0 39
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 anuyogadvArasUtre tadeva, arthpdmruupnntaa| bhAnupUryAdikA saMjJA, tadvAcyarUpaNukAdirathaH sNjnyii| saMjJAsaMjisambandhakathanamA prathamaM karttavyamiti bhAvaH / iti prathamo bhedaH 1 / atra svArthe talU pratyayo bodhyH| tathA-bhaGgasamutkIrtanatA-bhajyante vikalpyante iti bhaGgAH teSAmeva AnupUryAdipadAnAM samuditAnAM vakSyamANanyAyena saMmavino vikalpAH, teSAM samutkIrtanaM-samuccAreNaM, tadeva, bhaGgasamutkIrtanatA, AnupUryAdipadaniSpannAnAM pratyekabhaGgAnAM dvayAdisaMyogabhaGgAnAM ca smuccaarnnmityrthH| iti dvitIyo bhedaH 2 / tathA-bhaGgopadarzanatA-teSAmeva sUtramAtratayA'nantarasamutkI. titAnAM bhaGgAnAM pratyekaM svAbhidheyena vyaNukAdyarthena saha upadarzanam-bhaGgopadarzanaM, tadeva bhaGgopadarzanatA / iti tRtIyobheH 3 / usakA nAma arthapada hai / isa arthapada kI prarUpaNA karanA yahI arthapada prarUpaNatA hai| AnupUrvI Adi yaha saMjJA hai-nAma hai| ina nAma kA vAcyArtha jo vyaNuka Adi hai vaha saMjJI hai| saMjJA saMjJI ke saMpandhakA kathana mAtra saba se prathama karanA yahI arthapada prarUpaNatA hai| tathA-bhaMga samutkIrtanatA-jo bhedarUpa ho usakA nAma bhaMga hai| samudita unhIM AnupUrvI Adi padoM ke saMbhavita vikalpoM-bhedoM-kA acchI prakAra se uccAraNa karanA arthAt AnupUrvI Adi ke padoM se niSpanna hue pratyeka bhaMgoM kA aura saMyogaja do Adi bhaMgoM kA yolanA yahI bhaMga samutkotanatA hai| bhaMgopadarzanatA-sUtra mAtra hone ke kAraNa anantarUpa se uccarita hue unhI-bhaMgoM meM se pratyeka bhaMga kA apane abhidheyarUpa kathana jyaNukAdi artha ke sAtha jo upadarzana-bolanA hai-vahI bhaMgopadarzanatA hai| arthapada che. A arthapadanI prarUpaNa karavI tenuM nAma ja "arthapada prarUpa etA'cha. mAnuSI mAla mA sasA (nAma) . mA nAmAnA 2 trima Adi vAcyArtha che saMjJI che. saMjJA saMsInA saMbaMdhanuM kathana ja sauthI pahelAM karavuM eja arthapadaprarUpaNutA che. bhaMgasamutkIrtanatA-je bheda rUpa hoya tenuM nAma bhaMga che. samudita eja AnupUrvI Adi padenA saMbhavita lenuM (vikalponuM) sArI rIte uccAraNa karavuM eTale ke AnupUva AdinA pade vaDe niSpanna (utpanna) thayelA pratyeka aMgenuM ane saMgajanita che Adi aMgenuM katha karavuM tenuM nAma ja bhaMgasamutkItanatA che. aMge padarzanatA-sUtramAtra hevAne kAraNe anantararUpe uccarita thayelA eja bhaMgamAMthI pratyeka bhaMganuM potAnA abhidheya rUpa trizuka Adi arthanI sAthe je upadarzana (uccAraNa) karavuM tenuM nAma ja bhaMgApadanatA che,
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 74 apopanidhikIdravyAnupUrvI nirUpaNam 307 __nanu bhaGgasamutkIrtanabhaGgopadarzanayoH ko bhedaH ? iti cet ucyate-bhaGgasamu. kIrtane bhaGgaviSayakaM sUtramevoccAraNIyam / bhaGgopadarzane tu tadeva svaviSayabhUtenA. rthena shoccaaryitvymiti| tathA-samavatAraH teSAmevAnupUrvyAdi dravyANI svasthAnaparasthAnAntarbhAvacintanaprakAraH / iti caturthoM bhedaH 4 / tathA-anugamaHanugamanam , anugamaneSAmevAnupUryAdidravyANAM satpadaprarUpaNAdibhiranuyogadvArairvicAraNam / iti paJcamobheH 5 / ebhiH paJcabhiprakAra na~gamavyavahAranayamatena anaupanidhikyAH draSAnupUrvyAH svarUpaM nirUpyata iti bhAvaH // 074 // tatra prathamaM bhedamAha mUlam-se kiM taM negamavavahArANaM aTupayaparUvaNayA ? negamavavahArANaM atRpayaparUvaNayA-tipaesie ANuputrI, cauppaesie ANupuvI jAva dasapaesie ANuputvI, saMkhejapaesie zaMkAH-bhaMgasamutkIrtana aura bhaMgopadarzana ina donoM meM kyA bheda hai ? bhaMgasamutkIrtana meM bhaMga viSayaka sUtra kA hI kevala uccAraNa karanA hotA hai aura bhaMgopadarzana meM vahI sUtra apane viSayabhUna artha ke sAtha bolA jAtA hai| unhIM AnupUrvI Adi dravyoM kA svasthAna aura parasthAna meM antarbhAva hone ke vicAroM kA jo prakAra hai usakA nAma samavatAra hai| unhIM AnupUrvI Adi dravyoM kA jo satpadakI prarUpaNA Adi vAle anuyogadvAroM se vicAra karanA hotA hai vaha anugama hai| ina pAMca prakAroM se naigamavyavahAra naya ke mata se mAnya anAranidhiko dravyAnu. pUrvI kA svarUpa nirUpita hotA hai| |mu074|| zaMkA-bhaMga samutkIrtana ane bhaMga padarzana vacce zo bheda che? uttara-bhaMga samu-kIrtanamAM bhaMgaviSayaka sUtranuM ja kevaLa uccAraNa karavAnuM hoya che. paraMtu bhago padarzanamAM eja sUtra pitAnA viSayabata arthanI sAthe uccArita thAya che. samavatAra-eja AnupUrvI Adi dravyano svasthAna ane parasthAnamAM antarbhAva thavAnA vicArone je prakAra che tenuM nAma "samAvatAra' che. anugama-eja AnupUrvI Adi dravyo jene satpadanI prarUpaNA AdivALA anuga dvArethI vicAra karAya che tenuM nAma anugama che. A pAMca prakAre naigama ane vyavahAra nayanA matasaMmata anopaniSiI dravyAnupUvInuM svarUpa nirUpita thAya che, sU074
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 anuyogadvArasUtre ANupuvI, asaMkhijjapaesie ANuputrI, anaMta esie ANuputhvI, paramANupoggale aNANupuvI, dupae sie avattavae, tipa esiyA ANupuvIo jAva anaMtapaesiyAo ANupuvIo, paramANupoggalA aNANupuvIo, dupaesiyAI atrattavvayAI / se taM gamavavahArANaM aTUpayaparUvaNayA // sU0 79 // chAyA - atha kA sA naigamavyavahArayoH aSTapadaprarUpaNatA ? naigamavyavahArayoH aSTapadaprarUpaNatA - tridezika AnupUrvI, catuSmadezika AnupUrvI, yAvad dazamadezika AnupUrvI, saMkhyeyamadezika AnupUrvI, asaMkhyeyapradezika AnupUrvI, anantapradezika AnupUrvI, paramANupudgala anAnupUrvI, dvipadezikaH avaktavyakaH / triprade zikA AnupUrvyo yAvad anantagadezikA AnupUrvyaH / paramANupudgalAH anAnupUrvyaH / dvipadezikAdIni avaktavyakAni / saiSA naigamavyavahArayo artha padamarUpaNA ||075 // TIkA - ziSya : pRcchati- -atha kA sA naigamavyavahArasamtA arthapadaprarUpaNatArUpA''nupUrvI ? iti / uttaramAha - naigamavyavahArasammatA'rtha pada prarUpaNatArUpAssnupUrvA evaM vijJeyA tathA hi- tripadezikaH- trayaH pradezAH = paramANulakSaNA vibhAgA yasmin sa tripradezikaH = pradezatrayAtmakaH skandhaH AnupUrvI bodhyA / evaM catuSpade atha sUtrakAra prathama bhedakA varNana karate haiM'se kiM taM negamavavahArANaM ityAdi' / zabdArtha:- (se kiM taM negamavavahArANaM aTThapayaparUvaNayA) he bhadanta ! pUrvakathita naigana vyavahAranayasaMgata arthapada prarUpaNatArUpa AnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? uttaraH- ( nega navavahArANaM aDuvadhaparUvaNayA) naigama vyavahAranaya saMmata arthapada prarUpaNatArUpa AnupUrvI kA svarUpa isa prakAra se hai (tiesiMe ANupuvI, cauppaesie ANupunvI, jAva dasapaesie ANu have sUtrakAra prathama bhedanuM vaNuna kare che " se kiM ta' negamavavahArANa " tyAhi zabdArtha - (se ki ta negamavavahArANaM aTThapayaparUpavaNayA ?) De lagavan ! pUrva kathita naigamavyavahAra nayax'mata a`pada prarUpazutA rUpa AnupUrvI'na svarUpa kevuM che? uttara- (tapasi ANuputrI, caupparasie ANuputhvI, jAtra dasapaesie
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ anugogacandrikA TIkA sUtra 75 anaupanidhikIdravyAnupUrvI nirUpaNam 309 zikaskandho yAvat dazapadezikaH AnupUrvI bodhyA yAvat saMkhyAtapradezika Anu pUrvI, asaMkhyAtapradezikaH AnupUrvI, anantapradezikaH AnupUrvI bodhyaa| paramANupudgalaH ekaH paramANustu anAnupUrvI bodhyaa| paramANvantarA-saMspRSTatvAt , dvipadezikA paramANudvayavibhAgavAn skandhastu bhAnupUrvitayA anAnuparvitayA vA vaktumazakyA, ataH so'vktvykH| yasmAdevaM tasmAt-trimadezikAH sarve'pi skandhA aanupuuyo bhavanti, yAvat anantamadezikAH sarve'pi skandhA AnupUryoM bhavanti / puthvI saMkhejja paesie ANupucI, asaMkhijapaesie ANupujvI, aNaMtapaesie ANupuThavI) tIna pradezoMvAlA vyaNuka skaMdha AnupUrvI hai cAra pradezoMvAlA catuSpradezika skaMdha AnupUrvI hai| yAvat daza pradezoMvAlA skaMdha AnupUrvI hai yAvat saMkhyAtapradezoMvAlA skaMdha AnupUrvI hai, asaMkhya pradeovAlA skaMdha AnupUrvI hai| aisA jAnanA caahiye| (paramANupoggale ANANupuvvI, dupaesie avattavyae) parantu jo eka paramANu hai vaha AnupUrvI nahIM hai| kyoMki vaha aura kisI dUsare paramANu se saMspRSTa nahIM hai| dvipradezavAlA jo skaMdha hai vaha AnupUrvI rUpa se aura anAnupUrvI rUpa se vaktuM azakya hai isaliye vaha avaktavya hai| jaba aisI bAta hai to (tipaesiyA ANuputvIo jAva aNaMtara esi. yAo ANupuJcIo) tIna pradezavAle samastaskaMdha AnupUrvI haiM-yAvat ananta pradezavAle jitane bhI skaMdha haiM ve saba AnupUrviyAM hai / (paramANu ANupuJcI, saMkhejjapaesie ANuputrI, asaMkhijjapaesie ANupuvvI, aNaMta paramie ANupubbI) 35 prshopaage| vyA4 245 bhAnubhA che, yA2 pra. zevALe catuudezika skaMdha AnupUrvI che, dasa paryantanA pradezevALo kaMdha AnupUra che, saMkhyAta pradeze.vALo skaMdha AnupUvI che, asaMkhyAta pradezevALo skaMdha AnupUrvI che ane anaMta pradezevALo skaMdha AnupUrvI che, ema samajavuM (paramANugoggaLe aNANupulvI, dupaesie avattavvae) pantu 21 // eka paramANu che te AnuvAM rUpa nathI, kAraNa ke te koI bIjA parama huM vaDe saMskRSTa detuM nathI be pradezavALA je skaMdha che te AnupUrvI rUpe ane anAnupavI rUpe vyakta thavuM azakaya che tethI te avakatavya che je evI vAta tA (tipaesiyA ANupunvIo jAva aNaMtapaesiyAo ANupubbIo) 19 pradezevALA samasta skaMdhe AnupUrvIe rUpa che, ane anaMta cantanA pradezevALA jeTalA kaMdhe che teo paNa AnupUrvI e rUpa che.
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 amuyogadvArale paramANupudgalAratu anAnuparyoM bhavanti / dvipradezikAni-caNukaskandhadrayANi AnupUrvitayA'nAnupUrvitayA vA avaktavyakAni bhavanti / atredaM bodhyam-AnupUrvI paripATItyucyate / sA ca yatraivAdi madhyAntalakSaNa: sampUrNo gaNanAnukramo'sti tatraivopapadyate, nAnyatra / evaM ca yatra skandha Adimadhyo. 'ntazca bhavati sa skandha AnupUrvItyucyate / Adizva yasmAtparamasti pUrva nAsti sa bodhyaH / madhyazca yasmAt pUrvamasti paramapyasti sa bodhyH| antazca yasmAtpUrvamasti para nAsti sa bodhpH| etatritayaM tu tribhadezikAghanantamedezikAnteSu poggalA aNANupubbIo, dupaesiyAiMavattavvayAiM) jo bhinna 2 asaMbaddha avasthAvAle-pudgala paramANu haiM ve AnupUrviyAM nahIM haiN| (dupaesiyAI avattavayAi) aura jo do pradezavAle pudgala skaMdha haiM ve AnupUrvI rUpa se aura anAnupurvI rUpa se vaktavya nahIM hone ke kAraNa avaktavya haiN| ___yahAM yaha samajhanA cAhiye-ki AnupUrvI nAma paripATI kA hai| yaha paripATIrUpa AnupUrvI vahIM para hotI hai ki jahAM para Adi madhya aura anta rUpa gaNanA kA saMpUrNa anukrama hotA hai| anyatra nahIM hotii| isa prakAra jahAM skaMdha meM Adi, madhya aura aMta hotA hai| vaha skaMdha AnupI aisA kahalAtA hai| jisase para hai aura pUrva nahIM hai vaha Adi zabdakA vAcyArtha-padakA artha hai| jisase pUrva hai aura para bhI hai vaha madhya zabda kA vAcyArtha hai / aura jisase pUrva hai parantu para nahIM hai-vaha anta (paramANugoggalA aNANupubbIo, dupaesiyAI avattavvayAi) 2 CAR bhinna-asaMbaddha avasthAvALA pudgala paramANuo che teo AnupUrvI rUpa nathI, ane je be pradezavALA pulaska che temane AnupUrvI rUpe ane anAnupUrvI rUpe vyakta karI zakAya evAM na hovAthI avakatavya che. ahIM AnupUrvAne artha paripATI samaje te paripATI rU5 Anu pravIne tyAM ja sadbhAva hoya che ke jyAM Adi, madhya ane anta rUpa gaNanAno saMpUrNa anukrama zakaya hoya che-jyAM A anukrama saMbhavita hato nathI tyAM AnupUvI paNa saMbhavI zakatI nathI A prakAre je rakadhamAM Adi, madhya ane anna hoya che, te skalpane AnupUrvI rUpa kahI zakAya che. jenI pUrve kaMI na hoya paNa pachI kaMIka hoya, e "Adi' padane vasyAthI che. jenI pUrve kaMIka hoya ane pachI paNa kaMIka hoya, e "madhya' padane pAmyArtha che. jenI pUrve kaMIka hoya paNa pachI kaMI paNa na hoya, e
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogacandrikA sUtra 75 anaupanidhi kIdravyAnupUrvInirUpaNam 311 skandheSvasti, atasteSu pratyekaM skandhaH bhAnupUrvI bhavati / paramANupudgale tu etatritayaM nAsti, ataH so'nAnupUrvI bodhyaH / dvipadezikastu avaktavyako bhavati / yadyapi tatra paramANudvayasya sadbhAvAdanyo'nyApekSayA pUrvapazcAdAvo'sti, atastatra pUrvasya anu-anupUrva tasya bhAva AnupUrvI ityevaMrUpA''nupUrvI sutarAM sidhyati, tathApi madhyAbhAvAt sampUrNagaNanAnukramo nAsti, ataH sa AnupUrNatvena vaktumazakyaH / nanu mA'stu sampUrNagaNanAnukramastathApi pUrvapazvAjhAvarUpAyA AnuyA vidhamAnatvAdayamAnupUrvI bhavitu marhati ? iti ceducyane, yathA meruparvatAdau kacita zanda kA vAcyArya hai| ye tInoM Adi madhya aura anta tripradezika Adi skaMdha se lekara ananta pradezataka ke skaMdhoM meM hote haiN| isaliye inameM pratyeka skaMdha AnupUrvI rUpa hotA hai / parantu jo eka paramANu hai usameM ye tInoM nahIM hote haiN| isaliye vaha AnupUrvI nahIM hotA hai| vipradezika pudgalaskaMdha avaktavya hotA hai / yadyapi dviprezika skaMdha meM do paramANu saMzliSTa rahate haiM isaliye vahAM anyonyApekSA se pUrva pazcAddhAva hai / ataH pavasya anu-pUrva ke pIche-anupUrva hai aura isa anupUrva kA jo bhAva hai vaha AnupUrvI hai| ityevaM rUpA AnupUrvI sutarAM vahAM siddha ho jAtI hai, to bhI madhya kA abhAva hone se sampUrNa gaNanAnukrama vahAM nahIM banatA hai| isaliye vaha gaNanAnukrama AnupUrvI rUpa se vaktuM azakya hai| 'anta' pahana pAyA hai. mA jona (bhA6, madhya bhane santanA) sadbhAva tripradezika Adi skadhathI laIne anaMta pradezika paryAnA skaMdhamAM heya che. tethI te pratyeka aMdha AnupUrvI rUpa hoya che. paraMtu je eka paramANu che temAM Adi, madhya ane anta, A traNene abhAva hoya che, tethI eka paramANa AnupUrvI rUpa hetu nathI dvidezika skaMdhane AnupUvI rUpe athavA te anAnupUrvI rUpe vyakata karI zakatA nathI tethI tene avakatavya kahyo che je ke dvidezika skaMdhamAM be paramANu saMkSiNa rahe che, te kAraNe temAM anyanI apekSAe pUrvapazcAdubhAvane (Adi ane antano) sadubhAva hoya che, paraMtu tyAM madhyane sadbhAva hete nathI anupUrvanI vyutpatti mA pramANe yAya cha-" pUrvasya anu anupUrvaH " " 5u'nI pA7nu' eTale anupUrva " A anupUrvane je bhAva che tenuM nAma AnupUvI che. A prakAranI AnupUrvI te ahIM (dvidezI dhamAM) saraLatAthI siddha thaI jAya che, chatAM paNa madhyano abhAva hovAthI tyAM saMpUrNa gaNanAma saMbhavI zakate nathI tethI te gaNanAnukrama AnupUrvI rUpe vyakata tha azakya che,
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 anuyogadvAra kamapi padArtha madhyatvenAvadhIkRtya pUrvAdivibhAgo lokeH kriyate, tatrA'NAvi yadi syAttarhi syAdevam / nacaitramasti / atra tu madhye ko'pi nAsti, yamakRtyA'sAGkaryeNa pUrvapazvAdbhAvaH parasparAnapekSayA saMbhavet / arthAt - yatrAdyacaramaparamAnormadhye'nyaH paramANurviyate, tatra - madhyagataM paramANumAzritya yaH pUrvapacAdvAno bhavati sa evAnupUrvI bhavati nAnyaH ato'yamAnupUrvItvena vaktumazakyaH / 9 zaMkA:- saMpUrNa gaNanAkrama bhale na ho parantu pUrva pazcAdbhAvarUpa AnupUrvI ke vidyamAna hone se yaha dvipradezI skaMdha AnupUrvI ho sakatA hai| uttara:- jisa prakAra meru parvata Adi meM kisI sthala para kisI bhI padArtha ko madhyarUpa se maryAdita karake loga usase pUrva pazcimapara kI vibhAga karate haiM, usI prakAra yahAM para bhI dvipradezika skaMdha meM bhI yadi aisA hotA to aisA ho sakatA arthAt AnupUrvatva A sktaa| parantu aisA to hai nhiiN| kyoM ki yahAM dvipradezika skaMdha meM madhya meM koI bhI nahIM hai ki jise maryAdita karake usa skaMdha meM pUrva para bhAva paraspara kI anapekSA ke samagra bhAva se bana jAve / tAtparya kahane kA yaha hai ki a para Adi aMta ke do paramANuoM ke bIca meM eka tIsarA paramANu maujUda rahatA hai vahAM para madhya gata paramANu ko avadhibhUta mAna kara jo pUrva pazcAdbhAva hotA hai vahI AnupUrvI hotA hai / anya dUsarA nahIM / isaliye videzI skaMdha AnupUrvIrUpa se vaktuM azakya hai / zakA-sa'pUrNa gaNunAnukrama bhale na hoya paNa Adi ane antarUpapUrva pazcAd bhAvarUpa AnupUrvI vidyamAna hAvAthI A dvipadezI smudha AnupUrvI' rUpa sabhavI zake che te tene AnupUrvI rUpa kahevAmAM ze vAMdhA naDe che? uttara-je rIte meru parvata Akri sthaLanI madhyamAM AvelA kAi padArthane madhyabhAga rUpe maryAdita karIne loko tenA pUrva pazcima rUpa vibhAga pADe che ane madhyastha sthaLanI pUrve AvelA bhAgAne pUrvanA bhAgeA rUpe ane pazcime AvelA sthaLAne pazcimanA bhAgeA rUpe oLakhe che, eja pramaNe dvipadezI skandhamAM paNa madhyabhAganA sadUbhAva hatA evu thaI zakata banata-tenA pUrva-pazcimarUpa vibhAga paDI zakata-ane te temAM AnupUrvI saMbhavI zata parantu evu te temAM zakaya nathI, kAraNa ke dvipradezika skandramAM madhyamAM evuM kaMi paNa nathI ke jene maryAdita karIne te skrepamAM pUrva' para bhAva parasparanI anapekSA pUrva samagrarUpe zakaya ane A kathananA bhAvAya e che jyAM Adi ane antanA e paramANuonI vacce eka trIju paramANu mAjuka hoya che, tyAM madhyanA paramANune avadhibhUta (maryAdArUpa) mAnIne pUrva pazcAdbhAva zakaya bane che ane tyAre ja anupUrvI sa bhavI zake che-te sivAya AnupUrvI tva zakaSa khanatuM nathI. te kAraNe dvidezI spadhane AnupUrvI rUpe vyakta karI zakatA nathI,
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogavandrikA TIkA sUtra 75 anaupanidhikI dravyAnupUrvInirUpaNam 35 nanu tarhi paramANupudgalabat banAnupUrvItvena kayaM nocyate ? iti cedAhaparasparApekSayA pUrvapazcAbhAvamAtrasya sadAvAdayamanAnupUrvItvenApi vaktuM na shkyte| ityamAnupUrvItvena anAnupUrvItvena ca vaktumazakyatvAdavaktavyaka eva dvynnukskndhH| anena cedamAyAtaM-yat tripadezikAdau AdimadhyAntabhAvasya vidyamAnatayA'sA. kyeNa pUrvapavAdAvasya sattvAt tripadezikAdiH skandha evAnupUrvI, paramANupudgalastvanAnupUrvI, dvayaNukastvavaktavyaka iti / evaM cAtra saMjJAsaMzisambandhakathanarUpA'padaparUpaNA kRtA bhavati / zaMkA-jaba yaha vipradezikaskaMdha AnupUrvI rUpa se nahIM kahA jA sakatA hai to phira ise pudgalaparamANu kI taraha anAnupUrvI rUpa se kyoM nahIM kaha dete haiM ? uttara-paraspara kI apekSA se isameM pUrvapazcAdbhAva mAtra kA japa sajhAva hai to phira ise anAnupUrvI rUpa se bhI kaise kahA jA sakatA hai?| isa prakAra AnupUrvI aura anAnupUrvI rUpa se yaha vipradezikaskaMdha vaktuM bhazakya hone se avaktavya koTi meM mAnaliyA gayA hai| isa kathana se yaha pAta AI ki tripradezika Adi skaMdha meM Adi, madhya aura anta-bhASa kI vidyamAnatA hone se samagra rUpameM pUrvapazcAdAva maujuda hai| yaha tripradezika Adi skaMdha hI AnupUrvI hai| aura paramANu pudgala anAnu. pUrvI hai tathA dayaNukarakaMdha avaktavya hai| isa prakAra yahAM para saMjJAsaMjJi sambandharUpa artha pada kI prarUpaNA ho jAtI hai| zaMkA-je dvidezI sakaMdha AnupUrvI rUpa kahI zakAtA nathI, te tene muddala paramANunI jema anAnupUrvI rUpa kahevAmAM zo vadhe che? uttara-parasparanI apekSAe temAM pUrvapazcAdubhAva mAtrane ja jo sadubhAva che to tene anAnupUrvI rUpa paNa kevI rIte kahI zakAya? A rIte A kripradezI saMdha AnupUrvI rUpa paNa kahI zakAya tema nathI ane anAnu. muvI 35 paNa kahI zakAya tema nathI, te kAraNe tene avaktavya kaTimAM gaNAvavAmAM AvyuM che. A kathana dvArA eja vAta siddha thAya che ke trikadezika Adi, skaMdhamAM Adi madhya ane anta bhAvanI vidyamAnatA hovAthI temAM samagrarUpe pUrvapazcAdubhAva mejUda che. tethI A tripradezika Adi aMdhaja AnupUrvI rUpa che, ane paramANu yuddhaa anAnupUva rU5 che tathA dvipradezI kaMpa avakatavya keTine che. A prakAre ahIM saMjJA saMjJI saMbaMdha che arthapadanI prarUpaNa thaI jAya che, ma0 40
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ nanu 'tripradezika AnupUrvI' ityApekavacanabadarzamenaiva saMzAsavisambandha kathanaM siddham , kathaM punakhipadezikA AturyaH ityAdi pahuvacanAntanirdezaka kRtaH 1 iti ceducyate-AnupUryAdi dravyANAM pratimedamanantavyaktikhyApamAna naigamavyavahArayorityaMbhUtA'bhyupagamamadarzanArtha ca bahupacanAntatvena nirdezaH kRta zani nAsti kazcid dossH| zaMkA-"tripradezika AnupUrvI" ityAdi ekavacana ke kathana se hI saMjJA saMjJI sambandhakA kathana jaba siddha ho jAtA hai taba phira kyoM sUtrakAra ne "tripradezikA AnupUryaH" tIna ityAdi bahuvacanAnta pada kA nirdeza kiyA? ___ uttara-AnupUrvI Adi dravyoM kA haraeka bheda ananta vyaktirUpa hai| isa bAta ko khyApanakarane ke liye aura naigama evaM vyavahAra naya kA aisA siddhAnta hai isa bAta ko pradarzita karane ke liye bahuvacanakA prayoga kiyA hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki "tripradezA AnupUrvyaH". aisA jo sUtrakArane kathana kiyA hai usase ve yaha kahanA cAhate haiM ki tripradezika eka dravyarUpa eka hI AnupUrvI nahIM hai kintu tripradezika dravya ananta haiM-ataH ananta AnupUrviyAM haiN| isaliye tripradezikarUpa bhinna 2 ananta AnupUrviyoM kI sattA sUcita karaneke liye "tripade zikA AnupUrvyaH" aisA bahuvacanAnta pada kA prayoga kiyA gayA hai| 1 zaMkA-tripradezika ItyAdi eka vacananA kathana dvArA ja saMjJA saMzI dhanU thana ne siddha 25 gaya to sUre "tripradezikA AnupUrvyaH" 'tripradezika AnupUrvIe ItyAdi bahuvacanAkta padane nirdeza zA 20 cyA cha ? uttara-AnupUrvI Adi dravyone pratyeka bheda anaMta vyaktirUpa (padAtharU5) che," e vAtanuM pratipAdana karavAne mATe ane gama tathA vyavahAra nayane e siddhAMta che e vAtane pradarzita karavA mATe bahuvacanmaa prayoga 55 42pAmA mA0yeche bhI yinanu tAtparya ye ch|" tripradezAH AnupUyaH" mA prA2nu sUtrAre2 yana thucha tanAvamA e vAta prakaTa karavA mAge che ke tripradezika eka dravyarUpa eka ja AnupUvI nathI paraMtu vipradezika dravya anaMta hovAne lIdhe ananta nukhavI e che. tathI trizika rU jutI judI anaMta AnuvIonI sattA (astitva thita 32pAne bhATa " tripradezikA bhAnupUrvyaH" " priyimaanupaayaa| evAM bahuvacanAnta padane prayoga karavAmAM AvyA che. e ja pramANe cira
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ manubomacandrikA TIkA sUtra 75 anaupanidhikI dradhyAnapUrSInirUpaNam 315 nanu anAnupUrvIdravyamekena paramANunA niSpadyate, avaktavyaka dravya tu paramANu: iyena, AnupUrvIdravyaM tu jaghanyato'pi paramANutrayeNa, evaM dravyavRddhayA pUrvAnupUrva kamamAzritya prathamamanAnupUrvIdravyaM vaktavyam , tato'vaktavyakadravyam , tatazcAnupUrvI dravyam / pazcAnupUrvIkramamAzritya tu prathamamAnupUrvI dravyaM vaktavyam , tato'vaktavyaka dRSyam , tatathAnupUrvIdravyam / atra punaH kramadvayamullaGthya nirdezaH kathaM kRta ? iti ceducyateisI prakAra se cAra pradezoMvAlA eka skaMdha eka AnupUrvI hai-isa prakAra se cAra pradezoMvAle skaMdha bhI ananta haiM ataH ve anantAnupUrviyAM haiN| anyatra bhI isI prakAra se udbhAvita kara lenA caahiye| zaMkA-anAnupUrvI jo dravya hai vaha eka paramANu se niSpanna jhetA haiM arthAt eka paramANu anAnupUrvI hai, aura avaktavya dravya paramANudvaya ke sambandha se niSpanna hotA hai| arthAt saMzliSTa paramANudvayaskaMdha avaktavya hai, tathA kama se kama bhI AnupUrvI dravya paramANutraya se niSpanna hotA hai, arthAt paramANutraya ke saMzleSa se saba se jaghanya AnupUrvI, niSpanna hotI hai isa prakAra dravya kI vRddhi se pUrvAnupUrvI krama ko lekara satrakAra ko cAhiye thA ki ve pahile anAnupUrvI dravya kA kathana karate, isake bAda avaktavya dravyakA kathana karate aura isake bAda AnupUrvI dravya. kA kathanakarate haiM / yadi pazcAnupUrvI ke krama ko lekara unheM kathana karanA prahezevALa eka sakaMdha eka AnupUva rUpa che ane cAra pradezavALA je, anaMta che che te anaMta AnupUrvI rUpa che eja pramANe anaMta pradezI paryantanA skaMdhe viSe paNa samajI levuM. zaMkA-anAnupUra je drA che te eka paramANumAMthI niSpanna thAya - eTale ke eka paramANu anAnupUrvI rUpa che, ane avakatavya dravya be paramAyunA saMbaMdhathI nipanna thAya che-eTale ke saMkiaSTa paramANu hayakaMdha ava* katavya che-eTale ke dvidezI skaMdha AnupUrvI rUpa paNa nathI ane anAnupUrvI rUpa paNa nathI AnupUrvI dravya echAmAM ochA traNa paramANu vaDe niSpanna thAya che eTale ke traNa paramANunA saMzleSathI jaghanyamAM jadhanya rU5 AnupUrvI nipanna thAya che. A rIte dravyanI vRddhi dvArA pUrvAnupUrvI manI apekSAe sUtrakAre pahelAM anAnupUrvI dravyanuM kathana karavuM joItuM hatuM tyAra pachI avaktavya dravyanuM kathana karavuM joituM hatuM ane tyAra bAda AnupUrvI dravyanuM kathana karavuM joItuM hatuM je pazcApUnA kamathI kathana karavuM hoya
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 manuyogadvAra AnupUrvIdravyApekSayA'nAnupUrvIdravyANi alpAni, anAnupUrvIdravyApekSayA'. vaktavyakadravyANi alpetarANi, ityeva' dravyahAnyA pUrvAnupUrvIkramanirdeza evAtra vartate, iti nAsti kshcidossH| sampati prakRtamupasaMharannAha-saiSA naigamavyavahAra* sammatA'rthapadamarUpaNatArUpA'naupanidhikI AnupUrvI ||suu075|| thA to-pahile AnupUrvI dravya kA kathana karate bAda meM avaktavya dravya kA kathana karate aura phira bAda meM anAnupUrvI dravya kA kathana krte| parantu unhoMne ina donoM kramoM kA ullaMghana kara nirdeza kiyA hai so isakA kyA kAraNa? uttara-sUtrakAra ko isa prakAra ke nirdeza se yaha batalAnA iSTa hai ki AnupUrvI dravya kI apekSA anAnupUrvI dravya thoDe haiM, aura anAnupUrvI dravya kI apekSA avaktavyaka dravya aura bhI kama haiN| isa prakAra dravya ko hAni se sUtrakArane yahAM pUrvAnupUrvikrama ko lekara usI kA nirdeza vaktavyarUpa se iSTa kiyA hai| ataH isa prakAra nirdeza meM koI doSa nahIM hai / (se taM negamavavahArANaM aTThapayaparUvaNayA) isa prakAra se negama vyavahAranaya saMmata yaha pUrvaprakAnta artha padaprarUpaNatArUpa kA anaupanidhikI AnupUrvI hai| bhAvArtha-sUtrakArane isa sUtra dvArA arthapada prarUpaNA kA kyA svarUpa hai yaha viSaya spaSTa kiyA hai| vyaNukaskaMdha se lekara ananta pradezavAle te pahelAM AnupUrvAdrathanuM, tyAra bAda avyakta dravyanuM ane tyAra bAda anAnupUrva dravyanuM kathana karavuM joItuM hatuM. paraMtu A be kramamAMthI eka paNa kramane anusaravAne badale temaNe pahelAM AnupUvadravyanuM, tyAra bAda anAnupUvInuM dravyanuM ane chelle avakatavya dravyanuM kathana karyuM che. te Ama karavAnuM zuM kAraNa haze? uttara-sUtrakAra A prakAranA krama dvArA e batAvavA mAge che AnupU. vIdravya karatAM anAnupUvI dravya jevuM che, ane anAnupUrvI dravya karatAM avaktavya thoDuM che A rIte sUtrakAre ahIM dravyanI hAninAM apekSAe pUvanupUva kramane AdhAra laIne upayukta kame tenI prarUpaNa karI che. tethI A prakAranA nirdezamAM kei deSa nathI. (se ta' negamavavahArANaM adupayapasvaNayA) mA prAnu' nAma bhane vyavahAranaya saMmata pUrva prastuta arthapada prarUpaNutA rUpa anapathikI AnupUrvInuM svarUpa che. bhAvArtha-sUtrakAre A sUtra dvArA arthapada prarUpaNAnuM kevuM svarUpa che te viSayane spaSTa karyA che. traNa aNuvALA (trapradezI) kaMdhathI laIne anaMta
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ punadhikA TokA sUtra 76 naMgamavyavahArArthapadamarUpaNA asyAH prayojanaM kim ? iti darzayitumAha mUlam-eyAe gaM negamavavahArANaM aTThapayaparUvaNayAe kiM paoyaNaM? eyAe NaM negamavavahArANaM aTThapayaparUvaNayAe bhaMgasamukttiNayA kajjai ||suu076|| jitane bhI skaMdha haiM ve saba yahAM " artha" zabda se gRhIta hue haiN| isa artha se yukta athavA isa artha ko viSaya karanevAlA jo pada hai usakA nAma arthapada hai| isakI prarUpaNA kA nAma artha pada prarUpaNA hai| isa prarUpaNA meM pudgala paramANu aura dvipradezI skaMdha varjita ho jAte haiN| kyoM ki-ekapudgalaparamANu AnupUrvI rUpa nahIM hai aura dvipradezI skaMdha avaktavya hai / saba se jaghanya AnupUrvI kA prAraMbha tripradezI skaMdha se hotA hai| kyoM ki yahIM se krama kI sampUrNa gaNanA calatI hai / gaNanA kA tAtparya ginatI se hai| Adi madhya aura aMta isa prakAra se gaNanA jahAM hotI hai vahIM para AnupUrvIrUpa paripATI maujUda rahatI hai| yaha ayaM pada prarUpaNArUpa AnupUrvI naigamanaya aura vyavahAra naya ina donoM nayoM ko saMmata hai| ye artha pada prarUpaNArUpa AnupUrviyAM eka se lekara ananta haiN| isakA kAraNa yaha hai ki tripradezI Adi skaMdha se lekara ananta pradezI skaMdha taka ke jitane bhI skaMdha haiM ve saya ananta haiN| // 0 75 // paryantanA pradezavALA jeTalA rakaMdha che, te badhAne laIne ahI " artha che padathI grahaNa karavAmAM Avela che. A arthathI yukata athavA A arthanuM pratipana 42 // 32 56 cha ta nAma 'ma 54' che. tenI 5354Anu nAma "artha pada prarUpaNa' che. A prarUpaNAmAM pudgala paramANu ane dvipradezI skaMdha vajita thaI jAya che-eTale ke temanI prarUpaNA thatI nathI, kAraNa ke eka pudgala paramANu AnupUrva rUpa nathI ane dvipradezI skaMdha avakatavya che. jaghanyamAM jaghanya AnupUrIno prAraMbha tripradezI kapathI thAya che, kAraNa ke tyAMthI ja kamanI saMpUrNa gaNunA cAlu thAya che. (gaNanA eTale gaNatarI) Adi, madhya ane anta, A prakAranI gaNanA jyAM saMbhavita hoya che, tyAM ja anupUrvI rUpa paripATI mejUda rahe che. A arthapada prarUpaNa rU5 AnapUrvI gamanaya ane vyavahAranaya, A bane nA dvArA saMmata (mAnya) che. A arthapada prarUpaNArUpa AnupUrvIo ekathI laIne anaMta paryantanI che, kAraNa ke tripradezathI laIne anaMta pradezI sudhInA jeTalA rakaMdha che, te badhAM anaMta che. sU07pA
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 ___ anuyogAyaka chAyA-enayA khalu naigamavyavahArayoraryapadamarUpaNatayA ki prayojanam ? etayA khalu naigamavyavahArayorarthapadaparUpaNatayA bhAsamutkIrtanatA kriyte||076|| TokA-'eyAe NaM' ityAdi etayA naigamavyavahArasammatayA arthapadamarUpaNatayA ki prayojanam kiM phalam ? iti ziSyaH pRcchati / atha-uttarayati-etayA naigamavyavahArasammatayA'rthapadaprasapaNatayA bhaGgasamutkIrtanatA kriyte| ayaM bhAvaH-arthapadaprarUpaNatAyAM saMhAsaMzivyavahAro nirUpitaH / saMjJAsaMjJivyavahAre satyeva bhaGgakAH samutkIrtayituM zakyante, nAnyathA, saMjJAmantareNa nirviSayANAM bhaGgAnAM prarUpaNAyA asaMbhavAt / tasyAd __ isakA prayojana kyA hai ? isa bAta ko sUtrakAra aba pradarzita karate haiM-'eyAeNaM' ityaadi| zabdArtha-he bhadanta ! (eyAraNaM negamavavahArANaM aTThapayaparUvaNa. yAe ki paoyaNaM) negama vyavahAranaya saMmata isa artha pada prarUpaNatA rUpa AnupUrvI se kyA prayojana sdhtaa-nikltaa-hai| uttara-(eyAeNaM negamavavahArANaM apayaparUSaNayAe bhaMgasamu. kittaNayA kajjA) isa naigamavyavahAranaya saMmata artha pada prarUpaNatArUpa AnupUrvI se bhaMga samutkIrtanatA kI jAtI hai| tAtparya yaha ki pahile jo yaha kahA gayA hai ki artha pada prarUpaNatA meM saMjJA saMjJi vyavahAra nihita hai / kyoM ki usI se saMjJA saMjJi vyavahAra calatA hai| aura isa vyavahAra ke hone para hI bhaMgoM kA samutkIrtana (utpatti) ho sakatA hai| anyathA nahIM ho sakatA hai| kAraNa-saMjJA-nAma-ke vinA nirviSaya hue have A arthapada prarUpaNA rUpa AnupUrvanuM prajana prakaTa karavA mitta satra cha -" eyAeNaM" tyA: hAtha-prazna-samapan! ( eyAeNaM negamayavahArANa' adupayaparUvaNayAe ki paoyaNa) negama ane 05172naya samatA ma 54 53patA 25 AnupUrvI dvArA kayuM prayojana siddha thAya che? uttara-(eyAeNaM negamavavahArANaM aTupayaparUvaNayAe bhaMgasamukttiNA, janA) A nagamanaya ane vyavahAranaya saMmata arthapada prarUpaNatA 35 AvI vaDe bhaMgasamutkIrtanatA karAya che A kathananuM tAtparya nIce pramANe che pahelAM evuM kahevAmAM AvyuM che ke arthapada prarUpaNutAmAM saMjJA saMjJA vyavahAra cAle che, ane te vyavahArane sadbhAva hoya te ja bhaganuM samItIna (laMganI utpatti thaI zake che tene abhAva hoya te thaI zakatuM nathI. kAraNa ke saMjJA (nAma) vinA niviSaya thayelA aMge (vikapa,
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 76 maGgasamutkIrtanatA nirUpaNam 319 bhaGgasamu kIrttanataiva etasyA naigamavyavahArasammatAyA arthapadaprarUpaNatAyAH phalaM bodhyamiti / / 0 76 // thApanidhikyAdvitIya bhedarUpAmarthapadaprarUpaNatAyAH phalabhUtAM maGgasamutkItAM nirUpayati mUlam - se kiM taM negamavavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA ? negamavavahArANaM bhaMgasamusamukkittaNayA asthi ANupuvvI 1, asthi aNANupuvvIra, asthi avanttavvae 3, asthi ANupubbIo4, asthi aNANupuvIo5, asthi avattavvayAI 6, / ahahyA - asthi ANuputrI ya aNANupuvvIya 1 | ahavA - asthi aNuputrIya aNANupuvIoza ahavA asthi ANupuvvIo ya aNANuputrIo y3|| ahavA - asthi ANuputrIo ya aNANuputrIo yA ahavAasthi aNANuputrIya avatantrae / 5 ahavA - asthi ANupuvIo ya avattavvayAI ya 6 ahavA - asthi ANupuvvIo ya avantavtrae ya 7 / ahavA - asthi ANupuvvIo ya avaktavtrayAI ya8 | ahavA - asthi aNANupuvvI ya avattatrae ya 9 / ahavA asthi aNANupuvvI ya avaktavvayAI ya 10 | ahavA - asthi aNANubuvvIo ya avattavvae ya 11 ahavA - asthi aNANU bhaMgoM kI prarUpaNA kA honA asaMbhava hai| isaliye bhaMga samutkIrtanatA hI isa naigama vyavahAra saMmata arthapadaprarUpaNatA kA phala hai| aisA jAnanA cAhiye | | 0 76 // bhAMgAe)nI prarUSaNA karavAnuM kArya ja asaMbhavita khanI jAya che tethI bhaMgasamutkInatA ja A naigamavyavahAranaya saMmata arthIpada prarUpaNutAnuM' kula che prema samaI lele suu079||
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 anuyogadvAra puvIo ya avatavvayAI ya 12 ahavA - asthi ANupuvvI ya aNANupuvIya avattavvae ya 1| ahavA-asthi ANupuvI ya aNANupuvIya avattayAiM ya2 ahavA-asthi ANupunvI ya aNANupuvIo ya avattavvae ya 3 | ahavA - asthi ANupuvvI ya aNANuputrIo ya avattavtrayAI ya 4 | ahavA - asthi ANupuvIo ya aNANupuvIya avattavvae ya 5 / ahavA - asthi ANuvIo ya aNANupuvIya avattabvayAI ya 6 | ahavA-atthi vIo ya aNANupuvIo ya avattavvae ya 7 // ahavA- asthi ANupuvIo ya aNANupuvIo ya avattavvayAiM ya8 ee aTTha bhaMgA / evaM savve vi chavvIsaM bhNgaa| se taM negamavavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA // sU0 77 // chAyA - atha kA sA naigamavyavahArayorbhaGgasamutkIrttanatA ? naigamavyavahArayosamutkIrttanatA asti AnupUrvI 1, asti anAnupUrvI 2, asti avaktavyakam 3, santi AnupUrvyaH 4, santi anAnupUrvyaH 5, santi avaktavyakA ni 6 / - athavA staH AnupUrvI ca anAnupUrvI ca1, athavA santi AnupUrvI ca manAtupUrvyazvara, athavA santi AnupUrvyazca anAnupUrvI ca3, athavA santi AnupUrvyatha anAnupUrvyazca 4, athavA staH AnupUrvI ca avaktavyakaM ca 5, athavA santi AnupUrvI ca bhavaktavyakAni ca6, athavA santi AnupUrvyazca avaktavyakaM ca7, athavA santi AnupUrvyazca avaktavyakAni ca8, athavA staH anAnupUrvI ca avaktavyakaM ca9, athavA santi anAnupUrvI ca avaktavyakAni ca 10, athavA santi anAnupUrvyazca avaktavyakaM ca 11, athavA santi anAnupUrvyazca avaktavyakAni ca 12 / athavA - santi AnupUrvIca anAnupUrvIca avaktavyakaM ca1, athavA santi AnupUrvI ca anAnupUrvI ca avaktavyakAni ca2, athavA santi AnupUrvIca anAnupUrvyazca avaktavyakaM ca3, athavA santi AnupUrvI ca anAnupUrvyazca avaktavyakAni 4, athavA santi AnupUrvyazca anAnupUrvI ca avaktavyakaM ca5, athavA santi bhAnupatha anAnupUrvI ca avaktavyakAni ca6, athavA santi AnupUrvyama anAnupazca
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogacandrikA TIkA sUtra 77 bhaGgasamutkIrtanatAnirUpaNam ___ 321 bhavaktavyakaM ca 7, athavA santi AnupUrvazca anAnupUrvyazca avaktavyakAni ca8, ete'STau bhnggaaH| evaM sarne'pi pvishtirbhnggaaH| saiSA naigamavyavArayorbhamA skIcanatA // muu077|| TIkA-se kiM taM' ityAdi bhaya kA sA naigamadhyapahArasammatA bhAsamutkIrtanatA? iti ziSya pshnH| uttarayati-gamavyavahAramammatA bhaGgasamutkIrtanatA evaM vijJeyA, tadyathA-asti bhAnupUrvI, asti anAnupUrvI, asti aktavyakamityAdi / asya sUtrasya vyAkhyA spaSTA / atradaM bodhyam rAcanAnnena AnuyAdipadatrayeNa trayo bhanA, bahuvara aba sUtrakAra hamI bhaMga ma nukIrtanatA kA ki jo anaupanidhiko arthapadamarUpatAsI kAbhana hai nirUpA karate haiM "se kiM taM negamazvayArA bhaMga sanukittaNayA" ityaadi| zabdArtha-se kiMtaM negamavavahArANaM bhaMgamamukkisaNayA) he bhadanta ! naigama vyavahAranaya saMmata aimI vaha bhaMgamamuskItanatA vayA hai ? utsara-(negamavavahArANaM bhaMgasamukttiNayA) naigama vyavahAranaya saMmata vaha bhaMgasamutkIrtanatA isa prakAra se hai (asthi ANupundhI) AnupUrvI hai (asthi aNANupuvvI) anAnupUrvI hai (asthi bhava. tathae) avaktavya hai (asthi ANupuvIo) AnupUrviyAM haiN| (bharitha bhaNANupumvIo) anAnurviyAM haiM (asthi avattavyayAI) avaktavyako ityAdi / isa sUtra kI vyakhyA spaSTa hai / yahAM isa prakAra se jAnanA cAhiye-ki jo ye AnupUrvI Adi tIna pada ekavacanAnta, ina se have sUtrakAra anopanidhika apada prarUpaNutAnA je phalarUpa che evI saMga samuThItanatAnuM nirUpaNa kare che "se kiM ta' negamavavahArANa bhaMgasa mukittaNayA ?" tyA: zAya-se kiM ta' negamavahArANa bhaMgasamukttiNayA): sapana! nagamavyavahAranaya saMmata evI te aMgasamutkInatAnuM svarUpa kevuM che? tti2-(negamayavahArANa bhaMgasamubidhaNayA) neyamAnaya bhane 0525. samata te samuhInatA mA 53:2nI (bhatyimANupubbI) bhAnuna ), (bhatyi bhaNANupuvI) manA5vI cha, (bhatyi bhavattavvae) bhays, (asthi mANupuboo) mAnavImA , ( bhatthi bhaNANupunvIbho) manAnu. vAyAcha, ( asthi avattavyayAI) bhane bhata0), tyA 35onI bhujItanatA (65Gi) samAvI. A sUtranI vyAkhyA spaSTa che. ahIM bhAMgAonI racanA bA pramANe samajavI. AnupUva AdinA je traNa pade ekavacanAnta che, temanA trA ma041
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvArale nAtena ca trayo bhaGgAH, ityevamasaMyogapakSe para manA bhavanti / saMyogapakSe tu padaayasyAsya trayo dvikasaMyogAH / ekakasmistu dvika saMyoge ekavacana-pahuvacanAmyA caturbhanayAH sadAbAd triyapi dvikaya geSu dvAdaza bhanAH sampayante / 12 / trikayogastvatra eka ec| tatra ca ekavacanabahuvacanAbhyAmaSTau bhaGgA bhavanti / mave'pyamI pvishtiH| 26 / bhaGgAnAM sthApanA caivam - / SaDviMzatibhaGgAnAM koSThakamidam / asaMyoge bhagAH dvikasaMyoge prathamA catubhaGgI1 | trikasaMyoge bhagAH 8 *AnupUrvI 1 | AnupUrvI-anAnupUrvI AnupUrvI-anAnupUrvI-avaktavyakaH 1 anAnupUrvI2 | AnupUrvI-anAnudyaH2 / AnupUrvI-anAnupUrvI-avaktavyakAH2 avaktavyakaH3| AnupUrvyaH-anAnupUrvI 3 | AnupUrvI-anAnupUrvyaH-avaktavyakaH3 tIna bhaMga banate haiM aura jo AnupUrvI Adi tIna pada bahuvacanAnta haiM unase bhI 3 bhaMga banate haiN| isa prakAra asaMyoga pakSameM ye chaha 6 bhaMga ho jAte haiN| aura saMyoga pakSa meM ina tIna padoM ke visaMyogI bhaMga 3 hote haiN| ina meM eka eka bhA meM do do kA maMyoga hone para ekavacana aura bahuvacana ko lekara cAra 2 bhaMga ho jAte haiM isa prakAra tIna bhaMga ke dvika saMyogI bhaMga cAra 2 hone se ye 12 bhaMga bana jAte haiN| tathA trika saMyoga meM eka vacana aura yahuvacana ko lekara 8 bhaMga panate hai| isa prakAra savabhaMga milakara 26 bhaMga hote haiN| ina bhaMgokA krama isa prakAra se hai bhAnupUrvI 1, anAnupUrvI 2, avatavyaka, ye tIna bhaMga eka baca. nAnta haiN| AnupUrviyAM1, anAnurviyAra; aura aneka avaktavyakara, ye 3 bhaMga bahuvacanAnta hai, aise asaMyogI bhaMga hue 6 / do ke saMyoga se tInacaturbhagiyAM banatI haiM, unameM prathama caturbhagI isa prakAra se banatI hai-AnupUrvI anAnupUrvI 1, AnupUrvI anAnurviyAM 2, bAMgA bane che ane je AnupUrvI AdinA traNa pade bahuvacanAnta che temanA paNa traNa bhAMgAo bane che. A rIte kula 6 asagI bhAMgAo mana che. mAtra paDhAnA (bhAnunI, manAmI bhane mata05411) . sagI bhAMga traNa thAya che pratyeka bhAMgAmAM babene saMga thavAthI eka vacana ane bahuvacananI apekSAe pratyeka padanI sAthe cAra-cAra lAMgA bane che. A rIte traNe enI sAthe kula 12 dvisaMgI bhAMgA bane che. vikAsa yogI pusa 8insana 2. sArI mayA bhajIna +12+8= 2i w. mA 26 lAmAnama mA prabhAra samanAyA-(1) bhAnukI', (2) bhanAnu5vI', (3) sapata054, again vayanAnta che. (1) bhAnu5vIsI, (2) manAnunImA (3) bhane4 apAtayI, tra sAMgA bahuvacanAnta che. evI rIte asaMgI 4 mAM thayA 6 * ekavacanAmayaH,
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ : anuyogacandrikA TIkA sUtra 77 bhaGgasamutkIrttanatAnirUpaNam | AnupUyaH 1 anAnupUvya : 2 avaktavyakAH 3 asaMyoge SaD bahuvacanAntA | AnupUya :- anAnupUrvyaH 4 trayaH dvikasaMyoge dvitIyA caturbhaGgI AnupUrvI- avaktavyakaH ? AnupUrvI - avaktaH yakAH 2 AnupUrvyaH- avaktavyakaH 3 AnupUya:- avaktavyakA 4 dvikalaMyoge tRtIyA caturbhaGgI 3 anAnupUrvI - avaktavyakaH 1 anAnupUrvI avatavyakAH2 anAnupUrvyaH - avaktavyakaH 3 anAnupUrvya :- avaktavyakAH4 ete dvikasaMyoge dvAdaza bhaGgAH 12 353 AnupUrvI anAnuSUya :- avaktavyakaH 4 AnupUvya :- anAnupUrvI avaktavyakaH 5 AnupUrya :- anAnupUrvI avaktavyakAH 6 AnupUrdhya :- anAnupUryaH avaktavyakaH 7 AnupUrvyaH anAnupUrSa avataHyakAH 8 ete trikasaMyoge aSTau bhaGgAH 8 AnupUrtiyAM anAnupUrvI3, AnupUrviyAM anAnupUrviyAM4 / dvitIya catubha isa prakAra se hai -- AnupUrvI, avaktavyaka1, ekaAnupUrthI bahu avaktavyaka2, AnupUpi eka avaktavyaka, 3, AnupUrviyAM pahuavaktavyaka 4| tRtIya caturbhagI isa prakAra se hai- anAnupUrvI avaktavyaka 1, anAnupUrvI bahu avaktavyaMka 2, anAnupUrviyAM eka avaktavyaka 3 aneka AnupUrviyAM aneka avata vyaka 4 | ina tIna catubhaigiyoM ko milAne se dvikasaMyogI bAraha bhaMga hote hai 12 | tIna tInake saMyoga se jo AThabhaMga banate haiM ve isa prakAra se haiM - eka AnupUrvI ekaanAnupUrvI eka avaktavyaka 1, eka AnupUrvI eka anAnupUrvI aneka avaktavyaka 2, eka AnupUrvI aneka anaanue pAnA saMcAgathI traNa catu gI bane che, temAM prathama catu"bhI yA prabhaHze ane che-(1) AnupUrvI - anAnupUrvI, (2) khAnupUrvI - anAnuyUvIo, (3) AnupUrvI the| - ananupUrvI (4) AnupUrvI the| anAnupUrvI the. bIjI dvikasa cegI catuma gI A pramANe traNa catubhagIe bane che. temAM ane che-(1) anuyUroM-se) bhavatayA, (2) AnupUrvI - bahu vaktavya, (3) AnupUrvI theo bhavatavya, (4) mAnupUrvI the| jahu avastavya 1 zrIla yaturbhagI yA pramANe jane hai- (1) manAnupUrvI vasta 04, (2) anAnupUrvA-mahu avatavya / ( 3 ) anAnupUrvI the| - thoDa vyvstyaka ane (4) anAnupUrvI e- aneka avakatavyake. meLavavAthI dvikasa'yeAgI ra bhaga bane che. 12 A traNa catubha'gIone traNa pAnA sayeAgathI nIce pramAthe A! bhAMgA bane che-(1) eka mAnupUrvI, eka anAnupUrvI eka avakaSaka (2) eka AnupUrvI, eka anAnupUrvI, ane bhavana (3) me mAnupUrvI ane manAnupUrvA
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ raSTa anuyogadvArasUtre evamete parviMzatirbhedA vijnyeyaaH| natu kimarthaM maGgasamutkIrttanaM kriyate ? iti cedukayate - ika vacanAntabahuvacanAntarAnupUrvAdibhistribhiH padairasaMyogapakSe saMyogapakSe militAH SaDviMzatirbhaGgAH saMbhavanti / teSu ca madhye yena kenacid bhaGgena vaktA pUrviyAM eka avaktavyaka 3, eka AnupUrvI aneka anAnupUrviyAM, aneka avaktavyaka 4, aneka AnupUrviyAM eka anAnupUrvI eka avaktavyaka 5, aneka AnupUrviyAM eka anAnupUrvI aneka avaktavyaka 6, aneka AnupUrviyAM aneka anAnupUrviyAM eka avaktavyaka 7, aneka AnupUrviya aneka anAnupUrviyAM aneka avaktavyaka, 8. aise trikasaMyogI ATha bhaMga hote haiM 8 isa prakAra ye svatantra rUpa se vinA saMyoga ke eka vacana aura bahuvacana, ko lekara 6, tathA ina chahoM ke do do ke saMyoga se 12, aura tIna 2 ke saMyoga se 8 bhaMga ho jAte haiN| aise saba milakara kula chAIsa bhaMga hote haiM / zaMkA- bhaMgoM kA samutkIrtana varNana kisa lie kiyA gayA hai ? uttara- yahAM para ekavacanAnta aura bahuvacanAnta jo AnupUrvI Adi tIna 2 pada haiM ki jinake asaMyoga pakSa se 6 aura saMyoga pakSa meM 20 isa taraha 26 bhaMga bana jAte haiM eka avakatavyaka. (4) eka AnupUrvI, aneka anAnupUrvAe, aneka ava tanyakA (5) aneka AnupUrIe, eka ananupUrvI, cheka avakatavyaka (6) ane! manuyUthe, the manAnupUrvI, ane gavatavya hai| (7) aneka AnupUrvI e, aneka anAnupUrvI e, eka avakatavyaka. (8) aneka AnupUrvI e, aneka anAnupUrvI, aneka avakatavyo A rIte trika macAgI ATha bha ga bane che. A rIte svataMtra rUpe-vinA sAgavALA 6 bhAMgA eka vacana ane bahuvacanavALAM padethI khane che. tathA te chaenA dvikasa yAgathI 12 bhAMgA bane che, ane traNa trasunA sayAgathI trikasa*cAgI 8 bhAMgA khane che. A rIte kula bhAMgA 6412x8=26 thaI jAya che. prazna-lagonuM (laaNgaao|nuN samuttIrtana (utpatti) zA mAre 42vAmAM Ayu hai? uttara-ahI' je ekavacanAnta ane bahuvacanAnta je AnupUrvI, anAnupUrvI ane avaktavyaka, A traNa traNa pade che temanA asaMcAga pakSe 6, ane sa'caitrapakSe (dvikasayAga ane trikasa yAganI apekSAe) 20 sAMgA ane che. A rIte kula 26 bhAMgA bane che, A saghaLA bhAMgAemAMthI vakatA
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 78 bhaGgasamutkIrtanatAyAHkAraNanirUpaNam 325 inyaM vivakSate, tena bhaGgena vaktA vivakSinadravyaM vadatu iti heto naigamavyavahAranagA. bhamupagamena sarvAnapi bhaGgAn pratipAdagitu bhaGgamamu-kIrtanaM kRtamini / sampati patamu saMharannAha-saiSA bhaGgasamutkIrtananeti ||suu07|| asyAH prayojanaM kim ? iti praznapUrvakaM kAraNaM pratipAdayitumAha mUlam-eyAe NaM negamavavahArANaM bhaMgasamukttiNayAe kiM payoyaNaM? eyAe NaM negamavavahArANaM bhaMgasamukttiNayAe bhaMgovadaMsaNayA kIrai ||suu078|| chAyA-etayA khalu naigamavyavahArayo bhaGgasamutkIrtanatayA ki prayojanam ? etayA khalu naigama pavahArayoH bhaGgasamutkIna natayA bhaGgopadarzanatA kriyate ||suu078|| TokA-ziSyaH pRcchati-'eyAe NaM' ityAdi-enayA naigamavyavahArasammatayA bhAsamutkIrtanatayA ki prayojanaM- phalaM kim ? iti / uttarayati-patayA naigamavyatra unake bIca meM vaktA jisa kisI bhaMga se dravya kI vivakSA karanA cAhatA hai, vaha usa bhaMga se vivakSita dravya ko kahe isa kAraNa naigama aura vyavahAranaya saMmata samasta bhI bhaMgoM ko kahane ke liye matrakAra ne ina bhaMgo kA samutkIrtana kiyA hai| (se taM negamavavahArANaM bhaMga samukkittaNayA) isa prakAra yaha pUrva prakrAnta naigama vyavahAranaya saMmata bhaMga samutkIrtanatA hai| suu077|| isakA kyA prayojana hai isa yAta ko sUtrakAra spaSTa karate haiM "eyAeNaM negamavavahArANaM bhaMgasamukttiNayAe piyoyaNa" ityaadi| zabdArtha- he bhadanta ! naigama vyahAranaya saMmata isa bhaMga samutkI nitA kA kyA prayojana hai ? je koI bhAMgA (vika65)nA apekSAe dravyanI vivaphA (pratipAdana) karavA mAgatA hoya, te bhAMgAnI apekSAe vivakSita dravyanuM pratipAdana kara, te hatane dhyAnamAM laIne nigama ane vyavahAranaya saMmata samasta bhAMgAonuM kathana karavAne mATe sUtrakAre A bhAMgAonuM samuddhartana (racanA) karyuM che. ( se ta negamavahArANa bhaMgasamukttiNayA) mA 2 nAma anecyA rAya saMta pUrvokata bhaMga samutkIrtanatAnuM svarUpa che. sU077 have sUvakAra naigamavahAra saMmata bhaMgasamutkIrtanatAnuM zuM prayojana te 548 42 cha-"ecAraNa negamavavahArANa bhaMgasamukttiyAe kiM payAyaNa" yAki zabdArtha-prazna-he bhagavAna ! nagamadhyavahAra nayasaMmata A bhaMgasamutkAtanatAnuM zuM prayojana che?
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogazArane hArasammatayA bhaGgasamutkIrtanatayA bhaGgopadarzananA kriyate iti bhopadarzanava bhaGgasamutkIrtanatApagaH pryojnmiti| ayaM bhAvaH-bhaGgAsamunkIttaratAya bhaGga patramuktam, bhaGgopadarzanA tasyaiva vAcyaM paNu kaskandhAdikaM vakSyate, taca bhAphamatre samu. kIrtite satyeva vaktuM zakyate / vAcakakathAnamantareNa vAcyakathanasya sarvathaivA'sambhavAt , ato bhaGgopadarzanataiva bhaGga samutkIrtanatAyAH phalaM yodhyam / uttara-(eyAe Na negamavavahArANaM bhaMgasamukkittaNayAe bhaMgodaMsaNayA kIrada ) naigana vyahAranaya saMpana isa bhaMga samuskIrtanamA se bhaMgoM ko dikhAyA jAtA hai unakI prarUpaNA kI jAtI hai| isaliye bhaMgasamuskIrtanatA kA bhaMgo ko dikhalAnA prayojana hai / isakA tAtparya yaha hai bhaMgo kI samutkIrtanatA meM bhaMgoM ko kahane vAlA unako prarUNatA karane vAlA mUtra kahA gayA hai aura bhaMgogdarzanatA meM usI ke vAcya vyaNuka skandhaAdi pradarzana kiye jAveMge khe-jaaveNge| so gaNuka skandha AdikoM kA yaha pradarzanarUpa kathana japa taka bhaMgoM kodikhAne vAlA mUtra nahIM kahA jAvegA-laya taka nahIM ho sakatA hai usI pradarzaka sUtra ke samutkItana hone para hI vaha vaktuM zakya ho sakatA hai| kyoM ki yaha niyama hai ki vAcaka mutra-ke kathana ke vinA vAcyarUpa artha kA kathana karanA sarvathA asaMbhava hai| isaliye bhagodaparzanatAhI bhaMgasamutkIrtanakA kA phala hai-aimA jAnanA caahiye| uttara-( eyAraNa neganavavahArANa bhaMgasamukttiNayAe bhaigoradasaNayA kIrai) nigamavya hAra nayasaM mata A garamInatA vaDe bhaMgo (bAMgAe) batAvavAmAM Ave che temanI prarUpaNa karavAmAM Ave che tethI bhAMgane batAvavAnuM ja bhaMgasamutkIrtanatAnuM prajana che A kathananuM tAtparya nIce pramANe chebhaMganI samudInatAmAM bhaMgane kahenArA temanI prarUpaNa karanArA-bhagene prakaTa karanArAM sUve nuM kathana karavAmAM aAvyuM che, ane bhaMgo padanatAmAM tenA ja vasya evAM zuka (videzI-traNa aNuvALA) sakala Adi pradarzita karavAmAM Avaze. jyAM sudhI bhagane prakaTa karanArUM sUtra kahevAmAM na Ave, tyAM sudhI triamuka kaMdha a dikanA pradarzana rU5 kathana thaI zakatuM nathI eja pradarzaka sUtranuM samukI na thatAM ja te kathana karavuM zakaya bane che, kAraNa ke e niyama che ke vAcaka sUvanuM kathana karyA vinA vAgyarUpa arthanuM kathana karavAnuM kArya sarvathA asaMbhavita hoya che. tethI laMgo padarzananA (baMgone pragaTa karavA te) ja bhaMga samutkIrtanatAnA phalasvarUpa che ema samajavuM joIe.
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 78 maGgalamunkIrtanatAmAHkAraNanirUpaNam 327 nanu bhopArzananAyAM vAcyam zukamjhandhAde : kathanakAle ApUAdimUtraM mayuko tArane, tatkaya punabhA samuhalanaM kriyate ? iti ceducyateyathA hi saMhiyA ya payaM ceka, payatho payaviNaho / cAlaNA ya paliddhI yaha naI bindi lAvaNaM / / 1 / / chAyA-hinA ca padaM caitra, padArthaH pdsNbrH| cAlamA na pamizri, padadhi sidi lgaa| // ni mAyAko paMditAyA ki kAle nU va pazudhAritamapi padArthakathanakAle punaravyayamaya taducanAya ne, sadA'bhiyamukInana Amiddhasyaiva sUtramya bhaGgApadarzanatAyAM kAcyA kAmAdityartha pramaGgataH punarapi samuzkItanaM kariyoM ne mukhyatayeti na kacida doSa iti // 10 78 / / ___ zaMkA - bhopa zananA 27 aNusandha Adi hai unake kazana kAra meM anupUrvI-Adi pradarzaka sUtra mRtrakAra-phIra kaheMge-to phira yaha kathana kaise saMgata ho matAki pahile bhaMgamamukIrtana kiyA jAtA hai yAda me bhago padarzana ? uttara-" saMhiyA ya payaM ceva payatyo payaviragaho. cAlaNA ya pamidvI ya chavyihaM viddhi lakavaNaM' ma prakAra vyAkhyAna ke samaya meM satra samuccArita hotA huA mI pApa kathana ke avasara para pramakA punaH bhI arthapratipAdana ke liye uccAraNa kiyA jAnA hai| umI prakAra se yahAM para bhI bhaMgamabhumItanatA se midra hAhI mUtra kA bhaMgopadanitA meM vAcyavAcaka bhAva kI mugvapUrvaka pratipatti ke nimitta zaMkA- bhagopadanatAmAM vacce je triaNuka Adi rUMdha che temanA kathanakALa (temanuM kathana karatI vakhate) e navI Adi pradarzaka sUtra sUvAra pharI kaheze te A kathana kevI rIte saMgata banI zakaze ke pahelAM bhaMgasabhuddiin 4615 cha bhane tya.2 " ma 42.5 / utta2." saMhiyA va paya ceva parayo ra bagaho / cAlaNA ya paviddhI ya yaha viddhi lakAnaga" mA mAyA prbhaagen| vyaayaan| ma . jema saMhitAnA vyAkhyAnaka sUtra samuccArita thayeluM hovA chatAM paNa padArthakathanane avasare arthanuM pratipAdana karavA nimitte pharIthI paNa tenuM uccAraNa karavAmAM Ave che, eja pramANe ahIM pabu bhaMgasamutkIrtanatAthI siddha thayelA savanuM ja bhaMga padanatAmAM vAyavAcaka bhAvanI sukhapUrvaka prati
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 atha bhaGgopadarzanatA pratipAdayitumAha mUlam - se kiM taM negamavavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA ? negamavavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA - tipaesie ANupuvvI 1, paramANupoggale aNANuputhvI 2, duppaesie avattavvae 3 ahavA tipasiyA ANuputrIo 1, paramANupoggalA aNANupuvvIora, duppaesiyA avattavvayAI 3 / anuyogaha ahavA tipaesie1ya paramANupuggalezya ANupuvvI3ya aNANuputrI4ya caubhaMgo | ahavA-tippaesie1ya duppae sie ya ANupuvIya avaktavyae ya caubhaMgoTA ahavA paramANupoggale prasaMgavaza phira se bhI samutkIrtana kiyA jAvegA mukhya rUpa se nahIM / ataH usa meM koI doSa nahIM hai / bhAvArtha-bhaMga samutkIrtanatA kA kyA prayojana hai yaha bAta sUtrakAra ne isa sUtra dvArA spaSTa kI hai| ve kaha rahe haiM ki bhaMgasamutkIrtanatA kA phala bhaMgopadarzanatA hai / maMgasarakIrtanatA meM bhaMgoM kA nAma nirdeza kiyA jAtA hai / tathA bhaMga kitane hote haiM, yaha prakaTa kiyA jAtA hai / bhagopadarzanatA meM jo bhaMga kahe gaye haiM unakA vAcyArtha 'yaha hai' yaha prakaTa kiyA jAtA hai| isa prakara bhaMga samutkIrtanatA meM kathita bhaMgoM kA bhaMgopadarzanatA bhaMgoM kA dikhAne kA vAcyArtha yaha hai yaha prakaTa kiyA gayA hone se bhaMgasamutkIrtanatA kA phala bhagopadarzanatA hai yaha bAta bana jAtI hai| suu078| patti (grahaNa-khAdha) karAvavAne mATe prasa gavaza pharIthI paNa samutkItana karavAmAM Avaze-mukhya rUpe nahIM tethI temAM koi doSanI sabhAvanA nathI. bhAvAya -bhaMgasamutkIta'natAnuM zuM prayeAjana che, e vAtanu sUtrakAre A sUtra dvArA spaSTIkaraNa karyu che--temaNe e vAta ahIM samajAvI che ke bhaMgasamuhInatAnuM kula bhagApadanatA che. bhagasamutkInatAmAM bhaMgAnA vAcyAya prakaTa karavAmAM Ave che. A prakAre bhagasamutkrutanatamAM je je bhagA kahevAmAM AvyA hoya te te bhagAnA vacceAtha prakaTa karavAnuM kAya bhagApanatAmAM karavAma Ave che te kAraNe bhaMgasamutkIta natAnuM va sagApahAnatA che, e vAta siddha thaI jAya che. IIsU0785
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 79 bhaGgopadarzananirUpaNam 329 yadupae lie ya aNANupuvvI ya avasavvaSaya cddbhNgo12|| ahavA tippaesie ya paramANupoggale ya duppaelie ya ANupuvvI ya aNAputrIya avatavya ya1 / ahavA tippaesie ya paramANupoggale ya duSpapaniyA ya ANupuvvI ya aNANupuccI ya avatavvayAiM vara / ava tippasie ya paramANupuggalA ya duppaesie ya ANuvIya aNupuvIo ya avattavvae ya 3 | ahavA tippadasiya paramANuSoggalA ya duppaesiyA ya ApulI ya aNANuputrIo ya avattavayAI ca4 | ahavA tippaliyA ya paramANuporagale ya duppaesie ya ANupuvIo ya aNANupubI ya avataba 25 / ahayA tippasiyA ya paramANupoggale ya duppaesiyA ye Ao ya aNANupuvIya avattatvayAI va 6 ahavAtippapAseyA ya paramANupoggalA ya dupaesie ya ANupuccIo ya aNANuvIya avattavvae ya 7| ahavA-tippaesiyA ya paramA poggalA va duppaesiyA ya ANupuvvIo ya aNANupuruSao ya avasnayAI phaTA se taM negamavavahArANaM mNgovdNsgyaa| suu079|| chAyA-atha kA sA negamapArayoH bhaGgopadarzanA ! naigamabhyavahArayoH maGgopadarzanatA- videzika AnupUrvI 1 paramANupudgalaH anAnupUrvI 2 dvimadezika : avaktavyam 3, athavA trimadezikA AnupUyaH paramANupulA bhanAnupUrvyaH dvimadedhikAH bhavaktavyAni 3 / athavA tridezika paramANu AnupUrvI va anAnupUrvI ca4 catvAro bhaGgAH, athavA tridezikama dvipadezikatha AnupUrvI ca avaktavyakaM ca4, catvAro bhaGgAH, athavA paramANupudgala, dvipadezikA anAnupUrvI ca avaktavyakaM ca4 catvAro maGgAH 12 / athavA tripradezikazca paramANudgazca dvinadezikA AnupUrvIca anAnupUrvIca va avaktavyakaM ca 1, athavA trimadezika paramANupudgala DimadezikAma AnupUrvIca anAnupUrvIca avaktabyakAnicara, athavA trimadezika paramANupudgalAba jinade ja0 42
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanuyogadvArasUtre zikazca AnupUrvI ca anAnupUrvyazca avaktavyakaM ca 3, athA tripradezikazca paramANupudgalAzca dvipadezikAca AnupUrvI ca anAnupUrvyazva avaktavyakAni ca4, athavA tripradezikAzca paramANupudgalatha dvipadezikazca AnupUrvazca anAnupUrvIca avaktavyakaM cara, athavA tripadezikA paramANupudgala.zca dvipadezikAzca AnupUrvyazca anAnu. pUrvI ca aktavyakAni ca 6 / athavA tripadezikAzca paramANupudgalAzca dvipadezikaca AnupUrvIca anAnupUrgazca aktavyakaM ca 7, athavA tripradezikAzca paramANupudgalAzca dvipradezikA AnupUryazca anAnupUryazca avaktavyakAni ca 8 saiSA naigamavyavahA. rayoH bhaGgopadarzanatA // 079 / / ___TIma-ziSyaH pRcchati-' se ki taM' ityAdi / atha kA sA naigamavyavahA. sammatA bhaGgopadarzanatA ? iti| uttarayati-gamavyavahArasammatA bhaGgopadarzanatA evaM vijJeyA, tathAhi triprade zaka AnupUrvI-trimadeziko'rtha AnupUrvItyucyatetripradezikaskandhalakSaNenArthenAnupUrvIti prathamo bhaGgako niSpayate ityrthH1| para aba sUtrakAra usI bhaMgopadarzanatA kA pratipAdana karate haiM"se kiM taM negamavavahArANaM" ityaadi| zabdArtha- (se kiM taM negamavavahArANa bhaMgovadaMsaNayA ?) he bhadanta naigama vyavahAranaya saMmata vaha bhagopadarzanatA kyA hai ? (negamavavahA rANaM bhaMgovadaMsaNayA ) uttara- naigamavyavahAranaya saMmata vaha bhaMgopadarzanatA isa prakAra se haiM / (tippaesie ANupucI 1 paramANupuggale aNANupunvI 2, duppaemiye avattavyae 3 ) tripadezikaskaMdharUpa padArtha AnupUrvI isa zabda kA vAcyArtha hai-arthAt tIna pradeza vAlA padArtha AnupUrvI isa nAma se kahA jAtA hai isalie tripradezika skaMdha rUpa artha se AnupUrvI have sUtrakAra ja aMge pradarzanatAnuM pratipAdana kare che"se ki ta negamavavahArANa" tyA hAtha-praza-(se ki ta negamavavahArANa bhaMgopadasaNayA!) mAn! naigama ane vyavahAra nayasaMmata te bhaMgApadarzanatAnuM svarUpa kevuM che? uttara-( negamavavahArANa' bhaMgovadaraNayA) narAmayA2 nayasabhata te pahanatAnu 21 (22535 -(tippaesie ANupubbI 1, paramANupuggale aNaNupuvvI 2, duppaelie avattavvae 3,) bihesi 245 35 padArtha AnupUvI zabdane vAgyArthI che. eTale ke traNa pradezavALA skadha rUpa padArthane "AnupUrvI" A nAme oLakhAya che. tethI tripradezika skaMdha rUpe artha (padArtha) vaDe "anupUvI ' A prathama bhaMga bane che. paramANu yuddala ..
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 79 bhaGgopadarzananirUpaNam 331 mANupudgalA anAnupUrvI paramANupudgalalakSaNo'rthaH anAnupUrvIyucyate, iti dvitIyo bhnggH| dvipradezikaH abaktapakam -dvipadezikaskandhalakSaNo'rtho'vaktavyakamucyate / iti tRtIyo bhnggH3| ekavacanapakSe trayo bhaGgA uktAH 3 / evaM bahavastripradezikaskandhaH lakSaNA arthA AnupUrvyaH, vahavaH paramANupudgarUpA arthA anAnupUrvyaH bahavo dvipradezikaskandharUpA arthA avktvykaani| iti bahuvacanapakSe trayo bhaGgAH6 / itthamasaMyogapakSe SaNNAM bhaGgAnAmarthakathanaM bodhyam / evaM saMyogapakSe prathamadvikayaha prathama bhaMga banatA hai| paramANupudgala anAnupUrjI arthAna paramANu pudgala rUpa artha anAnupUrvI kahalAtA hai-hamaliye pudgala paramANu artha se anAnupUrvo yaha dvitIya bhaMga bananA hai / dvipradezika skaMdha avaktavyaka isa zabda kA vAcyArya hai-arthAt dvipradezavAlA padArtha avaktavyaka isa nAma se kahA jAtA hai isaliye vaha avataraka kahalAtA hai / yaha tIsarAbhaMga hai ye 3bhaga eka vacana pakSa me kahe haiM / ( ahavA tippa. esiyA ANupuvIbho 1, paramANupoggalA agANuputhvIo2, duppaesiyA avattavcayAI3,) isI prakAra bahuta tripradezika skaMdharUpa padArtha AnupUrvIyoM haiM / bahuta 1 paramANu pudgala rUpa padArtha anAnupUrvIyAM haiN| bahutadvipradeza ka skandha rUpa padArtha bahuta avaktavyaka hai / isa prakAra bahuvacana pakSameM ye 3 tIna bhaMga haiM / isa prakAra se asaMyoga pakSa meM ukta 6 bhaMgokA yaha artha anAnupUrvI rUpa che-eTale ke paramANu pudgala rUpa artha (padArtha) ne anAnupavI kahe che. tethI pudgalaparamANu rUpa padArthathI "anAnupUvI" A nAmane bIjo bhaMga (bhAgo) bane che ddhipradezika skaMdha "avakatavyaka" rUpa zabdane vArtha che. (ddhipradezika sakaMdha AnupUrvI rUpe paNa 02kata thaI zakatuM nathI ane anAnupUva phare paNa vyakata thaI zakatuM nathI, te kAraNe tene avaktavyaka kahyo che, eTale ke dvipadezika dhane "avaktavyaka" A nAme oLakhavAmAM Ave che, te kAraNe tene "avakatavya" A nAmanA trIjA bhaMgarUpa gaNAvyuM che A traNe bhaMga ekavacanAta padanI apekSAe banAvavAmAM AvyA che. (ahavA-tippaesiyA ANupubIo 1, paramANupoggalA aNANupuvIo 2. duppaesiyA avattavyayAI 3,) me pramANe ghr| vipazi: 215 35 pahAya AnupUrvIo rU5 che, ane ghaNuM paramANu yugala rUpa padArtho anAnupa vie rUpa che, ane ghaNuM dvidezika dha padArtho ghaNuM avakatavya rUpa che. A rIte bahuvacana pakSamAM A traNa bhAga bane che. A prakAranuM asaMga pakSamAM bhAMgAbenuM kathana samajavuM eTale ke asaragI kula 6 bhAMgA ane
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 anuyogadvArasUtre saMyoge'pi tripradezikaH skandhaH paramANupudgalazcAnupUya'nAnupUrvItvenocyate / esa. deva darzayati-athavA tripadezikazca paramANupudgalazca AnupUrvIna anAnupUrvI ca catvAro bhaGgAH 4 / ayaM bhAvaH-yadA tripradezikaskandhaH paramANupudgalazca pratipAdayitumamopTo bhavati, tadA 'atthi ANupubbI ya aNANupuvvI ya' ityevaM bhaGgo niSpadyate / ekmanye'pi trayo bhaGgA arthakathanapurassarA vktvyaaH| itthaM prathamakathana jananA cAhiye / saMyoga pakSameM-ekapacana aura bahuvacana saMbandhI prathama aura dvitIya bhaMga ko saMyukta karane para tripradezika- eka skaMdha eka AnupUrvI aura eka paramANupudgala eka amAnupUrvI kA dhAcyArtha jAnanA cAhiye / yahI vAna (ahavA tippamie / paramANupuggale ya ANupuvvI ya aNANugubbI ya ca ubhaMgo ) ina padoM dvArA spaSTa kI gaI hai| yaha prathama caturbhagI kA prathama bhaMga hai| "AlupUrvI anAnupUrvyaH" ima dvitIya bhaMga meM tripradeza bAlA 1. eka skaMdha aura eka pradeza vAle aneka pudgalaparamANu vAcyArtharUpa se nipakSita hue haiM / "AnupUrvyaH amAnupUrvI, isa tRtIya bhaMga meM tIna Adi pradeza vAle bahuta skaMdha aura 1 eka pradezavAlA eka pudgalaparamANu vivakSita huA hai| "AnupUrvyaH anAnupUrvyaH " isa caturtha bhaMga meM aneka vyAdi pradeza vAle skaMdha aura aneka eka pradeza vAle pudgala paramANu gacyArtharUpa se vivakSita hue haiN| isa prakAra se yaha do bhagoM ke saMyoga se utpanna huI che, ema samajavuM sagapakSamAM ekavacana ane bahuvacana saMbaMdhI pahelA ane bIjA bhAgAne saMyukta karavAthI tripadezika eka skaMdha eka AnupUvI rU5 ane eka parama supudragala eka anAnupUrvAnA vArtha rUpa samaje naye 24 vAta " ahavA tippaesie ya paramANupugale ya ANupuvvI ya aNANupuvvI ya ca ubhaMgo" mA sUtra54 62 // 258 4221 mA mApI cha. // 43 yatuma jAno 5 mAMgo cha. " AnupUrvI anAnusUryaH " mA bhIon bhAMgAmAM tripradezavALo eka aMdha ane eka pradezavALA aneka pudgalaparabhaar pAcyA 32 vivakSita yayA cha. " AnupUryaH anAnusUrvI" mA zrImata bhAMgAmAM traNa Adi pradezavALA ghaNA che ane eka pradezavALuM eka pusa 52mA vivakSita yeta cha. "AnupUrvyaH anAnupUrvyaH " mA yAthA bhAMgAmAM aneka tripadezI Adi Tha ane aneka eka pradezavALA pudgalaparamANu vAcyArtha rUpe vivakSita thayA che. A prakAranI be aMge (sAMgAonA) nA sagathI utpanna thayelI A pahelI caturbhagI che. temAM
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 79 bhaGgopadarzananirUpaNam 333 dvikayoge caTAro maGgA boddhavyAH 4 / evameva dvitIyadvikayoge tRtIyadvika yoge ca catvAravatvAro bhaGgA vijJeyAH / evaM dvAdaza bhaGgAH 12 / cabhaMgo' ityatrApatvAdeka vacanam / triyoge tu athavA tripadezikaca paramANupud galazca dvipradezivazva AnupUrvI ca anAnupUrvI ca avaktavyakaM cetyAdayo'To bhaGgA bodhyAH / sarve'pi bhaGgA arthakathanapurassarA bhAvanIyA: : kA kyA 2 hotA hai yaha meM spaSTa kara dI hai so samajhanA cAhiye / kiyA / "bhaMgoM meM jo eka se prathama caturbhAgI hai| isameM cAra maMtroM kA vAcyArtha prakaTa kiyA gayA hai| isI prakAra se dvitIya Dika ke yoga meM nArabhaMga aura tRtIya dvika ke yoga meM cAra bhaMga jAnanA caahiye| unake yoga meM vAcyArtha ina bhaMgoM prathama dvika ke yoga se jAyamAna caturbhAgI usI ke anusAra una una aMgoM kA vAcyArtha prakAra 12 gaMgoM kA vAcyArtha yahAM taka prasTa kA prayoga huA hai yaha Apa hone sesana pradeza nAda puraskaMdha eka pradeza vAlA pudgala " aNusaMgha "ava huA hai / tri- vIke "AnupUrvI " isa zabda kA anApUrvI " isa zabda ktavyaka" isa zabda Adi ATha bhaMgoM meM aura hai isI prakAra se dvitIya tRtIya vAcyArtha jAna denA cAhiye / cAra bhAMgAone vaDa prATa karavamAM AvyA che. ja pramANe bIjA dvikasayeAgamAM pazu cAra bhAMgA, 2 te vakta kimacAgamAM paNa cAra bhAMgA samajavA joie mA dareka bhAre vAyA vaDelI jhiMka cagI catu zInA laHnAme upAya avAmAM Avyo che to paNa samajI leve; ie A vAyyArtha khAdI sudhImA spaSTa spaSTI tenI madadathI mA be catu'gAnAM rIte dvisayegI mAra (12 lagAna karavAmAM Avye che. have traNanA cALathI ja bhAMgAA bane che tenuM Ave De-paDele lAMgo-tra pradeza. yuddhabhu6 " vAcyAdha rUpa, eka pradezavALu eka pugalaparamANu vA rUpa ane e pradezavALA skaMdha rUpa samajavA, " 66 avaktavyaka "9 spaSTIkaraNa karavAmAM AnupU "3 zabdanA anAnupUrvI " zabdanA zabdanA vAdhyAya . eja pramANe bethI laIne ATha paryantanA bhAMgAnA vAcyA paNa samajI levA.
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ pheSTha anuyogadvArasUtre nanu - AnupUrvyAdipadAnAM vyaNuruskandhAdiko'rthaH arthapada prarUpaNa tAlakSaNe prathamadvAre ukta etra taskimanena punaruktena ? iti cet, ucyate tatra padArthamAtramuktam, iha tu teSAmevAnupUrvyAdipadAnAM bhaGgakaracanA samAdiSTAnAmarthaH mocyate ivi nAsti kazcid doSaH / yadvA-nayamatavaicitryapradarzanArthaM vA punarathapadarzanaM kRtamiti nAsti kazcid doSa ityalamadhikoktyA / prakRtamupasaMharannAha - ' se taM' ityAdi / saiSA naigamavyavahArasammatA bhaGgopadarzana teti ||079 // zaMkA- ina AnupUrvI Adi padoM kA vyaNuka Adi rUpa vAcyArtha artha pada prarUpaNatA rUpa prathama dvAra meM kaha hI diyA gayA hai| phira isa punarukta kathana se kyA lAbha ? uttara-- arthaprarUpaNanA meM padArtha mAtra kahA gayA hai-tabaki yahAM para unhI AnupUrvI Adi poMkA kI jo bhaMgaracanA dvArA spaSTa kiye gaye haiM artha kahA gayA hai| ataH yahAM punarukti doSa nahIM hai / athavA nayanata kI vicitratA dikhalAne ke liye punaH artha kathana kiyA gayA hai| isa prakAra yaha kathana sarvadhA nirdoSa hai / isa viSaya meM aba adhika kyA kaheM / ( se taM negamavavahArANaM bhaMgovadaMsagayA ) isa prakAra se naigama vyavahAranaya saMmata yaha bhaMgopadarzanatA hai bhAvArtha- maMgasamutkIrtanA dvArA nirdiSTa hue bhaMgo kA isa bhaMgopadajanatA meM artha kA kathana kiyA jAtA hai| inakA kauna 2vAcyArtha hai yaha bAta zakA-mA AnupUrvI Adi padone triaNuka Adi 35 vAgyAtha apada prarUpazutA rUpa pahelA dvAramAM kahI devAmAM Avye che. chatAM ahI' tenu' pharIthI kathana zA mATe karavAmAM AvyuM che ? uttara-a padaprarUpaNutAmAM mAtra padArthanuM ja pratipAdana karAyu che. parantu ahIM te bhaMgaracanA dvArA spaSTa karAyelA eja AnupUrvI Adi paDhAnA atha kahevAmAM Avye che tethI aDI' punarutiSane sa'bhava rahetA nathI athavA nayamatanI vicitratA batAvavAne mATe anu pharIthI kathana karavAmAM AvyuM che. A rIte A kathana bilakula nirdoSa ja che. A viSamaaN ve adhika DevAnI 432 raDetI nathI. ( se taM negamavavahArANI bhaMgobasaNayA ) mA prahAranI naigama ane vyavahAra nayasabhita yA agodarzanatA che. bhAvAya -bhagasamutkIta natA dvArA nirdiSTa thayelA bhaMge nA anu kathana A bhaMgApadazanAmAM karavAmAM avyu che temanA kayA kayA vAgyAtha thAya che e vAta zAkhyAmAM spaSTa karavAmAM AvI che. apaprarUpazutAmAM
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 335 anuyogacandrikA TIkA sUtra 80 samavatArasvarUpanirUpaNam atha kramaprApta sagavatAra prarUpayati mUlam-se kiM taM samoyAre? samoyAre-negamavavahArANaM ANuputvIdavAI kahiM samoyaraMta? kiM ANuputbodavvehiM samoyaraMti? aNANuputvIdavahiM samoyaraMti? avattavayadatvahiM samoyaraMti ? negamayavahArANaM ANuputvIdavAI aNANupubIdavehiM sanoyaraMti no ANuputvIdavehiM samoyaraMti No avattavayadatvehiM smocrNti| neganavavahArAgaM aNANuputvIdavAiM kahiM samoyaraMti? kiM ANuputvIdavahiM samoyaraMti ? aNANupuvI davahiM samoyati ? avatta varadavahiM samoyaraMti ?, no ANu. puvIdavehiM samoyaraMti aNANuputvodave he samoyaraMti, no avatavayadalvehiM samoyaraMti / nAsyavahArANaM avattavyadabAI kahiM samoyaraMti ? kiM ANuevIdavehi samoyarAMti? agANupubIdavahiM samoyaraMti ? avattavayadavehiM samoyaraMti? no ANupubIdavvahiM samoyarAMti,No aNANupuyIdavyahiM samoyaraMti apatnavvayadavvehi smoyrNti| se taM sagogAre ||suu080|| / chAyA-atha ko'sau mamalAra: ? yAvatAra:-nAmavyavahArayoH AnuparnIdravyANi kutra samavataranti?, kim AnupUrvIdravyeSu samaktaranti ? anAnupUrvIdravyeSu samAtaranti ? avaktavyako samaranandi ? naigamavyavahArayoH AnupUrvIdravyANi AnupUrvIdravyeSu samavataranti, no anAnupUrvIdravyeSu samavataranti, no abaktavyaka dravyeSu samavataranti / nAmavyahAra yoH anAnupUrvIdravyANi kutra samavataranti ? vyAkhyA meM spaSTa kI gaI hai| arthapada prarUpaNatA meM kevala arthapadarUpa padArtha kA kathana hai-taya ki isameM bhinna 2 rUpase kathita bhaMgokA artha hai| isalie punarukti doSa ke liye yahAM sthAna nahIM hai / sU0 7 // te kevaLa arthapada rUpa padArthanuM ja kathana thayuM che, paraMtu bhago padarzanatAmAM te bhinna bhinna rUpe kathita aMgenA arthanuM kathana thayuM che tethI ahI punarukita deSane saMbhava nathI, che sU7
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 anuyogadvArasUtre kim AnupUrvIdravyeSu samavataranti ? anAnupUrvI dravyeSu samAtaranti ? avaktavyaka dravyeSu samavataranti? no AnupUrvIdravyeSu samaktaranti, anAnupUrvI dravyeSu samavataranti, no avaktavyakadravyeSu samavataranti / naigamavyavahArayoH avaktavyakadravyANi kutra samavataranti ? kim AnupUrvI dravyeSu samaktaranti? anAnupUrvI dravyeSu samakatanti ? avakta.vyavadravyeSu samavataranti ? no AnupUrvI dravyeSu samavanaranti, no anAnupUrvI dravyeSu samavataranti, avaktavyakadravyeSu samavataranti / sa epa samastAraH ||muu080|| TIkA-'se ki taM' ityAdi atha ko'sau samavatAraH? iti ziSya prshnH| utarayati-samavatA:-samayataraNaM samavatAra:=samAvezaH teSAyevAnuH divyANA svasthAnaparasthAnAntarbhAvacitnapakAraH, sa evaM vijJeyaH-prayA-nagAvyavasAyoH AnupUrvI dravyANi kutra samavataranti ? naigamavyavahArasammanAni AnupUrvI dravyANi kutra samAvizanti ? kim AnupUrvIdravyeSu samastaranti ? kinanAnupUrvIdravyeSu ? kiMvA'vatavyaka dravyeSu ? ava satrakAra samavatAra kI prarUpaNA karate haiM "se ki taM samoyAre" ityAdi / (se kitaM samoyAre) he bhadaMta! pUrva prakAnta samapatAra kA kyA svarUpa hai ? uttara- ( samopAre ) pUrvakAla samavatAra kA svarUpa isa prakAra se hai-samavatAra kA tAtparya samAveza hai-arthAt aneka AnupUrbha Adi jo dravya haiM inakA antarbhAva svasthAna meM hotA hai yA parasthAna meM hotA hai isa prakAra ke cintana prakAra kA - vicAra kA jo uttara hai ghahI samAveza- yA samavatAra hai| yaha vicAra isa prakAra se hotA hai ki-( negamavavahArANaM ANupucI davAI-kahiM samoyaraMti, kiM ANu. pundhI vvehi samoyaraMti aNANupuvdhI daveki samoyaraMti ?) have sUtrakAra samavatAranI prarUpaNa kare che"se ki ta samoyAre" tyAha zahAtha-(se kiM ta' samoyAre ?) 3 san ! 'prastuta sabhapatAnu 2135 cha ? uttara-(samoyAre) sabhapatA22135nIya prabhArI cha-samavatAra samAveza eTale ke aneka AnupUrvI Adi je dravya che temane aMtarbhAva svasthAnamAM thAya che ke parasthAnamAM thAya che, A prakAranA cintanane-vicArane je uttara che tene ja samavatAra athavA samAveza kahe che te vicAra A pramANe thAya -(negamavavahArANa bhANuputvI davAI kahiM samoyaraMti ! kiM mANupubbI
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 80 samavatArasvarUpanirUpaNam 330 iti trividhaH prshnH| uttaramAha-negamavavahArANaM' ityAdi / negamavyavahArasammatAni AnupUrvIdravyANi AnupUrvIdravyeSu samavataranti, no anAnupUrvIdravyeSu, na gA. 'vaktavyakadravyeSu / ayaM bhAvaH-AnupUrvIdravyANi AnupUrvI dravyalakSaNAyAM sva. jAtAveva vartante, na tato'nyatra / yataH samavatAraH-samyagavirodhena avataraNaMvartanam-avirodhavRttitA pocyate / avirodhavRttitA ca svajAtAveva syAt , na ta parajAtau / tasyAH parajAtittitve virodhAt / tatazca nAnAdezavRttIni sarvAyanaigama aura vyavahAramaya-saMmata jo AnupUrvI dravya hai ve kahAM samAviSTa hote haiM? kyA AnupUrvI dravyoM meM samAviSTa hote haiM yA anAnupUrvI dravyoM meM ? yA ( avattavyadadhehi samoyaraMti) pravaktavyaka dravyoM meM samAviSTa hote haiM ? (negama vavahAraNaM ANupuvI davvAI aNANupugyo davvehiM samoyaraMti ) uttara- naigama vyavahAranaya saMmata jo AnupUrvI dravya haiM ve AnuH pUrvI dravyoM meM hI samAviSTa hote haiM ( no aNANupuccIdavehiM samoya. raMti no avattavvayadavvehi samoyaraMti) anAnupUrvI dravyoM meM samAviSTa nahIM hai aura na avaktavyaka dravyoM meM samAviSTa hote haiN| isakA bhASa yaha hai-ki samasta AnupUrvI dravya, vinA kisI virodha ke apanI jAti meM hI rahate haiM dUsarI jAti meM nahIM / vinA virodha ke apanI jAti meM rahanA ilo kA nAma samavatAra samAveza, avirodhavRttitA hai| yaha davvehiM samoyaraMti, aNANupuvvI vvehiM samoyaraMti) naisama bhane yahAra nayasaMmata je AnupUva dravya che temane kayAM samAveza thAya che? zuM AnupUrvI dramAM samAveza thAya che, ke anAnupUrvI dravyomAM samAveza yAya cha 1 524 (avattavvayavehiM samoyaraMti ) apataya: dra0yomA sabhA. veza thAya cha 1 (negamayavahAgaNa ANuputvIdavvAI ANupubbIdavyehi samoyaraMti) uttara-nAma bhane 05172 nayabhata 2 bhAnu dravye, temanI mAnuSI dravyamAna samAveza thAya , ( no aNANupucI dambeti samoyaraMti, no avattavyayavehiM samoyaraMti ) manAnuSI dravyomA samAveza paNa thatuM nathI ane avakatavya dravyomAM paNa samAveza thato nathI A kathananuM tAtparya nIce pramANe che- samasta AnupUrvI dravya koI paNa jAtanA viroSa (avarodha) briA pitAnI jAtimAM rahe che-bIjI jAtimAM rahetA nathI keI paNa prakAranA virodha vinA pitAnI jAtimAM rahevuM tenuM ja nAma samavatAra athavA samA ma0 43
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 ____ anuyogadvArasUtre bhavirodha vRttitA apanI jAti meM hI ho sakatI hai dUsarI jAti meM nahIM / AnupUrvI dravyoMkA samavatAra yadi para jAti meM bhI mAnA jAvegA to isa prakAra parajAti meM rahane para unameM svajAti meM rahane kI avirodha vRttitA nahIM bana sakegI / isaliye yaha nizcita siddhAnta hai-ki nAnA dezavartI samasta AnupUrvI dravya AnupUrvI dravyarUpa apanI jAti meM hI rahate haiN| parajAti meM nhiiN| ( negamavavahArANaM aNANuputvAI kahiM samoyaraMti kiM ANuputvIdavvehi samoyaraMti ? aNANuputvI dave. hiM samoraMti ? avattavvayavvehi samoyaraMti) naigama vyahAranaya saMmata samasta anAnupUrvI dravya kahAM praviSTa hote haiM ? kyA AnupUrvI dravyoM meM samAviSTa hote haiM, yA avaktavyaka dravyoM meM samAviSTa hote haiM ? uttara- ( no ANuputvIdavehiM samoyaraMti, aNANuputvIdavvehi samoyaraMti, no avattavvayavvehiM samoyaraMti ) jitane bhI anAnupUrvI dravya hai- ve saghana to AnupUrvI dravyoM meM rahate haiM, aura na avaktavyaka dravyoM meM rahate haiM, kintu apanI jAti rUpa jo anAnupUrvI dravya hai unameM hI rahate haiM / isI prakAra se jitane bhI naigamavyavahAra naya saMmata avktveza athavA avirodhavRttitA che. A aviradhavRttitAne sadbhAva pitAnI jAtimAM ja hoI zake che-anya jAtimAM hoI zakyuM nathI AnupUva dravyane samavatAra (samAveza) je para jAtimAM paNa mAnavAmAM Ave te A rIte para jAtimAM rahevAthI temanAmAM svajAtimAM rahevAnI avirAdhavRttitA saMbhavI nahIM zake tethI e nizcita siddhAMta che ke vividha dezavatI samasta AnupUva dravya AnurvA dravya rUpa pitAnI jAtimAM ja rahe che52tibhaa 22tunI . (negamavavahArANa' aNANupuvvAi kahiM samoyaraMti kiM ANuputhvI davvehi samoyaraMti ? aNANupuvvI vvehi samoyaraMti ? abattavyayapavvehi samoyaraMti!) begama ane vyavahAra nayasaMmata samasta anA pUrva kyAM praviSTa thAya che? zuM teo AnupUrvI dravyomAM samAviSTa thAya che ke anAnupUvI dravyomAM samAviSTa thAya che, ke avakatavyaka dravyomAM samAviSTa thAya che? uttara-(no ANuputvIdavvehi samoyaraMti, aNANupuvvIdavvehiM samoya. raMti, no avattavvayavvehi samoyaraMti ) 2ai mAnAnu dravya cha, tamA AnupUvI dravyomAM paNa rahetAM nathI, avakatavyaka dravyomAM paNa rahetAM nathI, paNa temanI jAti 35 je anAnupUrvI dravya hoya che temAM ja rahe che. eja pramANe nigamavyavahAranaya saMmata jeTalAM avakatavyaka dravya che tene
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogandrakA TIkA sUtra 81 anugamasvarUpanirUpaNam 339 dhyAnupUrvIdravyANi AnupUrvIdravyeSveva varttante nAnyatreti / evaM naigamavyavahArasamma - tAni anAnupUrvI dravyANi anAnupUrvIdravyeSveva varttante, naigamavyavahArasammatAni avaktavyakadravyANi ca avaktavyakadravyeSveva varttante izyapi bhAvanIyam / prakRtamupasaMharannAha - sa eSa samavatAra iti // 80 // , c athAnugamaM nirUpayitumAha mUlam - se kiM taM aNugame ? aNugame navavihe paNNatte ? taM jahA saMtapayaparUvaNayA 1 davvapyamANaM 2ca khitta3 phusaNA ya4 / kAlo ya 5 aMtaraM 6 bhAga 7 bhAva 8 appA bahuM 9 kSetra // 1 // se taM aNugame ||suu089|| chAyA- - atha ko'sau anugamaH ? anugamo navavidhaH prajJaptaH, tadyathA-satpada prarUpaNatA 1 dravyamANaM ca 2 kSetraM 3 sparzanA ca 4 / kAlazca 5 antara 6 bhAgo7 bhAvaH 8 alpabahutvaM caitra ||1|| sa eSo'nugamaH // 0 81 // sun dravya haiM ve saba apanI jAtirUpa avaktavyaka dravyoM meM hI rahate haiN| aisA artha avaziSTa pATha ko lagA lenA caahiye| isa prakAra yaha samavatAra kA svarUpa hai ? bhAvArtha - AnupUrvI anAnupUrvI aura avaktavyaka jitane bhI dravya haiM unake viSaya meM ye tIna prazna ho sakate haiM ki AnupUrvI Adi samasta dravya kahAM rahate haiM ? | apanI jAvAloM meM hI rahate haiM-yA bhinna jAti voloM meM rahate haiN| inakA hI samAdhAna sUtrakAra ne isa sUtra dvArA kiyA hai / usameM yaha kahA gayA hai ki naigamavyahArasaMmata samasta AnupUrvI Adi dravya apanI 2 jAti meM hI rahate haiM-bhinna jAti meM nahIM / / sR0 80 // paNa peAtAnI jAti rUpa avakatavyaka dravyeAmAM ja rahe che; evA matha bAkInA pAThanA viSayamAM samajI levA joie A prakAranuM samavatAranuM svarUpa che. bhAvAthaAnupUrvI, anAnupUrvI ane avakatavyaka rUpa jeTalAM dravye che, temane viSe A traNa prazna sabhavI zake che-AnupUrvI Adi samasta dravya kayAM rahe che ? zuM tee petAnI jAtivALAmAM ja rahe che, ke bhinna jAtivALAmAM rahe che? sUtrakAre A sUtramAM A praznonuM ja samAdhAna karyu" che. temaNe A sUtramAM e vAtanu pratipAdana karyuM che ke naigamavyavahAranaya. saMmata samasta AnupUrvI Adi drazya potapeAtAnI jAtimAM ja rahe che-bhinna jAtimAM rahetAM nathI. Asu080nA
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 anuyogadvArasUtre ____TIkA-ziSyaH pRcchati-se kiM taM' ityaadi| atha ko'sau anugama ? iti / anugamaH-sUtrArthasya anukUlam anurUpaM vA gamanaM vyAkhyAnam-anugamaH / sa navavidhAnavapakArakaH prajJaptA=prarUpitaH, tadyathA-satpadamarUpaNatA-san vidyamAno yo'rthaH=bhAvastadviSayaM padaM satpadaM tasya prarUpaNaM prajJApanaM tadeva satpadamarU. paNatA prathamaM krttvyaa| ayaM bhAvaH-stambhakummAdIni padAni sadarthaviSayANi dRzyante, zazazaGgagaganakumumAdIni padAni svasadarthaviSayANi dRzyante / tatrAnu aba sUtrakAra anugama kA nirUpaNa karate haiM"se kiM taM aNugame ?" / ityAdi / zabdArtha-(se kiMtaM aNugame ?) he bhadanta ! anugama kA kyA svarUpa hai ? uttara-(aNugame navavihe paNNatte) anugama nau prakAra kA kahA gayA hai / (taM jahA) jaise-(saMtapayapavaNayA) 1 satpada-prarUpaNatA (davyappamANaM ca) 2 dravyapramANa (khitta 3 phumaNAya 4)3 kSetra4 sparzana (kAloya, aMtara, bhAga bhAva appAyahu ceva ) 5 kAla 6 antara , 7 bhAga 8 bhAva aura 9 alpabahutva / (se taM aNugame ) isa prakAra yaha anugama kA svarUpa hai| sUtra ke anukUla athavA anurUpa vyAkhyAna karanA isakA nAma anugama hai / yaha pUvoMkta rUpa se nau prakAra kA kahA gayA hai| satpadaprarUpaNatArUpa 1 prathama anugama ke bheda meM yaha prarUpita kiyA jAtA hai ki jisa prakAra se zazazRGga Adi pada asadartha ko viSaya karane vAle have sUtrakAra anugAmanuM nirUpaNa kare che- " se kiM ta aNugame ?" tyAha sAtha-( se kiM ta aNugame ? ) 3 mApana ! pUprastuta anugamana 2135 3 cha? uttara-(aNugame navavihe paNNatte-ta' jahA) manugamanA nAya pramANe na 42 4aa che-(saMtapayaparUvaNayA) (1) sara56 535tA , (davva:pamANa' ca) (2) dra0yamA, (khitta 3 phusaNA ya4 (3) kSetra, (4) 25zana, (kAlo ya, aMtara, bhAga, bhAva, appAbahuMceva) (5) , (6) manta2, (7) mAra, (8) sAva, bhane (6) amatva. (se ta' aNugame ) mA prA2nu anugamanu 2135 che sUtrana anuja athavA anurUpa vyAkhyAna karavuM tenuM nAma anugama che tene upara mujaba nava prakAra kahyA che. satyaprarUpaNutA rUpa anugAmanA prathama bhedamAM vidyamAna padArthaviSayaka padanI prarUpaNA karavAmAM Ave che sasalAne zigaDa levAnI
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 81 anugamasvarUpanirUpaNam pUrvAdipadAni stambhAdi padAnIva sadarthaviSayANi, kiM vA zazazRGgAdipadAnIva apadarthaviSayANi ? iti paryAlocanIyamiti / 1 / tathA-dravyapramANam =AnupUAdi. padavAcyAnAM dravyANAM pramANa saMkhyAsyarUpaM pAlocanIyam / 2 / ca punaH kSetram = AnupUAdipadavAcyadravyANAm aAdhArasvarUpaM vaktavyam / kirati kSetre tAni bhavantIti cintanIyamiti bhaavH|3| tathA-sparzanA ca pryaalocniiyaa| tAni dravyANi kiyat kSetraM spRzantIti cintanI miti bhAvaH / 4 / tathA-kAlazca vaktavyaHhote haiM, usa prakAra se ye AnupUrvI Adi pada asadartha viSayaka nahIM haiM kintu jisa prakAra stambha Adi pada stambha AdirUpa apane vAstavika artha ko viSaya karane vAle hote haiM usI prakAra se AnupUrvI Adi pada yathArtharUpase apane sadartha ko viSadha karane vAle haiN| isa prakAra vidyamAna padArtha viSayakapada kI prarUpaNA kA nAma matAdaprarUpaNatA hai| yaha satpadaprarUpaNA anugama karate samaya prathama kartavya hotI hai| isaliye use anugama ke bhedoM meM prathama sthAna diyA gayA hai / dravya pramANa meM Anu. pUrvA Adi padoM ke dvArA jina dravyoM ko kahA jAtA hai unakI saMkhyA kitanI hai isakA vicAra hotA hai ? kSetra meM-AnupUrvI Adi padoM dvArA kathita dravyoM kA AdhArarUpa kSetra vicArita hotA hai-arthAt ye AnupUrvI Adi dravya kitane pramANa kSetra meM hote haiM aisA vicAra kiyA jAtA hai| sparzana meM ye AnupUrvI Adi drabya kitane kSetra ko sparza karate haiM prarUpaNa karavI te asadaI prarUpaNA che, kAraNa ke tene ziMgaDAM ja hatAM nathI paraMtu AnupUrvI Adi pada asadartha viSayaka letA nathI paNa sadartha viSayaka hoya che. jevI rIte stanna Adi pada stabha a.di rU5 pitAnA vAstavika arthane viSaya karanArA (pratipAdana karanArA) hoya che, eja pramANe AnupUrvI Adi pada yathArtha rUpe potAnA darthane viSaya karanArA hoya che. A rIte vidyamAna padArthaviSayaka padanI prarUpaNanuM nAma "satyadakarUpatA " che, A satpadaprarUpaNa anurAma karatI vakhate pahelAM karavA yogya hoya che. tethI tene anugAmanA bhemAM paheluM sthAna ApavAmAM AvyuM che. 1 dravya pramANamAM e vica 2 karavAmAM Ave che ke AnupUrva Adi pade dvArA je dravyonuM kathana karavAmAM Ave che temanI saMkhyA keTalI che. 2 kSetramAM-AnupUva a di pade dvArA kathita dravyanA AdhArarUpa kSetrane vicAra karavAmAM Ave che-eTale ke e AnupUrvI Adi dravya keTalA pramAsuvALA kSetramAM hoya che, e vicAra karavAmAM Ave che. 3.
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 anuyogadvArasUtre teSAM dravyANAM sthitilakSaNaH kAlazca prruupnniiyH||2|| tathA-antaraM vaktavyam / vivakSitasvabhAvaparityAge sati punastadbhAvamAptivirahalakSaNamantara prarUpaNIyamiti bhaavH| dravyasya vivakSitasvabhAvaparityAge sati punastadbhAvamAptau ca madhye yaH kAlaH so'ntaramucyate, iti bodhyam / 6 // tathA-bhAgazca vktvyH| AnupUrvIdravyANi zeSavyANAM kasmin bhAge vartante, ityevaM bhAgaH prarUpaNIya iti bhAvaH // 7 // tathA bhAvaH prruupnniiyH| AnupUrvIdravyANi kasmin bhAve vartante ityevaM rUpo bhAvo vaktavya ityarthaH / / 8 // tathA-alpabahutvaM caivacApi vaktavyam / AnupUrvyAdidravyANAM aisI paryAlocanA hotI hai / kSetra meM kevala AdhArabhUta AkAza hI liyA jAtA hai aura sparzanatA meM AdhAra kSetra ke cAroM tarapha ke AkAza pradeza jo Adheya ke dvArA chuye gaye hoM vebhI liye jAte haiN| AnupUrvI Adi dravyoM kI sthiti kA vicAra yaha kAla hai / anugama meM AnupUrvI Adi dravyoM ki sthiti kitanI hai isa bAta kI paryAlocanA kI jAtI hai antara nAma viraha kAla kA hai| vivakSita paryAya ke parityAga ho jAne para punaH usI paryAya kI prApti hone meM jo bIca meM antara paDatA hai usakA nAma viraha kAla hai / anugama meM isa antara kI prarUpaNA karanA AvazyakIya mAnA gayA hai| AnupUrvI dravyazeSa dravyoM ke kisa bhAga meM rahate haiM isa prakAra ke bhAga kI bhI prarUpaNA anugama meM kartavya hotI hai onupUrvI Adi dravya kisa bhAva meM rahate haiM isa prakAra kI prarUpaNA kA nAma bhAva hai| nyUnAdhikatA | sparzana anugamamAM evo vicAra karavAmAM Ave che ke te AnupUva Adi dravya keTalA kSetrano sparza kare che kSetramAM kevaLa AdhArabhUta AkAza ja levAmAM Ave che ane sparzanAmAM AdhAra kSetranI cAra taraphanA je AkAza pradeza adheya dvArA spaSTa thayA hoya, temane paNa levAmAM Ave che AnupUrvI Adi dravyonI sthitine vicAra kare tenuM nAma kALaanugama" che. kALaanupamamAM AnupUrvI Adi dravyonI sthiti keTalI che, e vAtanI paryAlecatA (vicAraNa) karavAmAM Ave che virahakALane antara kahe che. vivakSita (amuka) paryAyane parityAga thaI gayA bAda pharIthI eja paryAyanI prApti thavAmAM vacce jeTaluM anDara paDe che teTalA antarane viratakALa kahe che. anugamamAM A akhtaranI paNa prarUpaNa karavAnuM Avazyaka gaNAya che. AnupUvI dravyo zeSa (bAkInA) dravyanA kayA bhAgamAM rahe che, te prakAranA bhAganI paNa prarUpaNA anugAmamAM karavI paDe che. 7 AnupUrvI Adi dvavyo kayA bhAvamAM rahe che, te prakAranI prarUpaNAnuM nAma bhAvaanugama che. jUnAyikatAnuM nAma a5hatva che dravyArthika nayane AdhAre, pradezArthatAne
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 82 satpadprarUpaNAnirUpaNam 343 dravyArthatA''zrayaNena pradezArthatA''zrayaNena tadbhayArthatA''zrayaNena ca paraspara stoka bahutvacintAlakSaNam alpabahutvaM cA'pi prarUpaNIyamiti bhAvaH // 9 // prakRtamupasaMharannAha - ' se taM' ityAdi / sa eSa anugama iti // 081 // itthaM saMkSepato'rthamabhidhAya vistareNArthamabhidhAtukAmaH sUtrakAro'nugamasya navasR bhedeSu sampadaprarUpaNArUpaM prathamaM bhedamAha mUlam - negamavavahArANaM ANuputhvIvvAiM kiM asthi natthi ? NiyamA asthi, negamavavahArANaM aNaHNupu0vI davvAI ki asthi Natthi ?, NiyamA asthi, negamavavahArANaM avattavvagadavvAI kiM asthi Natthi ? NiyamA asthi || sU082 // kA nAma alpabahutva hai / dravyArthikanaya ke Azraya se pradezArthatA ke Azraya se aura tadubhaya-dravyArthika pradezArthika ina donoM ke Azraya se ina AnupUrvI Adi dravyoM meM jo stoka bahuta kA vicAra hai vahI alpabahutva hai / anugama meM isa alpabahutva kI bhI prarUpaNA kartavya hotI hai / (setaM aNuga me ) isa prakAra yaha anugama kA svarUpa hai / bhAvArtha- sUtrArtha ke anukUla athavA anurUpa vyAkhyAna kA nAma anugama hai / isa anugama meM ina nau 9 viSayoM kA vicAra kiyA jAtA hai / isaliye vaha anugama satpada prarUpaNA Adi ke bheda se nau prakAra kA kahA gayA hai| ina satpada prarUpaNatA Adi kA kyA svarUpa hai ise svayaM sUtrakAra vistAra se Age sUtroM dvArA spaSTa karate haiN| / / sU0 81 // AdhAre ane tadubhaya (te banne) draSyAyika ane pradezArthika e bannene AdhAre A AnupUrvI Adi dravyeAmAM je alpatva ane bahutvane vicAra karavAmAM Ave che tenuM nAma ja alpakhatva anugamamAM A abahutvnii a35thA pachu 42vA yogya gAya che ( se ta aNugame ) mA amAnu anugamanu' svarUpa che. bhAvA -sUtrAne anukULa athavA anurUpa vyAkhyAnanuM nAma anugama che. te anugamamAM upayuMkata na viSayenA vicAra karavAmAM Ave che, tethI te anugamamAM satpada prarUpaNA Adi natra bheda kahyA che A sapada prarUpaNA Adina! svarUpanuM' vistAra pUrvakanuM nirUpaNa sUtrakAra penee ja mAgaLanA sUtramAM karavAnA che, tethI ahI'tene bhAvA sakSiptamAM ApavAmAM Avye che.AsUA
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 bhanuyogadArasUtre chAyA-naigamavyavahArayoH AnupUrvodravyANi kiM santi na santi ? niyamAt. santi / naigamavyavahArayoH anAnupUrvI dravyANi kiM santi na santi ? niyamAt snti| negamavyavahArayoH avaktavyadravyANi kiM santi na santi ? niyamAt snti|suu082|| TIkA-'negamavavahArANaM' ityAdi / vyAkhyA nigadasiddhA suu082|| isa prakAra saMkSepa se matpadanarUpaNA Adi kA artha kahakara aba sUtrakAra vistAra se unakA artha kahane kI icchA se anugama ke nau bhedoM kA kathana karate haiM-'negamavavahArANa' ityaadi| zabdArtha-(negamavavahArANaM jANupuccIdavAI kiM asthi natthi ?) naigamavyavahAranayasaMmata AnupUrvI avya kyA hai yA nahIM haiM ? (NiyamA asthi ) uttara-avazya haiN| ( negamavavahArANaM aNANupuccI vvAiM ki asthi sthi? ) negama vyavahAranayasaMmata anAnupUrvI dravya haiM yA nahIM haiM ? uttara-(NiyamA bhatthi ) niyama se haiM-avazya 2 haiM(negamavavahArANaM avattavvAgavaI kiM asthi ? Nasthi ?-NiyamA asthi ) naigama vyavahArAnaya saMmata avatAvyaka dravya haiM yA nahIM haiM ? uttara-niyamataH haiN| bhAvArtha-sUtrakAra ne isa sUtradvArA naigama vyavahAranaya saMmata Anu. pUrvI Adi dravya haiM ? yaha bAta niyamapada se jora ke sAtha prakaTa kI hai A pramANe anugAmanA satpadaprarUpaNa Adi bhedono artha saMkSiptamAM samajAvIne have sUtrakAra te nave bheMkono artha vistArapUrvaka samajAvavA mAge che. tethI teo satpadaprarUpaNutA rUpa tenA prathama bhedanuM nIcenA sUtra dvArA ni35 42 che-" negamavavahArANa" dhyA sahAya-pra-(negamavavahArANa ANupuvI davAi' kiM asthi navi) nagama ane vyavahAra nayasaMmata anupUrvI dravyuM che ke nathI? uttara-(NiyamA atthi) avazya cha 1. prazna-(negamavavahArANa aNANupubI davAI phi asthi Natthi !) nega. mavyavahAranayasaMmata anAnupUvI dravya zuM che ke nathI ? uttara-(NiyamA atthi) niyamayI 4 me manAnubhUtI yauna astitva paNa avazya che ja. bhAvArtha-sUtrakAre A sUtradvArA nagamavyavahAra nayasaMmata anupUvI Adi dravyanuM astitva havAnuM pratipAdana karyuM che. "temanuM astitva niyamathI ja che," A prakAranA kathana dvArA temane A vAtane bhArapUrvaka
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 83 dravyapramANanirUpaNam e 349 atha dravyamANarUpaM dvitIyabhedamAha mUlam - negamatravahArANaM ANupuvvadavvAI kiM saMkhijjAI asaMkhijAI anaMtAI ?, no saMkhijAI no asaMkhijAI anaMtAI / evaM aNANuputrIdavAI avatavanadavAI ca anaMtAI bhANi - yavAI | sU083|| chAyA - naigamAtyorAnupUrvI dravyANi kiM saMkhyeyAni asaMkhyeyAni anantAni ? no saMkhyAni no asaMkhyeyAni navAni / evam arAnupUrvI dravyANi avanivAni // 89 // TIkA- 'nevArANaM' ityAdi / naigamavyavahArasampatAni pUrvIyANi kiM saMkhyAni santi ? kima saMkhyepAni santi ? vAnanvAni santi ? iti naH / uttarayati bhanupUrvI - dravyANi no saMkhyepani manti, no yAni santi / api tu anantAni santi / arthAt ve jora dekara yaha kaha rahe haiM ki ye AnupUrvI Adi dravya sattA viziSTa haiN| aise nahIM haiM, ki ye nahIM haiM / // sUtra0 82 // 1 'negamavavahArArANI' ityAdi / zabdArtha - ( negamabavahArANaM ANupucvI davvAI kiM saMvijjAI asaMkhijjAI aMgatAI ? ) naimavyavahAranaya saMmata aneka anupUrvI dravyasaMkhyAta haiM ? yA asaMkhyAta haiM ? yA ananta haiM ? uttara- (no saMkhijjAiM no asaMkhijjAiM) naigamavyavahAranaya saMmata AnupUrvI dravya na saMkhyAta haiM aura na asaMkhyAta hai kintu (anaMtAI ) prakaTa karI che eTale ke tee bhArapUrvaka evuM kahe che ke AnupUrvI Adi dvavye sattAviziSTa che-te dravyAnuM astitva avasya che. ja. tee vi. dhamAna nathI ema samajavuM! sU082 !! " negamavavahArANa' ANupunvI " ityAdi - hAtha - ( negamavavahArANaM ANupuvvI davvAI' kiM saMkhejjAi, asaMtibajAi arNatAI ? ) naigamavyavahAra naya saMbhata bhane mAnupUrvI dravyo zu adhyAta che, he asabhyAta che, he anaMta hai ? R2- (no saMkhijjA' no asaMkhijjAI, aNatAI ) naigama bhane 055hAranayasaMmata AnupUrvI dravyeA sakhyAta paNa nathI, asaMkhyAta paNa nathI, a0 44
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogavAra evam anAnupUrvIdravyANi avaktavyakadrapANi ca anantAni vijJeyAni / idamaMtra bodhyam-ihAnupUya'nAnupUrvyavaktavya rudravyeSu pratyekamanantAnpanantAni ekakasmisapyAkAzapadeze labhyante, kiM punaH sarvaloke / ataH saMkhyeyAsaMkhyeyaprakAradvayaM niSidhya viSvapi sthAneSvAnantyamevocyate / asaMkhyeye loke kathamanantAni dravyANi viSThantIti na zakunIyam ? pudgalapariNAmasya avintyatvAt , dRzyate hi-eka padIpaprabhA paramANuvyApteSu ekagRhAtavAMkAzamadezeSu anekAparamadIpapamA. ananta haiM / (evaM praNANupubdhI davAiM avattavvagadamvAiM ca aNaMtAI bhANi. yavAI) isI prakAra se yaha bhI jAnanA cAhiye ki anAnupUrvI dravya aura avaktavyakadravya bhI anaMta haiN| saMkhyAta-asaMkhyAta nahIM haiN| isa kathana kA yaha bhAva hai ki AnupUrvI aura avaktavyaka ina dravyoM meM pratyeka Anu. pUrvI Adi dravya ananta 2 haiN| aura pratyeka ye eka 2 bhI AkAza ke pradeza meM ananta ananta pAye jAte haiM / marvaloka kI to bAta hI kyA hai| isaliye ye na saMkhyAta haiM aura na asaMkhyAta hai isaliye ina tIno meM donoM prakAratA kA niSedha kara anantatA kI sthApanA kI gaI hai| yahAM aisI zaMkA nahIM karanI cAhiye ki asaMkhyAta pradezIbhAkAza rUpa kSetra meM anaMta AnupUrvI Adidravya kaise Thahara sakate hai kyoM ki pudgala kA pariNamana acintya hotA hai| yaha to hama apanI AkhoM se dekhate haiM ki eka pradIpa kI prabhA se vyApta eka gRhAntavartI-AkAza ke pradezoM meM 52.tu mamata. (pava aNANupubIvvAI' bhavattavvagadavAIca aNaMtAI bhANiyavyAI) me prabhArI manAnuSI dravye 55 mata cha bhane Anvyaka dravyo paNa anaMta che, ema samajavuM joIe te banne prakAranA dravya saMthAta paNa nathI ane asaMkhyAta paNa nathI A kathanane bhAvArtha e che ke AnupUrvI anAnupUrvI ane avaktavyaka A dravyamAMnA AnupUlI Ari dravya anaMta-anaMta che. te pratyekane eka eka AkAzapradezamAM pay anaMta anaMta rUpe sadurbhAva hoya che. te pachI sarvakanI te vAta ja zI karavI ! te kAraNe tene saMkhyAta paNa kahyA nathI ane asaMkhyAta 5) katA nathI A rIte traNemAM baMne prakAratAno niSedha karIne anaMtatAnuM ja pratipAdana karavAmAM AvyuM che. ata evI zaMkA karavI na joIe ke asaMkhyAta pradezI AkAza rUpa kSetramAM anaMta AnupUrvI Adi dravya kevI rIte rahI zake che, kAraNa ke pudagalanuM parimana aciMtya hoya che. e te ApaNe ApaNI AMkho 14 eI zakIye chIe ke e pratIpa (dIpaka) nI prajAthI vyAsa eka cAnDarvatI-(varanI aMdara)
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA kA sUtra 83 dravyapramANanirUpaNam paramANanAmapyavasthAnam / na cAkSidRSTe'pyarthe'nupapattiH, aniprasaGgAt / ata mAnupUrvyAdi dravyANAmAnantye na kazcid doSa iti // 1083. / dUsare ora bhI aneka padIpoM kI prabhA ke paramANuoM kA avasthAna ho jAtA hai| AkhoM dekhe huye artha meM zaMkA karane jaisI koI pAta hI nahIM hotI hai / nahIM to, atiprasaMga nAma kA doSa AtA hai| isaliye bhAnupUrvI Adi ananta dravyoM ko asaMkhyAta pradezI AkAza meM aba sthita hone meM koI bAdhA nahIM AtI hai| aura na AnupUrNa Adi dravyoM ko anaMta mAnane meM koI Apatti AtI hai| ___ bhAvArtha- sUtrakAra ne anugama kA dvitIya bheda jo dravya pramANa hai usake viSaya meM yaha nirNaya kiyA hai usameM AnupUrvI Adi dravyoM kA pramANa ananta hai aisA nirdeza kara aisA spaSTa kiyA hai ki asaMkhyAta pradezI AkAza lokAkAza-meM inakA avagAhana bAdhita nahIM ho sakatA hai kyoMki paugalika pariNAma acintya honA hai| ekahI ghara ke bhItara meM rahe huye AkAza meM hama dekhate haiM ki aneka pradIpa prabhA ke paramANu samA jAte haiN| isI prakAra se avagAhana zakti ke yoga se aura pariNamana kI vicitratA se eka bhI AkAza ke pradeza meM ananta AnupUrvI Adi dravyoM kA avagAhana bAdhita nahIM hotA hai / ||suu0 83 // rahela AkAzanA pradezomAM bIjA paNa aneka pradIpanI prajAnA paramANuonuM avasthAna (nivAsa) thaI jAya che. AMkho vaDe joyelA viSayamAM zaMkAne koI avakAza ja rahetuM nathI nahI te, atiprasaMga nAmane doSa Ave che. tethI AnupUrvI Adi anaMta dravyanuM asaMkhyAta pradezI AkAzamAM avasthAna thavAmAM kaI bAdhA (muzkelI, avarodha) rahetI nathI ane AvI A dravyAne anaMta mAnavAmAM paNa koI vAMdho saMbhava nathI. bhAvArtha-sUtrakAre anugAmanA dravyapramANa nAmanA bIjA bhedanuM A sUtra dvArA nirUpaNa karyuM che. temAM evuM kahevAmAM AvyuM che ke AnupUrvI Adi dravya anaMta che. A prakAranuM pratipAdana karIne evI spaSTatA karavAmAM AvI che ke asaMkhyAta pradezI AkAzamAM-le kAkAzamAM temanI avagAhanA hovAnI vAta svIkAravAmAM koI paNa prakArano vAMdhe saMbhavI zakatuM nathI, kAraNa ke pIgalika pariNAma acitya hoya che. eka ja gharanI aMdara rahelA AkAzamAM (avakAzamAM) aneka pradIpanI prajAnA paramANuone samAveza thaI jAya che, e vAta te ApaNe ApaNI AMkha vaDe ja joI zakIe chIe. eja pramANe avagAhanazaktinA yogathI ane pariNamananI vicitratAthI AkAzanAM eka pradezamAM paNa anaMta AnupUrvI Adi dravyonuM avagAhana (samAveza) bhAnapAmA mApatti saMsapI satI nathI. suu083||
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 anuyogadvAra sampati kSetrarUpaM utIyabhedamAha mUlam-negamavavahArANaM ANupubI dabAI logasta kiM saMkhi. jaibhAge hojjA, ataMkhijjaibhAge hojjA, saMkhajesu bhAgesu hojjA, asaMkhejjesu bhAgesu hojjA, savvaloe hojjA? egaM datvaM paDucca saMkhejjaibhAge vA hojjA, asaMkhejjaibhAge vA hojjA saMkhejjesu bhAgesu vA hojjA, asaMkhijjesu bhAgesu vA hojjA, savvaloe vA hojjaa| NANAdavvAiM paDucca niyamA savva. loe hojjaa| negamavavahArANaM aNANuputvIdavvAiM ki loyassa saMkhijjahabhAge hoUjA jAva sabaloe vA hojjA ? egaM davvaM paDucca no saMkhejai bhAge honA asaMkhigjadamAge hojjA no saMkhejjesu bhAgesu hojjA no asaMkhejjesu bhAgenu hojjA no savvaloe hojjaa| evaM ayattavyagadavvAiM bhANiyavAI ||suu084|| ___ chAyA-naigamavyavahArayoH AnupUrvIdravyANi lokasya kiM saMdhyeyatamabhAge bhavanti, asaMkhyeyatamabhAge bhavanti, saMkhyatheSu bhAgeSu bhavAnta, sarvaloke bhavanti? eka dravyaM pratItya saMkhyeyeSu bhAgeSu yA bhAnti, asaMkhyeyatama bhAge vA bhavanti, saMkhyeyeSu bhAgeSu vA bhavanti, asaMkhye yeSu vA bhavanita, sarvaloke yA bhavanti / nAnA. dravyANi pratItya niyamAta sarvaloke bhavanti / naigamavahArayoH anAnupUrvIdravyANi ki lokasya saMkhyeyatamabhAge bhavanti yAn sarvaloke vA bhAnti ? eka dravyaM pratItya no saMkhyeyatamamAge bhAnti asaMkhyeyeSu bhAgeSu bhAnti, no asaMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti, no sarvahoke bhavanti, nAnAdravyANi pratItya niyamAt sarvaloke bhavanti / evamavaktavyakadravyANi bhaNitavyAni ||muu084|| TIkA- negamavavahArANaM' ityAdi___ aba sUtrakAra-tRtIya bheda ke viSaya me kahate haiM " negama vavahArANaM" ityAdi / have sUtrakAra anugAmanA trIjA bheda rUpa kSetranA viSayamAM nIce samAra yana 42 cha- negamavavahArANa" 48
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogabandrikA TIkA sUtra 84 kSetranirUpaNam naigamanyavahArasammatAni AnupUrvI dravyANi kiM lokasya ekasmina saMkhyeyatame mAge bhavanti-avagAhante ?1f vA ekasmin asaMkhyeyata me bhAge'vagAinne?2 apavA-ki saMkhyeyabhAgeSu bhavanti avagAhante ? 3 kimasaMkhyeyabhAgeSu bhavantiavagAhante ? 4 athavA-kiM sarvaloke bhavanti ? 5 iti pnycprshnaaH| uttaramAhabhAnupUrvIdravyANijyaNukaskandhAdIni anantANukaskandhAntAni, tatra-pakaM dravyaM pratItya sAmAnyata eka dravyamAzritya kimapi lokasya saMkhyeyatamabhAge bhavati, ___ zadvArtha-(negamavavahArANaM ANupuvdhI davAI) naigama vyavahAra naya saMmata aneka AnupUrvI dravya ( logassa ) loka ke (kiM) kyA ( saMgvi. jahabhAge ) 1 saMkhyAtaveM bhAga meM ( hojjA) avagAhita haiM ? yA ( asaMkhijjahabhAge hojjA 2) asaMkhyAnave bhAga meM avagAhita hai ? (saMkhegjesu bhAgesu hojjA ) yA 3 saMkhyAta bhAgoM meM avagAhita haiM? yA 4 ( asaMkhejjesu bhAgelu hojjA ) asaMkhyAta bhAgoM meM ayagAhita haiM ? yA ( sabaloga hojjA? ) 5 sampUrNa lokameM avagAhita haiM ? uttara-(ega davvaM paDucca saMkhejjahabhAge vA hojjA, amalenjA bhAge vA hojjA saMkhejjessu bhAgesu vA hojjA; asaMkhejee bhAgemu vA hojjA savvaloe vA hojjA) vyaNu kAdi anantANu skaMdhoM meM se sAmAnya rUpa se kisI eka dravya kI apekSA karake koI eka mAnu loka ke saMkhyAnave bhAga meM tathA koI eka anupUrvI dravya loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahatA hai tathA koI eka AnupUrvI jaya lokake za:-( negamayavahArANa ApaNa puccIdAi) nAma - yama:2. nayamata bhane bhAnu pUrvA dravya (logasa ki saMdhi bhAge hojA) Y lokanA saMkhyAmAM bhAgamAM avarohita che ? ke lAkanA asaMkhyAtamAM bhAgamAM ahita cha, 3 (asaMkhijai bhAge hojjA 2) sanA madhyAtamA lAmA Alta, 3 ( saMkhejjesu bhAgesu hojjA 3) sabhyAta mAgomA ati cha, (sabaloe hojjA ? ) sa sabhA mAhita Aya 1 __ 6ttara-(ega' dava pahunca saMkhejjai bhAga vA hojjA, asaMkha jada bhAge pA hojjA, saMkhe jesu bhAgesu dA holA, asaMsbiosu bhAgesu vA hojjA, savva. loe vA hojjA) ra 52 (auaal) thI mana payatanAM ApakA saMdha (anaMta pradezI kaMdha)thI sAmAnya rUpe keI eka dravyanI ape. kSAe kaI eka a nu dravya lekanA saMkhyAmAM bhAgamAM avagAdita thaIne rahe che, koI eka anupUrvI dravya lekanA asaMkhyAtamAM bhAgamAM rahe
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 anuyogadvArako lokasya saMkhyAtatamabhAgamavagAhya tiSThatItyarthaH / tathA-kimapi lokasya asaMkhyeyatame bhAge bhavati-tiSThati 2 / tathA-kimapi tu lokasya saMkhyeyeSu bhAgeSu bhavati 3 / tathA-lophasyA'saMkhyeyeSu bhAgeSu bhavati 4 / tathA kimapi sarvaloke bhavati-sarvalokamavagAhya tiSThati / ___ ayaM bhAvaH-anantAnantaparamANupacayaniSpamamacittamahAskandhalakSaNam AnupUrvI dravyamekaM samayaM sakalalokamavagAhate / nanu kathamayamacittamahArakandhaH sakalalokamavagAhate ? iti cedAi-yathA-samudghAtavatikevaLI sakalalokamavagAite tyaivaacittmhaaskndho'pi| tathAhi-lokamadhyavyavasthitaH samudghAtavarti kevalI prathamasamaye tiryagsaMkhyAtayojanavistaraM saMkhyAtavistaraM vA adhistu caturdazara. saMkhyAta bhAgoM meM tathA koI eka AnupUrvI dravya, loka ke asaMkhyAta bhAgoM meM aura koI eka AnupUrvI dravya samasta loka meM avagAhita hokara rahatA hai / jaise ki anaMtAnaMta pudgala paramANuoM ke samUha se niSpanna hubhA acitta mahAskaMdha / yaha acitta mahA skaMdharUpa Anu. pUrvI dravya eka samaya meM sakala loka ko avagAhita karatA rahatA hai| zaMkA- yaha acitta mahAskaMdha sakalaloka meM kaise avagAhita hA jAtA hai? ___ utsara-jaise samudghAlavartI kevalI sakala loka meM samA jAte haiMusI prakAra se acitta mahAskaMdha bhI saphala loka meM avagAhita hojAtA hai- samA jAnA hai| arthAt loka ke madhya meM vyavasthita huA kevalI japa samuddhAta karatA hai to vaha prathama samaya meM AtmA ke pradezoM ko daNDAkAra rUpa meM pariNamAtA hai / yaha daNDAkAra rUpa pariNamana che, tathA kaI eka AnupUrvA dravya lekanA saMkhyAta bhAgomAM rahe che. ke I eka anupUvI dravya lekanA asaMkhyAta bhAgomAM rahe che, ane koI eka AnupUva dravya samasta lekamAM avagAhita thaIne rahe che jema ke anaMtAnaMta pudgala paramANuonA samUhamAMthI niSpanna thayela acitta mahAtkaMdha te acitta maDAdha rUpa AnupUrva dravya eka samayamAM sakaLa lakane avagAhita karI zake che. prama-te acitta mahAkaMdha sakala lekamAM kevI rIte aNahita thaI jAya che. uttara jevI rIte samudraghAtavatI kevalI sakaLa lokamAM samAI jAya cheavaLAhita thaI jAya che, e ja pramANe acitta mahAdha paNa sakala lekamAM avagAhita thaI jAya che-samAI jAya che eTale ke lekanI madhyamAM rahelA kevaLI jyAre samudrata kare che, tyAre prathama samaye Atmapradeze ne daMDAkAra
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikAThIkA stra 84 kSetranirUpaNam jjvAyataM vizrasApariNAmena vRttaM daNDaM karoti, dvitIye kapATaM karoti, tRtIye manyAnaM karoti, caturthe'ntarAlapUNena sakalalokavyAptiM karoti, pazcame'ntarANi saMharati, SaSThe manthAnaM, saptame kapATam , apTame punardaNDaM saMharati / tataH sAvasthA pratipadyane / evamacittamahAskandho'pi samayamekaM sakalalokamavagAhane iti / ___ tathA-nAnAdravyANi AnupUrvIpariNAmayuktAni anantAni dravyANi pratItyaAzritya dravyANi niyamAt-niyamataH sarvaloke bhavanti-sakalalokamavagAhante / unakA tiryaka meM saMkhyAta yojana taka athaza asaMkhyAta yojana taka vistRta hotA hai / tathA Urdhva aura nIce meM 14rAju pramANa laMbA hotA hai / AtmapradezoM kA yaha daNDAkAra rUpa pariNamana svAbhAvika hotA hai dvitIya samaya meM unake ve Atmapradeza kapATa ke AkAra meM pariNama jAte haiN| tRtIya samaya meM maMthAna rUpa ho jAte haiM / aura cauthe samaya meM antarAla kI pUrti kara ve sakala loka meM vyApta hojAte haiM pAMcaveM samaya meM aMtarAloM ko saMkucita kara chaThaveM samaya meM manthAna kA sAtaveM samaya meM kapATa kA AThaveM samaya meM daNDa kA saMkoca kara apane Apa meM samAjAte haiM-pUrvAvasthApanna ho jAte haiM / isI prakAra acitta mahAskandha bhI eka samaya meM sakala loka ko vyApta kara letA hai / (NANA. davvAiM pabucca niyamA savaloe hojjA) tathA AnupUrvI pariNAma yukta anaMtadravyoM ko Azrita karake ve dravya niyama se sarvaloka meM rUpe pariNAve che. temanuM A daMDAkAra rUpa pariNamana tirlagna lekamAM saMpAta ye jana sudhI athavA asaMkhyAta jana sudhI vistRta thayeluM hoya che, tathA urva ane adhabhAgamAM 14 cauda rAju pramANa lAMbu hoya che. AtmapradezanuM A daMDAkAra rUpa pariNamana svAbhAvika heya che. bIjA samayamAM temanA te Atmapradeza kapATanA AkAramAM pariNamana pAme che trIjA samayamAM maMthAnarUpa thaI jAya che, ane cethA samayamAM antarAlanI pUrti karIne sakaLa (AkamAM vyApta thaI jAya che. pAMcamA samayamAM aMtarane saMkucita karIne chA samayamAM maMthAnane saMkucita karIne, sAtamAM samayamAM kapATane ane AThamAM samayamAM daMDane saMkucita karIne pitAnA zarIramAM ja samAI jAya che eTale ke pUrvAvasthAmAM AvI jAya che e ja pramANe acitta mahAsaM5 55 / samayamA dene vyAsa 4N se che. (NANAvAI paducca niyamA samboe hojA) tayA mAnuSI pariNAma yukta mAnata yAnI apekSA piyAra karavAmAM Ave te te be samasta lekamAM avagAhita che. A kathananuM
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogadAra ayaM bhavaH-lokAkAzasya nAsti ke'pi pradezo yatra sUkSmapariNAmapariNatAti anantAni AnupUrvIdravyANi na manti, kintu sarvatra santi / nasvetAni nAnAdravyANi saMkhyeyatamAdipradezeSu nntiiti| evaM naigamavyavahArasammatA'nAnu. pUrvavaktapakalAvipaye'pi pazca paJca praznAH / uttarastvevaM vijJeyaH-eka dravya mAzrityAnAnupUrvIdravyam amaktAkadravyaM ca lokasya asaMkhyeyatamabhAge bhavati, avagAhita haiN| tAtparya imakA yaha hai ki manasta lokAkAza kA koI bhI pradeza aisA nahIM hai ki jahAM para mata pariNAma se pariNata hue anaMta AnupUrvI dravya na ho / ati loka meM sarvatra AnupUrvI dravya hai| ye AnupurnI aneka dravya loka saMkhyAtaveM athavA asaMkhyAtaveM bhAga meM nahIM haiN| hamI prakAra se nAma aura vyavahAranaya saMmata anAnuH pUrvI aura adattavdhaka dravyoM ke viSaya meM bhI pAMca 2 prazna hote haiM jo (negamahArANaM azANuguruzI damAI ki loyarasa saMkhijjai bhAge, hojA jAva savvaloe vA ho jA?) ina padoM dvArA pakta kiye gaye haiN| ina praznoM kA uttara bhI ( egaM davvaM paDunaca no saMkhejjai bhAge, kojA, agvijaha bhAge hojjA no makhejjesu bhAgesu hojjA. no asaMkhejjesu bhAgepnu hojjA no savvaloe hojjA) inasUtrAMzoM dvArA isaprakAra diyA gayA hai-ki eka dravya ko Azrita karake anAnupUrvI dravya aura avaktavyaka dravya loka ke asaMkhyAtave bhAga meM apagAhita tAtparya e che ke samasta kAkAzane koI paNa pradeza e nathI ke jyAM sUrma pariNAmathI parita thayelAM anaMta AnupUvI dravyo na hoya eTale ke lekamAM sarvatra AnupUva dravyanuM astitva che te aneka AnupUvI dravya le kanA saMkhyAtamAM athavA asaMkhyAtamAM bhAgamAM nathI paNa samasta lekamAM che, ema samajavuM eja pramANe naigama ane vyavahAra nayasaMmata anAnupUvI dravya ane avaktavyaka dravyanA viSayamAM paNa pAMca-pAMca prazno pUchI zAya che. 2 prazna nAyanA sUtra 621 pUchAmA bha.yA. (negamavabahArANa aNANuputrI davvAI' kiM loyarasa saMkhijjaibhAge hojjA. jAva savvaloe vA hojjA / ) naizama bhane vyapAra naya sabhata anAnu5vI dra0yA ? lokanA saMkhyAmAM bhAgamAM, ke saMkhyAta bhAgamAM ke asaMkhyAta bhAgomAM ke samasta lekamAM avagAhita thaIne rahe che? 6ttara-"egaM davyaM paDucca no saMkhejjai bhAge, hojjA, asaMkhejai mAge hojA no saMkhejjesu bhAgesu hojA, no asaMkhejjesu bhAgesu hojA. no savvaLoe hoUjA " dravyanI apekSAye viyA2 21AmA mAve to manA nava dravya ane avakatavyaka dravya lekanA asaMkhyAtamAM bhAgamAM ja avagAhita thaIne rahe che, saMkhyAmAM bhAgamAM, saMkhyAta bhAgamAM, asaMkhyAta
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 353 anuyogacandrikA TIkA sUtra 84 kSetranirUpaNam na tu saMkhyeyatamabhAge / anAnupUrvIdravyaM hi paramANuruSyate sa caikaikAkAzapadezAbagADa eva bhavati, AktavyAdravyaM ca dvayaNukaskandhaH, sa caikapadezAvagADho dvi. pradezAvagAro vA syAdityanayorasaMkhyeyabhAgavRttitvameva / nAnAdravyANi pratItya niyamAtsarvokAvagAhanA pUrvavad bodhyA / / s0 84 // hokara rahate haiN| saMkhyAtaveM bhAga meM nahIM / paramANu anAnupUrvI dravya hai| vaha AkAza ke ekapradeza meM hI avagAhita- hokara rahatA hai| kyoM ki vaha svayaM ekatradezI hai / dvayaNuka jo skaMdha hai / vaha avakta. vyaka dravya hai / vaha lokAkAza ke eka pradeza meM bhI rahatA hai aura do pradeza meM bhI rahatA hai / isa prakAra ina donoM kI vRtti loka ke asaM. khyAtaveM bhAga meM hI hai, nAnA anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM ko Azrita karake nAnA amAnupUrvI dravya aura pravaktavyaka niyama se samasta lokAkAza meM rahate haiN| kyoM ki AkAza kA koI pradeza aisA nahIM hai ki jahAM para inakA sadbhAva na ho| ___ bhAvArtha-satrakArane isa sUtra dvArA AnupUrvI bhAdi dravyoM ke rahane ke viSaya meM kiye gaye pAMca praznoM kA uttara eka aura nAnA dravyoM ko lekara diyA gayA hai-ve pAMca prazna isa prakAra se haiM-1 anAnupUrvI dravya kyA loka ke saMkhyAtaveM bhAga meM rahate haiM ? 2 yA asaMkhyAtaveM bhAga meM rahate haiM 3 yA loka ke makhyAta bhAgoM meM rahate haiM ? yA 4 asaMkhyAta bhAgomAM ke sarvalokamAM avagAvita thaIne rahetAM nathI paramANa anAnupUva dravyarUpa che. te AkAzanA eka pradezamAM ja avasAhita thaIne rahe che ne ANavALe je kaMdha che te avakatavyaka dravyarUpa che. te kAkAzanA eka pradezamAM paNa rahe che ane be pradezamAM paNa rahe che. A rIte te banenI avagAhanA lekane asaMkhyAtamAM bhAgamAM ja che. vividha anAnupUva ka ane avakatavyaka dravyonI apekSAe vicAra karavAmAM Ave che teo samasta kAkAzamAM rahe che, ema samavuM joIe, kAraNa ke AkAzane kaI pas, pradeza evo nathI ke jayAM temane saddabhAva na hoya. bhAvArtha-sUtrakAre A sUtra dvArA AnupUrvI Adi dravyanI avagAhanA vize pUchavAmAM AvelA pAMca prakone uttara eka dravya ane aneka dravyone anulakSIne Ape che te pAMca pano nIce pramANe -(1) ApavI dro zuM lekanA saMkhyAmAM bhAgamAM rahe che? athavA (2) asakhyAtamAM bha045
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvArasUtre bhAgoM meM rahate haiM 4 yA samasta loka meM rahate haiM ?5 uttara- pula dravya kA AdhAra yadyapi sAmAnya rUpa se lokAkAza hI niyata hai tathApi-vizeSa rUpa se bhinna 2 pudgala dravya ke AdhAra kSetra ke parimANa meM antara hotA hai, vahI antara isa uttara meM prakaTa kiyA gayA hai- kyoMki bhinna 2 vyakti hote hue bhI pudgaloM ke parimANa meM vividhatA hai eka rUpatA nahIM hai / isaliye yahAM unake AdhAra kA parimANa aneka rUpa se kahA gayA hai-sArAMza yaha hai ki AdhAra bhUta kSetra ke pradezoM kI saMkhyA AdheyabhUta pugadala dravya ke paramANuoM kI saMkhyA se nyUna yA usake barAbara ho sakatI hai adhika nhiiN| isaliye eka paramANu rUpa anAnupUrvI dravya AkAza ke ekahI pradeza meM sthita rahatA hai| para dUdhaNuka eka pradeza meM bhI Thahara sakatA hai aura do pradeza meM bhI / isI prakAra uttarottara saMkhyA baDhate baDhate paNuka, caturaNuka, yAvat saMkhyAtANuka skandha eka pradeza, do pradeza, tIna pradeza yAvat saMkhyAta pradeza kSetra meM Thahara sakate haiN| saMkhyAtANu dravya kI sthiti ke liye asaMkhyAta pradeza vAle kSetra kI AvazyakatA nahIM pdd'tii| bhAmA 27 cha ? (3) athavA zu. senA sayAta sabhA 27 ? (4) athavA zuM lekanA asaMkhyAta bhAga mAM rahe che? (5) athavA zuM samasta lekamAM rahe che. uttara-pudgala dravyone AdhAra che ke sAmAnya rUpe kAkAza ja niyata che, chatAM paNa vizeSa rUpe bhinna bhinna pulakadravyanA AdhArakSetranA parimANamAM antara hoya che, eja atara A uttaramAM prakaTa karavAmAM AvyuM che-kAraNa ke bhinna bhinna padArtha hovA chatAM paNa pulanA parimA mAM vividhatA che, ekarUpatA nathI tethI ahIM temanA AdhAranuM parimANa (pramANu) aneka rUpe kahevAmAM AvyuM che. A kathanano bhAvArtha e che ke AdhArabhUta kSetranA pradezonI saMkhyA AdheyabhUta pudgaladravyanA paramANuonI saMkhyA karatAM nyUna athavA tenA jeTalI ja hoI zake che, paNa adhika hoI zakatI nathI tethI eka paramANu rUpa anAnupUvI dravya AkAzanA eka ja pradezamAM rahe che, paNa be AsuvALuM avaktavyaka dravya AkAzanA eka pradezamAM paNa rahI zake che ane be pradezamAM paNa rahI zake che. A rIte uttarottara paramANuonI athavA pradezanI vRddhi thatAM thatAM traNaANavALA, cAra aNuvALA yAvat saMkhyAtANu kaMdha eka pradezamAM be pradezamAM, traNa pradezamAM yAvat saMkhyAta pradeza rUpa kSetramAM rahI zake che. saMkhyAta ANavALA
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 85 sparzanAdvAranirUpaNam sammati sparzanAdvArarUpaM caturthabhedamAha mUlam - negamavavahArANaM ANupuvvadavvAI logassa kiM saMkhejjaibhAgaM phusaMti ? asaMkhejjaibhAgaM phusaMti ? saMkhejje bhAge phusaMti ? asaMkhejje bhAge phusaMti ? sabalogaM phusaMti ? | egaM davvaM paDucca logassa saMkhe jaibhAgaM vA phusai jAva savvalogaM vA phusai / NANAdavvAiM paDucca niyamA savvalogaM phusaMti / NegamavavahArANaM aNANupuvadavvAI loyassa kiM saMkhijjaibhAgaM phusaMti asaMkhyAtANuka skaMtra eka pradeza se lekara adhika se adhika apane barA bara kI asaMkhyAta saMkhyAvAle pradezoM ke kSetra meM Thahara sakatA hai| anaMtAka aura anaMtAnaMtANuru skaMdha bhI eka pradeza, do pradeza ityAdi krama se baDhate 2 saMkhyAta pradeza aura asaMkhyAta pradeza vAle kSetra meM Thahara sakate haiM unakI sthiti ke liye ananta pradezAtmaka kSetra kI jarU rata nahIM hai / pugala dravya kA sabase bar3A skaMdha jise acitta mahAskaMdha kahate haiM aura jo anaMtAnaMta aNuoM kA banA huA hotA hai vaha bhI asaMkhyAta pradeza lokAkAza meM hI Thahara jAtA hai| isa prakAra AnupUrvI Adi eka dravya kI apekSA isa kathana ko hRdaya meM dhAraNa karake isa sUtra ko lagAnA chiye| nAnA dravya kI apekSA ina samasta dravyoM kA avagAhana samasta lokAkAza meM hai / sU0 84 // 355 yasa - dravyane rahevA mATe asaMkhyAta pradezeAvALA kSetranI jarUra paDatI nathI khyAta aNuvALA skaMdha eka pradezathI laine vadhAremAM vadhAre peAtAnA jeTalI ja amrakhyAta saMkhyAvALA pradezanA kSetramAM rahI zake che anaMta avALA athavA ana'tAna'ta aNuvALA skaMdha paNa ekathI laine sakhyAta paryantanA pradezavALA ane asakhyAta pradezeAvALA kSetramAM rahI zake che, tene rahevAne mATe anaMta pradezeAvALA kSetranI AvazyakatA rahetI nathI pudgala draSA sauthI moTo kadha ke jene acitta mahuskaMdha !he che ane je anaMtAnaMta aNuonA banelA haiya che, te paNa lekakAzanA asa`khyAta pradezAmAM ja rahI zake che. A pramANe atAnupUrvI Adi kandhadravyanI apekSAe A kathanane hRdayamAM dhAraNa karIne A sUtranA artha samajavA joie vividha dravyeAnI apekSAe A samasta dronuM avagArDana samarata leAkAkAzamAM che. IIsU084 /
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvArasUtre jAva savalogaM phusaMti ? egaM davaM paDucca no saMkhijai bhAgaM phusai, asaMkhijjai bhAgaM phusai no saMkhijje bhAge phusai, no asaMkhije bhAge phusai, no savaloyaM phusi| nANAdavvAI paDucca niyamA savvaloyaM phusNti| evaM avattavvagadavvAI bhANiyatvAiM ||suu085|| chAyA-naigamavyavahArayoH AnupUrvI dravyANi lokasya kiM saMkhyeyatamabhAgaM spRzanti ? asaMkhyeyatamabhAgaM spRzanti ? saMkhyeyAn bhAgAna spRzanti ? asaMkhyeyAna bhAgAn spRzanti ? sarvaloka spRzanti ? / ekaM dravyaM pratItya lokasya saMkhye. aba sUtrakAra sparzanAdvAra nAmaka caturtha bheda kA kathana karate haiM"negamavavahArANaM" ityaadi| zabdArtha- (negamavavahArANaM ANupucI davAI logassa kiM saMkhe. ujahabhAgaM phusaMti ? ) naigamavyavahAranaya saMmata aneka AnupUrvI dravya kyA loka ke saMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM ? ( asaMkhejjahabhAga phusaMti ) yA asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM (saMkhejje bhAge phusaMti ) yA saMkhyAta bhAgoM kA sparza karate haiM ? ( asaMkhejje bhAge phusaMti ) yA asaMkhyAta bhAgoM kA sparza karate haiM ? (sabaloga phusaMmi) samasta loka kA sparza karate haiM- ? uttara- ( ega davvaM paDucca logassa saMkhejjaibhAgaM vA phusai jAva savva logaM vA phusai) vyaNuka skaMdha se lekara anantANu skaMdha have sUtrakAra anugAmanA sparzanA nAmanA cothA dvAranuM nirUpaNa kare che" negamavavahArANa" tyAla zAya-( negamavavahArANa ANupuvI davAi logassa ki saMkhejjai bhAga phusaMti !) nAma bhane vya172 nayabhata bhane bhAnupUrvI dravyo zunA ANyAtamA bAsanA 254 42 cha 1 ( asaMkhejjai bhAga phusaMti ?) hai sasa VyAtamA sAnA 15 re - 1 (saMkhejje bhAge phusaMti ?)sanyAta bhaagaan| 25 are cha 1 ( asaMkhejje bhAge phusaMti ) , asa pyAta maagen| 55 re cha 1 ( savvalogaM phusaMti 1) samasta nA 25 42 cha ? uttara-(ega davva paducca logasya saMkhejaibhAga vA phukhai bAva savvaloga vA phusai) nimA 24thI va anantA 245 -tanA bhAnu.
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 85 sparzanAdvAranirUpaNam 357 yatamabhAgaM vA spRzati yAvat sarvalokaM yA spRzati / nAnA dravyANi pratItya niyamAt sarvalokaM spRzanti / nagamavyavahArayoranAnupUrvI dravyANi lokasya kiM saMkhyeyatamabhAgaM spRzanti / yAvat sarvalokaM spRzanti ? ekaM dravyaM pratItya no saMkhyeyatamabhAgaM spRzeti, asaMkhyeyatamabhAgaM spRzati, no saMkhyeyAn bhAgAn spRzati, no asaMkhyeyAn bhAgAn spRzati, no sarvalokaM spRzati / nAnA dravyANi pratItya niyamAt sarvalokaM spRzanti / evam avaktavyaka dravyANi bhaNitavyAni ||suu085|| taka ke AnupUrvI dravyoM meM se sAmAnyataH koI eka AnupUrvI dravya. loka ke saMkhyAtaveM bhAga kI koI eka loka ke asaMkhyAtaveM bhAga kI koI eka saMkhyAta bhAgoM kI koI eka asaMkhyAta bhAgoM kI aura koI eka sarva loka kI sparzanA karate haiM (NANA dayAiM paDucca niyamA samva. logaM phusaMti) tathA nanA AnupUrvI dravya-ananta AnupUrvI pariNAmayukta dravya niyama se sarvaloka kI sparzanA karate haiM / (NegamavavahArANaM aNA. guvo davAI loyassa ki saMkhejjaha bhAgaM phumati, jAva sabalogaM phusati ? ) naigama vyavahAra naya samata samasta anAnupUrvI dravyoM meM koI eka anAnupUrvI dravya kyA loka ke saMkhyAtaveM bhAga kI sparzanA karate haiM? uttara- ( egaM davvaM paDucca no magvijjahabhAgaM phumai, asamkhi jjaha bhAgaM phusai no saMvijje bhAge phusaha, no amagvijje bhAge phusaha, no sabalogaM phusaha) eka dravya kI apekSA lekara anAnupUrvI pUrvI dravya lekanA saMkhyAmAM bhAgane saparza kare che, koI eka anupUrvI dravya lekanA asaMkhyAtamAM bhAgane sparza kare che, koI eka AnupUrvI dravya hekanA saMta bhAgone, keI eka AnupUra dravya lekanA asaMkhyAta bhAgona ane kaI eka AnupUrvI dravya samasta sekano sparza kare che. (NANA dabAI pahucca niyamA savvaloga phusaMti ) tathA vividha mAnuSI dravya-anaMta AnupUrva pariNAmayukata dravya niyamathI sarvalekanI sparzanA kare che.. (NegamavavahArANa ANANupubbI davAI logasma ki saMkhejjaibhAga' phusaMti, jAva savvaloga phusaMti ?) nAma bhane vyA2 nayabhata sabharata anAnupUrvI dravyomAMnuM ke I eka anAnupUrvI dravya zuM lekanA khAtAmAM bhAganI ke asaMkhyAtamAM bhAganI, ke saMvata bhAgonI, ke asaMkhyAta bhAganI ke samasta lekanI sparzanA kare che? uttara-( ega dava paducca no saMkhijjahabhAga phusaha, basaMbimA bhAga phusai, no saMkhijje bhAge phusai, no asaMkhijje bhAge phusai, no samma
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvArale TokA-'negamazvahArANa' ityaadi| kSetradvAravat atrApi praznottaraprakAro bodhyH| kSetrasparzanayo stvayaM vishessH| paramANudravyasyAvagAhanA-ekasminnAkAzapadeze bhavati tat kSetram , sparzanA / paramANudravyasya saptamu pradezeSu. paDU digvyavasthitAn SaTpadezAn yatra ca svAba gAhanA tamapi pradezaM spRzati paramANudravyam / dravya loka ke saMkhyAta bhAga kI sparzanatA nahIM karatA hai / kintu asaM khyAta bhAga kI hI sparzanA karatA hai / loka ke saMkhyAna bhAgoM kI yaha sparzanA nahIM karatA hai, asaMkhyAta bhAgoM kI vaha sparzanA nahIM karatA hai aura na vaha sarvaloka ko sparzanA karatA hai / ( nANA davAI pahucca niyamA savvaloyaM phusaMti ) nAnA dravyoM kI apekSA ve anAnupUrvI dravya niyamataH samasta loka kI sparzanA karate haiM / ( evaM avatta. dhvagadamvAI bhANiyabvAiM) isI prakAra se nAnA avaktavyaka dravyoM ke viSaya meM bhI jAnanA caahiye| bhAvArtha- kSetravAra kI taraha yahAM para bhI praznottara kA prakAra jAnanA cAhiye / kSetra ke sparzana meM yaha bheda hai ki paramANudaya kI jo avagAhanA eka AkAza pradeza meM hotI hai vaha kSetra hai, tathA paramANu kI jo nivAsasthAna rUpa AkAza ke cAroM ora ke pradezoM ko chanA hotA hai vaha sparzanA hai yaha utkRSTa spaze-chanA paramoNu kA AkAza loga phumai) meM anAnukA 05nI apekSA viyAra 42pAmA bhAvata A pramANe kathana samajavuM-eka anAnupUrvI dravya lekanA saMkhyAtamAM bhAganI sparzanA karatuM nathI, saMkhyAta bhAganI sparzana paNa karatuM nathI, asaMkhyAta bhAgonI sparzana paNa karatuM nathI, ane samasta lekanI paNa parzanA karatuM nathI, paNa asaMkhyAtamA bhAganI ja sparzanA kare che. (nANAdavAI paDucca niyamA sabaloya phusati) vividha dravyonI apekSA vicAra karavAmAM Ave che te anAnupU dravya niyamathI ja samasta lekanI 15zanA cha. ( evaM avatavvagavAI bhANiyabvAI) se prabhAra a5 katavyaka dravyanI sazanA viSe paNa samajavuM. bhAvArtha-kSetradvAranA jevA ja ahIM paNa prakAranA prakAra samajavA matra ane sparzanamAM e bheTa che ke paramANudravyanI avagAhanA je eka AkAzapradezamAM thAya che te kSetrarUpa che, tathA paramANu vaDe tenA nivAsasthAna kapa AkAzanA cAre taraphanA pradezono je paza thAya che tenuM nAma spazanA che. paramANane te utkRSTa paze AkAzanA sAta pradezomAM thAya che. te sAta
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyoga candrikA TIkA sUtra 85 sparzanAsvarUpanirUpaNam 359 yattu saugatA:-paramANudravyamAdimadhyAntyAdivibhAgarahitaM niraMzamekasvarUpa miSyate tasya paramANudravyasya SahadikasparzanA'bhyupagame tadekatvasiddhAnto nopapadyate-yadi yenaiva svarUpeNa paramANuH pUrvAdhanyataradizayA sambaddhastenaivAnya. digbhirityucyate, tahi-ayaM pUrvadiksambaddhaH, ayaM cAparadiksambaddha ityAdi vibhAgo na syAt, ekasvarUpatvAt , yadi vibhAgAbhAva eka iSTa ityucyate, tara ke mAta pradezoM meM hotA hai cAroM dizAoM ke cAra pradeza aura Upara, nIce ke do evaM jahAM usakI apanI avagAhanA hai eka vaha pradeza isa prakAra ye sAta pradeza haiN| isa sparzanA ke viSaya meM jo bauddhoM kA aisA kahanA hai ki paramANu dravya to Adi madhya, aura anta Adi ke vibhAga se niraMza eka rUpa hai| phira vaha chaha dizAoM ko sparza karatA hai, aisA svIkAra kaise kiyA jA sakatA hai ? yadi aimA svIkAra kiyA jAve to usameM ekatva kA siddhAnta ghaTita nahIM ho sakatA hai kyoM ki jisa svarUpa se paramANu pUrvaAdi kisI eka dizA se sambadha hai yadi vaha usI svarUpa se anya dizAoM se bhI sambaddha hai to isa mAnyatA meM phira aisA vibhAga nahIM bana sakatA ki yaha paramANu kA pUrva diga sabaddha pradeza hai yaha apara disaMbaddha pradeza hai / kyoM ki vaha ekarUpa svIkAra kiyA gayA hai / ataH yaha mAnanA cAhiye ki paramANu jaya sapta pradezoM ko chUtA hai to usameM vividha rUpatA hone se vaha eka rUpa nahIM ho pradeza nIce pramANe che-cAre dizAonA cAra pradeza, uparane eka pradeza, ane nIcene eka pradeza ane jayAM tenI pitAnI avagAhanA che te eka pradezaA rIte te vadhAremAM vadhAre sAta AkAzapradezano sparza kare che. A sparzanA viSayamAM baunI evI je mAnyatA che ke paramANu dravya te Adi, madhya ane anna AdinA vibhAgathI rahita niraMza (aMza rahi )-ekarUpa ja che te pachI e svIkAra kevI rIte karI zakAya ke te cha dizAone parza kare che? je e siddhAMta svIkAravAmAM Ave che temAM ekatvano siddhAMta ghaTita thaI zakato nathI, kAraNa ke svarUpe paramANu pUrvAdi koI eka dizAmAM saMbaddha che, evAM ja svarUpe je te anya dizAo sAthe paNa saMbaMdha hoya, te A mAnyatAmAM e vibhAga saMbhavI zakate nathI ke paramANune A pradeza pUrvadigmAga sAthe saMbaddha che ane A pradeza pazcima digmAga sAthe saMbaddha che, kAraNa ke tene te niraMza rUpe (eka rUpe) svIkAravAmAM AvyuM che. tethI evuM mAnavuM joIe ke paramANu sAta pradezane sparza karatuM hovAthI temAM vividha rUpatA hevAthI te ekarUpa heI zakatuM
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 bhanuyogadvArasUtre padiksambandhakathanaM virudhyate, yadi yena svarUpeNa paramANuH pUrvAdyanyataradizayA sambadastadbhinaminnatarUpeNAparadigbhiH saMbadhyate ityucyate tarhi paramANoH SaT svarUpAcyA ekatvaM hIyate, iti vadanti tanna samyak / paramANuvyatayA niraMza eva, eka eva, tathApi paramANoH pariNAmazaktiracintyA'stIti tathAvidhapariNAmasadbhAvAd dikSaTkena saha nairantaryeNAvasthAna saMbhavatIti tasya saptasu padezeSu sparzanA kathanaM nAnupapannamiti // sU0 85 // sakatA hai| yadi eka rUpatA mAnane ke liye vividha rUpatArUpa vibhAga kA abhAva hI iSTa rakhA jAve to phira usameM SaD dika cha dizAbhoMkA saMbaMdha kathana virUddha par3atA hai| tAtparya isakA yaha hai ki paramANu jisa svarUpa se pUrva Adi kisI eka dizA ke sAtha saMbaddha hai usakA vaha nijarUpa bhinna hai aura apara Adi dizAoM ke sAtha saMbaddha svarUpa bhinna hai to phira. isa prakAra svarUpa meM bhinnatAAne ke kAraNa-chaha svarUpatA kI Apatti kA prasaMga ho jAne ke kAraNa- usameM ekatva kI hInatA hI AtI hai| ____ataH bauddhoM kA aisA kathana ThIka nahIM hai- kyoM ki paramANu dravya rUpa hone ke kAraNa niraMza hI hai eka hI hai phira bhI paramANu kI parimANa zakti acintya hai isakA kAraNa usa prakAra ke pariNAma ke madbhAva se chaha dizAoM ke sAtha usakA nirantara rUpa avasthAna saMbhavita hai| isaliye sAta pradezoM meM sparza nA kathana aghaTita nahIM hai| mR085|| nathI je ekarUpatA mAnavAne mATe vividha rUpatA rUpa vibhAgane abhAva ja iSTa mAnavAmAM Ave, te temAM cha dizAo sAthe saMbaddha hovAnuM kathana virUddha paDe che A kathanane bhAvArtha e che ke paramANu je svarUpe pUrvAti koI eka dizAnI sAthe saMbaddha che, tenuM te nijarUpa bhinna che ane pazcima Adi dizAonI sAthe saMbaddha svarUpa paNa bhinna hoya te A rIte svasa pamAM bhinnatA AvavAne kAraNe cha prakAranA svarUpa mAnavAno prasaMga prApta thaze ane te kAraNe temAM ekatvane abhAva AvavAne prasaMga prApta thaze. tethI boddhonI e prakAranI mAnyatA sAcI nathI, kAraNa ke paramANu dravya 35 hovAne kAraNe niraMza ja che-eka ja che, chatAM paNa paramANunI pariNAmazakita aciMtya che. te kAraNe te prakAranA pariNAmanA sadubhAvamAM cha dizAonI sAthe tenuM niraMtara rUpa avasthAna saMbhavita che. tethI sAta dizAomAM tenA sparzanuM kathana aghaTita (anucita) nathI. sU08pA
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikaTIkA sUtra 86 kAladvAranirUpaNam uktaM sparzanAdvAram idAnIM paJcamaM kAladvAramAha 3 mULam - gamavavahArANaM ANupuvvI davvAI kAlao kevaciraM hoI ? egaM davvaM pahucca jahaNeNaM evaM samayaM ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM, NANAdavvAiM paDucca NiyamA savvaddhA / aNANupubvI davvAiM avattavvaga davvAI va evaMSeva bhANiyavvAI / sU. 86 / chAyA - naigamavyavahArayorAnupUrvIdravyANi kAlataH kiyacciraM bhavanti ? ekaM drabhyaM pratItya jaghanyena evaM samayam, utkarSeNa asaMkhyeyaM kAlam / nAnA dravyANi matItya niyamAt sarvAddhA anAnupUrvIdravyANiavaktavyaka dravyANi ca evameva maNitavyAni // 086 // 361 sparzanA dvAra ko kaha kara aba sUtrakAra pA~caveM kAladvAra kA kathana karate haiM-" negamavavahArANaM ANuputrI davbAI" ityAdi / zabdArtha - ( negamavavahArANaM ANupunvI davvAI ) naigama aura vyabahAra ina do naya saMmata AnupUrvI dravya ( kAlabho ) kAla kI apekSA se (he faai) kitane kAla taka (hoI) AnupUrvI rUpa se rahate haiM ? ( egaM davvaM pahucca jahaNaNaM egaM samayaM ) uttara- AnupUrvI dravya eka AnupUrvI kI apekSA ko lekara kama se kama eka samaya aura ( ukkoseNaM asaMkheja kAlaM) adhika se adhika asaMkhyAta kAla taka AnupUrvI rUpa se rahatA hai / ( jANAdavAI paDucca NiyamA sambaddhA ) tathA nAnA AnupUrvI dravyoM kI apepaza'nAdvAranuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra anugamanA pAMcamAM bhe rUpa kALadvAranuM krayana kare che-- " negamabavahArANaM ANupuvvI davAI "ityAdi zabdArtha'-(negamavabahAraNa aNupubbI davbAi) negama ane vyavahAra, thA me nayasaMbhata bhAnupUrvI dravyo (kALabho ) ajanI apekSA me (kevaDicara) DeTA Aja sudhI (hoI) mAnupUrvI 3ye 23 che ? Cttara- ( ega davtra N paducca jahaNeNa ega samaya ) bhe! mAnupUrvI dravmanI apekSAe vicAravAmAM Ave te eka anupUrvI dravya echAmAM ochA eka abhaya sudhI bhane (ukko seNa asaMkhejja' kALa) vadhArebhAM padhAre sabhyAtA subhImAnupUrvI 3pe 23 che, (nANAravAI paMDucca niyamA sambaddhA) tathA viviSa mAnapUvI dra.yenI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te aneka AnupUrvaM nyAnI sthiti sarvakALanI hoya che A yananA bhAvAya nIce pramANe che, ma0 46
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 anuyogadvArastra TIkA-'NegamavavahArANaM' ityAdi naigamavyavahArasammatAni AnupUrvIdravyANi kAlataH kAlamAzritya kiyaciraM= kiyantaM kAlaM bhavanti ? / AnupUrvItvaparyAyeNa kiyatkAlam avatiSThante ? ivi msstturaashyH| sUtre 'hoI' ityekavacanamArpatvAt uttaramAi-AnupUrvIdravyam eka dravyaM pratItya-Azritya jaghanyata eka samayamavatiSThate, utkarSata: asaMkhyeya kAya mabatiSThate / nAnAdravyANi-bahUni AnupUrvIdravyANi pratItyAzritya tu niyamana eSAM sarvAddhA-sArvakAlikI sthitirbhavati / ayaM bhAvaH-paramANudvayAdau aparekAdiparamANumIlane sati apUrva kiMcidAnupUrvIdravyamutpadyate, tataH samayAda punarapye. kSA lekara aneka AnupUrvI dravyoM kI sthiti sArvakAlikI hai tAtparya isakA yaha hai ki AnupUrvI dravya kA AnupUrvI dravya rUpa meM rahane kA jo eka samaya rUpa kAla kahA gayA hai, vaha isa prakAra se hai ki-paramANudvaya Adi meM dUsare eka Adi paramANuoM ke milane para eka koI apUrva AnupUrvI drA utpanna ho jAtA hai voda meM eka samaya ke anantara usameM se eka Adi paramANu ke chUTa jAne para vaha bhAnupUrvI dravya usa rUpa se apagata (naSTa ) ho jAtA hai| isaliye eka AnupUrvI dravya kI, apekSA se AnupUrvI rUpa meM rahane kA kAla jaghanya se eka samaya kahA gayA hai| aura jaba bahI eka AnupUrvIdravya asaMkhyAta kAla taka AnupUrvI dravya rUpa meM rahakara eka Adi paramANu se viyukta hotA hai taba usakI avasthitikA kRraSTa. samaya asaMkhyAta kA kahA gayA hai / avasthitihAla kisI bhI eka AnupUvI dravyane AnupUvI dravyarUpe rahevAnA je eka samaya 25 kALa kahyo che te A prakAre kahyo che- paramANu kayaNaAdimAM (be paramANumAM) koI eka Adi anya paramAra, maLavAthI kaI eka apUrva dravya utpanna thaI jAya che tyAra bAda e samaya pachI temAMthI eka Adi paramANu viyukta (alaga) thaI javAthI te AnupUrva dravya te rUpamAMthI apagata (naSTa) thaI jAya che eTale ke te rUpe rahetuM nathI te kAraNe eka AnupUrvI dravyanI apekSAe AnupUrva rUpe rahevAne kALa eAchAmAM ocho eka samayane kahyo che. ane jyAre eja e AnapUvA asaMkhyAta kALa sudhI AnupUrvI dravyarUpe rahIne eka Adi para mAru rUpe viyukta (alaga) thaI jAya che tyAre tenI avasthitine utkRSTa samaya asaMkhyAta kALane kahyo che. keI paNa eka AnupUrvI dravyane avara
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 86 kAladvAranirUpaNam kAdyaNau viyukte sati tadAnupUrvIdravyamapagataM bhavati, ata ekamAnupUrvodravyamadhikRtya jaghanyata ekaH samayo'vasthitikAlaH / yadA tu tadevaikamAnupUrvIdravyamasaGa. khyAtakAlaM tadbhAvena sthitvA'nantaroktasvarUpeNa viyujyate, tadA tasya utkRSTato 'saMkhyeyo'vasthitikAlaH, natvananto'vasthitikAlaH, utkRSTAyA api pudgala. saMyogasthiterasaMkhyeyakAlatvAt / bahUni AnupUrvIdravyANi Azritya tu eSAmAnu. pUrvIdravyANAM niyamataH sarvAddhA sthiti bodhyaa| yato nAsti kazcittAdRzaH kAlo yatra kAle'yaM loka AnupUrvIdrayarahito bhavediti / AnupUrvI dravya kA AnupUrNarUpa meM rahane kA kAla ananta nahIM hotA hai| kyoMki utkRSTa bhI pudgala saMyogasthiti asaMkhyAta kAla kI hI hotI hai| aneka AnupUrvI dravyoM kI apekSA to ina AnupUrvIdravyoM kI sthiti niyamataH sarva kAla kI hai| kyoMki loka meM aisA koI kAla nahIM hai ki jisameM ye AnupUrvI dravya nahIM hoM / ( aNANupubdhI davAiM avattavagavAIca evaM ceva bhANiyavvAiM ) anAnupUrvI dravyoM meM aura avaktapaka dravyAM meM bhI jayanya aura utkRSTa rUpa kAla eka dravya aura aneka dravyoM kI apekSA lekara pUrvokta rUpase hI jAnanA cAhiye / tAtparya yaha hai ki koI eka paramANu eka samaya taka akelA rahakara bAda meM kisI dUsare paramANu se saMzliSTa ho jAtA hai / isa. liye eka AnupUrvI dravya kI apekSA se usa anAnupUrvI rUpa eka dravya kA avasthiti kAla jaghanya se eka samaya kA aura jaba vahI eka paramANu sthitikALa (AnupUrva rUpe rahevAne ka La) anaMta he nathI, kAraNa ke utkRSTa pudgalasaMga sthiti paNa amrakhyAta kALanI ja hoya che. ane AnupUrvI dravyonI apekSAe te te AnupUrvA dravyonI sthiti niyamathI ja sarvakAlIna hoya che, kAraNa ke temAM e koI kALa nathI ke jyAre AnupUrvI dravyonuM astitva ja na hoya. (aNANuputvIdavvAi' avattavyagadavAI ca evaM ceva bhANiyava) anAnu. pUrvI dravyamAM ane avaktavyaka dravye mAM paNa eka dravya ane aneka dravyonI apekSAe pUrvokta jaghanya kALa ane utkRSTa kALa samajI le A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che. ke I eka paramANu eka samaya sudhI ekaluM rahIne tyAra bAda keI bIjA parama Nu sAthe saMliSTa thaI jAya che. tethI e anAnupUrI dravyano avasthitikALa (anAnupUrvI dravya rUpe rahevAne kALa) ochAmAM ocho eka samayane kahyo che, ane jyAre eja eka paramANu
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - anuyogadvArasUtre evameva-anAnupUrvIdravyANi avaktavyakadrayANi ca vaktavyAni / bhAnu. pUrvIdravyeSu abaktavyadravyeSu ca jaghanyata utkRSTa tazcApi pUrvokta evaavsthaankaalaa| ayaM bhAvaH-kazcitparamANurekaM samayamekAkI sthitvA tato'nyena paramANunA. saMzliSTo bhavati / ata ekamanAnudrivyamadhikRtya jaghanyata ekaH samayo'vasthiti kaalH| sa evaikaH paramANu yadA asaMkhyAtaM kAlaM tadbhAvena sthitvA'nyena paramANunA saMzliSyati, tadA utkRSTato'saMkhyeyo'vasthitikAlo bhavati / nAnAdravyANyAzritya tu pUrvadeva sarvAddhA sthitiryodhyaa| paramANudvayalakSaNamavatavyakadravyamapi yadA samayamekaM saMyukta sthitvA tato piyujyate, tadavasthameva yA punaranyena paramANunA saMyujyate, tadA tasyAvaktavyaka dravyatayA, ekasamayalakSaNaH kAlastasya jaghanyato'vasthitikAlo bodhyaH / yadA tu asaMkhyAta kAla taka akele rahane kI sthiti meM rahakara bAda meM kisI dUsare paramANu se saMzliSTa ho jAtA hai taba usakA avasthitikAla uskRSTa se asaMkhyAta kAla mAnA jAtA hai nAnA droM kI apekSA. se ina anAnu pUrvI dravyoM kI avasthiti kA samaya sarvakAla mAnA gayA hai kyoMki loka meM aisA koIsAbhI samaya nahIM hai ki jisameM ye anAnupUrvI daya na hoN| eka paramANurUpa dravyarUpa avaktavyaka dravya bhI jaba eka samaya taka saMyukta raha kara phira viyukta ho jAtA hai taba usakA avasthiti kAla jaghanya se eka samaya mAnA gayA hai, athavA jaya vaha usI sthiti meM eka samaya taka rahate hue kisI aura dUsare paramANu se saMyukta ho jAtA hai taba usakA avasthitikAla jaghanya se eka samaya kA mAnA gayA hai / aura jaya vahI avaktavyaka dravya asaMkhyAta asaMkhyAta kALa sudhI ekaluM rahIne tyAra bAda kaI bIjA paramANunI sAthe saliSTa thaI jAya che, tyAre tene avasthiti kALa adhikamAM adhika asaM. khyAta kALane manAya che vividha dravyonI apekSAe vicAravAmAM Ave te te anAnupUvI dravyane avasthitikALa sarvakAlIna mAnavAmAM AvyuM che, kAraNa ke lekamAM e kaI samaya nathI ke jyAre A anAnupUrvI dravyanuM astitva ja na hoya. be paramANu rUpa eka avaktavyaka dravya paNa jyAre eka samaya sudhI saMyukta rahIne tyAra bAda vibhakta thaI jAya che, tyAre tene jaghanya avasthiti kALa eka samayane mAnavAmAM Ave che athavA jayAre te eja sthitimAM eka samaya sudhI rahIne tyAra bAda keI eka bIjA paramANu sAthe saMkSipta
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 87 antaradvAranirUpaNam tadevAvaktavyakadravyaM asaMkhyAtaM kAlaM tadbhAvena sthivA vighaTate, tadavasthameva vA punaranyena paramANunA saMzliSyati, tadA utkRSTato avaktavyakadravyatayA asaMkhyAta. kAlastadavasthitikAlo bodhyH| nAnAdravyANyAzritya tu pUrvavat sarvAdAnasthitikAlo bodhyH||0 86 // sampati SaSThamantaradvAramAha mUlam-NegamavavahArANaM ANuputvIdavvANaM aMtaraM kAlao kevacciraM hoI? egaM davaM paDucca jahanneNaM egaM samayaM ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM, nANAdavvAiM paDucca Nasthi aNtrN| NegamavavahA. rANaM aNANupubIdavvANaM aMtaraM kAlao kevacciraM hoI ? egaM davvaM paDucca jahaNaNeNaM egaM samayaM ukkoseNaM asaMkhenaM kAlaM, nANAdabvAiM paDucca gasthi aNtrN| gamavavahArANaM avattagakAla taka tadbhAva se sthita rahakara phira vighaTita ho jAtA hai, athavA jaba vaha usI sthiti meM asaMkhyAta kAla taka rahatA huA bAda meM kisI dUsare paramANu se saMzliSTa ho jAtA hai taba uskRSTa se usakA avaktavyaka dravya rUpa se avasthiti kAla asaMkhyAta kAla pramANa mAnA jAtA hai| nAnA avaktavdhaka dravyoM kI apekSA ina avaktavyaka dravyoM kA avasthiti kAla sarvakAlika mAnA gayA hai| kyoMki loka meM aisA koI bhI samaya nahIM hai ki jisameM inakI avasthiti na ho // 0 86 // thaI jAya che tyAre tene avasthiti kALa jaghanyanI apekSAe eka samayane gaNAya che, ane jyAre te avaktavyaka dravya asaMkhyAta kALa sudhI e ja sthitimAM rahIne tyAra bAda vighaTita (vibhakta) thaI jAya che, eTale ke jyAre te eja rithatimAM asaMkhyAta kALa sudhI rahe che ane tyAra bAda koI bIjA paramANu sAthe saMkvijha (saMyukta) thaI jAya che, tyAre tene avaktavya vyarUpe rahevAne kALa (avasthiti kALa) adhikamAM adhika asaMkhyAta kALa pramANa mAnavAmAM AvyuM che. vividha avaktavyaka dravyanI apekSAe te avaktavyaka dravyane ava sthiti kALa (avaktavyaka dravyarUpe rahevAne sAya sarvakAlIna kahyo che. eTale ke e koI paNa samaya nathI ke jyAre temanI avasthiti (astitva) ja na 5 // sU0 86 //
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvArasUtre davANaM aMtaraM kAlao kevacciraM hoI ? egaM davaM paDucca jahanneNaM egaM samayaM ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM, nANAdavAiM paDucca Nasthi aMtaraM ||suu0 87 // ___ chAyA-naigamavyavahArayorAnupUrvI dravyANAmantaraM kAlataH kiyacciraM bhavati? ekaM dravyaM pratItya jaghanyena ekaM samayam , utkarSeNa anantaM kAlam , nAnAdrapANi patItya nAsti antaram / naigamavyavahAyoranAnupUrvIdravyANAm antaraM kAntaH kiyaciraM bhavati ? ekaM dravyaM pratItya jaghanyena ekaM samayam , utkarSaNa asaMkhyeyaM aba sUtrakAra antara dvArakI prarUpaNA karate haiM "NegamavavahArANa" ityAdi zabdArtha-prazna (NegamavavahArANaM ANupubdhIdavyANaM aMtaraM kAlo kevacciraM hoI ) prazna-gama vyavahAranaya saMmata AnupUrvI dravyoM kA vyavadhAna kAla kI apekSA kitane kAla kA hotA hai ? arthAt AnupUvI dravya AnupUrvI svarUpa kA parityAga karake punaH usa AnupUrvI svarUpa ko jitane kAla ke vyavadhAna se prApta karate haiM usa kAla vyavadhAna kA nAma arthAt viraha kAla kA nAma aMtara hai / yahAM aMtara yaha kAla kI apekSA se ziSya ne pUchA hai / kyoMki aMgara kSetra kI apekSA se bhI hotA hai| isIliye yahAM usa kSetra gata aMtara ke parihArArtha kAla pada kA prayoga sUtrakAra ne kiyA hai| ve sUtra 2 antaravAranI 53555 42 cha--"NegamavavahArANaM" tyAha sAtha-prazna-(NegamavaghahArANaM ANuputvIdavyANaM aMsara kAlao devaccira hoI ?) negama ane yahA2, mA bhanne nayasa mata mAnupUkA dravyanu vyavadhAna (aMtaravirALa) kALanI apekSAe keTalA kALanuM hoya che? AnupUrvI dravya AnupUrvI rUpano tyAga karyA bAda pharIthI te AnupUvI dravyarUpa thavarUpane jeTalA kALanA vyavadhAna (AMtara) bAda prApta kare che, te vyavadhAna kALanuM nAma athavA viHkALanuM nAma aMtara che. ahIM viSe kALanI apekSAe te aMtaranA viSayamAM prazna pUche che. kSetranI apekSAe paNa aMtara hoI zake che, paNa ahIM kSetranI apekSAe aMtara pUchayuM nathI ahI te kALanI apekSAe aMtara pUchayuM che. tethI ja ahIM " kADho kevarivara" mA sUtrA3 bhUzya che.
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogavandrikA TIkA sUtra 87 antaradvAranirUpaNam prampa, nAnAdravyANi pratItya nAsti antrm| naigamavyavahArayoravaktavyak dravyA. pApa antaraM kAlataHkiyacciraM bhavati ? eka dravyaM pratItya jaghanyena eka samayama., utkarSaNa anantaM kALam , nAnAdravyANi pratItya nAsti antaram ||muu0 87 // TIkA-'NegamavavahArANaM' 'yAdi naMgamavyAhArasammatAnAm AnupUrvIdravyANAm antaraMgavadhAnaM kADhataH kAlamAzritya kipaciraM-kiyatkAlAvadhi bhavati ? / kSetrato'pyantaraM bhavatyatastavyavacchedAya pAha-'kAlo kevacciraM' iti / AnupUrvIdravyAgAm AnupUrvI svarUpA parityajya punastatmApti ryAvatA kAlena bhavati sa kiM parimANaH kAlo bhaktIti prshnH| uttaramAha-ekaM dravyaM pratItya-Azritya jaghanyata eka samayamantaram , unkarSatastu anantaM kAlamantaram / nAnAdravyANi pratItya tu antaraM nAsti / ayaM bhAvaH-jyaNukacaturaNukAdInAM madhye kimapyAnupUdrivyaM vizrasApariNAmA payogapariNAmAd vA khaNDazo viyujya parityakta nupUrNabhAvaM saMbhAtam / punamtana ekasamayAz2a vizrasAdipariNAmAt punastai reya paramANubhistathaiva nippalam / ityaM / uttara-(egaM davvaM paDucca jahaNNeNaM pagaM samayaM, ukkoseNaM aNaMtaM. kAlaM ) eka AnupUrvI dravya kI apekSA jaghanya aMtara eka samaya kA aura uskRSTa aMtara anaMta kAla kA hai ( nANA dayAI paDacca gasthi aMtaraM ) tathA nAnA dravyoM kI apekSA aMtara nahIM hai| isa kathana kA bhAva yaha hai ki vyaNuka, caturaNuka Adi AnupUrvI dravya meM se koI eka AnupUrvI dravya svAbhAvika athavA prAyogika pariNamana se gvaMsa khaMDa hokara AnupUrvI paryAya se rahita ho gayA aba punaH vahI dravya eka samaya ke bAda svAbhAvika Adi pariNAma ke nimitta se unhIM uttara-(egaM daba paDucca jahaNNeNa ega samaya ukkoseNaM aNataM kALaM ) eka AnupUrvI dravyanI apekSAe ochAmAM ochuM aMtara (virahakALa) eka samayanu bhane dhArebhA pAre mata2 anata janu :ya che. (nANA bAI pahucca Natyi aMtara) tathA vividha yonI apekSA piyA2pAmAM AvetA evA aMtarane sadUbhAva ja nathI. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe chetraNa AsuvALuM, cAra aguvALa Adi AnupUva dravyomAMthI keI eka AnapUrva dravya svAbhAvika athavA prAyogika pariNamana vaDe khaMDa khaMDa thaI jaIne AnupUva paryAyathI rahita thaI gayeluM have eja dravya eka samaya bAda pharIthI svAbhAvika Adi pariNamana dvArA eja paramANuonA saMgathI eja AnupUrI
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 anuyogadvAra ca ekaM dravyamAzrityAnupUrvItvasya parityAge punarlAbhe ca sati madhye yo'ntaraH sa jaghanyata ekasamayAtmako bodhyaH, utkRSTatastu antaramanantakAlaM bhavati / tathAhi tadeva vivakSitaM kimapyAnupUrvIdravyaM pUrvavadeva bhitram , tataste paramANavo'nyeSu paramANudvayaNukatryaNukaprabhRtiSu anantANu kaskandhaparyanteSu pratisthAnamutkRSTAM sthitimanubhavantaH paryaTanti / itthaM paryaTanaM kRtvA kAlasyAnantatvAda vizrasAdipariNAmataH punaryadA taireva paramANubhistadeva vivakSitamAnupUrvIdravyaM jAyate tadA utkRSTato'nanta paramANuoM ke saMyoga se niSpanna ho gayA-vivakSita AnupUrvI rUpa pana gyaa| isa prakAra eka AnupUrva dravya ko Azrita karake AnupUrvI svarUpa ke parityAga ho jAne para aura punaH usI svarUpa meM Ane para bIca meM jo antara pahA vaha jaghanya se eka samaya kA paDA-isa prakAra yaha eka samaya kA antara jAnanA cAhiye / tathA uskRSTa se antara anaMta kAla kA, isa prakAra se ajAtA hai ki koI eka vivakSita AnupUrvI dravya pUrvokta rUpa se AnupUrvI paryAya se rahita ho gyaa| isa prakAra nirgata ve paramANu anya vyaNuka vyaNuka Adi se lekara ananta skaMdha paryanta rUpa ananta sthAnoM meM pratyeka utkRSTa kAla kI sthi ti kA anubhava karate hue saMzliSTa rahe / isa prakAra pratyeka vyaNuka Adi ananta sthAno meM anaMta kAla taka saMzliSTa hote 2 ananta kAla samApta hone para jaba unhIM paramANuoM dvArA vahI vivakSita AnupUrvI dravya punaH niSpanna ho jAve taba yaha anaMta kAla kA utkRSTa aMtara rUpa banI jAya che. A rIte eka AnupavI dravyanA AnupUvI svarUpane parityAga thaI gayA bAda pharIthI eja svarUpamAM AvI javAmAM je kALano AMtaro paDe che te kALanA khatarA rUpa jaghanya aMtara eka samayanuM samajavuM FSTanI apekSAe je anaMta kALanuM aMtara kahIM che tenuM spaSTIkaraNa nI pramANe che-dhAre ke koI eka vivakSita AnupUvI dravya pUrvokta rUpe ApavI paryAyathI rahita thaI gayuM che. A rIte vibhakta thayelAM te paramANuo anya be aNuvALA, traNa aNuvALA vagerethI laIne anaMta paryantanA aNuvALA anya rUpa anaMta sthAnamAMnI pratyeka sthAnamAM utkRSTa kALanI sthitine anubhava karatAM thakA saMzliSTa rahyA. A pramANe pratyeka kyAka adi anaMta sthAnamAM anaMta kALa sudhI saMzliSTa rahyA bAda eTale ke e svarUpamAM rahetAM rahetAM anaMta kALa vyatIta thaI gayA bAda eja paramANuo dvArA tyAre vivakSita AnupUrvI dravyanuM pharIthI nirmANa thaI jAya che, tyAre ema
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 87 antaradvAranirUpaNam 369 kAlamantaraM bhavati / nAnAdravyANyAzritya tvantaraM na bhavati / yato nAsti kazcita sa kAlo yatra sarvANyAnupUrvIdravyANi yugapadAnupUrvIbhAva parityajanti, loke'nantA. nantAnupUrvIdravyANAM sarvadA vidyamAnatvAt , ato nAnAdravyApekSayA'ntaraM naastiiti| tathA-naigamavyavahArasammatAnAmanAnupUrvIdravyANAM kAlataH kiyacciramantaraM bhavatIti prshnH| uttaramAha-'egaM daba' ityAdi / ekaM dravyamAzritya jaghanyata ekaM samayamanAnupUrvIdravyANAmantaraM bhavati, utkarSato'saMkhyeyaM kAlamantara bhavati / nAnAhotA hai| nAnA AnupUrvI dravyoM kI apekSA jo kAla kA antara nahIM kahA gayA hai, so usakA kAraNa yaha hai ki loka meM aisA koI mA bhI kAla nahIM ki jipsa meM samasta AnupUrvI dravya apane AnupUrvI svabhAva kA eka sAdha parityAga kaha dete ho / kyoM ki loka meM anaMtAnaMta AnupUrva dravya saIdA vidyamAna rahate haiM / isaliye nAnA AnupUrvI dravyoM kI apekSA se antara nahIM A sakatA hai / (NegamavavahAraNa aNA NupuccIdavyAgaM antaraM kAlabho kevacciraM hoI ? ) prazna- naigama vyavahAranaya saMmata anAnupUrvI dravyoM kA vyavadhAna kAla kI apekSA kitane kAla kA hotA hai ? uttara-(egaM davaM paDucca jahaNNeNaM egaM samaya, ukkoseNaM asaMkhenaM kAlaM nANAdavAI paducca Natthi aMtaraM ) anAnupUrvI dravyoM kA viraha kAla eka anAnupUrvI dravya kI apekSA se jadhanya eka samaya kA aura thavAmAM anaMta kALanuM utkRSTa aMtara paDI jAya che. eTale ke ApavA paryAyane parityAga karyA bAda pharI AnupUva paryAyamAM AvI javAmAM anaMta kALanuM vyavadhAna (AAMtare) paDI jAya che. "vividha dravyonI apekSAe kALanuM aMtara che ja nahIM," A prakAranA kathananuM kAraNa e che ke lokamAM e koI paNa samaya nathI ke jyAre samasta AnupUrvI drale pitAnA AnupavI svabhAvane eka sAthe parityAga karI detAM heya, kAraNa ke lekamAM anaMtAnaMta AnupUvI dravyo savaMdA vidyamAna rahe che, tethI vividha AnupUvI dravyanI apekSAe kALano aMtare ja paDI zakato nathI. prazna-(NegamavavahAraNaM ANANupuThavI vvANaM aMtara kAlao kevaricara hoii|) gama ane vyavahAra nayasaMmata anAnupUvI dravyonuM vyavadhAna (aMtara-viraha. kALa) kALanI apekSAe keTalA kALanuM hoya che? tti -(egaM va pacca jahaNNeNa ega samaya sakoseNa asaMkhejakA nANAvvAiM paDucca Nasthi bhaMvara') manAnubhUtI' yA vi26 . ma047
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 nuyogadvAra dravyANyAzritya tu nAsti antaramiti / ayamAzayaH - yadA paramANusvarUpaM kimapyanAnupUrvIdrapam, anyena paramANunA dvacaNukapaNukAdinA vA ekaM samayaM saMzliSya samayAdUrdhvaM punarvizliSTaM bhavati, tadekadravyApekSayA jaghanyata ekaM samayamantaraM bhavati / yadA tu tadevAnAnupUrvIdravyaM paramANudrayaNukaJyaNukAdinA kenacid dravyeNa saha saMyujyate, saMyukta cAsaMkhyeyaM kAlaM sthitvA tato triyujya punaH pUrvavadanAnupUrvI labhate / itthamekaM dravyamAzritya utkRSTato'saMkhyeyakAlamantaraM bhavatIti / utkRSTa antara asaMkhyAta kAla kA hotA hai / nAnA anAnupUrvI dravyoM kI apekSA se koI antara nahIM haiN| tAtparya isakA isa prakAra se hai ki jaba koI bhI paramANurUpa anAnupUrvI dravya anya kisI dUsare paramANu ke sAtha athavA dvaNuka vyaNuka Adi ke sAtha eka samaya taka saMzliSTa hokara bAda meM usase viyukta vizliSTa ho jAtA hai taba eka anAnupUrvI dravya kI apekSA jaghanya eka samaya kA antara hotA hai| aura jaba vahI anAnupUrvI dravya rUpa paramANu kisI dvyaNuka vyaNuka Adi ke sAtha saMyukta ho jAtA hai aura asaMkhyAta kAla taka saMyukta raha kara phira usase viyukta hotA hai, to isa prakAra punaH use anAnupUrvI rUpa meM Ane para yaha dravya kI apekSA utkRTa asaMkhyAta kAla kA antara hotA hai| anAnupUrvI dravyanI apekSAe echAmAM eche. eka samayane ane vadhAremAM vadhAre asakhyAta kALanA hAya che vividha anAnupUrva dravyAnI apekSAe vicAra uravAmAM Ave to vyavadhAna (virAja-atara) nA sahabhAva nathI. A thananuM spaSTIkaraNa nIce pramANe che-jyAre kAI paramANu rUpa anAnupUrvI dravya kAI khIjA paramANunI sAthe athavA DhacaNuka, trima Adi skaMdhAnI sAthe eka samaya sudhI saSTi (sa'yukta) rahIne tenAthI viyukta (alaga) thai jAya che tyAre eka anAnupUrvI dravyanI apekSAe ochAmAM AchA samayanuM aMtara (vyavadhAna) paDI jAya che. ane eja ananupUrvI dravya rUpa paramANu jyAre kAI TrUyaNUka, triaNuka Adi dhAnI sAthe sa`zliSTa thaIne asaMkhyAta kALa sudhI eja sthitimAM rahIne pharIthI temAMthI viyukta (vibhakta) thaI jAya che, ane pharIthI anAnupUrI rUpe niSpanna thai jAya che, te A prakAre anAnupUrvInA parityAgathI laine anAnupUrvInA punaH nirmAMzumAM vadhAremAM vadhAre asakhyAta kALanu` aMtara paDe che. A utkRSTa atara eka anAnupUrvI dravyanI apekSAe kahyu` che, ema samajavu.
