Book Title: Anekant 1930 Book 01 Ank 01 to 12
Author(s): Jugalkishor Mukhtar
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/538001/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta -- emain RA ORAR DELHI. mahAvIra-jina dIkSA pIDita, patita, mArgacyuta jaga ko lakha dhIvIra mahAna , udyana hue lokasaMvA ko karane ko kalyANa / rAjya tajA, sumva-sampata tyAgI, chor3A saba sAmAna. jinadIkSA le rahe. isIma, isahI ko hita jAna // 'yagavIra' Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM ahama * anekAnta -* paramAgamasya bIja niSiddha-jAtyandha-sindhura-vidhAnam / sakalanayavilasitAnAM dhamathanaM namAmyanekAntam / / -zrImatacandra riH / at mamantabhadrAzrama, kagailabArA, dehlii| 14% mArgazira. maMvata 1986 vi0, vIranirvANa maM0 2406 hlii| 1771929 / kiraNa AVAGARIALABALPRAWAL kAmanA : paramAgama kA bIja jo, jainAgama kA prANa / 'anekAnta' satsaya mo. kagaM jagat-kalyANa // 1 // 'anekAnta'-ravi-kiraNase tama-ajJAna-vinAza / miTa mithyAtva-kurIni saba, ho maddharma-prakAza / / 2 / / , kunaya-kadAgraha nA rahe, rahe na mithyAcAra / 6 teja dekha bhAgeM sabhI daMbhI-zaTha-vaTamAra / / 3 // ; / sUkha jAya~ durguNa sakala,poSaNa mile apAra sadbhAvoM ko loka meM, ho vikasita saMsAra // 4 // : zodhana-mathana virodha kA huA kare avirAma / 1 premapage rala mila sabhI kareM karma niSkAma // 5 // - 'yugavIra' : . .. .. . ..... . . Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa 1 wwwr ammar bhagavAna mahAvIra aura unakA samaya zuddhizaktayoH parAM kASThAM yo'vApya zAntimandiraH / dezayAmAsa saddhammai mahAvIraM namAmi tam // mahAvIra-paricaya jajJe stroccamtheSu ___graheSu saumyeSuzubhalagne // niyoM ke antima tIrthakara bhagavAn -nirvANabhakti / mahAvIra videha-(vihAra-) dezastha tejaHpuMja bhagavAna ke garbha meM Ate hI siddhArtha kuNDapura ke rAjA 'siddhArtha'ke putra rAjA tathA anya kuTumdhIjanoMkI zrIvRddhi huI- unakA B the auramAtA priyakAriNI'ke garbhase yaza, teja, parAkrama aura vaibhava bar3hA-mAtAkI pratibhA utpanna huethe, jisakA dUsarA nAma 'trizalA' bhIthA aura camaka uThI, vaha mahaja hI meM aneka gUDha praznoM kA uttara jovaizAlIke rAjA 'ceTaka'kI suputrI thii|aapke zubha dana lagI, aura prajAjana bhI uttarottara sukha zAntikA janmase caitra zuklA trayodazIkI tithi pavitra huI aura adhika anubhava karane lge| isase janmakAlameM Apause mahAna utsavoM ke liye parvakA sA gaurava prApta huaa| kA sArthaka nAma 'zrIvaImAna' yA 'varddhamAna' ravakhA isa tithiko janmasamaya uttarAphAlgunI nakSatra thA, gayA / sAtha hI, vIra, mahAvIra, aura sanmati jaima jime kahIM kahIM 'hamtottarA' (hamna nakSatra hai uttarameM- nAmokI bhI kramazaH sRSTi huI, jo saba Apake usa anantara-jisake) isa nAmase bhI ullekhita kiyA gayA samaya prasphuTina tathA ucchalita honevAle guNoM para hI hai, aura saumya graha apana uccamthAnapara sthita the; jaimA eka AdhAra rakhate haiM / ki zrIpajyapAdAcAryake nimna vAkyame prakaTa hai: ___mahAvIrake pitA 'NAta' vaM ke kSatriya the / 'NAta' caitra-sitapakSa phAlgani yaha prAkRta bhASAkA zabda hai aura 'nAta' aisA dantya zazAMkayoge dine trayodazyAm / nakArasa bhI likhA jAtA hai / saMskRtameM isakA paryAya * zvetAmbara sampradAya ke kucha granthoM meM kSatriyakarADa) aisA rUpa hotA hai 'jJAta' / isIse 'cAritrabhakti' meM zrIpajyanAmollekha bhI milatA hai jo sabhavataH kugarapura kA eka pahilA jAna pAdAcArya ne "zrImajjJAtakulendunA" pada ke dvArA par3atA hai| anyathA,usI sampradAya ke damo granthoM meM kurA DayAnAdi mahAvIra bhagavAna ko 'jJAta' vaMzakA candramA likhA rUpa se kuMDapura kA sAfa ullekha pAyA jAtA hai / yathAH- hai, aura isIse mahAvIra 'NAtaputta' athavA 'jJAtaputra' "hatthuttarAhi jAmo kuMDaggAma mhaaviige| prA0ni0bhA0 bhI kahalAte the, jisakA bauddhAdi granthoMmeM bhI ullekha vaha kurAipura hI Ajakala kuNDalapura kahA jAtA hai| x kucha zvatambarIya granthoM meM bahana' likhA hai| dakho, guNAbhadra cAryakRta mahApuragA kA 74 vAM parva / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgazira, vIrani0 saM0 2456] bhagavAna mahAvIra aura unakA samaya pAyA jAtA hai / isa prakAra vaMzake Upara nAmoM kA usa use khUba hI ghumAyA, phirAyA tathA nirmada kara diyaa| samaya calana thA--buddhadeva bhI apane vaMza para se 'zAkya- usI vaktase Apa lokameM 'mahAvIra' nAmamaM prasiddha putra' kahe jAte the| astu; isa 'nAta' kA hI bigar3a hue / ina donoM * ghaTanAoMse yaha spaSTa jAnA jAtA kara athavA lekhakoM yA pAThakoMkI nAsamajhI kI vajaha hai ki mahAvIrameM bAlyakAlase hI buddhi aura zakti kA se bAdako 'nAtha' rUpa huA jAna par3atA hai / aura asAdhAraNa vikAza ho rahA thA aura isa prakAra kI isIse kucha anyoMmeM mahAvIra ko nAthavaMzI likhA huA ghaTanAe~ unake bhAvI amAdhAraNa vyaktitvako macina milatA hai, jo ThIka nahIM hai| karatI thIM / mI ThIka hI hai___mahAvIrake bAlyakAlakI ghaTanAoM meM se do ghaTa- "hAna hAra biravAnaka hota cIkanapAta" / nAe~ khAsa taura se ullekha yogya haiM-eka yaha ki, tIma varSakI avasthA ho jAne para mahAvIra maMsArasaMjaya aura vijaya nAmake do cAraNa muniyoMko deha-bhogoMsa pUrNatayA virakta ho gaye, unheM apane tatvArtha-viSayaka koI bhArI saMdeha utpanna ho gayA AtmotkarSako mAdhane aura apanA antima dhyeya prApta thA, janmake kucha dina bAda hI jaba unhoMne Apako karanekI hI nahIM kintu maMsAraka jIvAMkI sanmArgame dekhA to Apake darzanamAtra se unakA vaha saba saMdaha lagAnaM athavA unakI sacI mevA bajAnakI eka vizaMpa tatkAla dUra ho gayA aura isa liye unhoMne bar3I bhakti- lagana lagI-dIna dukhiyoMkI pukAra unakaM hRdayama se ApakA nAma 'sanmati' rakkhA hai| dUsarI yaha ki, ghara kara gaI-aura imaliyaM unhoMna, aba bhAra adhieka dina Apa bahutase rAjakumAroMke sAtha banameM vRkSa- ka samaya taka gRhavAmako ucita na mamajha kara jaMgala krIr3A kara rahe the, itane meM vahA~ para eka mahAbhayaMkara kA gamnA liyA. saMpUrNa gajya vaibhavakA TakarA diyA aura vizAlakAya marpa A nikalA aura usa vRkSakA aura indriya-mugrAma mugva mAr3akara maMgamigvadimI hI mUlase lekara skaMdha paryanta baDhakara sthita ho gayA kA jJAta khaMDa nAmaka vanameM jinadIkSA dhAraNa kara. jisapara Apa car3he hue the| usake vikarAla rUpakA lii| dIkSAkaM mamaya Apana maMpUrNa parigrahakA tyAga dekhaka: dUsare rAjakumAra bhayavita na ho gaye aura usI karake AkiMcanya (aparigraha) vana grahaNa kiyA. apane dazAmeM vRkSoM parase gira kara athavA kA kara apane apane zarIra paramaM vastrAbhaSaNoM ko utAra kara pheMka diyA x gharakA bhAga gaye / parantu ApakaM hRdayamaM jarA bhI inameM meM pahalI ghaTanA kA ullava prAyaH digambara granthoM meM bhayakA saMcAra nahIM huA-Apa bilakula nirbhayacitta aura damA kA digambara tathA tAmbara donoM hI sampradAya ka granthI hokara usa kAle nAgase hI krIr3A karane lage aura meM valanA meM pAyA jAtA hai| Apane usa para savAra hokara apana bala tathA parAkramasaM kucha zvetAmbarAya granthoM meM itanA vizapa kathana pAyA Giri * saMjayasyArtha diha sanAta vi..yA ya ca / hai aura vaha mabhavata mAmpradAyika jAna par3atA hai ki. vayAbhaSagAM ko janmAntaramai namabhyetyA loksaattrtH|| utAra DAlane ke bAda indra ne devadavya' nAmakA eka vaha mUlya vA tatsaMdagate tAbhyAM caraNa,bhyAM ravabhaktitaH / bhagavAna ke kandha para dAla diyA thA, jo 13 mahIne taka par3A rahA / astveSa sanmati vo bhAvIti samudAhRtaH / / / bAda ko mahAvIra ne use bhI tyAga diyA aura pUrNa rUpa meM nAma-~-mahApurANa, parva 74 vAM / digambara athavA jinakalpI hI rahe / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNaM 1 aura kezoMko klezasamAna samajhate hue unakA bhI lauMca RjakUlAyAstIre zAladramasaMzrite zilA ptttte| kara DAlA / aba Apa dehase bhI nirmamatva hokara nagna aparAhe SaSThenAsthitasya khalu jmbhkaayaape||11|| rahate the, siMhakI taraha nirbhaya hokara jaMgala-pahAr3oM meM vaizAkhasitadazamyAM hastottagmadhyamAzrite caMdre / vicarate the aura rAta dina tapazcaraNa hI tapazcaraNa tapazreNyA rUDhasyAtpannaM kevalajJAnam // 12 // kiyA karate the| -nirvaannbhkti| vizeSa siddhi aura vizeSa lokasevA ke liye , isa taraha ghora tapa raNa tathA dhyAnAgni dvArA, vizeSa hI tapazcaraNakI jarUrata hotI hai-tapazcaraNa jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya hI roma romameM rame hue Antarika malako chA~Ta kara nAmake ghAtikarma malako dagdha karake, mahAvIra bhagavAnane AtmAko zuddha, sApha, samartha aura kAryakSama banAtA jaba apane AtmA meM jJAna, darzana, sukha, aura vorya nAma hai / isI liye mahAvIrako bAraha varSataka ghora tapazca ke svAbhAvika guNoMkA carA vikAsa athavA unakA pUrNa raNa karanA par3A-khUba kar3A yoga sAdhanA par3A rUpase AvirbhAva kara liyA aura Apa anupama zuddhi, taba kahIM jAkara ApakI zaktiyoMkA pUrNa vikAsa zakti tathA zAntikI parAkASThAko pahuMca gaye, athavA huzrA / isa durddhara tapa dharaNakI kucha ghaTanAoMko mAlUma yoM kahiye ki Apako svAtmopalabdhi rUpI siddhi kI karake roMgaTe khar3e ho jAte haiM / parantu sAtha hI Apake prApti ho gaI, taba Apane saba prakArase samartha ho asAdhAraNa dhairya, aTala niya, sudRDha AtmavizvAsa kara brahmapathakA netRtva grahaNa kiyA aura saMsArI jIvoM anapama sAhasa aura lokottara kSamAzIlatAkA dekhakara ko sanmArga kA upadeza denake liye unheM unakI bhUla hRdaya bhaktise bhara pAtA hai aura khuda bakhuda (svayameva) sujhAna, bandhanamukta karana, Upara uThAne aura unake mtuti karanemeM pravRtta ho jAtA hai / astu; manaHparyayajJAnakI duHkha miTAnake liye apanA vihAra prArambha kiyA / prApti to Apako dIkSA leneke bAda hI ho gaI thI parantu athavA yoM kahiye ki lokahita-sAdhanakA jo asAkevalajJAna-jyotikA udaya bAraha varSakai ugra tapazcaraNa dhAraNa vicAra ApakA varSoM se cala rahA thA aura jisakA ke bAda vaizAkha sudi 10 mIko tIsare paharake samaya gaharA saMskAra janmajanmAntaroMse ApakeAtmAmeM par3A usa vakta huzrA jaba ki Apa jRmbhakA prAmake nikaTa huA thA vaha aba saMpUrNa rukAvaToMke dUra ho jAne RjukUlA nadIka kinAre, zAla vRkSake nIce eka zilA para svataH kAryameM pariNata ho gayA / astu / para, SaSThopavAsase yukta hue, kSapaka zreNi para ArUDha the-Apane zukla dhyAna lagA rakkhA thA-aura vihAra karate hue zrApa jisa sthAnapara pahu~cate the candramA hamtottara nakSatrake madhyameM sthita thA / jaisA ki aura vahA~ Apake upadezakeliye jo mahanIsabhA jur3atI zrIpUjyapAdAcAryake nimna vAkyoMse prakaTa hai:- thI aura jise jainasAhityameM 'samavasaraNa' nAma se ullekhita kiyA gayA hai usakI eka khAsa vizeSatA grAma-para-kheTa-karvaTa-maTamba-ghoSAkarAn pvijhaa| yaha hotI thI ki usakA dvAra sabake liye mukta rahatA ustapovidhAna dvAdazavarSAeyamarapUjyaH // 10 // thA, koI kisIke pravezameM bAdhaka nahIM hotA thA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgazira, vIrani0 ma02456] bhagavAna mahAvIra aura umapA rAnA pazupakSI taka bhI AkRSTa hokara vahA~ pahu~ca jAte the, kitanI hI vibhUtiyoMkA-atizayoMkA-varNana kiyA jAti-pAti chUAchUta aura U~canIcakA usameM koI gayA hai parantu unheM yahA~ para chor3A jAtA hai / kyoMki bheda nahIM thA, saba manuSya eka hI manuSyajAtimeM svAmI samantabhadrane likhA hai:parigaNita hote the, aura ukta prakArake bhedabhAvako devAgama-nabhoyAna-cAmarAdi-vibhUtayaH / bhalAkara ApasameM premake sAtha rala milakara baiThane aura mAyAviSvapi dRzyante nAnastvamami no mhaan||1|| dharmazravaNa karate the-mAnoM saba eka hI pitAkI -ApramImAMmA / saMtAna hoM / isa Adarza samavasaraNameM bhagavAna mahA- athAta-devAMkA Agamana. AkAzameM gamana aura vIrakI samatA aura udAratA mUrtimatI naz2ara AtI cAmarAdika (divya camara, chatra, siMhAsana, bhAmaMDalAthI aura ve loga to usameM praveza pAkara behada maMtaSTa dika) vibhatiyAMkA astitva to mAyAviyAma-indrahote the jo samAjake atyAcAroMme pIr3ita the, jinheM jAliyomeM-bhI pAyA jAtA hai, inake kAraNa hama kabhI dharmazravaNakA, apane vikAmakA aura ucca Apako mahAna nahIM mAnate aura na inakI vajahama Apa saMskRtiko prApta karanekA avasara hI nahIM milatA thA kI koI khAsa mahattA yA var3AI hI hai| athavA jo usake adhikArI hI nahIM samajhe jAta the / bhagavAna mahAvIrakI mahattA aura bar3AI to unake isake sivAya, mamavasaraNakI bhamimeM praveza karate hI mAhanIya, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antagaga bhagavAna mahAvIrake mAmIpyame jIvAMkA vaigbhAva dara nAmaka karmo kA nAza karake parama zAntiko liye hApa ho jAtA thA, krUra jantu bhI maumya bana jAte the aura zuddhi tathA zakti kI parAkASThAko pahu~canaM aura brahmaunakA jAti-virodha taka miTa jAtA thA / imIme sarpa pakA- ahimAnmaka monamArgakA-naMtatva grahaNa ko nakula yA mayara ke pAsa baiThanama koI bhaya nahIM hotA karane ge hai-athavA yo kahiye ki AtmoddhArake mAtha thA, cahA vinA kimI makocake villIkA AliMgana mAtha lokakI maJcI saMvA bajAnameM hai / jaimA ki karatA thA, gau aura siMhI milakara eka hI nAdama jana svAmI mamantabhadraka nimna vAkyama bhI prakaTa hai :pItI thIM aura mRga-zAvaka khuzIme siMha-zAvakarka mAtha vaM zuddhizaktyAMhadayagya kASTI gvelatA thA / yaha mava mahAvIrakaM yoga-banakA mAhAtmya tulAvyatItAM jina zAMtirUpAma | thaa| unake zrAtmAmeM ahiMmAkI pUrNa pratiSThA ho cukI avApitha brahmapathasya nenA thI, isa liye unake saMnikaTa athavA unakI upasthiti- ' mahAninIgataM prativakta mIzAH / / 5 / meM kimIkA vaira sthira nahIM raha sakatA thA / pataMjali -yunynushaasn| Rpina bhI, apane yogadarzanameM, yogake ima mAhAtmyako mahAvIra bhagavAnana lagAtAra nIma varpanaka aneka svIkAra kiyA hai; jaisA ki usake nimna mRtra meM deza-dezAntaroMmeM vihAra karake manmArgakA upadeza diyA, prakaTa hai: 1 jJAnAvagNA-darzanAvaragAMka prabhAvale nirbhala jJAna darzana ahiMsApratiSThAyAM tatsannidhau vaigtyAgaH / 35 / / prAvitikA nAma 'zuddhi' aura annagaya kaka nAzame vIrthalabdhi jainazAstroM meM mahAvIrake vihAra-samayAdika kI kA honA 'zakti' hai| - -- Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1,kiraNa 1 asaMkhya prANiyoMke ajJAnAndhakAra ko dUra karake unheM kI rAnI celanA bhI rAjA ceTaka kI putrI thI aura yathArtha vastu-sthitikA bodha karAyA, tattvArthako sama- isa liye vaha riztemeM mahAvIrakI mAtasvamA (mAvasI) jhAyA, bhUleM dUra kI, bhrama miTAe, kamajoriyA~ haTAI, x hotI thI / isa taraha mahAvIrakA aneka rAjyoMke bhaya bhagAyA, Atma vizvAsa bar3hAyA, kadAgraha dUra sAthameM zArIrika sambandha bhI thA / unameM Apa ke kiyA, pAkhaNDabala ghaTAyA, mithyAtva char3AyA, patitoM dharmakA vahuta kucha pracAra huA aura use acchA rAjAko uThAyA, anyAya-atyAcArako rokA, hiMsAkA zraya milA hai| virodha kiyA, sAmyavAdako phailAyA aura logoMko vihArake samaya mahAvIrakaM sAtha kitane hI munisvAvalambana tathA saMyamakI zikSA de kara unheM Atmo AryikAoM nathA zrAvaka-zrAvikAoM kA maMca rahatA tkarSake mArga para lagAyA / isa tarahapara Apane lokakA thaa| isa maMghake gaNadha kI saMgyA gyAraha taka pahu~ca ananta upakAra kiyA hai / gaI thI aura unameM sabase pradhAna gautama mvAmI bhagavAnakA yaha vihAra kAla hI unakA tIrtha-prava- , jo 'indramani' nAmama bhI prasiddha haiM aura samavananakAla hai, aura isa tIrtha-pravartanakI vajahase hI ve maraNameM mukhya gaNadhara kA kArya karate the / ye eka 'tIrthakara' kahalAte haiN| Apake vihArakA pahalA sTezana bahata vaDe brAhmaNa vidvAna the jo mahAvIrako kevalarAjagRhIka nikaTa visalAcala tathA vebhAra parvatAdi mAnakI maMzAmihAna pazcAta unama apane jIvAdikapaMca pahAr3iyoMkA pradeza jAna par3atA hai 5 aura antima vipayAkA saMtApajanaka uttara pAkara unake ziSya vana mTezana pAvApurakA mundara udyAna hai| gajagRhI meM usa gaye the pAra jinhAna apana vahunama ziSyoMke mAdha vaktarAjA zreNika gajya karatA thA, jisa bimbamAra bhI bhagavAna jinadInA lalI thii| astu / kahate haiN| usane bhagavAnakI paripadAmeM- samavamaraNa ___nIma varpaka lamba vihArakA mamAta karata aura kanamabhAoM meM- pradhAna bhAga liyA hai aura usake kRtya hote hue, bhagavAna mahAvIra jaba pAvApurakaM eka praznoM para vahutame rahasyokA udghATana huA hai / zreNika mundara udyAnameM pahu~ce, jo aneka padmamagevaroM tarA nAnA prakArake vRkSamamUhA se maMDina thA, taba Apa vahA~ - Apa jambhakA grAmaka majukUlA naTama canakara pahale DI pradazameM pAe hai / imAma dhIpajyapAdAcAryane yApakI kavala bAto kAyAtmagasa sthina hAgaya aura Apane parama zuklanyAna npattike usa kathanake anantara jo apara diyA gayA hai aApake vaibhA ke dvArA yoganigaMdha karakaM dagvaraja-mamAna avaziSTa parvatapara pAnekI bAta kahI hai aura nIma Apake tIma varSaka rahe karma rajako-aghAticatuSTaya ko-bhI apane vihAnkI gaNanA kI hai / yathA---- AnnAse pRthaka kara DAlA, aura isa taraha kArtika "atha bhagavAnmamprApaddivya vabhAraparvata ramya / vadi amAvasyAke antameM, svAti nakSatrake samaya, cAturvarya-mumaghasnatrAmRta gautamaprabhRti // 13 // nirvANa padako prApta karake Apa sadAke liye ajara, "dazavidhamanagAeNAmakAdazavonara tathA dharma / dazayamAnI vyaharat triMzadvarSa gyatha jinedraH // 15 // -nirvaannbhkti| x kucha zvetAmbarIya prAMthAnusAra 'mAtulajA'-mAmUjADha bahana / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgazira, vIrani0 saM02456 bhagavAna mahAvIra aura unakA samaya amara tathA akSaya saukhyako prApta ho gaye * / isIkA saMskRtika adhikArI hI nahIM mAne jAte the aura unake nAma videhamukti, prAtyantika svAtmasthiti, paripUrNa viSayameM bahuta hI nirdaya nathA ghAtaka niyama pracalita siddhAvasthA athavA niSkala paramAtmapadakI prApti hai / the; striyA~ bhI kAphI taura para manAI jAtI thIM, ucca bhagavAna mahAvIra 72 varSa kI avasthA meM apane isa zikSAme vaMcina ragvI jAtI thIM. unake viSayameM antima dhyeyako prApta karake lokAravAsI hupa / "namtrI svAtaMtryamaIti" jaimI kaThora aAjJAe~ jArI aura Aja unhIMkA tIrtha pravarta rahA hai| thIM aura unheM yatheSTa mAnavI adhikAra prApta nahIM the___ isa prakAra bhagavAna mahAvIrakA yaha saMkSepameM bahutoMkI dRSTimeM to ve kevala bhogakI vastu, vilAyakI sAmAnya paricaya hai, jisameM prAyaH kimIko bhI koI cIz2a, purupakI sampatni athavA vaccA jananakI mazIna khAsa vivAda nahIM hai| bhagava jIvanIkI ubhaya sampradAya- mAtra raha gaI thIM; brAhmaNoMne dharmAnuSThAna AdikaM mava sambandhI kucha vivAdagrasta athavA matabheda vAlI vAtAM U~ce U~ce adhikAra apane lie rijarva rakha chor3e theko maiMne pahale se hI chor3a diyA hai| unake liye isa dRmara logoMko ve unakA pA hI nahIM mamajhate the-- choTese nivandhameM sthAna bhI kahA~ ho sakatA hai? vetA mavatra unhIMkI tatI bAlatI thI, za gahare anamaMdhAnako liye hue eka vimtata AlocanA- unhAna apane lie gvAma riyAyateM prApta kara rakabI nibandhameM acche UhApoha athavA vivecanaka mAtha hI thIM-- ghAgme ghora pApa aura bar3ase bar3A aparAdha kara dikhalAI jAnake yogya haiM / astu / / lenepara bhI unheM prAgadagaDa nahIM diyA jAtA thA. jaba dezakAlakI paristhiti ki dRmageko eka sAdhAraNa apagadha para bhI phomI para car3hA diyA jAtA thAH brAhmaNoMke bigar3e hue jAtideza-kAlakI jisa paristhiti ne mahAvIra bhagavAna bhaMdakI durgadhame dezakA prANa ghaTa rahA thA aura usakA ko utpanna kiyA usake sambandha meM bhI do zabda kahadenA vikAma ka rahA thA, khuda unake abhimAna tathA jAni yahA~ para ucita jAna par3atA hai / mahAvIra bhagavAna madana unheM panina kara diyA thA aura unameM lobhake avatAramaM pahala dezakA vAtAvaraNa bahuta hI kSubdha, lAlaca, daMbha, ajJAnanA, akarmaNyatA. RgtA nathA pIr3ita nathA maMtrasna ho rahA thA ; dIna-durbala gvva dhartatAdi durgaragAMkA nivAsa ho gayA thA; va rizvata matAe jAte theH U~ca-nIcakI bhAvanA jAgaM para thI; athavA dakSiNAe~ lekara paralokake lie sarTiphikeTa zadroMse pazuoM jaimAvyavahAra hotAthA, unhe koI sammAna aura pAna taka dene lage the dharmakI amalI bhAvanA yA adhikAra prApta nahIM thA, ve zikSA dIkSA prAra ucca prAyaH lagna ho gaI thI aura unakA sthAna artha-hIna * jaisA ki zrIpUjyapAdaka nimna vAkyama bhI prakaTa hai: kriyAkANDoM tathA thArtha vidhividhAnAna le liyA 'panavanIdhika kula vivivadamakhagaDagiData ramye / thA; bahunase devI-devatAoMkI kalpanA pravana ho uThI pAvAnagarodyAne vyutsargaNa sthitaH sa muniH // 16 // thI, unake maMtuSTa karanemeM hI sArA samaya calA jAtA kArtikakRSNasyAnte svAtAvRkSe nihatya kArajaH / thA aura unheM pazyoMkI baliyA~ taka car3hAI jAtI thii| avazeSa saMprApada vyajarAmaramakSayaM sauvyam // 17 // " dharmake nAma para sarvatra yajJa-yAgAdika karma hote the aura nivnnbhkti| unameM asaMkhya pazuoMko homA jAnA thA-jIvita Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 anekAnta [ varSa 1, kiraNa 1 hI, pIr3itoMkI karuNa pukArako suna kara unake hRdaya se dayAkA akhaMDa srota baha niklaa| unhoMne lokoddhAra kA saMkalpa kiyA, lokoddhArakA saMpUrNa bhAra uThAne ke liye apanI sAmarthyako tolA aura usameM jo truTi thI use bAraha varSake usa ghora tapazcaraNa ke dvArA pUrA kiyA jisakA abhI ullekha kiyA jA cukA hai| isake bAda saba prakAra se zaktisampanna hokara mahAvIra ne lokoddhAra kA siMhanAda kiyA - lokameM pracalita sabhI anyAya-atyAcAroM, kuvicAroM tathA durAcAroMke viruddha AvAja uThAI aura apanA prabhAva sabase pahale brAhmaNa vidvAnoM para DAlA, jo usa vakta dezake 'sarve sarvA:' bane hue the aura jinake sudharane para dezakA sudharanA bahuta kucha sukhamAdhya ho sakatA thaa| Apake isa paTu siMhanAdako sunakara. jo ekAntakA nirasana karane vAle syAdvAdI vicAra paddhatiko liye hue thA, logoMkA tattvajJAna viSayaka bhrama dUra huA, unheM apanI bhUleM mAlUma par3IM, dharma-adharma ke yathArtha svarUpakA paricaya milA, AtmA - anAtmAkA bheda spaSTa huA aura bandha-mokSakA sArA rahasya jAna par3A; sAtha hI, jhUThe devI-devatAoM tathA hiMsaka yajJAdikoM parame unakI zraddhA haTI aura unheM yaha bAta sAfa ja~ca gaI ki hamArA utthAna aura patana hamAre hI hAtha meM hai, usake liye kisI gupta zaktikI kalpanA karake usIke bharose baiTha rahanA athavA usako doSa denA anucita aura mithyA / isake sivAya, jAtibhedakI kaTTaratA miTI, udAratA prakaTI, logoMke hRdayameM sAmyavAdakI bhAvanAe~ dRDha huI aura unheM apane AtmotkarSa kA mArga subha pdd'aa| sAtha hI, brAhmaNa gurutroM kA Asana Dola gayA, unameM se indrabhUti gautama jaise kitane hI diggaja vidvAnoM ne bhagavAna prabhAva se prabhAvita ho kara unakI prANI dhadhakatI huI AgameM DAla diye jAte the-- aura unakA svarga jAnA batalAkara athavA 'vaidikI hiMsA hiMsA na bhavati' kahakara logoMko bhulAvemeM DAlA jAtA thA aura unheM aise krUra karmoM ke liye uttejita kiyA jAtA thA / sAtha hI, bali tathA yajJake bahAne loga mAMsa khAte the / isa taraha dezameM cahu~ ora anyAyaatyAcArakA sAmrAjya thA -- bar3A hI bIbhatsa tathA karuNa dRzya upasthita thA-- satya kucalA jAtA thA, dharma apamAnita ho rahA thA, pIr3itoMkI AhAMke dhue~ se AkAza vyApta thA aura sarvatra asantoSa hI zramantoSa phailA huA thA / yaha saba dekha kara sajjanoMkA hRdaya talamalA uThA thA, dhArmikoMko rAtadina caina nahIM par3atA thA aura pIr3ita vyakti atyAcAroM se Uba kara trAhi trAhi kara rahe the / satroMkI hRdaya taMtriyoMse 'ho koI avatAra nayA' kI eka hI dhvani nikala rahI thI aura sabakI dRSTi eka aise asAdhAraNa mahAtmAkI ora lagI huI thI jo unheM hastAvalambana dekara isa ghora vipattime nikAle / ThIka isI samaya prAcI dizA meM bhagavAna mahAvIra bhAskara kA udaya huA, dizAe~ prasanna ho uThI, svAsthyakara maMda sugaMdha pavana bahane lagA, sajjana tathA pIDitoM ke mukhamaMDala para AzAkI rekhA dIkha par3I, unake hRdayakamala khila gaye aura unakI nasanAr3iyoMmeM RturAja ke AgamanakAla jaisA navarasakA saMcAra hone lagA / mahAvIrakA uddhArakArya mahAvIrane loka sthitikA anubhava kiyA, logoM kI ajJAnatA, svArthaparatA, unake vahama, unakA andhavizvAsa, aura unake kutsita vicAra evaM durvyavahAra ko dekhakara unheM bhArI duHkha tathA kheda huaa| sAtha Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra aura unakA samaya mArgazira, vIrani0 saM0 2456 ] samIcIna dharmadezanA ko svIkAra kiyA aura ve saba prakAra se unake pUre anuyAyI bana gaye / bhagavAna ne unheM 'gaNadhara' ke pada para niyukta kiyA aura apane saMgha kA bhAra sauNpaa| unake sAtha unakA bahuta bar3A ziSyasamudAya tathA dUsare brAhmaNa aura anya dharmAnuyAyI bhI jainadharma meM dIkSita ho gye| isa bhArI vijaya se kSatriya guru aura jainadharma kI prabhAvavRddhi ke sAtha sAtha tatkAlIna (kriyAkANDI) brAhmaNa dharma kI prabhA kSINa huI, brAhmaNoM kI zakti ghaTI, unake atyAcAroMmeM roka huI, yajJa-yAgAdika karma maMda par3a gaye - unameM pazuoM ke pratinidhiyoM kI bhI kalpanA hone lagI- aura brAhmaNoM ke laukika svArtha tathA jAti-pAMti ke bheda ko bahuta bar3A dhakkA pahu~cA | parantu niraMkuzatA ke kAraNa unakA patana jisa tejI se ho rahA thA vaha ruka gayA aura unheM socane vicAranekA athavA apane dharma tathA pariNati meM pheraphAra karane kA avasara milA / mahAvIrakI isa dharmadezanA aura vijayake sambandha meM kavi samrAT DA0 ravIndranAtha TAgorane jo do zabda kahe haiM ve isa prakAra haiM : -- Mahavira proclaimed in India the message of Salvation that religion is a reality and not a mere social convention, thut salvation comes from taking refuge in that true religion, and not from observing the external ceremonies of the community, that religion can not regard any barrier between man and man as an eternal verity. Wondrous to relate, this teaching rapidly overtopped the barriers of the tuces' abiding instinct and conquered the whole country. For a long period now the intinence of Kshatriya touchers completely suppres sed the Brahmin power. - arthAt- mahAvIrane DaMke kI coTa bhAratameM muktikA aisA saMdeza ghoSita kiyA ki--dharma yaha koI mahaz2a sAmAjika rUDhi nahIM balki vAstavika satya hai - vastu svabhAva hai, aura mukti usa dharmameM Azraya lenese hI mila sakatI hai, na ki samAjake bAhya AcAroMkA - vidhividhAnoM athavA kriyAkAMDoMkA -- pAlana karanese, aura yaha ki dharma kI dRSTimeM manuSya manuSya ke bIca koI bheda sthAyI nahIM raha sakatA / hotA hai ki isa zikSaNana baddhamUla huI jAtikI hada bandiyoMko zIghra hI tor3a DAlA aura saMpUrNa deza para vijaya prApta kiyA / isa vakta kSatriya guruoMke prabhAvane bahuta samaya ke liye brAhmaNoMkI sattAko pUrI taura meM dabA diyA thA / isI taraha lokamAnya tilaka Adi dezake dUsare bhI kitane hI prasiddha hindU vidvAnoMna, ahiMsAdika ke viSayameM, mahAvIra bhagavAna athavA unake dharmakI brAhmaNa dharmapara gaharI chApakA honA svIkAra kiyA hai, jinake vAkyoMkI yahA~ para uddhRta karane kI jarUrata nahIM hai / videzI vidvAnoMke bhI bahutase vAkya mahAvIrakI yogyatA, unake prabhAva aura unake zAsanakI mahimA-saMbaMdha meM uddhRta kiye jA sakate haiM parantu unheM bhI chor3A jAtA hai / zratu / vIra-zAsanakI vizeSatA bhagavAna mahAvIrane saMsAra meM sukha-zAnti thira rakhane aura janatAkA vikAsa siddha karaneke liye cAra - mahAsiddhAntoMkI - 1 ahiMsAvAda, 2 sAmyavAda, 3 anekAntavAda (syAdvAda) aura 4 karmavAda nAmaka mahAsatyoMkI - ghoSaNA kI hai aura inake dvArA jana Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 anekAnta varSa 1, kiraNa tAko nimna bAtoMkI zikSA dI hai: dayA-dama-tyAga-samAdhiniSThaM, 1 nirbhaya-nivara rahakara zAMti ke sAtha jInA tathA naya-pramANa-prakRtAMjasArtham / dUsaroMko jIne denA, adhaSyamanyairakhilaiH pravAdai2 rAga-dveSa-ahaMkAra tathA anyAya para vijaya prApta jina tvadIyaM matamadvitIyam // 6 // karanA aura anucita bheda-bhAvako tyAganA, -yuktayanazAsana / ___3 sarvatomukhI vizAla dRSTi prApta karake athavA isa vAkyameM 'dayA'ko sabase pahalA sthAna diyA naya-pramANakA sahArA lekara satyakA nirNaya tathA viro- gayA hai aura vaha ThIka hI hai / jaba taka dayA athavA ahiMsAkI bhAvanA nahIM taba taka maMyamameM pravRtti nahIM dhakA parihAra karanA, hotI, jaba taka saMyamameM pravRtti nahIM tabataka tyAga nahIM 4 'apanA utthAna aura patana apane hAthameM haiM' banatA aura jaba taka tyAga nahIM taba taka samAdhi nahIM aisA samajhate hue, svAvalambI banakara apanA hita banatI / pUrva pUrva dharma uttarottara dharmakA nimitta kAraNa aura utkarpa sAdhanA tathA dUsaroMke hita sAdhanameM madada hai| isa liye dharmameM dayAko pahalA sthAna prApta hai / aura isIse 'dharmasya mUlaM dayA' Adi vAkyoM dvArA krnaa| sAtha hI, samyagdarzana, samyagjJAna aura samyaka kahanakI bhI yahI vajaha hai / aura use parama dharma hI dayAko dharmakA mUla kahA gayA hai / ahiMsAko parama dharma cAritrako-- tInoMka samuccayako--mokSakI prAptikA nahIM kintu 'parama brahma' bhI kahA gayA hai; jaisA ki eka upAya athavA mArga batalAyA hai / ye saba siddhAMta svAmI samantabhadrakaM nimna vAkyase prakaTa hai:itane gahana, vizAla tathA mahAna haiM aura inakI vimtata "ahiMsA bhUtAnAM jagati viditaM brahma paramaM / " vyAkhyAoM tathA gambhIra vivaMcanAoMse itane jaina -svayaMbhastotra / grantha bhare hue haiM ki inake mvampAdi-vipayameM yahA~ / ___ aura isa liye jo parama brahmakI ArAdhanA karanA cAhatA hai usa ahiMsAkI upAsanA karanI cAhiya---- koI calatImI bAta kahanA inake gauravako ghaTAne gaga-dvapakI nivRni, dayA, paropakAra athavA lokaathavA inake prati kucha anyAya karane jamA hogA / saMvA kAmoM meM laganA cAhiye / manuSyameM jabataka aura isa liye isa choTama nibandhameM inake svarUpAdi hiMmaka vRtti banI rahatI hai tabataka zrAtmaguNoMkA ghAta kA na likhA jAnA kSamA kiye jAnake yogya hai| ina hAnaka sAtha mAtha 'pApAH sarvatra zaMkitA.' kI nItika para to alaga hI vimtana nivandhoMke liye jAnekI anumAra usameM bhayakA yA pratihiMsAkI AzaMkAkA sadbhAva banA rahatA hai| jahA~ bhayakA sadbhAva vahA~ vIratva jarUrata hai / hAM, svAmI mamannabhadrake nimna vAkyAnusAra nahIM--samyattava nahIM * aura jahAM vIratva nahIMitanA jarUra batalAnA hogA ki mahAvIra bhagavAna pI mAyagaTapiko sapta prakArake bhayoMse rahita batalAyA hai kA zAsana naya-pramANaka dvAga vastutatvako bilakula aura bhayako mithyAtvakA cinha tathA svAnubhakkI kSatikA pariNAma spaSTa karane vAlA aura saMpUrNa pravAdiyoMka dvArA abA- sUcita kiyA hai| yathAHdhya honeke sAtha sAtha dayA (ahiMsA), dama (saMyama), "nApi spRSTo sudRSTigaH saptabhirbhayairmanAk // " tyAga aura mamAdhi (prazasta dhyAna) ina cAroMkI tatpa- "tato bhItyA'numeyo'sti mithyAbhavo jinAgamAt / ratAko liye hue hai, aura yahI saba usakI vizeSatA sA ca bhItiravazyaM syAddhatoH svAnubhavakSateH // " hai athavA isI liye vaha advitIya hai: -pNcaadhyaayii| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " mArgazira, vIrani0 saM0 2456] bhagavAna mahAvIra aura unakA samaya samyaktva nahIM vahAM AtmoddhArakA nAma nahIM / athavA ThIka hai| mahAvIra bhagavAnakA zAsana anekAntake yoM kahiye ki bhayameM saMkoca hotA hai aura saMkoca prabhAvase sakala durnayoM tathA mithyAdarzanIkA anta vikAsako rokane vAlA hai / isa liye AtmoddhAra (nirasana) karanevAlA hai aura ye durnaya tathA midhyAdarzana athavA AtmavikAsake liye ahiMsAkI bahuta bar3I hI saMsArameM aneka zArIrika tathA mAnasika duHkhajarUrata hai aura vaha vIratA kA cinha hai--kAyaratAkA rUpI ApadAoMke kAraNa hote haiN| isa liye jo loga nahIM / kAyaratAkA AdhAra prAyaH bhaya hotA hai, ima bhagavAna mahAvIrakaM zAmanakA-unakaM dharmakA-zrAzraya liye kAyara manuSya ahiMsA dharmakA pAtra nahIM-usameM lete haiM--use pUrNatayA apanAtehaiM--unake mithyAdarzaahiMsA Thahara nahIM sktii| vaha vIroMke hI yogya hai nAdika dUra ho kara samasta duHkha miTa jAte haiN| aura aura isI liye mahAvIrakaM dharmameM usako pradhAna sthAna va isa dharmake prasAdase apanA pUrNa abhyudaya siddha kara prApta hai / jo loga ahiMmA para kAyaratAkA kalaMka sakate haiM / mahAvIrakI orasa ima dharmakA dvAra saba lagAte haiM unhoMne vAstavameM ahiMsAke rahasyako samajhA ke liye khulA huA hai ke, nIcasaM nIca kahA jAna vAlA manuSya bhI ise dhAraNa karake isI lokameM ati hI nahIM / ve apanI nirbalatA aura Atma-vismRtike ucca bana sakatA hai +; isakI dRSTi meM koI jAti gahita kAraNa kapAyAMse abhibhata hue kAyaratAko vIratA nahIM-tiraskAra kiye jAne yogya nahIM-eka cAMDAla aura AtmAke krodhAdika rUpa patanako hI umakA ko bhI vratase yukta hone para 'brAhmaNa' tathA mamyagdarzana utthAna samajha baiThe haiM ! aise logoM kI sthiti, niHsandeha se yukta honepara 'deva' mAnA gayA hai x ; yaha dharma ina bar3I hI karUNAjanaka hai / astu| jaisA ki jainagranyoM ke nimna vAkyoM meM dhvanita hai| svAmI samantabhadrana bhagavAna mahAvIra aura unake "dIkSAyogyAstrayoM varNAzcaturthazca vidhAcita / zAsanake sambandhameM aura bhI kitane hI bahumUlya vAkya manovAkAyadharmAya matAH sarve'pi jantavaH" "uccAvacajanaprAyaH mamayo'ya jinazinAM / kahe haiM jinameMme eka sundara vAkya maiM yahAM para aura uddhRta kamminpuruSa tiSThadakastambha ivAlayaH // ' kara denA cAhatA hUM aura vaha isa prakAra hai: --yazastilaka, somadavaH / sarvAntavattadgaNamukhyakalyaM, "zadro'pyupaskarAcArapaHzudhyAstu tAdRzaH / sarvAntazanyaM ca mithA'napetam / jAtyA hInA'pi kAlAdilabdhau yAtmAstidharmabhAkU" -sAgAradharmAmRte, AzAdharaH / sarvApadAmantakaraM nirantaM, +yo loke tvA nataH so'tihiino'pytigurutH| sarvodayaM tIrthamidaM tavaiva // 61 // bAlo'pi tvAtrita nauti kono nItipuruH kutaH / / -yuktyanuzAsana / -jinazatake, samantabhadra. / isameM bhagavAna mahAvIrake zAsana athavA unake x "na jAti hiMtA kAcidakAguNAH kalyANakAraNa / paramAgama lakSaNa rUpa vAkyakA svarUpa batalAte hue jo vratasthamapi cANDAlaM taM devA brAhmaNaM viduH / / -papracarita, raviSeNaH / use hI saMpUrNa ApadAoMkA aMta karane vAlA aura samyagdarzanasampannamapi maatNgdehrj| saboMke abhyudayakA kAraNa tathA saMpUrNa abhyudayakA devA devaM vidurbhasmagUDhAMgArAntaraujasam" hetu aisA 'sarvodaya tIrtha' batalAyA hai vaha bilakula -ratnAkararADake, samantabhadaH / / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -nor anekAnta [varSa 1, kiraNa 1 brAhmaNAdika jAti bhedoMko vAstavika hI nahIM mAnatA doSa laga gayA ho usakI zuddhi kI aura malecchoM kintu vRtti athavA AcArabhedake AdhAra para kalpita taka kI kulazuddhi karake unheM apane meM milA lene evaM parivartana zIla jAnatA hai-inakA koI zAzvata tathA muni-dIkSA Adike dvArA Upara uThAnekI spaSTa lakSaNa bhI go-azvAdijAtiyoMkI taraha manuSya zarIra AjJAe~ bhI isa zAsanameM pAI jAtI haiM / aura isa meM nahIM pAyA jAtA '; isI taraha jArajakA bhI koI liye yaha zAsana sacamuca hI 'sarvodaya tIrtha' ke padako cinha zarIrameM nahIM hotA, jisase usakI koI judI prApta hai- isa padake yogya isameM sArI hI yogyatAe~ jAti kalpita kI jAya, aura na mahaz2a vyabhicArajAta maujUda haiM hara koI bhavya jIva isakA samyak Azraya honekI vajahase hI koI manuSya nIca kahA jA sakatA lekara saMsArasamudrase pAra utara sakatA hai| hai-nIcatAkA kAraNa isa dharmameM 'anArya AcaraNa' parantu yaha samAjakA aura dezakA durbhAgya hai jo mAnA gayA hai ; vastutaH saba manuSyoMkI eka hI manuSya jAti isa dharmako abhISTa hai jo manuSya jAti nAmaka Aja hamane- jinake hAthoM daivayogase yaha tIrtha par3A nAma karmake udayame hotI hai, aura isa dRSTime maba hai isa mahAna tIrthako mahimA tathA upayogitAko manuSya samAna haiM- ApamameM bhAI bhAI haiM--aura unheM bhulA diyA hai, isa apanA gharela, kSudra yA sarvodaya tIrthaisa dharmake dvArA apane vikAmakA purA parA adhikAra kAsA rUpa dekara imakaM cAroM tarapha U~cI U~cI dIvAraM prApta hai / isake mivAya, kimIke kulameM kabhI koI khar3I kara dI haiM aura isake phATakameM tAlA DAla diyA +"cAturvarNya yathAnyacca cArADAlAdivizeSaNaM / hai| hama loga na no khuda hI imase ThIka lAbha uThAte parvamAcArabhedena prasiddhi bhuvane gata" // -pAvarita, raviSeNaH / haiM aura na dUsaroMko lAbha uThAne dete haiM-mahaja apane "mAcAramAtrabhedana jAtInAM bhedakalpanaM / najAtivAhmaNIyAsti niyatA kvApi taatvikii| . jaisA ki nimna vAkyAMma prakaTa hai:-- gugaH sampadyate jAtigAdhvaMsevipadyate / ... 