Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
पू.आ.श्रीविजयरामचन्द्रसूरि-स्मृति-संस्कृत-प्राकृत-ग्रंथमाला
चतुर्दशपूर्वधरश्रीभद्रबाहुस्वामीसंदब्धा श्री तिलकाचार्यकृतलघुवृत्तिसमन्विता ॥ श्री आवश्यकनियुक्तिः ।।
॥प्रथमो विभागः ॥ पू.मुनिराजश्रीपुण्यकीर्तिविजया:
संपादकाः
Title by Khushi Designs :09227504555 Sanmarg (79) 25352072
प्रकाशक
सन्मार्ग प्रकाशन जैन आराधना भवन, पाछीया की पोल, शैलीफरोड, अहमदाबादफोन : 25352072, फेक्स : 25392789 E-mail : sanmargp@icenet.net |
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
準準準準準準準準準準準準準準準準準準準準準準準準準準準準
पू.आ.श्रीविजयरामचन्द्रसूरि-स्मृति-संस्कृत-प्राकृत-ग्रन्थमाला-पुष्पक्रमाङ्क १९ रूप
चतुर्दशपूर्वधरश्रीभद्रबाहुस्वामीसंदृब्धा
श्रीतिलकाचार्यकृतलघुवृत्तिसमन्विता || श्री आवश्यकनियुक्तिः।।
॥ प्रथमो विभागः॥
準準準準準準準準準準準準準準準準準準準準準準準
सम्पादकाः संशोधकाश्च पूज्यमुनिराजश्रीपुण्यकीर्तिविजयाः
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
*
*
*
*
*
/.
*
*
*
*
*
आवश्यक- *. पू.आ.श्री.विजय रामचन्द्रसूरि-स्मृति संस्कृत-प्राकृत- ||. प्रकाशकः : सन्मार्गप्रकाशनम्, अहमदाबाद. नियुक्ति : * ग्रन्थमालायाः १९ तमं पुष्पम्
मूल्यम् १५० रूप्यकाणि श्रीतिलकाचाय- यन्यनाम :आवश्यकनिर्यक्तिः श्रीतिलकाचार्य- ||. प्राप्तिस्थानम् : सन्मार्गप्रकाशनम्, लघुवृत्तिः लघुवृत्तिः
पाछीयानी पोल, रीलीफ रोड, ॥२॥ *.विषयः : षडावश्यकनिरूपणम्
अहमदाबाद-३८०००१. *. कर्तारः : नियुक्तिः श्रीभद्रबाहुस्वामी
दूरध्वनिः ०७९-२५३५२०७२ : वृत्तिः श्रीतिलकाचार्य :
दूरसन्देशः ०७९-२५३९२७८९ • संशोधकाः : पू.मु. श्रीपुण्यकीर्तिविजयाः
अवकाशप्रेषणम् : Sanmaragp@icenet.net. • सम्पादकाः : पू.मु. श्रीपुण्यकीर्तिविजयाः
- सूचनम • प्रकाशनकालः : वीरसंवत २५३३ ईस्वीसंवत २००७
ज्ञाननिधिव्ययेन मुद्रितोऽयं ग्रन्थोऽतो सम्पूर्ण मूल्यं तत्क्षेत्रे विक्रमसंवत २०६३ वै. सु. ५ २१-४-०७
दत्त्वैव स्वामित्वमस्य करणीयं गृहस्थैः सुयोग्यं शुल्कं (नकरो) • प्रकाशनस्थलम् : वसंतकुंज सोसायटी पालडी - अमदावाद
दत्त्वा चैष पठनीयः । -सन्मार्ग प्रकाशनम्
*
******************
KXXXXXXXXX
॥२॥
*******
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्ति : श्रीतिलकाचार्य
लघुवृत्तिः
11311
પ્રકાશકીય
જૈનશાસન શિરતાજ તપાગચ્છાધિરાજ પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય રામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ આઠ-આઠ દાયકા સુધી પ્રવચન ગંગાનું વહેણ વહેવડાવી ભારતભરના ભવ્યોને જિનાજ્ઞા-મર્મનું મહાપ્રદાન કર્યું હતું. તેના મૂળમાં તેઓ શ્રીમદે આજીવન કરેલી આગમાદિ શ્રુતની અપ્રમત્ત ઉપાસના હતી. તેઓ શ્રીમદ્દ્ની શ્રુતસિદ્ધિ અને શ્રુતવિનિયોગની હાર્દિક અનુમોદનાના બીજરૂપ તેઓ શ્રીમની પુણ્યસ્મૃતિને શાશ્વત બનાવવા કાજે અમોએ તેઓ શ્રીમદૂના મંત્રતુલ્ય નામ સાથે સંકળાયેલ ‘પૂ.આ.શ્રી. વિજય રામચંદ્રસૂરિ સ્મૃતિ સંસ્કૃત-પ્રાકૃત ગ્રંથમાળા' પ્રકાશિત કરવાનો શુભ નિર્ણય કર્યો હતો. તેઓ શ્રીમદૂના પટ્ટાલંકાર સુવિશાલ ગચ્છાધિરાજ પૂ.આ.શ્રી. વિજય મહોદયસૂરીશ્વરજી મહારાજાના આશીર્વાદથી આ શ્રેણીમાં અમો ઠીક-ઠીક આગળ વધી શકયા હતા. વર્ધમાન તપોનિધિ પૂ.આ.શ્રી.વિજય ગુણયશસૂરીશ્વરજી મહારાજની છત્રછાયા અને તેઓશ્રીના શિષ્યપ્રવર પ્રવચનપ્રભાવક પૂ.આ.શ્રી વિજય કીર્તિયશસૂરીશ્વરજી મહારાજાના શાસ્ત્રીય માર્ગદર્શનને પામી વિવિધ શ્રુતસેવી મુનિવરો આદિ દ્વારા વિવિધ વિષયના પ્રતાકાર તેમજ પુસ્તકાકાર અનેક ગ્રંથો છપાયા બાદ આજે શ્રેણીના ૧૯મા પુષ્પ તરીકે 'આવશ્યકનિર્યુક્તિ' ગ્રંથ પ્રકાશિત થઈ રહ્યો છે. આ પ્રાચીન અપ્રગટ ગ્રંથનું વિદ્વર્ય પૂ. મુનિરાજશ્રી પુણ્યકીર્તિ વિ. સંશોધન કરી રહ્યા હતા તેમને વિનંતિ કરતાં આ ગ્રંથ પ્રકાશન કરતાં અમને અવિશેષ આનંદની અનુભૂતિ થઈ રહી છે. - સન્માર્ગ પ્રકાશન
****
प्रकाशकीय
11311
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
જજ
आवश्यकનિવિર : श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः II૪.
જા
સન્મા પ્રજીત દ્વારા આયોજિત પૂજ્યપાદ આચાર્ય શ્રી વિજયરામચંદ્રસૂરિ સ્મૃતિ સંસ્કૃત-પ્રાકૃત ગ્રંથમાળાના ૧૯મા પુષ્પ રૂપે
પ્રકાશિત થતા “આવશ્યક નિર્યુક્તિ શ્રીતિલકાચાર્યલઘુવૃત્તિ' ગ્રંથના પ્રકાશનમાં લાભ લેનાર : - અનુપ : હાર્દિક આભાર :
કી વિ. સં. ૨૦૧૧ની સાલમાં શ્રી કાંદીવલી શ્વેતામ્બર મૂર્તિપૂજક તપાગચ્છ જૈન સંઘ-કાંદીવલી શંકરગલીના ઉપક્રમે સમતાનિધિ પૂ.મુનિરાજશ્રી દર્શનભૂષણ વિ. મ. સા. ના શિષ્યરત્ન પ્રવચન પ્રભાવક પૂ. મુનિરાજશ્રી દિવ્યકીર્તિ વિ. મ.સા. ના શિષ્યરત્ન તપસ્વી પૂ. મુનિરાજશ્રી પુણ્યકીતિ વિ. મ. સા. ના ભવ્ય ચાતુર્માસ પ્રસંગે થયેલ જ્ઞાનનિધિની ઉપજમાંથી
જfffffffffff
ભવિષ્યમાં પણ આપ ઉત્તરોત્તર ઉત્તમ કક્ષાની ઋતભક્તિ કરતા રહો એવી શુભેચ્છા પાઠવીએ છીએ.
wજા પ્રદાન
(RT WI;
A T૪Tી
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
影器帶养驚驚驚驚)
प्रस्तावना
आवश्यक
= પ્રસ્તાવના नियुक्ति : श्रीतिलकाचार्य
।। टीण्टोइमण्डनश्रीमुहरीपार्श्वनाथाय नमः ।। लघुवृत्तिः
|| નમો નમ: શ્રીપુરુરામવન્દ્રસૂરયે ||
- વિઝિલ્આ અનંત ઉપકારી ચરમ તીર્થપતિ શ્રમણ ભગવાન શ્રી મહાવીર મહારાજાએ શાસન-તીર્થની સ્થાપના કરી. ‘૩પન્ને વા વા વા ધુણ વા' આ ત્રણ પદ આપી શ્રી દ્વાદશાંગીની રચના થઈ અને સાદ્વાદનું સ્થાપન થયું અને એ સાદ્વાદરૂપી મત પાંચમા આરાના છેડા સુધી અવિચ્છિન્નપણે ચાલે એ માટે ગણની મ અનુજ્ઞા પંચમ ગણધર શ્રીધર્મસ્વામીને આપી. તે જ પરંપરામાં વડગચ્છ થયેલ છે અને વડગચ્છના આચાર્ય શ્રી સર્વદેવસૂરીશ્વરજી મહારાજા હતા. તેમના શિષ્ય આ. જયસિંહસૂરી તેમના શિષ્ય આ. ચંદ્રપ્રભસૂરી તેમના શિષ્ય ધર્મઘોષસૂરી તેમના શિષ્ય આ. ચક્રેશ્વરસૂરીશ્વરજી મહારાજા હતા. તેમના હાથે દીક્ષિત છે - થયેલ ક શિષ્યો આચાર્ય થયા હતા તે આ પ્રમાણે (૧) સુમતિસિંહસૂરી (૨) બુદ્ધિસાગરસૂરી (૩) ત્રિદશપ્રભસૂરી (૪) તીર્થસિંહસૂરી (૫) શિવપ્રભસૂરી છે મ () કીર્તિપ્રભસૂરી. જ આમાં પાંચમાં શ્રી શિવપ્રભસૂરીશ્વરજી મહારાજાના શિષ્ય આચાર્ય શ્રીતિલકાચાર્ય એ પ્રસ્તુત શ્રીઆવશ્યકનિયુક્તિ ગ્રંથના ટીકાકાર છે અને તેમણે આ છે જ ટીકા વિ.સં. ૧૨૯૬માં રચેલ છે. વડગચ્છમાં સૌથી મોટા ગણાતા આ. ચંદ્રપ્રભસૂરી હતા. તે વિ.સં. ૧૧૪૯માં પોતાના ગચ્છથી જુદા પડ્યા અને વિ.સં.
[
૧]
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાવરથજ- ૧૧૫૯માં નવા પુનમીયાગચ્છની સ્થાપના કરી. એકવાર તેમનાથી નાના, પુણ્યશાળી અને વિદ્વાન એવા આચાર્ય મુનિચંદ્રસૂરીને શ્રીધર નામના શ્રાવકે નિવૃત્તિ : કે પ્રતિષ્ઠા માટે લઈ જવાની વિનંતિ કરી ત્યારે તેમણે વિચાર્યું કે, “હું મોટો છું, મને વિનંતિ કરતો નથી અને આ.મુનિચન્દ્રસૂરીને વિનંતિ કરે છે. તેથી તેમને કેમ શ્રીનિવાર્ય- અપમાન લાગ્યું. જેથી પ્રતિષ્ઠા કરવી એ દ્રવ્યસ્તવ હોવાથી સાધુઓ પ્રતિષ્ઠા ન કરાવે એમ વિ.સં. ૧૧૪૯માં જણાવ્યું. તથા પખી પૂનમે કરવી એમ યુવૃત્તિઃ
* જણાવ્યું ત્યારથી નવો મત નીકળ્યો અને એ જ પરંપરામાં આચાર્ય ભગવંત તિલકાચાર્ય પણ થયેલ છે. જો ખોટી પણ માન્યતા ગુરુના નિયોગથી કે આ પ્રસ્તાવના
જણાવ્યું ત્યા દા.
આ અનાભોગથી હોય તો કર્મપ્રકૃતિમાં એવી સ્થિતિમાં પણ સમ્યકત્વનો સંભવ બતાવ્યો છે.
પ્રસ્તુત ગ્રંથના ટીકાકાર કેવા વિદ્વાન હતા તે નીચેના ગ્રંથોની રચના પરથી માલુમ પડે છે. (૧) વિ.સં. ૧૨૯૨માં પ્રત્યેક બુદ્ધ ચરિત્ર, (૨) વિ.સં. જ ૧૨૭૪માં જીતકલ્પવૃત્તિ, (૩) વિ.સં. ૧૨૭૭માં સમ્યક્ત્વ પ્રકરણ વૃત્તિ, (૪) વિ.સં. ૧૨૯૬માં પ્રસ્તુત આવશ્યક વૃત્તિ, (૫) વિ.સં. ૧૩૦૪માં
સામાચારી, (૯) શ્રાદ્ધ પ્રતિક્રમણ સૂત્રવૃત્તિ, (૭) સાધુપ્રતિક્રમણ સૂત્રવૃત્તિ, (૮) પાફિક સૂત્ર અવચૂરિ, (૯) પાક્ષિક ક્ષામણક અવચૂરિ, (૧૦) શ્રાવક * પ્રાયશ્ચિત્ત સામાચારી, (૧૧) પૌષધિક પ્રાયશ્ચિત્ત સામાચારી, (૧૨) ચૈત્યવંદના લધુવૃત્તિ, (૧૩) દશવૈકાલિક સૂત્ર વૃત્તિ. શ્રી સમ્યક્ત્વ પ્રકરણમાં ‘ક દ્રવ્યસ્તવ: સાવદ્યરૂપવત્ર યોગ્ય ત પ્રતિપાવનાવાઈ:
'छण्हं जीवनिकायाण संजमो जेण पावए भंगं । तो जइणो जगगुरुणो पुष्फाइयं न इच्छंति ।।१।। षण्णां जीवनिकायानां संयमो येन प्राप्नोति भङ्ग ततो यतेर्जगद्गुरवस्तीर्थकराः पुष्पादिकं-उपलक्षणत्वात् सर्वं द्रव्यस्तवं नेच्छन्ति-नानुजानन्ति इति ।
એમ કહી સમ્યક્ત્વ પ્રકરણમાં પૂ.આ. તિલકાચાર્યે દ્રવ્યસ્તવ સાવઘરૂપ હોવાથી સાધુને યોગ્ય નથી એમ જણાવી પ્રતિષ્ઠાનો નિષેધ કરેલ છે તથા પ્રસ્તુત # ગ્રંથમાં પણ શ્લોક નં. ૪૩૫ ની ટીકામાં અષ્ટાપદ ગિરિ ઉપર ચોવીશ જિનની પ્રતિષ્ઠા અંગે પરતઃ સ્વયં પ્રતિષ્ઠિતવાન્ એવો ઉલ્લેખ પ્રતિષ્ઠા એ શ્રાવકનું A TI
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવથવ- नियुक्ति: નીતિવર્ષ અષત્તિ
એ કર્યો છે એ વાતને પુષ્ટ કરવાના અભિપ્રાયથી જ થયેલ છે. તે બાબતમાં એ શ્લોકની નીચે ટિપ્પણી આપીને કલિકાલસર્વજ્ઞ પૂ.આ.ભ. હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી » મહારાજાએ ત્રિષષ્ટિ શલાકા પુરુષ ચરિત્રમાં બતાવેલા શ્લોકોની સાથી દ્વારા પ્રતિષ્ઠા એ સાધુકૃત્ય પણ છે એ વાત સિદ્ધ થાય છે અને બીજા ગ્રંથોની સાક્ષી છે
આપી અષ્ટાપદ પર્વત ઉપર સાધુ દ્વારા પ્રતિષ્ઠા થયેલ છે તેના ઉલ્લેખ આપેલ છે. એ માન્યતાને પૂ.ઉપાશ્રી ધર્મસાગરગણિએ શ્રી પ્રવચન પરીક્ષા ગ્રંથમાં જ છે. સાધુને પ્રતિષ્ઠા કરાવવામાં કેમ બાધ નથી ? અને શા માટે કરાવવી જોઈએ વગેરે વાતની વિસ્તારથી ચર્ચા કરી છે.
* प्रस्तावना આ.શ્રી ચંદ્રપ્રભસૂરીશ્વરજીની માન્યતાવાળા આ.શ્રી તિલકચાર્ય પણ હતા. એટલે તેમણે પણ પૂનમની પમ્મી માટે યુક્તિઓ આપેલ છે. એટલે કે શ્રીપ્રવચન પરીક્ષા ગ્રંથમાં “જિલ્ડવીચ મૂર્વવત્વમેવ રાયતુમતિપ્રસાદ' કહી ખંડન કરેલ છે.
વિશેષ આ ગ્રંથની હસ્તલિખિત પ્રત પાટણ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય જૈન જ્ઞાનભંડારમાંથી પ્રાપ્ત થઈ છે. તેને ૫,૫૫, સંજ્ઞા આપેલ છે.L.D. ઇન્સ્ટીટ્યૂટ તરફથી છે પણ પ્રાપ્ત થયેલ છે તેને . સંજ્ઞા આપેલ છે, જે છાણીમાંથી પ્રત પ્રાપ્ત થયેલ છે તેને આ સંજ્ઞા આપેલ છે, અને જે ખંભાતથી પ્રાપ્ત થયેલ છે તેને મા સંજ્ઞા આપેલ છે. અમાં પ્રત વિ.સં. ૧૪૯૧માં લખાયેલ છે. ૫, પ્રત વિ.સં. ૧૫૭૦માં લખાયેલ છે. આ પ્રત વિ.સં. ૧૯૬૨માં લખાયેલ છે.
પરમ વિદુષી સા.શ્રી રંજનશ્રીજી મ.સા.ના શિષ્યા સા.શ્રી રતિપ્રભાશ્રીજી મ.સાહેબ દ્વારા હસ્તલિખિત પ્રતમાંથી આજની લિપીમાં લિવ્યંતર કરેલ છે. એ તથા પ્રફ આદિ ચેક કરવા માટે પરમ વિદુષી સા.શ્રી ત્રિલોચનાશ્રીજી મ.સા.ના શિષ્યા વિદુષી સા.શ્રી જ્ઞાનરત્નાશ્રીજી મ.સા. અને એમના શિષ્યા સા. આ
શ્રી પ્રશમલોચનાશ્રીજીએ સહાય કરેલ છે.
જા જા જા.
* Iકાા
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
આ ગ્રંથ ઉપર અનેક ટીકાઓ રચાયેલી છે. છતાં સંસ્કૃત સાહિત્યમાં કથાનું લાલિત્ય સુંદર પીરસ્યું છે. આ ગ્રંથ આજ સુધી અપ્રગટ હતો. પરંતુ પાટણના નિવિર : * ભંડારમાંથી હસ્તલિખિત પ્રત પ્રાપ્ત થતાં આ કાર્ય કરવાનું સૌભાગ્ય મળ્યું છે.[ ] મૂકેલ શબ્દો કોઈ પ્રતમાં જોવામાં આવ્યા નથી. પણ શુદ્ધ પાઠો છે માટે તે શ્રીનિવાર્ય કસમાં જણાવેલ છે. wafa સૌ કોઈ આ ગ્રંથનો અભ્યાસ કરી જ્ઞાનાવરણીય કર્મનો ક્ષય કરી તેની સહાયથી દર્શન મોહનીય કર્મનો ક્ષય કરી, તેના દ્વારા ચારિત્ર મોહનીય કર્મનો - પ્રસ્તાવના ૮ ક્ષય કરી સિદ્ધિપદના ભોક્તા બને એ જ સદાની શુભાભિલાષા. શ્રુતલેખન પ્રારંભ સ્થળ વલ્લભીપુર
મુનિ પુણ્યકીર્તિ વિજય વિ. સં. ૨૦૬૩ મહા વ.૧૩
Tr
I૮ાા
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
F#
*
*
*
पत्राङ्क: ४७-५१,
४७-५१ प्रथमभागस्य
५२वषयानुक्रमः
॥९॥
२-१५
आवश्यक
। आवश्यकनियुक्तिः । नियुक्ति:
।। श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तेः प्रथमभागस्य विषयानुक्रमः ।। श्रीतिलकाचार्य- विषयः
गाथा पत्राङ्कः | विषयः लघुवृत्तिः मङ्गलम्
ज्ञानादित्रयसमुदितमाहात्म्यम् * ज्ञानस्वरूपः
३-४ श्रुतलाभ: * मतिज्ञानम्
५-१३ सामायिकलाभे दृष्टान्ताः * श्रुतज्ञानम्
१६-२४ १४-१७ सामायिकनिषेधककषायाः अवधिज्ञानम्
२५-६८
चारित्रपञ्चकम् आमर्पोषध्यादय ऋद्धयः
६९-७० ३४-३५ उपशमश्रेणिः * अर्हदादीनां बलद्धिः
७१-७५
क्षपकश्रेणिः मनःपर्यायज्ञानम्
द्वारगाथा केवलज्ञानमुपसंहारञ्च
७७-७९ ३६-३७ प्रवचनैकार्थिकादीनि * विशेषमङ्गलम्
८०-८२
(प्रवचनं, सूत्रं, अर्थः) *श्रुतज्ञाननियुक्तिः
८३-८६
तत्र अर्थकार्थिकानुयोगनियोगों तत्र सामायिकनियुक्तिः द्रव्यपरम्परायां कथा
३९-४७ ' अनुयोगाननुयोगे दृष्टान्ताः
गाथा ९४-१०४ १०५-१०६
१०७ १०८-११२ ११३-११५ ११६-१२० १२१-१२७
५३-५४ ५५-५६
१७-३४
५६-५७
५८-५९ ६०-६२
१२८६२
१२९-१३१
३८
१३२ १३३-१३४
६३-६४ ६४-७६
।।
******
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
गाथा पत्राः
* *प्रथमभागस्य विषयानुक्रमः
८९-९०
आवश्यक- विषयः नियुक्ति : * अर्थकार्थिकभाषाविभाषादिः श्रीतिलकाचार्य- व्याख्यानविधिः लघुवृत्तिः * द्वारविधिः सनयविधिः (द्वारगाथा) ॥१०॥
उद्देशः निर्देशः निर्गमनिक्षेपः श्रीवीरसम्यक्त्वलाभादिः कुलकरोत्पत्त्यादिः कुलकरवक्तव्यताद्वारगाथा कुलकरपूर्वभवादिद्वाराणि श्रीऋषभस्वामिवक्तव्यता-पूर्वभवादिः जन्मादिः विवाहापत्यादिः राज्याभिषेकशिल्पादिद्वाराणि सम्बोधनादिद्वाराणि
गाथा
पत्राङ्क: विषयः १३५ ও-৩৩ परित्यागसंवत्सरदानादिद्वाराणि १३६-१३९ ७७-८८ तीर्थकृतां ज्ञानोत्पत्तिः १४०-१४१ ८८-८९ तीर्थकृतां परिवारगणपर्यायादिः १४२-१४४
तीर्थकृतां निर्वाणतपस्यादिः
श्रीऋषभस्वामिनिष्क्रमणादिः १४६-१४९ ९१-९३ प्रथमभिक्षादि-श्रेयांसवक्तव्यता । १५०-१५१ ९३-९४ तीर्थकृतां प्रथमभिक्षानगरदतृणि
१५२ ९४ श्रीऋषभस्वामिकेवलोत्पत्तिमरुदेवीसिद्धिः १५३-१६९९ ४-१०० भरतराज्याभिषेकः भरतबाहुबलियुद्धम् १७०-१८४ १००-११९ बाहुदीक्षाकेवलादिः १८५-१९३ १२०-१२८ मरीचिवक्तव्यता १९४-१९८ १२८-१४० माहणोत्पत्तिः १९९-२०७ १४०-१४९ सङ्ग्रहगाथा-भरतपृच्छा २०८-२१५ १४९-१५१ । जिनचक्रिबलादिवक्तव्यता
२१६-२४० १५१-१५७ २४१-२५५ १५७-१५९ २५६-३०५ १५९-१६६ ३०६-३१२ १६६-१६७ ३१३-३१८ १६७-१७० ३१९-३२२ १७०-१७३ ३२३-३३४ १७४-१७६ ३३५-३४७ १७६-१८५
३४८-३४९ ३५०-३६१ ३६२-३६५ ३६६-३६७ ३६८-४२१
१८५-१८८ १८८-१९४ १९४-१९५ १९५-१९६ १९६-२०९
॥२०॥
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
*प्रथमभागस्य *विषयानुक्रमः
आवश्यक- विषयः
गाथा पत्राडूः | विषयः नियुक्ति : मरीचेः कुलमदः
४२२-४३२ २०९-२१२ चन्दना श्रीतिलकाचार्य- श्रीऋषभनिर्वाणम्
४३३-४३५ २१२-२१५ श्रीवीरविहारः लघुवृत्तिः भरतकेवलम्
४३६ २१५-२१६ गोपकृतचरमोपसर्गः ॥११॥ मरीचेः संसारार्जनं मृत्युः
४३७-४३९ २१६-२१८ श्रीवीरतपांसि ॐ मरीचेः संसारभ्रमणम् (श्रीवीरपूर्वभवाः), ४४०-४५७ २१८-२३० श्रीवीरकेवलमहिमा श्रीवीरचरमभवः द्वारगाथा
४५८ २३०-२३७ समवसरणवक्तव्यता (द्वारगाथा) *श्रीवीरवक्तव्यता-दानसम्बोधननिष्क्रमणादिः ४५९-४६० २३८-२४४ द्वाराणि (१) स्वरूपः प्रथमपारणकम्
४६१ २४४-२४८
(२) कियन्तः भगवदभिग्रहाः शूलपाणिप्रतिबोधः ४६२-४६३ २४९-२५२ (३) तीर्थकृद्रूपः अच्छन्दकचण्डकौशिकप्रतिबोधः ४६४-४६८ २५२-२५८
(४) पृच्छा-व्याकरणम् * कम्बलशम्बलौ
४६९-४७१ २५८-२६२ (५) श्रोतृपरिणामः * गोशालः श्रीवीरविहारादिः
४७२-४९७ २६२-२८०
(६) दानम् सङ्गमदेवोपसर्गाः
४९८-५१४ २८१-२८६ (७-८) देवमाल्यम् श्रीवीरविहारः
५१५-५१९ २८६-२८८ (९) गणधरधर्मदेशना
|華華華華華羊羊羊羊華華華華華華華華
गाथा ५२०-५२१ ५२२-५२४ ५२५-५२६ ५२७-५३८ ५३९-५४२
५४३ ५४४-५६३ ५६४-५६८ ५६९-५७४ ५७५-५७६ ५७७-५७९ ५८०-५८३ ५८४-५८७ ५८८-५९०
पत्राङ्कः २८८-२९४ २९४-२९५ २९५-२९६ २९६-२९९ २९९-३००
३०१ ३०१-३०८ ३०८-३०९ ३०९-३११
३११ ३११-३१४ ३१४-३१५ ३१५-३१७
३१७
************
।।११।।
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्ति : श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः ।। १२ ।।
***********
विषयः
गौतमगणधरादिवक्तव्यता
गणधरवादः
गणधरवक्तव्यता द्वारगाथा क्षेत्रकालजन्मगोत्रागारपर्यायछद्मस्थपर्यायकेवपर्यासर्वागमपरिनिर्वाणपद्वाराणि
गाथा
५९१-५९८
५९९-६४१
६४२ ६४३-६५९
६६०
६६६-७२३
सामायिकनिर्गमकालद्वारम् द्वारगाथा द्रव्यकालाद्धाकालयथायुष्ककालोपक्रमकालाः ६६१-६६५ सामाचार्युपक्रमकाले दशधा सामाचारी यथायुष्कोपक्रमाल प्रशस्ताप्रशस्तदेशकालादिद्वाराणि सामायिकभावनमद्वारम् कारणप्रत्ययद्वारे
पत्राङ्कः
३१७-३२०
३२०-३२८ ३२८ ३२८-३३२
३३२ ३३३-३३४
३३४-३५३
३५३-३५८
३५८-३५९
७२४ -७२६ ७२७-७३३ ७३४-७३६ ३६०-३६१ ७३७-७५० ३६१-३६५
विषय
लक्षणद्वारम्
नयद्वारम् नयसमवतारद्वारम् निह्नवाः
अनुमतद्वारम् किं द्वारम् कतिविधकस्यक्वकेषुकथमादिद्वाराणि मनुष्यत्वदुर्लभता दशष्टत सामायिकलाभे दृष्टान्ताः कियच्चिरंकतिद्वारे
आकर्षद्वारम्
निरुक्तिद्वारम्
परिशिष्ट : कथानकविषयः
गाथा
पत्राङ्कः
७५१-७५३ ३६५-३६७ ७५४-७६१ ३६७-३६९ ७६२-७७७ ३६९-४०२ ७७८-७८८ ४०३-४२२ ७८९-७९५ ४२२-४२६ ७९६-८३१ ४२६-४४२
८३२-८४३ ४४२-४५२ ८४४-८४८ ४५३-४७९
८४९-८५६
४७९-४८२
८५७-८६०
४८२- ४८४
८६१-८७९
४८४-५०३
५०४
******
प्रथमभागस्य
★ विषयानुक्रमः
।। १२ ।।
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
「我紧紧紧紧紧器紧紧紧紧紧紧紧
आ.नि.
**********************
टीण्टोइमण्डनश्रीमुहरीपार्श्वनाथाय नमः
नमो नमः श्रीगुरुरामचन्द्रसूरये चान्द्रगच्छीयश्रीशिवप्रभसूरिशिष्यश्रीतिलकाचार्यविरचितलघुवृत्तिसमन्विता
आवश्यकनियुक्तिः
प्रथमो विभागः
ॐ नमः श्रीपञ्चपरमेष्ठिभ्यः ।। देव: श्रीनाभिसूनुर्जनयतु स शिवान्यंसदेशे यदीये, खेलन्ती कुन्तलाली विलसदलिकुलप्रोज्ज्वला शालते स्म । सञ्जाते संयमश्रीपरिणयनविधौ माङ्गलिक्ये त्रिलोकी-लक्ष्म्या दुर्वाङ्कराणां ततिरिव पतितोदस्तहस्तद्वयाग्रात् ।।१।। विश्वाहङ्कारमर्दी समितिकृतरतिश्चक्रचापाङ्कपाणिः, प्रोद्यद्गीर्वाणशाली व्यपहृतविषमास्त्रारिदोर्दण्डकण्डूः ।
भक्तिप्राग्भारनम्रक्षितिपतिपटलीमौलिकोटीरकोटी-शाणाकोणाग्रलेखोल्लिखितनखशिखः पातु वीरस्त्रिलोकीम् ।।२।। *१. शोणा - ल, ख प ।
********
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
k*******************
आ.नि. मङ्गलम् ।
नित्यं यत्प्रणिपातसम्भ्रमभृतां पादाब्जपीठस्थल-न्यासोल्लासिकिणावलिव्यतिकराद्भालेषु भव्यात्मनाम् । एतेऽनन्तमहोमहोदयपदे योग्या इति प्रीतितः, पुण्या किल वर्धितानि तिलकान्यव्याज्जिनौघः स वः ॥३॥ यत्कान्तिप्रसरेण विश्वधवलीकारश्रिया सर्वतः, सद्ध्यानं परिपच्यतेऽधिमनसं शुक्लं तदक्लेशतः । येनोत्सर्पति सर्ववाङ्मयगतं ज्ञानं परं तत्क्षणात्, सास्माकं श्रुतदेवता रचयताद्विघ्नोपशान्तिक्रियाम् ।।४।। आस्तेऽनन्यजना मनस्यनुकलं स्वस्वामिभक्तिस्ततो, वासं यस्य चकार पाणिकमले सा केबलश्रीभ्रुवम् । नैवं चेद्विललास तत्कथमियं सर्वत्र तत्र क्षणात्, न्यस्तो यत्र भवेदयं स भगवान् श्रीगौतमो नन्दतात् ।।५।। गवामीशे यत्र प्रवचनधुरां धर्मधवले स्फुरद्व्याख्यानादप्रतिहतसमस्तेतरवृषे । समारोप्यात्मीयां त्रिभुवनपतिनिर्वृतिमगाद्भवारण्यानिस्तारयतु स सुधर्माभिधगुरुः ॥६॥ तत्त्वार्थरत्नौघविलोकनार्थं सिद्धान्तसोधान्तरहस्तदीपा: । निर्युक्तयो येन कृताः कृतार्थस्तनोतु भद्राणि स भद्रबाहुः ।।७।। तस्यावश्यकनियुक्तिगवीं दुहन् वृत्तिभाजनेऽर्थपयः । प्रगुणीकरोमि सरसं रसलोलुपलोकतुष्टिकृते ।।८।।
परं क्व द्वादशाङ्गीभृद्धद्रबाहुगुरोगिरः । मुग्धधीर्बालिशः क्वाहं पदमात्रेऽप्यशक्तिमान् ।।९।। १. महामहो ख ।. स्फुरत्याख्याया नादेन प्रतिहतसमस्तेतरवृषाः येन स, तस्मिन् इत्यर्थः ।
準準準準準準準準準準準準準準準準
*******
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
******
तद्यदावश्यकमहं विवरितुं मतिं व्यधाम् । गङ्गां तरीतुमारब्धस्तद्दोष्णैकेन कृष्णवत् ।।१०।। महाशास्त्रस्य चामुष्य महाकविविनिर्मिते । गम्भीरार्थे महत्यो स्तश्चर्णिर्वृत्तिश्च यद्यपि ।। ११ । । तथाऽप्यत्यल्पधीहेतोरल्पधीरप्यहं पुनः । रचयिष्याम्यमूं वृत्तिमुत्तानार्थं लघीयसीम् ।।१२।। ततोऽत्र यदहं कुर्वे तत्सर्वं गुरुभक्तिजम् । जानन्तु माऽवजानन्तु सन्तः सुमनसो मयि ।।१३।। तथाहि
-
सञ्जातेऽवसरेऽधुना श्रुतसुधाधाराकिरो मद्गिरः, सद्यः पल्लवयन्तु भव्यहृदयारामे प्रबोधद्रुमम् । लब्ध्वाऽत्यद्भुतवासनाढ्यसुमनीभावं सदालिप्रियम्, यस्तैस्तैः फलितः फलैरविरलैः स्वर्गापवर्गादिभिः ।।१४।।
इहायं शास्त्रवेधसां सुमेधसां शास्त्रसन्दर्भारम्भसंरम्भविधिः । यथा - सर्वाण्यपि शास्त्राणि मङ्गलाभिधेयसम्बन्धप्रयोजनप्रतिपादनपूर्वाण्येव प्ररूप्यन्ते, इदं च शास्त्रमर्हत्प्रणीतार्थत्वात्सकलमपि मङ्गलरूपमेव । तथाऽप्यभिनवविनेयोत्साहाय प्रथमगाथया ज्ञानपञ्चकाभिधाभिधानरूपं मङ्गलमाह -
आभिणिबोहियनाणं सुयनाणं चेव ओहिनाणं च । तह मणपज्जवनाणं केवलनाणं च पंचमयं । । १ । ।
व्याख्या - अर्थाभिमुखो नियतो बोधो मतिरूपोऽभिनिबोधः । स एव आभिनिबोधिकम्, स्वार्थे इकण्, आभिनिबोधिकं च तज्ज्ञानं च
आ. नि.
मङ्गलम् ज्ञानस्वरूपः ।
गाथा - १
३
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
*********
४
आवश्यक- आभिनिबोधिकज्ञानं मतिज्ञानमित्यर्थः । तथा श्रूयत इति श्रुतम्, शब्दः सिद्धान्तो वा ताभ्यां सकाशात् ज्ञानं श्रुतज्ञानम्, 'च' निर्युक्तिः शब्दोऽनयोस्तुल्यकक्षताद्योती, तुल्यत्वं च य एव मतिज्ञानस्य स्वामी स एव श्रुतज्ञानस्यापि । ' जत्थ मइनाणं तत्थ सुयनाणं' इति वचनात्, श्रीतिलका- स्थितिकालोऽप्यनयोस्तुल्य एव । अनेकजीवापेक्षया भूतभवद्भाविरूपः सर्वोऽपि, अप्रतिपतितैकजीवापेक्षया च षट्षष्टिः सागरोपमानि चार्यलघुवृत्तिः साधिकानि । उक्तं च भाष्यकृता दोवारे विजयाईसु गयस्स तिन्नचुए अहव ताइं । अइरेगं नरभवियं नाणाजीवाण संबद्धं ।। (वि. ४३६) तथा द्वे अप्येते क्षयोपशमहेतुके सर्वद्रव्यविषये परोक्षे च, एवोऽवधारणे । एते एव द्वे ज्ञाने परोक्षे नेतराणि, तथा अवधीयते एकाग्रैर्भूयतेऽस्मिन्निति अवधिरेकाग्रता, रूपिद्रव्यमर्यादा वा ताभ्यां ज्ञानं अवधिज्ञानम्, 'च' शब्दो मतिश्रुताभ्यां साम्यार्थः, साम्यं * चानयोरिवावधेरपि समस्थित्या एकस्वामिकत्वात्, मिथ्यादृग्देवस्य सम्यग्बोधे सति ज्ञानत्रयस्यापि युगपल्लाभाच । तथा पर्यवनं पर्यवो मनसः पर्यवो मनः पर्यवः । 'उड् शब्दे' अल् प्रत्ययो अनेकार्थत्वाद्धातूनां सर्वतो मनःपुद्गलावबोधः, स एव ज्ञानं मनः पर्यवज्ञानम् । यद्वा मनसः पर्यायाः परिणामविशेषाः, पौद्गलिकवस्तुविमर्शनप्रकारास्तेषु ज्ञानं मनः पर्यायज्ञानम् । च मनुष्यक्षेत्रवर्तिसंज्ञिमनोगतद्रव्यालम्बनमेव । 'तथा' शब्दोऽवधिज्ञानसाधर्म्यार्थः, साधर्म्यं च छद्मस्थस्वामित्वपुद्गलमात्राश्रयत्वक्षायोपशमिकत्वप्रत्यक्षत्वैः । तथा केवलं अन्यज्ञाननिरपेक्षं असदृशं अनन्तं सम्पूर्णं ज्ञानं केवलज्ञानम्, 'च: ' समुच्चये । अत्राह एषां ज्ञानानां कथमेषः क्रमः ? उच्यते स्वस्यैव प्रकाशकत्वात् आदौ मतिज्ञानम्, ततः स्वपरप्रकाशकत्वात् श्रुतज्ञानम्, तदनु-मतिश्रुतानन्तरभावित्वात्प्रत्यक्षत्वाच्चावधिज्ञानम् । ततः संयतानामेव १. वृत्तिसम० ल । . 'उड् शब्दे' भ्वादि आत्म० अवते ( परि + उ + अल् पर्यवः) ।
*******
आ. नि.
मङ्गलम् ज्ञानस्वरूपः । गाथा - १
४
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- भावान्मन:पर्यवज्ञानम् । अथ क्षायिकत्वात् सर्वोत्तमं केवलज्ञानं पञ्चमकम् । अनयैव च गाथया ज्ञानपञ्चककारणभूतं * नियुक्तिः * सामायिकाद्यावश्यकषट्कं अभिधेयं सूचितम्, सम्बन्धश्च शास्त्रार्थयोर्वाच्यवाचकरूपः प्रतीत एव, प्रयोजनं च शिष्याचार्ययोरनन्तरं * श्रीतिलका- * शास्त्रार्थज्ञानज्ञापनरूपं परम्परं च द्वयोरपि महोदयावाप्तिरिति सुज्ञातमेव ॥१॥ अथ प्रथमोद्दिष्टस्याभिनिबोधिकज्ञानस्य स्वरूपं . चार्यलघुवृत्तिः *निरूप्यते । तच्च द्विधा, एकं अश्रुतनिःसृतं प्रातिभम्, औत्पत्तिक्यादि वैनयिकीरहितम् । द्वितीयं श्रुतनिःसृतं अवग्रहादि, तञ्चतुर्द्धा -
उग्गह ईहावाओ य धारणा एव हुँति चत्तारि । आभिणिबोहियनाणस्स भेयवत्थू समासेणं ।।२।।
अवग्रहः; ईहा; अवायो; धारणा; एवकारः क्रमार्थः, एवं अनेन क्रमेण भवन्ति चत्वारि, आभिनिबोधिकज्ञानस्य भेदवस्तूनि-भेदरूपाणि- भेदप्रकारा इत्यर्थः, समासेन-संक्षेपेण ।।२।। एतत्स्वरूपमेवाह -
अत्थाणं उग्गहणंमि उग्गहो तह वियारणे ईहा । ववसायंमि अवाओ धरणंमि य धारणं बिंति ।।३।।
अत्र प्राकृतत्वात्सप्तमी प्रथमाथे, अर्थानां शब्दादीनां निर्विकल्पकं ग्रहणं अवग्रहः । अर्थ[yीन्त इत्यर्थाः, अर्थ[yीन्ते गम्यन्ते परिछिद्यन्ते * इति यावत् ते च रूपादयस्तेषामर्थानां प्रथमं दर्शनानन्तरं ग्रहणमवग्रहः । आह - सामान्यविशेषात्मकानामर्थानां कथमादौ दर्शनम्, न *
आ.नि. मङ्गलम् मतिज्ञानम। गाथा-२-३
* १. अर्थ्यन्त इत्यर्थाः ..... इति पाठः ख, ल, ल प प प आदर्शषु नास्ति । इह प्रज्ञा - प्रतिभा सैव प्रातिभं बोध्यं न तु सामर्थ्ययोगजन्यं प्रातिभम् ।
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
F****
आ.नि.
आवश्यक- ज्ञानम् ? उच्यते, ज्ञानस्य प्रबलाऽऽवरणत्वात् दर्शनस्य चाल्पावरणत्वात् । स च द्विधा, व्यञ्जनावग्रहोऽर्थावग्रहश्च, व्यज्यतेऽनेनार्थः प्रदीपेनेव * नियुक्तिः घट इति व्यञ्जनं द्रव्येन्द्रियं कदम्बपुष्पाकारादि, शब्दादिपरिणतद्रव्यसङ्घातश्च । ततो व्यञ्जनेन द्रव्येन्द्रियेण शब्दादिपरिणतद्रव्याणां * श्रीतिलका- * व्यञ्जनानामवग्रहो व्यञ्जनावग्रहः । नयनमनोवर्जेन्द्रियाणामसौ चतुर्विधो ज्ञेयः, तयोरप्राप्तकारित्वेन पुद्गलस्पर्शाभावात् । इतोऽनन्तरं * चार्यलघुवृत्तिः *शब्दादिपुद्गलसङ्गतेन द्रव्येन्द्रियेणाऽर्थानां शब्दादीनामवग्रहोऽर्थावग्रहः । तथेत्यानन्तर्ये, शब्दाद्यर्थग्रहणे सति विचारणं विमर्शः । किमयं *
*शब्दः शाङ्खः शाङ्गो वेति मतिविशेष ईहा, विशिष्टोऽवसायोऽध्यवसायो निश्चयः, माधुर्यादिगुणवत्त्वात् शाङ्घ एवाऽयं, कर्कशादिगुणवत्त्वात् * *शाङ्ग एवेत्यवधारणात्मकः प्रत्ययोऽवायः । धरणं परिच्छिन्नस्यार्थस्याऽविच्युतिस्मृतिवासनारूपं धारणा इति ब्रुवते तीर्थकरगणधरा इति
मङ्गलम्
मतिज्ञानम् । * भावः । एवं शेषेन्द्रियाणामपि स्थाणुपुरुषकुष्ठोत्पलसम्भृतकरिल्लमांससर्पोत्पलनालादी अवग्रहादयो वाच्याः, एवं मनसोऽपि स्वप्ने *
गाथा-४ * इन्द्रियव्यापाराभावे वा चिन्तयतः शब्दादिविषयाऽवग्रहादयो ज्ञेयाः । अर्थावग्रह: ईहादयश्च सर्वेन्द्रियमनःसम्भवत्वात् षोढा । सर्वे सङ्कलिता है अष्टाविंशतिर्मतिज्ञानभेदाः ।।३।। अवग्रहादीनां कालमानमाह -
उग्गहु इक्कं समयं इहावाया मुहुत्तमद्धं तु । कालमसंखं संखं च धारणा होइ नायव्वा ।।४।। * जघन्यो नैश्चयिकोऽर्थावग्रहः एक समयं परमसूक्ष्मकालरूपम्, व्यवहारतस्तु द्वावप्यर्थावग्रहव्यञ्जनावग्रही अन्तर्मुहूर्तं भवतः, ईहावायौ *
• 'तथा' शब्द आनन्तर्यार्थः । * कुष्ठः वनस्पतिविशेषः । स्थाणुपुरुषौ चक्षुर्विषयो, एवं कुष्ठादि द्वौ द्वौ क्रमेण ध्राणरसनस्पर्शनविषया बोध्याः ।
举業準準準準準準準準準準準準準準準準準
*
準準準準準準並
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
नियुक्तिः
आवश्यक- *'मुहुत्तमद्धं' अर्द्धमुहूर्त्त 'मुहुत्तमंतं तु' इति पाठान्तरात्तत्त्वतः पृथक् पृथक् द्वावप्यन्तर्मुहूर्त्तम् । 'कालमसङ्ख्यं' असवयवर्षायुषां*
*पल्योपमादिजीविनाम्, 'सङ्ख्यातं च' सङ्ख्यातवर्षायुषां धारणा-वासनारूपा, 'च' शब्दादविच्युतिरूपा स्मृतिरूपा च धारणान्तर्मुहूर्तं भवति * श्रीतिलका- ज्ञातव्या ।।४।। अथ श्रोत्रेन्द्रियादीनां प्राप्ताप्राप्तविषयतामाह - चार्यलघुवृत्तिः
पुढे सुणेइ सदं रूवं पुण पासई अपुढे तु । गंधं रसं च फासं च बद्धपुढे वियागरे ।।५।। * स्पृष्टं - भावेन्द्रियाख्ये श्रोत्रेन्द्रिये लग्नमात्रं तनौ रेणुवत्, तस्य घ्राणादिभ्यः पटुतरत्वात्, शृणोति गृह्णाति शब्दं के
शब्दप्रायोग्यभाषापुद्गलसङ्घातम् । रूपं पुनः पश्यत्यस्पृष्टम्, तुशब्द एवकारार्थः । ततोऽस्पृष्टमेव अलग्नमेव *चक्षुषोऽप्राप्तकारित्वात् । यदि तु स्पृष्टं पश्येत्तदा स्वपक्ष्मपुटतटाञ्जनं अन्तःक्षिप्तमौषधं वा पश्येन च पश्यति । पुनः शब्दो * *विशेषणार्थः, किं विशिनष्टि ? अस्पृष्टमपि योग्यदेशावस्थितं न पुनरयोग्यदेशावस्थितम्, अन्तरितादि, अनन्तरितमपि * परमाण्वादिकं अमूर्त स्वविषयात् दूरस्थं वा न पश्यति, गन्धं रसं च स्पर्श च बद्धस्पृष्टम्, प्राकृतत्वात् व्यत्यये स्पृष्टबद्धम्, स्पृष्टं * * लग्नं ततो बद्धं आश्लिष्टं -तोयवदात्मप्रदेशैरात्मीकृतं घ्राणरसनास्पर्शेन्द्रियाणि जानन्तीति व्यागृणीयात्-ब्रूयात् । योग्यदेशावस्थितं रूपं चक्षुः *
आ.नि. मङ्गलम् मतिज्ञानम् । गाथा-५
RRA
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
****
आवश्यक- पश्यतीत्युक्तम् । स चायं योग्यो देशः, चक्षुषो जघन्येनाङ्गुलसङ्घयेयभागः, अत्यासन्नस्य पक्ष्मन्यस्ताञ्जनादेरदर्शनात्, उत्कृष्टतः स्वाङ्गुलनिष्पन्नं * नियुक्तिः साधिकं योजनलक्षम् । श्रोत्रस्य द्वादशयोजनागतः शब्दः । घ्राणरसनास्पर्शनेन्द्रियाणां नव योजनागतं वस्तु, जघन्यतोऽङ्गुलासङ्घयेय-* श्रीतिलका
* भागागतम् । मनसस्तु केवलज्ञानस्येव क्षेत्रतो न विषयपरिमाणम्, सर्वगत्वात् ।।५।। स्पृष्टं शृणोति शब्दमित्युक्तं तत्किं भाषकोत्सृष्टान्येव * चायलघुवृत्तिः शब्दद्रव्याणि गृह्णाति उतान्यानि तद्वासितानि मिश्राणि वेत्याशङ्कयाह -
भासासमसेढीउ सदं जं सुणइ मीसयं सुणइ । वीसेढी पुण सदं सुणेइ नियमा पराघाए ।।६।।
भाषकेण शब्दतयोत्सृज्यमाना शब्दपुद्गलसंहतिर्भाषा । तस्याः समश्रेणितः षट्सु दिक्षु समपतिगतः श्रोता यं शब्दं शृणोति तं *भाषकोत्सृष्टशब्दपुद्गलभावितान्तरालस्थशब्दद्रव्यमिश्रं श्रोत्रेन्द्रियेणादत्ते । विश्रेणिगतः विदिग्गतः पुन: पराघाते सति, सप्तमी तृतीयार्थे; *
भाषकोत्सृष्टशब्दद्रव्यैः पराघातेन-अभिघातेन वासितमेव शब्दपुद्गलराशिं शृणोति, न पुनरुत्सृष्टं मिश्रं वा, तेषामनुश्रेणिगमनात् * * प्रतिस्खलनाऽभावाञ्च ।।६।। केन पुनर्योगेन वाग्द्रव्याणि गृह्णाति उत्सृजति वेत्याशङ्कयाह -
गिन्हइ य काइएणं निसिरइ तह वाइएण जोएण । एगंतरं च गिन्हइ निसिरइ एगंतरं चेव ।।७।। गृह्णाति-आदत्ते वाग्द्रव्याणि, 'च' एवार्थे, स चाग्रे योज्यते कायिकेनैव तथेत्यनन्तरं निसृजति-मुञ्चति वाचिकेन योगेन । किमत्र है
आ. नि. मङ्गलम् मतिज्ञानम् ।
***********
K
**
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
९
वाग्द्रव्यनिसर्गे कायव्यापारो नास्ति ? उच्यते, आत्मा येन कायव्यापारेण शब्दद्रव्याण्यादत्ते स कायिको योगः, येन तु कायसंरम्भेण तानि मुञ्चति, स वाचिकः । येन मनोद्रव्याणि मन्यते मनस्त्वेन परिणमयति स मानसः, इति कायव्यापार एव व्यवहारार्थं त्रिधोच्यते । एकान्तरं च गृह्णाति निसृजत्येकान्तरं चैव । अत्रायं भावः - एकेन समयेन अन्तरं विचालिका यत्र; प्रथमसमये वाग्द्रव्यनिसर्गस्य (अन्तरं) चरमसमये च वागद्रव्यादानस्य ( अन्तरं), तदेकान्तरम्, मध्यमसमयेषु च प्रतिसमयं शुभाशुभकर्मादाननिसर्गक्रियावत् उत्पादव्ययक्रियावत्, अङ्गुल्याकाशप्रदेशसंयोगविभागक्रियावच्च, वाग्द्रव्यादाननिसर्गरूपं युगपत् क्रियाद्वयं भवति ॥७॥ गृह्णाति कायिकेनेत्युक्तं स च काययोगः पञ्चधा, तत्केन गृह्णातीत्याह -
*********
*********
तिविहंमि सरीरंमी जीवपएसा हवंति जीवस्स । जेहि उ गिन्हइ गहणं तो भासइ भासओ भासं ।।८।। त्रिविधे शरीरे जीवस्यापृथग्भूताः प्रदेशा जीवप्रदेशा भवन्ति जीवस्य, न तु शरीरवत् पृथग्भूताः । यैस्तु गृह्णाति - 'तु' शब्दो विशेषणे, न सदैवादत्ते, किन्तु आदानपरिणामे सति ग्रहणम्, शब्दद्रव्यनिवहमादत्ते, ततो भाषते भाषको भाषाम् भाषेत्यधिकमिति चेत्, न, भाष्यमाणैव हि भाषा, न पूर्वं पश्चाद्वेति ज्ञापनाय भाषाग्रहणम् ।।८।। त्रिविधे शरीर इत्युक्तं किं तत् त्रैविध्यमित्याह - ओरालियवेडव्वियआहारउ गिन्हई मुअइ भासं । सचं सच्चामोसं मोसं च असचमोसं च ।।९।।
****
आ. नि. मङ्गलम् मतिज्ञानम् ।
गाथा-८-९
९
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१०
*************
औदारिकं शरीरं विद्यते यस्य अभ्रादित्वान्मत्वर्थीयेऽवि औदारिकः, एवं वैक्रियः, आहारकश्च गृह्णाति मुञ्चति भाषां भाषात्वपरिणतद्रव्यसंहतिम् । किं रूपाम् ? सत्यां मृषां सत्यामृषां-मिश्रां असत्यामृषां-' आगच्छ देवदत्ते 'त्यादिकाम् ।।९।। भाषाव्याप्तेः
प्रश्नस्वरूपमाह -
कहिं समएहिं लोगो भासाइ निरंतरं तु होइ फुडो । लोगस्स य कयभागे कइभागो होइ भासाए । १० ।। कतिभिः समयैर्लोकश्चतुर्दशरज्ज्वात्मको भाषया शब्दपुद्गलरूपया निरन्तरं तु भवति स्पृष्टो, लोकस्य च कतिभागे कियत्प्रमाणे भागे कतिभागो भवति भाषायाः ? ।। १० ।। उत्तरमाह -
चउहिं समएहिं लोगो भासाइ निरंतरं तु होइ फुडो । लोगस्स य चरिमंते चरमंतो होइ भासाए ।। ११ । ।
चतुर्भिः समयैरिति भणनात् त्रिभिः पञ्चभिः समयैरित्यपि ज्ञेयम्, तुलामध्येग्रहणवत् । तत्र त्रिभिः स्पृष्ट उच्यते लोकमध्यस्थमहाप्रयत्नवक्तृनिसृष्टानि वाग्द्रव्याणि सूक्ष्मत्वाद्बहुत्वाच्चाऽनन्तगुणवृद्ध्या वर्धमानानि, प्रथमसमय एव दण्डाकाराणि षट्सु दिक्षु लोकान्तमाप्नुवन्ति । जीवसूक्ष्मपुद्गलयों' रनुश्रेणिगतिरिति वचनात् द्वितीयसमये त एव षट्दण्डाश्चतुर्दिशमेकैकशो वर्धमानाः षण्मन्थाना भवन्ति । तृतीयसमये त्वन्तरालपूरणात् पूर्णो लोकः स्यात् । यदा तु दिगन्ते नाडीबहिः स्थितो वक्ता कश्चिद्देवो वक्ति, तदाद्यसमये
*******
आ.नि.
मङ्गलम् मतिज्ञानम् ।
गाथा - १०-११
१०
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- *चतुरङ्गलबाहल्यो रज्ज्वायामो भाषाणुराशिदण्डाकारः सन्मुखदिगन्ते लगति । द्वितीयसमये चतुरङ्गलबाहल्यो रज्जुविस्तारः * नियुक्तिः ऊर्ध्वाधश्चतुर्दशरज्ज्वायामः कपाटाकारः, तिर्यग्लोके तु दिग्द्वयाणुनिर्गमे स्थालाकारः स्यात् । तृतीये तूर्ध्वाध:कपाटयोर्मन्थत्वम्, चतुर्थे । श्रीतिलका- त्वन्तरालपूरणम् । एवं चतुर्भिः समयैर्लोकः पूर्यते । यदा तु विदिशि स्थितो वक्ति तदैकसमयेन विदिशो दिशि, द्वितीयसमयेन नाडी * चार्यलघुवृत्तिः प्रविशति । अन्यैस्त्रिभिः प्राग्वल्लोकमापूरयति । एवं पञ्चभिः पूर्णो भवति । 'भासाए' इति भाषाया लोकव्यापिन्याः ।।११।।*
आ. नि. ११
* तत्त्वभेदपर्यायैर्व्याख्येति तत्त्वतो भेदतश्च मतिज्ञानं व्याख्यातमधुना नानादेशजविनेयसुखावबोधाय तत्पर्यायानाह - ईहा अपोह वीमंसा मग्गणा य गवसणा । सन्ना सई मई पन्ना सव्वं आभिणिबोहियं ।।१२।।
मतिज्ञानम् । * ईहा-स्थाणुर्वा पुरुषो वेति विचारणा । अपोहो निश्चयः । ईहाया उत्तरोऽपोहात् पूर्वः 'नात्र राजपथे स्थाणुर्भवति, पुरुषः सम्भाव्यते' इति * गाथा-१२-१३ * विमर्शः । अन्वयधर्मालोचनं मार्गणा 'चः' समुच्चये, व्यतिरेकधर्मालोचनं गवेषणा । संज्ञा व्यञ्जनावग्रहानन्तरं शब्दनिरूपितार्थज्ञानरूपा ।* * स्मृतिरनुभूतार्थस्मरणरूपा । मतिआतेऽप्यर्थे सूक्ष्मधर्मालोचनरूपा । प्रज्ञा स्वयमेव विशिष्टक्षयोपशमात् प्रभूतार्थधर्मालोचना सर्वमिदमाभिनिबोधिकम् ।।१२।। इदानीं नवभिरनुयोगद्वारैर्मतिज्ञाननिरूपणमाह - संतपयपरूवणया दवपमाणं च खित्तफुसणा य । कालो य अंतरं भाग भाव अप्पाबह चेव ।।१३।।
****
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- * गइ इंदिए य 'काए जोए वेए कसाय लेसासु । समत्तनाणदंसर्णसंजयउँवओर्गआहीरे ।।१४।। नियुक्तिः ॐ "भासग परित्तपजत्त "सुहुम “सन्नी य हुंति "भव,रेमे । आभिणिबोहियनाणं मग्गिज्जा एसु ठाणेसु ।।१५।।* श्रीतिलकाचार्यलयवत्तिः ॐ सत्पदप्ररूपणा-मतिज्ञानस्यास्तित्वाख्यानम् । द्रव्यप्रमाणं-कियन्तो मतिज्ञानिनः । क्षेत्रं-कियति क्षेत्रे मतिज्ञानिनः सन्ति । स्पर्शना-कियत् *
के क्षेत्रं ते स्पृशन्ति । क्षेत्रस्पर्शनयोरयं विशेष: - यत्रावगाहस्तत्क्षेत्रं स्पर्शना तु बाह्यतोऽपि स्यात् । काल:-स्थित्यादिः । अन्तरं-प्रतिपत्त्यादौ । * आ.नि. * भाग:-मतिज्ञानिनोऽन्यज्ञानिनां कतिभागे । भाव: - कस्मिन्भावे मतिज्ञानिनः । अल्पबहुत्वं - एषां पूर्वप्रतिपन्नप्रतिपद्यमानापेक्षम् । अथ * मङ्गलम् * सत्प्ररूपणादिद्वारैर्मतिज्ञानं गत्यादिषु मार्गयेत् । तत्र गतौचतुर्विधायामपि मतिज्ञानिनः पूर्वप्रतिपन्ना नियमतः सन्ति । प्रतिपद्यमानास्तु *
मतिज्ञानम् । *कदाचिद्भवन्ति वा न वा । इन्द्रियद्वारे-पञ्चेन्द्रियेष्वाद्याः सदैव सन्ति, अपरे स्युर्न वा । द्वित्रिचतुरिन्द्रियेष्वविरतसम्यग्दृष्टेः सम्यक्त्वं वमत *"
उत्पादादपर्याप्तकावस्थायामाद्याः सम्भवन्ति, नान्ये । एकेन्द्रियेषूभयाभावः । काये-त्रसाख्ये, आद्याः सन्ति सदैव, इतरे स्युर्न वा । *शेषकायेषूभयाभावः । योगे-त्रिषु योगेषु समुदितेषु पञ्चेन्द्रियवत् । केवलकाययोगे तूभयाभावः । वेदे-त्रिष्वपि वेदेष्वाद्याः सन्त्येव, अन्ये * *स्युर्न वा । कषायेषु-अनन्तानुबन्धिषूभयाभावः, शेषेषु पञ्चेन्द्रियवत् । लेश्यासु - आद्यास्वाद्याः सन्ति, नान्ये । शेषासु तिसृषु पञ्चेन्द्रियवत् ।* * सम्यक्त्वद्वारे-आद्या एव नापरे, सम्यग्दर्शनमतिश्रुतानां युगपल्लाभात् । ज्ञानद्वारे-मतिश्रुतावधिमनोज्ञानेषु आद्या एव नापरे । केवलज्ञाने तु *
*******
*******
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३
आवश्यक- नाद्या नाप्यन्ये, तस्मिन् सति छाद्मस्थिकज्ञानाभावात् । मत्याद्यज्ञानेष्वपि नाद्या नान्ये द्वयेषाद्वियानामप्यघटनात् । दर्शनद्वारे -* नियुक्तिः चक्षुर्दर्शनेऽचक्षुर्दर्शने च, दर्शनलब्धिसम्पन्नाद्याः सन्त्येव, अन्ये भाज्या: । अवधिदर्शने त्वाद्या एव नान्ये, केवलदर्शने न द्विधापि । संयतद्वारेश्रीतिलका
*आद्या एव नान्ये । उपयोगः, साकारोऽनाकारश्च तत्र साकारोपयोगे आद्याः सन्त्येव, अन्ये भाज्याः । अनाकारोपयोगे आद्या एव नान्ये, चार्यलघुवृत्तिः
* 'सव्वाओ लद्धीओ सागारोवओगोवउत्तस्स चेव भवन्तीति वचनात् । आहारका-आद्याः सन्त्येव, अन्ये भाज्याः । अनाहारका विग्रहगतौ । * आद्याः सन्त्येव, नान्ये इति । भाषकद्वारे-भाषालब्धिसम्पन्नाद्याः सन्त्येव, अन्ये भाज्याः । तल्लब्धिशून्याश्च न द्विधापि । परीत्तद्वारे* अनेकार्थत्वात् धातूनामिति दानार्थोपि 'दा' धातुः परिपूर्वोऽत्र सङ्घयावाची, तेन परीत्तः परिमितीकृतः संसारो यैस्ते परीत्ताः, प्रत्येकशरीरान *वा एष्वप्यग्रे केवलस्य वक्ष्यमाणत्वादेतेऽपि मनुष्या एवेह ग्राह्याः । अतोऽमीष्वप्याद्या मतिज्ञानिनः सन्त्येव, अन्ये भाज्याः । साधारणास्तु *न द्विधाऽपि । पर्याप्तद्वारे-षट्पर्याप्तिपर्याप्ता आद्याः सन्त्येव, अन्ये भाज्याः । अपर्याप्तकास्त्वाद्याः सन्त्येव, नान्ये । सूक्ष्मद्वारे-सूक्ष्मा अत्र मतिज्ञानम । *वान्तादिभवाः संमूर्च्छजमनुष्याः, तेषु न द्विधापि । बादरेषु तु केवलज्ञानस्याप्यभिधानात्तेऽत्र गर्भजमनुष्या ज्ञेयाः, अतस्तेषु मतिज्ञानिन आद्याः * गाथा-१४-१५ * सन्त्येव, अन्ये भाज्याः । संज्ञिद्वारे-संज्ञिनो बादरवत् । असंज्ञिनस्त्वाद्याः सन्त्येव, नान्ये । भवद्वारे-भवसिद्धिका: संज्ञिवत् । अभवसिद्धिका *न द्विधापि । चरमद्वारे-भविष्यञ्चरमभवा आद्याः सन्त्येव, अन्ये भाज्या। अचरमास्तु न द्विधापि । कृता मतिज्ञानस्य सत्पदप्ररूपणा ।*
द्रव्यप्रमाणं - मतिज्ञानिनां सङ्ख्या तत्राद्या जघन्यतः क्षेत्रपल्योपमासङ्ख्येयभागप्रदेशराशितुल्याः । उत्कृष्टस्त्वेभ्यो विशेषाधिकाः । अन्ये *
****
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१५
***************************
पत्तेयमक्खराई अक्खरसंजोग जत्तिया लोए । एवइया पयडीओ सुयनाणे हुंति नायव्वा ।।१७।। स्पष्टा । नवरं प्रत्येकं अक्षराणि यत्र यावन्तीति योज्यम् ।।१७।। एवं च श्रुतप्रकृत्यानन्त्याद्दुर्वचत्वमाह
कत्तो मे वत्रे सत्ती सुयनाणसव्वपयडीउ । चउदसविहनिक्खेवं सुयनाणे आवि वच्छामि ।। १८ ।। स्पष्टा । नवरं ‘श्रुतज्ञाने चापि' अपि शब्दादज्ञानविषयेऽपि ।। १८ ।। चतुर्दशविधश्रुतनिक्षेपमाह
अक्खर सन्नी सम्मं साईयं खलु सपज्जवसियं च । गमियं अंगपविट्ठ सत्तवि एए सपडिवक्खा ।।१९।।
स्पष्टा । केवलं 'अक्खरत्ति' श्रुतशब्दः सर्वत्र योज्यः । ततश्चाऽक्षरं अक्षरश्रुतादि 'गमियं' ति सदृशपाठम् । सप्ताप्येते भेदाः सप्रतिपक्षाःअनक्षरश्रुतादयः ।। १९ ।। अनक्षरश्रुतमाह -
ऊससियं नीससियं निच्छूढं खासियं च छीयं च । निस्सिंघियमणुसारं अणक्खरं छेलियाईयं ।।२०।।
स्पष्टा । नवरं ‘निच्छूढं' निष्ट्यूतम् । ‘अणुसारंति' सानुस्वारं मीलितमुखस्य 'हुं' इत्युच्चारणं अनक्षरश्रुतम् । 'छेलियाईयं' छेलियं-सेण्टितं चौरमिलनसंज्ञा, आदिशब्दाञ्चक्रचीत्कारादि ।।२०।। श्रुतलाभप्रकारमाह -
-
-
*************
********
आ. नि.
मङ्गलम्
श्रुतज्ञानम् । गाथा१७-२०
१५
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१४
जातु स्युर्न वा । यदि स्युर्जघन्येनैको द्वौ त्रयो वा । उत्कृष्टतस्तु क्षेत्रपल्योपमासङ्घयेयभागप्रदेशराशिमानाः । क्षेत्रं मतिज्ञानिनां लोकस्यासङ्ख्येयभागः । एकस्य तु, इलिकागत्या सर्वार्थसिद्धौ गच्छत आगच्छतो वा सप्तचतुर्दशभागाः सप्तरज्जव इत्यर्थः । अधस्तु षष्ठ्ट्यां गच्छतः प्रत्यागच्छतश्च पञ्चसप्तभागाः । सप्तम्यां सम्यग्दृष्टेर्गत्यभावात् । स्पर्शना क्षेत्रादधिका, यथा परमाणोरेकप्रदेशं क्षेत्रं सप्तप्रदेशा स्पर्शना । कालो मत्युपयोगमाश्रित्य जघन्य उत्कृष्टश्च एकस्यानेकेषां चान्तर्मुहूर्त्तमात्रः । तल्लब्धिमाश्रित्यैकस्य जघन्येनान्तर्मुहूर्तमेव, उत्कृष्टतस्तु षट्षष्टिसागरोपमानि साधिकानि प्राग्वत् । नानाजीवापेक्षया तु सर्वः कालः, मतिज्ञानिनां सर्वकालेषु भावात् । अन्तरं एकस्य सम्यक्त्वं विमुच्य पुनर्गृह्णतो जघन्येनान्तर्मुहूर्तं उत्कर्षेणापार्द्धपुद्गलपरावर्त्तः । नानाजीवापेक्षया त्वन्तराभावः । भागद्वारे मतिज्ञानिनः *शेषज्ञानिनां अज्ञानिनां चानन्तभागे वर्त्तन्ते । भावे क्षायोपशमिके मतिज्ञानिनः । अल्पबहुत्वे मतिज्ञानिनः प्रतिपद्यमानकाः सर्वस्तोकाः, पूर्वप्रतिपन्ना जघन्येन तेभ्योऽसङ्ख्यगुणाः, उत्कर्षेण त्वेतेभ्योऽपि विशेषाधिका इति गाथात्रयार्थः ।। १३-१४ - १५ ।। मतिज्ञानोपसंहारं श्रुतज्ञानारम्भञ्चाह -
*********
आभिणिबोहियनाणे अट्ठावीसं हवंति पयडीओ । सुयनाणे पयडीओ वित्थरओ आवि वृच्छामि । । १६ ।।
स्पष्ट । ।। १६ ।। श्रुतप्रकृतीर्दर्शयन्नाह
-
आ. नि.
मङ्गलम् श्रुतज्ञानम् । गाथा - १६
१४
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- नाद्या नाप्यन्ये, तस्मिन् सति छाद्यस्थिकज्ञानाभावात् । मत्याद्यज्ञानेष्वपि नाद्या नान्ये द्वयेषा द्वयाना]मप्यघटनात् । दर्शनद्वारे -* नियुक्तिः चक्षुर्दर्शनेऽचक्षुर्दर्शने च, दर्शनलब्धिसम्पन्नाद्याः सन्त्येव, अन्ये भाज्याः । अवधिदर्शने त्वाद्या एव नान्ये, केवलदर्शने न द्विधापि । संयतद्वारेश्रीतिलका- *आद्या एव नान्ये । उपयोगः, साकारोऽनाकारश्च तत्र साकारोपयोगे आद्याः सन्त्येव, अन्ये भाज्या: । अनाकारोपयोगे आद्या एव नान्ये, चार्यलघुवृत्तिः * 'सव्वाओ लद्धीओ सागारोवओगोवउत्तस्स चेव भवन्तीति वचनात् । आहारका-आद्याः सन्त्येव, अन्ये भाज्याः । अनाहारका विग्रहगतौ *
* आद्याः सन्त्येव, नान्ये इति । भाषकद्वारे-भाषालब्धिसम्पन्नाद्याः सन्त्येव, अन्ये भाज्याः । तल्लब्धिशून्याश्च न द्विधापि । परीत्तद्वारे-* * अनेकार्थत्वात् धातूनामिति दानार्थोपि 'दा' धातुः परिपूर्वोऽत्र सङ्घयावाची, तेन परीत्तः परिमितीकृतः संसारो यैस्ते परीत्ताः, प्रत्येकशरीरा *
आ. नि. *वा एष्वप्यग्रे केवलस्य वक्ष्यमाणत्वादेतेऽपि मनुष्या एवेह ग्राह्याः । अतोऽमीष्वप्याद्या मतिज्ञानिनः सन्त्येव, अन्ये भाज्याः । साधारणास्तु *
मङ्गलम् *न द्विधाऽपि । पर्याप्तद्वारे-षट्पर्याप्तिपर्याप्ता आद्याः सन्त्येव, अन्ये भाज्याः । अपर्याप्तकास्त्वाद्याः सन्त्येव, नान्ये । सूक्ष्मद्वारे-सूक्ष्मा अत्र *
मतिज्ञानम् । वान्तादिभवाः संमूर्च्छजमनुष्याः, तेषु न द्विधापि । बादरेषु तु केवलज्ञानस्याप्यभिधानात्तेऽत्र गर्भजमनुष्या ज्ञेयाः, अतस्तेषु मतिज्ञानिन आद्या: गाथा-१४-१५ सन्त्येव, अन्ये भाज्याः । संज्ञिद्वारे-संज्ञिनो बादरवत् । असंज्ञिनस्त्वाद्याः सन्त्येव, नान्ये । भवद्वारे-भवसिद्धिकाः संज्ञिवत् । अभवसिद्धिका *न द्विधापि । चरमद्वारे-भविष्यच्चरमभवा आद्याः सन्त्येव, अन्ये भाज्याः । अचरमास्तु न द्विधापि । कृता मतिज्ञानस्य सत्पदप्ररूपणा । * १३
द्रव्यप्रमाणं - मतिज्ञानिनां सङ्ख्या तत्राद्या जघन्यत: क्षेत्रपल्योपमासङ्घयेयभागप्रदेशराशितुल्याः । उत्कृष्टस्त्वेभ्यो विशेषाधिकाः । अन्ये *
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
***
華華藥業業講業樂業準準準準準準準準準
१७
आवश्यक- * प्राज्ञमपि शिष्यं प्रति सूत्रार्थमात्रकथनरूप: प्रथमोऽनुयोगः । द्वितीय: सूत्रस्पर्शिकनियुक्तिमिश्रो भणितः । तृतीयो निरवशेषो यत्र नियुक्तिः प्रसक्तानुप्रसक्तमपि व्याख्यायते, एष विधिर्भवत्यनुयोगे । सूत्रस्यार्थेन सहानुकुलो योगोऽनुयोगस्तत्र अज्ञशिष्यं प्रति पुनः * श्रीतिलका- * सप्तकृत्वोऽनुयोगः । समाप्तं श्रुतज्ञानम् । अस्यापि मतिज्ञानवत् सत्पदप्ररूपणादयो ज्ञेयाः ।।२४।। अवधिज्ञानमाह - चार्यलघुवृत्तिः संखाईयाओ खलु ओहीनाणस्स सबपयडीओ । काओ भवपञ्चइया खओवसमिआओ काओवि ।।२५।।
आ. नि. क्षेत्रकालाख्यप्रमेयापेक्षया सङ्ख्यातीताः, खलुशब्दात् द्रव्यभावाख्यज्ञेयापेक्षया चानन्ताः अवधिप्रकृतयः ।।२५।। अत एवाह
मङ्गलम् कत्तो मे वनेउं सत्ती ओहिस्स सव्वपयडीओ । चउदसविहनिक्खेवं इड्डीपत्ते य वुच्छामि ।।२६।।
*अवधिज्ञानम् ।
गाथास्पष्टा । नवरं 'इड्डीपत्ते य' आमोषध्यादिप्राप्तीश्च ।।२६।। चतुर्दशविधनिक्षेपं द्वारगाथाद्वयमाह -
२५-२८ ओही खिंत्तपरिमाणे संठाणे आणुगामिए । अवट्ठिए चले तिब्वमंदपडिवाउप्पया इय ।।२७।। नांण दसण विन्भंगे देसे खित्ते गई इय । इड्डीपत्ताणुओगे य एमेया पडिवत्तिओ ।।२८।। अवधेः क्षेत्रपरिमाणं । १ । संस्थानं । २ । आनुगामुकोऽनानुगामुकः । ३ । अवस्थितोऽनवस्थितः । ४ । चलो वर्धमानो हीयमानश्च *
XXXXXXX
*******
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
१८
*****************************
। ५ । तीव्रः शुद्धोऽतीव्रोऽशुद्धः । ६ । प्रतिपातोत्पादौ च । ७ । ज्ञान । ८ । दर्शन । ९ । विभङ्गाः । १० । देशो देशावधिः सर्वावधिश्च । ११ । क्षेत्रं सम्बद्धासम्बद्धादि क्षेत्रावधिः । १२ । 'गई इय' गत्यादिद्वारजाले । १३ । ऋद्धिप्राप्तानुयोगश्च । १४ । एवमेताः प्रतिपत्तयोऽवधिप्रकृतयः ।।२७ - २८ ।। तत्रादौ अवधिनिक्षेपमाह -
नामं ठवणादवि खित्ते काले भवे य भावे य । एसो खलु निक्खेवो ओहिस्सा होइ सत्तविहो ।। २९ ।। नामावधिर्यस्यावधिरिति नाम क्रियते यथा मर्यादायाः । स्थापनावधिः आघाटास्थापनं अक्षादौ वा । द्रव्ये द्रव्यविषयेऽवधिर्द्रव्यावधिः । यत्र क्षेत्रे काले वाऽवधिरुत्पद्यते व्याख्यायते वा तौ क्षेत्रकालावधी । भवो नारकादिस्तत्रावधिर्भवावधिः क्षायोपशमिकादाववधिर्भावावधिः । शेषं स्पष्टम् ।। २९ ।। जघन्यावधिक्षेत्रपरिमाणमाह -
| भावे
जावईया तिसमयाहारगस्स सुहम्मस्स पणगजीवस्स । उग्गाहणा जहन्ना ओहीखित्तं जहन्नं उ ।। ३० ।। अक्षरार्थः स्पष्टः । सम्प्रदायस्त्वत्र योजनसहस्रमानो मत्स्यो मृत्वा स्वकायदेशे यः उत्पद्यते स हि सूक्ष्मः पनकत्वेनेह संग्राह्यः । संहृत्य चाद्यसमये स ह्यायामं करोति च प्रतरं सङ्ख्यातीताख्याङ्गुलविभागबाहुल्यमानम्, स्वतनुपृथुत्वमात्रं दीर्घत्वेनापि, जीवसामर्थ्यात् । तदपि
१. ओगाहणा ल प छ ख । आघाट:-सीमा ।
आ. नि.
मङ्गलम् अवधिज्ञानम् ।
गाथा२९-३०
१८
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- नियुक्तिः श्रीतिलका- चार्यलघुवृत्तिः
१९
द्वितीयसमये संहत्य करोत्यसौ शूचिम्, सङ्ख्यातीताख्याङ्गुगुलविभागविष्कम्भमाननिर्दिष्टां निजतनुपृथुत्वदैर्ध्याम् । तृतीयसमये तु संहत्य * उत्पद्यते च पनक: स्वदेहदेशे । स सूक्ष्मपरिणामः । समयत्रयेण तस्यावगाहना यावती भवति, तावज्जघन्यमवधेरालम्बनभाजनं क्षेत्रम् । इदमित्थमेव मुनिगणस्वसम्प्रदायात्समवसेयम् । किमित्येवं कल्पते इति चेत्, उच्यते, स एव प्रयत्नविशेषात् सूक्ष्मावगाहनः स्यान्नान्य इति * ॥३०॥ अथोत्कृष्टमाह - सव्वबहुअगणिजीवा निरंतरं जत्तियं भरिज्जासु । खित्तं सवदिसागं परमोहीखित्त निद्दिट्टो ।।३१।।
क्षेत्रमाश्रित्य निर्दिष्टः कथितः । अस्यायं भावार्थ:-सर्वबह्वग्निजीवा बादराः प्रायोऽजितस्वामिकाले भवन्ति, तदारम्भकमनुष्यभूयस्त्वात् । * तेषां कल्पनया श्रेणीकृत्वाऽवधिज्ञानिन: सर्वासु दिक्षु शरीरपर्यन्तेन भ्राम्यते । सा चाऽसङ्खयेयानलोके लोकमात्रान् क्षेत्रविभागान् * *व्याप्नोति । एतावदवधिक्षेत्रमुत्कृष्टम् । एतावति क्षेत्रे यद् दृश्यं स्यात्तत्पश्यति, न त्वलोके दृश्यमस्ति ।।३१।। मध्यमावधिक्षेत्रकथनाय *
गाथाचतुष्टयमाह - * अंगुलमावलियाणं भागमसंखिज्ज दोसु संखिज्जा । अंगुलमावलियंतो आवलिया अंगुलपुहुत्तं ।।३२।। *१. मुनिगणसुसंप्रदायात् प ।
आ. नि. मङ्गलम् अवधिज्ञानम्।
गाथा३१-३२
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- हत्थंमि मुहुत्तंतो दिवसंतो गाउयंमि बोधव्यो । जोयण दिवसपुहुत्तं पक्खंतो पन्नवीसाओ ।।३३।। नियुक्तिः
भरहंमि अद्धमासो जंबुद्दीवंमि साहिओ मासो । वासं च मणुयलोए वासपुहुत्तं च रुयगंमि ।।३४।। श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः संखिजंमि उ काले दीवसमुद्दा वि हुँति संखिजा । कालंमि असंखिज्जे दीवसमुद्दा उ भइयव्वा ।।३५।।
आ. नि. __ अङ्गुलासङ्घयेयभागमात्रं क्षेत्रं पश्यन् आवलिकाया असङ्खयेयमेव भागमतीतमनागतं च पश्यति । आवलिका च 'असंखिज्जाणं समयाणं *
अवधिज्ञानम् । * समुदयसमिइसमागमेणं सा एगा आवलियत्ति वुच्चइ' । क्षेत्रकालदर्शनं चोपचारात् । क्षेत्रकालौ अमूतौ नावधेविषयः, तत्स्थानि द्रव्याण्येव *
गाथा-३३-३६ * पश्यति । एवं सर्वत्र अङ्गुलसङ्घयेयभागं क्षेत्रं पश्यन् आवलिकासङ्खयेयभागं पश्यति । क्षेत्रतोऽङ्गुलं पश्यन् आवलिकान्तः पश्यति * * भिन्नामावलिकामित्यर्थः । आवलिकां पश्यन् क्षेत्रतोऽङ्गुलपृथक्त्वम्, द्विप्रभृतिरानवभ्यः पृथक्त्वम् । गाथात्रयं स्पष्टम् । केवलं 'भइयव्वा' में *निजावस्थानक्षेत्रात् द्वीपसमुद्रा असङ्खयेयाः, महान्तश्च सङ्खयेयाः, अतिमहांश्च कदाचिदेकः ।।३२-३३-३४-३५ ।। द्रव्याद्यपेक्षया यद्बद्धौ हैं
यस्य वृद्धिर्भवति, यस्य वा नेति तदाह - * काले चउन्ह वुड्डी कालो भइयव्वु खित्तवुड्डीए । वुड्डीइ दध्वपज्जव भइयव्वा खित्तकाला उ ॥३६।।
***************
*१. आवलिकायाः संख्येयभागं प ।
******
*******
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
-****
मङ्गलम्
आवश्यक- काले अवधिविषये वर्धमाने चतुर्णा द्रव्यादीनां वृद्धिर्भवति । चतुर्णामिति कथं ? यथा 'एगे जिब्भिदिए जिए जिया पंच' तथाऽत्रापि ।* नियुक्तिः *कालस्तु क्षेत्रवृद्धौ भाज्यः, कदाचिद् वर्धते कदाचिन्न, क्षेत्रस्य कालात् सूक्ष्मत्वात् । द्रव्यपर्यायवृद्धौ क्षेत्रकालौ भाज्यो, कदाचिदनयोर्वृद्धिः * श्रीतिलका- * स्यात्कदाचिन्न । द्रव्यपर्याययोः सकाशात् क्षेत्रकालौ स्थूलौ । द्रव्यवृद्धौ तु पर्याया वर्द्धन्त एव । पर्यायवृद्धौ च द्रव्यं भाज्यम्, द्रव्यात् पर्यायाणां * चार्यलघुवृत्तिः - सूक्ष्मतरत्वात् । कालोऽपि भाज्यः । नवपुराणादिपर्यायाणां कालक्रमभाविनां वृद्धौ कालवृद्धिः स्यात् । कालक्रमवृद्ध्यभावभाविनां तु के २१ *गन्धरसस्पर्शादिपर्यायाणां युगपढ्द्धौ कालवृद्धिर्न स्यात् ।।३६ ।। कालात् क्षेत्रस्य कियता सूक्ष्मत्वमित्याह -
आ. नि. * सुहमो य होइ कालो तत्तो य सुहमयरं हवइ खित्तं । अंगुलिसेढीमित्ते ओसप्पिणीउ असंखिजा ।।३७।। * सूक्ष्मो भवति काल: । यस्मादुत्पलपत्रशतभेदे प्रतिपत्रमसङ्खयेयाः समयाः प्रतिपादिताः । ततोऽतिसूक्ष्मतरं क्षेत्रं यतोऽङ्गलप्रमित- अवधिज्ञानम् । *प्रदेशश्रेणिमात्रे क्षेत्रे प्रदेशाग्रम्, अवसर्पिण्योऽसङ्खयेयाः । कोऽर्थः ? असङ्घन्येयावसर्पिणीसमयमानम् ।।३७॥ उक्तं जघन्यादिभेद- गाथा-३७-३८ * भिन्नमवधिक्षेत्रम्, अधुना तत्स्थानि अवधिपरिच्छेद्यानि द्रव्याण्याह - * तेयाभासादव्वाण अंतरे इत्थ लहइ पट्ठवओ । गुरुलहु अगुरुयलहुयं तंपि य तेणेव निट्ठाइ ।।३८।।
तैजसद्रव्यभाषाद्रव्याणामन्तरे अन्तराले तैजसद्रव्यासन्नं गुरुलघुकं भाषाद्रव्यासन्नमगुरुलघुकम् । अत्र प्रस्थापको-अवधिज्ञानारम्भको * *'लभते' पश्यति । 'तंपिय' तदेव यत्प्रतिपात्यवधिज्ञानं भवति नान्यत् । तेनैव द्रव्येणोपलब्धेन सता निष्ठां याति-प्रच्यवते ।।३८।। तच्च *
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- नियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
जघन्यावधिविषयद्रव्यं वर्गणाक्रमतो वाच्यमिति वर्गणास्वरूपं गाथाद्वयेनाह -
ओरालविउव्वाहारतेयभासाणुपाणमणकम्मे । अह दव्ववग्गणाणं कमो विवज्जासओ खित्ते ।।३९।। कम्मोवरिं धुवेयरसुन्नेयरवग्गणा अणंताओ । चउधुवणंतरतणुवग्गणा य मीसो तहच्चित्तो ।।४०।। आह-औदारिकशरीरादिप्रायोग्यद्रव्यवर्गणाः किमर्थं प्ररूप्यन्ते ? उच्यते - शिष्याणामव्यामोहार्थम् । तथा च दृष्टान्त: - जम्बुद्वीप इति द्वीपश्चारुवृत्तः सुवर्णभाक् । मुखवळूमिभामिन्या लसल्लावण्यसागरः ।।१।। तत्रास्ति भरतक्षेत्रं वामेतरकपोलवत् । तस्मिन् मगधदेशोऽस्ति पत्रवल्लीमनोरमः ।।२।। तन्मध्यालिखितात्यन्तसुरेखाम्भोजसन्निभः । अभूद् ग्रामः सुघोषाख्यः सदालिकलितान्तरः ।।३।। कुचिकर्णोऽभवत्तत्र ग्रामणीमविश्रुतः । यशोदया कृतानन्दः कृष्णवद्गोकुलप्रियः ।।४।। समुद्रच्छन्नतुच्छश्रीर्गासहस्राधिपः क्रमाद् । यः शिश्राय श्रियं भानोर्नेवाभूत्तापनः पुनः ।।५।।
ततश्चक्रे स गोपालान् बहून् बाहुल्यतो गवाम् । सहस्रादिप्रमाणानां पालनाय पृथक् पृथक् ।।६।। ___ गोचरेषु चरन्तीषु तासु सम्मिलितासु ते । निजाः सम्यगजानन्तो व्यवदन्त परस्परम् ।।७।। १. 'तहाच्चित्तो' ल, । 'तहचित्तो' ख ल ।
आ. नि. मङ्गलम् अवधिज्ञानम् वर्गणास्वरूपे दृष्टान्तः। गाथा
३९-४०
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- कुचिकर्णस्ततस्तेषां कृत्वा गोवर्गवर्गणाः । पृथग् वर्णादिभावेनापयञ्चारयितुं प्रधीः ।।८।। नियुक्तिः दृष्टान्तोपनयश्चात्र गोपेशः किल तीर्थकृत् । गोपकल्पा: पुन: शिष्या गावः पुद्गलराशयः ।।९।। श्रीतिलका- औदारिकादिभेदेन कृत्वा तद्वर्गणास्ततः । आर्पयनिर्विवादं स्यात्तासामवगमो यथा ।।१०।। चार्यलघुवृत्तिः अथ गाथार्थः प्रतिपाद्यते । इह वर्गणाः परमाणुराशिरूपाः, ताश्च औदारिकवैक्रियाहारकतैजसभाषानप्राणमनःकर्मवर्गणाः । आ. नि. * परमाणूनामेका वर्गणा, व्यणुकानामप्येका, एवं सङ्खयेयाणुकानां सङ्खयेयाः, असङ्खयेयाणुकानामसङ्खयेयाः, अनन्ताणुकानामनन्ताः
मङ्गलम्
अवधिज्ञानम् । * औदारिकाग्रहणयोग्याः । ता उल्लङ्घय पुद्गलवृद्ध्या अनन्ताणुकानामौदारिकद्रव्याणां अभव्यानन्तगुणसिद्धानन्तभागसङ्घयपुद्गलस्कन्धरूपाणां ।
वर्गणास्वरूपे *वर्गणाः, औदारिकशरीरग्रहणयोग्या अनन्ताः । ता उल्लङ्घय पुद्गलवृद्ध्या वर्द्धमाना औदारिकस्याग्रहणयोग्या अनन्ताः ।
दृष्टान्तः । औदारिकग्रहणायोग्यत्वं चासां प्रभूतद्रव्यनिर्वृत्तत्वात् सूक्ष्मपरिणामोपेतत्वाञ्च, वैक्रियस्य तु ता अत्यल्पपरमाणुनिवृत्तत्वात् *
गाथा-४० *बादरपरिणामयुक्तत्वाञ्च न ग्रहणयोग्याः । ततः पुनः प्रदेशवृद्ध्या वर्द्धमाना अनन्ता उल्लङ्घय वैक्रियग्राह्यत्वपरिणतपुद्गलस्कन्धवत्यो * वैक्रियग्रहणयोग्या भवन्ति । एवं सर्वत्र प्रथमा अयोग्याः ततो योग्याः ततोऽप्ययोग्या इति त्रयं त्रयं ज्ञेयम् । अथ द्रव्यवर्गणानामेतासां" * विपर्यासतः क्षेत्रे क्षेत्रतो वर्गणा भवन्ति । एकप्रदेशावगाहिनामेका द्विप्रदेशावगाहिनां द्वितीया एवं प्रदेशवृद्ध्या सङ्खयेयप्रदेशावगाहिनां - * सङ्घयेयाः, असङ्ख्येयप्रदेशावगाहिनामसङ्ख्या विलङ्घय प्रदेशवृद्ध्या प्रथमं कर्मणो ग्रहणयोग्या असङ्ख्येया वर्गणा भवन्ति, ततः
*****
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- प्रदेशवृद्ध्या तस्यैवायोग्या असङ्खयेया अयोग्यत्वं चाल्पपरमाणुनिवृत्तत्वात्, प्रभूतप्रदेशावगाहित्वाच्च । एवं विलोमगत्या * नियुक्तिः मन:प्रभृतीनामपि । कालभाववर्गणा अपि प्रसङ्गत: कथ्यन्ते । कालत: एकसमयस्थितीनां यावदसङ्खयेयसमयस्थितीनाम् । भावत: श्रीतिलका- *स्थूलन्यायमङ्गीकृत्य कृष्णानां यावत् शुक्लानां सुरभिगन्धानां दुरभिगन्धानां च तिक्तरसानां यावन्मधुररसानां च, मृदूनां यावद्रूक्षाणां च, चार्यलघुवृत्तिः * गुरुलघूनामगुरुलघूनां च वर्गणा ज्ञेयाः । आद्यगाथायां कर्मवर्गणां यावद् वर्गणाः कथिताः । द्वितीयायां तु कर्मोपरि - कर्मवर्गणानन्तरं * आ. नि.
* प्रदेशवृद्ध्या ध्रुवा नित्याः सर्वकालावस्थायिन्यो अनन्ताः । इतराः प्रदेशवृद्ध्या ततोऽनन्ताः अध्रुवा अशाश्वताः, कदाचिन्न सन्त्यपि । मङ्गलम् * 'सुन्नेयरत्ति' शून्यान्तरवर्गणा अशून्यान्तरवर्गणाश्च । तत्राद्याः प्राग् वर्गणातः एकप्रदेशवृद्ध्या वर्गणा भवन्ति । द्विप्रदेशवृद्ध्या तु न अवधिज्ञानम्
भवन्ति । त्रिप्रदेशवृद्ध्या भवन्ति । चतुःप्र[ष्प्रदेशवृद्ध्या न भवन्ति । एवं शून्यान्तरवर्गणा अनन्ता भवन्ति । अशून्यान्तरवर्गणाऽपि वर्गणास्वरूपः । *अनन्ता भवन्ति । 'चउ धुवणंतरत्ति' ततश्चतस्रो ध्रुवानन्तराः । ध्रुवा अनन्तराश्च प्रदेशवृद्ध्या वर्गणा भवन्ति । ताश्चतस्रोऽपि 'तणुवग्गणाय गाथा-४०
मीसो तहञ्चित्तो' केषाञ्चित्पुद्गलानामवस्थानेन केषाञ्चिद्विचटनेन औदारिकादितनुवर्गणायोग्यताभिमुखाः स्युः । अथवा * मिश्राचित्तस्कन्धयोग्या भवन्ति । ताभ्यः सकाशात्सूक्ष्म एव बादरपरिणामाभिमुखो मिश्रस्कन्धो भवति । तथा ताभ्य *
एवाचित्तमहास्कन्धोऽपि । स च विश्र[स्र सापरिणामविशेषात्केवलिसमुद्धातगत्या लोकमापूरयन्नुपसंहरंश्च भवति । इतो वर्गणाविचारात् * * तैजसशरीरस्यातिस्थूलत्वेन ग्रहणायोग्यानि वर्गणाद्रव्याणि गुरुलघूनि, भाषायाश्चातिसूक्ष्मत्वेन ग्रहणायोग्यानि वर्गणाद्रव्याणि अगुरुलघूनि, *
//////
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- नियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२५
जघन्यावधिज्ञानी पश्यतीति ज्ञेयम् ।।३९-४०।। जघन्यावधिदृश्यानि गुरुलघून्यगुरुलघूनि चोक्तानि । सम्प्रत्यौदारिकादीनां तान्याह -
ओरालियवेउब्बियआहारगतेय गुरुलहू दव्वा । कम्मगमणभासाई एयाई अगुरुलहुयाई ।।४१।। औदारिकादिद्रव्याणि गुरुलघूनि, कार्मणमनोभाषादिद्रव्याण्यगुरुलघूनि, बादरपरिणामं गुरुलघु, सूक्ष्मपरिणामं त्वगुरुलघु ।।४।। पूर्वं क्षेत्रकालयोरवधिसम्बन्धिनोः क्षेत्रकालाभ्यामेवोपनिबन्ध उक्तः । सम्प्रति तयोरेव द्रव्येण सहोपनिबन्धं गाथाद्वयेनाह -
आ. नि. संखिज्ज मणोदब्बे भागो लोगपलियस्स बोधव्यो । संखिज्ज कम्मदब्वे लोगे थोऊणर्ग पलियं ।।४२।।
मङ्गलम् तेयाकम्मसरीरे तेयादब्वे य भासदव्वे य । बोधव्वमसंखिजा दीवसमुद्दा य कालो य ।।४३।।
अवधिज्ञानम्
वर्गणास्वरूपः। • अयं तत्त्वार्थ: - अवधिज्ञानी मनोद्रव्यं पश्यन् क्षेत्रतो लोकस्य कालत: पल्योपमस्य सङ्खयेयभागं जानीते 'संखिज्ज कम्मदव्वे' कर्मद्रव्यं *
गाथा* पश्यन् लोकपल्योपमयोः पृथक् पृथक् सङ्घयेयान् भागान् जानीते । 'लोगे थोऊणगं पलियं' लोके लोकविषयेऽवधौ स्तोकन्यूनं पल्योपमं * ४ *जानीते । तैजसशरीरकार्मणशरीरतैजसद्रव्यभाषाद्रव्यविषयेऽवधौ क्षेत्रतो असङ्घयेया द्वीपसमुद्राः कालश्चासङ्खयेयः । स च * *पल्योपमासङ्घयेयभागसमुदायमानो ज्ञेयत्वेन बोधव्यः । आह - तैजसभाषान्तरालद्रव्यदर्शिनो जघन्यावधेरङ्गलावलिकाऽसङ्घयेयभागादि *
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक-
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२६
क्षेत्रकालमानमुक्तम्, इहत्वतिप्राज्यं तत्कथम् ? उच्यते - तत्राल्पतरं द्रव्यं दृश्यम्, अतः क्षेत्रकालावपि तथा, अत्र तु प्रचुराणि द्रव्याणि * अङ्गीकृत्य क्षेत्रकालबाहुल्यमिति न दोषः ।।४२-४३।। उत्कृष्टावध्यालम्बनमाह - * एगपएसोगाढं परमोही लहइ कम्मगसरीरं । लहइ य अगुरुयलहुयं तेयसरीरे भवपुहुत्तं ।।४४।। * एकप्रदेशावगाढं परमाणुव्यणुकादिकं परमावधिः परमावधिज्ञानी लभते । कार्मणशरीरं यावत् लभते चागुरुलघुकं 'च' शब्दात् गुरुलघु * आ. नि. *च । जात्या एकवचनम् । ततश्च सर्वाणि सर्वप्रदेशावगाढानि पश्यतीत्युक्तं भवति । तैजसशरीरविषये चावधौ, कालतो भवपृथक्त्वं मङ्गलम् *पश्यति । प्राक् तैजसं पश्यतोऽसङ्खयेयः काल उक्तः, स एव भवपृथक्त्वेन विशेष्यते । ॥४४।। परमावधेः क्षेत्रकालावधिकृत्याह - अवधिज्ञानम् । परमोहि असंखिजा लोगमित्ता समा असंखिज्जा । रूवगयं लहइ सव्वं खित्तोवमियं अगणिजीवा ।।४५।।
गाथा
४४-४५ * परमावधिज्ञानी क्षेत्रतोऽसङ्खयेयानि लोकमात्राणि खण्डानि अलोके लभते, कालतस्तु 'समा' उत्सर्पिण्यवसर्पिणी असङ्खयेयाः । द्रव्यतो
रूपगतं मूर्त्तद्रव्यं सर्वं लभते । 'खित्तोवमियं अगणिजीवा', आर्षत्वात् अग्निजीवक्षेत्रोपमितं प्राग्व्याख्याताग्निजीवक्षेत्रप्रमाणमित्यर्थः *॥४५।। तिरश्चोऽधिकृत्यावधिमाह -
२६ *. गाथा ३२ - टीकायामुक्तम् । * गाथा ३१ - टीकायां व्याख्यातम् ।
*******
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७
आवश्यक- आहारतेयलंभो उक्कोसेणं तिरिक्खजोणीसु । गाउय जहन्नमोही नरएसु उ जोयणुक्कोसो ।।४६।। नियुक्तिः
'आहारतेयलंभो' इति भणनात् औदारिकवैक्रिययोरपि ग्रहणं ततश्च औदारिकवैक्रियतैजसाहारकद्रव्याणि उत्कृष्टतोऽवधिना तिर्यग्योनयः श्रीतिलका
पश्यन्ति । जघन्यतस्त्वौदारिकमिति चूर्णी । नारका जघन्येन गव्यूतं उत्कर्षेण योजनं अवधिना पश्यन्ति ।।४६।। सामान्येन नारकावधिः चार्यलघुवृत्तिः कथितः । रत्नप्रभादिविशेषेणाह -
आ. नि. चत्तारि गाउयाई अद्भुट्ठाई तिगाउयं चेव । अड्डाइजा दुनि य दिवड्डमेगं च नरएसु ।।४७।।
मङ्गलम् रत्नप्रभायां उत्कृष्टमवधिक्षेत्रं चत्वारि गव्यूतानि जघन्यमर्धचतुर्थानि । शर्कराप्रभायां उत्कृष्टमर्धचतुर्थानि जघन्यं त्रीणि गव्यूतानि, अवधिज्ञानम् । * वालुकाप्रभायां त्रीणि गव्यूतानि तान्युत्कृष्टं सार्द्धगव्यूतद्वयं जघन्यम् । पङ्कप्रभायां सार्द्धगव्यूतद्वयमुत्कृष्टं द्वे गव्यूते जघन्यम् । धूमप्रभायां द्वे गाथा
गव्यूते उत्कृष्टं सार्धं गव्यूतं जघन्यम् । तमःप्रभायां सार्धं गव्यूतमुत्कृष्टं जघन्यं गव्यूतम् । तमस्तमःप्रभायामुत्कृष्टं गव्यूतं जघन्यं * ४६-४७ *चार्धगव्यूतमिति । आह - प्राग् जघन्यो नारकावधिर्गव्यूतमुक्तः इहत्वर्धगव्यूतमिति विरुध्यते । उच्यते, गव्यूतचतुष्ट
यादीनामुत्कृष्टानामवधीनां मध्ये गव्यूतं जघन्यं लघुतरमिति ज्ञेयम्, न पुनरितो हीनमर्धगव्यूतं न स्यादित्यदोषः ।।४७।। देवानामवधिं । गाथात्रयेणाह -
२७ १. तिगाउया - प .।।४६।। गाथायामुक्तम् ।
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचालयवन
२८
सक्कीसाणा पढमं दुझं च सणंकुमारमाहिंदा । तचं च बंभलंतग सुक्कसहस्सारय चउत्थिं ।।४८।। आणयपाणयकप्पे देवा पासंति पंचमिं पुढविं । तं चेव आरणय ओहीनाणेण पासंति ।।४९।। छढि हिट्ठीममज्झिमगेविजा सत्तमि च उवरिल्ला । संभिन्नलोगनालिं पासंति अणुत्तरा देवा ।।५०।।
आ.नि. * 'सक्कीसाणा' सौधर्मेशानकल्पवासिनः सामानिकादयो ग्राह्याः । 'तं चेव' तामेव पञ्चमी पृथिवीं विमलतरां बहुतरां च ।*
मङ्गलम् हिटिममज्झिमगेविजा' षट् ग्रैवेयकाः शेषं स्पष्टम् ।।४८-४९-५०।। देवानां तिर्यगू/वधिमाह -।
* अवधिज्ञानम् । एएसिमसंखिजा तिरियं दीवा य सागरा चेव । बहुययरं उवरिमगा उड्डे च सकप्पथूभाई ।।५१।।
गाथास्पष्टा । नवरं 'उवरिमगा' उपर्युपरिवासिनो देवा बहुबहुतरमवधिना पश्यन्ति । ऊर्ध्वं स्वकल्पस्तूपादि । आदिशब्दाद् ध्वजादि ।।५१।। * ४८-५२ वैमानिकानामवधिरुक्तः । सामान्यतो देवानामाह - संखिजजोयणा खलु देवाणं अद्धसागरे ऊणे । तेण परमसंखिज्जा जहन्नयं पन्नवीसं तु ।।५२।। अर्धसागरोपमे न्यूने आयुषि सति देवानां वैमानिकवर्जानां सङ्ख्यातान्येव योजनान्यवधिक्षेत्रम् । ततः परमसङ्ख्यातानि । 'जहन्नयं *
२८
準準準準準準準準準準準準準準準
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
{******
樂樂準準準準準準继
आवश्यक- * पन्नवीसं तु' पञ्चविंशतिरेव योजनानि । एतच्च दशवर्षसहस्रस्थितीनां भवनपतिव्यन्तराणामेव ज्ञेयम् । ज्योतिष्काणां त्वसङ्ख्येयस्थितित्वात्, * नियुक्तिः * सङ्ख्येययोजनान्येव जघन्यमुत्कृष्टं च । वैमानिकानां तु जघन्यमङ्गलासङ्खयेयभागमात्रमुत्पत्तिकाले प्राग्भवावधिमधिकृत्य ज्ञेयम् ।।५२॥ श्रीतिलका- * सर्वोत्कृष्टाद्यवधिर्येषां भवति तानाह - चार्यलघुवृत्तिः उक्कोसो मणुएसुं मणुस्सतेरिच्छिएसु य जहन्नो । उक्कोस लोगमित्तो पडिवाइ परं अपडिवाई ।।५३।।
आ.नि. सर्वोत्कृष्टोऽवधिर्मनुष्येष्वेव, मनुष्यतिर्यक्ष्वेव जघन्यो, न नारकेषु सुरेषु च । उत्कृष्टो लोकमात्रोऽवधिः प्रतिपाती, ततः परमप्रतिपाती मङ्गलम् *५३।। उक्तमवधिक्षेत्रपरिमाणम् । अवधिसंस्थानमाह -
* अवधिज्ञानम् । * थिबुगागार जहन्नो वट्टो उक्कोसमायओ किंचि । अजहन्नमणुक्कोसो य खित्तओ णेगसंठाणो ।।५४।।
गाथा
५३-५५ स्तिबुको जलबिन्दुस्तदाकारो वृत्तो जघन्योऽवधिः । उत्कृष्टस्त्ववधिरायतः किञ्चिद्दीर्घः । शेषं स्पष्टम् ॥५४।। मैं * मध्यमावधिसंस्थानान्याह -
तप्पागारे पल्लग-पैडहग-झल्लरि-मुइंग-पुप्फ-जवे । तिरियमणुएसु ओही नाणाविहसंठिओ भणिओ ।।५५।। तप्र उडुपस्तदाकारोऽवधिः । आकारशब्दः सर्वत्र योज्यते । पल्यकः सट्ट इति लाटदेशे धान्यालयः कथ्यते । पटहकझल्लरिकामृदङ्गा के
平準準準準準準準準準準準準華譯
準準準準準準準準準業藥業
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
準準準準準準準準準
३०
आवश्यक- वाद्यविशेषाः 'पुप्फेति' पुष्पचङ्गेरी । 'यव इति' यवनालकः कन्याचोलक उच्यते । तप्राकारादिश्चावधिर्यथासङ्ख्यं * नियुक्तिः *नारकभवनपतिव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकप्रैवेयकानुत्तरसुराणां ज्ञेयः । शेषं स्पष्टम् । अयं चावधिर्भवनपतिव्यन्तराणामूर्ध्व बहुः । श्रीतिलका- * वैमानिकानामधः, ज्योतिष्काणां तिर्यक्, विचित्रो नरतिरश्चाम् ।।५५ ।। आनुगामुकावधिमाह - चार्यलघुवृत्तिः
* अणुगामिओ य ओही नेरइयाणं तहेव देवाणं । अणुगामि अणणुगामी मीसो य मणुस्सतेरिच्छे ।।५६।। * तुरेवार्थे । आनुगामुक एव लोचनवत् । अननुगामुकः स्थितप्रदीपवत् । मिश्रः पूर्वदृष्टमर्थमन्यत्र गतः किञ्चित्पश्यति * * किञ्चिन्नपश्यतीत्येवंरूपस्त्रिधापि मनुष्यतिरश्चामवधिः ।।५६।। अवस्थितमाह -
खित्तस्स अवट्ठाणं तित्तीसं सागरा उ कालेणं । दब्वे भिन्नमुहुत्तो पज्जवलंभे य सत्तट्ठ ।।५७।। अद्धाइ अवट्ठाणं छावट्ठी सागरा उ कालेणं । उक्कोसगं तु एवं इक्को समओ जहन्नेणं ।।५८।।
'खित्तस्स' षष्ठी सप्तम्यर्थे क्षेत्रे सर्वार्थसिद्धिरूपे । 'द्रव्ये' परमाण्वादिद्रव्यविषयेऽवध्युपयोगो भिन्नमुहूर्त्तम्, तदूर्ध्वं तदुपयोगासमर्थत्वात् । है * 'पज्जवलंभे' पर्यायप्राप्तिविषये, अवध्युपयोगः सप्ताष्टौ वा समयाः, विशेषश्चात्र पर्यायेषु सप्त, पर्यायाणामतिसूक्ष्मत्वान्महाप्रयत्नसाध्ये तदुपयोगे * * समयसप्तकादूर्ध्वं न सामर्थ्यम् । गुणेष्वष्ट, सहवर्तिनो गुणा:-शुक्लादयः, क्रमवर्तिनः पर्याया नवपुराणादयः । 'अद्धाइ' * १. तथाकारादि ल छ ।
आ. नि. महलम अवधिज्ञानम् ।
गाथा५६-५८
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- अवधिलब्धिकालमाश्रित्य । 'कालेणंति' कालत उत्कृष्टं गाथोक्तमेवावस्थानम्, एक: समयो जघन्येन मनुष्यतिरश्चोः प्रतिपात्यवधेः, * नियुक्तिः
*चरमसमये सम्यक्त्वाप्तौ विभङ्गस्यावधिरूपापत्तेः, तदनन्तरमेव च्यवनात्, सुरनारकाणामप्येष घटते ।।५७-५८।। चलावधिमाह - श्रीतिलका
* वुड्डी वा हाणी वा चउब्विहा होइ खित्तकालाणं । दव्वेसु होइ दुविहा छविह पुण पज्जवे होइ ।।५९।। चार्यलघुवृत्तिः ३१
* 'चउव्विहत्ति' सजिज्जभागवुड्डी वा असज्जिभागवुड्डी वा, सजिगुणवुड्डी वा असजिज्जगुणवुड्डी वा । एवं हानिरपि । न त्वनन्ता * आ.नि.
क्षेत्रकालयोरनन्तयोरभावात् । द्रव्येषु द्विविधा अनन्तभागवृद्धिर्वा अनन्तगुणवृद्धिर्वा । एवं हानिरपि, द्रव्याणामानन्त्यात् । षड्विधा पुनः * मङ्गलम् पर्याये भवति, पर्यायाणामानन्त्यात् ।।५९।। तीव्रमाह -
अवधिज्ञानम् ।
गाथाफड्डा य असंखिज्जा संखिज्जे यावि एगजीवस्स । एगप्फड्डवओगे नियमा सव्वत्थ उवउत्तो ।।६।। फड्डा य आणुगामी अणाणुगामि य मीसगा चेव । पडिवाइ अपडिवाई मीसो य मणुस्सतेरिच्छे ।।६१।।
इहावधिज्ञानावरणक्षयोपशमो येष्वाकाशप्रदेशेषु स्यात्, तेष्ववधिज्ञानमुत्पद्यते नान्येषु, येषु येषु तदुत्पन्नं तान्यवधिफड्डुकानि । 'सव्वत्थ' * सर्वेषु फड्डकेषु । इहानुगामुकाप्रतिपातिलक्षणौ फडको तीव्रौ इतरौ मन्दौ उभयस्वभावता च मिश्रस्य । फड्डुकान्यनुगाम्यननुगामिमिश्राणि । * * आद्यान्त्यानि प्रतिपात्यप्रतिपातिमिश्ररूपाणि । अननुगामीनि तु प्रतिपातीन्येव । एतानि सर्वाण्यपि 'मणुयतेरिच्छे' मनुष्यतिरश्चोरेव के
५९-६१
(**
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
आ.नि. मङ्गलम्
आवश्यक- *सम्भवन्ति ।।६०-६१।। प्रतिपातोत्पादावाह - नियुक्तिः *
बाहिरलंभे भज्जो दव्वे खित्ते य कालभावे य । उप्पापडिवाउवि य त उभयं एगसमएणं ।।२।। श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
अन्भिंतरलद्धिए तदुभयं नत्थि एगसमएणं । उप्पापडिवाउऽवि य एगयरो एगसमएणं ।।३।। ३२ * द्रष्टुर्बाह्योऽवधिः एकस्यां दिशि अनेकासु वा विच्छिन्नस्तस्य लाभे द्रव्यक्षेत्रकालभावविषये भाज्यो विकल्पः, उत्पादः प्रतिपातस्तदुभयं *
* च । कोऽर्थः ? क्वाप्यवधिरुत्पादः, क्वापि व्ययः, क्वापि तदुभयं सममेव एकसमयेन भवति । अनन्तगुणवृद्धिर्वा यथा दवानलः, * समकालमेकतो दीप्यतेऽन्यत्र ध्वंसते । आभ्यन्तरलब्धौ आभ्यन्तरावधिप्राप्तौ प्रदीपप्रभावदविच्छिन्नावधिलाभो । शेषं स्पष्टम् ।।६२-६३।।*
प्रसङ्गतो द्रव्यपर्याययोरुत्पादप्रतिपातावाह - * दवाओ असंखिज्जे संखिज्जे आवि पजवे लहइ । दो पजवे दुगुणिए लहइ य एगाउ दव्वाउ ।।६४॥ * 'द्रव्यात्' परमाण्वादिद्रव्यदर्शनात् । तद्गतानुत्कृष्टतोऽसङ्घयेयान् मध्यमतः सङ्घयेयान् पर्यायान् लभते जघन्यतस्तु 'द्वौ पर्यायौ द्विगुणितौ' * वर्णगन्धरसस्पर्शाश्चतुर इत्यर्थः, एकस्माद् द्रव्याल्लभते पश्यति ।।६४।। ज्ञानदर्शनविभङ्गान्युगपदाह - *१. 'तदुभयं' प ।
गाथा६२-६४
*********** KKA
紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧
३२
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
藥華藥華藥華藥業
सागारमणागारा ओहिविभंगा जहन्नया तुल्ला । उवरिमगेविज्जेसुउपरेण ओही असंखिज्जो ।।६५।। * 'साकारं' ज्ञानं विशेषावबोधरूपम् । आगारो उ विसेसो' इति वचनात् । 'अनाकारं' दर्शनं सामान्यावबोधरूपम्, तद्रूपौ अवधिविभङ्गौ * *जघन्यको तुल्यौ जघन्यान्नरकादारभ्य उपरिमग्रैवेयकं यावत् सम्भवेन तुल्यौ, सम्यग्दृष्टेरवधि: मिथ्यादृष्टेविभङ्गम् । तुशब्दोऽप्यर्थे । * *उपरिमग्रैवेयकेष्वपि विशिष्टयतिक्रियस्याऽभव्यस्याऽप्युत्पादाद्विभङ्गसम्भवः । 'परेणेति' परतोऽवधिरेव मिथ्यादृशां तत्रानुत्पादात्, स*
आ.नि. *चासङ्खयेयो योजनापेक्षया ।।६५।। देशद्वारमाह -
मङ्गलम् * नेरइयदेवतित्थंकरा य ओहिस्सऽबाहिरा हुँति । पासंति सबओ खलु सेसा देसेण पासंति ।।६६।।
* अवधिज्ञानम् ।
गाथा__'ओहिस्सऽबाहिरा' अवधेरबाह्या भवन्ति - अवधिरहिता न भवन्तीत्यर्थः । सम्यग्दृष्टिनारकदेवानां भवप्रत्ययोऽवधिः । तीर्थकृतां च *
६५-६७ * प्राग्भविकोऽवधिर्भवत्येव । एते पश्यन्ति सर्वतः 'खलु' निश्चयेन शेषास्तिर्यनरा: देशतः पश्यन्ति ।।६६ ।। क्षेत्रद्वारमाह -
संखिजमसंखिजो पुरिसमबाहाइ खित्तओ ओही । संबद्धमसंबद्धो लोगमलोगे य संबद्धो ।।७।।
अत्रायं तात्पर्यार्थः पुरुषसम्बद्धोऽवधि: क्षेत्रतः सङ्ख्येयोऽसङ्खयेयो वा योजनापेक्षया स्यात् । पुरुषस्य अबाधायां-अन्तरे * * सङ्ख्येयेऽवधिरसम्बद्धः सङ्घयेयोऽसङ्ख्येयो वा भवति । असङ्ख्येयेऽप्यन्तरे तथैव । यस्त्वलोके लोके च सम्बद्धः स पुरुषे सम्बद्ध एव । *
KRKK
*
*
**
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
*
%
%
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
*********
पुरुषसम्बद्धः पुनर्लोके सम्बद्धोऽसम्बद्धोपि वा भवति ।।६७।। गतिद्वारार्थमाह - * गइनेरइयाईया हिट्ठा जह वनिया तहेव इहं । इड्डी एसा वत्रिजइत्ति तो सेसियाओऽवि ।।६८।। __ यथा गत्यादिषु सत्पदप्ररूपणादयो मतिश्रुतज्ञानयोः पूर्वं वर्णितास्तथेहापि ज्ञेयाः । तथा ऋद्धिरेषाऽवधिरूपा वर्ण्यते इति ततः शेषा अपि * * ऋद्धयः प्रस्तावाद्वर्ण्यन्ते ।।६८।। ता एवाह - आमोसहि विप्पोसहि खेलोसहि जल्लमोसही चेव । संभिन्नसोय उज्जुमइ सव्वोसही चेव बोधव्यो ।।६९।।
आ.नि. * चारणआसीविस केवली य मणनाणिणो य पुव्वधरा । अरहंत चक्कवट्टी बलदेवा वासुदेवा य ।।७०।।
मङ्गलम् आमर्षः करस्पर्शः स एवौषधिर्यस्य स आमर्पोषधिः । विगुडौषधिः खेलौषधिजल्लौषधिः सम्भिन्नानि एकैकशोऽपि सर्वविषयग्राहीणि * अवधिज्ञानम् । *श्रोतांसि इन्द्रियाणि यस्य स सम्भिन्नश्रोता । ऋजुमतिः, मनःपर्यायज्ञानाऽऽद्यभेदः । नखकेशाद्यवयवाः सर्वे औषधयो यस्य स सर्वोषधिः । * गाथा* 'चारणाः' जङ्घाचारणा विद्याचारणाश्च । तत्राद्यास्तपोलब्धितः प्रथमोत्पातेन त्रयोदशे रुचकद्वीपे यान्ति । वलन्तः प्रथमेनोत्पातेन नन्दीश्वरे, * ६८-७० * द्वितीयेन यतो गतास्तत्रायान्ति । ऊर्ध्वं त्वेकोत्पातेन मेरो: पण्डकवनम्, वलन्तस्त्वेकोत्पातेन नन्दनवनम्, द्वितीयेन स्वस्थानमायान्ति । * ३४ * विद्याचारणा एकोत्पातेन मानुषोत्तरम्, द्वितीयेन नन्दीश्वरं यान्ति । वलन्तश्चैकोत्पातेनैव स्वस्थानमायान्ति । ऊर्ध्वं त्वेकोत्पातेन नन्दनवनम्, *
*****
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- * द्वितीयेन मेरोः पण्डकवनम् वलन्तश्चैकोत्पातेनैव स्वस्थानमिति । आशीविषाः, दंष्ट्राविषाः, ते इव तपोलब्ध्या शापादिनैव * नियुक्तिः व्यापादनसमर्थाः । केवलिनः,. मनोज्ञानिनो-विपुलमतिनामकाः, पूर्वधराः-दशचतुर्दशपूर्वविदः, अर्हन्तः, चक्रवर्तिनः, बलदेवाः,* श्रीतिलका- वासुदेवाश्च । ऋद्धिमन्तोऽप्येते सर्वेऽप्युपचारात् ऋद्ध्योऽभिहिताः ।।६९-७०।। अर्हदादीनां व्यत्ययेन बलद्धिं गाथापञ्चकेनाह - चार्यलघुवृत्तिः सोलस रायसहस्सा सव्वबलेणं तु संकलनिबद्धं । अंछंति वासुदेवं अगडतडंमी ठियं संतं ।।७१।।
आ.नि. घित्तूण संकलं सो वामगहत्थेण अंछमाणाणं । भुंजिन विलिंपिज व महुमहणं ते न चायति ।।७२।। दोसोला बत्तीसा सव्वबलेणं तु संकलनिबद्धं । अंछंति चक्कवट्टि अगडतडंमी ठियं संतं ।।७३।।
अवधिज्ञानम् । घित्तूण संकलं सो वामगहत्थेणं अंछमाणाणं । भुंजिज 'विलिंपिज व चक्कहरं ते न चायति ।।७४।।
गाथाजं केसवस्स उ बलं दुगुणं तं होइ चक्कवट्टिस्स । तत्तो बला बलवगा अपरिमियबला जिणवरिंदा ।।७५।।
७१-७५ स्पष्टाः । 'अंछंति' 'अञ्छि आयामे' अञ्छन्ति आयामयन्ति लक्षणया आकर्षन्ति । 'तत्तो बला बलवगा' ततः शेषजनापेक्षया बला * बलदेवा बलवन्तः । इदं बन्धानुलोम्यादन्तराले निबद्धम्। शेषं स्पष्टम् ।।७१-७५।। मनःपर्यायज्ञानमाह -
**************
३५
* १. 'व लिंपिज्ज' प. प. । २. व लिंपिज्ज प. प. ख ल, ।
*******
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
KKK
आवश्यक- मणपज्जवनाणं पुण जणमणपरिचिंतियत्थपायडणं । माणुसखित्तनिबद्धं गुणपञ्चइयं चरित्तवओ ॥७६।। नियुक्तिः
स्पष्टा । नवरं गुणाः क्षान्त्यादयस्तत्प्रत्ययम्, चारित्रवतोऽप्रमत्तसंयतस्य आमोषध्यादिकद्धिप्राप्तस्यैव भवति । इदं च क्षेत्रतो मानुषोत्तरं * श्रीतिलका
यावत् । द्रव्यतस्तद्गतसंज्ञिमनोभावपरिणतद्रव्याणि । कालतः पल्योपमासङ्ख्येयभागमेष्यमतीतं वा कालम् । भावतस्तु * चार्यलघुवृत्तिः * मनोद्रव्यपर्यायाननन्तान् जानाति । बाह्यांस्तु तद्विषयाननुमानेन वेत्ति । सत्पदप्ररूपणादयश्चावधिज्ञानवदस्यापि ज्ञेयाः । नानात्वं *
आ. नि. *चानाहारकापर्याप्तको प्रतिपद्यमानावितरौ च न स्याताम् ।।७६।। केवलज्ञानमाह -
मङ्गलम् * अह सव्वदव्वपरिणामभावविनत्तिकारणमणंतं । सासयमप्पडिवाई एगविहं केवलन्त्राणां ।।७७।।
मनःपर्याय* अथ सर्वद्रव्याणि जीवाजीवादीनि तेषां परिणामाः, प्रयोगविस्रसाजन्या उत्पादादयस्तेषां भावः सत्ता, तद्विज्ञप्तिकारणम् । अनन्तम्, *
ज्ञानम्
केवलज्ञानम्। * ज्ञेयानन्त्यात् । शेषं स्पष्टम् ।।७७।। केवली देशनां करोतीति तत्स्वरूपमाह - केवलनाणेणत्थे नाउं जे तत्थ पनवणजोगे । ते भासइ तित्थयरो वइजोग सुयं हवइ सेसं ।।७।।
७६-७८ * पदत्रयं स्पष्टम् । 'वइजोग सुयं हवइ सेसं' केवलज्ञानोपलब्धार्थाभिधायी शब्दराशिः प्रोच्यमान: केवलिनो वाग्योग एव, न श्रुतम्, तस्य * *क्षायोपशमिकत्वात् । श्रोतृणां तु भावश्रुतज्ञानहेतुत्वात् शेषमप्रधानमयमपि श्रुतं भवति । अस्य सत्पदप्ररूपणायां सिद्धिगतौ मनुष्यगतौ च, * *नोइन्द्रियाऽतीन्द्रियेषु, त्रसकायाकाययोः, सयोगायोगयोः अवेदकेषु, अकषायेषु, शुक्ललेश्यालेश्ययोः, सम्यग्दृष्टिषु, केवलज्ञानिषु, *
गाथा
RXXX
*****
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- नियुक्तिः श्रीतिलका- चार्यलघुवृत्तिः
केवलदर्शनिषु संयतनोसंयतयोः, साकारानाकारोपयोगयोः, भाषकाभाषकयोः परीत्तापरीत्तयोः, पर्याप्तापर्याप्तयोः, बादरनोबादरयोः, संज्ञिषु * नोसंज्ञिकेषु, भव्यनोभव्ययोः, चरमाचरमयोः, चरमः केवली, अचरमः सिद्धः, केवलज्ञानं द्रष्टव्यम् । शेष स्वयमभ्यूह्यम् ।।७८ ।। उक्तं * ज्ञानपञ्चकं मङ्गलार्थम् । अत्र च श्रुतज्ञानेनाधिकार इत्याह - इत्थं पुण अहिगारो सुयनाणेणं जओ सुएणं तु । सेसाणमप्पणोऽविय अणुओग पईवदिटुंतो ।।७९।।
आ. नि. स्पष्टा । केवलं शेषाणां मत्यादीनामात्मनश्च श्रुतेनानुयोगो-व्याख्यानं प्रकाशनम्, स्वपरप्रकाशकः प्रदीपः, श्रुतज्ञानस्य दृष्टान्तः ।।७९॥ *
मङ्गलम् ।।। इति श्रीतिलकाचार्यविरचितायामावश्यकलघुवृत्तौ पीठिका समाप्ता ।। |
केवलज्ञानम् ।
३७
गाथा-७९
*********
*******
३७
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८
आवश्यक- उक्तं सामान्य ज्ञानपञ्चकाभिधानरूपं मङ्गलम् । साम्प्रतं तीर्थकृन्नमस्कारादिविशेषमङ्गलमाह - नियुक्तिः
तित्थयरे भगवंते अणुत्तरपरक्कमे अमियनाणी । तिने सुगइगइगए सिद्धिपहपएसए वंदे ।।८।। श्रीतिलका
स्पष्टा । नवरं 'सुगइगइगए' शोभना अनन्तज्ञानानन्दमयी गतिर्येषां ते सुगतयः सिद्धाः, तेषां गतिः सिद्धिलक्षणा तां गताः प्राप्तास्तान् * चार्यलघुवृत्तिः
वन्दे । एष सामान्येन ऋषभादितीर्थकृन्नमस्कारः ।।८०॥ अथासनोपकारित्वाद्वर्तमानतीर्थाधिपतेः श्रीवर्धमानस्य नमस्कारमाह - वंदामि महाभागं महामुणं महायसं महावीरं । अमरनररायमहियं तित्थयरमिमस्स तित्थस्स ।।८।।
स्पष्टा । केवलं महान् भागोऽचिन्त्यशक्तिरूपो यस्य स महाभागस्तम् ।।८१।। इदानीं गणधरादिवन्दनमाह - * इक्कारसवि गणहरे पवायए पवयणस्स वंदामि । सव्वं गणहरवंसं वायगवंसं पवयणं च ।।८।।
एकादशापि गणधरान् गौतमस्वाम्यादीन् प्रवचनस्य द्वादशाङ्गीरूपस्य वाचकान् प्रवक्तृन् - सूत्रतो द्वादशाङ्गीसन्दर्भकानित्यर्थः । सर्वं * * गणधरवंशं आचार्यसन्ततिरूपम्, वाचकवंशं उपाध्यायसन्ततिम्, प्रवचनं च द्वादशाङ्गीरूपम् । 'च'शब्दो वन्दनसमुच्चयार्थः ।।८।। * अधुना प्रकृतमुच्यते -
आ. नि. विशेषमङ्गलम् । गाथा८०-८२
********
k*******
८
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
आवश्यक- ते वंदिऊण सिरसा अत्थपुहुत्तस्स तेहिं कहियस्स । सुयनाणस्स भगवओ नितिं कित्तइस्सामि ।।८।। नियुक्तिः
* स्पष्टा । 'अत्थपुहुत्तस्स', अर्थस्य पृथुत्वं बाहुल्यं यस्य श्रुतस्य तदर्थपृथुत्वम् । तस्यार्थपृथुत्वस्य श्रुतज्ञानस्य भगवतो 'निज्जुत्ति' सूत्रार्थयोः श्रीतिलका
परस्परं निर्योजनं नियुक्तिस्तम् ।।८३।। केषां केषां नियुक्तिमित्याह - चार्यलघुवृत्तिः
आवस्सगस्स दसकालियस्स तह उत्तरज्झमायारे । सूयगडे निजत्तिं वुच्छामि तहा दसाणं च ।।८४।। कप्पस्स य निजत्तिं ववहारस्सेव परमनिउणस्स । सूरियपनत्तीए वुच्छं इसिभासियाणं च ।।८५।। एएसिं निजुत्तिं वुच्छामि अहं जिणोवएसेणं । आहरणहेउकारणपयनिवहमिणं समासेणं ।।८६।। स्पष्टा । केवलं 'परमनिउणस्स' परमनिपुणेन अत्यन्तं निष्णातेन गम्यमानत्वात्, ग्रन्थोऽपि परमनिपुणस्तस्य, 'इसिभासियाणं' * देवेन्द्रस्तवादीनाम् । 'आहरणहेउकारणपयनिवहं' साध्यसाधनान्वयव्यतिरेकदर्शनमाहरणं दृष्टान्तः, साध्यधर्मान्वयव्यतिरेकरूपो हेतुः *कारणमुपपत्तिमात्रम्, तेषां पदनिवहस्तम् ।।८४-८५-८६।। प्रथमं सामायिकनियुक्तिमाह -
सामाइयनिज्जुत्तिं वुच्छं उवएसियं गुरुजणेणं । आयरियपरंपरएण आगयं आणुपुवीए ।।८७।। सामायिकनियुक्तिं आनुपुर्व्या परिपाट्या सुधर्मास्वामिनः सकाशाज्जम्बुस्वामिना ततः प्रभवेन ततोऽपि शय्यम्भवादिभिः, आगम्यते ।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः ।
गाथा८३-८७
*
*
*
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- स्मागता अधीताऽवबुद्धा ताम् । आचार्यपारम्पर्येणागताम् 'गुरुजनेन' स्वगुरुभिर्गुरुबान्धवैर्वा गुरुसमैरुपदिष्टाम् । पारम्पयं द्विधा द्रव्यतो * नियुक्तिः भावतश्च । भावत इदं गुरुपरम्परया सामायिकनियुक्त्यागमनम् । द्रव्यतः पुनः पुरुषपारम्पार्येणेष्टिकानयनम् । तत्रेदमुदाहरणं - श्रीतिलका- जम्बुद्वीप इह द्वीप: पोतवल्लवणोदधौ । कूपस्तम्भो यत्र मेरुर्गङ्गा सितपटः पुनः ।।१।। चार्यलघुवृत्तिः * तत्रास्ति भरतक्षेत्रं बहुधान्यमनोरमम् । आश्चर्य खात्रपातोऽस्मिन्निनं च न कुत्रचित् ।।२।। श्रीसङ्केतनिकेताभं तत्र साकेतपत्तनम् । सदाचारपरो यत्र ज्योतिश्चक्रायते जनः ।।३।।
आ. नि. तत्र चेशानकोणेऽस्ति मेदिनीमुकुटोपमम् । सुरप्रियस्य यक्षस्यायतनं शिखराद्धतम् ।।४।।
सामायिकस च सप्रातिहार्योऽस्ति यक्षस्तं तद्भयद्रुतैः । वर्षे वर्षे चित्रयित्वा क्रियते सुमहामहः ।।५।।
नियुक्तिः चित्रितश्च सदा तं स हन्ति चित्रकरं नरम् । चित्र्यते चेन्न तल्लोकमारिमारभतेतराम् ।।६।।
द्रव्यपरम्परायां ततश्चित्रकरा: सर्वे प्राक्रमन्त पलायितुम् । न कान्दिशीक: को वा स्यात् कृतान्तेन कटाक्षितः ।।७।।
कथा । राज्ञा ज्ञातं पलाय्यते यदि यास्यन्ति चित्रकाः । यक्षो रक्षोवदीर्ष्यालुर्भाव्ययं तद् वधाय नः ।।८।।
गाथा-८७
१. 'निदानं' ख प ल प । . खात्रं - खनित्रम, तस्य पातः खात्रपातः । * निर्दानं लवनम् ।+ सदाचारपरो - जनपक्षे सद् आचारः ज्योतिश्चक्रपक्षे सदा चार
इत्यर्थः ।
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
************
४१
प्रतिभूसङ्कलाबद्धा श्रेणिश्चित्रकृतां कृता । कवलालीव यक्षस्य क्रमग्राह्या महीभृता ।।९।। लेखयित्वाऽथ तन्नामपत्राण्यक्षेपयत् घटे । प्रत्यब्दं नाम निर्याति यस्य चित्र्योऽथ तेन सः ।।१०।। एवं च सति कौशाम्ब्याश्चित्रं शिक्षितुमागमत् । चित्रकद्दारकश्चित्रकृतां पुण्यैरिवेरितः ।।११।। वसंस्तत्र स चित्राणि चित्रकर्माणि शिक्षितः । तस्यासीन्मित्रमेकश्च स्थविरीपुत्रचित्रकः ।।१२।। स्थविरीपुत्रनामाकं वर्षे तस्मिंश्च पत्रकम् । कुम्भतो निरगादागाल्लेख: पितृपतेरिव ।।१३।। स्थविरी सा तदाकर्ण्य तत्कर्णकटुकं वचः । रुरोद रोदयन्तीव रोदसी अपि दैन्यतः ।।१४।। किं ममाशालतां देव ! कुठारेणेव कृन्तसि । सूनुर्ममैक एवायं मृतेऽस्मिन् का गतिर्मम ।।१५।। रुदन्तीं विलपन्तीं च श्रुत्वा तां मित्रवत्सलः । कौशाम्बीचित्रकः स्माह मातर्माऽरुन्तुदं रुदः ।।१६।। माऽत: कातरतां कार्षी/रतां धारयाऽधुना । चित्रयिष्याम्यहं यक्षं रक्षिष्यामि सुतं तव ।।१७।। बभाषे स्थविरी भद्र ! न त्वं पुत्रोऽसि किं मम । उद्घाट्यं वा पिधेयं वा नेत्रयोः पुत्र ! किं द्वयोः ।।१८।। स ऊचे सत्यमेवैतन्मातः ! किन्तु निशम्यताम् । निजप्राणे: परप्राणास्त्रायन्ते पौरुषं हि तत् ।।१९।। परिधायांशुके धौते कृतषष्ठतपः शुचिः । पटप्रान्तेनाष्टपुटेनावेष्ट्य मुखकोटरम् ।।२०।। . आशा एव लता ताम् ।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः द्रव्यपरम्परायां
कथा। गाथा-८७
४१
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
XXXXXXXXXXXXXX
४२
सुगन्धिपयसा स्नात्रं विधाय कलसैर्नवैः । वर्णकान् वर्णकस्थानान्यकार्षीत् कूर्चिका नवाः ।।२१।। सोऽथ यक्ष प्रयत्नेन चित्रयामास चित्रकृत् । भक्तया कुर्वन् जिनस्येव मण्डनं चन्दनादिभिः ।।२२।। चित्रं निर्माय निःशेषं यक्षमक्षमयत्ततः । तुतोष सोऽपि तद्भक्तन्या भक्तिग्राह्या हि देवताः ।।२३।। यक्षस्तं स्माह तुष्टोऽहं तद्वरं वृणु सोऽवदत् । वरोऽयमेव मे देव! मा वधी: किञ्चनाप्यतः ।।२४ ।। यक्षस्तं पुनरप्याख्यत् सिद्धमेतद्भवद्राि । परोपकारसार! त्वं स्वस्मै याचस्व किञ्चन ।।२५।। सोऽवददेव ! यस्यांशमपि पश्यामि देहिनः । तस्यानुरूपरूपस्य चित्रे स्यानिर्मितिर्मम ।।२६।। एवमस्त्विति यक्षोक्ते ज्ञाते राज्ञा स सत्कृतः । ततो लब्धवरो हृष्टः कौशाम्बीनगरीमगात् ।।२७।। शतानीको नृपस्तत्र चित्रमत्र जगत्त्रये । विस्तृतं यद्यशश्छत्रं बद्धं गुणगणैरपि ।।२८।। आसीन्मृगावती तस्य राज्ञी राज्ञीशिरोमणिः । लावण्यकूपे यद्रूपे क्रीडति स्मरदर्दुरः ।।२९।। अथान्यदा सभासीन: पृच्छति स्म नरेश्वरः । किं मे नास्त्यस्ति चान्येषामेतत! निवेदय ।।३०।। दूतेन भणितं देव! नास्ति चित्रसभा तव । तदैव पर्षभित्रायादिशचित्रकरान्नृपः ।।३१।।
चित्रकृद्धिः सभा बाह्या सर्वैर्भागेन चित्रिता । देवानां मनसा कार्यसिद्धिर्वाचा महीभुजाम् ।।३२।। C. चित्रं गुणगणैः जगत्त्रये विस्तृतं अपि यद्यशश्छत्रं अत्र बद्धमिति अन्वयः ।।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः द्रव्यपरम्परायां कथा ।
गाथा-८७
४२
******
XX
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४३
तस्य चित्रकृतो यक्षपार्श्वप्राप्तवरस्य तु । नृपस्यान्तःपुरक्रीडास्थानं चित्रार्थमर्पितम् ।।३३।। तेन चित्रकृता तत्र कदाचिजालिकान्तरे । मृगावत्याः पदाङ्गष्ठः कथञ्चिन्निरवर्ण्यत ।।३४।। ततस्तदनुसारेण देव्या रूपे विनिर्मिते । मषीबिन्दुः पपातोरौ तस्योन्मीलयतो दृशम् ।।३५।। उत्सारितोऽपि तेनासौ पौनःपुन्यात्पपात सः । पश्चात्तेनाप्यनेनैवं भाव्यमत्रेति निश्चितम् ।।३६ ।। अथ चित्रसभां पश्यन्नृपस्तद्देशमागतः । ददर्श बिन्दुमुरुस्थं देव्या रूपेऽकुपत्ततः ।।३७ ।। नूनमेतेन मद्राज्ञी धर्षितेति रुषा नृपः । तं वध्यमादिशञ्चित्रकर क्रोधो हि दुर्द्धरः ।।३८।। अथोचुश्चित्रकाः क्षमापं देवायं वरलब्धिकः । दोषासङ्गोऽपि नास्त्यस्य ततो दिनपतेरिव ।।३९।। अथास्यादशि कुब्जास्यं राज्ञा तां सोऽलिखत्ततः । तथापि तर्जन्यङ्गुष्ठौ छेदयामास तस्य राट् ।।४०।। सोऽपि तस्यैव यक्षस्य गत्वाऽग्रेऽनशनोऽपतत् । यक्षेणोचे चित्रयेस्त्वमिदानीं वामपाणिना ।।४१।। सोऽथ द्वेषी शतानीके तद्देवीरूपमालिखत् । तत्प्रद्योतनरेन्द्रस्य गत्वाऽवन्तीमदर्शयत् ।।४२।। तां तेनावेदितां ज्ञात्वा तदर्थी तस्य भूपतिः । प्रेषीतं स्मरात हि कृत्याकृत्यं विदन्ति किम् ?||४३।। सोऽपि निर्भर्त्य तदूतं निरसा(न्मषीमुखम् । प्रियापरिभवं सोढुं रङ्कोऽपि क्षमते न हि ।।४४।।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः द्रव्यपरम्परायां कथा ।
गाथा-८७
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
*
**
*
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४४
प्रद्योतोऽप्यागतं वीक्ष्य दूतं नूतनमण्डनम् । अमर्षणस्तत्क्षणात्तं सर्वोघेणाभ्यषेणयत् ।।४५।। शतानीकोऽपि तं ज्ञात्वा मृतो भीत्यातिसारतः । कातरोऽपि हि शूरः स्याजातु शूरोऽपि कातरः ।।४६।। मृगावत्या महासत्या रक्षितुं शीलमात्मना । बुद्धिं कृत्वा ततो दूतेनौच्यतावन्तिभूपतिः ।।४७।। एष्याम्यहं तवोपान्ते परं बालो ममारिभिः । बाधिष्यते स ऊचे तां दृष्ट्वा मां कोऽस्य बाधिता ।।४८।। सा स्माहोच्छीर्षके सो योजनानां शते भिषक् । ततो निर्मापयात्र त्वं वप्र वर्मेव मे पुरः ।।४९।। कारयामीति राज्ञोक्ते देव्यूचे पुनरप्यदः । अवन्त्यामिष्टिकाः साध्व्यस्तत्ताभिः क्रियतामयम् ।।५०॥ चतुर्दशनृपास्तस्य स्वाधीनाः सबलास्ततः । उपकौशाम्ब्यवन्तीतस्ते परम्परया धृताः ।।५१।। इष्टिकास्तैः समानाय्य प्राकारस्तत्र कारितः । तृणैः कणैः पूरयित्वा रोधसज्जा कृता पुरी ।।५२।। सिद्धसाध्या प्रद्योतस्य सा विसंवदिता ततः । दध्यौ चात्रेति चेद् वीरः स्वामी तत्प्रव्रजाम्यहम् ।।५३।। प्रद्योतश्च विलक्षोऽस्थाद्यावत्तावजिनाधिपः । श्रीवीरः समवासार्षीद् वैरं शान्तं जलेऽग्निवत् ।।५४।। श्रीवीरो धर्ममाचख्यौ प्रतिबुद्धो बहुर्जनः । मृगावती च प्रद्योतं पृच्छति स्म व्रतार्थिनी ।।५५।। सोऽपि तस्यां सभायां तां लज्जमानोऽन्वमन्यत । साऽथ पुत्रमुदयनं तस्य न्यासमिवार्पयत् ।।५६।।।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः द्रव्यपरम्परायां कथा ।
गाथा-८७
४४
*
*
*
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
४५
******
श्री वीरपद्महस्तेन प्रवव्राज मृगावती । अष्टावङ्गारवत्याद्याः प्रद्योतस्य च वल्लभाः ।। ५७।।
इति द्रव्यपरम्पराकथा ।।८७ ।। निर्युक्तिशब्दार्थमाह -
निज्जुत्ता ते अत्था जं बद्धा तेण होइ निज्ज़ुत्ती । तहवि हु इच्छावेई भासिउं सुत्तपरिवाडी ।।८८ ।।
`निर्नययुक्ता निर्युक्ता निश्चितास्तेऽर्थाः, सूत्रोक्ताः जीवाजीवादयः पदार्थाः । यद्यस्माद् ‘बद्धा' गाथात्वेन ग्रथिताः सम्यगवस्थापितास्तेन भवति नियुक्तिः । कोऽर्थः ? निर्युक्तानामर्थानां सूत्रे बद्धानां सूत्राद्विरलीकृत्य या व्याख्या सा निर्युक्तिः, भद्रबाहुस्वामिरचितशास्त्ररूपा । आह - यदि सूत्र एव निर्युक्ताः अर्था बद्धाः सन्ति तत्किमनया ? उच्यते, 'तथापि च' एवं सत्यपि सूत्रपरिपाटिरेव भाषितुमर्थान् प्रकाशयितुं निर्युक्तिमेषयति निर्युक्तेरर्थप्रकाशनेच्छां करोतीत्यर्थः ।। ८८ ।। भद्रबाहुः प्रागुक्तनिर्युक्त्त्यर्थानां तीर्थकृद्गणभृतां सम्पदतिशयमाह - तवनियमनाणरुक्खं आरूढो केवली अमियनाणी । तो मुयइ नाणवुट्ठि भविजणविबोहणट्ठाए ।।८९ ।।
बुद्धिम पडे गणहरा गिन्हिउं निरवसेसं । तित्थयरभासियाई गंथंति तउ पवयणट्ठा ।। ९० ।। यथा वृक्षमारूढः पुरुषस्ततो वृक्षादधः स्थानां मालिकानां निमित्तं कुसुमवृष्टि मुञ्चति तेऽपि तेषां रजोगुण्डनभयात्पटं विस्तार्य
१ निर्नियमेन युक्ता निर्युक्ता ल ।
*
आ. नि.
सामायिक
निर्युक्तिः ।
गाथा - ८८-९०
४५
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- नियुक्तिः श्रीतिलका- चायलघुवृत्तिः
गृहीत्वा लोकोपभोगाद्यर्थं मुकुटमाल्यादिरूपेण ग्रनन्ति । एवं तपोनियमज्ञानरूपं वृक्षमारूढकेवली अमितज्ञानी ततो वृक्षात् ज्ञानवृष्टिं ज्ञानकारणभूतशब्दवृष्टिं मुञ्चति भव्यजनविबोधनार्थम् । तां शब्दवृष्टिं बुद्धिमयेन पटेन गणधरा गृहीत्वा निरवशेषां सम्पूर्णाम्, ततस्तानि शब्दरूपाणि तीर्थंकरभाषितानि, 'प्रवचनार्थं' - प्रवक्तीति प्रवचनं सङ्घस्तदर्थं ग्रन्थन्ति ग्रन्थरूपाणि कुर्वन्ति ॥८९-९०॥ शब्दकुसुमवृष्टिग्रथने कारणान्तरमाह - चित्तुं च सुहं सुहगणणधारणा दाउ पुच्छिउं चेव । एएहिं कारणेहिं जीयंति कयं गणाहरेहिं ।।११।।
आ.नि.
सामायिक* अर्हद्वचनवृन्दं कुसुमसङ्घातवत् ग्रथितं सत् ग्रहीतुं सुखं भवति-सुग्राह्यं स्यात्, सुखगणना-सुखेन सङ्ख्यानम्, धारणा-अविस्मृतिः, दातुं *
नियुक्तिः । *शिष्यानध्यापयितुम्, प्रष्टुं-सन्देहे सति प्रश्नयितुम् । एतैः कारणैर्जीतमिति कल्पोऽयमिति कृतं ग्रथितं गणधरैः ।।११।। तीर्थङ्करभाषितमेव *
गाथा-९१-९२ * किं सूत्रं न भवतीत्याह -
अत्थं भासइ अरिहा सुत्तं गंथंति गणहरा निउणं । सासणस्स हियट्ठाए तओ तित्थं पवत्तई ।।१२।। स्पष्टा । नवरं निपुणं बह्वर्थं निष्णातमतिगम्यम् ।।१२।। तच्च सूत्रं किमादि किमन्तमित्याह -
藥華藥
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
४७
**********
सामाइयमाईयं सुयनाणं जाव बिंदुसाराओ । तस्सवि सारो चरणं सारो चरणस्स निव्वाणं ।। ९३ ।। स्पष्ट ।। ९३ ।। किं श्रुतज्ञानादेव निर्वाणं न भवतीत्याह -
सुनामि वि जीवो वट्टंतो सो न पाउणइ मुक्खं । जो तवसंजममइए जोए न चएइ वोढुं जे ।।९४ ।।
ततो ज्ञानचारित्राभ्यामेव मोक्षः । ज्ञानचारित्रे च सम्यग्दर्शनं विना न स्तः । ततः समुदितैस्त्रिभिरेव मोक्ष इति भावः । 'जे' पादपूरणे ।।९४।। अत एवाह -
जह छेयलद्धनिज्जाम ओऽवि वाणियगइच्छियं भूमिं । वाएण विणा पोओ न चएइ महण्णवं तरिउं । । ९५ ।। तह नाणलद्धनिज्जामओ वि सिद्धिवसई न पाउणइ । निउणोवि जीवपोओ तवसंजममारुयविहूणो । । ९६ ।। यथा लब्धच्छेकनिर्यामकोऽपि वणिगिष्टां भूमिं यावत् वातेन विना पोतो महार्णवं तरितुं न शक्नोति । तथा लब्धज्ञाननिर्यामकोऽपि निपुणोऽपि दक्षोऽपि जीवपोतः तपः संयममारुतविहीनः सिद्धिवसतिं संसारार्णवतीरभूतां न प्राप्नोति
।।९५-९६।।
चारित्रस्यैव
माहात्म्यमाह -
संसारसागराओ उब्बुडो मा पुणो निबुड्डिज्जा । चरणगुणविप्पहीणो बुड्डइ सुबहुंपि जाणतो ।। ९७ ।।
आ. नि.
सामायिक
निर्युक्तिः ।
गाथा
९३-९७
४७
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
संसारसागरादुन्मग्नः, गिरिसरिदुपलघोलनान्यायेन, कथञ्चिदवाप्तमनुष्यभवो मा पुनर्निमज्जेत्, आह - उन्मग्नोऽपि निमज्जति ? उच्यते, * चरणगुणविप्रहीण: सुबह्वपि जानन् संसाराब्धौ पुनर्निमज्जति । अत्र दृष्टान्तः - लक्षयोजनमानोऽस्ति क्वापि द्वीपे महाहूदः । सहस्रयोजनप्राप्याधस्तलो वर्तुलाकृतिः ।।१।। यो व्यावृत्योर्द्धसंश्लिष्टशैवालपटलाष्टकः । वरुणाम्भोनिधिरिवोत्तानपट्टावृतो बभो ।।२।। पुत्रपौत्रादिसन्तत्या तत्रैक: कच्छपो महान् । मूलशाखाप्रशाखाद्यैर्वृद्धिं न्यग्रोधवद् ययौ ।।३।। अथान्यदाश्विने मासे वात्यया पुटभेदतः । राकानिशार्धे शैवालविचाले विवरोऽभवत् ।।४।। स च कूर्मस्तदा तत्र दैवादागाजलोपरि । ददर्श चन्द्रं छिद्रेणाऽदृष्टपूर्व नभस्तले ।।५।। सन्ततिं मेलयित्वा स्वां दर्शयाम्येतदद्भुतम् । विमृश्येति निमज़्यान्तः सकलां ताममेलयत् ।।६।। सकुलोऽप्यागमद्भूयस्तं द्रष्टुं तत्र कच्छपः । कपाटसन्धिवद्वातान्मिलितं विवरं च तत् ।।७।। तत् किं स्याद्विवरं भूयः स्याद्वा काल: स किं भवेत् । कुतस्तदर्शनं तस्य भवेत्किन्तु पुनर्बुडेत् ।।८।।
अयमत्रोपनय: - महाह्रदोऽत्र संसारः शैवाल: कर्मसञ्चयः । संसारिजीव: कूर्मश्च वात्या तु भवितव्यता ।।९।। *१. मिलितो विवरः स तु प, ल, ल छ । २. स किं स्याद्विवरो प, ल छ । . ऊर्द्धम् - उपरि ।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः चरणगुणप्राधान्ये दृष्टान्तः। गाथा-९७ ४८
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
४९
***************
ततो नृजन्मलाभस्तु विवरेणेन्दुदर्शनम् । ग्रहीष्ये फलमेतस्य समुदायेन चाधुना । । १० ।।
इति ध्यायंस्ततो भ्रष्टः पुनः किं जन्म मानुषम् । कदाचिल्लभते जीवः किन्त्वधोऽधो निमज्जति ।।११।। ।।९७।। प्रकान्तमेवाह -
सुबहुंपि सुयमहीयं किं काही चरणविप्पहीणस्स । अंधस्स जह पलित्ता दीवसयसहस्सकोडीवि । । ९८ ।। अपि सुमहीयं पयासयं होइ चरणजुत्तस्स । इक्कोवि जह पईवो सचक्खुअस्सा पयासेइ ।। ९९ ।। पाठसिद्धे ।।९८-९९ । । चरणरहितानां ज्ञानं निरर्थकमेवेत्याह
जहा खरो चंदणभारवाही भारस्स भागी न हुचंदणस्स । एवं खुनाणी चरणेण हीणो नाणस्स भागी न हुसुग्गईए । । १०० ।। नैव सुगतेः । शेषं स्पष्टम् ।। १०० ।। तर्हि क्रियैवास्तु, किं ज्ञानेनैवेत्याशङ्कय द्वयोरपि केवलयोरिष्टफलासाधकत्वमाह - हयं नाणं कियाहीनं हया अन्नाणओ किया । पासंतो पंगुलो दड्ढो धावमाणो य अंधओ ।। १०१ । ।
अत्रोदाहरणं -
उदस्थान्नगरे क्वापि परितोऽपि प्रदीपनम् । कुर्वाणमिव लोकानां लङ्कादाहप्रकाशनम् ।।१।।
*****
******
आ. नि.