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 87 antaradvAranirUpaNam nanu anAnupUrvIdravyaM yadA'nantAnantaparamANupracitaskandhena saha saMyujyate, tatsaMyuktaM cAsaMkhyeyaM kAlamapratiSThate, tato'sau skandhobhidyate / bhinne ca tasmin skandhe yastasmAllaghuH skandho bhavati, tenApi saha saMyuktamasaMkhyAtaM kAlamavatiSThate, punastasminnapi skandhe bhidhamAne yastasmAllaghunaraH skandho bhavati tenApi laghutareNa skandhena saha saMyuktamasaMkhyeyaM kAlamavatiSThate, ityevaM krameNa punastasminnapi bhidyamAne skandhe yastasmAllaghutamaH skandho bhavati, tenApi saMyuktamasaMkhyeyaM kAlamavatiSThate, ityevaM tatra bhidyamAne krameNa kadAvidanantA api skandhA saMbha zaMkA-jaba eka anAnupUrvI dravya anaMtAnaMta paramANuoM ke pracaya rUpa se saMyukta hotA hai aura vaha usake sAtha saMyukta avasthA meM asaM. khyAta kAla taka rahatA hai aura bAda meM jaba yaha skaMdha bheda ko prApta hotA hai-arthAt TUTatA hai-taba usase jo laghuskaMdha utpanna hotA hai, usake sAtha bhI yaha paramANu rUpa anAnupUrvI dravya asaMkhyota kAla taka saMyukta rahatA hai / bAda meM jaba vaha bhI skaMdha bheda ko prApta hotA haitaba usase bhI eka laghu ra skaMdha utpanna ho jAtA hai / aura usa laghu. tara skaMdha ke sAtha bhI yaha asaMkhyAta kAla taka saMyukta rahatA hai| isa prakAra ke krama se jaba vaha laghutara skaMdha bhI bheda prApta ho jAtA hai-taya usase bhI eka laghutama skaMdha utpanna ho jAtA hai| aura yaha paramANu rUpa anAnupUrvI dravya usa laghukA skaMdha ke sAtha bhI asaMkhyAta kAla zaMkA-jyAre eka anAnupUrvA dravya anaMtAnaMta paramAranA pracaya rU5 aMdha sAthe saMyukta thAya che ane te tenI sAthe saMyukta avasthAmAM asaMkhyata kALa sudhI hyA bAda jyAre te kaMdha vibhakata thai jAya che tyAre temAMthI koI laghukaMdha utpanna thaI jAya che. te ladhuskaMdhanI sAthe paNa te paramANu rUpa anAnupa dravya asaMkhyAta kALa sudhI saMyukta rahe che. tyArabAda jayAre te haka dha pa vibhakata thaI jAya che tyAre temAMthI koI ladhuskaMdha utpanna thaI jAya che te ladhuske dhana sAthe paNa te paramANu rU5 anAnuM pUrvA dravya asaM"yAta kALa sudhI saMyukata rahe che. tyAra bAda jyAre te skaMdha paNa vibhakata thaI jAya che tyAre temAMthI paNa eka laghutara skaMdha utpanna thaI jAya che, ane te laghutara skaMdha sAthe paNa te paramANu rUpa anAnupUrvA dravya asa khyAta kALa sudhI saMyukata rahe che tyAra bAda te laghutara skaMdha paNa vibhakata thaI jAya che ane temAMthI paNa eka laghutama kaMdha utpanna thaI jAya che. A paramANu rUpa anAnupUrvA dravya te laghutama kaMpanI sAthe paNa asaMkhyAta kALa sudhI saMkiTa (saMyukta) he
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 375 anuyogadvArasUtra veyuH, tatra pratyekasmin skandhe saMyuktamanAnupUrvIdravyaM yadA yathoktAmasaMkhyeyakAlaM sthitimanubhUya ekAki bhavati, tadA tasya yathoktAnantaskandhasthityapekSayA'nantamapi phAlamantaraM bhavati / tataH kathamuktamasaMkhyeyaM kAlamevAntaram ? iti cet, ucyate___yadi saMyuktaH paramANuranantaM kAlaM tiSThettadA bhavaduktamucitaM syAt , parantvevaM nAsti, etatsUtrapAmANyAt vyAkhyAprajJaptyAdi mUtrapAmANyAcca paramANusaMyoga taka saMzliSTa rahatA hai / isa prakAra krama 2 se una 2skaMdhoM ke TUTane para kadAcit anaMta bhI skaMdha saMbhavita hote haiM-isa prakAra anaMta skandhoM meM se pratyeka skaMdha ke sAtha saMyukta vaha anAnupUrvI dravya, jaya asaMkhyAta kAla kI apanI sthiti ko samApta kara ekAkI rUpa meM AjAtA hai-arthAt pUrva kI anAnupUrvI rUpa eka paramANu avasthA ko prAptakara letA haitaba usakA ina pUrvokta ananta skaMdhoM meM rahane rUpa sthiti kI apekSA se ananta kAla kA bhI antara ho jAtA hai| taba phira sUtrakAra ne yahAM para eka anAnupUrvI dravdhakA kAla kI apekSA lekara asaMkhyAta kAla kA hI antarakyoM kahA hai ? uttara-yaha zaMkAkAra ke dvArA pradarzita ananta kAla kA antara taba saMgata baiTha sakatA hai ki jaba paramANu saMyukta hokara anaMta kAla taka dayaNukAdi anaMta skaMdhoM ke sAtha rahatA ho / parantu isa sUtra kI pramA. che A rIte kAma kare che te che vibhakta thatA rahe che. A prakAre te kayAreka anaMta kaMdha paNa saMbhavI zake che A anaMta skaMdhamAMnA pratyeka skaMdhanI sAthe asaMkhyAta-asaMkhyAta kALa sudhI saMyukata rahIne jyAre te paramANu rUpa anAnupUrvA dravya pUrvI pitAnI sthitimAM AvI jAya cheeTale ke anAnupUrvI rUpa paramANu avasthAne pharI prApta kare che, tyAre te pUrvokata anaMta aMdhAmAM rahevA rUpa sthitinI apekSAe te anaMta kALanuM aMtara paNa paDI jAya che chatAM sUtrakAre ahIM zA mATe evuM kathana karyuM che ke eka anAnupUrvI dravyane virahakALa asaMkhyAta kALane haiya che? eTale ke anAnupUrvI dravya rUpa avarathAne tyAga karyA bAda pharI eja avasthA prApta karavAmAM asaMkhyAta kALanuM, aMtara paDe che ema zA mATe kahyuM che? anaMtakALanuM aMtara paDe che, evuM kema kahyuM nathI? uttara-zaMkAkartA dvArA pradarzita anaMta kALanuM aMtara tyAre ja saMgata banI zake ke jyAre te paramANu hayaguka Adi anaMta kaMpanI sAthe saMyukata thaIne anaMta kALa sudhI rahetuM hoya, paraMtu A sUtranI pramANutAthI ane
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ mainuyogandri kA TIkA sUtra 87 antaradvAranirUpaNam sthi terutkRSTato'saMkhyeyakAlavAvagamAt , ato'saMkhyeyaM kAlamantaraM bodhyam / nAnAdravyANyAzritya tu antaraM na bhAratIti / tathA-naigamavyavahArasammatAnAM dvipadezikaskandharUpANAmavaktavyakadravyANAM kAlataH kicciramantaraM bhavatIti prshnH| uttaramAha-'ega dana' ityaadi| ekaM dravyamAzritya jaghanyata eka samayamantAm , utkRSTato'nantaM kAlamantA bhvti| nAnAdravyANyAzritya tu antaraM naastiiti| NatA se aura vyAkhyAprajJapti Adi sUtroM kI pramANatA se paramANu kI mayukta avasthA kI sthiti utkRSTa rUpa se asaMkhyAta kAla taka kI hI kahI gaI hai / ataH sUtra kathita asaMkhyAta kAla kA hI utkRSTa antara jAnanA cAhiye / tathA nAnA anAnupUrvI dravyoM kI apekSA antara nahIM hotA hai / kyoM ki loka me aisA koI bhI kAla nahIM hai ki jisa kAla meM koI na koI anAnupUrvI dravya na rhe| 'negamavavahArANaM avatsagadavANaM aMtaraM kAla bho kevaccirai hoI ?' prazna- naigamavyavahAranayasa mata avaktavyaka dravyoM apanI avaktA vyaka avasthA kA parityAga karadenepara aura punaH usI sthiti meM Ane para kAlakI apekSA kitanA viraha kAla hai| ? uttara-(egaM davaM paDucca jahanneNaM ega samayaM ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM vyAkhyAprApti Adi sUtranI pramANutAthI paramANunI saMyukta avasthAmAM rahevAnI utkRSTa sthiti asaMkhyAta kALa parvatanI ja kahI che tethI sUvAthita asaMkhyAta kALanuM ja utkRSTa aMtara samajavuM joIe. vividha anAnupUrvI dravyonI apekSAe aMtara hetuM nathI, A prakAranA kathananuM kAraNa nIce pramANe che lekamAM e kaI paNa kALa nathI ke je kALe kaIne koI anAnuM. pUvI dravyanuM astitva ja na hoya eTale ke kaIne kaI anAnupUrvI dravyanuM astitva te lekamAM sadA kALa rahe che ja. prazna-( negamavavahArANa avattagadavANa aMtara kAlamo kevaricara hoI) naigama ane 0pavahAra nayasaMmata avakatavyaka dravyane pitAnI te avakatavyaka avasthAne parityAga karyA bAda pharIthI avakatavyaka avasthAmAM AvI javAmAM keTalA kALanuM aMtara paDe che? eTale ke dvayaNuka aMdha 25 avAtavyAka ne virahakALa kALanI apekSAe keTa kahyo che? uttara-( ega va paducca jahaneNa ega samaya, sakoseNaM gaNataM kA,
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 anuyogadvAraste ayaM bhAvaH-dvipradezikaskandharUpamavaktavyakadravyaM vighaTitaM svatantraM paramANuharya jAtam / samayamekaM vighaTitameva sthitvA punaH etadeva paramANudvayaM parasparaM milikhA dvipadezikaH skandho jAtaH / yadvA-vighaTita evaM dvipadezikaH skandhaH svatantra paramANurUpatAM pApya, anyena paramANyAdinA samayamekaM saMyujya-samayAvaM tato viyujya punastadeva paramANudvayaM parasparaM militvA dvipadezikaH skandho niSpanA, ityamavaktavyakadravyANAM jayanyata eka samayamantara bodhyam, nANAdabvAiM paDucca Nasthi aMtaraM) eka avaktavyaka dravya kI apekSA jadhanya aMtara eka samaya kA, aura utkRSTa aMtara anaMta kAla kA hai| tathA nAnA avaktavyaka dravyoM kI apekSA aMtara nahIM hai / isa kathana kA tAtparya isa prakAra se hai-ki eka videzI skaMdha dravya vighaTita ho gayA aura vaha svataMtra rUpa se do paramANu rUpa bana gyaa| aba vedo paramANu eka samaya taka parampara jUde 2 rhe| phira eka samaya bAda Apasa meM saMzliSTa ho gaye aura unake zleSa se vahI dvipradezI skaMdha punaH utpanna ho gyaa| athavA-dvipadezi skaMdha vighaTita ho gayA aura usase do paramANu utpanna ho gye| ve paramANu anya paramANu Adi ke sAtha eka samaya taka saMyukta rahe aura bAda meM usase vighaTita hokara ve hI paramANu paraspara mila kara usI dvipadezika skaMdha rUpa meM pariNata ho mANAdavvAI paDucca Nasthi aMtaraM) me 514055 60yanI apekSA anya ( cha.bhA mAcha) ata2 me samayanu' bhane ra (14AremA thAre) aMtara anaMta kALanuM che, tathA vividha avaktavyaka dravyonI apekSAe aMtarane sadUbhAva ja nathI A kathanano bhAvArtha nIce pramANe che-kaI eka DhipravezI skandha rUpa avakatayaka dravya dhAre ke vighaTita (vibhakata) thaIne be svataMtra paramANu rUpa avasthAne prApta kare che. tyAra bAda ochAmAM ochA eka samaya sudhI to te banne paramANu eka bIjAthI alaga ja rahe che, paNa tyAra bAda teo eka bIjAnI sAthe saMviSTa (saMyukata) thaI jaIne pharIthI dvidezI kanya rUpa banI jAya che. athavA-dvidezI skaMdha vighaTita thaI jaIne temAMthI be paramANu utpanna thaI jAya che te paramANuo anya pamANa AdinI sAthe eka samaya sudhI saMzliSTa rahe che, paNa tyAra bAda teo tenAthI vidyuta thaIne paraparanI sAthe saMyukata thaI thaIne pharIthI Dhipradezika aMdha rUpe pariNata thaI jAya che. A rIte eja dvidezI DhaMdhanuM temanA dvArA nirmANa thaI jAya che. A prakAre dvidezI kaMdha rUpa avasthAne
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 87 antaradvAra nirUpaNam 375 yadA ca tadeva vighaTitaM svatantraM paramANubhiranantadvaryaNukaJyaNuka yAvadanantAkaskandhaiH saha krameNa saMyogamAsAdya pratyekasmin skandhe'sakRdutkRSTAM sthitimanubhUya kAlasyAnantyAtpunarapi tathaiva dvaNururunyatayA pariNataM bhavati, tadA'vaktakadravyatvaM pratipadyate / itthaM viyogAnantaraM pUrvasvarUpaprAptau anantakAlaH prApyate, gaye - isa prakAra vahI prathama skaMdha bana gyaa| isa prakAra dvipradezI skaMdha avasthA vighaTita hone se punaH vahI dvipradezI skaMdha banane ke bIca meM yaha avaktavyaka dravya kA eka samaya kA antara jaghanya jananA cAhiye / tathA jaba vahI videzI skaMdha vighaTita hote hI doM paramANu rUpa meM AjAtA hai aura ve paramANu svataMtra rUpa se anaMta paramANuoM ke sAtha anaMta dvaNuka, tryaNukoM yAvat anantANuka skaMdhoM ke sAtha krama 2 se saMyoga ko prApta karake, jaba pratyeka skaMdha meM bAra 2 apanI utkRSTa sthiti ko samApta kara dete haiM to isa prakAra kAla kI anaMtatA ke bAda jaba ve apanI usI pUrva avasthA rUpa dvipradezika skaMdha rUpa meM pariNata ho jAte haiM, to isake bIca meM yaha anaMta kAla kA utkRSTa samaya nikala AtA hai / nAnA avaktavyaka drayoM kI apekSA kAla kA aMtara nahIM hai aisA jo kahA gayA hai usakA bhAva yaha hai ki loka meM aisA parityAga karIne-dvipradezI ka dha rUpa avasthAmAMthI vidrita thaIne pharIthI eja dvipradezI rakaCdha rUpa avasthA prApta karavAmAM eka samayapramANa kALanuM jaghanya aMtara paDe che. tethI ja avakatavyaka dravya rUpa avasthA punaH prApta haiAvAthI jadhanya aMtara karavAmAM tene ochAmAM oche eka samaya lAgatA bhrabhayanu hyuM che. utkRSTanI apekSAe te aMtara anaMtakALanuM` kevI rIte thAya che? te have spaSTa karavAmAM Ave che eja ddhipradezI koMdha viTita thaIne e paramANu rUpa banI jAya che te mane paramANu svataMtra rUpe anaMta paramANuenI sAthe anaMta dvayazuka kaMdhA, triaNuka rakadhA Adi anaMta aNuka pantanA kahyA sAthe krame krame sayoga prApta karIne jyAre pratyeka skaMdhamAM vAraMvAra pAtAnI utkRSTa sthiti samAsa karI nAkhe che, ane A rIte anaMta kALa bAda jyAre te peAtAnI eja pUrva avasthA rUpa dvipradezika kadha rUpe gRita thaI jAya che, te Ama thavAmAM anaMta krALanA utkRSTa samaya vyatIta thaI jAya che A rIte utkRSTa AMtara (viraNa) anaMta ajanI thAya che,
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 anuyogadvArasUtre bhata utkRSTato'nantaM kAlamantaraM bhavati / nAnAdravyANyAzritya pUrvoktavadeSAntaraM na bhavatIti // 087 / atha saptamaM bhAgadvAramAha mUlam - NegamatravahArANaM ANupuvadavvAI sesavvANaM kaibhAge hojA? kiM saMkhijjaibhAge hojjA ? asaMkhijjaibhAge hojjA ? saMkhejjesu bhAgesu hojjA ? asaMkhejjesu bhAgesu hojjA ? no saMkhijjaibhAge hojjA, no asaMkhijjaibhAge hojjA, no saMkhejjesu bhAgesu hojjA, niyamA asaMkhejjesu bhAgesu hojjA / gamavavahArANaM aNANuputrI davvAI sesadavvANaM kaibhAge hojjA ? kiM saMkhijjaibhAge hojjA ? asaMkhijjaibhAge hojjA ? saMkhejjesu bhAgesu hojjA ? asaMkhejjesu bhAgesu hojjA ? no saMkhejjaibhAge hojjA, asaMkhejjaibhAge hojjA, no saMkhejjesu bhAgesu hojjA, no asaMkhejjesu bhAgesu hojjA / evaM avatauvagadavvANi vi bhANiyavvANi // sU0 88 // chAyA - naigamavyavahArayorAnupUrvIdravyANi zeSadravyANAM kiyadbhAge bhavanti ? koI sAbhI samaya nahIM hai ki jisameM koI na koI avaktavyaka dravya kI saptA na banI rahatI ho / // sU0 87 // aba saptama bhAga nAmaka dvAra kA sUtrakAra kathana karate haiM" jaigama vavahArANaM" ityAdi / zabdArtha - ( negamavavahArANaM) naigamavyavahAnaya saMmata samasta Anu " vividha avakatavyaka dravyeAnI apekSAe kALanu' aMtara nathI, " mA thananA bhAvAtha evA che ke lekamAM evA kaI paNa samaya hAtA nathI ke jyAre lekamAM koIne koI avatabyaka dravya vidyamAna na hAya eTale ke apane artha bhavatavya dravya to sobhAM sarvA vidyamAna hoya che . ||suu087 // have sUtrakAra anugamanA bhAgadvAra nAmanA sAtamAM bhenuM nirUpaNa kare che. 'NegamabavahArANaM " tyAhi 66 zabdArthauM-(NegamababaddArarANaM) naigama bhane vyavahAra nayasabhita samasta
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ anujegavandrikA TokA sUtra 88 bhAgadvAranirUpaNam ki saMkhyeyatamabhAge bhavanti ? asaMkhyeyatamabhAge bhavanti ? saMkhyeyeSu bhAgeSu bhavaH nti ? asaMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti ? no saMkhyeyatamabhAge bhavanti, no asaMkhyeyatamamAge bhavanti, no saMkhyeyeSu bhAgeSu bhAnti, niyamAt asaMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti / naigamavyavahArayoranAnupUrvI dravyANi zeSadravyANAM kiyadbhAge bhavanti ? kiM saMkhyeyatamabhAge bhavanti ? asaMkhyeyatamabhAge bhavanti ? saMkhyeyeSu bhAgeSu pUrvI dravya ( sesadavANaM )zeSa dravyoM meM ( kahabhAge) kitane bhAga meM (hojjA) hai / (kiM) kyA (saMkhejjai bhAge hojjA) saMkhyAtaveM bhoga meM haiM? (khejjeplu bhAgeSu hojjA) athavA saMkhyAta bhAgo meM haiM ? athavA (asaMgvijaha bhAge hojA) yA asaMkhyAtaveM bhAga meM hai. ( asaMkhejjesu bhAgeSu hojjA ) yA saMkhyAta bhAgo meM haiM? (bo saMkhijjaibhAge hojjA no asakhijjAbhAge hojjA) na saMkhyAtaveM bhAga meM haiM na asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM (no saMkhejjesu bhAgesojjA ) aura na saMkhyAta bhAgoM meM haiM, kintu (niyamA) niyama se ve (asaMkhejjetu bhAgesu hojjA) asaMkhyAta bhAgoM meM haiN| (NegamavaSaH hArANaM aNANupulbI davAI) naigama vyavahAranaya saMmata samasta anAna pUrvI dravya (sesavANaM kahabhAge hojjA ) zeSa dravyoM kI kitane bhAga meM haiM? kiM) kyA (saMkhijjai bhAge hojjA) saMkhyAtaveM bhAga meM haiM? mAnuSI' dra0ya (sesavva Na) sInA nyAnA (kaibhAge hojjA ?) 8281 bhAgamA cha 1 (kiM saMkhejaibhAge hojjA ?) zu sa"yAtamA samai ? (asaMkhejjai bhAge honA) madhyAtamA lAmA cha? (saMkhejjesu bhAgesa hojA)sapyAta sAgamA cha ? (asaMkhenjesu bhAgesu hojjA )asaNyAta bhAgamA 1 utta2-( no saMkhijjaibhAge hojjA, no asaMkhijjaimAge hojjA, no saMkhejjesu bhAgesu hojA) samasta mAnupUrI dravya mAnA yonA snyaatamAM bhAgamAM paNa hetuM nathI, asaMkhyAtamAM bhAgamAM paNa hetuM nathI, yAta mAgImA 55 hAtu nathI, 52ntu (niyamA asaMkhejjesu mAgesu hojjA) niyamathI ja te samasta AnupUrvI dravya bAkInAnA asaMkhyAta bhAgamAM hoya che. (NegamavavahArANaM aNANupuvvI davAI ) ma bhane 0516 // 2 nayabhata samasta manAnu dra0ya (sesavvANa kahabhAge hojjA ?) mAnanA yonA arwi nAganu rAya ? (kiM saMkhijjAbhAge hAnyA) sabhyAtamA lAmA hAya che' (asaMkhijjaimAge hojjA) apAtamA
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogadAro bhavanti ? asaMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti ? no saMkhyeyatamabhAge bhavanti, asaMkhyeya. tamabhAge bhavanti, no saMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti, no asaMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti / evamavaktavyakadravyANyapi bhaNitavyAni ||muu088|| TIkA-'negamavavahArANaM' ityAdi naigamavyavahArasammatAni AnupUrvIdravyANi vyaNukaskandhaprabhRtyanantANukaskandhaparyantAni sarvANyapi AnupUrvIdravyANi zepadravyANAm anAnupUrvyavaktavyakadravyalakSaNAnAM kiyati bhAge bhavanti ? kiM saMkhyeyatamabhAge bhavanti, yathA-asayA( asaMkhijjaibhAge hojjA ) asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM ? yA (saMkhe. jjesu bhAgesu hojjA) saMkhyAta bhAgoM meM haiM ? yA (asaMkhejjesu bhAgesu hojjA) asaMkhyAta bhAgoM meM haiM ! uttara- ( no khejjahabhAge hojjA ) saMkhyAtaveM bhAga meM nahIM hai-(asaMkhejjaibhAge hojjA ) kintu asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM / ( no saMkhejjesu bhAgesu hojjA no asaMkhejjesu bhAgepnu hojjA) saMkhyAta bhAgoM meM nahIM haiM ' aura na asaMkhyAta bhAgoM meM haiM / (evaM avattavvagadavvANi vi bhANiyabvAI) isI prakAra se avaktavyaka dravyoM ke viSaya meM bhI aisA hI kathana jAnanA cAhiye bhAvArtha -tryaNuka skaMdha Adi se lekara ananta paramANu skaMdha paryanta jitane bhI skaMdha haiM ve saba AnupUrvI dravya haiM / anaMta eka 2 paramA. Nu aura anaMta dyaNuka skaMdha kramazaH anAnupUrvI aura avaktavyaka dravya haiN| pUchane vAle kA yaha abhiprAya hai ki AnupUrvI dravya anAnupUrvI aura mAsamA laya cha 1 (saMkhijjesu bhAgesu hojjA ) sabhyAta mAgImA saya ? (asaMkhijjesu bhAgesu hojjA) , masapyAta mAgImA 14 cha ? uttara-(no saMkhijjai bhAge hojjA, asaMkhejjai bhAge hojjA) sabhyAtamA bhAmA nathI, 5 asaNyAtamA mAmA cha, (no saMkhejesu bhAgesu hojjA, no asaMkhejjesu bhAgesu hojjA) adhyAta mAgomA 5 nathI bhane asaNyAta bhAgamA 5 nathI. (evaM avattavvagavvANi vi bhANiyavvAI') sata04 dravyanA viSayamAM paNa anAnupUva dravyanA jevuM ja kathana bhahI saya 427 . bhAvArtha-traNathI laIne anaMta paramANuvALA jeTalA kahe che, temane AnupUrvI dravyo kahe che je anaMta eka eka svataMtra paramANu che temane anAnavI dravya kahe che. be paramANuvALA je anaMta kahe che temane anAnupUvI ane avaktavyaka dravya kahe che A sUtramAM praznakartA e prazna pUche che ke AnupUrvI
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogacandrikA TIkA sUtra 88 bhAgadvAranirUpaNam kalpanayA zatasya viMzatimitAH?, kimasaMkhyAtatame bhAge bhavanti, yathA zatasyaitra daza ?, ki saMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanni, yathA zatasyaiva catvAriMzat SaSTiA ?, kimasaMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti, yathA zatasyaiva azItiH ?, iti prshnH| uttaramAhaAnupUrvIdravyANi anAnupUrvyavaktavyakadravyApekSayA hInAni na bhavanti, pratyuta adhikAnyeva bhavanti, adhikatva cAppeSAM no saMkhyeyatamabhAgena, no asaMkhyeyata. mabhAgena, nApi saMkhyeyairbhAgaH, api tu asaMkhpeyairbhAgairadhikAni bhavantIti bodhyam, avaktavyaka dravyoM se adhika haiM yA kama ? taba siddhAntakAroM ne isakA uttara adhika rUpa meM diyA hai / taba punaH zaMkAkAra ne pUchA ki yadi ye zeSa dravyoM kI apekSA adhika haiM, to unake kisa bhAga se adhika hai| kyA saMkhyAtaveM bhAga se adhika haiM ? yA asaMkhyAtaveM bhAga se adhika haiM ? yA saMkhyAta asaMkhyAta bhAgoM se adhika haiM ? taba sUtrakAra ne use samajhAyA ki ye zeSa dravyoM ke asaMkhyAta bhAgoM se hI adhika hai itara tIna bhAgoM se nahIM / kyoMki ye AnupUrvIdravya anAnupUrvI aura aba. ktavyaka dravyoM kI apekSA hIna nahIM haiN| kintu adhika hI haiM / yaha adhikatA inameM zeSa dravyoM ke saMkhyAtaveM asakhyAtaveM evaM saMkhyAna bhAgoM se mAnI gaI hai| isakA tAtparya yaha hai ki saba AnupUrvI dravya anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM kI apekSA asaMkhyAta dravya, anAnupUrvI dravya ane avaktayaka dravya karatAM adhika pramANamAM che ke a5pramANamAM che? tyAre tenA uttara rUpe siddhAMtakAe kahyuM che ke ApaNI dravya, anAnupUrvI ane avaktavyaka dravya karatAM adhika pramANamAM che. vaLI praznakartA evo prazna kare che ke je te AnupUrvI dravya bAkInA dravya karatAM adhika che, to keTalAmAM bhAga jeTaluM adhika che? zuM saMkhyAtamAM bhAga jeTaluM adhika che? ke saMkhyAta bhAgo jeTaluM adhika che?? asaMkhyAta bhAge jeTaluM adhika che ? tyAre sUvakAre tene evo uttara Ape che ke Anu dravya bAkInA dranA asaMkhyAta bhAgo pramANu ja adhika che, saMkhyAmAM bhAga pramANa adhika nathI, kAraNa ke te AnupUrvI dravya, anAnupUva dravya ane avatavyaka dravya karatAM nyUna pramANamAM hotAM nathI-paNa adhika pramANamAM ja hoya che te AnupUrvA dravyamAM A adhikatA bAkInA dronA saMkhyAmAM bhAgapramANa paNa kahI nathI, asaMkhyAtamAM bhAga pramANa paNa kahI nathI, saMkhyAta bhAga pramANa paNa kahI nathI, paraMtu asaMkhyAta bhAge pramANa ja
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra ayaM bhAvaH - AnupUrvIdravyANi zeSadravyApekSayA asaMkhyeyaguNAni santi, yathA zratasyA'zItiH / AnupUrvIdravyANi anAnupUrvIdravyANi avaktavyakadravyANi etattrayamasatkalpanayA zatasvarUpaM tatrA''nupUrvIdravyANi azItisaMkhyAtulyAni, zeSadravyANi = anAnupUrvyavaktavyakarUpANi pratyekaM daza daza gaNanayA viMzatisaMkhyAtulyAnIti / - 380 9 nanu zeSadravyA pekSayA''nupUrvIdravyANi stokAnyapi bhavantu kA hAniH ? iti ducyate - anAnupUrvIdravyANi paramANurUrANyeva, avaktavyakadravyANi tu dvaSaNukaguNe-adhika hai| jaise mAna liyA jAve ki ye tInoM pa 100, saMkhyA ke sthAnApanna haiM / inameM assI saMkhyA ke tulya AnupUrvI dravya haiN| aura zeSa saMkhyA 20, bIsa ke tulya arthAt 10-10 dasa saMkhyA ke barAbaraanAnupUrvI aura avaktavyaka dravya haiN| zeSa dravyoM ke saMkhyAtaveM asa - hAtaveM bhAga se athavA saMruvAta bhAgoM kI apekSA AnupUrvI dravyoM nt adhika mAnane para unameM akhaMkhyAta guNI adhikatA nahIM Asakane se hInatA AtI hai / zaMkA- yadi zeSa dravyoM kI apekSA samasta AnupUrvI dravyastokaalpa kama bhI mAna liye jAyeM to isame kyA hAni hai ? kahI che eTale ke samasta AnupUrvI dravya ane alaktAka caiA karatAM sakhyAta gaNAM vadhAre che. dhAro ke A traNe vye maLIne 100nuM pramANa thAya che, temAMthI 80 bhAga pramANe AnupUrvA dravyo hAya ane 10-10 bhAga pramANu anAnupUrvI ane akatavyaka dravye hAya te khAkInA traMbyA 20 bhAgapramANa hovAthI temanA karatAM anupUrvI dravya cAra gaNuM hAvAthI temAM asakhyAtagaNI adhikatA gaNI zakAya nahIM. parantu sUtrakAre temAM khyAtagaNI adhikatA kahI che tethI A prakAranuM kathana karavAmAM asakhyAta gaNI adhikatA nahIM AvI zakavAne kAraNe hInatA AvI jAya che. kAraNa ke AnupUrvI kanyAne khAkInA vyA karatAM sakhmAtamAM bhAgapramANu paNa kahyA nathI, asUkhyAtamAM bhAgapramANa paNa kahyA nathI, sakhyAta bhAge pramANa (saMkhyAta gaNAM) paNa kahyAM nathI, paNu asa`khyAta bhAgepramANa (asakhyAta gAM4) udyAM che. za'kA-jo khAkInAM dravyA karatAM samasta AnupUrvI dravyane alpa mAna" vAmAM Ave te temAM zI harakata che ?
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ anucovavandrikATIkA sUtra 88 bhAgadvAranirUpaNam pANyeva, AnupUrvIdravyANi tu vyaNukacaturaNukaprabhRtyanantANukaparyantAni, ataH zeSadravyApekSayA''nupUrvIdravyANi asaMkhyeyabhAgairadhikAni bodhyAni / uktaM cApi "eesiNaM bhaMte ! paramANupoggalANaM saMkhejjapaesiyANaM asaMkhejjapaesiyANa aNaMtaparasiyANaM aNaMtapaesiyANa ya khaMdhANaM kayare kayarehito appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! sambatyo vA aNaMtapaesiyA khaMdhA, paramANupoggalA aNaMtagugA, saMkhejjapaesiyA khaMdhA saMkhejjaguNA, asaMkhejjapae siyA khaMdhA asaMkhejjagaNA" ____ chAyA eteSAM khalu bhadanta ! paramANupudgalAnA saMkhyeyapradezikAnAm asaM. khyeyapradezikAnAm anantapradezikAnAM ca skandhAnAM ke kebhyo'llA vA bahukA pA tulyA vA vizeSAdhikA vA ?, gautama ! sarvastokA anantapradezikAH skandhAH, uttara-anAnupUrvI dravya paramANurUpa hI hai aura avaktavyaka dravya dayaNuka rUpa hI hai / tathA AnupUrvI dravya jyaNuka Adi skaMdha se lekara anantANuka skaMdha paryanta hai-isaliye ye AnupUrvI dravya zeSa dravyoM kI apekSA asaMkhyAtabhAgoM se adhika hai aisA jAnanA caahiye| anyatra bhI isI bAta ko yoM kahA hai-he bhadanta ! paramANu rUpa pudgaloM meM saMkhyAta pradeza vAle skaMdhoM meM, asaMkhyAta pradeza vAleskaMdhoM meM aura ananta pradeza zele skaMdhoM meM kauna kinase alpa hai ? kauna kinaseMbar3hata hai? kauna kinase tulya hai ? athavA kauna kinase vizeSa adhika hai? uttara-he gautama sabase kama anatapradezI skaMdha hai, paramANu pudabala inase anaMta guNita hai saMkhyAta pradezI skaMdha saMkhyAta guNita hai| uttara-anAnupUrva dravya paramANu rUpa ja che ane avaktavyaka dravya dvANuka dha rUpa ja che paraMtu AnupUvI dravya triaNaka, Adi anaMta baNaka paryantanA skaMdha rUpa che. te kAraNe te AnupUva dravya bAkInA dravyo karatAM asaMkhyAta gaNuM vadhAre hoya che, te kAraNe tene bAkInA be karatAM alpa kahI zakAya nahIM vaLI anyatra paNa evuM ja kahyuM che kebhagavad ! paramANurUpa pule, saMkhyAta pradezavALA sakadha, asaMkhyAta pradezevALA che ane anaMta pradezAvALA kaMdhamAM koNa konAthI a5 che, keNa konAthI adhika che, koNa konI barAbara che ane keza kenA karatAM vizeSAdhika che? uttara-he gautama! anaMtapradezI kaMpe sauthI aha5pramANamAM che, pramANapula temanAM karatAM anaMta gaNAM che, saMpAta pradeza raka
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhayogavAra paramANupudgalA anantaguNAH, saMkhyeyapadezikAH skandhAH saMkhyeyaguNAH, asaMkhyeyapradezikAH skandhA asaMkhyeyaguNAH, iti / atra mUtre sarvasyA api pudgala jAterapekSayA'saMkhyAtapradezikAH skandhA asaM. yAtaguNA uktaaH| asaMkhyAtapadezikAH skandhAstu AnupUrvyAmevAntarbhananti, atastadapekSayA AnupUrvIdravyANi zeSasamastadravyebhyo'pi asaMkhyAtaguNAni kiM punasnAnupUrvyaktavyakadravyamAtrAt / 'adhikAnI ti arthasvArasyAdAkSipyate / tathA-naigamanyavahArasammatAni anAnupUrvIdravyANi-paramANurUpANi dravyANi zeSadravyANAm bhAnupUryavaktavyakadravyANAmapekSayA kriyatibhAge bhavanti ? kiM saMkhye. yeSu mAgeSu bhavanti ? kimasaMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti ? iti prshnH| uttarayati-no saMkhyeyatama bhAge bhavani, kiMtu asaMkhyeyatamabhAge bhavanti, no saMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti, no asaMkhye yeSu bhAgeSu bhavanti / anAnudrivyANi-zeSadravyANAm aura asaMkhyAta pradezI skaMdha asaMkhyAta guNita hai / isa sUtra meM samasta pudala jAti kI apekSA se usake asaMkhyAta pradezI skaMdha asaM. khyAta guNe kaheM haiM / so ye asakhyAta pradezI skaMdha AnupUrvI meM hI antarbhUta ho jAte haiM / isaliye isa apekSA se saSa AnupUrvI dravya zeSa samasna dravyoM se bhI jaba asaMkhyAta guNita haiM to ki anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM kI apekSA se ye asaMkhyAta guNe haiM isameM to kahanA hI kyA hai| sUtra meM " adhika" pada nahIM kahA gayA hai phira bhI yahAM usakA AkSipta artha ke anusAra kiyA gayA hai / tathA naigamadhyavahAranaya saMmata jo anAnupUrvI dravya-paramANu rUpa dravya haiM ye AnupUrvI aura avaktavya ka dravyoM kI apekSA se unake asaMkhyAta asaMkhyAta gaNuM che. ane asaMkhyAta pradezI zakaMdha asaMkhyAtagaNA che. A sUtramAM samasta muddagala jAtinI apekSAe tenA asaMkhyAta pradezI raka asaMkhyAta gaNAM kahyA che. te asaMkhyAta pradezI dhana ApavImAM ja samAveza thaI jAya che. A rIte vicAra karatAM, je samarata AnupUrvI dravya bAkInA samasta ka karatAM paNa asaMkhyAta gaNuM che, te anAnupUrva ane avakatavyaka dravya karatAM te te asakhyAta gaNuM hoya emAM zaMkA karavA 1 nathI. sUtramA " adhi" 54 pApayu nathI, chatai 5 mahI tenA ane spaSTa khyAla ApavA mATe te padane prayoga karyo che. tathA nigama ane vyavahAra nayasaMmata je anAnupUrvI dravya (paramANa davya) che te ApavI ane avaktavyaka dravyo karatAM asaMkhyAtamAM bhAga pramANa che. te bAkInA dravyanA saMkhyAmAM bhAga pramANa nathI, saMkhyAta
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogacandrikA TIkA sUtra 89 bhASadvAranirUpaNam 383 asaMkhyeyatamamAge bhavanti - santi, na tu zeSabhAgeSu triSu / asatkalpanayA yathA tasya daza, bhavanti / na tu zeSeSu triSu mAgeSu bhavanti / tadevAha - ' evaM avatantragavANi vi' iti / evamavaktavyakadravyANyapi bhaNitavyAni=avaktavyakadravyANyapi manAnupUrvI deva zatasya dazavad vijJeyAni // 88 // athASTamaM bhAvadvAramAha mUlam - NegamavavahArANaM ANupuccIdavvAI katarammi bhAve hojjA ? kiM udaie bhAve hojA ? uvasamie bhAve hojA ? khaie bhAve hojjA ? khaovasamie bhAve hojjA pAriNAmie bhAve hojjA ? saMnivAie bhAve hojjA ? NiyamA sAipAriNAmie bhAve hojjA / aNANupuccIdavvANi avattatra gadavvANi ya evaM caiva bhANiyavvANi // sU089 // chAyA - naigamavyavahArayorAnupUrvIdravyANi kaThamasmin bhAve bhavanti ? kimauda pike bhAve bhavanti ? aupazamike bhAve bhavanti ? kSAyike bhAve bhavanti ? -- bhAga haiN| zeSa tIna bhAgoM se adhika nahIM | jaise mAna liyA jAve ki ye tInoM dravya 100 saMkhyAta rUpa meM haiM inameM zeSa dravyoM kI apekSA se AnupUrvI dravya 80 ' aura anAnupUrvI dravya 10, daza haiN| isI prakAra avaktavyaka dravya bhI AnupUrvI aura anAnupUrvI dravya kI apekSA sau ke daza kI taraha unake asaMkhyAtaveM bhAga jAnanA cAhiye zeSa tIna bhAgoM se nahIM / // sU088 // gaNu... paNu nathI ane asa`khyAta gaNuM pazu nathI. dhAro ke anupUrvI, anAnupUrvI ane vAtatyaka, A traNe dravye maLIne 100 seA nI saMkhyA rUpe che. temAM bAkInA dravyenI apekSAe AnupUrvI' dravya 80 ane anAnupUrvI dravya dRzanI saMkhyA rUpa che eja pramANe vaktavyaka dravya pazu AnupUrvI ane anAnupUrvI drazyenI apekSAe 10mAMthI 100 nI jema temanA asakhyAtamAM bhAgarUpa ja samajavuM tene temanA saMkhyAtamAM bhAgarUpa athavA temanA karatAM sa`khyAta gaNu` ke asakhyAta gaNuM samajavuM joie nahIM. IIsU.88)
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSAyopazamike bhASe bhAnti ? pAriNAmike bhAve bhavanti ?. sAmipAtika bhAve bhavanti ? niyamAt sAdi pAriNAmike bhAve bhavanti / anAnudrivyApi avaktavyakadravyANi ca evameva bhaNitavyAni ||suu089|| aba sUtrakAra aSTama jo bhAvadvAra hai-usakA kathana karate haiM "NegamavavahArANa" ityAdi zabdArtha-(jegamavavahArANaM ANupubIdavvAiM katarammi bhAve hojjA) prazna-naigamavyavahAranaya saMmana samasta AnupUrvI dravya kisa bhAva meM vartate haiM ? (ki udahae bhAve hojjA ?) kyA audayika bhAva meM vartate haiM ? ( uvasamiye bhAve hojjA ) yA aupazamika bhAva meM vartate / (khahae bhAve hojjA?) yA kSAyika bhAva meM vartate haiM ? (kha bhovasamiye bhAve hojjA ?) yA kSAyopazamika bhAva meM vartate haiM ? (pAriNAmieM bhAve hojjA) yA pArimANika bhAva meM vartate hai ? (saMnivAie bhAve hojjA) yA sAnnipAtika bhAva meM vartate haiM ? (NiyamA sAi pariNAmie bhAve hojjA) ___ samasta AnupUrvI dravya niyama se sAdi pAriNAmika bhAva meM vartateM haiN| dravya kA usa-usa pase jo pariNamana hotA hai usakA nAma pari. NAma hai / isa pariNAma kA nAma hI pAriNAmika hai / athavA pariNAma hotA ho yA pariNAma se jo banatA ho usakA nAma pAriNAmika hai| have satrakAra anugAmanA AThamAM bheda rU5 bhAvatAranuM kathana kare che"nnegmyvhaaraann" yA zahAtha-(NegamavavahArANa ANupuvI vvAI katarammi bhAve hojA?) prazna-naigama ane vyavahAra nayasaMmata anupUrvI ka kayA bhAvamAM rahe che? (kiM udaie bhAve hojjA) mohayi bhAbhA 27 le ? (savasamie bhAve hojjA) , mIpathabhi bhAbhA 29 cha 1 (khaie bhAve hojjA ?, , kSAyi bhAbhA DAya cha 1 (khaovanamie bhAve hojjA ?) kSAyo5bhi wi saya 1 (pAriNAmie bhAve hojA?) hai pArivAmi bhAbhA ya? (saMnivAie bhAve hojjA 1) sAnipAti: bhAqHi Rya cha 1 uttara-( NiyamA sAipariNAmie bhAve hojjA) sabhasta AnurvA nya niyamathI ja sAdipArimika bhAvamAM rahe che dravyanuM te te pe je pariNamana thAya che tenuM nAma pariNAma che e pariNAmanuM nAma ja pAriAmika
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 89 bhAvadvAranirUpaNam yaha pariNAma do prakAra kA hotA hai-eka sAdi aura dUsarA anAdi / dharmAstikAya Adi jo arUpI dravya haiM usakA jo usa-usa rUpa se svAbhAvika pariNamana hai vaha anAdi pariNAma hai / kyoM ki anAdi kAla se hI ina dravyoM kA pariNamana isI rUpa se hotA calA aarhaahai| tAtparya kahane kA yaha hai ki ina dravyoM kA jo svAbhAvika svarUpa pariNamana haiM vahI anAdi pariNAma hai / parantu jo rUpI dravya-pudgala dravya hai unakA usa usa prakAra kA jo pariNamana hotA hai vaha sAdi pariNAma hai| kyoMki abhra, indradhanuSa Adi paudgalika dravyoM ke usa usa prakAra ke pariNamana meM anAditA hotI hai / isaliye samasta Anu pUrvI dravya sAdi pAriNAmika bhAva meM vartate haiM / arthAt AnupUrvI dravyoM meM jo AnupUrvI rUpa viziSTa pariNAma hai vaha anAdi kolIna nahIM hai| kAraNa-pudgaloM kA jo eka viziSTa rUpa se pariNAma hotA hai vaha utkR. STa kI apekSA asaMkhyAta kAlataka hI sthAyI mAnA gayA hai| isI prakAra se samasta AnupUrvI dravya aura samasta avaktavya bhI sAdi pariNAmi ka bhAva meM hI rahate haiM / audayika bhAvoM kI vyAkhyA Age kI jAve gI isaliye yahAM nahIM kI gaI hai| che. pariNAma meM pra412D DAya cha-(1) sA pariNAma, (2) manAhi pariNAma dharmAstikAya Adi je arUpI dravyo che temanuM te te rUpe je ravAbhAvika pariNamana thAya che tenuM nAma anAdi pariNAma che, kAraNa ke anAdi kALathI ja te dravyanuM A rUpe pariNamana thatuM Ave che. A kathanane bhAvArtha e che ke A dravyanuM je svAbhAvika svarUpa pariNamana che, eja anAdi pariNAma che. paraMtu je rUpI dravya (pudgala dravya) che temanuM te te prakAranuM ja pariNamana thAya che te sAdi pariNAma che, kAraNa ke vAdaLAM, meghadhanuSa Adi paulika dranA te te prakAranA pariNamanamAM anAditA hotI nathI tethI evuM kahevAmAM AvyuM che ke samasta AnupUrvA dravya sAdipariNAmika bhAvamAM rahe che. eTale ke AnupUrvI dravyamAM je AnupUrvI rUpa viziSTa pariNAma che te anAdi kAlina nathI kAraNa ke punuM je eka viziSTa rUpe pariNamana thAya che te vadhAremAM vadhAre asaMkhyAta kALa sudhI ja sthAyI rahe che, ema mAnavAmAM Ave che. eja pramANe samasta anAnupa dravya ane samasta avaktavyaka dravya paNa sAdipariNAmika bhAvamAM ja rahe che audayika Adi bhAvenuM spaSTIkaraNa AgaLa karavAmAM Avaze. ma049
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuvogadAna TIkA-'NegamavavahArANaM' ityAdi. naigamanyavahArasammatAni AnupUrvIdrayANi katamariman bhAve bhavanti ? iti sAmAnyataH pRSTvA vizeSataH pRcchati-kimaudayika bhAve bhavanti ? kimaupazamike bhAve bhavanti ? kSAyike bhAve bhavanti kSAyopazamike bhAve bhavanti ? pAriNAmike bhAve bhavanti ?, sAmipAtike bhAve bhavanti ? iti uttaramAha-niyamAt avazyatayA-AnupUrvIdravyANi sAdipAriNAmike-bhAvebhavanti / tatra-pariNamanaM dravyasya tena tena rUpeNa bhavanaM pariNAmaH, ma eva pAriNAmikaH, pariNAme bhavaH, pariNAmena nirvRtta iti vA pAriNAmikaH / sa ca dvividha:sAdiranAdizca tatra-dharmAstikAyAdharUpidravyANAmanAdiH pariNAmaH / anAdikAlagat vattadravyatvena teSAM pariNatatvAt / rUpidravyANAM tu sAdiH pariNAmaH, abhrendradhanurA dInAM tathA pariNAmaspAnAdivAbhAvAt / sAdivAsI pAriNAmikazca sAdi pAri bhAvArtha- AnupUrvI Adi dravya kauna se bhAva vAle haiM yaha yahAM prazna kiyA gayA hai taba isakA uttara sUtrakAra ne yoM diyA hai ki ye saba AnupUrvI Adi podgalika dravya sAdi pArimANika bhAva vAle haiN| pArimANika bhAva dravya kA vaha pariNAma hai jo sirpha dravya ke astitva se Apa hI Apa huA hai| aupazamikabhAva karmoM ke upazama se hotA hai| jaise mala ke nIce baiTha jAne para jalameM svacchatA hotI hai| kSAyika bhAva kamoM ke kSaya se paidA hotA hai| jaise kIcar3a ke sarvathA naSTa ho jAne para jala meM svacchatA AtI hai| kSaya aura upazama ina donoM ke saMbandha se jo bhAva utpanna hote haiM ve kSAyopazamika bhAva haiM jaise kodoM-krodrako dhone para kucha mAdaka zakti naSTa ho jAtI hai aura kucha - bhAvArtha-AnupUrvI Adi dravya kayA bhAvavALAM hoya che, e ahI prazna pUchavAmAM AvyuM che e praznane sUtrakAra e uttara Ape che ke samasta AnupUrvI Adi vagalika dravya sAdipariNAmika bhAvavALAM hoya che. pariNAmika bhAvadravyanuM e pariNAma che ke je mAtra dravyanA astitvamAM ja Apo Apa thayA kare che. paNamika bhAva karmonA upazamathI utpanna thAya che. jema pANImAM rahele kacaro nIce besI jaIne pANI svaccha thAya che ja pramANe karmonA upazamathI opazarmika bhAva pedA thAya che. karmonA kSayathI kSayika bhAva pedA thAya che jema kAdavane sarvathA nAza thaI javAthI pANI ravaccha banI jAya che e ja pramANe karmono kSaya thavAthI sAyika bhAva utpanna thAya che. kSaya ane upazama, A bannenA saMbaMdhathI je bhAva utpanna thAya che temane lAya zamika bhAva kahe che. jema kedArane. pANImAM bevAthI tenI thelI mAdakazakti naSTa thaI jAya che ane thoDI
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogandrakA TIkA sUtra 90 alpabahuttvadvAranirUpaNam 7. NAmikaH, tasmin bhAve bhavanti, AnupUrvIdrayANAmA nupUrvItveva pariNAmasyAnA divA'saMbhavAt, utkarSato viziSTaika pariNAmena pudgalAnAma saMkhyeyakAlamevAvasthA - nAtaM / evamanAnupUrvopANi avaktavyavadravyANi ca sAdipAriNAmike bhAve evaM bhavanti / audayikAdInA vyAkh na kRtA, agre kariSyamANatvAt / / sU0 89 // mUlam - eesi NaM bhaMte! NegamavavahArANaM ANupuvIdavANaM aNANupuvIdavANaM avattagadavANaM ya davaTTayAe paesa yAe davadupae saTTayAe kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vA tullAM vo visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovAI NegamavavahArANaM avattaH vvagadavvAI davvaDDayAe, aNANupuvI davAI daddaTTayAe visesAhiyAI, ANupudavAI davaTTayAe asaMkhejjaguNAI 1 / paesaTTayAeM savvasthovAI gamavavahArANaM aNANupuvIdavAI apaesaTTayAe / avattavagadavAI pasaTTayAe visesAhiyAI | ANupuvIda vAI paTTayAe anaMtaguNAI 2 / daddaTupaesa TTayAe savatthotrAiM rogamaMtratrahArANaM avRttavvagadavvAIM daTTyAe / aNANupurvI davAI dadha: 4 zeSa bacI rahatI hai / karmoM ke udaya se hone vAle bhAva audadhika bhAMva haiN| jaise kIcar3a ke saMbandha se jala meM malinatA hotI hai| pAriNAmika bhAva ke do bheda haiM 1 eka sAdi pAriNAmika bhAva aura dUsarA anadi pAriNAmika bhAva / anAdi pAriNAmika bhAva dharmAstikAyAdika amUrta padArthoM meM hotA hai| aura mUrta paugalika dravyoM meM sAdi pAriNAmika bhAva hotA hai | / / sU0 89 // khAkI rahI jAya che eja pramANe kSaya ane upazamane kAraNe paNa karmanI sthiti thAya che karmonA udayathI utpanna thatAM bhAvane audiya bhAva kahe che jema kAdavane lIdhe pANI malina bane che, eja pramANe karmonA * udayathI AmA para karmArUpI mela jAme che pAriAmika bhAvanA leha - (1) sAhi pArie ni bhAvanA saddhabhAva dharmAstiSa yaha abhUta nIce pramANe be caiAmAM hoya che ane mUrta paudgalika drabyAmAM sAdipAraNAmika bhAvA sadbhAva hoya che. [suu087||
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 anuyogadvArasUtre yAe apaesaTryAe visesAhiyAI / avattava gadavAI paesaiyAe visesAhiyAI | ANupurvI davAI davaTuyAe asaMkhejjaguNAI, tAiM caiva paesaTryAe anaMtaguNAI 3 / se taM aNugame, se taM negamavavahArANaM aNovaNihiyA davA NupuvI // sU0 90 // chAyA - eteSAM khalu bhadanta naigamavyavahArayorAnupUrvIdravyANAmanAnupUrvIdravyANAmavaktavyakadravyANAM ca dravyArthatayA pradezArthatayA dravyArtha pradezArthatayA kAni kemyo'lpAni vA bahukAni vA tulyAni vA vizeSAdhikAni vA ? gautama ! sarvastokAni naigamavyavahArayoravaktavyakadravyANi dravyArthatayA, anAnupUrvodravyANi aba sUtrakAra navaveM alpa bahutva dvAra kI prarUpaNA karate haiM"eesi NaM bhate !" ityAdi zabdArtha - (bhaMte! NegamavavahArANaM eesiM ANuputrI dagvANaM aNANupugvadanvANaM avattagvagadvvANaM ya dabaTTayAe pasAe, vahupaesahAe kare karehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? ) he bhadanta ! naigama vyavahAranaya saMmata ina AnupUrvI dravyoM ke anAnupUrvI dravyoM ke, aura avaktavyaka dravyoM ke bIca meM dravyArthatA pradezArthatA aura dravyArtha pradezArthatA kI apekSA karake kauna 2 dravya kina 2 dravyoM se alpa haiM ? kauna 2 dravyoM se adhika hai ? kauna 2 kina2 ke samAna haiM ? kauna 2 kina 2 dravyoM se vizeSa adhika haiM ? have sUtrakAra navamAM alpabahutva dvAranI prarUpaNA kare che" epaNiM bhaMte! " ityAhi zabdArtha - (bhaMte ! NegamavavahArANaM eesiM ANuputrIdavvANa aNANupuSI davvANa' avattavyagadavvANa' ya davvaTTayAe paesaTuyAe, davvaTupae saTTayAe kayare karehiMtA appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA bA ? ) he bhagavan ! maigama ane vyavahAranayasaMmata A AnupUrvI drabyA, anAnupUrvI dravyA ane avaktavyaka dravyeAnI drazyAtA, pradezAtA ane vyA pradezA tAnI apekSAe sarakhAmaNI karavAmAM Ave, teA kayA kayA dravyeA karatAM nyUna che ? kayA kayA drabyA kayA kayA drajye karatAM adhika che ? kayA kayA drazai kayA kayA dranyAnI kharAkhara che? ane kayA kayA dravye kayA kayA drazaiAthI vizeSAdhika che ?
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 90 alpabahuttvadvAranirUpaNam 389 dravyArthatayA vishessaadhikaani| AnupUrvIdravyANi dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni / pradezArthatayA sarvastokAni naigamavyavahArayoH anAnupUrvIdramaNi apradezArthatayA uttara- ( goyamA davaTThayAe gamavavahArANaM avattavagavvAI samvatthovAiM ) he gautama ! drayArthatA kI apekSA se naigama vyavahAranaya saMmate avaktavyaka dravya sarvasnoka haiM-anAnupUrvI dravyoM se bhI alpa haiN| (aNANupuvI davAI davaTTayAe visesAhiyAI ) tathA anAnu. pUrvI dravya dravyArthatA kI apekSA se viseSAdhika haiM-avaktavyaka dravyoM se kucha adhika haiM / viseSAdhikanA inameM vastusthiti ke svabhAva se hai / "taduktam" ina paramANu pudgaloM ke aura vipradezI skaMdhoM ke bIca meM kauna kisase adhika hai ? gautama ! dvipradezika skaMdhoM se paramANu pudgala. adhika haiM / isa kathana ke anusAra avaktavyaka dravyoM kI apekSA para. mANurUpa pudgala adhika pramANina hote haiM / (dabaTTayAe ANuputrI dayA. iM asaMkhejjaguNAI) tathA dravyArthatA kI apekSA se AnupUrvIdravya asaM. khyAta guNita haiM / tAtparya kahane kA yaha hai ki jo anAnupUrvI dravya haiM unameM paramANurUpa eka eka hI sthAna labhya hai, evaM jo avaktavyaka dravya haiM unameM bhI dvipradezI skaMdha rUpa eka eka sthAna hI labhya haiM parantu jo uttara-(goyamA ! ) 3 gautama ! (davvadayAe gamavavahArANa' avattavyagadavvAi savvatthe vAI) dralyA tAnI apekSA naigama bhane vya172 naya. saMmata avaktavyaka dravya sauthI alpa che eTale ke anAnupUvI dravyothI paNa te 585prabhAbhA aya che. (aNANuputrIdavvAI, dabadayAe vise sAhiyAI) tathA kathArthatAnI apekSAe avakatavyaka dravya karatAM anAnupUrvA dravya vizeSAdhika che. temAM A vizeSAdhikatA vastusthitinA svabhAvanI apekSAe samAvI. " taduktam " Bghu 55 cha , " 8 spn| 52mA purAnA ane dvidezI kaMdhe, A bannemAMthI ke konA karatAM adhika che? uttarahe gautama! dvipadezIka skandha karatAM paramANu pudagalo aSika hoya che." A kathana anusAra DhipradezI kaM rUpa avaktavyaka dravya karatAM paramANu pudgala rUpa anAnupUrvI dravya adhika che, e vAta pramANita thAya che. (daTTayAe ANuputvIdavvAI' asaMkhejjaguNAI) tathA yAtAnI apekSA AnupUva dUbe, anAnupUrvI ko karatAM asaMkhyAta gaNAM che. A kathananuM spaSTIkaraNa nIce pramANe che je anAnupUrvI dravya che temAM paramANu rU5 eka eka sthAna ja labhya hoya che, ane je avakatavyaka ve che temAM paNa dvidezI kaMdha rUpa eka eka ja sthAna labhya hoya che. paraMtu je
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvArasUtre avaktavkadravyANi pradezArthatayA vizeSAdhikAni / AnupUrvadravyANi pradezArthatayA - anantaguNAni 2 / dravyArtha ma dezArthatayA sarvastokAni naigamavyavahArayoravatavyadravyANi dravyArthatayA / anAnupUrvIdravyANi dravyArthatayA ama dezArthatayA vizeSAdhikAni / ava ktavyakaM dravyANi pradezArthatayA vizeSAdhikAni AnupUrvIdravyANi dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni tAnyeva pradezArthatayA anantaguNAni / sa eSo'nugamaH / saiSAM naigamavyavahArayoH anaupanidhikI dravyAnupUrvI // mra0 90 // 390 AnupUrvI dravya hai unameM vyaNuka skaMdha se lagAkara ekottara vRddhi se eka eka pradeza kI uttarottara vRddhi hone se anaMtANuka skaMdha paryanta ana nta sthAna haiM isaliye sthAna kI bahuta vivakSA se AnupUrvI dravya anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM kI apekSA asaMkhyAtaguNe kahe gaye haiN| zaMkA- yadi AnupUrvI dravyoM ke sthAna pUrva kI apekSA ananta haiM isaliye AnupUrvI dravya asaMkhyAta guNeM pUrva kI apekSA lekara ke kaheM gaye haiM, so ye kahanA ThIka nahIM hai kyoM ki isa prakAra ke kathana se to una AnupUrvI dravyoM meM unakI apekSA asaMkhyAtaguNatA na Akara anaMta guNatA hI AtI hai ? uttara- anaMtANuka jo skaMdha haiM ve to anAnupUrvIdravyoM kI apekSA se ananta bhAgavartI hone ke kAraNa svabhAvataH hI stoka-kama- haiN| isaliye anantANuka skaMdhoM ko lekara AnupUrvI dravyoM meM AnupUrvI ke sthAnoM meM kucha vRddhi nahIM hotI hai| isaliye yathArtharUpa meM unameM - AnupUrvI dravyoM AnupUrvI dravye che temAM te triaNuka kadhathI laine krame krame eka eka pradezanI uttarazattara vRddhi thatAM thatAM anatANu dha pantanA ana sthAna hAya che tethI sthAnanA marhutanI apekSAe AnupUrvI lye, anAnupUrvI ane avakatavyaka dravyeA karatAM asrakhyAta gaNuAM kahevAmAM AvyAM che. zakA-jo AnupUrvI .nA sthAna anaMta hoya, ane anAnupUrvI yeAnA tathA avaktavyaka lye.nAM sthAna eka eka hoya teA ahI' AnupUrvI drabyAne anAnupUrvI ane avakatavyaka dravyeA karatAM anaMtagaNuAM kahevA joitA hatAM chatAM ahIM temane asa MkhyAta gaNAM zA kAraNe kahyAM che? uttara-anaMtANuka je skadhA che tee anAnupUrvI drA karatAM ana tamAM bhAgapramANu DhAvAne kAraNe svAbhAvika rIte ja sneka (ochAM, nyUna) che. tethI anaMtANuka kAne lIdhe AnupUrvI dravyamAM--AnupUrvI kUbyAnAM sthAnamAM khAsa koi vRddhi thatI nathI. tethI yathAya rUpe te te AnupUrvI
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 90 alpabahuttvadvAranirUpaNam __ TIkA-'eesiNaM.' ityAdi he bhadanta ! naigamavyavahArasamma tAnAmeteSAmAnupUrvIdravyANAmanAnupUrvI dravyAgAmavaktavyakadravyANAM ca madhye dravyArthatayA dravyame garthoM dravyArthastasyabhAvo dravyArthatA tayA, dravyasvenetyarthaH, dravyatvamapekSya, pradezArthatayA=pradezatvamapekSya, dravyArthapradezArthanayA-dravyatvaM pradezatvaM cApekSya kAni kebhyaH alpAni vizeSahInasvAdinA stokAni vA bhavanti ? bahukAni-asaMkhyeyaguNatvAdinAdhikAni vA bhavanti ? tulyAni=samasaMkhyatvena samAni vA, kiMcidAdhikyena vizeSAdhikAni nA bhavanti ? iti praznaH / uttarayati-he gautama ! dradhyAryatayA dravyArthatvamapekSya negamavyavahArasammatAni avaktavyA dravyANi sarvastokAni-anAnudrivyebhya AmupUrvIdravyebhyazca alpAni / anAnupUrvIdravyANi tR dravyArthatayA vizeSAdhikAniadhaktapakadravyebhyaH kiMcidadhikAni / vizeSAdhikyaM tyasya vastusthitisvabhAvAt / taduktam __ 'eesiNaM bhaMte ! paramANupogAlANaM dupaesiyANaM baMdhANaM kayare kayarehitoM bahuyA ? goyamA ! duppaesiestio khaMdhehiMto paramANupoggalA bahuyA // - chAyA-eteSAM khalu bhadanta ! paramANupudgalAnAM dvipadezikAnAM skandhAnAM madhye ke kebhyo bahukAH;3 gautama ! dvipadezikebhyaH skandheyaH paramANupudgalA pahukAH03 iti| meM- asaMkhyAta guNita hI sthAna banate haiM aura unhIM sthAnoM ko lekara unameM asaMkhyAta guNatA AtI hai| anaMtaguNatA nhiiN| yaha saba viSaya anugama ke bhAga nAma ke saptanadvAra meM kathita "eesiNaM bhaMte!"ityAdi sUtrapATha se jAna lenA caahiye| isa prakAra dravyAtA kI apekSA lekara bahutva kA kathana karake aba sUtrakAra pradezatva kI apekSA se AnupUrvI Adi dramAM asaMkhyAta gaNAM ja sthAna bane che, ane eja sthAnanI apekSAe temanAmAM (AnupUrvI dramAM) asaMkhyAta guNitatA ja saMbhavI zake cheanaMta guNitA saMbhavI zakatI nathI. 88mAM sUtramAM anugAmanA bhAgara nAmanA sAtabhA setuM pratipAdana 42tI mate sUtrA " eesiMNa" tyAta sUtrapATha dvArA A viSayanuM vizeSa varNana karyuM che. te te sUtramAMthI te vocI levuM. A rIte dravyarthatAnI apekSAe AnupUva ka AdinI a95bahutAnuM kathana karIne have sUtrakAra pradezatvanI apekSAe AnuvI Adi dravyanA apabhavanuM kathana kare che-
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogadArase tathA-dravyAtayA AnupUrvIdravyANi asaMkhyeyaguNAni / / ayaM bhAvaH-anAnupUrvIdravyeSu paramANulakSaNaM sthAnamekaikameva lamyate, abakta vyakadravyeSu dayaNukaskandhalakSaNaM sthAnamekaikamevalabhyate / AnupUrvIdranyeSu tu vya. NukaskandhaprabhRtIni ekottaraddhayA'nantANukaskandhaparyantAni anantAni sthAnAni draSyoM meM alpa bahusva kA kathana karake apa sUtrakAra pradezatva kI apekSA se AnupUrvI Adi dravyoM meM alpa bahutvakA kathana karate haiM-(NegamavavahAraNaM aNANupubbIdavvAiM paesaTTayAe savvatthovAiM) naigama vyavahAranaya saMmata samasta anAnupUrvI dravya pradezatva kI apekSA karake avaktavyaka dravyoM se evaM AnupUrvI dravyoM se alaga hai / kyoM ki (apaesaTTayAe ) bhanAnupUrvI dravyoM meM pradezarUpa arthakA abhAva hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki paramANu rUpa anAnupUrvI dravyoM meM bhI yadi dvitIya Adi pradeza ho to dravyArthatA kI taraha pradezArthatA meM bhI avaktavyaka dravyoM kI apekSA se unakI adhikatA ho jAve parantu aisA to hai nahIM kyoM ki paramANu apradezI hotA hai-aisA siddhAnta kA vacana hai| isaliye pradezArthatA kI apekSA se ye AnupUrvIdravya sarvastoka-thoDe kahe gaye haiN| niSkarSArtha isakA yaha hai ki anAnupUrvI dravya dravyArthatA kI apekSA lekara avaktavyaka dravyoM se kucha adhika kahe gaye haiM aura avaktavyaka dravya inase kama / so yadi paramANurUpa ina anAnupUrNa dravyoM meM bhI yadi dvitIyAdika pradeza mAna liye jAveM (NegamavavahArANa aNANupubIdavvAI paesaTTayAe savvatthovAI) negama ane vyavahAra nayasaMmata samasta anAnupUrvI dravya pradezanI apekSAe avaktavyaka dravya karatAM ane AnupUva kA karatAM a95 heya che, kAraNa haiM (apaesaTuyAe) manAnupU dra0yAmA pradeza 35 ayAnA anAra DAya. A kathananuM tAtparya e che ke je paramANu rU5 anAnupUvI dravyomAM paNa dvitIya A pradezane sadUbhAva hatA te dravyArthatAnI jema pradezArthatAmAM paNa avaktavyaka dravya karatAM temanI adhikatA ja hatA paraMtu evI kaI vAtane te sadbhAva ja nathI, kAraNa ke paramANu apradezI hoya che, evuM siddhAMtanuM vacana che. te kAraNe pradezArthatAnI apekSAe anAnupUvI dravyone sauthI alapa kahevAmAM Avela che. A samasta kathanane bhAvArtha e che ke dravyArthatAnI apekSAe te anAnupUrvA kAne avaktavyaka kA karatAM vizeSAdhika kahevAmAM Avela che. eTale ke anAnupUvI dravya karatAM avaktavyadave alpa kahevAmAM AvyAM che. paNa pradezanI apekSAe te AnupavI
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMdupogandrikA TIkA sUtra 90 alpabadutvavAranirUpaNam mApyante, ataH sthAnabahutvAt AnupUrvIdravyANi anAnupUrvIdravyebhyo'vaktavyaka jyebhythaa'sNkhyeygunnaani|| nanu-AnupUrvIdravyANAM sthAnAni yadhanantAni, tarhi AnupUrvIdravyANi pUrvApekSayA'nantaguNAni bhavantItiraktavyam , kathanamasaMkhyAtaguNAnItyuktam ? iti cet, ucyate-anantANukaskandhAstu amAnupUrvyapekSayA'nantabhAgavartitvAt sva. mAvAdeva stokA iti-anantANu kaskandherAnupUrvIdravyeSu na kiMcid vardhane, ato vastuvRttyA asaMkhyAtAnyeva neSu sthAnAni pApyante / tadapekSayA tu asaMkhyAta. guNAnyeva tAni bhavanti, naH panantaguNAnIti / etaccAnugaprasya saptame bhAganAma ke dvAre pradarzitAt-'eesiM gaM bhI ' ityAdikAn sUtrapAThAn sababhAvanI yam / itthaM dravyArthavayA'spabahustramabhiSAya samprati pradezAtathA tadAha-'paesaTTayAe, ityaadi| naigamavyavahArasammatAni anAnudrivyANi padezArthatayA pradezatvamapekSya sarvasto. kAni-avaktavyadravyeya AnupUrvIdravyebhyazvAlpAni / eSAM sarvastIkarave hetumAha'apaesaTTayAe' iti / apadezArthatanA-apradezArthatvAt , anAnupUrvI dravyeSu pradevarUpasyArthastha abhAyAt / ayaM bhAvaH-yadi hi anAnupUrvI dravyeSvapi pradezAH syuH stadA dravyAtAyAmiva padezAryatAyAmapi avaktavyakadravyApekSayA veSAmAdhipa syAt , nacaitadarita, 'paramANurapradezaH' iti vacanAt , ataH sarvastokAni etAni / nanu yadhanAnudrivyeSu madezArthatA nAsti, tarhi mA tasyA vicAro'nupayukta eve? ti cet , ucyate-'pradeza' zabdasya kRSTaH-sarvasakSamaH dezaH mudgalAstito pradezArthatA se bhI unakI pravaktavyakadravyoM kI apekSA adhikatA mAnI jAnI cAhiye / parantu aisA nahIM hai| kyoMki paramANu bhapradezI hai| bhataH anAnupUrvI dravya sarvastoka tyahI siddhAnta yuktiyukta hai| zaMkA-yadi anAnupUrvI dravyoM meM pradezArthatA nahIM hai, to yahAM para pradezArthatA ko lekara unakA vicAra karanA anupayukta hI hai kone avaktavya dravya karatAM paNa apa mAnavAmAM Avela che, kAraNa ke paramANu 25 anAnupUvI dravya apradezI hoya che je A paramANu rUpa anAnupava komAM paNa dvitIya Ati pradezane sadUbhAva mAnavAmAM Ave, te pradezArthatAnI apekSAe para avazvaka karatAM anAnupavI dravyanI adhikatA saMbhavI zake che. paraMtu paramANa rUpa anAnupUrvI ne sarvastaka (sauthI a5) mAnavIno siddhAMta ja yuktiyukta lAge che. zaMkA- anAnapUva dravyamAM pradezArthatAne sadUbhAva ja na hoya, te atI pravezArthatAnI apekSAe temane vicAra kara e vAta ja ja anucita lAgatI nathI? 05.
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 anuyogadvArA kAyastha niraMzo bhAgaH, iti vyutpacyA paramANudravye'pi pradezatvamastyeva, bhataH pradezArthatayA eSAM vicAro nAnupayukta iti / tathA avaktavyakadravyANi pradezArtha - tayA'nAnupUrvIdravyebhyo vizeSAdhikAni avaktavyakadravyeSu ekaikasya dvimadezatvAt / anAnupUrvIdravyApekSayA'vaktavyakadravyANAM pradezArthatvamAzritya vizeSAdhikyaM bodhyamiti / AnupUrvIdravyANi tu pradezArthatayA avaktavya va dravyebhyo 'nantaguNAni / uttara - aisA nahIM hai- kyoMki 'prakRSTadezaH pradeza:' isa vyutpatti ke anusAra sarva sUkSmadeza kA nAma pradeza, arthAt puGgalAstikAya kA niraMza bhAga hai vaha pradeza hai| aisA pradezapana paramANu dravya hai hI / isaliye pradezArthatA kI apekSA inakA vicAra anupayukta nahIM hai tathA(avaktavya gadavvAI para saTTayAe visesAhiyAiM ) avaktavyaka dravya pradezArthatA kI apekSA anAnupUrvI dravyoM se vizeSAdhika- kucha adhikahaiM / arthAt avaktavyaka dravyoM meM eka 2 bhavaktavyakadravya dvimadezavAlA hotA hai aura anAnupUrvI dravyoM meM eka eka anAnupUrvIdravya eka pradeza vAlA hotA hai isI kAraNa anAnupUrvI dravyoM se bhavaktavyaka dravya prade zArthatA ko lekara kucha adhika kahe gaye haiM / ( bhANupubbIdanyAI paesadupAe anaMtaguNAI) jo AnupUrvI dravya haiM ve avaktavaka dravyoM kI apekSA anaMtaguNe haiN| kyoM ki inake pradeza avaktavya dravyoM ke pradezoM uttara-e vAta jarAmara nathI, mara5 " prakRSTadezaH pradezaH " mA vyutpatti anusAra sauthI sUkSma dezanuM nAma pradeza che eTale ke pudrazAztikrAyane je niraza bhAga che te pradezarUpa ja che. evu pradeza teA paramANu dravyamAM ja hAya che. tethI pradezAthatAnI apekSAe temanA vicAra karavAmAM anusuptatA jaNAtI nathI. tathA-(bhavatavyagavbAi 5esaTTayAe bisesAhiyAi) avatavya dravya pradezA vanI apekSAthI vizeSASika DhAya che. eTale ke mavakatavya kanyAmAnA pratyeka avakatavyakadrazya khambhe pradezavALAM DhAya che, ane anAnupUrvI ceAmAMnuM pratyeka anAnupUrvI drazya eka eka pradezavALuM dAya che. te kAraNe pradezAtAnI apekSAe anAnupUrvI dravyeA karatAM avakatavyaka dravceAne vizeSAdhika (abhu prabhAzubhAM badhAre). ( bhANupunvIbAI parasaTuyAe arNasaguNAI) pradezArthaM tAnI apekSAe atratatmaka dravya karatAM bhAnupUrvI' drabyA anaMta gaNAMDhAya che, kAraNa ke
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhogavandrikA TIkA sUtra 90 alpabahutvadvAranirUpaNam dravyArthatayA''nupUrvIdravyANi anAnupUrvIdravyebhyo'vaktavyakadravyebhyazcA'saMkhyAtaguNAnyuktAni, tadapekSayA''nupUrvIdravyaskandhAnAmasaMkhyAtaguNatvAt / pradezArthatA'. pekSayA tu AnupUrvIdravyANpanantaguNAni santi, tatmadezAnAM pUrvApekSayA'nantaguNatvAditi2 / itthaM pradezArthatayA'lpabahutvamuktavA, idAnImubhayArthatAmAzritya taducyate. 'dabaTupaesahayAe' ityaadi| naigamavyavahArasammatAni avaktavyakadravyANi dravyArya. pradezArthatayA sarvastokAni, sarvastokatve hetumAha-'dabaTThayAe' iti / avaktavyaka dravyANAM-dravyArthatayA-dravyArthayAt sarvasvokatvaM bodhyam / tathA anAnupUrvIdravyANi se anaMta guNe haiM / yaha pahile kahA jA cukA hai ki AnupUrvIdravyA yatA ko Azrita karake anAnupUrvI dravyoM se avaktavyakadravyoM se asaM. khyAtaguNa haiM kyoM ki inakI apekSA AnupUrvI dravya skaMdha asaMkhyAta guNa hote haiM / parantu pradezoM kI apekSA AnupUrvI dravya ananta guNe haiN| kyoM ki inake pradeza pUrva kI apekSA anantaguNeM kahe gaye haiN| isa prakAra pradezArthatA ko apekSA alpa bahutva kA kathana karake aba sUtrakAra ubha. yArthatA kI apekSA lekara alma bahusva kA kathana karate haiM (NegamavavahArANaM avattavvagadavAI davaTThapaesaTTayAe savvattho. vAiM) naigamavyavahAranaya saMmata avaktavyaka dravya dravyArthatA aura pradezArthatA rUpa ubhayArthatA kI apekSA lekara sarvastoka haiM / kayoMki (damba TThayAe) avaktavyaka dravyoM meM dravyArthatA kI apekSA lekarake pahile sarva temanA pradeza avaktavyaka dravyanA pradeze karatAM anaMta gaNAM hoya che. pahelAM e vAta te prakaTa karavAmAM AvI cukI che ke drathArthatAnI apekSA anAnupUva dravya ane avakatavyaka dravya karatAM AnapUrva dravyo asaMkhyAta gaNAM che, kAraNa ke temanA karatAM AnupUrvI dravyaskaMdha asaMkhyAta gaNAM hoya che paraMtu pradezonI apekSAe AnupUrvA dravya anaMta gaNAM che, kAraNa ke temanA pradeze avakatavyaka draye.nA pradeze karatAM anaMta gaNAM kahyAM che A rIte pradezArthatAnI apekSAe AnupUrvI Adi nA apa-bahatvanuM kathana karIne have sUtrakAra ubhayArthatA 'barthatA ane pradezArthatA)nI apekSA manA samaparnu yana re che-(NegamavavahArANa avatavvagadambAI dabada. paesadvayAe samvasthovAI) nema bhane 5172 14samata mata-ya chan vyArthatA ane pradezArthatA rUpa ubhayArthatAnI apekSAe sarvastaka sothI - cha, 125 (dabaTThayAe) yA tAnI apekSA mAta054 60yamai aids. tA pratipAina pa3ai 421:4i mAyu, 158 (agANupuSI dambAI dabadupAe
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 anuyogadvAra ubhayArthazvamAzritya vaktavyavadravyApekSayA vizeSAdhikAni bodhyAni atra hetumAha'davbaTTapAe apara saTTayAe' iti / dravyArtha tayA'pradezArthatathA ca anAnupUrvIdravyAjAmavaktavyava dravyApekSayA vizeSAdhikyaM bodhyam / ' avatantragaivvAI' ityAdi, avaktavyakadravyANAM tviha pratyekaM dvipradezatvAdviguNitAnAM teSAmanyebhyaH =anAnupUrvIdravyebhyaH pradezArthatayA vizeSAdhikaravaM bodhym| ubhayArthatvamAzrityAnupUrvI dravyANi asaMkhyeyaguNAnyanantaguNAni ca santIti sUcayitumAha-' ANupRthvIvvAI' ityAdi / AnupUrvIdravyANi dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni bodhyAni, ca = punaH tAnyeva = AnupUrvIdra pANyeva pradezArthatayA anantaguNAni bodhyAni / pratyekacintAstotA kahI gaI hai| tathA "aNANupuruSIdanyAiM davvaTTayAe apaesayA vise sAhiyAI ) anAnupUrNe dravya ubhayArthazva ko Azrita karake avaktavyaka dravya kI apekSA se kucha adhika haiN| yahAM kucha adhikatA dravyArthatA aura apradezArthatA se jAnanI caahiye| (avaktavvagadagbAI esae vise sAhiyAI ) tathA avaktavyaka dravya pradezArthatA kI ape kSA lekara anAnupUrvI dravyoM se vizeSAdhika hai| so yaha vizeSAdhikatA inameM pratyeka avaktavyaka dravya dvipradezI hone ke kAraNa jAnanI cAhiye / kyoM ki ye pratyeka anAnupUrvI dravyoM ke pradezoM kI apekSA dviguNita pradezavAle haiN| taba ki anAnupUrvI dravyoM meM pradeza eka eka hai| isa prakAra inameM dviguNitA jAnanA caahiye| (ANupu0dIvvAI davtrayAe asaMkhejjaguNAI tAI caiva parasaTTayAe anaMtaguNAI ) ubhayArthatA ko Azrita karake dravyArthanA kI apekSA se AnupUrvI dravya asaMkhyAta apaTTayAe visesa hiyAi) anAnupUrvI dravya uyArthatvanI apekSAo aba. byaka draSa karatAM vizeSAdhika heya che ahI' dravyAtA ane apradezAtha tAnI apekSAo yA adhichatA samabhavI. (avattavyagavvAI' visesAhiyAi) tathA vaktavya dravyo pradezArthatAnI apekSA manAnupUrvI dravye karatAM vizeSASika che. temanI A vizeSAdhikatA pratyeka avaktavyaka dravya dvipradezI hAvAne kAraNe samajavI, kAraNa ke pratyeka karatAM pratyeka avaktavyaka dravya khamaNA pradezavALuM hoya che eka eka pradezavALuM hAya che ane avaktavyaka dravya khae pradezavALuM hoya che, te kAraNe avaktavyaka dravyane anApUrvI drazya karatAM bamaNA pradezavALu' kahyuM che. ( ANupuvvadavvAI davbaTTayAe asaMkhejjaguNAI tAi ceva paemaTTayAe aNataguNAi ) layArthatAnI apekSAko have temanA asyamahutvanA vicAra paesaTuyAe anAnupUrvI drazya anAnupUrvI drazya
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhuromAndrikA TIkA sUtra 90 aspabahutvavAranirUpaNam jAdumayAryatayA cintAyAmayameva vizeSaH-anAnupUrvIdravyANi dravyArthatAmAzritya abaktavyaka dravyApekSayA vizeSAdhikAni bhavanti, tatra pradezarahitatvAt pradezArthamAyA asaMbhavAt sarvastokatvaM na gRhItam / pratyekacintAyAM tu pradezArthatApakSe tadapi epitm| etadarthameva ubhayArthatA pakSopAdAnam / itya navavidhamanugamamuktvA sammati prakaraNamupasaMharanAha-' se taM' ityAdi / sa esso'nugmH| saiSA naigamavyavahAra. yoranaupanidhiko dravyAnupUrvIti ||muu010|| guNe haiM aura pradezArthatA kI apekSA karake AnupUrvIdravya anantaguNA hai| isa prakAra pratyeka pakSa se vicAra karane kI apekSA jo yaha ubhayArya pakSa kI apekSA lekara vicAra karane meM AyA hai usameM yahI vizeSatA hai ki jaise isa pakSa meM anAnupUrvI dravya, dravyArthatA ko Azrita karake avaktavyaka dravyoM kI apekSA vizeSAdhika kahe gaye haiN| vaise ve pradeza hone ke kAraNa sarvastoka pradezArthatA asaMbhavatA se nahIM lAye gaye haiN| parantu jaba pratyeka pakSako lekara inakA vicara hotA tapa yaha sarvastokatA bhI unameM prakaTa kI jAtI hai| isI nimitta se yahAM yaha tRtIya pakSarUpa ubhayArthatA gRhIta kI gaI hai| isa prakAra naba. vidha anugama kaha karake aba sUtrakAra isa prakaraNa kA upasaMhAra kara. ne ke abhiprAya se ( se taM aNugame, se taM gamayavahArANaM aNovaNi.hiyA davvAnupubvI ) ina padoM dvArA yaha prakaTa kara rahe haiM ki isa prakAra karavAmAM Ave che-dravyArthatAnI apekSAe AnupUrva dravya asaMkhyAta gaNuM ane pradezArthatAnI apekSAe Anuva dravya anaMta gayuM che. A prakAra pratyeka pakSane anulakSIne vicAra karavAnI apekSAe je ahIM ubhayArthapakSanI apekSAe vicAra karavAmAM AvyA che temAM eka vizeSatA che ke-jema dravyArthitAnI daSTie vicAra karIne anAnupUva dravya avaktavyaka dravya karatAM vizeSAdhika prakaTa karavAmAM AvyA che, e pramANe pradezArthatAnI ape. kSAe anAnupUrvI dravyone vizeSAdhika batAvavAmAM AvyA nathI, kAraNa ke teo pradezarahita hovAne kAraNe avaktavyaka dro karatAM a5pramANavALA che. paraMtu je pratyeka pakSanI apekSA e temane vicAra karavAmAM Ave te A sarvastakatA (sau karatAM aha5pramANutA) paNa temanAmAM prakaTa karI zakAya che. eja nimittane lIdhe ahIM tRtIya pakSa rU5 ubhayAthatA hIta karavAmAM AvI cheA pramANe nava prakAranA anugAmanuM nirUpaNa karIne have sarakAra ai 424ne| 652 42tA / che -(se ta' aNugame se gamavAra hArANa aNovaNihiyA pANupubdhI) anurAmanu 42 135 .
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 anuyogadvAra itthaM naigamavyavahAranayamatena anaupanidhikI dravyAnupUrvI upAkhyAya saMgrahanayamatena samprati tAmeva vyAkhyAtumAha mUlam - se kiM taM saMgahassa aNovaNihiyA davANupuvI ? saMgahassa aNovaNihiyA davvANuputrI paMcavihA paNNattA, taM jahAaTThapayaparUvaNayAra, bhaMgasamukkittaNayAra bhaMgovadaMsaNayA 3 samoyAre4 annugme5||suu091|| chAyA - atha kA sA saMgrahasya anaupaniSikI dranyAnupUrvI ? saMgrahazya anaupaniSikI dravyAnupUrvI paJcavidhA prajJaptA, tadyathA - arthapadamarUpaNatA 1, bhaGgasamutkIcanatA2, bhaGgopadarzanatA 3, samavatAraH4, anugamaH 5 // 091 // TIkA -' se kiM taM ' ityAdi vyAkhyA nigada siddhA | sU0 99 // se yaha anugama kA svarUpa hai| isa prakAra yahAM taka naigama vyavahAra naya saMgata anopanidhikI dravyAnupUrvI kA kathana kiyA / sU0 90 // aba sUtrakAra saMgrahanaya ke matAnusAra isa anaupanidhi kI dravyAlupUrvI kA kathana karate haiM - 'se kiM taM' ityAdi / zabdArtha - he bhadanta ! ( se kiM taM saMgahasta aNovaNihiyA davvANu putrI ) ' saMgrahanaya saMmata anaupanidhikI dravyAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? uttara- (saMgahassa aNovaNihiyA davvANuputrI paMcavihA paNNattA) saMgrahanaya saMmata anaupanidhikI dravyAnupUrvI pAMca prakAra kahI gaI hai| (taM jahA ) usake ve prakAra ye haiM- ( aTThazyarUpavaNayA 1 bhaMga samuttiNayA 5 govadaMsaNayA 3 samoyAre 4, aNuga me 5, ) arthapada prarUpaNatA 1, bhaMga prakAre ahIM sudhImAM sUtrakAre taigamavyavahAranayasamata anaupaniSikI dravyAnupUrvI nA svarUpanu nirUpaNa karyuM che. AslR090|| have sUtrakAra saMgrahanayanA matAnusAra A anaupaniSikI dravyAnupUrvI nA vaipa uthana re che - " se ki ta " tyAhi zabdArtha - prazna- (se kiM taM saMgahassa agovaNihiyA datrANuputrvI 1) ke bhagavan ! sa'grahanayasa'mata anopaniSikI dravyAnupUrvInuM svarUpa kevuM che? uttara - ( saMgahassa aNovaNihiyA dantrANuputrI paMcavihA paNNattA ) sa zraddhanayasa'bhata manoyaniSiDI dravyAnupUrvI pAMca prAranI uhI che. ( sa jahA ) te aAza nIce pramAye che - ( atthapayaparUvaNayA 1, bhaMgasamuktiNayA 2, bhaMgoSadaMsadhayA, svamoyAre4 aNugame5) (1)artha paDhaa3palutA, (2) ajaya bhuDIta nalA
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogacandrikA ThIkA sUtra 92 arthapadaprarUpaNAnirUpaNam atha saMgrahanayenArtha padamarUpaNatAmAha mUlam - se kiM taM saMgahassa aTThapayaparUvaNayA ? saMgahassa aTThapayaparUvaNayA tippaesie ANupuddI uppaelie ANupuvvI jAva dasapaesie ANupuvI saMkhijapaesie ANuputrI asaMkhijjapaesie ANuputrI anaMta esie ANuputrI paramANupoggale aNANuputrI, duppaesie avattavvae / se taM saMgahassa aTThapayaparUvaNayA // sU0 92 // chAyA-atha kA sA saMgrahasya arthapadaprarUpaNatA ? saMgrahasya arthapadaprarUpaNatA - tripa dezika AnupUrvI catuSpadezika AnupUrvI yAda dazapradezika AnupUrvI saMkhyeyamadezi samuskIrtanatAra bhaMgopadarza natA 3 samavatAra4 aura anugamaH / ima sutra kI vyAkhyA 74 ve sUtra kI vyAkhyA ke anusAra jAnanI cAhiye || tu 0 91 // saMgrahanaya ke matAnusAra arthapadaprarUpaNatA kA kyA svarUpa hai ? isa bAta ko sUtrakAra prakaTa karate haiN| " se kiM taM saMgaharUsa" ityAdi 399 zabdArtha - he bhadanta ! (se kiM taM saMgahassa aTThapayaparUvaNayA) pUrva prakrAnta usa saMgrahanaya mAnya arthapadaprarUpaNatA kA kyA svarUpa hai ? uttara - ( saMgahassa aTThapayaparUvaNayA) saMgrahanaya mAnya artha pada prarUvaNatA kA svarUpa isa prakAra se hai - ( tippaesie ANunI cauSpaesie ANuputrI, jAba dasapaesie ANuputhvI saMvijapa lie (3) bhagopaharzanatA, (4) sabhavatAra mAne (4) anugama A sUtrI vyAkhyA 74 mAM sUtranI vyAkhyA pramANe samajavI. !!slR091/ saMgrahanayanA matAnusAra artha pada prarUpaNutAnuM' svarUpa kevu' hAya che te sa a se s d-"a fas a' enga" Jul-- zabdArtha - prazna- (se ki ta saMgahasya pratyapayaparUvaNayA 1) he bhagavan ! pUrva prastuta saMgrahanayasa'mata artha padaprarUpaNutAnuM' svarUpa kevu' kahyuM che ? Gttara-( saMgaissa bhratthapayaparUvaNayA) sa anayasa bhata artha yaha sva35 mA aAunu che vRtAnu ( tipparakhie aNupubbI, cacampayasipa bhANupubbI, jAba dasa para lie zrApunjI, saMkhinnapapalie bANupubbI, asija paraciya ANupunbI, anaMtaka
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogadAra ka AnupUrvI asaMkhyeyapradezika AnupUrvI, anaMtapradezika AnupUrvI paramANupudgalA anAnupUrvI, dvipadezikaH avaktavyakam / saiSA maMgrahasya arthpdmruupnntaa|mu092|| ANupujvI asaMkhijjapaesie ANupugvI, aNaMtapaesie ANuputvI, paramANupuggale aNANupuThavI; duppaesie bhavattavyae) vipradezavAlA skaMdha AnupUrvI hai, cAra pradezavAlA skaMdha AnupUrvI hai, yAvata daza pradezavAlA skaMdha AnupUrSI hai' saMkhyAta pradezavAlA skaMdha AnupUrvI hai, asaMkhyAta pradeza vAlA skaMdha AnupUrvI hai, ananta pradeza vAlA skaMdha AnupUrvI hai, paramANupudgala anAnupUrvI dravya hai, dvipradeza vAlA skandha avaktavyaka pa hai yahI saMgrahanaya mAnya arthapada prarUpaNatA kA svarUpa hai / tAtparya isakA yaha hai ki pahile negama aura vyavahAra nayako apekSA karake eka tripradezika skaMdha eka AnupUrvI dravya hai, aneka tripradezika skaMdha. aneka AnupUrvI dravya hai isa prakAra AnupUrvI meM ekasva aura anekatva kA nirdeza kiyA gayA hai / parantu samAnyatvavAdI hone ke kAraNa isa saMgrahanaya ke matAnusAra samasta tripradezika skaMdha eka hI AnupUrvI haiM / isa naya kI mAnyatA isa viSaya meM aisI hai ki jitane bhI tripradezika skaMdha haiM ve yadi apane tripradezikatva rUpa sAmAnya se bhinna haiM to vipadezika Adi skaMdha kI taraha ve tripradezika skaMdha hI nahIM emie vANupuvvI, paramANupuggale aNANupuvI, duppaesie avattavvae) 1y pradezavALe kaMdha AnupUvi che, cAra pradezavALe aMdha AnuvI che, eja pramANe dasa paryantanA pradezavALo kaMdha AnupUva che saMkhyAta pradezavALe kaMdha anupUvI che, asaMkhyAta pradezavALa skaMdha AnupUvI che ane anaMta pradezavALo kaMdha anupUvI che. paramANu pudgala anAnupUvI dravya che ane be pradezavALa kaMdha avaktavyaka dravya che. saMgrahanaya dvArA mAnya arthapad prarUpaNatAnuM A prakAranuM svarUpa che. A kathananuM tAtparya nIce pramANe chenagama ane vyavahAra nayanI mAnyatAne AdhAre pahelAM evuM kathana karavAmAM AvyuM che ke eka tripravezI kaMdha eka Anuva dravya rUpa che, ane aneka vipradeza che aneka AnupUrvI dravya rUpa che. A rIte AnupUrvamAM ekatva ane anekatvane tyAM nirdeza karavAmAM Avyo che. paraMtu sAmAnya tavavAdI hevAne kAraNe A saMgrahanAnI mAnyatA anusAra samarata trikadezI kaMi eka ja AnupUrvI rUpa che. A viSayane anulakSIne A nayanI
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ gindrikA TIkA sUtra 92 arthapadaprarUpaNAnirUpaNam TIkA-'se ki taM' ityAdi aba kA sA saMgrahanayasammatA arthaprarUpaNatA ? iti pshnH| uttaramAha-saMgraha navasammatA arthapadamarUraNatA tu tripradezikaH skandha AnupUrvI catuSpadeSika: skandha AnupUrvI yAvada dazapradezikaH skandha AnupUrvI, saMkhyeyapradezikaH skandha mAnupUrvI, asaMkhyeyapadezikaH skandha jAnuparcha, anantamadezikaH skandha AnupUrvI, paramANupudgalaH AnupUrga, dvipadezikaH skandhaH abaktavyakamiti / atredaMbodhyampUrvatra negamavyavahAranayArapekSya 'tripadezika AnupUrvI-tripradezikA AnupUrvyaH' ityevamekatvena bahutvena va nirdezaH kRtaH / saMgrahana ye tu saMgrahasya sAmAnyatrAditvAt sarve'pi pridezikAH skandhA ekai zAnu / atra ko hetuH -trimadezikAH rakapAH tripadezikatvamaHmAnyAd bhinnAH, abhinnA vA ? / yadi bhindAstahi tripra. dezikAH skandhAtripadezikA eka na syuH, dvipadezikAdivat / adha'bhinnAstahi yAvantatripradezikAH santi, te sarveyeka rasarUyA evaM ca sarve'pi tripradezikAH kanyA ekAnupUrvI / tathA catuSpadezikatathA sarve'pi catuSpadezikAH skandhA ekaivAnupUrvI / evaM paJcamadezikAdayaH skandhA api ekA-ekA bhAnupUrvI bodhyaa| idaM ca avizuddhasaMgrAnayamatena bodhyam / vizudasaMpahanayamatena tu sarveSAM tripade. kahalA sakate hai / yadi tripradezitva rUpa sAmAnya se ve abhinna hai, to de saba tripradezika skaMdha eka svarUpa hI haiN| isa prakAra saba bhI tripradezika skaMdha eka hI AnupUrvI haiM aneka AnupUrvI nhiiN| isI prakAra catuSpradezikatva rUpa sAmAnya ko apekSA samasta catuSpradezika skaMdha eka hI AnupUrvI haiN| isI prakAra se paJca pradezika Adi skaMdha bhI eka eka AnupUrvI haiM aisA jAnanA cAhiye / yaha kathana avizuddha saMgrahanaya ke mata se haiN| parantu jo vizuddha saMgrahanaya haiM usake matAnumAra to mAnyatA evI che ke jeTalA tripradezI kaMpa che teo je pitAnA trikazika rUpe sAmAnyathI bhinna hoya te temane tripradezika ra ja karI zakAya nahIM je teo triAdezika va rUpa sAmAnyathI abhinna hoya, te te badhA tripradezika ska che eka rUpa ja che. A rIte badhA tripadezika kapa eka ja A vI rUpa che-aneka AnupUvI" rUpa nathI e ja pramANe catu.... zikatva rUpa sAmAnyanI apekSAe samasta catuudezika kaMdha eka ja ApavI rUpa che, e ja pramANe pAMca Adi pradezevALA kaMdhe paNa eka maka AvI rUpa che, ema samajavuM A kathana te avizuddha saMgrahAyanI mAnyatA prakaTa kare che. paraMtu vizuddha saMgrahanayanI mAnyatA anusAra te
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 anuyogadvAra zikAdyanantapradezikaparyantAnAM skandhAnAm AnupUrvItvasAmAnyAbhedAt sarvAspyAnupUrvI ekaiva / evamanAnupUrvItvasAmAnyAvyatirekAt sarve'pi paramANupulA ekaivAnAnupUrvI, avaktavyakatvarUpasAmAnyAnyatirekAt sarve dvipadezikAH skandhA api ekameva vaktavyam, ato'tra - ' tippaesie ANupRthvI' ityAdi ekatvenaiva nirdiSTam, na tu bahutveneti / prakRtamupasaMhara mAha ' se taM' ityAdi / sevA saMgrahanayasammatA'rthapadaprarUpaNa te ti 1 // mra0 92 // samasta tripradezikAdi skaMdha se lekara anaMta pradezika skaMdha paryanta ke skaMdhoM kI jItanI bhI AnupUrviyAM haiM ve saba AnupUrvItva rUpa sAmAnya se abhinna hone ke kAraNa ekahI anAnupUrvIrUpa hai| isI prakAra anAnupUrvItva rUpa sAmAnya se abhinna hone ke kAraNa samasta paramANu pula rUpa anAnupUrvI ekahI anAnupUrvI rUpa haiM / isI prakAra se avaktavyaka svarUpa sAmAnya se avyatirikta hone ke kAraNa samasta dvipradezika skaMdha bhI ekahI avaktavyakarUpa haiN| isaliye yahAM sUtra meM "tippasie ANupuccI" ityAdi rUpa se ekasva kA nirdeza sUtrakAra ne kiyA hai| bahutva kA nahIM / ( se taM saMgahassa aTThapathaparUvaNayA) isa prakAra paha saMgrahanaya mAnya arthapad prarUpaNatA kA svarUpa hai / bhAvArtha - saMgrahanaya do prakAra kA hai- 1 avizuddha saMgrahanaya aura dUsarA vizuddha saMgrahanaya / avizuddha saMgrahanaya kI mAnyatAnusAra jitane bhI tripradezika vAle skaMdha haiM ve eka AnupUrvI hai tathA jitane bhI samasta tripradezika Adi kadhathI laIne anata pradezika pantanA smrudhAnI jeTalI AnupUrvI e che, te badhI AnupUrvIe paNa AnupUrvI tya rUpasrAmAnyanI apekSAe abhinna heAtrAthI eka ja AnupUrvI rUpa che. eja pramANe anAnupUrvI tva rUpa sAmAnyanI apekSAe abhinna hovAne kAraNe samasta paramANu pudgalarUpa anAnupUrvI e paNa eka ja anAnupUrvI' rUpa che. eja pramANe avakatavyaka rUpa sAmAnyanI apekSAe abhinna heAvAne kAraNe samasta dvipradezI kadhA paNa eka ja vyavaktavyaka rUpa che. tethI ja sUtrakAre A sUtrabhAM " tippalie ANupuruSI " tripradezi bhAnupUrvI tyAdi 3ye tvana nirdeza yo che, mahutvano nirdeza yo nathI. ( se va saMgaisva atyapayaparUvaNayA) mA aThAra anayasa'bhata artha yahA 2135 4. la.vArtha-sabhaenaya me amarano che - ( 1 ) avizuddha sabhanaya bhane (2) vizuddha sa`graDanaya avizuddha sagrahanayanI mAnyatA anusAra samasta tripradezI kadhA eka AnupUrvI rUpa che, eja pramANe jeTalA cAra pravezIthI laIne
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanuyogacandrikA TIkA sUtra 93 bhApamutkIrtanatAnirUpaNam 403 * sammati mAsamunkIrtanavAM nirUpayati mUlam-eyAe NaM saMgahassa aTrapayaparUvaNayAe ki paoyaNaM? eyAeNaM saMgahassa aTupayaparUvaNayAe saMgahassa bhaMgasamukttiNayA kji| se kiM taM saMgahasta bhaMgasamukttiNayA? saMgahasse bhaMgasamukittaNayA-asthi ANupubI 1 asthi aNANupuvvI 2 asthi avattavae3, ahavA asthi ANuputrIya aNANuputvI yara, ahavA asthi ANupubI ya avattavvae ya5, ahavA asthi aNANuputvI ya avattavvae ya6, ahavA asthi ANupuvI ya catuSpradezika yAvat analANuka skaMdha haiM ye saba svataMtra 2 bhinna 2 catupadezI Adi AnupUrviyAM haiM / parantu vizuddha saMgrahanaya kI mAnyaH tAnusAra ye saba judI 2 aneka AnupUrSiyAM bhI eka Anupavitva rUpa sAmAnya kI apekSA se eka hI haiM / isI bAta ko pradarzita karane ke liye sUtrakAra ne isa sUtra meM tripradezika AnupUrvI Adi padoM meM ekavacana kA prayoga kiyA hai| jyaNuka skaMdha AdirUpa artha se yukta athavA vyaNuka skaMdha Adi rUpa artha ko viSaya karane vAle pada kI prarUpaNA karanA yahI arthapadaprarUpaNatA hai| naigama aura vyavahAranaya mAnya anekatva kA yaha naya AnupUrvI meM niSedha karake ekatva sthApana karatA hai / // 1092 // anaMta pradezI paryantanA kaMdhe che te pratyeka paNa eka eka svataMtra catu. pradezI, paMcapradezI Adi anupUrvI rUpa che. vizuddha saMgrahAyanI mAnyatA anusAra te tripradezika sakaMdha rUpa anupUvathI laIne anaMta pradezika skaSa. rUma AnupUrvI parvatanI samasta AnupUrvIe paNa AnupUrvIva rU5 sAmAnyanI apekSAe eka ja anupUva rU5 che. A vAtane pradarzita karavAne mATe sUtrakAre triAdezika AnupUrvI Adi pademAM ekavacanane prayAga karyo che. tripaNuka skaMdha Adi rUpa arthathIyukta triaNuka kaMdha Adi 5 arthanuM pratipAdana karanArA padanI prarUpaNA karavI tenuM ja nAma aN58 prApaNutA che. nigama ane vyavahAra niyamita anekatvane A naya ( raha. no AnupUrvIemAM niSedha karI ekatvanuM pratipAdana kare che. sUtra
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 bhanuyogadAraka aNANupuvvI ya avattavvae y7| evaM satta bhNgaa| se taM saMgahassa bhaMgasamukttiNayA ||suu093|| chAyA-etayA khalu saMgrahasya arthapadaprarUpaNatayA ki prayojanam ? etayA khalu saMgrahasya arthapadamarUpaNatayA saMgrahasya bhaGgasamutkIrcananA kriyate / atha kA sA saMgalasya bhAsamutkIrtanatA? saMgrahasya bhanasamutkIrtanatA-asti AnupUrvI 1, asti anAnupUrvI 2 asti avaktavyakam 3, athavA-asti anupUrvI ca anAnu aba sUtrakAra saptamabhaMgasamutkIrtanatA kA nirUpaNa karate haiM"eyAe Na saMgahassa" ityaadi| zabdArtha-(eyAeNaM saMgahassa akRpayaparUvaNayAe ki paoyaNa ?) he bhadanta ! saMgrahanaya mAnya isa arthapadaprarUpaNatA se kaunasA prayojana siddha hotA hai ? uttara-(eyAe NaM saMgahassa aTThaNyaparUvaNayAe saMgahassa bhaMgasamu. kittaNayA kajjai ) saMgrahanaya mAnya isa arthapada prarUpagatA se saMgraha naya mAnya bhaMgasamutkIrsanatA kI jAtI hai| "se kitaM saMgahassa bhaMgasamucittaNayA ? ) saMgrahanaya mAnya vaha bhaMgasamutkIrtanatA kyA hai ? uttara- (saMgahassa bhaMgasamukkittaNayA) saMgrahanaya mAnya vaha bhaMgasamutkIrtanatA isa prakAra se hai-(asthi ANupuvvI' asthi aNANupuvvI) 1 ekarApUrvI hai ' dUsarA anAnurU: hai (asthi avattavae) tIsarA avaktavyaka hai ( ahavA asthi ANupubIra aNANupuccIya ) cauthA have sUtrakAra sAtamA bhaMga, bhaMgasamutkIrtanatAnuM nirUpaNa kare che- " eyAeNa saMgahassa" tyAl: sAtha-(eyAeNa saMgahassa atthaSayaparUvaNayAe kiM popaNa) se ssvan ! saMgrahanayamAnya A arthepadaprarUpaNu vaDe karyuM prape jana siddha thAya che? uttara-(eyAeNa' saMgahassa atthapayaparUvaNAe saMgahassa bhaMgasamukittaNayA se) saMgrahanaya saMmata A arthapadaprarUpaNutA vaDe saMgreDanayamAnya bhaMgasamukIrtanatAnuM svarUpa jANI zakAya che. "se kiM taM saMgahassa bhaMgasamuciSaNayA" sInaya mAnya samuhI. tanatAnu 2135 3 cha / uttara-(saMgahassa bhaMgasamukittaNayA ?) sanayasa mata ta msbhuddiitanatA A prakAranI kahI che (asthi ANupudhI, asthi aNANupubbI) (1) / mAnuSI che. (2) 2) manAnunI 7, (asthi avattavyapa) (3) me apata054 cha. (ahavAavi mANupubbI ya, aNANupunbI ya) (4) mAnuSI cha, manAnunI ,
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ rogandrikA TIkA sUtra 93 bhAsamutkIrtanatAnirUpaNam 415 pUrvI ca 4, athavA-asti bhAnupUrvIca aktavyakaM ca5, athavA-asti anAnu. pUrvI va vaktavyakaM ca6, ayana-asti AnupUrvIca anAnupUrvIca akSya ka 17 / evaM sapta bhnggaaH| saiSA saMgrahasya bhaGgasamutkIrtanatA ||muu0 93 // AnupurvI hai. anAnupUrvI hai ( ahavA-asthi mANupuvIya avasavvalya ) aMpavA 5 bhAnupUrvI haiM avaktavyaka hai ( ahavA-asthi aNANupubbIya aksagvae ya ) athavA-6 anAnupUrNa hai avaktavyaka hai, ( ahavAasthi ANupuruvIya aNANupuravI avattavvae ya ) athavA 7 AnupUrvI hai amAnupUrvI hai abaktavyaka hai / ( evaM satta bhaMgA ) isa prakAra ye sAla bhaMga haiM / ( se taM saMgahassa bhaMgasamukttiNayA) isa prakAra saMgrahanana mAnya bhaMgasamutkIrtanatA hai| ___ bhAvArya-saMgrahanaya mAnya artha pada prarUpaNatA se kyA prayojana sadhatA hai? yaha bAta sUtrakAra ne isa sUtradvArA spaSTa kI hai| isameM unhoM ne bhaMga samutkIrtanatA kA prayojana kahA hai, isa bhaMgasamutkIrtanatA meM mUla meM 3 pada haiM 1 AnupUrvI, 2 anAnupUrvI aura tIsarA avaktavyaka / AnupUrvI kA vAcyArtha kyA hai ? yaha saba pahile spaSTa kara diyA gayA hai| ( ahavA-asthivANupuvvI ya avattabbae ya) 4411 (5) bhAnuyUpIche. ma. 70ya che. (ahavA-atthi aNANupuvvI ya avattavyae ya) athavA (6) sanAtukI che, avatavya che. (ahavA-asthi ANupuvvI ya, aNANupubvI ya, avattavvae ya) athavA (7) bhAnu pUA che, anAnuSI cha bhane sAta 2. (eva satta bhaMgI) 1 re sahI mAta Hiu (Gel) mane cha. (seta saMgahassa bhaMgasamukttiNayA) mA 52nu sanayasa mata masabhutI. nattAnuM svarUpa che. bhAvArtha-saMgrahanayasaMmata artha padaprarUpapaNutAnuM prajana: A sUtradvAra sUtrakAre prakaTa karyuM che. temaNe A sUtramAM evuM pratipAdana karyuM che ke arthapada prarUpaNutA vaDe bhaMgasamutkIrtanatA rUpe prayajana siddha thAya che, A bhaMgasamuddhItanAmAM mULa traNa pada . te traNa pada A pramANe che(1) mAnusI, (2) manAnuSI bhane (3) a142054 bhAnubhUtI mAhitI vAgyA pahelAM spaSTa karavAmAM AvyA che. A traNe padane svataMtra rUpe
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra TIkA- 'eyAeNaM' ityAdi -" 9 er - ekapadamAzritya trayo bhaGgAH padadvayasaMyogamAzritya trayo bhaGgAH, padatrayasaMyogamAzritya eko bhaGgaH / itthaM sapta bhaGgA boddhavyAH / mannasthApanA mUloktakrameNaiva bodhyA / asya sUtrasyaH vyAkhyA kRtamAyA // 0 93 // bhaGgopadarzanayAM pradarzayati 406 mUlam - eyAe NaM saMgahassa bhaMgasamukkittaNayAe kiM paoyaNa ? eyAe NaM saMgahassa bhaMgasamukkittaNayAe saMgahassa bhaMgovadaMsaNayA kIrai / se kiM taM saMgahassa bhaMgovadaMsaNayA ? saMgahassa bhaMgovadaMsaNayA tippa esiyA ANuputrI 1 paramANupoggalA aNANupuvvIra duSpaesiyA avatantra e3 | ahavA tippaesiyA ya paramANupoggalAya ANupuvI ya aNANupuvI ya 4| ahavA tippaesiyAya duSpapasiyA ya ANupuvIya avattavtrae ya 5 / ahavA paramANupoggalAya duSpa esiyA ya aNANupuvIya avaktavvae ya6 / ahavA - tipae siyAya paramANupoggalA ya duppaesiyA ya ANupuNtrIya agANupuntrI ya avanttavvae y7| se taM saMgahassa bhaMgovadaMsaNayA // sU0 954 // inameM 1 eka AnupUrvI 2 anAnupUrvI aura tIsarA avaktavyaka ina tIna padoM ko svataMtra rUpa se Azrita ho karake 3 bhaMga ho jAte haiN| tathA AnupUrvI anAnupUrvI, AnupUrvI avaktavyaka aura anAnupUrvI avaktavyaka ye tIna bhaMga do do padoM ke saMyoga ko lekara bane haiN| aura AnupUrvI, anAnupUrvI' avaktavyaka yaha sAtavAM bhAMgA tIna padoM ke saMyoga se banA hai / isa prakAra tIna pardoM ke svataMtratA aura saMyoga se ye 7 bhaMga bane hue haiM / // sU0 93 // laIne traNa bhAMgA bane che. dvisayAgI traNa bhAMgA nIcenA babbe pAnA sa'cAgathI ane che-anupUrvI ane ananupUrvI, AnupUrvI ane vakatavya anAnupUrvI ane avakatavyaka nupUrvI, anupUrvI, ane avaktavyaka, traNa paDhInA sa McA sAtamA bhAMgeA bane che. A rIte traNa paTThAnA asa ceAgI traNa bhAMgA, dvikasaceAgI traNa bhAMgA ane trisa cagI eka bhAMge maLIne kula sAta bhAMgA ane che. DAslR093A
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 407 ponikA TIkA sma 94 bhaGgopadarzanatAnirUpaNam gayA-tapA khalu saMgrahasya bhAsamutkIrcanatayA ki prayojanam 1 etathA sakha saMgrahasya maMgasamutkIrtanatayA saMgrahasya bhanopadarzanatA kriyte| atha kA sA saMbahasya bhanopadarzanatA? saMgrahasya bhopadarzanatA tripradezikA AnupUrvI1 paramAjupudgalA anAnupUrvI 2, dvipadezikA avaktavyam 3 / athavA-tripradezikAzca para apa mUtrakAra bhaMgopadarzanatA kA kathana karate haiM"emAeNaM saMgahassa" ityaadi| zabdArtha- ( eyAraNaM maMgahassa bhaMgasamuktittaNayAe ki paoyaNaM) he bhadanta saMgrahanaya mAnya isa bhaMgasapurakIrtanatA se kyA prayojana siddha hotA hai? uttara- (eyAeNaM saMgahassa samukttiNayAe bhaMgovadaMmagayA kIrai) saMgrahanaya mAnya isa bhaMga samutkIrtanatA se saMgrahana ya mAnya bhaMgopadarza natA dikhalAha jAtI hai| ( se kiM taM maMgahasma bhaMgovadaMmaNayA ? )he bhadanta ! saMgranaya mAnya bhagopadarzanatA kyA hai ? uttara-(saMgahassa bhaMgoSadaMsaNayA) saMgrahanaya mAnya bhaMgopadarzanatA yaha hai (tippaesie ANupugvI) yAvanmAtra tripradezI skandha hai ve eka. 1 AnupUrvI hai| isa prakAra bhAnupUrvI isa zabda ke vAcyArtha se yAvanmAtra tripradezI skaMdha haiM ve saba saMgRhIta ho jAte haiN| (paramANupoggalA aNA. NupuvvI) yAvanmAtra paramANu pudgala haiM ve eka anAnupUrNa haiM- isa prakAra have sUtrakAra bhaMga pArzanatAnuM nirUpaNa kare che- " eyAeNa saMgahasya" - -(eyAraNa maMgahassa bhaMgasamucittaNayAe kiM paoyaNa? 4 vana ! saMgrahanayamAnya A laMgasamutkIrtanatA vaDe karyuM prayojana siddha thAya che? uttara-( eyAeNa saMgahassa bhaMgasamujhittaNa pAe saMgahassa bhaMgovadaMzaNayA kIraha) saMgrahanayamAnya A bhaMgasamutkIrtanatA vaDe saMgrahanaya mAnya bhaMgopadarzanatA matAbha bhAve. (se ki ta saMgahassa bhaMgovadaMpaNayA ?) se samapan / saMgrahanayamAnya bhaMga 5darzanatAnuM kevuM svarUpa che? uttara-(saMgahassa bhaMgAbadasaNayA) sanayamAnya sopAnatAnu svarUpa A prakAranuM che- (sippaesiyA pANupuyI) 22sA vizI 27 , tero Ava rUpa che. A rIte jeTalA videzI kaMpe che temane ahIM Anayii Aurt pA2yAya 32 34521 me. (paramANupoggaThA aNANu
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ gee mANupudgalAzca AnupUrvIca anAnupUrvIca 4 / athavA-trimadezikAzca dvipadezikAya mAnupUrvIca avaktavyakaM ca 5 / athavA-paramANupudgalAzca dvipadezikAzca anAnupUrvIca bhavaktavyakaM ca 6 / athavA-tripadezikAzca paramANupudgalA zca dvipadezikAzca Amu. pUrvI ca anAnupUrvI ca avaktavyakaM ca 7 / saiSA saMgrahasya bhnggopdrshntaa|mu094|| TIkA-'eyAeNaM' ityaadi| atrApi sapta bhaGgA vodhyaaH| asya sUtrasya vyAkhyAkRtamAyA 3 // 0 94 // atha samavatAra pradarzayati mUlam-se kiM taM saMgahassa samoyAre? saMgahasta samoyAresaMgahasta ANuputvIdanAI kahiM samoyaraMti ? kiM ANupuThavI. dahiM samoyaraMti ? aNANuputvIdavvehiM samoyaraMti ? avatta bagadavvehiM samoyaraMti ? saMgahasma ANupubIdavvAiM ANuputrIdavvehiM samoyaraMti no aNANuputvIdavvehiM samoyaraMti no manAnupUrSI isa zabda ke vAcyArya se yAvanmAtra paramANu pudgala hai ve sapa anAnupUrvI isa eka pada se saMgRhIta ho jAte haiM / (duppaesiyA avasauvae) isI prakAra yAvanmAtra dipradezI kaMdha haiM ve eka avaktavyaka haiM isa prakAra avaktavyaka isa zabda ke vAcyArtha se yAvanamAtra vipradezI skaMdha haiM ve saba avaktavyaka isa eka zabda se saMgRhIta ho jAte haiN| isI prakAra se disaMyogI tIna padoM kA aura trisaMyogI 1 eka pada kA bhI vAcyArtha samajha lenA cAhiye / isI viSaya ko sUtrakAra ne 'ahavA' bhAdi padoM dvArA kahA hai ina samasta padoM kI vyAkhyA pahile kI jA pukI hai| // sU0 94 // pubbI) 28i 52mA pula che, to ye anAnuravI' 35 hai. mA rIte samasta paramANu pudgalene ahIM anAnupUrvI padanA vAgyAtha rUpe grahaNa pAmA bhAvesa. (duppaesiyA avvattavyae) Reai vizI 14 , teo eka avakta5ka rUpa che. A rIte "avaktavyaka" A padane vAgyAthI samasta dvidezI kahe che tethI " avaktavyaka" A eka padanA prayoga dvArA samasta dvidezI & grahaNa thaI jAya che. e ja pramANe dvisaMgI traNa bhAMgAone ane trisaMyogI eka bhAMgAno vAgyAthe paNa bhaO a 42. mA. viSayanu sUtrare " mahavA " He alsta pa| lAza kathana karyuM che. A badhA nI vyAkhyA pahelAM ApavAmAM jAvI suDI hai. // 204 //
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA TIkA sUtra 95 samavatArasvarUpanirUpaNam 102 avasannagada0jehiM samoyati / evaM donni vi saTTANe saTuANe samoyaraMti / se taM samoyAre // sU0 95 // chAyA - atha kaH sa saMgrahasya samavatAraH 1 saMgrahasya samavatAraH - saMgrahasya bhAnupUrvIdravyANi kutra samavataranti ? kimAnupUrvIdravyeSu samaktaranti ? anAnupUrvIdravyeSu samavataranti ? avaktavyakadravyeSu samavataranti ? saMgrahasya AnupUrvIdravyANi aba sUtrakAra saMgrahanaya mAnya samavatAra kA svarUpa kahate hai" se kiM taM " ityAdi / zabdArtha - ( se kiM taM saMgahama samopAre) he bhadanta saMgrahanaya mAnya samavatAra kA kyA svarUpa hai ? uttara- (saMgaharUsa samovAre ) saMgrahanaya mAnya samavatAra kA svarUpa isa prakAra se hai samavatAra kA artha samAveza- milanA hai| arthAt AnupUrvI Adi jo dravya hai unakA antarbhAva milanA svasthAna meM hotA hai yA parasthAna meM hotA hai ? isa prakAra cintana prakAra kA jo uttara hai vaha samAveza hai / yaha vicAra prakAra isa prakAra se hotA hai ki saMgraha naya saMmata AnupUrvI dravya kahA~para samAviSTa hote haiM ? (kiM ANupuvvehiM samoparaMti ? agANupubvehiM samogaraMti, avantanyagadavvehiM samoyaraMti ? ) kyA AnupUrvI dravyoM meM samAviSTa hote haiM? yA anAnupUrvIdravyoM meM samAviSTa hote haiM yA avaktavyaka dravyoM meM samAviSTa hote haiM / have sUtrakAra sa Mgrahanayamata samavatAranA svarUpanuM nirUpaNa kare " se ki ta " hatyAhi zabdArtha - ( se ki ta saMgaharava samomAre 1) he bhagavan ! sabhanaya saMmata samajatAranuM svarUpa kevu che? 6. utta- "sagaizsa samoyAre " saMgrahanayamAnya samavatAranuM svarUpa A prakAranuM che-(samavatAra eTale samAveza athavA milana) eTale ke mAnupUrvI Adi je draryeA che temane antarbhAva (samAveza) svasthAnamAM thAya che ke parasthAnamAM thAya che?" A prakAranI vicAradhArAnA je uttara che, tenuM nAma samavatAra che ma. vicAradhArA A pramANe cAle che-sa'grahanayasa'mata bhAnupUrvI drvyo| samAveza thAya che ? ( ki ANupuvvI davbehiM samoyaraMti 1 aANupu0bI0behiM samoyaraMti ? avattacvagadavbehiM samoyaraMti ? ) zu mAnupUrvI' kabyAmAM samAviSTa thaI jAya che-maLI jAya che ? ke anAnupUrvI' drayaiAmAM samAviSTa thaI jAya che ? ke avakatavyaka dranceAmAM samAviSTa thai jAya che, ma0 52
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 anuyogaTAro bhAnupUrvIdravyeSu samavataranti, no anAnupUrvIdravyeSu samabataranti no avaktanyakadravyeSu samavataranti / evaM dvAvapi svasthAne svasthAne samavatarataH / sa eSa samavatAraH ||suu095|| TIkA-se ki taM' ityAdiasya sUtrasya vyAkhyA kRtamAyaiveti 4||suu0 95 // atha paJcamaM bhedamanugamaM nirUpayati mUlam-se kiM taM aNugame ? aNugame aTThavihe paNNate, taM jahA-'saMtapayaparUvaNayA, davappamANaM cakhittaM phusaNA y| kAlo ya aMtaraM bhAga bhAve appAbahuM nsthi||1||' saMgahassa ANupuvIdavvAiM ki asthi Natthi ? niyamA asthi, evaM donni vi // 1 // saMgahassa ANupubIdavAI kiM saMkhijAiM asaMkhijAiM aNaMtAI? no saMkhijAiM no asaMkhijjAiM no aNaMtAI, niyamA ego uttara-saMgahassa ANupugvIdavvAiM ANuputvIdanvehiM samoyaraMti, no aNANuputvIdagvehiM samoyaraMti, no avattavdhagadavvesimoyaraMti) saMgrahanaya saMmata samasta AnupUrvIdravya svasthAna rUpa bhAnupUrvIdranpoM meM hI samAviSTa hote haiN| parasthAna rUpa anAnupUrvIdravyoM meM yA avaktampaka dravyoM meM samAviSTa nahIM hote haiM / (evaM donni visaTANesahANe samoya. rati) isI prakAra se saMgrahanaya saMmata anAnupUrvIdravya aura avaktavyaka upa bhI kramazaH apane apane sthAnarUpa anAnudrivyoM meM aura bhava. ktavyakadravyoM meM samAviSTa hote haiN| isakI vyAkhyA 80 sUtra ke samAnajAnanI cAhiye // sU0 95 // uttara-(saMgahasya ANuputvIdavvAI ANuputvIdavbehi samoyaraMti, no bhavattagadavvehi samoyaraMti no aNANupuvvIdavyehi samoyaraMti) sanayamata samasta AnupUrvI dravya svasthAna rUpa AnupUrvI dravyuMmAM ja samAviSTa thAya che, parasthAna rU5 anAnupUvI dramAM ke avakatavyaka dravyamAM samAviSTa yatA nathI. (evaM donni vi padANe sadANe samoyaraMti) me prabhAde sa. hanayasaMmata anAnupUva dravya ane avaktavyaka dravya paNa anukrame potatAnA rathAnarUpa anAnupUvI dravyomAM ane avaktavyaka dravyomAM samAviSTa thAya che. tenuM spaSTIkaraNa 8mAM sUtramAM kahyA pramANe samajavuM. sUkSma
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogacandrikA TIkA sUtra 96 manugamasvarUpanirUpaNam rAsI, evaM donivi ||2|| saMgahassa ANupuvIdavAI logassa kaibhAge hojjA ? kiM saMkhejjaibhAge hojjA asaMkhejjaibhAge hojjA saMkhejjesu bhAgesu hojjA asaMkhejjesu bhAgesu hojjA ? savvaloe hojjA ? no saMkhejjaibhAge hojjA no asaMkhejjai bhAge hojjA no saMkhejjesu bhAgesu hojjA no asaMkhejjesu bhAgesu hojjA, niyamA savvaloe hojjA, evaM donni vi // 3 // saMgahassa ANupuadavAI logassa kiM saMkhejjaibhAgaM phusaMti ? asaMkhejjaibhAgaM phusaMti ? saMkhijje bhAge phusaMti ? asaMkhijje bhAge phusaMti ? savvaloge phusaMti ? no saMkhejjaibhAgaM phusaMti jAva niyamA savvalogaM phursati / evaM donni vi // 4 // saMgahassa ANupuvIvAI kAlao kevacciraM hoMti ? savvaddhA / evaM doNi vi||5|| saMgahassa ANuputradivANaM kAlao kevacciraM aMtaraM hoI ? natthi aMtaraM, evaM doNi vi / 6 / saMgahassa ANuputrIdavvAiM sesadavvANaM kaibhAge hojjA ? kiM saMkhejjaibhAge hojjA ? asaMkhejjaibhAge hojjA ? saMkhejjesu bhAgesu hojjA ? asaMkhejjesu bhAgesu hojjA ? no saMkhejjaibhAge hojjA, no asaMkhejjaibhAge hojjAno saMkhejjesu bhAgesu hojjA no asaMkhejjesu bhAgesu hojjA, niyamA tibhAge hojjA / evaM donivi |7| saMgahassa ANuputrIdaDhavAI kayarAMmi bhAve hojjA ? niyamA sAi pAriNAmie bhAve hojjA / evaM donni vi / 8 / appAbahuM natthi / setaM aNugame / se taM saMgahassa aNodaNihiyA davvANupuccI / setaM aNovaNihiyA davANupubvI || suu096||
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmara manuyogadvAra chAyA - bhatha ko'pau anugamaH ? anugamaH aSTavidhaH mataH, tadyathA - 'sampadaprarUpaNatA dravyapramANaM ca kSetraM sparzanA ca / kAlaya bhantaraM bhAgo bhAgaH, alpabahutvaM nAsti // 1 // ' saMgrahasya AnupUrvIdravyANi kiM santi na santi ? niyamAt santi / evaM dve api // 1 // saMgrahasya AnupUrvIdravyANi kiM saMkhyeyAni asaMkhyeyAni anantAni ? no saMkhyeyAni no asaMkhyeyAni no anantAni / niyamAt eko rAziH / evaM dve api // 2 // saMgrahasya AnupUrvIdravyANi lokasya katibhAge bhavanti ? kiM saMkhyeyatamabhAge bhavanti ? asaMkhyeyatamabhAge bhavanti ? saMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti ? asaMkhyeyeSu mAgeSu bhavanti ? sarvaloke bhavanti ? no saMkhyeyatamabhAge, bhavanti no asaMkhyeyatamabhAge bhavanti no saMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti, no asaMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti / niyamAt sarvalAkaM bhavanti / evaM dve api || 3 || saMgrahasva AnupUrvIdravyANi lokasya kiM saMkhye yatamabhAgaM spRzanti ? asaMkhyeyatamabhAgaM spRzanti ? saMkhyeyAn bhAgAn spRzanti ? asaMkhyeyAn bhAgAna spRzanti ? sarvalokaM spRzanti ? no saMkhyeyatamabhAgaM spRzanti yAvat niyamAt sarvalokaM spRzanti / evaM dve api || 4 || saMgrahasya AnupUrvI dravyANi kAlataH kriyazciraM bhavanti ? sarvAddhA / evaM dve api ||5|| saMgrahasya AnupUrvI dravyANAM kALataH kiJciramantaraM bhavati ? nAsti antaram / evaM dve api || 6 || saMgrahasya AnupUrvI dravyANi zeSadravyANAM kavibhAge bhavanti ? ki saMkhyeyatamabhAge matranti ? asaMkhyeyatamabhAge bhavanti / saMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti ? asaMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti ? no saMkhyeyatamabhAge bhavanti, no asaMkhyeyatamabhAge bhavanti no saMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti, no asaMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti, niyamAt tribhAge bhavanti / evaM dve api // 7 // saMgrahasya AnupUrvI dravyANi katarasmin bhAve bhavanti nimAm sAdipAriNAmike mAve bhavanti / evaM dve api // 8 // alpabahutvaM nAsti / sa eSo'nugamaH / saiSA'nopanidhikI dravyAnupUrvI / sU0 96 // TIkA -' se kiM taM ' ityAdi atha ko'sau anugamaH ? = saMgrahanayasammato'nugamaH kaH ? iti praznaH / uttaramAha - anugamo'STavidhaH prajJaptaH / tadyathA-satpadamarUpaNatA, dravyapramANaM kSetraM sparzanAaba sUtrakAra pAMcaveM bheda anugama kA nirUpaNa karate haiM"se kiM taM aNugame" ityAdi / zabdArtha - ( se kiM taM aNugame ) he bhadanta ! saMgraha saMmata anu gama kA kyA svarUpa hai ? have sUtrakAra sagrahanaya sauMmata anugamanA svarUpanuM nirUpaNa kare che" se kiM taM aNuga me" hatyAhi zArtha - ( se kiM ta anugame 1) he bhagavan ! sa aDanayamAnya anugamanuM svarUpa kevu' kahyuM che ?
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikAThIkA stra 11 manugamasvarUpanirUpaNam kAya antaraM mAgo bhAvazceti / alpabahutvarUpo'nugamastu saMgrahanayamate nAsti, basya nayasya sAmAnyavAditvAt / sampati satpadaprarUpaNatAM prarUpayati-'saMgahassa mApunI davAI ki atvi natyi' ityAdi / saMgrahasammatAni AnupUrvIdravyANi uttara- (aNugame aTThavihe paNNatte) anugama ATha prakAra kA kahA gayA hai (taM jahA) ve prakAra ye haiM-(saMtapayaparUvaNayA davyamANaMca khitaM phumaNA ya, kAloya aMtaraM bhAga bhAve apAyahu nasthi ) sapa. daprarUpaNatA 1, dravyapramANa-2, kSetra 3, sarzanA 4, kAla 5, antara 6, bhAga7 ora bhAva8 alpabahutva anugama kA prakAra yahAM nahIM hai kyoki saMgrahanaya sAmAnyavAdI hai| "sagahassaANuputrIdavyAI ki asthi Nasthi NiyamA asthi evaM donni vi" saspadaprarUpaNatA ke nimitta mUtrakAra kahate haiM ki isa satpada prarUpaNA meM yaha prarUpita kiyA jAtA hai ki jisa prakAra se zazazRMga Adipada asadartha ko viSaya karane vAle hote hai usa prakAra se ye AnupUrvI Adi pada asadartha viSayaka nahIM haiM, kintu jaise staMbhaAdi pada staMbha rUpa apane vAstavika artha ko viSaya karate haiM usI prakAra se ye AnupUrvI Adipada bhI vAstavika AnupUrvI Adi ko viSayaka karate haiM, isaliye (saMgahassa ANupubbIdavvAiM ki asthi Na. utta2-( aNugame aDhavihe paNNatte ) anurAma bhAu 42 zo . (taMjahA) te praa| nIye prabhArI - (saMtapayaparUvaNayA, vappamANaM ca vittaM phusaNA ya, kAlo ya aMtara bhAga bhAve appAbahu nasthi) (1) sat56535yatA, (2) dravyamA, (3) kSetra, (4) 25N nA, (5) , (6) anta2, (7) nA ane (8) mA. sa tya rUpa anugAmane prakAra ahIM nathI, kAraNa ke saMgrahanaya sAmAnyavAdI che. ( saMgahassa ANupubbIdavAI ki atthi Nasthi ? NiyamA asthi evaM donni vi) have sUtrakAra satpadaprarUpaNutAnuM svarUpa samajAve che- satpadaprarUpaNutAmAM e vAtanI prarUpaNA karavAmAM Ave che ke je prakAre zazazcaMga (sasalAnA ziMgaDAM) Adi pada asadartha (avidyamAna padArtha)nuM pratipAdana karanArA hoya che, e prakAre A AnupUva Adi pade asadarthanuM pratipAdana karanArA nathI paraMtu jema stabha Adi pade staMbharUpa potAnA vAstavika arthane pratipAdita kare che, eja pramANe AnupUrvI Adi 5i paNa vAstavika AnupUrvI Adi sAyatu vidhamAna pAya nu) pratipAdana re the. tethI (saMgahasma bhANapulkI davyAI ki atthi patthi ?) " sanayasa mata bhAnupUvI dra0ya chenI "
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 415 bhayogadvArI kiM santi ? na vA santi ? iti prshnH| uttaramAha-niyamAt santi=mAnupUrvIdravyANAM sadbhAvaH saMgrahanayamate'styevetyarthaH / nanu saMgrahavicAre prakrAnte 'AnupUrvIdravyANi' iti bahutvena nirdezo'nupapamA, saMgrahanayamate AnupUrvIsAmAnyasyaivA'bhyupagamAditi cet, ucyate-saMgrahanayamate mukhyatayA sAmAnya mevAbhyupagamyate, tathApi gauNarItyA vyavahAranayamate dravyabahusvamapekSya bahutvena nirdezaH kata iti nAsti kazcid doSaH / evaM saMgrahanayamate dvayoranAnuparyavaktavyakayorviSaye'pi bodhyam / anAnupUryavaktavyakadravyANAM samAyo niymaadstiityrthH| atha dravyamamANanirUpayitumAha-'saMgahassa ANupujIdavAI ki saMkhijjAI' ityAdi-saMgrahanayasammatAni AnupUrvIdravyANi kiM saMkhyeyAni santi ? kimasaMkhyeyAni santi ? kiMvA-anantAni santi ? iti prshnH| uttaramAhathi" saMgrahanaya saMmata AnupUrvI dravya haiM yA nahIM haiM, isa prakAra kI zaMkA kA samAdhAna yaha hai ki ye (niyamA asthi) niyama se haiM / isI prakAra se anAnupUrvI ora avaktavyaka dravyoM ke viSaya meM bhI yahI samajhanA cAhiye ki ye donoM dravya niyama se haiM / drapapramANa meM AnupUrvI Adi padoM dvArA jina dravyoM ko kahA gayA hai unakI saMkhyA kA nirdhAraNa hotA hai-jaise (saMgahassa ANupuyIdavAI ki sakhijjAiM asaMkhi. jajAI aNaMtAI ? ) saMgrahanaya saMmata AnupUrvIdravya kyA saMkhyAta hai yA asaMkhyAta yA anaMta haiM ? __uttara (no saMkhijjoiM no asaMkhijjAiM no aNaMtAI) na saMkhyAta haina asaMkhyAta haiM, aura na anaMta haiM kintu (niyamA ego rAsI) niyama se eka rAzirUpa haiM sA prazra mA pramANe uttara ApI zaraya. (NiyamA atthi) "mAnupA dravyo avazya che ja e ja pramANe anAnupUrva ane avaktavyaka dravyonA viSayamAM paNa evuM samajavuM joIe ke e bane dravya paNa avazya vidyamAna che. dravyapramANamAM e vAtane vicAra karavAmAM Ave che ke AnupUvI Adi pade dvArA je dravyanuM kathana karavAmAM Ave che te dravyonI saMkhyA cha. 2 } (saMgahassa ANupubdhIvAI kiM sakhijjAi asaMkhijjAI arNavAI) 3 mAn! nayabhata mAnuSI dravya zunyAta, ke asaMkhyAta che ke anaMta che? ttara-(no saMkhijAI, no asaibijAI no aNatAI) niyamata navI dravyo saMkhyAta paNa nathI, asaMkhyAta paNa nathI ane anatA panI , 52ntu (niyamA ego rAsI) niyamI se zazi35.
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ mocandrikA TIkA sUtra 96 anugamasvarUpanirUpaNam 415 saMgrahanaye AnupUrvIdravyANi no saMkhyeyAni no asaMkhyeyAni no anantAni santi / kintu niyamAt eko rAzirasti / nanu AnupUrvIdravyANAM saMkhyeyAditvAbhAvAdekarAzitvamapi nopapadyate, dramyabAhulye satyeva tasyopapadyamAnatvAt, dRzyate ca loke vrIhibAhulye 'vrIhirAziH ' iti vyavahAraH, 1 iti cet, ucyate - saMkhye yA divAbhAve'pi sva svarUpAt AnupUrvIdravyabAhulyaM vidyate / teSAmAnupUrvItvasamAnyamAzritya yadekatvaM tadapekSayA ekarAzitvamiti 'eko rAzi:' ityasyAbhiprAyaH, iti nAstikacid doSaH / yadvA zaMkA- jaba AnupUrvIdravya saMkhyAta AdirUpa nahIM haiM to unameM ekarAzi rUpatA bhI kaise banasakatI hai ? kyoMki yaha rAzirUpatA dravya bahulatA meM hI hotI hai / loka meM bhI aisA hI dekhA jAtA hai kI jaba dhAnya bahuta hotA hai taba ''yaha vrIhirAzi " hai aisA vyavahAra hotA hai / uttara- saMkhyAta Adi rUpatA ke abhAva meM bhI apane svarUpa ko lekara AnupUrvIdravyoM meM bahulatA hai| ataH AnupUrvItva sAmAnya kA Azraya karake inameM jo ekatA hai usakI apekSA ye eka rAzirUpa hai aisA kahane kA abhiprAya sUtrakAra kA hai| isameM koI doSa nahIM hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki tripradezika eka AnupUrvI hai, catuSpadezika eka AnupUrvI hai paMcapradezika eka bhAnupUrvI hai ityAdi anaMta pradezika eka AnupUrvI hai / isa prakAra se sapa anupUrviyoM ke svarUpa 6" yA zaMkA- jo AnupUrvI dravya sakhyAta Adi rUpa na DhAya te temAM eka rAzirUpatA kevI rIte sa`bhavI zake che? kAraNa ke A rAzirUpatA te dravyanI bahulatAmAM ja ma'bhavI zake che. lekamAM paNa evu' ja levAmAM Ave che ke jayAre dhAnya ghaNuM ja DAya che tyAre ema kahevAmAM Ave che thomAnI ddhNgse| (zazi ) . uttara--saMkhyAta Adi rUpatAne abhAva hovA chatAM paNa peAtAnA svarUpanI dRSTie AnupUrvI' dravyeAmAM bahulatA (vipulatA) che. tethI AnupUrvI va sAmAnyanI apekSAe te dravyeAmAM je ekatA che te ekatAne anu sakSIne sUtraThAre hIM mevuThaThe he " mAtupUtrI dravyAmAM ekarAzirUpatA che. " tethI A prakAranA kathanamAM koI doSa nathI A kathananuM tAtpaya e che ke tripradezika eka bhAnupUrvI' cAra pradezika eka anupUrvI che, pAMca pradezika paryantanA lakavAnI eka eka AnupUrvI che. A prakAre maSI AnupUtrIonA svarUpa bhinna bhinna che, paraMtu te saghaLI AAnupUrvI emAM
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogahArale yathA-yathA viziSTaikapariNAmapariNate skandhe tadArambhakaparamANUnoM rAhulye'pi tadgataikatvameva mukhyatayA vivakSyate, tathaivAtrA'pi bhAnupUrvIdravyavAhulye'pi ekamAnurItvasAmAnyamAzritya ekatvameva mukhyatayA vivakSitam , ato mukhyamekatvamAzrityaiva saMkhyeyatvAdayo niSidhyate / guNabhUtAni dravyANyAzritya tu rAzisvamapi na virudhyate iti na kazcid dossH| evamanAnupUryavaktavyakadravyaviSaye'pi bodhyam / bhinna 2 hai-sohana sava meM bhAnupUrvI tvarUpa sAmAnya kI apekSA karake ekatA mAna lI jAtI hai-isa apekSA inameM ekarAzirUpatA mAnI gaI hai ? athavA-jaise viziSTa eka pariNAma skaMdha dravya meM tadArabhbhaka paramANuoM kI bahulatA hone para bhI tadgata ekatA hI mukhya rUpa se viva. kSita rUpa se hotI hai, usI prakAra yahAMpara bhI rAzirUpatA meM bhI bhAnupUrvIdravyoM kI bahulatA hone para bhI eka AnupUrvItva rUpa sAmAnya ko bhAzrita karake ekatva hI mukhyatayA vivakSita huA hai| aura isI kAraNa isa mukhya ekatva ko lekara ke saMkhyeyatva Adi niSida hue haiM / bhataH AnupUrvIdravya meM eka rAzirUpatA viruddha nahIM hai / tathA gauNa hue vyaktirUpa dravyoM ko Azrita karake eka rAzipanA bhI viruddha nahIM hotA hai / ( evaM donivi ) isI prakAra se AnurvI aura avaktavyaka dravya meM bhI ekarAzitA kA udbhavana kara lenA caahie| AnayvI varUpa sAmAnyanI apekSAe ekatA mAnI levAmAM AvI che. tethI te apekSAe AnupUvIomAM ekarAzirUpatA mAnI levAmAM AvI che. athavA-jema kaI eka viziSTa pariNAma skadhadravyamAM tadAraMbhaka tene AraMbha karanArA) paramANuonI bahutA hovA chatAM paNa tadUgata ekatA ja mukhya rUpe vivakSita thAya che, e ja pramANe ahIM paNa-zazirUpatAmAM paNa AnupUrvI dravyanI bahatA hovA chatAM paNa eka AnuvIrava rUpa sAmAnyane AdhAre ekatva ja mukhyatve vivakSita thayuM che, ane e ja kAraNe A mukhya ekane lIdhe saMyeyatva, asaMkhyatva Adine niSaSa thayuM che. tethI AnupUrvI dravyamAM ekarAzirUpatA mAnavAmAM koI deSa nathI. tathA gauNa patAI rU5 dravyone Azrita karIne ekarAzitva paNa virUddha paDatuM nathI. (evaM donni vi) se prabhAra manAnuSI dravyamA para mezipa 75 karavuM joIe ane avakatavyaka dravyamAM paNa ekarAzitva samajI levuM jaine have sUtrakAra saMgrahanayasaMmata kSetranuM nirUpaNa kare che-
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ socandrikA TIkA sUtra 96 anugamasvarUpanirUpaNam 417 mA kSetra nirUpayitumAha-'saMgahassa ANupubbodabAI logassa kahabhAge honA!' ilAdi-saMgrahanayasammatAni AnupUrvIdravyANi lokasya katibhAge-kiyadbhAge mAnti ! ki saMkhpeyatamabhAge bhavanti ? kimasaMkhyeyatamabhAge bhavanti ? kiM saMkhyeyeSu mAgeSu bhavanti ? kimasaMkhyeyeSu bhAgeSu bhavanti ? kiM sarvaloke bhavanti ? iti jH| uttaramAha-saMgrahanayasammatAni AnupUrvIdravyANi lokasya saMkhyeyatamabhAge no bhavanti, apapeyatamabhAge no bhavanti, saMkhyeyeSu bhAgeSu no bhavanti, asaMkhye. yeSu bhAgeSu cApi no bhavanti, kintu niyamAn sarvakoke bhavanti / AnupUrvI. sAmAnyasyai katvAt ma bhovyApitvAcca niyamAta sarvaloke tatsattA bodhyA / aba mUtrakAra kSetra kA nirUpaNA karate haiM prazna- (saMgahamla ANupubdhI davAI logassa kahabhAge hojjA ?) saMgrahanaya saMmata samasta AnupUrvI dravya loka ke kitane bhAga meM haiM? (kiM saMkhejjahabhAge hojjA, asaMkhenjahabhAge hojjA, saMkhejjesu bhAgesu hojjA? asaMkhejjesu bhAgesu hojjA ? savvaloe hojjA ! )kyA loka ke saMkhyAtaveM bhAga meM haiM ? yA loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM? yA loka ke saMkhyAna bhAgo meM hai ? yA loka ke asaMkhyAta bhAgoM meM hai yA sarvaloka meM haiM ? uttara-(no makhejjahabhAge hojjA, no asaMkhejjAbhAge hojjA, no saMkhejjesu bhAgesu hojanA, no asaMkhenjepsu bhAgesu hojjA, niya. mA savaloe hojanA, evaM donivi ) samasta AnupUrvI dravya loka ke na saMkhyAtaveM bhAga meM haiM na ata khyAtave bhAga meM haiM, na saMkhyAta bhAgoM meM haiM aura na amaMlyAta bhAgoM meM haiM kintu niyama se samasta loka meM hai| prazra-(saMgahAsa ANupubdhIdavAI logassa kahabhAge hotA ) 31 pan / sanayamAnya mAnuSI dravye nA 48sA mAmA ? (kiM saMkhejaibhAge honA, asaMkhejaibhAge hojjA, saMkhejjesu bhAgesa hojjA, asaM bejjesu bhAgesu hojjA, savvalopa hojjA / zunA sadhyAtamA bhAgamA ? ke asaMkhyAtamAM bhAgamAM che? ke lekanA saMkhyAtabhAgomAM che! ke lokanA asaMkhyAta bhAgamAM che ke sarva lekamAM che? uttara-(no saMkhejjaibhAge hojjA, no asaMkhejjaibhAge homjA, no saMkhejjesu bhAgesu hojA, no asaMkhemjesu bhAgesu hojjA, niyamA savaloe hotA, evaM donni vi) samasta mAnuSI dravya vana saMjyAtamA bhAgamA 59 nakA, akhAtamAM bhAgamAM paNa nathI, saMkhyAta bhAgomAM paNa nathI, asaMkhyAta lAgomAM paNa nathI, paraMtu niyamathI ja samasta lekamAM che, kAraNa ke Ana
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 458 anuyogadANe anAnupUrvyavaktavyakadravyaviSaye'pyevameva bodhyam / sparzanAdvAre'pi evameva bodhyam / kAladvAre tu-kAlataH AnupUrvItvAnAnupUrvItvAvaktavyatvAnAmavyavacchimatvena sarvadA'vasthAyitvAt kAlatraye'pyeSAM sarvAddhAsthAnaM bodhyam / ata evaiSAM kAla. to'ntaramapi na bhAti, AnupUrvItvAdInAM kAlatraye'pi satyena vyavacchedAbhAvAt , ityantaradvAre bhAvanIyam / bhAgadvAre tvevaM vijJeyam-AnupUrvIdravyeSu pratyekadradhyANikyoMki AnupUrvI tvarUpa sAmAnya eka hai aura vaha sarvaloka vyApI hai isaliye niyamataH AnupUrvI dravya kI sattA sarvaloka meM haiM / isI prakAra se anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM ke viSaya meM isI prakAra kA kathana jAnanA cAhiye / tathA sparzanA dvAra meM bhI aisA hI maMtavya jonanA cAhiye / arthAt AnupUrza Adi samasta dravya sarvaloka kA niyama se sparza karate haiN| yahI viSaya praznottara pUrvaka (saMgahasta ANuputvIdabvAI logassa kiM saMkheja mAgaM phusati ? asaMkhejjahabhAgaM phusati saMkhejje bhAge phusati, asaMkhejje bhAge phumati ? savvaloga phusati? no saMkhejjaibhAgaM phupati, gAva niyamA savvalogaM phusati, evaM donivi) sUtrakAra ne ina padoM dvArA spaSTa kiyA hai| (saMgahassa ANupuvvIdavAI kAlo kevacciraM hoti ? sabbaddhA evaM donnithi) prazna-saMgrahanaya mAnya mamasta bhAnupUrdhI dravya kAla ko Azrita karake kitane samaya taka AnupUrvI rUpa se rahate haiN| pUrvItva rUpa sAmAnya eka che ane te sarvalekavyApI che, tethI niyamathI ja AnupUrvI dravyanI sattA (astitva) sarva lekamAM che. A prakAranuM kathana anAnupUrvI ane avaktavyaka dravya viSe paNa samajavuM eTale ke te bane astitva paNa niyamathI ja samasta lekamAM che. sparzanAne anulakSIne paNa evuM ja kathana samajI levuM. eTale ke AnupUrvI Adi samasta dravya niyamathI ja sarvalakane sparza kare che. e ja viSayanuM sUtrakAre nIcenA praznottare dvArA spaSTIkaraNa karyuM. che (saMgahassa ANupuvvIdavvAI logassa kiM saMkhejaibhAgaM phusaMti ? asaMkhenjara bhAgaM phusaMti, saMkhaje bhAge phusaM te, asakhigje bhAge phusaMti, sabaloga phusaMti? no saMkhejjaibhAgaM phusaMti, jAba niyamA savvalogaM phusaMti, evaM donni vi.) prazna-he bhagavana! saMgrahanayasaMmata AnupUrva kacce zuM lekanA saMkhyAtamAM bhAgane sparze che ke, asaMkhyAmAM bhAgane sparze che, ke samasta lekane paze che?
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 96 anugamasvarUpanirUpaNam 419 -trimadezikacatuSpadezikAdIni anantapradezikaparyantAni, niyamAt zeSadravyANAm= bhAnupUrvyavaktavyakadravyANAM tribhAge= trayANAM rAzInAmeko rAzirUpo bhAgakhibhAgasvasmin bhavanti / ayamarthaH - anAnupUrvIdravyANAM sarveSAM saMkalanena yAvat - uttara- AnupUrvItva anAnupUrvItva aura avaktavyakatva sAmAnya kA kabhI bhI viccheda nahIM hotA hai isaliye inakA avasthAna sarvAddhAsArvakAlika hai / isIlie kAla kI apekSA inakA viraha kAla bhI nahIM hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki AnupUrvIsva AdikoM kA kAlajaya meM bhI satva hone ke kAraNa vyavaccheda nahIM hotA hai, isa kAraNa inameM antara nahIM mAnA jAtA hai aisA vicAra antaradvAra meM kiyA gayA jAnanA cAhiye / yahI bAta sUtrakArane (saMgaharusa AnupuccIdavyANaM kAlao kevacicaraM ataraM hoI ? natthi aMtaraM) ina padoM dvArA kahI gaI hai (saMgahassa ANuputrI davvAI sesadavyANaM kai bhAge hojjA ) prazna- saMgrahanayamAnya samasta AnupUrvI dravya zeSa dravyoM ke kauna se bhAga meM haiM ? (ki saMkhejjaha bhAge hojjA ? asaMkhejjaibhAge hojjA uttara-AnupUrvI dravya samasta leAkane ja sparze che, leAkanA sakhyAtamAM bhAgane, asakhyAtamAM bhAgane, sakhyAta bhAgAne ke asakhyAta bhAge ne sparzatuM nathI A prakAranuM kathana anAnupUrvI drabyA ane avakatavyaka drabyAnI spanA viSe pazu samajavuM. ( saMgahassa ANuputrIdabvAi' kAlao kevacciraM hoti / savvaddhA, eva' donni bi ) prazna-De lagavan ! sazraDunayamAnya samasta mAnupUrvI dravya ajanI apekSAe keTalA samaya sudhI AnupUrvI rUpe rahe che ? uttara-AnupUrvI, anAnupUrvItva ane avakatavyakatvasAmAnyane krakri paNa viccheda thatA nathI tethI temanuM avasthAna (astitva) sAkAlika DAya che te kAraNe kALanI apekSAe temanA virahakALa pazu nathI. A sthananuM ta.Saya e che ke AnupUrvI AdinA traNe kALamAM sadbhAva hovAne kAraNe cavaccheda (vinAza) saMbhavI zakate nathI. te kAraNe kALanI apekSAe temanA antara (virAja) ne salAva hoto nathI. yA ahAre sUtrAre a NtradvAranI prarUpaNA karI che, ema samajavuM eja vAta sUtrakAre nIcenA sUtrapATha dvArA vyakta karI che-- ( saMgahassa ANuputrIdavvANa' kAlao kevaccira' aMtara hoI ? nabi aMtara) mA sUtrapAThI lAvArtha upara sAdhyA prabhASe samanva ve bhAgadvAranaM ni35 42vAmAM Ave che - ( saMgahassa ANupubbI davbAI
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52. manuyogadArale rAzirbhavati tasya mAgatrayakaraNena yastRtIyo bhAgaH saMpadyate tatsaMkhyakAni bAhupUrvIdravyANAM pratyekadravyANi bhavanti, saMgrahasyAnupUrvIdravyANi kasmin mAre bhavanti ?, iti praznaH / uttaramAha-niyamAt sAdipAriNAmike bhAve bhavanti / saMkhejjesu bhAgetu hojA? asaMkhejjesu bhAgesu hojjA?) kyA saMkhyAtaveM bhAga meM haiM yA asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM ?-yA saMkhyAta bhAgoM meM haiM ' yA asaMkhyAta bhAgoM meM haiM ? - ____uttara-(no saMkhejjahabhAge hojjA, no asaMkhejjaha bhAge hojjA, no saMkhejjestu bhAgesu hojjA, no asaMkhejjesu bhAgesu hojjA, niyamA tibhAge hojjA ) saMgrahanaya mAnya samasta AnupUrvI dravyoM meM se pratyeka AnupUrvIdravya-tripradezika, catuSpadezika Adi ananta pradezika dravyaniyama se zeSa dravyoM ke vibhAga meM haiM / arthAt anAnupUrvI dravyoM aura avaktavyakadravyoM ko milAkara jo rAzi utpanna ho usa rAzi ke 3 bhAga karo-inameM jo tRtIya bhAga Ave tatpramANa AnupUrvI dravyoM meM pratyeka AnupUrvI dravya haiM / ( evaM donnivi )-isI prakAra AnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM ke viSaya meM jAnanA cAhiye / (saMgahassa ANupuvvI sesavvAga kaibhAge hojjA ?) prazna-3 bhagavAn ! sanayasa mata samasta mAnupI dra05 mInA dravyAnA mAmA mAgapramANa ya cha 1 (kiM saMkhejjaibhAge hojjA ? asaMkhejjaibhAge hou nA ? saMkhejjesu bhAgesu hojjA ? asaM. khejjesu bhAgesu hojjA') zusadhyAtamA mAgapramANa cha ? , masabhyAtamai bhAgapramANe che? ke saMkhyAta bhAgo pramANa saMkhyAta gaNuM che? ke asaMkhyAta bhAgo pramANa-asaMkhyAta gaNuM che? uttara-(no saMkhejjaibhAge hojjA, no asaMkhejja imAge hojjA, no saMkhejjesu bhAgesu hojjA, no asaMkhejjesu bhAgesu hojjA, niyamA tibhAge hojjA) saMgrahanayamAnya samasta AnupUvI drAmAMthI pratyeka AnupUrvI dravya-tripradezika catuSpadezika paMca padezika Adi anaMta pradezika paryantanA pratyeka AnapUvI dravya-niyamathI ja bAkInA dravyonA trIjA bhAga pramANa ja hoya che. eTale ke anAnupUrvI dravyo ane avaktavyaka dravyone ekatra karavAthI je rAzi bane che te rAzinA je traNa bhAga karavAmAM Ave che te pratyeka bhAgapramANu (te bAkInA dravyanI rAzinA zazinA trIjA bhAgapramANa) bhAnubhUtI yAmAMnA pratye: mAnuSI dra0ya hAya che. (eva donni vi) . pramANe anAnupUrva ane avaktavyaka dravyanA viSayamAM paNa samajavuM.
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ anucogavandrikA TIkA sUtra 96 anugamasvarUpanirUpaNam pancAI kayaraMmi bhAve hojjA ? ) saMgrahanaya mAnya AnupUrvI dravya kisa bhAva vAle haiM ? uttara- (niyamA sAipAriNAmae bhAve hojjA) saMgrahanaya mAnya mAnupUrvIdravya niyama se sAdipAriNAmika bhAvavAle haiM / (evaM donnivi) isIprakAra se donoM AnupUrvI aura avaktavyakadravyoM ke viSaya meM jA. manA caahiye| (appA bahunasthi ) rAzigata dravyoM meM alpa yahutva nahIM mAnA gayA hai / kyoMki isa saMgrahanaya meM rAzigata dravyoM kA astitva vyavahAranayarUpa kalpanA mAtra se hI mAnya huA hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki saMgrahanaya kI dRSTi AnupUrvI dravyoM meM anekatva kAlpanika haiN| kyoM ki vyavahAranaya isa bAta ko svIkAra karatA hai ki AnupUrvI dravya pratyeka aneka haiM / isaliye yaha anekatva sAmAnya rUpa bhAnupUrvI tva kI dRSTi meM vilIna ke kAraNa hai hI nhiiN| __ zaMkA-yadi yahI bAta hai to phira sUtrakAra ne isa saMgrahanaya mAnya anugama ke prakaraNa meM "saMgrahasya AnupUrvI dravyANi kiM saMkhyeyAni" Adi pahuvacanAnta pada meM AnupUrvI dravya ko kyoM rakhA hai ? "AnupUrvI prazra-( saMgahassa ANupuvvI davAi kayaraMmi bhAve hojjA ?) sahanaya. mAnya AnupUrvI dravya kayA bhAvathI yukata hoya che ? uttara- niyamA sAipAriNAmie bhAve hojjA) sanayamata mAnubhUtI dravyA niyamayI 5 sahipArivAmi bhANAya che. (eva donni vi) eja pramANe saMgrahanayasaMmata anAnupUrvI dravya ane avaktavyaka dravya paNa niyamathI 1 sahipAribhira mANai hAya che (appA bahU' natthi) zigata dravyamAM a5bahatva mAnavAmAM AvyuM nathI, kAraNa ke A saMgahanayamAM rAzigata dravyonuM astitva vyavahAra nayarUpa kalpanA mAtrathI ja mAnya thayuM che. A kathananuM tAtparya e che ke saMgrahanayanI daSTie A pUrva dravyamAM anekatva kAlpanika che, kAraNa ke vyavahAra naya e vAtane svIkAra kare che, ke pratyeka AnupUrvI dravya aneka che. ane te anekatva sAmAnya 35 AnupUvavanI daSTimAM vilIna thaI javAne kAraNe che ja nahIM. zaMkA-je evI hakIkata hoya te sUtrakAre A saMgrahanayamAnya anuga. bhanA prabhA " saMgahasma AnupUrvI dravyANi kiM saMkhyeyAni " yA maha. pacanAnta 48i bhAnuSI dravyane ma bhU 1 "" AnupUrvI vya"
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 Arramananews angad dvayamapi pUrvavad bodhyam / rAzigatadravyANAM pUrvoktAlpabAmA nAnI yate, dravyANAM prastutanaye vyavahArasaMvRttimAtreNeva sacAditi / evamanAnupUrvavata vyakadravyavipaye'pi bodhyam / anugamaM samApayavAha-'setaM aNugame ' iti / sa cyam" aisA eka vacanAnta pada prayukta karanA caahiye| kyoMki saMvahanava mukhyatayA sAmAnyatva hI mAnatA hai| uttara-zaMkA ThIka hai-parantu sUtrakAra ne jo pahuvacanAnta AnupUrvI pada ko rakhA hai usakA kAraNa yaha hai ki ve yaha prakaTa karanA cAhate haiM yavahAranaya se dravyayatutva bhI haiM / isI yAta kI apekSA karake unhoMne yahAM AnupUrvI meM bahuvacana kA nirdeza kiyA hai| zaMkA-vyavahAranaya kI apekSA sUtrakArane jaba negama vyavahArasaMmata anugama kA prakaraNa prAraMbha kiyA hai taba vahAM dravyaSahatva dikhalA hI diyA hai phira hale yahAM isa ekatva ke prakaraNa meM pradarzita karane kI kyA AvazyakatA thI ? ___uttara-ThIka hai-nahIM dikhalAnA cAhiye, parantu jo ziSya vismaraNa zIla hai unhe isa viSaya ko punaH smRta karAnA koI punarukti doSa kI pAta nahIM hai / ataH sUtrakArane aisA kiyA hai| ziSyajana jisa prakAra se vastu kA svarUpa samajha sake usI prakAra se unhe samajhAnA gurukA karta. A eka vacanAnta padane pravega kema karyo nathI ? saMgrahanIya mukhyatve sAmAnyatatvane ja mAne che tethI ahIM ekavacananA padane prayoga dha Ite hatA. uttara-zaMkAkartAnI zaMkA vyAjabI che. paraMtu sUvakAre je baddhacanAna padane prayoga karyo che-AnupUrvI dravya " e prayoga karyo che tenuM kAraNa e che ke teo e vAta prakaTa karavA mAge che ke vyavahAra nayanI apekSAe davyagahatva paNa che. eja vAtane anulakSIne sUtrakAre ahIM AnupUrvI padamAM bahuvacanane nirdeza karyo che. zaMkA-nagamavyavahAra nayasaMmata anagamanA pramANamAM ja sUtrakAre vyavahAranayanI apekSAe dravya mahatva prakaTa karyuM che. chatAM ahIM pharIthI tene ekavanA prakaraNamAM pradarzita karavAnI zI AvazyakatA hatI? uttara-vimaraNazIla ziSane A viSayanuM pharI smaraNa karAvavA mATe sUtrakAre ahIM tene pharI ullekha karyo che tethI A pramANe karavAmAM punarukti dezanI saMbhAvanA rahetI nathI zive je prakAre vastunA svarUpane samajI zake e prakAre temane samajAvavAnuM te gurunuM kartavya thaI paDe che.
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhuyogacandrikA TIkA sUtra 96 anugamasvarUpanirUpaNam eSo'nugamaH / itthaM saMgradasammatA'nauSa nidhi kI dravyAnupUrvI samApte ticayitumAha'setaM saMgassa ' ityAdi / saiSA saMgrahasammatA'napanidhikI dravyAnupUrvI / anaupanidhiko dravyAnupUrvI samApteti sUcayitRmAha se taM bhaNovaNidhiyA' ityAdisaiSA'nopaniSikI dravyAnupUrvIti // 096 / / " 423 itthamanidhikI dravyAnupUrvI nirUpya sampati mAinirdiSTAmIpanidhika dravyAnupUrvI prAha mUlam - se kiM taM ovaNihiyA davvANupudI ? ovaNihiyA davvANuputrI tivihA paNNattA, taM jahA- puvvANuputrI1, pacchANupuvIra, aNANupuvIya 3 // sU0 97 // vya ho jAtA hai / ( se taM aNuga me / se taM saMgahasta aNovaNihiyA davyANuputrI, seta aNovanihiyA davyANupRthvI) isa prakAra anugama ke prakaraNa ko samApta karate huye sUtrakAra kahate haiM ki yaha pUrvoktarUpa se saMgrahanaya mAnya anugama kA svarUpa hai / isakI samApti meM saMgrahanaya saMgata anaupanidhi kI dravyAnupUrvI kA kathana samApta ho cukaa| yahI pra krAnta anaupanidhikI dravyAnupUrvI kA svarUpa hai| isakA vizeSarUpa se khulAzA artha naigama vyavahAra saMmana anugama ke prakaraNa meM likhA jA cukA hai / / sU0 96 // isa prakAra se anaupanidhiko dravyAnupUrvI kA nirUpaNa karake ava sUtrakAra pUrva kadhita aupanidhi kI dravyAnupUrvI kA kathana karate haiM ( se tUM aNugame ! kheta saMbhAirasa aNovanihiyA davvANuputrI se ta aNoraNihiyA davSANupubbI) ve anugamanA karanA upasAra 2 suutrkAra kahe che ke A prakAranuM (upara vadhu vyA pramANenu') sagrahanayamAnya anu gamanu' svarUpa che. anugamanA svarUpanuM nirUpaNu thaI javAthI saMgrahanayamAnya anugamanu svarUpa che. anugamanA svarUpanuM nirUpaNu thai javAthI sagrahanayasaMmata anaupaniSikI dravyAnupUrvI nuM kathana ahIM pUrU thAya che. A prakAranuM pUrva prastuta anaupaniSikI dravyAnupUrvInuM svarUpa che. tenA vizeSa khulAse naeNgamavyavahAra nayasaMmata anugamanA prakaraNamAM ApavAmAM Avele che, sadga65 A pramANe anaupaniSikI dravyAnupUrvI nuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra pUrva'thita opanidhikI dravyAnupUrvI nuM nirUpaNa kare che--
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadArase yA-atha kA sA aupanidhikI dravyAnupUrvI 1 aupanidhikI dranyAnI trividhA prajJaptA, tadyathA-pUrvAnupUrvIra, pazcAnupUrvI 2, anAnupUrvI 32 0 97 / / TIkA-'se ki taM' ityAdi atha kA sA aupanidhikI dravyAnupUrvI ? iti ziSya prshnH| uttaramAhabhopanidhikI-upanidhiH sthApanaM nirmANamityarthaH, sa prayojanamasyA sA, dravyAnupUrvI-dravyaviSayA''nupUrvI tripakArA proktaa| tadyathA-pUrvAnupUrvI vivakSitadharmAstikAyAdidravyavizeSasamudAye yaH pUrvaH prathamastasmAdArabhya yA AnupUrvI - anukramaH paripATo vA nikSipyate sA pUrzanupUrvI ? / pazcAnupUrvI-tatraiva dravyavizeSa. "se kiM taM ovaNihiyA" ityAdi zabdArtha-se kiM taM ovaNihiyA davANupuTavI ) he bhAnta ! aupanidhi dravyAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? uttara- (ovaNihiyA vANupubbI ticihA paNattA ) aupanidhi dravyAnupUrvI tIna prakAra kI kahI gaI hai / (taMjahA) ve usake 3 prakAra ye hai-(pumvANupu0vI 1, pacchANupuvI2, aNANupuvvI 3 ya) 1 pUrvAnupUrvI 2 pazcAnupUrvI aura 3,anAnupUrvI upanidhi kA artha sthApana yA nirmANa hai| yaha jisakA prayojana ho usakA nAma aupanidhikI hai / yaha dravya viyaSaka aupanidhikI dravpAnupUrvI-pUrvoktarUpa se3tIna prakAra kI haiN| vivakSita dharmAstikAya Adi dravya vizeSa ke samudAya meM jo pUrva prathama dravya hai usase lekara jo AnupUrvI - anukrama-paripATI nikSipta kI "se ki ta ovaNihiyA" tyAha sahAya-( se ki ta ovaNihiyA vvANupubbI ) 3 bhAvana! mI5 niSikI dravyAnupUvInuM svarUpa kevuM che? uttara-(ovaNihiyA davvANupuvvI tivihA paNNattA) mopanidhihI nyA. nupI 15 2nI hI che. (taMjahA) te traya praa| nIce pramANe - (putvANupuSI, pacchANupuvvI, aNANupugI ya) (1) pUrvAnubhUtI, (2) 5zvAnu. pUvI, bhane (3) manAnubhUtI upanidhi eTale sthApanA athavA nirmANa te sthApanA athavA nirmANa jena projana hoya che tene aupanidhi kI kahe che. A dravyaviSayaka aupaniSikInA upara mujaba traNa prakAra che. vivaNita dharmAstikAya Adi dravyavizeSanA samudAyamAM je pUrva (prathama dravya) che tyAMthI zarU karIne je Anu pUrva (anukrama, paripATI) nizcita karavAmAM Ave che-rAkhavAmAM Ave che
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ mogacandrikA TIkA sUtra 98 pUAnupAdimedatrayanirUpaNam 425 mAdAya yaH pAvAsyA antimastasmAdArabhya vyatikrameNa yA ''nupUrvI nikSipyate mA pacAnupI 2 / anAnupUrvI-pUrvAnupUrvIpazcAnupUrvIbhyAM minnasvarUpA yA''nu. pUrvI sA'nAnupUrvI // suu09|| pUrvAnupUryAdibhedatrayaM nirUpayitumAha maram-se kiM taM putvAnupubbI ? puvvANupuvI-dhammatthikAye adhammasthikAye, AgAsasthikAye, jIvatthikAye, poggalatthikAye, addhAsamaye / se taM puvvANupuThavI / se kiM taM pacchANupuvI? pacchANupuvI-addhAsamae, poggalasthikAe, jIvatthikAe, AgAsasthikAe, ahammasthikAe, dhmmaathikaae| se taM pcchaannuputvii| se kiM taM agANupuvI? aNANupuvI-eyAe gheva egAiyAe eguttariyAe chagacchagayAe seDhIe aNNamaNNambhAso durUvUNo / se taM aNANuputvI ||suu098|| chAyA-atha kA sA pUrvAnupUrvI ? pUrvAnupUrvI-dharmAstikAyaH adharmAstikAyaH bhAkAzAstikAyo jIvAstikAyaH pudgalAstikAyaH addhaasmyH| saiSA pUrvAkI jAtI hai-rakhI jAtI hai vaha pUrvAnupUrvI hai / tathA usI dravya vizeSa ke samudAya meM jo pAzcotya-aMtimadravya hai-usase lekara vyaktikrama se jo AnupUrvI nikSipta kI jAtI hai vaha prazcAnupUrvI hai| pUrvAnupUrvI evaM pazcAnupUrvI ina donoM se bhinna svarUpa vAlI jo AnupUrvI hai vaha bhanAnupUrvI hai||| sU0 97 // pUrvAnupUrvI Adi jo tIna bheda haiM unakA svarUpa kyA hai isa bAta ko sUtrakAra prakaTa karate haiM-"se kiM taM puvvAnupuvvI" ityaadi| tenuM nAma pUrvAnupUla che. tathA eja dravyavizeSanA samudAyamAM je pAzcAtyaaMtima dravya che, tyAMthI zarU karIne eTale ke ulTA kramathI je AnapUrva rAkhavAmAM Ave che tene pazcAnupUrvA kahe che. pUrvAnupUrvI pazcAtupUrvI, A banethI bhinna svarUpavALI je AnupUvI che tene anAnupUrvA kahe che. sU09 have sUtrakAra pUrvAnumUvI Adi traNa bhedanA svarUpanuM nirUpaNa kara che"se ki ta pulvAnupuvI" tyAle
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ 526 anuyogadvAra nupUrvI / atha kA sA pazcAnupUrvI ? pazcAnupUrvI - addhAsamayaH, punalAstikAca, jIvAstikAyaH, AkAzAstikAyaH, adharmAstikAyaH, dharmAstikAyaH / saiSA pazcAnupUrvI / atha kA sA anAnupUrvI ? anAnupUrvI - etasyAmeva ekAdikAyAmekotarikAyAM SaDgacchatAyAM zreNyAmanyonyAbhyAso dvirUponaH / saiSA'nAnupUrvI // sa. 98 / / TIkA- -' se kiM taM ' ityAdi - atha kA sA pUrvAnupUrvI ? iti ziSya praznaH / uttaramAha - 'puvvANupuntrI ' ityAdi / pUrvAnupUrvI-dharmAstikAyaH 1, adharmAstikAyaH 2, AkAzAstikAyaH 3, jIvAstikAya: 4, pudgalAstikAyaH5, addhAsamayaH 6 / dharmAstikAyAdInAM vyAkhyA''cArAGgasUtrasya prathamazrutaskandhe matkRtAcAracintAmaNiTIkAyAM draSTavyA / tathA - addhAsamayaH - addhArUpaH samaya iti samAsaH / addhAzabdaH kAlavAcakaH / zabdArtha - ( se kiM taM puvvAnuputrvI 1) he bhadanta / pUrvAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? uttara - ( puvvANupu0vI) pUrvAnupUrvI kA svarUpa isa prakAra se hai( dhammasthikAye, adhammasthikAye, AgAsatdhikAye jIvasthikAve, poggalatthikAye' addhAsamaye ) 1 dharmAstikAya, 2 adharmAstikAya, 3 AkAzAstikAya, 4 jIvAstikAya 5 pudgAlAstikAya aura 6 addhA samaya isa prakAra kI paripATI se ina chaha dravyoM kA nikSepaNa karanA yaha pUrvAnupUrvI hai| ina dharmAstikAya Adi ko kA kyA svarUpa hai isa bAta ko jAnane ke liye AcorAGga-sUtra ke prathama skaMdha meM matkRta AcAracintAmaNi TIkA dekhanI cAhiye / addhArUpa jo samaya hai usakA nAma addhA samaya hai / addhA zabda zArtha - (se kiM taM puvbAnupubbI ?) he bhagavan ! pUrvAnupUrvInu 2135 Thevu che 1 62-(goggat) valgyalj 2934 ani sig. (farm, adhammatthikAye, AgAsatthikAye, jIvatthikAye, poggalatthikAye, addhAsamaye ) ( 1 ) dharmAstiThAya, (2) adharmAstiAya, ( 3 ) AmazAstihAya, (4) vAstimaya, (5) pudgalAstikAya ane (6) addhAsamaya (kALa), A prakAranI paripATIthI (anukramathI) cha dravyeAnuM nikSepaNa karavuM tenuM nAma pUrvAnupUrvI' che. AcArAMga sUtranI AcAracintAmaNi nAmanI meM je TIkA lakhI che tenA pahelA skaMdhamAM dharmAstikAya AdinA svarUpanuM' nirUpaNa karavAmAM Achyu' e tA jijJAsu pAThakee tyAMthI te vAMcI levu. addhA rUpa je samaya che tenuM nAma addhAramaya che. addhA zabda kALavAcaka che, ane samaya zabda
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ manubonacandrikA TIkA sUtra 98 pUAnupUrvyAdimedatrayanirUpaNam samavAndo'nekArthakaH zapayAdiSvapi vartate, ataH kAlamartha bodhayitum-'adA' hAta vizeSaNopAdAnam / paTTa mATikAdipATanadRSTAntasiddhaH sarvakSmaH pUpirakoTivimamukto vartamAnaH ekaH kAlAMza iti 'adAsamaya' zabdArthoM bodhyaH, ata evAtra pastikAyatvAbhAvaH, bahupadezavati dravya eva tasya sadbhAvAt / iha tu nAsti pradebAhulyam,-atItAnAgatayovinaSTAnutpannatvena ekamAtrasya vartamAnarUpasya samayasva pradezasya sadbhAvAt / nanu samayabahutvAbhAve 'samayA valiyamuhuttA kAla vAcaka hai aura samaya zanda anekArthaka hai| kyoMki samaya zanda kA prayoga zapatha Adi aneka arthoM meM bhI hotA hai / ataH kAlarUpaartha kA vaha yahAM bodhaka hai, isa bAta ko bodha karAne ke nimitta sUtrakAra ne usakA vizeSa advApada rakhA hai| vartamAna eka kAlAMza kA nAma addhA samaya hai / yaha atyaMta sUkSma hai / pUrva aura apara koTi se yaha rahita hotA hai| isakI siddhi paTTa sATikAdi ke phAr3ane rUpa dRSTAnta se hotI hai| arthAt sarva sUkSmAtimUkSma jo vartamAna kAlAMza hai vahI advA samaya kA vAcyArtha hai| ise astikAya meM parigaNita nahIM kiyA gayA hai| kyoM ki isameM bahupradezatva kA abhAva hai| jo bahupradeza vAle-hote haiM unhe hI astikAya kahA gayA hai / atItakAla vinaSTa ho jAne ke aura bhaviSyat kAla anutpanna hone ke kAraNa ekamAtra vartamAnarUpasamaya pradeza kA sadbhAva hai isaliye usameM pradezabAhulya nahIM hai| zaMkA-samaya kI bahutA ke AbhAva meM "samayAvaliyamuhattA diva. anekArthaka che, kAraNa ke samaya zabda prayoga zapatha Adi aneka arthomAM paNa thAya che. tethI te pada ahIM kALarUpa arthanuM bedhaka che, te vAtane samajAvavAne mATe sUtrakAre tenuM vizeSa addhApada rAkhyuM che. vartamAna eka samayanuM nAma addhA samaya che. te atyaMta sUkSma che. pUrva ane apara keTiNI te rahita hoya che. tenI siddhine mATe paTTa sATikA Adi phADavAnuM dakhAna ApavAmAM Ave che eTale ke sarvasUkSmAtisUkSma je vartamAna kAlAMza che eja addhAsamayanA vAgyAthuM rUpa che. tene astikAmAM gaNAvavAmAM Avela nathI kAraNa ke temAM bahu pradezatvane abhAva che. je bahu pradezavALAM hoya che temane ja astikAya kahevAya che. atItakALa (vyatIta thaI gayele kALa) vinaSTa thaI javAne kAraNe ane bhaviSyakALa anutpanna hevAne kAraNe eka mAtra vartamAna rUpa samayapradezane ja sadUbhAva che, tethI temAM pradezabAhulya nathI. -samayanI mAtAnA ne abhAva bhAnapAmA bhAve, te " samayAva
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 bhaMgAgavArale divasamahorasapakkhamAsA ya' ityAgamasiddha AvalikAdikAlaH kathamupapayeta ! iti cet, ucyate-vyavahAranayamAzritya-AvalikAdisattA sviikriyte| nidhana nayamate tu tadasatvameva / nahi pudgalaskandhe paramANusakAta ivAvalikAdiSu samayasAtaH kazcidasthito'sti, ato vyavahAranayamatena tatkathanamastIti na kabir doSa iti / tadetadupasaMharannAha-' se taM' ityAdi, saiSA pUrvAnupUrvIti / aba pazcAnupUrvI nirUpayitumAha-' se kiM taM' ityAdi / atha kA sA pacAnupUrvI ! iti ziSya prshnH| uttaramAha-'pacchAnupubbI' ityaadinaa| pazcAnupUrvI hi'addhAsamayaH, pudgalAstikAyaH, jIvAstikAyaH, AkAzAstikAyaH, adharmAstisa mahorattapakkhamAsAya" ityAdi AvalikArUpa kAla jo ki Agama siddha hai kaise saMgata mAnA jA sakatA hai ? uttara-vyavahAranaya ko lekara hI AvalikAdirUpa kI sattA svIkRta huI hai| nizcayanaya ke mata ko lekara nhiiN| kyoMki isa mata meM to AvalikAdi rUpa kAlakA satva nahIM mAnA gayA hai| jisa prakAra se pudalaskaMdha meM paramANuoM kA saMghAta avasthita hai usa prakAra se Ava. likAdikoM meM koI samaya saMghAta avasthita nahIM hai / isaliye mAnanA cAhiye yaha AvalikAdirUpa kAla kA kathana vyavahAranaya ke mata se hai| isaliye isameM koI doSa nahIM hai / (se taM puvvAnupuvvI) isa prakAra yaha pUrvAnupUrvI kA svarUpa hai / " se kiM taM pacchAnupuvvI" pazcAnupUrvI kyA hai? uttara-(pacchANupuvvI) pazcAnupUrvI isa prakAra se haiM-(addhAsamae liyamuhuttA divasamahorattapakkhamAsA ya" mAli, bhuta', hasa, zata, pakSa, mAsa Adi rUpa kALa ke je Agama dvArA siddha thayela che, tene kevI rIte saMgata mAnI zakAya? uttara-vyavahAra nayanI dRSTie ja AvalikAdi rUpa kALanI sattA (samayanuM astitva) svIkRta thaI che-nizcayanayanI mAnyatA anusAra te A vikA Adi rUpa kALanuM astitva ja svIkAravAmAM AvyuM nathI je prakAre pulaskaMdhamAM paramANuone saMghAta (soma) avasthita vidyamAna che, e pramANe AvalikAkemAM kaI samayano saMdhAta avasthita nathI tethI evuM mAnavuM joIe ke A AvalikAdi rUpa kALanuM kathana vyavahAra nayanA matAnusAranuM kathana che. te kAraNe A prakAranA kathanamAM kaI deSa nathI. (se ta putvAnuputrI) mA prA2nu pUrvAnuvIna 2135 che. prazna-he bhagavan ! pazcAnupUrvI nuM kevuM svarUpa che? ttira-(pacchANupuvvI) 5zvAnuvA bhI prAnI 81 8-(avAsamae,
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ nandrikA TIkA sUtra 98 pUrvyAnupUrvyAdi medatrayanirUpaNam kareche kAyaH, dharmAstikAyaH, iti vyutkrameNa nirdiSTA / tadetadupasaMharannAha' se ' ityAdi, sevA paJcAnupUrvIti / athAnAnupUrvI nirUpayati-' se kiM taM ' ityAdinA / maya kA sA anAnupUrvI ? - na vidyate AnupUrvI pUrvAnupUrvI pazcAnupUrvIdvayarUpA mAMsA tathA vivakSitapadAnAmanantaroktakramadvayamumuladhya parasparasAdRzeH saMbhavadbhirmaGgakairyasyAM viracanA kriyate sAnAnupUrvItyarthaH / sA hi - etasyAm = anantarASikatadharmAstikAyAdisambandhinyAm, ekAdikAyAm = eka AdiryasyAM sA tathA tasyAm, punaH- ekottarikAyAm ekaika uttaraH pravardhamAno yasyAM sA tathA poggalasthikAe, jIvasthikAe AgAsatthikAe, ahamasthikA dhammasthikAe) addhA samaya, pudgalAstikAya, jIvAstikAya, AkAzAstikAya, aghamastikAya, dharmAstikAya / isa prakAra jo dharmAdika dravyoM kA vyutkrama se nirdeza hai (setaM pacchANuputrI) vaha pazcAnupUrvI hai| (se kiM aNANupubbI) he bhadanta ! anAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? (aNANuputro ) utara - anAnupUrvI kA svarUpa isa prakAra hai- ( eyAe ceva egAiyAe eguttariyAe cha gacchgayAe seDhIe aNNamaNNabhAso dUruvRNo) jisa meM pUrvAnupUrvI aura pacAnupUrvI ye donoM nahIM haiM usakA nAma anAnupUrvI hai| isameM vivakSita dharmAdika padoM ke anantarokta kramadvaya ko ulladhana karake paraspara saMmbhavita bhaMgoM se una padoM kI viracanA kI jAtI hai isa anAnupUrvI me jo zreNI sthApita kI jAtI hai usameM sabase pahile eka saMkhyA rakhI jAtI haiN| bAda meM eka eka kI uttarottara vRddhi pAgalatyikAra, jIvatthikAe, AgAsatthikAe, ahammatthikAe, dhammatthikApa) zraddhAsabhaya (aja), thuGgasAstimAya, vAstiprAya, AazAstihAya, adhbhiistikAya ane dharmAstikAya, A prakAre dharmAstikAya Adi dravyeAne je sTADemapUrva'! nirdeza thAya che, (seta pacchANupubbI) tenuM nAma pazcAnupUrvI che ? prazna - (se ki aNANupuvvI) De lagavan ! anAnupUrvI nuM sva35 vu' hai ? Gttara-(aNAMNupuvvI) manAnupUrvI nu kha35 yA prabhAra - (eyAe veba eg| iyAe eguttariyAe chagacchgayAe seDhIe aNNamaNNabhAso dUruvUNo) premAM pUrvAnupUrvI ane padmAnupUrvI e banne nathI, tenu' nAma anAnupUrvI che. temAM dharmAstikAya Adi padAnA upayu kata ane kramanu ullaMghana karIne paspara sabhavita bhaMgA vaDe te padonI viracanA karAya che. A anAnupU nImAM je zreNI sthApita karavAmAM Ave che temAM sauthI pahelAM eka sakhyA zakhavAmAM Ave che, tyAra bAda cha sakhyA sudhI uttarAttara ekanI vRddhi
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ tasyAm , punaH-SaDgacchagatAyAm-paNNAM gaccha:-samudAyA-pahacchastaM gatAbAsA pAcchagatA tasyAM-dharmAstikAyAdidravyaSTrakavipayAyo, zreNyA pazto anyonyAbhyAsa:-anyo'nyaM parasparam-abhyAso-guNanam , anyo'nyAbhyAsa:-parasparaguNanarUpaH, tathA-dvirUponaH ApantavivakSArahitaH, evaMrUpA'nAnupUrvI podhyaa| ayamabhiprAyaH-prathamaM vyavasthApitakakAyA ante ca sthApitaSaTsaMkhyAyA (1-2-3-4-5-6) dharmAstikAyAdi dravyaSaTkaviSayAyAH paryA parasparaguNane maGgakasaMkhyA bhavati, sA AdyantabhaGgakadvayarahitA anAnupUrvI bodhyeti / asya sUtrasyedaM tAtparyam - pUrvAnupUrdhyA hi-prathamaM tAvad dharmAstikAyaH sthApayitavyaH, tadanu-adharmAstikAyaH tata AkAzAstikAyaH, ityevaM krameNa ' addhAsamaya:' ityetatparyantaM sthApanA krtvyaa| pazcAnupUrtyA tuprathamam addhAsamayo vyavasthApanIyA, tadanu pudgalAstikAyaH, tato jIvAstikAyaH, ityevaM vyutkrameNa 'dharmAstikAyaH' chaha saMkhyA taka hotI calI jAtI hai,jaise 1-2-3-4-5-6,phira inameM paraspara meM gugA kiyA jAtA hai jaise 1422436 64424,45=120, 12046-720, isa prakAra anyonyAbhyastarAzi bana jAtI hai| isameM se bhAdi anta ke do bhaMga karane para anAnupUrvI bana jAtI hai isa sUtra kA tAtparya yaha hai ki pUrvAnupUrvI meM pahile dharmAstikAya sthApita ho jAtA hai, usake bAda adharmAstikAya, usake bAda AkAzAstikAya' usake bAda jIvAstikAya, phira pudgalAstikAya aura phira addhA samaya / isa mase yahAM chaha dravyoM kA sthApana hotA hai| tathA pazcAnupUrvI meM pahile addhA samaya 'phira pudgalAstikAya, bAda meM jIvAstikAya, phira akAzAstikAya thatI 27 , 2 3 1-2-3-4-5-6 yA2 mAha tamA 52252ne guhAra vAmAM Ave che. bha3 1422 / 2433 | 6x4-24 / , 2445120, 12046-720 mA rIte anyonyAbhyasta rAzi manI naya che. bhAvI 53. mAtane eka bhaMga ane anya eka bhaMga e cha karI nAkhavAthI anAnapUrvI banI jAya che A sUtrano bhAvArtha nIce pramANe che pUrvAnupUrvI mAM pahelAM dharmAstikAya sthApita thAya che, tyAra bAd adhamastikAya, tyArabAda AkAzAstikAya, tyAra bAda jIvAstikAya, tyAra Aha pudgalAstikAya ane tyAra bAda aDhAsamaya (jaLa) rathApita thAya che. A kame cha dravyanuM pUrvAnupUrvI mAM sthApana thAya che. - pazcApUvImAM pahelAM addhA samaya, tyAra bAda pudagalAstikAya, tyAra ja vAstikAya, tyAra bAda AkAzAstikAya, tyAra bAda aSamAMstika
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 99 punalAstikAyamadhikRtya dravyatrayanirUpaNam 431 itvatparyantaM sthApanA kartavyA / anAnupUrvyAM tu pUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI svakrama vyutkramobhayaM parityajya yathAruci sthApanA kartavyeti / prastutasUtramupasaMharannAha' se vaM ' ityAdi / saiSA'nAnupUrvIti / / 098 / / ithaM dharmAstikAyAdIni SaDapi dravyANi pUrvAnupUrvyAditvenodAitAni / satyekaM pudralAstikAyamadhikRtyAha - I mUlam - ahavA oNihiyA davvANupuvI tivihA paNNattA, taM jahA - putrANuputrI pacchANuputrI aNANuputrI se kiM taM puvvANuputrI ? puvvANuputrI paramANupoggale duppaesie tippamasie jAva dasapaesae saMkhijjapaesie asaMkhijjapaesie aNatapaesie / se taM puvvANupuvvI / se kiM taM pacchA NupuvI ? pacchA NuputrI anaMtapa pasie asaMkhijjapa esie saMkhijjapae siSa jAva dasapaesie jAva tippae lie duppaesie paramANupoggale / setaM pacchA puvvI / se kiM taM aNANupuvI ? aNANupubbI eyAe. caiva pagAiyAe eguttariyAe anaMtagacchagayAe seTIe aNNamaNNabhAso durUvUNo / se taM aNANuputrI / se taM ovaNihiyA davvANupuccI / se taM jANayasarIrabhaviya sarIravairittA bAda adharmAstikAya aura phira dharmAstikAya isa vyutkrama se 6 dravyoM kA sthApana kiyA jAtA hai / parantu anAnupUrvI meM ina donoM prakAra ke pUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI rUpa krama vyutkrama kA parityAgakara yathAruci 6 dravya sthApita kiye jAte haiN| (se taM aNANuputhvI) isa prakAra yaha anAnupUrvI kA svarUpa haiM / / / sU0 98 // ane tyAra bAda dharmAstikAya, A prakAranA ulTA kramathI 6 dravyenuM sthApana karAya che parantu anAnupUrvI mAM te pUrvAnupUrvInI jema cha dravyeAnA sIdhA kramanA ane pazcAnupUrvI nI jema temanA ulTA kramane ane yathAruci (bhanane abhe te rIte) cha dravyonu sthApana 42vAmAM Ave che (setaM' aNANuputrI) yA prakAra anAnupUrvI sva35 . suu058||
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ dbvaannupuvvii| se taM no Agamao dvvaannupuvvii| se taM davANupuvvI ||suu099|| gayA-athavA-aupanidhikI dravyAnupUrvI trividhA prAptA, tapathA-pUrvAnu pUrvI pazcAnupUrvI anAnupUrvI / atha kA sA pUrvAnupUrvI ? pUrvAnupUrvI-paramAe. pudgalo dvipadezikaH tripadeziko yAvat dazapradezikaH saMkhyeyapradezikaH asaMkhyeyapadezikaH anantamadezikaH / saiSA pUrvAnupUrvI / atha kA sA pazcAnupUrvI ? pacAnuH apa sUtrakAra eka pudgalAstizAya ke Upara tInoM kI ghaTanA karate haiM"ahavA bhovaNihiyA" ilaadi| zabdArtha-( ahavA) athavA- (ovaNihiyA davANupuvvI)opaniSi kI dravyAnupUrvI (tivihA paNNattA) tIna prakAra kI kahI gaI haiN| (taM jahA) ve prakAra ye haiM- (puvvANupuvvI) pUrvAnupUrvI (pacchANupundhI) pazcAnupUrvI (bhaNANupuvvI) aura anaanupuurvii| (se kiM taM puvvANupuvI ?) he bhadanta ! pUrva prakrAnta pUrvAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? (puvvANupuSI) uttara-pUrvAnupUrvI isa prakAra se haiM-(paramANupuggaLe duppaesie tippa. esie jAva dasapaesie saMkhijjapaeptie asaMkhijjapaesie aNaMtapaesie) paramANupudgala, dvipradezI, tripradezI yAvat dazapradezI, saMkhyAtapadezI, asaMkhyAta pradezI, anaMtapradezI skaMdha-isa kramase yaha pudgalA. ve sUtrA24 pustiya 652 mAtrA ghaTanA (sthApanA) - "ahavA bhovaNihiyA" tyAha AvDAya-(ahavA) yA (bhovaNihiyA davANupuSI) gopaniSada anyAnubhavI (tivihA paNNattA) 35 42nI hd. (taMjahA) te 15 // 3 // nA prabhArI the-(puvvANupuvvI, panchANupuSvI aNANupuvvI) (1) mAnuSI (2) pakSAnubhUtI (3) anAnuA . 48-(se ki ta puvvANuputrI ?) 3 pan ! pAnI 1354 uttara-(puvvANupuvvI) pUrvAnubhUtIna 2135 // 24 55 4 - (paramANupugale, duppaesie tippaesie jAva dasapaepie, saMkhigjapapasie, basaMdhi japaesie, aNaMtapaesie) 52mA pusa, viprAH45, nizi45, jaya pradezI paryantanA skaMdha, saMkhyAta pradezamaskaMdha, asaMkhyAta pradezI rakapa ane anaMta pradezI DhaMdha A kramapUrvakanI pudgalAstikAya saMbaMdhI je Avayii, (se va puvvANupuvvI) tene pUrvAnuvI .
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuvogacandrikA TIkA sUtra 99 pugalAstikAyamadhikRtya dravyatrayanirUpaNam 435 vI-anantapradezikaH asaMkhyeyamadezikA saMkhyeyapradeziko yAvad dazamadeziko pAvat trimadeziko dvipadezikA paramANupudgalaH / saiSA pazcAnupUrvI / atha kA sA manAnupUrvI anAnupUrvI etasyAmeva ekAdikAyAmekotarikAyAmanantagacchagatAyo menyAm anyonyAbhyAso dvirUponaH / saiSA'nAnupUrvI / saiSA aupanidhikI dravyAnupUrvI / saiSA jJAyakazarIrabhavyazarIravyatiriktA dravyAnupUrvI / saiSA noAgamato imyAnupUrvI / saiSA dravyAnupUrvI ||suu0 99 // TIkA-'ahavA' ityAdi bhayavA-punaH pudgalAstikAyamAzritya aupanidhikI dravyAnupUrvI pUrvAnupUrtI pabAnupUya'nAnupUrvI bhedetrividhA prjnyptaa| tatra-paramANupudgalo dvipradezika ityAdikrameNa-' anantapradezikaH' iti paryantaM puurshnupuurvii| tathA-vyu-krameNa 'anantapradezikaH' ityArabhya 'paramANupudgalaH' iti paryantaM pshcaanupuurvii| anAnu. stikAya saMbaMdhI (se taM puvvANuputrI) pUrvAnupUrvI hai / (se kiM taM pacchA. pupundhI ) he bhadanta ! pazcAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? uttara- (pacchANupunvI )pazcAnupUrvI isa prakAra se hai-(aNaMtapaesie bhasaMkhijjapaesie, saMkhijjapaesie jAva dasapaesie jApa tippaesi. e duppaesie paramANuroggale ) jaba pudlAstikAya anaMta pradezika, asaMkhyAta pradezika, saMkhyAta pradezika, yAvat dazapradezika pAvat tripradezika vipradezika aura paramANupudgala isa vyutkrama se parigaNita ho taba (se taM pacchANuputvI ) vaha pazcAnupUrvI hai| (se kiM taM aNANupuvvI) he bhadanta ! anAnupUrvI kyA hai ? uttara-(aNANuputvI) anAnupUrvI isa prakAra se haiM (eyAeceva egAiyAe eguttariyAe aNaMtagacchagayAe seTIe-aNNamaNNambhAso ra. HA-(se kiM tapachANupuvI?) 3 mApana ! pakSAnupI 5135 3cha / uttara-(pacchANupubbI) 5vAnubhUvI 24 prA2nu 1135 cha-(aNaMdapaesie, basaMkhijapaesie, saMkhijjapaesipa jAva dasapaesipa jAva tippaesida, duppaepie, paramANupoggale) byAre Y Rasiyane manAta prazikSa, asa. khAta pradezika, saMkhyAtapradezika, dasapradezika, navaprAdezika Adi traNa pradezika pattanA skalparUpe ane dvipradezika aMdha ane paramANu pudgala, A prakAra Beu vthI parigaNita yAya, tyAre (se tapacchANuputvI te 5zvAnu. yii upAya che. 48-(se kiMta bhaNANupuvvI) usa manAnupI 51354Aya? ttira-(aNANupuvvI) manAnu5vIna 135 mA 2 -(eyAe peSa ma0 55
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadhAro pUrvI tu ekAdikAyAmekotarikAyAm anantagacchagatAyAm-ekottaravRddhimatskandhAnAmanantatvAt skandhA anantAsteSAM gaccha: samudAyastaM gatA-mAptA tasyA tathAbhUtAyAm etasyAM paramANupudgalAdArabhya anantapradezaparyantAyAmeva zreNyApaMktI, sA anyo'nyAbhyAsA=parasparaguNanarUpA dvirUpona: AdyantasthabhAvayarahitA ca bodhyaa| nu yathaikaH pudgalAstikAyaH pUrvAnupUrvyAditvenodAhRtaH, tathaivAnye'pi kayaM nodAhRtAH ? iti cet , ucyate-iha pUrvAnupUrvyAdivicAre paramANvAdidravyANAM vRNo) jisameM purvAnupUrvI aura pazcAnupUrvI ye donoM nahIM haiM usakA nAma anAnupUrvI hai yaha yAta pahile kaha dI gaI hai / isameM vivakSita padoM ke anantarokta kramavaya ko ulaMghana karake paraspara saMbhavita bhaMgA se una padoM kI viracanA kI jAtI hai| usameM sabase pahile ekapradezI paramANupudgala kI sthApanA kI jAtI hai / phira bAdameM dvipradezI skaMdha Adi kI / isa prakAra eka eka 2 pradeza kI vRddhi karate 2 jaba anaMta madezI skaMdhataka sthApanA ho cukatI hai-taba ina sapakI zreNI bana jAtI hai| isa zreNI-paMkti meM ekottara vRddhivAle skaMdha anaMta ho jAte haiN| phira inameM paraspara meM guNA kiyA jAtA hai / jo mahArAzirUpa saMkhyA AtI hai usameM Adi aura anta ke do bhaMga karanepara anAnupUrvI bana jAtI hai| zaMkA-jaise eka pugadlAstikAya pUrvAnupUrvI Adi rUpase udAhRta egAiyAe egusariyAe aNaMtagacchagayAe seDhIe aNNamaNNavbhAso durUvUNo) bhAM pUrvAnupUrvI ane payAnupUva, e bane nathI, tenuM nAma anAnupUrvI che, e vAta pahelAM prakaTa karavAmAM AvI cukI che temAM vivakSita padanA (paramANu pudgala AdinA) uparyuMkata bane kamane parityAga karIne paraspara saMbhavita bhaMga vaDe te padanI viracanA karavAmAM Ave che. temAM sauthI pahelAM eka pradezI paramANu pudgalanI sthApanA karavAmAM Ave che ane tyAra bAda dvipadezI kaMdha AdinI sthApanA karAya che. A rIte eka eka pradezanI vRddhi karatAM karatAM jyAre anaMta pradezI kaMdha sudhInI sthApanA thaI jAya che, tyAre te badhAnI eka zreNI banI jAya che. A zreNI-paMktimAM uttarottara ekanI vRddhivALA aMdha aneka thaI jAya che. tyAra bAda parasparano guNAkAra karavAmAM Ave che. A A rIte je mahArAzi rUpa saMkhyA Ave che temAMthI pahele ane chello, e be bhaMga kamI karavAthI anAnupUrvI banI jAya che. prazna-je rIte eka pudagalAstikAyane udAharaNa rUpe laIne tenI pUrva
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ subogacandrikA TIkA sUtra 99 pudgalAstikAyamadhikRtya medatrayanirUpaNam 435 paripATayAdilakSaNaH kramaH prakrAntaH / sa ca dravyabAhulye satyeva saMbhavati / va cAsti dharmAstikAye, adharmAstikAye, AkAzAstikAye ca pudgalAstikAyavad impabAhulyam , ekaika dravyatvAtteSAm / jIvAstikAye tvanantajIvadravyANAM savAd gamapyasti dravyabAhulyam , tathApi paramANudvipadezikAdiSu yathA pUrvAnupUrvItvA. dihetuH pUrvapazcAdbhAvo vidyate, na tathA jIvadravyeSu, pratyekajIvasyAsaMkhyeyapradeza paravena sarvajIvAnAM tulpapradezatvAt / paramANudvipadezikAdidravyANAM tu viSamapradezikatvAt pUrvapazcAdbhAvo vidyate / tathA-addhAsamayasyApi ekasamayarUpatvAdeva huA hai-udAharaNa se upasthita kiyA gayA hai vaise hI anya dharmAsti kAya Adi dravya kyoM nahIM udAhRta kiye gaye haiN| uttara-yahAM pUrvAnupUrvI Adi ke vicAra meM paramANu Adi dravyoMkA paripATIrUpakrama prakrAnta kathana meM calarahA-hai, so vaha krama dravyakI bahu khatAme saMbhavita hotA hai-bana sakatA hai dharmAstikAya meM, adharmAsti. kAya meM aura AkAzAstikAya meM pugadlAstikAya kI taraha yaha dravyaSAhulya nahIM hai kyoMki saba ekaeka dravyarUpa mAne gaye haiN| yaha yadyapi jIvA. stikAya meM anaMta jIvadravyoM kI sattA hone ke kAraNa dravyavAhulya hai, parantu phirabhI paramANuoM meM evaM dvipradezI skaMdha AdikoM meM jaisA pUrvAnupUrvI Adi kAraNabhUta pUrva pazcAdbhAva vidyamAna hai vaisA jIva. dravyoM meM nahIM hai| kyoMki pratyeka jIva asaMkhyAta pradezavAlA hai| isa liye samasta jIvoM meM tulya pradezanA hai paramANuoM evaM dvipradezika nupUrvI AdinuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che, e ja pramANe dharmAstikAya Adi anya dravyane udAharaNarUpe kema levAmAM AvyAM nathI ? uttara-ahIM pUrvAnupUrva Adine vicAra karatAM paramANu Adi dravyono paripATI rUpa kama (anukrama) prastuta kathanamAM pratipAdita thaI rahyo che. tethI A kathana dravyanI batAmAM ja saMbhavI zake che. dharmAstikAya adharmAstikAya ane AkAzAstikAyamAM pudgalAstikAyanI jema A dravyabAhulyane sadurbhAva nathI. kAraNa ke temane te eka eka dravyarUpa mAnavAmAM Avela che. je ke jIvAstikAmAM anaMta chavadravyonI sattA (astitva) hovAne kAraNe dravyabAhulya che, paraMtu paramANuomAM ane ddhipradezI sadha Adike mAM je pUrvApavI AdinA kAraNabhUta pUrvapazcAt bhAva vidhamAna che, e jIva dravyamAM nathI. kanNa ke pratyeka jIva asaMkhyAta pradezavALe che tethI samasta jIvomAM tulya (samAna) pradezatA che. paramANue ane dvidezika Adi dravyamAM te viSama --
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ 436 bhanuyogadvArakhe pUrvAnupUrvItvAdyasaMbhavaH, ato'tra pudgalAstikAya eva pUrvAnupUrvIsvAdikodAhatA, natvanye dharmAstikAyAdaya iti / sadetadupasaMharannAha-' se taM' ityAdi / saiSA anAnupUrvIti / aupanidhiko dravyAnupUrvI sampUrNati sUcayitumAha-se taM ovaNihiyA' ityAdi / saiSA aupanidhikI dravyAnupUrvIti / jJAyakazarIramavyazarIvyatiriktA dravyAnupUrvIsaMpUrNeti sUcayitumAha-'se taM jANayasarIrabhaviyasarIra vArittA' ityAdi-saiSA jJAyakaAdi dravyoM meM to viSamapradezikatA hai isaliye vahAM pUrvapazcAdbhAva hai| tathA jo addhAsamaya hai vaha ekasamayarUpa hai isaliye usameM bhI pUrvAnu pUrvI Adi saMbhavita nahIM hai isaliye pugadlAstikAya hI pUrvAnupUrvI AdirUpa se udAhRta kiye gaye haiM anya dharmAstikAya Adi dravya nhiiN| (se taM aNANupuvvI) isa prakAra yaha anAnupUrvI hai / (se taM ovaNihiyA vvANuputvI) yahAMtaka pUrva prakAnta opanidhikI dravyAnupUrvI kA kathana kiyA gayA hai / ( se taM jANayasarIrabhaviyasarIravaharittA davvANupunvI ) isa prakAra aupanidhikI dravyAnupUrvI kA kathana samApta hote hI jJAyaka zarIra bhavya zarIravyatirikta dravyAnupUrvI samApta ho jAtI hai / (se tano Agamao davANupuvI-se taM davANupuvvI) isa kathana kI samApti hote hI noAgama ko Azrita karake jAyamAna dravyAnupUrvI kA svarUpa samApta ho jAtA hai / isaprakAra yaha dravyAnupUrvI hai| prAdezikatA che, tethI tyAM pUrvapazcAdbhAva che tathA je addhA samaya saMbhavita nathI tethI pudgalAstikAyanuM ja pUrvAnupUrvI Adi rUpe udAharaNa ApavAmAM AvyuM che, anya dharmAstikAya Adi dravyanuM te prakAre udAharaNa ApavAmAM mA0yu nathI. ( se ta aNANuputrI) mA prA2nu anAnupUrvAnu. 2535 che. (se ta ovaNihiyA davvANupuvvI) bhI sudhImA pUrva prastuta bhopanidhihI dravyAnubhUtInu 4thana 42pAmA bhAyu che. (se ta' jANayasarIrabhaviyasarIravairittA davvANupuvvI) mA rIta bhopanidhi dravyAnupUrvA na 4thana 53 yatai ja, jJAyaka zarIra ane bhavya zarIrathI bhinna evI dravyAnuM parvonuM varNana paNa mahI samAsa thAya che. (se ta' noAgamao davANupuvI-se ta davvANupubbI) mA 4yananI samApti thaI javAthI ne Agamane AdhAre je dravyAnupUrvI bane che tenA svarUpanA nirUpaNanI paNa samApti thaI jAya che. A prakAranuM A dravyAnubhUtIna 2135 7.
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA kA sUtra 99 pudgalAstikAyamadhikRtya medatrayanirUpaNam 437 zarIrabhanyazarIravyatiriktA dravyAnupUrvIti / nobhAgamato dravyAnupUrvI saMpUrNeti samitumAha-' se taM no Agamabho' ityAdi-saiSA no Agamato dravyAnupUrvIti / mAnI sampUrNeti sUcayitumAra-se taM' ityAdi-saiSA drvyaanupuurviiti||suu.99|| bhAvArtha-isa sUtradvArA sUtrakArane pudgala dravya ko lakSya karake aupanicikI dravyAnu pUrvI kI vividhatA usapara ghaTita kI hai / yaha to pahile se hI jJAta ho cukA hai ki vivakSita dravya vizeSa ke samudAya meM jo prathama igya hai usase lekara kramazaH antima dravyataka jo paripATI sthApita kI jAtI hai vaha AnupIM hai| yahAM pudgaladravya ke Upara sUtrakAra ko yaha ghaTita karanI hai, ataH ve usake ekapradeza se lekara kramazaH ananta pradezI skaMdha taka banAte haiM / isa prakAra ekaradezI pudgalaparamANu yaha punalAstikAya dravya kA prathama dravya jAnanA caahiye| isake bAda eka pradezottara vRddhi karate calA jAnA cAhiye / isase dvipradezI skaMdha nipradezI skaMdha, catuSpadezI skaMdha paMca pradezI skaMdha, Adi anaMta prade. zI skaMdha taka anaMta podgalika skaMdha bana jAte haiN| taba inakI sthApanA isa prakAra se kI jAtI hai-eka pradezI paramANu pudgala, dvipradezI skaMdha athaNuka, tripradezI vyaNuka catuSpradezI skaMdha caturaNuka ityAdi / isa prakAra kI yathAkrama kI gaI yaha sthApanA pUrvAnupUrvI hai / tathA isI sthApanA bhAvArtha-A sUtramAM sUtrakAre pudgala dravyane anulakSIne aupanidhi kI dvavyAnupUrvanI trividhatAnuM pratipAdana karyuM che e vAta te pahelAM prakaTa thaI cukI che ke vivakSita dravyasamudAyamAM je paheluM dravya hoya te dravyathI zarU karIne anukrame chelA dravya sudhInI je paripATI (anukrama) sthApita karavAmAM Ave che, tenuM nAma AnupUrvI che. ahIM pudgala dravya sAthe sUtrakAra te AnupUrIne ghaTAvavA mAge che tethI temaNe tenA eka pradezathI laIne anaMtapradeza sudhInA anaMta skaMdha banAvyAM che. A rIte eka pradezI pAgala paramAsune pulAstikAyanuM prathama dravya samajavuM joIe tyAra bAda eka eka pradezanI vRddhi karatAM karatAM AgaLa vadhavuM joIe. A rIte krikadezI skaMdha, tripradeza skaMdha, cAra pradeza skaMdha, pAMca pradezI kaMdha Adi anaMta pradezI paryantanA anaMta paugalika sakaMdha banI jAya che. tyAre temanI sthApanA A pramANe karavAmAM Ave che-eka pradezI paramANu pula, dvidezI aMdha hayaka, tripradezI skaMdha triaNuka, catuudezI audha caturaNuka, ItyAdi. ke A prakAranA sIdhA kamapUrvaka je sthApanA karavAmAM Ave che tenuM nAma parva che. eja sthApanAmAM chellA dravyo (anaMtapradezI kaMdhane) pahele
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogadvArA meM jaya antimAdi dravya ko prAthamika rUpa dekara nyurakrama se sthApita kiyA jAtA hai to vahI pazcAnupUrvI kahalAtI hai tathA svecchAnusAra kramavyutkrama kA ullaMghana karake pudgalAstikAya ke dravyoM kA jo sthApanA karanA hotA hai vaha anAnupUrvI hai| jaise ise yoM samajhanA cAhiye ki caturaNuka ke bAda ekapradezIpudgala paramANu kA, isake bAda SaTUpradezI pudgalaskaMdha kA isake bAda asaMkhyAta pradezI skaMdha Adi kAsthApana karanA aadi| jJAyakazarIrabhavyazarIra vyatirikta dravyAnupurvI pahile do prakAra kI patrakAra ne kahI hai isameM anaupanidhikI dravyAnupUrvI ke viSaya meM sUtrakAra ne bahuta adhika vistRta vivecana kiyA hai| aupanidhi kI dravyAnupUrvI pUrvAnupUrvI Adi ke meda se yaha tIna prakAra kI kahI gaI hai / eka pudgalAstikAya ke Upara jo pUrvAnupUrvI Adi kI ghaTanA sUtrakAra ne kahI hai usakA kAraNa yaha hai ki unameM hI dravyaSaSTa. latA hai| "AkAzAdekadravyANi" arthAt-AkAza paryantake tIna dravya-arthAt dharmAstikAya, adharmAstikAya, aura AkAzAstikAya ye tInoM dravya eka dravya vAle hote haiM, tadanusAra dharmAstikAya Adi tIna mUkIne ulaTA kamathI jyAre dravyone sthApita karavAmAM Ave che, tyAre tene pazcAnupUrvI kahe che tathA uparanA bane kramanuM ullaMghana karIne pitAnI IcchAnusAra pudgalAstikAyanA dravyenI je sthApanA karavAmAM Ave che tene anAnupUrva kahe che. jema ke caturacuka skadhanI pahelAM sthApanA karavI, tyAra bAda eka pradezI pudgala paramANunI, tyAra bAda cha pradezI pudgala skaMdhanI sthApanA karavI, tyAra bAda asaMkhyAta pradeza skaMdha AdinI sthApanA karavI tenuM nAma anAnupUrvI che. jJAyaka zarIra ane bhavya zarIrathI bhinna evI dravyAnapUrvanA sUtrakAre be prakAra pahelAM prakaTa karyA che. temAMnA anopanipikI dravyAnupUrvI nAmanA bIjA prakAranuM te khUba ja vistArapUrvaka pahelAM varNana karavAmAM AvyuM che. panidhikI kAvyAnupUvInA pUrvAnu pU Adi traNa bhedonuM nirUpaNa paNa pahelAM sUtramAM karavAmAM AvyuM che. tyAra bAda sUtrakAre eka pulAstikAyanA pUrvAnupUrvI Adi svarUpanuM nirUpaNa karyuM che, paNa dharmAstikAya Adi mAM e pramANe karavAmAM AvyuM nathI, kAraNa ke pudgalAstikAyamAM ja dravyabAhulyane sadbhAva-dharmAstikAya AdimAM dravyabAhulya nathI. "bhAkAzAdekadravyANi" mA 4thana anusAra pAstAya mAliyAmA
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ bonacandrikA TIkA sUtra 100 kSetrAnupUrvInirUpaNam itvaM dranyAnapUrtIsthA sampati kSetrAnupUrvImAha mUtram-se kiM taM khettANuputvI ? khettANupuTavI duvihA paNNa. cA, taM jahA-ovaNihiyA ya aNovaNihiyA y| tattha NaM jA sA oSaNihiyA sA tthppaa| tatthaNaM jAsA aNovaNihiyA sA duvihA paSNatA, taM jahA-NegamavahAgaNaM 1, saMgahassa 2 ya ||suu0100|| chAyA-atha kA sA kSetrAnupUrvI ? kSetrAnupUrvI dvividhA prajJaptA, tadyathAmauSanidhiko ca anaupanidhikI ca / tatra khalu yA sA aupanidhikI sA sthaapyaa| dravyoM meM dravya bahulatA nahIM hai| jIvAstikAya meM yadyapi dravya bAhulya haiparantu pudgala kI taraha vaha dravya bAhulya eka 2 jIva dravya meM kramazaH nahIM hai, kyoMki pratyeka jIvadravya asaMkhyAta pradezI haiN| isa prakAra isa kathana ke samApta hote hI no Agama kI apekSA lekara dravyAnupUrvI kA svarUpa kathana samApta ho jAtA hai // sU0 99 // aba satrakAra kSetrAnupUrvI kA kathana karate haiM"se ki taM khettANupuvvI" ityAdi / zabdArtha- ( se kiM taM khettANupuvvI) he bhadanta ! kSetrAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? uttara-(khetANupuvvI duvihA paNNattA) kSetrAnupUrvI do prakAra kI kahI gaI hai| (taM jahA) jaise (ovaNihiyA yabhaNovaNihiyA ya)1 aupanidhiko dravyabApalyano abhAva che. jIvAstikAyamAM je ke dravyabAhulya che kharuM, paratu pudgalanI jema te vyabAhulya eka eka chavadravyamAM kramazaH nathI, kAraNa ke jIvadravya asaMkhyAta pradeza che. A rIte A kathana samApta thaI jatA neAgamanI apekSAe dravyAnupUvInA svarUpanuM kathana samApta thaI jAya che. sU09lA have sUtrakAra kSetrAnupUrvInuM nirUpaNa kare che - " se kiM ta khettANupubI" tyAha zA-(se kiMva khevANupunbI) 3 mApan / kSetrAnupUtIna kavarUpa kevuM che? uttara-(khettAgupubbI duvihA paNNattA) kSetrAnubhUtI me 12nI - (vaMjahA) te 2 maare| nAya prabhA -(govaNihiyA ya aNovaNihiyA) (1)
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra -naigamavyavahArabo11, 440 tatra khalu yA sA anaupanidhikI sAdvividhA prajJaptA, tadyathAsaMgrahasya 2 ca / / sU0 100 // TIkA--' se kiM taM ' ityAdi *pAkhyA pUrvavad bodhyA / sU0 100 // kSetrAnupUrvI, dUsarI anopanidhi kI kSetrAnupUrvI (tastha NaM jA sA oSaNihiyAsA ThappA) inameM jo aupanidhi kI kSetrAnupUrvI hai vaha alpa viSayavAlI hone ke kAraNa arthAt usakA viSaya vizeSa vivecanA karane ke yogya na hone se - isa samaya vyAkhyA nahIM kI jAtI hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki prathama naMbara kI hone ke kAraNa sUtrakAra ko sabase pahile aupanidhi kI kSetrAnupUrvI kA vivecana karanA kartavya hai / parantu aisA na karake ve pahile anaupanidhi kI kSetrAnupUrvIkA jo vivecana kareMge usakA kAraNa yaha hai ki aupanidhikI kSetrAnupUrvI ko viSaya vizeSa baktavya ke yogya nahIM hai| kyoM ki usakA viSaya alpa hai / isaliye (tasthaNaM jA sA aNovaNihiyA sA dubihA paNNattA) inadonoM anupUrviyoM meM jo anopanidhikI kSetrAnupUrvI hai usakA vistRta vivecana karane ke abhiprAya se sUtrakAra kahate haiM ki vaha do prakAra kI kahI gaI hai| (taM jahA ) ve usake prakAra ye haiM - ( gamavavahArANaM 1 saMgahassa 2) eka zropanidhiDI kSetrAnupUrvI, ane (2) anaupanidhiThI kSetrAnupUrvI (vatthaNaM jA boNihiyA vA ThappA) temAMthI ne sopanidhiThI kSetrAnupUrvI che te pa viSayavALI havAne kAraNe eTale ke tenA viSaya, vizeSa vivecana karavA yAgya nahI. hAvAne kAraNe, tenuM nirUpaNa sUtrakAra A sUtramAM karaze nahI* paNa pAchaLanA sUtramAM karaze. jo ke krama anusAra te te pahelI DeAvAthI tenu nirUpaNa pahelAM thavu joie. parantu sUtrakAre ahI anaupanidhikI kSetrAnupUrvI'nu' nirUpaNa pahelAM karyu che kAraNa ke aupanidhikI kSetrAnupUrvIne viSaya alpa hAvAthI tenu vizeSa vaktavya karavAnuM nathI, parantu anaupaniSikI kSetrAnukU nI"nA viSaya vistRta vivecana karavA caigya che. tethI sUtrakAra ahI pahelAM kAnopanidhiThI dravyAnupUrvInu ni che - ( tattha Na' jA vA aNovaNihiyA yA duvihA paNNattA) te manne mAnupUrvI sabhAMnI ne manopanidhimI kSetrAnupUrvI chetenA merA che. (taMjA) te ahArI nIce prabhASe(gamavavahArANa, saMgaharana ) ( 1 ) naigamavyavahAra nayabhata anopanidhimI kSetrA
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ socandrikA TIkA sUtra 101 kSetrAnupUrvInirUpaNam taba neSamanyavahArasammavAM kSetrAnupUrvI nirUpayitumAra mUlam-se kiM taM gamavavahArANaM aNovaNihiyA khettANuputI ? gamavavahArANaM aNovaNihiyA khettANupurI paMcavihA pANacA, taMjahA-atyapaya rUvaNayA1,bhaMgasamukttiNayAra, bhaMgovedasaNayA3, samoyAre4, aNugame ||suu0 101 // gayA-atha kA sA naigamavyavahArayoH anaupanidhikI kSetrAnupUrvI 1 negamamavahArayoH anaupanidhikI kSetrAnupUrvI paJcavidhA prajJaptA, taghA-arthapadararUpapavAra, bhaMgasamunkIrtanatA2, bhaMgopadarzanatA3, samavatAraH4, anugm:5||s.101|| TIkA-'se ki taM' ityAdi aba kA sA naigamavyAhArasammanA anI panidhikI kSetrAnupUrvI ? iti ziSya prbhaa| uttaramAha-'negamavavahArANaM praNovagihiyA' ityaadi| naigamavyavahArayoH naigamavyavahAranayasaMmata anaupanidhikI kSetrAnupUrvI aura dUsarI saMgrAnayasaMmata anopanidhikI kSetrAnupUrvI / isa sUtra kI vyAkhyA pahile kI taraha jAnanI cAhiye / sU0 100 // aba gamavyavahAranayasaMmata kSetrAnupUrvI kA kathana sUtrakAra karate"se ki taM gamavavahArANaM" ityAdi / zabdArtha-he bhadanta ! naigama aura vyavahAranaya saMmata anaupanidhi kI kSetrAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? uttara-(aNovaNihiyA khettANuputhvI ) anaupanidhikI kSetrAnu pUrvokA svarUpa isa prakAra se hai-(paMcavihA paNNattA) yaha negamavyava. hAranayasaMmata anaupanidhikI kSetrAnupUrvI pAMca prakAra kI kahI gii| (taM jahA) ve prakAra ye haiM-(asthapayaparUvaNayA 1 bhaMgasamukkittaNayA navI (2) saMgrahanayasaMmata aparivikI kSetrAnupUrvI A sUtranI vyAkhyA AgaLa kahyA pramANe samajavI. sU0100 have sUtrakAra nigamavyavahAra saMmata kSetrAnupUrvInuM nirUpaNa kare che"se kiM taNegamavavahArANa" tyAha zakhAI-prazna-he bhagavan! gama ane vyavahAra nayasaMmata anopani. pikI kSetrAnupUrvanuM svarUpa kevuM che? 612-(aNovaNihiyA khecANupuvvI) anopaniyatI kSetrAnunI 135 2nu cha-(paMcavihA paNNattA) 0 nAma bhane vyahAranayamata MANS kAnuSI pAya na hI che. (taMjahA) naye prabhA -batvapayaparUpaNayA, bhaMgasamuktiNavA, bhaMgovardavaNayA, samoyAre, bagu.
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanuyogadArase anaupanidhikI kSetrAnupUrvI kSetraviSayA AnupUrvI paJcavidhA prajJaptA, tayathA-arthapadArUpaNatA 1, bhAsamutkottanatA 2, maGgopadazematA 3, samavatAraH 4, anu. gama 5, iti ||puu0 101 // __ mUlam-se ki taM gamavavahArANaM atthapayaparUvaNayA? NegamavavahArANaM aTThapayaparUvaNayA tippaesogADhe ANuputvI jAna dasapaesogADhe ANuputrI jAva saMkhijapaesogADhe ANupuvvI asaMkhijapaesogADhe aannupuvvii| egapaesogADhe annaannupuvii| duppaesogADhe avattavvae tippaesogADhA ANupuvIo jAva dasapaesogADhA ANuputvIo jAva asaMkhijapaesogADhA aannupuvviio| egapaesogADhA annaannupubbiio| duppaesoDhA avttvvyaaii| se taM gamavavahArANaM atthpypruuvnnyaa|suu0102|| chAyA-atha kA sA naigamavyavahArANAm arthapadaparUpaNatA ? negamavyavahArANAm arthapadaprarUpaNatA-tripradezAvagADha AnupUrvI yAvad dazamadezAvagADha Anu2, bhagovadaMsaNayA 3, samoyAre 4, aNugame) arthapadaprarUpaNatA bhaMgasasamutkItanatA, bhaMgopadarzanatA, samAvatAra aura anugama ina saba zabdoM kI vyAkhyA pIche 74 veM sUtra meM kI jA cukI hai| sU0 101 // aya sUtrakAra naigamavyahAranaya saMmata anopanidhikI kSetrAnupUrvI kA jo prathama bheda arthapadaprarUpaNatA hai usakA kathana karate haiM "se kiM taM gamavavahArANaM" ityAdi / zabdArtha-'se kitaM gamavavahArANaM atyapayaparUvaNayA?' he bhadanta ! naigamavyavahAranaya saMmata arthapadaprarUpaNatA kA kyA svarUpa hai ? game) (1) a54 pra35yatA, (2) sahItatA, (3) wins natA, (4) samAvatAra, ane (5) anugama A pAMca zabdanI vyAkhyA AgaLa 74mAM sUtramAM ApavAmAM AvI che te tyAMthI vAMcI levI. sU010 have sUtrakAra nigamavyavahAranayasaMmata anaupanidhinI kSetrAnupUrvInA arthapadaprarUpaNutA nAmanA pahelA bhedanuM nirUpaNa kare che- "se kiM taM gamavavahArANa "yA: hAtha-(se kiM taM gamavavahArANa bhatthapayaparUvaNayA!) ke san ! nigama ane vyavahAra nayasaMmata arthapadaprarUpaNutAnuM svarUpa kevuM che?