1 kutazcitkAraNAdyasya kula samprAptadRpaNaM / --dha-parInAyAM, amitagatiH / mopi rAjAdisammatyA zodhayatsca yadA kulam / / "vakRtyAdibhadAnAM deha'sminna ca darzanAt / tadA'syApanayAhanvaM putrapautrAdimantatI / brAhmagyAdiSu zUdrAdyairgabhadhAnapravartanAt // na niSiddha hi dIkSAhaM kulaM caMdasya pUrvajAH // nAritajAtikRtAbhadA manuSyANAM gavAzvavata / * mvadaza'nanagmlecchAna prajAbAdhAvidhAyinaH / mAkRtiyAhagAlAmAdanyathA parikalpate / / kulazuddhipradAnAdyaiH svasAtkuryAdupakramaH // -mahApurANa, guNabhadraH / -AdipurANe, jinasenaH / cinhAni viTajAtamya santi nAMgaSu kAnicit / anAryamAcarana kivinAyate nIcayocaraH // samalaccabhUmijamanuSyANAM sakalasaMyamagrahagA kathabhavati ---rvinnH| nAzaMkitavyaM / digvijayakAle cakravartinA saha AryakhaNDamAgatAna manuSyajAtirakava jAtikarmAdayodbhavA / mleccharAjAnAM cakravAdibhiH saha jAtavaivAhikasambandhAnAM saMyamavRttibhedA hi tbhedaacaaturvidhymihaashnute|| pratipattaravirodhAt / athavA tatkanyAnAM cakravAdipariNItAnAM garbheSUtpa -prAdipurANe, jinasenaH / prasya mAtapakSApekSayA mlecchavyapadezabhAjaH saMyamasaMbhavAt tathA "viprakSatriyaviTazadAH proktAH kriyAvizeSataH / jAtIyakAnAM dIkSAItve pratiSedhAbhAvAt // jainadharSa paga: zaktAste sarva bAndhavopamAH // ___- -dharmarasike, somasenodadhRtaH // -labdhisAraTIkA (gAthA 163 vIM) Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgazira, vIrani0 saM02456] bhagavAna mahAvAra aura unakA samaya thor3ese vinoda athavA krIr3Ake sthala rUpameM hI hamane Upara hogaye haiM, aisA hI kiyA hai; aura isIse kanaDI ise rakha chor3A hai aura usIkA yaha pariNAma hai ki bhASAke eka prAcIna zilAlekha * meM yaha ullekha jisa 'sarvodaya' tIrthapara rAta dina upAsakoMkI bhIr3a milatA hai ki svAmI samantabhadra bha0 mahAvIrake tIrtha aura yAtriyoMkA melA sA lagA rahanA cAhiye thA vahA~ kI hajAragunI vRddhi karate hue udayako prApta hue'zrAja sannATA sA chAyA huA hai, jainiyoMkI saMkhyA arthAta, unhoMne usake prabhAvako sAre deza-dezAntaroM meM bhI aMguliyoM para ginane lAyaka raha gaI hai aura jo vyApta kara diyA thA / Aja bhI vaisA hI honA caahiye| jainI kahe jAte haiM unameM bhI jainatvakA prAyaH koI spaSTa yahI bhagavAna mahAvIrakI saccI upAsanA, sazI bhakti lakSaNa dikhalAI nahIM par3atA--kahIM bhI dayA, dama, aura unakI saccI jayantI manAnA hogaa| tyAga aura samAdhikI tatparatA najara nahIM AtIlogoMko mahAvIrake saMdezakI hI khabara nahIM, aura "mahAvIra-sandeza isIse saMsArameM sarvatra duHkha hI duHkha phailA huA hai| hamAga isa vakta yaha khAsa kartavya hai ki hama aisI hAlatameM aba khAsa jarUrata hai ki isa tIrthakA bhagavAna mahAvIrake sandezako-unake zikSAsamUhauddhAra kiyA jAya, isakI saba rukAvaToMko dUra kara ko-mAlUma kareM, usa para khuda amala kareM aura dUsaroM diyA jAya, isa para khule prakAza tathA khulI havAkI se amala karAneke liye usakA ghara gharameM pracAra kreN| vyavasthA kI jAya, isakA phATaka saboMke liye haravakta bahutase jainazAstroMkA adhyayana, manana aura mathana karane khulA rahe, saboM ke liye isa tIrtha taka pahu~canekA mArga para mujhe bhagavAna mahAvIrakA josandeza mAlUma huA hai sugama kiyA jAya, isake taToM tathA ghAToMkI marammata use maiMne eka choTI sI kavitAmeM nibaddha kara diyA hai / karAI jAya, banda rahane tathA arse taka yatheSTa vyavahArameM yahA~ para usakA de diyA jAnA bhI kucha anucita na na Anake kAraNa tIrthajala para jo kucha kAI jama gaI hogaa| usase thor3e hI-sUtrarUpame-mahAvIra bhagavAna hai athavA usameM kahIM kahIM zaivAla utpanna ho gayA hai kI bahuta sI zikSAoMkA anubhava ho sakegA aura use nikAla kara dUra kiyA jAya aura marvasAdhAraNako una para calakara unheM apane jIvanameM utArakara-hama isa tIrthake mAhAtmyakA pUrA pUrA paricaya karAyA apanA tathA dUsaroMkA bahuta kucha hita sAdhana kara, jAya / aisA hone para athavA isa rUpameM isa tIrthakA sakeMge / vaha saMdeza isa prakAra hai:uddhAra kiyA jAne para Apa dekheMge ki deza-dezAntarake yahI hai mahAvIra-sandeza / kitane bezumAra yAtriyoMkI ima para bhIr3a rahatI hai, kitane ra bhAr3a rahatA hai, kitana vipulAcala para diyA gayA jo prathama dharmaupadeza // 1 // vidvAna isa para mugdha hote haiM, kitane asaMkhya prANI isakA Azraya pAkara aura isameM avagAhana karakaM / * yaha zilAlekha belUra tAllukekA zilAlekha nambara 17 hai, jo rAmAnujAcArya-mandirake mahAteke andara saumyanAyakI-mandiraapane duHkha-saMtApoMse chuTakArA pAte haiM aura saMsArameM kI chatake eka patthara para utkIrNa hai maura zaka saMvat 1056 kA kaisI sukha zAMtikI lahara vyApta hotI hai / svAmI samanta- likhA huA hai| dekho, epigrephikA karNAlikAkI jilda pA~cavIM, bhadrane apane samayameM, jise Aja bebe hajAra varSase bhI athavA svAmI samantabhadra (itihAsa) pRSTha 46 mA / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 anakAnta [varSa 1, kiraNa 1 "manujamAtra ko tuma apanAo, hara sabake dukha-kleza / kucha purAnI gar3abar3a, artha samajhAMkI galagI athavA asadbhAva rakkho na kisIse, ho arikyoMna vizeSa / / 2 / / kAlagaNanAkI bhula jAna par3atI hai| yadi isa gar3abar3a, vairIkA uddhAra zreSTha hai, kIje savidhi-vizeSa / g2alatI athavA bhalakA ThIka patA cala jAya to samaya vaira chuTe, upaje mati jisase, vahI yana yatneza // 33 // kA nirNaya sahaja hImeM ho sakatA hai aura usase bahuta ghRNA pApase ho, pApIse nahIM kabhI lv-lesh| kAma nikala sakatA hai| kyoMki mahAvIrake samayakA * bhUla sujhA kara premamArgase, karI usa puNyeza // 4 // prazna jaina itihAsake liye hI nahIM kintu bhAratake taja ekAnta-kadAgraha-durguNa, bano udAra vizepa / itihAsa ke liye bhI eka bar3e hI mahatvakA prazna hai / raha prasannacita sadA, karo tama manana tatva-upadeza / / / isIse aneka vidvAnoMne usako hala karaneke liye bahata jIto rAga-dveSa-bhaya-indriya-moha-kapAya azeSa / parizrama kiyA hai aura usase kitanI hI naI naI bAteM dharAdhairya, samacittaraho, au' sukha-duHkhameM savizeSa // 6 // prakAzameM AI haiM / parantu phira bhI, isa viSayameM, unheM 'vIra' upAsaka bano matyaka, taja mithyaa'bhinivesh| jaimI cAhiye vaisI saphalatA nahIM milI-balki kucha vipadAoMse mata ghabarAzrI, dharI na kApAveza // 7 // naI ulajhaneM bhI paidA ho gaI haiM aura isa liye yaha saMjJAnI-saMdRSTi banA, au' tI bhAva saMkleza / prazna abhItaka barAbara vicArake liye calA hI jAtA sadAcAra pAlo dRDha hokara, rahe pramAda na leza sA hai| merI icchA thI ki maiM isa viSayameM kucha gaharA sAdA rahanasahana-bhojana ho, sAdA bhUpAveSa / utarakara parI taphasIla ke sAtha eka vistRta lekha likhU vizva-prema jAgRta kara urameM, karo karma niHshess||9| parantu samayakI kamI zrAdikaM kAraNa vaisA na karake ho sabakA kalyANa, bhAvanA emI rahe hameza / maMkSepameM hI, apanI khojakA eka mAra bhAga pAThakoM ke dayA-lokamevA-rata cita ho, aura na kucha Adeza / / "10 sAmane rakhatA huuN| zrAzA hai ki sahRdaya pAThaka isa para yahI hai mahAvIra sandeza / ma hI, usa gar3abar3a, g2alatI athavA bhUlako mAlUma mahAvIrakA samaya karake, samayakA ThIka nirNaya karanemeM samartha ho skeNge| aba dekhanA yahahai ki bhagavAna mahAvIrako avatAra ___ Ajakala jo vIra-nirvANa-saMvan pracalita hai aura liye kitane varSa hue haiM / mahAvIrakI Ayu kucha kama kArtika zuklA pratipadAse prArambha hotA hai vaha 2456 72 varSakI-71 varSa, 6 mAsa, 28 dinakI-thI / vartamAna hai| isa saMvatkA eka AdhAra 'trilokasAra' yadi mahAvIra kA nirvANa-samaya ThIka mAlUma ho to kI nimna gAthA hai, jo zrInemicandra siddhAntacakravartI kA banAyA unake avatAra mamayako athavA jayantIke avasaroMpara - unakI varSagAMTha-saMkhyAko sUcita karanemeM kucha bhI dera paNachassayavassaM paNana lage / parantu nirvANa-samaya arsese vivAdagrasta cala mAsaja gamiya viirnnivvaado| rahA hai-pracalita vIranirvANa saMvat para Apatti kI jAtI hai-kitane hI dezI videzI vidvAnoMkA usake / viSayameM matabheda hai aura usakA kAraNa sAhityakI cadaNavatiyamaDiyasagamAsa || 850 // grAk: 605 R Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgazira, vIrani0 sa02456 bhagavAna mahAvAra aura unakA samaya isameM batalAyA gayA hai ki 'mahAvIrake nirvANa se aura yahI isa vakta pracalita vIra nirvANa maMbana kI 605 varSa 5 mahIne bAda zaka rAjA huA, aura zaka varSasaMkhyA hai / zaka saMvat aura vikrama saMvatmeM 135 rAjAse 394 varSa 7 mahIne bAda kalkI rAjA huA / ' varSakA prasiddha antara hai / yaha 135 barSakA antara yadi zaka rAjAke isa samayakA samarthana 'harivaMzapurANa' ukta 605 varSase ghaTA diyA jAya to avaziSTa 470 nAmake eka dUsare prAcIna granthase bhI hotA hai jo varSakA kAla rahatA hai, aura yahI vIranirvANake bAda trilokasArasa prAyaH do sau varSa pahalekA banA huA vikrama saMvatkI pravRttikA kAla hai, jo IsvI sanase hai aura jise zrIjinasenAcAryana zaka saM0 705 meM 527 varSa pahale vIranirvANakA honA batalAtA hai| aura banA kara samApta kiyA hai / yathA : jise digambara aura zvetAmbara donoM hI sampradAya varSANAM paTazatIM tyaktvA paMcAgrAM mAmapaMcakam! mAnate haiM / muktiM gate mahAvIre zakarAjastato'bhavat / aba maiM itanA aura batalA denA cAhatA hU~ ki tri 10.54 lokasArakI ukta gAthAmeM zakarAjAke samayakA-vIraitanA hI nahIM, balki aura bhI prAcIna granthoMmeM ra nirvANase 605 varSa 5 mahIne pahalekA-jo ullekha isa samayakA ullekha pAyA jAtA hai, jisakA eka hai usameM usakA rAjyakAla bhI zAmila hai; kyoMki udAharaNa trilokaprajJapti' kA nimna vAkya hai eka to yahA~ 'sagarAjo' ke bAda 'to' zakakA prayoga himANe vIra jaNe chavAsasadema pcvaarises| kiyA gayA hai jo 'tataH' ( tatpazcAt ) kA vAcaka hai paNamAsemu gademu saMjAdo sagaNio ahvaa|| aura usase yaha spaSTa dhvani nikalatI hai ki zakarAjA - kI sattA na rahane para athavA umakI mRtyuse 394 varSa zakakA yaha samaya hI zaka maMvatakI pravRttikA kAla hai, aura isakA samarthana eka purAtana zlokasa bhI 7 mahIne bAda kalkI rAjA huaa| dUsare, isa gAthAmeM hotA hai, jima zvatambarAcArya zrImamataMgane apanI kalkIkA jo samaya vIranirvANa se eka hajAra varSa taka (605 varSa 5 mAsa+694 va07 mA0) batalAyA gayA 'vicArazreNika' meM nimna prakArama -ddhRta kiyA hai:zrIvAranirva tevaH par3abhiH paMcAttamaiH shtH| 1 hai usameM niyamAnusAra kalkI kA rAjya kAla bhI zrA - jAtA hai, jo eka hajAra varSake bhItara sImita rahatA hai| zAkasavatsarasyepA pravRttibharate'bhavat // _ aura tabhI hara hajAra varSa pIche eka kalkI ke hone kA ___ isameM, sthala rUpase varSoMkI hI gaNanA karate hue, sApha likhA hai ki ' mahAvIrake nirvANase 685 varSa vaha niyama bana sakatA hai jo trilokasArAdi graMthoM ke bAda isa bhAratavarSameM zaka saMvatsarakI pravatti huii| nimna vAkyoM meM pAyA jAtA hai:zaka saMvatake isa pUrvavartI samayako vartamAna zaka saMvata idi paDisahassavam vIsa 1851 meM jor3a denase 2456 kI upalabdhi hotI hai| kakINadikkame primo| jalamaMthaNo bhavissadi 1 trilokaprajJaptimeM zakakAlakA kucha aura bhI ullekha pAyA jAtA hai aura isIse yahA~ 'prathavA' zabdakA prayoga kiyA gayA hai / kakkI sammaggamatthaNA / / 857 / / parantu usa ullekha kA kisI dUsarI jagaha me samarthana nahIM hotaa| -trilokmaar| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 anakAnta [varSa1, kiraNa 1 muktiM gate mahAvIre prativarSasahasrakam / isI taraha para yaha bhI spaSTa hai ki harivaMzapurANa aura ekaiko jAyate kankI ninadharma virodhakaH // trilokaprajJapti ke ukta zaka-kAla-sUcaka padyoM meM jo -hrivNshpuraann| kramazaH 'abhavat' aura 'saMjAda' (saMjAtaH) padoM kA evaM vassasahasse paha kakI havei ikeko| prayoga kiyA gayA hai unakA huA'-zakarAjA huA -trilokaprajJapti / artha zaka kAlakI samApti kA sUcaka hai, prAraMbhasUcaka isake sivAya, harivaMzapurANa tathA trilokaprajJapti nhiiN| aura trilokasAra kI gAthA meM inhIM jaisA koI meM mahAvIra ke pazcAt eka hajAra varSake bhItara honevAle kriyApada adhyAhana (understood) hai| rAjyoM ke samaya kI jo gaNanA kI gaI hai usameM sAfa yahA~ para eka udAharaNa dvArA maiM isa viSaya ko taura para kalkirAjya ke 42 varSa zAmila kiye gaye haiN| aura bhI spaSTa kara denA cAhatA hU~ / kahA jAtA hai aura aisI hAlata meM yaha spaSTa hai ki trilokasAra kI ukta zrAma taura para likhane meM bhI AtA hai ki bhagavAna gAthA meM zaka aura kalkI kA jo samaya diyA hai vaha pArzvanAtha se bhagavAna mahAvIra DhAI sau (250) varSa ke alaga alaga unake rAjya kAlakI samApti kA sUcaka bAda hue / paraMtu isa DhAI sau varSa bAda hone kA kyA hai| aura isaliye yaha nahIM kahA jA sakatA ki zaka artha ? kyA pArzvanAtha ke janma se mahAvIra kA janma rAjA kA rAjyakAla vIranirvANa se 605 varSa 5 mahIne DhAI sau varSa bAda huA ? yA pArzvanAtha ke nirvANa se bAda prAraMbha huA aura usakI-usake katipaya varSAtmaka mahAvIra kA janma DhAI sau varSa bAda huA ? athavA sthitikAla kI samApti ke bAda 394 varSa 7 mahIne pArzvanAtha ke nirvANa meM mahAvIra ko kevalajJAna DhAIsau aura bItane para kalkikA gajyAraMbha huaa| aisA kahane varSa bAda utpanna huA ? tInoM meM meM eka bhI bAta satya para kalkikA astitvasamaya vIranirvANa se eka hajAra nahIM hai / taba satya kyA hai ? isakA uttara zrIguNabhadrAvarSa ke bhItara na rahakara 1500 varSa ke karIba hojAtA cArya ke nimna vAkya meM milatA hai:hai aura usase eka hajAra kI niyata saMkhyA meM tathA pArzveza-tIrtha-pantAne dUsare prAcIna granthoka kathana meM bhI bAdhA AtI hai aura pNcaashddvishtaabdk| eka prakArase mArI hI kAlagaNanA vigar3a jAtI hai| tadabhyantaravatyAya. * zrIyuta ke.pI. jAyasavAla bairiSTara paTanA ne, julAI san mahAvIro'tra nAtavAn / / 286 // 1617kI inDiyana eNTikvarI meM prakAzita apane eka lekha meM, hari mahApurANa, 74vA~ parva / vazapurANake -- dvikvAriMzadevAtaH kalkiAjasyarAjatA ' vAkya ke isameM batalAyA hai ki 'zrIpArzvanAtha tIrthakara se sAmane maujUda hote hue bhI jo yaha likha diyA hai ki isa purANameM DhAI sau varSake bAda, isI samaya ke bhItara apanI zrAyu kalkirAjya ke nahIM diye, yaha bar3e hI prAcI kI bAta hai| vIrabha mApakA isa purANa ke mAdhAra para guptarAjya bhaura kalkirAjya ke bIca 42 varSa kA antara batalAnA mora kalki ke mastakAla ko nAtha ke nirvANa se mahAvIra kA nirvANa DhAI sau varSa usakA udayakAla Krise of Kalki) sUcita kara denA bata bar3I ke bAda huA / isa vAkya meM 'tadabhyantaravatyoyuH' (isI glatI tathA bhUla hai| samaya ke bhItara apanI Ayu ko liye hue) yaha pada Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgazira, vIrani0 saM0 2456] bhagavAna mahAvIra aura unakA samaya mahAvIrakA vizeSaNa hai / isa vizeSaNa-padake nikAla sahasra varSANAM prabhavati hi paMcAzadadhike / denese isa vAkyakI jaisI sthiti rahatI hai aura jisa samApta paMcamyAmavati dhariNI muMjanapatau , sthitimeM Ama taura para mahAvIrake samayakA ullekha kiyA site pakSe pope budhahitamidaM zAstramanagham / / jAtA hai ThIka vahI sthiti trilokasArakI ukta gAthA tathA harivaMzaparANAdikake una zakakAlasacaka padyoM isameM, 'subhASitaratnasaMdoha' nAmaka granthako kI hai| unameM zakarAjAke vizeSaNa rUpase ' tadabhyantara samApta karate hue, spaSTa likhA hai ki vikrama rAjA ke vAyuH' isa AzayakA pada adhyAhRta hai, jise arthakA svagorohaNake bAda jaba 1050 vA~ varSa (saMvat) bIta spaSTIkaraNa karate hue Uparase lagAnA cAhiye / bahuta rahA thA aura rAjA muMja pRthvIkA pAlana kara rahA thA sI kAlagaNanAkA yaha vizeSaNa-pada adhyAhRta rUpameM usa samaya pauSa zuklA paMcamIke dina yaha pavitra tathA hI prANa jAna par3atA hai / aura isaliye jahA~ koI hitakArI zAstra samApta kiyA gayA hai| inhIM amitabAta spaSTatayA athavA prakaraNase isake viruddha na ho gati prAcAryane apane dUsare grantha 'dharmaparIkSA' kI vahA~ aise avasaroMpara isa padakA Azaya z2arUra liyA samApikA samaya isa prakAra diyA hai:jAnA cAhiye / astu / saMvansarANAM vigate sahasra ___ jaba yaha spaSTa ho jAtA hai ki vIranirvANase 605 sasaptatau vikramapArthivasya / varSa 5 mahIne para zakarAjAke rAjyakAlakI samApti huI idaM niSidhyAnyamataM samAptaM aura yaha kAla hI zaka saMvatakI pravRttikA kAla hai jainendradharmAmRnayuktizAstram // jaisA ki Upara jAhira kiyA jA cukA hai-taba yaha isa padyameM, yadyapi, vikrama saMvat 1070 meM grantha mvataH mAnanA par3atA hai ki vikrama rAjAkA rAjyakAla kI mamAptikA ullekha hai aura use svargArohaNa athavA bhI vIranivANasa 470 varSa ke anantara samApta ho gayA mRtyakA saMvata aisA kucha nAma nahIM diyA; phira bhI isa thA aura yahI vikrama saMvatakI pravRttikA kAla hai- padya ko pahale padyakI rozanImeM par3hanese isa viSayameM tabhI donoM saMvatoMmeM 135 varSakA prasiddha antara koI saMdeha nahIM rahatA ki amitagati prAcAryane pracabanatA hai| aura isaliye vikrama saMvatako bhI vikramake lita vikrama saMvata kA hI apane graMthoM meM prayoga kiyA janma yA rAjyArohaNakA saMvana na kahakara, vIranivoNa hai aura vaha usa vakta vikramakI mRtyakA saMvat mAnA yA buddhanirvANa saMvatAdikakI taraha, usakI smRti yA jAtA thaa| maiMvatke sAthameM vikramakI mRtyukA ullekha yAdagArameM kAyama kiyA huA mRtyu saMvat kahanA kiyA jAnA athavA na kiyA jAnA eka hI bAta thIcAhiye / vikrama saMvat vikramakI mRtyukA saMvat hai, usase koI bheda nahIM par3atA thA-isIliye isa padyameM yaha bAta kucha dUsare prAcIna pramANoMse bhI jAnI jAtI usakA ullekha nahIM kiyA gayA / pahale padya meM muMja ke hai, jisakA eka namUnA zrIamitagati AcAryakA rAjyakAlakA ullekha isa viSayakA aura bhI khAsa taura yaha vAkya hai: se mamarthaka hai; kyoMki itihAsa se pracalita vi0saMvan mamArUDhe vRtatridazavasatiM vikramanRpe 10.50 meM muMjakA gajyAmIna honA pAyA jAtAhai / aura Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa 1 isaliye yaha nahIM kahA jA sakatA ki amitagati ne lekhoM meM eka zilAlekha isase bhI pahile vikrama saMvat pracalita vikrama saMvat se bhinna kisI dUsare hI vikrama ke ullekha ko liye hue hai aura vaha cAhamAna caNDa saMvat kA ullekha apane ukta padyoM meM kiyA hai / aisA mahAsenakA zilAlekha hai, jo dhaulapurase milA hai aura kahane para mRtyusaMvat 1050 ke samaya janmasaMvan jisameM usake likhe jAnekA saMvat 898 diyA hai; jaisA 1130 athavA rAjyasaMvat 1112 kA pracalita honA ki usake ninna aMza se prakaTa hai:ThaharatA hai aura usa vakta taka muMja ke jIvita rahane kA vamanava aSTau varSAgatasya kAlasya vikramAkhyasya / kAI pramANa itihAsa meM nahIM milatA / muMjake uttarA yaha aMza vikrama saMvan ko vikramakI mRtyukA saMvat dhikArI rAjA bhoja kA bhI vi0 saM0 1112 se pUrva hI / dehAvasAna honA pAyA jAtA hai| batalAne meM koI bAdhaka nahIM hai aura na 'pAialacchI amitagati AcAryake samaya meM, jime zrAja sAr3he nAma mAlA' kA 'vikkama kAlassa gae auNattI [eNavI nau sau varSa ke karIba hogaye haiM, vikrama saMvana vikramakI suttara sahassammi' aMza hI isameM koI bAdhaka pratIta hotA hai, balki ye donoM hI aMza eka prakAra se sAdhaka matyu kA saMvat mAnA jAtA thA yaha bAta unase kucha jAna par3ate haiM; kyoMki inameM jisa vikrama kAlake bItane samaya pahala ke bane hue devasenAcArya ke granthoM se bhI pramANita hotI hai / devasenAcAryane apanA 'darzanamAra' kI bAta kahI gaI hai aura usake bAdake bIte hue varSoM graMtha vikrama saMvata 990 meM banAkara samApta kiyA hai| kI gaNanA kI gaI hai vaha vikrama kA astitva kAlaimameM kitane hI sthAnoMpara vikrama saMvana kA ullekha karataM usakI mRtyu paryaMtakA samaya-hI jAna par3atA hai / usI kA mRtyukaM bAda bItanA prAraMbha huA hai / isake sivAya, hue use vikrama kI mRtyukA saMvat sUcita kiyA hai| " jemA ki isakI nimna gAthAoM se prakaTa hai:- dazanasArameM eka yaha bhI ullekha milatA hai ki usakI - gAthAe~ parvAcAryoMkI racI huI haiM aura unheM ekatra saMcaya chattIse varisasaye vikramarAyassa mrnnpttss| karake hI yaha graMtha banAyA gayA hai / yathAH soraTe balahIe uppaeNo sevaDo saMgho / 11 // paMcasae chabbIse vikkamarAyassa maraNapattassa / pavvAyariyakayAI gAhAI saMciUNa eyattha / dakSiNamahurAjAdodAviDasaMgho mhaamoho||2|| siridevasaNagaNiNA dhArAe saMvasaMteNa // 46 // sattasae tevarANe vikkamarAyassa mrnnpttss| raio dasaNasArohAro bhavvANa nnvsrnnve| NaMdiyaDe varagAme kaho saMgho muNeyavvo // 38 // siripAsaNAhagehe muvimuddhe maahsuddhdsmiie||50 vikrama saMvatke ullekha kA liye hue jitana prantha isase ukta gAthAoM ke aura bhI adhika prAcIna abhI taka upalabdha hue haiM unameM, jahA~ taka mujhe mAlama hone kI saMbhAvanA hai aura unakI prAcInatA se vikrama hai, sabase prAcIna graMtha yahI hai / isase pahale dhanapAlakI saMvat ko vikramakI mRtyukA saMvat mAnane kI bAta aura 'pAialacchI nAmamAlA' (vi0saM01019) aura usase bhI jyAdA prAcIna ho jAtI hai / vikrama saMvat kI yaha bhI pahale amitagati kA 'subhASitaratnasaMdoha' graMtha mAnyatA amitagatike bAda bhI arse taka calI gaI purAtattvajJoM dvArA prAcIna mAnA jAtA thA / hA~, zilA- mAlUma hotI hai / isIse 16vIM zatAbdI tathA usake Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgazira, vIrani0 saM0 2456] bhagavAna mahAvIra aura unakA samaya karIba ke bane hue pranthomeM bhI usakA ullekha pAyA jAtA dUsarI paTTAvalI meM jo prAcAryoM ke samaya kI gaNanA hai, jisake do namUne isa prakAra hai: vikramake rAjyArohaNa kAlase-ukta janma kAlameM 18 "mate vikramabhapAle saptaviMzatisaMyute / kI vRddhi karake kI gaI hai vaha saba ukta zakakAlako dazapaMcazate'ndAnAmatIte zRNatAparam // 157 aura usake AdhAra para bane hue vikramakAlako ThIka la DAmatamabhadekaM ................ // 158 // na samajhanekA pariNAma hai, athavA yo kahiye ki pArzva-ratnanandikRta, bhdrbaahucritr| nAthake nirvANase DhAIsau varSa bAda mahAvIrakA janma "saSatriMze zate'bdAnAM mate vikramarAjani / yA kevalajJAnako prApta honA mAna lene jaisI g2alatI hai / saurASTra vallabhIparyAmabhattatkathyate myaa||188 aisI hAlatameM kucha jaina, ajaina tathA pazcimIya aura parvIya vidvAnAMne paTTAvaliyoMko lekara jo pracalita vIra -vAmadevakRta, bhAvasaMgraha / ima saMpUrNa vivecana parase yaha bAta bhale prakAra spaSTa nirvANa saMvat para yaha Apatti kI hai ki 'usakI varSa hojAtI hai ki pracalita vikrama saMvat vikramakI mRtyukA saMkhyA 18 varSa kI kamI hai jise pUrA kiyA jAnA maMvata hai, jo vIranirvANase 470 varSake bAda prAraMbha cAhiye' vaha samIcIna mAlUma nahIM hotI, aura isaliye hotA hai / aura isaliye vIranirvANa se 170 varSa bATa mAnya kiye jAneke yogya nahIM / usake anusAra vIra vikrama rAjAkA janma hone kI jo bAta kahI jAtI hai / nirvANase 488 varSa bAda vikrama saMvatkA pracalita honA aura usake AdhAra para pracalita vIranirvANa saMvan para mAnanese vikrama aura zaka saMvatoMke bIca jo 135 varSa Apatti kI jAtI hai vaha ThIka nahIM hai| aura na yaha kA prasiddha antara hai vahabhI bigar3a jAtA hai-sadopa kA prAra bAta hI ThIka baiThatI hai ki ima vikrama ne 18 varSakI ThaharatA hai--athavA zakakAla para bhI Apatti lAjimI avasthA meM gajya prApta karakaM usI vakta meM apanA saMvata AtI hai, jisa para koI Apatti nahIM kI gaI aura na pracalita kiyA hai| aimA mAnanake liye itihAsa meM koI yaha middha kiyA gayA ki zakagajAne bhI vIranivAgama bhI samartha kAraNa nahIM hai| ho sakatA hai ki yaha eka " 65 varSa 5 mahIneke bAda janma lekara 18 varSakI vikramakI bAtako dUsare vikramake sAtha jor3a denekA hI avasthAmeM rAjyAbhiSeka samaya apanA saMvana pracalina natIjA ho / imake sivAya, nandimaMghakI eka paTTAvalI kiyA hai-pratyuna isake, yaha bAta Uparake pramANoMme middha meM-vikramaprabandhameM bhI-jo yaha vAkya diyA hai ki hai ki yaha samaya zakarAjAke rAjyakAlakI samApti kA samaya hai / mAtha hI, zvetAmbara bhAiyoMne jo vIrasattaricadusadajatto nirvANase 470 varSa bAda vikramakA rAjyAbhiSeka mAnA jiNakAlA vikamo havai jmmo|" / __ hai aura jisakI vajahame pracalita vIranirvANa maMvana arthAna-- jinakAlase ( mahAvIrake nirvANase) meM 18 varSake bar3hAnekI bhI koI jarUrata nahIM rahatI uma pavikramajanma 470 varSake antarako liye hue hai aura kyoM ThIka na mAna liyA jAya, isakA koI samAdhAna 1 vikramajanmakA prAzaya yadi vikramakAla athavA vikramasaMknakI 'yathA:-vikamarajjArabhA 1(pa.)ramo sirivIra nivvuI bhagiyA / utpattise liyA jAya to yaha kathana ThIka ho sakatA hai / kyoMki mana-maNi-veya-julo vikamakAlAu jinnkaalii| vikrama saMvat kI utpatti vikramakI mRtyu para huI pAI jAtI hai| -kviaarshrenni| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa 1 nahIM hotaa| isake sivAya, jArlacATiyarakI yaha ApakI yaha Apatti bhI niHsAra hai aura vaha kisI Apatti barAbara banI hI rahatI hai ki vIranirvANase taraha bhI mAnya kiye jAneke yogya nhiiN| 470 varSake bAda jisa vikramarAjA kA honA batalAyA aba maiM yaha vatalA denA cAhatA hU~ ki jaoNrlacAjAtA hai usakA itihAsa meM kahIM bhI koI astitva Tiyarane, vikrama saMvata ko vikrama kI mRtyukA saMvat nahIM hai * / parantu vikramasaMvatako vikramakI mRtyukA na samajhate hue aura yaha jAnate hue bhI ki zvetAmbara maMvata mAna lene para yaha Apatti kAyama nahIM rahatI; bhAiyona vIranirvANa se 470 varSa bAda vikrama kA kyoMki jArlacApeMTiyagne vIranirvAName 410 varpake gajyAraMbha mAnA hai, vIranirvANase 450 varSa bAda jo vAda vikrama gajAkA gajyAraMbha honA itihAsase siddha vikamakA rAjyAraMbha honA batalAyA hai vaha kevala unakI mAnA hai x | aura yahI samaya usake gajyAraMbha kA nijI kalpanA athavA khoja hai yA kAI zAstrAdhAra bhI matya maMvata mAnaname AtA hai; kyoMki usakArAjyakAla unheM isake liye prApta huA hai| zAstrAdhAra jarUra milA 60 varSa taka rahA hai / mAlama hotA hai jArlacATiyara hai aura usase una zvetAmbara vidvAnoMkI g2alatIkA bhI ke sAmane vikrama saMvatake viSaya meM vikramakI mRtyu kA patA cala jAtA hai jinhoMne jinakAla aura vikamakAla maMvata honekI kalpanA hI upasthita nahIM huI aura imI ke 478vapake antara kI gaNanA vikamake rAjyAbhiSeka liye Apane vIranirvANa meM 410 varSa ke bAda hI vikrama se kI hai aura isa taraha vikama saMvata ko vikama ke maMvata kA pracalita honA mAna liyA hai aura isa bhUla gajyArohaNa kA hI saMvana batalA diyA hai / isa viSaya tathA g2alatIke AdhAra para hI pracalita vIranirvANa maMvana kA balAsA isa prakAra hai - para yaha Apatti kara DAlI hai ki usameM 60 vapa bar3he vatAmbarAcArya zrImemataMgana, apanI vicArazreNi' hue haiN| isa liye ume 60 varSa pIche haTAnA cAhiye- me-jima sthavigavalI' bhI kahate hai, 'jaM rayaNi kAlaarthAta isa mamaya jo 2456 saMvata pracalita hai usame gayA' Adi kucha prAkRta gAthAo ke AdhAra para yaha 60 varSa ghaTAkara ume 2306 banAnA cAhiye / ata' pratipAdana kiyA hai ki-'jisa gatrikA bhagavAna mahA vIra pAvApura meM nirvANako prApta hue umI rAtri ko isa para bairiSTara kapI jAyasavAla ne jo yaha kanpanA kI hai| ki mAtakIrgA dvitIya kA putra 'pulamAyi' hI jainiyo kA vikrama hai ujjayinIme caMDapradyotakA putra 'pAlaka' rAjA rAjyAbhianiyona upaka damara nAma bilavaya' ko lekara aura yaha mamabhakara pikta huA, isakA rAjya 60 varSa taka rahA, isake ki isameM 'ka' kA 'la' gayA hai uma 'vikrama' banA DAlA hai bAda kUmazaH nando kA gajya 155 varSa, mauryokA 108, barakorI kalpanA kI kapanA jAna panI hai |kii meM bhI umakA pApamitrakA 30, balamitra-bhAnamitrakA 60, nabhovAhana samarthana nahI hotA / (baigni mA0 kI ima kancanAka liye dekhI (naravAhana) kA 40;gardabhillakA 13 aura zakakA 4 varSa janasAhityamagodhaka ka prathama paDa kA cauthA ak)| rAjya rahA / isa taraha yaha kAla 470 varSakA huaa| ____x dAyo, jAlacATiyagkA vara prasiddha lekha jo inTiyana imaike bAda gardabhillake patra vikramAdityakA rAjya 60varSa, egiTakarI ( jilda 43vI, mana 1914) kI jUna,julAI mora agasta kI macyAoM meM prakAzita huA hai aura jisakA gujarAtI anuvAda dharmAdityakA 40, bhAillakA 11, nAillakA 14 aura janasAhityamagodhaka ke dUsare gbaDa ke dvitIya aka meM nikalA hai| nAhaDakA 10 varSa milakara 135 varSakA dUsarA kAla 1OT Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgazira, vIrani0 saM0 2456 ] huaa| aura donoM milakara 605 varSakA samaya mahAvIra ke nirvANa bAda huA / isake bAda zakoMkA rAjya aura zakasaMvat kI pravRtti huI, aisA batalAyA hai|' yahI vaha paramparA aura kAlagaNanA hai jo zvetAmbaroM meM prAya: karake mAnI jAtI hai / bhagavAna mahAvIra aura unakA samaya 21 gAthA parase anuvAdita kiyA gayA hai / astu; isa zloka meM batalAyA hai ki 'mahAvIrake nirvANase 155 varSa bAda caMdragupta rAjyArUDha huaa'| aura yaha samaya itihAsa ke bahuta hI anukUla jAna par3atA hai| vicArazreNi kI ukta kAlagaNanAmeM 155 varSakA samaya sirpha nandoMkA aura usase pahale 60 varSakA samaya pAlakakA diyA hai| usake anusAra caMdraguptakA rAjyArohaNa-kAla vIra - nirvANa se 215 varSa bAda hotA thA paraMtu yahA~ 155 varSa bAda batalAyA hai, jisase 60 varSa kI kamI par3atI hai| merutuMgAcAryane bhI isa kamIko mahasUsa kiyA hai| parantu ve hemacandrAcArya ke isa kathanako galata sAbita nahIM kara sakate the aura dUsare pranthoMke sAtha unheM sAfa virodha najara AtA thA, isaliye unhoM ne 'tacintyama' kahakara hI isa viSayako chor3a diyA hai| paraMtu mAmalA bahuta kucha spaSTa jAna par3atA hai| hemacaMdrane 60 varSakI yaha kamI nandoMka rAjyakAlameM kI hai-unakA rAjyakAla 95 varSakA batalAyA hai--kyoMki nandoMse pahale unake aura vIranirvANa ke bIca meM 60 varSakA samaya kUriMNaka Adi rAjAzrokA unhoMne mAnA hI hai| aisa mAluma hotA hai ki pahalese vIranirvANa ke bAda 155 varSake bhItara nandoMkA honA mAnA jAtA thA parantu usakA yaha abhiprAya nahIM thA ki vIranirvANake ThIka bAda nandoMkA rAjya prAraMbha huA, balki unase pahile udAyI tathA kUNikakA rAjya bhI usameM zAmila thA / parantu ina rAjyoMkI alaga alaga varSa gaNanA sAthameM na rahane Adike kAraNa bAdako g2alatIse 155 varSa kI saMkhyA akele nandarAjya ke liye rUr3ha hogaI / aura udhara pAlaka rAjAke usI nirvANa rAtriko abhiSita hone kI jo mahaja eka dUsare rAjyakI viziSTa ghaTanA thI usake sAthameM rAjyakAlake 60 varSa jur3akara vaha galatI parantu zvetAmbara sampradAya ke bahumAnya prasiddha vidvAn zrIhemacandrAcAryake 'pariziSTa parva' se yaha mAlUma hotA hai ki ujjayinIkeM rAjA pAlakakA jo samaya (60 