सामायिक
निर्युक्तिः ।
गाथा९७-१०१
४९
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः *
५०
準準準準準準準準準準
ततोऽनश्यजन: सर्वः कुर्वन् हाहारवं जवात् । कष्टेन महता तस्मात्प्राणमात्रधनस्तथा ।।२।। अन्धपङ्ग नरौ द्वौ च तत्रानाथौ बभूवतुः । बहिर्नीतौ न तौ केनाऽप्यात्मना गन्तुमक्षमो ।।३।। पश्यन्नपि तत: पयर्मार्ग निर्गन्तुमात्मना । गमनक्रियया शून्यो भस्मीभावमवाप्तवान् ।।४।। अन्धस्तु धावमानोऽपि त्रातुं प्राणानितस्ततः । अपश्यन्ननलस्यैव प्रविवेशास्य कोटरे ।।५।।
आ. नि. अन्धपङ्ग तदेवं तो मृतौ द्वावप्यसङ्गतौ । एवं दर्शनचारित्रे अप्यसक्ते न सिद्धिदे ।।६।। ।।१०१।।
सामायिकसमुदिते ज्ञानक्रिये पुनः फलायेत्याह - संजोगसिद्धिइ फलं वयंति नहु एगचक्केण रहो पयाइ । अंधोय पङ्गय वणे समिया ते संपउत्ता नगरं पविट्ठा ।।१०२।। * ज्ञानमाहात्म्ये स्पष्टा । नवरं समेत्येत्युक्ते तौ संप्रयुक्ताविति पुनरभिधानं ज्ञानक्रिययोरात्यन्तिकसंयोगदर्शनार्थम् । अत्रोदाहरणं -
उदाहरणम् । कुतोऽपि नगराल्लोको विपक्षातङ्कशङ्कया । अरण्यं शरणीचक्रे किञ्चिद्वैरिदुरासदम् ।।१।।
गाथा-१०२ अपरेधुः पुनस्तत्राऽप्यवस्कन्दभयातुरः । आत्तप्राण: पलायिष्ट विमुच्य शकटादिकम् ।।२।। तत्राभूतां पुमांसी द्वावन्धपङ्गु निराश्रयौ । तथैव तस्थतुस्तौ च नि:स्वत्वादकुतोभयौ ।।३।।
नियुक्तिः
**********
举華華華準準準羊準準準準準準
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
घाटीभटेषु तत्रत्य मोषं मोषं गतेष्वथ । दावानल: प्रजज्वाल कल्पान्ताग्निरिवोच्छिखः ।।४।। अथ दावोन्मुखो धावन्नन्धः प्रौच्यत पङ्गुना । जिजीविषुर्मुमूर्षुर्वा किं दावमभियासि भोः ।।५।। सोऽवदत्तातो भद्र ! व याम्याख्याहि जीवितम् । आकर्षय मुखान्मृत्योः प्राणदानं ह्यनुत्तरम् ।।६।।
आ. नि. ततस्तं पङ्गुरूचेऽन्धमेहि स्कन्धे निधेहि माम् । येन मदृष्टमार्गे स्यान्निरपाया भवद्गतिः ।।७।।
सामायिकअन्धोऽपि युक्तं पङ्गुक्तं मन्यमानः सपद्यपि । तथैव विदधाति स्म प्राणभीमहती हि भीः ।।८।।
नियुक्तिः ततः समेतौ तौ स्थानं जग्मतुभवपीप्सितम् । एवं दर्शनचारित्रे अपि युक्ते शिवप्रदे ।।९।। ।।१०२।।
समुदितज्ञानते च ज्ञानक्रिये भिन्नस्वभावतयैवोपकुर्वते, नैकस्वभावतयेत्याह -
क्रियाफले नाणं पयासयं सोहओ तवो संजमो य गुत्तिकरो । तिन्हंपि समाजोगे मुक्खो जिणसासणे भणिओ ।।१०३।।। उदाहरणम् । ज्ञानं प्रकाशकम्, प्राग्भवोपात्तकर्मशोधकमपसारकं तपः, संयमो नवकर्मप्रवेशगुप्तिकरः । शेषं स्पष्टम् ॥१०३।। मोक्षश्च * गाथाक्षायिकज्ञानाद्यवाप्तौ स्यात्, श्रुतज्ञानं तु क्षायोपशमिके भावे इत्याह -
१०३-१०४ भावे खओवसमिए दुवालसंगपि होइ सुअनाणं । केवलियनाणलंभो नन्नत्थ खए कसायाणं ।।१०४।।
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
「紫紫紫紫紫禁
आवश्यक- स्पष्टा ।।१०४।। क्षायोपशमिकस्यापि श्रुतादेः कथमलाभो लाभो वेत्याह - नियुक्तिः
अट्ठन्हं पयडीणं उक्कोसट्ठिईइ वट्टमाणो य । जीवो न लहइ सामाइयं चउन्हंपि एगयरं ।।१०५।। श्रीतिलका- * चार्यलघुवृत्तिः
सत्तन्हं पयडीणं अभिंतरओ य कोडिकोडीए । काऊण सागराणं जइ लहइ चउन्हमन्नयरं ।।१०६।। * अष्टानां प्रकृतीनां ज्ञानावरणीयादीनामुत्कृष्टस्थितौ वर्तमानो जीवः, सा चेयमुत्कृष्टस्थितिः । 'तीसाइ तियंते वीस नामगोअंमि सत्तरी *
आ. नि. * मोहे । सागर कोडाकोडी तित्तीसा अयरआउंमितीयते' ।।१।। त्रैकान्त्ये ज्ञानदर्शनवेद्यान्तरायरूपे ।।१।। चतुर्णा -* सामायि
सामायिक* सम्यक्त्वश्रुतदेशविरतिसर्वविरतिरूपाणामेकतरमपि सामायिकं न लभते । सप्तानामायुर्वर्जानां कर्मप्रकृतीनां सागरोपमानां * *कोटाकोटेरभ्यन्तरत: स्थितिं कृत्वा, चतुर्णां सम्यक्त्वसामायिकादीनामन्यतरदपि सामायिकं यदि लभते तल्लभते नान्यथा ।।१०५-१०६।।* * सामायिकलाभो दृष्टान्तेनाह -
दृष्टान्ताः । पल्लयगिरिसरिउवलपिपीलिया पुरिस पहजरगहिया । कुद्दवजलवथाणि य सामाइयलाभदिव॑ता ।।२०७।।
गाथा
१०५-१०७ एते दृष्टान्ताः श्लोकैरुच्यन्ते -
५२ * १. "ठिइई ल, प छ 'ठिईई' ख ।
華業業藥華藥業樂業業樂業藥華藥華藥並
藥藥藥華藥華藥華藥業詳梁
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- पल्ये कश्चन धान्यानि स्तोकस्तोकानि निक्षिपेत् । प्राज्यप्राज्यानि चाकर्षेत् क्षीयते च क्रमेण सः ।।१।। नियुक्तिः
जीवोऽप्येवं कर्मपल्ये मिथ्यादर्शनपुद्गलान् । विनिक्षिपन् समाकर्षन् परिणामविशेषतः ।।२।। श्रीतिलका- अनाभोगेन क्षीणोपशान्तमिथ्यात्वपुद्गलः । भवितव्यतया भव्यः सम्यक्त्वं लभते खलु ।।३।। चार्यलघुवृत्तिः *
गिरिनधुपलाः प्रायः सङ्घर्षेण परस्परम् । वृत्तत्र्यस्त्रादिरूपत्वं प्राप्नुवन्त्यात्मनेव हि ।।१।। ५३
यथाप्रवृत्त्या जीवोऽपि मिथ्यात्वाणुप्रघर्षणात् । आसादयति सम्यक्त्वं कथञ्चन कदाचन ।।२।। वात्या इव भ्रमन्त्योऽत्र सर्वतोऽपि पिपीलिकाः । प्राप्नुवन्ति यथा क्वापि विशिष्टं भक्ष्यमात्मनः ।।१।। एवं जीवोऽपि कुर्वाण: कर्मापचयसञ्चयो । प्राप्नोति जातु सम्यक्त्वं ध्यानावर्त्तविशेषतः ।।२।। ग्रामाद् ग्रामान्तरं कोऽपि प्रस्थिताः पुरुषास्त्रयः । प्राप्ताः क्रमेण कान्तारं दुरुत्तारं समुद्रवत् ।।१।। चौरावाकृष्टनिस्विंशो कालपाशाविवाभितः । तथायान्तौ पुरो दृष्ट्वाऽवलदेको गलद्वलः ।२। द्वितीयस्तु तयोर्बाहुपाशे मृग इवापतत् । अभीष्टं प्रययौ स्थानं तृतीयस्त्वपहस्त्य तौ ।।३।। एवं संसारकान्तारे भ्रमन्तो जन्तवः किल । रागद्वेषौ महारौद्रौ ददृशुर्दग्विषाहिवत् ।।४।। कोटाकोटीसागरान्तः कृत्वा कर्माष्टकस्थितिम् । यथाप्रवृत्तिकरणाद् ग्रन्थिदेशमुपागताः ।।५।।
भीत्या ववलिरे केचित्ततो भग्ना रणादिव । अपरे तु तथाग्रन्थौ ययुर्ग्रन्थिकसत्त्वताम् ।।६।। *१. 'तयोर्ग्रन्थो' ल, ख प, ल, 'यथाग्रन्थो' प ।
課樂課業準準準準準準詳謙謙謙謙举梁梁举举華華華華譯詳梁謙
आ. नि. सामायिक - * नियुक्तिः * सामायिक
लाभे दृष्टान्ताः । गाथा-१०७
|華華華華華華華華举準準準
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
M
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
५४
ग्रन्थिश्च कर्कशो रूढः काष्ठग्रन्थिरिवाभिदः । रागद्वेषपरिणामरूपो जीवस्य कर्मजः ।।७।। अपूर्वकरणास्त्रेण भित्वा ग्रन्थिं तयोर्जयात् । प्रापुः केचन सम्यक्त्वं करणेनानिवर्तिना ।।८।। पथभ्रष्टो यथा पान्थः पन्थानमुपदेशतः । कश्चिद्वेत्ति स्वयं कोऽपि वेत्ति कश्चिन्न वेत्ति च ।।१।। जीवोऽप्येवं भवारण्ये गतः सोऽप्यविदन् पथम् । सम्यग्मार्ग निसर्गेण गुरोर्वाप्नोति कोऽपि न ।२। यथाज्वरगृहीतानां केषाञ्चिद्याति स स्वयम् । केषाञ्चिदोषधैर्याति केषाञ्चिद्याति न ज्वरः ।।१।। एवं जीवस्य मिथ्यात्वज्वरः कस्यचन स्वयम् । गुरूपदेशभैषज्यादपगच्छति कस्यचित् ।।२।। अपैति कस्यचिन्नैव यस्य चापगतः पुनः । स मिथ्यात्वज्वरस्तस्य सम्यक्त्वं भवति ध्रुवम् ।।३।। कोद्रवाणां च केषाञ्चिद्यथा मदनरूपता । स्वयं यात्यपरेषां तु गोमयादेन केषुचित् ।।१।। मिथ्याभावोऽपि केषाञ्चिज्जीवानां याति स स्वयम् । केषाञ्चन पुनः साधूपदेशपरिकर्मत: ।।२।। मिथ्यादृशामभव्यानां केषाञ्चिन्न व्यपैति सः । गतः पुनः स येषां तु तेषां सम्यक्त्वसम्भवः ।।३।। मलिनार्धशुद्धशुद्धभेदात्त्रेधाम्बुवाससी । यथा तथैव मिथ्यात्वमिश्रसम्यक्त्वदर्शनम् ।।१।। ततोऽशुद्धार्धशुद्धे ते स्यातां शुद्धे विशोधनात् । मिश्रं सद्दर्शनं स्यादनिवर्तिकरणात्तथा ।।२।। ।।१०७।।
KXXXXXKAKKKA
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः सामायिक
लाभे दृष्टान्ताः । गाथा-१०७ ५४
******
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
ގ
*****
सम्यक्त्वादिलाभावरणरूपान् कषायानाह -
पढल्लियाण उदये नियमा संजोयणाकसायाणं । सम्मदंसणलंभं भवसिद्धीयावि न लहंति । । १०८ ।।
'प्रथमकानां' अनन्तानुबन्धिनाम्, 'संयोजनाकषायाणां' - संसारेण सह संयोजयन्तीति संयोजनास्ते च ते कषायाश्च संयोजनाकषायास्तेषां उदये 'नियमा' नियमेन सम्यग्दर्शनलाभं भवसिद्धिका अपि तद्भवसिद्धिगामिनोऽपि न लभन्ते । १०८ ।।
बियकसायाद अपचक्खाणनामधिज्जाणं । सम्मद्दंसणलंभं विरयाविरइं न उ लभंति । । १०९ ।।
द्वितीयकषायाणां अप्रत्याख्याननामधेयानां देशविरतिप्रत्याख्याननिषेधकानां उदये सति विरताविरतिं देशविरतिप्रत्याख्यानं न लभन्ते तुशब्दस्य विशेषणार्थत्वात् सम्यग्दर्शनलाभं पुनर्लभन्त एव । । १०९ ।।
तेइयकसायाणुदर पञ्चक्खाणावरणनामधिज्जाणं । देसिक्कदेसविरइं चरित्तलंभं न उ भंति ।। ११० ।। तृतीयकषायाणां प्रत्याख्यानावरणनामधेयानां सर्वविरतिप्रत्याख्याननिषेधकानां उदये चारित्रलाभं न लभन्ते । देशैकदेशविरतिं पुनर्लभन्ते । देशविरतिः स्थूलप्राणातिपातविरतिस्तस्या एकदेशोऽनन्तकायाद्यतिपातविरतिस्तां लभन्त एवेति । । ११० ।। इदानीममुमर्थमुपसंहरन्नाह
१. 'तईय' ख ल प प,
-
आ. नि. सामायिक
निर्युक्तिः सम्यक्त्वादिनिषे
* धककषायाः ।
गाथा१०८-११०
****:
५५
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- नियुक्तिः श्रीतिलका
樂樂準準準準準準準準準準準準準準津華
मूलगुणाणं लंभं, न लहइ मूलगुणघाइणं उदए । संजलणाणं उदए न लहइ चरणं अहक्खायं ।।१११।।
'मूलगुणा' उत्तरगुणाधाराः सम्यक्त्वमहाव्रताणुव्रतरूपास्तेषां लाभं न लभते, 'मूलघातिनां' मूलगुणघातिनां * *अनन्तानुबन्ध्यप्रत्याख्यानप्रत्याख्यानावरणानां कषायाणामुदये सति । सञ्चलनानां उदये न लभते 'चरणं' चारित्रं यथाख्यातम् ।।१११।। न *
आ. नि. *केवलं यथाख्यातोपघातिन एव सञ्चलनाः, किन्त्वतीचारहेतवोऽपीत्याह -
सामायिकसब्वेवि य अइयारा संजलणाणं तु उदयओ हुँति । मूलच्छिज्जं पुण होइ बारसन्हं कसायाणं ।।११२।।
नियुक्तिः * सर्वेऽप्यालोचनादिच्छेदपर्यन्तप्रायश्चित्तशोध्या अतिचारा: सज्वलनानामेवोदयतो भवन्ति । द्वादशानां पुनः कषायाणां उदयतो 'मूलच्छेद्यं' * सम्यक्त्वादिनिर्षमूलाभिधानाष्टमप्रायश्चित्तशोध्यं अतिचारजातं भवति ।।११२।। पुनर्विशेषमाह -
*धककषायाः ।
गाथाबारसविहे कसाए खविए उवसामिए व जोगेहिं । लब्भइ चरित्तलंभो तस्स विसेसा इमे पंच ।।११३।।
१११-११३ द्वादशविधेऽनन्तानुबन्ध्यादिभेदभिन्ने कषाये, योगैमनोवाक्कायलक्षणैः प्रशस्तैः क्षपिते विध्याताग्निवत् कृते उपशामिते च * * भस्मच्छन्नाग्निवत्कृते लभ्यते चारित्रलाभः । तस्य चारित्रस्य विशेषभेदा इमे वक्ष्यमाणाः पञ्च ।।११३ ।। तानेव पञ्चभेदानाह -
「樂樂準準準準準準羊羊
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- * सामाइयं च पढमं छेओवट्ठावणं भवे बीयं । परिहारविसुद्धीयं सुहमं तह संपरायं च ।।११४ ।। नियुक्तिः
तत्तो य अहक्खायं खायं सव्वंमि जीवलोगम्मि । जं चरिऊण सुविहिया, वञ्चंतयरामरं ठाणं ।।११५।। श्रीतिलका
* सामायिकमत्र प्रथमम् । तद् द्विविधं इत्वरं यावत्कथिकं च । तत्रेत्वरं मुहूर्त्तादिकालगृहीतं श्रावकाणाम्, यावत् कथा जीवस्य तावत्प्रमाणं * चार्यलघुवृत्तिः
* यावत्कथं स्वार्थे इकणि यावत्कथिकम्, तञ्च साधूनामेव । छेदोपस्थापनं भवेद् द्वितीयम्, छेदः पूर्वपर्यायस्य, उपस्थापनं च महाव्रतेषु यत्र * आ.नि. ५७
* तच्छेदोपस्थापनम् । एतदपि द्विविधम्, सातिचारं निरतिचारं च । मूलगुणघातिनो यत्पुनव्रतोच्चारणं तत्सातिचारम्, निरतिचारं तु सामायिक* पूर्वपश्चिमतीर्थङ्ककरकाले शैक्षकस्य, श्रीपार्श्वनाथतीर्थाद्वर्धमानतीर्थं सङ्क्रमतो वा निरतिचारस्यापि पञ्चसु महाव्रतेषूपस्थापनम् । नियुक्तिः * परिहारविशुद्धिकं-परिहारस्तपोविशेषस्तेन विशुद्धिर्यत्र तत्परिहारविशुद्धिकम्, तन्निर्विशमानकं निर्विष्टकायिकं च । तत्र परिहारिकं तपः * चारित्र*कुर्वतां निर्विशमानकम्, कृतपरिहारिकतपसां निर्विष्टकायिकम् । इह नवको गणः, चत्वारः पारिहारिकाः, चत्वारस्तद्वैयावृत्यकराः,*
पञ्चकम् । * अनुपारिहारिकाः, एको वाचनाचार्यः । तपश्चैषां ग्रीष्मे चतुर्थं जघन्यं षष्ठं मध्यमं अष्टममुत्कृष्टम्, शिशिरे षष्ठमष्टमं दशमं च, वर्षासु अष्टमं * गाथा* दशमं द्वादशं च, पारणके चाचामाम्लम् । भिक्षे चाद्ये द्वे न ग्राह्ये, पञ्च ग्राह्याः । वाचनाचार्यानुपरिहारिकाः प्रतिदिनमाचामाम्लं कुर्वन्ति । एवं * ११४-११५
५७ *१. 'सामाइयत्थ' ख 'सामाइयंत्य' छ प 'सामाइइत्थ' ल । २. निर्विष्टकायक' ल ल ख छ प । ३. परिहारिकाः प ल । ४. नुपारिहारिका ख ल ल ।
KAR****
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
५८
******
षण्मासान् तपो भवति । पुनः षण्मासान् 'पारिहारिकाः अनुपरिहारिकाः, अनुपारिहारिकाश्च पारिहारिका भूत्वा पूर्ववत् तपस्यन्ति । पुनरपि षण्मासान् वाचनाचार्यः परिहारिको भवति । एकश्च वाचनाचार्यत्वम्, सप्त चानुपारिहारिकत्वं कुर्वन्ति । अष्टादशमासान्ते पूर्णतपसो जिनकल्पं गच्छं वा प्रपद्यन्ते । इदं च तीर्थङ्करपार्श्वे प्रारब्धव्यम्, तीर्थङ्करसमीपानुष्ठितैतत्तपसो वा साधोः पार्श्वे । तथा सूक्ष्मसम्परायं सम्पर्येत्येभिः संसारमिति सम्परायाः कषायाः, ते सूक्ष्मलोभाणुरूपा यत्र तत् । तच्च विशुध्यमानकं सङ्क्लिश्यमानकं च । तच्चाद्यं क्षपकोपशमश्रेणिद्वयमारोहतः । द्वितीयमुपशमश्रेणेः पततः । यथाख्यातं चारित्रमकषायं तच्चान्त्यगुणस्थानकचतुष्टये भवति ।।११४- ११५ ।। सूक्ष्मसम्परायं श्रेणिद्वये स्यादित्युक्तम् । तत्रोपशमश्रेणिमाह -
अणदंसनपुंसित्थी वेयछक्कं च पुरिसवेयं च । दो दो एगंतरिए सरिसे सरिसं उवसमेइ ।। ११६ ।। इहाविरतसम्यग्दृष्टिदेशविरतप्रमत्ताप्रमत्तानामन्यतमः प्रारम्भकः । तत्र 'अणत्ति' सूचकत्वात्सूत्रस्य भीमो भीमसेनवत्, अणः अनन्तानुबन्धिनः कषायाः तानुपशमश्रेणिमारोहन् प्रथममुपशमयति । ततो दर्शनं मिथ्यात्वमिश्रसम्यक्त्वरूपं युगपत् । ततोऽनुदीर्णमपि नपुंसकवेदम्, तदनु पुरुषः प्रारम्भकः स्त्रीवेदम्, ततो हास्यरत्यरतिभयशोकजुगुप्साषट्कम्, ततः पुरुषवेदम्, स्त्री चेत्प्रारम्भिका प्रथमं नपुंसकवेदम्, पश्चात् पुरुषवेदम्, ततः षट्कम्, ततः स्त्रीवेदम् । अथ नपुंसकः प्रारम्भकः प्रथमं स्त्रीवेदम्, पश्चात्पुरुषवेदम्, ततः षट्कम्, १. परिहारिकाः ल । २. अनुपरिहारिकाश्च प ल ख ३ पारिहारिको छ प ल ल ।
आ. नि.
सामायिकनिर्युक्तिः
उपशमश्रेणिः ।
गाथा - ११६
५८
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९
आवश्यक- ततो नपुंसकवेदम् । ततो द्वौ द्वौ क्रोधाद्यावेकान्तरितौ सदृशौ सदृशमुपशमयति । अयं भावः - स्ववेदोपशमनानन्तरं द्वितीयतृतीयौ क्रोधौ * नियुक्तिः सदृशौ ततश्चतुर्थ क्रोधम्, क्रोधत्वादेव सदृशम्, ततो द्वितीयतृतीयमानौ ततश्चतुर्थं मानम्, ततो द्वितीयतृतीये माये ततश्चतुर्थी मायाम्, ततो* श्रीतिलका- * द्वितीयतृतीयौ लोभौ ततश्चतुर्थं लोभम्, तं चोपशमयंस्त्रिधा कृत्वा द्वौ भागौ युगपदुपशमय्य तृतीयभार्ग सङ्घयेयखण्डानि कृत्वा तान्यपि चार्यलघुवृत्तिः कालभेदेनोपशमय्य, पुनश्चरमखण्डमसङ्ख्येयखण्डानि कृत्वा समये समये एकैकं खण्डमुपशमयति, ।।११६ ।। सङ्घयेयखण्डान्युपशमयन् *
* बादरसम्परायः, असङ्खयेयखण्डान्युपशमयन् सूक्ष्मसंपरायः स्यादित्येवाह -
लोभाणु वेयंतो जो खलु उवसामओ व खवओ वा । सो सुहमसंपराओ अहखाया ऊणगो होइ ।।११७ ।। यथाख्यातचारित्रात् किञ्चिन्न्यूनो भवति । शेषं स्पष्टम् ।।११७ ।। स हि पूर्णायुरनुत्तरसुरेषूत्पद्यते । नो चेदन्तर्मुहूर्तात्प्रतिपतत्येवेत्याह - * उवसामं उवणीया गुणमहया जिणचरित्तसरिसंपि । पडिवायंति कसाया किं पुण सेसे सरागत्थे ? ।।११८।। * उपशममप्युपनीताः कषायाः, गुणैर्महान् गुणमहान् तेन गुणमहता, उपशमकेन । जिनसदृशचारित्रमपि संयमाद्भवे वा पातयन्ति, किं * पुनः शेषान् सरागस्थान् ।।११८ ।। अत एवेत्थमुपदेशमाह -
सामायिकनियुक्तिः
गाथा११७-११८
१. 'ऊणगो किंचि' - छ प प ।
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
E********
華擎課業举举華藥華藥華藥業業諾
६०
जइ उवसंतकसाओ लहइ अणंतं पुणोवि पडिवायं । न हु भे वीससियव्वं थेवे वि कसायसेसंमि ।।११९।। स्पष्टम् ।।११९।। अणथोवं वणथोवं अग्गीथोवं कसायथोवं च । न हु भे वीससियव्वं थेवंपि हु तं बहु होइ ।।१२०।। स्पष्टा । परं कषायशेषेऽपि न विश्वसितव्यम्, यदुक्तं भाष्यकृता - 'दासत्तं देइ रिणं अचिरा मरणं वणो विसप्पंतो । सव्वस्स
आ. नि. * दाहमग्गी दिति कसाया भवमणतं' ।।१।। उक्तोपशमश्रेणिः ।।१२०।। क्षपकश्रेणिमाह -
सामायिक* अण मिच्छ मीस सम्मं अट्ठ नपुंसित्थिवेय छक्कं च । पुंवेयं च खवेइ कोहाईए य संजलणे ।।१२१।।
नियुक्तिः * इहाप्यविरतसम्यग्दृष्ट्यादिरारम्भकः । तत्रादौ अनन्तानुबन्धिनः क्षपयति । ततस्तदनन्तभागं मिथ्यात्वे प्रक्षिप्य तेन समं तत् क्षपयति, एवं * उपशमश्रेणिः । * मिश्रम्, एवं सम्यक्त्वम्, सप्तकक्षये च यदि बद्धायुस्तदोपरमते, नो चेद्भवसिद्धिको वज्रर्षभनाराचसंहननः स्वल्पसम्यक्त्वावशेष * गाथा* एवाऽनन्तरकषायाष्टकं क्षपयितुमारभते । तन्मध्यभागं च क्षपयन् अन्याः सप्तदशप्रकृती: क्षपयति ।।१२१ ।। ता एव गाथाद्वयेनाह - ११९-१२३
गइआणुपुचि दो दो जाइ नामं च जाव चउरिंदी । आयाचं उज्जोयं थावरनामं च सुहुमं च ।।१२२।।
साहारणमपज्जत्तं निद्दानिदं च पयलपयलं च । थीणं खवेइ ताहे अवसेसं जं च अट्ठन्हं ।।१२३।। • विशेषावश्यकभाष्यगाथा-१३११
華華举举举詳業準準準準準羊羊羊羊羊:
華華華諜準準準準業課
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
*******
आवश्यक
निर्युक्तिः
‘गत्यानुपूर्व्यो द्वे द्वे,' `नरकगतिर्नरकानुपूर्वी तिर्यग्गतिस्तिर्यगानुपूर्वी च जातिनाम च 'यावञ्चतुरिन्द्रियनाम' एकेन्द्रियद्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियजातिनामानि । आतपं उद्योतं स्थावराः पृथिव्यादयस्तन्नाम । सूक्ष्मं च सूक्ष्मनाम । साधारणं अनन्तवनस्पतिनामेत्यर्थः । अपर्याप्तं श्रीतिलका- निद्रानिद्रां प्रचलाप्रचलां स्त्यानद्धिं ततो यदष्टानामवशेषं तत् क्षपयति । ततो नपुंसकवेदं ततः स्त्रीवेदं ततो हास्यादिषट्कं ततः पुंवेदं चार्यलघुवृत्तिः स्त्रीनपुंसकौ तु प्राग्वत् वेदान् क्षपयतः । ततः सञ्ज्वलनान् क्रोधादीन् क्रमेण क्षपयति । लोभखण्डानि चोपशमश्रेणिवत् । अन्तर्मुहूर्त्तेन क्षपकश्रेणिः समाप्यते ।।१२२ - १२३ ।। स च क्षपकोऽब्धितरणश्रान्तवन्मोहाब्धिमुत्तीर्य विश्राम्यतीत्याह -
६१
वीसमिऊण नियंठो दोहिं समएहिं केवले सेसे । पढमे निद्दं पयलं नामस्स इमाउ पयडीओ । । १२४ ।। देवगइआणुपुव्वीविडव्विसंघयणपढमवज्जाई । अन्नयरं संठाणं तित्थयराहारनामं च ।। १२५ ।।
*************
आ. नि.
* सामायिकनिर्युक्तिः क्षपकश्रेणिः ।
गाथा
विश्रम्य क्षणं निर्ग्रन्थः, द्वाभ्यां समयाभ्यां 'केवले' केवलज्ञाने शेषे, समयद्वयानन्तरं केवलज्ञाने उत्पत्स्यमाने, तयोर्द्वयोः प्रथमे समये निद्रां प्रचलां नाम्नः प्रकृतीरिमाः देवगतिदेवानुपूर्वीवैक्रियनाम प्रथमवर्णानि संहनानि, अन्यतरत् यदात्मनोऽस्ति संस्थानं तदेकतरं मुक्त्वा शेषाणि १२४-१२५ संस्थानानि, तीर्थङ्करनाम आहारकनाम च क्षपयति यद्यतीर्थङ्करः कर्त्ता । तीर्थङ्करश्चेत्क्षपकः, तत आहारकनाम च क्षपयति न तीर्थङ्करनाम ।।१२४ - १२५ ।। द्वितीयसमये तु किमित्याह -
१. नरकगतिनरकानुपूर्वी प, नरकगतिनारकानुपूर्वी ल, ल छ ख प । इतस्तिस्रो गाथा मलयगिरिवृत्तावन्यकर्तृका दर्शिताः ।
*******
६१
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
K**
****
******
६२
आवश्यक- चरमे नाणावरणं पंचविहं दंसणं चउवियप्पं । पंचविहमंतरायं च खवित्ता केवली होइ ।।१२६ ।। नियुक्तिः
स्पष्टा ।।१२६।। ततः किमित्याह - श्रीतिलका
संभिन्नं पासंतो लोगमलोगं च सवओ सव्वं । तं नत्थि जंन पासइ भूयं भव्वं भविस्सं च ।।१२७।। चार्यलघुवृत्तिः
* लोकमलोकं च सर्वं सर्वतः पश्यन् किं मिश्रं पश्यति ? न, किन्तु संभिन्नं सम्यक् भिन्नं विच्छिन्नं पश्यतीत्यर्थः ।।१२७।।* * जिनप्रवचनोत्पत्तिप्रवचनैकार्थिकादीन्याह - * जिणपवयणउप्पत्ती पवयणएगट्ठिया विभागो य । दारविही य नयविही वक्खाणविही य अणुओगो ।।१२८ ।। [द्वारगाथा] * जिनप्रवचनं सिद्धान्तस्तस्योत्पत्तिः ‘अत्थं भासइ अरिहा' [गाथा-९२] इत्यादिनोक्ता । इदानीं प्रवचनस्यैकार्थिकानि तद्विभागश्च, *द्वारविधिः, नयविधिः, व्याख्यानविधिः, अनुयोगश्च वाच्यानि ।।१२८ ।। एकार्थिकानि तद्विभागं चाह - * एगट्ठियाणि तिन्नि उ पवयण सुत्तं तहेव अत्थो य । इक्विक्कस्स य इत्तो नामा एगट्ठिया पंच ।।१२९ ।।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः प्रवचनैकार्थिकानि ।
गाथा१२६-१२९
*********
紧紧紧業職業
६२
*१. गाथा-१२९-१३५ मध्ये उक्तानि । २. द्वारविधिः सनयविधि: गाथा-१४०-१४१ इत्यादिषु उक्तौ । ३. गाथा-१३६-१३९ मध्ये उक्तः ।
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
क
स्य इता
आ. नि.
आवश्यक- सुयधम्म तित्थ मग्गो पावयणं पवयणं च एगट्ठा । सुत्तं तंतं गंथो पाढो सत्थं च एगट्ठा ।।१३०।। नियुक्तिः
अणुओगो य नियोगो भास विभासा य वत्तियं चेव । एए अणुओगस्स उ नामा एगट्ठिया पंच ।।१३१।। [द्वारगाथा] श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
एकार्थिकानि त्रीण्येव । प्रवचनं सामान्येन सिद्धान्तः । सूत्रं-आलापकगाथादिरूपकग्रथितम् । अर्थस्तद्विवरणम् । एकैकस्य इतो है * विभागत: पञ्चपञ्चैकार्थिकानि नामानि भवन्ति । तत्र श्रुतस्य धर्मो बोधः श्रुतधर्मः । तीर्यते भवसमुद्रोऽनेनेति तीर्थं सङ्घ उक्त: * सामायिक* सङ्घाधारत्वात्प्रवचनं तीर्थम् । मृज्यते शोध्यतेऽनेनेति मार्गः । प्रगतं अभिविधिना जीवादिपदार्थेषु वचनं यस्य तत्प्रावचनम् ।* नियुक्तिः *जीवाजीवादीनि नव तत्त्वानि प्रवक्तीति प्रवचनम् । इति प्रवचनैकार्थिकविभागः । सूचनात् सूत्रम् । तन्यतेऽर्थोऽनेनेति तन्त्रम् । एकार्थिकानि * ग्रथ्यतेऽस्मिन्नर्थ इति ग्रन्थः । पठ्यते तदिति पाठः । शिष्यतेऽनेन ज्ञेयमात्मादीति शास्त्रम्, इति सूत्रकार्थिकविभागः । अनुयोग* सूत्रस्यार्थेनानुयोजनमनुयोगः । नियतो निश्चितोऽर्थेन योगो नियोगः, यथा घटशब्देन घट एव वाच्यो न पटादिः । भाषणं भाषा, व्यक्तीकरणं * निक्षेपः । * सान्वयसंज्ञाकरणम् । विविधा भाषा पर्यायशब्दैः स्वरूपाख्यानं यथा घटः कुट: कुम्भः इति । सर्वात्मनानुव्याख्यानं वार्तिकम्, * गाथा* इत्यथैकार्थिकविभागः ।।१२९-१३०-१३१।। अथानुयोगस्य निक्षेपमाह -
१३०-१३२ * नाम ठवणा दविए खित्ते काले य वयणभावे य । एसो अणुओगस्स उ निक्खेवो होइ सत्तविहो ।।१३२।।
*
६३
*
*
*
*
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४
आवश्यक- * यस्य जीवादेरनुयोग इति नाम क्रियते, नाम्नो वा व्याख्या नामानुयोगः । अनुयोग' इत्यक्षराणां स्थापना लि[ले]खनरूपा स्थापनानुयोगः । नियुक्तिः
* द्रव्याणां जीवाजीवादीनामनुयोगो द्रव्यानुयोगः । क्षेत्रे भरतादौ क्षेत्राणां वा भरतादीनामनुयोगः क्षेत्रानुयोगः । काले द्वितीयपौरुष्यां कालानां * श्रीतिलका- *वोत्सर्पिण्यादीनामनुयोग: कालानुयोगः । वचनं सत्यासत्यादि, कोमलकर्कशादि, एकवचनद्विवचनादि तस्यानुयोगो वचनानुयोगः ।
आ. नि. चायेलघुवृत्तिः ॐ भावानामौदयिकादीनां अनुयोगः अथवा भावः परमार्थाख्यानं तद्रूपोऽनुयोगो भावानुयोगः ।।१३२।। उक्तोऽनुयोगः । विपरीतस्त्वननुयोगः । *
सामायिक* तस्य दृष्टान्तानाह - वच्छगगोणी खुज्जा सज्झाए चेव बहिरउल्लावे । गामिल्लए य वयणे सत्तेव य हुंति भावंमि ।।१३३।।
एकार्थिकानि बाहुलेयं सिताया गोर्धावलेयं गवान्तरे । गोदोग्धुर्मुञ्चतो वत्सं दुग्धद्रव्यस्य नोद्भवः ।।१।।
* अनुयोगाननुयोगे भवेदननुयोगोऽयं चेद्यो यस्याः सुतः पुनः । तद्योजनेन तस्याः स्यादनुयोगस्तत: पयः ।।२।।
दृष्टान्ताः । अजीवलक्षणे वमजीवं जीवलक्षणैः । एवमत्रापि चेद् ब्रूतेऽननुयोगस्तदा भवेत् ।।३।।
गाथा-१३३ तत्स्वरूपं तथादत्ते तेन चार्थो विसंवदेत् । तद्विसंवादत: फल्गुव्रतं मोक्षोऽस्तु तत्कुतः ।।४।। यद्यजीवमजीवस्य जीवं जीवस्य लक्षणैः । ब्रूते तदानुयोग: स्यात् यथार्थावगमस्तथा ।।५।।
६४
****
* नियुक्तिः
華華米米米米米華華華華華華華華
華華華華華華華華華華華華
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः *
६५
********
*
*******
चारित्रस्यततोवृद्धिस्ततोमोक्षः प्रजायते । दृष्टान्तोऽयमिह द्रव्यानुयोगाननुयोगयोः ।।६।। अथ क्षेत्रानुयोगाननुयोगयोः दृष्टान्तः । सुप्रतिष्ठं प्रतिष्ठाननगरं गरिमास्पदम् । स्वदेशयानपात्रस्य प्रतिष्ठानमिवाभवत् ।।१।।
आ. नि. श्रीशालिवाहनस्तत्र राजा यद्वैरिवासितात् । अरण्याद्तमाकाशे शशसिंहमृगादिभिः ।।२।।
सामायिकइतश्च - यत्कोट्टयोगपट्टाङ्क रेवादण्डं दुराक्रमम् । चैत्याग्रस्वर्णकुम्भौघज्योतिर्ध्यानस्थयोगिवत् ।।३।।
* नियुक्तिः वर्षे वर्षे कृतामर्षो हालस्तद्धगुपत्तनम् । अपरेणेव वप्रेण सैन्येनावेष्ट्य तिष्ठति ।।४।।
* एकार्थिकानि दैवतैरिव जीमूतैर्धारानाराचवर्षिभिः । वर्षासूद्वेष्टनं तस्याकार्यत प्रतिवत्सरम् ।।५।। अथ तेन नरेन्द्रेण कोट्टरोधकृताऽन्यदा । आस्थान्यामेव निष्ठूतं न प्रत्यक्षि पतद्ग्रहः ।।६।।
* अनुयोगाननुयोगे पतद्ग्रहधरा कुब्जा यातुकाम इतो नृपः । इत्यज्ञासीत्र वा किञ्चिद् दुर्विदं भाववेदिनाम् ।।७।।
दृष्टान्ताः।
गाथा-१३३ रहस्तयोक्तं तजज्ञौ राज्ञो जयनशालिकः । वाद्यनांस्यथानाय्य वहमानान्यकारयत् ।।८।। कोट्टो दुर्गः, स एव योगपट्टाङ्क योगिनो योगाभ्यासाय वस्त्रं यस्य तद् (भृगुपत्तनम्) । * रेवा नर्मदानदी सा एव दण्डो यस्य तद् (भृगुपत्तनम्) + चैत्यस्याग्रं चैत्याग्रम्, तत्स्थः स्वर्णकुम्भौघः स एव ज्योतिर्यस्य तद् (भृगुपत्तनम्) । हाल; - शालिवाहनराजा । * सर्वेष्वादशेषु 'निष्ठूतं' इति पाठोऽस्ति । सिद्धहेम. ४-१-१०८ [अनुनासिके...] सूत्रात् * 'निष्ठ्यूतं' सिध्यति ।
*
६५
*****
*********
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
६६
गतानुगतिकत्वेन चेले तद्वीक्ष्य सैनिकैः । यास्याम्येको रजोभीरुरित्यचालीनृपो निशि ।।९।। स्कन्धावार पुनस्तावद् यान्तं वीक्ष्येत्यचिन्तयत् । यानमेतैः कथं ज्ञातं नाख्यातं कस्यचिन्मया ।।१०।। ज्ञातं परंपराप्रश्नात्कुब्जाऽऽख्यदिति भूभुजा । सा पृष्टाख्यद्यथाज्ञातं तुष्टस्तस्यै नृपस्ततः ।।११।। आख्यान्त्याः क्षेत्रमेतन्न परिभोग्यं प्रभोरिति । कुब्जिकाया अनुयोगोऽननुयोगोऽन्यथा पुनः ।।१२।। एकान्तनित्यमाकाशमप्रदेशं तथैककम् । ब्रुवतोऽननुयोग: स्यादनुयोगोऽन्यथा पुनः ।।१३।। गुणयन् रभसाद्रात्रौ साधुः कालं विवेद न । तद् बोधायाथ सम्यग्दृग् तर्क तक्रमिति ध्वनिम् ।।१।। कृत्वा तक्रघटं मौलौ देवताऽघोषयन्मुहुः । तक्रविक्रयवेलेयं तामूचे साधुरीjया ।।२।। यथा स्वाध्यायवेला ते प्रत्युवाचेति साऽपि तम् । उपयुज्य ततः साधुमिथ्यादुःकृष्कृतमूचिवान् ।।३।। देवता त्वशिषज्जातु मैवं कार्षी: पुनर्मुने! । मिथ्याग्देवता मा त्वां कदाचिच्छलयेदिति ।।४।। अकालेऽननुयोगोऽयं यत्स्वाध्यायविधिर्मुनेः । काले चाध्ययनं यत्तु सोऽनुयोग: पुनर्भवेत् ।५।। इदानीं वचनविषय: प्रथमदृष्टान्त: -
ग्रामे निवसति क्वापि बधिराणां कुटुम्बकम् । स्थविरः स्थविरी चैका तयोः पुत्रः स्नुषा तथा ।।१।। *१. मुनेमिथ्यादृग् प ।
準準举举準準準準準準準準準準準準準準準準準準
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः
अनुयोगाननु * योगे दृष्टान्ताः । * गाथा-१३३
E半準準準準準準準準準準準準準準
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
६७
************
स हलं खेटयन् पुत्रः पान्यैः पृष्टोऽन्यदा पथम् । उवाच गृहजातौ मे बलीवर्दाविमौ ननु ॥ २ ॥ क्षेत्रे भक्तं तदानीतं भार्यया तस्य तत्कृते । शृङ्गितो मे बलीवद्द स तस्या इत्यचीकथत् ।।३।। सोचे क्षारमथाक्षारं मात्रा राद्धमिदं तव । तया चाकथ्यत श्वश्र्वाः कर्तयन्त्याः प्रियोदितम् ॥४॥ •
स्थूलं वा छरडं वास्तु सूत्रं पोतोऽमुना कृतः । भविष्यति स्थविरस्य, श्वश्रूस्तामेवमभ्यधात् ।।५।। स्थविरी स्थविरस्याख्यद् वधूक्तमथ सोऽभ्यधात् । तुभ्यं शपे तिलान् रक्षस्तिलं नाद्ययेकमप्यहम् ।।६।। एवमन्यान्यकथने तेषां वचनाननुयोगः यथोक्तकथने त्वनुयोगः स्यात् ।
अथ द्वितीयदृष्टान्तमाह
एकस्मान्नगरादेका कापि स्त्री मृतभर्तृका । ग्रामे क्वाप्यऽवसत्सार्भा सुप्रापैधोदकार्थिनी । । १ । । दारको वर्धमानः स मातरं पृष्टवानिदम् । क्व मे पिता ? मृतः का वा जीविकाऽभूत्पितुर्मम ? ।।२।। जनन्यूचेऽवलगनाऽहमप्यवलगामि तत् । साऽवदत्त्वं न जानासि कथमप्यवलग्यते ॥ ३ ॥
सुतोऽवक् तर्हि मां मातः ! शाधि साप्यशिषत् ततः । विदध्या विनयं पुत्र ! विनयः कीदृशोऽम्ब ! सः ।।४ ॥ क्रियते वत्स ! जोत्कारो नीचैश्च क्रम्यते तथा । छन्दानुवर्त्तिभिर्भाव्यमिति शिक्षां प्रगृह्य सः ।।५।। • कर्कशार्थोऽयं शब्दो देश्यो भाति ।
****************
आ. नि.
सामायिक
निर्युक्तिः
एकार्थिकानि अनुयोगाननुयोगे
दृष्टान्ताः ।
गाथा - १३३ ६७
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
K
६८
मृगेभ्यः स्वमपहृत्य स्थितानध्वनि लुब्धकान् । नगरं प्रस्थितो दृष्ट्वा जोशकार गुरुस्वरम् ।।६।। ततः शब्दान्मृगा नेशुस्तैर्गृहीत्वा स कुट्टितः । सद्भावे कथिते प्रोक्तः प्रेक्षसे त्वं यदेदृशान् ।।७।। तदा गम्यं शनैनीचैनिलीनेनाप्रभाषिणा । तेनाग्रे रजका दृष्टा गोपिताङ्गा नतावनी ।।८।। धोतोद्गमितवस्त्राणि स्तेनास्तेषां हरन्ति च । रक्षन्तः स्थानबन्धेन न्यग्भूताः सन्ति ते ततः ।।९।। अथ प्राक्तनशिक्षितः शनैर्नीचैः स सञ्चरन् । ततस्तैः स्तेनबुध्याऽसौ धृत्वाऽकुट्यत वस्त्रवत् ।।१०।। सद्भावोक्तौ स तैरूचे वदेः शुद्धं भवत्विति । एकत्र बीजवपने शुद्धमस्त्विति जल्पिते ।।११।। कुट्टितस्तैरपि प्राग्वन्मुक्त: सद्भावशंसने । भणितश्च वदेरेवं दृष्ट्वेदं वोऽस्तु बह्विति ।।१२।। वीक्ष्याने शवमायान्तं बहीदृग् वोऽस्तु सोऽभ्यधात् । हतस्तैरपि सद्भावाऽऽवेदनेऽमोच्यवाचि च ।।१३।। वाच्यं मेलकमालोक्य वियोगोऽस्तु सदेदृशा । दृष्ट्वाऽन्यत्र विवाहं वो वियोगोऽस्त्विति सोऽवदत् ।।१४।। ततस्तत्रापि सद्भावाख्याने प्रोक्त इदं वदेः । सर्वदैवेदृशाः सन्तु शाश्वतं वो भवत्वदः ।।१५।। दृष्ट्वाऽन्यत्र निगडितान् पूर्वादिष्टं स शिष्टवान् । उक्तस्तैरपि हत्वा द्राक् मोक्षो वः स्यादिति ब्रूवे: [याः ।।१६।।
अन्यत्र मैत्र्यघटनं दृष्ट्वा प्राक् शिष्टमुक्तवान् । कृत्वा तैः प्राग्विधिमुक्त एकं ग्रामण्यमाश्रयत् ।।१७।। *१. 'ध्रुवैः प. प. ल ल ख छ।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः एकाथिकानि अनुयोगाननुयोगे दृष्टान्ताः । गाथा-१३३ ६८
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
सेवमानस्तमन्येार्दुभिक्षे परिषद्गतम् । तत्कान्ताऽऽहातुं तं प्रेषीत् राद्धाम्लखलिकेति सा ।।१८।। स तत्र गत्वाऽवादीत्तं शीतला जायतेऽम्लिका । लजितः स गृहायातस्तमूचे कार्यमीदृशम् ।।१९।। गुप्तं निवेद्यते कर्णे दीप्तं तद्गृहमन्यदा । शनैः सोऽकथयद्यावत्तावनज्वाल तद्गृहम् ।।२०।। सरोषमथ तेनोक्ते ईदृश्यर्थे सपद्यपि । विधाप्यतेऽग्निः पानीयाचाम्लदुग्धादिभिः स्वयम् ।।२१।। अन्यदा घौतवस्त्राणि तस्य घूपायत: प्रभोः । दृष्ट्वा धूमशिखां तस्य गोमूत्रं मूर्धनि न्यधात् ।।२२।। वचनाननुयोग: स्यादेवमन्यान्यभाषणे । तस्य ग्रामेयकस्येवानुयोग: सम्यगुक्तित: ।।२३।। ।।१३३।। भावविषयेऽननुयोगानुयोगयोः सप्तदृष्टान्ताः । ते चामी - सावयभजा सत्तवइए य कुंकणयदारए नउले । कमलामेला संबस्स साहस्सं सेणिए कोवो ।।१३४।। श्रावकः कोऽपि कुत्रापि स्वभार्यायाः प्रियां सखीम् । स्फारशृङ्गारसाराङ्गीं दृष्ट्वासीदनुरागवान् ।।१।। कृशीभवंस्ततः पन्या पृष्टेऽकथयदाग्रहात् । तयोक्तं तामुपानेष्ये मा कार्षीरति प्रिय ! ।।२।। तदीय वस्त्राभरणैः सखीवेषवती निशि । तत्प्रियैवाययो सोऽपि भेजे तां तत्सखीमिति ।।३।।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः एकार्थिकानि अनु. दृष्टान्ताः । गाथा-१३४
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
७०
द्वितीयदिवसेऽकार्षीदधृति श्रावकः स तु । विषयावेशवश्येन हा मया खण्डितं व्रतम् ।।४।। नाभूत्ते खण्डना साभिज्ञानं पल्यैव बोधितः । सखीधिया प्रियाभोगोऽननुयोगोऽनु चापरः ।।५।। एवं स्वसमयं योऽन्यसमयोऽयमिति ब्रुवे[यात् । अननुयोगस्तस्य स्यात्सम्यगावेदनेऽपरः ।।६।। अथ द्वितीया कथा । प्रान्तग्रामे क्वचित्कश्चिदेकोऽवलगकः पुमान् । साधुविप्रादिवाचं न शृणोत्याश्रयते न वा ।।१।। उपाश्रयं न वा दत्ते मा गाद् धर्मः श्रुतौ मम । माहं दयापरोऽभूवमितीदृग् विश्रुतो जने ।।२।। आजग्मुः साधवस्तत्रऽन्यदाऽयाचनुपाश्रयम् । गोष्ठीजनैः प्रपञ्चार्थ स एवाश्रयदोऽकथि ।।३।। कथितानि च तद्नेहाभिज्ञानान्यथ ते ययुः । दृष्ट्वाश्रयार्थ श्रमणै!चे पृष्टोऽप्यनादरः ।।४।। अथोचे साधुनैकेनाऽसौ चेन स भविष्यति । तेर्वयं वञ्चिता वा स्युः श्रुत्वा तत्पृच्छति स्म सः ।।५।। साधवोऽप्यखिलं तस्य यथातथमचीकथत् । अहो अकार्यमेतेषां साधवो यतापञ्चिताः ।।६।। प्रपञ्चयन्तु मामेते इति ध्यात्वा स चेतसि । उपाश्रयं ददौ तेषामूचिवांश्च यथा मम ।।७।।
धर्मः कदापि नाख्येय ओमित्यूचुश्च साधवः । वर्षाराने गते यातुं प्रश्नयद्भिस्तपोधनः ।।८।। *१. संभविष्यति ।
*********************
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः एकार्थिकानि * अनु. दृष्टान्ताः।
गाथा-१३४
*****
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
K*******
ख्यात्वा धर्म सोऽशक्तोऽप्यकार्यतैकमभिग्रहम् । जीवं सप्तपदीं पश्चाददत्वा मा वधीरिति ।।९।। ययो चौर्याय सोऽन्येधुर्वलितोऽशकुनैः परम् । शनैर्निश्यविशद्रं तद्दिने चाययो स्वसा ।।१०।। तदा च कृत'वेषा सा समं भातृजायया । प्रेक्षां वीक्ष्यागता निद्राक्रान्तैकशयनेऽस्वपीत् ।।११।। स पुमान् वीक्ष्य तत्तादृक् कोपकम्प्ररदच्छदः । 'जार'इत्यसिना हन्ति यावत्तावद् व्रतं स्मृतम् ।।१२।। स्थितः सप्तपदीं पश्चादन्तरेऽत्र स्वसाऽवदत् । हला मे बाधते बाहुः पीलितो मौलिना तव ।।१३।। स्वसारं स स्वरात् ज्ञात्वा दध्यौ चेन्मुनयो न मे । अभिग्रहमदास्य॑स्तदकरिष्ये वधं स्त्रियोः ।।१४।। तत्प्रबन्धात्प्रबुद्धोऽसौ शुद्धधीतमग्रहीत् । अज्ञातेऽननुयोगोऽस्य ज्ञातेऽभूदितरः पुनः ।।१५।। उपनयः प्राग्वत् । अथ तृतीया कथा - एक: कोङ्कणदेशेऽभूद्दारको मृतमातृकः । पिताऽस्याप्नोति नोद्वोढुं सपुत्र इति कन्यकाम् ।।१।। सपुत्रः स गतोऽरण्ये काष्ठान्यानेतुमन्यदा । दध्यौ च मारयाम्येनं येनोद्वोढुं लभेऽबलाम् ।।२।। प्रक्षिप्यकं ततो बाणं तमानेतुं तमादिशत् । गच्छन्त्रपरबाणेन सूनुर्विद्धः स वेध्यवत् ।।३।।
किं मारयसि मां तातेत्यशृण्वन्निव तद्वचः । बाणं पुनरनुक्षिप्यारटन्तं तममारयत् ।।४।। *१. 'तां तादृक्' प छ ।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः
एकार्थिकानि * अनु. दृष्टान्ताः ।
गाथा-१३४
७१
KKKK
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
रक्ष्यमारेऽननुयोगोऽनुयोगो रक्ष्यरक्षणे । स्यातामेतावुपनयेऽसम्यक्सम्यक्प्ररूपणे ।।५।। अथ चतुर्थी । एका चारभटी जज्ञे गर्भिणी नकुली तथा । एकस्यामेव रात्री च ते सुवाते समं सुतौ ।।१।। दध्यो चारभटी मेऽर्भखेलकोऽसौ भविष्यति । तस्यापि बृंहणं क्षीरं पुत्रस्येव ददौ सदा ।।२।। चारभट्याः खण्डयन्त्याः सुतोऽन्तर्मञ्चिका गतः । सर्पणारुह्य सन्दष्टः प्रापदेकोऽपि पञ्चताम् ।।३।। उत्तरन्तं मञ्चिकायाः प्रेक्ष्यारातिमिवोरगम् । नकुलः खण्डशश्चक्रे वालुकमिव तत्क्षणात् ।।४।। ततस्तद्रक्तरक्तास्यस्तदैवागत्य संनिधौ । स्वमातुरिव तन्मातुश्चाटूनि कुरुते स्म सः ।।५।। तया ज्ञातं ममैतेन भक्षितस्तनयोऽन्यथा । अस्यास्यं कथमीदृक् तन्मारितो मुशलेन सः ।।६।। पुत्रमूलं गता साऽथ सर्पदष्टं विलोक्य तम् । नकुलप्रहतं चाहि विषण्णा दुःकृष्कृितानिजात् ।।७।। चारभट्याः पुरा तस्या नानुयोगोऽनु चेतरः । स्यातामेतावुपनयेऽसम्यक्सम्यक्प्ररूपणे ।।८।। अथ पञ्चमी कथा । पुरी द्वारवतीत्यासीद्यस्यां लक्ष्मी: सदाऽवसत् । समग्रभुवनाभोगभ्रमश्रमवशादिव ।।१।।
आ.नि. सामायिकनियुक्तिः एकार्थिकानि अनु. दृष्टान्ताः । गाथा-१३४
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः ७३
**********
***************
अब्ध्यम्भः स्नेहे भूपात्रे वहत्पोतावलीदशे । या रुक्मैकमयीदीपशिखेवाभूत्तटेऽम्बुधेः ||२|| गृह्णातीवाम्बुधिस्तापं शीतवातार्त्तिकम्पनः । हसन्तीमिव मत्वा यां हैमीं केतूमिपाणिभिः । । ३ । । राजाधिराजस्तत्रासीदुपेन्द्रोऽपीन्द्रवद् भुवि । सदा नवं सुमनसां चित्रं मोदमदत्त यत् ॥४॥ ब्रूमः किमस्य कोदण्डं दण्डताण्डवनाद्भुतम् । यस्यैकोऽपि रणे बाणः कुरुते लक्षवेधनम् ।।५।। तत्र श्रीबलदेवस्य नप्ता निषधनन्दनः । नाम्ना सागरचन्द्रोऽभूद्रूपसौभाग्यभाग्यभूः ||६|| द्वारिकावासिनोऽन्यस्य नृपतेः कमलोपमा । दुहिता कमलामेला शतपत्रकृतस्थितिः ।।७।। सोग्रसेननृपापत्यनभः सेनस्य कल्पिता । नारदस्तगृहायातो नि:सन्मानो ययौ क्रुधा ।।८।। सागरेण पुनर्गेहमागतो नारदः स्वयम् । सन्मान्यासनमासीनः पृष्टश्चित्रं किमिक्षितम् ।।९।। सोऽवदत्कमलामेला दृष्टात्रैवातिचित्रकृत् । दत्ता कस्यापि सोऽपृच्छत्तद्योगः स्यात्कथञ्चन ।।१०।। ऋषिर्न वेद्यीत्युक्त्वाऽगात् सागरस्तु पुनः पुनः । आसने शयने पश्यल्लि[ल्लिं] खंस्तामेव वा स्थितः ।।११।।
१. 'शीतवातार्तिकं पुनः ' ख ल । २. स्वीयोम्मि.... छ प ।
अध्यम्भःस्नेहे अब्धेः अम्भः अध्यम्भः तदेव स्नेहो यस्मिन् तद् अध्यम्भः स्नेहम्, तस्मिन् । भूपात्रे भूः एव पात्रम्: भूपात्रम्, तस्मिन् । वहत्पोतावलीदशे- वहताम् पोतानाम् आवली - वहत्पोतावली, सा एव दशा यस्मिन् तद् वहत्पोतावलीदशम्, तस्मिन् । * यदा केतूमि... इति पाठस्तदा तस्यान्वयो हसन्तीमिवेत्यनेन कार्यः । यदा स्वीयोम्मिं... इति पाठस्तदा गृह्णातीवेत्यनेनान्वयः ।
********
आ. नि.
सामायिक
निर्युक्तिः एकार्थिकानि
अनु. दृष्टान्ताः । गाथा - १३४
७३
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
७४
****
अथागात्कमलामेलाप्रासादे नारदो मुनिः । पृष्टस्तयापि सन्मान्याश्चर्यं किञ्चिददृश्यत । ।१२ ।। ऊचे दृष्टमिहाश्चर्यद्वयमत्यन्तमद्भुतम् । रूपं सागरचन्द्रेऽस्ति नभः सेने विरूपिता ।। १३ ।। सारे मूर्च्छिता साऽथ नभः सेने व्यरज्यत । ऋषिराश्वास्य तामाख्यत्सागरस्यापि तन्मनः ।। १४ ।। इष्टः सर्वकुमाराणां स्वजनानां च सागरः । ततस्तदुःखतस्तत्र वाहेऽम्भांसीव तेऽमिलन् ।। १५ ।। शम्बश्च सागरं वीक्ष्य प्रलपन्तं ग्रहात्तवत् । स्थित्वास्य क्रीडया पश्चात् पाणिभ्यां पिदधे दृशौ । । १६ ।। सागरः स्माह कमलामेले ! ज्ञातासि मुच्यताम् । शम्बोऽवक्कमलामेला नाहं तन्मेलकः पुनः ।। १७ ।। अथोचे सागरस्त्वं स्वां प्रतिज्ञां तात ! पूरय । दध्यौ शम्बः स्ववाचैव मयेदं किमुरीकृतम् ।। १८ ।। प्रद्युम्नविद्यया तेऽथ भूत्वा खेचररूपिणः । गत्वोद्याने च शम्बाद्या विवाहाह्नि सुरङ्गया ।।१९।। आनीय कमलामेलां सागरं पर्यणाययत् । नभः सेनो विवोढुं ताम् तद्गृहद्वारि जग्मिवान् ।।२०।। तदा कन्यामदृष्ट्वा तां विलक्षस्तज्जनोऽभवत् । इतस्ततश्च पश्यद्भिर्दृष्टा खेलखगान्तिके ।। २१ । । खेचरान्यायमाकर्ण्य सर्वोघेण ययौ हरिः । युद्धेन विस्मयं नीत्वा विष्णुं शम्बः स्वरूपभाक् ।। २२ ।। पतित्वा पादयोः सर्वं वृत्तमाख्यद्यथातथम् । ददौ तां सागरस्यैव हरिरन्यानबोधयत् ।। २३ ।। खेलखगान्तिके खेचररूपिणामन्तिके ।
******
आ. नि.
सामायिक
निर्युक्तिः
एकाfर्थकानि
अनु. दृष्टान्ताः । गाथा - १३४
७४
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
*******
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
७५
*
अज्ञातेऽननुयोगोऽभूत् ज्ञाते शम्बेऽनु चापरः । एवं भावस्य तो स्यातां प्ररूपणेऽन्यथा तथा ।।२४ ।। अथ षष्ठी। ऊचे जाम्बवती विष्णुं नाथ ! पुत्रस्य नो मया । आलिरालोकितैकाऽपि राजोचे दर्शयिष्यते ।।१।। आभीररूपौ प्रातस्तौ गृहीत्वा तक्रगोलिकाम् । द्वारवत्यामवातीर्णी तक्रविक्रयहेतवे ।।२।। आभीरीं वीक्ष्य शम्बेन प्रोक्ताभ्येहि मया सह । तमन्वेत्यथ सा तक्रं दातुमाभीरकस्तु ताम् ।।३।। प्रविश्यकं देवकुलमाभीरीं शम्ब ऊचिवान् । प्रविशात्र गृहीत्वा ते तक्रमूल्यं ददामि यत् ।।४।। सोचे नाहं प्रविशामि तवात्रस्थैव गोरसम् । दत्वा मूल्यं ग्रहीष्यामि शम्बस्तामित्यथाब्रवीत् ।।५।। प्रवेष्टव्यमिहावश्यं क्रष्टुं पाणिमवाहयत् । आभीरोऽताडयद् यष्ट्या शम्बं विद्वान् विनेयवत् ।।६।। आभीरो वासुदेवोऽभूजाम्बवत्यपरा तत: । दृष्ट्वा शम्बः पलायिष्ट त्रपया पिहिताननः ।।७।। आहूतः स द्वितीयेऽह्नि घटयन्नेति कीलकम् । जोत्कृतो हरिरप्राक्षीत्किमेतद्वत्स ! घट्यते ।।८।। ऊचे ह्यस्तनवा कृन्मुखे खोटाय कीलकः । प्रागिवोपनयः स्थाप्योऽनुयोगाननुयोगयोः ।।९।। इति शम्बसाहसकथा । अथ सप्तमी - अगाधं मगधेष्वस्ति श्रीराजगृहपत्तनम् । स्वर्ग वार्त्तममन्यन्त पथिकाः प्रेक्ष्य यत्कलाम्।।१।।
********
準準準準準準準準準準準準準準準準
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः एकार्थिकानि अनु. दृष्टान्ताः। गाथा-१३४
७५
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
KK
*
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
७६
*
*
अत्यद्भुतगुणश्रेणिः श्रेणिकस्तत्र भूपतिः । तत्पत्नी चिल्लणादेवी देवीव भुवमागता ।।२।। श्रीवीरजिनमानम्य माघमासे परेद्यवि । चिल्लणा सायमायान्ती शीते स्फीते प्रपातुके ।।३।। अनावृत्ताङ्गमद्राक्षीत् प्रतिमास्थं महामुनिम् । रात्रौ तस्याश्च सुप्तायाः पाणिरासीदनावृतः ।।४।। शीतातें चेतितं तत्र ततोऽन्तः स निवेशितः । *तस्य शेत्येन निःशेषं शीतार्त्तमभवद्वपुः ।।५।। पश्चात्तयोक्तं तादृग् स भविष्यत्यधुना कथम् । तच्छ्रुत्वा श्रेणिको दध्योऽसोऽस्याः साङ्केतिकः पुमान् ।।६।। प्रगे राज्ञाऽभयोऽभाणि ज्वालयान्तःपुरं द्रुतम् । स्वयं ययौ प्रभुं नन्तुं हस्तिवेश्माऽभयोऽदहत् ।।७।। श्रेणिकः प्रभुमप्राक्षीचिल्लणा सत्यसत्युत । स्वामिनोक्तं सती शीघ्रं ववले मा ज्वलीदिति ।।८।। आगच्छन्नभयः पृष्टो ज्वालितं ज्वालितं प्रभो! । तत्र त्वं प्राविशः किं न स प्रत्यूचे व्रतार्थ्यहम् ।।९।। प्रव्रजेति रुषा प्रोक्तः स गत्वा व्रतमग्रहीत् । श्रेणिको यावदग्रेऽगात् तावदन्तःपुरे शिवम् ।।१०।। चिल्लणायां श्रेणिकस्याननुयोगेतरौ तथा । एवमत्राऽपि याथात्म्यायाथात्म्यावेदनेन तो ।।११।। उक्तः सप्रतिपक्षोऽनुयोगः । नियोगोऽप्येवं वाच्यः ।।१३४।। *प्रागुक्तभाषादिस्वरूपमाह - कटे पत्थे 'चित्ते "सिरिघरए पोंड देसिए चेव । भासगविभासए वा वित्तीकरणे य आहरणा ।।१३५।। 'चितिण संवेदने' (१८२६ हैमधातुपाठे) । * तस्य - पाणेरित्यर्थः । + (१३१) गाथायामुक्तम् ।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः एकार्थिकानि अनु. दृष्टान्ताः । गाथा-१३५
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
७७
आवश्यक- * काष्ठं पुस्तं-लेप्यकर्म चित्रं श्रीगृह-भाण्डागारं पोण्डं-पद्मं देशिक: - पान्थः । एतानि षट् भाषकविभाषकव्यक्तिकरोदाहरणानि । तत्र * नियुक्तिः काष्ठे-पुस्ते चित्रे च एक आकारमात्रं करोति । द्वितीयः स्थूलावयवनिःप[ष्पत्तिम्, तृतीयः सर्वाङ्गोपाङ्गाद्यवयवनिष्पत्तिम् । श्रीगृहे * श्रीतिलका- * कश्चिद्रत्नानां भाजनं वेत्ति, अन्यस्तेषां जाति प्रमाणं च, अपरस्तु तद्गुणागुणान् । पद्मं यथा ईषद्भिनं विकसितं च । पथिकः पन्थानं पृष्टः, * चार्यलघुवृत्तिःएको दिग्मात्रमेवाख्याति, द्वितीयो मार्गस्थग्रामनगरादिभेदेन, तृतीयस्तदुत्थगुणदोषभेदेन, एवं काष्ठादिकल्पं सामायिकसूत्रम्, तस्य भाषक:
* स्थूलमर्थमात्रमभिधत्ते यथा समभावः सामायिकमिति । विभाषकस्तु तस्यैवानेकधार्थं वक्ति । व्यक्तिकरः पुनर्निरवशेष* व्युत्पत्त्यतिचारानतिचारफलादिभेदभिन्नमर्थं भाषते । एवं षड्दृष्टान्तेषु दार्टान्तिकयोजना । एवं विभाग उक्तः ।।१३५ ।। इदानी द्वारविधिं * सनयविधि प्राप्तावसरं मुक्त्वा व्याख्यानविधिमाह -
गोणी चंदनकंथा चेडीओ सावए बहिर गोहे । टंकणओ ववहारो पडिवक्खो आयरियसीसे ।।१३६।। आदौ गोक्रायकदृष्टान्तं - नगरे क्वापि केनापि धूर्त्तस्यैकस्य गौः सरुक् । नोत्थातुमप्यलं क्रीतासीनैवैति न तद्गृहम् ।।१।। स विक्रीणाति तां क्रेता बदन्ति क्रायका इदम् । गत्यादिकं विलोक्यैतां ऋष्यामो नान्यथा वयम् ।।२।। स बभाषे निविष्टेव मयाप्यात्तेति भाति चेत् । तद्यूयमपि गृह्णीध्वमेवमेव स्थितामिमाम् ।।३।।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः व्याख्यान
विधिः
दृष्टान्ताः
।
गाथा१३६
७७
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
७८
準準準準準準準準準準準準準
एवं पृष्टो य आचार्यः प्रत्युक्तिं दातुमक्षमः । वक्ति श्रुतं मयाप्येवं शिष्याः ! शृणुत तत्तथा ।।४।। न तस्य पार्श्वे श्रोतव्यं मिथ्यात्वायार्थसंशयः । य: सर्वप्रश्ननिनेण्णेता श्रोतव्यं तत्सकाशतः ।।५।। दातुं योग्यः श्रुतं शिष्यो नाद्यगोक्रायकोपमः । द्वितीय इव गोक्रेता स्याद्योग्यः सुविचारकः ।।६।। अथ चन्दनकन्था - सौधर्मेन्द्रः सुधर्मायामासीनो दिविषत्पुरः । द्वारिकाधिपकृष्णस्य कुरुते गुणकीर्तनम् ।।१।। अहो पुंसामुत्तमानां गुणः कस्यापि नागुणान् । यदृहन्ति न युध्यन्तेऽधमयुद्धेन जातुचित् ।।२।। अश्रद्धानस्तत्रैकोऽभ्यागादसहनः सुरः । श्रीनेमि वासुदेवोऽपि व्रजन्नस्त्यभिवन्दितुम् ।।३।। अन्तरा मृतकं श्यामश्वानं सद्दन्तपङ्क्तिकम् । व्यधाद् दुर्गन्धं येनाभूल्लोकः सर्वो जुगुप्सकः ।।४।। बभाषे वीक्ष्य तं विष्णुरहो दन्ताः सिताः शुनः । दध्यो सुरस्तदाकर्ण्य गुणग्राही स्फुटं हरिः ।।५।। हत्वाऽश्वरत्नं कृष्णस्याऽश्वहारीवाथ सोऽगमत् । मन्दुरापालको ज्ञात्वा पूत्कृतं कृतवान्मुहुः ।।६।। ततो नृपाः कुमाराश्च यादवानां दधाविरे । हतविप्रहताः कृत्वा निर्धाट्यन्ते स्म तेन ते ।।७।। एत्य विष्णुस्तमूचेऽथ मा स्म मे रे ! हरिं हर । देवोऽवादीगृहाणाऽश्वं निर्जित्य समरेण माम् ।।८।।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः व्याख्यानविधिः
दृष्टान्ताः । गाथा१३६
k*************
XXX
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
१RRX*
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
७९
* . विष्णुर्जगाद योत्स्येऽहं हस्त्यश्वरथभाग्भव । दोर्युद्धाद्यैर्वा ढोकस्व स न्यषेधदिमा युधः ।।९।।
ऊचेऽधिष्ठानयुद्धं नो स्यादुवाचाथ केशवः । निर्जितोऽहं हराश्वं मे युध्ये नाधमया युधा ।।१०।। ततो हृष्टः सुरोऽवादीद्वरं वृणु नरोत्तम ! । अशिवोपशमां भेरी देहीत्याह स्म केशवः ।।११।। तेन दत्ताथ सा षट्षण्मासान्ते वाद्यते पुरि । शब्दं शृणोति यस्तस्याः षण्मासावधि तस्य च ।।१२।। न भवन्ति नवा रोगाः शाम्यन्त्यग्रेतनाः पुनः । तत्रान्यदागादागन्तुरतिदाहज्वरातुरः ।।१३।। भेरीपालं बभाणैवं द्रव्यलक्षं गृहाण मे । गोशीर्षचन्दनपलमितो मे देहि सोऽप्यदात् ।।१४।। अन्यश्रीखण्डखण्डेन विबरं तमपूरयत् । एवमन्यान्यलोकस्य सा कन्थाऽकारि यच्छता ।।१५।। केशवेनाशिवेऽन्येधुदिता सेषदध्वनत् । या पुरा ध्वनयामास वादिता सकलां पुरीम् ।।१६।। विष्णुनालोकिता साथ दृष्टा कन्थीकृताऽखिला । स भेरीपालको लुब्धः कोशहारीव संहतः ।।१७।। आराध्याष्टमभक्तेन भेरी लेभेऽपरामरात् । अन्यस्तत्पालकश्चक्रे स तां रक्षन्नपूज्यत ।।१८।। एवं चन्दनकन्थावत् शिष्यः परमतादिभिः । कुर्याद्विमित्र्य सूत्रार्थो योग्यः स्यान श्रुताय सः ।।१९।।
न कन्थीकृतसूत्रार्थो योग्यो भवति भाषितुम् । अविनाशितसूत्रार्थाः शिष्याचार्याः स्युरुत्तमाः ।।२०।। १. भेरी प. प. । आगन्तुः अतिथिः ।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः व्याख्यानविधिः दृष्टान्ताः । गाथा-१३६
%%%%%**
*****
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
८०
तिलकं भूमिभामिन्या वसन्तपुरपत्तनम् । मुक्तामयं स्फुरवृत्तं सद्गुणाधारबन्धुरम् ।।१।। जूर्णश्रेष्ठितनूजाया नवश्रेष्ठितनूजया । प्रीतिरास्ते बहिरमन्तश्च स्वतिरस्कृतेः ।।२।। अन्यदा ते गते मङ्गु नवश्रेष्ठिसुता ततः । सर्वाङ्गीणमलङ्कार तीरे मुक्त्वाविशनदीम् ।।३।। जूर्णश्रेष्ठिसुता सर्वं तश्चादाय पलायत । वारितापि गृहे गत्वा मातापित्रोद्यवेदयत् ।।४।। नवश्रेष्ठिसुता स्नात्वा गत्वा पित्रोरचीकथत् । तैर्मागितं न तेऽयच्छन्नस्माकमिति वादिनः ।।५।। वादो राजकुलेऽथाभूत्रास्ति साक्षी तयोस्ततः । नियुक्तैर्जूर्णसूरूचे चेत्तेऽदः परिधेहि तत् ।।६।। जूर्णश्रेष्ठिसुताऽथाऽज्ञा हस्ते यत्तत्पदेऽकरोत् । विज्ञातं तैरिदं नास्या अन्योचे त्वमलङ्करु ।।७।। साथ सर्वमलञ्चक्रे यथास्थानं सुरीतिकम् । मोचिता साऽमुचद् द्राक्तख़तमस्या इदं ततः ।।८।। आच्छिद्य तमलङ्कारं जूर्णश्रेष्ठी स दण्डितः । पुत्र्याश्चावर्णवादोऽभूद् द्वितीयाया पुनर्यशः ।।९।। व्यत्ययेनैवमाचार्यः कुर्वाणोऽर्थप्ररूपणाम् । दण्ड्यते भवदण्डेन श्रोतव्यं तस्य नान्तिके ।।१०।। यथास्थं यः पुनर्बते श्रोतव्यं तस्य पार्श्वतः । शिष्योऽप्येवंविधो योग्यः श्रुतदानाय नापरः ।।११।। ग्रन्था० १००० । श्रावकोदाहरणं प्राग्वत् । उपसंहारस्त्वयं
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः व्याख्यान
विधिः
************
दृष्टान्ताः । गाथा-१३६
o
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
यो न जानाति सूत्रार्थो चिरंपरिचितावपि । श्राद्धः प्रियामिव स्वां स योग्यः शिष्यो गुरुश्च न ।।१।। बधिरदृष्टान्तोऽपि प्राग्वत् । उपनयश्चायंयोऽन्यत्पृष्टोऽन्यदाचष्टे गुरुर्बधिरवन्न सः । न स शिष्योऽपि वा योऽन्यत् श्रुत्वाऽन्यदनुभाषते ।।२।। ग्राम्यगोहनिदर्शनमपि प्राग्वत् । उपसंहतिश्चेयं - अविमृष्टमसम्बद्धं यः स्थानानुचितं वचः । ब्रूते न स गुरुर्नो वा शिष्यो योग्यत्वभाजनम् ।।३।। *टङ्कणव्यवहारोदाहरणं - इहोत्तरापथे म्लेच्छाष्टङ्कणा दक्षिणापथात् । गृह्णन्त्यायातवस्तूनि मिथो भाषां न जानते ।। तत एके पण्यपुञ्ज मुञ्चन्त्यन्ये च काञ्चनम् । इच्छापूर्ती च गृह्णन्ति न गृह्णन्त्यन्यथा पुनः ।२। एषामिष्टः प्रतीष्टश्च व्यवहारो यथा तथा । योग्यः पृष्टोऽन्तिषद्वाधं यावदुत्तरदो गुरुः ।। इह गवादिदृष्टान्तेषु आद्यपक्षादपरः प्रतिपक्षः । स चाचार्यशिष्ययोयोजित एव ।।१३६ ।। पुनर्विशेषतः शिष्यदोषगुणानाह -
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः व्याख्यानविधिः दृष्टान्ताः ।
गाथा-१३६
८१
. वचनाननुयोगे ग्रामेयकदृष्टान्तवत् (गाथा १३३) * टङ्कणः - म्लेच्छः । + टङ्कणनामानो म्लेच्छाः ।
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- कस्स न होई वेसो अणब्भुवगओ य निरुवगारी य । अप्पच्छंदमईओ पट्ठियओ गंतुकामो य ।।१३७।।। नियुक्तिः
विणओणएहिं पंजलिउडेहिं छंदमणुयत्तमाणेहिं । आराहिओ गुरुजणो सुयं लहुं बहुविहं देइ ।।१३८।। श्रीतिलका
आ. नि. चार्यलघुवृत्तिः कस्य न भवति 'द्वेष्यः' अप्रितिकरः, 'अनभ्युपगतः' अस्वीकृतश्रुताद्युपसंपत् निरुपकारी च, 'आत्मच्छन्दमतिक' स्वाभिप्रायकार्यकारी, *
सामायिक* 'प्रस्थितकः' सदैव कृतप्रस्थान एव, 'गन्तुकामः' 'अमुकग्रन्थसमाप्तौ यास्यामीति वादी, अयोग्यः शिष्यः । दोषानुक्त्वा गुणाः कथ्यन्ते-*
नियुक्तिः विनयावनतैः कृतप्राञ्जलिभिः 'छन्दो' गुर्वाभिप्रायस्तदनुवर्तिभिः शिष्यैराराधितो गुरुजनः, 'श्रुतं' सूत्रार्थरूपं 'लघु'-शीघ्रं 'बहुविधं'*
व्याख्यान* अनेकप्रकारं ददाति ।।१३७-१३८ ।। दृष्टान्तैः शिष्यपरीक्षामाह -
सेलघण-कुडग-चालणि-परिपूणग-हंस-महिस-मेसेय ।मसग-जलूय-बिराली-जाहग-गो-भेरि-आभेरी ।।१३९।।* शिष्यपरीक्षायां एतानि शिष्यस्य योग्यायोग्यत्वाभिधायीन्युदाहरणानि ।
दृष्टान्ताः । चरितं कल्पितं चेह द्विधोदाहरणं मतम् । अर्थानां सिद्धिमाधातुमोदनस्य यथेन्धनम् ।। तत्रेदं कल्पितं -
गाथामुद्गशैलो मुद्गमानः पुष्करावर्त्तको घनः । जम्बुद्वीपप्रमाणोऽसौ नारदः कलिकृत् तयोः ।।१।।
१३७-१३९ स मुद्गशैलमित्यूचे त्वद्गुणग्रहणे घनः । वक्तीत्थं द्रावयाम्येनमेकयाऽप्याशु धारया ।।२।।
विधिः
८२
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः ८३
***********
**************
तच्छ्रुत्वा स्माह शैलोऽपि तीम्यते चेदनेन मे । तिलतुषत्रिभागोऽपि नामाऽपि न वहामि तत् ।।३।। तदुक्तं स घनस्याह रुष्टः सर्वादरेण सः । युगप्रमाणधाराभिः प्रारेभे वर्षितुं ततः । । ४ । ।
वृष्टिं विधाय सप्ताहं द्रुतं मत्वा तमस्थित । पानीयेऽपसृतेऽत्यन्तं स दीप्रः प्रोज्ज्वलोऽभवत् ।।५।। मेघं हास्याय जो लज्जितोऽगात् घनस्ततः । एवमेव भवेत्कोऽपि मुद्गशैलसमोऽन्तिषत् ।। ६ ।। आचार्यः पुष्करावर्त्तवद्गर्जन् कोऽप्यथागतः । शिष्यं महामूर्खमपि ग्राहयिष्याम्यहं श्रुतम् ।।७।। यतः - आचार्यस्यैव तज्जाड्यं यच्छिष्यो नावबुध्यते । गावो गोपालकेनेव कुतीर्थेनावतारिताः ।।८।। ततः पाठयितुं सोऽथारेभे तं नाऽशकत्परम् । ततोऽगाल्लज्जयाचार्यो नेदृशस्य प्रदीयते ।। ९ ।। तत्पाठनेऽपवादः स्यादाचार्यस्य श्रुतस्य च । सूत्रार्थहानिः सर्वेषां वन्ध्या पुष्टाप्यदुग्धदा ।।१०।। लुठत्यम्भो न कृष्णोर्व्यां द्रोणमेघेऽपि वर्षति । शक्ते ग्रहीतुं धर्तुं च शिष्ये दातव्यमीदृशे ।। ११ । । अथ कुटदृष्टान्तः -
कुटा द्विधा नवा जूर्णास्तेऽप्यभावितभाविताः । तत्रैकेऽगुरुपुष्पाद्यैरपरे लसुनादिभिः । । १ । ।
१. 'विज्ञाय तं स्थितः ' ल । २. 'तत्पाठने प्रवादः' ल ल ख छप, प • कुटाः = घटाः ।
*****
21/11/
आ. नि. सामायिकनिर्युक्तिः
व्याख्यानविधि: शिष्यपरीक्षायां
दृष्टान्ताः । गाथा१३९
८३
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
KXXX
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
आ. नि.
८४
तेऽप्यवाम्याश्च वाम्याश्च तत्र जूर्णा नवा अपि । प्रशस्तभाविता वाम्या ये चाप्रशस्तभाविताः ।।२।। अवाम्याः सुन्दरा नैते विपर्यस्तास्तु सुन्दराः । नवा वाप्यथवा जूर्णाः सुन्दरा येत्वभाविताः ।।३।। एवं शिष्या नवा जूर्णा अवाम्या जिनभाविताः । कुमतैर्भाविता वाम्याः सुन्दरास्ते न चेतरे ।।४।। अभावितास्तथा शिष्या द्विविधा अपि सुन्दराः । कुटाश्चतुर्विधा यद्वा खण्डकण्ठा अकण्ठकाः ।।५।। अधश्छिद्राश्च पूर्णाङ्गाः शिष्या अपि तथैव च । श्रुतं पानीयवत् खण्डे पार्श्वनैकेन गच्छति ।।६।। किञ्चिन्यूनमकण्ठे च छिद्रे गलति चाखिलम् । पूर्णो धरति निःशेष योग्यः स इह नापरे ।।७।। चालनीदृष्टान्त: - जलं गलति चालिन्यां क्षिप्यमाणमपि क्षणात् । यथा तथैव सूत्रार्थो यस्यासो चालनीसमः ।।१।। अथ परिपूणकोदाहरणं - परिपूणकेनाऽऽभीयों गालयन्ति घृतं किल । स च धत्ते कचवरं घृतमुज्झति निर्मलम् ।।१।।
एवं व्याख्यादौ यो दोषानादत्ते मुञ्चते गुणान् । अयोग्य एव शिष्यः स परिपूणकसत्रिभः ।।२।। *१. चालिन्या ख ल, ल, चालिन्याः प. प. । . परिपूणकः - घृतक्षीरगालनम्, सुगृहाभिधचटकाकुलायो (सुगृहाया नीडः) वा ।
सामायिकनियुक्तिः व्याख्यान
विधिः शिष्यपरीक्षायां दृष्टान्ताः । गाथा-१३९ ८४
KXXX
*****
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
***
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः *
८५
निर्दोषेऽर्हन्मते दोषाः किं भवेयुः कदाचन । एवंविधायां शङ्कायामिदमत्रोत्तरं पुरः ।।३।। सन्ति नाहन्मते दोषः सर्वज्ञेन प्रभाषणात् । वक्तर्यनुपयुक्ते तु कुपात्रे वा भवन्ति ते ।।४।। अथ हंसः - अम्लत्वेन रसज्ञाया मिश्रयोः क्षीरनीरयोः । विवेच्यापिबति क्षीरं नीरं हंसो विमुञ्चति ।।१।। एवं दोषान् सुशिष्योऽप्यनुपयुक्तोक्तिजान् गुरोः । प्रोज्यादत्ते गुणानेव योग्यः सूत्रार्थयोः स तु ।।२।। अथ महिषः - विलोड्य महिषोऽपेयं स्वान्ययो: कुरुते पयः । विकथाविग्रहप्रश्नैस्तथा शिष्योऽग्रहं श्रुतम् ।।१।।। अथ मेष: - गोपदेऽपि पिबेन्मेष: पयः सूक्ष्ममुखो यथा । कलुषीकुरुते नैवं सुशिष्योऽपि श्रुतं तथा ।।१।। अथ मशक: त्याज्यः शिष्योऽपि जात्याद्यैर्गुरुं मशकवत्तुदन् ।। अथ जलौका: -
「準準準準準準準準準業藥藥藥華藥華藥業業準準準準準準準準準準
__ आ. नि. सामायिकनियुक्तिः व्याख्यान
विधिः
*शिष्यपरीक्षायां
दृष्टान्ताः । गाथा-१३९
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
८६
*******
**********
पिबत्पीडं जलौका यथा शिष्यः श्रुतं तथा । । १ ।
अथ बिडाली -
• छर्दित्वा भुवि मार्जारी यथा पिबति गोरसम् । सभोत्थितान्तिकेऽधीयन् दुर्विनीतोऽन्तिषत्तथा । । १ । । अथ *जाहकः -
स्तोकं स्तोकं पयः पीत्वा जाहको लेढि पार्श्वतः । एवं परिचितं कृत्वा सुशिष्यः पृच्छति श्रुतम् ।।१।। अथ गौः -
चतुर्णा चरणानां गां धर्मार्थी कोऽपि दत्तवान् । परिपाट्या दुहन्तस्ते सर्वेऽप्येवमचिन्तयन् ।।१।। दोहकः प्रथमो दध्यावद्यैवास्याः पयो मम । द्वितीयस्य तु कल्ये तत्किं मे दत्तैस्तृणादिभिः ||२|| न दत्तं तेन गोः किञ्चिदेवमन्येऽप्यदुर्न च । गौर्मृताऽवर्णवादोऽभूत्तेषामन्योऽप्यदान्न गाम् ।।३।। धेनुमन्ये पुनर्लब्ध्वा दोहं दोहं सदाऽपुषन् । तेषां न हत्या नावर्णो गोलाभोऽभूत् पुनः पुनः ।।४।।
सभोत्थितान्तिके व्याख्यानादुत्थितेभ्यः केभ्यः शृणोति, न तु साक्षाद् गुरुसमीप इत्यर्थः । * जाहकः बिडालः । + चरणाः चतुर्वेदपारगामिविप्राः ।
*****
आ. नि.
सामायिक
निर्युक्तिः
व्याख्यान
विधिः शिष्यपरीक्षायां
दृष्टान्ताः ।
गाथा - १३९
८६
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
८७
非罪準準準準詳業準譯
*
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः
एवं शिष्याः प्रतीच्छा वा वैयावृत्यकरा गुरोः । सुखप्राप्यं श्रुतं तेषामन्येषां दुर्लभं पुनः ।।५।। भेर्युदाहरणं पूर्ववत् । अथाभीरी - आभीरमिथुनं ग्रामाद्धृत्वा घृतघटेरनः । विक्रेतुं नगरे क्वापि जगामापणवीथिकाम् ।।१।। घटानुत्तार्यमाणांश्चाधःस्थाभीरी प्रतीच्छति । आभीरः शकटान्तःस्थोऽर्पयनस्ति क्रमेण च ।।२।। तदा चानुपयुक्तत्वादपणे ग्रहणेऽपि वा । अन्तराले घटो भग्न आभीरी स्माह तं रुषा ।।३।। आभीरादृष्टकल्याण ! किं पश्यस्यन्यतोऽन्यतः । भङ्क्त्वा घटं निविष्टोऽसि तभूली भक्षयाधुना ।।४।। स उवाच त्वया पापे ! पौरेषु क्षिप्तचक्षुषा । जगृहे न घटः सम्यक्ततो भग्नस्त्वदग्रतः ।।५।। एवं विवदमानौ तौ रटन्तौ राटिमुश्चकैः । मुष्टामुष्टि केशाकेशि दण्डादण्डि च चक्रतुः ।।६।। विवादे च तयोरेवमन्यदप्युज्झितं घृतम् । उत्सूरे व्रजतोश्चाथ सर्वं चौरैरगृह्यत ।।७।। एवं शिष्योऽप्यधीयानः स कूटं शिक्षितो वदेत् । युष्माभिरेव व्याख्यातमेवमित्थं कलिर्भवेत् ।।८।। एवमाभीरमिथुनस्यान्यस्य पतिते घटे । त्वरितं त्वरितं द्वाभ्यां जगृहे कर्परघृतम् ।।९।। किञ्चिद्गतमथाभीरोऽवग् मया सुष्टु नार्पितम् । आभीर्याह मया सुष्ठ नाददे नाभवत्कलिः ।।१०।। • अनस् - शकटः ।
व्याख्यान* विधिः
* शिष्यपरीक्षायां
दृष्टान्ताः । गाथा-१३९
८७
******
装带紧紧紧
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
८८
*****
दत्तं मया दुष्ठु मयात्तमिति वादिनोः । मा कूटं जल्पेत्युक्तेऽपि कलिर्नाचार्यशिष्ययोः ।। ११ । ।
यद्वाभीरो वेत्ति धारा मास्यत्येतावती घटे । तथाचार्योऽपि शिष्यं वेत्तीयदालापकक्षमम् ।।१२।।
उक्त व्याख्यानविधिः ।। १३९ ।। प्राग् मुक्तं द्वारविधिं सनयविधिं सम्प्रत्याह
उद्देसे निद्देसे य निगमे खित्तकालपुरिसे य । कारणपचयलक्खणनए समोआरर्णाणुम । । १४० ।।
कि कैइविहं कस्स कहिं केसु कह केचिरं हवइ कालं । " कइ संतर मविरहियं भवागरिस फासण निरुत्ती । । १४१ । । [द्वारगाथा]
T
उद्देशः सामान्याभिधानं अध्ययनम् । निर्देशो विशेषाभिधानं सामायिकम् । निर्गमः कुत एतन्निर्गतम् । क्षेत्र-क्व क्षेत्रे । कालः कस्मिन्काले । पुरुषः कुतः पुरुषात् । कारणं गौतमादयः किमिति शृण्वन्ति । प्रत्ययः केन भगवतेदमुपदिष्टं को वा गणधराणां श्रवणे प्रत्ययः । लक्षणं श्रद्धानादि । नया नैगमाद्याः । समवतरणं नयानां यत्र सम्भवति । अनुमतं कस्य व्यवहारादेः किमनुमतं सामायिकम् । "किं कतिविधं "कस्य "क्व "केषु "कथं "कियचिरं भवति कालम् । "कियन्तः सामायिकप्रतिपत्तारः पूर्वप्रतिपन्ना वा । सान्तरं सहान्तरेण वर्तते इति सान्तरम्, तत्र किमन्तरमिति वाच्यम् । अविरहितं अविरहेण कियन्तं कालं प्रतिपद्यते । भवा इति कियतो भवानुत्कृष्टतस्तदवाप्यते । आकर्षः एकानेकभवेषु तद्ग्रहणौनि ।। स्पर्शना कियत् क्षेत्रं सामायिकवन्तः स्पृशन्ति । निश्चिता
आ. नि.
सामायिक
निर्युक्तिः द्वारविधिः
सनयविधिः ।
गाथा १४०-१४१
८८
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
E華華華華華華
準準準準準準業業業
८९
आवश्यक- उक्तिनिरुक्तिः वक्तव्येति सर्वत्र योज्यमिति द्वारगाथाद्वयसमुदायार्थः ।।१४०-१४१।। अवयवार्थमाह - नियुक्तिः नाम ठवणा दविए खित्ते काले समास उद्देसे । उद्देसुद्देसम्मि य भावम्मि य होइ अट्ठमओ ।।१४२।।
आ. नि. श्रीतिलका- * तत्र नामोद्देशो यस्याध्ययनांशादेरुद्देश इति नाम क्रियते । 'उद्देश' इत्यक्षरन्यासः स्थापनोद्देशः । अविशेषितं द्रव्यं द्रव्योद्देशः । *
सामायिकबायलघुवृत्तिः * अविशेषितं क्षेत्रं क्षेत्रोद्देशः । अविशेषितः कालः कालोद्देशः । अविशेषितः सिद्धान्तः इति समासोद्देशः । अयं कोऽप्युद्देश इति सामान्येन *
नियुक्तिः * वचनं उद्देशोद्देशः कोऽप्ययं भाव इति भावोद्देशोऽष्टमकः ।।१४२।। एवमेव निर्देशोऽप्यष्टविध इत्याह -
द्वारविधिः * एमेव य निद्देसो अट्ठविहो सोऽवि होइ नायब्बो । अविसेसियमुद्देसो विसेसिओ होइ निद्देसो ।।१४३।।
सनयविधिः। * अविशेषित उद्देशः, विशेषितस्तु निर्देशः । स चायं विशेषः । नामनिर्देशो जिनभद्र इति । स्थापनानिर्देशो 'निर्देश' इत्यक्षरन्यासः । *
गाथा*द्रव्यनिर्देशः सुवर्णमिति । क्षेत्रनिर्देशो भरतक्षेत्रम् । कालनिर्देशः समयावलिकादिः । समासनिर्देशः आचाराङ्गम् । उद्देशनिर्देश: * १४२-१४४ *शस्त्रपरिज्ञादेः प्रथमोऽयं द्वितीयो वा उद्देशः । भावनिर्देश: औदयिकादिः । इह समासोद्देश-निर्देशाभ्यामधिकारः । अध्ययनमिति * समासोद्देशः । सामायिकमिति समासनिर्देशः ।।१४३।। इह को नयः किमिच्छतीत्याह - * दुविहंपि नेगमनओ निद्दिष्टुं संगहो य ववहारो । निद्देसयमुज्जुसुओ उभयसरिच्छं च सहस्स ।।१४४।।
'द्विविधमपि' सामायिकं नपुंसकलिङ्गं त्रिलिङ्गं च निर्देश्यवशानिर्देशकवशाच्च । निर्देश्यं सामायिकं अर्थरूपं रूढितो नपुंसकमिति .
華擎
準罪举藥華藥業
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
********
आवश्यक- *तद्वशान्नपुंसकलिङ्गम् । निर्देशक: सामायिकस्य स्त्रीपुंनपुंसकरूपः, तद्वशात्त्रिलिङ्गतां च मन्यते नैगमनयः । निर्दिष्टं रूढितो नपुंसकत्वेन * नियुक्तिः
* प्राप्तनिर्देशं सामायिकं सङ्ग्रहो व्यवहारश्च मन्येते । निर्देशकस्य त्रिरूपत्वात् त्रिलिङ्गतामपि निर्देशमृजुसूत्रः । सामायिकस्य यो यदा * श्रीतिलका- * पुमान्स्त्रीनपुंसको वा निर्देशकस्तदा तल्लिङ्गतां मन्यते । उभयसदृक्षं निर्देश्यनिर्देशकसदृशम् । निर्देश्यं रूढितः सामायिकार्थरूपं है चार्यलघुवृत्तिः * नपुंसकम् । निर्देशकाः पुंस्त्रीनपुंसकास्तद्विज्ञानानन्यत्वेन तन्मयत्वात्तद्रूपा एव । ततो निर्देश्यनिर्देशकयोरुभयोः सदृशत्वात् सामायिकस्य ।
आ. नि. ९०
*नपुंसकलिङ्गनिर्देश एवेति शब्दनयस्य मतम् । तच्चैकैकनयमतं न प्रमाणं समुदितानि तु प्रमाणम् ।।१४४।। निर्गमनिक्षेपमाह - सामायिक * नामं ठवणा दविए खित्ते काले तहेव भावे य । एसो उ निग्गमस्सा निक्खेवो छविहो होइ ।।१४५।।
नियुक्तिः * नामस्थापने प्राग्वत् । पृथिव्यादेरङ्करादिद्रव्यस्य निर्गमो द्रव्यनिर्गमः । महतः क्षेत्रस्य मध्यात् दानार्थं क्षेत्रखण्डस्य निर्गमः क्षेत्रनिर्गमः, *
द्वारविधिः
सनयविधिः * क्षेत्रे वा यत्र निर्गमो व्याख्यायते । सार्धवर्षद्वयादधिकमासस्य निर्गमः कालनिर्गमः, यत्र वा काले निर्गमो व्याख्यायते ।
* निर्गमनिक्षेपः । * गुरूपदेशादेरौपशमिकादिभावस्य निर्गमो भावनिर्गमः । एष षड्विधो निर्गमनिक्षेपः । इह च द्रव्यं श्रीवीरः, क्षेत्रं महसेनवनम्, काल: *'
गाथा-१४५ *प्रथमपौरुषीरूपः, तत्र सामायिकस्य निर्गमः । इह श्रीवीरस्यैव प्रथमं मिथ्यात्वानिर्गममाह - "जह मिच्छत्ततमाओ विणिग्गओ जह य केवलं
पत्तो । जह य पयासियमेयं सामाइयं तह पवक्खामि ।।१।।प्र] स्पष्टा ।।१४५।। आदौ श्रीवीरस्यैव प्रथमसम्यक्त्वलाभमाह - १. निर्देशकमृजुसूत्रः प छ ल ख निर्देशक प,। . अन्यकर्तृकीयं गाथा प्रक्षिप्ता ।
準準準準準準準準準準準準準準準準:
KXXX
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
KEE***
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
आ. नि.
पंथं किर देसित्ता साहूणं अडविविप्पणट्ठाणं । सम्मत्तपढमलंभो बोद्धव्वो वद्धमाणस्स ।।१४६।। पन्थानं किल देशयित्वा साधूनामटवीविप्रणष्टानाम्, तत्सकाशात्सम्यक्त्वप्रथमलाभो बोधव्यो वर्धमानस्य । अवयवार्थ: कथातो ज्ञेयः -* अस्मित्रेवादिमद्वीपे विदेहे मेरुपश्चिमे । महावप्रोऽस्ति विजयः पुरी तत्र जयन्तिका ।।१।। तत्रासीत् त्रासितारातिर्धात्रीशः शत्रुमर्दनः । आश्चर्यं यत्प्रतापाको विकाशयति कौमुदम् ।।२।। तस्य पृथ्वीप्रतिष्ठाने ग्रामेऽभूद् ग्रामचिन्तकः । नयसारो यथार्थाख्यः प्रकृत्यैव हि भद्रकः ।।३।। सोऽन्येद्युः पार्थिवादेशादादायानांस्यनेकशः । सपाथेयोऽगमञ्चारुदारुहेतोर्महाटवीम् ।।४।। वृक्षेषु छेद्यमानेषु भुक्तिकाले तरोस्तले । कृत्वा रसवती भृत्यैर्नयसारस्य ढौकिता ।।५।। अतिथिः कोऽपि यद्येति दर्शनी पथिकोऽथवा । भुज्यते भोजयित्वा तं प्रेक्षते स्म दिशोऽथ सः ।।६।। इतश्च साधवः श्रान्ताः क्षुत्तृषार्ताः समाययुः । दध्यौ धन्योऽहमिति स यदेतेऽतिथयोऽभवन् ।।७।। पूज्या एकाकिनोऽमुष्यामटव्यां प्राविशन् कथम् । ऊचुस्ते प्रस्थिताः सार्धं सार्थेन स्थानतो वयम् ।।८।। सार्थे चावासिते मध्येग्रामं भिक्षाकृते गताः । तदैव गतवान् सार्थोऽनात्तभिक्षास्ततो वयम् ।।९।।
सामायिकनियुक्तिः द्वारविधिः सामायिकनिर्गमः । गाथा-१४६
१. रसवती प, ल, । . प्रतापपक्षे कु:- पृथ्वी, तस्यां मुदं हर्ष विकाशयति । अर्कपक्षे त्वाश्चर्य कौमुदम्, ज्योत्स्ना विकाशयतीत्यर्थः ।
********
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
९२
******
***************
चलितास्तमनु क्वापि तमवीक्ष्य भयद्रुताः । दिग्विमूढा महाटव्यां पतिताः शून्यचेतसः । । १० ।। नयसारोऽब्रवीदेवमाकर्ण्य यतिनां गिरः । आः सार्थेशः स पापीयान् यस्त्यक्त्वामून् मुनीनगात् ।। ११ । । ततः संवेगमायातः पथश्रमजुषो मुनीन् । विपुलेनान्नपानेन भक्त्या तान् प्रत्यलाभयत् ।।१२।। भुक्तोत्थितांस्ततः साधून् स्वयं स कृतभोजनः । भगवन्तोऽधुना यात मार्गं वो दर्शयामि यत् ।। १३ ।। पुरोऽभून्नयसारः स साधवश्च तमन्वगुः । प्रापुः पत्तनपन्थानमथ तत्र तरोस्तले ।। १४ ।। उपविश्य गुरुस्तस्य विदधे धर्मदेशनाम् । प्रबुद्धः सोऽथ सम्यक्त्वं प्रतिपेदे तदन्तिके ।। १५ ।। धन्यंमन्योऽथ तान्नत्वा वलित्वा दारुसञ्चयम् । भूभुजे प्रेषयामास स्वग्रामे तु स्वयं ययौ ।। १६ ।। मुनयः पत्तनं प्रापुर्नयसारश्च शुद्धधीः । चिरं प्रपाल्य सम्यक्त्वमत्यन्ताभीष्टपुत्रवत् ।।१७।। विधायाराधनामन्ते नमस्कारपरायणः । विपद्याजनि सौधर्मे देवः पल्योपमस्थितिः । ।१८।। ।। १४६ ।। अस्यैवार्थस्योपदर्शकं भाष्यकृद्गाथायुग्ममाह -
भा. अवरविदेहे गामस्स चिंतगो रायदारुवणगमणं । साहू भिक्खनिमित्तं सत्था हीणे तहिं पासे ।। १ ।। भा० दाणऽन्न पंथनयणं अणुकंप गुरूण कहण सम्मत्तं । सोहम्मे उववन्नो पलियाउ सुरो महिड्डीओ ॥ २ ॥
आ. नि.
सामायिक
निर्युक्तिः द्वारविधिः
निर्गमः ।
गाथा - १४६
भा. गाथा
१-२
९२
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
९३
****************************
तथा - लद्धूण य सम्मत्तं अणुकंपाए उ सो सुविहियाणं । भासुरवरबुंदिधरो देवो वेमाणिओ जाओ । ।१४७।। लब्ध्वा च सम्यक्त्वं अनुकम्पया भक्त्या सुविहितानां स ग्रामाधिपः भासुरवरबुन्दिधरो 'बुन्दि:' शरीरम्, देवो वैमानिको जातः सामान्योक्तौ विशेषभणने पौनरुक्त्याशङ्का न कार्या ।।१४७।। तथा -
आ. नि.
* सामायिक
चइऊण देवलोगा इह चेव य भारहंमि वासंमि । इक्खागकुले जाओ उसभसुयसुओ मरीइत्ति ।।१४८।।
梁
निर्युक्तिः
ततः आयुः क्षये सति च्युत्वा देवलोकादिहैव भारते वर्षे इक्ष्वाकुकुले जात उत्पन्नः । ऋषभसुतो भरतस्तत्सुतो मरीचिरिति । ।१४८ ।। * द्वारविधिः यतश्चैवमतः -
निर्गमः ।
गाथा१४७-१५१
इक्खागुकुले जाओ इक्खागुकुलस्स होइ उप्पत्ती । कुलगरवंसे तीए भरहस्स सुओ मरीइत्ति ।।१४९ ।। अस्या अन्वयार्थः । कुलकरा वक्ष्यमाणास्तेषां वंशेऽतीतेऽतिक्रान्ते भरतसुतो मरीचि इक्ष्वाकुकुले जातः । तत इक्ष्वाकुकुलस्य उत्पत्तिर्भवति वाच्येति शेषः । अत्रापि विशेषाख्यानान्न पौनरुक्त्यम् ।।१४९।। कुलकरवंशेऽतीत इत्युक्तं अतः प्रथमं कुलकरोत्पत्तिमह ओप्पणी इमीसे तइयाइ समाइ पच्छिमे भाए । पलिओवमट्ठभाए सेसंमि य कुलगरुप्पत्ती । । १५० ।। अद्धभरहस्स मज्झिल्लतिभाए गंगसिंधुमज्झम्मि । इत्थ बहुमज्झदेसे उप्पन्ना कुलगरा सत्त ।। १५१ ।।
९३
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलका
*******
अवसर्पिण्यामस्यां तृतीया समा सुषमदुःषमा, तस्याः पश्चिमे भागे पल्योपमाष्टभागे अवशेषे सति कुलकरोत्पत्तिः । अर्द्धभरतं दक्षिणभरतार्द्धम्, तस्य मध्यमत्रिभागे गङ्गासिन्धुनद्योर्मध्ये-विचाले । अत्र बहुमध्यदेशे न पर्यन्ते, उत्पन्नाः कुलकराः सप्त । । १५० - १५१ ।।
कुलकरवक्तव्यताद्वारगाथामाह -
चार्यलघुवृत्तिः पुव्वभवजम्मनाम पमाण संघयणमेव संठाणं । वन्नित्थियाऽऽउ भागा भवणोवाओ " य
Po
1
९४
***************
नई य ।।१५२।।
कुलकराणां पूर्वभवाः, जन्म, नामानि प्रमाणानि, संहननम्, संस्थानम्, वर्णाः, स्त्रियः, आयुः, भागाः - कस्मिन्वयोभागे एषां कुलकरत्वं भवनोपपातः नीतिश्च सर्वं वक्तव्यमित्यर्थः । । १५२ ।। प्रथमद्वारमाह -
अवरविदेहे दो वणियवयंसा माइ उज्जुगे चेव । कालगया इह भरहे हत्थी मणुओ य आयाया । । १५३ ।। द सिणेहकरणं गयमारुहणं च नामनिप्फत्ती । परिहाणि गेहि कलहो सामत्थण विनवण हत्ति । । १५४ ।। अवरविदेहे द्वौ वणिग्वयस्यौ । मायी ऋजुश्चैव । कालगताविह भरते हस्ती मनुष्यश्च आयातौ दृष्ट्वा स्नेहकरणं गजारोहणं च नामनिष्पत्तिः परिहाणी गृद्धिः कलहः । 'सामत्थणं' देश्योयं (शब्दः) पर्यालोचनार्थः । विज्ञापना 'हा' इति नीतिः । भावार्थ: कथातो ज्ञेयः - क्षेत्रेऽपरविदेहे द्वावास्तां मित्रे वणिग्वरौ । एकोऽश्वकन्धरावक्रः सरलः शरवत् परः ।।१।।
*****
आ. नि. सामायिकनिर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
कुलकरोत्पत्तिः ।
गाथा
१५२-१५४
९४
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
*xx
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
आ. नि. सामायिक
नियुक्तिः
********
तावेकत्रैव विपणी पणायेते परं शठः । ऋजु वञ्चयते दुर्धाः सुधीरजुरवञ्चकः ।।२।। द्वावप्यास्तां दानरुची कालयोगादृजुर्मृतः । अत्रैवार्यभरतार्धे जज्ञे मिथुनकः पुमान् ।।३।। वक्रस्तत्रैव हस्त्यासीञ्चतुर्दन्तः सितद्युतिः । स तेन भ्राम्यता तत्र हस्तिनाऽदर्शि यौग्मिकः ।।४।। तस्य स्नेहोऽभवत्कर्मोदीर्णं तचाभियोगजम् । ततो मिथुनकं स्कन्धे तमध्यारोप्य सर्पति ।।५।। तथा दृष्ट्वा जन: सर्वस्तमात्माभ्यधिकं विदन् । विमलं वाहनं चास्येत्यूचे विमलवाहनः ।।६।। जातिस्मृतिस्तयोरासीत्कालदोषेण चाथ ते । प्रहाणिं गन्तुमारब्धाः कल्पदाः कल्पपादपाः ।।७।। हानि गच्छत्सु तेष्वासीन्ममीकारः परस्परम् । ममीकृतस्य चान्येनादानेऽभूत्कलहस्ततः ।।८।। सोऽथालोच्याधिपश्चक्रे तैः शास्त्यर्थं स्वतोधिकः । विमलवाहन: सोऽथ तेषां वृक्षान् विभक्तवान् ।।९।। ऊचे च य इमां कोऽपि मर्यादा लवयिष्यति । तमहं दण्डयिष्यामि वेत्ति जातिस्मरो ह्यसौ ।।१०।। सोऽथापराधे विज्ञप्ते हेति दण्डं प्रयुक्तवान् । दण्डितो वेत्ति सर्वं मे हृतं हाकारितोऽस्मि यत् ।।११।। अर्थतो नामतोऽप्यासीत्तस्य चन्द्रयशाः प्रिया । युग्मं जज्ञे तयोरन्यत्तस्याप्यन्यदिति क्रमात् ।।१२।। जाता: कुलकराः सप्त भवाश्चैषां पुरातनाः । ज्ञेयाः प्रथमानुयोगाजन्मात्रावेदितं पुनः ।।१३।। ।।१५३-१५४ ।।
華華華華華華華華萊準準準準準準準準準準準準準準準準準業
निर्गमद्वारे कुलकरोत्पत्तिः।
गाथा१५३-१५४
९५
*****
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
कुलकरनामान्याह - पढमित्थ विमलवाहण चक्खुम जसमं चउत्थमभिचंदे । तत्तो य पसेणइए मरुदेवे चेव नाभी य ।।१५५।। प्रथमो विमलवाहनश्चक्षुष्मान् यशस्वी चतुर्थोऽभिचन्द्रः । ततश्च प्रसेनजित् मरुदेवश्चैव नाभिश्च ।।१५५।। प्रमाणमाह -
आ. नि. नव धणुसयाइं पढमो अट्ठ य सत्तद्धसत्तमाइं च । छञ्चेव अद्धछट्ठा पंचसया पन्नवीसाया ।।१५६।।
सामायिकनव धनुःशतानि प्रथमः । अष्टौ धनुःशतानि द्वितीयः । सप्त धनुःशतानि तृतीयः । अर्द्ध सप्तमं येषां तान्यर्द्धसप्तमानि - षट् सार्दानि * नियुक्तिः "चतुर्थः । षट्शतानि पञ्चमः । अर्द्धषष्ठानि, अर्धं षष्ठं येषां तानि अर्धषष्ठानि - पञ्चसार्धानि षष्ठः । पञ्च धनुःशतानि पञ्चविंशत्यधिकानि * निर्गमद्वारे * सप्तमः ।।१५६।। संहननं संस्थानं चाह
कुलकरोत्पत्तिः।
गाथावजरिसभसंहणणा समचउरंसा य हुंति संठाणे । वनपि य वुच्छामी पत्तेयं जस्स जो आसी ।।१५७।।
१५५-१५८ वज्रऋषभनाराचसंहननाः सर्व एव समचतुरस्राश्च भवन्ति संस्थाने । वर्णमपि वक्ष्ये प्रत्येकं यस्य य आसीत् ।।१५७।।
९६ चक्खुम जसमं च पसेणई य एए पियंगुवन्नाभा । अभिचंदो ससिगोरो निम्मलकणयप्पहा सेसा ।।१५८।।
*******
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
आ. नि.
आवश्यक- प्रियङ्गवर्णा नीलवर्णाः । शेषं स्पष्टम् ।।१५८।। स्त्रीराह - नियुक्तिः
चंदजस चंदकंता सुरूव पडिरूव चक्खुकता य । सिरिकता मरुदेवी कुलगरपत्तीण नामाणि ।।१५९।। श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
चन्द्रयशाः चन्द्रकान्ता सुरूपा प्रतिरूपा चक्षुःकान्ता च श्रीकान्ता मरुदेवी - कुलकरपत्नीनां नामानि ।।१५९।। एताश्च संहननादिभिः * ९७ * कुलकरतुल्या इत्याह -
सामायिक* संघयणं संठाणं उच्चत्तं चेव कुलगरेहिं समं । वन्नेणं एगवन्ना सव्वाओ पियंगुवन्नाओ ।।१६० ।।
नियुक्तिः संहननं संस्थानं उञ्चत्वं चैव कुलकरैरात्मीयात्मीयैः पतिभिः समम् । उच्चत्वेन च किञ्चित्पतिभ्यो न्यूना इत्याम्नायः । वर्णेनैकवर्णाः सर्वाः * निर्गमद्वारे * प्रियङ्गुवर्णाः ।।१६० ।। आयुरिमाह -
कुलकरोत्पत्तिः। * पलिओवमदसभागो पढमस्साउं तओ असंखिजा । ते आणुपुविहीणा पुव्वा नाभिस्स संखिजा ।।१६१।।
गाथा
१५९-१६१ पल्योपमदशभाग: प्रथमस्य कुलकरस्यायुः । ततो द्वितीयस्यासङ्खयेयाः पल्योपमासङ्घयेयभागा इति शेषः । त एव चानुपूर्वीहीनाः * शेषाणामायुः यावत्पूर्वाणि नाभेः सङ्घयेयानि ।।१६१।। तत्पत्नीनां हस्तिनां चायुराह -
*
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
準準準
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
९८
準準準準準準準準準準業準準準準:
* जं चेव आउयं कुलगराणं तं चेव होइ तासिपि । जं पढमगस्स आउं तावइयं होइ हत्थिस्स ।।१६२।। * यदेवायुः कुलकराणां तदेव भवति तासामपि कुलकराङ्गनानामपि । यत्प्रथमकस्यायुः कुलकरस्य तावदेव भवति हस्तिनः । एवं * शेषकुलकरहस्तिनामपि कुलकरतुल्यमायुर्द्रष्टव्यम् ।।१६२।। भागद्वारमाह -
आ. नि. जं जस्स आउयं खलु तं दसभाए समं विभइऊणं । मज्झिल्लट्ठतिभाए कुलगरकालं वियाणाहि ।।१३।।
सामायिकयद्यस्यायुः खलु तद्दशभिर्भागैः समं समानं विभज्य दशभागान् कृत्वेत्यर्थः । प्रथमचरमभागौ मुक्त्वा मध्यमकाष्टभागरूपे त्रिभागे *
नियुक्तिः * कुलकरकालं विजानीहि ।।१३।। प्रथमचरमभागयोः किमित्याह -
निर्गमद्वारे
* कुलकरोत्पत्तिः। पढमो य कुमारत्ते भागो चरमो य वुड्डभावम्मि । ते पयणुपिज्जदोसा सव्वे देवेसु उववना ।।१६४।।
गाथाप्रतनुप्रेमद्वेषाः । शेषं स्पष्टम् ।।१६४।। केषु देवेषु उपपन्ना इत्याह -
१६२-१६५ दो चेव सुवनेसुं उदहिकुमारेसु हुंति दो चेव । दो दीवकुमारेसुं एगो नागेसु उववन्नो ।।१६५ ।। स्पष्टा ।।१६५ ।। तत्स्त्रीणां हस्तिनां चोपपातमाह -
९८
米華華畢業準準準準準準準 準準準準準準準準準準準準準業举業
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
*
*
आवश्यक
हत्थी छचित्थीओ नागकुमारेस हंति उववन्ना । एगा सिद्धि पत्ता मरुदेवी नाभिणो पत्ती ।।१६६।। नियुक्तिः
हस्तिनः षट् च स्त्रियः । केचिदाद्य एको हस्तीत्याहुः । शेषं स्पष्टम् ।।१६६ ।। नीतिद्वारमाह - श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः हक्कारे मक्कारे धिक्कारे चेव दंडनीईओ । वुच्छं तासि विसेसं जहक्कम आणुपुवीए ।।१६७।।
आ. नि. वक्ष्ये तासां विशेषं या नीतिर्यस्यासीत् । यथाक्रमं आनुपूर्व्या परिपाट्या ।।१६७।।
सामायिकपढमबियाणं पढमा तईयचउत्थाण अहिणवा बीया । पंचमछट्ठस्स य सत्तमस्स य तइया अभिनवा उ ।।१६८।।
नियुक्तिः प्रथमद्वितीययोः कुलकरयोः प्रथमा हकाराख्या दण्डनीतिः । तृतीयचतुर्थयोरभिनवा द्वितीया । स्वल्पापराधे-प्रथमा महापराधे-द्वितीया * निर्गमद्वारे * मकाराख्या । पञ्चमषष्ठयोः सप्तमस्य च तृतीयाऽभिनवा धिक्काराख्या, जघन्यमध्यमोत्कृष्टापराधेषु क्रमेण तिस्रः ।।१६८।।
* कुलकरोत्पत्तिः। सेसाउ दंडनीई माणवगनिहीओ हुंति भरहस्स । उसभस्स गिहावासे असक्कओ आसि आहारो ।।१६९।।
गाथा
१६६-१६९ शेषास्तु दण्डनीतयो माणवकनामकान्निधेर्भवन्ति, पुस्तकलिखिता निःसरन्ति भरतस्य । ऋषभस्य गृहावासे असंस्कृतो देवानीत: *
準準準準準準準準準準準準
* १. 'पढमबीयाण' ल।
KXX
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
१००
*******
देवकुरूत्तरकुरुक्षेत्रकल्पद्रुफलक्षीरोदजलरूप आहार आसीत् । ।१६९ ।। सा च भरतदण्डनीतिश्चतुद्धेत्याह -
भा. परिभासणा उ पढमा मंडलिबंधो उ होइ बीया उ । चारग छविछेयाई भरहस्स चउव्विहा नीई ||३|| परिभाषणा प्रथमा सकोपं मा यासीरित्यपराधिनं प्रत्यभिधानम् । मण्डलिबन्धः - इतः स्थानान्न गन्तव्यम् । चारको गुप्तिगृहम्, छविच्छेदो हस्तपादनासिकाच्छेदः । उक्तः कुलकरवंशः । अथेक्ष्वाकुवंशः । स च ऋषभमूलोऽतस्तद्वक्तव्यतामाह
नाभी विणीयभूमी मरुदेवी उत्तरा असाढा य । राया य वइरनाहो विमाण सव्वट्ठसिद्धीओ ।।१७० ।।
नाभिः कुलकरो विनीता भाविनगरी तस्यां भूमौ अवसत् । मरुदेवी तस्य भार्या राजा च प्राग्भवे वैरनाभनामा प्रव्रज्य तीर्थङ्कर नामकर्म बद्ध्वा सर्वार्थसिद्धिमवाप्य ततो मरुदेवाकुक्षौ उत्तराषाढानक्षत्रेऽवातरत् । यथादौ ऋषभस्य सम्यक्त्वावाप्तिर्यथा च तीर्थकृन्नामकर्मबन्ध इत्येतच्चतुर्दशभिर्गाथाभिराह
-
सुब्बललियंग य वइरजंघ मिहुणे य । सोहम्म विज्ज अचय चक्की सव्वट्ट उसमे य । । १ । । [ प्रक्षिप्ता ] द्वीपोऽस्ति जम्बूद्वीपोऽत्र सदा यः परिरभ्यते । अम्भोधिना चिरायातमित्रवल्लहरीभुजैः ||१||
मूलगाथा १७१ -१८४ यावत् । * इयं गाथा अन्यकर्त्तृकी ।
आ. नि. सामायिकनिर्युक्तिः
* निर्गमद्वारे श्रीऋषभस्वामिवक्तव्यता ।
गाथा - १७०
भा. गाथा-३ १००
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
華藥業
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१०१
業樂業藥華藥華藥藥華藥業課
業業業業藥華藥業業業業準準準譯業業
विदेहे पश्चिमासंस्थे क्षितिमण्डलमण्डनम् । क्षितिप्रतिष्ठितं नाम नगरं सुप्रतिष्ठितम् ।।२।। प्रियङ्करकरस्तत्र राजा राजेव विश्रुतः । शुचिः कुवलयोल्लासी प्रसन्नचन्द्रनामकः ।।३।। आसीत्तत्र धनः सार्थवाहः पितृगृहं श्रियः । सषष्टि त्रिशतीसङ्घयक्रयाणकमहाकरः ।।४।। क्रयाणकानि सङ्गृह्य वणिज्यार्थं कृतोद्यमः । सोऽपरेधुर्गन्तुकामो वसन्तपुरपत्तनम् ।।५।। सर्वलोकोपकाराय सार्थवाहो धनस्तदा । आघोषयत्पुरे कृत्स्ने भेरीवादनपूर्वकम् ।।६।। यो मया सममभ्येति तस्य सर्वमहं ददे । क्रयाणान्यक्रयाणस्याऽवाहनानां च वाहनम् ।।७।। सहायमसहायस्याऽशम्बलानां च शम्बलम् । दस्युभ्यः श्वापदादिभ्यस्त्रास्येऽहं पथि बन्धुवत् ।।८।। अन्नः पानस्तथा वस्त्रैः पात्रैरौषधभेषजैः । विस्तरयति यो येन सर्वं यच्छामि तस्य तत् ।।९।। तच्छ्रुत्वा वणिजोऽनेके संवहन्ति स्म सत्वरम् । व्यवहर्तुं परे भोक्तुं दरिद्रद्रमकादयः ।।१०।। प्रस्थानं सुमुहूर्तेऽथ सार्थवाहो विनिर्ममे । भाविमङ्गलसंसूचिविहितानेकमङ्गलः ।।११।।
अत्रान्तरे धर्मघोषाचार्यः सूर्य इवापरः । पादैः पवित्रयन् भूमिं दीप्यमानस्तपस्त्विषा ।।१२।। * १. पश्चिमासंस्थि' ख, ल । पश्चिमासंस्थः - पश्चिमदिशि सम्यक् स्थितः संस्थः तस्मिन् । * राजा - चन्द्रः ।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः
निर्गमद्वारे *श्रीऋषभस्वामि
वक्तव्यता । गाथा-१७०
擦擦擦擦擦擦擦捲捲捲捲捲影器:
१०१
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
१०२
*MME MEMEM
米鮪餓華榮華米葉葉派1
तमागच्छन्तमालोक्य सचक्रानन्दकारकम् । सार्थवाहो नमस्कृत्य प्रस्फुटत्कण्टको द्विधा ।। १३ ।। उपवेश्यासनेऽप्राक्षीगुरोरागमकारणम् । वसन्तपुरमेष्यामस्त्वया सहेति तेऽभ्यधुः । । १४ । । स्तुत्वा तान् सार्थपो भक्त्या सूदानिति समादिशत् । सम्पाद्यमन्नपानाद्यमेषां निःशेषमन्वहम् ।। १५ ।। आचार्या अपि तस्याख्यन् शुद्धिमाहारगोचरम् । तदा च कोऽपि पक्वाम्रस्थालं तस्योपनीतवान् ।। १६ ।। सार्थवाहोऽवदत्पूज्या ! विधायानुग्रहं परम् । स्त्यानीभूतसुधाभानि गृह्णीताम्राण्यऽमूनि मे ।। १७ ।। सार्थपैतानि कल्पन्ते नाशस्त्रोपहतानि नः । धनोऽवादीद् व्रतं पूज्या ! यौष्माकमतिदुःक[ष्क] रम् ।।१८।। कल्प्यमन्त्रादिवः सर्व पूज्याः ! सम्पादयिष्यते । प्रातः प्रयाणं भावीतस्तदागत्याऽत्र तिष्ठत । । १९ ।। चक्रे प्रयाणं सार्थेश गुरवोऽपि सहाचलन् । सञ्जातेषु प्रयाणेषु ततः कतिपयेष्वपि ।। २० ।। उज्जृम्भे तदा ग्रीष्मः कालः कलितयौवनः । स्वकीयेनोष्मणा ज्वालाजिह्वमप्यवहेलयन् ।।२१।। नृपस्येव निदाघस्य महायोध इवार्यमा । करैः शरैरिवाशेषान् जनानाऽऽहन्त्यरीनिव ।। २२ ।। तदा तापादिवोष्णांशुस्तृष्णातिशयविह्वलः । पिबन् करसहस्रेण जलस्थानान्यशोषयत् ।। २३ ।। भावि इतः इति वाच्यम् । * ज्वालाजिह्नः वह्निः तम् ।
आ. नि.
सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
श्रीऋषभस्वामि
वक्तव्यता ।
गाथा - १७०
१०२
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१०३
********
**************
प्रस्वेदप्लुतसर्वाङ्गस्तदा धातुमयो जनः । ग्रीष्मनाडिन्धमाध्मानात् द्रवरूप इवाभवत् ।। २४ ।। निदाघदहनोत्तप्तवालुका वसुमत्यपि । भ्राष्ट्रीभूताऽध्वगान् जन्तून् पचते चणकानिव ।। २५ ।। सत्यप्येवंविधे काले यान्तः कान्तारमापतन् । प्रावृट्कालक्षमापालस्तत्राध्वनि रुरोध तान् ।। २६ ।। सेनान्यस्तस्य गर्जन्तः पर्जन्याः श्याममूर्तयः । पुरस्कृतेन्द्रधन्वानस्तडिद्दण्डासिधेनवः ।। २७ ।। वारिधाराशरासारैरुपर्युपरि पातिभिः । नश्यतोऽपि जनान् घ्रन्ति क्षत्रधर्मानभिज्ञवत् ।। २८ ।। युग्मम् ।। कोऽपि श्रेयांसि वासांसि पर्यधत्त न तद्भयात् । श्रीमन्तोऽपि जरद्वस्त्राः सञ्चरन्ति पुरेऽपि हि ।। २९ ।। मार्गास्तदा जडैर्लब्धप्रसरैरवहाः कृताः । गन्तुं कोऽपि न शक्नोति पदात्पदमपि क्वचित् ||३०|| ● प्राज्यस्वर्णश्रियो मत्तास्तदानीं निम्नगा अपि । लोकात् सर्वस्वमादाय हदेषु प्रक्षिपन्त्यथ ।। ३१ ।। स्थाने स्थाने ग्राहयन्ति लोकेभ्यो वाहका अपि । वर्त्मरक्षाधनमिव तारकेरातरच्छलात् ।। ३२ ।। पादमाकृष्य पङ्कस्तु तद्वण्ठ इव दुर्दमः । क्षिप्रं पातयते भूमौ प्रधानमपि मानुषम् ॥ ३३ ॥ इदृश्यभ्रागमे जाते प्रारम्भेऽप्यतिभैरवे । दुर्गान् मार्गान् धनो ज्ञात्वा तत्रैवावासमाददे ।। ३४ ।। शोभनं अर्णं जलं - स्वर्णम्, प्राज्यञ्च तत् स्वर्णञ्च प्राज्यस्वर्णम्, तदेव श्रीः यासां ताः प्राज्यस्वर्णश्रियः निम्नगाः ।
******
आ. नि.
सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
श्रीऋषभस्वामिवक्तव्यता ।
गाथा - १७०
१०३
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
*******
आवश्यक
निर्युक्तिः
१०४
कृत्वोटजान् जनोऽप्यस्थात् वेश्मनीव निजे सुखम् । शुद्धोटजेऽस्थुश्चाचार्या माणिभद्रोपदर्शिते ।। ३५ ।। प्राप्तोत्कर्षासु वर्षासु निष्ठिते भोजने नृणाम् । कन्दमूलफलाशित्वं तापसानामिवाभवत् ।। ३६ ।। श्रीतिलका- दुःखिताः साधवस्तत्र कथञ्चित् कस्यचिद् गृहे । चेल्लभन्तेऽनवद्यानि फलान्याददते तदा ।। ३७।। चार्यलघुवृत्तिः एवं व्रजति काले च स्तोकशेषे तपात्यये । निशायाः पश्चिमे यामे चिन्ता सार्थपतेरभूत् ।। ३८ ।। दुःखितः कोऽस्ति मे सार्थे स्मृतं सन्ति मुनिश्वराः । ते हि कन्दादि नाश्नन्ति निरवद्यान्नभोजिनः ।। ३९ ।। तस्य तचिन्तयैकोऽपि यामोऽगात् शतयामताम् । सार्थपः प्रातरायासीन्मुनीनामाश्रमे धनः ।। ४० ।। ददर्श विस्मितः साधून विविधासनसंस्थितान् । अध्यायाध्यापनपरान् सुहितान् जिमितानिव ।। ४१ ।। वन्दित्वा तान् गुरून् भक्त्या विधत्ते स्म स्वगर्हणाम् । पूज्याः ! सह मयाऽऽनीताः कृता साराऽपि न क्वचित् ।।४२।। तदहं निलो जज्ञेऽर्वकेशिरिव पादपः । क्षमध्वं मेऽपराधं तत् यूयं सर्वसहा यतः ।। ४३ ।। ऊचे गुरुते साहाय्यात् क्षेमेण वयमागताः । दत्तं त्वयैव नः सर्वमधृतिं भद्र ! मा कृथाः ।। ४४ ।। सोऽवदचन्दनं घृष्टमपि सद्गन्धबन्धुरम् । अगुरुर्दह्यमानोऽपि सदोद्गिरति सौरभम् ।। ४५ ।।
*************
१. ऽवकेशीव महाद्रुमः ल । तपात्ययः (पुं) प्रावृड्, तस्मिन् तपात्यये ।
******
आ. नि.
सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
श्रीऋषभस्वामि
वक्तव्यता ।
गाथा - १७०
१०४
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
१०५
**************
पुनरूचे ध्रुवं पूज्या ! अमृतेनैव निर्मिताः । अमन्तोर्वा समन्तोर्वा यूयं समदृशस्ततः ।। ४६ ।। न्यमन्त्रयदथो पूज्यान् साधून् प्रेषयताधुना । यच्छामि प्रासुकाहारमाधारं देहवेश्मनः । । ४७ ।।
स्वावासमित्युक्त्वा पश्चात्प्रेषिन्मुनिद्वयम् । तदर्हमन्यदन्नाद्यमपश्यन् किञ्चनापि सः ।।४८ ।। त्यानीभूतं घृतं दृष्ट्वा स्माहेदं गृह्यतां प्रभो ! साधुः शुद्धमिति ज्ञात्वा पतद्ग्रहमधारयत् ।। ४९ ।। हिमस्त्यानं प्राज्यमाज्यं निर्मलं निर्मलात्मकः । स्वयं यथेष्टं दत्ते स्मानन्यसामान्यभावनः । । ५० ॥ स्वयं ददत्तदा दानं बीजं मोक्षमहातरोः । तीर्थकृत्कर्मास्कलनं सम्यग्दर्शनमासदत् । । ५१ ।। ।।१७० ।। सङ्ग्रहमाह - धणसत्थवाह घोसण जइगमणं अडविवासठाणं च । बहुवोलिणे वासे चिंता घयदाणमासि तया । । १७१ ।। उक्तार्था ।। धन्यंमन्योधनोऽनंसीदानान्ते तन्मुनिद्वयम् । तदप्यात्माशिषं दत्वा धनायागान्निजाश्रयम् ।।५२ ॥ रजन्यामथ सार्थेशी गुरून्नन्तुमुपागमत् । गुरवो धर्ममादिक्षन् मोक्षसोपानपद्धतिम् ।। ५३ ।। गुरूपदेशपीयूषप्रवाहेण प्रसर्पता । पूरितं सार्थपस्याभून्मानसं मानसोपमम् ।।५४ ॥
गुरून्नत्वा महासत्त्वान् भावनां भावयन्त्रथ । कृतार्थं मन्यमानः स्वं सौवं धाम जगाम सः ।। ५५ ।।
१. 'भावतः ' प ल ।
आ. नि. सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
* श्रीऋषभस्वामि
* वक्तव्यता । गाथा - १७१
१०५
*****
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१०६
*************
लब्धाधिकारः प्राप्तोऽथ शरत्कालो महीतले । पदच्युताः पलायन्त वारिदाः सपरिच्छदाः ।। ५६ ।। सरितः पदेषु लग्ना वहन्ते निरहङ्कृतः । जीवनाशं प्रणेशश्च मार्गरोधकृतो वहाः ।।५७।। वक्षः पुस्फोट पङ्कस्य स्वामिनो विरहे सति । कमलान्युल्लसन्ति स्म गते वैरिणि वारिदे ।। ५८ ।। मेघागमे निलीयास्थादधुनार्कः प्रकट्यभूत् । 'नोऽप्रस्तावं स्फुरत्यत्र तेजस्तेजस्विनामपि ।। ५९ ।। सार्थवाहश्चचालाथ गुरवोऽपि सहाचलन् । महाटवीं समुत्तीर्णा दुःक[ ष्क ] रं किं महीयसाम् ।। ६० ।। अनुज्ञाप्याथ सार्थेशं गुरवो ययुरन्यतः । सार्थवाहः पुनर्गच्छन्वसन्तपुरमासदत् । । ६१ ।। क्रयविक्रयमाधाय दिनैः कतिपयैर्धनः । प्रत्यावृत्यागमद्भूरिलाभः स्वं नगरं पुनः ।। ६२ ।। चिरं प्रपाल्य सम्यक्त्वं पूर्णायुः शुद्धभावनः । इहोत्तरकुरुक्षेत्रे स विपद्योदपद्यत ।। ६३ ।।
जीवो युग्मधर्मा तत्र वैषयिकं सुखम् । आस्वाद्य पुण्यशेषेण सौधर्मे त्रिदशोऽभवत् । । ६४ ।। ततो धनजीवो विदेहार्धेऽत्र पश्चिमे । विजये गन्धिलावत्यां वैताढ्यगिरिमूर्धनि । । ६५ ।। गन्धाराख्ये जनपदे पुरे गन्धसमृद्धके । राज्ञः शतबलस्याभूचन्द्रकान्तातनूद्भवः । । ६६ ।। महाबलो धनस्यात्मा महाबल इवापरः । वर्धमानः क्रमात् प्राप यौवनं केलिभाजनम् ।। ६७ ।। १. नाप्रस्तावं ल प प ।
आ. नि.
सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
श्री ऋषभस्वामि
वक्तव्यता ।
गाथा - १७१
१०६
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१०७
詳藥譯講課準準準準準準準
कन्यां विनयवत्याख्यां भूभुजा पर्यणाय्यत । राज्ये तमथ संस्थाप्य स्वयं राजाग्रहीद् व्रतम् ।।६८।। सद्यः सोऽथ महाराजो दुरमात्यप्रतारितः । यथेष्टं चेष्टते धर्मविमुखो विषयोन्मुखः ।।६९।। प्रमादमदिरामत्तो निरर्गलशिरोमणिः । कृत्याकृत्यमजानान: शिक्षाहीनो वनेभवत् ।।७०।। सङ्गीतकेऽन्यदा जायमाने मन्त्रिमतल्लिका । स्वयंबुद्धः प्रबोधाय भूभुज: प्रोचिवानिति ।।७१।। सर्वं गीतं विलपितं सर्वं नाट्यं विडम्बना । सर्वेऽप्याभरणा भारा: कामाः सर्वेऽपि दुःखदाः ।।७२।। सम्भिन्नमतिरूचे तं किमप्रस्तावमुच्यते । वीणायां वाद्यमानायां वेदोद्गारो न रोचते ।।७३।। स्वयम्बुद्धस्तमाह स्म नाहितोऽस्मि प्रभुं प्रति । ऐहिकस्यैव वक्तासि नामुष्मिकविधौ पुनः ।।७४।। देव ! कारणमत्रास्ति यत्त्वामभिदधेऽधुना । अद्योद्याने मयाऽदर्शि चारणश्रमणद्वयम् ।।७५।। तत्समीपे मयाऽप्रच्छि कियदायुर्मदीशितुः । तेनाख्यायि मासमेकं ततो भीतोऽभ्यधामिदम् ।।७६।। राजोचेऽमात्य ! सुप्तोऽहं साधु जागरितस्त्वया । तदानीमेव सङ्गीतं विससर्ज भयद्रुतः ।।७७।। कथयामात्य ! को धर्मः कर्तव्योऽल्पीयसायुषा । लग्ने प्रदीपने विष्वक् कः कूपखननोद्यमः।।७८।। मन्त्र्यूचे देव ! मा भैषीदिनमेकमपि व्रतम् । न स्याद्यद्यपवर्गाय स्वर्गाय स्यान संशयः ।।७९।।
準準準準準準準準準業準
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे * श्रीऋषभस्वामिवक्तव्यता । गाथा-१७१ १०७
***
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
१०८
ततो राज्ये निजे पुत्रमभिषिच्यानुशिष्य च । सप्तक्षेत्र्यां धनं प्राज्यमुप्त्वा मुक्त्वा परिग्रहम् ।।८० ।। ततः प्रव्रज्य राजर्षिर्द्वाविंशतिदिनानि सः । कृत्वानशनमीशाने विमाने श्रीप्रभाभिधे ।। ८१ ।। श्रीतिलका- * ललिताङ्गाभिधो जज्ञे शक्रसामानिकः सुरः । देवी स्वयम्प्रभा तस्य तत्र दिव्यप्रभा प्रिया ।।८२ ।। चार्यलघुवृत्तिः क्रीडतोरपृथक्त्वेन मनसोरिव देहयोः । तयोः कालो ययौ भूयांयुताऽन्येद्युः स्वयम्प्रभा ।। ८३ ।। मुमूर्च्छ ललिताङ्गोऽपि वज्रेणेवाभिताडितः । मनोभिरामरामाया विगमे कस्य नाऽसुखम् ।।८४ ।। मूर्च्छान्ते विललापोचैर्मुक्तकण्ठं रुरोद च । अज्ञानस्त्रीव शोकार्त्ता शोकमाविश्चकार सः ।।८५ ।। स्वयम्बुद्धोऽपि तन्मन्त्री पश्चादादाय संयमम् । ईशानेऽजनि पूर्णायुः सोऽपि शक्रसमः सुरः ।। ८६ ।। सोऽवधेः स्वामिनं ज्ञात्वा ललिताङ्गमुपागमत् । प्राग्वत् प्राबोधयद् धर्माख्यानैः शोकापनोदवित् ।। ८७ ।। उपयुज्यावधिं ज्ञात्वा पुनस्तं स्माह मा मुहः । भाविनी भवतो भार्या मया ज्ञातास्ति तच्छृणु ।।८८ ।। द्वीपे धातकीखण्डे प्राग्विदेहावनावभूत् । नन्दीग्रामे गृहपतिर्नागिलोऽतीव दुर्गतः ।।८९।। नागश्रीस्तस्य भार्याभूत्कन्याः षट् जनितास्तया । प्रायेण हि दरिद्राः स्युर्बहुकन्या बहुक्षुधः । । ९० ।। तत् प्रियासीत्पुनर्गुर्वी नागिलोऽथ व्यचिन्तयत् । स्याद्यद्यस्याः सुतैवातो यास्याम्यूर्ध्वमुखः क्वचित् । । ९१ । ।
**********
आ. नि.
सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
श्री ऋषभस्वामि
वक्तव्यता ।
गाथा - १७१
१०८
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
ARKI XX
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१०९
जाता सुताऽथ ताभ्यः स राक्षसीभ्य इवानशत् । नागश्रीर्दुःखिता दुस्था तस्या नामापि न व्यधात् ।।१२।। लोकनिर्नामिकेत्युक्ता दुर्भगा दुःखसेवधिः । परगेहेषु दुःकाष्कर्मकरणाजीवति स्म सा ।।१३।। अथाऽन्यदायडिम्भाना हस्तेष्वालोक्य मोदकान् । ययाचे मातरं साऽपि मातोचे पुत्रि ! मोदकान् ।।१४।। गतोऽस्त्यानेतुं त्वद्धेतोस्त्वजन्मन्येव ते पिता । शैलादम्बरतिलकात्तावद्दारूण्युपानय ।।१५।। दह्यमाना तया मातुः कालकुटकिरा गिरा । रज्जुमादाय याति स्म मुञ्चत्यश्रूणि तं गिरिम् ।।१६।। युगन्धरमुनिस्तत्र तदा केवलमासदत् । व्यन्तरैर्महिमा चक्रे लोकास्तं नन्तुमाययुः ।।९७।। निर्नामिकाऽपि तत्रागात्केवली धर्ममादिशत् । निर्नामिका गुरूनूचे प्रभोऽहं कथमीदृशी ।।१८।। गुरुः स्माह पुरा धर्मस्त्वया नाकारि तत्फलम् । ततोऽधुनापि तं भद्रे ! कुरुष्व येन सौख्यभाक् ।।१९।। सम्यक्त्वं गृहिधर्म च साऽथ गुर्वन्तिकेऽग्रहीत् । साधर्मिकीति लोकेनानुगृहीता सुखं स्थिता ।।१०।। तेपे तपांसि भूयांसि स्यात्कर्मप्रलयो यतः । युगन्धरगुरोः पार्श्व सास्त्यात्तानशनाऽधुना ।।१०१।। ततो मन्त्रिगिरा तस्याः स सुरः स्वमदर्शयत् । निदानं सा व्यधात्तं च दृष्ट्वा स्यामस्य पत्यहम् ।।१०२।। मृत्वा सा तस्य भार्याऽभूदेवी स्वयम्प्रभाभिधा । नवीभूतामिवायातां तां रेमेऽथ स पूर्ववत् ।।१०३।।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः
निर्गमद्वारे * श्रीऋषभस्वामि
वक्तव्यता । गाथा-१७१
*******
१०९
藥華藥業举華華華華業染
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
:2EKKER
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
११०
कियत्यपि गते काले ललिताङ्गस्ततश्च्युतः । जम्बूद्वीपे प्राग्विदेहाब्य्यन्ते सीतोत्तरे तटे ।।१०४।। विजये पुष्कलावत्यां लोहार्गलमहापुरे । सुवर्णजङ्घलक्ष्मीभूर्वज्रजङ्घः सुतोऽभवत् ।।१०५।। स्वयम्प्रभाप्यथ च्युत्वा विजयेऽत्रैव साभवत् । चक्रिण: पुण्डरीकिण्यां वज्रसेनस्य पुत्रिका ।।१०६ ।। यौवने चन्द्रशालास्था श्रीमती सुस्थितस्य सा । उद्याने केवलोत्पत्तौ विलोक्यागच्छतः सुरान् ।।१०७।। जातजातिस्मृतिर्दध्यो ललिताङ्गः क्व मे पतिः । तदज्ञानात्तदप्राप्तौ मौनमेवास्तु मेऽधुना ।।१०८।। कृतैरप्युपचारौधैः सा मुमोच न मूकताम् । धात्र्या पृष्टा रहः प्राह पटमालिख्य चार्पयत् ।।१०९।। चक्रिणो वज्रसेनस्य वर्षग्रन्थी नृपागमे । तं पटं पण्डिता धात्री धृत्वा राजपथे स्थिता ।।११०।। तत्रागाद्वज्रजनोऽपि तं दृष्ट्वा जातिमस्मरत् । उवाचेदं चरित्रं मेऽलिखनूनं स्वयम्प्रभा ।।१११ । । अभिज्ञानानि सर्वाणि पण्डिताया अपूरयत् । श्रीमत्यै साऽथ गत्वाऽऽख्यत्तदैव मुमुदे च सा ।।११२।। पितुळज्ञपयत्ता श्रीमती पण्डितामुखात् । पिताऽपि तत्क्षणात् वज्रजङ्घमाजूहवत्ततः ।।११३ ।। ऊचे राजा वज्रजङ्गं तव प्राग्भवपल्यसो । अस्मिन्नपि भवे ते स्यादिति तां पर्यणाययत् ।।११४ ।। सह श्रियेव श्रीमत्या वज्रजको मुकुन्दवत् । जगाम राज्ञानुज्ञातो लोहार्गलपुरं निजम् ।।११५ ।।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीऋषभस्वामिवक्तव्यता । गाथा-१७१ ११०
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१११
स्वर्णजङ्घस्ततो राज्ये वज्रजङ्घन्यवेशयत् । स्वयं संयमसाम्राज्यं प्रपेदे निर्वृतिस्पृहः ।।११६ ।। वज्रजङ्गश्चिरं राज्यं श्रीमत्या सह निर्ममे । दध्यावथ सुतं राज्ये कृत्वा श्वः प्रव्रजिष्यते ।।११७ ।। राज्योत्सुकः सुतस्तावत् पित्रोळपादनाकृते । विषधूमं व्यधाद्रात्रौ सुप्तयोस्तेन तो मृतौ ।।११८ ।। ।।१७१।। सङ्ग्रहमाह -
आ. नि. उत्तरकुरु सोहम्मे महाविदेहे महब्बलो राया । ईसाणे ललियंगो महाविदेहे वइरजंघो प्रक्षिप्ता]। उक्तार्था ।
सामायिक[ नियुक्तिगाथा त्वियं] -
नियुक्तिः [उत्तरकुरु सोहम्मे विदेह तेगिच्छियस्स तत्थ सुओ । रायसुयसेट्ठिमञ्चासत्थाहसुया वयंसा से ।।१७२।।] उक्तार्था । * निर्गमद्वारे उत्पद्योत्तरकुरुषु तो द्वौ युगलधर्मिणो । भुक्त्वा भोगांस्ततो जातौ सौधर्मे सुहृदो सुरी ।।११९।।
* श्रीऋषभस्वामिवज्रजङ्गस्य जीवोऽथ भुक्त्वा भोगांस्ततश्च्युतः । जम्बूद्वीपे विदेहेषु पुरे क्षितिप्रतिष्ठिते ।।१२०।।
वक्तव्यता । वैद्यस्य सुविधेः सुनुर्जीवानन्दाभिधोऽभवत् । यद्दिने सोऽभवत्पुत्रश्चत्वारस्तहिने परे ।।१२१ ।।
गाथा-१७२ प्रसन्नचन्द्रभूपालपुत्रो नाम्ना महीधरः । सुबुद्धिनामा तनयः शुनाशिरस्य मन्त्रिणः ।।१२२।।
१११ 2. इयं गाथा अन्यकर्तृकी । * हस्तादर्शषु इयं गाथा नास्ति । मुद्रितयोस्त्वस्ति ।
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
****
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
११२
華擎羊羊羊羊羊羊羊羊
紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧
धनदत्तश्रेष्ठिसूनुर्गुणाकर इति स्मृतः । पूर्णभद्राभिध: सार्थपतिसागरनन्दनः ।।१२३ ।। जायन्ते स्म नृपामात्यश्रेष्ठिसार्थपनन्दनाः । समं ववृधिरे सर्वे समं च जगृहुः कलाः ।।१२४ ।। श्रीमत्या अपि जीवोऽथ बभूवात्रैव पत्तने । सूनुरीश्वरदत्तस्य श्रेष्ठिन: केशवाभिधः ।।१२५ ।। तद्युताः सहवासाद्यैः स्नेहात्षट् सुहृदोऽभवन् । विवेद वैद्यकं जीवानन्दोऽपि स्वपितुर्मुखात् ।।१२६।। सदैव रममाणास्ते परस्परावियोगिनः । कदाचित्कस्यचिद्गहे गोष्ठ्या तिष्ठन्ति नित्यशः ।।१२७ ।। अन्यदा वैद्यपुत्रस्य जीवानन्दस्य वेश्मनि । सर्वेषां तिष्ठतां तेषां साधुभिक्षाकृतेऽभ्यगात् ।।१२८।। जगाद राजसूवैद्यं परिहासेन किञ्चन । अस्ति व्याध्यौषधज्ञानं केवलं नास्ति ते कृपा ।।१२९ ।। वेश्येव द्रव्यदृष्टिस्त्वं यत्साधुं न चिकित्सति । जीवानन्दोऽवदन्मित्र! सामग्री नौषधस्य मे ।।१३०।।
औषधेषु लक्षपाकं तैलमस्त्येकमेव मे । गोशीर्षचन्दनं रत्नकम्बलं चेति वो वशे ।।१३१।। चान्दनं काम्बलं मूल्यं पञ्चाप्यादाय ते गृहात् । प्रययुर्विपणिश्रेण्यां स्वस्थानं मुनिरप्यगात् ।।१३२।। वणिज वृद्धमेकं ते स्माहुर्मूल्यादितो ननु । गोशीर्षचन्दनं रत्नकम्बलं च प्रयच्छ नः ।।१३३।। सोऽवक किं कार्यमाभ्यां वस्तेऽभ्यधुः साधुवैद्यकम् । दध्यौ वृद्धो युवानोऽमी धर्मकर्मविधित्सवः ।।१३४।।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः
निर्गमद्वारे * श्रीऋषभस्वामि
वक्तव्यता ।
गाथा-१७२ * ११२
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
११३
वृद्धः करोमि किं नाहमतस्तानाह स प्रधीः । गोशीर्षकम्बलौ गृह्णन्त्वस्तु श्रेयोऽत्र मे फलम् ।।१३५।। तौ समर्प्य स धर्मेण धर्मात्माश्रेष्ठिपुङ्गवः । व्रतं संगृह्य कर्माणि निगृह्य च शिवं ययौ ।।१३६।। ।।१७२।। अमुमेवार्थमुपसंहरन्गाथाद्वयमाह - विजसुयस्स य गेहे किमिकुट्ठोवद्दुयं जई दटुं । बिंति य ते विजसुयं करेहि एयस्स तेगिच्छं ॥१७३।। तिल्लं तेगिच्छिसुओ कंबलगं चंदणं च वाणियओ । दाउं अभिनिक्खंतो तेणेव भवेण अंतगडो ।।१७४ ।। उक्तार्थे । कथाशेषमुच्यते - षडप्योषधसामग्री कृत्वाऽगुर्मुनिसनिधौ । अनुज्ञाप्य मुनीन्द्रं तं चिकित्सामारभन्त ते ।।१३७।। मुनेः सर्वाङ्गमभ्यङ्गं तेन तैलेन ते व्यधुः । तद्वीर्येण तदाक्रान्तः साधुनिश्चेतनोऽभवत् ।।१३८।। आकुलास्तेन तैलेन कृमयो निर्ययुर्बहिः । जीवानन्दस्ततो रत्नकम्बलेन तमावृणोत् ।।१३९।। सर्वेऽपि कृमयो लग्नाः शीतत्वाद्रत्नकम्बले । वैद्यस्ततोऽक्षिपत् सर्वान् कृमींस्तान् गोशबोपरि ।।१४०।। साधुमाश्वास्य गोशीर्षचन्दनेनाऽथ सोऽलिपत् । आद्याभ्यङ्गेन कृमयस्त्वग्गता निर्गता मुनेः ।।१४१।।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीऋषभस्वामिवक्तव्यता । गाथा-१७२
१७४ ११३
१
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
११४
·举羊羊準準準準準譯学
द्वितीयेऽभ्यङ्गे मांसस्थास्तृतीये चास्थिसंस्थिताः । कृमयो निर्ययुः सर्वे मन्त्राकृष्टा इवाहयः ।।१४२।। संरोहणोषधैः साधु स्वर्णकान्तिमथाकरोत् । विजहार ततः साधुर्नवीकृतवपुः स तैः ।।१४३।। रत्नकम्बलगोशीर्षचन्दनस्य च विक्रयात् । चैत्यं ते कारयामासुमेरुशृङ्गमिवोत्रतम् ।।१४४।। कृत्वा द्रव्यस्तवं तेऽथ भावस्तवचिकीर्षवः । सुसाधुसन्निधौ दीक्षां षडप्यादाय धीधनाः ।।१४५।। चिरं चारित्रमाचर्य निरतीचारसुन्दरम् । मृत्वा षडपि तेऽभूवनच्युते त्रिदशोत्तमाः ।।१४६ ।। जम्बूद्वीपाभिधे द्वीपे विदेहाधं च पूर्वतः । विजये पुष्कलावत्यां नगरी पुण्डरीकिणी ।।१४७।। वज्रसेनो नृपस्तत्र धारिणी तस्य वल्लभा । तेष्वच्युतच्युताः पञ्च तत्पुत्राः क्रमशोऽभवन् ।।१४८।। चतुर्दशमहास्वप्रसूचितः प्रथमोऽङ्गजः । वज्रनाभाख्यया ख्यातो वैद्यस्यात्मा विविक्तधीः ।।१४९।। . बाहुपसुतस्यात्मा सुबाहुर्मन्त्रीसन्ततेः । आत्मा पीठो महापीठः श्रेष्ठिसार्थेशपुत्रयोः ।।१५०।। केशवस्य च जीवोऽभूत्सुयशा राजपुत्रकः । आश्रितो वज्रनाभस्य शैशवादपि सोऽभवत् ।।१५१।। ते वर्धन्ते स्म षडपि षड्गुणा इव देहिनः । कलाचार्यात्कलाः सर्वे स्पर्धयेवाच्छिदन धिया ।।१५२।। लोकान्तिकरथेत्युक्ते स्वामिस्तीर्थ प्रवर्तय । वज्रसेनस्ततो राज्ये वज्रनाभं न्यवेशयत् ।।१५३।।
****************
आ.नि. सामायिकनियुक्तिः
निर्गमद्वारे * श्रीऋषभस्वामि
वक्तव्यता। गाथा-१७३
१७४
११४
XXX
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
नियुक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
११५
स्वयं सांवत्सरं दानं दत्त्वा संयममग्रहीत् । तुर्यज्ञानं तदा भर्तुः सङ्केतितमिवामिलत् ।।१५४ ।। राजा भ्रातृ॑श्चतुरोऽपि लोकपालानिवाकरोत् । राजपुत्रं सुयशसं सारथ्ये च न्यवेशयत् ।।१५५।। वज्रसेनजिनस्याभूत्केवलज्ञानमेकतः । अन्यतश्चक्रशालायामुत्पन्नं चक्रमायुधम् ।।१५६ ।। भगवन्तं ततोऽभ्यर्च्य चक्रं चानु प्रपूज्य च । साधयामास सकलां पृथ्वी देशैकलीलया ।।१५७।। चक्रे च चक्रवर्तित्वाभिषेकोऽस्याखिलैर्नृपः । अपालयश्चिरं राज्यमेकच्छत्रं महीतले ।।१५८।। अन्यदा समवासार्षीद् वज्रसेनजिनेश्वरः । व्याख्यामधरितद्राक्षां श्रुत्वा चक्रयादयोऽबुधन् ।।१५९।। पुत्रं निवेश्य राज्ये स्वे वज्रनाभः ससारथिः । चतुर्भितृभिः सार्धं प्रवव्राजान्तिके प्रभोः ।।१६० ।। प्राप्तकालं वज्रसेनस्तीर्थकृत्रिवृतिं ययौ । वज्रनाभो द्वादशाङ्गी परे चैकादशाङ्गिनः ।।१६१।। बाहुः साधुपञ्चशत्या भक्तपानान्यपूरयत् । सुबाहुः सर्वसाधूनामङ्गविश्रामणां व्यधात् ।।१६२।। साधू पीठमहापीठो रहः स्वाध्यायकारिणौ । बाहुं सुबाहुमाचार्यो लोकः सर्वश्च शंसति ।।१६३।। धन्यावेतौ महासत्त्वो वैयावृत्त्यं सुदुःकष्किारम् । कुरुतः कुरुते कोऽन्यः कष्टमाङ्गिकमीदृशम् ।।१६४।।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः
निर्गमद्वारे * श्रीऋषभस्वामि
वक्तव्यता । गाथा-१७३
१७४ ११५
Tar
*. हैमधातुक्रमाङ्कः - ९१२ 'बुधग बोधने' अद्यतनीरूपः ।
(*****
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
ki
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
११६
इतरी कुरुतोऽप्रीतिमावां स्वाध्यायिनावपि । न कोपि श्लाघते यद्वा वल्लभं कर्म चर्म न ।।१६५।। राजर्षिज्रनाभोऽथ विंशत्या स्थानकैस्तदा । तीर्थङ्करनामगोत्रं कर्माबध्नान्महामनाः ।।१६६ ।। ।।१७३-१७४।। अस्यार्थस्य सङ्ग्रहार्थं गाथाचतुष्टयमाह - साहुं तिगिच्छिऊणं सामन्नं देवलोगगमणं च । पुंडरकिणिए उ चुया तओ सुया वइरसेणस्स ।।१७५।। पढमित्थ वइरनाहो बाहुसुबाहू य पीढमहापीढे । तेसि पिया तित्थयरो निक्खंता तेऽवि तत्थेव ।।१७६।। पढमो चउदसपुवी सेसा इक्कारसंगवी चउरो । बिइओ वेयावचं किइक तइयओ कासी ।।१७७ ।। भोगफलं बाहुबलं पसंसणा जिट्ठ इयर अचियत्तं । पढमो तित्थयरत्तं वीसहिं ठाणेहिं कासी य ।।१७८।। उक्तार्थाः ।।१७५-१७८।। तीर्थकृत्कर्मोपार्जनहेतुगाथात्रयमाह -
अरिहंतसिद्धपवयणगुरुथेरबहुस्सुएतवस्सीसुं । वच्छल्लयाइ एसिं अभिक्खनाणोवओगे य ।।१७९।। * दंसणविणए आवस्सए य सीलव्वए निरइयारो । खणलव तवचियाए वेयावचे समाही य ।।१८०।। *१. 'कर्मधर्मवित्' ल ।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः
निर्गमद्वारे * श्रीऋषभस्वामिवक्तव्यता ।
गाथा१७५-१८० ११६
******
**********
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
११७
************
अपुव्वनाणगहणे सुयभत्ती पवयणे पभावणया । एएहिं कारणेहिं तित्थयरत्तं लहइ जीवो । ।१८१ ।।
अर्हन्तः । १ । सिद्धाः । २ । प्रवचनं श्रुतज्ञानं तदाधारत्वाद्वा सङ्घः । ३ । गुरुः |४ | स्थविरस्त्रिधा जन्मस्थविरः षष्टिवर्षः, श्रुतस्थविरः, समवायधरः, पर्यायस्थविरः विंशतिवर्षपर्यायः । ५ । बहुश्रुताः बहुसूत्रार्थोभयधराः । ६ । तपस्विनो मासक्षपकाद्याः ॥७। एषां वत्सलतया बहुमानसम्यग्गुणोत्कीर्तनयथार्हार्चावैयावृत्यरूपया अभीक्ष्णज्ञानोपयोगे च । ८ । दर्शनं सम्यक्त्वं । ९ । विनयोऽभ्युत्थानादिरूपः | १० | आवश्यकं अवश्यकर्तव्यसंयमव्यापारनिष्पन्नं तस्मिन् पिण्डविशुद्ध्याद्युत्तरगुणकलापे । ११ । शीलप्रधानानि व्रतानि शीलव्रतानि मूलगुणास्तेष्वनतिचारः ।१२। ‘क्षणलवतपस्त्यागः' - क्षणलवग्रहणं कालोपलक्षणं क्षणलवादिषु संवेगभावनया । १३। तपसा चतुर्थादिना ।१४। त्यागेन साधूनां भक्तपानभेषजादिदानेन । १५ । वैयावृत्त्ये दशविधे सति । १६ । समाधिर्गुर्वादिकार्यकरणद्वारेण स्वस्थताकरणं तत्र च श्रीऋषभस्वामिसति । १७ । अपूर्वज्ञानग्रहणे | १८ | श्रुतभक्त्या श्रुतबहुमानेन । १९ । प्रवचनप्रभावनया क्वापि सङ्कटे महाप्रभावदर्शनेन । २० । एतैः कारणैस्तीर्थङ्करत्वं लभते जीवः ।।१७९-१८०- १८१ । ।
वक्तव्यता । गाथा१८१-१८३
पुरिमेण पच्छिमेण य एए सव्वेवि फासिया ठाणा । मज्ज्ञिमएहिं जिणेहिं इक्कं दो तिनि सव्वे वा ।।१८२ ।।
११७
स्पष्टा ।।१८२ ।।
तं च कहं वेइज्जइ ? अगिलाए धम्मदेसणाईहिं । बज्झइ तं तु भगवओ तइय भवोसक्कइत्ताणं ।। १८३ ।
आ. नि. सामायिक
निर्युक्तिः
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
*
*
*
*
आवश्यक- तञ्च तीर्थङ्करकर्म कथं वेद्यते ? अग्लान्या धर्मदेशनादिभिः । 'तत्तु' - तत्पुनर्बध्यते भगवतो यस्तीर्थङ्करभवस्तस्मादवसर्म्य पश्चिमानुपूर्व्या * नियुक्तिः
यस्तृतीयभवस्तस्मिन् ।।१८३॥ तत्कस्यां गतौ बध्यत इत्याह - श्रीतिलका
नियमा मणुयगईए इत्थी पुरिसेयरुव्व सुहलेसो । आसेवियबहुलेहिं वीसाए अनयरएहिं ।।१८४।। चार्यलघुवृत्तिः
आ. नि. ११८ नियमान्मनुष्यगतौ स्त्री, पुरुषः, इतरो वा नपुंसकः, शुभलेश्यः, 'आसेवियबहुलेहिं' बहुलासेवितैरनेकधासेवितैः विंशतेरन्यतरैः *
सामायिक *स्थानैस्तीर्थङ्करनामकर्म बध्नाति ।।
नियुक्तिः एते: स्थान: वज्रनाभस्तीर्थकृत्कर्म बद्धवान् । साधुभक्तादिदानेन बाहुश्चक्रभृतः श्रियम् ।।१६७।।
निर्गमद्वारे बाहोर्बलं सुबाहुश्च साधुविश्रामणाव्यधात् । इतरौ तु तेन मायाकर्मणा स्त्रीत्वमर्जतः ।।१६८।।
श्रीऋषभस्वामितत: पूर्णायुषः कालं कृत्वा पञ्चापि साधवः । षष्ठश्च सुयशाः सर्वे सर्वार्थसिद्धिमैयरुः ।।१६९।।
वक्तव्यता । जम्बुद्वीपाभिधे द्वीपे भरतार्धे च दक्षिणे । गङ्गासिन्धुसरिन्मध्यखण्डे कल्पद्रुमण्डिते ।।१७०।।
गाथा-१८४ इहावसर्पिणीकाले सुषमादुःखमारके । कुलकृत्सप्तमो नाभिर्मरुदेवाप्रियोऽभवत् ।।१७१।। * पूर्वलक्षेषु चतुरशीतौ शेषेषु सत्स्विह । सनवाशीति पक्षेषूत्तराषाढायुते विधौ ।।१७२।। *१. साधुविश्रामणा व्याधात् प. प. प. छ । २. सुखमा... ल, ।
११८
-課準举準準準準準準举業藥
準準準準準羊羊
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
१९९
*************
आषाढे मासि कृष्णेऽपि चतुर्थेऽह्नि सुनिर्मले । जीवो युगादिदेवस्य च्युत्वा सर्वार्थसिद्धितः ।।१७३ ।। देव्याः श्रीमरुदेवायाः सरोवर इवोदरे । ज्ञानत्रयपवित्रात्माऽवततार मरालवत् ।।१७४।। युग्मम् । त्रैलोक्येऽपि तदैवासीदङ्गिनां भवसङ्गिनाम् । उद्द्योतः कोऽप्यनिर्वाच्यः सुखं च क्षणमद्भुतम् ।।१७५ ।। स्वप्रेष्वत्युत्तमाः स्वप्रा वर्णराशी स्वरा इव । निद्राणया तदा देव्या दृश्यन्ते स्म चतुर्दश ।। १७६ ।। वृषभ: कुञ्जरः सिंहः पद्मवासाभिषेचनम् । पुष्पदाम शशी सूर्यः पूर्णकुम्भः सितध्वजः । । १७७ ।।
पद्माकरः पयोराशिविमानं कल्पवासिनाम् । रत्नोञ्चयः शिखी चेति प्रविशन्तो मुखाम्बुजे ।।१७८ । । त्रिभिर्विशेषकम् । तानाख्याति स्म सा नाभेर्निद्राच्छेदे प्रमोदभाक् । अत्युत्तमसुतप्राप्तिं तस्याः सोऽपि न्यवेदयत् ।।१७९ ।। तदेव युगपत्सर्वेऽप्यागत्य चलितासनाः । स्वप्नपाठकवद्देव्याः शक्राः स्वप्नार्थमभ्यधुः । । १८० ।।
देवि ! त्वदङ्गजस्यैते महास्वप्नाश्चतुर्दश । चतुर्दशरज्जुमिते लोके स्माहुरधीशताम् ।।१८१ । । चतुर्दशानां पूर्वाणामयमेव जगत्प्रभुः । उपदेक्ष्यति हे मातर्मातृकां बीजसन्निभाम् ।।१८२ ।। चतुर्दशपूर्वधराः शिष्याश्चैतस्य भाविनः । तथा चतुर्दश चतुर्दशकानेष वक्ष्यति ।। १८३ ।। एवं स्वप्रार्थमावेद्य सर्वेऽपि त्रिदशाधिपाः । स्थानं निजं निजं जग्मुर्विसृष्टा इव सेवकाः । ।१८४ । तमिन्द्राख्यातमाकर्ण्य स्वप्नार्थं देव्यमोदत । नाभिरप्यभजत्प्रीतिं कस्येष्टाख्या मुदे न वा ।। १८५ ।। ।। १८४ ।।
***************************
आ. नि.