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ makcandrikA TIkA sUtra 102 arthapadaprarUpaNA hI bAvatsaMkhyeyapradezAvagADhaH-AnupUrvI asaMkhyeyapradezAvagADha AnupUrvI / ekapradezAvagAraH anaanupuurvii| dvipadezAvagADhaH abaktavyakam / tripadezAvagADhA AnupuloM yAvad dazapadezAvagADhA AnupUtoM yAvad asaMkhyeyapradezAvagADhA aanupuurvyH| (jegamavavahArANaM asthapayaparUvaNayA) uttara-naigamavyavahAranayasaMmata arthapada prarUpaNatA kA svarUpa isa prakAra se hai- (nippaesAgADhe ANuputhvI, jAva dasapaesogADhe mANuputhvI jAva saMkhijjapaesogADhe ANupuvvI, asaMkhijjapaeso. gADe ANupuvvI ) vyaNuka skaMdha Adi rUpa artha se yukta athavA vyaNuka skaMdha AdirUpa artha ko viSaya karanevAlA jo pada hai usakA nAma arthapada hai / isa arthakI prarUpaNato karane kA nAma arthapadaprarUpaNA hai / tIna AkAza pradeza meM sthita dravyaskaMdha AnupUrvI hai / yAvat daza AkAza pradezoM meM sthita dravyaskaMdha AnupUrvI hai yAvat saMkhyAta AkAza pradezoM meM sthita dravyaskaMdha AnupUrvI hai / asaMkhyAta AkAza pradezoM meM sthita dravyaskaMdha AnupUrvI hai / (egapaesogADhe aNANupubbI, duppaesogADheavasavvae) eka pradeza meM sthita paramANu dravya anAnupUrvI hai| do pradeza meM sthita dvathaNuka skaMdha avaktavyaka dravya haiM / (tippaesogADhA ANupuvI. bho jAva dasapaesogADhA ANupunvIbho jAva asakhijjapaesogADhA ANupuvvIo ) tIna AkAza pradezoM meM sthita samasta dravyaskaMdha tIna uttara-(NegamavavahArANa atyapayaparUvaNayA) nAmavyavahAra nayasa mata aya. padaprarUpaNAnuM svarUpa A prakAranuM che (sippaesrogADhe ANupubbI, jAva dasapaesogADhe ANupulvI jAva saMkhijja. paesogADhe pANudhvI, asaMkhijjapaesogADhe ANupuvvI) trimA 245 bhAta 2 artha (viSaya) thI yukta athavA triaNuka kaMdha Adi rUpa arthanuM pratipAdana karanArUM je pada che tenuM nAma arthapadaprarUpaNutA che. traNa AkAza promAM rahele dravyarkaMdha AnupUrvI rU5 che. e ja pramANe daza paryaMtanA, saMkhyAta paryaMtanA ane asaMkhyAta paryantanA AkAzapradezamAM rahela dravya 45 55 mAnuSI 35 che. (egapaesogADhe aNANupubdhI, duppaesogADhe avattavvae) me mAzayamA sthita 52bhA dravya anAnunI 35 . AkAzapradezomAM sthita paramANu aMdha avaktavyaka dravya rUpa che. (tippaesogADhA ANuputvI jAva dasapaesogADhA ANupuvvIo, jAva asaMbijapaesogADhA ANupuvvIo) Y mAzAwi 29 samasta pa.
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra ekapradezAvagADhA anAnupUrvyaH / dvipadezAtragADhA avaktavyakAni / saiSA naigamadhyavahArayoH arthapadaprarUpaNatA // 0 102 // 444 TIkA - tatrArthapadamarUpaNatAM nirUpayitumAha-' se kiM taM' ityAdi - atha kA sA naigamavyavahArasammatA'rtha pada prarUpaNatA ? iti / uttaramAha - ' jegamabavahArANaM ' ityAdi / naigamavyavahArayorarthapada prarUpaNatA - ' tripradezAvagADha AnupUrvI yAvad dazama dezAtragADha AnupUrvI ' ityArabhya 'dvipadezAvagADhA avaktavyakAni' ityanvA / dravyAnupUrvIvadatrApi vyAkhyA vijJeyA / ayamatra vizeSaH - tripradezAvagADha: = triSu nabhaH pradezeSu avagADhaH = sthitaH, tripadezAvagADhaH - tripradezAvagAhI dravyaskandhaH / sa paNukAdiko'nantANuruparyanto dravyaskandha AnupUrvI / nanu yadi dravyaskandha evAnupUrvI, kathaM tarhi tasya kSetrAnupUrvItvam ? iti veda, ucyate - kSetrapadezatrayAvagAhaparyAyaviziSTo'sau dravyaskandho gRhyate, na tu AnupUrvI hai / yAvat daza pradezoM meM sthita samasta dravyaskaMdha daza AnupUrviyAM haiM / yAvat asaMkhyAta pradezoM meM sthita dravyaskaMdha asaMkhyAta AnupUrviyAM haiN| ( egapaesogADhA aNANupubbIo ! duppaesogADhA avaktavvayAI) AkAza ke eka 2 pradeza meM sthita eka pudgalaparamANu saMdhAta Adi anAnupUrviyAM haiN| do pradeza meM sthita drayaNuka dravyaskaMdha Adi avaktavyaka dravya haiM / yaha sUtrapadoM kA artha haiM inakI vyAkhyA ke liye dekho 75 vAM sUtra / zaMkA- tripradezAvagAhI dravyaskaMdha se lekara anaMtANuka paryanta skaMdhadravya Adi anAnupUrvI rUpa hai to usameM kSetrAnupUrvI rUpatA kaise bana 'dhA trazu AnupUrvI e rUpa hAya che, eja pramANe dasa paryaMtanA pradezAmAM sthita samasta dravyakadhA daza paryantanI AnupUrvI e rUpa hoya che, sakhyAta pradeze mAM sthita samasta dravyaskadhA sakhyAta AnupUvI'e rUpa ane asakhyAta AkAzapradezamAM sthita samasta dravyakA asakhyAta mAnupUrvI the| 35 hoya che. ( egapaesogADhA aNANupubbIo, dupparasogADhA abatavvayAi) bhAzanA yethe azamAM sthita pratyeka yugasaparamANu 35 samudAya anAnupUrvI e rUpache. e AkAzapradezeAmAM rahelA dvacaluka drazya dhA avaktavyaka dravya rUpa che. A prakAranA sUtraponA atha thAya che. temanI vyAkhyA 75mAM sUtramAM ApI che. zakA--tripradezAvagAhI draSyaska dhathI laine ana`tANuka pantanA draSTaskaMdhA AnupUrvI rUpa hoya te temAM kSetrAnupUrvI rUpatA kevI rIte sAMbhaLI
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ gogacandrikA TIkA stra 102 arthapadaprarUpaNA 445 pariziSTaH, ato'tra kSetrAnupUrNyadhikArAt kSetrAvagAhaparyAyasya prAdhAnyAna so'pi jAnupUrvIti na doSaH / ayaM bhAvaH-kSetrAnupUya'dhikArAdevAtra pradezatrayalakSaNasya devasva mukhyaM kSetrAnupUrvItvam / evaM ca tadavagADhaM dravyamapi tatparyAyasya prAdhAnyena vivakSitasvAt kSetrAnupUrNatvena na virudhyate, iti / sakatI hai kyoMki kSetrAnupUrvI rUpatAto pradeza vyAdirUpa kSetrake sAtha saMbandha rakhatI hai jyaNukAdi purala skaMdhoM ke sAtha nahIM / zaMkAkAra kA bhabhiprAya yaha hai kSetrAnupUrvIkA jaba yahAM prakaraNa calarahA hai to usameM pugala dravyAnupUrvI ke vicAra karane kI kyA AvazyakatA hai? ___ uttara-yahAM jo tripradezAvagADha dravyaskaMdha ko anAnupUrvI kahA hai| so usakA tAtparya AkAza ke tIna pradezoM meM avagAharUpa paryAya se viziSTa dravyaskaMdha se haiM / tIna pudgalaparamANuvAle dravyaskaMdha akAzarUpa kSetra ke tIna pradezoM ko roka kara rahate haiN| ataH AkAzake tIna pradeza. meM avagAhI dravyaskaMdha AnupUrvI hai, aisA jAnanA caahiye| vaise to kSetrA. nupUrvI kA adhikAra calA ArahA hai isaliye mukhya rUpa se kSetrAnupUrvI to tIna pradezarUpa kSetraharI hai| isa prakAra mukhyarUpa se kSetrAnupUrvI rUpatA tIna pradezarUpa kSetra meM vivakSita hone para bhI jo tadavagADha-tIna pradeza spa kSetrAvagAhI-dravya ko kSetrAnupUrvI kahA hai vaha kSetrAvagAha rUpa paryAya zake che? kSetrAnupUvarUpatA te pradezayAdhirUpa kSetranI sAthe saMbaMdha rAkhe che--triaNuka pudgalarakanI sAthe saMbaMdha rAkhatI nathI zaMkAkartAne e abhiprAya che ke ahIM jyAre kSetrAnupUvane adhikAra cAlI rahyo che, tyAre pudgala dravyAnupUvIne vicAra karavAnI zI AvazyakatA che ? uttara-ahIM je traNa pradezanI avagAhanAvALA dravyakadhane AnupUrva rUpa kahevAmAM AvyuM che, tene artha ahI A pramANe samajavuM joIetraNa pradezamAM avagAhanA rUpa paryAyathI yukta dravyaskaMdhane ahIM AnupUrva 25 kahela che-traNa puddagala paramANuvALA dravyadhane nahIM te traNa padUgala pamANuvALA dravyaska AkAza rUpa kSetranA traNa pradezane rokIne rahe che. tethI AkAzanA traNa pradezamAM avagAhI (rahele) dravyaskaMdha AnupUva rUpa che, ema samajavuM. jo ke atyAre te ahIM kSetrAnupUvane adhikAra cAlI rahyo che, ane mukhyatve kSetranu pavI te traNa pradezarUpa kSetra ja che. A rIte zetrAnupUrvI rUpatA mukhyatve traNa pradeza rUpa kSetramAM vivakSita hevA chatAM paNa je traNa pradezarUpa kSetrAvagAhI dravyane kSetrAnupUrvI rUpa kahevAmAM AvyuM che, te
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvArasale nanu yadi kSetrasyaiva mukhyaM kSetrAnupUrvItvaM tarhi kathaM tat parityajya tadavagADha dravyasyAnupUrvI svAdikaM cintyate 1 iti cet, ucyate-' saMtapayaparUvaNayA' ityAdi vakSyamANatra hutara vicAraviSayatvena dravyasya ziSyamavinyutpAdanArthatvAt kSetrasva tu nityatvena sadAvasthitamAnatvAdacalatvAcca prAyastatrAnupUrvyAdi kalpanA karaNe ziSyabuddheH samyak pravezAbhAvAt tatrAnupUrvItvAdikaM na cintyane, ato'ya kSetrAka gADhavyameva kSetrAnupUrvItvenoktamiti nAsti kazcid doSaH / evaM catuSmadezA'va-' gADhadravyAdiSvapi bodhyam / 'asaMkhyeyapradezAvagADha AnupUrvI ' ityasya asaMkhyeya. ko pradhAnatA se vivakSita honeke kAraNa se kahA hai / ataH dravya meM bhI upacAra se kSetrAnupUrvI rUpatA viruddha nahIM par3atI hai| zaMkA- jaya kSetra meM hI mukhya rUpa se kSetrAnupUrvI rUpatA hai to phira kyA aisA kAraNa hai jo isa mukhya rUpatA kA parityAga kara upacAra ko zaraNa karake tadavagAhI dravya meM kSetrAnupUrvI kA vizvAra kiyA jArahA hai ? uttara (saMtapayaparUvaNayA) Adi rUpa vakSyamANa bahutara vicAra kA viSaya dravya hotA hai aura isI ke vicAra se ziSyoM kI mati vyutpanna: banatI hai / kSetra to nitya hai tathA sadA avasthita hai acala hai isaliye prAyaH karake usameM AnupUrvI Adi kI kalpanA karane meM ziSyajana kI buddhikA acchI taraha praveza nahIM ho sakatA hai| isaliye vahAM para AnupUrvI Adi kA vicAra nahIM kiyA hai| ataH yahAM para kSetrAvagAhI dravya kSetrAvagAha rUpa paryAya mukhyatve vikSita hovAne kAraNe kahyu che, tethI dravyamAM paNa aupacArika rUpe kSetranupUrvI rUpatA virUddha paDatI nathI. zakAjo kSetramAM ja mukhyatve kSetrAnupUrvItAnA saddabhAva haiyA tA thA kAraNe A mukhyarUpatAneA parityAga karIne aupacArikatAnA AdhAra laIne tadavagAhI (temAM avagAhita thayelA-rahetA) dravyamAM kSetrAnupUrvI nA vicAra karavAmAM AvI rahyo che ? uttara-sapadaparUpazutA Adi rUpa nIce darzAvelA ghaNA vicArAnA viSaya dravya hAya che, ane tenA ja vicArathI ziSyenI mati vyutpanna ane che. kSetra tA nitya che tathA sadA avasthita che, ane acala che. tethI sAmA nyataH temAM AnuvI AdinI kalpanA karavAthI e vAta ziSyAnA magajamAM sArI rIte utarI zakatI nathI tethI tene anulakSIne AdinA vicAra karavAmAM AnyA nathI ahIM tA kSetrAvAhI dravyane kSetrAnupUrvI rUpe prakaTa karavAmAM
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 102 arthapadaprarUpaNA 447 pradezeSu bhavagADho'saMkhyeyANuko'nantANuko vA dravyaskandhaH, ityartho boddhavyaH / adaM bodhyam - ekaH paramANuH AkAzasya ekasminneva pradeze'vagAhate, dvipradezikAdabo'saMkhyAtamadezikAntAstu skandhAH pratyekaM jaghanyata ekasminnAkAzama dezeavagAhante, utkRSTatastu yatra skandhe yAvantaH paramANavo bhavanti sa skandhastAvasveva namaH pradezeSvavagAhate / anantANukaskandho'pi jaghanyata ekasminnabhaH pradezenAte, utkRSTatastu - asaMkhyeyedhveva AkAzapradezeSvavagAhate, natvananteSu, chokAkAzasyAsaMkhye yapradezatvAt, alokAkAze ca dravyasyAvagAhAbhAvAditi / tathA hI kSetrAnupUrvI se kahA hai| isameM koI doSa nahIM haiN| isI prakAra se catuSpradezAvagADha dravya AdikoM ke viSaya meM bhI aisA hI jAnanA cAhiye / "asaMkhyeyapradezAvagADha AnupUrvI" isa pada kA artha AkAza ke asaMkhyAta pradezoM meM asaMkhyAta aNuvAlA athavA anaMta aNuvAlA dravyaskaMdha AnupUrvI hai aisA jAnanA cAhiye / tAtparya isakA yaha hai ki eka puGgaparamANu AkAza ke ekahI pradeza meM avagAhI hotA hai / parantudo pradezavAle pudgalaskaMdha se lekara asaMkhyAta pradezavAle jo pudgalaskaMdha hai unameM pratyeka pudgala skaMdha kamase kama eka AkAza pradeza meM rahatA hai aura adhika se adhika jisa skaMdha meM jitane pradeza haiM jitane paramANuoM kA banA huA hai - vaha utane hI AkAza ke pradezoM meM ThaharatA hai / ananta AkAza pradezoM meM nhiiN| kyoMki dravyoM kA avagAha asaMkhyAta pradezavAle lokAkAza meM hI haiN| ananta pradeza vAle alokAkAza meM Avela che tethI te kathanamAM koI doSa nathI eja pramANe cAra pradezAvagADhadravya vagerenA viSayamAM paNa ema ja samajavu' joIe. " asa`khya pradezAvagADha AnupUrvI A padanA maya* nIce pramANe samajavA-mAkAzanA asakhyAta pradezamAM sakhyAta aNuvALA athavA anaMta aNuvALA dravyaskaMdha AnupUrvI che ema samajavuM A kathananA bhAvArtha nIce pramANe che-eka pudgalaparamANu AkAzanA eka ja pradezamAM avagAhI hAya che. parantu e pradezavALA pudUgalakadhathI laIne asakhyAta pradezavALA je pudgala skA che, temAMnA pratyeka pudgala skaMdha ochAmAM eAchA eka AkAzapradezamAM rahe che ane vadhAremAM vadhAre te kadhanA jeTalA pradezeA hAya-jeTalA paramANuonA te smudha banelA hAya-eTalAja AkAzapradezAmAM te rahe che, anaMta AkAzapradezeAmAM te rahetA nathI, kAraNa ke byone avagAha asakhyAta pradezanALA tAkAkAzamAM ja che-anaMta pradeza
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448 bhaDayomA ekapradezAvagADhaH-ekasminneva nabhaHpadeze avagAdaH sthitaH paramANusayAvara skandhasaGghAtazca kSetrato'nAnupUrvIti / tathA-dvipadezAvagADhaH-AkAzasya pradeza daye'vagADhA=sthito dvipadezikAdiskandhaH kssetrto'vktvykmiti| prakRtamupasaMharannAha-' se taM' ityAdi / saiSA naigmvyvhaaryorrthprruupnnteti||10 182 // nahIM / tAtparya yaha hai ki AdhArabhUta kSetra ke pradezoM ki saMkhyA Adheya. pudgala dravya ke paramANuoM kI saMkhyA se nyUna yA usake barAbara ho sakatI hai, adhika nahIM / isaliye eka paramoNu ekahI AkAza pradeza sthita rahatA hai para ghaNuka eka pradeza meM bhI Thahara sakatA hai aura do meM bhI isI prakAra uttarottara saMkhyA baDhate 2 vyaNuka caturaNuka-yAvat saMkhyAtANuka skaMdha eka pradeza do pradeza tIna pradeza yAvat saMkhyAta prade. za kSetra meM Thahara sakate haiM saMkhyAtANuka dravya kI sthiti ke lie asaM. khyAta pradeza vAle kSetra kI AvazyakatA nahIM pdd'tii| asaMkhyAtANuka skaMdha eka pradeza se lekara adhika se adhika apane barAbara kI adhika saMkhyAvAle pradeza ke kSetra meM Thahara sakatA hai| anantANuka aura anaMtA. naMtANuka skaMdha bhI ekapradeza do pradeza ityAdi krama se baDhate 2 saMkhyAta pradeza aura asaMkhyAta pradezavAle kSetra meM Thahara sakate haiM unakI sthiti ke liye anaMta pradezAtmaka kSetra jarUrI nahIM hai / tathA ekahI aakaashvALA alakAkAzamAM nathI A kathananuM tAtparya e che ke AdhArabhUta kSetranA pradezonI saMkhyA AdheyabhUta pudgaladravyanA paramANuonI saMkhyA karatAM echI paNa heI zake che ane barAbara paNa hoI zake che, paraMtu adhika hoI zakatI nathI tethI eka paramANu eka ja AkAzapradezamAM rahI zake che paNa be aNuvALA aMdha eka AkAzapradezamAM paNa rahI zake che ane be AkAzapradezomAM paNa rahI zake che eja pramANe uttarottara ANuonI saMkhyA vadhatAM vadhatAM je triaNuka, caturacuka Adi saMkhyAtANuka parvatanA ka" paNa eka pradezamAM, be pradezamAM, traNa pradezamAM ane saMkhyAta sudhInA AkAzapradezamAM rahI zake che. saMkhyAtAka dravyane rahevAne mATe asakhyAta prazavALA kSetranI jarUra paDatI nathI asaMkhyAtANuka kaMdha eka pradezathI laIne vadhAremAM vadhAre pitAnA barAbaranI adhika sakhAvALA pradezanA kSetramAM rahI zake che. anaMtANuka skaMdha ane anaMtAnatANuka rakaMdha paNa eka prade. zamAM, be pradezamAM, traNa pradezamAM ane eja krame vadhatAM vadhatAM saMkhyA pradezavALA kSetramAM rahI zake che. temanI sthitine mATe temane rahevAne mATe) anaMta pradezavALA kSetranI jarUra paDatI nathI tathA eka ja AkAzamAM
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogacandrikA TokA sUtra 103 arthapavarUpaNatAprayojananirUpaNam ra malam-eyAe NaM gamavavahArANaM atthapayaparUvaNayAe kiM paoyaNaM?eyAe NaM gamavavahArANaM atthapayaparUvaNayAeNegamavavahArANaM bhaMgasamukttiNayA kajai ||suu0103|| chAyA-etayA khalu naigamavyavahArayoH arthapadaprarUpaNatayA ki prayojanam ! etayA khalu naigamavyavahArayorarthapadaparUpaNatAyA naigamanyavahArayoH bhaGgasamutkIrtanatA kriyate / sU. 103 // TIkA- 'eyAe NaM' ityAdi naigamavyavahAramammatayA etayA arthapadamarUpaNatayA ki prayojanam ? iti prshnH| etayA hi bhaGgasamutkIrtanatA kriyate ityuttaram ||muu0 103 / / pradeza meM sthita paramANu saMghAta aura skaMdha saMghAta kSetrakI apekSA anA. supUrvI hai tathA dvipradezAgADha -AkAzake do pradezoM meM sthita-dvipradezika Adi skaMdha, kSetra kI apekSA avaktavyaka hai| isa prakAra yaha naigamavyava. hAranaya saMmata arthapada prarUpaNatA hai / / mU. 102 // "eyAeNaM NegamavavahArANaM" ityaadi| zabdArtha-(eyAeNaM NegamavavahArANaM atyapayaparUvaNayAe ki poyaNaM?) he bhadanta ! naigama vyavahAranaya saMmata anopanidhikI kSetrAnupUrvI ke prathama meda rUpa ima arthapadaprarUpaNatA se kyA prayojana siddha hotA hai ? uttara-(eyAeNaM gamavavahArANaM asthapathaparUvaNayAe NegamavavahAsaNaM bhaMgasamukkittaNayA kajjai ) naigamavyavahAranayasaMmata anaupa. nidhikI kSetrAnupUrvI ke prathama bheda rUpa isa arthapada prarUpaNatA se bhNg"sthita paramANu saMghata ane skaMdha saMghAtakSetranI apekSAe anAnupUvI che. tathA dvipradezAvagADha (AkAzanA be pradezamAM rahelA) dhripradezika Adi skaMdha kSetranI apekSAe avaktavyaka che, ema samajavuM nagamavyavahAra nayasaMmata arthaprarUpaNatAnuM A prakAranuM svarUpa che. sU010rA " eyApaNa gamavavahArANa" yAha zahAya-eyAeNa NegamavavahArANa atthapayaparUvaNAe kiM paoyaNa!) bhagavana! nigama vyavahAranayasaMmata anapanidhinI kSetrAnupUvInA prathama bheda rUpa A arthapadaprarUpaNatAthI kayuM prayojana siddha thAya che? 6tta-(eyAe NaM NegamavavahArANa atyapayaparUvaNayAe NegamavavahArANa bhaMgasajhuSitaNayA kajai) nAmavyavahAnasabhata manopanidhilI kSetrAnuzvInA prathama bheda rUpa A arthapadaprarUpaNutA vaDe bhaMgasamutkIrtanatA rUpa prajana sa0 57
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ - manubogadvAra mUlam-se kiM taM gamavavahArANaM bhaMgasamukttiNayA?NegamavavahArANaM bhaMgasamukttiNayA-asthi ANupuccI, asthi aNANuputvI, asthi avttve| evaM davANupudhigameNaM khettANupuvIe vi te ceva chavvIsaM bhaMgA bhANiyabA, jAva se taM bhaMgasamukittaNayA ||suu0104|| chAyA-atha kA sA naigamavyavahArayoH bhaGgasamutkIrtanatA ? naigamavyavahArayoH bhaGgasamutkIrtanatA-asti AnupUrvI, asti anAnupUrvI, asti avaktavyakam / evaM dravyAnupUrvIgamena kSetrAnupUryAmapi ta eva SaDviMzatirbhakA bhaNitavyAH, yAvat saiSA naigamavyavahArayoH bhaGgopadarzanatA |suu0 104 // TIkA-atha bhaGgasamutkIrtanatAM prarUpayitumAha-' se ki taM' ityAdi / aba kA sA naigamavyavahArasammatA maGgasamutkIrtanatA ? iti prshnH| uttaramAha-'NegamavavahArANaM' ityAdi / naigamavyavahArasammatA maGgasamutkIrtanatA-asti AnupUrvI, samutkIrtanatA rUpa prayojana siddha hotA hai| isake bhAvArtha ke liye pIche 76 veM sUtra ke bhAvartha ko dekho| // 103 // aba sUtrakAra isI bhaMgasamutkIrtanatA kA nirUpaNa karate haiM"se kiM taM gamavavahArANaM" ityAdi / zabdArtha- ( se kiM taM gamavavahArANaM bhaMgasamukttiNayA?) he bhadanta ! naigamavyavahAranayasaMmata vaha bhaMga samutkIrtanatA kyA hai? uttara-(NegamavavahAraNaM bhaMgasamukittaNayA asthi ANupuvvI asthi bhaNANupunvI, asthi avasavvae) naigamavyavahAranayasaMmata vaha bhaMgasamutkIrtanatA isa prakAra se hai-AnupUrvI hai, anAnupUrvI hai avktsiddha thAya che A padanA bhAvArtha mATe AgaLanA 76mAM sUtrane bhAvArtha vAMcI jave. sU0103 have sUtrakAra eja bhaMgasamutkIrtanatAnuM nirUpaNa kare che- " se kiM taNegamavavahArANa" tyAla uttara-(NegamavavahArANa bhaMgasamukkittaNayA asthi ANupubbI, batyi aNANupuvvI, asthi avatavvae) naigamavyapAranayasa mata samuhAna A prakAranuM svarUpa che-AnupUrvI che, anAnupUvI che, ane avataraka che.
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ menuyogavantikArIkA sUtra 105 bhaMgasamutkIrtanatAprayojananirUpaNam 45 basti anAnupUrvI, asti avaktavyakam / evaM dravyAnupUrvIgamena-dravyAnupUrvIpAThavata kSetrAnupUryAmapi ta eva dravyAnupUrvIpakaraNe 77-78 mUtre poktA eva, SaDviMzati mahA bhnnitnyaaH| kimavadhi maNitavyAH? ityAha-'jAva se taM' ityAdi / yAvat saiSA naigamavyavahArasammatA bhAsamutkIrtanateti ||muu0 10 // ___ mULam-eyAeNaM NegamavavahArANaM bhaMgasamukkittaNayAe kiM paoyaNaM? eyAeNaM NegamavavahArANaM bhaMgasamukttiNayAe NegamavavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA kajjai ||suu0 105 // chAyA-etayA khalu naigamavyavahArayoH bhaGgasamutkIrtanatayA ki prayojanam ? etayA khalu naigamavyavahArayoH bhaGgasamutkIrtanatayA naigamavyavahArayo bhaGgopadarzanatA kriyate ||suu0 105 // vyaka hai| (evaM davvANuevvigameNaM khettANupuvvIe vi te ceva chanvIsaM bhaMgA. bhANiyavvA asthi se taM bhaMgasamukttiNayA ) isa prakAra dravyAnupUrvI ke pATha kI taraha kSetrAnupUrvI meM bhI dravyAnupUrNa ke prakaraNa meM kahe gaye 26 bhaMga jAnanA caahiye| inabhaMgo ke viSaya ko spaSTa karanevAlA pATha 77 -78 sUtroM meM pIche kahA gayA hai-so vahAMtaka isabhaMga viSayaka pATha ko grahaNa karanA cAhiye / yaha pATha "se taM bhaMgasamukttiNayA" yahIM taka hai| isa sUtra kI vyAkhyA ke liye inhIM sUtroM kI vyakhyA ko dekhanI cAhiye / // sU0 104 // aba sUtrakAra isa bhaMgasamutkIrtanatA kA kyA prayojana hai ? isabAta ko spaSTa karate haiM-'eyAe NaM NegamavavahArANaM bhaMgasamukttiNayAe' ityaadi| zabdArtha-(eyAe NaM NegamazvahArANaM bhaMgasamukkisaNayAe ki pao. (evaM davANupubdhigameNa khettANupuThavIe vi te ceva chavvIsaM bhaMgA bhANiyavyA jAva se taM bhaMgasamukkittaNayA) mA re dravyAnupUvI nA pAnI meM kSetrAnu. pUva mAM paNa dravyAnuvana prakaraNamAM kahevAmAM AvelA 26 bhAMgAo kahevA joIe. A bhaMganA (bhAMgAonA) viSayanI spaSTatA 77 tathA 78 mAM sUtramA 42pAmA mApI yujhI cha, "se ta bhaMgasamukkittaNayA" // sUtrapAta paryAne sUtrapATha tyAMthI grahaNa kare jaIe. A sUtranI vyAkhyAne mATe uparyukta bane sUtrenI vyAkhyA vAMcI levI. sU0 104 " eyAe Na NegamavavahArANa bhaMgamamukkittaNayAe" tyA: mahAya-eyAe Na NegamavavahArANa bhaMgasamukittaNayAe ki paoyaNa? : bhagavan!taigama ane vyavahAranayasaMmata A bhaMgasamutkIrtanatAnuM zuM prayojanA
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanuyogadvArI TIkA-' eyAe NaM' ityaadi| vyAkhyA sugamA sA aSTa saptatitama 78 sUtre vilokanIyA |. 105 // mUlam-se kiM taM gamavavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA? NegamavavahArANaM bhaMgogadaMsaNayA tippaesogADhe ANupubI, egapaesogADhe aNANuputrI, duppaesogADhe avattavae, tippaesogADhA ANuputvIo, egapaesogADhA aNANuputvIo, duppaesogADhA avattavayAiM ||suu0 106 // chAyA-atha kA sA naigamavyavahArayoH bhaGgopadarzanatA ? naigamavyavahArayorbhaGgopadarzanatA-tripadezAvagADha AnupUrvI, ekapradezAvagAhaH anAnupUrvI, DipradezAvagADhaH yaNaM ?) he bhadanta naigamavyavahAranaya saMmata isa bhaMgasamumItanatA kA kyA prayojana hai? uttara-(eyAeNaM gamavavahANaM bhaMgasamukittaNayAe NegamayavahArANaM bhaMgovadasaNayA kajjada)naigamavyavahAranaya saMmata isa bhaMgasamutkIrtanatA se naigamavyavahAranaya saMmata bhaMgoM ko dikhAyA jAtA hai-arthAt unakI prarUpaNA kI jAtI hai / isaliye bhaMgasamutkIrtanatAkA bhaMgoM ko dikhalAnA yahI prayojana hai / isakI vyAkhyA ke liye pIche kA 78 aThahattara vAM sUtra dekho| // sU0 105 // "se kiM taM gamavavaharAgaM" ityAdi / zabdArtha-( se kiM taM gamavavahArANaM bhaMgovadasaNayA ) he bhadanta ! naigamanvahAranaya saMmata vaha bhaMgopadarzanatA kyA hai ? / ___ uttara-(NegamavavahArANaM bhaMgovadasaNayA)naigamavyavahAranaya saMmata uttara-(eyAeNa Na NegamamahArANa bhaMgasamukttiNayAe NegamavaSahArANa bhaMgovasaNayA kajjai) naigamadhyapahAranayasa mata mAgasamuhAtanatA nagamavyavahAranayasaMmata bhAMgAo batAvavAmAM Ave che, eTale ke temanI prarUpaNa karavAmAM Ave che. tethI bhaMgone (bhAgAone) prakaTa karavAnuM ja projana che. A sUtranI vyAkhyAne mATe AgaLanuM 78muM sUtra vAMcI javuM. sU0105 " se ki ta NegamavavahArANa" tya: zahAtha-(se kiM ta NegamavahArANa bhaMgovadaMmraNayA?) 3 bhagavan ! nagamavyavahAra nayasaMta te aMge padarzanatAnuM svarUpa kevuM che? uttara-(NegamavavahArANa bhaMgovadasaNayA) nagamAyAnayasa mata sopzanatAnuM svarUpa A prakAranuM che-
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogavandhikA TIkA sUtra 106 bhanopadarzanatAnirUpaNam apakanyakam / tripradezAvagADhA AnupUrvyaH, ekapadezAvagADhA anAnupUryaH, dvipadezAvagAhA avaktavyakAni ||muu01.6|| / TIkA-sampati bhaGgopadarzanatAM nirUpayitumAha-' se ki taM' ityAdi / TIkA mugamA suu0106|| bhaMgopadarzanatA isa prakAra se hai-(tippaesogADhe oNupuvvI egapaeso. gADhe aNANupuvvI duppaesogADhe avattavvae ) AkAza ke tIna pradezoM meM rahA huA vyaNuka Adi skaMdha AnupUrvI isa zabdakA vAcyArtha hai / ekapradeza meM sthita paramANu saMghAta, aura skaMdha saMghAta kSetra kI apekSA anAnupUrvI hai tathA AkAza ke do pradezoM meM sthita vipradezika Adi skaMdha kSetra kI apekSA avaktavyaka hai / (tippaesogADhA ANupucIo, egapaesogADhA aNANupuvvIo, duppaesogADhA avattavvayAI) AkAza ke tIna pradezoM meM rahe hue bahuta se vyaNuka Adi skaMdha AnupUrviyAM isa bahuvacanAnta zabda ke vAcyArtha haiN| AkAzake eka pradeza meM rahe hue a. neka paramANu saMghAta Adi dravya, anAnupUrSiyAM isa zabdake vAcyArtha haiN| tathA vipradeza meM sthita aneka dvipradezika Adi skaMdha avaktavyaka isa bahuvacanAnta zabda ke yAcyAdha hai / isakI vyAkhyA ke liye pIche 79 ve sUtra kI vyAkhyA dekhanI cAhiye // sU0 106 // (tippaesogADhe ANupubbI egapaesogADhe aNANupuvI duppaesogADhe avattadhvae) mAzanA 1 pradezamA 23 // yA (traya ma ) mA AnupUvI" " A zabdo vArtha rUpa che. eka pradezamAM sthita paramANu saMdhAta, ane sakaMdha saMghata kSetranI apekSAe anAnupavI che tathA AkAzanA be pradezamAM rahela dvidezika Adi dha kSetranI apekSA a14tavya che. (tiHpaesogAdA ANupuvIo egapaesogADhA aNANupuvIo, duppaesogADhA avattavvayAI) ghagi or ni 4.6 24 "AnupUvI o" A bahuvacanAnta zabdanA vAcyArtha rUpa che. AkAzanA eka pradezamAM rahelA aneka paramANu saMghAta Adi dravyo "anAnupUrvIe " A padanA vasthArtha rUpa che. be pradezamAM sthita aneka dvidezika Adi raka " avaktavyo" A bahuvacanAnta padanA vAgyAthuM rUpa che. A satranI vyAkhyA samajavA mATe 79 mAM sUtranI vyAkhyA vAMcI levI. 106 che.
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra mUlam - ahavA tippaesogADhe ya egapaesogADhe ya ANupuvI aNANupuvIya evaM tahA caiva davtrANupuvigameNaM chabIsaM bhaMgA bhANiyadvA jAba se taM gama travahArANaM bhaMgotradaMsaNayA // sU0 107 // chAyA - athavA-trimadezA gADhava ekamadezAvagADhaca AnupUrvIca anAnupUrvI c| evaM tathAcaiva dravyAnupUrvIgamena SaTviMzatirbhaGgA bhaviSyA yAvat sevA naigamavyavahArayoH bhaGgopadarzanatA ||0 107 // TIkA -- ' ahavA' ityAdi / vyAkhyA sugamA ||0107|| 454 "ahavA tippaesogADhe ya" ityAdi / zabdArtha - ( ahavA tippaesogADhe ya egapaesogADhe ya ANupuruvIya) aNANupuNvIya) athavA tripradezAvagADha skaMdha aura ekapradezAvagADa kaMpa eka AnupUrvI aura eka anAnupUrvI haiN| ( evaM tahAceva davyANuputrigameNaM chatrIsa bhaMgA bhANiyantrA jAva se taM NegamavavahArANaM bhaMgova daMsaNayA) isa taraha dravyAnupUrvI ke pATha kI taraha 26, bhaMga samajha lenA cAhiye / isa prakAra yaha naigama vyavahAranayasaMmata bhaMgopadarzanatA hai / sUtrakArane yaha bAta pahile dravyAnupUrvI ke prakaraNa meM spaSTa karadI hai ki ekavacanAnta aura bahuvacanAnta AnupUrvI Adi-3-3 padoM ke asaMyoga aura saMyogapakSa meM 26, bhaMga kisa prakAra se banate haiM aura ina sabakA vAcyArtha kyA 2 hai / usa dravyAnupUrvI ke prakaraNagata AnupUrvI, " ahavA tipparasogADhe 4tyAhi zabdArtha - ( ahavA tippaesogADhe ya egapaeso vADhe ya ANupubbI ya aNANupuJcIya) athavA - tripradezAvagADha 246 (AzanA traSu pradezobhAM rahe the| kadha) ane eka pradezAvagADha skaMdha eka AnupUrvI ane eka anAnupUrvI che. ( evaM tahAcetra davtrANupuvvigameNaM chavvIsa bhaMgA bhANiyavtrA jAva se taM gamavavahArANaM bhaMgovadaMsaNayAM) me prabhA dravyAnupUrvInA pAThanI prema 26 bhAMgAe samajI levA joie. A prakAranuM nagamavyavahAra nayasaMmata bhaMgApadazanatAnuM svarUpa che. sUtrakAre pahelAM dravyAnupUrvI nA prakaraNamAM e vAta spaSTa karI che ke ekavacanAnta ane bahuvacanAnta AnupUrvI Adi traNa-traNa padonA asacega ane saceAga pakSe 26 bhAMgAe kevI rIte khane che, ane temanA vAgyAtha zA thAya che, te dravyAnupUrvInA prakaraNamAM batAvelAM AnupUrvI, anAnupUrvI ane avaktavyaka Adi padmonA vAgyAmAM tripradezika Adi ka, eka pradezI
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ joparanikA TIkA ema 106 majhopadarzanatAnirUpaNam manAnupUrvI aura avaktavyaka Adi padoM ke vAcyArtha meM tripradezika bhAdi skaMdha eka pradezI pudgala paramANu aura dvipradezI skaMdha Adi Ate hai| taba ki isa kSetrAnupUrvI ke prakaraNa gata bhaMgopadarzanatA meM AkAza ke tIna pradezoM meM sthita tripradezika Adi skaMdha hI AnupUrvI zabda ke pAcyA mAne gaye haiN| eka do AkAza ke pradezoM meM sthita tripradezika rakaMdha AnupUrvI zandake vAcyArtha nahIM mAne gaye haiN| kyoMki yaha pahile kahA jA cukA hai ki tripradezika skaMdha AkAzake ekapradeza meM bhI ava. gAhI ho sakatA hai, do pradeza meM bhI avagAhI ho sakatA hai aura tIna pradezoM meM bhI Thahara sakatA hai| tripradezika skaMdha ke liye AkAza ke pAra pradezoM kI Thaharane ke liye AvazyakatA nahIM hai / isI prakAra jo catuSpadezika skaMdha hogA use apane ko avagAhita hone ke liye A kAza ke eka do, tIna, evaM cAra pradeza ApekSika hoNge| pAMca pradeza nahIM / isaliye kSetrAnupUrvI meM yadi tripradezika skaMdha AkAza ke eka pradeza meM athavA do pradeza meM sthita hai, to vaha kSetra kI apekSA anAnapUrvI aura avaktavyaka zanda kA vAcyArtha hogaa| kSetrakI apekSA Anu pUrvI tInapradeza se hI prAraMbha hotI hai / isI taraha jo asaMkhyAta prade. pudgalaparamANu ane DhipradezI rakaMdha Adi Ave che. paraMtu A kSetrAnuPvanA prakaraNagata bhaMgadazanatAmAM AkAzanA traNa pradezomAM sthita tripradezika Adi rakadha ja AnuvIM zabdanA vAcyArtha rUpe mAnavAmAM Avela che. eka pradezamAM ke be pradezomAM sthita tripradezika aMdhane ahIM AnuHvI zabdanA vAcyArtha rUpe mAnavAmAM Avela nathI, kAraNa ke e vAta te AgaLa prakaTa karavAmAM AvI cudha che ke tripradezI kaMdha AkAzanA ekapradezamAM paNa avagAhI thaI zake che-rahI zake che, e pradezomAM paNa avagAhI thaI zake che ane traNa pradezomAM paNa avagAhI thaI zake che. tripradezI skaMdhane rahevA mATe AkAzanA cAra pradezanI AvazyaktA rahetI nathI. e ja pramANe cAra pradezika kaMdhane rahevA mATe AkAzanA eka be, traNa athavA cAra pradezanI AvazyaktA rahe che. tene rahevA mATe pAMca pradezonI jarUra paDatI nathI. tethI ja evuM kahevAmAM AvyuM che ke je tripradezika skaMdha AkAzanA eka pradezamAM athavA be pradezamAM raheluM hoya, te kSetranI apekSAe tene anAnukUvI ane avaktavyaka zakhanA vAcyArtha rUpa ja gaNu joIe kSetranI apekSAe AnupUvane prAraMbha traNa pradezathI ja thAya che, e ja pramANe je
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ mogahANa mUlam-se kiM taM samoyAre? samoyAre NegamavavahArANa ANupucIdavAI kahiM samoyaraMti ? kiM ANupubIdavehiM samoyaraMti aNANupuSvadivahiM samoyaraMti ? avattavagadavehiM samoya. raMti ?, ANupuvIdavAiM ANupubIdavehiM samoyaraMti no aNANupucIdavehi no avattavayada vehiM samoyaraMti / evaM tiNi vi saTTANe samoyaraMtitti bhANiya vN| se taM smoyaare||suu0108|| chAyA-atha ko'sau samavatAraH ? samavatAro naigamavyavahArayoH AnupUrvI dravyANi kutra samavataranti ? kim AnupUrvIdravyeSu samavataranti ? anAnupUrvIdravyeSu zavAlA-skaMdha hogA-vaha bhI AkAzake eka, do, tIna Adi pradezoM meM bhavagAhI ho sakatA hai aura asaMkhyAta pradezoM meM bhI avagAhI ho sakatA hai / ataH kSetra kI apekSA yaha asaMkhyAtANuka skaMdha bhI ekapradeza meM sthita honepara anAnupUrvI aura do pradeza meM avaktavyaka avagAhita hone para mAnA jaavegaa| tathA tIna Adi asaMkhyAta pradezoM meM sthita honepara AnupUrvI mAnA jaavegaa| isa prakAra se cittameM avadhArita kara 26bhaMgoM kA vAcyArtha kSetrakI apekSA AnupUrvI anAnupUrvI aura avaktavyakaina ekavacanAnta bahuvacanAnta padoM ke asaMyoga aura saMyoga pakSa meM dravyAnupUrvI ke bhaMgopadarzana kI taraha kara lenA cAhiye / ||suu0 107 // asaMkhyAta pradezavALo rakaMdha haze te paNa AkAzanA eka, be, traNa Adi pradezamAM paNa avagAhI hoI zake che, ane asaMkhyAta pradezamAM paNa avagAhI hoI zake che, jyAre te asaMkhyAtaNuka sakaMdha AkAzanA eka ja pradezamAM raheluM hoya tyAre kSetranI apekSAe tene anAnupUrvI rUpa gaNu joIe, paraMtu jyAre te traNathI laIne asaMkhyAta paryantanA AkAzanA pradezomAM raheluM hoya tyAre kSetranI apekSAe tene AnupUrvI rUpa gaNa joIe, A prakArane artha manamAM dhAraNa karIne 26 bhaMgane vAgyAthe samajI levo joIe, kSetranI apekSAe Anu pUvIM, anAnupUvI ane ave tavyaka A ekavacanAna ane bahuvacanAnta padanA asaMga ane soga paNe dravyAnupUvane bhaMgadarzananI jema ahIM paNa 26 mAMgo samajI levA joIe. sU0 107
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ manupaugacandrikA TIkA sUtra 108 samavatAranirUpaNam samabataranti ! avaktavyakadravyeSu samavataranti ? AnupUrvIdravyANi AnupUrvIdravyeSu samabataranti, no manAnupUrvIdanyeSu no avaktavyakadravyeSu samavataranti / evaM vINyapi svaspAne samabatarantIti bhaNitavyam / sa eSa samavatAraH ||suu0 108 // TIkA-atha samavatAraM prarUpayitumAha-' se kiM taM' ityAdi / atha ko'sau samavatAraH? ityArabhya 'sa eSa samavatAraH' iti paryantasya pArasya vyAkhyA mazItisUtravad dravyAnuvid bodhyA ||suu. 108 // ava sUtrakAra samavatAra kI prarUpaNA karate haiM"se kiM taM samoyAre !" ityAdi / zabdArtha-he bhadanta ! (se kiM taM samoyAre) pUrvaprakrAnta samavatAra kA kyA svarUpa hai ? uttara-(samoyAre) pUrvaprakAnta samavatAra kA svarUpa isa prakAra se hai-(gegamavavahArANaM ANupuvvIdavvAiM kahiM samoyaraMti?) ziSya pUcha. tA hai ki naigamavyavahAra nayasaMmata AnupUrvI dravya kahAM samAviSTa hote hai (kiM ANupulvI davehiM samoyaraMti ? aNANuputvIdavvehiM samoyaraMti) kyA AnupUrvI dravyoM meM samAviSTa hote haiM ? yA anAnupUrvI dravyoM meM samAviSTa hote haiM ? yA (avatsavvagavvehiM samoyaraMti) avaktavyakadravyoM meM samAviSTa hote haiM ? uttara-(ANuputvIdagaI ANupubbIdavvehi samoyaraMti) naigamavyahAranaya saMmata AnupUrvI dravya AnupUrvI dravyoM meM hI samAviSTa hote haiN| have sUtrakAra samavatAranI prarUpaNa kare che- "se ki ta samoyAre" tyAla A14-( se ki ta samoyAre) sApa ! bhAga 2 mamatAra nAmane prakAra kahyo che tenuM svarUpa kevuM che? uttara-(samoyAre) sabhapatA2nu 1135 mA prA2nu cha-(jegamapabahArANa pANupuvvI vvAI kahiM samoyaraMti ?) ziSyane prazna-nagamavyavahAra nayasaMmata AnupUrvI dravyo kyAM samAvitt yAya 1 (kiM ANuputvIdavvehi samoyaraMti ? bhaNANupubIdavbehi samoyaraMti, avattavyagavvehi samoyaraMti ?) zumAnupUvI dravyAmA samAviSTa thAya che? ke anAnupUva dravyamAM samAviSTa thAya che ke avaktavya dravyAmAM samAviSTa thAya che? 6ttara-(ANupuvvIdavvAI ANuputvIdavvehiM samoyaraMti) nezamanyAra nayama bhAnudA drvye| bhAnu5vA dravyomA / samAviSTa yAya , (no ma058
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadArasUtre mUlam-se kiM taM aNugame ? aNugame navavihe paNNate, taM jahA-saMtapayaparUvaNayA jAva appAbahuM ceva ||suu0109|| chAyA-atha ko'sau anugamaH ? anugamo navavidhaH prajJaptaH, tadyathA-satpadamarUpaNatA yAvat alpabahutvaM caiva ||suu0 109 // TIkA-atha anugamaM prarUpayituM prAi-se ki taM' ityAdi / atha ko'sau anugamaH ? iti praznaH / anugamo navavidhaH prAptaH, tadyathA- satpadaprarUpaNatA 1, (no aNoNuputvIdavvehiM no avattavagavvehiM samoyaraMti) anA. nupUrvI dravyoM meM evaM avaktavdhaka dravyoM meM samAviSTa nahIM hote haiN| (evaM tiNi vi saTTANe samoyaraMti ttibhANiyanva-se taM samoyAre) isI prakAra se yaha samajhanA cAhiye ki avaktavyaka aura anAnupUrvI dravya bhI AnupUrvI dravya kI taraha apanI 5 jAtirUpa kI avaktavyaka aura anA nupUrvI dravyarUpa svasthAna meM hI antarbhUta hote haiM isa prakAra se ye tInoM hI sva sva sthAna meM hI samAviSTa hote haiN,| parasthAna meM nahIM yahI samavatAra kA svarUpa hai isa sUtra kI vyAkhyA pahile 80 sUtra kI vyAkhyA kI taraha jAnanI cAhiye // sU0 108 // aba sUtrakAra anaupanidhi kI kSetrAnupUrvI ke paMcama bhedarUpa anugama ke svarUpa kA kathana karate haiM-"se ki taM aNugame?" ityaadi| zabdArtha-(se kiM taM aNugame?) he bhadanta ! anugama kA kyA svarUpa hai? uttara-(aNugame navavihe paNNatte) anugama nau prakAra kahA hai (taMjaaNANuputvI davvehiM, no avattavvagadavvehi samoyaraMti) 55 anAnubhUtI dravyAmA bhane a14055 dravyamA samAviSTa yadi nathI. (evaM tiNi vi sadANe samoyaraMti tti bhANiyavva-se ta samoyAre) se prabhAra satanya ane anAnupUrvI dravyo paNa pitapetAnI jAtinA dromAM ja (anukrame avaktavyaka ane anAnupUvI dravya rUpa svasthAnamAM ja) aMtarbhata thAya che. anya sthAnamAM aMtarbhata thatAM nathI A prakAranuM samavatAranuM svarUpa che. A sUtranI vyAkhyA 80 mAM sUtranI vyAkhyA pramANe samajavI. sU0108 - have sUtrakAra anaupanidhinI kSetrAnupUrvInA pAMcamAM bheda rUpa anugAmanA 5135nu ni35 42 cha-"se kiM taM aNugame ?" tyAls - zahAtha-(se kiM taM aNugame?) 8 sapana! anugamanu 5135 ch| tti2-(aNugame navavihe paNNatte) manugamana na1 2 4 the,
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 109 anugamanirUpaNam yAvat alpabahutvaM9 caiveti / iha-yAvacchandena-dravyapramANa2, kSetraM 3, sparzanA 4, kA: 5, antaraM 6, bhAgaH 7, bhA.8 iti bodhyam / vyAkhyA ekAzIti sUtravat dravyAnupUrtI bodhyA // 50 109 // mUlam-NegamavavahArANaM ANupubodAI kiM atthi Nasthi? NiyamA atthi| evaM duNNi vi|suu0 110 // ___ chAyA-naigamapabahArayoH AnupUrNadravyANi ki santi na santi ? niyamAt santi / evaM dve api ||puu0 110 // TIkA-tama-sapadaparUpaNanAdvAraM prarUpayati-'NegamavahArANaM' ityAdi / asya dvArasya vyAkhyA yazoti strAt dravyAnupUrvIbad bodhyA ||muu0 110 // hA) jaise-(saMtapayArUNa yA jAva appAvahuMceva) satpadaprarUpaNatA yAvat alpa bahutva , / yahAM yAvara zabda se isa anuktapAThakA saMgraha huA hai"davyappamANaM khita. phulagA, kAloya, aMgara, bhAga, bhAva," dravya pramANa kSetra sparzanA, kAla, aMtara, bhAga aura bhAva, isa sUtra kI vyAkhyA ke liye dekho pIchekA 81, vAM sUtra // 109 // aba sUtrakAra anaupanidhikI kSetrAnupUrvI ke anugama ke bhedarUpa prathama satpadaprarUpaNatA kA kathana karate haiM "NegamavavahArANaM" ityAdi / zabdArtha-(NegamavavahArANaM ANupubdhIdavAI ki asthi Natthi ?NiyamA asthi / evaM duNNivi) naigamavyavahAranaya saMmata AnupUrvI dravya haiM yA nahIM? (taM jahA) te maare| nIya pramANe -(saMtapayaparUvaNayA jAva appAbahu ceva) satpadaprarUpaNutAthI laIne apamahatva paryantanA nava prakAro ahIM paryanta 54 vA" davapramANa khitta, phukhaNA, kAloya, aMtaraM, bhAga, bhAva " dravya. pramANa, kSetra, sparzana, kALa, aMtara, bhAga ane bhAva, A sAta prakAra grahaNa karavAmAM AvyA che. A sUtranI vyAkhyA mATe 81muM sUtra vAMcI javuM sU0109 have sUtrakAra anaupadyikI kSetrAnupUrvInA anugAmanA prathama bheTa rUpa satpadaprarUpaNutAnuM nirUpaNa kare che "NegamavavahArANa" tyA zAya-(NegamavavahArANa ANupubbodavAI ki asthi gasthi ? NiyamA bhatthi, evaM duNNi vi) prazna-nagamavyavahAra nayasaMmata Anuva dravya che ke nahI?
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 anuyogadvArasUtre mUlam-NegamavavahArANaM ANuputvIdavAiM kiM saMkhijjAI asaMkhijjAiM aNaMtAI ? no saMkhijjAiM asaMkhijjAiM no annNtaaii| evaM duNNi vi ||suu0 111 // chAyA-naigamavyavahArayoH AbhupUrvIdravyANi kiM saMkhye yAni asaMkhyeyAni anantAni ? no saMkhyeyAni, asaMkhyeyAni, no anantAni / evaM dve api // 0 111 // TIkA-atha dravyapramANadvAraM prarUpayitumAha -'NegamavavahArANaM' ityAdi / negamavyavahArasammatAni AnupUdrivyANi kiM saMkhyeyAni bhavanti ? kiMvA asaM. khyeyAni bhavanti ? uta vA anantAni bhavanti ? iti trividhaH prshnH| uttaramAha'no saMkhijjAI' ityAdi / no saMkhye yAni bhavanti, no anantAni bhavanti, api tu asaMkhyeyAni bhavantItyarthaH / iti / ayaM bhAvaH-tripadegAvagADhAdIni dravyANi uttara-niyamataH haiM / isI prakAra naigamavyavahAranayasamata anAnu. pUrvI aura avaktavyaka dravya bhI niyama se haiM / isa sUtra kI vyAkhyA ke liye dekho pIche kA 82, vAM // sU0 110 // "NegamavavahArANaM ANupuvvI davAI" ityAdi / zabdArtha-(NegamavavahArANaM ANuputvIdavAiM ki saMkhijjAI, asaM. khijjAI, aNaMtAI ? ) he bhadanta ! naigamavyavahAranayasaMmata AnupUrvI dravya kyA saMkhyAta haiM ? yA asaMkhyAta haiM ? yA anaMta haiM ? uttara-(no saMkhijjAiM, asaMkhijjAI, no annNtaaii| evaM duNNivi) maigamavyavahAranaya saMmata AnupUrvIdravya na saMkhyAta haiM na anaMta haiM kintu asaMkhyAta haiM / isakA tAtparya yaha hai-AkAza ke tIna pradeza meM sthita uttara-avazya che ja eja pramANe naigamavyavahAra nayasaMmata anAnumuvI ane avakatavyaka dravya paNa avazya che ja A sUtranI vyAkhyA samajavA mATe 82mAM sUtranI vyAkhyA vAMcI levI. sU0110 ___"NegamavavahArANa' ANupuvvIdavAI" tyA: zahAtha-(NegamavavahArANa ANuputvIdavbAI kiM saMkhijjAI', asaMvi. jjA, aNaMtAI) 3 mApana ! nairAmayA2 nayabhata bhAnubhUpI dravyo Y. sadhyAta che, asabhyAta cha, , sanata cha? uttara-(no saMkhijjAi asaMkhijjAI, no aNatAi, evaM duNNi vi) nigamavyavahAra nayasaMmata AnupUrvI dravya saMkhyAta paNa nathI, anaMta paNa nathI, paraMtu asaMkhyAta ja che.
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 111 dravyapramANadvAranirUpaNam kSetrata mAnurvItvena nirdiSTAni, tripradezAdi skandhAdhArabhUtAH kSetravibhAgAtha asaMkhyeyapradezAtmake loke'saMkhyAtA bhavanti, ato dravyatayA bahUnAmapyAnurgadrayANAM kSetrAvagAhamapekSya kSetrakyamAzritya tulyapadezAvagAhAnAmekatvAt kSetrAnupU. ThAmasaMkhyAtAnyevAnupUrvI dravyAgi bhvntiiti| athAnAnupUryavaktavyakadravyaviSaye zAha-evaM' ityAdi / evam=mAnupUrvIdravyavat dve api-anAnupUryavaktavyaka draSyAmi asaMkhpeyAni bodhyAni / ayaM bhAvaH-ekaikapadezAvagADhaM bahUpi dravyaM kSebata ekAnAnupUrvI / lokasya pradezA asaMkhyAtAH santi, atastattulyamasaMkhya. hue dravya kSetra kI apekSA AnupUrvIrUpa se kahe gae haiM / tIna Adi pra. dezavAle rakaMtroM ke AdhArabhUta kSetra vibhAga asaMkhyAta pradezI loka meM asaMkhyAta haiM / isaliye dravya kI apekSA bahuta bhI AnupUrvIdravya tulya pradezavAle kSetra meM avagAha kI apekSA karake eka mAna liye jAte haiMarthAt AkAzarUpa kSetra ke tIna pradezoM meM tripradezavAle, cAra pradeza bAle, pAMca pradezavAle chaha Adi anaMta pradezavAle aneka AnupUrvIdravya avagAhita hokara rahate haiM / parantu ye saba dravya tulyapradezAvagAhI hone ke kAraNa eka haiN| kSetrAnupUrvI meM loka ke aise tripadezAtmaka vibhAga asaMkhyAta haiM / isaliye AnupUdivya bhI tattulya saMkhyAvAle hone ke kAraNa asaMkhyAta hote hI haiM / isI prakAra-AnupUrvI dravya kI tarahaanAnupUrvI, avaktavyaka dravya bhI amaMkhyAna hI haiN| tAtparya kahane kA yaha hai ki loka ke eka eka pradeza meM avagAhI aneka dravya kSetra kI A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che-AkAzanA traNa Adi pradezamAM rahelA dravyane kSetranI apekSAe AnupUrvI rUpa kahevAmAM Ave che. traNa Adi pradezavALA AMdhanA AdhArabhUta kSetravibhAge asakhyAta pradezI lekamAM asaMkhyAta che. tethI dravyanI apekSAe ghaNAM ja AnupUrvI dravyane tathapradezavALA kSetramAM avagAhanI apekSAe eka mAnavAmAM Avela che eTale ke AkAzarUpa kSetranA traNa pradezamAM traNa pradezavALAM, cAra pradezavALAM, pAMca pradezavALAM ane cha Adi anaMta pradezavALAM aneka AnupUva dravya avagAhita thaIne rahe che, paraMtu te saghaLAM dravya tulyapadezAvagAhI havAne kAraNe eka che. kSetrAnupUrvamAM lekanA evAM tripradezAtmaka vibhAga asaMkhyAta che. AnupUva dravya paNa tenA jeTalI ja saMkhyAvALA hovAthI asaMkhyAta ja hoya che. e ja pramANe (anupUvI dravyonI jema) anAnupUvI dravyo ane avaktavyaka dravya paNa asakhyAta ja che. A kathananuM tAtparya e che ke hekanA eka eka pradezamAM avagAhI aneka dravyo paNa kSetranI apekSAe
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 anuyogadvArasUtra svAdanAnupUrvI dravyANyapi asaMkhyeyAni bhavanti / tathA-pradezadvaye'jagADhaM bahUpi dravyaM kSetrata ekmevaavktvykdrvym| lokasya dvipradezAtmakA vibhAgA asaM pAtAH santi, ato dvipadezAtmakAnyavaktavyakadravyANyapyasaMkhyAtAni bhavantIti |mu0 111 // apekSA eka hI anAnupUrvI rUpa haiM / ye asaMkhyAta isalie mAne gaye haiM ki isa prakAra se asaMkhyAta pradezavAle loka meM eka eka pradeza meM ye eka 2 rahate haiM / tathA AkAza ke do pradezoM meM sthita bahuta bhI dravya kSetra kI apekSA eka hI avaktavyaka dravya haiM / AkAza ke do pradeza rUpa vibhAga asaMkhyAta hote haiM isaliye tadavagAhIdravya bhI asaMkhyAta hai| bhAvArtha-naigamavyavahAranaya saMmata AnupUrvI, anAnurvI aura aba. ktavyaka dravya kitane haiM ? sUtrakArane isa sUtradvArA ina praznoM kA samA. dhAna kiyA hai| unhoMne kahA hai ki-AkAza ke tripradezAtmaka, vipradezAtmaka aura ekapradezAtmaka vibhAga asaMkhyAta hai| kyoMki AkAza svayaM asaMkhyAta pradeza vAlA hai| yadyapi AkAza ke pradeza alokAkAza kI apekSA anaMta kahe gaye haiM, phira bhI isa anaMta alo. kAkAza meM koI dravya nahIM rahatA hai| asaMkhyAta pradezavAle lokA. kAza-meM hI dravyoMkA avagAha hai| lokAkAzake una vibhAgoM meM Anu. pUrvI, anAnupUrvI, aura avaktavyaka dravya pratyeka asaMkhyAta 2 rahate haiN| eka ja anAnupUrvI rUpa che. temane asaMkhyAta mAnavAnuM kAraNa e che ke, A prakAre asaMkhyAta pradezavALA lekanA eka eka pradezamAM eka eka anAnupUvI dravya rahe che. tathA AkAzanA be pradezamAM sthita ghaNAM dravya paNa kSetranI apekSAe eka ja avaktavya dravya rUpa che. AkAzanA be pradeza rUpa vibhAga asaMkhyAta hoya che, te kAraNe temAM avagAhI dravya paNa asaMkhyAta che, bhAvArtha-sUtrakAre A sUtra dvArA e praznanuM samAdhAna karyuM che ke nagamavyavahAra nayasaMmata AnupUrvI, anAnupUva ane avaktavyaka dra keTalAM che. sUtrakAre A sUtramAM e vAtanuM pratipAdana karyuM che ke AkAzanA tripadezAtmaka, ddhipradezAtmaka ane eka pradezAtmaka vibhAga asaMkhyAta che, kAraNa ke AkAza pite ja asaMkhyAta pradezavALuM che. jo ke alakAkAzanI apekSAe AkAzanA pradeze anaMta kahyA che, paraMtu A anaMta akAkAzamAM te koI paNa dravyano sadubhAva ja nathI asaMkhyAta pradezavALA lokAkAzamAM ja dravyane avagAha che. kAkAzanA te vibhAgamAM asaMkhyAta AnupUvI dra, asaMkhyAta anAnupUrvA dra ane asaMkhyAta avaktavyaka
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogavandrikA TIkA sUtra 111 dravyapramANadvAranirUpaNam 463 kyoMki yahAMpara kSetra kI apekSA-AnupUrvI Adi kA vicAra cala rahA hai| ata: eka pradezAtmaka asaMkhyAta vibhAgoM meM eka eka vibhAgoM meM eka 2 AnupUrvI Adi dravya rahatA hai / yadyapi eka pradeza meM dravya kI apekSA aneka AnupUrvI Adi dravya rahate haiM-parantu ve saba eka pradeza meM AdhArabhUta hone ke kAraNa eka mAne jAte haiN| ataH isa prakAra se eka pradezarUpa vibhAga meM rahe hue ye aneka dravya eka pradezarUpa AdhAra kI apekSA eka pradezAvagAhI hone ke kAraNa eka anAnupUrvI dravya rUpa par3ate haiM / isa prakAra loka ke ekapradezAtmaka asaMkhyAta vibhAgoM meM anAnupUrvI dravya asaMkhyAta hI ho jAte haiM / isI prakAra se avaktavyaka dravya aura anAnuevIM dravya bhI asaMkhyAta sadha jAte haiN| kyoMki loka ke bipradezAtmaka vibhAga jaSa asaMkhyAta haiM to inameM jitane bhI dvipradezI Adi dravya raheMge ve saba dvipradezAvagAhI hone ke kAraNa eka dvipradezAsmaka vibhAga meM eka avaktavyaka dravya rUpa se svIkRta mAne jaavegeN| isa vipradezAtmaka eka vibhAga meM jaba avaktavyaka dravya rahatA hai to dipradezAsmaka asaMkhyAta vibhAgoM meM asaMkhyAta hI avaktavyaka dravya rhegeN| dravya rahe che. ahIM kSetranI apekSAe AnupUva Adine vicAra cAlI rahyo che, tethI ekapradezAtmaka asaMkhyAta vibhAgomAMnA pratyeka vibhAgamAM eka eka AnupUrvI Adi dravya rahe che. jo ke pratyeka pradezamAM dravyanI apekSAe aneka AnupUrvI Adi dravya rahe che, paraMtu teo badhAM eka pradezamAM AdhArabhUta hovAne kAraNe temane eka mAnavAmAM Avela che. A rIte ekapradeza rUpa vibhAgamAM rahelAM aneka dravyo eka pradezarUpa AdhAranI apekSAe eka pradezAvagAhI hovAne kAraNe eka anAnupUrvI dravya 25 gaNavAne gya bane che. A rIte lekanA eka pradezAtmaka asaMkhyAta vibhAgomAM anAnupavI ka asaMkhyAta levAnI vAta siddha thaI jAya che. eja pramANe avaktavyaka dravya ane AnupUvI dravya paNa asaMkhyAta hevAnI vAta siddha thaI jAya che, kAraNa ke lekanA dvipadezAtmaka vibhAga asaMkhyAta hevAthI temAM jeTalA DhipradezI Adi dravya raheze te sau paNa hipradezAvaga hI hovAne kAraNe eka dvipadezAtmaka vibhAgamAM eka avaktavyaka dravya rUpe svIkRta thayelAM mAnI zakAze. A dvipadezAtmaka eka vibhAgamAM je eka avakatavyaka dravya rahetuM hoya, te kripradezAtma asaMkhyAta pradezamAM asaMkhyAta avakatavyaka drae rahI zake, e vAta paNa siddha thaI jAya che. A rIte avakatavyaka che asaMkhyAta levAnuM kathana paNa siddha thaI jAya che.
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogazAlA ___ mUlam-NegamavavahArANaM khettANupucIdavAiM logassa kiM saMkhijjaibhAge hojA ? asaMkhijjaibhAge hojjA ? jAva sava. loe hojjA ?, egaMdavvaM paDucca logassa sAMkhajjaibhAge vA hojA, asaMkhijjaibhAge vA hojjA, saMkhejjesu bhAgesu vA hojjA, asaMkhejjesu bhAgesu vA hojjA, desUNe vA loe hojaa| nANA. davAiM paDucca niyamA sAloe hojjaa| NegamavavahArANaM aNANuputvIdavvANaM pucchA egadavaM paDuccha no saMkhejaibhAge hojA, asaMkhejjaibhAge hojA, no saMkhejesu bhAgesu hojA no asaMkhejesu bhAgesu hojjA no savvaloe hojA, nANAdambAI paDucca NiyamA savvaloe hojjaa| evaM avattabagadavvANi vi bhANiyavvANi ||suu0112|| isI prakAra avaktavyakadravya bhI asaMkhyAta-sadhajAte haiM / isI prakAra se loka ke jaba tripradezAtmaka vibhAga asaMkhyAta hai to inameM jitane bhI tripradezI Adi dravya raheMge ve saba tripradezAvamAhI hone ke kAraNa eka tripradezAtmaka vibhAga meM eka AnupUrvI dravya rUpa se svIkRta hue mAne jaavegeN| isa tripradezAtmaka eka vibhAga meM jaba eka AnupUrvIdravya rahatA hai to loka ke tripradezatmaka asaMkhyAta vibhAgoM meM dravya kitane onupUrvI rheNge| isa prakAra gaNanA ke anusAra AnupUrvI dravya asaMkhyAta sadha jAte haiM / sU0 111 // eja pramANe lekanA videzI vibhAgo paNa je asaMkhyAta hoya to temAM jeTalAM tripradezI Adi dravya raheze teo badhAM paNa tripradezAva. gAhI hovAne kAraNe eka tripradezAtmaka vibhAgamAM eka AnupUvI dravya rUpe svIkata thayelA manAze A tripradezAtmaka eka vibhAgamAM je eka AnupUrva dravya rahetuM hoya, te lekanA tripradezAtmaka asaMkhyAta vibhAgamAM asaM. khyAta AnupUrva ko rahetA haze A prakAre AnupUvI dravyonI saMkhyA paNa asaMkhyAta hovAnI vAta siddha thaI jAya che. sa 111
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanuyogacandrikA TIkA sUtra 112 kSetrapramANadvAranirUpaNam 465 chAyA-naigamavyavahArayoH kSetrAnupUrvIdravyANi lokasya kiM saMkhyeyatamamAge bhavanti ? asaMkhyeyamAge bhavanti yAvat sarvaloke bhavanti ? / ekaM dravyaM pratItya lokasya saMkhyeyatamabhAge vA bhavati, asaMkhyeyatamabhAge vA bhavati, saMkhyeyeSu bhAgeSu vA bhavati, asaMkhye yeSu bhAgeSu vA bhavati, dezone vA loke bhavati / nAnA dravyANi pratItya niyamAt sarvalo ke bhvnti| negamavyavahArayoH anAnupUrvIdravyANAM pRcchAyAmekadravyaM pratItya no saMkhyeyatamabhAge bhavati, asaMkhyeyatamabhAge bhavati, no saMkhyeyeSu bhAgeSu bhavati, no sarvalo ke bhavati / nAnA dravyANi pratItya niyamAva sarvaloke bhavanti / evam pravaktavya kadravyANyapi bhaNitavyAni ||suu0 112 // TIkA-atha kSetradvAra nirUpayitumAha-'NegamavavahArANaM' ityAdi / nai gamavyavahArasammataHni kSetrAnupUrvIdravyANi lokasya ki saMkhyeyatamabhAge bhava. nti ? asaMkhyeyatamabhAge bhavanti ? yAvat sarvaloke bhavanti ? iti praznaH / uttaramAhaeka dravyaM pratItya AnupUrvI dravyaM lokasya saMkhyeyatamabhAge vA bhavati, asaMkhyeyatamabhAge vA bhavati, saMkhyeyeSu vA bhAgeSu bhavati, asaMkhyeyeSu vA bhAgeSu bhavati / (gamavavahArANaM khettANupuvvI) ityAdi / zabdArtha-(NegamavavahArANaM khettANupuvI-davAI logassa kiM saMkhijjAbhAge hojjA ?) prazna-naigamavyavahAra naya saMmata kSetrAnupUrvI dravya kyA loka ke saM. khyAnaveM bhAga meM hote haiM ? (asaMkhijjahabhAge hojjA?) yA asaMkhyAtaveM bhAgameM rahate haiM ? (jAva savvaloe hojjA) yAvat samasta lokameM hote haiM ? uttara-(egaM davaM paDucca logassa saMkhijjahabhAge vA hojjA asaM. khejjahabhAge vA hojjA saMkhegjesu bhAgesu vA hojjA, asaMkhejjesu bhAgesu vA hojjA deNe vA loe hojjA ) ekadravyakI apekSA lekara AnupUrvIdravya loka ke saMkhyAtaveM bhAga meM bhI rahatAhai asaMNyAtaveM " NegamavavahArANa khettANupuvo" tyAha sahAya-(NegamavahArANaM khesANuputvIdavvAI logassa kiM saMkhijjA bhAge hojjA) BApan ! nagabhavya162 nayasa mata kSetrAnuna drvye| zu banA sabhyAtamA bhAgamA cha ? 4 (asaMkhijjaibhAge hojjA ?) ase nyA. tabhA mAgamA saya ch| (jAva sabaloe hojjA ?) samasta bhAMDIya cha ? uttara-(egaM dava pahuca logassa saMkhijaibhAge vA hojjA, asaMkhijaibhAge vA hojjA, saMkhegjesu bhAgesu vA hojjA, asaMkhejjesu bhAgesu vA hojA, desUNe vA loe hojA) me dra0yanI apekSA piyA2 32pAmA bhAve te AnupUra dravya lekanA saMkhyAmAM bhAgamAM paNa rahe che, asaMkhyAtamAM a0 59
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___anuyogadvAraste . .. skandhadravyANAM vicitrapariNamanazaktimatvAt saMkhyeyAdipradezAvagAhitvaM bodhyam / viziSTakSetrAvagAhopalakSitAnAM skandhadravyANAmeva kSetrAnupUrvItvenoktatvAt / tathA eka dravyaM pratItya dezone vA loke AnupUrvIdravyaM bhavati / nanu-acittamahAskandhasya sarvalokavyApakatvaM puurvmuktm| tasya ca samastalokavartya saMkhyeyapradezalakSaNAyAM kSetrAnupUrvyAmavagADhatvAta paripUrNasyApi kSetrAnupUrvItvaM na kiMcid virudhyate, atastadapekSayA kSetrato'pyAnupUrvIdravyaM sarvalokavyApi bhAga meM bhI rahatA hai, saMkhyAta bhAgoM meM bhI rahatA hai asaMkhyAta bhAgoM meM bhI rahatA hai| kyoMki skaMdha dravyoM kI pariNamana zakti vicitra prakAra kI hai| ataH vicitraprakAra kI pariNamana zaktivAle hone ke kAraNa skaMdha dravyoMkA avagAhaloka ke saMkhyAtaveM Adi bhAgoM meM hotA hai| kyoM ki viziSTa kSetra meM avagAha se upalakSita hue skandha dravyoM ko hI kSetrAnupUrvI rUpa se kahAgayA hai / tathA eka dravya kI apekSA lekara AnupUrvI dravya kucha kama-dezona loka meM bhI avAhita hotA hai| zaMkA-pahile dravyAnupUrvI meM acitta mahAskaMdha, ki jo pudgaladravya sabase bar3A skaMdha hotA hai aura jo anaMtAnaMta paramANu bhoM se niSpanna hotA hai / sarva loka vyApI kahA hai / isa prakAra acitta mahAskaMdha kI apekSA eka AnupUrvI dravya samasta loka meM vyApaka hokara jaba rahatA hai-taSa yaha bAta ApakI kaise mAnI jA sakatI hai ki AnupUrvI dravya bhAgamAM paNa rahe che, sakhyAta bhAgomAM paNa rahe che, asaMkhyAta bhAgamAM paNa rahe che, kAraNa ke dha dravyonI pariNamanazakti vicitra hoya che. vicitra prakAranI pariNamanazakitavALA hevAne kAraNe skaMdha dravyane avagAha lekanA saMkhyAmAM Adi bhAgomAM hoya che. kAraNa ke viziSTa kSetramAM avagAhathI upalakSita thayelAM skaMdhadravyane ja kSetra nupUrvI rUpe gaNavAmAM Ave che. tathA eka dravyanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te AnupUrvI dravya amuka nyUna dezapramANa-dezona-kamAM paNa avagAhita hoya che. zaMkA-dravyAnupUrvInuM nirUpaNa karatAM pahelAM Ape evuM kahyuM che ke padrala dravyane sauthI moTe rakaMdha ke je anaMtAnaMta paramANuomAMthI bane che, ane jene acitta mahAtkaMdha kahevAmAM Ave che, te sarvalakavyApI che." A prakAre A acitta mahArakAdhanI apekSAe eka anAnupUrvI dravya je samasta lokamAM vyApaka hoya te ApanI e vAta kevI rIte mAnI zakAya ke AnupUrvI dravyane eka dravyanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te te amuka dezana (deza nyUna) lekamAM vyApIne rahe che? kAraNa ke samasta leka
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogacandrikA TIkA sUtra 112 kSetrapramANadvAranirUpaNam 467 pApyate, kathaM varhi dezonalokavyApitA procyate ? iti cet , ucyate- ayaM loka AnupUya'nAnupUrvavaktavyakadravyaiH sarvadevAzUnya evaM bhAtIti siddhAntaH / yadicAtrA''nupUrvyAH sarvalokavyApitA nirdizyeta, tadA'nAnupUrvyavaktavyakadravyANAM niravakAzatayA'bhAvaH pratIyeta, atazva-acittamahAskandhapUrite'pi loke jaghanyato'pyekaH pradezo'nAnupUrvIviSayatvena vivkssitH| pradezadvayaM cAvaktavyakadravyaviSayaH eka dravya kI apekSA karake kucha kama loka meM vyApaka hokara rahatA hai / kyoMki samasta lokavartI asaMkhyAta pradezarUpa kSetrAnupUrvI hai so usameM avagADha-avagAhI hone se- paripUrNa acitta mahAskaMdha kA kSetrAnupUrvopanA bhI kucha bhI viruddha nahIM par3atA hai| isaliye AnupUrvI dravya meM eka AnupUrvI, dravya kI apekSA karake jo dezona loka meM avagAhitA prakaTa kI hai vaha ThIka nahIM hai| __uttara-yaha siddhAnta hai ki yaha loka AnupUrvI anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM se sadA hI azUnya hai / yadi AnupUrvI dravya kosarbaloka vyApI mAnA jAve to phira anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM ko Thaharane ke liye sthAna na hone ke kAraNa unakA abhAva prasakta hogaa| aura jaba dezona loka meM eka AnupUrvI dravya vyApaka hokara rahatA hai| aisA mAnA jAtA hai to isa prakAra se acitta mahAskaMdha se pUrita hue bhI loka meM kama se kama eka pradeza aisA bhI AjAtA hai ki jo anA. nupUrvI dravya kA viSaya rUpa se vivakSita ho jAtA hai / tathA do pradeza vata asaMkhyAta pradezarUpa kSetrAnupUrvI che, ane temAM avagAhI (rahele) hevAthI paripUrNa acitta mahAchaMdhamAM paNa kSetrAnupUvava mAnavAmAM kaI paNa vadhe jaNAtuM nathI. - uttara-evo siddhAMta che ke A leka AnupUvI ane avaktavya dravyothI rahita kadI hete nathI je AnupUvI dravyane sarvalekavyApI mAnavAmAM Ave, te anAnupUrvI ane avaktavyaka dravyone rahevAnuM sthAna ja bAkI na rahe ! ane te kAraNe temane abhAva ja mAnavAno prasaMge upasthita thaze je evuM mAnavAmAM Ave ke dezona (deza nyUna) lekamAM eka AnuM pUrvI dravya vyApIne rahe che, te acitta mahAkaMpa vaDe pUrita thayela vekamAM paNa eAchAmAM ochA eka pradeza e paNa bAkI raheze ke jemAM anAnupUrvI dravyane sadbhAva hoI zake, tathA te lekamAM be pradeza evA
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 anuyogadvArasUtre tvena vivakSitam, AnupUrvIdravyasya tatra sattve'pi tasyA'bhAdhAnyena vivakSaNAt, anAnupUrvyavaktavyakayostu prAdhAnyena vivakSaNAditi, ato'tra dezono lokotra vivkssititi| uktaMca " mahakhaMdhApuNNe vi ya attbg'nnaannupugvidlvaaii|| jadesogADhAI taseNaM sa logUNo" // 1 // chAyA-mahAskandhA''pUrNe'pi ca avaktavyakA'nAnudrivyANi / ___ yaddezAvagADhAni tadezena sa lokonaH ||iti / nanu yadyevaM tarhi dravyAnupUrvyAmapi sarvalokavyApitvamAnupUrvIdravyasya yaduktaM sad virudhyate, anAnupUrvyavaktavyakadravyANAmanavakAzatvena tatrApyabhAva pratIti. aise bhI A jAte haiM ki jo avaktavyaka dravya ke viSayarUpa se vivakSita ho jAte haiM / ina eka aura do pradezoM meM AnupUrvI dravya kA bhI sadbhAva rahatA hai to bhI apradhAna hone se usakI vahAM vivakSA nahIM hotI hai| anAnupUrvI aura avaktavyaka ina dravyoM kI hI pradhAnatA hone se vivakSA kI jAtI hai / isaliye AnupUrvI dravya eka AnupUrvIdravya kI apekSA se dezona loka meM avagAhita kahAgayA hai / yahI bAta uktaMca"mahAkhaMdhA puNNeviya ityAdi" karake isa gAthA dvArA prakaTa kI gaI hai| __ zaMkA-yadi yahI bAta hai ki eka anAnupUrvI dravya kSetrAnupUrvI meM dezona loka vyApI hai phira dravyAnupUrvI meM bhI yahI bAta mAnanI cAhiye. parantu vahAM aisI bAta nahIM mAnI gaI hai vahAM to bhAnupUrvI dravya ko sarva loka vyApI kahA gayA hai / kSetrAnupUrvI meM anAnupUrvI dravya ko srvpaNa bAkI raheze ke jemAM avaktavyaka dravyane avaga ha saMbhavI zakaze te eka ane be pradezomAM AnupUvIM dravyano paNa sadUbhAva rahe che, chatAM paNa te tyAM apradhAna hovAne kAraNe tenI vivakSA ahIM karI nathI anAnupUrvI ane avakatavyaka, A be dravyanI ja tyAM pradhAnatA hevAthI temanI ja vivakSA karavAmAM AvI che. tethI ja evuM kahevAmAM AvyuM che ke AnupUvI dravyane eka AnupUrvI drathanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te tenI bhAnA zAna sabhA cha. me pAtane "mahAkhaMdhA puNNeviya" ItyAdi sUtrapATha dvArA ahIM prakaTa karavAmAM AvI che. zaMkA-je eka AnupUrvI dravya kSetrAnupUvamAM dezena (deza nyUna) lokavyApI hoya, te dravyAnupUrvI mAM paNa evI ja vAtane svIkAra thaze joIe paranta dravyAnupUrvamAM evI vAtane svIkAra karavAne badale AnupUrvI ane sarvavyApI kahevAmAM Avela che. kSetrAnupUrvamAM AnupUrvI dravyane
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanupogacandrikA TokA sUtra 112 kSetrapramANadvAranirUpaNam 469 prasAda, sarvakAlaM ca teSAmapyavasthitipratipAdanA ? diti cet ? ucyatedradhyAnapUrNa hi dravyANAmevaganupUryAdipAva uktaH, na tu kSetrasya, tasya tatrAnadhi kutatvAt / AnupUrvyAdidravyAgAM parasparabhede'pi ekasminnapi kSetre tadavasthAnaM na kiMcid viruSyate, yathA ekApavarakAntargatAneka pradIpapramANAmavasthiti na virudhyte| itvaM ca dravyAnupUAmAnupUrvIdravyANAM samastalo ke vidyamAnatve'pi na tatra kasyA loka vyApI mAnane meM jo Apane anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyako Thaharane ke liye sthAna hone ke kAraNa unameM abhAva ke prasaMga prApta hone kA kathana kiyA hai, so vahI abhAva ke prasaMga prApta hone ke kAraNa una anAnupUrvI" aura avaktavyaka dravyoMke liye dravyAnupUrvI meM bhI AnupUrvI dravya ko sarvalokavyApI mAnane para upasthita hotA hai / parantu aisA to hai nahIM-kyoMki sarvakAla una donoM kA bhI avasthAna mAnA gayA hai / uttara-dravyAnupUrvI meM dravyoM ke hI AnupUrvI Adi bhAva kA kathana kiyA gayA hai| AkAza rUpa kSetra ko AnupUrvI Adi bhAva kA nhiiN| kyoMki vahAM para dravyAnupUrvI meM-AkAza rUpa kSetra kA vicAra adhikRta nahIM hai / AnupUrvI Adi dravyoM kA paraspara meM bheda hone para bhI unakA avasthAna eka bhI AkAza pradeza rUpa kSetra meM thor3A sA bhI virUddha nahIM par3atA hai, jaise eka koThe ke antargata aneka pradIpa prabhAoM kI avasthiti meM koI virodha nahIM hotA hai / isa prakAra dramAnupUrvI me AnupUrvIdravyoM sarvalakathApI mAnavAmAM Ave ane prasaMga prApta thavAne bhaya batAve che ke e prakAranI mAnyatAne svIkAra karavAmAM Ave te anAnupUrvI ane avaktavyaka dravya ne rahevAnA sthAnane ja abhAva rahevAne kAraNe te dravyena abhAva mAnavAne prasaMga prApta thaze. te AnupUvI dravyane sarvavyApI mAnavAmAM Ave te anAnupUrvI ane avaktavyaka dravyone paNa abhAva mAnavAnuM kAraNa ahIM paNa upasthita thaze paraMtu evI vAta to saMbhavita nathI, kAraNa ke te bannene sadbhAva sadA mAnavAmAM Avela ja che. uttara-dravyAnupUrvImAM dravyanA ja AnupUrva Adi bhAvanuM kathana karavAmAM AvyuM che-AkAzarUpa kSetranA AnupUrvI Adi bhAvanuM kathaka thayuM nathI, kAraNa ke dravyAnupUrvamAM AkAza rUpa sevane vicAra adhikRta nathI. AnuM para Adi dravyane parasparamAM bheda hovA chatAM paNa temanuM avasthAna eka paNa AkAzapradeza rUpa kSetramAM saheja paNa virUddha paDatuM nathI jevI rIte eka koThAnI aMdara pradIpa (dIvA) nI prabhAonI avasthitimAM koI virodha paDatuM nathI, e ja pramANe dravyAnupUrvamAM AnupUva kanvene samasta lekamAM
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ 470 anuyogadvArale pyanAkAza iti, na kazcid zeSaH / kSetrAnupUrdhyA tu dravyANAmaupacArika evAnu pUAdibhAvA, mukhyatastu kSetrasyaivAnupUrgadibhAvo vivakSitaH, tamyaivAtrAdhikArAn / tasmAdatra yadi so'pi lokapadezA AnupUyA~ vyAptA bhaveyustahi anAnupUrNavaktadhyakatayA kimanyat kSetra kSetrAnupUrvIsyAt / / yeSu nabhaHpradezeSvAnupUrvyastegvevAmA nupUrvyavaktavyayayorapi sadbhAvaH syAditi tu na vaktuM zakyate, dranyAvagAhabhedena ko samasta loka meM vyApaka mAnane para bhI vahAM anAnupUrvI aura aba ktavyaka dravyoM ke Thaharane meM anavakAza rUpa doSa kI Apatti kA prasaMga prApta thor3A bhI nahIM hotA hai / parantu kSetrAnupUrvI meM jo dravyoM kA AnuH pUrvI Adi bhAva kahA gayA hai vaha to aupacArika hI haiN| kyoMki isa kSetrAnupUrvI meM kSetra meM, hI AnupUrvI Adi rUpa bhAva mukhya rUpa se viva. kSita huA hai, isakA kAraNa yaha hai ki usakA yahAM adhikAra cala rahA hai, isaliye kSetrAnupUrvI meM yadi saba bhI loka ke pradeza AnupUrvI se vyA. ta ho jAve to phira anAnupUrvI aura avaktavyaka rUpa se aura kauna se dUsare pradezarUpI kSetra kSetrAnupUrvI rUpa se vyavahRta hoMge ki jisase jina AkAza ke pradezoM meM AnupUrviyoM kA sadbhAva hai unhIM meM anAnupUrvI aura avaktavyakoM kA sadbhabhAva ho sake ? nahIM ho skegaa| ataH phira yaha kaise kahA jA sakatA hai, ki jina AkAza pradezoM meM AnupUrvI kA sadbhabhAva hai unhoMmeM anAnupUrviyoM aura avaktavyakoM kA bhI sadbhAva haiN| yadi isapara yoM kahA jAve ki isa prakAra se mAnane meM ki jina AkAza vyApaka mAnavA chatAM paNa tyAM anAnupUvI ane avakatavyaka dravyane rahevAmAM avakAza rUpa deSanI Apattino prasaMga bilakula prApta tha nathI. paraMtu kSetrAnapUrvamAM dravyonA je AnupUrvI Adi bhAva kahevAmAM AvyA che te te aupacArika ja che, kAraNa ke A kSetrAnapUrvamAM zreSamAM ja anupUrvI Adi 5 bhAva mukhya rUpe vivakSita thayA che tenuM kAraNa e che ke tene ja adhikAra ahIM cAlI rahyo che tethI kSetrAnupUrvImAM jo lekanA samasta pradezo AnupUrvI vaDe vya sa thaI jAya, te ana nupUrvI ane avakaka dravyone jemAM sadUbhAva hoya evAM anya pradeza rUpa kSetrano samAva ja kayAthI rahe! A prakAranI paristhitimAM evuM kevI rIte kahI zakAya ke je AkAzapradezamAM AnupUvI ene sadbhAva che, eja AkAzapradezamAM anAnupUrva ane avakatavyakene paNa sadabhAva cheje A bAbatane anu
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ 471 anuyogacandrikA TIkA sUtra 112 kSetrapramANadvAranirUpaNam Wome kSetrabhedasya vivakSaNAt / tasmAdanAnupUrvyavaktavyakayo viSayaM pradezaprayaM vihAya zeSapradezA evAnupUrvyA viSayo bhavatIti pradezatrayalakSaNena dezena lokasyontA viva kSitA, ataH kSetrAnupUrNamekaM dravyaM pratItya AnupUrvIdravya dezone loke bhavati / pradezoM meM AnupUrvI dravya avagAhita hote haiM, unhIM pradezoM meM zeSa do dravya bhI avagAhita hote haiN| ataH anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM se adhiSThita ve kucha pradeza anAnupUrvI aura avaktavyaka rUpa se kaheM jAveMge / so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai kAraNa isa prakAra ke kathana se dravya ke avagAha kI bhinnatA se kSetra meM bheda AjAtA hai / jisakI yahAM vivakSA hai| ye kahane kA yaha hai ki dravyAnupUrvI meM AnupUrvI dravyoM kA samasta loka meM avasthAna na hone para bhI anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM ke avasthAna honepara vahAM koI doSa nahIM AtA hai / parantu kSetrAnupUrvI meM yadi AnupUrvIdravya ko samasta loka vyApI mAnA jAve arthAt loka ke samasta pradeza AnupUrvI rUpa mAna liye jAveM to isa sthiti meM anAnupUrvI aura avaktavyaka pradeza kauna se mAneM jAveM ge ki jinameM anAnupUrvI aura avaktavyaka dravya Thahara sakeM / ataH yaha mAnanA cAhiye ki isa kSetrAnupUrvI meM eka pradeza anAnupUrvI kSetrAnunupUrva kA viSaya hai aura do pradeza avaktavyaka kSetrAnupUrvI ke viSaya kSIne evI dRDhIla karavAmAM Ave ke "je AkAzapradeze mAM AnupUrvI' dravya avagAhita DAya che, eja pradezeAmAM bAkInA mane dravye avagAhita haiya che, ane te kAraNane lIdhe anAtupUtrI ane avakatavyaka dravyethI adhiSThita evAM eja amuka pradezane anAnupUrvI ane avakatavyaka rUpe kahI zakAze. " A prakAranI mAnyatA paNa kharAkhara nathI, kAraNa ke A prakAranI mAnyatAnA svIkAra karavAthI dravyanA avagAhanI bhinnatAne lIdhe kSetramAM paNa bhinnatA AvI jAya che. tenI ja ahI' vavakSA cAlI rahI che A samasta kathananuM tAtparya e che ke dravyAnupUrvImAM AnupUrvI dravyenuM samasta leAkamAM avasthAna DhAvA chatAM paNa anAnupUrvI ane avakatavyaka dravyAnuM tyAM avasthAna mAnavAmAM koi dveSa nathI parantu kSetrAnupUrvICmAM je AnupUrvI samasta lekavyApI mAnavAmAM Ave eTale ke leAkanA samasta pradezAne jo AnupUrvI rUpa mAnavAmAM Ave, te anAnupUrvI ane avaktavyaka dragaiA jemAM avagAhita thai zake evAM anAnupUrvI pradezeA kAne mAnavA ? tethI evuM ja mAnavuM paDaze ke A kSetrAnupUrvI mAM ekapradeza anAnupUrvA kSetrAnupUrvI ne viSaya che ane e pradeza avaktavyaka kSetrAnupUrvI nA viSaya che. A
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ 472 bhanuyogadvArasUtre tathA-nAnAdravyANi pratItya AnupUrvIdravyANi niyamAt sarvaloke bhavanti / dhyAdipradezAvagADha medato nAnAvidhaiH vibhinna prakArairAnupUrvIdravyaiH sarvo'pi koko vyApta iti bhaavH| haiN| isa prakAra anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM ko Thaharane ke liye ye tIna pradeza loka ke haiM / ina pradezo meM yadyapi AnupUrvIdravya bhI avagA; hita hokara rahatA hai-parantu usakI yahAM gauNatA hai, aura zeSa do dravyoM kI mukhyatA hai, isa prakAra avagAhiyoM ke bheda se avagAharUpa AkAza meM bheda AjAtA hai / ataH anAnupUrvI aura avaktavyakadravyoM ke viSaya bhUta pradezatraya ko chor3a kara bAkI ke samasta pradeza loka ke AnupUrvI rUpa hai / tathA ekapradeza anAnupUrvI aura do pradeza avaktavyaka hai| isI kAraNa tIna pradezarUpa dezarUpa deza se nyUnatA loka meM vivakSita kI gaI hai| arthAt loka ke ye 3 pradeza bhAnupUrvI nahIM haiM aura bAkI ke samasta pradeza AnupUrvIrUpa haiM / isa prakAra kSetrAnupUrvI meM eka AnupUrvI dravya ko Azrita karake tIna pradeza nyUna samasta loka meM AnupUrvI dravya avagAhI haiM / yaha kathana siddha ho jAtA hai| tathA (nANAvvAI, paDucca niyamA) nAnA dravyoM kI apekSA lekara samasta bhAnupUrvI dravya: niyama se sarvaloka meM avagAhI hai / arthAt loka ke vyAdipradezoM meM rIte anAnupUvI ane avaktavyaka dravyane rahevA mATe lekanA A traNa praveze che. te pradezomAM je ke AnupUva dravya paNa avagAhita thaIne rahe che, paraMtu tenI tyAM gaNatA che ane bAkInA be dravyenI pradhAnatA che. A prakAre avagAhita dravyonI apekSAe avagAharUpa AkAzamAM paNa bheda AvI jAya che. tethI anAnupUrva ane avaktavyaka dravyonA viSaya rU5 traNa pradeza sivAyanA lokanA bAkInA samasta pradezo AnupUvarUpa che. tathA eka pradeza anAnupUrvI rUpa ane be pradeza avaktavyaka rUpa che. A kAraNe traNa pradezarUpa dezanI apekSAe lekamAM nyUnatA prakaTa karavAmAM AvI che. eTale ke lekanA te tra pradeza AnupUva 25 nathI ane bAkInA samasta pradeze AnupUrvI rUpa che. A rIte e kathana siddha thAya che ke kSetrAnapavamAM eka anAnupUvI dravyane Azrita karIne traNa pradeza nyUna samasta lekamAM AnupUvI dravyanI avagAhanA che. tathA ( nANAdavvAI paDucca niyamA) vividha dravyAnI apekSA piyAra karavAmAM Ave te samasta AnupavI dravya niyamathI ja salekamAM avagAhI
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhamuyogacandrikA TIkA sUtra 112 kSetrapramANadvAranirUpaNam tathA-naigamavyavahArasammatAnAm anAnupUrvIdravyANAM pRcchAyAMpane tu evaM vijJeyam-ekaM dravya pratItya anAnupUrvIdravyaM no saMkhyeyatamabhAge bhavati, no saMkhye yeSu bhAgeSu bhavati, no asaMkhyeyeSu bhAgeSu bhavati, nApi ca sarvaloke bhavati, kintu-asaMkhyeyatamabhAge bhavati / ayaM bhAvaH-eka dravyamAzrityAnAnupUrvIdravyaM sthita AnupUrvI dravyoM ke bheda se vibhinna prakAra ke AnupUrvI dravyoM se samasta loka vyApta haiM / ( NegamavavahArANaM) negama vyavahAranayasaMmata (aNANuputvIdavAI ) anAnupUrvI dravyoM ke (pucchAe ) praznoM meM to isa prakAra samajhanA cAhiye (egaMda) eka dravya kI (paDucca) pratIti karake arthAt eka anAnupUrvIdravya kI apekSA karake (no saMkhejjahabhAge hojjA) anAnupUrvI dravya loka ke saMkhyAtaveM bhAga meM avagAhI nahIM haiM (no saMkhejjesu bhAge hojjA saMkhpAta bhAgoM meM avagAhI nahIM haiM(no. asaMkhejjesu bhAgelu hojjA asaMkhyAta bhAgoM meM avagAhI nahIM haiM) (no savvaloe hojjA) aura na sarvaloka me avagAhI haiM kintu ( asaMkhejjai bhAge hojjA) loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM avagAhI haiN| ayaM bhAvaH-eka AnAnupUrvI dravya ko lekara jaba yaha vicAra kiyA jAtA hai ki anAnu. pUrvIdravya loka ke kauna se bhAga meM avagAhita hai? taba yaha uttara milatA hai ki asaMkhyAtaveM bhAga meM hI avagAhI hai| kyoMki anAnupUrvI dravya (raheluM che. eTale ke lekanA traNa Adi pradezamAM rahelA AnupUvI dravyonA thA vibhinna nA mAnupUrvI dravye 43 amarata al0yAsa che. (NegamavavahArANa) nama05142 nayasa mata (aNANuputvI davANa) anAnunI dravyAnA (pucchAe) prazromA (viSayamai) to mA pramANe samAna(egaM dava paDunca) ne me anAnunI dayanI apekSA viyA2 32pAmA bhAva, tA (no saMkhijjahabhAge hojjA) anAnunI dravya sonA sabhyAtamA bhAgamA sahI nathI, (no saMkhejjesu bhAgesu hojA), una bhyAta bhAgomA 55 aAhI nathI, (no asaMkhejjesu bhAgesu hojjA) asabhyAta mAgImA 55 mADI nathI, (no sabaloe hojA) ane samasta awi 565 asI nathI, 52.tu (asaMkhejjahabhAge hojjA) asnA asabhyAtamA bhAgamAM avagAhI che. A saghaLA kathanane bhAvArtha e che ke eka anAnapUrvI dravyanI bAbatamAM evo vicAra karavAmAM Ave ke "eka anAnupUvI dravya lekanA keTalA bhAgamAM avagAhI che? A praznano uttara e che ke te lekanA asaMkhyAtamAM bhAgamAM ja avagAhI che. kAraNa ke anAnupUvI dravya ma. 60
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuSogavArale lokasya saMkhyeyatame bhAga eva vartate, ekapradezAvagADhasyaivAnAnupUrvItvena vivakSaNAta, ekapradezasya ca lokA'saMkhyeyabhAgavartitvAditi / nAnAdravyANyAzritya tu anAnupUrvIdravyANi niyamAva sarvalokavyApI ni bhavanti, ekaikamadezAvagADhadravyabhedAnAM samastalokavyApitvAditi bhAvaH / evam anAnupUrvIdravyavat aktavyakadravyANyapi bhaNitavyAni vaktavyAni / ayaM bhAvaH-ekaM dravyamAzrityAvaktavyakadravyamapi asaMkhyeyatama mAge eva bhavati, dvipadezAvagADhasyaivAvaktavyakadravyatvenAbhidhAnAt madezadvayasya ca lokAsaMkhyeyarUpa se vahI dravya vivakSita huA hai, jo loka ke ekapradeza meM hI-ava. gADha hotA hai / loka kA ekapradeza loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahane vAlA hai / isaliye anAnupUrvI dravya loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hI avagAhI mAnA gayA hai / (nANA davAI) nAnA anAnupUrvI dravyoM kI(paDuruva) apekSA lekara aneka anAnupUrvI dravya (NiyamA) niyama se (savya loe hojjA) sarvaloka vyApI mAne gaye haiM / kyoMki eka ekapradeza meM avagADha amAnupUrvIdravyoM ke bheda samasta loka ko vyApta kiye hue rahate haiN| (evaM avattavagavvANi vi bhANiyavANi ) isI prakAra anAnupUrvI dravya kI taraha avaktavyaka dravyoM ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / tAtparya kahane kA yaha hai ki eka avaktavyaka pa kI apekSA se eka avaktavyakadravya bhI loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hI avagAhI rahatA hai, kyoMki loka ke pradezavya meM avagAhue dravya ko avktrUpe eja dravya vivakSita thayuM che ke je lekanA eka pradezamAM ja raheluM hoya che. lekino eka pradeza lekanA akhAtamAM bhAgamAM raheluM hoya che. te kAraNe anAnupUvI dravyane ThokanA asaMkhyAtamAM bhAgamAM ja avagAhI mAnavAmAM AvyuM che. (nANAdavAI paducca) vividha anAnuSI dravyonI apekSA vikAra 42pAmA bhAve, ta (NiyamA pavvaloe hojjA) to tabha2 niyamayI sarvalekavyApI mAnavAmAM Avela che, kAraNa ke eka eka pradezamAM avagADha anAnupUvI dravyonA bheda samasta lekane vyApta karIne rahelAM hoya che. ( avattavyagadavvANi vi bhANiyavyANi) manAnubhUtI dravyAnA 20 4yana avaktavyaka dravya viSe paNa ahIM grahaNa karavuM joIe eTale ke eka avatavyaka dravyanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave, te ema kahevuM joIe ke eka avaktavyaka dravya lekanA asaMkhyAtamAM bhAgamAM ja avagAhI hoya che, kAraNa ke lokanA be pradezamAM ja avagAhita thayelA dravyane avatAyaka.
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogacandrikA TIkA sUtra 112 kSetrapramANadvAranirUpaNam 475 bhAgavatitvAt / nAnAdravyANyAzritya tu abaktavyakadravyANi sarvaloke santi, nAnAdravyApekSayA dvipadezA gADhAnAmavaktapAdravyANAM samastalokavyApitvAditi bhaavH| nanu-AnupUrvAdIni trINyapi dravyAgi sarvalokavyApIni pocyante, isthaM ca yeSvAkAzapradezeSu AnupUrvI, teSvevAkAzapadezeSu anAnupUrvyavaktavya kadravyayorapi sadbhAvaH pratipAdito bhavati, evaM ca kathamekasyaiva kSetrasya parasparaviruddha bhinnaviSayam AnupUrvyAdivyapadezatrayaM syAt ? iti cet , aprocyate-tryAdipradezAvavyaka dravyarUpa se kahA gayA hai / loka ke asaMkhyAta pradezoM kI apekSA se asaMkhyAtaveM bhAga rUpa par3ate haiN| isaliye avaktavyaka dravya ko loka ke asaMkhyAtaveM bhAgavartI mAnA gayA hai| tathA nAnA avaktavyakadravyoM kI apekSA se jitane bhI avaktavyaka dravya haiM, ve saba loka ke do 2 pradezoM meM vyApaka rahane ke kAraNa sarvalokavyApI mAne gaye haiN| zaMkA-AnupUrvI Adi jo dravya haiM ve saba hI lokavyApI haiM aisA Apa kahate haiM / so jina AkAza pradezoM meM AnupUrvI dravya rahate haiN| unhIM AkAza pradezoM meM itara do anAnupUrvI avaktavyaka dravya bhI rahate haiN| yahI bAta isa kathana se pratipAdita hotI hai / ataH isa prakAra ke kathana se eka hI kSetra meM paraspara viruddha onupUrvI Adi vyapadezatraya jo ki bhinna bhinna viSaya se saMbaMdhita hai, kaise saMgata ho sakatA hai ? dravya kahevAmAM Ave che. lekanA te be pradezane lekanA asaMkhyAta pradezonI sAthe sarakhAvavAmAM Ave te lekanA asaMkhyAtamAM bhAganI barAbara ja hoya che. te kAraNe ja eka avaktaceka dravyane lekanA asaMkhyAtamAM bhAgamAM ja raheluM mAnavAmAM AvyuM che. vividha avaktavyaka dravyanI apekSAe vicAravAmAM Ave che te saghaLAM avaktazyaka dravya lekanA babbe pradezamAM vyApta hovAne kAraNe temane sarvalokavyApI mAnavAmAM AvyAM che. zaMkA-Ape ahIM evuM pratipAdana karyuM che ke AnupU Adi je dravya che temAM samasta lekavyApI che. ApanA A kathana vaDe te evuM pratipAdita thAya che ke je AkAzapradezamAM AnupUrvI dravya rahe che, eja pradezamAM anAnupUrvI dro ane avaktavyaka dravya paNa rahe che, A prakAranuM kathana saMgata lAgatuM nathI, kAraNa ke eka ja kSetramAM parasparathI virUddha evAM AnupUva Adi dravyane avagAha kevI rIte saMbhavI zake? bhinna bhinna viSaya sAthe saMbaMdhita A traNene eka ja kSetramAM kevI rIte sadUbhAva he.
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ 476 anuyogadvArasUtre gADhAd dravyAda bhinnameva tAvadekapradezAvagADham , tAbhyAM ca bhinnaM dvipadezAra. gADham / itthaM ca AdheyasyAvagAhakadravyasya bhedAdAdhArasyApyavagAhyasya kSetrasya bhedaH zaMkAkAra kI isa zaMkA kA bhAva yaha hai ki ekahI kSetra meM AnupUrvI anAnupUrvI aura avaktapaka ina tInoM kI saMgati kaise ho sakatI hai? kyoMki yaha AnupUrvI Adi kA bhAva eka dUmare se sarvathA viruddha hai| kyoMki inakA viSaya apanA 2 bhinna 2 hai| yadi ye tInoM vyApta rUpa hote to eka kSetra meM ghaTita bhI ho jAte-parantu aise to ye-nahIM haiM / ye to tInoM vyApaka dravya haiM / isa prakAra jo AkAzapradeza AnupUrvI rUpa se kaheM jAvegeM ve hI anAnupUrvI aura avaktavyakarUpa se kaise vyapadiSTa ho sakate haiM ? isaliye anAnupUrvI AdibhAva ko vyApaka mAnane para eka hI AkAzarUpakSetra meM AnupUrvI Adi vyapadeza bhinna viSayavolA hone ke kAraNa paraspara viruddha paDatA hai| uttara-AkAzarUpa kSetra yadi ekahI mAnA jAtA to isa prakAra kI zaMkA saMgata ho sakatI-parantu aisA nahIM hai| kyoMki vyAdipradezoM meM avagADha jo AnupUrvIdravya hai usase eka pradezAgADha dravya bhinna hai, aura ina donoM se dvipradezAvagADha dravya bhinna hai| isa prakAra Adheya rUpa jo zake? zaMkAkAranI zaMkAne bhAvArtha e che ke AnupUvI, anAnupUrvI ane avaktavyaka dravyonuM astitva eka ja kSetramAM kevI rIte saMbhavI zake? A AnupUrvI Adi bhAvo parasparathI bilakula virUddha guNadharmo dharAve che, te pratyekane viSaya parasparathI bhinna bhinna che, chatAM temane Apa sarvaka vyApI kevI rIte kahe che ? je te traNe vyApya rUpa heta te eka kSetramAM temane sadubhAva mAnI zakAta, paraMtu teo vyApya rUpa nathI te traNe vyApaka dravya rUpa che. A paristhitimAM je AkAzapadezane AnupUrvI rUpe oLakhavAmAM Avaze, eja AkAzapradezane AnupUrvI ane avaktavyaka rUpe kevI rIte kahI zakAze? tethI anAnupUrvI Adi bhAvane vyApaka mAnavAmAM Ave te eka ja AkAzarUpa kSetramAM AnupUrvI Adi vyapadeza bhinna viSayavALa hovAne kAraNe parasparathI virUddha paDe che. uttara-AkAza rUpa kSetra je eka ja mAnavAmAM AvyuM heta te A prakAranI zaMkA saMgata gaNuM zakata. paraMtu evuM nathI kAraNa ke traNa Adi pradezomAM avagaDha je AnupUva dravya che, tenA karatAM eka pradezAvagADha anAnupUrvI dravya bhinna che ane te banane karatAM TripradezAvagADha avaktavyaka dravya bhinna che. A rIte Adheya rUpa je avagAhaka dravya che, tenA bhedathI
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuvogavanikA TIkA sUtra 113 sparzanAdvAranirUpaNam svAdeva / tathA ca vyapadezmedo yukta eva / dRzyate cAnantadharmAbhyAsite vastUni tavatsahakAri sannidhAnAttattadarmAbhivyaktau samakAlaM vyapadezamedaH, yathA khaDgAkuntakavAdiyukte devadatne khaDgI kuntI kavacItyAdivyapadezabheda iti nAsti kazrida dossH| iti kSetradvAram // 50 112 // atha sparzanAdvAra prarUpayitumAha mUlam-NegamazvahArANaM ANuputvIdavAiM logassa kiM saMkhe. jjaibhAgaM phusaMti ? asaMkhijaibhAgaM phusati ? saMkhejje bhAge phusaMti jAva savvaloyaM phusaMti? egaM datvaM paDucca saMkhijaibhAgaM vA phupsai, asaMkhijjaibhAgaM vA saMkhejje bhAge vA asaMkhejje bhAge vA desUNaM vA logaM phush| nANAdabvAiM paDucca NiyamA savvaloyaM phusNti| aNANupucIdavvAiM avattavvagadavAiMgha jahA khettaM navaraM phusaNA bhANiyavvA ||suu0113|| avagAhakadravya hai usake bheda se AdhArarUpa avagAhya kSetrameM bheda ho jAtA hI hai / isaprakAra hone se vyapadeza bheda vahAM honA yukta hI hai / asaM. gata nahIM / bhinna 2 sahakAriyoM kI sannidhAnatA se tattaddharma kI abhiH vyakti honepara ananta dharmAtmaka eka hI vastu meM yugapat vyapadeza bheda honA dekhA jAtA hai| jaise khaDga, kunta, kavaca, Adi se yukta eka hIdevadatta vyakti meM khaDgI, kuntI kavacI ityAdi vyapadeza bheda dekhA jAtA hai ataH anAnupUrNa Adi bhAva ko eka kSetra meM vyApaka mAnanepara usameM AnupUrvI AdirUpa se vyapadeza nirdoSa hai / // sU0 112 // AdhArarUpa avagAhya kSetramAM bheda AvI ja jAya che. A pramANe thavAthI tyAM vyapadeza bheda thavo te yukta ja lAge che asaMgata lAgato nathI judA judA sahakArIonI sannidhAnatA vaDe te te dharmanI abhivyakti thAya tyAre ananta dharmAtmaka eka ja vastumAM yugapat (eka sAthe) vyapadeza bheda thato jovAmAM Ave che, jemake khaDaga, kunta, kavaca Adi vaDe yukta eka ja devadatta Adi vyaktimAM khaDragI, kutI, kavacI ItyAdi vyapadeTA-bheda jovAmAM Ave che. tethI anAnupUva Adi bhAvene eka kSetramAM vyApaka mAnavAmAM Ave to temAM Anu pava Adi rUpe vyapadeza nirdoSa che. sUTa 112
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvArakhe chAyA-naigamavyavahArayoH AnupUrvIdravyANi lokasya kiM saMkhyeyatamabhAgaM spRzanti ? asaMkhyeyatamabhAgaM spRzanti ? saMkhyeyAn bhAgAna spRzanti ? yAvat sarvalokaM spRzati ? ekaM dravyaM pratItya saMkhyeyatamabhAgaM vA spRzati, asaMkhyeyatama. bhAgaM vA saMkhyeyAn bhAgAn vA asaMkhyeyAn bhAgAn vA dezonaM vA lokaM spRzati / nAnAdravyANi pratItya niyamAta sarvalokaM spRzanti / anAnupUrvIdravyANi avakanyakadravyANi ca yathAkSetraM navaraM sparzanA bhaNitamyA ||muu0113|| TokA-'NegamavahArANaM' ityAdi / naigamavyavahArasammatAni AnupUrvIdravyANi ki lokasya saMkhyeyatamamAgaM spRzanti ? asaMkhyeyatamabhAgaM spRzanti ? ityevaM pUrvavadeva praznA vijJeyAH / uttaramAha-' ega davaM' ityAdi / ekaM dravyaM pratItya AnupUrvI dravyaM saMkhyeyatamabhAgaM vA spRzati, asaMkhyeyatamabhAgaM vA spRzati, saMkhyeyAn vA bhAgAn, asaMkhyeyAn vA bhAgAn spRzati, dezonaM vA aba sUtrakAra sparzanAdvAra kI praparUNA karate haiM "NegamavavahArANaM" ityaadi| zabdArtha-prazna-(NegamavahArANaM ANupuvvI davAI logassa kiM saMkhejjahabhAga phusaMti ?) naigamavyavahAranaya saMmata samasta AnupUrvI dravya kyA loka ke saMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM ? ( asaMkhejjahabhAgaM phusaMti ? ) yA asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza karate haiM ? ( saMkhejjebhAge phusati) yA saMkhyAta bhAgoM kA sparza karate haiM ? (jAva savvaloya phusati) yA yAvat sarvaloka kA sparza karate haiM ? (egaM davya paDucca) uttara-eka dravya ko Azrita karake (saMkhijjaibhAgaM vA) AnupUrvI dravya loka ke saMkhyAtaveM bhAga ko (phusai ) sparza karatA hai(asaMkhijjahabhAgaM vA) asaMkhyAtaveM bhAga kA sparza karatA hai (saMkhijje have sUtrakAra sparzanAdvAranI prarUpaNa kare che- "NegamavavahArANa" tyA sAtha-prazna-(NegamavavahArANa ANupuvIdavAI logassa ki saMkhejjada bhAgaM phuti, asaMkhijjaibhAgaM phusati, saMkhejje bhAge phusaMti, jAva sabaloyaM phasaMti?) naigamavyavahAranayamata sabharata bhAnubhUtI dravye zu. sonA saMkhyAmAM bhAgane sparza kare che? ke asaMkhyAtamAM bhAgane sparza kare che? ke saMkhyAta bhAgone sparza kare che? ke asaMkhyAta bhAgono sparza kare che? ke samasta lekino sparza kare che? uttara-(egaM va paDucca) se panI apekSA liyA2 42pAmA sAveta (saMkhijjahabhAga vA phusai) sAnu dravya banA sadhyAtamA mAgana555 re cha, (asakhijjahabhAgaM vA) abhyAtawi II 55
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ 479 anurogabandrikA TIkA sUtra 113 sparzanAdAranirUpaNam lokaM spRshni| anAnupUrvyavaktavyakadravyorniravakAzatAprasaGgAt pUrvavat lokasya dezonAnupUrvIdravyasparzanA bodhyeti bhaavH| nAnAdravyANyAzritya tu AnupUrvIdravyANi niyamAt sarvalokaM spRzanti / anAnupUrvyavaktavyakadravyANAM sparzanA tu atraivAvyava: stipUrvokta kSetradvArabad bodhyaa| iti sparzanAdvAram / / 10 113 // bhAge vA asaMkhejje bhAge vA) saMkhyAta bhAgoM ko sparza karatA hai, asaM. khyAta bhAgoM ko sparza karatA hai' (demUNaM vAloga phusai) dezona loka kA bhI sparza karatA hai / (nANAdavvAiM paDucca NiyamA savvaloya phusaMti) nAnA dravyoM kI apekSA karake to AnupUrvIdravya niyama se sarvaloka kA sparza karate haiM (aNANuputvIdavvAiM avattavdhagadavvAiM ca jahA khettaM navaraM phumaNA bhANiyanvo) anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM kI sparzanA to yahIM para avyavahita pUrvokta kSetradvAra kI taraha jAnanA cAhiye / bhAvArtha-naigamavyavahAranaya saMmata AnupUrvI dravya loka ke saMkhyAtaveM bhAga kI koI eka loka ke asaMkhyAtave bhAga kI koI eka loka ke saMkhyAta bhAgoM kI, koI eka asaMkhyAta bhAgoM kI, aura koI eka dezona sarvaloka kI sparzanA karate haiN| yahAM para jo koI eka AnupUrvI dravya ko dezona loka kI sparzanA karane kA kathana kiyA hai so usakA kAraNa yaha hai ki yadi AnupUrvI dravya samasta loka kI sparzanA kareM to anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM ko avakAza prApti kA abhAva hogaa| 252 cha, (saMkheje bhAge vA, asaMkhejje bhAge vA) sapyAta sAmAna pay 25. 43 2, asabhyAta bhAjana 55 55 re che, (desUNaM vA logaM phusai) ana zAna 55 55 re che. (nANAdavvAI paducca NiyamA savvaloya phupati) vividha dravyAnI apekSA piyA2 42vAmA ma., to mAnuSI' drvye| niyamayI sAne 5512. (baNANuputvI davAI bhavattavvagavvAI va jahA khettaM navaraM phusaNA bhANiyavyA) anAnunI bhane atavya dravye.nI sparzana viSenuM kathana pUrvokta kSetradvAranA kathana mujaba ja samajavuM joIe. bhAvArtha-nagamagyavahAra nayasaMmata AnupUrvI dravyomAMnuM kaMI eka AvI dravya lekanA saMkhyAmAM bhAganI, keI eka AnupUrvA dravya lekanA saMkhyAta bhAgonI, keI eka AnupUrvI dravya lekanA asaMkhyAta bhAgonI ane keI eka AnupUvI dravya dezona sarvalekanI sparzanA kara che. ahIM "eka AnupUva dravya dezona sarvakanI sparzanA kare che." A prakAranuM je kathana thayuM che tenuM kAraNa e che ke je eka AnavI dravya samasta lokanI sparzanA karatuM hoya, te anAnupUva ane avakatavyaka
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogadvAra atha kAladvAramarUpayati mam-NegamavavahArANaM ANupubIdavAI kAlao kevaJciraM hoI ? egaM davaM paDucca jahanneNaM erga samayaM ukkoseNaM asaM. khijaM kAlaM / nANAdavvAiM paDucca NiyamA svvddhaa| evaM doNi vi ||suu0114|| chAyA-naigamavyavahArayoH AnupUrvIdravyANi kAlataH kiyacira bhavanti ? ekaM dravyaM pratotya jaghanyena eka samayam , utkarSeNa asaMkhyeyaM kAlam / nAnAdravyANi pratItya niyamAt srvaaddhaa| evaM dve api||muu0 114 // TIkA-'NegamavavahArANaM' ityaadi| naigamavyavahArasammatAni AnupUrvIdravyANi kAlataH kiyacciraM bhavanti ? iti prshnH| kSetrAvagAhaparyAyasya prAdhAnyavivakSayA tryAdipradezAvagADhadravyANAmevAnu. ataH ina donoM dravyoM ko bhI avakAza prApta ho isaliye AnupUrvI dravya kI sparzanA dezona loka kI kahI gaI hai / nAno dravyoM kI apekSA ye tInoM hI dravya niyama se sarvaloka kI sparzanA karate haiN|||suu0 113 // aba sUtrakAra kAladvAra kI prarUpaNA karate haiM"jegamavavahArANaM ANupuvvI" ityaadi| zabdArtha-(NegamavavahArANaM) naigamavyavahAranayasaMmata (ANupuvI. davvAiM) samasta AnupUrvI dravya (kAlao) kAlakI apekSA (kevaccira hoI) kitane samayataka AnupUrvI rUpa se rahate haiM ? pUchane vAle kA yaha Azaya hai ki anAnupUrvI Adi dravyo kA kSetra meM vyAdi pradezoM meM aba dravyane sparzanA karavA mATenA sthAnane avakAza ja na rahe. te banne dravyanI spazana paNa avakAza maLI rahe te mATe AnupUva dravyanI sparzanA samasta lekamAM kahevAne badale dezanA lokamAM kahI che. vividha dravyonI apekSAe vicAra karavAmAM Ave, te AnupUrvI Adi traNe dravya niyamathI ja sarvalakanI sparzanA kare che. sUH113 have sUtrakAra kALadvAranI prarUpaNa kare che"nnegmvvhaaraann ANupuvvI" tyAha mahAya-(NegamavavahArANa) nAmavya172 nayabhata (bhANupuvvIdavAI) sabharata bhAnubhUtI dravye (kAlao) janI apekSAye (kevacciraM hoI ?) hai| samaya sudhI AnupUva rUpe rahe che? eTale ke AnupUrvA dravyone kSetramAM- traNa Adi pradezamAM avagAhita thaIne rahevAne kALa keTalo che? kAraNa ke
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 114 kAladvAranirUpaNam 481 pUpadibhAvaH pUrvamuktaH teSAmAnupUrvyAdidravyANAmavagAhasthitikAlaH kriyAn bhavatIti prAdurAzayaH / uttaramAha-' egaM davvaM ' ityAdi / ekaM dravyaM pratItya kAlataH= kAlamAzritya AnupUrvIdravyaM jaghanyena ekaM samayaM vartate / iha dvipadezAvagADhasya vA eka pradezAvagADhasya vA dravyasya pariNAma vaicitryAt pradezatrayAdyavagAhabhavane Anu pUrvIdravya pradezaH saMjAtaH / ekaM samayaM tadbhAvena sthitvA punaH pUrvavadeva dvipadezAva gADhamekapradezAvagADhaM vA tad dravyaM saMjAtam, ato jaghanyata AnupUrvIdravyANAmekaM samayamavasthiti badhyeti bhAvaH / tathA utkarSeNa asaMkhyeyaM kAlaM bhavati / ayaM gAi rUpa se rahane kA samaya kitanA hai ? kyoM ki yaha pahile kahA jA cukA hai ki kSetra meM avagAha paryAya kI pradhAnatA rUpa se vivakSA hai / aura isaliye vyAdi pradezoM meM avagADha hue dravyoM meM hI AnupUrvI Adi bhAva kA kathana kSetrAnupUrvI meM kiyA gayA hai| ataH pUchane vAle ne yahA~ yaha pUchA hai ki ve AnupUrvI Adi dravya jyAdi pradeza rUpa kSetra meM kitane samaya taka AnupUrvI Adi rUpa se avagAhita rahate haiM ? uttara- ( egaM) eka dravya kI (paDucca) apekSA lekara ( jahanneNaM) kama se kama ( egaM samayaM ) ekasamaya taka aura (ukkoseNaM) utkRSTa jyAdA se jyAdA (asaMkhijjaM kAlaM) asaMkhyAta kAla taka eka AnupUrvIdravya kSetra meM avagAhita rahatA hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki dvipradeza meM abagAhita yA eka pradeza meM avagAhita huA dravya pariNamana kI vidhitA se jaba pradeza Adi meM avagAhita hotA hai usa samaya usameM A e vAta te pahelAM ja praTa karavAmAM AvI cukI che ke kSetramAM avagA paryAyanI pradhAna rUpe vivakSA che. ane tethI ja traNa Aphri pradezeAmAM avagAhita thayelAM drAmAM ja AnupUrvI Adi bhAvanuM kathana kSetrAnupUrvI mAM karavAmAM AvyuM che. tethI mahIM praznakartAne evA prazna che ke te AnupUrvI Adi dravya traNa Adi pradezarUpa kSetramAM keTalA samaya sudhI AnupUrvI Adi rUpe avagAhita rahe che? uttara- (egaM davvaM par3ucca) zre4 dravyanI apekSA viyAra zvAmAM Ave te (jahaNa egaM samayaM ) me mAnupUrvI dravya sochAmA ochA zreSTha samaya sudhI bhane (ukoseNaM asaMdijjaM kAlaM ) padhArebhAM padhAre asaMkhyAta ANa sudhI kSetramAM avagAhita rahe che. A kathanane bhAvAtha' nIce pramANe che-e pradezAmAM avagAhita thayeluM athavA eka pradezamAM avagAhita thayelu. mukhya pariNamananI vicitratAthI jyAre traNa Adi pradezAmAM avagAhita thAya che, ma0 61
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanu yogyArastre bhAvaH-yadA tadeva dravyamasaMkhyeyaM kAlaM tanAvena sthitvA punastathaiva hiradevAragADhamekapradezAvagADhaM vA jAyate tadA''nupUrvIdavyasya utkarSato'saMkhyeyaM kAlaM sthitirbhavati / anantaM kAlaM tu sthiti na bhavati, ekapadezAvagADhasyaikadravyasya utkarSato'saMkhyeyakAlamevAvasthAnAt / tathAnAnAdravyANi pratItya jAnupUrvIdravyANi niyamAt sarvodAsarvakAlameva bhavanti-vartante ityarthaH jyAdipradezAvagAdadraSya. nupUrvI aisA vyapadeza ho jAtA hai / so vaha dravya eka samaya taka Anu. pUrvI rUpa se vahAM avagAhita rahakara bAda meM pahile kI taraha hI yA to vipradeza meM avagAhita ho jAtA hai yA eka pradeza meM avagAhita ho jAtA hai isaliye AnupUrvI dravyoM kI vyAdi pradezoM meM rahane kI sthiti eka samaya kI kahI gaI hai| isI prakAra se japa AnupUrvI dravyaasaMkhyAta kAla taka tadbhAva se sthita rahakara punaH vipradezAvagAhI pana jAtA hai taba AnupUrvI dravya kI utkRSTa rUpa se asaMkhyAta kAla kI sthiti hotI hai aisA jAnanA cAhiye / ananta kAla taka vahA~ para rahane kI, usakI sthiti nahIM hotI hai| kyoMki eka avagAhameM eka dranpa asaM. khyAta kAla taka hI jyAdA se jyAdA raha sakatA hai| tathA (NANA. davvAipaDucca) aneka AnupUrvI dranyoM kI apekSA se AnupUrvIdravyoM kA avasthAna (NiyamA samvaddhA) niyama se mArvakAlika hai|arthaat tyAre temAM "AnupUva' padane vyapadeza thAya che-tene AnupUva rUpe kahI zakAya che. te dravya ochAmAM ochuM eka samaya sudhI tyAM AnupUrva rape avagAhita rahIne tyAra bAda pahelAnI jema ja be pradezamAM ke eka pradezamAM avagAhita thaI jAya che. tethI AnupUrvI dravyonI traNa Adi pradezamAM rahevAnI jadhanya sthiti eka samayanI kahI che. e ja pramANe AnupUvI dravya asaMkhyAta kALa sudhI AnupUrvI dravya rUpe avagAhita rahIne tyAra bAda be pradezAvAhI ke eka pradezAvagAhI banI jAya che. A prakAra AnupUrvI dravyanI AnupUvI dravya rUpe rahevAnI utkRSTa sthiti asaMkhyAta kALanI thaI jAya che. te anaMta kALa sudhI tyAM AnupUvI dravya rUpe rahI zakatuM nathI, kAraNa ke eka dravya eka avagAhamAM vadhAremAM vadhAre asaMkhyAta kALa sudhI ja rahI zake che. tathA (NANAdavAI padukhya) bhane, bhAnuko dravyA.I apekSA vicAra karavAmAM Ave, te AnupUrvI dravyonI AnupUvI dravya rUpe rahe. pAnI sthiti (NiyamA sambaddhA) niyamayI sApati kI hai. mera
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogacandrikA TIkA sUtra 114 kAladvAranirUpaNam medAnAM sarvadaivAvasthAnAt / evaM dve api / ayaM bhAvaH-yadA ekaM dravyamekasmin pradeze'tragADhamekaM samayaM sthitvA tato dvayAdipadezAvagADhaM bhavati, tadA anAnupUrvIdravyasya jaghanyata eka samayaM sthitiH| yadA tu tadevAsaMkhyAtaM kAlaM tadrUpeNa sthitvA sato cAdinadezAvagADhaM bhavati, tdaa-utkrssto'sNkhyeyo'vgaahsthitikaalH| zyAdipradezoM meM avagADha AnupUrvIdravyoM ke jo bheda haiM unakA avasthAna sarvadA hI rahatA hai / (evaM doNNivi) isI prakAra se jaba eka anAnupUrvI dravya eka pradeza meM eka samaya taka avagADha rahakara bAda meM vyAdipradezoM meM avagADha ho jAtA hai taba usa anAnupUrvI dravya kI jaghanya se eka samaya kI sthiti mAnI jAtI hai| tathA jaba vahI anAnupUrvIdravya asaM. khyAta samaya taka anAnupUrvI dravyarUpa se eka pradeza meM avagADha rahakara bAda meM vyAdi pradezoM meM avagADha-sthita-ho jAtA hai taba uskRSTa se asaMkhyAta kAla taka hI usa anAnupUrvIdravyakI usa eka pradeza meM rahane kI sthiti mAnI jAtI hai, tathA aneka anAnupUrvI dravyoMkI apekSA anAvapUrvI dravyoM kI sthiti kA kAla ekapradeza meM avagADha hue anAnupUrvI dravyake bhedoM kA sarvadA hI sadbhAva hone se sArvakAlika mAnA gayA hai| vipradeza meM avagADha avaktavyakadravya kA eka samaya ke bAda eka pradeza meM athavA vyAdi pradezoM meM avagAhita ho jAne para jaghanya se avagAha traNa Adi pradezamAM avagAhita je AnupUrvI dravyanA bhede che temanuM astitva sahA 2 cha / (eva doNi vi) se prabhAra se manAnupUvI dravyanI jaghanya sthiti paNa eka samayanI kahI che. eTale ke eka anAnupUvI dravya echAmAM ochuM eka samaya sudhI eka pradezamAM avagAhita rahIne tyAra bAda be Adi pradezamAM avagAhita thaI jAya che. tethI ja eka anAnupUvI dravyanI jaghanya sthiti eka samayanI kahI che. paraMtu jyAre eja anAnupUrvI dravya asaMkhyAta samaya sudhI eka pradezamAM avagAhita rahIne tyAra bAda be Adi pradezamAM avagADha sthita) thaI jAya che, tyAre te anAnapUrvI dravyanI te eka pradezamAM rahevAnI utkRSTa sthiti asaMkhyAta kALanI manAya che. je aneka anAnupUvI dravyanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave, te aneka anAnupUrvI dravyonI apekSAe anAnupUrvI dravyonI sthitine kALa eka pradezamAM avagAhita thayelA anAnupUrvI dravyanA bhedane sarvadA saddabhAva hovAthI sArvakAlika mAnavAmAM AvyA che. be pradezamAM avagADha (sthita) avaktavyaka dravya eka samaya pachI eka kesamAM athavA traNa Adi pradezomAM avagAhita thaI jAya, te jaghanyano
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvArasUtre nAnAdravyANyAzritya tu sarvakAlam, eka pradezAvagADhadravya bhedAnAM sarvadaiva sadbhAvAt / avaktavyakadravyasya tu dvimadezAvagADhasya samayAdUrdhvamekasmin pradeze tryAdiSu vA pradezeSvavagAhapratipattau jaghanyata ekaH samayo'vagAhasthitikAlaH asaMkhyeyakAlA dvipadezAvagAI parityajatastasyAvaktavyakadravyasya utkarSavo'saMkhyeyosagAhasthitikAlaH sidhyati / nAnA dravyANyAzritya tu sarvakAlaM, dvipradezAvagADhadravyabhedAnAM sadaiva sadbhAvAditi / samAna vaktavyatvAdAha - evaM doNi tri'- tti evaM dve api bodhye ||0 114 // 484 sthiti kA kAla eka samaya hai / tathA asaMkhyAta kAla ke bAda vipradezoM meM apane avagAha ko chor3ane vAle usa avaktavyakadravya kA utkRSTa rUpa se avagAha sthiti kA kAla asaMkhyAtakAla haiN| tathA nAnA avaktavyaka yoM kI apekSA dvipradeza meM avagADha avaktavyaka dravya ke bhedoM kA sarvadA hI sadbhAva rahane ke kAraNa unakA avagAha-sthitikA kALa sarvakAla mAnA gayA hai| isaprakAra AnupUrvI dravya kI taraha ina donoM dravya kI avagAha-sthiti kA samaya jAnanA cAhiye / bhAvArtha - isa sUtra dvArA sUtrakAra ne yaha spaSTa kiyA hai ki anupUrvI Adi dravya tryAdi pradezarUpa kSetra meM apane 2 rUpa meM kaba taka sthita rahate haiN| ina bAtoM kA uttara unhoMne eka dravya aura aneka dravya ko Azrita karake diyA hai| jisakA niSkarSArtha yaha hai ki AnupUrvI dravya jyAdi pradezoM meM eka samaya taka sthita rahakara yadi eka yA dvipradeza apekSAe tenI avAhasthitine kALa eka samayanA kahyo che. tathA asaM. khyAta kALa bAda e pradezeAmAMnA peAtAnA avagAhane cheDanArA te avaktavyaka dravyanI vadhAremAM vadhAre avagAhasthiti asaMkhyAtakALanI kahI che. tathA aneka avaktavyaka dravyAnI apekSAe vicAra karavAmAM Ave, te e pradezAmAM avagADha avaktavyaka dranyAnA bhedonA sadA sadUbhAva ja rahevAne kAraNe temanI avagAhasthiti sAva kAlika mAnavAmAM AvI che. A prakAre A banne dravyanI avagAhasthitine kALa AnupUrvI dravye nI avagAhasthiti kALa pramANe ja samajavA joie. bhAvArtha -A sUtramAM sUtrakAre e vAta spaSTa karI che ke AnupUrvI Adi dravye traNa Adi pradezeArUpa kSetramAM potapAtAnA mULa rUpe keTalA kALa sudhI astitvamAM rahe che? A vAtanA uttara sUtrakAre eka dravya ane aneka caiAne anulakSIne ApyA che. A samasta sUtranA bhAvAtha nIce pramANe che-AnupUrvI' drazya traNa Adi pradezamAM eka samaya sudhI AnupUrvI draSya
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ banuyogandrikA TIkA sUtra 115 antaradvAranerUpaNam athAntaradvAraM pratipAdayitumAha mUlam-NegamavavahArANaM ANuputvIdavANamaMtaraM kAlao kevaJciraM hoI ? tiNhapi egaM davaM paDucca jahanneNaM eka samayaM ukkoseNaM asaMkhenaM kAlaM, nANAdavvAiM paDucca Natthi aMtaraM ||suu0 115 // meM pravAhita ho jAtA hai to vahAM para eka anAnupUrvI dravya kI apekSA AnupUrvI dravya kA sthiti kAla mAnA jAtA hai / aura yahI eka AnupU. drivya una vyAdi pradezoM meM asaMkhyAta kAla taka avagAhita rahakara bAda meM ekapradeza yA do pradeza meM avagAhita ho jAtA hai to isa sthiti meM isakA samaya asaMkhyAta kAla kA mAnA jAtA hai| yaha saMkhyAna kola kA samaya utkRSTa hai / aura eka samaya kA kAla jaghanya hai, nAnA mAnupUrvI dravyoM kI apekSA se yaha samaya sarvadA kA hai kyoMki vyAdi meM aisA koI sA bhI samaya nahIM hai ki jisameM koI na koI AnupUrvI dravya kA bheda avagAhita na ho| isI prakAra se anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM ke viSaya meM bhI aisA hI vaktavya nirdhArita kara lenA cAhiye // mU0 114 // rUpe sthita rahIne je eka pradezamAM athavA be pradezamAM avagAhita thaI jAya che, te e paristhitimAM eka AnupUra dravyanI apekSAe AnupUrvI dravyane sthitikALa eka samayane gaNAya che. paraMtu e ja AnupUvI dravya je te traNa Adi pradezamAM asaMkhyAta kALa sudhI avagAhita rahIne tyAra bAda eka pradezamAM athavA be pradezamAM avagAhita thaI jAya, te evI paristhitimAM tene sthitikALa asaMkhyAtakALane mAnavAmAM Ave che A asaMkhyAtakALanA samayane tene ukRSTa kALa samaja ane eka samayanA pUrvokata kALane tene jaghanya kALa samajo. aneka AnupUrvI dravyanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave che te samaya sArvakAlika che, kAraNa ke traNa Adi pradezamAM evo kaI paNa samaya nathI ke jemAM kaIne kaI AnupUvI dravyane bheda avagAhita na hoya anAnupUva ane avaktavyaka nA eka ane be pradezomAM rahevAnA kALanA saMbaMdhamAM paNa AnupUvI dranA kALanA jevuM ja kathana samajavuM sU0114.
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ 486 anuyogadvAra chAyA - naigamavyavahArayoH AnupUrvIdravyANAmantaraM kAlataH kiyacciraM mavati ? trayANAmapi ekaM dravyaM pratItya jaghanyena ekaM samayam, utkarSeNa asaMkhyeyaM kAlam / nAnAdravyANi pratItya nAsti antaram ||0 115 // , 1 TIkA - 'gamatravahArANaM' ityAdi / naigamavyavahArasammatAnAmAnupUrvIdraNyANAm antaraM kAlataH kiyacciraM bhavati ? iti ziSya maznaH / uttaramAha-'tiShaM pi' ityAdi / trayANAm = AnupUrvyanAnupUrvyavaktavyakadravyANAm ekaM samayaM pratItya jaghanyena ekaM samayamantaram | utkarSeNa asaMkhyeyaM kAlamantaram / nAnAdravyANi pratItya tu nAsti antaram / praznakoTau AnupUrvIdravyANyAzritya praznaH kriyate aba sUtrakAra antaradvAra kA pratipAdana karate haiM 66 'gamavavahArANaM " ityAdi / zabdArtha - ( gamavavahArANaM) naigama vyavahArasaMmata ( ANuputrIdavvANaM) AnupUrvI dravyoM kA ( aMtaraM) antara-vyavadhAna - (kAlao) kAlakI apekSA (kiyacciraM hoI) kitane samaya kA hotA hai ? uttara- (tirahaM pi evaM dabbaM paDucca) AnupUrvI, anAnupUrvI, aura avaktavyaka ina dravyoM ke eka samaya ko Azrita karake ( jahanne NaM ) jaghanya se (ekaM samayaM ) eka samayakA aMtara hai ( ukko seNaM) utkRSTa se (asaMkhejjaM kAlaM) asaMkhyAtakAla kA aMtara hai| (nANA davvAiM paDucca) tathA nAnA dravyoM kI apekSA karake (Nasthi aMtaraM) koI antara nahIM hai| zaMkA- prazna koTi meM AnupUrvI dravyoM ko Azrita kara ke prazna kiyA gayA have sUtrakAra antaradvAranuM nirUpaNa kare che-- 66 gamatravahArANa " tyAhi zabdArtha - (gamatravahArANa) naigabhavyavahAra nayasa'bhata ( ANuputrvI vANaM) smAnupUrvI dravyeonuM (antaraM) antara ( vyavadhAna, AMtare | ) ( kAlao kriyacci ho) kALanI apekSAe keTalA samayanuM hoya che ? uttara- (tiha ega davvaM paDucca) bhAnupUrvI, manAnupUrvI yAne avaktavyaka A traNenA eka eka dravyanI apekSAe vicArakaravAmAM Ave te ( jahaNaM ekkaM samaya) me.chAmAM madhu me samayanuM bhane (uko heNaM asaMkhejja' kAlaM) utpRRSTathI asabhyAta bhajanuM yAMtara hoya gyAneDa dravyAMnI yApekSAce vicAra azvAmAM rAI antara nathI. zakrA-praznamAM tA mAnupUrvA dravye . ( nANAdavbAI paDuruca ) Ave to ( Natthi aMvara) viSe prazna pUchyAmAM Age che.
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogamA TIkA sUtra 115 antaravAranirUpaNam 487 paranta bayAnAmapi dravyANAM samAnAntaratvena pratipAtayA uttarakoTau tiNhaM pi' iti proktam / asya dvArasyAyaM bhAvA-yadA jyAdinadezAvagADhaM kimapyAnupUrvIdravyam ekasmAd vivakSitakSetrAt samayamekam anyat kSetramavagAhya punarapi kevalam , anyadravyasaMyuktaM vA bhUtvA tameva vivakSitavyAdhAkAzapradezam avagAhate, tadaikAnupUrvI dravyasya samayamekaM jaghanyato'ntarakAlo bodhyaH / tathA-tadeva dravyaM yadA'nyeSu kSetrapradezeSa asaMkhyeyaM kAlaM paribhramya kevalam , anyadravyasaMyuktaM vA bhUtvA prathamameva kSetrapradeza mavagAhate, tadA utkRSTato'saMkhyeyaM kAlamantaraM bhavati / na ca punahai, parantu uttarakoTi meM "tiNhaM pi" tInoM dravyoM ko kyoM pakar3A gayA hai ? uttara-isakA kAraNa yaha hai ki ina tInoM dravyoM kA antara samAna hai| isa dvAra kA bhAva isa prakAra se hai-jina samapa koI eka vyAdi pradezAvagADha AnupUrvI dravya kisI eka vivakSita kSetra se eka samaya taka kisI dUsare kSetra meM avagAhita hokara punaH akelA yA kisI dUsare dravya se saMyukta hokara usI vivakSita vyazadi AkAzarUpa pradeza meM avagADha hotA hai to usa samaya usa eka AnupUrvI dravya kA antara kAla-virahakAla jaghanya se eka samaya kA hai-aisA jAnanA caahiye| tathA jaba vahI dravya anya kSetra pradezo meM asaMkhpAtakAla taka ghUmakara kevala yA anya dravyoM se saMyukta hokara pahile ke hI avagAhita prathama kSetra pradeza meM avagAhita hotA hai taba virahakAla utkRSTa se asaMkhyAta paratu uttara rUpe te traNe dravyanI vAta karavAmAM AvI che tenuM kAraNa zuM che? uttara-te traNe dravyanuM attara samAna havAthI traNe dravyanA ataranI vAta sAthe ja karavAmAM AvI che. uttara-A antaradvArano bhAvArtha nIce pramANe che-A sUtramAM antara eTale virahakALa grahaNa karavo joIe ke eka traNa Adi pradezAvagaDha AnupUvI dravya keI eka vivakSita (amuka) kSetramAMthI nIkaLIne eka samaya sudhI kaI bIjA kSetramAM avagAhita thaIne pharIthI pite ekaluM athavA koI anya dravyanI sAthe saMyukta thaIne eja vivakSita traNa Adi AkAza rUpa pradezomAM avagADha thAya, te te paristhitimAM te eka AnuvI dravyanuM aMtara kALanI apekSAe (virahAkALa) eka samayanuM gaNAya che, A atarane kALanI ape. zrAe javanya atara samajavuM tathA eja dravya anya kSetra pradezomAM asaM. khyAtakALa sudhI pharIne pote ekaluM athavA anya dravya sAthe saMyukta thaIne pahelAM je kSetramAM avagAhita thayuM hatuM eja kSetramAM avagAhita thaI jaya, te te paristhitimAM tene utkRSTa virahakALa asaMkhyAtakALane gaNAya
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ 488 anuyogavA dravyAnupUrvyAmiva ananta kAlamantaraM bhavati, yato dravyAnupUjyA vivakSitadravyAdanye dravyavizeSA anantA bhavanti / taizca saha krameNa tasya saMyoge punaHsvarUpa prAptau anantaM kAlamantaraM bhavati / atra tu vivakSitAvagAhakSetrAdanyata kSetramasaMkhyeyameva / patisthAna ca avagAhanAmAzritya asaMkhyeyakAlaM sNyogsthitiH| tatathAsaMkhyeye kSetre paribhramad dravyaM punarapi kevalam , anyasaMyukta vA'saMkhyeyakAlAnantaraM tasmin vivakSitapradeza evAvagAhanAM kuryAt / / kAla kA mAnA jAtA hai| jisa prakAra dravyAnupUrvI meM virahakAla mAnA gayA hai usa prakAra se yahAM virahakAla ananta kAlakA nahIM mAnA gayA hai| kyoM ki dravyAnupUrvI meM vivakSita dravya se dUsare jo dravya hai ve ananta haiN| ataH unake sAtha krama krama se usakA saMyoga hone para phira se apane svarUpa kI prApti meM use ananta kAla laga jAtA hai| isa prakAra punaH svarUpa prApti meM antara anaMta kAla kA sadha jAtA hai| parantu yahAM vivakSita-avagAha kSetra se anya kSetra asaMkhyAtapradeza pramANa hI hai, anaMta pradeza pramANa nahIM / isaliye pratisthAna meM, avagAhanA ko Azrita karake jo usakI saMyoga sthiti hai vaha asaMkhyAtakAla kI hai| ataH vivakSita pradeza se anya asaMkhyAta kSetra meM paribhramaNa karatA huA dravya puna: usI vivakSita pradeza meM anya dravya se saMyukta hokara yA ekAkI hI asaMkhyAtakAla ke bAda avagAhita ho jAtA hai| che. ahIM e vAta dhyAnamAM rAkhavA jevI che ke dravyAnupUvImAM utkRSTa (vadhAremAM vadhAre) ananta kALane virahakALa kahyo che, paraMtu kSetrAnupUrvamAM utkRSTa virahakALa anantakALane kahevAne badale asaMkhyAtakALane kahyo che. tenuM kAraNa nIce pramANe che dravyAnavImAM vivaNita dravya sivAyanA je anya dravyo che te anaMta che. tethI temanI sAthe tene kramazaH saMga thaIne pharIthI potAnA svarUpanI prApti thavAmAM tene anaMtakALanuM antara paDI jAya che. A prakAre puna: svarUpa prAptimAM anantakALanuM antara paDavAnI vAta siddha thaI jAya che. paraMtu ahIM (kSetrAnupUrvI mAM) vivakSita avagAhakSetra sivAyanAM anya kSetre te asaMkhyAtapradeza pramANe ja che-anaMta pradeza pramANa nathI tethI pratyeka sthAnamAM avagAhanAne Azrita karIne je tenI saMyogasthiti che, te asaM. khAtakALanI ja che tethI kaI vivasita pradezamAMthI nIkaLIne anya asaMkhyAta kSetromAM paribhramaNa karIne te dravya pite ekaluM athavA anya dravyanI sAthe saMyata thaIne te vivasita pradezamAM asaMkhyAtakALa vyatIta thayA bAda ja avagati thaI jAya che,
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ gopacandrikA TIkA sUtra 115 bhantaravAranirUpaNam natu bhavatvasaMkhyeyaH pradezaH, parantu taura pradeze dravyasya punaH punaH paribhramaNena anantakAlagantaryamapi prApyate, tadeva kathamanantakAlamantaraM nocyate iti ceda, ucyate, vivakSitapadezAdasaMkhyeyapadeze kSetre'saMkhyeyakAlameva dravyaM paribhramati, tadanantaraM punarvivakSitakSetra eva tad dravyaM niyamAdAgagchati, vastusthitisvAbhA. dhyAditi / ato nAsti kazcidoSaH / yadvA jyAdi pradezalakSaNAd vivakSitakSetrAta tadAnupUrvIdravyamanyapragataM, tatastat kSetram asaMkhyeyakAlArdhva svabhAvAdeva tenaiva AnupUrvIdravyeNa, varNagandharasasparza saMkhyAdidharmaiH sarvathA tulyena anyena vA AnupUrvI__ zaMkA-avagAhanA kSetra se anyakSetra bhale hI asaMkhyAtapradezapAlA ho-isa meM koI bAdhA nahIM hai| parantu usI pradezoM meM pAra 2 paribhramaNa karane se dravya ko isa paribhramaNa meM ananta kAla kA bhI antara laga sakatA hai| ataH satrakArane yahAM anantakAla kA antara kyoM nahIM kahA? uttara-vivakSita pradezarUpa kSetra se anya asaMkhyAta pradezAsapa kSetra meM dravya kA paribhramaNa asaMkhyAtakAla taka hI hotA hai| isake bAda vaha dravya niyama se phira vivakSita kSetra meM hI AjAtA hai| kyoM ki aisA hI vastusthiti kA svabhAva hai| athavA-jaba jyAdi pradezaspa vivakSita kSetra se vaha bhAnupUrvI dravya anya pradeza meM calA jAtA hai' pAda meM vaha kSetra svabhAva se hI asaMkhyAtakAla ke pazcAt usI Anu. pUrvI dravya se yA varNa, gaMdha, rasa, sparza, evaM saMkhyA Adi dharmoM se zaMkA-avagAhanA kSetra sivAyanuM je anya kSetra che te bhale akhAta pradezovALuM hoya te vAta mAnavAmAM amane koI vAMdho nathI paranuM eja pradezomAM vAraMvAra paribhramaNa karavAmAM te draSyane anantakALanuM antara para lAgI zake che. chatAM sUtrakAre ahIM anantakALanA antarane badale asaM. khyAtakALanuM antara zA mATe kahyuM che ? uttara-vivakSita pradezarUpa kSetramAMthI nIkaLIne anya asaMkhyAta pradeza rU5 retramAM dravyanuM paribhramaNa asaMkhyAta kALa sudhI ja thAya che. tyAra bAda te dravya niyamathI ja te vivakSita kSetramAM ja AvI jAya che, kAraNa ke tene be ja svabhAva che. athavA-traNa Adi pradeza rUpa keI vivakSita kSetramAMthI nIkaLIne te Apava dravya anya pradezamAM cAlyuM jAya che, ane tyArabAda te kSetra svabhAvathI ja asaMkhyAtakALa bAda eja AvI dravya sAthe, athavA ', ma. 62
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanupogavArapaNe dravyeNa saMyujyate iti niyamAt asaMkhyeyakAmottaraM tathAvidhAnudrivyeNa tarakSetra saMyujyate eveti asaMkhyeyakAlameva antaraM bhavatIti nAsti kavi doSaH / tathAnAnAdravyANi pratItya nAsti antaram / vyAdipradezAvagADhAni sarvANyapi AnapUrvIdravyANi yugapat svabhAvaM vihAya punastathaiva jAyante iti tu na kadAcidapi saMbhavati, asaMkhyeyAnAM teSAM sarvadaiva vidyamAnatvAditi nAnAdanyAzrayapakSe nAsti antaramiti bhAvaH / evamanAnupUrvyavaktavyaka dravyaviSaye'pi antarabhAvanA krsnyaa|suu.115| usI ke tulya kisI dUsare AnupUrvI dravya se saMyukta ho jAtA hai| aisA niyama hai| isa niyama ke anusAra asaMkhyAta kAla kAhI antara hotA hai| nAnA dravyoM kI apekSA se antara nahIM hai aisA jo kahA gayA hai usakA tAtparya yaha hai ki jyAdipradezoM meM avagADha hue samasta bhI AnupUrvI dravya eka sAtha apane svabhAva ko choDakara punaH unhIM vyAdipradezoM meM abagAhita ho jAte hoM aisI bAta kisI bhI samaya meM saMbhavita nahIM hotI hai| kyoM ki asaMkhyAta AnupUrvI dravya sadAhI vidyamAna rahate haiN| isaliye nAnA dravyoM kI apekSA antara nahIM hai| isI prakAra se anAnupUrvI aura avaktanyaka dravya ke viSaya meM bhI bhantara bhAvanA jAnanI cAhiye ||suu0 115 // gaMdha, rasa, sparza ane saMkhyA Adi dharmonI apekSAe tenA jevAM ja koI bIjA AnupUvI dravya sAthe saMyukta thaI jAya che e niyama che. A niyama pramANe asaMkhyAtakALanuM antara vyatIta thayA bAda te prakAranA AnupUva dravya vaDe te kSetra avazya saMyukta thaI jAya che. A rIte asaM. khyAtakALanuM ja antara paDavAnI vAta siddha thaI jAya che. aneka dravyonI apekSAe vicAra karavAmAM Ave to kALanI apekSAe kaI antara ja paDatuM nathI, A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che traNa Adi pradezamAM avagAhita thayelAM samasta AnavI dravya eka sAthe pitAnA svabhAvane cheDIne pharI eja traNa Adi pradezamAM avagAhata thaI jatAM hoya evI vAta koI paNa samaye saMbhavI zakatI nathI, kAraNa ke asaMkhyAta AnupUrvA dravya sadA vidhamAna rahe ja che. te kAraNe aneka dranI apekSAe antarane alAva kahyo che. e ja pramANe anAvI ane avakatavyaka dravyonA viSayamAM pa6 antara (virahAkALa)nuM kathana samajI levuM joIe. 115
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogacandrikA TIkA sUtra 116 bhAgadvAranirUpaNam itthamantaradvAraM vyAkhyAya sammati bhAgadvAra vyAkhyAtumAha mUlam-NegamakvahArAgaM ANuputrIdavAiM sesavvANaM kai. bhAge hojjA ? tigi vi jahA davANupubbIe ||suu0116|| chAyA-naigamavyavahArayoH anupUrvIdravyANi zeSadravyANAM kiyad bhAge bhavanti ? trINyapi yathA dravyAnupUrvyAm / mU0 116 // TIkA-'NegamavahArANaM' ityAdi-- naigamavyavahArasammanAniAnupUrNadravyANi zepadrayANAm anAnupUrvyavaktavyaka dravyANAM katibhAga kiyati bhAge bhavanti ? iti prshnH| uttarayati-trINyapi yathA dravyAnupUryAm / yathA dravyAnupUrvyA bhAgadvAre pratipAditaM tathaivAtrApi trayANAmapi dravyANAM viSaye bodhyam / ayaM bhAvaH-AnupUrvI dravyANi anAnupUrvyavaktavyakarUpazeSadravyebhyo'saMkhyeya gairadhikAni / zeSadravyANi tu teSAmasaMkhyeyabhAge vartante / aba sUtrakAra bhAgadvAra kA vyAkhyAna karate haiM"Negama vavahArANaM ityAdi" zabdArtha- (NegamavavahArANaM) naigamavyavahAranaya saMmata (ANupudhI. davAI) samasta AnupUrvIdravya (semadavANaM) zeSa dravyoM ke-anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM ke (kahabhAge) kitane bhAgoM meM haiM ? (tiNidhi. jahA davANupunviye) uttara-jisa prakAra dravyAnupUrvI meM bhAgadvAra meM pratipAdana kiyA hai usI prakAra se yahAM para tInoM hI dravyoM ke viSaya meM jAnanA caahiye| isakA bhAva yaha hai-anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM kI apekSA AnupUrvI dravya unake asaMkhyAta bhAgoM se adhika hai / tathA zeSa dravya AnupUrvIdravyoM ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai / have sUtrakAra bhAgadvAranuM nirUpaNa kare che- (NegamaSavahArANa) nemaNyA2 nayasa mata (ANuputvIdavvAI) samasta bhAnu5vI dr0ye| (semavANaM) zrIna yAnA (anAnubhUpI bhane mata. vya drazyAnA) (kaibhAge) 2anwi RIprAya Deya cha ? uttara-(tiNNi vi jahA davvANupuvvIe) dravyAnupUrvI mAra dvAramA 2 pratipAdana karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana ahIM paNa traNe dravyo viSe samajavuM eTale ke anAnupUrvI ane avakatavyaka dravya karatAM AnupUvI dravya temanA asaMkhyAtamAM bhAgapramANa vadhAre che tathA bAkInA dravya AnumUvI dravya karatAM asaMkhyAtamAM bhAga pramANa che.
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ D bhAnuyogadArasale nanu 'cyAdipadezAvagADhAni dravyANi AnupUryaH, ekakapradezAvagADhAni dravyANi janAnupUryaH, di dvi pradezAvagAdAni dravyANi aktavyakAni' iti pUrva pratipAditam / tAnyetAni trividhAnyapi dravyANi sarvalokavyApIni / teSAM madhye yuktyA vicAraNAyAM kRtAyAmAnupUrvIdravyANAM sarvastokatA prApyate / tathAhi-koke kila asatkalpanayA triMzatmadezAH kalpyante / teSu triMzatpradezeSu anAnupUrvIdravyANi triMzatsaMkhyakAni bhavanti ekaikapradezAvagADhatvAt / avaktavyakadravyANi tu pazcadaza, dvi dvi pradezAvagADhatvAt / AnupUrvIdravyANi tu yadi tripradezaniSpanAnyeva gaNyante zaMkA-yaha pahile hI kahA jA cukA hai| ki jyAdipradezoM meM sthita dravya AnupUrvI haiM eka eka pradezoM meM sthita anAnupUrvI haiM, aura do do pradezoM meM sthita dravya avaktavyaka dravya haiN| ye tInoM hI dravya sarvaloka vyApI haiM / inake bIca meM, yukti se vicAraNA hone para AnupUrvI dravya sabase thor3e Ate haiN| isakA khulAsA isa prakAra se hai"loka asaMkhyAta pradezI hai-so asaMkhyAta pradeza ko asatkalpanA se 30, mAnakara unapradezoM ke sthAnapara 30,tIsa rakhalenA cAhiye-ina 30, pradezoM meM eka eka pradeza para anAnupUrvI dravya avagAhita haiM isaliye anAnupUrvIdravya 30 ho jAte haiN| tathA avaktavyaka dravya loka ke do do pradezoM meM ekara avagADha hone ke kAraNa 15,Ate haiM / tathA AnupUrvIdravya loka ke 3-3 tIna 2 pradezoM meM avagADha haiM isaliye unakI saMkhyA 10 zaMkA-AgaLa evuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che ke traNe, cAra Adi pradezamAM sthita dravyane AnupUrvI kahe che, eka eka pradezamAM sthita dravyane anAnupUvI kahe che ane banne pradezomAM thita dravyane avakatavyaka kahe che. A traNe dravya sarvaka vyApI che je buddhipUrvaka vicAra karavAmAM Ave te te traNe dravyomAMthI AnupUrvI dravyanuM pramANa sauthI ochuM hovuM joIe tene khulAse A pramANe che-"leka asaMkhyAta pradezevALo che." have ahIM asatkalpanAne AdhAra laIne evuM mAnI laIe ke lekanA 30 pradeza che. A 30 pradezomAMnA pratyeka pradeza para anAnupUvI dravya avagAhita che. tethI 30 pradezomAM 30 anAnupUrvI dravyanI avagAhanA mAnI laI e. lokanA babbe pradezomAM eka eka avaktavyaka dravya avagAhita hovAthI 30 pradezomAM avagAhita avaktavya dravyonI saMkhyA 15 mAnI laIe tathA AnupUvI dravya lekanA ochAmAM ochA traNa traNa pradezomAM avagAhita hevAthI 30 pradezamAM avagAhita AnupUrvI dravyanI
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ gondrakA TokA sUtra 116 bhAgadvAranirUpaNam 413 gAni dazasaMkhyakAnyeva bhavanti tripadezAragADhatvAt / ata eSa tAni sarvastokAmeva vAcyAni / iti cedAi-yadi ye namaHpradezA ekasminna nupUrvIdravye upayuktA mAnti te yasminnopayuktA bhaveyustadevaM sthAna , nacaivamasti, yataH tribhiHpadezaiH sampadhamAne ekasmin AnupUrvIdravye ye trayaH pradezA upayuktA bhavanti, ta eva trayaH pradeza anyAnyarUpatayA pariNatairanyairapyAnupUrvIdravyarupayujyante / aA ekaikaH pradeyo'ne keSAM trika saMyogAnAmAnupUrvIdravyANAmAdhAro bhavati / evaM catuSkasaM yogapasaMyoga yAvarasaMdhyeya saMyogAnupUrvIdrAviSaye'pi bodhyam / tatazca ekaiko namaH AtI hai| AnupUrvIcya tInapradezoM se prAraMbha hokara niSpanna hote hai| isaliye inhe tripradezAvagADha mAnA gayA hai| isa prakAra ye anAnupUrvI aura avaktavyakadravyoM kI apekSA pUrvoktarIti se vicAra karane para kama hI Ate haiM" yadi koI isa prakAra se kahe to isakA uttara isa prakAra se haiM ki jo AkAzapadeza eka AnupUrNadravya meM upayukta hote haiM, ve yadi anya AnupUrvI dravya meM upayukta nahIM hote to aisA kahanA bana sakatA thA parantu aisA nahIM hai / kyoMki tIna pradezoM se jAyamAna eka AnupU. vInA meM jo tInapradeza upayukta hote haiM, ve hI tIna pradeza anya anya rUpa se pariNata hue anya AnupUrvI dravyoM dvArA bhI apane 2 upayoga meM lAye jAte haiN| isaliye loka kA eka 2 pradeza aneka trika saMyogI AnupUrvI dravyoM kA AdhAra hotA hai / isI prakAra se catuSka saMyogI yAvat asaMkhyAta saMyogI AnupUrvI dravoM ke viSaya meM bhI jAnanA saMkhyA 10 mAnI laIe AnupUrvIya dravya traNathI laIne asaMkhyAta paryaratanA pradezamAMthI niSpanna thAya che. tethI ahIM tene tripradezAvagADha mAnIne upara pramANenI gaNatarI karavAmAM AvI che. A rIte vicAra karavAmAM Ave te anAnupUrvI ane avatavyaka dravya karatAM tenuM pramANa ochuM dekhAya che. A prakAranI mAnyatA barAbara nathI te have spaSTa karavAmAM Ave cheje AkAzapradeza eka AnupUra dravyamAM upayukata thAya che teo je anya AnupUrvI dravyamAM upayukta thatA na hota te evuM banI zakata. paraMtu evuM te banatuM nathI kAraNa ke traNa pradezamAM avagAhita eka AnupUva dravyamAM je traNa pradeze upayukta thAya che, eja traNa pradeza anya anya rUpe pariNata thayelA anya AnupUvI dravya dvArA paNa potapotAnA upayogamAM levAmAM Ave che. A rIte lekane pratyeka pradeza aneka trikasaMgI AnapUrvI ne AdhAra thAya che, e ja pramANe catuSTha saMgIthI laIne
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ 494 anuyogazAratale pradezaH anekeSu vyAdi saMyogAtmakeSu AnupUrvIdravyeSu upayujyate / itthaM ca jyAdi saMyogAtmakAnupUrvIdravyarUpAdheyabhedena patipadezarUpAdhArasyApi bhedo vivakSito bhavati / nahi nabhaHpadezA yena svarUpeNekasmin Adheye upayuktA bhavanti, tenaiva svarUpeNa AdhezAntare'pi / tathA satyekasmin AdhArasvarUpe tadavagAhanAd Adhe. yAnAm ekatA prasajyeta, ghaTe tatsvarUpavat / tatazca asaMkhyeyapadezAtmake svasthityA vyavasthite loke yAvantastrikasaMyogAghasaMkhyeyasaMyogaparyantA saMyogA jAyante sAvantyAnupUrvIdravyANi bhavanti / tAni ca vyAdi saMyogAnAM bahutvAd bahusaMkhya cAhiye / isa prakAra eka 2 AkAza pradeza aneka jyAdi saMyogAtmaka AnupUrvI dravyoM meM upayukta hotA hai| ataH vyAdi saMyogAtmaka AnupUrvI dravya rUpa Adheya ke bheda se, hara eka pradeza rUpa AdhAra kA bhI bheda, vivakSita ho jAtA hai / kyoMki AkAza pradeza jipta svarUpa se eka Adheya me upayukta hote haiM / usI svarUpa se ve dUsare Adheya meM upayukta nahIM hote haiM / yadi aisI ho pAta mAnI jAve ki AkAza pradeza jisa svarUpa se eka Adheya meM upayukta hote haiM usI svarUpa se ve anya bhA. dheya meM bhI upayukta hote haiM to eka AdhAra svarUpa meM unakI avagAhanA hone se una aneka AdheyoM meM ghaTa meM ghaTa ke svarUpa kI taraha ekatA prasakta hogii| isaliye apane svarUpa kI apekSA se asaMkhyAta pradezI loka meM jitane bhI trika saMyogAdi rUpa asaMkhyAta saMyoga paryanta taka ke saMyoga haiM utanehI AnupUrvIdravya haiM / ye AnupUrvIdravya jyAdisaMyogoM aprakhyAta saMyegI paryantanA AnupUrvI dravyonA viSayamAM paNa samajavuM A prakAre pratyeka AkAzapradeza aneka tri Adi saMyogAtmaka AnupUvI komAM upayukta thAya che. tethI tri Adi saMgAtmaka AnupUva dravya rUpe AdheyanA bhedane lIdhe dareka pradeza rUpa AdhArane paNa bheda paDI jAya che. kAraNa ke je svarUpe AkAzapradeza eka AdheyamAM upayukta thAya che, e ja svarUpe teo bIjA AyamAM paNa upayukta thatA nathI je evI vAta mAnavAmAM Ave ke AkAzapradeza je svarUpe eka AdheyamAM upayukata thAya che eja svarUpe teo anya Adhaya vastumAM paNa upayukta thAya che, te eka AdhArasvarUpamAM temanI avagAhanA hovAthI te aneka AdheyamAM paNa ghaTamAM ghaTanA svarUpanI jema ekatA mAnavAne prasaMga prApta thaze, tethI pitAnA svarUpanI apekSAe asaMkhyAta pradezI lekamAM vikasAyegathI laIne asaMkhyAta saga paryantanA jeTalA saMyoge che eTalAM ja AnupUvI dravya che tri
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogacandrikA TIkA sUtra 116 bhAgadvAranirUpaNam kAni bodhyAni / avaktavyakadravyANi tu dvikasaMyogAnAM svokatvAt stokAni / manAnupUrvIdravyANyapi lokapradeza saMkhyAsamAna saMkhyatvAt stokAnyeva / atra sukhAvabodhArtha kiNcibhirdishyte| tathAhi loke ki paJcAkAzapradezAH kalpyante, :: iti / atra anAnupUrvIdravyANi tAvat paJcaitra bhavanti / yathA - : - : iti / tadyathA raktadravyANi tu aSTau aSTAnAmeva dvisaMyogAnAmiddAbhyupagamAt / iti / - 495 yathA - bhanupUrvIdravyANi tu SoDaza saMbhavanti / tatra dazatrika saMyogAH, paJca catuSkasaMyogAH, ko bahuta hone ke kAraNa bahusaMkhyaka haiN| aura jo avaktavyaka dravya haiM ye Dik saMyogoM ke kama hone ke kAraNa kama haiN| tathA jo anAnupUrvI dra haiM / ve bhI loka pradezoM kI saMkhyA ke barAbara hone ke kAraNakama hI hai / yaha bAta acchI taraha se samajha meM A jAye isaliye ya samajhanA cAhiye-loka meM pA~ca AkAzapradeza kalpita karo, aura usakA AkAra : 0 : isa prakAra se karo / pratyeka AkAza pradeza meM eka anAnupUrvI dravya hai isaliye isa hisAba se pAMca anAnupUrvI dravya hai| aisA mAna lo tathA dvipradeza saMyogI jo avaktavyaka dravya haiM ve dvikramadeza saMyogoM ko yahAM ATha hI honese ATha Ate haiN| jaise- saMskRta TIkA meM AkAra dekara kahA gayA hai| AnupUrvIdravya 16, saMbhavita hote haiM ve isaprakAra se 10, trika pradeza saMyoga ke 10, 5 catuSpradezi saMyoga ke pAMca, aura Adi saMcAge ghaNA hovAne kAraNe te AnupUrvI dravye mahusakhyaka che, ane dvikasa'yegA AchAM DhAvAne kAraNe avaktavya dravye tenA karatAM alpa sakhyAmAM che. tathA je anAnupUrvI dravyeA che te paNa lekanA pradezeAnI sakhyAnI kharAkhara hAvAthI AnupUrvI dravyeA karatAM alpa sakhyAmAM che. A vAtane spaSTa rIte samajavA mATe A pramANenI kalpanA kare-dhArA ke AkAzapradeze pAMca che ane temanA AkAra A pramANe che- 0: pratyeka pradezamAM eka eka anAnupUrvI dravye rahI zake che. tethI pAMca pradezamAM pAMca anAnupUrvI drA rahI zake ema mAnI te. tathA dvipradeza cegI je vaktavyaka dravyeA che, temanI sakhyA ahI mADhanI Ave che, kAraNa ke ahIM dvikapradeza sayegA ATha Ave che te vAta TIkAmAM ApavAmAM Avela AkRti dvArA spaSTa karavAmAM AvI che. A pAMca pradezeAmAM AnupUrvI dravye 16 sa'bhavI zake che. tenA hisAba khA pramANe samajavA-trikamaheza mayAganA 10, catu pradeza sayeAganA P
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ mamuyogazAraNa patrakasaMyogastveka iti SoDaza / tatra dazatrikasaMyogA evaM bodhyAH-SaT tApanika saMyogA madhyavyavasthApitena saha labhyante, yathA- iti / tathA madhyanirapekSaidigvyavasthApitaizcaturbhizcatvArastrikasaMyogAH, payAiti / itthaM daza trikasaMyogA bhavanti / pazca ca catuSkasaMyogA evaM vizeyAH-catvArastAvanmadhyavyavasthApitena saha bhavanti, pathA- iti| ekastu catuSkasaMyogo madhyanirapekSerdigvyavasthApita caturbhiH, yathAiti / itthaM paJca catuSphasaMyogA bhavanti / eka pAMca pradeza saMyogakA eka / inameM trikapradeza saMyoga jo dasa haive isa prakAra haiM-madhya meM jo pradeza vyavasthApita hai, usake sAtha trikapradeza saMyoga 6 Ate haiM-jaise TIkA meM AkAra dekara kahe gaye haiM-tathA madhya pradeza nirapekSa jo divyavasthApita cAra pradeza haiM unake sAtha trikapradeza saMyoga 4 cAra Ate haiM jo TIkA meM diye hue citra dvArA spaSTa kiye gaye haiM isa prakAra se tIna 2 pradezoM ke saMyoga daza hote haiM-ye tIna tIna pradezoM ke saMyoga hI 10 anAnupUrvI dravyoM ke AdhAra kSetra hai| tathA cAra2 pradezoM ke saMyoga 5isaprakAra hai-madhya meM jo pradeza vyavasthApita hai usake sAtha catuSka saMyogacAra hote haiM, ye catuSka saMyoga hI cAra AnupUrvI dravyoM ke AdhArarUpa kSetra haiN| jo TIkA meM diye huve citra dvArA kahe gaye haiN| tathA madhya pradeza nirapekSa jo cAra digvyavasthApita cArapradeza meM unase eka catuSkasaMyogarUpa AdhAra cArapradezI AnupUrvI dravya niSpanna hotA hai| jo saMskRta TIkA meM diyA hucA citradvArA spaSTa 5, ane pAMcapradeza saMganuM 1, A rIte kula 14 AnavI dravyo thaI jAya che. temanA je 10 trikapradeza saMga kahyA che te nIce pramANe samajavA-mayamAM je pradeza vyavasthApita (rahele) che, tenI sAthe trikapradeza aMga che ane che. eja vAta TIkAmAM ApavAmAM Avela AkRtivArA samajAvavAmAM AvI che. madhyapradeza sivAyanA je cAra pradezo cAra dizAmAM AvelA che. temanI sAme trikapradezasacoga cAra Ave che temane paNa A AkRti dvArA spaSTa karavAmAM Avela che. A prakAre A traNa traNa pradezonA saMga 10 thAya che A traNa traNa pradezanA saMga ja 10 AnuHvI dravyonA AdhArakSetra che. tathA cAra cAra pradezanA pAMca saMga A pramANe thAya che-mayamAM je pradeza vyavasthApita che tenI sAthe catuSkaga cAra thAya che. te cata . ga ja cAra AnupUvI dravyonAM AdhArarUpa kSetra che. temane saMskRta TIkAmAM ApavAmAM Avela AkRti dvArA batAvavAmAM Avela che tathA madhyapradeza sivAyanA cAra dizAmAM vyavasthApita je cAra pro che. temanA dvAre pAra
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 116 bhAgadvAranirUpaNam kasaMbogastu sugama eca yathA- (0) iti itvaM paJcapadezaprastAre'pyAnupUrvIdravyANAm bhanAnupUrvyavaktavyakadravyApekSA bAhulyaM dRzyate / tataH svasthityA vyavasthite'saMkhyeyapradezAtma ke loke AnupUrvIinyANAm anAnupUryavakta yakadravyApekSayA'saMkhyAtaguNatvaM spaSTameveti ||muu0116|| kiyA gayA hai| isa prakAra catuSkasaMyoga rUpa AdhAra kSetra ke AnupUrvI dravya pAMca hote haiN| tathA ina pAMca pradezoM ke saMyoga se jAyamAna eka pAMca pradezI AnupUrvI dra0pa kA samajhanA sugama hai / jo saMskRta TIkA meM diyA huvA citra meM samajhAyA gayA hai / isa prakAra se pAMca pradezoM ke prastAra meM bhI ina AnupUrvI dravyoM kA anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM kI apekSA bAhulya dekhA jAtA hai| taba isase apanI sthiti ke anusAra suvyavasthita isa asaMkhyAta pradezavAle loka meM AnupUrvI dravyoM meM anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM kI apekSA se asaMkhyAta. guNatA spaSTa hI hai| bhAvArtha-sUtrakArane isa sUtradvArA yaha samajhAyA hai ki naigamavyavahAra nayasaMmata AnupUrvIdravya anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM kI apekSA asaMkhyAta guNe adhika haiM aura zeSa dravya AnupUrvIdravyoM ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa haiN| isa bAta ko sunate hI kisI zaMkAkAra ne isa. pradezI AnupUrvI dravyanA eka catuSkasa ga rUpa AdhAra niSpanna thAya che, tene paNa saMskRta TIkAmAM ApavAmAM Avela AkRti dvArA spaSTa karavAmAM Avela che. A prakAre catuSkasaMyoga rUpa AdhAra kSetranA AnupUvI dravya pAMca thAya che. tathA te pAMca pradezanA sAgathI niSpanna pAMcapradezI eka AnupUrvI dravyane samajavuM sugama che. TIkAmAM ApavAmAM Avela AkRtimAM tene samajAvavAmAM Avela che. A prakAre pAMca pradezonA prastAramAM paNa anAnupUrvI ane avakatavyaka dravya karatAM AnupUrvI dronI adhikatA javAmAM Ave che, to pachI asaMkhyAta pradezavALA lekamAM anAnupavI ane avaktavyaka dravya karatAM AnupUva dravya asaMkhyAta gaNAM hoya emAM navAI pAmavA jevuM zuM che? bhAvArtha-A sUtra dvArA sUtrakAre e vAtanuM pratipAdana karyuM che ke nagamavyavahAra nayasaMmata AnupUvI dravyo anAnupUrva ane avaktavyaka dravyo karatAM aneka gaNo vadhAre che. ane Anuva dravya sivAyanA dravya AnapUrvI dravya karatAM asaMkhyAtamAM bhAgapramANa che. sUtrakAranA A kathana sAme koI vyakti evI zaMkA prakaTa kare ke ApanuM A kathana buddhigamya ma0 63
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanuyogazAra para zaMkA kI-ki ApakA yaha kathana yukti se saMgata nahIM baiThatA haikAraNa asaMkhyAta pradezI isa loka meM sabase adhika saMkhyA AnuvarSI dravyoM kI hI AtI hai bAda meM inase kama avaktavyaka dravyoM kI aura inase bhI kama AnupUrvIdravyoM kI / isa bAta ko hama isaprakAra se samajhA sakate haiN| loka asaMkhyAtapradezI mAnA gayA hai-so lokake asaM. khyAta pradezoM ke sthAna meM 30 saMkhyA rakha lo-ye 30 hI asaMkhyAta pradeza haiM / anAnupUrvIdravya loMkAkAza ke eka 2 pradeza rUpa AdhAra para avagAhita haiM isa apekSA se anAnupUrvI dravyoM kI saMkhyA 30 AtI hai| aura avaktavyaka dravya jo dvipradezI hotA hai, vaha do do pradezoM meM avagAhita hotA hai-isaliye usakI saMkhyA 15 AtI hai / tathA AnupUrvI dravya tripradezAvagADha hotA hai| isaliye inakI saMkhyA daza AtI hai / taba siddhAntakAra ne isa zaMkA kA uttara bahuta sundarIti se kiyA hai-unhoMne use samajhAyA ki jaisA tuma kaha rahe ho vaisA nahIM hai| joAi mArA ghara gharezamirara pare parivAra ane gujari rUpa anAnupUrvI dravyoM kA AdhArasthala hai eka AnupUrvI dravya meM AkAza lAgatuM nathI pitAnI zaMkAnA samarthanamAM te evI dalIla kare ke-asaM. khyAta pradezavALA A lekamAM anAnupUrvI dravyonI saMkhyA sauthI vadhAre che, avaktavyaka dravyonI saMkhyA anAnupUva dro karatAM ochI che ane AnupUva dravyonI saMkhyA te avaktavyaka dravya karatAM paNa ochI che. nIcenI kalpanA dvArA te pitAnI A mAnyatAnuM samarthana kare che. lekanA asaMkhyAta pradeza mAnavAmAM AvyA che. dhAro ke lekanA 30 pradeza che anAnupUva dravya lekAkAzanA eka eka pradeza rU5 AdhAra para avagAhita che. tethI 30 pradezamAM avagAhita anAnupUva dravyanI saMkhyA 30 trIsa thAya che avaktavyaka dravya ke je beTadezI hoya che te kAkAzanA babbe pradezomAM avagAhita hoya che. tethI temanI saMkhyA 15 nI thAya che. tathA ApavI dravya lokAkAzanA traNa traNa pradezamAM avagAhita hevAthI 30 pradezamAM avagADha AnupUvI dravyonI saMkhyA bAkInA banne dravya karatAM ochI thavA chatAM Apa zA kAraNe evuM kahe che ke AnupUva dravya bAkInA bane dravya karatAM asaMkhyAta gaNAM hoya che? A zaMkAnuM ahI nIce pramANe samAdhAna karavAmAM AvyuM che...tame kahe che evI vAta nathI, kAraNa ke AkAzane eka eka pradeza bhinna bhinna rUpe pariNata thayela aneka traNa Adi AzurUpa AnupUvI dravyonuM AdhArasthAna che. eka AnupUva dravyamAM AkAzamAM je traNa pro upayakata thAya
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogavandrikA TokA sUtra 116 bhAgadvAranirUpaNam 499 ke jo tIna pradeza upayukta hote haiM ve yadi anya anAnupUrvI dravyoM ke upayoga meM na Ate, to yaha bAta yana bhI jAtI ki AnupUrvI dravya zeSa dravyoM kI apekSA bahuta kama haiM, parantu jo AkAza ke jyAdi pradeza eka AnupUrvI dravya meM kAma Ate haiM, ve hI anya AnupUrvI dravyoM ke bhI upayoga meM Ate haiM / jo AkAza ke 3 pradeza jisa svabhAva se vyaNuka rUpa eka mAnupUrvI dravya ke upayoga meM Ate haiN| ve tIna pradeza usI svabhAva se dhyaNukAdi evaM catuSpadezika Adi aneka AnupUrvI dravyoM ke upayoga meM nahIM Ate haiN| unake svabhAva meM bhinnatA AjAtI hai| isaliye AkAza ko svabhAva kI bhinnatA ke kAraNa asaMkhyAta pradezI mAnA gayA hai| vyaNukAdirUpa AnupUrvIdravya bhI to eka 2 kI hI saMkhyA meM nahIM haiM kintu eka 2 AnupUrvI dravya aneka haiM / tabhI to ye samasta AnupUrviyAM lokavyApI haiN| anAnupUrvI aura avaktavyaka dravya bhI isI prakAra se haiN| inameM AnupUrvI dravya hI ina do dravyoM kI apekSA asaMkhyAta guNA hai / kyoMki anAnupUrvI dravya ke liye ekapradeza rUpa AdhAra kI aura avaktavyaka dravya ke liye do pradezarUpa AdhAra kI hI che, te traNa pradeza je anya AnuvI dravyonA upayogamAM AvI zaktA na heta te evI vAta saMbhavI zakata ke AnupUva ko bAkInA banane dravya karatAM bahu ja alpa saMkhyAmAM che. paraMtu paristhiti evI che ke AkAzanA je traNa Adi pradeza eka AnupUvI dravyanA kAmamAM Ave che, eja pradeza anya AnupUvI dravyonA upagamAM paNa Ave che. je AkAzanA traNa pradeze je svabhAvane lIdhe traNa aNuvALI eka AnupUrvanA upayogamAM AvyA che, te traNa pradeze eja svabhAvathI traNa aNuvALAM, ane cAra pradezavALAM Adi aneka AnupUrvI nA upayogamAM AvatAM nathI. temanA svabhAvamAM AdheyanI bhinnatAne lIdhe bhinnatA AvI jAya che. tethI AkAzane svabhAvanI bhinnatAne kAraNe asaMkhyAta pradezI mAnavAmAM Avela che. tri aNuka Adi rUpa AnupUrvI dravya paNa eka ekanI saMkhyAmAM ja nathI, paraMtu pratyeka AnupUva dravya aneka hoya che.-tri acuka Adi pratyeka AnupUvI aneka hoya che... ane tethI ja te samasta AnupUrvI e lekavyApI che. anAnupUrvI ane avakatavyaka dravya paNa lekavyApI che A traNemAMthI AnupUrvI dravya ja te banne dravya karatAM asaMkhyAta gaNuM che, kAraNa ke anAnupUrvI dravyane mATe eka pradeza rUpa AdhAranI ane avakatavyaka dravyane
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ 500 anuyogadvArasUtre rUpAnA paratI hai, tA iAnupUrva ki sara Ahi samasta rUpa AdhAra kI apekSA par3atI hai- to eka 2 pradeza meM bhI aneka AnupUrvI dravya avagAhita haiM / taSa ki aneka anAnupUrvI aura aneka avaktavyakadravya eka pradeza aura do do pradezoM meM hI apagAhita haiN| isI viSaya ko loka meM pAMcapradezoM kI kalpanA kara nirNaya kiyA gayA hai / inameM cAroM dizAoM meM cAra pradeza sthApita- karanA cAhiye aura eka pradeza bIca meN| anAnupUrvIdravya jaisA kI kahA gayA hai, ki eka pradezAvagAhI hotA hai isaliye eka 2 pradeza meM eka eka rahane ke kAraNa pAMcapradeza rUpa AdhAra saMbandhI ve 5 hI jJAta hote haiM / nyUna aura adhika nhiiN| ina pAMca pradezoM meM japa do2 pradezoM kA saMyoga-kiyA jAtA hai to ve dvika saMyoga yahAM ATha banate haiM-jaise TIkAmeM diyA huvA citra meM pradarzita kiye gaye haiN| yahAM jo eka do Adi aMka-likhe hue haiM ve do do pradezoM ke saMyoga ke pradarzaka haiN| isa prakAra ye do do pradezoM ke saMyogarUpa jo AdhAra haiM ve utane hI avaktavyaka dravyoM ke AdhAra haiM / mATe be pradeza rUpa AdhAranI AvazyakatA paDe che, paraMtu AnupUrvI dravyane mATe eka, be, traNa Adi samasta pradezarUpa AdhAranI AvazyakatA rahe che. tathA eka eka pradezamAM paNa aneka AnupUrvI dravya avagAhita che, jyAre aneka anAnupUrvI ane aneka avakatavyaka dravye te anukrame eka eka pradezamAM ane e pradezamAM ja avagAhita che. have sUtrakAra lokanA pAMca pradeze hevAnI kalpanA karIne A viSayanuM spaSTIkaraNa kare che-cAra dizAemAM cAra pradezanI ane vacce eka pradezanI sthApanA karavI joIe. tenI AkRti A pramANe banaze? anAnupUvI dravya eka pradezAvagAhI hoya che, tethI eka eka pradezamAM eka eka anAnupUrvI dravya hevAne kAraNe pAMca pradeza rU5 AdhAramAM pAMca ja anAnupUva dravya saMbhavI zake che. tethI ochAM ke vadhAre saMbhavI zakatAM nathI. A pAMca pradezamAM je bae pradezane saMga karavAmAM Ave, te evAM brikasarayoga ahIM ATha bane che te uparanI saMskRta TakAmAM ApavAmAM Avela AkRtimAM batAvavAmAM Avela che A AkRtimAM je eka, be Adi aMke lakhyA che, te babbe pradezonA sAganA pradarzaka che. A rIte te balba pradezanA saMga rUpa je AdhAra che, teo eTalAM ja avaktavyaka dravyonA AdhAra rUpa che A rIte
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TokA sUtra 117 bhAvadvAranirUpaNam ityaM bhAgadvAramabhidhAya sampati bhAvadvAramAha mUlam-NegamavavahArANaM ANuputvIdavAI kayaraMmi bhAve hojjA? NiyamA sAipAriNAmie bhAve hojjaa| evaM dogi vi ||suu0 117 // chAyA-naigamavyavahArayorAnupUrvIdravyAgi katarasmin bhAve bhavanti ? niyamAt sAdipAriNAmike bhAve bhavanti / evaM dvayorapi ||suu0 117 // isa prakAra se yahAM hikapradeza saMyogarUpa AdhAravartI 8 avaktavyakadravya haiN| yaha bodha ho jAtA hai / kyoMki jitane AdhAra haiM utane hI vahAM anAnupUrvI Adi dravya haiM aisA yahAM kahA gayA hai / AnupUrvI dravya ina pAMca pradezoM ke saMyoga rUpa AdhAra 16 hone se 16 hote haiM / catuSkasaMyoga pAMca aura pAMca pradezoM kA eka saMyoga yahAM hotA hai / ina catuSka (cAra) saMyoga rUpa pAMca AdhAroM meM pAMca AnupUrvI dravya aura pAMca pradezoM ke saMyogarUpa eka AdhAra meM eka pAMca pradezavAlA AnupUrvI dravya rahatA hai| pAMca pradezoM meM do do pradezoM ke saMyoga 8, tIna tIna pradezoM ke saMyoga 10, cAra cAra pradezoM ke maMoga-se pAMca ghanate haiM / aurapAMca pradezoMkA saMyoga eka ye saba dvikAdi saMghogarUpa AdhAra kaise bane yaha saba saMskRta TIkAmeM diyA huvA citroMdvArA spaSTa kiyA gayA hai|suu. 116 // ahIM krikapradeza sagarUpa AdhAravatI ATha avakatavyaka dravya hovAne bodha thaI jAya che, kAraNa ke jeTalA AdhAra che eTalAM ja tyAM AnapUrI Adi dravya che evuM ahIM kahevAmAM AvyuM che. A pAMca pradezanA saMyogarUpa AdhAra 16 hovAthI AnupUrvI dravya ahI 16 hoya che. catuSkasaMga pAMca ane pAMca pradezano eka saMyoga ahIM thAya che. A catuSkasaMga rUpa pAMca aMdhArAmAM pAMca AnayvI dravyo ane pAMca pradezonA saMga rUpa eka AdhAramAM pAMca pradezavALuM eka AnupUrvI dravya rahe che. pAMca pradezomAM babbe pradezanA saMga ATha. traNa traNa pradezanA saMraga 10, cAra cAra pradezanA saMyega pAMca ane pAMca pradezane saMga eka bane che, A badhAM drikAdi saMyoga rUpe AdhAra kevI rIte bane che, te badhuM sUtrArthamAM AkRtio dvArA spaSTa karavAmAM mAya che. // 90116 //
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ 502 anuyogadArasUtre TIkA-'NegamazvahArANaM' ityAdi naigamavyavahArasammatAni AnupUrvIdravyANi katarasmin bhAve bhavanti ? iti ziSya prshnH| uttarayati-bhAnupUrvIdravyANi niyamAt sAdipAriNAmi ke bhAve bhvnti| evaM dve api anAnupUrvyavaktavyakadravyANyapi sAdipAriNAmike bhAve bhavantIti / ayaM bhAvaH-yAdipradezAvagAha pariNAmasya ekapradezAvagAhapariNAmasya dvipradezAvagAhapariNAmasya ceti trayANAmapi dravyANAM sAdipAriNAbhikatvAt sAdipAriNAmikabhAvavartitvaM vodhyamiti ||suu0 117 // aba sUtrakAra bhAvadvAra kA kathana karate haiM"NegamavavahANaM" ityaadi| zabdArtha-(NegamavavahArANaM ANuputrI davAI) naigama vyavahAranayasaMmata samasta bhAnupUrNa dravya- (kayaraMmi bhAve hojjA) kauna se bhAva meM vartate haiN| uttara- (NiyamA) naigamavyahAranayasaMmata samasta AnupUrvI dravya niyama se (mAipAriNAmie bhAve hojA) sAdi pAriNAmika bhAva meMvartate haiN| (evaM doNivi) isI prakAra se anAnupUrvI aura ava. ktavyaka dravyoM ke viSaya meM bhI-jAnanA cAhiye / tAtparya isakA yaha hai ki vyAdi pradezoM meM AnupUrvI dravyoM kA avagAha, pariNAma eka pradeza amAnupUrvI dravyoM kA avagAha pariNAma aura avaktavyaka dravyoM kA dvipradezoM meM avagAha pariNAma sAdi hai / isaliye-ye saba dravya sAdi pAriNAmika bhAvavartI- haiN| // sU0117 // have bhAradvAranuM kathana karavAmAM Ave che - "NegamavavahArANa" tyA: zA-(NegamavavahArANaM ANupuvvI davvAI) naigama yA2nayasabhAta samasta mAnuSI dravya (kayaraMmi bhAve hojjA ) 4yA lAbha patamAna DAya che ? uttara-(NiyamA sAipAriNAmie bhAve hojjA) naigamavyavahAra nayasa mata samasta AnupUrvI dravya niyamathI ja sAdipariNAmika bhAvavata hoya cha (evaM doNi vi) me // 4thana manAnuSI drvye| bhane ata054 dravyanA viSayamAM paNa samajavuM A kathanane bhAvArtha nIce pramANe chetraNa Adi pradezamAM AnupUvI dravyonuM avagAhapariNAma, eka pradezamAM anAnupUvI dravyonuM avagAhapariNAma ane be pradezamAM avakatavyaka dravyanuM avagAhapariNAma sAdi (Adi sahita) hoya che. tethI ja A traNe kone sAhipariNAmika bhAvavatI kahyAM che. sU0117
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ 503 anuyogacandrikA TIkA sUtra 118 alpabahutvadvAranirUpaNam itthaM bhAvadvAramabhidhAya alpabahutvadvAraM parUpayatimUlam - eesiNaM bhaMte! NegamavavahArANaM ANupubIdavANaM aNANupuvIdavANaM avatavvagadavvANaM yadavvaTTayAe pasaTTayAe davvaTupaesaTuyAe kayare kayarehiMto appA vA bahugA vA tullA vA visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovAI NegamavavahArANaM avattavvaga davAI davvaTTayAe, aNANupuvIdavAI davvaTTayAe visesAhiyAI, ANupu0vI0vAI davvaTTayAe asaMkhejjaguNAI | pasaTTayAe savvatthovAI NegamavavahArANaM ANuputhvIvvAI apae saTTayAe / avattavvagadavvAI paesaTTayAe visesAhiyAI / ANupuvvI davvAI paTTayAe asaMkhejjaguNAI / davvaTTapapasaTTayAe savvatthovAI NegamavavahArANaM avattavvagadavvAI davvaTTayAe / aNANuputrIdavvAI davvaTTayAe apaesaTTayAe visesAhiyAI / avattavagadavAI paTTayAe visesAhiyAI | ANupuvIda vvAiM davvaTTayAe asaMkhejaguNAI tAI caiva parasaTTayAe asaMkhejjaguNAI | se taM aNugame / se taM gamavavahArANaM aNovaNihiyA khettANu puthvI // sU0 118 // chAyA - eteSAM khalu bhadanta naigamavyavahArayoH AnupUrvIdravyANAm anAnupUrvIdravyANAm avaktavyakadravyANAM ca dravyArthatayA pradezArthatayA kAni kebhyaH alpAni vA bahukAni vA tulyAni vA vizeSAdhikAni vA ? | gautama ! sarvasvokAni naigamavyavahArayoH avaktavyakadravyANi dravyArthatayA / anAnupUrvIdravyANi dravyArthatayA vizeSAdhikAni / AnupUrvI dravyANi dravyArthatayA asaMkhyeyaguNAni / pradezArthatayA - sarvasvokAni naigamavyavahArayoH anAnupUrvIdravyANi ama dezArthatayA / avaktavyakadravyANi pradezArthatayA vizeSAdhikAni / AnupUrvIdravyANi pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAni / dravyArtha pradezArthatayA sarvasvokAni naigamavyavahArayoH avaktavyaka dravyANi dravyArthatayA / anAnupUrvI - dravyANi dravyArthatayA zramadezArthatayA
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ 504 anuyogahAro vizeSAdhikAni / avaktavyakadravyANi pradezAryatayA vizeSAdhikAni / AnupUrvI dravyANi dravyArthatayA'saMkhyeyaguNAni tAnyeva pradezArthatayA asaMkhyeyaguNAni / sa eSo'nugamaH / saiSA naigamavyavahArayoH anaupanidhiko kSetrAnupUrvI ||suu0 110 // TIkA-'eesi NaM' ityaadi| he bhadanta ! eteSAM khalu naigamavyavahArasammatAnAm AnapUrvIdravyANAm anA. nupUrvIdravyANAm avaktavyakadravyANAM madhye kAni dravyANi katarebhyo dravyebhyo dravyArthatayA pradezArthatayA dravyArthapadezArthatayA ca alpAni vA bahukAni vA tulyAni vA vizeSAdhikAni vA bhavanti ? iti praznaH / uttarayati-'goyamA' ityaadinaa| asya vyAkhyA navatitamasaMkhyakamatravad vodhyaa| aba sutrakAra alpa bahutva dvAra kI prarUpaNA karate haiM"eesi NaM bhaMte" ityaadi| zabdArtha- (bhate) he bhadanta ! (NegamavavahArANaM eesiM ANupunvI davyANa) naigamavyavahAranaya-saMmata ina AnupUrvI dravyoM ke (aNANupuvvI davvANaM ) anAnupUrvI dravyoM ke (ya) aura (avattavvagadavyANa) avaktavyakadravya ke pIca (kayare kayarehito) kauna kauna se dravyoM se (davvaTThayAe, paesaTTayAe, davaTThapaesaTTayAe ) dravyArthatA, pradezArthatA aura dravyArthatA pradezArthatA kI apekSA (appAvA pahugAvA tullAvA visesAhiyAvA) alpa hai-kauna ra kinara dravyoM se bahuta haiM kauna2 kina2-ke samAna haiM aura kauna 2 kina 2 dravyoM se viseSa adhika haiM ? (goyamA) he gautama ! (NegamavakSahArANaM) naigamavyavahAranaya saMmata (avattavyagadavAI) avaktavyaka have sUtrakAra alpabaData dvAranI prarUpaNa kare che- " eesiM NaM bhaMte !" tyA sahAya-(bhaMte !) bhagavan ! (NegamavavahArANaM epasiM pANupunvIdavyANa bhaNANuputvIdavvANa, avattavvagavvANaM) nAmavyavahAra nayasa mata mA bhAnu. vAlyo, manAnupUvI nyo bhane matavya yAmAMnA (kayare kyarerito) haiyA 4 yA dravye (davvaTuyAe, paesaTuyAe, danvaTupaesaTTayAe) vyAya, pro. yatA bhane yAtA pradezAtAnI apekSA (appA vA bahugA vA, tulyA pA, visemAhiyA vA ?) yayA ye 42di 15 prabhA 1 4 yaay|| ka yA ka yA dravya karatAM adhika che, kayA kayA e kayA kayA nA jeTalAM ja che ane kayA kayA be kayA kayA dravya karatAM vizeSAdhika che? uttara-(goyamA !) gautama ! (NegamavavahArANaM) narAmayapahAra nayamata (avattavyagavvAI) mata vyA (panvayAe) yAtanI apekSAne
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ mogacandrikA TIkA satra 118 alpabahutvadvAranirUpaNam nya (dabaTThayAe) dravpArthanA kI apekSA (sanvayovAI) sarvastoka haiN| (aNANupu-dhIdavAI) anAnupUrvIdravya (davaTTayAe) dravyArthatA kI apekSA (visesohiAI) vizeSa adhika hai| (ANupuvIdavAI) AnupUrvIdravya (dabaTTayAe) dradhArthatA kI apekSA (asaMkhejjaguNAI) asaMkhyAta guNe haiN| (paesaTTayAe) pradezArthatAkI apekSA (NegamavavahArANaM) naigama. vyavahAranaya saMmata (aNANupubbI davAI) anAnupUrvI dravya (savvastho. vAiM sarvastoka haiN| kyoMki (apaesaTTayAe) anAnupUrvIdravya meM pradezarUpa bhartha kA abhAva hai| tAtparya yaha hai, ki paramANu rUpa anAnupUrvI dravyoM meM bhI yadi vitIya Adi pradeza ho to dravyArthatA kI taraha pradezArthanA meM bhI abaktavyAvyoM kI apekSA se unakI adhikatA ho jaatii| parantu aimA to hai nahIM, kyoMki paramANu apradezI hotA hai| aisA siddhAnta kA vacana hai isaliye pradezatA kI apekSA se ye anAnupUrvI dravya sarvastoka kahe gaye haiN| (avarAyagavyAI) avaktavyakA dravya (paesa. yAe) pradezArthatA kI apekSA (visesAhiyAI) vizeSa adhika haiN| (ANa punvI davAI) AnupUrvI dravya (paesaTTayAe) pradezArthatA kI apekSA (asaM. khejjaguNAI) asaMkhyAta guNe haiM / (davvaTupaesaTTayAe) dravyArthatA aura. (samvatthovAiM) sauthI ma85 prabhAmA cha. (aNANupuThavI davAI davvadvayAe visesAhiyAI) 03 tAnI apekSA viyA2 42pAmA bhAva to manAnupapI. dravyo ma1taya: ye| 42di pipAdhi cha. (bANupuvvIdavvAI davaTyAe asaMkhejjaguNAI) bhane dayArthatAnI apekSA bhAnu dravye manAnA dravye 42di paY AAbhyAta gayA . (paesaTTayAe) pradezAtAnI apekSA viyA2 42pAmA mAtra to (NegamavavahArANaM) narAmaya172 nayana mata (paNA. NupuvvIvAI) manAnunI dravye (savvatthovAI) sothI mAchacha, 4 / 2 / (aparamadayAe) manAnunI yA praza35 ana! mamA . mA yananA bhAvArtha e che ke paramANu rUpa anAnupUrvI dravyamAM paNa je be Adi prave. zAne sadbhAva heta te dravyArthatAnI jema pradezArthatAnI apekSA e paNa avakatavyaka dravye karatAM anAnupUvI dravyonI adhikatA ja saMbhavI zakata, paratu evI vAtane te ahIM avakAza nathI, kAraNa ke paramANu apradezI hoya che, evuM siddhAntanuM vacana che. tethI ja pradezArthatAnI apekSAe mAnAnurSI dayane sasto (soyI a65 prabhAy) yu. (avattagadambAI) bhata054 drvye| (paesaTTayAe) praziyitAnI apekSA bhAnubhUtI dravyo Rai vizeSASiH . (ANupubbIdavvAI paesadvayAe basaMkhejjaguNAI) pro. ma064
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvArasUtra pradezArthatA ina donoM kI apekSA se (NegamavavahAgaNaM) naigama vyavahAranaya saMmata-(avattavvagadavyAI) avaktavyaka dravya (manvayovoiM) sarvastoka haiN| kyoMki (davaTThayAe) avaktavyaka dravyoM meM dravyArthatA kI apekSA pahilesarvastokatA prakaTa kI gaI hai / (aNANupubbI davAI davaTTayAe apae. saTTagAe visemAhiyAI) anAnupUrvI dravya dravyArthatA se aura apradezArthatA se abaktavyaka dravya kI apekSA kucha adhika haiM / (avattavvagadavyAI paesaTTayAe visemAhiyAI / ) avaktavyaka dravya pradezArthatA kI apekSAanAnupUrvI dravyoM se kucha adhika haiN| ( ANupucI davAI dabaTTayAe asaMkhejjaguNAI ) ubhayArthatA ko Azrita karake dravyArthatA kI apekSA se AnupUrvI dravya asaMkhyAta guNeM haiM aura (paesaTTayAe) pradezArthatA kI apekSA se bhI (tAIceva) ve hI AnupUrvIdavya (asaMkhejjaguNAI) asaM. khyAta guNe haiM (se taM aNugame) isa prakAra yaha anugama kA svarUpa hai (se taM gamavavahArANaM aNovaNihiyA khettANupuvvI) isa prakAra yahAM taka naigama vyavahAranaya saMmata anaupanidhikI kSetrAnupUrvI ke svarUpa kA kathana kiyaa| sUtra padoM kA yaha artha hai| isakI vyAkhyA 90 veM sUtra ke zAtAnI apekSAe AnupUvI dravya avakatavyaka dravya karatAM asaMkhyAta ri . (dabaTupaesa TuyAe) dravyAyatA bhane pradezAtAnI apekSA viyara 421||m bhAva to (NegamavavahArANaM) negmy|2 nayasa mata (avacavvagadavvAI) bharata-ya: dravye sothI mAM, 25 (davaTyAe) drvyaathtAnI apekSAe avakatavyaka dravyomAM pahelAM sarvastakatA (sauthI aha5 prabhAra) matAbha bhAva . (aNANupuvvIdavyAI davadayAe apaemaTyAe visemAhiyAI) dravyAta bhane pradezAtAnI apekSA mAnAnunI vyo a14taya4 ye 42di vizeSAdhi che. (ANupuvIdavAI vvadayAe asaM. khejaguNAI) yA tAnI apekSA piyAra 42vAmAM Ave to mAnuSI yogasa yAta che. (paesayAe) prazAnI apekSA piyAra 12pAmA bhAve to (tAI ceva) te bhAnuSI dravyo (asaMkhejjaguNAI) asaNyAta A le. (se taM aNugame) mA 542anugamana 1135 . (se taNegamababahArANaM aNovaNihiyA khettANupuvvI) mArIta mI sudhInAM sUtromA nagamavyavahAra nayasaMmata anaupanidhika kSetrAnapUrvAnA svarUpanuM kathana karavAmAM AvyuM che. sUtrapane A artha che tenI vyAkhyA 90mAM sUtra pramANe samajavI,
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ 507 - ganuyogacandrikA TIkA sUtra 118 alpabahutvadvAranirUpaNam atredaM bodhyam-dravyagaNanaM dravyArthatA, pradezagaNanaM pradezArthatA, ubhayagaganaM tuumyaarthtaa| tatrAnupUryA viziSTadravyAvagAhopalakSitAsyAdinabha:pradezasamudAyA drapANi, samudAyArambhakAstu prdeshaaH| anAnupU tu ekaikapradezAvagAhidravyopalakSitAH sakalanabhaHpradezAH pratyekaM dravyANi, pradezA. svatra na saMbhavanti, ekaikamadezadravye hi pradezAntarAyogAt / avaktavya keSu tu samAna jAnanI caahiye| "atredaM bodhyaM-dravyoM kI ginatI karanA isakA nAma dravyArthatA hai / pradezoM kI ginatI karanA isakA nAma pradezArthatA hai / dravyoM aura pradezoM kI donoM kI ginatI-gaNanA karanA ubhayArthatA hai| AnupUrvI meM viziSTa dravyoM ke avagAha se upalakSita hue jonabhaHpradeza haiM una nabhaHpradezoM ke yaha tIna nabhaHpradezoM kA samudAya hai yaha cAra nabhaH pradezo kA samudAya hai "ityAdi jo samudAya haiM-ve samasta jyAdi nabhaHpradeza samudAya dravya haiM / aura isa samudAyoM ke jo AraM. bhaka haiM ve pradeza haiM / anAnupUrvI meM, eka ekapradeza avagAhI hue dravya se upalakSita jo sakala AkAzapradeza haiM ve alaga 2 pratyeka dravya hai| pradeza yahAM saMbhavita nahIM hai| kyoMki eka 2 pradeza rUpa dravya meM anya pradezoM kA rahanA asaMbhava hai avaktavyakoM meM loka meM jitane dvika-do do pradezoM ke yoga haiM utane ve pratyeka dravya haiM / aura ina dvika yogoM ko " atradaM bodhyaM" mI me samanapArnu cha , yonI tarI 42vI tenuM nAma dravyArthatA che ane pradezonI gaNatarI karavI tenuM nAma pradezArthatA che. dravyonI ane pradezonI (ubhayanI) gaNatarI karavI tenuM nAma ubhayArthatA che. AnupUrvamAM, viziSTa dravyonA avagAhathI upalakSita (yukata) evAM je AkAzapradezanA "A traNa AkAzapradezano samudAya che, A cAra AkAzapradezane samudAya che," ItyAdi rUpa je samudAye che te samasta traNa Adi AkAzapradezamAM rahelAM dravyasamudAye AvI jAya che. ane te samudAyanA je AraMbhake che temanuM nAma pradeza che. anAnupUrvamAM, eka eka pradezamAM avagAhita thayelA dravyathI upalakSita je samasta AkAzapradezo che teo alaga alaga pratyeka dravya che ahI pradeza saMbhavita nathI, kAraNa ke eka eka pradeza rUpa dravyamAM anya pradezonuM astitva asaMbhavita che. avaktavyakonI apekSAe vicAra karavAmAM Ave. to lAkamAM jeTalAM dvi yoga (babe pradezonA ga) che, eTalAM te pratyeka tavya che, ane te hikone AraMbha karanArA pradezo che,
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ 508 manuyogadhArane yAvanto loke dvikayogAH saMbhavanti tAvanti pratyekaM dravyANi, tadArambhakAstu pradezA iti| kiMca 'sambatyovAI gamavavahArANaM avattadhvagadambAI ityAdi yadukta tatrocyate-nanu yadA pUrvoktayuktyA ekaiko nabhAmadezo'nekeSu dvikasaMyogeSUpayujyate, tadA anAnupUrvI dravyebhyo'vaktavyakadravyANAmeva bAhulyamupalabhyate, paJcapradezanamaHkalpanAyAmapi paJcasaMkhyakebhyo'nAnupUrvIdravyebhyo'STasaMkhyakAnAmavaktavya kadravyANAmeva AdhikyadarzanAt , tat kathamihokta 'savvatyovAI NegamavavahArANaM avattanagadavvAI' iti ? atrocyate-lokamadhyamAtramAzritya avaktavyakadravyANAmAdhikyamuktam / parantu lokaparyantasthitaniSkuTagatA ye kaNTaAraMbha karane vAle pradeza haiM / kiMca- "samvatyobAI NegamavavahArANaM avattavvagavAI" ityAdi jo kahA hai usake viSaya meM zaMkAkAra kA aisA kahanA hai ki pahile pradarzita yuktike anusAra jaba eka eka akAzapradeza aneka dvika saMyogoM meM upayukta hotA hai taba anAnupUrvI dravyoM se avaktavyaka dravyoM kI hI bahulatA mAluma detI hai jaisA pahile kahA gayA hai ki AkAza ke kalpita pAMca pradezoM meM eka 2 pradeza para anAnupUrvI dravya rahatA hai aura ATha avakta. vyaka dravya rahate haiN| ataH isa kathana se anAnupUrvI dravyoM kI apekSA avaktavyaka dravyoM kI bahalanA pAI jAtI hai| to phira yahAM aise kaise kahA ki naigamavyahAranaya saMmata avaktavyaka dravya sarvastoka haiM ? uttara-lokake bhadhyabhAga mAtra ko Azrita karake avaktavyaka dravyoM meM adhikatA kahI gaI hai / parantu jo eka 2 pradeza loka ke anta taka -" savvatthovAI gamavavahAraNaM avattavvagavvAI" Aye the je kahyuM che ke na gamavyavahAranayasaMmata avaktavyaka dravye sauthI ochAM che, parantu A5nuM A kathana barAbara lAgatuM nathI pahelAM Ape ja e vAtanuM pratipAdana karyuM che ke eka eka AkAzapradeza aneka dvisaMgomAM upayukta thAya che, ane tethI ja anAnupUva ko karatAM avaktavyaka dravyonI ja adhikatA hovI joIe Ape pahelAM evuM kahyuM che ke lekanA pAMca pradeze hoya te dareka pradezamAM eka eka anAnupUva dravyanI avagAhanA hoya te pAMca pradezamAM pAMca anAnupUvI dravyo hoI zake ane te pAMca pradezamAM ATha avaktavyaka dravya rahI zake ApanA pUrvokta A kathana dvArA te ava. ktavyaka dravya anAnupUvI dravya karatAM adhika hovAnI vAtane ja puSTi maLe che. chatAM ahI Ape zA kAraNe evuM kathana karyuM che ke naigamavyavahAra nayasaMmata avaktavyaka dravye sarvastaka che? uttara-lekanA madhyabhAga mAtrane anulakSIne avaktavya dravyonI adhitA batAvavAmAM AvI che. paraMtu je eka eka pradeza lekanA anta paryakta
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhogacandrikA TIkA sUtra 118 aspabahutvadvAranirUpaNam 509 kAtayo vibheNyA nirgatA ekAkinaH pradezAste vizreNivyavasthitatvAdavaktavyaka. vAdabaktavyakatvAyogyA iti teSAmanAnupUrvIsaMkhyAyAmevAntarbhAvo bhavati / ato lokamadhyasthitAM niSkuTagatAM ca anAnupUrvIdravyasaMkhyAM mIlayitvA yadA kevalI nirdizati, tadA'vaktavyakadravyANyeva stokAni, anAnupUrvIdravyANi tu tato vizepAdhikAni / atra niSkuTasthApanA 444 iti / atra vizreNilikhitau dvau abatavyakAyogyau draSTavyau / itthambhUtAvAmI sarvalokaparyanteSu tu bahavaH santi, ityanAnupUrtIdravyANAm avaktavyakadravyApekSayA bAhulyaM bodhyam / ataevoktam'sabatyovAI NegamavahArANaM attavyagadambAI' iti / AnupUrvIdravyANAM tu tebhyo. sthita evaM niSkuTa sthAna meM haiM aura jinakA AkAra kaNTaka jaisA hai, zreNi se jo nikale hue nahIM haiM, aise ve pradeza vizreNi meM vyavasthita hone ke kAraNa avaktavyaka ke yogya nahIM mAne gaye haiM / ataH inakA antarbhAva anAnupUrvI kI saMkhyA meM hI huA hai / isaliye loka ke madhya meM sthita aura niSkuTa jo anAnupUrvI dravyoM kI saMkhyA hai usako milAkara jisa samaya-kevalI bhagavAn isakA kathana karate haiN| taba veaisA hI kahate haiM ki avaktavyaka dravyahI stoka haiM aura anAnupUrvIdravya unase kucha adhika haiM / niSkuTa kI sthApanA yahAM 4 4 4 isa prakAra se hai| isameM vizreNi likhita do avaktavyaka ke ayogya haiN| isa prakAra ke to ye samasta loka ke anta taka bahuta haiN| isaliye avatavyaka dravyoM kI apekSA anAnupUrvI dravyoM kI adhikatA jAnanI cAhiye ? thita (rahele) che ane niSphaTasthAnamAM che ane jene Akara kaMTaka (kAMTA) je che, zreNimAMthI jeo nIkaLelA nathI, evA te pradeza vizreNimAM vyavasthita hovAne kAraNe temane avaktavyaka kahevAne gya gaNyA nathI tethI temane samAveza anAnupUrvInI saMkhyAmAM ja thayo che. tethI lekanI madhyamAM sthita anAnupUrvI dravya ane niSphaTagata anAnupUrvI dravyonI saMkhyAno saravALo karIne jyAre kevalIbhagavAna temanuM kathana kare che tyAre teo evuM ja kahe che ke avaktavyaka dravyo ja ochAM che ane anAnupUva dravya temanA karatAM vizeSAdhiH cha niTanI sthApanA (AkRti) mahI' mA pramANe The-'444' temAM vizreNi likhita be avaktavyane gya nathI. Ama te teo samasta lAkanA anta sudhImAM ghaNuM ja che. A prakAranI paristhitine kAraNe ja avakatavyaka dravya karatAM anAnupUrvI dravyonI adhikatA samajavI joIe.