varSa) Upara diyA hai usI samaya magadhakaM siMhAsana para zreNikake putra kUNika (ajAtazatru) aura kUNika ke putra udAyakA kramazaH rAjya rahA hai| udAyoke niHsantAna mAre jAne para usakA rAjya nandako milA / isIse pariziSTa parvameM zrIvarddhamAna mahAvIrakaM nirvANa se 60 varSa ke bAda prathama nandarAjAkA rAjyAbhiSikta honA likhA hai / yathA:anantaraM vardhamAnasvAminivAraNavAsarAt / gatAyAM SaSThivatsayameSanando'bhavanRpaH / / 6 6-243 isake bAda nandoM kA varNana dekara, mauryavaMzake prathama rAjA mamrATa caMdraguprake rAjyAraMbhakA samaya batalAte hue, zrIhemacandrAcAryane jo mahatvakA loka diyA hai. vaha isa prakAra hai: evaM ca zrImahAvIramuktevaSazataM gate / paMcapaMcAzadadhike candragupto'bhavanRpaH / / 8-336 isa zloka para jArla cApeMTiyarane apane nirNayakA khAsa AdhAra rakkhA hai aura DA0 harmana jaikobI ke kathanAnusAra ise mahAvIra - nirvANa ke sambandhameM adhika saMgata paramparA kA sUcaka batalAyA hai / sAthahI, isakI racanA parase yaha anumAna kiyA hai ki yA to yaha loka kisI adhika prAcIna prantha parase jyoM kA tyoM uddhRta kiyA gayA hai athavA kisI prAcIna Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 anekAnta idhara magadhakI kAlagaNanAmeM zAmila ho gaI / isa taraha bhUloMke kAraNa kAlagaNanA 60 varSakI vRddhi huI aura usake phalasvarUpa vIranirvANase 470 varSa bAda vikramakA rAjyAbhiSeka mAnA jAne lgaa| hemacandrAcAryane - bhUlako mAlUma kiyA aura unakA uktaprakArase do meM hI sudhAra kara diyA hai| bairiSTara kAzIprasAda (ke.pI.) jI jAyasavAlane, jArlacApeMTiyarake lekhakA virodha karate hue, hemacandrAcArya para jo yaha Apatti kI hai ki unhoMne mahAvIrake nirvANake bAda turata hI nanda vaMzakA rAjya batalA diyA hai, aura isa kalpita dhAra para unake kathanako 'bhUlabharA tathA aprAmANika' taka kaha DAlA hai use dekhakara bar3A hI Azcarya hotA hai| hameM to bairiSTara sAhabakI hI sAfa bhUla najara hai| mAlUma hotA hai unhoMne na to hemacaMdrake pariziSTa parva ko hI dekhA hai aura na usake chaThe parvake ukta zloka naM0243 ke artha para hI dhyAna diyA hai, jisameM sAfa taura para vIranirvANa 60 varSake bAda nanda rAjA kA honA likhA hai / astu; candragupta ke rAjyArohaNa - samayakI 155 varSamaMkhyA meM Age ke 255 varSa jor3adena se 410 hAjAta haiM, aura yahI vIranirvANa se vikramakA rAjyArohaNakAla hai | paraMtu mahAvIrakAla aura vikUmakAlameM 470 varSa kA prasiddha antara mAnA jAtA hai, aura vaha tabhI bana sakatA hai, jabaki isa rAjyArohaNakAla 410 meM rAjyakAlake 60 varSa bhI zAmila kiye jAveM / aisA kiyA jAne para vikramasaMvat vikramakI mRtyukA saMvat hojAtA hai aura phira sArA hI jhagar3A miTa jAtA hai| vAstava meM, vikramasaMvatko vikramake [ varSa 1, kiraNa rAjyAbhiSekakA saMvat mAna lenekI g2alatIse yaha sArI gar3abar3a phailI hai / yadi vaha mRtyukA saMvat mAnA jAtA to pAlakake 60 varSoM ko bhI idhara zAmila honekA avasara na milatA aura yadi koI zAmila bhI karaletA to usakI bhUla zIghra hI pakar3a lI jAtI / parantu rAjyAbhiSeka ke saMvat kI mAnyatAne usa bhUla ko cirakAla taka banA rahane diyA / usIkA yaha natIjA hai jo bahuta se pranthoMmeM rAjyAbhiSeka saMvat ke rUpameM hI vikrama saMvat kA ullekha pAyA jAtA hai aura kAlagaNanAmeM kitanI hI gar3abar3a upasthita hogaI hai, jise aba acche parizrama tathA prayatnake sAtha dUra karanekI jarUrata hai / isI g2alatI tathA gar3abar3a ko lekara aura zakakAlaviSayaka trilokAsArAdikake vAkyoM kA paricaya na pAkara zrIyuta esa. vI. veMkaTezvaranaM, apane mahAvIrasamaya - sambandhI - The date of Vardhamana nAmaka - lekha meM yaha kalpanA kI hai ki mahAvIra - nirvANa me 470 varSa bAda jima vikramakAlakA ullekha jaina granthoMmeM pAyA jAtA hai vaha pracalita sananda- vikUma saMvat na hokara ananda vikrama saMvata honA cAhiye, jisakA upayoga 12vIM zatAbdIkaM prasiddha kavi candavaradAIne apane kAvya meM kiyA hai aura jisakA prAraMbha IsavI sana 33 ke laga bhaga athavA yoM kahiye ki pahale ( pracalita ) vikrama saMvatke 90 yA 91 varSa bAda huA hai| aura isa taraha para yaha sujhAyA hai ki pracalita vIranirvANa saMvat meM se 90 varSa kama hone cAhiyeM - arthAt mahAvIrakA nirvANa IsavI sanse 527 varSa pahale na * dekho, vihAra bhaura uDIsA risarva sosAiTIke jaranalakA sitambara san 1615 kA graha tathA jainasAhityasaMzodhaka ke prathama DA 4 thA ka *yaha lekha san 1617 ke 'janarala Afa di rAyala eziyATika sosAiTI' meM pR0 122 - 30 para prakAzita huA hai aura isakA gujarAtI anuvAda jainasAhityasazodhakake dvitIya khaMDake dUsare meM nikalA hai| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgazira, vIrani0 saM0 2456 mAnakara 437 varSa pahale mAnanA cAhiye, jo kisI taraha bhI mAnya kiye jAneke yogya nahIM / Apane yaha to svIkAra kiyA hai ki pracalita vikramasaMvatakI gaNanA nusAra vIranirvANa I0 sanse 527 varSa pahale hI baiThatA hai paraMtu ise mahaja isa buniyAda para asaMbhavita qarAra de diyA hai ki isase mahAvIrakA nirvANa buddhanirvANasaM pahale ThaharatA hai, jo Apako iSTa nahIM / paraMtu isa taraha para use asaMbhavita qarAra nahIM diyA jAsakatA; kyoMki buddhanirvANa I0 sanse 544 varSa pahale bhI mAnA jAtA hai, jisakA Apane koI nirAkaraNa nahIM kiyA / aura isaliye buddhakA nirvANa mahAvIra ke nirvANase pahale hone para bhI Apake isa kathanakA mukhya AdhAra ApakI yaha mAnyatA hI raha jAtI hai ki buddha-nirvANa I0 sanase pUrva 485 aura 453 ke madhyavartI kisI samayameM huA hai, jisake samarthana meM Apane koI bhI mavala pramANa upasthita nahIM kiyA aura isa liye vaha mAnya kiye jAne ke yogya nahIM / isake sivAya, anaMda vikrama saMvatakI jisa kalpanAko Apane apanAyA hai vaha kalpanA hI nirmUla hai-- anandavikrama nAmakA koI maMtra bhI pracalita nahIM huA aura na candravaradAIke nAma me prasiddha hone vAle 'pRthvIrAjarAse' meM hI usakA ullekha hai ---- aura isa bAtako jAnane ke liye rAyabahAdura paM0 gaurIzaMkara hIrAcandajI ojhAkA 'ananda vikrama saMvana kI kalpanA' nAmakA vaha lekha paryApta hai jo nAgarI pracAriNI patrikAke prathama bhAga meM, pR0 377 se 454 taka mudrita huA hai| bhagavAna mahAvIra aura unakA samaya 23 mUlaka jAna par3atI hai aura mahAvIra bhagavAna ke sAtha jisakA saMbaMdha ThIka nahIM baiThatA, yaha pratipAdana kiyA hai ki mahAvIrakA nirvANa buddhake nirvANase pahale huA hai / parantu vastusthiti aisI nahIM jAna par3atI / 'bhagavatI sUtra' Adi zvetAmbara pranthoMse mAlUma hotA hai ki mahAvIra - nirvANase 16 varSa pahale gozAlaka (maMkhali - putta gozAla) kA svargavAsa huA, gozAlaka ke svargavAsa ke anantara nikaTa samayameM hI ajAtazatrukA rAjyArohaNa huA, usake rAjya ke AThaveM varSa meM buddhakA nirvANa huA aura buddhake nirvANase ATha varSa bAda athavA ajAtazatru ke rAjyake 16 veM varSa meM mahAvIrakA nirvANa huA / isa taraha buddhakA nirvANa pahale aura mahAvIrakA nirvANa usake bAda ATha varSa ke bhItara pAyA jAtA hai| isake sivAya, hemacandrAcAryane caMdraguptakA rAjyArohaNa-samaya vIranirvANa se 155 varSa bAda batalAyA hai aura 'dIpavaMza' 'mahAvaMza' nAmake bauddha pranthoMmeM vahI samaya buddha nirvANase 162 varSa bAda batalAyA gayA hai| isase bhI prakRta viSayakA samarthana hotA hai aura yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki vIranirvANa se buddha nirvANa 7-8 varSa ke qarIba pahale huA hai / maiM eka bAta yahA~ para aura bhI batalA denA cAhatA hU~ aura vaha yaha ki buddhadeva bhagavAn mahAvIrake samakAlIna the / kucha vidvAnoMne bauddhagranthakI eka ghaTanA ko lekara, jo bahuta kucha aprAkRtika tathA dveSa buddhanirvANakaM samaya-sambandhameM bhI vidvAnoMkA matabheda hai aura vaha mahAvIra - nirvANa ke samaya se bhI adhika vivAdagrasta cala rahA hai| paraMtu laMkA meM jo buddhanirvANa saMvana pracalita hai vaha sabase adhika mAnya kiyA jAtA hai| usake anusAra buddhanirvANa I0 sanase 544 varSa pahale huA hai / ho sakatA hai ki isameM daza * dekho, 'jenayuga' meM zrIhIrAlAla amRtalAla zAhakA 'nirvANasamayanI carcA' nAmaka lekha, tathA jArla cApeMTiyarakA vaha prasiddha lekha jisakA anuvAda jainasAhityasaMzodhakake dvitIya khaDake dUsare ma meM prakAzita huA hai aura jisameM bauddhagranthakI usa ghaTanA para svAsI prApatti kI gaI hai / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 anakAnta [varSa 1, kiraNa 1 varSa kI koI bhUla ho aura buddhanirvANa I0sanse 534 nIca aura achUta varSake karIba pahale huA ho / aisA honepara vIranirvANa (le0-bhagavanta gaNapati goilIya) ke sAtha usakA 8-7 varSa kA antara ThIka baiTha jAtA nAlIke maile pAnIse maiM bolA haharAya; hai kyoMki vIranirvANakA samaya, vikrama saMvatse 470 haule bahare nIca kahIM tU mujhapara ucaTa na jAya / varSa pahale honeke kAraNa IsavI san se 527 varSa pUrva / 'bhalA mahAzaya !' kaha pAnIne bharI eka musakAna; pAyA jAtA hai / isa 527 meM 18 varSakI vRddhi kara dene bahatA calA gayA gAnAsA eka manohara gAna // 1 se vaha 545 varSa pUrva hojAtA hai-arthAt, buddhanirvANa eka divasa maiM gayA nahAne kisI nadIka tIra ke ukta laMkAmAnya samayase eka varSa pahale / ataH jina __ jyoM hI jala ajalimeM lekara malane lagA zarIra / tyoMhI jala bolA maiM hI hU~ usa nAlIkA nIra; vidvAnoM ne mahAvIrakaM nirvANako buddhanirvANase pahale lajjita huA, kATha mArAsA mega sakala shriir||2 mAna lenekI vajahase pracalita vIranirvANa saMvat meM 18 daituana tor3I mu~hameM DAlI vaha bolI musukAya; varSakI vRddhikA vidhAna kiyA hai vahabhI ThIka nahIM hai / Aha mahAzaya ! bar3I huI maiM nAlIkA jala pAya | . astu / phira kyoM mujha achutako mu~hameM dete, ho mahArAja ! __ yahA~ takake isa saMpUrNa vivecana parase yaha bAta bhale sunakara usake bola huI hA! mujhako bhArI lAja // 3 prakAra spaSTa ho jAtI hai ki Aja kala jo vIranirvANa svAnaMko baiThA bhojanameM jyoMhI DAlA hAtha; saMvat 2456 pracalita aura vartamAna hai vahI ThIka hai ___ tyoMhI bhojana bAla uThA caTa vikaTa ha~sIkaM sAtha / nAlIkA jala hama sabana thA kiyA eka dina pAna; usameM na to bairiSTara ke.pI. jAyasavAla jaise vidvAnoMka ataH nIca hama sabhI hue phira kyoM khAtaM zrImAna?4 kathanAnusAra 18 varSakI vRddhi kI jAnI cAhie aura eka divama nabhameM abhroMkI dekhI khUba jamAta; najArla cApeMTiyara jaise vidvAnoMkI dhAraNAnusAra 60varSa jisame phar3aka uThA harpita ho merA sArA gAta / kI athavA esa.vI. veMkaTezvarakI sacanAnasAra 90 varSa meM yAM gAne lagA ki, Ao aho ! suhRd dhanavRnda, kI kamI hI kI jAnI ucita hai / vaha apane svarUpameM barasI, zasya bar3hAo, jisase ho hamako Ananda / / 5 ve bole, ha bandhu, sabhI hama haiM achUta au nIca; yathArtha hai / aura isa liye usake anusAra mahAvIrako ___ kyoM ki panAlIke jalakaNa bhI haiM hama sabake biic| janma liye hue 2526varSa bIta cuke haiM aura isa samaya, kahIM achUtoMmeM hI jAkara baraseMge jI khola, gata caitra zuklA trayodazI se, ApakI varSagA~ThakA ____ unake zasya bar3heMge, hogA unako harSa atAla // 6 2527vA~ varSa cala rahA hai / ityalam / maiM bolA, maiM bhUlA thA, taba nahIM mujhe thA jJAna; nIca U~ca bhAI bhAI haiM bhAratakI santAna / jugalakizora mukhtAra hogA donoM binA na donoMkA kucha bhI nistAra; aba na karU~gA unase koI kabhI burA vyavahAra / / 7 ve bole yaha sumati ApakI kare hindakA trANa; unake hindU rahanemeM hai bhAratakA kalyANa / unakA aba na nirAdara karanA, bananAbhrAta, udAra, bhedabhAva mata rakhanA unase karanA manase pyAra // 8 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgazira, vIrani0 saM0 2456] anekAntake itihAsa para eka dRSTi ___ anekAntake itihAsa para eka dRSTi la-zrIyuta bA0 kAmatAprasAdajI, saM0 'vIra'] -aruri. . . satya yahI lokameM koI bhI vastu aisI nahIM hai jisameM ekase karanA aura usa dRSTi se use ThIka mAnanA satyakA adhika guNa na hoM / dUsare zabdoMmeM yoM kahiye ki aneka pA lenA hai| isIko vidvAna loga 'anekAnta' ke nAmase guNoMke samudAyakA nAma hI vastu hai / aura yaha prakaTa pukArate haiM / anekAnta kA mahatva ekAntake satya hai / itanA hI " aMdhapakSako nAza karake prasiddha dezabhaka mahAtmA bhagavAnadInajIkA satyakA nirUpaNa karane bhI manuSya vastu ke : zubha sandeza meM hai| dhArmika siddhAnta saMpUrNa guNoM ko eka : "jainadharma kI baniyAda anekAnta para hai yaha hama : ho aura cAhe laukika mAtha nahIM kaha sktaa| : sabakA dAvA hai / kintu hamArA vyavahAra hamAre isa : mAre isa: anekAntakI tulA meM isI kAraNa bhApAvi- : dAveko jhuThalAtA hai / jainasamAjakI asahiSNutA atyaMta : tolane me umakA ThIka jJAnameM 'sApekSavAda'ko: pragaTahai, sahiSNutA usameM nAmako nhiiN| 'anekAnta' : ThIka andAjA hojAtA sthAna minanA svAbhA: patrake nikalanakI sArthakatA imImeM hai ki vaha na kevala hai aura ApasameM galata : jainoMke bhinna bhinna daloM ko milA de, kintu jagatake vika hai / vAstavameM, eka : saba dharmAkA eka naMTa phArma para lA de; jisa jisa sacAI phahamI tathA aprema phaiguNako hI vyakta karake : ko lekara jo jo dharbha khar3A huA hai usake prakaTIkaraNa : lanekA koI avasarahI vastukI pUrNa paribhASA : meM paga bhAga le; manaya anusAra pratiA anakoM: zeSa nahIM rahatA / koI huI mAna lenA aura rotiyoMkI jar3ameM kaunamA uttama siddhAnta nihita hai, : koI mahAzaya ekAnta usIkA Agraha karatA janatAke sAmane use khola kara rakhade; bar3e bar3e vidvAn ko grahaNa karake isa sAdhAraNa bAtake vicAra kAnameM kahA~ bhUlakara jAte haiM, satyase dUra jA par3anA jisase eka hI dharma meM zAkhAmeM zAkhA paidA hotI calI : lokake bigAr3a-banAva hai| yahI ekAnnahai aura : jAtI haiM, isa bAtako binakula sApha kara de, vicAra-: kI sArI jimmevarI isakA moha dhArmika : svAdhInatA prArambha kara de aura sahiSNutAkI Adata : eka zuddha-yuddha niraMjana saMsArameM apanA mahAna : DAla de / to,samajhanA cAhiye ki anekAntane vaha kAma: paramAtmA pA lAda kara kaTuphala dikhalA cukA : kara diyA jisake liye usakA janma huA thaa|" : chuTTI pA lete haiM aura -bhagavAnadIna hai / isake viparIta, ...... usako burI nigAhase vastuke aneka guNoMko dhyAnameM rakhate hue, eka samayameM dekhate haiM jo aise Izvarake astitva se inakAra karatA eka zrIkSAko lekara kisI eka guNakA pratipAdana hai| kintu eka anekAntavAdI ina donoMke viparIta - ta u n . . ... . Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa 1 satyakI tahameM pahu~ca jAtA hai-vaha apekSAdRSTise kAma isaliye zrIRSabhadevajI kA samaya vedoMse bhI prAcIna letA hai aura jAnatA hai ki mUlameM isa lokake abhinaya ThaharatA hai / isa apekSAse anekAntakA prathama prakAza kA uttaradAyitva saMsArI AtmA para hI hai; kintu vedoMse bhI pahale eka ajJAta kAlameM huA kahA jA itanase hI vaha kartRtvavAdI par3osIsa lar3atA nahIM / sakatA hai / kintu adhikAMza vidvAnoMkA mata hai ki vaha socatA hai ki Akhira yaha masArI AtmA hI to anekAnta siddhAntakA pratipAdana sarvaprathama bhagavAna zuddha-buddha niraMjana paramAtmA hotA hai, jo Aja isa mahAvIrane IsvI sanase pUrva chaThI zadAbdImeM kiyA thaa| saMsAra rUpI khelakA kartA-hA hai| Aja vyavahArameM hama unake isa kathanase sahamata hone meM asamartha haiM / pha~sakara vaha isa saccI bAtako bhUlagayA hai-nizcayako unakA yaha kathana jaina zAstroMke viruddha to hai hI, sAtha pahacAna le to vaha apane siddhAntako vyakta karanekI (?) hI aitihAmika dRSTise bhI tathyahIna hai| maca pUchiye galatI ko samajha le / isameM sandeha nahIM ki anekAnta to isa matakI puSTimeM koI bhI upayukta pramANa upalabdha sAmAdAyikatA tathA kaTTaratA ko naSTa karanemeM mahatvakA nahIM hai / isake viparIta bhagavAna mahAvIra se pahale bhAga lene vAlA hai / loga yadi bolavAlake ima vijJAna isa siddhAntakA prAdurbhAva huA prakaTa karanevAle ullekha ko samajhaleM, to unameM azAntiko janma pA . ke liye vaidika evaM bauddha sAhityameM bhI milate haiN| pahale hI zAyada hI avasara mile| hinduoMke 'mahAbhArata' meM jo nimna ullekha milatA hai, aba batAiye isa vaijJAnika vAta kA itihAsa kyA vaha jainoMke anekAnta athavA myAdvAda siddhAMta kA ho ? yaha to prAkRta niyama aura nikhila satya hai, dyotaka hai:jisakA na Adi hai aura na anta / kintu itanaM para bhI 'enadevaM na caivaM ca na cobhaye nAnubhe tathA / vicAra isa bAtako mAnane ke liye hameM bAdhya karatA hai karmasyA (1) viSayaM brayuH sattvasthAH samadarzinaH / / ' ki ima prAkRta niyamakA prakRtika adRzya aMvalame isake atirikta bauddha sAhitya para dRSTi daur3Anese, nikAla kara janasamUhake samakSa kabhI na kabhI kisI una cha: mata pravartakoMka nAma sammukha pAte haiM, jo ma0 mahApu pa rA sa ddhAntika rUpameM avazya vikAza ke pahalese vidyamAna the| inameM saMjaya vairatthIpatra huA hogaa| isa vikAzakramako prakaTa kara denA hI kI jo zikSA batalAI gaI hai, vaha jainoMke anekAnta anekAnta kA itihAsa hai| athavA syAdvAda siddhAntakA vikRta rUpa hai| yaha bAta bhAratIya darzanoMmeM kevala jainadarzana ko hI yaha sarva mAnya hai ki bha0 mahAvIrake pahalese jainadharma vizeSatA prApta hai ki usameM anekAnta-siddhAntakA eka vidyamAna thA / isa dazA meM yaha Avazyaka hai ki bha0buddha pUrNa vaijJAnika vivecana huA milatA hai / jainazAstrokA ke samaya ke matapravartakoMmeM usa prAcIna jainadharmake mukhya kathana hai ki isa yugameM sarvaprathama bhagavAna RSabhadevane - 1. bhagavAna mahAvIra, pR015... anekAnta dharmakA upadeza diyA thaa| inhIM RSabhadevajI 2. zAMtiparva-mokSadharma, ma0278 zloka 6 ko hindU purANoMmeM AThavA~ avatAra batAyA gayA hai| 3 dIpanikaya-sAmagaNaphalamuktaaura cUMki bArahaveM vAmana avatArakA ullekha vedoM meM hai, 4. sAnaNNaphalasutta-Dial: of Buldha (S.B.B.II Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgazira, vIrani0 saM02456, anekAntake itihAsa para eka dRSTi AcAryakA bhI ullekha mile / saMjaya vairatthIputra sacamuca ( Gymnosot hist.) ke nikaTase zikSA grahaNa kI usa hI prA vIna jainadharmake upAsaka the / pahalI bAta to thI / ataH saMjayako jainamuni mAnanA anucita nahIM yaha hai ki bauddha zAoMmeM ina saMjayake ziSya maudgalA- hai| aura jaba maMjayakA jainamuni honA spaSTa hai taba yana aura sArIputta likhe haiM / ye donoM mahAnubhAva anakAnta athavA syAdvAda siddhAntakA bha0 mahAvIrase bAdako bauddha dharmameM dIkSita ha.gaye the / paraMtu isake pahale prAdurbhAva honA svataH siddha hai| bAda saMjayakA kyA huA ? yaha baudva zAstroMse kucha isa prakAra anekAMta siddhAntakA prakAza bha0 mahAprakaTa nahIM hotA / idhara jainoM kI 'dharmaparIkSA' (a018 vIrase bahuta pahale jainoM dvArA huA thA aura bAdako zlo068-69) se prakaTa hai ki maulAyana jaina mani zrIsamantabhadra Adi mukhya mukhya jainAcAryoMne usakA purNa prakAza cahu~ora phailA diyA thA / kintu hatabhAgya thA, jo muni padase bhraSTa hokara bauddha hogayA thaa| yaha sa madhyakAlake pazcAt jainoMke nikaTase isa siddhAnta mAd lAyana bauddha zAstrAka mod |naaynk yAtarikta kA prakAza chupane lagA aura isakA duHkhada pariNAma anya koI prakaTa nahIM honA; kyoMki jainazAstrameM bhI vahI huA jo honA thA / jainoMmeMse vastuke sarvaguNoMpara isako bauddhazAstrakI taraha bauddhamatakA eka khAsa samucita vicAra karanekI zakti jAtI rahI, ve ekAMtameM pravartaka likhA hai / isa avasthAmeM maudagalAyana jA par3e aura ApasameM hI lar3a-jhagar3a kara duniyA~ kI guru maMjayakA jaina muni ha.nA ucita hI hai| jainoM ke najarameM apanA mUlya kho baiThe ! kintu ye bhI dina sadA " + nahIM raha sakate the-phalataH aAja hama jainoMmeM 'ane'mahAvIracarit 'meM eka saMjaya nAmaka jainamunikA kAMta' kA aruNa prakAza phirase dekha rahe haiM-hamArA ullekha bhI hai, jisako kucha zaGkAe~ thIM aura jo hRdaya isa USAvelAmeM zrAzAkI madhura samIrake jhokoM bha0 ma. vIrake darzanase dUra ho gaI thiiN| baudvazAstrameM se ullasita ho rahA hai aura yaha bhAsa rahA hai ki maMjaya kI jo zikSAe~ dI haiM ve syAvAda siddhAntasa 'anekAMtakA pradIpta prakAza aura jainoMkA abhyudaya ana minna / tulatI haiM / jAna par3atA hai, ima middhAntako __ aba dUra nahIM hai|' zrAo, pAThako, isakA svAgata kareM aura anekAMta rasakA pI-pilA kara samAjako svastha saMjarane teIsaveM tIrthaMkara zrIpArzvanAthajI kI ziSya- banAe~ / paraMparAke kisI prAcAryase sIkhA thA; kintu ThIka naura se na mamajha mako ke kAraNa vaha usakA vikRta rUpame anekAnta pratipAdana karatA rahA / usakI isa zaGkAkA samAdhAna 'anekAnta' guNa doSa vastu kaM dikhalAtA hai ! bhI bha0 mahAvIrake nikaTase ho gayA thA / isa dazAmeM 'anekAnta' satyArtha rUpa sanmukha lAtA hai ! bauddha zAstroM meM usakA pIche kA kucha hAla na milanA 'anakAnta' siddhAnta bimnavat darzAtA hai ! 'anekAnta' jina vaina sudhArasa varSAtA hai! prakRta saGgana hai -taba vaha phirase jaina muni hogayA thaa| saMjayakI zikSAkA mAdRzya yUnAnI tatvavettA ho 'eka pakSa ekAntamaya' doSapUrNa hotA sadA ! (Pyrrho) ke siddhAntoM se hai; jisane jaina muniyoM 'anekAnta' nirdoSa naya jaya pAtA hai sarvadA ! 1 mahAkga 1123-24 -kalyANakumAra jaina, "zazi" 2. bhagavAn pAravanAtha pR. 330-332 hisTaoNrIkana glInigama pR. 45 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 anekAnta [varSa1, kiraNa 1 paapaapaapaapaa * dhanika-sambodhana * cakarameM vilAsapriyatAke pha~sa mata bhUlo apanA deza, pracura videzI vyavahAroMse karo na apanA deza videza / loka dikhAveke kAmomeM hone do nahiM zakti-vinAza, vyartha vyayoMko chor3a, lago tuma bhAratakA karanaM suvikAza / / (1) (4) bhAratake dhaniko ! kisa dhunameM bhAratavarSa tumhArA, tuma ho ___ par3e hue ho tuma bekAra ? bhArata ke satputra udAra, apane hita kI khabara nahIM, phira kyoM deza-vipatti na harate yA nahIM samajhate jaga-vyavahAra? karate isakA ber3A pAra ? andhakAra kitanA svadezameM pazcima ke dhanikoM ko dekho chAyA dekho A~kha ughAra, karate haiM ve kyA dina rAta, bilabilATa karate haiM kitane aura karo jApAna dezaka sahate nizadina kaSTa apAra ? dhanikoM para kucha dRSTi-nipAta / / (2) kitane vastrahIna phirate haiM, lekara unase sabaka svadhanakA kSutpIr3ita haiM kitane hAya ! karo deza-nnati-hita tyAga, dharma-karma saba beca diyA hai do protsAhana unheM jinhe hai kitanoM na hokara asahAya !! degonise kala anarAga / jo bhArata thA guru dezoM kA, zilpakalA-vijJAna sIkhane mahAmAnya, satkarma-pradhAna, yuvakoMko bhejo paradeza, gauravahIna huA vaha, vanakara kalA-muzikSAlaya khulavAkara, parAdhIna, sahatA apamAna / meTo saba janatAke kleza / / (3) kyA yaha dazA dekha bhArata kI, kAryakuzala vidvAnoMse rakha tumheM na AtA soca vicAra ? prema, samajha unakA vyavahAra, dekhA karo isI vidha kyA tuma unake dvArA karo dezameM par3e par3e dukha-pArAvAra ! bahu-upayogI kArya-prasAra / dhanika hue jisake dhanase kyA bhArata-hita saMsthAe~ khaMlo __ yogya na pUcho usakI bAta ! prAma-prAmameM kara suvicAra, goda pale jisakI kyA usa para karo sulabha sAdhana ve jinase dekhoge hote utpAta !! vaira-virodha, pakSapAtAdika, IpA, ghaNA makala duSkAra raha na sakeM bhAratame aisA yatna karA tuma bana samudAra / zikSAkA vistAra karo yoM rahe na anapar3ha koI zepa, saba par3ha likhakara catura vaneM au' samajhe hita-anahita savizeSa|| kareM derA utthAna sabhI mila, phira svarAjya milanA kyA dUra? paidA hoM yugavIra' de meM, taba kyoM rahe dazA dukha-pUra ? pravala uThe unnati-taraMga tara, dekheM saba bhArata-utkarSa, dhula jAve saba doSa-kAlimA sukha-pUrvaka dina ko saharSa / / unnata ho apanA vyApAra -'yugavIra' Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAmazira, vIrani0 saM0 2456] anekAntavAdakI maryAdA anekAntavAdakI maryAdA [lekhaka-zrImAn paM0 sukhalAlajI] 2 jAsaha jainadharmakA mUla meMse jaina vicAra aura jainAcAra kyA haiM ? kaise ho sakate haiM ? ise nizcita karane yA kasanekI eka koI bhI viziSTa darzana ho yA dharmapantha ho usa- mAtra kasoTI anekAMtadRSTi hai| kI AdhArabhana usake mUla pravartaka puruSakI eka khAsa dRSTi hotI hai| jaise zaMkarAcArya kI apane matanirUpaNameM anekAntakA vikAsa aura usakA zreya 'advaina-dRSTi' aura bhaga- ...... __ jainadarzanakA AdhuvAna buddhakI apane dharma isa lekhake lekhaka paM0 sukhalAlAjI zvetAmbara nika mUla rUpa bhagavAna pantha-pravartanameM 'madhyama- jainamamAjake eka prasiddha bahuzruta vidvAna haiM / Apane rakI tapasyAkA pratipadA-mArga-dRSTi ' darzana darzana stroM tathA jainasiddhAntoMkA acchA abhyAsa nA phala hai| isaliyesAmAkhAsa dRSTi hai / jaina- kiyA hai aura kitane hI mahatvaparNa grantha likhe haiN| gata nya rUpase yahI samajhA darzana bhAratIya dazanoM varSa kucha mAsake liye mujhe ApakaM satsaMgameM rahanekA hai ki jainameM eka viziSTa darzana bhI mobhAgya prApta huA hai / Apa sAmpradAyika kaTTaratA darzanakI AdhArabhUta hai aura sAtha hI eka me rahita bar3e hI milanasAra nathA udArahRdaya majana hai| anakAntadRSTi bhI bha. viziSTa dharma-pantha bhI aura brahma varSakaM sAtha sAdA jIvana vyatIta karate haiN| mahAvIra ke dvArA hI hai isaliye usake pravanyAya tathA vyAkaraNa kI aneka U~cI upAdhiyoMse pahale pahala sthira kI taka aura pracAraka mukhya vibhUpita hone para bhI Apa kabhI apane nAmake sAtha gaI yA udbhAvita kI puruSoM kI eka khAsa unakA upayoga nahIM karate / kaI varSase mahAtmA gAMdhI gaI hogI / parantu vidRSTi usake mUnameM honI jIke gujagana-purAtattra-maMdirameM Apa eka U~ce pada para cArake vikAsa-kramakA cAhiye aura vaha hai 'mammatitaka' je orapurAtana itihAsakA bhI / vahI dRSTi 'anabar3I yogyatAkaM mAtha saMpAdana kara rahe haiN| yaha mArmika ciMtana karanase sApha kAMtavAI' kahalAtI hai| lekha Apane merI prArthanAko mAna dete hue likha bhejA mAlUma par3ajAtA hai ki tAtvika jaina-vicAraNA hai, jisake liye maiM zrApakA vizeSa AbhArI hU~ / lekha anekAMtadRSTikA mUla athavA AcAra prAcAra kitanA gaveSaNApUrNa hai use yahA~ na batalAkara pAThakoM i bhagavAna mahAvIrase bhI vyavahAra kucha bhI ho ke vicAra para hI chor3A jAtA hai| zrAzA hai pAThaka ise purAnA hai| yaha ThIka hai vaha saba anekAntadRSTi garase par3hanakI kRpA kreNge| ! ki jainamAhityameM anaMke AdhAra para kiyA -sampAdaka / kAMtadRSTikA jo svarUpa jAtA hai aura usI ke ....... Ajakala vyavasthita AdhAra para sArI vicAra dhArA calatI hai / athavA rUpase aura vikasita rUpase milatA hai vaha svarUpa yoM kahiye ki aneka prakArake vicAroM tathA AcAroM- bha0 mahAvIrake pUrvavartI kisI jaina yA jainetara Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta varSa 1, kiraNa 1 sAhityameM nahIM pAyA jAtA / to bhI bha0 mahAvIra rakSita jaise vividha darzanAbhyAsI vidvAnake isa kathanameM ke pUrvavartI vaidika sAhityameM aura unake samakAlIna hameM tanika bhI saMdeha nahIM rahatA ki mImAMsaka, jaina bauddha mAhityameM anekAMtadRSTi-garbhita bikhare hue aura kApila tInoM darzanoM meM anekAMtavAdakA avalavicAra thor3e bahuta mina hI jAte haiM / isake mbana hai| parantu zAMtarakSitake kathanako mAnakara aura sivAya, bha0 mahAvIrake pUrvavartI bha. pArzvanAtha hue mImAMsaka tathA sAMgvya-yogadarzanake granthoMko dekhakara bhI haiM jinakA vicAra, yadyapi, Aja unhIMka zabdoM meM- eka vAna to kahanI hI par3atI hai aura vaha yaha ki ' asala rUpameM-nahIM pAyA jAtA phira bhI unhoMne yadyapi anakAMtadRSTi mImAMsaka aura sAMkhya-yogadarzana anekAMta-dRSTikA svarUpa sthira karanemeM athavA usake meM bhI hai tathApi vaha jainadarzanake granthoMkI taraha ati vikAsameM kucha na kucha bhAga jalA liyA hai, aisA pAyA mpaSTa rUpameM aura ati vyApaka rUpameM una darzanoMka graMthoM jAtA hai / yaha saba hote hue bhI upalabdha sAhityakA meM nahIM pAI jAtI / jaina vicArakoMna jitanA jora aura inihAma spaSTa rUpase yahI kahatA hai ki 2500 varSake jitanA purupArtha anakAMtadRSTi ke nirUpaNameM lagAyA bhAratIya mAhityama jA anekAMtarrASTrakA thAr3A bahata hai| usakA zatAMza bhI jainaMtara kisI bhI darzanaka asara hai yA khAma naugma jaina vAGamayameM anekAMta- vidvAnAne nahIM lagAyA hai / yahI kAraNa hai ki Aja haTikA utthAna hokara kramazaH vikAma hotA gayA hai jaba 'anekAMtavAda' yA 'syAdvAda' zabdakA uccAraNa koI aura jima dUsare samakA nIna dArzanika vidvAnoMne apane karatA hai taba sunane vAlA vidvAna usase sahasA jainaapanaM graMthoMmeM kisI na kisI rUpameM apanAyA hai umakA darzanakA hI bhAva grahaNa karatA hai / Ajakalake mugvya zreya to bha0 mahAvIrako hI hai / kyoMki hama bar3e vidvAna taka bahudhA yahI samajhate haiM ki 'myAdvAda' aAja dekhate haiM to upalavya jaina prAcInatama graMthAmeM yaha to jainoMkA hI eka vAda hai / isa samajhakA kAraNa anekAMtadRSTikI vicAradhAga jima spaSTa rUpameM pAna yaha hai ki jainavidvAnIne myAdvAdake nirUpaNa aura hai usa spaSTa rUpameM use aura kisI prAcIna graMthamesa samarthanameM bahuta bar3e bar3e graMtha likha DAle haiM, aneka nahIM pAta / yaktiyAMkA AvirbhAva kiyA hai aura anakAntavAdaka ____ nAlaMdA prasiddha bauddha vidyApIThakA AcAryazAMta- zastrakaM balama hI unhoMne dUmaraM dArzanika vidvAnoMka rakSita apane 'tattvamagraha' graMthama anekAMtavAdakA sAtha kuztI kA hai| parIkSaNa karate hue kahatA hai ki 'vipra-mImAMsaka, isa carcAse do bAteM spaSTa hotI haiM- eka to nigraMtha-jaina aura kApila-sAMkhya ina tInoMkA anekAMta- yaha ki bhagavAna mahAvIrane apane upadezameM anevAda samAna rUpase gyaMDita ho jAtA hai / isa kathanasa kAntavAdakA jaisA spaSTa Azraya liyA hai vaisA unake yaha pAyA jAtA hai ki sAtavIM AThavIM sadIkaM bauddha samakAlIna aura pUrvavartI darzanapravartakoM meM se kisIna Adi vidvAna anekAMtavAdako kevala jainadarzanakA bhI nahIM liyA hai| dUsarI bAta yaha ki, bha0 mahAvIrake hI vAda na samajhate the kintu yaha mAnate the ki mImAM- anuyAyI jaina AcAryona anakAntadRSTikA nirUpaNa maka, jaina aura sAMkhya tIno darzanAmeM anekAMtavAdakA aura samarthana karanameM jitanI zakti lagAI hai utanI aura AzrayaNa hai, aura aisA mAna kara hI ve anekAMtavAda kisI bhI darzanakaM anugAmI AcAryone nahIM lagAI hai| kA khaMDana karate the| hama jaba mImAMsaka darzanake zlokavArtika Adi aura sAMkhya-yogadarzanake pariNAma anekAntadRSTike mUla tattva vAdasthApaka prAcIna grantha dekhate haiM to niHsaMdeha yaha jaba sAre jaina vicAra aura AcArakI nIva anejAna par3atA hai ki una granthoM meM bhI jaina granthoMkI taraha, kAntadRSTi hI hai taba yaha pahale dekhanA cAhiye ki anakAMtadRSTi-mUlaka vicAraNA hai / ataeva zAMta- anekAntadRSTi kina tattvoMke AdhAra para khar3I kI gaI Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgazira, vIrani0 saM0 2456] anakAntako mayAMdA hai ? vicAra karanese aura anekAntadRSTi ke sAhityakA paidA kara detA hai| isa taraha pUrNadarzI aura apUrNadarzI avalokana karanese mAlUma hotA hai ki anekAntadRSTi satya sabhI satyavAdiyoMke dvArA antameM bheda aura virodhakI para khar3I hai / yadyapi, sabhI mahAna puruSa satyako pasanda hI sAmagrI Apa hI Apa prastuta ho jAtI hai yA dUsare karate haiM aura satyakI hI khoja tathA satyake hI nirUpa- loka unase aimI sAmagro padA kara lete haiN| NameM apanA jIvana vyatIta karate haiN| tathApi matyanirU- aisI vastusthiti dekhakara bha0 mahAvIgnaM sAMcA paNakI paddhati aura matyakI khoja sabakI ekasI nahIM ki aisA kauna sA rAstA nikAlA jAya jisase vastukA hotI / buddhadeva jisa zainIme matyakA nirUpaNa karate pUrNa yA aparNa manyadarzana karane vAleke sAtha anyAya hai yA zaMkarAcArya upaniSadoMka AdhAra para jisa DhaMgale jama DhaMgale na ho / apUrNa aura apanesa virodhI hokara bhI yadi ho| aura virodhI Tokara bhI satyakA prakAzana karate haiM umase bha0 mahAvIrake matya- dusarekA darzana satya hai isI taraha apUrNa aura dusaraM prakAzana kI zailI jadA hai| bha0 mahAvIrakI satya- ma virodhI hokara bhI yadi apanA darzana satya hai to prakAzanakI zainIkA hI dUsarA nAma 'anekAnnavAda' donoM ko hI nyAya mile, usakA bhI kyA upAya hai? hai / usake mUlyameM do tatva haiM-pUrNatA aura ythaarthtaa| ima ciMtanapradhAna tapamyAne bhagavAnako anakAntadRSTi jo pUrNa hai aura jo pUrNa ho kara bhI yathArtha rUpase sujhAI, unakA matyazodhanakA saMkalpa siddha huA, pratIta hotA hai vahI matya kahalAtA hai| unhoMne usa milI huI anakAMtadRSTikI cAbIme vaiyaktika anekAntakI khojakA uddeza aura usake aura sAmaSTika jIvanakI vyAvahArika aura pAramA thika samasyAoM ke nAle khola diya aura samAdhAna prakAzanakI zarte prApta kiyA / taba unhoMna jIvanopayogI vicAra aura vastukA pUrNarUpameM trikAlAbAdhita-yathArtha darzana AcArakA nirmANa karate samaya usa anekAntadRSTiko hAnA kaThina hai, kimIkA vaha ho bhI jAya tathApi nimnalimvita mukhya zatoM para prakAzita kiyA aura usakA usI rUpameM zabdoMke dvArA ThIka ThIka kathana umaka anamaraNakA apane jIvanadvArA unhIM zatoM para karanA usa satya draSTA aura matyavAdIke liye bhI bar3A upadeza diyA / ve zataM isa prakAra hai :kaThina hai / koI usa kaThina kAmako kimI aMrAma gaga aura dvepajanya saMskAroMka vazIbhana na karanevAle nikala bhI Ae~ to bhI deza, kAla, pari- hAnA-arthAta taMjasvI madhyasthabhAva rkhnaa| sthiti, bhASA aura zenI Adike anivArya bhedaka jaba taka madhyasthabhAvakA pUrNa vikAma na ho kAraNa una sabake kathanameM kucha na kucha virodha yA bheda- taba taka usa lanyakI prAra dhyAna ragba kara kevala satyakA dikhAI denA anivArya hai / yaha tA huI una pUrNadarzI kI jijJAsA ragvanA / aura matyavAdI inagine manuSya kI bAta, jinheM hama kaise bhI virodhI bhAnamAna pana na ghavaganA sirpha kalpanA yA anumAnama samajha makata aura mAna aura apana pakSakI taraha usa pakSa para bhI zrAdarapUrvaka sakate haiM-sAkSAt anubhavase nhiiN| hamArA anubhava vicAra karanA tathA apane pakSa para bhI virodhI pakSI to sAdhAraNa manuSyoM taka parimita hai aura vaha kahatA taraha tIvra samAlocaka dRSTi bnaa| hai ki sAdhAraNa manuSyoMmeM bhI bahunase yathArthavAdI 4 apana nathA dusarAMka anubhavomameM jA jo aMza hokara bhI apUrNadarzI hote haiN| aimI sthitimeM yathArtha- ThIka UMce-cAhaM vai virodhI hI kyo na pratIta hovAditA hone para bhI apUrNa darzanake kAraNa aura ume una sabakA vivekaprajJAma samanvaya karanekI udAratAprakAzita karanekI apUrNa sAmagrIkaM kAraNa satyapriya kA abhyAsa karanA aura anubhava bar3hane para pUrvaka manuSyoMkI bhI samajhameM kabhI kabhI phere AjAtA samanvayameM jahA~ galatI mAlUma ho vahIM mithyAbhimAna, hai aura saMskArabheda unameM aura bhI pArasparika Takkara chor3a kara sudhAra karanA aura isI kramama Age bar3hanA / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32. anekAnta anekAnta sAhityakA vikAsa bhagavAna mahAvIrane anekAnta dRSTiko pahale apane jIvana meM utArA thA aura isake bAda hI dUsaroMkA usakA upadeza diyA thA / isaliye anekAntadRSTikI sthApanA aura pracArake nimitta unake pAsa kAphI anubhavabala aura tapobala thA / ata eva unake mUla upadeza meM se jo kucha prAcIna avazeSa Ajakala pAye jAte haiM una AgamagraMthoMmeM hama anekAnta dRTiko spaSTa rUpase pAte haiM sahI, para usameM tarkavAda yA khaMDanamaMDanakA vaha jaTila jAla nahIM pAte jo ki pichale sAhitya meM dekha par3atA hai / hameM una zragamagranthoMmeM anekAntadRSTikA sarala svarUpa aura saMkSipra vibhAgahI najara par3atA hai| parantu bhagavAna ke bAda jaba unakI dRSTi para saMpradAya qAyama huA aura usakA anugAmI samAja sthira huA tathA bar3hane lagA, taba cAroM zrorase anekAntadRSTi para hamale hone lage / mahAvIrake anugAmI zrAcAryoMmeM, tyAga aura prajJA hone parabhI, mahAvIra jaisA spaSTa jIvanakA anubhava aura tapa na thA / isalie unhoMne una hamaloMse bacane ke lie naiyAyika gotama aura vAtsyAyana ke kathanakI taraha vAdakathAke uparAnta jalpa aura kahIM kahIM vitaNDAkA bhI [ varSa 1, kiraNa 1 sUkSma aura jaTila carcA kI hai / zurUmeM jo sAhitya anekAntadRSTi ke avalaMbana se nirmita huA thA usake sthAna para pichalA sAhitya, khAsa kara tArkika sAhitya, mukhyatayA anekAntadRSTikA nirUpaNa tathA usake Upara anya vAdiyoMke dvArA kiye gaye AkSepoMkA nirAkaraNa karaneke liye racA gyaa| isa taraha saMpradAya kI rakSA aura pracArakI bhAvanAmeMse jo kevala anekAMta-viSayaka sAhityakA vikAsa huA hai usakA varNana karane ke liye eka khAsI judI pustikA kI jarUrata hai, tathApi itanA to yahA~ nirdeza kara denA hI cAhie ki samantabhadra aura siddhasena, haribhadra aura akalaMka vidyAnanda aura prabhAcandra, abhayadeva aura vAdidevasara, tathA hemacaMdra aura yazovijayajI jaise prakANDa vicArakoMne jo jo adRSTa ke bAremeM likhA hai vaha bhAratIya darzana sAhitya meM bar3A mahatva rakhatA hai. aura vicArakoM ko unake graMthoM meM se manana karane yogya bahuta kucha sAmagrI mila sakatI hai / phalita vAda zraya liyA hai / anekAntadRTikA jo tattva unako virAsata meM milA thA usake saMrakSaNa ke liye unhoMne jaise bana par3A vaise kabhI bAda kiyA, kabhI jalpa aura kabhI vitaNDA / parantu isake sAthahI sAtha unhoMne dRSTiko nirdoSa sthApita karake usakA vidvAnoMmeM pracAra bhI karanA cAhA aura isa cAhajanita prayatnase unhoMne anekAntadRSTi ke aneka mamako prakaTa kiyA aura unakI upayogitA sthApita kii| isa khaMDana maMDana, sthApana aura pracArake karIba do hajAra varSoM meM mahAvIrake ziSyoMne sirpha anekAntadRSTi-viSayaka itanA bar3A pranthasamUha banA DAlA hai ki usakA eka khAsA pustakAlaya bana sakatA hai / pUrva-pazcima aura dakSiNauttara hindusthAnake saba bhAgoM meM saba samayoM para utpanna honevAle aneka choTe bar3e aura pracaMDa AcAryoM ne aneka bhASAoM meM kevala anekAntadRSTi tathA usameM se phalita honevAle vAdoM para daMDakAraNya se bhI kahIM vistRta dRSTi to eka mUla hai usake Upara se aura usake Azraya para vividha vAdoM tathA carcAzroMkA zAkhAprazAkhAoM kI taraha bahuta bar3A vistAra huA hai / usameM se mukhya do vAda yahA~ noTa kiye jAneke yogya haiMeka 'nayavAda' aura dUsarA 'saptabhaMgIvAda' / anekAntadRSTikA AvirbhAva AdhyAtmika sAdhanA aura dArzanika pradezameM huA, isalie usakA upayoga bhI pahale pahala vahIM honA anivArya thaa| bhagavAna ke irda girda aura unake anuyAyI AcAryoM ke samIpa jojo vicAradhArAe~ cala rahI thIM unakA samanvaya karanA anekAntadRSTike lie lAjimI thA / isI prApta kAryameM se ' nayavAda' kI sRSTi huI / yadyapi kisI kisI nayake pUrvavartI aura uttaravartI udAharaNoMmeM bhAratIya darzanake vikAsake anusAra vikAsa hotA gayA hai tathAdi darzanapradezameM se utpanna honevAle nayavAdakI udAharaNamAlA Aja taka dArzanika hI rahI hai| pratyeka nayakI vyAkhyA aura carcAkA vikAsa huA hai para usakI udAharaNamAlA to dArzanika kSetrake bAhara AI hI Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgazira, vIrani0 saM0 2456] anekAntabAdakI maryAdA 33 nahIM hai / yahI eka bAta yaha samajhaneke liye paryApta ke vizakalita maMtavyoMkA samanvaya hai| pratyeka phalita hai ki saba kSetroMko vyApta karanekI tAkata rakhanevAle vAdakI sUkSma carcA aura usake itihAsake liye yahA~ anekAntakA prathama AvirbhAva kisa kSetrameM hazrA aura sthAna nahIM hai aura na unanA avakAza hI hai tathApi hajAroM varSoM ke bAda taka usakI carvA kisa kSetra taka itanA kaha denA jarUrI hai ki anekAntadRSTi hI mahAparimita rahI ? vIrakI mUla dRSTi hai aura vahI svatantradRSTi hai-nayavAda bhAratIya darzanoMmeM, jainadarzanake atirikta, usa tathA saptabhaMgIvAda Adi usa dRSTike aitihAsika samaya jo darzana atiprasiddha the aura pIchase bhI jo paristhiti anusArI prAsaMgika phalamAtra haiM / ataeva ati siddha hue unameM vaizeSika, nyAya, sAMkhya, aupa- naya tathA saptabhaMgI Adi vAdoMkA svarUpa tathA unake niSad-vedAnta, bauddha aura zAbdika ye hI darzana mukhya udAharaNa badale bhI jA sakate haiM para anekAntadRSTikA haiN| na prasiddha darzanoM ko pUrNa satya mAnanemeM tAttvika svarUpa to eka hI prakArakA raha sakatA hai-cAhe usa aura vyAvahArika donAM ApattiyA~ thiiN| unheM bilakula ke udAharaNa badala jAyeM / asatya kaha denameM satyakA ghAta thA aura unake bIcameM raha kara unhIM meM se satyagaveSaNakA mArga saralarUpameM anekAnnadRSTikA asara logoMke sAmane pradarzita karanA thaa| isalie hama upa- jaba dUsare vidvAnoMne anekAntadRSTiko tattvarUpameM samagra jaina vAGmayameM nayavAdakaM bheda prabheda aura grahaNa karanekI jagaha sAMpradAyika vAdarUpameM grahaNa unake udAharaNa ukta darzanoMka rUpameM tathA unakI vika- kiyA taba usake Upara cAroM orase AkSepoMke prahAra sita zAkhAoMke rUpameM hI pAte haiM / vivArakI jitanI hone lge| bAdarAyaNa jaise matrakAroMne usake khaMDanake paddhatiyA~ usa samaya maujUda thIM unakA samanvaya karanaM liye sUtra raca DAle aura una satroMka bhASyakAroMne usI kA Adeza anakAnnAni kiyA aura usameMse naya- viSayameM apane bhASyoMkI racanAe~ kI / vasubandhu, vAda phalita huA jisase ki dArzanika mArAmArI kama dignAga, dharmakIti aura zAMtarakSita jaise bar3e bar3e hA para damarI tarapha eka eka vAkya para adherya aura prabhAvazAlI bauddha vidvAnoMne bhI anekAntavAdakI parI nAsamajhIkaM kAraNa paMDitagaNa lar3A karate the / eka khabara lii| idharase jaina vicAraka vidvAnoMne bhI unakA paMDita AtmA yA kisI dUsarI cIjako nitya kahatA mAmanA kiyA / isa pracaMDa maMgharSakA anivArya pariNAma to dUsarA usake sAmane khar3A hokara yaha kahatA ki yaha pAyA ki kae orase anekAntadRSTikA tarkabaddha vaha to anitya hai--nitya nhiiN| isI taraha phira pahalA vikAma huA aura dUsarI orasa usakA prabhAva dUmara paDina dUsareke viruddha bola uThanA thaa| sirpha nityatvaka virodhI sAMpradAyika vidvAnoM para bhI par3A / dakSiNa viSayameM hI nahIM kintu pratyeka aMrAmeM yaha jhAr3A jahA~ hindustAnameM pracaMDa digambarAcAryoM aura prakANDa tahA~ vAdavivAdameM hotA hI rahatA thA / yaha sthiti mImAMsaka tathA vedAnta vidvAnAMke bIca jo zAstrArthakI dekha kara anekAntadRSTivAle tatkAlIna prAcAryoM ne usa kuztI huI usase aMtameM anekAntadaSTikA hI asara jhagar3ekA anta anekAntadRSTike dvArA karanA cAhA adhika phailA / yahA~ taka ki rAmAnuja jaise bilakula aura usa prayatnake pariNAmasvarUpa 'saptabhaMgIvAda' jainatvavirodhI prakhara prAcAryane zaMkarAcAryake mAyAphalita huA / anekAntadRSTikaM prathama phalasvarUpa naya- vAdake viruddha apanA mata sthApita karate samaya Azraya vAdameM darzanoMko sthAna milA hai aura dUmare phalasvarUpa to svamAnya upaniSadoMkA liyA para unameMse viziSTAsaptabhaMgIvAdameM kisI eka hI vastu ke viSayameM pracalita dvaitakA nirUpaNa karata samaya anekAntadRSTi kA upayoga virodhI kathanoMko yA vicAroMko sthAna milA hai| pahale kiyA; athavA yoM kahiye ki rAmAnujane apane DhaMgase vAdameM samUce saba darzana saMgRhIta haiM aura dUsaremeM darzana anekAntadRSTiko viziSTAdvainakI ghaTanAmeM pariNata Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa1, kiraNa kiyA aura aupaniSada tattvoMkA jAmA pahanAkara ane- vAle jagatameM usakI kadra purAnI kabase adhika nahIM kAntadRSTimeMse viziSTAdvaitavAda khar3A karake anekAnta- hogii| anekAntadRSTi aura usakI AdhArabhUta ahiMsA dRSTikI ora AkarSita janatAko vedAntamArga para sthira ye donoM nattva mahAnase mahAna haiM, unakA prabhAva tathA rakkhA / puSTimArgake puraskartA vallabhajo dakSiNa hiMdustAna pratiSThA jamAnemeM jainasaMpradAyakA bar3A bhArI hissA bhI meM hue unake zuddhAdvaita-viSayaka saba tattva haiM to aupani- hai para isa bosavIM sadIke viSama rASTrIya tathA sAmApadika para unakI sArI vicArasaraNI anekAntadRSTikA jika jIvanameM una tattvoMse yadi koI khAsa phAyadA na nayA vedAntIya svAMga hai| idhara uttara aura pazcima hiMdu- pahu~ce to maMdira-maTha aura upAzrayoMmeM hajAroM paMDitoMke stAnameM jo dUsare vidvAnoMke sAtha zvetAMbarIya mahAna dvArA cillAhaTa macAye jAne para bhI unheM koI pUchegA vidvAnoMkA khaMDanamaMDana-viSayaka dvandva huA usake phala- nahIM, yaha niHsaMzaya bAta hai / jaina liMgadhArI saikar3oM svarUpa anekAntavAdakA asara janatAmeM phailA aura dharmagara aura saikar3oM paMDita anekAntake bAlakI khAla sAMpradAyika DhaMgase anekAntavAdakA virodha karanevAlebhI dinarAta nikAlate rahate haiM aura ahiMsAkI sUkSma carcAmeM jAnate anajAnate anekAntadRSTiko apanAne lge| isa khUna sukhAte tathA sira taka phor3A karate haiN| tathApi taraha vAdarUpameM anekAntadRSTiAja taka jainoMkI hI banI loga apanI sthitike samAdhAna ke lie unake pAsa nahIM huI hai, tathApi usakA asara kisI na kisI rUpameM- phaTakate / koI javAna unake pAsa pahuMca bhI jAtA hai to ahiMsAkI taraha vikRta yA ardhavikRta rUpameM-hindu- vaha turanta unase pUcha baiThatA hai ki 'Apake pAsa jaba stAnake hara eka bhAgameM phailA huA hai / isakA sabUta samAdhAnakArI anekAntadRSTi aura ahiMsA tattva maujUda saba bhAgoMke sAhityameMse mila sakatA hai| haiM taba Apa loga ApasameM hI gairoMkI taraha bAta bAtameM vyavahAra meM anekAntakA upayoga na kyoM TakarAte haiM ? maMdirake lie, tIrthake lie, dhArmika prathAoMke lie, sAmAjika rItirivAjoMke lie-yahA~ hone kA natIjA taka ki veza rakhanA, kaisA rakhanA, hAthameM kyA pakar3anA, jisa samaya rAjakIya ulaTa pherakA aniSTa pari- kaise pakar3anA ityAdi bAlasulabha bAtoMke lie zrApa NAma sthAyI rUpase dhyAnameM AyA na thA, sAmAjika loga kyoM ApasameM lar3ate haiM ? kyA ApakA anekAntaburAiyA~ AjakI taraha asahyarUpameM khaTakatI na thIM, vAda aise viSayomeM koI mArga nikAla nahIM sakatA ? audyogika aura khetIkI sthiti Ajake jaisI asta- kyA Apake anekAntavAdameM aura ahiMsAtattvameM privivyasta huI na thI, samajhapUrvaka yA binA samajhe loga kAunsila, hAIkorTa athavA mAmUlI adAlata jitanI eka tarahase apanI sthitimeM santuSTaprAya the aura asaM- bhI samAdhAnakAraka zakti nahIM hai? kyA ApakI hiMsA toSakA dAvAnala AjakI taraha vyApta na thA, usa samaya apanI sUkSmacarcA ke lie mArAmArI karane aura ahiMsAprAdhyAtmikasAdhanAmeMse Avirbhata anekAntadRSTi kaMvala kI apekSA rakhaneko anucita nahIM samajhatI? kyA dArzanika pradezameM rahI aura sirpha carcA tathA vAdavi- hamArI rAjakIya tathA sAmAjika ulajhanoMko sulajhAne vAdakA viSaya banakara jIvanase alaga raha kara bhI kA sAmadhye Apake ina donoM tattvoMmeM nahIM hai ? yadi usane apanA astitva kAyama rakkhA tathA kucha pratiSThA ina saba praznoMkA acchA samAdhAnakAraka uttara Apa bhI pAI, vaha saba usa samayake yogya thaa| parantu Aja amalI saurase 'hA~'meM nahIM desakate to Apake pAsa bhAkara sthiti bilakula badala gaI hai| duniyAke kisI bhI dharmakA hama kyA kareMge? hamAre jIvana meM to pada pada para aneka tatva kaisA hI gaMbhIra kyoM na ho para aba vaha yadi usa kaThinAiyA~ AtI rahatI haiM unheM hala kiye binA yadi dharmakI saMsthAnoM taka yA usake paMDitoM tathAdharmaguruoMke hama hAthameM pothiyA~ lekara kathaMcit ekAneka, kathaMcit pravacanoM taka hI parimita rahegAtoisa vaijJAnika prabhAva- bhedAbheda aura kathaMcit nityAnityake khAlI nArelagAyA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgazira, vIrani0 saM02456] anekAntavAdakI maryAdA kareM to isase hameM kyA lAbha pahu~cegA athavA hamAre meM ina do tattvoMkA prayoga karanA zakya nahIM samajhate vyAvahArika tathA AdhyAtmika jIvanameM kyA pharaka unheM yA to AdhyAtmika kahalAnevAle jIvanako dhAraNa par3egA ? aura yaha saba pUchanA hai bhI ThIka, jisakA karanA cAhie aura yA apanA nAma pazusaMkhyAmeM ginA uttara denA unake liye asaMbhava ho jAtA hai| denA cAhie / isa dalIlake phalasvarUpa aMtima prazna! isameM saMdeha nahIM ki ahiMsA aura anekAntakI yahI hotA hai ki taba isa samaya ina donoM tatvoMkA carcAvAlI pothiyoMkI, una pothIvAle bhaMDAroMkI, unake upayoga vyAvahArika jIvanameM kaise kiyA jAya? isakA racanevAloMke nAmoMkI tathA unake racaneke sthAnoMkI uttara denA yahI anekAntavAdakI maryAdA hai| itanI adhika pUjA hotI hai ki usameM sirpha phUloMkA jaina samAjake vyAvahArika jIvanakI kucha samahI nahIM, kintu sone cAMdI tathA javAharAta takakA Dhera syAe~ ye haiM:laga jAtA hai, to bhI usa pajAke karane tathA karAne- 1 samapra vizvake sAtha jainadharmakA amalI mela vAloMkA jIvana dUsaroM jaisA prAyaH pAmarahInaz2ara AtA kitanA aura kisa prakArakA ho sakatA hai ? . hai, aura dUsarI tarapha hama dekhate haiM to yaha spaSTa najara 2rASTrIya Apatti aura saMpattike samaya jainadharma AtA hai ki hiMsAkI sApekSa sUcanA karanevAle gAMdhIjI- kaisA vyavahAra rakhanekI ijAjata detA hai ? ke ahiMsA tattvakI ora sArI duniyA dekha rahI hai 3 sAmAjika aura sAMpradAyika bhedoM tathA phUToMko aura unake samanvayazIla vyavahArake kAyala unake miTAnekI kitanI zakti jainadharma meM hai ? pratipakSI taka horahe haiM / mahAvIrakI ahiMsA aura ane- yadi ina samasyAoMko hala karaneke lie anekAMta dRSTikI DauMDI pITanevAloMkI ora koI dhImAn kAMtadRSTi tathA ahiMsAkA upayoga ho sakatA hai to AMkha uThAkara dekhatA taka nahIM aura gAMdhIjIkI ora vahI upayoga ina donoM tattvoMkI prANapUjA hai aura yadi sArA vicArakavarga dhyAna de rahA hai / isa aMtarakA aisA upayoga na kiyA jA sake to ina do tattvoMkI kAraNa kyA hai ? isa savAlake uttarameM hI saba kucha pajA sirpha pASANapajA yA mAtra zabdapUjA hogI / zrAjAtA hai| ___ parantu maiMne jahA~ taka gaharA vicAra kiyA hai usase aba kaisA upayoga honA cAhie ? yaha spaSTa jAna par3atA hai ki ukta tInoM hI nahIM kintu dUsarIbhI vaisImaba samasyAoMkA vyAvahArika khulAsA, anekAntadRSTi yadi AdhyAtmika mArgameM saphala ho yadi prajJA hai to, anekAntadRSTikaM dvArA tathA ahiMsA sakatI hai aura ahiMsAkA siddhAnta yadi AdhyAtmika ke siddhAntakaM dvArA pUre taurasa kiyA jA sakatA hai / kalyANasAdhaka ho sakatA hai to yaha bhI mAnanA cAhie udAharaNake taura para jainadharma pravRtti mArga hai yA ki ye donoM tattva vyAvahArika jIvanakA zreya avazya nivRttimArga ? isa praznakA uttara, anekAntadRSTikI kara sakate haiN| kyoMki jIvana vyAvahArika ho yA zrA- yojanA karake, rASTrIya kAryameM yoM diyA jA sakatA hai dhyAtmika para usakI zuddhike svarUpameM bhinnatA ho hI ki, jainadharma pravRtti aura nivRtti ubhaya mArgAvalambI nahIM sakatI aura yaha hama mAnate hI haiM ki jIvanakI hai| pratyeka kSetrameM jahA~ sevAkA prasaMga ho vahA~ arpaNa zuddhi anekAntadRSTi aura ahiMsAke sivAya anya kI pravRttikA Adeza karaneke kAraNa jainadharma pravRttiprakArase ho hI nahIM sktii| isalie hameM jIvana vyA- gAmI hai aura jahA~ bhogavRttikA prasaMga ho vahA~ nivRtti vahArika yA AdhyAtmika kaisA hI pasaMda kyoM na ho para kA Adeza karaneke kAraNa vaha nivRttigAmI bhI hai| yadi use unnata banAnA iSTa hai to usa jIvanake pratyeka parantu jaisA Ajakala dekhA jAtA hai bhogameM-arthAt kSetrameM anekAntadRSTiko tathA ahiMsA tattvako prajJApUrvaka dUsaroMse suvidhA grahaNa karanemeM-pravRtti karanA aura lAga karanA hI caahie| jo loga vyAvahArika jIvana- yogameM-arthAta dUsaroMko apanI suvidhA denameM-ni Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa 1 jo dharma kA tattva aura aMza usa zAstra-vidyA meM se bhI usake guru, sambandhI, saba loga, usakI sArI zikSAe~ inheM prApta hogayA thA, usakA mela, inhoMne dekhA, usa aura sArI pravRtiyA~ bhI use ukasA rahI haiM-usI rAjatvase samIcIna rUpa meM nahIM hotA jisakI unase 'rAjatva' meM kumAra ko kucha khaTakatA bhI hai| AzA kI jAtI hai| aura isaliye, samajhA, vaha dharma vaha 'rAjatva' usakI kamAI huI cIja nahIM hai, vaha iSTa nahIM hai| jaba sArI hI zikSAoM kI dizA rAjatva mAnoM use muphta milI jA rahI hai| kevala eka kulahai, taba zAstra-vidyAke jisa thor3ese aMza kI dizA vaha saMyoga para nirbhara rahakara itanI bar3I cIja apanA lenA nahIM jAna par3atIvaha aMza avazya anupayukta aura anu- use anacita jaeNcatA hai / vaha rAjA kA putra hai, isa pAdeya hai / vaha vyartha hai| guru, pitA,samavayaska sAthI, ghaTanA ko vaha Akasmika sI mAnatA hai| aura isa sammAnya bujarga, salAhakAra, aura samasta purajana,- AkasmikatA ko vaha itane bar3e aizvarya kA ucita mUlya saba use sAmane rakkhe 'rAjatva' kI ora hI Thelate nahIM svIkAra kara sktaa| apane rAja-putratva ko vaha dIkha par3e / mAnoM saba usameM hI prasanna haiM / mAnoM vahI jyAde zreya denA nahIM cAhatA / aura isaliye cupacApa usake liye eka mArga hai vahI dharma hai / jo usake rAjatva rAjamukuTa use pahanA diyA jAya, yaha vaha nahIM saha ke mArgase tanika bhI alahadA hai, thor3A bhI viruddha skegaa| aura bhinna hai, vaha mAnoM usake liye hai hI nhiiN| __ kintu jaba vaibhava hI lakSya hai, to dUsarA mArga usa ora kI ciMtA use karanI hI nahIM cAhiye / isa kyA-? prakAra sArI zikSA, aura kumArakaM cAroM ora phailI huI sArI samAja na, kumArake liye jIvana kI rAha bahuta UhApohake bAda samajha par3A-jomArga sIdhese rUpa eka rekhA hI raha jAna dI, jisake anta meM aura sIdhA usa lakSya taka pahu~ce, jisa meM adhikAdhika zrAraMbha meM pratiSThita thA -'rAjatva' / siddhi ho, aura turanta artha prApti ho, vahI mArga usakA mArga hai| ____ kumAra ne isa 'rAjatva'kA vizlaSaNa kiyA to aura isake virodha meM duniyA kA aucitya anaucitya hI pAyA / dekhA-vaha eka aizvarya aura pratiSThAkA pada kA prazna usake sAmane khar3A huA, para Tika na skaa| hai, jahA~ vilAsakA hara tarahakA subhItA hai, aura svArtha usane use kholate khAlate dekhA yaha aucityAnaucitya kI hara prakArakI siddhi hai / yahI pada aura yahI vaibhavakA kI vyAkhyA bahuta prApekSika kSaNasthAyI aura nirAdhAra Ayojana usake liye nirNIta ( Reserved ) hai| hai| sabala kA saphala kRtya abhivandanIya hai, vahIM yahIM usake kartavya kI iti aura prAraMbha hai / aura isa nirbala hAtha asaphala raha jAne para nindanIya hai| para rItikI, aucityakI, upAdeyatA kI aura ___ yaha bhI dIkha par3A ki jo eka hI aMta ko AvazyaktA kI mohara bhI lagI huI hai| svIkAra karate hue do mArga haiM-eka 'rAjatva' dUsarA ____ to yaha to ThIka hogayA ki vilAsazodha aura 'DakaitI'- jinameM se eka duniyA use adhikArataH svArthasiddhi hI usake liye eka iSTa tattva hai| kyoM sauMpanA cAhatI hai, aura dUsare ko usane heya mAna rakkhA ki sArA saMsAra usase isa hI kI AzA aura hai, usake nija kI ora se yadi unameM kucha aMtara hai AkAMkSA rakhatA dIkha par3atA hai| aura vaise khuda bhI to yaha ki eka kI siddhi use mAnoM upahAra meM de dI saMsAra usI ko apanA uddezya banA kara vyasta rahatA jAyagI, dUsare kI siddhi use apane rUpa apane aura unnati karatA hai| kintu saMsArake aucitya aura cAturya aura sakSamatA ke bala para kamAnI hogii| nyAyyatA kI mohara lagA huA jo mArga usake sAmane eka bAta kumAra ko aura bhI dRr3hatAse isa pakSa meM peza hai, aura jisako tanmaya hokara apanA leneke liye karane lagI / zastra-noMke paricAlana, sainya saMcAlana, Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAgazira, vIrani0 saM0 2456] vidhuvara yaddhavidyA, rAjanIti-vidyA aura cAturya kI anya saphala huA to kyA huA ? usane vaha saba bAdhAe~ kalAoM meM jo usane pravINatA prApta kI hai, usakI aura ApattiyA~ uThAnya Avazyaka samajhA jo eka upayogitA pahale mArga meM utanI nahIM hai jitanI dUsare sAdhAraNa corako uThAnI par3atIM / arthAt , usane apane meM / prApta rAjatva meM usakI dakSatA, nipuNatA zaurya aura paridhAnameM, AkRtimeM, vyavahArameM, apane dimAg2a aura hoziyArI itanI kAma nahIM AyegI, jitanI 'aprApta dilameM bhI-yAnI bhItarI-bAharI, apane sampUrNa senApatitva' banAne aura nibhAne meN| aura apanI vyaktitvameM-yuvarAjatvakA koI cinha avazeSa na rahane zastrAstroM kI kuzalatA sIkhane aura sikhAye jAne kA diyaa| -aura eka dina sunA gayA, rAjakoSase kaI vaha Avazyaka rUpa meM yaha uddezya samajhatA hai ki usa sahasra dInAra guma ho gaye haiN| dakSatA kA adhikAdhika upayoga ho-vaha adhikAdhika corIasAdhAraNa thI,-parimANameM, sAhasikatAmeM kRtakAryatA paae| aura kauzalameM bhii| kyoMki isa bhArI dussAhasika ___ jaba svArtha siddhi lakSya hai, to usakA mArga bhI corakI gaMdha bhI na laga pAI / koI jarAsA bhI AdhAra yahI hai isa saMbaMdha meM vaha nitAMta nizzaMka hai| aura isa nahIM chor3A gayA thA jisase saMdeha aura khojakA silarAhase milane vAle aizvaryakI sImA nahIM, gaNanA nahIM silA zurU hosakatA / rAjyakA tamAma parikara-paricara paribhAga nahIM, baMdhana nahIM; aura isa rAha meM niraMtara aura guptacara vibhAga corakI havA pAnekI TohameM lgaa| cAturya aura zaurya kI AvazyaktA hai / jaba ki rAjatva para mahInoM bIta gaye / khAja bahuta hI phailI aura kA aizvarya parimita hai, rAjyake vistAra kI sImA hai, phailAI gaI, para Age eka iMca bhI nahIM A paaii| aura rAjyake kara kI gaNanA hai aura rAjatva para dasa Akhira, hAra kara, yaha zodha chor3a dI gaI / ghaTanA taraha ke vidhi vidhAna ( Constitution ) ke baMdhana bhulA dI gaI / carcA purAnI hogaI, basa smRti kI cIja haiM, aura usameM kabhI kabhI hI zaurya aura cAturyapradarzana raha gaI-taba kumAra vidyuJcarako apane para vizvAsa kI AvazyaktA par3atI hai huA / socA, aba vaha apane cAturya para avalaMbita ___ isa prakAra usa ekaniSTha kumArane mAno saMsArakI raha kara isa vyavasAyameM pUrNa yogase par3a jAyagA / pragatimeM chipe tatvako pahacAna kara usake anurUpa, dopaharakA samaya thaa| pitAjI vizrAma kakSameM nizcaya kara liyA-vaha cora bnegaa| / kumAra sIdhA pahu~cA,-pUrNa nirNaya usake manameM (3) thA, vahI umakI cAlameM aura bAtameM-unake caraNa no vaha cora bana uThA / isa mArga para paga rakhanA hI chue aura bAlAhai to Age kahIM mamatA aura moha bAdhaka na ho, isase "pitAjI, vaha. ..... pahale pitAke yahA~ hI corI karanA Avazyaka samajhA pitAjI cauMke / yaha samaya, yaha sthAna ! aura gyaa| zubha kA parase hI zurU hoM, Charity be- kumAra, aura yaha umakA mudrA !' gius at hom' arthAta pahilI corIkA lakSya boleapane gharakA hI rAjamahala aura apane pitAkA hI "kumAra, kyA hai ?..." gajakoSa na ho to kyA ho ? "pitAjI, ve dInAreM...!" _ kintu rAjaputratvase milanevAle kisI bhI subhIte aura adhikArase lAbha uThAnA vidyucara svIkAra nahIM "kahAM milI"? kara sakatA thaa| yaha karanA mAnoM apanI kAryakuzalatA "maiMna curAI thiiN|" para avizvAsa karanA thaa| isa prakAra yadi cora-kArya pitA jaise sacamuca suna pAye hI nahIM Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 anekAnta "kyA ?" "ve dInAreM maiMne hI curAI thiiN| ye rhiiN|" kAnoMne sunA, A~khoMne dekhA, ye zabda utane hI satya haiM aura Thosa haiM jitanI sonekI ye dInAreM / cAhane aura koziza karane para bhI avizvAsa nahIM ho sakatA / kintu aise durghaTa, bhayaMkara satya ke sAmane pitAko bola kyA sUjhe ? vaha to sAmane khar3e uddhata aura nizcita kumArako sunna dekhate rahaneke sivA bAkI sabakI mAnoM zakti hI kho baitthe| aura kumAra kaisA hRdayahIna hai ki apanI kambakhtI para bhI mAnoM garva kara rahA hai ! pitAko kSubdha lAMchita, gatabuddhi, hataceta aura sunna to kiyA, para phira bhI mAnoM una para tarasa khAnA nahIM cAhatA / bolA: "aba yahI kAma karanA cAhatA hU~ / " pitAkA kSobha zabda na pA sakA / "maiM aba yahI kAma karU~gA / ApakA rAjya chor3a Dhu~gA, rAjyakA saba adhikAra chor3a dU~gA / yahI vRtti lU~gA / nizcaya merA bana cukA hai... / pitAkA kSobha durddharSatA pAra kara gayA / aba to mAnoM vaha A~sU bahA kara hI ThaMDA hogA / aba usameM tejI nahIM raha gaI, roSa nahIM raha gayA, ina avasthA se pAra ho kara mAnoM, vaha kSobha aba dayA bana uThA hai| dayA jisameM kRpAkA bhAva hai, premakA bhAva hai, jisameM vyathA hai aura lAMchanA hai| jo jalatI nahIM bahatI hai| taba pitA ye hI do zabda kaha sake" jAo - / " aura kumArake liye tarjanI uThA kara dvArakI ora nirdeza kara diyA / kumArako calA jAnA hI pdd'aa| usake nizcayameM DhIla nahIM AI / kintu dekhA abhI eka dama mahala chor3a kara apane manonIta vyavasAyako apanAneke liye vaha nahIM jA sakatA / pitAko saba bAteM samajhAnI hoMgI, jisase phira unake bIca kar3avApana na rahe, maila na rahe, bhrama na rahe / abhI to pitAko saba [ varSa 1, kiraNa 1 samajhA kara batAnA saMbhavanIya na thA / pitAko usa sunnAvasthA se bodha jaldI nahIM milA / bahutase AMsU nikAlane par3e phira bhI bhItara umar3atI huI vedanA aura glAni khatama nahIM huI / kumAra i Akasmika - azubha parivartanako vaha sahAnubhUti ke sAtha dekha hI nahIM sakate, samajha hI nahIM sakate / - mUrkhako kyA sUjhA hai, kulA~gAra ! raha-raha kara gussA chUTatA hai, jitanA hI moha uThatA hai, utanA hI lezyAmeM kAlApana AtA hai, aura utanI hI vitRSNA, vairAgya aura krodhake bhAvo meM prabalatA ho AtI hai / meM bhAvanAoM kA dhuA~ baiThane lagA, vicAroMne tanika spaSTatA pAI aura sAmane mArgasA naz2ara AyA / socA- use samajheMge, DATeMge, samajhAyeMge / phira jarUra usakI kubuddhi dUra ho jAyagI / kumArako bulAyA / " kumAra, yaha kyA bAta hai ? yaha maiMne kyA sunA ? - kyA yaha ThIka hai ki dInAreM rAja koSa se tumane hI lI thIM ? -- lI thIM, to batAyA kyoM nahIM ? yA yaha saba kucha sace aparAdhIko Dha~kaneke liye hai ?" 'nahIM, pitAjI / kharca ke liye nahIM liye the, corI ke liye curAye the / kharcakI kyA mujhe kamI hai ? aura maiMne hI curAye the / batAye isaliye nahIM ki merI corIkI hoziyArI kI jA~ca ho jAya / aura aba batAyA isaliye ki yaha corI to zrAjamAneke liye kI thii| para aba, pitAjI, maiM yahI kAma karUMgA / " tIkhe praznavAcaka meM pitAne kahA :-- "kumAra ? kumArane kahA - "maiMne saba soca liyA hai, pitAjI / mujhe yuvarAjatvase aura rAjatvase saMtoSa nahIM hai / pahale to vaha mujhe apane haqakI cIja nahIM mAlUma hotI / phira usakA aizvarya parimita hai| isa mArga se jise corI kahate haiM maiM aparimeya aizvarya taka pahu~ca sakatA hU~ / isase isI mArga para kyoM na calU~ ? Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgazira, vIrani0 saM02456] vidhuvara kumAra, tumhArI mati vibhramameM par3a gaI hai / aizvarya mukuTa TUTe to saba TUTa jAyeM, aura siMhAsana na rahe to hI so dhyeya nahIM hai duniyA~ meM aucitya bhI to kucha kyA kucha rahe hI nahIM ? batAiye phira kyoM Avazyaka vastu hai / heyopAdeya bhI kucha hotA hai| logoMkA dhana hai ? / apaharaNa karanA, una para AtaMkakI taraha chAyA rahanA, "kumAra, batAnese kucha na hogaa| tumheM abhI apane unako cUsa kara khuda phUlanA - dhik , kumAra, tumheM naye-bana uddezyakA bukhAra ArahA hai| dhIre dhIre tuma hI lajjA nahIM AtI ?" khuda smjhoge|" ___ "pitAjI, heyopAdeya ho bhI to bhI Apake kartavya "samajhegA to samajhaMgA / kiMtu abhI to nizcita aura apane mArgameM usa dRSTise kucha aMtara nahIM jAna haiApa nahIM samajhA sakate / aura khuda samajhanekI bAta pddtaa| ApakI kyA itanI ekAMta nizcitatA, itanA para nirbhara rahakara capapar3a jAnA pakSa-prabalatAkA lakSaNa vipala sakha sampatti-sammAna aura adhikAra-aizvayaM nahI?" kA itanA Dhera, kyA dUsareke bhAgako binA chIna bana sakatA hai ? Apa kyA samajhate haiM, Apa kucha dUsarekA "na ho / maiM mAnatA hU~, anubhava Avezase prabala apaharaNa nahIM karate ? ApakA 'rAjApana' kyA aura nahIM hotA; aura satya sadA hI bhrama se kama AkarSaka mabaka 'prajApana' para hI sthApita nahIM hai ? ApakI ___ aura isaliye kama jaTila hotA hai| satya zabdoMse prabhutA auroMkI gulAmI para hI nahIM khar3I ? ApakI ba~dhatA hI nahIM, jaba ki satya para ulajhana bunatI huI saMpannatA auroMkI garIbI para, sukha-duHkha para, ApakA bhrA~ti zabdabahula aura tarka-taMtu-gumphita hotI hai|" vilAsa unakI roTIkI cIkha para, kApa unake Taiksa "pitAjI, mujhe to satya bhrAMti, aura tarka satya para, aura ApakA saba kucha kyA unakaM saba kuchakA dAkhatA hai| tarkasa nirapekSa bhI satya koI ho sakatA kucala kara, usa para hI nahIM khar3A lahalahA rahA? phira hai,yaha upahAsya hai|" maiM usa mArga para calatA hai to kyA harja hai| hA~. aMtara "jyAdA vivAda maiM nahIM karanA cAhatA, kamAra / hai to itanA hai ki Apake kSetra kA vistAra sImita hai, tuma apane mana para dRDha ho, to mere rAjyameM na raha skoge| mere kAryake liye kSetrakI koI sImA nahIM; aura maraM mujhe tumheM apanA putra mAnataM rahanemeM bhI lajjita hone kArya ke zikAra kucha chaMTa loga hote haiM, jaba ki ApakA ko bAdhya honA par3egA / tumhArI yAda bhI mujhe duHkha rAjatva choTe bar3e, hIna-sampanna, strI-puruSa, bacce-bar3he- pahu~cAegI / mujhe bar3A duHkha hai ki tumasamajhadAra hokara sabako ekasA pImatA hai / isIliye mujhe apanA bhI nahIM samajhanA cAhataM / " mArga jyAdA ThIka mAluma hotA hai|" ___"yahI kahanakI AjJA cAhatA thA, pitAjI apanI ___ "kumAra, bahasa na karo / kukarmameM aisI haTha bhayA- bAtase haTanA z2arUrI aura isaliye saMbhava mujhe nahIM vaha hai / rAjA samAjataMtra ke surakSaNa aura sthAyitvake dIkhatA, aura pAsa rahakara Apake jIko kleza pahu~cAta liye Avazyaka hai, cAra usa taMtra ke liye zApa hai, rahanA mere liye aura bhI asaMbhava hai / isaliye merI ghuna hai, jo usameM se hI asAvadhAnatA se uga paThatA icchA thI ki gajyase bAhara jAnakI zrApa mujhe AjJA hai aura usI taMtra ko khAne lagatA hai|" deN| Aja hI calA jAU~gA / phira kaSTa na duuNgaa|" ___ "rAjA usa taMtra ke liye Avazyaka hai ! kyoM pitAne kahA: Avazyaka hai ? isaliye ki rAjAoM dvArA paripAlita- "jAoge to jAgo / hA~, jarUra jaao| isImeM paripuSTa vidvAnoMkI kitAboM kA jJAna yahI batalAtA mAlUma hotA hai, tumhArA bhalA hai / duHkhita honekA bhI hai ? nahIM to batAiye, kyoM Avazyaka hai ? kyA kAma nahIM, aura yahI mAnakara saMtopa mAna lenA acchA gajAkA mahala na rahe to saba mara jaoNya, usakA hai ki isa mArga se jo ThokareM tumheM mileMgI unameM eka Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42. 