सामायिक निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे श्रीऋषभस्वामि
वक्तव्यता ।
गाथा - ९८४
११९
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- अस्यार्थस्य सङ्ग्रहमाह - नियुक्तिः
उववाओ सव्वढे सव्वेसिं पढमओ चुओ उसभो । रिक्खेण असाढाहिं आसाढे बहलचउत्थीए ।।१८५।। श्रीतिलका
आ. नि. चार्यलघुवृत्तिः उक्तार्था ।।१८५।। अथैतद्वक्तव्यताद्वारगाथामाह -
सामायिक१२० जम्मणे नाम वुड्डी य जाईसरणे ईय । वीवाहे य अवच्चे अभिसेए रज्जसंगहे ।।१८६।।
नियुक्तिः जन्मविधिः ॥१। नामविधिः ।२। वृद्धिः ।३। जातिस्मरणविधिः ।४। वीवाहविधिः ।५। अपत्यक्रमः ।६। राज्याभिषेकविधिः ।७।*
निर्गमद्वारे
* श्रीऋषभस्वामि* राज्यसङ्ग्रहविधिः ।८। वाच्यः ।।१८६।। प्रथमद्वारार्थमाह -
वक्तव्यता चित्तबहुलट्ठमीए जाओ उसभो असाढनक्खत्ते । जम्मणमहो य सव्वो नेयव्वो जाव घोसणयं ।।१८७।।
जन्म । स्पष्टा । भावार्थ: कथातो ज्ञेयः । सा चेयं -
गाथाक्रमात् पूर्णेष्वथाहःसु चैत्रे कृष्णाष्टमीतिथौ । निशीथे सुषुवे सूनुं देवी युगलधर्मिणम् ।।१८६ ।।
१८५-१८७ अचेतना अपि दिशस्तदानीं मुदिता इव । प्रसेदुः किं पुनर्वच्मि लोकानां चेतनावताम् ।।१८७ ।।
१२० * १. 'असाढबहुले चउत्थीए' प. प. ।
藥藥華藥華藥業染華藥藥
準準準準準課業準準準準準準準
「藥準準準準準準準準
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
举業業樂業举業業藥
१२१
****
आवश्यक- वायवोऽपि सुखस्पर्शा मन्दं मन्दं ववुस्तदा । क्वाऽप्यवीक्षितमीदृक्षं प्रेक्षमाणा इव प्रभुम् ।।१८८।। नियुक्तिः उड्योतस्त्रिजगत्यासीदवानदिव दुन्दुभिः । नारका अप्यमोदन्त भूरप्युच्चासमासदत् ।।१८९।। श्रीतिलका- दिक्कुमार्योऽष्टाधोलोकवासिन्यः कम्पितासनाः । अर्हज्जन्मावधेख़त्वाऽभ्येयुस्तत्सूतिवेश्मनि ।।१९०।। चार्यलघुवृत्तिः * भोगङ्करा भोगवती सुभोगा भोगमालिनी । सुवत्सा वत्समित्रा च पुष्पमाला त्वनिन्दिता ।।१९१।।
नत्वा प्रभुं तदम्बां चेशाने सूतिगृहं व्यधुः । संवर्तेनाशोधयन् क्ष्मामायोजनमितो गृहात् ।।१९२।। मेघरा मेघवती सुमेघा मेघमालिनी । तोयधारा विचित्रा च वारिषेणा बलाहिका ।।१९३।। अष्टोर्ध्वलोकादेत्येता नत्वार्हन्तं समातृकम् । तत्र गन्धाम्बुपुष्पोघवर्ष हर्षाद्वितेनिरे ।।१९४ ।। अथ नन्दोत्तरानन्दे आनन्दानन्दिवर्धने । विजया वैजयन्ती च जयन्ती चापराजिता ।।१९५।। अष्टावभ्येत्य पौरस्त्यरुचकारे रयादिमाः । जिनं जिनाम्बां नत्वाऽस्थुः प्राच्या दर्पणपाणयः ।।१९६ ।। समहारा सुप्रदत्ता सुप्रबुद्धा यशोधरा । लक्ष्मीवती शेषवती चित्रगुप्ता वसुन्धरा ।।१९७।। अपाच्यरुचकाद्रेश्चाष्टैत्य देवं समातृकम् । प्रणम्य दक्षिणेनेतास्तस्थुर्भृङ्गारपाणयः ।।१९८।।
इलादेवी सुरादेवी पृथिवी पद्मवत्यपि । एकनासा नवमिका भद्रा सीतेति नामतः ।।१९९।। *१. 'क्वापि वीक्ष्यतेऽमीदृक्ष' ल, । २. 'प्रेक्ष्यमाणा' ल, ख ।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीऋषभस्वामिवक्तव्यता जन्म ।
गाथा
१८७
準譯擎举譯筆譯藥華婆
१२१
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१२२
प्रत्यग्रेचकशैलादष्टैत्य व्यजनपाणयः । स्वामिनं मरुदेवीं च नत्वाऽस्थुः पश्चिमेन तु ।।२००।। अलम्बुसा मितकेशी पुण्डरिका च वारुणी । हासा सर्वप्रभा श्री_रष्टोदग्चकाद्वितः ।।२०१।। तत्रागत्य जिनं जैनी जननीं चात्तचामराः । प्रणिपत्योत्तरेणासाञ्चक्रिरे मोदमेदुराः ।।२०२।। शतेरा चित्रकनका चित्रा सौत्रामणी तथा । दीपहस्ता विदिश्वेत्याऽस्थुर्विदिग्चकाद्रितः ।।२०३।। रुचकद्वीपतोऽप्येयुश्चतस्रो दिक्कुमारिकाः । रूपा रूपासिका चापि सुरूपा रूपकावती ।।२०४ ।। प्रकल्य भगवत्रालं चतुरङ्गलवर्जितम् । खनित्वा विवरं तत्र नालं निक्षिप्य तं ततः ।।२०५।। वैडूर्यरत्नैरापूर्य बबन्धुर्हरितालया । पीठं तस्योपरितले ततोऽर्हजन्मगेहतः ।।२०६।। पूर्वस्यां दक्षिणस्यामुत्तरस्यां च विचक्रिरे । ताभिश्च त्रीणि कदलीगृहाणि स्वर्विमानवत् ।।२०७।। [युग्मम्] प्रत्येकमेषां मध्ये च सिंहासनविभूषितम् । विचक्रिरे चतुःशालं स्वर्णरत्नमणीमयम् ।।२०८।। ता दक्षिणचतुःशाले जिनं न्यस्य कराञ्जलो । मिन्युस्तन्मातरं चाप्तचेटीवद्दत्तबाहवः ।।२०९।। सिंहासने निवेश्योभावभ्यान ः सुगन्धिना । ता लक्षपाकतैलेन जरत्संवाहिका इव ।।२१०।। अमन्दानन्दनिःस्पन्दप्रमोदितदृशो भृशम् । उभावुद्वर्त्तयामासुर्दिव्येनोद्वर्त्तनेन ताः ।।२११।। नीत्वा ता: प्राक्चतुःशाले न्यस्य सिंहासने च तौ । स्त्रपयामासुरम्भोभिः स्वमनोभिरिवामलेः ।।२१२।।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीऋषभस्वामिवक्तव्यता
जन्म । गाथा-१८७
१२२
REk
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः * १२३
**********
गन्धकाषायवासोभिस्तदङ्गान्यमृजत्रथ । गोशीर्षचन्दनरसैश्चर्चयामासुराशु ताः ।।२१३।। ताभ्यामामोचयामासुर्देवदूष्ये च वाससी । विद्युदुद्द्योतसप्रयञ्चि ताचित्राभरणानि च ।। २१४ ।। अथोत्तरचतुःशाले नीत्वा सिंहासनोपरि । न्यषादयन् भगवन्तं भगवन्मातरं च ताः । । २१५ ।। गोशीर्षचन्दनैधांसि द्राक् क्षुद्रहिमवद्गिरेः । ताः समानाययामासुरमरैराभियोगिकैः ।। २१६ ।। उत्पाद्यारणिदारुभ्यां वह्निमह्नाय तास्ततः । होमं वितेनुगशीर्षचन्दनैरेधसात्कृतैः । । २१७ ।। रक्षापोट्टलिकां बद्ध्वा तयोरथ जिनान्तिके । पर्वतायुर्भवेत्युक्त्वाऽऽ स्फालयन्नस्मगोलकौ ।। २१८ ।। सूतिकाभवने तस्मिन् मरुदेवीं विभुं च ताः । शय्यागतौ विधायास्थुर्गायन्त्यो मङ्गलान्यथ ।।२१९।। ।।१८७।।
अस्य सङ्ग्रहमाह -
"संव मेह आयंसगा य भिंगार तालियंटा य । चामर जोई रक्खं करिंति एवं कुमारीओ ।।१८८ ।।
गतार्था ।
ततः सिंहासनं शाक्रं चचालाचलनिश्चलम् । अवधिं प्रयुज्य ज्ञात्वा जन्मादिमजिनेशितुः ।। २२० ।। सद्यः स्वर्गाद्विमानेन पालकेनैत्य देवराट् । जिनेन्द्रं च जिनाम्बां च त्रिः 'प्रादक्षणयत्ततः ।। २२१ ।। १. प्रादक्षणयंस्ततः प, प छ प्रादक्षिणयंस्ततः प । अन्यकर्तृकी इयं गाथा हारिभद्रीयवृत्तौ निर्युक्तिगाथेति कृत्वा व्याख्याता ।
*****************
*********
आ. नि.
सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
श्रीऋषभस्वामि
वक्तव्यता
जन्म ।
गाथा - १८८
१२३
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
१२४
******
************
वन्दित्वा नमंसित्वा चेत्येवं देवेश्वरोऽवदत् । नमोऽस्तु ते रत्नकुक्षिधारिके ! विश्वदीपिके ! ।। २२२ ।। अहं शक्रोऽस्मि देवेन्द्रः कल्पादाद्यादिहागमम् । प्रभोर्युगादिदेवस्य करिष्ये जननोत्सवम् ।।२२३ ।। भेतव्यं देवि ! तत्रैवेत्युक्त्वाऽवस्वापिनीं ददौ । कृत्वा जिनप्रतिबिम्बं जिनाम्बासन्निधौ न्यधात् ।।२२४ । भगवन्तं तीर्थङ्करं गृहीत्वा करसम्पुटे । विचक्रे पञ्चधा रूपं सर्वश्रेयोऽर्थिकः स्वयम् ।। २२५ ।। एको गृहीततीर्थेश : पार्श्वे द्वावात्तचामरी । एको गृहीतातपत्र एको वज्रधरः पुनः ।। २२६ ।। शक्रराजस्ततश्चातुर्निकायिकसुरान्वितः । शीघ्रं सुमेरुर्येनैव वनं येनैव पण्डकम् ।। २२७ ।। मेरुचूलां दक्षिणेनातिपाण्डुकम्बला शिला । सिहासनं चाभिषेकं तेनैवोपैति देवराट् ।।२२८ ।। तत्र सिंहासने पूर्वाभिमुखे च निषीदति । द्वात्रिंशदपि देवेन्द्राः स्वामिपादान्तमैयरुः ।। २२९ ।। अच्युतेन्द्रस्तत्र पूर्वं विदधात्यभिषेचनम् । ततोऽनु परिपाटीतो यावच्छक्रोऽभिषिक्तवान् ।। २३० ।। ततश्च चमरादीन्द्रा यावचन्द्रार्यमादयः । एवं जन्माभिषेकस्योत्सवं निर्वर्त्य देवराट् ।।२३१ ।। हर्षप्रकर्षात्सर्वद्धय प्राग्वत्सर्वामरान्वितः । तीर्थनाथमुपादाय सद्यः प्रत्यागमत् क्षणात् ।।२३२।। प्रतिसंहृत्य तीर्थेशप्रतिबिम्बं सपद्यपि । तत्र मातुः सन्निधाने भगवन्तमतिष्ठिपत् ।।२३३ ।।
***************
*************
आ. नि.
सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
श्री ऋषभस्वामि
वक्तव्यता
जन्म ।
गाथा - १८८
१२४
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
*
*
*
*
*
*
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१२५
संहत्यावस्वापिनी च दिव्यं क्षौमयुगं ततः । दिव्यं कुण्डलयुग्मं च विमोच्योच्छीर्षके प्रभोः ।।२३४।। श्रीदामगण्डमुल्लोचे स्वामिनो रत्नदामयुक् । पद्मवल्लम्बमानान्तः स्वर्णकन्दुकमादधे ।।२३५ ।। येन स्वामी तीर्थङ्करो निर्निमेषविलोचनः । पश्यन् सुखं सुखेनैव रममाणोऽस्ति निर्वृतः ।।२३६ ।। ततो वैश्रमणः शक्रवचनात् तत्क्षणादपि । द्वात्रिंशद्धिरण्यकोटी: सुवर्णस्य च तावती: ।।२३७।। द्वात्रिंशत्तु नन्दासनान्यथ भद्रासनान्यपि । रूपयौवनलावण्यसौभाग्यप्रमुखान् गुणान् ।।२३८ ।। न्यधात्तीर्थाधिनाथस्य जन्मवेश्मनिवासिषु । अथाभियोगिकैर्देवैर्महानादेन देवराट् ।।२३९।। घोषयामास शृण्वन्तु भवन्तः सर्व एव हि । भवनवासिनो देवा ! ज्योतिष्का व्यन्तरास्तथा ।।२४०।। देवा ! वैमानिका देव्यः ! कृत्वा सावहितं मनः । यो देवानुप्रियः कश्चित् स्वामिनस्त्रिजगत्पतेः ।।२४१।। . त्रिजगत्पतिमातुश्च करिष्यत्यशुभं मनः । सप्तधाऽऽर्यमञ्जरीव शिरस्तस्य स्फुटिष्यति ।।२४२।। चातुनिकायिका देवा एवं जन्मोत्सवं प्रभोः । नन्दीश्वरेऽष्टाह्निकां च कृत्वा जग्मुर्यथागतम् ।।२४३।। ।।१८८।। नामद्वारं 'ऊरुसु उसभलंछणे'त्यादिना चतुर्विंशतिस्तवे वक्ष्यति । इह जन्मोत्सवानन्तरं शक्रागमनकालं बाल्याहारं चाह - देसूणगं च वरिसं सक्कागमणं च वंसठवणा य । आहारमंगुलीए विहिंति देवा मणुनं तु ।।१८९।।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीऋषभस्वामिवक्तव्यता जन्म । गाथा-१८९
*
१२५
********
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- प्रथमा सप्तम्यर्थे ततो 'देशोनके' किञ्चिन्यूने वर्षे जाते सति पुनः शक्रागमनं वंशस्थापनाय । आहारं चाङ्गल्यां मनोज्ञं देवा विदधति * नियुक्तिः स्म । सर्वेऽपि बाल्ये तीर्थकृतः आहाराभिलाषे सति देवैः सञ्चारितसुधारसां स्वाङ्गुलीमेव मुखे प्रक्षिपन्ति । न स्तन्योपयोगं कुर्वन्ति । श्रीतिलका- अतिक्रान्तबालभावास्त्वग्निपक्वमाहारमाहरन्ति । युगादिदेवस्त्वाप्रव्रज्यादिनाद् देवोपनीतमेवाहारमाहतवान् ।।१८९।। अथ प्रकृतं * चार्यलघुवृत्तिः * वंशनामनिदानमाह -
आ. नि.
सामायिक१२६
सक्को वंसट्ठवणे इक्खु अगू तेण हुँति इक्खागा । जं च जहा जंमि वए जुग्गं कासी य तं सव्वं ।।१९०।। * निर्यक्तिः शक्रः सौधर्मेन्द्रो वंशस्थापने प्रस्तुते इक्षु गृहीत्वा आगतः । 'अकअग कुटिलायां गतौ' अनेकार्थत्वाद्धातूनां अक्धातोरुणादिकेउण निर्गमद्वारे प्रत्यये, 'आकु' शब्दोऽभिलाषार्थः । ततः स्वामी इक्षोः आकुनाभिलाषेण कर प्रासारयत् । शक्र आर्पयत् । तेन कारणेन भवन्ति श्रीऋषभस्वामि* इक्ष्वाकुवंशस्तत्र भवा ऐक्ष्वाकाः । यञ्च यथा यस्मिन् वयसि योग्यं तत्सर्वं शक्रोऽकार्षीत् । कथाशेषश्चात्र -
वक्तव्यता जीतमेतत्समस्तानां साम्प्रतातीतभाविनाम् । आद्यतीर्थकृतां शक्रा वंशन्यासं प्रकुर्वते ।।२४४।।
आहारवंशादि।
गाथा-१९० ततः परिवृत्तो देवैर्यामि रिक्तकरः कथम् । इतीक्षुयष्टिमादाय महतीं शक्र आययो ।।२४५।। पुरोऽस्ति कुलकृत्राभिः स्वामिनोत्सङ्गसङ्गिना । नत्वा शक्र उपाविक्षत् स्वामीक्षौ चक्षुरक्षिपत् ।।२४६।।
१२६
*
*
*
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
१२७
***************
शक्रोऽवग् भगवन्निक्ष्वाकुः किं भक्षयिष्यसि । ततश्च भगवान् हस्तं प्रासारयज्जहर्ष च ।।२४७ ।। दध्यौ शक्रस्ततः स्वामी यदिक्षुमभिकाङ्क्षति । तस्मादिक्ष्वाकुवंशोऽस्तु प्रभोगत्रं च काश्यपम् ।। २४८ ।। यस्मात् काश्यरसं भर्तुरपिबन् पूर्वजा अपि । काशोत्था इक्षवः काश्यास्तद्रसोप्युपचारतः । । २४९ ।।
काश्यप्यां यदि वा जातं गोत्रं काश्यपमुच्यते । एवं शक्रः प्रभोर्वंशं स्थापयित्वा दिवं ययौ ।। २५० ।। । ।१९० ।। वृद्धिद्व
अह वड्डइ सो भयवं दियलोयचुओ अणोवमसिरीओ । देवगणसंपरिवुडो नंदाइ सुमंगलासहिओ । । १९१ ।। असियसिरओ सुनयणो बिंबुट्ठो धवलदंतपंतीओ । वरपउमगब्भगोरो फुल्लुप्पलगंधनीसासो । । १९२ । । स्पष्टे नवरं असिताः कृष्णाः शिरोजाः केशा यस्य सोऽसितशिरोजः । । १९१-१९२ । । जातिस्मरणद्वारमाह
जाईसरो य भयवं अप्परिवडिएहिं तिहिं उ नाणेहिं । कंतीहि य बुद्धीहि य अब्भहिओ तेहिं मणुएहिं । । १९३ ।।
-
काश्यपी पृथ्वी, तस्याम् ।
-
आ. नि. सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
श्रीॠषभस्वामि
वक्तव्यता
वंशवृद्धिः ।
गाथा
१९१-१९३
१२७
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
KKKX
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१२८
जातिस्मरणस्तु भगवान् । अपरिपतितैर्देवलोकात्सहागतैस्त्रिभिर्ज्ञानैर्मतिश्रुतावधिभिः कान्तिभिश्च बुद्धिभिश्चाभ्यधिकस्तेभ्यो * मनुष्येभ्यः ।।१९३।। विवाहद्वारमाह - पढमो अकालमञ्च तहिं तालफलेहिं दारओ पहओ । कत्रा य कुलगरेणं सिटे गहिया उसभपत्ती ।।१९४ ।। आ. नि. अक्षरार्थः स्पष्टः । भावार्थ: कथाशेषात् -
सामायिकस्वामिनः किञ्चिदूनाब्दस्यैव किञ्चन युग्मकम् । जातापत्यमपत्ये स्वे मुक्त्वा तालतरोरधः ।।२५१।।
नियुक्तिः रिरंसार्थं प्रविवेश लीलाललितमन्दिरम्। तदा तालतरोर्वातकम्पितादपतद् द्रुतम् ।।२५२।।।
निर्गमद्वारे
* श्रीऋषभस्वामिफलमेकं शिलेवादेविपन्नस्तेन दारकः । युग्मं तदपि संवर्ध्य कन्यां दिनानि कत्यपि ।।२५३।।
वक्तव्यता देवलोकमगान्मृत्वा कन्यैका दिव्यरूपिणी । दृष्ट्वा मिथुनकैः शिष्टा नाभयेऽग्राहि तेन सा ।।२५४।।
* विवाहद्वारम् । एषाप्वृषभनाथस्य हृदयेशा भविष्यति । कन्याद्वयान्वितः स्वामी विहरन् प्राप यौवनम् ।।२५५।।
गाथा-१९४ अत्रान्तरे देवराजो दध्यौ कृत्यमिदं हि नः । यदाद्यतीर्थनाथानां दारकर्म विधीयते ।।२५६।। ततः शक्रो देवदेवीवृन्दयुक्तोऽवतीर्णवान् । वरकर्म प्रभोः कर्तुं विचक्रे सौधमद्भुतम् ।।२५७।।
१२८
華藥業準準準準準準準準準 華米米米米米米米米米羊羊羊羊
**************
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१२९
華華華華準準準準準準華華華
विचित्रासनपल्यङ्कस्थालाद्यैः परिपूरितम् । समातापितरं तत्र भगवन्तं न्यवेशयत् ।।२५८।। शची सुरीपरिवारा श्रीसुनन्दासुमङ्कले । निन्ये नव्ये कृते धाग्नि स्वर्विमानोपमानिनि ।।२५९।। विवाहहेतोस्तस्याग्रे शक्रः स्वैराभियोगिकैः । मण्डपं कारयामास ब्रह्माण्डस्येव सोदरम् ।।२६०।।
आ. नि. तोरणान्यादधुस्तत्र नभःस्पॅशि चतुर्दिशम् । आह्वयन्तीव दूरस्थां जनतां दिक्चतुष्टयात् ।।२६१।।
सामायिककल्पद्रुपल्लवैस्तेषु न्यधुर्वन्दनमालिकाः । कुलस्त्रीणामिव दिशां माणिक्यमुकुटानिव ।।२६२।।
नियुक्तिः तत्रोल्लोचः शुचिर्विष्वग्मुक्ताजालतरङ्गितः । रेजे गङ्गाताम्रपर्योवेणीसङ्गमसुन्दरः ।।२६३।।
निर्गमद्वारे प्रतिस्तम्भं बभुः स्तब्धलोचना: शालभञ्जिकाः । ऊर्ध्वस्था निर्निमेषाक्षाः प्रेक्षोत्का इव बालिकाः ।।२६४।।
* श्रीऋषभस्वामिस्वरं साधयतीवोचैर्वाचालः किङ्किणीगणः । गीतान्यनवगीतानि गातुं परिणयक्षणे ।।२६५।।
वक्तव्यता पताका: कुर्वते वायुचञ्चलेरञ्चलैनिजैः । वधूवराने नृत्याय पूर्व गुणनिकामिव ।।२६६ ।।
विवाहद्वारम् । शातकुम्भमया: कुम्भास्तस्योपरि विरेजिरे । अन्तर्गगनगङ्गायाः सौवर्णाम्भोजषण्डवत् ।।२६७।।
गाथा-१९४ बभौ भूरपि तत्रार्द्रकुङ्कमच्छटकाञ्चिता । सुवासिनीव मङ्गल्याङ्गरागसुभगद्युतिः ।।२६८।।
१२९ *१. 'चतुर्दशं' - प. प. ल, 'चतुर्दीशं' ख 'चतुर्दशं' छ प, । ताम्रपर्णी - मलयगिरिप्रभवा नदी । * वेणी - जलप्रवाहः । + गुणनिका - अनुशीलनं इत्यर्थः 10 मङ्गल्यं * - सिन्दूरम् ।
***************************
Xxx
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१३०
आ. नि.
पञ्चवर्णरवाकीर्ण: कुसुमैरङ्गणावनिः । धत्ते स्म कुसुमास्त्रस्य शस्त्रागारपरिभ्रमम् ।।२६९।। चतस्रोऽभ्रंलिहास्तत्र वेदीकलशपतयः । बिभ्रते स्म स्मरावासावष्टम्भस्तम्भविभ्रमम् ।।२७०।। आर्द्रवंशाः सुपर्वाण: कुम्भावष्टम्भिनो बभुः । ख्यापयन्त इवामूलाद्वरस्योल्लासिपर्वताम् ।।२७१।। यवाङ्करशरावाणि वेदीमध्ये च रेजिरे । अनङ्गस्येव रोमाञ्चा विवाहालोकनोद्भवाः ।।२७२।। तदा समादिदेशका कुलवृद्धव देवता । तत्तदाचारचतुरा पाणिग्रहणकर्मणि ।।२७३।। दूर्वां मेरुवनाद्वाले ! स्थाले स्थापय शाड्वलाम् । चन्दनं च वरार्घाय महायँ सुभ्र ! घर्षय ।।२७४।। प्रगुणीकुरु कल्याणि ! भूयिष्ठं तीक्ष्णकुङ्कमम् । सीमन्तिनीनां सीमन्तपरिपूर्तिकृतेऽचिरात् ।।२७५ ।। त्वं वयस्ये ! प्रशस्यानि पुष्पदामान्युपानय । विचित्ररचनान्मुग्धे ! मुकुटान्निकटीकुरु ।।२७६ ।। चतुष्कान् पूरय द्वारि मुक्ताक्षोदेन सुन्दरि !। वेद्यन्तः कुरु हे ! कामधेनुगोमयगोमुखम् ।।२७७।। निवेशयात्र तन्वङ्गि ! सत्वरं वरमञ्चिके । पवित्राः शतपत्राक्षि ! त्वं चेहानय पादुकाः ।।२७८।। कार्यान्तरं च हित्वा त्वं कस्तुरी सखि ! वर्त्तय । येन पुत्र्योः कपालेषु लिख्यते पत्रवल्लरी ।।२७९।।
सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीऋषभस्वामि
वक्तव्यता विवाहद्वारम् । गाथा-१९४ १३०
१. लेख्यते' प, छ । पर्वतां - पर्व इति लक्षणविशेषः, पर्वणः भावः पर्वता, ताम् । * गोमुखः - लेपः ।
FRE
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
*
*
*
*
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१३१
आ. नि. सामायिक
कुन्तले ! कुन्तलोत्तंसावावि:कुष्कुिरु वधूकृते । मङ्गल्यधवलान् यूयं हे सख्यो ! दत्त सत्तमान् ।।२८०।। जामे ! किमसि निद्रालुस्तन्द्रालुरसि किं स्नुषे ! । किमङ्गभङ्गं मृङ्गि ! त्वं करोषि शयालुवत् ।।२८१।। विस्तरी विस्तरं मुञ्च चतुरे ! किमनादरा । सानन्दा स्पन्दसे किन्न सखि ! मन्दायसे कथम् ।।२८२।। लग्नमत्यन्तमासनं भवत्यः किं न जानते । तदिदानीमनालस्यास्त्वरध्वं स्वस्वकर्मसु ।।२८३।। [एकादशभिः कुलकम्] मात्रादिनात्रक इव स्थित्वा काश्चिद्दिवः स्त्रियः । रभसात्प्रारभन्ते स्म कर्म वैवाहिकं ततः ।।२८४ ।। तत्रोपवेशयामासुः श्रीसुनन्दासुमङ्गले । काश्चित्स्वर्णासनेऽभ्यक्तुं स्वर्भुवःकन्यके इव ।।२८५ ।। गीयमानेषु योषाभिर्धवलेषु कलस्वरम् । सुगन्धितैलैः सर्वाङ्गमथाभ्यान रञ्जसा ।।२८६ ।। ते अथोद्वर्त्तयामासुर्नर्तयन्त्यो वपुलताम् । पिष्टिकाभिः सुपिष्टाभिः कोमल: करपल्लवैः ।।२८७।। अतिष्ठिपत्रथैकान्ते नूतने वरमञ्चिके । अभिषेक्तुं रतिप्रीत्यो रुक्मपीठे इवोज्ज्वले ।।२८८।। तयोश्चतुर्ष कोणेषु न्यधुर्वर्णकपूपकान् । क्रमितुं मन्मथस्येव प्रथमं पदमण्डकान् ।।२८९।। ततः कौसुम्भवासांसि परिधाप्य च तत्क्षणम् । तयोर्निवेशयन्ति स्म कन्यके ते सुरस्त्रियः ।।२९०।। १. वस्तरी ख प, चस्तरी प छ प । २. पातालकन्यके प ।. जामा - पुत्री, तत्सम्बोधने । * नास्ति आलस्यं यासां ताः अनालस्याः, तत्सम्बोधने ।
नियुक्तिः
***************
「華業举業準準準準準準
निर्गमद्वारे * श्रीऋषभस्वामिविवाहद्वारम् । गाथा-१९४ १३१
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
****
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलका- * चार्यलघुवृत्तिः
準準準準準準準準準
१३२
नवस्वङ्गेषु तिलकान् प्रदेशिन्या सभर्तृकाः । तयोश्चक्रुर्नवनिधीनिव कन्दर्पचक्रिणः ।।२९१ । । जान्वंसं चास्पृशन् सव्यासव्यत्वेन तयोमिथः । कौसुम्भेस्तन्तुभिस्तर्कुसम्पर्किभिरथापराः ।।२९२ ।। ते एवं वर्णके बाले सुरनार्यो निचिक्षिपुः । अस्थातां ते क्षणं तत्र नानाकेलिकुतूहलैः ।।२९३ ।। तदैव तास्तयोर्वेगादुद्वर्णकमपि व्यधुः । विधिना प्राक्तनेनैव पूर्वरूढिरियं ततः ।।२९४ ।। स्नानविष्टरमध्यास्य नपयामासुराशु ते । हिरण्मयघटाम्भोभिः सुखदैरमृतैरिव ।।२९५ ।। अथ प्रमार्जयामासुरङ्गयष्टिं मृगीदृशोः । आदर्शमिव तत्सख्यः सुखस्पर्शेन वाससा ।।२९६ ।। तयोः स्नानजलैरा केशपाशमवेष्टयन् । मसृणैरंशुकोद्देशैरुत्तेजितकृपाणवत् ।।२९७ ।। अश्चोतयन् ततो वारिविपुषस्तत्सखीजनाः । करादिव करीन्द्रस्य शीकरासारमातपः ।।२९८ ।। धूपायन्ति स्म धूपेन स्निग्धकेश्योः सुगन्धिना । ईषदा केशपाशं धौतानीवांशुकानि ताः ।।२९९ ।। तत्पादान् पल्लवाताम्रानपि लाक्षारसेन ताः । अमण्डयन् धियेवेति रक्तं रक्तेन युज्यताम् ।।३००।। सर्वाङ्गमङ्गरागेण तन्वङ्गत्यो व्यलिपन्त ताः । रविर्बालातपेनेव काञ्चनाचलमेखले ।।३०१।।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः
निर्गमद्वारे * श्रीऋषभस्वामि* विवाहद्वारम् । गाथा-१९४ १३२
準準準準準準準準準準譯梁梁華擎護
半準準準準準举樂業
• प्रदेशिनी - तर्जनी अङ्गलिका, तया । * 'शुतू - क्षरणे' (धातु-नं. २८२) ।
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१३३
तत्कपोलतले ताभिलिखिता पत्रवल्लरी । प्रसर्पदानलेखेव माद्यत: कामकुम्भिनः ।।३०२।। अथाञ्जनेन तन्नेत्रद्वयं ताभिरभूष्यत । इन्दिन्दिरकुलेनेव नीलेन्दीवरकाननम् ।।३०३।। तयोर्ललाटपट्टान्तश्चान्दनं चन्द्रकं व्यधुः । आसितुं स्मरराजस्य विमलां गब्दिकामिव ।।३०४ ।। तयोर्बबन्धुर्धम्मिलमुल्लसन्माल्यगर्भितम् । निषङ्गमिव कामस्य पूरितं कुसुमेषुभिः ।।३०५।। अथ ताभ्यां कुमारीभ्यां स्यूतानीवेन्दुरश्मिभिः । वासांसि वासयामासुः पारिणेत्राणि तास्ततः ।।३०६।। तयोरबध्नन् मुकुटं चञ्चञ्चन्द्रकराजितम् । रुक्मपङ्केरुहोत्तंसं व्योमगङ्गाविडम्बिनम् ।।३०७।।। नेत्रः कर्णान्तविश्रान्तेर्वतंसे सत्यपि स्वयम् । अन्यमारोपयामासुः पुनरुक्ताभया इव ।।३०८।। कर्णयोमणिताडङ्को निक्षिपन्ति स्म तास्तयोः । 'द्विद्विरूपाविवार्केन्दू विवाहं द्रष्टुमागतो ।।३०९।। निवेश्यते स्म देवीभिस्तयोर्मुक्तासरो हृदि । वरिवस्यनिवास्येन्दुमभितस्तारकागणः ।।३१०।। केयूरे भुजयोwस्ते इन्द्रनीलमये तयोः । पञ्चबाणस्य बाणानां शाणे इव निशाणने ।।३११ ।। निहितं काञ्चने रत्नं राजतीति धिया किल । विन्यस्येते स्म तत्पाणौ सुरीभिर्मणिकङ्कणे ।।३१२।।
準準準準準準準準準業
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः
निर्गमद्वारे * श्रीऋषभस्वामिविवाहद्वारम् । गाथा-१९४ १३३
*१. मुक्तासारो प.. इन्दिन्दिरः - भ्रमरः । - पुनरुक्तात् अभयाः इव । - द्वे द्वे रूपे ययोस्तो इति द्विद्विरूपो । वरिवस्यन् - सेवमानः ।
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
नियुक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१३४
अङ्गुलीषु तयोः क्षिप्ताश्चारुहीरकमुद्रिकाः । दोलतायाः फलानीव परिपाकारुणान्यथ ।।३१३।। नद्धा श्रोणो च शिञ्जाना तयोश्चन्द्राश्ममेखला । गुरुनाभीसरस्तीरे हंसावलिरिवोज्ज्वला ।।३१४ ।। मञ्जीराणि तयोधस्यन् ऋणत्कारीणि पादयोः । मरालानाह्वयन्तीव गतिं स्पर्धयितुं मदात् ।।३१५ ।। अथोत्पाट्यामरीभ्यां ते दिव्यभूषणभूषिते । आसिते कौतुकागारे मूर्ते वाणीश्रियाविव ।।३१६ ।।
आ. नि. विवाहकल्पमाधातुं विज्ञप्तो वज्रिणा विभुः । भोग्यं कर्मास्ति लोके च स्थितियेत्यमन्यत ।।३१७ ।।
सामायिकततश्च कल्पिताकल्पः कृतमङ्गल्यमजनः । विहिताशेषकृत्यश्च कृत्यविद्भिर्यथाविधि ।।३१८।।
नियुक्तिः चान्दने रसनिस्यन्दैः कृतदेहविलेपनः । विच्छुरितः पुण्यलक्ष्मीकटाक्षैरिव सर्वतः ।।३१९ ।।
निर्गमद्वारे वसानः पारिणेत्राणि शुचीनि सिचयानि च । जिनेन्द्रोऽपि शरन्मेघाकीर्णस्वर्णाचलोपमः ।।३२० ।।
*श्रीऋषभस्वामिसौधमध्याद्धरित्रीभृत्कन्दरादिव केसरी । निर्जगाम गुणग्रामद्रुमारामसहोदरः ।।३२१।।
विवाहद्वारम् ।
गाथा-१९४ न्यास्यन् - ल, । २. कलिताकल्पः प, । ३. यथाविधिः ल, प, प, ख, यथाविधेः प, . . 'शिज' - "शिजुकि अव्यक्ते शब्दे' (सिद्धहेम० धातु - ११९३) । * सिचयं -* १३४ वस्वम् ।+ धरित्रीभृत् - नृपः ।
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१३५
अथाधिरुह्य जात्याश्वमुचैःश्रवसमिन्द्रवत् । सङ्क्रान्तैः पश्यतां नेत्रैः सहस्रेक्षणतां वहन् ।।३२२।। मायूरेणातपत्रेण स्वर्णकुम्भोपशोभिना । प्रावृषेण्यघनेनेवाऽन्वीयमानस्तडित्वता ।।३२३।। शुभ्राभ्यां चामराभ्यां च वीज्यमानो मुहुर्मुहुः । साम्राज्यकमलालीलाकमलाभ्यामिवाभितः ।।३२४।। तूर्यनादेन रोदस्योरुदरम्भरिणाऽग्रतः । निर्घोषेणेव घण्टायाः सुघोषायाः प्रसर्पता ।।३२५ ।।
आ. नि. श्रवणोदरपूरं च गायद्भिः कलगीतिकाः । रक्तकण्ठैः कृतोत्कण्ठः कलकण्ठेरिवाङ्गिनाम् ।।३२६ ।।
सामायिकनृत्यद्भिरप्सरोवृन्दै नाभरणभारिभिः । अनिलान्दोलितैः कल्पशाखिशाखागणैरिव ।।३२७ ।।
नियुक्तिः उत्तम्भितभुजैर्भट्टैः पठ्यमानगुणोत्करः । उत्तानीकृतहस्ताग्रैर्गर्जद्भिरिव कुञ्जरैः ।।३२८।।
निर्गमद्वारे उत्तार्यमाणलवणो देवीभिः पक्षयोर्द्वयोः । पृष्ठे बिम्बीफलौष्ठीभिर्गीयमानैरुलूलुभिः ।।३२९।।
श्रीऋषभस्वामिशुभोदकत्वपिशुनः शकुनैरानुकूलिकः । अभ्यागान्मण्डपद्वारं भगवान् सुभगं जनः ।।३३०।। [नवभिः कुलकम्]
विवाहद्वारम् । तत्रावरुह्याथ विभुरर्वत: पर्वतादिव । अस्थित स्थितिनिष्णात: क्षणमेकमनुत्सुकः ।।३३१।।
गाथा-१९४ अथ प्रगुणयामासुर्दधिदूर्वादिभाजनम् । मन्थानमुशलादींश्च मङ्गल्यानखिलानपि ।।३३२।। • उच्चैःश्रवाः - इन्द्राश्वः । * सहस्रेक्षणतां - इन्द्रत्वम् । + साम्राज्यं नृपत्वम्, तदेव कमला-साम्राज्यकमला, तस्या लीलाकमले साम्राज्यकमलालीलाकमले, ताभ्याम् ।।
१३५ उलूलुः - विवाहादिप्रसङ्गे स्त्रीभिः क्रियमाण आनन्दध्वनिः । . अर्वन् - अश्वः ।
年羊羊羊羊準準準準準準準準準準準準準準業
千準準準準举華举
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
藥華藥藥藥華藥業課課
**
श्रूयमाणश्रुतिकटुस्फुटल्लवणनिःस्वनम् । शरावसम्पुटं काचिन्मुमोच द्वारि सानलम् ।।३३३ ।। अथोद्भर्ट पट्टयुगं सन्ध्यारागमिवारुणम् । परिधायाग्रतः काचिदर्घदानोद्यताऽभवत् ।।३३४।। अह्राय जगदाय देहि देह्यर्घमर्घदे!। स्फीतं यश इवामुष्य नवनीतं समुन्नय ।।३३५ ।। "उद्धेह्यस्य वचोवीचीशिशिरं चान्दनं रसम् । दधि चैतद्गुणग्रामवलक्षं क्षिप्रमुत्क्षिप ।।३३६।। समुन्मीलन्महानीलरत्नाङ्कुरसहोदराम् । द्रागेव शाड्वलां दूर्वा सुवासिनि ! समुद्धर ।।३३७।। नन्वेष शेषभोगीन्द्रभोगोपमभुजद्वयः । वरस्ते तोरणद्वारि त्रिजगज्जेत्रविक्रमः ।।३३८।। ऊर्ध्वः समस्ति सर्वाङ्गमुत्तरीयांशुकावृतः । शरदिन्दुरिवोद्गच्छत्र्योत्स्नाजालजटालितः ।।३३९।। भृशं शुष्यन्ति पुष्पाणि वातेनोद्वाति चान्दनम् । तद्द्वारि सुचिरं श्वश्रु ! वरं मा धर मा धर ।।३४०।। इत्येवं धवलान् श्वश्रूः शृण्वाना श्रुतिपावनान् । स्वामिने दत्तवत्यर्घमनर्घ्यगुणशालिने ।।३४१।। धृत्वान्तर्वामहस्तेन विधायाग्रे च दक्षिणम् । युगवैशाखमुशलैश्चक्रे च प्रोङ्क्षणक्षणम् ।।३४२।। मनोरथमिवारीणामऽथो लवणसम्पुटम् । भगवान् सव्यपादेन दलयामास लीलया ।।३४३।। स्कन्धे घट्टाञ्चलेनाऽथ समाकृष्य जगत्प्रभुः । नीत: श्वश्र्वा वधूपान्तमासाञ्चक्रे च शक्रवत् ।।३४४।। १. 'चन्दनम्' प, ख ल ल ।२.'मा स्म धाधीवरंवर' ल, ल ख । ३. घटाञ्चलेन - ख ल ल । .अर्घदे - अर्ध ददाति - अर्घदा तस्याः सम्बोधने । * 'उद्+धा' धातोः आज्ञा. द्वि.पु. एक. उद्धेहि । + वलक्ष - श्वेतम् ।
藥藥業樂業樂業業
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीऋषभस्वामिविवाहद्वारम् । गाथा-१९४
१३६
*
****
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
राजी
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१३७
मदनस्य फलं ग्राह्यमित्यस्य किल सूचकम् । मदनस्य फलं पाणी बद्धं वध्वोर्वरस्य च ।।३४५।। जीवन्मातापितृश्वश्रूश्वशुरा सुधवाङ्गना । हस्तालेपं ददौ पिष्ट्वा वधूट्योः पाणिपङ्कजे ।।३४६।। अथाम्भोधिपयःपात्र्यां मुक्तलग्नघटीनिभे । जाते सति सहस्रांशुबिम्बे बिम्बीफलद्युति ।।३४७।। श्रुत्वा भाजनशब्दं च सावधानस्ततो हरिः । योजयामास तत्कालं वधूवरकरान्मिथः ।।३४८।। अथान्योन्यस्य पश्यन्तो विस्फारितविलोचनाः । निमेषमप्यकुर्वाणा अन्तरायभयादिव ।।३४९।। रेजिरे ते तदा तत्र तारामेलककारिणः । विशन्त इव वक्षोऽन्तर्मिथस्तारासु सङ्क्रमात् ।।३५०।।। उौः कौतुकधवलान् जगुर्वध्वाः सखीतमाः । नर्मकर्मणि चातुर्यं बिभ्राणास्तत्र केलये ।।३५१।। वधूवरस्य सूत्रामा बद्धवानञ्चलान्मिथः । तेषां मनांसीवोद्गाढमनुरागः परस्परम् ।।३५२।। कौतुकागारतो वेद्यामथानिन्ये वधूवरम् । अवियोजितहस्ताग्रममोचितपटाञ्चलम् ।।३५३।। त्रायस्त्रिंशसुरः कोऽपि चक्रे वेद्यामथाऽनलम् । व्यधामं समित्क्षेपार्दूमपानाय कन्ययोः ।।३५४।। कंसारश्च सखण्डाज्य: पक्कस्तेनैव नाकिना । ताभ्यां प्रभुस्तद्वयी तेनाऽऽश्यत स्वस्वपाणिना ।।३५५।। १. बिम्बीफलद्युतिः ख ल, प, । २. 'वध्वोः' प छ । ३. 'स्तद्धयीनेन' पल, 1.द्युत् - मरीचिः, बिम्बीफलस्येव द्युत् यस्य स बिम्बीफलघुत, तस्मिन् ।
भाजनशब्दः प्राहाने । + उद्गाढं-अत्यन्तम् । धूमपानं - वैद्यकशास्त्रप्रसिद्धा क्रिया ।
tattोती
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीऋषभस्वामिविवाहद्वारम् ।
गाथा-१९४ * अत्र * १३७
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१३८
अथोचैर्मङ्गलाचारे दीयमानेऽङ्गनाजनैः । रभसोल्लसितैरङ्गेद्वैगुण्यमिव लम्भितैः ।।३५६।। मेरुं सरोहिणीज्योत्स्नोऽब्जवत्तत्राभितोऽनलम् । स्वाम्यभ्राम्यद्युतस्ताभ्यामामङ्गलचतुष्टयम् ।।३५७।। [युग्मम्] अथ श्यालकदेशीयः कश्चिन्मङ्गलवर्त्तने । स्वामिनं चरणाङ्गष्ठे नीचैर्भूयाऽभ्यधारयत् ।।३५८।। दीनस्य पादलग्नस्य दासस्येवास्य किञ्चन । दीयतामर्थिनो देव ! स्माहुरित्यनुगा: प्रभोः ।।३५९।। यथेच्छं भगवांस्तस्मै स्वर्णरत्नाद्यदात्तदा । महान्तो ाहिलग्नानां ददते यत्र तत्र हि ।।३६०।। कृतेषु पाणिमोक्षादिकृत्येषु निखिलेष्वपि । सुमङ्गलासुनन्दाभ्यां सहारूढो हयं प्रभुः ।।३६१।। स्फीताविगीतसङ्गीतमुखरीकृतदिङ्मुखः । प्रत्यग्रतोरणद्वारमाययौ निजवेश्मनः ।।३६२।। घोटकं कूईयामासुश्चिरं तत्र वधूवरम् । हर्षोत्कर्षेण कुर्वाणा देवा जयजयारवम् ।।३६३।। लता इव समीरेण प्रमोदेन प्रणोदिताः । पौलोम्याद्याश्च ननृतुर्गीतपूर्णमनोरथाः ।।३६४।। प्रविवेश ततः स्वामी स्वसौधे कृतमङ्गलः । विवाहोत्साहसौन्दर्यरञ्जितत्रिजगजनः ।।३६५।। शुष्कनीलफलस्वादुनानापक्वान्नपेशलाः । शालिसूपघृतप्राज्यप्रलेहव्यञ्जनाद्भुताः ।।३६६।।
मिथो जेमनवाराऽभूरिगौरवसुन्दरा । ताम्बूलांशुकदानाद्यैः सन्माननमथाभवत् ।।३६७।। [युग्मम् *१. 'सौदर्य' प.। . अब्जः (पुं) - चन्द्रः ।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः
निर्गमद्वारे * श्रीऋषभस्वामि* विवाहद्वारम् ।
गाथा-१९४
१३८
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१३९
*******
******
पूर्णपात्रप्रवेशादिविवाहोत्सववृद्धिभिः । स्वामिनः पितरौ तत्र मुमुदातेतरां तदा ।। ३६८ ।।
कृतकृत्योऽथ शक्रादिदेवदेवीगणोऽखिलः । प्रणिपत्य प्रभोः पादान् स्थानं निजनिजं ययौ ।।३६९।। ।।१९४।। अमुमेवार्थमाह -
भोगसमत्थं नाउं वरकम्मं कासि तस्स देविंदो । दुन्हं वरमहिलाणं वहुकम्मं कासि देवीओ । । १९९५ ।
स्पष्टा ।।१९५ ।। अपत्यद्वारमाह -
छप्पुव्वसयसहस्सा पुव्विं जायस्स जिणवरिंदस्स । तो भरहबंभिसुंदरिबाहुबली चेव जायाई । । १९६ ।। भा. देवी सुमंगलाए भरहो बंभी य मिहुणगं जायं । देवीइ सुनंदाए बाहुबली सुंदरि चेव ।।४।।
स्पष्टे । नवरं अनुत्तरविमानादवतीर्य सुमङ्गलाया बाहुः पीठश्च भरतब्राह्मीमिथुनकम् । सुबाहुर्महापीठश्च सुनन्दाया बाहुबलिसुन्दरीमिथुनकमिति । । १९६ ।। किमेतावन्त्येवापत्यानि भगवतः उतान्यान्यपि जातान्याह -
अउणावन्नं जुयले पुत्ताणं सुमंगला पुणो पसवे । नीईणं अइक्कमणे निवेयणं उसभसामिस्स । । १९७ ।।
आ. नि. सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
श्री ऋषभस्वामि
वक्तव्यता अपत्यद्वारम् । गाथा१९५-१९७ भा. गाथा - ४
१३९
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
आ. नि.
आवश्यक- एकोनपञ्चाशद्युगलकानि पुत्राणां सुमङ्गला पुनः प्रसूतवती । अत्रान्तरे कषायबहुलत्वाज्जीवानां हाकारादिनीतीनामतिक्रमणेऽतिलङ्घने * नियुक्तिः यौगलिकैः ऋषभस्वामिनो निवेदनं कृतम् ।।१९७।। ततो भगवानाह - श्रीतिलका
सामायिकराया करेइ दंडं सिट्टे ते बिंति अम्हवि स होउ । मग्गह य कुलयरं सो य बेइ उसभो य भे राया ।।१९८।। * चार्यलघुवृत्तिः
नियुक्तिः १४०
राजा-सर्वनरेश्वरः प्रधानपुरुषैरभिषिच्य नमस्कृतः प्रभुत्वे स्थापितः, अन्याये शिष्टेऽपराधानुमानेन दण्डं करोति । अथ 'ते' यौगलिका ब्रुवते । * निर्गमद्वारे * अस्माकमपि स तादृशो राजा भवतु इति तैरुक्ते पुनर्भगवानाह - 'मार्गयत' याचध्वं कुलकरं राजानम् । स च तैर्याचितो ब्रवीति भो भवतां ऋषभो * श्रीऋषभस्वामिराजाऽस्तु । ततस्ते यौगलिकाः पद्मसरोवरे जलानयनाय जग्मुः ।।१९८॥ राज्याभिषेकविधिमाह -
वक्तव्यता
राज्याभिषेकआभोएउं सक्को उवागओ तस्स कुणइ अभिसेयं । मउडाइअलंकारं नरिंदजुग्गं च से कुणइ ।।१९९।।
विधिः । अत्रान्तरे चलितासनः शक्रः आभोगयित्वा सम्यगवधिना चिन्तयित्वा आगत्य अकार्षीत्तस्य ऋषभस्वामिनो राज्याभिषेकम् । *
गाथा* मुकुटाद्यलङ्कारं 'नरेन्द्रयोग्यं' राजचिह्न 'से' तस्याऽकार्षीत् ।।१९९।। अथ यौगलिकाः किं चक्रुरित्याह -
१९८-२०० * भिसिणीपत्तेहियरे उदयं धित्तुं छुहंति पाएसु । साहु विणीया पुरिसा विणीयनयरी अह निविट्ठा ।।२००।।
१४० *१. याचत' - ल, ल ख । २. ब्रवीदिति प, प, ।
筆業準準準準準準準準準準
準準準準準準準準準準
準準準準
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
१४१
इतरे यौगलिकाः पद्मिनीपत्रैः पानीयमानीय सिंहासनोपविष्टं दिव्यवस्त्रालङ्कारालङ्कृतं शक्रादिदेवैः परिवृतं दृष्ट्वा क्षणं विमृश्य पादयोस्तदुदकं क्षिप्तवन्तः । ततः शक्रः साधु विनीताः पुरुषा इति ज्ञात्वा भगवद्योग्यां राजधानीं द्वादशयोजनायामां नवयोजनविष्कम्भां विनीतानामनगरीं वैश्रवणयक्षपार्श्वान्यवेशयत् । २०० ।। सङ्ग्रहद्वारमाह -
आसा हत्थी गावो गहियाई रज्जसंगहनिमित्तं । घित्तूण एवमाई चउव्विहं संगहं कुणइ । । २०१ । ।
अश्वा हस्तिनो गावः एतानि चतुः प [प] दानि गृहीतानि राज्यस्य सम्यग्ग्रहणनिमित्तं गृहीत्वा चैवमादिचतुःप[ष्प]दजातिं चतुर्विधं संङ्ग्रहं ६ करोति ।।२०१ ।। स चायं -
*********
उगाभोगा रायन खत्तिया संगहो हवइ चउहा । आरक्खिगुरुवयंसा सेसा जे खत्तिया ते उ । २०२ ।।
उग्राः, भोगाः, राजन्याः, क्षत्रियाः, एषां बहूनां ग्रहणम् । सङ्ग्रहश्चतुर्धा, किं भूतास्ते ? आरक्षकाः उग्रदण्डकारित्वादुग्राः । भोगा अपराधानुसारिनीत्यादि कथनेन गुरुस्थानीयत्वाद्गुरवः । राजन्याः समानवयसः, कृतमण्डलाधिपत्याः वयस्याः । शेषा ये पदातिप्रायास्ते पुनः क्षत्रियाः ।।२०२ ।। लोकस्थितिवैचित्र्यमाह -
*****
आ. नि.
सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
श्री ऋषभस्वामि
राज्यद्वारम् । गाथा - २०१२०२
१४१
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
१४२
***************
|| २०३ ।।
'आहारे 'सिप'कम्य मामणा य विभूषणा । 'लेहे "गणिए य रूवे य 'लक्खणे "माण "पोय "ववहारे "नीइ " जुद्धे य "ईसत्थे य "उवासणा । "तिमिच्छा " अत्थसत्थे य "बंधे "घाए य २९ मारणा ।।२०४।। * ३० अलंकारे तहेव य ।। २०५ ।।
२३
२४
*
२७
२९ मल्ले य
४०
३६
३८.
"छेलावण य" पुच्छणा ।। २०६ ।।
"जण्णूसव ४ समवाए "मंगले को इ । "वत्थे २८ गंधे य "चोलोवण "विवाहे यदत्तिया "मडयपूयणा । "झावणा "थूभ "सय चतस्रोऽप्येते द्वारगाथाः । आहारः, शिल्पम्, कर्म कृष्यादि, मामना-ममता, "विभूषणा, 'लेखः लिपिविधानम्, 'गणितम्, 'रूपं काष्ठमयादि, लक्षणं पुरुषलक्षणादि, "मानं प्रमाणम्, "पोतः प्रवहणम्, "व्यवहारो राजकुलादौ नीतिः, "युद्धानि, “इषुशास्त्रं धनुर्वेदः, १६ उपासना राजादेः, १७ चिकित्सा, "अर्थशास्त्रम्, "बन्धो निगडादिना, घातो दण्डादिभिः समारणा जीवितहरणम्, यज्ञो नागादिपूजा, उत्सवः शक्रोत्सवः, २४ समवायो गोष्ठी, “मङ्गलानि स्वस्तिकादीनि कौतुकानि रक्षादीनि २७वस्त्रम्, २८ गन्धाः माल्यानि, अलङ्कारः केशभूषादिः, "चूडाकर्म, उपनयः कलाग्रहणाय बालानां कलाचार्यान्तिके नयनम्, "विवाहः, २४दत्तिका भिक्षादानम्, "मृतकपूजना, ३६ध्यापनाऽग्निसंस्कारः, ३ स्तूपाः, “शब्दः शोकरुदितम्, खेलापनकं उल्लापनाद्यैर्बालक्रीडापनम् प्रच्छना निमित्तादेः, इति चत्वारिंशद्द्द्वाराणि ।।२०३ - २०६ ।। आद्यद्वारमाह -
आ. नि. सामायिक
निर्युक्तिः
* निर्गमद्वारे श्रीऋषभस्वामिराज्यद्वारम् ।
गाथा - २०३२०६
१४२
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
१४३
*****
भा. आसी य कंदहारा मूलाहारा य पत्तहारा य । पुप्फफलभोइणोऽवि य जइया किर कुलगरो उसभो ।। ५ ।। ॥ स्पष्टा ।' आसी य' आसन् । कल्पद्रुमापगमे कन्दाद्याहाराः, तथा
भा. आसीय इक्खुभोई इक्खागा तेण खत्तिया हुंति । सणसत्तरसं धनं आमं ओमं च भुंजीया ॥ ६ ॥
पूर्वार्धं *कंव्यम् । *सणः सप्तदशो यत्र तत्सणसप्तदशं धान्यं शाल्यादि 'व्रीहियवयोनलतिलाः 'कोद्रवाः, 'गोधूमशालिचवलचणाः "मुद्रकुलत्थ- मुकुष्टास्तुवैरीवल्लो "मसूरमाषशणं 'आमं' अपक्कम्, 'अवमं' न्यूनं ते भुक्तवन्तः ।
भा. ओमं आहारिंता अजीरमाणंमि ते जिणमुविंति । हत्थेण घंसिऊणं आहारेहत्ति ते भणिया ।।७।।
अवमं चाहारयन्तः तस्मिन्नाहारे अजीर्यति ते मिथुनका जिनमुपनयन्ति । जिनेन च हस्ताभ्यां घृष्ट्वा आहारयध्वमिति ते भणिताः । ततश्च - भा. आसीय पाणिघंसी तिम्मियतंदुलपवालपुडभोई । हत्थयलपुडाहारा जइया किल कुलगरो उसभो ॥१८॥
इमाः गाथाः (भा. ५-३०) भाष्यकृद्ररचिताः मलयगिरिवृत्तौ नियुक्तिगाथाक्रमेणैव उक्ताः । हारिभद्रीयवृत्ती इमाः गाथा: भाष्यकृन्मुखेन दर्शिताः । * कंव्यं सुखबोध्यम् + सणः धान्यविशेषः । योनल धान्यविशेषः । चवलः धान्यविशेषः (वटाणा) । * मुकुष्टः धान्यविशेषः (जंगली मग ) । वल्लः धान्यविशेषः (वाल) ।
आ. नि.
सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
श्रीऋषभस्वामि
राज्यद्वारम् आहारविधिः ।
गाथा - २०६
भा. गाथा५-८
१४३
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
आसंश्च पाणिघर्षिणः । भगवदुपदेशात्पाणिभ्यां घृष्ट्वाऽपनीतत्वच ओषधीर्भुक्तवन्तः । तथाप्यजीर्णत्वे तथैवोपदेशात्तीमिततन्दुलान्प्रवालपुटे भोक्तुं शीलं येषां ते तीमिततन्दुलप्रवालपुटभोजिनो जाताः । तत्राप्यजरणे तदुपदेशाद्धस्ततलपुटाहाराः- हस्ततलपुटे स्वेदयित्वा भुक्तवन्तः । तथा
आ. नि. सामायिक
निर्युक्तिः
भा. घंसेऊणं तिम्मण घंसणतिम्मणपवालपुडभोई । घंसणतिम्मणपवाले हत्थउडे कक्खसे य ।।९।।
निर्गमद्वारे
誰
घृष्ट्वा तीमनमात्रं च कृत्वा भोजिनो भोक्तारः | १ | घृष्ट्वा प्रवालपुटे, तीमनं कृत्वा भोजिनः |२| घृष्ट्वा प्रवालपुटे तीमित्वा हस्तपुटे * श्रीऋषभस्वामिकियत्कालं धृत्वा भोजिनः । ३ । घृष्ट्वा प्रवालपुटे तीमित्वा हस्तपुटे कियत्कालं धृत्वा कक्षास्वेदं च कृत्वा भोजिनः ॥४। राज्यद्वारम् इत्येककद्विकत्रिकचतुर्णां योगाः, अस्यां गाथायां दर्शिताः । अत्रान्तरे - * आहारविधिः । गाथा - २०६
भा. गाथा -
९-१०
१४४
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः *
१४४
भा. अगणिस्स य उट्ठाणं वणघंसा देद्रु भीय परिकहणं । पासेसुं परिच्छिंदह गिण्हह पागं तओ कुणह ।। १० ।। अग्नेरुत्थानं वनघर्षात् । तं च ज्वलन्तं दृष्ट्वा अपूर्वरत्नबुद्ध्या ग्रहीतुं प्रवृत्ताः । दह्यमाना भीताः प्रभोः परिकथनं कृतवन्तः । प्रभुराह पार्श्वेषु परितः छिन्त तृणलतादीनि छेदयत येन सर्वतः सर्वं न ज्वलयति । अग्निं गृह्णीत, ततः पाकं कुरुत । अथ ते किं कुर्वन्तीत्याह -
१. दड्डुल
********
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
नियुक्तिः
आवश्यक- भा. पक्खेव दहण ओसहि कहणं निग्गमण हत्थिसीसंमि । पयणारंभपवित्ती ताहे कासीय ते मणुया ।।११।। आ. नि. 'मिठेण हत्थिसीसे मट्टियपिंडं गहाय कुडगं तु । निव्वत्तेसी तइया जिणोवइद्वेण मग्गेण ।।१।। (प्र.)
सामायिकश्रीतिलकानिव्वत्तिए समाणे भणिओ राया तओ बहुजणस्स । एवइया भे कुबह पइट्ठियं पढमसिप्पं तु ।।२।। (प्र.)
नियुक्तिः चार्यलघुवृत्तिः ततस्ते मनुजा अग्नौ ओषधीः प्रक्षिप्तवन्तः । तासां च दहनं बभूव । ततः प्रभोः कथनं एष सर्वं भक्षयति नास्माकं ददाति । अथ प्रभो *.
निर्गमद्वारे १४५
* श्रीऋषभस्वामि* राजपाटिकायां निर्गमनम् । ततः प्रभुम॒त्पिण्डमानाय्य हस्तिशीर्षे निवेश्य भाजनं कृत्वा आर्पयत् । 'ईदृशानि कृत्वा'ऽग्नौ पक्त्वा एतेषु सपानीया *
राज्यद्वारम् * ओषधीः प्रक्षिप्य अग्नेरुपरि न्यस्य पचत इति प्रभूक्तं तथैव कृत्वा पचनारम्भप्रवृत्तिमकार्षुः । इत्याहारविधिः । अथ शिल्पद्वार -
शिल्पादिपंचेव य सिप्पाइं घड लोहे चित्तणंत कासवए । इक्किक्कस्स य इत्तो वीसं वीसं भवे भेया ।।२०७।।
द्वाराणि । पञ्चैव शिल्पानि । 'अणंतमिति देश्योयं वस्त्रवाची । काश्यपो नापितः । घटकारलोहकारचित्रकारवस्त्रकारनापितानाम्, शेषं स्पष्टम् - गाथा-२०७ ।।२०७।। अथ शेषद्वाराण्याह -
भा. गाथाभा. कम्मं किसिवाणिज्जाइ मामणा जा परिग्गहे ममया । पुव्वं देवेहिं कया विभूसणा मंडणा गुरुणो' ।।१२।। *
११-१२
१४५ *. अन्यकर्तृक्यौ इमे अत्र प्रक्षिप्ते [प्र] ।
XXX*******
*
*
*
*
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
आवश्यक- गुरो ऋषभस्य । शेषं स्पष्टम् । नियुक्तिः
भा. लेहं लिवीविहाणं जिणेण बंभीइ दाहिणकरेणं । गणियं संखाणं सुंदरीइ वामेण उवइटुं" ।।१३।। श्रीतिलका
भा. भरहस्स रूवकम्म नराइलक्खणमहोइयं बलिणों । माणुम्माणवमाणं पमाण गणिमाइ वत्थूणं ।।१४।। चार्यलघुवृत्तिः
अथोदितं बाहुबले: मान-मानक सेतिकादिमेयस्य धान्यादेः, रसस्य वा पलिकाकर्षादि । उन्मानं - गण्यस्य पूगीफलादेः, अत्र पुओ १४६
* दशसहस्राः सन्तीत्यादि । उपमानं धार्यस्य तोल्यस्य, इयन्ति पलानि इयन्ता मणाः इत्यादि । प्रमाणं परिच्छेदः, पारिच्छेद्यस्य वस्तुनः * इयद्वर्णिकमिदं सुवर्णम्, इयत्पानीयमिदं रत्नमित्यादि ।
भा. मणियाई दोराइसु पोया तह सागरंमि वहणाई । ववहारो लेहवणं कज्जपरिच्छेयणत्थं वा ।।१५।।
मणिकादीनां दवरकादिषु प्रोयणम्, व्यवहारो-विवादे सति राजकुलादौ सम्बन्धकलेखनम्, कार्यपरिच्छेदार्थम् । निर्णियार्थम् । 'वा' * समुच्चये । * भा. नीई हक्काराई सत्तविहा अहव सामभेयाई३ । जुद्धाई बाहुजुड़ाइयाई वढाइयाणं च ।।१६।। * हाकार-मकारधिक्कार-परिभाषण-मण्डलिबन्ध-चारकछविच्छेदादिका अथवा सामदानभेददण्डरूपा । वृत्तादिकानां - वृत्तं वर्तुलं *चक्रव्यूहादिकानामित्यर्थः ।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे
सामि राज्यद्वारम् शिल्पादिद्वाराणि । गाथा-२०७ भा. गाथा१३-१६ १४६
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- भा. ईसत्थं धणुवेओ"उवासणा मंसुकम्ममाईया । गुरुरायाईणं वा उवासणा पञ्जुवासणया ।।१७।।
आ. नि. नियुक्तिः श्मश्रुवपननखच्छेदादिका गुरुराजादीनां वा पर्युपासना ।
सामायिकश्रीतिलका
नियुक्तिः भा. रोगहरणं तिगिच्छा अत्थागमसत्थमत्थसत्थंति । निगलाइजत्रु बंधो घाउ दंडाइताडणया" ।।१८।। चार्यलघुवृत्तिः
निर्गमद्वारे १४७ अर्थागमशास्त्रमर्थशास्त्रम्, निगडादिजन्यो बन्धः ।
श्रीऋषभस्वामिभा. मारणया जीवहो जन्ना नागाइयाण पूयाओ । इंदाइमहा पायं पइनियया ऊसवा हुंति ।।१९।।
राज्यद्वारम् भा. समवाओ गुट्ठीणं गामाईणं व संपसारो वा । तह मंगलाई सत्थियसुवनसिद्धत्थगाईणि" ।।२०।।
शिल्पादि
द्वाराणि । समवायो गोष्ठी द्वित्रिजनानामेकत्रोपवि[व]शनम् । ग्रामपट्टकिलादीनां मेलापको वा । अत्र शब्दव्यत्ययः-सिद्धार्थसुवर्णस्वस्तिकादीनि ।।
गाथा-२०७ *सिद्धार्थाः सर्षपाः सुवर्णस्वस्तिकाः सुवर्णयवमयस्वस्तिकादयस्तानि ।
भा. गाथा * भा. पुव्वं कयाइं पहुणो सुरेहिं रक्खाहिं कोउयाई च । तह वत्थगंधमल्लालंकारा केसभूसा य ।।२१।।
१७-२१ रक्षा-रक्षिका 'राखडी'ति प्रसिद्धा । कौतुकानि मषीतिलकादीनि ।
१४७ *१. इसुत्थं - छ ल, प. प. । . वपनं - मुण्डापनम् । * पट्ट - नगरम् ।
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
********
*
१४८
आवश्यक- भा. तं दट्टण पयत्तोऽलंकारेउं जणोऽवि सेसोऽवि । विहिणा चूलाकम्मं बालाणं चोलयं नाम ।।२२।।
आ. नि. नियुक्तिः * भा. उवणयणं तु कलाणं गुरुमूले साहुणो ततो धम्मं । घित्तुं हवंति सड्डा केई दिक्खं पवजंति ।।२३।।
* सामायिकश्रीतिलका
नियुक्तिः चार्यलघुवृत्तिः
'उपनयनं' बालानामुपाध्यायसमीपे प्रापणम्, 'कलानां' कलाग्रहणनिमित्तम्, अथवा गुरुमूले नयनं ततः साधूनां धर्म गृहीत्वा केचिद्भवन्ति * निर्गमद्वारे * श्राद्धाः केचिद्दीक्षां प्रपद्यन्ते ।
श्रीऋषभस्वामिभा. दटुं कयं विवाहं जिणस्स लोओऽवि काउमारद्धो । गुरुदत्तिया उ कना परिणिजंति तओ पायं ।।२४।। * राज्यद्वारम् । भा. दत्तिव्व दाणमुसभं दितं दटुं जणंमिवि पवत्तं । जिणभिक्खादाणंपिव दटुं भिक्खा पवित्ताया ॥२५।।
शिल्पादि
द्वाराणि । भा. मडयं मयस्स देहो तं मरुदेवीइ पढमसिद्धत्ति । देवेहिं पुरा महियं झावणया अग्गिसक्कारो ।।२६।।
गाथा-२०७ भा. सो जिणदेहाईणं देवेहिं कओ चियासु थूभा य । सद्दो य रुन्नसद्दो लोगो वि तओ तहा पकओ ॥२७।। * भा. गाथा - भा. 'खेलावणमुक्किट्ठाइ बालकीलावणं च सेंटाई । इंखिणियाइरुयं वा पुच्छा पुण किं कहं कजं ।।२८।।
२२-२८
१४८ १. 'पवत्ताय' - छ प. प. प. । २. 'छेलावण' - ल, प, । ३. 'पुच्छावणं' ल ल ख ।
************
藥華藥華藥華藥華藥被
XXX
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१४९
'खेलापनं' उत्कृष्टादि गिलगेलिकाकरणेन हासनादि, 'बालक्रीडापनं' 'सेण्टितादि' अस्य देश्यत्वात् भुवनध्वनितादि, किङ्किण्यादिरुतं वा खेलापनम् । 'पुच्छा पुण किं कहं कज्जं किं क्रियतां वा मा वा कथं वा क्रियताम् ।
भा. अव निमित्ताणं सुहसइयाइ सुहदुक्खपुच्छा वा । इचेवमाइ सव्वं उप्पन्नं उसभकालम्मि ।। २९ ।। किमेष भो भविष्यतीत्यादि प्रश्नः । 'सुहसइयाइ' सुखशयितादि ।
भा. किंचिच भरहकाले कुलगरकालेऽवि किंचि उप्पन्नं । पहुणा उ देसियाइं सव्वकलासिप्पकम्माई ।। ३० ।। तथाउसभचरियाहिगारे सव्वेसिं जिणवराण सामन्त्रं । संबोहणाइ वुत्तुं वुच्छं पत्तेयमुसभस्स ।। २०८ ।।
ऋषभचरिताधिकारे सर्वेषां जिनवराणां सामान्यं सम्बोधनादि, आदिशब्दात्परित्यागादि 'वक्तुं' कथयितुं 'प्रत्येकं' सम्बोधनादीनि सर्वाणि, ऋषभस्य वक्ष्येऽहं नियुक्तिकारः ।। २०८ ।। अत्रार्थे द्वारगाथात्रयमाह -
बोहण परिचाए पत्तेयं "उवहिंमि य । "अन्नलिंगे कुलिंगे य गामायार परीसहे । । २०९ ।। 'जीवोवलंभ 'सुयलंभे "पचक्खाणे य " संजमे । "छउमत्थ "तवोकम्मे " उप्पयानाण " संग ।। २१० ।। तित्थं गणो गणहरा धम्मोवायस्स देसया । *परियाय अंतकिरिया कस्स केण तवेण वा ।। २११ ।।
आ. नि. सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
श्रीऋषभस्वामिसंबोधनादि।
गाथा
२०८-२११
भा. गाथा
२९-३० १४९
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
आवश्यक
नियुक्तिः
**********
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१५०
एतञ्च प्रतिद्वारव्याख्यानेनैव व्याख्यास्यते ॥२०९-२१०-२११।। तत्रादौ समासव्याख्यारूपं गाथाद्वयमाह - सव्वेऽवि सयंबुद्धा लोगंतियबोहिया य जीयंति । सव्वेसिं परिञ्चाओ संवच्छरियं महादाणं ।।२१२।। रज्जाइयाओऽवि य पत्तेय को व कित्तियसम्मग्गो । को कस्सुवही को वाऽणुनाओ केण सीसाणं ।।२१३।।
आ. नि. सर्वेऽपि स्वयम्बुद्धाः लोकान्तिकबोधिताश्च 'जीतमिति स्थितिरेषा यथा उत्थातुकामे प्रभौ प्रतीहारो वक्ति देवपादोऽवधार्यतामिति । सामायिकएवमर्हतां व्रतकाले व्रतमादातुकामानां लोकान्तिकदेवा आगत्य वदन्ति, भगवन्तस्तीर्थं प्रवर्त्तयतेति, ईदृशं लोकान्तिकसम्बोधनम् । नियुक्तिः * सर्वेषामपि परित्यागः सांवत्सरिक महादानं तथा राज्यादित्यागोऽपि च परित्याग एव । 'प्रत्येकमि'त्येकैकः, को वा 'कियत्समग्रः' * निर्गमद्वारे कियत्समेतः प्राव्राजीत् । क: कस्योपधि: को वाऽसावनुज्ञातः केन शिष्याणाम् ।।२१२-२१३।। अथाद्यद्वारप्रपञ्चार्थमाह - *श्रीऋषभस्वामि
सारस्सय माइया वण्ही वरुणा य गद्दतोया य । तुसिया अव्वाबाहा अग्गिया चेव रिट्ठा य ।।२१४।। सारस्वताः, आदित्याः, 'वह्नीवरुणायत्ति' आर्षत्वाद् वकारलोपे वयरुणाश्च गर्दतोयाश्च तुषिता अव्याबाधा: अनयश्चैव रिष्ठाश्च ।*
गाथा-२१२
२१४ *ब्रह्मलोकस्थरिष्ठप्रस्तटाधाराष्टकृष्णराजिवासिनः । उक्तं च भगवत्यां 'कहिणं भंते अट्ठकन्हराईओ पन्नत्ताओ । गोयमा ! उप्पिं *
१५० *. अग्नयः - एत एव संज्ञान्तरतो मरुतोऽप्यभिधीयन्ते ।
**********
(****
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१५१
सणंकुमारमाहिंदाणं कप्पाणं हिट्ठा बंभलोए कप्पे रिटे विमाणपत्थडे । इत्थ णं अक्खाडगसमचउरंससंठाणसंठियाओ अट्ठकन्हराईओ पन्नत्ताओ' । एताश्च स्वभावतोऽत्यन्तकृष्णाश्च वर्तन्ते ।।२१४।। एए देवनिकाया भयवं बोहिंति जिणवरिंदं तु । सबजगजीवहियं भयवं तित्थं पवत्तेहि ।।२१५।। उक्तार्था ।।२१५ ।। परित्यागद्वारमाह - व्रतकालं ततः स्वामी विज्ञायावधिसंविदा । राज्यं ज्येष्ठाय पुत्राय भरताय वितीर्णवान् ।।३७०।। तदेव यत्प्रतापार्कतेजसातङ्कवेधसा । तप्ताङ्गै राजभिः सर्वैर्भेजे यश्चरणाम्बुजम् ।।३७१।। चतस्रोऽपि दिशस्तस्य जाता: कान्ता इति स्फुटम् । स्वयशोजादराच्छादावच्छदं तासु यद्ददौ ।।३७२।। अदात्तक्षशिलां बाहुबलिने बलशालिने । अङ्गवङ्गादिदेशांश्चान्येषामङ्गभुवां जिनः ।।३७३।। संवच्छरेण होही अभिनिक्खमणं तु जिणवरिंदाणं । तो अत्थसंपयाणं पवत्तई पुव्वसूरंमि ।।२१६।। ततोऽर्थसंप्रदानं प्रवर्त्तते 'पूर्वसूरे' पुर्वाह्ने ।।२१६ ।। कियत्प्रतिदिनं दीयत इत्याह - • स्वस्य यशः स्वयशः, तस्मात् जातः य आदरः स्वयशोजादरः स एव आच्छादः - वस्त्रम्, तेनाच्छादेनावच्छदं-प्रावरणम्, तम् । * तासु दिक्षु । + अङ्गभूः पुत्रः तेषाम् ।
*********
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीऋषभस्वामिपरित्यागद्वारम् ।
गाथा२१५-२१६
************
१५१
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
१५२
*****
•
एगा हिरनकोडी अट्ठेव अणूणगा सयसहस्सा । सूरोदयमाईयं दिज्जइ जा पायरासाओ ।। २१७ ।। पूर्वार्धं स्पष्टम् । 'सूरोदयादि' सूरोदयादारभ्य दीयते 'यावत्प्रातराशनं' प्रातराशः कल्यवर्त्तकालस्तं यावत् । । २१७ ।। क्व कथं वा दीयत इत्याह -
आ. नि. सामायिक
संघाडगतियचउक्कचचरचउमुहमहापहपहेसु । दारेसु पुरवराणं रत्थामुहमज्झयारेसु । । २१८ ।।
निर्युक्तिः
वरवरिया घोसिज्जइ किमिच्छियं दिज्जए बहुविहीयं । सुरअसुरदेवदाणवनरिंदमहियाण निक्खमणे ।। २९९ ।।
निर्गमद्वारे
शृङ्गाटकं त्रिकं चतुष्कं चत्वरं चतुर्मुखं महापथो राजमार्गः एषां द्वन्द्वः ते च ते पथाश्च "शृङ्गाटकत्रिकचतुष्कचत्वरचतुर्मुख- * श्रीॠषभस्वामिमहापथपथास्तेषु पुरवराणां द्वारेषु प्रतोलीषु रथ्या रथवर्त्तिनी तस्या मुखं प्रवेशः मध्यकारो मध्यभागस्तेषु । वरवरिका घोष्यते, 'वैरण संवत्सरदानम् । ईप्सायां चुरादीनां विकल्पेन तत्त्वादनिनन्तपक्षे 'वर वर' इति वादो यस्यां घोषणायां सा वरवरा सैव वरवरिका । 'किमिच्छितं दीयते बहुविधिकं' इच्छा सञ्जाता यत्र तदिच्छितम्, किं विषयं इच्छितं किमिच्छितम्, इच्छानुरूपमित्यर्थः, बहवो विधयः * २१७-२१९
गाथा
१५२
• कल्यवर्त्तः प्रातर्भोजनम् । * शृङ्गाटकं शृङ्गाटकाकृतिस्थानम्, त्रिकोणं स्थानं वा दिक्षु पन्थानो निस्सरन्ति + + धातोर्विकल्पेन चुरादित्वात् णिनहितत्वे पक्षे इत्यर्थः ।
*****
*
त्रिकं, चतुष्कं +, चत्वरं बहुरथ्यापातस्थानं चतुर्मुखं यस्मात् चतसृष्वपि
*****
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- नियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१५३
सुवर्णमौक्तिकहस्त्यश्वरूप्यदानप्रकारा यत्र तद्बहुविधिकम् । सुरा व्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकाः, असुरा भुवनपतयः । भामाशब्देन यथा * सत्यभामा तथा देवशब्देन वासुदेवा बलदेवाः । दानवास्तद्वध्याः प्रतिवासुदेवाः नरेन्द्राश्चक्रवर्तिनः, तैर्महितास्तेषां निःक्रष्क्रिमणे प्रव्रजने * २१८-२१९ ।। सर्वसङ्ख्यया संवत्सरेण किं दत्तमित्याह -
आ. नि. तिनेव य कोडिसया अट्ठासीइंच हंति कोडीओ । असियं च सयसहस्सा एवं संवच्छरे दिनं ।।२२०।।
सामायिकएकदिनदानं षष्ट्यधिकैस्त्रिभिः शतैर्गुणितं यथोक्तं भवति (३८८८००००००) ।।२२०॥
नियुक्तिः
निर्गमद्वारे ।। इति श्रीतिलकाचार्यविरचितायामावश्यकलघुवृत्तौ प्रथमा वरवरिका समाप्ता ।।
श्रीऋषभस्वामिसंवत्सरदानम् । गाथा-२२०
**********
१५३
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
१५४
*****
**************
राज्यादित्यजनमपि त्याग एव स च ततो भवति । अतस्तद्भावमाह -
वीरं अरिट्ठनेमिं पास मल्लिं च वासुपूज्जं च । एए मुत्तूण जिणे अवसेसा आसि रायाणो ।। २२१ । रायकुलेऽवि जाया विसुद्धवंसेसु खत्तियकुलेसु । न य इत्थियाभिसेया कुमारवासंमि पव्वइया ।। २२२ ।। संती कुंथू य अरो अरहंता चेव चक्कवट्टी य । अवसेसा तित्थयरा मंडलिया आसि रायाणो ।। २२३ ।। एतास्तिस्रोऽपि स्पष्टाः । सर्वेऽपि तीर्थकृतो राज्यसम्पदं च परित्यज्य प्राव्राजिषुः । गतं परित्यागद्वारम् ।।२२१-२२२ - २२३ । । प्रत्येकद्वारमाह -
एगो भयवं वीरो पासो मल्ली य तिहिं तिहिं सएहिं । भयवं पि वासुपूज्जो छहिं पुरिससएहिं निक्खंतो ।। २२४ ।। गाणं भोआणं यन्त्राणं च खत्तियाणं च । चउहिं सहस्सेहुसभो सेसा उ सहस्सपरिवारा ।। २२५ ।।
स्पष्टे ।।२२४-२२५ ।। कः कस्मिन्वयसि निःक्रा[ष्क्रान्त इत्यत्रैव प्रसङ्गागतमाह -
वीरो अरिट्ठमी पासो मल्ली य वासुपूज्जो य । पढमवए पव्वइया सेसा पुण पच्छिमवयंमि ।। २२६ ।।
आ. नि. सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
श्रीऋषभस्वामि
वक्तव्यता ।
गाथा२२१-२२६
१५४
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१५५
आ. नि.
स्पष्टा ।।२२६।। उपधिद्वारमाह - सव्वेवि एगदूसेण निग्गया जिणवरा चउव्वीसं । न य नाम अनलिंगे नो गिहिलिंगे कुलिंगे वा ।।२२७।।
सर्वेऽप्येकदूष्येण एकवस्त्रेण निर्गता निःक्रा[ष्क्रान्ता जिनवराश्चतुर्विंशतिरपि । एष स्वयमुपधिरासेवितः शिष्याणां च योऽनुज्ञातः स * * प्रस्तावे वक्ष्यते । उत्तरार्धे लिङ्गद्वारं सर्वेऽपि तीर्थकृतस्तीर्थङ्करलिङ्गे नि:क्राष्क्रिान्ता: । न च नैव, नामेति प्रसिद्धौ, अन्यलिङ्गे, साधुलिङ्गे *
सामायिक*नो गृहिलिङ्गे कुलिङ्गे तापसादिलिङ्गे वा ।।२२७ ।। कः केन तपसा निःक्राष्क्रिान्त इत्याह -
नियुक्तिः
निर्गमद्वारे सुमइत्थ निञ्चभत्तेण निग्गओ वासुपुजो जिणो चउत्थेण । पासो मल्लीवि य अट्ठमेण सेसा उ छटेणं ।।२२८।।
श्रीऋषभस्वामिसुमतिरत्र नित्यभक्तेन एकाशनेन निर्गतो निः[ष्क्रा]क्रान्तः । शेषं स्पष्टम् ।।२२८।। कः कुत्र निःक्रा[ष्क्रान्त इत्येतद्वारानुगममाह- वक्तव्यता । उसभो य विणीयाए बारवईए अरिट्ठवरनेमी । अवसेसा तित्थयरा निक्खंता जम्मभूमीसु ।।२२९ ।।
गाथा
२२७-२३१ उसभो सिद्धत्थवणंमि वासुपुज्जो विहारगेहंमि । धम्मो य वप्पगाए नीलगुहाए उ मुणिनामा ।।२३०।। आसमपयंमि पासो वीरजिणिंदो य नायसंडंमि । अवसेसा निक्खंता सहसंबवणंमि उज्जाणे ।।२३१।।
१५५ स्पष्टा नवरं विहारगेहवप्रकानीलगुहा चेत्येतान्यप्युद्यानानि ज्ञेयानि ।।२२९-२३१।। तथा कः पूर्वाह्नेऽपराह्ने वा निःक्रा[ष्क्रान्त इत्याह -
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
क
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलधुवृत्तिः
१५६
पासो अरिट्ठनेमी सेयंसो सुमइ मल्लिनाहो उ । पुवन्हे निक्खंता सेसा पुण पच्छिमन्हंमि ।।२३२।। स्पष्टा ।।२३२।। ग्राम्याचारद्वारमाह - गामायारा विसया निसेविया ते कुमारवज्जेहिं । गामनगराइएसुवि केसु विहारो भवे कस्स ?।।२३३।।
आ. नि. ग्राम्याचारा विषया उच्यन्ते निसेवितास्ते कुमारवर्जस्तीर्थकृद्भिः । ग्रामनगरादिषु वा केषु विहारो भवेत् कस्य ?।।२३३।। *
सामायिक
नियुक्तिः तदेवाह -
निर्गमद्वारे मगहारायगिहाइसु मुणओ खित्तारिएसु विहरिंसु । उसभी नेमी पासो वीरो य अणारिएसुंपि ।।२३४।।
* श्रीऋषभस्वामि'मुणओ' मुनयस्तीर्थङ्कराः 'खित्तारिएसु' आर्यक्षेत्रेषु । 'विहरिंसु' व्यहार्षुः । शेषं स्पष्टम् ।।२३४।। परिषहद्वारमाह,
वक्तव्यता। उइया परिषहा सिं पराइया ते य जिणवरिंदेहिं । नव जीवाइपयत्थे उवलभिऊणं च निक्खंता ।।२३५।।
गाथाउदिताः परिषहाः अमीषाम्, पराजितास्ते च जिनवरेन्द्रैः । उत्तरार्द्ध जीवोपलम्भद्वारमुक्तम् ।।२३५ ।। श्रुतोपलम्भद्वारमाह -
२३२-२३७ पढमस्स बारसंग सेसाणिक्कारसंगसुयलंभो (पूर्वभवे) । पंच जमा पढमंतिमजिणाण सेसाण चत्तारि ।।२३६।।
१५६ पञ्चक्खाणमिणं संजमो उ पढमंतिमाण दुविगप्पो । सेसाणं सामइओ सत्तरसंगो य सव्वेसिं ।।२३७ ।।
藥華藥業樂業準準準準準準
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
**
*
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः १५७
*
स्पष्टे । नवरं 'पढमंतिमाण दुविगप्पो' सामायिकछेदोपस्थापनकभेदः । शेषाणां सामायिकरूपः सप्तदशभेदश्च ।।२३६-२३७।। छद्मस्थकालं तपःकर्मद्वारं चाह - वाससहस्सं बारस चउदस अट्ठार वीस वरिसाइं । मासा छन्नव तिन्नि य चउतियदुयगिक्कगदुगं च ।।२३८।। तिदुइक्कग सोलसगं वासा तिनि य तहेवऽहोरत्तं । मासिक्कारस नवगं चउपनदिणाई चुलसीई ।।२३९।। तह बारसवासाइं जिणाण छउमत्थकालपरिमाणं । उग्गं च तवोकम्मं विसेसओ वद्धमाणस्स ।।२४०।। स्पष्टाः ।।२३८-२३९-२४०।। ज्ञानोत्पत्तिद्वारमाह - फग्गुणकसिणिक्कारसि उत्तरसाढाइ नाणमुसभस्स । पोसिक्कारसि सुद्धे रोहिणिजोएण अजियस्स ।।२४१।। कत्तियबहुले पंचमि मिगसिरजोएण संभवजिणस्स । पोसे सुद्धचउद्दसि अभीइ अभिनंदणजिणस्स ।।२४२।। चित्ते सुद्धिक्कारसि महाहिं सुमइस्स नाणमुप्पन्नं । चित्तस्स पुत्रिमाए पउमाभजिणस्स चित्ताहिं ।।२४३।।
翠華举業準準準準準準举準準準準
藥藥華藥華藥業準準準準準準準準準準準
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः
निर्गमद्वारे * श्रीऋषभस्वामि
वक्तव्यता तीर्थकृतां ज्ञानोत्पत्तिद्वारम् ।
गाथा२३८-२४३ १५७
**
準準準準準準業華華
*. सप्तदशभेदा अमी 'पशास्त्रवाद्विरमणं पञ्चेन्द्रियनिग्रहः कषायजयः दण्डत्रयविरतिश्चेति संयमः सप्तदशभेदः ।
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१५८
फग्गुणबहुले छट्ठी विसाहजोए सुपासनामस्स । फग्गुणबहुले सत्तमि अणुराह ससिप्पहजिणस्स ।।२४४।। कत्तियसुद्धे तइया मूले सुविहिस्स पुष्फदंतस्स । पोसे बहुलचउद्दसि पुव्वासाढाहिं सीयलजिणस्स ।।२४५।। पन्नरसि माहबहुले सिजंसजिणस्स सवणजोएणं । सयभिसय वासुपुज्जो बीयाए माहसुद्धस्स ।।२४६।। पोसस्स सुद्धछट्ठी उत्तरभद्दवय विमलनामस्स । वइसाहबहुलचउदसि रेवइजोएणऽणंतस्स ।।२४७।। पोसस्स पुनिमाए नाणं धम्मस्स पुस्सजोएणं । पोसस्स सुद्धनवमी भरणीजोएण संतिस्स ।।२४८।। चित्तस्स सुद्धतइया कत्तियजोएण नाण कुंथुस्स । कत्तियसुद्धे बारसि अरस्स नाणं तु रेवइहिं ।।२४९।। मग्गसिरसुद्धइक्कारसीइ मल्लिस्स अस्सिणीजोए । फग्गुणबहुले बारसि सवणेणं सुब्बयजिणस्स ।।२५०।। मग्गसिरसुद्धिक्कारसि अस्सिणिजोएण नमिजिणिंदस्स । आसो अमावसाए नेमिजिणंदस्स चित्ताहिं ।।२५१।। चित्ते बहुलचउत्थी विसाहजोएण पासनाहस्स । वइसाहसुद्धदसमी हत्थुत्तरजोइ वीरस्स ।।२५२।। तेवीसाए नाणं उप्पन्नं जिणवराण पुव्वन्हे । वीरस्स पच्छिमन्हे पमाणपत्ताइ चरिमाए ।।२५३।।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीऋषभवक्त.
तीर्थकृतां ज्ञानोत्पत्तिद्वारम् ।
गाथा२४४-२५३
१५८
RXXX
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१५९
एतास्त्रयोदशगाथाः स्पष्टाः । नवरं प्रमाणप्राप्तायां सम्पूर्णायां चरमायां पौरुष्याम् ।।२४१-२५३।। ज्ञानोत्पत्तिक्षेत्राण्याह - उसभस्स पुरिमताले वीरस्सुजुवालियानईतीरे । सेसाण केवलाई जेसुजाणेसु पव्वइया ।।२५४।। ज्ञानोत्पत्तितपस्याह - अट्ठमभत्तंतंमि य पासोसभमल्लिरिट्ठनेमीणं । वसुपुज्जस्स चउत्थेण छट्ठभत्तेण सेसाणं ।।२५५।। स्पष्टा । नवरं अष्टमभक्तान्ते ।।२५५।। सङ्ग्रहद्वारमाह - चुलसीइं च सहस्सा एगं च दुवे' य तिन्नि लक्खाई । तिन्नि य वीसहियाइं तीसहियाइं च तिन्नेव ।।२५६।। ८४०००, १००,०००, २०००००, ३०००००, ३२००००, ३३०००० ।।२५६।। तिनिय अड्डाइज्जा दुवे' य एगं च सयसहस्साई । चुलसीइं च सहस्सा बिसत्तरि" अट्ठसटुिं च ।।२५७।। ३०००००, २५००००, २०००००, १०००००, ८४०००, ७२०००, ६८००० ।।२५७।। छावटुिं" चोवर्द्वि बावर्द्वि सट्ठिमेव पन्नासं । चत्ता तीसा वीसा अट्ठारस" सोलस सहस्सा ।।२५८।। ६६०००, ६४०००, ६२०००, ६००००, ५००००, ४००००,३००००, २००००, १८०००, १६००० ।।२५८।।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीऋषभस्वामिवक्तव्यता तीर्थकृतां परिवारः।
गाथा२५४-२५८
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः १६०
*****************************
चउदस य सहस्साइं” जिणाण जइसीससंगहपमाणं । अज्जासंगहमाणं उसभाईणं अओ वुच्छं ।। २५९।। १४००० ।। २५९ ।।
तिन्नेव य लक्खाई' तिन्नि य तीसाई' तिनि छत्तीसा । तीसाइ छ पंच य तीसा चउरो य वीसाई ।। २६० ।। *
३०००००, ३३००००, ३३६०००, ६३००००, ५३००००, ४२०००० ।। २६० ।।
चत्तारि य तीसाई ँ तिन्निअसीयाई तिन्निईत्तोय । वीसुत्तरं " छलहियं" तिसहस्सहियं च लक्खं च ।। २६१ ।।
१४
१७
४३००००, ३८००००, ३०००००, १२००००, १०६०००, १०३०००, १००००० । ।२६१ ।। लक्खं अट्ठसयाणि" य बासट्ठिसहस्स चउसय" समग्गा । एगट्ठी छसया सट्ठिसहस्सा सया छ ।।२६२ ।। १००८००, ६२४००, ६१६००, ६०६०० ।। २६२ ।।
सट्ठि" पणपन्न” पन्नेगंचत्त चत्ता " तहद्वतीसं च । छत्तीसं च सहस्सा" अज्जाणं संगहो एसो ।। २६३ ।।
आ. नि.
* सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे * श्रीऋषभस्वामि
६००००, ५५०००, ५००००, ४१०००, ४००००, ३८०००, ३६००० ।। २६३ ।।
पढमाणुओगसिद्धो पत्तेयं सावयाइयाणंपि । नेओ सव्वजिणाणं सीसाणं संगहो एसो ।। २६४ ।।
******
वक्तव्यता
तीर्थकृतां
परिवारः ।
गाथा२५९-२६४
१६०
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१६१
तीर्थद्वारमाह - तित्थं चाउवन्नो संघो सो पढमए समवसरणे । उप्पन्नो उ जिणाणं वीरजिणिंदस्स बिइयंमि ।।२६५।। केवलोत्पत्त्यनन्तरं समवसरणापेक्षया मध्यमायां नगर्यां द्वितीये समवसरणे श्रीवीरस्य सङ्घ उत्पन्नः ।।२६५ ।। गणद्वारमाह - 'चुलसीडू, पंचनउई, 'बिउत्तरं 'सोलसुत्तर, सयं च । सत्तहियं पणनउई तेणउई 'अट्टसीई य ।।२६६।। । "इक्कासीई "छावत्तरी य "छासहि "सत्तवन्ना य । "पना “तेयालीसा "छत्तीसा चेव "पणतीसा ।।२६७।। "तित्तीस "अट्ठवीसा “अट्ठारस चेव तहय "सत्तरस । "इक्कारस दस "नवगं गणाण माणं जिणिदाणं ।।२६८।। स्पष्टाः । नवरं एकवाचनाचारक्रियास्थानां समुदायो गणः ।।२६६-२६७-२६८ ।। गणधरद्वारमाह - एक्कारस उ गणहरा जिणस्स वीरस्स सेसगाणं तु । जावईया जस्स गणा तावईया गणहरा तस्स ।।२६९।। द्वादशाङ्गीसूत्रकृतो गणधराः । शेषं स्पष्टम् ।।२६९ ।। धर्मोपदेशकद्वारमाह - धम्मोवाओ पवयणमहवा पुव्वाई देसया तस्स । सव्वजिणाण गणहरा चउदसपुव्वी य जे जस्स ।।२७०।।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीऋषभस्वामिवक्तव्यता तीर्थकृतां परिवारः ।
गाथा२६५-२७०
藥藥藥藥
१६१
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
१६२
सामाइयाइया वा वयजीवनिकायभावणा पढमं । एसो धम्मोवाओ सव्वजिणिदेहिं उट्ठो ।।२७१ । । 'सामायिकादिका' सामायिकादिश्रुतवन्तः । व्रतानि प्राणातिपातविरमणादीनि जीवनिकायाः षट् पृथिव्यादयस्तान् भावयन्तीति व्रतजीवनिकायभावनास्ते प्रथमं धर्मोपायदेशकाः । शेषं स्पष्टम् ।।२७० - २७१ ।। पर्यायद्वारमाह -
उसभस्स पुव्वलक्खं' पुव्वंगूणमैजियस्स तं चेव । चउरंगूणं लक्खं पुणो पुणो जाव सुर्विहित्ति ।।२७२।। पणवीसं तु सहस्सा" पुव्वाणं सीयलस्स परियाओ । लक्खाइं इक्कवीसं" सिज्यंसजिणस्स वासाणं ।। २७३ ।। चउपन्नं" पन्नारस तत्तो अट्टमाई लक्खाई" । अड्डाइज्जाई" तओ वाससहस्साइं पणवीसं" ।। २७४ ।। तेवीसं च सहस्सा सयाणि अद्धट्टमाणि ̈ य हवंति । इगवीसं च सहस्सा " वाससऊणाई पणपन्नं ।।२७५।। अद्धट्ठमा सहस्सा ” अड्डाइज्जाय" सत्त य सयाई” । सयरी" बिचत्तवासा" दिक्खाकालो जिणंदाणं ।।२७६ ।। एतासां तात्पर्यार्थोऽयम् । ऋषभस्य ( श्रमणपर्यायः) पूर्वलक्षम्, अजितस्य तत्पूर्वाङ्गोनं चतुरशीतिवर्षलक्षोनमित्यर्थः । सम्भवस्य पूर्वाङ्गः ४ । अभिनन्दनस्य ८ । सुमतेः १२ । पद्मप्रभस्य १६ । सुपार्श्वस्य २० । चन्द्रप्रभस्य २४ । सुविधेः २८ पूर्वारूनं पूर्वलक्षम् । शीतलस्य पूर्वाणि २५,००० । श्रेयांसस्य वर्षलक्षाः २१ । वासुपूज्यस्य वर्षलक्षाः ५४ । विमलस्य वर्षलक्षाः १५ । अनन्तस्य वर्षलक्षाः • सम्भवस्वामिनः व्रतपर्यायः पूर्वलक्षं चतुर्भिः पूर्वाङ्गैर्न्यनम् । अन्येषां यथाक्रमं अष्टभिः, द्वादशभिः, षोडशभिः, विंशत्या, चतुर्विंशत्या, अष्टाविंशत्या पूर्वानं पूर्वलक्षमित्यर्थः ।
२०
********
आ. नि.
* सामायिक* निर्युक्तिः
额
निर्गमद्वारे
श्रीऋषभस्वामि
* वक्तव्यता
तीर्थकृतां
* पर्यायादि ।
गाथा
२७१-२७६
१६२
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
KK
आवश्यक- ७-सार्धाः । धर्मस्य वर्षलक्षद्वयं सार्धम् । शान्तेर्वर्षसहस्राः २५ । कुन्थोर्वर्षाणि २३७५० । अरस्य वर्षाणि २१००० । मल्लेवर्षाणि ५४९०० ।* नियुक्तिः * मुनिसुव्रतस्य वर्षाणि ७५०० । नमेर्वर्षाणि २५०० । नेमेर्वर्षाणि ७०० । पार्श्वस्य वर्षाणि ७० । वीरस्य वर्षाणि ४२ । दीक्षाकाल: *
आ. नि. श्रीतिलका- २७२-२७६।। कौमारादिभेदेन पर्यायमाह -
सामायिकचार्यलघुवृत्तिः * उसभस्स कुमारत्तं पुव्वाणं वीसई सयसहस्सा । तेवढी रजंमि उ अणुपालेऊण निक्खंतो ।।२७७।।
नियुक्तिः १६३
निर्गमद्वारे अजियस्स कुमारत्तं अट्ठारस पुव्वसयसहस्साइं । तेवन्नं रजंमी पुव्वंगं चेव बोधव्वं ।।२७८।।
श्रीऋषभस्वामिपन्नरस सयसहस्सा कुमारवासो य संभवजिणस्स । चोयालीसं रज्जे चउरंगं चेव बोधव्वं ।।२७९।।
वक्तव्यता 'चउरंग' पूर्वाङ्गचतुष्कं -
तीर्थकृतां
पर्यायादि। अद्धतेरस लक्खा (सार्धा १२ लक्षाः) पुव्वाणिऽभिनंदणे कुमारत्तं । छत्तीसा अद्धं चिय अडंगा चेव रजंमि ।।२८०।।
गाथासुमइस्स कुमारत्तं हवंति दसपुव्वसयसहस्साइं । अउणत्तीसं रज्जे बारस अंगा य बोधव्वा ।।२८१।।
* २७७-२८३ पउमस्स कुमारत्तं पुव्वाणद्धट्ठमा सयसहस्सा । अद्धं च इक्कवीसा सोलस अंगाइं रज्जंमि ।।२८२।।
१६३ पुव्वसयसहस्साइं पंच सुपासे कुमारभावो उ । चउदस पुण रजेंमी वीसं अंगा य बोधव्वा ।।२८३।।
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१६४
準準準準準準準準譯業筆譯筆譯業
अड्डाइज्जा लक्खा कुमारवासो ससिप्पभे होइ । अद्धं छञ्चिय रज्जे चउवीसंगा य बोधव्वा ।।२८४।। पन्नं पुव्वसहस्सा कुमारवासो य पुष्फदंतस्स । तावइयं रजंमि य अट्ठावीसं च पुव्वंगा ।।२८५।। पणवीससहस्साई पुव्वाणं सीयले कुमारत्तं । तावइयं परियाओ पन्नासं शेव रज्जंमि ।।२८६।। वासाण कुमारत्तं इगवीसं लक्ख हुंति सिजंसे । तावइयं परियाओ बायालीसं च रज्जंमि ।।२८७।। गिहिवासो अट्ठारस वासाणं सयसहस्स नियमेण । चउपन्न सयसहस्सा परियाओ होइ वसुपुज्जे ।।२८८ ।। पन्नरस सयसहस्सा कुमारवासो य तीसई रज्जे । पन्नरस सयसहस्सा परियाओ होइ विमलस्स ।।२८९।। अद्धट्ठमलक्खाई वासाणमणंतई कुमारत्तं । तावइयं परियाओ रजंमि य हुंति पन्नरस ।।२९०।। धम्मस्स कुमारत्तं वासाणऽड्डाइयाई लक्खाई । तावइयं परियाओ रज्जे पुण हुंति पंचेव ।।२९१।। संतिस्स कुमारत्तं मंडलिचक्किपरियाओ चउसुंपि । पत्तेयं पत्तेयं वाससहस्साणि पणवीसं ।।२९२।। एमेव य कुंथुस्स वि चउसुवि ठाणेसु होइ पत्तेयं । तेवीससहस्साई वरिसाणद्धट्ठम सयाई ।।२९३।।
紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧靠端
आ. नि. सामायिक
नियुक्तिः * निर्गमद्वारे *श्रीऋषभस्वामि* वक्तव्यता
तीर्थकृतां पर्यायादि।
गाथा२८४-२९३ १६४
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
*
*
*
*
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः १६५
एमेव अरजिणिंदस्स चउसुवि ठाणेसु होइ पत्तेयं । इगवीस सहस्साई वासाणं हुंति नायव्वा ।।२९४ ।। मल्लिस्स य वाससयं गिहिवासे सेसयं तु परियाओ । चउप्पन्न सहस्साइं नव चेव सयाइं पुन्नाई ।।२९५ ।। अद्धट्ठमा सहस्सा कुमारवासो य सुव्वयजिणस्स । तावइयं परियाओ पन्नरस सहस्स रजंमि ।।२९६।। नमिणो कुमारवासो वाससहस्साइं दुनि अद्धं च । तावइयं परियाओ पंचसहस्साई रजंमि ।।२९७।। तिनेव य वाससया कुमारवासो अरिट्ठनेमिस्स । सत्त य वाससयाई सामने होइ परियाओ ।।२९८।। पासस्स कुमारत्तं तीसं परियाउ सत्तरी होइ । तीसा य वद्धमाणे बायालीसा य परियाओ ।।२९९ ।। पुनराधजिनाष्टकव्रतपर्यायगाथां पूर्वोक्तामेवाग्रतनगाथासम्बन्धनार्थमाह - उसभस्स पुव्वलक्खं पुव्वंगूणमजियस्स तं चेव । चउरंगूणं लक्खं पुणो पुणो जाव सुविहित्ति ।।३००।। सेसाणं परियाओ कुमारवासेण सहिओ भणिओ । पत्तेयं पिय पुव्वं सीसाणमणुग्गहट्ठाए ।।३०१।। छउमत्थकालमित्तो सोहेउं सेसओ य जिणकालो । सव्वाउयंपि इत्तो उसभाईणं निसामेह ।।३०२।।
आ. नि. सामायिक
नियुक्तिः * निर्गमद्वारे श्रीऋषभस्वामिवक्तव्यता तीर्थकृतां पर्यायादि ।
गाथा२९४-३०२ १६५
*******
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१६६
*
K******
चउरासीई बिसत्तरि 'सट्ठी पन्नासमेव लक्खाइं । चत्ता तीसा वीसा दस दो "एगं च पुव्वाणं ।।३०३।। * "चउरासीई "बावत्तरी य "सट्ठी य हुंति वासाणं । "तीसा य दस य एगं च एवमेए सयसहस्सा ।।३०४।। आ. नि. पंचाणउइ सहस्सा "चउरासीई य पंचवन्ना य । "तीसा य दस य एगं सयं च "बावत्तरी चेव ।।३०५।।* सामायिक
नियुक्तिः एताश्चैकोनत्रिंशदपि गाथा स्पष्टाः । गतं पर्यायद्वारम् ।।२७७-३०५ ।। अतः क्रियाद्वारमाह -
निर्गमद्वारे निव्वाणमंतकिरिया सा चउदसमेण पढमनाहस्स । सेसाण मासिएणं वीरजिणिंदस्स छटेणं ।।३०६।।
*श्रीऋषभस्वामि
वक्तव्यता अट्ठावयचंपुजितपावासंमेयसेलसिहरेसु । उसभ वसुपुज्ज नेमी वीरो सेसा य सिद्धिगया ।।३०७।।
तीर्थकृतां इक्को भयवं वीरो तित्तीसाए सह निव्वुओ पासो । छत्तीसेहिं पंचहिं सएहिं नेमी उ सिद्धिगओ ।।३०८।।
पर्यायादि।
गाथापंचहिं समणसएहि मल्ली संती उ नवसएहिं तु । अट्ठसएणं (१०८) धम्मो सएहिं छहिं वासपुज्जजिणो ।।३०९।। ३०३-३१० सत्तसहस्साणंतइजिणस्स विमलस्स छस्सहस्साइं । पंचसयाइं सुपासे पउमाभे तिनि अट्ठसया ।।३१०।। अष्टौ शतानि व्युत्तराणि (८०३)
K******
************
१६६
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१६७
दसहिं सहस्सेहिं उसभो सेसा उ सहस्सपरिवुडा सिद्धा । कालाई जन्न भणियं पढमणुओगाउ तं नेयं । । ३११ । । इचेवमाइ सव्वं जिणाण पढमाणुओगओ नेयं । ठाणासुत्रत्थं पुण भणियं पययं अओ वुच्छं ।।३१२ ।। एताः सप्तगाथाः स्पष्टाः ।।३०६-३१२ ।
आ. नि. सामायिक
निर्युक्तिः
उसभजिणसमुत्थाणं उत्थाणं जं तंओ मरीयस्स । सामाइयस्स एसो जं पुव्विं निग्गमोऽहिगओ ।। ३१३ ।। 渠 निर्गमद्वारे इहावसर्पिण्यां सामायिकस्य प्रथमं ऋषभजिनात्समुत्थानं 'यत्' यस्मान्मरीचे स्ततो' ऋषभादुत्थानम्, स च मरीचिः श्रीवीरजिनो बभूव श्रीऋषभस्वामिअत्र तीर्थे । तस्मादेष सामायिकनिर्गमः पूर्वमधिगतः ज्ञापित इत्यर्थः । । ३१३ ।।
वक्तव्यता निष्क्रमणम् ।
गाथा
३११-३१५
चित्तबहुलट्ठमीए चउहिं सहस्सेहिं सो उ अवरह्ने । सीया सुदंसणाए सिद्धत्थवणंमि छट्टेणं ।। ३१४ ।।
चैत्रबहुलाष्टम्यां चतुर्भिः सहस्रैः सहितः स तु ऋषभ अपराह्ने शिबिकायां सुदर्शनायामारुह्यागतः सिद्धार्थवने । षष्ठेन उपवासद्वयेन कृतः सर्वस्य त्यागः । चतुर्मुष्टिकं लोचं कृत्वा शक्रप्रार्थनया च पञ्चर्मी मुष्टिं विमुच्य, 'करेमि सामाइयं सव्वं सावज्जं मे अकरणिज्जति, 'सामायिकं स्वयमेव प्रपन्नवान् मनः पर्यायज्ञानं च तदैव प्राप्तवान् । । ३१४ ।। अनुगास्ते किं स्वामिना दीक्षिता ? नेत्याह -
चउरो साहस्सीओ लोयं काऊण अप्पणा चेव । जं एस जहा काही तं तह अम्हेऽवि काहामो । ।३१५ ।।
१६७
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
下藥華藥業業準準準準
आवश्यक- स्पष्टा ।।३१५ ।। अथ स्वामी किं चक्रे इत्याह - नियुक्तिः उसभो वरवसभगई चित्तूण अभिग्गहं परमघोरं । वोस?चत्तदेहो विहरइ गामाणुगामं तु ।।३१६।।
आ. नि. श्रीतिलका
सामायिकचार्यलधुवृत्तिः
घोरं सामान्यपुरुषैः दुःकष्किारं व्युत्सृष्टो निःप्र[ष्प्रतिकर्मतया । उक्तं च - 'अछिंऽपि नो पमजइ नोविय कंडूयए मुणी गायं ।' त्यक्तो के नियुक्तिः
* दिव्याधुपसर्गसहनेन देहो येन स तथा । शेषं स्पष्टम् ।।३१६ ।। विहरतश्च भगवतोऽनुचराः कथं वर्त्तन्ते स्मेत्याह - १६८
* निर्गमद्वारे
*श्रीऋषभस्वामिभा. नवि ताव जणो जाणइ का भिक्खा ? केरिसा वि भिक्खयरा ? । ते भिक्खमलभमाणा वणमझे तावसा जाया ।।३१।। प्रायमस्वाम
* वक्तव्यता * स्पष्टा । नवरं चत्वारोऽपि सहस्राः क्षुत्परिषहार्ताः पर्यालोच्य गङ्गानदीदक्षिणकूले वनमध्ये स्वयंपतितपरिणतपत्राद्याहारा वल्कलचीर- निष्क्रमणम् । *धारिणश्चेतसि स्वामिनमेव ध्यायन्तस्तापसाः सञ्जाताः । तथा भगवतो व्रतग्रहणकाले कच्छमहाकच्छसुतौ नमिविनमी समीपे नाऽभूतां गाथापश्चादागतौ राज्यार्थिनी व्रतस्थमपि भगवन्तमुपासाञ्चक्राते । तयोः किमभूदित्याह -
३१६-३१७
भा. गाथा-३१ नमीविनमीणं जायण नागिंदो विजदाण वेयड्डे । उत्तरदाहिणसेढी सट्ठीपन्नासनगराई ।।३१७॥ अस्या अर्थः कथातो ज्ञेयः । सा चेयं -
१६८ *१. 'वसभसमगई' प छ ख ल, प, ।
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१६९
*****************
नागराट् धरणोऽभ्यागात्स्वामिनं नन्तुमन्यदा । नमिश्च विनमिश्चैव तदाग्रे पादयोः प्रभोः । । १ । । कायोत्सर्गस्थितस्यापि मौनमुद्रावलम्बिनः । दत्वाम्भश्छटकं कृत्वा पुष्पप्रकरमग्रतः ।।२।। तौ व्यजिज्ञपतामेवं देह्यंशं देव ! नावपि । तच्छ्रुत्वा धरणोऽवादीत् त्यक्तसङ्गोऽधुना प्रभुः ||३|| देयं न किञ्चिदस्याऽस्ति याचेतं भरतं ततः । ऊचतुस्तावहो भर्त्तुर्भरतः सूनुरोरसः ||४|| आवां पुनः सुतौ जिह्वयौ तदन्यं नाऽऽ श्रयावहे । दानं ददाने नायातौ भवन्तौ तर्हि किं प्रभौ ।।५।। तदा प्रयोजनेनाऽऽवामभूतां दूरतो गतौ । धरणः स्माह तुष्टोऽहं युवयोः स्वामिभक्तितः ।। ६ ।। सेवकोऽहं प्रभोरस्मि स्वामिसेवा च निःफ [ष्फ]ला । मा भूदिति पाठसिद्धा विद्या यच्छामि वामिमाः | ७ || अष्टाचत्वारिंशद्विद्यासहस्राणि तयोरदात् । महाविद्या इमास्तासु चतस्रोऽतिमहाबलाः ।।८।। आद्या गोर्यथ गान्धारी प्रज्ञप्ती रोहिणी तथा । तद्यात यूयं विद्यानां समृद्ध्या स्वजनं जनम् ।।९।। उपलोभ्य समानीय कृत्वा सर्वं नभश्चरम् । दक्षिणोत्तरयोः श्रेण्योर्वेताढ्यस्य महागिरेः ।। १० ।। पञ्चाशद्रथनूपुरचक्रवालादिका: पुरः । गगनवल्लभाद्यानां पुराणां षष्टिमन्यतः । । ११ ।। निवेश्य राज्यं कुरुतामित्यादिक्षदहीश्वरः । जिनानां जिनचैत्यानां तथा चरमवर्ष्मणाम् ।।१२।। प्रतिमाप्रतिपन्नानां सर्वेषां वाऽनगारिणाम् । पराभवं लङ्घनं च ये करिष्यन्ति खेचराः ।। १३ ।।
*******
आ. नि. सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
श्रीऋषभस्वामि
वक्तव्यता
नमिविनमिराज्ययाञ्चाकथा । गाथा - ३१७
१६९
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१७०
梁梁準準準準準業举茶業
परस्त्रियमनिच्छन्ती रमयिष्यन्ति ये बलात् । विद्यास्त्यक्ष्यन्ति तान् सद्यः कृतालस्यानिव श्रियः ।।१४।। इत्यहीशः प्रशस्तिं तद्रनभित्तावलीलिखत् । ततो लब्धप्रसादो तो नत्वा देवं युगाग्रिमम् ।।१५।। नत्वाऽहिराजं चाऽऽधाय विमानं पुष्पकाह्वयम् । तमारुह्य महाकच्छकच्छयोरुपदर्य तत् ।।१६।। स्वामिसेवाफलं राज्ञो निवेद्य भरतस्य च । आदाय स्वं जनं सर्वं गत्वा वैताढ्यपर्वते ।।१७।। दक्षिणस्यां नमिः श्रेण्यामुदीच्यां विनमिः पुनः । निवेश्य नगरश्रेणी कुर्वाते राज्यमुज्वलम् ।।१८।। पुरेसु य भयवं उसभस्वामी देवयं सभासु । ठाविउ विजाहिवई देवया य सएसए निकाए ।। इति चूर्णाक्षराणि ।।३१७ ।। अत्रान्तरे - भयवमदीणमणसो संवच्छरमणसिओ विहरमाणो । कन्नाहिं निमंतिज्जइ वत्थाभरणासणेहिं च ।।३१८ ।। अदीनमनाः निःष्प्राकम्पचित्तः । शेषं स्पष्टम् ।।३१८ ।। एवं विहरता स्वामिना कदा भिक्षा लब्धेत्याह - संवच्छरेण भिक्खा लद्धा उसभेण लोगनाहेण । सेसेहिं बिइयदिवसे लद्धाओ पढमभिक्खाओ ।।३१९ ।। स्पष्टा ।।३१९ ।। पारणके किं केन लब्धमित्याह - उसभस्स उ पारणगे इक्खुरसो आसि लोगनाहस्स । सेसाणं परमन्नं अमियरसरसोवमं आसि ।।३२०।। • भित्तौ अलीलिखत् इत्यर्थः ।
* आ. नि. ॐ सामायिक* नियुक्तिः * निर्गमद्वारे * श्रीऋषभस्वामि* वक्तव्यता * प्रथमभिक्षा।
गाथा३१८-३२०
举業詳業業華華藥業兼藥華藥業
१७०
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
*****
k****
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१७१
* 'रस आस्वादने' अमृतरसवद्रसे आस्वादने उपमा यस्य तत् अमृतरसरसोपमं आसीत् । शेषं स्पष्टम् ।।३२०।। पारणकेषु किं
किमभूदित्याह - * घुटुं च अहोदाणं दिव्वाणि य आहयाणि तूराणि । देवा य संनिवईया वसुहारा चेव वुट्ठा य ।।३२१।।
आ. नि. * देवैराकाशस्थैर्युष्टं अहोदानमिति दिव्यानि च दुन्दुभ्यादीनि तूर्याणि देवैराहतानि देवाश्च सन्निपतितास्तत्रागताः । वसु-द्रव्यं तस्य धारा *
सामायिक
नियुक्तिः *जलधारेव वृष्टा पारणककारकगृहे ।।३२१।। आद्यजिनपारणकविशेषस्वरूपमाह -
निर्गमद्वारे गयउर सिजंसिक्खुरसदाण वसुहार पीढ गुरुपूया । तक्खसिलायलगमणं बाहुबलिनिवेयणं चेव ।।३२२।। * श्रीऋषभस्वामिअर्थः कथातो ज्ञेयः । सा चेयं -
वक्तव्यता
प्रथमभिक्षा। आकरः सर्ववस्तूनां देशोऽस्ति कुरुनामकः । समुद्र इव रत्नानां गुणानामिव सजनः ।।१।।
गाथापुरं गजपुरं तत्र क्षरगजमदोर्मिभिः । तदैव नर्मदा जज्ञे नूनं या दृश्यतेऽधुना ।।२।।
३२१-३२२ तत्र बाहुबलेः पुत्रः सौम्यः सोमप्रभो नृपः । चित्रं पद्याहितानन्दः सूरस्तीव्रप्रतापवान् ।।३।। सोमप्रभः - चन्द्र इव प्रभा यस्य स, तत्पक्षे पद्म-कमलम् तस्मिन्नाहित आनन्दो येन स इति पद्माहितानन्दः । सोमप्रभनामनृपस्य पक्षे तु पद्मा-लक्ष्मीः तस्यामाहित आनन्दो येन स, *
१७१ तथाऽपि चित्रं आश्चर्य सोमप्रभः सूर इव - आदित्य इव तीव्रप्रतापवानासीत् ।
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१७२
*********
श्रेयांसस्तनयस्तस्य यौवराज्यपदास्पदम् । क्रीडत्यद्यापि विश्वश्रीक्रोडान्तर्यद्यशःशिशुः ।।४।। स स्वप्ने मन्दरं शैलं श्यामवर्ण निरक्षत । तदैवामृतकुम्भेनाभ्यषिचत् शुशुभेऽधिकम् ।।५।। राज्ञा दृष्टो भटः स्वप्ने युध्यमानः सहाऽरिभिः । श्रेयांसकृतसाहाय्यो भग्नवान् सोऽथ तद्वलम् ।।६।। श्रेष्ठी सुबुद्धिरद्राक्षीत्स्वप्ने सूर्यमरश्मिकम् । श्रेयांसोंऽशो न्यधाद्रश्मीस्ततः स द्विगुणं बभौ ।।७।।
राजाऽऽस्थानेऽथ मिलिताः सर्वे स्वप्नान् न्यवेदयन् । असम्भाव्याः परं स्वप्नाः फलं नायाति तन्मतौ ।।८।। श्रेयांसस्य महालाभो भावीत्युक्त्वा महीपतिः । आस्थानतः समुत्तस्थौ श्रेयांसोऽपि ययौ गृहम् ।।९।। तत्र वातायनासीनः प्रभुमायान्तमैक्षत । सोऽथ दध्यौ मयेदृक्षं नेपथ्यं क्वाप्यदृश्यत ।।१०।। पितामहस्य मे यादृग् जातिस्मृतिरथाऽभवत् । प्राग्भवश्रुतमज्ञासीद् दृष्टं सस्मार चाखिलम् ।।११।। तदेक्षुरसकुम्भं कोऽप्यानयत्प्राभृतेऽस्य च । तमेव कुम्भमादायोपस्थितः स प्रभुं प्रति ।।१२।। प्रभुणाऽपि शुध्यतीति पाणिपात्रं प्रसारितम् । रसः सर्वोऽपि निक्षिप्तः प्रभुरच्छिद्रपाणिकः ।।१३।। न छद्यते बिन्दुरपि शिखाऽब्धेरिव वर्द्धते । स्वामी युगानिमस्तेन वर्षान्ते पारणं व्यधात् ।।१४।।
आ. नि. सामायिक
नियुक्तिः * निर्गमद्वारे * श्रीऋषभस्वामि। वक्तव्यता प्रथमभिक्षा। गाथा-३२२
१७२
१. श्रेयांसेऽसौ प ।. अंशुः - सूर्यः । * राज्ञ आस्थानम् इति राजास्थानम्, तस्मिन् ।
業举華華華華藥業举
जत्र
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः १७३
XXXXXXXXKRI
प्रादुर्भूतानि दिव्यानि वसुधाराऽपतगृहे । चेलोत्क्षेपः कृतो देवैर्देवदुन्दुभयो हताः ।।१५।। पञ्चवर्णपुष्पवृष्टिवृष्टिर्गन्धोदकस्य च । अहोदानमहोदानमुदघोष्यम्बरे सुरैः ।।१६।। तद्देवागमनं वीक्ष्य श्रेयांसगृहमाययुः । लोकाः सर्वेऽपि राजानोऽन्ये च ते च तपस्विनः ।।१७।। श्रेयांसोऽचीकथदऽथा भिक्षेदृग् दीयते जनाः! । सुगतिर्लभ्यतेऽमुत्र दत्ते चैषां सुचेतसाम् ।।१८।। सर्वेऽपि तमऽथाप्राक्षुर्जातमेतत्कथं त्वया । यथा भगवतो भिक्षा दीयतेऽनजलादिका ।।१९।। श्रेयांसः स्माह विज्ञातं जातिस्मरणतो मया । अष्टो भवान् भगवता सहाऽहं भ्रान्तवान् यतः ।।२०।। पृष्टस्तैः कथयामास प्राग्वदेव भवाष्टकम् । स्वप्नानां च फलमिदं यत्प्रभुः प्रतिलाभितः ।।२१।। तदाकर्ण्य जन: सर्वः श्रेयांसमभिनन्द्य च । अमन्दानन्दमेदस्वी स्थानं निजं निजं ययौ ।।२२।। श्रेयांसोऽपि प्रभुर्यत्रावस्थितः प्रतिलाभितः । रत्नपीठं व्यधात्तत्र माऽसौ भूः क्राम्यतां जनैः ।।२३।। तश त्रिसन्ध्यमानर्च लोकोऽप्राक्षीदिदं हि किम् । श्रेयांसः कथयामास युगादिजिनमण्डलम् ।।२४।। लोकेनाऽपि ततो यत्र यत्र तत्रभवान् स्थितः । तत्र तत्र कृतं पीठं सूर्यपीठं क्रमादऽभूत् ।।२५।। ।।३२२।।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीऋषभस्वामि
वक्तव्यता प्रथमभिक्षा। गाथा-३२२
藥華藥準準準準準準準準準準準準準樂發
१७३
१. 'सुचेतसा' ल ख ।
तत्रभवान् - पूज्यः ।
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
我紧紧紧紧紧紧
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१७४
[繁紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧
半準準準準準準準準準準準準举業
शेषतीर्थकृतामपि प्रसङ्गतः प्रथम पारणकनगराणि दातृनामानि दातृणां गतिं चाह - हत्थिणउरं 'अओझा सावत्थी चेव तह य साएयं । विजयपुर बंभथलयं पाडलिसंडं 'पउमसंडं ।।३२३।।*
आ. नि.
सामायिकसेयपुरं "रिट्ठपुरं "सिद्धत्थपुरं महापुरं चेव । "धनकर "वद्धमाणं सोमणसं मंदिरं चेव ।।३२४॥ नियुक्तिः चक्कपुरं "रायपुरं "मिहिला रायगिहमेव बोधव्वं । "वीरपुरं "बारवई "कोयकडं "कोल्लगग्गामो ।।३२५।। . निर्गमद्वारे
श्रीऋषभ. एएसु पढमभिक्खा लद्धाओ जिणवरेहिं सव्वेहिं । दिनाओ जेहिं पढमं तेसिं नामाणि वुच्छामि ।।३२६ ।।
वक्त. सिज्जंस बंभर्दत्ते सुरिंददैत्ते य इंददत्ते य । पउँमे य सोमदेवे महिंद तह सोमदत्ते य ।।३२७ ।।
तीर्थकृतां
प्रथमभिक्षा पुस्से पुणव्वसू पुणनंद "सुनंदे "जए य विजए य । तत्तो य धम्मसीहे सुमित्त तह वग्घसीहे य ।।३२८॥ * नगरदातृणि । अपराजिय वीससेणे वीसइमे होइ बंभदत्ते य । "दिने वरदिन्ने पुण "धन्ने "बहुले य बोधव्वे ।।३२९।।
गाथा
३२३-३३१ एए कयंजलिउडा भत्तीबहमाणसुक्कलेसागा । तक्कालपहट्ठमणा पडिलाहेंसुं (प्रतिलाभितवन्तः) जिणवरिंदे ॥३३०।। सव्वेसिपि जिणाणं जहियं लद्धाउ पढमभिक्खाउ । तहियं वसुधाराओ वुढाओ पुप्फवुट्ठीओ ।।३३१।।
藥華藥業業樂業準準準準準準課
१७४
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
千羊準準準準準準羊
आवश्यक- अद्धत्तेरसकोडी उक्कोसा होइ तत्थ वसुधारा । अद्धतेरसलक्खा जहनिया तत्थ वसुधारा ।।३३२।। नियुक्तिः
सव्वेसिपि जिणाणं जेहिं दिनाउ पढमभिक्खाओ । ते पयणुपिजदोसा दिव्ववरपरक्कमा जाया ।।३३३।। श्रीतिलका
केई तेणेव भवेण निव्व्या सव्वकम्मउम्मुक्का । केई तईयभवेणं सिज्झिस्संति जिणसगासे ।।३३४।। चार्यलघुवृत्तिः १७५
द्वादशगाथा: स्पष्टाः ।।३२३-३३४ ।। प्रस्तुतमाह - 'तक्खसिलायलगमणं बाहुबलिनिवेयणं चेव' । स्पष्टम् (३२२ गाथोत्तरार्थः) कथाशेषमुच्यते - ततो गजपुरात् स्वामी गतस्तक्षशिलापुरीम् । उद्यानपालक: स्वाम्यागर्म बाहुबलेर्जगी ।।२६ ।। ज्ञात्वा स्वामिनमायान्तं हर्षोत्कर्षेण पूरितः । अचिन्तयद्वाहुबलिः श्वः सर्वा प्रभोः पदौ ।।२७।। नंस्यामीत्यागतस्तत्र यावत्प्रातः सनागरः । विजहार प्रभुस्तावद्वायुवन्मुनयोऽममाः ।।२८।। अदृष्ट्वा स्वामिनं बाहुविनिर्मायाधृतिं पराम् । यत्राऽस्थाद्भगवांस्तत्र धर्मचक्र मणीमयम् ।।२९ ।।
अष्टयोजनविस्तारमेकयोजनमुनतम् । सहस्रारं सहस्रांशोरिव बिम्बं न्यवेशयत् ।।३०।। * १. 'मुच्छ्रितं' प; 'मुच्छ्रतं' ल, ख ल प ।
आ. नि. सामायिकनिर्यक्तिः
निर्गमद्वारे * श्रीऋषभस्वामिवक्तव्यता ।
गाथा३३२-३३४
準準準 準準準準準準準準準
१७५
*
*
*
*
*
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
१७६
*********
****************
पूजयामास पुष्पैस्तचक्रे चाष्टाह्निकोत्सवम् । संस्थाप्य पूजकांस्तत्र ययौ बाहुर्निजां पुरीम् ।। ३१ ।। ततश्च विहरन् स्वामी समीरण इवाऽस्पृहः । यवनाडम्बयल्लादिम्लेच्छदेशेषु मौनभाक् ।। ३२ ।। उपसर्गेरसंस्पृष्टः सहमानः परिषहान् । विनीताया महापुर्याः शाखानगरसोदरम् ||३३|| आगात्पुरिमतालाख्यं पुरं श्रीनाभिनन्दनः । तस्य चोत्तरपूर्वस्यां द्वितीयमिव नन्दनम् ।। ३४ ।। उद्यानं शकटमुखं नाम न्यविशत प्रभुः । कृताष्टमतपास्तत्र न्यग्रोधस्य तरोरधः ।। ३५ ।। पूर्वा फाल्गुने कृष्णे पक्षैकादशिकादिने । उत्तराषाढनक्षत्रे प्रव्रज्यादिवसादपि ।। ३६ ।। वर्षसहस्त्रेऽतिक्रान्ते ज्ञानं दिव्यमनन्तकम् । स्वामिनस्त्रिजगद्वन्धोः केवलं समजायत ।। ३७ ।। अमुमर्थमुपसंहरन् गाथाषट्कमाह -
कल्लं सव्वड्डी पूएमहदट्टु धम्मचक्कं तु । विहरइ सहस्समेगं छउमत्थो भारहे वासे ।। ३३५ ।।
बहली अडंबइल्लाजोणयविसए सुवनभूमी य । आहिंडिया भयवया उसभेण तवं चरंतेण ।। ३३६ ।। बहली य पल्हगा जोणगा य जे भगवया समणुसिट्ठा । अन्ने य मिच्छजाई ते तइया भद्दया जाया ।। ३३७ ।।
[निविशः] ३/३/२४ इत्यनेनात्मनेपदी ।
आ. नि.
सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे श्रीॠषभस्वामिकेवलोत्पत्तिः ।
गाथा३३५-३३७
१७६
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
E****
आवश्यक- तित्थयराणं पढमो उसभसिरी विहरिओ निरुवसग्गं । अट्ठावओ नगवरो अग्गभूमी जिणवरस्स ।।३३८।। नियुक्तिः
छउमत्थ परियाओ वाससहस्सं तओ पुरिमताले । नग्गोहस्स य हिट्ठा उप्पनं केवलं नाणं ।।३३९।। श्रीतिलका
फग्गुणबहुलिक्कारसीइ अह अट्टमेण भत्तेणं । उप्पन्नंमि अणंते महव्वया पंच पनवए ।।३४०।। चार्यलघुवृत्तिः कल्ये प्रभाते सर्वर्या पूजयाम्यहं बाहुबली भगवन्तं प्रातर्गतोऽदृष्ट्वा स्वामिनं तत्पदभूमो धर्मचक्रं चकार । 'उसभसिरी' श्रीऋषभः ।
आ. नि. १७७ अग्गभूमी' अग्र्या प्रधाना भूमि: अग्र्यभूमिः । शेषं स्पष्टम् ।।३३५-३४०।। तथा -
सामायिक
नियुक्तिः उप्पन्नंमि अणंते नाणे जरमरणविप्पमुक्कस्स । तो देवदाणविंदा करिति महिमं जिणिंदस्स ।।३४१।।
निर्गमद्वारे उत्पन्ने अनन्ते केवलज्ञाने, 'महिमं समवसरणविरचनादिमहिमानम् । शेषं स्पष्टम् ।।३४१॥ उक्तानुक्तार्थसङ्ग्रहमाह - श्रीऋषभस्वामिउज्जाणपुरिमताले पुरी विणीयाइ तत्थ नाणवरं । चक्कुप्पया य भरहे निवेयणं चेव दुन्हंपि ।।३४२।।
केवलोत्पत्तिः। पुरिमतालोद्याने शकटमुखाभिधाने पुर्या विनीतायाम्, तत्र ज्ञानवरं केवलज्ञानं उत्पन्नमिति शेषः । तस्मिन्नेवाह्नि आयुधशालायां के
गाथा*चक्रोत्पादश्च भरताय निवेदनं च, द्वयोरपि ज्ञानरत्नचक्ररत्नयोस्तन्नियुक्तपुरुषैरित्यध्याहारः ।।३४२।। अत्रान्तरे भरतेन तातचक्रयोः प्रथमं *
.* ३३८-३४२ * किं पूजयामीति विमृश्य यनिश्चितं तदाह -
१७७ *. मुद्रितादर्श 'चक्कुप्पाया' इति पाठः ।।
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
१७८
*****
तामि 'पूइए चक्कंपि पूइयं पूयणारिहो ताओ । इहलोइयं तु चक्कं परलोयसुहावहो ताओ ।। ३४३ ।
स्पष्टा । अत्र कथा -
क्व सिद्धिसौख्यदस्तातश्चक्रं क्वैहिकसौख्यदम् । विमृश्येति प्रभोः पूजाहेतोः स्वानादिदेश सः ।। ३८ ।। स्वयं तु भरतो राजा मरुदेवीपितामहीम् । स्वामिनस्तीर्थकृल्लक्ष्मीप्राप्त्या वर्धयितुं ययौ ।। ३९ ।। मरुदेवी च देवस्य प्रव्रज्यादिवसादपि । दिवारात्रौ च पुत्रस्य दुःखं मनसि बिभ्रती ।। ४० ।। सुखं नाऽभुङ्क नास्वाप्सीदश्रान्तकृतरोदना । नित्योद्यद्बाष्पनीरोत्थनीलीलुप्तेक्षणाऽभवत् । ।४१।। भरतस्तां तथा दृष्ट्वा बभाषे खिद्यसेऽम्ब ! किम् । तन्नास्त्यैश्वर्यमन्यस्य मातर्यत्तनयस्य ते ।।४२।। तदेहि देवि ! पुत्रस्य पश्य सम्पदमद्भुताम् । तदालोकनमात्रेऽपि जायसे येन निर्वृता ।। ४३ ।। इत्युक्त्वाऽऽरोप्य कुम्भीन्द्रकुम्भपीठं पितामहीम् । भक्त्या तदुपरि छत्रं स्वयं धृत्वाऽचलनृपः ।। ४४ ।। समवसरणासन्नं गतोऽम्बां भरतोऽवदत् । मातः ! पश्य सुतैश्वर्यं गीतादितुमुलं शृणु ।। ४५ ।। शृण्वन्त्या मरुदेव्यास्तदाऽऽनन्दाः प्रवाहिभिः । अवाह्यत दृशोर्नीली नदीपूरेण पङ्कवत् ।। ४६ ।। Parsa पुत्रस्य श्रियमत्यन्तमद्भुताम् । सुधाकुण्डनिमग्नेव जज्ञे सुखमयी क्षणम् ॥ ४७ ॥ अश्रः = नेत्रजलम् ।
आ. नि.
सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
* श्रीऋषभस्वामि* वक्त. मरुदेवी* केवलोत्पत्तिः । गाथा - ३४३
१७८
श्र
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१७९
*********
ततो दध्यौ सुतायैवमतिष्ठं खेदभागहम् । ईदृक्श्रीरपि पुत्रस्तु किञ्चिदज्ञापयन माम् ।।४८ ।। ध्यायन्ती मरुदेव्येतत् क्षणान्मोहे व्यपेयुषि । भावतः संयमं प्राप्य केवलज्ञानमाऽऽसदत् ।। ४९ ।। अन्तकृत्केवलित्वेन करिस्कन्धगतैव च । अत्राऽवसर्पिणीकाले ययौ प्रथमसिद्धताम् ।। ५० ।। विधाय केवलोत्पत्तिमहिमानं सुरासुराः । ततस्तद्वपुरादाय न्यधुः क्षीरोदसागरे । । ५१ ।। अथ प्रविश्य समवसरणं भरतः प्रभुम् । नत्वा स्तुत्वा शृणोति स्म देशनां सपरिच्छदः ।। ५२ ।। श्रुत्वा व्याख्यां प्रभोः पार्श्वे प्राब्राजीद् भरतेशितुः । पुत्रपञ्चशती तत्र पौत्रसप्तशती पुनः ।। ५३ ।। चतुरशीतिस्तन्मध्यात्पुण्डरीकादयस्तदा । उत्पादो विगमो ध्रौव्यमित्याप्य त्रिपदीं प्रभोः ।। ५४ ।। द्वादशाङ्गं श्रुतं चक्रुस्ततस्तान् भगवान् स्वयम् । सहेन्द्राद्यैः क्षिप्तचूर्णोऽस्थापयद्गणभृत्पदे ।। ५५ ।। युग्मम् । प्रवर्त्तिनीपदेऽकार्षीद् ब्राह्मीं प्रव्राज्य च प्रभुः । भरतो गृह्णतीं दीक्षां सुन्दरीं तु न्यवारयत् ।। ५६ ।। विना कच्छमहाकच्छौ ते च सर्वेऽपि तापसाः । अभ्येत्य प्रभुहस्तेन पुनर्दीक्षां प्रपेदिरे ।। ५७ ।। भरताद्यास्ततः श्राद्धाः सुन्दर्याद्या उपासिकाः । यक्षोऽभूद्रोमुखश्चक्रेश्वरी शासनदेवता ।।५८।। ।।३४३ ।। उक्तार्थसङ्ग्रहमाह
-
***************************
आ. नि.
सामायिक
निर्युक्तिः निर्गमद्वारे
श्री ऋषभस्वामिवक्तव्यता
मरुदेवी
केवलोत्पत्तिः ।
गाथा - ३४३ १७९
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१८०
सह मरुदेवाइ निग्गओ कहणं पव्वजमुसभसेणस्स । बंभीमरीइ दिक्खा सुंदरि अवरोहसुयदिक्खा ।।३४४।। पंच य पुत्तसयाई भरहस्स य सत्त नत्तुयसयाई । सयराहं पव्वइया तंमि कुमारा समोसरणे ।।३४५।।
आ. नि.
सामायिकभवणवइवाणवंतरजोइसवासी विमाणवासी य । सब्बिड्डीइ सपरिसा कासी नाणुप्पया महिमं ।।३४६।। नियुक्तिः दट्ठण कीरमाणिं महिमं देवेहिं खत्तिओ मरिई । सम्मत्तलद्धबुद्धी धम्मं सोऊण पव्वइओ ।।३४७।।
निर्गमद्वारे
* श्रीऋषभस्वामिभगवद्वन्दनार्थं सह मरुदेव्या निर्गतः, 'कहणं' भगवद्विभूतिकथनम्, ऋषभसेनस्य पुण्डरीकाऽपरनाम्नः प्रव्रज्या, ब्राह्मयादिदीक्षा, सुन्दर्या *
वक्तव्यता अवरोधार्थं धारणम्, 'सयराह' समकालं सामान्येन कुमारदीक्षाभिधानेऽपि मरीचेविशेषेणाभिधानं प्रकृतोपयोगित्वात् । 'सम्मत्तलद्धबुद्धी' *
भरतस्य लब्धा सम्यक्त्वबुद्धिर्येन स लब्धसम्यक्त्वबुद्धिः । शेषं स्पष्टम् ।।३४४-३४७।। अथ भरतः किं चकारेत्याह -
षट्खण्डअथोत्थाय प्रभोः पूजां विधाय भरतेश्वरः । चकार चक्ररत्नस्याऽष्टाह्निकामहिमोत्सवम् ।।५९।।
साधनम् ।
गाथाप्रस्थितं चक्ररत्नं तत् सर्वोघेण तमन्वगात् । गत्वाऽस्थाद् योजनं चक्रं ततोऽभूद्योजनप्रमा ।।६०।।
३४४-३४७ पूर्वस्यां मागधं तीर्थं प्राप्य कृत्वाष्टमं तपः । चक्रनाभिं यावदब्धिजले चक्री रथस्थितः ।।६१।। नामाङ्कमक्षिपद्वाणं तच द्वादशयोजनीम् [ग्रन्थाग्रं-२०००] । गत्वा मागधतीर्थाधिदेवस्य पुरतोऽपतत् ।।६२॥ स तद् दृष्ट्वाऽवदत् क्रुद्धः कोऽयमप्रार्थितार्थकः । श्रीहीधीकीर्तिभिस्त्यक्तो दुरन्तप्रान्तलक्षणः ।।६३।।
१८०
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१८१
****
***********
बाणे नामाऽवलोक्याऽथ जातश्चक्री यथादिमः । चूडामणि च बाणं चादायागान्मङ्क्षु शान्तवान् ।।६४।। मुक्त्वा प्राभृतमूचेऽसावऽहं ते पूर्वदिक्पतिः । आज्ञां प्रपद्य यातेऽस्मिंस्तस्याऽप्यष्टाह्निकां व्यधात् ।। ६५ ।। चक्री क्रमेणाऽनेनैव वरदामाप्यसाधयत् । पश्चिमायां प्रभासं च ततः सिन्धुनदीसुरीम् ।। ६६ ।। वैताढ्याद्रिसुरं पश्चात्कृतमालामरं ततः । गुहायाश्च तमिस्त्रायाः सुसेनोऽ [षेणो ] थाऽर्धसैन्ययुक् ।।६७।। गत्वा सिन्धोः परं तटं सर्वमाज्ञापयत् क्षणात् । तमिस्त्रां नाम च गुहामश्वरत्नेऽधिरुह्य सः ।। ६८ ।। एत्य त्रिर्दण्डरत्नेनाऽऽहत्य द्वारं वदत्यदः । उत्पन्नः प्रथमश्चक्रीति श्रुत्वा तद्गुहासुरः ।।६९ ।। द्वारमुद्घाटयत्याशु कृतमालोऽथ सोऽश्वराट् । पश्चात्पदं बाष्पभीत्या याति द्वादशयोजनीम् ।।७० ।। अपसर्तुं पुनः पश्चाद्यदि नो वलते हयः । गुहान्निर्गतबाष्पेन तावदाऽऽस्कद्य दह्यते । ।७१ ।। तस्यां चक्री विवेशाऽथ मणिरत्नेन तेजसा । पञ्चचापशतीमानदैर्घ्यविस्तारशालिनाम् ।। ७२ ।। कुर्वन् शतार्द्धमेकोनमण्डलानां ययौ नृपः । निमग्नोन्मग्नयोर्नद्योः कृतवर्धकिसङ्क्रम: ।। ७३ ।। मज्जत्यश्माऽपि नैकस्यां तृणमप्यन्यतोऽब्रुडत् । ते उत्तीर्य गुहातोऽगाद्बहिश्चक्री ससैनिकः ।।७४।।
१. 'पश्चाद्यावतावलते' प प, ख ल । अश्मन् (पु) पाषाणः ।
**************
******
आ. नि.