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogadvAraste silAta gunntymuktotr| vizeSastra-umayArthatAvicAre AnupUrvIdravyANi svadravye. bhyaH pradezArthatayA'saMkhyeyagugAni, ekaikasya tAvad dravyasya vyAdibhirasaMkhyeyainamaH padezairArabdhatvAta , namaHmadezAnAM ca saMmilitAnAmapi asaMkhyeyatvAditi / prastutaviSayamupasaMharamAha-se taM' ityAdi sa eSo'nugamaH- anugamaviSayo'trasampUrNaH / tatsamAptau naigamavyavahArasammatA'nopanidhikI kSetrAnupUrvI upasaMhRteti tadupasaMhAramAha-'se taM Negama0' ityAdi-saiSA naigamavyavahArasammatA'naupanidhiko kSetrAnupUrvI sampUrNA ||muu0 118 // isaliye aba mUtrakArane "savvasthovAiM NegamavavahArANaM avattavya gadavvAI" aisA kahA hai / anAnupUrvI dravya unase asaMkhyAta guNe meM yaha bAta pahile spaSTa kI jA cukI hai| yahAM itanI vizeSatA aura hai ki jisa prakAra AnupUrvI dravya anAnupUrvI dravyoM se asaMkhyAta guNe haiM / usI prakAra ve ubhayArthatA se vicarita hone para pradezArthatA kI apekSA apane 2 dravyoM se bhI asaMkhyAta guNe haiN| kyoMki eka 2 Anu. pUrvI dravya tIna Adi asaMkhyAta nabhaH pradezoM (AkAza) se niSpanna hotA hai aura saMmilita hue bhI ve nabhaHpradeza asaMkhyAta hI hote haiN| isa prakAra anugama kA viSaya samApta hote hI naigamavyavahAranayasaMmata anaupanidhikI kSetrAnupUrvI kA kathana samApta ho gayA-isa viSaya kI sUcanA se taM', ityAdi padoM dvArA sUtrakAra ne dI hai| sU0 118 // tathA // suutr||re ghuche / " savvatthovAI NegamavavahArANaM avvattavvagadavAiM" " nAma-yA2 nayamita apatavya dravyo pothI mauwi che." AnupUva dravya temanA karatAM (anAnupUrvI dravya karatAM) asaMkhyAta gaNAM che. e vAta te pahelAM spaSTa karavAmAM AvI cukI che. ahIM eTalI vadhu vizeSatA che ke je prakAre AnupUrvI dravya anAnupUrvI dravya karatAM asaMkhyAta gaNAM che, e ja pramANe ubhayArthatAnI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te paNa AnupUrvI dravyo anAnupUva dravya karatAM asaMkhyAta gaNAM ja che kAraNa ke pradezArthatAnI apekSAe paNa eja prakAranI paristhiti che. kAraNa ke pratyeka AnupUvI dravya traNa Adi asakhyAta AkAzapradeza vaDe niSpanna thAya che, ane te AkAzapradezanI ekaMdara saMkhyA paNa asakhyAta ja thAya che. A prakAre anugAmanuM viSaya nirUpaNa ahIM samApta thAya che. ane anugAmanuM varNana samApta thavAthI naigamavyavahAra nayasaMmata anaupanidhidI trAnukA 4thana 55 53 yAya che. " se taM" yA sUtra | sAre mela id sathita za. // 90118 //
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogacandrikA TIkA sUtra 119 anaupanidhiko kSetrAnupUrvInirUpaNam 511 itvaM naigamavyavahArasammatAmanaunidhiko kSetrAnupUrvImuktvA sampati saMgrahanayasaMmatAmanauSanidhikI kSetrAnupUrvImAha__mUlam-se kiM taM saMgahassa aNovaNihiyA khettANuputbI ? saMgahassa aNAvaNihiyA khettANupuvI paMcavihA paNNattA, taM jahA atthapayaparUvaNayA1, bhaMgasamukttiNayAra,bhaMgovadaMsaNayA3, samo. yAre4, annugme5| se kiM taM saMgaharasa atthapathaparUvaNayA?, saMgahassa atthapayaparUvaNayA-tipaesogADhe ANuputvI, cauppaesogADhe ANupuThavI, jAva dasapaesogADhe ANuputrI, saMkhijjapaesogADhe ANupuTavI, asaMkhijjapaesogADhe ANupuvvI, egapaesogADhe aNANupuThavI, duppaesogADhe avtttthaae| se taM saMgahassa atthpypruuvnnyaa| eyAe NaM saMgahassa atthapayaparuvaNayAe kiM paoyaNaM ?, saMgahassa atthapayaparUvaNayAe saMgahassa bhaMgasamukttiNayA kjji| se kiM taM saMgahasta bhaMgasamukttiNayA ?, saMgahasta bhaMgasamukttiNayA asthi ANupuvI, asthi aNANupubbI asthi avttvye| ahavA atthi ANupuvI aNANupuvI ya, evaM jahA davvANupubIe saMgahassa tahA bhANiyavvaM jAva se taM saMgahassa bhNgsmukttinnyaa| eyAe NaM saMgahassa bhaMgasamukttiNayAe kiM paoyaNaM? eyAe NaM saMgahassa bhaMgasamukttiNayAe saMgahasta bhaMgovadaMsaNayA kjji| se kiM taM saMgahassa bhaMgovadaMsaNayA?, saMgahastabhaMgovadaMsaNayA-tippaesogADhe ANupubbI, egapaesogADhe aNANupuvvI, duppaesogADhe avattavae / ahavA tippaesogADhe ya egapaesogADhe ya ANa
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ 512 manuyogavAra pubbI ya aNANupuvvI ya, evaM jahA davANupuvIe saMgahassa tahA khettANupuvIe vi bhANiyavvaM jAva se taM saMgahassa bhNgovdNsnnyaa| se kiM taM samoyAre ? samoyAre-saMgahassa ANu. pucIdavvAiM kahiM samoyaraMti ? kiM ANupuvIdavvehi samoya. rAMti? aNANupuvIdavehiM ? avattabagadahiM ? tiNNivi saTANe smoyrNti| se taM ruumoyaare| se kiM taM aNugame ? aNugame aTThavhei paNNate, taM jaha!-saMtapayaparUvaNayA jAva appAbahuM nasthi / saMgAssa ANupuTIdavAI kiM atthi patthi ? NiyamA asthi / evaM tiSiNa vi| sesagadArAI jahA davvANupubIe saMgahasta tahA khettANupubIe vi bhANiyabAiM jAva se taM aNugame / se taM saMgahasta agovaNihiyA khettaannupuvii| se taM aNovaNihiyA khettANupuvI ||suu0119|| chApA--atha jhA vA saMtrasya anidhikI kSetrAnunI ? saMgrahasya bhanauSanidhiko kSetrAnupUrvI paJcavidhA prajJaptA, tadyathA-artha padaprarUpaNatA 1, bhaMgasamutkIrta isa prakAra naigamavyavahAranayasaMmata anaupanidhikI kSetrAnupUrvI kA kathana karake bhaya sUtrakAra saMgrahanayamAnya anaupanidhikI kSetrAnupUrvI kA kathana karate hai-se ki taM ityAdi zabdArtha- ( se kiM taM saMgahassa aNovaNihiyA khesANupuvvI ?) prazna-he bhadanta ! pUrvarakrAnta pahile prAraMbha kI huI usa saMgrahanaya mAnya anopanidhikI kSetrAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? A prakAre nigamavyavahAra nayasaMmata anaupanidhi kI kSetrAnupUrvInuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra saMgrahanayasaMmata anopanidhikI kSetrAnupUrvInuM ni355 re cha-" se kiM taM" tyAha zA-(se kiM taM saMgahassa aNovaNihiyA khettANupuvvI) maapn| pUrva prakAnta-pahelAM jene prAraMbha thaI cukI che evI-saMgrahanayasaMmata anapanizcikI letrAnuM vanuM svarUpa kevuM che !
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ bogavandrina TIkA sUtra 119 anaupanidhikI kSetrAnupUrvInirUpaNam 513 nasAra, maMgopadarzanatA3, samavatAra!4, anugamaH 5 / atha kA sA saMgrahasya arthapada. pAgatA ? saMgrahasya arthapadamarUpaNatA-tripradezAvagAha AnupUrvI, catuSpadezAvagADamAnapUrtI, yAvad dazamadezAvagADha jAnupUrvI, saMkhyeyapradezAvagADha AnupUrvI, uttara-(saMgahassa aNovaNihiyA khettANupuvvI paMcavihI paNNattA) saMvahanayamAnya anopanidhiko kSetrAnupUrvI pAMca prakAra kI kahI gaI hai| (taM jahA) usake ve prakAra ye haiM-(asthapayArUvaNayA) 1 arthapadaprarUpa. NatA ( bhaMgasamukittagayA)2 bhaMgamamutkIrtanatA (bhaMgovadaMsaNayA)3 maMgopadarzanatA ( samoyAre ) 4 samavatAra (aNugame) aura anugama / prazna-(se kiM taM saMgahassa asthapayaparUkSaNayA) saMgrahanaya mAnya arthapadaprarUpaNatA kyA hai ? uttara (saMgahassa asyapayaparUvaNayA) saMgrahanayamAnya arthapadaprarUpaNatA isa prakAra se hai-(tippaesogADhe ANupuvvI) tIna pradeza meM avagAvasthita-tryaNuka Adi dravya AnupUrvI hai ( cauppaesogADhe ANuputhvI) cAra pradezoM meM avagADha caturaNuka Adi AnupUrvI hai (jAva dasapaesogADhe ANupuvvI) yAvat dazapradezAvagATa gya AnupUrvI hai (saMkhijjapaesogADhe ANupuvvI) saMkhyAta pradezAvagAra mya AnupUrvI hai| (asaMkhijjapaesogADhe ANupuvvI) asaMkhyAta prade. tti:-(saMgahassa aNoraNihiyA khesANupuvI paMcavihA paNNatA) samanaya sabhata manopanitrinupUrvA pAya prAnIhI che. (saMjahA) taare| nAye prabhArI -(atthapayaparUvaNayA) (1) artha 56535yatA, (bhaMgasamukisaNayA) (2) samuhIta natA, (bhaMgovadaMsaNayA) (8) pazinatA, (samoyAre) (4) sabhavatA2 bhane (aNugame) (5) anugama. prazna-(saMgaharasa atthapayapahavaNayA ?) sanayamAnya a545356tAnu 9135 cha ? uttara-(saMgahassa atyapayaparUvaNayA) sahanayamAnya a545355tA thA 2nI 8-(tipaesogADhe ANupuvvI) trae pradezamA apAra (24) 19 mAvANu dravya bhAnubhUpI 35 hai, (cauppaesrogADhe pANupuvvI) yA2 pradezamA 10 yA2 bhAdra05 5 bhAnukI , (jAva dasa paesogADhe ANa. pubbI) 40 paryantanA pradezamA a58 dra0ya mAnuSI cha, (saMkhijjapaemogADhe ANupuvI) sayAta prazAmA a nya bhAnukA cha, (asaM. khinnapaesogADhe ANupuvvI) ane abhyAta pradezamA 1 05 para
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanuyogadvAra asaMkhyeyapradezAvagADha AnupUrvI, ekapadezAvagADha anAnupUrvI dvipadezAvagAva avaktavyakam / saiSA saMgrahasya arthapadaprarUpaNatA / etasyAH khalu saMgrahasya artha - prarUpaNatAyAH kiM prayojanam ? saMgrahasya arthamarUpaNa yA saMgrahasya bhaGgasamutkIrtanatA kriyate / ko'sau saMgrahasya bhaGgasamutkIrttanatA ? bhaGgasamutkIrttanatA asti AnupUrvI, asti anAnupUrvI, asti avaktavyakam / athavA asti AnupUrvIca anAnupUrvI ca / zAvagADha dravya AnupUrvI haiN| (ega esogATe aNANuputhvI) eka pradezAvagADha dravya anAnupUrvI hai| (duppaesogADhe avattavyae) do pradezAvagADha dravya avaktavyaka hai / ( se taM saMgahassa asthapayaparUvaNayA) isa prakAra yaha saMgrahanaya mAnya arthapadamarUpaNatA hai| (eyAeNaM saMgahassa atthapayaparUvaNayAe kiM paNaM ) isa saMgrahanayamAnya arthapadaprarUpaNatA se kyA prayojana siddha hotA hai ? (saMgahassa atthapayaparUvaNayAe saMgahassa bhaMgasamukkintaNayA kajjaI ) uttara- isa saMgrahanayamAnya arthapadaprarUpaNatA se saMgrahanayamAnya bhaMgasamutkIrtanatA kI jAtI hai| yahI isakA prayojana hai (se kiM taM saMgahassa bhaMga samuttiNayA) he bhadanta ! saMgrahanaya mAnya yaha bhaMgasamUrakIrtanatA kyA hai ? (saMgahassa bhaMga samuttiNayA asthi ANupunvI asthi aNANuputrI asthi avalambae) saMgrahanaya mAnya bhaMgasamutkIrtanatA aisI hai ki AnupUrvI hai anAnupUrvI hai avaktavyaka dravya hai / ( ahavA asthi ANu 514 che. (gogADhe bhaNANupubbI) me pradezamAM avagADha dravya anA nupUrvI 35 che, (duppapasogADhe avanttavvae) me pradezamAM avagADha dravya yavauttavya che. ( se taM saMgahassa atyapayaparUvaNayA) sazranayamAnya artha pha3pshutAnuM A prakAranuM svarUpa che. prazna- (yAeNaM saMgaharu atyapayapahnaNaNayAe ki paoyaNaM ?) mA sbhnymAnya artha padaprarUpaNutA vaDe kayA pratyeAjananI siddhi thAya che ? uttara- (saMgahassa atthapayaparUvaNayAe saMgahasva bhaMgala mukitaNayA kallAi ) A sagrahanayasaMmata atha padaprarUpaNatA dvArA saMgrahanayamAnya bhagasamutkIttanatA karavAmAM Ave che. eTaluM ja tenuM prayAjana che, ux-(A fa a angu inagfagnar 1) 2 q?qq! d'agqyumata te bhagasamutkInatAnuM svarUpa kevuM che ! uttara - ( saMgahassa bhaMgasamuttiNayA asthi ANupuntrI, asthi aNANupubbI asmi avattavvara) sAtha nayasabhita bhagaabhuDIrtanatA yA prabhAranI - bhAnupUrti che, anAnupUrvI che bhane bhavatavya dravya che. (ahanA asthi jANupubbI,
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuSogandrikA TIkA stra 119 anopanidhi kI kSetrAnupUrvI nirUpaNam 515 saMvA dravyAnupAH saMgrahasya tathA bhaNitavyaM yAvat saiSA saMgrahasya bhnggsmutkiirtmlaa| etasyAH khalu saMgrahasya bhAsamutkIrtanatAyAH kiM prayojanam ? etayA sakha saMgrAsya bhAsamutkIrtanatayA saMgrahasya bhanopadarzanatA kriyate / atha kA'sau saMgrahasya bhagopadarzanatA ? saMgrahasya bhaGgopadarzanatA-tripradezAvagADhaH pubbI, aNANuputvIya evaM jahA davANupubIe saMgahassa tahA bhANiyavvaM jAva se taM saMgahassa bhaMgasamuktittaNayA) athavA AnupUrvI hai anAnupUrvI hai isa prakAra jisa rIti se dravyAnupUrvI ke prakaraNa meM saMgrahanaya mAnya bhaMgasamutkIrtanatA kA svarUpa kahA gayA hai, usI prakAra se isa kSetrAnupUrvI meM bhI saMgranayamonya bhaMgasamutkIrtanatA kA svarUpa jAnanA caahiye| yaha svarUpa kathana kA saMgraha " se taM saMgahassa bhaMgasamuktitaNayA" isapATha taka karanA cAhiye / (eyAeNaM saMgahassa bhaMgasamukitaNayAe ki paoyaNaM? kajjai) isa saMgrahanaya mAnya bhaMgasamutkIrta natA kA kyA prayojana hai ? uttara- (eyAeNaM saMgahassa bhaMgasamukkittaNayAe saMgahassa bhaMgo vadaMsaNayA kajjai) isa saMgrahanaya mAnya bhaMgasamutkIrtanatA se saMgrahanaya mAnya bhaMgopadarzanatA kI jAtI hai| (se kiM taM saMgahassa bhaMgovadaMsaNayA ? ) he bhadanta ! saMgrahanaya mAnya vaha bhaMgopadarzanatA kyA hai ? aNoNupunvI ya, evaM jahA davANupuvIe saMgahassa tahA bhANiyavvaM jAva se taM saMgahasya bhaMgama mukkittaNayo) athavA "mAnupUkI che, manAnupI che" ItyAdi je prakAranuM kathana dravyAnupUrvInA prakaraNamAM saMgrahanayasaMmata bhaMgasamutkIrtanatA viSayamAM karavAmAM AvyuM che e ja prakAranuM kathana A kSetrAnupUrvamAM paNa saMgrahanayamAnya bhaMgasamukIrtanatAnA viSayamAM paNa samajavuM naye // yana " se taM saMgahassa bhaMgasamukttiNayA" mA sUtramA paryanta ye. prazna-(eyAeNa saMgahassa bhegasa muktittaNayAe kiM paoyaNa ?) // sabhaDana. dhamAnya bhaMgasamutkIrtanatAnuM prayojana zuM che? uttara-(eyAeNaM saMgahassa bhaMgasamukttiNayAe saMgahassa bhaMgovardasaNayA phajjai) mA nayabhAnya bhuDIta natA 13 sanayamAnya gopa. zanatA karavAmAM Ave che. prala-(se kiM taM saMgahassa bhaigovadamaNa yA 1) 8 sapan / aniyamata te bhagepadarzanatAnuM svarUpa kevuM che?
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAraste bhAvapUrvI, ekapadezAvagADaH AnupUrvI dvipadezAvagADhA avktvykm| athavA-tripradezAvagADhaca ekapradezAvagADhazca AnupUrvI ca anAnupUrvI ca, evaM yathA dravyAnupUrtyA saMgrahasya tathA kSetrAnupUryAmapi bhaNitaSya yAvat saiSA saMgrahasya mnggopdrshntaa| atha ko'sau samavatAraH ? samavatAra:saMgrahasya AnupUrvI dravyANi kutra samavataranti ? kimAnupUrvI peSu samavataranti ?, anAnupUrvI dravyeSu ? avaktavyakadravyeSu ? trINyapi svasthAne samavataranti, so'sau smvtaarH| atha ko'sAvanugama: ? anugamaH aSTavidhaH prajJaptaH, tadyathA-yAvat alpabahattvaM nAsti / saMgrahasya AnupUrvIdravyANi kiM santi na santi ? niyamAta santi / evaM trINyapi / zeSakadvArANi yathA dravyAnupUA saMgrahasya tathA kSetrAnuH pUrvyAmapi bhaNitavyAni yAvat sa esso'nugmH| saiSA saMgrahasya anaupanidhikI kssetraanupuurvii| saipA anaupanidhikI kSetrAnupUrvI ||muu0 119 // ___TIkA-'se ki taM' ityaadi| saMgrahanayAbhimata dravyAnupUrvIvadeva mAya idamapi sUtram / ato vyAkhyAtamAyameva, asya vyAkhyA cArnavatitamasUtrAdArabhya saptanavatiparyantamUtre vilokanIyA ||mu0119|| isthamanopanidhiko kSetrAnupUrvImabhidhAya sampatyopanidhikI kSetrAnupUrvImAha mUlam-se kiM taM ovaNihiyA khettANupuThavI? ovaNihiyA khettANupuvvI tivihA paNNattA, taM jahA, puvvANupubbI, pacchANupuvI, annaannupuvvii| se kiM taM putvAnupuvI ? puvANupuvvIaholoe tiriyaloe uddddloe| se taM puvvaannuyubbii| se kiM taM uttara- (saMgahassa bhaMgovadaMsaNayA ) saMgrahanaya mAnya bhaMgopadarzanatAisa prakAra se hai-(tipaesogADhe ANupuThavI) tripadezAvagADha AnupUrvI ityAdi Ageke samasta padoM kA artha saMgrahanaya mAnya dravyAnupUrvI meM kathita bhaMgasamutkIrtanatA Adi ke sUtroM kI vyAkhyA ke anusAra hI hai| isaliye inameM padoM kI vyakhyA ke liye piche 94 ve sUtra se lekara 97 veM taka ke sUtroM ko dekhanA cAhiye // sU0 119 // uttara-(saMgahassa bhaMgovadaMsaNayA) sa461yamAnya 54 matAnu varUpa A prakAranuM che (tipaesogADhe ANuputvo) trishaa||d mAnuSI tyA pUrvarita samasta padano artha saMgrahanayamAnya vyAnupUrvAnA prakaraNamAM kahevAmAM Avela bhaMgasamutkIrtanatA AdinA sUtronI vyAkhyA pramANe ja che. tethI temAM je pade Ave che temanI vyAkhyA jANavA mATe 94 thI 7 sudhInA sUtro vAMcI javAnI bhalAmaNa karavAmAM Ave che. sU011
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ papuvogacandrikA TIkA sUtra 120 aupanidhikI kSetrAnupUrvInirUpaNam 517 pacchANupuvI ? pacchANuputrI uDuloe tirieloe aholoe| se taM pcchaannupuvii| se kiM taM aNANupubbI ? aNANupuvI eyAe va egAiyAe eguttariyAe tigacchagayAe seDhIe mannamannanbhAso durUvUNo / se taM aNANupucI ||suu0 120 // chAyA-atha kA sA aupanidhikI kSetrAnupUrvI ? aupanidhikI kSetrAnupUrvI vividhA manaptA, tapathA-pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI, anAnupUrvI / atha kA sA pUrvAnupUrNa? pUrvAnupUrtI-adholokaH, tiryaglokaH UrdhvalokaH / saiSA pUrvAnupUrvI / atha kA isa prakAra anaupanidhi kI kSetrAnupUrvI kA kathana karake adha sUtra kAra aupanidhikI kSetrAnupUrvI kA kathana karate haiM "se kiM taM ovaNihiyA" ityaadi| zabdArtha- (se ki taM ovaNihiyA khettANupuccI? ) he bhadanta ! saMgrahanaya mAnya aupanidhikI kSetrAnupUrvI kA kyA svarUpa haiM ? uttara-(ovaNihiyA khettANupubbI tivihA paNNattA) aupanidhikI kSetrAnupUrvI tIna prakAra kI kahI gaI hai-(taM jaho) ve usake prakAra ye haiM-(puvvANuputrI, pacchANupucI aNANuputrI) 1 pUrvAnupUrvI 2 pazcAnuH pUrvI (3) anAnupUrvI (ve kiM taM puvvANupuvvI) pUrvAnupUrvI kyA hai ? _uttara- (puvANugubbI) pUrvAnupUrvI isa prakAra se hai- (aho loe, tiriyaloe, uDuloe) adholoka liyaMgloka avaloka / (se taM puravaNu. pubbI) yaha pUrvAnupUrvI hai| (se kiM taM pacchANupuJcI) pazcAnupUrvI kyA hai ? A pramANe anaupanidhika kSetrAnupUrvInuM kathana karIne have sUtrakAra "RopaniSi kSetranupUvI nuM dhana 42 cha- "se kiM taM ovaNihigA" tyA ___ zahA-(se kiM taM ovaNihiyA khettANuputrI ?) bhagavan ! sa48. nayamAnya aupanidhikI kSetrAnupUrvInuM svarUpa kevuM che? uttara-(ovaNihiyA khevANupucI tivihA paNNattA) mopanidhihI kSetrAnu. pUrvI 15 ||2nii hI che. (taMjahA) te praa| nAya pramANe cha-(puvANupuvvI, pacchANuputrI, aNANupu0vI) (1) pUrvAnubhUtI', (2) 5zvAnuSI (3) manAnukA prazna-(se kiM taM puvvANupubbo) bhUSAnupUvI meTa zu? uttara-(puThavANupuvvI) pUrvAnu5 1135 mA nuM che-(aholoe, tiriyaloe, uloe) adhokhA, tiya ane sarals, (se taM puvvANupuvvI) pa kare kahevuM tenuM nAma pUrvAnumUvI che.
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogahArale sA pazcAnupUrvI-pazcAnupUrvI UrdhalokaH, tiryaglokaH, adholokaa| saiSA pshcaanupuurvii| atha kA sA anAnupUrbo ? anAnupUrtI-etasyAmeva ekAdikAyAmekottarikAyA vigacchagatAyA zreNyAmanyonyAbhyAso dvirUpanyUnaH / saiSA anAnupUrvI ||suu0120|| TIkA--'se kiM taM' ityAdi / vyAkhyAkRtapAyA / UrSalokAdi lokAyaviSaye kiMciducyate-auSanidhiko dravyAnupUrvIpastAve dravyAnupUrvyadhikArA dharmA____ uttara-(pacchANupuvvI) pazcAnupUrvI isaprakAra se hai-uDaloe tiriyaloe aholoe) upraloka, tiryagloka, adholoka, (se sa pacchANupuThavI) yaha pazcAnupUrNa hai / (se kitaM aNANupubbI) anAnupUrvI kyA hai? ___ (aNANupuccI) anAnupUrvI isa prakAra se haiN| (eyAeceva egaiyAe egu ttariyAe tigacchagayAe seDhIe aNNamaNNabhAso durUvaNo-setaM aNANuputrI) jisameM pUrvAnupUrvI aura pazcAnupUrvI ye donoM nahIM haiM usakA nAma anAnupUrvI hai isameM vivakSita adholoka Adi kramadvaya ko ullaMghanakarake paraspara saM bhavita bhaMgoM se una padoM kI viracanA kI jAtI hai / isa anAnu. pUrvI meM jo zreNI sthApita kI jAtI hai, usameM saba se pahile 1 eka saMkhyA sthApita kI jAtI hai-bAda meM eka 2 kI uttarottara vRddhi tIna saMkhyA taka hotI calI jAtI hai| phira inameM paraspara meM guNA kiyA jAtA hai| isa prakAra anyonyAbhyasta rAzi bana jAtI hai| isameM se Adi aMta ke praza-(se kiM taM pacchANupuvvI) pazcAnupUrvI ne 44 cha ? uttara-(pacchANupuvvI) 5zvAnuvA' mA prA2nI ya cha-(uGkaloe, tiriyaloe, aholoe) Brqals, tiyo bhane bhayo, mA prabhArI ra ime u' (se taM pacchANupuvI?) tenu nAma pazcAnunI che. praza-(se kiM taM aNANupuvvI) manAnubhUtI ye zu. 1 uttara-(aNANupuvvI) anAnunI mAnI DAya che-(eyAe ceva egAiyAe eguttariyAe tigacchagayAe seDhIe aNNamaNNanbhAso durUvUNo-se taM aNANupuvvI) mA pUrvAnu5vI ane 5zvAnuvA the -nena samAraya the, evA kramapUrvaka kathana karavuM tenuM nAma anAnupUvI che. temAM uparyukta bane kamanuM ulaMghana karIne parasparanI sAthe saMbhavita bhaMge (bhAMgAe) vaDe te panI viracanA karavAmAM Ave che. A anAnupUrvImAM je zreNI sthApita karavAmAM Ave che, tyAra bAda traNa saMkhyA sudhI uttarottara eka eka saMkhyAnI vRddhi thatI rahe che. tyAra bAda temane parasparamAM guNAkAra karAya che. A prakAre anya abhyAsa rAzi banI jAya che temAMthI ati ane
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyAga daka pogacandrikA TIkA sUtra 120 bhopanidhiko kSetrAnupU/nirUpaNam 559 stikAyAdIni dravyANi pUrvAnupUAditvena 98 aSTanavati satre udAhatAni / aba tu kSetrAnupAH prastAvAta adholokAdayaH puurshnupuuaaditvenoktaaH| adhoDokAdivibhAgAstu-adhizcaturdazarajjvAyatasya aniyatavistArasya paJcAstido bhaMga kama kara ne para anAnupUrvI bana jAtI hai| yahI anAnupUrvI hai| isa satra kI vyAkhyA ke liye 98 vAM sUna dekho| Urdhvaloka Adi jo tIna loka haiM, unake viSaya meM yahAM kucha-kahA jAtA hai|-aupnidhikii dravyAnupUrvI ke prakaraNa meM dravyAnupUrvI kA adhikAra hone se vahAM dharmA. stikAya Adi dravyoM ko pUrvAnupUrvI AdirUpa se udAhRta kiyA gayA hai| parantu yahAM kSetrAnupUrvI kA prakaraNa cala rahA hai isaliye adholoka Adi pUrvAnupUrvI Adi rUpa se udAhRta hue haiN| loka ke ye jo Urdhva: loka adholoka Adi tIna vibhAga kiye gaye haiM mo usakA kAraNa yaha hai ki madhyaloka ke bIcoMbIca meru parvata hai| isake nIce kA bhAga adholoka aura Upara kA bhAga Urdhvaloka hai| tathA barAbara rekhA meM tirachA phailA huA madhyaloka hai| madhyaloka kA tirachA vistAra adhika hai isaliye ise tiryagloka bhI kahate haiN| loka Upara se nIcetakalaMbAI meM 14 rAjU hai / vistAra isakA aniyata hai| yaha pAMca asti antanA be bhaMga ochAM karI nAkhavAthI anAnupUva banI jAya che. anAnavanuM A prakAranuM svarUpa che. A sUtranI vyAkhyA samajavA mATe 98muM sUtra vAMcI javuM. harvalaka Adi je traNa leka che temanA viSe have ahIM thoDuM kathana karavAmAM Ave che aupaniSika dravyAnavInA prakaraNamAM dravyAnupUvane adhikAra hevAthI tyAM dharmAstikAya Adi dravyonuM pUrvApUva Adi rUpe kathana karavAmAM AvyuM hatuM. paraMtu ahIM kSetrAnupUvane adhikAra cAlI rahyo che tethI ahIM alaka Adi kSetranuM pUrvApUva Adi rUpe kathana karavAmAM AvyuM che. lekanA urvaka adhaleka (tiyaka) Adi je traNa vibhAga karavAmAM AvyA che tenuM kAraNa e che ke malekanI vacce vaca meruparvata che. tenI nIcenA bhAgane aleka ane uparanA bhAgane ukaleka kahe che tathA barAbara rekhAmAM tirachI phelAyele madhyaka che. madhyalekane tira vistAra adhika hovAne kAraNe tene tiyaka paNa kahe che lekanI uparathI nIce sudhInI laMbAI 14 rAju pramANa che. ane tene vistAra aniyata che te pAMca astikAthI
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogabAraba kAyamayasya tridhA parikalpanayA sampadyante / tatrAsyAM ratnamamAyAM bahusamabhUbhAge merumadhye nabhaHpradezadvaye'STapradezo rucako'sti / tasya prataradvayasya madhye ekasmAdadhastanamatarAdArabhyAdho'bhimukhaM nava yojanazatAni parihatya parataH sAtirekasaptarajjvAyato'dholokaH / athavA-adhaH zabdo'zubhArthakaH tatra ca kSetraprabhAvAda bAhulyenAzubhaeva drANAM pariNAmo bhvti| azubhapariNAmidravyavasvAdeva sa lokaH adholoka ityucyate / uktaM ca 'ahava ahopariNAmo khettANubhAveNa jeNa osaNaM pAyaH / asubho ahotti bhaNibho davyANaM tenn'hologo||" chAyA-athavA adhaH pariNAmaH kSetrAnubhAvena yenotsannam / ___azumo'dha iti bhaNito dravyANAM tenAdholokaH ||iti|| kAyoM se vyApta hai loka ke adhaH madha aura Urdhva isa prakAra se ye tIna vibhAga haiN| isa ratnaprabhA pRthivIpara pahu samabhUbhAgavAle meru parvata ke madhya meM AkAza ke doprataroM meM arthAt do do pradezoM ke varga meM ATha rucaka pradeza haiN| usa prataradvaya meM se eka adhastana pratara se le kara nIce kI nau sau yojana kI gaharAI ko chor3akara usake AgenIce kucha adhika sAta rAjU vistAravAlA adholoka hai / athavA-adhaH zana azubha artha kA vAcaka hai / usa adholoka meM kSetra ke prabhAva se adhi. katara azubha hI dravyoM kA pariNAma hotA hai| isaliye azubha pariNAmavAle dravyoM se yukta hone se kahA jAtA hai yahI bAta uktaMca karake "ahava aho pariNAmo" ityAdi gAthA dvArA nirdiSTa kI gaI hai| tathA usI prakAra dravya meM se eka uparitana pratara se lekara UMce nau sau vyApta che. lekanA traNa vibhAga nIce pramANe che-(1) adhaH (2) madhya ane (3) udarva A ratnaprabhA pRthvI para bahusamabhUbhAgavALA meru parvatanA madhyamAM AkAzanA be pratiromAM-eTale ke babbe pradezonA vargamAM ATha rucakapradeza che. te be prataramAMnA eka apastana pratarathI laIne nIce 900 jananI UMDAIne pAra karavAthI sAta rAja karatAM adhika vistAravALe aleka Ave che athavA "adha:' paddha azubha arthanuM vAcaka che. te alakamAM kSetranA prabhAvane lIdhe adhikatara azubha dravyapariNAma ja hoya che. A rIte athavA pariNAmavALAM dravyothI yukta hovAne kAraNe te lekane alekane nAme pAmA bhAva 2. merI bAta sUtrAre " ahava aho pariNAmo" ItyAdi gAthA dvArA prakaTa karI che,
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 120 mopanidhiko kSonupU/nirUpaNam 521 samAca-tasyaiva rucakamataradvayasya madhye ekasmAduparitanapratarAdArabhyo nava yojana tAni parihatya parataH kiNcinnyuunsptrjvaaytuurdhvlokH| Urdhvam-uparimyavasthApito loka UrcalokaH / athavA-UrdhvazabdaH zubhaparyAyaH / tatra kSetramamApAda dravyANAM prAyaH gumAeva pariNAmA bhavanti / ataH zubhapariNAmi dravyayo. gAnaH zubho lokaHukta'ca-' uiMti uvari jaMciya subhavittaM khetto ya dvvgunnaa| upajjati subhA vA teNa to uDalogotti // " chAyA-U miti upari yadeva zubhaM kSetraM kSetratazca drvpgunnaaH| utpadyante zubhA vA tena sa Uloka iti // iti / tathA ca-pU!ktayoradholokovalokayorantarAle'STAdaza yojanazatAni tiryglokH| samayaparibhASayA niyaMg madhye vyavasthito lokaH tiryaglokaH / athavA-tiryakchabdo yojana chor3akara Usake AgeUpara kucha kama sAta rAjU laMbA Urdhvaloka hai| Upara rahA huA jo loka hai usakA nAma Urvaloka hai| athavAUrdhvazabda yahAM zubha artha kA vAcaka hai| usa Urdhvaloka meM kSetra ke prabhAva se dravyoM ke pariNAma prAyaH zubha hI hote haiM isaliye zubha pariNAmavAle dravyoM ke saMbandha se zubhaloka kA nAma Urdhvaloka hai| yahI bAta yahA uktaMca karake " iMti uvari" ityAdi gAthA dvArA prakara kI gaI hai| ina pUrvokta adholoka aura Urdhvaloka ke bIca meM 18 sau yojana pramANavAlA niyaMgloka-madhyaloka hai| siddhAnta kI pari. bhASA ke anusAra yahAM tiryag zabda kA artha madhya hai| isaliye madhya meM vyavasthita hue loka kA nAma tiryag madhya-loka hai / athavA-tiryaga upara je be prataranI vAta karI che temAMnA eka uperisana pratarathI laIne 900 ejana UMce javAthI sAta rajU karatAM saheja ochA vistAravALo urvalaka Ave che. te leka UMce AveluM hovAthI tenuM nAma urvileka che. athavA "uddha' zabda ahI zubha arthane vAcaka che te urvilekamAM kSetranA prabhAvathI dravyonuM pariNAma sAmAnya rIte zubha ja hoya che A rIte zubha pariNAmavALAM drathI yukta hovAne kAraNe te lekanuM nAma urvaka paDyuM che. eka vAta sUtrakAre nIcenI gAthA dvArA vyakta karI che"uti vari" tyAdi / pUti adhAra ana Galasii pazye 18 se yojananA pramANavALA tiryaka-madhyaleka che. siddhAMtanI paribhASA pramANe ahIM "tirya' padane artha "madhya" thAya che. tethI madhyamAM rahelA lekanuM nAma tiya (madhya) leka paDayuM che athavA "tiyaMga" A para
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra madhyamaparyAyaH / tatra ca kSetramabhAvAt prAyo madhyamapariNAmavantyeva dravyANi saMjAyante, atastadyogAt tiryak-madhyamo lokastiryaglokaH / yadvA'sya lokasya UrdhvAdha bhAgApekSayA tiryagloka evaM vizAlatayA pradhAnam / 'prAdhAnyena vyapadezA bhavanti' / iti nyAyamanusRtyAyaM loko'pi 'tiryaglokaH' ityucyate / uktaM ca 66 majjhaNubhAvaM khettaM jaM taM tiriyaMti vayaNapajjavao / Hot tiriyaM visAlaM ato va taM tiriyalogotti // " chAyA - madhyAnubhAvaM kSetraM yat tattiryagiti vacanaparyavAt / bhate tiryag vizAlamato vA sa viryagloka iti // iti / atra jaghanyapariNAmi dravyayogAt jaghanyatayA caturdazaguNasthAnakeSu midhyAdRSTeriva AdAveva adholokasyopanyAsaH / tato madhyamapariNAmi dravyayogAnmadhyamatvena zabda yahAM madhyama paryAya kA vAcaka hai| isa madhyaloka meM kSetra ke prabhAva se prAyaH madhya pariNAmavAle hI dravya hote haiM / isaliye ina madhyama pariNAma vAle dravyoM ke saMyoga se tiryag-madhyama- jo loka hai usakA nAma tiryagloka hai| athavA isa loka meM apane Urdhva aura adho bhAga kI apekSA se tiryak loka hI vizAla hai isaliye vizAlatA kI apekSA bahI pradhAna hai / aura aisA nyAya hai ki jo pradhAna hotA hai usI ke anusAra vyapadeza - nAma calatA hai / isaliye isa loka ko tiryag loka isa nAma se kaha diyA gayA hai| uktaMca karake yahI bAta "majjhaNubhAvaM ityAdi gAthA dvArA spaSTa kiyA gayA hai| yahAM jo sUtra meM sarvaprathama adholoka kA upanyAsa kiyA gayA hai so usakA kAraNa yaha hai ki vahAM para prAyaH jaghanya pariNAma vAle dravyoM kA hI saMbaMdha rahA karatA hai| isaliye madhyamaparyAyanuM' vAcaka che A malAkamAM kSetranA prabhAvathI sAmAnya rIte madhyama pariNAmavALAM dravye ja hAya che. A madhyama pariNAmavALAM dravyethI yukta hAvAne kAraNe tiya g-madhyama je leAka che tenu' nAma tiyaglAka paDayuM che. athavA A lekanA uSNa ane adhabhAga karatAM tiya glAka ja vadhAre vizALa te kAraNe tiyaglAkane ja mukhya gaNI zakAya eveza niyama che ke je pradhAna Deya tene nAme ja vyavahAra cAle che. tethI A lakane " ti gleka " yA prakAra nAma ApavAmAM bhAvyu che. sUtradvAre "majjhaNu bhAvaM " ityAdi gAthA dvArA eja vAta vyakta karI che. S. ahI' sUtrakAre sauthI pahelAM amAleAkanuM kathana karyu che, kAraNa ke sudhAlAkamAM sAmAnyataH jaghanya pariNAmavALAM DUbyAnA ja sadbhAva rahe che.
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogacandrikA TIkA sUtra 121 adholoka kSetrAnupUrvInirUpaNam tirygloksyopnyaasH| tatazca utkRSTa dravyavattvAdulokasyopanyAsaH, iti pUrvAnupAH kramo bodhyH| pazcAnupUrtyA tu pUrvAnupUA vyutkramo bodhyaH / anAnupUA tu padatrayasya SaDmA bhavanti, te ca pUrva darzitA eva / zeSabhAvanA viha mAgnadeva bodhyA ||suu0 120 // sampati ziSyatrudbhivezadyArtham adholoka kSetrAnupUryAdi darzayitumAha malam-aholoa khettANuputrI tivihA paNNattA, taM jahApurANupubbI pacchANuputrI annaannupubbii|se kiM taM puvANupuThavI! puvvANupuvI-rayaNappabhA sakkarappabhA vAluappabhA paMkappabhA dhUmappabhA tamappabhA tmtmppbhaa| se taM puvANupuvI ? se kiM taM pacchANupuvI ! pacchANupuvI-tamatamA jAva jisa prakAra caudaha guNa sthAnoM meM jaghanya hone se mithyAdRSTi guNasthAna kA sarva prathama upanyAsa karane meM AyA hai isIprakAra yahAMpara bhI jagha. nya hone se adholoka kA upanyAma karane meM AyA hai / tathA madhyama pariNAma vAle dravyoM ke saMbaMdha ko lekara madhyama hone ke kAraNa tiryag loka kA aura uskRSTa dravyavAlA hone ke kAraNa Uvaloka kA kramazaH upanyAsa kiyA gayA hai yaha pUrvAnupUrvI kA krama hai / aura jo pazcAnupUrvI hai usameM pUrvAnupUrvI kA vyutkrama rahA karatA hai / tathA anAnupUrvI meM ina tIna padoM ke 6 bhaMga hote haiM ye pahile dikhalA hI diye gaye haiM / zeSa bhAvanA yahAM pahile kI taraha hI jAnanI cAhiye / ma 0 120 // jevI rIte 14 guNasthAnanuM varNana karatI vakhate jaghanya evAM mithyASTi guNasthAnanuM varNana sauthI pahelAM karavAmAM Ave che, e ja pramANe jaghanya hovAne kAraNe alakanuM varNana paNa sauthI pahelAM karavAmAM AvyuM che. madhya pari. kAmavALAM dravyathI yukta hovAne kAraNe tirdhakane upanyAsa (varNana) tyAra bAda karavAmAM Avyo che, ane utkRSTa dravyapariNAmavALA urvilekane upanyAsa (vajana) tyAra bAda karavAmAM AvyuM che. A pUrvAnupUrvIne krama che pazcAnupUvImAM vanupUva karatAM ulaTa krama rahe che, tathA anAnupUrvI mAM A traNa padanA 2 bhaMga (vika) thAya che, te aMge pahelA batAvavAmAM AvyA che bAkInuM kathana pahelAnA kathana pramANe ja ahIM samajavuM joIe. sUra
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ 524 anuyogadvArasUtre rynnppbhaa| se taM pcchaannupucii| se kiM taM aNANupuvI ? aNANuputvI eyAe ceva egAiyAe iguttariyAe sattagacchagayAe seDhIe annamannabbhAso duruuvuunno| setaM aNANupucI ||suu0121|| chAyA-adholoka kSetrAnupUrvI trividhA pajJaptA, tadyathA-pUrvAnupUrvI, pathA. nupUrvI anAnupUrvI / atha kA sA pUrvAnupUrvI ? pUrvAnupUrvI-ratnaprabhA zarkarAmabhA vAlukApramA paGkaprabhA dhUmaprabhA tamaHprabhA tmstmHmbhaa| atha kA sA pazcAnupUrvI ? pazcAnupUrvI-tamastamA yAvad ratnapamA saiMSA pazcAnupUrvI / atha kA sA anAnupUrvI ? anAnupUrvI etasyAmeva ekAdikAyAmekotarikAyAM saptagacchagatAyAM zreNyAm anyo'nyAbhyAso dvirUponaH ||muu0 121 // aba sUtrakAra ziSyajanoM kI buddhi kI vizadatA ke nimitta adholoka kSetrAnupUrvI Adi ko dikha lAte haiM --'aholoe khettANupuvI' ityAdi / zabdArtha-(aholoa khettANupuccI tivihA paNNattA) adholoka kSetrAnupUrvI tIna prakAra kI kahI gaI hai-(taM jahA) jaise (puvvANupunvI, pacchANupuvyo, aNANupuvvI) pUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI aura anAnupUrvI ( se kiM taM puvANupubbI) he bhadanna ! pUrvAnupUrvI kyA hai ? uttara-(puvvANupuvvI) adholoka pUrvAnupUrvI isa prakAra hai-(rayaNa. ppamA, sakkarappabhA, bAlu appabhA, paMkapAbhA, dhUmapamA, tamappabhA, tama tamappabhA) ratnapramA, zakerApramA, vAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA, aura tamastamaHprabhA, iname jo pahilI naraka pRthavI ziSyone A vAta barAbara samajAya te uddezathI sUtrakAra have aleka kSetrAnubhUtI mAnu ni355 42 cha-" aholoa khettANupuvI" tyA zahAtha-'aholoa khettANupuvvI tiviho paNgattA) adhesa kSetrAnubhUtI 12nI 4ii che. (taMjahA) te traya re| nIce pramANe che-(puvANupuvvI, pachANupuvvI, aNANuputrI) pUrvAnuSI, pazcAnu5vI, ane anAnupUvI. prazna-(se kiM taM puvANupuvvI) umApana ! ma pUrvAnupUpI vI ch| uttara-(puvvANupuvvI) bhAsA pUrvAnupUvI mA 12nI che-(rayaNappabhA sakarappabhA, vAluappamA, paMkappabhA, dhUmappabhA, tamappabhA, tamatamapabhA) 2tnamA, sarAlA, pApramA, 5mA, dhumapramA, tamAmamA tamastama:pramA, AL kame sAte pRthvIne upanyAsa kare tenuM nAma adhe leka pUrvAnumUvI che. pahelI narakapRthvInuM nAma ratnaprabhA paDavAnuM kAraNa e che ke tyAM nArakanAM
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadikA kA stra 121 adholoka kSetrAnupUrvInirUpaNam TokA- 'ogoakhecANupubbI' ityaadi| adholoka kSetrAnupUrvI hi-pUrvAnupUrvyAdi bhedekhi vidhA prAptA / tatra pUrvAnupUrI-nArakajIvanivAsasthAnAtiriktasthAneSu indranIlAdi bahuvidhararanAnAM prabhAyAH sattvAva prathamA narakavivI ratnamabhetyucyate / dvitIyA shrkraapbhaa| iyaM hi zarkarANAm-upalakhaNDAnAM prabhAvat prabhAvatvena zarkarAmabhetyucyate / tRtiiyaa-vaalukaambhaa| bAjukAyAH-sikatAyAH pramAvana prabhAvatvenaiSA vaalukaaprmetyucyte| evameva-- pakasya kIcaDa ' iti lokapasiddhasya, dhUmasya='ghumA' iti lokaprasiddhasya, tamasaH andhakArasya kRSNadravyasya, tamastamasaH mahAndhakArasya-niviDakRSNavarNadravyasya ca prabhAvat prabhAvatvena tattatpRthivI paGkamabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA, tamahai usakA nAma ratnaprabhA isaliye huA hai ki nAraka jIvoM ke nivAsa sthAnoM ke atirikta sthAnoM meM vahAM indranIla Adi aneka prakAra ke ratnoM kI kAntikA sadbhAva hai / zarkarAprabhA, nAma kI jo dvitIya bhUmi hai usakI prabhA zarkaroM-pASANa khaMDoM kI prabhA jaisI hai| vAlukApramA nAma kI jo tRtIya bhUmi hai usakI kAnti reta kI prabhA ke samAna hai| paMkaprabhA nAma kI cauthI bhUmi hai usakI prabhA kIcar3a kI prabhA ke samAna hai| dhUnaprabhA nAma kI pAMcavI bhUmi kI prabhA dhR kI prabhA jaisI hai| tamaH prabhA nAmakI chaTThI bhUmi kI prabhA kRSNa dravyarUpa jo aMdhakAra hai usakI prabhA ke jaisI hai| aura jo sAtavIM bhUmi tamastama prabhA hai, usakI kAntigADha kRSNa dravyarUpa jo mahadhikAra hai usakI kAnti jaisI hai isa prakAra pUrvAnupUrvI meM ratnaprabhA zarkarApramA, vAlukAprabhA, paMka nivAsasthAne sivAyanAM sthAnamAM IndranIla Adi aneka prakAranAM ratnanI kAtine sadbhAva che. bIjI tarakapRthvInI kAnti kAMkarAonI kAnti jevI hovAthI tenuM nAma zarkarA prabhA che. trIjI narakapRthvInI kAti retInI kAtinA jevI hovAthI tenuM nAma vAlukAprabhA che. jethI pRthvInI prabhA paMka (kAdava)nA jevI hovAthI tenuM nAma paMkaprabhA paDayuM che. pAMcamI pRthvInI prabhA dhumADAnA jevI hevAthI tenuM nAma "maprabhA paDayuM che. chaThThI pRthvInI prabhA kRSNadravya rUpa aMdhakAranA jevI hevAthI tenuM nAma tama prabhA che. sAtamI pRthvInI kAnti gADha-atizaya kRSNadravya rUpa mahAlpakAranI kAti jevI hovAthI tenuM nAma tamastamaprabhA che AnupUrvamAM A kame sAte pRthvIne upanyAsa thAya che.
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ 526 anuyogadvArasUtre ratamaH - prabheti krameNa nAmnA vyapadizyate / eSA pUrvAnupUrvI / pazcAnupUrvyA tu tama stamA ityArabhya ratnaprabhetyantaM vyutkrameNa vyavasthApanA bodhyA / anAnupUrvyA tu eSAM saptAnAM padAnAmanyonyAbhyAse catvAriMzadadhikAH paJcasahasrasaMkhyakAH pUrvAnu pUrvI pazcAnupUrvI rUpA''vantabhaGgadvayavivakSArahitA bhaGgA bodhyAH // 0 121 / / mUlam - tiriyaloya khetANupuvI tivihA paNNattA, taM jahApuvvANupu0vI pacchANuputrI aNANupuvvI / se kiM taM puvvANupuvI ? putrANupu0vI - "jaMbuddIve lavaNe, dhAyai kAloya putrakhare varuNe / khIra ghaya khoya naMdI, aruNavare kuMDale ruage // 1 // AbharaNavatthagaMdhe, uppalatilae ya puDhavinihirayaNe / vAsaharadahanaIo, vijayAvakakhArakappidA // 2 // kurumaMdara AvAsA, kUDA nakkhattaprabhA, dhUmaprabhA, tamaH prabhA aura tamastamaH prabhA, isa prakAra ina sAta bhUmiyoM kA upanyAsa hotA hai / tathA pazcAnupUrvI meM tamastamaHprabhA se lekara ratnaprabhA taka vyutkrama se ina bhUmiyoM kA upanyAsa kiyA jAtA hai| anAnupUrvI meM ina sAta padoM kA 1-2-3-4-5-6-7 isa rUpa se upanyAsa kiyA jAtA hai / phira bAda meM opasa meM inakA guNA kiyA jAtA hai| isa prakAra guNA karane para jo rAzi utpanna hotI hai usameM se Adi anta do bhaMga kara diye jAte haiN| ina sAta padoM kA paraspara guNA hone para 5040 bhaMga hote haiN| inameM se pUrvAnupUrvI aura pazcAnupUrvI rUpa do Adi anta ke bhaMga kama kara diye jAte haiN| isa prakAra yaha adholoka saMbaMdhI anonupUrvI hai / / sU0 121 // padhdhAnu pUrvI mAM tamastamaHprabhAthI laine ratnaprabhA sudhInA UlaTA krame sAte pRthvIonA upanyAsa karavAmAM Ave che. anAnupUrvImAM A sAta pono 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 A rUpe varSoMna karavAmAM Ave che, tyAra bAda parasparamAM temanAM gaNuAM karavAmAM Ave che A pramANe gaNuAM karavAthI je rAzi utpanna thAya che temAMthI Adi ane antanA e bhagA (vikalpa) bAda karavAmAM Ave che A sAta padonA paraspara guNAkAra thavAthI 5040 bhaMga thAya che temAMthI pUrvAnupUrvI ane padma nupUrvI rUpa Adi antanA e bhaga echAM karavAmAM Ave che. dholeAka saMbadhI anAnupUrvI mA prakAranI che. AsU0 121)
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanuyogacandrikA TIkA sUtra 122 tiryaglokakSetrAnupUrvInirUpaNam caMdasUga ya / deve nAge jakkhe bhUe ya sayaMbhUramaNe ya // 3 // se taM putvaannupubbii| se kiM taM pacchANupuvI ? pacchANupuvI-sayaMbhUramaNeya jAva jNbuddiive| se taM pcchaannupuvii| se kiM taM aNANupuTavI? aNANupubI eyAe ceva egAiyAe eguttariyAe asaMkhejagacchagayAe seDhIe aNNamaNNabbhAso durUvUgo / se taM annaannupubbii|suu0 122 // chAyA-tiryagloka kSetrAnupUrvI trividhA prajJaptA tadyathA-pUrganupUrvI, pazcAnupUrvI, anAnupUrvI / atha kA sA pUrvAnupUrvI ? pUrvAnupUrvI jambUdvIpo lavaNo dhAtakI kAlodaH puSkaraH varuNaH / kSIraH ghRtaH kSodaH nandI aruNaraH kuNDalaH rucakaH / AbharaNavasvagandhAH utpalatilakaM ca pRthivI nidhiratnam / varSadharahadanadyo vijayA "tiriyaloyakhettANupuccI" ityAdi zandArtha-(tiriyaloyakhettANupuvvI tivihA paNNattA) tiryagloka kSetrA. nupUrvI tIna prakAra kI kahI gaI hai| (taM jahA) ve prakAra ye haiM-(puvvANu. punvI, pacchANupuvvI, aNANupuThavI) pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI aura anAnu. pUrvI / (se ki taM puvvANupunvI ? ) he bhadanta ! pUrzanupUrvI kyA hai ? (puvvANu puvvI) __uttara-pUrvAnupUrvI isa prakAra se hai-jaMbuddIve lavaNe, dhAyaI kAloya puvakhare varuNe / khIra-ghaya-khoya naMdI-aruNavare kuMDale mAge // 1 // ___ "AbharaNavasthagaMdhe, uppalatilae ya puDhavi nihirynne| vAsaharadahanaIo, vijayA vakkhArakappidA // 2 // jaMSudvIpa, lavaNasamudra dhAtakI " tiriyaloyakhettANupuvvI" tyAta At4-( tiriyaloyakhettANupuvI tivihA paNNattA) tiya kSetrAnu. 5vI' ||2nii hI cha. (taMjahA) te praa| nIce pramANe cha-(puvvANupundhI pacchANupuvvI, aNANupuvI) pUrvAnu5vI, pAnu5vI mane anAnupUvI. praza-(se kiM taM puvvANupuvI ?) bhagavan! pUrvAnunI D2135 cha? uttara-(puvvANupubbI) tiya samadhI pUrvAnu pUtI 20 nI cha(jaMburIve lavaNe, dhAyaI kAlo ya pukkhare varuNe / khIra-ghayakhoya-naMdI-aruNavare kuMDale ubhage // 1 // bAbharaNavatthagaMdhe, uppalatilae ya puDhavinihirayaNe / bAsahara dahanaIo, vijayAvakkhArakappidA // 2 // jabUdvIpa, lavasamudra, dhAtakI khaMDa, kAlahasamudra, puSkaradvIpa,
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadAra vkssskaarklpendraaH| kurumandarAvAsA kUTA nakSatracandrasUryAzca / devo nAgo yakSo bhUtazca svayambhUramaNazca / saiSA pUrvAnupUrvI / atha kA sA pazcAnupUrvI pazcAnupUrvIsvayabhUramaNazca yAvajjambUdvIpaH / saiSA pazcAnupUrvI / atha kA sA anAnupUrvI ? anAnupUrvI-etasyAmeva ekAdikAyAmekotarikAyAmasaMkhyeyagacchagatAya zreNyA manyonyAbhyAso dvirUponaH / saiSA anAnupUrvI ||suu0 122 // TIkA-'tiriyaloa' ityAdi / tiryaglokakSetrAnurvI api pUrvAnupUrvyAdibhedena trividhA vijnyeyaa| tatra jambUdvIpetyArabhya svayabhUramaNetyantaM pUrganupUrvI bodhyaa| tatra-jambUdvIpo jambU vRkSopalakSito dvIpo bodhyaH tana pariveSTaya sthito lavaNarasavajjalapUrito lvnnsmudrH| lANasamudraM pariveSTaya dhAtakIvRkSopalakSito dhAtakI. dviipH| tatastaM pariveSTaya zuddhajalarasAsvAivAn kAlodaH smudrH| taM pariveSTatha sthitaH puSkarairupalakSitaH puSkaradvIpaH / puSkaradvIpaM pariveSTaya sthitaH zuddha jalarasAsvAdavAn puSkarodaH smudrH| taM pariveSTaya sthito varuNo dviipH| tato vAruNIrasAsvAdo vAruNodaH samudraH / tataH kssiirdviipH| tatazca kSIrodaH smudrH| tatazca ghRtdviipH| tato ghRtodaH smudrH| tata ikssudriipH| tatazca ikSurasAsvAda ikSu. rasodaH smudrH| tato nndii-nndiishvrdviipH| tato nandIzvarasamudraH / tato'ruNavaro khaMDa, kAlodasamudra puSkaradvIpa, puSkarodasamudra, varuNadvIpa, vAruNodasamudra kSIradIpa, kSIrodasamudra, ghRtadIpa' ghRtodasamudra, ikSuzIpa, ikSurasodasamudra, nandIdIpa nandIsamudra aruNAvaradIpa aruNayarasamudra kuNDalabIpa, kunDalasamudra, ucakadvIpa, rucksmudr,| isake bAda asaMkhyAtadIpa aura asaMkhyAta samudra haiN| saya se antima chIpa svayaMbhUramaNa dvIpa aura sabase antimasamudra svayaMbhUramaNa samudra haiN| anukta ina dvIpasamudroM ke nAma AbharaNa, vastra, gaMdha, utpala tilaka Adi se upaM. lakSita hai arthAt svayaMbhUramaNasamudra paryanta jo aura mopa aura samudra dhu072|4smudr, 12alpa, pArasamudra, kSAdIpa, samudra, dhRtadIpa, samudra, kSudvIpa, kSurasAisamudra, na-laly, nandIsamudra, mryuvaradvIpa, aruNuvarasamudra, kuMDaladvIpa, kaMDalasamudra, ruca dvIpa, cakasamudra, tyAra bAda asaMkhyAta dvIpa ane asaMkhyAta samudro che. sauthI chelle dvIpa svayaMbhUramaNadvIpa, ane sauthI chelle samudra savayaMbhUramaNasamudra che. anuta jenAM nAme ahIM kahAM nathI evA) dvIpasamudronAM nAma AbharaNu, vAsa, gadha, utpala, tilaka AdithI upalakSita che. eTale ke rucakasamudrathI laIne vayaMbharamaNa samudra sudhImAM anukrame AbharaNadvIpa AbharaNasamudra, vAdvIpa, samudra, dIpa, samudra, Grvaalu, Gravy, CGasalu, dias.
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 122 tiryagloka kSetrAnupUrvInirUpaNam dvIpaH / tacAruNavarasamudraH / tataH kuNDaladvIpaH / tatazca kuNDalasamudraH / tato rubakadvIpaH / tatazva rucakasamudraH / tathA asaMkhyeyAnAm asaMkhyeyAnAm dvIpAnAmante AbharaNavakhagandhotpalatilakApalakSitAH AbharaNavastragandhotpalatikAdi svayambhUramagAntAH dvIpAH, tattannAmAnaH samudrAva santi / svayambhUramaNasamudraH - zuddhodakarasAsvAdaH / mUle puSkarAdhArabhya svayambhUramaNAntAH zabdA dvIpasamudrobhayavAcakA haiM unake nAma AbharaNa Adi ke Upara haiN| jo dvIpa kA nAma hai vahI nAma beThe hue samudra kA hai / svayaMbhUramaNa samudra ke jalakA svAda zuddhodaka rasAsvAda jaisA hai mUla meM puSkara se lekara svayaMbhUramaNa taka ke zabda dvIpa aura samudra ke vAcaka hai| tAtparya kahanekA yaha hai| ki rucakadvIpa aura rucakasamudra ke Age AbharaNa dvIpa aura AbharaNasamudra hai / isake bAda vastra dvIpa aura vastra samudra hai / isake Age gaMdha dvIpa aura gaMdha samudra hai isI prakAra se utpala, tilaka pRthivI nidhi, ratna varSadhara, hara, nadI, vijaya vakSaskAra, kalpendra ( kUru maMdara AvAsA kUDAnakkhantadarA ya deve nAge jakkhe bhUe ya sayaMbhUramaNe ya 3) kuru, mandara AvAsakUTa, nakSatra, candra sUrya deva, nAga yakSa bhUta, aura svayaMbhUramaNa ina nAma vAle asaMkhyAta dvIpa aura asaMkhyAta samudra hai| jaMbUdvIpa nAma kA jo dvIpa hai, vaha jaMbUvRkSa se yukta hai / isaliye isakA nAma jaMbudvIpahuA hai| isa jaMbUdrIpa ko veSTita hue gola cUr3I ke AkAra ke AkAra jaisA lvnnsamudra Adi asakhyAta dvIpasamudro AvelA che. dvIpeAnAM je nAmeA che, eja nAmeA temane vI'TaLAyelA samudronA mATe paNa vaparAyAM che. svayaMbhUramaNa samudranuM pANI zudre pANInA jevAM svAdavALu che. puSkarathI laIne svayaMbhUramaNa pantanA zabdo dvIpA ane samudro-khannenAM vAcaka che ema samajavuM A kathananuM tAtparya e che ke rucakadvIpa ane rucakasamudrathI mAgaLa jatAM AbharaNadvIpa ane AbharaNusamudra Ave che, tyAra bAda vastradvIpa ane vasamudra Ave che, tyAra bAda gaMdhadrIpa ane gadhasamudra Ave che, tyAra mAha utpakSa, tisa, pRthvInidhi, ratnavarSadhara, hanahI vibhayavakSasmAra, 48pendra (kurumaMdara AvAsA kUDAna svattacaMdasUga ya, deve nAge jakkhe bhUpa ya sayaMbhUramaNe ya ||3||) ru, bhan42, bhASAsaGkaTa, nakSatra, candra, sUrya, heva, nAga, yakSa, bhUta ane svayaMbhUramaNa A nAmevALAM asakhyAta dvIpA ane asakhyAta samudro Ave che. jamUdrIpa nAmane je dvIpa che te ja bUvRkSathI yukta hAvAne kAraNe tenuM nAma ja bUTvIpa che. A ja budvIpane gherIne valayanA a0 67
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ anubogadvArako bodhyAH nanu mule asaMkhyeyAnasaMkhyayAna dvIpasamudrAnulya ye ye dvIpasamudrAdayaH santi, teSAM nAmAni nirdiSTAni, kinyantarAsthitA atikramyamANA ye dIpA uktAsle kiM nAmakAH ? iti cedAi-loke padArthAnAM zaGkavAlazasvastika samudra haiM, isa samudra kA jala lavaNa ke svAda jasA khArA hai / lavaNasamudra ko ghere huye dhAtakI khaMDadvIpa hai| yaha dhAtakI vRkSa se upalakSita hai| isa dhAtakI dvIpa ko ghere hue kAlodasamudra hai / isa jala kA svAda zuddha jala ke svora mA hai, khArA nahIM haiN| isa samudra ko ghera kara puSkaradIpa hai| yaha puSkaradvIpa ko ghera kara usa kI cAroM ora puSkagedasamudra hai isake jala kA svAda zuddha jala ke svAda jaisA hai| isa samudra ko veSTitahue varuNadvIpa hai / varuNadvIpa ko gherakara sthita huA voraNoda samudra hai / isake jalakA svAda vAruNI rasa ke prAsvAda jaimA hai| isake bAda kSIradvIpa hai, kSIrasamudra ko ghere hue ghRtadvIpa hai| isake bAda ghRtodasamudra hai / ghRtodasamudra ko ghere hue ikSu-dvIpa hai| isake bAda ikSurasoda samudra hai / ikSurasoda samudra ke bAda nandIzvara dvIpa hai / aura usa dvIpa ko ghere hue nandIzvarasamudra hai| phira aruNavaradvIpa aura aruNavaramamadra hai| phira kunDala dvIpa aura kunDala samudra hai| bAda meM rucaka dvIpa aura rucaka samudra hai| isa prakAra se AbharaNa vastra Adi-zubhanAma vAle asaMkhyAta dvIpa aura asaMkhyAta samudra svayaMbhUramaNa samudra paryanta-taka hai|AkArane lavaNasamudra Avela che. te samudranuM pANI lavaNa (mIThA)ne jevAM khArA svAdavALuM che. lavaNasamudrane gherIne dhAtakIkhaMDa dvIpa avele che te dhAtakIdvIpa dhAtakI nAmanA vRkSanI yukta hovAne kAraNe tenuM nAma dhAtakIdvIpa paDayuM che. A dhAtakIdvIpane gherIne kAdasamudra rahe che. tenuM pANI khAvuM nathI paNa zuddha jaLa jevA svAdavALuM che lavaNasamudrane gherIne puSkaradvIpa Avelo che puSkarothI yukata hovAne kAraNe tenuM nAma puSkaradvIpa paDayuM che. puSkara dvIpane gherIne tenI cAre tarapha puSkaroda samudra Ave che. tenA jaLane svAda zuddha jaLanA svAda jevo che A samudrane verIne varuNadvIpa rahele che ane varuNadvIpane gherIne vAruNe samudra Avela che. tenA jalano svAda vAruNarasanA svAda jevuM che. tyAra bAda kSIradvIpa che, tene gherIne sIdasamudra Avela che kSIrasamudrane gherIne bRtadvIpa Avelo che ane ghatadvIpane gherIne vRda samudra rahela che. tyAra bAda vinoda samudrane gherIne ikSadvIpa Ave che ane IkSadvIpane gherIne IznarasAda samudra Avela che. ikSasoda samudrane gherIne nandIzvara dvIpa rahe che ane nandIzvara dvIpanI comera nandIzvara samudra rahe che tyAra bAda aruNuvaradvIpa ane aruNuvara samadra Ave che. tyAra bAda kuMDaladvIpa ane kuMDalasamudra Ave che tyAra bAda cakalIpa ane rucaka samudra Ave che tyAra bAda AbharaNa dvIpa, AbharaNa
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ anubogarandrikA TIkA sUtra 122 tilokakSetrAnupUrvI nirUpaNam 531 zrIvatsAdIni yAnti zubhanAmAni santi taiH sarapyupalakSitA antarAlasthitA dvIpasamudrAH snti| uktaMca-"dIvasamudANaM bhaMte ! kevaiyA nAmadhijjehiM paNNatA ? goyamA ! jAvaiyA loe mubhA nAmA subhA svA subhA gaMdhA subhA rasA mubhA phAsA evaiyA NaM dIvasamuddA nAmadhijehiM pnnnnttaa|" (jIvA. 3 pra. 4 u.) / chAyA-dvIpasamudrAH khalu bhadanta ! kiyanto nAmadheraiH prajJaptAH ? gautama ! yAvanti loke zubhAni nAmAni zumAni rUpANi zubhAH gandhAH zubhA rasAH zubhAH sparzA: iyanto dvIpasamudrA nAmadheyaiH prahamAH / iti / ete hi-asaMkhyeyasaMkhyakAH anupadavakSyamANagAyayA pratipAditA drssttvyaaH| zaMkA-mUla meM asaMkhyAta 2 dvIpa samudroM ko ullaMghana karake jo jo dvIpa aura mamudra Adi hai unake nAma to kahe haiM parantu jo antarAla meM sthita dvIpa kahe haiM unake kyA nAma haiM ? ___ utsara-loka meM padArthoM ke zaMkha, dhvaja, kalaza svatika, zrIvatsa Adi jitane zubha nAma haiM-una sabase upalakSita antarAla meM sthita hue dvIpa aura samudra haiN| uktaMca karake "dIvasamuddANaM ityAdi" jo sUtra pATha diyA gayA hai usakA yahI bhAva hai-isameM yahI kahA gayA hai ki loka meM jitane zubha nAma haiM jitane zubha rUpa haiM, jitane zubha gaMdha haiM jitane zubha rasa haiM aura jitane zubha sparza haiM itane hI dvIpa samudra itane hI samudra, vastradvIpa, vastrasamudra, Adi zubhanAmavALA asaMkhyAta dvIpa ane samudro Ave chechevaTe lavaNadvIpa ane lavaNasamudra Ave che. prazna-mULamAM asaMkhyAta samudrone pAra karIne AgaLa vadhatAM chevaTe svayaMbhUramaNa dvIpa ane svayaMbhUramaNa samudra Ave che, evuM kahevAmAM AvyuM che temAMthI keTalAka dvIpa ane samudronAM nAma Ape A sUtramAM pragaTa karyA che. paratuM tyAra pachInA svayaMbhUramaNadvIpa payaMtamAM je dvIpasamudro che temanAM nAme Ape ahIM pragaTa karyA nathI temanA nAme jaNAvavA kRpA karazo? uttara-lekamAM pArthonAM zaMkha, dhvaja, kalaza, svastika, zrIvatsa Adi jeTalAM zubha nAme che, e saghaLAM nAmothI upalakSita (oLakhAtAM) te antaraasmaa 27sA dvIpa bhane samudro che. ukhu 55 De-" dIvasamudANaM" ItyAdi A sUtrapATha dvArA e vAta pragaTa karavAmAM AvI che ke lekamAM jeTalA zubha nAma che, jeTalAM zubha rUpa che, jeTalA zubha gadhe che, jeTalAM zubha sparza che, temanAM vaDe A dvIpasamudro upalakSita che. teo asaMkhyAta hevAne kAraNe pratyekanAM nAma ahIM ApI zakAya ema nathI dIpasamo
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ 532 anubogadvArasUtre GthAhi-"uddhArasAgarANaM aDrAijANa jattiyA smyaa| duguNAduguNapavitthara dobodahi rajju evaiyA // " chAyA-uddhArasAgarANAmardhatRtIyAnAM yAvantaH smyaaH| dviguNadviguNapravistArAH dvIpodadhayo rajjvAmiyantaH // iti tadeSA pUrvAnupUrvI / pazcAnupUrvI tu vyutkrameNa bodhyA / anAnupUrvI tu-amISAmasaMkhyeyAnAM padAnAmanyo'nyAbhyAse ye 'saMkhyeyA bhaGgA bhavanti, tata Adhanta vivakSArahitA bhaGgA bodhyAH ||suu0 12 // nAma vAle haiM / tAtparya kahane kA yaha hai ki dvIpa aura samudra asaMkhyAta saMkhyA vAle haiM / dvIpa samudra kitane haiM ? isakA uttara, uddhArasAgarANaM" gAthA dvArA diyA gayA hai jisakA bhAvArtha aisA hai ki aDhAi uddhAra sAgaroM ke jitane samaya hote haiM utane eka dUsare se dUne vistAra vAle dvIpa aura samudra haiN| isa prakAra jaMbUdvIpa Adi ke krama se svayaM ramaNa dvIpa aura svayaMbhUramaNa samudra paryanta dvIpa samudroM kA upanyAsa karanA so pUrvAnupUrvI hai / tathA inhIM dvIpasamudroM kA vyutkrama se arthAt svayaMbhUramaNa se prAraMbha kara jaMbUdvIpa taka-nyAsa-upanyAsa-karanA so pazcAnupUrvI hai / aura inhIM asaMkhyAta padoMkA sthApana karake phira unakA paraspara meM guNA karanA aura prApta guNana rAzi meM se Adi anta ke do bhaMga kama kara-denA isa prakAra karane se asaMkhyAta bhaMgahote haiM vaha anAnupUrvI hai| / / lU0 122 // keTalAM che? A praznano uttara nIcenI gAthA dvArA ApavAmAM AvyuM che"uddhaar sAgarANaM" tyA6i- thAnI bhASA me cha, "maDhI uddhAra sAgaranA jeTalA samaya thAya che eTalA eka bIjAthI bamaNAM bamaNAM vistAravALA zrI ane samudro che." A prakAre jaMbUdvIpathI zarU karIne svayaMbhUramaNa dvIpa ane svayaMbhUramaNa samudra paryantanA dvI ane samudrone upanyAsa kare tenuM nAma tirthaka saMbaMdhI pUrvAnumUvI che. uparyukta dvIpasamudrone UlaTA kamamAM eTale ke svayaMbhUramaNe samudrathI laIne jabUdvIpa paryantanA padane upanyAsa karavo tenuM nAma pazcAnupUvI che. ane eja asaMkhyAta padenuM sthApana karIne temane parasparanI sAthe guNAkAra karo ane e rIte je guNanarAzi (guNAkAra) prApta thAya temAMthI Adi ane antanA be bhegene kADhI nAkhavA A pramANe karavAthI je akSarakhyAta e thAya che temani banAvI rUpa samajavA. sU522
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhomanikA TIkA stra 123 Urbaloka kSetrAnupUrvInirUpaNam 533 sampati Urca lokakSetrAnupUrvI nirUpayatimam-uDalovakhesANuputvI tivihA paNNattA,taM jahA-puvANupubbI pacchANuputrI aNANupucI / se kiM taM putvANuputrI ? puvANupuvI sohamme1, IsANe2, sagaMkumAre3, mAhide4, baMbhaloe5, laMtae6, mahAsuke,sahassAre8, ANae9, pANae10, AraNe11 accue12, geve jagavimANe13. aNuttaravimANe14, IsipabbhArA15, se taM puvaannupuvii| se kiM taM pacchANupubI ? pacchANuputvI IsipabbhArA jAva sohamme / se taM pacchANupubI / se kiM taM aNANuputrI ? agANupuvI-eyAe ceva egAiyAe eguttariyAe pannarasagacchagayAe seDhIe annamannabhAso durubuugo| se NaM annaannupuvii| ahavA ovaNihiyA khettANuputvI tivihA paNjattA, taM jahApuvANuputvI, pacchANuputrI, annHnnupuvii| se kiM ta puvANuputrI ? puvANupuddI-egapaesogADe, duppaelogADhe, dasapaesogADhe saMkhi japaesogADhe jAva asaMvi jpesogaaddhe| se taM puvaannupubbii| se kiM taM pacchANuputrI ? pacchANuputrI-asaM khijapaemogADhe saMkhijapaesogADhe jAva egapaesogADhe / se taM pcchaannuputrii| se kiM taM aNANupuvI ? aNaHNupuvI-eyAe ceva egAiyAe eguttariyAe asaMkhijagacchagayAe seDhIe annamannambhAsA duruuvuunno| se taM aNANupuvI se taM ovaNihiyA khettANuputvI se taM khettANuputrI ||suu0 123 // ___ chAyA-UlokakSetrAnupUrvI trividhA prajJaptA, tadyathA-pUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI, anAnupUrvI / atha kA sA pUrganupUrvI ? pUrvAnupUrvI-saudharmaH1, IzAnaH2, sanatku. mAro3, mAhendra.4, brahmalo5, lAnnuko 6, mahAzula:7, sahasrAra:8, mAnata:9,
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ 534 manuyogadvAra prANataH 10, AraNaH 11, acyuto 2, graiveyakavimAnaM 13, anuttaravimAnaM 14, ISamyAgbArA / 15 sevA pUrvAnupUrvI / atha kA sA pazcAnupUrvI ? pacAnupUrvI - ISa smAramArA yAvatsaudharmaH / saiSA pazcAnurthI / atha kA sA anAnupUrvI ? anAnupUrvIetasyAmeva ekAdikAyAmeko tarikAyAM pazcadazagacchgatAyAM zreNyAmanyonyAbhyAso dvirUponaH / saiSA anAnupUrvI athavA - aupanidhikI kSetrAnupUrvI trividhA prajJaptA, tathA pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI, anAnupUrvI / atha kA sA pUrvAnupUrvI ? pUrvAnu pUrvI - ekapadezAvagADho dvipadezAvagADho dazapradezAvagADhaH saMkhyeyapradezAvagADho yAvat asaMkhyeyapradezAvagADhaH / saiSA pUrvAnupUrvI / atha kA sA pazcAnupUrvI ? pazcAnupUrvI - asaMkhyeyapradezAvagADhaH saMkhye ya pradezAvagADho yAvat ekamadezAvagADhaH / sevA pacAnupUrvI ? atha kA sA anAnupUrvI ? anAnupUrvI - etasyAmeva ekAdikAyAmekottarikAyAmasaMkhyecagacchagatAyAM zreNyAmanyo'nyAbhyAso dvirUponaH / saiSA anAnupUrvI / saiSA aupanidhikI kSetrAnupUrvI seSA kSetrAnupUrvI // 123 // TIkA - ' uDUloyakhesA0' ityAdi / Urdhvaloka kSetrAnupUrvI hi pUrvAnupUrvyAdibhedetrividhA vijJeyA / tatra - pUrvAnupUrvI saudharmAdapatramArAntA / prajJApakapratyAsatyA prathamaM saudharmopanyAsaH / tatastatta aba sUtrakAra Urdhvaloka kSetrAnupUtra kA nirUpaNa karate haiM:"uloyakhettANupuccI" ityAdi / -- - zabdArtha - (uDUzeyakhetAnuputrI tivihA paNNattA) Urdhvaloka kSetrA nupUrvI tIna prakAra kI kahI gaI hai / (taM jahA) jaise - (pu0vANuputrI) pUrvAnupUrvI (pacchANupu0vI) pazcAnupUrvI (aNANupubbI) aura anAnupUrvI (se kiM taM yogyatii ? ) he bhadanta / pUrvAnupUrvI kyA hai ? (yovANupuvI) pUrvAnupUrvI isa prakAra se haiN| (soham me 1) saudharma 1 IsANe 2, saNakumAre 3, mAhiMde 4, baMgaloe 5, laMta 6, mhaasuhave sUtrakAra uleka kSetrAnupUrvInuM nirUpaNa kare che khettaNuputrI tyAhi " "" se kSetrAnupUrvI zabdArtha - (uDDhaDoyakhettANuputrI tivihA paNNattA) prArI usI che. (taMjA) te traya prAzanIye prabhA che - ( putrtrANupuccI, pacchANuputrI, aNANuputrI) (1) pUrvAnupUrvI (2) pazcAnupUrvI ane (3) anAnupUrvI prazna - ( se kiM taM putrANupuvvI 1) he bhagavan ! pUrvAnupUrvInu sva35 kevu hAya che? uttara--udhtraye ! samadhI pUrvAnupUrvI sva35 mA prAnu che (sohamme ). (1) alan, fd, avgait, affet, davia, Sac, nega, verait,
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ manubogacandrikA TIkA sUtra 123 UrdhvalokakSetrAnupUrvInirUpaNam 535 lokapatyAsatyA tacallokopanyAsaH / maudharmanAmakaM vimAnaM hi tAkSetravimAneSu sarva zreSThama , ataH saH lokaH saudharmeti vyapadizyate / evameva IzAnAyacyutarimAnAnAM tattallo ke zreSThatvamanastattannAmnA sa sa loko vypdishyte| lokapuruSasya grIvAvibhAge bhavAni vimAnAni graiveyakavimAnAnItyucyante / anuttaravimAnasyalokApekSayA'nyAni uttarANi vimAnAni na santIti tAni vimAnAni anuttarakke 7, mahammAre 8, ANae 2, pANae 10. AraNe 11, accue 12, gevejjagavimANe 13, aNuttaravimANe 14, IsiphabhArA 15) IzAna 2 sanatkumAra 3, mAhedra 4. brahmaloka 5, lAntaka 6, mahAzukra 7, sahasrAra. 8. Anana 9, prANata 10, AraNa 11 acyuta 12, greveyakavimAna 13, anuttaravimAna 14, aura ISatprAgabhArA 15 (se taM puvANupuvvI) yaha pUrvAnupUrvI hai / yahAM para prajJApaka-kI pratyAttise sabase pahile saudharma kA upanyAsa kiyA gayA hai| bAda meM tattat loka kI pratyAsatti se una 5 logoM kA upanyAsa huA hai| maudharma nAma kA vimAna hai| yaha vimAna tatkSetra sabandhI vimAnoM meM sarvazreSTa hai imaliye usake saMbandha se usa loka kA nAma saudharmaloka huA hai| isI prakAra IzAna se lekara acyuta naka ke vimAnoM meM una 2 loko meM zreSTatA hai| hama liye usa 2 nAma se vaha 2 loka kahA gayA hai| loka rUpa puruSa kI grIvA ke sthAnApanna jo vimAna haiM ve aveyaka vimAna kahalAte haiN| ANae, pANae, bhAraNe, accue) (2) 4zAna, (3) sanAmA2, (4) bhADendra, (5) jhas, (6) alrds, 7) bhAzu , (8) sanA2, (8) mAnata, (10) prAta, (11) bhAra", (12) bha2yuta (gevejagavimANe, aNutaravimANe IsipanbhArA) (13)vaya vimAno, (14) patprAmArA. (se taM puvANupuThalI) mA krame ualekagata kSetrone upavAsa kare tenuM nAma pUrvAnupUrvI che. ahI prajJApAnI vadhAre najIkamAM AvelA IzAnakalpane upanyAsa pahelAM karavAmAM AvyuM che, tyAra bAda tyAMthI vadhArene vadhAre dUra AvelAM kSetrane upanyAsa anukrame karavAmAM AvyuM che. saudharma ka95mAM je vimAne che temAM sarvazreSTha saudharma nAmanuM vimAna hovAthI te devalokanuM nAma saudharmakalpa paDyuM che. eja pramANe IzAnathI laIne amyuta paryantanA kapamAM paNa eja nAmanAM (IzAna, sanakumAra) vimAnonI zreSThatA che, ema samajavuM ke kAraNe temanAM nAme paNa te vimAna jevAM ja rAkhavAmAM AvyAM che. lekarUpa puruSanI zrIvAnA sthAnamAM je vimAne rahelAM che temane zaiveyaka vimAna kahe che.
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ 536 anuyogazArakhe vimAnAnyucyante / ISatvAmAga-bhArAkAnta puruSavadIpannatatvAta eSA ISatmAgbhAresyucyate / iyaM saudharmAdoSatprAgbhArAntA pUrvAnupUrvI / tayA ItpAgbhArA yAra saudharma iti pazcAnupUrvI / tathA-anAnupUrNA tu saudharmAdipaJcadazapadAnAmanyo'nyAanuttaravimAnastha lo kI-apekSA aura dUsare vimAna-usara-zreSTa nahIM hai-isaliye ve vidhAna anutsara vimAna kahe gaye haiM / bhAra AkrAnta puruSa kI taraha kucha jhukI huI hone-se yaha ISatprArabhArA isa nAma se kahI gaI hai| saudharma se lekara ISat prArabhArA bhUmitaka pUrvAnupUrvI hai| (se kiM taM pacchANupUvvI) he bhadanta pazcAnupUrvI kyA hai ? uttara-(pacchANupuccI) pazcAnupUrNa isa prakAra haiM-(IsiphabhArAjAba sohamme) iSat prArabhArA bhUmi se lekara jo saudharma devaloka taka vyu: skrama se gaNanA hai ! (se taM pacchANupunvI ) vaha pazcAnupUrvI hai / (se ki taM aNANuputhvI ?) he bhadanta Urzvaloka sabandhI amAnupUrvI kyA hai ? uttara-(aNANupuvvI) Urdhvaloka sabandhI anAnupUrvI isa prakAra se haiN| (eyAe ceva egAiyAe eguttariyAe pannarasagacchagayAe seDhIe anna mana bhAso dUruvRNo) isa anAnupUrvI meM jo zreNI sthA. anuttara vimAnastha lekanA karatAM anya kaI paNa vimAna zreSTha nathI te kAraNe te zreSTha vimAnane anuttara vimAne kahyAM che. jema ke bhArane vahana karate puruSa saheja mUkI jAya che eja pramANe A ISatpAzvArA pRthvI paNa saheja mUkelI hovAne kAraNe tenuM nAma ISa~AmAra paDayuM che. saudha. mathI laIne InsTAgyAra paryantanAM pano kramapUrvaka upanyAsa kare tenuM nAma pUrvAnumUvI che. prazna-(se ki ta pacchANupuvvI) bhagavan ! 5zvAnunu 135 41 uttara-(panchANupuvvI) 5zvAnunI mAnI -(IsipambhArA jAba sohamme) patna. maa2| bhUmithI za3 412 sIdha85 paryantanA kSetrAnA UlaTA kamamAM je upanyAsa karavAmAM Ave che-gaNatarI karavAmAM Ave che (se taM pacchANupuvvI) tenu nAma pazcAnu cha.. ___ (se ki taM aNANupuvI?) Geqats sabhI manAnubhUtInu varUpa kevuM che? ____ sattara-(aNANupuvvI) Balats sabhI anAnu5 mA prAnI - (eyAe ceva egAiyAe eguttariyAra pannarasagacchagayAe seDhIe annamanabhAso darUvUNo) mA manAnuSAmA 2 hI sthApita 421mA mAve temA sodhI
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnuyogacandrikA TIkA sUtra 123 UryalokakSetrAnupUrvInirUpaNam 537 myAse yAvanto bhaGgakA bhavanti, te AghAta vivakSArahitA bhalA bodhyAH sampatiaupanidhikI kSetrAnupUrvI prakAratrayeNa pradarzayitumAha-'ahavA' ityAdi / athavAbopaniSikIkSetrAnupUrvI pUrvAnupAdibhedaikhividhA vijnyeyaa| tatra-pUrvAnupUrvI pita kI jAtI hai usameM sabase prathama meM 1 saMkhyA rakhI jAtI hai bAda meM eka 2 kI uttarottara vRddhi hotI calI jotI isa prakAra kI vRddhi yahAM 15 saMkhyA taka hotI hai ! phira inameM paraspara meM guNA kiyA jAtA hai| jo guNana phala AtA hai usameM Adi anta ke do bhaMga kama kara diye jAte haiN| kyoMkI AdikA bhaga AnupUrvI meM AjAtA hai aura antakA bhA pazcAnupUrvI meM AjAtA hai| isaliye anAnupUrvI meM Adi aMta ke do bhaMga choDane ko kahA hai| isa prakAra (se Na aNANupuvvI) yaha avaMloka saMbandhI anAnupUrvI bana jAtI hai| (ahavA) athavA-ova. NihiyA-khettANupuvvI tivihA paNNattA) aupanidhikI kSetrAnupUrvI-tIna prakAra kI prajJapta huI hai / (taM jahA) jaisA-(puvvANuputvI, pacchANupubdhI, aNANupuvvI) pUrvAnupUvIM pazcAnupUrvI aura anAnupUrvI (se kiM taM punvANupubdhI ) purvAnupUrvI kyA hai ? uttara-(puvvANupunvI) pUrvAnupUrvI isa prakAra se hai-egapaesogAne duppaesogADhe dasapaesogADhe saMkhijjapaesogAde jAva asaMkhijjapaeso pahelAM eka saMkhyA rAkhavAmAM Ave che, tyArabAda uttarouttara eka ekanI vRddhi thatI jAya che. A prakAranI vRddhi ahIM 15 saMkhyA sudhI karAya che. tyAra bAda temAM parasparane guNAkAra Ave che. je guNanaphaLa Ave temAMthI Adine eka ane anyane eka ema be bhaMga bAda karavAmAM Ave che. kemake-Adine bhaMga AnuvI mAM AvI jAya che, ane aMtano bhaMga pazcAnupUrvamAM AvI jAya che. tethI anAnupUrvImAM Adi ane satanA mema RAM chAnu hAM che. (se gaM aNANupuvvI) mA gare Baats samadhI anAnubhUtI' manI naya che. (ahavA) athavA-(ovaNihiyA. khettANuputvI tivihA paNNattA) bhopanidhitI kSetrAnubhUtI 3 42nI 400. (jahA) te 5412 // nIya prabhAva cha-(puvvANupuvvI, pacchANupuvvI, SaNANupuvvI) (1) pUrvAnubhUtI', (2) 5vAnuSI mAne (3) manAnuSI prazna-(se kiM taM puvvANupuNI) mApan ! pUrvAnumAna 135 hai / uttara-(puvvANupuvvI) kAnunI mA prA2nI che. (egapaesogADhe, duppa esogADhe, dasapaesogAde, saMkhigjaeesogAr3he jAva asaMkhijapaesogADe) , bha0 68
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanuyogadvAra ekAdezAvagAdAdArabhyAsaMkhyeyAdezAvagAhAntA yodhyaa| pazcAnupUrvI tu asaMkhye. yapradezAvagADhamArabhya ekapradezAvagADhAntA bodhyaa| anAnupUrvI tu-ekapadezAragADhAdhArabhya asaMkhyeyapradezAvagADhAnAmanyo'nyAbhyAse'saMkhyeyA bhagA bhavanti / teSu AdhantavivakSA nAsti, aupanidhiko kSetrAnupUrvI samApteti sUcayitumA:gADhe) eka pradezAvagADha, do pradezAvADha, dazapaesAvagADha saMkhyAta prade. zovagADha yAvat asaMkhyAta pradezAvagADha ( se kiM taM pacchANupuSvI ) pazcAnupUrvI kyA hai ? uttara- (pacchANupuvvI) pazcAnupUrvI isa prakAra se hai / (asaMkhijja paesogADhe saMkhijjapaesogADhe jAva egapaesogAve) asaMkhyAtapradezAva gADha, saMkhyAta pradezAvagADha yAvat ekAdezAvagADha (se taM pacchA. NupuvvI) isa prakAra yaha pazcAnupUrvI hai| (se kiM taM aNANupuvvI) he bhadanta ! anAnupUrvI kyA hai ? uttara-(aNANupuvvI) aNANupUrvI isa prakAra se hai--(egAe theva egAiyAe eguttariyAe saMkhijjagacchagayAra seDhIye annamannammAso dUrUvUNo) ina padoM kA artha pahale diyA gayA hai / tAtparya yaha hai ki yahAM jo zreNI mAMDI jAvegI vaha eka se prAraMbha kara eka kI vRddhi hote 2 asaMkhyAta taka hotI jAvegI phira una sabakA paraspara meM guNA karane para jo asaMkhyAta bhaMga rUpa mahArAzi utpanna hogI usameM se Adi pradezAvagADha, be pradezAvagADha, dasa parvatanA pradezAragADha, saMkhyAta pradezA46 sa2 masajyAta pravezAsA8 (se taM puvANupuvvI) mA manAne kSetrAnapUvI che tene pUrvAnumUva kahe che. prala-se kiM taM pacchANupuThavI!) 3 masan ! 5zcanunI vA DAya? uttara-(pacchANupuvvI) 5zvAnubhUtI' mA mAnI jAya cha-(asaMkhijjapaesogAde, saMkhijjapaesogADhe jAva egapaesogADhe) asabhyAta pradezA, saMkhyAta pradezAvagADha ane eja prakAranA ulaTA kamamAM ekapradezAvagaDha paryastn pttaan| 5nyAsa 42ve| (se taM pacchANupuvvI) tenu nAma pazcAnubhUtI the. za-(se kiM taM aNANupuvvI) mAnAnunI mA prA2nI hAya cha-(egAe ceva egAiyAe eguttariyAe asaMkhinjagacchagayAe seTIe annamannanbhAsodarUvUNo) A pAne artha pahelAM ApavAmAM AvyuM che. eTale ke ahIM je zreNI sthApita karavAmAM Avaze te ekathI zarU karIne eka ekanI vRddhi karatAM karatAM asaMkhyAta parvatanI thaI jaze tyAra bAda te saune parasparanI sAthe guNAkAra karavAthI je asaMkhyAta bhaMgarUpa mahArAzi utpanna thaze temAMthI
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogandrakA TIkA sUtra 124 kAlAnupUrvInirUpaNam 6 1 ' se omiDiyA' ityAdi / saiSA aunidhiko kSetrAnupUrvI / itthaM kSetrAnupUrvI samApteti sUcayitumAha-' se taM' ityAdi / saipA kSetrAnupUrvI // 0 123 // uktA kSetrAnupUrvI, sammati pUrvoddiSTAmeva kramamAptAM kAlAnupUrvI vivRNotimULam - se kiM taM kAlANupu0vI ? kAlANupuvI duvihA paNNattA, taMjahA - ovanihiyA aNovaNihiyAya // sU0 124 // chAyA - atha kA sA kAlA nupUrvI ? kAlAnupUrvI dvividhA prajJaptA, tadyathAaupa nidhikI anaupanidhikI ca // sU0 124 // TIkA- ' se kiM taM ' ityAdi / vyAkhyA saSTA // 0 124 // mULam - tattha NaM jA sA ovaNihiyA sA ThappA / tattha NaM jA sA aNovaNihiyA sA dubihA paNNattA, taM jahA - NegamavavahArANaM saMgahassa ya // suu0125|| chAyA - tatra khalu yA sA aupanidhi sA sthApyA / tatra khalu yA sA anaupanidhikI sAdvividhA prajJaptA, tadyathA-naigamavyavahArayoH saMgrahasya ca ||suu.125 // TIkA - ' tattha NaM ' ityAdi / vyAkhyAtaprAyamidaM sUtram / / 0 125 / / aMta ke do bhaMga kama kara diye jAyeMge - ( se taM aNANupu0vI) isa prakAra se kSetra saMbandhI anAnupUrvI banatI hai| (se naM ovaNihiyA khettANuputrI) isa prakAra aupanidhikI kSetrAnupUrvI hai isa prakaraNa ke samAptahote hI kSetrAnupUrvI kA svarUpa samApta ho jAtA hai | // sU0 123 // aba sUtrakAra pUrvoddiSTa hI kramaprApta kAlAnupUrvI kA kathana karate haiM"se kiM taM" ityAdi / zabdArtha - isa sUtra kI vyAkhyA spaSTa kI hai / / / sU0 124 // - AdinA eka bhaMga ane antaneA eka bhaMga ema e bhaga kamI karavAmAM bhAva (se kiM taM aNANuputrI) mA prahAre kSetrasa MdhI anAnupUrvI mane che. ( se taM ovaNihiyA khettANuputrI) mA anuM bhaupanidhiDI kSetrAnupUrvAnuM sva35 che. (se taM khettANuputrI) auopanidhiH kSetrAnupUrvInu' uthana samApta thavAthI kSetrAnupUrvInA svarUpanuM nirUpaNu ahI' pUrU' thAya che. sU0123zA have sUtrakAra pUrvASTi kramaprasa kAlAnupUrvI nuM kathana kare che-- " se kiM ta " tyAhi zabdArtha -A sUtranI vyAkhyA spaSTa che. prasU.124
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadArale __ mUlam-se kiM taM gamavavahANaM aNovaNihiyA kAlANupuTavI? aNovaNihiyAkAlANupubbI paMcavihA paNNattA, taM jahA-atthapayaparUvaNayA, bhaMgasamukttiNayA, bhaMgovadaMsaNayA, samoyAre, aNugame ||suu0126|| ___ chAyA-atha kA sA naigamavyavahArayoranaupanidhikI kAlAnupUrvI ? anaupanighikI kAlAnupUrvI pazcavidhA prajJaptA, tadyathA-arthapadaprarUpaNatA, bhaGgasamutkIrtanatA, bhaGgopadarzanatA, samavatAraH, anugamaH ||suu0 126 // TIkA-'se kitaM' ityAdi / vyAkhyA'sya spaSTA ||suu. 126 // 'tasthaNaM' ityaadi| zabdArtha-ina meM jo aupanidhi kAlAnupUrvI hai vaha alpavaktavya viSaya vAlI hone se sthApya hai-abhI usakA viSaya pratipAdana karane yogya nahIM hai / tathA jo anaupanidhikI kAlAnupUrvI hai vaha do prakAra kI hai| eka negamavyavAranayasaMmata anopanidhikI kolAnupUrvI aura dUsarI saMgrahanayasaMmata anaupanidhiko kaalaanupuurvii| yaha sUtra pahale vyAkhyAta ho cukA hai / // sU0 125 // ___ "se ki taM gamavavahArANaM" ityAdi / (se kiM taM gamavavahArANaM aNovaNihiyA kAlANupuvI ?) he bhadanta / naigamavyahAranayamita anopanidhikI kAlAnupUrvI kyA hai ? (aNovaNihiyA kAlANupuvI paMcavihA paNNattA) " tatthaNaM " tyA zabdArtha-temAM je aupanidhikI kAlAnupUrvI che, te alpa vaktavyaviSayavALI havAthI sthApya che-eTale ke hamaNAM tenA viSayanuM pratipAdana karavuM te yogya nathI temAMnI je anaupanidhitI kAlAnukUvI che tenA be prakAra che(1) nigamavyavahAra nayasaMmata anaupanidhikI kAlAnupUrvI ane (2) saMgrahana vasaMmata anaupanidhikI kAlAnupUvI A sUtranA viSayanI prarUpaNA pahelAM thaI cukI che. sU125l "se ki saM gamavavahArANaM " tyAls sahAtha-(se kiM taM gamavavahArANaM aNovaNihiyA kAlANupuThavI?) ke bhagavAna ! maigamavyavahAra nayasaMmata anaupanidhizrI kAlAnapUrvInuM svarUpa kevuM che? uttara-(aNovaNihiyA kAlANupuSI paMcavihA paNNatA) anopanivikI
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogavandrikA TIkA sUtra 127 megamavyavahAranayasaMmatArthapadanirUpaNam 541 mUla-se kiM taM gamavavahArANaM atthapayaparUvaNayA ? NegamavavahArANaM atthapayaparUvaNayA-tisamayAiie ANupuvI jAba dasasamayaiie ANupuvI saMkhitasamayaDiie ANuputrI, asaMkhijasamayaTTiie ANupuvvI / egasamapaTTiie aNANuputhvI / dusamaya TThie avatantragaM / tisamayaiiyAo ANupuvIo / egasamayadviiyAo annaannuputriio| dusamayaDiiyAo avanttavvagAI / se taM gamavavahArANaM atthapayaparUvaNayA / eyAra NaM gamavavahArANaM atyapayaparUvaNayAe kiM paoyaNaM ? eyAe NaM gamavatrahArANaM atthAyaparUvaNayAe NegamavavahArANaM bhaMgasamuvittaNayA kajai // sU0 127 // chAyA - atha kA sA naigamavyavahArayoH ardhapadmarUpaNatA ? naigamavyavahArayoH arthapadaprarUpaNatA trisamayasthitika AnupUrvI yAbad dazasamayasthitika AnupUrvI, uttara - anaupanidhi kI kAlAnupUrvI pAMca prakAra kI kahI gaI hai / (taM jahA ) ve prakAra ye haiM - ( atthapayaparUvaNayo bhaMgasamukkittaNayA, bhaMgo badaMsaNayA, samovAre aNugame ) arthapadaprarUpaNatA bhaMgasamutkIrtanatA samavatAra aura anugama / isa sUtra kI vyAkhyA spaSTa hai | || sU0 126 // "se kiM taM gamavavahArANaM" ityAdi / zabdArtha - (se kiM taM gamavahArANaM atthapayaparUvaNayA ? ) he bhadanta ! naigamavyahAranayasaMmata arthapadaprarUpaNatA kyA hai ? ( NegamabavahArANaM atthApayaparUvaNayA) sAnupUrvI pAMtha prabhAranI uhI che. (taMjahA) te pAMtha prakAza nIce prabhA che- (atthApayaparUvaNayA, bhaMgasamukkittaNayA, bhaMgovadaMsaNayA samoyAre aNugame ) (1) artha yahaa3palutA, (2) maMgasamuTThIrtanatA, (3) lago paharzanatA, (4) sbhvtAra ane (5) anugama A sUtranI vyAkhyA spaSTa che. sU0126|| " se kiM taM gamavavahArANaM " tyAhi zabdArtha - (se kiM taM gamanavahArANaM atthapayaparUvaNayA 1) he bhagavAn ! negamavyavahAra nayasaMmata atha padma prarUpaNutAnuM svarUpa kevu' che?
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvArasUtra saMloyasamayasthinika AnupUrvI, asNkhyeysmysthitikaanupuurvii| ekasamayasthitika anAnupUrvI / dvisamayasthitika aaktvykm| trisamayasthitikA Anu. pUryaH / ekasamayasthitikA anaanupuurvyH| dvisamayasthitikA avaktavyakAni / saiSA naigamavyavahArayoH arthapadamarUpaNatA / etasyAH khalu naigamavyavahArayoH arthapadaparUpaNatAyAH kiM prayojanam ? etasyAH khalu nai gamavyavahArayorarthapadaprarUpaNatAyA naigamavyavahArayorbhaGgasamutkIrtanatA kriyate ||suu0 127 // TIkA-'se ki taM' ityAdi atha kA sA naigamavyavahArasammatA arthapadamarUpaNatA? iti praznaH / uttarayatiitthaM ca paryAyaparyAyiNorabhedopacAramAzritya, tatra ca kAlaparyAyasyaiva prAdhAnyamAzritya kAlaparyAyaviziSTasya dravyasyApi kAlAnupUrvItvaM bodhym| anantasamayAvadhidravyasya sthitiH svabhAvAdeva na bhavati, ato'nantasamayasthitikaH uttara-naigamavyahAranayasaMmata arthapadaprarUpaNatA isa prakAra se haiM(ti samayaTihae ANupubbI, jAva dasasamayapaeThihae ANupubbI) jisa dravya vizeSa kI sthiti tIna samaya kI haiM-arthAt tIna samaya kI sthitivAlA jo dravya vizeSa hai-vaha trisamayasthitika hai| aisA trisamaya sthiti ka jo dravya vizeSa hai vaha AnupUrvI hai, aisA dravya vizeSa ekaparamANu bhI ho sakatA hai dviparamANuka skaMdha bhI ho sakatA tIna paramANu vAlA skaMdha bhI ho sakatA hai, cAra paramANu vAlA bhI skaMdha ho sakatA hai, pAMca Adi paramANu vAle skaMdha se lekara anaMta paramANuoM vAlA skaMdha taka bhI ho sakatA hai / isa prakAra eka paramANu rUpa dravya se lekara dviparamANuka triparamANuka Adi ananta paramANuka skaMdha paryanta jitane bhI dravya uttara-(NegamavavahArANaM atthapayaparUvaNayA) negamadhyapahA2 nayasameta ma 5. 6535yatA mAnI -(tisamayadviie ANuputvI, jAba dasasamayadiie ANuputrI) 2 dravyavizeSanI sthiti ] samayanI DAya cha, tadravyavizeSana trisamayasthiti kahe che evuM traNa samayanI sthitivALuM je dravyavizeSa che, tene ahIM AnupUrvI rUpa se pajavuM joIe evuM dravyavizeSa eka paramANu paNa hoI zake che, be paramANavALe skandha paNa hoI zake che, traNa paramANu vALo skandha paNa hoI zake che, cAra paramANuvALa kanya paNa hoI zake che, ane pAMcathI laIne anaMta sudhInA paramANuovALA skandha paNa hoI zake che. A rIte eka paramANu rU5 dravyathI laIne dviparamANuka, triparamANuka anaMta paramANuka skandha paryantanA jeTalAM drathavizeSa che, te traNa samayanI sthiti
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 167 naigamavyavahAra nayasaMmatArthapadanirUpaNam 543 bAlApUrvI na moktA / tathA - ekasamavasthitikaH paramANNAdyamantaparamANu kaskantha paryanto dravyavizeSaH anAnupUtra / dvisamayasthitikaH paramANvAdyanantaparamANukaskandhaparyanto dravyavizeSaH avaktavyakam / tathA trisamayasthitikAH paramANvAyanantaparamANu kaskandhAtmakA dravyavizeSA yAvadasaMkhyeya samaya sthitikAH pUrvoktadravyavizeSA vizeSa tIna samaya kI sthiti vAle haiM ve saba anaupanidhikI kAlAnupUrvI ke bheda rUpa arthapadaprarUpaNA ke viSaya bhUta hai| aura ye saba eka 2 anAnupUrvI hai| isI prakAra se cAra samaya kI sthiti vAlA -1 - jitanA bhI dravya hai usase lekara asaMkhyAta samaya kI sthiti vAle dravyoM taka jitane dravya vizeSa haiM una meM pratyeka dravyavizeSa AnupUrvI hai / - zaMkA- yadi dravya vizeSa ko hI yahAM AnupUrvI panA hai to phira kAlAnupUrvI aisA kahanA viruddha par3atA hai| kyoMki kAlAnupUrvI meM kAla meM AnupUrvI panA kahanA cAhiye dravya vizeSa meM nhiiN| yahAM to anupUrvI panA dravyavizeSoM meM kahA jArahA hai / uttara - yahAM jo dravya vizeSoM meM AnupUrvI panA kahA~ jArahA hai so kevala - dravyoM meM nahIM kahA jArahA hai kintu jo dravya samayatra Adi rUpa kAla paryAya se viziSTa hai usameM hI kahA jArahA hai / isaliye yahAM samayapraya AdirUpa kAlaparyAya se yukta hI dravya grahaNa kiyA gayA hai| isa prakAra kAla kI paryAya jo samayatraya Adi vALAM che, te saghaLA anaupanidhikI kAlAnupUrvInA bheda rUpa atha padaprarUpazutAnA viSayarUpa che. ane tee badhAM eka eka anAnupUrvI rUpa che eja pramANe cAra samayanI sthitivALAM jeTalAM dravye che te caiAthI laIne asakhyAta paryantanI sthitivALAM jeTalAM dravye che, temAMnuM pratyeka draSyavi. zeSa pazu AnupUrvI rUpa ja che. zakA-jo dravyavizeSamAM ja AnupUrvItA mAnavAmAM Ave, te " asaanupUrvI" A prakAranuM kathana virUddha paDe che, kAraNa ke kAlAnupUrvInA kathanamAM tA kALamAM AnupUrvItA kahevI joIe-dravyavizeSamAM AnupUrvItA kahevI eie nahIM. ahI te Ape dravyavizeSAmAM AnupUrvItA khatAvI che. te zrA khAkhatanA Apa zA khulAsA karI che! ? uttara-ahIM je dravyavizeSAmAM AnupUrvItA prakaTa karavAmAM AvI che, te kevaLa dravyeAmAM ja prakaTa karavAmAM AvI nathI, parantu je dravya samayatraya Adi rUpa kALaparyAyathI viziSTa (yukta) che temAM ja prakaTa karavAmAM Avela che. tethI ahIM samayatraya Adi rUpa kALaparyAyathI yukta dravya ja maheNu krUra
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ 544 anuyogadvAra paryAyI jo viziSTa dravya haiM so ina donoM meM abheda ke upacArakA Azraya karake aura kAlaparyAyakI hI pradhAnatA mAnakara ke kAla paryAya viziSTa dravya meM bhI kAlAnupUrvIpanA jAnanA cAhiye / ananta samaya taka rahanevAle dravya kI sthiti svabhAva se hI nahIM hotI hai / arthAt koI bhI dravya aisA nahIM hai ki jisakI sthiti svabhAva se ananta samayavAlI ho| isIliye ananta samaya kI sthitivAlI kAlAnupUrvI nahIM kahI hai| (saMkhijjasamayahiie ANupundhI asaMkhijjasamayahie ANupuccI ) ina pardoMkA artha viSayaka khulAsA bhI isI kathana meM ho kA hai| (esamae aNANubbI) tathA jo paramANurUpa dravya, dvayaNuka dravya, vyaNukadravya yAvat saMkhyAtANuka dravya, asaMkhyAtANuka aura anaMtaNuka dravya eka samaya kI sthitivAlA hai vaha anAnupUrvI hai| (dusamapaTThie avaktavvagaM ) tathA jo do samayakI sthitivAlA paramANurUpa dravya, vaNuka dravya tryaNuka dravya yAvat saMkhyAtANuka dravya, asaM khyANuka dravya aura anaMtANuka paryanta taka kA dravya hai vaha saba abahors dravya hai / (tisamapaTTiyAo ANupubbIo) tIna samayakI vAmAM Avela che. A prakAre kALanI traNa pAMcA ane te traNapacAvALA drazyamAM abhedanA upacAra karIne ane kALaparyAyanI ja pradhAnatA mAnIne kALaparyAyaviziSTa dravyamAM pazu kAlAnupUrvItA samajavI joie dravyanI ananta samaya sudhI rahevAnI sthiti svabhAvathI ja hotI nathI eTale ke koI paNa dravya evuM nathI ke jenI sthiti vabhAvathI ja anaMta samayanI hoya tethI ja anaMta samayanI sthitivALI kAlAnupUrvI hatI nathI te kAraNe ana'ta samayanI sthitivALI kAlAnupUrvI ahI prakaTa karavAmAM AvI nathI. (saMjjisamayaiie ANupuvvI asaMkhiya samaya TTie ANupubbI) A sUtrapAThane artha' paNa upayukta kathanamAM spaSTa thaI cukayA che. (emaie aNANupubbI) tathA me parabhAra 35 dravya, me aashuvALuM dravya, traNu aNuvALuM dravya, cArathI laine saMkhyAta paryantanA aNuvALuM dravya, asakhyAta aNuka dravya ane anaMtANuka drazya eka samayanI sthitivANu hoya che, tene nAnupUrvI 35 samabhavu (duskhamayaie avvagaM tathA e samayanI sthitivALuM je paramANu rUpa dravya, e aNuvALuM drazya, trazuthI laIne sa MkhyAta pantanA aNNALuM dravya, asakhyAta aNu dravya ane anaMta aNuka dravya hoya che tene avaktavya dravyarUpa samajavuM,
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogacandrikA TIkA sUtra 127 naigamadhyavahArasamatArthapadanirUpaNam 545 mAnupUrvyaH / ekasamayasthitikA anAnupUrvyaH / dvisamayasthitikA avaktanyakAni / saiSA naigamanyavahArasammatA-arthapadamarUpaNatA / etasyAH khala naigamavyavahArayorya prarUpaNatAyAH kiM prayojanam ? iti prshnH| uttarayati-etayA khalu naigamavyavahArasammatayA'rthaprarUpaNatayA naigamavyavahArayoH bhaGgasAskIrtanatA kriyate ||suu. 120 / / sthitivAle jitane bhI paramANu Adi se lekara anaMtANuka paryanta taka ke skaMdhAtmaka dravya vizeSa haiM ve tathA saMkhyAta asaMkhyAtasamayakI sthitibAle paramANurUpa dravya se lekara anaMtANuka paryanta taka ke jitane bhI dravya vizeSa haiM ve saba pahuvacanAnta AnupUrvI zabda ke vAcyArtha haiN| (egasamayaTThiyAo aNANupubbIo) tathA jitane bhI eka paramANurUpa dravya se lekara anaMtANuka paryanta taka ke dravya vizeSa eka samaya kI sthitivAle haiM ve saba bahuvacanAnta anAnupUrvI zabda ke vAcyArtha haiN| (dusamayaTTiyAo avattavyayAI) tathA do samaya kI sthitivAle jitane bhI ye pUrvokta dravya haiM ve saba bahuvacanAnta avaktavyaka zabda ke vAcyArtha haiM, (se taM gamavavahArANaM asthapayaparUvaNayA) isa prakAra naigamavyavahAranayasaMmata arthapadaprarUpaNatA hai| (eyAeNaMNegamavavahArANaM asthapayaparUva. NAe ki paoyaNaM) prazna-isa naigamavyavahAranayasaMmata arthapadaprarUpaNatA kA kyA prayojana hai? (ti samayahiyAo bhANuputvIo) traya sabhayanI sthitiani Rai paramANu AdithI laIne anaMtANuka paryantanA skardhAtmaka dravyavize che, temane tathA saMkhyAta, asaMkhyAta samayanI sthistivALA paramANurUpa dravyathI laIne anaMtAyuka paryantanA jeTalAM dravyavize che teo bahuvacanAta AvI zabdanA vAgyAtha rUpa che. (paga samayaTriiyAo aNANupuvvIbho) tathA 4 52bhAra35 dra0yakSA laIne anaMtAka paryaMtanA jeTalAM dravyavize eka samayanI sthitivALA che, teo badhAM bahuvacanAH anAnupUva zabdanA vAgyAtha rUpa che. (dusamayadiiyA o apattabdhagAI) tathA 2 samaya sthitimi Rai pUrvokata dravya che, teo badhAM bahuvacanAnta avakatavyaka zabdanA vAyArtha 35 che. (se taM gamavavahArANaM atyapayarUvaNayA) narAmayaH2 nayasa bhata arthapadaprarUpaNutAnuM A prakAranuM svarUpa che. -(eyAeNaM NegamavavahArANaM atyapayapAvaNAe kiM paoyaNaM 1) 0 za. vyavahAra nayasaMmata arthapadaprarUpaNutAnuM prayojana zuM che? ma069
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogavArale uttara-eyAeNaM jegamavavahArANaM asthapayapAvaNAe NegamavavahArANaM bhaMgasamukittaNayA kajjai) naigamavyavahAranayasaMmata isa arthapadArapaNatA se negamavyavahAranayasaMmata bhaMgasamutkIrtanatA kI jAtI hai| ___ bhAvArtha-sUtrakAra yahAM kAlAnupUrvI kA kathana kara rahe haiN| ataH usa viSayakA sAMgopAMga varNana karane ke liye unhoMne isa AnupUvIM ko aupanidhikI aura anaupanidhikI isa prakAra ke do vibhAgo meM vibhakta kiyA hai| ina kA zabdArtha kyA hai ? yaha saya pIche dravyAnupUrvI ke prakaraNa meM spaSTa kara diyA gayA hai| aupanidhi kI AnupUrvI ke svarUpa AdikA kadhana sUtrakAra anaupanidhikI AnupUrvI ke kathana karane ke bAda kreNge| ataH use pahile na kahakara ve anaupanidhikI kAlAnupUrvI kA sarva prathama vivecana karane ke abhiprAya se use naigamaH vyavahAranaya saMmana anaupanidhikI aura saMgrahanaya saMmata anopanidhikI ina do vibhAgo meM vibhakta kara rahe haiM / ina meM jo naigamavyavahAranaya saMmata anaupanidhikI kAlAnupUrvI hai vaha arthapadaprarUpaNatA, bhaMgasamuskItanatA, bhaMgopadarzanatA, samavatAra aura anugama ke bheda se 5 pAMca prakAra kI hai| arthapadaprarUpaNatA meM tIna samaya se lekara asaMkhyAta E12-(eyAeNaM NegamavavahArANaM atthapayaparUvaNayAe NegamavavahArANaM bhaMgasamukittaNayA kajjai) nasabhavyabahAranayama1 mA a5: 535 tAna AdhAre nigamavyavahAra nayasaMmata bhaMgasamutkIrtanatA karAya che. bhAvArtha-sUtrakAre A sUtramAM kAlAnukUvInuM kathana karyuM che. A viSayanuM sAMgopAMga varNana karavAne mATe sUtrakAre karelAnupUvanA aupanidhikI ane anaupanidhikI nAmanA be vibhAga pADayAM che. A baMnene artha dravyApaka vInA prakaraNamAM pahelAM batAvI devAmAM Avela che anopanidhikI AnupU. vane svarUpanuM kathana karyA bAda sUtrakAra opanidhikI AnuvInA svarUpanuM kathana karaze A prakAre sUtrakAra pahelAM te anopanidhi kI AnupUrvInuM nira paNa kare che te mATe temaNe anaupanidhi kI AnupUvIne nIcenA be vibhAgamAM vibhakata karI nAkhI che-1) nagamavyavahAranayasaMmata anopanidhikI ane (2) saMgrahanayasaMmata anaupanidhikI temAMnI je gamavyavahAranayasaMmata anopanidhikI kAlAnupUva che tenA nIce pramANe pAMca bheda paDe che-1) a54 5354aa, (2) samuhAtanatA, (3) wapital, (4) sabha. tara mana (5) anurAma,
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA stra 127 naigamavyavahArasaMmatArthapadanirUpaNam 547 samaya taka kI sthitivAlA jitanA bhI eka paramANu Adi dravya haivaha saba AnupUrvI zanda kA vAcyArtha hai| kyoMki yahAM kAlAnupUrvI kA prakaraNa hai isaliye tIna Adi samayoM meM rahanevAle dravya ko hI AnupUrvI mAnA gayA hai| eka paramANu bhI tIna samayakI sthitivAlA hotA hai, do Adi paramANubAlA dravya bhI tIna samaya kI sthitiyolA hotA hai| ataH ye saba AnupUrvI zabda ke vAcya haiN| isI prakAra se cAra Adi samayoM se lekara saMkhyAta samaya aura asaMkhyAta samaya taka kI bhI sthitivAle ye pUrvokta dravya hote haiN| isaliye ye saba svataMtra AnupUrvI haiN| eka samayakI sthinivAlA eka pudgalaparamANu dravya aura vyaNuka Adi anaMta paramANuka paryanta taka kA dravya anAnupUrvI hai ! do samayakI sthitivAlA eka pudgalaparamANurUpa dravya aura vyaNuka Adi anaMta paramANu yukta takakA dUdha avaktavyaka dravya haiN| yahAM eka vacanAMta aura bahuvacanAnta jo AnupUrvI Adipada sUtrakArane kahe haiM una kA kAraNa yaha hai ki tIna Adi lamayoM kI sthitiyAle AnupUrvI dravya eka 2 vyaktirUpa bhI hai aura aneka anaMta-vyaktirUpa bhI haiN| isI arthapada prarUpazutAmAM traNa samayathI laIne asaMkhyAta samaya parvatanI sthitivALAM jeTalAM eka paramANuthI laIne anaMta paryaMtanA paramANuvALAM kaLe che, te badhA dravyane Anuva rU5 gaNavAmAM Ave che, kAraNa ke ahIM kAlAnupUvane adhikAra cAlI rahyo che tethI traNa adi samayanI sthiti vALAM dravyane ja AnupUva rUpa mAnavA mAM AvyAM che. eka paramANu paNa traNa samayanI sthitivALuM hoI zake che, e Adi paramANuvALuM dravya paNa traNa samayanI sthitivALuM hoI zake che. tethI evAM traNa samayanI sthiti. vALAM dravya AnupUva rUpa che eja pramANe cArathI laIne saMkhyAta samaye, ane asaMkhyAta paryantanA samayanI sthitivALAM eka paramANuMvALa, ane bethI laIne anaMta paryantanA paramANuvALAM dravya paNa hoI zake che evAM badhAM dravya paNa svataMtra AnupUrvI rUpa ja gaNAya che. eka samayanI sthitivALuM eka pudgala paramANu rUpa dravya ane be aNakathI laIne anaMta Aka paryantanuM dravya anAnupUrvI rUpa gaNAya che. be samayanI sthitivALuM eka pagalaparamANu rUpa dravya ane be aNuvALAthI laIne anaMta paryantanA aNuvALuM dravya avaktavyaka rUpa gaNAya che. ahIM sUtrakAre je ekavacanAnta ane bahuvacanAH AnupUva Adi pada batAvyAM che tenuM kAraNa e che ke traNa Adi samayanI sthitivALAM AnupavI ka eka eka vyakti (padArtha)
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ta anuyogadvArasUtre mUlam - se kiM taM NegamavavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA ? gamavavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA - asthi ANupuvvI, asthi aNANuputhvI, asthi avattavvagaM / evaM davvANuputrIgameNaM kAlApuvIe vi te caiva chatrIsaM bhaMgA bhANiyavvA jAva se taM gamavavahArANaM bhaMgasamukkittaNayA / eyAeNaM NegamavavahArANaM bhaMgasamuttiNayAe kiM paoyaNaM ? eyAe NaM Negamavatra hArANaM bhaMgasamukkittaNayAe NegamavavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA kajai ||suu0128|| prakAra se avaktavyaka aura anAnupUrvI dravyoM ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / isake khulAsA ke liye dravyAnupUrvI ke prakaraNa meM naigamavyavahAranayasaMmata arthapadaprarUpaNatArUpa AnupUrvI kA artha dekhanA cAhiye / vahAM dravyAnupUrvI kA prakaraNa hone se tIna Adi pradezavAle dravya ko AnupUrvI, eka pradezavAle dravya ko anAnupUrvI aura do pradezavAle dravya ko avaktavyaka dravya kahA hai| taba ki yahAM kAlAnupUrvI ke sabandha se tIna Adi samaya sthita dravyako AnupUrvI, eka samaya sthita dravya ko anAnupUrvI aura do samayasthita dravya ko avaktavyaka dravya kahA hai / isa eka vacanAnta aura bahuvacanAnta AnupUrvI Adi arthapada prarUpaNatA kA prayojana kyA hai ? isa bAta ko sUtrakAra prakaTa karate haiM / sU0 127 // rUpa pazu hoya che. eja pramANe avaktavya ane anAnupUrvI draSyeAnA viSayamAM paNu samajavu' tenA spaSTIkaraNu mATe dravyAnupUrvI'nA prakaraNamAM nAgamavyavahAra nayasa'mata artha padaprarUpaNA rUpa AnupUrvInuM prakaraNa vAMcI javAnI bhalAmaNa karavAmAM Ave che. te prakaraNamAM dravyAnupUrvI nuM nirUpaNa karelu hAvAthI, traNa Adi pradeyAvALAM byAne anupUrvI rUpa, eka pradezavALA dravyane anAnupUrvI rUpa ane e pradezavALA dravyane avaktavyaka rUpa kahevAmAM Avela che. parantu ahI' kAlAnupUrvInuM kathana cAlatu hAvAthI traNa Adi samayanI sthitivALA dravyane AnupUrvI rUpa, eka samayanI sthitivALA dravyane anAnupUrvI rUpa ane be samayanI sthitivALA dravyane avaktavyaka rUpa kahevAmAM mAvesa che. A ekavacanAnta ane bahuvacanAnta atha padmaprarUpaNutAnuM pratyeAjana zuM che? te have sUtrakAra prakaTa kare che. prasU.1ra7nA
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogavandrikA TokA sagha 128 negamamyavahAranayasaMmatabhAsamutkIrtanani. 549 chAyA-aba kA sA naigamavyavahArayo bhanasamutkIrtanatA ? naigamavyavahArayo maGgasamutkIrcanatA-asti bhAnupUrvI, asti anAnupUrvI, asti avaktavyakam / evaM saptasaptatimUtroktadravyAnupUrvIgamena kAlAnupUAmapi ta eva SaviMzatibhaGgA magitacyA yAvat saipA negamavyavahArayomaGgasamutkIrtanatA / etasyAH khalu bhaga" se kiM taM gamavavahArANaM " ityAdi / zabdArthaH-(se kiM taM gamavavahArANaM bhaMgasamukittaNayA?) he bhadanta ! naigamavyavahAranayasaMmata vaha bhaMgasamutkIrtanatA kyA hai ? uttaraH-(NegamavavahArANaM bhaMgasamukttiNayA) naigamavyavahAranaya. saMmata bhaMgasamutkIrtanatA isa prakAra se hai-(asthi ANupulvI, asthi aNANuputvI asthi avattavvagaM) AnupUrvI hai, anAnupUrvI hai, avaktavyaka hai (evaM davANupubbIgameNaM kAlANupuvIe vi te ceva uvvIsaM bhaMgA bhANiyabvA) isa prakAra dravyAnupUrvI meM kathita bhaMgasamutkIrtanatA ke anurUpa isa kAlApUrvI meM bhI ve hI 26 bhaMga banA lenA cAhiye / aura-isa pATha ko " se taM gamavavahArANaM bhaMgasamukttiNayA" isa pATha taka samApta huA jAnanA cAhiye / (eyAe NaM NegamavavahArANaM bhaMgasamukttiNayAe kiM poyaNaM ?) naigamavyavahAranayasaMmata isa bhaMgasamutkIrtanatA kA kyA prayojana hai ? " se kiM taM gamavavahArANaM " tyA: zahAya-(se kiM taM gamavavahArANaM bhaMgasamuktittaNayA ? ) bhagavan ! nagamavyavahAra nayasaMmata te bhaMgasamutkIrtanatAnuM svarUpa kevuM che? hattara-(NegamavavahArANa bhaMgasamukttiNayA) naigama051792 nayamata bhaMgasamutkIrtanatAnuM svarUpa A prakAranuM che ( atthi ANupubvI, asthi aNANuputhvI, asthi avattaThavagaM ) mAnuSI hai, banAnu cha bhane taya cha, (evaM davANuputvIgameNa kAlANuvvIe vi te ceva chanvIsaM bhaMgA bhANiyacA ) mA re dravyAnuSI nA 525mA jevAM 26 bhaMga (bhagAo) kahevAmAM AvyA che, evAM ja 22 bhAMgAo mAsAnupUvI nA viSayamA 55 upa me. "se taM gamavavahArANaM bhaMgapamukttiNayA" mA sUtrA: 5yantanu samasta yana mahI 54 422. 4-( eyAeNaM NegamavavahArANaM bhaMgasamukivaNayAe kiM poyaNa!) negamA vyavahAra nayasaMmata A bhaMgasamukatanatAnuM zuM prayojana che?
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvArasUtra samunkIrtanatAyAH kiM prayojanam / etayA khalu naigamavahArayoH bhAsamutkIrtanatayA naigamavyavahArayorbhaGgopadarzanatA kriyate // 90 128 // TIkA-'se ki taM' ityaadi| vyAkhyA'sya spaSTA // 50 128 // uttara-(eyAe NaM NegamaghavahArANaM bhaMgasamukttiNaghAe Negamaya vahArANaM bhaMgovadaMsaNayA phajjA ) isa naigamavyavahAranayasaMmata bhaMgasamu. skIrtanatA se naigamavyavahAranayasaMmata bhaMgopadarzanatA kI jAtI hai| isa sUtra kI vyAkhyA spaSTa hai bhAvArtha:-yahAM isa prakAra se jAnanA cAhiye-ki jo ye AnupUrvI Adi tIna pada ekavacanAnta haiM unase tIna bhaMga banate haiN| aura jo AnupUrvI Adi tIna pada bahuvacanAnta haiM unase bhI tIna bhaMga banate haiN| isa prakAra asaMyoga pakSa meM ye jude 2 cha bhaMga ho jAte haiN| aura saMyoga pakSa meM ina tIna padoM ke dvisaMyogI bhaMga tIna hote haiN| inameM eka 2 bhaMga meM do do kA saMyoga hone para ekavacana aura bahuvacana ko lekara cAra cAra bhaMga ho jAte haiN| isa prakAra tIna bhaMga ke dvikarmayogI bhaMga cAra 2 hone se ye 12 bana jAte haiN| tathA trikasaMyoga meM ekavacana aura bahuvacana ko lekara 8 bhaMga dhanate haiM / isa prakAra saya bhaMga milakara 26 bhaMga hote haiM / ina bhaMgoM kI sthApanA ke liye dravyAnupUrvI ke prakaraNa kA 77 vAM sUtra dekhanA cAhiye |||suu0128|| uttara-( eyAraNaM NegamavavahArANaM bhaMgasamuktittaNayAe NegamavavahArANaM bhaMgova. dasaNayA kajjai) mA negamaya172 nayamata samuhInatAne sAdhAre nagamavyavahAra nayasaMmata aMge padarzanatA karavAmAM Ave che. A sUtranI vyAkhyA spaSTa che. bhAvArtha--ahIM 26 bhaMga kevI rIte bane che, te have samajAvavAmAM Ave che-AnupUrvI Adi traNa ekavacanAnta padonA traNa bhaMga (bhAMgA) bane che. ane je AnupUva Adi bahuvacanAH traNa pade che temanA paNa traNa bhaMga bane che. A rIte kula 6 bhaMga asAga pakSamAM thAya che. saMga pakSamAM A traNa 5ine dvisaMgI bhaMga traNa thAya che. temAM pratyeka bhaMgamAM babbene saMyoga thavAthI ekavacana ane bahuvacanavALA cAra cAra bhaMga bane che. A rIte traNa aMgenA dvisaMgI cAra cAra bhaMga thatA hovAthI kula brikasaMgI jaMga 12 thAya che. ane vikasAyegamAM ekavacana ane bahuvacanAna pade nAM kula 8 bhaMga thAya che. A prakAre kula 26 bhaMga thaI jAya cheA aMgenI racanA spaSTa rIte samavA mATe dravyAnuM pUrvenA prakaraNanuM 77muM sUtra vAMcI levAnI bhalAmaNu karavAmAM Ave che. sU0128mI
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ manucogacandrikA TIkA sUtra 129 naigamanyavahArapasaMmatabhaGgopadarzanAmi. 551 mUlam-se kiM taM gamavavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA? jegama bhaMgovadaMsaNayA-tisamayahiie ANupuccI, egasamayaTiie aNANuputvI, dusamayahiie avttvvgN| tisamayahiiyA aNANupubIo egasamayahiiyA aNANupuSvIo, dusamayaTriiyA avattavvayAI, ahavA-tilamayaTriie ya egasamayaTiie ya ANuputvI ya aNANuputvIyA evaM tahA ceva davANupuvIgameNaM chaThavIsaMbhaMgAbhANi. kanA jAva se taM gamavavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA ||suu0 129 // chAyA-atha kA sA naigamavyavahArayo bhaGgopadarzanatA ? naigama. bhaGgoSadarza natA-trisasyasthitika AnupUrvI, ekasamayasthitika anAnupUrvI, dvisamayasthitika avaktavyakam / tripamayasthitikA aanupuurvyH| ekasamayasthitikA AnupUrvyaH / " se kiM taM gamayavahArANaM" ityaadi| zabdArthaH-(NegamavavahArANaM) he bhadanta ! naigamavyavahAra nayasaMmata (ta) pUrvaprakrAnta (se) vaha-(bhaMgoSadaMsaNayA) bhaMgoSapadarzantA (ki)kyA hai? ___ uttara:-(Negama. bhaMgovadaMsaNayA) naigamavyavahAramayasaMmata bhaMgopadarzanatA isa prakAra se hai-(tisamayaSTiAe ANuputrI) tIna samaya kI sthitivAlA eka eka paramANu Adi dravya AnupUrvI hai / (egasamayahihae aNANupuvvI) eka samaya kI sthitivAlA eka paramANu Adi dravya anAnupUrvI hai / (dusamayaTiie avatsavvaga) do samaya kI sthitivAlA eka paramANu Adi dravya avaktavyaka hai / (tisamayaTTiyA ANupubbIo) " se kiM taM gamavavahArANaM" tya: zahAtha-(NegamavavahArANaM) 3 bhApa ! narAmaya1602 nayasa mata (i) 5 id (se) te (bhagovadaMsaNayA) aahsundlnu (kiM) 3 2135 - 1 uttara-(NegamavavahArANaM bhaMgovadaMgaNayA) nAma05572nayasa mata go. 5natA mA 4.2nI che (tisamayaTiie ANupubbI) samanI sthitivANu pratye: 52 // bhAta dravya mAnu5vI' 35 . (egasamayadiie aNANupuvvI) samayanI sthitivANu me 52mA mA dra0ya manAnuSI 35 che. (dusamayadiie bhavattavarga) me samayanI sthitivANu me 52mA mA6i dra0ya bhAtavya 35 . (tisamayadiiyA ANupuvvIo) 35 samaya sthitimi bhne|
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanuyogadvArasye dvisamayasthitikA avaktavyakAni / athavA-trisamayasthitikaca ekasamayasthitikA AnupUrvIca anAnupUrvI va / evaM tathaiva dravyAnupUrvIgamena pahavicatirbhanA bhaNitavyAH, yAvat saiSA naigamavyavahArayo bhaGgopadarzanatA ||mu0 129 // ___TIkA-se kiM taM ityAdi / vyAkhyA drvyaanupuurviivdbhyuuhniiyaa| s0129|| tIna samaya kI sthitivAle aneka apanI 2 eka sI jAtivAle padArtha AnupUrviyAM haiM / (egasamayahiiyA aNANupuvvIo) eka samaya meM sthitithAle aneka apanI 2 eka sI jAtivAle padArtha anAnurviyAM hai| (dusamayahihayA avattavyayAI) do samaya kI sthitivAle aneka apanI 2 eka sI jAtivAle padArtha avaktavyaka haiN| isa prakAra ye ekavacanAnta bahuvacanAnta pakSa meM 3-3 bhaMga haiM / isa prakAra se asaMyoga pakSa meM ina cha bhaMgoM kA artha kathana hai| saMyogapakSa meM ekavacana aura bahavacana saMbandhI prathama aura dvitIya bhaMga ko saMyukta karane para trisamaya kI sthitivAlA padArtha eka AnupUrvI aura eka samaya kI sthitivAlA padArtha eka anAnupUrvI kA vAcyArya jAnanA caahiye| yahI bAta (ahavA tisamavaTiie ya egasamayahie ya ANuputvI ya aNANuputrI ya) isa pATha dvArA spaSTa kI gaI hai| yaha prathama caturbhagI kA prathama bhaMga hai (evaM tahAceva davANupuvIgameNaM chabbIsaM bhaMgA bhANiyavvA jAva se taM gamavavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA) isa prakAra dravyAnupUrvI ke pATha ke pAtapAtAnI meM sabhI tivA 56. anAnuSI the| 35 che. (dusamayaTriiyA avattavayAI) 2 sabhayanI sthiti bhane pAtapAtAnI se sarakhI jAtivALA padArtho avaktavya ke rUpa che. A prakAre ekavacanAnta asaga pakSamAM traNa bhaMga ane bahuvacanAMta asaMga pakSamAM paNa traNa baMga bane che. A rIte asaMyogapakSe kula naMga bane che. saMyogapakSe ekavacana ane bahuvacana saMbaMdhI prathama ane dvitIya bhaMgane saMyukta karavAthI traNa samayanI sthitivALo padArtha e AnupAvI rUpa ane eka samayanI sthitivALo padArtha eka anAnupAvI rUpa samaja Ie, eja vAta nIcenA sUtrapATha dvArA prakaTa karavAmAM AvI che (mAyA tisamayadiie ya egasamayaSTriie ya bhANupubdhIpa bhaNANupuThavI ya) A prakAre pahelI caturbhAgIne pahele bhaMga upara prakaTa karavAmAM Avyo che. (evaM tahA ceva davANupunvIgameNaM chabbIsaM bhaMgA bhANiyavyA jAva se taMgamanavahArANaM bhaigovadaMSaNayA) bhA dravyApInA l tulon anusA.
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhogacandrikA TIkA sUtra 129 naigamadhyavahAranayasaMmatabhaGgopadarzanani. 553 anusAra yahAM para " se taM jegamabavahArANaM bhaMgovadaMsaNayA " isa pATha paryanta 26 bhaMga jAnanA caahiye| yahI bhaMgopadarzanatA hai| yahAM 26 bhaMga isa prakAra se banate haiM (1) trisamayasthitika - ekaparamANu Adi se lekara anaMtANuka skaMdha paryaMta dravya vizeSa AnupUrvI, (2) eka samaya sthitika- eka paramANu Adi se lekara anaMtANuka skaMdha paryanta dravyavizeSa anAnupUrvI (3) dvisamayasthitika - ekaparamANu dravya Adi se lekara anaMtANuka skaMdha paryaMta dravya vizeSa - avaktavyaka ye 3 tIna bhaMga ekavacanAnta haiM (1) trisamayasthitika- aneka eka 2 paramANu Adi se lekara aneka anaMtANuka skaMcadravyavizeSa- AnupUrviyAM, (2) eka samayasthitikaaneka eka 2 paramANu Adi dravya se lekara aneka anaMtANuka skaMdha paryaMta anAnupUrviyAM, (3) dvisamaryAsthatika - aneka eka 2 paramANu Adi se lekara aneka anaMtANuka skaMdha paryaMta samasta avaktavyaka ye tIna bhaMga bahuvacanAnta haiN| do 2 bhaMgo ke saMyoga se prathama catubhaMgI isa prakAra se banatI hai(1) AnupUrvI anAnupUrvI (2) AnupUrvI anAnupUrviyAM (3) AnupUrviyAM 2nA 21 mahIM samavA hAye. " se taM gamavabahArANaM bhaMgobadaMsaNayA " naigamavyavahAra namasa'bhata bhagoSaharzanatAnu 35 mA prAznu ke, A sUtrapATha paryaMntanuM samasta kayana ahI' grahaNa karavuM joie. mA prakAranuM bhaMgApadmaza'natAnuM svarUpa #majavu' ahI. A prakAranA 26 bha'ga mane eekavacanAnta traNa bha'gA (1) trisamayasthitika-eka paramANu dravyathI laIne anaMtANuka skenca pantanA dravyavizeSarUpa-AnupUrvI' (2) eka samayasthitika eka paramANu draSa mAhithI laine anaMta aNuka kanyA pantanA dravyavizeSa rUpa AnupUrvI (3) e samayanI sthitivALA eka paramANu dravya AdithI laine anaMtANa anya paryantanA dravyavizeSa rUpa avaktavyaka mahuvacanAnta traNa bhagA (1) traNa samayanI sthitivALAM aneka eka eka paramANu rUpa kUcethI laIne aneka ana'tANuka kadha pantanA dravyavizeSa AnupUrvI che. (2) eka samayanI sthitivALAM eka eka paramANu rUpa dravyethI laIne aneka anatANuka skandhA paryantanA dravyavizeSa anAnupUrvI e che. (3) e samayanI sthitivALAM aneka eka eka paramANu rUpa dravyethI laIne aneka anatANuka kanyA payantanA dravyavizeSA avaktavyaka rUpa che. e padmAnA sa'ceAgathI paDelI catubha'gI (cArabhAMgA) nIce pramANe ane che(1) yAnupUrvI anAnupUrvI, (2) mAnupUrvI manAnupUrvI 'o|, (1) bhAnu ma0 70
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogavAra anAnupUrSI, (4) AnupUrviyAM anAnupUrviyA / vitIya caturbhagI-isa prakAra se hai (1) AnupUrvI avaktavyaka (2) AnupUrvI bahu avaktavyaka (3) AnupUrviyAM eka avaktavyaka (4) aneka AnuparviyAM aneka aba tavyaka / tRtIya caturbhago isa prakAra se hai-(1) anAnupUrvI avaktavyaka (2) anAnupUrvI bahu avaktavyaka (3) anAnurviyAM eka avaktavyaka (4) aneka AnupUrviyAM aneka avaktavyaka / isa prakAra do 2 ke saMyoga pakSa meM visaMyogI bhaMga ina ekavacanAnta bahuvacanAnta AnupUrvI Adi padoM ke ye 12 bhaMga haiM / tIna 2 ke saMyoga se jo ATha bhaMga banate hai ve isa prakAra se haiM-(1) eka AnupUrvI eka anAnupUrvI eka avaktavyaka, (2) eka AnupUrNa eka anAnupUrvI aneka avattavyaka (3) eka AnupUrvI aneka anAnupUrviyAM eka avaktavyaka (4) eka AnupUrvI aneka anAnupUrvI aneka ayaktavyaka () aneka AnupUrviyAM eka anAnupUrvI eka avaktavyaka, (6) aneka AnupUrviyAM eka anAnupUrvI aneka avaktavyaka (7) aneka AnupUrviyAM aneka anAnupUrviyAM eka avaktavyaka (8) aneka AnupUrviyAM aneka anAnupUrviyAM aneka avktpavI e anAnupUrvI ane (4) AnupUvIe anAnupUrvIe. be padenA saMgathI bIjI caturbhAgI nIce pramANe bane che (1) bhAnupUI apata054, (2) mAnuSI 5! a54tavya, (2) AnupUrvI eka avaktavya, (4) aneka AnupUrvI e aneka avakta ke. be padonA saMgathI trIjI caturbhagI A pramANe bane che (1) eka AnupUrvI eka avaktavya, (2) eka anAnupUrva bhaztavya, (3) 57 anAnuA me a14054 (4) l manAnuY. vI e ghaNuM avaktavya. A prakAre ekavacanAta ane bahuvacanAH AnupUrvI A ipanA saMyogathI kula 12 brikasaMgI bhaMga thAya che. have traNa padenA saMyogathI je 8 bhaMga bane che, te prakaTa karavAmAM Ave che, (1) me bhAnuSI 24 anAnuSI ne bharataya: (2) AnupavI, eka anAnupUrvI ane ghaNA avaktavya (3) eka AnupUrvI, aneka anAnupUvIe ane eka avaktavyaka (4) eka AnupUrvI, ane anAnapavao ane aneka avaktavyo (5) aneka AnupUvI, eka anAnupUrvI ane eka avaktavyaka (6) aneka AnupUvIo, eka anAtupUrvI ane aneka avaktavyo (7) aneka AnupUrvI o, aneka anAnuvae ane eka avaktavyaka (8) aneka AnupUrvI e, ane anAnapavIe
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ ganuyogavandrikA kA sUtra 130 samavatArasvarUpanirUpaNam mUlam-se kiM taM samoyAre ? samoyAre gamavavahArANaM ANuputvIdamAI kahiM samoyaraMti ? kiM ANupuvIdavvehiM samo. yaraMti ? aNANuputvIdavvehi samoyaraMti ? avattavyagadamvehi samoyaraMti? evaM tipiNavi sahANe samoyarati bhANiyatvaM se taM samoyAre ||suu0 130 // chAyA-atha ko'sau samatra tAraH? naigamavyavahArayorAnupUrvIdravyANi kutra samavataranti ? kimAnupUdrivyeSu samAtaranti ? anAnupUrvIdravyeSu samavataranti vyaka / isa prakAra ye saba bhaMga 26 ho jAte haiN| inakI vizeSa jAnakArI ke liye dravyAnupUrNa prakaraNagata bhaMgogdarzanatA ko dekhanA caahiye| ||suu0129|| " se kiM taM samoyAre ?" ityAdi / zabdArthaH-(se kiM taM samoyAre) he bhadaMta ! pUrvaprakAnta samavatAra kA kyA svarUpa haiM ? - uttara-(samoyAre) pUrvaprakrAnta (pahale prAraMbha kiyA huvA) sapavatAra kA svarUpa isa prakAra se hai|-(nnegmvvhaaraannN ANuputvIdavvAiM kAhiM samoyaraMti) naigamavyavahAranayasaMmata jo aneka AnupUrvI dravya haiM unakA antarbhAva kahAM hotA hai ? isa prakAra ke cintana prakAra kA jo uttara detA hai vahI samavatAra hai| yaha vicAra isa prakAra se hotA hai ki ane aneka avaktavya A prakAre asagI 6, dvisaMgI 12 ane trikasaMgI 8 bhAMgA maLIne kula 26 bhagA thaI jAya che. temanA vize vadhu mAhitI meLavavI hoya te dravyAnupUvanA prakaraNamAM je bhaMgo padarzanatAnuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che te vAMcI javAnI bhalAmaNa karavAmAM Ave che. sU 12mA " se ki taM samoyAre" yAha zahAtha-prazna-(se ki taM samoyAre ?, 3 mApana ! 5 prAnta (manI. panidhikI kAlAnupUrvInA eka prakAra rU5) samAvatAranuM svarUpa kevuM che? uttara-(samoyAre) pUnti sabhavatA2135 mA prA2nu cha(NegamavavahArANaM ANuputvIdavvAI kahiM samoyaraMti) naisamaya192 nayasa bhata je aneka AnupUvI dravya che temane antarbhAva (samAveza) kayAM thAya che? e svasthAnamAM temane samAveza thAya che ke parasthAnamAM thAya che ke A prakAranI vicAradhArAne je uttara deve tenuM nAma samavatAra che. ahIM A
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ - anuyogadvArasUtre avaktavyakadravyeSu samavataranti ? evaM trINyapi svasthAne samavataranti iti bhaNitadhyam / sa eSa samavatAraH ||suu0 130 // TIkA-se ki taM' ityaadi| azItitamasUtre dravyAnupUrvIvadasya sUtrasya vyAkhyA bodhyA |mu0 130 // naigamavyavahAranayasaMmata samasta AnupUrvI dravya (kiM ANuputvIdavvehi samoyaraMti, aNANupuvvI davvehi-samoyaraMti, avattavvagavehi samo. yAMti) kyA AnupUrvI dravyoM meM antarbhUta hote haiM ? yA anAnupUrvI dravyoM meM antarbhUta hote haiM ? yA avaktavyaka dravyoM meM antarbhUta hote haiM ? (evaM tiNNivi saTTANe samoyaraMti iti bhANiyAM) ___ uttara-naigamavyavahAranayasaMmata jo AnupUrvI dravya haiM ve AnupUrvI dravyoM meM hI samAviSTa nahIM hote haiM aura na avaktavyaka dravyoM meM samAviSTa hote haiN| isI prakAra se jitane bhI naigamavyavahAranayamAnya anAnupUrvI dravya haiM ve apanI jAti meM antarbhUta hote haiM, bhinna jAti meM nhiiN| naigamavyavahAranayasaMmata avaktavyaka dravya bhI avaktavyaka dravyoM meM hI antarbhUta hote haiM anya AnupUrvI Adi dravyoM meM nhiiN| isa prakAra AnupUrvI, anAnupUvIM aura avaktavyaka ye tInoM bhI dravya prakAranI vicAradhArA cAle che-naigamavyavahAra nayasaMmata samasta AnupUrvI dravya (kiM ANuputrIdavvehiM samoyaraMti, aNANuputvIdavvehiM samoyaraMti, avattavvagadamvehi samoyaraMti 1) zubhAnubhUtI dravyomA antabhUta thAya cha 1 3 anaanupUrvI dravyomAM aMtabUta thAya che ? ke avaktavyaka dravyamAM antarbhata thAya che? uttara-(evaM tiNNi vi saTANe samoyAti iti bhANiyavya) narAmayasAra nayasaMmata je AnupUrvI dravyo che tene AnupUrvI dravyomAM ja samAviSTa thAya che, teo anAnupUva drAmAM samAviSTa thatAM nathI ane avaktavyaka dravyomAM paNa samAviSTa thatAM nathI. e ja pramANe gamavyavahAra nayasaMmata jeTalAM anAnupUrvI dravya che, teo paNa pitAnI jAtimAM ja (anAnupUrvI dravyamAM ja) samAviSTa thAya che, temanAthI bhinna e AnupUvI dravyomAM athavA avaktavyaka dravyAmAM samAviSTa thatAM nathI e ja pramANe naigamavyavahAra nayasaMmata avaktavyaka dravyo paNa avaktavyaka dravyomAM ja samAviSTa thAya che--anya AnupUrvI Adi dravyamAM samAviSTa thatAM nathI A prakAre AnupavI, anAnupUvI ane avakatavyaka, A traNe prakAranAM dravya tipitAnA
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 131 anugamasvarUpanirUpaNam 557 mUlam - se kiM taM aNugame ? aNugame Navavihe paNNatte, taM jahA - saMtapayaparUvaNayA jAva appAbahuM veva / NegamavavahArANaM ANupuccIdavvAI kiM asthi Natthi 3? niyamA tiSNi vi asthi / gamavavahArANaM ANupu0bIdavbAI kiM saMkhijjAI asaMkhijjAI anaMtAI 3 ? tiSNi vi no saMkhijAI, asaMkhijAI, no aNaMtAI // sU0 131 // chAyA - atha ko'sAvanugamaH ? anugamo navavidhaH prajJaptaH, tadyathA-satpadamarUpaNatA yAtradalpabahutvaM caiva / naigamavyavahArayorAnupUrvI dravyANi kiM santi na apane 2 sthAna rUpa jAti meM hIM antarbhUta hote haiM isa sUtra kI vyAkhyA ke liye dekho pIche kA 80 vAM sUtra || || mU0 130 // 66 se kiM taM aNugame " ityAdi / zabdArtha - (se kiM taM aNuga me ?) he bhadaMta ! anugama kA kyA svarUpa hai ? uttara - ( aNugame Navavihe paNNatte) anugama nau prakAra kA kahA gayA hai / (taMjA) jaise (saMtapaya parUvaNayA, jAva appAbahuM ceva) saMtapada - prarUpaNatA se lekara alpabahutva taka - arthAt - ( 1 ) satpadaprarUpaNatA, (2) dravyapramANa, (3) kSetra (4) sparzanA (5) kAla ( 6 ) antara, (7) bhAga (8) bhAva (9) alpabahutva / vidyamAna padArtha viSayaka pada kI prarUpaNA kA nAma satpadaprarUpaNatA hai| isa meM (gamahArANaM ANuputrIdavbAI kiM asthi Natthi 3) jo sthAna rUpa jAtimAM ja antabhUta thAya che. A sUtranI vyAkhyA mATe pAchaLa 80muM sUtra vAMcI javu... joIe||sU.130nA 66 ' se kiM taM aNugame " ityAhi zabdArtha - (se kiM taM aNuga me 1) he bhagavan ! anugamanuM sva35 Thevu' hai? uttara- (aNuga vihe paNNatte) anugaMbha nava prahArano hyo che. (sajahA) te aA nIthe prabhAche (saMtapayaparUvaNayA, jAva appA bahu ceSa ) satayaha pra3yatAthI sahane alpabahuva pantanA nava prakAra| ahIM grahaNa karavA joie. te nava prakAra have gaNAvavAmAM Ave che-- (1) satya a3paTutA, (2) dravyaprabhAzu, (3) kSetra, (4) sparzanA, (4) hAja, (6) antara, (7) lAga' (8) lAva mane (8) madhyamaDutva. vidyamAna padmA viSayaka padmanI prarUpaNutAnuM nAma sapadaprarUpaNutA che. tebhAM (gamavavahArANaM ANuputrIvvAIM kiM asthi Natthi ?) ardha sevA abha
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ 558 anuyogadvArasUtre sanni ? niyamAt zrabhyapi santi / naigamavyavahArayorAnupUrvI dravyANi kiM saMkhye - yAni asaMkhyeyAni anantAni 31 trINyapi no saMkhyeyAni, asaMkhyeyAni, no anantAni / sU0 131 // TIkA--' se kiM taM' ityAdi - ziSyaH pRcchati atha ko'sAvanugamaH ? iti / uttarayati - anugamo navavidhaH prajJaptaH, tadyathA - satpadaprarUpaNatetyAdyalpabahutvAntaH / tathAdi - sarapadaprarUpaNatA 1, dravyapramANaM2, kSetraM 3, sparzanA4, kAlaH5, antaram 6, bhAgaH7, bhAvaH8, alpabahutva' 9 ceti / tatra - satpadaprarUpaNatAM nirUpayitumAha- 'gamahArANaM' ityAdinaigamavyavahArasamma tAnyA''nupUrvI dravyANi ki santi ? na santi vA? etramanApUvavakaviSaye'pi mano bodhyaH / uttarayati - niyamAt trINyapi anu koI aisA prazna karate haiM ki "naigamavyavahAranayasaMmata AnupUrvI dravya haiM yA nahIM haiM " isI prakAra kA prazna anAnupUrvI dravyoM aura avaktaars poroN ke bhI viSaya meM hotA hai- -taba isakA uttara- (NiyamA tiSNi vi asthi) "niyamataH ye tInoM dravya haiM" aisA diyA jAtA hai| (gamavavahArANaM ANuputrvI davbAI kiM saMkhijjAI asaMkhijAI anaMtAI 3 1 ) pramANa meM AnupUrvI Adi padoM dvArA jina dravyoM ko kahA jAtA hai unakI saMkhyA kitanI hai isakA vicAra hotA hai - jise isa pATha dvArA vyakta kiyA gayA hai- praznakartA pUchatA hai ki naigamavyavahAranayasaMmata AnupUrvI dravya kyA saMkhyAta haiM, yA asaMkhyAta haiM yA anaMta haiM ? isI prakAra kA prazna praznakarttA kA anAnupUrvI aura avaktavyaka drava ke viSaya meM bhI hai| isakA uttara sUtrakAra ne (tithiga pUche ke " negamavyavAra nayasa'mata AnupUrvI dravye che ke nathI ? anAnupUrvI dravyeA che ke nathI ? avaktavyaka drabyA che ke nathI ? " te te praznanA uttara yA prama.ye ApavAmAM Ave che - (niyamA tiNi vi atyi ) traNe draSye avazya vidyamAna che. A prakAre mAnapUrvI Adi kanyAnA astitva viSayaka je prarUpaNA karavAmAM Ave che tenu nAma satpadaprarUpaNutA che. "" A have dravyapramANanu svarUpa samajAvavAmAM Ave che-je dravyAne AnupUrvI Adi rUpe oLakhavAmAM Ave che, te drabyAnI sakhyAnA dravyapramANamAM vicAra karavAmAM Ave che eja vAtane nIcenA sUtrapATha dvArA spaSTa karavAmAM AvI che prazna- (NegamavavahArANaM ANuputrIdavbAI kiM saMkhijjAI, asaMkhijjAI, aNaMtAI 1) naigamavyavahAra nayasabhita samasta yAnupUrvI dravyoM zu saMkhyAta che, asaMkhyAta che, ke anata che ? A prakAranA prazna anAnupUrvI kI ane annaktavyaka dravye viSe paNa pUchavA joIe,
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadhadrikA TIkA sUtra 131 anugamasvarUpanirUpaNam 559 pUrcchanAnupUyaM vaktavyakAbhidheyAni trINyapi santi / atha dravyapramANaM nirUpayati'NegamavarahArANaM' ityAdi / naigamavyavahArasammatAni AnupUrvIdravyANi kiM saMkhye - yAni asaMkhyeyAni anantAni / evamanAnupUrvIdravyA vaktavyakadravyaviSaye'pi prazno bodhyaH / uttarayati - trINyapi no saMkhyeyAni no anantAni, kintu asaMyeyAni / atredaM bodhyam - jyAdisamaya sthitikAni paramANvAdi dravyANi yadyapIha pratyekamanantAni tathApi samayayalakSaNa sthitirekaiva, kAlasya prAdhAnyAt dravyabahusvasya guNIbhUtatvAcca / evaM ca trisamayasthitikairanantairapi ekamevAnupUrvI dravyam / itthametra catu samayAdi sthitikAnanteSu yAvadaza samaya saMkhyeyasamayA bino saMkhijAI, asaM khijAI, no anaMtAI) yoM diyA hai| ve kahate haiM ki ye tInoM hI dravya na saMkhyAta haiM aura na anaMta haiM, kintu asaMkhyAta haiN| tAtparya kahane kA yaha hai ki tIna samaya kI sthitivAle pratyeka paramANu Adi dravya yadyapi isaloka meM anaMta haiM to bhI unakI samarUpasthiti eka hI hai| kyoMki kAla kI yahAM pradhAnatA hai aura dorehutva kI gauNatA hai / isaliye samayatraya kI sthitivAle jitane bhI ve paramANu Adi anaMta dravya haiM ve saba apanI 2 tIna samaya kI sthitikI apekSA se eka hI AnupUrvI dravya rUpa haiN| isI prakAra se yadyapi cAra samaya Adi kI sthitivAle pratyeka paramANu Adi dravya anaMta haiM, yAvat daza samaya ko sthitivAle, saMkhyAta samaya kI uttara- (tiSNi vi no saMkhijjAI, asaM khijjAI, no aNaMtAI) bhAnupUrvI Adi traNe prakAranA dravyeA sakhyAta pazu nathI, anaMta pazu nathI, parantu asakhyAta che. A kathananA bhAvAtha e che ke traNu sabhyanI sthitivALAM pratyeka paramANu Adi dravye ne ke A leAkamAM anaMta che, chatAM paNa temanI samayatraya rUpa sthiti eka ja che, kAraNa ke kALanI ahI' pradhAnatA maheNa karavAnI che ane dravyamahatvanI gauNutA samajavAnI che tethI traNa samayanI sthitivALAM jeTalAM paramANuthI laIne ana ta pantanA pudgala paramANuvALAM kanya rUpa dravyeA che, te badhAM pAtapAtAnI traNa samayanI sthitinI apekSAe eka ja AnupUrvI dravya rUpa che. eja pramANe ne ke cAra Ai samayanI sthitivALAM pratyeka paramANu Adi dravya anaMta che, dasa samaya payantanI sthitivALAM, sakhyAta samayanI sthitivALAM ane asaMkhyAta samayanI sthitivALAM paramANu Adi dravye anaMta che, chatAM pazu tee tapeAtAnI cAra Rti samaya, isa paryantanA samaya, sakhyAta ane asa',
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuvogadArale saMkhyeyasamayasthitikAnanteSu ekaikeSAmekaikAnapUrvItva bodhyam / dravyasyAnantasamayasthitireva na bhavati tathAvidhasva-bhAvatvAt / evameva anAnupUrvI dravyANi avaktavyakadravyANi cApyasaMkhyeyAni voyAni / nana ekasamayasthitikasya dranyasya anAnupUrvItva, dvisamayasthitikasya dravyasyAvaktavyakatvamucyate, tatra yadyapi loke sthitivAle, asaMkhyAta samaya kI sthitivAle paramANu Adi dravya anaMta haiM to bhI ve apanI 2 cAra Adi samaya, daza samaya, saMkhyAta samaya, aura asaMkhyAta samayarUpa sthiti ko eka hone kI apekSA se eka eka AnupUrvI rUpa haiM / arthAt cAra Adi samaya kI sthitivAle jitane bhI ananta paramANu dravya evaM ananta skaMdha dravya haiM ve apanI cAra samaya kI sthiti ko eka hone ke kAraNa eka Anu vI dravya haiM / isI prakAra se daza Adi samayoMkI sthitivAle anaMta paramANu dravya se lekara anaMta paramANuka skaMdhoM meM bhI eka 2 ko eka 2 AnupUrSI rUpatA apanI 2 sthitiko eka hone kI apekSA se jAnanA cAhiye / dravya kI sthiti anaMta samaya kI nahIM hotI hai, kyoMki aisA koI dravya hI nahIM hai ki jisakI sthiti ananta samaya kI ho| isaliye AnupUrvI dravyoM ko asaMkhyAta mAnA gayA hai| isI prakAra se anAnupUvIM dravya aura bhavaktavyaka dravya bhI asaMkhpAta 2 haiM aisA jAnanA caahiye| zaMkA-eka samaya kI sthitivAlA dravya anAnupUrvI hai aura do samaya kI sthitivAlA dravya avaktavyaka hai| inameM yadyapi loka meM eka khyAta samaya rUpa sthiti eka sarakhI hovAne kAraNe eka eka AnupavI rU5 che. eTale ke cAra samayanI sthitivALAM jeTalAM anaMta paramANu dra ane anaMta skandha dravya che. teo cAra samayanI eka sarakhI sthitivALAM hovAne kAraNe eka AnupUrvI dravyarUpa che eja pramANe pAMcathI laIne dasa payananA samayanI sthitivALAM, saMkhyAta samayanI sthitivALAM ane asaMkhyAta samayanI sthitivALAM anaMta paramANu drathI laIne anaMta paramANu kadhamAM paNa, te pratyekanI pitapotAnI sthitinI ekarUpatAne kAraNe te pratyekamAM paNa eka eka AvI rUpatA samajavI joIe drayanI sthiti anaMta samayanI chetI nathI-eTale ke evuM koI paNa dravya nathI ke jenI sthiti anaMta samayanI heya tethI AnupUva kAne asaMkhyAta ja mAnavAmAM Avela che. e ja pramANe anAnupUrvI dravya paNa asaMkhyAta ja che ane avakatavyaka dravyo paNa asaMkhyAta ja che ema samajavuM. zaMkA-eka samayanI sthitivALuM dravya anAnupUrvI che, ane be samayanI sthitivALuM dravya avata5A che je ke lekamAM eka samayanI sthitivALAM
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanuyogacandrikA TIkA sUtra 131 anugamasvarUpanirUpaNam ekasamayasthitikAni dvisamayasthitikAnica paramANvAdidravyANi pratyekamanantAni santi, tathApi pUrvoktarItyA ekasamayalakSagAyA dvisamayalakSaNAyAzca sthitirekaikaspatvAd dravyabAhulyasya ca guNIbhUtatvAdekamevAnAnupUrvIdravyamekameva cAvaktavyakadravyaM vaktumucitaM, na tu pratyekamasaMkhyeyam / nanu yadi ca dravyabhedena bhedo'GgIkriyate sahi pratyekamanantaM vaktumucitam , ekasamayasthitInAM dvisamayasthitInAM ca dravyANAM eka samaya ko sthitivAle aura do samaya kI sthitivAle paramANu Adi pratyeka dravya anaMta haiM, to bhI pUrvokta rIti se eka samaya kI aura do samaya kI sthiti ko eka rUpa hone se aura dravyabAhulya ko gauNa hone se eka hI anAnupUrvI dravya aura eka hI avaktavyaka dravya hai aisA kathana karanA hI ucita hai / pratyeka asaMkhyAta hai aimA kahanA ucita nahIM hai| zaMkAkAra kA tAtparya yaha hai ki kAlAnupUrvI meM dravya bAhulya gauNa mAnA gayA hai aura kAla pradhAna-isaliye ekasamaya kI sthitivAle jitane dravya hoge ve maya apanI apanI eka 2 samaya kI sthiti meM ekarUpatA hone ke kAraNa eka hI anAnupUrvI dravya kahe jAyeMge bhinna 2 asaMkhyAta anAnupUrvI dravya nahIM / isa prakAra jitane bhI do samaya kI sthitivAle dravya hoMge ve saya apanI 2 do 2 samaya kI sthiti ko eka rUpa hone se eka hI avaktavyaka dravya mAne jAyeMge bhinna bhinna asaMkhyAta avataSyaka dravya nhiiN| yadi dravya ke bheda se inameM bheda mAnA jAve to phira ane e samayanI sthitivALA paramANu Adi pratyeka dravya anaMta che, chatAM paNa pUrvokata rIte eka samayanI ane be samayanI sthitinI ekarUpatA levAthI ane dravyabAhulyanI gauNatA hevAthI "eka ja anAnupUvI dravya ane eka ja avakatavyaka dravya che," evuM kathana karavuM ucita gaNAta pratyeka asaMkhyAta che, evuM kathana karavuM ucita lAgatuM nathI zaMkAkaranAranA kathanane bhAvArtha nIce pramANe che- kAlAnupUrvamAM dravyabAhulyane gauNa mAnavAmAM AvyuM che ane kALane pradhAna mAnavAmAM Avela che. tethI eka samayanI sthitivALAM jeTalAM dravya haze, temanAmAM eka eka samayanI sthiti rUpa ekatA hovAne kAraNe, eka ja anAnupUvI dravya rUpa gaNavA joIebhinna bhinna asaMkhyAta anAnupUrvI dravya rU5 gaNavA joIe nahIM eja pramANe be samayanI sthitivALAM jeTalAM dravya haze te badhAMne paNa, potapitAnI babbe samayanI sthitinI ekarUpatAne kAraNe, eka ja avaktavya dravya rUpa mAnavA paDaze-bhinna bhinna asaMkhyAta avaktavyaka dravyo 25 mAnI
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ anupogaparasUle pratyekamAnantyAditivedAha-loke hi asaMkhyeyA avagAhabhedAH santi / evaM ekasamayasthitikadvisamayasthitikayordravyayoH ekaikasya agAinAbhedena bhinnatayA vivakSitatvAtmatyekamasaMkhyeyaM dodhyam / pratyavagAhaMca ekamamayasthitikadvisamayasthitikAnekadravyasaMbhavAdanAnupUrvyavaktavyakadravyANAmAdhArakSetrabhedAtpratyeka masaMspeyatvaM na virudhyate ||ini||mu0 131 / isa prakAra se to inameM pratyeka meM asaMkhyAtatA na kahakara yahAM sUtrakAra ko anaMnatA pratyeka meM kahanA ucita thA kyoM ki eka samaya kI sthitivAle dravyoM meM aura do samaya kI sthitivAledravyoM meM pratyeka dravya ananta hai ? uttara-loka meM avagAha bheda asaMkhyAta haiN| isaliye eka samaya kI sthitivAle jitane dravya haiM aura do samaya kI sthitivAle jitane dravya haiM unameM se eka 2 dravya meM avagAhanA ke bheda se bhinnatA hai| isa mitratA kI vivakSA kI vajaha se pratyeka dravya asaMkhyAta hai-aisA jAnanA cAhiye / haraeka avagAhameM eka samaya kI sthitivAle aura do samaya kI sthitivADe aneka dravyoM kA rahanA saMbhavita hotA hai| isa liye asaMkhya avagAha meM anAnupUrvI aura avaktavyaka dravyoM ke rahane ke kAraNa unake AdhArabhUta kSetra meM bheda ho jAtA hai / isaliye inameM zakAze nahIM. je dravyanA bhedane lIdhe temanI vacce bheda mAnavAmAM Ave, te te pratyekamAM asaMkhyAtatA AvavAne badale anaMtanA ja AvavAno prasaMga upasthita thaze tethI sUtrakAre ahIM je asaMkhya tatA kahI che tene badale pratyekamAM anaMtatA ja kahevI joItI hatI, kAraNa ke eka samayanI sthitivALAM dravyomAM ane be samayanI sthitivALAM drama-e pratyekamAManaMtatA ja hoya che. uttara-lekamAM avagAhabheda asaMkhyAta che tethI eka samayanI sthiti vALAM jeTalAM be che ane be samayanI sthitivALA jeTalAM dravya che, temAMnA pratyeka dravyamAM avagAhanAnA bhedane lIdhe mitratA che. A bhinnatAnI apekSAe pratyeka dravya asaMkhyAta che, ema samajavuM joIe. dareka avagAhamAM eka samayanI kSitivALAM ane be samayanI sthitivALAM aneka dranI vivamAnatA (rahevAnuM) saMbhavita hoya che. tethI asaMkhya avagAhamAM anAnupavI ane avakatavyaka dravyonA rahevAne kAraNe temanA AdhArabhUta kSetramAM leha paDI jAya che tethI te dravyamAM-pratyekamAM-asaMkhyAtatAnuM kathana viruddha
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 132 kSetradvArasparzanAdvAranirUpaNam atha kSetradvAraM sparzanAdvAraM ca vaktumAha mUlam-gegamazvahArANaM ANupubbIdavAiM aNANuputvIdavAI avattabagadambAI logassa kiM saMkhi jaibhAge hojjA? asaMkhijahabhAge hojA? saMkhejjesu bhAgesu vA hojjA ? asaMkhejesu bhAgesu vA hojjA ? savvaloe vA hojjA? ANuputvIdavAiM egaM davvaM paDucca saMkhejjaibhAge vA hojjA, asaMkhejjai bhAge vA hojA, saMkhegjesu vA, bhAgesu hojjA, asaMkhejjesu vA bhAgesu hojjA, desUNe vA loe hojjA ? nANAdavAiM paDuJca niyamA savvaloe hojjaa| evaM annaannuputriidvvaaiN| AesaMtareNa vA savvapucchAsu pratyeka meM asaMkhyAnatA kA kadhana viruddha nahIM hai| nirdoSa hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki loka meM eka samaya kI sthitivAle dravyoM ko rahane ke sthAna asaMkhyAta hai kyoM ki lokAkAza svayaM asaMkhyAta pradezI hai| ina dravyoM ko rahane kA eka hI eka pradeza rUpa yA do pradeza rUpa AdhAra sthAna nahIM hai| ataH eka pradeza rUpa aura do Adi rUpa AdhAra aneka hone ke kAraNa una asaMkhyAta AdhAra rUpa sthAnoM meM ye pratyeka dravya asaMkhyAta rUpa meM rahate haiM isaliye ye pratyeka asaMkhyAta hI hai ataH bhinna 2 sthAnoM meM rahe huve ina eka samaya kI aura do samaya kI sthiti vAle dravyoM meM pratyeka meM asaMkhyAnatA kA kathana nirdoSa hai| sa013 // paDatuM nathI, paNa nirdoSa kathana rUpa ja gaNI zakAya che. A kathanane bhAvArtha e che ke lekamAM eka samayanI sthitivALAM dravyane tathA be samayanI sthitivALAM dravyone rahevAnAM sthAna asaMkhyAta che, kAraNa ke kAkAza pote ja asaMkhyAta pradezovALuM che A dravyone rahevAnuM eka ja pradeza rUpa athavA be pradezarUpa AdhArasthAna hotuM nathI tethI eka pradezarUpa ane be pradeza Adi rUpa AdhAra aneka hovAne kAraNe te asaMkhyAta AdhAra 35 sthAnomAM te pratyeka kathA asaMkhyAta rUpe rahe che. tethI te pratyeka asaMkhyAta ja che. A rIte bhinna bhinna sthAnamAM rahelA eka samayanI ane be samayanI sthitivALA te pratyeka drAmAM asaMkhyAtanuM kathana cheSarahita ja che.) sU013
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogadArale hojjaa| evaM avattavvagadavANi vijahA khettaannupuvviip|phusnnaa kAlANupuvIe vi tahA ceva bhANiyavyA suu0132|| ___ chAyA- naigamadhyavahArayoH AnupUrvIdravyANi anAnupUrvIdravyANi avaktavyakadravyANi lokasya ki saMkhyeyabhAge bhavanti ? asaMkhyeyamAge bhavanti ? saMkhyeyeSu bhAgeSu cI bhavanti ? asaMkhyeyeSu bhAgeSu vA bhavanti ? sarvaloke vA bhavanti ! AnupUrvIdravyANi ekaM dravyaM pratItya saMkhpeyabhAge vA bhavanti, asaMkhyeyabhAge vA bhavanti, saMkhyeyeSu vA bhAgeSu bhavanti ? asaMkhyeyeSu vA bhAgeSu bhavanti ? dezone vA loke bhavanti / nAnAdravyANi pratItya niyamAt sarvaloke bhavanti / evamanAnupUrvIdravyam / AdezAntareNa vA sarvapRcchAsu bhavanti / evamavaktavyakadravyAgyapi yathA kSetrAnupAm / sparzanAkAlAnupUryAmapi tathaiva bhaNitavyA ||suu0132|| TIkA-'NegamavavahArANaM' ityAdinaigamavyavahArasammatAni AnupUrvIdrapANi lokasya kiM saMkhyeyabhAge bhavanti tiSThanti ? ityAdinaH / uttarayati-'ega davvaM' ityAdi / bhAnupUrvIdravyANi ekaM aba sUtrakAra kSetradvAra aura sparzanadvAra kA kathana karate haiM"NegamavavahArANaM" ityAdi zabdArtha-(NegamavavahArANaM) naigamavyavahAranayamAnya (ANupuSSI davvAI) samasta AnupUrvI dravya (bhaNANuputvI vvAI) samasta anAnupUrvI dravya (pravattavdhagadamvAI) aura samasta avaktavyaka dravya (logassa) loka ke (kiM) kyA (saMkhijjahabhAge hoUnA) saMkhyAta bhAga meM rahate haiM? (asaMkhijjai bhAge hojjA) yA asaMkhyAta bhAga meM rahate haiM (saMkhejjesu. bhAgesu vA hojjA) yA saMkhyAta bhAgoM meM rahate haiM ? (asaMkhejjesu mA. gesu vA hojjA) yA asaMkhyAta bhAgoM meM rahate haiM ? (savvaloe vA hojjA) yA samasta loka meM rahate haiM ? have sUtrakAra kSetradvAra ane sparzanadvAranuM kathana kare che.- "NegamavavahArANaM" tyA: zahAtha-(NegamavavahArANaM) narAma05172 nayasamata (ANuputvIdavvAI) samasta bhAnubhUtI' yA, (aNANuputvIdavAI) samasta anAnubhUtI dravyo, (avanamvagadavvAI) bhane samasta atathya dravye (logassa kiM saMkhigjA bhAge hojA) sabhyAtamA bhAmA 27 , (asaMkhinjAimAge honjA), mapyAta bArAmA 23 , (saMkhejjesu bhAgesu vA hojaa)|
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ asuyogacandrikA TIkA sUtra 132 kSetradvArasparzanAdvAranirUpaNam 565 dravyaM pratotya = Azritya chokasya saMkhyeyamAge 'hojjA' bhavanti tiSThanti, asaMkhyemAge vA tiSThanti, saMkhyeyeSu bhAgeSu vA tiSThanti, asaMkhyeyeSu bhAgeSu vA viSThanti, dezone vA loke tiSThanti / atra jyAdisamayasthitikadravyasya saMkhyevAdibhAgavarttitvaM tacadavagAhasaMbhavAda bodhyam / tathA yadA vyAdisamayasthitikaH sUkSmapariNAmaH skandho dezone loke'vagAhate, tadA ekasya AnupUrvIdravyasya uttara- ( ANupu0vI0bAI egaM davvaM paDucca saMkhejjahabhAge vA hojA, asaMkhejjai bhAge vA hojjA, saMkhejjesu bhAgesu vA hojjA, asaMkhejjesu vA bhAgesu hojjA, desUNe vA loe hojjA) eka dravya kI apekSA karake koI eka AnupUrvIdravya loka ke saMkhyAta bhAga meM rahatA hai, koI eka AnupUrvIdravya loka ke asaMkhyAta bhAga meM rahatA hai, koI eka AnupUrvI dravya lokake saMkhyAta bhAgoM meM rahatA hai aura koI eka AnupUrvIdravya loka ke asaMkhyAta bhAgoM meM rahatA hai| tathA koI eka AnupUrvIdravya dezona loka meM rahatA hai| yahAM para jo vyAdi samaya kI sthitivAle dravya kA loka ke ina saMkhyAta Adi bhAgoM meM rahanA kahA gayA hai vaha una 2 bhAgoM meM avagAha unakA saMbhAvita hai isa apekSA se kahA gayA hai aisA jAnanA cAhiye / tathA-jisa samaya jyAdi samaya kI sthitivAlA sUkSma pariNAma yukta skaMdha dezona loka meM avagAhita hotA hai - ThaharatA hai usa samaya eka AnupUrvIdravya dezona lokavartI hotA hai aisA samajhanA caahiye| asabhyAta samasta mAM 23 che ? uttara- (AnupuccIdavtrAI egaM davvaM paDucca saMkhejjaibhAge vA hojjA, asaMkheujaibhAge vA hojjA, saMkhejjesu bhAge su vA hojjA, asaMkhejjesu vA bhAgesu hojjA, desUNe vA loe hojjA) medhyanI apekSA viyAra vAmAM Ave to eka AnupUrvI dravya leAkanA sakhyAta bhAgamAM rahe che, keAi eka AnupUrvI drabya leAkanA asakhyAta bhAgamAM rahe che, kAi eka AnupUrvI dravya leAkanA sakhyAta bhAgAmAM rahe che, tathA koi eka AnupUrvI drazya dezeAnaleAkamAM rahe che. sabhyAta lAgobhAM rahe che, (asaMkhejjesu bhAgesu vA hojjA) bhAgobhAM rahe che, (savvaloe vA hojjA ?) 6" ahIM " AnupUrvI dravya (traNa Adi samayanI sthitivALuM dravya) leAkanA saMkhyAta Adi lAgeAmAM rahe che. " evuM je kathana karavAmAM AvyuM che tenuM kAraNa e che ke te sakhyAta Adi uparyukta bhAgomAM tenI avagAhanA sabhavita DAya che. tathA je samaye traNa Adi samayanI sthitivALA sUkSma pariNAmayukata rAndha dezeAnaleAkamAM avagAhita thAya che-rahe che te samaye me bhAnupUrvI dravya dezanibeo'vatI hoya che, vu' samanyu leIthe.
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogavArasUre dezonalokavattitvaM bhAvanIyam / nanu sampUrNe'pi loke kasmAdidaM na tiSThati ? iti ceducyate-sarvalokanyArI acisamahAskandha eva bhavati, sa ca sarvalokanyApitayA ekameva samayameva tiSThate, tataHparaM tadupasaMhArAt / na caikasamayasthitika mAnupUdivyaM bhavati, jyAdimamayasthitikatvenaiva tatsaMbhavAt / tAdRzaM dravyaM tu niyamAdekenApi pradezenona eva loke'vagAhate / ataH vyAdisamayasthitikadravyasya dezonavyApitvaM bodhyam / nanu-acittamahAskandhasyaikasamayasthitikatvaM nopapadyate zaMkAH-Apa jo sUkSma pariNAma yukta vyAdi samaya kI sthitivAle skaMdha rUpa eka AnupUrvIdravya ko dezona loka vyApI batalA rahe ho so yaha samasta loka meM kyoM nahIM rahatA hai ? uttara:-yaha to pahile hI kahA jA cukA hai ki sarvaloka vyApI acitta mahAskaMdha hI hotA hai aura yaha acitta mahAskaMdha sarvaloka meM vyApaka rUpa se eka hI samaya taka rahatA hai-bAda meM usakA saMkocaupasaMhAra-ho jAtA hai| eka samaya kI sthitivAlA to AnupUrvIdravya hotA nahIM hai / vaha to vyAdi samaya kI sthitivAlA hI hotA hai| ataH aisA jo dravya hotA hai vaha niyama se eka pradeza Una hI loka meM ava. gAhita hotA hai / isaliye vyAdi samaya kI sthitivAlA jo dravya hotA hai vaha dezonaloka vyApI hotA hai aisA samajhanA caahiye| zaMkA-Apane jo acitta mahAskaMdha ko eka samaya kI sthitivAlA prakaTa kiyA hai, so vaha eka samaya kI sthitikatA usameM ghaTita nahIM zaMkA-Apa je sUkSama pariNAmayukta tra Adi samayanI sthitivALA kalpa rUpa eka AnupUrvI dravyane dezonalekavyApI kahyo che, te amAre prazna e che ke te samasta lekamAM kema vyApele (avagAhita) nathI ? uttara-e vAta te pahelAM spaSTa thaI cukI che ke acitta mahAanya ja sarva lekavyApI hoya che, ane te acitta mahAska sarva lekamAM vyApaka rUpe eka samaya sudhI ja rahe che. tyAra bAda teno saMkeca (upasaM. hAra) thaI jAya che. AnupUrvI dravya eka samayanI sthitivALuM hotuM nathI. te te traNa Adi samayanI sthitivALuM hoya che. tethI evuM je vya hoya che te te dezena lekamAM (eka pradeza pramANa nyUna lekamAM) ja avagAhita thAya che, e niyama che. tethI ja evuM kahevAmAM AvyuM che ke traNa Adi samayanI sthitivALuM je dravya hoya che, te dravya dezona lekamAM avagAhita hoya che, zaMkA-Ape kahAM te acitta mahAskanyanI sthiti eka samayanI hoya che, paraMtu ApanuM te kathana daiSayakA lAge che, kAraNa ke, kapaTa, maLyAna
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogacandrikA TIkA sUtra 132 kSetravAraspanAbAranirUpaNam paNDakapATamanthAnAyavasthAgaNanena tasyApyaSTasamayasthitiyAt / asau hi-kevali samudyAvanyAyena visApariNAmavazAJcatubhiH smyloksy pUraNaM karoti / saMharaNamapi pratiloma-tasyacittamahAskandhasya taireva catubhiH samayai draSTavyam / evaM ca satyau mamayAn kAlamAnena bhavatIti / evaM cAcita mahAskandhasyApyAnupUrvInyAt anupUdrivyasyApi sarvalokavyApityaM vaktavyaM, na tu dezonalokavyApitvamiti cedAha-atra hi daNDakapATamandhAnAdhabhinnA bhimA avsthaaH| avasthAbhedena vastuno'pi medaH / itthaM ca daNDakapATamanthAnAdyavasthadravyebhyo bhinna evAcitta. hotI hai| kyoM ki daNDa, kapATa aura manthAna Adi avasza kI gaNanA se usameM bhI ATha samaya kI sthitikatA AtI hai| yaha acitta mahAskaMdha kevalisamudghAtanyAya se visrasApariNAmavazAt cAra samayoM meM loka ko pUrita karatA hai| arthAt sakala loka ko vyApta karaletA hai aura cAra hI samayoM meM phira vaha apanA maMhAra karatA hai-arthAt apane ApameM samAjAtA hai| isa prakAra isakI sthiti aTha samaya kI kAlapra. mANa se hotI hai| phira eka samaya kI sthiti Apa imakI kaise kahate ho ? tathA yaha acitta mahAskaMdha bhI AnupUrNa rUpa hai aura jaba yaha isa prakAra se sarvaloka vyApI hai to AnupUdivya ko jo Apa dezonaloka vyApI kaha rahe ho vaha kaise saMgata mAnA jA sakatA hai ? ataH AnupUrvI dravya sarvaloka vyApI hai aisA kahanA cAhiye ?___uttara-daNDa, kapATa aura manthAna Adi avasthAe~ haiM ve bhima 2 haiN| aura avasthAoM ke meda se avasthAvAlI vastu meM bhI bheda hotA hai| isa Adi avasthAonI gaNatarI karatAM tenI sthiti ATha samayanI thAya che A A acitta mahAska, kevalisamuddhAtane nyAye visasA pariNAmane lIdhe cAra samayamAM sakaLa lekane vyApta karI de che, ane tyAra bAda cAra samayamAM ja te pitAno upasaMhAra kare che eTale ke pika adara ja samAI jAya che. A rIte kALapramANane vicAra karavAmAM Ave te tenI sthiti ATha samayanI thAya che. chatAM Apa tenI sthiti eka samayanI zA kAraNe kahe cho ? A acitta skaMdha ATha samAnI ritivALA hovAthI AnupUrva rUpa ja che. je AvI dravya rUpa A acitta rUpe sarva lekavyApI hoya, te AnupUva dravyane Apa kevI rIte dezena lekavyApI batAvo che? A rIte AnupUvI dravyane dezana lekavyApI kahevuM te saMgata lAgatuM nathI. tene savalakavyApI ja kahevuM joIe. uttara-daMDa, kapATa ane manthAna Adi je avasthAo che te bhinna bhinna che, ane avasthAeAnA bhedane lIdhe avasthAvALI vastumAM pazu bhinnatA AvI
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhayogabArasUre mhaaskndhH| sa caikasamayasthitika ev| evaM ca tasyAnupUsvAbhAnAdAnupUrtI dravyasya dezonalokavyApi na virudhyate, iti / yadvA-yathA kSetrAnupayoM tathA'trApi sarvalokavyApino'pyacittamahAskandhasya vivakSayA ekasminnamaHmadeze. 'pAdhAnyAzrayaNena dezonalokavartitva bodhyam / tatra pradeze hi ekasamayasthitikamya prakAra daNDa, kapATa aura manthAna avasthAvAle dravyoM se bhiSAhI acitta mahAskaMdha hai| eka samaya kI sthitivAlA dravya AnupUrvI rUpa nahIM mAnA gayA hai| ataH isameM AnupUrvItva kA abhAva hai| isaliye jo AnupUrvI dravya meM acitta mahAskaMdha ko lakSita karake saveloka vyApitA para lAne kI zaMkA uThAI hai vaha nirmUla hai| ataH yahI kathana satya hai ki AnupUrvI dravya dezonalokavyApI hotA hai yadA-kSetrAnupUrvI kI taraha yahAM para bhI marvaloka vyApI bhI acitta mahAskaMdha kI vivakSA se eka AnupUrvI dravya ko eka AkAza ke pradeza meM apradhAnatA ke Azraya se use dezona lokavartI jAnanA cAhiye-tAtparya kahane kA yaha hai ki acitta mahAskaMdha rUpa eka AnupUrvIdravya ko dezona lokavyApI na mAnakara yadi kevala marvalokavyAge hI mAno jAve to phira anAnu. pUrvI aura avaktavyaka dravyoM ko Thaharane ke liye sthAna na hone ke kAraNa unakA abhAva pramakta hogA aura jaba dezona loka meM pracitta mahA. skaMdha rUpa eka AnupUrtadravya vyApaka hokara rahatA hai aisA mAnA jAnA jAya che. A prakAre daMDa, kapATa ane manthAna avasthAvALAM dravyathI acitta mahAkadhamAM bhinnatA che. ane te eka ja samayanI sthitivALo che. eka samayanI sthitivALA dravyane AnupUrvI rUpa gaNAtuM nathI paNa anAnupUvI 25 ja gaNAya che. A prakAre te acitta mahAkalpamAM AnupUvatAne abhAva ja che tethI zaMkA kartAe evI je zaMkA uThAvI che ke "acitta mahAska salekavyApI hevAthI AnupUrvI dravyane paNa sarvavyApI kahevuM joIe." te vAta ucita nathI te sAbita thaI jAya che. acitta mahAkaja anAnupavI 35 heva thI tenI savalokavyApitAne AdhAra laIne AnupavI dravyamA salekavyApitA mAnI zakAya nahIM. tethI eja kathana satya siddha thAya che ke AnupUrvI dravya dezona lekavyApI hoya che. athavA-kSetrAnupUvanI jema ahIM paNa sarvalekavyApI acitta mahA2kanI vivAnI apekSAe eka AnupUrI dravyane eka AkAzanA pradezamAM apradhAnatAne Azraya laIne dezona lekavyApI samajavuM joIe. A kathananuM tAtparya e che ke acitta mahAskA rUpa eka AnupUrvI dravyane dezona lekavyApI mAnavAne badale sarva lekavyApI mAnavAmAM Ave, to anAnupUvI ane avakatavyaka dravyene rahevAnuM sthAna ja na rahevAne kAraNe temane abhAva mAnavAne prasaMge upasthita thaze ane jo evuM mAnavAmAM Ave ke acitta mahAskanya rUpa eka AvI dravya dezona lekamAM vyApta thaIne raheluM hoya
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 132 kSetradvArasparzanAdvAranirUpaNam anAnupUrvIdravyasya dvisamayasthitikasyAvaktavyakadravyasya ca prAdhAnyAt / evamanyadapi bhAgamAvirodhato vaktavyam / tathA nAnAdravyANi anekAnupurvIdravyANi pratItya niyamAt sarvaloke bhavanti / vyAdisamayasthitikadravyANAM sarvaloke'pi nAnAdravyANi niyamAt sarvalokavyApIni bhavantIti bhAvaH / evameva manAnuhai to isa prakAra se acitta mahA skaMdha se pUrita hue bhI loMka meM kama se kama ekapradeza aisA bhI AjAtA hai ki jisameM anAnupUrvI aura aba - vyaka dravya ko Thaharane ke liye sthAna milajAtA hai yadyapi isa eka pradeza meM bhI AnupUrvIdravya rahatA hai to bhI usakI pradhAna rUpa se vahA~ vivakSA nahIM mAnI jAtI hai| vahAM to eka samaya kI sthitivAle anAnupUrvIdravya aura do samaya kI sthitivAle avaktavyaka dravya kI hI pradhA tA mAnI jAtI hai isa prakAra aura bhI bAteM Agama meM vizeSa na Ave isa prakAra se samajha lenI cAhiye / tathA-(nAdivvAI paDucca niyamA sambaloe hojjA ) aneka AnupUrvIdravyoM kI vivakSA karake niyama se AnupUrvodravya samasta loka meM rahate haiM arthAt vyAdi samaya kI sthitibAle aneka AnupUrvodravyoM kI sattA samasta loka meM bhI pAyI jAtI hai isaliye nAnA AnupUrvIdravyoM kI apekSA se aneka AnupUrvIdravya samasta loka vyApI hokara rahate haiM / ( evaM aNANupubvadivyaM) isI prakAra che, teA A rIte acitta mahAmkandha vaDe pUrata (vyAsa) thayelA leAkamAM paNa AchAmAM oche. eka pradeza eve! hAya che ke jemAM anAtupUtrI ane vaktavyaka dravyane rahevAne mATe sthAna maLI jAya che. jo ke te eka pradezamAM paNa AnupUrvI dravya rahe che, chatAM paNa temAM temane pradhAnarUpe gaNI zakAya nahI" te eka pradezamAM te eka samayanI sthitivALA anupUrvI dravyanI ane e samayanI sthitivALA avaktavyaka dravyanI ja pradhAnatA mAnavI paDe che. eja pramANe bIjI vAtene paNa AgamanI virUddha na paDe evI rIte samajI levI joie. tathA - (nANAdavvAI paDucca niyamA savvaloe hojjA) bhane mAnupUrvI dravyenI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te tee niyamathI ja saleAkamAM rahelAM hoya che, ema samajavu' joI e. eTale ke traNa Adi samayanI sthitivALAM aneka AnupUrvI dravyenuM astitva samasta leAkamAM paNa hoya che, tethI ja aneka AnupUrvI draSyeAnI avagAhanA khAmatamAM evu kathana karavAmAM mAvyuM che ke aneka AnupUrvI drabyA samasta lekamAM vyAsa thaine rahe che, ma0 72
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyoga evI dravyamAbhitya anAnupUrvIdravyama pe lokasyAsaMkhyeyabhAgedhyApi bhavati / atredaM bodhyam-yathA kSetrAnupUAmanAnupUrvIdravyaM lokasyAsaMkhyeyamAge bhavati, tathA kAlAnAmapi tasyAsaMkhyeyabhAgavattitvaM bodhyam / yato yatkAlata eka. samayasthitikaM tatkSetrato'pyekapradezAvagAdaM bhavati / tacca lokasyAsaMkhyeyamAge evaM bhavati / prakArAntaramupAzrityAha-'AesaMtareNa vA' ityaadi| AdezAntareNa-prakA. rAntaramAzritya anAnupUrvI dravyaM sarvapRcchAsu-saMkhyeyabhAge, asaMkhyeyabhAme, saMkhyeyabhAgeSu asaMkhyeyabhAgeSu sarvaloke vA, bhavati / ayaM bhAvaH-acittamahArakase anAnupUrvIdravya ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye-arthAt eka anAnupUrvIdravya ko Azrita karake eka anAnupUrvI dravya bhI loka ke asaMkhyAta bhAga meM rahatA hai-yahAM aisA samajhanA cAhiye-jaise kSetrAnupUrvI meM eka anAnupUrvI dravya loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahatA hai, usI prakAra se kAlAnupUrvI meM bhI vaha loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahatA hai| kyoM ki kAla kI apekSA jisakI ekasamaya kI sthiti hai vaha kSetra kI apekSA bhI eka pradeza meM sthita hotA hai| yaha ekapradeza meM rahanA hI loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM usakA rahanA hai| (AesaMtareNa vA samvapucchAsu hojjA) athavA patrakAra prakArAntara ko Azrita karake anAnupUrvIdravya ke viSaya meM isa prakAra se kahate haiM ki yadi koI aisA pUche ki anAnupUrvI dravya loka ke saMkhyAta bhAga meM athavA asaM. khyAtamAga meM athavA saMkhyAta bhAgoM meM athavA sarvaloka me rahatA (evaM aNANupubbI davvaM) me 451 mana nu5 dra0yana viSayamA paNa samajavuM joIe eTale ke eka anAnupUrvI dravyanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave, te eka anAnupUvI dravya paNa lekanA asaMkhyAta bhAgamAM he che. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe samaja-jevI rIte kSetrAnupUrvamAM eka anAnupUvI dravya lokanAM asaMkhyAta bhAgamAM rahe che, e ja pramANe kAlAnupUrvImAM paNa te lekanA asaMkhyAtamAM bhAgamAM rahe che, kAraNa ke kALanI apekSAe jenI eka samayanI sthiti hoya che, te kSetranI apekSAe paNa eka pradezamAM avagAhita (raheluM) hoya che. A eka pradezamAM rahevuM, tenuM nAma ja lekanA asaMkhyAtamAM bhAgamAM rahevuM che. (bAesaMtareNa vA savvapugchAsu hojjA) ay| sUtrA2 anya prakAre AnupAvI dravyanA viSayamAM nIce pramANe kathana kare che-je kaI e prazna che ke anAnupUrvI dravya lekanA saMkhyAta bhAgamAM rahe che, ke asaMkhyAta bhAgamAM rahe che, ke samasta lekamAM rahe che?
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhayogavandrikA TokA sUtra 132 kSetrahArasparzanAdvAranirUpaNam 571 nyasya daNDAyavasthAH parasparaM bhiSAH, AkArAdi medAda, dvitricatuHpradezikAdi skandhavat / tatazca tA daNDAghavasthA ekekasamayattitvAt pRthgnaanupuurviidrvyaanni| teSu ca madhye kimapi kiyatyapi kSetre varttate, ityanayA vivakSayA kila ekamanAnapUrvIdravyaM prakArAntareNa etatsUtroktasaMkhye vabhAgAdikAsu paJcasvapi pRcchAsu lamyate / tathA nAnAdravyANi pratItyA'nAnupUrvIdravyANi sarvasminnapi loke bhavanti / eka hai ? to usakA uttara isa prakAra se hai-do tIna cArapradezavAle skaMdha Adi kI taraha acitta mahAskaMdha kI daNDa, kapATa aura manthAna avasthAe~ AkAra Adi ke bheda se paraspara meM bhinna 2 haiN| isa prakAra ve daNDAdika avasthAe~ eka eka samayavartI hone ke kAraNa pRthak 2 anAnupUrvI dravya haiN| inake bIca meM koI eka anAnupUrvI dravya loka ke kitane bhI kSetra meM rahatA hai jaba isa prakAra kI vivakSA hotI hai taba-isa vivakSA se eka anAnupUrvI dravya prakArAntara se isa sUtrokta saMkhya bhAgAdika pAMcoM hI pRcchAoM meM labhya ho jAtA hai-tAtparya kahane kA yaha hai ki eka samaya kI sthitivAlA anAnupUrvI dravya hotA hai aura isa anAnupUrvI dravya meM se koI eka dravya loka ke saMkhyAta bhAga meM rahatA hai koI eka dravya asaMkhyAta bhAga meM rahatA hai, koI eka dravya saMkhyAta bhAgoM meM rahatA hai| koI eka asaMkhyAta bhAgoM meM rahatA hai aura koI eka sarvaloka meM rahatA hai| tathA nAnA anAnupUrvIdravyoM te A prazna e uttara ApI zakAya ke be, traNa, cAra pradezavALAM skandha AdinI jema acitta mahAskanI daMDa, kapATa ane manthAna ava. sthAo AkAra AdinI apekSAe eka bIjIthI bhinna bhinna hoya che. A prakAre te daMDAdika avasthAe eka eka samayavatI hovAne kAraNe alaga alaga anAnupUvI dravya rUpa hoya che. temAMnuM kaI eka anAnupUrvI dravya lekanA keTalA ya kSetramAM rahe che. jyAre A prakAranI vivakSA thAya che, tyAre A vivakSAnI apekSAe eka anAnupavI dravya prakArAntaranI apekSAe A satrokta saMkhyaya bhAgAdi pAMca prakAranA bhAgomAM upalabdha thAya che. A kathanane bhAvArtha e che ke eka samayanI sthitivALA anAnupUvI dravyanI avagAhanAne vicAra karavAmAM Ave, te kaI eka anAnupavI dravya lekanA sukhyAta bhAgamAM rahe che, koI eka anAnupUva dravya lekanA asaMkhyAta bhAgamAM rahe che, keI eka anAnupUva dravya lekanA saMkhyAta bhAgomAM rahe che, koI eka anAnupUrvI dravya lekanA asaMkhyAta bhAgamAM rahe che ane koI eka anAvI dravya sarvakamAM paNa rahe che, aneka anAnI dUnI.
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra samayasthitikAnAM dravyANAM sarvatra sasvAditi / evam-avaktavyakadravyANyapi yaSA kSetrAnuSyom / ayaM bhAvaH-avaktavyakadravya kSetrAnupUjyAmira kAlAnuyAmapi lokasyAsaMkhyeyabhAge eva bhavati / yato yatkAlato dvisamayasthitikaM tatkSetrato 'pi dvipadezAvagADham , tacca lokasyAsaMkhyeyabhAgameva vyApnoti / athavAdvisamayasthitikaM dravyaM svabhAvAdeva lokAsaMkhyeyabhAgavyApi bhavati, na tato'dhikavyApi / tathA-AdezAntareNa vA-'mahAkhaMdhavajjamannadavyesu AillacaupucchAsu hojjA" iti proktam / kI apekSA karake nAnA anAnupUrvI dravya sarvaloka meM bhI rahate haiN| kyoMki eka samaya kI sthitivAle anAnupUrvIdravyoM kA sarvatra sattva rahatA hai| (evaM avattavyagavvANi vi jahA khettANupuvIe) isI prakAra kSetrAnupUrvI kI taraha avaktavyaka dravya bhI haiN| tAtparya yaha hai ki jisa prakAra se kSetrAnupUrvI meM zravattavyaka dravya loka ke asaMkhyAta bhAgavartI batalAyA gayA hai usI prakAra se yahAM kAlAnupUrvI meM bhI vaha loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahanevAlA batalAyA gayA hai| kyoM kikAlakI apekSA jisakI sthiti do samaya kI hotI hai vaha loka ke do pradezoM meM hI avagADha hotA hai| do pradezoM meM avagADha honA hI loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vyApta karanA hai / athavA do samaya kI sthitivAlA dravya svabhAva se hI loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vyApta hotA hai isa se adhika bhAga ko apekSAe vicAra karavAmAM Ave te teo sarvalekavyApI hoya che, ema samajavuM, kAraNa ke eka samayanI sthitivALAM anAnupa dravyanuM astitva sapatra DAya che. (evaM AttagavvANi vi jahA khettANuputrIe) kSetrAnuSImA avaktavyaka dravyonI avagAhanA viSe jevuM kathana karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana ahIM paNa samajavuM joIe A kathanane bhAvArtha nIce pramANe chekSetrAnupUrvamAM avaktavyaka dravyane lekanA asaMkhyAta bhAgavata batAvyuM che, eja pramANe ahIM kalAnupUrvI mAM paNa tene lekanA asaMkhyAta bhAgamAM raheluM ja batAvavAmAM AvyuM che, kAraNa ke kALanI apekSAe jenI sthiti be samayanI hoya che, te dravya lekanA be pradezamAM ja avagADha hoya che. A prakAre be pradezamAM rahevuM tenuM nAma ja lokanA asaMkhyAtamAM bhAgane bhyAsa kare athavA be samayanI sithativALuM dravya havabhAvathI ja levAnA asaMkhyAtamAM bhAgane vyApta kare che, tenA karatAM adhika bhAgane te vAta karatuM nathI,
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhalogacandrikA TIkA sUtra 132 kSetravAraparzanAdvAranirUpaNam bhatredamanumandheyam -kimapi dvisamayasthitikaM dravyaM lokasya saMkhyeyatamabhAgamakmAite, kimapyasaMkhyeyatamabhAgam kimapi saMkhyeyAn bhAgAn , kimapi tu asaMkhyeyAna mAgAn na tu sarvalokamavagAAte / sarvaloka nyApitvaM tu mahAmandhasya / sa cASTamamayai niSpadyate, na tu dvAbhyAM samayAbhyAm / ato dvisa yasthitikatvAbhAvena mahAskandhasyAvaktavyakatvAmAvAdavaktavyakadravya viSaye pazcamapRcchA na bhvti| bata eva-mahAkhaMdhavajaM' ityuktam / nAnAdravyANi tu sarvalAkavyApAni bhavamtIti / iti kSetradvAram / sparzanAdvAraM nirUpayitumAha-'phusaNA' ityaadi| sparzanA. dvAramapi tayeva-kSetrAnupUrvI deva vijJeyam |mu0132|| vaha vyApta nahIM karatA hai / tathA-"AdezAntareNa vA-mahAkhaMdhavajjamannadabvesu Aillacara pucchAsu hojjA" aisA jo kahA hai usakA bhAva isa prakAra se hai-ki do samaya kI sthitiyAlA koI eka avaktAka dravya loka ke saMkhyAtaveM bhAga meM avagADha hotA hai koI asaMkhyAta bhAga meM avagADha hotA hai, koI saMkhyAta bhogoM meM avasAda honA hai, aura koI asaMkhyAta bhAgoM meM avagADha hotA hai parantu sarvajoka meM avagADha nahIM hotA hai| sarvaloka meM avagADhato mahAskaMdha hotA hai| yaha mahAskaMdha ATha samayoM se niSpanna hotA hai| do samayoM se nhiiN| isa liye isa mahAskaMdha meM dvisamayasthitikatA kA abhAva hone se avaktavyakadravyatva kA abhAva hai| isaliye avaktavyaka dravya ke viSaya meM pAMcavAM prazna nahIM hotA hai / isIliye " mahApaMdhaSajja" aisA kahA hai| tathA nAnA avaktavyaka dravyoM kI apekSA karake nAnA avaktavyaka dravya sarva tathA-" AdezAntareNa vA-mahAkhaMdhavajjamannanvesu Aillaca upucchAsu hojA" prabhArI ne yuM che tane mApA nIye prabhAra cha- samayanI sthitivALuM keI eka avaktavyaka dravya loka saMkhyAta bhAgamAM avagADha (29) rAya che, asabhyAtamA lamai DAya cha, asabhyAta bhAgomAM avagADha hoya che, keI asaMkhyAta bhAgamAM avagADha hoya che, paraMtu koI paNa avaktavyaka dravya samasta lekamAM avagADha hotuM nathI. mahAkalpa ja sarvalekamAM avagADha hoya che. A mahAgha ATha samayamAM niSpanna thAya che-e samaye.mAM niSpanna thatuM nathI A rIte A mAska dhamAM be samayanI sthitine abhAva hovAne kAraNe tene avaktavyaka dravya rUpa gaNI zakAya nahI' A rIte avaktavyaka dravyanI avagaNanAnI bAbatamAM pAMcamI pAta ( sasilpai) saMbhavI satI nathI tathA " mahAkhaMdhavaja" A satrAMza mUkavAmAM Ave che. aneka avaktavyaka dravyonI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te evuM kathana grahaNa karavuM joIe ke
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ 574 anuyogadvArasUtre atha kAladvAramAha - mUlam -- NegamavavahArANaM ANupuvI davAI kAlao kevacciraM hoMti ? egaM davaM paDucca jahaNaNeNaM tiSNi samayA ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM / nANAdavAI paDucca saGghaddhA / NegamavavahArANaM ANupuvIdabAI kAlao kevacciraM hoi ? egaM davaM paDucca ajahannamaNukkoseNaM ekkaM samayaM, nANAdavAI paDucca sabbaddhA / avattagadavANaM pucchA, egaM davaM paDucca ajahaNNamaNukoseNaM do samayA, NANAdavAIM paDucca saGghadvA // sU0 133 // chAyA - naigamavyavahArayorAnupUrvI dravyANi kALataH kiyacciraM bhavanti ? ekaM dravyaM pratItya jaghanyena trIn samayAn utkarSeNa - asaMkhyeya kAlam / nAnAdravyANi pratIya sarvAdvA / naigamavyavahArayoH anAnupUrvIdravyANi kAlataH kiyacciraM bhavanti ? ekaM dravyaM pratItya ajaghanyAnutkarSeNa ekaM samayaM nAnAdravyANi pratItya sarvAddhA / avaktavyakadravyANAM pRcchA / ekaM dravyaM pratItya ajaghanyAnutkarSeNa dvau samayau, nAnAdravyANi pratItya sarvAddhA // 0 133 // TIkA- ' gamavavahArANaM ' ityAdi / naigamavyavahArasammatAni AnupUrvI dravyANi kAlataH kiyacciraM bhavanti ? iti praznaH / uttarayati - ekaM dravyaM pratIsya AnupUrvIdravyANAM jaghanyataH zrIna loka vyApI hote haiN| isa prakAra yahAM taka kSetradvAra kI prarUpaNA huI hai| (phumaNA kAlAnupubIe vi tahA caiva bhANiyavvA ) sparzanA dvAra bhI isakA kAlAnupUrvI meM kSetrAnupUrvI kI taraha jAnanA cAhiye // bhrU0 132 // aba sUtrakAra kAladvAra kA kathana karate haiM 6 'gamavavahArANaM' ityAdi / zabdArtha - (jaigama vavahArANaM) naigamavyavahAranayasaMmata ( ANupubI - dagboI) samasta ANupUrvodravya (kAlao) kAlakI apekSA karake (kevafset hoI) kitane samayataka rahate haiM ? prakAre A aneka avaktavyaka drabyA salekavyApI hAya che. A sUtrabhAM kSetradvAranI praSAlA 42vAmAM bhAvI hai. (phulaNA kAlANupubbIe vi tahAleva bhANiyatrA) sAnupUrvAbhAM sparzanA dvAstu' uthana pazu kSetrAnupUrvAMnI jema ja samajavuM joie. sU132/5
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ anugacandrikA TokA sUtra 133 kAlavAranirUpaNam samavAna sthitiH, utkarSeNa cAsaMkhyeyaM kAlaM sthitiH| ayaM bhAvaH AnupUrvI dravyANAM madhye trisamapasthitikaM dravyaM sarvato jaghanyaM, tacca trIna samayAneva tipThati / ato jaghanyatastrisamayaM yAvadAnupUrvIdravyANAM sthitiH| utkRSTatastu asaMkhyeyaM kAlaM sthiti;dhyA / tataH paramekena tadrUpeNa pariNAmena dravyAvasthAna uttara-(egaM davvaM paDucca) eka AnupUrvodravya kI apekSA karake bhAnupUrNadravyoM kI (jahaNNeNaM) jaghanya se (tiNi samayA) tIna samayakI sthiti hai, aura (ukoseNaM) uskRSTa se (asaMkhenaM kAlaM) asaMkhyAtakAla kI sthiti hai| isakA tAtparya yaha hai / AnupUrvIdravyoM ke bIca meM tIna samaya kI sthitivAlA dravya saba se kama hai yaha tIna samaya taka hI ThaharatA hai-rahatA hai| isaliye AnupUrvIdravyoM kI sthiti jaghanya se tIna samaya taka kI kahI gaI hai| aura utkRSTa se jo asaMkhyAta kAla kI sthiti kahI gaI hai usakA tAtparya yaha hai ki dravya asaMkhyAta kAla ke bAda AnupUrvIrUpa pariNAma se pariNamita have sUtrakAra kAyadvAranuM kathana kare che- "NegamavavahArANaM " tyA zahAya-(NegamavavahArANaM) nemaNyAra nayasa mata (ANupulvIdavvAI) samasta bhAnubhUtI dravye (kAlo) NanI apekSAme (kevacicaraM hoI ) / samaya sudhI rahe che? uttara-(egaM davvaM paDucca) me bhAnu dra0yanI apekSA piyAra 12pAmA bhAve, to bhAnu dra0yanI (jahaNNeNaM tiNNi samayA) anya (mAchAmA pachI) miti ra samayanI hI mana (ukoseNaM asaMkhejjaM kAlaM) Be (dhArebhA pAre) sthiti apyAta janI hI . mA kathanane bhAva the nIce pramANe che-je AnupUrvA dravya che temAM traNa samayanI sthitivALuM dravya sauthI ochuM che. te traNa samaya sudhI ja rahe che, te kAraNe AnupUvI dravyonI jaghanya sthiti traNa samayanI kahI che. tenI utkRSTa sthiti asaMkhyAta kALanI kahevAnuM kAraNa e che ke te dravya asaMkhyAta kALa bAda AvI rUpa pariNAma rUpe pariNamita vahetuM ja nathI,
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ 576 bhanuyogadvArA yaivAbhAvAditi / nAnAdravyANi pratItya tu AnupUrvIdravyANAM sarvAdAsarvakA sthiti rbhavati / lokasya pratyekasmin pradeze teSAM sarvadA sadbhAvAt / tathA-naigamavyavahArasammatAni anAnupUrvIdravyANi kALataH kiyacciraM bhavanti tiSThanti ? iti praznaH / uttarayati - ekaM dravyaM ghatItya ajaghanyAnutkarSeNa ekaM samayaM tiSThanti / rahatA hI nahIM hai| ( nAgAdavbAI paDucca sanvadrA) tathA nAnA AnupUrvI dravyoM kI apekSA ko Azrita karake AnupUrva dravyoM kI sthiti sArvakAlika hai| kyoMki loka ke pratyeka pradeza meM nAnA AnupUrvI dravyoM kA sadbhAva rahatA hai (NegamabavahArANaM ) naigamavyavahAranayasaMmata (aNANugodiovAI ) samasta anAnupUrvI dravya ( kAlao) kAla kI apekSA se (haraj ) kitane samaya taka rahate haiN| uttara- ( egaM datraM paDucca ) eka anAnupurvIdravya kI apekSA karake- (ajahannamaNuka koseNaM) anAnupUrvIdravya ajaghanya aura anutkarSa se eka samaya taka rahate haiM (nANAdavvAI paDucca savvaddhA) aura nAndravyoM kI apekSA karake samasta anAnupUrvI dravya sarvakAla rahate hai / kyoMki loka ke haraeka pradeza meM inakA sadbhAva rahatA hai| (avattavvagada -vvANaM pucchA) avaktavyakadravyoM ke viSaya meM bhI isI prakAra se prazna haiM ki naigamavyavahAranayasaMmata avaktavyaka dravya kAla kI apekSA se kitane samaya taka rahate hai ? (nAdavvAiM pahucca savvaddhA) bhane mAnupUrvI dravyonI apekSAkhe vicAra karavAmAM Ave, teA AnupUrvI dravyenI sthiti sAva kAlika che, kAraNa ke leAkanA pratyeka pradezamAM vividha AnupUrvI dranyAnA sadA sadbhAva ja rahe che. prazna- (gamavavahArANaM) negamavyavahAra nayasa'bhata (aNANuputrIdavbAI) samasta manAnupUrvI dravyeo (kAlao) ajanI apekSAo (kevambiraM) DeMTalA samaya sudhI rahe che ? utta2-(egaM davvaM paDunca) manAnupUrvI dravyanI apekSAko viyAeM 42vAmAM Ave to (ajahannamaNukoseNaM) manAnupUrvI dravya dhanya bhane anu. dRSTa ajanI apekSAo me samaya sudhI rahe che. (nANA havvAI padducca savvaddhA) ane aneka drabyAnI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te anAnupUrvI dravyenI sthiti sAva ka lika che, kAraNa ke leAkanA dareka pradezamAM temanA sadbhAva rahe che. prazna- (avattagavvANaM pucchA) bhavaktavya dravyAnA viSayabhAMpa ho prazna pUchavAmAM Avye che ke naigamavyavahAra nayasa'mata aktavya dravya kALanI pekSAe keTalA samaya sudhI rahe che?