64 anekAnta Thokara hogI, jo tumhArI A~kheM khola degI, aise jaise AtmA ke jharokhe khola diye hoN| yaha sunU~gA, durbhAgyako bhI saubhAgya mAnU~gA / -- jAo / " to isa kumArane caraNa chue aura calA gayA / X X X dUra-dUra taka eka DAkUkA AtaMka phaila gayA / dhanika dahazatase ghabarAye rahate the| lohe ke sIkhacoM aura saMgInoMke paharemeM bhI baMda unakI sampatti surakSita hai, pala bhara bhI unako isa AzvAsana kA caina nahIM milatA thaa| zaMkA, AzaMkA se sadA unnidra sazaMka, vyathita aura satarka rahate the / usa DAkUke daloMke saMghaTanakI jar3ameM kyA jAdU thA, samajha nahIM par3atA / vaha saMghaTana ajeya, amogha aura abhedya thA / bheda usameM jarA koI na DAla sakA, aura binA bheda DAle jItanekI saMbhAvanA ho hI kaise banArasa hinda yUnivarsiTI tA08-10-26 sakatI thI / kiMtu phira bhI DAkU aura DAkUkA dala vyartha hiMsA se yathAzakya bacatA hai - yaha bAta sarva paricita thI / aba kucha dinoMse DAkUkA DerA rAjagRhImeM jamA hai / rAjagRhI jana-dhana-dhAnya- sampanna suMdara suvizAla nagarI hai | manuSya-kRta praha-nirmANa aura pura-nirmANa kI dRSTi meM utanI hI suMdara hai jitanI prakRtigata naisargika chaTAke lihAja se / cAroM ora pA~ca pahAr3iyA~ haiM, jo parikramA detI huI nagarIko koTakI taraha ghere haiN| yaha pArvatya mAlA nagarakI rakSA prAcIrakA kAma bhI detI hai, aura aba DAkU sainyakI rakSA durgakA bhI / mahAmanA pUjya mAlavIyajI kA zubha sandeza [ varSa 1, kiraNa 1 yaha DAkU sardAra aura koI nahIM, kumAra vidyuccara hai / rAjagRhI kI suprasiddha vAravanitA vasaMtatilakA ke yahA~ vidyuzvarakA jyAdA AnA jAnA aura rahanA hotA hai / ( agale aMka meM samApya) " Apa ke zrAzrama ke uddezya U~ce haiM aura una ke sAtha merI sahAnubhUti hai / ApakA eka mAsika patra nikAlane kA vicAra bhI sarAhanIya hai / maiM 'hRdaya se cAhatA hU~ ki usa patrake dvArA Apa apane Azramake uddezyoMko pUrA kara sakeM aura aise sacce sevaka utpanna kareM jo vIra ke upAsaka, vIraguNaviziSTa aura lokasevArtha dIkSita hoM tathA mahAvIra svAmI tathA anya jainazrAcAyoM ke sat-upadezoMkA jJAna prApta kara dharmameM dRDha sadAcAravAna, dezabhakta hoM / " ApakA hitacintaka ) madanamohana mAlavIya Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgazira, vIrani0 saM02456) ahiMsA aura anekAnta - [le0 zrImAn paM0 becaradAsajI, nyAya-vyAkaraNatIrtha ] mAha 'ahiMsA' aura 'anekAnta' ye donoM zabda eka taduparAMta usake sAtha samabhAvako liye hue premapUrvaka tarahase paryAyavAcaka haiM / yadyapi vyAkaraNa, vyutpatti vartAva karanA / aisA karanese hI bhagavAna mahAvIra-dvArA aura zabdakozakI dRSTise inakA payoya vAcaka honA kahI gaI ahiMsAkA pAlana ho sakatA hai, anyathA laga bhaga aprasiddha jaisA aa nhiiN| anekAntadRSTimeM hai, phira bhI tattvadRSTise satyazodhana ko bAdhana M isa lekhaka lekhaka paM0 caradAsajI zve0 jaina M vicArA jAya to ye karane vAle raMgabheda, donoM zabda bilakula samAjake gaNya-mAnya-udArahRdaya vidvAnoMmeM se eka haiN| jAtibheda, saMpradAyabheda, paryAya-vAcaka haiM, aisA Apa prAkRta vyAkaraNAdi aneka graMthoMke lekhaka, anu gacchabheda, kriyAbheda, kahanemeM koI bAdhA nahIM vAdaka tathA saMpAdaka haiN| sAmpradAyika kaTTaratAse dUra AcArabheda, aura hai| jo manuSya ahiMsA rahate haiM aura ahamadAbAdaka gujarAta-purAtatva-maMdirameM aneka tarahake vidhidharmakA pAlana karegA eka U~ce pada para pratiSThita haiN| 'anekAnta' ke liye vidhAnoMke bhedako bhI usakI dRSTi, usakA Apane lekha denA svIkAra kiyA thA paraMtu ekAeka ucita sthAna prApta hai| AcAra-vicAra yadi Apa bhayaMkara netrarogase pIr3ita hogaye aura Der3ha jaise eka pAThazAlAmeM anakAntakI jar3a para mahInese asahya vedanA uThA rahe haiN| aisI hAlatameM koI adhikArAnusAra aneka na hogA to vaha zakhsa - AzA nahIM thI ki 'anekAnta' ke prathamAMkako Apake narahakI par3hAI hotI hai kabhI ahimAkA vAstalekhakA saubhAgya prApta hogA / phira bhI saMdezaviSayaka aura vaha par3hAI bhinna vika pAlana nahIM kara || mere anurAdhako pAkara Apana rogazayyA para par3e par3e bhinna hone para bhI makatA aura jima mahI yaha choTAsA legya likhakara bhejA hai, jo AkArameM usake par3hane vAle paranupyakI dRSTi aura uma choTA hone para bhI bar3e mahatvakA hai / isa vIrAcina sparameM lar3ate jhagar3ata kA AcAra-vicAra - utmAha tathA satkArya-sahayogake liye Apa vizeSa nahIM haiM vaime hI saMsAra nakAntakA lakSa karake / dhanyavAdakaM pAtra haiN| hArdika bhAvanA hai ki Apa zIghra meM rahe hue maba taraha banA hogA vaha avazya // meM zIghra svAsthya lAbha kareM aura anekAntake pAThakoMko | ke bhedako samanvita ahiMsAkA vAstavika ill Apake gavepaNApUrNa legvoMke par3hanakA pUga avasara | karaneke lie-ekatA -maMpAdaka ke satrameM bA~dhane ke arthAna jahA~ jahA~ ahiM- 0- :- = -= == ==S lie-anakAntadRSTikA mAkA pAlana hotA hai vahA~ usake garbhameM anekAntakA AvirbhAva hai| anekAntake vicArase sarvatra premakA vAsa jarUra rahatA hai| aura jahA~ jahA~ anekAMtadRSTi saMcAra hotA hai aura maitrI, pramoda kAruNya, mAdhyasthya kI pradhAnatA hai vahA~ sarvatra ahiMsAkA abhrAnta rUpasa jaisI upayogI bhAvanAoMkI vRddhi hotI hai / isIse avazyaMbhAva hai| isa Azayako lekara hI yaha kahA uttarottara cittakI zuddhi hotI hai / aura cittazuddhi gayA hai ki 'ahiMsA aura anekAMta ye donoM eka taraha hone para nija aura jinakA tAdAtmya ho jAtA hai| vAcaka zabda haiN| anekAntakA artha yaha hai yaha 'anakAnta' patra aise ahiMsAtmaka anakAnta ki apanese bhinna vicAra, bhinna AcAra, bhinna dRSTi kA pracAra karaneke lie hI udyata huA hai / isalie aura haratarahakI bhinnatAko-jisakI nIva satyazodhana isakA vijaya, kalyANa, maMgala aura pracAra honameM hai-dekhakara cittameM leza bhI raMja na hone denA aura zaMkAkA leza bhI avakAza nahIM hai| pAlana kara sakatA hai| mile| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 anekAnta mahAkavi ranna [le0, zrIyut paM0 bI0 zAMtirAjajI zAstrI ] yaha bAta nirvivAda siddha hai ki, isa pRthvImaMDala meM jo kucha bhI jainadharmakA astitva hai usameM pUrvAcAryoM dvArA racita prantharatna hI mukhya kAraNa haiN| hamAre pUjya pUrvajoMne jisa taraha saMskRta tathA prAkRta bhASA grantha racakara jainadharmake pracArakA parizrama uThAyA hai, usI taraha unhoMne prAntIya bhASAoM meM bhI aneka grantharatna likhakara jainadharma ke prasArakA mahAna kArya kiyA hai / karNATaka tathA tAmIla bhASAkI zrAtmA jaina vidvAnoMkI kRtiyA~ hI haiM, aura yaha kUpamaNDukakI taraha maiM hI nahIM kaha rahA hU~; kintu una bhASAoMke dhurandharoMkI bhI yahI sammati hai / karNATaka meM jainadharmakA jo kucha bhI gaurava hai usameM mukhya kAraNa karNATakIya jaina vidvAnoMkI kRtiyA~ hI haiM / jaina vidvAnoMne isa bhASAmeM asaMkhya amUlya grantha race haiM / yadi jainasAhityako karNATaka bhASAse alaga kara diyA jAya to karNATaka bhASAkA svarUpa hI na rahegA, aisI hI sammati usa bhASAke jainetara vidvAnoMkI hai, vAstavameM karNATaka bhASAke kAlidAsa, tulasIdAsa aura sUra, jaina vidvAn hI haiN| aura isa bAtakA khAsa pramANa pampa, ponna tathA rannakI jayantiyA~ haiM, jo ki jainetara vidvAnoMne samaya samaya para maisUra tathA dhAravAr3a Adi sthAnoM para manAI haiN| karNATaka bhASA ke viSayameM ye tInoM kavi ratnatraya gine jAte haiM / pampake Adi parANa, pona ke zAntinAthapurANa tathA rannake ajita - [varSa 1, kiraNa 1 nAthapurANake marmajJa hI karNATaka bhASAke prauDha vidvAna gine jAte haiN| isI liye karNATaka bhASAkI ucca kakSAkI par3hAI meM jainapranthoMne hI sarvocca sthAna prApta kiyA hai / karNATaka ke prAcIna udbhaTa vidvAnoMne prathamAnuyoga, karaNAnuyoga, caraNAnuyoga aura dravyAnuyogakA atIva sundara sulalita bhASAmeM varNana kiyA hai| gommaTasAra kI TIkA bhI isa bhASA meM upalabdha hai aura usIke AdhAra para saMskRtaTIkA likhI gaI hai / vyAkaraNa, chanda aura alaMkArAdi kI sarvotkRSTa kRtiyA~ bhI jaina vidvAnoMkI hI racanA haiN| maisUra sarakAra jainakRtiyoM ko dhIre dhIre prakAzita karA rahI hai, jo ki eka santoSa kI bAta hai / kucha samaya pUrva maisUra yUnivarsiTI meM yunivarsiTI ke rajisTrAra zrIyuta zrIkaNThayyAjI em0 e0 bI0 ela0 kI adhyakSatA meM zrI rannakavikI jayantI manAI gaI thI - karNATaka ke mahAn vidvAnoMne ekatra hokara ranna kA guNa gAna kiyA thA / usI samaya rannakRta "gadAyuddha" nAmakI kRtike abhinaya ke dvArA yunivarsiTI ke chAtroMne, raMga bhUmimeM darzakoM ke manoMko mugdha kara, AzAtIta saphalatA prApta kI thI, aura vimarzAtmaka nibaMdhoMdvArA karNATaka- janatA para rannakI kRtikA mahatva prakaTa karaneke liye eka prastAva bhI pAsa huA thA / tanusAra zrIyuta zrIkaNThayyA ema0e0 bI0 ela0, raMgarAga ema0 e0, dore sAmayyaMgAra ema0 e0 bI0 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgazira, vIrani0 saM0 2456] | mahAkavi ranna ela0, zrIveMkaTarAmayyA ema0 e0, ela0 ela0 bI0, mukhase unheM sunane ke liye utsuka rahA karate the aura subrahmaNya zAstrI Adi pandraha solaha vidvAnoMke usake vacanAmRtase mizrita unhIM kathA-kahAniyoM Adi vivecanAtmaka nibandhoMkA eka saMgraha 270 pRSThoMmeM kA AsvAdana kara zrAnanda sAgarameM magna ho jAte the| pustakAkAra chapA hai, jo ki zrImAn maisUra-narezako rannane apanA bAlyakAla prAyaH adhyayanameM hI arpaNa kiyA gayA hai| pustakameM zrImAn maisUranareza, bitAyA thaa| jaba kumArAvasthAmeM praveza kiyA taba isa bhagavAn ajitanAtha, bhagavAnkA janmakalyANa kI ruci vizeSa adhyayanakI ora bddh'ii| mAbApakI yanivarsiTIke chAtroMkA abhinaya citra, zravaNa paristhiti ThIka na hone tathA pAsameM hI apane yogya velgolameM khudI huI rannakI prazasti Adi chaha sAta kisI acche guruke na milane para bhI usane himmata nayanAbhirAma tathA hRdayagrAhI citra haiM / Aja isI nahIM hArI; vaha harSa-zokAdise abhibhUta na hokara mahAkavikA kucha paricaya maiM 'anekAnta' ke pAThakoMkI apane nizcaya para aTala rahane vAlA dRDhavratI, bAtakA bheTa karatA hU~: pakA aura AnakA pUrA thA / isaliye usane apanI ___ isa kavikovidakA janma zaka saM0 870 (sana uddezya-siddhike liye deza choDakara sudUravartI gaMgarAjya 545) meM arthAta Ajasa 580 varSa parva bIjApura ke maMtrI zrIcAmuNDarAyakaM pAsa jAnA sthira kiyA jilAntargata muchAla nagarameM huvA thA / jina vallabha aura aura vahA~ pahu~ca bhI gyaa| cAmuNDarAya to guNIjanoMkA abbAlabbe nAmake jaina vaizya dampani isake mA bApa the| AzrayadAtA thA hI, phira vaha aise pratibhA sampanna ye caDI beca kara jIvana-nirvAha karane vAle garIba tIkSNa buddhi sajjanako pAkara usakI sahAyatAse kaba gRhasthI the, isIma santAnakI vizapa zikSAkI vyava- cakane vAlA thA / ranna bhI uttama Azrayako pAkara sthA na kara pAta the / parantu ranna janmama hI honahAra alpakAlameM hI saMskRta, prAkRta tathA karNATaka bhASAmeM mAlUma hotA thA, subhaga aura sumbarAdi uttama prakRti- nipuNa ho gayA aura jainandrAdi vyAkaraNa zAstra meM bhI yoMne isako apanAyA thA, isako dekhate hI anajAna usane pUrNa pANDitya prApta kiyaa| sAtha hI karNATaka Agantuka bhI apanAne lagatA thA aura paDosiyoMkA bhASAmeM kavitva karanakI daivI zakti bhI use prakaTa to yaha netrA~jana tathA karNAmRta hI banA huA thaa| taba huii| apane mAbApakA kitanA pyArA na hogA isa pAThaka isa taraha mahAna vidvAna hokara ranna jainasiddhAnta svayaM hI samajha sakate haiN| rannake prAkRtika guNoM para paDhanake liye tatkAlameM prasiddha gaMgarAja tathA cAmuNDamugdha hokara akamara loga use ghere hI rahA karate the / rAyake guru zrI ajitasanAcAryakI caraNa-mevAmeM vAlyakAlakI bolI vaise hI sabako priya lagatI hai phira gyaa| unake pAsa raha kara aura jainamatake rahasyako rannakI to bAta hI alaga thii| isakI grahaNazakti, acchI taraha jAna kara vaha vApisa gaMgagajake darbAra varNanazailI. aura pratibhA bAlyakAlameM hI Azcarya- meM AyA aura taba usane apanI alaukika vidvanAma kAriNI thI / isIse kucha loga kathA-kahAniyA~ aura vidvajanoMko mugdha kara diyA thaa| usa samaya ke vidvAkoI gAnA Adika ume sikhalA kara punaH umaka noMmeM yahI eka sarvotkRSTa vidvAna ginA jAtA thA, imI Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 46 se hara eka rAja- darbAra se yaha nimaMtrita hokara jAtA aura mahatI prazaMsA tathA satkAra ke sAtha vApisa lauTatA thA / isa kavikI cAra prasiddha racanAe~ haiM - 1 gadAyuddha jise sAhasa bhImavijaya bhI kahate haiM / 2 ajita - tIrthakara purANatilaka, 3 parazurAmacarita aura 4 cakrezvarIcarita / pahalI racanA zaivamatAnuyAyI cAlukyarAja 'tailapa' ko uddeza karake likhI gaI thI / tailapane rannakI isa racanA se santuSTa hokara use "kavicakrabartI" kI upAdhi dI thii| sAtha hI, hAthI, pAlakI, gA~va yadi dekara usakA pUrNa satkAra kiyA thA / ranna kI vidvattAse mugdha hokara hI bAdako honevAle prasiddha prasiddha vidvAnoMne apanI apanI racanAoM meM rannakI racanAko udAharaNa rUpase uddhRta kiyA hai, jisake liye nAgavarma, kezIrAja tathA bhaTTAkalaMka Adi vaiyAkaraNoMke graMtha hI paryApta haiN| rannakI racanA meM zabda-sundaratA, rasa, alaMkAra, dhvani, guNa Adi paripUrNa hone se par3hane vAloM ke hRdaya meM jo parama Ananda hotA hai usameM kevala sahRdayoM kA anubhava hI pramANa hai / phira bhI rannakI kavitA ke kucha namUne nIce diye jAte haiN| vibhinna bhASAkI kavitAke anuvAdameM yadyapi vaha camatkAra nahIM rahatA jo mUlameM hotA hai - yoM hI kucha AbhAsa milA karatA hai to bhI kavikA pANDitya paricaya karAneke liye usakI racanA ke kucha aMzakA anuvAda bhI pAThakoMke sammukha rakha denA ucita samajhatA hU~: karNATaka racanA | "mondidali-ninada-dindabhi / bandisutama ganyonpunardarzanama || [varSa 1, kiraNa 1 kendu dina / bandade mugidirdu valardatA vareyalargal // " isameM batalAyA hai ki, 'sUryAsta samaya meM Apo Apa mukulita hone vAle kamala apane mitra sUryakA viyoga dekha kara pratyAgamanake liye hI mAnoM hAtha jor3a kara bhramara dhvani se prArthanA kara rahe haiN|' yaha utprekSAlaMkAra kA eka namUnA mAtra hai| saMskRtabAhulya racanA | ziSTajanAziSTaM bahu kaSTaM bahu duSTamaSTakarmAzipari / plaSTaM hA hA dhik ci kaSTamavazyaM nikaSTamI saMsAram // isameM "ca ugati dukha jIva bhare haiM, parivartana paMca kare haiM / saba vidhi saMsAra asArA, tAmeM sukha nAhiM lagArA // " isa hindI racanA viSayako kitane acche DhaMga rakkhA hai usakA patA ubhaya bhASA ke sahRdaya vidvAna hI lagA sakate haiM / itihAsa ke paNDitoM kA kahanA hai ki rannakI koI na koI judI saMskRta racanA bhI honI cAhiye; parantu vaha abhI taka upalabdha nahIM huI tathApi karNATakI racanA ke bIca bIcameM pAI jAne vAlI saMskRta racanA bhI kavike saMskRta pAMDityakI yatheSTa paricAyaka hai / pAThakoM ke vinodArtha usIke kucha namUne yahA~ diye jAta haiM / bhagavAn zrajitanAthake janma kalyANa samaya indra ke dvArA gIrvANavANI se stotra karAte hue likhA : "" "jaya jaya jagattrayapatikirITakUTako TimasRNacArucaJcannakhamayUkhodantamayUkhamaNDala, maNDalIbhUtasakaladikapAlamAlAmaulimaNikiraNajAlabAlA Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ + mAgazira, vIrani0 saM0 2456] mahAkavi ranna tatacchAyAruNita-taruNapArijAta-pallavAyamAnapA- prazAntAntaraMga prabhAbhAsvarAMga / dapallava, panlavita-kusumitAnalpakalpalatAyamAna prasiddhAbhidhAna pramokSapradhAna / / kalpezvaramANezvarisamulla sitakaratala panlava praNaSTapramAda prakRSTapramoda / nakhamayukharucira-pracura-kAzmIrAMgarAga dviguNI- pradhRSyadgabhaste namaste namaste / / kRtakanakakamanIyakAya kAntibhramad bhramara kulavinIla kuTila saJcalatkuntala kalApa lagadugdhI isa taraha mahAkavi ranakA yaha saMkSipta paricaya davindusandohasandigdhamUtra bhUSaNavyakta muktA- hai| dUsare itara vidvAnoMne isa kaviratnake viSayameM jo jAlapakarakarakamala mukulAlaMkRta rundralalATa- apane udgAra prakaTa kiye haiM unheM isa choTese lekhameM paTTa, dvAtriMzadindramaNimayakirITakoTighaTTitapAda batalAnA azakya hai, to bhI eka + jainetara vidvAnake pITha, pIThIkRtamandarAcalazikhara zekharIbhatatila vistRta lekhakA kucha aMza yahA~ de denA ucita samakAyamAna mahanIya mahimAdaya, mahimodayAdbhAsi jhatA hU:bhagavajinendravandavandAraka, zrImadajitabhaTTAraka- "karNATaka bhApAramaNIkA saundarya isa rana ratnasa jina namastaM namaste namaste / " hI dviguNita huA hai, yaha koI atizayokti nahIM / isI taraha jJAnakalyANakaM samaya bhagavAnakaM ma- isa ratnakI prabhA karNATaka mahApAmAdakA mAMgalika mmukha indrakaM mukhase gIrvANa bhASAmeM jo padya mtAtra dIpa hai / yahI karNATakiyoMkA saubhAgya ratna hai" * / karAyA gayA hai usake kucha vAkya isa prakAra haiM- isa narahama jainatara vidvAna jainasAhityako apanA " jaya jaya jinAdhIza kanakapanasaMkAza / rahe haiM, dhIre dhIre ume prakAzita karA rahe haiM-zIghra jaya jaya jagattilaka kRtabhanya janapalaka // hI ke. vamagaja0 ema0 e0, ela0 ela0 bI0 mahIjaya jaya gaNAbharaNa sakalajanahitakaraNa / daya maMgarasakavikRta jaina harivaMzaparANako prakAzina jaya jaya tamovilaya vimalatejonilaya // kagane vAle haiN| aisI hAlanameM sampUrNa bhAratIya jaini yAMkA kartanya hai ki ve uma bhApAkaM lihAjame nahIM to jaya jaya manojahara saddharmatIrthakara / dhArmika vAtmalyama hI una graMthoMke uddhArameM sahAyaka jaya jaya janAnanda kevlokurknd|| jaya jaya janAdhAra nirdalitasaMsAra / x yahA~ para una aMjana vidvAna tathA unaka lagvAdikakA nAma bhIda diyA jAtA to aura bhI acchA rhnaa| -sapAdaka jayottuMgasiMhAsanAsInamRta / + 'kaNaTaka kavicarita' ke lekhaka narasiMhAcArya jIna isAkavikI prazaMsAmeM likhA hai-panna kavika grantha mama aura prauDha racanA yukta jagacakravikhyAtatIrthezakIrte // hai| usakI pada sAmagrI, gcanA zakti maura bandha gaugva-pAtharyajaya drohmohaahitotpaatkto| janaka hai / padyapravAha rUpa aura hRdayagrAhI haiM / sAhamabhImavijayakA mahAghorakArisaMhAraheto // par3hanA zurU karake phira choDaneko jI nahIM cAhatA hai" (dekho, 'karNATaka jainakavira) Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa 1 baneM / una pranthoMmeM kyA kyA bharA hai isa bAtako yadi dina rAta anAvazyaka kAryoMke sampAdana tathA ApasameM hindI Adi pracalita bhASA bhASiyoMke sammukha anu- lar3ane jhagar3anemeM hI kharca hotI rahatI hai aura dUsare upavAda karA kara rakkhA jAya to bahuta kucha lAbha tathA yogI tathA sAra kAryoM ke liye avaziSTa hI nahIM rhtii| gaurava hogaa| sAtha hI, karNATaka bhASAkI unnati bhI __ athavA hamane samajha liyA hai ki jinavANI mAtAko hogI / jaba hameM duniyA~ bharameM jainadharmako phailAnA hai to khAlI hAtha jor3ana athavA cAvalake dAne caDhAnese to duniyAkI una bhApAnIko bhI apanAnA hogaa| bhI kAma cala jAyagA aura vaha hama para prasanna ho parantu itanA ThekA lenekI bAta to dUra hai, prathama to hamAre jAyagI; phira kauna usake liye itanImarAjapaccI kare !! pRjya pUrvaja jisa kalpalatAko bar3hA kara rakkha gaye haiM prAcIna kIrtiyA~ yadi naSTa hotI haiM to hone do ! unase usako to sIMcaleM phira duniyAbharakI fikara karaneke hamArA banatA aura bigar3atA kyA hai ? hamArI isa kahIM yogya ho skeNge| pariNati, samajha aura lAparvAhI kA hI yaha pariNAma hai jo bekadroM ( zraguNajJoM) ke hAtha par3e hue ratnakI taraha jaina sAhityakI miTTI kharAva ho rahI hai / aura saMpAdakIya noTa-isameM saMdeha nahIM ki karNATaka vaha dina para dina naSTa hotA calA jAtA hai / jinavANI bhASAkA sAhitya eka proDha sAhitya hai aura vaha prAyaH ke prati jainiyoMke kartavyakA ajaina loga pAlana kareM jainagraMthoMse hI paripuSTa hai| 12vIM zatAbdIke parvAdha yaha jainiyoM aura khAsa kara jinavANI kabhakta kahalAna takakA kanaDIsAhitya to akele jaina vidvAnoMkI vAloMke liya bar3e hI kalaMka tathA lajjAkA vipaya hai / hI racanAkA pratiphala hai aura usake bAda bhI usameM kaI yadi jainiyoMmeM apane kartavyakA kucha bhI bodha, kucha zatAbdI taka jaina lekhakoMko pradhAnatA rahI hai, aisA bhI svAbhimAna aura apane pUrvajoMke prati kucha bhI saccA purAtattvajJoMkA mata hai / isa sAhityameM anya bAtoMka bhaktibhAva avaziSTa hai to unheM apane prAcIna sAhitya sivAya jainiyoMke itihAsakI pracura sAmagrI pAI jAtI ke uddhArakA kArya zIghra hI apane hAthameM lenA cAhiye / hai| aura isaliye isakA uddhAra karanA jainiyoMkA kanaDI bhASAke uttamottama granthoMkA jarUra hindImeM khAsa kartavya hai / parantu yaha dekha kara bar3A duHkha aura anuvAda honA cAhiye aura isa bhASAke graMthoMmeM itigveda hotA hai ki jaina janatA apane isa pavitra kartavya hAsakIjo kucha bhI sAmagrI saMnihita hai usa sabakA ekatra se bilakula hI vimukha ho rahI hai ! use yaha bhI patA saMgraha kiyA jAnA cAhiye / yadi koI dhanADhaya athavA nahIM ki karNATaka bhApAmeM-aura isI taraha tAmila vidvAna bhAI isa upayogI kAmake liye apanI sevAe~ bhASAmeM bhI-kauna kauna jaina graMtha haiM aura ve kina arpaNa karanA cAheM to samantabhadrAzrama unheM sAdara kina AcAryoM athavA vidvAnoMke banAe hue haiN| phira svIkAra karake kAryakI yojanA-dvArA unakA sadupayoga unameM kyA varNita hai aura ve kitanA mahatva rakhate haiM karaneke liye tayyAra hai| isakA patA lagAnekI to bAta hI nirAlI hai / aura vaha patA lagAyA bhI kaise jA sakatA hai jaba ki hamArI zakti Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgazira, vIrani0 saM02456) subhASita maNiyoM MAN 2035 subhASita maNiyA~ 9434 "" VE: 1 909 :.... . :..' prAkRta jo zaraNAgatoMko zAntike vidhAtA haiM una zAntyAtmA . jinendrabhagavAna kI maiM zaraNameM prApta hotA huuN| mere jiyabhayajiyauvasagge jiyaiMdiyaparIsahe jiyksaae| ' sAMsArika duHkha, kleza aura bhaya saba zAnta ho jAya~ / ' jiyarAyadosamohe jiyasuhadukkhe NamaMsAmi // (isameM sukhazAMti kyA vastu hai ? kaise prApta hotI hai ! -kundkundaacaary| prApta karane vAlA ume dasaroMko kaise de sakatA hai ? aura upAsanA 'jinhoMne bhayoM ko jIta liyA, upasoM ko jIta kA mUla kyA hai ? ina saba bAtoMko sUtrarUpameM bar3I hI yuktise sUcita liyA, indriyoM ko jIta liyA, parISahoMko jIta liyA, kiyA hai, aura isame yaha padya bar3e mahatvakA hai| kaSAyoM ko jIta liyA, rAga-dveSa-moha para vijaya prApta kiyA, sukha aura dukhako jIta liyA una sabake AgemaiM / ___ bandhurna naH sa bhagavAna ripavo'pi nAnye, sira jhukAtA hU~'-aise hI yogijana namaskArake yogya haiN| sAmAna dRSTavara ekatamo'pi caiSAm / jeNa rAgA virajjeja jeNa seyasi rajjadi / zrutvA vacaH sucaritaM ca pRthaga vizeSaM, jeNa mettI pabhAvejna taeNANaMjiNasAsaNe / vIraM gaNAtizayalolatayA zritAHsmaH / / -vttttkraacaary|| -haribhadrasUri / 'jisake kAraNa rAga-dvepa-kAma-krodhAdikase viraktatA bhagavAna mahAvIra hamArA koI sagA bhAI nahIM prApta ho, jisake pratApase yaha jIva apane kalyANake mArga aura na dUsare kapila gautamabuddhAdika Rpi hamAre koI meM laga jAya aura jisake prabhAvame sarva prANiyoM meM zatru hI haiM hamanaM to inameMse kisI ekako bhI sAkSAna isakA maitrIbhAva vyApta ho jAya vahI jJAna jinazAsana- dekhA taka nahIM hai| hA~, inake pRthak pRthak vacanavizeSa kA mAnya athavA usake dvArA abhinaMdanIya hai|' nathA caritavizepako jo sunA hai to usase mahAvIrameM "No logassesaNaM cre|" guNAtizaya pAyA gayA, aura usa guNAtizaya para -AcArAMga str| mugdha hokara athavA usakI prAptikI utkaTa icchAse hI 'lokaipaNakA anusaraNa karanA-logoMkI icchAnasAra hamane mahAvIrakA Azraya liyA hai|' vartanA, duniyAkI dekhAdekhI calanA athavA loka- (isameM mAdhyasthya bhAva aura parIkSApradhAnatA kA acchA pradapravAhameM bahanA-nahIM cAhiye / ' bhana kiyA gayA hai|) saMskRta-- "syAdvAdo vartate yasmina pakSapAto na vidyate / svadoSazAntyA vihitAtmazAntiH nAstyanyapIDana kiMcita jainadharmaH sa ucyate // " zAntervidhAtA zaraNaM gatAnAM / 'jisameM sarvatra syAdvAda kA vartana- anekAnta kA bhUyAdbhava-kleza- bhayopazAntya vyavahAra--hotA hai, pakSapAta nahIM pAyA jAtA aura na dUsaroMka pIDanakA-hiMsAkA hI kucha vidhAna hai usa zAntirjino me bhagavAn zaraeyaH // jainadharma kahate haiN|' -svaamismntbhdr| 'jinhoMne apane rAga-dveSa-kAma-krodhAdi doSoMkozAnta " nAzAmbaratvaM na sitAmbaranvaM karake apanI AtmAmeM zAnti prApta kI hai aura isalie na tarphavAde na ca ttvvaad| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 na pakSa sevAzrayaNena muktiH kaSAyamuktiH kila muktireva // " 'mukti na to kevala digambara hone meM hai aura na zvetAmbara banane meM; na vaha kore tarkavAda meM rakkhI hai aura na tattvavAda meM hI pAI jAtI hai; pakSasevAkA Azraya lenese bhI mukti nahIM milatI; mukti to vAstava meM kapAyamukti kA hI nAma hai aura isalie vaha krodhamAna-mAyA-lobhAdikase chuTakArA pAne para hI milatI hai / ' "ApadAM kathitaH panthAH indriyANAmasaMyamaH / tajjayaH saMpadAM mArgo yeneSTaM tena gamyatAm // 'ApadAoMkA--duHkhoMkA - mArga hai indriyoM kA asaMyama, aura indriyoM ko jItanA -- unheM apane vazameM rakhanA - yaha saMpadAoM kA mukhoMkA mArga hai| tumheM inameM se jo mArga iSTa ho usI para calo - arthAta duHkha aura musIbateM cAhate ho to indriyoMke gulAma bane raho aura nahIM to saMyamase raha kara una para vijaya prApta karo / ' -- hindI jisane rAga-dveSa - kAmAdika jIte saba jaga jAna liyA, saba jIvoM ko mokSamArga kA nispRha ho upadeza diyA / buddha, vIra, jina, hari, hara, brahmA yA usakI svAdhIna kaho, bhakti bhAva se prerita ho yaha citta usI meM lIna raho // - 'yugavIra' + + + apanI sudhi bhUla Apa Apa jyoMzuka nabha cAla visara dukha upAyo, nalinI laTakAyo / - daulatarAma "kanthA ! raNameM jAyake kisakI dekheM bATa ? sAthI tere tIna haiM hiyA, kaTArA, hAtha // ' + + + + "jo tU dekhe andhake Age hai eka kUpa / to terA "cupa baiThanA hai, nizraya rUpa / / " anekAnta + + + "manake hAre hAra hai manake jIte jiit|" dd + + + / prabala dhairya nahIM jisa pAsa ho, hRdayameM na viveka nivAsaho zrama ho, nahiMzakti vikAzaho, jagatameM vahakyoMnanirAzaho / / - 'yugavIra' [ varSa 1, kira jinake dilameM yaha yaktIM' hai ki, qhudA khuda hama haiM / yaha yaqIM jAno, vahI yAdeqhudA rakhate haiM / - maMgatarAya urdU X "bahuta DhU~DhA magara usako na pAyA / agara pAyA to khoja apanA na pAyA / / " + + + sabako duniyA~ kI havisa ra khvAra kiye phiratI hai / kauna phiratA hai ? yaha murdAra liye phiratI hai / - maMgatarAya + + + bhAgatI phiratI thI duniyA~ jaba talaba karate the hm| hameM napharata huI vaha beqarAra Ane ko hai / - svAmI rAmatIrtha + + + "parde kI Ara kucha vajaha pahale jahA~ nahIM / duniyA~ ko mu~ha dikhAne ke qAbila nahIM rahe ||" + + + E itanI hI duzvAra apane aiba kI pahacAna hai / jisa qadara karanI malAmata aura ko AsAna hai // - 'hAlI' AbarU 10 kyA hai? tamannAevafA 11 meM maranA / dIna kyA hai? kisI kAmila 13 kI parastiza 14 karanA - 'cakabasta' farizte se 15 bahatara hai insAna bananA 1 magara isameM par3atI hai mehanata z2iyAdA || - 'hAlI' + + + jaba miTAkara apanI hastI 16 surmA bana jAegA tU / halakI nigAhoM meM samA jAegA tu / / - 'dAsa' + + AgAha apanI mauta se koI bazara19 nahIM / mAmAna sau barasa ke haiM palakI qhabara nahIM | 1 vizvAsa, 2 tRSNA, 3 kharAba, 4 cAha-ucchA, 5 mAturaadhIra, 6 saMsAra meM 7 yogya, kaThina, 6 nindA, 10 ijjatapratiSThA, 11 bhalAIkI abhilASA, kartavya pAlana, 12 dharma, 13 prAptapuruSa, 14 upAsanA, 15 devatA, 16 vartamAna paryAyakA astitva, 17 duniyA, 18 jAnakAra, 16 vyakti, Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgazira, vIrani saM02456] svAsthyarakSAke bhUlamantra 'maka svAsthyarakSAke mUlamantra - [le0- zrImAna rAjavaidya paM0 zItalaprasAdajI] isa saMsArameM hamAre anekoM pradhAna kAryoM meMse pramukha vidyA, evaM rAjAko rAjya bhI pyArA nahIM lagatA,kartavya apane svAsthyakI rakSA karanA hai| merI kAmanA yahA~ taka ki, pyAre putra-kalatra, dAsa, dAsI, ghara, dUhai ki 'sarva saMsAra nIrAMga rhe| kAna, saba kucha duHkhake hI hetu pratIta hote haiM / aura saMsArakA pratyeka kArya cAhaM vaha sAmAjika,dhArmika, isaliye kahanA par3atA hai ki saMsArameM svAsthya (zrArAjanaitika evaM pAramArthika tathA Arthika dRSTisa kimI rogya ) ke samAna dUsaga padArtha nahIM hai| bhI avasthAkA ho-ucca tathA adhama kisI bhI zreNI meM prAyaH dekhA jAtA hai ki vartamAna bhAratIya-parivibhAjita kiyA gayA ho-usake nibhAna, parA karane sthitimeM zikSita azikSita sabhI samAna rUpase svAtathA sucAru-upabhoga karaneke liye zarIrakA Agegya- myonnati ke sambandhameM udAsIna haiM, sarva-sAdhAraNa svastha rahanA-nitAnta Avazyaka hai / to kyA, eka pratizata vyakti bhI svAsthyakI bAtoMko yadi hamArI zarIraprakRti, acchI nahIM hai to jAna- nahIM jAnate / isakA kAraNa hai hamAre chAtroMkI paDhAIke lIjie hama saMsArameM kisI bhI yogya nahIM haiN| auroMkA kArsameM svAsthya sambandhI pamtakoMkA na honA athavA upakAra to kyA, hama mvayaM apanA laghatama-kArya karana unakA yaha na sigvAyA jAnA ki kisa AhAra vihAra meM bhI asamartha haiM / svastha, manuSya atyanta hInAvasthA tathA rahana sahana para calata hue manuSya jIvana paryanta hone para bhI sukhakA anabhava kara sakatA hai, aura jA mvastha, baliSTha aura sukhI raha sakatA hai / bar3e bar3e rogI hai usake mammukha cakravartIkA aizvarya bhI tucchAti ucca zikSA prAma bI0e0, ema0 e0 tathA nyAyatIthAtuccha hai-AnandadAyaka nahIM / bar3e bar3e mahArathI dika svAsthya rakSA sambandhame utane hI anabhijJa haiM chatrapati zivA jaise zUravIra bhI, jinakI huMkArase jitanaM ki ashikssit| pRthvI hilajAtI thI aura jinake sammukha bar3e bar3e imameM maMdeha nahIM ki hamAga vyaktigata-jIvana, yoddhA dhairya tyAga dete the, jaba vyAdhi-vyathAse pIDita kucha to zAmroMkI AjJA ke anusAra calana, kucha par3I hokara zayyA-zAyI ho gae taba abodha zizukI taraha huI Adatake sababa, aura kucha dUsaroMkA karate dekhakara, rote aura bilakhate the; bar3e bar3e vijJAna-vizArada, jina auroMkI apekSA bahuta kucha sAfa aura zuddha haiN| isakA . ke vijJAna-cAturyase anekoM kArya aise ho rahe haiM jina zreya hamAre pUrvAcAryoM aura aneka dharmaupadezakoMko ko dekha kara loga Azcarya cakita hote haiM, ve bhI jaba hai , jinhoMne ArogyatAke niyamoM ko sarvasAdharaNaka roga-prasta hote haiM taba mUkhoM ke samAna adhIra ho kara hitakaM lie dharma ke rUpa meM hI varNana kara diyA hai, rote dekhe gaye haiN| jisase ki jana-sAdhAraNa bhI jinakI buddhi unake mUla rogAvasthAmeM dhanIko dhana, balIko bala, vidvAnako nattva aura uddezyako nahIM pahu~ce, kevala dharma-bhayame hI . Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa1, kiraNa unakA prahaNa va pAlana karate raheM aura koI bhI rogI na sAdhAraNa isakI anivArya AvazyakatA ko nahIM bhUleM, ho / vAstava meM aura uThate-baiThate, sote-jAgate, khAte-pIte, hara samaya dharmArthakAmamokSANAmArogyaM mUlamuttamam / isa para amala karate raheM. jisase vyAdhiyoMko svayaM rogAstasyApahAraH zreyaso jIvitasya ca // nimantrita karake mana cAhA kaSTa na uThAveM / arthAt dharma, artha, kAma, mokSa, ina cAroM puruSArthoM . aba .. aba maiM 'svAsthyarakSA' arthAt nitya Arogya kA mala Arogya aura yogI bane rahane ke ve upayogI niyama, jo zrI vaidyaziromaNi zreya aura jIvana ko harane vAle haiM / bhAvArtha- vAgbhaTTane, jinake 'aSTAMgahRdaya' pranthameM maMgalAcaraNake dharma, dhana, manokAmanA evaM mokSa kI prApti kA pradhAna prArambhika zloka meM jainatva kUTa kUTa kara bharA huA mUla Arogya hai / sAMsArika-dukhoM se chUTane kA eka hai aura jo unake jaina hone kA jvalanta udAharaNa hai, mAtra upAya mokSa hai, aura Ayarvedake siddhAntAnasAra sUtrarUpameM otaprota kiye haiM, sarva sAdhAraNa kI hitamokSa prApti kI kulI Arogya meM hI saMnihita hai| yaha dRSTi se prakAzita karatA hU~, aura isI taraha samaya samaya to nizcita vAta hai, aura upacArase mAnanA par3egA ki, para 'anekAnta' patra-dvArA pAThakoM kI sevA karatA duHkhakA atyantAbhAva tathA anupama-sukhakI prApti mokSa hai, zArIrika duHkha aura mAnasika-vikAroMse chuTakArA nityaM hitAhAra-vihAra-mevI pAe binA duHkhoMkA atyantAbhAva nahIM hosakatA, aura mamIkSyakArI viSayeSvasaktaH / duHkhoMkI atyanta nivRtti binA mokSakI prApti asambhava hai, aura mokSakI prApti binA manuSya bhavakI yAtrA dAtA samaH satyaparaH kSamAvAn niSphala tathA apUrNa hI raha jAtI hai, jisase bAra bAra prAptopasevI ca bhavatyarogaH // janma-maraNake duHkha uThAne par3ate haiM / AzA hai, aba -assttaaNghRdy| pAThaka samajha gae hoMge, ki aihika tathA pAramArthika arthAt-jo prati dina hita AhAra aura hita saba sukhoMkA mUla Arogya hai| vihAra karate haiM, aihika tathA pAramArthika kAryoMmeM heyayadi Apa isa ArogyarUpI amUlya-ralake pArakhI AdeyakA vicAra kara ThIka AcaraNa karate haiM, bhogabana kara isake ananta guNoMko dIrgha-dRSTi-dvArA-parIkSA vilAsa meM Asakta nahIM rahate, dAna denekI prakRti rakhate kareMge, to Apako isakI sadAzayatA, mahattA, evaM haiM, samatAbhAva dhAraNa karate haiM, satyavAdI tathA kSamAzIla prAhyatA kA bhAna hogaa| isakA prakAza-Aloka hote haiM aura prAptapuruSoM (sajanoM) kI sevA kiyA karate karaneke lie pratyeka pustakAlaya, chAtrAlaya tathA sArva- haiM-unake guNoMkA anusaraNa karate haiM-ve sarvadA hI janika sthAnoMmeM, jahA~ pratyeka vyaktikI dRSTi par3atI ho, nIroga rahate haiM / 'svAsthyarakSA' ina cAroM akSaroMko moTI lekhanI dvArA mone ke pAnIse aMkita karanA cAhie, tAki sarva (apUrNa) Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgazira, vIrani0 saM0 2456] sampAdakIya sampAdakIya ____ usakI eka mkIma, jo samAjake patroM meM prakAzita ho cukI hai, dehalI-jainamitramaMDala ke gata mahAvIra-jayaMtI jainamamAjameM armese koI Thoma kAma nahIM ho rahA avasara para samAjake kitane hI vivArakoMke sAmane hai| pramAda, upekSA, zakti ke durupayoga aura ApasakI rakkhI gaI, jisako sabane pasanda kiyA aura isa bAta 'ta ta maiM maiM' ke kAraNa prAcIna kIrtiyA~ athavA puNya- kI jarUrata jAhira kI ki vaha jitanA bhI zIghra kAryameM mmatiyA~ dina para dina naSTa hotI calI jAtI haiM aura unake pariNata ho sake utanA hI acchA hai / cunA~ce isa sAtha hI samAja tathA dharmakA gaurava bhI naSTa horahA hai| skIma ke anusAra dehalImeM 'samantabhadrAzrama' nAmake samAjake pAsa usakA koI sumaMkalita itihAsa nahIM, mevAzramako kholane aura usakA saMcAlana karaneke liye usane apane vizaMpatva tathA apanI pAjIzanako bhulA caitra zuklA trayodazI saM01986 tA021 apraila san1929 diyA hai aura vaha apane kartavyaga girakara patanakI aura ko, mahAvIrabhagavAnake janma divasa para 'vIrasevakasaMgha' calA jA rahA hai-saMkhyA bhI umakI dina para dina nAmakA eka samAja kAyama kiyA gayA, jisane tIna ghaTatI jAtI hai| aura ye maba bAteM usake tathA dezake mahIne ke bAda, ApADhI pUrNimA ke zubhamuhUrtame,tA021 liye bar3I hI hAnikara haiM / kitane hI bhAiyoMke hRdayameM jalAI mana 1925ko gailavAgameM-saMghake sabhApati yaha saba devakara, dugva darda ke mAtha mevAkA bhAva utpanna lA. mamvanalAlajI ThekedArake vizAla bhavanameM-ima hotA hai paraMtu mamAjameM koI vyavasthita kAya-kSetra mevAzramakI sthApanA kI. jisake uddezya isa prakAra . athavA aimI yogya maMsthA na hone se, jo aise bhAiyoM haiM:se unake yogya sevA kArya le sake, unake vicAra yAtA Azramake uddezya "utpadyanta vilIyante daridrANAM manorathAH" kI nInike anamAra hRdayake hRdaya meM vilIna hojAta hai kala bhI (ka) eme saJcaM saMvaka utpanna karanA jo vIrake upAsaka, kArya karana nahIM banatA-aura yA kisI dUmara hI kSetra vIraguNa-viziSTa aura prAyaH loka-saMvArtha dIkSita meM kUda par3ana ke liye unheM vAdhya karate haiM / aura ima ho nathA bhagavAna mahAvIrake maMdezako ghara ghara meM pahu~cA skeN| taraha para samAja apanI vyaktiyoM kI kitanI hI bahumUlya sevAoM meM vaMcita raha jAtA hai| ataH samAja (ba) emI mevA bajAnA jisase jainadharmakA samIcIna tathA dharmake utthAna aura loka hitakI sAdhanAke liye mpa, usake AcAra-vicAgekI mahattA, tattvoM kA yaha munAsiba samajhA gayA ki dehalI jaise kendra sthAna rahamya aura siddhAntoMkI upayogitA sarvasAdhAraNa meM, jo rAjadhAnI hone tathA vyApArika vizeSatAoM ko mAlUma par3e-unake hRdaya para aMkita hojAyake kAraNa dezake acche acche vidvAnoM tathA pratiSThita aura ve jainadharmakI mUla bAno,umakI vizeSatAo purupoM kI AvAgamana bhUmi banI rahatI hai, eka aise tathA udAra nIti se bhale prakAra paricita hokara sevAzramakI sudRr3ha yojanA kI jAya jisase samAjameM apanI bhalako sudhAra skeN| suvyavasthita rUpa se sevA-kArya hotA rahe / tadanumAra (ga) jaina samAjake prAcIna gaurava aura usake itihAsa Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta [varSa 1, kiraNa 1 ko khoja khoja kara prakAzameM lAnA aura usake kartavya hai / ataH samAjake pratyeka vyakti ko Azramake dvArA jainiyoMmeM navajIvanakA saMcAra karanA tathA prati zIghra hI apanA kartavya pUrA karanA cAhiye-jo bhAratavarSakA saJcA pUrNa itihAsa tayyAra karanemeM jisake yogya hai, apanI zakti ko na chipAkara, use madada krnaa| usI sevAkA bhAra apane Upara lenA cAhiye / aura (gha) vartamAna jainasAhityase adhikasa adhika lAbha isa taraha para apane ko eka jIvita samAja kA aMga kaise uThAyA jA sakatA hai, isakI sandara yojanAe~ sAbita karanA caahiye| tayyAra karake unheM kArya meM pariNata karanA aura kraanaa| 2 zrAzrama kA nAmakaraNa (cha) surItiyoMke pracAra aura kurItiyoMke bahiSkArameM isa sevAzramakA nAma 'samantabhadrAzrama' rakkhA gayA sahAyaka bananA tathA dUsare prakArame bhI samAjake hai aura usakI vajaha hai / samantabhadrakA artha hai 'samautthAnameM madada karanA aura use svAvalambI, sukhI ntAt bhadra'--'saba ora se bhadrarUpa' aura 'bhadra' kahate tathA varddhamAna bnaanaa| haiM kalyANa, maMgala, zubha, zreSTha, sAdhu, manojJa, kSema, ina uddezyoMkI pUrti aura siddhike liye yaha Azrama prasanna aura sAnukampa ko / jo sevAkArya saba orase jina kAryoM ko apane hAthameM lenA cAhatA hai unakI bhadrarUpa na ho usakA koI khAsa mahatva nahIM / eka eka sUcI AzramakI vijJapti naM. 1 meM dI jA cakI sevAzrama ko saba ora se bhadrarUpa-maMgalamaya-honA hai * / usa para se pAThakoM ko mAlama hogA ki, dharma hI cAhiye / Azramake saMsthApakoMkA lakSya isa Azrama tathA samAja kA utthAna karane, unake lamaprAya gauravakA kA saba orasa bhadratA meM pariNata karake ise 'samantaphira se ujAlane, prAcIna kortiyoM ko surakSita rakhana, bhadra' banAne kA hai, aura isaliye yaha isa Azramake itihAsakA uddhAra karane, samAjakaM vyaktiyoM kI jJAna- nAmakaraNa meM pahalI dRSTi hai| vRddhi karake unheM unake kartavya kA saJcA bodha karAne dUsare, samantabhadra 'jina' kA athavA 'jineMdra' kA athavA jainajAti kI jIvita jAtiyoM meM gaNanA karA paryAya nAma hai / isIse jinasahasranAma meM "samantabhadraH kara usakA bhaviSya sudhArane aura jainazAsana ko samu- zAntArirdharmAcAryo dayAnidhiH" isa vAkyake dvArA mata banAne ke liye ye saba kArya kitanaM adhika z2arUrI jinadevakA eka nAma 'samantabhadra' bhI diyA hai / amrhai| sAtha hI, yaha bhI anubhava meM AegA ki ye saMpUrNa koza ke nimna vAkyase bhI aisA hI dhvanita hotA hai:kArya samAjake sahayogakI kitanI adhika apekSA rakhate samantabhadrAM bhagavAn mAra jillAMkajijjinaH / haiM, kitane adhika jana-dhanakI inake liye jarUrata haikitane vidvAnoM, dhanavAnoM tathA dasare sajjanoM kI sevA isameM, pUrvApara sambandha se, samantabhadra ko baddha kA inheM cAhiye-pAzramake bAhara bhI kitanaM vyaktiyoM payAya nAma bhI sUcita kiyA gayA hai aura isasa isa kI inameM yojanA kI jA sakatI hai aura unheM samucita nAmameM aura bhI mahatva AjAtA hai / isa dRSTi se sevAkArya diyA jA sakatA hai| prastu; AzramakI yojanA jainoM dvArA sthApita hone ke kAraNa yaha Azrama samantaho cukI-vaha khala gayA--aba usako nibAhanA. bhadrakA-jineMdra kA-athavA mahAvIra jinakA Azrama sthira rakhanA aura saphala banAnA yaha saba samAjake hai, aura isameM bhagavAna mahAvIrake AdarzakA pAlana hAtha kI bAta hai aura vaisA karanA usakA parama pavitra hogA athavA unake zikSAsamUha para vizeSa lakSa rakkhA --- jAyagA, aisA Azaya saMnihita hai| isIko bhyAnameM ___ * jinheM yasa vijJapti abhI taka dekhane ko na milI ho ve rakhakara Azrama ke pahale uddezya kI sRSTi kI gaI hai| mAzrama se use ma~gavAkara dekha sakate haiN| buddha kA bhI paryAya nAma samantabhadra hone se yadi isa Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAgazira, vIrani0 saM0 2456] saMpAdakIya Amamako eka prakAra se athavA usa dRSTise jisase se milatA julatA hai jo digambara sampradAyameM Amataura baddhako samantabhadra nAma diyA gayA hai-buddhAzrama para samantabhadrakA samaya mAnA jAtA hai| aura isase bhI kahA jAya yA samajhA jAya to isameM koI hAni digambara tathA zvetAmbara doMnoMkI gurvAvaliyoM athavA nahIM hai| paTTAvaliyoMmeM prasiddha samantabhadrakA vyaktitva bahuta karake tIsare, jainasamAja meM svAmI samantabhadra * nAmake eka hI jAna par3atA hai / yadi eka na bhI ho to bhI isa eka suprasiddha sAtizaya vidvAna AcArya hogaye haiM, jo eka bahuta bar3e loka-sevaka the aura jinhoMne jainazAsana nAmakaraNameM usase koI bheda nahIM aataa| astu, ina ke uddhAra tathA pracArake kAryameM asAdhAraNa bhAga liyA zrAcArya mahodayake nAmakI dRSTise yaha Azrama smnthai| kanar3I bhApAke eka prAcIna zilA lekhameM to yahA~ bhadra svAmIkA zrAzrama hai-arthAt , eka prakArase apane taka likhA milatA hai ki 'samantabhadrasvAmI zrIvartamAna mahAna upakArI prAcArya mahodayakA smAraka hai aura mahAvIrake bAda unake tIthakI sahasraguNI vRddhi karatahue hameM unake mArgakA anasaraNa karanA athavA unake udayako prApta hue| Apa anekAnta athavA syAdvAda ke ananya upAsaka tathA dyotaka the aura isIliye sAmpra- Adaze para calanekI yAda dilAtA hai| sAtha hI, hamArI dAyika kaTTaratA se rahita the / digambara aura zvetAmbara kRtajJatAkA bhI eka sUcaka hai / isa taraha AzramakA donoM hI sampradAyoMmeM zrApa samAnarUpase pUjya mAnejAte yaha nAmakaraNa aneka dRSTiyoMko liye hue hai-kisI hai-kitane hI prAcIna zvetAmbarAcAryoM ne apane pranthoM eka hI dRSTikA isameM Agraha nahIM hai / jinheM jo dRSTi' meM bar3e gauravake sAtha Apake vAkyoMkA pramANameM uddhRta graho ve ise usa dRSTise dekheN| sarva sAdhAraNa janatA kiyA hai| isake sivAya,zvetAmbaroM bhI 17veM gamaka rUpameM 'samantabhadra' nAmake eka mahAna / ise 'mamantAnabhadra'nAmakI pahalI dRSTisa dekhe,avibhakta AcAryakA ullegya pAyA jAtA hai aura unheM Agama jainasamAja isako jineMdrAzrama athavA jainAzramake rUpameM kathita zuddha napazcaraNake anuSThAtA tathA pUrvazrutakaM pAThI avalokana kare aura vibhakta jainasamAjake upAsaka ime taka ligvA hai / yathAH apanI apanI gurvAvalImeM kaha hue samantabhadrAcAryake athA guruzcandrakuledudeva smAraka rUpameM prahaNa kareM, isameM kucha bhI Apatti nahIM kulAdivAsoditanirmamatvaH / hai / isa nAmakaraNameM anekAnnakA kAphI Azraya liyA samantabhadraH 17 zrutadiSTazuddha- gayA hai aura usa para lakSa rakhate hue yahI nAma sabase tapaskriyaH parvaganazruto'bhUta // 28 // acchA jAna par3A hai| isameM sAmpradAyikatA kA kAI -muni sundrsriH| khAsabhAva nahIM hai / ataH jina bhAiyoMkA aisA khayAla isake bAda gurvAvalImeM, "vRddhastato'bhUt kila deva- ho unheM usako apane hRdayasa nikAla denA cAhiye sariH 18 zaracchate vikramataH sapAde" vAkya ke dvArA, aura sabako milakara isa Azramako saphala banAnakA devarikA.ullekha karate hue unakA samaya vi0saM0125 diyA hai aura isa taraha para samantabhadrakA samaya vikrama pUrA udyoga karanA cAhiye / yaha saMsthA apane vyavahAra maM0 125 taka sUcita kiyA hai / yaha samaya usa samaya se jainasamAjake sabhI sampradAyoM ko milAna athavA .......unameM prema pratiSThita karake vyAvahArika tathA sAmUhika ____ * inakA vizeSa paricaya pAneke liye 'svAmI samantabhadra' nAmaka ekatA sthApita karanake liye eka palakA kAma kare, itihAsa dakhanA caahiye| aisA hRdayase cAhA jAtA hai| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hove jise 'syAdvAda' bhI kahata ha bhI caki AzramAdikakA anekAnta [varSa 1, kiraNa 1 3 patrakA avatAra, rIti-nIti aura yogyatAkI z2arUrata hai usakI maiM apane meM bahuta bar3I kamI dekhatA hU~, mujhe apanI truTiyoMkA bodha hai aura sampAdana isa liye isa gurutara bhArako uThAne ke liye maiM jabase jainahitaiSI banda huA hai tabase jinasamAjameM apaneko asamartha samajhatA huuN| merI asamarthatA aura eka acche sAhityika tathA aitihAsika patrakI jarUrata bhI bar3ha jAtI hai jaba maiM dekhatA hU~ ki Azramaka barAbara mahasUsa ho rahI hai, aura siddhAntavipayaka patra adhiSThAtatvakA bhAra bhI mere hI kandhoM para rakkhA kI jarUrata to usase bhI pahalese calI AtI hai / ina hA hai aura mujhe prabandha-sambandhI choTI bar3I saba donoM z2arUratoMko dhyAnameM rakhate hue, samantabhadrAzramane cintAoM meM bhAga lenA tathA dina rAta idhara udhara apanI uddezyasiddhi aura lokahitakI sAdhanAke liye daur3anA par3atA hai-dUsare kisI bhI sajanane abhI sabase pahale 'anakAnta' nAmaka patrako nikAlanekA taka Azramako apanI sevAe~ arpaNa karake mere isa mahatvapUrNa kArya apane hAthameM liyA hai aura yaha nizcaya bojha ko halakA nahIM kiyA hai aura na dhanavAnoMne kiyA hai ki isa patrakI mukhya vicArapaddhati apane itanA dhana hI diyA hai jisake bala para yogya vyakti nAmAnakUla usa nyAyavAda (anakAntavAda )kA ana vetana para rakagve jA skeN| aisI hAlatameM mere sAmane - jo kaThinAI upasthita hai usa maiM hI jAnatA huuN| phira ke AzramAdikakI yaha sArI yojanA merI taharIka aura isa liyA isameM sarvathA ekAntavAdakA nirapekSa nayavAdako--athavA kisI sampradAyavizeSake anacita - para huI hai isaliye dUsare kisI yogya vyani athavA se palapAtakA sthAna nahIM hogA, yaha svAbhAvika hI hai| mAthA ka milane taka, upAyAntara na hone .isakI noti sadA udAra aura bhASA ziSTa, saumya tathA ina donoM bhAroMko uThAne ke liye vivaza honA par3A hai| gaMbhIra rahegI) maiM kahA~ taka inheM uThA sakU~gA, yaha saba mamAjake mahayoga para usameM saMvA bhAvakI jAgani aura udAratAka parantu pAThakoMko yaha jAnakara Azcarya hogA ki udaya para-avalambita hai| isa sthitimeM, jise badalata aise mahatvapUrNa tathA jimmedArIke patrakA sampAdanamAra kucha dera nahIM lagatI, yadyapi patrakA sampAdana jaisA eka aise zakhsa ke sira para rakkhA gayA hai jise na to cAhiye vaisA nahIM ho sakegA to bhI maiM itanA vizvAsa kisI bar3e vidyAlayameM U~cI zikSA milI hai aura na koI z2arUra dilAtA hU~ ki, jahA~ taka mujhase bana sakaMgA, maiM DigarI yA upAdhi hI prApta hai / aura jo anya prakAra apanI zakti aura yogyatAke anusAra pAThakoMkI sevA se bhI isa bhArako bhale prakAra uThAnake yogya nhiiN| karane aura isa patra ko unnana tathA mArthaka banAne meM yaha ThIka hai ki, mere dvArA kucha varSoM taka jainagajaTa koI bAta uThA nahIM rakkhUgA / AzA hai mere ina saMkalpoM aura jainahitaipI jaise patroMkA saMpAdana hotA rahA hai| tathA vicAroMko pUrA karAneke lie pAThaka hara prakArase paraMtu eka to isa bAtako yuga bIta gaye hai-jaina- merI madada kareMge, mujhe merI truTiyA~ batalAte raheMge aura hitaiSIkA saMpAdana chor3e bhI 9 varSa ho cuke haiM-usa isa bAtakI pUrI koziza rakheMge kianekAntake vicAra vakta jo zakti thI vaha Aja avaziSTa nahIM hai / ana- yathAvata rUpameM adhikase adhika janatAke pAsa pahuMce bhavakI vaddhi hone para bhI zarIrakI jIrNatAke kAraNa aura use barAbara paDhaneko milate rheN| aisA hone para kAma karanakI zakti dina para dina kama hotI jAtI hai| vaha dina bhI dUra nahIM rahegA jaba ki jainasamAjakI sAtha hI, loka-ruci bhI bahuta kucha badala gaI hai| maujUdA sthiti badala jAyagI, usameM navajIvanakAsaMcAra dUsare, una patroMke saMpAdana aura isa patrake saMpAdanameM hogA aura jainadharmakA usake asalI rUpameM sabako bahuta bar3A antara hai| isa patrake saMpAdanake liye jisa darzana huA kregaa| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgazira, vIrani0 saM0 2456] sampAdakIya 4 jainI nIti tatvako nikAla letI hai-use prApta kara letI hai| kisI eka hI anta para usakA ekAnta Agraha athavA kadAjineMdradevakI athavA jaina dharmakI jo mukhya nIti graha nahIM rahatA-vaisA hone para vastukI svarUpasiddhi hai aura jisa para jinendradevake upAsakoMtathA jainadharmake hI nahIM bntii| vaha vastuke pradhAna apradhAna maba anuyAyiyoMko-jainiyoMko-calanA cAhiye ume antoM para samAna dRSTi rakhatI hai unakI pArasparika 'jainI nIti' kahate haiN| jainiyoMkI nIti bhI isIkA apekSAko jAnatI hai-aura isaliye ume pUrNa rUpameM nAma hai / vaha jenI nIti kyA hai? athavA usakA kyA pahacAnatI hai tathA usake sAtha pUrA nyAya karatI hai / mvarUpa aura vyavahAra hai ? isa bAtako zrIamRtacaMdra usakI dRSTi meM eka vastu dravya kI apekSAsa yadi nitya sarina apana ekavAkyameM acchI tarahase darzAyA hai, jo hai to paryAyakI apekSAme vahI anitya bhI hai, eka isa prakAra hai : gaNake kAraNa jo vamta barI hai dasare gaNake kAraNa ekanAkapantI zlathayaMtI vstuttvmitrnn| vahI vastu acchI bhI hai, eka vaktameM jo vastu lAbha dAyaka hai dUsaraM vaktameM vahI hAnikAraka bhI hai, eka antena jayati jainI nItimanthAnanetrabhivagApI / mthAna para jo vastu zubharUpa hai dUsare sthAna para vahI isameM, jainI nItiko dRdha-dahI bilone vAlI gvA- azubharUpa bhI hai aura ekake liye jo heya hai dUsareka linIkI upamA dete hue, batalAyA hai ki jisa prakAra liye vahI upAdeya bhI hai / vaha vipako mArane vAlA hI gvAlinI bilAta samaya mathAnIkI rasmIko donoM hAthoM nahIM kintu jIvanaprada bhI jAnatI hai, aura ima liye meM pakar3a kara usake eka sira (anta)ko eka hAthase use sarvathA heya nahIM smjhtii| apanI ora khIMcatI aura dUsare hAtha pakar3e hue sira imajainI nItikA hI mukhya nAma 'anekAnta' nIti ko DhIlA karatI jAtI hai, phira usa DhIlA kie hue athavA 'anekAntavAda' hai, jo apane svarUpase hI saumya, sireko apanI ora khIMcatI aura pahale khIMce hue siraM udAra,zAntipriya, virodhakA mathana karane vAlI, vastutako DhIlA karatI jAtI hai; ekako vIcane para dUsaraMko tva kI prakAzaka aura siddhikI dAtA hai / kheda hai,jainibilakula chor3a nahIM detI kintu pakar3e rahatI hai; aura (yone apane isa ArAdhya devatA 'anakAnta kA bilkula isa taraha vilInakI kriyAkA ThIka maMpAdana karake ma-bhulA diyA hai aura ve Aja ekAntake ananya upAsaka kkhana nikAlane rUpa apanA kArya siddha kara letI hai| bane hue haiM usIkA pariNAma unakA maujudA sarvatomukhI ThIka usI prakAra jainI nItikA vyavahAra hai / vaha jisa patana hai, jisane unakI sArI vizeSatAoM para pAnI phere samaya anekAntAtmaka vastuke dravya-paryAya yA sAmAnya- kara unhe saMsArakI dRSTimeM nagaNya banA diyA hai| vizeSAdirUpa eka antakA-dharma yA aMzako-apanI prastu; jainiyAkA phirasa anakAntakA smaraNa karAtehae ora khIMcatI hai- apanAtI hai-usI samaya usake unameM anekAMtakI prANapratiSThA karAne aura saMsArakA dUsare anta (dharma yA aMza) ko DhIlA kara detI hai- anekAntakI upayogitA batalAneke liye hI yaha patra arthAt , usake viSayameM upekSA bhAva dhAraNa kara letI anakAnta nAmase nikAlA jA rahA hai / aura imaliye hai / phira dUsaraM samaya usa upekSita antako apanAtI ime jainI nItikA dyotaka mamajhanA cAhiye / aura pahalese apanAe hue antake sAtha upekSAkA vyavahAra karatI hai-ekako apanAte hue dUsarekA sarvathA tyAga nahIM karatI, ume bhI prakArAntarase grahaNa kiye rahatI hai| aura isa taraha mukhya-gauNakI vyavasthArUpa nirNaya-kriyAko samyak maMcAlita karake vastu Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 zranekAnta abhinandana aura protsAhana 'samantabhadrAzrama' kI sthApanA aura 'anekAnta' patrakI yojanA para samAjake jina vidvAnoM, pratiSThita paruSoM, aura patra sampAdakoMne apane hArdika vicAra prakaTa kiye haiM aura unake dvArA ina kAryoMkA abhinandana karate hue saMcAlakoMko protsAhana diyA hai una meM se kucha sajjanoMke vicAra, unakA AbhAra mAnate hue, nIce diye jAte haiM, jisase pAThakoMko ina kAryoM kI upayogitA aura AvazyaktAkA aura bhI jyAdA anubhava hone lage aura ve zrAzrama ke prati apanA kartavya pAlana karaneke liye vizeSa rUpa se sAvadhAna hoveM:1 rAyabahAdura sAhu jugamandaradAsajI, ceyaramena DisTikTaborDa, AnarerImajiSTreTa, najIbAbAda"maiM AzramakI pratyeka sevA karaneko sadaiva prastuta hU~ / vAstava meM Azrama khola kara jainasamAjakI eka bahuta bar3I AvazyaktAko parA karanekA apane sarAhanIya prayatna kiyA hai| isake liye Apa vizeSa dhanyavAda ke pAtra haiN|" 2 sAhU raghunandanaprasAdajI jaina raIsa amarohA"merA hRdaya ApakI saMsthA ke sAtha hai, apanI zakti anusAra isakI sevAkA prayatna karatA rahU~gA / " "merI yaha antaraMga hArdika abhilASA hai ki yaha zubha kArya jaina samAja meM prANa DAla kara usako unnati patha para le jaave|" - 3 syAdvAdavAridhi nyAyAlaMkAra paM0 vaMzIdhara jI, indora "Apane jo zrI bhagavatIrthakRtkalpa svAmI samantabhadrAcAryakaM nAma para zrAzrama khola kArya karane [varSa 1, kiraNa 1 kI skIma socI hai agara tadanusAra kArya hone laga jAya to sacamuca hI eka nayI krAnti paidA ho jAya, samAjake labdhapratiSTha madhyastha vidvAnoM kI zaktikA sadupayoga hone laga jAya, vartamAna gandA vAtAvaraNa haTa kara eka naI sugandha evaM sphUrti denevAlI havA bahane laga jAya - garaja yaha hai ki jaina dharmakA saccA pracAra hone laga jAya / isa skImake tayyAra karane aura tadanusAra kArya hone laganekI AyojanAmeM jo Apa lage hue haiM usake liye Apa dhanyavAdArha haiM / " 4 paM0 nAthUrAmajI premI, bambaI "ApakI skImako maiM acchI taraha par3ha gayA hU~ / mujhe usameM koI truTi nahIM mAlUma hotI hai / yadi ApakI yaha skIma saphala ho, to sacamuca hI bahuta kAma ho / eka to saphala honeke liye acchI raqama cAhiye aura acche AdamI milane caahiyeN| acche AdamiyoMke milane meM mujhe sandeha hai / maiM Apako kyA sahAyatA de sakatA hU~, so zrApa jAnate haiN| mujhase to Apa balAt bhI sahAyatA le sakate haiM / " 5 dayAsAgara paM0 bAbUrAmajI, AgarA- "merI hArdika icchA hai ki zrImAnkA lagAyA huA yaha paudA harA bharA ho aura samAjakA isase kalyANa ho / maiM sabhAsada hI nahIM zrImAnke - zramameM raha kara apanA jIvana sudhArU~gA / mujhe Apase samAjahitakI bahuta bar3I AzA thI jo prabhune pUrNa kii| bahuta zIghra maiM ApakI sevAmeM hAjira huuNgaa|" Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgazira, vIrani0 saM02456) abhinandana aura protsAhana 6 vANIbhUSaNa paM0 tulasIrAmajI, kAvyatIrtha, pUrNa prAzA hai ki pUjya AcAryake parokSa prAzIbar3auta rvAda tathA zrApa jaise 'yugavIra' ke amUlya pari zramase Azramako anupama saphalatA prApta hogI / "Azrama-sthApanase pahale hI Apake prati merA Azramako saphalatA milanA samAjakA navajIvana zraddhAbhAva hai| isa AzramakI sthApanAse usameM milanA hai / vAstavameM aise Thosa kAryakI zrAvaaura vRddhi huI hai / vAstavameM yadi kabhI jainasamA- zyaktA thI / bhaviSyakAlIna prajA Apake isa jake jainasAhitya-saMzodhana, tatparimArjana, tadunna- vivekapUrNa parizramake Age avazya hI sira yana, tadabhivardhanakA koI itihAsa likhA jaaygaa| jhukaavegii|" to vartamAnake aise kRtprayatnoM meM ApakA nAma sarva 650 kailAzacandra jI zAstrI, dharmAdhyApaka prathama suvarNAkSaroMmeM aMkita kiyA jaaygaa| vAstava syAdvAdavidyAlaya, kAzI--- meM Apane apane anavarata parizrama evaM manana adhya- " Apane jima mahatkAryake karane kA bIr3A vasAyadvArA jisa ucca koTika sthAyI evaM zrAdarza uThAyA hai vaha sarvathA sarAhanIya evaM prazaMsanIya mAhityakA nirmANa kiyA hai vaha cirasmaraNIya / hai / jainamAhitya evaM siddhAntake rahasyapUrNa tathyoM rahaMgA / isameM uparyuktako zrApa nirA arthavAda na kA udbhAvana isa samaya bahuta Avazyaka hai / samajha, yaha tA vajrasatya vastusthiti hai / mujha maiM manasA vAcA karmaNAse Apake isa abhinandraApake isa mahAna uddezyake prati hArdika sahAna- nIya prayAma kA svAgata karatA hU~-aura zrImajineMda bhUni hai|" davamaM prArthanA karatA hU~ ki Azrama dinoMdina 7 50 lokanAthanI zAstrI, mRDavidI - unnatizIla hokara saMsArake sanmagya jainadharma kI "samanbhadrAzramakI sthApanA aura 'anekAnta' patra kIrti ko digantavyApinI banAye / Apane jo mujhe mavAkArya karane ke liye AmaMtrita kiyA hai kI yojanA vagairaha kAryoko suna kara manameM atIva utsAha tathA Ananda prApta ho jAtA hai / ... dharma ima maiM apanA saubhAgya mamajhatA huuN|" tathA samAjakA utthAna tathA panaruddhAra karana 0 50kamalakumArajI zAstrI,ganA(gvAliyara)liye aise Thosa kAma atyadhika jarUrI hai| jaina- "Apane maparizrama anakAneka bAdhAoMka prAta hue mamAjameM kAphI vidvAna tathA zrImAna loga bhI haiM, bhI mamantabhadrAzrama sthApita karake jainajanatAmeM kintu macce hRdayasa dharmonnani-sevA karane yogya / bar3I bhArI truTikI pUrti karakaM vAtsalyatAkA parama vyaktiyoMkA abhAva hai / ataeva ApakaM dharma tathA pavitra paricaya diyA hai|" samAjAddhArake kAmase pUrNa saMtuSTa hA kara sahA- 1150 dhanyakumArajI 'siMha'. kalakattA---- nubhUtike sAtha zrIjinendra bhagavAnase prArthanA karatA hU~ ki Apa yugavIrake manavAMcchita-kAma nirvighnatA / "AzramakaM gyeisa samAjameM mamAjamavaka aura se saphala mAdhya ho jAveM, tathA Apa kIrtimAna yathArtha dharmarakSaka vIra paidA hoMge yahI AzA mujhe baneM / aise kAmoMse maiM pUrNa sahamata huuN|" bAra bAra pulakita kara rahI hai / zrApako antaH karaNase ananta dhanyavAda hai / Apa jI, 8 paM0zobhAcandrajI bhArilla, nyAyatIrtha, bIkAnera ApakA Azrama ciraMjIva ho, 'anekAnta' ciraM"maMgalamaya samantabhadrAzramakI sthApanAke samAcAra jIva ho jayavanta ho| Azrama aura anakAntakI patroMmeM par3ha kara atyanta AnaMda huA hai| mujhe kucha bhI sevA kara makA to maiM apanako dhanya Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa 1 mAnUMgA" / "mujhe Apake isa kAryase itanI khuzI hamezA isa tajavIjakA Azrama aura saMghakI hai jitanI Apako / kyA yaha 'vizvabhAratI' yA tarakkIke liye hai|" "yadi aba bhI jaimasamAja 'zAMtiniketana' kI taraha kisI taraha na camakegA ? saceta hojAya, aura zrI samantabhadrAzrama kI zaraNa avazya camakegA / saMgaThana honA cAhiye / maiM hara lekara apane dravya, samaya aura zakti kA sadupayoga samaya AzramakI aura anekAntakI sevA karaneko kare,to samAjakA utthAna, dharmakI prabhAvanA kaSTatayyAra huuN| maiM yuvaka hU~ aura yuvaka rhuuNgaa| mujha sAdhya nahIM hai| phira bhI jainadharma digantavyApI saM samaya samaya para avazya sevA liyA kiijiye| sArvadharma ho kara saMsAra kA kalyANakara ho Apane jAtiko jamAnakA kArya uThAyA hai samAja sakatA hai|" isake mahatvako daza barpa bAda samajhegA / yuvakoMkA 16 vAva hIrAlAlajI ema0 e0, prophesara kArya sikhAiye aura rAstA dikhA jAiye / " kiMga eDavarDa kAlija, amarAvatI-- 12 paM0 dIpacandajI varNI, adhiSThAtA " ApakI samantabhadrAzrama vAlI skIma bahuta 'RSabhabrahmacaryAzrama' mathurA acchI hai AzA hai jaina saMsAra use sacce hRdayase " Azrama kala dina zubha muhUrta meM khula gayA yaha apnaavegaa|" jAna kara atyaMta harSa huA / ApakI cirakAlakI 17 bAba bhagavAnadAsajI bI0e0 riTAyarDazubha bhAvanAoMkA hI yaha phala hai aura AzA hai heDamAsTara ilAhAbAda--- ki yaha Azrama vAstavika dharmaprabhAvanA kA isa kArya ati sarAhanIya hai jo cala jAve," "Apa kAlameM pradhAna kAraNa hogaa|" mujhe yahA~ raha kara ucita saMvA vipayameM avazya 13 paM. arhadAsajI, gaIsa pAnIpata-- likhiye / " " maiM hara kismakI madada ke liye tayyAra huuN| ApakaM 18 bAbU cetanadAsajI bI0 e0 heDamAsTara ima kAmakA kAmayAba banAnaka liya zrApAr3ha ga. hAI skUla mathaga-- sAvanameM caMdA karanekA bhI irAdA hai|" "maiM ApakI " mujhe bar3A harSa hai ki Apane dharma tathA samAja mkIma aura khyAlase mutAbaqata rakhatA huuN| Apa ke utthAna kA kAma apane hAthameM liyA / koI krikara na karanA, anaqarIba maiM bhI hAz2ira kAryasUcI bahuta acchI banI hai| ... ... ... .. khidamata huuNgaa|" ___ maiMne pahilI navambarase sarvisase riTAyara honeka 14 muni nyAyavijayanI, bar3audA--- liye chuTTI lelI hai / isaliye Apake Azramaka "ApakA prayatna mahAna stutya hai / sarasvatIke DhaMga niyamoMke anusAra kucha kAma karane kA avasara kI eka mAsika patrikA kI jainasamAjameM sakhta avazya mila skegaa| aura jahA~ taka ho sakegA jarUrata hai| Apane use pUrA karane kA bIr3A sabhI kAmoMmeM chucha na kucha sahAyatA dene kA uThAyA hai so bahuta Ananda kI bAta hai|" prayatna kruuNgaa|" 15 bAba ajitaprasAdajI ema0 e0 jaja 16 bA0 RSabhadAsajI bI0e0 vakIla meraTha, ___" kAma Apane yaha bahuta acchA zurU kiyA hai hAI korTa, bIkAnera-- aura baDe mahatva kA hai| lekina isameM lAkhoM "agara mere jajabaedilameM asara hai aura duzrAmeM rupaye kI jarUrata hai| mere khyAlameM jainasamAjase kucha tAqata hai aura alaphAjameM kucha kudarata hai to isa qadara rupayA ikaTThA honA nAmumakina hai Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgazira, vIrani0 saM0 2456] lekhakoMko AhvAna khAsakara Aja kala jaba ki jainasamAja kA lekhakoMko AhvAna / vAtAvaraNa isa kadara bigar3A hazrA hai ki jainasamAjake dhanADhaya hara eka sudhAraka va hara samAja 'anekAnta' patra kisI Arthika uddezyako lekara ke kAmase cAhe vaha kAma samAjasadhAra kA ho nahIM nikAlA jA rahA hai, kintu Azramako usake cAhe tAlIma kA khilApha rahate haiN|" uddezyoMmeM saphala banAte hue lokahitako sAdhanA athavA loka sevA bajAnA hI isa patrakA eka mAtra dhyeya 20 bA0kanhaiyAlAlajI sTezanamAsTara, jeraThI Tara, jaraThA hogA, jisameM bhAga lenA sabhI sajanoMkA kartavya hai| "zrIsamantabhadrAzramake sthApita honekI atIva ataH isa sevAyajJameM bhAga leneke liye dezake sabhI prasannatA huI hai aura AzA hai ki usake dvArA salekhakoMko sAdara AhvAna tathA AmaMtraNa hai aura jainasamAja kA sudhAra hogA / cUki maiM bhI jaina unase nivedana kiyA jAtA hai ki ve praur3ha vicAroM tathA samAja kA tuccha sevaka hokara sevA karanA gahare anamaMdhAnako liye hue apanI sulalita lekhanI cAhatA hU~ isaliya merA nAma bhI sabhAsadoM dvArA janatAko lAbha pahu~cAnekA bharasaka yatna kreN| kRpayA darja kara lIjiye / meM yathAzakti tana mana aura isa taraha isa patra tathA Azramako usake uddezyoM meM dhanase sevA bajAnakI koziza kruuNgaa|" . saphala banAe~ / jo lekha asAdhAraNa mahatvake samajhe 21 mahilAratna maganabAI je0pI0, bambaI-- jAya~ge unapara varpaka antameM puraskAra bhI diyA jA " ApakA kArya acchI taraha se unnati para sakegA, aisI yojanA kI jA rahI hai| A aisI merI hArdika bhAvanA hai|" lekhoMke kucha viSaya 22 bA0 kAmatApasAdajI, saMmpAdaka 'vIra' "mujhe apane sAtha samajhiye / merA svAsthya majhe lekhoMke kucha viSaya, staMbha athavA zIrSaka nIce cAhatA hU~ vaisI mevA karane nahIM detA phira bhI jo diye jAte haiM, jina para uttama lekhoMke likhe jAnekI bana par3egA karane ko tayyAra huuN|" "maiM AzramakI z2arUrata hai / laMgvaka mahAzaya cAhe to inameMsa kisIkA unnati kA hI icchuka hU~""mevA karanake liye hara apana lakhake liye pamanda kara sakate haiM:vakta tayyAra huuN|" 1-anakAMta-tattva (rahasya yA dRSTi) 23 bA0 phanahacaMdanI seThI, ajamera 2-anekAMtavAdakI maryAdA AzA hai ApakI yaha skIma dRDhatA pUrvaka 3-anakAMtavAda, myAdvAda aura samabhaMgIvAda saMcAlita kI jAvegI tathA samAja kI eka bar3I 4-jainAgamakA prANa, athavA paramAgamakI jAna bhArI AvazyaktA kI pUrti karegI / maiM isakI 5-anakAMtavAda aura loka-vyavahAra(athavA jainapravRtti) maphalanA cAhatA hU~ tathA yathAzakti sevAke liye 6-ekAMtavAdakI sadopatA, 7-parIkSAkI pradhAnatA tayyAra huuN|" 8-tatvaviveka, athavA jainatattvajJAna 9-darzanazAstroMkA tulanAtmaka adhyayana 24 bA0jyotiprasAdajI,sa0 janapradIpa'devabanda 10-jainadharmakI udAranIti, 11 jainI ahiMsA "Azrama khala gayA harSa huA,merIbhAvanA hai ki 12-bhaktimArga aura stuti-prArthanAdi-hamya saphalatA mile| 'ke vivAhakI ciMtA hai isase chuTa- 13 sevA-dharma, 14 yuga-dharma kArA pAkara riTAyara honekA nizcaya hai phira zrAzramameM 15 dezakAlAnusAra vartanakA rahasya raha kara maiM bhI nija-parakA kArya kara skuuNgaa|" 16 ahiMsA aura dayAkI paribhASA 17 saMyamakI maryAdA, 18 satyAsatya-viveka Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 19 dAnakA arthazAstra, 20 pAtradAna rahasya 21 khAdIke vyavahArameM tyAgakA tattva 22 paropakAra aura svopakAra 23 jIvAjIva parijJAna, 24 baMdha-mokSa-tattva 25 puNya-pApa- rahasya, 26 zrAtmatattva - vinizvaya 27 AtmA aura paramAtmA 28 iMdriyajaya- mAhAtmya, 29 prasannatA rasAyana 30 jIvana aura maraNa (athavA mRtyusamasyA ) 31 akAla mRtyu 32. hamArI duHkhAvasthA aura usakA pratIkAra 33 hamArI saMkIrNatA aura hRdayahInatA 34 hamArA utthAna aura patana 35 hamArA dAridraya aura usakA pariNAma 36 hamAre duHkhoMkA mUla, 37 hamArI dharmacintA 38 dharmake zrAsanapara rUr3hiyA~ 39 rUr3hiyoMkA dAsatva aura pratiphala 40 sukhakA sacA upAya 41 hamArI dhArmika saMsthAe~ 42 hamArI paMcAyateM aura unakA bala 43 hamArI zikSApaddhati, 44 daurbalya zAsana 45 hamArA sAhitya aura usameM vikArakA praveza 46 sAhitya ke vikAra se honevAlI hAni 47 hamArA sAmAjika saMgaThana aura jIvana 48 luTe hue jainI, 49 maraNonmukha jainasamAja 50 samAjakA kSayaroga, 51 hamArI napuMsakatA 52 balakI ArAdhanA, 53 vicAra svAtaMtrya aura usakA mahatva (athavA vicArasahiSNutA ) 54 satsaMgati-kalpalatA, 55 hamArA svArtha 56 zuddhi-tattva -mImAMsA 57 patitoddhAra 58 chUta aura achUta, 59 svAbhimAna aura apamAna 60 deva aura puruSArtha ( taqadIra aura tadabIra) 61 samAjake utthAnameM navayuvakoMkA sthAna, 62 zaktikA durupayoga 63 jinavANIke sAtha jainiyoMkI bevaphAI anekAnta [ varSa 1, kiraNa 1 64 digambaroM aura zvetAmbaroMkI pravacanabhakti 65 hamArI patita pAvanI gaMgA 66 zraddhA, azraddhA aura andhazraddhA 67 dharmake nAmapara pAkhaNDa (pApapracAra ) 68 jainadharma va sAmyavAda, 69 vizvapremI mahAvIra 70 mahavIrakI samatA aura udAratA 71 aitihAsika anusaMdhAna, athavA purAnI bAtoMkI khoja 72 duSprApya aura alabhya sAhitya 73 mahatpuruSoM kI aitihAsika jIvaniyA~ 74 vIra mAtAeM, 75 hamAreparAkramI pUrvaja 76 videza aura samudrayAtrA 77 hamArI midhyAtvasevA 78 strI jAtikA apamAna, 79 mahilA samutthAna 80 aMtaraMga zatru / 81 zarIrakA rAjA / 82 sadAcArakA tatva, 83 jainadharmakI khUbiyA~ ( vizeSatAe~) 84 gRhastha dharmakI mahattA 85 jainayogavidyA 86 karmasiddhAnta rahasya, 87 heyAdeya-parijJAna 88 jagatakarta tva-mImAMsA, 89 Izvara aura anIzvaravAda, 90 yuktivAda aura AgamavAda 91 sunaya aura durnaya 92 sarvajJakI paribhASA athavA sarvajJasiddhi 93 jJAna aura cAritra 94 dharmAdA khAtA 95 vaivAhika sambaMdha, 96 samAjazAstra-vijJAna 97 vaijJAnikajagata athavA vijJAnake nayenaye zrAviSkAra 98 dezake prati jainasamAjakA kartavya 99 roTIkA prazna 100 samantabhadrAzrama ke prati samAjakA kartavya 101 jIvanajyoti jagAnevAlI subhASita maNiyA~ noTa - 'anekAnta' ko bheje jAnevAle lekha gadyameM hoM yA padya meM parantu ve saba kAgajakI eka tarapha hAziyA chor3akara, suvAcya akSaroMmeM likhe jAne cAhiyeM / vinItavyavasthApaka " anekAnta "" Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgazira, vIrani0 saM02456) citra-darzana poxoroxor of focus citra-darzana awuroros Forord 1 isa patrameM sabase pahale mukha pRSTha para jisa duraMge yaha darda apanI sImAko pAra kara gayA-asahya ho citrakA darzana hotA hai vaha 'anekAnta' satsaryakA citra uThA-aura varSoM taka lokasthitikA anubhava karaneke hai / anekAnta sUrya kitanA dedIpyamAna hai!! vaha vizvake bAda unheM usa dardako dUra karane athavA loka sthitiko saMpUrNa tattvoMkA-padArthoMkA-Uparase hI prakAzaka nahIM sudhAranekA samyak upAya sUjha par3A taba Apane aura kintu pratyeka vastuke bhItarI tattvakA-usake rahasya adhika samaya taka gRhavAsameM rahanA ucita nahIM samajhA kA-bhI prakAzaka hai; usakI kiraNeM