सामायिकनिर्युक्तिः निर्गमद्वारे
श्रीऋषभस्वामि
वक्तव्यता
भरतस्य
षट्खण्डसाधनम् । गाथा - ३४७
१८१
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः *
१८२
किरातैरापतत्तत्र रणस्ते च पराजिताः । आराधयन् मेघमुखांस्तेऽथ स्वकुलदेवताः ।।७५।। सप्तरात्रं ववर्षस्ते प्रलयाम्भोधरा इव । भरतश्चर्मरत्ने च स्कन्धावारं न्यवेशयत् ।।७६ ।। उपरि छत्ररत्नं च निवेश्याऽमीलयत्तटे । उद्द्योताय मणीरत्नमुपरि न्याससूर्यवत् ।।७७।। तद् ब्रह्माण्डं तदाद्युक्तमण्डजं च जगजनैः । प्रातस्तत्रोप्यते शालिमध्यमाते च भुज्यते ।।७८।। एवं सप्तदिनान्यस्थात्ततो मेघमुखाः सुराः । निर्धाट्यन्ते स्म सर्वेऽपि भरतस्याऽऽभियोगिकः ।।७९।। तेऽथ मेघमुखैरुक्ताः किराताश्चक्रिणं प्रति । आत्मीयं ढौकनं कृत्वा सर्वेऽपि प्रणतिं ययुः ।।८।। तदनु क्षुद्रहिमवद्देवाऽऽज्ञापनहेतवे । चक्री निचिक्षेप शरं स द्वासप्ततियोजनीम् ।।८।। गत्वाऽऽस्थानेऽपतत्तस्य सोऽप्याज्ञां प्राग्वदाश्रितः । लिलेखार्षभकुटाद्रौ चक्री नाम निजं ततः ।।८।। सुसेनो[षेणो]ऽसाधयदथोत्तीर्य सिन्धुं परं तटम् । अथोत्तरं स सेनानी गङ्गातटमसाधयत् ।।८३।। सहाऽवसत् सहस्राब्दी गङ्गया भरतेश्वरः । अथ वैताट्यशैलेऽभूद् द्वादशाब्दी महारण: ।।८४।। राजानौ नमिविनमी चक्रिणेवं विनिर्जितौ । नमिर्गृहीत्वा रत्नानि स्त्रीरत्नं विनमिः पुनः ।।८५ ।। विनयानतसर्वाङ्गो प्राभृतीकृत्य नेमतुः । पश्चात् खण्डप्रपातायां गुहायां नटमालकम् ।।८६।।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीऋषभ वक्त. भरतस्य षटखण्डसाधनम्। गाथा-३४७
KKA
१८२
不準準準準準準羊羊羊
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः १८३
***********
आज्ञाप्य तस्यामेवाऽथ गुहायां निरगान्नृपः । निधयस्तत्र गङ्गायाः कूले तस्याऽऽगमन्नव ।। ८७ । दाक्षिणात्यं तटं गाङ्गं सुसेनो [ षेणो] साधयत्ततः । एवं षष्टिसहस्राब्द्या सर्व निर्जित्य भारतम् ।।८८ ।। राजधान्यां विनीतायां प्रत्यागाद्भरतेश्वरः । महाराज्याभिषेकोऽभूत्तत्र द्वादशवार्षिकः । । ८९ ।। सर्वान् विसृज्य भूपालानारेभे स्वजनेक्षणम् । दर्श्यमानेष्वथ स्वेषु सुन्दरी दर्शिता यदा ।। ९० ।। दृष्ट्वा पाण्डुमुख क्षामां क्रुद्धः कौटुम्बिकानवक् । अस्ति मे भोजनं किं न रूपेणेयं यदीदृशी ।। ९९ ।। वैद्यो वा नास्ति शिष्टं तैः सर्वमप्यस्ति ते प्रभो ! परं व्रतायाऽऽचामाम्लैः कटकाद्यदिनात् स्थिता ।। ९२ ।। अथ विज्ञाय तद्भावं मुदितो भरताधिपः । श्रुत्वा च समवसृतं प्रभुमष्टापदाचले ।। ९३ ।। चिरादुत्कण्ठितस्तत्र ततो गत्वाऽऽर्षभिर्मुदा । प्रभुं प्रणम्य सुन्दर्ये दापयामास संयमम् ।। ९४ ।। अथ प्रत्यागतोऽयोध्यां नगरीं भरतेश्वरः । व्यज्ञप्यताऽऽयुधागारनियुक्तेनैत्य केनचित् ।। ९५ ।। चक्रं न चक्रशालायामद्यापि विशति प्रभो ! विना त्वदाज्ञां कुर्वत्सु राज्यानि तव बन्धुषु । । ९६ ।। चक्रवर्त्ती ततः सद्यो दूतैस्तानूचिवानदः । राज्येष्वस्ति यदीच्छा वस्तत्सेवा क्रियतां मम ।। ९७ ।। प्रत्युचिरेऽष्टानवतिः कुमारास्तानहंयवः । राज्यं तातेन दत्तं नस्तत्किं भरतसेवया । । ९८ ।।
******
आ. नि.
सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
श्रीऋषभ०
वक्त.
भरतस्य षट्खण्ड
साधनम् ।
गाथा - ३४७
१८३
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- यूयं व्रजत हे दूता ! वयं त्वत्स्वामिना सह । तातं पृष्ट्वा करिष्यामः सख्यं वाऽसख्यमेव वा ।।१९।। नियुक्तिः ततस्तेऽष्टापदे गत्वा प्रभुं नत्वाऽवदत्रदः । राज्यं तात ! त्वया दत्तं भ्राता हरति तद्वयम् ।।१०।। श्रीतिलका- युध्यामहे किमथवा तदाज्ञामनुमन्महे । धर्म तेषामथार्योऽवक भोगेभ्यस्तानिवर्तयत् ।।१०१।। चार्यलघुवृत्तिः * 'निश्रेयससमं सौख्यं संसारे क्वापि नास्त्यहो । अङ्गारदाहकस्याऽत्र दृष्टान्तं शृणुताऽधुना ।।१०२।। १८४
इहैकोऽङ्गारकृद्यातो गृहीत्वाम्भोघटं वने । पीतं तेनाम्बु तत्सर्वं तृष्णयाऽऽर्तेन कुम्भतः ।।१०३।। उपर्यादित्यतापेन पार्श्वेऽग्नेचलनात्तथा । काष्ठकुट्टनखेदाच पीडितस्तृष्णया पुनः ।।१०४ ।। सोऽथ गाढं गतो मूर्छा सुप्तः स्वप्ने तदा जलम् । सर्वगेहसर:कूपनदीहदसमुद्रजम् ।।१०५।। सर्व पपो परं तस्य तृष्णा छिन्ना तथाऽपि न । ततो मरौ जीर्णकूपे गृहीत्वा तृणपूलकम् ।।१०६ ।। तेनाहतं पयः शेषं पतिताल्लेढि जिह्वया । न छिन्ना या समुद्रान्तः सा तृट् छेत्स्यति तेन किम् ।।१०७।। 'अन्वभूवन् भवन्तोऽपि सुखं भवसुखावधि । विमाने सर्वार्थसिद्धे तृप्तिस्तदपि नाऽभवत् ।।१०८।।
ततो वैतालिकं नामाऽध्ययनं स्वाम्यभाषत । युद्धयध्वं किं न बुद्ध्यध्वमित्यष्टानवतिर्बुवाः ।।१०९।। *१. सुखोघान् यूयमप्येवमन्वभूताऽतिदुर्लभान् ल । • निश्रेयसं - मोक्षः ।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीऋषभस्वामि
वक्त. अष्टानवतेः प्रतिबोधः । गाथा-३४७ १८४
k
TRI
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
EX***
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१८५
[繁紧紧紧紧紧紧紧紧紧
कोऽपि प्रथमया बुद्धः कश्चनापि द्वितीयया । बुद्धाः सर्वेऽपि सर्वाभिः कुमाराः प्राव्रजस्तदा ।।११०।। अमुमेवार्थमाह - मागहवरदामपभास सिंधुखंडप्पवायतिमसगुहा । सटुिंवाससहस्सा ओवइयं आगओ भरहो ।।१।। [प्र./ मागहमाई विजओ सुंदरिपव्वज बारसऽभिसेओ । आणवण भाउगाणं समोसरणे पुच्छ दिद्रुतो ।।३४८।। उक्तार्था पुनः कथा - ज्ञात्वा दूतेभ्यस्तद्वृत्तं भरतो भरताधिभूः । तेजांसीवांशुरग्नीनां तेषां राज्यान्यपाहरत् ।।१११।। विज्ञाय लघुबन्धूनां तद्राज्यहरणं तदा । आयातं भारतं दूतमूचे बाहुबली बली ।।११२।। अरे तृप्तिन ते भर्तुर्वृहत्कुक्षिरिवेषकः । बन्धूनामऽपि राज्यान्याच्छिनत्ति स्माऽतिलोभतः ।।११३।। मदीयमपि किं तद्वद्राज्यमेष जिहीर्षति । मरिचान्यप्यधीर्वाञ्छत्यत्तुं चणकलीलया ।।११४ ।। आयातोऽहं तदेषोऽस्मि सजय स्वं प्रभुं युधे । इत्युक्त्वा दूतमुत्सृज्य बाहुबल्यभ्यषेणयत् ।।११५ ।।
है.
業業樂業蓬準準準準準準羊羊藥華藥
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः
निर्गमद्वारे * श्रीऋषभस्वामि
वक्त. भरतबाहुबलियुद्धम् । गाथा-३४८ १८५
*. प्रक्षिप्ता - अन्यकर्तृकीय गाथा । * ओवइयं-साधयित्वा ।
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१८६
華藥華藥業樂業準準準
ज्ञात्वाऽऽयान्तं भरतोऽपि सर्वोघेण तमभ्यगात् । ततस्तद्बलयोरासीत्सङ्ग्रामो द्वादशाब्दकः ।।११६ ।। अथ बाहुबलिः स्माह किमेतैः कीटकुट्टनैः । आवयोरेव यद्वरमावयोरेव तद्रणः ।।११७।। अथाङ्गाङ्गिरणे देवप्रार्थनात्स्वीकृते शुभे । दृग्युद्धं प्रथमं चक्रे भरतस्तत्र निर्जितः ।।११८।। एवं वाग्युन्मुष्टामुष्टिदण्डादण्डिरणैर्जितः । भरतोऽचिन्तयश्चक्री एष एवाऽस्म्यहं न किम् ।।११९ ।। । तस्यैवं खिन्नचित्तस्य चक्रं देवतयाऽर्पितम् । सगर्वस्तेन सोऽधावत् हन्तुं बाहुबलिं प्रति ।।१२०।। तमायान्तं समालोक्याऽचिन्तयद्वाहुबल्यपि । एतं सचक्रमप्येकमुष्टिघातेन चूर्णये ।।१२१।। किं पुनः कामभोगानां तुच्छानां कारणे मम । भ्रातुर्धष्टप्रतिज्ञस्य वधः कर्तुं न युज्यते ।।१२२ ।। भव्यं मे भ्रातृभिश्चक्रे तत्करोम्यहमप्यतः । अथोचेऽधमयुद्धेच्छोर्धिक्ते भरत ! पौरुषम् ।।१२३ ।। अलं भोगैर्ममेत्युक्त्वा तदेव व्रतमाददे । भरतस्तनयं बाहो राज्ये सोमप्रभं न्यधात् ।।१२४ ।। अग्रे केवलिनः सन्ति तातोपान्ते ममाऽनुजाः । ततोऽहमपि यास्यामि सञ्जाते तत्र केवले ।।१२५ ।। तत्रैवाऽस्थात्प्रतिमयेत्युपलस्तम्भनिश्चलः । पादयोर्जातवल्मीको लतापहृतविग्रहः ।।१२६ ।। वत्सरान्ते बोधकालं ज्ञात्वा ब्राह्मी च सुन्दरी । स्वामिना प्रेषिते गत्वा दृष्ट्वा तं वल्लिवेष्टितम् ।।१२७ ।।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः
निर्गमद्वारे * श्रीऋषभस्वामि
वक्त. भरतबाहुबलियुद्धम् । गाथा-३४८ १८६
.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
華準準準準準
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः *
१८७
नत्वोचतुरिदं बन्धो ! हस्तिनोऽवतराधुना । द्विस्त्रिवचनमित्युक्त्वा गते साध्व्यौ यथागतम् ।।१२८ ।।
आ. नि. बाहुर्दध्यो क्व हस्ती मे मृषा चैते न जल्पतः । हुं ज्ञातं मानहस्त्यस्ति को मानो मे विवेकिनः ।।१२९।।
सामायिकतद्यामि स्वामिनं वन्दे तान् स्वभ्रातृन् मुनीनपि । उत्क्षिप्ते चरणे जातं केवलज्ञानमुज्ज्वलम् ।।१३०।।
नियुक्तिः ततो गत्वा प्रभुं प्रेक्ष्य तस्थौ केवलिपर्षदि । भरत: कुरुते राज्यं मरीचिः श्रुतवानभूत् ।।१३१।।
* निर्गमद्वारे एतत्सङ्ग्राहिगाथासप्तकमाह -
*श्रीऋषभस्वामिबाहुबलिकोवकरणं निवेयणं चक्कि देवया कहणं । नाहम्मेणं जुज्झे दिक्खा पडिमा पइना य ।।३४९।।
* वक्त.
* भरतबाहुबलिभा. पढमं दिट्ठीजुद्धं वायाजुद्धं तहेव बाहाहिं । मुट्ठीहि य दंडेहिं य सव्वत्थवि जिप्पए भरहो ।।३२।।
युद्धम् । भा. सो एव जिप्पमाणो विहुरो अह नरवई विचिंतेइ । किं मन्ने एस चक्की ? जह दाणिं दुब्बलो अहयं ।।३३।। गाथा-३४९ ताहे चक्कं मणसी करेइ पत्ते य चक्करयणमि । बाहुबलिणा य भणियं धिरत्थु रज्जेण ता तुज्झ ॥१॥ [प्र.]
भा. गाथा
३२-३४ चिंतेइ य सो मझं सहोयरा पुवदिक्खिया नाणी । अहयं केवली होउं वशीहामि ठिओ पडिमं ।।२।। [प्र.]
१८७ भा. संवच्छरेण ध्यं अमढलक्खो य पेसए अरहा । हत्थीओ उयरत्ति य वुत्ते चिंता पए नाणं ।।३४।।
準準準準準準華
*
*
*
*
*
詳举準準準準準準
*
*
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१८८
藥華藥業羊羊藥藥華藥華藥藥華藥業
भा. उप्पन्ननाणरयणो तित्रपइन्नो जिणस्स पामूले । गंतं तित्थं नमिउं केवलिपरिसाइ आसीणो ।।३५।। भा. काऊण एगच्छत्तं भरहोवि य भुंजए विउलभोए । मरिईऽवि सामिपासे विहरइ तवसंजमसमग्गो ।।३६।। आ. नि.
सामायिकभा. सामाइयमाईयं इक्कारसमा उ जाव अंगाओ । उजुत्तो भत्तिगओ अहिजिओ सो गुरुसगासे ।।३७।।
नियुक्तिः * भरतसन्देशाकर्णनेन बाहुबले: कोपकरणम्, दूतेन चक्रवर्तिनो निवेदनम्, युद्धे जीयमानेन भरतेन किमयं चक्री नाऽहमिति चिन्तिते * निर्गमद्वारे * देवतया त्वं चक्रीति कथनम्, चक्ररत्नस्मरणम्, तदागमनम्, बाहुबलिनाऽधर्येण युद्धे दीक्षा, प्रतिमा, कायोत्सर्गः, प्रतिज्ञा इतः केवलोत्पत्तौ
कायोपनिना
*श्रीऋषभस्वामि* भगवत्पार्श्वे यास्यामि । युद्धे भरतः कथं जितः । प्रथमं दृष्टियुद्धमित्यादिभाष्यगाथा: स्पष्टाः । नवरं हस्तिनोऽवतरेत्युक्ते चिन्ता, क्व मे *
* वक्त. मरीचिः।
गाथा* हस्ती ? विमृश्य मानहस्तीत्युक्तोऽसौ लघुभ्रातृनपि केवलोत्पत्त्या स्वामिसमानान् एष गत्वा नस्यामि इति विचिन्त्य पदोत्क्षेपे के
३५०-३५१ * केवलज्ञानम् ।।३४९।। अथ किं बभूवेत्याह -
भा. गाथाअह अन्नया कयाई गिम्हणुन्हेण परिगयसरीरो । अन्हाणएण चइओ इमं कुलिंगं विचिंतेइ ।।३५०।।
३५-३७ अस्नानपरीषहेण त्याजितः संयमाद् भ्रंसितः । इमं वक्ष्यमाणं कुलिङ्गं विचिन्तयति ।।३५०।। तदाह - मेरुगिरीसमभारे अहमसमत्थो मुहुत्तमऽवि वोढुं । सामन्नए गुणे गुणरहिओ संसारमणुकंखी ।।३५१।।
१८८
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
準準準準準準準準準準
१८९
आवश्यक- * मेरुगिरिसमभारान् श्रामण्यान् गुणान् क्षान्त्यादिकान् गुणरहितोऽहं संसारानुकाङ्क्षी असमर्थो मुहूर्त्तमपि वोढुम् ।।३५१।। ततश्च * नियुक्तिः गार्हस्थ्यमनुचितं श्रामण्यमशक्यमिति चिन्तयतो मरीचेर्या मतिरभूत्तामाह - श्रीतिलका
* एवमणुचिंतयंतस्स तस्स नियया मई समुप्पन्ना । लद्धो मए उवाओ जाया मे सासया बुद्धी ।।३५२।। चार्यलघुवृत्तिः * निजका' न परोपदेशेन, लब्धो मयोपायः आत्मजन्मवारकं निस्तरीतुं जाता मे 'शाश्वता बुद्धिः' चिरकालस्थायिनी ।।३५२।। अथ
आ. नि.
सामायिक* यदुक्तमिदं कुलिङ्गमचिन्तयत्तदाह -
नियुक्तिः * समणा तिदंडविरया भयवंतो नियसंकुइयगत्ता । अजियंदियदंडस्स उ होउ तिदंडं मम उ चिंधं ।।३५३।। निर्गमद्वारे
श्रीऋषभस्वामिश्रमणा मनोवाक्कायत्रिदण्डविरताः भगवन्तः पूज्याः । निभृतान्यशुभमनोव्यापारत्यागात् सङ्कचितान्यशुभकायक्रियात्यागाद्गात्राणि येषां ते *
"* वक्त. मरीचिः। * तथा, न जितानि इन्द्रियाणि चक्षुरादीनि दण्डाश्च मनोवाक्कायलक्षणा येन तस्य अजितेन्द्रियदण्डस्य भवतु त्रिदण्डं मम चिह्न अमुमर्थं स्मर्तुम् है *||३५३।। तथा -
३५२-३५४ लोइंदियमुंडा संजया उ अहयं खुरेण ससिहाओ । थूलगपाणिवहाओ वेरमणं मे सया होउ ।।३५४।।
१८९ लोचेन्द्रियमुण्डाः, लोचेन मुण्डाः तथा इन्द्रियाणां शब्दादिषु प्रसरतां 'मुण्डि खण्डने' मुण्डः खण्डनं निवारणं येषां ते इन्द्रियमुण्डाः
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- संयताः । अहं तु क्षुरेण मुण्डः, नेन्द्रियमुण्ड: मदिन्द्रियाणां शब्दादिषु किञ्चित्सम्प्रसरत्वात्, ततः सशिखाकोऽहं भवामि । शिखा मे * नियुक्तिः क्षुरमुण्डस्य चिह्न स्यादित्यर्थः । 'स्थूलकप्राणिवधाद्विरमणं मे सदा भवतु' इति वचनात्, सर्वप्राणिवधविरताः संयताः, अहं तु न तत्क्षम श्रीतिलका-* इति ज्ञेयम् ।।३५४ ।। तथा - चार्यलघुवृत्तिः *
* निक्किंचणा य समणा अकिंचणा मज्झ किंचणं होउ । सीलसुगंधा समणा अहयं सीलेण दुग्गंधो ।।३५५।। आ. नि. १९०
सामायिकनि:किष्किाञ्चनाश्च निर्धनाः श्रमणाः । अविद्यमानं किञ्चनाऽल्पमपि येषां तेऽकिञ्चनाः, जिनकल्पिकादयः, अहं तु नैवं ततो मम किञ्चनं * *पवित्रिकादिकं भवतु । शीलसुगन्धाः श्रमणाः अहं शीलेन दुर्गन्धः । ततो मे चन्दनचर्चास्त्विति गम्यम् ।।३५५ ।। तथा -
निर्गमद्वारे ववगयमोहा समणा मोहच्छन्नस्स छत्तयं होउ । अणुवाहणा य समणा मज्झं तु उवाहणा हुंतु ।।३५६।।
श्रीऋषभस्वामि
वक्त. मरीचिः। स्पष्टा ।।३५६।। तथा -
गाथासुक्कंबरा य समणा निरंबरा मज्झ धाउरत्ताई । हुतु य मे वत्थाई अरिहो मि कसायकलुसमई ।।३५७।।
३५५-३५७ शुक्लाम्बराश्च श्रमणा: निरम्बरा जिनकल्पिकाः । 'मज्झत्ति' ममैते सतीर्थ्याः, भवन्तु च मे ततोऽभिज्ञानाय वस्त्राणि धातुरक्तानि १९० कषायाणि यतोऽहं कलुषमतिः, तादृशामेव वाससामोऽस्मि योग्योऽस्मि ।।३५७।। तथा -
*
*
*
**
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
***
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१९१
वजंतिऽवजभीरू बहुजीवसमाउलं जलारंभं । होउ मम परिमिएणं जलेण न्हाणं च पियणं च ।।३५८।। स्पष्टा ।।३५८॥ तथा - एवं सो रुइयमई नियगमइविगप्पियं इमं लिंगं । तद्धियहेउसुजुत्तं पारीवजं पवत्तेइ ।।३५९।।
आ. नि. एवं स 'रुचितमतिः' आत्मसम्मतमतिः, निजकमतिविकल्पितमिदं लिङ्गं तद्धिता ये हेतवस्तै: सुष्टुयुक्तम् । परिव्राजामिदं पारिव्राजं सामायिकप्रवर्त्तयति ।।३५९॥ ततः किं जातमित्याह -
नियुक्तिः - अह तं पागडरूवं दटुं पुच्छेइ बहुजणो धम्मं । कहइ य जईणं तो सो वियालणे तस्स परिकहणा ।।३६०।।।
* निर्गमद्वारे
श्रीऋषभस्वामिअथ तं प्रकटरूपं विजातीयत्वाद् दृष्ट्वा पृच्छति बहुजनो धर्मम्, वर्तमाननिर्देशः सर्वत्र तत्कालापेक्षया । ततः संयतीनां धर्म वक्त. मरीचिः। *कथयति । अथ जनस्तमाह चेद्यतिधर्मः श्रेष्ठस्तत्किं त्वया त्यक्त इति विचारणे तस्य श्रमणास्त्रिदण्डविरता इत्यादि परिकथना गाथा*३६०।। तथा -
३५८-३६१ * धम्मकहाअक्खित्ते उवट्ठिए देइ सामिणो सीसे । गामनगराइएसु विहरइ सो सामिणा सद्धिं ॥३६१।।
१९१ १. पारिव्राज्यं प प ।
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१९२
स्पष्टा ।।३६१।। अथ किमभूदित्याह - अन्यदा भगवानष्टापदाद्रौ समवासरत् । भरतोऽपि प्रभुं नन्तुं ययावानन्दनिर्भरः ।१। शकटानां पञ्चशतीमाऽऽनाय्याऽऽहारसम्भृताम् । न्यमन्त्रयत्ततो भक्त्या सकुटुम्बमपि प्रभुम् ।२। स्वाम्यूचे राजपिण्डोऽयमाधाकर्माऽऽहतं तथा । अस्माकं युज्यते नैतदपथ्यमिव रोगिणाम् ।३। विषण्णोऽथाऽवदश्चक्री लुब्धोऽहं बन्धुराज्यहत् । चक्रे पूज्यैरपाङ्तेयः किमेतन्मत्कृतस्य वा ।।। स्वाम्यूचे मा विषीद त्वं व्यवस्था रागिणामियम् । अस्माकं वीतरागाणां नोष्णं किञ्चिन्न शीतलम् ।५। शक्रः स्वामिनमप्राक्षीत्तद्विषादोपशान्तये । अवग्रहाः कति स्वामिन् भगवानाह पञ्चधा ।६। शक्रचक्रेशराष्ट्रेशवेश्मवद्यत्यवग्रहाः । तदाकर्ण्य प्रणम्योचे देवेन्द्रस्त्रिजगत्पतिम् ।७। मयात्मावग्रहः स्वामित्रनुज्ञातोऽनगारिणाम् । भरतोऽपीन्द्रवत् सौवमन्वज्ञासीदवग्रहम् ।८। चक्री शक्रमथाऽप्राक्षीत् कथं कार्यमिदं मया । भक्तं भूरि समानीतं शक्रस्तस्योपदिष्टवान् ।९।
गुणाधिकेभ्यो राजेन्द्र ! तद्विश्राणय भक्तितः । बीजमुप्तं हि सुक्षेत्रे जायते शतमेधिकम् ।१०। . स्वसम्बन्धिनमित्यर्थः । * एधिकं - वृद्धम् ।
藥華藥業举業準準準準準準準準準準準準
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीऋषभस्वामि
वक्त. माहणोत्पत्तिः। गाथा-३६१ १९२
*****
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
*
*
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१९३
दध्यौ राजा मुनीन्मुक्त्वा मत्तः केऽन्ये गुणाधिकाः । ज्ञातं वा देशविरतास्ततस्तेभ्यो ददौ स तत् ।११। चक्री शक्रं पुनः स्माह रूपं वः किं स्वरप्यदः । नेत्युक्ते मूलरूपं मे दर्शयाऽस्ति कुतूहलम् ।१२। शक्रः स्माह महाराज ! मत्यैः सह्यं न तन्महः । परं व्यर्थार्थना मा भूत्तवेत्यैक्षयदङ्गुलीम् ।१३। मदुक्तं विफलीचक्रे न शक्रेणेति चक्रयपि । तत् कृते स्तम्भमुत्तभ्य चक्रे शक्रमहं मुदा १४। दध्यौ चक्रयथ साधूनां किञ्चित्कल्पिष्यते न मे । दातुं श्राद्धेभ्योऽथाऽनेकान् सत्रागारानकारयत् ।१५। अभ्यधत्ताऽथ स श्राद्धान् भोज्यं सत्रेषु नः सदा । कृष्यादि न विधातव्यं स्थेयं धर्मकतत्परः ।१६ । भुञ्जानेषु ततस्तेषु तन्मिषादपरेष्वपि । अतिप्राचुर्यनिर्विनैण्णे] विज्ञप्त: सूपकारकः ।१७। अर्द्धवर्षादर्द्धवर्षात् परीक्ष्य ज्ञातुमार्षभिः । वैकक्ष्यमिति काकिण्या तेषां रेखात्रयं व्यधात् ।१८। युग्मम् । । जितो भवान् वर्धते भीस्तस्मान्मा हन मा हन । इति पेठुनृपोक्तास्ते द्वार्यन्तःपुरगे नृपे ।१९। दध्यो चक्री च तत्कृत्वा विषयैर्विजितोऽस्म्यहम् । वर्धते च भयं तेभ्यस्तस्मान्मा स्माङ्गिनो हनम् ।२०। इत्थं चिन्तयतो राज्ञः संवेगावेगशालिनः । प्रावर्त्तताऽन्वहं ध्यानं क्षणं दुःकष्किार्मशोधनम् ।२१। आर्यान् वेदांश्च ते चक्रिकृतानध्यैषताऽनिशम् । तेभ्योऽथ राजपूज्येभ्यः श्रद्धयाऽन्योऽप्यदाजनः ।२२।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः
निर्गमद्वारे *श्रीऋषभस्वामि* वक्त. * माहणोत्पत्तिः।
गाथा-३६१
***************
१९३
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१९४
माहनोझारिणः श्राद्धाः ख्यातास्ते ब्राह्मणाः क्रमात् । काकिणीरत्नरेखास्तु ययुर्यज्ञोपवीतताम् ।२३। ते च प्रायः सुतान् साधुपाचे व्रतमजिग्रहन् । परीषहाऽसहत्वेन श्राद्धा एव स्वयं स्थिताः ।२४। ये चाऽऽदित्ययशोराज्ये स्वर्णयज्ञोपवीतिनः । जाता: क्रमाद्रूप्यपट्टसूत्रयज्ञोपवीतिनः ।२५ ।
आ. नि. अमुमेवार्थमाह -
सामायिक
नियुक्तिः समोसरण भत्त उग्गह अंगुलि झय सक्क सावया अहिया । जेया वड्डइ कागिणिलंछण अणुसज्जणा अट्ठ ।।३६२।।
* निर्गमद्वारे उक्ता नवरं 'जेया वट्ठइत्ति,' जितो भवान् वर्धते भयम् । अनुसर्जना, अष्टौ तीर्थङ्ककरान् यावत् तेषां धर्मेऽनुप्रवृत्तिः ।।३६२ ।। राज्यस्थितिश्चाष्टो श्रीऋषभस्वामिपुरुषान् यावत् यादृगभूत्ताहगाह - .
वक्त. राया आइञ्चजसे महाजसे अइबले य बलभद्दे । बलविरिय कत्तविरिय जलविरिए दंडविरिए य ।।३६३।। माहणोत्पत्तिः।
गाथाएएहिं अद्धभरहं सयलं भुत्तं सिरेण धरिओय । जिणसंतिओय मउडो सेसेहिं न चाइओ वोढुं ।।३६४।।
३६२-३६४ स्पष्टे ।।३६३-३६४।। प्रसङ्गोक्तमिदं प्रस्तुतमाह -
१९४ - 'प्राप्य' ख ल, प. प. । २. 'मजिज्ञपत्' प ।
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
१९५ दे
******
अस्सावगपडिसेहो छट्टेछट्टे य मासि अणुओगो । कालेण य मिच्छत्तं जिणंतरे साहुवुच्छेओ ।। ३६५ ।।
श्रावण सत्रेषु भोजनप्रतिषेधः । षष्ठे षष्ठे मासेऽनुयोगः परीक्षा । कालेन च गच्छता नवमजिनान्तरे मिथ्यात्वं गताः, यतस्तदा साधुव्यवच्छेदोऽभूत् ।।३६५ ।। अनुक्तार्थसङ्ग्रहमाह -
आ. नि.
सामायिक
`'दाणं च माहणाणं 'वेया कासी य पुच्छ निव्वाणं । कुंडा थूभ जिणहरे 'कविलो 'भरहस्स दिक्खा य ।। ३६६।। [ मूलदारगाहा ]
निर्युक्तिः निर्गमद्वारे * श्रीऋषभस्वामिवक्तव्यता
दानं च माहनानां लोकोऽप्यदात्, भरतपूजितत्वात् । 'वेदा कासी य' आर्यान् वेदानकार्षीञ्च भरतः । 'पुच्छति' अष्टापदे समवसृतं प्रभुं भरतोऽप्राक्षीत्कियन्तो भवादृशास्तीर्थकरा अत्र भविष्यन्ति । निर्वाणं प्रभुरष्टापदे प्राप्तः । देवैरग्निकुण्डानि कृतानि, चितास्थाने स्तूपाः माहणोत्पत्तिः । कृता: । जिनगृहं भरतश्चकार । कपिलो मरीचिपार्श्वे निःक्रा[ष्क्रा]न्तः भरतस्य च दीक्षानिर्वाणादिभाव्यर्थसङ्ग्रहः । आद्यद्वारद्वयं व्याख्यातम् ।।३६६ ।। पृच्छाद्वारमाह -
गाथा३६५-३६७
१९५
पुणरवि य समोसरणे पुच्छिय जिणं तु चक्किणो भरहे । अपुट्ठो य दसारे तित्थयरो को इहं भरहे ? ।। ३६७।।
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
********
आवश्यक- पुनरपि च समवसरणे जिनं भरतो भाविनश्चक्रिणः पृच्छति स्म । अपृष्टश्च दसारान्, 'दसार' शब्देन वासुदेवबलदेवा लभ्यन्ते । इह भरते निर्युक्तिः भावितीर्थकृज्जीवः कोऽप्यस्यां पर्षद्यस्तीति च ।। ३६७ ।। अथ भगवदुत्तरद्वारगाथामाह
*
缑 निर्युक्तिः
श्रीतिलका- जिणचक्किदसाराणं 'वन्नपैमाणाई 'नामगुत्ताइं । 'आउपुरमाईपियरा 'परियाय गई य साहीय । । । ३६८ ।। [ दारगाहा] * निर्गमद्वारे चार्यलघुवृत्तिः
** श्रीऋषभस्वामि
१९६
***************
-
आ. नि.
सामायिक
चशब्दाज्जिनान्तराणि ‘साहीय' शिष्टवान् शेषं स्पष्टम् ।।३६८ ।। सामान्येन प्रश्नोत्तरं चोक्तम्, विशेषेणाह - भा. जारिया लोगगुरू भरहे वासंमि केवली तुब्भे । एरिसया कइ अन्ने ताया होहिंति तित्थयरा ।। ३८ ।। अह भइ जिणवरिंदो भरहे वासंमि जारिसो य अहं । एरिसया तेवीसं अन्ने होहिंति तित्थयरा ।।३६९।। होही अजिओ संभव अभिनंदण सुमइ सुप्पभ सुपासो । ससि पुप्फदंत सीयल सिज्जंसो वासुपुज्जो य ।। ३७०।। * विमलमणंतइ धम्मो संती कुंथू अरो य मल्ली य । मुणिसुव्वय नमि नेमी पासो तह वद्धमाणो य । । ३७१ ।। अह भणइ नरवरिंदो भरहे वासंमि जारिसो उ अहं । एरिसया कइ अन्ने ताया होहिंति रायाणो ।। ३७२ ।। अह भणइ जिणवरिंदो जारिसओ तं नरिंदसद्दूलो । एरिसया इक्कारस अन्ने होहिंति रायाणो ।। ३७३ ।।
वक्तव्यता
तीर्थकरचक्रिबलदेवादिनामादीनि ।
गाथा
३६८-३७३
भा. गाथा ३८ १९६
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
準準準準
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
१९७
*********
誰準準準準準準準準準準準準準準
होही सगरो मघवं सणंकुमारो य रायसठूलो । संती कुंथू य अरो हवइ सुभूमो य कोरव्यो ।।३७४।।
आ. नि.
सामायिककौरव्यः कुरुदेशाधिपः ॥३७४।।
नियुक्तिः नवमो य महापउमो हरिसेणो चेव रायसढूलो । जयनामो य नरवई बारसमो बंभदत्तो य ।।३७५ ।।
निर्गमद्वारे भा. होहिंति वासुदेवा नव अन्ने नीलपीयकोसिज्जा । हलमुसलचक्कजोही सतालगरुडज्झया दो दो ।।३९।।
* श्रीऋषभस्वामि
ॐ वक्त. तीर्थकरबलदेवा वासुदेवैः सह सदा सहचरत्वात् मिश्रोक्तविशेषणत्वाञ्चाऽनुक्ता अपि लभ्यन्ते । वासुदेवनामान्याह -
*चक्रिबलदेवादिभा. 'तिविट्ठ य दुविट्ठ य सर्यंभु पुरिसुत्तमे पुरिससीहे । तह पुरिसपुंडरीए दत्ते नारायणे कण्हे ।।४०।। नामादीनि। बलदेवनामान्याह -
गाथा
३७४-३७५ भा. 'अचले विजए भद्दे सुप्पभे य सुदंसणे । आणंदे नंदणे पउमे रामे आवि अपच्छिमे ।।४।।
भा. गाथा वासुदेवशत्रूनाह -
३९-४३ भा. आसग्गीवे तारय मेरय महुकेढवे 'निसुंभे य । बलि पल्हाए तह रावणे य नवमे जरासिंधू ।।४।। १९७ भा. एए खलु पडिसत्तू कित्तीपुरिसाण वासुदेवाण । सव्वे य चक्कजोही सव्वे य हया सचक्केहिं ।।४३।।
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
********
आवश्यक- तीर्थकद्वर्णानाह - नियुक्तिः
पउमाभवासुपुजा रत्ता ससिपुप्फदंत ससिगोरा । सुव्वयनेमी काला पासो मल्ली पियंगाभा ।।३७६।। श्रीतिलका
आ. नि. वरकणगतवियगोरा सोलस तित्थंकरा मुणेयव्वा । एसो वनविभागो चउवीसाए जिणवराणं ।।३७७।।
सामायिकचार्यलघुवृत्तिः * वरतप्तकनकगौराः ।।३७६-३७७।। तीर्थकद्वपुःप्रमाणमाह -
नियुक्तिः १९८ उसभी पंचधणुस्सय नवपासो सत्तरयणिओ वीरो । सेसट्ठ पंच अट्ठ य पन्ना दस पंच परिहीणा ।।१।। [प्र.]
निर्गमद्वारे
श्रीऋषभस्वामिऋषभः पञ्चधनुःशतानि, नवहस्त: पार्श्वः, सप्तरनिकः सप्तहस्तो वीरः । शेषा अजिताद्याः अष्टौ पञ्चाशता पञ्चाशता धनुभिहींनाः । ततः वनीकर* पञ्च शीतलाद्या दशभिर्दशभिर्धनुर्भिहीनाः । ततोऽष्टौ धर्माद्याः पञ्चभिः पञ्चभिर्धनुभिर्हीनाः । एतदेव व्यक्तं नियुक्तिकृदाह - *चक्रिबलदेवादिपंचेव अद्धपंचम चत्तारि द्धट्ठ तहतिगं चेव । अड्डाइज्जा दुन्नि य दिवड्डमेगं धणुसयं च ।।३७८।।
नामादीनि ।
गाथा नउई असीइ सत्तरि सट्ठी"पण्णासहोइनायव्वा ।"पणयाल चत्त पणतीस तीस पणवीस"वीसाय ।।३७९।। ३७६-३८० * पण्णरस "दस धणूणि य "नव पासो "सत्तरयणिओ वीरो । नामा पुव्वुत्ता खलु तित्थयराणं मुणेयव्वा ।।३८०।। • प्रक्षिप्ता, अन्यकर्तृकीयं गाथा ।
準準準準準準準華藥業筆譯筆譯業
१९८
*
*
RKKK
*
*
*
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
१९९
*************
स्पष्टाः ।।३७८-३७९-३८० ।। तीर्थकृद्गोत्राण्याह -
मुणसुव्वओ य अरिहा अरिट्ठनेमी य गोयमसगुत्ता । सेसा तित्थयरा खलु कासवगुत्ता मुणेयव्वा ।। ३८१ ।। तीर्थकृज्जन्मनगराण्याह -
खगभूमी उज्झा सावत्थी विणिय कोसलपुरं च । कोसंबी वाणारसि चंदाणण तह य कायंदी ।।३८२ ।। भद्दिलपुरं "सीहपुरं चंपा " कंपिल्ल "उज्झ "रयणपुरं । तिन्नेव गयपुरम्मी "मिहिला तह चेव रायगिहं ।। ३८३ ।। महिला सोरियनयरं वाणारसि तहय होइ "कुंडपुरं । उसभाईण जिणाणं जम्मणभूमी उ जहसंखं ।। ३८४ ।। तीर्थकृन्मातृ [ता ] पितृनामान्याह -
मरुदेवि विजय सेना सिद्धत्था मंगला सुसीमा य । पुहवी लक्खण रामानंदा "विन्हू" सुजसा " सुव्वया "अइरा सिरि "देवी य "पभावई । पउमावई य वप्पा सिवा वम्मा "तिसलाई नाभी जियसत्तू य जियारी संवरे इय । मेहे धेरे पइँट्ठेय महसेणे य खत्तिए । । ३८७ ।।
२०
१०
।। ३८५ ।।
आ. नि.
सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
श्रीऋषभस्वामि
गाथा
* ३८१-३८७ १९९
। । ३८६ ।।
वक्त. तीर्थकरचक्रिबलदेवादिनामादीनि ।
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
KXXX**
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२००
KM
準準準準準準準準準準準準準準業準準
सुग्गीवे दढरहे विन्हू वसुपुजे य खत्तिए । कयवम्मा सीहोणे अ भाणू विससेणे इअ ।।३८८ ।।
आ. नि. सूरे सुदंसणे कुंभे सुमित्त विजए समुद्दविजए य । राया य अस्ससेणे सिद्धत्थेऽवि य खत्तिए ।।३८९।।
सामायिकतीर्थकृद्गतिमाह -
नियुक्तिः
* निर्गमद्वारे सव्वेवि गया मुक्खं जाइजरामरणबंधणविमुक्का । तित्थयरा भगवंतो सासयसुक्खं निराबाहं ।।३९०।।
* श्रीऋषभस्वामिचक्रवर्तिदेहवर्णप्रमाणमाह -
* वक्तव्यता सब्वेवि एगवन्ना निम्मलकणयप्पभा मुणेयव्वा । छखंडभरहसामी तेसि पमाणं अओ वुच्छं ।।३९१।।
* तीर्थकर
* चक्रिबलदेवादिपंचसय अद्धपंचम बायालीसा य अद्धधणुयं च । इगुयाल धणुस्सद्धं च चउत्थे पंचमे चत्ता ।।३९२।।
नामादीनि । पणतीसा तीसा पुण अट्ठावीसा य वीस य धणूणि । पन्नरस बारसेव य अपच्छिमो सत्त य धणूणि ।।३९३।। * गाथा
३८८-३९३ चक्रवर्तिगोत्रमाह -
२००
*१. 'ईयाल' प, 'इईयाल' छ प, 'इगयाल' - प. ख एयाल - ल ।
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- * कासवगुत्ता सव्वे चउदसरयणाहिवा समक्खाया । देविंदवंदिएहिं जिणेहिं जियरागदोसेहिं ।।३९४ ।। नियुक्तिः चक्रवर्त्यायुराह -
आ. नि. श्रीतिलका
सामायिकचउरासीई बावत्तरी य पुवाण सयसहस्साइं । पंच य तिनि य एगं च सयसहस्सा उ वासाणं ।।३९५।। चार्यलघुवृत्तिः
नियुक्तिः २०१
पंचाणुई सहस्सा चउरासीई य अट्ठमे सट्ठी । तीसा य दस य तिन्नि य अपच्छिमे सत्तवाससया ।।३९६।। निर्गमद्वारे चक्रवर्तिपुराण्याह -
*श्रीऋषभस्वामि
* वक्तव्यता जम्मण विणीय उज्झा सावत्थी पंच हथिंणपुरंमि । वाणारसि कॅपिल्ले रायगिहे चेव कपिल्ले ।।३९७।। * तीर्थकरचक्रवर्तिमातापितॄनाह -
* चक्रिबलदेवादिसुमंगला जसवई भद्दा सहदेवि अइर सिरीदेवी । तारा जाला "मेरा य वर्षगा चेव चुलणी उ ।।३९८ ।।
नामादीनि ।
गाथा उसभे सुमित्तविजए समुद्दविजएय अस्ससेणे य । तह विस्ससेणे य सूरे सुदंसणे कत्तविरिए य ।।३९९।। *
३९४-३९९
२०१ * १. 'वीसा' पल छ इत्यशुद्धः ।
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
[举藥藥華藥来
२०२
पउमुत्तरे महाहरि विजए राया तहेव बंभे य । उस्सप्पिणी इमीसे पिउनामा चक्कवट्टीणं ।।४००।। चक्रवर्तिगतिमाह - अट्ठेव गया मुक्खं बंभो सुहुमो य सत्तमिं पुढविं । मघवा सणंकुमारो सणंकुमारं गया कप्पं ।।४०१।। अथ वासुदेवबलदेवयोवर्णप्रमाणगोत्रायुष्कनगरमातापितृगतीः क्रमेणाह - वत्रेण वासुदेवा नीला सव्वे बला य सुक्किलया । एएसिं देहमाणं वुच्छामि अहाणुपुब्बिए ।।४०२।। पढमो धणूणऽसीई सत्तरि सट्ठीय पन्न पणयाला । अउणतीसं च धणू छव्वीसा सोलस दसेव ।।४०३।। बलदेववासुदेवा अद्वैव हवंति गोयमसगुत्ता । नारायणपउमा पुण कासवगुत्ता मुणेयव्वा ।।४०४।। चउरासीइ बिसत्तरि सट्ठी तीसा य दस य लक्खाई । पन्नट्ठि सहस्साई छप्पन्नाबारसेगं च ।।४०५।। इति वासुदेवायुः - पंचासीई पन्नत्तरी य पन्नट्टि पंचवन्ना य । सत्तरस सयसहस्सा पंचमए आउयं होइ ।।४०६।।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः
निर्गमद्वारे *श्रीऋषभस्वामि
वक्तव्यता तीर्थकरचक्रिबलदेवादिनामादीनि ।
गाथा ४००-४०६ २०२
*
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः २०३
*********
“पंचासीइ सहस्सा पत्रट्ठी चेव तह य 'पनरस । 'बारससयाई आउं बलदेवाणं जहासंखं ।।४०७ ।।
२-४
"पोयण बारवइतिगं "अस्सपुरं तह य होइ 'चक्कपुरं । वाणारसि 'रायगिहं अपच्छिमो जाउ महुराए ।।४०८ । । 'मियावई 'उमा व हवी 'सीया य 'अम्मया । 'लच्छीवई 'सेसवई 'केगई 'देवई इय ।। ४०९ ।।
इति वासुदेवमातरः ।
भसुभद्दा सुप्प सुदंसणा 'विजय 'वैजयंती अ । तह य "जयंती अपराजिया य तह रोहिणी चेव । । ४१०।। as as 'बंभे 'रु सोमे "सिवे महसिवे य । " अग्गिसीहे य 'दसरहे नवमे भणिए य 'वसुदेवे । । ४११ । । परियाओ पव्वज्जाऽभावाओ नत्थि वासुदेवाणं । होइ बलाणं सो पुण पढमणुओगाउ नेयव्वो । ।४१२ । । एगो य सत्ताए पंच य छट्ठीइ पंचमी एगो । एगो य चउत्थीए कन्हो पुण तचपुढवी । । ४१३ ।। अट्टंतकडा रामा एगो पुण बंभलोगकप्पंमि । उववन्न तत्थ भोए भुत्तुं अयरोवमा दस उ ।।४१४ ।।
हारिभद्रीयवृत्तौ व्याख्यातपाठस्तु अयं 'उववण्णु तओ चइउं सिज्झिस्सइ भारहे वासे' ।
आ. नि. सामायिक
添 निर्युक्तिः निर्गमद्वारे
服
* श्रीऋषभस्वामि
वक्तव्यता
तीर्थकर - चक्रिबलदेवादिनामादीनि ।
गाथा ४०७-४१४
२०३
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः *
२०४
*********
तत्तो य चइत्ताणं इहेव उस्सप्पिणीइ भरहम्मि । भवसिद्धी उ भयवं सिज्झिस्सइ कन्ह तित्थंमि ॥ १ ॥ ।
'अष्टान्तकृतो रामाः ' भवान्तं कृत्वा सिद्धिं गता इत्यर्थः । एताः सर्वा गाथाः पाठसिद्धाः । किमित्यधोगामिनोऽर्द्धचक्रिणो रामास्तूर्ध्वगा
इत्याह -
अनियाणकडा रामा सव्वेऽवि य केसवा नियाणकडा । उडुंगामी रामा केसव सव्वे अहोगामी ।।४१५ ।। प्रायेण निदानकृतामधोगतिर्भवति । । ४१५ ।। भगवानादिनाथः कुत्राऽऽरके समजनीत्याह -
उसभो वरवसभगई तइय समापच्छिमंमि कालंमि । उप्पन्नो पढमजिणो भरहपिया भारहे वासे ।। १ ।।
स्पष्टा । अथ जिनानामन्तराण्याह -
पन्नासा लक्खेहिं कोडीणं सागराण उसभाओ । उप्पन्नो अजियजिणो तईओ तीसाइ लक्खेहिं ॥ २॥
ऋषभात् ऋषभनिर्वाणात् पञ्चाशत्सागरोपमकोटिलक्षैरजित उत्पन्नः । ततः, अजितजन्मतस्त्रिंशत्सागरोपमकोटिलक्षैः तृतीयः सम्भवः । जिणवसभसंभवाओ दसहिं उ लक्खेहिं अयरकोडीणं । अभिनंदणो य भयवं एवइकालेण उप्पन्नो || ३ ||
ततः सम्भवजन्मतः एवं सर्वत्र ज्ञेयम्, दशभिः सागरोपमकोटिलक्षैरभिनन्दनः ।
*****
आ. नि.
सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
श्रीऋषभस्वामि
वक्तव्यता
तीर्थकरचक्रिबलदेवादिनामादीनि ।
गाथा - ४१५
२०४
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२०५
अभिनंदणाउ सुमइ नवहिं य लक्खेहिं अयरकोडीणं । उप्पनो सुहपुत्रो सुप्पभनामस्स वुच्छामि ।।४।। ततो नवभिः सागरोपमकोटिलक्षैः सुमतिः । नउई इ सहस्सेहिं कोडीणं सायराण पुत्राणं । सुमइजिणाउ पउमो एवइकालेण उप्पन्नो ।।५।। ततो नवत्या सागरोपमकोटिसहस्रः पद्मप्रभः ।। पउमप्पभनामाओ नवहिं सहस्सेहिं अयरकोडीणं । कालेणेवइएणं सुपासनामो समुप्पन्नो ।।६।। ततो नवभिः सागरोपमकोटिसहस्रः सुपार्श्वः । कोडीसएहिं नवहि य सुपासनामा जिणो समुप्पन्नो । चंदप्पभो पहाए पहासयंतो य तेलुकं ।।७।। ततो नवभिः सागरोपमकोटिशतैः सुपार्श्वनाम्नः सकाशात् चन्द्रप्रभः । नउईए कोडीहिं ससीउ सुविहीजिणो समुष्पन्नो । सुविहिजिणाओ नवहि उ कोडीहिं सीयलो जाओ ।।८।। ततो नवत्या सागरोपमकोटिभिः सुविधिः । ततो नवभिः सागरोपमकोटिभिः शीतलः । सीयलजिणाउ भगवं सिजंसो सागराण कोडीए । सागरसयऊणेहिं वरिसेहिं तहा इमेहिं तु ।।९।।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीऋषभस्वामिवक्तव्यता
तीर्थकरचक्रिबलदेवादिनामादीनि । गाथा-४१५
२०५
KX
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२०६
छब्बीस्साइ सहस्सेहिं चेव छावट्ठिसयसहस्सेहिं । एएहिं ऊणिया खलु कोडी मग्गिल्लिया होइ ।।१०।। ततः सागरोपमकोट्यां सागरोपमशतेन षट्षष्टिवर्षलक्षैः षट्विंशतिवर्षसहस्रैरूनायां श्रेयांसः । एवं कोटी 'मार्गिता' अन्वेषिता भवति ।
आ. नि. चउप्पना अयराणं सिजंसाओ जिणो उ वसुपुज्जो । वसुपुजाओ विमलो तीसहिं अयरेहिं उप्पन्नो ।।११।।
सामायिक
नियुक्तिः ततः सागरोपमं चतुःपञ्चाशता वासुपूज्यः, ततः सागरोपमत्रिंशता विमलः ।
निर्गमद्वारे विमलजिणा उप्पनो नवहिं उ अपरेहिं णंतइजिणो उ । चउसागरनामेहिं अणंतईउ जिणो धम्मो ।।१२।।
श्रीऋषभस्वामिततो नवभिः सागरोपमैरनन्तः । ततश्चतुर्भिः सागरोपमैर्धर्मः ।
वक्तव्यता
तीर्थकरधम्मजिणाओ संती तिहि उ तिचउभागपलियऊणेहिं । अयरेहिं समुप्पनो पलियद्धेणं तु कुंथुजिणो ।।१३।।
* चक्रिबलदेवादिततस्त्रिभिः सागरोपमैः पल्योपमचतुर्भागत्रिकोनैः शान्तिः । ततः पल्योपमार्द्धन कुन्थुः ।
नामादीनि । पलियचउब्भागेणं कोडिसहस्सूणएण वासाणं । कुंथूओ अरनामा कोडिसहस्सेण मल्लिजिणो ।।१४।।।
गाथा-४१५ तत: पल्योपमचतुर्भागेन वर्षकोटिसहस्रोनेन अरः । ततो वर्षकोटिसहस्रेण मल्लिः । मल्लिजिणाओ मुणिसुव्वओऽवि चउपत्रवासलक्खेहिं । सुव्वयनामाउ नमी लक्खेहिं छहिं उ उप्पन्नो ।।१५।।
२०६
**********
**
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०७
आवश्यक- ततश्चतुःपञ्चाशद्वर्षलक्षैः मुनिसुव्रतः ततः षड्भिर्वर्षलक्ष मिः । नियुक्तिः पंचहि लक्खेहिं तओ अरिट्ठनेमी जिणो समुप्पन्नो । तेसीइसहस्सेहिं सएहिं अद्धट्ठमेहिं च ।।१६।।
आ. नि. श्रीतिलका
सामायिकनेमीओ पासजिणो पासजिणाओ य होइ वीरजिणो । अड्डाइजसएहिं गएहिं चरिमो समुप्पत्रो ।।१७।।
नियुक्तिः चार्यलघुवृत्तिः
* ततः पञ्चभिर्वर्षलझर्नेमिः । ततस्त्र्यशीतिवर्षसहस्रैः सार्द्धसप्तशताधिकैः पार्श्वः । ततः सार्द्धशतद्वयेन वीरः । एतावता सर्वान्तरमीलनेन निर्गमद्वारे * सागरोपमकोटीकोटिर्द्विचत्वारिंशद्वर्षसहस्रोना सञ्जाता । श्रीवीरायुश्च वर्धमानमप्यल्पत्वात् न विवक्ष्यते । अथ कस्य जिनस्य कालेऽन्तरे वा * श्रीऋषभस्वामि* कस्कश्चक्रवर्तीत्याह -
वक्तव्यता
तीर्थकरउसभे भरहो अजिए सगरो मघवं सणंकुमारो य । धम्मस्स य संतिस्स य जिणंतरे चक्कवट्टिदुगं ।।४१६ ।।
* चक्रिबलदेवादिसंती कुंथू य अरो अरहंता चेव चक्कवट्टी य । अरमल्लिअंतरे पुण हवइ सुभूमो य कोरवो ।।४१७।।
नामादीनि ।
गाथामुणिसुव्वए नर्मिमि य हुंति दुवे पउमनाहहरिसेणा । नमिनेमिसु जयनामा अरिट्ठपासंतरे बंभो ।।४१८।।
४१६-४१८ नमिनेम्योरन्तरे जयनामा चक्री ।।४१६-४१७-४१८ ।। शेषं स्पष्टम् । अथ कस्य जिनस्य कालान्तरे वा कस्को वासुदेवोऽभूदित्याह -*
२०७
*********
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
賽紧紧紧紧紧紧
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२०८
पंचऽरहते वदंति केसवा पंच आणुपुवीए । सिजंस तिविट्ठाई धम्म पुरिससीहपेरंता ।।४१९ ।।
आ. नि. अरमल्लिअंतरे दुन्नि केसवा पुरिसपुंडरियदत्ता । मुणिसुव्वयनमिअंतरि नारायणो कन्हु नेमिमि ।।४२०।।
सामायिक* पञ्चाऽर्हतो वन्दन्ते केशवाः ते च पञ्चाऽनुपूर्व्या क्रमेण न पुनर्यथाकथञ्चित् । कान् कान् ? श्रेयांसादीन् धर्मान्तान् । श्रेयांसवासुपूज्यविमल-* नियुक्तिः
निर्गमद्वारे *अनन्तधर्मान् । त्रिपृष्ठादयः पुरुषसिंहपर्यन्ताः त्रिपृष्ठद्विपृष्ठस्वयम्भूपुरुषोत्तमपुरुषसिंहाः । अरमल्योरन्तरे द्वौ केशवौ पुरुषपुण्डरीकदत्तौ । शेषं *
* श्रीऋषभस्वामिस्पष्टम् ।।४१९-४२०।। अत्रार्थे यन्त्रगाथाचतुष्कमाह -
* वक्तव्यता बत्तीसं घरयाई काउं तिरियाययाहिं रेहाहिं । उड्डाययाहिं काउं पंच घराई तओ पढमे ।।१।।
तीर्थकरपन्नरस जिण निरंतर सुत्रदुर्ग तिजिण सुन्नतियगं च । दो जिण सुन जिणिदो सुन्न जिणो सुत्र दुनि जिणा ।।२।।
* चक्रिबलदेवादि
*नामादीनि । दो चक्कि सुन्न तेरस पण चक्की सुन्न चक्कि दो सुत्रा । चक्की सुन्न दु चक्की सुन्नं चक्की दु सुत्रं च ।।३।।
गाथा-४१९दस सुन्न पंच केसव पण सुन्न केसि सुन्न केसी य । दो सुन केसवोऽवि य सुन्नदुर्ग केसव ति सुन्नं ।।४।।
४२० इह प्रथमगाथया यन्त्ररचना । द्वितीयगाथया प्रथमपतौ जिननामस्थापना । तृतीयगाथया द्वितीयपतौ चक्रिनामन्यासः । चतुर्थगाथया * २०८ * तृतीयपतौ अर्द्धचक्रिनामन्यासः । चतुर्थपतौ त्रयाणामप्येषां पूर्वोक्तमेव तनुमानम् । पञ्चमपतौ चायुर्मानमिति । चक्रवर्तिवासुदेवान्तराण्याह -
華藥業課举羊羊羊羊羊羊華華準準準準準準準準識
EX
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- चक्किदुगं हरिपणगं पणगं चक्कीण केसवो चक्की । केसव चक्की केसव दु चक्कि केसी य चक्की य ।।४२१।। नियुक्तिः
आ. नि. * चक्रिद्वयं भरत: सगरश्च । ततो हरिपञ्चकं त्रिपृष्ठद्विपृष्ठस्वयम्भूपुरुषोत्तमपुरुषसिंहाख्यम् । ततः पञ्चकं चक्रिणां मघवान् सनत्कुमारः * श्रीतिलका- *
सामायिकचार्यलघुवृत्तिः
* शान्तिः कुन्थुः अरश्च । ततः केशवः पुरुषपुण्डरिकः ततश्चक्री सुभूमः । ततः केशवो दत्तः । ततश्चक्री महापद्मः । ततः केशवो * नियुक्तिः २०९
*नारायणः । ततो 'द्विचक्रि' द्वौ चक्रिणौ हरिषेणजयनामको । ततः केशवः कृष्णः । ततश्चक्री ब्रह्मदत्तः ॥४२१॥ उक्तं प्रसङ्गागतं निर्गमद्वारे * जिनादीनां वर्णप्रमाणादि, प्रस्तुतमाह -
श्रीऋषभस्वामि
वक्तव्यता । * भा. अह भणइ नरवरिंदो ताय ! इमीसित्तियाइ परिसाए । अन्नो वि कोऽवि होही भरहे वासंमि तित्थयरो ।।४४।।
गाथाअथ भणति नरवरेन्द्रो भरतः । तात ! अस्या एतावत्याः पर्षदो मध्यात् अन्योऽपि एकतरोऽपि कश्चित् भविष्यति भारते वर्षे * ४२१-४२३ * तीर्थङ्करः ? । स्वाम्युक्तमाह -
भा. गाथा-४४ तत्थ मरीई नाम आइपरिव्वायगो उसभनत्ता । सज्झायझाणजुत्तो एगंते झायइ महप्पा ।।४२२॥ तं दाएइ जिणिंदो एव नरिंदेण पुच्छिओ संतो । धम्मवरचक्कवट्टी अपच्छिमो वीरनामुत्ति ।।४२३।।
२०९
*********
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
F%E***
ता
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२१०
तत्र समवसरणैकदेशे मरीचिर्नाम आदिः प्रथमः परिव्राजक: ऋषभनप्ता पौत्रः, स्वाध्यायध्यानयुक्तः, एकान्ते ध्यायति महात्मा तं दर्शयति * - जिनेन्द्रः । एवं नरेन्द्रेण पृष्टः सन् एष धर्मवरचक्रवर्ती अपश्चिमो वीरनामा भविष्यतीति शेषः ।।४२२-४२३।। तथा - । आइगरो दसाराणं तिविट्ठ नामेण पोअणाहिवई । पियमित्तचक्कवट्टी मूयाइ विदेहवासंमि ।।४२४ ।।
आ. नि. आदिकरः प्रथमो दसाराणां त्रिपृष्ठनामा पोतनाधिपतिः । मूकायां नगर्यां प्रियमित्रनामा चक्रवर्ती महाविदेहे एष एव भविष्यतीति *
सामायिक
नियुक्तिः *शेषः ।।४२४ ।। ततो यद् भरतश्चक्रे तदाह -
निर्गमद्वारे तं वयणं सोऊणं राया अंचियतणूरुहसरीरो । अभिवंदिऊण पियरं मरीइमभिवंदिउं जाइ ।।४२५ ।।
श्रीऋषभस्वामि तत्प्रभुवचः श्रुत्वा राजा भरतः अञ्चिततनूरुहशरीरः उच्छ्रितदेहरोमा । शेषं स्पष्टम् ।।४२५ ।। ततश्च -
मरीचि
वक्तव्यता। सो विणएण उवगओ काऊण पयाहिणं च तिक्खुत्तो । वंदइ य अभिथुणंतो इमाहिं महुराहिं वग्गूहिं ।।४२६।।
गाथास भरतो विनयेनोपगतो मरीचिसमीपं गतः । वन्दते नमस्यति वल्गुभिर्वाग्भिरिति शेषः ।।४२६ ।। ता एव वाचः प्राह -
४२४-४२७ लाभा हु ते सुलद्धा जंसि तुमं धम्मचक्कवट्टीणं । होहिसि दसचउदसमो अपच्छिमो वीरनामुत्ति ।।४२७।।
२१०
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२११
लाभा - अभ्युदयप्राप्तिविशेषाः । हुरेवार्थे, ते - तव सुलब्धा एव, यस्मात् त्वं धर्मचक्रवर्तिनां दशचतुर्दशमश्चतुर्विंश इत्यर्थः, अपश्चिमो* वीरनामा भविष्यसि ।।४२७॥ तथा - 'आइगरो दसाराणं तिविट्ठ नामेण पोयणाहिवई । पियमित्तचक्कवट्टी मूयाइ विदेहवासंमि' ।* (४२४-गाथावत्) उक्तार्था । तथा -
आ. नि. नवि ते पारिव्वजं वंदामि अहं इमं च ते जम्मं । जं होहिसि तित्थयरो अपच्छिमो तेण वंदामि ।।४२८ ।। सामायिक* ते तव नापि पारिव्राजं वन्दे अहं, न चेदं ते जन्म किन्तु यदपश्चिमस्तीर्थङ्करो भविष्यसि, तेन तामवस्थां मनसिकृत्य वन्दे ।।४२८।।
नियुक्तिः
निर्गमद्वारे *तथा -
* श्रीऋषभस्वामि० एवण्हं थोऊणं काऊण पयाहिणं च तिक्खुत्तो । आपुच्छिऊण पियरं विणीयनयरिं अह पविट्ठो ।।४२९।। * मरीचि
वक्तव्यता। एवं तं मरीचिं स्तुत्वा प्रभोस्त्रिकृत्वः प्रदक्षिणां कृत्वा आपृच्छ्य पितरं विनीतानगरीमथ प्रविष्टः ।।४२९।। अथ यदभूत्तदाह -
गाथातब्बयणं सोऊणं तिवई उप्फोडिऊण तिक्खुत्तो । अब्भहियजायहरिसो तत्थ मरीई इमं भणइ ।।४३०।।
४२८-४३० तत्भरतवचः श्रुत्वा त्रिपदीं दत्वा, मल्लवत् आस्फोट्य वरिकां त्रिः कृत्वा शेषं स्पष्टम् ।।४३०।।
२११ *• वर्करिका - परिहासः, तम् ।
***********
*********
****
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
********
२१२
*#*
जइ वासुदेव पढमो मूयाइ विदेहि चक्कवट्टित्तं । चरमो तित्थगराणं अहो मए इत्तियं लद्धं ।।४३१।। अहयं च दसाराणं पिया य मे चक्कवट्टिवंसस्स । अज्जो तित्थयराणं अहो कुलं उत्तम मज्झ ।।४३२।। 'आर्यकः' पितामहस्तीर्थकृतां सर्वत्र प्रथम इति शेषः । स्पष्टे । पृच्छाद्वारं गतम् ।।४३१-४३२ ।। निर्वाणद्वारमाह -
आ. नि.
सामायिकअह भगवं भवमहणो संपुग्नं पुव्वसयसहस्सं तु । अणुपुब्वि विहरिऊणं पत्तो अट्ठावयं सेलं ।।४३३।।
नियुक्तिः अट्ठावयंमि सेले चउदसभत्तेण सो महरिसीणं । दसहिं सहस्सेहिं समं निव्वाणमणुत्तरं पत्तो ।।४३४।।
निर्गमद्वारे
*श्रीऋषभस्वामि० स्पष्टे - ।।४३३-४३४।।
मरीचिज्ञात्वा प्रभोर्मोक्षकालं सान्तःपुरपरिच्छदः । भरतः पादचारेण चचालाष्टापदं प्रति ।१।
वक्तव्यता । गाढशोकग्रहावेशान्मार्गश्रममचिन्तयन् । क्षरद्रक्ताहिविन्यासैः कुर्वन् सालक्तकां भुवम् ।।
गाथाशिरःस्थितातपत्रोऽपि परमातपमावहन् । वेत्रिणादत्तहस्तोऽपि विहस्तः परया शुचा ।।
४३१-४३४ *. हारिभद्रीयवृत्ती मलयगिरिवृत्तौ च व्याख्यातपाठस्तु अयं - "होउं अलं इत्ति मज्झ" 1 * हारिभद्रीयवृत्तौ मलयगिरिवृत्तौ च पाठस्तु अर्य - 'पुव्वाणमणूणगं सयसहस्सं ।'*
२१२ + विहस्तः - विक्लवः व्याकुल इत्यर्थः ।
非諜業樂業準準準準準準辦
謙謙謙謙謙謙
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
***********
२१३
अपश्यन् किञ्चिदप्यन्यदशृण्वन् कस्यचिद् वचः । ध्यायन् स्वामिनमेवैकं स गच्छन्मनसा समम् ।४। अध्यारुरोह वेगेन प्राप्याष्टापदपर्वतम् । पश्यति स्म प्रभुं तत्र पर्यङ्कासनसंस्थितम् ।५। (चतुर्भिः कलापकम्) शोकहर्षरसाक्रान्तस्वान्तो बाष्पायितेक्षणः । वन्दित्वाऽस्थात्प्रभोः पार्श्वे प्राञ्जलिर्भरताधिपः ।६। तं ज्ञात्वाष्टापदं शैलमिन्द्रा अपि समाययुः । तदा च देवदेवीभिर्जज्ञे व्योमाऽपि सङ्कटम् ।७।
आ. नि. निर्वाणस्वरूपमाह -
सामायिक
नियुक्तिः निव्वाणं चिइगागिई जिणस्स इक्खाग सेसयाणं च । सकहा थूभ जिणघरे जायग तेणाऽहिअग्गित्ति ।।४३५।। * निर्गमद्वारे भगवान् दशसहस्रपरिवारो निर्वाणं प्राप्तः ।
* श्रीऋषभस्वामिप्रभोरात्यन्तिके सौख्ये तदा जातेऽभवत्सुखम् । अदृष्टसुखलेशानां नारकाणामपि क्षणम् ।८।
निर्वाणम् । चक्रवर्ती तु तत्कालं कीलित: शोकशङ्कना । व्यपेतचेतन इव न स्पन्दनमपि व्यधात् ।।
गाथा-४३५ शोकशङ्ख समाक्रष्टुं शक्रश्चक्रेऽथ चक्रिणः । पूत्कारपूर्वकं तत्राक्रन्दं सन्दशकोपमम् ।१०। तच्छ्रुत्वा सोऽपि चक्रन्द ब्रह्माण्डं स्फोटयन्निव । विललाप च दुःखार्त्तस्तिरश्चोऽपि हि दुःखयन् ।११।
२१३ अथ तं बोधयामास शक्रः शोकापनोदवित् । लोकोऽपीष्टवियोगेऽथ शोकातॊ रोदनं व्यधात् ।१२।
樂華举業举準準準準準準準準準
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२१४
*******
अथ शेषव्याख्यानं 'चिइगागिई' त्ति चितिकाकृतिः देवा गोशीर्षचन्दनेन वृत्तत्र्यस्रचतुरस्रास्तिस्रश्चिताश्चक्रुः पूर्वदक्षिणपश्चिमासु । तत्र प्रभोर्वपुः पूर्वस्याम्, दक्षिणस्यामिक्ष्वाकूणाम्, पश्चिमायां शेषाणां वपूंषि क्षिप्तवन्तः । तास्वग्निकुमारा मुखेनाग्निं चिक्षिपुः । ततोऽग्निमुखा देवा इति लोके प्रसिद्धम् । वायुकुमारा वातेनाऽज्वालयन् । मांसशोणिते ज्वलिते मेघकुमाराः क्षीरोदजलेन निरवापयन् । 'सकहत्ति दंष्ट्रोच्यते तत्र दक्षिणां दंष्ट्रां प्रभोः शक्रोऽग्रहीत्, वामामीशानः, अधस्त्यदक्षिणां चमरः, अधस्त्योत्तरां बलिः, शेषा देवाः शेषाङ्गानि राजानो भस्म । शेषा लोकास्तद्भस्मांशैस्तिलकानि चक्रुः । चितास्थाने स्तूपानकारयत् । वर्धकिरत्नेन जिनगृहमचीकरत् । तन्मध्ये च स्वर्णरत्नमय्यो यथोक्तवर्णप्रमाणाश्चतुर्विंशतेर्जिनानां प्रतिमाः स्वयं भरतः प्रतिष्ठितवान् । भगवञ्चितायां च ज्वलन्त्यां मानश्रावकैर्देवानां सकाशात् मुहुर्मुहुरनिं याचमानैरभिद्रुता देवास्तान् याचकानित्याहुः । ततस्ते याचका इति प्रसिद्धाः । तं च भगवञ्चिताग्निमविध्यातं दुरितोपशान्तिकारित्वात् निर्गमद्वारे * श्रीऋषभस्वामिनिर्वाणम् ।
आ. नि. सामायिक
निर्युक्तिः
गाथा ४३५
श्रीहीरविजयशिष्यॊपाध्यायश्रीकीर्तिविजयविरचिते विचाररत्नाकरे उक्तं (तरङ्गः ११ श्लोकः ३४) "इदं विवादास्पदम्, तथाहि " आवश्यकलघुवृत्ती तिलकाचार्येण 'चतुर्विंशतिजिनप्रतिमा भरतः स्वयं प्रतिष्ठितवान्' इति प्रतिपादितमस्ति तत्स्वमतिकल्पितमेव, आवश्यकचूर्णी आवश्यकबृहद्वत्तौ च तथाऽदर्शनात् । प्रत्युत शत्रुञ्जयमाहात्म्ये षष्ठे सर्गे भरतेन यतिभिः प्रतिष्ठा कारितेति वर्त्तते । "
यथा "एवं सिंहनिषद्याख्यं प्रासादं विधिवन्नृपः । काराप्याथ यतिव्रातैः प्रतिष्ठिपदुत्सवात् । । १ ।। ततः शुचिः श्वेतवासाः प्रासादन्तविवेश सः । कृत्वा नैषेधिकी चक्री त्रिः प्रदक्षिणयच्च तम् ।।२।। इत्यादि । तथा पञ्चमसर्गेऽपि ततोऽर्हद्भक्तिभरितो भरतो गणधरादिभिः । तत्रोपहारैर्विविधैः प्रतिष्ठामप्यचीकरत् । । १ । । तथैव च श्रीहेमऋषभचरित्रेऽपि "इति चैत्यं विनिर्माय प्रतिष्ठाप्य च चक्रभृत् । श्वेतांशुकधरस्तत्राविशन्मेघ इवोडुपः ।।१।। ।। ३४ ।।
२१४
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- नियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२१५
स्वगृहेष्वतिष्ठिपन् । ततस्ते आहिताग्नयो जाताः । चितात्रयाग्निग्रहणादग्नेस्त्रिसङ्घयत्वम् ।।४३५॥ अमुमर्थं भाष्यकरोऽप्याह -
भा. थूभसय भाउगाणं चउवीसं चेव जिणहरे कासी । सव्वजिणाणं पडिमा वत्रपमाणेहिं नियएहिं ।।४५।। उक्तार्था । अथ भरतवक्तव्यतामाह - आयंसघरपवेसो भरहे पडणं च अंगुलीयस्स । सेसाणं उम्मुयणं संवेगो नाण दिक्खा य ।।४३६।। द्वारम् । अस्या भावार्थ: कथातो ज्ञेयः - निर्वाणं स्वामिनि प्राप्ते चैत्ये तत्र च कारिते । जगाम भरतोऽयोध्यामल्पशोकः क्रमादभूत् ।। भोगान् भोक्तुं पुनरपि प्रावृतद्धव ईदृशः । तस्य चैवं पञ्चपूर्वलक्षी याता मुहूर्त्तवत् ।२। अथाऽन्यदाऽगमञ्चक्री सर्वालङ्कारभूषितः । द्रष्टुं स्वं दर्पणागारं यत्राङ्गं वीक्ष्यतेऽखिलम् ।। तत्र स्वं पश्यतो राज्ञः पपाताङ्गुलिमुद्रिका । न सा ज्ञाताऽथ निःशोभामङ्गली वीक्ष्य दध्यिवान् ।४। भूषणैरेव शोभेयं सहजा नेति चिन्तया । एकैकं भूषणं मुञ्चन् सर्वाण्यपि मुमोच स: ।५।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे भरतकेवल प्राप्तिः । गाथा-४३६ भा. गाथा-४५
२१५
भवः - संसारः ।
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१६
आवश्यक- निःश्रीकमथ निक्षूनाम्भोजं सर इवाऽखिलम् । पश्यन् स्वाङ्गं विरङ्गोऽभूदङ्गनास्वपि तन्मतिः ।६। नियुक्तिः एवं च ध्यायतस्तस्य शुक्लध्यानमजायत । उत्पेदे केवलज्ञानं गृहिवेषभृतोऽपि हि ७। श्रीतिलका- * ऊचे शक्रस्तदैवैत्य द्रव्यलिङ्गं प्रपद्यताम् । भरतेन ततो लोचः प्रचक्रे पञ्चमुष्टिकः ।८। चार्यलघुवृत्तिः *
पतद्ग्रहरजोहत्याधुपधिं देवताऽऽनयत् । प्रवव्राज महाराजः सहस्रर्दशभिः सह ।९। नि:क्राष्क्रिान्ताश्चक्रिणोऽन्ये च सहस्रकपरिच्छदाः । महिमानं विधायाऽथ शक्रो राजर्षिमानमत् ।१०। स्थित्वा केवलिपर्याये पूर्वलक्षं स निर्वृतः । चक्रेऽष्टौ पुरुषयुगान्येषां शक्रोऽभिषेचनम् ।११। ।।४३६।। प्रस्तुतां मरीचिवक्तव्यतामाह - पुच्छंताण कहेइ उवट्ठिए देइ साहुणो सीसे । गेलने पडियरणं कविला इत्थंपि इहयंपि ।।४३७।।
स मरीचिर्भगवति निर्वृते साधुभिः सह विहरन् पृच्छतां लोकानां जिनोक्तमेव धर्म कथयति । व्रतार्थमुपस्थितान् शिष्यान् साधुभ्यो * * ददाति । अन्यदा मरीचेानत्वे साधुभिरसंयतत्वात् तस्याऽप्रतिजागरणम् । ततः प्रतिजागरकः कोऽपि कार्य इति चिन्ता । पाटवे सति *
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे भरतकेवलप्राप्तिः । गाथा-४३७
२१६
*. तन्मतिः - तस्मिन्नेव निःश्रीकस्वाङ्गे मतिरस्य तन्मतिः, भरतस्य विशेषणम् । * अन्ये -अन्ये नव चक्रिणः (ब्रह्मदत्तसुभूमौ विहाय) 1+'अष्टौ पुरुषयुगानि एषां' इति सन्धिः, *
भरतपरम्परायां अष्टौ पुरुषाः शक्रेण राज्येऽभिषिक्ताः, इत्यर्थः ।
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- कपिलप्रतिबोधः । साधुपार्श्वे प्रेषणम्, तस्य तद्धर्मरुचिः । पुनर्मरीचिपार्श्वे पृच्छा, त्वत्पार्श्वे धर्मोऽस्ति वा न वा । ततो मरीचिः * नियुक्तिः *कर्मोदयादुवाच । कपिल! मुख्यतोऽत्रैव साधुपार्श्वे एव धर्मः । इहाऽपि मत्पार्श्वेऽपि स्वल्पोऽस्ति । कपिलोऽपि गुरुकर्मत्वात् तत्पार्श्वे एव श्रीतिलका- प्रव्रजितः । मरीचिनाऽनेन वचसा भूयान् संसारोऽर्जितः ।।४३७।। एतदेवाह - चार्यलघुवृत्तिः दुब्भासिएण इक्केण मरीई दुक्खसायरं पत्तो । भमिओ कोडाकोडिं सागरसरिनामधिजाणं ।।४३८।।
आ. नि. २१७
सामायिकउक्तार्था । नवरं सागरसदृग्नामधेयानां सागरोपमानाम् ।।४३८।। तथा -
नियुक्तिः * तन्मूलो संसारो नीयागोयं च कासि तिवइंमि । अप्पडिक्कंतो बंभे कविलो अंतद्धिओ कहई ।।४३९।।
निर्गमद्वारे * 'तन्मूलो' दुर्भाषितमूल: संसारो जातः । नीचेोत्रं चाकार्षीत्रिपदीकाले । 'अप्पडिक्तो बंभे' स मरीचिश्चतुरशीतिपूर्वलक्षाण्यायुः *
मरीचिः। * परिपाल्य तस्मात् दुर्भाषिताद् दुर्वाक्यात् अप्रतिक्रान्तोऽनिवृत्तो ब्रह्मलोके दशसागरोपमस्थितिर्देवो जातः । कपिल:
गाथा-४३८*आसुरिप्रमुखाननेकान् शिष्यांश्चक्रे । यथाज्ञातं च धर्ममादिशत् । सोऽपि मृत्वा ब्रह्मलोकेऽगात् । स चावधिना ज्ञात्वा मूर्खाणां * * स्वशिष्याणां स्वमततत्त्वं प्रकृतेर्महानित्यादिकं 'अन्तर्हितः' कृतान्तर्धान: आकाशस्थः कथयति ।।४३९।। तथा -
२१७ . 'प्रकृतेर्महांस्ततोऽहङ्कारस्तस्माद् गणव षोडशकः । तस्मादपि षोडशकात् पशभ्यः पन भूतानि ।१।' इत्यादि ।
४३९
********
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- इक्खागेसु मरीई चउरासीई य बंभलोगंमि । कोसिउ कुल्लागंमी असिईमाउं च संसारे ।।४४०।। नियुक्तिः
इक्ष्वाकुषु कुलेषु मरीचिश्चतुरशीतिपूर्वलक्षाणि स्थित्वा ब्रह्मलोके उत्पद्य ततश्च्युत्वा कुल्लाकसन्निवेशे कौशिको नाम द्विजोऽभूत् । श्रीतिलका
तत्राशीतिपूर्वलक्षाण्यायुर्निर्वाह्य किञ्चित्संसारे पर्यटितः ।।४४०।। ततः किमित्याह - चार्यलघुवृत्तिः
थूणाइ पूसमित्तो आउं बावत्तरिं च सोहम्मे । चेइय अग्गिजोओ चोवट्ठी चेव ईसाणे ।।४४१।। २१८
स्थूणायां नगर्यां पुष्पमित्रो ब्राह्मणोऽभूत् । द्विसप्ततिपूर्वलक्षाण्यायुः परिव्राट् भूत्वा सौधर्मेऽजघन्योत्कृष्टस्थितिः सुरोऽभूत् । ततश्च्युत्वा * *चैत्ये सन्निवेशे अग्निद्योतो ब्राह्मणोऽभूत् । चतुःषष्टिपूर्वलक्षाण्यायुः परिव्राट् भूत्वा ईशानेऽजघन्योत्कृष्टस्थितिः सुरः ।।४४१।। ततः * * किमित्याह - * मंदिरे अग्गिभूई छप्पन्ना उ सणंकुमारंमि । सेयवि भारद्दाओ चोयालीसं च माहिंदे ।।४४२।।
ईशानाच्युतो मन्दिरे सनिवेशेऽग्निभूतिर्ब्राह्मणः षट्पञ्चाशत्पूर्वलक्षाण्यायुः परिव्राट् भूत्वा सनत्कुमारे मध्यमस्थितिर्देवः । ततश्च्युतः श्वेतव्यां नगर्यां भारद्वाजो ब्राह्मणः चतुश्चत्वारिंशत्पूर्वलक्षाण्यायुः परिव्राट भूत्वा माहेन्द्रे मध्यमस्थितिर्देवोऽभूत् ।।४४२।। तथा -
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे मरीचिः।
गाथा४४०-४४२
*****
२१८
**XXX
景素紧紧紧紧業
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२१९
**************
संसरिय थावरो रायगिहे चुत्तीसं बंभलोगकप्पंमि । छस्सुवि पारिवज्जं भमिओ तत्तो य संसारे ||४४३॥
माहेन्द्राच्युतः संसृत्य कियन्तमपि कालं संसारे, राजगृहे स्थावरो ब्राह्मणः, चतुस्त्रिंशत्पूर्वलक्षायुः परिव्राट् भूत्वा ब्रह्मलोके देवोऽभूत् एवं मरीचिजीवः षट्स्वपि वारासु परिव्राट् भूत्वा दिवमाप्तवान् । 'भमिओ तत्तो य संसारे' ततश्युत्वा प्रभूतं कालं संसारे भ्रान्तः । । ४४३ ।। ततः किमित्याह
रायगह विस्सनंदी विसाहभूई य तस्स जुवराया । जुवरन्नो विस्सभूई विसाहनंदी य इयरस्स ।। ४४४।।
अत्र कथा -
राजा राजगृहे विश्वनन्दी विश्वाभिनन्दनः । पत्न्यां प्रियङ्गौ विशाखनन्दी तस्य सुतोऽभवत् ॥१॥ विशाखभूतिर्युवराडनुजो धारिणी प्रिया । मरीचिजीवः तस्याऽभूद्विश्वभूत्याख्यया सुतः ॥ २ । युवावस्थो विश्वभूतिर्वने पुष्पकरण्डके । रेमे सान्तः पुरो देवकुमार इव नन्दने ॥३॥
विशाखनन्दी क्रीडार्थी राट्सुतोऽस्थात् तु तद्बहिः । पुष्पाद्यर्थं गता दास्यो ददृशुस्तौ यथास्थितौ ।४ । ताभ्यो ज्ञात्वा प्रियङ्गस्तत्कोपौकः कुपिताऽविशत् । तदीप्सितार्थे राजाऽपि यात्राभेरीमवादयत् ॥५ ।
1
******
आ. नि. सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
मरीचिवक्त
व्यता । गाथा-४४३४४४
२१९
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
२२०
************
उद्वृत्तः पुरुषसिंहः सामन्तस्तज्जयाय तत् । यास्यामीति सभामध्ये मायया चाऽवदन्नृपः ।६। तच श्रुत्वा विश्वभूतिरृजुरेत्य वनात्ततः । भक्त्या निवार्य राजानं प्रयाणमकरोत्स्वयम् ॥७॥ गतश्च पुरुषसिंहं दृष्ट्वा ज्ञात्वा वशवर्त्तिनम् । ववले तत्र च ययौ पुनः पुष्पकरण्डके १८ । विशाखनन्दी मध्येऽस्तीत्युक्तो द्वास्थेन तत्र सः । अचिन्तयन्माययाऽहं कृष्टः पुष्पकरण्डकात् ।९। क्रुद्धः कपित्थं मुष्ट्याऽहंस्तत्फलैः पतितैर्भुवम् । छादितां दर्शयन् सोऽथ जगाद द्वारपालकम् ॥१०॥ पातयामि शिरांस्येवं सर्वेषां भवतामपि । ज्यायसि ज्यायसी ताते न चेद्भक्तिर्भवेन्मम ॥११॥ भोगैरीदृग्वञ्चनाप्तैर्ममाऽलमिति स ब्रुवन् । सम्भूतमुनिपादान्ते गत्वा व्रतमुपाददे ।१२ ।
O
तं च प्रव्रजितं श्रुत्वा राजा सावरजोऽप्यगात् । नत्वा च क्षमयित्वा च राज्यायाऽर्थयते स्म च ॥ १३ ॥ विश्वभूतिमनिच्छन्तं ज्ञात्वा भूपोऽगमद्गृहम् । ततो व्यहार्षीदन्यत्र स पुनर्गुरुणा सह ॥१४ ॥ स गुर्वनुज्ञयैकाकिविहारेण तपः कृशः । विहरनेकदाऽगच्छन्नगरीं मथुराभिधाम् ॥१५ ॥
• उद्वृत्तः दुराचारी * ज्यायस्वृद्धः तस्मिन् (तातस्य विशेषणं) । ज्यायसी अतिशया (भक्तेर्विशेषणं) । अवरजेन सह सावरजः ।
|
****************
******
आ. नि. सामायिकनिर्युक्तिः निर्गमद्वारे
श्रीवीर
विश्वभूति
भवः । गाथा ४४४
२२०
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२२१
तदा विशाखनन्द्याऽऽगादुद्वोढुं तनृपात्मजाम् । विश्वभूतिश्च मासान्ते पारणायाऽविशत्पुरीम् ।१६ । विशाखनन्दिनः सोऽथ शिबिरोपान्तमाऽऽययो । विश्वभूति: कुमारोऽसावित्यदर्श्यत तन्नरः ।१७। विशाखनन्दी तं सद्यः प्रेक्ष्य द्विषमिवाऽकुपत् । गवैकया विश्वभूति: पर्यस्तश्च तदाऽपतत् ।१८। कपित्थपातनं स्थाम क्व तवेत्यहसच सः । धृत्वा गां शृङ्गयोविश्वभूतिश्चाऽभ्रमयत्क्रुधा ।१९। भूयिष्ठवीर्यो भूयासं मृत्यवेऽस्य भवान्तरे । अनेन तपसोग्रेण निदानमिति सोऽकरोत् ।२०। सम्पूर्य कोटिवर्षायुरनालोच्य च तन्मृतः । विश्वभूतिर्महाशुक्रे प्रकृष्टायुः सुरोऽभवत् ।२१। ।।४४४।। अमुमेवार्थमाह - रायगिह विस्सभूई विसाहभूइसुय खत्तिओ कोडी । वाससहस्सं दिक्खा संभूयजइस्स पासंमि ।।४४५॥ गोत्तासिउ महुराए सनियाणो मासिएण भत्तेण । महसुक्के उववन्नो तओ चुओ पोयणपुरंमि ।।४४६।। उक्तार्थे ।।४४५-४४६।। नवरं 'गोत्तासिओ' गवा त्रासितः, अवघृष्य पातितः ।। पुत्तो पयावइस्स मियावई कुच्छिसंभवो भयवं । नामेण तिविद्वत्ती आई आसी दसाराणं ।।४४७।।
आ.नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीवीरविश्वभूतिभवः।
गाथा४४५-४४७
२२१
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२२२
**************
अत्र कथा -
इहास्ति पोतनपुरं नगरं जितसागरम् । भूरिश्रीजिनसंशोभितोषिताऽखिलजन्तुकम् ।१ । राजा रिपुप्रतिशत्रुर्यत्प्रतापमहाग्निना । आलीढाः शत्रवः सर्वे ज्वलदूर्णायुतां ययुः ।२। देव्यास्तस्य च भद्राया बलदेवः सुतोऽभवत् । चतुर्भिः सूचितः स्वप्नैरचलोऽचलसौष्ठवः ।३। मृगावती च पुत्र्यासीद्रूपातिशयशालिनी । जगाम जनकं नन्तुं सोद्भिन्ननवयौवना ।४ । दृष्ट्वा तामनुरागेण स्वाङ्कपर्यङ्कगां व्यधात् । विवोढुं तामऽथोपायं चिकीर्षुर्विसर्सज च ॥५॥ पुरप्रधानान्याहूयाऽप्राक्षीदेतत्ततो नृपः । इह यज्जायते रत्नं स्यात्तत्कस्येति कथ्यताम् ||६| अवोचंस्ते तवैवेति त्रिरुपादाय तद्वचः । आनाययत्ततस्तत्रोद्वोढुं राजा मृगावतीम् ॥७॥ ययुस्ते व्रीडया सर्वे पुत्रीमपि मृगावतीम् । गान्धर्वेण विवाहेन राजा स्वयमुपायत ॥८॥
भद्रा विरक्ता भोगेभ्यस्त्यक्त्वाऽनाचारिणं नृपम् । सुतमाऽऽदाय निर्गत्य प्रययौ दक्षिणापथम् ॥९॥ विरचय्याऽचलस्तत्र पुरीं माहेश्वरीं नवाम् । संस्थाप्य जननीं तत्र तातोपान्तं ययौ स्वयम् ॥ १० ॥
१. 'संशोभिनाव्रताऽखिलजन्तुक.. ख प, प ल ल । २. 'ज्वलजूर्णा.....' ख ल ।
**************
********
आ.नि.
सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे श्रीवीरत्रिपृष्ठ
भवः ।
गाथा ४४७
२२२
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२२३
अग्रे च तत्पितुलॊकौलं नाम व्यलोप्यत । स्वप्रजायाः पतित्वेन प्रजापतिरितीरितम् ।११। विश्वभूतिच्युतः शुक्रान्मृगावत्या अथोदरे । कथितः सप्तभिः स्वप्नैर्विष्णुरित्यवतीर्णवान् ।१२। पूर्णेष्वहःसु सञ्जज्ञे तनुभूविष्णुरादिमः । त्रिकरण्डकपृष्ठत्वात्त्रिपृष्ठ इति संज्ञितः ।१३। अशीतिघनुरुच्चाङ्गः खेलन् भ्रात्रा बलेन सः । द्विसप्ततिकलाभिज्ञः क्रमाद्यौवनमाऽऽसदत् ।१४। विशाखनन्दिजीवश्च भवं भ्रान्त्वाऽथ केसरी । जज्ञे तुङ्गगिरौ शङ्खपुरदेशनिसूदकः ।१५ । प्रतिविष्णुः पृच्छति स्माश्वग्रीवो मे कुतो मृतिः । भाविनीति निमित्तज्ञं सोऽप्याचख्याविदं तदा ।१६ । ततस्ते भीश्चण्डवेगं यो दूतं धर्षयिष्यति । यस्तुङ्गगिरिसिंहं च हेलयैव हनिष्यति ।१७। ततः शङ्खपुरे शालीनश्वग्रीवोऽध्यवापयत् । वारकेण महीपालान् तत् त्राणार्थमथादिशत् ।१८। राज्ञः प्रजापते: पुत्रौ स शुश्राव महौजसौ । कुतोऽप्यर्थाशण्डवेगं दूतं तस्मै प्रयुक्तवान् ।१९। तदा प्रजापतेरग्रे सङ्गीते रङ्गमागते । अकस्मादागतश्चण्डवेगस्तद्रङ्गभङ्गदः ।२०। अभ्युत्तस्थे भूभुजाऽसौ तदीयस्वामिशङ्कया । मन्त्री पृष्टः कुमाराभ्यामहंयुः कोऽयमाह सः ।२१।
आ.नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीवीरवक्तव्यता त्रिपृष्ठभवः। गाथा-४४७
*
*
*
२२३
* १. 'दृप्तस्ते' प. प. प. ख छ ल ।
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलका
******
चार्यलघुवृत्तिः *
२२४
***************
अश्वग्रीवस्य दूतोऽयं राजराजस्य दुर्मदः । गच्छन्नयं निवेद्यो नाविति तावूचतुर्निजान् ॥ २२ ॥ प्रजापतिस्तन्मन्येद्युर्व्यसृजत्कृतगौरवम् । स्वभटैर्ज्ञापितौ तौ च कुमारावन्वधावताम् ॥२३॥ तमर्धमार्गे प्राप्य स्वहस्तयोश्चक्रतुः सुखम् । काकवल्लगुडापाते तत्सहायैश्च शिरे ॥ २४ ॥ ज्ञात्वा प्रजापतिस्तच दूतमानीय तं गृहे । सत्कृत्योचे दुर्विनयं माऽऽख्यः कौमारमीशितुः ॥ २५ ॥ आमेत्युक्त्वा ययौ दूतः क्ष्मापतेः परमग्रतः । पलाय्य यातैः कथितं सर्वं दूतस्य धर्षणम् ॥ २६ ॥ तहूतोऽपि तथैवाख्यदलीकान्मा कुपनृपः । अश्वग्रीवोऽनुशिष्याऽन्यं दूतं प्रेषीत्प्रजापतेः ॥२७॥ गत्वाचे रक्ष शालींस्त्वं सिंहाद्राजाज्ञयेष सः । राजोवाच सुतावेतत्फलं दूतखलीकृतेः ॥ २८ ॥ अवारकेपि यदभूदाऽऽदेश: शालिरक्षणे । इत्युक्त्वा प्रस्थितं भूपं प्रतिबोध्य गतौ सुतौ ॥ २९ ॥ कियत्कालं कथं सिंहमन्येऽरक्षनृपा इति । त्रिपृष्ठपृष्टैः शिष्टं तैः शालीनां परिचारकैः ॥ ३० ॥ पत्त्यश्वेभरथैर्वप्रं कृत्वाऽरक्षन् क्षितीश्वराः । कर्षणग्रहणं यावदागतावारकक्रमात् ॥ ३१ ॥
'कर्षण' ल • नश् धातुः अकर्मकः परस्मैपदी च तस्य आत्मनेपदबहुवचनप्रयोगः सम्यग् न भाति । यदि कर्मणि वाक्यं तदा भावप्रयोगे एकवचनमेव सम्यग्, यदि च कर्त्तरि वाक्यं तदा आत्मनेपद: कथम् ?
*************
आ.नि. सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
श्रीवीर
वक्तव्यता
त्रिपृष्ठभवः ।
गाथा- ४४७
२२४
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२२५
स्थास्यतीयश्चिरं कोऽत्र त्रिपृष्ठः स्माह तान् प्रति । दर्श्यतां मम सिंहः स येनैकोऽपि निहन्मि तम् ॥३२॥ तुङ्गाचलगुहायां तैर्दर्शितः केसरी ततः । रथारूढी कुमारी तावयासिष्टामुभौ गुहाम् ।३३। तां गुहामभितो लोकाश्चक्रुः कलकलारवम् । तं च पञ्चाननः श्रुत्वाऽभ्यागाज्जम्भापराननः ।३४। अहं रथी पत्तिरसौ युक्तो नौ नैष सङ्गरः । रथात् ततोऽवततार त्रिपृष्ठः फलकासिभृत् ।३५। फलकासी मम करे एष दाढानखायुधः । तदप्यनुचितं भाति तत्तावपि मुमोच सः ।३६ । दध्यो तं प्रेक्ष्य सिंहोऽथ धाष्टादेको यदागमत् । यद्यानशस्त्रमुक्तिश्चाऽहंयुर्हन्मि तदेणवत् ।३७। विचिन्त्यैवं महाकोपादऽजानानो हरिं हरिः । दत्वा फालां करालां स त्रिपृष्ठोपान्तमापतत् ।३८ । एककेन करेणीष्ठाधरो धृत्वा हरिं हरिः । पाटयामास तं जीर्णपट्टांशुकमिव क्षणात् ।३९। पुष्पाभरणवस्त्रैश्च वृष्टं देवतया हरौ । शौर्येण विस्मितैलॊकैस्तुष्टुवे स स्फुटन्मुखैः ।४०। एकाकिना मारितोऽहमिति सिंहः स्फुरंस्तदा । गौतमजीवस्तत्सतस्तमूचे मा स्म खिद्यथाः ॥४१॥ पशुसिंहो नृसिंहेन मारितोऽसीति का व्यथा । प्रीतस्तद्वचसा मृत्वा तुर्यो| नारकोऽभवत् ।४२।
आ.नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीवीरवक्तव्यता त्रिपृष्ठभवः । गाथा-४४७
२२५
* १. 'जीवस्ततोस्य' - ख ल प प जीवसूतोऽस्य - छ प ।
तदेणवत् - तद् - तस्मात्, एणः मृगविशेषः तमिव हन्मि इत्यर्थः । * सूतः सारथिः ।
K*****
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२२६
कुमारावात्ततत्कृत्ती बलितो नगरं निजम् । ग्राम्यरूचे हयग्रीवः स्वैरं तिष्ठ रिपोर्वधात् ।४३। तच्छ्रुत्वा सोऽथ साशङ्कः प्रेषीतं प्रजापतेः । सुतौ प्रेषय मत्पावें कुर्वेऽमू यत्पृथक् नृपो ।४४। प्रजापतिर्बभाषेऽहमेष्यामि न सुतौ तु मे । दूतोऽवादीन चेदेवं सजो युद्धाय तद्भवेः ।४५। इत्युक्ते धर्षयित्वा तं कुमारो दूतमूचतुः । यत् शिक्षितमरे ! कुर्यादुर्दान्तोऽद्याऽपि ते प्रभुः ।४६। दूताख्याते हयग्रीवः सर्वोघेणाऽचलद्युधे । त्रिपृष्ठः साचलश्चाद्री रथावर्तेऽमिलद्धयम् ।४७। उभयोः सैन्ययोयुद्धे जायमानेऽतिनिष्ठुरे । दोलारूढेव तत्कालं जयलक्ष्मी: समाभवत् ।४८। ऊचे त्रिपृष्ठोऽश्वग्रीवं वीक्ष्यऽनेकजनक्षयम् । युद्धमस्त्वावयोरेव वराकैः किं हतेर्जनः ।४९। अङ्गाङ्गियुद्धेऽश्वग्रीवः खिन्नश्चक्रं विमुक्तवान् । त्रिपृष्ठोरसि तुम्बेन चक्रं निपतति स्म तत् ।५०। त्रिपृष्ठस्तच्छिरस्तेनैवाछिनत् तत्क्षणात्तयोः । पुष्पवृष्टिः कृता देवैराद्यौ विष्णुबलाविति ।५१। तदेव प्रणतो तो च समस्तैरपि राजभिः । भरतक्षेत्रयाम्याधं चक्रतुर्लीलया वशे ।५२। मोलो छत्रमिवाधार्षीत् शिलां कोटिशिलाभिधाम् । उत्पाट्य दोष्णैकेनाऽपि लीलया विष्णुरादिमः ॥५३।
आ.नि. सामायिकनियुक्तिः
निर्गमद्वारे *श्रीवीरवक्तव्यता
त्रिपृष्ठभवः। गाथा-४४७
२२६
*१. कुर्याददान्तो - प. प. प. छ ख ल । • कृत्तिः - चर्म, तस्य कृत्तिः तत्कृत्तिः आत्ता तत्कृत्तिः याभ्याम् तो आत्ततत्कृत्ती ।
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
樂樂樂華藥業
*
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२२७
आ.नि.
業準準準準準準準準準準準
सोऽथाऽगात्पोतनपुरं जगजित्वरविक्रमः । अभिषिक्तो नृपैर्देवैरर्धचक्रिपदे ततः ५४। एकदा गायना: केऽप्यगायन्निशि हरेः पुरः । ताल्पिकं स्माह मय्येते विसाः शयिते त्वया ।५५। आमेत्यूचे विसृष्टास्तेऽनेन सुप्तेऽपि न प्रभो । उत्थितः प्रभुरूचे तान् श्रुत्वा तं किं न वारिताः ।५६। सोऽवदगीतलोभेन तदाकाकुपन्नृपः । तत्कर्णयोः प्रगेऽक्षेप्सीत्तप्तं त्रपु मृतश्च सः ५७। वेद्यं न्यकाचयत् कर्माऽसातं तेन हरिस्तदा । निस्तृशक्रियया स्वाम्याद्दुःकाष्कर्म प्राज्यमार्जयत् ।५८।
सामायिकमहापरिग्रहारम्भो हिंसाद्यैः कलुषात्मकः । चतुरशीत्यब्दलक्षीं राज्यं कृत्वाद्यकेशवः ।५९।
नियुक्तिः मृत्वा सप्तमनरकपृथ्व्यां नैरयिकोऽभवत् । अचलस्तद्वियोगात्तव्रतो मृत्वा शिवं ययौ ।६०। ।।४४७।।
निर्गमद्वारे अथ किमभूदित्याह -
* श्रीवीरवक्तव्यता चुलसीइमप्पइटे सीहो नरएसु तिरियमणुएसु । पियमित्तचक्कवट्टी मूया विदेहाइ चुलसीई ।।४४८।।
त्रिपृष्ठभवः।
गाथा-४४८ चतुरशीतिवर्षलक्षाणि त्रिपृष्ठस्यायुः । ततोऽप्रतिष्ठाने नरकावासे उत्पन्नः । तत उद्वर्त्य सिंहोऽभूत् । स मृत्वा पुनर्नरकेऽगात् । तिरिय *
२२७ *१. अभिषिक्ती - छ प, प, प, । स्वाम्य (नपुं.) - स्वामिनो भावः स्वाम्यं, तस्मात् (हेतोः) ।
****
k****
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक-*मणुएसुत्ति' ततः कतिचिद्भवांस्तिर्यग्मनुष्यभवेषु बभ्राम । ततो मनुष्यो भूत्वा सत्कर्म कृत्वा अपरविदेहे मूकायां राजधान्यां * नियुक्तिः *प्रियमित्रश्चक्रवर्ती चतुरशीतिपूर्वलक्षायुः ।।४४८।। श्रीतिलका
आ.नि. पुत्तो धणंजयस्सा पुट्टिल परियाइ कोडि सव्वटे । नंदणो छत्तग्गाए पणवीसाउं सयसहस्सा ॥४४९।। चार्यलघुवृत्तिः
सामायिक२२८ पव्वज पुट्टिले सयसहस्स सव्वत्थ मासभत्तेणं । पुप्फुत्तरे उववन्नो तओ चुओ माहणकुलंमि ।।४५०।।
नियुक्तिः अक्षरार्थ: स्पष्टः । भावार्थः कथातो ज्ञेयः -
निर्गमद्वारे ततोऽपरविदेहेषु मुकापूर्यां महीपतिः । धनञ्जयस्य धारिण्या: पत्न्याः कुक्षौ समीयिवान् ।१। ।
श्रीवीरवक्तव्यता चतुर्दशस्वप्नराजाख्यातचक्रधरद्धिकम् । काले सा सुषुवे सूनुं सर्वसम्पूर्णलक्षणम् ।२। (२५०० ग्रन्थानम्)
* प्रियमित्रचक्रि
भवः । प्रियमित्र इति नाम पितृभ्यां तस्य निर्ममे । वर्धमानः शशीवाऽऽप सकलत्वं द्विधाऽपि सः ।। निर्विनःण्णः] कामभोगेभ्यः पार्थिवोऽथ धनञ्जयः । प्रियमित्रं सुतं राज्ये स्थापयित्वाऽग्रहीद् व्रतम् ।४।
४४९-४५० मित्रवत्प्रियमित्रस्य प्रतापैकमहोदधेः । चक्रप्रभृतिरत्नानि क्रमादासंश्चतुर्दशः ।५। षट्खण्डविजये सोऽपि प्राग्वदार्षभिचक्रिवत् । कृतचक्राभिषेक: सन्नीत्या राज्यमपालयत् ।६।
२२८
गाथा
「藥樂樂樂樂樂樂樂樂樂樂樂樂樂樂樂
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
*
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२२९
अन्यदा पोट्टिलाचार्योपान्ते धर्म निशम्य सः । सुतं राज्ये निवेश्याऽथ प्राव्राजीत्सर्वशत्रुजित् ।७। वर्षकोटीं तपस्तेपे शुक्रे सर्वार्थयानके । पूर्वलक्षचतुरशीत्यायुर्मृत्वा सुरोऽभवत् ।८।
आ.नि. च्युत्वेह भरते छत्रागापुर्यां जितशत्रुतः । भद्रादेव्यां स उत्पेदे नन्दनो नन्दनाह्वयः ।।
सामायिकतं न्यस्योद्यौवनं राज्ये जितशत्रुर्नराधिपः । प्रावाजीनन्दनो राज्यं शशासेन्द्र इव क्षितौ ।१०।
नियुक्तिः चतुर्विशत्यब्दलक्षीं जन्मतोऽतीत्य नन्दनः । पोट्टिलाचार्यपार्श्वेऽथ संयम स प्रपन्नवान् ।११।
* निर्गमद्वारे मासोपवासाऽब्दलक्ष श्रामण्यं स प्रकर्षयन् । विंशत्या स्थानकैः प्राग्वत्तीर्थकृत्कर्म निर्ममे ।१२।
* श्रीवीरवक्तव्यता तीर्थकरत्वकारणविंशतिमेवाह -
नन्दनअरिहंतगाहा (४५१) दंसणगाहा (४५२) अपुव्वगाहा (४५३) पढमेणगाहा (४५४)। तं च कहंगाहा (४५५)* ऋषिभवः । *नियमागाहा (४५६) । एताः प्रागुक्ता एव ।
गाथा* मासोपवासतपसा कृत्वान्त्याराधनां भृशम् । पञ्चविंशत्यब्दलक्षपूर्णायुः स मुनिर्मृतः ।१३।
४५१-४५६
藥業樂業举筆譯筆譯課举業課業課課業準準準準罪率課譯樂樂:
準準準準準準準準準準準準準準
२२९
• इमे (४५१-४५६) गाथा यथाक्रमेण पूर्वोक्तगाथाक्रमाङ्काऽ (१७९-१८४)नुसारेण ज्ञातव्याः । अत्र पुनर्न लिखिताः ।
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- पुष्पोत्तरविमानेऽभूत् प्राणतस्वर्गभूषणे । विंशत्यब्यायुरमरः सर्वामरशिरोमणिः ।१४। ।।४४९-४५६ ।। नियुक्तिः अथ किमभूदित्याह -
आ.नि. श्रीतिलका- * माहणकुंडग्गामे कोडालसगुत्तमाहणो अस्थि । तस्स घरे उववन्नो देवाणंदाइ कुच्छिंसि ।।४५७।।
सामायिकचार्यलघुवृत्तिः
* ततः पुष्पोत्तराच्युतः ब्राह्मणकुण्डग्रामनगरे कोडालगोत्रो ब्राह्मण उसभ(ऋषभ)दत्तनामास्ति तस्य गृहे उत्पन्नः देवानन्दा कुक्षौ * नियुक्तिः २३० *॥४५७।। साम्प्रतं श्रीवीरवक्तव्यतानिबद्धां द्वारगाथामाह -
निर्गमद्वारे सुमिणमवहारेभिग्गहे जम्मणमभिसेयqड्डिसरणं च । भेसँण विवाहऽवचे दाणे संबोह निर्खमणे ।।४५८।। * श्रीवीरवक्तव्य
स्वप्नः अपहारः अभिग्रहः जन्म अभिषेक: वृद्धिः स्मरणं जातिस्मरणं भेषणं विवाहः अपत्यं दानं संबोधनं नि:कष्क्रिमणं एतानि * ताचरमभवः । *वाच्यानि ।।४५८॥ आदौ स्वप्नद्वारमाह -
गाथाभा० गय वसह सीह अभिसेय दाम ससि दिणयरं यं कुंभं । पउमसर सायर विमाणभवण येणुञ्जय सिहं च ॥४६॥ *
* भा. गाथा-४६ स्पष्टा । नवरं 'विमाणभुवणत्ति' एकमेव न द्वयम् । वैमानिकागतानां माता विमानं पश्यति । अधोलोकागतानां तु भवनम् ।
***************
२३०
*१. 'भुवनं' प. प. ख ल ।
**********
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
२३१
भा. एए चउदस सुमिणे पासइ सा माहणी सुहपसुत्ता । जं रयणि उववन्त्रो कुच्छिंसि महायसो वीरो ।। ४७ ।।
अपहारमाह
भा. अह दिवसे बासीई वसइ तहिं माहणीइ कुच्छिंसि । चिंतेइ सुहम्मवई साहरिडं जे जिणं कालो ।।४८ ।।
अथ द्व्यशीति दिवसान् वसति तस्या ब्राह्मण्याः कुक्षौ ततः सौधर्मपतिश्चिन्तयति । अस्याः सकाशाज्जिनं संहर्तुं कालः । 'जे' * पादपूरणे । किमित्यपहियत इत्याह -
***********
भा. अरहंत चक्कवट्टी बलदेवा चेव वासुदेवा य । एए उत्तमपुरिसा न हु तुच्छकुलेसु जायंति ।। ४९ ।।
स्पष्टा । नवरं तुच्छकुलेष्वऽसारकुलेषु । केषु जायन्ते इत्याह -
भा. उग्गकुलभोयखत्तियकुलेसु इक्खागनायकोरव्वे । हरिवंसे य विसाले आयंति तहिं पुरिससीहा ।। ५० ।। भा. अह भणइ नेगमेसिं देविंदो एस इत्थ तित्थयरो । लोगुत्तमो महप्पा उववन्नो माहणकुलंमि ।। ५१ ।। 'नेगमेसिं' ति हरिणगवेषम् ।
भा. खत्तियकुंडग्गा सिद्धत्थो नाम खत्तिओ अत्थि । सिद्धत्थभारियाए साहर तिसलाइ कुच्छिंसि ।। ५२ ।।
आ.नि.
सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
श्रीवीर
वक्तव्यता
चरमभवः ।
गाथा- ४५८
गाथा४७-५२
२३१
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२३२
आ.नि.
平準準準準準準準準举举華華
'साहर' संहत्य निक्षिप । भा. बाढंति भाणिऊणं वासारत्तस्स पंचमे पक्खे । साहरइ पुव्वरत्ते हत्थुत्तर तेरसी दिवसे ।।५३।।
शक्रादिष्टेन हरिणगवेषिणा 'बाढं' अत्यर्थं करोमि स्वाम्यादेशमिति भणित्वा वर्षारात्रस्य पञ्चमे पक्षे संहरति । अपहत्य तत्र निक्षिपति * पूर्वराने रात्रिप्रहरद्वयान्ते । हस्तोत्तरे उत्तराफाल्गुन्यां अश्विनवदित्रयोदशीदिवसे ।
भा. गयवसह (गाहा) ।।५४।। भा. एए चउदस सुमिणे पासइ सा माहणी पडिनियत्ते । जं रयणिं अवहरिओ कुच्छिसि महायसो वीरो ।।५५।।* 'प्रतिनिवृत्तान्' बहिर्गच्छतः पश्यति । भा. गयवसह (गाहा) ।।५६।। भा. एए चउदस सुमिणे पासइ सा तिसलया सुहपसुत्ता । जं रयणिं साहरिओ कुच्छिसि महायसो वीरो ।।५७।। अभिग्रहद्वारमाह - भा. तिहिं नाणेहिं समग्गो देवी तिसलाइ सो उ कुच्छिंसि । अह वसइ सनिगब्भो छम्मासे अद्धमासं च ।।५८।।*
सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीवीरवक्तव्यता। गाथा-४५८ भा. गाथा५३-५८ २३२
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनिर्यक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२३३
संज्ञी चासौ गर्भश्च संज्ञिगर्भः । गर्भस्थाः सर्वेऽपि संज्ञिन एव भगवांस्तु त्रिज्ञानसमग्रत्वात् विशिष्टसंज्ञावानित्येतद्विशेषणम् ।। भा. अह सत्तमंमि मासे गब्भत्थो चेवऽभिग्गहं गिन्हे । नाहं समणो होहं अंबापियरंमि जीवंते ।।५९।। अथ गर्भादाराभ्य सप्तमे मासे मातापित्रोरत्यन्तं गर्भप्रयत्नकरणेन स्नेहातिरेकं विज्ञायाभिग्रहं गर्भ एव जग्राह । स च स्पष्टः । अथ जन्मद्वारं -* भा. दुन्हं वरमहिलाणं गब्भे वसिऊण गब्भसुकुमालो । नवमासे पडिपुने सत्त य दिवसे समइरेगे ।।६०।। गर्भेऽपि प्रायेणाप्राप्तदुःखः । भा. अह चित्तसुद्धपक्खस्स तेरसीपुव्वरत्तकालंमि । हत्थुत्तराहिं जाओ कुंडग्गामे महावीरो ।।६।। जातकर्म दिक्कुमार्यादिभिः कृतमिति प्राग्वदवसेयम् । किञ्चित्पुनराह - भा. आभरणरयणवासं वुटुं तित्थंकरंमि जायंमि । सक्को य देवराया उवागओ आगया निहओ ।।६२॥ निधयः । * भा. तुट्ठाओ देवीओ देवा आणंदिया सपरिसागा । भयवंमि वद्धमाणे तेलुक्कसुहावहे जाए ।।३।। अभिषेकद्वारमाह -
आ.नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे
श्रीवीरवक्तव्यता । गाथा-४५८ भा. गाथा५९-६३ २३३
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२३४
*
*
भा. भवणवइवाणमंतरजोइसवासी विमाणवासी य । सविड्डिय सपरिसा चउब्विहा आगया देवा ।।६४।। भा. देवेहिं संपरिवुडो देविंदो गिन्हिऊण तित्थयरं । नेऊण मंदरगिरि अहिसेयं तत्थ कासीय ।।५।। भा. काऊण य अभिसेयं देविंदो देवदाणवेहिं समं । जणणीइ अप्पिणित्ता जम्मणमहिमं च कासीय ।।६६।। नन्दीश्वरे स्वर्गे च । देवा वैमानिकज्योतिष्काः । दानवा भुवनपतिव्यन्तराः । अथ यद्देवाः प्रभोर्माङ्गलिक्ये कुर्वन्ति तदाह - भा. खोमं कुंडलजुयलं सिरिदामं चेव देइ सक्को से । मणिकणगरयणवासं उवच्छुभे जिंभगा देवा ।।६७।। क्षौमं देवदूष्यम् । श्रीदामाऽनेकरत्नखचितं दृष्टिसुखदं पालनकगेन्दुकप्रायम् । 'उवच्छुभे' उपक्षिपति । भाष्यकरोऽपीदमाह - भा. वेसमणवयणसंचोइया उ ते तिरियजंभगा देवा । कोडिग्गसो हिरण्णं रयणाणि य तत्थ उवणिति ।।६८।। वैश्रमणवचनप्रेरितास्ते तिर्यग्जृम्भकास्तिर्यग्लोकव्यन्तराः । 'कोट्यग्रशः' कोटिपरिमाणतो हिरण्यमघटितं स्वर्ण रत्नानि चोपनयन्ति । . सिद्धार्थश्च प्रगे ज्ञात्वा पुत्रजन्ममहोत्सवम् । अचीकरनिजे देशे जगजनितविस्मयम् ।।१।। द्वादशे चाहि नामास्य वर्धमान इति व्यधात् । जन्मतोऽपि यतोऽमुष्य राज्याचं सर्वमेधत ।।२।। वृद्धिद्वारमाह -
आ.नि. सामायिकनिर्यक्तिः निर्गमद्वारे
श्रीवीरवक्तव्यता। गाथा-४५८ भा. गाथा६४-६८ २३४
*
*
*
*
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
『羊羊羊畢業準準準
आवश्यक- भा. अह वड्डइ सो भयवं दियलोयचुओ अणोवमसिरीओ । दासीदासपरिवुडो परिकिन्नो पीढमद्देहिं ।।६९।। नियुक्तिः
पीठं प्रभोः पादपीठं तत्प्रणमन्तो मौलिभिर्मर्दयन्तीति पीठमर्दा महाराजपुत्रास्तैः परिकीर्णः परितो व्याप्तः । श्रीतिलका
भा. असियसिरउ सुनयणो बिंबुट्ठो धवलदंतपंतीओ । वरपउमगब्भगोरो फुल्लप्पलगंधनीसासो ।।७०।। चार्यलघुवृत्तिः २३५
जातिस्मरद्वारमाह - भा. जाईसरो य भयवं अप्परिवडिएहिं तिहि उ नाणेहिं । कंतीहि य बुद्धीहि य अब्भहिओ तेहिं मणुएहिं । भेषणद्वारमाह - भा. अह ऊणअट्ठवासस्स भगवओ सुरवराण मज्झमि । संतगुणुक्त्तिणयं करेइ सक्को सुहम्माए ।।७२।। किं तदित्याह - भा. बालो अबालभावो अबालपरिक्कमो महावीरो । न हु सक्का भेसेउं देवेहिं सइंदएहिपि ।।७३।।
'न हु सक्का' नैव शक्यः भेषयितुम् । *१. 'असियसिरो' ख प, प, छ ल, ।
準準準準準举準準準準準準準準準準準举举羊羊羊羊羊準準準準
आ.नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे
श्रीवीरवक्तव्यता । गाथा-४५८ भा. गाथा६९-७३
千準準準準準準業課課準
२३५
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
準準準準
紧紧紧紧紧紧紧紧带
आवश्यक- भा. तं वयणं सोऊणं अह एग सुरो असद्दहतो य । एइ जिणसन्निकासं तुरियं सो भेसणट्ठाए ।।७४ ।। नियुक्तिः 'तुरियं' त्वरितं शीघ्रं स चाऽऽगत्य यच्चक्रे तदाह -
आ.नि. श्रीतिलका
* चार्यलघुवृत्तिः
सामायिकभा. सप्पं च तरुवरंमी काउं तिंदूसएण डिंभं च । पिट्ठी मुट्ठीइ हओ वंदिय वीरं पडिनियत्तो ।।७५।। २३६ * इह तिन्दूसकशब्देनाऽऽर्षत्वादाऽऽमलकी क्रीडोच्यते । ‘मल मल्ल धारणे', आ-सामस्त्येन मल्यन्ते पृष्ठेन धार्यन्ते जेतारो डिम्भाः * नियुक्तिः
निर्गमद्वारे *शेषैर्यस्यां क्रीडायां सा 'कृत्ययुटोऽन्यत्राऽपि चेति बुकु]षि प्रत्यये आमलकीक्रीडा । अङ्किताद्भूभागात् धावित्वा यः प्रथमं *
श्रीवीर* सङ्कल्पितवृक्षं विलगत्यारोहति च, स जेता । ततश्चानया क्रीडया क्रीडत: स्वामिनः स देवः सर्परूपं विकृत्य वृक्षमूले स्थितः । स *
वक्तव्यता । * स्वामिना निर्भीकेन वामहस्तेन धृत्वा उच्छाल्य दूरे क्षिप्तः । ततः स देवः स्वाम्यत्र न भीत इति पुनर्डिम्भो भूत्वा भापनाय क्रीडयन्, *
गाथा-४५८ * स्वामिना जित्वा आरूढः । ततः स भेषयितुं प्रवर्धमानः पृष्ठे मुष्ट्या हत्वा कुब्जीकृतः । अत्रापि न भीत: । ततः शक्रोक्तं सत्यं मत्वा *
भा. गाथा*वन्दित्वा वीरं प्रतिनिवृत्तः । अध्ययनविधिः -
७४-७६ * भा. अह तं अंबापियरो जाणित्ता अहियअदुवासं तु । कयकोउयअलंकारं लेहायरियस्स उवणिंति ।।७६।। *१. कृत्ययुद्धेऽ... प. छ, 'कृत्ययुजोऽ.... प । २. 'बषि' प, प, 'युषि' प, छ ।
華華準準準準準準準準準譯
२३६
華華举樂樂華举举業
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२३७
अथ तं अम्बापितरौ अधिकाष्टवर्षं ज्ञात्वा कृतानि रक्षादीनि कौतुकानि अलङ्काराश्च भूषणानि यस्य तं कृतकौतुकालङ्कारम्, लेखाचार्यस्य * * उपाध्यायस्य उपनयत: । अत्रान्तरे किमासीदित्याह -
आ.नि. भा. सक्को य तस्समक्खं भगवंतं आसणे निवेसित्ता । सद्दस्स लक्खणं पुच्छे वागरणं अवयवा इंदं । ।।७७।। *
सामायिकअत्रान्तरे चलितासनः शक्रः स्वर्गादागत्य 'तत्समक्षं' उपाध्यायसमक्ष उपाध्याययोग्ये कल्पिते आसने भगवन्तं निवेश्य 'शब्दस्य *
नियुक्तिः * लक्षणं' शब्दशास्त्रं पृच्छति । 'वागरणं' भगवता शब्दशास्त्राख्यानं चक्रे । तदवयवानाकर्ण्य गृहीत्वा उपाध्यायेनैन्द्रव्याकरणं कृतम् ।*
निर्गमद्वारे विवाहद्वारमाह -
श्रीवीरभा. उम्मुक्कबालभावो कमेण अह जुव्वणं समणुपत्तो । भोगसमत्थं नाउं अंबापियरो य वीरस्स । ।।७८।। वक्तव्यता। भा. तिहिरिक्खंमि पसत्थे महंतसामंतकुलपसूयाए । कारिंति पाणिगहणं जसोय वररायकनाए । ।।७९।।
गाथा-४५८
भा. गाथाअपत्यद्वारमाह -
७७-८० भा. पंचविहे माणुस्से भोगे भुंजित्तु सह जसोयाए । तेयसिरिं व सुरूवं जणइ य पियदसणं धूयं । ।।८।।
२३७ दानसम्बोधननिःक्रष्क्रिमणान्याह -
藥華藥業業举 華華華擎謙謙謙謙謙謙謙謙謙謙
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
आ.नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे
२३८
श्रीवीर
आवश्यक- हत्थुत्तरजोएणं कुंडग्गामंमि खत्तिओ जयो । वज़रिसभसंघयणो भवियजणविबोहउ वीरो ।।४५९।। नियुक्तिः
सो देवपरिग्गहिओ तीसं वासाइं वसइ गिहिवासे । अंबापिईहिं भगवं देवत्तगएहिं पव्वइओ ।।४६०।। श्रीतिलका
* अष्टाविंशतिवर्षे भगवति मातापितरौ दिवंगतौ । ततः पूर्णाभिग्रहः स्वामी प्रव्रजन् नन्दीवर्धनोपरोधेन प्रासुकानपानैर्वर्षद्वयं स्थितः । तत्रापि * चार्यलघुवृत्तिः ।
द्वितीयवर्षे सांवत्सरिकदानं दत्वा लोकान्तिकबोधितः, त्रिंशद्वर्षगृहस्थपर्यायः प्रभुः प्रवव्राज ।।४५९-४६०।। अत्रार्थे भाष्यकारोऽप्याह -
भा. संवच्छरेण होहिइ अभिनिक्खमणं तु जिणवरिंदाणं । तो अत्थसंपयाणं पव्वत्तई पुव्वसूरंमि ।।८।। भा. एगा हिरनकोडी अटेव अणूणगा सयसहस्सा । सूरोदयमाईयं दिजइ जा पायरासा उ ।।८।। भा. संघाडयतियचउक्कचञ्चरचउमुहमहापहपहेसु । दारेसु पुरवराणं रत्थामुहमज्झयारेसु ।।८३।। भा. वरवरिया घोसिज्जइ किमिच्छिय दिज्जए बहुविहीयं । सुरअसुरदेवदाणवनरिंदमहियाण निक्खमणे । ।।०४।। भा. तिनेव य कोडिसया अट्ठासीय च हुंति कोडीओ । असियं च सयसहस्सा एवं संवच्छरे दिन्नं ।।५।। अर्थः प्राग्वत् ।
।। इति श्रीश्रीतिलकाचार्यविरचितायामावश्यकलघुवृत्तौ द्वितीया वरवरिका समाप्ता ।।
***************
वक्तव्यता।
गाथा४५९-४६० भा.गाथा ८१-८५ २३८
***
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
*****
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२३९
दानान्तरमपि सम्बोधनं कस्याऽपि स्यान्न कश्चिद्विरोध इत्याह - भा. सारस्सयमाइञ्चा वह्नी वरुणा य गद्दतोया य । तुसिया अव्वाबाहा अग्गिचा चेव रिट्ठा य ।।८।। भा. एए देवनिकाया भयवं बोहिंति जिणवरिंदं तु । सव्वजगज्जीवहियं भयवं तित्थं पवत्तेहि ।।८७।। भा. एवं अभिथुव्वंतो बुद्धो बुद्धारविंदसरिसमुहो । लोगंतियदेवेहिं कंडग्गामे महावीरो ।।८८।। निःक्रष्क्रिमणार्थमपि भाष्यकृदाह - भा. मणपरिणामो य कओ अभिनिक्खमणमि जिणवरिंदेणं । देवेहि य देवीहि य समंतओ उच्छयं गगणं ।।८९।। 'उच्छयं' 'स्तुंग आच्छादने' उत्स्तृतं आच्छादितं व्याप्तम् । भा. भवणवइवाणवंतरजोइसवासी विमाणवासी य । धरणियले गयणयले विजुजोओ कओ खिप्पं ।।१०।। अमीभिर्देवैरागच्छद्भिरिति शेषः ।। भा. जाव य कुंडग्गामो जाव य देवाण भवणआवासा । देवेहि य देवीहि य अविरहियं संचरंतेहिं ।।११।।
आ.नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे
श्रीवीरवक्तव्यता। गाथा-४६० भा.गाथा ८६-९१ २३९
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
KX
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
आ.नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे
२४०
श्रीवीर
準準準準準準準準準準準羊羊業举業
कुण्डग्रामस्य देवावासानां चान्तरालं देवैश्च देवीभिश्च सञ्चरद्भिः सदा ‘अविरहितं' विरहरहितं सञ्जातमित्यर्थः । ततः किमित्याह - भा. चंदप्पहा य सीया उवणीया जम्ममरणमुक्कस्स । आसत्तमल्लदामा जलयथलयदिव्वकुसुमेहिं ।।१२।।
देवैश्चन्द्रप्रभा शिबिका उपनीता जन्मजरामरणमुक्ताय श्रीवीराय । किं विशिष्टा ? पौष्पं शिरोलङ्कारि माल्यं वक्षस्थलालङ्कारि दामं * *आसक्तानि अवलम्बितानि माल्यदामानि यस्यां सा तथा । कैः कृतानि माल्यदामानि ? जलजस्थलजदिव्यकुसुमैः । शिबिकाप्रमाणमाह -
भा. पन्नासं आयामा धणूणि विच्छिन्न पन्नवीसं तु । छत्तीसं उविद्धा सीया चंदप्पहा भणिया ।।१३।। भा. सीयाइ मज्झयारे दिव्वं मणिकणगरयणचिंचइयं । सींहासणं महरिहं सपायपीढं जिणवरस्स ।।१४।। मणयश्चन्द्रकान्ताद्याः, रत्नानि मरकतादीनि 'चिंचइयं' खचितम् । महतो जिनेन्द्रस्य अहं योग्यं महार्हम् । भा. अवलइयमालमउडो भासुरबुंदी पलंबवणमालो । सेअयवत्थनियत्थो जस्स य मुल्लं सयसहस्सं ।।१५।। भा. छद्रुणं भत्तेणं अज्झवसाणेण सोहणेण जिणो । लेसाहिं विसुझंतो आरुहई उत्तमं सीयं ॥१६॥
अवलगितौ निवेशितौ मालामुकुटौ यस्य स तथा 'भासुरबुंदी' भासुरतनुः, प्रलम्बा वनमाला देवाभरणं यस्य स तथा ।* * सेअयवत्थनियत्थो' प्राकृतत्वात् शब्दव्यत्ययः, निवसितश्वेतवस्त्रः, यस्य मूल्यं 'शतसहस्रं' लक्षम् । अध्यवसानेन मनःपरिणामेन *
वक्तव्यता निष्क्रमणम्। गाथा-४६० भा. गाथा९२-९६
२४०
*
*
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
-*
आवश्यक- *कृष्णादिद्रव्यसम्बन्धजनिता आत्मपरिणामा लेश्यास्ताभिः । नियुक्तिः
आ.नि. भा. सीहासणे निसन्नो सक्कीसाणा य दोहिं पासेहिं । वीयंति चामरेहिं मणिरयणविचित्तदंडेहिं ।।९७।। श्रीतिलका
सामायिकअथ सा शिबिका कैरुत्क्षिप्तेत्याह -
नियुक्तिः चार्यलघुवृत्तिः २४१ भा. पुल्विं उक्खित्ता माणुसेहिं सा हट्ठरोमकूवेहिं । पच्छा वहंति सीयं असुरिंदसुरिंदनागिंदा ।।१८।।
निर्गमद्वारे हृष्टरोमकूपैः - उल्लसितरोमाञ्चैः । असुरादिस्वरूपमाह -
श्रीवीर
वक्तव्यता भा. चलचवलभूसणधरा सच्छंदविउब्वियाभरणधारी । देविंददाणविंदा वहंति सिबियं जिणिंदस्स ।।१९।।
निष्क्रमणम्। चलन्ति चपलानि सहजतरलानि भूषणानि कुण्डलहारादीनि येषां ते 'चलचपलभूषणधराः' । आदरख्यापनार्थत्वात्, अत्र * * शिबिकावहनपौनरुक्तयं न चिन्त्यम् । अत्रान्तरे किं जातमित्याह -
भा. गाथा भा. कुसुमाणि पंचवन्त्राणि मुयंता दुंदुभी उ ताडंता । देवगणा य पहिट्ठा समंतओ उच्छयं गयणं ।।१००।। ९७-१०१ ततस्तैर्देवैः समं समस्तं उत्स्तृतं व्याप्तं गगनम् । अत एवैतदाह -
२४१ भा. वणसंडुव्व कुसुमिउ पउमसरो वा जहा सरयकाले । सोहइ कुसुमभरेणं इय गयणयलं सुरगणेहिं ।।१०१।।
華華華華華華華華華華華華梁準準準準準華華米米米米米華藥
जो
*
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः २४२
भा. सिद्धत्थवणं व जहा असणवणं सणवणं व असोयवणं । चूयवणं व कुसुमियं इय गयणयलं सुरगणेहिं ।।१०२।।*
आ.नि. 'असनः' प्रियक: 'सणं' भङ्गा अनयोः प्रायः पुष्पाणां रम्यत्वादेतद्वनयोरत्रोपमानत्वेन दर्शनम् ।।
सामायिकभा. अयसिवणं व कुसुमियं कणियारवणं व चंपयवणं व । तिलगवणं व कुसुमियं इय गयणतलं सुरगणेहिं ।।१०३।।
नियुक्तिः भा. वरपडहभेरिझल्लरिदुंदुभिसंखसहियतूरेहिं । धरणियले गयणयले तुरियनिनाओ परमरम्मो ।।१०४।। निर्गमद्वारे 'तुरियनिनाओ' तूर्यनिर्घोषोऽभूदित्यर्थः ।
श्रीवीर
वक्तव्यता भा. एवं सदेवमणुयासुराइ परिसाए परिवुडो भयवं । अभिथुव्वंतो गिराहिं संपत्तो नायसंडवणं ।।१०५।।
निष्क्रमणम् । पर्षदा समवायरूपया ।
गाथा-४६० भा. उजाणं संपत्तो ओरुहई उत्तमाउ सीयाओ । सयमेव कुणइ लोयं सक्को से पडिच्छए केसे ।।१०६।।
भा. गाथा. अत्र मार्गशिरदशम्यां उत्तरफाल्गुनीनक्षत्रे उद्यानं सम्प्राप्तः सन् अवरोहति उत्तमायाः शिबिकायाः । स्वयमेव करोति लोचम्, शक्र: 'से'* १०३-१०७ * तस्य प्रतीच्छति केशान् । अथ केशाः कथं कृता इत्याह -
२४२ भा. जिणवरमणुनवित्ता अंजणघणरुयगविमलसंकासा । केसा खणेण नीया खीरोयसनामयं उदहिं ।।१०७।।
*******
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२४३
रुचक: कृष्णमणिविशेषः । अञ्जनघनरुचकवत् विमल: सङ्गतः काशो दीप्तिर्येषां ते तथा क्षीरोदसनामकमुदधिम् । अथ किमभूदित्याह - * भा. दिव्वो मणुस्सघोसो तुरियनिनाओ य सक्कवयणेणं । खिप्पामेव निलुक्को जाहे पडिवाइ चरित्तं ।।१०८।।।
'दिव्यो' देवसमुत्थः । मनुष्यघोषस्तूर्यनिनादश्च शक्रवचनेन क्षिप्रमेव 'निलुक्को' निवृत्तः यदा प्रतिपद्यते चारित्रम् । कथं चारित्रं प्रतिपद्यते * *इत्याह -
भा. काऊण नमुक्कारं सिद्धाणमभिग्गहं तु सो गिन्हे । सव्वं मे अकरणिज्जं पावंति चरित्तमारूढो ।।१०९।। तदैव च मनःपर्यायज्ञानमुत्पन्नं सर्वतीर्थकृतामप्येषैव स्थितिरित्याह - भा. तिहिं नाणेहिं समग्गा तित्थयरा जाव हुंति गिहवासे । पडिवत्रंमि चरित्ते चउनाणी जाव छउमत्था । ।।११०।। अथ स्वामी किं चक्रे इत्याह - भा. बहिया य नायसंडे आपुच्छित्ताण नायए सव्वे । दिवसे मुहुत्तसेसे कम्मारगाममणुपत्तो । ।।१११।। बहिस्तात् कुण्डपुरात् 'ज्ञातकान्' आपृच्छ्य । निर्गच्छतो भगवतः पितुर्मित्रं जरविजः । प्रणम्योवाच भगवनिर्भाग्योऽस्म्यहमागतः ।।
आ.नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे
श्रीवीरवक्तव्यता। गाथा-४६० भा. गाथा १०८-१११ २४३
+
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
**
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२४४
未梁梁課樂華謙業举業举举举藥
*
यथा वर्षन्ति पाथोदा गिरिगर्त्तानपेक्षकम् । एवं दानमदा: स्वामिन् ! वर्ष स्वान्यानपेक्षया ।२। त्वयेश्वरं जगञ्चक्रे नाहमायासिषं तदा । इदानीमागतः पत्न्या निर्भय॑ प्रेषितोऽस्म्यहम् ।३। अनुकम्पां ततः कृत्वा नाथ ! किञ्चित्प्रयच्छ मे । कस्यापि नि:फ[ष्फ]लं न स्यात् कल्पवृक्षस्य दर्शनम् ।४ । कृपयोवाच तं स्वामी त्यक्तसङ्गोऽधुनाऽस्म्यहम् । तथाऽपि वाससोऽस्याऽर्द्ध गृहाणांसस्थितस्य मे ।५। तदाऽऽदाय मुदौकोऽगात् तुत्रवायमऽथाऽवदत् । दशा: कुर्वस्य सोऽवादीलब्ध क्वेदं त्वयाद्भुतम् ।६। श्रीवीरादित्यवग् विप्रः सोऽवदत्तमनुव्रज । लग्नं कण्टकिशाखादी सोऽनीहो न ग्रहीष्यति ।७। ततो द्वितीयमप्यर्द्ध त्वमादायानयाऽद्भुतम् । दलद्वयं तथा योक्ष्ये सन्धिर्न ज्ञास्यते यथा ।८। तल्लक्षं लप्स्यतेऽतो नावर्द्धमर्द्ध भविष्यति । सोऽथान्वगात् प्रभुं स्वामी कर्मारग्राममभ्यगात् ।। तत्र किमभूदित्याह - गोवनिमित्तं सक्कस्स आगमो वागरेइ देविंदो । कुल्लागबहुल छट्ठस्स पारणे पयस वसुहारा ।।४६१।। तत्र रात्रौ कृतकायोत्सर्गेण स्वामिना गोपपृष्टनष्टबलीवर्दाकथने रात्रिशेषे च स्वाम्यन्तिकाऽऽसीनस्तदर्शने कुपितेन गोपेन प्रभोस्ताडनाय *
आ.नि. सामायिकनिर्यक्तिः निर्गमद्वारे श्रीवीर
KKK
वक्तव्यता। गाथा-४६१
紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧
२४४
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
रश्मावुत्पाटितायाम्, तदा भगवान् किं करोतीति प्रयुक्तावधिः शक्रस्तं दृष्ट्वा शीघ्रमागमत् । तं गोपं स्तम्भयित्वा तत्राऽऽगत्य रे ! पाप ! नाऽमुं सिद्धार्थराजसुतं वेत्सीति सन्तर्प्य निवार्य स्वामिनं नत्वा देवेन्द्रो व्याकरोति प्रभो ! सोपसर्ग वस्तद्वादश वर्षाणि वैयावृत्यकरोऽहं भवामि । स्वाम्याह 'देविंदा न एअं हुयं न हवइ न हविस्सइ वा । जन्नं अरहंता देविंदस्स वा असुरिंदस्स निस्साए केवलनाणं उप्पाडिति सिद्धिं वा वञ्चति । अरहंता सएणं उट्ठाणबलविरियपुरिसक्कारपरक्कमेणं केवलनाणं उप्पाडिंति । ततस्तदा तत्कालाऽऽगतं भगवन्मातृष्वस्त्रेयं २४५ * व्यन्तरीभूतं सिद्धार्थनामानं " त्वया मारणान्तिकोपसर्गनिवारणाय स्वाम्यन्तिके स्थातव्यमित्यादिश्य शक्रः प्रत्यागात् । अथ स्वामी तत्र दिने षष्ठपारणके कुल्लाकसन्निवेशे बहुलब्राह्मणगृहे भिक्षार्थं प्रविष्टः । स च सखण्डघृतपायसेन प्रत्यलाभयत् । तदा तद्गृहे अर्धत्रयोदशकोटीप्रमाणवसुधारासुवर्णवृष्टिरभूत् ।।४६१ ।।
****************************
विहरन्नथ मोराके सन्निवेशे ययौ प्रभुः । प्राज्ञ्जदूइज्जन्तकाख्यतापसाश्रमशालिनि ॥ १ ॥ पितुर्मित्रं कुलपतिस्तत्र प्रभुमुपस्थितः । पूर्वाभ्यासात् स्वामिनाऽपि तस्मिन् बाहुः प्रसारितः ।२। तस्य प्रार्थनया स्वामी तत्रैकां रात्रिमावसत् । स्थेयं वर्षास्विहेत्यूचे प्रस्थितं स पुनः प्रभुम् ॥३॥ नीरागोऽप्युपरोधेन प्रतिश्रुत्यान्यतो ययौ । अष्टौ मासान् विहृत्याऽथ तत्र वर्षार्थमागमत् ॥४॥ ११. 'सोपसर्गध अवस्त'... ल । २. 'प्रभुं समुपस्थितः ' प ल ख प्रभुसमुपस्थितः प, छः प्रभुप्रस्थितः ल ।
******
आ.नि.
सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
श्रीवीर
वक्तव्यता
शूलपाणि
प्रतिबोधः ।
गाथा ४६१
२४५
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
******
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२४६
कुलपत्यर्पिते वर्षास्तस्थौ स्वामी तृणौकसि । गावो बहिस्तृणानाप्त्या वर्षारम्भे क्षुधातुराः ।५। अधावन् खादितुं वेगात्तापसानां तृणोटजान् । निःकृष्कृिपास्तापसास्तास्तेऽताडयन् यष्टिभिर्भृशम् ।६। ताडितास्तैश्चखादुस्ता: श्रीवीरालङ्कतोटजम् । स्थितः प्रतिमया स्वामी नानन्तीस्ता न्यषेधयत् ।७। उटजस्वामिना रावाचक्रे कुलपतेः पुरः । प्रभुं सोऽप्यशिषनीडं रक्षन्ति न वयोऽपि किम् ।८। अप्रीतिर्मयि सत्येषां तन्न स्थातुमिहोचितम् । विचिन्त्येति प्रभुः पञ्चाभिग्रहानग्रहीदिमान् ।९। नाऽप्रीतिमद्गृहे वासः स्थेयं प्रतिमया सदा । न गेहिविनयः प्रायो मौनं पाणौ च भोजनम् ।१०। शुचिराकाचतुर्मास्या अर्धमासादनन्तरम् । प्रावृष्यप्यस्थिकग्रामं जगाम त्रिजगत्प्रभुः ।११। अस्थिकग्राम इत्याख्या कथं जातेति कथ्यते । ग्रामोऽयं वर्द्धमानोऽन्ते वेगवत्यस्य नद्यभूत् ।१२। गण्यादिपण्यपूर्णानामनसां पञ्चभिः शतैः । धनदेवो वणिक् तत्राऽऽयातः प्रेक्ष्य महानदीम् ।१३। महोक्षमेकं सर्वेषु शकटेषु नियोज्य सः । वामतो दक्षिणेनाऽन्यास्तां नदीमुदतारयत् ।१४। अतिभाराकर्षणेन सोऽथान्तस्तुटितो वृषः । तस्य छायां विधायाऽथ ग्राम्यानाऽऽकार्य तत्पुरः ।१५।
चारिवारिकृते तस्य तेषां द्रविणमार्पयत् । पाल्योऽयमिति चोक्त्वा तान् सास्तुदृग् स वणिग् ययौ ।१६। • विः - पक्षी।
आ.नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे
श्रीवीरवक्तव्यता शूलपाणिप्रतिबोधः। गाथा-४६१ २४६
EX
*******
REKX
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२४७
ग्राम्या विभज्य तद्रव्यं सर्वे जगृहिरे स्वयम् । तस्याऽसौ निर्दयो ग्रामश्चारिं वारि न कोऽप्यदात् ।१७। आस्तां किञ्चित्करिष्यन्ति दयया मे प्रतिक्रियाम् । स्वामिदत्तद्रव्येणाप्येते किञ्चिन्न कुर्वते ।१८। तत: प्रद्वेषमापनस्तद्ग्रामोपरि शक्करः । सोऽकामनिर्जरायोगात् क्षुत्तृषा बाधितो मृतः ।१९। यक्षोऽभूत् शूलपाण्याख्यो ग्रामेऽत्रैव पुरो बने । उपयुक्तोऽथ सोऽज्ञासीत्तद्वपुः स्वं ददर्श च ।२०। मारिं तद्ग्रामलोकस्य स विचक्रे ततः क्रुधा । तल्लोको मर्तुमारेभेऽभुवंस्तैरस्थिसञ्चयाः ।२१। कारितैरपि रक्षाद्यैर्मारिनोपशशाम सा । नामान्तरेष्वगुर्लोकाः स तांस्तत्राप्यमारयत् ।२२। अचिन्तयंस्ते तत्रस्थैः कोऽप्यस्माभिर्विराधितः । यामस्तत्रैव तद्ग्रामे तत्प्रसादनहेतवे ।२३। अथागतास्तदर्थं ते प्रचक्रुर्विपुलं बलिम् । समन्ततः क्षिपन्तोऽथ ग्रामस्याभ्यधुरुन्मुखाः ।२४ । देवो वा दानवो वाऽपि यः कश्चित्कुपितोऽस्ति नः । शरणं नः स एवाऽस्तु क्षाम्यत्वागः प्रसीदतु ।२५ । यक्षोऽन्तरिक्षे सोऽवादीत् क्षामणां कुरुताऽधुना । वणिग्दत्तधनेनाऽपि तदा गोर्न तृणाद्यदुः ।२६ । बलिवर्दः स मृत्वाऽहं शूलपाणिः सुरोऽभवम् । तेन वैरेण वः सर्वान्मारयामि ततोऽधुना ।२७।
華米米米米米米米米講講講講米米米米米準準準準準準準準準準
आ.नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीवीरवक्तव्यता शूलपाणिप्रतिबोधः। गाथा-४६१
२४७
. शक्करः-वृषः ।
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
*
楽華傘傘傘傘傘傘
*
आवश्यक- ते च तं भक्तिनम्राङ्गा दैन्याव्यज्ञपयन्नदः । कृतोऽस्माभिरयं मन्तः शान्त्यै कर्त्तव्यमादिश ।२८ । नियुक्तिः तद्वन्यात् सोऽपि शान्तस्तानूचे मन्मारितास्थिभिः । कृत्वा कूटं तदुपरि कुरुताऽऽयतनं मम ।२९। श्रीतिलका- मध्ये विधाय मे मूर्तिर्बलीवर्दस्य चैकतः । पूजयेयुर्नमस्येयुस्ततो मारिः शमिष्यति ।३०। चार्यलघुवृत्तिः तथैव विदधुस्ते च मारिश्चाऽपि न्यवर्त्तत । इन्द्रशर्मा भृतिं दत्वा ग्राम्यस्तस्याऽर्चकः कृतः ।३१। २४८
वीक्ष्याऽस्थिकूटं पथिकैरस्थिग्राम इतीरितः । अस्थिकग्राम इत्याख्या ग्रामस्यास्य तदाद्यभूत् ।३२ । तदा यक्षालये स्वामी प्राप्तो ग्राम्यानुवाच च । तिष्ठामोऽत्र वयं तेऽपि प्राहुर्नाऽत्र स्थितिः शुभा ।३३। रात्रौ योऽत्र वसेद्यक्षो रात्रावेव निहन्ति तम् । इन्द्रशर्माऽपि कृत्वाऽर्चा सायं यात्यात्मनो गृहे ॥३४। तदस्मद्यानशालादौ देवार्य ! स्थीयतामिह । यक्षबोधं विदन् स्वामी तत्रैवायाचत स्थितिम् ।३५। अथ ग्राम्यैरनुज्ञातस्तत्र प्रतिमया स्थितः । देवव्यङ् सायमभ्यर्च्य यक्ष निःसार्य चाऽध्वगान् ।३६ । प्रभुमप्याह निर्यात शुभोदर्का निशाऽत्र न । स्वामी तूष्णीं स्थितः सोऽगावयन्तरोऽचिन्तयत्क्रुधा ।३७।
ग्राम्यैर्मदर्चकेनाऽपि वार्यमाणोऽपि यः स्थितः । अतीव दृप्तः कोऽप्येष तदर्पमधुना हरे ।३८ । *• देवव्यङ् - देवार्चकः ।
आ.नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीवीरवक्तव्यता शूलपाणिप्रतिबोधः। गाथा-४६१ २४८
「率率率率率率チチチチ華筆(筆業を華楽
**********
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
fart
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२४९
उक्तार्थसङ्ग्रहमाह - दूइज्जंतग पिउणो वयंस तिव्वे अभिग्गहे पंच । अचियत्तुग्गहनिवसण निचं वोस? मोणेणं ।।४६२।। पाणीपत्तं गिहिवंदणं च तह वद्धमाणवेगवई । धणदेव सूलपाणिंदसम्म वासऽद्वियग्गामे ।।४६३।। उक्तार्थे ।।४६२-४६३।। अथ कथाशेषः - प्रभुमट्टट्टहासेनाऽभीषयन्न बिभाय सः । जीमूतगर्जितैस्त्रास: किं सिंहस्योपजायते ।३९। लोकस्तच्छ्रवणात् स्वाम्युपघाताऽऽशङ्कयाऽऽकुलः । उत्पलः पार्श्वतीर्थीयो निमित्त्यप्यधृति व्यधात् ।४०। ततो हस्तिपिशाचाहिरूपैः प्रभुमुपाद्रवत् । स्वामी तैरपि नाक्षुभ्यत्पारावार इवान्तिमः ।४१। ततोऽसौ वेदनाः सप्त प्रभोदेहे व्यधात्कुधीः । स्युर्याः प्राकृतलोकानामेकका अपि मृत्यवे ।।२। शिरोनेत्रश्रवोनासादन्तपृष्ठनखाश्रिताः । धर्मध्यानौषधात्स्वामी न विवेदैव ता अपि ।४३। यक्षः सोऽप्यथ निर्विनःण्णः] प्रभुमेवं व्यजिज्ञपत् । मया वः शक्तिमज्ञात्वाऽपराद्धं तत्क्षमस्व मे ।४४।
藥華藥業畢業課課課梁梁翠萍萍詳華華華華華華華業準準準準
आ.नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीवीरवक्तव्यता शूलपाणिप्रतिबोधः। गाथा-४६२
४६३ २४९
華華華準準準準課
. अन्तिमः समुद्रः - स्वयम्भूः इत्यर्थः ।
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
****
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२५०
ततस्तत्राऽऽगात्सिद्धार्थः शूलपाणिमदोऽवदत् । आ पाप ! किं त्वया चक्रे तीर्थेशं वेत्स्यमुं न किम् ।४५। इदं चेज्ज्ञास्यते शक्रस्तदा त्वं क्व भविष्यसि । शूलपाणिस्ततो भीतः पुनरक्षमयत्प्रभुम् ।४६। सिद्धार्थः प्रतिबोध्याऽथ तं सम्यक्त्वमजिग्रहत् । अत्याजयजीवहिंसां प्राग् दुःकृष्कृतान्यनिन्दयत् ।४७। धर्मावाप्तिमुदा पुष्पवृष्ट्याद्यं प्रेक्षणं व्यधात् । दध्यो लोकः प्रभुं हत्वा स्वैरं क्रीडत्यसौ सुरः ।४८। तदा तदुपसर्गाणां श्रमानिद्रा क्षणं प्रभोः । अभूददर्श च स्वप्नानूर्ध्व एव दश प्रभुः ।४९। वर्द्धिष्णुस्तालपिशाचो लीलयैव हतः स्वयम् । कोकिलो श्वेतचित्रौ च सेवकाविव पार्श्वगौ ।५०। सुगन्धिदामयुग्मं च गोवर्गः सेवनोद्यतः । स्मेरपा पद्यसरो दोभ्या॑ तीर्णश्च सागरः ॥५१॥ उद्रश्मिकं चार्कबिम्बं मानुषोत्तरपर्वतः । निजान्नैवेष्टितो विष्वक् स्वमारूढं च मन्दरे ।५२। एवं वीक्ष्य दशस्वप्नान् जजागार जगत्प्रभुः । प्रगेऽथाऽगाजन: सर्व इन्द्रशर्मोत्पलावपि ।५३। अक्षताङ्गं प्रभुं पुष्पवृष्टिं चाऽऽलोक्य विस्मिताः । सिंहनादं विमुञ्चन्तः प्रणेमुः प्रीतचेतसः ।५४। ऊचुश्च स्वामिना यक्षः शमितो महनां व्यधात् । निमित्तादुत्पलो ज्ञात्वा नत्वा प्रभुमवोचत ।५५। निशान्तेऽद्य दशस्वप्नाः स्वामिन् ! युष्माभिरीक्षिताः । जानतामपि वस्तेषां फलं वच्मि किमप्यहम् ।५६।
आ.नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे
श्रीवीरवक्तव्यता शूलपाणिप्रतिबोधः। गाथा-४६३
२५०
KENNN
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
率率率率率
*****
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२५१
हतस्तालपिशाचो यत् तद् द्राग्मोहं हनिष्यसि । यः शुक्लः कोकिलस्तत् त्वं शुक्लध्यानं विधास्यसि ।५७। 'चित्रोऽन्यः कोकिलो यत्तद् द्वादशाङ्गीं प्रवक्ष्यसि । यद् गोवर्गोऽन्तिको ते स भावी सङ्घश्चतुर्विधः ।५८। यत्तु पद्मसरस्तत् त्वां सेविष्यन्त्यखिला: सुराः । उत्तीर्णः सागरं यत् तद् भवाब्धेरुत्तरिष्यसि ।५९। यदर्कः केवलज्ञानं तत् त्वमासादयिष्यसि । यञ्चान्त्रैवेष्टितोऽद्रिस्तत्सप्रतापं यशस्तव ।६०। यन्मेरुशृङ्गमारूढस्तत् त्वं सिंहासनस्थितः । धर्म देक्ष्यसि यद् दाम्नी तयोर्वेद्मि फलं न हि ।६१। स्वाम्यूचे गृहिसाधोस्तद्वक्ष्ये धर्ममहं द्विधा । अथोत्पलो जनश्चान्यः प्रभुं नत्वा ययुर्मुदा ।६२। तत्रार्धमासक्षपणैर्वर्षाः स्वाम्यत्यवाहयत् । ततः शरदि निर्गत्य मोराकेऽगानिवेशने ।६३। तस्योद्याने बहिः स्वामी कायोत्सर्गेण तस्थिवान् । पाषण्ड्यच्छन्दकस्तत्र मन्त्रतन्त्रादिजीविकः ।६४। स्थितिर्नेकाकिनो भाति जनबाहुल्यहर्षुलः । प्रभोः शरीरे सङ्क्रम्य सिद्धार्थव्यन्तरस्ततः ।६५ । मार्गादाहूय गोपालमूचे क्षेत्रे गमिष्यसि । कङ्गुकुरं जिमित्वाऽऽगा दृष्टश्चाऽऽगच्छतोरगः ।६६ । स्वप्नेऽद्य मोदकानानाः संवाद्येतनवा वद । सर्वं संवादि सोऽवादीदथ ग्रामेऽखिलेऽपि हि ।६७। आख्यद्भूतभवद्भाविवेद्युद्यानेऽस्ति कोऽप्यृषिः । ततोऽन्योपि जनोऽभ्येति सर्वस्याऽऽख्याति चिन्तितम् ।६८।
आ.नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे
श्रीवीरवक्तव्यता अच्छन्दकः। गाथा-४६३
**********
***********
२५१
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
२५२
*****************
महिमा क्रियते लोकैस्तत्राऽत्यादरपूर्वकम् । इहाप्यच्छन्दको ज्ञाताऽस्तीति कैरप्युदीरितम् ॥६९ । सिद्धार्थ: स्माह नो वेत्ति किञ्चनाऽसौ प्रतारकः । लोकस्तं स्माह वेत्ताऽसि न त्वं देवार्य एव वित् ॥७०॥ स स्वं स्थापयितुं तेषां मध्ये तानाह्वयद्यथा । ज्ञानं परीक्ष्यते तस्य सोऽथागात्तत्र तद्वृतः । ७१ । स्वामिन: पुरतः स्थित्वा गृहीत्वा तृणमूचिवान् । छेत्स्यतेऽदस्तृणं नो वा दध्यावन्तः स दुष्टधीः । ७२ । कार्यं प्रतीपमस्योक्तं येनाऽसौ स्यादऽसत्यगीः । सिद्धार्थो जल्पति स्मेतत्तृणं न छेत्स्यतेऽधुना ॥७३॥ स यावच्छेत्तुमारेभे तत्तृणं सज्जिताङ्गुलिः । शक्रस्तदवधेर्ज्ञात्वा वज्रं प्रक्षिप्य तत् क्षणात् ॥७४॥ अच्छन्दकस्य चिच्छेद दशापि हि कराङ्गलीः । तृणाऽछेदाद्विलक्षोऽगान्निन्द्यमानोऽखिलैर्जनैः ॥७५॥ अमुमेवार्थमाह -
रुद्दाय सत्त वेयण थुइ दस सुमिणुप्पलऽद्धमासे य । मोराए सक्कारं सक्को अच्छंदए कुविओ ।।४६४ ।। उक्तार्था । एषा निर्युक्तिगाथा ।। ४६४ ।। मूलभाष्यगाथाश्चैताः -
भा. भीमट्टहास हत्थी पिसाय नागे य वेयणा सत्त । सिरकन्ननासदंते नहऽच्छि पिट्ठी य सत्तमिया । । ११२ । ।
****
आ.नि.