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 134 antaravAranirUpaNam nAnAdravyANi tu pratItya sarvakAlam , lokasya pratipradeze teSAM sadbhAvAt / abakamyakadravyANi tu ekaM dravyaM pratItya ajaghanyAnutkarSeNa dvau samayau tiSThanti / mAnAdravyANi pratItya tu sarvakAlam / lokasya patipadeze teSAM sarvAdAvasthAnAt / / ekasamayasthitikasyaivAnAnupUrvItvaM, dvisamayasthitikasyaivAvaktavyakatvamabhyupagamya. te'to nAnayoyoSiye jaghanyotkRSTacintAsaMbhava iti bhAvaH // 10 133 // athAntaradvAramAha mULam-NegamayavahArANaM ANupubIdavANamaMtaraM kAlao kevaciraM hoI ? egaM davaM paDucca jahanneNaM egaM samayaM, ukkoseNaM do smyaa| nANAdavAI paDucca gatthi aNtrN| NegamavavahArANaM aNANupubbIdavvANamaMtaraM kAlao kevacciraM hoI ? egaM davvaM paDucca jahanneNaM do samayA, ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM gANA. davvAiM paDucca gasthi aNtrN| NegamavavahArANaM avattabagadamvANaM uttara-(egaM davvaM paDucca ajahaNNamaNukkoseNaM do samayA jANA vvAiM paDucca samvaddhA) eka dravya kI apekSA karake ajaghanya aura anu. skRSTa se avaktavyaka dravya do samaya taka rahate haiN| aura nAnA dravyoM kI apekSAse sarvakAla rahate haiM / kyoMki loka ke pratipradeza meM inakA sarvadA avasthAna rahatA hai / eka samaya kI sthiti vAlA dravya anAnupU. vI hai aura do samaya kI sthitivAlA dravya avaktavyaka hai isaliye ina donoM ke viSaya meM jaghanya aura utkRSTa ko lekara vicAra nahIM kiyA gayA hai| sU0 133 // uttara-(egaM davvaM paDucca ajahaNNamaNukkoseNaM do samayA, NANA vvAI paDucca savvaddhA) 23 dayanI apekSA viyA2 42sAmA mAve to anya ane anuSkRSTa kALanI apekSAe avaktavyaka dravya be samaya sudhI rahe che. ane je aneka dravyonI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te avaktavyaka dravyanI sthiti sArvakAlika che, kAraNa ke lekanA dareka pradezamAM temane sadA sadbhAva rahe che. eka samayanI sthitivALuM dravya anAnupUrvI rUpa che ane be samayanI sthitivALuM dravya avaktavyaka rUpa che. te kAraNe te bane jaghanya ane utkRSTanI apekSAe vicAra karavAmAM Avyo nathI. sU103 ma073
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ 578 bhanuyogadvAra sUtre pucchA, egaM datraM paDucca jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkosaNaM asaMkhejjaM kAlaM / NANAdavvAiM paDucca Natthi aMtaraM / bhAga bhAva appAnahuM ceva jahA khettANupuvIe tahA bhANiyavvAI jAtra se taM aNugame / se taM gamavavahArANaM aNovaNihiyA kAlANuputhvI || sU0 134 // chAyA - naigamavyavahArayoH AnupUrvIdravyANAmantaraM kAlataH kiyacciraM bhavati ? ekaM dravyaM pratIzya jaghanyena ekaM samayam, utkarSeNa dvau samayau / nAnAdravyANi pratIzya nAsti antaram / naigamavyavahArayoranAnupUrvI dravyANAmantaraM kAlataH kiyacciraM bhavati ? ekaM dravyaM pratItya jaghanyena dvau samayau utkarSeNa asaMkhyeyaM kAlam / nAnAdravyANi pratItya nAsti antaram / naigamavyavahArayoravaktavyakadravyANAM pRcchA / ekaM dravyaM pratItya jaghanyenaikaM samayam, utkarSeNAsaMkhyeyaM kAlam / nAnAdravyANi pratItya nAsti antaram / bhAgobhAvo'lpabahutvaM caina yathA kSetrAnupUrvyAM tathA bhaNitavyAni yaavtso'saavnugmH| saipA naigamavyavahArAnau panidhiko kAlAnupUrvI sa. 134 / TIkA- ' gamavavahAraHNaM ' ityAdi - naigamavyavahArasammatAnAmAnupUrvIdravyANAmantaraM kAlataH kriyacciraM bhavati ? iti praznaH / uttarayati - ekaM dravyaM pratItyAnupUrvIdravyANAmantaraM kAlato jaghanyeaba sUtrakAra antaradvAra kI prarUpaNA karate haiN| "gamavavahAraNaM" ityAdi / zabdArtha - ( gamavavahArANaM) naigamavyavahAranayasaMmata (ANupubbI ori) samasta AnupUrvIdravyoM kA (aMtaraM) aMtara (kAlao) kAlakI apekSA se (kiyacciraM) kitane samaya kA hotA hai ? uttara- ( egaM davvaM paDucca) eka dravya kI apekSA lekara ( jahanneNaM) AnupUrvIdravyoM kA aMtara- virahakAla - jaghanya se (egaM samayaM) eka samaya kA have sUtrakAra antaradvAranI prarUpaNA kare che-- 66 " 'dinacagizio">> Scale zavdArthauM (NegamavavahArANaM) naigabhavyavahAra nayasabhita ( ANupubbI davvANaM) samasta bhAnupUrvI dravyeonu (aMtaraM) a Mtara (virAja ) ( kAlao) ajanI apekSAye (kiyaciraM) DeTA samayanuM hoya che ? uttara- ( egaM davvaM paDucca) ko 4 dravyanI apekSA vicAra vAmAM Ave to mahaNeNaM) yAnupUrvI dravyonu dhanya atara-dhanya virahamaNa- (egaM
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuSyogavandrikA TIkA stra 134 antaravAranirUpaNam naikaM samayaM bhavati, utkarSeNa tu dvau smyau| nAnAdravyANi pratItya tu nAsti antaram / ayaM bhAvaH-yAdisamayasthitikaM vivakSitaM kiMcidekamAnupUrvIdravyaM taM pariNAmaM parityajya pariNAmAntareNa samayamekaM sthitvA punaHpUrvoktenaiva pariNAmena yAdi samayasthitikaM jAyate tadA jaghanyata ekaM samayamantaraM bhvti| yadA tadeva dravyaM dvau samayau pariNAmAntareNa sthitvA punastenaiva pariNAmena vyAdi samayasthitikaM jAyate tadA tatrotkarSamo dvau samayo antaraM bhvti| yadi punaH pariNAmAntareNa kSetrAdibhedataH samayadvayAt parato'pi tiSThet tadA tatrA'pyAnu. aura ( ukkoseNaM) utkRSTa se (do samayA) do samaya kA hotA hai| (nANAdavAI paDuraca) tathA nAnA dravyoM kI apekSA lekara inameM (Nasthi aMtaraM) aMtara nahIM hai) tAtparya isakA isa prakAra se hai ki dhyAdi samaya kI sthitivAlA koI vivakSita eka AnupUrvIdravya Anu. pUrvIpa apane pariNAma ko choDakara ke kisI dUsare pariNAma se eka samaya taka pariNamita rahakara punaH usI pariNAma se jyAdisamaya kI sthitivAlA bana jAtA hai to aisI sthiti meM jaghanya se vahAM aMtara eka samaya kA hotA hai| aura jisa samaya vahI dravya do samaya taka pari. NAmAntara se pariNamita banA rahakara phira bAda meM usI pariNAma se jyAdisamaya kI sthitivAlA banatA hai to aisI dazA meM vahAM utkRSTa se do samaya kA antara mAnA jAtA hai| yadi pariNAmAntara se pariNamita banA huA vaha dravya kSetrAdi saMbandha ke bheda se do samaya se adhika samaya) me samayanu bhane (ukoseNaM) 15: dhAre bhata2 (do samayA) meM samayanu DAya che. (NANAdavyAiM pahacca) mane dra0yAnI apekSA piyAra 42vAmA sAvatA (Natthi aMtaraM) bhata2 (1294) nathI mA 4thananu tAtparya e che ke traNa Adi samayanI sthitivALuM dravya pitAnA anupUrvI rUpa pariNAmane choDIne koI anya pariNAma rUpe eka samaya sudhI pariNa mita rahIne pharI traNa Adi samayanI sthitivALA AnupUrvI dravya rUpe parimita thaI jatuM hoya, te evI paristhitimAM tyAM jaghanya attara (virahakALa) eka samaya gaNAya che. paNa traNa Adi samayanI sthitivALuM ke AnupUrvI dravya pitAnA AnupUrvI rUpa pariNAmane choDIne keI anya pariNAma rUpe be samaya sudhI pariNamita rahIne pharI traNa Adi samayanI sthitivALA AnupUvI dravya rUpe parimita thaI jatuM hoya, te e paristhitima tyAM utkRSTa attara be samayanuM gaNAya che. je anya pariNAma rUpe pariNumita thavuM te anupa dravya kSetrAdi saMbaMdhanA bhedathI be samaya
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra pUrvItvamanubhavet, tato'ntarameva na syAt / nAnAdravyANi pratItya tu nAstyantaram, trisamaya sthitikadravyANAM loke sarvadA sadbhAvAditi / tathA - naigamavyavahArasamma - vAnAmanAnupUrvIdravyANAM kAlataH kiyacciramantaraM bhavati 1 iti praznaH / uttarayatiekaM dravyaM pratItya jaghanyena dvau samayau antaram, utkarSataH asaMkhyeyaM kAlam / nAnAdravyANi pratItya tu nAsti antaram / ayaM bhAvaH ekaM dravyaM pratItya ekasamayasamaya taka bhI rahatA hai to usa samaya vaha usa sthiti meM bhI AnupUrvI svakA anubhavana karatA hai aura isa sthiti meM vahAM antara hI nahIM AtA hai / nAnA dravyoM kI apekSA se jo antara nahIM kahA hai usakA kAraNa yaha hai ki trisamaya kI sthitivAle koI na koI dravya loka meM sarvadA rahate hI haiN| 50 prazna - (NegamavavahArANaM aNANupuJcIdavvANaM aMtaraM kAlao ke afari hoI) naigamavyavahAranayasaMpata anAnupUrvIdravyoM kA antara kA la kI apekSA kitaneka samaya kA hotA hai ? uttara- ( egaM datra paDucca ) eka dravya kI apekSA lekara (jahamne NaM) jaghanya se (do samayA) do samaya kA aura (ukko seNaM) utkRSTa se (asaMkhejjaM kAlaM ) asaMkhyAtakAla kA antara hotA hai / ( NANAdavvAiM paTucca Natthi aMtaraM) tathA nAnodravyoM kI apekSA karake antara nahIM karatAM adhika samaya sudhI paNa rahe te te paristhitimAM paNa tyAre te AnupUrvIzvane anubhava kare che, ane A sthitimAM tyAM aMtara ja sabhavI zakatuM nathI vividha dravyenI apekSAe aMtara (virahakALa)nA abhAva ja kahevAnuM kAraNa e che ke traNa samayanI sthitivALAM kAIne kaMI dravya lekamAM sava dA mAjuda ja rahe che. prazna- (gamavavahArANaM aNANupuvvI davvANaM aMtaraM kAlao kevacciraM hoI?) nagamavyavahAra nayasa'mata anAnupUrvI dravyenuM aMtara kALanI apekSAe keTalA samayanuM hAya che ? uttara- (egaM davvaM pahucca) the! manAnupUrvI dravyanI apekSAo vicAra 42vAmAM Ave to (jatreNa do samayA) dhanya antara (gochAmAM mocho virAja) meM samayanuM (ukko seNaM asaMkhejjaM kAlaM) utkRSTa a Mtara (vadhAraibhAM dhAre virahA) asaNyAta ajanuM hoya . ( NANAdavbAI paDucca sthi aMtaraM) bhane dravyonI apekSA vicAra karavAmAM bhAve, to a Mtara (viraha'dvAja) hotu' nathI yA uthanano bhASArtha nAtha prabhA - sabhayanI sthiti
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogacandrikA TIkA sUtra 134 antaradvAranirUpaNam 581 6 sthiti kAnyanAnupUrvIdravyANi yadA pariNAmAntareNa samayadrayamanubhUya punaH pUrvameva sthiti lameran tadA jaghanyataH samayadvayamantaraM labhyate / yadi tu pariNAmAntareNa ekameva samayaM tiSTheyustadA antarameva na bhavati, tatrApyanAnupUrvI svasyaiva sadbhAvAt / aba samayayAtparato yadi pariNAmAntareNa tiSTheyustadA jaghanyatvameva na syAt / yadA tu tAnyeva dravyANi asaMkhyeyaM kAlaM pariNAmAntareNa sthityA punarekasthitikaM. pariNAmaM labheran, tadA utkRSTato'saMkhyeyaM kAlamAntaraM bhavati / nanu anyAnyadravya.. kSetrasambandhe'nantamapi kAlam antaraM bhavitumarhati tataH kathamuktam ukko seNa hotA hai| isakA bhAva yaha hai ki eka samaya kI sthitivAle anAnupUrvIdravya jisa samaya dUsare pariNAma se do samaya taka pariNamita bane rahate haiM aura bAdameM punaH usI apanI pUrva sthiti meM AjAte haiM taba vahAM jaghanya se do samaya kA antara mAnA jAtA hai| aura yadi ve pari nAmAntara se pariNamita bane hue eka samaya taka hI rahate haiM to aisI dazA meM vahAM antara hI nahIM hotA hai kyoM ki usasthiti meM bhI vahA~ anAnupUrvItva kA sadbhAva hai / aura yadi ve do samaya ke bAda taka bhI pariNAmAntara se pariNamita bane rahate haiM to vahAM jaghanyatA nahIM mAnI jAtI hai / aura jaba ve hI dravya asaMkhyAta kAla taka pariNAmAntara se pariNamita rahakara punaH eka sthiti vAle apane pariNAma ko pAte haiMtaba utkRSTa se asaMkhyAta kAla antara hotA hai / - vALuM koi eka anAnupUrvI drazya jyAre anya pariNAma rUpe pariNamita thaIne e samaya sudhI te pariNAma rUpe parimita thayelu rahIne tyAra khAda peAtAnI eja pUrva sthitimAM AvI jAya, te evI sthitimAM tyAM jAnya virahakALa e samayane gaNAya che, ane jo te eka samaya sudhI ja anya pariNAma rUpe pariNumita thayelu rahe che, te evI paristhitimAM tyAM aMtara ja hAtu nathI, kAraNa ke evI dazAmAM te drazyamAM anAnupUrvI ne sAva ja rahe che. ane samaya bAda pazu je anya pariNAma rUpe pariSumita thayelu ja rahe, te tyAM jaghanyatA mAnavAmAM AvatI nathI parantu ne te dravya asakhyAta kALa sudhI anya pariNAma rUpe parimita thayelu rahIne, tyAra bAda eka samayanI sthitivALA peAtAnA pUtra pariNAmane prAsa. kare te evI paristhitimAM te anAnupUrvI dravyanA utkRSTa virahakALa, asakhyAtakALanA gaNAya che,
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanuyogadvArasUtra AyejjaM kAlaM' iti ? iti cedAi-kAlAnupUrvI prakramAt kAlasyaivAtra prAdhAnyaM vivakSitam , yadi cAtra anyAnyadravyakSetrasaMbandhAdantarakAlabAhulyaM kriyate, tadA tad dvAregavAntarakAlasya bahutaM syAt , tadA dravyakSetrayoreva prAdhAnyaM syAta, na tu kAlamya / tasmAdekasminneva pariNAmantare yAvAn kazcidutkRSTaH kAlo labhyate sa evAntare cintyate, sa cAsaMkhyeya eva / tataH paramekena pariNAmena vastuno'. vasthAnasyaiva niSiddhatvAt / idaM ca sUtrasya vivakSAvaivicicyAt sarva pUrvamuttaratra ___ zaMkA-anya2 dravya aura kSetra ke sAtha saMbandha hone para anantakAla kA bhI antara ho sakatA hai, to phira sUtrakAra ne "ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM" aisA kyoM kahA? uttara-kAlAnupUrvI ke prakaraNa se kAla meM hI yahAM pradhAnatA vi. vakSita huI hai, yadi yahAM para anya 2 dravya aura kSetra ke saMbandha se aM. tarakAla meM bAhulya kiyA jAtA hai to yaha yAhalya usameM dravya aura kSetra ke dvArA hI AyA mAnA jAvegA tapato dravya aura kSetra kI hI pa. dhAnatA ho jAvegI kAla kI nhiiN| isaliye eka hI pariNAmAntara meM jitanA kucha utkRSTa kAla labhya hotA hai vahI antara meM vicArA jAtA hai aura vaha isa prakAra se asaMkhyAta hI labhya hotA hai| isake bAda va. stu kA eka pariNAma rUpa se avasthita rahanA hI niSiddha hai| yaha saba kathana sUtra kI vivakSA kI vicitratA se Age pIche Agama meM virodha na zaMkA-judAM judAM dravya ane kSetranI sAthe saMbaMdha thatuM hoya te anaM. takALanuM paNa aMtara saMbhavI zake che. chatAM sUtrakAre utkRSTa aMtara asaMkhyAtakALanuM zA kAraNe kahyuM che? uttara-kAlAnupUrvanuM prakaraNa cAlatuM hovAne kAraNe ahIM kALamAM ja pradhAnatA mAnIne kathana karavAmAM AvyuM che. je ahIM judAM judAM dravya ane tranA saMbaMdhane lIdhe aMtarakALamAM bAhulya mAnavAmAM Ave, te te bAhulya temAM dravya ane kSetranA dvArA ja AveluM mAnavuM paDaze je e pramANe kara. vAmAM Ave te kALanI pradhAnatAne badale dravya ane kSetranI ja pradhAnatA mAnavAno prasaMge upasthita thaze tethI eka ja pariNAmAntaramAM jeTale ukaSTakALa thAya che, tene ja utkaTa aMtara rUpa mAnavAmAM Ave che, ane te utkaTa aMtara upara batAvyA pramANe asaMkhyAtakALanuM ja hoya che. tyAra bAda (asaMkhyAta kALa bAda) vastu eka pariNAma rUpe avasthita () rahevAne ja niSedha che. A samasta kathana, sUtranI vivakSAnI vicitratAne lIdhe. evI rIte ahIM lagADavuM joIe ke AgamanA AgaLapAchaLanA katha
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogacandrikA TIkA sUtra 134 bhantaradvAranirUpaNam 583 bhAgamAvirodhena bhAvanIyam / nAnAdravyANyAzritya tu nAstyantaram, lokasya pratipradeze sarvadA tasya sadbhAvAditi / tathA naigamavyavahArasammatAnAmavaktavyakadravyANAmapi antaraviSaye pRcchA = mano'nAnupUrvIvad bodhyaH / uttarastu ekaM dravyaM pratItya jaghanyenaikaM samayamantaram, utkarSeNa asaMkhyeyaM kAlam / nAnAdravyANi matItya nAsti antaramiti / ayaM bhAvaH - dvisamayasthitikaM kiMcidavaktavyakadravyaM pariNAmAntareNa samayamekaM sthitvA tataH punardvisamayasthitikatvameva yadA labhate tadA Ave isa prakAra lagA lenA caahiye| nAnAdravyoM kI apekSA karake jo antara nahIM kahA gayA hai usakA kAraNa yaha hai ki loka ke prati pradeza meM sarvadA usakA sadbhAva rahA karatA hai| (gamavavahArANaM avattasridatrANaM pucchA) naigamavyavahAranayasaMmata avaktavyaka dravyoM ke antara ke viSaya meM prazna- anAnupUrvIdravya kI taraha hI jAnanA cAhiye / uttara -- usakA isa prakAra se haiM- (egaM davvaM paTucca) eka avaktasun dravya kI apekSA karake (jahaNaNeNaM) jaghanya se antara (egaM samayaM ) eka samaya kA hai aura (ukkoseNaM) utkRSTa se antara ( asaMkhejjaM kAlaM ) asaMkhyAta kAla kA hai| tathA (NANAdavvAI paTucca Natthi aMtaraM) nAnA dravyoM kI apekSA se antara nahIM hai / isakA tAtparya yaha hai ki do samaya kI sthitivAlA koI avaktavyaka dravya pariNAmAntara se prinamAM koi vireSa saMbhave nahI' aneka anAtupUrvI dravyenI apekSAe aMtaravirahakALa-nA abhAva kahevAnuM kAraNa e che ke lekanA pratyeka pradezamAM tene sadA sadbhAva ja rahyA kare che, prazna- (NegamavavahArANaM avattavagadavvANaM pucchA) naigamavyavahAra nayasabhita vaktavyaka dravyeAnA aMtaranA viSayamAM paNa anAnupUrvI dravyanA jevA ja prazna samajave. uttara- (ega da pahucca) me bhavatavya dravyanI apekSAye vicAra 42vAmAM Ave to (jahaNaNaM egaM samayaM ) 4dhanyanI apekSA me me samayatuM, mane (ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM ) u-STanI apekSAye asaNyAta ajanu mAMtara DAya che. eTale ke AchamAM Ache eka samayanA ane vadhAremAM vadhAre asabhyAta aNaneo virAja hoya che. (Na NAdavbAI paDucca Natthi aMtaraM ) vividha avaktavyaka dravyeAnI apekSAe vica:ra karavAmAM Ave, te virahukALa rUpa ataranA abhAva hAya che. have A kathananA bhAvAtha' batAvavAmAM Ave che, dhArA ke e samayanI sthitivALuM kAI avazyaka dravya petAnA pariNAmane tyAga karIne koI
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadAraste jadhanyata ekaM samayamantaram / yadA ca pariNAmAntareNAsaMkhyeyaM kAlaM sthitvA tasa: 'punadimasyasthitikallaM labhate tadA urakarSaNa asaMkhyeyaM kAlamantaraM bhavati / anupU yathA''kSepaparihArau tathA'trApi bodhyau / tathA-nAnAdravyANi pratItya tu nAsti antaram , loke sarvadA teSAM sadbhAvAt / itthamantaradvAramuktvA sampratibhAgadvAraM bhAvadvAramalpabahutvadvAraM ca vaktukAma Aha-bhAga-bhAva alpAbahuceva' ityAdi / ayaM bhAvaH-atrApi bhAgadvAra kSetrAnupUrvIvad bodhyam / kSetrAnupUrvA yathA'nupUrvIdravyANi zeSadravyApekSayA'paMkhyeya gairadhikAni, zeSadravyANi tadapekSayA'saMkhyeyabhAganyUnAni tathA'trApi bodhyam / idamatra bodhyam-anAnupUrvIdravyaM Namita huA eka samaya taka rahatA hai aura bAda meM phira vaha do samaya kI apanI pUrvasthiti ko prApta kara letA hai taba isa sthiti meM virahakAla jaghanyarUpa se eka samaya kA mAnA jAtA hai aura jaba do samaya kI sthitivAlA koI avaktavyaka dravya pariNAmAntara se pariNamita asaM. khyAta kAla taka banA rahakara phira do samaya kI apanI pUrvasthiti meM A jAtA hai taba isa dazA meM vahAM usakA antara asaMkhyAta kAla kA mAnA jAtA hai| anAnupUrvI meM jisa prakAra se AkSepa aura usakA parihAra kiyA gayA hai usI prakAra se yahIM para bhI akSepa aura usakA parihAra usI paddhati se kiyA gayA jAnanA caahiye| tathA nAnA abaktavyaka dravyoM kI apekSA jo antara nahIM kahA gayA hai usakA kAraNa yaha hai ki loka meM sarvadA avaktavyaka dravyoM kA sadbhAva rahatA hai| (bhAga, bhAva, appAbahuM ceva jahA khettANupuvvIe tahA bhANipabvAI anya pariNAma rUpe parimita thaI jAya che. tyAra bAda te eka samaya sudhI eja dazAmAM rahIne pharI be samayanI pitAnI pUrva sthitine prApta karI le che. te evI paristhitimAM jaghanya virahakALa eka samayane gaNAya che. paranta koI avaktavyaka dravya anya pariNAma rUpe pariNamita thaIne asaMkhyAta kALa sudhI te anya pariNAma rUpe ja rahIne tyAra bAda e samayanI pitAnI pravarasthitimAM AvI jAya che, te evI paristhitimAM te avaktavyaka dravyanuM uka" aMtara asaMkhyAta kALanuM mAnavAmAM Ave che. anAnupUvImAM je prakAranI zaMkA uThAvavAmAM AvI che te prakAranI zaMkA ahIM paNa uThAvI zakAya che zaMkAnuM tyAM je prakAre nivAraNa karavAmAM AvyuM che eja prakAre ahIM paNa nivAraNa karI zakAya che, vividha dravyonI apekSAe aMtarano abhAva kahevAnuM kAraNa e che ke mAta054 yonI sahA sadamA 23 che. (bhAga, bhAva, appA
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ sogavandrikA TIkA sUtra 134 antarabAranirUpaNam hi ekasamayasthitilakSaNamekaM sthAnaM labhate, pravaktavyakadravyaM tu dvisamayasthitilakSa namekaM sthAnaM kamate / AnupUrvIdravyaM tu trisamayacatuHsamayapaJcasamayasthitilakSaNAni sthAnAnyArabhyAsaMkhyeyasthitilakSaNaparyanteSu sthAneSu ekaikaM sthAnaM labhate / itthaM cAnudrivyaM zeSadravyApekSayA'saMkhyeyamAgAdhikam / zeSadravyANi tadapekSayA'saMjAva se taM aNugame) bhAgadvAra, bhAvadvAra aura amAvasyadvAra kSetrAnuH pUrvI kI taraha yahAM para bhI jAnA caahiye| arthAta kSetrAnupUrvI meM jaise samasta AnupUrvI dravya zeSa yoM kI apekSA asaMkhyAta bhAgo se adhika-asaMkhyAnaguNijana-mAne gaye haiM aura zeSa dravya-anAnupUrvI evaM bhavaktavyaka ina-inakI apekSA asaMkhyAtabhAganyUna mAne haiM usI prakAra yahAM para bhI bhAgachAra ke vizya meM kathana jAnanA cAhiye ! yahAM aisA jAnanA anAnupUrvI dravya eka samaya kI sthitirUpa eka sthAna ko prApta karatA hai aura jo avaktavyaka dravya hai vaha hisamaya kI sthiti rUpa eka sthAna ko pAtA hai, tathA jo AnupUrthI dravya hai, vaha tIna samaya, cAra samaya pAMca samaya kI sthitirUpa sthAnoM se lekara asaMkhyAta samaya taka kI sthitirUpa sthAnoM meM eka eka sthAna ko prApta karanA hai| isa prakAra AnupUrvI dravya zeSa dravyoM kI apekSA amaMkhyAna bhAgoM se adhika ceva jahA khettANupuvIra tahA bhANi vyAiM jAda se aguga me) 2, bhAva dvAra ane apaharadvAranuM kathana kSevAnuparInI jema ja ahI paNa samajavuM joIe eTale ke zetrAnavImAM jevI rIte samaeta Anuva dravyane bAkInAM dravyo karatAM asaMkhyAtagaNuM kahevAmAM AvyuM che, ane bAkInAM kane (anAnakavI ane avaktavaka dravyane) AnupUva dro karatAM asaMkhyAta bhAga pramANa kahevAmAM Avela che, e ja pramANe ahI paNa bhAgadvAranA viSayamAM kathana grahaNa thavuM joIe A kathananuM vadhu 25TIkara nIce pramANe samajavuM. anAnupUrvI dravya eka samayanI sthiti rU5 eka sthAnane prApta kare che, ane je avaktavyaka dravya che te be samayanI rithati rUpa eka sthAnane prApta kare che, tathA je AnupUvI dravya che te traNa, cAra, pAMca Adi samayanI sthiti rUpa sthAnethI laIne asaMkhyAta samaya paryantanI sthiti rUpe sthAnemAMnA eka eka sthAnane prApta kare che. A prakAra anavI dravya bAkInAM be dra karatAM asaMkhyAtagaNuM adhika saMbhavI zake che ane bAzinA
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanupogavArapaNe khyeyabhAganyUnAnIti / tathA-bhAvadvAre bhAnupaya'nAnupUrvyavaktavyakAnAM prayANAmapi draSyANAM sAdipAriNAmikamAvavati pUrvavad bodhyam / tathA-eSo prayANA dravyANAmalpabahutvadvArame bodhyam-avaktavyakadravyANi hi sarvastokAni, teSAM svabhArata eva stokatvAt / anAnupUrvI nyANi tu tato vizeSAdhikAni, anAnu. pUrvIdravyANAmavaktavyakadravyApekSayA vizeSAdhikatvAt / AnupUrvIdravyANi tu ukto. bhayadravyApekSayA asaMkhyeyabhAgAdhikAni / asaMkhyeyabhAgAdhikasvaM tveSAm uparibhAgadvAre nirdiSTaM tathaivAtrA'pi bodhyam / bhAgAdi viSaye kSetrAnupUrvIvat sarva bodhyamiti / itthaM naigamavyavahArasammatA'naupanidhikI kAlAnupUrvIvat upasaMhRteti labhya hotA hai| aura zeSa do dravya usakI apekSA asaMkhyAtabhAganyUna labhya hote haiN| bhAvahAra meM AnupUrvI, anAnupUrvI aura pravaktavyaka pe tInoM bhI dravya pUrva ke jaise sAdi pAriNAmika bhAvavartI haiN| tathAina tInoM dravyoM kA alpapahusvadvAra isa prakAra se jAnanA cAhiyesamasta pravaktavyaka dravya svabhAva se hI kama hone se zeSa do dravyoM kI apekSA se kama haiN| anAnupUrvI dravya avaktavyaka dravyoM kI apekSA se kucha-vizeSa adhika hai| tathA jo bhAnupUrSI dravya haiM ina donoM dravyoM kI apekSA asaMkhyAta guNA adhika hai| asaMkhyAta bhAgAdhikatA jisa prakAra se Upara bhAgavAra meM prakaTa kI gaI hai usI prakAra se yahAM para bhI jAnanA caahiye| tAtparya karane kA yaha hai ki ina bhAgAdizAroM ke viSaya meM saba kayana kSetrAnupUrSI kI taraha hI jAnanA caahiye| isa prakAra (jApa se taM a.) yAvat yaha anugama kA svarUpa be prakAranAM dravya AnupUva dra karatAM, asaMkhyAta bhAga pramANa khUna hA hai cha. bhAva dvAramAM AnupUrvI ane avaktavyaka, A traNe dravyone AgaLa kahyA pramANe sAdipariNamaka bhAvavatI' kahAM che. A traNenA a5hatvakAranuM kathana A pramANe samajavuM-samasta avaktavyaka dravya svAbhAvika rIte ja A hevAne kAraNe bAkInAM bane dravya karatAM ochuM che. avaktavyaka dravya karatA anAnupUva dravya vizeSA. vika che anAnupavI jo ane avaktavyaka dravya karatAM AnupUvI dravya asaMkhyAta bhAga pramANa adhikatAnuM spaSTIkaraNa upara bhAgadvAramAM je pramANe karavAmAM AvyuM che te pramANe ahIM paNa samajI devuM A samasta kathananuM tAtparya e che ke A bhAgAdi dvArAnA viSayamAM samasta kathana kSetrAnavInA ne / amarg (jAba se taM aNugame) "I HIR anugamana 5535
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ ganuyogacandrikA TIkA sUtra 135 anaupanidhikIkAlAnupUrvI nirUpaNam 587 rayitumAha- se taM' ispaadi| saiSA naigamamyavahArasammatA anaupanidhikI kAlAnupUrvI // 40 134 // atha saMgrahanayamatena aupanidhikIM kAlAnupUrvImAha mUlam-se kiM taM saMgahassa aNovANihiyA kAlANuputrI ? saMgahasta aNotraNihiyA kAlANupuvI paMcavihA paNNattA, taM jahA-asthapayaparUvaNayA, bhaMgasamukttiNayA, bhaMgovadaMsaNayA, samoyAre, aNugame / suu0135|| chAyA-atha kA sA saMgrahasya anaupanidhikI kAlAnupUrvI ? saMgrahasya anau hai| isako samApta hote hI naMgamavyavahAranayasaMmata anaupanidhikI kAlA. nupUkA yaha prakaraNa samApta ho rahA hai isa bAta ko sUcita karane ke liye sUtrakAra kahate haiM ki (se taM gamavavahArANaM aNovaNihiyA kAlANupunvI ) isa prakAra se yaha naigamavyavahAranayasaMmata anaunidhikI kAlAnupUrvI hai|suu0 134 // __ aba sUtrakAra saMgrahanaya ke mantavyAnusAra anopanidhikI kAlAnu. pUrvI kA kathana karate haiM -"se kiM taM saMgahassa" ityAdi / zabdArtha -- (se kiM taM saMgahassa aNoNihiyA kAlANupuvvI) he bhadaMta / saMgrahanayamAnya anaupanidhikI kAlAnupUrvI kyA hai ? uttara -- (saMgahassa aNovaNihiyA) saMgrahanaya mAnya anaupanidhikI (kAlANuputhvI) kAlAnupUrvI (paMcavihA paNNatA) pAMca prakAra kI che." A kathana paryantanuM kSetrAnupUvInA prakaraNamAMnuM samarata kathana ahI grahaNa karavuM joIe tenI samApti thatAM ja nigamavyavahAra nayasaMmata anaupanighikI kAlAvanuM A prakaraNa samApta thaI rahyuM che, e vAtane sUcita 42pAne bhATa sUtra42 241 prabhAve -(se taM gamavavahArANaM NovaNihiyA kAlANu puvvI) " naya1902 nayabhata bhanI pani nuvAna upara batAvyA pramANenuM svarUpa che." sU134 have sUtrakAra saMgrahanayanA maMtavya anusAra anopanidhikI kAlAna:viin prayana re che-"se kiM taM saMgahassa" tyAha zahAtha-(se kiM taM saMgahAsa agovaNihiyA kAlANupuvI 1) spn| gahanayamAnya anaupanizcikI kAlAnupUvanuM svarUpa kevuM che? ttira-(saMgahassa aNobaNihiyA kAlANupuSvI paMcavihA paNattA) sanaya.
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra panidhi kI kAlAnupUrvI paJcavidhA prajJaptA. tapathA-arthapadaprarUpaNatA, mAsamutkInatA, manopadazanatA, samavatAraH anugamaH ||suu015|| TIkA-se kitaM' ityAdi / vyAkhyA'sya pUrvavada yodhyA / m0 135 // arthapadamarUpaNatAdInAM nirUpaNAyAha mUlam-se kiM taM saMgahassa asthapayaravaNayA ? eyAI paMca vi dArAiM jahA khettANupubIe saMgahassa tahA kAlANupubIe vi bhANiyavANi, NavaraM ThiI abhilAyo, jAva se taM aNugame se taM saMgahassa aNovaNihiyA kAlANupubI ||suu0136|| chAyA-atha kA sA saMgrahasya arthapadaparUpaNatA ? etAni pazcApi dvArANi yathA kSetrAnupUyAM saMgrahasya tathA kALAnupUAmapi bhaNi vyAni, navaraM sthityamiH lApara, yAvat sa epo'nugmH| sapA saMgrahasya anopanidhikI kaalaanupuurvii|muu.136|| TIkA-"se ki taM" ityAdi / atha kA sA saMgrahasammatA'rthapadaparUpaNatA ? iti prshnH| uttarapati-etAniarthaparUpaNatAdIni pazcApi dvArANi saMgrahamate kSetrAnupUkmekottarazatatame sUtre kahI gaI hai (taM jahA) jaile- aSayaparUvaNayA bhaMgasamukittaNayA, bhaMgAghadasaNayA 'samoyAre' aNugame) arthapadaprarUpaNatA, bhaMgasamutkIrtanatA, bhaMgopadarzanatA samayatAra aura anugama isa sUtra kI vyAkhyA pahile kI gaI vyAkhyA ke anusAra hI jAnanI caahiye|muu0135|| "se kiM taM saMgahassa" ityAdi / zabdArtha-- (se kiM taM saMgahassa aTThapayaparUvaNayA ) he bhadaMta ! semahanayamAnya arthapada prarUpaNatA kyA hai ? (eyAiM paMca vi dArAiM jahA khettANupuThavIe saMgahassa taho kAlANukuThavIe vi bhANiyavANi) samata bhanIpani khAnuSI pAya ||2nii hI cha. "taM jahA" ta pAMya azanIya prabhArache-(aTupayaparUvaNayA bhaMgasamukttiNayA, bhaMgovadaMSaNayA, samoyAre, aNugame) (1) a54 pra35yatA, (2) samuhIta natA, (3) AllpadarzanatA, (4) samavatAra ane (5) anugama A sUtranI vyAkhyA pahelAM kahyA pramANe samajavI 135 "se kiM taM saMgahassa" tyAha Awan-se kiM taM saMgahassa aTupayapavaNayA?) bhagavan! sa. hanayasaMmata arthapada prarUpaNutAnuM svarUpa kevuM che? uttara-(eyAiM paMca vi dArAiM jahA khettANupuvIe saMgahasta tahA kAlANupu. bIe vi bhANiyabANi) sanayamana trAnuSI mA ma pAMye nAza
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ 589 yogA TIkA sUtra 136 arthapatraprarUpaNAdInAM nirUpaNam bathA santi tathA kAlAnupUrvyAmapi saMgrahamate bhaNitavyAni / navaraM=vizeSastvayametrayadatra sthityabhilApaH karttavyaH / ayaM bhAvaH - kSetrAnupUrvyA "tiparasogADhe ANupuntrI, caupparasogADhe ANupuccI" ityAdyuktam, emiDa- "tisamayaDie bhAjupuccI, causamayahie ANuputhvI" ityAdi vaktavyamiti / kSetrAnupUrvot kivaivadhivaktavyam ? ityAha- ' jAva se taM' iti / yAvatsa eSo'nugama iti paryantaM kSetrAnupUrvItradeva vaktavyamiti / prakRtamupasaMharannAha - ' se taM saMgaharU ' ityAdi / saiSA saMgrahanayasammatA anaupanidhiko kAlAnupUrvI te // mu0 136 / / uttara -- saMgrahanaya mAnya ina pAMcoM dvAroM kA kathana jisa prakAra kA kSetrAnupUtra meM kiyA gayA hai usI prakAra kA kathana saMgrahanayasaMmata ina pAMcoM dvAroM ko isa kAlAnupUrvI meM bhI jAnanA cAhiye / (NavaraM ThiI abhilAvI jAva se taM aNuga me ) parantu vizeSatA kevala itanI hai ki kSetrAnupUrvI meM "tripradezAvagADha AnupUrvI catuSyadezAvagADha AnupUrvI " isa prakAra se bhaMgoM kA AlApa karane meM AyA hai taba yahAM para " ti samaya ANupuvI ca samayahie ANupuccI " ityAdi prakAra se maMgoM kA AlApa karanA cAhiye / kSezanupUrvI kI taraha ina AnupUrvI Adi bhaMgoM kA saMgraha kahAM taka karanA cAhiye isake liye sutrakAra kaH hate haiM ki " se taM aNugame" isa prakAra yaha kSetrAnupUrvI saMbandhI anugama kA svarUpa hai " yahAM taka saMgraha karanA cAhiye / (setaM saMgahassa agovaNihiyA kAlAnupuccI ) isa prakAra yaha saMgrahanaya saMmata anaupa nidhikI kAlAnupUrvI hai| 6: jevuM kathana karavAmAM Avyu che, evu ja kathana saMgrahanayasa'mata A kAlAnupuurviinaa pAye dvArAnA viSayamA pazu sama sevu (NavaraM ThiI abhilAbo jAba se taM aNugame) parantu kSetrAnupUrvInA uthana karatAM yA uthanamAM nIce pramANe viziSTatA rahelI che-kSetrAnupUrvInA prabhumAM tripradezAvagADha mAnuI, catu pradezAvagADha AnupUrvI,'( A prakAre bhaganuM kathana karavAmAM bhASyu N che, tyArai sa*anayasa'bhata mAnupUrvIbhAM "tisamayaiie ANupubbI, mai ANupuntrI, " ityAdi prahAre lagonu' sthana ' leho kSetrAnupUvAMnA aragata pAunu uthana, " se taM aNuga me " " yA prabhAranu anugamanu svarUpa che. mA sUtrapATha paryanta ra leye. (se taM saMgairasa bhagovaNihiyA kALANuputhvI) mA prahAra sabhanayasa'bhata manopaniSiThI kAlAnupUrvInuM svarUpa che.
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanuyogadAraNe atha bhopanidhikI kAlAnupUrvI prarUpayitumAha mUlam-se kiM taM ovaNihiyA kAlANuputrI ? ovaNihiyA kAlAputvI tivihA paNNattA, taM jahA-puvANupuvI pacchANuputvI aNAgupurvI / se kiM taM puvANupuvI ? puvANupuvI samae, AvaliyA, ANa, pANU, thove, lave, muhutte, ahoratte, pakkhe, mAse, uU, ayaNe, saMvacchare, juge, vAsasae, vAsasahasse, vAsasayasahasse, puvvaMge, puve, tuDiyaMge, tuDie, aDaDaMge, aDaDe, ava. vaMge, avave, huhuaMge, huhue, uppalaMge, uppale, paumaMge, paume, NaliNaMge, galiNe, asthaniUraMge, atthaniUre, auaMge, aue, nauaMge, naue, pauaMge, paue, culiaMge, cUliyA, sIsapaheli. aMge, sIsapaheliyA, paliovame, sAgarovame, ostappiNI, bhAvArtha-- sUtrakAra ne isa sUtra dvArA saMgrahanaya mAnya anaupanighikI kAlAnupUrvI ke arthapadamarUpaNatA Adi pAMca dvAroM ke svarUpa kathana ke viSaya meM yaha samajhAyA hai ki ina pAMca dvAroM ke svarUpa kA kathana kSetrAnupUrvI meM saMgrahanaya kI mAnyatA ke prakaraNa meM jisa prakAra se kiyA gayA hai vaisA hI svarUpa kathana inakA isa kAlAnupUrvI meM isa prakaraNa meM jAnanA caahiye| parantu usa prakaraNa meM pradezoM ko lekara AnupUrvI Adi bhaMgoM kA svarUpa kathana karane meM AyA hai-taba ki yahAM para samayoM ko lekara AnupUrvI Adi bhaMgoM kA svarUpa dikhAyA gayA hai| sU0 136 // bhAva.dhaM-sUtrakAre A sUtramAM saMgrahanayasaMmata anaupaniSikI kAlAnupUra vinA artha pada prarU 5NutA Adi pAMca dvAranA svarUpanuM nirUpaNa karyuM chesaMgrahanayasaMmata kSetranuvInA prakaraNamAM A pAMca dvArA viSe jevuM kathana karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana ahIM paNa grahaNa karavAnuM kahyuM che. te prakaraNanA kathana karatAM A prakaraNanA kathanamAM eTalI ja vizeSatA che ke te prakaraNamAM pradezonI apekSA e aMgenuM kathana karavAmAM AvyuM che, paraMtu ahIM samayenI apekSAe AnupUrvI Adi dhULenA aMgenuM kathana karavAmAM AvyuM hai, mema samA. suu0139||
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogandrakA TIkA sUtra 137 aupanidhikIkA lAnupUrvInirUpaNam ussappiNI, pogalapariyaDe, aIyaddhA, aNAgayadvA savvaddhA / se kiM taM pacchANupubI ? pacchANupuddI - savvaddhA aNAgayaddhA jAba samae / se taM pacchANuputrI se kiM taM aNANuputhvI ? aNANupuvI - eyAe va egAiyAe iguttariyAe anaMta gacchagayAe seDhIe aNNamaNNabhAso duruvUNo / se taM aNANupuvvI | ahavA ovaNahiyA kAlAvI titrihA paNNattA, taM jahA - puvvANuputrI, pacchA puthvI, aNApuccI / se kiM taM puvvANupu0vI ? puvvANaputrI- egasamayaiie, dusamayaDiie, tisamaya TTiie jAva dasasamayaie saMkhijasamaya TTiie asaMkhijasamaya TThiie setaM puvvANupuvI / se kiM taM pacchANuputrI ? pacchANupuvvIasaMkhijasamaya TTiie jAva egasamayaDiie / se taM pacchA puvI / se kiM taM aNANupuccI? aNANupuccI - eyAe deva egAiyAe eguttariyAe asaMkhijagacchagayAe seDhIe annamannanbhAso durUvUNo, se taM aNANupubvI / se taM vaNihiyA kAlANupuvI / setaM kAlApuvI // sU0 137 // chAyA - atha kA sA aupanidhikI kAlAnupUrvI ? aupanidhi kI kAlAnupUrvI trividhA prajJaptA, tadyathA- pUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI anAnupUrvI / atha kA sA pUrvAnupUrvI ? pUrvAnupUrvI samayaH AvalikA AnaH prANaH stokaH lavaH muhUrtaH ahorAtraH pakSaH mAsaH RtuH ayanaM saMvatsaraH yugaM varSazataM varSasahasraM varSazatasahasraM pUrvA pUrva truTitA truTitam aTaTAGgam aTaTam avavAGgam avatram huhukA huhukam utpalAGgam utpalaM pacApa nalinA nakinam arthanipurAGgam arthanipUram ayutAm ayutaM nA nayutaM prayutA mayutaM cUlikAGga cUlikA zIrSamahelikA zIrSaprahelikA patthopamaM sAgaropamam avasarpiNI utsarpiNI pulaparivartaH atIvAddhA anAgatAddhA sarvAdvA / sevA pUrvAnupUrvI / atha kA sA pazcAnupUrvI ? pazcAnupUrvI sarvAdA anAgatAddhA
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanuyogadvArasame yAvat samayaH / saiSA pazcAnupUrvI / aya kA sA anAnupUrvI ? anAnupUrvI-etasyA. meva ekAdikAyAme kotarikAyAmananta gacchagatAyAM zreNyAmanyo'nyAbhyAso dviraponaH / saissaa'naanupuurvii| athavA-aupanidhikI kAlAnupUrtI trividhA prajJAnA, tayadhA-pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrNa anaanupuurvii| atha kA sA pUrvAnupUrvI ? pUrNanupUrtIekasamayasthitiko dvisamapasthitikA trisamayasthitiko yAvad dazapamayasthitikA saMkhyeyasamayasthitikaH asaMkhyeyatapasthitikaH / saiSA pUrvAnupUrta / atha kA sA pakSAnupUrvI ? pazcAnupUrvI-asaMkhyeya samayasthitiko yAvat ekasamayasthitikaH / senA pazcAnupUrNa / atha kA sA amAnupUrvI ? anAnupUrvI-patasyAmeva ekAdikAyAmekotarikAyAmasaMkhyeyagacchaganAyAM zreNyAma-po'nyAbhyAso dviruuponH| saiSA manAnupUrvI / sa~gA auranidhikI kaalaanupuurvii| saiSA kAlAnupUrvI // 0 137 // TIkA-' se kiM taM' ityAdi atha kA mA aupanidhikI kAlAnupUrvI ? iti paznaH / uttarayati-aupanidhikI kAlAnupUrvI pUrvAnupUrNa pazcAnupUya'nAnupUrtIbhedena trividhA praaptaa| tatra pUrvAnu pUrvI-samaya vakSyamANasvarUpaH sarvamRkSaH kAlAMzaH eSa hi sarvapramANAnAM prabhava aya sUtrakAra aupanidhikI kAlAnupUrvI kI prarUpaNA karate haiM"se kiM taM orvANahiyA" ityAdi / zabdArtha -- (se kiM taM ovaNihiyA kAlANupuSI 1) he bhadanta / aupanidhi kI kAlAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? uttara-- (bhovaNihiyA kAlANupuvvI) aupanidhikI kAlAnupUrvI (tivihA paNNattA) tIna prakAra kI kahI gaI hai (taM jahA) ve prakAra ye haiM (puvvANupulvI, pacchANupuvvI, aNANupuvvI)1 pUrvAnupUrvI2 pazcAnupUra anAnupUrvI / (se kiM taM puvvANupuvvI) he bhadanta ! pUrvAnupUrNa kyA hai? uttara--"samae, AvaliyA, ANa, pANU. thove, lave, muTutte, aho - have sUtrakAra aupanidhikI kAlAnunI prarUpaNa kara che " se ki taM ovaNihiyA "tyA hA-(se ki taM ovaNihiyA kAlANupuSI) san ! mopnivikI kAlAnupUrvanuM svarUpa kevuM che ? uttara-(ovaNihiyA kAlANupubbI) gopanidhihI sAnukAnA (tivihA paNNattA, taMjahA) nIce pramANe 1 4.2 4 // -(puvvANupugyo, pachANu. punyo, aNANupuvvI) (1) pUrvAnuvI', (2) pazzAnu5vI', mAne (3) manAnuvA. prasa-(se kitaM puvaannupuyii|) lagan ! pUrvAnu5vI2135 / utta-samae, AvaThiyA, bANa, pAN, thAne, bane, mutabahorakhA
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ suyogacandrikA TIkA mUtra 137 aupanidhikIkAlAnupUrvInirUpaNam 193 ratte, pakkhe, mAse, 3U, ayaNe". samaya AvalikA, Ana, prANa, stoka laba, mahata, mahogatra, pakSa, mAsa, Rtu, ayana (saMbacchare) saMvatsara (hu. ge) yuga, (vAmamae) varSazata (vAsasahasse) varSa sahasra, (vAsasayasahasse) varSazatasahasra, (putvaMge) pUrvAGga (pubve) pUrva (nuDiyaMge) truTitAMga) (tuDie) truTita, (aDaDaMge) aTaTAGga (aDaDe) aTaTa (avavaMge) avavAna (a. vave) avaya (hurabhaMge) huhuhAGga (huhue) huhuka (uppalaMge) utpalAGga (u. pale) utpala (paumaMge) padmAGga (gaume) padma (galiNaMge) nalinAga (NaliNe) nalina (atyaniUraMge) artha nipUrAGga (atyaniure) artha nipUra (auaMge) ayutAGga (a ue) ayuna (na uaMge nayanA naue) nayukta (pau aMge) pra. yunAga (paue) prayuna (cUliaMge) cUlikAMga (cUliyA) cUlikA (sIsa paheliaMge) zIrSaprahelikAGga (mInapaheliyA) zIrSaprahelikA (paliokme) palyopama (mAgarovame sAgaropana (osappiNI) avasarpiNI (ussa piNI) utsarpiNI) (poggalapariya?) pudgalaparivarta (aIyaddhA) atItAddhA (aNAgayaTTA) anAgatAddhA (savvaddhA) srvaaddhaa| yaha pUrvAnupUrvI haiN| sama. ya kA svarUpa Age svayaM mUtrakAra kheNge| yaha kAla kA saba se sUkSma aMza hai / inase hI samasta pramANoM kI AvalikA AdikoM kI - u. pazkhe, mAse, uU. ayaNe, samaya, pakSiya!, li, ley, Ra4, 11, bhuDUna, m:2||3, 55, mAsa, *tu. mayana, (saMvacchare, juge) satsa2, yuga, (vAsamae) zata, (vAsasahasse) 15 sahara, (vAsasayasaharase) 15zata sasa (AIR) (puge, puve) 5ni, pUrva (DiyaMge, tuhie,) truTitain, burita, (aDaDaMge, aSTaDe) 4221, 22, (avavaMge, akve) 11, 111, (huhuaMge, huhue) .in, hu, (uppalaMge, upale) 75 , 56 (paumaMge, paume) 5, 55, (galiNaMge, NaliNe) navina!, nalina, (atyaniUraMge) ma , (atyaniUre) ani52, (a ) ayutain, (aue) Myuta, (nauaMge, na ue) nayutAna, nayuta, (pauaMge) pra. 1, (e) prayuta, (ghUTiaMge) yUGiit, (cUliyA) yUlita, (sIsapaheliaM) pratiin, (sIsapaheliyA) za mi1, (paliovame) pakSyAyama, (sAgarovame) saag|5m, (osappiNI) Aqeel, (ussappiNI) utsapi, (poggalapariyaTe) pusapari. patta', (aIyaddhA) mataddhA, (aNAyaddhA) anAgatAddhA, (savvaddhA) sarvAta, A kame padone upanyAsa kare tenuM nAma pUrvAnu pUrvI che. kALanA sethI sUma aMzanuM nAma "samaya" che. sUtrakAra pite ja tenuM svarUpa AgaLa samajAvavAnA che. te samayane AdhAre ja AvalikA Adi kALapramANenI bha0 75
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ ____ bhanuyogadAro tvAt prathama nirdiSTaH, AvalikA iyaM hi asaMkhyeyaH smynisspdyte| bhAnaH-eka ucchavAsaH saMkhyeyA''valikArUpaH, upalakSaNArasaMkhyevAvalikArUpo niHshvaaso'pipraatH| pANa:-saMkhyeyAvaLikArUpayorucchAsaniHzvAsayoH kAlaH, stokA-sahamANAtmakaH, lavAsaptastokAtmakaH, muhataH saptasaptatilavAtmakaH, ahorAtrA triMzanmuhUrtAtmakaH, pakSaH paJcadazAhorAtrarUpaH, mAsa: pakSadvayarUpaH, Rtu:-mAsa. dvayarUpaH, ayanam RtutrayAtmakam , saMvatsaraH ayanadvayAtmakaH, yugaM-paJcavarSAtmakam , varSazataM viMzatiyugAtmakam , varSesahasram , vaSezatasahasram-zataguNitaM sahasraMzatasahasraM-varSANAM zatasahasraM varSazatasahasraM-lakSavarSANi, pUrvAGgam caturazItilakSatpatti hotI hai isaliye sUtrakAra ne sarva prathama isakA upanyAsa kiyA hai| asaMkhyAna samayoM ko eka AvalikA hotI hai| saMkhyAta AvalikAoM kA eka ucchavAsa hotA hai / isI prakAra saMkhyAta AvalikA rUpa eka nizvAsa hotA hai / saMkhyAta AvalikA rUpa jo ucchvAsa niHzvAsa kA kAla hai vahI prANa hai sAta prANoM kA eka stoka hotA hai / sAta sto. koM kA eka lava hotA hai / satahattaralavoM kA eka muharta hotA hai| tI. samuhUtoM kA eka ahorAtra hotA hai / 15 ahorAtra kA eka pakSa hotA hai / do pakSoM ko eka mAsa hotA hai| do mahInoM kI eka Rtu hotI hai| tIna RtuoM kA eka ayana hotA hai| do ayanoM kA eka saMvatsara hotA hai| pAMca varSa kA eka yuga hotA hai| bIsa yugoM kA eka sau varSa hotA hai| dazasau varSoM kA eka varSasahasra hotA hai / sau hajAra varSoM kA eka lAkha varSa hotA hai| caurAsI lAkha varSoM kA 1 pUrvAGga hotA hai| gaNatarI karI zakAya che, tethI ja sUtrakAre sauthI pahelAM samayane upanyAsa karyo che. asaMkhyAta samayanI eka AvalikA thAya che. saMkhyAta Avaliaasaanii se ni:zvAsa (nivAsa pramANa) thAya che. pyAta maalkAe rUpa je udhAsa niHzvAsane kALa che. tenuM nAma ja prANa che. sAta prAne eka staka thAya che sAta stakane eka lava thAya che. 77 lavanuM eka mukta thAya che. 30 muhUrtanuM eka ahorAtra (dinarAtri) thAya che 15 ahorAtranuM eka pakSa (pakhavADiyuM) thAya che. be pakSone eka mAsa thAya che. be mAsanI eka vAta thAya che. traNa tunuM eka ayana thAya che. be ayananuM eka saMvatsara (varSa) thAya che. pAMca saMvatsarane eka yuga thAya che. vIsa yuganA zatavarSa thAya che dasa so varSa pramANa kALane varSasahasa kahe che. so hAra (lAkha) varSa pramANa kALane lAkha varSa kahe che 84 lAkha varSonuM eka
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvandhi kA TIkA sUtra 137 mopanidhikIkAlAnupUrvanirUpaNam 595 tmikam, pUrvam caturazItyA lAguNite caturazotilakSAtmake'ke yAvatI saMkhyAlabhyate tatmamANam , sA saMkhyAca-saptatikoTilakSANi SaTpaJcAzacakoTisahasrANi (70560000000000) varSANAm / uktaMca " punassa u parimANaM, sayage khalu hu~ti koDilakkhAu / chappaNNaM ca sahassA, boddhamA vAsakoDINaM // " chAyA-pUrvasya tu pariNAmaM satiH khalu bhavanti kottilkssaaH| SaTpaJcAzacca sahasrANi yoddhavyA varSakoTInAm ||iti|| idamapi caturazItyAlArguNataM truTitAGga bhavati / truTitAGga hi caturazItyAla:guNitaM sadekaM truTitaM bhavati / truTitaM ca caturazItyAlaguNitaM sadekam aTaTAGga bhavati / caturazItyAlajharguNitaM ca aTaTAGgamekamaTaTaM bhaati| evameva itaH prabhRti caurAsI lAkhapUrvAGga kA1 pUrva hotA hai| isameM varSoM kA saMkhyA 7056000, 000,0000 itanI AtI hai / yahI pAna "puvassa u parimANaM" ityAdi gAthA dvArA prakaTa kI hai| ina varSoM meM 84 lAkha kA guNA karane para jo saMkhyA AtI hai vaha truTitAGga kA parimAga hai / truhitAMga parimANa meM caurAsIlAkha kA gugA karane para eka truTita hotA hai / eka truTita ko 84 lAkha se guNA karane para 1 aTaTAGga hotA hai| eka aTaTAGga ko caurAsI lAgya se guNA karane para eka aTa hotA hai| 1 aTaTa pramANa meM caurAsI lAkha se guNA karane para 1 eka avavAGga hotA hai| 1 avavAha meM 84 lAkha kA gugA karane para eka akva hotA hai| isI prakAra Agera zIrSaprahelikA taka ke pramANoM meM aise hI karate cale jonA cAhiye / arthAt 1 avava meM caurAsI lAkha se guNA karane para 1 huhukAGga, 1hu. hukAna meM caurAsI lAgva se guNA karane para1 huhuka, 1 huhuka meM caurAsI pUrvAga thAya che, ane 84 lAkha pUrvAganuM eka pUrNa thAya che. eka pUrvanA 70590000000000 15 thAya che. me pAta sUtrare " puvassa ra parimANaM" chatyAdi sUtra54 6 // 2 // prATa 43 . 84 sAtha nu TitAMga thAya che eTale ke 70560000000000 varSane 84 lAkha vaDe guNavAthI jeTalAM varSa Ave che, teTalAM varSa pramANu kALane eka truTitAMga kahe che 84 lAkha truTitAMganuM eka truTita thAya che. 84 lAkha truTitenuM eka aTaTAMga thAya che. 84 lAkha aTaranuM eka avavAMga thAya che. 84 lAkha avavAMgonuM eka avava thAya che. eka avavanA 84 lAkha gaNAM karavAnI eka hakAMgapramANa kALa bane che. 84 lAkha hukAMganuM eka huDaka bane che
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra pUrva pUrva caturazItyAlakSaizcaturazItyA lakSaizca guNitam uttarotaramekaikaM kAlamamANaM yAvat zIrSaprahelikAntaM bodhyam / zIrSa mahelikAyAH svarUpamaGkata evaM bodhyam- 75,82 lAkha se guNA karane para 1 utpalAGga eka utpalAGga meM caurAsI lAkha se guNA karane para eka utpala, 1 utpala meM 84 lAkha se guNA karane para 1padmAGga, 1 padmAGga meM caurAsI lAkha se guNA karane para eka padma eka pa meM 84 lokha se guNA karane para 1 nalinAGga, 1 nalinAGga meM caurAsI lAkha se guNA karane para 1 nalina 1 nalina meM 84 se guNA karane para 1 artha nipUrAGga eka artha nipUgaGga meM caurAsI lAkha se guNA karane para 1 artha nipUra 1 arthanipUra meM 84 lAkha se guNA karane para eka ayutAMga 1 anAMga meM 84 lAkha se guNA karane para 1 ayuna, 1 ayuta meM 84 lAkha se guNA karane para 1 nayunAMga 1 nayunAGga meM 84 lAkha se guNA ka rane para 1 nayuta 1 nayuna meM 84 lAkha se guNA karane para 1 prayunAGga 11 prayutAGga meM 84 lAkha se guNA karane para 1 prayuta, 1 prayukta meM84 lAkha se guNA karane para eka cUlikAGga, 1 cUlikAGga meM caurAsI lAkha se guNA karane para cUlikA eka eka cUlikA meM 84 lAkha se gugA karane para 1 zIrSa prahelikA aura eka zIrSa prahelikAGga meM caurAsI lAkha se guNA karane para 1 zIrSaprahelikA kA pramANa hotA hai / isa zIrSaprahelikA ke aMko hukane 84 lAkha vaDe guNuvAthI eka upalAMga thAya che. 84 lAkha utpalAMgAnA eka utpala kALa thAya che 84 lAkha utpalanuM eka padmAMga thAya che ane 84 lAkha padmAMgAnu' eka putra thAya che. tenA 84 lAkha gaNuAM karavAthI eka nilanAMga thAya che. ekanAlinAMganA 84 lAkha gaNuAM karavAthI eka nilana Ave che. linanA 84 lAkha gaNuAM karavAthI eka anipUrAMga Ave che eka nipUraganA 84 lAkha gaNAM karavAthI eka arthanipUra Ave che. eka a-nipUranA 84 lAkha gaNuAM karavAthI eka ayutAMga, eka amrutAMganA 84 lAkha gaNuAM karavAthI eka amRta, eka acUtanA 84 lAkha gaNuAM karavAthI eka nayutAMga, eka nayutAMganA 84 lAkha gaNuAM karavAthI eka nayuta, eka namrutanA 84 lAkha gaNuAM karavAthI eka prayutAMga, eka prayutAMganA 84 lAkha gaNAM karavAthI eka pradyuta, eka prayutanA 84 lAkha gaNAM karavAthI eka sUlikAMga, eka cUlikAMganA 84 lAkha gaNAM karavAthI eka phUlikA, eka phUlikAnA 84 lAkha gaNAM karavAthI eka zISa prahelikAMga ane eka zISaprahelikAMganA 84 lAkha gaNAM karavAthI eka zISa`prahelikA nAmanA kALanuM pramANa Ave che,
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 137 mopanidhikIkAlAnupUrvInirUpaNam 597 63,25,30.730,10,24,21,57,97,35,61,97,56,96,40,62, 18, 93.68,480,8018,32,96, etadagre catvAriMzaduttaraikazatasaMkhyakAni zUnyAni (140) nikSeptavyAni / tadevaM zIrSaprahelikAyAM caturnavatyadhikazatasaMpakAni bhAsthAnAni bhavanti / anena pUrpokena kAlamAnena ke pAMcid ratnaprabhAnAralANAM mavanapativyantarasurANAM suSamaduSamArakasambhavinAM naratirazcAM ca yathAsaMbhavamAyuSo mAnaM bhavati / etasmAcca parato'pi saMkhyeyaH kAlo'sti, kintu tasya atizayajJAnavanitAnAM chamasthAnAmasaMvyavahAryatvAt , sarSapAyupamayA'va vakSyamANatyAca nehoktH| kiM tarhi ? upamAmApratipAdyAni palyopamAdInyeva / tatra palayopamasA. kA pramANa 7582632530730 102411, 57973569,0756164. * 6218966848080 183296, aura isake 140 zUnya rakhane se i. tanA hotA hai ! isa samasta aMko ko saMrUpA kA yoga 194 aMka pramA. Na hotA hai| isa pUrvokta kAla pramANa se kina neka ratnaprabhAgata nArako kI tathA bhavanapati, vyantara devoM kI aura supanaduSamAraka meM utpanna hue manuSya tiryazco kI yathAsaMbhava Ayu kA pramANa kahA jAtA hai| isase Age bhI saMkhyAta phAla hai| parantu vaha yahAM jo nahIM kahA gayA hai| usakA kAraNa yaha hai ki ekato vaha atigarajJAna varjina jo chadmastha prANI haiM unake dvArA amaMgavahArya hai| tathA kamarenaSA Adi kI upamA dekara mUtrakAra Age use isI zAstra meM svayaM kaheMge bhii| upamA mAtra dekara jinakA svarUpa samajhAyA jA sakatA hai aise palyopama uparanA koSTakane AdhAre eka zirSa prahelikAnAM varSonI gaNatarI karavAmAM Ave te 14 AMkaDAnI saMkhyA Ave che. te saMkhyA nIce pramANe che758263253073010241157973599756640621896684808 0183296 A 54 AMkaDA upara jamaNI tarapha 140 zUnya mUkavAthI je 196 AMkaDAnI saMkhyA Ave che, te saMkhyA eka zirSa prahelikAnAM varSo batAve che. A pUrvokta kALapramANane AdhAre keTalAka ratnaprabhA narakanA nArakena, bhavanapati denA, vyantara devena, ane suSamaduSama ArAmAM utpanna thayelA manuSyonA yathAsaMbhava AyunuM pramANa kahI zakAya che. zIrSa. pahelikAnI AgaLa paNa saMkhyAta kALa che. paraMtu ahIM tenuM kathana karavAmAM AvyuM nathI kAraNa ke te atizaya jJAnavajIta chatvastha jIvo dvArA asaMkhya vahArya che-chadmastha ja dvArA tene vyavahAramAM upayoga thaI zake tema nathI satrakAra sarvapa (sarasava) AdinI upamA dvArA te kALapramANenuM AgaLa u5ra nirUpaNa karavAnA che. upamA dvArA ja jenA svarUpane samajAvI zakAya
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ 698 anuyoga garopame vakSyamANastrarUpe / dazasAgaropamakoTAko TimamANAtvavasarpiNI, tAvanmAnaiva utsarpiNI / anantA avasarpiNyutsarpiNyaH pudgala parivarttaH / anantAH putrakaparAbarcA anItAddhA / anAga vAddhA'pyananta pudgalaparAvarttamAnaitra bodhyA / atItAnAgatavarttamAnakAlasvarUpa sarvAddhA / iyaM pUrvAnupUrvI / pazcAnupUrNe tu 'sarvAddhA' ityAramya 'samayaH' ityantA vodhyA / anAnupUrvI tu 'samayaH' ityAdyArabhya 'sarvAdvA' aura sAgaropama jo kAla haiM unheM sUtrakAra Age pragaTa kareMge / daza sAMgaropama koTi koTi kA 1eka avasarpiNI kAla aura itane hI praNAma vAlA eka utsarpiNI kAla hotA hai| eka pudgala parAvarta kAla ananta aM. sarpiNI utsarpiNI kAla kA hotA hai| tathA jo atItAddhA - kAla hotA hai usameM ananta pudgala parAvarta hote haiN| arthAt ananta pulaparAaa kA eka atItAddhA kAla hotA hai| isI prakAra jo anAgatAdvA kAla hotA hai vaha bhI ananta pula parAvarto kA hotA hai| tathA jo sarvAdvA kAla hai vaha atIta anAgata aura vartamAna kAla ina tInoM kA saMmilita rUpa hotA hai| isa prakAra yaha pUrvAnupUrvI hai| tathA sarvAddhA se lekara samaya paryanta jo vyutkrama se inakI sthApanA - vinyAsa karanA hai vaha pazcapUrvI hai| yahI bAta (se kiM taM pacchANuputhvI ?) he bhadanta / pazrAnupUrvI kyA hai isa prazna ke uttara meM (sambaddhA aNAgapaddhA jAva samae) ina padoM dvArA pragaTa kI gaI hai| (se taM pacchaNuputrI) isa prakAra ema che evAM pacepamakALa ane sAgarApama kALanuM svarUpa sUtrakAra AgaLa prakaTa karavAnA che. dasa sAgaropama kATikATinA eka avasarpiNIkALa thAya che ane utsarpiNI kALanuM paNa eTalu* ja pramANu kahyuM che. anaMta avasa pi NIkALanA eka pudgalapara,vata kALa thAya che. anata pudgalaparAvata nA eka atItAddhA-kALa thAya che eTale ke anitAddhAmAM anaMta pudgalaparAvatakALa hAya che. eja pramANe anaMta pudgalaparAvartanA eka anAgatAhA. kALa thAya che. je sarvoddhA kALa che te attI, anAgata ane vamAna, A traNe kALanA samitritakALa rUpa hoya che. A prakAranu` pUryAMnupUrvInu svarUpa che. have pazcAnupUrvInuM svarUpa prakaTa karavAmAM Ave che-- prazna - ( se kiM pacchAnupuccI ?) he bhagavan ! pazcAnupUtra'nu' sva35 Thevu che? 2- (savvAddhA, aNAgayaddhA jAva samara ) soddhA, manAgatAddhA ityAhi UlaTA krame samaya paryantanA padone vinyAsa (sthApanA) karavA, tenuM nAma dhAnupUrvI che, (se taM paNupubbI) mA aThAra pazcAnupUrvI nuM sva35 che,
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogandrakA TIkA sUtra 137 yaudha nidhi kI kAlAnupurvIbhirUpaNam ityanyAnAmanyo'nyAbhyAse ye anaHtA bhaGgA bhavanti teSu AdyantarUpabhaGgadvayavivakSa: mapahAya sarvabhadguNanAtmivA bodhyA / atra kAlavicArasya prastutatvAt samAdezakAlatvena prasiddhatvAt anuSaGgato vineyAnAM samayAdikALajJAnaM bhancha, iti prakArAntareNa kAlAnupUrvI mAha- 'ahavA' ityAdinA / athavA aupanidhiko kAlAnupUrvI pUrvAnupUrvyAdibhedena trividhA praSThA / tatra pUrvAnupUrvI ekasamayayaha pazcAnupUrvI kA svarUpa hai| (se kiM taM aNANupuccI?) he bhadanta ? anA nupUrvI kA kyA svarUpa hai ? - / uttara- (eyAe ceva egAiyAe eguttariyAe anaMnagacchagayAe sedIe aNNamaNNabhAso dUruvRNo) anAnupUrvI meM samayAdi padoM kA eka2 kI vRddhipUrvaka upanyAsa kiyA jAtA hai, phira bAda meM Apasa meM inakA guNA kiyA jAtA hai| isa prakAra guNA karane para jo ananta bhaMgarUpa rAzi utpanna hotI hai usameM se Adi aura anta ke do bhaMga ghaTA diye jAte haiN| isa prakAra se anAnupUrvI ananta bhaMgAtmaka hotI hai| yahAM kAla kA vicAra prastuta hai aura samayAdika kAlarUpa se prasiddha haiM / isa liye ziSyoM ko samayAdirUpa kAlakA AnuSaMgika rUpa se jJAna ho jAve isaliye sUtrakAra prakArAntara se kAlAnupUrvIkA kathana karate hai - ( ahavA ovaNahiyA kAlApucvI tivihA paNNattA) athavA aupanitrikI kAlAnupUrvI tIna prakAra kI kahI gaI hai (taM jahA ) jaise ( putravANupuccI pacchA putrI, aNANuputrI) pUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI aura anAnupUrvI / 2- (eyAe caiva emAiyAe eguttariyAe anaMtagacchagayAe seDhIe aNNabhAso dUrUvUNo ) anAnupUrvIbhAM sabhayAhi pahoneo thoDa thonI vRddhizrI upanyAsa karavAmAM Ave che. tyAra bAda ApasamAM (adare aMdara) temanA gaNAM (temanA guNAkAra) karavAmAM Ave che. A prakAre guNAkAra karavAthI je anaMta bhagarUpa rAzi utpanna thAya che temAMthI zarUAtane ane antane eka, ema e bhagA ochAM karavAmAM Ave che. A prakAre anAtupUrvI anaMta bhagarUpa hoya che. aDI' kALanA adhikAra cAlI rahyo che ane samayAdaka kALarUpe prasiddha che. tethI ziSyeAne samayadi rUpa kALanu AnuSaMgika rUpe jJAna thaI jAya te hetuthI sUtrakAra kAlAnupUrvInA svarUpanuM anya prakAre nipatha 42 che - ( ahavA ovaNihiyA kAlA NuputrvI tivihA paNNattA) athavA - bhopanidhiDI khAnupUrvA va prArIhI che. (taMjA) te prA naye prabhAche che - (puvvANuputrI, pachANupubI, aNANupubbI) pUrvAnupUrvI, padmAnapUrvI ane anAnupUrvI,
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ 600 anuyogadArako sthinika:-ekaH samayaH sthitiryasya dravyavizeSasya satyAbhUto dayavizeSo podhyH| evameva-dvisamayasthitikastrisamayasthitiko yAvaddazasamayasthitikA saMkhyeyasamayasthitiko'saMkhyeyasamayasthitikazca dravyavizeSaH pUrvAnurI bodhyaa| pazcAnupatiasaMkhyeyasamayasthitiko yaavdeksmysthitikshc| anAnupUrvI tu-ekasamayasthitikAdhArabhya asaMkhyeyasamayasthitikAnAmanyonyAbhyAse'saMkhyeyA manA bhavanti, teSu AghantarUpamaGgakadvayavivakSAmapahAya sarvabhaGgaguNanAsmikA bodhyaa| iyamopanidhikI kAlAnupUrNa bodhyA / etadevAha-' se taM ovaNi hiyA' ityAdi / saipA aupanidhi(se ki taM puudhANupuThavI) he bhadanta ! pUrvAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? uttara-(putrANupuravI ) pUrvAnupUrvI kA svarUpa isa prakAra se hai(egasamayaTTie, dusanayahihae, tisamayaTihae jAca dasa samayahie saMkhisamayaTiie asaMkhijjasamayaTiie) eka samaya kI sthitivAlA, do samaya kI sthinivAlA, tIna samaya kI sthitivAlA yAvat daza samaya kI sthitivAlA saMkhyAtasamaya kI sthitivAlA asaMkhyAtasamaya kI sthitivAlA jitanA bhI dravya vizeSa hai vaha saba pUrvAnupUrNa hai| (se ki taM pacchANupuvvI) he bhadanta ! pazcAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? (asaMkhijajasamayaTiie jAca egasamayaTihae pacchANuputvI) asaMkhyAtasamaya kI sthitivAle dravya se lekara ekasamaya taka kI sthitivAlA jo dravya vizeSa hai vaha pazcAnupUrNa hai| (se taM pacchANupuJvI) yaha pazcAnupUrNa kA svarUpa hai| (se kiM taM aNANupuvvI?) he bhadanta anAnupUrNa kA prazna-(se kiM taM puvANupuThaze) 3 mApana ! pUrvAnubhUtIna 135 cha? uttara-(puvvANuputrI) yAnupUrvAnu 2135 mA 52nu -(egasamayadiie, dusamayaTriie, tisamayadiiya jAva isasamayadiie, sakhijjasamahie, asaMkhijjasamadiie) me sabhayanI sthitiini, be samayanI yativANA, traNathI laIne dasa parvatanI sthitivALAM, saMpAta samayanI sthitivALAM ane asaMkhyAta samayanI sthitivALAM jeTalAM dravyavize teo pUrvAnumUvI rUpa che. prazna-(me kiM taM pacchANupuvvI) mAvan ! 5zvAnuvA'135 ? uttara-(asaMkhijjasamayadiie jAva egasamayadiie panchANupuvvI) asabhyAta samayanI sthitivALAthI laIne eka samaya paryantanI sthitivALAM je draviso cha, te 5zvAnuSI 35 che. (se taM pacchANupuvvI) mA 2 pAna. pUvInuM svarUpa che. prala-(se hiM taM paNANupuvI?) 8 karA ! anAnubhUtI tu 2135 31
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ TIkA sUtra 138 utkIrtanAnupUrvInirUpaNam , kI kA burvI / itthaM kAlAnupUrvI samApteti sUcayitumAha-' se taM' ityAdisevA kAlAnupUrvIti // 137 // d atha pUrvotkIrtanAnupUrvI pratipAdayitumAha I mUlam - se kiM taM uttiNANupuvI ? uttiNANupuvI tivihA paNNattA, saM jahA - pupuvI pacchANuputrI aNANupuvI / se kiM taM puvANupuvI ? putrANuputrI - usame ajie saMbhave abhinaMdaNe sumaI paumapahe supAse caMdappahe suhA sIyale sejaMse bAsu svarUpa hai ? ( evAe cetra emAiyAe eguttariyAe asaMkhijjagacchagapAe sedIe annamannabhAso duruvRNo aNANuputrI) uttara - eka se lekara asaMkhyAta taka ekara kI vRddhi karate hue asaMkhnazreNi mAMr3o, phira ina zreNiyoM meM paraspara meM guNA kara do aura usa utpanna asaMkhyAta bhaMga rUpa mahArAzi meM se Adi aMta ke do bhaMga- pUrvAnupUrvI aura pazcAnupUrvI rUpa do bhaMgoM aura avaktavyaka bhaMgoM ko kama kara do yahI anAnupUrvI kA svarUpa hai / (se taM ovaNihiyA kAlAnuputrI se taM kAlANupuvvI) isa prakAra aupanidhikI kAlAnupUrvI hai| isake samApta hote hI pUrvaprakAnta kAlAnupUrvI kA kathana samApta ho gayA / pR0 137 // uttara- (eyAe cetra egAiyAe paguttariyAe asaMkhijjaga DhagayAe seTIe annamannabhAso dUruvRNo aNANupubbI) methI sardhane asaMkhyAta paryanta bheDa ekanI vRddhi karatAM karatAM asaMkhyAta zreNI sudhInAM caiAnA upanyAsa 52vAmAM Ave che. tyAra bAda te zreNIonA parasparamAM guNAkAra karavAmAM Ave che ane A prakAre je asa`khyAta bhaMga rUpa mahArAzi utpanna thAya che, temAMthI Adi ane antanA e bhAMgAe-pUrvAnupUrvI' ane pazcAnupUrvI rUpa be bhAMgAe-mAda karavAmAM Ave che. A prakAranuM anAnupUrvInuM svarUpa che (setaM aNaHNu) / auopanidhiThI nAnupUrvI he (se taM obaNihiyA kAGANuputvI se taM kAlA NuputrI) mA prahAra sopanidhiDI asAnupUrvI nuM svarUpa che. tenA svarUpanuM... kathana samApta thatAnI sAthe ja pUrva praskrAnta kAlAnupUrvI nA nA svarUpanuM kathana paNa samApta thAya che. zAs.1375) a0 76
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ 602 anuyogadvAra puje vimale anaMte dhamme saMtI kuMthU are mallI muNisuvvae mI arimI pAse vaddhamANe / se taM puvvANupuccI / se kiM taM pacchAvI? pachANuputrI - vaddhamANe jAva usabhe / se taM pacchANupuvvI / se kiM taM aNANupuvvI ? aNANuputrI - eyAe va emAiyAe eguttariyAe caDavIsa gacchagayAe seDhIe aNNamaNNAso durUvU / se taM aNANuputrI se taM uktittaNApuccI ||suu0 138 // chAyA - atha kA sA ukIrtanAnupUrvI ? utkIrtanAnupUrvI trividhA prajJatA, tadyathA pUrvAnupUrvI pathAnupUrvI anAnupUrvI / atha kA sA pUrvAnupUrvI ? pUrvAnupUrvIRSamaH ajitaH saMbhavaH abhinandanaH sumatiH padmaprabhaH supArthaH candramabhaH suvidhiH zItalaH zreyAMsaH vAsupUjyaH vimalaH anantaH dharmaH zAntiH kunthuH araH malliH munisuvrataH namiH ariSTanemiH pArzve varddhamAnaH / saiSA pUrvAnupUrvI / atha kA sA anAnupUrvI ? anAnupUrvI - etasyAmeva ekAdikAyAmekottarikAyAM caturviMzatigacchatAyAM zreNyAmanyonyAbhyAso dviruponaH / saipA anAnupUrvI / saiSA uskI - rttanAnupUrvI ||0138 // TIkA- -' se kiM taM ' ityAdi atha kA sA utkIrtanAnupUrvI ? iti ziSyamaznaH / uttarayati- utkIrttanaM kathanam abhidhAnoccAraNamiti yAvat tasya AnupUrvI = anuparipATiH pUrvAnupUrvyAdi 9 -- atha sUtrakAra pUrvoka utkIrtanAnupUrvI kA pratipAdana karate haiM'se kiM taM ukisaNANuputhvI ? ityAdi / zabdArtha - he bhadanta ! ( se kiM taM ukittANuputrI ? ) pUrva prakAnta utkIrtanAnupUrvI kA svarUpa kyA hai ? uttara- ( ukkittaNANuputhvI tivihA paNNasA) utkIrtanAnupUrvI tIna have sUtrakAra pUrvokta utkInAnupUrvInA svarUpanuM nirUpaNa kare che" se kiM taM ukttiNANupuvvI " ityAha zabdArtha - (se kiM taM uttiNANuputrvI 1) he bhagavan ! pUrva prAnta bddiita nAnupUrvI nuM svarUpa kevu* che ? uttara- (kittaNANuputhvI tivih| paNNattA taMjahA) uDIta nAnupUrvInA gma
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhayogacandrikA TIkA sUtra 138 utkIrtanAnupUrvI nirUpaNam 603 medena trividhA praaptaa| tatra-pUrvAnupUrvI-RSabhAdi varddhamAnAntA / sarvapathamotpavAd RSabhasya prathamamupAdAnam / tadanantaraM krameNa ajitAdaya uktaaH| pazcAnupUrvI tuprakAra kI kahI gaI hai| (taM jahA) usake ve prakAra ye haiM-(puvvANuputrI, pacchANupuSI, aNANupuvvI) pUrNanupUrvI, pazcAnupUrvI aura anaanupuurvii| utkIrtana zabda kA artha nAma kA uccAraNa karanA aisA hai / isa utkotana kI jo paripATI hai usakA nAma utkIrtanAnupUrvI hai| (se ki taM puvANupubdhI) pUrva prakrAnta pUrvAnupUrvI kyA hai ? uttara-(usabhe ajie saMbhave abhiNaMdaNe, sumaI, paumappahe, supAse, caMdappahe, suvihI, sIyale, sejjaM se, vAsupujje, vimale, aNate, dhamme, saMnI, kuMthU, are, mallI, muNiplumcae, NamI, ariTThaNemI, pAse, vaddhamANe, se taM putrANupuThavI) RSabha, ajita, saMbhava, abhinaMdana, sumati, padmAbha, supArya, caMdraprabha, suvidhi, zItala, zreyAMsa, vAsupUjya, vimala, ananta, dharma, zAnti, kunthu, ara, mallI, munisuvrata, nami, ariSTanemi, pArzva, aura barddhamAna / isa prakAra paripATirUpa se nAmo. ccAraNa karanA isakA nAma utkIrtanAnupUrvI kA prathama bheda pUrvAnupUrvI hai| RSabhanAtha saba se prathama utpanna hue haiN| isaliye unakA prathama nAmoccAraNa kiyA hai| tadanantara kramazaH anya ajita Adi hue haiM isaliye unakA nAmoccAraNa huA hai| pazcAnupUrvI meM varddhamAna ko nIya pramANe traya 5712 4: che-(puvvANupuvvI, pacchANupuvvI, aNANupuvvI) (1) pUrvAnu5vI', (2) 5zca nupUrvI ane (3) anAnupUvI. " nAmanu yA55 42" seTa sIna mAhIta nanI (nAmanu GA2 42pAnI) paripATI (paddhati) che, tenu nAma jItanAnubhUtI che. 48-(se kiM taM puvANupubI') 3 bhagavan ! pUrvAnuSInu 2135 cha ? uttara-(usabhe, saMbhave, caMdappahe. suvihI, sIyale, sejjaMse, vAsupujje, vimale, aNaMte, dhamme, saMtI, kuMthU, are, mallI, muNisuvvae, NamI, aridaNemI, pAse, baddhamANe, se taM puvvANuputrI) apana, bhati, samapa, bhaninana, bhumati, 55ma, supAva prabha, suvidhi, zItala, zreyAMsa, pAsulya, vimA, ananta, yama, zAnti, nyu, 12, mallI, munisuvrata, nami, mari. Tanemi, pArzva ane vardhamAna, A prakAre paripATI rUpe nAmoccAraNa karavuM tenuM nAma pUrvAnumUvI che. te utkIrtanAnupUvInA prathama bheda rUpa che. aSabhanAtha bhagavAna sauthI pahelAM thaI gayAM hovAthI temanA nAmanuM uccAraNa sauthI pahelAM karavAmAM AvyuM che. tyAra bAda ajita Adi tIyakare kramazaH thaI gayA hovAthI temanA nAmanuM kramazaH uccAraNa karAyuM che.
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ 604 anuyogavArasUtra varSamAnAdi RSabhAntA bodhyA / anAnupUrtI tu-RSabhAdivardhamAnAntAnAM caturti zatipadAnAmanyo'nyAbhyAse Adha-tarUpamaGgakadvayavivakSAmapahAya bhaGgA vidhAtavyAstadAtmikA bodhyA / nanu aupanidhikyA dravyAnupUrvA asyAzca ko bhedaH1 ucyate, tatra hi dravyANAM vinyAsamAtrameva pUrvAnupUryAdibhAvena cintitam / atra tu teSAmeva tathaivotkIrtanaM kriyate-ityetAvanmAtreNa etayomedo bodhyaH / nanu astyevaM tathA'. pyatra zAstre Avazyakasya prastutatvAdatrApi sAmAyikAghadhyayanAnAmevotkIrtanaM yuktam, Adi karake-RSabhapada ko anta meM uccarita kiyA jAtA hai| tathA anAnupUrvI Adi ke RSabhapada se lekara antima varddhamAna taka ke cau. thIsa padoM kA paraspara meM guNA karane para aura guNitarAzi meM se Adi anta rUpa bhaMga dvaya kI vivakSA ko kama karane para jitane bhaMga bacate haiM una bhaMga svarUpa hotI hai| __ zaMkA-aupanidhikI dravyAnupUrvI se isa meM kyA bheda hai ? ___ uttara-aupanidhikI dravyAnupUrvI meM dravyoM kA kevala vinyAsa hI pUrvAnupUrvI AdirUpa se vicArita hotA hai aura isa utkIrtanAnupUrvI meM unhI dravyoM kA AnupUrvI AdirUpa se nAmoccAraNa kiyA jAtA hai| zaMkA--isa zAstra meM Avazyaka kA prakaraNa hone se isa AnupUrvI meM bhI sAmAyika Adi adhyayanoM kA hI utkIrtana karanA ucita thA / pazcAnupUvanuM svarUpa A prakAranuM che-upara je kame nAmoccAraNa karAyuM che tenA karatAM UlaTA krame nAmoccAraNa karavAthI pazcAnupUrvIbane che. temAM vadhamAnathI laIne rASabha paryaMtanA padonuM uccAraNa karAya che. A rIte vardhamAna pada paheluM ane "rASabha" pada cheluM Ave che. anAnupUrvamAM zarUAtanA RSabha padathI laIne chellA vardhamAna parvatanA 24 pada para sparanI sAthe guNAkAra karavAmAM Ave che ane tethI je mahArAzi Ave che temAMthI Adi ane anya rUpa be bhegene bAda karavAmAM Ave che. A be bhago bAda karavAthI je aMge bAkI rahe che, te laMgarUpa anAnupavI hoya che zaMkA-opanidhikadravyAnupUva karatAM A utkIrtanAnupUrvamAM zo taphAvata che? uttara-aupanidhikI dravyAnupUvImAM dravyono kevaLa vinyAsa ja pUrvAnava Adi rUpe karavAmAM Ave che, paraMtu A ukatanAnupUrvAmAM te eja vyenuM AnupUrvI Adi rUpe uccAraNa karavAmAM Ave che. zakA-A zAstramAM AvazyAno adhikAra cAlatuM hovAthI A AnapravImAM sAmAyika Adi adhyayanonuM ja utkIrtana uccAraNa) karAyuM hatuM
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ anubogacandrikA TIkA sUtra 139 gaNanAnupUrvInirUpaNam kabamapakrAntAnAmRSamAdInAmutkIrtanaM kRtam ? iti cedAha-idaM zAstraM sarvavyApakamityAdAvevam uktam / tatsamarthayitumeva RSamAdInAmupAdAnaM kRtam / RpabhAdInAM tIrthakartRtvAttannAmoccAraNe sakalamapi zreyaH prApnoti jana iti yuktameva teSAM bhagavatAM nAmoccAraNam / evaM vidhasthale'nyatrApyevameva samAdheyamiti / prakRnamupa saMharannAha-' se taM' ityAdi / saipA unkIrtanAnupUrvI // muu018| atha pUrvoktAmeva gaNanAnupUrvI nirUpayitumAhamUlam-se kiMtaM gaNaNANuputrI ? gaNaNANupubbI tivihA paNNattA, taM jahA-puvANupuTavI pacchANupubbI aNANupuThanI se kiM taM puvvANupuvI ? puTANupuvI-ego, dasa, sayaM, sahAmaM, dasa sahassAiM, to phira apakrAnta-prakaraNa bAhya-RSabha AdikoM kA utkIrtana sUtrakArane kyoM kiyA ? ___ uttara--yaha to pahile hI kahA jA cukA hai ki yaha zAstra sarva vyApaka hai| so isI bAta kA samarthana karane ke liye yahAM RSabhAdikoM kA utkIrtana kiyA hai / ye RSabha Adi tIrtha kartA haiN| inake nAma kA uccAraNa karane vAlA manuSya samasta zreyako pA letA hai| ataH unake nAma kA uccAraNa karanA yukta hI hai| dUsare aura bhI isI prakAra ke sthaloM meM aisA hI samAdhAna samajhanA caahiye| isa prakAra se yaha utkIrtanAnupUrvI hai| sUtrastha vAkI pada sugamya haiM ataH unakA bhinna bhinna rUpa se artha nahIM likhA hai|suu0 138 // te ucita gaNAta tene badale aprakAnta (prakaraNanA viSayathI bAhya evA) Avabha AdikanuM utkIrtana sUtrakAre zA kAraNe karyuM che? uttara-e vAta te pahelAM ja kahevAmAM AvI cukI che ke zAstra sarvavyApaka che. eja vAtanuM samarthana karavAne mATe ahIM aSabhAdikenuM utkIrtana (nAmonuM uccAraNu) karavAmAM AvyuM che. A kASabha Adi tIrtha karoe tIrthanI sthApanA karI hatI. temanA nAmanuM uccAraNa karanAra manuSyanuM dareka prakAre zreya ja thAya che. tethI temanAM nAmanuM uccAraNa karavuM ucita ja gaNI zakAya A prakAranAM bIjAM sthAnomAM paNa A prakAranuM ja samAdhAna samajavuM. A prakAranuM utkIrtananupUrvInuM svarUpa che A sUtramAM AvelAM bAkInA padane artha sugama hovAthI ahIM temanuM, vadhu spaSTIkaraNa karavAmAM AvyuM nathI. sU01385
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ 606 anuyogadvArasUtre I sayasahassaM, dasa sayasahassAI, koDI, dasa koDIo, koDIsayaM, dasa koDisayAI / setaM putrANuputrI se kiM taM pacchANuputrI ? pacchANuputrI- dasa koDisayAI jAna ego se taM pacchAvI / se kiM taM aNAvI? aNANupu0bI-eyAe cetra egAiyAe eguttariyA ra dasakoDisayagacchgayAe seDIe annamannanbhAso durUvUNo / setaM aNANupurI / se taM gagaNANupunzI ||sU0 139 // -atha kA sA gaNanAnupUrvI ? gaNanAnupUrvI trividhA prajJaptA, tadyathApUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI anAnupUrvI / atha kA sA pUrvAnupUrvI ? pUrvAnupUrvI eko, daza zataM sahasraM daza sahasrANi zatasahasraM daza dAtasahasrANi koTiH, dazakoTayaH, koTizataM dazakoTizatAni / sevA pUrvAnupUrvI / atha kA sA pazcAnupUrvI pazcAnupUrvI dazakoTizatAni yAvadekaH / saipA pazcAnupUrvI / atha kA sA anAnupUrvI ? anAnupUrvI etasyAmeva ekAdikAyAmekottarikAyAM dazakoTizatagacchagatAyAM zreNyAmanyonyAbhyAsI dvirUyonaH / sevA anAnupUrvI / yeSA gaganAnupUrvI ||0139 | TIkA -' se kiM taM' ityAdi chAyA atha kA sA gaNanAnupUrvI ? iti praznaH / uttarayati - gaNanAnupUrvI pUrvAnupUrvAdibhedena trividhaa| taba ekA divazakoTizanAntAnupUrvI daza koTizatAyeMgaNanAnupUrvI kA kyA svarUpa hai-isa bAta ko aba sUtrakAra spaSTa karate haiM - " se kiM taM gaNamANupuccI ?" ityAdi / zabdArtha - ( se kiM taM gagaNANupuccI) prazna -- he bhadanta ? gaNanAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? uttara-- (gaNagANupuccI nividA paNNattA) gaNanAnupUrvI tIna prakAra kI kahI gaI hai / (taMjA) jaise (puccANuputrI pacchANupuJcI, aNANupuccI) have sUtrakAra gaNanAnupUrvAnA svarUpanuM nirUpaNu kare che " se kiM taM gaNaNANupuntrI " tyAhi zabdArtha - (se kiM taM gaNaNa NuputrI) De agavan ! gagunAnupUrvInu svarUpa kevu che ? uttara- ( gaNaNANuputrI tivihA paNNattA) nAnupUrvItra prahAranI uhI - (taMjA) tere nIce pramANe che - ( putrANuputrI, pacchANuputrvI, aNANupu0jI) (1) pUrvAnupUtra, (2) pazcAnupUrvI ane (3) anAnupUrvI.
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ a nikA TIkA sUtra 139 gaNanAnupUrvI nirUpaNam 607 pAtA pacAnupUrvI / tayA-etasyAmeva ekAdikAyAkotarikAyAM dazakoTizatamachagatAyAM zreNyAmanyonyAbhyAso dvirUpona:-anAnupUrvI, vyAkhyA pUrvavat / pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI, anAnupUrvI (se ki taM puvvANupuvvI) he bhadanta ! pUrvAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? ___ uttara-- (puvANupuvvI) purvAnupUrvI kA svarUpa isa prakAra se hai(ego) eka (dasa) daza, (sayaM) sau (sahassaM) hajAra (dasasahassAI) daza hajAra (sayasahassAI) lAkha (dasasayasahassAI) daza lAkha (koDI) karor3a (dasa koDIo) dasa karor3a (koDIsayaM) arya, (dasa koDisayAI) dasa arSa (me taM puvvANupuvvI) yaha pUrva prakrAnta pUrvAnupUrvI hai / (se kitaM pacchANupucI?) he bhadanta! gaNanAnupUrvI ke bheda rUpa pazcAnupUrvI kA kyA svarUpa hai? uttara-- (pacchANupuvvI) pazcAnupUrvI kA svarUpa isa prakAra se hai| (dasa koDisayAiM jAva ego) dasa arSa se lekara vyutkrama se eka taka ginanA (se taM pacchANupuvvI) so pazcAnupUrvI hai / (se ki taM aNANupuJvI) he bhadanta ! anAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? (aNANupuvvI) anAnupUrvI kA svarUpa isa prakAra se hai--(eyAe ceva egAiyAe eguttariyAe dasa koDisayagacchagayAe seTIe annamannambhAso durUpUNo) eka se lekara prazna-(se kiM taM puvvANupuvI?) he sApa ! pUpAnupUrvA na 2135 cha? uttara-(puvvANuputrI) pUrvAnubhUtIna 2135 mA prA2nu cha-(ego) se, (dasa) 4sa, (sayaM) se, (sahassa) 12, (dasasahassAI) 68 M2, (sayasaharasAI) arm, (dasasaya sahassAI) isa sAsa, (koDI) 42 / 7, (dasa koDIo) isa 42 / 7, (koDIsayaM) sama08, (dasa koDIsayAI) sa mama, (se taM puvvANupuvvI) tyAhi 32 gAnA 42vI tenu nAma pUrvAnunI che. prazna-(se kiM taM pacchANupuvvI?) 8 sapana manAnu5vI nA mIta le rUpa pazcAnupUrvInuM svarUpa kevuM che? uttara-(pacchANupubbI) pazcAnupUtI nu 2135 mA 52nu hai-(dasakoDIsayAI jAva ego, isa ayI sana vaTA bhe se sudhAnI tarI 42vI (se taM pacchANupuThavI) tenu nAma pazcAnuvA che. prazna-(se kiM taM aNANupuvI?) 8 mApan ! nAnuSI nA alon meha rUpa anAnupUvInuM svarUpa kevuM che ? uttara-(aNANupucI) anAnudInu 1135 mA prakAra cha-'eyAe va egAiyAe eguttariyAe dasakoDimyagacchagayAe seDhIe anamamanbhAso dUruvUNA)
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 atroktAH saMkhyA upalakSaNamAtram, aba ito'nyA api saMbhApamAnAH saMkhyA aagntvyaaH| utkIrtanAnupUrvA nAmamAtrotkIrtanaM kRtam, atra gaNanAnupUSyoM - ekAdi saMkhyAnAmabhidhAnaM kRtamiti bodhyam / prakRtamupasaMharannAha-' se taM' ityAdi / saiSA gaNanAnupUrvI / mU0 139 // atha prAguddiSTAmeva saMsthAnAnupUrvImAhamUlam-te kiM taM saMThANANupuvI ? saMThAgANupuvI tivihA paNNatA, taM jahA-puvvANupuvI pacchANupuvI aNANupuTavI / se ki taM puvANupuTavI ? puvvANupuvI-samacauraMse niggohamaMDale sAdI khuje vAmaNe huDe / se taM puvANupuvI / se kiM taM pacchANupuvI ? pacchANupuvI-DaMDe jAva cauraMse / se taM pcchaannupuvii| se kiM taM aNANupuvI ? agANupubI eyAe ceva egAiyAe eguttariyAe cha gacchagayAe seDhIe annamannabhAso duruvuugo| seta annaannuputtvii| sA esA saMThANANupuThavI ||suu0 140 // chAyA-pratha kA sA saMsthAnAnupUrvI ? saMsthAnAnupUrvI trividhA prAptA, tadyathApUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI anaanupuurvii| aya kA sA pUrvAnupUrvI ? pUrvAnupUrvI-samacaturasraM nyagrodhamaNDalaM sAdi kubjaM zamanaM huNDam / saiSA pUrvAnupUrvI / atha kA sA pazcAnupUrvI ? pazcAnupUrvI-huNDaM yAvat samacaturasram / saiSA pazcAnupUrvI / atha kA daza koTizataka kI eka eka kI vRddhivAlI zreNI meM sthApita saMkhyA kA paraspara meM guNA karane para aura utpanna usa mahArAzi meM se bhaMga dvaya kI vivakSA ko kama karane para avaziSTabhaMgAtmaka (se taM aNANapubI) anAnupUrvI hai (se taM gaNaNANupuvvI) isa prakAra yaha gaNanAnupUrvI kA svarUpa hai ||suu0 139 // ekathI laIne dasa aba ja paryantanI eka ekanI vRddhivALI zreNImAM sthApita saMkhyAno parasparanI sAthe guNAkAra (saMyojana) karIne je bhaMganI mahArAzi utpanna thAya che temAMthI Adi ane antanA be bhaMgane bAda karavAthI je bhaga bAkI 27 cha, mAgAna (se ta aNANupuSI) anAnubhUtI 35i bhAva hai(sesa' gaNaNANupubbI) mA prA2nu manAnuni 1535HARI
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ candrikA TIkA sUtra 140 saMsthAnAnupUrvInirUpaNam sA anAnuparcha? anAnupUrvI-etasyAmeva ekAdikAyAme kotarikAyAM cha gacchayatArtha aSAmanyonyAbhyAso dviruuponH| saipA anaadpuurtii| sapA saMsthAnAnupUrvI mu.140|| TIkA-'se kiM taM ' ityAdiatha kA sA saMsthAnAnupUrvI ? iti prshnH| utarayati-saMsthAnAnupUrvI saMsthAnAnibhAkRtivizeSAH, teSAmAnuSaparipATI saMsthAnAnupUrvI AkRtivizeSarUpANi / saMsthAnAni jIvAjIbhedena yadyapi dvividhAni tathApi 'samacauraMse' ityAdyabhidhAnena jIvasambandhInyeva tAni va dhyAni / iyaM saMsthAnAnupUrvyapi pUrvAnupUdi . medena trividhA proktA tatra-pUrvAnupUrvI-samacaturasram-samaMnA bheruparyadhazca sakala. puruSalakSaNopetAnapatayA caturasama. anyUnAdhikAzcatasraH asrayaH-koNA yasya tat aba sUtrakAra pUrvokta saMsthAnAnupUrvI kA svarUpa kathana karate hai-- "se kitaM maMThANANuputrI" ityAdi / zabdArtha-- se kiM taM saMThANANu puruSI ?) he bhadaMta ! pUrvaprakrAnta saMsthAnAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? uttara-- (saMThANANupuvI tivihA paNNattA) saMsthAnAnupUrvI tIna prakAra kI kahI gaI hai (taM jahA) ve prakAra ye haiM -- (putrANupubbI, pcch|nnupunvii, aNANu puThavI,) pUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI aura anAnupUrvI se kiM taM purANuenvI) pUrvAnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? uttara--(puvANupuvI) pUrvAnupUrvI kA svarUpa isa prakAra se hai-(samabauraMse, niggoha maMDale, sAdI khujje vAmaNe huMDe) samacaturasra saMsthAna, pagrodhamaMDala saMsthAna, mAdi saMsthAna, kuja saMsthAna, vAmana saMsthAna, have sUtrakAra pUrvokta saMsthAnAnavInuM nirUpaNa kare che" se ki ta saMTANANuputrI ?" tyAha zahAtha-(se kiM ta' saMThANANupubI 1) 3 san ! pUrita satyAnAJ5vInu 2135 3 1 / uttara-(saMThANANuputrI tivihA paNNattA) sasthAnAnuSI 15 prArI kI che. (na'jahA) te 15 // 3 // nIce pramANe 2-(puvvANupuThavI pacchANuputdhI NANuputrI) (1) pUrvAnunI (2) 5zvAnunI ane (3) anAnupUrdA prazna-(me kiM ta purANuputravI ? ) 3 bAtam! pUrvAnuSI nu 35 3 cha? uttara-(puvANuputrI) pUrvAnumAnu 2135 mA prA2nu 8-(samacaraMse, gohamaMDale, sAdI, khujje, vAmaNe, huMDe) sabhayatu220 saMsthAna, *yodha sthAna, sa. saMsthAna, 7sasthAna, vAmana saMsthAna manahu~ sthAna, a0 77
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ 610 anuyogadvAra caturasram | anayoH karmadhArayaH / tulyArohapariNAhaH sampUrNalakSaNopetAGgopAGgAvayavaH svAlASTAdhikazatocchrAyaH sarvasaMsthAneSu mukhyaH paJcendriyajIvazarIrAkAravizeSa aura huMDa saMsthAna | AkRti vizeSa kA nAma saMsthAna hai / ina saMsthAnoM kI jo paripATI hai usakA nAma AnupUrvI hai / yadyapi ye saMsthAna jIva aura ajIva ke saMbandhI hone se do prakAra ke haiM to bhI " isa prakAra ke kathana se yahA~ jIvasaMbandhI hI grahaNa kiye gaye haiM / jisa saMsthAna meM nAbhi se Upara ke aura nIce ke samasta avayava sAmudrika zAstra ke anusAra apane 2 pramANa se yukta hoM, hInAdhika na hoM usakA nAma sama'catusra hai, " samaM catusram yaspa tat samacaturasram " yaha isakI vyutpatti hai / isakA tAtparya yaha hai ki isa saMsthAna meM jitane bhI zarIra ke nAbhi se Upara nIce ke aMga upAMga rUpa avayava hote haiM ve saba samasta lakSaNoM se sahita hote haiN| nyUnAdhika bhAva inameM nahIM hotA hai zarIra ke cAroM kone isameM barAbara hote haiN| isa saMsthAna meM Aroha aura pariNAha- utAra caDhAva - ekasA hotA hai| sAmudrika zAstra meM suhAvane zarIra ke jitane bhI lakSaNa kahe gaye haiM ve saba lakSaNa isa saMsthAna vAle zarIra ke aMga aura A krame saMsthAne vinyAsa karavA tene saMsthAnAnupUrvInA prathama bheda rUpa pUrvAnupUrvI kahe che. sasthAna eTale AkAra mA AkArAnI je pirapATI tenu' nAma Anu pUrvI che jo ke A saMsthAna jIva ane ajIva viSayaka hAvAne kAraNe mukhya e prakAranu hAya che, parantu " samacauraMse " ityAdi paTTo dvArA yahIM jIvasa'ba...dhI sasthAnAne grahaNa karavAmAM Avela che, samacaturaskrU sa sthAna je saMsthAnamAM (AkAra vizeSamAM) nAbhinI nIcenA ane nAbhinI uparanAM samasta avayava sAmudrika zAstramAM batAvyA pramANenA pAtapAtAnAM pramANavALAM hAya che--hIna athavA adhika pramANavALI hAtAM nathI, te saMsthAnane samacaturastra saMsthAna kahe che. tenI vyutpatti A pramANe thAya che " samaM catusram yasya tat samacaturasram " mA dhanano bhAvArtha nIce pramANe -A sasthAnamAM nAbhinI uparanAM ane nIcenAM samasta aMga upAMge samasta lakSaNeAthI yukta hoya che. koI paNa aMga upAMga nyUna athavA adhikapramANavALuM hatuM nathI. paNa sapramANa heAya che temAM zarIranA cAre khUNuA kharAkhara hAya che A sasthAnamAM ArAha ane avaroha-caDhAva ane utAra-eka sarakhA haiAya che. sAmudrika zAstramAM suMdara zarIranA jeTalAM lakSaNA kahyAM che, te badhAM lakSaNA A zarIranA agaupAMgAmAM jovAmAM Ave che. A sasthA
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogandrikA TIkA sUtra 140 saMsthAnAnupUrvInirUpaNam 612 ityarthaH / nyagrodhamaNDalam nyagrodho vaTavRparatadvanmaNDalaM yasya tattathA, yathA-nyaproSa upari sampUNaviyavo'dhastanabhAge puna na tathA, tathedamapi nAbherupari vistarabahulaM zarIralakSaNoktapramANabhAgam , adhastu hInAdhikamamANaM vijnyeym| sAdibhAdiriha utsepAkhyo nAbheradhastano dehamAgo gRhyate / AdinAnAbheradhastanakAyalakSaNena saha vartate iti sAdiH / yadyapi sarvazarIramAdinA saha vartate tathApi sAditvavizeSaNAnyathA'nupapattyA viziSTa eva pramANalakSaNopapanna Adiriha gRhayate, tata upAMgoM meM rahA karate haiM / apane aMgula se isa saMsthAna vAlA zarIra 108 aMgala kI UMcAIvAlA hotA hai| yaha saMsthAna samasta saMsthAnoM meM mukhya hotA hai| aura yaha paMcendriya jIva ke zarIrakA eka vizeSa AkArarUpa hotA hai| nyagrodhamaNDala-nyagrodha nAma vaTavRkSa kA hai| isake samAna jisakA maMDala ho- arthAt jisa prakAra nyagrodha-baTavRkSa-Upara meM saMpUrNa avayavoMvAlA hotA hai aura nIce vaisA nahIM hotA, usI prakAra yaha saMsthAna bhI nAbhi se Upara meM bahuta vistAravAlA hotA hai aura nAbhi se nIce hInAdhika pramANavAlA hotA hai aise saMsthAna kA nAma nyagrodha maMDala hai| sAdi-nAbhi se nIce kA jo utsedha nAma kA deha bhAga hai vaha yahAM Adi se grahaNa kiyA hai| nAbhi se nIce kA bhAga kAyarUpa Adi ke sAtha jo rahatA hai usakA nAma sAdi hai| yadyapi samasta zarIra Adi sahita hote haiM to bhI saMsthAna kA jo sAdi vizeSaga navALA manuSyanI UMcAI tenA 108 AMgaLapramANu hoya che. A saMsthAna badhAM saMsthAmAM mukha ( ka) gaNAya che. ane A saMsthAna paMcendriya jIvanA zarIranA eka AkAravizeSa rUpa hoya che. nyodhamaMDalasaMsthAna-vaDanA vRkSane nyagro kahe che. te vaDanA jevuM che saMsthAna (AkAra) hoya che te saMsthAnanuM nAma nyagrodhamaMDalasaMsthAna che. jema vaDane uparano bhAga saMpUrNa avayavALa hoya che, paNa nIce e hato nathI, eja pramANe A saMsthAna nAbhithI uparanA bhAgamAM ghaNA vistAra vALuM hoya che, paraMtu nAbhinI nIcenA bhAgamAM nyUnAdhika pramANuvALuM hoya che. mATe A prakAranA saMsthAnanuM nAma caDyodhamaMDala saMsthAna che. sAdisaMsthAna nAbhinI nIcene je unmeSa nAmane zarIrane bhAga che, tene ahIM "Adilma pada vaDe grahaNa karavAmAM Avela che. nAbhithI nIcene je bhAga kAyarUpa AdinI sAthe rahe che tenuM nAma "sAdi" che. jo ke samasta zarIre Adi sahita ja hoya che, chatAM paNa ahIM je sAdi vizeSaNa lagA
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ 612 anuyogadvArasUtre uktam - utsedha bahulamiti / atredamuktaM bhavati yatsthAnaM nAbheradhaH pramANopapannamupari ca hInaM tatsAdIti bodhyam / kubjaM yatra saMsthAne ziro grIvaM hastapAdAdikaM ca yathoktamamANalakSaNopetam udarAdimaNDalaM ca yathoktapramANarahitaM tat kubja mityubhyate / vAmanam - yatra tu hRdayodarapRSThaM sarvalakSaNopetaM zeSaM tu hInalakSaNaM lad vAmana-kunaviparItamityarthaH / huNDam = patra saMsthAne sarve'pyavayavAH prAyo kSaNaviruddhA bhavanti, tatsaMsthAnaM huNDamityucyate / caturasrasaMsthAnasya samastalakSarakhA hai vaha anyathAnupapatti ke bala se viziSTa pramANalakSaNopeta Adi se hI saMbaMdhita hotA hai| isIliye utsedhabahula aisA kahA hai| isakA tAtparya yaha hai ki nAbhi se nIce kA bhAga jisa saMsthAna meM bahuta vistAravAlA hotA hai aura nAbhi se Upara kA bhAga hIna hotA hai vaha saMsthAna sAdi hai / kubja jisa saMsthAna meM zira, grIvA, hAtha, paga Adi yathokta pramANavAle hoM aura udara Adi kA maMDala yathokta pramANa se vihIna ho vaha kubja saMsthAna hai / vAmana-jisa saMsthAna meM hRdaya, udara aura pITha ye samasta lakSaNoM se yukta hoM aura bAkI ke avayava hIna lakSaNavADe hoM usakA nAma vAmana saMsthAna hai / yaha saMsthAna kubja se viparIta hotA hai / huNDa saMsthAna- jisa saMsthAna meM samasta avayava prAyaH lakSaNahIna hote usakA nAma huNDa saMsthAna hai / samacatusra saMsthAna samasta lakSaNoM se DavAmAM Avyu che, te anyathAnupapattinA baLathI viziSTa pramANu lakSaNeApeta Adi vaDe ja saMba'dhita hoya che. tethI ja tene utsedha ahula kahyuM che. A kathananA bhAvAtha nIce pramANe che-je saMsthAnamAM nAbhinI nIcenA bhAga ghaNA vistAravALe hAya, parantu nAbhinI uparaneA bhAga hInapamANuvALA hAya che, te sthAnane sAdi saMsthAna kahe che. ku-sasthAna-je sthAnamAM zira, grIvA, hAtha, paga Adi aMgeA zAstrokta pramANavALAM hoya, parantu udara Adi aMge yathAkta pramANuthI vihIna hAya che, te saMsthAnane gujjasthAna kahe che. d vAmanasa sthAna-je saMsthAnamAM hRdaya, peTa, ane pITha, A aMgeA samasta lakSaNeAthI yukta hAya che, parantu bAkInAM avayaveA hIna lakSaNavALAM hoya che, te saMsthAnane vAmanasa sthAna kaMDe che. A sasthAna kubjasasthAna karatAM viparIta lakSaNlRAvALuM hAya che. huMDasa sthAna-je saMsthAnamAM zarIranAM khadhA avayave| yathAkta lakSaIAvALAM hAvAne khale viparIta lakSaNAvALAM hoya che, te saMsthAnane huDa saMsmAna kahe che,
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ nukonandikA TIkA sUtra 140 saMsthAnAnupUrvInirUpaNam popetalAva murUpatvam / tataH zeSANAM yathAkramaM hInatvAd dvitIyAditvaM bodhyam / senA pUrvAnupUrvI bodhyA / pazcAnupUrvI tu, huNDAdivaturasrAntA bodhyA / tathA-caturanAdi huNDAntAnAM padAnAmanyonyAbhyAso dviruuponH| AdhantarUpadvayabhaGgakavitradhAmapahAya ye bhaGgAste-anAnupUrvIti / nanu yadItthaM saMsthAnAnupUrvI pocyate, tarhi saMhananavarasasparzAyAnupUryo'pi vaktavyAH syuH, tathA sati AnupUAH mAg dvAsaptatitamastroktadazasaMkhyakatvameva parihIyeta, evaM ca AnupUrNAH dazavidhatva yukta hotA hai isaliye usa meM mukhyatA hai| zeSa pramANopeta-lakSaNoM se yathAkrama hona haiM imaliye una meM amukhyatA dvitIyatA Adi hai| yahI pUrvaprakrAnta pUrvAnupUrvI hai / huNDa saMsthAna se lekara samacaturasra saMsthAna taka pazcAnupUrvI hotI hai| tathA samacaturasra se lekara huNDa saMsthAna taka ke padoM kA paraspara meM guNAkarane para aura usa guNina rAzi meM Adi aMta ke bhaMgadvaya kI vivakSA kama karane para jo bhaMga hote haiM una bhaMga svarUpa anAnupUrtI hotI hai / zaMkA-yadi isa prakAra se saMsthAnAnupUrvI Apa kahate haiM to saMhanana, varNa, rasa, sparza Adi ko kI bhI AnupUrviyAM Apako kahanI cAhiye / isa prakAra se AnupUrviyAM kahane para jo72 veM sUtra meM " AnupUrviyAM daza hotI haiM " aisA kahA hai so usa saMkhyA meM hI AtI hai| samacaturasa saMsthAna samasta lakSaNethI yukta hoya che. tethI temAM pradhAnatA mAnIne tenuM kathana pahelAM karavAmAM AvyuM che. bAkInAM saMsthAne zAstrokta lakSaNe karatAM kramazaH eAchAM ochAM lakSaNe dharAve che tethI te saMpAnene gauNa gaNIne temanuM kathana samacaturastra saMsthAnanuM kathana karyA bAda karavAmAM AvyuM che. A prakArano kathanane je kama che tene ja ahIM pUrvAnupUrvI rUpa gaNavAmAM Avela che. huMDa saMsthAnathI laIne UlaTA krame samacatu A parvatanA saMsthAnene krama rAkhavAthI pazcAtupUrvI rUpa bIjI saMsthAna nupUrNa bane che anAnupUrvA-samacaturastra saMsthAnathI laIne huMDasaMsthAna paryantanI eka ekanI vRddhivALI zreNimAM sthApita saMsthAne parasparanI sAthe guNAkAra (sIjana) karavAthI je guNitarAzi Ave temAMthI Adi ane antanA be bhagone bAda karavAthI je bhaMgasamUha bAkI rahe che, te bhaMgasamUha rUpa anAnupavI hoya che. zaMkA-je A prakAre A5 saMsthAnAnupUrvInuM kathana kare che, te saMhanana, varNa, rasa, sparza AdikenI AnupUrvI enuM Ape kathana karavuM joIe A prakAre AnupUva e kahevAmAM Ave te 72mAM sUtramAM "AnupUrvIe dasa hoya che," A prakAranuM je kathana karyuM che te kevI rIte saMmata mAnI zakAya?
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadArasUtre kathanamasaMgatam ? iti cedAha pUrvoktamAnupUryA dazavidhatvaM no saMkhyAmA niyAmakam api tu uplkssnnmaatrm| ato dazavidhAnupUrvyatiriktA anyA api saMbhAvyamAnA AnupUryaH mudhiyA svadhiyA vibhaavniiyaaH|muu0 140 // __ atha sAmAcAryAnupUrvImAha mUlam se kiM taM sAmAyArI ANupuThavI ? sAmAyArI ANuputrI tivihA paNNattA, taM jahA-puvANuputrI pacchAnuputrI annaannupuvii|se kiM taM puvAnupuvI ? pubvANupuvI-icchAgAro, micchA. gAro,tahakkAro, AvastiyA, nisIhiyA,ApucchaNA,paDipucchaNA, chaMdaNA, nimaMtaNA, uvsNpyaa| se taM puvaannupuvii| se kiM taM pacchANupuvI ? pacchANupubbI-uvasaMpayA jAva icchaagaage| se taM pcchaannupuvii|se kiM taM aNANupuvI? agANuputrI-eyAe ceva egAiyAe eguttariyAe dasagacchagayAe seDhIe annamannabbhAso durUvUNo se tNannaannupuvii| setaM sAmAyArI aannuputthcii|suu.141|| - chAyA- atha kA sA sAmAvAryAnupUrvI ? sAmAcAryAnupUrvI trividhA prajJaptA, tadyathA-pUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI anAnupUrvI / atha kA sA pUrvAnupUrvI-icchAkAraH, mithyAkAraH, tathAkAraH, AvazyakI, naiSedhiko, ApacchanA, pratipacchanA, chandanA, ___ uttara-pahile jo AnupUrvI meM daza prakAratA prakaTa kI hai vaha saMkhyAta kI niyAmakatA rUpa se prakaTa kI hai, kintu vaha to upalakSaNa mAtra se kahI hai / isaliye daza prakAra kI AnupUrtiyoM se bhI atirikta aura bhI AnupUrviyAM saMbhavita hotI haiM aisA isase bhAva nikalanA hai| imaliye aisI AnupUrviyoM ko buddhi zAlI jana apanI buddhi se udbhAvita karaleM / sUtra" 140 " uttara-pahelAM AnupUrvemAM je dasa vidhatA prakaTa karavAmAM AvI che. te saMkhyAtanI niyAmakatA rUpe prakaTa karavAmAM AvI nathI, paNa te te upalakSaNa mAtranI apekSAe prakaTa karavAmAM Avela che, tethI dasa prakAranI ApavIo sivAyanI bIjI AnupUvIo paNa saMbhavita hoya che, evo te kathanane bhAvArtha samaja tethI buddhizALI mANasoe evI ApavIene potAnI buddhithI ja udbhAvita karI levI joIe. sU0145
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sutra 141 sAmAcAryAnupUrvI nirUpaNam nimantraNA, upasaMpan / saipA pUrvAnupUrvI / atha kA sA pazcAnupUrvI, pazcAnupUrvIupasaMpada yAdicchAkAraH / saipA pUrvAnupUrvI / atha kA sA anAnupUrtI ? anAnu pUrvI-etasyAmeva ekAdikAyAme kotarikAyAM dazagacchagatAyAM zreNyAmanyonyAbhyAso dvirUponaH / saipA anAnupUrvI / saiSA sAmAcAryAnupUrvI // 0 141 // TIkA-' se kiM taM' ityAdi atha kA sA sAmAcAryAnupUrvI ? iti shissyprshnH| sAmAcAryAnupUrvIsamAcaraNaM samAcAraH ziSTajanAcaritaH kriyAkalApaH, sa eva sAmAcArI, svArthepyaJ , pitvAnDIp , tadrUpA AnupUrvI sAmAcAryAnupUrvI / sA hi pUrvAnupUrvyAdi aba mUtrakAra mAmAcArI AnupUrSI kA kathana karate haiM -- "se ki taM mAmAyArI ANupubbI" ityAdi / / zabdArtha--se kiM taM sAmAyArI ANupuvvI) he bhadanta ! pUrvaprakAnta sAmA vArI AnupUrvI kA kyA svarUpa hai ? uttara-(sAmAyArI ANupuyI tivihA paNNattA) sAmAcArI AnupUrvI kA tAtparya hai ziSyajanoM dvArA Acarita kriyAkalApa rUpa samAcAra / yaha samAcAra hI svArtha meM vyaJ pratyaya aura DIpa hone se sAmAcArI aisA bana jAtA hai| isa sAmAcArI rUpa jo AnupUrvI hai| vaha sAmAcArI AnupUrvI kahI jAtI hai| yaha AnupUrvI tIna prakAra kI kahI gaI hai / (taM jahA) jaise (pundhANupubI,pacchANupugdhI, aNANupubdhI)pUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI aura anaanupuurvii| (se kiM taM puvvANupuvvI) he bhadanta! pUrvApUrvI sAmAcArI kyA hai? have sUtrakAra sAmAcArI AnupUrvInuM nirUpaNa kare che" se kiM taM sAmAyArI ANupuvI " tyAha zA-(se kiM taM sAmAyArI ANupuvvI) bhagavan ! pUrvahita sAmAcArI AnupUrvInuM svarUpa kevuM che? 6ttara-(sAmAyArI ANupubbI tivihA paNNattA, taMjahA) ziSya dvArA Acarita kriyAkalApa rUpa samAcArane sAmAcArI AnupUrvI kahe che. te samA cAra ja sAmAcArI rUpa hovAthI tenuM nAma sAmAcArI paDayuM che. A sAmAcArI rUpa je AnupUrvI che tene sAmAcArI AnupUva kahe che. tenA nAye pramANe traya 2 4aa cha-(puvANuputrI pacchANupubbI, aNANupuvvI) (1) pUrvAnuSI', (2) 5zvAnuSI ane (3) anAnupUvI. prazna-(se kiM taM puvANuputrI') 3 mAn! pUrvAnuna sAbhAyArInu svarUpa kevuM che ?
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ 69.6 anuvomahArasUtre bhedena cividhA prajJA / tatra pUnupUrvI icchAkAraH, mithyAkAraH, tathAkAraH, tatra- icchAkAraH- icchAyA bl| bhiyogamantareNa karaNam // 1 // mithyAkAraH = mithyA= denAssvaritaM tadasaditi manasi karaNam / kasmiMzcidakRtye karmaNi kRte sakhi bhavyenaitraM vicintyate yadidaM mayA kRtaM tad bhagavatA'nuktatvAt mithyAbhUtam, ato mayedaM duSkRtaM kRtamityevaM yadasatkriyAto nivRttiH sa mithyAkAra iti bhAvaH // 2 // uttara (vANuputrI) pUrvAnupUrvI sAmAcArI isa prakAra se hai(icchAgAro micchAgAro, tahaRkAro AvassiyA nisIhiyA, opucchaNA' paDipucchaNA chedaNA' nimaMtraNA, uvasaMpayA) icchAkAra, mithyAkAra, tathAkAra, AvazyakI, naiSeSikI, ApracchanA, pratipracchanA, chandanA, nimaMtraNA, aura upasaMpat / kisI kI jabardastI vinA vratAdika AcaraNa karane kI icchA karanA isakA nAma icchAkAra hai| mere pramAda Adi se akRtya kA sevana ho gayA hai vaha merA niSphala ho asat ho aisA mana meM vicAra karanA isakA nAma mithyAkAra hai / koI akRtya karma jaba bana jAtA hai / taba bhavyapuruSa mana meM aisA cintavana karatA hai ki jo yaha maiMne kiyA hai vaha bhagavAn dvArA anukta hone se mithyAbhUta hai / isaliye yaha duSkRtya hai aura yaha maiMne kiyA hai aba Age nahIM karUMgA - isa prakAra -- uttara - (puvvANupubvI) pUrvAnupUrvI sAbhAyArInuM sva35 A prabhAranu che(icchAgAro, micchAgAro, tahakkAro AvassiyA, nisIhiyA, ApucchaNA, paDipucchaNA, chaMdaNA, nimaMtagA, utrasaMpayA ) 42-chAra, mithyAara, tathAbhara, AvazyaDI, naivedhiDI, mAprachatA pratipracchanA, channA, nimaMtraNA bhane upasa'pat, A krame padonA vinyAsa (sthApanA) karavA tenuM nAma pUrvAnupUrvI sAmAcArI che. have IcchAkAra Adi padonA artha spaSTa karavAmAM Ave che- kreinI khaLajabarI vinA-bahAranA koi paNa dakhANu vinA-trAdika AcaravAnI icchA karavI tenuM nAma IcchAkAra che. " 9. " mArA dvArA pramAda Adine kAraNe A akRtyanuM je sevana thaI gayuM che, te bhAru' aDatya niNDsa (mithyA) De!, " mA prahArano bhanabhAM viyAra karavA tenuM nAma mithyAkAra che. jayAre koi akRtyanu sevana thai jAya che tyAre bhapapuruSa manamAM evu cintavana kare che ke " A meM je karyu che te bhagavAna dvArA anukta hAvAthI mithyAbhUta che. tethI te dRSkRtya rUpa ja che. evuM duSkRtya mArA vaDe sevAI gayuM che, parantu havethI huM tenu sevata nahI karu, " A prakAranA vicAra karIne asat kriyAethI dUra rahevu.evI kriyAe karata pAchAM haThavuM, tenu nAma mithyAkAra che.
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 141 sAmAcAryAnupUrvInirUpaNam 617 , tathAkArazca -sUtravyAkhyAnAdau prastute gurubhiH karamazcid vacasyudIrite sati yathA bhavantaH pratigadyanti tathaivaina" dityevaM karaNam-vitarkamakRtvaiva gurvAjJA'bhyupagama ityarthaH // 3 // AvazyakI - jAnAdyarthamu yAdavazyaM vahirgamane samupasthite 'avazyamidaM kartavyamato'yaM gacchAmi' ityevaM yA guruM prati nivedanA sA AvazyazIti tAtparyam // 2 // naiSedhikI nipedhe bha-naiSedhi kI upAzrayAd bahiH kartavyavyApAraM parisamApya punastatraiva pravizataH zeSasAdhUnAmuttrAsAdi-doSaparijihIrSayA bahirvyApAra niSedhena upAzrayamavezanam ||5|| ApracchanA= bhadanta ! karomIda" vicAra kara asat krivAtroM se pIche haTanA unase dUra rahanA isakA nAma mithyAkAra hai| sUtra vyApa Adi jaya ho rahA ho taba usa samaya gurujana jo koI bhI vacana uccarita kareM taba aisA kahanA ki jima prakAra Apa kahate haiM vaha vaisA hI hai| isakA nAma tathAkAra hai / tAtparya yaha hai ki tarka kiye binA hI gurudeva kI AjJA kA svIkAra karanA tathAkAra hai| Avazyaka kartavya karane ke liye upAzraya se vahirgamana yadi avazya kartavya rUpa meM upasthita ho taba avazyaM kartavyamidam ato gacchAmi' aisA khyAla karake guru se bAhara jAne kI AjJA prApta karane ke liye nivedanA isakA nAma AvazyakI hai| upAzraya se bAhira kartavya karma ko samApta kara ke jana sAdhu upAzraya meM praveza kare, taba zeSa sAdhu janoM ko mere dvArA koI uttrAsa Adi na ho isa prakAra ke khyAla se upAzraya meM apane praveza kI sUcanA denA isakA nAma naiSedhikI hai| "" sUtranuM vyAkhyAna Adi jayAre cAlI rahyuM hoya, tyAre guru je vacane kahe tene svIkArI levAM- he gurudeva! Apa je kaheA che te kharU ja cheApanI vAta yA che, A prakAranAM vacanenu' uccAraNa karavuM tenuM nAma tathAkAra che. eTale ke taka karyA vinA ja gurunI AjJAne svIkAra karave! tenuM nAma tathAkAra che. "3 AvazyakI-a.vazyaka kartavya karavAne mATe upAzrayamAMthI baha:2 javAnu 66 "" le avazya 4905 3ye upasthita thAya, te " avazyaM kartavyamidam ato gacchAmi " A kArya avazya karavA cegna che, A prakArane vicAra karIne bahAra javAnI AjJA prasa karavA mATe gurunI AgaLa nivedana karavu tenuM nAma ahvazyakI che. upAzrayanI bahAranA kAne patAvIne jyAre sAdhu upAzrayamAM praveza kare, tyAre te potAnA upAzrayamAM pAchAM pharavAnI sUcanA Ape che. A prakAre upa zramAM punaH pavezanI je sUcanA apAya che tene naiSadhikI kahe che. Ama karavAnu kAraNa e che ke tenA AgamananI pratIkSA karatA bAkInA a. 78
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________ do anuyogadvAra mityevaM guruM prati pracchanam ||6|| pratipacchanA = kiMcitkarttavyamuddizya ziSyeNa pRSToM guruH tatkAryaM karttuM dattAjJo'pi punaH kAryAraMbhasamaye kathayati sA praticchan / athavA - grAmAntaragamanAya guruNAdiSTaH ziSyo gamanakAle yatpunarguruM pratipRcchati sA pratipracchanA 'evaM pratyekakArye'pi bodhyam' // 7 // chandanA = sAdhuH svAnIvAzamadhupabhogaviSaye gurvAjJayA 'paribhuGkSvedaM kuru mayi kRpAm' ityevaM- yathArAtnikamanyasAdhUna prati AgrahaM karoti, sA chandanA // 8 // nimantraNA -' imaM - padArthamupa he bhadanta ! maiM yaha kAma karatA hU~ isa prakAra se guru mahArAja se pUchanA isakA nAma ApracchanA hai| kisI kartavya kArya ko uddezya karake jaba ziSya gurujana se usa kArya ko karane kI AjJA prApta karane ke liye pUchatA hai, aura kArya kI AjJA hone para bhI kArya karane ke samaya meM guru se punaH pUchanA isakA nAma pratipacchanA hai / athavA dUsare grAma meM jAne ke liye gurudvArA AdiSTa huA ziSya jaba jAne lage to usakA kartavya hai ki vaha jAte samaya punaH guru mahArAja se pUche isa prakAra ke pUchane kA nAma bhI pratipracchanA hai / yaha pratipracchanA pratyeka kArya meM bhI ho sakatI hai / sAdhu apane bhAga kA AhAra Adi ke liye yathA rAnika anya sAdhuoM se guru kI AjJA prApta kara jo aisA Agraha sAdhuone tenA AgamananI khakhara paDe che ane tenA dvArA kAIne utrAsa . utpanna thavAnI sa'bhAvanA rahetI nathI. kAma karU chuM ' A prakAre guru ApracchanA-- he bhagavan! huM A mahAjane pUchavuM' tenu nAma pracchanA che. pratipracchanA kAI kAma karavA mATe ziSya guru ane te kAryanI gurUe AjJA ApyA chatAM paNu kArya pramANe gurune pharIthI pUchavu tenu' nAma pratipracchanA che pAse karatI AjJA mAge, vakhate A athavA-khIje gAma javAnI guru dvArA AjJA maLI hoya. chatAM paNa khIje gAma gamana karatI vakhate ziSye pharIthI gurunI AjJA levI joIe A prakAre pUrve AjJA prApta thaI gayA khAda gamana karatI vakhate gurune krI je pUchavAmAM Ave che tenuM nAma praticchanA che. pratyeka kAryamAM paNa A pratipracchanA sabhavI zake che. chaMdanA-potAnA bhAganA mAhArAdine bhejanAdi rUpe grahmaNa daravAnI anya sAMbhAgika sAdhuone vinaMti karavI tenu nAma chaMdanA che. gurunI mAjJA laine te sAdhu yathArAtvika anya sAdhuene A pramANe Agraha kare
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogacandrikA TIkA sUtra 141 sAmAcAryAnupUrvInirUpaNam labhyAhaM tubhyaM dAsyAmIti me bhAvo vartate ' ityevaM padArthaprApteH pUrvameva yatsAdhU. nAmAmantragaM sA nimntrgaa| uktaMca "punnaggahiraNa chaMdaNa nimaMtaNA hoI Aga haraNaM" chAyA-pUrvagRhItena chandanA nimantraNA bhavatyagRhIteneti // 9 // tathA-upasamma="tvadIyo'ra" mityevaM rUpeNa zrutAdyarthamanyadIyasattA'bhyupagamaH // 10 // iha dharmamya parAnupatApamUlatvAt icchAkArasya AjJAvalAbhiyogalakSaNaparo. patApakatvAt pAyAnyena prthmmupnyaasH| parAnupatApakenApi ca kathaMcitskhalane karatA hai ki mujha para kRpA karake ise Apa grahaNa kariye-apane upayoga meM lAiye usakA nAma chaMdanA hai / padArtha prApti ke pahile hI jo anya sAdhujanoM se aisA kahanA ki isa padArtha ko lAkara maiM tumheM daMgA isakA nAma nimaMtraNA hai| ukta ca karake (puJcaggahieNa) ityAdi gAthA dvArA yahI bAta kahI gaI hai| zrunAdike artha ko sIkhane ke liye meM ApakA hI hU~ isa prakAra se anya sAdhu Adi kI AdhInatA svIkAra karanA isakA nAma upasaMpat hai| dharma parAnupatApamUlaka hotA haiarthAt dharma vahI hai ki jisa se-kisI bhI prANI ko kaSTa na ho| icchAkAra isI prakAra kA dharma hai| kyoMki isameM jinavratAdikoM ko AcaraNa karane kI icchA kI jAtI hai usameM para kI AjJA aura yalA. miyoga kAma nahIM karatA hai| kyoMki ina se dUsare prANiyoM ko saMtApa che-"kRpA karIne Apa A AhAradine grahaNa kare ane tene upayoga kare." A prakAranI sAdhu samAcArInuM nAma chaMdanA che. nimaMtraNa-padArthanI prApti thayAM pahelAM kaI paNa sAdhune kaI paNa anya sAdhu dvArA evuM je kahevAmAM Ave che ke amuka padArtha vArI lAvIne huM Apane ApIza, A pramANe kaI paNa vastu lAvI ApavAne bhAva cha tama 3 tena nAma nibhA che. "puvvaggahieNa" tyAta sUtrapATha dvArA A vAta ja prakaTa karavAmAM AvI che. S55t-zrutAni bhaya pAne mATe " aapne| 1 chu'," A prakAranAM vacano dvArA anya sAdhunI AdhInatAne svIkAra kare tene nAma uBsaMpanuM che. dharma parAnu tApamUlaka hoya che. eTale ke dharma tene ja kahI zakAya ke jenA dvArA kaI paNa prANIne kaSTa na thAya icchAkAra eja prakArano dharma che, kAraNa ke temAM je pratAdikanuM AcaraNa karavAnI IcchA karAya che, temAM anyanI AjJA athavA baLajabarI cAlI zakatI nathI, kAraNa ke evI AjJA
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________ 620 anuyogadvArasUtre mithyAduSkRtaM dAtavyamiti tadanantaraM mithyAkArasyopanyAsaH / etau ya guruvacanapatipattAveva jJAtuM zakyau, guruvacanaM ca tathAkArakaraNenaiva samyak pratipannaM bhavatIti tadanantaraM tathAkArasyopanyAsaH / guruvacanaM svIkRtyApi ziSya upAzrayAd bahinirgamanakAle guruM pRSTvaiva nirgacchan, atastathAkArAnantaraM gurupUchArUNayA AvaipakyAH kathanam / bahinirgataH ziSyo naipethirka pUrvakamenopAzraye pravizediti AvazyakyA anantaraM naiSedhikyAH kathanam / upAzraye praviSTaH sAdhugurumApRcchayaiva sarvahotA hai yA ho sakatA hai| ataH vratAdikoM kI cAhanA meM AtmA kI nija icchA hI kAma karatI haiN| isaliye icchAkAra meM pradhAnatA hone se usakA yahAM sarva prathama upanyApta kiyA hai| dUsaroM ko anupatApaka hone vAle bhI gurujana dvArA kathaMcit vratAdika se skhalita hone para ziSyAdijanoM ke liye mithyAduSkRta diyA jAtA hai isaliye icchAkAra ke bAda meM mithyA duSkRta kA pATha rakhA hai / icchAkAra aura mithyAduSkRta ye donoM guruvacanoM para vizvAsa rakhane para yA unako svIkRti karane para hI jJAtuM zakya haiM isaliye gurumahArAja ke vacanoM kA svIkAra kiyA jAnA tathA kAra se hI jAnA jAtA hai isaliye mithyAkArake bAda tathAkAra kA pATha rakhA hai / guruvacana ko svIkAra karake bhI ziSya kA kartavya hai ki jaba vaha upAya se bAhara jAve to guru se pUchakara hI jAve isa bAta ko spaSTa karane ke liye tathAkAra ke bAda AvazyakI ane baLajabarI karavAmAM Ave te anya ane saMtApa thAya che ke thaI zake che. tethI vratAlikAnI cAhanAmAM AtmAnI pitAnI ja IrachA kAryasAdhaka bane che. A prakAre IcchAkAramAM pradhAnatA hovAne kAraNe ahIM sauthI pahelAM uchAkArano upavAsa karavAmAM Avyo che. jyAre koI sAdhu koI akRtyanuM sevana kare che athavA vratAdikano bhaMga kare che tyAre anya jIvone kaSTa nahIM ApanArA evAM gurujane dvArA mithyAduSkRta devAmAM Ave che, tethI IcchAkArane upanyAsa karyA bAda mithyAkArane upanyAsa karavAmAM Avyo che. icchAkAra ane mithyAduSkRta, A baMnene sadbhAva tyAre ja heI zake che ke jyAre gurunAM vacane para ziSyane vizvAsa hoya che. gurunA vacaneno ziSya svIkAra kare che, e vAta tathAkAra vaDe ja jANI zakAya che. te kAraNe mithyAkAra pachI tathAkArane pATha rAkhavAmAM AvyuM che. gurunA vacanane tathAkAra dvArA svIkAra karanAra ziSya upAzrayamAMthI kaI Avazyaka kArya nimitta bahAra javA mATe gurunI AjJA levI joIe, eja vAtane spaSTa karavAne mATe tathAkAra pachI AvazyakIne pATha rAkhavAmAM ALyo
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 142 sAmAcAryAnupUrvInirUpaNam manutiSThedini dhikyA anantarabhASacchanAyAH kathanam / zivikArya kartumadhyavasitaH pApnAjho'pi ziSyaH kAryakarAsamaye guruM punaH pRcchediti guroranumati prAptukAmaH kAraNapradarzanapUrvakaM punaHpRcchediti AcchanAnantara matipacchanAyAH kathanam ! sAnepana gurugA'nujJAtaH ziko svasaMvidhAgapAtAzanAdyAhAraparimogArtha paryAya jyeSThakrameNa sAdhUnAna yediti pratipacchanAnantara chandanAyA upanyAsaH / kA pATha rakhA hai| bAhara gayA huA ziSya naSedhikopUrvaka hI upAzraya meM praveza kare isa viSaya ko banAne ke liye AgaLyakI ke bAda naive. dhikI kA pAyA hai| upAzraya meM praviSTa huA ziSya jo kucha bhI kare vaha gumanahArAja kI AjJA lekara hI kare isa viSaya ko kahane ke liye neSedhikI ke bAda ApracchanA zA pATha galA hai| kimI kartavya kArya ko karane ke liye ziSya guru mahArAja se pUche parantu ve yadi usa kArya ko karane kI AjJA deve ziSya nAcAt punaH Avazyaka kArya ko karane ke liye guru mahArAja se Avedana kare aura usa kArya ko karane kI unase AjJA prApta karane ke liye pUche yaha saMbaMdha batAne ke liye ApracchanA ke bAda pratipracchanA kA pATha rakhA hai| guru mahArAja se AjJA prApta kara azanAdika ko lAyA huA ziSya usake paribhoga ke vivAda : dhunoM ko zAmila kare isa bAta ko che. upAzAyarI ( gayelA sAdhue nadhikIpUrvaka ja upAzrayamAM praveza karavo joIe. e vAtane prakaTa kare mATe Avazyaka pATha pachI nadhikIne pATha 2 khavAmAM Avyo che. upAzrayamAM praSTi thayela ziSya je kAma kare te kAma teNe gurumArAjanI AjJA laIne karavuM joIe, e vAta prakaTa karavAne mATe naizvikInA pATha pachI ApanAne pATha rAkhavAmAM Avyo che. koI paNa kArya karavA mATe ziSya gurunI AjJA mAge ane guru te kArya karavAnI AjJA Ape, te pachI DIvAra bhIne teNe pharIthI kAryane AraMbha karata vakhate gurunI pharIthI AjJA mAgavI te batAvavA mATe pratichanA (pharI pUcha)ne prasaMge upasthita thAya che, te kAraNe sUtrakAre AkacchanA pachI pratiSThAno pATha mUke che. guru mahArAjanI AjJA laIne je AhArAdi sAdhu lAvyo hoya tenA upabhegane mATe anya sAdhuone mAnapUrvaka belAvavA joIe, e vAtane prakaTa karavA mATe pratipracchanA pachI chandanAne pATha rAkhavAmAM Avyo che.
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________ 622 anuyogadvArasUtre chandanA tu gRhIta evAzanAdau saMbhavet, agRhIte tu nimantraNaiva, atacchandanAyA anantaraM nimantraNAyA upanyAsaH / 1 gurUpasattimantareNa= gurupAmIpyaM vinA icchAkArAdinimantraNAntA sarvA'pi sAmAcArI gurUpasattimantareNa= gurusAmIpyaM vinA na jJAyate iti sarvAnte upasampada upanyAsaH 1 / iti pUrvAnupUrvatve heturbodhyaH / upasaMharannAha - saiSA pUrvAnupUrvIti / pazcAnupUrvI tu upasampadAdIcchAkArAntA bodhyA / kahane ke liye pratipracchanA ke bAda chandanA kA pATha rakhA hai| gRhIta azanAdika meM hI chandanA hotI hai parantu jo agRhIna azanAdika haiM unameM to nimaMtraNA hI hotI hai| isaliye chandanA ke bAda nimaMtraNA kA pATha rakhA hai| icchAkAra se lagAkara nimaMtraNA taka kI jitanI bhI sAmAcArI haiM ve saba guru mahArAja kI nikaTatA ke vinA nahIM jAnI jA sakatI hai isa bAta ko kahane ke liye anta meM upasaMpat kA upanyAsa kiyA hai| isa prakAra isa sAmAcArI ke pUrvAnupUrvItva meM yaha saba hetu jAnanA cAhiye / ( se taM putrANupu0vI) isa prakAra yaha pUrvAnupUrvI hai| (se kiM taM pacchApuccI) he bhadanta ! pazcAnupUrvI sAmAcArI kyA hai ? uttara- ( uvasaMpayA jAva icchAgAro) upasaMpadA se icchAkAra paryanta (pacchANupubI) paJcAnupUrvI hai| (se kiM taM aNANupubvI ?) he bhadanta ! gRhIta azanAdinA viSaSamAM ja chandanA sabhavI zake che, parantu agra hIta azanAdikanA viSayamAM nimaMtraNA sabhavI zake che, te kAraNe IndanAnA pATha pachI nima`trAnA pATha rAkhavAmAM AvyA che IcchAkArathI laIne nimatraNA pantanI jeTalI sAmAcArI che, temane jANavAne mATe gurunI nikaTatAnI jarUra rahe che, e vAtane prakaTa karavA mATe sauthI chelle upasa'pA upanyAsa karavAmAM AvyA che. sAmAcArImAM icchAkAra Adi krame padonI je sthApanA karavAmAM Ave che tenuM nAma pUrvAnupUrvI che. A padone A prakAranA Ibha ApavAnu' 2] 52 vAmAM bhAvyu che. ( se taM puvvANupuvvI) A prakAranuM pUrvAnupUrvI' sAmAcArInu svarUpa che. prazna - ( se kiM taM pacchANupuvvI 1) he bhagavan ! pazcAnupUrvI sAbhAyarInu *135 Thevu che ? uttara - ( vasaMsthA jAva icchA gAro) upasa pahAthI saIne harachAra paryantanA avaTA ubhabhAM honA upanyAsa (sthApanA) 42ve / (pacchANupu0vI) tenuM nAma pazcAnupUrvI che,
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 142 bhAvAnupUrvInirUpaNam 623 tathA - icchAkArAdyupasampadantAnAM padAnAmanyo'nyAbhyAso dvirUponaH - AdyantapadadvayavivakSAmapahAya ye bhaGgAste - anAnupUrvI bodhyAH / prakRtamupasaMharannAha - saiSA sAmAcaryAnupUrvIti // 141 // atha bhAvAnupUrvImAha-- mUtram - se kiM taM bhAvANuputhvI ? bhAvANupuvvI tivihA paNNattA, taM jahA - puvvANupuccI pacchANupuvvI aNANupuvvI / se kiM taM puvvANupuvI ? puvANupuvI - udae 1, uvasamie 2, khAie 3, khaovasamie4, pAriNAmie5, saMnivAie6, / se taM puvvANuputhvI / se kiM taM pacchANuputrI ? pacchANuputrI saMnivAie jAva udaie / se taM pacchA puvvI / se kiM taM aNANuputhvI ? aNAanAnupUrvI kyA hai ? (aNANupubbI) anAnupUrvI sAmAcArI isa prakAra se hai (eyAe ceva egojhyAe uguttariyAe dasa gacchanayAe seThIe aNNamannabhAso dukhavUNo ) icchAkAra se lekara upasaMpadA taka ke daza padoM kA eka eka adhika saMkhyA kara ke paraspara meM guNA karanA cAhiye aura isa prakAra se jo rAzi utpanna hove usameM se Adi anta ke bhaMga dvaya kI vivakSA ko kama kara denA cAhiye / anta meM jitane bhaMga bacate haiM una bhaMgAtmaka yaha anAnupUrvI sAmAcArI hotI hai| (se taM sAmAyArI ANuputrI) isa prakAra yaha sAmAcArI AnupUrvI hai // 0 141 // prazna - ( se ki ta aNANupubbI) he bhagavan ! anAnupUrvI sAbhAyArInu sva35 Thevu che ? uttara- (aNANuputrI) anAnupUrvI sAbhAyArInu sva35 A aAranu che(eyAe cer egaiyA eguttariyAe dasagacchagayAe seDhIe aNNamannabhAso durUvRNo) icchAkArathI laIne upasa'padA pantanA dasa padone eka eka adhika sa'khyA laIne parasparamAM guDDAkAra karavA joie A prakAre je rAzi prApta thAya temAMthI adi ane antanA be bha`geAnI vivakSA khAda karI nAkhavI joie. A che bhaMgA bAda jatAM jeTalA bha MgA khAkI rahe che teTalA bhaMgArUpa A anAnupUrI sAmAyArI DAya che. (se taM sAmAyArI ANuputrI) sAbhAyArI AnupUrvI nuM A prakAranuM svarUpa che. sU01415
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________ 624 bhanuyogadvArasye NupuvI-eyAe cetra egAiyAe eguttariyAe cha gacchagayAe seDhIe annamannabbhAso duruuvuugo| se taM annaannupuvii| se taM bhaavaannupuvii|setNaannupuvii|aannuputviiti payaM samattaM ||suu.142|| chAyA-atha kA so bhAvAnurbho ? bhAvAnupUrvI trividhA prajJA, tadyathApUrvAnupUrvI pazcAnupUrvI anAnupUrvI / atha kA sA pUrvAnupUrvI ? pUrvAnupUrvI-auda. yikaH?, aupazamikaH2, kSAyikaH3, kSAyopazamikaH4, pAriNAmikaH5, sAbhipAtikaH6 / saiSA pUrvAnupUrvI / aba kA sA pazcAnupUrvI ? pazcAnupUrvI-sAnnipAtiko yAvadaudayikaH / saiSA pazcAnupUrvI / atha kA sA anAnupUrvI ? anAnupUrvI-eta. syAmeva ekAdikAyAm ekottarikAyAM pagacchagatAyAM zreNyAmanyo'nyAbhyAso dvirUponaH / saiSA anAnupUrvI / saipA bhAvAnurvI / saipA aanupuurvii| AnupUrvIti padaM samAptam / mU0 142 // TIkA---' se ki taM' ityAdi atha kA sA bhAvAnupUrtI ? iti shissyprshnH| uttarayati-bhAvAnupUrvIbhASA:bhAvyante vintyaM te padArthA yaiste bhaavaa:-antHkrnnprinntivishessaaH| bhUyate tena tena rUpeNA''tmanA yaste bhAvAH jIpasya pariNAmavizeSA audayikAdayaH, teSAmAnupUrvI bhAvAnupUrvI / sA pUrvAnupUSyAdibhedaistrividhA pajJaptA / tatra-pUrvAnu ava sUtrakAra bhAvAnupUrvI kA kathana karate haiM'se ki taM bhAvANupuvI ?' ityAdi zabdArtha-(se kiM taM bhAvANupuSvI ? ) he bhadanta ! pUrvaprakrAnta bhAvAnupUrvI kyA hai? uttara--(bhAvANupubdhI) bhASAnupUrvI (tivihA) tIna prakAra kI (paNNattA) kahI gaI hai| (taM jahA) usake ve tIna prakAra ye haiM-(puvANu. puvvI) 1 pUrvAnupUrvI (pacchANuputrI) 2 pazcAnupUrvI aura (aNANupuvvI) have sUvakAra bhAvAnupUrvInuM nirUpaNa kare che" se kiM taM bhAvANupuThavI" tyAha yA--(se ki ta bhAvANupuvI?) se mApan ! pUxit mAnuSI nu 1135 3 che. ___ uttara-(bhAvANupubo tivihA paNNattA-taMjahA) bhAvAnupUvI nAnIya pramANe 31 2 4aa cha-(puvANupuJcI) (1) pUrvAnubhUtI', (panchANupuSvI (2) pazcAnupUrI bhane (aNAguputrI) (3) manAnunI.
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogacandrikA TIkA sUtra 142 bhAvAnupUrvInirUpaNam pUrvI-audAyikaH mopazamizaH kSAyikaH kSAyopazamikaH pAriNAmikaH sAnnipAtizceti SaT / audayikAdisvarUpasya purastAda vakSyamANatvenAtra teSAM svarUpa nirUpaNaM na kriyate / atra zAstre nArakAdigatiraudayiko bhAva iti vakSyate / 3 anAnupUrvI / jinake chArA padArthoM kA vicAra kiyA jAtA hai unakA nAma bhAva hai| aura ye bhAva antaHkaraNa kI pariNati vizeSarUpa haiN| athavA AtmA uma 2 rUpa se hotA hai ve bhAva haiN| aise ve bhAva jIva ke pariNAma vizeSarUpa haiN| aura ye pariNAma vizeSa audayika Adi rUpa hote haiN| ina pariNAma rUpa bhAvoM kI AnupUrvI kA nAma bhAvAnupUrNa hai| (se kiM taM puvANupuvI? he bhadanta ! bhAvAnupUrvI kA bheda jo pUrvAnupUrvI hai usakA kyA svarUpa hai arthAt vaha kyA hai ? uttara-- pujvANupuThI) vaha pUrvAnupUrvA isa prakAra se hai-(udaie) audayika (uvamamie) aupazamika (gvAie) kSAyika (khaovasamie) kSAyopazamika (pAriNAmie) pAriNAmika (saMnivAie) aura sAnnipAtika ina auyika AdikoM kA svarUpa Age kahA jAyagA, isaliye yahAM usakA svarUpa nirUpaNa nahIM kiyA hai| isa zAstra meM nArakAdi rUpa cAroM gatiyAM audAyika bhAva rUpa se kahI jAvegI isaliye auda jemanA dvArA padArthone vicAra karavAmAM Ave che, temanuM nAma bhAva che. A bhAvo antaHkaraNanI paritivizeSa rUpa (pariNAma rU5) hoya che. athavA a tmA je je rUpe hoya che te te rUpanuM nAma bhAva che. evAM te bhAve jIvanA parivAra vizeSa rUpa hoya che. ane te pariNAmavizeSa auda yika Adi rUpa hoya che. te pariNAmo rU5 bhAvanI AnupUrvInuM nAma bhAvAnupUvI che. prazna-(se ki ta puyANupuvI?) 3 van ! bhAvAnuvI nA 2 pA. nupUrvI nAmane pahele bheda che, tenuM svarUpa kevuM hoya che? uttara-(puvANupuvvI) te pUrvAnunI mA prA2nI che (udaie) mohathi, (uvamamie) au5zami, (khAie) kSAyi, (kha bhovasamiNa) kSAyA5zabhira, (pAriNAmie) 5 vibhi, (saMnivAira) mane sAnipAtis, bhAbhe phone| upanyAsa kare tenuM nAma pUrvAnumUvI bhAvAnupUra che. A audavika adi padane artha sUtrakAra dvArA AgaLa prakaTa karavAmAM Avaze, tethI ahIM temane varUpanuM nirUpa karyuM nathI. A zAstramAM narakAdi 35 cAra gationuM audayika bhAva rUpe pratipAdana karavAmAM Avaze tethI audayika bhAva rUpa narakAdi gatione sadbhAva hoya, te ja bAkInA a0 79
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogazAsra audAyikabhAvarUpanArakAdigato matyAmeva aupazamikAdayaH zeSamAvA yathAsambhava mAdurbhavantIti zeSabhAgAdhAratvena audayikasya prAdhAnyam / ata eva prathamaM tdupnyaasH| tataH zeSANAM pazcAnApavi bhAvAnAM madhye aupazamikasya stokaviSayatvAt stokatayA patipAdayiSyate zo cI kaTAhanyAyena audAyikAnantaramavaziSTeSu paJcasu madhye pUrvamaupazamikasyopanyAsaH / aupazamikApemayA'dhikaviSayatvAtkSAyikasya tadanantaramupanyAsaH / tatatha viSayANAM tAratamyamAzritya krameNa kSAyopazamikasya pAriNAmikasya copnyaasH| sAnigatikamAyo hi pUrvoktabhAvAnAM dvikAdisaMyogena samutpadyate iti sarvAnte sAnnipAtikabhAvopanyAsaH / iyaM bhAvAnAM yika bhAvarUpa narakAdi gatiyoM ke hone para hI zeSa aupazamika Adi bhAva yathAsaMbhaya utpanna hote haiM / isaliye zeSa bhAvoM kA AdhArabhUta hone se Adadhika bhAva meM pradhAnatA hai| isI kAraNa usakA sarvaprathama sUtrakArane vinyAra kiyA hai / isa ke bAda avaziSTa pAMcoM bhAvoM ke boca meM aupazAmaka bhAva stoka viSayavAlA hai isaliye vaha svayaM stoka hai isa prakAra se Age pratipAdita kiyA jAvegA, ataH sUcIkaTAhanyAya se audAyika ke anantara avaziSTa pAMna bhAvoM ke bIcameM se pahile aupazamika kA pATha kiyA gayA hai| aupazamika kI apekSA adhika viSayavAlA hone se kSAyika kA pATha aupazamika ke bAda kiyA gayA hai| isa ke anantara viSayoM kI taratamatA kA pAzraya karake krama se kSAyopazamika aura pAriNAmika kA pATha kiyA gayA hai / ina pUrvokta bhAvoM ke vikAdi saMyoga se sAnnipAtika bhAva utpanna hotA hai isaliye auSazamika Adi bhAva utpana thaI zake che A pakAre bAkInA bhAvanA AdhAra rUpa hevAne lIdhe dayika bhAvamAM pradhAnatA che. tethI ja sUtrakAre teno vinyAsa sauthI pahelAM karyo che-eTale ke tene sa ii paheluM sthAna ApyuM che. bAkInA pAMca bhAmAne aupazamika bhAva teka (a5) viSayavALa hovAthI te pite ja staka che. (A vAtanuM sUtrakAra AgaLa pratipAdana karaze) tethI sUcIkaTAha nyAye audayika bhAva pachI pathamika bhAvane mUkavAmAM AvyuM che. aupazamika bhAva karatAM adhika viSayavALo hevAne kAraNe kSAvikabhAvane pazamika bhAva pachI mUkavAmAM Avela che. viSayanI adhikAratA ane adhikatamatAne kAraNe kSAyika bhAva pachI anukrame kSApathamika ane pariNAmika bhAvane mUkavAmAM AvyA che. A pUrvokta bhAvanA dvisaMga AdithI sAnnipanika bhAva utpanna thAya che, tethI sauthI chellA
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________ subogandrikA TIkA sUtra 142 bhAvAnupUrvInirUpaNam puuryaanupuurvii| saiSA pUrvAnupUrvI ti| pazcAnupUrvA tu sAnipAtikAdhaudayikAntA bodhyaa| tathA-audayikAdi sAnnipAtikAntAnAM paNNAM padAnAmanyonyAbhyAso dvirUpona:-AdhantapadadvayavivakSAmapahAya ye bhaGgAstadAtmikA'nAnupUrvI bodhyaa| saba ke anta meM sAnipAtika bhAva kA upanyAsa kiyA gayA hai| (se taM pu0) isa prakAra yaha bhAvoM kI pUrvAnupUrvI hai| (se kiM taM pacchANupunvI) he bhadanta ! pazcAnupUrvI kyA hai ? (pacchANupuvvI) pazcAnupUrvI isa prakAra se hai-(saMnivAie jAva udaie) sAnnipAtika bhAva se lekara audayika bhAva taka pazcAnupUrvI hai| (se taM pacchANupuvI) yahI pUrvaprakA. nta bhAvoM kI pazcAnupUrvI hai / (se kiM taM aNANupuvvI?) he bhadanta ! bhAvoM kI anAnupUrvI kyA hai ? (epAe ceva egAiyAe eguttariyAe cha gacchagayAe se Dhoe annamannanbhAso durUvUgo) audayikAdi sAnnipAtikAnta chaha padoM ko paraspara meM guNA karanA aura guNita rAzirUpa bhAgoM meM se Adi anta ke padaya kI vivakSA ko kama karanA isa prakAra jo bhaMga bacate haiM una bhaMga svarUpa yaha bhAvo kI (bhaNANu pu0) anAnupUrvI hai / (se taM aNANupuvvI) yahI pUrvaprakrAnta anAnupUrvI hai| (se taM bhAvANupuvvI) isa prakAra yaha bhAvAnupUrvI hai / (se taM ANupuvvI) sannipAtimApana upanyAsa 42vAmA mAnya che. (se taM puvANupuvvI) mA prakAranI A bhAvanI pUrvAnumUvI che. prazna-(se kiM taM pacchANuputrI ?) bhagavan ! mAvAnuvA nI pazcAnupU. vanuM svarUpa kevuM che? uttara-(pacchANupulI) 5zvAnupUtAna 2135 mA prA2nu cha-(saMnivAie jAva udaie) pUrInupUcI 32dian bhanA-meTa, sAnniti mAthA laIne audayikabhAva paryAnA-bhAve ne pazcAturthI kahe che. prazna-(se ki ta aNANupuvvI?) 3 bhagavan! sAvanI manAnupUvAna svarUpa kevuM che? uttara-(eyAe ceva egAiyAe eguttariyAe cha gangayAe seDhIe annamannamAso durUvUNoM) mauyiuthI / sAnniti 5-tanA cha pahAnI 52952nI sAthe guNAkAra karo, ane tene lIdhe je rAzirU5 bhAMgAo Ave temAMthI Adi ane antanA be bhAMgAo bAda karavA thI je bhAMga bAkI 29 che, te maaNgaa| 35 (aNoNuputrI) anAnupU sabhApI. (se ta bhAvANupuvvI) mA manI bhAvAnubhUtI DAya che (se ta aannukudakI) A prakAre nAmAnupUrvIthI laIne bhAvAnupUva paryantanI dase ApaenA rUpanuM nirUpaNa ahIM pUruM thAya che, e vAta sUcita karavA mATe
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________ 628 anuyogadvArA prakRtamupasaMharannAha-saiSA bhAvAnupUrtIti / nAmAnupUAdi bhAvAnupUrvyantA dazA'pyAnupUrvyaH samuddiSTA iti mUyitumAha saipA AnupUrvIti / itthamupakramastha AnupUrNA nAmakaH prathamo bhedaH samuddiSTa iti sUcayitumAha-AnupUrvIti padaM samAptamiti ||suu0 142 // sammatyupakramasya nAmAbhidheyaM dvitIyaM bhedaM pArakhyAtumAha malam-se kiM taM NAme ? NAme dasavihe paNNate, taM jahAegaNAme, duNAme tiNAma, caugAme, paMcaNAme, chaNAme, sattaNAme, aDhaNAme, navaNAme, datagAme ||suu0143|| chAyA-atha kiM tannAma? nAma dazavidhaM pajJaptam, tadyathA-ekanAma, dvinAma, trinAma, caturnAma, pazcanAma, SaNNAma, saptanAma, aSTanAma, navanAma, dazanAma ||muu0143|| TIkA-' se kiM taM ' ityAdi ziSyaHpRcchati-atha kiM tannAma ? iti / uttarayati-nAma-jIvagatajJAnAdiparyAyAjIvagatarUpAdiparyAyAnusAreNa prativastubhedena namati tadabhidhAyakatvena vartate yahAM taka nAmAnupUrvI se lekara bhAvAnupUrvI taka jo daza AnupUrviyAM haiM ve saba pratipAdita ho cukI isakI sUcanA ke liye matrakArane " se taM ANupuvvI" yaha kahA hai| (ANupucItipayaM samatta) isa prakAra yahAM taka upakrama kA yaha AnupUrvI nAma kA prathama bheda kathita ho cukA arthAt samApta huaa||s0142|| aba sUtrakAra upakrama kA jo dvitIya bheda nAma nAma kA hai usakI vyAkhyA karane ke liye kahate haiM ki-"se kiM taM NAme ?" ityaadi| zabdArtha - (se kiM taM NAme) he bhadanta ! pUrvaprakAnta nAma kyA hai ? (NAme dasavihe paNNatte) sUtramAre "se ta' ANuputrI" mA :2ne| sUtra54 bhuuye| che (ANupuvItipayaM samata) mA prare 75manA bhAnubhUtI nAmanA prathama manu ni35 mahI samAsa thAya che. ||suu0142|| upakamane bIjo bheda "nAma" che have sUtrakAra te nAmanuM nirUpaNa kare che"se ki ta NAme ?" tyAha zahA-(se ki ta NAme ?) 3 bhagavan ! 643manA bhI 2 35 nAma zuM che?
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogacandrikA TIkA sUtra 143 'nAma' svarUpanirUpaNam iti nAma-vasvabhidhAnamityarthaH / uktaMca "jaM vatthuNo'bhihANaM pajjayabheyANusAri taM NAmaM / paibheaM jaM namaI. paibheyaM jAi jaM bhaNiaM" // 1 // chAyA-yadvastuno'bhidhAnaM, paryayabhedAnusAri tannAma / pratibhedaM yannamati, pratibhedaM yAti yad bhaNitam ||iti|| evaMvidhamidaM nAma dazavidhaM prajJaptam / dazavidhatvamAha-tadyathA-ekanAma dvinAma trinAmetyAdi / tatra-yena kena ekenApi satA nAmnA sarve'pi vivakSitapadArthA abhidhAtuM zakyante, tadekanAma bodhyam / evaM yAbhyAM dvAbhyAM nAmabhyAM sarve'pi uttara - yaha nAma daza prakAra kA kahA gayA hai / jIvagata jJAnAdika paryAyoM aura ajIvagata rUpAdika paryAyoM ke anusAra jo prativastu ke bheda se namatA hai - jhukatA hai - arthAt unakA abhidhAyakavAcaka hotA hai vaha nAma hai / uktaMca-karake " jaM vatthuNo'bhihANaM" ityAdi gAthA dvArA yahI nAma zabda kI vyutpatti spaSTa kI hai| (taM jahA) nAma ke dasa prakAra ye haiM -(egaNAme daNAme tiNAme ca uNAme,paMcaNAme, chaNAme, sattaNAme, aTThaNAme 'navaNAme, dasaNAme ) eka nAma, do. nAma, tIna nAma, cAra nAma, pAMca nAma, chaha nAma, sAta nAma, AThanAma, nau nAma, aura daza nAma ! jisa eka nAma se samasta padArthoM kA kathana ho jAtA hai yaha eka nAma hai| jaise sat, sat isa nAma se samasta padArthoM kA yugapat kathana ho jAtA hai kyoM ki aisA koI bhI padArtha ___uttara-(gAme dasavihe 2NNatte) te nAnA 65 pra.2 4aa cha ta jJAnAdika paryAye ane avagata rUpAdika paryAye pramANe je pratyeka vastunA bhedathI name che-mUke che-eTale ke temanuM abhidhAyaka (vAcaka) hoya che, tenuM nAma " nAma" che. "jaM vatthuNo'bhihANaM " .yAhi gAthA dvArA 'nAma' zabdanI upara pramANenI vyutpatti ja prakaTa karavAmAM AvI che. (taMjahA) nAmanA isa praa| nIce pramANe cha-(egaNAme, duNAme, tiNAme, cauNAme, paMcaNAme, chaNAme, prattaNAme, adRNAme, navaNAme, dasaNAme) (1) nAma, (2) ye nAma, (3) 1 nAma, (4) yA2 nAma, (5) pAMya nAma, (9) cha nAma, (7) sAta nAma, (8) mA nAma, (6) nava nAma bhane (10) 4sa nAma. 2 me nAmathI samasta pahAtuM yana ya che, te " nAma" cha. 2ma hai " sat" " sat" mA nAmayA samasta pArnu sAye kathana thaI jAya che, kAraNa ke e koI paNa padArtha nathI ke je A sata
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________ 630 suyoga vivakSitapadArthA abhidhAtuM zakyante tad dvinAma / tathA yaistu viniyami sarve'pi vivakSitapadArthA abhidhAtuM zakyante tat trinAma / evaM rItyA caturnAmAdidazanAmAntaviSaye'vi bodhyam 0143 / / tatroddezakrameNa nirdizan prathamamekanAmasvarUpaM nirdizati - mUlam - se kiM taM egaNAme ? egaNAme - NAmANi jANi kANi vi, datrANa guNANa pajjavANa ca / tesiM Agamanihase, nAmani parUviyA saNNA // 1 // se taM egaNA me // sU0 144 // chAyA - atha kiM tadeka nAma ? ekanAma-nAmAni yAni kAnyapi dravyANAM guNAnAM paryANAM ca / teSAmAgama nikaSe-nAmeti prarUpitA saMjJA / tadeva - dekanAma ||0 144|| TIkA - 'se kiM taM' ityAdi atha kiM tadekanAma ? iti ziSyapraznaH / uttarayati - ekanAna - ekaM sad nAmeti vigrahaH / tatsvarUpamevAha - ' NAmANi jANi ' iti gAthayA / ayaM bhAvaH = dravyANAM= nahIM hai jo isa sat nAma rahita ho| ataH sat yaha eka nAma hai / isI prakAra jina do nAmoM se samasta vivakSita padArtha abhidhAtuM zakya hote ho vaha do nAma hai / tathA jina tIna nAmoM se samasta vivakSita padArtha kahane meM A jAte hoM vaha tri nAma haiN| isI prakAra se caturnAmAdi se lekara dazanAma taka ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / sU0 143 // uddeza krama se nirdeza karane vAle sUtrakAra sarva prathama eka nAma ke svarUpa kA kathana karate haiM- " se kiM taM egaNAme ?" ityAdi / zabdArtha - (setiM gaNA me) he bhadanta ! pUrvaprakrAnta eka nAma kyA hai ? nAmathI rahita hoya tethI 'sat' eka nAmarUpa che. eja pramANe je e nAmAthI samasta vivakSita padArthonuM kathana thai jAya che, temane e nAma rUpa samajavA tathA je traNa nAmeAthI samasta vizvakSita parthonuM kathana che, te traNa nAmane trinAma kahe che. eja pramANe caturnAmathI laIne dasa nAma pantanA nAmanA prakAza viSe paNa samajavuM. AsU143|| thaI jAya pU`sUtramAM nAmanA prakAro prakaTa karavAmAM AvyAM have sUtrakAra nAmanA prathama prakAra rUpa ekanAmanA svarUpanuM nirUpaNa kare che.- 66 " se ki ta egaNAme ?" tyAhi zabdArtha - (se ki ta pagaNA me ? ) he bhagavan ! pUrva prAnta gomnAbha zu che? eTale ke enAmanuM svarUpa kevu che ?
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanuyogavandrikA TIkA sUtra 144 ekanAmasvarUpanirUpaNam jIvAjIvabhedAnAM. guNAnAM jJAnAdInAM rUpAdInAM ca, tathA-paryAyANAM nArakatvAdInAmekamumakRSNa tvAdInAM ca nAmAni abhidhAnAni yAni kAnicilloke rUhAni, nayathA-jIvo janturAtmA pANItyAdi, AkAzaM namastArApatho vyomAmbaramityAdi / tathA-zAnaM buddhirbodha ityAdi, tathA-rUpaM raso gandha ityAdi, tathAnArakastiyaGmanuHgha inyAdi, ekaguNakRSNo dviguNakRSNa ityAdi / teSAM sarveSAmapyabhidhAnAnAm-AgamanikaSe-Agama eva nikaSaH hemarajatasadRza jIvAdipadArtharUpaparijJAna hetutvAt kaSapaTTastasmin 'nAma' ityevaMrUpA saMjJA-AkhyA uttara - (NAmANi jANi kANi vi. davANa, guNANa, pajjayANa c| tesiM Agamanihase nAmati paviyA maNNA"1" se taM egaNAme) eka hokara jo nAma hotA hai va eka nAma hai| isI kA svarUpa isa gAthA dvArA sUtrakAra ne kahA hai ~~Ira ajIba neda viziSTa dravyoM ke. jJAnAdika guNoM ke, rUpAdi guNoM ke tathA nArakatva Adi paryAyoM ke loka meM jitane bhI nAma rUTa haiM --- jaise-jIva-jantu, AtmA' prANI ityAdi, AkAza, nabhasa tArApatha, vyoman (yoma) abhyara ityAdi'tathA jJAna ghuddhi. bodha ityAdi, tathA rUpa, rasa, gaMdha. ityAdi tathA nAraka tiryaG manuSya ityAdi eka guNa kRSNa, do guNa kRSNa ityAdi-ina saba abhidhAnoM kI "nAma" aisI eka saMjJA Agama rUpa nikaSa (kasauTI) kahI gaI hai| so ye saba jIva jantu Adi abhivAna eka nAmasva uttara-(NAmANi jANikANi vi, davvANa, guNANa, pajjavANa ca tesiM Agama nihase nAmaMti parUdhiyA saNNA / / 1 / / se ta egaNAme) me bhayana maTa karanArUM je nAma hoya che tene "ekanAma" kahe che. te ekanAmanuM svarUpa sUtrakAre uparanI gAthA dvArA prakaTa karyuM che. teno bhAvArtha nIce pramANe che jIva ajIva rUpa bhedavALAM dravyanA jJAnAdika guNonA, rUpAdi guNenA, tathA nArakatva adi paryAnA lekamAM jeTalAM nAmo rUDha (pracalita) che, te badhAM abhidhAnanI (nAmonI) "nAma' evI eka saMjJA Agama rUpa nikA (kase TI) kahevAmAM AvI che. jema ke jIva-jantu, AmA, prANI tyAhi. tathA jJAna, buddhi soya tyAhi taya nama, ta.2155, 0yama, ma , aMbara ItyAdi tathA rUpa, rasa, gaMdha ItyAdi tathA nAraka, tiryaMca, manuSya ItyAdi eka gaNuM kR, be gaNuM kRSNa ItyAdi A badhAM abhidhAnanI "nAma" mevI se sajA-mAma35 se1i- hai. tethI sA jIva-janu Adi abhidha nane eka nAma sAmAnyanI apekSAe "ekanA"
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________ prarUpinA vyavasthApitA / ayaM bhAvaH-sarvANyapi jIvo jansurityAdhamidhAnAmi mAmatvasAmAnyamAzrityakena nAma zabdenocyante iti| itthaM ca ekenApyanena nAmazabdena lokarUDhAbhidhAnAni sarvANyapi vastUni pratipAdyante ityetdeknaamovyte| tadeva upasaMharannAha tadetadekanAmeti ||muu. 144 // sAmAnya ke Azraya se eka nAma zanda se kahe jAte haiN| isa prakAra eka bhI isa nAma zabda se vastuoM ke, guNoM ke aura paryAyoM ke jo bhI loka rUDha nAma haiM ve saba" nAmatva" isa eka sAmAnya pada se gRhIta ho jAte haiM / isaliye isa eka bhI nAma zabda se lokaruDhAbhidhAna vAlI maSa bhI vastuga pratipAdita ho jAtI haiM / ataH eka nAma kahA lAtA hai / (se taM egagAme) isa prakAra yaha eka nAma hai|___ bhAvArtha- eka nAma kyA hai isa jijJAsA kA samAdhAna karane ke nimitta mUtrakAra ne yahAM usI kA varNana kiyA hai| isameM unhoMne sama. zAyA hai kI jitane saMsAra meM dravyoM ke, paryAyoM ke aura guNoM ke loka rUDha nAma haiM-yadyapi ve saba jude 2 haiM / phira bhI nAmatva sAmAnya ke A. zrayabhUta hone ke kAraNa ve saya eka hI haiM / isa prakAra nAmatva sAmAnya kI dRSTi se ye saba nAma eka hai-kyoM ki jitane abhidhAnarUpa vyakti haiM una saba meM nAmatva rUpa sAmAnya rahatA hai| yahI bAta AgamarUpa zabda dvArA prakaTa karavAmAM Ave che A rIte eka paNa A nAma vaDe-zaba vaDe-vastuonA guNenAM ane paryAnAM je nAme lekamAM rUDha thayelA hoya che, te badhAMne " nAmava" A eka sAmAnya pada vaDe grahaNa karI zakAya che. tethI A eka nAma zabdathI paNa lekamAM rUDha evA abhidhAnavALI badhI patu pratipAti / laya che. tethI tene meM nAma 4 che. (seta egaNAme) mA 12nu nAmanu 1135 cha mApAtha-sUtrare mA sUtramai, * nAma zu " l prazranu spaSTIkaraNa karyuM che. temaNe A sUtramAM e vAta samajAvI che ke saMsAramAM dravyonAM. paryAnAM ane guNenAM jeTalAM lekarUDha (lekamAM pracalita) nAma che, te nAmo je ke judAM judAM che, chatAM paNa nAma sAmAnyanA AzrayabhUta hovAne kAraNe teo sau eka ja che. A rIte nAmatva samAnyanI daSTie vicAra karavAmAM Ave che te badhAM nAmo ekanAma rUpa ja che, kAraNa ke jeTalA abhidhAna rUpa padArtho che, te saghaLA padArthomAM nAmatva rU5 sAmAnyane saddabhAva rahe che, eja vAta Agama rUpa kInI upamA dvArA
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 145 dvinAmAdisvarUpanirUpaNam 633 mUlam -se kiM taM dunAme ? dunAme duvihe paNNatte, taM jahAegavakharie ya agakkha rie ca / se kiM taM egakharie ? egakvarie aNegavihe paNNatte, taM jahA-hI, sI, dhI, thI, / se taM egvkhrie| se kiM taM agegakkharie ? aNegakkharie aNegavihe paNNatte, taM jahA-kannA vINA layA mAlA / se taM aNega khrie| ahavA-dunAme duvihe paNNatte, taM jahA-jIvanAme ya ajIvanAme ya / se kiM taM jIvanAme ? jIvanAme aNegavihe paNNate, taM jahA-devadatto jagaNadatto viNhudatto somadatto / se taM jIvanAme / se kiM taM ajIvanAme ? ajIvanAma aNegavihe paNNatte, taM jahA ghaDo paDo kaDo raho / se taM ajIvanAme / ahavA dunAme duvihe paNNatte, taM jahA visesie ya avisesi. e y| avisasie dave, visesie jIvadavve ajIvadavve ya / avisesie jIvadavve, visasie Neraie tirikkhajoNie maNukasauTI se prasiddha kI gaI hai| yahAM para Agama ko jo kasoTI kI upamA dI gaI hai usakA kAraNa yaha hai ki jisa prakAra hema rajata Adi ke vAsta. vika svarUpa kA parijJAna nikaSapaTa se hotA hai usI prakAra hema rajata ke sAza jo jIvAdi padArtha haiM una ke svarUpa kA parijJAna zAstra-Agama -se hI hotA hai| ataH unake svarUpa ke parijJAna kA hetu hone se Agama ko yahAM sUtrakAra ne nikaSa kI upamA se upamita kiyA hai|0144| vyakta karavAmAM AvI che. ahI Agamane kaTI upamA devAnuM kAraNa e che ke jevI rIte se nuM, cAMdI AdinA vAstavika svarUpanuM pariNAna niSapaTTa (kasoTI karavAno paththara) vaDe thAya che, e ja pramANe sonAcAMdI jevAM jIvAdi padArtho che temanA vAstavika svarUpanuM pariNAna Agama (zAstra) vaDe ja thAya che. tethI temanA svarUpanA parijJAnanA hetubhUta hovAne kAraNe sUtra kAre Agamane ahIM nikala (kaleTI patharanI upamA ApI che sU014jA a080
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogaDAbare sse deve| avisasie Neraie, visesie rayaNappahAe sakkarappahAe vAluappahAe paMkappahAe dhUmappahAe tamAe tmtmaae| avisesierayaNappahApuDhavINeraie, visasie pajattae ya apajattae ya / evaM jAva avisesie tamatamApuDhavI negie, visesie pajattaeya apajjattae ya / avilesie tirikkha joNie, visasie egidie beiMdie teiMdie cauridie paMcidie / avisasie egidie, visesie puDhavikAie AukAie teukAie vAukAie vaNastaikAie / avisesie puDhavikAie, visasie suhuma puDhavikAie ya bAdarapuDhavikAie y| avisasie suhumapuDhavikAie, visesie pajjattayasuhumapuDhavikAie ya apajjatayasuhumapuDhavikAie y| avisesie ya bAdarapuDhavikAie, visesie pajjattayabAdarapuDhavikAie ya apajjattayavAdarapuDhavikAie y| evaM AukAie teukAie vAukAie vaNassaikAie avisesie, visesie ya pajjattaya apajjattaya bheehiM bhANiyatvA / avisasie beiMdie, visesie pajattaya beiMdie ya apajjattaya beiMdie y|evN teiMdiyacAuridiyAvi bhANiyavvA / avisasie ciMdiyatirikkhajoNie,visasie jalayarapaMciMdiyatirikkha joNie thalayarapaMcidiyatirikkhajoNie khahayarapaMciMdiyatirikkhajANie / Avisesie jalayarapaMciMdiyatirikkha joNie viplesie saMmucchimajalayarapaMciMdiyatirikkha joNie ya gabbhavakkaMtiyajalayarapaMcidiyatirikkhajogie y| avisesie saMmucchimajalayarapaMciMdiyatirikkhajoNie, visasie pajjattayasaMmucchimajalayarapaMciMdiyatirikkha
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 145 dvinAmAdisvarUpanirUpaNam jogie y| apajjatayasaMmucchimajalayarapaMciMdiyatirikkhajoNie y| aviplomie gambhavakaMtiyajalayarapaMciMdiyatirikkhajoNie, visasie pajjattayagambhavatiyajalayarapaMcidiyatirikkha joNie ya, apajjattagabhavatijalayarapaMciMdiyatirikkhajo. Nie ya / avisasie thalayarapaMciMdiyatirikvajoNie, visasie cauppayathalayarapaMthidinirikkha joNie ya parisappathalayarapaMciM. diyatirikkha joNie va avisesie caupayathalayarapaMciMdiyati. rikkhajogie,visasie sammucchimaca uprayathalayarapaMciMdiyatirikkhajogie ya gambhavatiyavauppayathalayarapaMciMdiyatirikkhajogie y| avisasie sammucchimacauppayathalayarapaMciMdiyatiri. kkha joNie, visesie pajjattayasaMmucchimacauppayathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNie ya apajjattayasamucchimaca uppayathalayarapaMciMdiyatirikvajoNie y| avisasie gabhavatiyaca upayathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNie, visemie pajjattayagambhavaktatiyaca uppayathalayarapaMciMdiyatirikha joNie ya apajjattayagabbhavakratiyacauppayathalayarapaMciMdiyatirikvajANie ya / avisesie parisappathalayarapaMciMdiyatirikkhajoNie, visasie uraparisappathalayarapaMciMdiyatirikloNie ya bhuyaparisappathalayarapaMcidiyatirivAkhajoNie y| ee vi sammucchitA ejjattagA apajjattagA ya, gabbhananiyA vi pajjattagA apajjattagA ya bhAgiyavvA /
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________ 636 anuyogadvArasUtra avisesie khahayarapaMcidiyatirikAkhajoNie, visasie sammucchimakhahayarapaMcidiyatirikvajoNie ya gambhavatiyakhahayarapaMcidiyatirikkhajogie y| avisasie samucchimakhahayarapAMcadiyatirikkha jogie, viselie pajjatta yasamucchimakhahayarapaMciM. diyatirikkhajogie ya apajjattayasamucchimakhahayarapaMciMdiyatirikkha jogie ya / avilesie gabhavatiyavahArapaMciMdiyati. rikkha jogie, visasie pajjatayagambhavatiyakhahayarapaMciMdiyatirikkha joNie ya apajjattayagambhavatiyakha hayarapaMciMdiyatirikkhajoNie y| avisesie maNuste, visesie saMmucchimamaNusse gnbhvttiymnnusse| avisesie saMmucchi pramaNusme, visesie pajjattagasaMmucchimamaNuste ya apajattamamucchimamaNusse y| avisesie gabbhavatiyamaNusse, visesie kammabhUmio ya akammabhUmio ya aMtaradIvao ya saMkhijavAsAuya asaMkhijjavAsAuya pjjttaapjjtto| avisesie deve visesie bhavaNavAsI vANamaMtare joisie vemANie y| aviplesie bhava. NavAsI, visemie asurakumAre nAgakumAra suvaNNakumAre vijjukumAre aggikumAre dIvakumAre udahikumAre disIkumAre vAukumAre thnniykumaare| sabvesipi avisesiyavisesiya pajattaga apajjattagabheyA bhANiyavvA / avisasie vAgamatare, visesie pisAe, bhUe, jakkhe, rakAnase, kinnare, kiMpurime, mahorage, gaMdhabbe, eesi pi avisesiyavisasiyapajjattayaapajjattayabheyA bhANi
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 145 dvinAmAdisvarUpanirUpaNam ytvaa| avisasie joisie, visesie caMdasUre gahagaNe nakkhatte taaraaruuve| eesi pi avisesiyavisesiyapajjattaya apajjataya. bheyA bhANiyavyA Avisamie vemANie, visasie kappovage ya kappAtIyage ya / avisesie kappovage, visesie sohammae IsA. Nae saNaMkumArae mAhiMdae baMbhaloe laMtayae mahAsukkae sahassArae ANayae pANayae AraNae accuye| eesipi avisesiyavisesiyapajjattagaapajjattagarbhayA bhaanniyvvaa| avise. sie kappAtIyae, visesie gevejjage ya aNuttarovavAie ya avisesie gevejae, visesie heTrime, majjhime, uvrime| avisesie heDimagevejae, visesie heTimaTimagevejjae, heTTima majjhimagevejae, heTThima uvrimgevejje| avisesie majjhimagevijae, visesie majjhimaheTrimagevejjae, majjhimamajjhimagevejae, majjhima uvrimgevejje| avisesie uvarimagevejae, visesie uvarimaheTimagevejae uvagmimajhimagevejjae uvarima uvarimagevejjae y| eesipi savvesi avisesiyavisasiyapajjattagApajjattagabheyA bhaanniyvyaa| avisasie aNuttarova. vAie, visesie vijayae vejayaMtae jayaMtae aparAjiyae samvasiddhae y| eesipi savvesiM avisesiyavisesiyapajjattagApAjagabheyA bhaanniyvaa| avisasie ajIvadave, visesie dhammasthikAe adhammasthikAe AgAsasthikAe poggalatthikAe addhAsamae y| avisesie poggalasthikAe, visesie
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________ 638 anuyogadvAra paramANupoggale duppaesie tippaesie jAva aNaMtapaesie y| se taM dunAme ||suu0145|| chAyA-atha kiM tad dvinAma ? dvinAma dvividhaM prajJaptam , tadyathA- ekAkSarikaM ca anekAkSarikaM ca / atha kiM tadekAkSarikam ? ekAkSarikam anekavidha majJaptam , tadyathA-hIH zrIH dhIH strii| tadetadekAkSarikam / atha tadanekAkSarikam ? anekAkSarikamanekavidhaM prajJaptam , tadyathA-kanyA vINA lagA maalaa| tadetadanekA. kSarikam / athavA-dvinAma dvividhaM prajJaptam , tadyathA jIvanAma ca ajIvanAma c| atha kiM tad jIvanAma ? jIvanAma anekavidhaM prajJaptam , tadyathA-devadatto yajJadatto viSNudattaH somadattaH / tadetad jIvanAma / atha kiM tadajIvanAma ? ajIvanAma anekavidha prajJaptam , tadyathA-ghaTaH paTaH kaTo sthH| tadetadajIvanAma / athavAdvinAma dvividhaM prajJaptam , tadyathA-vizeSitaM ca avizeSitaM ca / avizeSitaM dravyam , vizeSitaM jIvadravyamajIvadravyaM ca / avizeSitaM jIvadram , vizeSitam-nairayikA, tiryagyonikA, manuSyo devH| avizeSitam nairayikaH, vizeSitam ratnaprabhAkaH, zarkarAmabhAko, vAlukApabhAkaH, paGkapabhAko, dhUmaprabhAkaH, tamaskA, tmsmskH| avizeSitam-ratnapabhApRthivInairayikaH, vizeSitam-paryAptakazca aparyAptakazca / evaM yAvat avizeSitam--tamastamaH pRthivI-narayiko, vizaSitam-paryAptakazca aparyAptakazca / bhavizeSatam-tigyonikaH, vize patam-ekendriyo dvIndriyastrIndriyazcaturindriyaH pazcendriyaH / bhavize pitam-ekendriyaH, vizeSitam-pRthivIkAyikA, akAyikaH, tejaskAyikA, vAyukAyikaH, vnsptikaayikH| avizeSitampRthivIkAyikaH, vizeSitam--sUkSmapRthivIkAyikazca vAdaspRthivIkAyikazca / avizeSitam-sUkSmapRthivIzayikA, vizeSitam-paryAptakamukSmapRthivIkAyikazca apaptikasUkSmapRthivIkAyikazca / avizeSitaM ca-bAdarapRthivIkAyikA, vizeSitamparyAptakavAdarapRthivIkAyikazca aparyAptakavAdarapRthivI kaayikc| evam-akA. yikaH, tejaskAyiko vAyukAyiko vanaspatikAyikaH, avizeSitaM vizeSitaM paryApta kAparyAptakabhedAmyAmH bhaNitavye avizeSitam-dvIndriyaH, vizeSitamparyAptakadvIndriyazca aparyAptakadvIndriyazca / evaM trIndriyacaturindriyAvapi bhnnitvyo| avizeSitam-pazcendriyatiryagyonikaH, vizeSitam-jalacarapaJcendriyatiryagyonikaH. sthalacarapazcandriyatiryagyonikA khecarapaJcendritiryagyonikaH / avizeSitam-jalacarapaJcendriyatiryagyonikaH, vizeSitam-saMmRcchimajalacarapazcendriyatiryagyo nikazca garbhavyutkrAntikajalacarapaJcendiyatiryagyonikazca / avizeSitam-saMmUcchimajalacarapatra
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogavandrikA TIkA sUtra 145 dvinAmAdisvarUpanirUpaNam ndriyatiryagyonikaH, vizeSitam paryAptaka-saMmacchimajalacarapaJcendriyatiryagyonikazca aparyAptakasaMmRnchimajalacarapazcendriyatiryagyonikazca / avizepitam-bhivyutkrAntikajalacarapazcendriyatiryagyonikA, vizeSitam-paryAptakagarbhavyutkrAntikajalacarapaJce. ndriyaniryagyonikazca aparyApta kagarbhavyutkrAntikajalacarapaJcendrigatiryagyoniAzca / avizepinam sthalacarapaJcendriyatiryagyonikA, vizeSitam-catuSpadasthalacarapaJcendri patiryagyonikazca parisarpasthalacarapazcendriyatiryagyonikazca / avizeSitam-catupadasthalacarapaJcendriyaniryagyonikaH, vizeSitam-saMmUchimacatuSpadasthalacarapazcendriyatiryagyonikazca garbhavyutkrAntikacatuSpadasthalacarapazcandriyagyonikazca / avizeSitam-saMmUcchimacatuSpadasthalacarapazcandriyatiryagbonikaH, vizeSitamparyAptakasaMmUcchimacatuSpadasthalacarapaJcendriyatiryagyonikazca aparyAptakasamUchimacatuSpadasthalacarapaJcendriyatiryagyonikazca / avizeSitam-garbhavyutkrAntikacatupadasthaLacarapaJcandriyatiryagyonikaH, vizeSitam-paryAptakagarbhavyutkrAntikacatuSpadasthalacaspazcendriyati yagyonikazca aparyAptakagarbhavyutkrAntikacatuSpadasthalacarapazca. ndriyatiryagyonikatha / avizeSitam-parisarpasthala varapaJcendriyatiryagyonikaH, vizepinam-uraHparisarpasthalacarapazcendriyatiyaMgyoMnikazca bhumaparisasthilacarapaJcendriya tiryagyonikazca / ete'pi saMchimAH paryAptakA aparyAptakAca, garbhavyutkrAntikA api paryAptakA aparyAptakAzca bhnnitvyaaH| avizeSitam khecarapaJcendriyatiryagyonikavizepitam saMmUcchimakhecarapaJcendriyaniryagyonikazca garbhavyunkrAntikarakhecarapaJcandriyatiryagyonikazca / avizepitam-saMmRcchimakhecarapaJcendriyatiryagyonikaH, vizeSitam-paryAsakasaMmacchimakhecarapaJcendriyatiryagyonimazca / aparyAptakasaMmacchimakhecarapazcendriyatiryagyonimazca / avizepitam-garbhavyutkrAntikakhecarapaJcendriyatiryagyonikaH vizeSitam paryAptakagarbhavyu-krAntikakhecarapaJcandriyatiryagyonikazca aparyAptakagarbhavyutkrAntikakhecarapaJcendriyatiyagyonikazca / avizeSitam-manuSyaH, vizeSitam-saMmacchimamanuvyazca garbhavyutkrAntikamanuSyazca / avizeSitam-sammRJchimamanuSyaH, vizepitam-paryApta sammUJchimamanuSyazca aparyAptakasammUchi mamanuSyazca / avizeSitamgarbhavyutkrAntikamanuSyaH, vizeSitam-karmabhUmijazva akarmabhUmi nazva antaradvIpajazva, saMkhyeyavarSAyuSkaH asaMkhyeyavarSAyuSkaH paryAptakaH apryaaptkH| avizeSitam-devaH, vizeSitam-bhavanavAsI vAnavyantaraH jyotiSiko vaimaanikshc| avizeSitam-bhavanabAsI,vizeSitam-amurakumAro nAgakumAraH suparNakumAro vidyutkumAraH agnikumAro dvIpakumAraH udadhikumAro dikkupAro vaayukumaarHstnitkumaarH| sarveSAmapi avizeSitavizepitaparyAptAparyAptakabhedA bhaNitavyAH / avizeSitavAnanyantaraH,
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadArI nizeSitam-pizAco bhUto yakSo rAkSasaH kinnaraH kiMpuruSo mahoragI gandharva / eteSAmapi avizeSitavizeSataparyAstAparyAptakabhedA bhnnitvyaaH| avizeSitamjyotiSikaH, vizeSitam-candraH mUryaH grahagaNaH nakSatraM tArArUpam / eteSAmapi avizeSitavizeSitaparyAptAparyAptakabhedA bhnnitvyaaH| avizeSitam vaimAnikA, vizeSitam-kalpopagazva kalpAnItakazca / avizeSitam-kalpopagaH, vizeSitamsaudharmakaH IzAnakaH sanatkumArako mAhendrako brahmalokako lAntakako mahAzukraka sahasrAraka AnatakaH prANatakaH AraNakaH acyutakaH / eteSAmapi avizeSitavizepitaparyAptakAparyAptakabhedA bhnnitvyaaH| avizeSitam-kalpAtItakaH, vizeSimpraive pakazca anutroppaatikshc| avizeSitam-vegakaH, vizepitam-adhastanA, maramA, uparitanaH / avizeSitam-adhastanauveyakaH, vizeSitam-adhastamAdhastanapraiveyakaH, adhastanamadhyamagraiveyakaH, adhstnopritngveykH| avizeSitam-madhyamauveyakaH, vizepim-madhyamAdhastana greveyakaH, madhyamamadhyamaveyakaH, madhyamopari tnoveykH| avizeSitam-uparitanaveyakaH, vizeSitam-uparitanAdhastanauveyakA, uparitanamadhyamaveyakaH, uparitanoparitanagraiveyakazca / eteSAmapi sarveSAM avizeSitavizeSitaparyAptakAparyAptakabhedA bhnnitvyaaH| avizeSitam-anuttaropapAtikaH, vizeSitam-vijayako vainayantako jayantakaH aparAjitakA sarvArthasiddhakazca / eteSAmapi sarveSAm avizeSitavizeSitaparyAptakAparyAptakabhedA bhnnitvyaaH| avizeSitam-ajIvadravyam , vizeSitam-dharmAstikAyaH, adharmAstikAyaH, AkAzAstikAyaH, pudgalAstikAyaH, addhAsamayazca / avizeSitam-pudgalAstikAyaH, vizeSitam-paramANupudgalo dvipadezikaH tripadeziko yAvadanantapadezikazca / tadetada dvinAma ||muu0145|| TIkA-'se kiM taM' ityAdi atha kiM tad dvinAma ? iti ziSyapaznaH / uttarayati-dvinAma-dvividhaM nAmadvinAma / dvinAmatvAdevedaM dvipakArakaM bodhyam / dvipakArakatvamevAha-tadyathA-ekA. aba sUtra kAra binAma kI prarUpaNA karate hai"se kiM taM dunAme?" ityAdi zabdArtha-(se ki taM dunAme) he bhadAna! vaha dinAma kyA hai ? have sUtrakAra hinAmanA svarUpanuM nirUpaNa kare che- " se kiM ta dunAme" tyA: zA-(se ki ta dunAme ?) 8 sApa ! nAmanA bhI // 2 35 vinAmanu 2135 3 cha ?
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogacandrikA TIkA sUtra 145 dvinAmAdisvarUpanirUpaNam 641 ekAkSarikaM ca anekAkSarikaM ca / tatraikAkSarikram ekaM ca tadakSaraM ceti ekAkSaram, tena nirvRttamekAkSarikam, taddhi - hI: - lajjA, zrIH - lakSmIH, dhIH- buddhi, ityAdikamekAkSarikaM dvinAma bodhyam / tathA anekAkSarikam - anekAni ca tAnyakSarANi-anekAkSarANi tairnirTatamanekAkSarikam, taddhi-kanyA vINA latA mAletyAdikamanekAkSarikaM dvinAma bodhyam / evaM 'balAkA pattAkA' ityAdi jyAdyakSaraniSpannamapi uttara - (dunAme duvihe paNNatte) dvinAma - dvividhanAma - do prakAra kA hai| yahAM dvinAma kA tAtparya do prakAra ke nAma se hai| do prakAra kA jo nAma hai vaha dvinAma hai (taM jahA) nAma ke do prakAra ye hai - ( egakkharie ya aNegarie pa) ekAkSarika aura anekAkSarika eka akSara se jo nAma niSpanna ho vaha ekAkSarika nAma hai aura jo aneka akSaroM se niSpanna hotA hai vaha anekAkSarika nAma hai / jaise 'hI' lajjA, 'zrI' lakSmI, 'ghI' buddhi, strI, ye saba ekAkSarika dvinAma haiN| kanyA, vINA, yatA, mAlA ye saba anekAkSarika dvinAma haiM / yahI bAta ( se kiM taM ekkharie ? ekkharie aNegavihe paNNa se) taM jahA hI, sI, ghI, thI, se taM egakkharie-se kiM taM aNegakkharie ? aNegakkharie-aNegavihe paNNatte - taM jahA - kaNNA, vINA, layA, mAlA, se taM aNagakkharie) isa sutrapATha dvArA praznottara pUrvaka sUtrakArane pradarzita kI hai| isI prakAra "balAkA patAkA" ina tIna akSaroM se niSpanna huA nAma 2 - (dunA duvide paNNatte) dvinAbha - dvividhanAbha me prAranu che-hI dvinAma pada e prakAranA arthamAM vaparAyuM che. tethI e prakAranu' je nAma tenuM nAma dvinAma che. (taMjA) nAmanA se prahAro nIce prabhAche- (eksariya aNegakkharie ya) (1) akSari bhane (2) bhanemAkSa2i4 ko nAma Tha akSara vaDe niSpanna thAya che, te nAmane ekAkSarika nAma kahe che. ane je nAma aneka akSaro vaDe niSpanna thAya che, tene anekAkSarika nAma kahe che. prema he "hI" (Arm), "zrI" (takSmI), " thI" buddhi, 'zrI' yahi akSari dvinAma che unyA, vIyA, latA, bhASA, Adi anemAkSari4 dvinAma che. eja vAta sUtrakAre A sUtrapATha dvArA praznottarapUrvaka prakreTa karI che(se kiM ta egakharie ? egakkharie bhaNegavihe paNNatte, tajahA hI, sI, bhI thI, se ta egakkharie se kiM ta aNegakkharie ? aNegakkharie aNegavihe paNNatte - tajahA kaNNA, vIgA, chayA, mAlA, se ta aNegakkharie) bhA sUtrapAThA bhAvArtha suparavAyA hai. prabhA " balAkA, a0 81 -
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanu bogadvAra podhyam / itthamekAkSarAnekAkSareti dvimakAreNa nAmnA vivakSitasya samastasyApi vastujAtasya pratipAdanAd dvinaametyucyte| dvirUpaM sat sarvasya nAmeti dvinaam| dvayornAmnosamAhAra iti pakSe tu dvinAmeticchAyA bodhyaa| atha prakArAntareNa dvinAma nirUpayati-athavA-dvinAma dvividhaM prajJaptam, tadyathA-jIvanAma ca ajIvanAma ceti / tatra-devadattayAdattAdibhedena jIvanAma anekavidham / tathA-ghaTapaTAdibhedenAbhI anekAkSara niSpanna nAma meM antarhita jAnanA cAhiye / isa prakAra ekAkSara aura anekAkSara se niSpanna do prakAravAle nAma se, vivakSita samasta bhI vastu samUha kA pratipAdana hotA hai isase do nAma aisA kahA jAtA hai / "virUpaM sat sarvasya nAmeti binAma" sarva kA nAma do rUpavAlA hotA hai| isaliye vaha dvinAma hai| ekAkSarika aura ane. kAkSarika ye hI nAma ke do rUpa hai| " dvayoH nAmnoH, mamAhAraH iti dinAma" isa pakSa meM bhI dinAma aisI hI chAyA jAnanI caahiye| ' aba sUtrakAra prakArAntara se binAma kA nirUpaNa karate haiM-(ahavAdunAme duvihe paNNatte) athavA-dvinAma do prakAra kA prajJapta-huA hai (taM jahA) jase (jIva nAme ya ajIva nAme ya) jIva nAma aura ajIva nAma (se kiM taM jIvanAme ?) he bhadanta ! jIva nAma kyA hai ?(jIvanAme aNegavihe paNNatte) jIva nAma aneka prakAra kA prajJapta huA patAkA" mAtra akSarA ni0panna yA nAbhana manAkSa2 ni0pana nAmamA ja samAveza karavo joIe A prakAre ekAkSara ane anekAkSara vaDe niSpanna thatA be prakAravALA nAma vaDe vivakSita samasta vastusamUhanuM pratipAdana thAya hai, tathA tana dinAma 35 vAmAM Ave che. "dvi hAM sat sarvasya nAmeti dvinAma' sapanu nAma me 35vANu DAya cha, tathI dvinAma 35 cha - kSari bhane manAkSariza, sAme, nAmanAM me 32 // cha. " dvayoH nAmnoH samAhAraH iti dvinAma" sa pa pa dinAma' mevI chAyA sabhI joIe have sUtrakAra bIjI rIte kinAmanuM nirUpaNa kare che (ahavA-dunAme duvihe paNNatte) athavA-dvinAma meM prazna - (tajahA) tame praa| naye pramANe che-( jIvanAme ya, ajIvanAme ya) (1) panAma ane (2) 171 nAma. prazna-(se kiM taM jIvanAme?) 3 lAn ! nAma meTa ? uttara-(jIvanAme aNegavihe paNNatte) panAmanA bhane 2 46 // che. (tajahA) 2 ...(devadatto jaNNadatto viNhatto somadatto) hepatta, yajJahatta, ( tta, sebhitta, vagere.
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 145 dvinAmAdisvarUpanirUpaNam 643 jIvanAmApyanekavidham / jIvAjIveti dvAbhyAM nAmabhyAmeva vivakSitasamastapadArthAnAM saMgrahAd dvinAmetyucyate / punaretadeva prakArAntareNAha-athavA dvinAma dvividhaM prajJa. sam-avizeSitaM ca vizeSitaM ca / tatra-avizeSitaM dravyam / vizeSitaM-jIvadravyamajIvadravyaM ca / pratye kamidamavizeSitavizeSitabhedAt punarbhedAntarAcAnekaprakAraka bhavatIti mUlAdeva vijJeyam / saugamyAca mUlasya vyAkhyAna kriyate / atredNbodhymhai| (taM jahA) jaise (devadatto jagadatto viNhudatto somadatto) devadatta, yajJadatta, viSNudatta, somadatta Adi / (se kiM taM ajIva nAme) vaha ajIva nAma kyA hai ? (ajIvanAme aNegavihe paNNatte) uttara- ajIva nAma aneka prakAra kA prajJapta huA hai (taM jahA) jaise (ghaDo, paDo, kaDo, raho) ghaTa, paTa, kaTa, ratha, Adi / (se taM ajIva nAme) yaha ajIva nAma hai / (mahavA dunAme duvihe pagatte) athavAdvinAma do prakAra kA prajJapta huA hai| (taM jahA) jaise (visesie ya avisesie ya) vizeSita aura avizeSita (avisesie davve visesie jIvadavve ajIvavve ya) avizeSita dravya kahalAtA hai aura vizeSita usake bheda kahalAte haiM / dravya aisA nAma avizeSita dvinAma hai| aura dravya do prakAra kA hotA hai-1 jIva dravya aura dUsarA ajIva dravya aisA nAma vizeSita dvi nAma hai| inameM jIva dravya aura ajIva dravya ye avizeSita aura vizeSita ke bheda se tathA aura bhI bhedAntaroM se aneka prakAra ke ho jAte haiM yaha yAta mUla se prazna-(se ki ta ajIvanAme?) 3 mApan! nAma se zu uttara-(ajovanAme aNegavihe paNNatte) manAmanA bhane pra hA che. (ta'jahA) 2 4 (ghaDo, paDo, kaDo, raho) 58 58, 48 (24), 25 pore (se ta ajIvanAme) mA 52nuM apanAma DAya che. (ahavA dunAme duvihe paNNatte) athavA vinAmanA 2 2 4aa cha. (tajahA) bha .... (visesie ya avisesie ya) (1) vizaSita ma2 (2) bhavizaSita (avisesipa davve, visesie jovadavve ajIvadave ya) dravyane vizeSita 35 vAya mana dravyamA 71 1 35 hone vizeSita upAya che. 'nya' ne nAma avizeSita dvinAma che. dravya be prakAranuM hoya che-(1) jIva dravya ane (2) achavadravya A jIvadravya ane ajIvadravya rUpa nAmane vizeSita hinAma kahe che. vaLI jIva dravya ane ajIva dravyanA avizeSita ane avizeSita nAmanA be bheda tathA bIjA paNa ghaNA bheda paDatA hovAthI te dravyanA aneka prakAra hoya che, A vAta mULa sUtramAMthI ja jANI levI jema ke
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra = tu saMmUrcchanti tathAvidhakarmodayAd garbhamantareNaivotpadyante te sammUrchimAH / yeSAM tu garbhe vyutkrAntiH utpattiste garmavyutkrAntikAH / parisarpanti ye te parisarpAH / te hi - uraH parisarpa - bhuja parisarpabhedAbhyAM dviprakArAH / tatra - uraH parisarpAH - sarpA dayaH / bhujaparisarpAstu godhAnakulAdayaH / iti / prakRtamupasaMharannAha - tadetad dvinAmeti // 145 // hI jAna lenI cAhiye jaise- (avisesie jIvadavve, visesie jeraie tirikkhajoNie, maNusse deve) jIva dravya aisA nAma avizeSita dvinAma hai tathA nAraka, tiryagyonika, manuSya, deva ye vizeSita dvinAma haiN| (Neraie avisesie) nairayika yaha avizeSita dvinAma hai aura (turante sakkara ppahAe, vAluappahAra, paMkapahAe, dhUmappahAe tamAe, tamatamAe visesie) ratnaprabhAgata nairadhika, zarkarA prabhAgata nairayika, vAlukA prabhAgata nairayika, paMka prabhAgata nairagrika, dhUma prabhAgata nairayika, tamaH prabhAgata nairayika tamastamaHprabhAgata nairayika ye vizeSita dvinAma haiN| Age bhI isI prakAra se sUtra ke anta taka pratyeka bheda meM avizeSita aura vizeSita dvinAma kI yojanA kara lenI cAhiye / sUtra sugama hone se Age ke padoM kI vyAkhyA nahIM kI hai| saMmUcchima ve jIva haiM jo tathAvidha karma ke udaya se garbha ke vinA hI utpanna ho jAte haiN| vyutkrAnti kA tAtparya utpatti hai| jina jIvoM kI utpatti ( avisesie jIvadavve, visesie Neraie tirikkhajoNie maNusse, deve ) 'lavadravya' yA nAma vyavizeSita dvinAma hai, tathA nAra, tiyaya, manuSya mane deva, A cAre vizeSita dvinAmeA che. (ie avisekhie ) 'nAra' mA nAmane le avizeSita dvinAbha - vAmAM Ave to ( rayaNa pahAe, sakkara pahAe, vAlua pahAe, paMkapahAe dhUmappa - hAe, tamAe, tamatamAe visesie) ratnaprabhAnA nAra, zarAyalAnA nAraDa, vAlukAprabhAnA nAraka, paMkaprabhAnA nAraka, dhUmaprabhAnA nAraka, tamaHprabhAnA nAka, ane tamastamaHprabhAnA nArakane vizeSita dvinAma kahe che, eja prakAre sUtranA anta sudhInA pratyeka bhedamAM avizeSita ane vizeSita dvinAmanI yAjanA karI levI joIe sUtra sugama hAvAthI pachInAM padAnI vyAkhyA ApavAmAM AvI nathI je jIve tathAvidha karmanA udayathI gabha vinA ja utpanna thaI jAya che, te jIvAne samU"ichama jIve kahe che. vyutkrAnti panA a` * utpatti ' thAya che. je jIvAnI utpatti gaCjanmathI thAya che, 6 " ,
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________ 655 anuyogavandrikA TIkA sUtra 146 trinAmanirUpaNam trinAma nirUpayitumAha mUlam-se kiM taM tinAme ? tinAme tivihe paNNatte, taM jahA davaNAme guNaNAme pajjavaNAme y| se kiM davaNAme ? davaNAme chavihe-paNNatte, taM jahA-dhammatthikAe adhammatthikAe AgAsatthikAe jIvasthikAe puggalatthikAe addhAsamae y| se taM dvnaame| se kiM taM guNanAme ? guNanAme paMcavihe paNNatte, taM jahA-vaNNaNAme gaMdhaNAme rasaNAme phAsaNAme saMThAgaNAme / se kiM taM vaNNaNAme? vaNNaNAme paJcavihe paNNatte, taM jahA-kAlavaNNaNAme nIlavaNaNAme lohiyavaNNanAme hAliddavapaNanAme sukillavaNNanAme / se taM vnnnnnaame| se kiM taM gaMdhanAme-gaMdha. nAme duvihe paNNatte, taM jahA-surabhimaMdhanAme ya durabhigaMdhanAme ya / se taM gNdhnaame| se kiM taM rasanAme? rasanAme paMcavihe paNNatte, taM jahA-tittarasaNAme kaDuparasaNAme kasAyarasaNAme aMbilarasaNAme mahurarasaNAme y| se taM rsnnaame| se kiM taM garbha janma se hotI hai ve garbhavyutkrAnti jIva haiN| jo sakate hai ve parisarpa haiM / uraHparisarpa aura bhujaparisarpa ke bheda se parisarpa jIva do prakAra ke haiM ! sAdika jIva jo ki chAtI se maravAte haiM-uraH parisarpa haiM / aura godhA, nakula Adi jIva jo bhujAoM se sarakate-calate haiM ve bhujaparisarpa haiM / ipta prakAra yaha dvinAma haiM / / 50 146 // te jIvane garmayukrAtika jIvo kahe che, je jIve sarakatAM sarakatAM cAle che te ane parisarpa kahe che. parisarSa nA ura parisarpa ane bhujaparisarpa nAmanA be bheda paDe che. sarpAdika je je chAtInA baLathI sarake te jIvone ura parisa kahe che. gaLI, neLiyA Adi bhujAonA baLathI sarake (cAle che, tethI temane bhujaparisarSa kahe che. A prakAranuM A drinAmanuM svarUpa che. mAsU0145
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________ 646 anuyogadvArale phAsaNAme ? phAsaNAme aTThavihe paNNatte, taM jahA-kakkhaDaphAsaNAme mauyaphAsaNAme garuyaphAsaNAme lahuyaphAsaNAme soyaphAsaNAme usiNaphAsaNAme giddhaphAsaNAme lukkhphaasnnaame| se taM phAsaNAme / se kiM taM saMThANanAme ? saMThANanAme-paMcavihe paNNatte taM jahA parimaMDalasaMThANanAme vasaMThANanAme taMsasaMThANanAme cauraMsaThANanAme aayysNtthaannnaame| se taM saMThANanAme se taM guNanAme ||suu0 146 // __ chAyA-atha kiM tat trinAma ? trinAma trividhaM prajJaptam , tathathA-dranyanAma, guNanAma paryavanAma ca / atha kiM tad dravyanAma ? dravyanAma paividhaM pranatam , tadyathA-dharmAstikAyaH adharmAstikAyaH AkAzAstikAyo jIvAstikAyaH pudgalAstikAyaH addhAsamayazca / tadetad dravyanAma / atha kiM tad guNanAma ? guNanAma paJcavidhaM prajJaptam , tadyathA-varNanAma gandhanAma rasanAma sparzanAma saMsthAnanAma / aya kiM tada varNanAma ? varNanAma pazcavidha prajaptam , tadyathA-kAlavarNanAma nIlavarNanAma lohitavarNanAma hAridravarNanAma zuklavarNanAma tadetadvarNanAma / atha kiM tat gandhanAma ? gandhanAma dvividhaM prajJaptam , tadyathA-surabhigandhanAmaca durabhigandhanAma ca / tadetad gandhanAma / atha kiM tad rasanAma ? rasanAma paJcavidha prajJaptam , tadyathAtiktarasanAma, kaTukarasanAma, kaSAyarasanAma amlarasanAma madhurarasanAma / tadetad rasanAma / atha kiM tat sparzanAma ? sparzanAma-aSTavidha prAptam , sadyathAkarkazasparzanAma mRdukasparzanAma gurukasparzanAma laghukasparzanAma zItasparzanAma uSNasparzanAma snigdhasparzanAma rUkSasparzanAma / tadetat sparzanAma / atha kiM tat saMsthAna nAma ? saMsthAnanAma paJcavidha prajJaptam, tadyathA-parimaNDalasaMsthAnanAma vRttasaMsthA nanAma vyasasaMsthAnanAma caturaMsasaMsthAnanAma AyatasaMsthAnanAma / tadetata saMsthAna nAma / tadetad guNanAma |sU0 146 // TIkA-'se kiM tat trinAma ? iti shissypshnH| uttarapati-trinAma-trirUpaM nAma trinAma tat trividha prajJaptam / yata evedaM trinAma ata evedaM vividha aba trinAma kA sUtrakAra nirUpaNa karate haiM-- "se kiM taM tinAme" ityAdi / have sarakAra trinAmanuM nirUpaNa kare che- "se kiM taM tinAme "tyA
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 135 trinAmanirUpaNam 647 bodhyam / traividhyamevAha - tadyathA dravyanAma- dravati = gacchati tAMstAn paryAyAn prApnotIti dravyaM tasya nAma- dravyanAma / guganAma-guNyante= saMkhyAyante iti guNAsteSAM nAma-guNanAma / tathA-varNanAma-varNyate = alaGkriyate vastvaneneti varNaH, tasya nAma varNanAma / eSu trividheSu nAmasu prathamaM dravyanAma jijJAsamAnaH ziSyaH pRcchati - atha kiM tad dravyanAma ? uttarayati - dravyanAma hi dharmAstikAyAdibhedaiH SaDvidham / dharmAstikAyAdInAM vyAkhyA pUrva kRtA / guNanAmatu varNagandharasasparza zabdArtha - - (se kiM taM tinAme ?) he bhadanta ! trinAma kyA hai ? uttara -- (tinAme tivihe paNNatte) trinAma tIna prakAra kA kahA gayA hai tIna rUpa vAlA jo nAma hai vaha trinAma hai ! trinAma se hI yaha trividha hai / (taM jahA) ve tIna prakAra ye haiM-- (davvaNAme, guNanAme, pajjavaNAme) dravyanAma, guNanAma, paryava nAma / una 2 paryAyoM ko jo prApta karatA hai usakA nAma dravya hai / isa dravya kA jo nAma hai vaha dravyanAma hai| jo gine jAveM unakA nAma guNa hai yaha guNa zabda kI vyutpatti hai| inakA jo nAma hai vaha guNa nAma haiN| paryAya kA jo nAma hai vaha paryAya nAma hai / paryAya nAma kA varNana sUtrakAra 147 veM sUtra meM kreNge| (sekiM taM davvanAme) vaha dravya nAma kyA hai ? uttara -- (davvaNAme chavvihe paNNatte) dravya nAma 6 prakAra kA kahA hai / (taM jahA) jaise- (dhammasthikAe, acammatthikAe, AgAsatthikAe zabdArtha - (se kiM ta' tinAme 1) he bhagavan ! trinAbha bheTale zu? uttara- (tinAme tivihe paNNatte) trinAbhanA tra ra chetra 35vALu' je nAma che, tene trinAma kahe che trinAma hovAne lIdhe ja te traNa prAnuM che. (tajahA) te tra prahAro nIce prabhAze che - ( dubvaNAme, guNanAme, pabjavaNAme) (1) dravyanAbha, (2) guzanAbha bhane ( 3 ) paryayanAbha (paryAyanAbha.) judI judI paryAyAne je prApta kare che, tenuM nAma dravya che. A dravyanuM je nAma che tene dravya nAma kahe che. guNu zabdanI vyutpatti A pramANe che. " gAya te zuddha che." te guNanuM je nAma che tene guNunAma kahe che. paryAyanuM je nAma che, tenuM nAma paryAyanAma che, AgaLa 147mAM sUtramAM sUtrakAra A paryAyanAmanu vaNna karavAnA che. prazna - ( se kiM tadavvanAme ? ) te dravyanAma zu che ? uttara- (davvaNAme chavi paNNatte) dravyanAma cha prA2nuM thuM che. (ta'jahA) bhebha hai....(dhammatthikAe, adhammatthikAe, AgAsratthi kAe, jIvatthikAra, puggalatyi
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogadArada saMsthAnabhedaiH paJcavidham / tatra varNanAma-kRSNanIlalohitahAridrazuklanAmabhedaiH paza vidham / dhUsarArUNarUpa kapizAdayastu varNA saMyogenaivotpayante, natvete tebhyo bhinnA iti na pRthgupaattaaH| tathA-gandhanAma-gabhyate AghrAyate iti gandhastasya nAma: gandhanAma / taddhi-surabhidurabhibhedAda dvividham / tatra-saumukhyaka surabhiH, vaimukhyajIvatthikAe, puggalatthikAe, addhAsamae ya) dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya, pudgalAstikAya aura mahA samaya / ina sabakI vyAkhyA pahile kI jA cukI hai / ataH yahAM nahIM kI hai| (se taMdavanAme) isa prakAra yaha dravya nAma hai| (se ki taM guNanAme) vaha guNa nAma kyA hai ? uttara-(guNanAme paMcavihe paNNatte) guNAnAma pAMca prakAra kA kahara gayA hai| (taM jahA) jaise-- (vaNNagAme, gaMdhaNAme rasaNAme, phAsa NAme, saMThANaNAme) varNanANa, gaMdha nAma, rasa nAma, sparza nAma, saMsthAna nAma / vastu jisase alaMkRta kI jAtI hai vaha varNa zabda kI vyutpatti hai| isa varNa kA jo nAma hai vaha varNa nAma hai| jo sUMghI jAve vaha gaMdha hai| isa gaMdha kA jo nAma hai vaha gaMdhanAma hai / jo cakhA jAtA hai vaha rasa hai| rasa kA jo nAma hai vaha rasa nAma hai| jo sparza se jAnA jAtA hai vaha sparza hai| saMsthAna nApna AkAra kA hai| isa saMsthAna kA jo nAma hai vaha saMsthAna nAma hai| kAe, addhAsamae ya) yastiya, adharitAya, mAzAstiya, paastikAya, pudgalAstikAya ane addhAsamaya (kALa) A badhAM panI vyAkhyA pahelAM ApavAmAM AvI che, tethI ahI temanI vyAkhyA ApavAmAM AvI nathI (se tadananAme) mA prA2nu te dravyanAma hai. praza-(se ki ta guNanAme?) mApan ! sunAma ra 43 ch| uttara-(guNanAme paMcavihe paNNatte- tajahA) gumanAma pAya prAnu 4 cha. te // 2 // naye prabhArI cha-(vaNNaNAme, gaMdhaNAme, ramaNAme, phAsaNAme, saMThANaNAme) 1 nAma, nAma, 2sanAma, 5 nAma bhane saMsthAnanAma vastune jenA vaDe alaMkRta karAya che, tene vaNuM kahe che. te varNanuM je nAma che tene varNanAma kahe che. suMghavAthI jene anubhava thAya che, te game che. A gaMdhanuM je nAma che tene gaMdhanAma kahe che. cAkhavAthI jene anubhava thAya te rasa che. evA rasanuM je nAma che, te rasanAma che. kaI paNa vastune aDakavuM tenuM nAma sparza che. A sparzanuM je nAma che tene sparzanAma kahe che. saMsthAna eTale AkAra A saMsthAnanA nAmane saMsthAnanAma kahe che.