ekAnta-anekAMta, -unheM yaha nyAyya hI mAlUma nahIM par3A ki prajAjanake bhAva-abhAva, loka-aloka, jIva-ajIva, bandha-mokSa, dukhI rahate ve sukhakA upabhoga kareM-unheM aba bhogoMmeM puNya-pApa, zubha-azubha, sukha-dukha, karma-akarma, hiMsA- kucha bhI Ananda nahIM AtA thA, ve eka prakArake roga ahiMsA, satya-asatya, eka-aneka, nitya-anitya, pratIta hote the aura saMpUrNa rAjya-vaibhava niHsAra jAna apekSA-anapekSA, yukti-bhAgama, aMtaraMga-bahiraMga, daiva- par3atA thA / ataH unhoMne lokahitakI zubha bhAvanAoM puruSArtha,zuddhi-azuddhi,svabhAva-vibhAva,pramANa-apramANa, saMprerita hokara aura lokoddhArakA dRr3ha saMkalpa karake sAdhya-sAdhana,sAdharmya-vaidharmya,sunaya-durnaya, dravya-paryAya, ekAeka rAjyakI saMpUrNa lakSmIko ThukarA diyA aura guNa-gaNI, svatattva-paratattva, sAmAnya-vizepa, AtmA- indriyasukhoMse mukha mor3akara mArgazira kRSNa dazamIko paramAtmA, vidyA-avidyA, aura samyaktva-mithyAtva jaise tapasyAkelie jaMgalakA rAstA liyA / isa samAcArase gahana viSayoM para apanA kaisA prakAza DAla rahI haiN| nagara bharameM khalabalI maca gaI aura logoMke hRdayameM aura sAtha hI, sA~khya, vaizeSika, yoga, jaina, bauddha, savizeSa rUpasa bhaktikA bhAva umaDa aayaa| jhaMDakejhaMDa mImAMsaka, nyAya, vedAnta, cArvAka jaise darzanoMkI naranArI-amIra aura garIba saba-jaMgalakI ora cala tathA itihAsa, mAhitya, samAja, nIti, kalA, vyApAra diye aura unhoMne 'jJAtakhaMDa' banameM jAkara dekhA ki, aura vijJAna jaise viSayoMkI sthitiko kitanA spaSTa bhagavAnane apane zarIra parase vastrAbhUSaNoMko bhI utAra kara rahI haiM, yaha saba hI citrakAranaM isa citrameM kara pheMka diyA hai aura ve eka zilA para prasanna citta citrita kiyA hai| athavA prakarAntarase yaha darzAyA hai baiThe apana kezoMkA lauMca kara rahe haiM-mA -mAnoM keza bhI ki yaha patra ina saba viSayoM para gaharA prakAza DAla kara aba unheM kleza pratIta horahe haiM aura ve unheM binA kisI mithyAndhakArako dUra karaneke liye udyata huA hai| jhijhakake apane hAthoMse upAr3a kara apane zarIrase bhI .2 dUsarA tiraMgA citra jo isa patrake zurUmeM lagA nispRhatAkA paricaya de rahe haiM / sAmane koI bhavya hai vaha bhagavAna mahAvIrakI jinadIkSAkA citra hai| puruSa baiThe una kezoMkA cayana kara rahe haiM aura unheM rala mahAvIra 30varSa taka gRhavAsameM raheM, unheM AjJA-aizvarya jar3ita piTArImeM rakhate jAte haiM, jinakI bAbata yaha sunA rAjyavibhUti aura sukhakI saba sAmagrI prApta thii| paraMtu gayA ki ve svargake koI indra haiM aura ina kezoMko kSIra sAtha hI unake dilameM eka darda bhI thA, jisane unheM sAgarameM kSepanake liye le jAyeMge / isI saba bhAvakA kabhI isa manomugdhakArI sampattimeM lIna nahIM hone citrakArane isa citrameM citrita kiyA hai| vaha kahA~ taka diyA, aura vaha darda yahI thA ki saMsArake prANI unheM isameM saphala huA hai isakA nirNaya pAThaka dekhane para duHkhita, pIDita, patita aura mArgacyuta najara Ate the, svaya~ kara skeNge| mahAvIrakA vizeSa paricaya pAneke aura yaha saba unase dekhA nahIM jAtA thA / jaba unakA liye patrakA pahalA lekha dekhanA cAhiye / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta ... [varSa 1, kiraNa 1 EKgaharI lUTa navIna varSakI khuzImeM / pavitra dazalakSaNI parva meM isa kAryAlayake saMcAlakoMne 15 hajAra ke graMtha 6 hajArameM luTAye the| ataeva isa navIna varSakI khazImeM una dharmAtmA bhAiyoMke AgrahakA dhyAna rakhakara jo kucha 7 thor3ese graMtha sTAka raha gaye haiM unheM ApakA patra pAte hI bheja deNge| jaldI ArDara deveM anyathA pachatAnA pdd'egaa| aisA subhItA na kabhI huvA thA aura na bhaviSyameM hogaa|| 10 hajArakA ghATA hama uThA cuke haiN| phira bhI pracAra ke uddezyase taiyAra graMthoMko luTA rahe haiM bahuta thor3e grantha bace hai jaldI maMgavAiye / 37) rupayAke 6 graMtha 13) rupayAmeM 1 sudRSTitaraMginI (650 pRSTa ) 2 padmapurANajI bar3e 3 harivaMzapurANajI ( sacitra) 4 jaina kathA kopa 5 jainakriyA kopa 6 bRhada jainapada saMgraha, 28) rupayA 6 purANa 6) rupayA meM 1 vRhada bimalanAtha purANa (416 pRSTa ) 2 zAMtinAtha pugaNa 3 zrIAdipurANa(sacitra) bhASA vacanikA 4 mallinAtha parANa 5 carcAsamAdhAna 6 tatvArtha rAjavArtika (prathama khaMDa) 0) rupayAke 6 bar3e2 zAstra 10) rupayAmeM (zAstrAkAra bar3e 2 akSara sarala bhApA bacanikA ) 11 zrIratnakaranDa zrAvakAcArajI 5 // ) mUlya 2 zrozAtinAtha purANajI 6) ru0 mUlya 3 zrI arthapra prakAzikAjI 60 mUlya 4 zrIsarvArthasiddhijIbhASA TIkA 6) rupayA 5 zrI mokSamArgaprakAzaka jI 5) rupayA 6 pa samAdhAnajI (paM0 bhUdharadAsajI kRta ) 2) rupayA zIghahI magavAiye prApakA patra pAtahI zrIratnakaraMDazrAvakAcAra zrIzAMtinAthaparANajI aura carcAsamAdhAnajI tInoM prandha 10) aura poSTeja 1) kula 111) kI dhI0pI0 se bheja diye jaayge| pAkIke 3 grantha puTa kAgaz2a parasundaratA parvaka chApa kara khAlI DAkakharcako pI pI.se bhejate rheNge| 1700 pRSTake (majilda) ATha graMtha 5) meM jinavANI saMgraha (rezamI jilla) 2 jainakathAkoSa (sajilda) nityapATha guTakA bhASA 4 nitya / pATha gaTakA saMskRta 5 sarala nityapATha saMgraha 6 bobosI pATha (pRndAvanakRta) 7 caubIsopATha (rAmacaMdra kRta) = bhAdrapada pUjA saMgraha jinavANI citrazAlA-uttamottama citroko 15 x 20 sAijameM chapAkara sundara nakaze taiyAra kara rahI hai bhApa apane kamaroM mese aba bhahe azlIla aura gaMde citroMko bhAjahI pheMkada tathA par3e / citroMkI sacI maMgAkara dekheM, tIna raMgA-cAra raMgA citroM kA bar3A bhArI sTAka hamAre yahA~hI / REERARAM sastI jinavANI graMthamAlA po00 6748 kalakatcAra Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Joytit ___ OM maham i tatisthan ekAnte'ghaTamAnatvAd vastutattvasya sarvathA / anekAntastataH kAntaH svIkAryaH kAntamicchatA // -'anekaantii'| vapa kiraNa - 100.0001sara samantabhadrAzrama, karaulabArA, dehlii| pauSa, saMvata 1986 vi0, vIranirvANa maM0 2456 mmmmmmmmmmmmmmmise * anakAnta-mAhAtmya * jaNa viNA logamsa vi vayahAro savvahA Na nnivaa|| tassa bhavanakaguruNo Namo aNegaMtavAyasma // -siddhasanAcArya 'jimakaM binA-jimakI zikSA prabhAvameM-lokakA bhI vyavahAra bana nahIM sakatA-bhale prakAra cala nahIM sakatA-usa bhuvanekaguru-1 lokake amAdhAraNa guru-anakAntavAdako namaskAra hA / paramAgamasya bIja niSiddha jaatyndh-sindhr-vidhaanm| sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam / / -amRtacaMdra muri 'jo paramAgamakA bIja hai-jainAgamakA prANa hai-, jimane janmAndha-4 puruSoMke hastividhAnakA-ekAntavAdidarzanoMkI mithyAdhAraNArUpa vivAna, kA-niSedha kara diyA hai-hAthI ( anekAntAtmaka padArtha) ke eka eka" aMgako hI TaTola kara usIko samUcA hAthI (padArtha) pratipAdana karane mpa! unake bhramakA saMzodhana aura samAdhAna kara diyA hai aura jo saMpUrNa :nayoMse vibhUSita-unakI vivakSA-upekSAko liye hue-padArthoke-prati* pAca viSayoMke-virodhako dUra karane vAlA hai, uma 'anakAnta' ko maiM, namaskAra karatA huuN|' 'jIva' ityapi pAThaH / (rennunarMUNNnnnn NAPURNA Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa 2 * vIravANI* [ le-zrI bhagavanta gaNapati goyalIya ] / tIrthakara kI munA dulArI, upA-kAla ke gvile sumana para, jagajIvoM kI mAtA pyAga, jala-taraMga para kizalayagaNa para, vasudhA kI sannata hitakArI, vRhata gagana para tArAgaNa para, ' upakRta hai tujha meM jaga bhArI, tama para yuti para trividhi pavana para biharI aura madA bihare ta hai mA~ ! deza videsh| darzana jJAna caritra limve ho mA~ ! samyak saMyukta / jananI na hai vizva-tAriNI, saritA meM, saravara-sAgara meM, karma-kopa aghadala-maeNhAriNI, giri-gahvara meM nagara nagara meN| janma-maraNa-santApa-hAriNI, Dagara Dagara meM, vasudhA bhara meM, bhavya jIva-munimana-vihAriNI, jala-thala meM, ananta ambara meM, karade naSTa jagajjIvoM ke karuNAmayi ! maba kleza / eka bAra ho uThe punaH mA~ ! terA rI jayaghoSa / dhana-vaibhava kI hRdaya-hInatA, svArthoM para mamatA jaya pAve, bhogoM kI Atmika malInatA, mithyA kI mA~ mArI jAve, AzA kI dayanIya dInatA, sukha kI ghaTA ghire ghahagave, sukha-dukha kI sthiratA-vihInatA tApa-kaSAya pITha dikhalAve, samajhAkara karade trilokako, mAtA moha vimukt| doSa dalini ! prANI samUha ko karade aba nirdoSa / anurodha (le0-zrI0 bhagavanta gaNapati goyalIya) jaba prabhAta meM ravi kiraNeM pAkara mujhako vikasAr3heM, merI kSudra A~kha para jalakaNa mAyAvaraNa girAdeM, pavana-pravAha thirakanA haTanA bar3hanA mujhe sikhAdeM, bhramarAvaliyA~ guNa gA gA kara mAnini mujhe bnaaveN| taba hogA prAraMbha patana kA mere yaha nizcaya hai ; usa yauvana meM AtmavismaraNa ho jAnekA bhaya hai; saba hA~ taba, banapAla! zIghra hI mujhako cuna lejAnA; bar3hA pArzva-anucara-caraNoM meM jIvana maphala banAnA / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pauSa, vIra ni0saM02456] svAmI pAtrakesarI aura vidyAnanda 67 svAmI pAtrakesarI aura vidyAnanda ekatAke bhramakA pracAra liye zrAja ima bhramako mpaSTa karaneke liye hI yaha legya solaha sataraha varSa hue jaba suhRdvara paM0nAtharAmajI likhA jAtA hai| premIne 'syAdvAda vidyApati vidyAnandi' nAmakA pramANa-paMcaka eka lekha likhA thA aura use "veM varSake jainahitapI sabase pahale maiM apane pAThakoMko una pramANaaMka naM09meM prakAzita kiyAthA / yaha lekha prAyaH tAtyA athavA hetuoM-kA paricaya karA denA cAhatA hU~ jo neminAtha pA~galake marAThI lekhake AdhAra para, ume kucha premIjInaM apane ukta lagyameM diye haiM aura ve isa maMzodhita, parivartita aura parivarddhita karake, ligvAgayA prakAra haiM:thA / aura usameM yaha siddha kiyA gayA thA ki 'pAtra- "vidyAnandakA nAma pAtrakasarI bhI hai| bahutama kesarI' aura 'vidyAnaMda' donoM eka hI vyakti haiM / jina logoMkA khayAla hai ki pAtrakesarI nAmake koI dusaraM pramANoMma yaha siddha kiyA gayA thA unakI satyatA para vidvAna hogaye haiN| parantu nIca ligve pramANoMse vidyAvizvAsa karate hue, usa vaktama prAyaH mabhI vidvAn nandi aura pAtrakemarI eka hI mAlama hote haiyaha mAnate A rahe haiM ki ye donoM eka hI vyakti ke 1 'mamyaktaprakAza' nAmaka granthameM eka jagaha likhA nAmAntara haiM-bhinna nAma haiM / cunA~ca usa vakta hai kizrAmaparIkSA, patraparIkSA, aSTamahI, tanvArthaznAMka- "nathAnAMkavAnika vidyAnandApagnAma pAtrakAra vArtika, yuktyanuzAsanaTIkA, pAtrakesaritAMtra, zrIpara- mvAminA yadunaM nazca ligvyana-'nattvArthazraddhAnaM mamyapArzvanAthastotra Adi jo bhI graMtha vidyAnanda yA pAtra gdarzanaM / na tu mamyagdarzanazabdanirvacanasAmayAdava kesarIke nAmase prakAzita hue haiM aura jinakaM mAthameM tvAttadartha nalakSaNa vacanaM na yaktimadevani kamyacidAra ___ mamyagdarzanamvampanirNayAdarzapadvipratipaninivRttaH siddha vidvAnoM dvArA unake kartAkA paricaya diyA gayA hai una kA tAmapAkarAni / mabameM pAtrakesarI aura vidyAnandako eka ghoSita kiyA imameM zokavArtikarka kanA vidyAnandikA hI pAtragayA hai-bahutoMmeM premIjIke lekhakA sArAMza athavA kamarga batalAyA hai| saMskRta anuvAda taka diyA gayA hai| DA0 zatIzacandra : zravaNayangolakaM paM0 daulijinadAsa zAstrI graMthavidyAbhUSaNa jaise ajaina vidvAnoMne bhI, binA kisI maMgrahameM jo AdipagaNakI nAra patroMpara ligvina vizeSa UhApohake, apane pranthoMmeM donoMkI ekatAko prani hai umakI TippaNImeM pAtrakemarIkA nAmAntara svIkAra kiyA hai / isa taraha para yaha vipaya vidvatma- vidhAnandi liyA hai| mAjameM rUDha sA ho gayA hai aura eka nizcita vipaya 3 brahmanamidanakRta kathAkopameM jA pAtrakemarIkIkathA samajhA jAtA hai| paraMtu khoja karane para mAlUma likhI hai usake viSaya paramparAgata yahI myayAla huA ki, aisA samajhanA nitAnta bhrama hai / aura ima calA pAnA hai ki vaha vidyAnandikI hI kathA hai| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa 2 4 vAdicandamarina apana jJAnasaryAdayanATakake cauthe Dherake Dhera granthoM meM se kisI graMthakA nAma bhI pAtrakemarI aMkameM 'aSTazatI' nAmaka strI pAtrama 'pApa' ke kI kRti rUpamai usameM ullekhita nahIM milatA; balki prati kahalavAyA hai ki pAtrakemarIkI kRtirUpame jinendraguNamaMntuti' nAmake ___ "deva, tato'hamunAlinadayA zrImatpAtrakasari- eka graMthakA ullaMgkha pAyA jAtA hai / aura yaha mumbakamalaM gatA na mAnAnkRtamakalasyAdvAbhiprAyeNa graMtha hI 'pAtrakemarimtotra' ( pAtrakemarIkA racA huA lAlitA pAlitATamahasInayA paSTinItA / deva, sa yadi mtotra ) kahalAtA hai-vidyAnandastAMtra nahIM / isa nApAlayiSyana tadA kathaM vAmadrAkSama ? " mtotrakA prAraMbha jinendraguNasaMstutiH' x padama hotA ___ arthAta-(jaba maiMne ekAntavAdiyoMme myAdvAdakA hai-jinendrakaM guNoMkI hI isameM stuti bhI haimvarUpa kahA, nava va Rddha hokara kahane lagada ora imaliyabhaktAmara tathA svayaMbhastotrAdikI taraha yahI pkdd'aa| mAgaM / jAna napAna imakA vAstavika tathA sArthaka nAma jAna par3anA hai / bhayabhIta ho kara zrImapAtramargake makhakamalamaM yathAH -kRto'nyamatavidhvamA jinendragugA / tutiH / praveza kiyaa| saMparNabhyAdvAdake abhiprAyoM ko acchI gatavaH paramAnandAtsamara tamugvadAyakaH // narahama jAnane vAle the, ima liye unhoMne merA alI jinendra gugAmamnutira tava ganAgapi prtutaa| bhavanyajinaka gAM prataye para kAragAma // taraha lAlana pAlana kiyA aura apramahasIka dvAga + yaha gratha mAgiAkacandragrathamAlAmaM eka mAdhAragA TIka ke sAtha mujhe puSTa kI / he deva, va ( pAtrakemarI ) yadi mujhaM na , pAlana to Aja maiM tumheM kaima devatI ?" isakA abhi prakAzita huyA hai, jisake kA adikA kucha patA nhii| TIkA ke prAya yaha hai ki akalaMkadevakA banAyA hA jo 'aSTa zumma magalAcagaNaka taura para eka nIka ravA humA hai jisameM 'hanpacanamA kAgpa vipriyata'dhanA' yaha eka pratijJAvAkya hai aura zatI' nAmaka graMtha hai. uma par3ha kara jainaMtara vidvAna kraddha ho gaye aura ve uma para AkramaNa karanekAnayyAra hue| umamamA dhvanita hotA hai mAnoM mUla prathakA nAma 'hatAMcanamayaha dekhakara pAtrakemarI mvAmIna 'aSTamahasrI' nAmaka rakAra hai aura igaTIka meM umIka poMkI vinikI gaI hai| cunAMce 50 nAthagamajI apane apane grathapazciyameM mA likha bhI diyA hai| prasiddha grantha racakara usake abhiprAyAMkIpaSTi kii| isase mAlUma hotA hai ki aSTamahanIke banAne vAle vidyAnaMdi parantu athaka gadarbhako dagvata hue. yaha nAma umaMka liye kisI taraha bhI dI pAtrakasaga haiN| ayukta mAlUma nahI honaa| dravyamagrahakI bRhmadevakRta TaM.kAmeM eka 5 zrAge jo humacAkA zilAlegya udhRta kiyA sthAna para bAraha hajAra loka matryA vAla 'paMcanamA kAra' graMthakA kha milatA hai aura usameM laghu middhacaka, yaha siddhacakra, jaima gayA hai, usake antima vAkyame bhI spaSTa hotA hai ki vidyAnandi aura pAtrakemarI eka hI the| kitane hI pArTIkA saMgraha batalAyA hai / ho sakatA hai ki 'vRhatapaca namA kAra' nAmakA yA to vahI magraha ho aura yA usame bhI bar3A ___ ina pA~ca pramANAMsa merI samajhameM yaha bAta nimma koI dumA magraha tayyAra humA ho aura usameM pAtrakesarimnoko bhI daha ho jAtI hai ki pAtrakesarI aura vidyAnandi dAnoM eka hI haiN| " gagrahIta kiyA ho| aura usIkI yUni pagme pAtrakesarI stotrako utArane hA upakI pratika maMgalAcaragA isa stotrakI yattika Upara da pramANoMkI jA~ca diyA gayA ho / prathavA isake diye jAnemeM koI damI hI gar3abar3a huI inameM tIsare nambarakA pramANa tA vAstavameM koI ho / parantu kucha bhI ho, TIkAkA yaha magala pada 'kSepaka' jAna pramANa nahIM hai kyoMki isameM kathAkozAntargata pAtra- par3atA hai| aura isaliye isama stotrake nAma para koI asara nahIM kamarIkI jima kathAkA ullekha kiyA gayA hai usameM par3atA / sAtha hI, isa saskaraNake antameM diye hue sabhAptisUcaka vidyAnandakI kahIM gandha taka bhI nahIM pAI jAtI- gadyameM jo vidyAnandi' kA nAma lagAyA gayA hai vaha saMzodhaka mahAzaya aura to kyA, vimAnandake nAmame prasiddha hone vAle kI kRti jAna par3atI hai| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69 paupa, vIra nivsaM0 2456] svAmI pAtrakesarI aura vidyAnanda ___ dUsare pramANameM jisa TippaNIkA ullekha hai vaha prApta nahIM huA, unheM usake kucha gvaMDoMkA sArAMza mAtra AdipurANake nimna vAkyameM prayukta hue pAtrakesariNA' milA hai aura imI liye unhe isa pramANako prastuta pada para jAna par3atI hai; kyoMki anyatra zrAdipurANameM karane tathA zilAlekhake AdhAra para apane lekhameM pAtrakesarIkA koI ulleogya nahIM milatA :- vidyAnandakA kucha vizeSa paricaya denameM bhArI dhokhA bhaTTAkalaMka-zrIpAla-pAtrakesariNAM gunnaaH| huA hai / astu; isa pramANameM premIjIne zilAlekhyake viduSAM hRdayArUDhA haaraaynte'tinirmlaaH|| jisa antima vAkyakI ora izArA kiyA hai use yahA~ imameM likhA hai ki, bhaTAkalaMka, zrIpAla aura dadana mAtrama hI kAma nahIM calegA, pAThakoMke samajhane pAtrakemargaka ati nirmala gaNa vidvAnoke hRdaya para ke liye anuvAda rUpameM prastuta kiye hue premIjIke uma hArakI taraha ArUDha haiN|] para zilAlekhako hI yahA~ de denA ucita jAna par3atA paraMtu ima TippaNIkI bAvata yaha nahIM batalAyA hai aura vaha isa prakAra haigayA ki. vaha kaunama zrAcArga athavA vidvAna kI kI "vidyAnandisvAmIna maMjarAja paTTaNakaM gajA maMja huI hai? kaba kI gaI hai? anyatra bhI zrAdipurANakI vaha kI sabhAmeM jAkara nandanamallibhaTTase vivAda karake mamRcI TippaNI milatI hai yA ki nahIM ? aura yadi umakA parAbhava kiyaa| ... zatavendra rAjAkI sabhAmeM milatI hai to umameM bhI prakRta padakI vaha TippaNI eka kAnyake prabhAvase mamasta zrotAoMko cakita kara maujada hai yA ki nahIM ? athavA jisa granthaprati para vaha diyA / ......... zAlvamalli rAjAkI mabhAmeM parAjita TippaNI hai vaha kabakI likhI huI hai aura vaha TippaNI kiye hue vAdiyoM para vidyAnandinaM kSamA kii|... umI pralipikA aMga hai yA bAdako kI huI mAlama salavadeva gajAkI mabhAmeM paravAdiyoMke matoMkA hotI hai / binA ina maba bAtoMkA spaSTIkaraNa kie amatya siddha karake jainamanakI prabhAvanA kii| ...... aura yaha batalAe ki vaha TippaNI adhika prAcIna bilagIka rAjA narasiMha kI mabhAmeM jainamatakA prabhAva hai-kama se kama 'samyaktvaprakAza' aura 'jAnasUryodaya prakaTa kiyA / kAgkala nagarIke bhairavAcAyakI gajanATaka kI racanAma pahale kI hai-athavA kisI mAnya sabhAmeM vidyAnandina jainamatakA prabhAva digbalA kara adhikArI puruSa dvArA kI gaI hai, ima pramANakA kAI umakA pramAra kiyaa| ...... vidargakaM bhavyajanoMko khAsa mahatva aura vajana mAlUma nahIM hotA / homakatA vidyAnandinaM apane dharmajJAnamamamyaktvakI prApi kagadI hai ki TippaNI bahuta kucha AdhunikahAM aura vaha kimI ......jima narasiMharAjakaM putra kRSNarAjake darabAra meM gvAdhyAyapremIne dantakathA para vizvAsa karakaM yA hajAroM gajA namra hotaM the uma gajadarabAgmeM jAkara hai. mamyaktaprakAzAdikako dekha kara hI lagA dI ho| vidyAnanda, tumane jainamanakA udyota kiyA aura para pA~cavA~ pramANa eka zilAlempa para AdhAra rakhatA vAdiyoMkA pagabhava kiyaa| ...... kAMppana nathA anya hai aura usa lekhakI jA~case vaha bilakula nirmUla jAna nIrthasthaloMmeM vipula dhana myarca karAke tumanaM dharmapar3atA hai| mAlUma hotA hai premIjIke (athavA tAtyA prabhAvanA kI / belagulake jainamaMghakA suvarNavanAdi naminAtha pAMgalake bhI)mAmane yaha purA zilAlemba kabhI dilA kara maNDina kiyaa| ...... gaigsappAke mamIpa Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa2 ke pradezake munisaMghako apanA zipya banA kara use hai| yaha bhAga 17 padyoMmeM hai| Upara jo anuvAda diyA vibhUpita kiyA / jainazAmana kA tathA mahAvIra, gautama, hai usameM 'jainazAmana' se prAraMbha hone vAle antima pA~ca bhadrabAhu, vizAgyAcArya, umAmvAmI, samantabhadra aka- vAkyoMko chor3a kara zapa bhAga imI kanaDI bhAgame laMkakA vijaya ho / aka naMkane samantabhadrake devAgama sambaMdha rakhatA hai aura umameM pahale tIna padyoM tathA para bhASya ligvA / aApramImAMsA granthako samajhA kara pA~caveM, AThaveM aura dasaveM pAkA koI anuvAda nahIM batalAne vAle vidyAnandiko namostu / zlokavArtikA- hai, jisame anya vRttAntake atirikta zrIraMganagarakI laMkArake kartA, kavi cUr3AmaNi tArkikarmiha, vidvAn gajamabhA, guru nepAlakI gajamabhA augnagarga gajyakI yati vidyAnanda jayavanta ho| ...... girI nikaTa gajasabhAkA bhI hAla raha gayA hai / aura zepa payoMkA nivAraNa karane vAle mokSeccha dhyAnI muni pAtrakemarI jA anuvAda yA Azaya diyA gayA hai vaha bahuta kucha hI ho gaya...." __ adhaga hI nahIM kintu kahIM kahIM para g2alata bhI hai. [zilAlegya naM. 46] jimakA eka udAharaNa gegmAppa sambandhI padyakA anaanuvAda rUpameM prastuna ima zilAlegvake antima vAda hai / ima padyameM kahA gayA hai ki he vidyAnanda. vAkyase bhI, yadyapi, yaha nahIM pAyA jAtA ki vidyAnanda prApana garamAppemeM yogAgama-viSayaka bAdameM pravRtta muni aura pAtrakesarI donoM eka hI vyakti the; kyoMki na to gaNakI pAlanA-athavA sahAyatA ke kAryako premake isameM aisA ligyA hai aura na aura maba kathana akele mAtha,banaura eka guruke apane hAthameM liyA hai aura (ima vidyAnandama hI sambandha ramyatA hai balki gautama, naraha) apane ko pratiSThiA kiyA hai / dama parama pAThaka bhadrayAhu, mamannabhadra aura akalaMkAdika AcAryokA yaha sahaja hI meM anubhava kara sakate haiM ki uparakA bhI isameM ullekha hai aura tadanusAra pAtrakesarIkA bhI gairasappAme prAraMbha hone vAlA anuvAda kitanA g2alata eka ullekha hai / gautama, bhadrabAha aura mamantabhadrAdika aura bhrAmaka hai / amtu; zinAlagbake ima kanaDIbhAgameM yadi vidyAnandake nAmAntara nahIM haiM to pAtrakemarIko jina rAjAoMkA ullegya hai aura saMskRta bhAgameM bhI hI unakA nAmAntara kyoM mamajhA jAya ? phira bhI maiM sAMgirAja, padmAnandana kRSNadeva, mAluva kRSNadeva. isa legya viSayako kucha aura bhI spaSTa kara denA cAhatA virUpAkSarAya, mAlbamallirAya, acyutagaya, vidyAnagarI ke vijaya zrIkRSNarAya Adi jina rAjAoMkA vidyA___ yaha zilAlekha kanaDI aura saMskRta bhASAkA eka naMda tathA unake ziSyoMke sambandhI ullekha hai va matra bahuta bar3A zilAlegva hai-ukta anavAda rUpameM pAThaka zakakI 15vIM athavA vikrama aura ImAkI prAyaH 16vIM jitanA dekha rahe haiM utanA hI nahIM hai / isakA pUrvabhAga zatAbdImeM hue haiM aura ima liye unakI mabhAoMmeM kanaDI aura uttarabhAga saMskRta hai, aura yaha saMskRtabhAga pramita hone vAle ye vAdividyAnanda mahodaya ve vidyAhI isameM bar3A hai / pahale kanaDI bhAgameM vAdividyAnanda nanda svAmI nahIM haiM jo ki zlokavArtikAdi granthoMke kA ullekha hai aura una rAjasabhAoM zrAdikA ullekha hai. prasiddha racayitA haiM / aura yaha bAta isa zilAlekhake jahA~ para unake dvArA koI koI mahatvakA kArya huA lekhaka tathA vigAnaMda ke praziSya aura banyumuni varddhamAna Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pauSa, vIra nimaM0 2456] svAmI pAtrakesarIaura vidyAnaMda dvArA racita * dezabhaktyAdizAna se bhI pAI jAtI hai / isase mAlUma hotA hai ki 'pAtrakesarI' pahale jisameM ina saba padyoMkA hI nahIM kintu saMskRta bhAgake kisI rAjAkI sevAmeM the aura usa rAjasevAma parAbhI bahutame padyoMkA ullekha karate hue vidyAnandakI mRtyu kA samaya zaka maM0 1463 diyA hai / yathAH " mRtyu mukha hokara use chor3a kara hI ve mokSArthI muni bane haiM zAka vanhigvaga(rasA)bdhicaMdrakalita saMvatsarezAvare aura unhoMna bhUbhRtpAdAnuvartI honA-athavA tapasyAka zuddhazrAvaNabhAkakRtAntadharaNItagmaitrameSa rvii| liya giricaraNakI zaraNameM rahanA hI uttama samajhA kakastha sagarI jinasmaraNato vAdIndra bandAcitI hai, aura imIsa Apa zuzobhita hue haiM ] isa stotrake bAda cAmuNDarAya dvArA pUjita namividyAnandamunIzvaraH sa gatavAn svarga cidaanndkH|| " caMdra, mAdhavacaMdra, abhayacaMdra, jayakIrti, jinacaMdra,iMdranaMdI mI hAlanameM yaha spaSTa hai ki eka vidvAnakI vasantakIrti, vizAlakIrti, zubhakIrti, padmanandI, mAghakIrtiyAMkA dRmA vidvAnake sAtha jor3a danameM premIjI nandI, siMhanandI, candraprabha, vasunandI, meghacandra, AdikA bhArga bhrama nathA dhAgyA huA hai aura unheM aba vIranandI, dhanaMjaya, vAdigaja aura dharmabhupaNakA stavana uma mAnna ma karake tathA yaha daMgya kara ki g2alatIkA deta athavA inameMsa kisI kisIkA ullekha mAtra karate bahuta kucha pracAra ho gayA hai z2ahara usake liya gvada hae. phira unhIM vAdi vidyAnaMdakA ziSya-paziSyAdihogA / amtu; aba zilAlekhaka saMskRta bhAgakA mahita varNana aura mtavana diyA hai jinakA pahale kanaDI nIjiye. jisakA prArambha nimna padyoM hotA hai:- bhAgameM tathA saMskRta bhAgake pahale pAmeM ullegva haivIrazrIvaradevagajakRtsankalyANapUjotsavo unheM hI 'vadhezabhavana-vyAkhyAna' kA karnA ligvA vidyAnaMdamahodayakanilayaH shriisNgigjaacitH| hai-aura antameM nimna padA dvAga ima maba kathanako pamAnandana kRSNadeva-vinunaHzrIvarddhamAnI jinaH gamasaMtati' kA varNana macita kiyA hai / pAyAtsAluva-kRSNadeva napati shriisho'rddhnaariishvrH|| vadamAnamunIndraNa vidyAnandAyabandhunA / zrImanparamagaMbhIrasyAdvAdAmoghalAMchanam / devendrakItimahitA likhitA gurusantati / / jIyAna trailokyanAthasya zAsanaM jina zAsanam // zilAlekhake ima paricayame pAThaka sahaja hImeM yaha ina padyoMke bAda kramazaH varddhamAna jina, bhadrabAhu, samajha sakate haiM ki, 'pAtrakemarI' vidyAnaMdamvAmIkA umAmbAni. middhAntatIni, akalaMka, zlokavArtikazrAdi . pranyoMke kA vidyAnaMdamvAmI, mANikyanaMdI, prabhAcaMdra, . A. koI nAmAntara nahIM hai, ve guru mannatimeM eka pRthaka pajyapAda, hAymalarAjaguru varddhamAna, vAsupajya aura hI zrAcArya hue haiM-dAnA vidyAnandoMka madhyameM unakA zrIpAla nAmaka guruoMkAmnavana karate hue pAtrAsarI' nAma kitane hI AcAryoM ke antarama diyA huA haikA mnotra nimna prakAramaM diyA hai aura isa liye ima zilAlamba ke AdhAra para premIjIkA bhabhUtpAdAnuvarNasan gjmevaapraangmukhH| unheM tathA vidyAnaMda mvAmIko eka hI vyakti pratipAdana saMyato'pi ca mokSArthI bhAtyaso pAtrakesarI // karanA bhramamAtra hai-unheM jamba ima viSayameM dUmarAka yaha grantha mArAka janamiddhAntabhanama devanako milA jimaka aparIkSita kathana para vizvAma kara lenake kAraNadhomyA liye prayatna mahAzaya vizeSa kanyavAda ke pAtra haiN| huA hai| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa 2 hotI aura na mahasrImeM hI usake kartAkA nAma athavA nAmAntara pAtrakesarI diyA hai| jAna par3atA hai. nATaka ke kartA bhaTTAraka vAdicaMdrajIko aSTazatIkA aSTasahasrI dvArA puSTa honA dikhalAnA thA aura usake liye unhoMne vaise hI usake puTakartA rUpameM 'pAtrakesarI' nAma kI kalpanA kara DAlI hai| aura isa liye usa para koI vizeSa jora nahIM diyA jA sakatA aura na itane parame hI use aitihAsika satya mAnA jA makatA he / unakA pradhAna rahe do pramANa pahanA aura cauthA / cauthA pramANavikramako 17vIM zatAbdI (maM0 1648) meM bane hue eka nATaka graMthake kalpita pAtroMkI bAta cIta para AdhAra rakhatA hai, jise, saba orase sAmaMjasya kI jA~ca kiye binA, koI nAma aitihAsika mahatva nahIM diyA jA sakatA / nATakoM tathA upanyAsoMmeM prayojanAdivaza kitanI hI bAteM idhara kI udhara ho jAtI haiM, u lakSa itihAsa nahIM hotA kintu kisI bahAne se kitanI hI kalpanAe~ karake - kisI viSayako pratipAdana karanA athavA use dUsarIke gale utAranA hotA hai| aura isa liye unakI aitihAsikatA para sahasA koI vizvAsa nahIM kiyA jA sakatA / unake pAtroM athavA pAtra nAmoM kI aitihAsikatA to kabhI kabhI bahuta dUrakI bAta ho jAtI hai, bahuta nAma to unameM se hI kalpita kiye hue (pharjI) hote haiM - ve koI aitihAsika vyakti nahIM hote- yAra kitane hI vyaktiyoM kA kAma unake zramalI nAma se prakaTa na karake kalpita nAmAM hI prakaTa kiyA jAtA hai / isa jJAnasUryodaya nATakakA bhI aisA hI hAla haiM / isameM 'rAnI' ke mukhase jo vAkya kahalAye gaye haiM unameM nityAdi parapakSAMke khaMDanAtmaka vAkya 'azI' ke nahIM kintu 'AptamImAMsA' ke vAkya haiM. jisako 'devAgama' bhI kahate haiM / aura isa devAgama stotrakIbAbata hI yaha kathA prasiddha hai ki usake prabhAva meM pAtrakesarI vidvAna ajainama jaina hue the - samantabhadra bhAratIstotra' meM bhI 'pAtrakesariprabhAvasiddhakAfrfi stuve' vAkya ke dvArA isI bAtakAM sUcita kiyA gayA hai / pAtrakesarIko 'azI' kI prApti huI thI aura ve usakI prApti ke pahalese hI saMpUrNa myAdvAdake faraiii acchI taraha se jAnane vAle the, nATakake isa kathana kI kahIM bhI koI siddhi tathA puSTi nahIM ho, pahale pramANa meM 'samyattavaprakAza' nAmaka graMthakI jo paMktiyA~ uddhRta kI gaI haiM unase vidyAnanda aura pAtrakesarIkA eka honA jarUra prakaTa hotA hai| aura isa liye isa pramANa paMcaka meM parIkSA karane para yahI eka grantha raha jAtA hai jisake AdhAra para prakRta viSayakaM sambandhama kucha jora diyA jA sakatA hai| yaha grantha mere sAmane nahIM hai - premIjIko likhane para bhI vaha mujhe prApta nahIM ho sakA aura na yahI mAlUma ho sakA hai ki vaha kisakA banAyA huA hai aura kaba banA hai| premI jI likhate haiM- "mamyattatvaprakAza ke viSaya meM mai kucha bhI nahIM jAnatA hU~ / (maMga) vaha lekha mukhyataH pAMgalakaM marAThI lekhake AdhAra meM likhA gayA thA aura unhoMne zAyada ke. bI. pAThakake aMgrejI lekha ke AdhAra se likhA hogA, aisA merA anumAna hai / " astu; DAkTara zatIcaMdra vidyAbhUSaNane bhI apanI iMDiyana laoNjika kI hisTarI meM, kaM0 vI0 pAThakake aMgrejI lekha ke AdhAra para 'mamyattavaprakAza' ke isa pramAraNakA ullekha kiyA hai aura isase aisA mAlUma hotA hai ki zAyada ke bI 'jainagranthAvatI' me mAlUma hotA hai ki isa nAmakA eka grantha dakkana kAleja pranAkI lAyabrerI meM maujUda hai| sabhava hai ki vaha yahI prakRta grantha ho| aura ke0bI0 pAThaka mahAzayane isI granthaprati para me ullekha kiyA ho / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pauSa, vIra ni0saM0 2456] svAmI pAtrakesarI aura vidyAnanda pAThaka mahAzayane hI isa pramANako pahale upasthita satyavAkyAdhipAH zazvavidyAnandAH jinezvarAH kiyA hai| parantu pahale cAhe jisane upasthita kiyA ho, -prmaannpgkssaa| kintu isameM sandeha nahIM ki yaha prantha apane ukta vidyAnandaiH svazaktayA kathamapi kathitaM satyavAkyako lekhana-zailI parase bahuta kucha Adhunika jAna vAkyArthasiddhaye // -ApaparIkSA / par3atA hai-Azcarya nahIM jo vaha ukta 'jJAnasUryodaya' (2) vidyAnandake bAda hone vAle prabhAcandra aura nATakase bhI arvAcIna ho-aura mujhe isa kahanameM ma vAdirAja jaise prAcIna prAcAryona bhI 'vidyAnanda' jagabhI saMkoca nahIM hotA ki yadi isa graMthake kartAne nAmame hI Apa kA lallekha kiyA hai / yathA:"zlokavAnika vidyAnanyaparanAmapAtrakasarisvAminA yaduktaM tacca likhyate" yaha vAkya imI vidyAnanda-samantabhadragaNato nityaM manAnandanam rUpama diyA hai to use isake dvArA vidyAnanda aura -pramayakamalamArtaNDa / pAtrakaMsarI svAmIko eka vyakti pratipAdana karanemeM RjusatraM sphuradanna vidyAnandasya vismayaH / jarUra bhrama huA hai athavA usake samajhanekI kisI zRNvatAmapyalaMkAraM dIptiraMgepu rAti // g2alanIkA hI yaha pariNAma haikyoMki vAmnavameM pAtra -pArzvanAtha crit| kesarI svAmI aura vidyAnanda donoMkA eka vyaktitva (3) zilAlegvAmeM bhI vidyAnanda' nAmame hI middha nahIM hotA-prAcIna ullekhoM athavA ghaTanAsamaha zrApakA ullekha milatA hai aura yaha kahIM sacina parame ve do bhinna prAcArya jAna par3ate haiN| aura yaha nahIM kiyA ki vidyAnanda kA hI nAma pAtrakemarI hai| bAta, Uparaka imamaparNa parIkSaNa tathA vivaMcanako dhyAna pratyuta imaka, humacAke ukta zilAlegya meM jimakA meM rambana hue, nIce diyaM mpaSTIkaraNa pAThakoMko aura paricaya Upara diyA jAcukA hai donoMko alaga alaga bhI spaSTa ho jAyagI: guru mUcita kiyA hai| umameM bhaTTAkalaMka ke bAda vidyAdonoMkI bhinnatAkA spaSTIkaraNa nandakI stutike tIna padya diye haiM aura unameM ApakI (1) vidyAnanda mvAmIna mvaracita kavAti- kRtiyAM kA-ApramImAMsAlaMkRti (aSTamahasrI) pramANakAdi kisI bhI prathameM apanA nAma yA nAmAntara 1 parIkSA, prApraparIkSA, patraparIkSA, vidyAnandamahodaya aura 'pAtrakesarI' nahIM diyA kintu jima nima prakArama lokavAnikAlaMkArakA-ullekha karatahue. sarvatra ApakA 'vidyAnanda' kAhI ullekha kiyA hai| vidyAnanda' ke vidyAnanda nAmama hI ullemvita kiyA hai / yathA:atirikta yadi unhoMna kahIM para kimI taraha apanA alaMcakAra yamsAvamAptamImAsitaM manaM / koI upanAma, upAdhi yA vizeSaNa macita kiyA hai svAmividyAdinandAya namastammai mahAtmane / to vaha satyavAkyAdhipa' yA 'matyavAkya hai| jaisA ki yaH pramANAtapatrANAMparikSAH kRtvaannmH| nimna avataraNoM se jAna par3atA hai- vidyAnandasvAminaM ca vidyaanndmhodyN|| vidyAnandabudhairalaMkRtamidaM zrIsatyavAkyAdhipaH vidyAnandasvAmIviracitavAn zlokavArtikAlaMkAraM -yuktynushaasnttiikaa| jayanikavividhatArkikacaDAmaNiramalagaNanilayaH Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta [varSa 1, kiraNa 2 (1) vidyAnandakI kRtirUpase jo graMtha prasiddha haiM una . kathAkozavaNita pAtrakesarIkI kathAmeM bhI yaha meM meM kimIkA bhI ullaMgva pAtrakemarIka nAmaka mAtha znAMka diyA hai aura bahutame nyAya-siddhAntAdi-viSayaka prAcIna sAhityameM nahIM pAyA jAtA aura na pAtrakemarI granthoM meM yaha uddhata pAyA jAtA hai / isa zlokakI bhI kI kRtirUpama prasiddha honevAle graMthAMkA ullekha vidyA- pAtrakemarIke nAmaka sAtha khAsa pramiddhi hai aura yahI nandake nAmake sAtha hI pAyA jAtA hai / yaha dRmarga zrApakaM 'trilakSaNakadarthana' granthakA mUla mantra jAna