सामायिक
निर्युक्तिः निर्गमद्वारे
श्रीवीर
वक्तव्यता अच्छन्दकः ।
* गाथा- ४६४
भा. गाथा
११२
२५२
*****
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः २५३
भा. ताल पिसायं 'दोकोइला दामैदुगमेव गोवग्गं । 'सर सागर सूरते मंदर सुमिणुप्पले चेव ।।११३।। भा. मोहे य झाण पवयण धम्मे संघे य देवलोए य । संसारं नाण जसे धम्मं परिसाइ मज्झमि ।।११४ ।।
एताप्युक्तार्थाः । तथा -
मोरागसन्निवेसे बाहिं सिद्धत्थ तीयमाईणि । साहइ जणस्स अच्छंद पओसो छेयणे सक्को । [प्र.] - एषायुक्तार्था । पुनः कथाशेषः -
सिद्धार्थः कुपितस्तस्मिन् लोकं स्माहैष तस्करः ग्राम्याः स्वामिनमप्राक्षुः किं कस्याऽनेन चोरितम् ॥७६ । स ऊचे कर्मकृद्वीरघोषोऽस्त्यत्र स ऊचिवान् । सैषोऽस्म्यादिश सिद्धार्थः सर्वाध्यक्षं तमभ्यधात् ॥७७। वृत्तकं दशपलं ते नष्टपूर्वमभूद्गृहात् । आमित्युक्ते तमाहैवं हत्वा पश्चानिजौकसः ।७८ । शिग्रुवृक्षाद्दिशि प्राच्यां न्यस्तं पाषण्डिनाऽमुना । हस्तमात्रमधो भूमेरस्ति गत्वा गृहाण तत् ॥७९॥ सन्ततो गृहीत्वाऽऽ गाल्लोकैरुत्कौतुकैर्वृतः । सिद्धार्थस्तान् पुनः स्माहेन्द्रशर्माऽस्तीह किं गृही ॥८०॥ स नत्वोचेऽस्म्यहं तं सोऽवक् ते नष्टः पुरा हुडुः । आमित्युक्ते सुरः स्माह स हत्वा भक्षितोऽमुना ॥ ८१ ॥
हुडुः उरणकः ।
******
आ.नि.
सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
श्रीवीर
वक्तव्यता
अच्छन्दकः ।
गाथा- ४६४
भा. गाथा ११३-११४
२५३
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२५४
बदरीदक्षिणे पार्श्वेऽवकरेऽस्ति तदास्थिकम् । गत्वा ते तत्र तद् दृष्ट्वाऽभ्येयुरस्तीति वादिनः ।८२। अमुमेवार्थमाह - तण छेयंगुलि कम्मार वीरघोस महिसिंदु दसपलियं । बिइंदसम्म ऊरण बयरीए दाहिणुक्करडे ।।४६५।। उक्तार्था । नवरं 'महिसिंदु' सिरघू, 'बिइंदसम्मऊरण' द्वितीयं इन्द्रशर्मोर्णायोर्हत्वा भक्षणम् ।।४६५।। पुनरूचे सुरोऽस्यास्ति तृतीयमपि चेष्टितम् । परं सतामनाख्येयं श्रोतुं चेत्तत्कुतूहलम् ।८३। ततः पृच्छत तद्भार्यां प्रययुस्ते च तगृहे । तामूचुः सापि सेाऽभूत्तद्दिने तेन कुट्टनात् ।८४। ऊचे नामास्य न ग्राह्यं येन पत्नी कृता स्वसा । निन्दन्तस्तं ततो लोका गेहं निजनिजं ययुः ।८५। सोऽथ श्रीवीरमेकान्तेऽक्षमयन्मन्तुमात्मनः । याताऽन्यत्र प्रभो ! यूयमत्र जीवाम्यहं यथा ।८६ । अप्रीतिकावग्रहोऽयमिति स्वामी ततोऽभ्यगात् । मार्गे च तत्र चावालौ तिष्ठतो दक्षिणोत्तरौ ।८७। तरङ्गिण्यो स्वर्णरूप्यवालुके स्तस्तदन्तरे । दक्षिणादुत्तरे यातश्चावालेऽथाऽलगत्प्रभोः ।।८।
कण्टके देवदूष्यार्धं सुवर्णवालुकातटे । किञ्चिद्गत्वा प्रभुर्मा भूद् भ्रष्टमस्थण्डिले ह्यदः ।८९। * १. 'दाहिणुकरडे' ल, ल ख ।
準準準準準準準準準準準準準準準
平藥藥華藥華藥華藥藥業 譯業業準準準準準準準準準準準準準
आ.नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीवीरवक्तव्यता अच्छन्दकः। गाथा-४६५
२५४
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
क
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः २५५
紧紧紧紧紧紧器擦擦擦擦擦:
*
इति तद्वीक्ष्य वस्त्रार्धं निरीहो भगवानगात् । पृष्ठलग्नस्तु विप्रः सः [स] समासेऽब्दे गते सति ।१०। तद्वस्त्रार्धं समादाय प्रभुं नत्वाऽगमगृहे । अयोजयत्तुन्नवायोऽर्धे ते दिव्यस्य वाससः ।९१ । दीनारलक्षं तन्मूल्यं बन्धू इव विभज्य तौ । अर्धमधं जगृहतुस्तुनवायो द्विजश्च सः ।१२। अमुमेवार्थमाह - तईयमवचं भजा कहई नाहं तओ पिउवयंसो । दाहिणचावाल सुवन्नवालुया कंटए वत्थं ।।४६६।। उक्तार्था । नवरं 'अवञ्चं' अवाच्यम् ।।४६६।।। स्वाम्यपि श्वेतम्बी गच्छनूचे गोपैरसावृजुः । पन्थाः किन्त्वत्र कनकखलाख्यस्तापसाश्रम: ।९३। स दृग्विषाहिना रुद्धोऽप्रचारः पक्षिणामपि । तत्पन्थानं विमुच्यामुंवक्रेणाऽप्यमुना व्रज ।९४ । वार्यमाणोऽपि भगवान् ययौ तत्रर्जुनाऽध्वना । ज्ञात्वाऽवबोधं तस्याहेरवमत्याऽऽत्मनो व्यथाम् ।९५ । यक्षमण्डपिकायां च कायोत्सर्गेण तस्थिवान् । स तु पूर्वभवे क्वापि गच्छेऽभूत् क्षपकोत्तमः ।९६ । गच्छता पारणार्थं च भेकी पादेन घातिता । आलोचनार्थमेतस्य दर्शिता क्षुल्लकेन सा ।९७।
[筆譯業準萊譯筆譯筆譯筆譯業
आ.नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीवीरवक्तव्यता चण्डकौशिकः। गाथा-४६६
२५५
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२५६
************
क्रुद्धः सोऽदर्शयद्भेकीर्मार्गे लोकेन मारिताः । अरे किं क्षुल्लकक्षुद्र ! मयैता अपि मारिताः । ९८ । क्षुल्लको स्थात्ततस्तूष्णीं सायमाऽऽवश्यकेऽपि सः । अनालोच्यैव तां भेकीं न्यषदत्क्षपकस्ततः । ९९ । क्षुल्लको स्मारयद्भेकी तामाऽऽलोचयसे न किम् । क्षपकोऽथ क्रुधोत्थाय क्षुल्लं हन्मीति धावितः । १०० । मृत्वा स्तम्भाऽभिघातेन ज्योतिष्केषु सुरोऽभवत् । ततश्युतः कनकखले पञ्चशत्यास्तपस्विनाम् ।१०१ । पत्युः कुलपतेः पत्न्याः सुतोऽभूत्कौशिकाभिधः । तत्र कौशिक गोत्रत्वादासन्नन्येऽपि कौशिकाः । १०२ । स चातिकोपनत्वेन ख्यातोऽभूच्चण्डकौशिकः । मृते कुलपतौ तत्र सोऽभूत्कुलपतिस्ततः । १०३ | मूर्च्छालुस्तत्र कस्यापि नादात्पुष्पफलादि सः । जग्मुर्दिशोदिशं पश्चात्तापसास्तदनाप्तितः ॥ १०४ ॥ अन्यदा कण्टिकार्थं स कौशिको गतवान् बहिः । श्वेतम्ब्या एत्य राजन्यैर्भग्नं तस्य वनं तदा ॥ १०५ ॥ भज्यते त्वद्वनं कैश्चिदित्याऽऽख्यातेऽस्य गोपकैः । दधावे तत्क्षणात् पर्शुपाणिः परशुरामवत् । १०६ । दृष्टः कुमारैर्नष्टास्ते धावन् गर्त्ते पपात सः । कुठारः संमुखोऽस्याभूच्छिरस्तेन द्विधाकृतम् ॥१०७ । मोहात्तत्रैव जज्ञेऽहिर्दृग्विषश्चण्डकौशिकः । वने तत्र स बभ्राम जीवं दृष्ट्वाऽदहत्कुधा । १०८ । दृष्ट्वाऽथ स्वामिनं क्रुद्धः किं मां न ज्ञातवानसौ । सूरं वीक्ष्य निरैक्षिष्ट परं नादह्यत प्रभुः । १०९ । भानुं पुनः पुनर्वीक्ष्य वीक्षते स्म प्रभुं दृशा । परं प्रभौ विषज्वाला: पुष्पमाला इवाऽभवन् । ११० ।
**********
आ.नि.
सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
श्रीवीरवक्तव्यता चण्डकौशिकः । गाथा-४६६
२५६
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
*
*
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः *
२५७
ददंश दन्दशूकोऽथ निःशूकः पादयोः प्रभुम् । परं प्रभो वज्रसारे दंशदंश इवाऽभवत् ।१११। दृष्ट्वा दृष्ट्वा क्रुधातीवाऽपचक्रामाऽथ दृग्विषः । मूर्छितो मद्विषेणैष निपतन्मा ममोपरि ।११२ । शैलवनिश्चलं वीक्ष्य विलक्षोऽथ पुरः स्थितः । पश्यन् मूर्ति प्रभोः शान्तसुधारसमयीमिव ।११३ । निर्विषाक्षः क्षणाजज्ञे ततस्तं स्वाम्यवोचत । चण्डकौशिक ! बुध्यस्व बुध्यस्व ननु मा मुह ।११४। तत्समाकर्ण्य तस्याहेरूहापोहादजायत । जातिस्मृतिस्ततः स स्वं निन्दनक्षमयत्प्रभुम् ।११५ । प्रदक्षिणात्रयं दत्वा स्वाम्याग्रेऽनशनं व्यधात् । रुष्टो मा स्म हनं सत्त्वान् क्षिात्वा तुण्डं बिले स्थितः ॥११६ । स्वाम्यस्थात् कृपया तस्य दृष्ट्वा प्रभुमुपागमन् । गोपालवत्सपालाद्या वृक्षाद्यन्तरिता: स्थिताः ।११७। जघ्नुस्ते लेष्टुभिस्त्वेष चित्रस्थ इव नाऽचलत् । विश्वस्तास्ते उपेत्याऽथ यष्टिभिस्तमघट्टयन् ।११८ । तथाप्यविचलन्तं तं ते लोकस्य न्यवेदयन् । अथाऽऽगत्य प्रभुं लोका नत्वाऽहिं तमपूजयन् ।११९ । घृतविक्रयिकास्तं च म्रक्षयन्ति स्पृशन्ति च । अथैत्य घृतगन्धेन कीटकास्तमुपाद्रवन् ।१२०। वेदनामधिसेहे तां कर्मक्षयसहायिनीम् । सोऽहिर्विपद्य पक्षान्ते सहस्रारे सुरोऽभवत् ।१२१ ।
举羊羊羊羊羊藥華藥業準準準準準準準準 雖藥藥華藥華藥華藥業
आ.नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीवीरवक्तव्यता चण्डकौशिकः गाथा-४६६
२५७
KKKKK
• दंशदंशः-दंशः मशकः तस्य दंशः इति दंशदंशः ।
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
**
*
आवश्यक- अनुक्तार्थमाह - नियुक्तिः
उत्तरचावालंतरवणसंडे चंडकोसिओ सप्पो । न डहे चिंता सरणं जोइस नगेवाउ जाउहं ।।४६७।। श्रीतिलका
आ.नि. उत्तरचावाला नायसेण खीरेण भोयणं दिव्वा । सेयवियाए पएसी पंचरहे निजरायाणो ॥४६८।। चार्यलघुवृत्तिः
सामायिक२५८ * ततः स्वामी उत्तरचावालं गतः । तत्र पक्षक्षपणपारणके नागसेनगृहे क्षीरभोजनेन प्रतिलाभनम् । पञ्चदिव्यानि प्रादुर्भूतानि । ततः ।
नियुक्तिः * श्वेतम्बी गतः । तत्र प्रदेशीराजा प्रभोर्महिमानं करोति स्म । ततः श्वेतम्ब्या व्रजतः प्रभोरन्तराले 'नैयका राजानः पञ्चभी रथैरायान्ति । तैः ।।
निर्गमद्वारे
श्रीवीरव* प्रभुर्वन्दितः पूजितश्च ।।४६८।। ततः प्रभुः क्वाऽगादित्याह -
क्तव्यता सुरहिपुर सिद्धजत्तो गंगा कोसिय विऊ य खेमिलओ । नाग सुदाढे सीहे कंबलसंबला य जिणमहिमं ।।४६९।। *
चण्डकौशिकः। महराए जिणदासो आभीर विवाह गोण उववासो । भंडीर मित्तं वञ्चेऽभत्ते नागोहि आगमणं ।।४७०।।
गाथा-४६७वीरवरस्स भगवओ नावारूढस्स कासि उवसग्गं । मिच्छादिट्ठि परद्धं कंबलसंबला समुत्तारे ।।४७१।।
४७१ ततः स्वामी सुरभिपुरं गतः । तत्र च सिद्धयात्रो नाम नाविकः । प्रभुलोकेन सह गङ्गायां तनावमारूढः । कौशिकेन घूकेन *
२५८ इयं नियुक्तिगाथा प, हस्तादर्श एव । * मुद्रितावश्यके त्वयं पाठः - 'कोवाऽहि जाओऽहं' + नैयका राजानः - गोत्रतो नैयका इत्यर्थः ।
*
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
Ek
आवश्यक- *वाशितम् । तत्र क्षेमलको नाम शाकुनिकः । तेनोक्तं मारणान्तिकी आपत्, परं देवार्यप्रभावाद्वलिष्यति । ततः प्रचलिता नौः । नियुक्तिः * अत्रान्तरे त्रिपृष्ठभवविदारितः सिंहजीव: संसारं परिभ्रम्य सुदाढनामा नागकुमारो जातः । स च नौस्थं प्रभुं दृष्ट्वा रुष्टः ।* श्रीतिलका- * प्राग्भववैरानुभावात् नावं वोलितुमारब्धः । तदा कम्बलशम्बलयोरासनं चलितं तयोश्चोत्पत्तिरियम् । 'महुराए' 'वीरवरस्स' * चार्यलघुवृत्तिः गाथाद्वयव्याख्या कथानकाज्ज्ञेया । सा चेयं - २५९ इहास्ति जम्बुद्वीपान्तर्भरतक्षेत्रमण्डनम् । नगरी मथुरा नाम यथाकामितकामधुक् ।१।
जिनदासो वणिक् तत्र श्रावकः परमार्हतः । अर्हद्धर्मः सदा यस्य मानसे राजहंसति ।२। जिनदासी प्रिया तस्य प्रियङ्करणदर्शना । धर्मे रङ्गः स कोऽप्यस्या न यो भुजभृतामपि ।३। एकान्तरदिनोपात्तैकान्तरब्रह्मचारिणौ । कुमारत्वेऽप्यभूतां तौ गुरूणामुपदेशतः ।४। दैवयोगात्तयोरेवाभवत्पाणिग्रहस्ततः । व्रतभङ्गभयाजातौ तौ नित्यब्रह्मचारिणी ।५। तौ त्यक्ताऽऽरम्भसंरम्भौ प्रत्याख्यातचतुष्पदौ । कलान्तरार्जितद्रव्यौ धर्मकर्मककर्मठौ ।६। धान्यः प्रतिदिनाऽऽनीतैः कर्मकृत्प्रगुणीकृतेः । गोरसैर्गोकुलायातः प्रत्यहं कृतभोजनो ।७। त्रिसन्ध्यं कृतदेवा! गुरुव्याख्यारसोर्जितौ । सायं प्रातः प्रतिक्रान्तिकारिणौ प्रतिवासरम् ।८। (चतुर्भिः कलापकम् ) तदानीं जिनदास्याश्च गोकुलिन्याश्च चेतसोः । उपप्रयागं मेलोऽभूत् गङ्गायमुनयोरिव ।९।
आ.नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीवीरवक्तव्यता कम्बलशम्बलौ। गाथा-४७१
準準準準準準準準準準準準準準華
**********
२५९
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२६०
निमन्त्रितो गोकुलिकेविवाहोपक्रमेऽथ तौ । ऊचतुः क्वापि नाऽयावो धर्मो बाध्येत नौ यतः ।१०। वस्त्राभरणकुप्यादिविवाहायोपकारि यत् । तथा कर्पूरकस्तुरीकुङ्कुमाद्यं च गृह्यताम् ।११। ते तदर्पितमादाय विवाहं व्यधुरद्भुतम् । मध्ये वैवाहिकं तेषां जज्ञे शोभातिशायिनी ।१२। विवाहातिक्रमे तेऽथ तदाऽऽनीयाऽर्ण्यमार्पयन् । हर्षोत्कर्षेण शाल्यादिभोजनौ द्वौ च गोवृषौ ।१३। आददे सर्वमप्यन्यनोवृषो नेषतुः पुनः । अनिच्छतोरपि तयोर्बद्ध्वा तो तत्र ते ययुः ।१४। दध्यो श्राद्धोऽथ मोक्ष्ये चेत्तल्लोको वाहयिष्यति । प्रासुकैश्चारिपानीयैस्तदासातामिहाप्यम् ।१५। अथ कर्मकरं चक्रे स तयोः प्रतिचारकम् । यथैतौ सुखमेधेते पुत्रकाविव वत्सको ।१६। । विधत्ते पुस्तकव्याख्यां सोऽभक्तार्थं च पर्वसु । तच्छ्रुत्वा भद्रको जातौ गावी तावपि संजिनो ।१७। न श्राद्धो यद्दिनेऽश्राति नाश्रीतस्तत्र तावपि । ततस्तो प्रति भावोऽभूद्यथा साधर्मिकाविमो ।१८। कम्बल: शम्बलश्चेति कृतोल्लापननामको । सञ्जाताभ्यधिकस्नेहस्तयोः सारां व्यधात् पराम् ।१९। अनन्यसदृशौ स्थाना धाम्ना तेजोमयाविव । हरोक्ष्ण इव मूर्ती वे अनापृच्छयैव गोवृषो ।२०।
आ.नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीवीरवक्तव्यता कम्बल
शम्बलौ।
गाथा-४७१
२६०
*१. 'गौकुलिकै' छ प प । . 'ई गतौ' धातोर्वर्तमाना 'वस्' प्रत्ययान्तम् । * हरस्य उक्षा = हरोक्षा, तस्य हरोक्ष्णः शङ्करस्य बलीवर्दः, तस्येव मूर्ती इत्यर्थः ।
*****
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
२६१
भण्डीरमणयात्रायां वाहकेलिकुतूहली । वयस्यो जिनदासस्य तौ निनाय परेद्यवि । २१ । वाहकेलीं ततस्ताभ्यां कृत्वा जयमवाप्य च । तदैवाऽऽनीय तत्रैव विमुच्य व्रजति स्म सः ॥ २२ ॥ चैत्यादथागतः श्रेष्ठी श्रान्तौ तौ वीक्ष्य दुःखितौ । धूलीघूसरसर्वाङ्गौ तोत्रतोदोत्थशोणितौ | २३ | ज्ञात्वा तयोर्मित्रकृतं दुःकृ[ष्कृ]तं तच्च तादृशम् । क्षालयित्वा तदङ्गानि वारि चारिमढौकयत् ॥ २४ ॥ तौ न चारिमचारिष्टामपातां वारि वा न च । तिर्यग्वैद्यमथाऽऽकार्याऽदर्शयत्तावुवाच सः ॥ २५ ॥ भद्र! भद्रो मृदू एतौ त्रुटितावतिखेटनात् । देहि पर्यन्तपाथेयमेतयोः ससितं पयः ॥ २६ ॥ तं विसृज्य तदानाय्य ढौकयामास तत्पुरः । पपतुस्तौ न तदपि ज्ञात्वा पर्यन्तमात्मनः । २७ । वृषावनशनेच्छौ तौ 'विदित्वाऽनशनं ददौ । पर्यन्ताराधनां श्रेष्ठी कारयामास चाऽऽखिलाम् ॥२८ । कृतात्मकृत्यौ कृत्यज्ञौ नमस्कारश्रुतौ रतौ । तौ विपद्योदपद्येतां देवौ नागकुमारकौ । २९ । यावज्जयजयारावं प्रारेभे तत्परिच्छदः । तावदासनकम्पेन ज्ञात्वा चावधियोगतः |३०| उपसर्ग सुदाढेन क्रियमाणं जिनेशितुः । आजग्मतुर्जवात्तौ द्वौ सुरौ शम्बलकम्बलौ ॥३१ ॥ ११. 'विदित्वा न ददौ पयः' ख ल । सितं चन्दनम्, तेनान्वितं ससितम् ।
**************
*****:
आ.नि.
सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
श्रीवीर
वक्तव्यता
कम्बल
शम्बलौ ।
गाथा- ४७१
२६१
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
२६२
********
एको जिगाय युद्धेन सुदाढं भगवद्रिपुम् । गतायुषं नवोत्पन्नः शार्ङ्गव प्रतिशार्ङ्गिणम् ॥३२॥ द्वितीयस्तु प्रभोर्नावं निन्ये गङ्गानदीतटे । अवारोहत्प्रभुस्तीरे लोकः सर्वोऽपि चापरः । ३३ । महिमानं प्रभोस्तत्र तौ निर्माय सुरोत्तमौ । जग्मतुः श्रेष्ठिनः पार्श्वे कृतकृत्यौ जिनार्चनात् ॥ ३४ ॥ प्रणम्य श्रेष्ठिनं स्वस्य स्वरूपं स्वामिनस्तथा । तौ निवेद्येयतुः स्थानं निजं श्रेष्ठ्यनुमोदितौ ॥ ३५ ॥
महुराए इति गाथाशकलस्याक्षरार्थः । 'गोण उववासो' गावोरुपसमीपे वासोऽवस्थानम् । भण्डीरमणयक्षयात्रा 'अपत्ये' अपत्यकल्पौ वृषौ अभक्तमनशनं 'नागौ' कम्बलशम्बलौ । तयोरवधेर्ज्ञात्वा आगमनम् ।।४६९-४७०-४७१।। अथ प्रभुः क्वऽगादित्याह - थूणाए बहिं पूसो लक्खणमब्भितरं च देविंदो । रायगिह तंतुसाला मासक्खमणं च गोसालो ।।४७२ ।। मंखलि मंख सुभद्दा सरवण गोबहुलमेव गोसालो । विजयानंदसुनंदे भोयण खज्जे य कामगुणे ।।४७३ ।। गङ्गानदीतीरे प्रभु र्यापथिक प्रतिक्रम्य चलितः । चलतश्च प्रभोरीषच्छुष्ककर्दमे प्रतिबिम्बितानि चरणरेखारूपाणि बहिर्लक्षणानि चक्रवर्तिपदयोग्यानि पुष्पः सामुद्रिको ददर्श । प्रभुश्च स्थूणाकसन्निवेशं गतः सोऽप्यनुपदं तत्रागात् । एकाकिनं च प्रभुमालोक्य सामुद्रिकशास्त्राण्यप्रमाणानीति यावद्दध्यौ तावद्दिवः शक्रः समेत्य प्रभुं नत्वा पुष्पमाहन शास्त्राण्यप्रमाणानि एषोऽभ्यन्तरलक्षणो
*******
आ.नि. सामायिकनिर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
श्रीवीर
वक्तव्यता
कम्बल
शम्बलौ ।
गाथा-४७२
४७३
२६२
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- धर्मचक्रवर्ती त्रिभुवनपूज्यः । अपरो मानवश्चक्रवर्ती अल्पर्द्धिरेव स्यात्, इत्युक्त्वा प्रभुदर्शनफलं तस्य प्रसाददानं दत्वा शक्रो यथागतं * नियुक्तिः * प्रतिगतः । ततः स्वामी राजगृहं गतः । तत्र बहिस्तन्तुशालाया एकदेशे स्थितः । मासक्षपणं प्रभुश्चक्रे । तदा च मङ्खलिनामा मङ्खस्तद्भार्या * श्रीतिलका- * सुभद्रा गुर्विणी । शरवणविषये गोबहुलब्राह्मणस्य गोशालायां प्रसूता तत्पुत्रस्य गौणं गोशाल इति नामाऽभूत् । स च प्रवृद्धो * चार्यलघुवृत्तिः अधीतमझुविद्यश्चित्रफलकपाणिरेकाकी हिण्डमाणो राजगृहे यत्र प्रभुरस्ति तत्रैवाऽऽगत्य वर्षावासं तस्थौ । तत्र च मासक्षपणपारणके * २६३ * अन्तर्विजयस्य गृहे विपुलेन भोजनविधिना प्रभुः प्रतिलाभितः, पञ्चदिव्यानि प्रादुर्भूतानि, तदा गोशालस्तत्रागत्य तं दृष्ट्वा प्रभो ! *
त्वच्छिष्योऽहमित्यूचे । स्वामी मौनेनाऽस्थात् । द्वितीयपारणकं आनन्दगृहे खाद्यकविधिना । तृतीयपारणकं सुनन्दगृहे कामगुणम् ।* * ततश्चतुर्थमासक्षपणं स्थितः । तत्र च कार्तिकीपूर्णिमादिने गोशालोऽप्राक्षीत् । किमहमद्य भक्तं लप्स्ये ? सिद्धार्थेनोक्तं साम्लकोद्रवकूर है * कूटरूपकं च दक्षिणायां, सोऽथ तन्नगरमत्यादरेण सकलमपि भ्रान्तः परं न किञ्चित् प्राप्तवान् । अपराह्ने चैकेन कर्मकारेण साम्ल: * *कोद्रवकूरो दत्तो भुक्तश्च रूपकः परीक्षे दर्शितो यावत्कूटः । तेन चिन्तितं यस्य यद्भावि तस्य तद्भवति, नान्यथा । ततो लज्जितो द्वितीयदिने * *आगतः । ततश्चतुर्थक्षपणपारणकदिने राजगृहात्प्रभुद्वितीयवर्षारानं स्थित्वा निर्गतः ।।४७२-४७३ ।। क्वागादित्याह - * कुल्लाग बहुल पायस दिव्वा गोसाल दिट्ठ पव्वजा । बाहिं सुवनखल पयसथालि नीईगहणं च ।।४७४।।
सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीवीरवक्तव्यता गोशाल: गाथा-४७४
२६३
१. 'निअइगहणं तु' प 'नीइइ...' ल, 'नीईय...' ल ।
KKKKKA
**
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- ततः कुल्लागसन्निवेशे प्रभुर्गतः । तत्र बहुलब्राह्मणगृहे सखण्डसर्पिष्केण पायसेन प्रतिलाभितः । तत्रापि पञ्चदिव्यानि । पश्चात्गोशालोऽपि * नियुक्तिः
* सबाह्याभ्यन्तरे राजगृहे प्रभुमदृष्ट्वा स्वोपकरणमुत्सृज्य मुण्डितशिरःकु] भूत्वा प्रव्रजितरूपस्तत्राऽऽगत्य प्रभोर्मिलितः । ततः प्रभुर्गोशालेन * श्रीतिलका- के सह सुवर्णखलं प्रस्थितः । तत्र चान्तराले बहिर्गापा: स्थाल्यां पायसं पचन्ति । तान् दृष्ट्वा गोशालेनोक्तं प्रभोऽत्र भुज्यते । सिद्धार्थः स्माह * चार्यलघुवृत्तिः * नैतन्निष्पत्स्यते, स्थाली भक्ष्यति । गोशालेन प्रभूक्ते कथिते कृतप्रयत्नानामपि तेषां बहुतन्दुलप्रक्षेपात् स्थाली भग्ना, न तेन किमपि लब्धम् । * २६४ ततः स सर्वं नियतेर्भवतीति गृहीतवान् स्वीकृतवान् ।।४७४।। ततोऽपि क्वाऽगादित्याह -
बंभणगामे नंदोवणंद उवणंद तेय पञ्चद्धे । चंपा दुमासखमणे वासंवासं मुणी खमइ ।।४७५।। * ततः प्रभु ब्राह्मणग्रामे गतः । तत्र नन्दोपनन्दौ भ्रातरौ । एकः पाटको नन्दस्य द्वितीय उपनन्दस्य तत्र प्रभुनन्दपाटके नन्दगृहे प्रविष्टो * * दोषान्नेन प्रतिलाभित: । गोशालचोपनन्दगृहे । तत्र दास्या शीतः कूर आनीतः, स तं नाऽग्रहीत् । उपनन्देनोक्तं मस्तके क्षिपैनमेतस्य, तया * * क्षिप्तः । ततो गोशाल: कुपितः । शपितवान् यद्यस्ति मम गुरोस्तपस्तेजस्तदस्य गृहं दह्यताम् । मा भूद्भगवतो माहात्म्यहानिरित्यासन्न * * व्यन्तरैस्तद्गृहं दग्धम् । 'पञ्चद्धे' प्रत्यगद्धे पश्चिमाद्धे, ततः प्रभुश्चम्पायां गतः । तत्र तृतीयवर्षाकालं द्विमासक्षपणाभ्यां स्थितः ।।४७५।। * ततः क्वाऽगादित्याह -
आ.नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीवीरवक्तव्यता गोशालः ।
गाथा-४७५
***
२६४
*१. 'वासावासं' प ।
***
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
**
崇驚驚驚驚
आवश्यक- * कालाय सुनगारे सीहो विजुमइ गुट्ठिदासी य । खंदो दत्तिलियाए पत्तालग सुनगारंमि ।।४७६।। नियुक्तिः
द्वितीयद्वैमासिकपारणकं चम्पाया बहिः कृत्वा कालायसन्निवेशं गतः । तत्र शून्यागारे प्रतिमया स्थितः । गोशालोऽपि तद्द्वारदेशे * ___ आ.नि. श्रीतिलका
*स्थितः । तत्र सिंहो नाम ग्रामकूटो विद्युन्मत्या गोष्ठीदास्या सह तदेव शून्यागारं प्रविष्टः । उवाच च यद्यत्र श्रमणादिः कोऽप्यस्ति स * सामायिकचार्यलघुवृत्तिः *
*कथयतु येनाहमन्यत्र यामि । स्वामी मौनेनाऽस्थात् । गोशालोऽपि तथैव च । तयोश्च कृतार्थयोनिर्गच्छतोर्महिला गोशालेन स्पृष्टा ।* नियुक्तिः २६५
*तयोक्तमत्रास्ति कश्चित्, तेन वलित्वा गोशाल: कुट्टितः । अथ प्रभुः पोत्रालके सन्निवेशे गतः । तत्रापि शून्यागारे स्थितः । गोशालोऽपि * * तथैव । तत्रापि स्कन्दनामा ग्रामकूटो दत्तिल्लिकया निजदास्या सह तथैव शून्यागारमागतः । तथैव पृष्टम्, तथैव मौनेन स्थिती, निर्गच्छतोश्च * श्रीवीर* तयोर्हसितं गोशालेन । तथैव कुट्टितः । गोशाल: प्रभुं स्माह - अहं कुट्ये, यूयं सेवकमपि मां न रक्षथ, सिद्धार्थेनोक्तं स्वदोषेण हन्यसे, *
वक्तव्यता * किमिति तुण्डं न रक्षसि ।।४७६ ।। ततः
गोशालः ।
*गाथा-४७६मुणिचंद कुमाराए कूवणय चंपरमणिजउज्जाणे । चोराय चारियगडे सोमजयंती उवसमंती ।।४७७।। अथ प्रभुः कुमारसन्निवेशं गतः । चम्पारमणीयोद्याने प्रतिमया स्थितः । तत्र च मुनिचन्द्रनामा स्थविरः पार्थापत्यीयो बहुशिष्यपरिवारः
२६५
******
**
४७७
紫紫兼紫紫紫紫
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
२६६
कूपनयकुम्भकारशालायां स्थितोऽस्ति । स च जिनकल्पप्रतिमां करोति । समये च गोशालेनोक्तं भिक्षावेलेति सिद्धार्थः स्माह उपोषिता वयम् । ततो गोशालो गतो भिक्षाम्, दृष्टास्ते श्रमणाः पृष्टा गोशालेन के यूयम् ? उक्तं निर्ग्रन्था वयम्, गोशालः स्माह नेदृशा निर्ग्रन्था भवन्ति, दाम्भिका यूयम्, मद्गुरुरेव निर्ग्रन्थः । तैरुक्तं यादृशस्त्वं पिशाचस्त्वद्गुरुरपि तादृशो भविष्यति । ततो गोशालः कुपितः शशाप । यदि मम गुरोरस्ति तपस्तेजस्ततो युष्मदुपाश्रयो दह्यतां, न दग्धः । तेन तदाऽऽगत्य प्रभोः कथितम् । सिद्धार्थेनोक्तं धार्मिकास्ते न दह्यन्ते । अथ रात्रौ मुनिचन्द्र उपाश्रयाद्वहिः प्रतिमया स्थितः 1 कूपनय कुम्भकारेण मद्यपानमत्तेन मध्यरात्रे बहिर्भागादाऽऽगच्छता दृष्ट्वा * मुनिचन्द्रस्थविरश्चौरोऽयमिति गले धृत्वा निरुच्छ्वासः कृतः । तथाऽप्यचलितध्यानस्य केवलज्ञानमुत्पन्नम् । तदैव पूर्णायुः शिवं गतः । * प्रत्यासन्नदेवाश्च महिमानं चक्रुः । देवमहिमोद्द्योतं दृष्ट्वा गोशाल: स्माह - प्रभो ! एतेषामुपाश्रयो दह्यते । सिद्धार्थः स्माह - न दह्यते । एतेषां * गुरुः शिवं गतः । तद्देवमहिमोद्द्योतोऽयम्, ततः स तत्र गत्वा तं वीक्ष्य हृष्टस्तानाह, अरे बोटिका ! गुरुं कालगतमपि न वित्थ, ततस्तैर्ज्ञातं सत्यपिशाच एवायं रात्रावपि हिण्डते । अथोत्थिता दृष्टो गुरुः । अधृतिं प्रपन्नाः । अथ प्रभुः सगोशालश्चौराकसन्निवेशं गतः । तत्र चारकाविति द्वावपि धृतौ । ततश्च प्रथमं गोशालोऽधोमुखो बद्ध्वाऽवटे क्षिप्यते आकृष्यते च न स्वामी । तत्र च सोमाजयन्तीनामिके उत्पलनैमित्तिकभगिन्यौ पार्श्वापत्यीये व्रतं कर्तुमक्षमे परिव्राजिकात्वं कुर्वाणे स्तः । ते तत्स्वरूपं श्रुत्वा आगत्य प्रभुं वीक्ष्य अमोचयताम् उपसर्गकारिणश्चाऽतर्जयतां ततस्तैर्भीतैः प्रभुः क्षमितः पूजितश्च ।।४७७ ।। ततः -
***********
******
आ.नि.
सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
श्रीवीर
वक्तव्यता
गोशालः ।
गाथा- ४७७
२६६
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- पिट्ठीचंपा वासं तत्थ मुणी चाउमासिखमणेणं । कयंगल देउलवरिसे दरिद्दथेरा य गोसालो ।।४७८।। नियुक्तिः
आ.नि. अथ प्रभुः पृष्ठिचम्पायां गतः । तत्र चतुर्थो वर्षारात्रः । तत्र चातुर्मासिकक्षपणं प्रभुः करोति । ततो बहि: पारणकं कृत्वा प्रभुः कृताङ्गली * श्रीतिलका
सामायिक*पुरीं गतः । तत्र दरिद्रस्थविरा: पाखण्डस्थाः सस्त्रीकाः सारम्भाः । तत्पाटकमध्यदेवकुले प्रभुः प्रतिमया स्थितः । तदा सशीकरं वर्ष शीतं * चार्यलघुवृत्तिः
नियुक्तिः * पतति । पाखण्डिनां चोत्सवो वर्तते । ततस्ते सस्त्रीका मिलिता गायन्ति वादयन्ति । ततो गोशालोऽहो पाखण्डव्रतमिति तान्नुपहसति ।* २६७
निर्गमद्वारे * ततस्तैः स निःसारितः । शीतेन क्रन्दन् दयया मध्ये आनीतः । पुनरपि हसन् निःसारितः । पुनरानीतः । तृतीयवेलायां तैश्चिन्तितम्, *
श्रीवीर* देवार्यस्याऽयं मात्रावाहश्छत्रधारो वा भविष्यति । तस्मादस्त्वसौ वाद्यानि वादयत यथैतद्वचो न श्रूयते ।।४७८ ।। ततः -
वक्तव्यता । सावत्थी सिरिभद्दा निंदू पिउदत्त पयस सिवदत्ते । दारगणि लक्खवाले हलिद्दिपडिमाऽगणी पहिया ।।४७९।।
गोशालः। • ततः प्रभुः श्रावस्ती गतः । तत्र स्वामी बहिः प्रतिमया स्थितः । गोशाल: स्माह यूयमटिष्यथ । सिद्धार्थः स्माह - उपोषिता वयम् । ॐ गाथा-४७८* गोशालोऽप्राक्षीत् किमद्य भक्ष्येऽहं ? सिद्धार्थेनोक्तः, अद्य त्वया मानुषामिषं भोज्यम् । स ऊचे यत्र सर्वथा मांससंभवोऽपि नास्ति तत्र भोक्ष्ये * ४७९ * दूरे मानुषामिषम् । गोशालश्च हिण्डमान: पितृदत्तगृहं गतः । तस्य भार्या श्रीभद्रा । सा च निन्दुः शिवदत्तनैमित्तिकं पृच्छति । किं *
२६७ १. 'निन्दूः'ल,ल छ प। . मात्रा - उपकरणम् ।
準業準準準準準
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
******
आवश्यक
निर्युक्तिः
ममाऽपत्यजीवातुः ? स ऊचे स्वं मृतापत्यं सशोणितं रन्धित्वा पायसीकृत्य सुतपस्विने दद्याः । गृहद्वारमन्यमुखं कुर्याः । माऽसौ तं ज्ञात्वा धाक्षीत्, एवं ते स्थिरमपत्यं भावि । गोशालोऽपि तदेव गृहं गतः । तया तेन प्रतिलाभितः । तद्भुक्तम्, पश्चात्प्रभोः कथितम्, असत्यं वो श्रीतिलका- निमित्तम् । सिद्धार्थेनोक्तं नाऽसत्यम्, यदि न प्रत्येषि ततो वमयित्वा पश्य तेन तथाकृतम् । दृष्टाश्चाऽऽमिषलवाः । ततो रुष्टः । 'दारगणि चार्यलघुवृत्तिः लक्खवाले' तद्गृहद्वारमलक्षयन् 'प्रभुतपःप्रभवाग्निना तं प्रदेशमखिलमज्वालयत् । ततः स्वामी हरिद्रकग्रामं गतः । तत्र च बहिः हरिद्रुमोऽस्ति । * तस्याऽधः प्रभुः प्रतिमया स्थितः । तत्र चाऽऽवासितैः पथिकैः शीतार्ते रात्रावग्निर्ज्वलितः । ते च रात्रिपाश्चात्यप्रहरे गताः । स चाऽविध्यापितो वह्निर्ज्वलन् स्वाम्यान्तिकमाऽऽगात् । गोशालेनोक्तं स्वामिन्नपसर । प्रभुस्तथैवाऽस्थात् । गोशालो नष्टः स्वामिपादौ मनाग्दग्धौ । ।४७९ ।।
२६८
ततः -
***********
तत्तो य णंगलाए डिंभ मुणी अच्छिकड्ढणं चेव । आवत्ते मुहतासे मुणिउत्ति य बाहु बलदेवो ।।४८० ।।
ततः स्वामी लाङ्गलग्रामं गतः । तत्र वासुदेवाऽऽयतने प्रतिमां प्रपन्नः । गोशालोऽपि स्थितः तत्र डिम्भरूपाणि क्रीडन्ति सन्ति । तर्जन्या स्वाक्ष्णोरधः प्रदेशताडनेन विकृताक्षो भूत्वा गोशालों भापयति । ततस्तानि नश्यन्ति पतन्ति रुदन्ति, केषाञ्चित् घर्घरका भज्यन्ते । अथ तन्मातापित्रादीन्याऽऽगत्य गोशालं कुट्टयन्ति । देवार्यस्य दासोऽयमतस्तस्य क्षम्यत इति मुञ्चन्ति । ततः प्रभुरावर्तग्रामे १. प्रभुतपःप्रभावाग्निना प प ल छ ।
आ.नि.
सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
श्रीवीर
वक्तव्यता
गोशालः ।
गाथा- ४८०
२६८
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- *बलदेवाऽऽयतने तथैव स्थितः । गोशालस्तत्रापि मुखविक्रियाभिर्डिम्भरूपाणि त्रासयति । तन्मातापितृभिरपि कुट्टित्वा मुनिक इति * नियुक्तिः *मुक्तः । केचित्पुनराहुः किमनेन हतेन एतत्स्वामिनमेव हन्मो य एनं न वारयति । ततो बलदेवप्रतिमा बाहुना लाङ्गलमुत्पाट्योत्थिता ।*
आ.नि. श्रीतिलका- ततो भीतास्ते प्रभुं प्रणमन्ति क्षमयन्ति च ।।४८०।। । ततः -
* सामायिकचार्यलघुवृत्तिः चोरा मंडव भुजं गोसाले वहण तेय झावणया । मेहो य कालहत्थी कलंबुआए य उवसग्गा ।।४८१।।
नियुक्तिः २६९
- ततः स्वामी चोराकसन्निवेशं गतः । तत्रापि प्रतिमया स्थितः । तत्र मण्डपे गोष्ठीभक्तं राध्यते । गोशालो भणति-अद्यात्रैव चर्याऽस्तु । निर्गमद्वारे
सिद्धार्थः स्माह-उपोषिता वयम् । गोशालस्तूद्दो भूत्वा पुनः पुनर्वेलां विलोकते । तत्र च चौरभयम्, ततस्तैश्चौर इति धृत्वा गाद कुट्टितः । * श्रीवीर* ततस्तेन स्वामितपस्तेजःशापेन तन्मण्डपो दग्धः । ततः स्वामी कलम्बुकासनिवेशं गतः । तत्र मेघ: कालहस्ती च द्वौ भ्रातरौ प्रान्तौ स्तः । * वक्तव्यता
कालहस्तिना च चौरैः सह गच्छता स्वामी सगोशालो दृष्टः । पृष्टं च के युवामिति प्रभुर्मानेन स्थितः । ततस्तेन तौ कुट्टित्वा बद्ध्वा महतो * गोशालः। भ्रातुः पार्श्वे प्रेषितौ । तेन चोत्थाय स्वामी कुण्डग्रामे दृष्टपूर्व इति क्षमितः पूजितश्च ।।४८१।। तत:लाढेसु अ उवसग्गा घोरा पुत्रकलसा य दो तेणा । वजहया सक्केणं भद्दिल वासासु चउमासं ।।४८२।।
४८१-४८२ ततो भगवान् अस्तारिकादृष्टान्तं मनसि कृत्वा, अस्तारिका नाम हासिताः, यथा हासितसान्निध्याद्बहुदिनलव्यमपि धान्यं स्वल्पैरपि * २६९ * दिनयते, एवं बहुदिनवेद्यमपि वेदनीयमनार्यजनसान्निध्यादल्पैरपि दिनैवेद्यते, अतो लाढाविषयं गतः । तत्रानार्यजन-*
गाथा
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
K*****
आवश्यक- *जनिताभिहीलनानिन्दनाभिर्बहुकर्म निर्जीर्णवान् । ततः पूर्णकलशग्राममनायं गच्छतोऽन्तरा द्वौ स्तेनौ राढाविषयं प्रवेष्टुकामौ ‘अपशुकन' * नियुक्तिः इति खड्गमाकृष्य प्रभोः शिरश्छेत्तुं धावितौ, शक्रेणाऽवधिना ज्ञात्वा वज्रेण हतौ । ततो भद्दिलनगरी प्रभुर्गतः । तत्र चातुर्मासिकक्षपणेन * श्रीतिलका- के पञ्चमो वर्षारात्रः ।।४८२।। ततः -
आ.नि.
सामायिकचायलघुवृत्तिः कयलिसमागम भोयण संखडि दहिकर भगवओ पडिमा । जंबूसंडे गुट्ठीइ भोयणं भगवओ पडिमा ।।४८३।। २७०
नियुक्तिः ततो बहि: पारणकं कृत्वा प्रभुः कदलिसमागमग्रामे गतः । तत्र शरत्काले सङ्कुडिकायां दध्यौदनो दीयते । भगवतोऽभक्तार्थेन प्रतिमा ।
निर्गमद्वारे * गोशालस्तत्र गतो भुङ्क्ते, न ध्रायति । तैर्वृहद्भाजनं भृत्वा दत्तम्, पश्चान्न शक्नोति खादितुम्, ततस्तदुपरि क्षिप्तम्, तत उद्वमन्निर्गतः । ततः *
श्रीवीर* प्रभुर्जम्बूखण्डग्रामं गतः । तत्रापि भगवतोऽभक्तार्थेन प्रतिमा । तत्र गोष्ठीभोजनं क्षीरमिश्रः कूरो गोशालस्तत्रापि भुक्तवान् तथैव धर्षितश्च *
वक्तव्यता * ॥४८३।। ततः -
गोशालः। तंबाइ नंदिसेणो पडिमा आरक्खि वहण भयडहणं । कूविय चारिय मुक्खो विजय पगब्भाइ पत्तेयं ।।४८४।। * गाथाततस्तम्बाकग्रामं गतः । प्रभुर्बहिः प्रतिमया स्थितः । तत्र नन्दिषेणो नाम स्थविरो बहुश्रुतो बहुपरिवारः पार्थापत्यीयो जिनकल्पाभ्यासं * ४८३-४८४ करोति । गोशालश्चान्तस्तान् वीक्ष्य पृच्छति स्म, जुगुप्स्यते स्म च प्राग्मुनिचन्द्रसाधूनिव, तद्दिवसं च स आचार्यश्चतुष्के कायोत्सर्गेण स्थितः । २७० १. निज्जीर्णवान् - ख ल प, निजीर्णवान् - पल, । .' तृप्तौ' हेमधातुपाठे धातुक्रमाङ्कः - ३५ ।
************* ****
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
आ.नि.
आवश्यक- आरक्षिपुत्रेण चौर इति स भल्लेन प्रोतः । तदा च तस्य शुभाध्यवसायेन ‘भयडहणं' संसारभयदहनं केवलज्ञानमुत्पन्नम्, शिवं गतः । नियुक्तिः गोशालस्तत्साधून् जागरयित्वाऽऽगात् । ततः स्वामी कूविकं सन्निवेशं गतः । सगोशालः तत्र चारकाविति गृहीत्वा बद्धौ, कुट्टितौ च । अहो * श्रीतिलका- देवार्यो रूपेण यौवनेन चाऽप्रतिमोऽपि चारक इति कृत्वा धृत इति लोकादाकर्ण्य विजया प्रगल्भा च पार्वान्तेवासिन्यौ आगते । ताभ्यां * चार्यलघुवृत्तिः मोचितः । उक्ताश्च ते पापा: ! एतस्यावां कुर्वतो युष्मान् शक्रो हनिष्यति । ततो भीतैस्तैः क्षमितः पूजितश्च । अग्रे च द्वौ मार्गा। ततो गोशाल: *
सामायिक२७१ *स्माह अहं युष्माभिः सह नाऽऽगमिष्यामि । मां हन्यमानं यूयं न रक्षथ बहूपसर्गं च भवद्भिः सह । सिद्धार्थेनोक्तं यथेष्टं कुरु ।
नियुक्तिः * प्रभुर्वैशालीमभिगतः । गोशालोऽन्यतो गतः । तत्र च चौरपञ्चशती तिष्ठति । एकश्चौरस्तरुशिरस्थः सार्थादिकमायान्तमीक्षते तेन * निर्गमद्वारे गोशालमायान्तं वीक्ष्योक्तं - एको नग्नः श्रमणः समेति न बिभेति, हर्त्तव्यस्याऽभावात् । एषोऽस्मान् परिभूयाऽऽगच्छति इति दमयिष्यामोऽमुम् ।
श्रीवीर४८४।। ततः
वक्तव्यता * तेणेहि पहे गहिओ गोसालो माउलुत्ति वाहणया । भगवं वेसालीए कम्मार घणेण देविंदो ।।४८५॥
गोशालः।
गाथा-४८५ * गोशाल: स्तेनैः पथि गृहीत्वा पञ्चभिरपि शतैर्मातुल इति कृत्वा वाहवदुपर्यारुह्य वाहितः । मृतप्रायो मुक्तः । ततो दध्यौ वरं स्वामिना * समं गमनम् । तन्नि (३००० ग्रं.) श्रया मोचनमपि भवति । स्वामी वैशाली गतः । तत्र कर्मारशालामनुज्ञाप्य प्रतिमां प्रपन्नः । तत्रैवान्यः * *कारः षण्मासान् स्थातुमागतः । तत्रैकदेशे स्वामिनं दृष्ट्वाऽमङ्गलमिति घनमुत्पाट्य हन्तुं दधावे । तं देवेन्द्रोऽवधेर्ज्ञात्वा क्षिप्रमागत्य तेनैव *
. आरक्षपुत्रेण प. प. ख ल ।
ALM २७१
*******
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२७२
*घनेन तं व्यापाद्य प्रभुं वन्दित्वा ययौ ।।४८५।। * गामाग बिहेलग जक्ख तावसी उवसमावसाण थुई । छटेण सालिसीसे विसुज्झमाणस्स लोगोही ।।४८६।।।
आ.नि. * ततः स्वामी ग्रामाकसन्निवेशं गतः । तत्र बिभेलकोद्याने प्रभोः प्रतिमास्थस्य बिभेलकयक्षो महिमानं चक्रे । ततः प्रभुः शालिशीर्षग्राम *
सामायिक*गतः। तस्योद्याने प्रतिमास्थस्य प्रभोः माघमासे कटपूतना व्यन्तरी भगवत्तेजोऽसहमाना ध्यायन्ती विवेद यथा *
नियुक्तिः * त्रिपृष्ठभवेऽस्याऽहमन्तःपुरिकाऽभूवम् । तदा चाऽनेनाहं न प्रतिजागरिता इति प्राग्भववैरात् तापसीभूत्वा सर्वाङ्ग जलेन तीमित्वा प्रभोरुपरि र * स्थित्वा जटाभारं धूनयन्ती शीकरासारैः प्रभुं सिषेच महावातं विकुर्वती । तदाऽनिर्वाच्या वेदना प्रभोरभूत् । ईदृश्या वेदनयाऽन्यो के
श्रीवीर*वज्रमयोऽपि शतखण्डः स्फुटेत् । तां तीव्रवेदनामधिसहतो विशुध्यमानस्य षष्ठभक्तेन सर्वलोकदर्शी प्रभोरवधिरासीत् । ततो भगवद्वीर्येण *
वक्तव्यता *व्यन्तरी उपसर्गावसाने उपशान्ता स्तुतिं चक्रे ।।४८६ ।। ततः
गोशालः। पुणरवि भद्दियनयरे तवे विचित्ते उ छट्ठवासंमि । मगहाइ निरुवसग्गे मुणि उउबलुमि विहरित्था ।।४८७।। * गाथा-४८६* पुनरपि भद्रिकानगरी गतः । तत्र षष्ठे वर्षाकाले तपांसि अभिग्रहरूपाणि विचित्राणि चातुर्मासिकक्षपणं च । तत्र च षष्ठान्मासादागत्य * ४८७ * गोशालो मिलितः । ततो बहिः पारणकं कृत्वा मगधदेशे ऋतुबद्धकाले अष्टौ मासान् श्रीवीरमुनिविहरितवान् ।।४८७।। ततः - *१. विहितवान्' ख ल, छ प, विहरितवान्' ल, विहितवान्' - प ।
*****
२७२
****
***
***
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
२७३
आलभियाए वासं कुंडग तह देउले पराहुत्तो । मद्दणि देउलसारिय मुहमूले दोसुवि मुणित्ति ।। ४८८ ।।
आलभिकायां नगर्यां चातुर्मासिकक्षपणेन सप्तमवर्षारानं स्थितः । ततो बहिः पारणं कृत्वा कुण्डकं सन्निवेशं गतः । तत्र वासुदेवदेवकुलकोणे स्वामी प्रतिमया स्थितः । गोशालो वासुदेवप्रतिमाया मुखेऽधिष्ठानं दत्वा परान्मुखः स्थितः । तथास्थश्च स लोकैर्दृष्ट्वा कुट्टितः कदर्थितश्च । ततो निर्गत्य प्रभुर्मर्दणग्रामे बलदेवदेवकुलकोणे प्रतिमया स्थितः । गोशालस्तु बलदेवप्रतिमामुखमूले सागारिकं क्षिप्त्वा * स्थितः । तत्रापि तथैव हतो विडम्बितः । 'द्वयोरपि' अत्र पूर्ववत् मुनिकः पिशाच इति कृत्वा मुक्तः ।।४८८ ।। ततः - * बहुसालगसालवणे कडपूयण पडिम विग्घणोवसमे । लोहग्गलंमि चारिय जियसत्तू उप्पले मुक्खो ।।४८९ ।।
वक्तव्यता
ततः स्वामी बहुशालकग्रामं गतः । शालवने शालार्या व्यन्तरी प्रतिमास्थस्य प्रभोर्विघ्नं चकार । पश्चादुपशान्ता महिमानमकरोत् । ततो लोहार्गलं गतः स्वामी सगोशालः । तत्र जितशत्रुराज्ञोऽन्येन राज्ञा सह विरोधोऽस्ति । ततो राजपुम्भिश्चारपुरुषाविति धृत्वा राजास्थाने गोशालः । नीतौ । तत्र चास्थिकग्रामात्पूर्वागतः परिव्राट् उत्पलः प्रभुं वीक्ष्य उत्थाय ववन्दे । आख्यच्च राज्ञः, धर्मचक्रवर्त्ती सिद्धार्थराजपुत्रोऽयम्, ततो राज्ञा प्रणम्य सत्कृत्य च मुक्तः ।।४८९ ॥
गाथा४८८-४८९
२७३
*****
• शालार्या सलज्जा नामा व्यन्तरी ।
******
आ.नि.
सामायिक
निर्युक्तिः निर्गमद्वारे
श्रीवीर
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- तत्तो य पुरिमताले वग्गुर ईसाण अञ्चए पडिमा । मल्लिजिणायण पडिमा उन्नाए वंसि बहुगुट्ठी ।।४९०।। नियुक्तिः
ततः प्रभुः पुरिमतालं गतः । तत्र वागुरश्रेष्ठीभद्राभार्या वन्ध्या बहुन्युपयाचितानि कृत्वा परिश्रान्ता । अन्यदा शकटमुखे उद्यानवने * श्रीतिलका
आ.नि. उद्यानिकायां सभर्तृका गता । तत्र जूर्णदेवकुले मल्लिनाथप्रतिमां दृष्ट्वा द्वावपि नमस्यतः । ऊचतुश्च यदि नावपत्यं भविष्यति तदा ते देवकुलं * चार्यलघुवृत्तिः
सामायिक* नवं कारयिष्यावः, इत्युक्त्वा गतौ, सन्निहितव्यन्तर्या सान्निध्यं कृतम्, सञ्जातो गर्भः, कारितं देवकुलम्, जातानि सर्वाणि जिनभक्तानि २७४
नियुक्तिः * कुटुम्बमानुषाणि । साधूंश्च प्रणमन्ति । इतश्चैतन्मल्लिजिनायतनं नगरं चान्तराले प्रभुः प्रतिमया स्थितोऽस्ति । वागुरश्च श्रेष्ठी शुचिरव्यङ्गवस्त्रः ।
निर्गमद्वारे * सपरिजनः सर्वा बहुपूजोपकरणपाणिर्मल्लिचैत्यमचितुं व्रजन् पूर्वं प्रभुवन्दनागतेन ईशानेन्द्रेणोक्तः - हंहो वागुर ! त्वं प्रत्यक्षं तीर्थङ्करं है
श्रीवीर* महावीरं न वन्दसे, प्रतिमामर्चयितुं यासि । तदाकर्ण्य प्रभोरीशानेन्द्रस्य च दर्शनात् धर्मे स्थिरीभूतः । प्रभुं क्षमयित्वा प्रणमति । ततः स्वामी *
वक्तव्यता *ऊर्णाकं प्रस्थितः । अत्रान्तरे वधूवरं संमुखमेति । ते च द्वे अपि विरूपे । गोशालो वीक्ष्याऽवादीत्, 'अहो । शोभन: संयोगः । तत्तिलो *
गोशालः। *विहिराया जाणइ दूरेवि जो जहिं वसइ । जं जस्स होइ जुग्गं तं तस्स बिइज्जयं देइ ।' ततस्तद् ब्रुवाणस्तद्गोष्ठीजनैः कुट्टित्वा बद्ध्वा *
गाथा* वंशकुडङ्गे क्षिप्तः । तत्रस्थश्च प्रभुं व्याहरति । सिद्धार्थो भणति मुखदोषं न रक्षसि । सहस्व यत् कृतम् । प्रभुश्चाऽदूरे गत्वा तं प्रत्यक्षत । * ४९०-४९१ * अथ तैतिं देवार्यस्याऽसौ मात्रावहादिको भविष्यतीति मुक्तः ।।४९०।। तत: -
२७४ * गोभूमि वजलाढत्ति गोवकोवे य वंसि जिणुवसमे । रायगिहऽट्ठमवासं वजभूमी बहुवसग्गा ।।४९१।।
率率率率率率
E%EKX**
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- * ततः प्रभुर्गोभूमिं प्रचलितः । तत्रान्तराले घनाटवी । तस्यां सदा गावश्चरन्तीति गोभूमिरुच्यते । तत्र गोशालो गोपानूचे अरे ! वज्रलाढा * नियुक्तिः एष पन्थाः क्व व्रजति ? बज्रलाढ शब्दो म्लेच्छवाची । गोपाः प्राहुः किं अस्मानाक्रोशसि ? स स्माह आक्रोश्यामि । ततो गोपैः कोपेन कुट्टित्वा * श्रीतिलका- * बद्ध्वा च वंशीमूले क्षिप्तः । पश्चाज्जिनस्योपशमेन क्षमयित्वा पान्थैर्मोचितः । ततो राजगृहं गतः । तत्राष्टमं वर्षारात्रं है चार्यलघुवृत्तिः *चातुर्मासिकक्षपणेनाऽस्थात् । ततो बहि: पारयित्वा बहूनि कर्माणि निर्जरणीयानि सन्तीति ततस्तन्निर्जरणार्थं अनार्यां वज्रभूमिं बहूपसर्गां व्रजति । *
आ.नि. २७५ * तत्रानार्यो जनो हीलनानिन्दनादीभिर्बहूनि कर्माणि प्रभोः क्षपयति । तत्र नवमो वर्षारात्रः कृतः । 'अनियतवासंति' इत्युत्तरगाथाऽवयवेनात्र
सामायिक* सम्बन्धः । तत्राऽनार्यत्वेन वसतेरलाभादनियतवासं यथाभवति एवं स्थितः ।।४९१।। वृक्षाधश्चातुर्मासकमस्थात् । तामुत्तरगाथामाह -
नियुक्तिः
निर्गमद्वारे * अनिययवासं सिद्धत्थपुरं तिलथंब पुच्छ निष्फत्ती । उप्पाडेइ अणज्जो गोसालो वास बहुलाए ।।४९२।।
श्रीवीर__ ततोऽनार्यभूमेनिर्गतः सिद्धार्थपुरं गतः । ततोऽपि कूर्मग्रामं प्रस्थितः । तत्रान्तराले तिलस्तम्बं दृष्ट्वा गोशाल: स्माह । प्रभोऽयं तिलस्तम्बः * वक्तव्यता * किं निःप[ष्पोत्स्यते न वा । स्वाम्याह नि:पष्पिोत्स्यते, एते च सप्ततिलपुष्पजीवा विपद्य एकस्यां तिलशम्बायां प्रत्यायास्यन्ति । ततो गोशालेन गोशालः। *अश्रद्धता स समृत्पिण्ड उत्पाट्यैकत्र क्षिप्तः । मा भूत्प्रभोर्वाक् मिथ्या इति सन्निहितव्यन्तरैर्वृष्टिः कृता । तत्र बाहुलिका गौरागता । तया * गाथा-४९२ * खुरेणाऽऽक्रान्तः, क्षितौ प्रतिष्ठितः । पुष्पाणि जातानि ।।४९२।। ततः -
२७५ १. 'गोभूमिरेषा । तत्र गोशालो गोपान् रे ! वज़लाढा म्लेच्छा इत्याक्रोश्य मार्ग पप्रच्छ । तेषां कोपः तैः कुट्टयित्वा वंशजाल्यां क्षिप्तः जिनस्याऽयमित्युपशमे मुक्तः । ततो... प. छ।।
***
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
२७६
************
मगहा गोबरगामे गोसंखी वेसियाण पाणामा । कुम्मागामायावण गोसाले कोवण पउट्ठो ॥। ४९३ ।। ततः कूर्मग्रामसमीपं गतः । तस्य च बहिर्वैशिकायनो बालतपस्वी आतापयति । तस्योत्पत्तिरुच्यते - मगधेषु श्रिया कृत्वा चम्पां राजगृहं तथा । अन्तरा गोबरग्रामो ग्रामोऽपि नगराधिकः ॥ १ ॥ गोशङ्खीनाम तत्राऽऽसीत् कुटुम्बी ग्रामनायकः । हारान्तर्नायक इवाच्छिद्रोऽपि सगुणः पुनः ॥ २ । तस्य बन्धुमती भार्या बन्धुरा बन्धुवत्सला । निःफ[ष्फ] लाऽशोकशाखेव पुष्पवत्यपि या परम् । ३ । इतश्च तस्य ग्रामस्याऽऽसन्नग्राममरातयः । अस्वामिकमिवोल्लुण्ट्य बन्दान्यादाय चैयरुः ॥४। नवप्रसूता तत्रैका नारी मारितभर्तृका । सा निरुद्धा रतिरिव गृह्यते स्म सपुत्रका ॥५॥ गच्छद्भिश्चाग्रतस्तैः सा त्याजिता तं स्तनन्धयम् । पदबन्धनकल्पा हि डिम्भाः स्युः पादचारिणाम् |६| रूपार्थं गतस्तत्र गोशङ्खी पश्यति स्म तम् । जगृहे चाथवा दृष्टं चिन्तारत्नं क उज्झति ॥७॥ दत्तश्चात्ममहेलाया गोपयित्वा रहस्यवत् । प्राकाशयन लोके मे गूढगर्भाऽभवत्प्रिया ॥८॥ ततो नवप्रसूतेषा स्थापिता साऽन्तरौकसः । सुमात्रिकाप्रवेशादि चक्रे जन्मोत्सवोऽखिलः | ९ | तत्रैधमानः स श्वेतपक्षनक्षत्रनाथवत् । त्यक्तलब्धोऽपि लोकेन ज्ञातस्तज्जात एव तु । १० । हारान्तर्नायकः 'हारनो मुख्य मणको' इति भाषायाम् । * नक्षत्रनाथः चन्द्रः ।
*****
आ.नि.
सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
श्रीवीर
वक्तव्यता
गोशालः ।
गाथा- ४९३
२७६
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२७७
準準準準準準準準準
तन्माता साऽथ चम्पायां विक्रीता तैः प्रमोषिभिः । ममैषा दुहितेत्यात्ता जरत्या वेश्ययैकया ।११। गाणिक्यमुपचारं सा शिक्षिता सकलं तया । साऽतिख्यातिमथाऽवाप रम्भेव त्रिदशालये ।१२। गोशलितनुभूः सोऽपि युवाऽभूत्कामवत्रवः । घृतस्य शकटेनाऽगाञ्चम्पां मित्रैः सहान्यदा ।१३। दृष्ट्वा नागरकांस्तत्र रममाणानिजेच्छया । रिरंसुः सोऽपि समभूद् दृष्ट्वाऽपेक्षा न कस्य वा ।१४। सोऽपि वेश्यापुरेऽथाऽगाद् रुरुचेऽम्बैव तस्य सा । भाटीं तस्याः कुलाचारलुण्टाधाटीमिवाऽददात् ।१५। विकालेऽथ कृतस्फारशृङ्गारस्तद्गृहं प्रति । चचाल तत्परीरम्भसंरम्भरभसाकुलः ।१७। कुलदेवतयाऽकारि तगृहद्वारि तत्क्षणम् । सवत्सा धेनुरासीना तत्प्रबोधाय मायया ।१८। व्रजतश्चान्तरे तस्याऽमेध्यमध्येऽगमत्क्रमः । अभ्यर्णतर्णकस्याङ्गे लग्नो रूक्षयितुं स तम् ।१९। वत्सोऽभाषिष्ट मानुष्या भाषया मातरीक्ष्यताम् । अमेध्यलिप्तमहिं स्वं ममा रूक्षयत्ययम् ।२०। गौरप्युवाच वत्स ! त्वमति मा कृथा वृथा । योऽभिसा निजामम्बां यात्यकृत्यं हि तस्य किम् ।२१। तद्वाचा विस्मितो दध्यो गत्वा प्रेक्ष्यामि तामहम् । ततस्तदैवाऽप्राक्षीत्तां तवोत्पत्तिः क्व मे वद ।२२। साऽवोचत्किं तवाऽनेन कार्यमाचर्यतां निजम् । मुनीनां कामिनीनां च वीक्ष्यते न कुलक्रमः ।२३। सोऽवदद् द्विगुणां भाटी दास्ये ब्रूहि यथातथ । शपथास्ते ततः साऽऽख्यनिःशेषं वृत्तमात्मनः ।२४।
आ.नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीवीरवक्तव्यता गोशालः। गाथा-४९३
*
*
२७७
*
*
KKKKRA
**
*
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
***
२७८
आवश्यक- ततः स निर्ययौ तस्मात्खिनो ग्रामं ययौ निजम् । अप्राक्षीत्पितरो ब्रूतं कीदृशो वां सुतोऽस्यहम् ।२५। नियुक्तिः ऊचतुस्तो ततस्त्वं नावौरसः कोऽत्र संशयः । अभोजने कृते कृच्छ्रादाख्यातां च यथातथम् ।२६ । श्रीतिलका- मातरं मोचयित्वा स्वां वेश्यातोऽथ विरागवान् । प्राणामां स परिव्रज्यां गोशङ्खितनयोऽग्रहीत् ।२७।
आ.नि. चार्यलघुवृत्तिः स वैशिकायनः कूर्मग्रामाद् बहिरातापनां कुर्वन्, दिनकरकिरणतापिता: षट्पदिका जटाभ्यो भूमौ पतिताः, पुनरादाय मस्तके क्षिपति । * सामायिक
*तं दृष्ट्वा गोशालोऽपसृत्योवाच - किं भवान् मुनिर्मुनिको यूकाशय्यातरो वा, अथवा स्त्रीपुमान्वा, इति 'द्वित्रिरुक्तो वैशिकायनः क्रुद्धः, गोशालं * नियुक्तिः * दग्धुं तेजोलेश्यां मुमोच । ततः स्वामी गोशालानुकम्पया शीतलेश्यां मुमोच । तया सा तेजोलेश्या विध्याता । अथ स ऋषिः स्माह, 'न के निर्गमद्वारे * ज्ञातो मया युष्मच्छिष्योऽयमिति क्षाम्यन्तु पूज्याः' । अथ गोशाल: प्रभुमागत्याऽप्राक्षीत्-तेजोलेश्या कथं भवति ? स्वाम्याह - नैरन्तर्येण * श्रीवीर
षष्ठतपसा पारणके तु मुष्टिमध्यगकुल्माषपिण्डिकया एकेन च पानीयचुलकेन यापयतः षड्भिर्मासैर्भवति । अन्यदा स्वामी कूर्मग्रामात् * वक्तव्यता * सिद्धार्थपुरं प्रस्थितः । तं च तिलस्तम्बं निकषा व्रजन् गोशालेन पृष्टः । प्रभो ! निःप[ष्पान्नोऽयम्, स्वाम्याह निःपष्पिान्नः । स तदश्रद्धानो के
गोशाल: *गत्वा तिलशम्बा हस्ते स्फोटयित्वा तिलान् गणयित्वा चिन्तयति यथैते तिलजीवा एवं सर्वेऽपि परिवर्तेन विपद्य तथैवोत्पद्यन्ते, सर्व * गाथा-४९३
नियतिकृतमेवैतत् इति निश्चित्य स्वामिपार्धात्पृथग् भूत्वा श्रावस्त्यां कुम्भकारशालायां स्थितः । तेजोलेश्यार्थ स्वाम्यादिष्टं तपश्चक्रे । *षण्मासान्ते तत्परीक्षार्थं तडागपाल्यामुपविश्य पयोवाहिनीघटं कर्करक्षेपेणाऽभाङ्क्षीत् । तया चाऽऽक्रुष्टः । कुपितः तेजोलेश्यया तां के १. 'द्विःविरुक्तो' प।
२७
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- *ददाह । ततस्तेजोलेश्या सिद्धेति निवृत्तोऽभूत् । यः कश्चिन्मां कोपयिष्यति तमनया धक्ष्यामीति । अथ श्रीपार्श्वश्रमणानां पार्श्वस्थानां पार्धात् * नियुक्तिः
अष्टाङ्गं निमित्तमशिक्षत । ततोऽजिनो जिनप्रलापी विहरति ।।४९३।। ततः - श्रीतिलका- वेसालीए पूर्व संखो गणराय पिउवयंसो य । गंडइया तरपन्नं चित्तो नावाइ भगिणिसुओ ।।४९४ ।।
आ.नि. चार्यलघुवृत्तिः
सामायिक* तत: स्वामी वैशाली नगरी गतः । प्रतिमया स्थितः । तत्र शङ्खो नाम गणराजः, प्रभोः पितृवयस्यः प्रभुं पूजयति । पश्चाद्वणिक्ग्राम *
नियुक्तिः २७९ * प्रस्थितः । तत्र च गण्डकिका नदी स्वामिना नावा उत्तीर्णा । अथ स्वामी नाविकैस्तरपण्याय धृतः । शङ्खभागिनेयेन चित्रनाम्ना
निर्गमद्वारे नावाकटकेनाऽऽगच्छता प्रभुोचितः ।।४९४ ।। ततः -
श्रीवीरवाणियगामायावण आणंदोही परीसहसहित्ति । सावत्थीए वासं चित्ततवो साणुलट्ठि बहिं ।।४९५।।
वक्तव्यता ततो वणिक्ग्रामं गतः । तत्रानन्दः श्रमणोपासकः षष्ठतपसा आतापयति । तस्याऽवधिज्ञानमुत्पन्नं, प्रभुं प्रेक्ष्य वन्दते, भणति च, प्रभुः गोशालः। * परिषहानधिसहते । प्रभो ! इयता कालेन वः केवलज्ञानमुत्पत्स्यते इति सत्कृत्य पूजयति । ततः स्वामी श्रावस्त्यां गतः । तत्र दशमं के गाथा*वर्षारात्रम् । तत्र विचित्रं तपश्चक्रे । ततः सानुलष्ठिग्रामं गतः । तत्र बहि: कायोत्सर्गेण स्थितः ।।४९५ ।। तत्र प्रभुः किमकार्षीदित्याह - * ४९४-४९५
२७९ *. हारिभद्रीयवृत्तौ व्याख्यातगाथा त्वियम् - 'वेसालीए पडिमं डिंभमुणिउत्ति तत्थ गणराया । पूएइ संखनामो चित्तो नावाए भगिणिसुओ ।।४९४ ।।
****
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- पडिमा भद्द महाभद्द सव्वओभद्द पढमिया चउरो । अट्ठ य वीसाऽऽणंदे बहुली तह उज्झिय य दिव्वा ।।४९६ ।। * नियुक्तिः
तत्र भद्रां प्रतिमा कायोत्सर्गरूपां चतसृषु दिक्षु पूर्वामुखो दिने, दक्षिणामुखो रात्रौ, पश्चिमामुखो दिने, उत्तरामुखो रात्री, षष्ठेन तपसा प्रभुः * श्रीतिलका- *करोति । तस्यां च प्रथमिकायां चत्वारो यामचतुष्काः । अपारयन्नेव द्वितीयां महाभद्रां करोति । इह पूर्वादिषु चतसृष्वपि दिक्षु अहोरात्रमहोरात्रं * चार्यलघुवृत्तिः * कायोत्सर्गेण तिष्ठति । दशमेन भवति । अत्राऽष्टौ यामचतुष्काः । अत्राप्यपारयन्नेव सर्वतोभद्रां करोति । इह दशस्वपि दिक्षु अहोरात्रमहोरात्रं * २८०
* कायोत्सर्गेण तिष्ठति । इयं द्वाविंशतितमेन तपसा भवति । इह विंशतिर्यामचतुष्काः । कायोत्सर्गेण च तत्तदिग्गतानि द्रव्याणि निध्यायति । *
समाप्तासु च तासु आनन्दगृहपतिगृहे बहलिकाया दास्या महानसिन्यान्याः]स्थाल्यादीनि रिक्तीकुर्वाणायाः दोषान्नमुज्झितुकामायाः स्वामी * * समागतः । तयोक्तं स्वामिन्ननेनार्थः ? स्वामिना पाणिः प्रसारितः । तया चाऽनुपमश्रद्धया दत्तं, पञ्चदिव्यानि जातानि ।।४९६ ।। ततः -
दढभूमी बहुमिच्छा पेढालुजाणमागओ भगवं । पोलासचेइयंमी ठिएगरायं महापडिमं ।।४९७।। * दृढभूमिबहुम्लेच्छा । तत्र बहि: पेढालोद्यानम्, तत्र पोलासचैत्यम्, तत्र भगवानागतः । अष्टमभक्तेनैकरात्रिकी महाप्रतिमां स्थितः । * * रूक्षकपुद्गलनिवेशितानिमिषदृष्टिः, ईषदवनतकायः ।।४९७ ।। अथ किमभूदित्याह -
आ.नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे
श्रीवीरवक्तव्यता।
(***%%
गाथा४९६-४९७
२८०
*
*
१. 'महानिसिन्या' प ल ल ख छ । • हारिभद्रीयवृत्ती - दढभूमीए बहिआ पेढाल नाम होइ उज्जाणं । मलयगिरिवृत्ती - दढभूमी बहुमिच्छा पेढालग्गाममागओभयवं ।
व्याख्यातपाठः ।
*
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
आ.नि.
२८१
सक्को य देवराया सभागओ भणइ हरिसिओ वयणं । तिन्निवि लोगऽसमत्था जिणवीरमणं चलेउं जे ।।४९८ ।।
इतश्च शक्रो देवराजः प्रभुं प्रतिमास्थमवधिनावबुध्य 'सभायाः' सुधर्माया मध्यगतः हर्षितः स्वामिनो नमस्कारं कृत्वा वचनं भणति ।* *त्रयोऽपि लोका असमर्था वीरजिनमनो ध्यानाञ्चालयितुम्, 'जे' पूरणे ॥४९८ ।। ततः किं जातमित्याह -
सोहम्मकप्पवासी देवो सक्कस्स सो अमरिसेणं । सामाणिय संगमओ बेइ सुरिंदं पडिनिविट्ठो ।।४९९।। तेलुक्कं असमत्थंति बेइ एयस्स चालणं काउं । अजेव पासह इमं मम वसगं भट्ठजोगतवं ।।५००।। अह आगओ तुरंतो देवो सक्कस्स सो अमरिसेणं । कासी य उवसग्गं मिच्छादिट्ठी पडिनिविट्ठो ।।५०१।। 'बेइ' ब्रवीति । 'पडिनिविट्ठो' अभिनिविष्टोऽभिनिवेशवान् । शेषं स्पष्टम् ।।४९९-५००-५०१।। सङ्गमकः किं किं चक्रे इत्याह - धूली पिपीलियाओ उदंसा चेव तह य उन्होला । विच्छुय नउला सप्पा य मूसगा चेव अट्ठमया ।।५०२।। हत्थी हस्थिणियाओ पिसायए घोररूव वग्यो य । थेरो थेरी सूओ आगच्छइ पक्कणो य तहा ।।५०३।। खरवाय कलंकलिया कालचक्कं तहेव य । पाभाइय उवसग्गे वीसइमे तहय अणुलोमे ।।५०४।।
सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीवीरवक्तव्यता सङ्गमः ।
गाथा४९८-५०४
「樂樂業講講
२८१
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
F****
आवश्यक- एकरात्रिकीप्रतिमास्थस्य प्रभोः सङ्गमकसुराधमः प्रथमं धूल्युपसर्ग करोति । धूलिपटलेन पिधाय निरुच्छ्वासं चकार । ततः नियुक्तिः * पिपीलिकाभिर्वज्रतुण्डाभिः स्वाम्यङ्गं चालनीप्रायमकारयत् । तत उत्कटैर्दशैरत्रोटयत् । तत 'उन्होला' 'घृतेलिकास्ताभिरपीडयत् । ततो * श्रीतिलका
* वृश्चिकैर्नकुलैः सर्मूषकैश्चाष्टमकैः कदर्थयामास । परं स्वामी ध्यानान्नाऽचलत् । तथा हस्तिना “हस्तिन्या "पिशाचरूपेण * चार्यलघुवृत्तिः
"घोरव्याघ्ररूपेण 'स्थविरः' सिद्धार्थ: "स्थविरा' त्रिशला ताभ्यामात्मदैन्यं प्रकाशयद्भ्यां क्षोभितोऽपि नाऽक्षुभ्यत् । "सूदेन पादयोरुपरि *
स्थाली मुक्त्वाऽधोग्निं प्रज्वाल्य पाके क्रियमाणेऽपि नाऽचालीत् । तथा 'पक्वणेन' चण्डालेन स्वामिनः कर्णयोर्बाह्वोः पक्षिपञ्जरविलगनात् * २८२
पक्षिचञ्चप्रहारोच्चारप्रश्रवणैश्च न चेले । ततः "खरवातं विचक्रे । तेन प्रभुरुत्क्षिप्योत्क्षिप्यानेकशः पातयाञ्चक्रे । तथा कलङ्कलिकावातं * * विचकार । तेन चक्राधिरोपितमृत्पिण्ड इव महार्णवाऽऽवर्त्तपतितपोत इव महावेगेन सुचिरं "भ्रम्यते स्म । तथापि प्रभोर्ध्यानदीपो न * * विध्यातः । तथा "भारसहस्रलोहमयचक्र विकृत्य प्रभोरुपरि मुमोच, येन मेरुचूलापि चूर्यते । तदाऽऽघातेन प्रभुराजानु भुवि निर्मग्नः । तथाऽपि *
प्रभोर्ध्यानगोलो न पुस्फोट । "प्राभातिक उपसर्गोऽयं-प्रभातं दर्शयति, येन प्रभातमिति मत्वा ध्यानमुज्झति, परं प्रभुर्ज्ञानेन जानाति नाद्यापि *प्रभातं भवति, अतो न पारयति । एष विंशतितम उपसर्गोऽथवाऽनुलोमो विंशः ।।५०२-५०३-५०४ ।। स चायं
सामाणियदेविदि देवो दाएइ सो विमाणगओ । भणइ य वरेह महरिसि ! निष्फत्तिं सग्गमुक्खाणं ।।५०५।। * सामानिकदेवद्धि देवः सङ्गमको दर्शयति, स विमानगत: भणति च वृणु महर्षे ! निष्पत्तिं स्वर्गमोक्षयोः । तथाप्यनुक्तवति प्रभौ के 'भ्रम्' धातोः, णिगन्त-कर्मणि, व.का. तृ.पु ए.व रूपः, [अमोऽकम्यमि-चमः] ४-२-२६ सूत्रेण हूस्वत्वम् ।
आ.नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीवीरवक्तव्यता सङ्गमः
गाथा
५०५ २८२
***
kXX
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- नियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२८३
ऋतुषट्कं देवाङ्गनागीतनृत्यादिकं च कृतवानित्याद्यनुलोमोपसर्गेणाऽपि न प्रभोर्ध्यानं व्यलीयत ।।५०५।। ततः सुराधमः किं* * दध्यावित्याह -
उवहयमइवित्राणो ताहे वीरं पहुं पसाहेउं । ओहीए निज्झायइ झायइ छज्जीवहियमेव ।।५०६।। * ततः स सुराधमः उपहतमतिविज्ञानो विफलीभूतोपक्रमः, वीरं प्रभुं बहु 'प्रसाधयितुं' वशीकर्तुं । अवधिना निध्यायति । निध्यायंश्च प्रभुः
षड्जीवहितमेव ध्यायति न ध्यानं मुञ्चतीति ज्ञात्वा गाढतरमभिनिविष्टः । कल्ये ध्यानं भक्ष्यामीति अपासरत् ।।५०६।। ततः प्रभुः प्रभाते * किं व्यधादित्याह -
वालुयपंथे तेणा माउलपारणग तत्थ काणच्छी । तत्तो सुभोम अंजलि सुच्छित्ताइ य विडरूवं ।।५०७।।
ततः स्वामी वालुकाग्रामं प्रस्थितः । तत्रान्तरे पञ्चचौरशतानि विचक्रे । भुवि जानुदनी वालुकां च । अथ चोरैर्मातुल मातुल स्वागतमिति *व्याहृत्य तथा सस्वजे यथा महाशिलाऽपि स्फटेत् । ततः प्रभुर्निमज्जत्यदः कृच्छ्रेण वालुकार्णवमुत्तीर्य वालुकाग्रामं गतः । तत्र पारणका) । प्रविष्टस्य प्रभो रूपमावृत्य स सुरः काणाक्षादिरूपां विटचेष्टां युवतीनां दर्शयति । ततस्तत्र हन्यते । ततः सुभूमग्रामं गतः । तत्राऽपि * भिक्षाचर्यायां प्रभुस्वरूपमावृत्य महिलानां पुरः कृताञ्जलिबन्धं रूपं दर्शयति । तत्रापि हन्यते । ततः सुक्षेत्रग्रामे गतः । तत्र भिक्षायां * प्रभुमावृत्य विटरूपं करोति । हसति गायति अट्टहासं मुञ्चति । अशिष्टानि जल्पति । तत्रापि हन्यते ।।५०७॥ ततः . * श्रीमलयगिरिवृत्ती इयं गाथा दर्शिता नास्ति । ततः गाथाक्रमभेदोऽस्ति ।
आ.नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे
श्रीवीरवक्तव्यता सङ्गमः ।
गाथा५०६-५०७ २८३
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
蒙蒙蒙蒙
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलका- चार्यलघुवृत्तिः
२८४
* मलए पिसायरूवं सिवरूवं हत्थिसीसए कासी । 'ओहसणं पडिमाए मसाण सक्को जवण पुच्छा ।।५०८।।
ततो मलयग्रामे भिक्षागतस्य प्रभो रूपं पिशाचवदुन्मत्तं युवतीनां डिम्भानां चाऽवत्रासकं स सुरोऽकार्षीत् । तत्रापि हन्यते स्म । ततो * हस्तशीर्षग्रामे भिक्षागतस्य प्रभोः स्त्रीणां पुरः 'शिवरूपं' 'कषायितसागारिकं सङ्गमकोऽकार्षीत् । अनेषणां च । तत्राप्यहन्यत । ततः *
स्वामी 'ओहसणं' अपभ्राजनं उड्डाहस्तगीरु: स्मशाने प्रतिमया स्थितः । तत्र च शक्र आगत्य पृच्छति, भगवन् ! यात्रा भे - भवतां यापनीयं * *च भे - भवतां अव्याबाधं प्रासुकविहारं च इति पृष्ट्वा वन्दित्वा गतः ।।५०८।। तत: - * कोसलि कुसीसरूवं संधिच्छेओ इमुत्ति वज्झो य । मोएइ इंदजाली तत्थ महाभूमिलो नाम ।।५०९।। * ततः स्वामी कोसलिग्रामं गतो बहिः प्रतिमया स्थितः । अथ सुरेणाऽचिन्ति । एष ग्रामे न प्रवेक्ष्यति । ततः क्षुल्लकरूपं कृत्वा वृत्तेः सन्धिं * * छिनत्ति उपकरणैर्गृहीतैः ततः स धृतो भणति किं मया, अहं आचार्येण प्रेषितः । क्व स ? बहिरुद्याने । ततस्तैस्तत्र गत्वा स्वामी हत्वा * * बद्ध्वा वध्यो नीयते स्म । तत्र भूमिल इन्द्रजाली । तेन कुण्डग्रामे दृष्टपूर्वः प्रभुोचितः । कथितं च तेषामेष सिद्धार्थराजपुत्रः * * शक्रपूज्यस्ततस्तैः क्षमितः क्षुल्लको मार्गितो न दृष्टः । ततो ज्ञातं देवोऽस्योपसर्ग करोति ।।५०९।।। * मोसलि संधि सुमागह मोएइ रट्ठिओ पिउवयंसो । तोसलि य सत्तरज्जू वापत्ती तोसलीमुक्खो ।।५१०।। *१. ओहसाण' प, छ 'ओहसणे' ल ल ख प । • कषायितसागारिकम् - स्तब्धपुंश्चिह्नम् ।
आ.नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीवीरवक्तव्यता सङ्गमः ।
गाथा५०८-५१०
२८४
******
*****
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
紫紫紫紫紫米
आवश्यक- * ततः स्वामी मोसलिग्रामे गत्वा बहिः प्रतिमया स्थितः । तत्रापि स देवः स्वामीपार्श्वे खात्रोपकरणानि मुक्त्वा क्षुल्लकरूपेण गृहेषु * नियुक्तिः * सन्धिमार्ग शोधयति । ततः स धृत्वा रक्षकैः पृष्टः - किमिति शोधयसि ? स आह - यथा मम धर्माचार्यस्य रात्रौ खात्रं खनत: कण्टका के श्रीतिलका- *न भज्यन्ते । क्व सः ? कथिते गतास्ते तत्र, खात्रोपकरणादि दृष्ट्वा गृहीतः । आनीतः । तत्र सुमागधो नाम राष्ट्रिक: प्रभोः पितृमित्रम्, तेन के
आ.नि. चार्यलघुवृत्तिः मोचितः । ततः तोसलिग्रामं गतः । तत्रापि तथैव गृहीतः । नवरं वृक्षशाखायामवलम्ब्यमानस्य सप्तवारा रज्जुस्युटिता ततोऽधिपात: ।*
सामायिक२८५ कथितम् । तेन अचौरो निर्दोष इति मोचितः । क्षुल्लक: शोधितो न दृष्टः । ज्ञातं देवमाया ।।५१०।। ततः -
नियुक्तिः
निर्गमद्वारे * सिद्धत्थपुरे तेणुत्ति कोसिओ आसवाणिओ मुक्खो । वयगाम हिंडणेसण बीयदिणे बेइ उवसंतो ।।५११।।।
श्रीवीर* ततः स्वामी सिद्धार्थपुरं गतः । तत्रापि तेन तथा कृतं यथा स्तेन इति गृहीतः । तत्र कौशिको नामाऽश्ववणिक् । कुण्डपुरे प्रभुं दृष्टपूर्वी *
वक्तव्यता *तेन मोचितः । ततः स्वामी वज्रग्रामं गतः । तदा च स्वामिनाऽचिन्ति । गताः षण्मासाः । गतः स उपसर्गकृत् । ततस्तत्र भिक्षां प्रविष्टः । * सङ्गमः । * तेनाऽनेषणा कृता । ततः स्वामी अवधिना ज्ञात्वा निवृत्य प्रतिमया स्थितः । ततः सङ्गमो अवधिनाऽवलोक्य, षड्भिरपि गाथा* मासै ऽस्याऽचलञ्चित्तम्, तत्सत्यं शक्रवचः, इति निश्चित्य प्रत्यक्षीभूय स्वामिनः पादयोः पपात । भग्नप्रतिज्ञोऽहं पूर्णप्रतिज्ञाः पूज्या: * ५१०-५११ ५११।। सङ्गमकस्योपसर्गनिवृत्तिवचनमाह -
२८५ *१. प्रभुदृष्टपूर्वी प ल ।
********
KXXXX**
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
२८६
***************
वह हिंडह न करेमि किंचि इच्छा न किंचि वत्तव्वो । तत्थेव वच्छवाली थेरी परमन्त्र वसुहारा ।।५१२ ।। छम्मासे अणुबद्धं देवो कासीय सो उ उवसग्गं । दट्ठूण वयग्गामे वंदिय वीरं पडिनियत्तो ।। ५१३ ।।
प्रभो ! व्रज भिक्षार्थं हिण्डस्व न करोमि किञ्चित् । स्वाम्याह भोः सङ्गमक ! नाऽहं कस्यापि वक्तव्यः । इच्छया यामि वा न वा । ततो द्वितीयदिवसे तथैव गोकुले हिण्डमानो वत्सपालस्थविरया पर्युषितपरमान्नेन प्रतिलाभितः । षड्भ्यो मासेभ्यः पारणम् । वसुधाराि पञ्चदिव्यानि प्रादुर्भूतानि । इतश्च सौधर्मकल्पे देवदेवीवर्गे भगवद्दुः खेनोद्विग्नमानसे सङ्गमको गतः । शक्रेण पराङ्मुखीभूय अभव्यो जिनोपसर्गशतकारी अद्रष्टव्यमुखो निर्विषयः कृतः ।। ५१२ - ५१३ ।। अत्राह
देव चुओ हिडिओ सो मंदरचूलियाइ सिहरंमि । परिवारिओ सुरवहूहिं तस्स य 'अयरोवमं सेसं । । ५१४ ।। उत्तरवैक्रियेण विमानेन देवीभिरेव सह मन्दरचूलिकायां स्थितः । सर्वस्या देवद्धेश्युतः सागरोपमं चाऽस्यायुः शेषमस्ति । * एतत्तस्योपसर्गिणः सान्दृष्टिकं फलम् । उदर्कस्त्वनेकधा नरकादिदुःखानुभवः । । ५१४ ।। ततः -
आलभिया हरि विज्जू जिणस्स भत्तीइ वंदिउं एइ । भयवं पियपुच्छमो जिय उवसग्गत्ति थेवमवसेसं ।।५१५ ।। ६१. 'सागरॉवमं सेसं' प, प ल ख । सान्दृष्टिकम् - प्रत्यक्षम् । * इमे द्वे गाथे प, हस्तादर्शे स्तः । अन्यत्र ( प, प छ ल ल, ख) त्वत्र स्थाने इमा एकैव गाथा ऽस्ति - 'आलभियाए हरि पियपुच्छा जिय उवसग्गत्ति थेवमवसेसं । हरिसह सेयवियाए सावत्थी खंदपडिम सक्को य ।।
************
आ.नि.
सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
श्रीवीर
वक्तव्यता
सङ्गमः ।
गाथा
५१२-५१५
२८६
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
KKKKK
आवश्यक- हरिसह सेयवियाए सावत्थी खंद पडिम सक्कोय । ओयरियं पडिमाए लोगो आउट्टिओ वंदे ।।५१६।। नियुक्तिः
* ततः प्रभुरालभिकानगरीं गतः । तत्र हरिविद्युत्कुमारेन्द्रः समेत्योवाच प्रभो ! प्रियं पृच्छामि । जिता उपसर्गाः, गतं बहु, स्तोकमवशेषम् । श्रीतिलका
आ.नि. *अचिरात्केवलज्ञानमुत्पत्स्यते । इत्युक्त्वा महिमानमाधाय वन्दित्वा गतः । ततः प्रभुः श्वेतव्यां गतः । ततो हरिसहो विद्युत्कुमारेन्द्रः प्रियं *
सामायिकचायेलघुवृत्तिः पृच्छति । ततः प्रभः श्रावस्तिं गतः । बहिः प्रतिमया स्थितः । तत्र लोकः स्कन्दप्रतिमाया महिमानं करोति । तस्या रथयात्रा प्रारब्धाऽस्ति । २८७ * प्रभुं नाऽर्चयति । ततः शक्रो ज्ञात्वा आगत्य तां प्रतिमामनुप्रविश्य चलितः । ततो लोको जहर्ष । देवः स्वयं रथेऽधिरोक्ष्यति । तावत् स्कन्दः *
नियुक्तिः
निर्गमद्वारे *प्रभुं गत्वा ववन्दे । ततोऽस्याप्ययं स्वामी पूज्य इत्यादृतो लोकः प्रभोर्महिमानमकार्षीत् यावत् प्रभुः स्थितः ।।५१५-५१६ ।। ततः -
श्रीवीर* कोसंबी चंदसूरोयरणं वाणारसीइ सक्को उ । रायगिहे ईसाणो महिला जणओ य धरणो य ।।५१७।।
वक्तव्यता * ततः प्रभुः कौशाम्बी गतः । तत्र सूर्याचन्द्राववतीर्य महिमानं कुरुतः । प्रियं च पृच्छतः । वाणारस्यां शक्रः प्रियपृच्छकः । राजगृहे *
सङ्गमः । *ईशानः प्रियपृच्छकः, मिथिलायां जनको राजा पूजां करोति । धरणेन्द्रश्च प्रियपृच्छकोऽभ्येति ।।५१७।। । ततः -
गाथावेसालि भूयनंदो चमरुप्पाओ य सुंसुमारपुरे । भोगपुर सिंदिकंटय माहिंदो खत्तिओ कुणइ ।।५१८।।
५१६-५१७ * ततः प्रभुर्वैशालीनगरी गतः । तत्रैकादशो वर्षारात्रः । भूतानन्दो नागकुमारेन्द्रस्तत्र प्रियपृच्छकः । ततः सुंसुमारपुरं गतः । तत्र *
२८७ *१. सूर्यचन्द्रा' प. प. ल ख ।
***
***
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८८
आवश्यक- * भगवन्निश्रया चमर उत्पादं चक्रे । ततः प्रभुर्भोगपुरं गतः । तत्र माहेन्द्रक्षत्रियः प्रभुं प्रेक्ष्य 'सिंदिकंटयत्ति' सिन्दी खजूरी कण्टकवत्या नियुक्तिः खजूरीशाखया आहन्मीति धावितः ।।५१८।। तत: - श्रीतिलका-* वारण सणंकुमारो नंदीगामे य पिउसहाणंदो । मिंढयगामं गोवय वित्तासणयं च देविंदो ।।५१९।।
आ.नि. चार्यलघुवृत्तिः * अत्रान्तरे सनत्कुमारेन्द्रः प्रियपृच्छक आगतः । स तस्य क्षत्रियस्य 'वारणं' निर्धाटनं करोति । ततो नन्दिग्रामं प्रभुर्गतः । तत्र प्रभोः ॐ
सामायिक
नियुक्तिः * पितृसखाऽऽनन्दः पूजां करोति । ततो मिण्ढकग्रामं गतः । तत्र गोपो वालरज्जुना प्रभुमाघ्नन् देवेन्द्रेण वित्रासितः ।।५१९।। तत: -
निर्गमद्वारे कोसंबीइ सयाणिओ अभिग्गहो पोसबहुलपाडिवए । चउम्मास मियावइ विजय सुगुत्तो य नंदा य ।।५२०।।
श्रीवीरतञ्चावाई चंपा दहिवाहण वसुमई बिइयनामा । धणवह मूलाऽऽलोयण संपुल दाणे य पव्वजा ।।५२१ ।।
वक्तव्यता । चातुर्मासान्ते चाऽभिग्रहीति लोके ज्ञातः । कथानकं चाऽत्र -
गाथाकौशाम्बीत्यस्ति पूर्वप्रकपिशीर्षावलीदला । काञ्चनालयकिञ्जल्का स्मेराब्जमिव या बभौ ।।
५१८-५२१ शतानीको नृपस्तत्र यदनीकभयातुरः । सूरोऽपि सप्रतापोऽपि नाऽर्कोऽप्येकत्र तिष्ठति ।२। राज्ञी मृगावती तस्य सा कथं वर्ण्यते बुधैः । स्वर्भूर्भुवस्त्रयेऽप्यस्मिन् यद्रूपस्यास्ति नोपमा ।३।
२८८ *१. 'चाउम्मासि' ल ।.पूर वप्रकपिशीर्षावलीदला इति सन्धिः । वप्रस्य कपिशीर्षाः, तेषामावली वप्रकपिशीर्षावली, सैव दलानि पत्राणि यस्याः (पूरः) सा वप्रकपिशीर्षावलीदला पूः ।
*********
****
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२८९
·華準準準準準準
मन्त्री सुगुप्तमन्त्रोऽभूत्सुगुप्तो नाम विश्रुतः । तद्भार्या श्राविका नन्दा मृगावत्याः प्रिया सखी ।४। तथ्यवादी यथार्थाख्यस्तत्राऽभूद् धर्मपाठकः । आसीद्धनावहः श्रेष्ठी मूला तस्य च गेहिनी ।५। विहरन्नागमत्तत्र स्वामी वीरजिनेश्वरः । पोषकृष्णप्रतिपदि गृह्णात्यमुमभिग्रहम् ।६। द्रव्यतो राद्धकुल्माषा: सूर्पकोणैकदेशगा: । क्षेत्रतो देहलीमध्यबहिःस्थैकैकपादका ७। कालतो विनिवृत्तेषु सर्वभिक्षाचरेषु च । भावतो भूभुजः पुत्री दैवाद्दासत्वमीयुषी ।८। गाढं निगडबद्धाहिर्मुण्डिताखिलमस्तका । रुदत्यतिक्षुधाक्रान्ता दास्यते चेद् ग्रहीष्यते ।। इत्यभिग्रहवान् स्वामी कौशाम्ब्यां तस्थिवान् पुरि । भिक्षाचर्यामकार्षीच दिवसे दिवसे प्रभुः ।१०।। यतोऽमुष्यामुदीयन्ते द्वाविंशतिः परिषहाः । एवं च मासाश्चत्वारः कोशाम्ब्यां भ्रमतोऽगमन् ।११। नन्दागृहे प्रविष्टोऽथ तया ज्ञात: प्रभुस्ततः । अत्यादरेणोपनिन्ये भिक्षां स्वामी च निर्ययो ।१२। सा चकाराऽधृतिं दास्यस्तामूचुर्देवि ! नित्यशः । देवार्योऽभ्येति गेहेऽत्र भिक्षां गृह्णाति जातु न ।१३। साऽथाज्ञासीद्भगवतोऽभिग्रहः कोऽपि विद्यते । ततः श्याममुखीं दृष्ट्वाऽपृच्छन्मन्त्र्यभ्यधाच सा ।१४। चतुर्मास्याः प्रभुर्नाऽर्वाग् भिक्षां गृह्णात्यभिग्रही । तत्किं ते धीसखत्वेन यदेतदपि वेत्सि न ।१५।
आ.नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीवीरवक्तव्यता चन्दना। गाथा-५२१
************
२८९
*******
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
PATH
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२९०
मन्त्र्यूचे श्व: प्रकर्तास्म्यादत्ते भिक्षा प्रभुर्यथा । मृगावत्याः प्रतीहारी विजया वदतामिति ।१६ । आगात् श्रुत्वा तमुल्लापं स्वस्वामिन्यै न्यवेदयत् । आकर्ण्य साऽपि तां वार्ता महतीमधृतिं दधौ ।१७। उपालब्धस्तयाऽऽयातो राजा राज्येन किं तव । इयश्चिरं भ्राम्यतोऽपि न भिक्षाभिग्रहं प्रभोः ।१८। त्वमज्ञासीन वाऽज्ञायि स्थितोऽप्यत्र प्रभुस्त्वया । राजोचे मा स्म खियेथाः सर्वं भव्यं करिष्यते ।१९। इत्याश्वास्य महादेवीं राजा सचिवमाह्वयत् । अप्राक्षीच प्रभोभिक्षाभिग्रहं सोऽपि नाऽविदत् ।२०। आकार्याऽप्रच्छि भूपेन नामतस्तथ्यवाद्यपि । विवेदाऽभिग्रहं नैव ज्ञेयोऽतिशायिना हि सः ।२१। राजाऽथाऽघोषयत्पुर्यां भिक्षार्थ भ्राम्यतः प्रभोः । सर्वप्रकारैर्दातव्या भिक्षा गृह्णीत कामपि ।२२। राजाऽऽज्ञया च भक्तया च चक्रिरे ते तथा जनाः । नाऽग्रहीत्तैः परं स्वामी प्रकारैरखिलेरपि ।२३। इतश्च नगरी चम्पा नरेन्द्रो दधिवाहन: । तामादातुं शतानीको नौसैन्येन स्म गच्छति ।२४। निशैकया गतश्चम्पामऽवेष्टयदचिन्तिताम् । चम्पापतिः पलायिष्ट तदानीं दधिवाहनः ।२५। यद्ग्रहो घोषितस्तत्र शतानीकमहीभुजा । तदनीकभटाश्चम्पां स्वेच्छया मुमुषुस्ततः ।२६। औष्ट्रिकः कोऽपि जग्राह दधिवाहनवल्लभाम् । वसुमत्या समं पुत्र्या नश्यन्ती धारणी तदा ।२७। कृतकृत्यः शतानीको निजं नगरमाऽऽगमत् । औष्ट्रिकोऽप्याह लोकानां पत्न्येषा मे भविष्यति ।२८।
आ.नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीवीरवक्तव्यता चन्दना। गाथा-५२१
२९०
*******%
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२९१
विक्रेष्ये कन्यकां चैतां राज्ञी श्रुत्वेति दुःखिता । मृता हृदयसङ्घट्टात् स्वशीलभ्रंशशङ्कया ।२९। दध्यिवानौष्ट्रिकोऽथान्तर्युक्तं नोक्तमिदं मया । सुताऽथ रुदती तेन नीता सम्बोध्य चाटुभिः ।३०। चतुःप[ष्प]थेऽथ विक्रेतुं दत्वा मूर्ध्नि तृणं धृताम् । कन्यामऽनन्यसामान्यां दृष्ट्वा श्रेष्ठी धनावहः ।३१। दध्यो राज्ञः सुता कस्याऽपीश्वरस्याऽथवा भवेत् । तन्माऽऽपदां पदमसौ क्वापि हीनकुले गता ।३२। बालेयं स्वजनैर्जातु मिलेदस्मद्गृहे स्थिता । पत्त्यर्थितमथ द्रव्यं दत्वा तामग्रहीद्धनः ।३३। नीत्वा सा स्वगृहं पृष्टा कन्ये ! कासीति नाऽवदत् । सुतेत्यथ प्रपन्ना सा श्रेष्ठिना मूलयाऽपि च ।३४। चिखेल स्वेच्छया श्रेष्ठिगेहे स्ववेश्मनीव सा । सुवाग्विनयशीलाद्यैर्गृहलोको वशीकृतः ।३५। स लोकस्तां ततोऽवादीत्तैर्गुणैश्चन्दनेत्यसौ । ततो द्वितीयमेवैतत्रामाऽभूद् विश्वविश्रुतम् ॥३६ । ग्रीष्मेऽन्यदा मध्यमाते श्रेष्ठी मन्दिरमाऽऽगमत् । कोऽप्यहिक्षालको नाऽऽसीत्तदाऽढोकिष्ट चन्दना ।३७ । श्रेष्ठिना वार्यमाणाऽपि बलादक्षालयत्पदौ । क्षालयन्त्यास्तदा तस्याश्छुटिता केशवल्लरी ।३८ । पतन्ती पाणियष्ट्येव धृत्वा श्रेष्ठी बबन्ध ताम् । सार्द्रायां माऽपतद्भूमो मूलैक्षत गवाक्षगा ॥३९॥
अचिन्तयत्ततो मूला मया कार्यं विनाशितम् । यद्येतामुद्वहेत् श्रेष्ठी तदाऽहं पतिता बहिः ।४०। १. 'मापदापदं' ल, ख ।
आ.नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीवीरवक्तव्यता चन्दना। गाथा-५२१
K*********
२९१
Care
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२९२
****
************
व्याधिर्यावत्सुकुमारस्तावदेतं छिनद्ययहम् । गते श्रेष्ठिन्यथाऽऽहूय नापितं ताममुण्डयत् ।४१ | निगडैर्यन्त्रयित्वांही क्षिप्त्वा क्वापि गृहान्तरे । श्रेष्ठिनोऽवारि कथयन् सर्व: परिजनोऽनया । ४२ । मूला मूलगृहेऽयासीद्धोक्तुं श्रेष्ठी गृहाऽऽगतः । क्व चन्दनेति पप्रच्छ मूलाभीतो न कोऽप्यवक् ॥ ४३ ॥ सोऽज्ञासीद्रममाणा सा भविष्यत्यथवोपरि । पृष्टा निश्यपि नाऽऽख्याता ज्ञातं सुप्ता भविष्यति ॥४४॥ द्वितीयेऽप्यह्निनाऽदर्शि तृतीयेऽप्यनवेक्ष्य ताम् । ऊचे श्रेष्ठी न यो जानन्नाख्याता स हनिष्यते ॥ ४५ ॥ ततः स्थविरया दास्यैकया मज्जीवितेन सा । जीवत्वित्याचचक्षेऽस्य चन्दनाचारकक्रियाम् ॥४६ । दृषदा तालकं भङ्क्त्वा तद् द्वारमुदघाटयत् । क्षुत्तृषार्त्ता निरीक्ष्यैतामाश्वास्याऽथ धनावहः । ४७ । पश्यन् भोज्यं कृते तस्या नाऽपश्यत् किञ्चनापि सः । कुल्माषान् वीक्ष्य दत्वाऽस्यै सूर्पकोणे निधाय तान् ।४८ । निगडानां भञ्जनायाऽगात्कर्मारगृहे स्वयम् । तदा सा कुलमस्मार्षीद्दुःखपूरेण पूरिता । ४९ ।
क्क मे राजकुलं तादृक् दुर्दशा क्वेयमीदृशी । किं मया प्राक् कृतं कर्म विपाकोऽयं यतोऽभवत् ॥५०॥ स्वौकसि द्व्यासनस्यापि तपसः पारणादिने । साधर्मिकाणां वात्सल्यं कृत्वा पारणकं व्यधाम् ॥५१॥ कस्याप्यदत्वा किमपि षष्ठपारणके कथम् । अनामीत्यतिथेर्मार्गं पश्यन्त्यास्तेऽत्ति सा न तु ॥५२॥
********
आ. नि. सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
श्रीवीर
वक्तव्यता
चन्दना ।
गाथा - ५२१
२९२
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
EX******
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः *
२९३
半準準準準準準準準華華華華謙謙謙謙謙
मध्येऽहिमेकं देहल्या बहिः कृत्वा द्वितीयकम् । द्वारशाखाविलग्नाऽऽस्ते रुदती मन्दमुन्मनाः ॥५३। तदाऽऽगाद्भगवान्वीरो भिक्षार्थं तमवेक्ष्य सा । अहो पात्रं मया प्राप्तं किञ्चित्पुण्यं ममाऽस्त्यपि ॥५४। नोचितं वः प्रभो ! देयं परं कृत्वा कृपां मयि । कल्पते चेदाऽऽददीध्वं ज्ञात्वाऽथाऽवधिना प्रभुः ।५५ । पूर्णोऽद्याभिग्रह इति पाणिपात्रमधारयत् । कुल्माषांस्तान्ददौ सर्वान् धन्यंमन्याऽतिभक्तितः ।५६। सार्द्धा द्वादशकोट्यस्त्वपतन् स्वर्णस्य तद्गृहे । चेलोत्क्षेपः पुष्पगन्धवृष्टयो दुन्दुभिध्वनिः ।५७। केशपाशस्तथैवाभूद्गिगडानि च पादयोः । स्वर्णनूपुरतां भेजुर्वपुःकान्तिनवाऽभवत् ।५८। तत्क्षणाअन्दना चक्रे सुरैः सर्वाङ्गभूषिता । आययौ देवराट् शक्रः प्रमोदभरनिर्भरः ५९। दुन्दुभिध्वनिमाकर्ण्य ज्ञात्वा पारणकं प्रभोः । शतानीकः सपत्नीकोऽप्यागमद्धनवेश्मनि ।६०। धाट्याऽऽनीतः सम्पुलोऽभूदृधिवाहनकञ्चकी । सोऽप्यागात्तत्र तां वीक्ष्य तदंयोः प्रणिपत्य च ।६१। मुक्तकण्ठं रुदन् सोऽथ कैषेत्यप्रच्छि भूभुजा । सोऽवक् चम्पेशपुत्रीयं वसुमत्यभिधानतः ।६२। तादृश्यपि कथं प्रेष्यभावं प्राप्तेति रोदिमि । मृगावती तदाऽऽकाऽवोचन्मेऽसौ स्वसुः सुता ।६३। अमात्योऽपि सपत्नीकस्तत्रैत्याऽवन्दत प्रभुम् । पञ्चाहन्यूनषण्मास्याः कृत्वा पारणकं प्रभुः ।६४।
非業藥華藥藥華藥
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीवीरवक्तव्यता चन्दना। गाथा-५२१ २९३
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९४
आवश्यक- निर्ययौ कनकं गृह्णन् भूपः शक्रेण वारितः । यस्मै दास्यत्यसौ स्वर्णमेतत्तस्य भविष्यति ।६५। नियुक्तिः
सा पृष्टा मत्पितुः स्वर्ण ततः श्रेष्ठी तदाऽऽददे । शक्रेणाऽभाणि राजाऽथ सङ्गोप्या चन्दना त्वया ।६६ । श्रीतिलका- आस्वामिज्ञानमेषा यत् शिष्याद्या भाविनी प्रभोः । चन्दनाऽस्थागृहे राज्ञः शक्राद्याः स्वालयं ययुः ।६७। चार्यलघुवृत्तिः लोकनिन्द्याऽभवन्मूला स्तुता चन्दनया पुन: । दुर्दशैवं न चेन्मे स्यात् कथं स्यात्पारणा प्रभोः ।६८।
धन्याहं कृतकृत्याऽहं पारणाकारणात्प्रभोः । बभूव दुर्दशापीयं मम सर्वोत्तमा दशा ।६९। ।।५२०-५२१ ।। तत्तो सुमंगल सणंकुमार सुच्छित्त एइ माहिंदो । पालग वाइलवणिए अमंगलं अप्पणो असिणा ।।५२२।।
ततः प्रभुः सुमङ्गलग्रामं गतः । तत्र सनत्कुमारेन्द्रः प्रियपृच्छकः । ततः सुक्षेत्रं गतः । तत्रैति माहेन्द्रेन्द्रः प्रियपृच्छकः । ततः स्वामी * * पालकग्रामं गतः । तत्र वायलो नाम वणिक् दिग्यात्रायां प्रस्थितः । प्रभुं प्रेक्ष्य अमङ्गलमिति कृत्वा असिमाऽऽकृष्य प्रधावितः । तदा च * * सिद्धार्थेन तदीयमेव खड्गं तत्करादाऽऽच्छिद्य गृहीत्वा स्वहस्तेन तस्य शीर्षं छिन्नम् ।।५२२।। । ततः - * चंपा वासावासं जक्खिदो साइदत्तपुच्छा य । वागरणदुहपएसण पञ्चक्खाणे य दुविहे य ।।५२३।। * ततः स्वामी चम्पायां गतः । तत्र स्वातिदत्तब्राह्मणस्य अग्निहोत्रशालायां द्वादशं वर्षारानं चक्रे । तत्र पूर्णभद्रमाणिभद्रौ यक्षेन्द्रौ प्रभु * १. 'मूलाऽचिन्ति चन्दनया....' प ।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीवीरवक्तव्यता चन्दना।
गाथा५२२-५२३
*
Kx
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
२९५
撥撥槪:
************
पर्युपासाते देवपूज्योऽयं किमपि जानातीति स्वातिदत्तः पृच्छति । किं स्वरूप आत्मा ? किं प्रदेशनं प्रत्याख्यानं वा । 'व्याकरणं' स्वामिना चिद्रूप आत्मेत्यादि कथनम् । 'प्रदेशनं' उपदेशः । स द्विधा - धर्मोपदेशो अधर्मोपदेशश्च । प्रत्याख्यानमपि द्विविधं मूलगुणप्रत्याख्यानं उत्तरगुणप्रत्याख्यानं च । एतैः पदैस्तेन धर्मोऽधिगतः ।। ५२३ ।। ततः -
भियगामे नाणस्स उप्पया वागरेइ देविंदो । मिंढियगामे चमरो वंदण पियपुच्छणं कुणइ ।। ५२४ ।।
ततः स्वामी जृम्भिकाग्रामं गतः । देवेन्द्रस्तत्राऽऽगत्य वन्दित्वा नाट्यविधिमुपदर्श्य एतावद्भिर्दिनैर्वः केवलज्ञानमुत्पत्स्यते इति व्याकरोति । ततः प्रभुर्मेण्ढिकग्रामं गतः । तत्र चमरेन्द्रो वन्दनं प्रियपृच्छनं च करोति ।।५२४ । । ततः - छम्माणि गोप कडसलपवेसणं मज्झिमाइ पावाए । खरओ विज्जो सिद्धत्थ वाणिओ नीहरावेइ ।।५२५ ।।
ततो भगवान् छम्माणिग्रामं गतः । बहिः प्रतिमया स्थितः । तत्र स्वामिसमीपे गोपो बलीवर्दी विमुच्य मध्येग्रामं गतः । बलीवर्दी च चरितुमटवीं गतौ । गोपश्च गोदोहादिकं कृत्वा आयातः । पप्रच्छ देवार्य ! क्व गतौ मे बलीवर्दी ? प्रभुर्मोनेनाऽस्थात् । ततः प्राग्भववैरात् कुपितो गोपः । अये ! मदुक्तं न शृणोषीति जल्पन् काशशलाकिके स्वामिनः कर्णयोः प्रवेशयामास यथा द्वे अपि अन्तर्मिलिते । ततः स्वामी मध्यमापापान्तर्गतस्तत्र सिद्धार्थो नाम वणिक् । तस्य गृहे प्रभुभिक्षार्थं प्रविष्टः । प्रतिलाभितः । सिद्धार्थो वन्दते स्म, तदा च तन्मित्रं
आ. नि.
सामायिक
निर्युक्तिः
श्रीवीर
वक्तव्यता
गोपोपसर्गः ।
गाथा-५२४
५२५
२९५
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- *खरकस्तत्र पूर्वागतः, प्रभुं दृष्ट्वा स्माह भगवान् सशल्य इति । सिद्धार्थेनोक्तं निःशल्यः क्रियताम्, एवं कृते महीयान् धर्मानुबन्धः । तयोरेवं * नियुक्तिः *वदतोः प्रभुः पारणकं कृत्वा बहिरुद्याने प्रतिमया स्थितः । पश्चात्सिद्धार्थखरको भेषजादिकं सहायांश्चादाय प्रभुपार्श्व गतौ । ततः प्रभुं *
आ. नि. श्रीतिलका- * तैलैरभ्यज्य मर्दयित्वा बहुभिर्मानुषैराक्रम्य धृत्वा सन्दशकाभ्यां महाप्राणेन कर्णगते शलाके समाकृष्टे । आकृष्यमाणयोश्च शलाकयोः *
सामायिकचार्यलघुवृत्तिः * स्वामिना महत्याराटिर्मुक्ता । तान्मनुष्यानुत्पाट्योत्थितस्तत्र महाभैरवं वनं जातम् । तदैव संरोहण्यौषध्या प्रभुः प्रगुणीकृतः । ततो वन्दित्वा *
नियुक्तिः २९६ क्षमयित्वा तौ गतौ । पश्चात्स गोपः सप्तमी गतः । खरकसिद्धार्थों महावेदनाजनकावपि दिवं गतौ ।।५२५ ।। ततः -
निर्गमद्वारे * जिंभिय बहि उज्जुवालिय तीरे वियवत्त सामसालअहे । छटेणुक्कुडुयस्स उप्पन्नं केवलं नाणं ।।५२६।।
श्रीवीर* ततः स्वामी जृम्भकग्रामं गतः । तस्य बहिरृजुपालिकानदीकूले अव्यक्तचैत्यासन्ने श्यामाकगृहपतेः क्षेत्रे शालतरोरधः षष्ठेन भक्तेन * गोपोपसर्गः । * वैशाखशुद्धदशम्यां उत्तरफाल्गुनीनक्षत्रे दिनपाश्चात्यप्रहरे उत्कुटिकासनस्थस्य प्रभोः केवलज्ञानमुत्पन्नम् । उपसर्गाः समाप्ताः ।।५२६ ।। * गाथातपसा केवलज्ञानमुत्पन्नमिति यद्यथा स्वामिना तपश्चक्रे तत्तथाह -
५२६-५२७ * जो उ तवो अणुचिनो वीरवरेणं महाणुभावेणं । छउमत्थकालियाए अहकम्मं कित्तइस्सामि ।।५२७।।
२९६ १. 'प्राणेन' छ प । २. 'कर्णगतेन' ल, छ प ।
「崇義紧紧紧紧紧紧紧紧紧
**********
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९७
आवश्यक- * यच्च तपोऽनुचीर्णं वीरवरेण महानुभावेन छद्मस्थकालिक्यामवस्थायां यत्तदोर्नित्याभिसम्बन्धात्, तद्यथाक्रमं कीर्तयिष्यामि ।।५२७।।* नियुक्तिः तच्चेदं - श्रीतिलका
। नव किर चाउम्मासे छक्किर दोमासिए उवासीय । बारस य मासियाई बावत्तरि अद्धमासाई ।।५२८ ।। चार्यलघुवृत्तिः
'उवासीय' उपोषितवान् ।।५२८॥
एग किर छम्मासं दो किर तेमासिए उवासीय । अड्डाइज्जा य दुवे दो चेव दिवड्डमासाइं ।।५२९ ।। सार्धद्विमासिके द्वे सार्धमासिके च द्वे उपोषितवानिति योगः ।।५२९।। भदं च महाभदं पडिमं तत्तो य सवओभदं । दो चत्तारि दसेव य दिवसे ठासीय अणुबद्धं ।।५३०।।
द्वौ दिनौ भद्राप्रतिमा, चत्वारि दिनानि महाभद्रा, दशदिनानि सर्वतोभद्रा स्थितवान्, 'अनुबद्धं' सम्बद्धं अपारितेनैव षोडशोपवासाः * *कृताः ।।५३०॥
गोयरमभिग्गहजुयं खमणं छम्मासियं च कासी य । पंचदिवसेहिं ऊणं अव्वहिओ वच्छनयरीए ।।५३१।।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे
श्रीवीरतपोद्वारम्। गाथा-५२८
५३१
२९७
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
*
*
*
*
*
*
आवश्यक- गोचरेऽभिग्रहो गोचराभिग्रहस्तेन युक्तं क्षपणं षण्मासिकमकार्षीच्च पञ्चभिर्दिवसैरूनम्, अव्यथितो 'वत्सनगाँ' कौशाम्ब्याम् ।।५३१।। नियुक्तिः
दस दो य किर महप्पा ठाइ मुणी एगराइयं पडिमं । अट्ठमभत्तेण जई इक्विक्वं चरमराईयं ।।५३२।। श्रीतिलका
आ. नि. दश द्वे च द्वादश । किल । महात्मा स्थितवान् मुनिरेकरात्रिकी: प्रतिमाः । अष्टमभक्तेन त्रिभिस्त्रिभिरुपवासैः । यतियतनावान् । एकैकां * सामायिकचार्यलघुवृत्तिः २९८ *चरमरात्रिी तृतीयरात्रिकायोत्सर्गनिःपाष्पन्नाम् ।।५३२।।
नियुक्तिः दो चेव य छट्ठसए अउणत्तीसे उवासिओ भगवं । न कयावि निश्चभत्तं चउत्थभत्तं च से आसि ।।५३३।।
निर्गमद्वारे
श्रीवीरस्पष्टा ।।५३३॥
तपोद्वारम्। बारस वासे अहिए छटुं भत्तं जहन्नयं आसि । सव्वं च तवोकम्मं अपाणयं आसि वीरस्स ।।५३४।।
* गाथा-५३२तपःकर्म अपानकं - तपोदिनेषु पानीयं न पीतमित्यर्थः ।।५३४।। पारणकदिनप्रमाणमाह - तिनि सए दिवसाणं अउणावने य पारणाकालो । उक्कुडुयनिसिज्जाणं ठियपडिमाणं सए बहुए ।।५३५।।
२९८ पूर्वार्द्ध स्पष्टम् । 'उत्कुटुकानिषद्यानां' स्थितप्रतिमानां नित्यकायोत्सर्गाणां शतानि बहूनीत्यर्थः ।।५३५ ।।
२२
K*************
******
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- पव्वजाए पढम दिवसं इत्थं तु पक्खिवित्ता णं । संकलियंमि उ संते जं लद्धं तं निसामेह ।।५३६।। नियुक्तिः
स्पष्टा । नवरं 'इत्थं तु' अत्रैवोक्तलक्षणे दिवसगणे ॥५३६।। श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
बारस चेव य वासा मासा छञ्चेव अद्धमासो य । वीरवरस्स भगवओ एसो छउमत्थपरियाओ ।।५३७।। २९९ स्पष्टा ।।५३७॥
एवं तवोगुणरओ अणुपुत्वेणं मुणी विहरमाणो । घोरं परिसहचमुं अहियासित्ता महावीरो ।।५३८।। तपश्च गुणाश्च मूलोत्तररूपास्तेषु रतः । 'अहियासित्ता' अधिसह्य ।।५३८।। उप्पन्नंमि अणंते नटुंमि य छाउमथिए नाणे । राईए संपत्तो महसेणवणंमि उजाणे ।।५३९।।
ज्ञानोत्पत्तिस्थाने तत्क्षणागताखिलदेवकोटिभिः कृते समवसरणे उपविश्य जाननपि प्रतिबोध्याभावं कल्प इति देशनामात्रं * * कृत्वाऽनेकाभिर्देवकोटीभिः परिवृतो निश्यपि महोड्योते स्वर्णाब्जेषु क्रमौ दधद्वादशयोजनान्तरायां मध्यमानगर्यां मिहिषेणवनं स्वामी * * सम्प्राप्तः ।।५३९।।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीवीरतपोद्वारम् ।
गाथा५३६-५३९
२९९
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३००
अमरनररायमहिओ पत्तो धम्मवरचक्कवट्टित्तं । बीयंमि समोसरणे पावाए मज्झिमाए उ ।।५४०।। द्वितीये समोवसरणे ज्ञानोत्पत्तिस्थाने कृतसमवसरणापेक्षया ।।५४०।। तत्र किमभूदित्याह - तत्थ किर सोमिलजोत्ति माहणो तस्स दिक्खकालंमि । पउरा जणजाणवया समागया जनवाडंमि ।।५४१।। 'दिक्खकालंमि' यज्ञार्थं दीक्षाग्रहणसमये, पौरा नागराजनाः सामान्यप्रजारूपाः जानपदा देशवासिनः ।।५४१।। अत्रान्तरे - एग्गंते य विवित्ते उत्तरपासंमि जन्नवाडस्स । तो देवदाणविंदा करिंति महिमं जिणिंदस्स ।।५४२।। स्पष्टा ।।५४२।। अमुमर्थं भाष्यकृतिशेषेणाह - भा. भवणवइवाणमंतरजोइसवासी विमाणवासी य । सव्वड्डिय सपरिसा कासी नाणुप्पयामहिमं ।।११५ ।। स्पष्टा । समवसरणस्वरूपं विस्तरेण वक्तुं द्वारगाथामाह -
********
紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧器紧紧紧紧
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे
श्रीवीर* केवलमहिमा।
गाथा५४०-५४२ भा. गाथा
****************
११५
३००
श्रीमलयगिरिवृत्तौ इयं गाथा यद्यपि भाष्यकृन्मुखेन दर्शिता तथापि नियुक्तित्वेन क्रमिताऽस्ति (गाथाक्रमाङ्कः ५४२) । पूर्व गाथाक्रमाङ्क-५०६ उवहयमइवित्राणो .....' दर्शिता नास्ति, तस्मात् गाथा-५०७ अत्र, तत्र तु ५०६ आसीत् । इतः अत्रत्यो गाथाक्रमस्तत्रत्येन गाथाक्रमेण मिलितोऽस्ति ।
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
*********
आवश्यक- समवसरणे केवईये रूव 'पुच्छा वागरण'
निर्युक्तिः श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
३०१
" सोयपरिणामा । दाणं च देवमल्ले मल्लाऽऽणयणे उवरि तित्थं । । ५४३ ।। * [दारगाहा] समवसरणविधिर्वाच्यः । ‘केवईया' कियन्तः स्वामिव्याख्यायां सामायिकादि प्रतिपद्यन्ते । कियतो वा भूभागाददृष्टपूर्वे समवसरणे साधुना आगन्तव्यम् । 'वत्ति' प्रभो रूपं वर्णनीयम् । रूपपृच्छा उत्तरं च वाच्यम् । अथवा कियन्तो युगपत्संशयं पृच्छन्ति । कियतां वा युगपत्तदुत्तरं व्याकरोति । श्रोतृपरिणामो वाच्यः । 'दानं' जिनागमनिवेदकानां कियद्दानं चक्रयादयो ददति । 'देवमाल्यं' 'बलिं व्याख्याने उत्थिते कः करिष्यति । माल्यानयने च को विधिरिति । 'उवरि तित्यंति' पौरुष्या उपरि 'तीर्थं' गणधरो व्याख्यां करोति ।।५४३ ।।
आ. नि.
सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
श्रीवीर
'आद्यद्वारमाह -
वक्तव्यता * समवसरणम् ।
जत्थ अपुव्वोसरणं जत्थ य देवो महिडिओ एइ । वाउदयपुप्फवद्दलपागारतियं च अभिओगा । । ५४४ ।।
५४४
यत्र क्षेत्रे अपूर्वं असञ्जातपूर्वं समवसरणं भवति, यत्र चाऽनेकधा सञ्जातेऽपि समवसरणे महद्धिको देवोऽभ्येति तत्र वातं गाथा - ५४३रेण्वाद्यपनयनाय, उदकवार्दलं भाविरेणुसन्तापोपशान्तये पुष्पवार्दलं क्षितिविभूषायै, प्राकारत्रितयं आभियोगिकदेवाः कुर्वन्ति ।। ५४४ ।। । विशेषमाह -
३०१
******
१. 'बलिर्व्याख्याने' ...ल, ।
*****
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
३०२
****
***********
मणिकणगरयणचित्तं भूमीभागं समंतओ सुरभिं । आजोयणंतरेणं करिंति देवा विचित्तं तु । । ५४५ ।। 'सुरभिं' सुगन्धिगन्धयुक्तम् । आयोजनान्तरतः योजनपरिमाणम् । 'विचित्तं तु' चित्तापहारि । । ५४५ ।। तथा - बिटट्ठाई सुरभिं जलथलयं दिव्वकुसुमनीहारिं । पइति समंतेणं दसद्धवनं कुसुमवासं ।।५४६ ।। वृन्तस्थायिनं सुरभिं सुगन्धं जलस्थलजं 'दिव्य' देवलोके भवत्कुसुमवत् 'निर्निःशेषेण सर्वात्मना हारिं मनोज्ञम्, शेषं स्पष्टम् ।।५४६ ।। मणि-कण - रयणचित्ते चउद्दिसिं तोरणे विउव्विंति । सच्छत्तसालभंजियमगरद्धयचिंधसंठाणे ।।५४७ ।। सच्छत्रशालभञ्जिकानां मकरमुखानां ध्वजचिह्नानां स्वस्तिकादीनां संस्थानं रचना येषु तानि सच्छत्रशालभञ्जिकामकरध्वजचिह्नसंस्थानानि । ५४७ ।।
तिनिय पायारवरे रयणविचित्ते तहिं सुरगणिंदा । मणिकंचणकविसीसयविभूसिए ते विउव्वंति । । ५४८ ।। सामान्येनोक्तम् ।।५४८ । । विशेषमाह -
अब्भंतर मज्झ बहिं विमाणजोइभुवणाहिवकयाओ । पागारा तिन्नि भवे रयणे कणगे य रयए य ।। ५४९।। । १. 'निर्विशेषेण' ल । २. भवणाहि... प ।
आ. नि. सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
श्रीवीर
वक्तव्यता
* समवसरणम् ।
गाथा ५४५
५४९
३०२
*****
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
[職業紧紧紧紧
आवश्यक- आभ्यन्तरः प्रभुपार्श्ववर्ती प्राकारो वैमानिककृतो रत्नमयः । मध्ये द्वितीयो ज्योतिषिककृतः कनकमयः । बहिस्तृतीयो 'भवनाधिपकृतो नियुक्तिः रजतमयः ।।५४९।। तथा -
आ. नि. श्रीतिलका- मणिरयणहेमयाऽविय कविसीसा सव्वरयणिया दारा । सव्वरयणामय चिय पडागधयतोरणविचित्ता ।।५५०।।
सामायिकचार्यलघुवृत्तिः * अन्तःप्राकारे मणिमयानि कपिशीर्षाणि वैमानिकाः, द्वितीयप्राकारे रत्नमयानि ज्योतिषिकाः, तृतीयप्राकारे हेममयानि कपिशीर्षाणि *
नियुक्तिः ३०३ 'भवनपतयः कुर्वन्ति । तथा सर्वरत्नमयानि द्वाराणि स्वस्वकृतप्राकारेषु त एव कुर्वन्ति । तेषु च द्वारेषु सर्वरत्नमया एव *
निर्गमद्वारे * अनेकवर्णरत्नमयास्तोरणाः कृताः तैरेव देवैः । किं विशिष्टाः ? पताकाध्वजाः-पताकाचिह्नाः । अनेकवर्णरत्नमयत्वादेव विचित्राः ।।५५० ।। श्रीवीरतत्तो य समंतेणं कालाऽगुरुकुंदुरुक्कुमीसेणं । गंधेण मणहरेणं धूवघडीओ विउव्वंति ।।५५१।।
वक्तव्यता कुन्दुरुक्को गन्धद्रव्यविशेषः ।।५५१।। तथा --
* समवसरणम्।
गाथा-५५०उक्किट्ठिसीहनायं कलयलसद्देण सव्वओ सव्वं । तित्थयरपायमूले करिंति देवा निवयमाणा ।।५५२।।
५५२ उत्कृष्टिहर्षोत्थो ध्वनिविशेषः । तथा 'निवयमाणा' निपतन्तोऽवतरन्तः ।।५५२।।
३०३ * १. भुवना... ल, । २. 'भुवनपतयः' प. प. ल ल ख । ३. 'उकिट्ठ' ल, ल ख ।
準準準準準準準準準準準準業
KKRK
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३०४
****************************
चेइदुमपेढछंदय आसणछत्तं च चामराओ य । जं चऽन्नं करणिज्जं करंति तं वाणमंतरिया ।। ५५३ ।।
चैत्यद्रुमोऽशोकवृक्षः । तस्याधः पीठं स्थटकं तस्योपरि देवछन्दकं रत्नमयं तन्मध्ये सिंहासनं तदुपरि छत्रत्रयं चामरे च यक्षहस्तगते । चशब्दाद्धर्मचक्रं च ।।५५३ ।। समवसरणकरणे सर्वत्राऽयं विधिरित्याह -
साहारणओसरणे एवं जत्थिड्डिमं तु ओसरइ । इक्कु चिय तं सव्वं करेइ भयणा उ इयरेसिं । । ५५४ ।।
साधारणसमवसरणे एवं यथोक्तो विधिक्रमः । यत्र ऋद्धिमान् इन्द्रसामानिकादिः पुनः समवसरति समवसरणं करोति, तत्रैक एव तत्प्राकारादि सर्वं विधत्ते । 'भयणा उ इयरेसिं' तु यदेन्द्रा नागच्छन्ति, तदा इतरेषां भवनवास्यादीनां भेजना समवसरणं कुर्वन्ति वा न वा ।। ५५४ ।। तत्र किं स्यादित्याह -
सूरोदय पच्छिमाए उग्गाहंतीइ पुव्वओ एइ । दोहिं पउमेहिं पाया मग्गेण य हुंति सत्तने ।। ५५५ ॥
सूचकत्वात् सूत्रस्य तत्र देवनिर्मिते समवसरणे सूर्योदये प्रथमपौरुष्यां अपराह्ने पश्चिमायां 'उग्गाहंतीइ' अवगाहमानायां आगच्छन्त्यां पूर्वतः पूर्वद्वारेण एति प्रविशति । कथमेति ? द्वयोर्देवकृतयोः सुवर्णपद्मयोरुपरि पादौ न्यसन्, 'मार्गतश्च' पृष्ठतो भवन्ति सप्त चान्ये पद्माः सञ्चरन्तश्च । प्रभोर्यद् यत्पश्चिमं पद्मं तत् तत् पुरतो भवतीत्यर्थः । । ५५५ ।।
*******
आ. नि. सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
श्रीवीर
वक्तव्यता समवसरणम् ।
गाथा - ५५३
५५५
३०४
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
準準準準業準準準準準準畢業
३०५
**
आवश्यक- * आयाहिण पुव्वमुहो तिदिसिं पडिरूवगा उ देवकया । जिट्ठगणी अन्नो वा दाहिणपुव्वे अदूरंमि ।।५५६।। नियुक्तिः * 'आयाहिणत्ति' चैत्यद्रुमप्रदक्षिणां दत्वा पूर्वाभिमुखः प्रभुः स्वयमुपविशति । तिसृषु दिक्षु प्रभुप्रतिरूपकाणि देवकृतानि उपविशन्ति ।
आ. नि. श्रीतिलका* ज्येष्ठो गणी गणधरो ऽन्यो वा दक्षिणपूर्वे आग्नेयकोणे 'अदूरे' आसन्न उपविशति । प्रभुं प्रणम्याऽन्येऽपि तं परितो निषीदन्ति ।।५५६।।
सामायिकचार्यलघुवृत्तिः * प्रतिरूपकाणि कीर्देशि स्युरित्याह -
नियुक्तिः जे ते देवेहिं कया तिदिसिं पडिरूवगा जिणवरस्स । तेसिंपि तप्पभावा तयाणुरूवं हवइ रुवं ।।५५७।।
निर्गमद्वारे स्पष्टा ।।५५७।। तथा -
श्रीवीरतित्थाइसेससंजय देवी वेमाणियाण समणीओ । भवणवइवाणमंतरजोइसियाणं च देवीओ ।।५५८।।
वक्तव्यता 'तीर्थे' गणभृत्यासीने सति, अतिशयिनः संयताः । देव्यो वैमानिकानाम्, श्रमण्यः । शेषं स्पष्टम् ।।५५८।। विशेषमाह - * समवसरणम्। केवलिणो तिउण जिणं तित्थपणामं च मग्गओ तस्स । मणमाईवि नमंता वयंति सट्ठाणसट्ठाणे ।।५५९।।।
गाथा-५५६
५५९ केवलिनः 'तिउण जिणं' त्रि: प्रदक्षिणीकृत्य जिनं तीर्थप्रणामं च कृत्वा नमस्तीर्थायेत्युक्त्वा तस्य गणभृतो 'मार्गत:' पृष्ठतो निषीदन्ति । * * मनःपर्यायज्ञान्यादयोपि प्रभुं नत्वा गणभृतं केवलिनश्च नमन्तो व्रजन्ति । गत्वा स्वस्वस्थाने निषीदन्ति ।।५५९।। तथा -
३०५ १. 'गणभृतां' प । 'गणभृत' ल, ख ।
紫紧紧紧紧
藥華藥華藥華藥華華華華業
举譯謙謙謙華擎
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
*********
आवश्यक- भवणवई जोइसिया बोधव्वा वाणमंतरसुरा य । वेमाणिया य मणुया पयाहिणं जं च निस्साए । ५६० ।। निर्युक्तिः 'पयाहिणंति' प्रभुं प्रदक्षिणीकृत्य यथास्थानं निषीदन्ति । 'जं च निस्साए' यश्च यन्निश्रयाऽऽगतोऽस्ति स तत्पार्श्वे तिष्ठतीति ।।५६० ।। । * श्रीतिलकाभाष्यकृत्सर्वेषां व्यक्तमधुना प्रवेशक्रममाह -
चार्यलघुवृत्तिः ३०६
भा. संजय वेमाणित्थी संजइ पुव्वेण पविसिउं वीरं । काउं पयाहिणं पुव्वदक्खिणे ठंति दिसिभाए । ।।११६।।
**********
स्पष्टा । तथा -
भा. जोइसिय भवणवंतरदेवीओ दक्खिणेण पविसित्ता । चिट्ठति दक्खिणावरदिसिंमि तिगुणं जिणं काउं । । ।११७ । । दक्षिणाऽपरदिशि नैर्ऋति[ती] कोणे ।
भा. अवरेण भवणवासी जोइसवंतरसुरा य अइगंतुं । अवरुत्तरदिसिभाए ठंति जिणं तो नमंसित्ता । । ।११८ ।। ‘अपरेण' पश्चिमद्वारेण, ‘अभिगन्तुं' प्रविश्याऽपरोत्तरदिग्भागे वायव्यको ।
भा. समहिंदा कप्पसुरा राया नरनारीउ उदीर्णणं । पविसित्तुं पुव्वुत्तरदिसीइ चिट्ठति पंजलिया । । ।११९ ।। नैऋतप, प, प ल ख छ ।
आ. नि. सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
श्रीवीर
वक्तव्यता
समवसरणम् ।
गाथा - ५६०
भा. गाथा ११६-११९
३०६
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- समहेन्द्राः कल्पसुराः राजानो नरा नार्यश्च औदीच्येन द्वारेण प्रविश्य पूर्वोत्तरदिशि ईशानकोणे तिष्ठन्ति प्राञ्जलयः । उक्तार्थसङ्ग्रहमाह - नियुक्तिः * इक्कीक्कीइ दिसाए तिगं तिगं होइ सन्निविटुं तु । आइचरिमे विमिस्सा थीपुरिसा सेस पत्तेयं ।।५६१।।
आ. नि. श्रीतिलका
* 'आद्ये' आग्नेये 'चरम' ईशाने विमिश्राः, स्त्रियः पुरुषाश्च । शेषदिग्द्वये प्रत्येकं एकस्यां देवाः, एकस्यां देव्यः ।।५६१।। तेषां च का सामायिकचार्यलघुवृत्तिः *स्थितिरित्याह -
नियुक्तिः ३०७ * इंतं महिड्डियं पणिवयंति ठियमवि वयंति पणमंता । नवि जंतणा न विकहा न परुप्परमच्छरो न यं ।।५६२।।*
निर्गमद्वारे पूर्वस्थिता अल्पर्द्धयः, आगच्छन्तं महद्धिकं प्रणिपतन्ति - आसीना अपि तत्सन्मुखं शीर्षमीषन्नमयन्ति, स्थितमपि पूर्वोपविष्टमपि महर्टिकम्, व्रजन्ति *
श्रीवीर
वक्तव्यता *अन्तःप्रविशन्ति, प्रणमन्तः । विरोधिनामपि, नापि यन्त्रणा 'यंत्रिण सङ्कोचे' न नैवाऽऽशङ्कया सङ्कचनं न विकथा न विरूपभाषणम् । न*
समवसरणम्। * परस्परमत्सरोऽसहनत्वं न भयम् ।।५६२।। एते च मनुष्याद्याः प्रथमप्राकारान्तरे एव यत आह -
गाथाबीयंमि हुंति तिरिया तइय पागारअंतरे जाणा । पागारजढे तिरियाऽवि हुंति पत्तेय मीसा वा ।।५६३।।
५६१-५६३ द्वितीयप्राकारान्तरे तिर्यञ्चः । तृतीयप्राकारान्तरे यानानि, 'प्रा रत्यक्ते' प्राकारबहिर्भागे, तिर्यञ्चोऽपि अपिशब्दान्मनुष्या देवाश्च । प्रत्येकं मिश्रा *
३०७ *१. 'इक्किकोइ' - ल, । .नमयन्ति इति ४-२-३२ ल-दल-ह्यल..] सूत्रेण विकल्पेन हूस्वत्वम् । * हेमधातुपाठे तु ' यत्रुण सङ्कोचे' (१६८३) धातुः ।
KA
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
३०८
******
वा प्रवेशाभिमुखाः निर्गच्छन्तो वा ऊर्ध्वस्था वा समवसरणद्धिं पश्यन्तः । द्वारम् ।।५६३ ।। द्वितीयद्वारमाह
सव्वं च देसविरइं सम्मं घिच्छइ व होइ कहणा उ । इहरा अमूढलक्खो न कहेइ भविस्सइ न तं च ।। ५६४ ।। सर्वविरतिं देशविरतिं वा सम्यक्त्वं वा ग्रहीष्यति, भवति 'कथना' व्याख्या । इतरथाऽन्यथा एकतरसामायिकग्राहकाऽभावे न कथयति । अमूढलक्षः प्रभुः । यथा योधो लक्षान्न मुह्यति, एवं स्वाम्यपि । 'भविष्यति न तच्च' तत्कथनस्वरूपं न भविष्यति यत्र भगवति कथयति कोऽपि किमपि सामायिकं न प्रपत्स्यत इति ।।५६४ । । कियन्ति सामायिकानि के प्रपद्यन्त इत्याह
-
मणुए चमन्त्रयरं तिरिए तिनि व दुवे व पडिवजे । जइ नत्थि नियमसु चिय सुरेसु सम्मत्तपडिवत्ती ।। ५६५ ।। मनुजश्चतुर्णामन्यतमत् सामायिकं प्रतिपद्यते । तिर्यञ्चः सर्वविरतिवर्जानि त्रीणि द्वे वा सम्यक्त्वश्रुतसामायिके । मनुजतिरश्चोः प्रतिपत्त्रोरभावे सुरेषु नियमत एव सम्यक्त्वप्रतिपत्तिः स्यात् ।। ५६५ ।। स कथं धर्ममाचष्टे इत्याह -
तित्थपणामं काउं कहेइ साधारणेण सद्देण । सव्वेसिं सन्नीणं जोयणनीहारिणा भयवं । । ५६६ ।।
तीर्थप्रणामं कृत्वा नमस्तीर्थायेति वाचा । कथयति 'साधारणेण' सर्वभाषासंवादिना शब्देन सर्वेषां संज्ञिनां अमरनरतिरश्चां योजननिर्हारिणा भगवान् । । ५६६ ।। कृतकृत्यः प्रभुः कथं तीर्थं नमतीत्याह -
योजननिहारिणा योजनव्यापिना शब्देन इत्यर्थः ।
********
आ. नि. सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
श्रीवीर
वक्तव्यता
समवसरणम् ।
गाथा ५६४५६६
३०८
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
३०९
तप्पुव्विया अरिहया पूइयपूया य विणयकम्मं च । कयकियोऽवि जह कहं कहेइ नमए तहा तित्थं । । ५६७ ।।
तीर्थं श्रुतज्ञानाधारसङ्घः । तदाराधनपूर्विका अर्हत्ता । 'पूजितपूजा च' अर्हतापि पूजितः सङ्घस्ततो लोकेऽपि पूज्यः स्यात्, विनयकर्म च कृतं स्यात् । शेषं स्पष्टम् । कृतकृत्यस्य धर्मकथापि नोचिता, नैवं, 'तं च कहं वेइज्जइ' इत्यनेन दत्तोत्तरत्वात् ।।५६७ ।। समवसरणे च क्व केन साधुना कियतो भूभागादाऽऽगन्तव्यमेवाऽनागमे किं प्रायश्चित्तमित्याह -
******:
जत्थ अपुव्वोसरणं अदिट्ठपुव्वं व जेण समणेणं । बारसहिं जोयणेहिं सो एइ अणागमे लहुया ।। ५६८ ।।
यत्र अपूर्वं अभूतपूर्वं समवसरणं भवति तत्र दृष्टपूर्वेणापि साधुना आगन्तव्यम्, अदृष्टपूर्वं च येन श्रमणेन स द्वादशभ्यो योजनेभ्यो ऽभ्येत्येव । अनागमे चतुर्लघुप्रायश्चित्तम् । द्वारम् । । ५६८ ।। तृतीयद्वारमाह
सव्वसुरा जइ रूवं अंगुट्ठपमाणयं विउव्विज्जा । जिणपायंगुट्टं पइ न सोहए तं जहिंगालो ।। ५६९ ।। जिनपादाङ्गुष्ठं 'प्रति' अव्ययत्वात्सन्निधावित्यर्थः । । ५६९ ।। प्रस्तावाद्गणधरादीनामपि रूपसम्पदमाह -
गणहर आहार अणुत्तरा य जाव वण- चक्कि - वासु-बला । मंडलिया जा हीणा छट्टाणगया भवे सेसा ।।५७० ।। तीर्थकररूपाद्गणभृतोऽनन्तगुणहीनाः । तेभ्य आहारकदेहास्तथा, तेभ्यो अनुत्तरसुराः तथा, तेभ्यो ग्रैवेयकादिसुराः पश्चिमानुपूर्व्या अनन्तअर्हतो भावः अर्हत्ता (भावे ता (तल) प्रत्ययः) |
आ. नि. सामायिकनिर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
श्रीवीर
वक्तव्यता
समवसरणम् ।
गाथा ५६७
५७०
३०९
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
N**
आ. नि.