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogacandrikA TIkA sUtra 146 trinAmanirUpaNam kddurbhiH| tathA-rasanAma-rasyate-AsvAdyate iti rasastasya nAma rasanAma / tacca-tiktakaTukakaSAyAmLamadhuranAma bhedAta paJcavidhaM prajJaptam / tatra-tiktarasanAma- leSmAdidoSahantA rasaH, tasya nAma tiktarasanAma / tiktarasasevanaphalamuktamAyubaMdazAstre-"zleSmAmaruciH pittaM tuSaM kuSThaM viSaM jvaram / hanyAttikto raso budeH kartA (se ki taM vaNaNAme) vaha varNanAma kyA hai ? uttara-(vaNNaNAme paMcavihe paNNatte) varNanAma pAMca prakAra kA kahA gayA hai| (taM jahA) jaise-(kAlavaNNaNAme, nIlavaNNanAme, lohiyaSaNNanAme, hAlidavaNNanAme, sukillavapaNanAme) kAla kRSNa-varNa nAma, nIlavarNanAma, lohitavarNanAma, hAridravarNanAma, shuklvrnnnaam| dhUsara, arUNa rUpa jo kapizAdi varNa haiM-ve saMyoga se hI utpanna hote haiM, isaliye ye svataMtravarNa nahIM haiM isaliye inakA svataMtra rUpa se satra meM pATha nahIM kiyA hai| surabhigaMdha aura durabhigaMdha ke bheda se gandha guNa do prakAra kA hai / jo gaMdha apanI ora AkRSTa karatI hai vaha surabhi gaMdha aura jo apane se vimukha karatI hai vaha durabhigaMdha hai| tikta, kaTuka, kaSAya, amla aura madhura nAma ke bheda se rasa pAMca prakAra hai| zleSma Adi doSoM ko naSTa karanevAlA jo rasa hai vaha tikta rasa hai| tikta rama ke sevana kA phala Ayurveda zAstra meM aisA kahA hai-mAtrA se prazna-(se kiM tavaNNagAme) sAvan ! 1 nAmanu 2135 DAya cha? uttara-(vaNNaNAma paMcavihe paNNatte) 1 nAma pAMya 5412na sai che. (tajahA) 2bha hai....(kAlavaNNaNAme, nIlavaNNaNAme, lohiyavaNNaNAme, hAlihavaNNaNAme, sukillavaNNaNAme) (1) 401 nAma, (2) nAva nAma, (3) all (24) nAma, (4) ridra (pAnI) va nAma, bhane (5) zusapanAma. A sivAyanA je dhUsara Adi vaNe che, teo uparyukta vargonA sagathI ja utpanna thAya che, tethI temane svataMtra varNa rUpa gaNI zakAya nahIM, tethI ahIM temane svataMtra prakAro rUpe batAvavAmAM Avela nathI surabhiga (sumadha) ane duniya (ga)nA sehathA pazugunA se 2 54 0. je gadha jIvane pitAnI tarapha AkarSe che te gaMdhane surabhigaMdha ane je gaMdha ne pitAnI tarapha kheMcavAne badale vimukha kare che evI gaMdhane niya he che. 2sanA nIya pramANe pAya prA2 che-(1) tita (tIsA), (2) 49 (331), (3) 4Aya (ture), (4) ua (mATe1) mana (bhadhura) kapha Adi dene nAza karanAra je rasa che tenuM nAma tiktarasa che. Ayurveda zAstramAM tiktarasanA sevananA nIce pramANe lAbhe batAvyA che-cagya mAtrAmAM a0 82
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvArako mAtropasevitaH" / iti| tathA-kaTukarasanAma-gaLarogamazamano maricanAgarAdhAzrito rasa:-kaTukarasa:-tasya nAma-kaTukarasanAma / kaTukarasasevanaphalamuktamAyurvede-kaTurgalAmayaM zophaM, inti yuktyopsevitH| dIpanaH pAcako rucyo bRhnno'tik.phaaphH| iti| tathA-kaSAyarasanAma-raktadopAdhapanetAvibhItakAmalakakapitthAcAzrito rasaHkaSAyarasaH, tasya nAma kaSAyarasanAma / uktaM cAsya sevanaphalam-"raktadoSaM karpha pittaM, kaSAyo hanti sevitaH / rUkSaH zIto guNagrAhI rocakazca svarUpataH" iti|| sevana kiyA tiktarasa zleSmA-kapha aruci, pitta, tRSA, kuSTha, viSa, jvara, inakA nAza karatA hai aura buddhi ko baDhAtA hai / isa tiktarasa kA jo nAma hai vaha tiktarasa nAma hai| gale ke roga ko prazAnta karanevAlA evaM marica aura nAgara Adi meM rahanevAlA jo rasa hai vaha kaTukarasa hai| isa kaTukarasa ke sevana kA phala AyurvedazAstra meM aisA kahA hai-yukti se sevana kiyA gayA kaTuka rasa....zopha-sUjana ko naSTa karatA hai, dIpaka, pAcaka, rucya aura vRhaNa hotA hai / baDhe hue kapha ko naSTa karatA hai / rakta doSa Adi kA nozaka-vibhItaka-baher3A Amalaka -A~valA evaM kapittha Adi ke Azrita jo rasa hai vaha kaSAya rasa hai| isakA jo nAma hai vaha kaSAya rasa nAma hai / isake sevana kA phala aisA kahA hai-sevita huA yaha kaSAya rasa raktadoSa, kapha, pitta, ko nAza karatA hai| yaha svarUpa se rukSa, zIta aura guNagrAhI hotA hai tathA taktarasanuM je sevana karavAmAM Ave, te kapha, aruci, pitta, tRSA, kuSTha, viSa ane javarane nAza thAya che ane buddhinI vRddhi thAya che. A tiktarasanuM je nAma che, te tiktarasa nAma che. gaLAnA rogone prazAnta karanAra ane marica ane nAgara AdimAM rahenAre je rasa che, te rasanuM nAma kaTukarasa (kaDesvAda) che. Ayurveda zAstramAM A kaTuka rasanA sevananuM phaLa nIce pramANe kahyuM che-gya mAtrAmAM be kaTuka rasanuM sevana karavAmAM Ave, te zarIranA keI paNa bhAgane seje utarI jAya che, dIpaka (pAcanakriyAmAM madada rU5) hoya che, amya ane baMhaNa (zaktivardhaka) hoya che te vadhArAnA kaphane nAza kare che. - raktadoSa Adine nAzaka, baheDA, AmaLAM, kaThAM AdimAM rahele je rasa che tene kaSAya (tarA) rasa kahe che. tenuM je nAma che te kaSAyarasa nAma che. AyurvedamAM kavAyarasanA sevananuM phaLa nIce pramANe kahyuM che-je yogya rIte sevana karavAmAM Ave te kaSAyarasa rakatadoSa, kapha, ane pittane nAza raiche. te 3kSa, zIta, mukhyAhI bhane rAya jAya che.
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 146 trinAmanirUpaNam tathA-amlarasanAma-agnidIpanAdikRdamlIkAdyAzrito rasaH-amlarasaH, tasya nAma-amlarasanAma / uktaM cAsya phalam-"amlo'gnidIptikat snigdhaH, zophapittakaphApahaH / kledanaH pAcano rucyo, gUDhavAtAnulomakaH ||iti|| tathA-madhurarasanAmapittAdiprazamanaH khaNDazarkarAyAzrito raso madhurarasaH, tasya nAma-madhurarasanAma / ukta cAsya phalam-"pittaM vAtaM vipaM hanti, dhAtuddhikaro guruH / jIvanaH kezakRd bAlavRddha kSINaujasAM hitaH" iti|| anyatra hi sindhulavaNAdhAzrito lavaNarocaka hotA hai / amlIka-imalI Adi meM rahA huA jo rasa hai vaha amlarasa hai| yaha agnidIpana Adi kA karane vAlA hotA hai| isa rasa kA jo nAma hai vaha amla rasa nAma hai| isakA phala isa prakAra kahA hai-yaha rasa agnidIpaka hotA hai, snigdha hotA hai| zopha, pitta aura kapha ko nAza karatA hai| kledana, (pasInA utpanna karanevAlI zarIrakA agnivizeSa) pAcana karatA hai-aura rucya hotA hai tathA gUDha vAyu kA anulomaka hotA hai / pittAdikA prazamana karane vAlA jo rasa hai vaha madhura rasa hai| yaha madhura rasa khAMDa, zakara Adi kA Azrita rahatA hai| isakA jo nAma hai vaha madhurarasanAma hai / isakA phala aisA kahA hai ki madhurarasa pitta, vAta, aura viSakA nAzaka hotA hai, dhAtu kI vRddhi karatA hai guru hotA hai / bAlaka, vRddha aura kSINa zakti vAloM kA yaha hita kartA honA hai / jovanaprada aura kezavardhaka hotA hai| dUsarI jagaha sindhu lavaNa saindhava-Adi ke Azrita lavaNa rasa bhI AmalI AdimAM rahelA rasane aspharasa (khATavAda) kahe che. te agnidIpana (jaTharAgnine sateja karanAre) Adi karanAre hoya che. A rasanuM je nAma che te aspharasa nAma che. ampharasanA sevananuM phaLa A prakAranuM kahyuM che-A rasa agnidIpaka ane snigdha hoya che. sojA pitta ane kaphane nAzaka hoya che phaledana, pAcana kare che. ane rucya (rucikara) hoya chevaLI A rasa gUDha vAyune anulekhaka hoya che. pittAdikanuM zamana karanAre je rasa che tenuM nAma madhurarasa che. te khAMDa, sAkara, goLa AdimAM raheluM hoya che. tenuM ja nAma che te madhurarasa nAma che tenA sevananuM phaLa A prakAranuM kahyuM che-madhura rasa vAta, pitta ane viSane nAzaka hoya che, dhAtunI vRddhi karanAra ane guru hoya che bAlaka, vRddho ane kamajora mANasone lAbhakArI hoya che, jIvanaprada ane kezavardhaka hoya che keTalAka ke lAvArasa (khAro svAda) ne paNa eka prakAranA svataMtra rasa
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvArasye raso'pi ptthyte| ayaM raso hi stambhitAhArabandhavidhvaMsAdikartA bhavati / ayaM raso hi madhurAdirasasaMsargajavAttadabhintatvena viSazyate / yato lavaNarasayogAdevAnye'pirasAH svAdIyastvaM bhajante, atastiktAdiSu paJcasu raseSu lavaNarasasyAntarmAvA, ata eva na tasya pRthagupAdAnam / prkRtmupsNhrbaah-tdetdrsnaameti| atha guNanAmnazcaturthabhedaM jijJAsitukAmaH pRcchati-atha kiM tat sparzanAma ? iti / uttarayatisparzanAma-spRzyate tvagindriyeNAvabudhyate iti sparzaH, tasya nAma sparzanAma / taddhi aSTavidham =aSTasaMkhyaka bodhyam / aSTa vidhatvamevAha-tadyathA-karkaza sparzanAmaeka-eka svataMtra rasa kahA gayA hai| yaha rasa staMbhita AhAra Adi kA vidhvaMsa kA hotA hai AhAra vardhaka evaM malaba. ddhatA nAzaka hotA hai| yaha rasa madhura Adi rasa ke saMsarga se utpanna hone ke kAraNa unase-abhinna hI mAnA gayA hai| kyoM ki lavaNa rasa ke bhoga se hI anya dUsare rasa svAdiSTa lagate haiN| isaliye tiktAdi pAMca rasoM meM hI lavaNa rasa kA antarbhAva ho jAtA hai / isaliye isa rasa kA svataMtra rUpa se sUtrakAra ne kathana nahIM kiyA hai| yaha artha "se kitaM gaMdhanAme" yahAM se lekara" "mahararasaNAme" yahAM taka ke pATha kA kiyA hai / (se taM rasaNAme) isa prakAra yaha rasa nAma hai / (se kiM taM phAsaNAme) he bhadanta ! guNanAma kA jo caturtha bheda sparza nAma hai vaha kyA hai ? uttara--(phAsaNAme aTThavihe paNNatte) sparza nAma ATha prakAra kA prajJapta huA hai| sparzana indriya se jo jAnA jAtA hai vaha sparza hai| rUpe gaNAve che. siMdhAluNa, namaka, AdimAM A rasane sadbhAva hoya che. A rasa oNbhita AhAra Adine vidhvaMsa karavAvALA hoya che. AhAravardhaka ane baMdhakezane nAzaka hoya che. A rasa madhura Adi 2sanA saMsargathI utpanna thatuM hovAne kAraNe, te rasothI abhinna ja gaNIne ahIM tene svataMtra prakAra rUpe gaNavAmAM Avela nathI kAraNa ke lavaNarasanA vegathI ja anya rasa svAdiSTa lAge che. tethI tiktAdi pAMce rasomAM lavaNarasano samAveza thaI jAya che. tethI ja sUtrakAre A rasanuM 21tatra 33 4yana yu. nathI " se ki ta gaMdhanAme" yA sUtradhI vana " mahurarasaNAme" mA sUtra paya-tanA sUtrAno mApA 52 54842vAmA mAyA che. (se ta ramaNAme) mA jAnu 2sanAmanu 1535 samA. prazna-(se kiMta phAsaNAme ?) bhagavan ! gugunAmanA yo le 35 je sparzanAma che, tenuM svarUpa kevuM che? uttara-(phAsaNAme adavihe paNatte) 15 nAma A8 prA2nu prazasa yu che. sparzendriyanI madadathI je anubhava thAya che, tenuM nAma 5za che
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________ 653 amuyogacandrikA TIkA sUtra 146 trinAmanirUpaNam stabdhatAkAraNaM pASANAdigataH sparzaH-karkazasparzaH-tasya nAma karkazasparzanAma / mRdukasparzanAma-komalasparzakAraNaM tinizalatAdigataH sparzaH-mRdukasparzastasya naam| gurukasparzanAma-adhaHpatanaheturayogolakAdigataH sparzaH-gurukasparzastasya nAma / laghujhasparzanAmamAyastiyaMgUdhiogamanaheturakatUlAdi nizritaH sparzaH-laghuisa sparza kA jo nAma hai vaha sparza nAma hai / (taMjahA) isake ATha prakAra ye haiM-(kakkhaDaphAsaNAme, mauyaphAsaNAme, garuyaphAsaNAme, lahuyaphAsaNAme, sIyaphAsaNAme, usiNaphAsaNAme, NiddhaphAsaNAme, lukvaphAsaNAme) karkaza sparza nAma mRduka sparza nAma, gurukasparza nAma, ladhukasparza nAma, zItasparza nAma, uSNasparza nAma, snigdhasparza nAma, rUkSa. sparza nAma / karkazasparza pASANa Adi meM rahatA hai / yaha sparza stabdhatA kA kAraNa hotA hai / isakA jo nAma hai vaha karkazasparza nAma hai| komalasparza kA jo kAraNa hotA hai tathA tinizalatA-vetra latA Adi meM jo rahatA hai vaha mRdukasparza hai / isakA jo nAma hai vaha mRdukasparza nAma hai / jo adhaHpatana kA kAraNa hotA hai aura ayogolaka Adi meM rahatA hai vaha gurukasparza hai / isakA jo nAma hai vaha gurukasparza nAma hai| jo sparza prAyaH tiryag Urdhva, adhaH gamana meM kAraNa hotA hai aura jo arkatUla Adi ke Azraya rahatA hai vaha laghuka sparza hai / usakA jo mA 15zana 2 nAma cha ta 15 nAma che. (tajahA) te 25za nAmanA bhA. 42 nAya prabhAra cha-(kakkhaDaphAsaNAme, mauyaphAsaNAme, garuyapha:saNAme, laha. yaphAsaNAme, sIyaphAsaNAme, sigaphAsaNAme, giddhaphAsaNAme, lukkhaphAsaNAme) (1) za15za nAma, (2) bhU.5za nAma, (3) guru25nAma, (4) sadhu-5zanAma, (5) zIta35 nAma, (6) GY5 nAma, (7) sni5 nAma (8) 3325 // nAma. pASANa AdimAM karkaza sparzane sadabhAva hoya che. A speza staSka, tAnA kAraNabhUta bane che. tenuM je nAma che te karka zasparzanAma che kamalasparzano anubhava karAvanAra tinizilatA (tralatA) AdinA sparzane mRdusparza kahe che tenuM ja nAma che. te mRdukasparzanAma che. je vastanA adhaHpatanamAM kAraNabhUta bane che evA loDhAnA geLA AdinA sparzane gurukarapaza kahe che. A sparza dvArA vastu bhAre che evo anubhava thAya che. A guruka sparzanuM je nAma che te gurukaparzanAma che. AMkaDe tela Adi halakI vastuonA sparzane laghukasparza kahe che A sparza vastune tiryaMgamana, urdhvagamana ane adhegamanamAM kAraNabhUta bane che, tenuM je nAma che te
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________ 654 anuyogadvArI kasparzastasya nAma / zItasparzanAma-dehastammAdi hetuH himAdyAzritaH sparzaH zIta. sparzastasya nAma / uSNasparzanAma-AhArapAkAdikAraNaM vahanyAunugataH sarzaH uSNasparzastasya nAma / snigdhasparzanAma-pudgaladravyANAM miyaH saMyujyamAnAnAM bandhanibandhanaM tailAdisthitaH sparzaH snigdhasparzastasya nAma / tathA-rUkSasparzanAmapudgaladravyANAmabandhanibandhanaM bhasmAdisthitaH sparzaH rUkSasparzastasya nAma / ispaSTavidha sparzanAma bodhyam / tadetadupasaMharabAha-tadetatsparza nAmeti / atha kiM tat saMsthAnanAma ? iti prshnH| uttarayati-saMsthAnanAma hi parimaNDalasaMsthAnanAmAdibhedaH nAma hai vaha ladhuka sparza nAma hai| dehastambha Adi kA jo hetu hotA hai evaM jo hima Adi ke sahAre rahatA hai vaha zItasparza hai| isakA jo nAma hai vaha zItasparza nAma hai / AhAra ke pakAne Adi kA jo kAraNa hotA hai aisA agni Adi ke sahAre rahA huA jo sparza hai vaha uSNasparza hai| isakA jo nAma hai vaha uSNasparza nAma hai / paraspara mile hue pudgala dravyoM ke saMzliSTa hone kA kAraNa hotA hai aisA tailA dika padArtha ke sahAre rahA huA sparza-snigdhasparza hai / isakA jo nAma hai vaha snigdhasparza nAma hai / jo pudgala dravyoM ke abandha kA kAraNa hotA hai aisA bhasmAdi sthita sparza rUkSasparza hai| isakA jo nAma hai vaha rUkSasparza nAma hai| (se taM phAsaNAme) isa prakAra yaha ATha prakAra kA sparzanAma hai| (se kitaM saMThANaNAme) vaha saMsthAna nAma kyA hai? laghukaparzanAma che hima, barapha AdinA saparzathI je sparzane anubhava thAya che te sparzane zItasparza kahe che. zarIra ThuMThavAI javAmAM ke akaDAI javAmAM A sparza kAraNabhUta bane che. tenuM je nAma che, te zItasparzanAma che. AhArane rAMdhavA AdimAM je kAraNabhUta thAya che ane agni AdimAM jene sadUbhAva hoya che, te sparzane uSNasparza kahe che tenuM ja nAma che te uSNaspanAma che. tela, ghI Adi padArthomAM je sparzane sadUbhAva hoya che te spazane snigdhaparza kahe che. paraspara maLelAM pudgala dravyanA eka bIjA sAthe saMzliSTa rahevAmAM A sparza kAraNabhUta bane che. tenuM je nAma che te nidhasparzanAma che je sparza pudgala dravyonA saMbaMdhamAM kAraNabhUta bane che te spazane rUkSasparza kahe che bhasma AdimAM A sparzane sadbhAva hoya che. tenu 2 nAma cha te 3395 nAma cha (se ta' phAsaNAme) mA 426 mA prakAranA sparzanAmanuM svarUpa che. Un-(se ki ta saMThANaNAme 1 3 mApan ! sayAna nAma 2135 31
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sutra 147 paryavanAmanirUpaNam ___ 655 paMcavidha prjnyptm| saMsthAnamAkAravizeSastatsvarUpaM prasiddhameva / tadetadupasaMharanAhatadetat saMsthAnanAmeti / itthaM guNanAma prarUpitamiti sUcayitumAha-tadetat guNanAmeti ||suu0 146 // mUlam-se kiM taM pajjavaNAme ? pajjavaNAme aNegavihe paNNatte, taM jahA-egaguNakAlae duguNakAlae tiguNakAlae jAva dasaguNakAlae saMkhijjaguNakAlae asaMkhijjaguNakAlae annNtgunnkaale| evaM nIlalohiyahAliddasukillA vi bhaanniyvaa| egaguNasurabhigaMdhe duguNasurabhigaMdhe tiguNasurabhigaMdhe (saMThANanAme paMcavihe paNNatte) saMsthAna nAma pAMca prakAra kA prajJapta huA hai (parimaMDalasaMThANanAme, vasaMThANanAme, taMsa saMThANanAme, cauraMsa. saMThANanAme AyayasaMThAganAme) saMsthAna nAma AkAra vizeSa kA hai| yaha saMsthAna nAma parimaMDala saMsthAna nAma Adi ke bheda se pAMca prakAra kA hai| ina saMsthAnoM kA svarUpa prasiddha hI hai / saMsthAna ke nAma isa prakAra se haiM-parimaMDala saMsthAna, vRtta saMsthAna, vyasrasaMsthAna, caturasrasaMsthAna, aura aaytsNsthaan| (se taM saMThANanAme) isa prakAra yaha saMsthAna nAma hai / (se taM guNanAme) isa prakAra se yahAMtaka yaha guNanAma kA varNana hai| dravyoM ke nAma dravdhanAma, varNa rasa AdikoM ke nAma guNanAma hai| suu0146|| uttara-(saMThANanAme paMcavihe paNNatte) saMsthAnanAmanA pAMya 12 hA cha. (tajahA) ta / nIye pramANe che-(parimaMDalasaMThANanAme, vasaMThANaNAme, ta sasaMThANanAme, cauraMsasaMThANanAme, AyayasaMThANanAme) 2 vizeSatuM nAma saMsthAna cheA saMsthAnanAmanA parimaMDala saM thAna nAma Adi pAMca prakAro che. A saMsthAnuM svarUpa jANItuM hovAthI ahIM temanuM varNana karavAmAM AvyuM nathI saMsthAnanAM nAma A pramANe che-(1) parimaMDalasaMsthAna (2) vRttasaMsthAna, (3) yasa sthAna, (4) yaturanasa sthAna bhane (5) mAyatasatyAna. (se ta saMThANanAme) yA prAnuM saMsthAna nAmarnu 2135 cha. (se ta guNanAme) 1, 2sa, gadha, 25za bhane saMsthAnanAma 35 anAmanu m| prakAranuM svarUpa che dravyanAM nAmane drayanAma kahe che ane varNa rasa gaMdha, parza ane saMsthAnanA nAmane guNanAma kahe che. sU014dA
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________ 656 anuyogadvAra jAva anaMtaguNasurabhigaMdhe / evaM durabhigaMdho'vi bhANiyavvo / egaguNatitte jAva anaMtaguNatitte / evaM kaDuyakasAya aMbilamahurAvi bhANiyantrA / egaguNakakkhaDe / jAva anaMtaguNakakkhaDe evaM mauyagaruyala huyasItausiNaNiddhalukkhAvi bhANiyanvA / se taMpajavaNAme // sU. 147 // chAyA - atha kiM tat paryavanAma ? paryavanAma anekavidhaM prajJaptam, tadyathAeka guNakAlakaH, dviguNakAlakaH, triguNakAlako yAvad dazaguNakAlakaH saMkhye baguNakAlakaH asaMkhyeyaguNakAlakaH anantaguNakAlakaH / evaM nIlalohitahAridrazuklA api bhaNitavyAH / ekaguNasurabhigandho dviguNasurabhigandhaH triguNasurabhigandho yAvadanantaguNasurabhigandhaH / evaM durabhigandho'pi bhaNitavyaH / ekaguNatikto yAvadanantaguNatiktaH / evaM kaTukaSAyAmlamadhurA api bhaNitavyAH / ekaguNakarkazo yAvadanantaguNakarkazaH / evaM mRdukagurukalaghukazItoSNa snigdharUkSA api bhaNitamyAH / tadetat paryavanAma ||sU0 147 // TIkA -- ' se kiM taM ' ityAdi - samprati paryavanAma parijJAtuM pRcchati atha kiM tat paryavanAma ? iti / uttarayati - paryavanAma - pari= samantAt avanti = apagacchanti na tu dravyavat sarvadaivAvatiSThante iti paryavAH / athavA pari=samantAt avanAni = gamanAni dravyasyAvasthAntaramAptirUpANIti paryavAH = ekaguNakAlatvAdayasteSAM nAma - paryavanAma / paryAya - " se kiM taM pajjavaNAme " ? ityAdi / zabdArtha - (se kiM taM pajjavaNAme) he bhadanta ! paryava nAma kyA hai ? uttara- (pajjavaNAme aNegavihe paNNatte) paryavanAma aneka prakAra kA prajJapta huA hai / dravya ke jaisI jo sarvadA nahIM ThaharatI haiM kiMtu badalatI rahatI haiM ve paryava haiM / athavA jo dravya kI bhinna 2 avasthArUpa ve paryava haiM / ye paryava eka guNakAlava Adi haiN| inakA nAma paryava have pavanAmanI prarUpaNA karavAmAM Ave che-- " se kiM taM pajjavaNAme " ityAdi zabdArtha-(se kiM ta' pajjavaNAme ? ) De bhagavan ! paryavanAbhanuM sva35 Thevu che uttara- (pajjavaNAme aNegavihe paNNatte) paryavanAbha ne ahAranA yAM che. draSyanI jema jenuM astitva sadA rahetuM nathI, paNa je badalAtI ja rahe che tenuM nAma paryoya athavA pava che athavA te dravyanI bhinna bhinna ava
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________ asubogacandrikA TIkA sUtra 147 paryavanAmanirUpaNam nAmeti pAThAntarapakSe-pari-samantAt ayante apagacchantIti pryaayaaH| yatApari sAmastyena yanti abhigacchanti vastutAmiti paryAyAsteSAM nAma paryAyanAma / atrapo'pyarthaH pUrvokta eva bodhyH| paryavanAma hi anekavidha prAptam / anekavidhatvamevAha-tadyathA-ekaguNakAlaka:-atra guNazabdo'zArthakaH / ekaguNena ekAzena kAlakA-kRSNaH paramANvAdirekaguNakAlaka ityucyate / samastasyApi trailokya. nAma haiN| jaba " pajjavaNAme" isakI saMskRta chAyA paryAyanAma aisI hotI hai taba isa pAThAntara pakSa meM bhI yahI paryava nAmokta artha hI nikalatA hai (taMjahA) yaha paryavanAma aneka prakAra kA isa prakAra se hai(egaguNakAlae, duguNakAlae, tiguNakAlae, jAva dasaguNakAlae saMkhijjaguNakAlae, asaMkhijjaguNakAlae aNaMtaguNakAlae ) eka guNakAlaka, dviguNakAlaka, triguNakAlaka, yAvat dazaguNakAlaka, saMkhyAtaguNakAlaka, asaMkhyAtaguNakAlaka, anNtgunnkaalk| yahAM guNa zanda aMza kA pAcaka hai| jisa paramANu Adi dravya meM kRSNa guNa kA eka aMza ho vaha paramANu Adi dravya eka guNakAlaka hai| isI prakAra jisa paramANu Adi dravya meM kRSNa guNa ke do aMza haiM vaha dviguNakAlaka hai tIna aMza kRSNa guNa ke haiM vaha triguNakolaka hai yAvat saMkhyAta aMza kRSNaguNa ke haiM vaha saMkhyAtaguNakAlaka hai asaMkhyAta sthAo rUpa hoya che. dravyanI eka gaNI, be gaNI kALAza Adi rUpa A paryAya DAya che. "pajjavaNAme" mA 54nI saMskRta chAyA 'paryAyanAma' thAya che. te paryAyanAmane artha paNa pajavanAma thAya che. A rIte paryAya ane parjava, A bane samAna athI pade che. (ta' jahA) paryavanAmanA bhane praa| che ma / (egaguNakAlae, duguNakAlae, tiguNakAlae, jAva dasaguNakAlae, saMkhijjaguNakAlae, asaMkhijjaguNakAlae, aNaMtaguNakAlae) : Y a4, zu , trigupathI ne dasaguNa paryatanuM kAlaka, saMkhyAta guNakAlaka, asaMkhyAta guNakAlaka ane anaMtaguNakAlaka ahIM "guNa' zabda aMzane vAcaka che. je paramANu Ati dravyamAM kALAzane eka aMza hoya che te paramANu Adi dravyane ekaruNa kAlaka dravya kahe che. e ja pramANe je paramANu Adi dravyamAM kALAzanA be aMza hoya che te paramANu a di dravyane dviguNakAlaka dravya kahe che eja pramANe dasaguNakAlaka paryantanA pratye ne artha paNa samaja je dravyamAM kALAzanA saMkhyAta aMza hoya che te ane saMkhyAta guNakAlA kahe che je dravyamAM ma0 83
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogahArasUtre gatakAlakasya asatkalpanayA piNDitasya ca ekA sarvaadhanyo guNaH aMzastena kAlakA-ekaguNakAlakA-sarvajaghanya-kRSNa ityrthH| evaM dviguNakAlakaprabhRtyanantasugakAlakAntAH paramANavo bodhyaaH| evameva ekaguNanIlakAdaya ekaguNalohitaaMza kRSNaguNa ke haiM vaha asaMkhyAta guNakAlaka hai aura anaMta aMza kRSNa guNa ke haiM vaha anaMtaguNakAlaka hai| eka guNa se jo kAlA hai aisA paramANvAdi dravya eka guNakAlaka zabda kA vAcyArtha hai| isI prakAra se anyatra bhI-dviguNakAlaka Adi meM bhI samajhanA caahiye| tAtparya kahane kA yaha hai ki tIna loka meM jitanA bhI kAlaka guNa hai usako asat kalpanA se ekatrita karalo, phira usameM se usa kRSNa varNa kA sabase jaghanya aMza lelo-isa jaghanya kRSNAMza se jo kAlA ho-vaha eka guNakAlaka paramANu Adi dravya hai / (evaM) isI prakAra (nIlalohiyahAlihasukillA vi bhANiyavA) eka guNa-aMza nIlavarNa kA jisameM hai vaha eka guNanIlaka paramANu Adi dravya hai| do guNaaMza-nIlavarNa ke jisameM haiM vaha dviguNanIlaka hai| isI prakAra se tIna cAra Adi saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta aMza nIlavarNa ke jisameM haiM ve tIna guNanIlaka, cAra guganIlaka yAvat saMkhyAta guNanIlaka kALAzanA asaMkhyAta aMza hoya che, te dravyane asaMkhyAta guNa kAlaka kahe che ane je dravyamAM kALAzanA anaMta aMza hoya che te dravyane anaMtaguNa kAlaka kahe che. A rIte kALAzanA eka guNa athavA aMzavALuM paramANa. Adi dravya "ekaguNakAlaka"nuM samAnAthI pada che. e ja pramANe dviguNakAlaka AdinA viSayamAM paNa samajavuM A kathanane bhAvArtha nIce pramANe chetraNe lekamAM jeTalo kAlakazuSa (kALAza) che tene dhAro ke asa85nAne AdhAre ekatra karavAmAM Ave tyAra bAda temAMthI te kRSNa varNane jaghanya (sauthI nAne) aMza laI le. A jaghanya kRSNaaMza pramANe kALA dravyane se gu 52mA mAhi dra0ya / cha. (evaM) me pramANe (nIla, Dohiya, hAlirasukillA vi bhANiyavA) 2 52mA mAhidra0yamA nIsa nA eka aMza hoya che tene eka guNa nIlaka paramANu Adi dravya kahe che jemAM nIlavarNanA be aMza hoya che tene dvigaNanIlaka dravya kahe che e ja pramANe traNa, cAra A idasa paryantanA nIlavarNanA aMza jemAM hoya che te dravyane traNa guNa nIlaka, cAraguNanIlaka, (yAvata) dasa guNanIkala dravya kahe che eja pramANe saMkhyAta, asaMkhyAta ane anaMta aMza nIlavarNa dharAvatAM dravyane
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 147 paryavanAmanirUpaNam kara kAya ekaguNahAridrAdaya ekaguNazukrAdayazca paramANatro bodhyAH / tathA - eka guNasuMrabhigandhacanantaguNa surabhigandhAntAH paramANavI bodhyAH / evamekaguNadurabhigandhAdyeasaMkhyAta guNanIlaka evaM ananta guNatIlaka paramANu Adi dravya haiM / isI prakAra eka Adi aMza lohitavarNa kA jisameM hai vaha eka guNe lohitaka paramANu Adi dravya hai, eka guNa Adi pItavarNa kA jisameM hai vaha eka guNa pItavarNavAlA do guNa pIta varNavAlA paramANu Adi dravya hai / isI prakAra se eka guNa Adi zulka varNavAle paramANu Adi dravya bhI jAnanA cAhiye / (ekaguNasurabhigaMdhe duguNasurabhigaMdhe, tiguNasurabhigaMdhe jAva anaMtaguNa surabhigaMdhe-evaM durabhigaMdho'vi bhANiyanvo) eka jaghanya - aMza surabhigaMdhavAlA paramANu Adi do aMza surabhigaMdhavAle paramANu Adi yAvat anaMta aMza surabhi gaMdhavAle paramANu Adi bhI jAnanA cAhiye ! eka jaghanya aMza durabhigaMdha kA jisameM hai vaha eka guNa durabhigaMdhatrAlA paramANu Adi dravya hai yAvat anaMta aMza durabhigaMdha ke jisameM haiM ve ananta guga durabhigaMdhavAle paramANu Adi haiN| anukrame sa`khyAta guDunIkala, asakhyAta guNanIkala ane anaMtaguNunIkala dravyA kahe che. eja pramANe je paramANu Adi dravyamAM lAlavaNune epha aMza hoya che, te paramANu Adi dravyane eka guNu leAhitaka dravya kahe che eja pramANe dviguNuaAhitakathI laine ana'tanujI leAhitaka pantanA padone a jAte ja samajI zakAya evA che je paramANu Adi dravyamAM pILAvahyunA eka aMza hoya che, tene eka guru pItavaNa vALu kahe che eja pramANe dviguNu pIta vaNu vALAM dravyeAthI laIne ana'taguNupItava vALAM dravyo viSe paNu samajavu' eja pramANe zukala vaNunA ekathI laIne anata pantanA a'zavALA paramANu Adi dravya viSe paNa samajavu', pavanAmanA vadhu prakArAne have prakaTa karavAmAM Ave che-- ( ekaguNasurabhigaMdhe, duguNasurabhigaMdhe, tiguNasurabhigaMdhe, jAva aNataguNa surabhigaMdhe, evaM durabhigaMdho'va bhANiyantro) me surabhiguvA paramANu Adi (ochAmAM ochA surabhitA azava chuM... paramANu Adi dravya), surabhinA e aMzavALuM, ane traNathI laIne anaMta paryaMntanA surabhiga dhanA azAvALAM paramANuM Adi kanyA pazu hAya che eja pramANe ekathI laIne anaMta paryaMntanA durabhianyanA aMzeAvALAM paramANu Adi dravyeA hoya che je paramANu Adi dravyamAM dudhanA ochAmAM oche. aza-eka aza-hoya te dravyane eka guNa dulibadhavALu kaDe che. eja pramANe khakInAM padone artha paNa samajI levAM.
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanuyogadvArastre nantaguNadurabhigandhAntAH paramANavo bodhyaaH| tathA-ekaguNatiktAbanantaguNatiktaparyantAH paramANavo bodhyaaH| evameva-ekaguNakaTukAdayaH, ekaguNa kaSAyAdayaH, ekaguNAmlAdayaH, ekaguNamadhurAdayavApi paramANo bodhyAH / tathA-ekaguNakarkazaprabhRtyanantaguNakarkazAntAH bodhyaaH| evameva-ekaguNamRdukAdayaH, ekaguNagurukA. dayaH, ekaguNalaghukAdayazca-karkazamRdu-gurulaghusparzAH paramANuSu na labhyante, eSAM bAdarAnantapadeziskandheSveva sadbhAvAt , tato'traparamANavo na grAhya iti| tathA ekaguNazItAdayaH, ekaguNoSNAdayaH, ekaguNasnigdhAdayaH, ekaguNarUkSAdayazca tathA eka guNa tikta kA jisameM hai vaha eka guNa niktavAlA paramANu Adi hai yAvat anaMta aMza tikta guNa ke jisameM haiM ve anaMta guNa tiktavAle paramANu Adi haiM aisA jAnanA cAhiye / isI prakAra se eka guNa kaTukAdivAle, eka guNa kaSAya AdivAle, eka guNa amlAdivAle aura eka guNa madhurAdi rasavAle paramANu Adi bhI jAnanA cAhiye tathA eka guNa karkaza sparzavAle se lekara anaMta karkazAMzavAle bhI aise hI jAnanA cAhiye ! isI prakAra eka guNa mRduka AdivAle, eka guNa guru sparza AdivAle eka guNa laghu sparza AdivAle bhI jAnanA caahiye| karkaza mRdu-guru laghu ye cAra sparza paramANu meM nahIM hote haiM, kyoM ki ye cAra sparza pAdara anantapradezI skaMdha meM hI hote haiN| tathA eka guNa rasanI apekSAe paryAyanA nIce pramANe prakAre che-eka guNatikta rasavALuM paramANu Adi dravya eja pramANe anaMta paryantanA tiktaguNavALAM paramANu Adi dravya paNa hoya che. e ja pramANe eka guNa kaTukathI laIne anaMtaguNa kaTuka paryantanA, eka guNa kaSAyathI laIne anaMta guNa kaSAya eka guNa aspharasathI laIne anaMtaguNa paryantanA amla rasavALAM ane eka guNa madhurathI laIne anaMta paryaMtanA madhuraguNavALAM dravya paNa hoya che. sparzanI apekSAe paryAyanA nIce pramANe prakAre che-eka guNa karkaza sparzavALAthI laIne anaMtaguNa karkaza sparzavALA, e ja pramANe eka guNa mRdukathI laIne anaMta guNa mRduka paryantanA, eka guNathI laIne aneka guNa paryantanA guru sparzavALAM, eka guNathI aneka guNa parvatanA laghu 5zavALAM, eka guNathI laIne aneka guNa zItasparzavALAM, ekathI laIne aneka guNa uSNa5vALAM, ekathI laIne aneka guNa paryantanA snigdha sparzavALAM ane ekathI aneka guNa paryantanA rUkSasparzavALAM, dravya paNa hoya che karkaza, mada,
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanuyogacandrikA TIkA sUtra 147 paryavanAmanirUpaNam bodhyaaH| nanu-guNaparyAyayoH ko bhedaH ? iti ceducyate-sarvadA sahavattino guNAH, kramavartinaH paryAyAH, evaM ca-sadaiva sahavattitvAd varNagandharasAdayaH sAmAnyena guNA ucyante, na hi mUrne vastuni kadAcidapi varNagandharasAdayo nivartante / ekaguNakAlakatvAdayastu pryaayaaH| dviguNakAlakatvAvasthAyAmekaguNakAlatvasyAbhAvena zItAdivAle, eka guNa uSNAdivAle, eka guNasnigdhAdivAle aura eka guNa rUkSAdivAle bhI jAnanA caahiye| zaMkA-guNa aura paryAya meM kyA bheda haiM ? zaMkAkAra kA yaha abhiprAya hai ki dravya meM guga aura paryAyeM yugapat rahA karatI haiM taba ye donoM eka hI haiM-phira guNa aura paryAyoM ko sUtrakAra ne alaga alaga kyoM kahA? uttara-guNa aura paryAyeM yadyapi dravya meM ekasAtha rahatI haiM-phira bhI inameM yaha bheda hai ki guNa to dravya ke sahavartI hote haiM aura paryAya kSaNa vidhvaMsI hone ke kAraNa dravya kI sahavartI nahIM hotI haiN| ye to kramavartinI hI hotI haiM / isaliye sarvadA sahavartI hone ke kAraNa varNa gaMdha, aura rasAdika sAmAnya se guNa kahe jAte haiM aura unakI eka guNa kAlakatvAdi kramavartI avasthAe~ paryAya kahI jAtI haiN| ye varNa, gaMdha, Adi guNa mUrta vastu jo pudgala haiM usase kabhI bhI nivRtta nahIM hote haiN| guru ane laghu, A cAra sparzone paramANumAM sadbhAva hotuM nathI, kAraNa ke te cAra sparzIne sadbhAva bAdara anaMta pradezI audhamAM ja hoya che. zaMkA-guNa ane paryAya vacce zuM bheda che? (A praznano bhAvArtha e che ke dravyamAM guNa ane paryAya eka sAthe ja rahetAM hoya che A rIte te banne eka ja hovA chatAM paNa sUtrakAre guNa ane paryAnuM judA judA viSaya rUpe zA mATe kathana karyuM che?) uttara-guNa ane paryAye je ke dravyamAM eka sAthe rahe che, chatAM paNa te banemAM A pramANe bheda che guNate dravyane sahavatI heya che, paraMtu paryAye kSaNa vikasI hovAne kAraNe dravyanA sahavatI hetA nathI varNa, gaMdha, rasa Adi sarvadA sahavatI hovAne kAraNe temane guNa kahevAmAM Ave che. paNa temanI eka guNakAlava Adi kamavatI avasthAene paryAya kahevAmAM Ave che. varNa, gaMdha Adi je guNe che temane mUrta vastumAMthI-pulamAMthI-kadI paNuM nAza (navRtti) thatuM nathI gunA aMzonuM nAma paryAya che. guNane eka aMza be aMzenI
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________ % 3D anuyogadvArasUtra ekaguNakAlakatvAvasthAyAM dviguNakAlakatvasyAbhAvena ca ekaguNakAlakasyAdInAM kramavRttitvAta paryAyatvaM bodhyam / uktaMca " sahavartino guNAH, yathA jIvasya caitanyAmUrtatvAdayaH / kramavartinaH paryAyAH yathA tasyaiva naarktvtiyktvaadyH||" iti / nanu yadyevaM tarhi varNAdisAmAnyasya bhavatu gugatvam , tadvizeSANAM kRSNAdInAM tu guNatvaM na syAt , teSAmaniyamitatvAt , iti cedAha-kRSNAdInAM varNasAmAnyabhedA. guNoM ke guNAMza paryAya haiM / guNa kA eka aMza do aMzoM ko avasthA meM nivRtta ho jAtI haiM / isaliye ye guNAMza paryAya haiM / tAtparya kahane kA yaha hai ki jaba paramANu dravya meM sarva jaghanya rUpa kRSNAdi guNa rahate haiM taba ve, do aMza kRSNAdi gugoM ke Ane para nivRtta ho jAte haiN| isI prakAra kRSNAdi gugoM ke do aMza eka aMza kRSNAdi gugoM kI avasthA meM nivRtta ho jAte haiN| isaliye kRSNAdi guNoM ke ye eka, do tIna yAvat saMkhyAta asaMkhyAta aura anaMta aMza saba paryAya haiN| kyoMki ye kramavartI haiN| uktaMca-"sahavartI " ityAdi guNa sahavartI hote haiM-jaise jIva ke caitanya amUtatya Adi / paryAyeM kramavartI hotI haiM-jaise jIva kI nAraka tiryak Adi pryaayeN| zaMkA-yadi yahI bAta hai to phira varNAdi sAmAnya meM hI guNapanA honA cAhiye-varNAdikoM ke vizeSa jo kRSNa Adi haiM unameM guNapanA avasthAmAM nivRtta thaI jAya che ane be aMza eka aMzanI avasthAmAM paNa nivRtta thaI jAya che. tethI te guNazane paryAya rUpa gaNavAmAM Ave che. A kathananuM tAtparya nIce pramANe che-vAre ke kaI dravyamAM ochAmAM ochA pramANavALA eTale ke eka guNa (aMza) kALAza Adi guNa rahele hoya paraMtu be aMza (guNa) kRSNAdi guNonuM te dravyamAM Agamana thatAM ja te eka guNa kRSNAdi guNonI nivRtti thaI jAya che e ja pramANe kRNAdi guNenA be aMza rahelA hoya, te eka guNakRSNAdi avasthAnI prApti thatAM ja te be azenI nivRtta thaI jAya che tethI kRSNAdi guNanA eka, be, traNa, cAra, AdithI laIne saMkhyAta, asaMkhyAta ane anaMta paryantanA badhA aMze paryAya 35 cha, 125 1 tme| ubharatIya che. yu pAra cha -"saha vartI") yAl mA 4thana dvaa2| ye pAta 548 42vAbhAM bhAvI hai gupa sahavatI hoya che. jema ke jIvanA citanya, amUrta Adi guNe sahavatI che. paryAye kamavatI hoya che. jema ke jIvanI nAraka, tiryaMca Adi paryA. zaMkA-je evuM hoya, te varNAdi sAmAnyamAM ja guNapaNu devuM joIe paratu kALAza aAdi je varNavizeSe che temAM guNapaNune abhAva have joIe,
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 147 paryavanAmanirUpaNam 663 - nAmapi prabhUtakAlaM prAyaH sahAvasthAyitvamiti tepAmapi guNatvaM bodhyam / nandete guNaparyAyAH punAstikAyasyaiva bhavatA'bhihitAH, na tu dharmAstikAyAdInAm / dRzyante ca dharmAstikAyAdInAmapi guNA gatisthityavagAhopayogavarttanAdayaH, paryAyAzca pratyekamanantA agurulaghvAdaya iti cedAha indriyapratyakSagamyatvAt sumatinahIM honA caahiye| kyoMki ye aniyamita haiN| zaMkAkAra kI isa zaMkA kA abhiprAya yaha hai ki jisa prakAra guNa ke eka aMza do-aMza Adi aniyamita hai isaliye ye paryAya haiM usI prakAra kRSNAdi bhI aniya mita hai ataH inheM bhI paryAya hI mAnanA cAhiye-guNa nahIM / so isa zaMkA kA uttara yaha hai ki varNa sAmAnya ke bheda jo ye - kRSNAdi haiM ve prAyaH bahuta samaya taka dravya ke sAtha avasthita rahate haiM / isaliye ina meM guNatA mAnI gaI hai| paryAyeM isa prakAra se dravya ke sAtha niyamita prabhUtakAla taka nahIM rahatI haiM / isaliye acirasthAyI hone se una meM guNatA nahIM mAnI gaI hai| zaMkA- ye guNa paryAyeM Apane pudgalAstikAya kI hI kahI haiM dharmAstikAyAdikoM kI nahIM kahIM haiN| so aisA to hai nahIM kyoMki pulAstikAya ke jaisA dharmAstikAyAdikoM meM bhI gatihetutva, sthitihetutva, avagAhahetutva, upayoga evaM varttanAdi guNa aura inameM pratyeka meM ananta agurulaghu Adi rUpa paryAyeM dekhI jAtI haiM kAraNa ke te aniyamita che, ahI zaMkA karanAra vyakti evu` kahevA mAge che ke jema guNunA eka aza, e aza Adi aniyamita hovAthI temane paryAya rUpa gaNavAmAM Ave che, eja pramANe kRSNAdi muA paNa aniyamita hAya che, tethI temane paNa guNarUpa mAnavAne badale paryAya rUpa ja mAnavA joie. A zaMkAnuM samAdhAna A pramANe karI zakAya-- vaNu sAmAnyanA bheda rUpa je kRSNA varSoM che, teo sAmAnya rIte ghaNA samaya sudhI dravyanI sAthe avasthita rahe che (vidyamAna rahe che) tethI kRSNAdi vaNune dravyanA guNurUpa mAnavAmAM Avela che parantu paryAya e rIte dravyanI sAthe lAMkhA samaya sudhI rahetA nathI A rIte acirasthAyI havAne kAraNe temane dravyanA guNurUpa mAnavAte khadale dravyanI paryAya rUpa mAnavAmAM Ave che. zaMkA-Ape ahI pudgalAstikAyanA ja guQA ane paryAyAnuM pratipadana karyuM che. dharmAstikAya AdinA guNA ane pAMcAnu' te Ape kathana ja karyuM nathI pudgalAstikAyanI jema dharmAstikAya AphrikAmAM paNa gati hetutva, sthiti hetutva, avagAhahetutva, upayega ane vattanAda guNNAnA ane ana'ta aguru laghu Adi paryAyano ahIM zA kAraNe ullekha karAye nathI ?
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________ 664 manubogadvArase pAdyatayA pudgaladravyasyaiva gugaparyAyA uktAH, na tu zeSANAM dharmAstikAyAdInAm / tasmAd yat kimapinAma tena sarveNApi dravyanAmnA guNanAmnA paryAyanAmnA nA bhavitavyam , nAtaH paraM kimapi nAmAsti / tataH sarvasyaivAnena saMgrahAt trinAmasaducyate iti / sU0 147 // uttara-pudgala dravya ko guNa paryAyeM indriya pratyakSa dvArA gamya hone se supratipAdya haiM isaliye sUtrakArane umakI hI guNa aura paryAyeM yajJa kahI haiM zeSa dharmAstikAyAdikoM kI nahIM / isaliye jo bhI koI nAma hai vaha yA to dravya kA nAma hogA, yA paryAya kA nAma hogA yA guna kA nAma hogaa| isase Age aura koI nAma nahIM hogA ataH samasta nAmoM kA isa trinAma se saMgraha ho jAne se yaha trinAma khlaataahai| bhAvArtha-sUtrakAra ne isa mUtra dvArA trinAma kI vyAkhyA kI haiusameM unhoMne yaha spaSTa kiyA hai ki tIna prakAra kA jo nAma hai para trinAma hai| nAma ke tIna prakAra dravya guNa aura paryAya nAma hai| jo bhI nAma hogA vaha yA to dravya ko lekara hogA, yA guNa ko lekara hogA yA paryAya ko lekara hogaa| dharmAstikAya Adi jo nAma haiM ve dravyAzrita nAma hai / arthAt-dravyoM ke jo nAma haiM ve dravya nAma haiN| guNoM ke jo uttara-pudgaladravyanA guNo ane paryAye IndriyapratyakSa dvArA anubhavI zakAya tevAM hovAthI temanuM pratipAdana saraLatApUrvaka karI zakAya che paraMtu dharmAstikAyAdinA guNa paryAne Indriya pratyakSa dvArA anubhava karI zakate nathI tethI ja sUtrakAre ahIM pula dravyanA ja guNe ane paryAnuM prati pAdana karyuM che, bAkInAM dharmAstikAya AdikanA guNe ane paryAnuM pratipAdana karyuM nathI tethI ja je kaI paNa nAma haze te kAM te dravyanuM nAma haze, kAM te guNanuM nAma haze kAM te paryAyanuM nAma haze tenAM karatAM AgaLa bIjuM koI paNa nAma nahIM hoya tethI samasta nAbene A trinAma vaDe saMgraha thaI javAthI, temane ahIM trinAma rUpa kahevAmAM Avela che. bhAvArtha-sUtrakAre A sUtra dvArA trinAmanuM nirUpaNa karyuM che A sUtramAM temaNe e vAta spaSTa karI che ke traNa prakAranuM ja nAma che te trinAma che. nAmanA 15 // 2 naye prabhAra cha-(1) dravyanAma, (2) gunAma, ana (3) paryAyanAma je kaI paNa nAma haze kAM te dravyane AdhAre haze, kAM te zAzane AdhAre haze, kAM to paryAyane AdhAre haze dharmAstikAya Adi je nAmo che teo dravyAzrita nAmo che eTale ke kanAM je nAma
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________ gopani TIkA sUtra 147 paryavanAmanirUpaNam nAma haiM ve guNa nAma haiM-imIliye guNanAma pAMca prakAra kA kahA gayA hai| yadyapi guma rUpa rasAdi ke bheda se cAra prakAra kA hotA hai parantu saMsthAna ko bhI pudgala dravyAzrita sarvadA hone ke kAraNa guNarUpa mAna liyA gayA hai isaliye guNanAma meM paMcavidhatA kahI gaI hai| pAMca prakAra ke vargoM kA, do prakAra ke gaMdho kA, pAMca prakAra ke rasoM kA aura ATha prakAra ke spoM kA tathA pAMca prakAra ke parimaMDala Adi AkAroM kA jo 2 nAma hai vaha guNa nAma hokara bhI bhinna 2 rUpa se varNAdi nAma hai| isa prakAra ye guNa nAma 25 prakAra ke hokara bhI eka guNanAma meM hI antarbhUta haiN| paryAya nAma niyamita nahIM haiN| kyoMki paryAye svayaM anekavidha haiN| rUpa, rasa, gaMdha Adi jitane bhI guNa haiM una saba meM unake eka do tIna cAra Adi saMkhyAta, asaMkhyAta anaMta aMza haiM eka kRpaNa guNa ko hI le lIjiye-koI padArtha kama kRSNa hai, koI usase adhika kRSNa hai aura koI usase bhI adhika kRSNa haiN| yaha kRSNa guNa kI taratamatA usake aMzoM ke Upara nirbhara hai| kRSNa guNa kA sabase kama jo eka che te dravyanAma che. guNenAM je nAma che te guNanAma che. te guNanAma pAMca prakAranA kahyA che je ke varNa, rasa, gaMdha, ane sparza rU5 cAra guNa hoya che, paraMtu saMsthAna (AkAra)ne paNa pudgala dravyamAM sadA saddabhAva rahe che, te kAraNe ahIM saMsthAnane paNa guNa rUpa gaNIne guNanAmamAM paMcavidhatA prakaTa karavAmAM AvI che. pAMca prakAranA varSonA, be prakAranA gaMdhanAM, pAMca prakAranA rasanA, ATha prakAranA sparzanAM ane pAMca prakAranA saMsthAnAM (AkArena) je je nAmo che te guNanAma hevA chatAM paNa judAM judAM varNAdi nAma rUpa che. A prakAre A guNanAma 25 prakAranA hovA chatAM paNa eka guNanAmamAM ja samAviSTa thaI jAya che. paryAyanAma niyamita nathI, kAraNa ke paryA anekavidha heAya che rUpa, rasa, gaMdha Adi jeTalA guNe che temAM varNAdinA eka, be, traNa, cAra, AdithI laIne 10 paryaMtanA aMzone, saMkhyAta azene, asaMkhyAta aMzene ane aneka aMzene sadubhAva hoI zake che. ekalA kRSNa varNa rUpa guNane ja dAkhale laIe keI padArthamAM ghaNI ochI kALAza hoya che, koIkamAM adhika kALAza hoya che, kaImAM adhikatara kALAza hoya che, te kaImAM adhikatama kALAza hoya che. A kRSNa guNanI jUnAdhitAne AdhAre temAM rahelI kALAzanA aMza para AdhAra rAkhe che. kRSNa guNane je sauthI jaghanya (nyUnamAM nyata) aMza che te eka aMza rU5 ba0 84.
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________ 666 anuyogadvAra punaH prakArAntareNa trinAma mocyate mUlam - taM puNa NAmaM tivihaM, itthI purisaM NapuMsagaM deva / eesi tivhaMpi ya, aMtaMmi ya parUvaNaM vocchaM // 1 // havaMti cattAri / tattha purisassa aMtA, AI Uo te ceva itthiyAo, havaMti okAraparihINA // 2 // aMza hai vaha kRSNa guNa kA jaghanya aMza hai / yaha kRSNa guNAMza kRSNaguNa kA paryAya hai / isa paryAyavAlA jo paramANu Adi dravya hai vaha kRSNa guNa kI eka aMza rUpa paryAyavAlA hone se eka guNa kRSNavAlAeka guNakAlaka- paramANu Adi isa nAma se kahA jAtA hai| isI prakAra se anya dviguNa Adi kAlaka dravya paryAya nAma meM jAnanA cAhiye / isI prakAra se anya gaMdhAdi guNoM ke ekAdi aMzopeta paramANu Adi dravyoM ke nAma ke viSaya meM jAnanA caahiye| yahAM para kRSNAdi guNoM kI eka aMza do aMza Adi paryAyeM kahI haiM aura ina paryAyoM ke Azrita eka guNa kAlaka paramANu aisA jo nAma hai vaha paryAyAzrita nAma hai| paryAyAzrita nAma meM paryAya kI mukhyatA rahatI hai / guNa aura paryAyoM meM sahavarttitva aura kramavartitva aniyamitatva ko lekara bheda hai| tAtparya yaha hai ki sahavartI guNa aura kramavartI paryAyeM haiM / // sU0 147 // gaNAya che te kRSNa guNuAMza kRSNa guNanI paryAya rUpa gaNAya che. A paryAyavALuM. paramANu Adi dravya hAya che te kRSNe zunnunA eka aMza rUpa paryAMcavALuM hAvAthI tene eka guNa kRSNutAvALuM athavA eka guNu kAlaka paramANu Adi rUpa kahevAmAM Ave che. dviguNu Adi kAlaka drazyaparyAyanA viSayamAM paNa eja prakAranuM spaSTIkaraNa samajavu' eja pramANe anya gadhAdi guNNAnA eka Adi a'zeAvALA paramANu Adi drabyAnA nAma viSenuM kathana paNa samajavuM joie. ahIM kRSNAdi guNAnA eka aMza, e aMza Adine paryAya rUpa kahevAmAM Avela che. ane te paryAcAne AdhAre eka guNu kAlaka 52mANu, Adi je nAma ApavAmAM AvyAM che, te paryAyAzrita nAmeA che paryAyAzrita nAmanAM paryAyanI pradhAnatA rahe che guNu ane paryAyamAM sahati ane kramati (aniyamitatva)nI apekSAe bheda hoya che eTale ke gugu sahavatI hoya che ane paryAya kramavatI hoya che. prasU.147nA
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________ manugogacandrikA TIkA sUtra 148 prakArAntareNa trinAmanirUpaNam aMtia iMtiya uMtiya-aMtAu gapuMsagasta boddhvvaa| eemi tiNhaMpi ya, vocchAmi nidaMsaNe etto||3|| AgAraMto rAyA, IgAraMto girI ya siharI y| UgAraMto viNhU, dumo ya aMto u purisANaM // 4 // AgAraMtA mAlA, IgAraMto sirI ya lacchI y| UMgAraMtA jaMbU, bahU ya aMtA u itthINaM // aMkAraMtaM dhannaM, iMkAraMtaM napuMsagaM atthi / uMkAraMtaM pIluM mahuMca aNtaannpuNsaannN||se tNtinnaame|suu.148|| chAyA- tatpunarnAma trividham , strI puruSo napuMsakaM caitra / / eteSAM trayANAmapi ca, ante ca prarUpaNAM vakSye // tatra puruSasya antAH, AIUo bhavanti catvAraH / taeva striyAH, bhavanti okaarprihiinaaH|| aM iti ca iM iti ca, uM iti ca antAstu napuMsakasya bodhvyaaH| eteSAM trayANAmapi, vakSyAmi nidarzanamitaH / / AkArAnto 'rAyA' IkArAnto 'girI' ca 'siharI' ca / UkArAnto 'vihU' 'dumo' ca antastu puruSANAm // AkArAntA 'mAlA' IkArAntA 'sIrI'ca 'lacchI'ca / UkArAntA 'jaMbU' 'bahU' ca anyastu strINAm // aMkArAntaM 'dhannaM' iMkArAntaM napuMsakam 'asthi'| uMkArAntaH 'pIlaM' 'mahuM' ca anto napuMsakAnAm // tadetat trinAma ||suu0148|| TIkA-'taM puNa' ityAdi dravyasambandhi tatpunarnAma strI punapuMsakabhedena trividhaM vijJeyam / eSAM trayANAmapi ca nAmnAm ante yAnyAkArAdInyakSarANi tadvArA nAmnaH prarUpaNAM kari prakArAntara se punaH imI trinAma ko sUtrakAra kahate haiM"taM puNa NAmaM tivihaM" ityaadihave sUtrakAra trinAmanuM bIjA prakAre kathana kare che- "taM puNa NAmaM tiviha" tyA
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________ amuyogamA jyAmi // 1 // tatra-trividhanAmno madhye puruSasya pulliGganAmnaH annA antasthitA varNA 'AI Uo' iti bhavanti / tathA-sroliGga nAmnaH antasthitA varNA okAravarjitAH pUrvoktA eva varNA bodhyaaH| AkArAntA IkArAntA UkArAntAzca zabdA strIliGgA bodhyaaH||2|| tathA-napuMsakazabdAnAm 'a' iti ca 'I' iti ca '' itica antA bodhyAH / ayaM bhAva:-aMkArAntA iMkArAntA ukArAntAzca zabdA napuMsakaliGga bodhyaaH| ito'gre eteSAM trayANAmapi nidarzanam udAharaNaM vakSyAmi zabdArtha-dravya saMbandhI (taM puNaNAma) vaha nAma (tivihaM) tIna prakArakA hai (isthI purisaM NapuMsagaMceva) strInAma puruSanAma aura napuMsaka nAma / (eesiM tiNhaMpi aMtamiyaparUvaNaM vocchaM) maiM ina tInoM bhI nAmoM kI anta meM Agata AkArAdi akSaroM dvArA prarUpaNA kruuNgaa| (tattha) tIna prakAra ke nAma ke bIca meM (purisassa) pulliGga nAma ke (aMto) anta meM (AIu o cattAri havaMti) AI U, o, ye cAra varNa hote haiN| (itthiyAo) strIliGga nAma ke anta meM (okAra parihINA) okAra varNa se rahita ye pUrvokta hI varNa (havaMti) hote haiN| arthAt AkArAnta, IkArAnta aura UkArAnta zabda strIliGgavAle hote haiN| tathA (antAH) jinake anta meM (aMtima iMtiya utiya) aM, iM, uM ye varNa hote haiM ve (NapuMsagassa) zabda napuMsakaliGga, ke (boddhavvA) jAnanA caahiye| tAtparya yaha hai ki prAkRta bhASA meM aM, I, uM, antavAle zabda napuMsakaliGga, ___ zAya-draya viSaya (taM puNa NAma) a nAma (viviha) 3 42nu 3ya che. nema , (itthI purisaM NapuMsagaM ceva) (1) zrInAma, (2) puruSanAma (3) nasa nAma (eesiM tiNha pi aMtamiyaparUvaNa vocchaM) ve // 3 prakAranAM nAmanI temanA aMtyAkSaro dvArA prarUpaNa karavAmAM Ave che eTale ke strIliMga, AdinAM nAmone ane kayA kayA akSare Ave che, te prakaTa 42vAmAM Ave cha-(tattha purisassa aMtA A, I, U, o cattAri havaMti) puruthanA (puliMganAmo, narajAtinAM nAma) ne ane A, I, U ke e, A yAmAMnA 5 1 (akSa2) DAya che. (isthiyAo okAraparizINA) strInA nArI jAtinAM nAma) ne anne "e" sivAyanA pUrvokta traNe seTa, A, I, U (havaMti) DAya che ye haiM ArAnta, IrAnta bhane Azanta zaNhI nArI tinai (C) DAya cha, tathA (antAH) 24ne manta (aMtia iMtiya utiya) bha, 3 6 DIya cha, te zahAne (NapuMsagassa) nadhusa linA (nAnyetara tinaI) (bolvo) samanapA yana tAtparya e che ke prAkRta bhASAmAM e, I ane uM anAvAlA ne navuM
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________ bocandrikA TIkA sUtra 148 prakArAntareNa trinAmanirUpaNam 669 kavayiSyAmi ||3|| atha puMlliGgazabdodAharaNamAha - 'rAyA' iti AkArAntaH zabdo bodhyaH / 'girI' 'siharI' ca zabdau IkArAntau / 'bihU' iti UkArAntaH 'dumo ' iti okArAntaH / ete pu~lliGgazabdAH || 4 || atha strIliGgazabdodAharaNAnyAha - 'mAlA' iti AkArAntaH zabdaH / ' sirIlanchI' zabdau IkArAntau / 'jaMbU bahU' zabdau ca UkArAntau / AkArAntA IkArAntA UkArAntAca mALAdayaH zabdAH strIliGgA bodhyAH || 5 || atha napuMsakaliGgazabdodAharaNAnyAha - 'aMkAraM taM dhannaM ' mAne gaye haiM / (etesiM tipi ya eto NidaMsaNe vocchAmi ) aba maiM yahAM se Age ina tInoM ke udAharaNa kahatA hU~ - (AgAraMto rAyA, IgAraMto girI, ya siharI ya, UgAraMto viNha dumo ya aMto u purisArNa) "rAyA" yaha pulliGgake AkArAnta zabda kA udAharaNa hai "girI" evaM "siharI" ye do zabda pulliGga, ke IkArAnta zabda ke udAharaNa haiM / "viNhU" yaha pulliGga ke okArAnta zabda kA udAharaNa hai / aura "dumo " yaha pulliGgake UkArAnta zabda ko udAharaNa haiM / (itthINa) strIliGga zabda ke udAharaNa ye haiM - (AgAraMtA mAlA) AkArAnta "mAlA" zabda (IgAraMtA ) IkArAnta ( sirIya lacchI ya) "sirI" aura "lacchI" ye do zabda (UgAraMtA jaMbU bahya) okArAMta "jaMbU" aura "vaha" ye do zabda | isa prakAra AkArAnta, IkArAnta aura UkArAnta mAlAdikazabda strIliGga jAnanA caahiye| aba sUtrakAra napuMsakaliGga zabdoM ke udAharaNa 66 sAbiMganA nAbhI gavAmAM Ave che. (etemiM tinha pi ya eto NidaMsaNe bocchAmi) have mA tra sicanA yahonA udyaarthe| bhASavAmAM Ave che(AgAraMto rAyA, IgAraMto tirI, ya siharI ya, UgAraMto viSahU, ogAraMto dumo, aMto u purimANaM) puliganA anta yaha 4H327 rAyA " (rAma), 4. "girI" (giri) bhane siharI " ( zimarI) mA me yaho azanta naramatinAM paDho che. "viNDU (viSaya) A pada UkArAnta narajAtinuM pada che. " dumo (vRkSa, druma) " mA AIta yaha kheAzanta naramatitu yaha che, (itthINa) strIliMga (nArIlatinAM) pahonA nIce pramANe uhADa2 che- (AgAraMtA mAlA) 66 mAlA 99 yA yaha AkArAnta nArInnatinu che, (IgAraMtA sirI ya lacchI ya " sirI " bhane " lacchI " A be prAkRta pAIkArAnta-nArI latinAM po che, (UtAraMtA jaMbU, bahUya) "jU" bhane "jaDU" mA me padA UkArAnta nArIjAtinAM padma che. A prakAre AkArAnta, iMkArAnta ane kArAnta mAlA Adi paTTAne strIliMga samajavA joie . have sUtrakAra napu eka "
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogavArasya aMkArAntaH zabdaH 'dhannaM' iti vijJeyaH / 'atthi' iti zabda iMkArAnto bodhyaa| 'pIla mahu~' ceti zabda dvayaM uMkArAntaM bodhyam / ete aMkArAntAdayaH zabdA napuM. sakaliGgA bodhyaaH| liGgatraye ya ete zabdA uktAste savibhaktikAH mAkRtazabdA vijJeyAH prakRtamupasaMharannAha-tadetat trinAmeti ||suu0 148|| kahate haiM-(bhaMkAraMtaM dhanna) aMkArAnta zabda "dhannaM" haiN| (iMkAraMtaM napuM sagaM atthi) iMkArAnta zabda "adhi" hai (uMkAraMtaM pilaM mahaM ca) aura ukArAnta "pIlaM" "mahuM" haiM ye aMkArAntAdi zabda (antA) ki jinake anta meM "aM" "I" "" ye varNa haiM ve (napuMsagANaM) napuMsakaliGga haiN| tInoM liGgoM meM jo ye udAharaNa kahe gaye haiM ve vibhaktiyukta prAkRta zabda haiN| (se taM tiNAme ) isa prakAra yaha trinAma hai| bhAvArtha-prAkRta bhASA meM tIna liGga haiN| unameM jina zabdoM ke anta meM "A I U o" ye cAra varNa hoM ve pulliGga haiM-jaise "rAyA" yaha zabda "saMskRta meM "rAyA" kI chAyA "rAjan" hai| aura yaha vahAM halantapulliGga meM nakArAnta zabda hai / "girI aura siharI" ye do zabda ikArAntapulliGga ke udAharaNa haiM / saMskRta meM ina kI chAyA "giri" binA (nAnyata2 jatinai) pahAnA haa2| mApe - (akArAntaM dhanaM) "dhannaM" . pAhata 56 arAnta na vinu 54 che. (iMkArAntaM napuMsagaM atthi) " asthi, 0 prAkRta 54 rAnta napusa garnu 56 che. (ukArAntaM pIluM mahuM ca) " poluM" bhane " mahuM" ph| 'rAnta na:sabinA paDhI cha. 2 zahone bhante ma, , , " che te pahA (napaMsagANaM) naghusavinA kAya che, ma pAta to paDesAM aTa 421mAM AvI cukI che. traNe liMganAM (jAtinA) A je padanA udAharaNa Apapaamaa bhAcyA cha, a vimatiyuta prAkRta shm| cha. (se taM viNAme) mA prakAranuM trinAmanuM svarUpa samajavuM. bhAvArtha-prAkRta bhASAmAM uparyukta traNa liMga hoya che. je zabdane anta " A, I, U, o" mA yA2 mAnA cha 5 1 hAya cha te ph| pulisa DAya cha rebha mArAnta "rAyA" 56 mA zanI saMta chAyA "rAjam ,' thAya cha tara zubharAtImA "M" cha. // zama mAnta linu hA 26 che. " girI" bhane "biharI" mA paho Usad yannA 82 / 32 mahI 152|yaaN che. "girI" pAta panI saMskRta chAyA " girI" thAya cha, "siharI" bhanI
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 148 prakArAntareNa trinAmanirUpaNam 671 aura "zivarI" aisI hotI hai-giri zabda vahAM ajanta pulliGga aura zikharin zanda halantapulliGga hai| "viNha" yaha zabda UkArAnta pulliGga kA hai| isakI saMskRta chAyA "viSNu" aisI hai| viSNu zabda yahAM ajanta pulliGga hai| "dumo" yaha zabda okArAnta pulliGga kA hai| isakI chAyA "drumaH" aisI hai / yaha zabda vahAM akArAnta pulliGga hai| strIliGga meM prAkRta AkArAnta mAlA zabda hai| saMskRta chAyA isakI mAlA hI hai| saMskRta meM bhI yaha zabda ajanta strIliGga hI hai| prAkRta bhASA meM okArAnta zabda strIliGga nahIM mAnA jAtA hai| jaise devoM Adi zabda / okArAnta zabda saba hI pulliGga hai| lacchI sirI-ki jinakI saMskR chAyA lakSmIH aura zrI aisI hotI hai donoM zabda IkA. rAnta strIliGga haiN| UkArAnta jaMbU baha zabda prAkRta meM strIliGga haiN| saMskRta meM bhI ye donoM strIliGga meM haiN| prAkRta bhASA meM napuMsakaliGga kI nizAnI aMI u hai| jinake anta meM ye aM iM uM hote haiM ve napuMsakaliGga mAne jAte haiN| jaise asthi asthi, mahuM-madhu piil-piil| isa prakAra sakRta chayA " zikharI" thAya cha, gutImA tana saya 5'ta thAyache "viNha " mA 56 zanta pudina 2 35 cha. tanI sata chAyA " viSNu" thAya che. "dumo" mA 54 rAta puginA udAharaNa rUpa che. tenI saMskRta chAyA "TUma thAya che tene gujarAtImAM " vRkSa" 4 cha sabhA 'druma' 54 mata cha. sArAnta bholi panu hA "mAlA" 56 che. tenI satata chaay| 55 'mAtA' ja thAya che saMskRtamAM paNa A zabda AkArAnta strIliMga ja che prAkRtamAM AkArAnta zabdane strIliMgavALo gaNavAmAM AvatuM nathI jema ke "de' adhAM santa yaha puEinAya cha " sirI bhane lacchI" mAnne pada IkarAnta strIliMganAM udAharaNa che temanI saMskRta chAyA anukrame "zrI" bhane " lakSmI" che. saratamA 55 mA mane pahazrInii or pahA . U 42rAnta " jaMbU" bhane " bahU " ma bhanne pAtamA sIsi janA zabdo che saMskRta bhASAmAM paNa A banne zabdo strIliMga ja che. je zabdonA antyaakss| "aM 'iM " ya cha, te zo navinA sarAya cha bha, "atthi" mA 56 iMnta, " mahuM" 54 usata bhane "polaM" mA 56 u zanta bhane 'dhannaM' mA 56 aM 12-ta nasalaganA po che saMskRtamA tamanA manA pAya ma " madhu", 'pIlu'
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________ 672 bhanubogadArakhe atha caturnAna nirUpayitumAha -- mUlam.-se phi ta cauNAma ? ca uNAme caubihe paNNatte, taM jahA-AgameNaM loveNaM payaIe vigAreNaM / se kiM taM AgameNaM? AgameNaM vaka, vayaMse, aimutte| se taM aagmennN| se kiM taM lovaNaM? loveNaM te ettha te'stha, paDo ettha-paDo'stha, ghaDo ettha ghddo'tth| se taM lovennN| se kiM taM pagaIe ? pagaIehoda iha gaDDe AvaDaMtI, AlikkhAmo eNhi, aho acchariyaM / se taM pgii|| se kiM taM vigAreNaM? vigAreNaM-daMDasma aggaMdaMDaggaM, sA AgayA sA''gayA, dahi iNaM-dahINaM, naIiha-naIha, maha udagaM-mahRdagaM vaha Uho-vahaho / se taM vigaarennN| se taM cauNAme ||suu0149|| chAyA-atha kiM taccaturnAma? caturnAma caturvidhaM prajJatam, tadyathA-Agamena, lopena, prakRtyA, vikAreNa / atha kiM tadAgamena? Agamena-cakram , vayasyAH, atimuktakaH / tadetadAgamena / atha kiM tad lopena ? kopena-te atrate'tra, paTo atra-paTo'tra, ghaTo atra ghaTotra / tadetad lopena / atha kiM tat prakRtyA ? prakRtyA-bhavati-iTa, garte ApatantI AlekSyAma idAnIm , aho Azcaryam tadetat prktyaa| atha kiM tad vikAreNa vikAreNa daNDasya agram daNDAgram , sAgatA= sA''gatA, dadhi idam dadhIdam , nadI iha-nadIha, madhu udakam-madhUdakam , vadhU uhaa-vdhuuhH| tadetad vikAreNa / tadetaccaturnAma // 50 149 // strIliGga, puliGga aura napuMsakaliGga saMbandhI zabdoM se niSpanna strInAmapulliGga nAma aura napumaka nAma haiM / isa prakAra liGgAnusAra yaha trinAma svarUpa hai |suu0 148 // ane gharache A prakAranAM strIliMga, puliMga ane napuMsakaliMganA zabdamAMthI banatAM nAmane anukrame strInAma, puliMganAma ane napuMsakanAma kahe che. liMga (jAti) anusAra trinAmanuM A prakAranuM svarUpa samajavuM. sU0148
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanuyonacandrikA TIkA sUtra 149 caturnAmanirUpaNam TIkA -' se kiM taM ' ityAdi - ziSyaH pRcchati - atha kiM taccaturnAma ? iti uttarayati - catunIma - catuSprakAraka nAma - caturnAma taddhi caturvidhaM prajJAtam / caturvidhatvamevADa - Agamena, lopena, prakRtyA, vikAreNa ceti AgamenetyAdiSu sarva 'niSpanna' - mityadhyAhAryam / tatra - Agamena niSpannam ' baiMka, vayaMse, aimuMtara' vakraM vayasyaH, atimuktakaH, atra prAkRte AgamarUpo'nusvAraH, "vakrAdAvantaH" (8 / 1 / 26) tathA lopena niSpannaM nAma - 'te aba sUtrakAra cAra prakAra ke nAma kI prarUpaNA karate haiM"se kiM taM caraNAme" ityAdi / 673 zabdArtha - (se kiM taM cauNa me) he bhadanta ! vaha caturnAma kyA hai / uttara- (caugAme cauccihe paNNatte) caturnAma - cAra prakAra kA prajJapta huA hai / (taM jahA) jaise (AgameNa, loyeNaM papaIe, vigAreNaM) eka Agama niSpanna nAma, dUsarA lopaniSpanna nAma tIsarA prakRta fasure nAma aura cauthA vikAra nippanna nAma / (se kiM taM AgameNaM) he bhadaMta ! Agama niSpanna nAma kyA hai ? uttara- (AgameNaM vaMkaM vayaMse asuMtae) AgamaniSpanna nAma vakra vayasya aura atimuktaka haiN| (setaM AgameNaM) isa prakAra ye saba Agama se niSpanna nAma haiN| (se kiM taM loveNaM) he bhadanta ! lopa niSpana nAma kyA hai ? have sUtrakAra caturnAmanI prarUpaNA kare che-- 66 ' se kiM taM ca me " tyAhi cethAleda rUpa zabdArtha - (se kiM taM cauNAme) he bhagavan ! nAmanA caturnAmanu svarUpa kevuM che ? ttara- (caNA me caubihe paNNatte) yaturnAma yAra prahAra chu che (taMjA) te yAra prahAro nIce pramANe che - (AgameNa, loveNaM, payaIe, bigAreNaM) (1) AgamaniSyanna nAma, (2) seopaniSyanna nAma, ( 3 ) prabhRtiniSpanna nAma (4) vihAraniSpanna nAma. prazna - (se kiM taM AgameNaM) he bhagavan ! AgamaniSyanna nAma haine use che? hai uttara-(AgameNaM vaMkaM, vayaMse, ai muMtara) 14, vayasya bhane atibhuta, mA paho AgamaniSyanna nAbhe che. ( se taM AgameNaM) mA aAranAM bhAgamaniSyanna nAmA haiAya che prazna- (se kiM taM loveNaM) he bhagavan ! sopaniSyanna nAma Thevu' hoya che ? a0 85
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________ 674 anuyogadAra etya tetya, paDo etya paDottha' te atra-te'tra, paTo atra-paTo'tra ityAdi, matra pAkRtamayoge 'ettha' ityasya ekArasya lopaH "tyadAyavyayAt tatsvarasya luka" (8 / 1 / 40) / tathA-prakRsyA niSpannaM nAma-'gaDDe-AvaDaMtI, Alekkhamo-eNi, hoi-iha' garte ApatantI, AlekSyAma idAnIm , bhavati-iha, ityAdi / bhatra "edotoHsvare" (17) "tyAdeH" (81.9) etatsUtrAnusAreNa mAkRte prakRtibhAvo bhavati / tathA-vikAreNa niSpannaM nAma-'daMDassa aggaM daMDaggaM, sA AgayA uttara-(loveNaM) lopa niSpanna nAma isa prakAra se haiM-(te estha= te'ttha, paDo eltha-paDo'stha, ghaDo estha-ghaDo'stha) te amrate'tra paTo atra-paTo'tra ghaTo atra ghaTo'tra (se taM loveNaM) isa prakAra ye lopase niSpanna nAma haiN| (se ki taM pagaIe) he bhadanta prakRti bhAva se niSpakSa nAma kyA hai ? (pagaIe) prakRti bhAva se niSpanna nAma isa prakAra se hai (hoi iha, gaDDe AvaDaMnI AlikkhAmo emhi aho acchariya) bhavati iha garte ApatantI, AleyAma idAnIm , aho Azcaryam (se taM pagaIe) isa prakAra ye prayoga prakRti bhAva se niSpanna nAma haiM / (se kiM taM vigA. reNaM) he bhadanta / vikAra se niSpanna nAma kyA hai? utsara-(vigAreNaM) vikAra se niSpanna nAma isa prakAra se hai(daMDassa+aggaM daDaggaM, sA+AgayA sA''gayA, dahi+iNaM-dahINaM, naI+ uttara-(loveNaM) sopani05-na nAma mA prA2nA taya che-(te ettha te'stha, paDo ettha-paDo'ttha, paDo ettha ghaDo'ttha) tamatrate'tra(tatra, te ane va 12ye " AnuM je nizAna che tene avagrahacihna kahe che. A prakAranuM nizAna pachInA pahanA 'a' na sAya thye| cha ma sUyave hai) 5Tema-paTo'tra, bhane ghaTamitra ghaTo'tra (bhA pahAbhAM manA ane| sA5 yAthI apathika bhU. pAmA mAyAM . (se taM loveNaM) mA prare sopathI niyanna nAmA DAya che temane lepaniSpanna nA kahe che. -se kiM taM pagaIe ?) bhagavan! prakRtimAthI nipanna nAma kevuM hoya che? uttara-(pagaIe) prakRtilAvadhI nipanna nAma mA prAnu jaya hai(hoi iha, gaDDhe AvaDaMtI, AlikhAmo eNhiM, aho acchariya) bhati, bhata bhApatantI, AyAma hAnIm, a| Azcayam (se taM pagaIe), 11ranA A prago prakRtibhAvaniSpanna nAmanA udAharaNe pUrAM pADe che. prazna-se kiM taM vigAreNaM) 3 lan ! viniyanAma hAya ? SHR-(vigAreNaM) viniSpanna nAma prAnu DAya cha-(daMDassax
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogavandrikA TI kA sUtra 149 caturnAmanirUpaNam 675 sAgayA' daNDasya-aMgre daNDAgram , sA-AgatA sA''gatA' ityAdi bodhyam / vikAro hi varNasya sthAne varNAntarApAdanarUpaH / nAmavaMcAtra tena tena rUpeNa namanAt pariNamanAd bodhyam / loke hi yAntaH zabdAste AgamAghanyatamaniSpannA eva santi / ye ca Ditya DavitthAdayaH kazcidavyutpannatvenAbhimatAste'pi zAkaTAyanamate vyutpannA eva / uktaMca "nAma ca dhAtumAha nirute, vyAkaraNe zakaTasyaca stokam (apatyam ) / yanna padArthavizeSa samutthaM, pratyayataH prakRtezca tadUhyam" ||iti| itthaM ca sarveSAM zabdAnAmAgamAdimizcabhiH saMgrahAdidamAgamAdikaM cturnaametyucyte| prakRtamupasaMharannAha-nadetaccaturnAmeti // 50 149 // iha-naIha mahu+udagaM+prahRdagaM, vaha mhobrhho| daNDa+agra-daNDAgra sA+ AgatAsAgatA dadhi+idaMdadhIdaM nadI+hanadIha, madhu+udaka-madhUdaka, vadhU+Uha vadhUhaH (seta vigAreNaM) isa prakAra ke ye zabda vikAra niSpanna nAma haiM / ( se naM ca uNAme ) ye pUrvota caturnAma haiN| bhAvArtha--Agama niSpanna, lopa niSpanna, prakRti niyanna aura vikAra niSpanna isa prakAra se caturnAma cAra prakAra ke hote haiN| Agama rUpa anusvAra se jo zabda niSpanna hote haiM ve Agama niSpanna caturnAma hai jaise prAkRta bhASA meM vaMka, vayaMse, aI muMtae ye zabda haiN| "vakrAdAvantaH" isa sUtra se prAkRta bhASA meM vakrAdi zabdo meM AgamarUpa anusvAra hotA hai| "vaMka" zabdakI saMskRta chAyA "yakam" hai| vayaMse "zabda kI agga-daMDagaM, sA+AgayA AIS'gayA, dahi / iNaM-dahINaM, naI iha-naIha, mahara udagaM=mahUdagaM, bahUxaho barho) 6+ 6, sA+AgatAsAgatA, dadhix idaM dhIha, nInahIDa, madhu+udaka-ma564, vadhUxUha-vadhUDaH (se taM vigAreNaM) mA mA 204 / vini05nna nAbhI che. (se taM cauNAme) mA mayAM nAme pUrvokta caturnAma rUpa gaNAya che. bhAvArtha-catunamanA cAra prakAra che-AgamaniSpana, lepaniSpana, prakatiniSpana, ane vikAraniSpana Agama rUpa anusvAra vaDe je je zabdo bane temane AgamaniSpanna caturnAma rUpa samajavA jema ke prAkRta bhASAnA "baMkaM, vayaMse ane aimuMtae" ! zo bhAgamani05-na yatu bhA che. " vAdAvantaH" / sUtra me pAta 8 72 cha , prAkRta bhASAmA And zaNTAmA 35 anusvAra DAya che. "vaM" mA prAkRta zAsana saMskRta chAyA "vakram " che. "vayaMse" I prAkRta 54nI sasta yA
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 66 anuyojadArako sayata chAyA" vysyH"hai| "muMtara kI jagaha para Amunsara bhI rUpa hote haiN| parantu caMkaM Adi jo ye nAma-pratipAdika saMjJaka zabda hai bhAmama niSpanna nAma hai arthAn anusvAra ke Agama se bane hue nAma haiN| +estha, paDo+estha, ina prAkRta prayogo meM "estha" zabda ke ekAra kA lopa "tyadAdyavyayAt tatsvarasya luk" isa sUtra se hotA hai| isaliye "testha paDottha" ye lopa niSpanna nAma haiN| "gaDDe AvaDatI, Aleksamo aihiM hoha iha" ina prakRtibhAva niSpanna nAmoM meM "edetoH svare tyAdeH ina sUtroM ke anusAra prAkRta bhASA meM prakRtibhAva hotA hai| jo prayoga jaise haiM unakA vaisA hI rUpa rahanA isakA nAma prakRti bhAva hai| prakRti bhASa meM mUla rUpa meM koI vikAra nahIM hotA hai| garte+ApatantI yahAM para saMskRta vyAkaraNa ke anusAra e ke sthAna meM av honA cAhiye, Ale. yAma+idAnIm yahA~ para "AdguNa" se e guNa honA cAhiye, bhavati+ iha yahAM para akaH savarNe dIrghaH." se dIrgha honA cAhiye-parantu prakRti bhAva hone para ina nAmoM meM koI bhI saMdhirUpa vikAra nahIM huA hai| "vayasyaH" cha. " aimuMtae" mA prAkRta pahanI sakRta chAyA " atimukvakaH" che. "va" mA 54nI yA "valka, " " vayaMse" mA pahanI sanyAya " vayasse" bhane "aimuMtae" mA 54nI 12 // " aimuttae" A rUpane paNa prayoga thAya che. paraMtu vaMka Adi uparyukta nAme-pratipAdana karanArA udAharaNa rU5 zabda-AgamaniSpanna nAma che, kAraNa ke A nAmA manusmAranA bhAgamathI bhane che. " tyadAdyavyayAt tatsvArasya luk" bhI sUtramA matAsA niyama anusAra " te+ettha" bhane " paDo+ettha" mA Ata homai " ettha" 54nA "e" 5 pAthI " tetya" bhane "bhola", pani0panna nAmA manyAM che. "edetoH svare syAdeH" mA satramA matAne niyama prabhAra "gaDDe pAvaDaMtI" bhane "Alekkhamo ehiM, koi " A pratibhAva nipanna nAmamAM prakRtibhAvane sadbhAva rahe che. pratibhAvamAM mULarUpamAM kaI paNa prakArane vikAra thato nathI paraMtu je prayoga 21 // 2132 hAya mei / 2132 27 che. "garta+Ayatanto" mA pAnI sandhi yatA sarata ||42naa niyama pramANe "e" ! 'a ' yA me, bhane " AlezyAma+idAnIm " mA pAnI sandhi 42di a+i=e mA niyama anusAra " AlekSyAmedAnIm " ya me, "bhavati+iha" mama i+haI yAyI 'bhavatIha ' naye; 52ntu // 5:o pratimA ninna nAmA havAthI, te nAmomAM kaI paNa prakArane sadhi rUpa vikAra thayo nathI.
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 150 paJcanAmanirUpaNam atha paJcanAma nirUpayitumAha mUlam-se kiM taM paMcanAme ? paMcanAme-paMcavihe paNNatte, taM jahA-nAmiyaM NevAiyaM akkhAiyaM ovasaggiyaM missN| Ase daNDa+ maggaM daNDa+agram sA AgayA, dahi+iNaM, naI+Iha mahu+udarga, yaha Uho, ina vikAra niSpanna nAmoM meM sarvatra dIrgharUpa vikAra huA hai| varNa ke sthAna meM dUsare varNa kA honA isakA nAma vikAra hai tathA usa usa rUpa se pariNamana hono isakA nAma nAma hai| vikAra hone para inakA "daMDaggaM sA''gayA, dahINaM, naIha mahadagaM, vahaho" aisA rUpa ho jAtA hai| loka meM jitane bhI zabda haiM ve Agama Adi kisI eka se niSpanna hue hI hote haiN| tathA "Distha Davitha Adi jo zabda avyutpanna kinhIM2 ke dvArA mAne hue haiM ve bhI zAkaTAyana ke mata meM vyutpanna hI mAne gaye haiN| uktaMca-nAma ca dhAtujamAha nirUkte vyAkaraNe zakaTasya ca tokam / yanna padArthavizeSasamutthaM, pratyayataH prakRtezca tadahyam" isa prakAra samasta zabdoM kA ina AgamAdi cAroM se saMgraha ho jAtA hai isaliye AgamAdika caturnAma kahe jAte haiM ||suu0 149 // "daMDa+aggaM sA+AgayA dahi+iNaM, naI+iha, mahu+udagaM, ane bahU+ho" sA mAM pahoma sandhi 35 1i4.2 ne " ama, sAgayA, dahINaM, naIha, mahUdagaM, bahaho" tya: vipanna nAme manya che. ase varNane sthAne bIjA varNane prema che tenuM nAma vikAra che. je nAmamAM A prakAranuM pariNamana thayuM hoya che, te nAmone vikArapina nAma kahe cha. "daMDa+aggaM" mA 75yuta pomA sandhine ye vi2 54 pAthI " daNDAna, sA''gayA, dahINaM, naIha, mahUdagaM vahUho / 12nAM 3 // sanI gayAM che. lekamAM jeTalAM zabdo che, teo Agama Adi pUrvokta cAra prazamaname 4||ni05-n yetA DAya che. tathA "Ditya havittha" Adi je zabdane kaI kaIleke dvArA ayutpanna mAnavAmAM Ave che, parantu zAkaTAyananA mata anusAra temane paNa vyutpana ja mAnavAmAM Avela . dhuM 5 -" nAma ca dhAtujamA nirukne vyAkaraNe zakaTasya ca tokam yanna padArthavizeSasamutthaM, pratyayataH prakRtezca tadUhyam" mA prakAre samasta padene A Agama Adi cAremAM samAveza thaI jAya che. tethI AgamAdi 35 caturnAma rUpe ahIM temane pratipAdita karavAmAM Avela che. sU014
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________ 678 anuyogadvArasUtra tti nAmiyaM, khalu ti nevAiyaM, dhAvaitti akkhAiyaM, paritti ovasaggiyaM, saMjae tti missN| se taM paMcanAma ||suu0150|| ___ chAyA-aya kiM tat pazcanAma? pazcanAma pazcavidhaM prajJaptam , tadyathAnAmika, naipAtikam , AkhyAtikam , aupasargikaM, mizram / azva iti nAmikam / 'khalu' iti naipAtikam / 'dhAvati' iti AkhyAtikam / 'pari' iti aupasargikam / saMyata iti mizram / tadetat pazcanAma ||muu0 150 // TIkA-'se ki taM' ityAdi ziSyaH pRcchati-atha kiM tat pazcanAma ? iti| uttarayati-pazcanAma-paJca. prakArakaM nAma-pazcanAma, taddhi paJcavidhaM prjnyptm| paJcavidhatvamevAha-nAmikamityAdi / tatra-azva iti nAmikam-vastuvAcakatvAt / 'khalu' iti naipAtikamnipAteSu paThitatvAt / dhAvatIti AkhyAtikaM kriyApradhAnatvAt / 'pari' iti aba sUtrakAra pazcanAma kA nirUpaNa karate haiM" se kiM taM paMcanAme" ityaadi| zabdArtha-(se kiM taM paMcanAme ? ) he bhadanta ! paMcanAma kyA hai ? uttara-(paMcanAme paMcavihe paNNatte) paMca nAma pAMca prakAra kA prajJapta huA hai| (taM jahA) usa ke pAMca prakAra ye haiM-(nAmiyaM, NevAiyaM, akkhAiyaM, ovasaggiyaM missa) nAmika naipAtika, AkhyAtika, aupasargika, aura mishr| vastu kA vAcaka hone se (Asetti nAmiya)-azva yaha zabda nAmika hai / (khalutti nevAiyaM) khalu zabda nipAtoM meM paThita hone ke kAraNa naipAtika hai| kriyApradhAna hone se (dhAvatti akkhAiyaM) dhAvati" yaha tiGganta pada AkhyAtika hai| (paritti ovasaggiyaM) pari ve sUtra.2 5yanAmanu ni352 2 - "se kiM taM paMcanAme" tyAhazahAtha-(se kiM taM paMcanAme 1) san ! 5'yAma ane 4 cha ? uttara-(paMcanAme paMcavihe paNNatte) 5yanAma pAMya nA che. (taMjahA) / nAye prabhAra -(nAmiyaM, NevAiyaM, ovasaggiya, missa) (1) nAbhi, (2) nAti, (3) AdhyAti, (4) bhopasana bhane (5) mizra. vastunu vA pAne 12 (Asetti nAmiya) "A" 54 nAbhi4 265 35 sabhA (khalutti nevAiyaM) "ma" 57 nAwi 152rAtu pAne 42 nepAtinA 25 35 sabhA (dhAvaitti aksAiyaM) "dhAvati" mA 54 yApradhAna pAne ra bhAbhyAtina BIR
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________ bogacandrikA TIkA sUtra 151 paNNAmanirUpaNam auSasargikam upasargeSu paThitasvAt / 'saMyataH' iti mizram-upasarganAmobhayaniSkAtvAt / etairnAmikAdibhiH paJcabhiH sakalazabdasaMgrahaNAt paJcanAmavaM bodhyam / prakRtamupasaMharannAha-tadetat pazcanAmeti mU0 150 // atha SaNNAmaM nirUpayati mUlam-se kiM taM chaNNAme ? chaNNAme chabihe paNNatte, taM jahA-udaie, uvasamie khaie khaovasamie pAriNAmie saMnivAie ||suu0151|| chAga-atha kiM tat SaNNAma ? SaNNAma SaDvidhaM prajJaptam , tadyathA-audayikaH, aupazamikaH, kSAyikA, kSAyopazamikaH, pAriNAmikA, saannipaatikH||mu0 151 // TIkA-'se kiM taM' ityAdi atha kiM tata SaNNAma? iti shissyprshnH| uttarayati-SaNNAma SaTaprakArakaM nAra-paNNAma, taddhi-audayikAdibhedena SaDvidhaM vijJeyam / nanvatra prakRtaM yaha upasarga, upasargoM meM paThita hone se aupasargika hai| (saMjae tti missa) saMyata yaha subanta pada upasarga aura nAma ina donoM se niSpanna hone ke kAraNa mizra hai| ina nAmika Adi pAMcoM se samasta zabdoM kA saMgraha ho jAtA hai isaliye ye pAMca nAma kahe jAte haiN| (se taM paMcanAma) isa prakAra yaha paMcanAma kA svarUpa hai|suu0 150 // aba sUtrakAra chahanAma kA nirUpaNa karate haiM-'se kitaM chaNNAme' ityaadi| zabdArtha-se kiM taM chaNNAme ?) he bhadanta ! chaha nAma kyA hai? uttara-(chaNNAme chavihe paNNatte) chaha nAma chaha prakAra kA prajJapta 35 che. (paritti ovasaggiyaM) "pari" 5sa che. upasa 3 tanA prayoga yAya cha, te 20 tene mo54 4 (saMjae tti mirasa) sayata 54 'sabh' 5 bhane 'yata' pahanA sayogathI panyu DApAyI / mizranA udAharaNa rUpa gaNI zakAya A nAmika Adi pAMce paMcanAma vaDe samasta zahIna sayaDa 45 Mya che, tethI tabhane 5yanAma cha. (setaM paMcanAma) mA prA2nu pAyanAmanu 1135 samA. ||suu0150|| have sUtrakAra chanAmanI prarUpaNA kare che- "se ki ta chaNNAme" tyA: hA-(se ki ta chaNNAme) 3 bhagavan ! nAmanA 2 35 chanAmanuM svarUpa kevuM kahyuM che? uttara-(aNNAMme chabihe paNNatte) chanAmanA 153 (nAmanA
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvArasUtra nAma, na tu padarthAH, evaM ca nAmnaH prakaraNe tadarthAnAM bhAvalakSaNAnAM prarUpaNamayu. ktamiti cedAha, nAma nAmavatorabhedopacArAd nAmArthaprarUpaNamayyaduSTameveti na kazcida dossH| tatra jJAnAvaraNAdInAmaSTAnAM sva svarUpeNa vipAkato'nubhavanam udayaH, sa eva audyikH| athavA-udayena niSpanna audyikH| audAyikazca bhAva eva sAmarthAd gamyate / evamagre'pi bhAva ityAkSepyaH sAmarthyAt / upazamahuA hai| chaha prakAravAlA jo nAma hai vaha chaha nAma hai| yaha nAma chaha prakAravAlA hai isIliye yaha chaha bhedavAlA hai| (taM jahA) usake ve chaha prakAra ye haiM-(udAe, upasamie, khAe, khaovasamie, pAriNAmie, saMnivAie) audayika, aupazamika, kSAyika, kSAyopazAmika pAriNAmika aura saanniaatik| zaMkA-yahAM prakaraNa nAma kA cala rahA hai| nAma ke arthoM kA nahIM isa prakAra nAmake prakaraNa meM usake artharUpa bhAvoM kI prarUpaNA karanAyukta nahIM hai? uttara-nAma aura nAmavAle artha meM abheda ke upacAra se nAmArtha kI prarUpaNA karanA ayukta nahIM hai| audayika bhAva-jJAnAvaraNa Adi ATha prakAra ke karmoM ke apane2 rUpa se vipAka kA anubhava karanA isa kA udaya hai| isa udaya kA nAma hI audapika haiN| athavA udaya se niSpanna huA jo bhAva hai vaha audayika hai| audayika pada kI sAmarthya se yahAM audayika bhAva hI liyA gayA hai / isI prakAra se Age bhI 6 prakAro hevAne lIdhe ja ahIM tene pannAma (chanAma karyuM chete che nIce pramANe - (udaie, vasamie khaie, khaovasamie, pAriNAmie, saMnivAie) (1) mohayi:, (2) mau5bhira, (3) kSAyi:, (4) Ayo5zabhiH, (5) pAriyA bhi ana (9) sAnnipAti. zaMkA-ahI nAmanuM prakaraNa cAlI rahyuM che. nAmanA arthonuM A prakaraNa nathI A prakAranA nAmanA prakaraNamAM tenA artharUpa bhAvanI prarUpaNa karavI te ucita lAgatuM nathI chatAM Ape zA kAraNe ahIM artharUpa bhAvonI prarUpaNa karI che ? uttara-nAma ane nAmavALA arthamAM abheda mAnIne A prakAre nAmarthanI prarUpaNa karavI ayukta nathI. dayikabhAva-jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAranAM karmonA phaLa rUpa vipAkana-anubhava kare, tenuM nAma udaya che A udayanuM nAma ja audayika che. athavA udayathI niSpanna thayela je bhAva che tenuM nAma audayika che. audayika pada ahIM audayika bhAvanuM ja vAcaka che. e ja pramANe aupaza
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 151 SaNNAmanirUpaNam 681 nam-upazamaH-karmaNo'nudayAkSINAvasthA bhasmarAzyantarAlasthitavahivat , sa eva, tena vA nirvRtta aupazamikaH / kSayaH karmaNo'pagamaH, sa eva tena vA nivRttHsaayikH| kSAyopazamika:-kSaya upazamazca ukta eva, tadeva bhAvaH kSAyopazamikaH, tena nivRtto vA kSAyopazamikaH / ayaM ca-ISadvidhyAtabhasmavavid bodhyaH / aupazamika bhAva kSAyika bhAva, kSAyopazamika bhAva, pAriNAmika bhAva, aura sAnnipAtika bhAva una 2 padoM se jAnanA caahiye| aupazamika-karmoM kA udaya meM nahIM rahanA, kintu unakI upazamAvasthA kA honA isI kA nAma anudayAkSINAvasthA hai| isI avasthA kA nAma upazama hai| jaile bhasmarAzi ke bhItara agni chupI rahatI hai usI prakAra se isa upazama avasthA meM karmoM kA udaya nahIM hai kintu ve sattA meM baiThe rahate haiN| isa upazama kA nAma hI aupazamika bhAva hai| athavA isa upazama se jo bhAva nivRtta (banatA) hotA hai vaha aupa. zamika bhAva hai| karmoM kA atyaMta vinAza honA isakA nAma kSaya hai| yaha kSaya hI kSAyika hai / athavA isa kSaya se jo utpanna hotA hai-vaha kSAyika hai| karmoM kA kSaya aura upazama honA isakA nAma kSayopazama hai| yaha kSayopazama hI kSAyopazamika hai| athavA kSayopazama se jo moSa utpanna hotA hai vaha kSAyopazamika bhAva hai| yaha bhAva kucha bujhI huI agni ke jaisA jAnanA caahiye| tAtparya kahane kA yaha hai ki isa kSayo. mikabhAva, kSAvikabhAva, kSApazamikabhAva, pariNAmikabhAva ane sAtripAtika bhAvane paNa aupazamika Adi pade vaDe niSpanna thayelA samajavA joIe. pazami-karmo udayAvasthAmAM rahelAM na hoya, paNa upazamAvasthAmAM rahelAM hoya, tyAre te avasthAne anudayAkSINAvasthA kahe che eja avasthAnuM nAma upazama che. jema rAkhanA DhagalA nIce agni chupAyeluM rahe che, e ja pramANe upazama avasthAmAM karmone udaya hotuM nathI paNa temanuM astitva te hoya che ja A upazamanuM nAma ja pazamika bhAva che athavA A upazama vaDe je bhAva niSpanna thAya che te bhAvanuM nAma aupazamika bhAva che karmone atyaMta vinAza thave tenuM nAma kSaya che. te kSaya ja kSAyika rUpa samaja, athavA A kSayathI je bhAva utpanna thAya che te bhAvane kSAyikabhAva kahe che kane kSaya ane upazama ke tenuM nAma zopazama che. te kSayopazama ja sApazamika che. athavA kSopazama vaDe je bhAva utpanna thAya che, te bhAvana nAma sAthe parAmika bhAva che A bhAvane DI DI bujhAyelI agni je bha0 86
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadArapaNe pariNAmaH-tena tena rUpeNa vastUnAM pariNamanaM-bhavanam , sa eva, tena vA nitaH pAriNAmikaH / sannipAtaH anantaroktAnAM bhAvAnAM dvayAdirUpeNa melanaM sa eka, vena vA nirItaH saanipaatikH||iti||suu0151|| sampati eteSAM bhAvAnAM svarUpaM nirUpayitumAha mUlam-se kiM taM udaie? udaie duvihe paNNatte, taM jahAudaie ya udayanipphaNNe y| se kiM taM udaie? udaieaTaNhaM kammapayaDINaM udaeNaM se taM udie| se kiM taM udayanipphaNe ? udayanipphaNe-duvihe paNNatte, taM jahA-jIvodayapazama meM kitaneka sarvaghAti sparddha ko (aMzo) kA udayAbhAvI kSaya aura kitaneka sarvaghAtisaIko kA sadavasthArUpa upazama hotA hai aura dezaghAti prakRtirUpa jo samyak prakRti hai usakA udaya rahatA hai| isaliye isa bhAva ko kucha bujhI huI aura kucha nahIM bujhI huI agni kI upamA dI gaI hai| usa 2 rUpa se vastuoM kA jo pariNamana hotA hai vaha pariNAma hai| vaha pariNAma hI pAriNAmika bhAva hai| athavA isa pariNAma se jo bhAva utpanna hotA hai vaha pAriNAmika bhAva hai| ina pAMca bhAvoM kA dvayAdi saMyogarUpa se jo milanA hai vaha sannipAta hai| yaha sabhipAta hI sAnnipAtika bhAva hai| athavA isa sannipAta se jo bhAva utpanna hotA hai vaha sAnnipAtika bhAva hai ||suu.0 151 // samaja A kathanane bhAvArtha e che ke A kSayopazamamAM keTalAka sarvaghAta paddhake (aMzane) udayAbhAvI kSaya ane keTalAka sarvaghAti spaddhakane sadavasthA rU5(vidyamAnatA rU5) upazama thAya che, ane dezaghAti prakRti rUpa je samyapha prakRti che tene udaya rahe che tethI A bhAvane DI bujhAyelI ane cheDI na bujhAyetrI agninI upamA ApavAmAM AvI che. te te rUpe vastuonuM je parizamana thAya che tene pariNAma kahe che. te pariNAma ja pariNAmika bhAva che. athavA te pariNAma vaDe je bhAva utpanna thAya che, tene pariNAmikabhAva kahe che A pAMca bhAvenuM je dvikasoga Adi sAga 32 bhitana (sayo) thAya cha, tenu nAma sannipAta . ta sannipAta . sAnnipAtika bhAva rUpa che athavA te sannipAta vaDe je bhAva utpanna thAya ke te. nAma sAnniyati mApa cha. // 20151 //
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogacandrikA TIkA sUtra 152 audayikAdibhAvAnAM svarUpanirUpaNam 683. niSkaNNeya ajIvodayaniSphaNNe ya se kiM taM jIvodaya niSpha paNe ? jIvodayaniSphaNNe - aNegavihe paNNatte, taM jahA - Neraie tirikkhajoNie maNusse deve puDhavikAie jAva tasakAie kohakasAI jAva lohakasAI, itthIvedae purisavedae NapuMsagavedae kaNhale se jAva sukalese micchAdiTThI sammadiTThI mIsadiTThI avirae asaNNI aNNANI AhArae chaumatthe sajogI saMsAratthe asiddhe / se taM jIvodayaniSphaNNe / se kiM taM ajIvodaya niSpha paNe ajIvodaya niSkapaNe aNegavihe paNNatte, taM jahA urAliyaM vA sarIraM, urAliya sarIrapaogapariNAmiyaM vA davaM, ve uddviyaM vA sarIraM, ve udviyasarIrapaogapariNAmiyaM vA davaM, evaM AhAragaM sarIraM, teyagaM sarIraM, kammagaM sarIraM ca bhANiyavaM / paogapariNAmie vapaNe gaMdhe rase phAse / se taM ajIvodayaniSkaNNe / se taM udayanikaNNe se taM udaie ||suu0 152 // 1 chAyA - atha ko'sau audayikaH ? audayiko dvividhaH majJaptaH, tadyathAaudayikazca udayaniSpannazca / atha ko'sI audayikaH ? audayikaH - aSTAnAM karmaprakRtInAmudayaH khalu / sa eSa audayikaH / atha ko'sau udayaniSpannaH ? udayaniSpanno dvividhaH prajJaptaH, tadyathA - jIvodayaniSpannazca anIvodaya niSpannazca / atha ko'sau jIvodaya niSpannaH ? jIvodaya niSpannaH aneka vidhaH prajJaptaH, tadyathA-nairayikaH tiryagyoniko manuSyo devaH pRthivokAyiko yAvat sakAyikaH krodhakaSAyI yAvad lobhakapAyI khAvedakaH puruSavedako napuMsakavedakaH kRSNalezyo yAvat zuklalezyo mithyAdRSTiH samyagdRSTiH mizradRSTiH avirataH asaMjJI ajJAnI AhArakaH chadmasthaH sayogI saMsArasthaH asiddhaH / sa eva jIvodaya niSpannaH / atha ko'sau ajIvodaya niSpannaH ? ajovodayaniSpannaH - anekavidhaH prajJaptaH, tadyathA - audArikaM vA zarIram, audArikazarIramayogapariNAmitaM vA dravyam, vaikurvikaM vA zarIraM vaikurvikazarIramayogapariNAmitaM vA evamudravyam - AhArakaM zarIram taijaskaM "
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________ 684 bhanuyogadvArapaNe zarIraM kArmakaM zarIraM ca bhaNitavyam / prayogapariNAmito varNo gandho rasaH sprshH| sa esso'jiivodynisspnnH| sa eSa udynisspnnH| sa eSa audayikaH // 0 152 // TIkA-'se kiM taM' ityAdi atha ko'sau audayikaH? iti prbhH| uttarayati-audAyiko dvividhA mamataH / dvaividhyamevAha-audayikaH udayaniSpannazca / tatra audyikH-maanaavrnniiyaadiinaamssttkrmprkRtiinaamudyH| 'NaM' iti vaakyaalngkaare| ayaM prathamo bhedH| dvitIyaca meda udynisspnnH| sa hi-jIvodayaniSpannaH, ajiivodynisspnndh| bhava patrakAra inhIM bhAvoM kA svarUpanirUpaNa karate haiM'se kiM taM udaie' ityAdi / zabdArtha-(se kiM taM udaie?) he bhadanta ! pUrvaprakrAnta audayika bhAva kyA hai ? uttara-(udaie duvihe paNNatte) audayika bhAva do prakAra kA prApta huA hai| (taM jahA) usake ve do prakAra ye haiM-(udaie ya udaya niSphaNNe ya) eka audAyika aura dUsarA udayaniSpanna (se kiM taM udaie?) he bhadanta ! audAyika bhAva kyA hai ? (aTThaNhaM kammapayaDINaM udaeNaM udaie) uttara-jJAnAvaraNIya Adi ATha karma prakRtiyoM kA udaya auda. yika hai| (se taM udaie) isa prakAra yaha audayika hai| (se kiM taM udayaniSphaNe 1) he bhadanta ! udayaniSpanna kyA hai ? AgalA sUtramAM audayika Adi je bhAva prakaTa karavAmAM AvyA che, te bhAvanA rUpanuM have sUtrakAra nirUpaNa kare che- "se ki ta udaie" tyA: zAya-se ki ta udaie?) 3 san ! nAmanA 7 mAnA pahelA bheda rUpa hayika bhAvanuM svarUpa kevuM hoya che? uttara-(udaie duvihe paNNatte) mAthi bhAva meM prakArako yo. (sajahA) te me 2 nAthe prabhArI samanapA-(sadaie ya udayaniSphaNNe ya) () mohayibhana (2) yani-panna. prazna-(se ki ta pAe ?) 8 sapA ! soyinu' 2135 4 saya). uttara-(aNha kammapayaDINaM sadaeNaM udaie) jJAnApaNIya mAla 4 4pratimAna ya moDayi 35 sabhA (seta udaie) mA zata moyiAnu svarUpa samajas. 14-(se ki ta udayaniSphaNNe?) san ! yani0pa-nanu 55353351
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 152 audayikAdibhAvAnAM svarUpanirUpaNam 685 tatra - jIvodayaniSpannaH - jIve udayena niSpannaH / audayika bhAvo'nekavidhaH majJaptaH / anekavidhatvamevAha - 'raie' ityAdi / nairayikAdirasiddhAnto jIvodayaniSpanna audayiko bhAvo bodhyaH / nairayikAdayaH zabdA bhAvaparA bodhyAH / nArakatvAdayaH paryAyAH karmaNAmudayenaiva jove niSpadyante ityata ete jIvodaya niSpannA iti bhAvaH / uttara - (udayaniSphaNNe - duvihe paNNatte) udayaniSpakSa do prakAra kA kahA gayA hai / (taM jahA ) ve do prakAra ye haiM- ( jIvodayaniSkaNe ya ajIvodayaniSoNe ) - eka jIvodaya niSpanna aura dUsarA ajiivodynisspnn| (se kiM taM jIvodayaniSphaNNe ? ) he bhadanta ! jIva meM udaya se jo bhAva niSpanna hotA hai vaha kyA hai ? uttara- ( jIvodayaniSphaNNe aNegavihe paNNatte) jIva meM udaya se jo audayika bhAva niSpanna hotA hai vaha aneka prakAra kA kahA hai (taM jahA) jaise - ( raie, tirikkhajoNIe, maNusse, deve, puDhavikAie jAva tasakAie, kohakasAI, jAva lohakasAI, itthIvedae, purisavedae, puMsagavedae, kaNhale se, jAva sukkalese micchAdiTThI, sammadiTThI; mIsadiTThI, avirae, asaNNI, aNNANI, AhArae, chaumatthe, sajogI, saMsArasthe, asiddhe) nairayika, tiryagyonika, manuSya, deva, pRthivIkAyika yAvat kAyika, krodhakaSAyI, yAvat lobhakaSAyI, strIvedaka, puruSavedaka, napuMsakavedaka, kRSNalezyA, yAvat zuklalezyA, mithyAdRSTi, samyakadRSTi, uttara- (udayaniSphaNNe duvihe paNNatte) udhyaniSyannanA meM ahAra par3e the. (taMjA) te praa naye pramAye - (jIvodayaniSphaNNe ya, ajIvodayaniraphaNNe ya) (1) vAhaya niSpanna, (2) anuvodhya niSpanna prazna- (se kiM ta jIvodaya niSphaNNe?) he bhagavAn / SabhAM udhyathI bhAva niSpanna thAya che, te bhAvanu svarUpa kevuM hAya che ? uttara- (jIvodayaniSkaNNe aNegavihe paNNatte) vamAM adhyathI ne mohayiSThabhAva utpanna thAya che, te bhane prahArano hoya che (saM jahA ) prema hai....(Neraie, tirikkhajoNI, maNusse, deve, puDhavikAipa jAba tasakAie, koha kasAI jAba lokakhAi, itthIvedae, purisravedae, NapuMsagavedae, kaNhalese jAna sukkale se, micchAdiTThI, sammadiTThI, mIsa diTThI, abirae, asaNNI, aNNANI, AhArae, chaumatthe, sajjogI, saMsAratthe, asiddhe) nA25, tiryagyoniGa, manuSya, heva, pRthvIkAyika Adi sthAvara, trasakAyika, dhakaSAyIthI laIne lAbhakaSAyI paya - ntanA, zrIvedaka, puruSavedaka, napu'sakaveka, kRSNalephsAthI laIne culalezyA
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 anuyogadvAra nanu nArakatvAdibhyo'nye'pi nidrApaJcaka vedanIyahAsyAdayo bahavaH karmodayajanyAH paryAyAH sandhi, kathaM tarhi nArakatvAdayaH katipaya evodAhRtAH ? iti cedAhanArakatvAdayo'tropalakSaNatvenodAhRtAH, ata ebhyo'nye'pi sambhavinaH paryAyA bodhyAH / nanu karmodayajanitAnAM nArakatvAdInAM bhavatvatropanyAsaH, parantu lezyAstu. mizradRSTi avirata, asaMjJI, ajJAnI, AhAraka, chadmastha, sayogI saMsArastha, asiddha / ye saba nairayika se lekara asiddha paryanta jIvodayafree aaus bhAva haiN| nairayika Adi zabda bhAva paraka jAnanA cAhiye | nArakatva Adi paryAyeM karmoM ke udaya se hI jIva meM niSpanna hotI haiM isaliye ye jIvodaya niSpanna haiN| zaMkA:- nArakatva Adi se bhinna aura bhI nidrApaJcaka- nidrA nidrA, pracalA, pracalApracalA, styAnagRddhi vedanIya aura hAsyAdi aneka karmodaya janya paryAyeM haiN| to phira sUtrakAra ne yahAM ina nAraka Adi thor3I sI paryAyoM ko hI udAhRna kyoM kiyA hai ? uttaraH- sUtrakAra ne jo yahAM ina nAraka Adi paryAyoM ko udAhRta kiyA hai vaha kevala upalakSaNa rUpa se kiyA hai / isaliye ina se bhI atirikta jitanI bhI paryAyeM karmodaya janya haiM ve saba inase gRhIta ho jAtI haiN| zaMkA-karmodaya janita ina nAraka Adi paryAyoM kA audadhika bhAva paryantanI bezyAvAjA, mithyAdRSTi, sabhyaidRSTi, mizradRSTi, asazI, ajJAnI, bhADAraDa, chadmastha, sayogI, sasArastha bhane asiddha, yA maghAM vaayniSpanna audayika bhAve che. naiyika Adi zabdone bhAvaparaka samajavA joie nArakatva Adi paryAyeA karmanA udayathI ja jIvamAM niSpanna (utpanna) thAya che, tethI temane jIveAyaniSpanna kahevAmAM Avela che. za'kA--nArakatva Adi upayukta paryAya sivAyanI nidrApa'caka (nidrA, nidrAnidrA, pracalA, pracalApracalA, tyAnagRddhi), vedanIya ane hAsyAdika aneka kramekraya janya paryAya che. chatAM sUtrakAre te paryAyAne gaNAvavAne badale mAtra nArakAdi pAne ja kema gaNAvela che? uttara-sUtrakAre tA ahIM udAharaNa rUpe nArakaddhi paryAyAne jIvAyaniSpanna audayika bhAva rUpe gaNAvela che. kevaLa upalakSaNa rUpe ja A pramANe karavAmAM AvyuM che. parantu te sivAyanI kramekraya janma jeTalA paryA che, temane paNa ahI grahaNa karI zakAya che. zakA--krama~ya janita A nAraka Adi paryAyane auyika bhAvamAM zahe
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 152 audayikAdibhAvAnAM svarUpanirUpaNam 687 kasyacit karmaNa udaye bhavantItyetannaprasiddham, tat kathamiha kRSNalezyAdayaH paThayante ? iti cedAha - lezyAstu yogapariNAmaH trividho'pi yogaH karmodayajanya eva, tato lezyAnAmapi yogakarmodayetyubhayajanyatvaM na virudhyate iti nAsti chezyAnAma pAThe kazcid doSaH / kecitvevaM manyante yathA karmASTakodayAt saMsArasthattramasiddhatvaM ca jAyate, tathaiva lezyAvastramapi jAyate iti / prakRtamupasaMharannAha - sa eSa jIvodaya niSpanna iti / atha ko'sau ajIvodaya niSpannaH ? meM upanyAsa bhale raho, parantu leigAe~ audayika haiM yahabAta saMbhavita nahIM hotI, kyoMki lezyAe~ kisI karma ke udaya se hotI hoM yaha bAta prasiddha nahIM hai / ataH jaba aisI bAta hai, to phira sUtrakAra ne audayika bhAva meM inakA pATha kyoM rakhA hai ? uttara:- leiyAe~ yogoM ke pariNAma pravRtti rUpa haiM / aura tInoM prakAra kA jo yoga hai vaha zarIra nAma karmodaya janya hai / isalie lezyAoM ko yoga aura zarIra nAmakarmodaya ina donoM dvArA janya ke hone ke kAraNa inakA pATha - audayika bhAva meM rakhanA nirdoSa hai| koI 2 isa viSaya meM aisA mAnate haiM ki jaise ATha karmoM ke udaya se saMsArasthatva aura asiddhatva hotA hai, usI prakAra leiyAvatva bhI hotA hai, ( se taM jIvodayaniSoNe) isa prakAra yaha jIvodaya niSyanna audayika bhAva haiM / (se kiM taM ajIbodha - niSkaNNe) he bhadanta ! ajIvodayaniSpanna audAyika bhAva kyA hai ? | samAviSTa karavAmAM Ave, parantu lesyAe audayika hAvAnu` sabhavI zakatu nathI, kAraNa ke lezyAone kadayajanya mAnavAmAM A.vatI nathI chatAM pazu sUtrakAre zA kAraNe audiyeka bhAvamAM tene samAveza karyAM che? uttara-lesyAe cegeAnA pariNAma-pravRtti-rUpaDhAya che ane traNe prakAranA cega zarIranAma karmAMjanya hAya che. tethI cega ane zarIranAma kamediya A banne dvArA janya hevAne kAraNe lezyAonA upayukta auyika bhAvamAM samAveza karavAmAM kAi deSa jaNAtA nathI koI kAI leke evu mAne che ke-jevI rIte ATha karmonA udayathI sa'sArIpaNAnI ane addhitvnii Apti thAya che, mena pramAye zyAyu pazu prApta thAya che. ( se taM z2IvodayaniSphaNNe) mA abharanu vAdhya niSpanna mohayika bhAvanu stra3ya che. prazna- (se kiM ta N ajIvodayaniSkaNNe 1) he bhagavan / alavAhaya niSpanna audayika bhAvanu svarUpa kevuM hAya che ?
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanuyogadvArapaNe iti shissyprshnH| uttarayati-ajIvodayaniSpanna:-ajIve udayena niSpanna baudayika bhAvaH anekavidhaH pajJaptaH / anekavidhatvamevAha-tadyathA-audArikaM vA zarIramviziSTAkArapariNataM tiryaGmanuSyadevarUpamaudArikaM zarIrakam / audArikazarIramayogapariNAmitaM vA dravyam-audArikazarIrasya prayogeNa vyApAreNa pariNAmitaM niSpAditaM vA dravyam / etadvayamapi ajIve pudgaladravye audArikazarIranAmakaudayena niSpadyate, ata etada dvayam ajIbodayaniSpanna audayiko bhAva ucyte| evaM vaikurvikAdicatuHzarIraviSaye'pi bodhyam / audArikAdi zarIraprayogeNa yat uttara-(ajIvodayaniSphaNNe aNegavihe paNNatte) ajIva meM udaya se niSpanna audayika bhAva aneka prakAra kA kahA gayA hai / (taM jahA) jaise-(urAliyaM vA sarIraM urAliyasarIraM pogapariNAmiyaM thA davva) viziSTa AkAra pariNata huA tiryazcoM aura manuSyoM kA deharUpa audArika zarIra, athavA audArika zarIra ke vyApAra se niSpAdita dravya, ye donoM bhI ajIvapudgaladravyameM audArika zarIra nAmakarma ke udaya se niSpanna hote haiN| isaliye ye donoM ajIvodaya niSpanna audayika bhAva kahe jAte haiN| (vauvviyaM vA sarIraM, veuvvIyasarIrapaogapariNAmiyaM vA davvaM evaM AhAragaM sarIraM, teyagaM sarIraM kammagaM sarIraM ca bhANiyavvaM ) isI prakAra se kriya zarIra, athavA vaikriya zarIra ke vyApAra se niSpAdita dravya, AhAraka zarIra athavA AhAraka zarIra ke vyApAra se niSpAdita dravya, tejasa zarIra athavA tejasa zarIra ke vyApAra se niSpAdita dravya, kArmANa uttara-(ajIvodayanitphaNNe aNegavihe paNNatte) Ani AthI nipanna mIyi bhane 12ne| yo che. (tajahA) 24 ...(urAliyaM vA sarIra gharAliyasarIraM-paogapariNAmiyaM vA davaM) viziSTa mAmA pariyata yaye tiyo ane manuSyanA deharUpa dArika zarIra, athavA dArika zarIranA vyApArathI niSpAdita dravya A bane ajIva-pudgala dravyamAM audArika zarIra nAmakarmanA udayathI niSpanna (utpanna) thAya che. tethI te bannene ajIvadaya nipanna mohayimA apAmA bhAve che. (veuvviyaM vA sarIraM, veubbiyasarIrapaogapariNAmiyaM vA davvaM, evaM AhAragaM sarIraM, teyagaM sarIraM, kammagaM sarIraM ca bhANiyavva) se prA3 vaizya zarI2, ayavaizyi zarIranA yaapArathI niSpAdita dravya, AhAraka zarIra athavA AhAraka zarIranA vyApArathI nipAdita dravya, tejasa zarIra athavA tejasa zarIranA vyApArathI niSpAdita
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogacandrikA TIkA sUtra 152 audayikAdibhAvAnAM svarUpanirUpaNam 689 pariNamyate dravyaM tat svayameva darzayati sUtrakAra:-'paogapariNAmie' ityAdi / prayogapariNAmito varNo gandho rasaH sprshH| ayaM bhAva-audArikAdInAM pazcAnAmapi zarIrANAM prayogeNa niSpAditaM varNagandharasasparzasvarUpaM dravyaM bodhyam / etadbhinamAnaprANAdikamapi yaccharIre utpadyate tadapyupalakSaNatvAd grAhyamiti / nanu yathA nArakatvAdayaH paryAyA jIve bhavantIti jIvodayaniSpanne audayike paThacante, evaM zarIrANyapi jIve eva bhavanti, ata etAnyapi jIvodayaniSpanne audayika eva paThanIyAni, kathaM punarajIvodayaniSpanne audayike paThyante ? iti zarIra athavA kArmAga zarIra ke vyApAra se niSpAdita dravya ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / audArikAdi zarIra ke vyApAra se jo dravya audA. rikAdi rUpa pariNAmita hotA hai use sUtrakAra svayaM dikhalAte hai-(paogapariNAmae vaNNe, gaMdhe, rase, phAse,) prayoga pariNAmita varNa, gaMdha, rasa, aura sparza haiM / isakA tAtparya yaha hai-ki audArika Adi pAMcoM bhI zarIroM ke vyApAra se jo dravya niSpAdita hotA hai vaha varNa, gaMdha, rasa, aura sparzarUpa hai| inase bhinna Ana prANa Adika bhI jo zarIra meM utpanna hote haiM ve bhI upalakSaNa se yahAM grahaNa kara lenA cAhiye ! __ zaMkA-jaise nArakatva Adi paryAyeM jIva meM hotI haiM isa abhiprAya se ve jIvodaya niSpanna audayika bhAva meM kahI gaI hai| isI prakAra zarIra bhI jIva meM hI hote haiM-ataH ve bhI jIvodayaniSpanna audayika dravya ane kArmANa zarIra athavA kArmANa zarIranA vyApArathI niSpAdita dravyanA viSayamAM paNa samajavuM audArika Adi zarIranA vyApArathI je dravya dArika Adi rUpe parimita thAya che, tene sUtrakAra pote ja batAve che(pogprinnaamie vaNNe, gaMdhe, rase, phAse) prayo5riNabhita qe, madha, 25 ane sparza che. A kathanane bhAvArtha nIce pramANe che-dArika Adi pAMce zarIrenA vyApArathI je dravya niSpAdita thAya che, te varNa, gaMdha, rasa ane sparza rUpa hoya che. A sivAya je Ana, prANAdikanI zarIramAM utpatti thAya che temane paNa upalakSaNanI apekSAe ahIM grahaNa karavA joIe. zaMkA-jevI rIte nAyakatva Adi paryAne jIvamAM sadbhAva hoya che, ane te kAraNe te te paryAne jIvadaya niSpanna oyika bhAvamAM samAveza karavAmAM AvyuM che, e ja pramANe zarIrane paNa jIvamAM sadUbhAva hoya che, tethI temane paNa jIvadaya nina audayika bhAmAM samAveza tha joIne te a0 87
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvArasUtre vedAha-yadyapyaudArikAdizarIrANi jIve bhavanti, tathApi audArikAdizarIra nAmakakarmodayasya mukhyatayA zarIrapudgaleSveva vipAko bhavati, ata etAni audArikAdIni paJcazarIrANi ajIvodayaniSpanne audayika eva bhAve paThayante, ato nAsti kazcid doSaH / itthamajIvodayaniSpanna audayikabhAvaH prarUpita iti sUcayitumAha-sa epo'jIvodayaniSpanna iti| udayaniSpanno bhAvaH sakalo'pi marUpita iti sUcayitumAha-pta eSa udaya niSpanna iti / etAvatA audayiko bhAvaH prarUpita iti sUcayitumAha-sa eSa audayika iti / itthaM dvividho'pyaudayikabhAvaH parupita iti vijJeyam ||muu0 152 // bhAva meM hI kahanA cAhiye the, phira kyoM-unhe ajIvodayaniSpanna audayika bhAva meM rakhA hai? uttara-yadyapi audArika Adi zarIra jIva meM hote haiM, to bhI audArika Adi zarIra nAma karmakA vipAkamukhyatayA zarIra pudgaloM meM hI hotA hai, isaliye ina audArika Adi pAMca zarIroM ko ajIvodaya niSpanna audArika bhAva meM hI rakhA hai| isaliye isameM koI doSa nahIM hai| (se taM ajIvodayaniSphaNNe) isa prakAra se yaha ajIvodaya niSpanna audayika bhAva kA kathana hai / (se taM udayaniSphaNNe, se taM udaie) etAvatA audayika bhAva prarUpita ho cukA / aura isa prarUpaNA se donoM prakAra kA bhI audayika bhAva kathita ho cukA aisA jAnanA caahiye| .. bhAvArtha-sUtrakAra ne isa mUtra dvArA audayika bhAva kA kathana kiyA hai| isameM unhoMne yaha samajhAyA hai ki aSTavidha karmoM kA jo udaya hai chatAM ahIM tene ajavodaya niSpanna audayika bhAva rUpe zA kAraNe gaNAvavAmAM Avela che? uttara-je ke audArika Adi zarIrano jIvamAM sadbhAva hoya che, chatAM paNa dArika Adi zarIra nAmakarmane vipAka mukhyatve zarIra pudralemAM ja thAya che. tethI hArika Adi pAMca zarIrane adaya niSpanna dayika bhAva rUpa kahevAmAM Avela che. tethI te prakAranuM kathana nirdoSa ja bhI zaya. (se taM ajIvodayaniSphaNNe) mA bhavAya napanna mohayi sAparnu 2535 sama (se ta udayaniSphaNNe, se ta udaie) mA prakAre audayika bhAvanI prarUpaNa ahIM samApta thAya che A prarUpaNa dvArA banne prakAranA audayika bhAvenI prarUpaNA samApta thaI jAya che. bhAvArthasUtrakAre A sUtra dvArA audayika bhAvanuM kathana karyuM che. A sUtra dvArA temaNe e vAtanuM pratipAdana karyuM che ke ATha prakAranAM karmone
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TokA sUtra 152 audayikAdibhAvAnAM svarUpanirUpaNam 699 1 eka to vaha audayika bhAva hai, dUsarA aSTavidha karmo ke udaya se jo are were hotA hai vaha audadhika bhAva hai| yaha karmodaya niSpanna audayika bhAva jIvodaya niSpanna aura ajIbodava niSpanna ke bheda se do prakAra kA kahA gayA hai / karmoM ke udaba se jo bhAva jIva meM udita hotA hai vaha jIvodaya niSpanna aura jo ajIva meM udita hotA hai vaha ajIvodaya nippanna audayika bhAva hai| vaha jIvodaya niSpanna audayika bhAva meM cAroM gatiyAM cAroM kaSAya, tInoM veda mithyA darzana ajJAna chahoM lezyAe~ asaMyama, asiddhabhAva Adi pariNamita kiye gaye haiN| kyoMki ye saba jIva meM hI vivakSita apane karma ke udaya se niSpanna hote haiM-jaise manuSyagati nAma ke udaya se manuSya gati, niryaJcagatinAmakarma ke udaya se tiryaJcagati, devagati nAmakarma ke udaya se devagati aura narakagati nAmakarma ke udaya se naraka gati utpanna hotI hai / isI prakAra se cAroM kaSAya vedanIya ke udaya se hotA hai| tAtparya yaha hai ki mohanIya karmadarzana mohanIya aura cAritramohanIya ke bheda se do prakAra kA hai je utkraya che te auyika bhAva rUpa che ane khIju e paNa prakaTa karyuM che ke ATha prakAranA karmAMnA udayathI je bhAva utpanna thAya che te paNa audiyeka bhAva rUpa che te kahRdaya niSpanna audayika bhAvanA nIce pramANe e bheda hyA che - (1) ve. 65 niSpanna bhane (2) avadhya niSpanna bhenA - yathI je bhAva jIvamAM uddita thAya che tene jIve.yaniSpanna auyika bhAva kahe che. ane karmAMtA udayathI je bhAva ajIvAmAM utpanna (dita) thAya che, tene ajIvAya niSpanna auyika bhAva kaDe che. jIvAyaniSpanna audayika bhAvamAM cAre gatie, cAre kaSAye, traNe veda, mithyAdarzana ajJAna, chae laizyAe, asayama, asiddhabhAva Adine gaNavAmAM Avela che, kAraNa ke e badhAM bhAvAnA jIvamAM ja sadbhAva haiAya che. ane jJAnAvaraNa Adi karmAMnA udayathI A bhAve niSpanna thatA hoya che jema ke manuSyagati nAmaka nA udayathI manuSyagati, tiryaMcagati nAma kamanA udayathI tiya cagati, devagati nAmakarmanA udayathI devagati ane narakagati nAmaka nA udayathI narakagati utpanna thAya che. cAre kAryanI utpatti pazu kaSAyavedanIyanA udayathI thAya che A kathananuM tAtparyaM e che ke-mehanIya kamanA be prakAra che- cAritra mAhanIya ane danamAnIya darzanamehanIyanA nIce pramANe traNa bheda pura
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________ 692 anuyogadvArasUtre darzana mohanIya ke, samyaktva, mithyAtva aura tadubhaya-samyaktva mithyA sva ye tIna bheda haiM / cAritra mohanIya ke kaSAya vedanIya aura no kaSAya vedanIya ye do bheda haiM / inameM jo kaSAya vedanIya hai, usake udaya hone para krodha mAna, moyA aura lobha ye cAroM kaSAyeM utpanna hote hai| aura nokaSAya cAritra mohanIya ke udaya hone para tIna veda niSpanna hote haiM / mithyAtva mohanIya ke udaya se mithyA darzana hotA hai / kisI zAnAvaraNa karma ke udaya se ajJAna bhI hotA hai / lezyAe~ yoga pariNAma rUpa haiN| isaliye ye yoga janaka zarIra nAmakarma udaya ke phala hai| cAritramohanIya ke sarvaghAti spardhako (karmoM ke aMza ) ke udaya se asaMyata bhAva hotA hai| kisI bhI karma ke udaya se asiddha bhAva hotA hai isa prakAra jo bhI jIva meM karmodaya se paryAya niSpanna hotI hai vaha saba audayika bhAva hai aisA jAnanA caahie| ajIva meM udaya se niSpanna jo bhAva hai vaha ajIvodaya niSpanna audayika bhAva hai| yaha ajIvodaya niSpanna audAyika bhAva aneka prakAra kA kahA gayA hai| jaise audArika Adi zarIra athavA audArika zarIra Adi ke vyApAra se niSpAdita dravya / ye zarIrAdi ajIvodaya niSpanna auda. che-samyakatva, mithyAtva ane tadubhaya (samyakatva mithyAtva) cAritra mohanIyanA nIce pramANe be bheda paDe che-(1) kaSAyavedanIya ane (2) nekaSAyadanIya jyAre kaSAyavedanIyane udaya thAya che tyAre krodha, mAna, mAyA ane lAbha rUpa cAre kaSAye utpanna thAya che ane nekaSAyacAritra mohanIyane udaya thAya tyAre traNa veda (strI, puruSa ane napuMsaka rUpa traNa veda) niSpanna thAya che mithyAtva mohanIyanA udayathI mithyAdarzana utpanna thAya che. jJAnAvaraNIya karmanA udayathI ajJAnabhAva utpanna thAya che vezyAo gapariNAma rUpa gaNAya che tethI yogajanaka zarIra-nAmakarmanA udayanA phalarUpa temane gaNI zakAya che. cAritramehanIyanA sarvaghAti spaddha kenA (karmonA aMzanA) udayathI asaMyata bhAva utpanna thAya che kaI paNa karmanA udayathI asiddhabhAva utpanna thAya che. A rIte karmodayane kAraNe jIvamAM je paryA utpanna thAya che te badhI paryAne dayika bhAva rUpa samajavI joIe. ajIvamAM karmodayane lIdhe je bhAva utpanna thAya che te bhAvane ajIdaya niSpanna audayika bhAva kahe che. A adaya niSpanna auyikabhAva aneka prakArane batAve che jema ke dArika Adi zarIre athavA dA. rika Adi zarIrenA vyApArathI nipAdita dravya A zarIrAdine ajaya
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 153 aupazamikabhAvanirUpaNam atha aupazamikaM bhAvaM nirdizati mUlam-se kiM taM uvasamie ? upasamie duvihe paNNane, taM jahA-uvasame ya uvasamanipphaNNe ya / se kiM taM usame ? uvasame-mohaNijassa kammasta uvasameNaM / se taM usme| se ki taM uvasamanipphaNNe? uvasamanipphaNNe aNegavihe paNNatte, taM jahA-uvasaMtakohe jAva uvasaMtalohe ubasaMtapeje uvasaMtadose uvasaMtadaMsaNamohaNije uvasaMtamohaNija uvasamiyA sammattaladdhI uvasamiyA carittaladdhI uvasaMtakasAya chaumasthavIyarAge / se taM usamanipphapaNe / se taM uvasamie ||suu0 153 // chAyA-atha ko'sau aupazamikaH ? aupazamiko dvividhaH prajJaptaH, tadyathA-upazamazca upazamaniSpannazca / atha ko'sAvupazamaH-mohanIyasya karmaNa upazamaH khlu| so'sAvupazamaH / atha ko'sAvupazamaniSpannaH ? upazamaniSpannaH anekavidhaH prajJaptaH, tadyathA-upazAnta-krodho yAvadupazAntalobha, upazAntaprema upazAntadveSa upazAntadarzanamohanIya upazAntamohanIyaH aupazamikI samyaktvalabdhiH aupazamikI cAritralabdhiH upshaantkssaaychdmsthviitraagH| sa eSa upshmnisspnnH| sa eSa aupazamikaH ||suu0 153 // TIkA-' se kiM taM' ityaadi| yika bhAva isaliye kahe gaye haiM ki audArika Adi zarIra nAma karma kA vipAka mukhyatayA ina zarIra pudgaloM meM hI hotA hai| isIliye inheM pudgala vipAkI prakRtiyoM meM pariNamita kiyA gayA hai| / / suu0152|| aba sUtrakAra aupazamika bhAva kA kathana karate haiM "se kiM taM uvasamie" ityaadi| niSpanna audayika bhAva rUpe prakaTa karavAnuM kAraNa e che ke dArika Adi zarIra nAmakarmane vipAka mukhyatve A zarIrapulamAM ja thAya che. tethI temane pulavipAkI prakRtimAM pariNamita karAyela che. sU015rA have sUtrakAra aupazamika bhAvanuM pratipAdana kare che-" se kiM taM uvamie " tyAla
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________ 694 anuyogadvArasUtre ziSyaH pRcchati-atha ko'sau aupazamikaH ? iti / uttarayati-auSazamikaHupazamopazamaniSpannabhedena dvividhaH prjnyptH| tatra-mohanIyasya karmaNa upazama eva upazama ityucyate / 'Na' iti vAkyAlaGkAre / ayaM prathamo bhedo'STAviMzatividhasya mohanIyasyaiva karmaga upazamazreNyAM draSTavyaH, 'mohassevovasamo' (mohaspaivopazamaH) iti vacanAt / atha dvitIya bhedamAha-aya ko'sau upazamaniSpannaH ? iti prshnH| uttarayati-upazamaniSpanna upazAntakoSAdhupazAntakaSAyachamasthavItarAgAnto he bhadanta ! (se kiM taM uvasamie ?) vaha aupazamikabhAva kyA hai ? (uvasamie duvihe paNNatte). uttara-aupazamika bhAva do prakAra kA kahA gayA hai| (taMjahA) usake ve do prakAra ye haiM-(uvasame ya uvasamaniSkaNNe ya) eka upazama aura dUsarA upazama niSpanna hai / (se kiM taM uvasame?) he bhadanta ! vaha upazama kyA hai ? uttara-(uvasame mohaNijjassa kammassa uvasameNaM) aTThAIsa prakAra ke samasta mohanIya karmakA jo upazama hai vahI upazama hai| yaha upazana 8 ve 9veM 10 veM 11 veM guNasthAna rUpa upazamazreNI meM hotA hai| (se taM uvasame) isa prakAra yaha upazama hai| (se kiM taM uvasamanipphaNNe ?) he bhadanta ! vaha upazama niSpanna kyA hai ? uttara-( upasamaniSkaNe aNegavihe paNNatte) uvazama niSpanna sAtha-(se kiM taM upasamie ?) 3 mApan ! te bhopAbhAnu svarUpa kevuM kahyuM? uttara-(uvasamie duvihe paNNatte) mo5mi bhAva meM prazna ho cha (taMjahA) ta prre| mA prabhArI cha-(ujasame ya uvasamanipphaNNe ya) (1) 5zama bhane (2) 5zamani0panna. prazna-se kita uvasame ?) bhagavan! te 5zabharnu 2135 hetu cha ? uttara-unasame mohaNijjassa kammassa unasameNaM) 28 5412nA samasta mehanIya karmanA upazamane ja ahIM upazama bhAva kahevAmAM AvyuM che. ATha, nava, dasa ane agiyAramAM guNasthAna rUpa upazama zreNImAM A upashm bhAvanA samA12 che (seta uvasame) mA 42nu' 75zabhanu 1135 DAya che. prazna-(se ki ta upasamaniSphaNNe ?) 3 mA ! zrIpazama lAnA bIjA bheda rUpa upazama niSpannanuM svarUpa kevuM che? uttara-(uvasamaniSphaNNe aNegavihe paNNatte) 75zama nispanna bhau55bhi
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________ nuvopacandrikA TIkA sUtra 153 aupazamikabhAvanirUpaNam govyaH / atredaM bodhyam-mohanIyasyopazamena darzanamohanIyaM cAritramohanIyaM copazAntaM bhavati, etaddvaye upazAnte krodhAdaya upazAntA bhavantIti / sa eSo'nanta rokto dvitIyo bhedo bodhyaH / prakRtamupasaMharannAha-sa eSa aupazamika iti / itthaM nirdiSTo dvividho'pyaupazamiko bhAvaH ||muu0 153 // aupazamika bhAva aneka prakAra kA kahA gayA hai| (taM jahA) jaise-(uvasaMta kohe) krodha kA upazAnta honA (jAva uvasaMtalohe) yAvat lobha kA upazAnta honA, (uvasaMtapeme) prema-rAga-kA upazAnta honA (uvasaMta dose) dveSa kA upazAnta honA (uvasaMta damaNamohaNijje) darzanamohanIya kA upazAMta honA (uvasaMtamohaNijje) mohanIya karma kA upazAnta honA (upasamiyA sammattaladdhI) aupazamikI samyaktva labdhi, (uvamamiyA carittaladdhI) aupazamikI cAritralabdhi (uvasaMta kasAya cha umatthavIyarAge) upazAnta kaSAya, chadmasthavIta rAga (se taM upasamanipphaNNe) isa prakAra yaha upazama niSpanna aupazamika bhAva haiN| (se taM uvasamie) isa prakAra donoM prakAra kA aupazamika nirdiSTa ho cukaa| bhAvArtha-isa sUtra dvArA sUtrakArane aupazamika bhAva kA svarUpa dikhalAyA hai| usameM unhoMne yaha spaSTa kiyA hai ki upazama se honevAlA aupamika bhAva do prakAra kA hotA hai / eka prakAra kA aupazamika bhApa ane: 42nA 4aa che. (tajahA) bha3-uvasaMte kohe jAva uvasaMte lohe)oSa zanta thI, mAnapata yayu', bhAyA5zAnta thavI, basa 6zanta thavA, (uvasaMta peme) prema (21) zAnta yo, (uvasaMtadAse) dveSa SAIta thI, (uvasaMta desaNa mohaNijje) nibhAnIyanu zAnta (savasaMtamohaNijje) mAkhanIya bhanu zAnta yuH, (upasamiyA sammattaladdhI) mopazamitI sabhyaqalu, (uvasamiyA carittaladdhI) zrIpazamihI yAtri (uvasaMta kasAya chaumatthavIyarAge) zAnta pAya, asthviit|, (se taM upasamaniSphaNNe) tyAli 35 mA zamaniyana sozabhi bhAva . ( se taM uvasamie) 0 prA2nu bhanne prA2nA mopabhi bhAvonu 2135 samAva: bhAvArtha-A sUtra dvArA sUtrakAre opazamika bhAvanA svarUpanuM nirUpaNa karyuM che. sUtrakAre upazama janita opazamika bhAvanA be prakAro batAvyA che. eka prakArane aupazamika bhAva evo hoya che ke je mAtra mohanIyamanA
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________ anubogadvArasUtre bhAva vaha hai jo kevala mohanIya karma ke hI upazama svarUpa hotA hai| tAtparya isa kathana kA yaha hai ki karmoM kI dasa avasthAoM meM eka upazAnta avasthAbhI hai| jina karma paramANuoM kI udIraNA saMbhava nahIM arthAt jo udoraNA ke ayogya hote haiM ve upazAnta kahalAte haiN| yaha avasthA AThoM karmoM meM sambhavita hai| prakRta meM isa upazAnta avasthA se prayojana nahIM hai| kintu adhaH karaNa Adi pariNAmoM se jo mohanIya karma kA upazama hotA hai prakRta meM usI se prayojana hai| isIliye "mohanIyasyaivopazamaH" aisA pATha yahAM jAnanA cAhiye kyoM ki anyatra aisA hI pATha hai / mohanIya karma darzanamohanIya ke 3 bhedoM aura caritra mohanIya ne 25 bhedoM ko lekara 28 prakAra kA hai, isa sampUrNa mohanIya karma kA upazama, upazama zreNI meM hotA hai, isaliye mohanIya karma kA upazama rUpa opazamika bhAva upazreNI meM honA kahA gayA hai| dUsarA-upazana niSpana aupazAmika bhAva aneka prakAra kA kahA gayA hai so usakA tAtparya yaha hai ki mohanIya ke upazama se darzana mohanIya aura cAritra mohanIya ye donoM upazAnta ho jAte haiM / inake upazAnta hone para krodhAdika bhI upazAnta ho jAte haiM isa prakAra yaha aupamika bhAva kA vivecana hai / ||suu0153|| upazama rUpa hoya che. A kathananuM tAtparya e che ke- karmonI dasa avasthAemAMnI eka upazama avasthA paNa che. je karmaparamANuonI udIraNA zakya hotI nathI, eTale ke je karma paramANuo udIraNAne mATe ayogya hoya che, temane upazAna kahe che A avasthAne ATha prakAranAM kAmamAM saMbhava hoya cha. pratai (hI) 0 G5zAnta avasthAnu prayAsana nathI, 52ntu adh:karaNa Adi pariNAmothI je mehanIya kamane upazama thAya che, tenuM ja mahI prayAsana che. tethI "mohanIyasyaivopazamaH " mA 2 54 mahI samajavo joIe kAraNa ke anyatra evo ja pATha Ave che. darzana mehanIyakarmanA traNa bheda ane cAritrahanIyanA pacIza bhede maLIne mohanIyakarmanA kula 28 prakAra che A saMpUrNa mAhanIyakamane upazama, upazama zreNImAM thAya che tethI mohanIya karmanA upazama rUpa apazamika bhAva upazama zreNImAM hovAnuM kahevAmAM AvyuM che. bIjA prakArano je upazamaniSpanna opazamika bhAva che, te aneka prakArane kahyo che. A kathananuM tAtparya nIce pramANe che- mohanIyanA upazamathI darzana mehanIya ane cAritramohanIya, e bane upazAnta thaI jAya che te upazAnta thaI javAthI krodhAdika paNa upazAnta thaI jAya che A prakAranuM pathamika bhAvanA svarUpanuM vivecana mahI 42vAbhA mAthyu che. suu0153||
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________ 697 prasuyogacandrikA TIkA sUtra 154 kSAyikabhAvanAmanirUpaNam atha kSAyikaM nAma nirUpayati mUlam-se kiM taM khaie ? khaie duvihe paNNatte, taM jahAkhaie ya khayaniSphaNNe y| se kiM taM khaie ? khaie-aTaNhaM kammapayaDINaM khae NaM se taM khie| se kiM taM khayaniSphaNNe ? khayaMnipphaNNe aNegavihe paNNatte, taM jahA-uppaNNaNANadaMsaNadhare arahA jiNe kevalI, khINa AbhiNibohiyaNANAvaraNe, khINa suyaNANAvaraNe, khINa ohiNANAvaraNe, khINamaNapajavaNANAva. raNe, khINakevalaNANAvaraNe, aNAvaraNe, nirAvaraNe, khINAvaraNe, NANAvaraNijjakammavippamukke, kevaladaMsI, sabvadaMsI, khINanidde, khINanidAnidde, khINapayale, khINapayalApayale, khINa thINagiddhI, khINacakkhudaMsaNAvaraNe, khINaacakkhudaMsaNAvaraNe khINaM ohidasaNAvaraNe, aNAvaraNe, nirAvaraNe, vINAvaraNe, darisaNAvaraNi.ja.kammaviSpamukke, khINasAyAveyaNije khINaasAyAvayaNijje, aveyaNe, nivveyaNe khINaveyaNe, subhAsubhaveyaNijjakammavippamukke, khINakohe, jAva khINa. lohe, khINapeje, khINadose, khINadasaNamohaNijje, khINaparittamohaNije, amohe, nimmohe, khINamohe, mohaNijakammavippamukke, khINaNeraiyAue, khINatirikkhajoNiAue, khINamaNussAue, khINadevAue, aNAue, nirAue, khIpAue, Aukammavippamukke, gaijAisarIraMgovaMgabaMdhaNasaMghAyaNasaMghayaNesaMThANa aNegaboMdiviMdasaMghAyavippamukke, khINasubhaNAme, khINa asubhaNAme, aNAme niSNAme, khINanAme, subhAsubha thA 88
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanuyogadvAra NAmakammavippamukke, khINauccAgoe, khINaNIyAgoe, agoe, niggoe, khINagoe, uccaNIyagottakammavippamukke, khINadANaM. tarAe, khINalAbhaMtarAe, khINabhogatarAe, khINauvabhogatarAe, khINavIriyaMtarAe, aNaMtarAe, NiraMtarAe, khINaMtarAe, aMtarAyakammavippamukke, siddhe, buddhe, mutte, pariNivvue, aMtagaDe, svvdukkhpphiinne| se taM khynissphnnnne| se taM khaie ||suu0154|| chAyA-atha ko'sau kSAyikaH ? kSAyiko dvividhaH prajJaptaH, tadyathA-kSAyikazca kSayaniSpannazca / atha ko'sau kSAyikaH ? kSAyika:-aSTAnAM karmaprakRtInAM kSayaH khalu / so'sau kssaayikH| atha ko'sau kSayaniSpannaH? kSayaniSpanno'nekavidhaH prajJaptaH, tadyathA-utpannajJAnadarzanadharaH arahA jinaH kevalI kSINAbhinibo. dhikajJAnAvaraNaH kSINazrutajJAnAvaraNaH kSINAvadhijJAnAvaraNaH kSINamanaHparyavajJAnAvaraNaH kSINakevalajJAnAvaraNaH anAvaraNaH nirAvaraNaH kSINAvaraNo. jJAnAvaraNIyakarmaviSamuktaH kevaladarzI sarvadarzI, kSINanidraH kSINanidrAnidraH kSINapracalaH kSINapracalA pracalaH kSINastyAnagRddhiH, kSINacakSudarzanAvaraNaH kSINAcakSurdarzanAvaraNaH kSINAvadhidarzanAbaraNaH kSINakevaladarzanAvaraNaH anAvaraNaH nirAkaraNaH kSINAvaraNaH darzanAvarajIyakarmavipramuktaH / kSINasAtAvedanIyaH kSINAsAtAvedanIyaH avedano nivedanaH kSINavedanaH shubhaashubhvedniiykrmviprmuktH| kSINakrodho yAvat kSINalobhaH kSINapremA kSINadveSaH kSINadarzanamohanIyaH kSINacAritramohanIyaH amoho nirmohaH kSINamoho mohniiykrmvissmuktH| kSINa nairayikAyuSkaH kSINatiryag yonikAyuSkaH kSINamanuSyA. yuSkaH kSINadevAyuSkaH anAyuSko nirAyuSkaH kSINAyuSkaH AyukarmaviSamukto, gati jAtizarIrAGgopAGgavandhanasaMghAtana saMhananasaMsthAnAnekazarIravRndasaMghAtavipravamuktaHkSINazubhanAmA kSINAzubhanAmA anAmA nirnAmA kSINanAmA shubhaashubhnaamkrmviprmuktH| sINoccagotraH kSINanIcagotraH agotraH nirgotraH uccniicgotrkrmviprmuktH| kSINadAnAntarAyaH kSINalAbhAntarAyaH kSINabhogAntarAyaH kSINavIryAntarAyaH anantarAyo nirantarAyaH kSINAntarAyaH antraaykrmviprmuktH| siddho buddho muktaH parinirvRttaH antakRtaH sarvaduHkhamahINaH / so'sau kssynisspnnH| so'sau kssaayikH||suu0154||
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________ maMjuyogacandrikA TIkA sUtra 154 kSAyikabhAvanirUpaNam TIkA-'se ki taM' ityAdi atha ko'sau kSAyikaH ? iti ziSya praznaH / uttarayati-kSAyikaH kSaya eva, kSayeNa niSpanno vA kSAyikaH / sa dvividhaH prjnyptH| dvaividhyamevAha-tadyathA-kSAyikA kSayaniSpannazca / tatra-kSAyikaH khalu aSTAnAM karmaprakRtInAM jJAnAvaraNIyAdhaSTavidha. karmaprakRtInAM kssyH| kSayaniSpannastu anekavidhaH prjnyptH| anekavidhatvamAha aba sUtrakAra kSAyika bhAva kA nirUpaNa karate haiM"se kiM taM khahae " ityAdizabdArtha-(se ki taM khahae ?) he bhadanta ! vaha kSAyika kyA hai ? uttara-(khahae duvihe paNNate) kSAyika do prakAra kA kahA gayA hai|(tNjhaa) (jaise-khahae ya khayaniSphaNNe ya) eka kSaya rUpa kSAyika aura dUsarA kSaya niSpanna / (se kiM taM khahae) he bhadanta ! vaha kSAyika kyA hai? (aTThaNhaM kammapayaDINaM khaeNaM) ATha karma prakRtiyoM kA jo kSaya hai vahI kSAyika hai| (setaM khahae) isa prakAra vaha yaha kSAyika hai (se kiM taM khayaniphaNNe) he bhadanta ! vaha kSayaniSpanna kSAyika kyA hai ? (khayaniSphaNNe aNegavihe paNNatte). uttara-kSaya niSpanna kSAyika bhAva aneka prakAra kA hai| (taMjahA) jaise-(uppaNNaNANadaMsaNadhare arahA jiNe kevalI) utpanna jJAna darzana ko have sUtrakAra kSAyika bhAvanuM nirUpaNa kare che- " se ki taM' khaie" tyAha zA-(se ki ta khaie ?) 3 man ! pUrva prAnta kSAyi: bhAnu svarUpa kevuM che? uttara-(khaie duvihe paNa te) kSAyi bhAva se prAranA 4hyo che. (ta'jahA) tame praa| nI2 prAya che-(khaie ya kha ya nipphaNNe ya) (1) kSaya 35 kSAyi mana (2). kSayani05na. prazna-(se ki ta khaie ?) 3 mApan ! kSAyi: bhAnu 2135 haiM ? uttara-(aTThaNhaM kammapayaDINaM kharaNaM) mA prakRtimAnA kSayanu nAma kSAyi che. (se ta khaie) kSAyinu mA prA2nu 2135 che. prazna-se ki ta khayaniSphaNNe ?) 3 mApana ! kSAyi4 lApana lands rUpa kSayaniSpanna kSAyika bhAvanuM svarUpa kevuM che? uttara-(khayaniSphaNNe aNegavihe paNNatte) kSayani0panna kSAyimA bhane uat ranA ho che. (taMjahA) 2...(uppaNNaNANasaNadhare dharahA jiNe kevalI) panna jJAnadarzanadhArI ahata jina kevalI kSayaniSpana kSAyika bhAva rUpa che. jevI
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________ I. anuyogadvArasUtre - " tadyathA - utpannajJAnadarzanadharaH - utpannayoH - apanItamalAdarzamaNDalaprabhAvat sakalatAvaraNApagamAdabhivyaktayoH jJAnadarzanayordharaH = dhArakaH, arahA :- nAsti rahaH = rahasyaM yasyAsau arahAH - avidyamAna rahasyaH, nAsya kiMcidapi gopyamastIti bhAvaH, jinaH- AvaraNazatruje tRtvAt kevalI - kevalaM saMpUrNa jJAnamasyAstIti kebalIkevalajJAnavAn, kSINAbhinibodhikajJAnAvaraNaH- kSINamAminivodhikajJAnAvaraNaMdhAraNa karanevAle arhata jina kevalI - jisa prakAra-mala ke apagama se Adarza maNDala kI prabhA meM padArtha pratibimbita hone lagate haiM, usI prakAra - mUlarUpa jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa karmoM ke vinAza se utpanna nirmala ananta jJAna aura ananta darzana meM trikAlavarti samasta jJeya jhalakane lagate haiM aise jJAna aura darzana ko jo dhAraNa karate haiM tathA jo arahA - jinake liye koI bhI jagata kA padArtha gopya nahIM haiN| AvaraNa zatru ke vijetA hone se jo jina haiM, tathA jinakA jJAna saMpUrNa hai, isaliye jo kevalI haiM, yahAM kevala zabda kA artha sampUrNa jJAna hai| isa sampUrNa jJAna rUpa kevala jJAna se jo yukta haiM aise ve utpanna jJAnadarzana ko dhAraNa karanevAle arahA jina kevalI kSayaniSpanna kSAyika bhAvarUpa haiN| aba sUtrakAra pratyeka karma ke naSTa hone se jo 2 nAma hote haiM unakA yahA~ se kathana karate haiM - yaha kathana siddhapara meMSThI kI apekSA se jAnanA cAhiyekyoMki ve hI pratyeka karma ke kSaya se kSAyikabhAva rUpa niSpanna hote haiN| rIte arIsA uparanA mela dUra karI nAkhavAmAM Ave te arIsAmAM padArthanuM spaSTa pratiSi'kha dekhAya che, eja pramANe jJAnAvaraNu ane danAvaraNurUpa karmo maLa dUra thaI javAne lIdhe utpanna thayelA ni`La, anata jJAna ane zmana'ta darzanamAM trikALavatI samasta jJeya padArtho spaSTa rUpe dekhavA mAMDe che. evA jJAna ane darzananA dhAraka arhata jina kevalI kSayaniSpanna kSAyika bhAvarUpa che. ' marahA '-jemane mATe jagatane koI paNa padArtho lage.pya (adRSya) nathI athavA jemaNe kAma, krodhAdri zatruenA nAza karI nAkhyuM che evAM tIthakara bhagavAnAne arahA athavA arhata kahe che. karmAri rUpa zatruo para vijaya meLavanArA hAvAthI temane jina kahyA che temanuM jJAna sapUrNa hAvAthI temane kevalI kahyA che kevalajJAna eTale sa pUrNa jJAna, have sUtrakAra pratyeka karmanA nAza thavAthI je je nAma thAya che, temanuM nirUpaNa kare che A kathana dviddha paramAtmAnI apekSAe karavAmAM Avyu che ema samajavu', kAraNa ke temanA pratyeka karmanA kSaya thavAne kAraNe tee ja jJAyika bhAva rUpe niSpanna thAya che.
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________ anubogacandrikA TokA sUtra 154 kSAyikabhAvanirUpaNam 71 yasa sa tathA, evaM-kSINazrutAvadhimanaHparyavakevalajJAnAvaraNarUpANi catvAri padAni bodhyAni / tathA-anAvaraNaH-avidyamAnamAvaraNaM yasya ta tathA, vimalaprakAzavatvAt nirmalAkAzasthitacandravat / nirAvaraNaH-nirgatam AvaraNaM yasya sa tathA samastAvaraNa jJAnAvaraNa karma pAMca prakAra kA hai 1 mati jJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, manaHparyavajJAnAvaraNa aura kevalajJAnAvaraNa jIva jaba ahaMta jina kevalI banatA hai, taba usakA sampUrNa jJAnAvaraNakarma naSTa ho jAtA hai-isaliye (vINa AbhiNibohiyaNANAvaraNe) kSINa ho gayA hai Abhinibodhika zanAvaraNa jiptakA (khINasuyaNANAvaraNe) kSINa ho gayA hai zrutajJAnAvaraNa kama jisakA (khINaohiyaNANAvaraNe) kSINa ho gayA hai avadhi jJAnAvaraNa karma jisakA (khINa maNapajjavaNANAvaraNe) kSINa ho gayA hai manAparyavajJAnAvaraNa jisakA, (khoNakevalaNANAvaraNe) kSINa ho gayA hai kevalajJAnAvaraNa jisakA, aisA hone ke kAraNa kSINAbhiniyodhika jJAnAvaraNa, kSINa zratajJAnAvaraNa, kSINAvadhijJAnAvaraNa, kSINa mana:paryava. jJAnAvaraNa, kSINa kevalajJAnAvaraNa ye bhinna 2 nAma samasta jJAnAyarajoya karma ke kSaya ho jAne kI apekSA se niSpanna ho jAte haiN| isI prakAra se (aNAvaraNe nirAvaraNe, khINAvaraNe, NANAvaraNijjakammavippamukke) jaba samasta AvaraNa karma naSTa ho jAtA hai taba vaha AtmA jJAnAvaraNa kama pAMca prakAranAM che (1) bhatijJAnA129], (2) zru1sAnA1295, (3) sapadhijJAnA12, (4) mana:51jJAnA125 bhane (5) ajJAnApara. jIva jyAre ahaMta jina kevathI bane che, tyAre tene samasta jJAnAva25 bhani nAza 48 mya cha, tathA 3 (khINa AbhiNiyoM hiya NANAvaraNe) kSI bhAminimAdhi jJAnA2zupANI, (khINa suyaNANAvaraNe) kSINa tajJAnA126 bhavAnI, (khINa ohiyaNa gAvaraNe) kI adhijJAnA125 bhadANA, (khINa maNapajjavaNANAvaraNe) kSIya mana:paya jJAnA125 bhadANe bhane (khINa kevala. NANAvaraNe) kSI nAva25 bhavAnI 25 jaya che te dhAraNe samasta jJAnAvaraNIya karmone kSaya thaI javAne kAraNe tenA A pAMca nAmo niSpana thAya che. (1) kSIminimAdhizAnA125. (2) kSINatajJAnAva25, (3) sIdhA vijJAnAvara, (4) kSA manaHpa jJAnA125 bhane (5) kSI jJAnA1ra1 me pramANe (aNAvaraNe, nirAvaraNe, khINAvaraNe, NANAvaraNijammavippamukke) yAre samasta mA129 manA nAza 27 taya che tyAre te mAmA
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________ 702 anuyogadAna rahitatvAt / vigatamalasvarNavat , kSINAvaraNaH-kSINo niHsattAkIbhUtaH AvaraNo yasya sa tathA, apunarbhAvAvaraNarahitatvAt / apAkRtamalAvaraNajAtyamaNivat / upasaMharaMnnAha-jJAnAvaraNIyakarmavipramuktaH-jJAnAvaraNIyena karmaNA vividhaiH anekaprakAraH makarSaNa muktaH / eSAM padAnA nayamatabhedena bhedo bodhyaH / itthaM jJAnAvaraNIyakSayA. pekSANi naamaanyuktaani| nirmala AkAza meM sthitapUrNa candra ke jaisA nirmala prakAzavAlA ho jAtA hai isaliye avidyamAna AvaraNavAlA hone se usakA " anAvaraNa" aisA nAma ho jAtA hai| ataH anAvaraNa yaha usakI nAma rUpa avasthA AvaraNa ke kSaya se niSpanna hone ke kAraNa kSAyika bhAva rUpa hai| Age kisI bhI prakAra ke AvaraNa karma kA saMbandha phira usa AtmA se hotA nahIM hai isaliye vaha nirAvaraNa avasthA viziSTa bana jAtA hai| taba usakA nAma "nirAvaraNa" aisA ho jAtA hai| isI prakAra vaha niHsattA kI bhUta AvaraNavAlA hone ke kAraNa kSINa malAvaraNavAle jAtyamaNi ke jaisA "kSINAvaraNa" isa nAmavAlA banajAtA hai| isa prakAra vividha prakAra se jJAnAvaraNIya karma dvArA vimukta bane hue usa AtmA ke ye pUrvokta samasta nAma jJAnAvaraNIya karma ke kSaya kI apekSA se kahe gaye haiN| yadyapi zabdanaya kI apekSA se inameM koI bhI bheda nahIM hai isaliye nirmaLa AkAzamAM rahelA pUrNacandranA samAna vimala prakAzavALo banI jAya che. A rIte avidyamAna AvaraNavALa hovAne lIdhe tenuM "anAvaraNa" nAma niSpanna thAya che A anAvaraNa" nAma rUpa tenI avasthA AvaraNanA kSayathI utpanna thayelI hovAne kAraNe kSAyika bhAvarUpa gaNAya che. bhaviSyamAM koI paNa prakAranuM AvaraNa karma te AtmAne lAgavAnuM nathI, tethI te AtmA nirAvaNa avasthA saMpanna banI jAya che. tethI tenuM nirAvaraNa" nAma niSpanna thaI jAya che eja pramANe te AtmA ni:sattAbata AvaraNavALo (AvaraNanA astitva vinAne) banI javAne kAraNe kSINa malAvaraNavALA utkRSTa maNinI jema "kSINAvaraNa" A nAmavALe banI jAya che A prakAre vividha prakAre jJAnAvaraNIya karmamAMthI vimukta thayelA te AtmAne pUrvokta samasta nAmo jJAnAvaraNIya karmanA kSayanI apekSAe kahe, vAmAM AvyAM che je ke zabdanayanI apekSAe te nAmo vacce kaMI paNa 8 na hovAne kAraNe A zabdane paryAyavAcI zabdo ja gaNI zakAya che, paraMtu
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________ rogandrikA TIkA sUtra 154 kSAyikabhAvanirUpaNam .atha darzanAvaraNIyakSayApekSANi nAmAnyAha- kevaladarzI-kevalena kSINAvaraNena darzanena pazyatItikevaladarzI-sarva pazyatIti sarvadarzI-kSINadarzanAvaraNatvAt sakalapadArthadarzI / evaM kSINanidrAdIni paznAmAni tathA darzanAvaraNacatuSkakSayasambhavInyaparANyapi kSINacakSurdarzanAvaraNAdIni nAmAni bodhyAni / tatra nidrApaJcaka sakSaNamevamavagantavyamye paryAyavAcI zabda haiN| phira bhI samabhirUDhanaya kI apekSA se inake pAcyArtha meM bhinnatA hone se inameM bheda hai, aisA jAnanA cAhiye / aba sUtrakAra darzanAvaraNIya karma ke kSaya kI apekSA se jAyamAna nAmoM ko kahate haiM-(kevaladaMsI) AtmA se jaba darzanAvaraNIya karma sarvathA nirmUla ho jAtA hai, taba vaha AtmA, kSINAvaraNavAle darzana se, sAmAnyarUpa meM samasta jJeyoM ko dekhatA hai, isaliye kevaladarzI vaha kahalAne lagatA hai| (sambadaMsI) kSINa darzanAvaraNavAlA hone se samasta padArthoM kA vaha dRSTA bana jAtA hai / isaliye vaha sarvadarzI kahalAtA hai| (khINanidde, vINanihAnide, vINapayale, khINapayalApayale, khINathINagiddhI, khINacakkhudaMsaNAvaraNe, khINa acakkhudaMsaNAvaraNe, khINa ohidaMsaNAvaraNe khINa kevaladaMsaNavaraNe aNAvaraNe, nirAvaraNe, khINAvaraNe) nidrAdarzanAvaraNIya karma naSTa hone se vaha kSINa nidra ho jAtA hai; nidrAniDhA darzanAvaraNIyakarma nirmala hone se kSINanidrAnidra, pracalA darzanAvaraNIya karma naSTa hone se kSINa pracala, samadhirUDha nayanI apekSAe temanA vArthamAM bhinnatA hovAnA kAraNe tamanI 12ye meha (ata2- tata) cha, mema abhAvuna. have sUtrakAra darzanAvaraNIya karmanA kSayanI apekSAe je nAmo niSpanna yAya che tabhanu thana 42 4-(kevaladaMsI) mAtmA 52thI nyAre zanApa20Iya karmo sarvathA nirmULa thaI jAya che tyAre te AtmA, kSINAvaraNavALA darzana vaDe sAmAnya rUpe samasta ya padArthone dekhI zake che, tethI tene "kevaladaza" apAmA bhAve che. (savvadaMsI) kSozanA2NapaNe 5 pAne 20 te AtmA samasta padArthone draSTA banI jAya che, tethI tene "sarvadazI" kahe. pAmAM Ave che. (khINanirde, vINanihA nide, khINapayale, vINapayalApayale, khINa thINagiddhI, khINa cakkhudaMsaNAvaraNe, khINa acakkhudaMsaNAvaraNe, khINa ohidasaNAvaraNe, khINa kevaladasaNAvaraNe, aNAvaraNe nirAvaraNe, vINAvaraNe) te AtmAnA nidrA varaNIya karmane nAza thaI javAne lIdhe te "kSINanidra' kahevAya che, tenA nidrAnidrA darzanAvaraNIya karma nimLa thaI javAthI te "kSINanidrAnidra" kahevAya che. tenA pracalA darzanAvaraNIya karma naSTa thaI javAthI tene "kSINa
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________ "ha paDibohA niddA duhaMpaDivohA ya nidanihAya / payalA hoi Thiyassa u, payalApayalA ya caMkamo // 1 // AisakiliSTakammANu veyaNo hoi thINagiddhI ya / mahanidA diNaciMtiyavAcAra pasAhaNI pAyaM // 2 // " chAyA-sukhapratibodhA nidrA duHkhapatibodhA ca nidrAnidrA ca / pracalA bhavati sthitasya pracalAmacalA ca cmtH||1|| atisaMkliSTakarmAnuvedano bhavati styaangRddhistu| mahAnidrA dinacintitavyApAra prasAdhanImAyaH ||2||iti / pracalA pracalA darzanAvaraNIya karma naSTa hone se kSINa pracalAmacalA, styAnagRddhi darzanAvaraNIya karma kSINa hone se kSINa styAnamRddhi cakSurdarzanAvaraNIya karma naSTa hone se kSINa cakSurdarzanAvaraNa, aca. kSudarzanAvaraNa karmanaSTa hone se kSINa acakSurdarzanAvaraNa, avadhidarza nAvaraNa karma naSTa hone se kSINAvadhidarzanAvaraNa, kevaladarzanavaraNa karma naSTa hone se kSINa kevaladarzanAvaraNa kahalAne lagatA hai| arthAt darzanAvaraNa karma ke sarvathA vigama kSaya ho jAne se usa AtmA ke ye pUrvokta nAma niSpanna ho jAte haiN| nidrA paMcaka kA lakSaNa isa prakAra se hai-suhapaDiyohA-ityAdi-jisa karma ke udaya se sukha pUrvaka jAga sake aisI nidrA Ave vaha nidrA darzanAvaraNa karma hai| jisake udaya se nidrA se jAganA atyanta duSkara ho vaha nidrAnidrA drshnaavrnnpracala' kahevAya che. tenA pracalA pracalA darzanAvaraNIya karma naSTa thaI javAthI tene kSINapracalA pracala kahevAya che, tene tyAnagRddhi darzanAvaraNIya karmane kSaya thaI javAthI tene "kSINasyAnaguddhi" kahevAya che. te AtmAnA cakSudazanA varaNIya karmane nAza thai javAthI tene "kSINacakSuddhazanAvaraNa" kahevAya che. tenA acakuIzanAvaraNa karmane nAza thaI javAthI tene "kSINa acakuzanAvaraNa" kahevAya che. tenA avadhidarzanAvaraNa kamane kSaya thaI javAthI tene kSINAvAdhidazanAvaraNa" kahevAya che tenA kevala darzanAvaraNa karmano nAza thaI javAthI tene kSINakevaladarzanAvaraNa" kahevAya che. eTale ke darzanAvaraNa kane saMpUrNataH nAza thaI javAne kAraNe te AtmAnA pUrvokta nAmo niSpanna thAye che. nidrA paMcakanAM lakSaNa nIce pramANe samajavAM- "suhapaDibohA" tyAha-2 janA yathA subhapU Mal Aml evI nidrA AvI jAya che, te kamane nidvAdarzanAvaraNa karma kahe che je kAnA udayathI nidrAmAMthI jAgavAnuM atyaMta duSkara thaI jAya che, te kamane nidranidrA
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________ 705 anuyogacandrikA TIkA sUtra 154 kSAyikabhAvanirUpaNam tathA - anAvaraNAdizabdAH pUrva jJAnAvaraNAbhAvApekSayA proktAH, atratu darzanAvaraNAbhASApekSayA bodhyAH / upasaMharannAha - darzanAvaraNIya karmavipramukta iti / karma hai / jisa karma ke udaya se baiThe 2 yA khaDe 2 ho nIMda A jAve vaha pracaladarzanAvaraNa karma hai / jisa karma ke udaya se calate 2 hI nidrA A jAve vaha pracalA pracalA darzanAvaraNa karma hai / ssthAnagRddhi yaha mahAnidrA hai / isa nidrAvasthA meM, jAgRta avasthA meM soce hue kAma karane kA sAmarthya prakaTa ho jAtA hai / jisa jIva ko ati saMkliSTa karmakA udaya hotA hai usI jIva ke yaha styAnagRddhi hotI hai / isa nidrA meM sahaja bala se kaI aneka guNa adhika bala prakaTa hotA hai| - pahile jisa prakAra jJAnAvaraNa karma ke abhAva ko lekara anAvaraNa nirAvaraNa, kSINAvaraNa, ina zabdoM kA artha prakaTa kiyA gayA hai usI prakAra yahAM para darzanAvaraNa karma ke abhAva kI apekSA lekara ina zabdoM kA artha lagA lenA caahiye| (darisaNAvara Nijjakamma vipyamukke isa prakAra ye pUrvokta nAma darzanAvaraNIya karma ke kSaya kI apekSA se sUtrakAra ne kahe haiM / nAvaraNa krama kahe che je kamanA udayathI beThAM beThAM ke UbhAM UbhAM nidrA AvI jAya che, te kamane pracalAdarzanAvaraNu kama kahe che. je kamanA udayathI cAlatAM cAlatAM driA AvI jAya che, te kamane pracalApracalA danAvaraNa krama kahe che ' styAnagRddhi' A patra mahAnidrAnu vAcaka che. A prakAranI nidrAvasthAmAM jAgRta avasthAmAM je kAmA karavAnA vicAra karavAmAM AvyA hAya te kAma karavAnuM sAmarthya prakaTa thaI jAya che. je jIvamAM ati sakilaSTa kramanA udaya hAya che, eja jIvamAM A styAnagRddhi dazanAvaraNane sAva rahe che svAbhAvika aLa karatAM keTalAya gaNuAM adhika baLane A prakAranI nidrAmAM anubhava thAya che. AgaLa jJAnAvaraNa karyAMnA abhAvanI apekSAe anAvaraNu, nirAvaraNu ane kSIAvaraNa, A padonA artha prakaTa karavAmAM Avye che eja prakAre ahIM darzanAvaraNa krama"nA abhAvane anulakSIne anAvaraNu, nirAvaraNu ane kSINAvaraNanA atha samajI levA joIe. (dagsiNAvaraNijakammaviSyanuke) sUtrabhare irzanAvaraNIya ubhaMnA kSayanI apekSAe kevaLadazI thI laIne nirAtraNa pacantanA upayukta nAme prakaTa karyo che a0 89
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvArasUtre itthaM darzanAvaraNIya kSayApekSayA nAmAnyuktvA sammati vedanIyakarmakSayApekSANi nAmAni pratipAdayitumAha- 'khINasAyAveya Nijje' ityAdi / vedanIyaM dvividhaM bhavati - sAtam asataM ca tatra - sAtaM prItyutpAdakam, asAtam amItyutpAdakam, tatkSaye kSINasAtAvedanIyaH kSINA sAtAvedanIyazca bhavati / tathA - avedana: = vedanArahitaH - ayam alpavedano'pi vyavahIyate / tathA-nirvedanaH = sarvavedanAbhyo rahitaH / kAlAntare'pi vedanA na bhavatIti sUcayitumAha- kSINavedanaH - kSINA = apunarbhAvitayA 706 aba ve vedanIya karma ke kSaya kI apekSA se jAyamAna nAmoM ko kahate haiM ( khINasAyAveya Nijje khINa asAyAveyaNijje) vedanIya karma do prakAra kA hai - eka sAtA vedanIya karma aura dUsarA asAtAvedanIya karmajisa karma ke udaya se jIva ko sukha kA anubhava hoM vaha sAtAvedanIya aura jisake udaya se prANI ko duHkha kA anubhava ho vaha asAtA vedanIya hai| ina donoM prakAra ke vedanIya karma ke kSaya hone para jIva kSINasAtAvedanIya aura kSINA sAtavedanIya ho jAtA hai| (avedhaNe, nivveyaNe) vedanArahita ho jAtA hai| avedana zabda kA artha alpa vedanAvAlA aisA bhI hotA hai| kyoMki avedana meM jo "a" hai vaha ISadartha- meM bhI prayukta hotA hai| isaliye nivedana - sarva prakAra kI vedanA se vaha rahita bana jAtA hai| (khINaveyaNe) kAlAntara meM bhI bedanA isa jIva ko nahIM hotI hai isaliye kSINavedana arthAt apunarbhAvivedana ho have vedanIya karmanA kSayanI apekSAe je namA niSpanna thAya che, te vAmAM Ave che - ( khINakhAyAveyaNijje khINa asAyAveyaNijje) vehanIya kramanA be prakAra paDe che-(1) sAtAvedanIya kama ane (2) asAtAvedanIya krama je kamanA udayathI jIvane sukhaneA anubhava thAya che, te kamane sAtAve. nIya krama kahe che je kamanA udayathI jIvane du:khaneA anubhava thAya che, te mane asatAvedanIya kama kahe che A banne prakAranA vedanIya karmanA kSaya thaI javAthI jIva " zrIthusAtAvedanIya " bhane " kSINAsAtAvedanIya '" banI laya che. (aveyaNe, nivveyaNe) vehanIya manA kSaya va svAthI AtmA vedanArahita banI jAya che. " avedana " patra alpavedanAnuM paNa vAcaka che, kAraNa ke ' avedana ' padamAM je ' a ' upasarga che te alpatAnA arthamAM paNa prayukta thAya che. tethI sUtrakAre ' niveCdana ' padmanA prayoga dvArA e vAta prakreTa karI che ke vedanIya kama nA sathA kSaya thavAthI AtmA sarvaprakAranI vedanAthI raDita thardha laya che. (khINa veyaNe) asAntare (laviNyamAM) pa te bhavane vedanAnA anubhava karavA paDatA nathI tethI te jIvane " kSINuvedana " kahyo che,
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyomaryAndrakA TIkA stra 154 kSAyikabhAvanirUpaNam sarvathA vinaSTA vedanA yasya sa tathA / etadupasaMharamAha-zubhAzubhavedanIyakarmavipAka iti / atha mohanIyakSa yApekSANi nAmAni prarUpayitumAha-'khINakohe' ityaadi| bonIyaM dvividhaM bhavati-darzanamohanIyaM cAritramohanIyaM ca / tatra-darzanamohanIyaM sampatvamizra mithyAtvabhedAt trividha bhavati / cAritramohanIyaM tu krodhAdikaSAya hAsyAdi nokaSAyabhedAt dvividhaM bhavati / etatkSaye yAni nAmAni bhavanti tAnyAe patrakAraH-kSINakrodho yAvat kSIgalobhaH / etAni nAmAni subodhyAni / tathAkSINapremA-kSINaM prema-mAyAlo mI yasya sa tathA-apagatamAyAlobha ityarthaH / jAtA hai, (subhAsu bhaveyaNija kammavippamukke) zubha aura azubhavedanIya karma se vipramukta hue usa jIva ke ye pUrvokta kSINa sAtAvedanIya Adi nAma haiN| ___ aba sUtrakAra mohanAya karma ke kSaya se jo nAma hote hai unheM kahate haiM (khoNa kohe jAva khINalohe) mohanIya karma do prakAra kA hotA hai eka darzana mohanIya aura dUsarA cAritra mohanIya-inameM mithyAtva, samyaktvamithyAtva aura mizra ke bheda se darzana mohanIya tIna prakAra kA haitathA cAritra mohanIya, krodhAdikaSAya aura hAsyAdika nokaSAya ke bheda se do prakAra kA hai-isa donoM prakAra ke mohanIya ke kSaya hone para jo nAma hote haiM unheM sUtrakArane kSINa krodha yAvat kSINa lobha ina zabdoM dvArA prakaTa kiyA hai / ye nAma subodhya haiN| (khINapejje) prema zabda (subhAnubhaveyaNijja kammavippamukke) zubha bhane pazusa hanIya yA vibhuta thayelA te jIvanA kSINasAlAvedanIya Adi parvokta nAme samajavAM. have sUtrakAra mehanIya karmanA kSayathI AtmAnAM je je nAmo niSpanna thAya che temanuM nirUpaNa kare che- (khINa kohe jAva khINa lohe) moDanIya bhanI nIye prabhAva para 54-(1) zAnabhAnIya ane (2) zAstri bhADanIya mithyAta, sabhyapa. mithyAtva ane mizranA bhedathI darzanamohanIya karma traNa prakAranA kahyAM che, krodhAdika kaSAya ane hAsyAdika nokavAyanA bhedathI cAritra mohanIma karma be prakAranuM kahyuM che. A baMne prakAranA mehanIya karmane AtmAmAMthI kSaya thaI javAthI AtmAnAM nIcenAM nAme niSpanna thAya che zIzukrodha, kSINumAna, kSINamAyA ane kSINubha A nAmane ardha sugama sapAyI tamanA vara vadhu 254tA 42pAnI 432 nabI (sIva penke) me
Page #721
--------------------------------------------------------------------------
________________ Goe manuyogadvAra koNadveSaH kSINo dveSA-krodhamAnau yasya sa tathA-apagata krodhamAna ityrthH| tathAamohaH-apagatamohanIyakarmA, ayaM ca alpamohodayo'pi loke vyavahibate / tathA-nirmohaH-nirgato mohAnnirmohaH / yato'pohaH, ata eva nirmoho bodhyH| bhimohastu kAlAntare mohodayayukto'pi syAdupazAntamohavaditi pratyayo mA bhavatviti hetorAha-kSINamohaH-apunarmAvimohodayaH ityarthaH, enadupasaMharabAha-moha. mAyA aura lobha kA bodhaka hai| mohanIya karma ke-naSTa hone para mAyo aura lobha naSTa ho jAte haiM / (gvINa dose ) isI prakAra dveSa-mAna aura krodha-bhI naSTa ho jAtA hai / ataH kSINa premA, kSINa dveSa ye nAmahote haiN| (amohe nimmohe, gvINamohe) amoha nirmoha kSINa moha-ve nAma bhI mohanIya karma ke abhAva meM hote haiN| alpa mohavAle meM bhI amoha zabda kA prayoga hotA hai so aisA amoha yahAM nahIM liyA gayA hai kintu mohanIya karma se jo apagata hai vahI amoha hai, aisA amoha hI yahAM grahaNa kiyA gayA hai| jisa kAraNa yaha amoha haiM isaliye nirmoha hai| koI aisI zaMkA bhI kara sakatA hai ki jo nirmoha hotA hai, vaha kAlAntara meM mohodaya se yukta bhI bana sakatA hai-jaise upazAnta mohavAlA bana jAtA hai / so isa AzaMkA ko nirmUla karane ke liye sUtrakAra ne kSINAmoha yaha pada rakhA hai| isase unhoMne yaha spaSTa kiyA hai ki apunarbhAva mohodaya jima jIva ke hote haiM, vahI yahAM amoha zabda mAyA ane lebhane bedhaka che. mohanIya karmane nAza thaI javAthI jIvana mAyA ane lebha naSTa thaI jAya che, tethI te jIvane "kSIpremA" upAya che. (khINa dose) mela pramANe bhAratIya manA nAza 57 gAthA AtmAne dveSa bhAva paNa naSTa thaI jAya che tethI te AtmAnuM "kSINa draSa" nAma niya-na thAya che. (amohe nimmohe, khoNamohe) moDanIya mana mamA ya gAthI mAmAnai 'moDa,' nimADa,' bhane kSINamADa nAmI 55 niSpana thAya che a5 mohavALAmAM paNa ameha zabda prayoga thAya che. parantu amoha zAdane e artha ahIM grahaNa karavAnuM nathI. ahIM te mAhanIya karmane sarvathA kSaya thaI javAne lIdhe AtmAmAM mohane sarvathA abhAva ja grahaNa karavAno che. je kAraNe te AtmAmAM A amehano sadubhAva che eja kAraNe nirmohane paNa sadUbhAva che. kadAca kaI evI zaMkA uThAve ke kALAntare nirmohI AtmAmAM mehane udaya thaI javAthI te mahAyayukta paNa banI zake che, te te AzaMkAnuM nivAraNa karavAne mATe sUtrakAra zIzamoha" padane paga karyo che, A pada dvArA sUtrakAre e vAta prakaTa
Page #722
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 154 kSAyikabhAvanirUpaNam 709 nIyakarmaviSamukta iti / nArakAyuSkAdibhedena AyuSkarma caturvidha bodhyam / sampati tatkSayodbhavAni nAmAni prarUpayati-kSINanairayikAyuSkaH, kSINatiryagyonikAyuSkaH, kSINamanupyAyupkA, kssiinndevaayusskH| etAni catvAryapi padAni sugamAni / tathA-anAyuSmA avidymaanaayusskH| avidyamAnAyuSkastu tadbhavikAyuH niramoha nAmavAlA grahaNa kiyA gayA hai / isa prakAra (mohaNijjakamma vipamukke) mohanIya karma se vipramukta bane hue jIva ke ye kSINa krodha se lekara kSINa moha taka ke nAma haiN| aba Ayukarma ke kSayApekSa jo nAma hote haiM, unheM sUtrakAra spaSTa karate haiM-Ayu karma cAra prakAra kA hai-naraka Ayu tiryagAyu, manuSya Ayu deva Ayu so inameM se (khINa. jeraDyAue, khINatirikkhajoNiAue, khINa maNussAue khINa. devAue) narakAyuSka ke kSaya hone se kSINa narakAyuSka, tiryagyonika AyuSka ke kSaya hone se kSINatiryagyonikAyuSka, manuSya AyuSka-ke naSTa hone se kSINa manuSyAyuSka aura devAyuSka ke naSTa hone se kSINa devAyuSka ye nAma hote haiM ( aNAue, nIrAue, khINAue ) anAyupka, nirAyuSka aura aura kSINAyupka ye nAma bhI hote haiM tadbhava saMbandhI Ayu karI che ke je jIvamAM aputabhavimahadaya (bhaviSyamAM pharI udayamAM na Ave mevo bhADa) hAya cha, te 752 4 mI. amoDa' mane niDa' nAmAko yo cha. (mohaNijnakammavippamuke) mohanIya bhathI sapUta: vibhuta thayelA jIvanA kSINakrodhathI laIne kSaNamoha payatanAM uparyukta nAmo samajavAM, have sUtrakAra AyukarmanA kSayathI AtmAnA je je nAmo niSpanna thAya che, temanuM nirUpaNa kare che- AyunA yA2 2 cha-(1) na24Ayu, (2) tiya Ayu, (3) manuSyA mana (4) Ayu. (khoNaNeraDyA ura, khINatirikkhajoNi Aue, khINamaNusAue, khINa devAue) na24AyunA kSaya yAne sIdhe 71 'kSIna24Ayu banI jAya che, tiryanika AyuSyano kSaya thaI javAthI jIva "kSINatiya nikAyuSka banI jAya che, manuSya AyuSkane kSaya thaI javAthI jIva kSINumanuSpAyuSka" thaI jAya che ane devAyuSkane kSaya thaI javAthI jIva kSINadevAyuka" thaI jAya che. A prakAre cAre gatinA AyuSyane kSaya thaI pAthI nA 5yuta yAra nAma nipanna thAya che. (aNAupa, nirAue, khINAue) aayushmn| kSaya 54 thI Ori " manAyu.4," "nirAyu" ane "kSINAyuSka" A traNa nAme paNa niSpanna thAya che. tadUbhava saMbadhI te
Page #723
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra kSayamAtre'pi bhavatI, tyatrAha-nirAyuSkA-nirgatAyuSka iti / nirAyuSmastu zai. zImavasthAM kividavatiSThamAnAyuH-zeSo'pi upacArataH syAdata Aha-kSINAyuSka iti| etadupasaMharanAha-AyuSkarmavipramukta iti / nAmakarma sAmAnyena zubhAzubhabhedato dvividham , vizeSatastu gatijAtizarIrAGgopAGgAdi bhedAd dvicatvAriMzadAdibhedaMjisa jIva kI naSTa ho gaI ho aisA jIva bhI anAyuSka kahalAtA haiataH aisA anAyuSka yahAM gRhIta nahIM hai kintu jisakA Ayukarma samApta ho cukA hai aisA hI nirAyuSka anAyuSka yahAM liyA gayA hai| yadi isa para aisI AzaMkA kI jAve ki aisI nirAyuSka avasthA jIva kI zailezI avasthA meM ho jAtI hai-parantu yahAM sampUrNarUpa se vaha jIva nirAyuSka to nahIM banatA hai-phira bhI nirAyuSka isa nAma se kiMcita Ayu avaziSTa hone para bhI upacAra se kahA hI jAtA hai / ataH isa AzaMkA ko dUra karane ke liye sUtrakArane kSINAyuSka yaha pada rakhA hai| isaliye anAyuSka nirAyuSka ye nAma taba hI jAnanA cAhiye ki jaba sampUrNarUpa se Ayukarma naSTa hocukA hotA hai| (AyukammaviSpamukke) isa prakAra se Ayukarma ke sarvathA abhAva hone para kSINanarakAyuSka Adi ye nAma niSpanna hote haiM / (gahajAe bhavanu) jenuM AyuSya naSTa thaI gayuM hoya che evA jIvane paNa anAyuSya kahI zakAya che. paraMtu evA anAyuSyanI vAta ahIM karavAmAM AvI nathI ahIM te evA anAyuSyanI vAta karavAmAM AvI che ke jenA Ayukamane sadaMtara kSaya thaI cukayo hovAne kAraNe je nirAyuSka banI gayela che eTale ke ahI nirAyuSka (AyuSyarahita) jIvane ja anAyuSka 5da vaDe grahaNa karavAmAM Avela che. kadAca ahIM keI evI zaMkA uThAve ke evI nirAyuSka avasthA te jIvanI zailezI avasthAmAM thaI jAya che, paraMtu A avasthAvALo chava saMpUrNa rUpe nirAyuSka banato nathI, chatAM paNa "nirAyuSka' A nAmano prayoga, thoDuM Ayu bAkI hovA chatAM paNa aupacArika rUpe karavAmAM Ave che. A AzaMkAne dUra karavAne mATe sUtrakAre "kSaNAyuSka" pada mUkayuM che. tethI AtmAne anAyuSka, ane nirAyuSka rUpe tyAre ja gaNI zakAya ke jyAre mAyumana sapU para kSaya 25 gaye DAya che. (Ayukammavippamukke) mA prakAre Ayukarmane sarvathA abhAva thaI javAthI AtmAnAM kSINunarakAyuSka ahi uparyukta nAme niSpanna thAya che. have nAmakarmanA kSayathI AtmAnA je je nAma niSpanna thAya che, te nAmanI sUtrakAra prarUpaNa kare che-
Page #724
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvogacandrikA TIkA sUtra 154 kSAyikabhAvanirUpaNam sthAnAntarAd vijJeyam / atra tu tatkSayabhAnoni kiyantyapi tannAmAni pAha-gati jAtizarIrAGgopAbandhanasaMghAtanasaMhananasaMsthAnAnekazarIravRndasaMghAtaviSamuktaH-tatra matiH nArakAdigaticatuSTayahetubhUtaM gatinAma, jAtiH-ekendriyAdi jAtipaJcakakAraNaM jAtinAma, zarIram-audArikAdizarIrapaJcakanivandhanazarIranAma, aGgo. pAram-audArikavaikriyAhArakazarIratrayAGgopAGga nirvRttikAraNam aGgopAGganAma, bandhanam=kASThAdikhaNDasaMyojakalAsAdidravyamiva zarIrapaJcakapudgalAnAM parasparaM sarIraMgovaMgabaMdhaNasaMghAyaNasaMThANaaNegaSoMdiviMdasaMghAyavippamukke) nAmakarma sAmAnya se zubhanAmakarma aura azubhanAmakarma isa prakAra do bhedavAlA haiM aura vizeSarUpa se gati jAti zarIra aMgo. pAGga Adi ke bheda se 42 prakAra ke haiM / tathA 42 prakAra se bhI aura adhika medavAlA hai| isake ye saba bheda anya zAstroM se jAnalenA caahiye| yahAM para to sUtrakArane isa nAmakarma ke kSaya se jo nAma utpanna hote haiM unheM kahA hai| nAraka Adi cAra gatiyoM kA hetubhUta jo karma hai vaha gati nAmakarma hai| ekendriya Adi pAMca jAti kA jo kAraNa hotA hai vaha jAtinAmakarma hai| audArika Adi pAMca zarIra kA jo kAraNa hotA hai vaha zarIra nAmakarma hai| audArika aMgopAMga, vaikrIya aMgopAMga aura AhAraka aMgopAMga kI racanA kA jo hetu ho vaha aMgopAMga nAmakarma hai / jisa prakAra kASTAdi khaMDoM (gaijAisarIraMgovaMgabaMdhaNasaMghAyaNasaMThANaaNegoMdibiMdasaMghAyavippamukka) naamkarmanA nIce pramANe be mukhya bheda kahyA che. (1) zubhanAmakarma ane (2) azubhanAmakarma. paraMtu vizeSa rUpe vicAra karavAmAM Ave te gati. jAti, zarIra, aMgopAMga AdinA bhedathI nAma kamanA 42 bheda paDe che, tathA A 42 bhede sivAyanA keTalAka vadhu bhede paNa paDe che tenA A saghaLA bhe viSenI mAhitI anya zAstromAMthI meLavI levI ahIM te sUtrakAre A nAmakamane kSaya thaI javAthI AtmAnA je je nAmo niSpanna thAya che temanuM ja kathana karyuM che. nAraka Adi cAra gationI prAptinA kAraNabhUta je karma che tenuM nAma gatinAmakarma che ekendriya Adi pAMca jAtinA kAraNabata je karma che tene jAtinAmakarma kahe che. audArika Adi zarIranA kAraNarUpa je karma che tenuM nAma zarIranAmakarma che. audArika aMgopAMga, vaikriya agapAMga ane AhAraka aMgopAMganI racanAnA kAraNabhUta je karma che tene aMgopAMga nAmakama kahe che. jevI rIte kASAdinA TukaDAone lAkha Adi
Page #725
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - 712 bhanuyogadArase bandhahetubandhananAma, saMghAtanaM-kASThasamuccayakArakaH karmakara iva teSAmeva pugaganAM parasparaM badhanArthamanyo'nya sAMnidhyarUpa saghAtakAraNaM sayAtanAma, saMhananam= kapATAdInAM lohapaTTAdiriva audArikazarIrAsthnA parasparabandhavizeSanibandhanaM saMha. nananAma, saMsthAnam saMsthAnanAma-saMtiSTha-te viziSTAvayavaracanAtmikayA zarIrAkRsyA jantavo bhavanni yena tat saMsthAnanAma / idaM hi sbhctursraadisNsthaankaarnnm| tathA-anekazarIrandasaMdhAtaH-anekAni zarIrANi-anekazarIrANiko paraspara meM joDanevAlA lAkha Adi dravya hotA hai usI prakAra pAMca audArika zarIra Adi ke pudgaloM ko jo paraspara meM jor3atA hai| vaha baMdhana nAmakarma hai| kASTako cuna cuna 2 kara rakhane vAle karmakara kI taraha jo unhIM pudgaloM ko paraspara me bandhane ke liye anyonyasAMnidhyarUpa saMghAta kA kAraNa hotA hai| arthAt baddha pudgaloM ko zarIra ke nAnA vidha AkAroM meM vyavasthita karane vAlA jo karma hai vaha saMghAta karma hai| jaise kapATa AdikoM ko loha paTTa paraspara meM pAMdha detA hai usI prakAra jo audArika zarIra kI har3iyoM ko paraspara me bAMdha detA hai vaha saMhanana nAmakarma hai / arthAt yaha nAmakarma asthibaMdha kI viziSTa racanA rUpa hotAhai / jisakarma se avayavoM kI viziSTa racanArUpa zarIra kI AkRti pane vaha saMsthAna nAmakarma samacaturasrAdi saMsthAna kA kAraNa hai| tathA. aneka zarIroM kA jo samUha rUpa saMghAta hai vaha aneka zarIravRnda saMghAta dravya vaDe parasparanI sAthe joDavAmAM Ave che, e ja pramANe pAMca rika zarIra AdinA pudgalene parasparanI sAthe joDanAruM je karma che tenuM nAma badhana nAma karma che, gya kAine vINI vINIne beThavanAra kArIgara (suthAra)nI jema. eja karmapulone parasparanI sAthe bAMdhavAne mATe anya sAMnidhya 35 saMbhAtamAM je karma kAraNabhUta bane che-eTale ke baddha pudgalene zarIranA vividha AkAramAM goThavanArUM (sthApita karanAruM) je karma che tenuM nAma saMghAta karma che. jevI rIte kamADa AdinAM pATiyAone leDhAnI pATI parasparanI sAthe bAMdhI de che. e ja pramANe dArika zarIranAM hADakAMone parasparanI sAthe bAMdhI denArUM je kama che tene saMvanana nAmakarma kahe che eTale ke A nAmakarma asthibaMdhanI viziSTa racanA rUpa hoya che. je karma avayanI viziSTa racanA rUpe zarIranI AkRti banAvavAmAM kAraNabhUta bane che te karmanuM nAma saMsthAna nAmakama che. A saMsthAna nAmakarma samacatustrAdi saMsthAnamAM kAraNabhUta bane
Page #726
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogacandrikA TIkA sUtra 154 kSAyikabhAvanirUpaNam 73 teSAM vRnda-samUhastadeva pudgalasaMghAtarUpatvAt saMghAtaH-anekazarIravRndasaMghAtaH, zarIrAnekatva janmAntarIyazarIrANyAdAya / asminnapi janmani jaghanyata audAskitejasakArmaNarUpazarIratrayasya sadbhAvAda vA zarIrAnekatvaM bodhyam / gatyAdizabdAnA dvandvasamAsaH, tai viSamukto yaH sa tthaa| zarIrazandena zarIranibandhanaM nAmakama gRhItam , 'zarIravRnde' tyatra zarIrazabdena tu tatkAryabhUtazarIrANyeva gRhyante, ityanayomaidaH, ato na paunarutyam , tathA-kSINazubhanAmA-kSINaM-vinaSTaM zubhanAmatIrthakara zarIra kI anekatA hai / athavA jIva ke dUsare janma meM tejapta aura kArmaNa ye do zarIra sAtha rahate haiM, isaliye ina janmAntarIya zarIroM ko lekara kama se kama eka jIva meM isa janma meM bhI audArika taijasa aura kArmaNa ye tIna zarIra rahate haiM / isa apekSA se bhI zarIra kI anekatA rUpa-aneka zarIra vRnda saMghAta sadhajAtA hai / ina gatyAdika zabdoM meM dvandva samAsa hai, ina gatyAdikoM se jo vipramukta hai vaha gati jAti-zarIra. aMgopAMga bandhana-saMghAta saMhanana saMsthAna-aneka zarIravRndasaMghAta vimukta zabda kA vAcyArtha hai / gati jAti zarIra Adi meM jo yaha zarIra zabda hai usakA artha zarIra nAmakarma hai, isa nAma karma ke udaya se audArika Adi zarIroM kI racanA hotI hai tathA "aneka zarIra vRnda" meM jo zarIra zabda AyA hai, vaha usa zarIra nAmakarma ke kAryabhUta una audArika Adi zarIroM kA vAcaka hai| isa prakAra inameM che aneka zarIrenA samUharUpa je saMdhAta che tene aneka zarIravaMda saMpAta kahe che. te aneka zarIravRMda saMghAta zarIranI anekatA rUpa hoya che athavA jIvanI sAthe rahe che. tethI A janmAktarIya zarIranI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te eka jIvamAM audArika, tejasa ane kArma, A traNa zarIrane sadUbhAva hoya che A dRSTie vicAra karavAmAM Ave te zarIranI anekatA rUpa aneka zarIravRMda saMghAtanuM pratipAdana thaI jAya che uparyukta gati Adi zabdamAM dvandra sama sa che. A gati AdithI je jIva vipramukta thaI gayela sAya che te ne gati, ti, zarIra, bhopAna, mana, dhAta, manana, saMsthAna ane aneka zarIravRndasaMghAtavipramukata gaNavAmAM Ave che. eTale ke evA jIvanA gativipramukata jAtivipramukata Adi nAmo niSpanna thAya che. gati, jAti, zarIra AdimAM je zarIra zabda che teno artha zarIranAmakama che. A nAmakarmanA udayathI audArika Adi zarIranI racanA thAya che. tathA"aneka zarIravRnda" A padamAM je zarIra' zabda AvyuM che te zarIra zakha zarIra nAmakarmanA kAryabhUta te dArika Adi zarIrane vAcaka che. a0 60
Page #727
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra zubhasubhagasusvarAdeyayazaH kIrttyAdikaM yasya sa tathA / kSINAzubhanAmA - kSINam azubhanAma= narakagatyazubhadurbhagaduHsvarAnAdeyAyazaH kIcyAdikaM yasya sa tathA / anAmA nirnAmA kSINanAmA iti trayo'pi zabdAH 'amoha:' ityAdivad bhAvanIyAH / upasaMharannAha - zubhAzubhanAmakarmavipramukta iti / gotram - uccanIcabhedena dvividhaM bhavati / sammati tatkSayasaMbhavIni nAmAnyAha - 'kSINocca gotraH' ityArabhya 14 bhinnatA jAnanI cAhiye / (khINa subhaNAme) nAmakarma ke naSTa hone para tIrthakara, zubha, sugama, susvara, Adeya aura yazaHkIrti Adi-jo zubha nAma haiM ye saba vinaSTa ho jAte haiM isaliye " kSINazubhanAmA" yaha bAma niSpanna hotA hai / (khINa asubhaNAme) isI prakAra nAmakarma ke naSTa hone para narakagati, azubha, durbhaga, duHsvara anAdeya, aura ayazaH kIrti Adika azubha nAma naSTa ho jAte haiM / isaliye ' kSINAzubhra nAmA " yaha nAma niSpanna ho jAtA hai / (aNAme, niSNAme, khINanAme) anAma, nirnAma aura kSINanAma ye tInoM zabda bhI amoha Adi zabdoM ke jaise samajhanA cAhiye / ( subhAsu bhaNAmakamma vipyamukke) isa prakAra gati vipramukta se lekara kSINanAma taka ke ye nAma isa zubhAzubhanAmakarma se sarvathA rahita ho jAne para niSpanna hote haiM / (strINa uccAgoe khINa nIyAgo) aba sUtrakAra gotrakarma se vipramukta yA aThArai tebhanI vsthe linnatA samabhavI lehaye. (khINasubhaNA me ) nAma bhana nAtha thatAM na tIrtha 42, zula, sulaga, susvara, mAheya, yaza DIrti yukta mAhi je zubha nAmA hoya che temanA paNa nAza thaI jAya che, tethI evA jIvanuM " zrIjI zubhanAmA yA nAma niSyanna thAya che ( khINa asumaNA me ) mena prabhA nAbhambhano nAtha thatAM naragati, azula, durlaga, duHsvara, anAdveya, yaza:kItika Adi azubha nAmAnA paNa nAza thaI jAya che tethI evA caSanu' "zrIzuAzulanAmA " nAma niSyanna thAya che. (aNAme, niNNAme, khINaNAme) vaNI nAmambha nirbhUja yaha svAthI lavanA anAma, nirnAbha, ane kSINunAma A nAma paNa niSpanna thAya che. A traNe zabdonA bheda ameha, nirmADa bhane zrI mohanA vA samanvo (subhAsubhanAmakammavityamukke) jyAre AtmA zubhAzubha nAmaka'thI sa`thA rahita thai jAya che tyAre tenA gativipramukatathI zrIjInA paryantanA upayu kata nAme niSpanna thAya che. " 99 have sUtrakAra gAtrakamanA kSaya thai javAthI AtmAnA je je nAmeA niSpanna thAya che, tebhanu ni3yayureche dd 66
Page #728
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 154 kSAyikabhAvanirUpaNam 'uccanIcakarmaviSamuktaH' ityantaiH padaiH / eSAM vyAkhyA pUrvavad bhAvanIyA / antarAyakarma hi dAnAntarAyAdibhedaiH paJcavidha bodhyam / samprati tatkSayaniSpannAni nAmAni prAha-kSINadAnAntarAyaH' ityArabhya 'antarAyakarmavipramuktaH' iti| eSA hone para jo nAma niSpanna hote haiM unheM kahate haiM / gotra karma do prakAra kA hai-ucca gotra aura nIca gotra / saMtAna krama se cale Aye hue jIva ke AcaraNa kA nAma gotra hai| pratiSThA prApta ho aise kulameM janma dilAnevAlA karma ucca gotra aura zakti rahane para bhI pratiSThA na mila sake aise kula meM janma dAtA karma, nIca gotra kahalAtA hai| gotra karma ke abhAva hote hI ucca aura nIca donoM prakAra kA gotra naSTa ho jAtA hai-ataH kSINoccagotra aura kSINa nIcagotra ye nAma niSpanna hote haiN| (agoe niggoe khINagoe) ina agotra nigotra kSINagotra zabdoM kI vyAkhyA pahile jaisI hI jAnanI cAhiye / aba sUtrakAra antarAya karma ke abhAva meM jo nAma niSpanna hote haiM unheM batAte haiM-dAnAnta. rAya Adi ke bheda se antarAya karma 5 prakAra kA hai| inameM (khINadANaM. tarAe, khoNalAbhaMtarAe khINa bhogaMtarAe, khINauvabhogaMtarAe, khINa vIriyaMtarAe) dAnAntarAya ke kSaya hone se kSINa dAnAntarAya, (khINa uccAgoe khINa nIyAgoe) gotramanA nIya prabhArI ne 12 54 che-(1) yagotra, (2) nIyagotra mA ma pAthI prati bhane cha, evA kuLamAM janma apAvanAra karmane uccagotra karma kahe che zakti hevA chatAM paNa-yogyatA hovA chatAM paNa pratiSThA na maLe evA kuLamAM janma apAvanAra karmane nIca gotrakarma kahe che gAtrakane kSaya thatAMnI sAthe ja ucca ane nIca, A banne prakAranA gotrane nAza thaI jAya che tethI jenA gotrakamane nAza 57 gaye. cha / nA "kSINAyagetri" bhane "kSI nAyagotra" nAmA ni0panna thAya che. (agoe, niggoe, khINagoe) qNI vA sAmAna "bhagotra" " nigetri" bhane " kSIgotra" 55 DevAmA bhAva che. mA padanI vyAkhyA "aha" AdinI vyAkhyAne AdhAre samajI zakAya evI che. have sUtrakAra anyAya karmanA abhAvathI AtmAnA je je nAme niSpanna thAya cha, tamanu thana 42 cha dAnAntarAya AdinA bhedathI antarAyakarma pAMca prakAranA kahyA che. (khINadANaMtarAe, khINalAbhaMtarAe, khINabhogaMtarAe, khINauvabhogaMtarAe, khINavIri. yaMtarAe) nA hAnAnta:mano kSaya ya: pApI 'kSIhAnAntara
Page #729
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanuyogadvArasUtre vyAkhyA'pi pUrvavadeva bodhyA / itthaM jJAnAvaraNAdyantarAyakarmAntASTaprakRtInAmekaikakSayeNa niSpannAni nAmAnyabhidhAya sampati samuditASTakarma prakRtikSaye yAni nAmAni niSpayante tAnyAha-'siddhe' ityAdi-siddhA=sida samastamayo janatvAt sidaH / buddha bodhasvarUpatvAd buddhH| muktAbAhyAbhyantaragranthabandhana muktatvAd muktH| pari. lAbhontarAya ke kSaya hone se kSINa lAbhAntarAya, bhogAntarAya ke kSaya hone se kSINa bhogAntarAya upabhogAntarAya ke naSTa hone se kSINa upabhogAntarAya aura vIryAntarAya ke naSTa hone se kSINa vIryAntarAya ye nAma niSpanna hote haiM (aNaMtarAe NiraMtAe loNaMtarAe ) tathA anantarAya nirantarAya aura kSINAntarAya ye nAma niSpanna hote haiN| isa prakAra ye saba pUrvokta nAma (aMtarAyakammavippa mukke) antarAya karma se vimukta hone para hote haiM / ( siddhe vuddhe mutte pariNinvue, aMtagaDe, savvadukkhappahINe ) aba sUtrakAra yaha kahate haiM ki ye jo jJAnAvaraNa Adi se lekara antarAya karma paryanta AThakarma haiM unameM se eka eka karma ke nAza hone se jaise ye bhinna 2 nAma kahe gaye haiM usI prakAra se ATha karmoM ke sarvadhA naSTa hone para jo nAma hote haiM ye haiM-siddha-samasta prayojana siddha ho jAne se siddha-yaha nAma lAbhAntarAya karmane kSaya thaI javAthI " kSINalAbhAntaraya," bhogAntarAyane kSaya thaI javAthI "kSIgAntarAya," upabhogAntarAyane kSaya thaI javAthI "kSIpA -ta2.ya," bhane viiryaantraay| kSaya pAthI " kSIvAryA. tazaya" / 2i nai nAmA ni0panna yAya che. (aNaMtarAe, NiraMtarAe, jINaMtarAe) tathA nA antarAya bhanI 25 pAthI tanA "manatarAya," nirantarAya' bhane 'kSIyAntarAya' mA nAma ni05nna thAya che. kSINadAnAnarAyathI laIne kSINuntarAya paryantanA uparyukta nAme AtmAne tyAre ja oLakhI zakAya che ke jyAre tenA anarAya kamane saMpUrNataH kSaya thaI gayo hoya che. (siddhe, buddhe, mutte, pariNivue, aMtagaDe, savvadukkhappahINe) jJAnA125thA laIne antarAya paryantanA pratyeka karmane nAza thavAthI jIvanA je bhinna bhinna nAmo niSpanna thAya che. temanuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra, AThe kamene sarvathA vinAza thavAthI jIvanA je je nAme niSpanna thAya che, te nAmane prakaTa kare che AThe prakAranA karmone jyAre sarvathA kSaya thaI jAya che tyAre jIvanA samasta prayoganI siddha 45 nya cha tethI 1nu " siddha" siddha'
Page #730
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogavandrikA TIkA sUtra 154 kSAyikabhAvanirUpaNam 717 nitiri samantAt-sarvaprakAraiH nirvRtaH zIvIbhUtaH parivRtiH parinirvR tatvaM ca sarvotkRSTa sakalasamohitamokSarUpArthapAptyA bodhyam / antakRtaH-antakRtatvaM tu samastasaMsArAntakAritvAd bodhyam / tathA-sarvaduHkhapahINaH / sarvaduHkhamahINatvaM tu zArIramAnasaduHkhAnAmAtyantikakSayeNa bodhyam / sampati prakRtamupasaMharannAha-sa eSa kSayaniSpanna iti / nirUpitaH kSAyiko bhAva iti sUcayitumAha-sa eSa dhAyika iti ||suu0 154 // niSpanna hotA hai|-bud-bodh svarUpa ho jAne se buddha yaha nAma niSpanna hotA hai| mukta-bAhya aura AbhyantararUpa parigraha bandhana se chUTa jAne se mukta yaha nAma niSpanna hotA hai / parinita-sarva prakAra se, saba tarapha se zItI bhUta ho jAne se parinirvata yaha nAma niSpanna hotA hai| sakala samIhito meM sarvotkRSTa samIhita eka mokSa hI hai-so usakI prApti se parinirvatapanA-jAnanA cAhiye / antakRta-samasta saMsAra kA antakArI hone se antakRta yaha nAma niSpanna hotA hai sarva duHkhapahINazArIrika evaM mAnasika samasta duHkhoM ke AtyaMtika kSaya ho jAne se sarva duHkha prahINa yaha nAma niSpanna hotA hai| __ aba sUtrakAra isa prakaraNa kA upasaMhAra karane ke nimitta kahate haiM nAma niSpanna thAya che. e jIva kevaLajJAna ane kevaLadarzanathI yukta thaI javAne kAraNe "buddha" gaNAya che. evo jIva bAhya ane Abhyantara pari graharUpa banzanamAMthI mukata thaI jAya che tethI tene "mukta" kahevAmAM Ave che. e jIva sarva prakAranA paritApathI nivRta thaIne zItalIbhUta thaI jAya che, tethI tenuM parinivRta" nAma niSpanna thAya che. sakaLa samIhitemAM sarvotkaTa samIhita te mAtra mekSa ja gaNAya che, te mokSanI prApti thaI javAnA kAraNe te AtmAmAM parinivRtatA samajavI e jIva samasta saMsArano antakArI bane che tethI tene "annakRta" kahe che. evA jananA zArIrika ane mAnasika samasta dukhene AtyaMtika (saMpUta) kSaya thaI javAne kAraNe tene sarvaduHkha prahaNa kahe che. A prakAre AThe karmone sarvathA kSaya karI nAkhanAra jIvanA nIce pramANe nAme niSpanna thAya che-(1) siddha (2) muddha, (3) bhuta, (4) 53nivRta, (5) mantata bhane (6) samI . have A sUtrane upasaMhAra karatA sUtrakAra kahe che ke - (se taM khayaniSphaNNe) mA 42nu kSayani0panna kSAyi bhAparnu 1135 7.