आवश्यक- गुणहीनाः । यावद्व्यन्तरचक्रवर्तिवासुदेवबलदेवमाण्डलिकाः । शेषा राजानो जानपदाश्च जनाः षट्स्थानगताः स्युः । अनन्तभागहीना असङ्घयेयनियुक्तिः * भागहीना वा सङ्घयेयभागहीना वा सङ्ख्येयगुणहीना वा असङ्ख्येयगुणहीना वा अनन्तगुणहीना वा ।।५७०।। प्रसङ्गतः संहननाद्यप्युच्यते । श्रीतिलका- संघयण रूव संठाण वन्न गइ सत्त सार उस्सासा । एमाइऽणुत्तराई हवंति नामोदया तस्स ।।५७१।।
सामायिकचार्यलघुवृत्तिः
सत्त्वं साहसम्, सारो बलम्, अनुत्तराणि प्रधानानि, 'नामोदया' तीर्थकरनामकर्मोदयात् ।।५७१।। अन्यप्रकृतीनामप्युदयानिक्तिः ३१० * अर्हतामनुत्तरा एवेत्याह --
निर्गमद्वारे -पयडीणं अनाणवि पसत्थ उदया अणुत्तरा हुँति । खयउवसमेऽवि य तहा खयंमि अवियप्पमाहंसु ।।५७२।। श्रीवीर
अन्यासामपि प्रकृतीनां गोत्रेन्द्रियाङ्गोपाङ्गादीनां प्रशस्ता उदया अनुत्तराः । क्षयोपशमेऽपि छद्मस्थकालेऽपि । 'खयंमि' कर्मक्षयात्केवलि वक्तव्यता * कालेऽपि । 'अविकप्पमाहंसु' व्यावर्णनादिविकल्पातीतं यथा भवति एवमाहुर्जानिनः ।।५७२।। असाताद्यशुभप्रकृत्युदयास्तस्य किं रूपाः * अतिशयादि। *स्युरित्याह -
गाथा-५७१अस्सायमाइयाओ जावि य असुहा हवंति पयडीओ । निंबरसलवुव्व पए न हुंति ता असुहया तस्स ।।५७३।। ५७४ स्पष्टा । नवरं 'पए' पयसि क्षीरे ।।५७३।। उक्तं प्रासङ्गिकं प्रकृतमुच्यते । प्रभोरुत्कृष्टरूपेण किं प्रयोजनमित्याह -
३१० धम्मोदएण [ग्र. ३५००] रूवं करंति रूवस्सिणोऽवि जइ धम्मं । गेज्झवओय सुरूवो पसंसिमो तेण रूवं ति ।।५७४||
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३११
धर्मोदयेन रूपं स्यात् । रूपवन्तोऽपि यदि धर्म कुर्वन्ति इतरैः सुतरां कार्य एव । ग्राह्यवाक्यश्च आदेयवचनश्च सुरूपः स्यात् । * प्रशंसामस्तेन भगवतो रूपम्, द्वारम् ।।५७४।। पृच्छानामऽसङ्ख्यानां किमिति युगपदुत्तरं व्याकरोतीति चतुर्थद्वारमाह -
आ. नि. * कालेण असंखेणऽवि संखाईयाण संसईणं तु । मा संसयवुच्छित्ती न हुज कमवागरणदोसा ।।५७५।।
सामायिकअतः कारणात्तथोत्तरमनेकार्थ व्याकरोति । यथैकेनैवोत्तरेण सर्वेषां संशयाः पृथग्विषया अपि व्यवच्छिद्यन्ते ।।५७५ ।। युगपद्व्याकरणे*
नियुक्तिः गुणमाह -
निर्गमद्वारे सव्वत्था वि समत्तं रिद्धिबिसेसो अकालहरणं च । सव्वन्नुपञ्चओ वि य अचिंतगुणभूईओ जुगवं ।।५७६।।। श्रीवीरसर्वत्र-सर्वसत्त्वेषु समत्वं युगपत्कथने प्रभोस्तुल्यत्वम्, क्रमकथने न तु समकालं संशयिनां सकारणत्वकल्पना स्यात् । ऋद्धिविशेषश्च, वक्तव्यता अनेकार्थवचनलब्धिरूपः । 'अकालहरणं च' कालक्षेपश्च युगपत्कथने न स्यात् । क्रमकथने तु भूयान् कालो लगति । तत: *
अतिशयादि। कस्यचिदछिन्नसंशयस्यैव मृत्युः स्यात् । सर्वज्ञप्रत्ययोऽपीत्थं स्यात् । नासर्वज्ञः सर्वहद्गतसंशयापनोदायाऽलम्, क्रमकथने तु . गाथाकस्यचिदछिन्नसंशयस्य सर्वज्ञत्वप्रत्ययो न स्यात् । तथा अचिन्त्या गुगसम्पत्प्रभोर्यदेकेनैवोत्तरेण युगपत्सर्वसंशयानपनुदति ।।५७६।। ५७५-५७७ परं अमरनरतिरश्चः कथमेकैनवार्हद्वचनेन स्वस्वसंशयोत्तरं जानते इत्याह -
३११ * वासोदगस्स व जहा वनाई हंति भायणविसेसा । सव्वेसिपि सभासा जिणभासा परिणमे एवं ।।५७७।।
KXX
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- नियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
***
३१२
वर्षोदकस्य, वाशब्दादन्योदकस्यैकरूपस्यापि सतः स्थानकविशेषाद्वर्णादयः स्युः । एवं सर्वेषामपि संज्ञिनाम् स्वस्वभाषासु सङ्गता
आ. नि. *जिनभाषा तद्रूपतया परिणमति, अतः सर्वेऽप्युत्तरं विदन्ति ।।५७७।। अर्हद्वचःसौभाग्यमाह -
सामायिक• साहारणासवत्ता तदुवओगो उ गाहगगिराए । न य निविजइ सोया किढिवाणियदासिआहरणा ।।५७८।।
नियुक्तिः 'साधारणा' सर्वभाषानुगा, अत एवाऽसपना-अनन्यसदृशी तथा आत्मानं ग्राहयतीति ग्राहिका गीर्भगवद्वाणी । तदुपयोगात् तस्या अर्थावगमेन * निर्गमद्वारे * उपयोगात्, धर्मोपदेशलक्षणफलोपलम्भात् न निर्विद्यते श्रोता । 'किढि वृद्धा वणिग्दासी, तस्या उदाहरणात् । तच्चेदं -
श्रीवीरइहास्ति नगरं राजगृहं राजगृहोपमम् । मत्तवारणसंशोभि भूरिक्षणमनोरमम् ।।
वक्तव्यता तत्र श्रीश्रेणिको राजा यत्प्रतापार्तिशङ्कया । बभार शिरसा स्वर्गवाहिनीं तुहिनाचलः ।२।
वचनातिशये अप्रमेययशोराशिर्धनस्तत्राऽभवद्वणिक् । ब्रह्माण्डकोष्ठकेऽप्यस्मिन्न ममुर्यद्यशःकणाः ।।
दासीदृष्टान्तः। भार्याऽनार्याऽभवत्तस्य भद्रा भद्रेव देहिनी । तद्गृहे स्थविरा चासीदासी दारिद्र्यदेवता ।४।
गाथा-५७८ दारुभारकमानेतुमन्यदाऽप्रेषि सा तया । भ्रमं भ्रममरण्यान्तर्मध्याह्ने तमुपानयत् ।५। तामूचे श्रेष्ठिनी पापा निःकृष्कृपा कालरात्रिवत् । एतैः खादसि यावञ्च न तावदपि पच्यते ।६।
३१२ स्वर्गवाहिनी - गङ्गा, ताम् ।
準準準準準準準準準準準準
**************
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
*****
३१४
आवश्यक- तज्जैः कृताङ्गमद्देव न विवेद वपुःश्रमम् । विसस्मार मनःखेदं प्रीण्यमाना प्रभोगिरा ।१८। नियुक्तिः संपन्नसर्वसौख्येव परां धृतिमुपागता । स्वातन्त्र्यमिव संप्राप्ता शुश्राव प्रभुदेशनाम् ।१९। श्रीतिलका- देशनोपरमे सायं प्रभुव्याख्यानपूरिता । कृतकृत्यं स्वमात्मानं मन्यमानाऽगमगृहे ।२०। चार्यलघुवृत्तिः ईदृशां भगवद्वाचां भूरिसौभाग्यसौरभम् । जिह्वाकोट्याप्यनाख्येयमेकजिह्वस्तु वक्तु किम् ।२१। ।।५७८ ।।
पुनरेतदेवाह - सव्वाउयंपि सोया खविज जइ हु सययं जिणो कहइ । सीउन्हखप्पिवासं परिस्समभए अविगणंतो ।।५७९।। सर्वायुष्कमपि श्रोता क्षपेत यदि हि जिनः सततं कथयेत् । शेषं स्पष्टम् । द्वारम् ।।५७९।।
वित्ती उ सुवनस्सा बारस अद्धं च सयसहस्साई । तावइयं चिय कोडी पीईदाणं च चक्किस्स ।।५८०।। * अद्य स्वामी तीर्थकृदमुकनगरे अमुकग्रामे वाऽस्तीति स्वरूपनिवेदकस्य नियुक्तपुरुषस्य चक्रवर्तिपार्श्वे अर्धत्रयोदशलक्षाः सुवर्णस्य वार्षिकी *
वृत्तिः । यस्तु स्वनगरागतं प्रभुं राज्ञः कथयति, तस्य प्रीतिदानं तु तावत्य एव अर्धत्रयोदशसङ्ख्या एव सुवर्णकोटयः ।।५८०।। * एयं चेव पमाणं नवरं रययं तु केसवा दिति । मंडलियाण सहस्सा पिईदाणं सयसहस्सा ।।५८१।। C. 'वच्' धातोराज्ञार्थ-तृ.पु.ए.व. ।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीवीरवक्तव्यता वचनातिशये दासीदृष्टान्तः। गाथा-५७९
५८१ ३१४
紧紧紧紧紧紧紧紧紧
****
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
準準準準準準準準準準準
३१४
आवश्यक- तज्जैः कृताङ्गमद्देव न विवेद वपुःश्रमम् । विसस्मार मन:खेदं प्रीण्यमाना प्रभोगिरा ।१८। नियुक्तिः
संपन्नसर्वसौख्येव परां धृतिमुपागता । स्वातन्त्र्यमिव संप्राप्ता शुश्राव प्रभुदेशनाम् ।१९। श्रीतिलका- देशनोपरमे सायं प्रभुव्याख्यानपूरिता । कृतकृत्यं स्वमात्मानं मन्यमानाऽगमगृहे ।२०। चार्यलघुवृत्तिः * ईदृशां भगवद्वाचां भूरिसौभाग्यसौरभम् । जिह्वाकोट्याप्यनाख्येयमेकजिह्वस्तु वक्तु किम् ।२१। ।।५७८।।
पुनरेतदेवाह - सव्वाउयंपि सोया खविज जइ हु सययं जिणो कहइ । सीउन्हखुप्पिवासं परिस्समभए अविगणंतो ।।५७९।। सर्वायुष्कमपि श्रोता क्षपेत यदि हि जिनः सततं कथयेत् । शेषं स्पष्टम् । द्वारम् ।।५७९।। । वित्ती उ सुवनस्सा बारस अद्धं च सयसहस्साइं । तावइयं चिय कोडी पीईदाणं च चक्किस्स ।।५८०।।
अद्य स्वामी तीर्थकृदमुकनगरे अमुकग्रामे वाऽस्तीति स्वरूपनिवेदकस्य नियुक्तपुरुषस्य चक्रवर्तिपार्श्व अर्धत्रयोदशलक्षाः सुवर्णस्य वार्षिकी * वृत्तिः । यस्तु स्वनगरागतं प्रभुं राज्ञः कथयति, तस्य प्रीतिदानं तु तावत्य एव अर्धत्रयोदशसङ्ख्या एव सुवर्णकोटयः ।।५८०।। * एयं चेव पमाणं नवरं रययं तु केसवा दिति । मंडलियाण सहस्सा पिईदाणं सयसहस्सा ।।५८१।। . 'वच्' धातोराज्ञार्थ-तृ.पु.ए.व. ।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीवीरवक्तव्यता वचनातिशये दासीदृष्टान्तः। गाथा-५७९
५८१
३१४
EXX
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
準準準準
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३१५
पूर्वार्धं स्पष्टम् । मण्डलिकानां राज्ञां सहस्राण्यर्द्धत्रयोदशरूप्यस्य नियुक्तेभ्यो वृत्तिः । प्रीतिदानं त्वर्धत्रयोदशशतसहस्राणि-लक्षाः
आ. नि. ॥५८१।। तथा -
सामायिकभत्तिविहवाणुरूवं अन्नेवि य दिति इब्भमाईया । सोऊण जिणागमणं निउत्तमऽनिओगिएसुं वा ।।५८२।।
नियुक्तिः स्पष्टा ।।५८२।। तेषामेवं यच्छतां के गुणा इत्याह -
निर्गमद्वारे देवाणुवित्ति भत्ती पूआ थिरकरण सत्तअणुकंपा । साउदय दाणगुणा पहावणा चेव तित्थस्स ।।५८३।।
श्रीवीर
वक्तव्यता देवानुवृत्तिर्देवानुकरणं भक्तिश्च भगवति कृता स्यात्, पूजा च, स्थिरकरणमभिनवश्राद्धानां जिनागमनवेदकानां च सत्त्वानामनुकम्पा, *
देवमाल्यद्वारम्। सातोदयः सातवेदनीयबन्धः, तीर्थप्रभावना चैव दानगुणाः । द्वारम् ।।५८३ ।। देवमाल्यद्वारमाह -
गाथा-५८२राया व रायमझो तस्साऽसइ पउरजाणवओ वावि । दुब्बलिखंडियबलिछडियतंदुलाणाढगं कलमा ।।५८४।। ५८५
पौराः पुरप्रधानाः श्राद्धादयः । जानपदा: ग्रामादिषु तन्निवासिजनाः । दुर्बलिकया खण्डितानां बलवत्या छटितानां कलमतन्दुलानां आढकं * *चतुःष्प्रस्थरूपं सेतिकाचतुष्कमित्यर्थः ।।५८४ ।। किं विशिष्टानामित्याह -
३१५ * भाइयपुणाणियाणं अखंडफुडियाण फलगसरियाणं । कीरइ बली सुरावि य तत्थेव छुहंति गंधाई ।।५८५।।
***
*****
華華準準準準準準
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
**
आवश्यक- * 'विभक्तपुनरानीतानां' - भजनमीश्वरगृहेषु असकलेभ्यः सकलानां विवेचनायार्पणम्, विवेचितानां पुनरानयनं - ततो भक्तपुनरानीतानां * नियुक्तिः *अखण्डानां-सकलानाम्, 'अस्फुटितानां'-राजिरहितानां ‘फलकस्रजितानां' स्रजं करोति स्रजयति, स्रज्यन्ते स्म स्रजिताः । फलके एकैकश: *
आ. नि. श्रीतिलका- * स्रगरूपतया स्थापिताः तेषां फलकस्रजितानाम् । आढकप्रमाणं कलमतन्दुलानां बलिः क्रियते । सुरा अपि तत्रैव गन्धादीनि क्षिपन्ति । *
सामायिकचार्यलघुवृत्तिः *द्वारम् ।।५८५।। माल्यानयनद्वारमाह -
नियुक्तिः ३१६
* बलिपविसणसमकालं पुव्वदारेण ठाइ परिकहणा । तिगुणं पुरओ पाडण तस्सद्धं अपडियं देवा ।।५८६।। निर्गमद्वारे * इत्थं नि:प[ष्पान्नं बलिं राजादयो गृहीत्वा पौरुषीसमये त्रिदशादिसहिताः तूर्यनादेन दिग्मण्डलमापूरयन्तः समागच्छन्ति । पूर्वद्वारेण * श्रीवीर
वक्तव्यता * बलिप्रवेशनसमकालं परिकथना तिष्ठत्यु'परमते प्रभुर्व्याख्यां मुञ्चति । ततः प्रविश्य राजादिर्बलिव्यग्रहस्तो भगवतः प्रदक्षिणात्रयं दत्वा प्रभोः *
देवमाल्यद्वारम्। * पुरतस्तं बलिं पातयति । तस्य चार्द्धमपतितमेव देवा गृह्णन्ति ।।५८६।। तथा -
गाथा-५८६* अद्धद्धं अहिवइणो अवसेसं होइ पागयजणस्स । सव्वामयप्पसमणी कुष्पइ नऽनो य छम्मासा ।।५८७।।
५८७ * 'सव्वामयप्पसमणीति' प्राकृते लिङ्गमतन्त्रमिति स्त्रीत्वम्, सर्वामयप्रशमनो बलि: । एकैकेनाऽप्यस्य कणेन शिरसि क्षिप्तेन अग्रेतनाः सर्वे रोगाः *
३१६ *प्रशाम्यन्ति, कुप्यति नाऽन्योऽपि नवोऽपि रोगः, षण्मासान् यावत् । द्वारम् । अथ भगवानुत्थाय प्रथमप्राकारान्तरादुत्तरद्वारेण निर्गत्य ईशानकोणे *
KKR
華諜準準準準準準準準準護
華華藥華藥業課畢雖
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
************
आवश्यक- देवछन्दकेऽवतिष्ठते द्वितीयपौरुष्यामाद्योऽन्यो वा गणभृद्धर्ममाचष्टे ।।५८७ ।। किमर्थमित्याह -
निर्युक्तिः श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
३१७
**************
खेयविणोओ सीसगुणदीवणा पञ्चओ उभयओऽवि । सीसायरियकमोऽवि य गणहरकहणे गुणा हुंति ।।५८८ ।। खेदविनोदः आत्मनः श्रमापगमः, शिष्यगुणानां दीपना- प्रकाशना, प्रत्यय उभयतोऽपि यथा गुरुभिराख्यातं तथा शिष्योऽप्याख्याति । शिष्याचार्यक्रमोऽपि च आचार्यादुपश्रुत्य शिष्येणाऽऽख्येयम् । एते गणधरकथने गुणा भवन्ति ।।५८८ ।। स क्वाऽऽसीनः कथयतीत्याह - ओवणीयसीहासणे निविट्टो य पायपीढंमि । जिट्ठो अन्नयरो वा गणहारि कहेइ बीयाए । । ५८९ ।। राजोपनीतसिंहासने प्रभुपादपीठे वा उपविष्टो ज्येष्ठोऽन्यतरो वा गणधारी कथयति द्वितीयपौरुष्याम् ।।५८९ ।। स च कथं कथयतीत्याह संखाईएवि भवे साहइ जं वा परो उ पुच्छिज्जा । न य णं अणाइसेसी वियाणई एस छउमत्थो । । ५९० ।। सङ्ख्यातीतानपि भवान् भूतान् भाविनो वा 'साहेइ' कथयति । 'यद्वापरस्तु' पृच्छकः पृच्छेत् तदपि सर्वं कथयति । 'न च' नैव 'णं' * ५८८-५९१ अलङ्कारे 'अनतिशयी' अवधिज्ञानादिरहितः ; विजानाति; एष छद्मस्थ' इति । एवं समवसरणवक्तव्यतोक्ता ।। ५९० ।। किमभूदित्याह -
गाथा
अथ तत्र
तं दिव्वदेवघोसं सोऊणं माणुसा तहिं तुट्ठा । अहो ! जन्निएण जट्टं देवा किर आगया इहयं । । ५९१ ।।
आ. नि.
सामायिक
निर्युक्तिः
निर्गमद्वारे
श्रीवीर
वक्तव्यता ।
*****
३१७
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
****
आ. नि.
आवश्यक- तं दिव्यदेवघोषं श्रुत्वा तत्र यज्ञपाटे मनुष्यास्तुष्टाः । 'अहो' विस्मये, याज्ञिकेन इष्टम्, यथा किल देवा आगता अत्र किलेत्युत्प्रेक्षायाम् * नियुक्तिः *५९१।। तत्र च यज्ञपाटे किमन्यदस्तीत्याह - श्रीतिलका
इक्कारसवि गणहरा सब्वे उन्नयविसालकुलवंसा । पावाइ मज्झिमाए समोसढा जन्नवाडंमि ।।५९२।। चार्यलघुवृत्तिः
* एकादशापि गणधराः, भाविनि भूतवदुपचारात् । सर्वे 'उन्नतं' उत्तमं 'विशालं' विस्तीर्णं 'कुलं' स्वजनवर्गः 'वंशो'ऽन्वयो येषां ते तथा ३१८
पापायां मध्यमायां समवसृताः ।।५९२।। साङ्गत्येन आगता यज्ञपाटके ते किमाद्याः किमाख्या वेत्याह -
पढमित्थ इदंभूई बीए पुण होइ अग्गिभूइत्ति । तइए य वाउभूई तओ वियत्ते सुहम्मे य ।।५९३॥ मंडियमोरियपुत्ते अकंपिए चेव अयलभाया य । मेयजे य पभासे य गणहरा हुंति वीरस्स ।।५९४ ।। मण्डिकपुत्रः मौर्यपुत्रः । स्पष्टे ।।५९३-५९४ ।। अथैतेषां किमित्याह - जं कारण निक्खमणं वुच्छं एएसि आणुपुव्वीए । तित्थं च सुहम्माओ निरवञ्चा गणहरा सेसा ।।५९५ ।। 'यत्कारणं' यनिमित्तं नि:क्रष्क्रिमणं तद्वक्ष्ये । निरपत्याः शिष्यगणरहिताः ।।५९५ ।। नि:क्रष्क्रिमणकारणान्येवाह - जीवे कम्मे तज्जीव भूय तारिसय बंधमुक्खे य । देवा नेरइया वा पन्ने परलोग निव्वाणे ।।५९६।।
***
सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीवीरवक्तव्यता गौतमः । गाथा-५९२
५९६
**************
********
३१८
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
आ. नि.
आवश्यक- एतद्व्याख्या चाग्रे सर्वगणभृतां संशयाविष्करणेनैव भविष्यति ।।५९६ ।। गणभृत्परिक(वा)रमानमाह - नियुक्तिः पंचन्हं पंचसया अद्भुट्ठसया य हुंति दुन्ह गणा । दुन्हं तु जुयलयाणं तिसओ तिसओ हवइ गच्छो ।।५९७ ।। श्रीतिलका
* पञ्चानां गणभृतां प्रत्येकं पञ्चशतानि । द्वयोरर्धचतुर्थशतानि गणौ । गण: समुदाय: । द्वयोर्युगलयोः कोऽर्थः ? शेषगणभृच्चतुष्कस्य चार्यलघुवृत्तिः ।
त्रिशतस्त्रिशतो गच्छः ।।५९७ ।। तेषां कथं भगवता सह संयोगोऽभूदित्याह - ३१९
सोऊण कीरमाणिं महिमं देवेहिं जिणवरिंदस्स । अह एइ अहम्माणी अमरिसिओ इंदभूइत्ति ।।५९८ ।। भा. मुत्तूण ममं लोगो, किं वनइ एस तस्स पामूले । अन्नोऽवि जाणइ मए ठियम्मि कत्तुञ्चियं एवं ॥१॥ कौतस्त्यमेतत् । भा. वंचिजइ मुक्खजणो देवा कहऽणेण विम्हयं नीया । वंदंति संथुणंति य जेणं सव्वत्रुबुद्धीए ।।२।। 'कहऽणेण' कथमनेन । भा. अहवा जारिसउ चिय सो नाणी तारिसा सुरा तेऽवि । अणुसरिसो संजोगो गामनडाणं च मुक्खाणं ।।३।।
सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीवीरवक्तव्यता गौतमः । गाथा-५९७
५९८
*
*
**
*
*
*
*****
३१९
*१. 'परिवारमान', ल, प. प प छ । २. 'जुवलयाण' - ल, प, पख छ । . इतः भाष्यगाथा: १-१३ हारिभद्रीयवृत्तो न वर्तन्ते, तस्माद् पृथक्त्वेन क्रमिताः ।
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
****
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलधुवृत्तिः
आ. नि. सामायिक
नियुक्तिः
३२०
यथा ग्राम्याणां नटानां च मूर्खाणामनुसदृशः संयोगः, एवमेषामपि । भा. काउं हयप्पयावं पुरओ देवाण दाणवाणं च । नासेहं नीसेसं खणेण सव्वन्नुवायं से ।।४।। भा. इय वुत्तूणं पत्तो दटुं तिलुक्कपरिवुडं वीरं । चउतीसाइसयनिहिं स संकिओ तो ठिओ पुरओ ।।५।। ततः किमित्याह - आभट्ठो य जिणेणं जाइजरामरणविप्पमुक्केणं । नामेण य गुत्तेण य सव्वन्नू सव्वदरिसीणं ।।५९९।। आभाषितः आलप्तः । सर्वज्ञेन सर्वदर्शिना ।।५९९।। । आभाषणमेवाह - भा. हे ! इंदभूइ ! गोयम ! सागयमुत्ते जिणेण चिंतेइ । नामपि मे वियाणइ अहवा को मं न याणेइ ? ।।६।। ततः किं चिन्तयति गौतम इत्याह - भा.जइ वा हिययगयं मे संसयमुन्निन अहव छिन्निज्जा । तो हुन्ज विम्हओ मे इय चिंतंतो पुणो भणिओ ।।७।। 'उन्निज्ज' उन्नयेत् जानीयात् । किं भणित इत्याह - किं मन्ने अस्थि जीओ उआह नस्थित्ति संसओ तज्झ । वेयपयाण य अत्थं न याणसी तेसिमो अत्थो ।।६००।।*
निर्गमद्वारे
श्रीवीरवक्तव्यता गणधरवादः। गाथा-५९९
準準準準準準準準準準準準準準準準準準準準準準準準準準準準
**************
६००
३२०
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- इदं वेदवाक्यम् । 'ददद' दानं दया दम इति त्रयो दकारा यो विजानाति स जीवः । दया च जीवं विना किंविषया स्यात् । तस्मादस्त्येव नियुक्तिः जीवः नाऽत्र संशयः ।।६००।। ततः किमित्याह - श्रीतिलका- छिन्नंमि संसयंमी जिणेण जरमरणविप्पमुक्केणं । सो समणो पव्वइओ पंचहिं सह खंडियसएहिं ।।६०१।। चार्यलघुवृत्तिः
खण्डिकाश्छात्राः ।।६०१।। स्पष्टा । ३२१
तं पव्वइयं सोउं बीओ आगच्छई अमरिसेणं । वञ्चामि णमाणेमि पराजिणित्ता ण तं समणं ।।६०२।। पूर्वार्द्ध स्पष्टम् । व्रजामि ‘णं' अलङ्कारे । आनयामि इन्द्रभूतिम्, तं इन्द्रजालिककल्पं श्रमणं पराजित्य ।।६०२।। किञ्च - भा. छलिओ छलाइणा सो मन्ने माइंदजालिओ वावि । को जाणइ कह वत्तं इत्ताहे वट्टमाणीसे ।।८।।
छलित: छलादिनाऽसौ मे भ्राता न वादेन केनापि जीयते । मन्ये देवार्यो मायी ऐन्द्रजालीको वाऽपि । को जानाति कथं वृत्तं ? 'इत्ताहे'* * इदानीं 'वट्टमाणीसे' वाऽऽनेष्ये । तथा -
भा. सो पक्खंतरमेगंपि जाइ जइ मे तओ मि तस्सेव । सीसत्तं हुन गओ वुत्तुं पत्तो जिणसगासं ।।९।। स यदि मेऽग्रे एकमपि पक्षान्तरं-प्रतिज्ञारूपं याति निर्वहयति । 'तओमि' ततोऽहं तस्यैव शिष्यत्वं गतो भवेयं इत्युक्त्वा प्राप्तो जिनसकाशम्। आभट्ठो य... ।।६०३।।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे
श्रीवीरवक्तव्यता गणधरवादः। गाथा-६०१
६०२
३२१
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३२२
प्राग्वत् ।।६०३।। भा. हे अग्गिभूइ गोयम ! सागयमुत्ते जिणेण चिंतेइ । नामंपि मे वियाणइ अहवा को मं न याणेइ ।।१०।। भा. जइ वा हिययगयं... ।।११।। प्राग्वत् । किं मन्ने अत्थि कम्मं उयाहु नत्थित्ति संसओ तुज्झ । वेयपयाण वि अत्थं न याणसी तेसिमो अत्थो ।।६०४।। वेदपदानि चैतानि - 'पुण्य: पुण्येन पापः पापेन कर्मणा' इत्यादीनि । एभ्यः कर्मसत्ता स्फुटैव कोऽत्र संशयः ।।६०४।। छिनमि ।।६०५।। एषाऽपि प्राग्वत् ।।६०५।। ते पव्वइए सोउं तइओ आगच्छई जिणसगासं । वञ्चामि णं वंदामी वंदित्ता पजुवासामि ।।६०६ ।। ताविन्द्रभूत्यग्निभूती प्रव्रजितौ श्रुत्वा ।।६०६।। भा. सीसत्तेणोवगया संपइ इंदऽग्गिभूइणो जस्स । तिहुयणकयप्पणामो स महाभागोऽभिगमणिज्जो ।।१२।। भा. तदभिगमणवंदणनमंसणाइणा हुज पूयपावोऽहं । वुच्छित्रसंसओ वा वुत्तुं पत्तो जिणसगासं ।।१३।। ईदृग्मना: प्रभुमभिवन्द्य पुरः स्थितः ।
आ.नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीवीरवक्तव्यता गणधरवादः। गाथा-६०३
*****
६०६
KKKX
३२२
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
नियुक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३२३
आभट्ठो य..... ।।६०७।। तज्जीवतस्सरीरंति संसओ नवि य पुच्छसे किंपि । वेयपयाण वि अत्थं न याणसी तेसिमो अत्थो ।।६०८।।
आ. नि. स जीवस्तदेव च शरीरमिति संशयः । अत्रापि वेदपदानि 'सत्येन लभ्यस्तपसा ह्येष ब्रह्मचर्येण नित्यं ज्योतिर्मयो हि शुद्धोऽयं पश्यन्ति । सामायिक* धीरा यतयः संयतात्मान' इत्यादीनि । एतदर्थेन हि शरीराद्भिन्नो जीवः स्थापित एव, नाऽत्र सन्देहगन्धोऽप्यस्ति ।।६०७-६०८।।
नियुक्तिः
निर्गमद्वारे छिनमि..... ।।६०९।।
श्रीवीरते पव्वइए सोउं वियत्तु आगच्छई जिणसगासं । वञ्चामि ण वंदामी वंदित्ता पज्जुवासामि ।।६१०।।
वक्तव्यता आभट्ठो य..... ।।६११।।
* गणधरवादः।
गाथा-६०७किं मन्ने पंच भूया अस्थि नस्थित्ति संसओ तुज्झ । वेयपयाण वि अत्थं न याणसी तेसिमो अत्थो ।।६१२।।
६१३ 'पृथिवी वै देवता आपो वै देवता' इत्यादि वेदवाक्यार्थेभ्यः सुव्यक्तैव भूतसत्ता तन्नात्र संशयः कार्यः ।।६१२।।
३२३ छिनमि... ॥१३॥
非準準準準準準準準準準
********
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
RK
******
*
आवश्यक- ते पव्वइए सोउं सुहमो आगच्छई जिणसगासं । वञ्चामि ण वंदामी वंदित्ता पजुवासामि ।।१४।। नियुक्तिः
आभट्ठो य..... ।।१५।। श्रीतिलका
आ. नि. किं मन्ने जारिसो इह भवंमि सो तारिसो परभवेऽवि । वेयपयाण वि अत्थं न याणसी तेसिमो अत्थो ।।१६।। * सामायिकचार्यलघुवृत्तिः
नियुक्तिः 'अत्र पुरुषो वै पुरुषत्वमश्रुते' इत्यादि वेदवाक्यानि । इह भवे यः पुरुषः स प्रेत्य पुरुषत्वं प्राप्नोति । यः स्वभावेनाऽऽ-र्जवादियुक्तो* ३२४
निर्गमद्वारे * भवति, मायावी तु स्त्री तिर्यग् वा स्यात् । कर्मवशाज्जीवानां योनिपरिवर्त्तः । तन्नात्र संशयः कार्य: ।।६१६।।
श्रीवीरछिन्नंमि..... ॥६१७।।
वक्तव्यता ते पव्वइए सोउं मंडिओ आगच्छई जिणसगासं । वञ्चामि ण वंदामी वंदित्ता पजुवासामि ।।६१८ ।।
गणधरवादः। आभट्ठो य..... ॥६१९।।
गाथा-६१४किं मन्ने बंधमुक्खो अस्थि नस्थित्ति संसओ तुज्झ । वेयपयाण वि अत्थं न याणसी तेसिमो अत्थो ।।२०।। *१. 'मुक्खा' छ ख प. प. प ।
******
६२०
************
३२४
RXXX
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
****
आवश्यक- * 'नहि वै सशरीरस्य प्रियाप्रिययोरपहतिरस्ति, अशरीरं वा वसन्तं प्रियाप्रिये न स्पृशतः,' इति वेदवाक्यम् । इह सशरीरस्य जीवस्य * नियुक्तिः प्रियाप्रिययोरपघातो नास्ति, प्रियाप्रिये भवत एव । तद्योगाञ्च कर्मबन्धः सिद्ध एव । अशरीरममूर्तमेव वसन्तं जीवं प्रियाप्रिये न स्पृशतः ।
आ. नि. श्रीतिलका- *बन्धकारणस्य कर्मणोऽभावात् मोक्षोऽपि सिद्धः । नात्र संशयः ।।६२०।। चार्यलघुवृत्तिः *
सामायिकछिन्नंमि संसयंमी जिणेण जरमरणविप्पमुक्केण । सो समणो पव्वइओ अद्भुट्ठहिं सह खंडियसएहिं ।।६२१।।
नियुक्तिः ३२५ ते पव्वइए सोउं मोरिओ आगच्छई जिणसगासं । वद्यामिण वंदामी वंदित्ता पज्जवासामि ।।२२।।
निर्गमद्वारे
श्रीवीरआभट्ठो य..... ।।६२३।।
वक्तव्यता किं मन्ने अस्थि देवा उयाहु नत्थि त्ति संसओ तुज्झ । वेयपयाण वि अत्थं न याणसी तेसिमो अत्थो ।।६२४।।
गणधरवादः। देवविषये कः सन्देहः ? एतेऽस्मत्पर्षदि भवतोऽपि प्रत्यक्षाः, सन्ति देवाः । 'अग्गिमुखा वै देवा' इति वेदवाक्यादपि * गाथादेवास्तित्वमसन्दिग्धमेव ।।६२४॥
६२१-६२४
३२५ * १. 'वासन्तं' प, छ ।
************
*
*
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३२६
छिनमि.....।।६२५ ।। पूर्ववत् । ते पव्वइए सोउं अकंपिओ आगच्छई जिणसगासं । वञ्चामि ण वंदामी वंदित्ता पज्जुवासामि ।।६२६।। आभट्ठो य..... ।।६२७।।
किं मन्ने नेरइया अत्थि नत्थित्ति संसओ तुज्झ । वेयपयाण वि अत्थं न याणसी तेसिमो अत्थो ।।६२८ ।। * 'नारको वै एष जायते यः शूद्रान्नमत्ति' इति वेदवाक्यार्थात् । तथा उत्कृष्टं पापफलं नरकेष्वेव वेद्यतै यथोत्कृष्टं पुण्यफलं स्वर्गे । तस्मात् युक्त्याऽपि नारकास्तित्वे न सन्देहः ।।६२८ ।। छिन्नंमि संसयंमी जिणेण जरमरणविप्पमुक्केण । सो समणो पव्वइओ तिहि उ सह खंडियसएहिं ।।६२९ ।। ते पव्वइए सोउं अयलो आगच्छई जिणसगासं । वञ्चामि ण वंदामी वंदित्ता पज्जुवासामि ।।६३०।। आभट्ठो य..... ।।६३१।। किं मन्ने पुत्रपावं अत्थि नत्थित्ति संसओ तुज्झ । वेयपयाण वि अत्थं न याणसी तेसिमो अत्थो ।।६३२।।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे
श्रीवीरवक्तव्यता गणधरवादः। गाथा-६२५
६३२ ३२६
*
*
KKRK
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
“紧紧紧紧紧紧紧紧
आवश्यक- पुण्यः पुण्येन पाप: पापेन कर्मणा इति प्रागुक्तवेदवाक्यादेव पुण्यपापयोः सत्ता सिद्धव । किमत्र संशयेन ? ॥६३२।। नियुक्तिः छिनमि संसयंमी..... ।।६३३।। पूर्ववत् ।
आ. नि. श्रीतिलकाचालयावनि* ते पव्वइए सोउं मेयजो आगच्छई जिणसगासं । वञ्चामि ण वंदामी वंदित्ता पजुवासामि ।।६३४।।
सामायिक
नियुक्तिः ३२७ आभट्ठो य..... ।।६३५।।
निर्गमद्वारे * किं मन्ने परलोगो अत्थि नत्थित्ति संसओ तुज्झ । वेयपयाण वि अत्थं न याणसी तेसिमो अत्थो ।।६३६।। * श्रीवीर
दानशीलतपोधर्माः कथं क्रियन्ते यदि परलोको नास्ति ? 'नारको वै एष जायते यः शूद्रान्नमत्ति' इत्यादि वेदपदवाक्यार्थाञ्चास्त्येव * वक्तव्यता * परलोकः ।।६३६॥
गणधरवादः।
गाथा-६३३छिनमि..... ।।६३७॥
६३९ ते पव्वइए सोउं पभासो आगच्छई जिणसगासं । वञ्चामि ण वंदामी वंदित्ता पज्जुवासामि ।।६३८।।
३२७ आभट्ठो य..... ।।६३९।।
華華華擎華華藥業準護
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
३२८
*****************
किं मन्त्रे निव्वाणं अस्थि नत्थित्ति संसओ तुज्झ । वेयपयाण वि अत्थं न याणसी तेसिमो अत्थो । । ६४० ।। 'द्वे ब्रह्मणी वेदितव्ये परमपरं च । तत्र परं सत्यज्ञानम्, अपरमनन्तं ब्रह्मेति' वेदवाक्यार्थात् युक्तेश्च निर्वाणाभावे निरीहधर्म्मक्रियाणां वैफल्यं स्यात् । तस्मादस्त्येव निर्वाणम् ।।६४० ॥
छिन्नंमि..... । । ६४१ । ।
पूर्ववत् । उक्तो गणधरसंशयापहारः ।।६४१ ।। साम्प्रतमेषामेव वक्तव्यताशेषद्वारगाथामाह
खित्ते काले जम्मे गुत्तमगार छउमत्थपरियाए । केवलिय आउ आगम परिनिव्वाणे तवे चेव ।। ६४२ ।। [द्वारगाथा] एतद्व्याख्या प्रतिद्वारव्याख्यानेनैव भविष्यति । । ६४२ ।। तत्र क्षेत्रद्वारमाह -
मगहा गोब्बरगामे जाया तित्रेव गोयमसगुत्ता । कुल्लागसन्निवेसे जाओ वियत्तो सुहम्मो य । । ६४३ ॥ मगधदेशे गोबरग्रामे जातास्त्रय एवाद्याः गौतमसगोत्राः । कोल्लागसन्निवेसे जातो व्यक्तः सुधर्मा च ।। ६४३ ।। मोरियसन्निवेसे दो भायरो मंडियमोरिया जाया । अचलो य कोसलाए मिहिलाइ अकंपिओ जाओ ।।६४४ ।। तुंगीइसन्निवेसे मेयज्जो वच्छभूमिए जाओ । भगवंऽपि य प्पभासो रायगिहे गणहरो जाओ ।।६४५ ।।
*********
आ. नि. सामायिकनिर्युक्तिः निर्गमद्वारे
श्रीवीर
गणधरवक्तव्यता ।
गाथा - ६४०६४५
३२८
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
PHY
आवश्यक- 'वत्सभूमीए' वत्सदेशे । शेषं स्पष्टम् ।।६४५।। कालद्वारमाह - नियुक्ति: * जिट्ठा कित्तिय साई सवणो हत्थुत्तरा महाओय। रोहिणि उत्तरसाढा मिगसिर तह अस्सिणी"पुस्सो ।।६४६।। आ. नि. श्रीतिलका
हस्त उत्तरो यस्याः सा हस्तोत्तरा उत्तराफाल्गुनी । एतानि एकादशानामपि गणभृतां क्रमेण जन्मनक्षत्राणि ।।६४६।। जन्म * चार्यलघुवृत्तिः *
सामायिक
नियुक्तिः * मातापित्राऽऽयत्तं ततः तेषां मातापितरावाह - ३२९
निर्गमद्वारे वसुभूई धणमित्ते धम्मिल धणदेव मोरिय चेव । देवे वसू य दत्ते बले य पियरो गणहराणं ।।६४७।।
श्रीवीरआद्यानां त्रयाणां गणभृतां वसुभूतिरेक एव पिता । धनमित्रादयः क्रमेण शेषाणामष्टानां पितरः ।।६४७।।
गणधरपुहवी य वारुणी भद्दिला य विजयदेवा तहा जयंती य । नंदा य वरुणदेवा अइभद्दा य मायरो ।।६४८।। वक्तव्यता ।
गाथा-६४६आद्यानां त्रयाणां पृथिवी माता । शेषास्तु यथासङ्घयमन्येषाम्, नवरं विजयदेवा द्वयोर्माता । धनदेवेन तस्यां मण्डिकः पुत्रो जातः ।*
६४९ * धनदेवे मृते सा मौर्येण धृता । तत्र देशे एतन्न विरुद्धम्, ततो मौर्यपुत्रः सुतो जातः ।।६४८।। तेषां गोत्रमाह -
तिनि य गोयमगुत्ता भारद्दा अग्गिवेस वासिट्ठा । कासव गोयम हारिय कोडिन्नदुगं च गुत्ताई ।।६४९।।
準準準準準準準準準準業
३२९
*
*
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
आवश्यक- * आद्यास्त्रयो गौतमगोत्राः । व्यक्तो भारद्वाजः । सुधर्माऽग्निवैश्यायनः । मण्डिको वाशिष्ठः । मौर्यपुत्रः काश्यपः । अकम्पितो गौतमः । * नियुक्तिः *अचलभ्राता हारीतः । मेतार्यप्रभासद्विकं कौडिन्यगोत्रम् ।।६४९।। अगारपर्यायमाह -
आ.नि. श्रीतिलकापन्ना छायालीसा बायाला होइ पन पन्ना य । तेवन पंचसट्ठी अडयालीसा य छायाला ।।६५०।।
सामायिकचार्यलघुवृत्तिः इहायं पाठो लेखकवैगुण्याद्विरोधकृज्जातः । नो चेत्पणसट्ठी तेवन्ना इति पाठः सम्भाव्यतेऽविरोधश्चैवम् ।।६५०।।
नियुक्तिः ३३०
निर्गमद्वारे छत्तीसा सोलसगं अगारवासो गणहराणं । छउमत्थपरीयागं अहक्कम कित्तइस्सामि ।।६५१।।
श्रीवीरयथासङ्घन्चमेतावान् गणधराणां गृहवासः ।।६५१।। छद्मस्थपर्यायमाह - तीसा बारस दसगं बारस बायाल चउदसदुगं च । नवगं बारस दस अट्ठगं च छउमत्थपरियाओ ।।६५२।।
वक्तव्यता। स्पष्टा । नवरं चतुर्दशद्विकं द्वयोश्चतुर्दशा ।।६५२।। केवलपर्यायमाह -
गाथा-६५०
६५३ छउमत्थपरियागं अगारवासं च वोगसित्ता णं । सव्वाउयस्स सेसं जिणपरियागं वियाणाहि ।।६५३।। छद्मस्थपर्यायं अगारवासं च सर्वायुषः सकाशात् 'वोगसित्ता णं' व्यपकृष्य शेष उद्धृतं जिनपर्यायं जानीयाः ।।६५३।। स चाऽयं - *
गणधर
EXXXXXXXXX
३३०
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
आ.नि. सामायिकनियुक्तिः निर्गमद्वारे श्रीवीर
३३१
बारस सोलस अट्ठारसेव अट्ठारसेव अद्वैव । सोलस सोलिगवीसा चउदस सोले य सोले य ।।६५४ ।। सर्वायुभरमाह - बाणउई चउहत्तरि सत्तरि तत्तो भवे असीई य । एगं च सयं तत्तो तेसीई पंचनउई य ।।६५५।। अत्रापि 'पंचाणउई य तेसीई' इति पाठो युज्यते ।।६५५।। अद्वत्तरिं च वासा तत्तो बावत्तरं च वासाइं । बावट्ठी चत्ता खलु सव्वगणहराउयं एयं ।।६५६।। स्पष्टा ।।६५६।। आगमद्वारमाह - सव्वे वि माहणा जचा सव्वे अज्झावया विऊ । सव्वे दुवालसंगी य सव्वे चउदसपुग्विणो ।।६५७।। स्वल्पपूर्वाधिगमेऽपि द्वादशाङ्गित्वं स्यात्, अतः सम्पूर्णत्वार्थमुक्तं सर्वे चतुर्दशपूर्विणः ।।६५७।। परिनिर्वाणद्वारमाह - परिनिव्वुया गणहरा जीवंते नायए नव जणा उ । इंदभूई सुहम्मे य रायगिहे निव्वुए वीरे ।।६५८।। 'ज्ञातजे' श्रीवीरे ।।६५८।। तपोद्वारमाह -
गणधर
藥華藥準準準準準準举課講課準準準準準準業講講業業準
***************
वक्तव्यता।
गाथा-६५४
६५८
३३१
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
३३२
******
*****************
मासं पाउवगया सव्वेऽवि य सव्वलद्धिसंपन्ना । वज्जरिसभसंघयणा समचउरंसा य संठाणा ।।६५९ ।।
लब्धयः आमर्षौषध्याद्याः । उक्तः सामायिकसूत्रार्थप्रणेतॄणां तीर्थकृद्गणभृतां निर्गमः । ६५९ ।। सांप्रतं सामायिकनिर्गमक्षेत्रस्याऽल्पवक्तव्यत्वात्तन्निर्गमकालद्वारमाह -
***********
आ. नि.
सा. नि. सामायिक
निर्गमकाल
द्वारम् ।
*
दव्वे अद्ध अहाउय उवक्कमे देसकालकाले य । तह य पमाणे वन्ने भावे पगयं तु भावेणं । । ६६० । । [ द्वारगाथा ] वर्तनालक्षणो द्रव्यकालः - मनुष्यक्षेत्रवर्त्ती चन्द्रसूर्यादिजनितः । समयादिरूपोऽद्धाकालः । यथायुष्ककालो देवाद्यायुष्कलक्षणः । उपक्रमकालः अभिप्रेतार्थसामीप्याऽऽनयनमुपक्रमः, सामाचारीयथायुष्कभेदाद् द्विधा । देशकालः - अभीष्टवस्तुपदार्थप्राप्त्यवसररूपः । कालो मरणम्, तस्य कालः कालकालः । अथवा कालेन शुना कृतः कालः, कालकालः । प्रमाणकालो दिवसादिलक्षणः । वर्णरूपः ६५९-६६० कालो वर्णकालः, श्यामः । भाव औदयिकादिस्तस्य कालो भावकालः । प्रकृतं तु भावेन भावकालेनाधिकार इत्यर्थः ।।६६०।। आद्यद्वारार्थमाह
गाथा
द्वारगाथा १४० पञ्चमद्वारम् ।
*****
३३२
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
k****
आवश्यक- चेयणमचेयणस्स य दव्वस्स उ जा ठिई चउविगप्पा । सा होइ दव्वकालो अहवा दवियं तु तं चेव ।।६६१।। नियुक्तिः
चेतनाऽचेतनस्य द्रव्यस्य या स्थितिः चतुर्विकल्पा, सा भवति द्रव्यकालोऽथवा द्रव्यमेव कालो द्रव्यकाल: श्रीतिलका- *
आ. नि. *तदतिरिक्तकालस्याऽदृश्यत्वादित्येके ।।६६१।। चातुर्विध्यमाह - चार्यलघुवृत्तिः
सा.नि. गइ सिद्धा भवियाया अभविय पुग्गल अणागयद्धा य । तीयद्ध तिनि काया जीवाजीवढिई चउहा ।।६६२।। ३३३
सामायिक* देवादिगतिषु जीवाः सादिसपर्यवसानाः।१। सिद्धाः साद्यपर्यवसानाः।२। भव्याः केचन भव्यत्वेनाऽनादिसपर्यवसानाः।३। * निर्गमकाल* अभव्याश्चाभव्यत्वेनानाद्यपर्यवसानाः ।।। इति जीवस्थितिश्चतुर्विकल्पाः । पुद्गलत्वेन सादिसपर्यवसानाः १। अनागताद्धा द्वारम् ।
गाथा* सादिरपर्यवसानोऽनन्तत्वात् । अतीताद्धाऽनादिः, साम्प्रतसमयपर्यन्तविवक्षायां सपर्यवसानः । ३। 'तिन्नि कायत्ति'
६६१-६६३ *धर्माधर्माकाशास्तिकायाः अनाद्यपर्यवसानाः ।४। इत्यजीवस्थितिश्चतुर्द्धा ।।६६२।। अद्धाकालमाह -
समयावलिय मुहुत्ता दिवसमहोरत्त पक्ख मासा य । संवच्छर जुग पलिया सागर उसप्पिणी परियट्टा ।।६६३।।* स्पष्टा ।।६६३।। यथायुष्ककालमाह -
३३३
********
率率率率率率率一
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
k*
*
*
*
आवश्यक- नेरइय-तिरिय-मणुआ-देवाण अहाउयं तु जं जेण । निवित्तियमनभवे पालिंति अहाउकालो सो ।।६६४।। नियुक्तिः *
आ. नि. नरकतिर्यग्मनुजदेवानां यथायुष्कम्, यद्येन निर्वतितमन्यभवे तदत्र यावत् पालयति स यथायुष्ककाल: ।।६६४।। उपक्रमकालमाह - श्रीतिलका
* सा. नि. चार्यलघुवृत्तिः दुविहोवक्कमकालो सामायारी अहाउयं चेव । सामायारी तिविहा ओहे दसहा पयविभागे ॥६६५।।
* सामायिक३३४ * सामाचार्या उपक्रमणं महाश्रुतादत्रानयनम्, सामाचार्युपक्रमस्तस्य कालः । यथायुष्कस्य दीर्घकालभोग्यस्याल्पकालेन क्षपणं
*निर्गमकालद्वारे * उपक्रमस्तस्य काल: । सामाचारी त्रिविधा, ओघे दशधा पदविभागे । ओघः सामान्यम्, तद्रूपा सामाचारी ओघनिर्युक्तिरेव । सा च
सामाचार्युप* पूर्वव्यवच्छेदं ज्ञात्वा साम्प्रतीनसाधुनिमित्तं नवमात्पूर्वात्तृतीयादाचारवस्तुनो विंशतितमादोघप्राभृतादुपक्रम्य समानीता ॥६६५ ।।*
क्रमकाले
दशधासम्प्रति दशधासामाचारीमाह -
सामाचारी। इच्छा मिच्छा तहक्कारो आवस्सिया य निसीहिया । आपुच्छणा य पडिपुच्छा छंदणा य निमंतणा ।।६६६।।* गाथा"उवसंपया य काले सामायारी भवे दसविहा उ । एएसिं तु पयाणं पत्तेय परूवणं वुच्छं ।।६६७।।
६६४-६६७ द्वारगाथे । अनयोर्व्याख्या प्रतिद्वारोपनिबद्धगाथाभिरेव करिष्यते ।।६६६-६६७ ।। तत्रेच्छाकारद्वारमाह -
३३४
*************
********
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
F#***
आवश्यक- जइ अब्भत्थिन परं कारणजाए करिज से कोइ । तत्थवि इच्छाकारो न कप्पइ बलाभिओगो उ ।।६६८।।
आ. नि. नियुक्तिः
* साधुना स्वकार्याथै निःका[ष्कारणं परो नाभ्यर्थनीयः । यदि च कारणे ग्लानादौ परमभ्यर्थयेत् इच्छाकारेण ममेदं कुर्विति अथवा 'से' * सा.नि. श्रीतिलका
* तस्याऽन्यः साधुर्वैयावृत्यपुण्याय तच्चिकीर्षितं कुर्यात् तेनापीच्छाकारः प्रयोज्य: । बलाभियोगस्तु न कल्पते ।।६६८।। अमुमेवार्थं * सामायिकचार्यलघुवृत्तिः । विशिषन्नाह -
*निर्गमकालद्वारे ३३५ अब्भुवगमंमि नजइ अब्भत्थेउं न वट्टइ परो उ । अणिगूहियबलविरिएण साहुणा ताव होअव्वं ।।६६९।।
सामाचार्युप
क्रमकाले प्राग्गाथायां यदीत्यभ्युपगमार्थो ज्ञायते । अभ्यर्थयितुं न वर्तते' न युज्यते परः, यतः अनिगृहितबलवीर्येण साधुना तावद्भवितव्यम् । बलं *
दशधाशारीरिकम्, वीर्यमान्तरः पराक्रमः ।।६६९।। तर्हि प्रागुक्त इच्छाकारोऽपार्थको ? नेत्याह -
* सामाचारी। जइ हुन तस्स अनलो कजस्स वियाणई न वा वाणं । गेलनाईहिंवि हुज वावडो कारणेहिं सो ।।६७०।। गाथा-६६८
यदि तस्य कार्यस्यानलोऽसमर्थः स्यात् । न वा तस्य कार्यस्य वानं 'वेड् तन्तुसन्ताने' सन्तत्या करणं विजानाति । ग्नानादिभिर्वा * ६७० *कारणैर्व्यापृतः स स्यात् ।।६७०।। ततः किमित्याह -
३३५ *. सिद्धहेमधातुपाठे 'वेंग् (वे) तन्तुसन्ताने' (९९२) ।
*****
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३६
आवश्यक- रायणियं वज्जित्ता इच्छकारं करेइ सेसाणं । एयं मझं कजं तुब्भे उ करेह इच्छाए ।।६७१।। नियुक्तिः
आ. नि. स्पष्टा । नवरं रत्नाधिक: ज्ञानदर्शनचारित्ररत्नैरधिकस्तं वर्जयित्वा ।।६७१।। श्रीतिलका
सा.नि. चार्यलघुवृत्तिः अहवाऽवि विणासिंतं अब्भत्थितं च अन्न दट्टणं । अन्नो कोइ भणिज्जा तं साहू निज़रट्ठीओ ।।६७२।।
सामायिकअथवाऽपि कार्यं विनाशयन्तं कार्यकारणायाऽन्यं साधुमभ्यर्थयमानं वा दृष्ट्वा, अन्यः कोऽपि साधुस्तं निर्जरार्थी भणेत् ।।६७२।।
के निर्गमकालद्वारे
सामाचार्युपअहयं तुब्भं एयं कजं तु करेमि इच्छाकारेणं । तत्थवि सो इत्थं से करेइ मज्जायमूलीयं ।।६७३।।
क्रमकाले अहमेतद्युष्मञ्चिकीर्षितं कार्यं करोमि इच्छाकारेण यदि युष्माकमिच्छाऽस्ति, न बलात् । तत्रापि एवमुक्तेऽपि स कारापकः साधुः 'से' *
दशधा* तस्येच्छाकारं करोति । कुतः ? यतः साधूनामियं मौली मर्यादा यदिच्छां विना न कोऽपि किञ्चित्कारयितव्य: ।।६७३।।
सामाचारी। * अहवा सयं करितं किंची अन्नस्स वावि दट्टणं । तस्सवि करिज इच्छं मझंपि इमं करेहित्ति ।।६७४।।
गाथा-६७१
६७४ __ अथवा स्वकमात्मीयं किञ्चित् पात्रलेपादि कुर्वन्तं अन्यस्य वा दृष्ट्वा तस्याऽपीच्छाकारं कुर्यान्ममापीदं पात्रलेपादि कुर्विति ।।६७४।।* * अभ्यर्थितेन किं कार्यमित्याह -
३३६
率薬薬業産業産業
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३३७
तत्थवि सो इच्छं से करेइ दीवेइ कारणं वावि । इहरा अणुग्गहत्थं कायव्वं साहुणो किझं ।।६७५।। तत्राऽपि सोऽभ्यर्थितः साधुः 'से' तस्य इच्छाकारं करोति । इच्छाम्यहं तव करोमि । अथवा गुरुकारणं वैयावृत्त्यादि किमपि स्यात् तदा *
आ. नि. *दीपयति' प्रकाशयति । इतरथा साधोरनुग्रहार्थं कर्तव्यं कृत्यमेव ।।६७५।। । तथा -
सा. नि. अहवा नाणाईणं अट्ठाए जइ करिज किञ्चाणं । वेयावचं किंचिवि तत्थवि तेसिं भवे इच्छा ।।६७६।। सामायिक__ अथवा ज्ञानादीनामर्थाय 'कृत्यानामा'चार्याणां वैयावृत्त्यं यदि किञ्चित्कश्चित्कुर्यात् तेषामपि वैयावृत्त्यं कारयतां इच्छाकारः प्रयोज्यो के निर्गमकालद्वारे * भवेत् ।।६७६।। कथमित्याह -
उपक्रमकाले
दशधाआणाबलाभिओगो निग्गंथाणं न कप्पए काउं । इच्छा पउंजियव्वा सेहे रायणिए तहाँ ।।६७७।।
सामाचारी। स्पष्टा ।।६७७।। दृष्टान्तमाह -
गाथा-६७५जह जञ्चवाहलाणं अस्साणं जणवएसु जायाणं । सयमेव खलिणगहणं अहवावि बलाभिओगेणं ।।६७८।।
६७९ पुरिसजाएऽवि तहा विणीयविणयंमि नत्थि अभिओगो । सेसंमि उ अभिओगो जणवयजाए जहा आसे ।।६७९।।*
*********
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३३८
*****
जात्यवाह्लीकानामश्वानां जनपदेषु मगधादिषु जातानां स्वयमेव खलिनस्य कविकस्य ग्रहणं अथवापि बलाभियोगेन तथापुरुषजातेऽपि पुरुषविशेषेऽपि 'विनीतविनयेऽभ्यस्तवैनयिके नास्त्यभियोगः, शेषे विनयरहिते बलाभियोगो वर्त्तते । जनपदजाते यथाऽश्वे । कथा
चात्र -
दम्य: किशोरो वाह्रीको निशादावधिवासितः । प्रातरभ्यर्च्य वाह्यालीं नीतोऽगृह्णात्कवीं स्वयम् ॥१॥ विनीत इति भूपेनारूढो भूपेच्छयाऽवहत् । ततोऽवरुह्य राज्ञा स शेषाश्वानां कृतो धुरि |२| प्रतिजागरितः सम्यगाहारलयनादिभिः । बलाभियोगो नैवास्य प्रावर्त्तत कदाचन ॥३॥
अगृह्णान: कवीमन्यः कुट्टयित्वा कशादिभिः । प्रसह्य वाह्यते स्माऽश्वो यवसं च न्यरुध्यत ॥४॥
यः कुर्यान स्वयं लोके स बलादपि कार्यते । इच्छाकारं स्वयं दत्वा कार्यं मोक्षार्थिना हि तत् । ५ । ।।६७८-६७९ ।।
अनभ्यर्थितस्य करणं न युक्तमिति चेत् - इत्याह -
अब्भत्थणाइ मरुओ वानरओ चेव होइ दिट्ठतो । गुरुकरणे सयमेव य वाणियगा दुनि दिट्ठतो ।।६८० ।।
• निशादिः (पुं) सन्ध्या तत्र* लयनं विश्रामस्थानम् यवसं (न) तृणम् ।
आ. नि.
सा. नि. सामायिकनिर्गमकालद्वारे
उपक्रमकाले
दशधा
सामाचारी ।
गाथा - ६८०
३३८
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
**
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३३९
स्पष्टोऽक्षरार्थः । भावार्थः कथाभ्यो ज्ञेयः । ताश्चेमा: - एकस्यास्ति मुनेवैयावृत्त्ये लब्धिः परं न तत् । करोति बालवृद्धानामाचार्यभणितोऽभणत् ।१। कुर्वेऽहमर्थितः किं न गुरुः प्रोवाच हे मुने! । त्वमेवमर्थनाकाङ्क्षी मरुकस्य मिलिष्यसि ।। यथैको मरुक: क्वापि स्वज्ञानमदगर्वितः । दानार्थमूर्जराकायां राजादावुद्यते जने ।३।' न तत्र याति याहीति भार्यया भणितोऽप्यवक् । एकं शूद्रस्वमादास्ये द्वितीयं यामि तद्गृहे ।४। दास्यत्यानीय सोऽत्रैव यस्य कार्य भविष्यति । यावजीवं दरिद्रोऽभूदेवं गर्वेण स द्विजः ।५। त्वमप्यभ्यर्थनाकाङ्क्षी तद्वन्नाऽऽप्स्यसि निर्जराम् । सोऽवदद्वित्थ यद्येवं स्वयं कुरुथ किं न तत् ।६। आचार्य: स्माह तस्य त्वं वानरस्य सदृग्यथा । शीतवातादितो वर्षास्वेकोऽभूद्वानरस्तरो ।७। शकुनिः सुगृहोचे तं त्वं वानर ! नरो न हि । अपार्थो ते भुजादण्डौ स्वाश्रयं न करोषि यत् ।८। छित्वाऽऽनीय तृणान्यत्र शिखरान्तस्तरोः स्वयम् । कृते नीडे निवातेऽस्मिनिरुद्विग्ना वसाम्यहम् ।९।
*****%%%%%%%%
***************
आ. नि.
सा.नि. । सामायिक*निर्गमकालद्वारे उपक्रमकाले दशधासामाचारी दष्टान्तः। गाथा-६८०
३३९
*********
*. मरुकः - ब्राह्मणः । * दानार्थं 'ऊर्जराकायां' - कार्तिकपूर्णिमायां इत्यर्थः । + सुगृहा ऊचे तं ।
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३४०
वर्षास्वपि न तिम्यामि हसामि चाऽऽरमामि च । अन्दोलयामि दोलास्थाऽधुनापि सुरभाविव ।१०। मनुष्यस्येव ते हस्तौ विज्ञानं हृदयेऽपि च । सर्वं निरर्थकं मूर्ख ! जीवितं ते तथा वृथा ।११। मेघधाराप्रहारान् यत् सहसे त्वं निराश्रयः । वानर ! त्वय्यसुखिनि लभेऽहमपि नो धृतिम् ।१२। सकृदुक्तः स्थितस्तूष्णीं द्विनिरुक्तोऽथ सोऽकुपत् । तमारुह्य तरुं वेगादभाङ्क्षीत्सुगृहागृहम् ।१३। ऊचे मे महती त्वं न न स्निग्धा वा सुहृन्न वा । सुगृहे ! विगृहा तिष्ठ परतप्तिं करोषि यत् ।१४। एवं त्वमपि हे साधो!ऽस्माकमेवाऽसि ढौकितः । निर्जराऽन्याऽपि मे गाढा भ्रश्येऽहमनया तत: ।१५। वणिक् यथेको वर्षासु स्वयमाच्छादयद् गृहम् । कार्पण्यान ददौ मूल्यं हट्टलाभाद् बहोच्युतः ।१६।। द्वितीयचछादयामास दत्वा मूल्यं यथोचितम् । स्वयं व्यवहरन्मूल्याल्लाभोऽभूत्रिचतुर्गुणः ।१७। वैयावृत्त्यमहं कुर्वे स्वयं चेत्तदचिन्तनात् । भवेत् सूत्रार्थनाशस्तन्नाशे नाशोऽखिलस्य मे ।१८। ।।६८०।। अमुमेवार्थमाह -
'सुत्तत्थेसु अचिंतण आएसे वुड्सेहगगिलाणे । बाले खमगे वाई इड्डीमाई अणिड्डी य /प्र/।१। *१. च रमामि च प, प, ल, । २. 'सुखिते' प. प. प. : 'सुखिने' ल, ख छ । • सुरभिः वसन्तः, तत्र । * अन्यकर्तृकोः इमाः प्रक्षिप्ता अत्र ।
आ. नि. * सा.नि.
सामायिकनिर्गमकालद्वारे उपक्रमकाले
दशधासामाचारी। गाथा-६८०
************
३४०
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- एएहिं कारणेहिं तुंबभूओ य होइ आयरिओ । वेयावचं न करेड़ कायव्वं तस्स सेसेहिं (प्र)।२। नियुक्तिः
जेण कुलं आयत्तं तं पुरिसं आयरेण रक्खिज़ा । न हु तुंबंमि विणटे अरया साहारया हुँति /प्र/३। श्रीतिलका
आ. नि. चार्यलघुवृत्तिः
आचार्ये वैयावृत्त्यव्यग्रे सूत्रार्थयोरचिन्तनेन नाशः स्यात् । 'आदेशः' प्राघुणकस्तस्य, वृद्धशैक्षग्लानबालक्षपकानां स्मारणावारणादिश्चिन्ता * मान
*न स्यात् । वादिनि ऋद्धिमति वा आगते सति, पानकाद्यर्थगते आचार्य लघुत्वं अनृद्धिकाश्चैते प्रव्रजिता इति जनापवादः । शेषं स्पष्टम् । ३४१
सामायिक'इच्छाकारेण तव प्रथमालिकामहमानयामी'त्युक्त्वा गतो न लभते तदा का निर्जरेत्याह -
निर्गमकालद्वारे वेयावझे अब्भुट्ठियस्स सद्धाइ काउकामस्स । लाभो चेव तवस्सिस्स होइ अद्दीणमणसस्स ।।६८१।।
उपक्रमकाले
दशधाअलाभेऽप्यदीनमनसः साधोनिर्जरालाभ एव ।।६८१।। मिथ्याकारमाह -
सामाचारी। संजमजोए अब्भुट्ठियस्स जंकिंचि वितहमायरियं । मिच्छा एयंति वियाणिऊण मिच्छत्ति कायव्वं ।।६८२।।
गाथा-६८१* 'संयमयोगे' समितिगुप्त्यादिकेऽभ्युत्थितस्य सतः साधोर्यत्किञ्चिद्वितथमाचरितं आचरणं भवति, मिथ्या एतदिति विज्ञाय 'मिच्छत्ति' * * कायव्वं' तस्य मिथ्यादुःकृष्कृतं दातव्यमित्यर्थः ।।६८२।। उत्सर्गमाह -
३४१
****
६८२
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
*****
आवश्यक- * जइवि पडिक्कमियव्वं अवस्स काऊण पावयं कम्मं । तं चेव न कायव्वं तो होइ पए पडिक्वंतो ।।६८३।। नियुक्तिः
'प्रतिक्रमितव्यं' मिथ्यादुःकृष्कृतं दातव्यम् । ‘पदे' उत्सर्गपदे ।।६८३।। यथा मिथ्यादुःकृष्कृितं सुदत्तं भवति तथाह - श्रीतिलका
आ. नि. .* जं दुक्कडंति मिच्छा तं भुजो कारणं अपूरंतो । तिविहेण पडिक्वंतो तस्स य खलु दुक्कडं मिच्छा ।।६८४।। सा.नि. ३४२ * यत् दुःकृष्कृतं येन कारणेन कृतं तत्कारणं भूयः 'अपूरयन्' अकुर्वन् अनाचरन् तद्दुःकृष्कृतं मिथ्येति करोति, विफलं करोति । सामायिक
* त्रिविधेन मनोवाक्कायरूपेण प्रतिक्रान्तो दुःकृष्कृतकारणकरणानिवृत्तः, तस्य खलु दुःकृष्कृतं मिथ्यादु:कृष्कृतं सुदत्तं भवति निर्गमकालद्वारे *॥६८४।। यस्य तु सुदत्तं न भवति तमाह -
उपक्रमकाले
दशधा* जं दुक्कडंति मिच्छा तं चेव निसेवइ पुणो पावं । पञ्चक्खमुसावाई मायानियडीपसंगो य ।।६८५।।
सामाचारी। * यः दुःकृष्कृितं यत् किञ्चित् पापमनुष्ठितं 'तन्मिथ्या' तस्य मिथ्यादुःकृष्कृितमस्तु इत्युक्त्वापि तदेव निषेवते पुनः पापं * गाथा-६८३प्रत्यक्षमृषावादी । 'मायानियडीपसंगो य' मायायाः सकाशान्निकृतिर्निकारोऽन्यत्करणं तत्प्रसङ्गस्तत्प्राप्तिस्तस्य स्यात् । तस्य ।
६८५ मिथ्यादुःकष्कृितं न सुदत्तम् ।।६८५।। मिथ्यादुःकृष्कृिताक्षरार्थमाह -
३४२ *१. 'दुःकृतकरणान्निवृत्तः' इति प, प ।
****
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
आ. नि.
आवश्यक- 'मित्ति मिउमद्दवत्थे 'छ' ति य दोसाण छायणे होइ । 'मित्ति य मेराय ठिओ 'दु'त्ति दुगंछामि अप्पाणं ।।६८६॥ नियुक्तिः
'क'त्ति कडं मे पावं 'ड' ति य डेवेमि तं उवसमेणं । एसो मिच्छादुक्कडपयक्खरत्थो समासेणं ।।६८७।। श्रीतिलकाचार्यलयवत्तिः मृद्वर्थः कायनम्रता, मार्दवार्थो भावनम्रता । 'डपडिप' सङ्घाते डेपयामि सम्यग् घातयामि । शेषं कंव्यम् । द्वारम् ।।६८६-६८७॥ सा.नि. ३४३ *तथाकारमाह -
सामायिककप्पाकप्पे परिनिट्ठियस्स ठाणेसु पंचसु ठियस्स । संजमतवडगस्स उ अविगप्पेणं तहक्कारो ।।६८८।।
निर्गमकालद्वारे कल्पाकल्पे 'परिनिष्ठितस्य' ज्ञाननिष्ठां प्राप्तस्य, स्थानेषु महाव्रतरूपेषु पञ्चसु स्थितस्य संयमतपोभ्यामाढ्यस्य अविकल्पेन निश्चयेन *
उपक्रमकाले
दशधातथाकारः तदुक्ते तथेति भणनम् ।।६८८।। तथाकारविषयमाह -
सामाचारी। वायणपडिसुणणाए उवएसे सुत्तअत्थकहणाय । अवितहमेयंति तहा पडिसुणणाए अ तहक्कारो ।।६८९।।
गाथा-६८६'वाचना' सूत्रदानरूपा तस्याः प्रतिश्रवणायाम्, 'उपदेशे' सामाचार्यादेः, 'सूत्रार्थकथनायां' व्याख्याने अवितथमेतदिति तथा प्रतिश्रवणायां प्रतिप्रच्छने । सति श्रवणायां आचार्यकथितोत्तराऽऽकर्णनायां तथाकार: कार्य: ।।६८९॥ इच्छाकारादिप्रयोक्तुः फलमाह -
३४३ 4. सिद्धहेमधातुपाठे 'डपि (१८२९) डिपि (१८३०) सङ्घाते' धातुरात्मनेपदः ।
६८९
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
३४४
जस्स य इच्छाकारो मिच्छाकारो य परिचिया दोवि । तइओ य तहक्कारो न दुल्लहा सोग्गई तस्स ।।६९० ।। स्पष्टा । द्वारम् ।।६९०।। आवश्यकीनैषेधिकीद्वारद्वयमाह
आवस्सियं च नितो जं च अइंतो निसीहियं कुणइ । एयं इच्छं नाउं गणिवर ! तुब्भंतिए निउणं ।।६९१ ।। ‘निंतो’ निर्गच्छन् ।‘अयंतो’ आगच्छन् । 'एयं इच्छं नाउं' एतदिच्छामि ज्ञातुम्, स्पष्टं शेषम् ।। ६९१ ।। इति शिष्येण पृष्टे आचार्य आह - आवस्सियं च निंतो जं च 'नियंतो निसीहियं कुणइ । वंजणमेयं तु दुहा अत्थो पुण होइ सो चेव ।।६९२ ।। व्यञ्जनमेवैतद्विधा, अर्थः पुनः स एव भवति । अवश्यं कर्तव्या क्रिया आवश्यकी । निषिद्धातिचारस्य च क्रिया नैषेधिकी साप्यावश्यक्येव नाऽर्थभेदः । तर्हि भेदोक्तिः कथं ? गतिस्थितिक्रियाभेदादेव । गतिक्रियायामावश्यकी स्थितिक्रियायां नैषेधिकी कार्या ।।६९२।। गतिस्थित्योर्यतेः किं श्रेय इत्याह -
-
आ. नि.
सा. नि.
सामायिकनिर्गमकालद्वारे * उपक्रमकाले
दशधा
सामाचारी ।
* गाथा ६९०
६९३ ३४४
एगग्गस्स पसंतस्स न हुंति इरियाइया गुणा हुंति । गंतव्वमवस्सं कारणंमि आवस्सिया होइ ।।६९३।। एकाग्रस्य प्रशान्तस्य तिष्ठतो न भवन्तीर्यादयः संयमात्मविराधनारूपा दोषाः, किन्तु गुणाः स्वाध्यायध्यानादयो भवन्ति । तर्हि साधुना
'अयंतो' प छ । ।
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
३४५
क्वापि न गन्तव्यं ? न हि गन्तव्यमवश्यं कारणे भक्तपानाऽऽनयनादौ । तत्र गमने आवश्यकी भवति, आवश्यकीत्युच्चारणं स्यात् ।। ६९३ ।। गमने कस्य साधोरावश्यकी भवतीत्याह -
आ. नि.
आवस्सया उ आवस्सएहिं सव्वेहिं जुत्तजोगिस्स । मणवयणकायगुत्तिंदियस्स आवस्सिया होई । । ६९४ ।।
सा. नि. सामायिक
अवश्यं भावं - आवश्यकम्, तस्मादावश्यकात् तृतीयार्थे पञ्चमी । अवश्यं भावेनैव आवश्यकैः प्रतिक्रमणादिभिः सर्वैर्युक्तस्य * प्राकृतत्वात्षष्ठीलोपः, योगिनः साधोर्मनोवचनकायेन्द्रियैर्गुप्तस्य आवश्यकी, गतौ उच्चारणीया स्यात् । कायस्थानामपीन्द्रियाणां प्राधान्यार्थं पृथग् वचनम् । द्वारम् । । ६९४ ।। नैषेधिकीविषयमाह -
* निर्गमकालद्वारे
सिज्यं ठाणं च जहिं चेएइ तहिं निसीहिया होइ । जम्हा तत्थ निसिद्धो तेणं तु निसीहिया होई । । ६९५ ।।
उपक्रमका दशधा
यत्र शय्यां करिष्यामि स्थानमवस्थानं करिष्यामीति, 'चेतयते' जानाति, तत्र नैषेधिकी उच्चार्या भवति । यस्मात् तत्रात्मा 'निषिद्धो' सामाचारी। ऽतिचारेभ्यो निरुद्धः तेन कारणेन नैषेधिकी निशीथक्रियैवाऽसञ्चला शयनध्यानमौनादिका क्रिया भवति । । ६९५ ।।
•
पाठान्तरं वा -
सेज्जं ठाणं च जदा चेतेति तया निसीहिया होइ । जम्हा तदा निसेहो निसेहमइया च सा जेणं । । ६९६ ।। इयं गाथा- ६९६, श्रीतिलकाचार्याऽमुद्रितावश्यके नास्ति । द्वयोरपि मुद्रितावश्यकयोः इयं गाथा वर्त्तते । क्रमाङ्कभेदो मा भूत् इति अत्रापि दर्शितास्ति ।
गाथा ६९४
६९६
३४५
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
M
आवश्यक- अमुमर्थं भाष्यकारोप्याह - नियुक्तिः भा. आवस्सियं च नितो जं च अइंतो निसीहियं कुणइ । सिजानिसीहियाए निसीहिया अभिमुहो होइ ।।१२०।।*
आ. नि. श्रीतिलका
* सा.नि. शय्यैव नैषेधिकी शय्योनषेधिकी तद्विषये निषिद्धातिचारं शरीरमपि नैषेधिकी, तया अभिमुखो भवति । नैषेधिकी कस्य भवतीत्याह - चार्यलघुवृत्तिः
सामायिक३४६
भा. जो होइ निसिद्धप्पा निसीहिया तस्स भावओ होइ । अनिसिद्धस्स निसीहिय केवलमित्तं हवइ सहो ।।१२१।। * निर्गमकालद्वारेअनिषिद्धस्याऽनुपयुक्तस्यागच्छतो नैषेधिकी केवलं शब्दमानं भवति । अत्राप्यनयोरेकार्थत्वमाह -
* उपक्रमकाले भा. आवस्सयंमि जुत्तो नियमनिसिद्धत्ति होइ नायव्वो । अहवावि निसिद्धप्पा नियमा आवस्सए जुत्तो ।।१२२।।*
दशधा
सामाचारी। 'आवश्यके' मूलगुणादौ युक्तो नियमेन निषिद्धोऽतिचारनिषेधवान् भवति ज्ञातव्यः । अथवापि निषिद्धात्मा नियमादावश्यके युक्त एव, *
गाथा-६९७ * इत्यावश्यकीनषेधिक्योर्विषयभेदेऽप्येकार्थत्वम् । द्वारम् । आपृच्छादिद्वारचतुष्टयमाह -
भा. गाथा आपुच्छणा उ कज्जे पुवनिसिद्धेण होइ पडिपुच्छा । पुवगहिएण छंदण निमंतणा होअगहिएण ।।६९७।। १२०-१२२
कार्ये सति गुरोरापृच्छा कार्या, प्रभो ! इदमहं करोमीति । द्वारम् । गुरुणा प्राग्निषिद्धं यत्कार्य पश्चात्तत्कर्तुकामेन प्रतिपृच्छा कार्या । प्रभो ! ३४६ *१. 'निषेधिको' ल, । २. 'निषेधिको' ल, छ प ।
****
**********
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
******
आवश्यक
यदि यूयमादिशत तदिदं करोमीति । पाठान्तरं वा 'पुव्वनिउत्तेण पडिपुच्छा' प्रातस्त्वयाऽमुकग्रामे गन्तव्यमिति सन्ध्यायां नियुक्तेनाऽपि पुनः निर्युक्तिः प्रातर्गुरोः प्रतिपृच्छा कार्या । कुतः ? कदाचित्तत्कार्यं एवमेव निःप[प]न्नं स्यात् कार्यान्तरं वा गुरुरादिशेत् । द्वारम् । पूर्वगृहीतेनाऽन्नादिना श्रीतिलकासाधूनां छन्दना कार्या, गृह्णन्त्वेतदिति द्वारम् । अगृहीतेन तु निमन्त्रणा, यथेदं वो योग्यमाऽनयामीति द्वारम् । । ६९७ ।। उपसम्पद्द्वारमाह चार्यलघुवृत्तिः
३४७
संपया यतिविहा नाणे तह दंसणे चरित्ते य । दंसणनाणे तिविहा दुविहा य चरित्तअट्ठाए ।।६९८ ।। उपसम्पत्, गुरुनिश्राश्रयणम्, यथा ज्ञानदर्शनचारित्राद्यर्थं युष्मानमाश्रित इति । । ६९८ । । ज्ञानदर्शनयोस्त्रिविधेत्युक्तम्, तदाह - वत्तणा संघणा चेव गहणं सुत्तत्थतदुभए । वेयावचे खवणे काले आवकहाइ य । । ६९९ ।।
वर्तन - सूत्रस्य गुणनम्, सन्धना विस्मृतस्य योजनम्, ग्रहणं नवस्य, एतत् त्रितयं सूत्रार्थोभयविषयम् । एवं ज्ञाने नवभेदाः । दर्शनेऽपि दर्शनप्रभावनाशास्त्रविषयास्त एव द्रष्टव्याः । चारित्रोपसम्पद् द्विधा वैयावृत्त्यविषया क्षपणविषया च । कालतो यावत्कथिका चकारादित्वरा च ।। ६९९ ।। पुनर्विशेषमाह
'संदिट्ठमसंदिट्ठस्स चेव संपज्जइ उ एमाई । चउभंगो इत्थं पुण पढमो भंगो हवइ सुद्धो ।।७००।।
१. संदिट्ठो संदिट्ठस्स' प ल ।
***********
-
आ. नि.
सा. नि. सामायिक* निर्गमकालद्वारे उपक्रमकाले
********
दशधासामाचारी ।
गाथा-६९८
७००
३४७
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३४८
इह चत्वारो भङ्गाः सन्दिष्टः सन्दिष्टस्योपसम्पद्यत इति प्रथमो भङ्गः शुद्धः । सन्दिष्टोऽसन्दिष्टस्य द्वितीयः । असन्दिष्टः सन्दिष्टस्य तृतीयः । असन्दिष्टोऽसन्दिष्टस्य चतुर्थः ।।७००।। वर्तनादिस्वरूपमाह -
अथिरस्स पुव्वगहियस्स वत्तणा जं इहं थिरीकरणं । तस्सेव पएसंतरनट्ठस्सऽणुसंधणा घडणा ।।७०१।। गहणं तप्पढमतया सुत्ते अत्थे य तदुभए चेव । अत्थगहणंमि पायं एस विही होइ नायव्वो ॥७०२।। स्पष्टे । नवरं 'एष विधिर्वक्ष्यमाणः । प्रायो ग्रहणात् कश्चित् प्रमार्जनादिः सूत्रग्रहणेऽपि ज्ञेयः ।।७०१-७०२।। तमेवाह - मजणनिसिजअक्खा किइकमुस्सग्ग वंदणं जितु । भासंतो होइ जिट्ठो न उ परियारण तो वंदे ।।७०३।। एतद्द्वारगाथाव्याख्यां गाथाभिरेवाह - ठाणं पमज्जिऊणं दुन्नि निसिज्जा य हुंति कायव्वा । इक्का गुरुणो भणिया बीया पुण होइ अक्खाणं ।।७०४।। स्पष्टा ।।७०४।। कृतिकर्मव्याख्यामाह - दो चेव मत्तगाइं खेले तह काययाइ बीयं तु । जावइया उ सुणंती सव्वेवि य ते उ वंदंति ।।७०५।।
आ. नि. सा. नि. सामायिकनिर्गमकालद्वारे उपक्रमकाले
दशधासामाचारी। गाथा-७०१
७०५
३४८
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
来举举染染
आवश्यक- * कृतिकर्म वन्दनकम्, तद्द्वारे एव च श्लेष्मत्यागार्थ कायिक्यर्थ वा गुरोरुत्थितस्य व्याख्याभङ्गः स्यात् । अतो मात्रकद्वयं कार्यमिति * नियुक्तिः ॐ भणितम् ।।७०५ ।। कायोत्सर्गव्याख्यामाह - श्रीतिलका
आ. नि. * सब्वेवि काउस्सग्गं करंति सव्वे पुणोऽवि वंदंति । नासन्ने नाइदूरे गुरुवयणपडिच्छगा हुंति ।।७०६।। चार्यलघुवृत्तिः
सा. नि. ३४९
* विघ्नविघातायाऽनुयोगप्रारम्भे कायोत्सर्ग सर्वे श्रोतारो गुरवश्च कुर्वन्ति । अनन्तरं सर्वे श्रोतारः पुनरपि वन्दन्ते, वाचनाकाष्ठासन सन्देशनार्थम्, * सामायिक* ततो नात्यासन्ने नातिदूरे आसीना गुरुवचनप्रतीच्छका भवन्ति, शृण्वन्तीत्यर्थः ।।७०६ ।। श्रवणविधिमाह -
निर्गमकालद्वारे * निहाविगहापरिवजिएहिं गुत्तेहिं पंजलिउडेहिं । भत्तिबहुमाणपुव्वं उवउत्तेहिं सुणेयव्वं ।।७०७।।
उपक्रमकाले
दशधा* अभिकखंतेहिं सुहासियाई वयणाई अत्थसाराई । विम्हियमुहेहिं हरिसागएहिं हरिसं जणंतेहिं ।।७०८।।
सामाचारी। स्पष्टे । नवरं 'भक्तिबहुमाणपुव्वं' भक्तिर्बाह्यप्रतिपत्तिरूपा, बहुमानो हार्दी प्रीतिः । 'हरिसागएहिं हरिसं जणंतेहिं' गुरोः परितोषं *
गाथा* जनयद्भिः ।।७०७-७०८।। किमित्येवं श्रूयते इत्याह -
७०६-७०९ * गुरु परितोसगएणं गुरुभत्तीए तहेव विणएणं । इच्छियसुत्तत्थाणं खिप्पं पारं समुवयंति ।।७०९।।
३४९ गुरुपरितोषगतेन 'गमनं गतौ' गुरोः परितोषगमनेन हेतुना अथवा गुरुशब्दात्प्राकृतत्वात्तृतीयालोपे, गुरुणा परितोषगतेन सता । शेषं *
*
*
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
*
*
*
*
***
आवश्यक- स्पष्टम् ।।७०९।। नियुक्तिः
वक्खाणसमत्तीए जोगं काऊण काइयाईणं । वंदंति तओ जिटुं अन्ने पुव्वं चिय भणंति ।।७१०।। श्रीतिलका
आ. नि. चार्यलघुवृत्तिः
व्याख्याकालबाहुल्येन कायिक्यादिनिरोधान्मा भूत् ग्लानत्वम्, इति कायिक्यादिव्यापारं कृत्वा व्याख्यातारं वन्दन्ते । अन्ये भणन्ति, * मान ३५० *वन्दनकालस्याल्पमात्रत्वात्पूर्वमेव वन्दन्ते ।।७१०।। साक्षेपमाह -
सामायिकचोएइ जई जिट्टो कहंवि सुत्तत्थधारणाविगलो । वक्खाणलद्धिहीणो निरत्थयं वंदणं तंमि ।।७११।। * निर्गमकालद्वारे ततो वाचनाया अभावात् । व्यवहारतस्तु सोऽपि वन्द्य इत्युत्तरं ज्ञेयम् ।।७११।।
उपक्रमकाले
दशधाअह वयपरियाएहिं लहुओवि हु भासओ इहं जिट्ठो । रायणियवंदणे पुण तस्सवि आसायणा भंते ।।७१२।।
सामाचारी। 'रायणियवंदणे' वन्दापने पुनस्तस्यापि भाषकस्यापि भदन्ताऽऽशातना प्राप्नोति ।।७१२ ।। इत्याशङ्कयाह -
गाथा-७१०जइवि वयमाइएहिं लहुओ सुत्तत्थधारणापडुओ । वक्खाणलद्धिमंतो जो सो चिय धिप्पई जिट्ठो ।।७१३।। ७१३ स्पष्टा ।।७१३।।
********
३५०
*******
***
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३५१
********
आसायणावि नेवं पडुच जिणवयणभासियं जम्हा । वंदणयं रायणिओ तेण गुणेपि सो चेव ।।७१४ ।।
घोर्ज्येष्ठं वन्दयतोऽपि नैवमाशातना । यस्माज्जिनवचनभाषितं 'प्रतीत्य' आश्रित्य वन्दनकम्, तेनार्हद्वचनव्याख्यानलक्षणेन गुणेन स एव लघुरपि रत्नाधिकः ।।७१४ । । प्रसङ्गतो वन्दनविषये निश्चयव्यवहारावाह
न वओ इत्थ पमाणं न य परियाओवि निच्छयमएणं । ववहारओ य जुज्जइ उभयनयमयं पुण पमाणं । । ७१५ ।। न वयः प्रमाणमत्र वन्दनकविधौ, न च 'पर्यायोऽपि' व्रताऽऽदानरूपो निश्चयमतेन । व्यवहारतस्तु युज्यते । तत उभयनयमतं प्रमाणम् ।।७१५ ।। प्रकृतमेवार्थं समर्थयन्नाह -
-
आ. नि.
सा. नि. सामायिकनिर्गमकाद्वारे * उपक्रमकाले
निच्छयउ दुन्नेयं को भावे कमि वट्टई समणो ? । ववहारओ य कीरइ जो पुव्वट्ठिओ चरित्तंमि ।।७१६।। शुभे भावे स्थितः साधुर्ज्येष्ठः स चानतिशयिना न ज्ञायते । व्यवहारतस्तु क्रियते वन्दनकं यः पूर्वं स्थितश्चारित्रे ।। ७१६ ।। भावाज्ञाने व्यवहारः प्रमाणमिति कथमुच्यते, इत्याह -
भा. ववहारोऽविहु बलवं जं छउमत्थंपि वंदई अरिहा । जा होइ अणाभिन्नो जाणतो धम्मयं एयं । । १२३ ।। व्यवहारोऽपि बलवान् यतश्छद्मस्थमपि गुर्वादिकं 'अर्हन्नपि केवल्यपि वन्दते यावद्भवत्यनभिज्ञातः । जानन् धर्मतामेतां
दशधासामाचारी ।
गाथा७१४-७१६
* भा. गाथा १२३
३५१
*
*
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- * व्यवहारनयबलातिशयलक्षणां व्यवस्थाम् । यद्येवं ज्येष्ठान्वन्दयतः सुतरां कनिष्ठस्याशातनैवेत्याह - नियुक्तिः
* इत्थ उ जिणवयणाओ सुत्तासायणबहुत्तदोसाउ । भासंतिगजिट्ठस्स उ कायव्वं होइ किइकम्मं ।।७१७।। श्रीतिलका
आ. नि. _ 'अत्र तु' श्रुतव्याख्याप्रस्तावे जिनवचनात् । अवन्दने सूत्राऽऽशातनादोषबहुत्वात् भाषमाणज्येष्ठस्य कृतिकर्म कर्तव्यमेव भवति । उक्तो * चार्यलघुवृत्तिः
सा. नि. ३५२ * ज्ञानोपसम्पद्विधिः । एवं दर्शनोपसम्पद्विधिरपि ज्ञेयः ।।७१७ ।। चारित्रोपसम्पद्विधिमाह -
सामायिकदुविहा य चरित्तंमी वेयावचे तहेव खमणे य । नियगच्छा अन्नंमि उ सीयणदोसाइणा हुंति ।।७१८।। * निर्गमकालद्वारे निजगच्छादन्यस्मिन् गच्छे उपसम्पद्भवति, स्वगच्छस्य सीदद्दोषादिना ।।७१८ ।। तथा - ।
* उपक्रम काले
दशधाइत्तरियाइविभासा वेयाव_मि तहय खमणे य । अविगिट्ठविगिटुंमि य गणिणा गच्छस्स पुच्छाए ।।७१९ ।।
सामाचारी। * इह गणिना आचार्येण वैयावृत्त्यकर: क्षपको वा विकृष्टतपाः मासक्षपकादिः, अविकृष्टतपाः चतुर्थषष्ठाष्टमकारी उपसम्पद्यमानः इत्वरो * * यावत्कथिको वा गच्छं पृष्ट्वा 'विभाषा' विकल्पः, कोऽर्थः ? विचार्याऽऽत्मगुणहेतुर्धर्तव्यः ।।७१९ ।। चारित्रोपसम्पद्विधिविशेषमाह - * उपसंपन्नो जं कारणं तु तं कारणं अपूरंतो । अहवा समाणियमी सारणया वा विसग्गो वा ।।७२०।।
३५२
गाथा
७१७-७२०
謙謙謙謙謙謙謙染
*
*
*
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
KHO
आवश्यक- यत्कारणं यन्निमित्तमुपसम्पन्नस्तत्कारणमपूरयन् भवति तदा 'सारणा' नोदना कार्या, अविनितस्य विसों वा । अथवा 'समाणियंमी' नियुक्तिः समाप्तिं नीते कार्ये उपसम्पनिमित्ते स्मारणा क्रियते यथा समाप्तं त्वत्कार्यं विसों वेति ।।७२० ।। गृहस्थोपसम्पदमाह - श्रीतिलका
आ. नि. * इत्तरियपि न कप्पइ अविदिन्नं खलु परुग्गहाईसु । चिट्ठित्तु निसीइत्तुव तइयव्वयरक्खणट्ठाए ।।७२१।। चार्यलघुवृत्तिः
सा. नि. ३५३ 'इत्तरियंपि' अल्पकालावस्थानमपि । उक्ता दशधा सामाचारी ।।७२१।। उपसंहारमाह -
सामायिकएवं सामायारी कहिया दसहा समासओ एसा । संजमतवड्वगाणं निग्गंथाणं महरिसीणं ।।७२२।।
के निर्गमकालद्वारे स्पष्टा ।।७२२।। एतस्याः फलमाह -
यथायुष्कोप
क्रमकालः। एवं सामायारिं झुंजता चरणकरणमाउत्ता । साहू खवंति कम्मं अणेगभवसंचियमणंतं ।।७२३।।
गाथा-७२१स्पष्टा । सामाचारी समाप्ता । पदविभागसामाचारी छेदग्रन्थेभ्यो ज्ञेया । उक्तः सामाचार्युपक्रमकालः ।।७२३ ।।
७२४ यथायुष्कोपक्रमकालमाह - अज्झवसाणनिमित्ते आहारे वेयणा पराघाए । फासे आणापाणू सत्तविहं झिज्जए आउं ।।७२४।।
३५३
華擎華諜準準準準準準準
【紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧默默淡然紫紫紫慧;
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
****
KXXX
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३५४
अस्या अर्थः कथाभ्योऽवसेयः । ताश्चेमा: । रागाद्यध्यवसानेन क्षीयते आयुः - एकस्य कस्याचिद्गावो ह्रियन्ते स्म मलिम्लुचैः । वालनाय गवां जग्मुः पत्तयस्तस्कराननु ।१। चलिता वालयित्वा गास्तत्रैकस्तरुणः पुमान् । गृहीताङ्ग इवानङ्गस्तृषितो ग्राममभ्यगात् ।२। तत्रैका ग्रामतरुणी तमऽपीप्यत् पयः परम् । शिरो धूनयतोऽप्यस्य निवृत्त्यै न न्यवर्त्तत ।३। स तूत्थाय युवाऽयासीत्सा तु तद्रूपमोहिता । अनुरागमहाधूर्तक्षिप्तचूर्णेव तद्वशा ।।। निध्यायन्ती तमेवाऽस्थात्तन्मयत्वमिवेयुषी । अदृश्यत्वं गते तस्मिंस्तस्याः प्राणास्तमन्वगुः ।५। स्नेहाध्यवसानेनाप्यायुः क्षीयते - एकस्य वणिजो यूनः प्रेयसी प्रौढयौवना । द्वयोरपि तयोः स्नेहः कोऽपि वाचामगोचरः ।१। स वाणिज्याय गत्वाऽथ प्रत्यावृत्तः समेष्यति । एकाहेन निजावासं यावत्तावत्परस्परम् ।२। वयस्याश्चिन्तयामासुः स्नेहः सत्योऽनयोन च । पूर्वमेकस्ततो गत्वा तस्य कान्तामवोचत ।।
मृतस्तव पतिर्भद्रे ! श्रुत्वा वज्राहतेव सा । सत्यं सत्यमिदमिति पृष्ट्वा वारत्रयं मृता ।४। *.निवृत्त्ये अस्य शिरो धूनयतोऽपि (सा) न न्यवर्तत इति अन्वयः ।
華藥業業樂業藥
आ. नि. सा. नि. सामायिकनिर्गमकालद्वारे यथायुष्कोपक्रमकालः। गाथा-७२४
XXX**
********
३५४
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः ३५५
तत्स्वरूपं च वणिजः कथितं सोऽपि तत्क्षणात् । एकोऽपि प्राप पञ्चत्वमेवं प्रेम्णाऽऽयुषः क्षयः ॥५॥ भयाऽध्यवसानेनाऽप्यायुः क्षीयते यथा -
नगरी द्वारवत्यासीत्सर्वस्वर्णमयालया । अन्तः समुद्रमौर्वाग्निभ्रेजे यत्प्रतिबिम्बवत् ।१। जेतुं पौराङ्गनास्येन्दून् यत्र स्वप्रतिपन्थिनः । सचन्द्रसेनश्चन्द्रोऽस्थात् शालशीर्षावलीमिषात् ॥ २ ॥ वासुदेवोऽभवत्तत्र वसुदेवनृपाङ्गजः । देवकीकुक्षिकासारकलहंसः क्षितीश्वरः ।३।
द्विषः पौरुषवन्तोऽपि यद्वलैरबलाः कृताः । सृष्टिव्यत्यासकरणाज्जग्ये स्रष्टाऽपि तैः स्फुटम् ॥४॥ स्तनं स्तनन्धयं धापयन्तीं स्त्रीं वीक्ष्य काञ्चन । अधृतिं देवकी चक्रे पृष्टाऽरिष्टारिणा क्षणात् ॥५॥ धृतिं किं विधत्सेम्ब ! तयोक्तं जात ! जातु मे । तनूजेन न वक्षोजपयः केनाऽप्यपीयत ॥६॥ वासुदेवोऽवदन्मातर्मा कार्षीस्त्वमिहाऽधृतिम् । कारयिष्यामि ते पुत्रप्राप्तिमाराध्य देवताम् ॥७। देवाताराधिताऽवादीद्दिव्यः सूनुर्भविष्यति । अभूच्च तनुभूस्तस्या नान्यथा देवतावचः ॥८। गजसुकुमाल इति नाम चक्रे कृतोत्सवम् । सुतां सोमिलविप्रस्य स युवा पर्यणाय्यत ॥९॥ १. 'एषोऽपि प प ल । २ 'भेजे' ल प प छ ।
चन्द्रा एव सेना सा चन्द्रसेना, तया सह वर्त्तते यः सः सचन्द्रसेनश्चन्द्रः ।
*************
**************
***********
आ. नि. सामायिकनिर्गमकालद्वारे
यथायुकोप
क्रमकालः । गाथा - ७२४
३५५
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः ३५६
************
सोsन्येद्युः स्वामिनो नेमेः श्रुत्वा धर्ममभूद् व्रती । विजहे स्वामिना सार्धं सेर्ष्यस्तस्मिन्नभूद् द्विजः । १० । क्रमेण प्रभुभिः साकं द्वारिकां पुनरागमत् । प्रभुं पृष्ट्वा पितृवने कायोत्सर्गेण संस्थितः | ११ | तथास्थं तत्र दृष्ट्वा तं रुष्टो दुष्टद्विजस्ततः । निवेश्य कण्ठकं मूर्ध्नि चिताङ्गारैरपूरयत् ॥१२॥ तत्कष्टं सहमानस्योत्पन्नं केवलमुज्ज्वलम् । अन्तकृत्केवलित्वेन तदैव प्राप निर्वृतिम् ॥ १३ ॥
विष्णुः प्रातः प्रभुं नत्वा साधूंश्चाऽपृच्छदच्छधीः । क्व मे बन्धुः प्रभुः स्माह निश्यस्थात्प्रतिमां बहिः ।१४। वासुदेवो गतस्तत्र परासुमवलोक्य तम् । कुपितः प्रभुमप्राक्षीत् केनाऽमारि प्रभुर्जगौ ॥१५ ॥ विशन्तं त्वां पुरीं दृष्ट्वा यस्य शीर्षं स्फुटिष्यति । कुटुम्बं प्रेष्य विप्रोऽपि स्वयं यावन्निरैति सः । १६ ।
तावद्दृष्टो विशन् विष्णुस्ततोऽतिभयसम्भ्रमात् । ययौ पतितवत्कुम्भस्तन्मुण्डं शतखण्डताम् । १७ । ।।७२४ ।। निमित्तादप्यायुः क्षीयते तच्चानेकधा स्यादित्याह -
दंडकससत्थरज्जू अग्गीउदगपडणं विसं वाला । सीउन्हं अरइ भयं खुहा पिवासा य वाही य ।।७२५ ।। मुत्तपुरीसनिरोहे जिन्नाजिने य भोयणे बहुसो । घंसणघोलणपीलण आउस्स उवक्कमा एए ।।७२६ ।।
**************
********
आ. नि.
सा. नि.
सामायिकनिर्गमकालद्वारे यथायुष्कोप
क्रमकालः ।
गाथा७२५- ७२६
३५६
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
華華華華
आ. नि. सा. नि.
*
आवश्यक- दण्डकशशस्त्ररज्जवः, अग्न्युदकयो: पतनम्, विषम्, 'व्याला:' सर्पाः, शीतोष्णम्, अरतियं क्षुत्पिपासा, व्याधिश्च, मूत्रपुरीसनिरोधः नियुक्तिः *जीर्णाऽजीणे च भोजनम्, बहुशः 'घर्षणं' चन्दनस्येव, 'घोलनं' अङ्गुष्ठाङ्गुलिभ्यां यूकाया इव, 'पीडनमि'क्ष्वादेरिव, आयुष * श्रीतिलका- * उपक्रमहेतुत्वादुपक्रमा एते, कारणे कार्योपचारात् । यथा तन्दुलान् वर्षति पर्जन्यः । यथा चाऽऽयुघृतम् (द्वारम्)। आहारे सत्यसति वा * चार्यलघुवृत्तिः * आयुः क्षीयते - ३५७
सामायिक* बटुरेको दिने कृत्वा वारा अष्टादशाऽशनम् । शूलेन म्रियते स्माशु मृतश्चान्यः क्षुधा पुनः ।।१।। (द्वारम्) । दृग्वेदनादिभिर्जाता भूयांसोऽपि *
निर्गमकालद्वारे * गतायुषः । (द्वारम्) । विद्युदाधुपघाताच्च श्रूयन्ते बहवो मृताः ।।१।। (द्वारम्)
यथायुष्कोपस्पर्शोऽप्यायुःक्षयाय स्याद्यथा स्वग्विषभोगिनः । स्त्रीरत्नस्येव संस्पर्शो यदि वा चक्रवर्तिनः ।।
क्रमकालः। ब्रह्मदत्ते मृतिं प्राप्ते द्वादशे चक्रवर्तिनि । स्त्रीरत्नं तत्सुतोऽवादीदोगान् भुव मया सह ।२।
गाथा-७२६ तयोक्तं न मम स्पर्शः सह्यते चक्रिणं विना । तं प्रत्याययितुं वाजी मुखाद्यावत्कटीं तया ।३। स्पृष्टः करेण तत्कालं गलद्रेतःक्षयान्मृतः । तथाप्यप्रत्यये तस्य कृत्वा लोहमयं नरम् ।४। परिरेभे ससंरम्भं तदैवाशु व्यलीयत । ततोऽभूत्प्रत्ययस्तस्य दृष्टं को वा न मन्यते ।५ । (द्वारम्)
३५७ प्राणापानानुरोधेऽपि मृत्युर्भवति देहिनाम् । यज्ञादौ मार्यमाणानां छागानामिव याज्ञिकैः ॥१॥ (द्वारम्) ।
21
詳辭離峰樂樂樂聽
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
:**********
आ. नि.
३५८
आवश्यक- एतच्च सोपक्रमायुषामेव न निरुपक्रमायुषाम्, इत्युपक्रमकालः ।।७२५-७२६ ।। अथ प्रशस्तदेशकालमाह - नियुक्तिः निद्भूमगं च गाम महिलाथूभं च सुनयं दटुं । नीयं च कागा उलिंति जाया भिक्खस्स हरहरया ।।७२७ ।। श्रीतिलका- * 'महिलास्तूपं' च कूपतटम्, 'उलिंति' प्रत्यवपतन्ति, जाता भैक्षस्य 'हरहरता' आर्षत्वात् प्रस्ताव इत्यर्थः ।।७२७ ।।
सा.नि. चार्यलघुवृत्तिः * अप्रशस्तदेशकालमाह -
सामायिक* निम्मच्छियं महुं पायडो निही खज्जयावणो सुन्नो । जा यंगणे पसुत्ता पउत्थवईया य मत्ता य ।।७२८।।
निर्गमएतेषां सर्वेषां देशकालग्रहणं प्रति प्रस्तावः । द्वारम् । कालकालमाह-कालस्य मरणस्य काल: कालकालः ।।७२८ ।। अथवा -
कालद्वारम्। कालेण कओ कालो अम्हं सज्झायदेसकालंमि । तो तेण हओ कालो अकालि कालं करतेण ।।७२९।।
गाथा-७२७'कालेन' शुना कृतः कालो' मरणं अस्माकं 'स्वाध्यायदेशकाले' स्वाध्यायस्थाने स्वाध्यायसमये च । ततस्तेन हत: 'काल:' स्वाध्याया) * * गृहीतः काल: प्रादोषिकादिः, अकालेऽप्रस्तावे कालं मरणं कुर्वता । द्वारम् ।।७२९ ।। प्रमाणकालमाह - * दुविहो पमाणकालो दिवसपमाणंच होइ राई य । चउपोरि (ग्र० ४०००)सीओ दिवसो राई चउपोरिसीचेव ।।७३०।।* भवति 'रात्रिश्च' रात्रिप्रमाणं च । शेषं स्पष्टम् । द्वारम् ।।७३०।। वर्णकालमाह -
३५८ पंचन्हं वन्नाणं जो खलु वन्त्रेण कालओ वनो । सो होइ वनकालो वत्रिजइ जो व जं कालं ।।७३१।।
****
७३१
K******
*********
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३५९
पदत्रयी स्पष्टा । वर्ण्यते यो वा कश्चित्पदार्थः यस्मिन् काले स वर्णकालः । वर्णनाप्रधान: कालो वर्णकालः । द्वारम् ।।७३१।। भावकालमाह - साईसपज्जवसिओ चउभंगविभागभावणा इत्थं । ओदइयाईयाणं तं जाणसु भावकालं तु ।।७३२।।
आ. नि. औदयिकानां भावानां चतुर्भङ्गविभागभावना अत्र सादिसपर्यवसितादिः कालस्तं भावकालं जानीयाः ।।७३२।। इह केन *
सा. नि. कालेनाधिकार इत्याह - ।
सामायिक* इत्थं पुण अहिगारो पमाणकालेण होइ नायव्यो । खित्तंमि कमि काले विभासियं जिणवरिंदेण ।।७३३।।।
निर्गमकालइह प्रमाणकालेनाधिकार इत्युक्तम्, पूर्वं 'दव्वे अद्ध अहाउय' इति द्वारगाथायां झ६६०ट 'पगयं तु भावेण मित्युक्तमिति विरोधः, उच्यते, * द्वारम् । क्षायिकभावस्थेन स्वामिना प्रमाणकाले च पूर्वाह्न सामायिकं भाषितमित्यविरोधः । 'उद्देसे निद्देसे' इति द्वारगाथाद्वयस्य ४०-१४१ट * गाथा* व्याख्यातं कालद्वारम् । पृच्छकः क्षेत्रं कालविशेषं वाऽजानन् प्रश्नमाह - 'खित्तमि कमि काले विभासियं 'जिणवरिंदेणं?' ।।७३३।। *
७३२-७३३ उत्तरमाह -
३५९ *१. 'जिणवरिंदेहिं' प. प. ख ल ।
**
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
*********
आवश्यक- वइसाहसुद्धइक्कारसीइ 'पुव्वन्हदेसकालंमि । महसेणवणुज्जाणे अणंतरं परंपरं सेसं ।।७३४ ।। निर्युक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः *
३६०
वैशाखशुद्धैकादश्यां पूर्वाह्नकाले प्रथमपौरुष्यां महसेनवनोद्यानदेशे क्षेत्रेऽनन्तरः सामायिकनिर्गमः शेषक्षेत्रेषु पश्चात्परम्परनिर्गमः * ।।७३४ ।। भावनिर्गमद्वारमाह -
* खइयंमि वट्टमाणस्स निग्गयं भयवओ जिणवरस्स । भावे खओवसमियंमि वट्टमाणेहिं तं गहियं ।।७३५ ।।
*****
'भावे' इति पदं 'खइयंमि' इत्यत्रापि योज्यम् । क्षायोपशमिके भावे वर्तमानैस्तत्सामायिकमन्यच्च श्रुतं गृहीतम् । प्रणिपत्य या पृच्छा सा निषद्या एताभिस्तिसृभिर्निषद्याभिर्गोतमस्वामिना भगवन्मुखात् 'उपन्नए इ वा विगमए वा धुवे इ वा' एतत् श्रुतमातृकारूपं पदत्रयं गृहीत्वा द्वादशाङ्गी निर्ममे । 'तओ भगवं अणुन्नं करेइ सक्को य दिव्वं वइरमयं थालं दिव्वचुन्नाणं भरेऊण सामिमुवागच्छइ । ताहे सामी सीहासणाओ उट्ठित्ता पडिपुन्नं मुद्धिं केसराणं गिन्हइ'। पुरः पश्चाञ्च सुगन्धिचूर्णभणनात् 'केसरा' अप्यत्र चूर्णरूपा एव ज्ञेयाः । ताहे गोअमसामिप्पमुहा इक्कारस वि गणहरा ईसि ओणया परिवाडीए ठायंति । ताहे देवा आउज्जगीयसद्दं निरुंभंति । ताहे सामी पुव्वं तित्थं गोयमसामिस्स दव्वेहिं गुणेहिं पज्जवेहिं अणुजाणामित्ति भणइ । चुन्नाणि य सीसे छुहइ । तओ देवा वि चुन्नवासं पुप्फवासं च उवारें वासंति । गणं च सुहम्मसामिस्स धुरे ठवित्ता अणुजाणइ ।' एवं सामायिकस्यार्थो भगवतो निर्गतः । सूत्रं गणधरेभ्यो निर्गतमिति ।।७३५ ।। साम्प्रतं पुरुषद्वारमाह
१. 'पुव्वन्हकालदेसंमि' खछप प प ।
*****
आ. नि. सामायिकनिर्युक्तिः
भावनिर्गमः । गाथा - ७३४
७३५
३६०
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३६१
米紫默默默默默然紧紧紧紧器紧紧
दव्वाभिलावेचिंधे वेए धम्मत्थभोगभावे य । भावपुरिसो य जीवो भावे पगयं तु भावेण ।।७३६।।
पुंस्त्वाय बद्धायुष्कोऽभिमुखनामगोत्रो वा द्रव्यपुरुषः । अभिलापपुरुषः - अभिलापः शब्दः पुंलिङ्गो यथा दाराः । * * कूर्चादिचिह्नोपलक्षितश्चिह्नपुरुषः । अक्षपितवेदो वेदपुरुषः । धर्मार्जनपरो धर्मपुरुषः । अर्थार्जनपरोऽर्थपुरुषः, मम्मणवत् । भोगपुरुष: * *चक्रवर्तिवत् । भावपुरुषः शुद्धो जीवस्तीर्थकरः । चः शब्दो नामाद्यनुक्तसमुच्चयार्थः । भावे भावद्वारे । तेन भावपुरुषेण तीर्थकरेण * * प्रकृतमधिकार: 'तु'शब्दात् वेदपुरुषेण च गणधरेण । सामायिकमर्थतो भावपुरुषात्तीर्थकरान्निर्गतम् । सूत्रतो वेदपुरुषेभ्यो गणधरेभ्य इति - *।।७३६ ।। कारणद्वारमाह -
सामायिक
नियुक्तिः निक्खेवो कारणमि चउविह दुविहो य होइ दव्वंमि । तद्दव्वमतद्दब्वे अहवावि निमित्तनेमित्तं ।।७३७।।
पुरुषद्वारम् । कारणनिक्षेपश्चतुर्विधः, नामस्थापनाद्रव्यभावभेदात् । नामस्थापने प्रतीते । द्रव्ये निक्षेपो द्विविधः । तद्रव्यमतद्र्व्यं च । तस्य * गाथा-७३६* पटादेर्द्रव्यं तन्तवस्तदेव कारणम्, अतद्रव्यं वेमादि । 'अहवा वि निमित्तनेमित्तं' पटस्य निमित्तं तन्तवस्तदेव कारणम्, तान्विना * ७३७ *तस्यानुत्पत्तेः । तन्त्वातानादिचेष्टां विनाऽपि पटो न स्यात्, अतः सापि निमित्तम् । तस्या अपि निमित्तं वेमादि, निमित्तस्येदं नैमित्तं पटस्य *
३६१ *कारणम् ।।७३७।। तथा -
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
३६२
समवाई असमवाई छव्विह कत्ता य कम्म करणं च । तत्तो य संपयाणाऽपयाण तह संनिहाणे य ।।७३८ ।। तन्तवः पटस्य समवायिकारणम्, तन्तुसंयोगोऽसमवायिकारणम्, तेषां पटकारणभूततन्तुधर्मत्वात् । एवं तावद्द्द्वैविध्यम् । अथवा षोढाकारणं कर्तृकर्मकरणसंप्रदानापादानसन्निधानानि । सन्निधीयतेऽस्मिन्निति सन्निधानमधिकरणम्, भरतनियुक्तो वर्धकिः सत्रागारं * कुतोऽप्यानीतैः काष्ठेष्टिकादिभिर्माहन श्रावकेभ्यो भोजनं दातुं मनीषितेऽयोध्यामध्यप्रदेशे करोति । एतेषामेकैकेनापि विना सत्रागारस्यानुत्पत्तेः, षण्णामपि कारणात् । उक्तं द्रव्यकारणम् ।।७३८ ।। भावकारणमाह -
दुविहं च होइ भावे अपसत्थ पसत्थगं च अपसत्थं । संसारस्सेगविहं दुविहं तिविहं च नायव्वं ।।७३९ ।। कारणमिति सर्वत्र प्रयोज्यम् ।।७३९ ।। एकविधद्विविधत्रिविधानि भावकारणान्याह - अस्संजमो य इक्को अन्नाणं अविरई य दुविहं तु । अन्नाणं मिच्छत्तं च अविरई चेव तिविहं तु । । ७४० ।। उक्तमप्रशस्तं संसारहेतुर्भावकारणम् ।।७४० ।। प्रशस्तमुच्यते
वर्धकिः कर्त्ताः सत्रागारम्-कर्म; काष्ठेष्टिकादि-करणम्ः माहनश्रावकाः सम्प्रदानम् कुतोऽप्यानीतः अपादानसूचनम् अयोध्यामध्यप्रदेश: अधिकरणम् इति षोढाकारणम् ।
-
आ. नि.
सामायिक
निर्युक्तिः कारणद्वारम् । गाथा- ७३८
७४०
३६२
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
KKy
*
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३६३
*EE*
華華準準準準準準準
आ. नि.
******
होइ पसत्थं मुक्खस्स कारणं एगदुविहतिविहं वा । तं चेव य विवरीयं अहिगारु पसत्थएणित्थं ।।७४१।। तदेव संसारकारणमेव विपरीतं मोक्षकारणम् ।।७४१।। पुन: कारणद्वारसङ्गतमेव किञ्चिदाशङ्काद्वारेणाह - तित्थयरो किं कारण भासइ सामाइयं तु अज्झयणम् ?। अत्रोच्यते । तित्थयरनामगुत्तं बद्धं मे वेइयव्वं तु ।।७४२।। स्पष्टा ।।७४२।। तद्वेदने प्रश्नमुत्तरं चाह - तं च कहं वेइज्जइ ? अगिलाए धम्मदेसणाईहिं । बज्झइ तं तु भगवओ तईयभवोसक्कइत्ताणं ।।७४३।। सामायिकनियमा मणुयगईए इत्थी पुरिसेयरुव्व सुहलेसो । आसेवियबहुलेहिं वीसाए अनयरएहिं ।।७४४।।
नियुक्तिः
कारणद्वारम् । द्वयोर्व्याख्या प्राग्वत् ।।७४३-७४४।। तीर्थकृतः सामायिकभाषणकारणमुक्तम्, गणभृतां तच्छ्रवणकारणमाह -
गाथागोयममाई सामाइयं तु किं कारणं निसामिति ? नाणस्स तं तु सुंदरमंगुलभावाण उवलद्धी ।।७४५।।
७४१-७४५ गौतमादयः सामायिकं तु केन कारणेन निशमयन्ति शृण्वन्ति ? उच्यते - ज्ञानाय, तत्तु ज्ञानं सुन्दरमङ्गुलभावानां शुभाशुभपदार्थानां * * उपलब्धये' उपलब्धिनिमित्तम् ।।७४५ ।। शुभाशुभभावोपलब्धिश्च प्रवृत्तिनिवृत्तिकारणमित्याह -
****
३६३
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
********
आवश्यक
होइ पवित्तिनिवित्ती संजमतव पावकम्मअग्गहणं । कम्मविवेगो य तहा कारणमसरीरया चेव ।।७४६ ।।
निर्युक्तिः
शुभज्ञानात् शुभे प्रवृत्तिः । अशुभज्ञानादशुभेभ्यो निवृत्तिर्भवति । ते च प्रवृत्तिनिवृत्ती संयमतपसोः कारणं संयमात्पापकर्माऽग्रहणम्, श्रीतिलका- नवकर्मानादानम् । तपसः सकाशात्कर्मविवेकः पूर्वार्जितकर्मनिर्जरा । कर्मनिर्जरा च कारणं अशरीरताया एव ।।७४६ । । विवक्षितमर्थं
चार्यलघुवृत्तिः
* हेतुहेतुमद्भावेनाह -
३६४
कम्मविवेगो असरीरयाय असरीरया अणाबाहा । होअणबाहनिमित्तं अवेयणमणाउलो निरुओ ।।७४७।। कर्मविवेकोऽशरीरतायाः कारणम्, अशरीरताऽनाबाधायाः कारणम्, अनाबाधा च निमित्तं कारणमवेदनस्य, अवेदनोऽनाकुलोऽनाकुलश्च नीरुक् ।।७४७ ।। तथा
निरुत्तयाए अयलो अयलत्ताए य सासउ निचं । सासयभावमुवगओ अव्वाबाहं सुहं लहइ ।।७४८ ।। स्पष्टा । इत्थं पारम्पर्येणाऽव्याबाधसुखार्थं सामायिकश्रवणम् ।।७४८ ।। प्रत्ययद्वारमाह - पचयनिक्खेवो खलु दव्वंमी तत्तमासगाइओ । भावंमि ओहिमाई तिविहो पगयं तु भावेणं ।।७४९ ।।
*************
आ. नि.
* सामायिकनिर्युक्तिः कारणद्वारम् ।
गाथा ७४६
७४९
*****
३६४
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
*******
*
आवश्यक- प्रत्ययस्य 'निक्षेपो' न्यासः । खलु 'द्रव्ये' द्रव्यविषये तप्तमाषकादिः, आदिशब्दाद्धटदिव्यादिः । यो यत्र शङ्कितः स्यात्स दिव्यं कृत्वा * नियुक्तिः तत्रात्मनः शुद्धि जनयति द्रव्यप्रत्ययः । 'भावे' भावविषयेऽवध्यादीनि अवधिमन:पर्यायकेवलज्ञानानि, एभ्यः सामायिकप्रत्ययः । प्रकृतं * श्रीतिलका- प्रस्तुतं सामायिकमङ्गीकृत्य भावप्रत्ययेनाधिकारः ।।७४९।। अत एवाह - चार्यलघुवृत्तिः
* केवलनाणित्ति अहं अरिहा सामाइयं परिकहेइ । तेसिंपि पञ्चओ खलु सव्वन्नू तो निसामिति ।।७५०।।। ३६५
आ. नि. केवलज्ञानीत्यहं स्वप्रत्ययादर्हन् सामायिक परिकथयति, तेषां गणभृतामपि हृद्गतसंशयछेदात्सर्वज्ञोऽयमिति प्रत्ययस्ततो निशमयन्ति *
सामायिक*शृण्वन्ति ।।७५०।। लक्षणद्वारमाह -
नियुक्तिः * नाम ठवणा दविए सरिसे सामन्नलक्खणागारे । गइरागइ नाणत्ती निमित्त उपाय विगमे य ।।७५१।।
प्रत्ययद्वारम्। लक्ष्यतेऽनेनेति लक्षणं पदार्थस्वरूपम् । तच्चतुर्दशधा नामस्थापने ।१।२। प्रतीते । यद्यस्य द्रव्यस्यान्यद्रव्यतो व्यवच्छेदक लक्षणं * गाथा-७५०*तद्र्व्यलक्षणम् ।३। इहत्यघटसदृशः पाटलिपुत्रको घट इति सदृशलक्षणम् ।४। सिद्धत्वं सिद्धानां सामान्यलक्षणम् ।५। आकार ७५१ * उज्ज्वलमुखत्वादिर्येनान्तर्गतो हर्षादियिते तदाकारलक्षणम् ।६। गत्यागतिलक्षणं चतुर्द्धा पूर्वपदव्याहतं उत्तरपदव्याहतं उभयपदव्याहतं *
३६५
७-१०
華華華藥業準準課課
華華華举謙謙華梁華藥業举業
*. धटः - तुला ।
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
नियक्तिः
पूती
華華華華華華藥業業举業業
आ. नि.
आवश्यक- उभयपदाव्याहतं च । पूर्वपदव्याहतं-रूपी घटः रूपित्वं घटादन्यत्र पुरतः पटादावपि गच्छति ।७। उत्तरपदव्याहतं - चूतो द्रुमः, द्रुमत्वं *
* चूतादन्यत्रापि पुरोभागाद् वटादावप्यागच्छति ।८। उभयपदव्याहतं - नीलोत्पलम्, नीलत्वमुत्पलादन्यत्र पटादावपि गच्छति, उत्पलत्वं * श्रीतिलका- नीलादन्यत्र रक्तादावप्यागच्छति ।९। उभयपदाव्याहतं - अत्र गत्यागत्यभाव एव लक्षणम्, जीवः सचेतनः ।१०। नानातो भेदः द्रव्यत: * चार्यलघुवृत्तिः स्वर्णरूप्यमयत्वादिः क्षेत्रतो मारवादिः कालत: उष्णकालीनमुद्गादि: भावतः औदयिकादिः । स एव लक्षणं नानातो लक्षणम् ।११। निमित्तं * ३६६ * भूकम्पादि तद्भाविनोऽनर्थादेर्लक्षणम् निमित्तलक्षणम् ।१२। नानुत्पन्नं वस्तु लक्ष्यत इत्युत्पादोऽपि लक्षणम् ।१३। विगमोऽपि वस्तुलक्षणम्, * *न हि वक्रत्वेनाविनष्टमङ्गुलिद्रव्यमृजुत्वेनोत्पद्यते ।१४। ।।७५१।।
सामायिक* वीरियभावे य तहा लक्खणमेअं समासओ भणियं । अहवावि भावलक्खण चउविहं सदहणमाई ।।७५२।। नियुक्तिः वीर्यं यद्यस्य वस्तुनः सामर्थ्यं तदेव लक्षणं वीर्यलक्षणम् । भावे च औदयिकादौ लक्षणं भावलक्षणं क्रोधाद्युदयलक्षण औदयिको भावः । *
लक्षणद्वारम्। * उपशमलक्षण औपशमिको भाव इत्यादि । अथवापि भावः सामायिकरूपस्तस्य लक्षणं चतुर्विधं श्रद्धानादि ।।७५२।। तदेवाह - *
गाथा-७५२
७५३ सद्दहण जाणणा खलु विरई मीसा य लक्खणं कहइ । तेऽवि निसामिति तहा चउलक्खणसंजुअंचेव ।।७५३।।*
सामायिक चतुर्द्धा । सम्यक्त्वसामायिकं श्रुतसामायिकं चारित्रसामायिकं चारित्राचारित्रसामायिकं चेति । आद्यस्य श्रद्धानं द्वितीयस्य ३६६ *१. 'पुरो रम्भादावप्यागच्छति' प । २. 'मालवादिः' प ।
準準準準準準準準準準準準準準準
-*
-
R-X
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
नियुक्तिः निशा
藥華藥藥準準準準準樂樂
आवश्यक- ज्ञानं तृतीयस्य विरतिः, चतुर्थस्य मिश्रा रिताविरतिः लक्षणं कथयति भगवान् जिनः । तेऽपि गणधरास्तथा चतुर्लक्षणसंयुक्तमेव
* निशमयन्ति ।।७५३।। नयद्वारमाह - श्रीतिलका-* नेगमसंगहववहारउजुसुए चेव होइ बोधब्वे । सद्दे य समभिरूढे एवंभूए य मूलनया ।।७५४।। चार्यलघुवृत्तिः
नयन्ति वस्त्ववबोधगोचरं प्रापयन्तीति नया: । मूलभूता नया मूलनया: । शेषं स्पष्टम् ।।७५४।। नैगमादिनयव्याख्यामाह - ३६७ नेगेहिं माणेहिं मिणइत्ती नेगमस्स नेरुत्ती । सेसाणंपि नयाणं लक्खणमेयं सुणह वुच्छं ।।७५५।।
आ. नि. नैकैर्मानैः प्रत्यक्षादिभिर्मिमीते मिनोति परिच्छिनत्ति पदार्थानिति नैगमः इत्यस्य निरुक्तिः । यद्वा निगमा: पदार्थपरिच्छेदास्तेषु भवो
सामायिक* नैगमः । सर्वत्र सदित्यवबोधहेतुभूतां महासत्ताम्, अनुवृत्तव्यावृत्तावबोधहेतुभूतं च सामान्यविशेषं द्रव्यत्वादि पृथग्भूतं मन्यते । उत्तरार्धं *
नियुक्तिः
नयद्वारम् । * स्पष्टम् ।।७५५।।
* गाथा-७५४* संगहियपिंडियत्थं संगहवयणं समासओ बिंति । वञ्चइ विणिच्छियत्थं ववहारो सव्वदव्वेसु ।।७५६।।
७५६ सङ्ग्रहीतः पिण्डित एक जातिमापन्नोऽर्थो विषयो यस्य तत्सङ्ग्रहीतपिण्डितार्थसङ्ग्रहवचनं समासतो ब्रुवते जिनाः । असौ सामान्यमेवैकं * *मन्यते न विशेषान् । व्रजति गच्छति विविधैर्लोकैर्निश्चितोऽर्थो यस्य तद्विनिश्चितार्थं लोकनिर्णीतार्थं व्यवहारः सर्वद्रव्येषु । कोऽर्थः ? स हि * ३६७ *विशेषानेव घटादीन् मन्यते न सामान्यम्, तस्य लोकाऽप्रतीतत्वात् ।।७५६।। तथा -
準準準準準準準準準準準準準準準
紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३६८
****************************
पझुप्पन्नग्गाही उज्जुसुओ नयविही मुणेयव्वो । इच्छइ विसेसियतरं पचप्पन्नं नओ सहो ।।७५७ ।। 'प्रत्युत्पन्नं' वर्तमानं अतीतानागतवक्रपरित्यागात् वस्त्वखिलं ऋजु 'सूत्रयति' गमयतीति ऋजुसूत्रः अतीतमनागतं च वस्तु न मन्यते विनष्टानुत्पन्नत्वात् । इच्छति शब्दनयः प्रत्युत्पन्नमपि विशेषिततरं समानलिङ्गवचनपर्यायं वस्तु, इन्द्रः शक्रः पुरन्दर इत्यादि ।।७५७।। * वत्थूओ संकमणं होइ अवत्थू नए समभिरूढे । वंजणअत्थतदुभयं एवंभूओ विसेसेइ । ७५८ ।।
समभिरूढे नये वस्तुनो घटादेरन्यत्र कुम्भादौ सङ्क्रमणं अवस्तु भवति, असद्भवति, कोऽर्थः ? घटकुटकुम्भशब्दान् भिन्नार्थविषयानेव * मन्यते घटपटशब्दानिव, अर्थानुगाभिधानानेव पदार्थानिच्छति । व्यञ्जनमर्थं तदुभयं एवम्भूतो नयो विशेषयति । विशेषश्चाऽयम्, योषिन्मस्तकव्यवस्थितचेष्टावानेव घटो 'घट'शब्देन वाच्यो नान्यथा । कौ पृथिव्यां भातीति तत्स्थ एव कुम्भ इत्यादि । ।७५८ ।।
एषां
भेदसङ्ख्यामाह
को यसयविहो सत्त नयसया हवंति एमेव । अन्नोऽवि य आएसो पंचेव सया नयाणं तु ।।७५९।। अन्योऽपि चादेशः पञ्चैव शतानि नयानां तु, आद्यानां चतुर्णां नयानां द्विशते, शब्दादीनां त्रयाणां त्रीणि शतानि । एवं पञ्चशतानि ।।७५९।।
****
आ. नि.
सामायिक
निर्युक्तिः नयद्वारम् ।
गाथा - ७५७
७५९
३६८
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३६९
********
********
एएहिं दिट्टिवाए परूवणा सुत्तअत्थकहणा य । इह पुण अणब्भुवगमो अहिगारो तीहिं उस्सन्नं । ।७६० ।। एभिर्नैगमादिभिर्नयैः सप्तभेदैर्दृष्टिवादे सूत्रार्थाधिकवस्तुप्ररूपणा, सूत्रार्थकथना च । इह पुनः कालिकश्रुतेऽनभ्युपगमः, नावश्यं नयैर्व्याख्या कार्या, किन्तु श्रोतारमपेक्ष्य तत्राप्यधिकारस्त्रिभिराद्यै रुस्सन्नं' प्रायेण ।।७६० ।। अनभ्युपगमं पूर्वमुक्त्वा कथं पुनस्त्रयानुज्ञेत्याह - नत्थि नएहिं विहूणं सुत्तं अत्थो य जिणमए किंचि । आसज्ज उ सोयारं नए नयविसारओ बूया ।।७६१।। अतो पूर्वार्द्धसूत्रात् नयत्रयानुज्ञा । श्रोतारं विमलमतिमासाद्य अपेक्ष्य नयविशारदो गुरुः सप्तापि नयान् ब्रूयात् । द्वारम् ।।७६१।।
**************
आ. नि. सामायिकनिर्युक्तिः
नयसमवतार
नयसमवतारद्वारमाह -
द्वारम् ।
मूढनइयं सुयं कालियं तु न नया समोअरंति इहं । अपुहत्ति समोआरो नत्थि पुहत्ते समोआरो ।।७६२ ।। मूढा विचित्ततां गता नया यस्मिंस्तन्मूढनयं तदेव 'मूढनयिकं' श्रुतम्, कालिकम्, काले प्रथमचरमपौरुषीद्वये पठ्यत इति कालिकम् । इह नया गाथा-७६०न समवतरन्ति । तर्हि क्वैषामवतारः ? 'अपृथक्त्वे' चरणधर्मगणितद्रव्यानुयोगानां चतुर्णामपार्थक्येन व्याख्याने प्रतिसूत्रं नयाः समवतरन्ति । नास्ति पृथक्त्वे समवतारः पुरुषविशेषापेक्षं वा ।।७६२ ।। कियन्तं कालमपृथक्त्वमासीत्, कुतः पृथक्त्वमभूदित्याह -
७६२
३६९
******
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
३७०
*************
जावंति अज्जवइरा अपुहत्तं कालियाणुओगस्स । तेणारेण पुहत्तं कालियसुय दिट्ठिवाए य ।।७६३ ।। यावदार्यवैरा गुरवस्तावत्कालिकानुयोगस्याऽपृथक्त्वमासीत् । तत आरतस्तदनन्तरं कालिकश्रुते दृष्टिवादे च पृथक्त्वमभूत् ।।७६३।। के ते आर्यवैरा इति स्तवद्वारेण तदुत्पत्तिमाह -
तुंबवणसंनिवेसाओ निग्गयं पिउसगासमल्लीणं । छम्मासिअं छसु जयं माऊइसमत्रियं वंदे ।।७६४ ।। स्पष्टा । कथा चेयं -
शक्रस्य लोकपः श्रीदस्तस्य सामानिकः पुनः । अभूद्वज्रविभोर्जीवः प्राग्भवे जृम्भकारः ॥ १ । इतश्च पृष्ठचम्पायां श्रीवीरः समवासरत् । सुभूमिभाग उद्याने शालस्तत्र नृपः पुरि ॥२॥
युवराजो महाशालस्तयोर्यामिर्यशोमती । पिठरो रमणस्तस्या गागलिस्तनयः पुनः | ३ | शालः श्रुत्वा प्रभोर्धर्मं व्रतायाऽनुजमूचिवान् । राज्ये त्वं विश सोऽवादीन्न व्रतेऽप्यस्मि तेऽनुगः ॥४। समानीयाऽथ काम्पिल्याद्गागलिं स्वस्वसुः सुतम् । राज्येऽभिषिच्य तं तौ द्वौ पार्श्वे प्राव्रजतां प्रभोः ॥५॥ साऽपि तद्भगिनी जाता श्रमणोपासिका ततः । तावप्येकादशाङ्गान्यध्यगीषातां महाऋषी ।६ । विहरन्नन्यदा स्वामी ययौ राजगृहे पुरे । ततोऽपि चम्पानगरीं प्रति प्रातिष्ठत प्रभुः ॥७॥
आ. नि.
सामायिक
निर्युक्तिः
नयसमवतार
द्वारे आर्यवज्र
स्वामी ।
गाथा
७६३-७६४
३७०
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
準譯藥
आवश्यक- मुनी शालमहाशाली प्रभुं पप्रच्छतुस्तदा । आवां याव: पृष्ठचम्पां कोऽपि स्यात्तत्र धर्मवान् ।८। नियुक्तिः ज्ञात्वावबोधं तो तत्र प्रेषयगौतमान्वितौ । ततः स्वामी ययौ चम्पां पृष्ठचम्पां च गौतमः ।। श्रीतिलका- * समातापितृकस्तत्र गागलिस्तमान्तिके । श्रुत्वा धर्म सुतं राज्ये निवेश्य व्रतमग्रहीत् ।१०। चार्यलघुवृत्तिः यातां मार्गेऽथ चम्पायां स्वजनव्रतहर्षतः । प्राप्तौ शालमहाशालौ निधानमिव केवलम् ।११। ३७१ समातापितृकस्याऽथ गागलेरपि केवलम् । अत्रामुत्रार्थदावेतौ ममेति ध्यायतोऽभवत् ।१२।
अथ चम्पां ययौ स्वामी गौतमः सपरिच्छदः । प्रभुं प्रदक्षिणीकृत्य प्रणिनंसुः पुरोऽभवत् ।१३। इत एत प्रभु नन्तुं तानित्याचष्ट गौतमः । प्रभुर्गातममूचे मा केवल्याशातनां कृथाः ।१४। गौतमोऽथ प्रभुं नत्वा क्षमयामास तान् क्षमी । गौतमं केवलानाप्तिखिन्नं मत्वाऽऽदिशत्प्रभुः ।१५ । अष्टापदं तपोलब्ध्याऽऽरोहेद्यः स्यात्स केवली । उद्गच्छद्वार्तयद्देवमुखाच्छ्रुत्वाऽथ तां गिरम् ।१६। अष्टापदोपकण्ठस्थास्तापसास्तपसा कृशाः । कौण्डिन्यदत्तसेवाला एकद्वित्र्यन्तरेऽहनि ।१७। आर्द्रकन्दशुष्ककन्दशुष्कसेवालभोजनाः । आरुक्षन् पदिका एकद्वित्रास्तेऽपि ततः क्रमात् ।१८। गौतमोऽपि प्रभुं पृष्ट्वाऽष्टापदाद्रिमुपेयिवान् । दृष्ट्वा ते तं मिथः प्राहुः स्थूलोऽप्येषोऽधिरोक्ष्यति ।१९। १. गौतमस्तत्परिच्छदः प ल ल ख छ । २. प्रणिपत्य ल । ३. 'आरुह्य' प, ।
課講課準準準準準
準準準準準準準準準準準準準準華
準準準準举華詳業樂業準準準梁梁
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः नयसमवतार
द्वारे आर्यवज्रस्वामी। गाथा-७६४
३७१
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३७२
**********
****************
तपःकृशा अपि वयं न शक्नुम इतः परम् । गौतमस्तावदर्कांशुनिश्रां कृत्वाऽऽरुरोह तम् ॥२०॥ तद्वृत्तविस्मितास्तेऽथ दध्युर्यद्येवमेष्यति । ततोऽमुष्य वयं शिष्या भविष्यामो महाऋषेः । २१ । त्वाऽर्हतः प्रभुश्चैश्यां दिश्यशोकतरोस्तले । तत्र पृथ्वीशिलापट्टे तामवात्सीद्विभावरीम् ॥ २२ ॥ आगादष्टापदं नन्तुं तत्र वैश्रवणस्तदा । जृम्भकेण समं सख्या नत्वा सर्वान् जिनानथ ॥ २३ ॥ स्वाध्यायध्वनिना ज्ञात्वाभ्येत्य गौतममानमत् । 'कुर्वाणः स्वाम्यपि व्याख्यां सुधामधुरगीर्व्यधात् ॥ २४ ॥ अन्ताहारापन्ताहारेत्यादिकं साधुवर्णनम् । तच्छ्रुत्वा मुखमालोक्य मिथस्तौ हसितौ सुरौ ॥ २५ ॥ एवं साधुगुणानाह स्वयमीदृक् पुनः प्रभुः । ज्ञात्वाऽऽर्यस्तन्मनः पुण्डरीकाध्ययनमूचिवान् । २६ । न दौर्बल्यं बलित्वं वा सद्गत्यै किन्तु भावना । श्रीदोऽथाऽऽकूतविज्ञानात् प्रीतो नत्वा प्रतीयिवान् । २७ । जृम्भकस्तु प्रत्यबुद्धः शुद्धं सम्यक्त्वमाददे । सर्वं च प्रज्ञया पुण्डरीकाध्ययनमग्रहीत् ॥ २८ ॥ गौतमोऽथ द्वितीयेऽष्टापदाद्रेरवातरत् । भौतास्ते प्रभुमाहुर्नः शिष्यीकुरु गुरुर्भव । २९ । स्वाम्यथाऽदाद् व्रतं तेषां वेषान् शासनदेवता । पारणे वोऽस्तु किं वस्तु पृष्टास्ते प्रभुमभ्यधुः ॥ ३० ॥ कुबेरः छप । २. 'मधुरगीस्तदा' ल । ३. 'पृष्टास्तेऽथैवं' छ प ।
*************
*******
आ. नि. सामायिकनिर्युक्तिः
नयसमवतारद्वारे आर्यवज्रस्वामी । गाथा - ७६४
३७२
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः ३७३
****
*************
इष्टाप्तिश्चेत्तदस्त्वद्य पायसं घृतखण्डयुक् । तदैवानीय तत्स्वामी तानूचे भोक्तुमास्यताम् ॥३१ । दस्ते नो भविष्यन्ति नेयता तिलकान्यपि । परं गुरुवचः कार्यं न विचार्यं नृपोक्तवत् ॥३२॥ आसीनास्तेऽथ सर्वेऽपि स्वाम्यक्षीणमहानसः । आतृप्ति भोजयित्वा तानश्नाति स्म स्वयं ततः । ३३ | शतानां तेषु पञ्चानां भुञ्जानानां त्र्यहाशिनाम् । ध्यायतां गौतमीं लब्धिं जज्ञे केवलमुज्ज्वलम् ॥ ३४ ॥ गच्छतां च प्रभूपान्ते विलोक्य प्राभवीं श्रियम् । पञ्चशत्या द्वयहभुजां समजायत केवलम् ॥ ३५ ॥ एकान्तरभुजां चासीत् श्रीवीरजिनदर्शने । गौतमस्तैः समं भर्तुर्ददौ तिस्रः प्रदक्षिणाः । ३६ । नवीना साधवस्तेऽथा जग्मुः केवलिपर्षदम् । गौतमः स्माहतानेतं नमत त्रिजगत्पतिम् ॥३७ । स्वाम्याहाऽऽशातनां मेन्द्रभूते ! केवलिनां व्यधाः । नत्वा प्रभुं ददौ मिथ्यादुःकृ[ष्कृ]तं तेषु गौतमः ।३८। गौतमेऽथाऽधृतिं सुष्ठु प्रपन्ने स्वाम्यवोचत । अन्ते तुल्या भविष्यामो माऽकार्षीर्गोतमाऽधृतिम् ॥ ३९ ॥ तृणद्विदलचर्मोर्णाकटवत्कस्यचित्पुनः । कोऽपि क्वापि 'भवेत् स्नेहो मय्यूर्णाकटवत्तु ते ॥४०॥ तत्र स्त्रे चिरभवे प्रावृषीव व्यपेयुषि । केवलज्ञानहंसस्ते हृत्सरस्यां स रंस्यते ॥ ४१ ॥
१. 'तानेत' छ ल प 'तानेतुं' प । २. 'भवे' ल छ ।
******
आ. नि.
सामायिक
निर्युक्तिः
नयसमवतार
द्वारे आर्यवज्रस्वामी ।
गाथा ७६४
३७३
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
*
*
*
*
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३७४
*
*
**
उद्दिश्य गौतमं लोकप्रतिबोधकृते तथा । आदिशद् द्रुमपत्रीयाध्ययनं भगवांस्तदा ।४२। इतश्चावन्तिदेशोर्वीहदिहारलतोपमः । सनिवेशस्तुम्बवननामा धामाऽद्भुतश्रियाम् ।४३। तत्रेभ्यस्तु धनगिरितार्थी पितरौ पुनः । तत्कृते वृणुतः कन्यां यस्य तं स न्यषेधयत् ।४४। स्वयंवराऽथ तस्याऽभूत्सुनन्दा धनपालसूः । विवाहिताऽथ सा तेन तया रुद्धश्च स व्रतात् ।४५। अथाऽन्यदा स्वतः स्थानात् स च्युत्वा जृम्भकामरः । सुनन्दाकुक्षिकासारेऽवातरत्कलहंसवत् ।४६। तवाऽऽधारोऽङ्गजो भावीत्युक्त्वा धनगिरिः प्रियाम् । अभूत्सिंहगिरेः शिष्यः श्यालकात् समितादनु ।४७। जाते च तनये जन्मोत्सवे स्फूर्जति काऽप्यवक् । पिता चेत् प्राव्रजिष्यन्नास्याऽभविष्यद्वरं तदा ।४८। स संज्ञी तद्वचः श्रुत्वाऽज्ञासीन्मे व्रत्यभूत्पिता । एवं चिन्तयतस्तस्य जाता जातिस्मृतिः शिशोः ।४९। अहर्निशं ततोऽरोदीन्माता निर्विद्यते यथा । प्रव्रजामि सुखं पश्चादेवं षण्मासिकाऽगमत् ।५०। अन्यदा समवासार्षीत्तत्र सिंहगिरिर्गुरुः । समितो धनगिरिश्च पश्यावः स्वजनानिति ॥५१॥ यावद्यातो गुरुं पृष्ट्वा शकुनस्तावदूचिवान् । ततस्तौ सूरयोऽवोचन् भावी लाभोऽद्य वां महान् ।५२।
藥華藥準準準準準準準準準準
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः नयसमवतार
द्वारे आर्यवज्रस्वामी। गाथा-७६४ ३७४
******
*. आर्यसमितः श्यालकः सिंहगिरेः पूर्वप्रव्रजितः शिष्यः ।
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
*
*
*
*
*
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः ३७५
सचितं वाप्यचित्तं वा ग्राह्यं तत्तो ततो गतौ । सुनन्दा ससखीवृन्दा दृष्ट्वा तावित्यवोचत ।५३। कान्तयन्ति दिनान्यर्भ: पाल्यते स्म मया तव । त्वमेनं गोपयेदानीं रुदतोझाटिताऽमुना ।५४। तेनो माऽस्तु ते पश्चात्तापः सोचेऽत्र निःस्पृहा । कृत्वाऽथ साक्षिणोऽग्राहि सोऽब्दार्द्धः पात्रबन्धने ।५५। व्रतप्राप्त्येव तत्काल रोदनाद्विरराम सः । अथायातो नमद्दोष्णोऽधोऽदात्साधोः करं गुरुः ५६। अतिभारात्तथाऽऽहैवं साधो ! वज्रं किमानयः । आकृष्याऽऽलोक्य तं बालं बाल्यमाप्तमिव स्मरम् ।५७। भाव्येष शासनाधारो वज्रस्वामी गुरुस्ततः । साध्वीशय्यातरीणां तं निधिवत्त्रातुमार्पयत् ।५८। प्रहमन् प्रासुकाहारस्नानमण्डनखेलनेः । तत्राऽवद्धिष्ट वज्रः स सार्द्ध गुरुमनोरथैः ।५९। बहिहार्दुराचार्याः सुनन्दाऽमार्गयत् सुतम् । ऊचुस्ता एष निक्षेपो गुरूणां नार्ण्यतेऽपरः ।६०। आगमन् गुरवस्तत्र वजे जाते त्रिवार्षिके । सुनन्दा याचते सूनुं गुरवस्त्वर्पयन्ति न ।६१। विवादोऽथाऽभवद्राजकुले जातश्च निर्णयः । मदग्रतः सुतस्तस्याऽऽहूतो याति यदन्तिके ।६२। ससको गुरुरेकत्र नन्दान्यत्र सनागरा । अविक्षदभितो भूपं वज्रस्तु नृपतेः पुरः ।६३।
राजोचे शब्दयत्वादी पिता स्त्रीपाक्षिका जगुः । स्वामिनम्बाऽऽह्वयत्वादौ दयास्थानमियं यतः १६४। ११. 'अथापितो मुनेःष्णोऽदान्नीचोऽधः कर गुरुः' प. प. ख छ । २, 'आनयाः' ख 'आनय' ल ।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः नयसमवतार
द्वारे आर्यवज्रस्वामी। गाथा-७६४ ३७५
Kw
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः ३७६
************
प्राक् राज्ञोक्ताऽऽह्वयन्माता खाद्यखेलनचाटुभिः । वीक्ष्याप्यम्बां परं सोऽस्थात् नाऽचालीत्किन्त्वचिन्तयत् ॥ ६५ ॥ पालनस्थोऽप्युपश्रुत्य योऽधीतैकादशाङ्गकः । सोऽहं मोहं जनन्याः किं यामि सङ्घ विलङ्घय तत् ॥ ६६ ॥ व्रतस्थे मयि मातापि व्रतमङ्गीकरिष्यति । राज्ञाऽथोक्तः पिताऽवोचद्वचस्तं प्रति तद्यथा ॥६७॥
इ सि यज्झवसाओ धम्मज्झयमूसियं इमं वयर !। गिन्ह लहुं रयहरणं कम्मरयपम्मज्जणं धीर ! ६८ । तच्छ्रुत्वा तत्क्षणादेत्य स रजोहृतिमाऽऽददे । तदैवाऽदीक्षि गुरुणा सपौरोऽप्यबुधनृपः । ६९ । दध्यावथ सुनन्दापि भ्राता भर्ता सुतश्च मे । प्राव्रजन् किं ममान्येन साऽपि प्रव्रजिता ततः ॥७०॥ वज्रं तत्रैव संस्थाप्य साधुभिः पञ्चषैर्वृतम् । व्यहार्षुर्गुरवोऽन्यत्र यत्रैकत्र यतिस्थितिः । ७१ । अथाऽष्टवर्षो वज्रर्षिर्व्यहरगुरुभिः समम् । जग्मुश्च गुरवोऽवन्त्यां वृष्टिश्च प्रावृतत्तदा ॥७२॥ तस्य प्राग्भवमित्राणि व्रजन्तो जृम्भकामराः । दृष्ट्वा तं तत्र ते सार्थं कृत्वा तस्थुः परीक्षितुम् ॥७३ । राद्ध्वा न्यमन्त्रयन् वज्रं विप्रुषो वीक्ष्य संस्थितः । पुनराह्वन् स्थिते वर्षे गतस्तत्रोपयुक्तवान् ॥७४॥ द्रव्यतः पक्ककूष्माण्डं क्षेत्रतस्तूज्ञ्जयन्यसौ । कालतः प्रथमं वर्षा भावतो दायकाः पुनः ॥ ७५ ॥
१. प्रतिपद्यथा ल ।
*************3
*********
आ. नि.
सामायिकनिर्युक्तिः
नयसमवतार
द्वारे आर्यवज्र स्वामी ।
गाथा - ७६४
३७६
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३७७
業業藥華藥業準準準準準譯
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः नयसमवतार
द्वारे
अभूस्पृशो निर्निमेषा देवा इत्याददे न तत् । तेऽथ तुष्टा निवेद्य स्वं विद्यां वैकुर्विकी ददुः ।७६ । भूयोऽवन्त्यां पुरि ज्येष्ठे वज्रं बाह्यभुवं गतम् । प्राग्वद्विधाय सार्थं ते घृतपूर्णय॑मन्त्रयन् ।७७। द्रव्यादिकोपयोगेन ज्ञात्वा नाऽऽत्तेषु तेष्वपि । तस्याऽऽकाशगमा विद्यां दत्वाऽगुः स्वं निरूप्य ते १७८। ।।७६४।। नियुक्तिकारोऽप्येतदेवाह - जो गुज्झगेहिं बालो निमंतीओ भोयणेण वासंते । निच्छइ विणीयविणओ तं वयररिसिं नमसामि ।।७६५।। गुह्यकैर्देवैः । 'वासंते' वर्षति । नेच्छति 'विनीतविनयो'ऽभ्यस्तविनयः ।।७६५ ।। तथा - उज्जेणीए जो जंभगेहिं आणक्खिऊण थुयमहिओ । अक्खीणमहाणसियं सीहगिरीपसंसियं वंदे ।।७६६।। 'आणक्खिऊण' परीक्ष्य स्तुतो वचनैः, महितो विद्यादानेन । तच्छिष्यान् पठतः श्रुत्वैकादशाङ्गी स्थिराऽभवत् । श्रुतं पूर्वगमप्याऽऽत्तं यत्किञ्चित् पठतां श्रुतम् ।७९ । पठेत्युक्तोऽपठनित्यं तमेवालापकं मुहुः । अपरान् पठतः शृण्वन् गृह्णानश्च ततः श्रुतम् ।८।। भिक्षार्थमन्यदा साधुव्राते यातेऽह्नि मध्यमे । बहिभूमि गुरौ प्राप्ते तस्थौ वज्रः प्रतिश्रये ।८१। • ज्येष्ठमास इत्यर्थः ।
आर्यवज्रस्वामी। गाथा-७६५
७६६
३७७
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः ३७८
अथ न्यस्य स मण्डल्यामध्येतृयतिवेष्टिका: । मध्ये स्थितः स्वयमदात् क्रमेणाङ्गादिवाचनाम् ।८२। आयाता: सूरयो दध्युर्मुनयो द्राक्किमाययुः । स्वरमाकर्ण्य गम्भीरं ज्ञातं वज्रविजृम्भितम् ।८३। अपसृत्य क्षणं स्थित्वा व्यधुर्नषेधिकीध्वनिम् । यथास्थानेऽथ मुक्त्वा ताः प्रामाीत्स गुरोः पदो ८४। जानन्त्वमुं श्रुतधरं माऽवजानन्तु साधवः । इत्याचार्या विहारार्थं चलिताः पञ्चषान् दिनान् ।८५ । योगिनः स्माहुरस्माकं भावी को वाचनागुरुः । गुरवो वज्रमाऽऽदिक्षस्ते तथेति प्रपेदिरे ।८६ । साधवो गुरुवद्वज्रमासयित्वाऽऽसने प्रगे । योगानुष्ठानमाधाय वाचनार्थमुपाविशन् ।८७। वाचनां स तथाऽदत्त मन्दा अप्यपठन् यथा। अधीतमपि तैः स्पष्टीकर्तुं पृष्टं स शिष्टवान् ।८८। अथ ते साधवो दध्युर्गुरूणां बहवो दिनाः । चेल्लगन्ति तदाऽस्माकं श्रुतस्कन्धः समाप्यते ।८९। गुरोरधीयतेऽह्ना यत्तत्पौरुष्याऽपि वज्रतः । इत्येवं सर्वसाधूनां वज्रो बहुमतोऽभवत् ।१०। ज्ञापितास्ते वज्रगुणानित्याचार्याः समाययुः । अप्राक्षुर्यतिनो जज्ञे स्वाध्यायो बस्ते ऊचिरे ।९१। जज्ञे किन्त्वेष एवाऽस्तु स्वामित्रो वाचनागुरुः । गुरुरूचेऽमुनोपात्तं कर्णाघातात् श्रुतं ततः ।१२।
युज्यते वाचनां दातुं नाऽस्य स्वयमतद्ग्रहे । ज्ञातुं वो वज्रमाहात्म्यं वाचनाऽदाप्यपीयती ।९३। १. 'वाचना' ल ल ख प. प. छ ।
आ. नि. सामायिक
नियुक्तिः नयसमवतार
द्वारे आर्यवज्रस्वामी। गाथा-७६६
KE
३७८
H2
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
RRRRRRRH
३७९
*
यत्स्वस्याऽऽसीद्गुरुः सर्वं श्रुतं वज्रस्य तद्ददौ । विहरन्नन्यदाऽयासीत्पुरं दशपुराह्वयम् ।९४ । वृद्धावासे सन्त्यवन्त्यां श्रीभद्रगुप्तसूरयः । तेभ्योऽन्यं श्रुतमाऽऽदातुं वज्रं प्रैषि द्विसाधुयुक् ।९५। तदा भद्रगुप्ताचार्याः स्वप्नेऽपश्यन् यथा मम । पतद्ग्रहं क्षीरभृतं पीत्वाऽऽगन्तुः समाश्वसीत् ।९६ । साधूनां प्रातराचख्युस्तेऽन्योन्यं फलमूचिरे । गुरुरूचे प्रतीच्छो मे लास्यत्येत्याऽखिलं श्रुतम् ।९७ । वज्रोऽप्यस्थाद् बहिर्नक्तमदायात एव हि । ज्ञात्वोदेशाद् गुरुवज्रं महात्मेत्यवगूढवान् ।९८ । तेषां पार्वेऽथ वर्षिर्दशपूर्वीमधीतवान् । यत्रोद्देशस्तत्रानुज्ञेत्याऽऽगाद्दशपुरेऽनु सः ।१९। तत्रानुयोगाऽनुज्ञायां वयस्यैस्तस्य जृम्भकैः । इन्द्राद्यैर्गातमादीनामिव चक्रे महान् महः ।१००। ।।७६६।। । अमुमेवार्थं ग्रन्थकृदाह - जस्स अणुनाए वायगत्तणे दसपुरंमि नयरंमि । देवेहिं कया महिमा पयाणुसारिं नमसामि ।।७६७।। यस्यानुज्ञाते वाचकत्वे आचार्यत्वे । शेषं स्पष्टम् ।।७६७।।
अथान्यदा सिंहगिरिदत्वा वज्रमुनेर्गणम् । विधायाऽनशनं धीमान् ययौ स्वर्ग समाधिना ।१०१। 2. आगन्तुः अतिथिः ।
आ.नि. सामायिक
नियुक्तिः * नयसमवतार
द्वारे आर्यवज्रस्वामी। गाथा-७६७
*****
३७९
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३८०
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः नयसमवतार
द्वारे
वज्रस्वाम्यथ संयुक्त: साधूनां पञ्चभिः शतैः । सर्वतः प्रसरत्कीर्तिर्व्यहरबोधयन् जनम् ।१०२। इतश्च पाटलीपुत्रे श्रेष्ठः श्रेष्ठी धनी धनः । तत्पुत्री रुक्मिणी नानी रूपापास्तपुलोमजा ।१०३। साध्व्यस्तद्यानशालास्थाश्चक्रुर्वज्रगुणस्तुतिम् । वज्रमेव पतीयन्ती श्रुत्वा तां रुक्मिणी स्थिता ।१०४ । आगच्छतोऽप्यनेकान् सा वरकान् प्रत्यषेधयत् । साध्व्योऽभ्यधुन हि भद्रे ! व्रती परिणयत्यसौ ।१०५। साऽवदन्मां न वर्षि: परिणेष्यति चेत्ततः । प्रव्रजिष्याम्यहमपि स्त्रियो हि पतिवम॑गाः ।१०६ । विहरन् पाटलीपुत्रं वज्रोऽप्यन्येधुरागमत् । निर्ययौ संमुखस्तस्य नगरेशः सनागरः ।१०७। दृष्ट्वा यातो वृन्दवृन्दैदिव्यरूपान् बहून् मुनीन् । राजोचे सैष वज्रस्तेऽभ्यधुस्तस्यैष शिष्यकः ।१०८। मा भूत्पीरीजनक्षोभ इति वज्रगुरुस्तदा । कृत्वा वपुः परावृत्तिमागच्छन्नस्ति शस्तधीः ।१०९। पश्चिमस्पर्द्धके दृष्टो वज्रः स्वल्पपरिच्छदः । सानन्दं वन्दितो राज्ञा तस्थावुद्यानवेश्मनि ।११०। धर्ममाख्यत्प्रभुः क्षीराश्रवलब्धिजिनोदितम् । तेनाऽऽक्षिप्तमनाः मात्राऽविदत्क्षुत्तृषे तदा ।१११।
अन्तःपुरे तदाऽऽचख्यौ वन्दितुं तं तदप्यगात् । श्रुत्वा श्रेष्ठीसुता लोकात् रुक्मिणी जनकं जगौ ।११२। *१. 'स्तस्येक' ख छ प. प. प. । २. 'पाश्चिम' प, ..[तदः सेः स्वरे पादार्था] १/३/४५ इत्यनेन सन्धिः ।
आर्यवज्रस्वामी। गाथा-७६७
३८०
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः ३८१
******
*************
आयातोऽस्त्यत्र वज्रः स तात ! तस्मै प्रदेहि माम् । सोऽथ शृङ्गारयित्वा तां निन्ये सार्धं स्वकोटिभिः ।११३ । भगवान् धर्ममाऽऽचख्यौ लोकः सर्वोऽपि रञ्जितः । दध्यौ चाऽस्य यथाऽनेके गुणा रूपं न तादृशम् ।११४ । ज्ञात्वा तदाशयं स्वामी सहस्रदलमम्बुजम् । कृत्वान्येद्युः स्वरूपस्थः केवलीवोपविष्टवान् । ११५ । तं वीक्ष्योवाच लोकोऽस्य सहजं रूपमीदृशम् । प्रार्थ्योऽङ्गनानां माऽभूवमित्यास्ते मध्यरूपभाक् । ११६ । नृपोऽपि विस्मितः स्माह शक्तिरेषापि वोऽस्ति किम् । लब्धीरनेकाः साधूनां तदाख्यन्नृपतेर्गुरुः ॥११७॥ श्रेष्ठिनाऽऽमन्त्रि पुत्र्याद्यैस्तान्यपास्थज्जगौ च सः । मद्रक्ता चेद् व्रतिन्यस्तु जगृहे साऽथ तद्व्रतम् ।११८ । वार्थमाह
-
जो कन्नाइ धणेण य निमंतिओ जुव्वणंमि गिहिवइणा । नयरंमि कुसुमनामे तं वयररिसीं नम॑सामि । । ७६८ ।।
स्पष्टा ।।७६८ ।।
पदानुसारिणा तेन स्वामिना प्रस्मृता सती । महापरिज्ञाध्ययनाद्विद्योद्दधे नभोगमा । ११९ ।
उक्तमेवार्थमाह
१. स्वामिनाऽथ स्मृता प । स्वम् धनम् ।
*********
आ. नि.