Page #731
--------------------------------------------------------------------------
________________ 718 manuyogadvAra ki (se taM khayaniSphaNNe) isa prakAra yaha kSaya niSpanna hai / (se taM khaie) isa prakAra yaha kSAyika bhAva kA nirUpaNa hai____ bhAvArtha-sUtrakArane isa sUtra dvArA kSAyika bhAva kA nirUpaNa kiyA hai| usameM unhoMne yaha kahA hai ki jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAra ke kamoM kA jo kSaya hai eka to vaha kSAyika bhAva hai-aura dUsarA kSAyika bhAva vaha hai jo ina karmoM ke kSaya se niSpanna hotA hai / kamoM ke kSaya se niSpanna huA kSAyika aneka prakAra kA kahA hai / unameM pAMca prakAra ke jJAnAvaraNa karma ke kSaya se nau prakAra ke darzanAvaraNa karma ke kSaya se do prakAra ke vedanIya karma ke kSaya se, 28 prakAra ke mohanIya karma ke kSaya se cAra prakAra ke Ayu karma ke kSaya se, 42 prakAra ke nAma karma ke kSaya se, do prakAra ke gotrakarma ke kSaya se aura pAMca prakAra ke antarAya ke kSaya se sUtra pradarzita jitane bhI nAma niSpanna hote haiM ve saba kSAyika haiM / kyoMki ye bhinna 2 prakAra ke karmoM ke kSaya se niSpanna hote haiN| yahA~para kSayanippanna kSAyikabhAva meM kSayaniSpanna kSAyika nAmoM kA kathana jo kiyA gayA hai vaha AprAsaMgika nahIM hai, kyoMki kSAyika (se taM svaie) kSayaniSpanna thAyi: mApanu ni35 samAsa yA kSAyi bhAvanA svarUpanuM nirUpaNa paNa ahIM pUruM thAya che. bhAvArthasUtrakAre A sUtra dvArA kSAyika bhAvanuM nirUpaNa karyuM che. temAM temaNe kSAyika bhAvanA be prakAra batAvyA che. jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAranAM karmone je kSaya che tene kSAyika rUpa pahele prakAra gaNavAmAM Ave che. jJAnAvaraNIya Adi karmono kSayathI niSpana thatAM kSAyika bhAvane kSayaniSpana rUpa bIjA prakArane kSAyika bhAva kahyo che. karmono kSayathI niSpana thate kSAyika bhAva aneka prakArane kahyo che. pAMca prakAranA jJAnAvaraNa karmanA kSayathI, nava prakAranA darzanAvaraNa karmanA kSayathI, be prakAranA vedanIya karmanA kSayathI, 28 prakAranA mehanIya karmanA kSayathI, cAra prakAranA A yukarmanA kSayathI, 42 prakAranA nAmakarmanA kSayathI, be prakAranA gotrakamanA kSayathI, ane pAMca prakAranA antarAya karmano kSayathI sUkta jeTalAM nAma niSpana thAya che, temane kSayaniSpana kSayika bhAva rUpe gaNavA joIe, kAraNa ke te nAmo bhinna bhinna prakAranAM karmono kSayathI niSpanna thAya che. A satramAM kSayaniSpana kSAyika bhAvomAM kSayaniSpanna kSAyika nAmonuM je kathana karavAmAM AvyuM che, te aprAsaMgika nathI. tenuM kAraNa nIce
Page #732
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogacandrikA TIkA sUtra 154 kSAyikabhAvanirUpaNam 719 bhAva kA tAtparya hai kSaya se utpanna huI avasthA ke pariNAma | yaha AtmA kI nija svAbhAvika avasthA hai| isameM jo bhI pariNAma haiM ve saba zuddha mAmasvarUpa haiM / inhIM pariNAmoM ko lekara jo nAma kahe gaye haiM / ke nAma, sthApanA yA dravyarUpa nahIM haiM, kintu bhAvarUpa haiN| karmoM ke naSTa hone para AtmA kA jo maulika rUpa prakaTa ho jAtA hai, usI maulika rUpa ke ye vAcaka haiM isaliye ina nAmoM kA kSAyikabhAva ke prakaraNa meM vivecana karanA yukti yukta hI hai| aprAsaMgika nahIM hai| jaise jaba kevalajJAnAvaraNa naSTa ho jAtA hai+taba AtmA meM kevalajJAnaguNa prakaTa ho jAtA hai kevalajJAnAvaraNa ke naSTa hote hI kSAyopazamika cAra jJAna kSAyikarUpa ho jAte haiM - arthAt kevala jJAna meM antarhita ho jAte haiM / taya isa AtmA kA kSINa kevala jJAnAvaraNa aisA nAma jo hotA hai vaha nAma, sthApanA yA dravyarUpa nahIM hai / kintu bhAvanipekSa rUpa hai / kAraNa usa prakAra kI paryAya usa AtmA meM niSpanna ho cukI hai, aura usI kA yaha vAcaka hai| isI prakAra se zeSa karmo ke kSaya se niSpanna hue nAmoM meM bhI janAnA cAhiye / isIliye kSAyika bhAva ke prakaraNa meM sUtrakAra ne inakA nirdezana kiyA hai / / / sU0 154 // pramANe che-kSayathI utpanna thayelI avasthAnA pariNAmane kSAyika bhAva gaNAya che. te AtmAnI nija svAbhAvika avasthA che. temAM je je pariNAme che, te badhAM piraNAma zuddha AtmasvarUpa che. te pariNAmeAnA vicAra karIne je nAmeA batAvavAmAM AvyAM che tee nAma, sthApanA ke dravyarUpa nathI, parantu bhAvarUpa che. karmanA kSaya thaI javAthI AtmAnuM je maulika mUla rUpa prakaTa thaI jAya che, eja maulika rUpanA te vAcaka che. tethI te nAmeAnuM kSAyika bhAvanA prakaraNamAM vivecana karavu... te anucita athavA aprAsaMgika nathI, parantu ucita ane prAsa'gika ja che. jema ke kevaLajJAnAvaraNa karanA sapUN kSaya thaI jatAM ja AtmAmAM kevaLajJAnaguNu prakaTa thai jAya che. kevaLajJAnAvaSNunA nAza thatAM ja kSAyeApazamika cAra jJAna kSAyika rUpa thaI jAya che, eTale ke A cAre jJAna kevaLajJAnamAM ja samAviSTa thaI jAya che. tyAre te mAtmAnuM "kSINakevaLajJAnAvaraNa' A nAma niSpanna thaI jAya che. te nAma, sthApanA athavA dravyarUpa hAtuM nathI, parantu bhAvanikSepa rUpa ja hoya che, kAraNa ke te prakAranI paryAya te AtmAmAM niSpanna thaI cukI heAya che, ane A nAma tenuM ja vAcaka che. eja pramANe bAkInAM karmonA kSayathI niSpanna thayelAM nAmeAnA viSayamAM pazu samajavu'. tethI ja kSAyika bhAvanA prakaraNamAM sUtrakAre temanA nirdeza karyAM che. sU0 154aa
Page #733
--------------------------------------------------------------------------
________________ 720 bhanuyogadvAra atha kSAyopazamikaM nAma nirUpayati mUlam-se kiM taM khaovasamie ? khaovasamie duvihe paNNatte, taM jahA-khaovasame ya, khaovasamanipphaNNe y| se kiM taM khaovasame ? khaovasame cauNhaM ghAikammANaM khaovasameNaM, taM jahA-NANAvaraNijjassa, daMsaNAvaraNijasta, mohaNijassa, aMtarAyassa, khaovasameNaM, se taM khovsme| se kiM taM khaovasamanipphaNNe ? khaovasamanipphaNNe aNegavihe paNNatte, taM jahA khaovasamiyA AbhiNibohiyaNANaladdhI, jAva khaovasamiyA maNapajavaNANaladdhI, khaovasamiyA maiaNNANaladdhI, khaova. samiyA suyaaNNAladdhI, khaovasamiyA vibhaMgaNANaladdhI, khaovasamiyA cakkhudasaNaladdhI, acakkhudaMsaNaladdhI ohidaMsaNaladdhI, evaMsammadaMsaNaladdhI micchAdasaNaladdhI, sammamicchAdasaNaladdhI, khaovasamiyA sAmAiyacarittaladdhI, evaM cheyovaTAvaNaladdhI, parihAravisuddhiyaladdhI, humasaMparAyacarittaladdhI, evaM carittAcarittaladdhI, khaovasamiyA dANaladdhI, evaM lAbhaladdhI, bhogaladdhI, uvabhogaladdhI, khaovasamiyA vIriyaladdhI, evaM paMDiyavIriyaladdhI, bAlavIriyaladdhI, bAlapaMDiyavIriyaladdhI, khaovasamiyA soI. diyaladdhI, jAva khaovasamiyA phAsiMdiyaladdhI, khaovasamie AyAraMgadhare, evaM suyagaDaMgadhare, ThANaMgadhare, samavAyaMgadhare, vivAhapaNNattidhare, nAyAdhammakahAdhare, uvAsagadasAdhare, aMtagaDadasAdhare, aNuttarovavAiyadasAdhare, paNhAvAgaraNadhare, vivAgasukSare
Page #734
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanuyogacandrikA TIkA sUtra 155 kSAyopazarmikabhAvanirUpaNam 721 khaovasamie diTrivAyadhare, khaovasamie NavapuvI, khaovasamie jAva cauddassapucI, khaovasamie gaNI, khaovasamie vAyae,setaMkhaovasamaniSphaNNe, setaM khovsmie||suu0155|| chAyA-atha ko'sau kSAyopazamikaH ?kSAyopazamikaH dvividhaH prajJaptaH, tadyathAkSayopazamazca kSayopazamaniSpannazca / atha ko'sau kSayopazamaH ? kSayopazamaH-caturNA pAtikarmaNAM kSayopazamaH khalu tadyathA-jJAnAvaraNIyasya, darzanAvarIyasya mohanIyasya, antarAyasya kSayopazamaH khalu, sa eSa kssyopshmH| atha ko'sau kSayopazamaniSpannaH ! kSayopazamaniSpannaH anekavidhaH prajJaptaH-tadyathA-kSAyopazamikI AbhinibodhikazAnalabdhiH, yAvat kSAyopazamikI manaH paryayajJAnalabdhiH, kSAyopazamikI matyajJAnalabdhiH, kSAyopazamikI zrutAjJAnalabdhiH, kSAyopazamikI vibhaGgajJAnalabdhiH, kSAyopazamikI cakSurdarzanalabdhiHH acakSurdarzanalabdhiH, avadhidarzanalabdhiH, evaM samyakdarzanalabdhiH, mithyAdarzanalabdhiH, samyagamithyAdarzanalabdhiH, kSAyopazamikI sAmAyikacAritralabdhiH, evaM chedopasthApanalabdhiH parihAravizuddhikalabdhiH, sUkSmasaMparAyacAritralabdhiH, evaM caritrAcaritralabdhiH kSAyopazamikI dAnalabdhiH, evaM lAbhalabdhiH, bhogalabdhiH, upabhogalabdhiH, kSAyopazamikI vIryalabdhiH, evaM paNDitavIryalabdhiH, bAlavIryalabdhiH bAlapaNDitavIryakabdhiH, kSAyopazamikI zrotrendriyalabdhiH, yAvat kSAyopazamikI sparzendriyalabdhiH, kSAyopazamikaH AcArAdharaH, evaM sUtrakRtAdharaH, sthAnAGgadharaH samavAyAGgadharaH, vyAkhyAprajJaptidharaH, jJAtAdharmakathAdharaH, upAsakadazAdharaH, antakaddazAdharaH, anuttaropapAtikadazAdharaH, praznavyAkaraNadharaH, vipAkazrutadharaH, kSAyopazamiko dRSTibAdadharaH, kSAyopazamiko navapUrvIdharaH, kSAyopazamiko yAvat caturdazapUrvIdharaH, kSAyopazamiko gaNI, kssaayopshmikovaackH| sa eSa kssyopshmnisspnnH| sa eSa kSAyopazamikaH ||suu0155|| TIkA-'se kiM taM' ityAdiaya ko'sau kSAyopazamikamaH ? iti ziSyapaznaH / uttarayati-kSAyopazamikA aba sUtrakAra kSAyopamikabhAvakA nirUpaNa karate haiM'se kiM taM khaovasamie' ityAdi / zabdArtha-( se kiM taM khaovasamie? ) he bhadanta ! vaha kSAyopazamika kyA hai? have sUtrakAra kSApazamika bhAvanuM nirUpaNa kare che "se kiM taM khaovasamie" tyA Avttha-(se kiM taM kha govasamie ?) B mAvan pUlnta aaypathamikanuM svarUpa kevuM che? a0 11
Page #735
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvAra kSayopazama-kSayopazama niSpanneti dvividhaH / tatra - kSagopazamaH - kevalajJAnapratibandhakava jJAnAvaraNIyadarzanAvaraNIya mohanIyAntarAyarUpamA vikarma catuSTayasya kSayopazamobodhyaH / ayaM bhAvaH - : - vivakSitajJAnAdiguNavighAtakasya karmaNaH udayaprAptasya kSayaH= sarvathA'pagamaH, anudIrNasya tasyaiva karmaNa upazamaH = vipAkata udayAbhAvaH / tatazva kSayopalakSitaH upazama iti / nanu aupazamike bhAve udayaprAptasya karmaNaH sarvathA 722 uttara- khaovasamie duvihe paNNatte) kSayopazamika do prakAra kA prajJapta huA hai| (taM jahA ) jaise- khaovasame ya khaovasamaniSphadot) eka kSayopazamarUpa kSAyopazamika aura dUsarA kSayopazamaniSpana kSAyopazamika | ( se ki ta khaovasa me ? ) he bhadanta ! vaha kSAyopazama kyA hai / uttara- (khaovasame caunheM ghAikammANaM khaovasa megaM ) kevala jJAna ke pratibandhaka jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya mohanIya aura antarAya ina cAra ghAtika karmoM kA jo kSayopazama hai vaha kSAyopazama hai| isakA tAtparya yaha hai ki vivakSita jJAnAdika guNoM ko ghAta karane vAle udaya prApta karma kA kSaya sarvathA apagama aura anudIrNa usI karma kA upazama - vipAka kI apekSA se udayAbhAva isa prakAra kSaya se upalakSita jI upazama hai vahI kSayopazama hai / zaMkA- aupazamika bhAva meM udaya prApta karmakA sarvadhA kSaya hai aura uttara- (khaovasamie duvihe paNNatte, taMjahA ) kSAyopazamika bhAvanA nIthe prabhAbe me prA24 che - ( khaovasa me ya khaovasamaniSphaNNe ya ) (1) kSayApazama rUpa kSAyeApazamika ane (ra) kSaye pazama niSpanna kSAyeApazamika. - prazna - (se kiM taM khaovasame ? ) he bhagavan ! te kSAyopazamanu sva35 Thevu che ? uttara- (khaovasame ca uNDaM bAikammANaM khaovasa meNaM) traNajJAnanA prtissSaka-kevaLajJAnane prakaTa thatuM rokanArAM-jJAnAvaraNIya, danAvaraNIya, mAhanIya ane antarAya, A cAra krAtiyA krarmAnA je kSayeApazama rUpa bhAva che, tene kSApazama kahe che. A kathananuM tAtparya nIce pramANe che-vikSita jJAnAdika guNAnA ghAta karanArA udaya prApta krarmAMnA kSaya (sarvathA apagama) ane anudINuM eja karmInA upazama (vipAkanI apekSAe udayAbhAva), A prakAranA kSayathI upalakSita je upazama che, tenu' nAma ja sApazama che. zakA--aupazamika bhAvamAM uddayaprApta ka`nA satrathA kSaya thAya che ane
Page #736
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TokA sUtra 155 zAyopazamikabhAvanirUpaNam 723 kSayaH, anudayaprAptaM tu karma na kSINaM nApi tasyodayo'tastasyopazamazca ucyate, bhAyopacamike'sminnapi bhAve udIrNasya kSayaH, anudIrNasya copazama ityucyate, isthamanayoH ko bhedaH ? iti cedAha-karmaNaH kSayopazame tu vipAkata evodayAmAkA, pradezastu astyevodayaH, aupazamike bhAve tu karmaNaH pradezato'pyudayo nAstItya. nayomeMdo bodhyaH / kSayopaza pastu jJAnAvaraNAdi karmacatuSTayasyaiva bhavati, nAnyeSA bhanudaya prApta jo karma hai usakA na kSaya hai aura na udaya hai, kintu upazama hai, isI prakAra isa kSAyopazamika bhAva meM bhI udIrNa karmakA kSaya hai aura anudIrNa karmakA upazama hai| taba aupazamika aura kSAyopazamika meM kyA bheda hai ? ___ uttara-kSayopayozama bhAva meM jo karma kA upazama kahA gayA hai vaha vipAka kI apekSA se hI udayAbhAva rUpa upazama kahA gayA hai, pradeza kI apekSA nahIM -pradeza kI apekSA se to vahAM karmakA udaya hai parantu aupazamika bhAva meM jo upazama kahA gayA hai vaha vipAka aura pradeza donoM kI apekSA se kahA gayA hai / arthAt aupazamika bhAva meM karma kA na vipAkodaya hai, aura na pradezodaya hai / nIrasa kiye hue karma dalikoM kA vedana pradezodaya hai aura rasa viziSTa dalikoM kA vipAka vedana vipAkodaya hai| kSayopazama jJAnAvaraNa darzanAvaraNa mohanIya aura aMtarAya ina cAra karmoM kA hI hotA hai / niSiddha hone anudaya prApta je kama che tene kSaya paNa tho tathI ane udaya paNa thatuM nathI paraMtu upazama ja thAya che. e ja prakAre kSAyopathamika bhAvamAM paNa utIrNa karmane kSaya ane anudI kamane upazama thatuM hoya che. te pachI aupazamika ane kSApazamikamAM ze bheda che ? uttara-kSa pazama bhAvamAM karmane je upazama kahevAmAM AvyuM che te vipAkanI apekSAe ja uThayAbhAva (udayane abhAva) rUpa upazama batAvavAmAM Avyo che, pradezanI apekSAe batAvavAmAM Avyo nathI. pradezanI apekSAe te tyAM karmane udaya ja che. paraMtu pazamika bhAvamAM je upazama batAvavAmAM AvyA che, te vipAka ane pradeza, A bannenI apekSAe batAvavAmAM AvyuM che eTale ke aupazamika bhAvamAM kamane vipAkedaya hetuM nathI, paNa pradenya hoya che. nIrasa karAyelAM kamaMdavikonu vedanA pradezodaya rUpa che ane rasavizie davikenuM vipakavedana vipAke ya rUpa che. jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya lekha
Page #737
--------------------------------------------------------------------------
________________ 724 anuyogadvAra karmaNAM, niSiddhatvAt / sampati prathamaM bhedamupasaMharannAha-sa eSa kSayopazama iti / dvitIyaM bhedaM pRcchati-atha ko'sau kSayopazamaniSpannaH? iti / uttarayati-kSayopazaniSpannaH anekavidhaH prjnyptH| anekavidhatvamevAha-tadyathA-kSAyopazamikI AbhinibodhikajJAnalabdhiH kSayopazamena niSpannA kSAyopazamikI, sA kA ? ityaa:aabhinibodhijnyaanlbdhiriti| Aminibodhika jJAna-matijJAnaM tasya landhiH-mApti: iyaM hi-svAvaraNakarmakSayopazamenopasampadyate, ata eveyaM kSAyopazamikItyucyate / ita Arabhya kSAyopazamikI manaH paryavajJAnalabdhiriti yAvad vaktavyam / tattajjJAna se anya karmoM ko nahIM hotA hai / ( se taM khosame) isa prakAra yahakSayopazama hai (se ki taM khovasamaNipphaNNe ? ) he bhadaMta ! kSayopazama niSpanna kSAyopazamika bhAva kyA hai ? uttara-(khovasamanipphaNNe aNegavihe paNNatta) kSayopazama niSpama kSAyopazamika bhAva aneka prakAra kA kahA gayA hai / (taM jahA) ve prakAra ye haiM (vova samiyA AbhiNiyohiyaNANaladdhI jAya khovasamiyA maNapajjaSaNANaladdhI) kSayopazamikI Abhiniyodhika jJAnalabdhi-abhinibodhaka nAma matijJAna hai| isa matijJAna kI prApti kA nAma AbhiniSodhika jJAnalabdhi hai| yaha AbhiniyodhikajJAnalabdhi matijJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se hotI hai| isaliye ise kSAyopazamikI kahI hai, isI prakAra zrutajJAnalabdhi zrutajJAnAvaraNakarma ke kSayopazama se hotI hai| avdhinIya ane aMtarAya, A cAra prakAranAM karmo ja pazama thAya che, anya karmone kSayopazama yo nayI. (khe taM khaovasame) mA 42nukSayA5manu 135 che. ___ -(se ki te khaovasamaNipphaNNe ?) mAn! zyA5zamaniSpanna zApathamika bhAvanuM svarUpa kevuM che? uttara-(khaovasamanipphaNNe aNegavihe paNNatte) kSayopazamanipAna kSAyo5zabhimA1 mane 52 hyo che. (taMjahA) 2ma hai.... (khaovasamiyA bhAbhiNiyohiyANaNaladdhI jAva khovasamiyA maNapajavaNANaladdhI) kSAyo5mitI AInibedhika jJAnalabdhi matijJAnane Abhinibedhika jJAna kahe che. A matijJAnanI prAptinuM nAma AbhinibaMdhika jJAnalabdhi che. matijJAnAvaraNa karmanA kSapazamathI A Abhinibedhika jJAnalabdhinI prApti thAya che tethI tene kSApazamikI kahevAmAM AvI che. e ja pramANe zrutajJAnAvaraNa karmanA pazamathI zrutajJAnalazvinI, avadhijJAnAvaraNa karmanA kSaye pazamathI
Page #738
--------------------------------------------------------------------------
________________ menuyogacandrikA TIkA sUtra 155 kSAyopamikabhAvanirUpaNam prAptihiM tatcadAvaraNakarmakSayopazamajanyA bodhyaa| kevalajJAnalabdhistu tadAvaraNa karmaNaH kSaya evotpadyate ato'tra noktaa| tathA-kSAyopazamikI matyajJAnalandhiHaMzAnaM-kutsitaM jJAnam-bhajJAnam, kutsArthe'pi novRttiH, kutsitaM-zIlamazIlam ityAdau tathA dRSTatvAt , matirevAjJAnaM matyajJAnaM tasya labdhiH yogyatA svAvaraNakSayopazamenaiva niSpadyate / kutsitatvaM cAsya mithyAdarzanodayadakSitatvAda bodhyam / evaM kSAyopazamikI zrutajJAnalabdhirapi bodhyaa| tathA-kSAyopazamikI vibhaGgamAnalabdhiH bhaGgamakAro bhedaiti pryaayaaH| bhaGgazabdastviha prkrmaadvdhivaackH| jJAnAlandhi avadhijJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se hotI hai, aura manAparyavajJAnalabdhi manaH paryavajJAnAvaNa karma ke kSayopazama se hotI hai| isaliye ina labdhiyoM kokSAyopazamika kahA hai| kevalajJAnalabdhi ko sUtrakAra ne jo yahAM nahIM kahA hai usakA kAraNa yaha hai ki yaha kebalajJAnAvaraNakarma ke kSaya se hotI hai| (khaovasamiyA maha aNNANa laddhI, khovasamiyA suya aNNANaladdhI, khovasamiyA vibhaMgaNANa. laddhI) matiajJAnAvaraNa ke kSayopazama se mati ajJAna, zrutaajJAnAgharaNa ke kSayopazama se zrutajJAna, vibhaMgajJAnAvaraNa ke kSayopazama se vibhaMgajJAna kI prApti hotI hai, isaliye inheM kSAyopazimikI matyajJAna labdhi, kSAyopazamikI zrutAjJAnAlabdhi aura kSAyopazamikI vibhaMga jJAna labdhi kahA hai / kutsita jJAna kA nAma ajJAna hai / kutsita artha meM bhI nava hotA hai| jaise kutsitazIla azIla Adi (khovasamiyA avadhijJAna labdhinI ane mana:paryavajJAnAvaraNanA kSaya pazamathI mana:paryavajJAna labdhinI prApti thAya che. te kAraNe te labdhione kSayapazamika kahevAmAM AvI cheahIM sUtrakAre kevaLajJAna labdhine ullekha karyo nathI, kAraNa ke kevaLajJAnAvaraNa karmanA kSayathI ja kevaLajJAna labdhinI prApti thAya che, pazamathI tenI prApti thatI nathI. (khovasamiyA mai aNNANaladdhI, kha provasamiyA suya aNNoNaladdhI, khovasamiyA vibhaMgaNANaladdhI) bhati majJAnA2nA kSayopazamayI mati ajJAna, zrataajJAnAvaraNanA kSayopazamathI zratAjJAna ane visaMgajJAnAvaraNanA kSapazamathI virbhAgajJAnanI prApti thAya che. tethI temane kSApazamikI matyajJAnalabdhi, lApazamika kRtAjJAnalabdhi ane kSApazamikI vilaMgaNAnalabdhi kahevAmAM Avela che. kutsita jJAnanuM nAma ajJAna che. kutsitanA arthamAM paNa na1 (2 vAya) / prayoga thAya che. ma hai putsidula, Mala mAli.
Page #739
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogamA virUpaH kutsito bhaGgo vibhaGgaH, sa eva jJAna-vibhaGgajJAnam-jJAnatvaM cAsya arthapariyA nAtmakatvAd bodhyam / mithyASTidevAderavadhijJAnaM vibhaGgajJAnamucyate / vibhajJAnasya labdhiH vibhnggjnyaanlbdhiH| iyamapi svAvaraNakSayopazamenaiva bhavati, ato'syA api kSAyopazamikItvaM bodhyam / evaM mithyAtvAdikarmaNaH kSayopazamasAdhyAH zeSA api samyagdarzanAdilabdhayo yathAsambhavaM bhaavniiyaaH| tathA-kSAyopazamikI vIryalandhiHiyaM hi vIryAntarAyakarmakSayopazamAda bhvti| evaM-paNDitavIryalabdhiH, bAlavIryalandhiH, cakkhudaMsaNaladdhI) kSAyopazamikIcakSuH darzana landhi, (acakkhudaMsaNAladdhI, ohidaMsaNaladdhI) acakSudarzanalabdhi avadhidarzanalabdhi hai| ina meM cakSurdarzanAvaraNa ke kSayopazama se cakSurdarzana labdhi, acakSurdarzanAvaraNa ke kSAyopazama se acakSurdarzanalabdhi aura avadhidarzanAvaraNa ke kSayopazama se avadhidarzanalabdhi hotI hai| (evaM sammadasaNaladdhI, micchAdaMsUNaladdhI sammamicchAdasaNaladdhI) isaprakAra se sampadarzanalabdhi, mithyA. darzanalabdhi (khovasamiyA sAmAiyacarittaladdhI, evaM cheyovaTThAvaNaladdhI, parihAravisuddhiladdhI suhamasaMparAyacarittalandhi evaM carittAcarittaladdhI) kSAyopazamikI sAmAyika caritralabdhi chedopasthApanAlandhi, parihAravi zuddhika landhi, sUkSma saMparAyacAritralabdhi, cAritrAcaritralabdhi (khaova samiyA dANaladdhI, evaM lAbhaladdhI, bhogaladdhI, upabhogaladdhI) kSAyopaza mikI dAnalabdhi lAbhalabdhi, bhogalabdhi upabhogalabdhi, (khovasamiyA ___ (khaovasamiyA cakhudasaNaladdhI) kSAyo5bhiDI yakSa: Aalou, (avakhudasaNaladdhI, ohidasaNaladdhI) ayakSuzanasadhi bhane sAdhana paNa kSayopazama niSpanna kSAyopathamika bhAvarUpa che, kAraNa ke cakSudarzanAvaraNa kamanA kSaya pazamathI cakSudarzanalabdhinI prApti thAya che, acahyuzanAvaraNa karmanA kSaye pazamathI acakSurdazanalabdhinI prApti thAya che ane avadhidarzanA 12nA kSayopazamayI madhizanala prApti thAya che. (eva sammakhaNaladdhI, micchAdasaNaladdho, sammamicchAdasaNaladdhI) me prabhAra sabhyayana , mithyA naDiU, sabhyabhUmithyAzana, :(kha povasamiyA sAmAiyavaritaladdhI, evaM cheyovadrAvaNaladdhI, parihAravisuddhiuddho) kSAyo5mitI sAmAvi yAridhi , che|52thaapnaasndhi, pa2i72vizuddhi04, (suhamasaMparAya caritaladdhI, evaM carittAcarittaladdhI) subha 52 // 4 Aaalou, yAtrA yAtrialu, (kha ovasamiyA dANaladdhI, evaM lAbhaladdhI, bhogaladdhI, upabhogalI) zrApathamikI dAnalabdhi, lAbhalabdhi, bhegalabdhi ane upagalabdhi (khabhovamamiyA vIriyalabI) kSAyati vAya', (evaM paMDiyavIriyasanI,
Page #740
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 155 kSAyopazamikabhAvanirUpaNam 727 pAlapaNDitavIryalabdhiriti bodhyam / ayaM bhAvaH-paNDitAH sAdhavaH, bAlA: aviratAH, bAlapaNDitAH deshvirtaaH| eSAM svasvavIryAntarAyakarmakSayopazamena svasvavIryalabdhiH prAdurbhavatIni / tayA-kSAyopazamikI zrotrendriyalabdhiH yAvat sAyopazamikI sprshendriylbdhiH| atra-indriyANi labdhyupayogarUpANi bhAvendriyANi bodhyAni, teSAM labdhiA=matizratajJAnacakSuracakSudarzanAvaraNakSayopazamajanyatvAt kSAyopazamikIti bodhym| tathA-kSAyopazamika AcArAGgadhara ityAraNya kSAyopazamiko vAcaka ityanto'pi zrutajJAnAvaraNakarmakSayopazamajanyo bodhyaH / AcArAGgadharatvAdi paryAyA hi zrutajJAnapabhavAH, zrutajJAnaM ca tadAvaraNakarmakSayopazamena niSpadyate, ata AcArAgadharAdayaH kSAyopazamikA codhyA iti bhAvaH / vIriyaladdhI) kSAyopazamikI vIryalabdhi, (evaM paMDiyadIriyaladdhI) paMDita vIryalabdhi (bAla vIriyaladdhI) bAlavIryalabdhi (pAlapaMDiyabIriyaladdhI) bAlapaMDita vIryalabdhi (khovasamiyA soiMdiyaladdhI) kSAyopazamikI zrotrendriyalabdhi (jAva) yAvat (khaoyasamiyA phosidiyaladdhI) kSAyopaza. mikI sparzana indrilabdhi (khabhovasamie AyAraMgadhare) kSAyopazamika AcArAMgadhArI, (evaM suyagaDaMgadhare, ThANaMgadhare, mamavAyaMgadhare, vivAhapapaNattidhare, nAyAdhammakahAdhare sUtrakRtAdhArI, sthAnAMgadhArI, samavAyAGgadhArI, vivAhaprajJaptidhArI jJAtAdharmakathAdhArI (uvAsagadasAdhare) upAsakadazAdhArI, (aMtagaDadasAdhare) antakRdazAdhArI, (aNuttarokvAiyadasAghare) anuttaropapAtika dazAdhArI, (paNhAyAgaraNadhare) praznavyAkaraNadhArI, (vivAga suyadhare) vipAka atadhArI (va bhovasamie dihivAyadhare) kSAyopazamika dRSTivAdaddhArI (khaovasamie NavapuvvI) kSAyopazamika nava. bAlavIriyaladdhI, bAlapaMDiyavIriyaladdhI) kSAyo5mitI pativAya sadha, na. virya labdhi ane bAlapaMDitavIrya labdhi. (khobasamiyA soiMdiyaladdhI jAva khaovasamiyA phAsidiyaladdhI) kSAyo5. zamikI zrotrendriyalabdhithI laIne kSApazamikI sparzendriyalabdhiparyantanI pAMca praznI pi, (khaovasamie AyAraMgadhare) kSAyA5zami mAyAsaMgadhArI, (evaM suyagaDaMgadhare, ThANaMgaghare, samavAyaMgadhare, vivAha paNNattidhare, nAyAdhammakahAdhare, uvAmagadasAdhare, aNuttarovavAiyadasAdhare, paNhAvAgaraNadhare, vivAgasuyadhare,) me pramANe kSApazamika sUtrakRtAM.dhArI, sthAnAMgadhArI, samavAyAMgadhArI, vivAhaprajJapti (vyAbhyAprajJaptidhArI, GIsazAdhArI, mantakRtAdhArI, anuttarI55ti 6AdhArI, praznavyA2dhArI vizrutadhArI, (khaovasamie didvivAyadhare)
Page #741
--------------------------------------------------------------------------
________________ 728 bhanuyogadArasUtre prakRtamupasaMharannAha-sa eSa kSAyopazamaniSpanna iti / kSAyopacamiko bhAvaH prarUpita iti sUcayitumAha-sa eSa kSAyopazamika iti ||suu0 155 // pUrvadhArI ( khaovasamie Ava caudasa puvvI) kSAyopazamika yAvat caturdazapUrvadhArI (khaovasamie gaNI) kSAyopazamika gaNI khAova. samie vAyae) kSAyopazamikavAcaka ( se taM khovasammanippaNNe ) isaprakAra ye saba kSAyopazama niSpanna haiM ( se taM khaovasamie) yaha vaha kSAyopazamika hai| - ___ bhAvArtha-isa sUtra dvArA sUtrakArane kSAyopazamika kyA hai isakA vivecana kiyA hai| unhoMne kahA hai ki eka tokSAyopazama hI kSAyopazamika hai aura dUsarA kSayopazama niSpanna kSAyopazamika hai| inameM cAra ghAtika karmoM kA kSaya upalakSita jo upazama hai vaha kSAyopazamika hai| kSAyopazamika jJAna ke AvAraka jo karma hai unameM sarvaghAtisparddhaka (kAMza) aura dezaghAtisparddhaka ye donoM prakAra ke sparddhaka pAye jAte haiN| isaliye unakA kSayopazama hotA hai| nava nokaSAyoM meM kevala dezaghA. tisparddhaka hI pAye jAte haiM isaliye unakA kSayopazama nahIM hotA kevala jJAnAvaraNa Adi prakRtiyoM meM kevala sarvaghAtisparddhaka pAye jAte haiM kSayopazama TipArI, (khaovasamie NavapuvvI) yApazabhiH na1' pArIyA as (khaovasamie jAva cauddasapuvvI) kSAyA5zabhiH yo dhArI 5-tanA 7, (khovasamie gaNI) kSAyA5zabhi04, (khaoyasamie vAyae) bhane mAyA5zabhi pAya (se taM khaovasamanipphaNNe) mA mayA kSAyA. pazabhanina sA che. (se taM khaovasamie) kSAyA5zabhinu 40 prA2nu 1135 che. bhAvArtha-A sUtra dvArA sUtrakAre lApazamika bhAvanA svarUpanuM vivecana karyuM che temAM temaNe evuM pratipAdana karyuM che ke eka te kSApazama ja kSApazamika che ane bIju kSaye pazamaniSpanna lApazamika che. cAra ghAtiyA karmono kSayathI upalakSita je upazama che, tenuM nAma kSApazamika che. sApazamika jJAnanuM AvaraNa karanArA je karmo che temAM sarvaghAti paddhaka ane dezavAti spaddhake rU5 banne prakAranA spaddhake sadUbhAva rahe che,
Page #742
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 155 kSAyopazamikabhAvanirUpaNam 729 isaliye unakA bhI kSayopazama nahIM hotA hai| yadyapi pratyAkhyAnAvaraNa aura apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya sarvaghAti hI haiM-kintu unheM apekSAkRta dezaghAti mAna liyA jAtA hai isaliye anaMtAnubaMdhI Adi kA kSayopazama bana jAtA hai| aghAtiyA karmoM meM to dezaghAti aura sarvaghAti yaha vikalpa hI saMbhava nahIM, isaliye unake kSayopazama kA prazna hI nahIM utthtaa| ataH sUtrakArane yaha to kSayopazama kI sAmAnya yogyatA kA vivecana kiyA hai| kSayopazama aura upazama meM kevala antara itanA hI hai ki kSayopazama meM kitaneka sarvaghAtisparddhakoM kA udayAbhAvI kSaya rahatA hai aura kitaneka unhIM sarvaghAtisparddhakoM kA sadavasthA rUpa upazama rahatA hai-tathA dezaghAtisparddhakoM kA udaya rahatA hai| tapa ki upazama meM kisI kA bhI udaya nahIM rahatA hai| sabakA upazama hI rahatA hai__ aba sUtrakAra yaha kahate haiM ki kina 2 karmoM ke kSayopazama se kauna 2 se bhAva prakaTa hote haiM-matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa avadhijJAnAvaraNa, aura manaHparyavajJAnAvaraNa ke kSayopazama se mati, zruta, tethI temane kSaye pazama thAya che. nava nekaSAmAM kevaLa dezaghAti spa (kamaMdalie)ne ja sadbhAva hoya che, tethI temane kSapazama thatuM nathI kevaLajJAnAvaraNa Adi prakRtimAM kevaLa sarvaghAti paddhakone ja sadabhAva hoya che, tethI temane pazama paNa thatuM nathI je ke pratyAkhyAnAvaraNa ane apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya sarvaghAti ja che, paraMtu temane apekSAkRta dezaghAti mAnI levAmAM Avela che, tethI anaMtAnubaMdhI Adine pazama saMbhavita banI jAya che. aghAtiyA karmomAM te dezaghAti ane sarvathAti 35 vikapa ja saMbhavI zakto nathI, tethI temanA pazamane te prazna ja u6bhava nathI A prakAre sUtrakAre kSaye pazamanI sAmAnya gyatAnuM ahIM vivecana karyuM che kSayapazama ane upazama vacce nIce pramANenuM aMtara samajavuMlayopazamamAM keTalAka sarvaghAti spaddhakane udayAbhAvI kSaya rahe che ane keTalAka sarvAti spaddhakanA sadavasthArUpa upazama rahe che tathA dezavAti spaddhake udaya rahe che paraMtu upazamamAM temane udaya raheto nathI paNa upazama ja rahe che. have sUtrakAra e vAta prakaTa kare che ke kayAM kayAM karmonA sopazamathI kyA kayA bhAva prakaTa thAya che-matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNu, avadhijJAnAva. 2Na ane mana:paryavajJAnAvaraNa karmonA kSapizamathI anukrame matijJAna, ata a0 12
Page #743
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvArasUle avadhi aura manaHparyavajJAna prakaTa hote haiN| khatra meM landhi zabda kA artha prApti hai| yaha strIliGga hai isaliye "kSAyopazamikI" zanda bhI jIliGga meM vyavahRta kiyA gayA hai| apane 2 AvAraka karmoM ke kSayopazama se matijJAnAdikoM kI prApti hotI hai| isaliye yaha prApti kSAyopazamikI hai| kevalajJAna ko kSayopazamika nahIM mAnA gayA hai| vaha to kSAyika hai| kyoM ki yaha kevalajJAnAvaraNa ke kSaya se hotA hai| zaMkA-yadi kevalajJAna, kevalajJAnAvaraNa karma ke kSaya se hotA haito phira use aisA kyoM kahA jAtA hai ki yaha jJAnAvaraNa karma ke kSaya se hotA hai? uttara-AtmA kA svabhAva kevalajJAna hai| ise kevalajJAnAvaraNa AvRta kiye hue haiN| tathApi vaha pUrA AvRta nahIM ho pAtA, atimanda jJAna prakaTa hI banA rahatA hai| jise matijJAnAvaraNa Adi karma AvRta karate haiM, isase spaSTa hai ki kevalajJAna ko prakaTa na hone denA jJAnAvaraNa ke pAMcoM medoM kA sAkSAt rokatA hai aura matijJAnAvaraNa Adi paraMparA se| isaliye jJAnAvaraNakarma ke kSaya se kevalajJAna hotA hai jJAna, avadhijJAna ane mana:paryavajJAna prakaTa thAya che. sUtramAM je "labdhi' pada vaparAyuM che tene artha "prApti" samaje "labdhi" pada AliMgamAM hovAthI tenI sAthe "kSApazamikI" A padane paNa strIliMgamAM ja prayoga karavAmAM AvyuM che matijJAna AdinI prApti tyAre ja thAya che ke jyAre te pratyeka jJAnanA AvAraka (AvaraNa karanArAM) kamane kSaya pazama thAya che. tethI temanI te prAptine kSAyApazamikI kahI che. kevaLajJAnane kSayapathamika gaNavAmAM AvatuM nathI, tene te kSAyika ja gaNavAmAM Ave che, kAraNa ke kevaLajJAnAvaraNa karmane kSayathI ja kevaLajJAnanI prApti thAya che. zaMkA-je kevaLajJAnAvaraNa karmanA kSayane lIdhe kevaLajJAna prApta thatuM hoya, te evuM zA mATe kahevAmAM Ave che ke jJAnAvaraNa karmane kSaya thavAthI kevaLajJAna utpanna thAya che? uttara-AtmAne svabhAva kevaLajJAna che tenA upara kevaLajJAnAvaraNa karmanuM AvaraNa hoya che chatAM paNa te pUrepUruM AvRta thaI zakatuM nathI ati mada jJAna prakaTa ja thatuM rahe che, ke jene matijJAnAvaraNa Adi kama AvRta kare che. tethI e vAta spaSTa thAya che ke kevaLajJAnane prakaTa na thavA devAmAM jJAnAvaraNanA pAMce bhede kAraNabhUta bane che kevaLajJAnAvaraNa kama kevaLajJAnane rAkSAta rUpe roke che ane matijJAnAvaraNa Adi cAra karyo tene paraMparA
Page #744
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 155 kSAyopazamikabhAvanirUpaNam aisA kahA jAtA hai / matiajJAnAvaraNa, zrutaajJAnAvaraNa, aura vibhaM. gajJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se matyajJAna, zrunAjJAna, aura vibhaMgajJAna prakaTa hote haiN| yahAM ajJAna se tAtparya jJAnAbhAva se nahIM hai, kyoMki jJAnAvaraNa rUpa ajJAna audayika bhAva hai| yaha jJAnAvaraNa karma ke udaya se hotA hai / kintu kutsita jJAna kA nAma ajJAna hai / jaba manijJAna Adi mithyAdarzana ke udaya se dUSita hote taSa ve kutsitajJAna kahalAte haiN| vibhaMga meM bhaMgazabda prakaraNavaza avadhi vAcaka hai / vaise to yaha prakAra bheda-kA vAcaka hai| aura "vi" zabda virUpa-kutsita artha kA vAcaka hai / isa taraha virUpaH bhaMgaH vibhaMga: vibhaMga eva jJAnam" aisI isako vyutpatti hai / isa vibhaMga meM jo jJAna panA hai, vaha artha parijJAnAtmaka hone se hai| mithyAdRSTi devAdikoM kA avadhijJAna vibhaMgajJAna kahalAtA hai| cakSurdarzanAvaraNa, acakSurdarzanAvaraNa, aura avadhidarzanAvaraNa ke kSayopazama se cakSurdarzana acakSurdarzana aura avadhidarzana prakaTa hote haiM / isaliye kSAyopazamika samyagdarzana rUpe reke che. tethI "jJAnAvaraNa karmanA kSayathI kevaLajJAna utpanna thAya che." me apAmA mAya che. matiajJAnAvaraNa, zrata ajJAnAvaraNa ane virbhAgajJAnAvaraNa karmanA kSapazamathI anukrame matyajJAna, zratAjJAna ane virbhAgajJAna prakaTa thAya che. ahIM "ajJAna" pada dvArA jJAnAbhAva samajavAne nathI kAraNa ke jJAnAbhAva rU5 ajJAna te audayika bhAvarUpa che, ane jJAnAvaraNa karmanA udayathI te bhAva utpanna thAya che. paraMtu kutsitajJAnane ajJAna kahe che. jayAre matijJAna Adi mithyAdarzananA udayathI dUSita hoya che, tyAre temane kutsita jJAnarUpa gaNavAmAM Ave che. "vibhaMga padamAM je "bhaMga paddha che te ahIM avadhivAcaka che. Ama to te 56 prakArabhedanuM vAcaka gaNAya che. ane "ji" pada virUkutsita arthanuM vAcaka che. vibhaLajJAnanI vyutpatti A prabhAye thAya cha-"virUpaH bhaMgaH vibhaMgaH vibhaMga eva jJAnaM vibhaMgajJAnam" / vilaMgamAM je jJAnapaNu che te arthaparijJAnAtmakatAnI apekSAe che. mithyAdaSTi devadikanA avadhijJAnane virbhAgajJAna kahe che. cakSudrzanAvaraNu, acakSu darzanAvaraNa ane avadhidarzanAvaraNa karmanA kSapazamathI anukrame cahyuzana acakSudarzana ane avadhidarzana prakaTa thAya che. tethI temane paNa kSApazamika kahevAmAM Avela che. mithyAtvakarmanA kSayopazamathI kSayapazamika sabhya
Page #745
--------------------------------------------------------------------------
________________ 732 anuyogadvArasUtre kI prApti mithyAtva karma ke kSayopazama se hotI hai| isI prakAra se aura bhI labdhiyoM meM yathAsaMbhava kSAyopazamikatA jAna lenI cAhiye / vIrya landhi vIryAntarAya karma ke kSayopazama se hotI hai| isI prakAra se paMDitavIrya labdhi bAlavIrya labdhi, pAlapaMDitavIrya labdhi ko bhI jAnanA cAhiye / tAtparya yaha hai ki-paMDita se yahAM sAdhujana bAla se adhiratijana, aura bAlapaMDita se dezaviratajana liye gaye haiN| inako apane 2vIryAntarAya karma ke kSayopazama se apanI 2 vIryalabdhi prakaTa hotI hai| __ samyagamithyAdarzanalabdhi samyaktva kA bheda hai| isaliye yaha labdhi mithyAtvakarma ke kSayopazama se hotI hai| sAmAyikacAritralabdhi, chedopasthApanalabdhi, parihAravizuddhikalabdhi, sUkSma saMparAyacAritralabdhi aura cAritrAcAritralabdhi ye saba cAritra. mohanIya karma ke kSayopazama se hotI hai isIliye inameM kSAyopazamikatA hai| saMyata ke karmoM ko nivAraNa karane ke liye jo antaraMga aura bahiraMga pravRti hotI hai vaha cAritra hai-arthAt Atmika zuddha dazA meM sthira rahane kA prayatna karanA hI cAritra hai| pariNAma zuddhi ke taratama bhAva kI apekSA aura nimitta bheda se dazananI prApti thAya che. e ja pramANe bIjI badhI sUkta labdhiomAM paNa yathAsaMbhava kSApazamikatA samajI levI. vIryAntarAya karmanA kSa5zamathI vIryaladhi prakaTa thAya che. e ja pramANe paMDitavIrya labdhi, bAla vIryalabdhi ane bAlapaMDitavIrya labdhine paNa kSApazamika ja samajavI joIe. paMDita pada ahIM sAdhujananuM, bAlapada aviratayuktajananuM ane bAlapatipada dezavirata jananuM vAcaka che. temane potapotAnA varyAntarAya karmane pazama thavAthI pativIrya labdhi AdinI prApti thAya che. samyamithyAdarzana labdhi samyakatvanA eka bheda rUpa che. tethI mithyA tva karmanA kSapazamathI te labdhinI prApti thAya che, sAmAyika cAritra labdhi, chedepasthApanalabdhi, parihAra vizuddhika labdhi, sUkSama saMparAya labdhi ane cAritrAcAritra labdhi, A badhI labdhionI prApti cAritramohanIya karmanA kSapazamane lIdhe thAya che, tethI temanAmAM zapathamikatA samajavI joIe. karmonuM nivAraNa karavA mATe saMyata je antaraMga ane bahiraMga pravRtti kare che tenuM nAma cAritra che. eTale ke Amika zuddha dazAmAM sthira rahevAne prayatna kare tenuM ja nAma cAritra che. pariNAma zuddhinA
Page #746
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 155 kSAyopazamikabhAvanirUpaNam 733 cAritra ke sAmAyika Adi pAMca vibhAga kiye gaye haiN| vizeSa khulAsA isa prakAra se hai-sAmAyika kA artha hai samyaktva, jJAna, saMyama aura tapa inake sAtha aikya sthApita karane kI arthAt samabhAva meM sthira rahane ke liye sampUrNa azuddha pravRttiyoM ko tyAga karane kI AtmapariNAmoM kI vRtti banAye rakhanA / isa sAmAyika cAritra kI prApti sAmAyika cAritra labdhi hai| sAmAyika cAritra meM rAgadveSa kA nirodha kara ke saba Avazyaka kartavyoM meM samatA banAye rakhanA hI hotA hai| isake niyatakAla aura aniyatakAla aise do bheda hote haiN| jinakA samaya nizcita hai aise svAdhyAya Adi niyatakAla sAmAyika hai / aura jina kA samaya niyata nahIM hai aise IryApatha Adi aniyatakAla sAmAyika hai| jaise ahiMsAvata saba vratoM kA mUla hai, vaise hI sAmAyika cAritra saba cAritroM kA mUla hai / maiM " sarvasAvadyayoga se jIvana paryaMta virata hU~" isa eka vrata meM samAveza ho jAne se eka sAmAyika vrata mAnA hai aura ghahI eka vrata pAMca rUpa se vivakSita hone ke kAraNa chedopasthApanA cAritra kahalAtA hai| prathama dIkSA lene ke bAda viziSTa zruta kA abhyAsa taratama bhAvanI apekSAe ane nimitta bhedanI apekSAe cAritranA sAmAyika Adi pAMca vibhAga pADavAmAM AvyA che. tenuM vadhu spaSTIkaraNa A pramANe chesamyakatva, jJAna, saMyama ane tapanI sAthe ajya sthApita karavAnI-eTale ke samabhAvamAM sthira rahevAne mATe samasta azuddha pravRttione tyAga karavAnI AtmapariNAmonI vRtti rAkhavI tenuM nAma sAmAyika che A sAmAyika cAritranI prAptinuM nAma sAmAyika cAritra labdhi che. sAmAyika cAritranI ArAdhanAmAM rAgadveSane nirodha karIne saghaLAM Avazyaka katamAM sadA samabhAva ja rAkhavo paDe che. tenA niyatakALa ane aniyatakALa rUpa be bhedo che jemane samaya nizcita che evAM svAdhyAya Adine niyatakALa sAmAyika kahe che. jemane samaya niyata nathI evA IryApatha Adine ani. yatakALa sAmAyika kahe che. jema ahiMsAvratane saghaLAM vratanuM mULa mAnavAmAM Ave che, e ja pramANe sAmAyika cAritrane saghaLAM cAritranuM mULa mAnavAmAM Ave che. "huM jIvanaparyanta sarva sAvadheyogathI virata thauM chuM" A eka vratamAM samAveza thaI javAne kAraNe sAmAyika vratane eka ja vrata gaNavAmAM AvyuM che. ane eja eka vrata pAMca rUpe vivakSita thavAne kAraNe chede sthApanA cAritra kahevAya che. prathama dIkSA lIdhA bAda vizi.
Page #747
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvArasUtre kara cukane para vizeSa zuddhi ke nimitta jo jIvana paryanta punaH dIkSA lI jAtI hai evaM prathama lI huI dIkSA kA cheda karake phira nayesire se jo dIkSA kA AropaNa kiyA jAtA hai-baha chedopasthApana cAritra hai| jisameM khAsa viziSTa prakAra ke tapaH pradhAna AcAra kA pAlana kiyA jAtA hai vaha parihAravizuddhi cAritra hai| jisameM krodha Adi kaSAyoM kA to udaya nahIM hotA, sirpha lobha kA aMza ati sUkSmarUpa meM rahatA hai, vaha sUkSma saMparAya cAritra hai| yaha cAritra kevala dazaveM guNasthAna meM hotA hai| cAritrAcAritra kA nAma deza cAritra hai / yaha anantAnubandhI Adi aSTavidha kaSAya ke kSayopazama Adi se AvirbhUta hotA hai| tathA sarvavirati rUpa cAritra anantAnubandhI Adi 12 prakAra ke kaSAya ke kSAyopazama Adi se AvirbhUta hotA hai| dAna, lobha, bhoga, upabhoga aura vIrya inakI landhi vIryAntarAya karma ke dAnAntarAya Adi ke kSAyopazama Adi se hotI hai,, / zrotre ndriya se lekara jo sparzanendriya taka kI labdhiyAM kahI haiM / ve dravyendriya kI apekSA se nahIM kahI haiM, kintu bhAvendriya kI apekSA se kahI haiN| zratane abhyAsa karI lIdhA bAda vizeSazuddhine nimitte je jIvanaparyatanI punaH dIkSA levAmAM Ave che ane prathama lIdhelI dIkSAne che karIne (tyAga karIne) pharI navesarathI je dIkSAnuM AropaNa karavAmAM Ave che, tenuM nAma chedo pasthApana caritra che. jemAM viziSTa prakAranA tapaH pradhAna AcAranuM pAlana karavAmAM Ave che, tenuM nAma parihAravizuddhi cAritra che. je cAritramAM krodhAdi kaSAyono udaya rahe te nathI, paraMtu lobhane aMza ati sUkSama pramANamAM bAkI rahI jAya che evA cAritranuM nAma sUNama saMparAya cAritra che. dasamAM guNasthAnamAM ja A cAri. trane sadubhAva rahe che aMzataH cAritra athavA dezacAritrane cAritrAcAritra kahe che. anantAnubaMdhI Adi ATha prakAranA kaSAyanA kSayopazama AdithI tene AvirbhAva thAya che. sarvavirati rUpe cAritra anantAnubaMdhI Adi 12 prakAranA kaSAyanA kSapazama AdithI AvibUta (prakaTa) thAya che. antarAya kamanA prakAra rUpa dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhegAntarAya, upabhogAntarAya ane varyAntarAya karmanA kSayopazamathI anukrame dAnalabdhi, lAbhalabdhi, upabhogalabdhi ane viryalabdhinI prApti thAya che. e ja pramANe zrotrendriyathI laIne sparzendriyaladhi parvatanI paNa pAMca labdhio kahI che. A pAMce labdhio kandriyanI apekSAe kahI nathI, paNa bhAre
Page #748
--------------------------------------------------------------------------
________________ 735 manuyogacandrikA TIkA sUtra 15 pAriNAmikabhAvanirUpaNam sampati pAriNAmikaM nAma nirUpayati mUlam-se kiM taM pAriNAmie ? pAriNAmie duvihe paNNatte, taM jahA-sAipAriNAmie ya aNAipAriNAmie y| se ki taM sAipAriNAmie? sAipAriNAmie aNegavihe paNNatte taM jahAjuNNasurA, juNNagulo juNNaghayaM juNNataMdulA ceva / abbhA ya abbharukkhA saMjhAgaMdhavaNagarA ya // 1 // ukkAvAyA disAdAhA bhAvendriyalabdhi upayoga ke bheda se do prakAra kI hai / inakI labdhi mati jJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, cakSurdarzanAvaraNa, acakSurdarzanAvaraNa, ke kSayopazama se hotI hai / tAtparya yaha hai ki matijJAnAvaraNIya karma Adi kAkSAyopazama jo eka prakAra kA Atmika pariNAma hai vaha labdhIndriya haiM / aura labdhi, nivRtti, tathA upakaraNa ina tInoM ke milane se jo rUpAdi viSayoM kA sAmAnya aura vizeSayogha hotA hai vaha upayoge ndriya hai| matijJAna tathA cakSu acakSudarzanarUpa hai| isI prakAra AcArAGga, Adi 12 aMgoM ko dhAraNa karane rUpa tathA vAcakarUpa paryAye haiM ve saba zrutajJAna prabhava haiM / zrutajJAna, zrutajJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se hotA hai| isaliye ye AcArAGgadhara Adi paryAyeM kSAyopazamika haiN| isa prakAra kSAyopazama niSpanna kSAyopazamika bhAva kA svarUpa hai|suu0155|| ndriyanI apekSAe kahI che bhAvendriye labdhi upayoganA bhedathI be prakAranI che matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, cakSudarzanAvaraNa ane akSaradarzana nAvaraNanA kSayopazamathI temanI labdhi thAya che. A kathanane bhAvArtha e che ke matijJAnAvaraNIya karma Adina kSayopazama rUpa je eka prakAranuM Amika pariNAma che, te labdhIndriya rUpa che ane labdhi, nivRtti tathA upakaraNa, A traNe maLavAthI rUpAdi viSaye je sAmAnya ane vizeSa bodha thAya che te upayogendriya rUpa che upayegendriya matijJAna tathA cakSu acakSu darzanarUpa che e ja pramANe AcArAMga Adi 12 aMgane dhAraNa karavA rUpa tathA vAcaka rUpa je paryAye che te zratajJAna svarUpa che zrutajJAnAvaraNa karmanA pazamathI zrutajJAna prApta thAya che, tethI AcArAMgadhara Adi 12 paryAye paNa thApazamika che. A prakAranuM kSaye pazama niSpanna kSApathamika bhAvanuM 2varUpa che. sU0155
Page #749
--------------------------------------------------------------------------
________________ 736 anuyogadvAra gajjiyaM vijjU NigdhAyA jUvayA jakkhAdittA dhUmiyA mahiyA rayugghAyA caMdovarAgA sUrovarAgA caMdaparivesA sUra parivesA paDicaMdA paDisUrA iMdadhaNU udagamacchA kavihasiyA amohAvAsA vAsadharA gAmA nagarA gharA paiyA pAyAlA bhavaNA nirayA rayaNa pahA sakkarappA vAluyappahA paMkappahA dhUma pahA tamappahA tamatamappahA sohamme jAva accue gevejje aNuttare IsippabhArA paramANupogale dupae lie jAva anaMtapaesie / se taM sAipAriNAmae / se kiM taM aNAipAriNAAmae ? anAipAriNAmie dhammatthikAe adhammatthikAe AgAsatthikAe jIvatthikAe puggalatthakAe addhAsamae loe aloe bhavasiddhiyA abhavasiddhiyA / se taM aNAipAriNAmie / se taM pAriNAmie ||suu0156 // chAyA - atha ko'sau pAriNAmikaH ? pAriNAmiko dvividhaH prajJaptaH, tadyathAsAdipAriNAmikazca anAdipAriNAmikazca / atha ko'sau sAdipAriNAmikaH sAdipAriNAmikaH - anekavidhaH prajJaptaH, tadyathA jIrNasurA jIrNaguDaH jIrNaghRtam jIrNataNDulAzcaiva / abhrANi ca abhravRkSAH saMdhyA gandharvanagarANi ca // 1 // ulkApAtAH, digdAhAH, garjitaM, vidyut, nirghAtAH, yUpakAH, yakSA doptakAni, dhUmikA, mihikA, rajaudghAtAH, candroparAgAH, sUryoparAgAH, candrapariveSAH, sUrya pariveSAH praticandrAH patisUryAH, indradhanuH, udakamatsyAH, kapihasitAni, amoghA, varSANi varSadharAH, grAmAH, nagarANi, gRhAH, parvatAH, pAtAlAH, bhatranAni, nirayA, ratnaprabhA, zarkarAmabhA, vAlukAmamA, paGkamabhA, dhUmamamA, tamaHprabhA, tamastaHprabhA, saudharmo yAvat acyutaH, graiveyakaH, anuttaraH, ISatprAgbhArA, paramANu pudgalo, dvipradeziko, yAvat anantapradezikaH / saeSa sAdipAriNAmikaH / atha kosaf anAdipAriNAmikaH ? anAdipAriNAmikaH - dharmAstikAyaH adharmAstikAyaH, AkAzAstikAyaH jIvAstikAya: pudgalAstikAyaH addhAsamayaH, lokA, alokaH, bhavasiddhikAH, abhavasiddhikAH, saepa anAdi pAriNAmikaH / saeSa pAriNAmikaH / sU0 156 //
Page #750
--------------------------------------------------------------------------
________________ naMduyogacandrikA TIkA sUtra 156 pAriNAmikabhAvanirUpaNam TIkA- 'se kiM ta' ityAdi atha ko'sau pAriNAmikaH 1 iti ziSyapaznaH / uttarayati-pAriNAmikApariNamanaM sarvathA'parityaktapUrvAvasthasya yadrUpAntareNa bhavanaM sa pariNAmaH, uktaMca "pariNAmo hyantiragamanaM na ca sarvathA vyavasthAnam / na ca sarvathA vinAzaH, prinnaamstdvidaamissttH|| iti / sa eva tena vA nivRttaH prinnaamikH| sa sAdi pAriNAmikAnAdi pAriNAmiketi bhedsyvishissttH| tatra sAdipAriNAmikaH anekavidhaH prajJaptaH, tadyathA-jIrNamurA, jIrNaguDo, aba sUtrakAra pAriNAmika bhAva kA nirUpaNa karate haiM"se kiM taM pAriNAmie ?" ityAdi / zabdArthaH- (se kiM taM pArimANAmie) he bhadanta ! pAriNAmika bhASa kyA hai? uttara-(pAriNAmie, duvihe paNNatte) pAriNAmika bhAva do prakAra kA-kahA gayA hai / (taM jahA) ve prakAra ye haiM-(sAipAriNamie ya aNAi pAriNAmie ya sAdi pAriNAmika aura anAdi pAriNAmika / jisameM dravya kI pUrvaavasthA kA to sarvathA parityAga ho nahIM aura eka avasthA se dUsarI avasthAe~ hotI raheM isIkA nAma pariNamana-pariNAma hai| kahA bhI hai-"pariNAmo" ityAdi yahI bAta anyatra kahI hai, ki eka avasthA se dUsarI avasthA kA honA yahI pariNAma hai| arthAt sva. rUpa meM sthita rahakara utpanna tathA naSTa honA pariNAma hai,sarvathA vyavasthAna have sUtrakAra pariNAmika bhAvanA svarUpanuM nirUpaNa kare che"se ki taM pAriNAmie" tyA: Avail-(se ki taM pAriNAmie ?) 8 sApa! pArivAmi sAnu 5135 4vucha uttara-(pAriNAmie duvihe paNNatte, taMjahA) pAriyAbhi bhAvanA nIya prabhArI mera 4aa cha-(sAi pAriNAmie ya aNAi pAriNAmie ya) (1) sAla pAri vAmika ane (2) anAdi pariNAmika je pariNAmamAM dravyanI pUrva avasthAne sarvathA parityAga thatuM na hoya evI rIte eka avasthAmAMthI bIjI avasthAo yatI 27, sevA parimanane sAhiriema cha / 594-"pariNAmo" ItyAdi eja vAta bIjI jagyAe paNa A pramANe ja kahI che-eka avasthAmAMthI bIjI avasthA rUpa pariNamana thavuM tenuM nAma pariNAma che a0 93
Page #751
--------------------------------------------------------------------------
________________ 738 anuyogadArase yA sarvathA vinAza pariNAma nahIM hai / pariNAma kA dUsarA nAma paryAya hai| jisa dravya kA jo svabhAva hai usI ke bhItara usakA pariNamanaparivartana hotA hai / jaise manuSya pAlaka se aura yuvA yuvA se vRddha hotA hai para vaha manuSyatva kA parityAga nahIM karatA, vaise hI pratyeka dravya apanI maryAdA ke bhItara rahanA huA hI parivartana karatA rahatA hai| bahana to sarvathA nitya hai aura na sarvathA kSaNika hii| naiyAyika Adi medavAdI darzana jo guNa aura dravya kA sarvathA-ekAnta-bheda mAnate haiM janake mantavyAnusAra dravya to sarvathA avikRta rahatA hai aura guNa usameM utpanna vinaSTa hote rahate haiM yahI vaha pariNAma hai / tathA bauddhaloga vastumAtra ko kSaNasthAyI aura niranvaya vinAzI mAnate haiM, unake matAnusAra pariNAma kA artha utpanna hokara vastu kA sarvathA nAza ho jAnA aisA nikalatA hai| inhI mantavyoM kA nirAkaraNa karane ke nimitta "na ca sarvathA vyavasthAnam" na ca sarvathA vinAzaH pariNAmaH" aisA kahA hai| ataH 'arthAntaragamanapariNAmaH' yahI pariNAma kA lakSaNa yukti yukta hai| aisA jo pariNAma hai vahI pAriNAmika hai athavA isa eTale ke svarUpamAM sthita rahine utpana tathA naSTa thavuM tenuM nAma pariNAma che sarvathA vyavasthAna athavA sarvathA vinAzane pariNAma kahI zakAya nahIM pariNAmanuM bIjuM nAma paryAya che. je dravyane je svabhAva che te svabhAvamAM rahIne ja tenuM pariNamana (parivartana) thAya che. jema ke manuSya bAlakamAMthI yuvAna ane yuvAnamAMthI vRddha bane che, paraMtu te manuSyatvane parityAga karatuM nathI. e ja pramANe pratyeka dravya pitAnI maryAdAmAM rahIne ja pariNamana pAmatuM rahe che. te sarvathA nitya paNa nathI ane sarvathA kSaNika paNa nathI. naiyAyika Adi bhedavAdI darzana je guNa ane dravyane sarvathA (ekAntata:) bheda mAne che temanI mAnyatA pramANe dravya te sarvathA avikRta ja rahe che, ane temAM guNanI utpatti tathA vinAza thatA rahe che. tenuM nAma ja pariNAma che. bauddha matavAdIe vastu mAtrane kSasthAyI ane niranvaya vinAzI mAne che. temanA mata pramANe pariNAmane artha A pramANe thAya che-"utpanna thaIne vastune sarvathA nAza thaI ja tenuM nAma pariNAma che" A mAnyatAonuM khaMDana karavA mATe sUtrakAre ahIM A prakAranuM kathana karyuM che"n ca sarvathA vinAzaH pariNAmaH" tathA "arthAntaragamanapariNAmaH" mA pariNAmanuM lakSaNa ja yuktiyukta lAge che. evuM je pariNAma che, eja pariNamika che. athavA te pariNAmathI je nipanna che, tenuM nAma ja pariNAmika che.
Page #752
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogacandrikA TIkA sUtra 156 pAriNAmikabhAvanirUpaNam jIrNaghRtaM, jIrNataNDulA iti / atra jIrNatva pariNAmasya sAditvAt sAdipAriNAmikatA bodhyA murAdi-dravyANi navyajINoM bhayAvasthayorapyanugatAni / tatra navyatAyAM nivRttAyAM jIrNatArUpega yaH pariNAmaH sa sukhAvabodho bhavati, ato jINe ti vizeSaNaviziSTAH surAdayaH zabdA uktAH / surAdidravyANAM tu navyAvasthAyAmapi sAdi pAriNAmikatvamastyeva / kAraNadravyasyaiva nUtanasurAdirUpeNa pariNamanAda, pariNAma se jo nirvatti ( niSpanna ) hai vaha pAriNAmika hai / (se kiM taM sAipAriNAmie ? ) he bhadanta ! sAdipAriNAmika kyA hai ? ___ uttara-(sAipAriNAmie aNegavihe paNNatte) sAdi pAriNAmika aneka prakAra kA kahA gayA hai / (taM jahA) jaise-(juNNasurA juNNagulo, juNNaghayaM, juNNataMdulA ceva) jIrNasurA, jIrNagur3a, jIrNaghRta, jIrNataMdula, surA meM, gur3a meM ghRta meM, evaM taMduloM meM jo jIrNaparyAyarUpa pariNAma AyA hai vaha sAdi hai / kyoMki jIrNatA ke kAla kI pUrvakoTi jJAta ho sakatI hai| surAdi dravya navya paryAya aura jIrNa paryAya ina donoM avasthAoM meM bhI anugatarUpa se rahate haiN| jaba navya-navInatA-paryAya inase nivRtta ho jAtI hai-taya jIrNatA paryAya AjAtI hai yaha bAta sabhI ke liye spaSTa hai / isI kAraNa sUtrakAra ne yahAM jIrNa vizeSaNa se viziSTa ina surA Adi zabdoM ko rakhA hai| zaMkA-yaha bAta hama mAnate haiM ki surAdika dravyoM meM jINa avasthA meM sAdi pAriNAmikatA hai kyoMki inameM jIrNaavasthA ke samaya kI prazna-(se kiM taM sAi pAriNAmie ?) 3 mApana ! pAhi pArivAmina 1135 3 cha ? uttara-(sAipAriNAmie aNegavihe paNNatte) sAha pArivAmi sApa bhane nA 4hyo che. (taM nahA) bha -(juNNasurA, juNNagulo, juNNaSaya, juNNataMdulA ceva) suza, goNa, ghI, mane ta . jUnA surAmAM, geLamAM, ghImAM ane taMdalamAM je jINuM paryAya rUpa pariNAma AvyuM che, te sAdi pariNAmika bhAva rUpa che, kAraNa ke jIrNatAnA kALanI pUrva keTi jANI zakAya che. surAdi dravya navI paryAya ane jINuM paryAya, e bane avasthAmAM paNa anugata rUpe rahe che jyAre navInatA paryAya A dramAMthI nivRtta thaI jAya che tyAre te dravyamAM jarNatA paryAya AvI jAya che, A vAta saune mATe spaSTa che. te kAraNe ja sUtrakAre jIrNa vizeSaNa yukta surAdika dravyane sAdi pariNAmika bhAvanA dRSTAnta rUpe ahIM prakaTa karela che. zaMkA-e vAta te ame mAnI laIe chIe ke surAdika dravyamAM jIrvAvasthAmAM sAdi pAriNAdhikatA hoya che, kAraNa ke te dvamAM cha
Page #753
--------------------------------------------------------------------------
________________ 540 anuyogadvAraste anyathA kAryAnutpattiH pasajyeta / tyaa-abhraanni-meghaaH| abhravRkSAH vRkSAkAraNa pariNatAnyabhrANyeva / sandhyA-kRSNa nIlAghAkAzapariNatimAn ahorAtrasandhipUrvakoTi jJAta ho jAtI hai| parantu inakI jo navya avasthA hai usameM sAdipAriNAmikatA kaise mAnI jA sakatI hai ? kyoMki usake samaya kI pUrvakoTi to jJAta nahIM hai ? uttara-aisI bAta nahIM hai kyoMki navya paryAya ke bhI samaya kI pUrvakoTi jJAta ho jAtI hai / vaha isa prakAra se-ki surAdirUpa jo navya paryAya hai| vaha surAdijanaka kAraNa dravyoM se hI udbhUta huI hai / ata: usameM bhI sAdi pAriNAmikatA hai| tAtparya kahane kA yaha hai, ki surAdi janaka jo dravya haiM ve ho surAdirUpa pariNAma se pariNamita ho jAte haiM ataH yaha surAdirUpa paryAya unakI sAdi paryAya haiM aura jaba yaha sAdi. rUpa paryAya unameM se kAlAntara meM nivRtta ho jAtI hai taba usakI nivRtti hote hI unameM jIrNatArUpa paryAya A jAtI hai / isa prakAra surAdidravyoM meM navyatA jIrNatA sAdi pariNAma hai| yadi yaha bAta na mAnI jAve ki upAdAna kAraNa dravya hI kAryarUpa se pariNamita hotA hai to phira kArya kI utpatti hI nahIM ho sakatI hai| avasthAnA samayanI pUrvakeTi jJAta thaI jAya che, paraMtu temanI je navya (navIna) avasthA che, temAM sAdi pAriNAmikatA kevI rIte mAnI zakAya tema che? tenA samayanI pUrvakeTa te jJAta hotI nathI ? uttara-evI vAta zakya nathI, kAraNa ke navIna paryAyanA samayanI pUrva keTi paNa jJAta thaI jAya che. te A prakAre samajavuM-surAdi dravya rUpa je navIna paryAya che te surAdijanaka kAraNa drAmAMthI ja udbhavI hoya che. tethI temAM paNa sAdi pariNAmikatAne sadUbhAva rahe che. A kathanane bhAvArtha e che ke surAdijanaka je drave che te ja surAdirUpa pariNAmamAM pariNamita thaI jAya che, tethI temanI A surAdirUpa paryAya sAdi paryAya rUpa ja che, ane jyAre kAlAntare A sAdi rUpa paryAya te dravyomAMthI nivRtta thaI jAya che, tyAre tenI nivRtti thatAM ja te dravyamAM jIrNatA rUpa paryAya AvI jAya che, A prakAre surAdi dravyamAM navInatA (navyatA) ane jItA sAdi pariNAma rUpa ja gaNI zakAya che, je e vAta mAnavAmAM na Ave ke upAnakAraNa dravya ja kArya rUpe pariNamita thAya che, te kAryanI utpatti ja thaI zake nahI tayA-(anbhayA ya anbharukkhA, saMjhA, gaMdhavvaNagarA ya) ma (megha),
Page #754
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhuyogacandrikA TokA sUtra 156 pAriNAmikabhAvanirUpaNam kaalH| gandharva nagarANi-uttamosama prAsAdopazobhita nagarAkRtitayA pariNatAsta. thaavidhnmHpudrlaaH| ulkApAtA: AkAzapadezatastejaH puJjapatanAni / digdAhAHanyatarasyAM dizi namAnadeze jvAlAmAlAkarAlita jvlnaavmaasnaani| tathA-gajitaM vidhut etau msidaavev| nirghaataa=vidyutpaataaH| tathA-yUpakA:-zuklapakSIyadinatrayAvasthAyinaH saMdhyAcchedAvaraNA bAlacadreti prasiddhAH ||uktNcaavshyke saMzAccheyAvaraNo ya jyao mukkadiNa tinni" // chAyA-saMdhyAcchedAvaraNazca yUpakaH zukche dinAni trINi-iti // tayA-yakSAdIptAni nabhasi dRzyamAnAH pizAcAkRtayo'gnayaH dhUmikA=nabhasi rUkSaH praviralo dhUma iva dRzyamAno 'dhUmikA' ityucyte| mahikA-jalakaNayutA tathA-(ammAya anbharukkhA, saMjhA gaMdhavaNagarAya)abhra-megha abhra. vRkSa-vRkSAkAra meM pariNamita hue megha, saMdhyA-ahorAtrakA saMdhikAla ki jisameM AkAza kRSNa, nIlAdirUpa meM pariNata ho jAtA hai| gaMdharvanagara-uttamottama prAsAda se zobhita nagara kI AkRti jaise bane hue AkAza pudgala (ukkAvAyA) ulkopAta AkAza pradeza se giratA huA tejaH puMja (disA dAhA) digdAha-kisI eka dizAkI ora AkAza meM jalatI huI agni kA AbhAsa-(dikhalAI denA) honA (gajjiyA) garjita megha kI garjanA, (vijjU ) vijalI (NigdhAyA) niryAta-vijalI kApAta (jUvayA) yUpaka-zuklapakSasaMbandhI tIna dinakA bAlacandra, (jakkhAdittA) yakSadIpta-akAza meM dikhalAI detI huI pizAcAkRti jaisI agni (dhamiyA) dhUmikA-AkAza meM rUkSa evaM virala dikhalAI par3atI huI dhUmakI taraha eka prakAra kI dhUmasa, (mahiyA) mahikA-jalakaNa yukta dhUma jaisI bhApa ajavRkSa (vRkSAkAre pariNamita thayelA megha) saMdhyA (divasa ane rAtrine saMdhikALa ke jemAM AkAza kRSNa, nIlAdi rUpe parimita thaI jAya che, gaMdharvanagara (uttamottama prAsAdathI zobhatA nagaranI AkRti jevAM banelAM bhAga ), (ukAvAyA) Gestid (mAzimamA sa24te ). (disAdAhA) is (BTS hima mAnI 2 Haralad bhaninA mAmAsa ve!), (gajjiyA) meghanI nA, (vijU) vijI, (NigyAyA), niryAta (Areii 54ii), (jUvayA) yU54 (zusa pkssn| 1 hisana mAsayandra), (jamkhAdittA) yakSAta (mAzamA mAtA piyAti nevI mani), (dhamiyA) bhUmiha (dhUmasa) (mahiyA) mali (45 yuta dhubhaa| / 17 emasa)
Page #755
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogadvAra saiSa / rajaudAtA: dikSu rjsaamutthaanaani| candroparAgAH sUryoparAgA:sUryANAM rAhumahaNAni / ardhatRtIyadvIpasamudravartino'neke candrasUryAH santi, ataH 'candroparAgAH sUryoparAgA' iti padadvayaM bahutvena nirdiSTam / tyaa-cndrprivessaa| sUryapariveSAH-candrasaryayoH paritovalayAkArapudalapariNAmAH / pravicandraH pratisUrya:utpAtasUcakaM dvitIyacandrAdityadarzanam / indradhanuH nabhasi nIlapItAdivarNavidhi dhanurAkAraM yad dRzyate tadindradhanurityucyate / idaM ca loke prsiddhm|. udakamatsyAH indradhanuH khnnddaani| kapihasitAni yadA kadAcinnamasi jAyamAnA anyuprazabdAH zrUyante, ta eva kpihsitaanyucynte| amoghAH sUryasya udayAstasamaye tatkiraNaiH samutpadyamAnA rekhAvizeSAH / varSANi bhrtaadiini| varSadharAkuharA-(rayugdhAyA) raja udghAta-dizAoM meM dhUli kA ur3anA, (caMdo. varAga-candroparAga-caMdragrahaNa (sUrovarAgA) sUryagrahaNa (caMdaparivesA, khara. parivesA) candra pariveSa-candramA kI cAroM ora golAkAra meM pariNata hue pudgala paramANuoM kA cakravAla (gola maMDala) sUrya kI cAroM ora gola cUr3I ke jaise AkAra meM pariNata hue pudgala paramANuoM kA cakra. pAla (paDicaMdA) praticaMdra (paDisUrA) pratisUrya-utpAta sUcaka vittIya caMdra kI ora sUryakA dikhalAI par3anA (iMdadhaNU) indradhanuSa-AkAza meM nIlapIta Adi varNa viziSTa jo dhanuSa ke AkAra dikhalAI detA hai vaha ki jise bhASA meM "madAna" kahate haiM (udagamacchA) udaka matsya indra dhanuSa ke khaMDa (kavihasiyA) kapihasita-yadA kadAcit-jaba kabhI AkAza meM sunAI par3anevAle atyugrazanda (amohA) amodha sUrya ke udaya aura asta ke samaya meM usakI kiraNoMdvArA utpanna rekhA vizeSa-(vAsA) bharata (rayugghAyA) yAta (hazAmA dhUNa 34 ) (caMdovarAga) yndrii52|| (yandra. 969), (sUrovarAga) sUrya , (caMdaparivesA, sUraparivesA) yandra5zveiSa (yandane pharatuM goLAkAramAM pariNata thayelA pudgalaparamANuonuM goLAkAranuM maMDaLa), sapariveSa (sUryanI AsapAsa cAre dizAmAM goLa cUDalInA AkAre pariNata thayeso purasa52bhAra mAnu nu bha3 (paDicaMda) pratiyandra (Guld sUyamAna yandranupAyu), (paDisUrA) pratisUrya (G.yAta sUya bhI sya hamA), (iMdadhaNU) mevadhanuSa (AzamA yAmAsAmA 2 sa200 mahI habhAya cha ta), (udgamacchA) Ges ma25 (meghadhanuSyAnA 57), (kavihasiyA) pisita ( zamAthI yAre saNa. ti3 181), (amohA) amala (sUryodaya ane sUryAsta vakhate sUryanA kiraNe dvArA utpanna thatI
Page #756
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 156 pAriNAmikabhAvanirUpaNam 643 , himavadAdayaH parvatAH / grAmAdayaH prasiddhAH / pAtAlAH = pAtAlakaLazAH / zeSA bhavanAdyanantamadezikAntAH prasiddhA eva / nanu varSadharAdayaH zAzvatAH, na te kadAcidapi svakIyaM bhAvaM muJcanti tatkathaM punareSAM sAdipAriNAmikatvamuktam ? iti - cedAha - varSabharAdInAM zAzvatatvaM tadAkAramAtreNaivAvatiSThamAnatvAd bodhyam / pudgalAAdi kSetra (vAsarA) himavat Adi parvata (gAmA, nagarA, gharA, pavvayA, pAyAlA) grAma, nagara, ghara, parvata, pAtAlakalaza (bhavaNA) bhavana (nirayA) naraka, (rayaNappA) ratnaprabhA (sakara pahA) zarkarA prabhA (vAluyapahA) bAlu kA prabhA (paMkappA) paMka prabhA (dhUmappahA ) dhUmaprabhA (tamapyahA) tamaH prabhA (tama tamappahA) tamastamaH prabhA (sohamme ) saudharma (jAva accue) yAvat acyuta (gevejje aNuttare) graiveyaka, anuttara, (isippanbhArA ) ISatprAbhArA (paramANupoggale) paramANupudgala (dupae sie) dvipradezika (jAva anaMta esie) yAvat anaMtapradezika (se taM sAipAriNAmie) isa prakAra vaha yaha sAdi pAriNAmika hai / zaMkA- varSadharAdika to zAzvata haiN| kyoMki ye kabhI bhI apane astitva kA parityAga nahIM karate haiN| phira inheM sAdi pariNAmavAlA kaise sUtrakArane kahA hai ? uttara - varSadharAdikoM meM jo zAzvatapanA kahA hai vaha " ve apane AkAra mAtra se hI sadA avasthita rahate haiM " isI khyAla se kahA gayA remAvizeSa), (vAsA) bharata Ahi kSetra ( vAsadharA) himavAn yAhi parvata, (gAmA, jagarA, gharA, pavvayA pAyAlA ) grAma, nagara, ghara, parvata, pAtAjAsaza, (bhavaNA) bhavana, (nirayA) na24, ( rayaNappabhA) 2tnayalA, (sakarappabhA) zarAyalA, (vAluyapabhA) vAluThAyalA, (paMkappAhA) pazuprabhA (dhUmappahA ) dhUbhaabhA, (tamappA ) tabhaHprabhA, ( tamatamappA ) tabhastabha H prabhA ( sohamme jAba accue) saudha - bhathI sahane abhyuta paryantanA uyeo, (gevejje aNuttare) graiveya hai| anuttara vibhAnA, (icippabbhArA) patprAgbhArA, (paramANu poggale) paramANu yuddhasa (dupaelie jAva anaMta pavie) dviprahezimthI sahane manatapradezi paryantanA sudhA, (setaM sAi pAriNAmie) yA maghAne sAhiyAriSyAmi bhAva 35 samabhavA. zakA-vadhara Adi pavatA tA zAzvata che, kAraNa ke teo kadI paNa pAtapeAtAnA astitvane parityAga karatA nathI chatAM sUtrakAre temane sADhi pAriNAmika zA kAraNe kahyA che ? uttara-vaSadhara AphrikAmAM je zAzvatatA prakaTa karavAmAM AvI che tenu kAraNa e che ke teo temanA AkAra mAtranI apekSAe ja sadA avasthita
Page #757
--------------------------------------------------------------------------
________________ 744 anuyogadvAraste stu asaMkhyeyakAlAya pariNamanta eva / sAmpati keSu varSadharAdiSu ye pudgaNaH santi te cotkRSTato'saMkhyeyakAlArdhvamapagamiSyantyeva (1) uktaMcAtraviSaye'. traivamUtre-"NegamavavahArANaM ANupubbIdavAI kAlao kiyaciraM hoi ? erga davvaM paDucca jahaNNeNaM egaM samayaM ukkoseNaM asaMkhenaM kAlaM" iti / sU0 6 pR. 113 mudrita pRSTha 57 sU0 85 tatsthAne apare'pare pudgalAH saMgatAH santastadbhAvena pariNamiSyanti, ataH pudgala parittimAdAya varSadharAdInAM sAdi pAriNAmikatvaM na virudhyate iti nAsti dossH| etadupasaMharabAhasa eSa sAdipAriNAmika iti / dvitIya bhedaviSaye ziSyaH pRcchati-atha ko'sau anAdipAriNAmikaH ? iti / uttryti-anaadipaarinnaamikH-dhrmaastikaayaadyhai| isakA tAtparya yaha thoDe hI ho sakatA hai ki unameM pariNamana nahIM hotA hai| varSadharAdika paudgalika haiM / pudgala asaMkhyAtakAla ke bAda pari. mana karate haiM / isa samaya ke varSadharAdiko meM jo pudgala haiM ve vahAM jyAdA se jyAdA asaMkhyAta kAla taka raheMge-ghAda meM vahAM se cyuta ho jaaveNge| yaha bAta isI mUtra ke 85 ve sUtra meM pahile spaSTa hI kI jA cukI hai ki naigamavyavahAranayasaMmata AnupUrvIdravya kAlakI apekSA AnupUrvI rUpa meM jaghanya se eka dravyako Azrita karake eka samaya taka aura utkRSTa se asaMkhyAta kAla taka rahate haiN| cyuta hue una pugaloM ke sthAna meM aura dUsare dUsare pudgala saMgata hokara usa rUpa se pariNama jaayeNge| isaliye pudgala kI isa parivRtti-pariNamana ko lekara ke varSadharAdikoM meM sAdi pAriNAmikatA kA kathana virUddha nahIM paDanA hai| (se ki taM aNAipAriNAmie) he bhavanta ! vaha anAdi pAriNAmika kyA hai? rahe che. teno artha e thatuM nathI ke temanAmAM pariNamana ja thatuM nathI temanAmAM pariNamana te jarUra thatuM ja rahe che varSadharAdika paulika che pule te asaMkhyAta kALa bAda pariNamana kare ja che. hAlanA varSadhara AdikemAM je padrale hAlamAM che. teo tyAM vadhAremAM vadhAre asaMkhyAta kALa sudhI rAze. tyAra bAda teo tyAMthI AvIne jaze AgaLa 85mAM sUtramAM A vAta spaSTa karavAmAM AvI che te sUtramAM evuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che ke gamavyavahAra nayasaMmata AnupUvI dravya kALanI apekSAe eka dravyanI raSTie vicAra karavAmAM Ave te ochAmAM ochA eka samaya sudhI ane vadhAremAM vadhAre asaMkhyAta kALa sudhI AnupavI dravya rUpe rahe che." cavelA thayelA te pudgalene sthAne anya pula saMgata thaIne te rUpe pariNamI jaze tethI adalAnI A parivRtti (pariNamana)ne kAraNe varSadharAdikemAM paNa sAdi pArivAmikatAnuM kathana virUddha paDatuM nathI.
Page #758
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogavandrikA TIkA sUtra 157 sAnnipAtikabhAvanirUpaNam 745 bhavasiddhikAnto bodhyH| dharmAstikAyAdayo'nAdikAlAdeSa tattadrUpatayA pariNatAH santi, ata eSAmanAdipAriNAmikatvam / etadupasaMharannAha-sa eSo'nAdipAriNAmika iti| pAriNAmiko bhAvaH prarUpita iti sUcayitumAha-sa eSa pAriNAmika iti |mu0 156 // atha sAnnipAtikaM nAma prarUpayati mUlam-se kiM taM saNNivAie ? saNNivAie eesiM theva udaiya uvasamiya-khaiya-khaova samiyapAriNAmiyANaMbhAvANaM dugasaMjoeNaM tiyasaMjoeNaM caukkasaMyoeNaM paMcagasaMjoeNaM je uttara-(aNAipAriNAmie dhammatyikAe, adhammasthikAe, AgAsasthikAe, jIvatyikAe, puggalasthikAe, addhAsamae, loe, aloe, bhava. siddhiyA abhavasiddhiyA) anAdi pAriNAmika dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya, pudgalAstikAya, addhAsamaya, loka, aloka bhavasiddhika abhavasiddhika hai / (se taM aNAipAriNAmie) yaha anAdi pAriNAmika hai / tAtparya isakA yaha hai ki dharmAstikAyAdika anAdi kAla se hI usa 2 rUpa se pariNata haiM / isaliye inameM anAdi pAriNAmikatA hai| (se taM pAriNAmie) isaprakAra pAriNAmika bhAva kA nirUpaNa hai // sU0 156 // prazna-(se ki ta agAi pAriNAmie?) 3 sApa ! ana pAribhiH bhAvanuM svarUpa kevuM che? uttara-(aNAi pAriNAmie dhammatthikAe, adhammatthikAe, bAgosasthikAe, jIvatthikAe, puggalatthikAe, addhAsamae, loe, aloe, bhavasiddhiyA, abhavasiddhiyA) dhAstAya, apamAstiya, bhAzastiya, stiya, puramA CasinsaddhAsamaya (8), a, masA, masiddhiare masasiddhi A bhAve anAdi pariNAmika che dharmAstikAya Adi anAdi kALathI ja dharmAstikAya Adi rUpe pariNata hovAne kAraNe temane anAdi pariNAmika bhAva 4aa che. (se ta aNAi pAriNAmie) ! 2nu manAhi pAribhiH bhAnu 2135 che. (se ta pAriNAmie) sAhi pArivAmi bhane sanA R. kAmika bhAvanuM nirUpaNa samApta thavAthI pAriNAmika bhAvanuM kathana ahIM pUruM thAya che. sU015dA bha0 94
Page #759
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogahAraNe nipphajjai savve se sannivAie naame| tattha NaM dasa duyasaMjogA, dasatiyasaMjogA,paMca cukksNjogaa,egepNcgsNjoge||suu.157|| __chAyA-atha ko'sau sAnnipAtikaH? sAnnipAtikaH-eteSAmeva audayikopazamikakSAyikakSAyopazamikapAriNAmikAnAM bhAvAnAM dvikasaMyogena trikasaMyogena catuSkasaMyogena paJcakasaMyogena yo niSpayate sarvaHsa sAmipAtako naam| tatra khalu daza vikasaMyogAH, daza trikasaMyogAH, paJcacatuSkasaMyogAH, ekaH pnycksNyogH||suu.157|| TIkA-'se ki ta' ityAdi atha ko'sau sAnnipAtikaH ? iti shissyprshnH| uttarayati-sAmipAtika:sannipatanam audayikAdibhAvAnAM dvayAdisaMyogena saMyojana sannipAtaH, sa evaM tena nivRtto vA sAnnipAtikaH / amumezarthamAha-sUtrakAra:-'eesiM ceva' isthA. dinA / eteSAmeva audayikAdInAM pazcAnAM bhAvAnAM dvitrikacatuSkapazcakasaMyogena yo yo bhAvaH sampadyate sa sarvopi bhAvaH sAnnipAtiko bodhyH| sa sAmipAtika bhAva evaM saannipaatiknaametyucyte| tatra hi daza dvikasaMyogA bhavanti, daza trikasaMyogAH, pazca catuSkasaMyogAH, ekaH paJcakasaMyoga iti ||suu. 157 // ava sUtrakAra sAnnipAtika bhAvakI prarUpaNA karate haiM"se ki taM saNNivAie" ityAdi / zabdArtha-(se kiM taM saNNivAie ? ) he bhadanta ! vaha sAnipAtika mova kyA hai ? (sapiNavAie eesiMceva udaie uvasamiya-khaiyakhaovasamiya pAriNAmiyANaM bhAvANaM dugasaMjoeNaM tiya saMjoeNaM cajaekasaMjoeNaM paMcakasaMjoeNaM je niSphajjai) / uttara-ina auyika Adi pAMca bhAvoM ke do ke, tIna ke cAra ke aura pAMca ke saMyoga se jo jo bhAva niSpanna hote haiM ve saba bhI bhAva sAnipAtika bhAva hai| isa sAnnipAtika bhovoM meM daza bhAva dvikasayogaja, have sUtrakAra sAnnipAtika bhAvanI prarUpaNa kare che- " se kitasaNNivAie" tyA: Av4Aya - (se ki ta' saNNivAie 1) umApana ! prAnta sannipAti: guqg 135 pucha uttara-(saNNivAie eesiM cetra udaie uvasamiya-khaiya-khaovasa miyapAriNA miyANaM bhAvANaM dugasaMjoeNaM, tiyasaMgoSNaM, caukka saMjoeNaM, paMcakasaMjoeNaM je niSphajjai) modaya, zo5bhi5. kSAmi, kSAye.5zabhi, bhane pAri. vAmika, A pAMya bhAvanA drikasaMcAga, trikasaMga catuSkasaMga ane pacaka saMyogathI je bhAve niSpanna thAya che te badhA bhAvene sAnnipAtika bhAve kahe che A rIte brikasaMyoga janya 10 bhAve, viksaga janya 10
Page #760
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogavandrikA TIkA sUtra 158 dvikAdisaMyoga nirUpaNam 747 dvikAdi paJcakAntAH saMyogA sasaMkhyakA uktAH / tatra dvikAdisaMyogAH ke? iti tAn pradarzayitumAda mUlam - ettha NaM je te dasa dugasaMyogA te NaM ime - asthi NAme udaya uvasamiyaniSphaNNe ? asthi NAme udaiyakhAiganiSphaNNai2, asthi NAme udaiyakhaovasamiyaniSphaNNe 3, asthi nAme udayapAriNAmiyaniSkaNNe4, asthi NAme uvasamiyakhaDyaniSkapaNe5, atthi NAme uvasamiya khaovasamiyaniSka6, asthi NAme uva samiyapAriNAmiyaniSkaNNe7, asthi NAme khaiyakhaovasamiyaniSphaNNeTa, asthi NAme khaiyapAri - NAmiyana pha09, asthi nAme khaovasamiyapAriNAmiyani phaNe 10 / kayare se NAme udaya uvasamiyaniSphaNNe ? udaiya uvasamiyaniSkaNe udaietti maNusse uvasaMtA kasAyA / esa se NAme udazva uvasamiyaniSphaNNe // 1 // kayare se NAme udaiyakhAiyaniSphaNNe ? udaiyakhAiyaniSphaNNe - udaietti ma sle khaiyaM sammattaM / esa NaM se NAme udaiyakhaiyaNiphaNaNe // 2 // kayare se NAme udayakhaovasa miyaniSphaNNe ? udaiyakhaova samiyaniSphaNe - udaietti maNusse khaovasamiyAI iMdibAI / esa se NAme udaiyakha bhavasamiyaniSkaNNe // 3 // kayare se -- dazabhAva trikasaMyogaja, pAMcabhAva catuSka saMyoga, aura eka bhAva paMcaka saMyogaja banate haiM / isa prakAra ye 26 sAnnipAtika bhAva haiM / / / sU0 157 // bhAveA, catuSkasa cAga janya pAMca lAvA ane paMcakasayeAga janya eka bhAva niSpanna thAya che. A prakAre kula 26 sAntipAtika bhAvA thAya che. sU.157mAM
Page #761
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvArasUtra gAme udaiyapAriNAmiyanipphaNNe? udaiyapAriNAmiyaniSphaNNeudaietti maNusse pAriNAmie jiive| esa NaM se NAme udaiyapauriNAmiyaniSphaNNe // 4 // kayare se gAme uvasamiyakhaiyaniSphapaNe? uvasamiyakhaiyanipphaNNe-uvasaMtA kasAyA-khaiyaM smmttN| esa gaM se NAme uvsmiykhiynipphnnnne||5|| kayare se NAme upasamiyakhaovasamiyaniSphaNNe ? upasamiyakhaovasamiyaniniphaNNe-uvasaMtA kasAyA khaovasamiyAiM iMdiyAI esa gaM se NAme upsmiykhovsmiynissphnnnne||6|| kayare se gAme upasamiyapAriNAmiyanipphaNNe ? upasamiyapAriNAmiyaniSphapaNe-uvasaMtA kasAyA pAriNAmie jIve / esa NaM se NAme uva. smiypaarinnaamiynipphnnnne||7|| kayare se NAme khaiyakhaovasaMmiyaniSphaNNe ? khaiyakhaovasamiyaniSphaNNe-khaDyaM sammataM khaovasamiyAiM iNdiyaaii| esa NaM se NAme khiykhovsmiymiphnnnne||8|| kayare seNAme khaiyapAriNAmiyaniSphaNNe ? khaiyapAriNAmiyaniSphaNNe-khaiyaM sammattaM pAriNAmie jiive| esaNaM seNAme khiypaarinnaamiynipphnnnn||9|| kayare se NAme khaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe? khaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe. khaovasamiyAiM iMdiyAI pAriNAmie jIve / esa NaM NAme khovsmiypaarinnaamiynipphnnnne||10||||suu0 158 // __chAyA-patra khala ye te daza dvikasaMyogAste khalu ime-asti nAma auda. yikaupazamikaniSpannam // 1 // asti nAma audayikakSAyikaniSpannam // 2 // asti nAma audayikakSAyopazasikaniSpannam // 3 // asti nAma audayikapAriNAmika .
Page #762
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 158 vikAdisaMyoganirUpaNam 79 nipmm||4|| asti nAma aupshmikkssaayiknisspaanm||5|| asti nAma aupshmikmaayopshmiknisspnnm||6|| asti nAma aupshmikpaarinnaamiknisspmm||7|| basti nAma kSAyika kssaayaapshmiknisspnnm||8|| asti nAma kSAyikapAriNAmika nisspnm||9|| asti nAma kssaayopshmikpaarinnaamiknisspnnm||10|| katarattannAma baudayikaupazamikaniSpannam ? audayikamiti mAnuSyam , upazAntAH kssaayaaH| etat khalu tannAma audayikaupazamikaniSpannam // 1 // katarattannAma audayikakSAyikaniSpannam ? audayikakSAyikaniSpannam audayikamitimAnuSyaM, kSAyikaM samyakatvam / etat khalu tannAma audaayikkssaayiknisspnnm||2|| katarattannAma audayikakSAyopazamikaniSpannam ? audayikakSAyopazamikaniSpannam-audayinamiti mAnuSyaM kSAyopazamikAni indriyaanni| etat khalu tannAma audyikkssaayopshmiknisspnnm||3|| katannAmaaudayikapariNAmikaniSpannam ? audayikapAriNAmika niSpannam audayikamiti manuSyam pAriNAmiko jIvaH / etat khalu tannAma audyikpaarinnaamiknisspnnm||4| katarat tannAma aupazamikakSAyikaniSpannam / aupazamikakSAyikaniSpannam-upazAntAH kaSAyAH kSAyikaM samyaktvam / etat khalu tannAma aupshmikkssaayiknisspnnm||5|| katarat tannAma aupazamikakSAyopazramikaniSpannam ? aupazamikakSAyopazamikaniSpannam-upazAntAH kaSAyAH kSAyopazamikAni indriyANi / etat khalu tannAma aupshmikkssaayopshmiknisspnnm||6|| katarat tannAma aupazamikapAriNAmikaniSpannam ? aupazamikapAriNAmikaniSpanam-upazAntAH kaSAyAH, pAriNAmiko jIvaH / etat khalu tannAma aupshmikpaarinnaamiknisspnnm||7|| katarat tannAma kSAyika kSAyopazamikaniSpannam ! sAyikakSAyopazamikaniSpannam-kSAyikaM samyaktvaM kSAyopazamikAni indriyANi / etat khalu tannAma kssaayikkssaayopshmiknisspnnm||8|| katarat tannAma kSAyikapAriNAmikaniSpannam ? kSAyikapAriNAmikaniSpannam-kSAyikaM samyaktvaM pArigAmiko jIvaH / etat khalu tannAma kssaayikpaarinnaamiknisspnnm||9|| phatarata tannAma kSAyopazamikapAriNAmikaniSpannam ? kSAyopamikapAriNAmikaniSpannamsAyopazamikAni indriyANi, pAriNAmiko jIvaH / etat khalu tannAma bhAyopazamikapAriNAmikaniSpannam ||10||muu0158|| TIkA-'etya NaM' ityAdiana-sAnnipAtike bhAve daza dvikasaMyogA uktAH, te daza dviksNyogaa| do do bhAvoM ke saMyoga se jo 10 bhAva niSpanna hote haiN| sUtraH kAra unheM kahate haiM-"ettha NaM je te" ityAdi bae bhAvonA saMyogathI je 10 bhAve niSpanna thAya che, temane sUbara 48 re -"etthaNaM je te." tyAli
Page #763
--------------------------------------------------------------------------
________________ 750 anuyogadvArale bhanA-'astti nAma audayikaupazamikaniSpannam' ityArabhya 'asti nAma 'asti nAma kSAyopazamikapAriNAmikaniSpannam' ityantA bodhyaaH| eSu praudayikena saha aupazamikAdi bhAvacatuSTayasaMyogAt catvAro bhaGgAH, aupazamikena saha kSAyikAdibhAvatrayasya saMyogAt trayo bhaGgAH, kSAyikeNa saha kSAyopazamikAdi bhAvadvayasaMyogAt dvau bhaGgo, tathA-kSAyopazamikena saha zabdArtha-(ettha NaM je te dasa dugasaMyogA, te NaM ime) yahAMjo do do bhAvoM ke saMyoga se bhAva niSpanna-hote haiM ve isa prakAra se hai(asthigAme udaya uvasamiyaniphaNNe ? ) pahilA audayika aura aupa zamika ke saMyoga se niSpanna bhAva eka, (asthiNAme udaiyakhAhaga. niphaNNe 2) dUsarA audapika aura kSAyika ke saMyoga se niSpanna bhAva (asthiNAme udaiyakhovasamaniSphaNNe) tIsarA-audayika aura kSAyopazamika ke saMyoga se niSpanna bhAva (asthi NAme udaiyapAriNAmiyaniSphaNNe) cauthA audayika aura pAriNAmika ke saMyoga se niSpanna bhAva (asthi NAme upasamiyakhaDya' niSkaNe) pAMcavA-aupazamika aura kSAyika ke saMyoga se niSpana bhAva (asthiNAme uvaptamiya kha bhovaptabhiyAnakapaNe) chaThA-aupazamika aura kSAyopazamika ke saMyoga se niSpanna bhAva (asthiNAme upasamiyapAriNAmiyaniSphaNe) sAtavAM-aupazamika aura pAriNAmika ke saMyoga se niSpannabhAva (asthiNAme khahaya, kha bhovatsamiyaniSphaNe) AThavAM-kSAyika aura kSAyopazamika ke saMbandha se niSpanabhAva (asthiNAme khaDya pAri zAya-(ettha NaM je te dasa dugasaMyogA, teNaM ime) bhanne bhAvanA sayAra gayI 2 isa bhAva mi01-1 5.5 che te naye prabhArI -(asthiNAme udaya uvasa miya niSphaNNe) (1) mauyi bhane mopazabhiAnA sayogathAnipata bhAva (asthiNAme sadaiyakhAiyaniSphaNNe 2) (2) mohathiI bhane kSAyinA sayAjayI ni-na ye bhAva (asthiNAme udaiya khovasamaniSphaNe3) (3) mohari ana kSAyo5minA sAthI ni0panna ye mApa (asthiNAme udaya pAriNAmivaniSphaNNe) (4) mohayi bhane pAriminA sAthI - mApa (atthiNAme uvalamiyakhaiyaniSphaNNe) (5) bho5mi bhane kSAyinA sayogathI nipanna mApa (asthiNa me uvasamiyakha oksamiyanikaNe) (6) mIpazabhiH a. kSAyo5minasayogayI ni05nna thye| mApa (asthiNAme uvasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) (7) bhopazabhi bhane pArivAminA sayA. thI ni0panna sApa (atthiNAme khaiyakha bhovasamiyaniSphaNNe) (8) kSAyika
Page #764
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 158 dvikAdisaMyoganirUpaNam 751 pAriNAmikabhAvasya saMyogAdeko bhaGgaH / iti daza bhaGgA bodhyaaH| itthaM sAmAnyato daza bhaGgAn jJAtvA vizeSatastAna jijJApitukAmaH ziSyaH pRcchati-kataratU tannAma audayikopazamikaniSpa-nam-audayikopazamikabhAvena yanniSpadyate tannAma kim ? iti / uttarayati-audAyikaupazamikanippAname vijJeyam-audayikamitimAnuSyam, jAmiyaniSphaNe) 9vAM-kSAika aura pAriNAmika ke saMyoga se niSpanna bhAva (asthiNAme khovasamiyAriNAmiyaniSphaNNe) 10 vAM-kSAyo. pazamika aura pAriNAmika ke saMyoga se nippanna huA bhAva / isa prakAra ye audAyika ke sAtha aupazamika Adi cAra bhAvoM ke saMyoga se 4 bhaMga, aupazamika ke sAtha kSAyika Adi tIna bhaMgo ke saMyoga se tInabhaMga, kSAyika ke mAtha kSAyopazamika Adido bhAvoM ke sayoga se do bhaMga tathA kSAyopazAmaka ke sotha pAriNAmika bhAva ke saMyoga se eka bhaMga ye daza bhaMga ho jAte haiM / isa prakAra sAmAnya se daza bhaMgoM ko jAnakara vizeSarUpa se ziSya pUchatA hai| ki (kayare se NAme udaya uvasamiya niSphaNNe ? he bhadanta ! audayika evaM aupazAmika bhAva ke saMyoga se jo sAnnipAtika bhAvarUpa bhaMga niSpanna hotA hai vaha kaisA hai ? uttara-(udahayauvasabhiyaniSphaNNe) audArika evaM aupazamika bhane yopazabhiAnA sayogathI nipanna mApa (asthi Na me va iya pAriNa miyaniSphaNNe) (6) kSAyi bhane pArivAminA sayogI niyanna mApa (asthiNAme khovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) (10) kSAye 53bhi bhane pArivAminA saMgathI niSpanna bhAva A prakAre audayikanI sAthe pazamika Adi cAranA saMgathI 4 bhaMga, pazarmika bhAvanI sAthe kSAyika Adi traNa bhAvanA saMyogathI 3 bhaMga, kSAyikabhAvanI sAthe kSApazamika Adi be bhAvanA saMgathI 2 bhaMga tathA kSAyopazamikanI sAthe pariNAmika bhAvanA saMyogathI eka bhaMga bane che A rIte brikasaMgI kula 10 bhaMga bane che. A prakAre A bhaMgenuM sAmAnya kathana karIne have sUtrakAra dareka bhaMganA svarUpanuM vivecana kare che prazna-(kayare se NAme udaiyautrasamiyaniSphaNNe?) 3 mApana! mI yi ane aupazamika bhAvanA saMyogathI je sAnnipAtika bhAva rUpa bhaMga niSpanna thAya che, tenuM svarUpa kevuM hoya che?
Page #765
--------------------------------------------------------------------------
________________ 752 anuyogadAraNe upazAntAH kaSAyAH, iti / ayaM bhAvaH-audayike bhAve manuSyatvaM manuSyagavi. rutpadyate / upalakSaNamidam-tiryagAdigatijAtizarIranAmAdikarmaNAmapi, teSAmapyatra saMbhavAt / aupazamike bhAve tu kaSAyA upazAntA bhavanti / idamapyudAharaNa. mAtram-darzanamohanIyanokaSAyamohanIyAvapi aupazami ke bhAve smutpdyte| ekadupasaMharannAha-esa gaM' ityAdi / etat anantaroktaM, 'khalu' iti vAkyAlaGkAre, tat-prasiddham audayikopamikaniSpannaM nAma bodhyamiti prathamadvikayoge yadidamukta tad vivakSAmAtram / na punarIdRzo bhaGgaH kacijjIve saMbhavati tathAhi yasya bhAva ke saMyoga se jo sAnnipAtika bhAvarUpa bhaMga utpanna hotA hai vaha aisA hai-(udAettimaNuste uvasaMtA kasAyA) audayikabhAva meM manupyatvamanuSyagati-upazAMta kaSAya yahAM "maNusse" yaha pada upalakSaNa hai, isase tiryagAdi cAroM gatiyAM, jAti aura zarIranAmAdikarmoM kA bhI grahaNa huA hai| kyoMki yahAM para unakA bhI sadbhAva pAyA jAtA hai| aupazamikabhAva meM kaSAya upazAnta hotI hai / so yaha bhI-udA. haraNa mAtra hai / kyoMki aupazamika bhAva meM darzanamohanIya aura no kaSAyamohanIya ina donoM kA bhI upazama rahatA hai / (esa NaM se NAme udaiyauvasamiyaniSphaNNe) - isa prakAra yaha audayikaupazamikanAma kA prathama sAnnipAtikabhAvarUpa bhaMga hai| isa prathama bhaMgarUpa sonnipAtika bhAva meM manuSyagati upazAMta kaSAya aisA jo kahA hai vaha kevala vivakSAmAtra hai| kyoMki aisA sAnnipAtika bhAva kisI bhI jIva meM uttara-(udaiyauvamamiyaniSphaNNe) mauyi: bhane aupazabhiH bhAvanA sagathI je sAnnipAtika bhAvarUpa bhaMga utpanna thAya che te A prakArane cha-(udaieci maNusse uvasaMtA kasAyA) mauyi lAmA bhanuSyatva-manuSya. gati ane opazamikabhAvamAM upazAnta kaSAyane gaNAvI zakAya. ahIM manuSyagati A pada udAharaNa rUpe vaparAyeluM hovAthI tenA dvArA tiryaMca Adi cAre gatie, jAti ane zarIranAmAdi karmone paNa grahaNa karavAmAM Avela che. kAraNa ke ahIM temane paNa sadUbhAva rahe che pathamika bhAvamAM kaSAya upazAnta hoya che A vAta paNa udAharaNa rUpe ja ApavAmAM AvI che, kAraNa ke pazamika bhAvamAM darzana mohanIya ane nekaSAyamahanIya, bhAma-2 2nA bhani55 85zama 22 . (esaNaM se NAme udaiya upasamiyaniSphaNNe) mA 22 mA mohayo 55bhi naamn| prathama sAni pAtika bhAva rUpa bhaMga che. A prathama bhaMgamAM "manuSyagati ane upazAnta kaSAya" A prakAranuM je kathana karavAmAM AvyuM che, te kathana mAtra vivakSArUpa
Page #766
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 158 dvikAdisaMyoganirUpaNam 753 jIvasya audayikI manuSpagatiH, aupazamikAH kaSAyAH bhavanti, tasya kSAyopazamikAnIndriyANi pAriNAmikaM jIvatvaM cApi bhavanti / kasyacittu kSAyikaM samya. katvamapi sNbhvti| evaM navamabhaGgAtiriktasarveSu bhaGgeSu bodhyam / navamo bhAstu siddhaviSayo bodhyaH / siddhasya kSAyikaM samyaktvaM pAriNAmikaM tu jIvatvamityetad bhAvadvayaM bhavati / itaH parona ko'pi bhAvo bhavati / tasmAt siddhasyAyameka evaM bhaGgo bhavatIti bodhyam / navamAtiriktA nava bhaGgAstu prarUpaNAmAtrameva / yataH siddhAtisaMbhavita nahIM hotA hai| jisa jIva ko manuSyagati hai aura kaSAya upazamita haiM so isa prakAra se usake audayika aura aupazamika ina do bhAvoM ke saMyoga se niSpanna audayikopazamika nAma kA prathama sAnnipAtika bhAva mAnA jAtA taba ki jaba usake aura dUsare bhAva nahIM hote| audayikaupazamikabhAva ke sAtha vahAM kSAyopazamika bhAva rUpa indriyAM pAriNAmika bhAva rUpa jIvatva bhI hai| kisI 2 jIva ko isa audayikaupazamika ke sAtha kSAyikasamyaktva bhI saMbhavita hotA hai isa prakAra kA vicAra nauveM-bhaMga ke sivAya samasta bhaMgo meM jAnanA cAhiye / kyoMki jo nauvAM bhaMga hai vaha siddha bhagavAn kI apekSA se hai| siddha bhagavAn meM kSAyika samyaktva aura pAriNAmika bhAva rUpa jIvatva rahatA hai| inake atirikta aura bhAva vahAM nahIM rahate haiN| isaliye siddha meM yaha nauvAM bhaMgarUpa eka sAnnipAtika bhAva hI hai| ja che, kAraNa ke e sAnnipAtika bhAva kaI paNa jIvamAM saMbhavita hete nathI je jIvamAM manuSyagati che ane kaSAya upazamita che, A prakAre tene audayika ane aupazamika, A banne bhAnA saMyegathI niSpanna dayikapazamika nAmane prathama sAnnipAtika bhAva te tyAre ja mAnI zakAya ke jyAre te jIvamAM anya koI bhAvano sadUbhAva ja na hoya dayikopathamika bhAvanI sAthe tyAM kSApazamika bhAva rU5 Indriya ane pariNAmika bhAva rUpa jIvavano paNa sabhAva rahe che. keI kaI jIvamAM A audayikIpazamikanI sAthe kSAyika samyakatva paNa saMbhavita hoya che. A prakArane vicAra navamAM bhaMga sivAyanA samasta bhaMgamAM samajavuM joIe, kAraNa ke je navamo bhaMga che te siddha bhagavAnanI apekSAe grahaNa karavAnuM che. siddha bhagavAnamAM kSAyika samyakatva ane pariNAmika bhAva rUpa jIvatvane sadubhAva rahe che. te sivAyanA anya bhAvene temanAmAM sadbhAva hete nathI tethI ja siddha jemAM navamAM bhaMga rUpa eka sAminapAtika bhAvane sadbhAva kahyo che te sivAyanA je nava a0 95
Page #767
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvArasUtre riktAnAmanyeSAM jIvAnAM nyUnato'pi audayikI gatiH kSAyopazamikAnIndriyANi pAriNAmikaM tu jIvaram , ityetad bhAvatrayaM labhyate eveti bodhyam / mR0 158 // isake atirikta aura jo nau bhaMga haiM ve kevala prarUpaNA mAtra hI haiM / kyoMki siddhoM ke sivAya jitane bhI saMsArI jIva haiM, unako kama se kama tIna bhAva to hote hI haiN| jisa gati meM ve haiM eka to vaha, tathA indriyAM aura jIvatvagati audayika bhAva hai| indriyAM kSAyopazamika bhAva hai aura jIvatva pAriNAmika bhAva hai| bhAvArtha-sUtrakArane dobhAvoM ke saMyoga hone para jo daza sAnnipAtika bhAva hote haiM unake viSaya meM isa sUtradvArA vivecana kiyA hai| isameM jahAM para audayika bhAva pratyeka saMyoga meM pradhAna rUpa se rahatA hai, aura zeSa aupazamika Adi meM se eka 2 chUTatA calA jAtA hai vaha pahilA dvi bhAva saMyogI bheda hotA hai / isake cAra bhaMga banAye gaye haiN| unameM audayika aupazamika-sAnnipAtika bhAva nAma kA pahilA bhaMga hai| jaise yaha manuSya upazAMta kaSAya hai / arthAt yaha manuSya upazAnta krodhI yAvat manuSya upazAnta lobhI hai- yahAM para upAMta krodha hone se to aupazamika bhAva aura manuSya kahane se manuSyagati karma ke udaya se bhaMge che temane ullekha te mAtra prarUpaNAnI apekSAe ja karavAmAM Ave che, kAraNa ke siddha cha sivAyanA je saMsArI jIvo che te jImAM te ochAmAM ochA traNa bhAvo avazya hoya che. je gatimAM temane sadbhAva che te gati tathA Indriya ane chevatvagati audayika bhAva che Indri kSAyopathamika bhAva rUpa ane jIvatva pariNAmika bhAva rUpa che. bhAvArtha-babe bhAvane soga thavAthI je dasa sAnnipAtika bhAve niSpanna thAya che, temanA viSayamAM sUtrakAre A sUtramAM vivecana karyuM che. pahelA cAra dvibhAva sagI sAnnipAtika bhAmAM yika bhAva pradhAna rUpe rahe che. oyika bhAvanI sAthe aupazamikathI laIne pariNAmika paryantanA cAra bhAvone soga karIne pahelA cAra bhaMga (bhAMgAo) bane che. temAM audayika ane aupazamika bhAvonA saMgathI paheluM sAnnipAtika bhAva rUpa bhaMga bane che jema ke.. A manuSya upazAna kaSAya che. eTale ke A manuSya upazAnta krodhI, upazAnta mAnI, uparAnta mAyI ane upazAnta lebhI che. A prakAranuM kathana karavAthI pahelo sAnnipAtika bhAva A prakAre grahaNa thAya che ahIM krodha upazAnta thayeluM hovAthI aupazamika bhAvane, ane manuSya
Page #768
--------------------------------------------------------------------------
________________ 755 anuyogavandrikA TIkA sUtra 158 vikAdisaMyoganirUpaNam audayika bhAva ghaTita hotA hai / isI prakAra se manuSya upazAMta mAnI, manuSya upazAMta mAyI aura manuSya upazAMta krodhI ina ina vacanoM meM bhI ghaTita kara lenA caahiye| audayika kSAyika sonnipAtika nAma kA dUsarA bhaMga hai-isakA draSTAnta isa prakAra se jAnanA cAhiye ki jaise yaha manuSya kSINakaSAyI hai| audayika kSAyopazamika nAma kA tIsarA sAbhipAtika bhaMga hai jaise manuSya paMcendriya hai / audayika pAriNAmika nAma kA cauthA sAnipAtika bhaMga hai jaise manuSya jIva haiN| jahAM para audayika bhAva ko chor3a kara aupazamika bhAva ke sAtha kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika bhAvoM kA saMyoga kara bhaMga banAye jAte haiM vahAM 5vAM 6 ThA aura sAtavAM ye sAnnipAtika bhAva banate haiN| unameM aupazamika kSAyika yaha sAnipAtika nAma kA pahilA bhaMga hai / jaise yaha upazAMta lobhI darzana mohanIya ke kSINa hojAne se kSAyika samyagdRSTi hai| aupazamika kSAyika nAmakA dUsarA bhaMga hai jaise yaha upazAMta mAnI Abhiniyodhika jJAnI hai / aupazamika pAriNAmika nAma kA tIsarA bhaMga hai-jaise upazAnta mAyAkaSAya vAlA bhavya / jahA~ para aupazamika kahevAthI manuSya gati karmanA udayane lIdhe audayika bhAvane sadbhAva batAvyo che. e ja pramANe upazAnta mAnI manuSya, upazAnta mAthI manuSya ane upazonta lebhI manuSya, A traNe prakAranA kathanamAM paNa audayika ane aupazamika bhAvanA sAgathI nipanna sAnnipAtika bhAva ja ghaTita thaI jAya che. audayika kSAyika sAnnipAtika bhAva" nAmanA bIjA bhaMganuM dRSTAnta nIce pramANe -" 4manuSya kSINa upAya che." "audayika kSApazamika" nAmanA trIjA sAnnipAtika bhaMganuM dAna"manuSya paMcendriya che." audayika pariNAmika nAmanA cothA sAnnipati ganu haTAnta-" manuSya 73 che." pazamika bhAvanI sAthe anukrame kSAyika, kSAyopathamika ane pAri. grAmika bhAvanA sAgathI pAMcamAM, chaThThA ane sAtamAM sAnipAtika bhAva rUpa traNa aMge niSpanna thAya che. "maupazabhiH kSAyi" nAmanA pAMyama sAnipAti nuttaant"A upazAnta bhI darzanamohanIya kamane kSaya thaI javAthI kSAyika sabhyATa cha" pazamika kSApazamika" nAmanA chaThA sAnnipatika bhaMganuM daSTAnta-A upazAna mAnI Abhinidhika jJAnI che." pathamika pariNAmika" nAmanA sAtamAM sAnni pAtika bhaganuM dRSTAnta-65zanta mAyA pAyavANI sa5."
Page #769
--------------------------------------------------------------------------
________________ 756 anuyogadvArasUtre bhAva bhI chor3a diyA jAtA hai| vahAM kSAyikabhAva ke sAtha kSAyopazamika aura pAriNAmika bhAvakA saMbandha honepara tIsarA dvibhAva saMyogI bheda hotA hai - usake do bhaMga isaprakAra se haiM unameM kSAyika kSAyopazamika prathama sAnnipAtikabhAva hai aura dUsarA kSAMdhika pAriNAmika hai| inameM prathama kA dRSTAnta kSAyika samyagdRSTi zrutajJAnI hai aura dUsare kA dRSTAnta kSINakaSAyI bhavya hai| jahAMpara kSAyika bhAva kA bhI parityAga ho jAtA hai kevala kSAyopazamika pAriNAmika rUpa saMyoga rahatA hai, vahAM para eka hI kSAyopazamika pAriNAmika aisA bhaMga hotA hai| isakA raSTAnta - jaise avadhijJAnI jIva hai| isaprakAra ye dvibhAva saMyogI bhaMga milakara 10 haiM / inameM jo nauvAM bhaMga hai ki jisakA nAma kSAyika pAriNAmika hai vaha siddhajIvoM kI apekSA se hai aura vahI zuddhanirdoSa hai bAkI ke avaziSTa nau bhaMga vivakSA mAtra hai- kyoMki unameM anya bhAvoM kA bhI saMbandha ghaTita hotA hai / jaise yaha manuSya upazAMta kroSI hai yahAM para manuSya ko manuSyagatinAma karmako udaya hai isaliye audayika bhAva hai| krodha kA upazama hai, isaliye aupazamika bhAva hai / kSAyika bhAvanI sAthe anukrame kSAApazamika ane pANiAmika bhAvanA sacAga karavAthI AThamAM ane navamAM sAntipAtika bhAva rUpa e bhaMgA bane che. " kSa.yika kSAyopazami" nAmanA AmAM sAnnipAti laganu dRssttaantsAyika samyagdaSTi zrutajJAnI ane 'zrIjIkaSAyI bhavya ' kSAyika pAriNAmika nAmanA navamAM sAntipAtika bhaganA dRSTAnta rUpa che. kSAceApazamika bhAva ane pAriNAmikabhAvanA sa`ceAgathI 10 mA sAnnipAtika bhaMga ane che, " avidhijJAnI jIva, " mA laganA dRSTAnta 35 4. A prakAre e bhAvAnA sayAgathI kula 10 bhaga bane che. temAM je navamA bhaMga (kSAyika pAriNAmika nAmanA bhaMga) che, te siddha thavAne lAgU paDe che, A bhaga ja kharI rIte saraMbhavI zake che tethI A bhaMga ja zuddha nirdoSa bhaMga rUpa che. bAkInA je nava bhagA che temanuM te ahIM vikSA mAtra rUpe ja (prarUpaNA karavA mATe ja) kathana karavAmAM Avyu` che, kAraNa ke te bhAvezamAM anya bhAveAnA saMbaMdha paNa zakaya hAya che jema ke " A manuSya upazAnta hodhI che." yahIM manuSyamAM manuSyagati nAmambha'no hiya che, tethI tithika bhAvanA sadbhAva che, ane krodhanA upazama hovAthI aupazamika bhAvanA paNa sadbhAva che. parantu sAthe sAthe te manuSyamAM bIjA' bhAve| paNa
Page #770
--------------------------------------------------------------------------
________________ 757 anuyogacandrikA TIkA sUtra 159 trikasaMyoganirUpaNam atha triyogAnnirUpayitumAha mUlam -taratha NaM je te dasa tigasaMjogA te NaM ime - asthi NAme udaiyauvasamiyakhaiyanipphaNNe? asthi NAme udaiyauva samiyakhaovasa miyaniSphaNNera, asthi NAme udaya uvasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe3, atthi NAme udaiya khaiyakhaovasamiyaniSphaNNe4, atthi NAme udaiyakhaiyapAriNAmiyanipphaNNe5, asthi NAme udaiyakhaovasa miyapAriNAmiyaniSkaNNe6, asthi NAme uvasamiyakhaiyakhaovasamiyaniSphaNNe7, atthi NAme uvasamiyakhaiyapAriNAmiyaniSphaNNeTa, asthi NAme uvasamiya khaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe9, atthi NAme khaiyakha ovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe 10 / kayare se NAme udaiyauvasamiyakhaiyaniSphaNNe ? udaiya uvasa miyakhaiya niSphaNNe - udaietti masse uvasaMtA kasAyA khaiyaM sammattaM / esa NaM se NAme udaiyauvasamiyakhaiya niSphaNNe // 1 // kayare se NAme udaiyauvasamiyakhaovasamiyaniSkapaNe ? udaiyauvasa miyakhaovasamiyaniSkaNNeudaipatti maNusse uvasaMtA kasAyA khaovasamiyAI iMdiyAI / esa NaM se NAme udaiyauvasa miykhovsmiynissphnnnne||2|| kayare se NAme udaya vasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe ? udaiyauvasamiyapAriNAmiyanipphaNe - udaieti maNusse uvasaMtA parantu sAtha 2 usake aura bhI bhAva maujUda haiN| kyoMki samasta saMsArI jIvoM meM kama se kama tIna bhAva to hote hI haiM / // sU0 158 // mAjUda hAya che, kAraNa ke samasta saMsArI jIvAmAM eAchAmAM bhechA traNa bhAvAnA te avazya saddabhAva hAya che. prasU.158nA
Page #771
--------------------------------------------------------------------------
________________ 758 anuyogadvArasUtre kasAyA pAriNAmie jIve / esa NaM se NAme udaiyauvasamiyapAri NAmiyaniSkaNge // 3 // kayare se NAme udaiyakhaiyakhaovasamiyanipha meM ? udaiyakhaiyakhaovasamiyaniSkaNNe - udaietti maNusle khaiyaM sammattaM khaovasamiyAI iMdiyAI / esa NaM se nAme udaiyakhaiyakhaovasamiyaniSphaNNe // 4 // kayare se NAme udaiyakhaiyapAriNAmiyaniSphaNNe ? udaiyakhaiyapAriNAmiyaniSphaNNe - udaieti maNusse khaiyaM sammattaM pAriNAmie jIve / esa NaM se NAme udiekhiypaarinnaamiynissknnnne||5|| kayare se nAme udayakhaovasamiyapAriNAmiyaniSkaNNe ? udaiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSkapaNe - udaietti maNusse khaovasamiyAI iMdiyAI pAriNAmie jIve / esaNaM se nAme udaiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSNe // 6 // kayare se NAme uvasamiyakhaiyakhaovasamiyaniSkapaNe ? utrasamiyakhaiya khaovasamiyaniSphaNNe-uvasaMtA kasAyA khaiyaM sammataM khaovasamiyAI iNdiyaaii| esaNaM se nAme uvasamiyakhaiyakhaovasa miynissnnnne||7|| kayare se NAme uvasamiyakhaiya pAriNAmiyaniSkaNge ? uvasamiyakhaiyavAriNAmiyaniSphaNNe-uvasaMtA kasAyA khaiyaM sammattaM pAriNAmie jIve / esa NaM NAme uvsmiykhiypaarinnaamiynissphle||8|| kayare se NAme uvasamiyakhaovasamiya pAriNAmiyaniSkapaNe ? uvasamiyakhaovasa miyapAriNAmiyaniSkapaNe - uvasaMtA kasAyA khaovasamiyAI iMdiyAI pAriNAmie jIve / esa NaM seNA me uva
Page #772
--------------------------------------------------------------------------
________________ 759 anuyogacandrikA TIkA sUtra 159 trikasaMyaganirUpaNam smiykhovsmiypaarinnaamiynissphnnnne||9||kyrese NAme khaiya khaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe? khaiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNge-khaiyaM sammataM khaovasamiyAiM iMdiyAI pariNAmie jiive| esa NaM se NAme khaiyakhaovasamiya paarinnaamiynissphnnnne||10||suu0159|| chAyA-tatra khalu ye te daza trikasaMyogAste khalu ime-amti nAma audayikaupazamika kSAyikaniSpannam 1, asti nAma audAyikaupazamikakSAyopazamikaniSpannam 2 asti nAma audayikaupazamikAriNAminiSpannam 3, amti nAma audayikakSAyikakSAyopazamikaniSpannam4, asti nAma bhaudayikakSAyiRpAriNAmikaniSpannam5, asti nAma audayikakSAyopazamikapAriNAmikaniSpannam 6, asti nAma aupaza. mikakSAyikakSAyopazamikaniSpannam7, asti nAma aupaza makakSAzikapAriNAmikaniSpannam8, asti nAma aupazamikakSAyopazamikapAriNAmikaniSpannam9, asti nAma kSAyikakSAyopazamikapAriNAmikaniSpannam 10 / katarat tannAma audayikaupathamikatAyikaniSpannam ? audayikaupazamikakSAyikaniSpannam-audAyikamiti mAnuSyam upazAntAH kaSAyAH kSAyikaM samyaktvam / etakhalu tannAma audayikau. pshmikkssaayiknisspnnm||1|| katarat tannAma audayikaupazamikakSAyopazamikanipannam ? audayikaupazamikakSAyopazamikaniSpannam -audakkimiti mAnuSyaM upazAntAH kaSAyAH kSAyopazamikAnIndriyANi / etatvalu ta nAma audaayikoNpshmikkssaayopshmiknisspnnm||2|| katarat tannAma audayikopazamikapAriNAmikaniSpannam ? audapikaurazamikapAriNAmikaniSpannam-audapikamiti mAnuSpam upazAntAH kaSAyAH pAriNAmiko jIvaH / etat khalu tannAma audyikaupshmikpaarinnaamiknisspnnm||3|| katarat khalu audAyikakSAyikakSAyopazapikaniSpannam ? audayikakSAyikakSAyopazamikaniSpannam-audayikamiti mAnuSyam , kSAyika samyaktvaM kSAyopazamijhAnIndriyANi / etat khalu tannAma audaayikkssaayikkssaayopshmiknisspnnm||4|| katarat tannAma audayikakSAyikapariNAmikaniSpannam ? audayikakSAyikapAriNAmikaniSpannam-audayikamiti mAnuSyaM kSAyika samyaktvaM pAriNAmiko jiivH| etat khalu tannAma audaayikkssaayikpaaripaamiknissrnnm||5|| katarat tannAma audAyikakSAyopazamikapAriNAminiSpannam ? audayikakSAyopazamikapAriNArikaniSpannam-audayikamitimAnuSyaM kSAyopazamikAni
Page #773
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanuyogadArasUle indriyANi pAriNAmiko jIvaH / etat khalu tannAma audyikkssaayopshmiknisspnnm||6|| katarat tannAma aupazamikakSAyikakSAyopazamikaniSpannam ? aupazamikakSASikakSAyopazamikaniSpannam-upazAntAH kaSAyAH kSAyika samyaktvaM kSAyopazamikAni indriyaanni| etat khalu tannAma aupshmikkssaayikkssaayopshmiknisspnnm||7|| katarat tannAma aupazamikakSAyikapAriNAmikaniSpannam ? aupazamikakSAdhikapAriNAmikaniSpannam-upazAntAH kaSAyAH kSAyikaM samyaktvaM pAriNAmiko jIvaH etat khalu tannAma aupshmikkssaayikpaarinnaamiknisspnnm||8|| katarat tannAma aupazamikakSAyopazamikapAriNAmikaniSpannam ? aupazamikakSAyopazamikapAriNAmikaniSpannam-upazAntAH kaSAyAH kSAyopazamikAni indriyANi pAriNAmiko jiipH| etat khalu tannAma aupazamikakSAyopazamika pAriNAmi knisspnnm||9|| katarat tannAma kSAyikakSAyopazamikapAriNAmikaniSpannam ? kSAyikakSAyopazamikapAriNAmikaniSpannam-kSAyika samyakatvaM kSayopazamikAni indriyANi pAriNAmiko jIvaH / etat khalu tannAma kSAdhika kSAyopazamikapAriNAmikaniSpannam 100 159 // TIkA-'tattha NaM je te dasa' ityAdi trika saMyoge'pi daza bhagA bhavanti / tatra Adya mAvadvayaM paripATayA nikSipya avaziSTAnAM trayANAM madhye krameNa ekaikasya tatra saMyoge kRte sati trayo bhadrA ___aba sUtrakAra tIna bhAvoM ke saMyoga se jo sAnipAtika bhAva banate haiM unakA kathana karate haiM-"tasthaNaM jete" ityaadi| zabdArtha-(tattha NaM je te dasa tiga saMjogA te NaM ime) ina sAnipA. tika bhAvoM meM jo tIna 2 bhAvoM ke saMyoga se 10 sAnipAtika bhAva ke daza bhaMga yanate haiM-ve isa prakAra se haiM-(asthiNAme udaiyauvasamiya khaiyaniSphaNNe 1) audaki, aupazamika, kSAyika, ina tInoM bhAvoM ke saMyoga se niSpanna audayikopazamika kSAyika sAnipAtika bhAva eka (asthi NAme udaya upasamiyakhaovasamiyaniSphaNNe 2) dasarA - baLa bhAvanA sAthI je sAnnipAtika bhAve bane che temanuM sUtrakAra 6 ni355 re che-" tattha NaM je te" UITE - zahAtha-(tatya NaM je te dasatigasaMjogA teNaM ime...) traya bhAvanA ayogathI 2 4 sAnnipAti mA bhane cha ta nAce pramANe The-(atthiNAme udaiyaNvasamiya-khaiyaniphaNNe 1) (1) mokis, mopazama bhane sAyika, A traNe bhAvonA saMgathI banato " audayikIpazamika kSAyika sAnipAti: lApa" (asthi NAme udaiyavasamiyakhopasamiyaniSphaNNe) (2)
Page #774
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogacandrikA TIkA sUtra 159 trikasaMyoganirUpaNam audayika aupazamika, evaM kSAyopazamika ina tInoM bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA audayikopazamika kSAyopazamika sAnipAtika bhAva (asthiNAme udaya uvasamiya pAriNAmiya niSphaNNe) tIsarA-audayika, aupazamika aura pAriNAmika, ina tIna bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA audayika aupazamika pAriNAmika sAnipAtika bhAva (atthiNAme udajhyakhajhyakhabhovasamiyanipphaNNe) cauthA-audayika, kSAyika aura kSAyopazamika ina tInoM bhAvoM ke saMyoga se niSpanna audayika kSAyika, kSAyopazamika sAnnipAtika bhAva (asthiNAme udaiya khaiya pAriNomiya niSphaNNe) pAMcavAM-audayika kSAyika aura pAriNAmika ina tInoM bhAvoM ke saMyoga se niSpanna audayika kSAyika pAriNAmika sAnnipAtika bhASa (asthi NAme udaiya khovasamiyapAriNAmiyanipphaNNe) chaThA-auda. yika kSAyopazamika aura poriNAmika ina tInoM bhAvoM ke saMyoga se niSpanna audayika kSAyopazamika pAriNAmika sAnnipAtika bhAva (asthiNAme uvasamiyakhajhyakhaovasamiyanipphaNNe) sAtavAM-aupazamika kSAyika aura kSAyopazamika ina tInoM bhAvoM ke saMyoga se niSpanna aupazamika, kSAyika kSAyopazamika nAma kA sAnnipAtika bhAva audayika, aupathamika ane kSApazamika, A traNa bhAvanA sAgathI banate "audayikaupathamika kSApazamika sAnnipAtika bhAva." (atthiNAme udaiyauvAlamiyapAriNAmiyaniSphaNNe3) (3) mI yi4, bhii53mika ane pariNAmika A traNa bhAnA sogathI banate "audayikopathamika pariNAmika sAtipAtika bhAva." (bhatthi NAme udaiyakhaiyakhaoksamiyanidaphaNNe) (4) mohayi4, kSAyi ane kSApazamika sAnnipAtika bhAva." (atthi NAme udaiyakhaiyapAriNAmiyaniSphaNNe) (5) mauyi, kSAyi ane pariNAmika, A traNa bhAvanA sAgathI niSpanna thate "audayika kSAyika pariNAmika sAnnipAtika bhAva." (atthi NAme udaiyakha ovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) (6) mohayi, kSAyo. pathamika ane pariNArmika bhAvanA sAgathI banate "audayika kSApathamika pariNAmika sAnnipAtika bhAva." (atthi NAme upasamiyakhaiyakhaovasamiyaniSphaNe) (7) mo5miDa, kSAyika ane kSApathamika, A traNa bhAnA saMyogathI banate "aupaNa. 'mika kSAyika kSApazamika sAnnipAtika bhAva." a0 96
Page #775
--------------------------------------------------------------------------
________________ 752 anuyogadvAra (asthiNAme uvasamiyanaiyapAriNAmiyaniSphaNNe) AThavAM-aupazamika kSAyika aura pAriNAmika ina tIna bhAvoM ke saMyoga se niSpanna aupazamika kSAyika pAriNAmika nAma kA sAnnipAtika bhAva (asthigAme uvasamiyakhovasamiyapAriNAmiyaniphaNNe) nauvAM-aupazamika, kSAyopazamika aura pAriNAmika ina tIna bhAvoM ke saMyoga se niSpanna aupazamika kSAyopazamika pAriNAmika nAma kAsAnnipAtika bhAva, atthiNAme khahayakhovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) dasavAMkSAyika, kSAyopazamika, aura pAriNAmika ina tInoM bhAvoM ke saMyoga se niSpanna kSAyika kSAyopazamika pAriNAmika nAmakA sAnnipAtika bhAva / (kayare se NAme udaiyauvasamiyakhainiSphaNNe) prazna-he bhadanta ! audayikaupazamika kSAyika nAma kA jo prathama trika bhAva saMyogI sAnnipAtika bhAva hai vaha kaisA hai ? uttara-(udaiya uvasamiyakhajhyaniSphaNNe) audayikopamika kSAyikanAma kA jo prathama trika saMyogI sAnnipAtika bhAva hai vaha aisA hai. udAettimaNusse uvasaMtA-kaptAyA khahayaM saMmattaM) manuSyagati audayika bhAva meM hai kaSAyoM kA upazama aupazamika bhAva meM haiM aura kSAyika __ (atthi NAme uvasamiyakhaiyAriNAmiyaniSphaNNe) (8) bhopazabhiDa, kSAyika ane pariNAmika, A traNa bhAvonA saMgathI banate "opazamika kSAyika pAriNAmika nAmano sAnnipAtika bhAva." (atthiNAme uvasamiya khaovasamiya pAriNAmiya niTakaNNe) (4) bhopAmi, kSApazamika ane pariNAmika, A traNa bhAvenA saMyogathI banate "pazamika zAyopazamika pariNAmika nAmane sAnnipAtika bhAva." (atthiNAme khaiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniphaNNe) (10) yi, kSAyA5za. mika ane pariNAmika, A traNa bhAvonA saMyogathI banate "kSAyika kSAyopazamika pariNAmika nAmane sAnnipAtika bhAva." prazna-(kayare se NAme udaiyauvasamiyakhaiyaniSphaNNe ?) 3 san ! audayikaupathamika kSAyika nAmane je pahele trikabhAva sagI sAnnipAtika bhAva che te kevo che? uttara-(udaiyauvasamiyakhaiyaniSphaNNe) mauyi: bhopazabhiH kSAyi: nAmane je pahelo vikabhAvasaMgI sAnnipAtika bhAva che te A prakArane -(udaie tti maNusse uvasaMtA kasAyA khaiyaM saMmatta) manuSya gati mohayi bhAva che, kaSAyane upazama aupathamika bhAva che ane kSAyika samyakatva
Page #776
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TokA sUtra 159 trikasaMyoganirUpaNam 763 samyaktva kSAyika bhAva meM hai-(esaNaM se NAme udaiyauvasamiyakhahapaniphaNNe) isa prakAra yaha audayika aupazamika kSAyika niSpanna nAma sAnnipAtika bhAva hai| ( kayare se jAme udaiyauvasamiyakhaova. samiyaniSphaNNe) he bhadanta ! audayika kSAyopazamika sAnnipAtika bhAva kaisA hai ? uttara-(udaiya uvasamiyakha ovasamiyanipphaNNe) audayika aupa. zamika kSAyopazamika nAmako sAnnipAtikabhAva aisA hai (udaie ttimaNusse uvasaMtA kasAyA kha movasamiyAiM iMdiyAI) manuSyagati audayika, upazAMtakaSAyeM aupazamika, aura indriyA~ kSAyopazamika (esaNaM se NAme udaiya uvasamiyakhaovasamiyaniSphaNNe) isa prakAra yaha audayikaupazamika kSAyopamika sAnnipatika bhAva hai| (kayare se NAme udahapauvasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe ?) he bhadanta ! audayikopazamika pAriNAmika nAma kA tIsarA sAnnipAtika bhAva kaisA hai ? (udaiya uvasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) ___ uttara-audayikaupazamika pAriNAmika nAmakA jo tIsarA sonni. pAtika bhAva hai vaha aisA hai-(udaiyaetti maNusse upasaMtA kasAyA pAri. sAyi mApa cha. (esaNaM se NAme udaiyaupasamiyakhaiyaniSphaNNe) mA prAranA A audayikaupazamika kSAyika niSpanna nAmane sAnnipAtika bhAva che. prazna-kayare se NAme udaiyauvasamiyakhaovasamiyaniSphaNNe ? usana! audayikaupazamika sAnnipAtika bhAva ke che? uttara-(udaiyauvamamiyakha ovasamiyaniSkaNNe) mohayo 5mi4-mAyA5zamiDa naamn| sAnnipAti: sApa // 5 // 2 // cha- (udaetti maNusse, uvasaMtAkamAyA, khaovasamiyAiM iMdiyAiM) manuSya gati mohayi bhAva cha, zAnta pAyA au5zami mA cha bhane ndriya kSAyA5zabhi mApa cha. (esaNaM se NAme udaiya uvamramiyakha provanamiyaniSphaNNe) mA 42 mA soyisamA kSApazamika sAnnipAtika bhAva che. prazna-(kayare se NAme udaya vasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe 1 umaapn| audayikaupazamika pariNAmika nAmane trIje sAnnipAtika bhAva ke che? uttara-(udaiya uvasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe 1) mauyiTIpathabhiH pAritA bhiDa nAbhanA trIle sAnnipAtimApa mA prA2no che-(udAyaeci magusse, upasaMtA kasAyA, pAriNAmie jove) manuSya gati mo.yi mA
Page #777
--------------------------------------------------------------------------
________________ 764 anuyogadvArasUtra NAmie jIve) manuSyagati audayika bhAva hai kaSAyoM kI upazAMti aupazamika bhAva hai aura jIva pAriNAmika bhAva hai / (esaNaM se NAme udaiyauvasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) isa prakAra yaha audayikopazamikapAriNAmika nAma kA sAnnipAtika bhAva hai| (kayare se NAmeudahayakhAyakhaovasamiyaniSphaNNe ? ) he bhadanta | auyika kSAyika aura kSAyopazamika ina tIna bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA audayika kSAyikakSAyopazamika nAma kA sAnnipAtika bhAva kaisA hai ? ____utsara-(udaiyakhaiyakhaovasamiyaniphaNNe) audayika kSAyika kSAyopazamika nAma kA sAnnipAtika bhAva aisA hai (udaetti maNusse khaiyaM sammattaM khaovasamiyAiM iMdiyAI) manuSya gati audayika bhAva meM hai / kSAyika samyaktva yaha kSAyikabhAva meM hai, aura indriyAM kSAyopazamikabhAva meM haiM / (esaNaM se NAme udaiyakhAya khoyasamiyaniSphaNNe) isa prakAra yaha audayikakSAyikakSAyopaza. mika nAmakA sAnnipAtika bhAva hai| (kayare se NAme udaiyakhaiyapAriNAmiyaniSphaNNe?) he bhadanta ! audayika kSAyika aura pAriNAmika ina tIna bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA sAnnipAtika bhAva kaisA hai ? (udaiyakhahayapAriNAmiyaniSphanne) kaSAyanI upazAnti aupazamika bhAva che ane jIva pariNAmika bhAva che. (esaNaM se NAme udaiyautsamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) // prAnuM mohyihii52mika pariNAmika nAmanA sAnnipAtika bhAvanuM svarUpa che. prazna-(kayare se NAme udaiyakhaiyakhaovasamiyaniSphaNNe) spn| audayika kSAyika ane kSApazamika A traNe bhAvanA saMgathI banatA audayika kSAyika kSApazamika nAmanA cothA sAnnipAtika bhAvanuM svarUpa kevuM che? uttara-(udaiyakhaiyakhaovasamiyaniSphaNNe) moha4i kSAyi: kSAyA5zabhi nAmanA yathA sAnniti sArnu 2135 2 // 2nu cha-(udaie ci maNusse, khaiyaM sammattaM, khaovasa miyAiM iMdiyAI) manuSya gati moha4i mA rUpa che, kSAyika samyakatva kSAyika bhAva rUpa che ane indriya kSApathamika mA 35 che. (esaNaM se NAme udaiyamvaiyakha ovasamiyaniSphaNNe) mA prAnu audayika kSAyika kSApazamika nAmanA sAnnipAtika bhedanuM svarUpa che. prazna-(kayare se NAme udaiyakhaiyapAriNAmiyaniSphaNNe 1) le sAn / dayika, kSAyika ane pariNAmika bhAvanA sAgathI banatA pAMcamAM kSatripAtika bhAvanuM svarUpa kevuM che?
Page #778
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 159 trikasaMyoganirUpaNam 765 * Uttara-audayika kSAyika aura pAriNAmika ina tIna bhAvoM ke saMyoga se niSpanna humA sAnnipAtika nAmakA bhAva isa prakAra se hai(udaietti maNusse khayaM sammattaM pAriNAmie jIve) manuSya gati yaha audayika bhAva hai, kSAyika samyaktva yaha kSAyika bhAva hai aura jIva yaha pAriNAmika bhAva hai / (esaNaM se NAme udayakhahayapAriNAmiyanipphaNNe) isaprakAra yaha audayika kSAyika pAriNAmika nAmakA sAnnipAtika bhAva hai / (kayare se NAme udaiya khaovasamiyapAriNAmiyanipphaNNe ?) he bhadanta ! audayika kSayopazamika aura pAriNAmika ina tIna bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA sAnnipAtika bhAva kaisA hai ? uttara-(udaiya khovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) audayika kSAyo pazamika aura pAriNAmika ina tInoM bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA sAnnipAtika bhova aisA hai-(udaiettimaNusse khovasamiyAiM iMdiyAI pAriNAmie jIve) manuSyagati yaha audayika bhAva hai| indriyAM ye kSAyopazamika bhAva haiM aura jIva yaha pAriNAmika bhAva hai| (esaNaM se NAme udayakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) isa prakAra se yaha audayika kSAyopazamika pAriNAmika nAma kA sAnnipAtika bhAva hai| uttara-(udaiyakhaiyapAriNAmiyaniSphaNNe) bhauyi kSAyi bhane pAra. zAmika, A traNa bhAnA sayogathI banate pAMcamo sAnnipAtika bhAva A mAranecha-(udaie ti maNusse, khaiyaM sammattaM, pAriNAmie jIve) manuSya gati audayika bhAva rU5 che, kSAyika samyaktva kSAyika bhAva rUpa che ane jIva pArivAmi mA 35 che. (evagaM se NAme khaiyapAriNAmiyaniSphaNNe) mA prakAranuM audayika kSAyika pariNAmika nAmanA sAghipAtika bhAvanuM kavarUpa che. prazna-(kayare se NAme udaiyakha ovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe ?) 3 bhagavan! audayika, kSApazamika ane pariNAmika, A traNe bhAvanA sagathI banatA chakkA sAnnipAtika bhAvanuM svarUpa kevuM che? uttara-(udaiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) mauyi, kSAyo50. mika ane pariNAmika, A traNa bhAvanA sAgathI banatA badA sAnnipAtika sAvanu 2135 mA prA2nu -(udaie maNusse khovasamiAiM iMdiyAI, pAriNAmie jIve) manuSyAti moyi mA135 cha, dhandriya kSAyo5mi bhApa 35 cha bhane 71 pArivAmi mA 35 cha. (esaNaM se NAme upAyakhaova. samiyapAriNAmiyaniSphaNNe) rana mohathi: kSAyApazabhiH pArivAmi nAmane sAnnipAtika bhAva che.
Page #779
--------------------------------------------------------------------------
________________ 766 anuyogadvAra 1 (kare se NAme uvasamiyakhaikhaovasa miyaniSphaNje 1) he bhavanta aupazamika kSAyika aura kSAyopazamika ina tInoM bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA sAnnipAtika bhAva kaisA hai ? uttara- ( uvasamipakhajhyakhaovasa miyaniSkaNNe ) aupazamika kSAyika aura kSAyopazamika ina tIna bhAvoM se niSpanna huA-sAnvi pAtikabhAva isaprakAra se hai - ( uvasaMtA kasAyA khaiyaM sammantaM khaoba samiyAI iMdiyAI) upazamita huI kaSAyeM aupazamika bhAva hai, kSAyika samyaktva kSAyika bhAvarUpa hai aura indriyAM kSAyopazamika bhAva hai| (esa se NAme uvasamiyakhaiyakha ovasamiyaniSphaNNe) isa prakAra yaha aupaza mika kSAyika kSAyopazamika ina tIna bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA sAnnipAtika bhAva hai, ( kayare se NAme uvasamiya khaiyapAriNAmitra freeoNe) he bhadanta ! aupazamika kSAyika aura pAriNAmika ina tIna bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA sAnnipAtika bhAva kaisA hai ? uttara- (una samighakhaiyapAriNAmiyaniSkaNNe) aupazamika kSAyika aura pAriNAmika ina tInoM bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA sAnni: pAtika bhAva isaprakAra se hai / ( uvasaMtA kasAyA, khayaM sammata pAri prazna- ( kayare se NAme usa miyakhaiyakha osa miyaniSkaNNe 1) he bhagavan ! aupazamika, kSAyika ane kSAyeApazamika, A traNenA sacAgathI banatA sAtamAM sAnnipAtika bhAvanuM svarUpa kevuM che? Gttara- (uvamiya khaiyakhaovasamiyaniSkaNNe) bhopazami, kSAyika bhane kSAyeApazamika, A traNa bhAveAnA sacaiAgathI banatA sAtamAM sAnnipAtika bhAvanuM sva35 mA aDAnu che - ( uvasaMtA kasAyA, khaithaM sammattaM, khaovasa miyAI iMdiyA iM) upazamita thayelA uSAyo auopazami lAva 35 che, kSAyika samyaktva kSAyika bhAva rUpa che ane indriyA kSacApazamika bhAva rUpa che. (esa se NAme va miyakhai yakha ovasvamiyaniSphaNNe?) yA amarano bhoSathaH mika kSAyika kSAyeApathamika nAmanA sAnnipAtika bhAva hoya che. prazna- (kayare se NAme ubavamiya svaiyapAriNAmiyaniSkaNNe?) he bhagavan ! aupazamika, jJAyika ane pAriNAmika, A traNa bhAvAnA samaigathI banatA kha!ThamAM sAnnipAtika bhAvanu svarUpa kevu` che ? utta2-(uvasamiyakhaiyapAriNAmiyaniSkaNNe ) auopazamiTha, kSAyiSTha samune pAriNAmika, A traNa bhAvAnA saMcegathI banatA sAnnipAtika bhAva bhAranA hai - (ubasaMtA kasAyA, khaiyaM sammataM, pAriNAmie jIve) upasamita
Page #780
--------------------------------------------------------------------------
________________ 767 anuyogacandrikA TIkA sUtra 159 trikasaMyoganirUpaNam gamie jIve) upazamita huI kaSAyeM aupazamika bhAva haiM kSAyika samya. sva kSAyikabhAva hai aura jIva pAriNAmikabhAva hai / (esaNaM se NAme uvasamiyakhajhyAriNAmiyanipphaNNe) isaprakAra yaha aupazamikakSAyika aura pAriNAmika ina tIna bhAvoM ke saMyoga se niSpanna haA sannipAtikabhAva hai / (kayare se NAme uvasamiyakha bhovasamiya pAriNAmiya nipphaNNe ? ) he bhadanta ! aupazamika kSAyopazamika aura poriNAmika inatInoM bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA sAnnipAtikabhAvakaisA hai ? uttara-(uvasamiya khaovasamiyazariNAmiyaniSphaNNe) aupaza. mika, kSAyopazamika, aura pAriNAmika ina tIna bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA sAnipAtika bhAva isa prakAra se hai (uvamaMnA kamAyAkhaovasamiyAiM iMdiyAiM pAriNAmie jIve) upazamita kaSAya aupazamika bhAva hai,indriyAM kSAyopazamika bhAva haiM aura jIva yaha pAriNAmika bhAva hai| (esaNaM se NAme uvasamiyavaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) isa prakAra yaha aupazamika kSAyopazamika aura pAriNAmika ina tIna bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA sAnnipAtika bhAva hai| (kayare se NAme khAya khovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) he bhadanta ! kSAyika kSAyopazamika thayelA kaSAye aupazamika bhAva rUpa che, kSAyika sa pha kSayika bhAva rUpa cha bhane 71 pariNAmi mA 35 che. (esaNaM se Name ucasamiyakhaiyapAriNAmiyaniSphaNNe) mA rana mApazabhi kSAyira pArivAminAmanA sAghipatika bhAva che. prazna-(kayare se NAme uvasamiyakhovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) he bhagavana ! aupazamika, kSApazamika ane pariNa mika, A traNa bhAvanA saMgathI niSpanna thate navamo savipatika bhAva kevo che ? uttara-(utrasamiya khaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) bhopazabhira, kSAyo5mi ane pariNAmika, A traNa bhAvenA saMgathI banate navamo sAnnipAtika bhAva mA prahAra cha-(uvasaMtA kasAyA, khaovasamiyAiM iMdiyAI, pAriNAmie jIve) upazamita kaSAye aupazamika bhAva rU5 che, Indriyo kSApazamika bhAva rUpa cha bhane 71 pArivAmi mA 35 che. (esaNaM se NAme uvasamiyakhaovana miyapAriNAmiyaniSphaNNe) mA 2ne| mopabhi kSA5zami bhane pArikSA. mika nAmane sAnnipAtika bhAva che. prazna-(kayare se NAme khaiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe 1) hai bhagavad ! kSAyika, kSAyopathamika ane pariNAmika, A traNa bhAvanA saMgathI banate dasama sAnnipAtika bhAva ke che?
Page #781
--------------------------------------------------------------------------
________________ 768 anuyogadArapaNe aura pAriNAmika ina tIna bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA sAnnipAtika bhAva kaisA hai ? uttara-(khaiyakhovasamiya pAriNAmiyaniSphaNNe)kSAyika kSAyo. pazamika aura pAriNAmika ina tIna bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA sAnnipAtika bhAva aisA hai-(khaiyaM sammattaM khovasamiyAiM iMdiyAI pAriNAmie jIve) kSAyika samyaktva kSAyika bhAva hai, indriyAM kSAyopazamika bhAva haiM tathA jIva yaha pAriNAmika bhAva hai / (esa NaM se NAme khaDyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) isa prakAra yaha kSAyika kSAyopazamika aura pAriNAmika ina tIna bhAvoM ke saMyoga se niSpana huA kSAyika kSAyopazamika pAriNAmika nAmakA sAnnipAtika bhAva hai bhAvArtha-sUtrakAra ne isa sUtra dvArA tIna bhAvoM ke saMyoga se jo 10 sAnnipAtika rUpa bhaMga hote haiM unakA pradarzana kiyA hai| inameM audayika aura aupazamika ina do bhAvoM ko paripATI se nikSipta kara ke avaziSTa kSAyika kSAyopazamika aura pAriNAmika ina tInoM bhAvoM meM se eka eka bhAva kA unake sAtha saMyoga kiyA hai / isa prakAra karane se tIna bhaMga niSpanna hote haiM, inameM audayikaupazamika kSAyika sAnnipAtika bhAva isa prakAra se ghaTita karanA cAhiye ki yaha manuSya upazAMta krodhAdi kaSAyavAlA hokara kSAyika samyaka dRSTi hai| manuSya se yahAM uttara-(khaiya khaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) kSAyi, kSayopazabhi ane pariNAmika, A traNa bhAvonA saMyogathI banate dasamo sAnnipAtika mA mA prAranA -(khaiyaM sammattaM, khovasamiyAiM iMdiyAI, pAriNAmie jIve) kSAyi: sabhyatva kSA4i mA 35 cha, ghandriyo sAyopazama sApa 35 cha bhane 1 pAriyAmi mA 35 che. (esaNa se NAme khaiya khaovamaH miyapariNAmiyaniSphaNNe) mA prA2numAthi, aaye|5shbhi bhane riyAmira, A traNa bhAnA saMgathI banatA dasamAM sannipAtika bhavanuM savarUpa che. bhAvArtha-traNa bhAvenA saMgathI je dasa sAnnipAtika bhAva rU5 10 bhaMga bane che, temanuM sUtrakAre A sUtramAM nirUpaNa karyuM che audayika ane pazamika bhAvonI sAthe anukrame kSAyika, kSApazamika ane pariNAmika bhAne saMga karavAthI pahelA traNa bhaMga banyA che. (1) "mohayiThI pathabhi sAniti lA" 35 parasA manu udAharaNa A pramANe che-"A manuSya upazAnta krodhAdi kaSAyavALe che ane kSayika samyaphadaSTi che. " manuSya pada ahIM manuSyagatinuM vAcaka che. manuSya gati audayika bhAva rUpa hoya che, kAraNa ke manuSya gati nAmakarmanA udayathI
Page #782
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 159 trikasaMyoganirUpaNam bhavanti / tata AdhaM tRtIyaM ca paripATyA nikSipya avaziSTayoddhayostatra krameNa saMyoge mAdvayam / tataH prathamacaturthapaJcamabhAvAnAM saMyoge eko bhAH / ityaM para mnaaH| tato dvitIyaM ca bhAvaparipATayA nikSipya tatra caturthapaJcamayoH krameNa yoge majadayam / tato dvitIyacaturthapazcamabhAvAnAM ca yoge eko bhnnH| tathA-tRtIyacatuH manuSyagati lI gaI hai| manuSyagati yaha audayika bhAva hai| kyoM ki manuSyagati nAmakarma ke udaya se manuSya hotA hai| upazAMta krodhAdi kaSAyavAlA kahane se aupazamika bhAva ghaTita hotA hai aura kSAyika samyamatva se kSAyika bhAva / isI prakAra se zeSa do bhaMgoM meM-audayikaupazamika kSAyopazamika sAbhipAtika bhAva meM yaha manuSya upazAnta kaSAyavAlA paMcendriya hai yathA audAyikaupazamika pAriNAmika sAnnipAtika bhaMga meM yaha manuSya upazAMta kaSAyavAlA jIva hai-ghaTita karalenA caahiye| jahAM para aupazamika bhAva kA parityAga kara audAyika aura kSAyika bhAva kA grahaNa ho tathAkSAyopazamika evaM pAriNAmika bhAvoM me se ekara ko grahaNa ho vaha dUsarA tribhAva saMyogI sAnipAtika bhAva kA bheda hai-isake do bhaMga hai-eka audayika kSAyikakSAyopazamika aura dUsarA audayika kSAyika pAriNAmika, pahilekA dRSTAnta-kSINa kaSAyI manuSya manuSya gatinI prApti thAya che. upathAnta kodhAdi kaSAyavALo kahevAthI aupathamika bhAva ghaTita thAya che ane kSAyika samyaktva yukta kahevAthI kSAyika bhAva ghaTita thAya che e ja pramANe bIjA ane trIjA bhaMgane bhAvArtha paNa samajI zakAya eve che. (2) "mauyiaupazabhikSAyopazabhi: sAnipAti: " 35 bhaMganuM udAharaNa A pramANe che "A manuSya upazAnta kaSAyavALo paMcendriya jIva che." (3) audayiaupathamika pariNAmika sAvipAtika bhaMganuM udAharaNa " manuSya apazAnta pAyavANI 1 cha." tyAra pachIne cethA ane pAMcamo bhaMga A pramANe bane che-ahI audayikabhAvanI sAthe parAmika bhAva levAne badale kSAyika bhAva le ane audayika ane kSAyika bhAvanI sAthe anukrame zrApathamika ane pariNAmika bhAne soga karavAthI ceAthe ane pAMcama bhaMga bane che. () audayika kSAyikakSApazamika sAvipAtika bhAvanuM udAharaNa "kSIya pAthI manuSya zrutajJAni." ma. 97
Page #783
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyopahArasle pavamabhAvAnAM ca yoge eko bhaGgaH / itthaM sarve bhaGgA daza saMkhpakA bhavanti / eteSAmeva svarUpavivaraNAya prAha-'kayare se NAme' ityAdi / eSA vyAkhyA pUrvavada bodhyaa| jana paJcamo bhaGgaH kevalinA sNbhvti| kevalinAM hi-audayikI atajJAnI aura dUsare kA dRSTAnta jisakA darzana mohanIyAdi karma kSINa ho gayA hai aisA vaha manuSya jIva hai / jahA~para kevala audayika bhAvakA grahaNa hai aura aupazamika evaM kSAyika kA parityAga hai vaha tIsarA tribhASa saMyogI sAnnipAtikabhAva hai / usakA audayika kSAyopazamika pAriNAmika eka-aisA chaThA bhaMga hai| isakA dRSTAnta-jisa prakAra manuSya manoyogI jIva hai / jahAM para audAyika bhAva ko chor3akara zeSa aupazamikAdi cAra bhAvoM meM eka 2 kA parityAga kiyA jAve vaha cauyA tribhAva saMpogI bheda hai aura usake isa prakAra se cAra bhaMga mAne gaye hai-pahalA bhaMga-aupazamita kSAyika kSAyopazamika sAnnipAtika nAma kA dUsarA bhaMga aupazamika kSAyikapariNAmika sAnnipAtika nAmako tIsarA bhaMga-aupazamika kSAyopazamika pAriNAmika sAnnipAtika nAma kaa| cauthA-kSAyika kSAyopazamika pAriNAmika sAnnipAtika nAma ko isa prakAra ye saba bhaMga 10 ho jAte haiN| inameM jo audayika kSAyika evaM pAriNomika bhAvoM ke saMyoga se niSpanna 5vA sAnipAtika bhAvakA (5) audayika kSAyika pariNAmika sAttipAtika bhAvanuM dAnta-"jenA dazana mehanIya Adi karma kSINa thaI gayAM che e manuSya jIva." je sAtripAtikabhAvamAM dayika bhAvanI sAthe parAmika ane kSAyika, A be bhAvane levAne badale bAkInA be bhAga levAmAM Ave che evo chaTho bhaMga nIce pramANe che-"audayika kSAyo zamika pariNAmika sAnnipAtika bhAva tenuM dRSTAnta nIce pramANe che-"manuSya manAyegI jIva che." bAkInA. cAra bhaMga A prakAre banyA che-A cAre bhaMgamAM baudayikabhAva sivAyanA cAra bhAmAMnA traNa traNa bhAnA saMyogathI cAra bhaMga banyA che, - pazamika ane kSAyika, A be bhAvo sAthe lApazamika bhAvanA saMyogathI sAtame bhaMga ane pariNAmikabhAvanA saMyogathI AThame bhaMga banyo che. " navamAM bhaMgamAM aupazamika zAyopathamika ane pArivAmika bhAvonA saMyogathI je sAnnipAtika bhAva bane che te grahaNa karo ane dasamAM bhaMgamAM kSaNika lAyopathamika ane pariNAmika, A traNa bhAvonA saMyogathI banate sannipAtika bhAva grahaNa thayo che. A prakAre kula 10 bhaMga bane che. ... audavi kSAyika ane pariNAmika bhAvanA saMyogathI niSpanna pAMcamA sAnnipAtika bhAvane te mAtra kevalIomAM je sAva hoya che, kAraNa ke
Page #784
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . anuyogandrikA TIkA sUtra 159 trikasaMyoganirUpaNam manuSyagatiH kSAyikANi jJAnadarzanacAritrANi pAriNAmikaM jIvatvamiti "yoM mAvA bhavanti / aupazamikastu teSu nAsti, aupazamikasya mohanIyAzrayatvAda, kevaliSu mohanIyasyAsaMbhavAt / kSAyopazamiko bhAvo'pyeSAM nAsti, kSAyopaiza. mikAni indriyAdipadArthatvenAbhimatAH, indriyAdipadArthAstu kevaliSu na santi, veSAmatIndriyatvAt / uktaMcApi-'atIndriyAH kevalinaH' iti / ityaM ca audayikasAyikapAriNAmiketi bhAvatrayaniSpannaH pazcamo bhagaH kevalinAM saMbhavati / so mastu nArakAdiSu catasRSu gatiSu bodhyaH / tathAhi-nArakAdhanyatamA gatiH audabhaMga hai vaha kevaliyoM ke saMbhavatA hai kyoMki kevaliyoM ke audAyikamanuSyagati hai jJAnadarzana aura cAritra ye kSAyikarUpa haiM / aura pAriNA. mika rUpa jIvatva hai| vahAM ye tIna bhAva haiN| aupazamika bhAva unameM nahIM hai, kyoMki aupazamika mohanIya ke Azraya se hotA hai| aura moha. nIya kevaliyoM meM hai nahIM / kSAyopazamika bhAva bhI kevaliyoM meM nahIM hotA hai| kyoMki kSAyopazamikabhAva indriya Adi padArtharUpa mAne gaye haiN| indriyAdirUpa padArtha kevaliyoM meM nahIM hai / kyoM ki ve indriyAtIta haiN| "atIndriyA kevalinaH" aisA anyatra kahA hai / tAtparya isakA yaha hai ki kevaliyoM kA jJAna indriyaatiit-atiindriy-hai| isa prakAra auda. yika kSAyika aura pAriNAmika ina tIna bhAvoM se niSpanna paMcama bhaMga kevaliyoM meM saMbhavatA hai / tathA jo chaThA audayika kSAyopazamika evaM kevalIomAM manuSya gati rUpa audayika bhAvane, jJAnadazana rUpa kSAvika bhAvane ane chevatva rUpa pariNAmika bhAvane sadUbhAva rahe cheA rIte kevalIomAM A traNa bhAvane ja sadbhAva rahe che. temanAmAM pazarmika - bhAvane sadbhAva hato nathI kAraNa ke aupazamika bhAva mohanIya karmanA upazama para AdhAra rAkhe che. kevalIomAM mehanIya kamane sadUbhAve ja. hote nathI kevalIomAM kSApazamika bhAvano paNa sadubhAva te nathI kAraNa ke kSAyopathamika bhAva IndriyAdi padArtha rUpa manAya che che IndriyAdi rUpa padArtha kevalIomAM rahetA nathI, kAraNa ke tendriyAtIta DAya che. "atIndriyA kelinaH" me siddhAntayana . A kathananuM tAtparya e che ke kevalIonuM jJAna indriyAtIta (atIndriya) hoya che A prakAre audathika, kSAyika ane pariNAmika, A traNe bhAna saMyogathI niSpanna thate pAMcame bhaMga mAtra kevalIomAM ja saMbhavI zake che. audayika, lAyopathamika ane pariNamika, A traNa bhAvonA saMyograMthI niSpanna thatA sAnnipAtika bhAva rU5 cho bhaMga nArakAdi cAre gatimAM
Page #785
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogadAra yikI, kSAyopazamikAni indriyANi, pAriNAmikaM jIvatvam, iti audayikakSAyopazamikapAriNAmiketi bhAvatrayaniSpannaH SaSTho bhakto nArakAdigaticatuSTaye saMbhavati / ata itaretvaSTau bhaGgAH prarUpaNAmAtram, teSAM vA'pyasaMbhavAt ||suu.159|| atha catuSkasaMyogAnnirUpayitumAha mUlam-tattha NaM je te paMca caukkasaMjogA te NaM ime-asthi NAme udaiya-uvasamiya-baiya-khaovasamiyaniSphaNNe? asthi NAme udaiya-uvasamiyakhaiyapAriNAmiyaniSphaNNe2, asthi NAme udaiyauvasamiyakhaovasamiyapAriNAmiyanipphaNNe3, asthi NAme udaiyakhaiyakhaovasamiyapAriNAmiyanipphaNNe4, asthi NAme uvsmiykhiykhovsmiypaarinnaamiynipphnnnne5| 'kayare se NAme udaiyauvasamiyakhaiyakhaovasamiyanipphaNNe ?, udaiyauvasamiyakhaiyakhaovasamiyanipphaNNe-udaietti maNusse, pAriNAmika ina bhAvoM se-niSpanna bhaMga hai vaha nArakAdi cAroM gatiyoM meM hotA hai kyoM ki ye nArakAdi gatiyAM audayikI mAnI gaI hai aura vahAM jo indriyAM haiM ve kSAyopazamika bhAvarUpa hai aura jIvatva vahAM pAriNAmika bhAva rUpa hai| isa prakAra audayika kSAyopazamika aura pAriNAmika ina tIna bhAvoM se niSpama yaha chaThA bhaMga nAraka Adi cAroM gatiyoM meM saMbhavatA hai| tathA inase atirikta aura jo ATha bhaMga haiM ve kevala prarUpaNA mAtra haiN| kyoM ki ina bhaMgoM kI kahIM para bhI saMbhAvanA nahIM hai !||suu0159|| saMbhavI zake che, kAraNa ke nArakAdi gatiene audayika mAnavAmAM Ave che. A gatinA jIvamAM je indriyo hoya che te kSAyopathamika bhAva rU5 gaNAya che. ane chevatva pariNAmika bhAva rUpa gaNAya che. A rIte audathika, sAyopathamika ane pariNAmika, A traNa bhAnA saMyogathI niSpanna thatA cho bhaMga nArakAdi cAra gatiomAM saMbhavI zake che. pAMcamAM ane chaThThA bhaMga sivAyanA ATha aMgonI keI paNa jagyAe zakayatA hatI nathI tethI mAtra prarUpaNa karavA nimitte ja te aMgenuM kathana ahIM karavAmAM AvyuM che, ema samajAsU015lA
Page #786
--------------------------------------------------------------------------
________________ 773 manuyogavandrikA TIkA sUtra 160 catuSkasaMyoganirUpaNam uvasaMtA kasAyA, khaiaM sammattaM, khaovasamiyAiM iNdiyaaiN| esa NaM se NAme udaiyauvasamiyakhaiyakhaovasamiyaniSphaNNe ?, kayare se gAme udaiyaupasamiyakhaiyapariNAmiyaniSphaNNe?, udaiyauvasamiyakhaiyapAriNAmiyaniSphaNNe-udaietti maNusse, uvasaMtA kasAyA, khaiyaM sammattaM, pAriNAmie jiive| esa gaM se NAme udiyuvsmiykhiypaarinnaamiynissphnnnne2| 'kayare se NAme udaiyauvasamiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNeudaiyauvasamiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphanne udaietti maNusse, uvasaMtA kasAyA, khaovasamiyAiM iMdiyAI, pAriNAmie jIve / esa NaM se NAme udiyuvsmiykhovsmiypaarinnaamiynipphnnnne3| kayare se NAme udaiyakhaiyakhaovasamiyapAriNAmiyanipphapaNe? udaiyakhaiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe-udaietti maNusse, khaiyaM sammattaM, khaovasamiyAiM iMdiyAiM, pAriNAmie jiive| esa NaM se nAme udiykhiykhovsmiypaarinnaamiynissphpnne4| kayare se nAme uvasamiyakhaiyakhaovasamiyapAriNAmiyanipphapaNe?, uvasamiyakhaiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNge-uvasaMtA kalAyA, khaiyaM sammattaM, khaovasamiyAiM iMdiyAI, pAriNAmie jIve / esa NaM se nAme uvsmiykhiykhovsmiypaarinnaamiynipphnnnne5||suu0160|| chAyA-tatra khalu ye te paJca catuSkasaMyogAH, te khalu ime-asti nAma baudayikaupazamikakSAyikakSAyopazamikaniSpannam ? asti nAma audapikApazamikakSAyikapAriNAmikaniSpannam 2, asti nAma audayikaupazamikakSAyopazamikapAriNA.
Page #787
--------------------------------------------------------------------------
________________ 774 anuyogadvArasUtre mikaniSpannam3. asti nAma audayikakSAyikakSAyopazamikapAriNAmikaniSpanam4, asti nAma aupazamikakSAyikakSAyopazamikapAriNAriNAmikaniSpannam5, katarada ___ aba sUtrakAra-cAra bhAvoM ke saMyoga se niSpanna sAnnipAtika bhAgoM kI prarUpagA karate haiM-" tasya NaM je te paMca" ityaadi| zabdArtha-(tastha NaM jete paMca ca ukkasaMjogA te Na ime) yahAM jo catuSka saMyogI pAMca bhaMga haiM ve isa prakAra se haiM-(asthi NAme padAya, uvasamiya-khAya-khovasamiyaniSphaNNe1) audayika, aupazamika kSAyika aura kSAyogazamika ina cAra bhAvoM ke saMyoga se niSpanna pahilA bhaMga hai| (asthi NAme udahaya-uvasamiya-khAya-pAriNAmiyaniSphaNNe2) audayika, aupazamika, kSAyika aura pAriNAmika ina cAra bhAyo ke saMyoga se niSpanna dUsarA bhaMga hai / (asthiNAme udaiya uvasamiya, khaovasamiya-pAriNAmiya nipphaNNe 3) audayika, aupazamika kSAyopazamika aura pAriNAmika ina cArabhAvoM ke saMyoga se niSpanna tIsarA bhaMga hai| ( asthi NAme udayavahayakha ovasamiya pAriNAmiyaniSphaNNe 4) audayika kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika ina cAra bhAvoM ke saMyoga se niSpanna cauthA bhaMga hai (asthi NAme uvasamiyakhaiyakhabhova cAra bhAvanA saMgathI nipanna thatA sAnnipAtika bhAvenuM sUtrakAra ve ni355 42 hai-"tatthaNaM je te paMca" tyAhi zahAtha-(tatthaNa je te paMca ca ukkasaMjogA te NaM ime) yA nAvAnA sayogayI banatA catuSkasaMgI pAMca bhaMga bane che, te catuSkasaMyogI pAMca aMge nIya prabhAra cha-(asthiNAme udaiya- uvasa miya-khAya - khaovasami paniphaNNe) pahele bhaMga-audayika, aupazamika, kSAyika ane kSAye pazamika, A cAra bhAvanA soyI mana sAlipAti 1 (atthiNAme udaiya, upasamiya, khaiya, pAriNAmiya, niphaNNe) bhI A-moyi, mo5bhi, kSAyi bhane pariNAmika, A cAra bhAvenA saMyogathI banate sAnnipAtika bhAva (atthiNAme udaya - uvasamiya-khaovasamiya-pAriNAmiyaniSphaNNe) tIna bhaMga-dayika, aupazamika, kSayo pathamika ane pariNAmika, A cAra bhAnA saMgathI banate sAvi pAtika bhAva. yo| -(asthiNAme udaya-khaDya-kha bhovasamiya-pAriNAmiyaniSphaNNe) dayika, kSAvika, lApazamika ane pAriNabika, A cAra bhAnA saMyegathI niSpanna thatA sAnnipAtika bhAva. pAyI A1- (asthiNAme uvamabhiya-khAya khovasamiya-pAriNAmiya
Page #788
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogandrikA TIkA sUtra 154 catuSkasaMyoganirUpaNam tannAma audayikaupazamikakSAyikakSAyopazamikaniSpannam ? audayikaupazamikakSAyikakSAyopazamikaniSpannam-audayikamiti mAnuSyam, upazAntAH kaSAyAH kSAyikaM samyaktvaM, kSAyopazamikAni indriyANi / etat khalu tamAma audayikaupazamikakSAyikakSAyopazamikaniSpannam ? / katarat tannAma audayikopazamika kSAyikasamiya-pAriNAmiyaniSphaNNe ?) aupazamika kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika ina cAra bhAvo ke saMyoga se niSpanna 5vAM bhaMga hai| (kayare se nAme udaiya uvasamiyakhaiyakha bhovasamiyanipphaNNe) he bhadanta ! audayika, aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamika ina cAra bhaMgo ke saMyoga se jo sAnipAtika bhAva rUpa bhaMga niSpanna hotA hai vaha kaisA hai ? uttara-(udaya uvasamiyakhAyakhovasaminiphaNNe ) audayika aupamika-kSAyika aura kSAyopazamika ina cAra bhAvoM ke saMyoga se jo sAnipAtika bhAva niSpanna hotA hai vaha aisA hai-(udaietti maNusse avasaMtA kasAyA khaiyaM sammattaM khovasamiyAI iMdiyAiM) yahAM manuSya gati yaha audayika bhAvarUpa hai, upazAMta kaSAya ye aupazamika bhAvarUpa hai, kSAdhika samyaktva yaha kSAyika bhAvarUpa hai, indriyAM kSAyopazamika bhAva rUpa haiM / (esa Na se NAme udaiyauvasamiya, khahayakhaovasamiya. nipphaNNe) isa prakAra yaha audayikaupazamika kSAyika kSAyopazamika nAma kA ina bhAvoM se niSpanna sAnnipAtika bhAva kA prathama bhaMga hai| niSphaNNe) saupazabhiDa, kSAyi, kSAyopazabhimane pArivAmi, mA yAra bhAnA saMyogathI banate sAnnipAtika bhAva, prazna-(kayare se NAme udaiyaupasamiyakhaiyakhaovasamiyaniSphaNNe?) 3 bhagavana! audayika, aupazamika, kSAyika ane kSAyopathamika, A cAra bhAvanA saMyogathI banatA sAnnipAtika bhAva rUpa pahelA bhaMganuM svarUpa kevuM che? uttara-(udaiya uvamamiyakhaiyatraovasamiyaniSphaNNe) mauyi, mau5zamika, kSAyika ane kSAyopathamika, A cAra bhAvonA saMyogathI je sAtti. pAtikamA 35 bane cha / prAro che-(udaietti maNusse, upasaMtA kasAyA, khaiyaM sammattaM, khaovasamiyAiM iMdiyAI) mA sAnitimAmA manuSya gati audayika bhAva rU5 che, upazAnta kaSAya aupathamika bhAva rUpa che, kSAyika samyakUva kSAyika bhAva rUpa che ane indriyo kSAyopathamika bhAvarUpa che. (esa Na se NAme udaya asamiyakhaiyana ovasamiyanipphaNNe) mAno te oyika, aupazamika, kSAyika ane kSAyopathamika, A cAra bhAvanA saMyogathI banate sAnnipAtika bhAva che,
Page #789
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 manuyogadvAra 3 pAriNAmika niSpannam ? audathikopazamikakSAyikapAriNAmika niSpannam - audayikamiti mAnuSyaM, upazAntAH kaSAyAH, kSAyikaM samyaktvaM, pAriNAmiko jIvaH / etat khalu tannAma audayikaupazamikakSAyikapAriNAmika niSpannam 2, katarat tannAma audayikaupazamikakSAyopazamikapAriNAmika niSpannam ?, audayika pazu(kare se nAme udauvasa miyakha iyapAriNAmiyaniSphaNNe 1) he bhadanta ! audayika aupazamika, kSAyika aura pAriNAmika ina cAra bhAvoM ke saMyoga se niSpanna jo sAnnipAtika bhAva rUpa bhaMga hai vaha kaisA hai ? uttara- (udaya upasamiyakhajhyapAriNAmiyaniSkaNNe) audapika aupazamika, kSAyika, evaM pAraNAmika ina cAra bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA aMga aisA hai - ( udaietti maNusse uvasaMtA kasAyA, khaiyaM sammataM pAriNAmie jIve) yahAM manuSyagati yaha audadhika hai, upazAMta huI kaSAyeM aupazamika bhAvarUpa hai, kSAyika samyaktva kSAyikarUpa hai / tathA jIvazva yaha pAriNAmika rUpa hai / (esaNaM se NAme udaiyavasa mitha khaiyapAriNAmiyaniSphaoNe) isa prakAra audayika, aupazamika, kSApika aura pariNAmika ina cAra bhaMgoM se niSpanna huA isa nAma kA yaha dvitIya aMga hai / ( kayare se NAme udaya upasamiyakhaovasamipAriNAmiyaniSkaNNe ? ) he bhadanta / audayika, aupazamika, kSAyo prazna - ( kayare se NAme udaiya uvasa miyakhaiyapAriNAmiyaniTaphaNNe) De bhagavan ! audiyaka, aupazamika, kSayika ane pAriNAmika, A cAra bhAvAnA saceAgathI niSpanna thatA je sAnnipAtika bhAvarUpa khInne bha ga chetenuM svarUpa kevuM che? uttara- (udaiyautrasramiyakha iya gariNAmiyaniSphaNNe) mohayika, bhopa mika kSAyika ane pAriNAmika, A cAra bhAvenA saceAgathI banatA sAnnipAta bhAvanuM sva35 mA prahAra che - ( udaddae tti maNusse, uvasaMtA kasAyA, khaiyaM sammattaM, pAriNAmie jIve) yA sAnniyAtiH bhAvabhAM manuSyagati thoDa yika bhAvarUpa che, upazAnta kaSAye opazamika bhAva rUpa che, sAyika samyaktva kSAyika bhAva rUpa che ane jIvata pariNAmika bhAvarUpa che. (esaNaM se NAme udaya asamiyakhaiya pAriNAmiyaniSkaNNe) yA aAranu mohayi aupamika kSAyika ane pAriNAmika A cAra bhAvAnA sayAgathI banelA sAnnipAtika bhAva rUpa mImA bhaMganuM svarUpa che,
Page #790
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 manuyogavandrikA TIkA sUtra 160 catuSkasaMyoganirUpaNam mikakSAyopamikapAriNAmikaniSpannam-audayikamitimAnuSyam , upazAntAH kaSAyAH, kSAyopazamikAni indriyANi, pAriNAmiko jIvaH / etat khalu tannAma. audayikopamika kSAyopazamikapAriNAmikaniSpannam3 / katarat tannAma audAyika zAyikakSAyopazamikapAriNAmikaniSpannam ? audayikakSAyikakSAyopazamikapazamika, aura pAriNAmika ina cAra bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA bhaMga kaisA hai ? uttara-( udaya upasamiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) audayika, aupazamika, kSAyopazamika evaM pAriNAmika ina cAra bhAvoM ke saMyoga se niSpanna tIsarA bhaMga aisA hai-(udaetti maNusse, uvasaMtA kasAyA, khovasamiyAiM iMdiyAI, pAriNAmie jIve) manuSya gati yaha audAyika bhAvarUpa hai, upazAMta huI kaSAyeM aupazamika bhAva haiM, indriyAM kSAyopazamika bhAva rUpa hai aura jIvasva yaha pAriNAmika bhAva rUpa hai / (esa Na se NAme udaya uvasamiyakhaovasa miya pAriNAmiyaniSphaNNe) isa prakAra yaha audayika, aupazamika aura pAriNA. mika ina cArabhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA isa nAmakA tRtIya bhaMga hai| (kayare se NAme udaiya khahayakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe ?) he bhadanta ! audayika, kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika ina cora bhAvoM ke saMyoga se niSpanna bhaMga kaisA hai ? prazna-(kayare se NAme udaiyauvasamiyakhaovaramiyapAriNAmiyaniSphanne) hai bhagavana! audayika, aupazamika, kSApazamika ane pariNAmika, A cAra bhAnA saMgathI banatA sAnnipAtika bhAva rU5 trIjA bhaMganuM svarUpa kevuM che? uttara-(udaiyauvasamiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) mohayi, bhI5. zamika kSaya zamika ane pariNAmika, A cAra bhAvanA saMgathI manato trIne sAnniti bhA1 mA maarne| cha-(udaietti maNusse, uvasaMtA kasAyA, khaovasamiyAiM iMdiyAI, pAriNAmie jIve) alon 12nA saannipaatika bhAvamAM manuSyagati audayika bhAva rUpa che, upazAnta kaSA opazamika bhAva rUpa che, indriya kSApazamika bhAva rUpa che ane chevatva pAriNAmika 1 35 che. (esaNaM se NAme usaiyavamamiyakha ovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) A prakArane A "dayikopathamika kSApazamika pariNAmika " nAmane trI che. prazna-(kayare se NAme udaiyakhaiyakha ovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe 1) he bhagavan! audayika, kSAyika kSApazamika ane pariNAmika, A cAra bhAnA sagathI banatA thA prakAranA sAnnipAtika bhAvanuM kavarUpa kevuM che. ma. 98
Page #791
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogabArasUtre pAriNAmikaniSpannam-audayikamiti mAnuSyaM, kSAyikaM samyaktvaM, kSAyopazamikAni indriyANi, pAriNAmiko jiivH| etat khalu tannAma audayikakSAyika kssaayopshmikpaarinnaamiknisspnnm| katarat tannAma aupazamikakSAyikakSAyopazamikaniSpannam !, aupazamikakSAyikakSAyopazamikapAriNAmikaniSpannamupazAntAH kaSAyAH, kSAyikaM samyaktvaM, kSAyopazamikAni indriyANi, pAriNA (udaiya khaiyasvaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) audayika, kSAyika, kSAyopazamika-aura pAriNAmika ina cAra bhAvo ke saMyoga se niSpanna-huA bhaMga aisA hai-(udaietti maNusse khaiyaM sammataM, khaovasamiyAI iMdiyAI, pAriNAmie jIve) manuSyagati yaha audayika bhAvarUpa hai, kSAyika samyaktva yaha kSAyika bhAvarUpa hai, iMdriyAM ye kSAyopazamika bhAvarUpa hai aura jIvatva yaha pAriNAmika bhAvarUpa hai / (esa gaM se nAme udaya khahayakhovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) isa prakAra yaha audayika, kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika inacAra bhAvoM se niSpanna huA isa nAmakA caturtha bhaMga hai / (kayare se nAme uvasamiya khaDayakhaovasamiyapAriNAmiyaniphaNNe ?) he bhadanta | aupazamika' kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika ina cAra bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA pAMcavAM bhaMga kaisA hai ? uttara-( uvasamiyakhaiyakhabhovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) uttara-(udaiyakhaiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) mI4i8, 4, kSApazamika ane pariNAmika, A cAra bhAvanA sAgathI banatA sAnnipAtika bhAvanuM svarUpa A prakAranuM che, eTale ke ce bhaMga A prakArane cha-(udaie tti maNusse, khaiyaM sammattaM, khovasamiyAiM iMdiyAI, pAriNAmie jIve) mA yathA prA2nA sAnnipAti: Iqwi manuSyAti mohayi bhAva rUpa che, kSAyika samyakatva kSAyika bhAva rU5 che, Indriya kSAyopazamika bhAva35 cha bhane 5 pariNAma mA 35 cha. (esa NaM se NAme udaiyatraiyakhabhovasamiyapAriNAmiyaniSphaNNe) // 52nu mauyi4, yi, kssaayaa5shmika ane pariNAmika, A cAra bhAvanA sAgathI banatA "audayika kSAyopathamika pariNAmika" nAmanA cothA bhaMganuM svarUpa che. prazna-(kayare se NAme uvasamiyakhaiyana ovasamiyapAriNAmiyaviSphane?) he bhagavan! pathamika, kSAyika kSApazamika ane pariNAmika, A cAra bhAnA sAgathI banate pAMcamAM prakArane sAnnipAtika bhAva kevo che?
Page #792
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogacandrikA TIkA sUtra 160 catuSkasaMyoganirUpaNam 779 miko jIvaH / etat khalu tannAma aupazamikakSAyikakSAyopazamikapAriNAmikaniSpannam 5 // 50 160 // TIkA-'tattha NaM je te paMca' ityAdi paJcasu bhAveSu paJcamaM bhAvaM parihAya aniziSTa bhAvaniSpannatvena prathamo mahI bodhyH| caturtha parihAya zeSaniSpannatvena dvitIyo bhaGgaH / tRtIyaM parihAya zeSa aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika ina cAra bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA bhaMga aisA hai-(uvasaMtA kasoyA, khaiyaM sammataM, khaovasamiyAiM iMdiyAI pAriNAmie jIve) upazAMta huI kaSAyeM aupazamikabhAva hai, kSAyika samyaktva kSAyika bhAva rUpa hai, indriyAM kSAyopazamika bhAvarUpa hai, aura jIvatva yaha pAriNAmika bhAva rUpa hai (esa NaM se nAme upasamiya khahayakha ovasamiyapAriNAmiyaniSphaNe) isa prakAra yaha aupazamikakSAyika kSAyopazamika aura pAriNAmika ina cAra bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA isa nAmakA pAMcavAM bhaMga hai| bhAvArtha-isa sUtradvArA sUtrakArane cAra 2 bhAvoM ke saMyoga se 5 bhaMga niSpanna hue haiM ve kahe haiN| inameM pAMcavAM bhAva jo pAriNAmika bhAva hai use chor3akara bAkI ke cAra bhAvoM ke saMyoga se prathama bhaMga niSpanna huA hai| cauthA bhAva jo kSAyopazamika bhAva hai use chor3akara zeSa cArabhAvoM ke saMyoga se dvitIya bhaMga niSpa uttara-( upasamiyakhaiyakha bhovasabhiyapAriNAmiyaniSphaNNe ) so5mina, kSAyika, kSApathamika ane pariNAmika, A cAra bhAvanA sAgathI banate pAya 1 mA 42ne| cha-(vasaMtA kasAyA, khaiyaM sammatvaM, khaovasamiyAI iMdiyAI' pAriNAmie jIve) mA sAnniti ma.bhai G5zata paaye| pazamika bhAva rU5 che, kSAyika samyaktva kSAyika bhAva rUpa che, Indri kSAyo5mi mA 35 cha bhane 711 pAribhiDa lA 35 cha. (esaNaM se nAme upasamiyakhaiyakha bhopasamiya, pAriNAmiyana phaNNe) mA mAranA pazamika, kSAyika, lAyopazIrSaka ane pariNAmika, A cAra bhAvonA saMgathI banate "aupathamika kSAyika kSAyopathamika pariNAmika" nAmane pAMcame bhaMga samaja. bhAvArtha-cAra cAra bhAvenA saMyogathI banatA pAMca aMgenuM sUtrakAra A sUtra dvArA nirUpaNa karyuM che. pahele bhaMga A prakAre banyo che--pAMca bhAve.mAMnA keTalA pariNAmika bhAva sivAyanA saMgathI pahelo bhaMga banyo che.
Page #793
--------------------------------------------------------------------------
________________ 780 anuyogadvAra niSpannatvena tRtIyo bhaGgaH / dvitIyaM parihAya zeSaniSpannatvena caturtho bhaGgaH / prathamaM parihAya avaziSTabhAva catuSTaya niSpannatvena paJcamazva bhaGgo bodhyaH / evAn paJca bhaGgAn vivarItumAha- 'kayare se NAme' ityAdi / eSAM vyAkhyA pUrvavad bodhyA / eSu paJcasu bhaGgeSu tRtIyo bhaGgo nArakAdigaticatuSTaye bhavati / tathAhiaudayikI narakAdyanyatamA gatiH, nArakatiryagdevagatiSu prathamasamyaktvalAbhakAle eva upazamabhAvo bhavati, manuSyagatau tu tatropazamazreNyAM caupazamikaM samyaktvam, kSAyopazamikAnIndriyANI, pAriNAmikaM jIvatvam ityevamayaM bhaGgakaH sarvAsu d nma huA hai| tRtIya bhAva jo kSAyika bhAva hai use chor3akara bAkI ke cAra bhAvoM ke saMyoga se tRtIya bhaMga niSpanna huA hai| dvitIya jo pazamika bhAva hai use chor3akara zeSa bhAvoM ke saMyoga se caturtha bhaMga niSpanna huA hai / prathama bhAva jo audayika bhAva hai use chor3akara zeSa - bhAvoM ke saMyoga se paMcama bhaMga niSpanna huA hai / ina pAMca bhaMgoM meM se jo audayika, aupazamika, kSAyopazamika evaM pAriNAmika ina cAra bhAvoMke saMyoga se niSpanna tRtIyabhaMga hai vaha nAraka Adi cAragatiyoM meM hotA hai / vahA~ vivakSitagati audayikI hai / inameM prathama samyaktva ke lAbhakAla meM hI upazamabhAva hotA hai| manuSyagati meM upazamazreNI meM aupazamika samyaktva hotA hai| iMdriyAM yahAM kSAyopazamika bhAvarUpa haiN| jIvatva pAriNAmika bhAva hai isa prakAra yaha tRtIyabhaMga sarva gatiyo khIjo bhaMga-kSAye pazamika bhAva nAmanA cothA bhAvane choDIne bAkInA cAra bhAvAnA sayAgathI khIjo bhaMga banyA che. trIjo bhaga-kSAyika bhAga nAmanA trIjA bhAva sivAyanA cAre bhAvAnA sayeAgathI trIjo bhaMga manyA che. cAtheA bhaMga-aupamika nAmanA bIjA bhAvane cheDI daine bAkInA cAra bhAvAnA sayogathI cAtheA bhaMga banyA che. pAMcamA bha'ga-audiyeka nAmanA pahelA bhAvane cheDI daIne mAkInA cAra bhAvAnA sAgathI pAMcamA bhaMga banyA che. auyika, aupamika, kSAApazamika ane pAriNAmika, A cAra bhAvAnA sayAgathI je trIjo bhaMga ane che-je trIjA prakAranA sAnnipAtika bhAva niSpanna thAya che tenA nAraka Adi cAra gatiomAM sadbhAva hAya che tyAM nAraka Adi gati auyika bhAvarUpa che. A gatimAM prathama samyak tvanA prApti kALe ja upazama bhAvanA sadbhAva hAya che, manuSya gatimAM tA upazama zreNImAM aupamika samyaktvanA sadbhAva DAya che indriyA kSAyeApa
Page #794
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 160 catuSka saMyoganirUpaNam h matipupalabhyate / yadiha matre - ' udaieti maNusse usaMtA kasAyA' ityuktam, tanmanuSyagatyapekSayoktam / upazamazreNyAM manuSyatvodayaH kazyopazamazca bhavataH / mULoktaM tUpalakSaNaM bodhyam / evam audayikakSa vikakSAyopazamikapAriNAmikaniSpannazvaturthabhaGgo'pi nArakAdigaticatuSTayatriSayo bodhyaH / tRtIyabhaGgavadevAtrApi bhAvanA kartavyA / vizeSastvayameva tRtIyabhaGge yadupazamasamyaktvamuktaM tatsthAne tviha kSAyika samyaktvaM vaacym| kSAyikasamyaktvaM tu sarvAsvapi gatiSu jAyate / nArakatiryagdevagatiSu pUrvapratipannasya pratipadyamAnasya cApi kSAyika samyakaravaM meM pAyA jAtA hai| jo isa sUtra meM "udaieMtti maNusse uvasaMtA kasAyA" aisApATha kahA hai vaha manuSyagati kI apekSA se kahA hai / upazamazreNI meM manuSyatva kA udaya aura kaSAyoM kA upazama hotA hai / mUloktapATha upalakSaNa hai aisa jAnanA cAhiye / isIprakAra audayika kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika inacAra bhAvoM ke saMyoga se cauthA bhaMga banA hai, vaha bhI nAraka Adi cAragatiyoM meM hotA hai aisA jAnanA caahiye| tRtIya bhaMga kI taraha hI yahAM para bhI kathana samajhanA cAhiye / parantu isameM vizeSatA itanI hI hai ki tRtIya bhaMga meM upazama samyatva kahA hai so usake sthAna meM yahAM kSAyika samyaktva samajhanA cAhiye / kSAyikasamyatava cAroM gatiyoM meM hotA hai / nAraka, tiryak aura deva ina gatiyoM meMpUrva pratipanna jIva ko hI kSAyika sampatva hotA hai| aura manuSyagati mika bhAva rUpa ane jIvatva pAriNAmika bhAvarUpa hoya che. A prakAre trIle lauMga aghI gatimAM rAjya bhane che. yA sUtrabhAM udaietti maNusse khvasaMtA kasnAyA " mA prahArano ke pATha bhAvAmAM Avyo che te manuSya gatinI apekSAe ApavAmAM AvyA che. upazama zreNImAM manuSyatvanA udaya ane kaSAyenA upazama hoya che. mUleAkta pATha upalakSaNa che evu' samajavu' joie. eja pramANe audayika, kSAyika, kSAyeApazamika ane pAriNAmika, A cAra bhAvAnA sayAgathI je ceAthe| bhaMga ane che, tene paNa nAraka Adi cAre gatimAM saMbhava hoya che, ema samajavu' trIjA bhaMganA jevuM" ja kathana ahI' paNa samajavuM joIe, parantu trIjA bhaMgamAM je upazama samyaktva kahyuM che tene badale ahIM kSAyika samyaktva samajavu joie cAre gatimAM kSAyika samyaktvanA sadbhAva sabhavI zake che. nAraka, tiryaMca ane deva, A traNa gatimAM pUrvapratipanna jIvamAM ja kSAyika samyak hai.ya che. parantu manuSyagatimAM te pU`pratipannamAM ane pratipadmamAnamAM kSAyika
Page #795
--------------------------------------------------------------------------
________________ 782 anuyogadvArasUtra bhavati / itthaM cAtra tRtIyacaturtha bhagau eva vastugatatvena saMbhavataH / itare bhArata pradarzanamAtram / tadrUpeNa teSAM vastunyasaMbhavAditi // 10 160 // atha cakasaMyoga nirUpayati___ mUlam-tatthaM gaMje se eke paMcagasaMjoe se NaM ime-asthi nAme udaiya upasamiya khaiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSphaNe? kayare se nAme udaiyauvasamiyakhaiyakhaoksamiyapAriNAmiyaniSphaNNe?, udaiya upasamiyakhaiyakhaovasamiyapAriNAmiyanipphaNNe-udaietti maNusse uvasaMtA kasAyA khaiyaM sammattaM khaovAsamiyAiM iMdiyAiM pAriNAmie jiive| esa NaM se NAme jAva paarinnaamiynissphnnnne| se taM snnivaaie| se taM chapaNAme ||suu0161|| ___ chAyA-tatra khalu yaH sa ekaH paJcakasaMyogaH sa khalu ayam-asti nAma audayikopazamikakSAyikakSAyopazamikapAriNAmikaniSpannam ? / katarat tannAma meM pUrva pratipanna ko aura pratipathamAna ko bhI hotA hai / isaprakAra tRtIya aura caturtha ye do bhaMga hI vAstavika rUpa meM vastugata saMbhavita hote haiM / itara zeSa-tIna bhaMga nahIM pAye jAte haiM |suu0160|| aba sUtrakAra pAMca bhAvoM ke saMyoga se jo-bhaMga niSpanna hotA hai usakI prarUpaNA karate haiM-"tastha NaM je se ekke" ityaadi| zabdArtha-(tastha NaM je se ekke paMcaka saMyoge se NaM ime) pAMcoMbhAvoM ke saMyoga se jo eka bhaMga utpanna hotA hai vaha isa prakAra se haisamyaktva hoya che. A prakAre ahIM trIje ane ethe, A be bhaMga ja vAstavika rUpe vastugata saMbhavita hoya che bAkInA traNa bhaMge vAstavika rUpe te saMbhavita ja nathI chatAM prarUpaNa karavAnA hetuthI ja ahI te aMgenuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. sU016nA pAMca bhAvonA saMyogathI je sAnnipAtika bhAva niSpanna thAya che. tenI sAra ve 5359 / 42 cha-" tattha NaM je se ekke" tyAla zAya-(tatthaNaM je se ekke paMcagasaMjoge se gaM ime) pAMye sAvana ayogayI 2 me mana cha ta prabhAra cha-(atthiNAme udaiyauvasa.