सामायिक
निर्युक्तिः
नयसमवतार
द्वारे आर्यवज्रस्वामी ।
गाथा - ७६८
३८१
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
E******
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३८२
जेणुद्धरिया विज्जा आगासगमा महापरिनाओ । वंदामि अजवइरं अपच्छिमो जो सुयहराणं ।।७६९।। स्पष्टा ।।७६९।। विद्याया माहात्म्यं अदेयत्वं च शास्त्रकृत्वज्रमुखेनाह - भणइ य आहिंडिज़ा जंबुद्दीवं इमाइ विजाए । गंतूण माणुसनगं विजाए एस मे विसओ ।।७७०।। स्पष्टा । नवरं 'गंतूण माणुसनगं' इत्यत्र तिष्ठतीति शेषः ।।७७०।। तथा - भणइ य धारेयव्वा न हु दायव्वा इमा मए विजा । अप्पड्डिया य मणुया हो । अओ परं अन्ने । ७७१।। स्पष्टा ॥७७१।। वज्रोऽथाऽगात्पूर्वदेशाद्विहरनुत्तरापथम्। अभूञ्च तत्र दुर्भिक्षं पन्थानोऽपथिकाः स्थिताः ।१२०। तत: सङ्घ उपागत्याऽवादीनिस्तारयेति तम् । पटेऽथ विद्यया सङ्घमारोप्य प्रस्थितः प्रभुः ।१२१ । शय्यातरस्तु चार्यर्थं गतोऽभ्यायान्विलोक्य तान् । शिखां छित्वाऽवदद् वज्रं प्रभो ! साधर्मिकोऽस्मि वः ॥१२२ । अथेदं स्मरता सूत्रं सोऽप्यध्यारोपितः पटे । 'साहम्मियवच्छलंमि उज्जया य सज्झाए । चरणकरणंमि य तहा तित्थस्स पभावणा एय' । पश्चादुत्पतित: स्वामी प्राप्तो नाम्ना पुरी पुरीम् ।१२३।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः नयसमवतार
द्वारे आर्यवज्र
स्वामी। गाथा-७६९
७७१
K******
३८२
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
*
*
*
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३८३
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः नयसमवतार
द्वारे
सुभिक्षं वर्त्तते तत्र श्रावकास्तत्र भूरयः । तत्र तथागतश्राद्धो राजा तेऽहंयवस्ततः ।१२४। आर्हतानां च तेषां च चैत्येषु स्पर्द्धया पुन: । कुर्वतां स्नात्रपूजादि जैनेभ्यस्तत्पराभवः ।१२५ । न्यवार्यन्ताऽथ तैः पुष्पाण्यार्हतां राजवर्चसात् । श्राद्धाः पर्युषणायां च पुष्पाभावे गुरुं जगुः ।१२६ । प्रभो ! जैत्रेषु युष्मासु शासनं वोऽभिभूयते । अथोत्पत्य ययौ वज्रः क्षणान्माहेश्वरीं पुरीम् ।१२७ । हुताशनवने तत्र पुष्पकुम्भः प्रजायते । भगवत्पितृमित्रं च तडितस्तस्य चिन्तकः ।१२८ । प्रभुं दृष्ट्वाऽवदत्तोषात्किं वोऽत्राऽऽगमकारणम् । स्वाम्यूचे पुष्पसंप्राप्तिः स स्माहाऽनुग्रहो मम ।१२९ । स्वामिनोचे सुमानि त्वं मेलयेर्यावदेम्यहम् । क्षुद्रे हिमवति स्वामी ययौ श्रीसन्निधौ ततः ॥१३०। देवार्चायोपात्तपद्या पद्मा पद्महदात्तदा । प्रेक्ष्य प्रभुं प्रमोदेन प्रणुत्रा प्राणमत्प्रधीः ।१३१ । ऊचेऽथाऽऽदिश्यतां स्वामिन् ! सोऽवदत्पद्यमर्पय । साऽऽर्पयत्तं गृहीत्वा स हुताशनगृहेऽगमत् ।१३२। विमानं तत्र निर्माय पुष्पकुम्भं निधाय च । जृम्भकैः कृतसङ्गीतः पद्यमूले स्वयं स्थितः ।१३३। व्योमा पुर्या उपर्यागादूचिरे सौगतास्ततः । अहो अस्मत्प्रातिहार्य देवा अप्याययुर्दिवः ॥१३४।
तद्विहारमथोल्लङ्घच्च गतास्ते चैत्यमर्हतः । तन्माहात्म्यं नृपः प्रेक्ष्य सपौरोऽप्यारीतोऽभवत् ॥१३५ । १. 'राजवचसात्' ल, वर्चस् - वीर्यम् राज्ञोवर्चस् राजवर्चस् [ब्रह्म-हस्ति-राजपल्याद् वर्चसः] ७-३-८३ इत्यनेन 'अत्' समासान्तः, तस्मात् ।
आर्यवज्रस्वामी।
गाथा७६९-७७१
**
३८३
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३८४
उक्तमेवार्थमाह - माहेसरीउ सेसा पुरियं नीया हुयासणगिहाओ । गयणतलमइवइत्ता वइरेण महाणुभावेण ।।७७२।।
आ. नि. * माहेश्वर्या नगर्याः सकाशात् 'सेशा' सस्वामिकाः न त्वरण्यादेरस्वामिका प्रस्तावात्पुष्पसम्पदिति ज्ञेयम्। वज्रेण महानुभावेन 'हुताशन' *
सामायिक*व्यन्तरगृहभूतारामात् गगनतलमतिव्यतीत्य अतिशयेनोल्लङ्घय पुरीकां पुरी नाम्नी नगरी नीता । एवं विहरन् वज्रस्वामी श्रीमालपुरं गतः निर्यक्तिः ।।७७२।। इयन्तं कालं यावदनुयोगस्यापृथक्त्वमासीत् ततः पृथक्त्वमभूदित्याह -
नयसमवतार* अपुहत्ते अणुओगो चत्तारि दुवार भासए एगो । पुहत्ताणुओगकरणे ते अत्थ तओ य वुच्छिन्ना ।।७७३॥ * द्वारे आर्यवज्र
अपृथक्त्वे सत्यनुयोगः, तस्य चत्वारि द्वाराणि । चरणधर्मगणितद्रव्याख्यानि, एको व्याख्याता सर्वसूत्राणां भाषते-कथयति ।* स्वामी। 'पृथक्त्वाऽनुयोगकरणे'ऽनुयोगपार्थक्यकरणे पुनस्तेऽर्थाश्चरणादयः, एकैकस्य सूत्रस्याऽर्थचतुष्टयाऽऽख्यानरूपास्तत एव पृथक्त्वकरणादेव * गाथा-७७२व्यवच्छिन्नाः, सूत्रभेदेनैकैकस्यैवार्थस्य व्याख्येयत्वात् ।।७७३।। येन पृथक्त्वं कृतं तमाह -
७७४ देविंदवंदिएहिं महाणुभागेहिं रक्खियजेहिं । जुगमासज विभत्तो अणुओगो तो कओ चउहा ।।७७४।।
स्पष्टा । नवरं 'युगं' कालरूपमासाद्य ।।७७४ ।। आर्यरक्षितोत्पत्तिमाह - १. 'सस्वामिकान्न त्वारण्यादेरस्वामिकात् 'छ प । २. भृता० प. 1. सेशा - ईशेन सह वर्त्तते या सा सेशा - सस्वामिका ।
३८४
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- माया य रुहसोमा पिया य नामेण सोमदेवुत्ति । भाया य फग्गुरक्खिय तोसलिपुत्तो य आयरिया ।।७७५।। नियुक्तिः
निजमण भद्दगुत्ते वीसुं पढणं च तस्स पुव्वगयं । पव्वाविओ य भाया रक्खियखमणेहिं जणओ य ।।७७६।। श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
आस्ते पुरं दशपुरं सारं दशदिशामिव । सोमदेवो द्विजस्तत्र रुद्रसोमा च तत्प्रिया ।१। ३८५
तस्याऽऽर्यरक्षितः सूनुरनुजः फल्गुरक्षितः । आस्तां तावद्रक्षितार्यो वक्ष्ये दशपुरोद्गमम् ।२। अस्त्यकम्पापुरी चम्पा तत्राऽऽसीत् स्वर्णकारकः । कुमारनन्दिः स्त्रीलोलः श्रीमान् श्रीद इवाऽपरः ।। दर्श दर्श सुरूपां स्त्री पञ्चस्वर्णशतां हतेः । उद्वहल्लम्पटः सोऽभूद्योषित्पञ्चशतीपतिः ।४। अतीालुस्तत: सौधमेकस्तम्भं विधाप्य सः । विललास समन्ताभिर्देवीभिरिव देवराट् ।५। अथाऽन्यदा पञ्चशैलद्वीपगं व्यन्तरीयुगम् । गच्छन्नन्दीश्वरद्वीपयात्रायां वृत्रहाऽऽज्ञया ।६। विद्युन्माली च तत्कान्तः प्रच्युतः पञ्चशैलराट् । ततो विरहदुःखात शून्यं पश्यदितस्ततः ।७। कुमारनन्दिं चम्पायां दृष्ट्वोद्याने व्यचिन्तयत् । एषोऽस्मद्वल्लभो भावी तत्तस्य स्वमदर्शयत् ।८।
के युवामिति तेनोक्ते ताभ्यां देव्यावितीरितम् । ऊचे च युवन्नाऽऽगच्छेः पञ्चशैलमथो गते ।। *. हतिः व्ययः, तस्मात् । * वृत्रहा - इन्द्रः । + अथो = अथार्थोऽव्ययः ।
課举举举業藥藥華藥華藥業準準準準準準準準準準準準準準準:
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः नयसमवतार
द्वारे अनुयोगपार्थक्ये आर्यरक्षितः।
गाथा७७५-७७६ ३८५
*****
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
*
*
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
*
३८६
नृपमुक्त्वा स तद्रक्तोऽवादयत्पटहं पुरे । कुमारनन्दिं यः पञ्चशैले नयति तस्य सः ।१०। स्वर्णकोटि प्रदत्ते तं दधे वृद्धनिर्यामकः । पुत्राणां तद्धनं दत्वा तं पोते न्यस्य सोऽचलत् ।११। दूरं गत्वा बभाषे तं निर्यामः किञ्चिदीक्षसे । सोऽभ्यधात् किमपि श्यामं प्रेक्षे निर्यामकोऽब्रवीत् ।१२। नितम्बेऽद्रेर्वटोऽस्त्येष पोतोऽस्याऽधोऽयमेष्यति । तत्त्वमत्रावलम्बेथाः पोतोऽस्याऽधः स्फुटिष्यति ।१३। गतस्य तव शैलोज़ भारुण्डाः पञ्चशैलतः । 'द्विजीवास्त्र्यंहयो व्यास्या एष्यन्त्येकोदरा: खगाः ।१४। तन्मध्यपदलग्नस्त्वं पञ्चशैले गमिष्यसि । इत्युक्तः स तथाऽकार्षीत् पञ्चशैलं जगाम च ।१५। निर्यामकः पुनः पोतस्फोटादग्रे गतो मृतः । व्यन्तरीभ्यामुभाभ्यां स दृष्टः श्रीस्तस्य दर्शिता ।१६। उक्तश्चानेन देहेन भोग्ये आवां न ते ततः । हासाप्रहासाकान्तः स्यां पञ्चशैलाधिपो मृतः ।१७। इत्युक्त्वाग्निप्रवेशाद्यं कुर्वीथा दानपूर्वकम् । तत्कथं याम्यथोद्याने नीत्वा ताभ्याममोचि सः ।१८। अथाऽऽगत्य जनोऽप्राक्षीत् प्रेक्षितं तत्र किं त्वया । सोऽवदत्ते मया दृष्टे व्यन्तो मर्त्यदुर्लभे ।१९। श्रमणोपासको मित्रं नागिलस्तस्य तेन सः । वारितोऽप्यविशद्वह्नौ दत्वा दानं निदानवान् ।२०।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः नयसमवतार
द्वारे आर्यरक्षितः। गाथा-७७६
३८६
k*********
*१. 'द्विग्रीवा' ल । .व्यास्याः - द्वौ आस्यौ येषाम् ते ।
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३८७
पञ्चशैलाधिभूः सोऽभूद्धवात्खिन्नोऽथ नागिलः । परिव्रज्याच्युते जातः शक्रसामानिकः सुरः ।२१। अथाऽन्यदाष्टमद्वीपयात्रायां पटहाऽग्रहे । पटहोऽक्षेपि शक्रेण विद्युन्मालिगले बलात् ।२२। वादयन्नथ भीतोऽगात् ज्ञात्वा तं नागिलोऽवधेः । आगाद् द्रष्टुं स तत्तेजोऽसहमानः पलायितः ।२३। तेजः संहृत्य मां वेत्सीत्युक्तोऽवग् वेत्ति को न वः । श्राद्धरूपमथाऽऽदर्य ज्ञापितो धर्मवैभवम् ।२४। संविग्नः सोऽवदन्मित्र ! कर्तव्यमधुनाऽऽदिश । तेनोक्तं कुरु वीरार्चा सम्यक्त्वं भावि तेन ते ।२५ । महाहिमवतः सोऽथाऽऽदाय गोशीर्षचन्दनम् । कृत्वाऽर्चा तेन वीरस्य न्यक्षिपत्काष्ठसम्पुटे ।२६ । प्रेक्ष्यान्तःसागरं पोतं षण्मासोत्पातबाधितम् । निवर्त्य तेषामुत्पातमार्पयत्तं समुद्नकम् ।२७। उक्ताश्चास्तीह देवाधिदेवार्चा भूभुजेऽर्प्यताम् । आगात्पोत: पुरे वीतभये वीतभयस्ततः ।२८ । उदायनो नृपस्तत्र भौतभावितमानसः । तस्य प्रभावती देवी प्रेयसी परमाहती ।२९। राज्ञः समर्पितः पोतवणिग्भिः स समुद्गकः । देवाधिदेवप्रतिमा मध्येऽस्त्यस्येत्यकथ्यत ।३०। पर्शस्तत्रेन्द्राद्यर्चार्थं वाहितोऽपि हि नाऽवहत् । प्रभावत्युक्तदेवाधिदेवश्रीवीरमूर्तये ।३१।
स्पर्शेऽपि परशोः प्रादुरासाऽर्चा देवनिर्मिता । कृतमन्तःपुरे चैत्यं सदाऽऽनर्च प्रभावती ।३२। .. अर्चा - प्रतिमा, ताम् ।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः नयसमवतार
द्वारे आर्यरक्षितः। गाथा-७७६
準準準準準準業
EXXX
३८७
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३८८
RKI
देवी तत्राऽन्यदाऽनृत्यद्राजा वीणामवादयत् । देव्याः शीर्षमदृष्ट्वाऽस्य भ्रष्टं तद्वादनं करात् ।३३। देवी रुष्टाऽवदद् दुष्टु नृत्तं किं मे न सोऽवदत् । निर्बन्धात्कथिते देवी स्माहार्हत्या न मेऽस्ति भीः ।३४। देवी स्नात्वाऽन्यदा चेटीमूचे वासांस्युपानय । साउनयद्रक्तवासांसि देव्यूचे किमिदं हले ।३५। देवार्चाप्रगुणां मां किं न जानासीति तां क्रुधा । करस्थदर्पणेनाऽहन्मर्माघाताच सा मृता ।३६ । मृतां तां वीक्ष्य देवीति दध्यौ हा खण्डितं व्रतम् । ततो राजानमापृच्छ्याऽनशनं विदधाम्यहम् ।३७। निर्बन्धेऽमस्त तद्राजा बोध्योऽहमिति चाऽब्रवीत् । कृत्वाऽथानशनं मृत्वा देवी देवोऽभवद्दिवि ॥३८॥ प्रतिमां देवदत्ता च कुब्जा देव्याऽऽज्ञयाऽऽर्चयत् । देवीदेवेन स्वप्नाद्यैर्बोधितोऽप्यबुधन्न राट् ॥३९। ततः प्रभावती देवी भीतो भूत्वाऽगमत्सभाम् । द्युफलान्याऽऽर्पयद्राज्ञे राजा तान्याद सादरः ।४०। सन्ति कैतान्यपृच्छञ्च भीतं सोऽवग् मदाश्रमे । ततस्तेन समं राजा तत्कृतेऽगात्तदाश्रमे ।४१। सोऽथ तैर्मोष्टुमारेभे नश्यंस्तेभ्यो ययौ वने । साधूनालोक्य तत्रास्थाच्छ्रुत्वा धर्ममबुद्ध च ।४२। ततः प्रभावतीदेवो दर्शयित्वा स्वमूचिवान् । राजनितो मे देवर्द्धिस्तत्त्वमत्र दृढो भवेः ।४३। स्मरे: कार्ये च गाढे मामित्युक्त्वा तत्र जग्मुषि । वीक्ष्य स्थाने तथैव स्वं सोऽर्हद्धर्मे दृढोऽभवत् ।४४। इतश्च श्राद्धो गान्धारो नत्वा तीर्थभुवोऽखिलाः । नन्तुं वैताढ्यचैत्यानि तन्मूलेऽस्थादुपोषितः ।४५।
आ.नि. सामायिक
नियुक्तिः नयसमवतार
द्वारे आर्यरक्षितः। गाथा-७७६
*
*
*
*
३८८
*******
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३८९
************
तत्र शासनदेव्या स नित्यचैत्यान्यवन्द्यत । तोषाचाऽस्मै सर्वकामगुटिकानां शतं ददौ ॥ ४६ ॥ सोऽथ वीतभये दिव्यप्रतिमां नन्तुमागमत् । तत्राभूदतिसारोऽस्य पालितो देवदत्तया ॥४७॥ उल्लाघः सोऽथ तास्तस्यै दत्वा प्रव्रजितः स्वयम् । वर्णः स्वर्णसमो मेऽस्त्वित्याशैकां गुटिकामसौ ।४८ । तत्प्रभावात्तथाभूता दध्यौ भोगार्थिनी पुनः । एष राजा पितृप्रायः परे चाऽस्य मुखेक्षकाः । ४९ । प्रद्योतार्थमथ प्राश द्वितीयां गुटिकामसौ । सुवर्णगुटिकारूपं तस्य तद् देव्यथाऽब्रवीत् ॥५०॥ न प्रेष्यत दूतोऽस्यै प्रेक्षे त्वां तावदाह सा । अनलगिरिणाऽथाऽऽगाद्रात्रौ दृष्टोऽरुचच्च सः ॥५१॥ ऊचे सैष्यामि यद्येतां प्रतिमां सह नेष्यसि । स तत्प्रपद्य तत्पार्श्वे निशां निर्गम्य जग्मिवान् ॥५२॥ तत्समां प्रतिमामन्यां कारयित्वाऽगमत्पुनः । मुक्त्वैतां तां गृहीत्वाऽगात्सुवर्णगुटिकां च सः ॥५३॥ तत्रानलगिरेर्मूत्रोच्चारगन्धेन बाधिताः । उदायनगजाः सर्वेऽप्यभूवन्निर्मदास्तदा ॥५४॥ राजपुम्भिस्ततो राज्ञो विज्ञप्तं देवदासिका । हृता प्रद्योतराजेन रात्रावागत्य चौरवत् ॥५५॥ यात्वसौ प्रतिमा साऽस्ति तेऽभ्यधुर्देव ! विद्यते । पूजाकालेऽथ पुष्पाणि दृष्ट्वा म्लानान्यचिन्तयत् ॥ ५६ ॥
प्रेक्ष्ये - ख प, । २. तं - ल प प, प ख छ । उल्लाघः - नीरुक् । * 'तस्य'- प्रद्योतस्य, 'अथ देवी तद् सुवर्णगुटिकारूपं तस्य अब्रवीत् इत्यन्वयः ।
***************
**********
आ. नि. सामायिक
निर्युक्तिः
नयसमवतारद्वारे आर्यरक्षितः । गाथा- ७७६
३८९
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३९०
प्रतिबिम्बं विमुच्याऽत्र प्रतिमाऽपि हताऽमुना । प्रतिमां मुञ्च चेट्यस्तु दूतेनोचेऽथ तं नृपः ।५७। नार्पयत्तां स राजाऽथाचालीज्येष्ठेऽपि तं प्रति । दशापि गणराजानस्तस्य तेन सहाऽचलन् ।५८। तापातं च मरौ सैन्यं जलाभावादबाध्यत । ततः प्रभावतीदेवः स्मृतोऽकार्षीत्रिपुष्करीम् ।५९। आदिमध्यान्तगां सैन्ये सुस्थोऽथोजयिनीं ययौ । पुनर्मूतेन राजोचे प्रद्योतं को जनक्षयः ।६०।। द्वयेऽपि सैनिकाः सन्तु पश्यन्तः पारिपार्श्विकाः । आरूढयोः पदात्योर्वा तुल्यस्थित्यो रणोऽस्तु नौ ।६१। ऊचे प्रद्योतराजोऽपि सावष्टम्भमिदं वचः । योत्सावहे रथेनाऽऽवां प्रगेऽभ्येत्य रणाङ्गणे ।।२। । अथारुह्याऽनलगिरिं प्रद्योतः प्रातरागतः । उदायनो रथेनाऽगादवन्तीशं जगाद च ।६३। राजन्नसत्यसन्योऽसि नास्ति मोक्षस्तथापि ते । भावी प्रद्योत ! खद्योतस्त्वं मद्वाणार्करुग्हतः ।६४। रथं न्यस्याऽथ मण्डल्यां प्रद्योतेभमुदायन: । उत्क्षिप्तोक्षिप्तपादान्तः क्षिप्त्वा बाणानपातयत् ।६५। प्रद्योतो निपतत्रागाद्वद्ध्वोदायनभूभुजा । भाले दासीपतिरिति दत्वाऽवं धरणे कृतः ।६६ । गत्वा राजा ततोऽवन्त्यां दत्वाऽऽज्ञां सर्वतो निजाम् । निषिद्धः प्रतिमां गृह्णनधिष्ठात्र्याऽचलत्ततः ।६७।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः नयसमवतार
द्वारे आर्यरक्षितः। गाथा-७७६
३९०
१. 'पाश्चिका जनाः' ल ।. ज्येष्ठेऽपि - ज्येष्ठमासेऽपि इत्यर्थः । * मम बाणः, मद्बाणः, स एवार्कः सूर्यः, तस्य रुक् कान्तिः, मद्बाणार्करुक, तया हतः ।
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३९१
आ.नि. सामायिकनियुक्तिः
वर्षाकाले विचालेऽस्थादवस्कन्दभयादथ । धूलीवप्र विधायाऽस्थुर्दशाऽपि परितो नृपाः ।६८। प्रद्योतो घरणस्थोऽपि बुभुजे भूभुजा सह । पृष्टः पर्युषणायां च भोज्यं सूदेन तेऽस्तु किम् ।६९। चण्डोऽवादीद्धयान्मृत्योः का पृच्छा मेऽद्य सूदप ! । स बभाषे पर्युषणा राजेन्द्रोऽद्यास्त्युपोषितः ७०। सोऽभ्यधान्मेऽप्यभक्तार्थः पर्वपर्युषणाऽद्य चेत् । ममापि मातापितरौ श्रावको यद्वभूवतुः ७१। सूदाध्यक्षो नृपस्याख्यत् राजोचे धूर्त एषकः । किं पुनर्मम बद्धेऽस्मिन् प्रतिक्रान्तिर्न शोत्स्यति ।७२। ततः स क्षमितो मुक्त्वा दत्तास्तस्यैव मालवा: । ललाटे स्वर्णपट्टश्च बद्धोऽङ्कच्छादनाकृते ।७३। नृपा मुकुटबद्धाः प्राक् 'बद्धपट्टा' इतोऽभवन् । वर्षाव्यतिक्रमेऽयासीनिजं पुरमुदायन: ।७४ । आगत्यागत्य यस्तत्र वसति स्म वणिग्जनः । सोऽस्थात्तत्रैव तजज्ञे पुरं दशपुरं ततः ।७५। उत्पन्नो रक्षितस्तत्र शास्त्रं यावदभूत्पितुः । तत्रैवाऽधीतवांस्तावदऽथागात्पाटलीपुरम् ।७६ । चतुर्दशापि तत्रासो विद्यास्थानान्यधीतवान् । अथाऽगमद्दशपुरं राजाऽगात्तस्य संमुखः ७७। उत्तम्भितपताकेऽत्र ब्रह्मेति ब्राह्मणैः स्तुतः । अधिरूढः करिस्कन्धे प्रविवेशोत्सवेन सः १७८। स्वगृहे वाह्यशालायां स्थितो लोकार्घमग्रहीत् । पुरोधसः सूनुरिति न वा कैः करपूज्यत ७९।
***************************
नयसमवतार
द्वारे आर्यरक्षितः। गाथा-७७६
३९१
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३९२
सुवर्णरत्नवस्त्राद्यैस्तद्गृहं प्राभृतेर्भूतम् । अथान्तर्भवनं गत्वा जननीमभ्यवादयत् ।८०। वत्स ! स्वागतमित्युक्त्वा मध्यस्थैव स्थिता प्रसूः । सोऽवदत्किं न ते मातस्तुष्टिर्मद्विद्ययाऽभवत् ।८।। सत्त्वानां वधकृद्वत्साऽधीतं बहपि पाप्मने । तुष्याम्यहं दृष्टिवादं पठित्वा चेत्त्वमागमः ।०२। स दध्यो तमधीत्याऽम्बां तोषये किं ममाऽपरः । दृष्टिवादस्य नामापि तावदाऽऽह्लादयत्यलम् ।८३। अस्य क्वाऽध्यापका मातः ! साऽऽख्यदिक्षुगृहे निजे । सन्ति तोसलिपुत्राऽऽख्या आचार्याः श्वेतवाससः ।८४ । तं प्रगेऽध्येतुमारप्स्ये मातर्मवाऽधृतिं कृथाः । अथोत्थायाऽप्रभातेऽपि नत्वाऽम्बां प्रस्थितः सुधी: ८५। रक्षितं द्रष्टुमागच्छत् ग्रामातिप्रयसुहत्पितुः । नवेक्षुयष्टिकाः सार्धा बिभ्रत्याभृतहेतवे ।८६। पुरस्तं प्रेक्ष्य सोऽप्राक्षीत्कस्त्वं भो रक्षितोऽस्म्यहम् । तमथाऽऽलिङ्गय सस्नेहमूचे त्वां द्रष्टुमागमम् ।८७। सोऽवदद्याम्यहं कार्याद् यायास्त्वं मद्गृहे पुनः । रक्षितः प्रेक्षताऽऽदौ मामिति मातुनिवेदयेः ।८। तेन तत्कथितं गत्वा माता दध्याविदं ततः । नवपूर्वाणि सार्धानि मत्पुत्रोऽध्येष्यते स्फुटम् ।८९ । सोऽपि दध्यौ नवाऽध्यायान् शकलं दशमस्य च । अध्येष्ये दृष्टिवादस्य ज्ञायते शकुनादतः ।१०।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः नयसमवतार
द्वारे आर्यरक्षितः। गाथा-७७६
३९२
१. साक्षादि० प ल +प्रसूः - प्रसूते इति क्विप् = माता ।
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
E**
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३९३
तत: स्वेक्षुगृहं यातो दध्यौ यामि किमज्ञवत् । एतद्भक्तेन केनापि समं गत्वा नमामि तान् ।११। इति यावद्वहिः सोऽस्थात्तावदागादुपाश्रयम् । ढड्डरः श्रावको गाढं व्यधानषेधिकीत्रयम् ।१२। ईर्यादिवन्दनं सर्व स चकार खरस्वरम् । अनुगस्तस्य तत्सर्वं मेधावी सोऽपि निर्ममे ।९३। श्राद्धो नाऽवन्दि तेनेति ज्ञातो नव्यः स सूरिभिः । पृष्टोऽथ भोः कुतो धर्मावाप्तिस्ते सोऽब्रवीदितः ।९४ । साधुभिः कथितं पूज्या रक्षितः श्राविकासुतः । ह्यः प्रवेशोऽभवद्यस्य विच्छन महीयसा ।१५।। अथाख्यद्रक्षितस्तेषां जनन्या प्रेषितः प्रभो ! युष्माकं सन्निधौ दृष्टिवादमध्येतुमागमम् ।१६। । आचार्याः स्माहुरस्माकं दीक्षयाऽधीयते हि सः । परिपाट्या च सोऽवादीदस्त्वेवं नाहमुत्सुकः ।९७। किन्त्वत्र स्यान मे पूज्याः! प्रव्रज्या यनृपादयः । बलान्मां मोचयेयुस्तां यामो देशान्तरं ततः ।९८ । सोऽदीक्ष्यत तथाकृत्वा प्राच्याऽसौ शिष्यचौरिका । तेनाथैकादशाङ्गानि पठितान्यचिरादपि ।१९ । दृष्टिवादो गुरोः पार्श्वे योऽभूत्तमपि सोऽपठत् । सोऽथाध्येतुं दशपूर्वी वज्रस्वाम्यन्तिकेऽचलत् ।१००। याता तेनान्तराले च श्रीभद्रगुप्तसूरयः । अवन्त्यां वन्दितास्तैः स धन्य इत्युपबृंहितः ।१०१।
業謙謙準準準準準準準準準準準準準準
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः नयसमवतार
द्वारे आर्यरक्षितः। गाथा-७७६
K**************
३९३
*१. 'ब्रवीदिति' ख ल प ।
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३९४
**********
*
*
तैरुक्तं मम निर्यामो नास्त्यन्यस्त्वं ततो भव । स तत्प्रतिशृणोति स्म नोल्लङ्घच्यं गुरुशासनम् ।१०२। कालं कुर्वद्भिरूचे तैर्मा वात्सीर्वज्रसन्निधो । वसेद्यस्तैः सहकामप्युषां तैः सह तन्मृतिः ।१०३। पठेभिन्नाश्रयस्थस्तत्तथेति स्वीचकार सः । तेषां स्वर्गमने सोऽगात् श्रीवज्रस्वामिसन्निधौ ।१०४ । दृष्टश्च तैरपि स्वप्नः किञ्चित्किन्तूद्धृतं पयः । सावशेषश्रुतग्राही तत्प्रतीच्छः समेष्यति ।१०५। इति यावद्विमृष्टं ते रक्षितस्तावदागत: । पृष्टस्तोसलिपुत्राणां किं शिष्योऽस्यार्यरक्षितः ।१०६। एवमुक्तेऽवदद्वज्रः स्वागतं तव वत्स! किम् । क स्थितोऽसि बहिः स्वामिन् ! बहिस्थोऽध्येष्यसे कथम् ।१०७ । स ऊचे भगवन् भद्रगुप्तादेशाद्वहिः स्थितः । वज्रस्वाम्युपयुज्योचे गुरूक्तं युक्तमाचर ।१०८। ततोऽध्येतुं प्रवृत्तो द्राक् नवपूर्वाण्यधीतवान् । प्रारेभे दशमं पूर्वमार्यवज्रस्ततोऽभणत् ।१०९। यविकानि त्रिशत्युक्तपरिकर्मसमान्यहो । पठादौं जिनसङ्ख्यानि कष्टात्तान्यथ सोऽपठत् ।११०। इतस्तन्मातापितरौ शोकार्ताविति दध्यतुः । उद्द्योते कर्तुमिष्टेऽभूदन्धकारतरं ह्यदः ।१११ । यन्नत्यद्याऽपि नः पुत्रोऽथाऽऽहूतोऽप्यागमन सः । अथानुजं तमाह्वातुं प्राहेष्टां फल्गुरक्षितम् ।११२।
*
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः नयसमवतार
द्वारे आर्यरक्षितः गाथा-७७६
*
*
K***********
३९४
१. 'प्राहे० ख ल, प. प. प. छ । . उषा (स्त्री०) रात्रिः ।
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
k****
*******
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३९५
****
सोऽभ्यधाद् भ्रातराऽऽगच्छ व्रतार्थी ते जनोऽखिलः । स ऊचे सत्यमेतझेत्तत्त्वमादौ परिव्रज ।११३। लग्नः प्रव्रज्य सोऽध्येतुमधीयन् रक्षितोऽग्रतः । यविकर्पूर्णितोऽप्राक्षीत् शेषमस्य कियत्प्रभो! ।११४ । स्वाम्यूचे सर्षपं मेरोबिन्दुमब्धेस्त्वमग्रही: । ततो दध्यो विषण्णात्मा दुःप्रा[ष्पापं पारमस्य मे ।११५ । अथापृच्छत्प्रभो ! यामि भ्राता मामाऽऽह्वयत्यलम् । आहुस्तेऽधीष्व तस्याथ पोनः पुन्येन पृच्छतः ।११६ । उपयुज्य गुरुर्जज्ञे पूर्व स्थास्यत्यदो मयि । व्यसृजत्तं दशपुरं सानुजः सोऽथ जग्मिवान् ।११७ । वज्रस्वामी तु याति स्म विहरन् दक्षिणापथम् । श्लेष्मार्त्याऽऽनायितां शुण्ठीमेकदा श्रवणे न्यधात् ।११८ । मुखे क्षेप्स्यामि भुङ्क्त्वेति भोजनान्ते स्मृता न सा । विकाले च प्रतिक्रान्ती मुखपोतीहताऽपतत् ।११९ । उपयोगादथ ज्ञातमाः ! प्रमादोऽन्तिके मृतिः । प्रमादे संयमो नास्ति युज्यतेऽनशनं ततः ।१२० । द्वादशाब्दं च दुर्भिक्षं तदासन्नवहा: पथाः । विद्यापिण्डं तदानीय बज्रः साधूनभोजयत् ।१२१ । अथोचे तान् न भिक्षाऽस्ति विद्यापिण्डेन वर्त्तनम् । ऊचुस्ते व्रतहान्या किं क्रियतेऽनशनं प्रभो ! ।१२२ ।
वज्रसेनोऽन्तिषज्ज्ञात्वा प्राक् प्रेषीत्यनुशिष्य तु । यत्र त्वं लभसे भिक्षां लक्षजानात्तदा मुने ! १२३ । *१. 'दक्षणापथे' प छ, दक्षणापथं प, ल, ख; दक्षिणापथे - ल, । अधीयन् - अधि+इ ५/२/२५ (धारीङोऽकृच्छ्रेऽतृश्) सुखसाध्येऽर्थे - अतृश् ।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः नयसमवतार
द्वारे आर्यरक्षितः। गाथा-७७६
*
*
*
*
*
*
%
%
%
३९५
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
भ
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
गतं दुर्भिक्षमित्येतद् विज्ञाय स्थानमाचरेः । वज्रस्वामी पुनर्भक्तं विमोक्तुं सपरिच्छदः ।१२४ । लघुक्षुल्लक एकस्तु तिष्ठेत्युक्तोऽपि साधुभिः । नाऽस्थादाख्याय भव्यानामथ व्यामोह्य तं गतः ।१२५ । शैलमेकमथाऽऽरुक्षत् क्षुल्लकोऽप्यनु तत्पदैः । नितम्बे तद्रेिः स्थित्वा पादपोपगमं व्यधात् ।१२६ । तापेन म्रक्षणमिव विलीय द्यां स जग्मिवान् । सुरैस्तन्महिमा चक्रे किमिदं मुनयोऽवदन् ।१२७ । आचख्युर्गुरवस्तेषां क्षुल्लः स्वार्थमसाधयत् । ऊचुस्ते दुःकष्किार तर्हि नाऽस्माकं स्वार्थसाधनम् ।१२८ । प्रत्यनीकामरी तत्र श्राविकारूपभाक् मुनीन् । न्यमन्त्रयद्भक्तपाने: पारणं क्रियतामिति ।१२९ । प्रत्यनीकेति तां ज्ञात्वा गुरवोऽन्यं गिरिं ययुः । कायोत्सर्गमधिष्ठात्र्यै चक्रुः साऽऽगत्य तानवक् ।१३०। पूज्याः ! सन्तु सुखेनाऽत्र ततस्तत्र समाधिना । चक्रुः कालं रथेनैत्य शक्रस्ताननमत्ततः ॥१३॥ प्रदक्षिणां रथस्थोऽदाद्वृक्षादीनप्यनामयत् । ते तथैवाऽस्थुरद्रिः स तद्रथावत इत्यभूत् ।१३२। वज्रसेनस्तु यः प्रेषि स सोपारपुरं गतः । धान्यमादाय लक्षणाऽपाक्षीत्तत्रेश्वरी सदा ।१३३। दध्यो चाऽत्र विषं क्षिावा स्मृत्वा पञ्चनमस्कृतिम् । कुर्मः समाधिना कालमिति तत्प्रगुणीकृतम् ।१३४ ।
स चाऽगात्तद्गहे साधुस्तेन तं प्रतिलाभ्य सा । स्वमाख्यचिन्तितं तस्य सोऽब्रवीन्मा कृथा इदम् ।१३५। *१. 'गताः' ल, ल, ख छ प. प. ।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः नयसमवतारद्वारे आर्यरक्षितः। गाथा-७७६
३९६
準準準準畢業举 举举举
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३९७
k********
'यत्र लक्षान्नभिक्षा ते स्यात्तत्राशु सुभिक्षता' । वज्रस्वामीदमूचे मां नाऽन्यथाभावि तद्वचः ।१३६। तन्दुलानां तदैवाऽथ पोतास्तत्र समागमन् । सुभिक्षं सहसा जातं कुटुम्बं प्रत्यबोधि तत् ।१३७ । चन्द्रनागेन्द्रविद्याभृदुद्वहः सममीश्वरीम् । अदीक्षयद्वज्रसेनस्तेभ्योऽभूद्वज्रसन्ततिः ।१३८ । इतश्च रक्षिताचार्यैर्गतैर्दशपुरं तदा । प्रव्राज्य स्वजनान् सर्वान् स्वाजन्यं प्रकटीकृतम् ।१३९। स्नेहात् पितापि तैः सार्धमास्ते गृह्णाति न व्रतम् । ब्रूते सुतास्नुषादीनां पुरोऽनावरणस्नपे ।१४०। उक्तः पुत्रेण सोऽवादीत् प्रव्रजिष्याम्यहं परम् । उपानत्कुण्डिकाछत्रवस्त्रयुग्मोपवीतभृत् ।१४१। ददिरे पितुराचार्याः प्रपद्येदमपि व्रतम् । स च तत्पालयामास ब्रह्मवेषं तु नाऽमुचत् ।१४२। अथोचुः शिक्षिता डिम्भाः सर्वान् वन्दामहे मुनीन् । मुक्त्वा छत्रिणमेकं तु तत्पराभवतोऽथ सः ।१४३।। ऊचे छत्रेण पुत्राऽलं गुरुरप्याऽऽह सांप्रतम् । तापे दद्याः पटीं मौलावेवं सर्वाण्यमोच्यत ।१४४। अन्यदोपगते साधौ साधवः पूर्वसंज्ञिताः । अहंपूर्विकया वोढुं गुरुमूलमुपस्थिताः ।१४५। स्थविरोऽप्यूचिवान् पुत्र ! श्रेयश्चेत्तद्वहाम्यहम् । गुरु: स्माहोपसर्गः स्यात्स सह्यो मेऽन्यथा क्षतिः ।१४६।
*
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः नयसमवतार
द्वारे आर्यरक्षितः। गाथा-७७६
*
*
३९७
* १. 'मोच्यतः' ख ल .. उद्वहः पुत्रः ।
KXX
藥華藥華藥
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३९८
तत्रोत्क्षिप्ते स सङ्घानां गच्छतां पथि डिम्भकैः । कट्यंशुके हृतेऽप्यस्थात् तूष्णीं मा भूद् गुरोः क्षतिः ।१४७। साधुभिश्च तदेवाऽस्य बद्धश्चोलपटः पुरः । अथाऽऽगतानां गुरुभिः साटकाऽऽनयनेऽवदत् ।१४८। द्रष्टव्यं दृष्टमेवेदं स्याञ्चोलपट एव तत् । पितुर्भिक्षाटनार्थं च गुरुः साधून् रहोऽभ्यधात् ।१४९। भिक्षामानीय भुञ्जीध्वं मा स्म दत्त पितुर्मम । भक्तिः कार्या पितुर्मद्वत्साक्षादुक्त्वा मुनीनिति ।१५०। आपृच्छयाऽऽर्यमगाद् ग्राममागन्तास्मि पितः ! प्रगे । सर्वेऽप्यादुर्न तस्याऽदुर्विहृत्यैकैकशोऽथ ते ।१५१। दध्यौ रुष्टोऽथ संप्राप्ते सूनावाख्यास्यतेऽखिलम् । आचार्याः प्रातरायाताः पृष्टस्तातोऽखिलं जगौ ।१५२। किञ्च त्वं नाऽभविष्यश्चेत्राऽजीविष्यमहोऽप्यहम् । ततः सर्वेऽपि गुरुभिर्निरभय॑न्त साधवः ।१५३। पात्रमानय ताताऽत्रमानेष्यामि स्वयं तव । अहमप्येतदानीतं भोक्ष्ये नैवाऽद्य हे पितः! ।१५४। सोऽथ दध्यौ लोकपूज्यो भिक्षां यास्यत्यसौ कथम् । ततोऽहमेव यास्यामीत्युक्त्वा भैक्षाय सोऽगमत् ।१५५ । सोऽथैकत्र गृहेऽविक्षदपद्वाराऽवदद्गृही । साधो ! द्वारेण किं नैषि सोऽवदन्मूर्ख ! वेत्सि ना ।१५६। किं द्वारं किमपद्वारं प्रविशन्त्या गृहे श्रियाः । तं गृही शकुनं मत्वा ददौ स्थालेन मोदकान् ।१५७।
आगत्याऽऽलोचयत्तान् स तत्सङ्घयां वीक्ष्य सूरयः । ऊचुः शिष्या भविष्यन्ति द्वात्रिंशत्रिजसन्ततौ ।१५८।। १. 'न' प. ल ।
आ. नि. सामायिक
नियुक्तिः नयसमवतार
द्वारे
आर्यरक्षितः। गाथा-७७६
३९८
******
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
नियुक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
३९९
कुटुम्बमिति साधूनां लाभं स प्रथमं ददौ । आनीयाऽऽद स्वयं पश्चात्सखण्डाज्यं स पायसम् ।१५९। स एवं लब्धिसम्पन्नोऽभूद्वालाद्युपकारकः । तदा दुर्बलिकापुष्पः पुष्पौ च घृतवस्त्रयोः ।१६० । गुर्विण्या धिग्जया षड्भिर्मासैर्यन्मिलितं घृतम् । घृतपुष्पस्य तद्दद्यात्साऽपि तल्लब्धिरीदृशी ।१६१ । निर्वीरा काऽपि कष्टेन कर्त्तनात्साटकं व्यधात् । वस्त्रपुष्पस्य तं दद्यात्साऽप्यन्येषां किमुच्यते ।१६२। तत्र दुर्बलिकापुष्पोऽधिगतां नवपूर्विकाम् । दुर्बलोऽभूत् स्मरन्नित्यं विस्मारयति चाऽस्मरन् ।१६३। सौगते वितास्तस्य स्वजना गुरुमूचिरे । अस्माकं भिक्षवो ध्यानपरा न ध्यानमस्ति वः ।१६४। ध्यानाहुर्बलिकापुष्पो दुर्बलोऽयं गुरुर्जगौ । तान्याहुर्गृहवासेऽभूत् स्निग्धाहारादसो बली ।१६५ । न स वोऽस्ति गुरुः स्माह घृतपुष्पा बहुः स नः । प्रत्ययश्चेन वो नीत्वा स्वगृहे पोष्यतामयम् ।१६६ । ततस्तै: पोषितोऽत्यन्तं पूर्वध्यानात्तथैव सः । अथाऽध्यानः कृतः पूज्यैः प्रान्तभोज्यप्यभूदली ।१६७। ततस्तानि प्रबुद्धानि श्रावकत्वं प्रपेदिरे । तत्र गच्छे च चत्वारो मुख्यास्तिष्ठन्ति साधवः ।१६८ । आद्यो दुर्बलिकापुष्पो द्वितीयः फल्गुरक्षितः । विन्ध्यस्तृतीयको गोष्ठामाहिलश्च चतुर्थकः ।१६९ ।
आ. नि. सामायिकनियुक्तिः नयसमवतार
द्वारे आर्यरक्षितः । गाथा-७७६
३९९
*.धिग्जा - ब्राह्मणी, तया ।
E***
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
KKKKKKRK
आवश्यक- विन्ध्यस्तेष्वपि मेधावी सूत्रग्रहणधारणे । गुरूनुवाच मण्डल्यामालापाऽऽप्तिश्चिरान्मम ।१७०। नियुक्तिः
गुरुर्दुर्बलिकापुष्पं ततोऽस्याध्यापकं ददौ । दिनानि कतिचिद्दत्वा वाचनां तस्य सोऽभ्यधात् ।१७१। श्रीतिलका- वाचनां ददतोऽमुष्य पूर्वं मे नवमं प्रभो! । विस्मरिष्यत्यत: पूज्यादेशोऽस्तु मम कीदृशः ।१७२।
__ आ. नि. चार्यलघुवृत्तिः अथैवं दध्युराचार्या यद्यमुष्याऽपि विस्मृतिः । भविष्यति ध्रुवं प्रज्ञादीनां हानिरतः परम् ।१७३।
सामायिक४०० चतुर्धकैकस्तत्रार्थाख्याने स्यात्कोऽपि न क्षमः । ततोऽनुयोगांश्चतुरः पार्थक्येन व्यधात्प्रभुः ।१७४।।७७५-७७६ ।।
नियुक्तिः चातुर्विध्यमाह -
नयसमवतारभा. कालियसुयं च इसिभासियाई तइओ य सूरपन्नत्ती । सव्वोवि दिद्विवाओ चउत्थओ होइ अणुओगो ।।१२४।। द्वारे
कालिकश्रुतं एकादशाङ्गरूपं चरणकरणानुयोगः । ऋषिभाषितानि उत्तराध्ययनादीनि धर्मकथानुयोगः । सूर्यप्रज्ञप्त्यादीनि गणितानुयोगः। दृष्टिवादश्च * आर्यरक्षितः। * सर्वोऽपि द्रव्यानुयोगः । दृष्टिवादादुद्धृत्य ऋषिभिर्भाषितत्वात्कल्पादीनामपि तर्हि धर्मकथानुयोगत्वम् ? तन्नेत्याह -
गाथा-७७७ जं च महाकप्पसुयं जाणिय सेसाणि छेयसुत्ताणि । चरणकरणाणुओगुत्ति कालियत्थे उवगयाणि ।।७७७।।। भा. १२४
यञ्च महाकल्पश्रुतं एकादशाङ्गरूपं यानि च शेषाणि निशिथादीनि छेदसूत्राणि चरणकरणानुयोग इति चरणकरणानुयोगलक्षणे कालिकार्थे * ४०० १ 'नुयोगाश्चत्वारः' ल, । . एकादशाङ्गरूपं इति पाठः ल, एव ।
準準準準準準準準準準準準準準
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- नियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४०१
********
कालिकश्रुतसत्के अर्थे उपगतानि सम्बद्धानीत्यर्थः ।।७७७।।
अथार्यरक्षिताचार्या मथुरानगरी गताः । तत्र यक्षगुहायां च व्यन्तरायतने स्थिताः ।१७५ । इतः शक्रो विदेहान्तः श्रीसीमन्धरसन्निधौ । निगोदजीवानप्राक्षीद्धगवान् व्याचकार तान् ।१७६ । अथोचे भरतेऽप्येवं निगोदान् वक्ति कश्चन । भगवानूचिवानार्यरक्षिताः सन्ति सूरयः ।१७७ । भिक्षागते साधुवृन्दे वृद्धब्राह्मणरूपभाक् । शक्रोऽभ्यागत्य पप्रच्छ कियदायुः प्रभो ! मम ।१७८ । भणितं यवकेष्वायुरुपयुज्याऽथ तेषु ते । यावत्तदायुरीक्षन्ते तावद् द्वे सागरे गतम् ।१७९। । अथोत्पाट्य ध्रुवावूचे शक्रस्त्वं सोऽब्रवीत्ततः । हेतुं स्वागमने तेऽथ निगोदान् स्वामिवजगुः ।१८०। ततस्तुष्टः प्रणम्योचे शक्रो यामीति तेऽभ्यधुः । तावदागमयस्व त्वं यावदायान्ति साधवः ॥१८१। ये चला निश्चलास्ते स्युर्येन त्वां वीक्ष्य दीक्षिताः । स ऊचेऽल्पा: करिष्यन्ति निदानं वीक्ष्य माममी ।१८२। तेऽभ्यधुः कुरुत चिह्नमथ यक्षगुहामुखम् । शक्रोऽन्यथा विधायाऽगादाऽऽजग्मुश्च तपोधनाः ॥१८३।
ते च द्वारं न वीक्षन्ते गुरवस्तानथाऽभ्यधुः । शक्रो द्वारं व्यधादित्थमित एत ततोऽधुना ।१८४। *१. 'रीक्षते' प 'रीक्ष्यन्ते' ल, ल, प, ख । • 'आगमयस्व'-(गमेःक्षान्तौ) ३/३/५५ इत्यनेनात्मनेपदी, 'प्रतीक्षस्व' इत्यर्थः ।
आ. नि. सामायिक
नियुक्तिः नयसमवातार
द्वारे आर्यरक्षितः। गाथा-७७७
*************
४०१
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
兩業業樂業
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४०२
ऊचुस्ते किं मुहूर्त न धृतोऽस्माकं निरीक्षितुम् । शक्रोक्तमथ ते तेषामाख्यन् दुःखमथ स्थिताः ।१८५। अथाऽन्यदा दशपुरं यान्ति स्म गुरवः क्रमात् । मथुरां नास्तिकस्त्वागात्सर्वं नास्तीति स ब्रुवन् ।१८६ । सङ्घः सङ्घाटकं प्रेषीत् गुरुं ज्ञापयितुं ततः । तैर्गोष्ठामाहिल: प्रैषि न्यग्रहीत्तं स वादिनम् ।१८७। श्रावकरथ तत्रैव चतुर्मासीं स कारितः । इतश्चायुनिजं ज्ञात्वा गुरवो गच्छमूचिरे ।१८८। आचार्यः कोऽस्तु वः स्माहु स्वजनाः फल्गुरक्षितः । स्याद्गोष्ठामाहिलो वाऽपि पुष्पस्त्वभिमतो गुरोः ।१८९ । शब्दयित्वाऽथ निःशेषान् गुरुर्दृष्टान्तमूचिवान् । नि:पा[ष्पा वतैलहव्यानां क्रियन्तेऽधोमुखाः कुटाः ।१९० । सर्वे निर्यान्ति नि:पा[ष्पा वास्तैलांशाः सन्ति केचन । तिष्ठत्याऽऽज्यं पुनः प्राज्यमेवमेतेष्वहं त्रिषु ।१९१ । पुष्पं प्रति श्रुतेनाऽहं नि:पा[ष्पा वकुटसन्निभः । घृतकुम्भः पुनर्गोष्ठामाहिलं मातुलं प्रति ।१९२। फल्गुरक्षितमाश्रित्य तैलकुम्भसमस्तथा । तदाचार्योऽस्तु वः पुष्पस्तैरपि प्रत्यपद्यत ।१९३। नवाचार्य तथा साधूननुशिष्य यथोचितम् । विधायाऽनशनं शुद्धं स्वर्गलोकमगाद्गुरुः ।१९४ । तद्गोष्ठामाहिलेनाऽपि श्रुतं यद् द्यामगाद् गुरुः । नि:पा[ष्या]वकुटदृष्टान्तात्पुष्पश्च स्वपदे कृतः ।१९५ । स गोष्ठामाहिलोऽथैत्य पृथक् तस्थौ तदाश्रयात् । कर्मबन्धविचारेऽभूनिवः सोऽन्यथोक्तित: ।१९६ ।
आवश्यकनियुक्तिः सामायिक
नियुक्तिः * नयसमवतार
द्वारे आर्यरक्षितः। गाथा-७७७
*********
***********
४०२
KXXX
*
準準準準
*
*
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
४०३
प्रस्तावात्कति निह्नवा इत्याह -
बहुर एस अव्वत्तसमुच्छादुगतिगअबद्धिगा चेव । सत्तेए निह्नवा खलु तित्थंमि उ वद्धमाणस्स ।। ७७८ ।।
नैकेन समयेन वस्तूत्पद्यते किन्तु बहुभिः समयैस्तन्निः प[प]त्तिं यातीति तत्र रता बहुरताः । १ । प्रदेशाः चरमः प्रदेशो जीव इति वादिनो * जीवप्रदेशाख्याः ।२। अव्यक्ता, अव्यक्तमताः संयताद्यवगमे सन्दिग्धाः ।३ । सामुच्छेदाः, उत्पत्त्यनन्तरं वस्तुनः समुच्छेदात् क्षणक्षयित्वं तद्वादिनः सामुच्छेदाः ॥४। 'दुगत्ति द्वैक्रियाः, एकस्मिन् समये युगपत्क्रियाद्वयानुभववादिनः ॥५ । 'तिगत्ति त्रैराशिकाः, जीवाजीवनोजीवादि राशित्रयवादिनः ।६। आबद्धिकाः स्पृष्टकर्मवादिनः ॥ ७ । निह्ववते जिनोक्तमर्थमिति पचाद्यचि निह्नवाः ।।७७८ ।। एते च येभ्यः
समुत्पन्नास्तानाह -
*****
बहुरय जमालिपभवा जीवपएसा य तीसगुत्ताओ । अव्वत्तासाढाओ सामुच्छेयाऽऽसमित्ताओ ।।७७९ ।।
स्पष्टा । नवरं अव्यक्ता आषाढात्, सामुच्छेदा अश्वमित्रात् ।।७७९।।
गंगाओ दोकिरिया छलुगा तेरासियाण उप्पत्ती । थेरा य गुट्टमाहिल पुट्ठमबद्धं परूविंति । ।७८० ।। नि+छु धातोः अच् प्रत्यय: ( पचादिगणान्तः पाती) ।
******
आवश्यक
निर्युक्तिः
सामायिकनिर्युक्तिः
नयसमवतारद्वारे निह्नवोत्पत्तिः ।
गाथा७७८-७८०
४०३
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४०४
*
* गङ्गात् वैक्रियाः । षडुलुकात् त्रैराशिकानामुत्पत्तिः । स्थविरा गोष्ठामाहिलाः स्पृष्टमबद्धं कर्म प्ररूपयन्ति । अबद्धिका गोष्ठामाहिलादुत्पन्ना *
इत्यर्थः ।।७८०।। तदुत्पत्तिनगराण्याह - * सावत्थी उसभपुर सेयविया मिहिल उल्लगातीरं । पुरिमंतरंजि दसपुर रहवीरपुरं च नगराई ।।७८१।।
आ.नि. स्पष्टा । बोटिकोत्पत्तिस्थानं रथवीरपुरोपन्यासोऽत्र लाघवार्थः । एकैकवचनान्यथाकरणाद्धि निवाः । बोटिकास्तु * सा.नि. * सर्वथाऽन्यथावादित्वान्मिथ्यादृष्टय एव - ।।७८१।। श्रीवीरस्य केवलोत्पत्तौ निर्वाणे च सति कः कियता कालेनोत्पन्न इत्याह - *नयसमवतारद्वारे
निह्नवोत्पत्तिः। चउदस सोलस वासा चउदस वीसुत्तरा य दुनि सया । अट्ठावीसा य दुवे पंचेव सयाउ चउआला ।।७८२।। पंचसया चुलसीया छ व सया नवुत्तरा हुँति । नाणुप्पत्तीइ दुवे उपना निव्वुए सेसा ।।७८३।।
७८१-७८३
भा. गाथाचतुर्दश षोडश वर्षाणि । चतुर्दशोत्तरे द्वे शते । विंशत्युत्तरे द्वे शते च वर्षाणां अष्टाविंशत्यधिके च द्वे शते । पञ्चैव शतानि -
१२५ चतुश्चत्वारिंशदधिकानि । द्वितीया स्पष्टा ।।७८२-७८३।। सूचितमेवार्थ स्पष्टयन्नाह -
४०४ * भा. चउदस वासाणि तया जिणेण उप्पाडियस्स नाणस्स । तो बहुरयाण दिट्ठी सावत्थीए समुष्पन्ना । ।।१२५ ।।
गाथा
K***
*******
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
४०५
*******
स्पष्टा । एतदुत्पत्तिसङ्ग्रहमाह -
भा०जिट्ठा सुदंसणा जमालिऽणुज्ज सावत्थि तिंदुगुज्जाणे । पंचसया य सहस्सं ढंकेण जमालि मुत्तूणं ।। १२६ ।। ज्येष्ठा - बृहत्तरा सुदर्शना श्रीवीरस्वसा । जमालिस्तत्पुत्रः । अणुज्जा प्रियदर्शना भगवत्पुत्री जमालिभार्या । श्रावस्त्यां तिन्दुकोद्याने पञ्चशतानि साधूनाम्, सहस्रं साध्वीनाम्, ढङ्केन कुम्भकारश्रावकेण, जमालिं मुक्त्वा प्रतिबोधितानीति शेषः । कथा चेयं पुरं कुण्डपुरं तत्र जमालिः स्वामिजामिजः । प्राव्राजीद्भगवत्पार्श्वे सहस्रार्द्धपरिच्छदः ॥ १ । तद्भार्या भगवत्पुत्री अनोद्या पुण्यनोदिता । अनुप्रव्रजिता तं च सहस्रपरिवारिता ।२। अधीतैकादशाङ्गः सन्नापृच्छ्य प्रभुमेकदा । जमालिः सपरिवार : श्रावस्ती नगरीं गतः | ३ |
स तस्यां तिन्दुकोद्यानेऽतिष्ठचैत्ये च कोष्ठके । अन्तप्रान्ते रुजाऽऽक्रान्तः स्थातुं नाऽशकदासने ।४ । साधूनुवाच दुःखार्त्तः संस्तरं रचयन्तु मे । लग्नास्ते संस्तरं क्षेप्तुं जमालिस्तूत्सुको रुजा ॥५॥ संस्तृतं वा न वेत्याह संस्तृते कथिते हि सः । गतोऽर्द्धसंस्तृतं दृष्ट्वा तान्नूचे ब्रूत किं मृषा ॥ ६ ॥ क्रियमाणं कृतमिति वचनं श्रौतमप्यदः । कर्मोदयवशाद्दध्यौ न सत्यमिति दुर्मतिः ॥७॥
• अनोद्या प्रियदर्शनाया अपरनाम ।
-
******
आ.नि.
सा.नि.
नयसमवतार
द्वारे प्रथमो निह्नवः जमालिः ।
गाथा - ७८३
भा. गाथा १२६ ४०५
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
*******
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४०६
एवं प्ररूपयत्रूचे गीतार्थरार्हतं वचः । जमाले ! माऽन्यथा कार्षीस्तदुक्तं श्रद्दधे न सः ।८। तमुज्झित्वा गतास्तेऽथ श्रीवीरस्वामिनोऽन्तिके । तस्थुस्तथैव शेषास्तु तद्वत्स्वामिसुताप्यभूत् ।। जमालिरिव साप्याऽऽख्यन्मतं तन्मतभाविता । स्वामिश्रावकमप्यूचे ढकं शय्यातरं तथा ।१०। ढङ्केनाङ्गारकं क्षिप्त्वाऽकाणि तत्कम्बली ततः । सेयं साउथाऽऽह किं ढङ्क! दग्धाऽस्मत्कम्बली त्वया ।११। सोऽवदद्भगवद्वाक्यं चेन्मतं तददह्यत । भवन्मतेन नो दग्धा दग्धा स्याद्भस्मसात्कृता ।१२। ततः प्रबुद्धा साऽवादीन्मिथ्यादुःकृष्कृतमस्त्विह । प्रज्ञापितवती साऽथ जमालिं स तु नाऽबुधत् ।१३।। साधुपञ्चशती साध्वीसहस्रश्च तया सह । श्रीवीरस्वामिपार्श्वेऽगात् ढङ्कस्य प्रतिबोधनात् ।१४। जमालि: पुनरेकाकी स्वसङ्कल्पविकल्पनैः । अनालोच्या प्रतिक्रम्य कालधर्ममुपागतः ।१५। प्रथमो निह्नवः । द्वितीयमाह - भा. सोलस वासाणि तया जिणेण उप्पाडियस्स नाणस्स । जीवपएसियदिट्ठि उसभपुरंमी समुप्पन्ना ।। १२७।। स्पष्टा । कथा चेयं - .'कणण् निमीलने' हेमधातुपाठे - १७३७ धातुक्रमाङ्कः ।
आ.नि.
सा.नि. *नयसमवतार
द्वारे प्रथमो निह्नवः जमालिः। गाथा-७८३ भा. गाथा
१२७
************
४०६
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- पुरं राजगृहं नाम चैत्यं च गुणशैलकम् । तत्राऽऽचार्यो वसुर्नाम्ना द्वादशाङ्गभृदाययो ।१। नियुक्तिः तिष्यगुप्तस्तु तच्छिष्यः साधूनध्येतुमुद्यतान् । आत्मप्रवादपूर्वस्याऽऽलापमध्यापयनिमम् ।२। श्रीतिलका- एगे भंते ! जीवप्पएसे जीवृत्तिवत्तव्बे सिया ? नो इणमट्टे समढे, एवं दो जीवप्पएसा, तिन्नि, संखिजा, असंखिजा वा, जाव एगेण वि पएसेण है चार्यलघुवृत्तिः । ऊणे नो जीवुत्ति वत्तव्वं । कहं ? जम्हा कसिणे पडिपुत्रे लोगागासपएसतुल्लपएसे जीवुत्ति वत्तव्वं इत्यादि ।
आ.नि. ४०७ तेनाऽध्यापयता चैवं मिथ्यात्वोदयतस्तदा । अन्त्यस्यैव प्रदेशस्य जीवत्वं निरचीयत ।३।
सा.नि. एवं प्ररूपयन्तं तं गुरुः स्माहेति माऽभिधाः । प्रदेशेरखिले: पूर्णो जीवो यन्नान्यथा पुनः ।४।
नयसमवतारबोधितोऽपि न बुद्धो यत्कायोत्सर्गोऽस्य तत् कृतः । अथ व्युग्राहयत्रेवमात्मानं च परं च स: ।५।
द्वारे द्वितीयो पूर्णमामलकल्पायामाम्रशालवने स्थितः । मित्रश्री म तत्राऽऽसीत् श्राद्धः श्रद्धापरोऽधिकम् ।६।
निह्नवः सोऽज्ञासीनिह्नवोऽस्त्येष ततः सङ्खडिकादिने । निमन्त्र्याऽऽनीय तं गेहे खाद्याद्यने निवेश्य च ।७।
तिष्यगुप्तः । एकैकं लवमादाय स सर्वस्याऽपि वस्तुनः । वस्त्रस्याऽऽकृष्य तन्तुं च दत्वा तस्मै ननाम तम् ।८।
गाथा-७८३ स्वजनांचाह वन्दध्वं साधवः प्रतिलाभिताः । धन्योऽहं पुण्यवानागान्मद्रोहे यद्गुरुः स्वयम् ।।
४०७ १ ययावामलकल्पाया प, प प छ ख ।
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४०८
ऊचुस्ते गुरवः किं भोस्त्वयैवं धर्षिता वयम् । स ऊचे चेत्प्रमाणं वो मतं तत्प्रतिलाभिताः ।१०। श्रीवीरस्य मतं चेद्वो मतं न प्रतिलाभिताः । सम्बुद्धास्तेऽभ्यधुर्नस्त्वं मजतां तारकोऽभवः ।११। ततस्तानद्धताभक्तिविधिना प्रत्यलाभयत् । तथाऽऽलोच्य प्रतिक्रम्य व्यहरन् श्रीजिनाज्ञया ।१२। अमुमेवार्थमाह - भा. रायगिहे गुणसिलए वसु चउदसपुवि तीसगुत्ताओ । आमलकप्पा नयरी मित्तसिरी कूरपिंडगाई ।।१२८॥ ऋषभपुरराजगृहयोर्घटकुम्भवदेकार्थत्वम् । ततो राजगृहे गुणशैलके उद्याने वसुश्चतुर्दशपूर्वी तच्छिष्यस्तिष्यगुप्तस्तस्मादेषा दृष्टिरासीत् । आमलकल्पायां नगर्या मित्रश्रीः श्रावकः 'कूरपिण्डादि' प्रतिबोधोपाय: । द्वितीयो निह्नवः । अथ तृतीयमाह -
भा. चउदस दो वाससया तइया सिद्धिं गयस्स वीरस्स । अब्बत्तयाण दिट्ठी सेयवियाए समुप्पना ।।१२९।। चतुर्दशाधिके द्वे वर्षशते । शेषं स्पष्टम् । कथा चेयं - नगर्या श्वेतवीनाम्न्यां पोलासोद्यानवेश्मनि । आर्याषाढाभिधाचार्याः सगच्छाः समवासरन् ।।
आ.नि. निह्नवः तृतीयो निवः । आर्याषाढाचार्यशिष्याः । गाथा-७८३ भा. गाथा १२८-१२९ ४०८
१ तानुद्गताभक्तिविधिना प. प ल ।
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
藥華藥藥華藥
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४०९
準準準準準準準準準準準準準準準
आगाढयोगिनः शिष्याः सन्ति तेषां च भूरयः । विद्यते वाचनाचार्यस्तत्र गच्छे च नाऽपरः ।२। ते चाचार्या म्रियन्ते स्म रात्रौ हृदयशूलतः । सौधर्मे नलिनीगुल्मविमाने स्वर्गिणोऽभवन् ।३। ज्ञात्वाऽवधेः शरीरं स्वमधिष्ठाय स तस्थिवान् । मच्छिष्याणां विना को मां योगनिर्वाहकोऽपरः ।४। एवं स्थितेन ते तेन योगात्सर्वे समापिताः । कृत्वैकं तेषु चाऽऽचार्यमूचे शृणुत शिष्यकाः! ।। यदेतावन्ति दिवसान्यसंयमवता मया । वन्दापिताः स्थ तत्क्षान्तिः कार्येत्युक्त्वा सुरोऽगमत् ।६। शरीरं तत्ततस्तेषां विसृज्याऽचिन्तयन्निति । न ज्ञायते मुनिरयं देवो वाऽस्तु मिथस्ततः ।७। अवन्दनं वन्दने स्याजात्वसंयतवन्दनम् । अव्यक्तवादास्तेऽभूवन् बोधिता अपि नाऽबुधन् ।८। [युग्मम् ।] सङ्ग्रेनोद्घाटितास्तेऽथ क्रमात् राजगृहं ययुः । बलभद्रो नृपस्तत्र श्रावको मौर्यवंशजः ।९। ज्ञातास्तेनाऽऽगतास्तेऽथ राज्ञाऽऽनाय्यन्त पुरुषैः । उद्यानाद्गुणशैलाख्यात् कुपितोऽथाऽऽदिशद्भटान् ।१०। आनीयन्तां वंशकटास्तथा भूभृनिभा इभाः । अत्रैतान कटमर्दैन सर्वान्मारयताऽधुना ।११। अथ राजानमूचुस्ते जानीमो नृपते ! वयम् । भावुकः श्रावकोऽसि त्वं साधून मारयसे कथम् ।१२।
आ.नि.
सा.नि. नयसमवतारद्वारे तृतीयो निह्नवः आर्याषाढाचार्यशिष्याः । गाथा-७८३
準準準準準準準準準準
४०९
•स्थ - अस् धातोः व. का. द्वितीयपुरुषस्य बहुवचनम् ।
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
** XXXXX
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४१०
राजाप्युवाच तानेवं साधबो दस्यवोऽथवा । चरा अभिमराश्चापि को वा जानाति कीदृशः ।१३। अवोचंस्ते महाराज ! निश्चितं साधवो वयम् । राजोचे कथमव्यक्तानन्योन्यस्याप्यवन्दकान् ।१४। विद्यो वः श्रमणान् यूयं वित्थ मां श्रावकं न वा । प्रबुद्धा लज्जितास्तेऽथ तदाऽव्यक्तत्वमत्यजन् ।१५। अथ क्ष्माभृन्मया युष्मत्प्रबोधार्थमिदं कृतम् । इत्युक्त्वा क्षमयित्वा तद्विमुक्ताः सत्कृताश्च ते ।१६। एतत्संग्रहमाह - भा. सेयवि पोलासाढे जोगे तदिवसहिययसूले य । सोहमनलिणीगुम्मे रायगिहे मुरिय बलभद्दे ।।१३०।। कथयैव व्यक्तार्था । तृतीयो निह्नवः । चतुर्थमाह - भा. वीसा दो वाससया तइया सिद्धिं गयस्स वीरस्स । सामुच्छेइयदिट्ठी मिहिलपुरीए समुप्पना ।। १३१ ।। स्पष्टा । कथमुत्पन्नेत्याह - भा० मिहिलाए लच्छिघरे महगिरिकोडिन्न आसमित्ते य । नेउणियणुप्पवाए रायगिहे खंडरक्खा य ।। १३२ ।। अर्थः कथातो ज्ञेयः -
आ.नि.
सा.नि. नयसमवतारद्वारे चतुर्थो निवः अश्वमित्रः । गाथा-७८३
भा. गाथा* १३०-१३२
४१०
紧紧紧紧紧紧紧
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
*************
४११
अत्रैव मिथिलापुर्यां चेत्ये लक्ष्मीगृहाभिधे । गुरुर्महागिरिः शिष्यः कौडिन्योऽस्याश्वमित्रकः ।। अनुप्रवादपूर्वस्य वस्तु नैपुणिकं पठन्, । तत्रायमालापकः 'पडुप्पन्नसमयनेरइया वुच्छिजिस्संति । एवं जाव वेमाणियत्ति । एवमाइयाइसु नएसु वत्तव्वं' । तदेवं पठतस्तस्य विपर्यासोऽभवन्मतेः ।।२।। एवं सति समुच्छेदे व पुण्यापुण्यवेदना । वदन्नेवं स गुरुभिर्बभाषे मा ब्रवीदिदम् ।।३।। पर्यायद्रव्यरूपाभ्यां वस्तु स्यानाश्यनाशि च । अश्रद्दधानस्तदसावुदघाट्यत दुर्मतिः ।।४।। समुच्छेदं वदन् सोऽथ ययौ काम्पिल्यपत्तनम् । शौल्लिकाः खण्डरक्षाख्याः श्रावकाः सन्ति तत्र च ।।५।। तैर्विज्ञाय गृहीत्वाऽथ प्रारब्धा मारणाय ते । ऊचुस्ते श्रावका यूयं श्रुतास्तत्किं यतीन् हथ ।।६।। एतेऽप्याहुः समुच्छिन्नास्त्वन्मतेनैव साधवः । यूयं केऽप्यपरे चौरास्तन्निग्राह्याः कथं न हि ।।७।। प्रत्यबुध्यन्त तद्वाचा सम्यग्मार्ग समागमन् । क्षमयित्वाऽथ तैर्मुक्ताः साधवः खण्डरक्षकः ।।८।। चतुर्थो निवः । पञ्चममाह - १. राजगृहं पुरं ल।
XX
आ. नि. * नयसमवतार
द्वारे चतुर्थो निह्नवः अश्वमित्रः । गाथा-७८३ भा. गाथा
*
*
*
準準準業業準準準準準準準準
४११
******
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४१२
भा. अट्ठावीसा दो वाससया तइया सिद्धिं गयस्स वीरस्स । दो किरियाणं दिट्ठी उलगतीरे समुप्पन्ना ।।१३३ ।। स्पष्टा । यथोत्पन्ना तथाह - भा० नइखेडजणव उल्लुग महागिरि धणगुत्त अजगंगे य । किरिया दो रायगिहे महातवो तीरमणिनागे ।।१३४।।*
आ. नि.
सा.नि. अर्थ: कथातो ज्ञेयः - उलूकाख्यो जनपदो नधुलूका च तत्तटे । उलूकातीरमेकत्रान्यतः खेटवनं पुरम् ।१।
* नयसमवतारद्वारे
पञ्चमोनिह्नवः शिष्यो महागिरेस्तत्र धनगुप्तोऽस्ति पश्चिमे । गङ्गाचार्यस्तु तच्छिष्यः प्राक्तटस्थे पुरेऽभवत् ।२।
गङ्गाचार्यः । अन्यदा स शरत्काले चलितो वन्दितुं गुरुम् । खल्वाटस्तां नदीं तत्रोत्तरन्मूलि महातपम् ।३।
गाथा-७८३ अधः शीताम्भसा शीतं ततोऽसावित्यचिन्तयत् । उक्तं सूत्रे क्रियैकैव शीतोष्णा वाऽपि वेद्यते ।४।
भा. गाथावेदयामि स्म चाऽद्याऽहं समकालं क्रियाद्वयम् । अचीकथद्गुरूणां च तेऽभ्यधुर्मा ब्रवीरिदम् ।५।
१३३-१३४ समय: परमः सूक्ष्मस्तद्भेदो ज्ञायते न हि । यथोत्पलपत्रशतव्यतिभेदक्रियाविधो ।६। एवं प्रज्ञाप्यमानोऽपि यदा न प्रत्यपद्यत । उद्घाटितस्ततो राजगृहेऽगाद्विहरन्नसो ।७।
४१२ • उलूकातीरं नगरं एकत्र, अन्यतः खेटवनं पुरमित्यर्थः ।
華華華華華華華華業準準準準 举半举準準準準羊羊羊羊羊華
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४१३
आ. नि. सा.नि.
**
準準準準準準準準準準準準準準準準
तत्र तीरप्रभोद्याने मणिनागसुरालये । स्थितः सभायामाचख्यौ द्विक्रियावेदनं समम् ।८। मणिनागस्ततोऽवादीत्प्रत्यक्षीभूय तत्क्षणात् । दुष्टशैक्ष ! किमुत्सूत्रं प्रज्ञापयसि दुर्मते ! ।९। श्रीवीरोऽप्यभ्यधादेकक्रियावेदनमेव भोः । तत्किं ततो विशिष्टस्त्वं त्यजैतन्मियसेऽन्यथा ।१०। प्रबुद्धस्तत्क्षणान्मेने राजाज्ञामिव तद्गिरम् । सर्वमालोचयामास गुरोर्गत्वान्तिकेऽथ सः ।११। पञ्चमो निह्नवः । षष्ठमाह - भा० पंचसया चोयाला तइया सिद्धिं गयस्स वीरस्स । पुरिमंतरंजियाए तेरासिय दिट्ठि उप्पन्ना ।।१३५।। 'पुरिमंतरंजियाए' अन्तरञ्जिकायां पुरि शेषं स्पष्टम् । यथोत्पन्ना तथाह - भा० पुरिमंतरंजि भूयगुह बलसिरि सिरिगुत्त रोहगुत्ते य । परिवायपोट्टसालो घोसणपडिसेहणा वाए । १३६।। पोट्टे देश्यत्वादुदरम् । शेषार्थः कथातो ज्ञेयः - इहान्तरञ्जिकापुर्यां बलश्रीरभवनृपः । तत्र भूतगुहोद्याने तस्थुः श्रीगुप्तसूरयः ।। तच्छिष्यो रोहगुप्ताख्यो ग्रामेऽन्यत्र स्थितोऽभवत् । समागच्छत्युपाचार्य स च प्रायेण वन्दितुम् ।२। परिव्राट् वादिराट कोऽपि तत्राऽऽयात: कुतोऽपि हि । पोट्टे बद्ध्वाऽयसः पट्टे जम्बूशालां करे वहन् ।३।
************ 紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧
* नयसमवतारद्वारे * षष्ठो निह्नवः
रोहगुप्तः । गाथा-७८३ भा० गाथा१३५-१३६
४१३
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४१४
पृष्टः किमेतदूचेऽथ पोट्टे स्फुटति विद्यया । बद्धस्ततोऽयस: पट्टो जम्बूशाला च मत्करे ।४। जम्बूद्वीपे समस्तेऽपि समानः कोऽपि नास्ति मे । पटहं वादयामास स गर्वाद्वादिनः प्रति ।५। पोट्टे पट्टः करे शाला पोट्टशालोऽथ सोऽभवत् । वारितो रोहगुप्तेन पटहस्तस्य वाद्यहम् ।६।
आ. नि. गुरूणां स तदाऽऽचख्यौ गुरवोऽप्यवदंस्ततः । न भव्यं विदधे वत्स ! यतोऽसौ विद्यया बली ७।
सा.नि. वादे पराजितोऽप्येष विद्याभियुध्यतेऽधिकम् । तास्तद्विद्या आह -
* नयसमवतारद्वारे भा. विच्छ्य सप्पे मूसग मई वराही कागि पोआई । एयाहिं विजाहिं सो उ परिब्वायगो कुसलो ।।१३७।। * षष्ठो निह्नवः 'पोयाई' पोतकी शकुन्तिका एतानि सप्तरूपाणि कृत्वा तत्प्रयुक्ता विद्या प्रतिवादिनमुपसर्गयति । ततः शिष्योऽवदत्, प्रभो ! किमिदानी नष्टुं * रोहगुप्तः । शक्यते । ततो गुरुस्तस्य पाठसिद्धाः परिव्राटप्रतिघातिनीः सप्त विद्या ददाति । क्रास्ता इत्याह -
गाथा-७८३ भा. मोरी नउलि बिराली वग्घी सीही उलूगि ओवाई । एयाओ विज्जाओ गिन्ह परिव्वायमहणीओ ।।१३८।।
भा.गाधा'ओवाई' श्येन: । शेषं स्पष्टम् ।
१३७-१३८ रजोहतिं चाभिमन्त्र्य गुरुस्तस्यार्पयत्तदा ।८।
४१४ यद्यन्यत्किञ्चिदुत्तिष्ठेत् शीर्षोपरि रजोहतिम् । भ्रमयेस्त्वं ततस्तेन शक्रेणापि न जीयसे ।।
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
RH
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४१५
गृहीत्वा तास्ततो विद्या रोहगुप्तो ययौ सभाम् । ऊचे ते पूर्वपक्षोऽस्तु ब्रूहि यत्पठितं त्वया ।१०। दध्यिवानिपुणा एते तजैनीभूय सोऽभ्यधात् । जीवाजीवाख्यो द्वौ राशी नैष स्वं दूषयेदिति ।११। रोहगुप्तोऽवदन्मूर्ख ! न वेत्सि मतमार्हतम् । जीवा अजीवा नोजीवा राशि त्रितयमस्ति नः ।१२। स्वर्भूर्भुवस्त्रयी यद्वद् यथा स्त्रीपुंनपुंसकाः । यथादि मध्यमन्तश्च सर्वमस्ति त्रयात्मकम् ।।१३।। एवं विनिर्जितो वादे वृश्चिकादीन् मुमोच सः । रोहगुप्तोऽपि हन्तुं तान् मयूरादीन् प्रयुक्तवान् ।१४। सप्तकेऽपि प्रतिक्षिप्ते वादी प्रायुक्त रासभीम् । रोहगुप्तोऽथाऽभ्रमयन्मूोपरि रजोहतिम् ।१५। साऽपि प्रतिहता तेन परिव्राट मस्तकोपरि । कृत्वा प्रश्रवणोछारे रसन्त्युचैर्ययो खरी ।१६। लजयाऽधोमुखः सोऽथ प्रवेष्टुमिव भूतलम् । मषीलिप्त इव श्यामो निर्ययो निन्दितो जनः ।१७। आगत्याऽऽलोचयत् सर्वं स गुरोर्गुरुरभ्यधात् । नोक्तं पश्चात् कथं जेतुं मतमेतत्प्रकल्पितम् ।१८। ब्रूहि गत्वाऽधुनाप्येतन सोऽगाल्लघुताभयात् । स्वोक्तं स्थापयितुं लग्नः स साध गुरुणाप्यथ ।१९। ततो गुरुनृपस्याऽऽख्यन्मम शिष्येण भूपते ! । वादी जितोऽपसिद्धान्ताद्राशी द्वावेव नो मते ।२०।
आ. नि.
सा. नि. नयसमवतारद्वारे षष्ठो निवः
रोहगुप्तः गाथा-७८३
REARREkke
४१५
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
***
****
*****
आ.नि. सा. नि. नयसमवतार
आवश्यक- अथोपराजं वादोऽभूत् षण्मासान् गुरुशिष्ययोः । निर्विनेण्णे]ऽथ नृपे सर्व राजाद्यैरन्वितो गुरुः ॥२१॥ नियुक्तिः "कुत्रिकापणमासाद्य त्रयं याचितवांस्ततः । ददौ जीवानजीवांश्च नास्त्यन्यदेवताऽवदत् ।२२। श्रीतिलका- चतुश्चत्वारिंशच्छतप्रश्नरेवं स निर्जितः । गुरुभिः खेलमलं च भग्नं तस्याऽथ मस्तके ।२३। चार्यलघुवृत्तिः सङ्ग्रहमाह - ४१६ भा० सिरिगुत्तेणवि छलुगो छम्मासे कड्डिऊण वाइ जिओ । आहरणकुत्तियावण चोयालसएण पुच्छाणं ।।१३९।।
'छलुगो' उलूकगोत्रत्वादुलूकः । षट्पदार्थान् द्रव्यगुणकर्मसामान्यविशेषसमवायान् प्रणीतवानिति षडुलूकः । चतुश्चत्वारिंशच्छतं * * पृच्छानाम्, कुत्रिकापणे, उदाहरणानि दृष्टान्ताः । चतुश्चत्वारिंशच्छतं चैवं द्रव्यगुणकर्मसामान्यविशेषसमवायाः षट्पदार्थाः । * पृथव्यप्तेजोवाय्वाकाशकालदिगात्ममनांसि नव द्रव्याणि, रूपरसगन्धस्पर्शसङ्ख्यापरिमाणपृथक्त्वसंयोगविभागपरत्वापरत्वबुद्धि-* * सुखदुःखेच्छाद्वेषप्रयत्नाख्याः सप्तदशगुणाः उत्क्षेपणावक्षेपणाऽऽकुञ्चनप्रसारणगमनानि पञ्च कर्माणि । परं सामान्यं सत्ता, अपरं द्रव्यत्वादि । * * सामान्यविशेषाः पृथिवीत्वादयः । अन्त्या विशेषाः गोपिण्डादिव्यक्तिरूपा । इहेति प्रत्ययहेतुः समवायः । एते षट्त्रिंशद्भेदाः । जीवा अजीवा * * नोजीवा नोअजीवा । एवं चतुर्गुणिता: यथोक्तसङ्ख्याः (३६x४=१४४) । उक्तोपसंहारमाह -
निह्नवः रोहगुप्तः गाथा-७८३ भा.गाथा
१३९
४१६
| 準準準準準準準準準準举
*. उपराज - राज्ञः समीपम् * समस्तवस्तुजातस्यापणः कुत्रिकापणः, देवाधिष्ठितः ।
XX
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
KH
४१७
आवश्यक- भा. वाए पराजिओ सो निविसओ कारिओ नरिंदेण । घोसावियं च नयरे जयइ जिणो वद्धमाणुत्ति ।।१४०।। नियुक्तिः
तेन च खेलमल्लकभस्मोद्धूलितेन वैशेषिकमतं प्रवर्तितम् । षष्ठो निह्नवः । सप्तममाह - श्रीतिलका
आ. नि. चार्यलघुवृत्तिः भा. पंचसया चुलसीया तईया सिद्धिं गयस्स वीरस्स । अबद्धियाण दिट्ठी दसपुरनयरे समुप्पना ।।१४१।।
सा. नि. स्पष्टा । तदुत्पत्तिक्रममाह -
नयसमवतार
* द्वारे सप्तमो भा. दसपुरनगरुच्छुघरे अजरक्खियपूसमित्ततियगं च । गोट्ठामाहिल नवमट्ठमेसु पुच्छाइ विंझस्स ।।१४२।।
निह्नवः * उक्तार्था । नवरं विन्ध्योऽष्टमे कर्मप्रवादपूर्वे कर्म प्ररूपयति यथा-जीवप्रदेशैर्बद्धमात्रं कर्म तदैव विघटते, शुष्ककुड्यापतितचूर्णमुष्टिवत् के गोष्ठामाहिलः । * किञ्चित् स्पृष्टं कालान्तरेण विघटते, आर्द्रलेपकुड्ये सस्नेहचूर्णवत् । किञ्चिद् बद्धस्पृष्टं निकाचितं वययःपिण्डन्यायेन जीवेन सहकीभूतं * गाथा-७८३ *चिरेणाऽपि वेद्यते तच्छ्रुत्वा गोष्ठामाहिल आह नैवम्, शास्त्रकृत् तन्मतमाह -
भा. गाथा भा. पुट्ठो जहा अबद्धो कंचुइणं कंचुयं समन्नेइ । एवं पुट्ठमबद्धं जीवो कम्मं समत्रेइ ।।१४३।।
१४०-१४३ * स्पष्टा, यथा अबद्धः कञ्चुकिनं कञ्चकः समन्वेति, एवं स्पृष्टमबद्धं कर्म जीवं समन्वेति । जीवेन सहाविभागबद्धं कर्म न वियुज्यते, *
४१७ • कुड्यम्- भित्तिः, तस्मिन् ।
*
*
*
*
******
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
长紧紧紧蒙斯
सा. नि.
आवश्यक- विन्ध्येनोक्तं ममैवं गुरुभिराख्यातम् । स ऊचे त्वद्गुरुः किं विजानाति, तेन शङ्कितेन गुरुः पृष्टः । किमिदं मया न सम्यक् श्रुतम् ? गुरुराह * नियुक्तिः
*सम्याश्रुतम्, इदमित्थमेव नान्यथा, तेन गोष्ठामाहिलोक्तं कथितम्, गुरुराह एतन्मिथ्या, यथा अयःपिण्डे वह्निः सर्वात्मना सम्बध्यते वियुज्यते * श्रीतिलका- *च एवं कापि । इत्येतद्गुरोर्ज्ञात्वा, विन्ध्येन स भणित: । 'इत्थमाचार्या भणन्ति' । ततः स तूष्णीं स्थितः । अन्यदा नवमे पूर्व साधूनां आ. नि. चार्यलघुवृत्तिः * प्रत्याख्यानं वर्ण्यते । यथा - पाणाइवायं पञ्चक्खामि जावजीवाए इत्यादि गोष्ठामाहिलो वक्ति नैवं श्रेयः । तर्हि कथमित्याह - ४१८ भा. पञ्चक्खाणं सेयं अप्परिमाणेण होइ कायव्वं । जेसिं तु परीमाणं तं दुटुं आससा होइ ।।१४४।। *नयसमवतारद्वारे
सप्तमो निह्नवः प्रत्याख्यानं अपरिमाणकृतं श्रेयः । कृतपरिमाणं तु दुष्टम्, पूर्णे अवधौ प्रत्याख्यातवस्तुन आशंसासम्भवात् । 'आशंसा' शब्दे सूत्रे :
गोष्ठामाहिलः। * प्राकृतत्वादनुस्वारलोपः । एवं वदन् गोष्ठामाहिलो विन्ध्येन निषिद्धः । तदा च नवमपूर्वस्य यदवशेषमभूत्तत्समाप्तम् ।
गाथा-७८३ तथाभिनिवेशाद्दुर्बलिकापुष्पाचार्येण सह गोष्ठामहिलो वादार्थं डुढौके । तत्र स्वपक्षं स्थापयन् आचार्येणोचे । अहो आर्य ! न *
भा. गाथा* हि साधूनां कालावधिप्रत्याख्यानं मृताः सेविष्याम इत्याशंसार्थम्, किन्तु देवभवे मा भूद् व्रतभङ्ग इत्यर्थम् । एतञ्चाश्रद्धाने तस्मिन् के
१४४ *सर्वसङ्घन मिलित्वा कायोत्सर्गेण देवता आकृष्टा । सा आगता । उवाच, आदिशतु सङ्घः । उक्ता सङ्घन, गत्वा तीर्थङ्करं पृच्छ । *- यदुर्बलिकापुष्पमित्राचार्यप्रमुखसङ्घो वक्ति तत्सत्यं उत गोष्ठामाहिलोक्तमिति । तत्साहाय्याय च सङ्घः कायोत्सर्गेण स्थितः । सा तीर्थङ्करं *
४१८ * पृष्ट्वा आगता । उवाच सङ्घः सम्यग्वादी, इतरो मिथ्यावादी निह्नवः । स तदपि न श्रद्दधे मिथ्यावादिन्येषा न तत्र गता । ततः स सङ्घन *
*******
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
藥藥華藥業準準準準準準
आ. नि. सा. नि.
आवश्यक- बाह्यः कृतः । अनालोचितप्रतिक्रान्तश्च कालं गतः । सप्तमो निह्नवः । उक्ता देशविसंवादिनो निह्नवाः । प्रस्तावाद्बहुविसंवादि* नियुक्तिः *बोटिकवक्तव्यतामाह - श्रीतिलका
* भा. छव्वासएहिं नवुत्तरेहिं तइया सिद्धिं गयस्स वीरस्स । तो बोडियाण दिट्ठी रहवीरपुरे समुप्पन्ना ।।१४५।। चार्यलघुवृत्तिः
नयसमवतारस्पष्टा । यथा तदुत्पत्तिस्तथाह -
द्वारे अष्टमो ४१९
भा. रहवीरपुरं नयरं दीवगमुजाणमजकण्हा य । सिवभूईस्सुवहिम्मि उ पुच्छा थेराण कहणा य ।।१४६।। निह्नवः अर्थः कथातो ज्ञेयः -
शिवभूतिः अस्त्यनेकोच्छलद्वीरं रथवीरपुरं पुरम् । विषयोद्दीपनं तस्मिनुद्यानं दीपकाभिधम् ।।
बोटिकः । तत्रार्यकृष्णनामान: सूरयः समवासरन् । सहस्रमल्लस्तत्रैक: शिवभूत्यभिधोऽभवत् ।२। राजमान्योऽतिदुर्दान्तः पुरे स्वच्छन्दसञ्चरः । दुर्निवारोऽतिवर्षोत्थसरित्पूर इवोद्वहन् ।३।
भा. गाथाअन्यदा तत्प्रियोवाच श्वश्रू मातस्त्वदङ्गजः । निशीथे नित्यमभ्येति नाऽहं जागरणक्षमा ।४।
१४५-१४६ श्वश्रूः स्माह सुषेऽद्याऽहं जागरिष्यामि साऽस्वपीत् । आगतः सोऽर्धरात्रे च मात्रोचे तत्र गम्यताम् ।५। इयत्यामपि वेलायां यत्र द्वारमनावृतम् । चलितः सोऽभिमानेनानावृतं यत्युपाश्रयम् ।६।
* गाथा-७८३
農業職業素業職:
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
आ. नि.
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४२०
दृष्ट्वा प्रविश्य वन्दित्वा सोऽवदद्दत्त मे व्रतम् । इच्छन्ति साधवस्तं न लोचं चक्रेऽथ स स्वयम् ।७। गुरुर्ददौ ततो वेषं व्यहार्षीद्गुरुरन्यतः । पुनस्तत्रैयुषां तस्य राजाऽदाद्रत्नकम्बलम् ।८। आचार्य: स्माह साधूनां किमेतेन किमग्रही: । मूर्छया तु स तद्धत्ते गुप्तं परिभुनक्ति न ।९। अन्यदा तमनापृच्छय गुरुस्तद्रत्नकम्बलम् । निषद्याः कृतवान् पाटयित्वा सोऽथ कषायितः ।१०। अन्यदा गुरुभिः श्रेष्ठा वर्णिता जिनकल्पिका: । शिवभूतिरथाऽप्राक्षीदीदृशैर्भूयते न किम् ।११। गुरुरूचेऽधुना स्थातुं शक्यते न विनोपधिम् । जिनकल्पो व्यवच्छिन्नः स ऊचेऽहं करोम्यमुम् ।१२। सोऽथ सेयॉ गुरौ मुक्त्वा सर्वमप्युपधिं ययौ । उद्यानस्थस्य तस्याऽथो तत्राऽऽगाद् वन्दितुं स्वसा ।१३। तादृशं तं समालोक्य साप्यनावरणाऽभवत् । दृष्टा भिक्षाप्रविष्टा सा वेश्यया सा व्यचिन्तयत् ।१४। मा भूल्लोको विरक्तो नस्ततोऽस्याः साटकं ददौ । सा नैच्छद् बान्धवेनोक्ता ग्राह्योऽयं देवताकरात् ।१५।। कौडिन्यः कोष्ठवीरश्च द्वौ शिष्यो तेन दीक्षितौ । ततः शिष्यप्रशिष्यायेविस्तृतास्तेऽपि बोटिका: ।१६। अमुमर्थं भाष्यकारोऽप्याह - भा. ऊहाए पन्नत्तं बोडियसिवभूइउत्तराहिं इमं । मिच्छादसणमिणमो रहवीरपुरे समुप्पन्न ।।१४७।। १. 'तत्रेयुषां' ल, ल प । २. किमग्रहीत् ल । ३. शिष्यः प्रशिष्या... ल ।
準準準準準準準準準準準準準準準準準準準準準準準準準準準華
सा. नि. नयसमवतार द्वारे अष्टमो
निह्नवः शिवभूतिः बोटिकः । गाथा-७८३ भा. गाथा१४७
४२०
******
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४२१
सा. नि.
भा. बोडियसिवभूईउ बोडियलिंगस्स होइ उप्पत्ती । कोडिनकुट्ठवीरा परंपराफास उप्पन्ना ।।१४८।। स्पष्टा । नवरं कोडिनकोष्ठवीरात् ‘परम्परास्पर्श' शिष्यप्रशिष्यक्रमसम्पर्क प्राप्य उत्पन्ना बोटिकदृष्टिरिति शेषः । निह्नवान्निगमयन्नाह - *
आ. नि. एवं एए कहिया ओसप्पिणिए उ निह्नवा सत्त । वीरवरस्स पवयणे सेसाणं पवयणे नत्थि ।।७८४।। कतिभिर्दोषैरेषां निवतेत्याह -
नयसमवतारद्वारे
निह्नवाः मुत्तूण तओ इक्कं सेसाणं जावजीविया दिट्ठी । इक्विक्कस्स य इत्तो दो दो दोसा मुणेयव्वा ।।७८५।।
उपसंहारः। __मुक्त्वा ततो गोष्ठामाहिलं एक शेषाणां 'यावज्जीविका दृष्टि:' यावज्जीविकं प्राणातिपातादिप्रत्याख्यानम् । एकैकस्य च इतः । * गाथा-७८४
प्रथमनिह्नवादन्येषां परस्परापेक्षया द्वौ द्वौ दोषौ निह्नवत्वहेतू । यथा बहुरतापेक्षया जीवप्रदेशवादिनः क्रियमाणं कृतं अन्त्यप्रदेशो जीव इति * द्वौ । तदपेक्षया बहुरतस्य कृतमेव कृतं बहुप्रदेशो जीव इति च द्वौ दोषौ । एवं सर्वत्र । गोष्ठामाहिलापेक्षया त्रयो दोषाः । यथा बहुरतान् * भा. गाथा* प्रति कृतमेव कृतं बद्धं कर्म वेद्यते, यावज्जीवं प्रत्याख्यानं चेति । एवं सर्वेषां तदपेक्षया गोष्ठामाहिलस्य त्रयः । अपरिमाणं प्रत्याख्यानम्, * * स्पृष्टं कर्म वेद्यते, क्रियमाणं कृतमिति । एवं अन्यापेक्षयापि । अर्हन्मतापेक्षया षण्णामेकैको दोषः । गोष्ठामाहिलस्य द्वौ दोषौ ।।७८५।।* * एताः किंफला इत्याह -
७८५
१४८
RXXXXX
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
CFC
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४२२
सत्तेया दिट्ठीओ जाइजरामरणगब्भवसहीणं । मूलं संसारस्स उ हवंति निग्गंथरूवेणं ।।७८६।।
सप्ताप्येता निवदृष्टयः निर्ग्रन्थरूपेण जातिजरामरणगर्भवसतीनां मूलं यः संसारस्तस्य कारणं भवन्तीत्यर्थः ।।७८६ ।। निवाः किं * *साधवस्तीर्थान्तरीयाः गृहस्था वेत्याह -
आ.नि.
सा.नि. पवयणनीहूयाणं जं तेसिं कारियं जहिं जत्थ । भजु परिहरणाए मूले तह उत्तरगुणे य ।।७८७।।
नयसमव* 'नीहूयाणं ति देश्यवचनमकिञ्चित्करार्थे । ततश्च प्रवचनक्रियास्वकिञ्चित्कराणां यदशनादि, तेषां' निह्ववानां निमित्तं कारितं 'यस्मिन् काले * वारद्वारे * 'यत्र' क्षेत्रे 'तद्भाज्यं' विकल्प्यं परिहरणायाम् । यत्रैते निह्नवाः साधुभ्यो भिन्ना न ज्ञायन्ते तत्र परिह्रियते । यत्र तु ज्ञायन्ते तत्र न परिहियते ।
'मूले' मूलगुणे आधाकर्मादि, उत्तरगुणे क्रीतादि । अतो नैते साधवः नापि गृहस्थाः सलिङ्गत्वात् । नापि तीर्थान्तरीया: । तदर्थं कृतं सर्वं * उपसंहारः। *निर्विकल्पं कल्प्यमेव स्यात् ।।७८७।। बोटिकार्थकृते को विधिरित्याह -
गाथा-७८६मिच्छादिट्टीयाणं जं तेसिं कारियं जहिं जत्थ । सव्वंपि तयं सुद्धं मूले तह उत्तरगुणे य ।।७८८।।
७८९ स्पष्टा, उक्तं समवतारद्वारम् ।।७८८।। इदानीं यत्सामायिकं यस्य नयस्य मोक्षमार्गत्वेनाऽनुमतं तद्द्वारमाह - तवसंजमो अणुमओ निग्गंथं पवयणं च ववहारो । सहजसुयाणं पुण निव्वाणं संजमो चेव ।।७८९।।
******
*
४२२
******
RXXXXXX
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- तपःप्रधानसंयमस्तपःसंयमः, प्रथमा द्वितीयार्थे, ततश्च चारित्रसामायिकम्, 'नैर्ग्रन्थं प्रवचनमिति' अनेन श्रुतसामायिकम्, 'च'शब्दात् * नियुक्तिः
सम्यक्त्वसामायिकम् चेति, सामायिकत्रयमपि, व्यवहारो नय: अनुमतः अनुमन्यते स्मेति कर्तरि । व्यवहारग्रहणान्नैगमसङ्ग्रहावपि गृह्यते ।* श्रीतिलका- *ततश्चाद्यास्त्रयोऽपि नयाः सामायिकत्रयमपि मन्यन्ते, तर्हि कथं मिथ्यादृशः ? उच्यते, त्रीण्यपि मन्यन्ते, न तु त्रीण्येव, अतो मिथ्यादृक्त्वम् । * चार्यलघुवृत्तिः
*'सद्दुज्जुसुयाणंति,' व्यत्ययपाठात् उत्तरावपि नयौ गृह्यते । ततश्च ऋजुसूत्रादयश्चत्वारोऽपि नयाः संयम एव चारित्रसामायिकमेव ४२३
आ. नि. निर्वाणकारणत्वेनोपचारानिर्वाणमिति मन्यन्ते, नेतरे द्वे तद्भावेऽपि मोक्षो न स्यात् । भावतश्चारित्रसामायिकभावे तु स्यादिति ।।७८९।।*
सा. नि. * 'उद्देसे निद्देसे य' इति [गाथा-१४०] प्रथमद्वारगाथावयवार्थः समर्थितः । इदानीं द्वितीयस्याः [गाथा-१४१] प्रथमद्वारावयवः किमिति, सामायिकं *
अनुमतद्वारम् * किं ? जीवो अजीवस्तदुभयं अनुभयं द्रव्यं गुणो वेत्यादिशङ्कानिरासार्थमाह
* 'किं' द्वारम् । आया खलु सामाइयं पञ्चक्खायंतओ हवइ आया । तं खलु पञ्चक्खाणं आवाए सव्वदव्वाणं ।।७९०।।
गाथा-७९० आत्मैव जीवः सामायिकम् । एतेनाऽजीवादिविकल्पनिरासः । प्रत्याचक्षाणश्च भवत्यात्मा, ज्ञानादिस्वस्वभावावाप्तेः,* प्रत्याख्यानमकुर्वश्चात्मैव न भवति, प्रभूतकावृतस्वभावगुणत्वात् । 'खलु' चार्थे तञ्च प्रत्याख्यानम्, प्रत्याख्येयानां सर्वद्रव्याणामापाते.
४२३ समवाये सति भवति ।।७९०।। किं रूपः सन्नात्मा सामायिकमिति भाष्यकृदाह -
*************
*********
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- भा. सावजजोगविरओ तिगुत्तो छसु संजओ । उवउत्तो जयमाणो आया सामाइयं होइ ।।१४९।। नियुक्तिः
स्पष्टा । यदुक्तं 'तं खलु पञ्चक्खाणं आवाए सव्वदव्वाणंति' तद्विवेकमाह - श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
पढमंमि सबजीवा बीए चरमे य सव्वदब्वाइं । सेसा महब्बया खलु तदिक्कदेसेण दव्वाणं ।।७९१।। ४२४ प्रथमे महाव्रते सर्वजीवाः, स्थूलाः सूक्ष्माः रक्ष्यत्वेन विषयः । द्वितीये चरमे च सर्वद्रव्याणि विषयः । द्वितीयव्रतेन सर्वद्रव्येषु मृषाविरतिः आ.नि.
सा.नि. * कार्या । चरमेण पञ्चमेन सर्वद्रव्येषु परिग्रहबुद्धिस्त्याज्या । शेषाणि महाव्रतानि 'खलु' निश्चये तदेकदेशेनैव तेषां द्रव्याणामेकदेशेनैव * भवन्ति । एकदेशविषयाण्येवेत्यर्थः । तत्र तृतीयं ग्राह्यधार्यद्रव्यादत्तत्यागरूपम् । चतुर्थं रूपरूपसहगतद्रव्याब्रह्मनिवृत्तिरूपम् । षष्ठं च *
अनुमतद्वारम्
'किं' द्वारम् । रात्रिभोजनत्यागरूपमिति जीवः सामायिकमित्युक्तम् ।।७९१।। स द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकनयाभ्यां चिन्त्यते -
गाथा* जीवो गुणपडिवत्रो नयस्स दव्वट्ठियस्स सामाइयं । सो चेव पज्जवनयट्ठियस्स जीवस्स एस गुणो ।।७९२।।
७९१-७९२ द्रव्यार्थिकनयस्य तत्त्वत आत्मैव सामायिकं 'गुणप्रतिपन्नः' गुणैः सम्यक्त्वसामायिकादिभिः 'प्रतिपन्न' आश्रितः, परं गुणा औपचारिका * भा.गाथा १४९ *एव आत्मानं विना अनवगम्यमानत्वेनाऽसत्त्वात् तत्प्रतिपत्तिरपि चित्रे निम्नोन्नतप्रतिपत्तिवत् भ्रान्तैव, तन्न ते सामायिकम् । पर्यायार्थिकनयस्य ४२४
१. 'चरमेन' छ ख ल ल प प ।
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
४२५
तु स एव सामायिकादिगुणः सामायिकम्, यतो जीवस्यैष गुणः । यथा तैलस्य धारा, न हि धारायाः पृथक् तैलम्, एवं न गुणादतिरिक्तो जीवस्तन्न स सामायिकम् ।।७९२ ।। अथ पर्यायार्थिकमतं समर्थयन्नाह -
उप्पज्वंति वयंति य परिणमंति य गुणा न दव्वाइं । दव्वप्यभवा (य) न गुणा न गुणप्पभवाइं दव्वाई ।।७९३ ।।
उत्पद्यन्ते व्ययन्ते च उत्पादव्ययरूपेण परिणमन्ति गुणा, न द्रव्याणि तस्मात्ते एव सन्ति, न तदतिरिक्तानि द्रव्याणि । तथा द्रव्यप्रभवा द्रव्यजन्या न गुणाः । न च गुणप्रभवाणि गुणजन्यानि द्रव्याणि । तन्न कारणत्वं नापि कार्यत्वं द्रव्याणाम्, तन्न सन्त्येव तानि । सतः कारणकार्यरूपत्वात् । ततो गुण एव सामायिकम् । द्रव्यार्थिकनयोऽपि अनयैव गाथया स्वमतं समर्थयति । गुणा असत्कल्पाः । यतः उत्पद्यन्ते व्ययन्ते च । उत्पादव्ययरूपेण परिणमन्ति च गुणा एव, न द्रव्याणि ततस्तान्येव सन्ति सतताऽवस्थितत्वात् । द्रव्यप्रभवाश्च गुणाः द्रव्यार्थिकनयमते 'दव्वप्यभवा य गुणा' इति पाठः । द्रव्ये सति प्रभवो गुणानां तेषां द्रव्याधारत्वात् । न च गुणेभ्यः प्रभवो द्रव्याणाम् न हि तानि गुणाधाराणि तस्माद् द्रव्यभूत आत्मैव सामायिकम् । ।।७९३ ।। अथानयोः किं प्रमाणमित्याह - जं जं जे जे भावे परिणमड़ पओग वीससा दव्वं । तं तह जाणेइ जिणो अपज्जवे जाणणा नत्थि ।।७९४-७९५ ।। हारिभद्रीयवृत्ती इयं (७९४) गाथा 'तथा चागम' इति अवतरणिकया पुनः दर्शिता व्याख्याता चास्ति । अस्याः पुनर्दर्शितायाः तत्र ७९५ क्रमाङ्को विहितः । अत्र तु न पुनः व्याख्याता नापि दर्शिता । तद्वृत्या सह गाथाक्रमाङ्कसन्धानार्थं इह अस्या गाथायाः द्वो क्रमाङ्को विहितो (७९४-७९५)
-
आ.नि. सा.नि.
纖
* 'किं' द्वारम् ।
गाथा७९३-७९५ ४२५
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
**********
आवश्यक- सव्वंति भाणिऊणं विरई खलु जस्स सव्विया नत्थि । सो सव्वविरइवाई चुक्कइ देसं च सव्वं च ॥ ८०० ।। निर्युक्तिः सर्वमिति भणित्वा विरतिः खलु यस्य सर्विका नास्ति पूर्वप्रवर्तितकर्मारम्भानुमतिसद्भावात् स सर्वविरतिवादी 'चक्क चुक्क व्यथने' चुक्कति श्रीतिलका- व्यथयति देशविरतिं सर्वविरतिं च । गृहिणोऽप्यागमे त्रिविधं त्रिविधेन प्रज्ञप्त्यामुक्तमस्ति, तत्कथम् ? उच्यते - जइ किंचि अप्पओयणमप्पप्पं चार्यलघुवृत्तिः वा विसेसियं वत्युं । पच्चखिज्ज न दोसो सयंभुरमणाइमच्छव्व |१|
४२८
*************
************
'अप्रयोजनं' काकमांसादि 'अप्राप्यं' 'विशेषितं वस्तु' मेर्वादिगतम् ।
जो वा निक्खमिउमणो पडिमं पुत्ताइसंतइनिमित्तं । पडिवज्जिज्ज तओ वा करिज्ज तिविहंपि तिविहेण । २ । पुत्रादिसन्तत्युपरोधेन 'प्रतिमां' अभिग्रहविशेषं प्रतिपद्येत ततो वा त्रिविधं त्रिविधेन कुर्यात् ॥ ८०० ।। साधुसामायिकाशक्तेन गृहिसामायिकमपि बहुफलत्वात् कार्यमेवेत्याह
सामाइयम्म उकए समणो इव सावओ हवइ जम्हा । एएण कारणेणं बहुसो सामाइयं कुज्जा ।।८०१ ।।
स्पष्ट । ।।८०१ ।। किञ्च -
जीवो पमायबहुलो बहुसो वि य बहुविहेसु अत्थेसु । एएण कारणेणं बहुसो सामाइयं कुज्जा ।।८०२ ।।
****
आ. नि. सा. नि. 'कस्य' द्वारम् गाथा८००-८०२
४२८
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
RRRRRRRRY
आवश्यक- तु स एव सामायिकादिगुणः सामायिकम्, यतो जीवस्यैष गुणः । यथा तैलस्य धारा, न हि धारायाः पृथक् तैलम्, एवं न गुणादतिरिक्तो * नियुक्तिः जीवस्तन स सामायिकम् ।।७९२।। अथ पर्यायार्थिकमतं समर्थयन्नाह -
उप्पजंति वयंति य परिणमंति य गुणा न दव्वाइं । दव्वप्पभवा (य) न गुणा न गुणप्पभवाई दव्वाई ।।७९३।। चार्यलघुवृत्तिः ४२५
उत्पद्यन्ते व्ययन्ते च उत्पादव्ययरूपेण परिणमन्ति गुणा, न द्रव्याणि तस्मात्ते एव सन्ति, न तदतिरिक्तानि द्रव्याणि । तथा द्रव्यप्रभवा * * द्रव्यजन्या न गुणाः । न च गुणप्रभवाणि गुणजन्यानि द्रव्याणि । तन्न कारणत्वं नापि कार्यत्वं द्रव्याणाम्, तन्न सन्त्येव तानि । सतः
कारणकार्यरूपत्वात् । ततो गुण एव सामायिकम् । द्रव्यार्थिकनयोऽपि अनयैव गाथया स्वमतं समर्थयति । गुणा असत्कल्पाः । यतः उत्पद्यन्ते व्ययन्ते च । उत्पादव्ययरूपेण परिणमन्ति च गुणा एव, न द्रव्याणि ततस्तान्येव सन्ति सतताऽवस्थितत्वात् । द्रव्यप्रभवाश्च गुणाः ।
सा.नि. * द्रव्यार्थिकनयमते 'दव्वप्पभवा य गुणा' इति पाठः । द्रव्ये सति प्रभवो गुणानां तेषां द्रव्याधारत्वात् । न च गुणेभ्यः प्रभवो द्रव्याणाम् ।।
'किं' द्वारम्।
गाथा*न हि तानि गुणाधाराणि तस्माद् द्रव्यभूत आत्मैव सामायिकम् । ।।७९३ ।। अथानयोः किं प्रमाणमित्याह -
७९३-७९५ जंज जे जे भावे परिणमइ पओग वीससा दव्वं । तं तह जाणेइ जिणो अपजवे जाणणा नत्थि ।।७९४-७९५ ।।*
४२५ हारिभद्रीयवृत्तौ इयं (७९४) गाथा तथा चागम' इति अवतरणिकया पुनः दर्शिता व्याख्याता चास्ति । अस्याः पुनर्दर्शितायाः तत्र ७९५ क्रमाङ्को विहितः । अत्र तु न पुनः व्याख्याता नापि दर्शिता । तद्वृत्या सह गाथाक्रमाङ्कसन्धानार्थ इह अस्या गाथायाः द्वौ क्रमाङ्को विहितो (७९४-७९५) ।
आ.नि.
紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧業
XX
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
४२८
*************
सव्वंति भाणिऊणं विरई खलु जस्स सव्विया नत्थि । सो सव्वविरइवाई चुक्कइ देसं च सव्वं च ।।८०० ।। सर्वमिति भणित्वा विरतिः खलु यस्य सर्विका नास्ति पूर्वप्रवर्तितकर्मारम्भानुमतिसद्भावात् स सर्वविरतिवादी 'चक्क चुक्क व्यथने' चुक्कति व्यथयति देशविरतिं सर्वविरतिं च । गृहिणोऽप्यागमे त्रिविधं त्रिविधेन प्रज्ञप्त्यामुक्तमस्ति, तत्कथम् ? उच्यते - जई किंचि अप्पओयणमप्पप्पं वा विसेसियं वत्युं । पच्चखिज्ज न दोसो सयंभुरमणाइमच्छव्व ॥ १ ।
'अप्रयोजनं' काकमांसादि 'अप्राप्यं' 'विशेषितं वस्तु' मेर्वादिगतम् ।
जो वा निक्खमिउमणो पडिमं पुत्ताइसंतइनिमित्तं । पडिवज्जिज्ज तओ वा करिज्ज तिविहंपि तिविहेण । २ । पुत्रादिसन्तत्युपरोधेन 'प्रतिमां' अभिग्रहविशेषं प्रतिपद्येत ततो वा त्रिविधं त्रिविधेन कुर्यात् ।।८०० ।। साधुसामायिकाशक्तेन गृहिसामायिकमपि बहुफलत्वात् कार्यमेवेत्याह
सामाइयम्मि उ कए समणो इव सावओ हवइ जम्हा । एएण कारणेणं बहुसो सामाइयं कुज्जा ।।८०१ ।।
स्पष्ट । ।।८०१ ।। किञ्च -
जीवो पमायबहुलो बहुसो वि य बहुविहेसु अत्थेसु । एएण कारणेणं बहुसो सामाइयं कुज्जा ।।८०२ ।।
आ. नि.
सा. नि. 'कस्य'द्वारम्
गाथा८००-८०२
४२८
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४२९
*******
बहुविधेष्वर्थेषु शब्दादिविषयेषु सामायिकवता मध्यस्थेन भाव्यम् । ॥८०२।। तल्लक्षणमाह - जो नवि वट्टइ रागे नवि दोसे दुन्ह मज्झयारंमि । सो भण्णइ मज्झत्थो सेसा सव्वे अमज्झत्था ।।८०३।। स्पष्टा ।।८०३।। साम्प्रतं क्व किं सामायिकमित्यर्थे द्वारगाथात्रयमाह - खित्तदिसाकालगईभवियसनिऊसासदिट्ठिमाहारे । पजत्तसुत्तजम्मट्ठिइवेदसनाकसायाऊ ।।८०४।। नाणे जोगुवओगे सरीरसंठाणसंघयणमाणे । लेसा परिणामवेयणा समुग्घाय कम्मे य ।।८०५।। निव्वेढणमुव्वट्टे आसवकरणे तहा अलंकारे । सयणासणठाणत्थे चंकमंतेहिं किं कहियं ।।८०६।। [दारगाहाओ]
क्षेत्रदिक्कालगतिभव्यसंग्युच्छ्वासदृष्ट्याहारपर्याप्तसुप्तजन्मस्थितिवेदसंज्ञाकषायायुर्ज्ञानयोगोपयोगशरीरसंस्थानसंहननमानलेश्या* परिणामवेदनासमुद्धातकर्मनिष्टनोद्वर्त्ताश्रवकरणालङ्कारशयनासनस्थानचङ्क्रम्यमाणेषु क्व किं सामायिकं कथितमिति समुदायार्थः।।
८०४-८०५-८०६॥ आदौ क्षेत्रमाश्रित्याह -
आ.नि.
सा.नि. 'क्व'द्वारम्
**********
गाथा८०३-८०६
४२९
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
**********
निर्युक्तिः
आवश्यक- सम्मसुयाणं लंभो उड्डुं च अहे य तिरियलोए य । विरई मणुस्सलोए विरयाविरई य तिरिएसु ।।८०७।। सम्यक्त्वश्रुतसामायिकयोर्लाभः 'ऊर्ध्वं च' ऊर्ध्वलोके 'अधश्च' अधोलोके महाविदेहाधोग्रामेषु नरकेषु च तिर्यग्लोकेषु च 'विरतेः ' सर्वविरतेर्मनुष्यलोके मनुष्यक्षेत्रे मनुष्याणामेव । विरताविरतेर्देशविरतेः, तिर्यक्षु मनुष्येषु केषुचित् । ।।८०७।।
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४३०
yaपवित्रओ पुण तीसुवि लोएसु नियमओ तिन्हं । चरणस्स दोसु नियमा भयणिज्जा उड्ढलोगम्मि ||८०८ ।। स्पष्टा । ।।८०८ ।। दिग्द्वाराभिधित्सुर्दिक्स्वरूपमाह -
नाठवणादवि खित्तदिसा तावखित्त पनवए । सत्तमिया भावदिसा सा होअट्ठारसविहाओ ।। ८०९ ।।
नामस्थापने सुगमे । द्रव्यदिग् त्रयोदशप्रादेशिकं दशदिक्प्रभवं द्रव्यम्, तत्रैकप्रदेशो मध्ये, एकैको विदिक्षु । द्वौ द्वावायतौ दिक्षु एतद्भाष्यकारोप्याह तेरस पएसियं खलु तावइएसुं भवे पएसेसुं । जं दव्वं ओगाढं जहन्नगं तं दसदिसागं । (विशे.- २६९८आचा. नि. ४१ )
आ. नि.
सा. नि. 'क्व'द्वारे क्षेत्रदिग्द्वारम् ।
गाथा
८०७-८०९
४३०
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४३१
अस्य चेयं स्थापना - निन उत्कृष्टतस्त्वनन्तप्रादेशिकं - खित्तदिसत्ति क्षेत्रदिग् सा च दशविधा मेरुमध्याष्टप्रादेशिकरुचकादहियादिव्युत्तरश्रेण्या : op शकटोद्धिसंस्थानाश्चतस्रो दिशः । चतसृणामप्यन्तरालकोणस्थिता एकप्रदेशा छिन्नमुक्तावलिसंस्थानाश्चतस्र एव विदिशः । ऊर्ध्वं ।
चतुःप्राष्प्रिादेशिकचतुरस्रदण्डसंस्थाना एकैव । अधोप्येवंप्रकारा द्वितीया । अमुमेवार्थमाह - अट्ठपएसो रुयगो तिरियं लोगस्स मज्झयारंमि । एस पभवो दिसाणं एसेव भवे अणुदिसाणं । (आचा. नि. ४२)
आ.नि. दुपएसाइ दुरुत्तर एगपएसा अणुत्तरा चेव । चउरो चउरो य दिसा चउराइ अणुत्तरा दुन्नि । (आचा. नि. ४३) सगडुद्धिसंठियाओ महादिसाओ हवंति चत्तारि । मुत्तावलीइ चउरो दो चेव य हुँति रुयगनिभा । (आचा. नि. ४४)
'क्व'द्वारे इयं स्थापना ।
दिग्द्वारम् । आसां च नामान्याह -
गाथा-८०९ - इंदग्गेई जम्माइ नेरई वारुणी य वायव्वा । सोमा ईसाणावि य विमला य तमा य बोधव्वा ।।
- इंदा विजयद्दाराणुसारओसेसिया पयाहिणओ । अट्ठवि तिरियदिसाओ उड्ढे विमला तमा चाहो ।२। 'तावखित्तत्ति सूर्यप्रकाश्यं क्षेत्रं । तापक्षेत्रं तस्य दिक् तापक्षेत्रदिक् सा चाऽनियतेत्याह । जेसिं जत्तो सूरो उदेइ तेसिं तई हवइ पुव्वा । ताव खित्तदिसाओ पयाहिणं सेसियाओ सिं ॥१॥
सा.नि.
४१
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
XXXXXXX
आवश्यक- ‘पन्नवइत्ति प्रज्ञापकस्य दिक् प्रज्ञापकदिक् तामाह - पन्नवओ जयभिमुहो सा पुव्वा सेसिया पयाहिणओ । तस्सेवणुगंतव्वा अग्गेयाई दिसा नियमा * नियुक्तिः
१। सप्तमी भावदिक् सा भवति अष्टादशभेदा तानेवाह - पुढविजलजलणवाया मूला खंधग्गपोरबीया य । बितिचउपंचिदियतिरियनारगा देवसंघाया श्रीतिलका
*१। समुच्छिमकम्माकम्मभूमगनरा तहंतरद्दीवा । भावदिसा दिस्सइ जं संसारी निययमेयाहिं ।२। दिश्यते प्ररूप्यते यत्संसारी पार्थिवादिजीवः * चार्यलघुवृत्तिः
तः पृथिव्यादि दिग्, तेन पृथिव्यादिदिश्ययं पृथिव्यादिजातीय इति नियतमेताभिरित्येताः पृथ्व्यादयो भावदिशः । इह नामस्थापनाद्रव्यदिग्भिर्नाधिकारः ४३२ *। शेषास्तूच्यते ।।८०९।। क्षेत्रदिशि तावदाह -
आ.नि. पुव्वाईयासु महादिसासु पडिवजमाणओ होइ । पुव्वपडिवनओ पुण अन्नयरीए दिसाए उ ।।८१०।।
सा.नि.
'क्व'द्वारे पूर्वादिषु महादिक्षु सर्वसामायिकानां प्रतिपद्यमानको भवति । पूर्वप्रतिपन्नोऽपि घटते, अन्यतरासु विदिक्षु पुन: पूर्वप्रतिपन्न एव स्यात् ।
दिग्द्वारम् । * तासामेकप्रादेशिकत्वेन जीवावगाहनाऽसम्भवात् । इत्येवाह - छिन्नावलिरुयगागिइदिसासु सामाइयं न जं तासु । सुद्धासु नावगाहइ जीवो *ताओ पुण फुसिज्जा ।१। उक्तार्था । तापक्षेत्रप्रज्ञापकदिक्ष्वाह - अट्ठसु चउन्ह नियमा पुव्वपवनो उ दोसु दुन्हेवं । दुन्हउ पुव्वपवनो सिय ८१० * नन्नो तावपन्नवए ।१। तापक्षेत्रप्रज्ञापकदिक्षु अष्टसु चतुर्णामपि सामायिकानां नियमात्पूर्वप्रतिपन्नोऽस्ति प्रतिपद्यमानश्च सम्भवति । 'दोसु'*
EX**
गाथा
*************
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४३३
ऊर्ध्वाधोदिग्द्वये दुन्हेव द्वयोराद्यसामायिकयोरेवमेव 'दुन्हेवं' द्वयोरुत्तरसामायिकयोः पूर्वप्रतिपन्नः स्यात्, 'नान्यः' प्रतिपद्यमानः । भावदिक्ष्वाह * - उभयाभावो पुढवाईएसु विगलेसु हुन्ज उ पवन्नो । पंचिदियतिरिएसुं नियमा तिन्हं सिय पवजे ॥१। नारगदेवाकम्मयअंतरदीवेसु दुन्ह* भयणाओ । कम्मजनरेसु चउसुं मुच्छेसु उ उभयपडिसेहो ।२। पृथिव्यादिषु पञ्चसु उभयाभावो न प्रतिपद्यमानो न पूर्वप्रतिपन्नः । विकलेन्द्रियेषु * सम्यक्त्वश्रुतसामायिकयोः स्यात् पूर्वप्रतिपन्नो नेतरः । पञ्चेन्द्रियतिर्यक्षु नियमात्सर्वविरतिवर्जानां त्रयाणां पूर्वप्रतिपन्नोऽस्ति, स्यात् * * प्रतिपद्यमानोऽपि । नारकदेवाऽकर्मभूमिजान्तरद्वीपकनरेषु सम्यक्त्वश्रुतयोः पूर्वप्रतिपन्नोऽस्त्येव, इतरश्च भाज्यः । कर्मभूमिजमनुष्येषु आ.नि. चतुर्णामपि पूर्वप्रतिपन्नोऽस्त्येव, प्रतिपद्यमानकस्तु भाज्यः । संमूर्च्छजेषूभयाभावः । कालद्वारमधुना । कालस्त्रिविधः । उत्सर्पिणी, *
सा.नि.
'क्व'द्वारे *अवसर्पिणी, अवस्थितश्च । आद्ययोः षट् षट् आरकाः । सुषमसुषमा । १ सुषमा । २ । सुषमदुःषमा ।३। दुःषमसुषमा । ४ । दुःषमा
कालद्वारम् । । ५ । दुःषमदुःषमा ।६। क्रमेणावसर्पिण्या उत्क्रमेणोत्सर्पिण्यां भरतैरवतेष्वयं कालक्रमः । अन्यत्रावस्थितः, स चतुर्धा । सुषमसुषमा *
गाथा* प्रतिभागः, सुषमा प्रतिभागः, सुषमदुःषमा प्रतिभागः, दुःषमसुषमा प्रतिभागः । प्रथमो देवकुरूत्तरकुरुषु । द्वितीयो हरिवर्षरम्यकयोः । तृतीयो के * हैमवतैरण्यवतयोः । चतुर्थो विदेहेषु ।।८१०।। ततश्च क्व काले कस्य सामायिकस्य प्रतिपत्तिरित्याह -
८१०
K*******
४३३
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
४३४
सम्मत्तस्स सुयस् य पडिवत्ती छव्विहंमि कालंमि । विरई विरयाविरई पडिवज्जइ दोसु तिसु वावि ।।८११ । ।
सम्यक्त्वस्य श्रुतस्य च प्रतिपत्तिः षट् []विधे सुषमसुषमादिके काले सम्भवति । सामान्योक्तिरियं नोचेत्सुषमसुषमायां सुषमायां च पूर्वप्रतिपन्न एव घटते, देशोनपूर्वकोट्यायुष एव प्रतिपत्तुर्भणनात् । तथा षष्ठारकेऽतिक्लिष्टत्वाद्विलवासिषु क्व सामायिकमित्यपि न वाच्यम् । तत्रापि कदाचित्सम्यक्त्वमात्रप्रतिपत्ता कश्चित् स्यादपीति भगवत्यां प्रतिपादनात् । 'विरतिं' सर्वविरतिं विरताविरतिं च उत्सर्पिण्यां द्वयोः दुःषमसुषमासुषमदुःषमयोः, अवसर्पिण्यां त्रिषु सुषमदुःषमा दुःषमसुषमा दुःषमाख्येषु प्रतिपद्यन्ते, पूर्वप्रतिपन्नस्त्वस्त्येव । ‘अपि’ शब्दात्संहरणापेक्षया पूर्वप्रतिपन्नः सर्वकालेषु सम्भवति । प्रतिभागकालेषु त्रिषु सम्यक्त्वश्रुतयोः प्रतिपद्यमानः सम्भवति पूर्वप्रतिपन्नस्त्वस्त्येव । चतुर्थे तु प्रतिभागे चतुर्विधस्यापि प्रतिपद्यमानः पूर्वप्रतिपन्नश्चास्ति । बाह्यद्वीपसमुद्रेषु कालव्यवस्थारहितेषु त्रयाणां प्रतिपद्यमानकः सम्भवति । प्रतिपन्नश्चास्त्येव । । ।८११ । । गतिद्वारमाह -
चउसुवि गईसु नियमा सम्मत्तसुयस्स होइ पडिवत्ती । मणुएसु होइ विरई विरयाविरई य तिरिए । । ८१२ । । स्पष्टा ।।८१२ ।। भव्यसंज्ञिद्वारमाह -
भवसिद्धिओ य जीवो पडिवज्जइ सो चउन्हमन्त्रयरं । पडिसेहो पुण असनिमीसए सन्नि पडिवज्जे ।।८१३ । ।
आ. नि.
सा. नि.
'क्व' द्वारे
गतिद्वारम्
भव्यसंज्ञि
दारम् ।
गाथा८११-८१३
४३४
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
आ. नि.
आवश्यक- * भवसिद्धिको' भव्यजीव: चतुर्णामन्यतरदेकं द्वे त्रीणि सर्वाणि वा सामायिकानि प्रतिपद्यन्ते । 'सन्नि पडिवज्जो' संश्यप्येवं प्रतिपद्यते ।* नियुक्तिः एकमिति च व्यवहारनयापेक्षया उक्तम्, निश्चयतस्तु सम्यक्त्वसामायिकं श्रुतसामायिकानुगतमेव भवति । पूर्वप्रतिपन्नस्तु भव्यसंज्ञिषु विद्यत श्रीतिलका- * एव । प्रतिषेधः पुनरसंज्ञिनि मिश्रके अभव्ये च त्रिषु, सामायिकप्रतिपत्ता पूर्वप्रतिपन्नोऽपि वा न भवति । मिश्रकः सिद्धः यतो न भव्यो के
* चार्यलघुवृत्तिः नाऽभव्यः, न संज्ञी नाऽसंज्ञी, अतो मिश्रः । पुनःशब्दस्य विशेषणार्थत्वात् सास्वादनस्याऽसंज्ञिषु जन्मनि पूर्वप्रतिपन्नत्वं स्यात् । ।।८१३।।* ४३५
उच्छ्वसदृष्ट्योभरमाह -
ऊसासग नीसासग मीसग पडिसेह दुविह पडिवन्नो । दिट्ठीइ दो नया खलु ववहारो निच्छओ चेव ।।८१४।। * 'उच्छ्वासनिःश्वासकः' आनपानपर्याप्तिपर्याप्तः चतुर्णामपि प्रतिपद्यमानः पूर्वप्रतिपन्नश्च भवति । 'मिश्रः' आनपानपर्याप्त्याऽपर्याप्तो भण्यते ।* *तस्य चतुर्णामपि प्रतिपद्यमानत्वप्रतिषेधः । 'दुविहपडिवन्नुत्ति' स एव द्विविधस्य सम्यक्त्वश्रुतरूपसामायिकस्य पूर्वप्रतिपन्नो देवादिर्जन्मकाले *
भवति । दृष्टौ विचार्यमाणायां द्वौ नयौ व्यवहारो निश्चयश्च । आद्यस्य सामायिकरहितः सामायिक प्रतिपद्यते इतरस्यस्तु कज्जमाणे कडे कडित्ति के *वत्तव्वं सिया' इति वचनात्, प्रतिपत्तुमारब्धं प्रतिपन्नमेव, ततस्तद्युक्त एव प्रतिपद्यते ।।८१४ ।। आहारकपर्याप्तद्वारद्वयमाह - * आहारओ य जीवो पडिवाइ सो चउन्हमन्नयरं । एमेव य पज्जत्तो सम्मत्तसुए सिया इयरो ।।८१५ ।। * सामायिकयुक्तः इत्यर्थः ।
'क्व' द्वारे गतिद्वारम् भव्यसंज्ञिदारम् ।
गाथा ८१४-८१५ ४३५
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४३६
蒙蒙蒙蒙蒙蒙蒙蒙蒙蒙
आहारकः पर्याप्तश्च भव्यवत् प्रतिपद्यमानः प्रतिपन्नश्च स्यात् । इतरोऽपर्याप्तः अनाहारकश्चापान्तरालगतौ सम्यक्त्वश्रुतयोः पूर्वप्रतिपन्न: * * स्यात् केवली तु समुद्धाते शैलेश्यवस्थायां वाऽनाहारको दर्शनचारित्रयोः पूर्वप्रतिपन्न: स्यात् ।।८१५ ।। सुप्तजन्मद्वारद्वयमाह -
निद्दाइ भावओऽविय जागरमाणो चउन्हमन्नयरं । अंडयपोयजराउय तिग तिग चउरो भवे कमसो ।।८१६।।।
सुप्तो द्विधा द्रव्यसुप्तो निद्रया, भावसुप्तस्त्वज्ञानी । तथा द्रव्यजागरोऽनिद्रः भावजागरः सम्यग्दृष्टिः । 'निद्रया' निद्रापेक्षया जाग्रत् भव्यवत् । * द्विधापि स्यात् । भावतो जाग्रञ्च, अपिशब्दादाद्ययोः पूर्वप्रतिपन्न एव, उत्तरयोः प्रतिपत्ता । निद्रासुप्तस्तु चतुर्णामपि पूर्वप्रतिपन्न एव स्यान्नेतरः । * आ.नि. * भावसुप्तस्तूभयविकलः । जन्म त्रिधा अण्डजा हंसाद्याः त्रिकस्य प्रतिपत्तारः प्रतिपन्नाश्च स्युः । पोतजा हस्त्याद्या अप्येवम् । जरायुजा मनुष्यास्ते *
सा. नि. चतुर्णामप्येवम् । औपपातिका देवास्ते द्विधाऽप्याद्ययोरेव ।।८१६ ।। स्थितिद्वारमाह -
'क्व' द्वारम् ।
गाथाउक्कोसगढिईए पडिवजंते य नत्थि पडिवन्ने । अजहन्नमणुक्कोसो पडिवजंते य पडिवन्ने ।।८१७।।
८१६-८१७ आयुर्वर्जसप्तकर्मोत्कृष्टस्थितौ चतुर्णामपि न प्रतिपत्ता, न प्रतिपन्नः । आयुषस्तूत्कृष्टस्थितौ आद्ययोः पूर्वप्रतिपन्नः । अजघन्योत्कृष्टस्थितिस्तु है चतुर्णामपि द्विधापि स्यात् । जघन्यायुःस्थितिश्च क्षुल्लकभवगतः चतुर्णामपि न द्विधापि । शेषकर्मजघन्यस्थितिस्तु क्षपकान्तकृत्केवली, *
४३६ *देशविरतिवर्जितस्य त्रयस्य पूर्वप्रतिपन्नः स्यात् ।।८१७।। उक्तं च भाष्यकृता - न जहन्नाइठिईए पडिवज्जइ नेय पुव्वपडिवन्नो । सेसे *
KKKKRY
準準準準準準準準準準
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४३७
米樂藥華藥業課業藥華藥華藥業举譯
*पुव्वपवनो देसविरइविवज्जिए हुज्जा ।१। वेदसंज्ञाकषायत्रयद्वारमाह -
चउरोवि तिविहवेए चउसुवि सन्नासु होइ पडिवत्ती । हिट्ठा जह य कसाएसु वत्रियं तह य इहयंति ।।८१८।।
वेदे पुंस्त्रीक्लीबरूपे चत्वार्यपि द्विधापि । संज्ञाचतुष्केऽप्येवम् । अवेदस्तु क्षीणवेदः क्षपको देशविरतिवर्जाणां त्रयाणां पूर्वप्रतिपन्नः स्यात् । ॐ * कषायेषु यथाऽधस्तात् 'पढमिल्लुयाण उदए' इत्यत्र वर्णितं तथात्रापि, सकषायश्चतुर्णामपि द्विधापि । अकषायस्तु छद्मस्थवीतरागस्त्रयाणां * * पूर्वप्रतिपन्न एव ।।८१८।। आयुर्ज्ञानद्वारद्वयमाह -
आ. नि. * संखिज्जाऊ चउरो भयणा सम्मसुयऽसंखवासीणं । ओहेण विभागेण य नाणी पडिवजए चउरो ।।८१९।। *
___ सा.नि.
'क्व' द्वारम् । सङ्घयेयायुर्नरश्चत्वारि प्रतिपद्यते प्रतिपन्नश्च स्यात् । असङ्ख्यातवर्षायुषां सम्यक्त्वश्रुतयोः प्राक्प्रतिपन्नोऽस्त्येव प्रतिपद्यमाने भजना ।*
जना * गाथा'ओघेन' सामान्येन ज्ञानी चत्वार्यपि प्रतिपद्यते नयमतेन पूर्वप्रतिपन्नोऽप्यस्ति । विभागेन आभिनिबोधिकश्रुतज्ञानी *१८-८९९
युगपदाद्यसामायिकयोद्विधापि, उत्तरयोरपि द्विधापि । अवधिज्ञानी आद्ययोः पूर्वप्रतिपन्न एव, नेतरः, देशविरतेरपि पूर्वप्रतिपन्न एव, न * * प्रतिपत्ताऽस्ति, सर्वविरतेर्द्विधापि । मनःपर्यायज्ञानी देशविरतिरहितस्य त्रयस्य प्राक्प्रतिपन्न एव, अचारित्रस्य मनःपर्यायज्ञानाभावात् । केवली *
* ४३७ • अवधिज्ञानी देशविरतिसामायिकस्य पूर्वप्रतिपत्र एव, प्रतिपद्यमानको न घटते, गुणपूर्वकत्वात् तदवाप्नेः । सर्वदेशविरत्यादिगुणत एवावधिज्ञानमित्यर्थः ।
*####**************
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- नियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४३८
तु सम्यक्त्वचारित्रयोः प्राक्प्रतिपन्न एव नेतरः ।।८१९।। योगोपयोगशरीरद्वाराण्याह -
चउरोऽवि तिविहजोगे उवओगदुगम्मि चउर पडिवज्जे । ओरालिए चउक्कं सम्मसुय विउव्विए भयणा ।।८२०।। । त्रिविधे मनोवाक्काययोगे चत्वार्यपि द्विधापि । उपयोगद्वये साकारानाकारभेदे चत्वार्यपि द्विधापि । ननु 'सव्वाओ लद्धीओ * सागारोवओगोवउत्तस्स भवन्ती त्यागमात्, अनाकारोपयोगे कथं सामायिकलब्धिः ? उच्यते, प्रवर्धमानपरिणामजीवापेक्षयाऽयमागमः, * *अवस्थितपरिणामस्य चेयं लब्धिः । उक्तं च भाष्यकृता - ऊसरखित्तं दडिल्लयं च विज्झाइ वणदवो पप्प । इय मिच्छस्साणुदओ उवसमसम्म
आ.नि. लहइ जीवो ।१। अवस्थितपरिणामता चैवं - जं मिच्छस्साणुदओ न हायए तेण तस्स परिणामो । जें पुण सयमुवसंतं न वडएऽवढिओ सा. नि. तेण ।२। औदारिके चतुष्कमपि द्विधापि । वैक्रिये भजना, आद्ययोर्द्विधापि उत्तरयोः प्राक्प्रतिपन्न एव, कृतवैक्रियो विष्णुकुमारादिः । न - 'क्व' द्वारम् । प्रतिपत्ता प्रमत्तत्वात् । आहारके देशविरतिवर्जानि त्रीणि प्राक्प्रतिपन्नानि स्युः । तैजसकार्मणयोगे केवलेऽन्तरालगतौ आद्यद्वयं * * प्राक्प्रतिपन्नम् । मनोवाग्योगयोरेकैकयोरभावादेव किमपि न स्यात् । कायवाग्योगिनां विकलेन्द्रियाणां आद्यं द्वयं प्राक्प्रतिपन्नमेव *
८११-८२० * घण्टारसितान्तं प्रायम्, सम्यक्त्वात् पततस्तेषूत्पादात् ।।८२०।। संस्थानसंहननमानद्वाराण्याह -
HRXXX
*
१. 'प्रमत्ताप्रमत्तत्वात्' ल ।
*
*
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
नियुक्तिः
千準準準準準準準準萊
श्रीतिलका- चार्यलघुवृत्तिः
४३९
सव्वेसुवि संठाणेसु लहइ एवमेव संघयणे । उक्कोसजहन्नं वजिऊण माणं लहे मणुओ ।।८२१।। सर्वेषु संस्थानेषु लभते संहननेष्वप्येवमेव उत्कृष्टजघन्यवर्जे देहमाने च लभते चत्वार्यपि सामायिकानि प्राक्प्रतिपन्नश्चास्ति ।।८२१।।
याटारमाह - * सम्मत्तसुयं सव्वासु लहइ सुद्धासु तीसु य चरित्तं । पुवपडिवनगो पुण अन्नयरीए उ लेसाए ।।८२२।।
सम्यक्त्वं श्रुतं सर्वासु कृष्णादिलेश्यासु लभते शुद्धासु तिसृषु च चारित्रम् । पूर्वप्रतिपन्नः पुनरन्यतरस्यां लेश्यायां कृष्णाद्यायां स्यात् ।* ननु पूर्वं ज्ञानपञ्चकविचारे मतिश्रुतलाभचिन्तायां शुद्धासु तिसृषु प्रतिपद्यमानक उक्तः, कथमिदानीं सर्वास्वभिधीयमानः सम्यक्त्वश्रुतप्रतिपत्ता *
आ. नि. *न विरुध्यते ? उच्यते, तत्र कृष्णादिद्रव्यसाचिव्यजनितात्मपरिणामरूपां भावलेश्यामाश्रित्यासावुक्तः, इह त्ववस्थितकृष्णादिद्रव्यरूपां * सा. नि. *द्रव्यलेश्यामेवेति न विरोधः ।।८२२।। परिणामद्वारमाह -
'क्व' द्वारम् ।
गाथावटुंते परिणाम पडिवजइ सो चउन्हमन्त्रयरं । एमेवऽवट्ठियंमिवि हायंति न किंचि पडिवजे ।।८२३।।
८२१-८२३ स्पष्टा । नवरं 'वर्ल्डते' शुभशुभतररूपतया वर्धमाने ।।८२३ ।। वेदनासमुद्धातकर्मद्वारद्वयमाह -
४३९ १. सव्वसंघयणे ।
MARRI
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
*******
आ.नि.
आवश्यक- * दुविहाइ वेयणाए पडिवजइ सो चउन्हमन्नयरं । असमोहओवि एमेव पुव्वपडिवत्रए भयणा ।।८२४ ।। नियुक्तिः
द्विविधायां वेदनायां सातासातरूपायां प्रतिपद्यते चतुर्णामन्यतरत् पूर्वप्रतिपन्नश्च स्यात् । असमवहतोऽप्येवमेव सातासातवेदकवत् ।* श्रीतिलका
* 'पुव्वपडिवन्नए भयणा' समवहतस्तु केवलिसमुद्धातादिना न प्रतिपद्यते, पूर्वप्रतिपन्ने भजना समर्थना कार्या । पूर्वप्रतिपन्नो द्वयस्य त्रयस्य * चार्यलघुवृत्तिः *
*वा भवतीत्यर्थः ।।८२४।। निर्वेष्टनोद्वर्त्तनद्वारमाह - ४४०
दव्वेण य भावेण य निव्वेतो चउन्हमन्त्रयरं । नरएसु अणुव्वट्टे दुगं चउक्कं सिया उ उव्वट्टे ।।८२५ ।। * द्रव्यतो निर्वेष्टयन् कर्मपुद्गलविसङ्घाटनं कुर्वन् भावतः कर्माणि निघ्नन् चत्वार्यपि लभते । विशेषतो ज्ञानावरणं निर्वेष्टयन् श्रुतसामायिकम्, के
सा. नि. * मोहनीयं तु निर्वेष्टयन् शेषत्रयम् । संवेष्टयंस्तु न प्रतिपद्यते । नरकादनुद्वर्त्तयंस्तत्रस्थ एव आद्यद्विकं प्रतिपद्यते, पूर्वप्रतिपन्नश्च स्यात् । उद्वृत्तस्तु ।
'क्व' द्वारम् । 'स्यात्' कदाचिञ्चतुष्कं प्रतिपद्यते कदाचित्रिकम्, प्रागप्रतिपन्नस्त्वस्त्येव ।।८२५।।।
गाथा* तिरिएसु अणुव्बट्टे तिगं चउक्कं सिया उ उब्बट्टे । मणुएसु अणुब्बट्टे चउरो ति दुगं तु उव्वट्टे ।।८२६।।
८२४-८२६ * तिर्यक्षु गर्भजेषु अनुहृत्तः सन्नाद्यत्रिकं द्विधापि । उद्वृत्तस्तु मनुष्येष्वागतः स्याञ्चतुष्कं स्यात्रिकं प्रतिपद्यते, द्विकं तु द्विधापि । * ४४० * मनुष्येष्वनुद्वृत्तश्चत्वार्यपि द्विधापि । उद्वृत्तस्तु तिर्यग्नरकामरेषु गतस्त्रीणि द्विकं वा द्विधापि ।।८२६।।
薬華華華華
*
*
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
नियुक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४४१
देवेसु अणुव्वट्टे दुगं चउक्कं सिया उ उव्वट्टे । उव्वट्टमाणओ पुण सव्वोऽवि न किंचि पडिवजे ।।८२७।।
देवेष्वनुद्वृत्तः सन्नाद्यं द्विकं द्विधापि । 'चउक्कं सिया उ उव्वट्टे' पूर्ववत् । उद्वर्त्तमानः पुनः सर्वोऽप्यमरादिरपान्तरालगतौ न किञ्चित्प्रति-* पद्यते । प्रतिपन्नस्तु द्वयोः स्यात् ।।८२७ ।। आश्रवकरणद्वारमाह -
नीसवमाणो जीवो पडिवजइ सो चउन्हमन्त्रयरं । पुवपडिवनगो पुण सिय आसवओ व नीसवओ ।।८२८।। 'निश्रावयन्' सामायिकावरणं कर्म निर्जरयन्, शेषं कर्मबध्नन्नपि जीवश्चतुर्णामन्यतरत् प्रतिपद्यते । पूर्वप्रतिपन्नः पुनः आश्रावको
आ.नि. * निश्रावकोऽपि वा स्यात् । निर्वेष्टनादस्य को विशेषः ? निर्वेष्टनस्य कर्मपुद्गलविसङ्घाटनरूपत्वात् क्रियाकालो ग्राह्यः । निश्रावणस्य तु
सा. नि. *निर्जरणारूपत्वानिष्ठाकाल इति भेदः ।।८२८।। अलङ्कारशयनासनस्थानचङ्क्रमणद्वाराण्याह -
'क्व' द्वारम् । * उम्मुक्कमणुम्मुक्के उम्मुझंते य केसलंकारे । पडिवजिजऽनयरं सयणाईसुं पि एमेय ।।८२९ ।।
गाथाउन्मुक्तालङ्कारः अनुन्मुक्तालङ्कारः उन्मुञ्चश्च केशालङ्कारान् केशग्रहणाद् ग्रीवाबाह्वाधलङ्कारान्, प्रतिपद्यते चतुर्णामन्यतरत् । ८२७-८२९ * शयनादिष्वप्येवमेव । उन्मुक्तशयनोऽनुन्मुक्तशयनस्तञ्चोन्मुञ्चश्चतुर्णामन्यतरत् प्रतिपद्यते, प्राक्प्रतिपन्नश्चास्ति । एवं योजना कार्या ।*
४४१ * द्वितीयमूलद्वारगाथायाः [गाथा १४१] क्वेति द्वारम् ।।८२९ ।। केष्वितिद्वारमाह -
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
******
आवश्यक- सव्वगयं संमत्तं सुए चरित्ते न पजवा सव्वे । देसविरयं पडुङ्ग्या दुन्हवि पडिसेहणं कुजा ।।८३०।। नियुक्तिः
सर्वगतं सम्यक्त्वं सर्वद्रव्यपर्यायेषु रुचिरूपत्वादस्य । श्रुतसामायिके चारित्रसामायिके च सर्वे पर्याया न विषयाः, * श्रीतिलका
*श्रुतस्याभिलाप्यविषयत्वात् द्रव्यस्याभिलाप्यानभिलाप्यरूपत्वात् । चारित्रस्यापि पढमंमि सव्वजीवा' इति वचनात्, चार्यलघुवृत्तिः ४४२
*सर्वद्रव्याऽसर्वपर्यायविषयत्वमुक्तम् । देशविरतिं प्रतीत्य द्वयोरपि सर्वद्रव्यपर्याययोनिषेधनं कुर्यात् देशविरतत्वादेव । किंद्वारादत्र को
विशेषः ? उच्यते, किंद्वारे सामायिकस्वरूपमुक्तम्, अत्र तु तद्विषयो मुख्यः ॥८३०॥ तच्च सामायिकं महता कष्टक्रमेण लभ्यते * * इत्याह -
माणुस्स खित्त जाई कुलरूवारुग्गआउयं बुद्धी । सवणुग्गह सद्धा संजमो य लोगंमि दुलहाई ।।८३१।। । 'क्षेत्रं' आर्यक्षेत्रम्, 'बुद्धिः' परलोकार्था, 'श्रवणं' धर्मस्य, 'अवग्रह'स्तदवधारणम्, 'संयमो' निरवद्यानुष्ठानम् ।।८३१।। मनुष्यत्वलाभे दशदृष्टान्तानाह -
चुल्लग पासग धन्ने जूए रयणे य सुमिण चक्के य । चम्मजुगे परमाणु दस दिटुंता मणुयलंभे ।।८३२।। चुल्लकशब्दो देश्यो भोजनार्थे । अत्र कथा -
पाह
आ.नि. सा. नि. 'केषु' द्वारम् 'कथम्' द्वारम् ।
गाथा८३०-८३२
*
४४२
*
**
*
*
ka
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
*
*****
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः ४४३
- भरतार्धेऽत्र पञ्चालदेशे काम्पिल्यपत्तनम् । जगजनकृतानन्दं प्रतिच्छन्दं दिवौकसः ।। ब्रह्मदत्तो नृपस्तत्र द्वादश चक्रवर्तिनाम् । यत्प्रतापाद्वयलीयन्त नवनीतमिवारयः ।। एक: कार्पटिकस्तस्य दौस्थ्ये साहाय्यकार्यभूत् । ब्रह्मदत्तोऽभवत्सम्राट् लभते न स दर्शनम् ।। राजपाट्यां नरेन्द्रस्य सोऽथ कार्पटिकद्विजः । उपानही ध्वजे बद्ध्वा पुरोऽभूद् ध्वजिभिः सह ।४। कोऽयं नव्यध्वजो ? राज्ञा वीक्षितो लक्षितश्च सः । अथोत्तीर्याऽऽलिङ्गय राज्ञा स ऊचे किं ददामि ते ।५। स प्राह प्रेयसी पृष्ट्वा पार्थिव ! प्रार्थयिष्यते । सोऽथ गत्वा प्रियामूचे तुष्टो राजा किमर्थये ।। सा दध्यो यद्यसो देशं साचिव्यं वा प्रपत्स्यते । बहिस्तान्मञ्चकस्तन्मे भावी नेक्षिष्यतेऽपि माम् ।७। अथोचे कान्त ! याचेस्त्वं भोजनं भारतेऽखिले । प्रतिवेश्म सदीनारं निष्ठिते पुनरादितः ।८।
तत्राऽर्थिते नृपेणोचे देशाद्यं किं न याचसे । हिण्डसे किन्न हस्त्यश्वच्छत्रछायाभिरिन्द्रवत् ।९। * सोऽभ्यधात्किं ममैतेन दध्यौ राजैष तुच्छधीः । उदङ्कः पतितोऽप्यब्यौ किं वाऽऽदत्ते भृतेः परम् ।१०। - दत्तं तत्प्रार्थितं राज्ञा पूर्वं स्वौकसि भोजितः । दत्तोऽस्मै सयुगलको दीनारो दक्षिणापदे ।११। *१. 'भूद्वाजिभिः' ल, । • बहिस्तादेव मञ्चः-स्थितिर्यस्य स बहिस्तान्मश्चकः । * उदङ्कः - घृतादेश्चर्मपात्रम् ।
************************
आ. नि. सा.नि. 'कथम्'द्वारे मनुष्यत्वदुर्लभतायां दशदृष्टान्ताः चुल्लकः (१) गाथा-८३२ ४४३
RER
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४४४
************
स विप्रः परिपाट्यैवं भुञ्जानोऽत्र गृहे गृहे । राज्ञीराजन्यपौराणां नगरग्रामकोटिषु |१२| यायात्किमन्तं विप्रः स यायाद्वा दैवयोगतः । मानुष्यकात्पुनर्भ्रष्टो न लभेत मनुष्यताम् ।१३ । इहास्ति पाटलीपुत्रं पाटलापुष्पसोदरम् । यद्ददात्युत्तमामुचैर्जडानामपि वासनाम् ।१। तत्रोच्छेदितनन्दोऽभूचन्द्रगुप्तो नृपाग्रणीः । नैर्मल्याद्यद्यशश्चन्द्रोऽजैषीचन्द्रं कलङ्किनम् ॥२॥ चन्द्रगुप्तमहाराजराज्यप्रासादसूत्रभृत् । चाणिक्यस्तत्र मन्त्रीशो बिम्बान्तरित ग्रन्था० ५००० ] राज्यकृत् । ३ । तस्य प्राज्येऽपि साम्राज्ये परं कोशो न विद्यते । देवतावरलब्धास्तु जित्वराः सन्ति पाशकाः ॥४। शिक्ष्यते स्माथ तेनैकश्छेकः कोशार्थिना पुमान् । भृत्वा पात्रं स दीनारै रन्तुं पौरैः सहाविशत् ॥५॥ यो मां जयति तेनेदं ग्राह्यं दीनारभाजनम् । यूयं दीनारमेकं तु ददीध्वं मे जये सति ॥ ६ ॥ एवं ते तेन लोभेन दीव्यन्ति व्यवहारिणः । जीयते न स केनाऽपि स जयत्यखिलानपि ॥७॥ सोऽपि जातु विजीत देवतायाः प्रभावतः । मानुष्यकात्परिभ्रष्टो न लभेत मनुष्यताम् ॥८ ॥ देवो विद्याधरो वापि कश्चित्कौतूहलप्रियः । भरतक्षेत्रधान्यानि निखिलान्यप्यमेलयत् ॥१ ॥ प्रक्षिप्य सर्षपप्रस्थं तत्र सर्वाण्यघोलयत् । तत्रैका स्थविरा जूर्णा सूर्पमादाय पाणिना ॥२॥
1
आ. नि. सा. नि.
'कथम् 'द्वारे
मनुष्यत्व
दुर्लभतायां
दशदृष्टान्ताः
पाशकः (२)
धान्यम् (३) । गाथा - ८३२
४४४
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४४५
सा तान् विवृत्य किं प्रस्थं पूरयेत्पूरयेत वा । देवतानां प्रसादेन लभते न तु मर्त्यताम् ।३। पुरं भूमुकुटं नाम भूदेव्या मुकुटोपमम् । सुवर्णसुमनोरम्यं विचित्रशिखरालयम् ।। जितशत्रुर्नृपस्तत्र त्रासिताऽशेषशात्रवः । प्रीणितात्मीयलोकश्च दीप्तशान्तगुणोज्ज्वलः ।२। विक्रान्तस्तस्य दुर्दान्तः पुत्रोऽभूद्राज्यसस्पृहः । भूभुजो राज्यगृद्धस्य विस्मृतो मृत्युरात्मनः ।। संहत्याऽमुंततो राज्यमादास्येऽहं युवाऽधुना । राज्यमप्यफलं पश्चाद्धोग्यभोगाक्षमस्य तत् ।४। तज्ज्ञात्वा मन्त्रिणा राज्ञो ज्ञापितो स्माह तं नृपः । राज्यं नो योऽक्रमेणाप्तुमिच्छेत्तस्यास्त्ययं विधिः ॥५॥ अस्मत्सभामण्डपेऽस्मिन्नस्ति स्तम्भशतं सुत !। अष्टोत्तरं शतं तेषु सन्ति सर्वेषु चाश्रयः ।६। एको राज्यार्थिनो दायस्तदन्यस्यापरे पुनः । अष्टोत्तरशतं वारान् द्यूते जयति तान् यदि ७। राज्यार्थी निखिलानान्तहरिश्चेत्तस्य राजता । हारिते च विचाले तु तद्यूतं याति मूलत: ।८। कस्यापि तजयः किं स्यात् ? स्याद्वा देवानुभावतः । मानुष्यकात्परिभ्रष्टैर्लभ्यते न मनुष्यता ।९। वेलाकूलं श्रियां मूलं नाम्ना रत्नपुरं पुरम् । रत्नगर्भाऽभवद्भूमिर्यस्य रत्नैनिधीकृतेः ।१।
**************%%%%%%%%ENNory
आ. नि. सा. नि. 'कथम्' द्वारे
मनुष्यत्व दुर्लभतायां दशदृष्टान्ताः
द्युतम् (४) रत्नानि (५)। गाथा-८३२ ४४५
• शत्रूणां समूहः ।
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः ४४६
रत्नसारो वणिग् वृद्धस्तत्राऽऽसीद् वणिजां वरः । सूर्यकान्तेन्दुकान्ताद्यै रत्नरत्नाकरोपमः ।२। तत्र कोटीश्वराः कोटिध्वजानन्ये गृहे गृहे । उत्तम्भयन्त्युत्सवेषु स नोत्तम्भयते जरी ।। स्थविरे प्रोषितेऽन्येद्युः सर्वरत्नानि तत्सुतैः । नानादिग्देशवणिजां दत्तान्यादाय तद्धनम् ।४। उच्छ्रीयतेऽस्मदीयेऽपि यथाकोटिध्वजो गृहे । ते रत्नवणिजो जग्मुः कृतस्वार्था दिशोदिशम् ।५। आगत: स्थविरो ज्ञात्वा जनेभ्यो रत्नविक्रयम् । निर्भय॑ तनयानूचे रत्नान्यानयत द्रुतम् ।६। मूर्खा ! रत्नान्यमूल्यानि कथमेवं विचिक्रियुः । तेऽथ मेलयितुं लग्नाः स्युः किं ते मेलनक्षमाः ?।७।। स्युर्वा कदाऽपि नैव स्यात् तत्पुनर्जन्म मानुषम् । एकः कार्पटिकः क्वाऽपि सुप्तो देश्यकुटीतटे । स्वप्ने साक्षादिवाऽपश्यत्पूर्णचन्द्रं मुखे गतम् ।। आख्यत्परेषां तेऽप्याख्यंस्त्वं प्रयातोऽद्य भिक्षितुम् । लप्स्यसे मण्डकं भद्र ! गुडपिण्डिकया युतम् ।२। छाद्यमाने गृहे क्वापि भिक्षाकस्तं स लब्धवान् । दृष्टोऽन्येनापि स स्वप्नः स स्नात: फलपाणिकः ।३। स्वप्नपाठकमभ्यर्च्य तं स्वं स्वप्नमचीकथत् । तेनोक्तं वत्स ! राजा त्वं भविष्यस्यचिरादपि ।४। इतोऽह्नि सप्तमे तत्र नि:पुष्षुित्रो नृपतिर्मृतः । स्वप्नदर्शी च सुप्तोऽस्ति सर:पाल्यां तरोस्तले ।५। • जरिन् वृद्धः ।
आ. नि. सा. नि. 'कथम्' द्वारे मनुष्यत्वदुर्लभतायां दशदृष्टान्ताः रत्नानि (५) स्वप्नः (६)। गाथा-८३२ ४४६
।
*
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
******
* नियुक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४४७
*************
राज्यप्रधान राजार्थमश्वराजोऽधिवासितः । स तत्राऽऽगत्य तं दृष्ट्वा हेषित्वाऽदात्प्रदक्षिणाम् ।६। सोऽथ सर्वैः कृतो राजा श्रुतं कार्पटिकेन तत् । द्रष्टुं तं स पुनः स्वप्नमीहते किं स पश्यति ? ७। पश्येद्वा दैवयोगेन न तु स्याजन्म मानुषम् । पुरमिन्द्रपुरं नाम साक्षादिन्द्रपुरं किल । 'सुपर्वजनितानन्दमप्सरोभिर्मनोरमम् ।१। इन्द्रदत्तो नृपस्तस्मिन्नासीदिन्द्र इव श्रिया । सदानभोगः सन्तानप्रीतिश्चित्रं न गोत्रभित् ।२। तस्य द्वाविंशति: पत्न्यस्तजा द्वाविंशतिः सुताः । राज्ञी मन्त्रिसुता चैका परं दृष्टा करग्रहे ।३। अन्यदा तामृतस्त्रातां दृष्ट्वा राजा जगौ निजान् । केयमित्यूचिरे तेऽसौ त्वद्देवी देव ! मन्त्रिसूः ।४। ततस्तां रजनीमेकां तया सह नृपोऽवसत् । साऽभूत्तदा पुष्पवती तद्योगात्फलवत्यभूत् ।५। तद्राजागमनदिनं ते चाऽऽलापा नरेशितुः । तथात्मगर्भसम्भूतिः पितुः सर्वमचीकथत् ।६। तत्सर्वं मन्त्रिणाऽलेखि काले तस्याः सुतोऽभवत् । सुरेन्द्रदत्त इत्याऽऽख्या दत्ता तस्मै तदैव च ।७।
तद्दासीनां च तत्राऽहन्यभूड्डिम्भचतुष्टयी । अग्निकाख्यः पर्वतको बहली सागरस्तथा ।८। *१. 'सदानवं सुमनसां चित्रं मोदं ददाति यत्' प.. इन्द्रपुरं - स्वर्गपुरं, तत्पक्षे सुपर्वाणः देवाः, तैर्जनित आनन्दो यत्र तत् । इन्द्रपुरं पुरं, तत्पक्षे शोभनानि च तानि पर्वाणि-महांसि च । " इति सुपर्वाणि तेजनित आनन्दो यत्र तत् प्रथमपक्षे, अप्सरोभिर्देवीभिः, द्वितीयपक्षे त्वपाम्सरांसि इति अप्सरांसि, तैः । * इन्द्रदत्तराजपक्षे - दानानि च भोगाश्च दानभोगाः, तैः सह वर्त्तते *यः सः इति सदानभोगः । इन्द्रपक्षे तु नभसा गच्छति इति नभोगः, सदा - सर्वदा नभोगः इति सदानभोगः + गोत्रभिद् - इन्द्रः । तत्राऽहनि अभूत् इति सन्धिः ।
आ.नि. सा.नि. कथम् द्वारे मनुष्यत्वदुर्लभतायां दशदृष्टान्ताः चक्रम् (७)। गाथा-८३२
४४७
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्ति:
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः *
४४८
********
मन्त्री दौहित्रमात्मीयं सह जातानि तानि च । स्वगृहे वर्धयामास ज्ञापितोऽपि न भूपतिः ।९। अग्निको दीपयामास पर्वतोऽध्यासयन्मदे । बहल्यचीकरद्वार्ता सागरस्तमलोभयत् ॥ १० ॥ सुरेन्द्रदत्तस्तान्सर्वानवमत्य महामतिः । कलाचार्यात्कलाः सर्वा जगृहे मन्त्रिशासनात् ॥ ११ ॥ द्वाविंशतिः पुनः पुत्राः शठाः पेतुर्न किञ्चन । आक्रोशन् प्राहरन् षण्डाः पण्डितं गुरुतल्पकाः ॥ १२ ॥ पाठार्थं भापयन्तं च तज्जनन्योऽपि पण्डितम् । अवोचन्वेत्सि किं न त्वं पुत्रान्त्रिस्तूंश ! दुर्लभान् । १३ । इतश्च मथुरापुर्यां जितशत्रुर्नृपाङ्गजाम् । निर्वृत्तिं युवतीमूचे वत्से ! कीदृग्वरोऽस्तु ते ॥ १४ ॥ साऽवदत्तात ! विक्रान्तो राधावेधी वरोऽस्तु मे । ऐन्द्रदत्तिर्भवेदीदृक्कोऽपीति व्यमृशनृपः ॥ १५ ॥ स्वयंवरां ससेनां तां तत्र प्रैषीत् नृपस्ततः । इन्द्रदत्तोऽपि हृष्टोऽभूद् धन्योऽहं सुभगाः सुताः । १६ । समुच्छ्रितपताका पू राज्ञाकारि तदागमे । बहिर्मञ्चा न्यवेश्यन्त राधास्तम्भोऽष्टचक्रयुक् ॥१७ । तस्योपरिष्टात् पाञ्चाली तैलकुण्डमधः पुनः । स्वयंवरामण्डपोऽन्तः कारितः स्वः सभोपमः । १८ । उपाविशन्मण्डलका मचेष्वेकत्र भूपतिः । आस्ते निर्वृत्तिरेकत्र मिलितं सर्वमण्डलम् ॥१९॥
ऊचे राज्ञा सुतो ज्येष्ठः श्रीमाली वत्स ! निर्वृत्तिम् । राज्यं च गृह्यतां कृत्वा वेधं पाञ्चालिकादृशः ॥ २० ॥ सोऽनभ्यासी ततस्तत्र धन्वादानेऽपि न क्षमः । कथमप्यात्तधन्वेषं मुमुचे यत्रतत्रगम् ॥ २१ ॥
***********
********
आ. नि.
सा. नि.
कथम् द्वारे
मनुष्यत्वदुर्लभतायां
दशदृष्टान्ताः
चक्रम् (७)। गाथा - ८३२
४४८
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
**
*
आवश्यक
नियुक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४४९
स चक्राऽऽस्फालितो भग्नस्तथान्येषामपीषवः । अथाऽधृतिं नृपश्चक्रे धिगेतेर्धर्षितोऽस्म्यहम् ।२२। अथोचे मन्त्रिणा देव ! मा मैवमधृतिं कृथाः । अपरोऽप्यस्ति ते सूनुमत्पुत्रीकुक्षिसम्भवः ।२३। सुरेन्द्रदत्त इत्याख्यः सर्वकर्मसु कर्मठः । प्रतीत्यै च व्यधाद् धीमान् वहिकाक्षरदर्शनम् ।२४। आह्वयेत्युदिते राज्ञा मन्त्रिणाऽऽनाय्य दर्शितः । सोऽथाऽऽलिङ्गय नृपेणोचे स्नेहगद्गदया गिरा ।२५। राधावेधं विधायाऽत्र कृत्वाऽस्मन्मुखमुज्ज्वलम् । निर्वृत्तिं राज्यलक्ष्मी च त्वमुबह कुलोत्तम ! ।२६। स तदेवास्त्रमादाय शरं सन्धाय लक्षगम् । द्वाविंशतिं कुमारांस्तान् प्रत्यूहव्यूहकारिणः ।२७। चतुरो दासचेटांश्च चित्तविक्षोभदायिनः । आकृष्टासी नरौ द्वो च जल्पन्तावभितः स्थितौ ।२८। राधावेधो न चेजातः शिरश्छेदस्तदा तव । सोऽवमत्य समस्तांस्तान् योगीवैकाग्रमानसः ।२९ । दत्तदृग् बिम्बिते लक्षे ज्ञात्वा चक्राष्टकान्तरम् । पाञ्चालीवामदृक्वेधं व्यधात्क्षिप्वोर्ध्वगं शरम् ।३०। चक्रे जयजयारावः सर्वैरपि जनैस्तदा । निर्वृत्तिं परिणिन्ये स राज्यलक्ष्मीमवाप च ।३१। दुःकष्कि] रोऽयं यथा राधावेधो बलवतामपि । तथा मानुष्यकं जन्म दुःप्राष्पिापं पुनरप्यदः ॥३२। ।।८३२।। चर्मदृष्टान्तः प्रागुक्त एव । युगदृष्टान्तमाह -
आ. नि. सा.नि. कथम् द्वारम् मनुष्यत्व
दुर्लभतायां * दशदृष्टान्ताः । ॐ चक्रं (७) चर्म *(८) युगं(९)। गाथा-८३२ ४४९
**************
*
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
**
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४५०
*****************
पुव्वंते होइ जुगं अवरंते तस्स होइ समिला उ । जुगच्छिडुमि पवेसो इय संसइओ मणुयलंभो ।।८३३।। पूर्वान्ते समुद्रस्य युगं अपरान्ते तु शम्या ततो यथा युगस्य छिद्रे तस्याः प्रवेशः संशयितः, इत्येवं मनुष्यजन्मलाभः ।।८३३।। तथा - जह समिला पब्भट्ठा सागरसलिले अणोरपारंमि । पविसिज्ज जुगच्छिटुं कहवि भमंती भमंतंमि ।।८३४।। स्पष्टा । नवरं 'अणोरपारे' देश्यत्वादपारे इत्यर्थः ।।८३४।। सा चंडवायवीईपणुल्लिया अवि लभिज पुण छिटुं । न य माणुसाओ भट्ठो जीवो पडिमाणुसं लहइ ।।८३५।। स्पष्टा ।।८३५ ।। परमाणुदृष्टान्तमाह - देवेनैको महास्तम्भश्चरयित्वा विधाय च । अर्द्धखण्डानि खण्डानि क्षिावाऽथ नलिकान्तरे । मेरुचूलामथारुह्य फूत्कृते परमाणवः । तत्क्षणात्तेऽनिलोद्भूताः सर्वे जग्मुर्दिशोदिशम् ।। कोऽपि कुर्वीत तं स्तम्भं पुनस्तैरेव पुद्गलैः । एवं मानुष्यकाद् भ्रष्टो मनुष्यो न पुनर्भवेत् ।३। इय दुल्लहलंभं माणुसत्तणं पाविऊण जो जीवो । न कुणइ पारत्तहियं सो सोयइ संकमणकाले ।।८३६।। १. 'पुण' ल ।
आ. नि. सा.नि. कथम् द्वारे मनुष्यत्वदुर्लभतायां दशदृष्टान्ताः परमाणुः (१०)। ८३३-८३६ ४५०
*
*
*
*
*
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
****** 赛蒙蒙蒙景素
४५१
आवश्यक- स्पष्टा । नवरं 'संकमणकाले' भवान्तरसङ्क्रान्तिसमये ।।८३६ ।। कथं शोचतीत्याह - नियुक्तिः
जह वारिमज्झच्छूढुव्व गयवरो मच्छउव्व गलिगहिओ । वग्गुरपडिउव्व मओ संवट्टइओ जहा पक्खी ।।८३७।। श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
स्पष्टा । नवरं 'वारि'र्गजबन्धभूः । 'संवर्ता'जालस्तं 'इत:' प्राप्तः ।।८३७ ।। तथा - * सो सोयइ मजरासमुच्छुओ तुरियनिद्दपक्खित्तो । तायारमविंदंतो कम्मभरपणुलिओ जीवो ।।८३८।।
स जीव: मृत्युकारिणी जरा, 'मृत्युजरा' तया समाश्रितः । त्वरितनिद्राप्रक्षिप्तः त्वरितो' वेगवान् स च प्रायेण दीर्घ एव स्यात् बृहत् क्रमत्वात् * आ. नि. शीघ्रक्रमोत्पतनाञ्च । मन्थरस्तु मन्थरगतिरेव । ततस्त्वरितशब्देन दीर्घो लक्ष्यते । ततश्च दीर्घनिद्रा मरणम्, तया प्रक्षिप्त' इतस्ततो नीतः । सा. नि. * त्रातारमविन्दानोऽलभमानः । कर्मभरप्रणोदितः शोचति ।।८३८।। स चेत्थं मृतः कथं स्यादित्याह -
* कथम् द्वारम् । काऊण अणेगाइं जम्मणमरणपरियट्टणसयाइं । दुक्खेण माणुस्सत्तं जइ लहइ जइच्छियं जीवो ।।८३९।।
गाथा
८३७-८४० स्पष्टा - नवरं 'यदृच्छया' भवितव्यतावशात् ।।८३९॥ तं तह दुल्लहलंभं विजुलयाचंचलं च मणुयत्तं । लक्ष्ण जो पमायइ सो काउरिसो न सप्पुरिसो ।।८४०।।
४५१ १. 'वागुर० प ख छ । वागर० पल । . मुद्रिते 'जम्ममरण.' इति पाठः ।
K**
*
*
***
*
*
*
****
*
**
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
ER
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४५२
स्पष्टा ।।८४०।। लब्धेऽपि मानुषत्वे धर्मे धर्मश्रुतेर्दुर्लभत्वमाह -
'आलस्स मोहवन्ना थंभा कोहा पमाय किविणत्ता । 'भयसोगा अन्नाणा वक्खेव कुतूहला रमणा ।।८४१।। * 'आलस्यात्' प्रतीतात्, 'मोहात्' गृहहट्टादेः, 'अवज्ञातः' किमेते जानन्ति, 'स्तम्भात्' जात्याद्यभिमानात्, 'क्रोधात्' दर्शनद्वेषात्, ‘प्रमादात्' * *निद्राविकथादेः, 'कृपणत्वात्' एभ्यः किमपि देयं स्यात्, 'भयात्' विषयादिभ्यो भयं दर्शयिष्यन्ति, 'शोकात्' इष्टवियोगादेः, 'अज्ञानात्' *कुबोधात्, 'व्याक्षेपात्' कार्यबाहुल्यात्, ‘कौतूहलात्' नटादिप्रेक्षणात्, 'रमणात्' चतुरङ्गादिखेलनात् ।।८४१।। * एएहि कारणेहिं लभ्रूण सुदुल्लहपि माणुस्सं । न लहइ सुई हियकरिं संसारुत्तारणिं जीवो ।।८४२।। * स्पष्टा । नवरं एतैरालस्यादिभित्रयोदशभिः कारणैः ।।८४२।। शत्रुभिरिवाऽपास्तैः सम्पूर्णसामग्रीको योध इव जयलक्ष्मी ।
साधुरविकलसामायिकश्रियं प्राप्नोतीत्याह - * जाणावरणप्पहरण जुद्धे कुसलत्तणं च नीई य । दक्खत्तं ववसाओ सरीरमारोगया चेव ।।८४३।। * यानं हस्त्यादि, आवरणं कवचादि, प्रहरणं खड्गादि, युद्धे कुशलत्वं च युद्धक्रियाज्ञानम्, नीतिश्च सङ्ग्रामे निर्गमप्रवेशरूपा, दक्षत्वम् * ॐ शीघ्रकारित्वम्, व्यवसायः शौर्यम्, शरीरं अविकलम्, आरोग्यत्वं अरोगता, एतद्गुणयुक्तो योद्धो जयलक्ष्मीमाप्नोति ।।८४३।।
आ. नि. सा. नि. कथम् द्वारम्
गाथा८४१-८४३
४५२
***********
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
आ. नि.
आवश्यक- दृष्टान्तदान्तिकयोजना त्वेवं जीवो जोहो जाणं वयाणि आवरणमुत्तमा खंती । झाणं पहरणमिटुं गीयत्थत्तं च कोसलं ॥१॥ नियुक्तिः * दब्वाइजहोवायाऽणुरूवपडिवत्तिवत्तिया नीई । दक्खत्तं किरियाणं जं करणमहीणकालं तु ।२। करणं सहणं च तवोवसग्गदुग्गावईइ ववसाओ ।* श्रीतिलका- एएहिं सुनीरोगो कम्मरि जिणंति सव्वेहिं ।३। 'दव्वाइत्ति' द्रव्यादिषु यथोपायं' यथालाभं अनुरूपा प्रतिपत्तिस्तद्वर्तिता नीतिः । 'दुग्गावई है चार्यलघुवृत्तिःववसाओ' दुर्गापद्यपि सत्यां करणं तपसः, सहनं उपसर्गस्येत्येष व्यवसायः । एवं गुणयुक्तः साधुः कर्माणि विजित्य * ४५३
निर्मलसामायिकश्रियमासादयति । अथवेवमासादयतीत्याह - * दिढे सुएऽणुभूए कम्माण खए कए उवसमे य । मणवयणकायजोगे सुपसत्थे लब्भए बोही ।।८४४।।
दृष्टे जिनप्रतिमादौ सामायिकमवाप्यते यथा श्रेयांसेन भगवदर्शने प्राप्तम् । कथा प्रागुक्ता । श्रुते धर्मेऽप्याप्यते यथाऽऽनन्दकामदेवाभ्याम्, * *कथा उपासकदशाङ्गे । अनुभूते क्रियाकलापे यथा वल्कलचीरिणा पितुरुपकरणं प्रत्युपेक्षमाणेनाऽवाप्तम् । कर्मणां क्षये कृते यथा* *चण्डकौशिकेन । उपशमे च यथाऽङ्गऋषिणा । एतत्कथा योगसङ्ग्रहे वक्ष्यते । मनोवाक्काययोगे प्रशस्ते लभ्यते बोधिः सामायिकमित्यर्थः *
८४४।। अथवाऽनुकम्पादिभिरिदमवाप्यत इत्याह - * अणुकंपऽकामनिज्जर बालतवे दाणविणयविब्भंगे । संजोगविप्पओगे वसणूसवइड्डि सक्कारे ।।८४५।।
१. यथाऽगरिषिणा ल,ल. प. प. छ ख ।
सा.नि.
'कथम्'
द्वारम् ।
गाथा८४४-८४५
और
準準準業講業準準準準準準準:
४५३
***
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
E*****
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४५४
विजे मिठे तह इंदनाग कयपुण्ण पुष्फसालसुए । सिवदुमहुरवणिभाउग आभीरदसन्निलापुत्ते ।।८४६।। अनुकम्पादिभिर्वद्यादिवत् सामायिकं लभ्यत इति द्वयोरर्थः ।।८४५-८४६ ।। अथैतेषां कथा: - नगरी द्वारवत्यासीदुपकण्ठं पयोनिधेः । भोगावती च पातालादागता क्षमापुरेक्षया ।१। रत्नान्यतो गृहीत्वेव सर्वरत्नमयी कृता । पुरीयं वेधसाऽथाऽभूदब्धिरेवाऽब्धिरेष सः ।। नामा कृष्णो नृपस्तत्र चरित्रैर्धवलः पुनः । अहिमांशुः प्रतापेन हिमांशुश्च प्रसत्तितः ।। विद्येते तत्र वैद्यो द्वो वैद्यविद्याविशारदौ । भव्यो वैतरिणी नामा धन्वन्तरिरभव्यकः ।४। चिकित्सां ग्लानसाधूनां भव्यः प्रासुकभेषजैः । विदधाति प्रदत्ते च स्युश्चेत् तानि स्ववेश्मनि ।५। अभव्यो ग्लानसाधूनामाख्यत्सावद्यमौषधम् । प्रासुकं ब्रूहि नः किञ्चिदित्युक्ते सति साधुभिः ।६। स ऊचे न मयाधीतं वैद्यकं भवतां कृते । एवं तौ द्वौ महारम्भौ चिकित्सां कुरुतः पुरि ।७। प्रभुं कृष्णोऽन्यदाऽप्राक्षीद्वैद्ययोः कानयोर्गतिः । जीवांशौषधिदानेन जीवहिंसाविधायिनोः ।८। स्वाम्यूचे सप्तमी पृथ्वीं पापो धन्वन्तरिर्गमी । भव्यो वैतरिणीजीवो गङ्गाविन्ध्यान्तरे हरिः ।९। स च तत्र वयःप्राप्तो भावी यूथपतिः स्वयम् । गमिष्यन्त्यन्यदा तत्र सार्थेन सह साधवः ।१०। •आपो धीयन्तेऽस्मिन् इति अधिः, रत्नशून्यत्वात् इत्यर्थः । - हरिः - वानरः ।
आ. नि.
सा. नि. 'कथम्' द्वारम् सामायिकलाभे
कथाः अनुकम्पायां
वैद्यः। गाथा-८४६ ४५४
XKR
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
४५५
*************
तत्रैकस्य मुनेः पादे मग्नं शल्यं दुरुद्धरम् । ततस्तदर्थं सर्वेऽस्थुः सशल्यांघ्रिर्मुनिर्जगी । ११ । मदर्थं वो मृतिर्माऽभूत् शल्यमेतन्ममान्तकृत् । तच्छल्योद्धरणाऽशक्ता निर्बन्धात्तेन नोदिताः । १२ । मुक्त्वा तं स्थण्डिले शुद्धे सच्छायस्य तरोरधः । तेऽपि जग्मुः कथमपि शोकशल्येन शल्यिताः । १३ । तदा च तत्र स भ्राम्यन्त्रागाद्वानरयूथपः । पुरोगैस्तुमुलश्चक्रे साधुं तं वीक्ष्य वानरैः | १४ | यूथपस्तमथो पश्यन्नूहापोहेन तत्क्षणात् । जाता जातिस्मृतिः सर्वं प्राग्भवं स्मरति स्म सः । १५ । दृष्ट्वा शल्यं मुनेः शल्योद्धरणीं शल्यरोहिणीम् । गिरौ गत्वाऽऽनयत्साधुं निःशल्यं विदधेऽचिरात् । १६ । साधोरग्रे लिखित्वाख्यत्सोऽथ प्राग्भववैद्यताम् । धर्ममाख्यन्मुनिः सोऽथानशनेन मृतस्त्र्यहात् ॥१७॥
अथ किं तस्याभूदित्याह -
-
सो वानरजूहवई कंतारे सुविहियाणुकंपाए । भासुरवरबुंदिधरो देवो वेमाणिओ जाओ ।। ८४७ ।।
स्पष्टा । नवरं अनुकम्पा भक्तिः । वैमानिकः सहस्रारे ।।८४७ ।। प्रयुज्यावधिमद्राक्षीत् तद्वपुस्तं मुनिं च सः । द्रागेत्याऽदर्शयद्दिव्यां देवद्धिं तां निजां मुनेः | १८ | ऊचे च त्वत्प्रसादेन प्राप्यत श्रीरियं प्रभो ! तेनाऽथोत्पाट्य स मुनिर्नीतः स्वमुनिसन्निधौ । १९ । दृष्ट्वा ते स्माहुरागास्त्वं कथं शल्यमगाच्च ते । सोऽथ वानरवैद्यस्योदन्तं तेषामचीकथत् ॥२०॥
********
आ. नि. सा. नि.
'कथम्' द्वारम् सामायिकलाभे
कथाः
अनुकम्पायां वैद्यः ।
गाथा -
८४७
४५५
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४५६
M
वानरः साधुभक्तत्वैवं लेभे सामायिकव्रतम् । अन्यथोपात्तदुःकष्किर्मा स्याद्वराकः स नारकः ।२१ । अथाऽकामनिर्जरायां मिण्ठकथा - . वसन्तपुरनामास्तिवसन्तर्तुसमं पुरम् । प्रद्युम्नानन्दि सत्प्रेक्षं विशालं सुमन:प्रियम् ।। श्रेष्ठी तत्रेभ्यनामाऽभूतोयसी तस्य धारिणी । कान्ताननः पुनः पुत्रः स्नुषा सौभाग्यसुन्दरी ।२। स्नान्ती दृष्टाऽन्यदा नद्यां यूना केनाऽपि सा स्नुषा । तदङ्गसङ्गमाऽऽकाङ्क्षी स तामूचे ससम्भ्रमम् ।३। सुस्नातं पृच्छति ते नद्येषा मत्तवारणकरोरु ! एते च नदीवृक्षा अहं च पादेषु ते पतितः ।४। हृष्टा दृष्ट्वा तं साऽप्यूचे - सुभगा भवतु नदीयं चिरं च जीवन्तु ते नदीवृक्षाः । सुस्त्रातपृच्छकानां प्रयतिष्यामः प्रियं कर्तुम् ।५। तस्या गृहाद्यजानन् स डिम्भान् पप्रच्छ तत्रगान् । केयं तेऽभ्यधुरिभ्यस्य स्नुषा सौभाग्यसुन्दरी ।६। सोऽथ दध्यो कथं मेऽस्याः सङ्गमः सम्भविष्यति । तत: प्रव्राजिकामेकां दानादिभिरुपाचरत् ।७। सा तेन प्रेषिता गत्वा तदुक्तं तत्र तां जगौ । रुष्टयेवाऽरुणीभूय तर्जयित्वा तया खरम् ।८। प्रक्षालयन्त्या भाण्डानि मषीलिप्तकरण सा । हत्वा चपेटया पृष्ठेऽपद्वारेणाऽपसारिता ।। [युग्मम् ।] १. प्रयतिष्येऽहं ल, । • प्रद्युम्नः - कामदेवः ।
आ. नि.
सा.नि. 'कथम्' द्वारम् सामायिकलाभे
कथाः अकामनिर्जरायां मिण्ठः। गाथा८४७ ४५६
RRRRRRRRRRRRRI
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४५७
************
आख्यत्वाऽथ सा तस्य नामापि सहते न ते । ज्ञातं तेनाऽतिदक्षा सा विक्रीताऽसौ वराकिका | १० | मषीपञ्चाङ्गलीबिम्बात् पृष्ठेऽपद्वारे कर्षणात् । आहूतः कृष्णपञ्चम्यामपद्वाराऽहमेतया । ११ । प्राप्तः सङ्केतका स सुप्तावुपवनेऽथ तौ । भोजने मक्षिकेवाऽऽगात् कुतश्चित् श्वशुरस्तदा । १२ । ददर्शाऽयं न मे पुत्रः कश्चनोपपतिर्ध्रुवम् । आचकर्ष स्नुषापादान्नूपुरं स शनैस्ततः । १३ । ज्ञात्वोचे स तया शीघ्रं नश्य कुर्याः सहायताम् । साऽथ गत्वा पतिं प्रोचे घर्मान्तः सुप्यतां बहिः ।१४। अशोकवनिकामध्ये सुप्तावथ मुहूर्त्ततः । उत्थाप्योवाच सा कान्तं किमिदं वः कुलोचितम् ॥१५ ॥ मत्पदात् श्वशुरोऽगृह्णान्नूपुरं निस्त्रपो जरन् । स ऊचे लप्स्यसे शेष्व सूनोराख्यज्वरी प्रगे | १६ | सोऽवदद्विकोऽसि त्वं सोऽवग्दृष्टः स्फुटं परः । भोक्ष्ये शुद्धेव सोचेऽथो ऊचुः सर्वेऽपि कुर्विति ॥ १७ ॥ तत्र सप्रत्ययो यक्षस्तत्पदोरन्तरे व्रजन् । ध्रियते दोषवांस्तेन निर्दोषो याति तत्क्षणात् ॥ १८ ॥ सास्त्राता स्वजनोपेताऽचालीद्यक्षालयान्तरे । उन्मत्तीभूय तेनाऽसौ श्लिष्टा लोकेन मोचिता । १९ । सा च तत्र गतोवाच यक्ष ! साक्षात् तवाऽऽखिलम् । मुक्त्वा स्वपतिमेतं च न स्पृष्टोऽप्यधुना परः ॥ २० ॥
• शेष्व - 'शिङ् स्वप्ने' धातु-११०४ पञ्चमी-द्वितीय पु. एकवचनम् । अथो अथाऽर्थोऽव्ययः । हेम० १।२ । ३७ [ ओदन्तः ] त्यनेनासन्धिः ।
****************************
आ. नि. सा. नि.
'कथम्' द्वारम् सामायिक लाभे
कथाः
अकामनिर्जरायां
मिण्ठः ।
गाथा - ८४७
४५७
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः ४५८
इत्युक्त्वा मञ्जु यक्षायोर्भूत्वा मध्येन सा ययौ । तद्वचश्चिन्तयन्नेव यक्षोऽस्थात्किं करोम्यहम् ॥२१ । यक्षोऽपि वञ्चितो धूर्त्याऽथाऽभूत्रूपुरपण्डिता । सर्वेः शुद्धेति सा प्रोक्ता लोकैर्वृद्धस्तु हीलितः ।२२। तस्याऽधृत्याऽनशनिद्रा ज्ञातमेतञ्च भूभुजा । चक्रेऽथान्तःपुरारक्षो राज्ञा निर्निद्र इत्यसो ।२३। सौधोपान्तेऽस्ति हस्तीन्द्रो राज्ञी तन्मिण्ठके रता । निशायां हस्तिहस्तेनाऽवरोहत्यधिरोहति ।२४ । तदा जाग्रति तस्मिंश्च मुहुर्देवी निरीक्षते । ततः सोऽभ्यनयन्निद्रां राज्ञी प्राग्वदवातरत् ।२५। बृहद्वेला बभूवेति हस्त्यारोहण रोषतः । हता सङ्कलया राज्ञी तं सोचे कान्त ! मा कुपः ।२६ । अद्याऽऽरक्षो नवः कोऽपि न स निद्राति तन्मम । वेला जातेयती तञ्च वृद्धः सर्वं निरीक्ष्य सः ।२७। दध्यौ राज्योऽपि दुःशीला यद्येवं रक्षिता अपि । तन्नः स्त्रीषु न दोषो यत्रासां त्राता कुलं विना ।२८। सोऽथ सुप्तो न जागर्ति सर्वः कोऽप्युत्थितः प्रगे । सप्ताहादुत्थितः सोऽथ सर्वामाख्यत्प्रभोः कथाम् ।२९। तं विसृज्य नृपेणान्तम॒न्मयः कारितः करी । राज्यः सर्वा नृपेणोक्ता विवस्त्रास्तमलयन् ।३०। सा तु राज्ञी जगादेवं हस्तिनोऽस्माद्विभेम्यहम् । हताऽथोत्पलनालेन राज्ञा सा मूर्च्छयाऽपतत् ।३१।
आ. नि.
सा.नि. 'कथम्' द्वारम् सामायिकलाभे
कथाः
準準準準準準準準準準準準準準準準準
* अकामनिर्जरायां
मिण्ठः । गाथा-८४७
४५८
• हस्त्यारोहेण - मिण्ठेन इत्यर्थः ।
१.XXXXX
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
XXX**
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः ४५९
आ. नि.
सा. नि.
राजोचेऽथ न ते भीतिमत्तेभात् कृत्रिमात्तु भी: । नाऽमूर्छ: सङ्कलाघातान्मूर्छिता तूत्पलाऽऽहता ।३२। तत्पृष्ठे सङ्कलाघात: प्रेक्षित:क्ष्माभृता ततः । अरे ! पापाधमा सैषा वध्या सारोहकद्विपा ।३३। सोऽथाऽऽनाय्य गजारोहो राज्ञोचे पाप ! सम्प्रति । सराज्ञीको गजारूढस्त्वं शैलाग्रादितः पत ।३४। स तथाऽद्रिं तदारुह्य राजादेशाद्गजं दधौ । क्रमात् त्रींश्चरणान् व्योम्नि विधाप्यैकांहिणा स्थितम् ।३५ । रक्षेभमिति राजोचे लोकर्दोषोऽस्य न प्रभो !। लोकवाक्यात्ततो राज्ञा स ऊचे रक्ष हस्तिनम् ।३६ । सोऽभ्यधात्करिणं त्रास्ये चेनौ यच्छसि जीवितम् । दत्तं तेनाङ्कशेनेभो वालयित्वा स्थले कृतः ।३७। अथोत्तार्य गिरे राज्ञा कृतौ तौ देशताडितौ । गच्छन्तौ च क्वचिद्ग्रामे शून्ये देवकुले स्थितौ ।३८। रात्रौ ग्रामेयकैस्तत्र त्रासितः पारिपन्थिकः । तदेव देवकुलकं शरण्यं शरणं श्रितः ।३९। वेष्टयित्वा तदारक्षा तस्थुः श्वोऽसौ ग्रहीष्यते । स्पर्शाचौरस्य सा तत्र रक्ता चौरेऽभ्यधादिदम् ।४०। भव त्वं मे पतिः सोऽपि मेनेऽथाऽऽरक्षकैः प्रगे । आरोहोऽक्षेपि शूलायां सा चौरेण समं गता ।४१। मार्गे दृष्ट्वा नदीं चौरस्तामूचे देवि ! तेऽस्ति यत् । तदर्पयादौ येनेदं सर्वमुत्तारयाम्यहम् ।।२। त्वामनूत्तारयिष्यामि दुरुत्तारं सहाखिलम् । शरस्तम्बे विवस्त्राऽस्थात् सर्वस्वं तस्य सार्पयत् ।४३।
千華藥業準準華華
年準準準準準準準準準準準準
* 'कथम्' द्वारम् सामायिकलाभे
कथाः * अकामनिर्जरायां
मिण्ठः । गाथा-८४७
%%%****XXX
४५९
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४६०
नदीमुत्तीर्य चौरोऽथ दधावे साऽथ तं जगौ । किमेवं यासि सोऽवादीन विश्वसिमि ते शुभे ! ।४४। त्वयैकोऽघात्यत यथा तथा त्वं जातु मामपि । इत्युक्त्वा तस्करः सोऽगात् विलक्ष्या राज्यपि स्थिता ।४५। शूलाप्रोतो हस्तिपकः श्राद्धाजलमयाचत । स ऊचे चेन्नमस्कारं ध्यायसि त्वं ददामि तत् ।४६। ध्यास्यामीति स तेनोक्ते श्राद्धोऽगाजलहेतवे । ध्यायन्नेव नमस्कारं मिण्ठो मृत्वा सुरोऽभवत् ।४७। श्राद्धश्चारक्षकैर्बद्धश्चौरार्थं जलमानयन् । देवोऽवधे: प्रेक्ष्य शिलां विकुळ तममोचयत् ।४८। शरस्तम्बे च दृष्ट्वा तां तदर्थं फेरुरूपभाक् । अर्वाग् मुक्त्वाऽऽमिषं वक्त्रात्तीरमत्स्याय धावितः ।४९। आमिषं जगृहे श्येनो मीनोऽन्तःसलिलं गतः । शृगालोऽथ विलक्षोऽस्थाद् ध्यायंस्तमथ साऽब्रवीत् ।५०। मांसखण्डं परित्यज्य मत्स्यं याचसि जम्बुक !। भ्रष्टो मीनाञ्च मांसाञ्च दीनं ध्यायसि फेरव ! ५१। सोऽवक् पत्रपुटच्छन्ने ! अयश:कारिके ! पितुः । भ्रष्टा पति चोपपतिं दीनं ध्यायसि बन्धकि ! ५२। इत्युक्ते व्रीडिता साऽस्थात्सोऽथाऽभूदिव्यरूपभाक् । तस्याः स्ववृत्तमावेद्य व्रतार्थित्वमजीजनत् ।५३। तेन सन्तm राजाऽथ तामग्राह्यत पुंश्चलीम् । अथ सत्कारपूर्वं सा नि:क्रष्किम्य स्वर्गभागभूत् ।५४। १. विलक्षा ल ल प ।• फेरवः - फेरुः तत्संबोधने । * बन्धकी - व्यभिचारिणी स्त्री, तत्संबोधने ।
****************
आ. नि.
सा. नि. *'कथम्' द्वारम्
सामायिकलाभे * कथाः अकामनिर्जरायां
मिण्ठः। गाथा-८४७
४६०
XXXXXXX
準準準準準準準準準準準準
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४६१
*
*
*
*
*
%
अथ बालतपसि इन्द्रनागकथा - वसन्तपुरनामास्ति नगरं गरिमाद्भुतम् । धत्ते नीरनिधेः शोभामशेषश्रीविभूषितम् ।। तत्र श्रेष्ठी पुरश्रेष्ठः सर्वश्लाघ्यधनो धनः । पुत्रपौत्रादिशाखाभिर्विस्तृतो वटवृक्षवत् ।२। अन्यदाऽभ्यागमन्मारिय॑मघाटीव तद्गृहे । बन्दीकृत्याऽखिलं तस्य तयाऽनायि कुटुम्बकम् ।३। एक एवोद्धृतस्तत्रेन्द्रनाग इति दारकः । लोकैश्च तगृहद्वारं कण्टिकाभिः प्यधीयत ।४। शुनद्वारेण निर्गत्य स भिक्षार्थं पुरेऽभ्रमत् । दत्तेऽनं कृपया लोकस्तस्य तेन स वर्धते ।५। इतश्चैकः सार्थवाहः पुरं राजगृहं प्रति । घोषणां कारयित्वान्तर्महासार्थश्चचाल सः ।६। इन्द्रनागोऽपि तच्छ्रुत्वा तदा तेन सहाऽचलत् । जीर्णं तस्यैकदा नाऽनं न द्वितीयेऽहन्यतोऽभ्रमत् ।७। दृष्ट्वा सार्थाधिपो दध्यौ ध्रुवमद्याऽनशन्यसौ । सार्थपोऽथ द्वितीयेऽह्नि स्निग्धं तस्याऽशनं ददो ।८। सोथ यहमजीर्णत्वान्नाऽभुक्ताऽहन्यपरेप्यतः । षष्ठभोजीति लोकस्य भावस्तं प्रत्यभून्महान् ।९। एकत्रापि गृहे प्राज्यलाभानाऽगाद्गृहान्तरे । दध्यौ लोकस्ततोऽव्यक्तलिङ्गबसावेकपिण्डिकः ।१०। सोऽथैवं सार्थपेनोचे क्वचिदन्यगृहे त्वया । न मगृहं विना भिक्षा ग्राह्या यावत्पुरेऽगमः ।११।
%
आ. नि.
सा.नि. 'कथम्' द्वारम् सामायिकलाभे
कथाः बालतपसि इन्द्रनागः। गाथा-८४७
४६१
KKKKKKKK
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४६२
*****************
गतः पुरे मठेऽतिष्ठन्मुण्डयामास मस्तकम् । कषायाणि च वासांसि पर्यधात् ख्यातिमाप्तवान् ।१२ । तत्र चाऽऽकार्यमाणोऽपि गृहे याति न कस्यचित् । पारणाऽह्वयाऽऽगतं भक्तं गृह्णात्येकस्य नान्यतः | १३ | भक्तं प्रतीष्टं कस्येति ज्ञातुं भेरी कृता जनैः । यस्याऽऽत्तं तत्कृते भेरीताडनेऽन्येऽवलन्त्यथ ॥१४ ॥ अथाऽन्यदा पुरे तत्र श्रीवीरः समवासरत् । विहर्तुं प्रस्थितान्साधूंश्चाऽवोचत्तिष्ठत क्षणम् ॥ १५ ॥ अनेषणेति तस्मिंश्च भुक्ते यातेति चाऽऽदिशत् । गौतमं चाऽऽदिशत्स्वामी इन्द्रनागमिदं वदेः । १६ । अनेकपिण्डिकं द्रष्टुं त्वामिच्छत्येकपिण्डिकः । सोऽथ रुष्टोऽवदद्यूयं बहुपिण्डभुजोऽपि किम् ॥१७ । । एकपिण्डा ? अहन्त्वेकपिण्डभोज्यप्यनेकभुक् ? । उपशान्तः क्षणाद्दध्यौ न ह्यसत्यं वदन्त्यमी । १८ । विमृशनथ सोऽज्ञासीद् यद्दिने पारणं मम । क्रियन्तेऽनेकशः पिण्डा दिने तस्मिन् गृहे गृहे । १९ । अकृतं चाकारितं च भुञ्जतेऽमीति साधवः । तद्वचः सत्यमेवैषामिति चिन्तयतस्तदा | २० | जातिस्मृतिरभूत्तस्य प्राप प्रत्येकबुद्धताम् । उक्त्वाध्ययनमेकं च केवली निर्वृत्तिं ययौ ॥ २१ ॥ अथ दाने कृतपुण्यकथा -
शालिग्राम इति ग्रामस्तत्रैका स्थविराऽभवत् । तत्पुत्रो वत्सपालोऽभूत्सोऽन्यदा पायसोत्सवे ॥१॥
*******
आ. नि.
सा. नि. 'कथम्'
द्वारम्
सामायिकलाभे
कथाः बालतपस
इन्द्रनागः ।
गाथा - ८४७
४६२
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४६३
आ. नि.
सा. नि.
दृष्ट्वा पायसमश्नन्ति डिम्भरूपाणि सोऽपि च । ऊचे मातर्ममाऽप्यर्थमद्य राख्नुहि पायसम् ।२। नास्ति वस्त्वित्यरोदीत् साऽपृच्छन्नुपगृहस्त्रियः । निर्बन्धेऽकथयत्ताश्च कृपया सर्वमाऽऽर्पयन् ।। तयाऽथ पायसं राष्वा सुतस्य परिवेषितम् । स्थविरान्तर्गता साधुरागतो मासपारणे ।४। तत्त्र्यंशं स ददौ साधोर्दध्यो स्तोकमिदं ततः । द्वैतीयीकं ददौ त्र्यंशं पुनश्चिन्तयति स्म सः ।५। क्षेप्स्यत्यत्राऽपरं किञ्चित्तदेतद्विनक्ष्यति । तृतीयमप्यदात्त्र्यंशं स्वर्गस्तेनार्जितस्तदा ।६। ज्ञात्वाम्बा जेमितं भूयः क्षैरेय्याभृतभाजनम् । आकण्ठं बुभुजे सोऽथ विसूच्या मृतवानिशि ७। गतः स्वर्ग ततश्चयुत्वाऽत्रैव राजगृहे पुरे । श्रेणिको यत्र राजेन्द्रश्चाभयो मन्त्रिपुङ्गवः ।। महाजनस्य मुख्योऽभूत्तत्र श्रेष्ठी धनावहः । यद्रव्यसङ्ख्या नाऽज्ञायि बिन्दुसङ्खयेव वारिधेः ।९। नव्यनव्योल्लसद्धद्रा भद्रा तस्याऽभवत्प्रिया । स तदीयोदरे जीवः सुतत्वेनाऽवतीर्णवान् ।१०। कृतपुण्योऽयमात्मेति तत्रोचे गर्भगे जनः । कृतपुण्याभिधश्चक्रे जन्मतो द्वादशेऽह्नि सः ।११। वर्धमान: पाठयोग्यो ग्राहितः सकला: कलाः । विवाहितस्ततो मात्रा क्षिप्तो दुर्ललितेषु सः ।१२।
FFa
'कथम्'
द्वारम् सामायिकलाभे कथाः दाने कृतपुण्यः । गाथा-८४७
४६३
********
*
*१. 'जिमितं' ल, । २. राजेन्दुरभयो' ल, ल.प.प.ख।
**
*
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः ४६४
तैः प्रावेशि स वेश्यौकस्तत्राऽस्थाद् द्वादशाब्दिकम् । पिता मृतोऽपि नाऽज्ञापि मात्रा माऽभूत्सुतोऽसुखी ।१३। वित्तमाऽऽनायितं नित्यं प्रेषयत्पुत्रवत्सला । मृत्यौ तस्याः स्नुषाप्येवं स्वप्रियप्रीतये व्यधात् ।१४।। निष्ठितेऽथ धने कृत्स्ने चेटीहस्ते तदङ्गना । निजमाभरणं प्रेषीद्विवेदाऽक्काऽथ निःस्वताम् ।१५। [युग्मम् सदीनारसहस्रं तत्तस्याः प्रत्यर्पितं तया । अथाऽक्कया सुताऽभाणि निःस्वो निःसार्यतामयम् ।१६ । सा नैच्छदथ वञ्चित्वा गृहमार्जनदम्भतः । उत्तारितोऽप्यस्तिष्ठत्रूचे दास्या स्थितोऽसि किम् ।१७। अशृङ्गपशुरेवाऽसि निरस्तोऽपि न यासि यत् । सोऽथ दध्यो क्षयायोक्ता धिग् वेश्या वञ्चितोऽस्म्यहम् ॥१८॥ गृहवाऽविदन् पृच्छत्रूचे तैः क्वास्ति तद्गृहम् । वेश्याऽऽसक्तस्तत्सुतोऽभूत्ततः सर्वं क्षयं गतम् ॥१९॥ ततः कथञ्चिद् ज्ञात्वागाजीर्ण शीर्णे गृहे निजे । भार्या च सहसोत्थाय कुलीना विनयं व्यधात् ।२०। लज्जितो विनयात्तस्या मातापित्रोश्च शोकतः । सर्वस्वहरणाचाऽभूदुःखरत्नत्रयाधिपः ।२१। तदेकजीविता सापि गणिकाऽऽगात्तदन्तिके । तं शोकदुःखचिन्ताऽत प्रिया प्राणेशमब्रवीत् ।२२। अक्का टङ्कसहस्रं तन्निजान्याभरणानि च । पुरो विमुच्य हे भर्तनींवीयं तत्पणाय्यताम् ।२३। [युगलम् ॥ मासमेकं स तत्राऽस्थात्प्रियाविनयरञ्जितः । ततः साऽऽपन्नसत्त्वाऽभूत् शुक्तिवन्मौक्तिकोदरा ।२४। १. 'ज्जीर्णशीर्णे' ल ।
आ. नि. सा. नि. 'कथम्'
द्वारम् सामायिकलाभे कथाः दाने कृतपुण्यः । गाथा-८४७ ४६४
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
४६५
****************
सार्थेऽथ प्रस्थितेऽचालीन्मुक्त्वा तत्कृते धनम् । कृतपुण्यः पुण्यधनो धनोपार्जनहेतवे ॥ २५ ॥ उपदेवकुलं सार्थमध्ये पल्यङ्कगं निशि । प्रियं विमुच्य भार्ये ते वपुषैव गृहं गते । २६ । श्रेष्ठिन्या चैकया तत्र भिन्नः पोतः सुतो मृतः । श्रुत्वेत्यचिन्त्यपुत्रत्वान्मा गाद्राजकुले धनम् ॥२७॥ नाऽरोदयन वाऽरोदीत्तां वार्तामप्यहारयत् । वार्ताकृतो धनं दत्वा सोचे माऽऽख्य इदं क्वचित् ॥ २८ ॥ चतस्रोऽपि स्नुषाश्चोक्ताः कश्चिदानीयते पुमान् । स्युर्युष्माकं यथा पुत्रा गृहसर्वस्वरक्षकाः । २९ । ऊचुस्ताः किमिदं श्वश्रु ! युज्यते सा जगाद ताः । अकार्यमपि कार्येण क्रियते नास्ति दूषणम् ॥३०॥ साऽथागात् सस्नुषा सार्थे कृतपुण्यं विलोक्य तम् । सर्वाः सतल्पमुत्पाट्य सुप्तं स्वगृहमानयन् ॥३१ । वृद्धा जागरिते तस्मिन्नभ्यधात्कपटे पटुः । कुलदेवतयाऽऽनीतो वत्स ! त्वमसि मे सुतः ॥ ३२ ॥ एताश्चतस्रस्ते कान्ताः कान्त्याऽपास्तसुराङ्गनाः । सौघं जितविमानश्रि भुङ्क्ष्व भोगान् यथासुखम् ।३३। कृतपुण्योऽखिलं वीक्ष्य वृद्धोक्तं दध्यिवानिति । किमेतत्कुलचिन्ताद्येर्भजे भोगानुपस्थितान् ॥३४ । तत्र द्वादशभिर्वर्षेः क्रीडन् स्वे वेश्मनीव सः । सर्वासामपि पत्नीनां पुत्रान् द्वित्रानजीजनत् ॥ ३५ ॥ इतस्तत्परिणीतायागुर्व्याः पत्न्याः सुतोऽभवत् । सोऽप्येकादशवर्षोऽस्ति पठन् पण्डितसन्निधौ । ३६ ।
****************************
आ. नि. सा. नि.
'कथम्' द्वारम्
सामायिकलाभे
कथाः दाने
कृतपुण्यः । गाथा - ८४७ ४६५
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४६६
द्वादशाब्दया स एवाऽऽगात्सार्थस्तत्रैव चाऽवसत् । ऊचे स्नुषाः पुनः श्वश्रूत्वाऽसौ तत्र मुच्यताम् ।३७। ऊचिरेऽथ स्नुषा नैतद्युज्यते श्वश्रु ! साऽवदत् । यूयं जाताः स्थ पुत्रिण्य: कार्यं किमधुनाऽमुना ।३८ । अकृत्यमपि कार्यात् किं कृत्वा पश्चान मुच्यते । अभक्ष्यं भुक्तमत्यार्त्या तत्किं भक्ष्यं सदैव तत् ॥३९॥ दुग्धभ्रान्त्या चन्द्रकान्तां पाययित्वा स शायितः । तत्कान्ताभिः शम्बलार्थं मोदका रत्नगर्भिताः ।४०। तस्याऽक्रियन्त स्नेहेन मुक्ता उच्छीर्षके च ते । अथोत्पाट्य यथानीतो मुक्तस्तत्र तथैव सः ॥४१॥ प्रबुद्धोऽचिन्तयद्यावत्ततः कथमिहागमम् । तावत्तत्राऽऽगते पल्यौ तथैव तमपश्यताम् ।४२। ताभ्यामूचेऽथ किं नाथ ! व्योम्नाकार्षीर्गतागतम् । मार्गच्छाया न काप्यत्र दृश्यतेऽङ्गेषु येन वः ।।३। ददो शून्यान् स हुंकारान् घृष्टोऽहमिति चिन्तयन् । अथोत्थाय ययौ गेहं प्रियात्ततल्पशम्बलः ।४४। आययो लेखशालायाः पितरि नाति चात्मजः । तस्यादाद्रुदतो वेश्या शम्बलान्मोदकं करे ।४५। सोऽनन् ययौ बहिस्तात् तं तत्र रत्नं विलोक्य च । आर्पयत् कान्दविकस्य प्रत्यहं मण्डकाप्तये ।४६। जलान्तः क्षेपणाज्जातं जलकान्तं च तेन तत् । भुञ्जाना मोदके भग्ने दृष्ट्वा रत्नं प्रियाऽवदत् ।४७।
आ. नि. सा.नि. 'कथम्'
द्वारम् * सामायिकलाभे
कथाः दाने कृतपुण्यः । गाथा-८४७
४६६
R
• मोदका इत्यर्थः ।
***
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४६७
रत्नीकृत्य लाघवार्थमर्जनां किं प्रियाऽऽनयः । हुमित्युक्त्वा प्रहृष्टोऽन्तस्तत्प्रियाप्रेम भावयन् ।।८। इतश्च सेचनाख्येभो नद्यामग्राहि तन्तुना । मन्त्रिणा पटहोऽदापि योऽधुना जलकान्तदः ।४९। तस्य राजा निजां पुत्री राज्याच च प्रयच्छति । तदार्पयत् कान्दविकस्तन्तुस्तेनाऽमुचद्गजम् ।५०। पृष्टः कान्दविको राज्ञा कुतस्तेऽभूदिदं वद । चौर्यादाप्तं स भीत्याह ददौ मे कृतपुण्यजः ।५१। राजोचे न तवेदं यत्तत् त्वं व्रज निजालये । आकार्य कृत्पुण्यस्य देशं पुत्रीं च दत्तवान् ।५२। स त्रिभार्योऽभुनग्भोगानन्यदाऽभयमूचिवान् । प्रियाचतुष्टयोदन्तमनुभूतं यथातथा ५३। अचीकरत्ततश्चैत्यं द्विद्वारमभयो बहिः । कृतपुण्यसमं तत्र लेप्ययक्षं न्यवेशयत् ।५४। सापत्याभिः समस्ताभिः स्त्रीभिर्यक्षोऽयमर्च्यताम् । भावी रोगोऽन्यथाऽर्भाणामिति चाघोषयत्पुरे ५५। अभयः कृतपुण्यश्च निविष्टौ यक्षमण्डपे । आयान्ती: पश्यतः पौरीर्यावत्ताः समुपागताः ।५६। यक्षं पतिमिव प्रेक्ष्याऽभूवंस्ताः प्रेमसाश्रवः । यक्षोत्सङ्गे पितृधिया तदपत्यान्युपाविशन् ।५७। उपलक्ष्याऽभयो बुद्ध्या स्थविरां तामतर्जयत् । कृतपुण्यस्य पत्नी: सर्वस्वमपि चाऽऽर्पयत् ।५८। पत्नीभिः सप्तभिः साध संसारसुखमन्वभूत् । कृतपुण्यो यथार्थाख्यो मर्त्यलोकेऽप्यमर्त्यवत् ।५९।
आ. नि. सा.नि. 'कथम्'
द्वारम् सामायिकलाभे कथाः दाने कृतपुण्यः । गाथा-८४७ ४६७
-
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलका
चार्यलघुवृत्तिः
४६८
***************
अन्यदा समवासार्षीत् श्रीवीरस्तत्र तीर्थकृत् । कृतपुण्यो नमस्कृत्य स्वामिनं पृष्टवान् सुधीः । ६० । सम्पत्तिश्च विपत्तिश्च कथमासीन्मम प्रभो ! स्वाम्यूचे हन्त ते जज्ञे लक्ष्मीः पायसदानतः । ६१ । रेखाद्वयविधानाच्च बभूवान्तरिकाद्वयम् । तच्छ्रुत्वा तत्क्षणात्सर्वसामायिकमुपाददे । ६२ । अथ विनये पुष्पशालसुतकथा -
मागधे गोबरग्रामे पुष्पशाल: कुटुम्बिकः । भद्राभार्या च तस्यासीत्पुष्पशालस्तु तत्सुतः ॥ १ । स मातापितरावूचे को धर्मस्तावथोचतुः । विनयाद्वत्स ! शुश्रूषा मातापित्रोर्विधीयते ॥ २ ॥
द्वे एव देव बत माता च पिता च जीवलोकेऽस्मिन् । तत्रापि पिताऽभ्यधिको यस्य वशे वर्त्तते माता | ३ | पादशौचादिशुश्रूषां स चक्रेऽथ सदा तयोः । ग्रामाधिपोऽन्यदाऽऽयातः स ताभ्यामप्यपूज्यत ॥४। सोऽथ दध्यावसौ तावन् मत्पित्रोरपि दैवतम् । तच्छुश्रूषामथाऽकार्षीद्भावी धर्मो महानितः ॥ ५ । तस्याप्यन्योऽन्यदाऽधीशः प्राप्तस्तं सोऽप्यपूजयत् । अस्याप्यसौ पूज्य इति मुक्त्वैतमहमप्यमुम् ॥६। सेवेऽथ तस्य सेवायां प्रवृत्तो धर्मकामुकः । उपर्युपरिसेवार्थी श्रेणिकं सेवते स्म सः ॥७॥ श्रेणिकोऽपि नमन् दृष्टः श्रीवीरं सोऽथ दध्यिवान् । सेवेऽहमप्यमुं तस्मात्पूजितैरपि पूजितम् ॥८॥ अथोचे भगवन्तं स प्रभो ! सेवां करोमि वः । स्वाम्यूचे साधुवेषेण सेवाऽस्माकं विधीयते । ९ ।
******************
***********
आ. नि. सा. नि. 'कथम्' द्वारम्
सामायिकलाभे
कथाः विनये पुष्पशालसुतः । गाथा-८४७
४६८
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४६९
*****
तच्छ्रुत्वा भगवद्वाक्यं सम्बुद्धो व्रतमग्रहीत् । एवं वैनयिकात्तस्याऽभवत्सामायिकव्रतम् ॥१० ॥ अथ विभङ्गे शिवकथा -
मगधेषु शिवो राजा बभूवाऽक्षुद्रमानसः । धनधान्यहिरण्यं च प्रत्यहं तस्य वर्धते ।१ ।
चित्तेऽभूत्तत इदं विद्यते कर्मणः फलम् । कुतोऽन्यथा धनादेर्मे वृद्धिः पुण्यं करोमि तत् ॥ २ ॥ भोजयित्वाऽथ सज्ञातीन्पौरान्जानपदांश्च सः । दीनानाथादिलोकानां दत्वा दानं यथोचितम् ॥३॥ पुत्रं राज्ये च संस्थाप्य क्षमयित्वाऽखिलं जनम् । कारयित्वा च भिक्षार्थं 'ताम्रपात्रकटुत्सुके ॥४॥ दिक्प्रोक्षिततापसानां मध्येऽभूत्तापसस्ततः । स्वयं पतितपत्राणि बुभुजे स द्व्यहात्त्र्यहात् ॥५॥ एवं कष्टक्रियां कुर्वन् विभङ्गज्ञानमासदत् । अपश्यत्तेन सप्तैव द्वीपानम्भोनिधींश्च सः ॥६ ।
यथा दृष्टांश्च भावान्स गत्वा प्राज्ञापयत् पुरे । राजर्षिरिति लोकोऽपि मेने तद्बहुमानतः ॥७॥ "ततः प्रभृति सञ्जातः प्रवादोऽयं जगत्यपि । सप्तद्वीपाः समुद्राश्च सन्त्यन्यन्नास्त्यतः परम् ॥८ ॥
१. 'कटुच्छुके' ख । कडुच्छुकं प छ । ताम्रपात्रं कुटुम्बकैः ल । ताम्रपात्रंकुटुम्बकः ल । २. 'दिक्प्रोषित' ल । ३. इतः प्रभृति, अयं पाठान्तरः अन्यदा साधवो दृष्टा महात्मानो महाक्रियाः । तेषां क्रियाफलं ज्ञातुं विभङ्गेन व्यचिन्तयत् ॥८॥ तज्ज्ञानध्यानतश्चाभूत्परिणामोऽतिशुद्धिमान् । तदैवाऽपूर्वकरणात्केवलज्ञानमाप सः । ९ । प प प,
ख ल छ ।
*****
आ. नि.
सा. नि.
'कथम्'
द्वारम्
सामायिकलाभे विभङ्गे शिवराजा ।
गाथा - ८४७
४६९
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४७०
*****
***********
स्वाम्युक्तानन्यदा श्रुत्वाऽसङ्ख्यान् द्वीपोदधीन् जनात् । जातशङ्कस्य तस्याऽथ विभङ्गं सर्वथाऽगमत् ।९ । ततः श्रीवीरपार्श्वेऽगाद्धर्मं श्रुत्वाऽग्रहीद्व्रतम् । श्रुतं पठन् विशुद्धात्मा सद्ध्यानात् प्राप केवलम् ॥१०॥ अथ संयोगवियोगे माथुरौ वणिजौ -
मथुरैका दक्षिणस्यामुत्तरस्यां द्वितीयका । सौधर्मेशानवत्ते द्वे दिग्द्वयस्य विभूषिके । १ । दक्षिणमथुरापुर्यामेकदा वणिगोत्तरः । ययौ सार्थेन महता व्यवहर्तुं महाधनः । २ । दाक्षिणात्यो वणिक् तस्य धनदप्रतिमर्द्धिकः । आतिथेयं महझक्रे क्रमान्मैत्री तयोरभूत् ॥ ३ ॥ ताभ्यामजातापत्याभ्यां मैत्रीस्थैर्यकृते ततः । अन्योन्यसन्ततौ कार्यो विवाह इति निश्चितम् ॥४ ॥ दाक्षिणात्यस्य पुत्रोऽभूदौत्तरस्य च पुत्रिका । द्वयोरप्यभवत्प्रीतिः प्रतिज्ञापूर्तिसम्भवात् ॥ ५ ॥ विवाहकाले सञ्जाते दाक्षिणात्यो वणिग्मृतः । तस्य स्थाने तत्तनूजश्च क्षडःख्याडिवाऽभवत् । ६ । स्नातुं तस्याऽन्यदा न्यस्ताः स्वर्णकुम्भाश्चतुर्दिशम् । ततः परं रूप्यमया मृन्मयास्तदनन्तरम् ॥७। कृते कार्ये विमुक्ताश्च सर्वेऽप्युड्डीय ते ययुः । स्नातोत्थितस्य तस्याऽगात्स्नानपीठमपि क्वचित् ॥८॥ १. क्षडः ख्याजिवाभवत् प, । क्षिडःखात्रिवाभवत् प, । क्षडः ख्यानिवाभवत् ल । क्षिडः ख्याडिवाल, ।
*******
आ. नि.
सा. नि.
'कथम्' द्वारम्
सामायिकलाभे
कथाः संयोगवियोगे वणिजौ ।
गाथा - ८४७
४७०
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
EKE
आ. नि.
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४७१
रसवत्यां च जातायां भोजनार्थमुपाविशत् । पतद्ग्रहोपरि न्यस्तं पुरः स्थालं हिरण्मयम् ।९। स्वर्णरूप्यमयाऽनेककनोलानि च पार्श्वतः । कृते च भोजने सर्वैर्गतमुड्डीय पक्षिवत् ।१०। स्थालस्यापि प्रस्थितस्य धृतकर्णः स्थितः करे । अग्रेतनानां मार्गेण तत्पुनस्तत्क्षणाद्गतम् ।११। रिक्तं श्रीगृहमप्यासीनिधानैरप्यनश्यत । तस्याऽलङ्कारवस्त्राद्यैरपि सार्थः स नोज्झितः ॥१२॥ आपणेषु च येऽभूवत्रानापण्यौघराशयः । अदृशीकरणो मन्त्र इवाऽस्मर्यत तैरपि ।१३। ततो निःपुष्पुिण्यमात्मानं मत्वागादग्रहीद्वतम् । अमुञ्चन् स्थालखण्डं तद्गीतार्थो विहरन्नथ ।१४ । उत्तरमथुरापुर्या कथञ्चन स जग्मिवान् । यथाप्रवृत्त्या श्वशुरगृहे भिक्षार्थमाविशत् ।१५। विलोक्य तत्र निःशेषां साभिज्ञानां निजां श्रियम् । तथा गृहपतेस्तस्य भुञ्जानस्य पुरःस्थिताम् ।१६। उद्दामयौवनां बालां तालवृन्तकराम्बुजाम् । पश्यन्त्रितस्ततो यावन्मुनिरस्ति सविस्मयः ।१७। दत्तभिक्षोऽप्यसौ साधु न यातीति गृहाधिपः । अप्राक्षीत्किं मुने ! बाला प्रेक्षसे नेत्रकौमुदीम् ।१८। सोऽवदद्वालया नाऽर्थः श्रियं प्रेक्षे तवाद्भुताम् । भूतिस्त्वदर्जितेयं किं स ऊचेऽसौ क्रमागता ।१९। यद्येवं भद्र ! किं तर्हि खण्डभाजनभोज्यऽसि । मुने ! ईदृशमैवेतत्सन्धातुं नैव शक्यते ।२०।
सा. नि. 'कथम्'
द्वारम् सामायिकलाभे
कथाः संयोगवियोगे वणिजौ। गाथा-८४७
४७१
*****
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४७२
अथाऽऽकृष्याऽमुचत्खण्डं मुनिर्लग्नं च तत्र तत् । निर्गच्छन् शीघ्रमुत्थाय मुनिस्तेन विधृत्य सः ।२१। उक्तः कस्त्वं कुतो वाऽत्र प्राप्तोऽसि ब्रूहि सोऽब्रवीत् । स्वं स्वरूपं मुनिः सोऽथ प्रोचे ते श्रीरियं प्रभो! ।२२। आदितोऽपि प्रदत्तासौ तवैव वरकन्यका । तगृहाण मुने ! सर्वमात्मीयं मुच्यतां व्रतम् ।२३। विषयाः सुलभाः सोऽवग् व्रतमेतत्तु दुर्लभम् । तत्कथं सुलभार्थेऽहं व्रतं मुञ्चामि दुर्लभम् ।२४। कमला: समला: सर्वाः कामाः स्थामापहारिणः । तत्त्वमप्येषु मा रज्य परिव्रज्य सुखी भव ।२५। तदा तद्व्याख्ययाऽनेके प्रत्यबुध्यत जन्तवः । सप्तक्षेत्र्यां स सर्वस्वमुप्त्वा पश्चिममग्रिमम् ।२६। कलत्रपुत्रपुत्रीभिः सङ्गतः सङ्गवर्जितः । तस्यैव सनिधौ साधोः स तदैवाददे व्रतम् ।२७ । अथ व्यसने द्वौ भ्रातरौ - कुतोऽपि शकटेन द्वौ भ्रातरौ गच्छतः पथि । चक्रमण्डलिनी रथ्यास्थितां वीक्ष्याऽवदन्महान् ।१। शकटं टालयेतस्त्वं पापो नाऽटालयल्लघुः । ऊचे चास्यां विपन्नायां भ्रात: ! किं भावि सूतकम् ।२। श्रुत्वा सा संज्ञिनी तत्तचक्रच्छिन्ना मृता तदा । कुरुदेशे श्रीनिवेशे हस्तिनागपुरे पुरे ।३। १. टालय इतः त्वं इति सन्धिः । टालयेथास्त्वं - ल ।
華擎華華華華華華藥華举業業業举華業 *樂樂藥華藥業業藥華藥
आ. नि. सा.नि. 'कथम्'
द्वारम् * सामायिकलाभे
कथाः संयोगवियोगे वणिजौ । गाथा-८४७
४७२
*****
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
KKKKI
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः ४७३
आ. नि.
सा.नि.
कुले क्वापि बभूव स्त्री तां धनः श्रेष्ठ्युपायत । बृहच्छाकटिकस्यात्मा पूर्व तस्याः सुतोऽभवत् ।४। जीवितादप्यभीष्टं तं परां पुष्टिं निनाय सा । द्वितीयोऽप्युदरे तस्याः समुत्पन्नः स्वकर्मणा ।५। निविष्ट इव पाषाणो नाऽभीष्टो गर्भगोऽपि सः । प्राज्यैः पातनभेषजैः स कृतैरपि नाऽपतत् ।६। जातश्च वैरिवद् दृष्ट्वा दास्याश्छदितुमर्पितः । स दृष्ट्वाऽऽनीय पित्रा तु दास्याः कस्याश्चिदर्पितः ।७। अविज्ञातं जनन्या तं जनकोऽवर्धयत्सुतम् । महीयान् राजललितो गङ्गदत्तस्तु कन्यसः ।८। सुखादिकादिकं ज्यायान् यत्किञ्चिल्लभते ततः । विश्राणयति तस्यापि भागं भ्रातुः कनीयसः ।। तं विज्ञाय कुतोऽप्यम्बा दृष्ट्वा हन्ति यथातथा । अन्यदेन्द्रमहे जाते भुञ्जाने स्वजने जने ।१०। पित्राऽऽनीय निवेश्याऽधस्तल्पं यावत्स भोज्यते । सा तावत् प्रेक्ष्य धृत्वाऽथ केशेष्वाकर्षति स्म तम् ।११। चपेटायेस्ताडयित्वाऽक्षिपञ्चन्दनिकान्तरे । नीत्वाऽन्यत्र रुदन् सोऽथ स्नानं तातेन कारितः ।१२। तदा च तत्र भिक्षार्थमेकः साधुः समाययौ । श्रेष्ठी पप्रच्छ तं मातुः पुत्रोऽनिष्टः प्रभो ! भवेत् ।१३। मुनिरुवाच - यं दृष्ट्वा वर्धते कोपः स्नेहश्च परिहीयते । स विज्ञेयो मनुष्येण एष मे पूर्ववैरिकः ।१४ । यं दृष्ट्वा वर्धते स्नेहः क्रोधश्च परिहीयते । स विज्ञेयो मनुष्येण एष मे पूर्वबान्धवः ॥१५॥
'कथम्'
द्वारम् सामायिकलाभे कथाः व्यसने
भ्रातरौ । गाथा-८४७
४७३
******
準準準準準樂業藥
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
****
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः ४७४
ततः श्रेष्ठी तमाहेवं दीक्षस्वाऽमुं सुतं मम । नीतस्तेन गुरूपान्ते गुरुभिः सोऽथ दीक्षितः ।१६ । समागत्य ततः सद्यः पार्श्वे तस्यैव सद्गुरोः । ज्यायानपि प्रवव्राज भ्रातृस्नेहानुरागतः ।१७। जातौ साधू ततस्तौ द्वो तपोनिष्ठो क्रियापरौ । क्रशयन्तौ भवं स्वं च व्यहषातामनिश्रया ।१८। इतस्तपःप्रभावेन भूयासं भावि जन्मनि । जगदानन्दन इति निदानं विदधे लघुः ।१९। गत्वाऽथ त्रिदिवं पश्चात्रिदानी वसुदेवसूः । नवमो वासुदेवोऽभूदलदेवोऽपरः पुनः ।२०। अथोत्सवे आभीराणि - प्रान्तग्रामेऽन्यदैकस्मिन्नाऽऽगच्छन्ति स्म साधवः । तत्राभीराणि तत्पार्श्वे धर्म शृण्वन्ति नित्यशः ।। व्यावर्णयन्ति ते देवलोकं तस्य च वैभवम् । प्राप्यते स च धर्मेण तत्र तेषां ततोऽस्ति धीः ।२। इन्द्रोत्सवादावन्येद्युस्तान्याभीराणि कार्यतः । द्वारिकाद्यनुरूपायां नगर्या कुत्रचिद्ययुः ।। विचित्रवस्त्रालङ्कारं कस्तूर्यादिप्रसाधितम् । तत्रैक्षन्त जनं तानि लोचनैविस्मयस्मितैः ।।। परस्परमथाख्यान्ति तद्दर्शनभुवा मुदा । देवलोकः स एवाऽयं साधवो वर्णयन्ति यम् ।५। अथाऽऽगतानि तान्याख्यन् साधूनां योऽत्र वर्णितः । युष्माभिर्देवलोकः स प्रत्यक्षोऽस्माभिरीक्षितः ।। • अनिश्रया - निश्रा-रागः न निश्रा इति अनिश्रा, तया ।
準準準準準準準準準準
आ. नि. सा.नि. 'कथम्'
द्वारम् सामायिकलाभे कथाः उत्सवे आभीराणि । गाथा-८४७
४७४
*****
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
****
आ. नि.
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
४७५
*
*
अथाऽऽख्यन् मुनयस्तेषां देवलोको न तादृशः । ततोऽनन्तगुणः सोऽस्ति दृश्यो देहेन नामुना ७। ततोऽभ्यधिकसञ्जातविस्मयानि सपद्यपि । तान्याभीराणि जगृहुव्रतं स्वर्गापवर्गदम् ।८। अथ ऋद्धिदर्शनाद्दशार्णभद्रः - दशार्णपुरनाम्नास्ति पुरं यद्भूतिनिर्जिते । भोगावत्यमरावत्यौ मुक्त्वा दृष्टिपथं स्थिते ।। दशार्णभद्रनामाऽभूपतिर्भूरिभूतिभाक् । य: सर्वमङ्गलानन्दी विरूपाक्षः परं न हि ।। पञ्च राज्ञीशतान्यस्य बभूवुर्लोललोचनाः । नानिमेषकरालाक्ष्यो बभुर्देव्योऽपि यत्पुरः ।। रूपयौवनलावण्यचतुरङ्गचमूधनैः । भूभृन्मम सम कोऽपि नास्त्येव त्रिजगत्यपि ।४। दशार्णकूट श्रीवीरेऽवतीर्णेऽचिन्तयन्नृपः । वन्दिष्येऽहं तथा प्रातर्यथा नावन्दि केनचित् ।५। सपोरः सचमूचक्रस्ततः सान्तःपुरो नृपः । प्रभुं नन्तुं प्रगेऽचालीचलयनचलामपि ।६। दध्यो शक्रोऽवधेर्ज्ञात्वा दशार्णनृपचिन्तितम् । वराकः कूपमण्डूकोऽनीक्षितस्वर्गवैभवः ।७। तद्र्वं खर्वतां नेतुं स्वसैन्येश्छादिताम्बरः । शक्रः स्वर्गादवातारीदाऽऽरुखैरावणं गजम् ।८। तस्याऽऽस्यानि विकुाष्टौ प्रत्यास्यं दशनाष्टकम् । दन्ते दन्तेऽष्टवापीश्च प्रतिवाप्यष्टपछिकाम् ।। सर्वमङ्गला - पार्वती * विरूपाक्षः महादेवः ।+ खर्वताम् - वामनताम् ।
*
****
*
सा. नि. 'कथम्'
द्वारम् सामायिकलाभे
कथाः ऋद्धिदर्शने दर्शाणभद्रः। गाथा-८४७ ४७५
*
*
*********
**********
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः
आ. नि.
最紧紧紧紧紧紧紧紧紧紧器紧業
४७६
पद्ये पोऽष्टपत्राणि पत्रे पत्रे तथैकके । द्वात्रिंशत्पात्रयुक्तानि नाटकान्यद्धतानि सः ।१०। तदानीमाऽऽययौ शक्रो दशार्णद्विरदोपरि । श्रीमद्वीरगुणग्रामस्फीतगीतवंशान्तरः ।११। त्रिभिर्विशेषकम् ।] दशार्णः प्रेक्ष्य तत्तादृगैश्वर्यं स्वर्गवासिनाम् । दध्यौ गर्वः कथमियांश्चक्रे टिट्टिभवन्मया ।१२। भगवान् वन्दितोऽनेकैर्वन्द्यते च महद्धिकैः । कीदृशो मर्त्यकीटोऽहं हाऽवज्ञातः प्रभुर्मया ।१३। स्वसैन्यं दिव्यसङ्गीताऽऽक्षिप्तं मुक्त्वा सपद्यपि । दशार्णभद्रराजेन्दुर्गत्वा नत्वा जिनेश्वरम् ।१४ । तदैव व्रतमादाय साधुपको निविष्टवान् । तद्गजारूढ एवेन्द्रः प्रदाय त्रिःप्रदक्षिणाम् ।१५। वन्दित्वा श्रीमहावीरं ततः साधूनमन् क्रमात् । दशार्णभद्रराजर्षि दृष्ट्वाऽग्रे विस्मितोऽवदत् ।१६।। पूरयित्वा प्रतिज्ञां स्वां राजर्षेऽहं त्वया जित: । क्षम्यस्त्रिधाऽपराधो मे इत्युक्त्वाऽऽनम्य तं ययौ ।१७। सत्कारे इलापुत्रः - एकस्मिन् कुत्रचिद्ग्रामे श्रुत्वा धर्म गुरोः पुरः । द्विज एकः सपत्नीकः परिव्रज्यामुपाददे ।१। तप्यते स्म तपस्तीव्र प्रीति गात्परं मिथः । 'धिग्जेति स्त्री शूद्रसङ्गविचिकित्सां व्यधात् पुनः ।२। मृत्वा तो जग्मतुः स्वर्ग तत्र सौख्येन तिष्ठतः । इतश्च भरतेऽमुष्मिनिलामण्डलमण्डनम् ।३। १. वशीतरः प छ । वशान्तरा ल । स्त्री धिग्जाऽहमिति गर्वण शूद्रसङ्गजुगुप्सां व्यधात् इत्यर्थः ।
********************
सा. नि. 'कथम्'
द्वारम् सामायिकलाभे
कथाः ऋद्धिदर्शने दशार्णभद्रः। गाथा-८४७ ४७६
「準準準準準準準準業樂業樂
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः ४७७
*******
आ. नि.
इलावर्धननाम्नास्ति पुरमस्पर्धितं परैः । सत्योपयाचिता तस्मिन्निलानाम्नायस्ति देवता ।।। एका च श्रेष्ठिनी तत्र सिषेवे तां सुतार्थिनी । स च द्विजामरः स्वर्गाश्युत्वा तस्याः सुतोऽभवत् ।। तस्येलापुत्र इत्याख्या चक्रेऽत्युत्सवपूर्वकम् । स्त्रीजीवो विचिकित्सातः सञ्जज्ञे लापुत्रिका ।६। प्राप्तो स्मरकरिक्रीडावनं द्वावपि यौवनम् । नृत्यन्तीं लङ्घपुत्री तामिलापुत्रोऽन्यदक्षत ।७। अभवत्प्राग्भवप्रेम्णानुरागस्तस्य तां प्रति । नैव तस्य ददुस्ते तां सुवर्णेनाऽपि तोलिताम् ।८। अक्षयो निधिरस्माकमियं नेमां ददामहे [दद्महे । यदि नः सहचारी स्यादस्मद्विद्यां च शिक्षते ।। तदेतामेष लभते भूयसापि धनेन न । मुक्त्वा कुटुम्ब तत्कामस्तेषां सोऽथानुगोऽभवत् ।१०। शिक्षितः सोऽथ तद्विद्यां विवाहायाजितुं धनम् । वेणातटपुरे गत्वा ययाचेऽवसरं नृपम् ।११। इलापुत्रस्य नाट्यस्याऽवसरोऽदायि भूभुजा । स्वयं सान्तपुरः सोऽथ पौराः सर्वेऽपि चाऽविशन् ।१२। न्यस्तस्तत्र महान् वंशः फलकं तस्य चोपरि । न्यस्तो द्वौ द्वौ तथा लोहकीलको फलकान्तयोः ।१३। तस्योपरि ननर्तो रिलापुत्रो घनाशया । घनिनां द्वारि सौवर्णयष्ट्यां क्रीडामयूरवत् ।१४। अधस्तालचपुत्र्या च गाथकीवृन्दयुक्तया । गीतं गीतं रसस्फीतं प्रीतं सामाजिकैर्यतः ।१५। सच्छिद्रपादुकापादः करोपात्तासिखेटकः । उत्पत्योत्पत्य गगने ददानः किरणानि सः ।१६ ।
सा.नि. 'कथम्'
द्वारम् सामायिकलाभे
कथाः सत्कारे इलापुत्रः । गाथा-८४७ ४७७
*
*
*
*
*
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
नियुक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिः ४७८
अप्रमत्तः सप्त सप्त पुरःपश्चान्मुखानि च । फलकप्रान्तकीलेषु प्रवेशयति पादुके ।१७। [सन्दानितकम् । एवं कृतेऽभवल्लोकः सर्वः सर्वस्वदानधीः । राज्ञा दत्ते परं त्यागे प्राक् पश्चाद्ददते परे ।१८। नट्यां रक्तो नृपस्तानि भूयो भूयोऽप्यदापयत् । तन्मृत्युमीहते राजा स पुनर्धनमीहते ।१९। ज्ञातं तेनाप्यथ यथा नट्यां राजापि रागवान् । स च तत्र स्थितो दृष्ट्वा निकटे श्रेष्ठिनो गृहे ।२०। युवती: सादरं साधुप्रतिलाभनतत्पराः । साधुदृष्टिं पुनर्भक्तशुद्धौ तासां न वीक्षणे ।२१। दध्यौ निर्विषया एते धिग् मां विषयरागिणम् । तदेवं भावयन् प्राप ज्ञानं तत्रैव केवलम् ॥२२॥ राजदुश्चिन्तितध्यानात्तल्लेभे लजपुत्र्यपि । पट्टराज्यपि तत्तद्वत् भावयन्ती समासदत् ।२३। श्रुत्वाऽपरागं स्वं लोकाद्ध्यात्वा दुश्चिन्तितं च तत् । विरक्तो भावनासक्तः प्राप भूपोऽपि केवलम् ।२४ । चतुर्णा केवलोत्पत्तौ तत्रैयुर्व्यन्तरामराः । साधुवेषं ददुस्तेषां वंशं स्वर्णोत्पलं व्यधुः ।२५। आख्यद्धर्ममिलापुत्रः प्रत्यबुद्ध घनो जनः । सम्यक्त्वाभिग्रहादीनां कोऽपि किञ्चित्प्रपन्नवान् ।२६।। । अथवा एभिः कारणैः सामायिकलाभः स्यादित्याह -
準準準準準準準準準準準準準準準準準
आ. नि. सा. नि. 'कथम्'
द्वारम्
* सामायिकलाभे कथाः सत्कारे इलापुत्रः। गाथा-८४७
११. ऽपरागस्तं - प. ऽपरागः स्वं प, ऽपरागस्त्वं - ल, २. प्रतिबुद्धो-प, ल, प्रत्यतिबुद्धो प, ।. मुख (नपुं) प्रेक्षणके सन्धिः । * तानि - मुखानि इत्यर्थः । - तत् * - केवलम्, तद्वत् - ललपुत्रीवत् इत्यर्थः ।
**********
४७८
XXX
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
*XXX
XXX
४७९
आवश्यक- अब्भुट्ठाणे विणए परक्कमे साहुसेवणाए य । संमइंसणलंभो विरयाविरईइ विरईए ।।८४८।। नियुक्तिः
'अभ्युत्थाने' सुसाधुदर्शनादासनत्यजने 'विनये'ऽञ्जलिबन्धादौ 'परक्कमे' पराक्रमे परे रिपवः कषायास्तेषामाक्रमे-जये, 'साधुसेवनायां' च । श्रीतिलका
*सम्यग्दर्शनलाभः विरताविरतेर्देशविरतेः, 'विरते'श्च सर्वविरतेः । कथमिति द्वारं गतम् ।।८४८॥ इदानीं कियञ्चिरमिति द्वारं - चार्यलघु-वृत्तिः सम्मत्तस्स सुयस्स य छावट्ठी सागरोवमाई ठिई । सेसाण पुवकोडी देसूणा होइ उक्कोसा ।।८४९।।
आ.नि. 'शेषयो'र्देशविरतिसर्वविरत्योर्देशोना वर्षाष्टकोना पूर्वकोटिः । सम्यक्त्वश्रुतयोः षट्षष्टिः सागराणामेवम् । दोवारे विजयाइसु गयस्स सा.नि.
"कियनिरं' * तिन्निञ्चुए अहव ताई । अइरेग नरभविअ नाणा जीवाण सव्वद्धं ।१। स्पष्टा । सर्वेषां प्रतिपत्तिपरिणामस्त्वन्तर्मुहूर्त एव ।।८४१।। अधुना *
* 'कति द्वारम् । कतीतिद्वारम् । कति कियन्तो वर्तमान समये सम्यक्त्वादिप्रतिपत्तार इत्याद्याह -
गाथासम्मत्तदेसविरया पलियस्साऽसंखभागमित्ताओ । सेढीअसंखभागो सुए सहस्सग्गसो विरई ॥८५०॥
८४८-८५०
*
४७९
*
*
१. शत्रवः ल।
*
*
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
********
आवश्यक- सम्यक्त्वदेशविरत्योः प्रतिपत्तारः क्षेत्रपल्यस्याऽसङ्ख्यभागे यावन्तः प्रदेशास्तावन्त एवोत्कृष्टत एकस्मिन् समये स्युः ।* नियुक्तिः देशविरतिप्रतिपत्तृभ्यश्च सम्यक्त्वप्रतिपत्तारो असङ्खयेयगुणाः । 'सेढीअसंखभागो सुएत्ति' संवर्तितसमचतुरस्रसप्तरज्जूकृत-*
* लोकैकप्रदेशात्मिका श्रेणिः, तस्या असङ्ख्यभागे यावन्तः प्रदेशास्तावन्तोऽक्षरात्मके सामान्यश्रुते एकदा प्रतिपत्तारः स्युः । 'सहस्सग्गसो * चार्यलघु-वृत्तिः * विरइ' सर्वविरतिं प्रति सहस्राग्रशः सहस्रादिसङ्ख्याः प्रतिपत्तारः । जघन्यतस्तु सर्वेषामप्येको द्वौ वा ।।८५०।। प्राक्प्रतिपन्नानाह - ४८०
सम्मत्तदेसविरया पडिवन्ना संपयं असंखिज्जा । संखिजा य चरित्ते तीसुवि पडिया अणंतगुणा ।।८५१।। सुयपडिवन्ना संपइ पयरस्स असंखभागमित्ताओ । सेसा संसारत्था सुयपडिवडिया हु ते सव्वे ।।८५२।।
साम्प्रतं वर्तमानसमये सम्यक्त्वं देशविरतिं च प्रतिपन्नास्तत्प्रतिपत्तृभ्यो जघन्यत उत्कृष्टतश्चासङ्खयेयगुणाः । उत्कृष्टाश्च जघन्येभ्यो * * विशेषाधिकाः । अत्रान्तरेऽग्रेतनगाथायाः पूर्वार्द्ध व्याख्येयम्, 'सुयपडिवन्ना संपइ पयरस्स असंखभागमित्ताओ' । श्रुतं *
सामान्येनाक्षरात्मकं प्राक्प्रतिपन्नाः सम्प्रतिकाले प्रतरस्य समचतुरस्रसप्तरज्ज्वात्मकलोकसत्कस्य एकप्रादेशिकस्याऽसङ्खयेयभागे यावन्तः * * प्रदेशास्तावन्मात्राः । 'संखिज्जा य चरित्ते' सङ्ख्येयाः सङ्ख्यावन्तश्चारित्रे प्राक्प्रतिपन्नाः । 'तीसुवि पडिया अणंतगुणा', त्रिभ्योऽपि * * चारित्रदेशचारित्रसम्यक्त्वानां प्रतिपत्तृप्रतिपन्नेभ्यः सकाशात् चारित्रं प्राप्य पतिताः अनन्ताः । एतेभ्यो देशचारित्रपतिता असङ्ख्यगुणाः ।*
आ. नि. सा.नि. 'कति' द्वारम् ।
८५१-८५२ ४८०
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
F*****
*
*
आवश्यक- * एतेभ्योऽपि सम्यक्त्वपतिता असङ्ख्यगुणाः । अत्रान्तरे प्राग्व्याख्याताऽग्रेतनगाथापूर्वार्धस्योत्तरार्धम्' - 'सेसा संसारत्था सुयपडिवडिया हु * नियुक्तिः ते सव्वे' शेषाः संसारस्थाः सामान्यश्रुतपतितास्ते सर्वे सम्यक्त्वपतितेभ्योऽनन्तगुणाः ।।८५१-८५२।। सम्यक्त्वादिपतितानां श्रीतिलका- * पुनस्तत्प्राप्तेः कियदन्तरमित्याह - चार्यलघु-वृत्तिः
आ. नि. कालमणंतं च सुए अद्धापरियट्टउ य देसूणो । आसायणबहुलाणं उक्कोसं अंतरं होई ।।८५३।। ४८१
* सा. नि. अन्तर * इहाक्षरात्मकविशिष्टश्रुतस्यान्तरं जघन्यमन्तर्मुहूर्तः । सामान्याक्षरात्मके श्रुते एक जीवं प्रति अनन्तः काल उत्कृष्टमन्तरम् । अविरहित* सम्यक्त्वादिसामायिकस्यापि जघन्यमन्तर्मुहूर्त एवान्तरम् । आशातनाबहलानां तीर्थङ्कराद्याशातनाकारिणां अपार्दोऽद्धापुद्गलपरावर्तो देशोन * द्वारद्वयम् । * उत्कृष्टमन्तरं भवति ।।८५३।। उक्तं च । तित्थयरपवयणसुयं आयरियं गणहरं महिड्डीयं । आसायंतो बहुसो अणंतसंसारिओ भणिओ।१।* गाथा* प्रवचनं सङ्घः । आचार्यों वज्रस्वाम्यादिः । गणधरो गौतमादिः । महर्द्धिकश्चामर्षोषध्यादिलब्धिमान् साधुः । अथ कियन्तं * ८५३-८५४ * कालमविरहेणैकोद्व्यादयो वा सामायिकं प्रतिपद्यन्ते इत्याह - सम्मसुयमगारीणं आवलियअसंखभागमित्ता उ । अट्ठसमया चरित्ते सव्वेसिं जहन्न दो समया ।।८५४।।
* ४८१ 'सम्मसुयमगारीणं' सम्यक्त्वश्रुतागारिणां-सम्यक्त्वसामायिकश्रुतसामायिकदेशविरतिसामायिकानां निरन्तरं प्रतिपत्तिकाल:- आवलिकाया *
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
**%%%%
४८२
आ. नि.
आवश्यक- असङ्घयभागसमयमात्राः समयाः । अष्टौ समयाश्चारित्रे । सम्यक्त्वादिसामायिकेषु सर्वेषु जघन्यतो द्वौ समयौ ।।८५४।। एषां नियुक्तिः प्रतिपत्तिविरहकालमाह - श्रीतिलका- सुयसम्म सत्तयं खलु विरयाविरईइ होइ बारसगं । विरईई पत्ररसगं विरहकालो अहोरत्ता ।।८५५।। चार्यलघु-वृत्तिः आद्यसामायिकयोः सप्त, तृतीयस्य द्वादश, चतुर्थस्य पञ्चदशाहोरात्रा उत्कृष्टो विरहकाल: । जघन्यश्चाद्ययोरेक: समय उत्तरयोस्त्रयः ।
*समयाः ।।८५५ ।। कियतो भवानेको जीवः सामायिकचतुष्कं प्रतिपद्यत इत्याह -
समत्तदेसविरया पलियस्स असंखभागमित्ताउ । अट्ठभवा उ चरित्ते अणंतकालं च सुयसमए ।।८५६।। * 'सम्यक्त्वदेशविरताः' सम्यक्त्वदेशविरत्यादानभवाः क्षेत्रपल्यस्याऽसङ्घयभागे यावन्तः प्रदेशाः उत्कृष्टतस्तावन्तः । अष्टो *चारित्रादानभवाः ततः सिद्धिः । जघन्यस्त्वेको भवः सर्वेषाम् । अनन्तकालं सामान्यश्रुतसामायिकादानभवाः ।
जघन्यस्त्वत्राऽप्येको मरुदेवाया इव ।।८५६।। आकर्षद्वारमाह - * तिन्ह सहस्सपुहत्तं सयप्पुहत्तं च होइ विरईए । एगभवे आगरिसा एवइया हुंति नायव्वा ।।८५७।। * परिणामविशेषेण पुन: पुनर्ग्रहणमाकर्षः । उत्कर्षत एकस्मिन् भवे जीवस्य त्रयाणां सामायिकानामाकर्षः सहस्रपृथक्त्वम् । सर्वविरतेराकर्षः शतपृथक्त्वम् । जघन्यतस्त्वेक आकर्षः ।।८५७।। तथा -
सा. नि.
द्वयम् ।
गाथा८५५-८५७
.
*
BX
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- तिन्ह सहस्समसंखा सहसपुहत्तं च होइ विरईए । नाणाभवे आगरिसा एवइया हुंति नायव्वा ।।८५८।। नियुक्तिः
नानाभवेषु जीवस्य त्रयाणां सामायिकानामाकर्षः सहस्राण्यसङ्ख्यानि, चतुर्थस्याकर्षः सहस्रपृथक्त्वम्, अनन्ताः सामान्यश्रुतस्याकर्षाः श्रीतिलका
।।।८५८॥ स्पर्शनाद्वारमाह - चार्यलघु-वृत्तिः ४८३
सम्मत्तचरणसहिया सव्वं लोगं फुसे निरवसेसं । सत्त य चउदसभागे पंच य सुयदेसविरईए ।।८५९।। सम्यक्त्वचारित्रसहिताः केवलिसमुद्धाताऽवस्थायां सर्व लोकं निरवशेषं स्पृशन्ति । श्रुतसामायिकसहिताः सप्तचतुर्दशभागान् स्पृशन्ति, अनि तेषामनुत्तरेषूत्पादात् । देशविरतिसहिताः पञ्चभागान् तमःप्रभायां तेषामप्युत्पादसम्भवात् ।।८५९।। किं सामायिकं कियद्भिर्जीवैः
सा.नि. स्पृष्टमिति भावस्पर्शनामाह - :
स्पर्शनाद्वारम् ।
गाथा* १. 'सव्व' ल, 1. अत्र पदार्थभेदोऽस्ति । हारिभद्रीयवृत्तौ 'पंच' इत्यस्यान्वयः 'सूय' 'देसविरई' इति द्वाभ्यां कृतः । तेन तात्पर्यार्थस्त्वयं-श्रुतसामायिकसहिताः "सप्तचतुर्दशभागान् स्पृशन्ति-अनुत्तरसुरेष्विलिकागत्यापेक्षया, चशब्दात् त (श्रुतसामायिकसहिताः) एव पञ्च भागान् स्पृशन्ति, तमःप्रभायां उत्पादसम्भावनया । देशविरताः * पश्चैव भागान् स्पृशन्ति, अच्युते उत्पादसम्भावनया । अधस्तु ते (देशविरताः) न गच्छन्त्येव घण्टालालान्यायेनापि तं परिणाममपरित्यज्येति, *श्रीमन्माणेक्यशेखरकृतदीपिकायामपि अधस्तु ते न यान्त्येव' इत्यनेन पदार्थभेदः, अत्र तु देशविरतानामपि तमःप्रभायामुत्पाद उक्तत्वात् ।
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
********
आवश्यक- सव्वजीवेहिं सुयं सम्मचरित्ताई सव्वसिद्धेहिं । भागेहिं असंखिज्जेहिं फासिया देसविरईओ ।।८६०।। नियुक्तिः
सर्वजीवैः सांव्यवहारिकराशिगतैः सामान्यश्रुतं स्पृष्टम् । सम्यक्त्वचारित्रे सर्वसिद्धैः स्पृष्टे । सिद्धानामेवाऽसङ्ख्येय गैर्देशविरतिः स्पृष्टा, * श्रीतिलका
एकनाऽसवयेयभागेन न स्पृष्टा, यथा मरुदेवास्वामिन्या ।। ८६०।। सम्यक्त्वनिरुक्तिमाह - चार्यलघु-वृत्तिः ४८४
सम्मदिट्ठि अमोहो सोही सब्भावदंसणं बोही । अविवजओ सुदिट्ठित्ति एवमाई निरुत्ताई ।।८६१।। * सम्यगविपरीता देवादी दृष्टिः सम्यग्दृष्टिः । अमोहोऽवितथग्रहः । शुद्धिर्मिथ्यात्वमलापगमात् । सन्तो यथावस्थिता भावाः स्वर्गादयस्तेषां * *दर्शनं सद्भावदर्शनम् । बोधि: परमार्थाऽवबोधः । अविपर्ययः तत्त्वाध्यवसाय: । सुष्टु दृष्टिः सुदृष्टिरिति एवमादीनि निरुक्तानि ।।८६१।।* श्रुतनिरुक्तान्याह -
अक्खर सन्त्री सम्मं साईयं खलु सपज्जवसियं च । गमियं अंगपविटुं सत्तवि एए सपडिवक्खा ।।८६२।। उक्तार्था ।।८६२।। देशविरतिनिरुक्तिमाह - विरयाविरई संवुडअसंवुडे बालपंडिए चेव । देसिक्कदेसविरई अणुधम्मोऽगारधम्मो य ।।८६३ ।। १. 'संवुडमसंवुडे' ल ।
आ. नि. सा.नि. निरुक्तिद्वारम् ।
गाथा८६०-८६३
K*****
華業準準準準準
४८४
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक- विरताविरतिः । संवृताऽसंवृतः स्थगिताऽस्थगितावद्यः । बालपण्डितं उभयक्रियत्वात् । देशैकदेशविरतिः, स्थूलसङ्कल्पितनियुक्तिः
निरपराधप्राणिवधविरमणात् । अणुधर्मः साधुधर्माऽपेक्षया । अगारधर्मो गृहिधर्मः ।।८६३।। सर्वविरतिसामायिकनिरुक्तिमाह - श्रीतिलकाचार्यलघु-वृत्तिः
* सामाइयं समइयं सम्मावाउ समास संखेवो । अणवजं च परिना पञ्चक्खाणे य ते अट्ठ ।।८६४।। ४८५ * समस्याऽरक्तद्विष्टस्याऽयनमायो गमनम्, समायः । स एव स्वार्थे इकणि सामायिकम् । 'इण् गतौ' अयनमयः सम्यग्, जीवेषु
*दयाप्रधानोऽवबोध: समयः, सोऽस्याऽस्तीति मत्वर्थीये इके समयिकम् । सम्यग्वादः, सम्यग् यथाऽवस्थितवदनम् । समन्ताद् * दुःक[ष्कर्मणामासः क्षेपो यत्र स समासः । सङ्क्षेपः स्तोकाक्षरं सामायिकं द्वादशाङ्गार्थपिण्डनात् । अनवद्यं निःपा[ष्पापम् ।
सा. नि. परिः परित्यागार्थे ततश्च सावधपरित्यागाज्जातं ज्ञानं यत्र सा परिज्ञा । सावधव्यापारः प्रत्याख्यायतेऽनेन प्रत्याख्यानं सामायिकमित्यष्टौ निरुक्तिद्वारम् । निरुक्तानि ।।८६४॥ एषामष्टानामप्यनुष्ठातून् दृष्टान्तत्वेनाह -
गाथा
८६४-८६५ दमदंते मेयजे कालगपुच्छा चिलाय अत्तेए । धम्मरुइ इला तेयलि सामइए अट्ठदाहरणा ।।८६५।।
४८५ १. 'बालपंडित' ल, ल, प, छ।
आ. नि.
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलका
चार्यलघु-वृत्तिः
४८६
तत्र शत्रु मित्रसमचित्तरूपे सामायिके कथा -
इहास्ति भरतक्षेत्रे नगरं हस्तिशीर्षकम् । सुवृत्तरङ्गमुक्तौघं हस्तिशीर्षमिवोत्रतम् ॥१ ॥ दमदन्तः प्रभुस्तत्र धरित्रीधवपुंगवः । यः सौन्दर्याच्च शौर्याच्च विषमायुधदर्पहृत् ।२।
इतः पुरं गजपुरं यद् दृष्ट्वा मन्यते जनः । साक्षात्स्वर्गः स एवायं वार्तेवान्याऽभिधायिनी | ३ | राज्यं युधिष्ठिरस्तत्र विधत्ते शक्रवद्दिवि । चतुर्भिर्बान्धवैर्लोकपालैरिव पुरस्कृतः ॥४। विषया इव जीवस्य दमदन्तस्य तेऽरयः । सोऽन्यदाऽगाद्राजगृहे जरासन्धस्य सन्निधौ ॥५ । पाण्डवास्तेऽथ तद्देशं मुमुषुः पुप्लुषुस्तथा । राजनीतिरियं राज्ञां बलवत्सु छलं बलम् ॥६॥ तदाकर्ण्य ससंरम्भः सर्वोघेण महाबलः । दमदन्तः क्षतारातिदन्तिदन्तः समागमत् ॥७॥ हस्तिनागपुरं तेन परितः परिवेषितम् । औत्पातिकाभ्रवलयेनेव मार्त्तण्डमण्डलम् ॥८ ॥ निर्यान्ति न बहिस्तेऽथ दमदन्तोऽभ्यधत्त तान् । भीरवः फेरव इव शून्ये स्वैरचरा ! अहो |९| अस्ति जीवितमन्तश्चेत्तत्रिःसरत सम्प्रति । कषितुं विक्रमस्वर्ण निकषोऽहं स एष वः ॥ १० ॥ निर्भत्सिता अपि न ते निर्जीवा इव निर्ययुः । दमदन्तो वलित्वाऽथ निजं नगरमागमत् । ११ ।
***************
आ. नि. सा. नि. निरुक्तिद्वारम् शत्रुमित्रसम
चित्तरूप
सामायिके
दमदन्तकथा । गाथा - ८६५
४८६
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघु-वृत्तिः
४८७
********
अथाऽन्यदा स निर्वित्र[ण्ण कामभोगोऽग्रहीन व्रतम् । निर्ममत्वेन विहरंश्चाऽऽययौ हस्तिनापुरे ।१२। तस्थौ बहिः प्रतिमया सुमेरुरिव निश्चलः । राजपाट्याऽऽगतैदृष्ट्वा पाण्डवैः पञ्चभिर्नतः ।१३। तत्र दुर्योधनोऽन्वागाज्जापितः केनचिन सः । स एष दमदन्तोऽहन्मातलिङ्गेन सोऽथ तम् ।१४। सैन्यैरेकैकशः क्षिप्तः सोऽस्मराशीकृतोऽस्मभिः । राज्ञः कोऽप्याऽऽख्यन्माद्रेयो दृषद्राशिममुं व्यधात् ।१५। राज्ञा विरूपं सोऽभाणि प्रस्तरास्तेऽपनिन्थिरे । मर्दितोऽभ्यज्य तैलेन क्षमितश्चातिभक्तितः ।१६ । भक्तेषु पाण्डुपुत्रेषु धार्तराष्ट्रे च हन्तरि । समो भावोऽभवत्तस्य राजर्षेरुपरि द्वयोः ।१७। अमुमेवार्थमाह - भा० निक्खंतो हत्थिसीसा दमदंतो कामभोगमपहाय । नवि रजइ रत्तेसुं दुद्वेसु न दोसमावजे ।।१५१।। स्पष्टा । नवरं कामप्रतिबद्धा भोगाः शब्दादयः 'कामभोगाः' ।।८६५।। मुनय एवंभूता एव स्युरित्याह - वंदिजमाणानसमुक्कसंति हीलिजमाणानसमुज्जलंति । दंतेणचित्तेणचरंतिधीरामुणीसमुग्घाइयरागदोसा ।।८६६ स्पष्टा ।।८६६ ।। तथा -
आ. नि. सा. नि. निरुक्तिद्वारम् शत्रमित्रसमचित्तरूपे सामायिके दमदन्तकथा ।
गाथा
८६६ भा.गा-१५१
४८७
********
E**
*
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघु-वृत्तिः
४८८
तो समणो जइ सुमणो भावेण य जइ न होइ पावमणो । सयणे य जणे समो समो य माणावमाणेसु ।।८६७।। स्पष्टा । नवरं 'भावेन' परिणामेन ।।८६७।। तथा - नत्थि य से कोई वेसो पिओ व सव्वेसु चेव जीवेसु । एएण होइ समणो एसो अन्नो वि पजाओ ।।८६८।। नास्ति च 'से' तस्य कोऽपि द्वेष्यः प्रियो वा, शेषं स्पष्टम् ।।८६८।। समायिके कथा - पुरमस्तीह साकेतं राजा चन्द्रावतंसकः । आद्या सुदर्शना राज्ञी द्वितीया प्रियदर्शना ।१। आद्यायाः सागरचन्द्रो मुनिचन्द्रश्च नन्दनौ । गुणचन्द्रबालचन्द्रौ द्वितीयस्याः पुनः सुतो ।। ज्येष्ठः सागरचन्द्राख्यो यौवराज्ये कृतः सुतः । कुमारभुक्तयेऽवन्ती मुनिचन्द्रस्य दत्तवान् ।३। चन्द्रावतंसको राजा स्वौकस्येवाऽन्यदा स्थितः । आदीपज्वलनं कायोत्सर्गो मेऽस्त्वित्यभिग्रही ।४। अन्धकारे विना दीपं कष्टं भावि प्रभोरिति । स्नेहेनाऽपूपुरद्दीपं यामे यामे च दीपकृत् ।५।
आ. नि. सा.नि. निरुक्ति
द्वारम् । समायिकरूपे
सामायिके मेतार्यकथा ।
गाथा८६७-८६८
४८८
१. 'मणो' ल ।
******
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघु-वृत्तिः
४८९
**
तदा राजा पुरस्कृत्य सद्धर्मध्यानदीपिकाम् । भावव्रते समारुह्य निशाऽन्ते स्व:पुरं ययौ ।। राज्ये सागरचन्द्रोऽथ राजलोकैय॑वेश्यत । (ग्रन्था.-५५००) नाऽरज्यत परं राज्ये प्रव्रज्याराज्यकामुकः ।७। सपत्नीमातरं स्माह राज्यं हे अम्ब ! गृह्यताम् । एतत्ते पुत्रयोरस्तु व्रतं गृह्णाम्यहं पुनः ।। न स्वीचकार सा राज्यं तदा बालौ सुताविति । तद्राज्यद्धि वर्धमानां पश्यन्ती दुर्मनायिता ।९। राज्याऽनादानतः पश्चात् पश्चात्तापं व्यघत्त सा । छिद्राण्यन्वेषयामास तमन्तं नेतुमुत्सुका ।१०। ययौ राजान्यदोद्याने पूर्वादिष्टश्च सूदपः । प्रेषयञ्चेटिकाहस्ते मोदकं सिंहकेसरम् ।११। विमात्रा चेटिकाहस्तात्स पश्यामीत्युपाददे । विषाक्ताभ्यां स्वहस्ताभ्यां परामृश्याऽर्पितः पुनः ।१२। तया गत्वाऽर्पितो राज्ञस्तेनाऽऽदाय पुरस्थयोः । द्विधा कृत्वा क्षुधितयोस्तं वैमात्रेययोर्ददौ ।१३। मोदकं भक्षयन्तौ तौ विषावेगेन मूर्छितौ । राज्ञाऽऽदिष्टैर्महावैद्यैः स्वर्णपानेन सजितौ ।१४। पृष्टा दासी नृपेणाऽऽख्यदेतन्माताऽमुमस्पृशत् । शब्दयित्वाऽथ साऽभाणि पापिष्ठे ! किं त्वया कृतम् ।१५। दीयमानं तदा राज्यं नाऽऽत्तमेतह पुनः । व्यापाद्याऽकृतधर्मव क्षिप्तः स्यां नरके त्वया ।१६। अथ तत्पुत्रयोर्दत्वा राज्यं प्रव्रजितो नृपः । तेनाऽवन्त्याऽऽगता: पृष्टाः साधवस्तत्र किं सुखम् ।१७।
आ. नि.
सा. नि. निरुक्तिद्वारम् । समायिकरूपे
सामायिके मेतार्यकथा । गाथा-८६८
४८९
********
*
*
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
RRRRRI
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघु-वृत्तिः
४९०
आ.नि.
आख्यंस्ते भूपतेः पुत्रः पुरोधस्तनयोऽपि च । एतौ द्वावपि बाधेते मुनीन् पाषण्डिनोऽपि च ।१८। अथाऽगात्तत्र सामर्षः कृताऽऽतिथ्यश्च साधुभिः । ऊचे भिक्षाऽऽनीयतां ते सोऽभ्यधादात्मलब्धिकः ।१९। स्वयं चचाल भिक्षार्थं स्थापनाकुलदर्शकः । राज्ञः पुरोधसश्चौकः प्रदर्श्य क्षुल्लकोऽवलत् ।२०। धर्मलाभं भणन्त्रुझैर्नृपसौधेऽविशन्मुनिः । मोर्वदेति वादिन्यो राजपन्यो विनिर्ययुः ।२१। तदाऽऽकर्ण्य मुनेः शब्दमेत्य नीत्वोपरि क्षणे । अनर्तयेतां तं वाद्यं स्वयं वादयतश्च तो ।२२।। पादभ्रष्टौ च तो दुष्टो हत्वा हस्ततलादिभिः । टालयित्वा तथाऽङ्गानि मुनिरुद्यानमीयिबान् ।२३। राज्ञा ज्ञातं कुतोऽप्येतत्सागरपिळधादिति । सोऽथ तत्रैत्य नत्वोचे प्रभो!ऽपत्ये दयां कुरु ।२४। मुनिरूचेऽत्र दण्ड्यस्त्वं यदागः सहसेऽनयोः । लातश्चेद् व्रतमेतौ तत्सज्जीकुर्वेऽन्यथा मृतिः ।२५। पृष्टी प्रपन्नं ताभ्यां तदागात्तत्र मुनिस्ततः । सज्जयित्वा दीक्षयित्वा तावादाय च सोऽगमत् ।२६ । ततोऽभून्मे हित इति सव्रतं नृपजोऽकरोत् । विजात्यन्तर्गतोऽस्मीति जुगुप्सां द्विजसूय॑धात् ।२७। द्वावपि द्यां गतौ मृत्वा सङ्केतं चक्रतुश्च तौ । बोध्यः पूर्वच्युतोऽन्येन च्युत्वाऽऽदौ द्विजसूस्ततः ।२८।
******
***
सा.नि. निरुक्तिद्वारम् समायिकरूपे
सामायिके मेतार्यकथा ।
गाथा८६७-८६८ ४९०
१. 'पाठभ्रष्टो' ल, : 'पाटभ्रष्टो' ख ल, छ प'पदभ्रष्टो' प, । २. व्रतं चेत्कुरुतोऽमू तत्सजीकुर्व... ल, ।
***********
******
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघु-वृत्तिः
४९१
मेतीकुक्षौ राजगृहे जुगुप्सातोऽवतीर्णवान् । तत्र चास्ते धनश्रेष्ठी निन्दुस्तच्छ्रेष्ठिनी पुनः ।२९। आसीन्मेतकुलं तञ्च कुटीरे तद्गृहान्तिके । तत्कर्मकरणान्मेत्याः श्रेष्ठिन्या सह मैत्र्यभूत् ।३०। द्वयोरपि सगर्भत्वात्समानप्रसवे सति । मेत्याऽर्पितः सुतः सख्यास्तत्सुतात्ता मृता रहः ।३१। मेतार्याख्यः स तत्राऽथ ववृधे ग्राहितः कलाः । देवेनाऽबोधि स स्वप्ने व्रतायाऽबोधि नैष तु ।३२। सोऽन्यदाऽष्टी वराः कन्या युगपत्परिणायित: । स विमानस्थवद्देवः शिबिकास्थोऽभ्रमत्पुरे ।३३। मेतं देवः प्रविश्याऽथ रुदन्नूचे ममापि चेत् । अजीविष्यत् सुता साऽप्यभविष्यत्परिणायिता ।३४। मेत्या सत्यमथाऽऽख्यातं रुष्टो धृत्वा तमानयत् । मत्पत्नी धूर्तयित्वाऽयं श्रेष्ठिन्याऽग्राहि बालकः ।३५ । लभ्यते किं स मत्सूनुनिजोऽग्राहि मयाऽधुना । श्रेष्ठी धनीति सर्वोऽपि लोको मौनेन तस्थिवान् ।३६ । अथ तं स्माह देवः स किं नाऽद्याऽपि व्रतार्थ्यसि । स ऊचे मामितो भ्रातर्नरकान्धोरिवाऽऽकृष ।३७ । स्थापयस्व यथास्थाने राजपुत्रीं च दापय । पश्चाद्वादशवर्षान्ते ग्रहीष्यामि व्रतं ध्रुवम् ॥३८॥ रत्नोत्सर्गी ततस्छागस्तस्य दत्तस्तदुज्झितैः । रत्नैः स्थालं स भृत्वाऽऽर्प्य सूनुर्जनकमूचिवान् ।३९।
आ.नि.
सा.नि. निरुक्तिद्वारम् समायिकरुपे
सामायिके मेतार्यकथा । गाथा-८६८
E*
४९१
*
*
*
१. 'मत्पत्नी धूर्तयित्वाऽयं श्रेष्ठिन्याऽग्राहि बालिका' प । २. भृत्वाऽथ ल, ।
*
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
*
**
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघु-वृत्तिः
४९२
रत्नानि प्राभृतीकृत्य मह्यं प्रार्थ्यः सुतां नृपः । तथा चक्रे स राज्ञाऽथ गले धृत्वा निरास्यत ।४०। सोऽभयेनेकदाऽप्रच्छि रत्नानीयन्ति ते कुतः । रत्नान्युत्सृजति छागो मन्त्र्यूचेऽतस्तमर्पय ।४१। सोऽर्पितस्तेन सौधेऽथ दुर्गन्धां विप्रुषं व्यधात् । मन्त्री देवकृति ज्ञात्वा तं तस्यैवाऽऽर्पयत्पशुम् ।।२। ऊचे च चेत्सुतार्थ ते राजपुत्रीस्पृहाऽस्ति तत् । पद्यां कारय वेभारे स्वर्णवपं च नः पुरे ।४३। पुत्रस्य शुद्धिस्नानार्थमब्धिं चाऽऽनाययाऽधुना । अचीकरत्स सर्वं तत् स्नापितोऽब्यौ सुतोऽथ सः ।४४। राजा श्रेष्ठिनमाऽऽकार्य तं तस्यैवाऽऽर्पयत्सुतम् । दत्वा तस्य स्वपुत्रीं च विवाहः कारितोऽद्धतः ।४५। भुनक्ति स्माऽथ भोगान् स कलत्रैर्नवभिः सह । देवोऽथ द्वादशाऽब्दान्ते तां तत्स्त्रीप्रार्थितो ददौ ।४६ । चतुर्विंशतिवर्षान्ते सर्वाणि प्राव्रजंस्ततः । मेतार्यो नवपूर्व्यासीजग्राहकविहारिताम् ।४७। पुरेऽत्रैवान्यदा भ्राम्यन् स्वर्णकारगृहं गतः । श्रेणिकस्य जिनार्थ कुरुते प्रत्यहं सदा ।४८। अष्टोत्तरशतं स्वर्णयवानां स च तास्तदा । तद्दिनार्थ कृतान् मुक्त्वा पट्टेऽन्तः कार्यतो गतः ।४९। तांस्तत्कालागतः क्रोञ्चो गिलति स्म यवानिति । प्रत्यागतो बहिस्तात्तानपश्यचिवान्मुनिम् ।५०।
**********
आ. नि. सा. नि. निरुक्तिद्वारम् * समायिकरूपे
सामायिके मेतार्यकथा । गाथा-८६८ ४९२
XXXXXXXXXXXX
१. 'राज्ञा - प. प. पल,ल,छ । ताम् - द्वादशाब्दीम् [द्वादशानामब्दानां समाहारः]
********
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
***
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलका-* चार्यलघु-वृत्तिः *
४९३
***************
मुने ! गृहीताः केनामी यवास्त्वयाऽपरेण वा । कुर्वाण: करुणां क्रौञ्चे मुनिनोवाच किञ्चन ।५१। दत्तस्तेनाऽथ वर्त्रण शीर्षाऽऽवेष्टो मुनेस्तथा । यथाऽक्षिगोलो निर्गत्य पतितौ भुवि तत्क्षणात् ।५२। तथाप्यविचलचित्तः कृपारससरित्पतिः । अन्तकृत्केवली भूत्वा सिद्धिसौधे जगाम स: ।५३। स्फोट्यमानात्तत्र काष्ठात्खण्डमुच्छलितं तदा । लग्नं क्रौञ्चगले सोऽथ भीतस्तान् वान्तवान् यवान् ।५४। स्वर्णकृञ्चकितः सोऽथ दृष्ट्वा तान् हा हतोऽस्म्यहम् । मिलितश्च जनस्तत्र मेतार्य मृतमैक्षत ।५५ । राजा ज्ञात्वाऽऽदिशदयं सकुटुम्बोऽपि हन्यताम् । स तदा सकुटुम्बोऽपि प्रावाजीजीविताशया ५६। उक्तो राज्ञा व्रताऽऽदानाजीवन्मुक्तोऽस्यरेऽधम ! । व्रतं त्यक्षसि चेदाऽऽत्तं तत्कटाहे क्वथिष्यसे ।५७। एवं सामायिकं कार्य जीवेषु करुणापरैः । जीवितान्तोपसर्गेऽपि मेतार्येणेव साधुभिः ।५८। मेतार्यमुपबृंहयन्नाह - जो कुंचगावराहे पाणिदया कुंचगं तु नाइक्खे । जीवियमणपेहंतं मेयजरिसिं नमसामि ।।८६९।। निफेडियाणि दुन्नि वि सीसावेढेण जस्स अच्छीणि । न य संजमाउ चलिओ मेयजो मंदरगिरिव ।।८७०।।
*******************************
आ. नि.
सा.नि. निरुक्तिद्वारम् * समायिकरूपे * सामायिके * मेतार्यकथा ।
गाथा*८६९-८७०
४९३
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलका
चार्यलघु-वृत्तिः
४९४
******
************
अथ सम्यग्वादे कालिकाचार्यकथा -
पुरी तुरिमिणी तत्र जितशत्रुर्नराधिपः । भद्राङ्गजो द्विजो दत्तः कालिकाचार्यजामिजः | १ | दत्तश्च मद्यपो धूर्तः प्रारेभे सेवितुं नृपम् । अभवद्वाहको राज्ये भेदयित्वाऽथ सन्निधिम् ॥२॥ राजानं पञ्जरे क्षिप्त्वा स्वयं राजा बभूव सः । अनेकानिष्टवान् यागान् कालिकार्याऽन्यदाऽऽगमत् ।३। प्रणन्तुं तमागाद्दत्तोऽपृच्छद्यागफलं ततः । गुरुराख्यदहो धर्मः कारुण्यादपरो न हि ॥४॥ पुनः पृष्टे गुरुः स्माह हिंसा दुर्गतिहेतवे । सेर्घ्यं मत्तोऽवदद्दत्तः स्पष्टदुष्टाशयो गुरुन् ।५।
यदि वेत्सि तदाचार्य ! प्रश्नस्य वितरोत्तरम् । निःशङ्कोऽथ गुरुः स्माह यागानां नरकः फलम् ॥६॥ ततो दत्तः क्रुधाऽवादीदाचार्य ! प्रत्ययोऽत्र कः ? । गुरुरूचे प्रत्ययोऽसावितः सप्तमवासरे ॥७। पक्ष्यसे शुनकुम्भ्यां त्वं दत्तोऽथ सविशेषरुट् । ऊचे कः प्रत्ययोऽत्रापि गुरुरूचे निशम्यताम् ॥८॥ कुर्वतो राजपा ते वदने सप्तमे दिने । तुरङ्गमखुरोत्क्षिप्तः प्रवेक्ष्यत्यशुचेर्लवः । ९ । सोऽथाऽतिकुपितोऽवादीत्तवाचार्य ! कथं मृतिः । गुरुरूचे चिरं कृत्वा व्रतं यास्याम्यहं दिवि ॥ १० ॥ अथोत्तस्थौ गुरोः पार्श्वाद्दत्तश्चित्ते विचिन्तयन् । यन्ममाख्यदसावस्य तत्करिष्येऽष्टमेऽहनि । ११ ।
****************************
आ. नि. सा. नि. निरुक्तिद्वारम्
सम्यग्वादे
कालिकाचार्य
कथा ।
गाथा-८७०
४९४
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलका
चार्यलघु-वृत्तिः
४९५
**
ततः प्रविश्य सोधान्तर्दत्तस्तस्थौ दिनानि षट् । षष्ठोऽपि दिवसस्तेन ज्ञातः सप्तम इत्यथ ।१२ । मार्गानशोधयत् सायं तलारक्षैररक्षयत् । निशान्ते मालिकः कोऽप्याऽऽगच्छन् संज्ञाऽऽतुरोऽभवत् । १३ । व्युत्सृज्य राजमार्गे द्राक् पिधाय कुसुमैरगात् । दत्तोऽपि निर्ययौ राजपाटिकां सप्तमेऽहनि ॥१४ ॥ मार्गे चाश्वखुरोत्क्षिप्तस्तस्याऽऽस्येऽगाल्लवोऽशुचेः । तेनाऽभिज्ञानतो ज्ञातं मृत्युरद्य स्फुटं मम ॥ १५ ॥ प्रधानैश्चेति सङ्केतः कृतोऽग्रेऽस्त्यद्य दुर्मदम् । धृत्वाऽमुं स्थापनीयोऽत्र राजा प्राक्तन एव सः । १६ । दत्तः सौधान्तरे नष्टुं ववलेऽथ सपद्यपि । ततः सङ्केतमज्ञासीत्प्रधानैरिति शङ्कितम् ॥१७॥
ततः सौधेऽविशंस्तैः स धृतो मौलः कृतो नृपः । राज्ञा तेनाऽथ दुष्टः स क्षिप्तः कुम्भ्यां शनैः सह । १८ । अधः प्रज्वालितो वह्निस्तापात्तैरथ स श्वभिः । खण्ड्यमानोऽभवन्मृत्वा रौद्रध्यानेन नारक: ।१९। ।।८६९-८७० ।। अमुमेवार्थमाह -
दत्तेण पुच्छिओ जो जन्नफलं कालओ 'तुरमिणीए । समयाइ आहिएणं सम्मं उदियं भयंतेणं ।।८७१ । । 'समतया' माध्यस्थेन, हेतुना, आहितेन 'हिंट् प्रयोजने' प्रयुक्तेन प्रेरितेन । तद्भयमवज्ञाय सम्यगुदितं भदन्तेन । एवं सम्यग्वादः कार्यः १. ऽऽगच्छत् - ख ल, २.तुरिमिणीए' ल, ३. माध्यस्थ्येन ख । • मौलः नृपः - प्राक्तनराजा ।
***************************
आ. नि.
सा. नि. निरुक्तिद्वारम् सम्यग्वादे
कालिकाचार्य कथा |
गाथा - ८७१ ४९५
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
***********
४९६
आवश्यक- समासे चिलातीपुत्रकथा - नियुक्तिः विद्वन्मानी द्विजन्मैको जिनशासनहीलकः । वादेऽधिसभमाचार्यजित्वा शिष्यीकृतो बलात् ।। श्रीतिलका- स्थिरोऽभूदेवतावाक्याजुगुप्सां तु मुमोच न । भार्याऽदात्कार्मणं प्रेम्णा मृतस्तेन दिवं गतः ।२। चार्यलघु-वृत्तिः * तन्निर्वेदेन साऽप्यात्तव्रताऽनालोच्य तन्मृता । दिवं ययौ स पूर्णायुर्द्विजदेवस्ततश्च्युतः ।३।
पुरे राजगृहे श्रेष्ठी धनश्चेटी चिलातिका । तस्याः स्तनन्धयो नाना चिलातीपुत्र इत्यभूत् ।४। तत्प्राग्जन्मप्रियाप्यब्दैः कियद्भिः सुंसुमाभिधा । उपरिष्टात्पञ्चपुत्र्या धनस्यैव सुताभवत् ।५। स बालधारकस्तस्याश्चेटोऽथ श्रेष्ठिनाऽन्यदा । तचिह्ने विक्रियां कुर्वन् दृष्ट्वा निःसारितो गृहात् ।६। गत: सिंहगुहापल्लीमिष्टः पल्लीपतेरभूत् । गुणैः कैश्चित्ततस्तं स मुमूर्षुः स्वपदेऽकरोत् ।७। सोऽवक् चौरान राजगृहे धनसार्थपतेर्गृहम् । मुष्णीमोऽभ्येत्य वो द्रव्यं तत्पुत्री सुंसुमा मम ।८। दत्वाऽवस्वापिनीं प्राप्तो मुषितुं धनवेश्म तत् । धनो नष्टः सपुत्रोऽपि सोऽगादाऽऽदाय सुंसुमाम् ।९।
धनेनोक्तास्तलारक्षा निवर्तयत मे सुताम् । धनं वो मे सुता तेऽथाऽधावन्भग्नाश्च तस्कराः ।१०। * १. 'तत्पुत्रोऽजनि नामाऽस्य चिला०' ल, • पञ्चानाम् पुत्राणां समाहारः पञ्चपुत्री, तस्याः ।
आ. नि.
सा. नि. निरुक्तिद्वारम् समासरूपे सामायिके चिलातीपुत्र
कथा । गाथा-८७१ ४९६
**********
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
F*****
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघु-वृत्तिः
४९७
निवृत्तास्ते गृहीत्वा स्वं श्रेष्ठी पञ्चसुतान्वितः । नयन्तं सुसुमां चेटमन्वधावत् कृतान्तवत् ।११। चेटोऽप्यशक्तस्तां वोढुं गृहीत्वा तच्छिरोऽव्रजत् । तस्थौ श्रेष्ठी सपुत्रोऽथ शोकातॊऽथ क्षुधादितः ।१२। हत्वा मां खादतेत्यूचे पुत्रान् याताऽथ पत्तनम् । तत्रैषुः किन्तु तेऽप्याहुः श्रेष्ठिवत्सर्व एव हि ।१३। श्रेष्ठ्युवाच पुनः पुत्रान् सर्वेषां मृत्युरस्तु मा । एतदेव वपुः पुत्र्याः खादित्वा गम्यते पुरे ।१४। तदेतैः कारणे गाढे पुत्रीमांसादनं कृतम् । एवं साधुभिराहारो ग्राह्यो महति कारणे ।१५। तेनाहारेण ते याता: संजाता भोगभागिनः । स्यादेवं कारणाहारात्साधुवर्गोऽपि सिद्धिभाक् ।१६। स च शीर्षाऽसिभृगच्छन् साधुमातापनापरम् । दृष्ट्वाऽऽचष्ट समासेन धर्ममाख्याहि मेऽधुना ।१७। नो चेत्तेऽपि शिरश्छेत्स्ये साधुधर्मोऽयमित्यवक् । समासादो उपशमो विवेकः संवरस्तथा ।१८। एकान्तेऽस्थात् प्रतिमया सोऽपि तां त्रिपदीं स्मरन् । जज्ञावुपशमः स्यादक्रोधस्येत्यत्यजत्क्रुधम् ।१९। विवेकः स्यादसङ्गस्य खड्गशीर्षे ततोऽमुचत् । संवृत्तेन्द्रियचित्तस्य संवरस्तं तथाऽकरोत् ।२०। तदा लोहितगन्धेन वज्रतुण्डाः पिपीलिकाः । शैलं भित्वोत्थिताश्चक्रुश्चालिनीमिव तद्वपुः ॥२१॥
आ. नि.
सा.नि. निरुक्तिद्वारम् समासरूपे सामायिके चिलातीपुत्र
कथा । गाथा-८७१ ४९७
१. एवं साधुभिराहार्यमशुद्धं गाढकारणे ।।१५।। ल, I. खगञ्च शीर्ष-शिरस्त्राणं च, इति द्वन्द्वः खड्गशीर्षे, ते ।
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्तिः श्रीतिलकाचार्यलघु-वृत्तिः
४९८
दुःकष्कर्मनिर्गमद्वारकारिकाः कीटिका इमाः । उपको ममेत्येवं तासु ध्यानं बबन्ध सः ।२२। ।।८७१।। अमुमेवार्थमाह - जो तिहिं पएहिं सम्मं समभिगओ संजमं समारूढो । उवसमविवेयसंवरचिलायपुत्तं नमसामि ।।८७२।। 'सम्म'-सम्यक्त्वम् । उपशमविवेकसंवरप्रधानश्चिलातीपुत्रः उपशमविवेकसंवरचिलातीपुत्रस्तं मध्यमपदलोपी समासः ।। ८७२।। अहिसरिया पाएहिं सोणियगंधेण जस्स कीडीओ । खायंति उत्तमंगं तं दुक्करकारयं वंदे ।।८७३।। स्पष्टा । ।।८७३।। धीरो चिलाइपुत्तो मुइंगलीयाहिं चालणिव्व कओ । जो तह वि खजमाणो पडिवन्नो उत्तमं अटुं ।।८७४।। स्पष्टा । नवरं मृताङ्गे लयो यासां ता मृताङ्गलयाः कीटिकाः । उत्तमोऽर्थः, शुभः परिणामः ।।८७४।। अड्डाइज्जेहिं राइदिएहिं पत्तं चिलाइपुत्तेणं । देविंदामरभवणं अच्छरगणसंकुलं रम्मं ।।८७५।। स्पष्टा ।।८७५।। अथ सङ्क्षपे आत्रेयकथा - नगर्या श्रीविशालायां जितशत्रुर्महीपतिः । ऋषयस्तत्र चत्वारः स्वस्वशास्त्राणि चक्रिरे ।१।
आ. नि.
सा.नि. निरुक्तिद्वारम् सक्षेपरूपे सामायिके आत्रेय कथा।
गाथा८७२-८७५
準準準準準準準準準準準準準準
४९८
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलका
चार्यलघु-वृत्तिः
४९९
KEE
***********
उपेत्याहुर्नृपं सर्वे राजन् ! शास्त्राणि नः शृणु । राजोचे मानमेषां किं लक्षालक्षेति तेऽभ्यधुः ॥ २ । सोऽवदत्र क्षमः श्रोतुं राज्यं सीदति मे यतः । सङ्क्षिपद्भिस्ततः सर्वेरर्द्धार्द्धादिक्रमेण तैः । ३ । यावचतुर्भिरप्येकः श्लोकश्चक्रे स चैषकः ।
जीर्णे भोजनमात्रे यः कपिलः प्राणिनां दया । बृहस्पतिरविश्वासः पञ्चालस्त्रीषु मार्दवम् ॥४॥ तद्राजाप्यशृणोदेवमस्मिन् सामायिकेऽप्यहो । चतुर्दशानां पूर्वाणां संक्षिप्याऽर्थोऽस्ति पिण्डितः ॥५ । एतदेवाह
सयसाहस्सा गंथा सहस्स पंच य दिवड्डमेगं च । ठविया एगसिलोए संखेवो एस नायव्वो ।।८७६ ।। उक्तार्था । तथा जिणे भोयणमत्तेउ कविलो पाणिणं दयां । विहस्सईरविस्सासो पंचालोत्थीसु मद्दव्वं |१|
-
अथानवद्ये धर्मरुचिकथा -
धात्रीक्रोडे सदासक्तं वसन्तपुरमभवत् । जितशत्रुर्नृपस्तस्य धारिणी सहचारिणी । १ ।
• इयं गाथा ल ख मध्ये नास्ति ।
****************************
आ. नि. सा. नि.
निरुक्तिद्वारम्
अनवद्यरूप
सामायिके
धर्मरुचि
कथा ।
गाथा
८७६
४९९
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः
श्रीतिलकाचार्यलघु-वृत्तिः
५००
*************
आसीद्धर्मरुचिः सूनुर्यथार्थाख्यः सुधांशुवत् । सुवासनः पुष्पमिव ऋजुः कमलनालवत् ॥२॥ वृद्धत्वादन्यदा राजा जिघृक्षुस्तापसव्रतम् । दातुकामस्तनूजस्य राज्यं संविग्नमानसः । ३ । सोऽथ मातरमप्राक्षीद्राज्यं तातः किमुज्झति । तमूचे जननी वत्स ! राज्यं संसारवर्धनम् ।४ । पुत्रोऽप्युवाच तर्ह्येवं कार्यं तेन ममाऽपि न । उभावपि ततो जातौ तापसौ तापसाश्रमे ॥५ । चतुर्दश्यामथाऽश्रावि घोषणा सर्वतोमुखी । अमावास्येत्यनाकुट्टिः प्रभाते भविता ततः | ६ | अद्यैव तत्प्रभातार्थं कार्य कन्दादिसङ्ग्रहः । अचिन्तयद् धर्मरुचिरनाकुट्टिर्वरं सदा ॥७॥ अमावास्यां च दृष्ट्वा स साधून् यातोऽन्तिकाध्वना । अप्राक्षीदद्य वः किन्नाऽनाकुट्टिर्याथ यद्वनम् ॥८॥ यावज्जीवमनाकुट्टिरस्माकं भद्र ! तेऽभ्यधुः । ईहापोहं प्रपन्नोऽथ जातिस्मरणमाप सः । ९ । ततः प्रत्येकबुद्धोऽभूद्वेषं शासनदेव्यदात् । सस्मारैकादशाङ्गानि सिद्धः कृत्वा चिरं व्रतम् ।१०। ।।८७६।।
एतदेवाह -
सोऊण अणाकुट्टि अणभीओ वज्जिऊण अणगं तु । अणवज्जयं उवगओ धम्मरुई नाम अणगारो ।।८७७ ।। श्रुत्वा साधुभ्योऽनाकुट्टि यावज्जीविकीं नाभीतोऽनभीतः - अत्यन्तभीतः प्रस्तावादाकुट्टे, वर्जयित्वा 'अणकं' अवद्यं पापकर्म
******
आ. नि. सा. नि. निरुक्तिद्वारम्
अनवद्यरूप
सामायिके
धर्मरुचि कथा । गाथा-८७७
५००
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
FXX**
आवश्यक- *आकुट्यादि । शेषं स्पष्टम् ।।८७७।। परिज्ञायां इलापुत्रः । कथा प्रागुक्ता, गाथामाह - नियुक्तिः परिजाणिऊण जीवे अज्जीवे जाणणापरित्राए । सावजजोगकरणं परिजाणइ से इलापुत्तो ।।८७८।। श्रीतिलका
परिज्ञाय जीवानजीवांश्च ज्ञपरिज्ञया सावद्ययोगकरणं परिजानाति प्रत्याख्याति स इलापुत्रः । प्रत्याख्याने तेतलिकथा - चार्यलघु-वृत्तिः
नगरं तेतलिपुरं गोत्राऽऽधारं सुपुत्रवत् । नरेन्द्रः कनकरथो राज्ञी पद्मावती पुनः ।। जातान् जातान् सुतान् भोगलोलो व्यङ्गयते नृपः । अमात्यस्तेतलिसुतः सर्वव्यापारचिन्तकः ।२। स्वर्णकृत्पुष्पकाराख्यः श्रेष्ठी पुत्री च पोट्टिला । सौधाग्रे मन्त्रिणा दृष्ट्वा प्रार्थयित्वोदवाह्यत ।३। अन्यदा मन्त्रिणं स्माह राज्ञी पद्यावती रहः । कुमारमेकं रक्ष त्वं स्याद्भिक्षापात्रमावयोः ।४। उदरे मम पुत्रोऽस्ति पोट्टिलाऽप्यस्ति गुर्बिणी । समं दैवात्प्रसूते द्वे सुतं राज्यपरा सुताम् ।५। मन्त्री गुप्तं सुतां राज्य दत्वाऽऽदाय सुतं स्वयम् । आनीय वर्धयामास स्वगृहेऽपाठयञ्च तम् ।। अन्यदा पोट्टिलामात्यस्याऽनिष्टा कथमप्यभूत् । नामाऽप्यस्या न गृह्णाति विचित्रा कर्मणां गतिः ।७। साध्व्यो भिक्षार्थमायाताः पृष्टाः पोट्टिलयाऽन्यदा । कथं पत्युः प्रियाऽहं स्यामूचुस्ता नेदमुच्यते ।८।
華藥業藥華藥華藥業準準準準準準
५०१
आ. नि. सा.नि. निरुक्तिद्वारम् * प्रत्याख्यानरूपे * सामायिके * तेतलि कथा ।
गाथा-८७८
準準準準準準準準準準業業藥華華華
५०१
K*********
१. 'सो' प । २. प्रार्थयित्वा पर्यणायत ।३। ल, । ३. स तां ल, ख । * गोत्राऽऽधार - गोत्रः नगरपक्षे पर्वतः, सुपुत्रपक्षे कुलम् ।
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
निर्युक्तिः श्रीतिलका
चार्यलघु-वृत्तिः
५०२
**********
धर्मस्ताभिः पुनस्तस्याः कथितः सर्वकामदः । ततो व्रतार्थिनी जाता मन्त्रिणं पृच्छति स्म सा । ९ । मन्त्र्यूचे व्रतमादत्स्व धर्मे मां बोधयेः परम् । तत्प्रपद्याऽथ साऽऽदाय चारित्रं त्रिदिवं ययौ ॥१० ॥ राजाऽप्यभूत्कथाशेषस्ततस्तं सचिवः सुतम् । रहः प्रकाश्य सर्वेषां सद्यो राज्ये न्यवेशयत् । ११ । क्रमादुग्रप्रतापोऽभूद्भूपतिः कनकध्वजः । मातोचे तं त्वयाऽऽराध्यो मन्त्री जीवितराज्यदः । १२ । मन्त्री सर्वेश्वरोऽथाभूत्तदाज्ञाकृनृपः पुनः । स्वप्नादिभिरथाऽबोधि मन्त्रिणं पोट्टिलासुरः । १३ । परं नाऽबोध्यथो देवः क्ष्मापं तं प्रत्यकोपयत् । नमत्यमात्ये राजाऽभूद्विमुखश्चकितोऽथ सः | १४ | वलन्ननुचरैर्मुच्यमान एकाक्यगाद् गृहे । गृहलोकोऽपि चाऽकार्षीत्प्रतिपत्तिं न कामपि ॥ १५ ॥ दध्यौ भीतस्ततो मन्त्री वरं मृत्युः स्वयं कृतः । राज्ञा पुनः कुमारेण मारणे तेजसो वधः | १६ | ततस्तालपुटं भुक्तं मृत्यवेऽभून मृत्युकृत् । कङ्कासिर्निहितः कण्ठे कुण्ठोऽभूत्सोऽपि नाछिनत् ॥१७॥ उद्बन्धने च तुत्रोट रज्जुः सज्जाऽपि तत्क्षणात् । अगाधेऽथाऽपतत्कूपे सोऽपि गाधोऽभवत्परम् ॥१८ । तृणकूटे प्रविश्याग्निज्वलितः सोऽपि नाज्वलत् । पुरान्निर्गच्छतश्चाऽथ पश्चादेत्यवशः करी । १९ । पुरस्तान्महती गर्त्ताऽभितोऽन्धङ्करणं तमः । मध्यस्थितस्य पतति शरासारः समन्ततः । २० । अथोचे दीनवदनो मन्त्री त्रायस्व पोट्टिले ! रुद्धा दिशश्चतस्रोऽपि व्रजामः कुत्र कथ्यताम् ॥२१ । • कुत्सितः मारः कुमारः, तेन । * तेजः प्रभावः, प्रागल्भ्यम्, तस्य ।
****************
******
आ. नि. सा. नि. निरुक्तिद्वारम् प्रत्याख्यानरूपसामायिके तेतलि कथा ।
गाथा-८७८
५०२
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
आ. नि.
सा.नि. निरुक्तिद्वारम् गाथा-८७९
आवश्यक- अथाह पोट्टिलादेवो मा मन्त्रिनीदृशो भवः । भीतस्य शरणं भद्र ! प्रव्रज्या भयहारिणी ।२२। नियुक्तिः आलापकान् पठन्तं तं पोट्टिलारूपधारिणम् । दृष्ट्वा श्रुत्वा प्रबुद्धः सत्रूचे शमय भूभुजम् ।२३। श्रीतिलका- रुष्टे नृपेऽग्रहीन्मन्त्री व्रतं मा भूदिति श्रुतिः । शमितस्तेन राजाऽगान्मन्त्रिपार्श्वे समातृकः ।२४। चार्यलघु-वृत्तिः क्षमयित्वा प्रवेश्याऽथ कृतनि:क्र[ष्कमणोत्सवः । राजमात्रा च राज्ञा च परिवव्राज धीसखः ।२५। ५०३
मन्त्रिणाऽऽपद्गतेनाऽपि ज्ञात्वा सर्वां भवस्थितिम् । निर्वाह्यते स्म निःशेषं प्रत्याख्यानं मनीषितम् ।२६। ।।८७८ ।। अत्र गाथामाह - पञ्चक्खे दट्टणं जीवाजीवे य पुत्रपावं च । पञ्चक्खाया जोगा सावजा तेयलिसुएणं ।।८७९।।
प्रत्यक्षान् दृष्ट्वा जीवाजीवान् पुण्यपापं च पोट्टिलादेवदर्शनात् । जीवाभावे कः परलोकं गतः ? पुण्याभावे कथं मानुष्याद्देवत्वम् । अत * एतद्दर्शनात् जीवपुण्ययोः प्रत्यक्षतायां तद्विपक्षयोरपि सा सिद्धैव । शेषं स्पष्टम् । गतं निरुक्तिद्वारम् । समाप्ता उपोद्घातनियुक्तिः ।।८७९।।
इति श्रीतिलकाचार्यलघुवृत्तिसमन्विताया भाष्यकलितायाः श्रीभद्रबाहुस्वामिविरचितावश्यकनिर्युक्तेः सामायिकनियुक्तिमयः
। प्रथमो विभागः समाप्तः ।। १. प्रत्याख्यातं - प प प छ ख ।
५०३
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यकनियुक्ति : श्रीतिलकाचार्य
EXEX****
कथानकविषयः
लघुवृत्तिः
६९
।।५०४॥
वर्गणास्वरूपे दृष्टान्तः द्रव्यपरम्परायां प्रद्योतराज्ञः कथा चरणगुणप्राधान्ये दृष्टान्तः ज्ञानमाहात्म्ये उदाहरणम् समुदितज्ञानक्रियाफले अन्धपङ्गुदृष्टान्तः सामायिकलाभे पल्यादिदृष्टान्ताः अनुयोगाननुयोगे दृष्टान्ताः द्रव्याननुयोगे गोवत्सौ क्षेत्राननुयोगे कुब्जा कालाननुयोगे साधुः वचनाननुयोगे बधिरकुटुम्बम् ग्रामेयकः
ग्रन्थे कथानकसूचिः (प्रथमो विभागः) गाथा पृष्ठक्रमाङ्कः | कथानकविषयः ३९-४०
भावाननुयोगे- श्रावकभार्या सप्तपदी कोङ्कणदारकः नकुल: कमलामेला शाम्बः श्रेणिकः
व्याख्यानविधौ दृष्टान्ताः गोक्रायकः १३३
चन्दनकन्थादिः १३३
शिष्यपरीक्षायां दृष्टान्ताः मुद्गशैल: कुटादिः
गाथा पृष्ठक्रमाङ्कः १३४
* ग्रन्थे १३४
*कथानकसूचिः १३४
(प्रथमो १३४
विभागः) १३४ १३४ १३४
॥५०४॥
१३३
kkk
**
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
E*****
लघुवृत्तिः
।।५०५ ।।
आवश्यक
निर्युक्ति : * गौः श्रीतिलकाचार्य
कथानक विषयः
*********
आभीरी
श्रीवीरस्य सम्यक्त्वलाभे कथा
कुलकरोत्पत्ती कथा
श्री ऋषभस्वामिवक्तव्यता- धनसार्थवाहः
देवभवः
वैद्यभवः
तीर्थङ्कर नामकर्मोपार्जनम्
जन्म
श्री ऋषभस्वामीवक्तव्यता जन्माभिषेकादिः
वंशस्थापना
विवाहः
व्रतग्रहणम्
गाथा
१३९
१३९
१४६
१५४
१७०
१७१
१७२
१८४
१८७
१८८
१९०
१९४
२१५
पृष्ठक्रमाङ्कः
८६
८७
९१
९४
१००
१०५
११८
१२०
१२३
१२६
१२८
१५१
कथानक विषयः
नमिविनम्यो राज्ययाञ्चादिः
प्रथमपारणके श्रेयांसकथा
केवलोत्पत्तिः
भरतस्य चक्रोत्पादो मरुदेवीसिद्धिः
षट्खण्डसाधनम् - अष्टानवतेः प्रतिबोधे अङ्गारकृत्कथा
भरतबाहुबलियुद्धम्, बाहुदीक्षाकेवलादिः माहणोत्पत्तिः
श्री ऋषभनिर्वाणम्
भरतव
श्री वीरपूर्वभवाः विश्वभूतिः
त्रिपृष्ठः
प्रियमित्रचक्री नन्दनऋषिः
गाथा
३१७
३२२
३३४
३४३
३४७
३४९
३६१
४३४ ४३६ ४४४ ४४७
४५०
पृष्ठक्रमाङ्कः
१६९
१७१
१७५
१७८
१८०
१८५
१९२
२१२
२१५
२१९
****************************
२२८
ग्रन्थे
कथानकसूचिः (प्रथमो
विभागः )
२२२ ।।५०५ ।।
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
कथानक विषयः
गाथा पृष्ठक्रमाङ्कः
आवश्यक- * कथानक विषयः नियुक्ति :
द्विजाय देवदूष्यार्द्धदानम् श्रीतिलकाचार्य
* शूलपाणिप्रतिबोधः प्रभोः स्वप्नदर्शनम् लघुवृत्तिः
अच्छन्दकः
गाथा पृष्ठक्रमाङ्कः ४६० २४३ ४६१ २४५
३७०
३८५
७६४ ७७६ ७७६ ७८३
R
॥५०६॥ *चण्डकौशिकः
२५३ २५५
ग्रन्थे कथानकसूचिः (प्रथमो
__४०५
।
७८३
विभागः)
४०८
२७६ २८८
आर्यवज्रस्वामी अनुयोगपार्थक्ये - दशपुरोत्पत्तिः आर्यरक्षितः निह्नवाः (१) जमालिः (बहुरताः) (२) तिष्यगुप्तः (जीवप्रदेशाः) । (३) आर्याषाढाचार्यशिष्याः (अव्यक्ताः) । (४) अश्वमित्रः (सामुच्छेदाः) (५) गङ्गाचार्यः (वैक्रियाः) (६) रोहगुप्तः (त्रैराशिकाः) (७) गोष्ठामाहिलः (आबद्धिकाः) (८) बोटिकः मनुष्यत्वदुर्लभतायां दश दृष्टान्ताः
* कम्बलशम्बलो
वैशिकायनबालतपस्वी (तेजोलेश्या) चन्दना प्रभोर्वचनातिशये दासीदृष्टान्तः . दशधा सामाचारी - विनयेऽश्वदृष्टान्तः * इच्छाकारे मरुकदृष्टान्तः
यथायुष्कोपक्रमकाले रागाद्यध्यवसानेन * मृत्यौ दृष्टान्ताः
३१२
५७८ ६७९ ६८०
३३९
७२४
३५४
॥५०६॥
***
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
आवश्यक
नियुक्ति : श्रीतिलकाचार्य
लघुवृत्तिः
।।५०७ ।।
********
कथानक विषयः
(१) चुल्लकः
(२) पाशकः (३) धान्यम्
(४) द्युतम् (५) रत्नानि
(६) स्वप्नः
(७) चक्रम्
(८) चर्म (९) युगम्
(१०) परमाणुः
सामायिकलाभे कथा: (१) अनुकम्पायां वैद्यः
(२) अकामनिर्जरायां मिण्ठः
(३) बालतपसि इन्द्रनागः (४) दाने कृतपुण्यः (५) विनये पुष्पशालसुतः (६) विभङ्गे शिवः
गाथा
८४६
८४६
८४७
पृष्ठक्रमाङ्कः
४४३
૪૪૪
४४५
४४६
४४७
४४९
४५०
४५४
४५६
४६१
४६२
४६८
४६९
कथानक विषय
(७) संयोगवियोगे माथुरौ वणिजौ
(८) व्यसने द्वौ भ्रातरौ
(९) उत्सवे आभीराणि
(१०) ऋद्धिदर्शने दशार्णभद्रः
(११) सत्कारे इलापुत्रः
सामायिक निरुक्तिदृष्टान्ताः
(१) शत्रुमित्रसमचित्तरूपे सामायिके दमदन्तः
(२) समायिकरूपे सामायिके मेतार्यः
(३) सम्यग्वादरूपे सामायिके कालिकाचार्यः
(४) समासरूपे सामायिके चिलातीपुत्रः
(५) सङ्क्षेपरूपे साम
यिके आत्रेयः
(६) अनवद्यरूपे सामायिके धर्मरुचिः
(७) प्रत्याख्यानरूपे सामायिके तेतलिः
गाथा
८६५
८६८
८७०
८७१
८७५
८७६
८७८
पृष्ठक्रमाङ्कः
४७०
४७२
४७४
४७५
४७६
४८६
४८८
४९४
४९६
४९८
४९९
५०१
****
***********
ग्रन्थे
कथानकसूचिः
(प्रथमो
विभागः )
।।५०७ ।।
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ पू.आ.श्रीविजयरामचन्द्रसूरि-स्मृति-संस्कृत-प्राकृत-ग्रंथमाला चतुर्दशपूर्वधरश्रीभद्रबाहुस्वामीसंहब्धा श्री तिलकाचार्यकृतलघुवृत्तिसमन्विता // श्री आवश्यकनियुक्तिः / / ॥प्रथमो विभागः // पू.मुनिराजश्रीपुण्यकीर्तिविजया: संपादकाः Title by Khushi Designs:09227504555 Sanmarg (479) 25352072 प्रकाशक सन्मार्ग प्रकाशन जैन आराधना भवन, पाछीया की पोल, शैलीफरोड, अहमदाबादफोन : 25352072, फेक्स : 25392789 E-mail : sanmargp@icenet.net |