Page #796
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 161 paJcamasaMyoganirUpaNam audayikau pazamikakSAdhikakSAyopazamikapAriNAmika niSpannam ?, audayikaupazamikakSAyika kSAyopazamikapAriNAmika niSpannam audayikamitimAnuSyam, upazAntAH kaSAyAH, kSAyikaM samyaktvaM kSAyopazamikAni indriyANi, pAriNAmiko jIvaH / 983 (atthiNAme udaya ubasa miyakhaiyakhaovasa miyapAriNAmiyaniSkaNNe?) audayika, aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika ina pAMcoM bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA audayikaupazamika kSAyika kSAyopazamika pAriNAmika isa nAmakA sAnnipAtika bhAva hai / ( kayare se nAme udaya samiyakhaidyakha ovasamiyapariNAmiyaniSkaNNe ?) he bhadanta ! audayikaupazamika kSAyika kSAyopazamika pAriNAmika nAma kA jo pAMcoM bhAvoM ke saMyoga se niSpanna sAnnipAtika bhAva vaha kaisA hai ? uttara- (udaya uvasamiyata iyakhaovasa miya pAriNAmiyaniSkaNNe) audayika, aupazamika kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika ina pAMcoM bhAvoM ke saMyoga se jo sAnnipAtika bhAva niSpanna hotA hai vaha aisA hai - ( udaiti maNusse ubasaMtA kasAyA khaiyaM sammataM khaovasamiyAI iMdiyAI pAriNAmie jIve) yahAM isa sAnnipAtika bhAva meM manuSya gati yaha audayikI hai, upazamita kaSAyeM aupazamika bhAva hai kSAyika sampatva kSAyikabhAva hai indriyAM kSAyopazamikabhAva hai jIvatva miya khaiyaskhaovasamiyapAriNAmiyaniSkaNNe) mohayi, auopazami, kSAyika, kSAyeApazamika ane pAriNAmika, A pAMce bhAvAnA sayogathI manate auyikIpazamika kSAyika kSAyeApazamika" nAmanA sAnnipAtika bhAva, A eka ja bhaMga ane che. 66 hai prazna- (kayare se NAme udaiya utra samiyakha iya va ozkhamiyapAriNAmiyana phaNNe ) bhagavan ! mohayi, aupazabhiGa, kSAyika, kSAyopazami bhane pArisi A pAMce bhAveAnA sayAgathI niSpanna thatA sAnnipAtika bhAva kevA che ? uttara-(udaiyauvasamiyakhaovasamiyapAriNAmiyaniSkaNNe) aupazamika, kSAyika, kSAye pazamika ane pAriNAmika, A pAMce bhAveAnA mohayika, sayogadhI niSpanna thato sAnniyAtiGa lAva yA praaranA che - ( udaitti maNasse, uvasaMtA kasAyA, khaiyaM sammattaM, khaovasamiyAI iMdiyAI, pAriNAmie zrIne) A sAntipAtika bhAvamAM manuSyagati auyika bhAva rUpa che, upazAnta kaSAye aupamika bhAva rUpa che, kSAyika samyaktva kSAyika bhAva rUpa che, indriyA kSAApazamika bhAva rUpa che ane jIva pAriz2Amika bhAva rUpa che,
Page #797
--------------------------------------------------------------------------
________________ 784 anuyogadvArasUtre eSa khalu tannAma yAvat paarinnaamiknisspnnm| sa eSa sAnnipAtikaH / tadetat SaNNAma ||muu0 161 // TIkA-'tattha NaM' ityAdi vyAkhyA sugamA / ayaM paJcaka saMyogastasyaiva saMbhavati yaH kSAyikasamyagdRSTiH san upazamazreNi pratipadyate / anyasya tu na saMbhavati / anyatra hi smuditbhaavpnycksyaasyaasNbhvaaditi| atredaM bodhyam-ekaH kSAyikapAriNAmikabhAvadvayaniSpannarUpo namo bhago dvikasaMyoge, audAyikakSAyikapAriNAmika bhAvatraryAnaSpannarUpaH paJcamaH, audayikakSAyopazamikapAriNAmika bhAvatrayaniSpannayaha pAriNAmika bhAva hai / (esaNaM se jAme jAva pAriNAmiyaniSphaNNe, se taM sannivAie se taM chaNNAme) isa prakAra yaha pAMca bhAvoM ke saMyoga se niSpanna hue isa nAma ke sAnnipAtika bhAva kA svarUpa hai| yahAM taka audayika bhAva se lekara pAriNAmika bhAva taka ke pAMca bhAvoM ke saMyogase jItane sAnnipAtika bhAva niSpanna hote haiM unakA pratipAdana kiyAisa prakAra yaha chaha prakAra ke nAmakA svarUpa kathana samApta huaa| bhAvArtha-sUtrakAra ne isa nUtradvArA pAMcobhAvoM ke saMyoga se niSpanna hue sAnnipAtika bhAva kA kathana kiyA hai / yaha paMcaka saMyoga rUpa sAnnipAtika bhAva usI ko saMbhavita hotA hai, jo kSAyika samyagdRSTi hokara upazama zregI para caDhatA hai / anyajIva ko nahIM kyoMki usa ko isa samucita bhAva paMcakarUpa sAnnipAtika bhAva kA abhAva hotA hai| yahAM para isa prakAra se jAnanA cAhiye-dvika saMyoga meM kSAyika aura (esa NaM se NAme jAva eriNAmiyaniSphaNNe, se taM sannivAie, se taM chaNNAme) mA pramANe A pAMce bhAvanA sAgathI niSpanna thayela A nAmanuM sAnnipAtika svarUpa che ahIM sudhI AMdayika bhAvathI mAMDIne pariNAmika bhAva sudhInA pAMca bhAvonA saMgathI jeTalA sAnnipAtika bhAve nipAna thAya che. temanuM pratipAdana karyuM che. A pramANe A cha prakAranA nAmanuM svarUpa4yn 53 thayu che. bhAvArtha-sUtrakAre A sUtra vaDe pAMce bhAvenA saMyogathI niSpanna thayela sAnitika bhAvanuM kathana karyuM che. A paMcaka sa the ga rUpa sAnnipAtika bhAva temane ja saMbhave che ke je kSayika samyagdaSTi thaIne upazama zreNI para caDhe che. bIjAne nahi kAraNa ke temane A satibhAva paMcaka rUpa sAnnipAtika bhAvano abhAva hoya cheahIM ema samajavuM joIe ke trikasaMgamAM kSAyika ane pariNAmika A be bhAvenA saMyogathI nipanna
Page #798
--------------------------------------------------------------------------
________________ 785 manuyogacandrikA TIkA sUtra 161 paJcamasaMyoganirUpaNam paSThati dvau bhanau trikasaMyoge, audayikaupazamika kSAyopazamikapAriNAmika bhAva catuSTayaniSpannarUpasvatIyaH, audayikakSAyikakSAyopazamikapAriNAmikabhAvacatuSTaya niSpannarUpazcaturthazceti dvau bhaGgau catuSkasaMyoge, bhAvapaJcakarUpa eko bhaGgaH paJcaka sNyoge| ityevamete SaDbhaGgAH sambhAvyatvena bodhyaaH| ito'pareviMzatibhaGgAstu saMbhAvyatvarahitA api yogapadarzanArthameva moktaaH| SaNNAmasUtre ye dvikasaMyogapAriNAmika, ina do bhAvoM ke saMyoga se niSpanna hubhA jo isa nAma kA nauvAM bhaMga hai vaha, tathA trika saMyoga meM audayika, kSAyika aura pAriNAmika, ina tIna bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA isa nAma kA pAMcavAM-bhaMga aura audayika, kSAyopazamika evaM pAriNAmika, ina tIna bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA isa nAmakA chaThA bhaMga, tathA cataSka saMyoga meM audayika, aupazamika kSAyopazamika aura pAriNAmika ina cAra bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA isa nAma kA tRtIya bhaMga, aura audayika kSAyika, kSAyopazamika evaM pAriNAmika ina cAra bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA isa nAma kA cauthA bhaMga tathA pAMco bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA eka isa nAma kA bhaMga ye chaha bhaMga jIvoM meM vAstavikarUpa se pAye jAte haiM aura inase atirikta jo 20 bhaMga; ve vAstavika rUpa se-nahIM pAye jote haiN| aisA, jAnanA caahiye| 20 bhaMga jaba ki bhavyatva rahita hai to phira ye kyoM kahe gaye haiM ? to isa thayela je A navama bhaMga che te temaja vikasaMgamAM audayika kSAyika ane pariNAmika A traNa bhAnA saMgathI niSpanna thayela A nAmane pAMcame bhaMga ane audayika, lApazamika ane pariNAmika e traNa bhAnA saMyogathI niSpanna thayela cheThe bhaMga temaja catuSka saMyogamAM auda. yika, aupathamika, kSApazamika ane pANimika A cAra bhAvonA saMyegathI niSpanna thayela A nAmano trIjo bhaMga ane audayika, kSAyika, lApazamika ane pariNAmika A cAra bhAnA sagathI niSpanna thayela A nAme cotho bhaMga tathA pAMca bhAnA saMgathI niSpanna thayela eka A nAma bhaMga e cha aMge jemAM vAstavika rUpe maLe che ane emanA sivAya je 20 bhaMga che. te vAstavika rUpe prApta thatA nathI Ama samajavuM joIe 20 bhaMga jyAre bhavyatva rahita che te pachI emanuM kathana zA mATe karavAmAM AvyuM che ? A zaMkAnuM nirAkaraNa A pramANe che ke A 20 bha0 99
Page #799
--------------------------------------------------------------------------
________________ 786 anuyogadArasUrya trikasaMyogacatuSkasaMyogapazcakasaMyogalakSaNA bhaGgAste kiLa siddhakeligaticatuSTaH yopazAntamohamanuSyaviSayA vijnyeyaaH| iyamatrabhAvanA-dvikasaMyogamaGgeSvekaH kSAyikapAriNAmikabhAvadvayaniSpannarUpo navako bhaGgaH siddheSu bhavati / trikasaMyogabhaGgeSu audayikakSAyikapariNAmikamAvatrayaniSpannarUpaH paJcamo maGgaH kevaliSu, auda. yikakSAyopazamikapAriNAmikabhAvatrayaniSpannarUpaH SaSTho bhaGgo gaticatuSTaye bhavati / catukasaMyogabhaGgeSu-audAyikaupazamikakSAyopazamikapAriNAmikabhAvacatuzaMkA kA samAdhAna yaha hai ki-ye 20bIsabhaMga yoga pradarzana ke nimatta hI kahe gaye haiM arthAt ina pAMca bhAvoM ke yoga se kisa 2 prakAra se kitane bhaMga bana sakate haiM ? yaha prakaTa karane ke abhiprAya se kahe gaye haiN| SaNNAma mUtra meM jo dvikasaMyoga, trikasaMyoga, catuSkasaMyoga aura paMcakasaMyoga rUpa bhaMga haiM, ve siddhoM meM, kevaliyoM meM, cAroM gatiyoM meM, aura upazAMta mohamanuSyoM meM pAyejAte haiN| aisA jAnanA cAhiye-arthAta zikasaMyogavAle aMgoM meM jo kSAyika pAriNAmika bhAvadvaya se niSpanna nauSAM bhaMga hai, vaha siddhoM meM pAyA jAtA hai / trikasaMyogavAle bhaMgoM meM jo audadhika, kSAyika aura pAriNAmika, ina tIna bhAvoM ke saMyoga se nippanna huA paMcama bhaMga hai, vaha kevaliyoM meM pAyA jAtA hai| audayika kSAyopazamika, aura pariNAmika ina tIna bhAvoM ke saMyoga se janya chaThA bhaMga cAra gatiyoM-meM pAyA jAtA hai| catuSka saMyogavAle bhaMgoM meM audayika, aupazamika, kSAyopazamika aura pAriNAmika-ina bhaMga yoga pradarzananA nimittathI kahevAmAM AvyA che. eTale ke A pAMca bhAvonA vegathI kevI rIte keTalA bhaMga thaI zake che? A spaSTa karavAnA udezathI ja kahevAmAM AvyAM che. "SaNAma" sUtramAM je brikasarayoga, trikasaMyoga, catuSka saMyoga ane paMcaka saMyoga rU5 bhAge che te siddhomAM kevaliomAM, cAre gatiomAM ane upazAMta mehavALA mANasomAM maLe che. Ama samajavuM joIe eTale ke brikasaMyogavALA bhaMgomAM je kSAyika pAri. grAmika bhAvadvayathI niSpanna navamo bhaMga che. te siddhomAM prApta thAya che. trikasaMgavALA bhAgomAM je audayika, kSAyika ane pariNAmika A traNa bhAvonA saMgathI niSpanna thayela paMcama bhaMga che, te kevaliomAM prApta thAya che. dayika, lApazamika ane pariNAmika A traNa bhAnA saMyegathI nipAna cho bhaMga cAra gatiomAM prApta thAya che catuSka saMyogavALA bhagomAM audayika opazamika-kSApazamika ane pariNAmika A cAra bhAnA saMgathI niSpanna thayela trIjo bhaMga temaja audayika, kSayika,
Page #800
--------------------------------------------------------------------------
________________ fyq anuyogacandrikA TIkA sUtra 161 paJcamasaMyoganirUpaNam dhyaniSpannarUpastRtIyaH, audayikakSAyikakSAyopazamikapAriNAmikabhAvacatuSTayaniSpannarUpacaturthazcetyetAvapi dvau maGgo gaticatuSTaye'pi lamyete / bhAvapaJcakaniSpannarUpa eko mA upazAntamohamanuSyeSveva lbhyte| vistaravastu svasvabhAsvarUpe vilokanIyam / prakRtamupasaMharannAha-sa eSa sAnnipAtika iti / itthamuktaH sAni. pAtiko bhAvaH / ukta tasmithoktAH SaDapi bhaavaaH| te ca tadvAcakairnAmabhirvinA prarUpayituM na zakyante iti tadvAcakAnyaudayikAdIni nAmAnyapyuktAni / etaizca padamirapidharmAstikAyAdeH samastasyApi vastuno grahaNAt idaM SaT prakArakaM sat samastasyApivastuno nAma SaNgAmetyucyate / etadevopasaMharannAha-tadetat ssnnnnaameti|s.161|| cArabhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA tRtIyabhaMga tathA audayika kSAyika, kSAyopazamika evaM-poriNAmika ina cAra bhAvoM ke saMyoga se niSpanna huA cauthA bhaMga cAroM gatiyoM meM pAye jAte haiM, tathA pAMcoM bhAvo ke saMyoga se-niSpanna huA caudhAbhaMga ye donoM bhI bhaMga cAroM gatiyoM meM pAye jAte haiM tathA pAMcoM bhAvoM ke saMyoga se-niSpanna huA ekabhaMga upa. zAMtamohI manuSyoM meM hI pAyA jAtA hai / vistAra pUrvaka inakA kathana apane 2 bhaMga-svarUpa meM dekhalenA caahiye| isaprakAra sAnnipAtikamAva kA kathana hai-ima bhAva ke kathita hone para aba chahoM bhAva kathita ho cuke / ina bhAvoMkA kathana unake vAcaka nAmoM ke vinA ho nahIM sakatA hai isaliye una bhAgoM ke vAcaka audayika Adi nAmoM ko-bhI yahAM kahA gayA hai| ina chaha nAmoM se bhI dharmAstikAyAdika samasta vastuoM kA grahaNa ho jAtA hai, isaliye ye samasta vastu ke nAma chaha prakAra ke hone se chaha nAma isa prakAra se kahalAye haiN| s161|| kSApazamika ane pariNAmika A cAra bhAvanA sAgathI niSpanna thayela cotho bhaMga A banne bhaMga paNa cAre gatiomAM prApta thAya che. temaja pAMce bhAvonA saMgathI niSpanna thayela eka bhaMga upazAMta mahI mANasomAM ja prApta thAya che. A viSe savistara vivecana pitA potAnA bhaMga-varUpamAM joI levuM joIe A pramANe sAnnipAtika bhAvanuM kathana che. A bhAvane kahyA bAda chae cha bhAve kathita thaI gayA. A bhAvanuM kathana temanA vAcakanA vagara saMbhave ja nahi eTalA mATe te bhAvanA vAcaka iyika vagere nAmonuM paNa ahIM kathana thayuM che. A cha nAmathI paNa dhamastikAyAdika samasta vastuonuM grahaNa thaI jAya che eTalA mATe A badhI vastuonA cha prakAranA nAme levAthI cha nAma A pramANe kahevAmAM AvyAM che. 165
Page #801
--------------------------------------------------------------------------
________________ 788 atha saptanAma prarUpayati mULam se kiM taM satta nAme ? sattanAme-satta sarA paNNattA, taM jahA - saje risahe gaMdhAre, majjhime paMcame sare / dhevae caiva nissAe [sarA satta viyAhiyA // 1 // sU0162 // chAyA -atha kiM tat sapta nAma ? sapta nAma - sapta svarAH prajJaptAH, tadyathASaDjaH RSabhaH gAndhAraH madhyamaH paJcamaH svaraH / caivatazcaiva niSAdaH svarAH sapta - vyAkhyAtAH / / 1 / / mU0 162 // anuyogadvAra , TIkA -' se kiM taM sattanAme' ityAdi - atha kiM tat saptanAma ? iti ziSyapraznaH / uttarayati - saptanAma - saptavidhaM nAma saptanAma, tacca - sapta sapta saMkhyakAH svarAH = dhvanivizeSAH prajJaptAH / tAneva spaSTayati-tadyathA-SaDja RSabha ityAdinA / tatra - SaDjaH - nAsikAkaMThorastAlujihvAdanteti SaTsthAnasaMjAtastrAt ayaM svaraH SaDja ityucyate / uktaMca - have sUtrakAra sasanAmanI prarUpaNA kare che. " se kiM taM sattanAme 1" ityAdi aba sUtrakAra sapta nAma kI prarUpaNA karate haiM" se ki taM satanAme ?" ityAdi / zabdArtha - (se ki taM satanA me ?) he bhadanta ! saptanAma kyA hai ? uttara-(sattanAma) sapta prakAra rUpa jo saptanAma hai vaha (sattasarApaNNattA) sAtasvara svarUpaprajJata huA hai / arthAt sAtasvara hI saptanAma haiM / (taM jahA ) ve sAta svara isa prakAra se haiM - ( sajje risahe gaMdhAre, majjhime, paMcame sare / dhevae- ceva nissAe sarA santa vidyAhiyA SaDja RSabha, gAndhAra, madhyama, paMcama, dhaivata, aura niSAda / nAsikA, kaMTha, urasthala, tAlu, jihvA aura danta ina chaha sthAnoM se utpanna hone ke kAraNa prathama svara 'SaDUja' kahalAtA hai| uktAMca karake "nAsAM kaNTha" zabdArtha - ( se kiM taM sattanA me ?) De mahata ! saptanAma zu che ? te matAtAMDe che te ( khatta kharA paNNatta ) sAta svara sva35 prajJapta thayesa che. bheTakhe hai sAta svara 04 saptanAbhA che. (taMjahA) te sAta svre| yA pramAye che (khajje rismahe, gaMdhAre, majjhime, paMcame, sare / ghevae caiva nissAe kharA satta viyAhiyA ) SaDUna RSala, gAMdhAra, madhyama, paMthama caivata ane niSAda, nAsikA, OM, urasthAna, tAlu, jihvA ane dAMta A cha sthAnethI utpanna thavAnA kAraNathI prathama svara
Page #802
--------------------------------------------------------------------------
________________ 789 manuyogacandrikA TIkA sUtra 162 saptasvaranAmanirUpaNam " nAsAM kaNThamurastAluM jihAMdantAzca saMzritaH / SabhiH saMjAyate yasmAttasmAt SaDja iti smRtaH // iti // tathA-Rpabho-vRSabhaH, tadvad yo vartate sa RpabhaH / uktaMcAsya lakSaNam"vAyuH samusthito nAbheH, kaNThazIrSa samAitaH / naIna vRSabhavada yastat, tasmAta , vRSabha ucyate / / iti / tathA-gAndhAraH-gandham iyeti-prApnotIti gandhAraH, saeva gAndhAraH gandhamApakaH svara vizeSaH / uktaMca - vAyuH samutthito nAbhe-hR dikaNThe samAhataH / nAnAgandhavahaH puNyo gAndhArastena hetunA // iti / / ityAdi zloka dvArA yahI bAta kahI gaI hai| RSabhanAma baila kA hai| baila ke svara ke jaise jo svara hotA hai, usakA nAma RSabha hai| isakA lakSaNa isa prakAra kahA huA hai-nAbhi se jo vAyu uThatA hai, vaha kaNTha aura zIrSa meM jAkara TakarAtA hai| isase baila ke svara ke jaise AvAja hotI hai| isaliye isa svara kA nAma RSabha hai ! gaMdha ko jo svara prApta karatA hai usakA nAma 'gAMdhAra' svara hai| isa kA lakSaNa isa prakAra kahA gaza hai-jo vAyu nAbhi se undhita hokara hRdaya aura kaMTha meM TakarAnA hai tathA nAnA prakAra ke gaMdhoM ko vahana karatA hai isaliye hRdaya aura kaMTha se TakarAne para jo AvAja utpanna hotA hai, usakA nAma 'gAndhAra' hai| zarIra ke bIca meM jo svara hotA hai, umakA nAma 'madhyama' svara hai| isakA lakSaga isa prakAra se hai-nAbhipradeza se utpanna huA 5.0 4upAya cha taya pachI " nAsA kaNTha" pore / 5: arA pAta spaSTa karavAmAM AvI che. traSabha baLadanuM nAma che. baLadanA svaranI jema je svara hoya che tenuM nAma aSama che. AnuM lakSaNa A pramANe kahevAmAM AvyuM che-nAbhisthAnathI je vAyu upara uThe che te kaMDa ane zIrSamAM jaIne athaDAya ane tethI baLadanI jema avAja thAya che. eTalA mATe ja A svaranuM nAma RSabha che. gaMdhane je svara prApta kare che tenuM nAma "gAMdhAra" svara che. AnuM lakSaNa A pramANe spaSTa karavAmAM AvyuM che. je vAyu nAjisthAnathI upara uThIne hadaya ane kaMTha sthAnamAM athaDAya che temaja vividha jAtanA gaMdhanuM vahana kare che eTalA mATe hadaya ane kaMThane athaDAyA pachI je savara utpanna thAya che tenuM nAma gAndhAra che. zarIranI vacce je svara hoya che tenuM nAma madhyama svara che AnuM lakSaNa A pramANe che nAbhisthAnathI utpanna thayela vAyu
Page #803
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvArasUtre 70 tathA - madhyamaH - madhye kAvasya mavo madhyamaH / uktaMcavAyuH samutthito nAbherU hRdi samAptaH / nAbhi prApto mahAnAdo, madhyamatvaM samaznute || yadvA-" tadvadevotthito vAyu ruraH kaNThasamAhataH / nAbhiM prApto mahAnAdo madhyasthastena madhyamaH // iti // tathA - pazcamaH-paJcAnAM=paijAdisvarAnusAreNa pazcasaMkhyakAnAM svarANAM pUraNaH svaraH paJcamaH / yadvA-paJcasu nAbhyAdi sthAneSu mAtIti paJcamaH / uktaMca"bAyuH samudgato nAme ruro hatkaNThamUrdha / vicaran paJcamasthAnamAptyA paJcama ucyate" / / iti / / vAyu urasthala aura hRdaya meM TakarAtA hai aura phira nAbhisthAna meM Akara vaDI AvAja utpanna karatA hai - isaliye isa svara kA nAma madhyama svara hai / athavA usI prakAra se usthita huA vAyu urasthala aura kaNTha meM TakarAtA hai phira nAbhisthala meM pahu~ca kara baDe bhArI zabda ko utpanna karatA hai / isa prakAra madhyastha hone se yaha svara madhyama kahA gayA hai / padma Adi svaroM kI yaha svara pAMcavI saMkhyA kI pUrti karatA hai isaliye isa svara kA nAma 'paMcama' svara huA hai / athavA nAbhi Adi pAMca sthAnoM meM yaha svara samA jAtA hai isaliye yaha-svara paMcama svara kahalAyA hai| isa kA lakSaNa isa prakAra se kahA gayA hainAbhisthAna se jo vAyu utpanna hotA hai, vaha vakSasthala hRdaya kaMTha aura mastaka meM TakarAtA huA paMcamasthAna meM utpanna hotA hai / isaliye isa usthaLa ane hRzyamAM athaDAya che ane pachI nAmisthAnamAM AvIne meTa avAja utpanna kare che, eTalA mATe A svaranuM nAma madhyamastrara che. athavA pahelAnI jema ja uparanI tarapha uDatA vAyu usbaLa ane kaMThamAM athaDAya che pachI nAbhidhAnamAM pAMcIne bahu mATe avAja utpanna kare che. A pramANe madhyastha hAvA badala A svara madhyama kahevAya che, SaD ja vagere svazamAM A svara pAMcamI sakhyAne pUre che eTalA mATe A svaranuM nAma paMcamasvara che. athavA nAbhi vagere pAMca sthAnAmAM A stara samAviSTa thaI jAya che. ethI A trara paMcamasvara kahevAya che AnuM lakSazu A pramANe kahevAmAM Avyu che. nAbhisthAnamAMthI je vAyu utpanna thAya che te vakSasthaLa hRdaya kaMTha ane mastakamAM athaDAine paMcamasthAnamAM upanna thAya che. eTalA mATe AnuM nAma A pramANe rAkhavAmAM AvyuM che, je svara khAmI rahelA
Page #804
--------------------------------------------------------------------------
________________ 791 anuyogavandrikA TIkA sUtra 162 saptasvaranAmanirUpaNam tathA-dhaivatA-abhisandhayate anusandhayati zeSamvaniti dhaivtH| yadvA-dhImatAmayaM dhaivataH / pakSadvaye'pi pRSodarAdinvAt sAdhutvam / ukta cAsya lakSaNam "abhisandhayate yasmAdetAn pUrvoditAn svarAn / taramAdasya svarasyApi, dhaivatatvaM vidhIyate" // iti / tathA-niSAdaH-niSIdanti svarA yasmin sa niSAdaH / ukta cApi-- "niSIdanti svarAH yasmi,-niSAdastena hetunaa|| sarvAzcAbhi bhavatyeSa, yadAdityo'sya daivatam" / / iti| tadevaM sapta-saptasaMkhyakAH svarAH jIvAjIvAzrayAH svarAH vyAkhyAtA vividhaprakAreNa tIrthaGkaragaNadharaiH kthitaaH| nanu kArya hi kAraNAyattaM, tacca kAraNaM kAryabhUtAnAM svarANAM jihAdikaM, tAni ca dvIndriyAdi usajIvAnAmasaMkhyeyatvAdasaMkhyeyAni kimutAjIvanimRtAnAM tataH kathaM svarANAM saptasaMkhyakatvaM na virudhyate ? ucyatekA nAma aisA kahA gayA hai| jo svara zeSa svaroM kA anusaMdhAna karatA hai vaha 'dhaivata' hai / athavA saMgIta vizAradoM kA jo svara hai vaha 'dhaivata' hai| isa kA lakSaNa isa prakAra se kahA hai-" abhisaMdhayate" ityAdi isa zloka kA artha spaSTa hai| jisa meM svara ThaharatA hai usakA nAma niSAda svara hai| yaha svara samasta svarAM kA parAbhava karatA hai kyoMki isakA deva Aditya hai| ye jo mAna sthara haiM ve jIva aura ajIva donoM ke Azraya rahate haiN| aisA nodhaikara bhagavaMtone kahA hai| __ zaMkA-kArya kAraNo ke AdhIna hotA hai / ina mAtra svarasvarUpa kArya ke kAraNa jihayA Adika haiN| ye jiyA Adi kAraNa hIndriya Adi usa jIvoM ke asaMkhyAta hone se asaMkhyAta hai| ajIva nimRta svaroM ke viSaya kI to bAta hI kyA hai! isaliye mvaroM kA sAta prakAra kA kahanA ThIka nahIM hai| varAnuM anusaMdhAna kare che te paivata" che. athavA saMgIta vizArade je. vara che. te paivata che AnuM lakSaNe A pramANe kahevAmAM AvyuM che. " abhimanyate ityAdi " mA ne| 254 // cha. 2mA 212 sthira thAya che tenuM nAma niSAda svara che. A svara badhA svarAne parata kare che kema ke Ane deva Aditya che je A sAta vara che te jIva ane ajIva bane ne Azrita rahe che. Ama tIrthakara bhagavate kahyuM che. zaMkA-kArya kAraNene adhIna hoya che. A sAta svara rUpa kAryanA kAraNe jillA vagere che. A ji hA vagere kAraNe hIndriya vagere trasa jIve asaMkhyAta hovAthI asaMkhyAta che ajIva nivRta svarAnA viSayanI te vAta ja zI karavI? eTalA mATe savAranA sAta prakAre kahevAya nahi.
Page #805
--------------------------------------------------------------------------
________________ 792 anuyogadvAra vizeSamAvizyA saMkhyeyA api svarAH sAmAnyena sarve'pi saptasvAntarbhavati / yahA sUtre svarANAM yat saptasaMkhyakatvamuktaM tat sthUlasvarAn gItaM vAzritya prosta, sarveSAM svarANAM saptasvarAnupAtitvAdato nAsti kospi svarANAM saptasaMkhyAgaNane doSa iti / sU0 162 // itthaM svarAnnAmato nirUpya saMprati tAneva kAraNata Aha mUlam - eesiM NaM sattaNhaM sarANaM satta saradvANA paNNattA, taM jahA -sajaM ca aggajIhAe, ureNa risahaM saraM / kaMThuggaeNa gaMdhAraM, majjhajIhAe majjhimaM // 1 // nAsAe paMcamaM bUyA, daMtodveNa ya dhevayaM / muddhANeNa ya NesAyaM, saradvANA viyAhiyA // 3 // satasarA jIvaNissiyA paNNattA, taM jahA-sajaM vai maUro, kukkuDo risabhaM saraM / haMso vai gaMdhAraM, majjhimaM ca gavelaMgA ||4|| aha kusumasaMbhave kAle, koilA paMcamaM saraM / chahaM ca sarasA koMcA, nesAyaM sattamaM gayA // 5 // sattasarA ajIvanissiyA paNNattA, taM jahA - saje ravai muyaMgo, gomuhI risahaM saraM / saMkho ravai gaMdhAraM, uttara - vizeSa kI apekSA lekara svara yadyapi asaMkhyAta haiM parantu, ye saba asaMkhyAta svara sAmAnyarUpa se ina sAta svaroM meM hI antarbhUta ho jAte haiM / athavA sUtrakArane jo "sAta svara haiM " aisA sUtra kahA hai, vaha sthUla svaroM se evaM gIta ko lekara kahA hai aisA jAnanA cAhiye / kyoMki aura jitane bhI svara haiM, ve saba inhIM sAta svaroM meM samA jAyA karate haiN| isaliye svara sAta haiM isa prakAra ke kathana meM koI doSa nahIM hai| sU0 162 // uttara-vizeSanI apekSAthI svara e ke asakhyAta che chatAM e A badhA asaMkhyAta svaro sAmAnya rUpathI A sAta svarImAM ja antabhUta thaI jAya che, athavA sUtrakAre je 'sAta svarA che' Ama kahyuM te sthUla svaro ane gItane laIne kahyuM che Ama jANavu' joIe kema ke bIjA jeTalA svarA che te badhA eja sAta svarAmAM samAviSTa thaI jAya che eTalA mATe svara sAta che mA jAtanA kathanamAM koI paNa jAtanA draSa nathI. ||sU0162)
Page #806
--------------------------------------------------------------------------
________________ 793 manuyogacandrikA TIkA sUtra 163 kAraNato svaranirUpaNam majjhimaM puNa jhallarI // 6 // caucaraNapaiTThANA, gohiyA paMcamaM srN| ADaMbaro dhevaiyaM, mahAbherI ya sattamaM ||7||suu0163|| chAyA-eteSAM khalu saptAnAM svarANAM sapta svarasthAnAni prajJaptAni, tadyathASaDja ca agrajiyA, urasA RSabhaM svaram / kaNThAgreNa gAndhAraM, madhye jiyA madhya. pam // 2 // nAsikayA paJcamaM brayAta, dantoSThena ca dhaivatam / mRi ca niSAdam, svarasthAnAni vyAkhyAtAni // 3 // saptasvarAH jIvanizritAH prajJaptAH, tadyathA-SaDja isa prakAra nAma se svaroM kA kathana karake aba sUtrakAra unhIM svaroM kA kAraNa kI apekSA lekara kathana karate haiM'eesiM NaM sattaNhaM' ityAdi / zabdArtha-(eesiNaM) ina (sattasarANaM) sAta svaroM ke (sapta)sAta (sarahANA) svarasthAna (paNNattA) kahe gaye haiN| (taM jahA) ve isa prakAra se haiN|-(sjjN ca aggajIhAe) jihvA ke agra bhAga se SaDja svara bolanA cAhiye (ureNa risahaM saraM) vakSasthala se RSabhasvara bolanA cAhiye (kaMTuggaeNaM gaMdhAraM) kaNTha ke agrabhAga se gAMdhAra svara SolanA cAhiye / (majjhajIhAe majjhimaM) jihavA ke madhya bhAga se madhyama svara bolanA cAhiye / (nAsAe paMcama) nAsikA se paMcama svara polanA cAhiye (daMtoTeNa ya ghevayaM ) dantoSTha se dhaivata svara bolanA cAhiye ( muddhANeNaM ya NesAyaM bUyA) aura mUrdhA se niSAda svara bola. A pramANe svaranuM nAmanI apekSAe kathana karIne have sUtrakAra teja svAranuM kAraNanI apekSAe kathana kare che "eesiNaM sattaNhaM" tyAha zA-(eesiM NaM) / (sattasarANaM) sAta sparezanA (satta) sAta (sara. dANA) 112sthaan| (paNNattA) upAmA mA0yAM che. (taMjahA) . pramANe (sajjaM ca aggajIhAe) manA amAthI 13 212nuM yAra 42 naye (ureNaM risahaM saraM) pakSasyathA apama 212nu syAra 42vu naye. (kaMThuggaeNaM gaMdhAraM) na samAthI AdhAra 212nu syA295 42madhye (majjhajIhAe majjhima) manA madhyabhAgI madhyama 12nu nyA25 427 na. (nAsAe paMcama) nAthI paMyama:52nu yAra 42vu naye. (daMtoTeNa ya ghevayaM) inta4ithA dhaivata 212 22 / 255 42 madhye (muddhANeNaM ya NesAyaM bUyA) bhane bhUrdhAdhA niSa: 212nu syA25 42 . (saradANA viyAhiyA) mA pramANe sAta 12 sthAnAnu 4thana 42pAmA mA0yuche. a0 100
Page #807
--------------------------------------------------------------------------
________________ CO anuyogadvArasUtra 9 rausi mayUraH, kukkuTaH RSabhaM svaram / haMso rauti gAndhAraM, madhyamaM ca gavelakaH (meSAH) // 4 // atha kusumasaMbhave kAle, kokilAH paJcama svrm| SaSThaM ca sArasAH krauMcAH, niSAdaM saptamaM gajAH ||5|| saptamvarAH ajIvanizritAH prajJaptAH tadyathASaDjaM rauti mRdaGgo, gomukhI RSabhaM svaraM / dekho rauti gandhAra, madhyamaM punarjhaharI // 6 // catuzcaraNamatiSThAnA, godhikA paJcamaM svrN| ADambaro dhaivatakaM, mahAbherIzca saptamam || sU0 163 // nA cAhiye / ( saradvANA viyAhiyA) isa prakAra se sAta svarasthAna vyAkhyAta kiye haiM / (sattasarA jIvaNistriyA paNNattA ) sAta svara jIvanizrita kahe gaye haiM / (taMjahA ) ve isa prakAra se haiM - ( sajjaM ravaha maro) SaDjasvara mayUra bolatA hai (kukkuDo risahaM saraM) kukkuTa - RSabhasvara bolatA hai | ( haMso ravai gaMdhAraM ) haMsa gAMdhAra svara bolatA hai ( majjhimaM ca gavelagA) gavelaka- meSa bolate haiM / (aha kusumasaMbhave kAle koilA paMcamaM saraM ) puSpotpattikAla meM koyala paMcama svara bolatI hai (chaTuM ca sArasA kA chaThA dhaivata svara sArasa aura krauMca pakSI bolate haiN| (sattamaM nesAyaM gayA) sAtavAM jo niSAda svara hai use gaja bolate hai| (sata sarA ajIvanissiyA paNNattA) sAta svara ajIvanizrita kahe madhyama-svara gaye haiM- (naM jahA ) ve isa prakAra se haiM - ( sajjaM ravaha muyaMgo) SaDja mRdaMga bolatA hai (gomuhI risahaM saraM) gomukhI - vAdyavizeSa- RSabha svara bolatA hai / (saMkho gaMdhAraM ravai) zaMkha - gAMdhAra svara bolatA hai / (jhallarImajjhima) jhallarI madhyamasvara bolatA hai / (caucaraNapaTTANA gohiyA) (tasarA jIvaNistriyA paNNattA) sAta svre| bhavanizrita hevAmAM mAvyA (jahA) te yA prabhA che - ( sajjaM vai mauro) SaDU 4 svara mayUra - bhora-mAle che. (kukkuDo risahaM saraM) / RSabha sva2 mAse che. (majjhimaM ya gavelagA) zveta- meSa- madhyama svara se che (aha kusumasaMbhave kAle koilA paMcamaM kharaM ) puNyotpatti sabhAM-yasa payamasvara bole che. (chahUMca sArakhA koMcA) cha / dhaivata svara sArasa bhane-DauMyapakSI vizeSa mAse che. (vattamaM nesAyaM gayA) sAtameo niSAda svara hAthI mose che (prattasarA ajIvanissiyA paNNattA) sAta svre| abhUva nizrita uDevAmAM AvyA che (taMjahA) te yA pramANe - sajjaM vaha muyaMgo) SaDU 4 svara bhRhagamAMthI nANe che. (gomuhI risahaM kharaM ) AbhumI - vAdya vizeSabhAMthI RSabha svara nAmje che. (saMkho gaMdhAraM khai ) zamabhAMthI gAMdhAra svara nIuNe che. (jhallarI majjhimaM) jAsaramAMthI madhyama svara nIDaje che. (caracaraNapaTTANA gohiyA) nyAre paga lenA bhIna para bhUravAmAM
Page #808
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogacandrikA TIkA sUtra 163 kAraNato viranirUpaNam TIkA-'eesi gaM' ityAdi eteSAM saptAnAM svarANAM sapta svarasthAnAni prajJazAni, ayaM bhAvaH ete SaDjAdi saptasvarA yasmAt yasmAt sthAnAt samutpadyate tAni jihvAgrabhAgAdisvarasthA. nAnyapi saptasaMkhyakAni santi / nAbherutthito'vikArI svara Abhogato'nAbhogato vA jihAdisthAnaM prApya vizeSamAsAdayatIti tat svarasyopakArakamatastat svarasthAnamucyate, iti / tAnyeva sthAnAni darzayati-tadyathA-paDja svaram agrajihvayAagrabhUtA jihvA-agrajihvA, tayA jihvAgrabhAgena brayAt / SaDjasvarasya sthAnaM jihvAyacAroMpairoM se jamIna Upara rakhI gaI aiso godhikA-vAdyavizeSa-(paMcama saraM) paMcama svara ko bolanI hai (ADaMbarodhevayaM) ADaMbara dhevata svara ko bolatA hai (mahAbherIya sattama) aura mahAbherI saptama jo niSAda svara hai, use bolatI hai| bhAvArtha - isa stra dvArA sUtrakArane sAta svaroM ke sAta sthAnoM kA kathana kiyA hai / SaDja Adi sAta svara jila 2 sthAna se utpanna hote haiM, ve jihvAgrabhAga Adi svarotpAdaka sthAna sAta haiN| nAbhisthAna se utthita avikArI svara Abhoga (anajAna) se jihvA Adi sthAna ko prApta ho karake apane meM vizeSatA prApta kara letA hai, isaliye vaha jihavA Adi sthAna usa svara kA upakAraka hotA hai| ataH vaha usa svara kA sthAna kahA jAtA hai| sUtrakArane inhIM sAta svara sthAnoM ko yahAM dikha. lAyA hai / SaDja svara jihvAgrabhAga se yolA jAtA hai| isaliye usakA sthAna jihvAgrabhAga hai| bhAva cha. sanI gAdhirA-vAgha vizeSamAthI (paMcamaM saraM) 5yama 212 nANe (ADaMbaro ghevayaM) mAmAthI gheta 252 nIce cha. (mahAbherIya mattama) 2 mahAbherImAMthI sAtame je niSAda nAme svara che ke nIkaLe che. bhAvArtha-A sUtra vaDe sUtrakAre sAta varenA sthAnenuM kathana karyuM che. SaDUja vagere sAta vAra je je sthAna vizeSathI utpanna thAya che. te jihAgra bhAga vagere sAta svaretpAdaka sthAne che nAbhirathAnathI usthita thayela azi kArI svara Aga (jANa) thI ke anAbhoga (ajA)thI jihA vagere sthAna sudhI pahoMcIne potAnI jAtamAM eka vizeSatA meLavI le che. eTalA mATe jihA vigere sthAna te svara mATe upakAraka hoya che. ethI te te ravaranuM sthAna kahevAya che. sUtrakAre eja sAta svara sthAnenuM ahIM spaSTIkaraNa karyuM che SaDU ja svara jillA bhAgathI uccarita karavAmAM Ave che tethI tenuM nAma jihAza bhAga che.
Page #809
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogadvArI bhAga ityarthaH / nanu SaDjasvaroccAraNe kaNThAdInyapi sthAnAnyAzrIyante, aprajihAcasvarAntareSvapyAzrIyate tatkathaM SaDnAdivekaikasya svarasya aprajihAdirUpamekai sthAnamucyate ? iti cedAha-yadyapi SaDnAdayaH sarve'pi svarAH nihvAgrabhAgAdIni sarvANyapi sthAnAnyapekSante, tathApi vizeSata ekaikasvaro nihAyabhAgAdiSvekaikaM sthAnamAdAyaiva vyajyate / atastattatsvarasya tattatsthAnamuktamiti bodhyam / tathA-urasAbakSasA RSabhaM svaraM brUyAt / RSamasvarasya sthAnaM vakSo bodhyam / tathA-kaNThodgatena kaSThAdudgatam-udgatiH-svaraniSpattihetubhUtAkriyA tena gAndhAraM svaraM brUyAt / gAndhAra zaMkA-SaDja svara ke uccAraNa karane meM kaNThodika sthAnoM kA bhI sahArA lenA par3atA hai, tathA agrajihvA dUsare svaroM meM bhI upayukta hotI hai, to phira SaDUja-Adi svaroM meM se eka 2 svara kA agrajihvA Adi rUpa eka 2 sthAna pratiniyata kaise kahA jA sakatA hai ? uttara-yadyapi SaDja Adi samasta bhI svara jihUvAgrabhAga Adi rUpa samasta sthAnoM kI apekSA karate haiM, to bhI vizeSa rUpa se eka 2 svara jihavAgrabhAgAdika rUpa sthAno meM se eka 2 sthAna ko Azrita karake hI abhivyakta (prakaTa ) hotA hai| isaliye usa 2 svara kA vahavaha sthAna kahA jAtA hai| isI abhiprAya ko lekara yahAM sUtrakArane eka 2 svara kA eka eka sthAna kahA hai| vakSasthala se RSabha svara bolanA cAhiye isa kathana se yahI jAnA jAtA hai ki-'RSabha svara kA vakSa. sthala sthAna hai / svara kI niSpatti kI hetubhUta jo kriyA kaMTha se hotI zaMkA-SaDU ja svarane uccAra karatAM kaMTha vagere sthAne nA paNa AdhAra devA paDe che. temaja ajihA bIjA paNa keTalAka svaranA uccAraNa mATe sahAyabata hoya che. te pachI SaDU ja vagere svaramAMthI eka eka svaranuM ajihA vagere rUpa eka eka sthAna pratiniyata kevI rIte kahevAya? uttara-je ke SaDU ja vagere badhA vare jillA bhAga vagere badhAM sthAne upayoga kare che. chatAM e vizeSa rUpathI dareka svara jihAgra bhAgAdika sthAnemAMthI koI eka sthAnane samAzrita karIne je 2kta (uccarita) thAya che. eTalA mATe te svaranuM te sthAna kahevAya che e ja abhiprAyane laIne ahIM sUtrakAre dareka svaranuM eka eka sthAna karyuM che. vakSasthaLathI ja svaranuM uccAraNa karavuM joIe A kathanathI eja vAta spaSTa thAya che ke traNa varanuM sthAna vakSasthaLa che varanI niSpattimAM hetabhUta je kriyA kaMThathI thAya che,
Page #810
--------------------------------------------------------------------------
________________ 797 anuyogacandrikA TIkA sUtra 163 kAraNato svaranirUpaNam svarasya sthAnaM kaNTho bodhyam' tathA-madhya jihvayAjihvAyA madhyo bhAgo madhyajihvA, tayA-madhyamaM varaM vayAt / jihvAyA madhyabhAgo madhyamasvarasya sthaanmitibhaavH| tathA-nAsayA-nAsikayA paJcamaM svaraM brUyAt / pazcamasvarasya sthAnaM naasiketyrthH| tathA dantoSThena-dantoSThakriyayA dhaivataM svaraM brUyAt / dhaivatasvarasya sthAnaM dantoSThaM bodhyam / tathA-mUnAM mUrdhasthAnena niSAdaM svaraM brUyAt / niSAdasvarasya sthAnaM mUrdhA bodhyam / etAni jihvAgrabhAgAdIni sapta svarasthAnAni bhagavatA vyaakhyaataani| ityaM svarasthAnAnyuktvA sampati 'ko jIvaH kaM svaraM brUte' iti darzayati-'satta sarA jIvanistiyA' ityAdinA 'NisAyaM sattamaM gayA ityantena / arthaH spssttH| navaram-gAvazca-elakAzceti gavelakAH, yadvA gavelakAH-meSA ev| kusumasaMbhavehai, usakA nAma 'kaMThodgata' hai isase gAMdhAra svara bolA jAtA hai, ataH gAMdhAra svara kA sthAna -kaMTha hai / jihvA kA jo madhya bhAga hai-usase madhyama svara bolA jAtA hai| isa kAraNa madhyama svara kA sthAna jihvA kA madhya bhAga hai| 'nAsikA se paMma svara bolanA cAhiye' isa kathana se yahI jAnA jAtA hai-ki 'paMcama svara kA sthAna nAsikA hai|' 'danto. STha kriyA se dhaivata svara ko bolanA cAhiye' isa kathana se yahI spaSTa hotA hai ki 'dhaivata svara kA sthAna dantoSTha hai / 'mUrdhA se niSAda svara bolanA cAhiye' isase yahI jAnA jAtA hai ki 'nipAda svara kA sthAna mUrdhA hai / ' ye jihvAgrabhAgAdika sasastharasthAna bhagavAn ne kahe haiN| isa prakAra sAta svaroM ke sthAna kahakara sUcakArane punaH yaha batalAyA hai ki-kauna 2 jIva kisa 2 svara ko polatA hai-? "gavelaka" meM gau aura elaka ye do prANI Aye haiN| athavA gavelaka kA artha meSa tenuM nAma kaThoddagata che. enAthI gAMdhAra svara uccarita thAya che ethI gAMdhAra svaranuM nAma kaMTha che. jihAnA madhya bhAgathI madhyama svaranuM uccAraNa thAya che. ethI jillAne madhya bhAga madhyama svaranuM sthAna che nAkathI paMcama svaranuM uccAraNa karavuM joIe A kathanathI A vAta spaSTa thAya che ke paMcama varanuM sthAna nAsikA che. datteSTi kriyAthI dhivata svara bela joIe A kathanathI eja vAta jaNAya che ke daivata svaranuM sthAna dantaka che mUrdhAthI niSAda svara bela joIe ethI e vAta jaNAya che ke, niSAda javaranuM sthAna mUrdhA che e jihAgra bhAga vagere samasvara sthAno bhagavAne kahyA che. A pramANe saptasvarAnA sthAna viSe mAhitI ApIne sUtrakAra karI e batAve che ke-kayA kayA cho kayA kayA svarathI bole che? " gavelakamAM ga ane elaka e be prANuo che athavA galakano artha meSa paNa che.
Page #811
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAle basantasamaye / atha yasmAt yasmAt vAyAd yo yaH svaro nirganchAsa, taM tamAha-tadyathA-tadarzayati-'satta sarA ajIvanissiyA' ityAdinA 'mahAbhese ya sattamaM' ityantena / arthaH spssttH| navaraM-gomukhI yasyA mukhe gozRGgAdi vastu sthApyate sA 'kAilA' ityaparanAmnA prsiddhaa| catuzcaraNamatiSThAnA godhikAra caturbhizcaraNaiH pratiSThAnaM bhuvi yasyAH sA tathAbhUtA godhikA-godhaiva gopikA carmAvanaddhA dardariketyaparanAmnA pasiddhA vaayvishessH| ADambara:=paTahaH / saptamaMjha niSAdam / atredaM bodhyam-yadyapi mRdaGgAdi janiteSu svareSu nAbhyuraHkaNThAyuspadya mAnarUpo vyutpattyarthoM na ghaTate, tathApi-mRdaGgAdi vAdyebhyaH SaDjAdisvarasAH svarA utpadyante / ataeva teSAM mRdaGgAdhanIvanizritatvamuktam ||muu0163|| saMpati eSAM saptasvarANAM lakSaNAnyAha__ mUlam-e esiM NaM sattaNhaM sarANaM satta saralakkhaNA paNNattA, taM jahA-sajeNa lahaI vitti, kayaM ca na viNassai / gAvo pusA ya mittA ya, nArINaM hoi vllho||1|| risaheNa u esajaM, seNAbhI hai / kusumasaMbhavakAla kA tAtparya vasanta Rtu se hai| jisake mukha para gozrRMga Adi sthApita kiyA jAtA hai tathA jisakA dUsarA nAma 'kAhalA' hai, vaha vAdyavizeSa 'gomukhI' kahalAtA hai / catuzcaraNa prati. ThAnA godhikA bhI eka prakAra kA vAdyavizeSa hotA hai isa kA nAma 'dardarikA' hai| yaha camar3e se maDhA huA hotA hai / 'ADambara' payaha ko kahate haiM / yadyapi mRdaGga Adi janita svaroM meM nAbhi uras kaNTha Adi se utpanna honA rUpa vyutpatyartha ghaTita nahIM hotA hai, to bhI mRdaMga Adi vAyoM se SaDja Adi svaroM ke sadRza svara utpanna hote haiM, isaliye unheM mRdaMgarUpa ajIva se nizrita kahA hai ||suu0163|| kasama saMbhavakAla eTale vasaMta Rtu che jenAM mukha para govaMga, vagere sthApita karavAmAM Ave che temaja jenuM bIjuM nAma "kAhalA" che te vAvavizeSa "gomukhI' kahevAya che catuzcaraNa pratiSThAnA gAdhikA paNa eka vAdya vizeSa che enuM nAma "dardarikA" che. e cAmaDIthI banAveluM hoya che "ADaMbara" paTane kahe che. jo ke mRdaMga vagerethI utpanna svaramAM nAbhi, urasa, kaMTha vagerethI utpatti rUpa vyutpatyartha nIkaLatuM nathI, chatAM e muhaMga vagere vAghothI SaDraja vagere savanI jema ja savara upana thAya che. ethI temane mRdaMga rUpa achavathI nizrita kathA che. sU0163
Page #812
--------------------------------------------------------------------------
________________ 799 manuyogacandrikA TIkA sUtra 164 saptasvaralakSaNanirUpaNam vaccaM dhaNANi ya / vAtha gaMdhamalaMkAraM, ithio sayaNANi yaa||2|| gaMdhAre gIyajuttiNNA, vajjavittI klaahiyaa| havati kaiNo paNNA, je aNNe stthpaargaa||3|| majjhimassarasaMpannA, havaMti suhajIviNo / khAyaI piyaI deI, majjhi mssrmssio||4|| paMcamassarasaMpannA havaMti puDhavIvaI / sUrA saMgahakattAro anneggnnnaaygaa||5||dhevyssrsNpnnaavNti klhppiyaa| sAuNiyA vagguriyA, soyariyA macchabaMdhA ya // 6|| caMDAlA muTriyA meyA, je anne paavkaaminno| goghAtagA ya je borA, NisAyaM saramassiyA ||7||suu0164|| chAyA-eteSAM khalu saptAnAM svarANAM sapta svaralakSamAni prajJazAni, tadyathASaDjena labhate vRti, kRtaM ca na vinazyati / gAvaH putrAzca mitrANi ca, nArINAM aba sUtrakAra ina sAta svaroM ke lakSaNoM ko kahate haiM"eesi NaM sattaNhaM" ityaadi| zabdArtha-(eesiM sattaNhaM sarANaM ina sAta svaroM ke (saralakavaNA svara lakSaNa-tat tat-phala kI prApti ke anusAra varava-satta) sAta (paNNattA) kahe gaye haiN| (taMjahA) ve isa prakAra se hai-(samjeNa vittilahaI) Sahaja svara se manuSya-AjIvikA prApta karatA hai| (kayaM ca Na viNa saDa) tathA SaDja svaravAle vyakti kA kRtakarma naSTa nahIM hotA hai| (gAvo puttA ya mittA ya nArINa hoi vallaho) isa ko gAyeM putra aura have sUtrakAra e sAta svarenA lakSaNa kare che- "eesi NaM sattaNhaM" yAha zahAtha-(eesiNaM sattaNDaM sarANaM) se sAta svarAnA (saralakkhaNA) 5123kSaya-te tAnI prAsinI apekSA 112tatva (matta) sAta (paNNattA) 3. qui mAyA che (taMjahA) te me mA pramANe cha (sajjeNa vittaM laiI) 534 svarathI bhArasa mAvidha prAsare che (kayaMca Na viNassai) tebhara 5304 212pANI vyati sAnA tinAtha pAmatA nathI arthAt / siddha 42 che. (gAvo puttA ya mittA ya nArIrNa hoi vallaho) mAna Aye putra mana bhitra DAya che. zrImAna se hara
Page #813
--------------------------------------------------------------------------
________________ 800 bhavati vllbhH||1|| RSameNa tu aizvarya senApatyaM dhanAni ca / vastragandham alaMkAra, striyaH zayanAni ca // 2 // gAndhAre gItayuktijJAH vayavRttayaH klaadhikaaH| bhavanti kavayo prAjJAH, ye anye zAstrapAragAH // 3 // madhyama svarasampamA bhavanti-sukhajIvinaH / khAdati pibati dadAti, madhyamasvaramAzritaH // 4 // paJcamasvarasampamA mitra hote haiN| yaha striyoM ko bahuta pyArA hotA hai| (risaheNa u esajja) RSabha svara se manuSya aizvarya-IzanazaktivAlA-hotA hai (seNAbaccaM dhaNANiya) isa svara ke prabhAva se vaha senApatitva ko dhana ko, (vasthagaMdhamalaMkAraM ityio sayaNANi ya) vastroM ko gaMdhapadArthoM ko, asaM kAroM ko, striyoM ko, aura zayanoM ko pAtA hai| (gaMdhAre gIyajuklipaNA) gAndhAra svara se gAnA gAnevAle manuSya (vajavittI kalAhiyA) zreSTha AjIvikAvAle hote haiM tathA kalAoM ke jJAtAoM meM ziromaNi hote haiN| (kaiNo paNNA havaMti) kavi-kAvyakarttA-hote haiM athavA-"kahaNokRtinaH" isa chAyA pakSa meM kartavyazIla hote haiN| prAjJaH-sadarodha saMpanna-hote haiM / (je aNNe satyapAragA) tathA jo pUrvokta gIta yuktijJa Adi koM se jo bhinna hote haiM-ve, sakalazAstroM meM niSNAta hote haiN| (majjhimassarasaMpannA) jo madhyama svara se yukta hote haiM, ve (suhajIviNo havaMti) sukhajIvi hote haiM / (khApaI piyaI deI majjhimassaramassio) sukhajIvi kaise hote haiM ? isI bAta ko sUtrakAra kahate haiM ki ve susvAdu bhojana ko manamAnA khAte haiM, dugdhAdi kA pAna karate haiN| dUsaroM ko priya khAya cha (risaheNa u esijja) 75212thI bhAsa bhaizya-zana zasta sapa-na-DAya che. (seNAvaccaM dhaNANi ya) mA 512nA prabhAthI senApatipana, dhanane, (vatthagaMdhamalaMkAra ithio sayaNANiya) pasI, bhArthI, mare, zrIzA, tamala zayanAne meve che. (gaMdhAre gIya juttiNNA) gAndhAra 212thI gaanaa| bhaannuse| (vajjavittI kalAhiyA) zreSTha mAvimA ya cha tara sAvimA zre04 gAya che. (kaiNovaNNA havaMti) 102 hAya cha athavA 'kaiNo-kRtinaH' mA chAyA pakSamA 40lasAya che prAjJa:-sahAya apa hAya che. (je aNNe satyapAragA) tama pUjita ta yutiza vagerekI bhinna DAya cha t| sa zAloma nita cha. (majjhimamarasaMpannA) 2 / madhyama 212 sa5-- ya che te (suhajIviNo hati) sumalava hAya che. (vAyaI piyaI deI, majjhimassaramassio) subhaTarI che? eja vAtane sUtrakAra have spaSTa kare che-ke teo pitAnI IcchA
Page #814
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 164 saptasvaralakSaNanirUpaNam bhavanti pRthivIpatayaH / zUrAH saMgrahakartAraH, anekagaNanAyakAH // 5 // dhaivatasvarasampannA bhavanti kalahapiyAH / zAkunikA vAgurikAH saukarikA matsyabandhAzca // 6 // cANDAlAmauSTikAH seyA ye anye pApakarmANaH / goghAtakAzca ye corA niSAdaM svaramAzritAH // 7 // sU0 164 // bhI isI prakAra se khilAte pilAte rahate haiM / (paMcamassarasaMpannA havaMti puDhavIvaI) jo paMcamasvara se yukta hote haiM ve pRthivIpati hote haiN| (sUrA saMgahakattAro aNegagaNanAyagA) zUravIra hote haiM, saMgraha karanevAle hote haiM aura aneka gaNoM ke nAyaka hote haiN| tathA jA (dhevayassarasaMpannA havaMti kalahappiyA) jo dhaivatasvaravAle hote haiM ve kalahapriya hote haiM-lar3AI jhagaDA karanA unheM bahuta pasanda AtA hai| (sAuNiyAvagguriyA soyariyA, macchayaMdhA ya) zAkunika-pakSiyoM kA zikAra karanevAle, hote haiM, vAgurika-hariNoM kI hatyA karanevAle hote haiM, saukarika-suaroM kA zikAra karanevAle, hote haiM, aura matsyabaMdhamachaliyoM ko mAranevAle, hote haiM ! (caMDAlA) tathA jo cAMDAla-raudrakarmA haiM (muTThiyA) muSTi se prahAra karanevAle haiM (seyA) adhama jAtIya haiM-(je anne pAvakasmiNo) tathA inase bhinna jo pApa karmoM meM parAyaNa bane hue prANI haiM, tathA jo (goghAtagA) goghAta karanevAle haiM (je corA) jo corI karanevAle haiM (NisAyaM saramassiyA)ve saya niSAda svara se Azrita mujama tRptidAyaka susvAdu bhojana meLave che. dUdha vagere pIve che. bIjAone 5 mevI zata mAtA pI.patA 2 che. (paMcamassarasaMpannA havaMti puDhavIvaI) 2 // 5yama 212 sapanna ya cha ta pRthvIpati DAya: che. (sUrA saMgahakattAro aNegagaNanAyagA) zUravI2 saya cha, saha 42nA2 DAya cha bhane / gAnA netA DAya che (dhevayassarasaMpannA) tebha re dhaivata 212. pApAya che. (havaMti kalahapriyA) te 4 priya hAya cha , sa, ta:212 tebhane ma game che. (sAuNiyA vagguriyA soyariyA, manbaMdhA ya) - nika-pakSIone zikAra karanAra hoya che vArika-haraNanI hatyA karanArA hoya che saukarikasUvarano zikAra kare che ane matsya baMdha-mAchalIone bhAranA2 DAya che. (caMDAlA) tama yAMsa-zA -cha, (mudriyA) bhuSTipAra 42naa2| DAya che. (seyA) adhama ta DAya cha (je anne pAvakammiNo) tamana memanAthI minna 2 5 / 5 mA 21 22 cha tayA 2 (goghAtagA) go15 42nA2 DAya che (je corA) 2 // yorI 42naa| 2. (NikhAya 'sara a0 101
Page #815
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogahAraraNe TIkA-'eesiNa' ityAdi eteSAM saptAnAM svarANAM sapta svaralakSaNAnitattatphalaprAptyanusArINi svarasaccAni kathitAni / tAnyeva phaLata Aha-tadyathA-SaDjena labhate vRttim' ityAdibhiH saptabhiH zlokaH / tathAhi-SaDjena svareNa jano vRti jIvikAM lbhte| tathA SaDnasvaravato janasya kRtaM karma vinaSTaM na bhavati saphalameva bhvtiityrthH| tasya gAvaH putrA mitrANi ca bhavanti / tathA sa strINAM vallabhaH priyazca bhavati / RSameNa svareNa tu aizvaryam IzanazaktimattvaM, senApatyaM-senApatitvaM, dhanAni, vastragandham vastrANi gandhAMzca, alaMkAraM striyaH zayanAni ca labhate / tathA-gAndhAre gAndhArasvare gItayuktijJAH gItayojanAvettAraH-gAndhArasvaragAnakAra ityarthaH, varyavRttayaH-varyAH zreSThA vRtiH jIvikA yeSAM te tathA-zreSThajIvikAvantaH, kalAdhikA:-kalAbhiradhikA kalAjJeSu murdhanyAzca bhavanti / tathA-kavayaH kAvyakAraH, 'kRtinaH' iticchAyApakSe- kattavyazIlAH, prAjJAsabodhAzca bhavanti / ye anye pUrvoktabhyo gItayuktijJAdibhyo ye bhinnA bhavanti te zAstrapAragAH sakala zAstra. niSNAtA bhavanti / tayA-madhyamasvarasampannAstu sukhajIvinaH=sukhena jIvituM zIlA bhavanti / sukhajIvitvameva prakaTayati madhyamasvaramAzrito jano hi khAdati-susvAdu bhojanaM bhuGkte, pibati dugdhAdipAnaM karoti, dadAti anyAnapi bhojayati pAyapati ca / paJcamasvarasampannAstu pRthivIpatayo bhavanti, tathA-zurAH saMgrahakartAraH anekagaNanAyakAca bhavanti / tathA-dhaivatasvarasampannAstu kalahapriyA:-klezakArakA bhavanti tathA-zakunikAH-zakunena zyenena paryaTanti, zakunAn=pakSiNo ghnanti vA zakunikA: pakSighAtakA lubdhakavizeSAH / vAgurikA:-vAgurA-mRgabandhinI, tayA carantIti vAgurikAH hariNaghAtakA lubdhakavizeSAH, saukarikAH sUkareNasUkaravadhArtha caranti, sUkarAn ghnanti vA saukarikAHkaraghAtakA lubdhakavizeSAH, tathA-matsyabandhAH matsyaghAtinazca bhavantIti / tathA-ye cANDAlA: cANDakarmANaH, mauSTikaH-muSTiH praharaNaM yeSAM te tathA, muSTibhiH paharaNazIlA ityarthaH, seyAH adhamajAtIyA manuSyAzca santi, ebhyo'nye ca ye pApakarmANaH= pApakarmaparAyaNAH santi, tathA ca ye goghAtakAH santi, ye ca caurAH santi, te sarve niSAdasvaramAzritA vijJeyAH iti / eSa pAThaH sthAnAgAnusAreNa vyakhyAto pRhItazca ||suu0 164 // hai, aisA jAnanA cAhiye / yaha pATha sthAnAGga ke anusAra vyAkhyAta kiyA hai-aura vahIM se kiyA hai| suu0164|| massio) a nibhA 252nu syA25 43 cha sthAnA prabhAra mA 48 mahI vyAkhyAta karavAmAM AvyuM che-ane tyAMthI ja levAmAM Avyo che. sU164
Page #816
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanuyogacandrikA TIkA sUtra 165 svarANAM grAmAna mUrcchanAMzcanirUpaNam 803 athaiSAM svarANAM grAmAn ekaikagrAmasya mUchanAzcAha mUlam-eesiM gaM sattaNhaM sarANaM tao gAmA paNNattA, taM jahA-sajagAme majjhimagAme gNdhaargaame| sajagAmassaNaM satta mucchaNAo paNNattAo, taM jahA-maMgIkoravIyA harI ya, rayaNI ya sArakaMtA y| chaTThI ya sArasI nAma, suddhasajjA ya sttmaa||1|| majjhimagAmassa NaM satta mucchaNAo paNNattAo, taM jahA-uttara maMdA rayaNI, uttarA uttarA smaa| samokaMtA ya sovIrA, abhIrU havai sattamA // 2 // gaMdhAragAmassa NaM satta mucchaNAo paNNattAo, taM jahA-naMdI ya khuDDiyA pUrimA ya, cautthI ya suddhagaMdhArA / uttaragaMdhArA vi ya, paMcamiyA havai mucchA u||3|| suduttara mAyAmA, sA chaTThI niyamaso u nnaayvvaa| aha uttarAyayA koDimA ya sA sattamI mucchA ||4||suu0165|| chAyA-eteSAM khalu saptAnAM svarANAM trayo grAmA prajJaptAH, tadyathA SaDja: prAmaH madhyamagrAmaH gAndhAragrAmaH / SaDjagrAmasya khalu sapta mUcrchanAH prajJaptA, aba sUtrakAra ina svaroM ke grAmoM ko aura eka eka grAma kI mULa. nAoM ko kahate haiM-"eesiM NaM sattaNhaM sarANaM" ityAdi / zabdArtha-(eesi NaM sattaNhaM sarANaM) ina sAtasvaroM ke (tao gAmA paNNattA) tIna grAma kahe gaye haiM / (taM jahA) ve isaprakAra haiM-(sajjagome, majhimagAme gaMdhAragAme) 1 SaDja grAma, 2, madhyamagrAma, 3 gAndhAragrAma, / (sajjagAmassa NaM sattamucchaNAo paNNatAo) SaDja-grAma kI sAta have sUvakAra A svaranA grAma ane dareke dareka grAmanI macchanAo viSa prayana re The-" eesiM NaM sattaNhaM sarANaM "tyAha sAtha-(eesi NaM sattaNhaM sarANaM) mA sAta 1zanA (tao gAmA paNNacA) 1 AbhA upAya che (taMjahA) te mA prabhArI cha. (sajjagAme, manimamagAme gaMdhAragAme) 150 grAma, 2 madhyama zrAma, 3 gAndhArAma. (sanja. gAmasma NaM sattamucchaNA o pagattAo) para AmanI sAta bhuuchnaa| .
Page #817
--------------------------------------------------------------------------
________________ 804 anuyogadvArasye tadyathA -maGgI kauravIyA harizca, rajanI ca sArakAntA ca / SaSThI ca sArasInAma, zuddhaSaDjA ca saptamI // 1 // madhyamagrAmasya khalu sapta mUrcchanAH prajJatAH, tadyathAuttaramandA rajanI uttarA uttarasamA / samavakrAntA ca sauvIrA, amIrubhavati saptamI // 2 // gAndhAragrAmasya khalu saptamUrcchanAH prajJaptAH, tadyathA-nandI ca kSudrikA pUrimA ca caturthI ca zuddhagAndhArA / uttaragAndhArA'pi ca sA paJcamikA bhavati mR. // 3 // suSThUttarAyAmA sA SaSThI niyamazastu jJAtavyA / atha uttarAyatA koTimA ca sA saptamImUrchA ||4||tr0165|| mUrchanAe~ kahI haiN| (taM jahA) ve isaprakAra se haiM-(maMgI koravvIyA harI ya, rayaNIya sArakaMtAya chaTThI ya sArasInAma suddhasajjAya sattamA)1 maMgI, 2 kauravIyA, 3 hari, 4 rajanI, 5 sArakAntA, chaThIsArasI aura sAtavIM zuddha SaDjA / (majjhimagAmasta NaM sattamucchaNAo paNNattAo) madhyama grAma kI sAta mUrchanAe~ kahI haiM / (taM jahA) ve isa prakAra se haiM-(uttaramaMdA rayaNI uttarA uttarA samA samokaMtA ya sovIrA, abhIrU havai sattamA) 1 uttara maMdA, 2 rajanI, 3 uttarA 4 uttarasamA, samavakrAntA, 6sauvIrA aura sAtavIM abhIrU / (gaMdhAragAmassa NaM sattamucchaNAo paNNattAo) gAMdhAra grAmakI sAta murchanAe~ kahI haiN| (taM jahA-) ve isaprakAra se haiM. (naMdIya khuDDiyA, pUrimA ya, cautthIya suddhagaMdhArA / uttaragaMdhArA viya paMcamiyA havai mucchAu) nandI, kSudikA, pUrimA, cauthI, zuddha gAndhArA, pAMcavIM uttaragAMdhArA (suTu ttaramAyAsA chaTThI niyamaso u NA mA bhAvI cha. (taMjahA) te bhA prabhArI cha (maMgI koravvIyA harI ya, rayaNIya mArakaMtA ya chaTThIya sArasI nAma suddhamajjA ya sattamA) 1 mA, 2 12vIyA, 372, 4 2ganI 5 sAntA , 6 sarasI bhane 7 zuddhaghaDU (majhima mAmaspa NaM sattamucchaNAo paNNatAo) madhyama prAmanI sAta bhuuchnaa| 4upAya che. (taMjahA) te 41 pramANe che (uttara-maMdA rayaNI uttarA uttarA samA samokaMtA ya sovIrA, abhIrU havai sattamA) 1 uttaramA, 2 204nI, 3 uttarA, 4 uttarasamA, 5 samavakrAMtA 6 sauvIrA, 7 ane abhIruM (gaMdhAragrAmassaNaM sattamucchaNAo paNNattAo) gAMdhAra zrAmanI sAta bhUcha. nAma upAmA mAkI che. (tajahA) a mA pramANe cha:-(naMdI ya khuDDiyA, pUrimA ya, ca utyIya, suddhagaMdhArA uttaragaMdhArA vi ya paMcamiyA havai mucchA) nahI, 26driA, 3 5RI, 4 zuddha dhA2, 5ttara gaaNdhaa| (suThuttarayAmA sA chaTThI niyamaso u NAyavvA ahaM uttarAyayA koDimA yasA khattamI mucchA) 6 suDuttarAyAma ane 7 mUcha uttarAyatA kaTimA.
Page #818
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhogacandrikA TIkA sUtra 165 svarANAM grAmAna mUrcchanAMzca nirUpaNam 805 TIkA- eesipa' ityAdi vyAkhyA spssttaa|-ayN bhAvaH-mUrcchanAnAM sasamUhaH SaDjAdividhA grAmo vizeyaH / ekaikasmin grAme tu saptasaptamUrcchanA bhavanti / tataH saptasvarANAmanyAnyasvaravizeSAn utpAdayato gAyakasya ekaviMzatirmurchanA bhaNitAH / kartA ca . mUchita itra tAH karotIti mUrcchanA ucyante, mUrcchaniva vAsakartA tAH karotIti murchanA ucyante iti / maGgIprabhRtInAmekaviMzatimUrcchanAnAM svaravizeSAH pUrvagatasvaramAbhRte bhnnitaa;| idAnIM te . tadvinirgatebhyo bharatAdinirmitazAstrebhyo vijheyAH // 0165 // pavvA / aha uttarAyayA koDimA ya sA sattamI mucchA) chaThI suSThUttarAyAmA aura sAtavIM murchA uttarAyatA kottimaa| bhAvArtha-isakA bhAva yaha hai ki mUchanAoM kA jo samUha hai usa samUha se yukta jo SaDUja Adi grAma hai, aura ve tIna prakAra ke haiN| eka 2 grAma meM sAta 2 mUrchanAe~ hotI haiM / isa kAraNa sAta svaroM ke anya anya vizeSa svaroM ko utpanna karane vAle gAyaka kI 21 murcha. nAe~ kahI gaI haiM gAyanakartA mUcchita hue athavA mAnoM ke jaisA mUcchita sA hokara-unhe karatA hai isaliye mUrcchanA kahalAtI haiN| maMgI Adi21 mUrcchanAoM ke svara vizeSa pUrva saMbandhI svara prAbhRta meM kahe hue hai| isa samaya ve, svara prAmRta se nirgata hue zAstroM se jinhe ki bharata Adi-nATayakAroM ne banAye haiM / unase jAne jA sakate haiM ||suu0 165 // | bhAvArtha-ene bhAvArtha A pramANe che ke mUchanAone je samUha che ane te samayathI yukta je Saja vagere gAmo che te traNa prakAranA kahevAmAM AvyA che dareke dareka gAmamAM sAta mUcchanAo hoya che. ethI sAtasvaranA judA judA vizeSa svarone utpanna karanArA gAyakanI jema 21 mUrachanAo kahevAmAM AvI che. gAyaka mUchita (bebhAna) thayelAnI jema athavA jANe ke mUchitanI jema thaIne tamane kahe che. eTalA mATe eo mUcchanAo kahevAya che maMgI vagere 21 mUcchanAonA svara vizeSa pUrvasaMbaMdhI svara prAbhRtamAM kahevAmAM AvyA che. hamaNA te vara prAbhUtathI nirgata thayelA zAstro vaDe-ke jemane bhArata vagere nATyazAstrakAroe banAvyA che jANI zakAya che. sU165
Page #819
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogadvAra ete saptasvarAH kuto bhavanti ? ityAdi praznacatuSTayapUrvANi taduttarANi procyante mUlam-satta sarA kao saMbhavaMti ? gIyasta kA havaMti joNI? kai samayA ussAsA ? kai vA gIyassa AgArA ? // 1 // satta sarA nAbhIo havaMti, gIyaM ca ruiyajoNiyaM / pAyasamA UsAsA, tiNNi ya gIyassa AgArA // 2 // Aimiu ArabhaMtA samunvahaMtA ya mjjhgaarNmi| avasANe tajjavito, tinni ya gIyassa AgArA ||3||suu0166|| chAyA- sapta svarAH kutaH saMbhavanti ? gItasya kA bhavanti yonayaH ? kati samayA ucchvAsAH ? kati vA gItasya AkArAH // 1 // saptasvarA nAbhito, bhavanti, gItaM ca ruditayonikam / pAdasamAucchvAsAH, trayazca gItasya A ye sAta svara kahAM se hote haiM ityAdi jo cAra prazna haiM unakA udbhA vana karate hue sUtrakAra unakA uttara dete haiM "sattasarA kao" ityaadi| zabdArtha-(sattasarA ko saMbhavaMti) prazna-sAta svara kahAM se utpanna hote hai ? (gIyasta kA havaMti joNI) gIta kI jAtiyAM kyA hai ? (kA samayA ussAsA?) gIta ke ucchvAsa kitane samaya ke pramANavAle hote haiM (kati vA gIyassa AgArA) gIta ke AkAra kitane hote hai ? uttara-(sattasaranAbhIo havaMti) sAta svara nAbhi se utpanna hote haiN| (gIyaM ca rupajoNiyaM) gIta ruditayonika hotA hai| (pAyasamA UsAsA) pAda sama ucchvAsa hote haiM / (gIyassa tiNi AgArA) gIta ke tIna e sAta svare kayAMthI pragaTa thAya che vagere je cAra prazno che temanuM uddabhAvana karatAM sUtrakAra temanA javAbamAM kahe che ke " sattasarA kao" tyAha zahAtha-(sattasarA kao saMbhavaMti) prazna saat-12| yAthI pana yAya cha 1 (gIyAsa kA havaMti joNI) tAnA apatti sthAna yA cha 1 (kaisamayA ussAsA) jItanA vAsa sA samayanA pramANANAya 1(kati vAgIyassa AgArA) bhItanA maa2| 2 DAya che ? uttara-(satta sara nAbhoo havaMti) sAta 252 / nAliyAcI panna yA 7. (gIyaM ca ruyajoNiyaM) bhAta uhita nisaya cha (pAyasamA usAsA)
Page #820
--------------------------------------------------------------------------
________________ 807 basubogandrikA TIkA sUtra 166 svarotpattinirUpaNam kArAH // 2 // AdimRdum AramamANAH samudahantazca madhyakAre / avasAne kSapayantaH, prayo'pi gItasya aakaaraaH||3|| s166|| TokA-'satta sarA' ityAdi ete SaDjAdisaptasvarAH kutaH saMbhavanti utpadhante ? tathA-gItasya kA yonayo-jAtayo bhavanti ? tathA gItasya kati samayA=kiyatkAla pramANA ucchvAsA bhavanti ? tathA-gItasya kati vA=kiyanto vA AkArA:= AkRtayaH-svarUpANi bhavanti ? iti catvAraH prshnaaH| uttarayati-SaDjAdayaH sapta svarA nAmito bhvnti-jaaynte| gItaM ca ruditayonikam-ruditaM poniH samAnarUpatayA jAti yasya tattathAvidhaM bhavati, gItaM rodanasamAnaM bhavatI tyarthaH / ucchanAsAzca pAdasamA bhavanti / yAvatA samayena vRttasya pAdaH samApyate AkAra hote haiN| (Aimiu ArabhaMtA, samuvvahaMtA ya majhagAraMmi, avasANe tajavito tinniya gIyassa AgArA) sarvaprathama gIta mRdudhvanivAlA hotA hai / madhyabhAga meM vaha tejadhvanivAlA aura anta meM mandradhvanivAlA hotA haiN| ___ bhAvArtha-sUtrakAra ne isa sUtra dvArA " SaDja Adi sAta svara kahAM se utpanna hote haiM ? gIta kI jAtiyAM kyA hai ? gIta ke ucchavAsoM ke samaya kA pramANa kitane haiM, aura gIta kisa AkAra kA hotA hai ?" ina cAra praznoM ke uttara diye haiM / isameM unhoM ne yaha prakaTa kiyA hai ki-ye pUrvokta SaDUja Adi sAta svara nAbhisthAna se utpanna hote haiN| gIta rone kI jAti ke jaisA hotA hai| yahAM yoni zabda kA artha jAti hai| chanda kA pAda jitane samaya meM samApta hotA hai utanA hI samaya gIta ke pAsa 231Asa DAya che. (gIyassa tiNNi AgArA) gItanA 3 bhAra DAya che. (Aimiu ArabhaMtA, samuvvahaMtA ya majamagAraMmi avasANe tajjavito tinniya gIyassa AgAga) sa prathama gIta pani yukta hAya che. mdhybhAgamAM te tIvradhvani yukta hoya che ane chevaTe mandradhvani yukta hoya che. sApAya-sUtramAre sA sUtra 1 " SaDja" mere sAta 112 / jyAMcA utpana thayA che? gItanA utpatti sthAna kyAM che? gItanA ucchavAsonuM pramANa keTaluM che? ane gItane AkAra kaI jAtane che? e cAra praznonA javAba ApavAmAM AvyA che. AmAM temaNe spaSTa e che ke pUrvokta SaDaja vagere sAta vAra nAbhisthAnamAMthI upana thayA che gItanI jJAti rudana jevI hoya che. ahIM ni zabdane
Page #821
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhayogazapaye tAvatsamayA gIte ucchvAsA bhavantItyarthaH / tathA-gItasya AkArAzca ko bhavanti / tAne vAha-bhAdima Adau pArambhe mRduM gItadhvanimArabhamANAH, madhyakAre madhyabhAge samudvahantaH=mahatI gItadhvani kurvantaH, ca-punaH avasAne ante kSapayantaHgItadhvani mandrokurvantazca gAyakA gItaM gAyanti / ato gAne svara: Adau mRduH, madhye tAraH, ante ca mandro bhavati / tatazca mRdutAramandradhvanirUpAtraya AkArA gItasya vijnyeyaaH||10||16|| sampati gote heyopAdeyAdikaM pravaktumupakramate mUlam-chaddose aDhaguNe, tiNi ya vittAiM do ya bhnniiio| jANAhii sogAhii, susikkhio rNgmoNmi||1|| bhIyaM duyaM rahassaM, gAyaMto mAya gAhi uttAlaM / kAkasptaramaNuNAsaM, caM hoMti gIyassa chddosaa||2|| puNNaM rattaM ca alaMkiyaM ca vattaM tahA avighuttuN| mahuraM samaM sulaliyaM aTuguNA hoti giiyss||3|| urakaMThasirapatatthaM, gijjai mauyaribhiyapadabaddhaM / samatAlapaDu. kkhevaM, sattassarasIbharaM giiyN||4|| nidosaM sAramaMtaMca, heujuttamalaM. kiyN| uvaNIyaM sovayAraM ca, miyaM mahurameva y||5|| samaM addhaucchvAsoM kA hai| gAnevAle sabase pahile gIta ko mRdhvani me prAraMbha karate haiM, phira bIca meM use jora kI AvAja meM gAte haiM bAda meM anta meM mandradhvani se use samApta karate haiN| isaliye gAne meM svara Adi meM mRdu, madhya meM tAra, aura anta meM maMda hotA hai-ataH mRdu, tAra, aura mandra ina tIna dhvanirUpa AkAra gAne ke jAnane cAhiye ||suu0166 // artha jAti che. chandane pAda (caraNa) jeTalA samayamAM samApta thAya che teTale ja samaya gItanA uchUvAne che gAyake sau pahelAM gItane mRduddhatithI prAraMbha kare che. pachI madhyamAM moTA svare tene gAya che tyAra pachI aa maMdravRnimAM tene samApta kare che. eTalA mATe gAtI vakhate arajamAM muda mayamAM svara tAra ane aMtamAM vara maMda hoya che ethI mR, tA ane mandra A traNa ivani rUpa AkAra gItane samajavuM joIe, pannavalakag
Page #822
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 167 gIte heyopAdeyanirUpaNam 809 samaM cetra, savvattha visamaM ca jaM / tiNi vittapayArAI, cautthaM novalabbhai // 6 // sakkayA pAyayA ceva, duhA bhaNiIo AhiyA / saramaMDalaMmi gijaMte, pasatthA isi bhAsiyA // 7 // kesI gAyai mahuraM kesI gAyai kharaM ca rukkhaM ca / kesI gAyai cauraM, kesI ya vilaMbiyaM dutaM kesI ? // 8 // vistaraM puNa kerisI - sAmA gAyai mahuraM, kAlI gAya kharaM ca rukkhaM c| gorI gAyai cauraM, kANAvilambaM dutaM ca aMdhA // 9 // vissaraM puNa piMgalA, taMtisamaM tAlasamaM, pAyasamaM layasamaM gahasamaM ca / nIsasiUsa siyasamaM, saMcArasamaM sarA santa // 10 // satasarA tao gAmA mucchaNA ekavIsaI | tANA egUNapaNNAsaM, sammattaM saramaMDalaM // 11 // se taM sattanAme // sU0 167 // chAyA - SaDdoSAn aSTaguNAn trINi ca vRttAni ca bhaNitI / jJAsyati sa gAsyati suzikSito raGgamadhye // 1 // bhItaM drutaM hrasvaM gAyan mA ca gAya uttAlam / kAkasvaramanunA ca bhavanti geyasya SaDdoSAH || 2 || pUrNe raktaM ca alaMkRtaM ca vyaktaM tathA avighuSTam | madhuraM samaM sulalitam aSTaguNA bhavanti geyasya || 3 || uraH kaNThaziraH prazastaM ca gIyate mRduka - ribhita- padabaddham / samatAla pratyutkSepaM saptasvarasIbharaM gItam ||4|| nirdoSaM sArakhacca hetuyuktamalaMkRtam / upanItaM sopacAraM ca, mitaM madhurameva ca // 5 // samam ardhasamaM caitra, sarvatra viSamaM ca yat / trayo vRttaprakArAH, caturthaH nopalabhyate // 6 // saMskRtAH prAkRtAzcaiva dvividhA bhagitaya AkhyAtAH / svaramaNDale gIyante prazastA RSibhASitAH // 7 // kIdRzI gAyati madhuraM ? kIdRzI gAyati kharaM ca rUkSaM ca 1 // kIdRzI gAyati caturaM ? kIdRzI ca vilambitaM druta kIdRzI ? // 8 // visvaraM punaH kIdRzI ? zyAmA gAyati madhuraM kAlI gAyati kharaM ca rUkSaM ca / gaurI gAyati caturaM kANA vilambaM taM ca andhA ||9|| vizvaraM punaH piGgalA / tantrIsamaM tAlasamaM pAdasamaM lavasamaM grahasamaM ca / niHzvasitocchavasitasamaM saMcArasamaM svarAH sapta // 12 // saptasvarAH trayo grAmA pUrcchanAH ekaviMzati / tAnA ekonapaJcAzat samAptaM svara maNDam // 11 // tadetat saptanAma || sU0 167 // a0 102
Page #823
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanuyogadvAraba TIkA-'chaddose' ityAdi gIte hi SaD dopAH, aSTaguNAH, trImi tAni, dve bhaNitI ca bhavanti / yo jana etAn yathAvad jJAptyati sa eva muzikSitaH san madhye nATayazAlAyAM gAsyati ||sNprti tAtAha 'bhIyaM' ityAdinA / he gAyaka ! gItaM gAya ca tvaM bhItaMbhayapUrvakaM ca mA gAyakAnaM mA kue, drutaM tvaritaM ca mAnAya, hasvA alpasvareNa ca mA gAya, // 3 // uttAlam-udgata =auginyAya gatasAlo yatra tat uttAlamatitAlamasthAnatAlaM cetyarthaH, tathA mA gaay| tAlastu kAMsyAdizabdo bodhyH| atha sUtrakAra gIta meM heya aura upAdeya Adi ko kahate haiM"chaddose aTThaguNe" ityAdi / zabdArtha-(chaddose aTTaguNe tiNNiya vittAI do ya bhaNiIo) chaha doSoM ko, AThaguNoM ko, tIna vRttoM ko aura do bhaNitiyoM ko (jANAhida) jo yathAvat jAnegA (so) vahI (sunigvio) suzikSita-gAna kalA meM nipuNa huA vyakti (raMgamajjhami) raMgazAlA meM (gAhii) gaavegaa-| gIta ke chahadoSa-isa prakAra se haiM (bhIyaM duyaM rahassaM gAyato mA ya gAhi uttAlaM, kAgassaramaNuNAsaMca hoM ti gIyassa chaddosA) jaba gAyaka gAnA gAne ko taiyAra hone lagatA hai, taba usase kahA jAtA hai ki-'he gAyaka ! tuma gIta gAo to sahI-parantu bhIta-bhayabhIta hokara mata gAnA, gAne meM unAvalI mata karanA, arthAt jaldI 2 se mata gAnA, alpa svara se mata gAnA-uttAla mata gAnA-arthAt atitola hokara have sUtrakAra gItamAM heya ane upAdeya vagerenuM kathana kare che" charose advaguNe" yAla zAya-(dose advaguNe tiSNiya vittAiM do ya bhaNiIo) 7 hoSAna, bha ne, tara vRttIne mana me bhAtiyAne (jANAhii) sArI zata ze (so) te (susirikhao) suzikSita- mAnatAmA nipuNa thaye 442 (raMgamamaMmi) Hi (gAhii) 0 jAtabhA cha hoSI mA prabhAe cha. (bhIyaM duyaM rahassaM gAyaMto mAya gAhi uttAlaM kAgassaramaNuNAsaM ca hoMti gIyasma chahosA) jyAre gAyaka gAvA mATe prastuta thAya che tyAre tene kahevAmAM Ave che ke gAyaka! tame gIta gAvo te barAbara che paNa tame bItA bItA gAze nahi gAvAmAM beTI utAvaLa karazo nahi eTale ke jaladI jaladI gAze nahi, a5 svaramAM gAzo nahi, uttarAla (tAlavagara) gAze nahi, eTale ke atitAla thaIne ke asthAnatAla thaIne gAzo nahi. kAgaDAnA svara jevA svarathI gIta
Page #824
--------------------------------------------------------------------------
________________ anurogacandrikA TIkA sUtra 167 gIte heyopAdeyanirUpaNam sthA-kAkasvara-kAkasya svaraiva svaro yasmin gIte tada, zlakSNAzrayasvarami tpA, kyA mA gAya / anunAsam-sAnunAsikaM ca mA gAya / yata ete mItAdayA SaT geyasya doSA bhavantIti / itthaM doSAnuktvA sampati guNAnAha-'puNa' ityAga dinA / pUrNam-yatra gIte sarvAH svarakalAH gAyakaiH pradarzyante tatra 'pUrNa' nAmA gumo bhavati // 1 // raktam-gAyako gItarAgeNa raktAmbhAvitaH san yad mauta gAyati tatra 'rakta' nAmA guNo bhvti||2|| alaGkRtam-yatra gAne gAyako'nyAnya sphuTazumasvaravizeSairgItamalaGkaroti tatra 'alaGkRta'-nAmako gunnH||3|| vyaktam / yatra gAne gAyako'kSarAn svarAMzca sphuTatayoccArayati tatra 'vyakta'-nAmA gunnH||4|| avighuSTham-vikrozanamitra yadvisvaraM bhavati tad vighuSTa-mucyate, yatra vighuSTaM na yA asthAnatAla hokara nahIM gAnA, kAka ke svara ke samAna svara vAle hokara gAna ko mata gAnA, sAnunAsika mata gAnA / kyoMki ye bhIta Adi cha gAna ke doSa haiN| isa prakAra doSa ko kahakara aba guNoM ko sUtrakAra kahate haiM(puNNaM rattaM ca alaMkiyaM ca vattaM tahA avighuTaM, mahuraM samaM sulaliyaM, aTThaguNA hoti gIyassa) jisa gIta meM samasta svarakalAe~gItakAra gAyana kalA ko dikha lAte haiM, vahAM pUrNa nAmakA guNa hotA hai| gAyaka gItarAgase bhAvita hotA huA jisa gIta ko gAtA hai vahAM 'rakta' nAmakA guNa hotA hai| jisa gAna meM gAyaka anya anya sphuTasvara vizeSoM dvArA gIta ko sajAtA hai, vahAM 'alaMkRta' nAma kA guNa hotA hai |jis gAna meM gAyaka akSaroM evaM svaroM ko sphuTarUpa se uccArita karatA hai, vahAM 'byakta' nAma kA guNa hotA hai| vikrozana-gusse meM Aye hue vyakti ke svara ke jaisA athavA cillAte hue vyakti ke svara ke jaisA gAze nahi nAkamAM gAze nahi kemake A jIta vagere cha gItanA de che. A pramANe gItanA denuM spaSTIkaraNa karIne have sUtrakAra guNe viSe kahe che ke (puNNaM rattaM ca alaMkiyaM ca vattaM tahA avighuTuM, mahuraM samaM sulaliyaM aTTa guNAhoti gIyasva) 2 tamai ol2 samarata gAyana jAnu prazana re cha te pUrNa nAme guNa kahevAya che. gAyaka gIta rAgathI bhAvita thaIne je gItane gAya che, te rakta nAme gunuM kahevAya che. je gItamAM gAyaka bIjA vizeSa rUTa svarethI gItane alaMkRta kare che, te alaMkRta guNa kahevAya che. je gItamAM gAyaka akSare ane svarene phuTa rUpamAM uccAre che te vyakta nAme guru kahevAya che vikezanagussAmAM bharelI vyaktinI jema athavA te ghAMTA pADatI vyaktinA svaranI jema je gAnArane vara hoya te gAna "vighuNa" kahevAya che. je gAnamAM vighaI na
Page #825
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanuyogadvArasye bhavati tatra 'avighuSTa' nAmA gugo bodhyH||5|| madhuram-madhumatta kokilakala kAphakIrata yatra gAne gAyakasya madhuraH sAro bhavati tatra 'madhuraghara'-nAnA gunnH||6|| samam-tAlavaMzasvarAdisamanugato yatra svaro bhavati, tatra 'sama'-nAmako gunnH||7|| mugalitam-svaragholanAprakAreNa zuddhAtizayena zabdasparzanena zrotrandriyasya mukho. tpAdanAd vA, lalatIva yat tat mulalitam-sukumAramityarthaH, ayaM geyasyASTamo gunnH||8|| ete aSTa guNA gItasya bhavanti / etadvirahitaM gItaM tu gotameva na bhagati / tattu gItAbhAsaM vijJeyam // ito'nye'pi gItaguNAH santi, tAna pradarzayitumAha-'urakaMTha' ityaadi| ca-punaH urakaNThaziraHprazastam-urakaNThasirasA dvandvaH, tataH prazastena saha tRtiiyaattpurussH| evaM ca-uraH prazastaM kaNThapazastaM zirA prazastamiti zuddhamiti padatrayaM labhyate / tatra-urasi yadA vizAlaH svaro bhavati, jo gAna svara vihIna hotA hai, vaha 'vighuSTa' gAna kahalAtA hai ! jisa gAna meM vighuSTa nahIM hotA vahAM, 'avighura' nAma kA yaha guNa hotA hai| vasanta meM matta kokilAkI kalakAkalI ke jaisA jisa gAna meM gAyaka kA svara madhura hotA hai, usa gAna meM 'madhura' svara nAma kA guNa hotA hai| jisa gAna meM tAla, vaMza-svara Adi se samanugata svara hotA hai usa gAna meM 'sama' nAmakA guNa hotA hai| svara gholanA prakAra se zuddhAti. zya se athavA zabdasparzana se jo zrotrendriya ko sukhotpAdaka hotA hai aura isI kAraNa jo vizeSa priya lagatA hai vaha sulalita hai-yaha gAna kA aSTamaguNa hai| isa prakAra ye gIta ke 8 guNa haiM / ina guNoM se rahita mA gIta (gAna) gIta hI nahIM kahalAtA hai| vaha to gItAbhAsa hai| ina guNoM se anya aura bhI gIta ke guga haiM, jo isa prakAra se haiM (urakaMThasirapasasthaM) uraHprazasta kaMThaprazasta aura ziraHprazasta, gAna kA hoya tyAM "avighuSTa' nAmaka guNa kahevAya che. vasantamAM matta koyalanI kalakAkalInI jema je gItamAM gAyakane svara madhura hoya che, te gItamAM madhura svara nAme guNa hoya che je gItamAM tAla, vaMza, svara vagerethI samagata svara hoya che te gItamAM "sama" nAmaka guNa hoya che. svaralanA prakArathI, zraddhAtizayathI athavA zabda sparzanathI je zrotrendriyane sukha Ape che ane ethI je vizeSa priya lAge che te sulalita che A gItane ATha guNa che A pramANe A gItanA ATha guNa che. A guNethI hIna gIta gIta kahI zakAya ja nahIM te te gItAbhAsa che. A guNenI sAthe sAthe bIjA paNa yAtanA zudhe cha mA prabhArI hai-(urakaMThasirapapatya) 6:prazasta, kaMThaprazasta ane ziraprazasta gItane vizALa savara jyAre vakSasthaLamAM pariva
Page #826
--------------------------------------------------------------------------
________________ candrikA TIkA sUtra 167 gIte heyopAdeya nirUpaNam 813 vRMdA - uraHprazastaM vijJeyam / yadA ca kaNThe straro vartito'tisphuTitazca tadA kaNTha mastam / yadA ca zirasi prAptaH svaraH sa cedAnunAsikyarahitastadA ziraHprazasvam / yadvA-uraH kaNThazirastu kaphara hiteSu satsu yan prazastaM gItaM bhavati tat-uraH kaNThaziraH prazastam / tathA mRdukaribhitapadabaddham - mRdunA = komalena svareNa yad gIyate tad mRdukam, yatra akSareSu gholanayA saMcaran svaro raGgatI tad gholanAbahulaM ribhitam pade = geyapadeH baddham = viziSTa racanayA racitaM - padabaddham / padatrayasya karmadhArayaH / tathA ca - samatAlapratyutkSepam - uAlaH - hastatAlasamutyaH zabdaH pratyuvizAlasvara jaba vakSaHsthala meM bhara jAtA hai taba vaha uraHprazasta gAna kahalAtA hai, gAna kA yaha uraHprazasta guNa hai / gAna kA svara jaba kaMTha meM bhara jAtA hai aura vaha atisphuTa hotA hai taba vaha kaNTha prazasta gAna kahalAtA hai| gAna kA yaha kaNThaprazasta guNa hai| jaba gAna kA svara zira meM jAkara yadi anunAsika se vaha rahita ho jAtA hai taba vaha gAna ziraHprazasta kahalAtA hai / gAna kA yaha zira:prazasta guNa hai / athavA kapha rahita hone para ura, kaMTha aura zira ye saba prazasta rahate haiM, usa samaya gAyA gayA gIta bhI prazasta hotA hai / aisA gIta uraH kaMTha ziraH prazasta kahalAtA hai / (mauyaribhiyapadabaddhaM) tathA mRduka ribhita aura padabaddha, bhI gAna ke 3 tIna guNa haiM- jo gAna komala svara se gAyA jAtA hai, 'mRduka' guNavAlA gAnA hai| jahAM akSaroM meM gholanA se saMcAra karatA huA svara calatA rahatA hai aisA vaha gholanA bahula gAna 'ribhita' guNavAlA gAna kahA jAtA hai| jisa gAna thaI jAya che tyAre te uraHprazasta gIta kahevAya che. gItanA A ura:zasta guNu che gAnanA svara jyAre kaeNpradezamAM bharAI jAya che ane te atiskuTa hAya che tyAre te kaThaprazasta gIta kahevAya che gAna nA A kaMThaprazasta guNu che. jyAre gAnanA svara mastakamAM jaIne te anunAsika vinAnA thaI jAya che tyAre te gAna ziraHprazasta kahevAya che gAnanA A ziraHprazasta guNa che. athavA kapha rahita haiAvA khAda ura, kaTha, ane zira A badhA prazasta rahe che te vakhate gavAyela gIta paNa prazasta he!ya che evu' gIta ura: kaMTha, ziraHprazasta uDevAya che. ( mauyaribhiyapadabaddhaM) tena bhRhuI rikSita bhane pada baddha A pramANe paNa gItanA traNa guglRA che je gAna kAmaLa svaramAM gavAya che te mRduka guNu yukta gAna kahevAya che jyAM akSarAmAM ghAlanAthI sacaraNu karatA svara cAlatA rahe che evu' te gheAlana mahula gIta ' ribhita 'guru yukta gIta kahevAya che je gItamAM padonI racanA viziSTa hAya che, te 56
Page #827
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 anuyogadvArake rakSepaH- murajaka/svAdInAM gItopakArakANAM dhvaniH, nartakIpada prakSepalakSaNo vA samau vAlapratyutkSepa yatra tat / tathA saptasvarasIbharam - sapta svagaH sIbharanti = akSarAdibhiH saha samA yatra bhavanti tat / evaM vidhaM yad gItaM gIyate tadeva sugItaM bhavati / itthaM ca uraHkaNTha ziraH prazastasvAdayo'pi gItaguNA bodhyAH 'saptasvarasImaram' ityuktaM, tatra ye sapta svarAste kvacit evamuktAH 1 " akvarasamaM padasamaM tAlasamaM ca layasamaM gahasamaM nIsasiosaliyasamaM saMcArasamaM sarA satta // 6 chAyA - akSarasamaM padasamaM tAlasamaM ca layasamaM brahamamam / niHzvasitocchvasitasamaM saJcArasamaM svarAH sapta | iti // ayamarthaH - akSarasanam - yatra dIrghe'kSare dIrgho gItasvaraH kriyate, hasve havA, plute plutaH, sAnunAsike sAnunAsikaH, tadakSarasamam // 1 // padasamam - yat padaM = gItameM padoM kI racanA viziSTa hotI hai, vaha 'pabaddha ' gAna hai / (samatAlapar3a khetraM) jisa gAna meM tAla hastAla se utpanna huA zabda aura pratyu-mRdaMga kAMsya Adi kA jo ki gIta ke upakAraka hote hai arit safar athavA nartakIjana kA pAdaprakSepa ye donoM jisa meM eka sAtha hote hai vaha samatAla pratyutkSepa gAna hai / yaha gAna kA guNa hai / (sattahamarasI bharaM gIyaM) jisa gAna meM sAta svara akSaroM ke sAtha samAna hote haiM vaha gAna rasabhara ' kahalAtA hai| isa prakAra kA jo gAnA gAyA jAtA hai vahI sugIta ( gIta ) kahalAtA hai / saptasvara sIbhara meM jo sAta svara kahe gaye haiM, ve kahIM2 para isa prakAra se kahe gaye haiM- akSarasama1, padasama2, tAlasama3, layasama4, grahasama5, niHzvasitocchravasitasama6, aura saMcArasama 7, jisa gAna meM dIrgha akSara para dIrgha svara, hrasva akSara para hrasva svara pluta akSara para pluta svara aura sAnunAsika jaddha' gIta che. (samatAla paDuk caivaM ) ne gItamAM tAsa - istatA thI utpanna thayela zabda ane pratyutsepa-mRdaMga kAMsya vagerenA ke je gItanA mATe upakAraka DAya che temanA nei athavA nartakIonu pAdaprakSepaNa e banne jemAM ekI sAthe hAya che te samatAla pratyutzeSa gIta che. A gItanA guNa che. ( sattara sarasI bharaM gIyaM ) ne gItamAM sAtasvara akSarAnI sAthai samAna hAya che te gIta 'saptasvara sIbhara' kahevAya che. A pramANe je gIta gavAya che te sugIta ( gIta ) ThaDevAya che saptasvara : sIbhara'mAM je sAta svare kahelA che teo koIka sthAne A pramANe paNa kahevAmAM AvyA che-1 akSarasama, 2 paDhasama, 3 tAsasama, 4 sayasama, pa asama, 6 niHzvasitasatasama ane 7 saMcArasama, je gItamAM dIrgha akSara para dIghra svara, hrasvaakSara para hasvasvara, dyuta akSara para zrutasvara ane sAnunAsika para sAnunAsika svara 6
Page #828
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugandrikA TIkA sUtra 167 gIte heyopAdeyanirUpaNam padam yatra svare anugati bhavati tattatraiva yadA gIyate tadA padasamaM bhvti||2|| sAlasamam-yat parasparAmihatahastatAlasvarAnusAriNA svareNa gIyate tattAla. samam // 3 // layasamaM zRGga-dAdhinyatamavastumayenAlIkozena samAite tantryAdau yastatsvarapakAraH sa layaH, tamanusaratA svareNa yad gIyate tadlayasamam // 4 // prahasamam-prathamato vaMzatantryAdibhiryaH svaro gRhItaH sa grahaH, tatsamena svareNa yad gIyate tad grahasamam // 5 // niHzvasitocchvasitasamam-niHzvasitocchvasitamAnamanatikramato yad geyaM tad niHzvasitositasamam // 6 // saMcArasamam-vaMzatantryAdiSveva aGgulIsaMcArasamaM yad gIyate tat saMcArasamam / evamete saptasvarA bhavanti / para sAnunAsika svara hotA hai vaha akSarasama hai| jisa svara meM jo gItapada anupAtI hotA hai, vaha gIta pada jaya vahIM para gAgA jAtA hai taSa padasamasvaravAlA gIta hotA hai / jo gAnA parasparAbhihata hastatala ke tAlasvara ke anumAravAle svara se gAyA jAtA hai vaha gAnA tAlasama svaravAlA kahalAtA hai| zRMga athavA dAru kASTha Adi kisI eka vastu ke bane hue aMgulI koza se taMtrI Adi ke bajAne para jo dhvani nikalatI hai, usakA nAma laya hai / usa laya kA anusaraNa karanevAle svara se jo gAnA gAyA jAtA hai vaha layamamasvaravAlA gAnA kahalAtA hai| vaMzataMtrI AdikoM dvArA jo svara pahile se gRhIta kara liyA jAtA hai usakA nAma graha hai| isa graha ke samAna svara se jo gIta gAyA jAtA hai vaha grahasama svaravAlA gIta kahalAtA hai| niHzvAsa ucchavAsa ke pramANAnusAra jo gAnAgAyA jAtA hai vaha nizvasitocchvasita sama hai| vaMzataMtrI Adi koM hoya che te akSarasama che. je svaramAM je gIta pada anupAtI hoya che, te gIta pada jyAre tyAMja gAvAmAM Ave che, tyAre pada samasvaravALuM gIta kahevAya che. je gIta para svarahita hastatalanA tAlasvara ne anusaratA varathI gavAya che. te gIta tAlasama svaravALuM kahevAya che zRMga athavA dAru-kASTa vagere koI paNa eka vastunA banelA aMgulI kezathI taMtrI vagere vagADavAthI je vani nIkaLe che tenuM nAma laya che. te layane anusaranAra svarathI je gIta gavAya che te layasamasvaravALuM gIta kahevAya che. vaMza taMtrI vagere vaDe je svara pahelAthI ja gRhIta karavAmAM Ave che tenuM nAma graha che. A grahanA samAna svarathI je gIta gavAya che te grahama svara yukta gIta kahevAya che. niHzvAsa ucchavAsanA pramANa mujaba je gIta gavAya che te ni:sitecchu
Page #829
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvArabAre atredaM bodhyam- eko'pi gItasvaro'kSarapadAdibhiH saptabhiH sthAnaiH saha samatvaM patipadyamAnaH saptadhAtvaM bhajate, ato'kSarasamAdayaH saptasvarA bhavantIti / atra tu sUtropAnte ' taMtisamaM tAlasamaM' iti gAthayA saptasvarA ucyante iti bodhyam / tathA gIte yaH sUtrabandhaH so'STaguNa eva kartavya iti tAnAha-'nidosaM' ityaadi| nirdoSam 'aliyamubaghAyajaNayaM' ityAdi dvAtriMzadoSarahitam 1, sAravat-viziSTA rthayuktam 2 hetuyuktam-gotAnAmarthabodho'nAyAsena zrotRRNAM bhavatviti hetumupalakSya yad racitaM gItaM tat , pAsAdaguNayuktamityarthaH3, alaGkRtam-upamAghalaGkArayuktam4, ke Upara hI jo aMgulI ke saMcAra ke sAtha 2 gAnA gAyA jAtA hai, vaha saMcArasama hai| isa prakAra ye sAta svara hote haiN| yahAM para aisA jAnanA cAhiye ki-eka hI gIta svara akSara pad Adi sAta sthAnoM ke sAtha unakI samAnatA ko pAtA huA sAta prakAra kA ho jAtA hai| isaliye akSarasama Adi sAta svara hote haiM / yahAM to sUtra ke upAnta meM "taM. tisamaM, tAlasamaM" isa gAthA dvArA sAtasvara kahe gaye haiM / tathA gIta meM jo sUtrabaMdha-kiyA jAve vaha ATha guNavAlA hI kiyA jAnA caahiye| ATha guNa isa prakAra se haiM-(nidosaM sAramaMtaMca heujuttamalaMkiyaM uba. NIyaM sovayAraMca miyaM mahurameva ya) nirdoSa-alIka, upaghAta janaka ityAdi 32 doSoM se rahita honA isakA nAma 'nirdoSa' hai / sAravatviziSTa artha se yukta honA isakA nAma 'soravAn' hai / zrotAjanoM ko anAyAsa hI gIta ke artha kA bodha ho jAve, isa hetu ko dhyAna meM rakha kara jo gIta racA gayA ho vaha hetuyukta' hai / tAtparya yaha hai ki sita sama che vaza taMtrI vagerenI upara ja je AMgaLInA saMcAranI sAthe sAthe gavAya che te "saMcArasama" che. A pramANe A badhA sAta thAya che. ahIM ema samajavuM joIe ke dareka gIta svara akSara pada vagere sAta sthAnI sAthe sAthe temanI samAnatA meLavatuM sAta prakAranuM thaI jAya che. ahIM sUtrana pAntamA " taMtisama tAlasamaM" AyA 13 sAta 12 // 4AmAM AvyA che, temaja gItamAM je sUtrabaMdha karavAmAM Ave te ATha guNa yukta 1 DAvana mAha shuai| pramANe che-(nihosaM sAramaMtaM ca he juttamalaM. kiyaM uvaNIya sovayAra' ca miya mahuramevayaM) niSi-madI, Galaris vagere batrIza deSa rahita thavuM te nirdoSa che. sAravata-viziSTa arthathI yukta hoya te sAravat che. sAMbhaLanArAone anAyAsa ja gItanA arthanuM jJAna thAya e vAtane dhyAnamAM rAkhIne je gItanI racanA karavAmAM Ave che te hetuyukta" kahevAya che. matalaba e che ke gIta prAsAda guNa yukta hovuM joIe
Page #830
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 167 gIte heyopAdeyanirUpaNam upanItam-upanapanigamanayuktam-upasaMhArayuktamityayaH5, sopacAram-liSTaviruddhalajjAspadArthAvAcakaM sAnupAsaM vA gItam 6, mitam-ativacanavistararahitaM, saMkSiptAkSaramityarthaH7, tathA-madhuram-mAdhuryaguNasamanvitaM-suzravyazabdArthayuktamityarthaH8, etAdRzaM yat gItaM tadeva gAnayogyaM bhavati / atha yaduktaM trINi vRttAnIti tAnyAha-'samaM' ityAdi / yatra vRtte caturvapi caraNeSu samAni akSarANi bhavanti, tad vRttaM samam / yatra prathama tRtIyayodvitIyacaturthayozca caraNayoH sAmAnyAkSarANi bhavanti tadardhasamam / tathA-yatra=vRtte sarvatra-caturSapi caraNeSu akSarANa gIta ko prAsAda guNa yukta honA cAhiye / upamA Adi alaMkAroM se jo gIta sajA huA hotA hai vaha gIta 'alaMkRta guNa vAlA kahalAtA hai jo gIta upasaMhAra se yukta ho jAtA hai vaha upanIta guNa yukta gIta mAnA jAtA hai / jo gIta kliSTa viruddha evaM lajjAspada padArtha kA vAcaka nahIM hotA athavA anuprAsa yukta hotA hai vaha 'sopacAra' gIta kahalAtA hai / jisa gIta meM vacanoM kA vistAra adhika nahIM hotA hai arthAt jo .gIta saMkSipta akSaroM vAlA hotA hai, vaha 'mita' guNa vAlA gAna hai| jo gAna suzrAvya zabda aura artha vAlA hotA, hai vaha madhura guNa yukta gAna kaha lAtA hai| aisA jo gAna - hotA hai vahI gAna yogya hotA hai| gIta kI tIna bhaNitiyAM isa prakAra se haiM-(samaM addhasamaM ceva samvatthavisamaM ca yaM, tiNi vittapayArAI cautthaM novalabbhaha) jisa vRtta meM cAroM caraNoM meM samAna akSara hote hai, vaha 'samavRtta' hai| jisa vRtta meM prathama tRtIya pAdoM meM aura di. tIya caturtha pAdoM meM samAna akSara hote haiM vaha arddha samavRtta hai| tathA upamA vagere alaMkAthI je gIta alaMkRta hoya che te gIta alaMkRta guNavALuM kahevAya che. je gIta upasaMhArathI yukta hoya che te upanIta guNa yukta gIta kahevAya che je gIta philaSTa, virUddha, ane lajajAspada padArtha vAcaka na hoya ane anuprAsa yukta hoya che te sopacAra gIta kahevAya che. je gItamAM vacanavistAra vadhAre na hoya eTale ke je gIta saMkSipta akSare yukta hoya cha, te bhita' azyuta bhAta cha. 2 kA suzrAvya zama ane athavA hoya che te madhura guNa yukta gIta kahevAya che. evuM je gIta hoya che teja jIta pAya DAya ke gItanI ra smitiim| // prabhAra cha-(sama addhasama ceva samvattha visamaM ca yaM, tiNNi visapayArAI cautthaM novalabbhai) je vRttamAM cAre caraNomAM sama akSare hoya che te "samavRta che je vRtamAM prathama-tRtIya pAdamAM ane dvitIya caturtha pAmAM samAna akSara hoya che te a0 103
Page #831
--------------------------------------------------------------------------
________________ mapogadArI vaipAyaM tavRttaM viSamam / ete traya eva vRttaprakArA bhavanti, caturye vRttaM tu noplbhyte| bathA-bhaNitayaH bhASAH saMskRtAH prAkRtAzca dvividhA dvipakArakA eva bhAkhyAtA:= uktaaH| etA RSibhASitA ataeva prazastA bhASA bodhyaaH| ata eva etAH svaramaNDale SaDjAdi svarasamUhe gIyante / atra gItavicAraH prastutaH, ata: kiozI strI kathaM gAyati ?' iti pRcchati-'kesI gAyai' ityAdinA-kIdRzI trI madhuraM madhurasvareNa gAyati ? ca-punaH kIdRzI strI kharaM-kharasvareNa rUkSaM sakSasvareNa ca gAyati ? kIdRzI strI caturaM-cAturyeNa-gItazAstroktayathAvidhi jisa vRtta meM cAroM hI pAdoM meM akSaroM kI viSamatA rahatI hai, vaha 'viSamavRtta' hai| ye tIna vRttoM ke prakAra haiM aura caturtha prakAra vRtta kA koI nahIM hai / (sakkayA pApayA ceva duhA bhaNiIo aahiyaa| saramaMDa. laMmi gijjaMte pasatthA isibhAsiyA) tathA-bhaNiti-bhASA-saMskRta aura prAkRta ke bheda se do prakAra kI hI kahI gaI hai| ye RSijanoM dvArA bhASita huI haiM, isaliye inheM prazasta bhASA jAnanA cAhiye / prazasta bhASA hone ke kAraNa hI ye donoM prakAra kI bhASAe~ SaDja Adi svara samUha meM gAI jAtI haiN| yahAM para gIta kA vicAra cala rahA hai isaliye pUchA jA rahA hai ki-kaisI strI kisa prakAra se gAtI hai ? isI bAta ko sUtrakAra-apa prakaTa kara raheM haiM-(kesI gAyaha mahuraM) kaisI strI gIta ko madhura svara se gAtI hai ? (kesI gAya kharaM ca rukkhaM ca) kaisI strI gIta ko khara svara se gAtI hai ? kaisI strI gIta ko rUkSasvara se gAtI hai? (kesI gAyai cauraM ? kesI ya vilaMbiyaM dutaM kesI ?) kaisI strI caturAI addha-samavRtta" che temaja je vRttamAM cArecAra caraNamAM akSarAnI viSamatA rahe che te "viSamavRtta' che A traNe vRttonA prakAra che e zivAya vRttana thaa| prA2 nathI. (sakkayA pAyayA ceva duhA bhaNiIo aahiyaa| saramaDalami gijjave pasatthA isibhAsiyA) ar ziti-bhASA-saskRta ane prAkRtanA bhedathI be prakAra nI kahevAmAM AvI che e aSio vaDe bhASita thayelI che ethI tene prazasta bhASA jANavI joIe e prazasta bhASA hovA badala ja A bane jAtanI bhASAe paja vagere svara samUhamAM gavAya cheahIM gIta saMbaMdhI prakaraNa cAlI rahyuM che ethI A pramANe pachavAmAM AvI rahyuM che ke kaI strI kevI rIte gAya che? eja vAtane sUtra12 3 48 43 che. (kesI gAyai mahura) va zrI madhura svare gIta Aya 21 (kesI gAyai kharaca rukkhaM ca) zrI gItane 12 212vI gAya cha / zrI kSayA gIta Aya cha 1 (kesI gAyai caura? kesI vilaMbiya
Page #832
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 167 gIte heyopAdeyanirUpaNam svaravidhAnena gAyati ? kosthI ca strI vilambita manthara (manda) svareNa gaavti| kIzI strI dutaM-chutasvareNa gAyati ? tathA-kIdRzI ca strI visvara-vikRtaM svayaM kRtvA gAyati ? uttarayati-'sAmA' ityAdinA / vyAkhyA spaSTA / navaraM-piGgalAkapilA / 'saptasIbharam' iti yaduktam , tatra sapta sarAH ke ? iti darzayati'taMtIsamaM' ityAdi-tantrIsamam-tantrI-vINA, tasyAH zabdena samaM tulyaM militaM se arthAt gIta zAstra meM kathita vidhi ke anusAra svaravidhAna se gAtI hai ? kaisI strI vilambita-mandhara svara-se gAtI hai ? kaisI strI drutasvara se gAtI hai ? (vissaraM puNa kerisI) aura kaisI strI vikRta svara se gAtI hai arthAt svara ko vikRta kara gAtI hai ? uttara-(sAmA gAyai mahuraM) zyAmA-poDazavArSikI-strI madhura. svara se gAtI hai (kAlI gAya kharaM ca rukkhaMca) kAlI kRSNarUpavAlI strI gIta ko khara se aura rUkSa svara se gAtI hai / (gorI gAyaha caura) gauravarNasaMpannA strI gIta ko caturAI se gAtI hai / (kANA vilamba dutaMca aMdhA) kANI strI-ekAkSI nArI gIta ko maMda svara se gAtI hai| aMdhI strI gIta ko drutasvara se gAtI hai| (vissaraM puNa piMgalA) aura jo kapilA-kapila varNa vAlI strI hotI hai vaha gIta ko vikRta svara se gAtI hai / (taMtisamaM, tAlasamaM, pAyasamaM, layasamaM, gahasamaM ca nIsasiUsa. siyasamaM saMcArasamaM sarA satta) taMtrIsama-taMtrI-vINA ke samAna duta kesI ?) 46 zrI yaturatAthI theTa 3 oilawi thita vidhi bhukama svaravidhAnathI gAya che? kaI strI vilaMbita-majUra-svarathI gIta gAya che? zrI tata2 212thI gIta gAya che ? (vissara' puNa kerisI) ane| zrI vikRta svarathI gIta gAya che eTale ke svarane vikRta karIne gAya che? uttara-(sAmA gAyai mahuraM) zyAmA-za pI meTa zrI madhu2 212thI gIta gAya che. (kAlI gAyai kharaM ca rukkhaM ca) jI 40 35vAjI-mAnI -zrI 52 bhane 36 212thI gAya che. (gorI gAyai cauraM) gaurava spnn| meTa garI zrI yaturAyI gIta gAya che. (kANA vilamba dutaM ca aMdhA) sted zrI-me ivvANI-zrI mA 212thA gIta gA5 cha sAMdhaNI zrI 12thI- thI-gIta Aya che. (vissaraM puNa piMgaga) ane je kapilA kapilavavALI strI hoya che te vikRta svarathI gIta gAya che. (taMtisamaM tAlasamaM, pAyasamaM, layasamaM gahasamaM ca nIsasiusasiyasamaM saMcAra sama sarA satta)-tatrI sama-tatrI vINA- za ya athavA tanA para
Page #833
--------------------------------------------------------------------------
________________ manuyogadAra bA meyam / evamagre'pi geyamiti saMbandhanIyam / 'tAlasamam' ityArabhya saMghArasamam ityantaM padaSaTkaM pUrva vyAkhyAtam / geyasvarayoranantaratvAdAha-'satta sarA' iti / itthaM svarA bodhyA iti bhAvaH / sammati samastaM svaramaNDalaM saMkSepeNAhapahajAdayaH sapta svarA vijJeyAH, grAmAzca trayaH, mUrcchanAzca ekaviMzatiH tatA, tantrI, tAna iti paryAyAH bhaNyante, tatra paDUjAdiSu svareSu pratyekaM saptabhistAna gIyate ityataH sapta tantrikAyAM vINAyAmekonapazcAzattAnA bhavanti / evameva ekatantrikAyAM vitantrikAyAM vA vINAyAM kaNThenApi vA gIyamAnA ekonapazcAzu. athavA usake sAtha milA huA jo svara AtA hai , vaha taMtrI samasvara hai| isI prakAra se tAla sama Adi ke sAtha bhI "geya" isakA saMbaMdha kara lenA cAhiye / geya aura svara meM artha bheda nahIM hai| isaliye geya se yahA~ svara lenA cAhiye / isa prakAra ye sAta svara haiM / tAlasama se lekara saMcArasama taka ke 6 padoM kI vyAkhyA pahile karadI gaI hai| (sattasarA tao gAmA mucchaNA ekavIsaI, tANA egaNapaNNAsaM sammattaM saramaMDalaM) isa prakAra saMkSepase samastasvara maMDala sAtasvara, tIna grAma ikkIsa mUrchanA aura 49 tAna isa prakAra se haiM / tatA, taMtrI, tAna, ye saba paryAyavAcI zabda haiM / SaDja Adi sAta svaroM meM se pratyeka svara sAta tAnoM se gAyA jAtA hai| isaliye sapta taMtrikA vAlI vINA meM 49 tAne hotI haiN| isI prakAra eka taMtrikA vAlI athavA tritaMtrikAvAlI vINA meM kaMTha se bhI gAI gaI tAne 49 hI hotI haiM / isa prakAra sAta. sAthe mizrita thayele je svara che te "taMtrIsama svara' che A pramANe tAla-sama vagere mATe paNa "ma" zabdane saMbaMdha samajavuM joIe geya ane svaramAM artha-bheda nathI eTalA mATe geyathI ahIM svara levuM joIe A pramANe svare sAta che "tAla samathI laIne "saMcAra sama' sudhInuM che pahAnI vyAbhyA 57 42pAmA mApI che. (sattasarA tao gAmA mucchaNA ekabIsaI, tANA egUNapaNNAsaM sammattaM saramaMDala) mA prabhAramA samasta 212maMDaLa-sAtasvara, traNagrAma, ekavIza mUcchane ane 49 tAna-A pramANe che tatA-taMtrI, tAna, A badhA paryAyavAcI zabda che SaDUja vagere sAta varomAMthI dareke dareka sAta tAnethI gavAya che. ethI sasa taMtrikA yukta viNAmAM 49 tAno hoya che Ama eka taMtrikA yukta vINA athavA tritaMtrikAvALI vINAmAM kaMThathI gavAyela tAne paNa 49 hoya che A pramANe sAta
Page #834
--------------------------------------------------------------------------
________________ 821 manuyogavandrikA TIkA sUtra 168 aSTanAmanirUpaNam deva tAnA bhavanti / itthaM SaDjAdimiH saptabhi nAmabhiH sarvasyApi svaramaNDalasya grahaNAdidaM saptanAmetyucyate / idamevopamaharannAha-'tadetat saptanAme ti||muu. 167 // athASTanAma nirUpayitumAha-- mUlam-se kiM taM aTUnAme ? aTranAme aTavihA vayaNavibhattI paNNattA, taM jahA-niddese paDhamA hoi, biiyA uvesnne| taiyA karaNammi kayA, cautthI sNpyaavnne||1|| paMcamI ya avAyANe, chaTTI sssaamivaaynne| sattamI sapiNahANatthe, aTThamA''maMtaNI bhve||2|| tattha paDhamA vibhattI, nidese so imo ahaM vatti / biiyA puNa uvaese bhaNa kuNasu imaM va taMvatti // 3 // taiyA karaNaMmi kayA, bhaNiyaM ca kayaM ca teNa va mae vaa| haMdi Namo sAhAe, havai cautthI pyaami||4|| avaNaya giNha ya etto, iutti vA paMcamI avaayaanne| chaTTI tassa imasta va gayassa vA saamisNbNdhe||5|| havai puNa sattamI taM, imaMmi AhArakAlabhAve ya / AmaMtaNe bhave aTThamI u jahA he juvaanntti||6|| se taM aTThaNAme ||suu0168|| __ chAyA-atha kiM tat aSTanAma ? aSTanAma-aSTavidhA vacanavibhaktayaH prajJaptAH, tadyathA-nirdeze prathamA bhavati, dvitIyA upadezane / tRtIyA karaNe kRtA, caturthI nAmoM se samasta bhI svaramaMDala kA grahaNa ho jAtA hai| isaliye yaha satanAma aisA kahA jAtA hai| (settaM sattanAme) isa prakAra se yaha saptanAma hai / ||suu0 167 // aba sUtrakAra aSTa nAma kA nirUpaNa karate haiM "se kiM taM aTunAme" ityAdi / nAmothI AkhA svaramaMDaLanuM grahaNa samajavuM joIe ethI "satanAma' Ama upAya che. (seta sattanAme) mA prabhAra mA sasanAmA cha |suu0167| have sUtrakAra aSTa nAmanuM nirUpaNa kare che- " se ki saM aTunAme" tyAla
Page #835
--------------------------------------------------------------------------
________________ 822 anuyogadAna sNpdaapne||1|| paJcamI ca apAdAne, SaSThI lasvAmivAcane / saptamI savidhAnAeM, aSTamI AmantraNI bhavet // 2 // tatra prathamAvibhaktiH , nirdeze sa. ayam mahaMsa iti / dvitIyA punarupadeze bhaNa kuru idam vA tat vA iti // 3 // tRtIyA karaNe kutA zabdArtha-(se kiM taM aTThanAme) he bhadanta ! vaha aSTa nAma kyA hai ? (aTTa bihA vayaNavibhattI paNNattA) uttara-ATha prakAra kI jo vacanavibhakti hai vaha aSTa nAma hai| jo kahe jAte haiM, ve 'vacana' haiN| tathA kartA, karma AdirUpa artha jisake dvArA prakaTa kiyA jAtA hai vaha 'vibhakti' hai| vacanoM-padoM, kI jo vibhakti hai vaha 'vacanavibhakti' hai| aisA tIrthaMkara evaM gaNadharoM ne kahA hai| vacanavibhakti se yahAM para subanta rUpa prathamA Adi vibhaktiyoM ko kahanevAlI vacanavibhakti gRhIta huI hai| tiGgantarUpa AkhyAta vibhakti nhiiN| (taMjahA) vacanavibhakti ke ATha prakAra ye haiM-(niddese paDhamA hoi) (prAtipadika arthamAtra kA pratipAdana karanA isakA nAma nirdeza hai / isa nirdeza meM "su au, jastra" yaha prathamA vibhakti hotI hai| (ucaesaNe viiyA) kisI eka kriyA meM pravartana hone ke liye icchA ke utpAdana karane meM "am auTU zam" yaha dvitIyA vibhakti hotI hai|" uvaesaNa" yaha pada upalakSaNa hai| isase "grAmaM gacchati" ityAdi pada meM isake vinA bhI dvitIyA vibhakti hotI hai| (karaNammi zAya-(se kiM taM adanAme) B ! I manAma cha ? (aTTha vihA SayaNavibhattI paNNattA.) uttara-ATha prakAranI je vacana vibhakti che te aNanAma che. je kahevAmAM Ave che, te vacana che temaja kartA, karma vagere rUpa artha jenA vaDe prakaTa karavAmAM Ave che te vibhakti che. vacana-padenI je vibhati che te vacanavibhakita che. Ama tIrthaMkarAe ane gaNadharoe kahyuM che vanavibhakitathI ahI subakhta rUpa prathama vibhaktione prakaTa karanArI vacana vibhakita gRhIta thayelI che tinta rU5 AkhyAta vibhakita nathI (gA) vacana vibhakitanA mA praa| mA pramANe che. (nidese pahamA hoi) prAtipa ibhaya mAtra pratipAina 427 tenu nAma nihu~ cha. ma nithamA sudhau jasU' mA prathama vita ya che. (upasaNe biiyA) 14 me liyAwi patita yA mATe U2pana 42vAmA 'am, aud zas' mA vitIya Gialsta hoya. "pavaesaNa" 56 Saag nAya "prAmaM gacchavi re paTowi
Page #836
--------------------------------------------------------------------------
________________ 823 anucogavandrikA kA sUtra 168 aSTanAmanirUpaNam maNitaM ca kRtaM ca tena vA mayA vA / handi namaH svAhAyai bhavati cturthiipdaane||4|| apanaya gRhANa ca asmAt itaH iti vA paJcamI apAdAne / SaSThI tasya asya va gatasya vA svaamismbndhe||5|| bhavati punaH saptamI sA asmin AdhArakAlabhAve ca / AmantraNe bhavet aSTamI tu yathA he yuvan iti||6|| tadetad assttnaam|mu.168|| TIkA-se kiM taM' ityAdi-- atha kiM tat aSTanAma ? iti ziSya prshnH| uttarayati-aSTanAma-aSTavidha nAma-aSTanAma, tathAhi-aSTavidhA aSTaprakArA vacanavibhaktiH-ucyante iti vacanAni padAni, vibhajyate-prakaTI kriyate kartRkarmAdirUpo'rtho'nayeti vibhaktiH, vacanAnAM vibhaktiH-vacanavibhaktiH prajJaptA kathitA tiirthkrgnndhraiH| vacanavibhatalyA kayA) karaNa meM "TA, bhyAm bhis" yaha tRtIyA vibhakti hotI hai| (saMpayAvaNe cautthI) saMpadAna meM caturthI ke, bhyAm bhyam-yaha vibhakti hotI hai| (avAyANe paMcamIca) apAdAna meM usi bhyAm bhyam, "yaha paMcamI vibhakti hotI hai| (sarasAmivAyaNe chaTThI) sva svAmI saMbaMdha pratipAdana karane meM " Das os Am" yaha SaSTI vibhakti hotI hai| (saNNihANatthe sattamI) sannidhAna artha meM "Di om sup" yaha saptamI vibhakti hotI hai| (AmaMtaNI aTThamA bhave) sanmukha karane ke artha meM saMbodhanarUpa AThavIM vibhakti hotI hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki-'yahAM para sUtrakAra ne aSTa nAma kyA hai ? yaha kahA hai| nAma ke vicAra kA prastAva hone se prathamAdi vibhaktyanta nAma kA hI grahaNa kiyA gayA hai| yaha nAma vibhakti ke bheda se ATha senA 152 55 dvitIya Als Deya che. (karaNammi taiyA kayA) 421mAM "TA, bhyAm, bhis" / tRtIyA nilsd DAya cha (saMpayAvaNe cautthI) prahAnamA yaturthI "ke, bhyAm, bhyas " mA ya che. (avAyANe paMcamI ca) apAnamA " si, bhyAm bhyasU," mA pAyabhI vitAya (sasvAmivAyaNe chaTThI) 21 svAmI saMdha pratipAna 42vAmA 'sU osa Am' 54ii nilsd .ya che. (maNNihANatthe sattamI) sannidhAna sabhA 'DiosU, sura' mA satabhI nilsd 3.4 cha. (AmaMtaNI amAmave) abhimukha karavAnA arthamAM saMbodhana rUpa AThamI vibhakita hoya che matalaba A che ke "ahIM sUtrakAre aNanAma eTale zuM? A kahyuM che nAmavicAra viSe ja prastAva hovA badala prathamA vagere vibhakRtyaMta nAmanuM ja grahaNa kara. vAmAM AvyuM che A nAma vibhakti bhedathI A prakAranA hoya che. prathama
Page #837
--------------------------------------------------------------------------
________________ ktistu nAmavibhaktiH subantarUpA prathamAdikA bodhyA, ma tu vintarUpA-bAlA vibhktiH| aSTaprakArAM vacanavibhaktimevAha-tadyathA-nirdeze-mAtipadikArthamAghassa pratipAdanaM nirdezastasmin 'ma o jam' iti prathamA vibhaktirmavati / upadene anyatarakriyAyAM pravacanecchotpAdane 'am nauTa zam' iti dvitIyA vimaki bhavati / upadezanamityupalakSaNam , tena grAma gacchatItyAdau tadantareNApi bhvti| karaNe 'TA bhyAM bhim ' ititRtIyA vibhakti bhavati / batra karaNa zabdastanveSa nirdiSTaH / tenAtra kartari kriyAyAM svAtanyeNa vivakSite'rthe devadattAdau karaNe kriyAsiddhau prakRSTopakArake ca tRtIyAvibhakti bhavati / karotIti karaNA, 'kRtyalyuTo bahula' miti vAhulakAt kartari lyutt| kriyate'neneti. karaNam , karane prakAra kA hotA hai / prathamA vibhakti dvitIyA vibhakti Adi ke meda se vibhaktiyAM ATha haiN| inameM prAtipAdikArtha mAtra ke pratipAdana meM prathamA vibhakti hotI hai / saMskRta meM kAraka vibhaktiyoM ko prakaTa karane ke liye su au jas Adi 21 vibhaktiyAM-pratyaya, haiN| ye sue. pratyaya kaha lAte haiM / ye suppratyaya jina zabdoM meM jur3ate haiM unheM 'pAtipadika' kahate haiN| suppratyaya jur3ane para hI prAtipAdika zabdoM kA vAkya meM prayoga ho sakatA hai| karaNa meM tRtIyA vibhakti hotI hai| aisA jo kahA hai vaha taMtra ( 1 ) se kahA hai / isaliye tRtIyA vibhiktikartA meMkriyA meM svataMtrarUpa se vivakSita devadatta Adi rUpa arya meM-evaM karaNa meM-kriyA kI siddhi meM prakRSTatama upakAraka meM-hotI hai| "kRsyalyuTo bahulam" isa sUtra ke anusAra kRtya aura lyuTpratyaya kartA aura visati dvitIyA vibhakti vagerenA bhedathI vibhakitae ATha che AmAM phakata prAtipadikArthanA pratipAdanamAM prathama vibhakti hoya che saMskRtamAM kAraka vibhatione prakaTa karavAmAM mATe su, o, jasa vagere 21 vibhakitanA pratya cheche e supa pratya kahevAya che e supa pratyaya je zabdomAM umerAya che te prAtipadika kahevAya che su pratyaya umerAyA pachI ja prAtipadika zaoNne vAkyamAM prayoga thaI zake che. karaNamAM tRtIyA vibhakti hoya che, evuM che kahevAmAM AvyuM che te taMtra (siddhAMta)thI kahevAmAM AvyuM che eTalA mATe tRtIyA vibhakti ka7mAM, kriyAmAM svataMtra rUpathI vivazcita devadatta vagere rU5 arthamAM ane karaNamAM kriyAnI siddhimAM prakRetama upakAraka hoya che. 'kRtyalyuTo bahulam' mA sUtra bhuraNa mRtya' bhane 'yu' pratyaya ne 125 gannA Aya cha mA pramANe 'karoti iti karaNam, kisake
Page #838
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAgogAdA kA sUtra 168 aSTanAmanirUpaNam nyuT / saMpadApane-saMmadAne-dAnasya karmaNA yo'mitastasmin 'ke bhyAm bhyA! iti caturthI vibhakti bhAti / apAdAne-apAyAvadhibhUte 'Gasi bhyAm bhyas' iti paJcamI vibhakti bhavati / svasvAmivAcane-svam-bhRtyAdi, svAmI-rAjAdistayoM bAMcane-tatsambandhapatipAdane 'Dama om Am' iti SaSThI vibhakti mavati / sani pAnArthe vAcye 'ki os sap' iti saptamI vibhakti bhvti| tathA-aSTamIsaMbodhanavibhaktiH AmantraNI abhimukhI karaNAryA bhavati / itthaM sAmAnyenovA sammati sodAharaNamAha-nirdeze prathamA, vibhakti bhavati, yathA-saH ayam ahaM veti| upadeze punaH dvitIyA vibhakti bhavati / yathA-'bhaNa kuru idaM vA taveti ithaM pratyakSa yat zrutaM tad bhaNa, idaM pratyakSa kArya kuru, tat-parokSa vA yat zrutaM tad karaNa ina donoM meM hote haiM / isa prakAra karoti iti karaNaH kriyate'ne neti karaNam "yahAM dono jagaha lyuTa pratyaya huA hai| dAna rUpa kriyA ke karma kA jisake sAtha saMbandhakartA ko iSTa ho usameM caturthI vibhakti hotI hai / apAya kI avadhibhUta padArtha kA nAma apAdAna hai| isameM paMcamI vibhakti hotI hai| svasvAmI saMbaMdha meM sevya sevaka Adi bhAva liyA gayA hai / sva kA tAtparya sevaka, bhRtyAdi se hai aura svAmI kA sevya rAjAdi se / savidhAna aura AmantraNI ina zabdoM kA artha spaSTa hai| isa prakAra sAmAnya se kaha kara aba sUtrakAra isa aSTa nAma ko udAharaNa dekara samajhAte hai-(tatya niheme paDhamA vibhattI) nirdeza meM prathamA vibhakti hotI hai-jaise (so imo ahaM vatti) vaha yaha athavA meN| (vihayA puNa uvaese) upadeza meM dvitIyAvibhakti hotI hai jaise-(bhaNa kuNasu imaM va taM vatti) jo tumane pratyakSa meM sunA hai, use kaho, isa sAmane ke kAma ko karo, jo parokSa meM tumane sunA hai use kaho athavA usa anena iti karaNam' mahI' banne sthAne yuTa pratyaya ye che. hAna35 kriyAnA karmane jenI sAthe saMbaMdha kartAne ISTa hoya temAM caturthI vibhakita thAya che. apAya (judA thavuM)nI avadhibhUta padArthanuM nAma apAdAna che AmAM paMcamI vibhakita thAya che sva svAmI saMbaMdhamAM sevya sevaka vagere bhAva grahaNa karavAmAM Ave che tvanuM tAtparya sevaka nRtya vagerethI che ane svAmInuM sevya rAjA vagerethI sannidhAna ane AmantraNa A saMbaMdhana zabdano artha spaSTa che. A pramANe sUtrakAra sAmAnya rUpamAM ulekha karIne have A aSTanaamn sohI 29 samanave cha. (tattha nidese padamA vibhatti) nizA prathama Gialsa DAya che. rebha (so imo ahaM vaci) 'te,'' ' ' (viiyA puNa savaese) GpahezamA bhIla dialsa ya che. 2 (bhaNa kuNasa ima va tabatti) 2 tame pratyakSamA sanyu che, tara 4, mA sAmenu ma ma. 104
Page #839
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAtra, taha-parokSaM kArya vA kuru iti| tRtIyA vibhaktiH karaNe-kartarikaraNe / sati / yathA-bhaNitaM ca kRtaM ca tena vA mayA veti, kartarIdamudAharaNam / karaNetu sthena yAti' ityAdikaM svabuddhayA vibhAvanIyam / saMpradAne caturthI vibhakti bhavati, sUdha-munaye dAnaM dadAti / namaH zabdayoge'pi caturthI vibhakti bhavati, yathA'mandi | namo jinezvarAya' iti / 'indi' hati komlaamntrnne| apAdAne paMcamI bhavati, yathA-'upanaya gRhANa etasmAdito ve'ti / svAmisambandhe-svasvAmi bhAvasaMbandhe vAcye SaSThI bhavati, tathA-'gatasya tasya, gatasya asya vA idamasti' parokSa kArya ko kro| (taiyA karaNaMmi-kayA) tRtIyA vibhakti karaNa kartA aura karaNa meM hotI haiM jaise-(bhaNiyaM ca kayaM ca teNa maevA) usane aura maiMne kahA athavA usane aura maiMne kiyaa| yaha udAharaNakartA meM haiM / karaNa meM udAharaNa " vaha ratha se jAtA hai" AAdi haiN| aise udAharaNa apanI buddhI se aura bhI kalpita kara lenA pAhiye / (cautthI saMpayANaMmi havaha) caturthI vibhakti saMpadAna meM hotI haijaise (haMdi Namo sahAe) handi ! jinezvara ke liye namaskAra ho, agni ke lie svAhA ho (yahAM para 'handi ' yaha zabda komalAmaMtraNa meM AyA hai| isI prakAra se 'dA' dhAtu ke yoga meM caturthI hotI hai-jaise vaha muni ke liye dAna detA hai| (avAyANe paMcamI) apAdAna meM paMcamI hotI haijaise (avaNaya giNha ya etto I uttivA) isase dUra karo athavA isase lelo (sAmi saMbaMdhe) jahAM sva-svAmI saMbandha vAcya hotA hai yahAM para SaSThI vibhakti hotI hai, jaise (gayassa tassa gayassa imassa va) gaye hue kavi je pakSamAM tame sAMbhaLyuM che tene kahe athavA te pakSakAmane kare. (vaiyA karaNaMmi kayA) trI vimati 425 ttA bhane 426mA DAya cha / (bhaNiya ca kayaM teNa maevA) te ane meM prayuM bhAte mana meM 4 mA hA. haraNa kartAmAM che karaNamAM udAharaNa A pramANe che-te rathathI jAya che vagere che evA Gsp / pAtAnI bhuddhithI pita 4za se (cautthi saMpayAmi hAi) yarthI Gialsta sahAnamA ya cha 2ma hai (haMdi Namo sahAe) nhi ! jinezvara mATe mArA namaskAra agni mATe svadhA ahIM "handi" A zabda kAmalAmaMtraNa mATe Ave che A pramANe "rA' dhAtunA vegamAM caturthI bAya 2 te muni bhoTa hAna bhASecha. (avAyANe paMcamI) aAhAnamA paMcamI DAyarema (avaNaya giha ya etto i uttivA) mAne 62 42 / yasanAthI as al. (mAmi sabaMdhe) nyo 21 mi samaya pAyA pI Gialsa thAya cha bha hai (gayassa tassa gayassa imaslava) gaye
Page #840
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 168 aSTanAmanirUpaNam 20 iti / AdhArakAlabhAve-AdhAre kAle bhAve ca saptamI bhavati, yathA-'tat asmi' nniti, asmin kuNDAdau tad vadarAdikaM tiSThati, ityrthH| atrAdhAre saptamI bodhyaa| kAle yathA-'mau ramate' bhAve tu-'cAritre'vatiSThate' iti| AmantraNe tu aSTamI vibhakti bhavati / yathA-'he yu'-niti / atra ca nAmavicArapastAvAva prathamAdi vibhaktyantaM nAmaitra gRhyate / tathA cASTa vibhaktibhedAdaSTavidhamidaM bhavati / na ca prathamAdi vibhakta yantanAmASTakamantareNA'paraM nAmAsti, ato'nena nAmASTakene sarvasya vastuno'bhidhAnadvAreNa saGgrahAdaSTanAmetyucyate, iti bhaavaarthH| etadupa saMharabAha-tadetadaSTanAmeti ||muu0 168 // usako athavA gaye hue isakI yaha vastu hai| (AhArakAlabhAdhe ya satsamI puNa havai) AdhAra meM, kAla meM aura bhAva meM saptamI vibhakti hotI hai| jaise-taM imammi) isa kuNDa Adi meM yadarAdi phala haiN| yaha AdhAra meM saptamI vibhakti ko dRSTAMta hai| kAla meM saptamI vibhakti kA dRSTAnta "madhau ramate" koyala vasanta meM AnaMda pAtI hai, yaha hai / bhAva meM saptamI vibhakti kA dRSTAnta- 'cAritre'vatiSThate" yaha sAdhu apane cAritra meM uharA huA hai-yaha hai / (AmaMtaNe aTThamI bhave) AmaMtraNa artha meM aSTamI vibhakti hotI hai / (jahA)-jaise-(he juvANatti) ye yuvantaruNa ! yahAM para nAma ke vicAra kA prastAva hone se prathamAdi vibhaktyA. nta nAma hI grahaNa kiyA gayA hai| isa prakAra ATha prakAra kI visa. ktiyoM ke bheda se nAma ATha prakAra kA hotA hai| prathamAdi vibhaktyanta nAmASTaka ke vinA aura dUsarA nAma nahIM hai / isaliye isa nAmASTaka tanI bhayA yesa sAnI L1tu cha. (AhAra kAlabhAve ya sattamI puNa havaMha) AdhAramAM, kALamAM ane bhAvamAM saptamI vibhakita hoya che jema keimmmi) 0 3 poremA ma42 vagere / cha mA AdhAramA sabhI GR. tanu 72 cha sabhA sabhI nitinu hA 25 " madhau ramate" koyala vasaMtamAM AnaMda mANe che bhAvamAM saptamI vibhaktinuM udAharaNa " cAritre'vatiSThate" ! sAdhu potAnA yAtrimA sthira che. (AmaMtaNe aTUmI) bhAbhatra arthamA bhAbhI dilata Doya che. (jahA) rebha (he jA. Natti !) 3 yuvan ! tara ! mI nAmapiyAra prastAva kI prathamA pare vibhaphayaMta nAma ja grahaNa karavAmAM AvyAM che A pramANe ATha prakAranI vibhaktinA bhedathI nAma ATha prakAranA hoya che prathamA vagere vibhakatyaMta
Page #841
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvArA atha navanAma nirdizati mUlam-se kiM taM navanAme?, navanAme-Nava kabarasA paNNattA, taM jahA-vIro siMgAro abbhuo ya rodo ya hoi boddhavyo / velaNao bIbhaccho, hAso kaluNo pasaMto y||1||suu0169|| chAyA-atha kiM tat nava nAma ? navanAma-nava kAvyarasAH pranatAH, tadyathA-vIraH zRGgAraH adbhutazca raudrazca bhavati boddhvyH| brIDanako bIbhatso hAsyaH karuNaH prazAntazca // 1||muu0 169 // se samastavastuoM ke kathana kA saMgraha ho jAtA hai-ataH yaha aSThamAma aisA kahA gayA hai| ( se taM aTThaNAme ) isa prakAra yaha aSTa mAma hai||| sU0 168 // aba sUtrakAra nava nAmakA kathana karate haiM"se kiM taM navanAme ?" ityAdi / zabdArtha-(se kiM taM nava nAme ? ) he bhadanta ! vaha nava prakAra kA mAma kyA hai ? uttara-(nava nAme) nava nAma isa prakAra se hai-(Nava kabarasA paNNattA) kAvya ke jo nau rasa haiM, ve hI nava nAma rUpa se prajJapta hue haiN| (taM jahA) ve maurasa ye haiM-(vIro siMgAro, anbhubho ya roho ya hoi boddhvyo| velajao bIbhaccho hAso kaluNo pasaMtoya) vIrarasa, zRMgArarasa, adbhutarasa raudrarasa, vIDanakarasa, bIbhatsarasa, hAsyarasa, karuNarasa, aura prshaantrs| nAmASTaka sivAya bIjuM nAma nathI eTalA mATe A nAmASTakathI badhI vastuone 6 yaya . methI mA manAma mAma apAmA mA0yu cha (seta bhadRNAme) mAma mA manAme che. ||suu0118|| ve suutr||2 napa nAmanu 4thana 42 cha-. " se ki ta navanAme ?" tyAhazahAtha-(se ki ta navanAme !) 3 mahanta ! nAnu nAma zu.cha? uttara-(navanAme) na1 nAma mA pramANe che. (gava kacarasA paNNattA) kAvyanA je nava rasa che teja navA nAmathI prajJapta thayela che. (raMga) te nava nAmA // prabhArI cha. (vIro siMgAro, abbhumo ya rodo ya hoi boddhvvo| velagayo bIbhaccho hAso kaluNo pasaMto ya) vA22sa, ||22s, adbhutarasa, raudrarasa, vIDanakAsa, bIbhatsarasa, hAsyarasa, karuNarasa ane prazAntarasa,
Page #842
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramubogacandriko TIkA sUtra 169 navanAmanirUpaNe, TIkA-'se ki taM' ityAdi aya kiM tat nava nAma ? iti ziSya praznaH / uttarayati-navanAma-navavidhaM mavanAma-navasaMkhyakAH kAvyarasA:-kaveH karma kAvyam, rasyante-antarAtmanA'nu. sUyante iti rasAH, tattatsahakAri kAraNasAmIpyAtsamudbhUtAzcittotkarSavizeSA ityarthaH, uktaM ca "vAyAAlambano yastu, mUllaso mAnaso bhavet / / sa bhAvaH kathyate sadbhistasyotkarSoM rasaH smRtH||" iti|| -kAvye samupanibaddhA rasAH kAvyarasAH prajJaptAH kthitaaH| tAnevAha-'vIraH kAraH' ityAdinA-vIrayati-vikramayuktaM karoti tyAgatapaH-karma zatranigraheSu prerayati janamiti vIraH-uttama prakRti puruSa-caritazravaNAdi hetu samudbhUto dAnA___ kavi ke karmakA nAma 'kAvya' hai / antarAtmA se jinakA anubhava kiyA jAtA hai unakA nAma rasa hai| ye rasa tattatsahakArI kAraNoM kI samIpatA se cittameM jo utkarSa vizeSa utpanna hote haiM unarUpa hote haiN| kaho bhI hai-"bAhyArtha ityAdi-bAhyArtha ke avalambana se jo mAnasika ullAsa hotA hai vaha 'bhAva' hai| isa bhAva kA utkarSa rasa hai| kAvya me upaniSaddha hue rasa kAvyarasa zabda ke vAcyArtha haiM / jo rasa manuSya ko vikrama yukta karatA hai-arthAt tyAga meM zatruoM ke nigraha karane meM prerita karatA hai-vaha vIrarasa hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki-rasa kA jo vIra yaha vIzeSaNa hai vaha anyarasoM kI apekSA isameM yahI vizeSatA prakaTa karatA hai, ki isarasa ke sadbhAva meM tyAga meM tapazcaraNa meM, aura karmarUpa zatru ke nigraha karane meM vikramayukta AtmapAriNAma hotA kavikarma kAvya kahevAya che. antarAtmAthI je anubhavAya che te rasa kahevAya che e rasa tattatsahakArI kAranI samIpatAthI cittamAM je utkarSa vizeSa utpanna kare te anu35 DAya che 5 hai-" bAhyArtha ityAdi-" mAnA avalaMbanathI je mAnasika ullAsa hoya che te "bhAva" che. te bhAvane utkarSa rasa che kAvyamAM upanibaddha thayela rasa kAvya rasa zabane vAcyArtha che je rasa mANasane vIratvapUrNa kare che eTale ke tyAgamAM, tapamAM ane karma5 zatruonA nigraha kAryamAM prerita kare che te vIra rasa che. tAtparya A pramANe che ke rasanuM je vIra vizeSaNa che te bIjA raso karatAM AmAM eja vizeSatA prakaTa kare che ke A rasanA sadUbhAvamAM, tyAgamAM, tapazcaraNamAM ane karmarUpa zatrunigrahamAM vIratvapUrNa AtmapariNAma hoya che. ane
Page #843
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanuyogadArako dyatsAhaprakaramako rasaH / rasa iti sarvatra yojanIyaH // 2 // zRGgAraH zRprA. dhAnyam iti-gacchatIti-zRGgAraH / ataeva "zRGgAra -hAsyakaruNa,-raudra-vIra bhayAnakAH / bIbhatsA'dbhunazAntAca, nava nATaye rasAH smRtAH // ityatra zRGgArasyaiva prathamamupAdAnaM kRtm| atra tu vIrarasasya prathamata upAdAnam / atrAyaM hetuH-tyAgatapaHkarmanigrahaguNo vIrarase bhavati / ato'sya sarvarasapradhAnatvam / uktaM ca-"tyAgena karmamalameti layaM samastaM, tyAgena nirmaLatarasvamupaiti jIvaH / tyAgena kevalamavApya sameti siddhiM, tyAgo guNo guNazatAdadhiko mato me"||1|| hai| aura vaha pariNAma usa manuSya ko usa ora bar3hane ke liye preraNA detA hai| isa prakAra ke pariNAma kI-udabhUti ke kAraNa uttama prakRtivAle satpuruSoM ke caritra zravaNa vagairaha haiN| isaliye yaha rasa dAnAdiko meM utsAha kA prakarSa hone rUpa hai 'rasa zabda kA saMbandha sarvatra vIra, zRMgAra Adi ke sAtha lagA lenA cAhiye " zRMgaprAdhAnyaM iyati gacchani iti zRMgAraH " jo rasa pradhAna rUpa se viSayoM ko ora prerita karatA hai vaha rasa zRMgAra hai| isaliye-"zrRMgAra hAsya-kAga" ityAdi iloka meM isa zRMgAra rasakA prathama upAdAna kiyA gayA hai| parantu yahAM mUtra meM vIrarasa kA prama pATha rakhA hai so uptakA kAraNa yaha hai ki loga meM, tapa meM evaM karmanigraha karane meM preraNA denA rUpa jo guga hai vaha eka isa vIragma meM hai| isaliye isameM sarva rasoM kI apekSA pradhAnanA hai kahA bhI hai " syAgena ityAdi "te pariguma te mANasane te tarapha AgaLa vadhavAmAM preraNA Ape che. A jAtanA parigAmanI udbatimAM uttama prakRti (svabhAvavALa) saMtanA caritra zravaNa vagere ja kAraNa che. eTalA mATe A rasa dAna vageremAM utsAhanA-karSa mATe che vIra, pagAra vagere rasonI sAthe paNa rasa zabdane saMbaMdha bAM ans . (zRMga-prAdhAnya iryati gacchati iti zRMgAra:-2 2 pradhAnatA viSaya ta26 pANe te 24 // 2 che. methI / " zrRMgArahAsyakaruNa" " vagere lokamAM A zRMgAra rasanuM sauthI pahelA grahaNa karavAmAM AvyuM che. paNa ahIM sUtramAM vIrarasane pATha pahelAM rAkhavAmAM AvyuM che. tenuM kAraNa e che ke lokone tapa ane kamanigraha karavAmAM je preragAtmaka guNa hoya che te A phakta vIrarasamAM ja hoya che. eTalA mATe AmAM badhAM 2sAnI apekSA prAdhAnya che. yuM 55 che "tyAgena ityAdi " pAyA
Page #844
--------------------------------------------------------------------------
________________ - anugamanakA TIkA sUtra 169 navanAmanirUpaNam ti, 'paralokAvigaM dhAma tapaH zrutam' iti ca / tapaH zrutaM ce tyapi mokSamApakami syarthaH mo'tra vIrarasasya prathamamugadAnam // 2 // adbhuta:-zrutaM zilpaM tyAgatapaH zauryakarmAdi vA yasya sakala nanAtigamasti, tadevaMvidhamapUrva kimapi vastu adbhutamityucyate / tadarzanazravaNajo raso'pyuAcArAd vismayarUpo'dabhutaH // 3 // raudraH rodayati-pratidAruNatayA aNi mocayatIti raudram-zatrajana-mahAraNya-gADhatimirAdi, tadarzanAzudbhavo vikRtAdhyavasAyarUpo raso'pi raudraH // 4 // vIDayatityAga se karmarUpa maila vilaya-vinAza-ko prApta hotA hai, tyAga se jIva nirmalatA ko prApta karatA hai, tyAga se hI kevalajJAna ko pAkara ke AtmA siddhi ko pAtA hai| isaliye saiMkaDoM guNo se adhika eka tyAga guNa mAnA gayA hai| tathA-"paralokAtigaM dhAma tapaH zrutam" arthAt tapa aura zruta ye bhI mokSa ko prApta karAnevAle haiM " isaliye yahAM sUtra meM vIra rasa kA sarva prathama upAdAna kiyA gayA hai| zruta, zilpa, athavA tyAga, tapa, zaurya karma Adi jisake sakala janoM kI apekSA adhika haiM isa prakAra kI vaha koI bhI apUrva vastu adbhuta kahalAtI hai| usa apUrvavastu ke darzana se yA zravaNa se jo rasa utpanna hotA hai, vaha rasa bhI upacAra se ' adbhuta rasa' kahalAtA hai| yaha vismaya rUpa hotA hai| jo atidAraNa hone ke kAraNa rUlAtA hai-arthAt azruoM ko nikalapAtA hai vaha 'raudra' hai| zatru, jana, mahAaraNya gADhatimira Adi rauddha hai| inake darzana Adi se adbhuta huA vikRta adhyavasAya-pariNAma karmarUpa mAlinya vilaya-vinAzane pAme che. tyAgathI chava nirmaLa thAya che. phata tyAgathI ja kevaLajJAnane meLavIne AtmA siddhi pAme che. eTalA mATe hajAro guNe karatAM paNa vadhAre paDate tyAgaguNa manAya che. temaja " paralokAtigaM dhAma tapaHzrutam " meTale ta5 bhane zruta 55 mokSa maapnArA che ethI ahIM sUtramAM vIrarasanuM sarvaprathama upAdAna karavAmAM AvyuM che zrata, zila5, athavA tyAga, tapa zaurya kama vagere jenA sau karatAM vadhAre che, evI game te vastu hoya-te te paNa adbhuta kahevAmAM Avaze ja e pUrva vastunA darzanathI ke zravaNathI je rasa udbhave che te rasa paNa upacArathI addabhuta rasa kahevAya che. A vismaya rUpa hoya che. je atidAsaNa hovA badala raDAve che eTale ke azra vahevaDAve che te rIdra che. zatrae. mahArazya, gADhatibira, vagere raudra che. emanA darzana vagerethI uddabhavela vikata adhyavasAya-pariNAma rUpa rasa paNa raudra che je lajAjanaka che te.
Page #845
--------------------------------------------------------------------------
________________ lajnAmutpAdayatIti vIDanakaH-lajjAspadavastudarzanAdi-janyo manoglAnAdi rUpo'yaM rasaH / asya sthAne'nyatra bhayAnako rasaH proktaH / ayaM hi-bhayajanaka saMgrAmAdi darzanena jAyate / asya raudrarase'ntarbhAvanAdatra nAyaM pRthaguktaH // 5 // bIbhatsaH-zukazoNitoccAraprastravaNAdhaniSTodvegajanakavastudarzanazravaNAdijo jugupsApakarSoM raso bIbhatsaH // 6 // hAsyaH-hAsyAspadavikRtA'sambaddhaparavacanaveSAlaGkArAdizravaNadarzanajo manaHprakarSAdi ceSTAtmako raso haasyrsH||7|| karuNaHpriyaviSayogAdi duHkhahetusamudbhavaH zokaprakarSasvarUpo rasaH karuNarasaH / kutsita rUpa rasa bhI raudra hai / jo lajjA ko utpanna karatA hai vaha 'vIDanaka' hai| yaha rasa lajjAspada vastu ke dekhane Adi se utpanna manoglAni Adi rUpa hotA hai / isake sthAna meM dUsarI jagaha bhayAnaka rasa kahA gayA hai / yaha bhaya janaka saMgrAma Adi ke dekhane se utpanna hotA hai| isakA antarbhAva raudra rasa meM karaliyA hai, isaliye use yahAM pRthaka nahIM kahA gayA hai| zukra, zoNita, uccAra-viSTA, prasravaNa-pezAva, mUtra, Adi jo aniSTa evaM udvega janaka vastue~ haiM, unake dekhane se, sunane Adi se jo jugupsA kA prakarSa hotA hai vahI jugujuptA prakarSa vibhatsa rasa kahalAtA hai| hAsyAspada, vikRta evaM asaMbaddha aise dUsaroM ke vacana sunane se, veSa alaMkAra Adi ke dekhane se jo manaprakarSa Adi keceSTAtmaka rasa hotA hai vaha 'hAsya rasa hai| miya padArtha ke viyoga se janya duHkha Adi hetu se udbhUta huA zoka prakarSa svarUpa jo rasa hai vaha 'karuNarasa' hai / jIsase prANI burI taraha se rotA hai athavA jisake vIDanaka che. A rasa lajajAjanaka vastu jevA vagerethI utpanna thayela mane glAni vagere rUpa hoya che. enA sthAne bIjI jagyAe bhayAnaka rasa kahevAmAM AvyuM che. A bhayAnaka rasa saMgrAma vagere jevAthI utpanna thAya che ane antarbhAva raudra rasamAM ja karavAmAM AvyuM che. ethI ahIM pRthaka kathana karyuM nathI zaka, zoNita, uccAra-malaviSTA, prasavaNa-mUtra vagere je aniSTa ane uche. gajanaka vastuo che emane jevAthI, sAMbhaLavA vagerethI je jugupsAtmaka bhAva utpanna thAya che teja jugupsAprakarSa rasa bIbhatsa rasa kahevAya che. hAsyajanaka, vikRta ane asaMbaddha evA bIjA mANasanA vacana sAMbhaLavAthI veSa alakAra vagere jevAthI je mana:prakarSa vagere ceSTAtmaka rasa hoya che te hAsya rasa che. priyapadArthanA viyegathI janya duHkha vagere hetuthI udbhUta thayela zoka prArtha svarUpe ja rasa che te karUNa rasa che jenAthI prANI bhayaMkara rIte raDe che athavA
Page #846
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 170 salakSaNavIrarasanirUpaNam 833 rautyaneneti karuNAspadatvAd vA karuNaH, ityubhayavidhA'pi karuNazabdavyutpattibodhyA / / 8 / prazAntaHparamagurunacAzravaNAdi hetusamudbhava upazamaprakarSAtmako rasaH pazAnta rsH| prazAmyati-krodhAdijanitacittavikSepAdirahito bhavatyaneneti prazAntazabdavyutpattirbodhyA // 9 // mU0 169 // etAneva rasAn lakSaNAdi dvAreNa vivakSuH prathamaM tAvad vIrarasaM lakSaNanirdezapurassaraM nirUpayati mUlam-tattha pariccAyami ya, tavacaraNasattujaNaviNAse y| aNaNusayadhiiparakkama-liMgo vIro raso hoi||1|| vIroraso jahA-so nAma mahAvIro, jo rajaM pyhiuunnpvvio| kAmakohamahAsattupakkhanigghAyaNaM kunni||2||suu0170|| ___ chAyA-tatra-parityAge ca tapazcaraNe shtrujnvinaashec| ananuzayadhRtiparAkramakAraNa prANI karuNA kA Aspada (sthAna) banatA hai, vaha rasa 'karuNarasa' hai| karuNazabda kI donoM prakAra kI yaha vyutpatti saMgata jAnanI caahiye| paramagurUoM ke vacana zravaNAdirUpa hetu se udbhUta jo upazama kI prakapatArUparasa hai, vaha 'prazAntarasa hai| jisake dvArA prANI krodha Adise janita-citta vikSepa Adi se vihIna bana jAtA hai aisI yaha prazAnta zabda kI vyutpatti hai / // sU0 169 // aba sUtrakAra inhIM rasoM ko lakSaNodi dvArA kahane kI icchA se sarva prathama lakSaNa nirdeza purassara vIrarasa kA kathana karate haiN| "tattha pariccAyaMmi" ityaadi| zabdArtha-(tattha) ina navarasoM ke bIca meM (pariccAyaMmiya tava caraNa. jenAthI prANI karUNA pUrNa thaI jAya che te rasa karUNa rasa che. karUNa zabdanI A banne prakAranI vyutpatti egya ja kahevAya paramagurUjananA vacana zravaNa vagere rUpa hetuthI udbhUta je upazamanI prakarSatA rUpa rasa che te prazAnta rasa che. jenA vaDe prANI krodha vagerethI udbhavela cittavikSepAdithI vihIna thaI jAya che prazAnta zabdanI A vyakti che. sU016lA have sUtrakAra eja rasone lakSaNe vagere dvArA spaSTa karavAnI apekSAthI ahIM sarva prathama vIra rasanuM kathana lakSaNa nirdeza purassara kare che - ___ "tattha pariccAyami" tyA: zAya-(tattha) mA na1 2somai (paricAyami ya tavacaraNasattujaNa a0 105
Page #847
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanuyogavAra liGgo vIro raso bhavati // 1 // vIro raso yathA-sa nAma mahAvIro yo rAjyaM prahAya mnjitH| kAmakrodhamahAzatrupakSaniryAtanaM karoti ||raa sU0 // 170 // TIkA-'tattha' ityAdi tatra teSu nava raseSu madhye parityAge ca tapazcaraNe ca zatrujanavinAze ananu. zayadhRtiparAkramaliGgo vIro raso bhavati / ayaM bhAvaH-parityAge-dAne ananuzaya. liGga:-anuzayaH-garvaH pazcAttApo vA, sa liGgaMlakSaNaM yasya so'nuzayaliGgaH, na anuzayaliga ananuzayaliGgaH-dAnaM datvA'hakAraM pazcAttApaM vA na karoti tadA vIro raso bodhyaH / tapazcaraNe =tapasi dhRtaliGgaH dhairyacihAtapazcaryAyAM dhairyameva karoti na pazcAttApaM tadA vIro raso bhavati / zatruvinAze zatrUNAmunmUlane parAkramaliGga sattujaNaviNAseya) parityAga karane meM, tapazcaraNa karane meM aura zatrujana ke vinAza karane meM aNaNusayadhiiparakkama-liMgo vIraraso hoi) ananuzaya dhRti, parAkrama ina cinhoM vAlA vIrarasa hotA hai| anuzaya zabda kA artha garva athavA pazcAttApa hai| yaha jisakA lakSaNa hai, vaha anuzayaliGga hai yaha liGga jisameM nahIM hotA vaha ananuzaya liGga hai dAna dekara ke jo ahaMkAra yA pazcAttApa nahIM karatA hai, usasamaya vIrarasa hotA hai / tapazcaryA karane meM jo dhairyarakhatA hai-pazcAttApa nahIM karatA hai vaha vIrarasa kA kAma hai| "zatrujana ke vinAza karane meM jo parAkramakA avalambana karatA hai vaiklabya-vikalatA kamajorI hRdaya meM nahIM lAtA hai, yaha saba vIrarasa ke dvArA hotA hai| ina ananuzaya, dhaiya aura parAkrama lakSaNoM se yaha jAnA jAtA hai ki 'yaha manuSya vIrarasa meM vartamAna hai| isIprakAra se anyatra bhI samajhanA viNAse ya) parityA 42vAmA, tapazva25 42i, bhane zatrubhAnA vinAza 42pAmA (aNaNumayadhiiparakkamaliMgo vIraraso hoi) ananuzaya, pati, 521kama A lakSaNavALo rasa vIrarasa kahevAya che. anuzaya zabdane artha garva-athavA pazcAttApa che. A jenuM lakSaNa che, te anuzaya liMga che. e jemAM te nathI. te ananuzaya liMga che. dAna ApIne je ahaMkAra ke pazcAttApa karatuM nathI te vIrarasa kahevAya che. tapazcaryAmAM je che rAkhe che-pazcAttApa karatuM nathI te vIrarasane lIdhe ja. zatrujananA vinAzAthe je parAkrama batAve chelavya-vikalatA-nabaLApaNuM batAvatuM nathI te vIra rasane lIdhe ja. A sarve ananzaya, dhairya ane parAkramanA lakSaNethI ema jaNAya che ke A mANasa vIrarasa yukta che. A pramANe bIje paNa samajavuM joIe,
Page #848
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 170 salakSaNavIrarasanirUpaNam 835 parAkramacihnaH parakramate na tu vaiklavyamavalambate tadA ca vIro raso bhavati / etaitribhilakSaNe ote yadayaM jano vIre rase vartate iti| evamanyatrApi bodhyam / sammati udAharaNaM darzayitumAha -vIro raso yathA yathA yena prakAreNa vIro raso jJAyatetathIcyate'nupadavakSyamANayA gAthayA 'so nAma' ityAdi ruupyaa| yo rAjyaM parityajya prabajitaH san kAmakrodharUpamahAzatrupakSasya niryAtanaM vinAzaM karoti sa nAma nizcayena mahAvIro bhavati / vIrarase yathA puruSaceSTApatipAdyate tathaivaivaMvidheSu kAvyeSu puruSaceSTApatipAdanAt vIro raso bodhyaH / tathA cAtra mokSapratipAdake prastutazAstre mahApuruSavijetavyakAmakrodhAdimAvazatru nayenaiva vIrarasodAharaNam / mA. cAhiye / aba satrakAra (voro raso jahA) vIrarasa jisa prakAra ke dRSTAnta se jAnA jAtA hai, usa prakAra ke dRSTAnta ko isa gAthA dvArA prakaTa karate haiM-(so nAma mahAvIro jo rajja payahiUNa pavvahao, kAma koha. mahAsattupakkhanigghAyaNaM kuNai ) 'jo rAjya kA parityAga karake dIkSita hotA hai aura dIkSita hokara jo-koma krodha rUpa mahAzatru ke pakSakA vinAza karatA hai vaha nizcaya se mahAvIra hotA hai| vIrarasa meM jaisI puruSa ceSTA kahI jAtI hai vaisI hI puruSa ceSTA isa prakAra ke kAvyoM meM prakaTa kI jAtI hai arthAt varNita kI jAtI hai-isaliye vahAM vIrarasa jAnanA cAhiye / yaha prastuta zAstra mokSa kA prati. pAdana karane vAlA hai / isaliye isameM mahA puruSa dvArA vijetavya jo koma krodha Adi bhAvazatru haiM, unake jItane se hI vIrarasa kA udA. haraNa kahA gayA hai| sAdhAraNa manuSpadvArA sAdhya-aise saMsAra kA kAraNa ve sUtra.2 mA (vIro raso jahA) vI220 2 AnA al nathI jANavAmAM Ave che te prakAranA dRSTantane A gAthA vaDe 2558 4re cha-(so nAma mahAvIro jo rajjaM payahiUga pavvadao, kAmakoha mahAsattupakkhanigdhAyaNaM kuNai) 2 zayanA paisapane tyane hI asara kare che ane dIkSita thaIne je kAma-krodha rUpa mahAzatrunAM pakSane vinaSTa kare che, te cakkasa mahAvIra hoya che. vIrarasamAM jevI purUSa-ceSTA kahevAmAM Ave che tevI purUSaceSTA A jAtanA kAvyomAM prakaTa karavAmAM Ave che eTale ke varNavavAmAM Ave che. ethI tyAM vIrarasa jAtha joIe A prastutazAstra mokSapratipAdaka che. eTalA mATe A zAstramAM mahApurUSa vaDe vijetavya kAma, krodha vagere zatrubhAve che, temane jItavAnA ja vIrarasanA udAharaNe prastuta AtA mA0ya che. sAmAnya mANusa, 19 me) ARUsna
Page #849
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvArasUtre kRtamanujasAdhyasaMsArakAraNadravyazatrunigrahasyApastutatvAnna tayAdhiodAharaNamatra dattam / evamanyatrApi bodhyam ||muu0 170 / / atha dvitIyaM zRGgArarasaM salakSaNaM nirUpayati___mUlam-siMgAro nAma raso rtisNjogaabhilaassNjnnnno| mNddnnvilaasviddoyhaasliilaarmnnliNgo|||| siMgAro raso jahA mahuravilAsasaliyaM hiyaummAdaNakaraM juvaannaannN| sAmA saduddAmaM dAetI mehlaadaamN||5|| dhI dhImaM siMgAre, sAhaNaM jo uvajiyavo y| mokkhagihaagalA so, nAyariyabo ya muNihi imo||6||suu0 171 // ___ chAyA- zRGgAro nAmaraso ratisaMyogAbhilASasaMjananaH / maNDanavilAsa vi. moka hAsya lolAramaNaliGgoH // 4 // zRGgAro raso yathA-madhuravilAsasulalitaM hRda. yonmAdanakaraM yUnAm / zyAmA zabdoddAmaM darzayati mekhlaadaam||5| ghidhig imaM zRGgAraM, sAdhUnAM yastu varjitavyazca / mokSagRhArgalA saH, nAcaritavyazca munibhirayam // 6 // suu0171|| TIkA -'siMgAro' ityAdi zRGgAro nAma raso hi-ratiyogAbhilASasaMjananA-tiH ratikAraNAni lalanAdIni gRhyante kArya kAraNopacArAt, tatsaMyogAmilApasya-lalanAbhiH saha bhuta jo dravya zatru kA nigraha karanA hai vaha yahAM aprastuta hai / isaliye 'sUtrakArane isa prakAra kA udAharaNa yahAM nahIM diyA hai isI prakAra se anyatra bhI jAnanA cAhiye // sU0 170 // apa sUtrakAra lakSaNa sahita zRMgAra rasa kA nirUpaNa karate haiM"siMgAro nAma raso" ityAdi / zabdArtha- (siMgAro nAma raso ratisaMjogAbhilAsa-saMjaNaNo) zRGgAra nAmaka rasa ratisaMyogAbhilASa janaka hotA hai| rati se je dravyazatrunuM damana karavuM te ahIM aprastuta che. ethI ja sUtrakAre A jAtanuM "udAharaNa ahIM ApyuM nathI A pramANe bIje paNa jANavuM joIe. sU017nA have sUtrakAra lakSaNasahita zRMgArarasanuM nirUpaNa kare che- " siMgAro nAma raso" tyAli zA-(siMgAro nAma raso ratisaMjogAbhilAsasaMjaNaNo) bhAra 24 ratisAgAbhilASajanaka hoya che. ahI ratithI kAryamAM kAraNanA upacAratrI
Page #850
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 171 salakSaNazRGgArarasanirUpaNam rU saGgamecchAyAH saMjananaH = samutpAdakaH tathAca maNDanavikAsa vincoka hAsya ramaNaliGgaH- maNDanam - alaGkArairgAtrAlaGkaraNam, vilAsaH - priyasamIpagamane yaH sthAnAsaMnagamanaviki teSu vikAro'kasmAnna krodhasmita camatkAramukhaviklavanaM sa vilAsaH, vizvokaH = abhimataprAptopi gadanAdaH, sAparAdhasya sakcandanAdinA saMyamanaM tADanaM ca, hAsyam = patItArtham, lILA = kAmagamana bhASitAdi ramaNIyaceSTA, alabdhapriyasamAgamayA striyA svacittavinodArthe priyasya yA veSagatidRSTiha sitamaNitairanukRtiH kriyate sA vA lIlA, ramaNaM krIDanam etAni tri-cihnaM yasya sa tathAvidho bhavati / udAharaNamAha- zaGkAro raso yathA zyAmA - SoDazavarSade " yahAM para kArya meM kAraNa ke upacAra se rati ke kAraNabhUta jo lalanA Adi padArtha haiM, ve grahaNa kiye gaye haiN| unake sAtha saMgama kI icchA kA janaka yaha zRGgAra rasa hotA hai / ( maMDaNAvilAsaviSoya, lIlAramaNa liMgo) alaMkAroM se zarIra ko sajjita = alaMkRta, karanA isakA nAma 'maNDana' hai / priya ke samIpa jAne meM jo sthAna, Asana, gamana, evaM vilokana meM vikAra aura akasmAta krodha, smita, camatkAra, mukha viklavana hotA hai, vaha vilAsa hai| abhimata kI prApti meM bhI garva (ahaMkAra) se anAdara karanA aura aparAdhasahita kA sraka - mAlA caMdana Adi se saMyamana karanA, tADana karanA, yaha vizvoka hai / hAsya - ha~sanA / sakAma gamana evaM bhASita Adi jo ramaNIya ceSTAe~ haiM, ve 'lIlA' haiM / athavA jisa strI ko priya kA samAgama alabdha ho rahA hai, vaha jo apane citta ko vinodita karane ke liye priya ke veSa ratinA kAraNu je tavanA vagere padArtho che temanu` grahaNa karavAmAM AvyuM che, temanI sAthe saMgamanI icchAneA ubhAvaka A zu'gAra rasa hAya che. (maMgaLavilaasvvibvoy, hrAsa, lIlA ramaNaliMgo) asArathI zarIrane subita zaGkRta-12vu tenu' nAma 'bha'una' che. priyanI pAse tAM ke sthAna, Asana, zamana bhane vikheouna vihAra tebhana soyitA- Dodha, smita, ymkAra, mukhavijJavana hoya che, te vizvAsa che abhimatanI prAptimAM paNa gava (aDaDA2) thI manAha2 42vA, temana aparAdhInu stra-bhASA-yahana vagerethI sacamana karavuM, tADana karavu' vikhkhAka che. hAsya-hasavu. sakAma gamana ane lAvita ? ramaNIya yeSTAo che, te 'sIsA' he athavA ne zrI priysbhaagama meLavI zakI nahI' tevI strI pAtAnA cittane prasanna karavA mATe priyanA beSa gatinu dRSTinuM, hAsyanuM, vANItuM bhAnumra mere che, te 'bIsA' che.
Page #851
--------------------------------------------------------------------------
________________ 938 anuyogadvArasUtre zIyA-strI, 'izamA SoDazabAvikI' ityabhidhAnAt , zandodAma-zadauddAmA pracuge ra tat-kiGkiNI mukharam 'udAma' zabdamga nipAta ArSa vAt ,ata eva yUnA=ruNAnAM hRdayo mAika bhavalatmaraprajaTI. va hRdayonmanatA vidhAyakaM svakIyaM mekhalAdAma aTisUtraM madhu vilApalalidhuraiH kAmijanahRdayA. hAdakatayA mAdhuryamuragataiH yelAsaH sakAmaceSTAvizeau. gulalitam atizayamanohAri yathAsyAttathA darzayati / zRGgArapradhAnaceSTApatipAdanAdayaM zRGgAro rasaH , kA, gati kA, dRSTi kA, hAsya kA, SolI kA anukaraNa karatI hai, vaha 'lIlA' hai| krIDA karanA isakA nAma ramaNa hai / isa zRGgAra rasa ke maMDana, vilAsa , viboka, hAsya, lolA aura ramaNa ye cihna haiN| aba sUtrakAra (siMgAro raso jahA) yaha zRGgAra rasa jisa prakAra se jAnA jAtA hai, usa prakAra ko isa gAthA dvArA prakaTa karate haiM-(sAmo) "zyAmA SoDazavArSikI" isa kathanAnusAra koI SoDazavarSadezIyAsolaha varSa kI avasthA vAlI taruNa vayaskA-strI (maduddAma) kSudraghaMTikAoM ke zabda se mukharita ataeva (juvANANaM) yuvA puruSoM ke (hiyaummAdaNakaraM) hRdaya ko prabalasmarakI pIr3A utpanna karane se unmatta karane vAle aise (mehalAdAma ) apane kaTisUtra ko (mahuravilAsasulaliyaM) kAmijanoM ke hRdaya ko AhAdaka hone ke kAraNa madhura lagane pAle vilAsoM-sakAma ceSTA vizeSoM-se atizaya manohArI jaise yaha hotA hai usa prakAra se (dAetI) dikhalAte hai isa zRMgArarasa meM zrRMgArapradhAna ceSTAoM kA pratipAdana hotA hai isaliye ise 'zRMgArarasa' kIDA karavI te ramaNa kahevAya che maMDana, vilAsa, vibeka, hAsya, lIlA temaja ramaNa A sarve zuMgAra rasanA cihno che. va satra (siMgAro raso jahA) // 22 nAthA gru tanu mA // 1 4thana re che. (sAmA) " zyAmA SoDazavArSikI " mA ayana bhurAma / so nI bhayAvAmI ta251524-1 (saduddAma) kSudraTisAthI bhumArita tathI (juvANANaM) yuvA (hiyaummAdaNakara) yAne pra. satama bha2 pA7.thI yukta rIne janmatta 42nAra (mehalA dAma) pAtAnA Ti. sUtrane (maharavilAsasulaliya) bhunA huyane mAha 64 3.41 41 madhura lAge tevA vilAso-sakAma ceSTA vizethI atizaya mahArI lAge tema (dAetI) tara matAva cha. mA // 2 24 // 2 pradhAna yeNyAsAnu pratipAdana yA5 cha methI mAna // 2 2 mA bhAva 2. (dhI bhIma
Page #852
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 172 salakSaNamadbhutarasanirUpaNam iti bodhyam ||imN =pUrvoktasvarUpaM gRhAraM zRGgArarasaM dhira dhig2a-dhigastu yastu sAdhUnAM mAviratimatAM munInAM varjitavyaH / sa zRGgAraH mokSagrahArgalA=mokSadvArasyArgalAbhUto'to'sau zaGgArarasaH munibhirnAvaritavyaH na sevniiyH||6||muu0171|| ____ atha tRtIyamadbhutarasaM salakSaNaha mUlam-vimhayakaro apuvo, anubhUyapuvo ya jo raso hoii| harisavisA uppatti,-lakkhaNo abbhuo nAma // 6 // abbhuo raso jahA-abbhuyataramihaetto annaM kiM asthi jiivlogNmi| jaM jiNavayaNe atthA tikAlajuttA muNijati ? ||7||suu0172|| ___ choyA-vismayakaraH apUrvaH anubhUpUrvazca yo raso bhavati / harSaviSAdotyattilakSaNaH adbhuto nA: // adbhuto raso yathA-abhutaramiha etasmAt anyat kimasti jIvaloke / yat ninavavane arthAH trikAlayuktA jJAyante // 30 172 // TIkA-'vimhayakaro' ityAdi arvaH ananubhUtapUrvaH, anubhUtapUrvaH-pUrvamanubhUto vA vismayakara:-kasmizvidadbhute padArtha dRSTe yadAcarya jAyate , ataH sa padA vismayakara ucyate, kahA hai| (dhI dhImaMzRMgAraM) isapUrvokta svarUpavAle zRMgArasa-ko dhikkAra ho dhikkAra ho (jo u) kyoMki yaha (sAhUNaM) sAdhujanoM ko (vajjiyanvo) chor3ane yogya kahA gayA hai / kAraNa isakA yaha hai ki yaha (mokkhagiha aggalAo) mokSa rUpI gharakI argalA rUpa hai / ataH (muNihi imo nAyariyavvo) muni janoM ko isakA sevana nahIM karanA cAhiye ||suu0 171 // aba sUtrakAra lakSaNanirdeza purassara tIsare adbhUta rasa kA kathana karate haiN|-"vimhy karo apuvo anubhUyapuvo" ityaadi| zabdArtha-(apuSa) pUrva meM kabhI anubhava me nahIM Aye athavA(anu. siMgAra') mA uparAta 21351ANA zrRMgAra 2sane 4i2, ghisAra che. (jo u) bha me (sAhUNaM) sAdhu sanAne sarpa piti sapanna munijanAnA bhATe (vivajjiyavvo) tyAlaya 4AmA bhAcyA che. bha 3 mA (mokkhagihaagalAo) mokSa3pI 12nI mA che. methI (muNihi imo nAyariyabo) munijano A rasanuM sevana kare nahIM. HsU017nA have sUtrakAra lakSaNa sahita trIjA adbhuta rasanuM kathana kare che- "vimhayakaro apuvo anubhUyapuvvo" tyAhaApt-(apuvva) pUrva / / 55 hise na anubhaveda ma ta
Page #853
--------------------------------------------------------------------------
________________ . anupagamArA tadarzanodbhavo raso'pi vismayakaro bodhyaH etAdRzo yo raso bhavati sa harSaviSA dotpattilakSaNaH Azcaryamaye zubhe vastuni dRSTe harSotpattiH ,tathaivAzubhe vastuni dRSTe viSAdotpattiH, etadubhayacihnaH adbhuto nAma raso bodhyaH / udAharaNamAha-asato raso yathA-iha-asmin jIvaloke-saMsAre ito'nyat-asmAtparam bharatataram Acaryataram kimasti ?=na kiMcidapyasti / kuto na ? ityAha-yat-yasmAt kAraNAt jinavacane trikAlayuktAH atItAnAgatavartamAnarUpatrikAlayuktA api arthAH= jIvAdayaH sUkSmavyavahitatirohitAtIndriyA mUrtAdisvarUpA jJAyante iti||muu0172|| bhUyapugyo) anubhava meM bhI Aye hue aise (vimhayakaro) kisI adbhuta padArtha ke dekhane para jo Azcarya hotA hai, usa Azcarya kA janaka vaha padArtha vismaya kara kahalAtA hai tathA usase jo rasa utpanna hotA hai, vaha rasa-bhI vismayakara kahA jAtA hai / isa adbhUta rasa kA- lakSaNa harSa aura viSAda kI utpatti honA hai| Azcarya janaka kisI zubhavastu ke dekhane para harSotpatti hotI hai, aura azubhavastu dekhane para viSAdo. tpatti hotI hai| ataH yaha adbhUta rasa ina donoM cida vAlA hotA hai, aisA jAnanA caahiye| aya sUtrakAra isa rasa ko jAnane ke liye udA. haraNa kahate haiN| ve kahate haiM ki (abbhuo raso) 'yaha adabhUta rasa imaprakAra se hai (jahA) jaise-(abbhuyataramiha etto annaM ki adhijIvalogaMmi) isa-jIvaloka meM isase adhika aura dUsarA AzcaryakyA hai? (jigavayaNe tikAlajuttA atthA muNijjati) jo jina vacana meM sthita trikAla-atIta -anAgata-aura vartamAna kAlavartI samasta (anubhUyapuvvo) anubhava (vimhayakaro) 7 55 abhuta 54.thana na je Azcarya thAya che, te Azcaryane utpanna karanAra te padArtha vismayakArI kahevAya che. temaja tenA vaDe je rasa utpanna thAya che, te rasa paNa vismaya. kara kahevAya che A adbhuta rasanuM lakSaNa harSa ane viSAdanI utpatti thavI te che AzcaryotpAdaka kaMI zubha vastune jevAthI harSa utpanna thAya che. ane azubha vastune jevAthI viSAdanI utpattI thAya che. ethI A adUbhuta rasa A banne cihno yukta hoya che. have sUtrakAra A rasane ge| bhATe GIRQ / prastuta 42 che. tayA 4 cha hai (anbhuo ramro) bhA mahamuta 2 . pramANe che-(jahA) ma hai (abbhuyataramiha etto annaM kiM asthi jIvalogaMmi) mA bhaya senA Rai pI0 4 napA pamA tavI pAta cha. 3 (jaM jigarayaNe tikAla juttA atthA muNijjati) 2 jina vacanamAM sthita trikAla-atIta-anAgata ane vartamAnakAlIna sarva
Page #854
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TIkA sUtra 173 salakSaNaraudrarasanirUpaNam atha caturthe raudrarasaM lakSaNamAha mUlam - bhayajaNaNarUvasaddaMdhayAraciMtAkahA samuppaNNo / samohasaMbhamavisAyamaraNaliMgo raso roddo // 8 // roddo raso jahA- bhiuDI viDaMviyamu ho saMdaTThoDa iyaruhiramA kiSNo / haNasi pasuM asurapise bhImarasiya airodda ! roddo'si ||9||suu0 173 // chAyA - bhayajanana rUpazabdAndhakAracintAkathAsamutpannaH / sammohasaMbhramandaSAdamaraNaliGgo raso raudraH // raudro raso yathA - bhrukuTiviDambitamukhaH saMdaSTam iti rudhiramAkIrNaH / iMsi pazum asuranibho bhImarasita aksaiiddha raudro'si / sU0 173 // TIkA- 'bhayajaNaNa' ityAdi = bhayajananarUpazabdAndhakAracintAkathAsamutpannaH - rUpaM zatrupizAcAdInAmAkRtiH, sUkSma vyavahita evaM tirohita padArtha jAna liye jAte haiN| svabhAva di kRSTa paramANu Adi padArtha sUkSma haiN| kAla viprakRSTa- rAma-rAvaNa Adi Adi padArtha vyavahita haiM deza viprakRSTa- sumeru parvata Adi padma tirohita haiN| isa prakAra atIndriya evaM amUrta svarUpa jitane bhI Agar3akathita trikAlavarti jIvAdika padArtha haiM, ve saba jinabacana ke prabhAva se pratyakSa aura parokSarUpa se jAnaliye jAte haiM / sU0 172 // aba sUtrakAra cauthA raudra rasa kA lakSaNa nirdezapUrvaka katha karate haiM- "bhayajaNaNaruva" ityAdi zabdArtha -(bhayajaNaNarUvasaghayAra ciMtA kahA samuppaNNo ) bhaya, sUkSma vyavahita ane tirAhita padArtho jANI levAya che svabhAva viprakRSTa paramANu vagere padArtho sUkSma che. kAlaviprakRSTa rAma-rAvaNu vagere padAryA vyavahita che, dezaviprakRSTa sumeruparyaMta vagere padArtho tirohita che. A pramANe jeTalAM Agama kathita trikAlavartI atIndriya ane amUrta svarUpa jIvAdi padArtho che, te sarve jina vacananA prabhAvathI pratyakSa temaja parAkSa rIte jANI levAya che. sU0172A have sUtrakAra caturthI raudra rasanuM lakSaNa sahita kathana kare che-- bhayajaNaNarUva " ityAdi-- 66 zabdArtha-(bhayajaNaNarUva sadhayAra ciMtA kahA samuppaNNo ) bhayotpAda4 35, a0 106
Page #855
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvArasUne bhandA teSAmeva zatrupizAcAdInAM zabdaH, andhakAraH-niviDatamaH, eteSAM dvandvaH, bhavajananAH bhayotpAdakA ye rUpazabdAndhakArAH-teSAM cintA tatsvarUpaparyAlo. canarUpA smRtiH, kathA-svarUpaprakathanaM ca, upalakSaNa vAda darzanamapi bodhyam , tataH samutpannA=saMjAtaH, tathA-saMmohasaMbhramaviSAdamaraNaliGgaH-saMmohaH vivekarAhityam , saMbhramAcyAkulatA, viSAdaH mamA'trapradeze samAgamanamazobhanamityevaM zokaH, maraNa bhayodvignasya gajasukumAlahantuH somilabrAhmaNasyeva jhaTiti prANotkramaNam, sAni lihAni-cihnAni yasya sa tathAbhUto raudro raso bhavati / nanvayaM bhayajanaasmAdi smaraNakathanadarzanasamutpannaH sammohAdilakSaNo bhayAnaka eva bhavati, bayamasya raudrarasatvamabhihitam ? iti cedAha-yadyapyayaM bhavatkathanAnusAreNa bhayAnaka janaka rUpa, zabda aura aMdhakAra kI svarUpaparyAlocanArUpa smRti se svarUpa kathanarUpa kathA se ' darzana se utpanna huA (saMmohasaMbhamavisAyamaraNaliMgo) tathA vivekarahitapanA rUpa samoha vyAkulatArUpa saMbhrama zoka rUpa viSAda aura prANavisarjana rUpa maraNa ina-liGgo cihnoM vAlA (rodo raso) raudra rasa hotA hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki yaha raudra rasa bhayajanaka rUpAdikoM ke smaraNa Adi se utpanna hotA hai aura yaha saMmoha cihnoM se jAnA jAtA hai merA isa pradeza meM samAgamana ThIka nahIM hai, isa prakAra se zoka karane kA nAma viSAda hai / gaja sukumAla ko mArane vAle somila brAhmaNa kI taraha bhayodvigna vyakti ke jo jaldI se prANoM kA utkramaNa hai vaha maraNa hai| zaMkA-bhayajanaka rUpAdikoM ke smaraNa se,kathana se evaM darzana se,zakha ane aMdhakAranI svarUpa paryAlacanA rUpa smRtithI, svarUpa kathana rUpa dhyAyI nayI utpanna yeta (saMmohasaMbhamavisAyamaraNaliMgo) tamana vivekarAhitya rUpa saMmeha, vyAkulatA rUpa saMbhrama, zekarUpa viSAda ane prAya visana 35 bha25 mA thihI yuta (rodo raso) zaidra 2sa hAya . tAtparya A pramANe che ke A radra rasa bhatpAdaka rUpa vagerenA smaraNathI utpanna thAya che. A saMmohana cihnothI jANavAmAM Ave che mAruM A pradezamAM samAgamana ucita nathI, A pramANe ciMtA karavI te viSAda che. gajasukamAlane mAranAra samila brAhmaNanI jema bhadvigna vyaktinA prANanuM je jaldI utkramaNa che, te maraNa che. zaMkA-bhatpAka rUpAdikane smaraNathI, kathanathI ane darzanathI utpanna
Page #856
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TokA sUtra 173 salakSaNarodara sanirUpaNam ena, tathA'pi pizAcAdiraudravastusaMjAta vAdasya raudratvaM vivkssitm| ato na kshciddopH| kiM ca zatrujanAdidarzane tacchiracchedane samudyuktAnAM chAgazUkarakaraNa vadhAdimavRttAnAM ca yo raudrAdhyavasAyAtmako bhRkuTIbhaGgAdiliGgo raudro raso'pyupalakSaNatvAdatraiva bodhyaH / anyathA sa nirAspada eva syAt / ata evAtra raudrapariNAmavatpurupaceSTApratipAdakamevodAharaNaM vakSyati / bhayatrastaceSTApatipAdakamudAharaNaM utpanna huA saMmohAdilakSaNoMvAlA bhayAnaka rasahI hotA hai, phira ise raudrarasa rUpa kaise kahA ? ___uttara-yadyapi yaha Apake kathanAnusAra bhayAnaka rasa hI hai-to bhI pizAca Adi raudra vastu ke dekhane Adi se yaha utpanna hotA hai, isa. liye isameM raudretA vivakSita huI hai / kiMca-zatrujana Adi ke darzana honepara unake ziraccheda karane meM kaTibaddha hue vyaktiyoM ke aura bakarA, zakara evaM kuraMga-hiraNa-Adi jAnavaroM kI hiMsA karane meM pravRtta hue vyaktiyoM ke jo raudra pariNAma hote haiM, ki jo bhRkuTI bhaMga Adi cihno se jAne jAte haiM ve bhI raudrarasa svarUpa hI hote haiM / ataH upala. kSaNa se raudrarasa yahAM para jAnanA cAhiye / nahIM to, raudrAdhyavasAya rUpa-raudrarasa nirAzraya mAnanA pdd'egaa| isIliye raudrapariNAma yukta puruSa kI ceSTAoM kA pratipAdaka hI udAharaNa yahAM sUtrakAra ne kahA hai| bhaya se trasta hue vyaktiyoM kI ceSTAoM kA pratipAdana karane vAlA udA. thayela hAdi lakSaNavALA bhayAnaka rasa ja hoya che, tyAre ene ro rasa rUpa zA mATe kahevAmAM AvyuM che? uttara-jo ke tamArA kahyA mujaba te A bhayAnaka rasa ja che chatAM e pizAca vagere raudra vastune jevA vagerethI te utpanna thAya che, ethI AmAM rauddhatva vivakSita che. kica zatrujana vagerenA darzanathI, temanuM ziracchedana karavA mATe tatpara thayela vyaktione ane bakarA, sUkara temaja karaMga-hiraNa vagere jAnavaronI hiMsA karavA mATe pravRtta thayela vyakitaonA je raudra rasa pariNAma hoya che ane je bhrakuTI-bhaMga vagere cihnothI jANavAmAM Ave che te paNa A raudrarasa svarUpa ja hoya che. mATe upalakSaNathI raudrarasa ahIM ja jANavo joIe nahitara, drAghavasAya rU5 raudrarasa nirAzraya mAna paDaze ethI raudra pariNAma yukta purUSanI ceSTAonuM pratipAdaka udAharaNa ja ahIM sUtrakAre kahyuM che. bhaya saMtrasta vyaktinI ceSTAonuM pratipAdana karanAra
Page #857
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvArasUtre sayana yUkham / atodAharaNamAha-raudro raso yathA-bhRkuTIviDambitamukhaH-bhrukuTi: koSAdinA lalATasaMkocanaM tayA viDambitaM=vikRtI-bhRtaM mukhaM yasya sa tathA, punazca-sandaSTauSTha:-sandaSTaH dantai-rdaSTa oSTho yena sa tathAbhUtaH, iti=atazcanaparAkIrNaH-rudhiraiH AkIrNaH-zoNitasaMkulo he mImarasitA-bhImaM bhayaMkara rasita yasya tatsaMbuddhau, he bhayajanakazabdakArin ! tvam asuranibha -daitya iva pazuM sa, ato he atiraudra atizayaraudrarUpadhArin ! tvaM raudro'siaudrapariNAmayukto. 'sIti narakanigodAdiduHkhaM bhokSyase ||suu0 173 // haraNa to apane Apa jAna lenA cAhiye / raudrarasa kA jJAna jisaprakAra ke ho sakatA hai sUtrakAra (roddo raso jahA) ina padoMdvArA usI prakAra ke udAharaNadvArA prakaTa karate haiM-jaise-(bhiuDI viDambiyamuho saMdahoiya rahiramAkiraNo) pazuhiMsA meM nirata bane hue kisI hatyAre manuSya se koI dharmAtmA manuSya yaha kaha rahA hai ki are ! yaha terA mukha isa saMmaya bhukuTI se vikarAlabanA huA hai / krodhAdika ke Avega se tere ye dati adharoSTha ko Dasa rahe haiM / khUna se terA zarIra latha patha ho rahA bhImarasiya) jo tere mukha se zabda nikala rahe haiM, bar3e bhayAvane haiN| ataH mahAbhayajanaka zabda bolane vAle tuma (asuranibho) asura jaise bane hue ho aura (pasuhaNasi) pazukI hatyA kara rahe ho / ataH (airoha) atizaya raudrarUpadhArI tuma (rodo'si) raudrapariNAmoM se yukta hone ke kAraNa raudrarasa rUpa ho-so yAda rakho, narakanigoda Adi ke duHkhoM ko bhogoMge / sU0 173 // udAharaNa te pitAnI meLe ja jANI levuM joIe. je rIte raudra 5sanu jJAna ya za che ve sUtrA2 (rohoraso jahA) prabhAera phe| pa? hA prastuta za2 1504 42 cha. 2ma 3-(bhiuDI viDaMbiyamuho saidevIdaiyaruhiramAMkiNNo) 54 DisA mATe ta52 ye bAta mANesane koI dharmAtmA purUSa A pramANe kahe ke are! A tArUM meM hamaNAM bhrakuTIethI vikarAla banI rahyuM che-krodha vagerenA AvegathI tArA dAMta adhaSThAna lI sI 2hA cha to zarIra bahAthI 5276 raghu che. (bhImarasiya) / kyane bhatI bhayotpAI cha. methI mahAlayana zo matanAra, (asuranibho) asura 2 tha6 gayA hai| ana (pasuM haNasi) pazunI tyA // 2wo ch|. methI (airoha) atizaya raudra 35 pArItu (roho'si) ridva-pariNAmathI yukta levA badala raudrarasa rUpa che te tuM yAda rAkha ke naraka niveda vagerenA duHkha bhogavavA paDaze. sU0173
Page #858
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogacandrikA TokA sUtra 175 salakSaNavIDanakarasanirUpaNam atha paJcamaM brIDanakarasaM salakSaNaM nirUpayati muulm-vinnovyaargujjhgurudaarmeraavivikkmuppnnnno| velaNao nAma raso, ljjaamNkaakrnnliNgo||10|| velaNao raso jahA-kiM loiyakaraNIo lajaNI ataraMti ljyaamutti| vArijammi guruyaNo parivaMdai jaM vahuppottaM ||11||suu0174|| chAyA-vinayopacAraguhya gurudaarmryaadaavytikrmotpnnH| vIDanako nAma raso ljjaashngkaakrnnlinggH|| vIDanako raso yathA-ki laukikakaraNyA lajjanIva. taraM lajjayAmIti / vArijje gurujanaH parivandate yat vadhUpotam ||suu0 174 // TIkA-'viNao' ityAdi vinayopacAraguhyagurudvAramaryAdAvyatikramotpannaH-vinayopacAra:-vinaya. yogye-mAtApitrAdigurujane vinayakaraNam , guhyaM-rahasyam , gurudvAramaryAdA pita-- vyakalAcAryAdi gurujanabhAryAbhiH saha aucityena vartanam , eteSAM dvandvaH, se vyatikramaH viparyayastasmAdutpannaH-saMjAtaH, tathA-lajjAzaGkAkaraNaliGga:-mA aba sUtrakAra pAMcave vIDanaka rasa kA lakSaNa ko kahate hue kathana karate haiM-"viNaovayAra gujjha" ityaadi| __ zabdArtha-(viNabhovayAragujjhagurudAra merAvaikkamuppaNNo) vinaya karane ke yogya mAtA pitA Adi guru janoM kI vinaya ke vyatikamaullaMghana-se mitrAdijanoM kI gupta vArtA Adi rUpa rahasya ko anyajanoM ke samakSa prakaTa karane se tathA pitRvya-cAcA, evaM kalAcArya Adi mAnyajanoM kI dharmapatniyoM ke sAtha aucityapUrNa vyavahAra kA pratika karane se vIDanaka rasa utpanna hotA hai / ( lajjAsaMkAkaraNaliMgo) have sUtrakAra pAMcamA vIDaka rasanuM lakSaNasahita kathana kare che- "viNaovayAragujjha" tyAha zahAtha-(viNaovayAragujjhagurudAramerAvaikkamuppaNNo) vinaya 4215 yogya mAtApitA vagere guruonI sAthe avinayapUrNa vyavahAra karavAthI, mitra vagerenI gupta vAta vagere rUpa rahasane bIjAnI sAme prakaTa karavAthI temaja pitRnya (kAkA) ane kalAcArya vagere mAnyajanenI dharmapatnIo sAthe aucityapUrNa vyavahAranA atikrama karavAthI A vIDanaka rasa utpanna thAya cha. (lajjA saMkA karaNaliMgo) Horon mane A Gpanna yI tamA 24
Page #859
--------------------------------------------------------------------------
________________ - listiesivinatani.... anuyogadvArasUtra ziro'dho'nanamanAdirUpA, zaGkA-mAM na kazcit kiJcid vade ? ditirUpA, tayoH karagaMvidhAnaM liGga-lakSaNaM yasya sa tathAbhUto vIDanako nAma raso bhavati / ayaM bhAvaH-vinayayogyAnAM mAtApitrAdipUjyajanAnAM vinayopacAravyatikrame sati samjanasya pazcAd brIDA prAdurbhavati-aho ! mayA kathaM mAtApitrAdInAmapamAnA kRtaH ? iti, tathA-suhRdAM rahasyasya anyajanasannidhau kathane pazcAd sajjanasya bIDA bhavati-kathaM mayA suhRdo rahasyamanyajanasannidhau niveditam ? iti, tathAtapA-pitRvyakalAvAryAdigurujanAnAM bhAryANAM zIlabhaGge kRte sati pazcAd brIDA samutparate aho ! mayA durAtmanA kimidaM duSkRtaM kRtam ? iti ityevaM rUpeNa 'pIDanako rasaH smutpdyte| tathA ca-ziro'dho'vamanagAtrasaMkocaspA sajjA, mAM lajjA aura zaMkAkaranA ye isa rasa ke cihna hote haiM / aisA (velaNao mAma raso) yaha vIDanaka nAma kA rasa hotA hai / tAtparya isakA yaha hai ki-'vinaya yogya pUjya mAnA pitA Adi gurujanoM kA yathAyogya vinayopacAra jaba ulaMdhita ho jAtA hai, taSa sajjana puruSoM ko bAda meM lajjA AtI hai / ve vicArate haiM ki are ! hamane kyoM mAtA pitA Adi janoM kA apamAna kiyA hai ? tathA apane mitrajanoM kA rahasya jaba-dUsare vyaktiyoM ke pAsa pragaTa karatA hai, taSa bAda meM usa udghATanakartA sajjana ko lajjA AtI hai aura vaha socatA hai ki kyA maine damaroM ke samakSa apane mitra ke rahasya kA udghATana kiyaa| nayA-pitRvya , kalAcArya Adi gurujanoM kI bhAryAoM kA zIlabhaMga kara ne para manuSya ko bAda meM brIDA utpanna hotI hai| vaha socatA hai-mujha dusatmA ne yaha duSkRta kyoM kiyA ? isa prakAra se yaha boDaneka rasa utpanna hotA hai / zira ko nIcA namAnA zarIra ko saMkucita karanA isa cihana che. eve vIDanaka nAme rasa hoya che. tAtparya A pramANe che ke vinaya pUjya mAtApitA vagere gurUjane sAthe ucita vinopacAra jyAre sajajano vaDe u9laMdhita thAya che tyAre temane lajajAnI anubhUti thAya che. teo vicAra kare che, ke "are ! ame mAtApitA vagerenuM apamAna karyuM che. temaja mANasa potAnA mitronI gupta vAta jyAre bIjAne kahe che tyAre ne gupta vAta kahyA bAda lajajAnI anubhUti thAya che ane te vicAra kare che ke are! meM durAtmAe A kAma zuM kAma karyuM ?' A pramANe te kIDanAka rasa utpanna thAya che lajajAmAM mastaka nIce thavuM ane zarI2 saMkucita
Page #860
--------------------------------------------------------------------------
________________ 847 anuyogacandrikA TIkA sUtra 174 salakSaNatrIDanakara sanirUpaNam kazcit kacit kimapi kathayiSyati tu na ? ityevaM sarvatra yA manaso'bhizaGkanA sA zaGkA, tayoH karaNaM = niSpAdanamevAsya lakSaNamiti / asyodAharaNamAha-vrIDanako raso yathA - laukika karaNyAH = aukika kriyAyAH paraM lajjanIyataram = atizaya lajjAspadaM kimasti ? nAtaH paraM kimapi lajjAspadamastItyarthaH ityato'haM chajje / lajjAyAM hetumAha yat yasmAt kAraNAt vArijjammi dezI zabdo'yam, vivAhe vadhUvarayoH prathamasaMgame jAte 'vArijjami vivAhe ityarthaH gurujanaH ma zvazrUzvazurAdiH vadhUpotaM = snuSAparidhAnavastraM parivanda te = namaskaroti / asya gAthAyA atrataraNamevaM bodhyam - kasmiMzcid deze'yaM vyavahAraDosti, yat vadhUvarayoH prathamarUpa 'lajjA' hotI hai / 'mujhase koI kucha kahegA to nahIM ?' isa prakAra sarvatra jo mana meM AzaMkA bana jAtI hai usakA nAma 'zaMkA' hai / lajjA aura zaMkA inakA utpanna karanA hI isa vrIDanaka rasa ke lakSaNa haiM / isakA jJAna jisa prakAra se hotA hai, sUtrakAra usa prakAra ko (velaNao raso jahA) ina padoM dvArA prakaTa karane kI sUcanA dete haiN| ve kahate haiM ki - 'yaha vrIDanaka rasa isa prakAra se hai / ' jaise - ( kiM loiyakaraNIo lajjaNIataraM ti lajjayA mukti ) isa laukikakriyA se adhika aura lajjAspada bAta kyA ho sakatI hai ? maiM to isase bahuta lajAtI huuN| ( vArijjammi gurujaNo paribaMdai jaM bahupporsa) vadhUvara ke prathama saMgama honepara gurujana-sAsa sasura Adi-jI badhUpota ko- - bahu dvArA parighRta vastra kI prazaMsA karate haiM / isa gAthA kA abataraNa isaprakAra se hai - kisI deza meM aise cAla hai ki 'jaba vadhUvara kA karavuM thAya che 'mane kAI kaI kaheze te nahIM ?' A pramANe manamAM je AzakAo utpanna thAya che te ' zakA che. lajjA ane zakA utpanna thavI teja trIDanaka rasanuM lakSaNa che hAya che, sUtrakAra te viSayamAM kahe che ke A mIDanakarasa A pramANe 4. prema hai ( ki choiya karaNIo lajjaNIataraMti lajjayA mutti) mA joDi vyavahArathI vadhAre kaI lajjAspada vAta thaI zake che ? mane teA enAthI ahuna zarabha Ave che.' ( vArijjammi gurujaNo paribaMdai jaM bahuppotaM) bhane to syAnAthI jaDuna zarabha bhAve che ( vArijjammi gurujaNo parivaMdai jaM bahuppotta) vadhU-varanA prathama-samAgama pachI gurUjane--sAsusasarA vagere-vahue paherelA vasanA vakhANa kare che. A gAthAnuM avataraNa A pramANe che-phAI eka ' A rasanuM jJAna kevu' 6 6
Page #861
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyogadvArasUtre pAne yadi padhvA nivasanaM zoNitAbhiSikta bhavati, tadA sA pUrvamakRtasaMgamA'taH zrI parvate iti lokA manyante / tasyAstadraktAruNitaM vasanaM tatsatItvakhyApanArya pratirAhe bhrAmyate / tasyAH zvazurAdayo gurujanA bahumAnapurassaraM tadvakhaM vandate / dezAcAramanusRtya kasyAzcidvadhAstathAvidhaM nivasanaM pratigRhaM nIyate gurujanaizva tbnyte| taddRSTvA vadhUH svasa vIM vadati 'kiloiyakaraNIo' ityaadi||.174|| itizrI vizvavikhyAta jagadvallabhAdipadabhUSita bAlabrahmacArI 'jainAcArya' pUjyazrI ghAsIlAlabativiracitA "anuyogadvArasUtrasya" anuyogacandrikAkhyAyAM TIkAyAM prathamo bhAgaH samAptaH suhAgarAtri meM prathama saMgama hotA-hai-taba usa saMgama meM-yadi vadhUkA pahirA huA vastra-khUna se yukta hotA to, usase vaha aisI jAnI jAtI hai ki-'yaha pahile akRtasaMgamA rahI hai ataH satI hai / aisA loga jAnate haiN| usake usa madhirarakta--vantra ko hara eka ghara meM usake satItva sthApana ke liye ghumAyA jAtA hai / usake zvazura Adi gurujana mAna purassara usa vastra kI prazaMsA karate haiN| isI dezAcAra ko kara kisI vadhu ke usa prakAra ke vastra ko gurujanoM dvArA vaMdita hotA FAT dekha-kara kisI vadhU ne apanI sakhI se aisA kahA hai-ki" ki becakaraNIo ityAdi / // sU0 174 // jainAcAryazrI ghAsIlAlajImahArAjakRta 'anuyogadvAra' sUtra kI anuyogacandrikATIkA kA prathama bhAga samApta rAmAM evI prathA che ke jyAre suhAgarAtrimAM vadhuvarane prathama-samAgaSa jAya che tyAre te saMgamamAM je vadhUe pahereluM vastra lehIvALuM thaI jAya 8 to tethI ema mAnavAmAM Ave che ke te strI pahelA akRtasaMgamAM rahI che. zreNI te satI che. evuM ke mAne che tethI vadhunA te lehIthI kharaDAyelA ane tenA satItvanI prasiddhi mATe dareke dareka gharamAM batAvavAmAM Ave che tenA sura vagere gurUjane bhAre sanmAnapUrvaka te vastronA khUba ja vakhANa kare che. A jAtanA leTAcArane anulakSIne koI eka vadhunA vastrane gurUjano che prazaMsita thatuM joIne te vadhUe pitAnI sakhIne A pramANe kahyuM che ke" loiyakaraNIo ityAdi" ||suu0174|| vAcArya zrI vAsIlAlajImahArAjakRta "anugadvAra sUtra' nI anuyoga candrikATIkAne pahele bhAga samApta.