bAta hai ki Aja kalake kucha prakAzaka athavA par3atA hai| saMzodhaka mahAzaya dAnoMkI ekanAke bhramavaza ekakA yahA~, pAThakoMko yaha jAna kara Azcarya hogA ki nAma dRmareke mAtha jor3a deveM / amtu; pAtrakamarIkI premIjI apane ukta lagbameM ima graMthakI mattAma hI kRtirUpase sirpha do graMthoMkA ullekha milatA hai- inakAra karate haiM aura limbata haiM ki "vAstavameM 'trilaekajineMdragaNamastuti' kA jima 'pAtrakemarimtAtra' bhI Nakadarthana' koI grantha nahIM hai / padmAvatIne 'anyathAnakahate haiM aura jo chapa cakA hai, aura damaga 'vilakSaNa- papannatvaM' Adi zAka likha kara pAtrakemarIke jima kadarthana' kA, jo abhI taka upalabdha nahIM hazrA / isa anumAnAdi vilakSaNAMke bhramako nirAkaraNa kiyA thA, 'vilakSaNakadarthana ke sAtha hI pAtrakemarIkI gvAma pramiddhi umIkA yahA~ (mallipaMgNaprazamtimeM ) uddezya hai|" paraMtu hai| bauddhoM dvArA pratipAdita anumAna vipayaka hatukaM ApakA yaha nigyanA ThIka nahIM hai, kyoMki yaha grantha trirUpAtmaka lakSaNakA vistAra ke mAtha khaMDana karanA 11vIM zatAbdIke vidvAna vAdigajamari jaise prAcIna hI ima graMthakA abhipreta hai| zravaNabalgAla ke malli- AcAyoM ke mAmana maujada thA aura unhoMne nyAyavipeNaprazamti nAmaka zilAlegya (na054) meM, jo ki zaka nizcayAlaMkAra' meM pAtrakamargaka nAmake mAtha umakA maM0 1050 kA ligyA huA hai, 'vilakSaNakadarthana 'ke spaSTa ullekha kiyA hai aura amuka kathanakA umameM ullekhapUrvaka hI pAtrakesarIkI stuti kI gaI hai / yathAH- vistAraka mAtha pratipAdana honA batalAkara usake dekhane mahimAsapAtrakesarigargaH paraMbhavati yasya bhaktayAsIna kI preraNA kI hai / jamA ki unake nimna vAkya se padmAvatI sahAyA trilakSaNa-kadarthanaM katam // prakaTa hai : imameM banalAyA hai ki una 'pAtrakemarI gamakA "trilakSaNakadathane vA zAstre vistareNa zrIbar3A mAhAtmya hai jinakI bhaktike vaza hokara padmAvatI pAtrakasarisvAminA pratipAdanAdityalamabhinidevIne vilakSaNakadarthana' kI kRtimeM unakI sahAyatA vazena / ' kI thI' / kahA jAtA hai ki padmAvatI prasAdase Apako (5) vAdigajarine, 'nyAyavinizcayAlaMkAra' nAmaka nIce likhe zlokakI prApti huI thI aura usako pAkarahI apane bhASyameM 'anyathAnupapannatvaM' nAmake ukta zlokako Apa bauddhoMke anumAnaviSayaka hetulakSaNakA khaMDana nIce likhe vAkyake sAtha uddhRta kiyA hai :karaneke liye samartha hue the: ____"tadevaM patadharmatvAdimantareNApyanyathAnuanyathAnupapanatvaM yatra tatra trayeNa kim / papattivalena hetorgamakatvaM tatra tatra sthAne pratipAyanAnyathAnupapanatvaM yatra tatra trayeNa kim // bhedaM svabuddhiparikalpitamapi taparAgamasiddhami Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pauSa, vIra ni0ma02456 svAmI pAtrakesarI ora vidyAnada nyapadarzayitakAmaH bhagavatsImaMdharasvAmitIrthakara nAsati tryNshkmyaapitrmaatjiivskhilkssnnH||1364 deva samavasaraNAda gaNadhagdevaprasAdApAditaMdevyA anyathAnupapananvaM yasyAso heturiSyate / padmAvatyA yaDhAnIya pAtrakasarisvAmine samarpita ekalakSaNakaH so'rthazcaturlakSaNako navA // 1365 manyathAnapapattivArtikaM tadAha-" yathA loka triputraH satraikapatraka ucyate / ___ aura isake dvArA itanA vizeSa aura macita kiyA tamyaikasya sapatratvAttathehApi ca dRzyatAm / / 1366 hai ki ukta nAka padmAvatI devIna sImaMdharasvAmI tIrtha- avinAbhAvasambandhastrirUpapa na jAnucit / karakaM mamavasaraName jAkara gaNadharadevake pramAdase prApta anyathA'mabhavaikA hetupvakopalabhyate // 1367 kiyA thA aura vaha 'anyathAnupapatti' nAmaka hetulakSaNa anyathAnapapannatvaM yasya tamyaiva hetutA / kA vAnika hai / antu; yaha noka pAtrakamarIko padmA- dRSTAntodvAvapistAM vA mAvA tohina kAraNam1368 vatIdevAna buda diyA ho yA gagagadhagdevake pAmamalAkara anyathAnapapannanvaM yatra tatra trayeNa kim / diyA ho athavA apane iSTa devatAkA dhyAna karana para nAnyathAnapapannatvaM yatra tatra trayeNa kim / / 1366 pAvakamarIjI ko svataH hI majha par3A ho, kintu isa sazyAmamtasya patravAda dRSTAzyAmA yathetare / prakArake ullAyome yaha niHsandeha jAna par3atA hai ki * iti vilakSaNoM heturna nizcitya pravartate / / 1370 lokame isa nAka AdA prakAzaka pAtrakesarI myAmA banA detIprAntadagavarjitaH / hA hai / aura ima niye yaha padya unhIM ka nAma meM 'kathaMcidupalabhyatvAda bhAvAbhAvI sdaatmko||1371 prasiddha hai| vidyAnaMda svAmInaM pramANaparIkSA aura zokavAnika candratvenApadiSTatvAnAcandraH zazalAMchanaH / nAmaka apane do graMthAmeM 'nathoka' , 'nathAha ca' zabdoke iti dvilakSaNoM hetugyaM cApara ucyate // 1372 // mAtha pAtrakemarIke ukta nAkako uddhana kiyA hai| patatkITakRtayaM meM vedanetyavasIyate / aura isameM yaha jAnA jAtA hai ki pAtramarI mvAmI tankITakasaMsparzapatilabdhodayatvataH // 1373 / / vidyAnaMdama bhinna hI nahIM kintu unameM pahale hue haiN| cakSa rUpagraha kArya sadA'tizayazaktimana / (6) 'tattvamaMgraha' nAmakA eka prAcIna bauddhagraMtha, nasminyApAryapAnitvAdyadi vA namyadarzanAta 1374 paMjikA mahina, bar3audAkI 'gAyakavADoriyaMTana mi- kathaMcidasadAtmAno yadi vA''nmaghaTAdayaH / gaijJa' meM prakAzita huA hai / yaha mUla graMtha AcAya kathaMcidapalabhyatvAtkharasambaMdhi,gavata // 1375 // 'zAntakSita'kA banAyA huA hai aura isakI paMjikA kathaMcana sadAtmAnaH zazazRMgAdayo'pi ca / kanA unake ziSya 'kamalazIla' zrAcArya haiN| isa graMthameM / " kathaMcidupalabhyatvAyathaivAtmaghaTAdayaH / / 1376 / / pAtrakemarI svAmIka matakA ullemba unhIMke vAkyoM dvAga nimna prakArame kiyA gayA hai : tvadIyo vApi tatrAsti vezmanItyavagamyate / "anyayaMtyAdinA pAtrasvAmimatamAzaite bhAvatkapitRzandamya zravaNAdiha mapani // 1377 anyathAnupapannava nana dRSTA suhenanA / yaha pAtrakamIkA kI pragiTa lAMba Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa 2 anyathAnupapatyaiva zabdadIpAdivastuSa / cArya ne apane nyAyakumadacaMdrodaya' meM bar3e hI mahatva tathA apakSadharmabhAve'pi dRSTA jJApakatA'pi ca // 1378 // kRtajJatAkA bhAva prakaTa kiyA hai, akalaMkadevakRta 'sitenaikalakSaNo hetuH prAdhAnyAda gamako'stu nH| ddhivinizcaya' pranthakI TIkA ke 'hetulakSaNasiddhi' pakSadharmAdibhistvanyaiH kiM vyarthaH priklpitaiH||1376 nAmaka chaThe prastAvameM pAtrakesarI svAmI, unake 'trilaina vAkyoMkA viSaya prAyaH trirUpAtmaka hetulakSaNa usa prasiddha zloka kA ullekha karate hue, jo mahatvakI __ kSaNakarthana' grantha aura unake 'anyathAnupapannatvaM'nAmake kA kadarthana karanA hai aura isase ye pAtrakesarIke 'trila- carcA tathA sUcanA kI hai vaha isa prakAra hai: - kSaNakadarthana' pranthase hI uddhata kiye gaye jAna par3ate haiN| astu; zAMtarakSitakA samaya I0san 705 se 762 taka __ "nana sadoSaM tadatastadupari jJAnamadoSAyeti aura kamalazIlakA 713 se 763 taka pAyA jAtA cedatrAha--'amalAlIDhaM' amalairgaNadharaprabhRtihai / ye donoM prAcArya vidyAnaMdase pahale hue haiM; bhirAlAhamAsvAdita bhirAlIDhamAsvAditaM na hi te sadoSamAlihantyakyoMki vidyAnaMda prAyaH 9vIM zatAbdIke vidvAna haiN| mltvhaaneH| kasya tadityatrAha-'svAminaH' aura isa liye inake pranthameM pAtrakesarI svAmI aura pAtrakesariNaH ityeke / kuta etattena tadviSayaunake vAkyoMkA ullekha honese yaha spaSTa jAnA jAtA trilakSaNakadarthanamuttarabhASyaM yataH kRtamiti cet hai ki pAtrakesarI svAmI vidyAnandame bahuta pahale ho nanvevaM (tarhi) sImandhagbhaTTArakasyAzeSArthasAgaye haiN| kSAtkAriNastIrthakarasya syAttena hi prathamaM 'a(7) akalaMkadevaka granthoMke pradhAna TIkAkAra zrI- nyathAnupapannatva yatra tatra trayeNa kiM / nAnyathAanantavIryAcAryane, jinakA AvirbhAva akalaMkadevake nupannatvaM tatra yatra trayeNa kiM,ityetkRtaM / kathamidaantima jIvanameM athavA unase kucha hI varSoM bAda huA mavagamyata iti cet pAtrakesariNA trilakSaNakadanAna par3atA hai aura jinakI uktiyoM ke prati prabhAcaMdrA- thanaM kRtamitikathamavagamyata iti, samAnamAcArya - ....-- . - prasiddherityapisamAnamubhayatra kathA ca mahatIsupasi* dekho, zrIyuta bI0 bhaTTAcAryadvArA likhita granthakI bhUmikA dA tasya-tatkRtatvepamANaprAmANye tatmisiddhI kaH ( Foreword ) / ye donoM prAcArya nAlandAke vizvavidyAlayameM adhyApaka rahe haiM aura vahIMse yathAvasara tibbatake rAjA dvArA nimaMtrita - siddhivinizcaya' graMthakI khoja hone para hAlameM yaha usakI hokara tibbata bhI gaye haiN| tibbatake rAjA Khri-sron-deu solaha sataraha haz2Ara zloka parimANa TIkA gujarAja purAtattva-mandira tsan (khimondeutsan ) ne zAntarakSitakI sahAyatAse I0 san ahamadAbAdako prApta huI hai aura mujhe gata varSa vahIM para isake panne 749 meM eka vihAra (maTha) apane yahAM nirmANa kiyA thA / aura palaTanekA saubhAgya prApta huA hai| yaha TIkA bar3e mahatkkI hai parantu kamalazIlane 'mahAyAnahozaMga' nAmaka cInI sAdhuko parAsta tathA yaha jAna kara kheda huA ki isameM mUla sUtra pUre nahIM diye-AdyA apane guru padmasambhava aura zAntarakSitake dhArmika kSaroMkI sUcanA rUpase pAye jAte haiN| mUla graMthakI khoja honekI kviAroMkI tiSbatameM rakSA kI thI; aisA DA. zatIcandra vidyAbhUSaNakI bahuta bar3I jarUrata hai| kyA hI acchA ho yadi koI samartha jinavANI 'hisTarI prApha di miDiyAvala skUla mApha inDiyana laoNjika' se bhakta isakA mUla sahita uddhAra karA kara apanI jinavANI bhaktikAsacA jAna par3atA hai| paricaya deveN| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pauSa, vIra ni0saM02456] svAmI pAtrakesarI aura vidyAnaMda smaashvaasH|tdrthkrnnaattsyeti cettarhi sarvazAstraM jAnane kA bhI kyA sAdhana hai ? yadi ise prAcArya tadavidhaya cAta eva ziSyANAmeva na tatkRtamiti paramaparAse prasiddha mAnA jAya to sImaMdhara svAmI ka vyapadizyeta pAtrakesariNo'pi vA na bhavettenA- kartatva bhI ukta zloka ke vipayameM AcAryaparamaparA meM pyanyArtha tatkaraNAttenApyanyArthamiti na kasya- prasiddha hai| donoM ora kathA samAna rUpase isake karta citsyAyana tadviSayaprabaMdhakaraNAtpAtrakesariNa- tvaviSayameM suprasiddha hai / yadi yaha kahA jAya ki sI. staditi cintitaM mUlasatrakAreNa kasyacidvavya- maMdhara svAmIne cUMki pAtrakesarI ke liye isakI sRSTi padezAbhAvaprasaMgAt / tasmAtsAkalyenasAkSAtkR- kI hai isa liye yaha pAtrakesarikRta hai taba to sarvazAstratyopadizata evAyaM bhagavatamtIrthakarasya heturiti samUha tIrthakarake dvArA avidheya ThaharegA aura isaliye nishciiyte| etaccAmalAlI- Dhanve kaarnnmuktN| yaha kahanA hogA ki vaha ziSyoMkA kiyA huA hI hai, yaha sArI carcA vAstavameM akalaMkadeva ke mUlasUtra tIrthakarakRta nahIM hai / aisI hAlatameM pAtrakesarAkA (kArikA)meMprayuktahue amalAlIDhaM'aura 'svAminaH' katatva bhI nahIM rahegA; kyoMki unhoMne dUsaroMke liye aise do padoM kI TIkA hai| aura isase aisA jAna paDatA isakI racanA kii| aura isI taraha dUsaroMne aura hai ki, akalaMdevane hetuke 'anyathAnapapatyekalakSaNa' kA dUsaroMke liye racanA kI taba kisIkA bhI katatva isa 'amalAlIDha' vizeSaNa dekara use aMmaloM (nirdoSoM) viSayameM nahIM tthhregaa| isase tadvipayaka prabandhakI racanA -gaNadharAdikoM dvArA AsvAdita batalAyA hai aura ke kAraNa yaha pAtrakesarikRta hai, isa para mUlasUtrakArane sAtha hI 'svAminaH' padake dvArA pratipAdita kiyA hai ki -zrIakalaMkadebane-vicAra kiyA hai. ..aura isaliye vaha 'svAmikRta' hai / isa para TIkAkArane yaha carcA kI (vAstavameM to) pUrNa rUpase sAkSAt karake upadeza dene hai ki yahAM 'svAmI' zabdase kucha vidvAna loga pAtra vAle tIrthakara bhagavAnakA hI yaha hetu nizcita hotA hai kesarI svAmIkA abhiprAya lete haiM-usa hatalakSaNako aura yahI amalAlIDhatva meM kAraNa kahA gayA hai|" pAtrakesarikRta batalAte haiM aura usakA hetu yaha dete haiM isa purAtana carcA parase kaI bAteM spaSTa jAnI ki pAtrakesarI ne cU~ki hetaviSayaka vilakSaNakadarthana jAtI haiM-eka to yaha ki anantavIrya prAcAryake nAmake uttarabhASyakI racanA kI hai isIse yaha hetalakSaNa samaya meM pAtrakesarI svAmI eka bahuta prAcIna prAcArya unhIMkA hai| yadi aisA hI hai-aisAhI hetaprayoga hai- samajhe jAte the, itane prAcIna ki unakI kathA AcAryatabato vaha azepa viSayakosAkSAna karanevAle sImaMdhara paramaparAkI kathA hogaI thI; dUsare yaha ki, trilakSaNasvAmI tIrthakara kRta honA cAhiye, kyoMki unhoM ne hI kadarthana' nAmakA unakA koI prantha jarUra thA ; tIsare pahale anyathAnapapannatvaM yatratatra trayeNakiM / nA yaha ki, 'anyathAnupapannatvaM' nAmake ukta zloka ko nyathAnupapannatvaM yatratatra trayeNa kiM' isa vAkyakI pAtrakesarI kI kRti samajhane vAle tathA sImaMdharasvAmI sRSTi kI hai / yadi yaha kahA jAya ki sImaMdhara svAmInaM kI kRti batalAne vAle donoM hI usa samaya maujUda the aisA kiyA isake jAnanekA kyA sAdhana hai ? to aura jo sImaMdharasvAmIkI kRti batalAte the ve bhI usa phira pAtrakesarIne trilakSaNakA kadarthana kiyA isake kA avatAra pAtrakesarIke liye samajhate the; cauthe yaha Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa 2 ke mUlasUtrakAra zrIakalaMkadeva ke sAmane bhI pAtra- samayadIpaka...ram unmIlita-doSa-ka...rajanIcarakesariviSayaka yaha saba lokasthiti maujUda thI aura balaM udabodhitaM bhavyakamalam Ayat arjitam unhoMne usa para vicAra kiyA thA aura usa vicArakA akalaMka-pramANa-tapana sphu ...... / hI yaha pariNAma hai jo unhoMne sImaMdhara yA pAtrakemarI isase pAtrakesarIkI prAcInatAkA kitanA hI patA dAnoM meM meM kisI eka kA nAma na dekara donoM ke liya calatA hai aura isa bAtakA aura bhI samarthana hotA hai samAnarUpa se vyavahRta hone vAle 'svAmin' zabdakA ki ve akalaMkadavase pahale hI nahIM kintu bahuta pahale prayoga kiyA hai| aisI hAlatameM pAtrakemarAsvAmI vidyAnaMda hae haiN| akalaMkadeva vikramakI 7 vI 8 vIM zatAbdIke saM bhinna vyakti the aura ve unase bahuta pahala ho gae haiM. vidvAna haiM, ve bauddhatArkika 'dharmakIrti' aura mImAMsaka isa viSaya meM saMdehakA koI avakAza nahIM rahatA; vidvAna kumArina' ke prAyaH samakAlIna the aura vikrama balki mAtha hI yaha bhI mAlama ho jAtA hai ki pAtra- saMvat 700 meM ApakA bauddhoMke mAtha mahAna vAda huA kesarI una akalaMkadava se bhI pahale hue haiM jinakI thA, jisakA ullekha 'akalaMkacarita' ke nimna vAkyame aSTazatI ko lekara vidyAnandana aSTamahasrI likhI hai| pAyA jAtA hai:___(8) belUra tAllukeke zilAlegvanaM017 meM bhI pAtra- vikramArka-zakAbdIma-zatasapta-pramAjapi / kesarIkA ullekha hai| yaha zilAlekha rAmAnujAcArya-maMdira kAle'kalaMka-yatino baudairvAdo mahAnabhUt // ke ahAteke andara saumyanAyakI-maMdira ke chanake eka aura vananandI vikramakI chaThI zatAbdImeM hue haiN| patthara para utkIrNa hai aura zakasaMvata 1059 kA likhA unhoMne vi0 saM0526meM 'drAviDa' saMghakI sthApanA kI hai, aisA devasenake 'darzanasAra' granthame jAnA jAtA hai| huA hai / imameM samantabhadramvAmIke bAda pAtrakaMsarga isase pAtrakaMsarIkA mamaya chaThI zatAbdIse pahale kA honA likhA hai aura unheM samantabhadraka dramilamaMgha pA~cavIM yA cauthI zatAbdIke karIba jAna par3atA hai| jaba kAMgresara macita kiyA hai| sAtha hI,yaha prakaTa kiyAhai ki vidyAnandakA samaya prAyaH 5vIM zatAbdIkA hI hai| ki pAtramarIke bAda kramazaH vakragrIva,vananandI,sumati ataH isa saMpUrNa parIkSaNa,vivecana aura spaSTIkaraNa bhaTTAraka (deva) aura samayadIpaka akalaMka nAma ke para ma yaha bilakula spaSTa ho jAtA hai ki svAmI pradhAna AcArya hue haiM / yathA pAtrakesarI aura vidyAnanda dA bhinna prAcArya hue haiM...tan . ... tthayamaM sahasragaNaM mADi samanta- donoMkA vyaktitva bhinna hai, granthasamUha bhinna hai aura bhadramvAmigalu mundara avariM balika tadIya samaya bhI bhinna hai / aura isa liSe 'samyaktvaprakAza' ke lekhakana yadi donoMko eka likha diyA hai to vaha zrImadramilasaMghAgresara appapAtrakesari-svAmi usakI spaSTa bhala hai / pAtrakesarIsvAmI vidyAnandase kaI galiM vakragrIvAbhi ... ..rindra anntrN| zatAbdI pahale hue haiM / ve brAhmaNakula meM utpanna huetheka, yasya di......n kIrtivalokyamapyagAt / / * pAtrakasarIkI kathAke atirikta vidyAnandikRta 'sudarzanacaritra' ke ...yeva bhAtyeko vajranaMdI gunnaagrnniiH|| nimna vAkyase bhI yaha mAlUma hotA hai ki pAtrakesarI brAhmaNAkulameM avari balika samati-bhaTTArakara pravariM balika... utpa utpanna hue theH vipravezAgraNIH sUriH pavitraH pAtrakesarI / * dekho, 'epigrephikA karNATikA' jilda 5 bhAga 1lA sajIyAjinapAdAbjasevanakamadhuvataH // Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pauSa, vIra ni0saM0 2456] svAthyarakSAke mUlamantra rAjya meM kisI acche pada para pratiSThita the aura eka se jarUra mila jaaygaa| jainasamAjameM apane prAcI bahuta bar3e ajaina vidvAna the| svAmI samantabhadrake sAhitya ke uddhArakA kucha bhI ullekhanIya prayanta nahIM hai 'devAgama' stotrako sunakara ApakI zraddhA palaTa gaI thI, rahA hai-khAlI jinavANIkI bhaktike rIte phIke gIra Apa jainadharma meM dIkSita ho gaye the aura rAjasevAko gAe jAte haiM aura imI se jainiyoMkA sArA itihAsa bhI chor3a kara jainamuni bana gaye the / ApakA AcAra andhakArameM par3A huA hai aura usake viSayameM saiMkar3e pavitra aura jJAna nirmala thA / isIse bhagavajjinasenA- g2alataphahamiyA~ phailI huI haiM / jinake hRdaya para sAhitya cArya jaise AcAryoMne ApakI stuti kI hai aura Apake aura itihAsakI isa durdazAko dekha-suna kara coTa prati nirmala guNoMko vidvAnoMke hRdaya para hArakItarahase pahu~catI hai aura jo jinavANIke sacce bhakta,pUrvAcAryoMke ArUDha batalAyA hai / zrApana nahIM mAlama aura kitane sacce upAsaka athavA samAjake sacce zubha cintaka haiM pranthoMkI racanA kI hai| pAtrakesaristotra Adi parase unakA isa samaya yaha khAsa kartavya hai ki ve sAhitya Apake grantha bar3e mahatvake mAlUma hote haiM / unakA paThana- aura itihAsa donoMke uddhArake liye khAsa taurase pAThana uTha jAnese hI ve lupta ho gaye haiN| unakI jarUra agrasara hoM, uddhArakAryako vyavasthita rUpase calAe~ khoja honI cAhiye / 'trilakSaNakadarthanA' grantha 11 vIM aura usameM sahAyatA pahu~cAneke liye apanI zakti bhara zatAbdImeM maujUda thA, khoja karane para vaha jainabhaMDArose koI bhI bAta uThA na rakkheM / nahIM to bauddhazAstrabhaMDArose-tibbata, cIna, jApAna, kAdikAlA tA0 16-12-1929 jugalakizora mukhtAra 'naka svAsthyarakSAke mUlamantra [le0-zrImAna rAjavaidya zItalaprasAdajI ] - (gatAMkase Age) nIroga rahanA athavA Arogya kyA vastu hai, ise bhiSagvara vAgbhaTTane isa ArogyadazAkI prAptike yadi saMkSepase do zabdoMmeM kahA jAya to itanA kaha liye apane ukta padyameM svAsthyarakSAviSayaka zarIranIti sakate haiM ki,isa zarIra rUpI yantraka sampUrNa avayavoMkA koliyehuezArIrika sadAcAroMkA(sAtAvedanIya karmake -kalapurajoMkA-yathocita rUpase apanA apanA kAma upArjanake kAraNoMkA) jo samAveza kiyA hai vaha saca karate rahanA aura mana, indriyoM tathA AtmAkA prasanna muca sAgarako gAgarameM hI bharA gayA hai / zArIrika banA rahanA Arogya hai-svAsthya bhI isIkA nAmAntara sadAcAra-sambaMdhI Apake ve saba upadeza svAsthyarakSA hai| jo loga isa Arogya dazAko prApta athavA svA- ke mUlamaMtra haiN| sthyasampattise vibhUSita hote haiM unheM hI svastha, nIroga vAstavameM, zArIrika sadAcAra hI ArogyaratlakI athavA tanadurusta kahate haiN| rakSA karanevAle haiM aura durAcAra usako bigAr3ane tathA Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CC anakAnta [varSa 1, kiraNa 2 usakA apaharaNa karane vAle haiN| jisa prakAra rAjya zrAhAra kAnunako ullaMghana karane vAlA aparAdhI daNDa pAne kA jIvana kI sthiti ke liye prANI mAtra ko zrAhAra adhikArI hai. ThIka usI prakAra, balki usase bhI kahIM athavA bhojanakI AvazyakatA par3atI hai kyoMki AhAra adhika, zarIranIti ko bigAr3ane vAlA manuSya daNDa- ke binA koI bhI prANI bahuta dinataka jI nhiiNsktaa| ima liye saba se pahale ima hI para vicAra karanA AvanIya hai / inameM meM eka ko nA manuSya-kRta kAnunama majA zyaka hai-vAgbhaTTajI ne bhI apane uktavAkyameM isIko milatI hai aura dRmaraM ko kAnunajhudarata daNDa detA hai| agrasthAna diyA hai / bahuta kama loga hoMge jo pure taurase manuSyakRta kAnana apUrNa hone tathA alpajJoM aura pakSa- yaha bhI jAnate hoM ki hameM bAra bAra bhojanakI jarUrata pAtI manuSyAMka AdhIna hAneka kAraNa gajyakAnUnakA kyoM hotI hai / bAta asila meM yaha hai ki nitya hI zarIra apagadhI to kitanI hI bAra chUTa bhI jAtA hai parantu aura manakA jo vyApAra hotA hai-calanA phiranA,baiThanA zarIgnItike aparAdhI ko kudarata-necara athavA uThanA, bolanA cAlanA aura socanA samajhanA Adi prakRti-maz2A diye vinA kabhI nahIM chodd'tii| kudaratakI rUpa jo bhI kriyAe~ mana vacana aura kAya se hotI majA aneka prakArake rogoM kI pIr3Ama lekara kaTadAyaka haiM una saba ke dvArA prati dina aura prati samaya hamAre mRtyu paryata hai| isa liya gaMgoMkI pIr3A tathA vaMdanA se zarIrake avayavoM, dhAtuoM evaM zaktiyoMkA hrAsa, vyaya bacane aura dIrghajIvI hone ke liye zarIranIti kA athavA kSaya hotA rahatA hai, jisakI pUrtikaM liye bhojana pAlana karanA nitAnta Avazyaka aura anivArya hai| kI jarUrata hotI hai-AhArakI yatheSTa mAmagrIdvArA ___yadi Apa dIrgha dRSTi se dekheMge athavA gaharA usakI pUrti ho kara zarIrakA kAma jyoMkA tyoM calA vicAra kareMge to Apako yaha bhI mAlUma ho jAyagA karatA hai / isake atirikta bAlyAvasthA aura yuvAvasthA ki zarIranIti ko bigAr3anema hI aneka rAjyaviruddha meM jo zarIra aura AjakI vRddhi hotI hai-DIla Dola aparAdha utpanna hota hai / jaise ki kAmAMdha lampaTa purupa bar3hA karatA hai-usake liya nathA zArIrika uSNatvaapane duvyasanakA pUrA karane ke liye balAtkAra- uttApako sthira rakhane ke liyabhI bhojana kI jarUrata par3atI vyabhicAra sarIkhe vividha prakAra ke anyAya aura bhArI haiaura isa taraha yaha pAyA jAtA hai ki nimnalikhata cAra bhArI pApa kara DAlatA hai, jinake liye kabhI kabhI use mukhya kAraNosa zrAhAra karanakI parama AvazyakatA hai:khaba kar3I sajAe~ bhoganI par3atI haiM ; ityAdi / isake zarIrameM kAmakAja karanekI zakti utpanna krnekeliye| pratikUla, zArIrika nItikA yathArtha pAlana karane vAlA (2) zarIramtha dhAtuoMkI vyaya-pUrtike liye| -sadAcArase rahanevAlA-manuSya rAjyakAnanakI kisI (3) aMgoMke bar3hAvacar3hAva evaMbala-parUpArthakI vRddhikeliye| bhI dhArAkA aparAdhI nahIM ho sakatA / vaha apana (4) zarIrameM yathAcita uSNatva sthira rakhanake liye / sadAcArake balase pUrva saMcita kaThora koMka rasako bhI yaha uSNatva zarIra rUpI eMjina meM sTImakA kAma narama karake isa janma meM dharma, artha aura kAma karatA hai-nasa-nADiyoMko gati detA hai| yAda rakhiye paruSArthokI yatheSTa sAdhanA-dvArA manovAJchita sukhAMkA svastha manaSyakI nAr3IkI gati prAyaH 75 hotI hai| upabhoga karatA huA eka prasiddha aura prAtaH smaraNIya yadi nADauMkI gati 75 se kama hone lage to zarIra vyakti ho jAtA hai / sAtha hI, apanA bhaviSya bhI sudhAra ThaMDA hote hote prANa hIna ho jAtA hai| letA hai| aise hI sadAcArI vyakti agale janmoM meM aba vicAraNIya yaha hai ki vaha kaunasA AhAra uttarottara Atmonnati karate hue antako ananta hai jo hamArI uparyukta AvazyakatAoM ko pUrA karatA sukhoM kI prApti rUpa mokSake pAtra bana jAte haiM aura hA hameM Arogya pradAna karatA hai / / duHkha-santApoMme sadA ke liye chUTa jAte haiN| astu / (kramazaH) Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pauSa, vIra ni0saM0 2456] karNATaka-jainakavi kaNATaka-jainakavi [anuvAdaka-zrI0 paM0 nAthUrAmajI premI] [aThAraha varSake karIba hue jaba 'karNATaka-jainakavi' nAma kI eka lekhamAlA jainahitaiSImeM suhaddhara paM0 nAthUrAmajI premIne nikAlanI prArambha kI thii| yaha lekhamAlA prAyaH mesarsa Ara0tathA esa0 jI0 narasiMhAcAryaracita 'karNATaka-kavicarite' nAmaka kanaDI granthake prathama bhAgake AdhAra para likhI gaI thI, jo usa vakta taka prakAzameM AyA thaa| aura umameM IsavI mankI dUmarI zatAbdIse lekara 14vIM zatAbdI takake 75 jaina kaviyoM kA saMkSipta paricaya diyA gayA thA, jo ki pugatattvake khojiyoM tathA anumandhAnapriya vyaktiyoMko bahuta hI rucikara huA thA-hindI saMsArake liye to vaha vilakula hI naI cIz2a thI-aura baMgalA bhASAke 'DhAkArivyU' jaime patroM ne jisakA anuvAda bhI nikAlA thA aura use bar3e hI mahatvakI cIz2a samajhA thA / Aja, jaba ki ukta 'karNATaka-kavicarita' kA dUsagabhAga prakAzita ho cukA hai, usI lekhamAlAkA yaha dUsarA bhAga 'anekAMta' ke pAThakoMkI bheTa kiyA jAtA hai| ime hAlameM paM0 nAthUrAmajIkI preraNA para 'karNATaka-kavicarite' ke dvitIya bhAga para meM zrIyuta e. ena. upAdhyAya bI. e. mahAzayane marAThI bhASA meM saMkalita kiyA thA, usI parase yaha hindI anuvAda paM0 nAthUrAmajI premIne prastuta kiyA hai / premIjI likhate haiM ki "upAdhyAyajI bar3e honahAra haiM, pUna meM ema. e. meM par3ha rahe haiM aura jainamAhitya tathA itihAsa me Apako bahuta prema hai|" anekAnta meM isa lekha mAlA ke liye premIjI, upAdhyAyajI aura 'karNATaka-kavicarita' ke mUla lekhaka tInoM hI dhanyavAdake pAtra haiN| yadyapi usa lekhamAlAmeM kaviyoMkA bahuta hI saMkSipta paricaya diyA gayA hai-vizeSa paricaya bhI pAyA jAtA hai aura ise saMkalita karanekI z2arUrata hai phira bhI isa parase pAThakoMko bahuta sI naI naI bAteM mAlUma hoMgI aura itihAsa tathA purAtattva viSayameM unakA kitanA hI anubhava bddh'egaa| sAtha hI, unheM yaha jAna par3egA ki kanaDI jaina sAhityake uddhArakI kitanI adhika jarUrata hai| -sampAdaka 1bhAskara (I.san 1424) isa kavine jIvandharacaritakI racanA kI hai| yaha svayaM prakaTa kiyA hai / pranthAraMbhameM usane paMca parameSTI, prantha usane 'zAntezvara-vamtI' nAmaka jainamandirameM I0 bhUtabali, puSpadaMta, vIrasena, jinasena, akalaMka, kavi san 1424 meM samApta kiyA hai| kavikA nivAsasthAna parameSThI, samantabhadra, koMDakunda,vAdIbhasiMha, paNDitadeva, painugoMDe nAmaka grAma thA / jIvandharacarita vAdIbhasiMha kumArasena, varddhamAna, dharmabhapaNa, kumArasena ke ziSya sUrike saMskRta pranthakA kanar3I anuvAda hai, aisA kavine vIrasena, cAritrabhUSaNa, nemicandra, guNavarma, nAgavarma, * prathameM samApti-samaya phAlguna zukla 10pI ravivAra zaka sa0 honna, vijaya,aggala, gajAM rAku, aura yazazcandra Adi 1345 krodhi samvatsara diyA hai aura penugoMDe prAmake ukta jina- kA nAma smaraNa kayA hai / yaha vizvAmitra gotrI jaina maMdirameM samAptikA ullekha kiyA hai| -sampAdaka brAhmaNa thA aura isake pitAkA nAma basavAMka thaa| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta [varSa 1, kiraNa 2 2 kalyANakIrti (I0sa0 1436) 4 vijayagaNa ( I0 sa01855 ) ima kavikaM dIkSAguru lalitakIrtithe, jo mUlasaMgha isane 'dvAdazAnuprekSe' nAmaka graMtha kuntala dezAntargata ke dezI gaNake zrAcArya the / isane jJAnacandrAbhyudaya, beluvala pradezakaM vemmanabhAvI nAmaka grAmake zAntinAtha kAmanakathe, anuprekSe, jinamtuni, tattvabhedASTaka, siddha- caityAlayameM, usa gA~vake svAmI honnabaMdi devarAja kI gazi nAmaka grantha ligve haiM X / jJAnacandrAbhyudayakI AjJAnusAra, I0 san 1448 meM samApta kiyA hai| racanA I0sana 1439 meM samApta huI hai| kAmanakathaM ko devacandrakI 'rAjAbalikathe' meM jo yaha likhA hai ki isane tuluva dezakai rAjA bhairavasuta pANDavarAyakI preraNA vijayaNNa ratnAkara varNIkA samakAlIna thA, so bhramameM likhA hai| mUlaka jAna par3atA hai| ___ 'jJAnacandrAbhyudaya me sandhi vibhAga nahIM hai, 588 dvAdazAnuprekSemeM 12 pariccheda aura 1448 padya haiN| padya haiN| yaha paTapadI chandameM hai, isalie ise jJAnacandra- graMthArambhameM vRpajinendra, siddha,sarasvatI, vRSabhasenAdi SaTapadI bhI kahate haiN| jJAnacandra nAmaka rAjAne tapa- gaNadhara, vijayakIrti aura unake ziSya pArzvakIrtikI zcaryA karake mukti prApti kI, isIkI imameM kathA hai| stuti kI gaI hai / pArzvakIrti graMthakartAke guru jAna 'kAmanakathe' sAMgata chandameM hai| isameM jainamatakaM par3ata haiN| anusAra kAmakathA likhI gaI hai| isameM 4 sandhiyA~ 5 vidyAnanda ( I0sa01455 ) aura 331 padA haiM / graMthAraMbhameM guru lalitakIrtikA ___inhoMne 'prAyazcita' nAmaka svaracita saMskRta granthakI mmaraNa kiyA gayA hai| kanar3I TIkA likhI hai / yaha grantha yuvasaMvatsarameM likhA 'anuprekSemeM74 padya haiM aura ve koMDakuMdakI gAthAoM gayA, arthAna saMbhavataH yaha I0sa0 1455meM likhA gayA ( bAraha aNupekkhA ? ) ke anuvAda haiN| hogA / isakI vyAkhyAna-zailI prauDha hai aura purAnI 'jinastuti'meM 17 aura 'tattvabhaMdATaka meM 9 pA haiN| kanar3ImeM yaha likhA gayA hai| bIca bIcameM zloka uddhRta 3 jinadevagaNa (I.sa.1444 ) kiye gaye haiM, aura ve svakRta jAna par3ate haiN| inake pitA kA nAma brahmasUri athavA bommarasopAdhyAya thaa| isakA banAyA huA zreNikacaritra' nAmakA graMtha hai| akalaMka, candraprabha aura vidyAnanda ye inake vrataguru mi0rAisake matAnusAra yaha IsvI sana 1444 meM likhA gayA hai| vidyAgurutraya (?)the, aisA prakaTa kiyA hai| inake sivAya vijayakIrtike vipayameM kahA hai ki unhoMne mujhe 'upadeza ____4 yazodharacarita nAmakA bhI eka pratha isa kakkiA likhA huA dakara poSaNa kiyA / granthAraMbhameM vijayajinakI stuti hai, jo saMskRta bhASAmeM 1850 zloka parimANa hai, yaha grantha kI hai, jo kanakagiri urfa malayaru grAmake jinadevakA gadharva kavika prAkRta graMthako dekhakara banAyA gayA hai aura pAgaDyanagara ke gommaTasvAmIke caityAlayameM zaka saM0 1353 meM banA kara samApta 6 terakaNAMvi vommarasa ( I0sa01485 ) kiyA gayA hai / isameM siddhasenAdi aneka prAcAryoMkA smaraNa kiyA gayA hai / kanar3I graMthoMmeM 'phaNikumAracaritra' bhI ApakI racanA hai jo ye terakaNAMvi nAmaka prAmake rahane vAle the| ye vommazaka saM0 1364 meM banakara parI huI hai| -sampAdaka rasopAdhyAyake putra aura nemicandra ke prapautra the / nemicaMdra Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pauSa, vIra ni0saM02456 karNATaka-jaina kavi ne prauDhagaya (1419.1446) kI sabhAmeM aneka vidvAnoM kiyA hai aura maMgalAcaraNameM koMDa hu~da, samantabhadra, me zAstrArtha karake jayapatra prApta kiyA thaa| paMDitamuni, dharmabhUSaNa, bhaTTAkalaMka, devakIrti, munibhadra, vommarasake sanatkumAracarita aura jIvaMdharasAMgatya vijayakIrti, lalitarkAti, aura zrutakIrti ina kavinAmaka do graMtha upalabdha haiM / sanatkumAracarita bhAminI guruoM kI stuti kI hai| padapadI (chanda) meM likhA gayA hai| usameM 17 sandhi jIvaMdharapaTapadIkI kevala eka hI apUrNa prati aura 870 padya haiM / prAraMbhameM maMgalAcaraNake bAda jina- upalabdha huI hai jisameM zurUke 9 adhyAya aura dasaveM dharmazAmroddhAraka guNabhadra, akalaMka, vIrasana, pUjyapAda adhyAyake 119 padya haiN| aura apane prapitAmaha vAdIbhasiMha namicandrakA nAma zrIdharadeva (1500) mmaraNa kiyA gayA hai| jIvaMdharasAMgatyameM 10 sandhi inakA banAyA huA vaidyAmRta nAmakA grantha prApya aura 1449 padya haiN| hai| isameM inhoMne apanakA 'jagadekamahAmantravAdi' 7 koTIzvara (1508) vizepaNasa vibhRpita kiyA hai / muni candradevakI icchA __inake pitAtammaNasaTTi tuludezAntargata vaidara rAjya ke anusAra yaha graMtha nirmita huA hai / isa pranthase kavi ke senApati the / inakI mAtAkA nAma rAmaka, bar3e bhAI ke viSayoM aura kisI bAtakA patA nahIM lagatA hai / kA nAma someza aura choTe bhAIkA nAma durga thaa| vaidyAmana campa graMtha hai / isameM gadya bhAgahI adhika maMgItapurake AsthAnazreSThI (nagaraseTha ? ) 'kAmaNase- hai,bIca bI vameM kanda padya haiN| isake 24 adhikAra haiN| hI' inakA jAmAtA thA / zravaNabelagulake paNDita- aura cikitmA-vidhAnameM bahuta jagaha mantra diye gaye haiM yogIka ziSya prabhAcandra inake guru the / saMgItapuraka namijineza inake iSTadeva aura saMgItapuranareza maMgama yaza kIrti (1500, inake Azraya-dAtA the| inhIM kI AjJAse inhoMne inhoMne dharmazarmAbhyudaya kAvyakI 'sandehadhvAntajIvandharapaTpadI nAmaka graMthakI racanA kI thii| dIpikA' nAmakI TIkA likhI hai / ye lalitakItika vilagi tAllakeke eka zilAlekhase mAlUma hotA hai ki zi ra ziSya the / inakA samaya I0 san 1500 ke lagabhaga zrunIti saMgamake guru the aura zrutakIrtikI ziSya meM - mAnanameM koI hAni nahIM hai / TIkAke aMtameM isa prakAra paramparAmeM 'karnATaka-zabdAnazAsana' ke kartA bhaTAkalA kA gadya diyA hai(1604) pA~caveM the aura cUMki koTIzvarana jIvandhara "iti zrImanmaNDalAcArya-lalitakIti-ziSyazrI SaTpadImeM jo apane pUrva guruoMkI stuti kI hai, usameM yazaHkIti-viracitAyAM sandehadhvAntadIpikAyAm-" vijayakIrtike ziSya zrutakIrti paryaMta stuti hai, isase 10 zubhacandra (1500) mAlUma hotA hai ki koTIzvarakA samaya I0sana 1500 inhoMna 'narapiMgali' nAmakA jyotiSa grantha likhA ke laga bhaga hogaa| hai jisameM 167 kandapadya haiM / antamaM isa prakArakA gadya ____ apane pUrvake kaviyoM meM unhoMne janna, namicandra, hai-" idu zubhacaMdra-siddhAMtayogIndra-viracitamappa narahonna, haMparasa, aggala, rama, gaNavarma,nAgavarmakA smaraNa piMgali-" Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 1, kiraNa 2 11 abhinavavAdi vidyAnanda (1533) moppemeM vAdijanoMkA parAjaya kiyA thA / bahuta karake ve inhoMne 'kAvyamAra' nAmaka granthameM kAvyopayogI ye hI abhinava vAdividyAnaMda hoMge / gairasoppekA hI Avazyaka viSayoM para pUrva kaviyoMke cane hue padyoMkA nAma bhallAtakIpura hai / yahI inakA nivAsasthAna thA / maMkalana kiyA hai / isameM pratyeka viSayakA eka eka inhoMne kAvyasArake atirikta kanar3I meM eka aura svaadhyAya hai aura saba milakara 45 adhyAya tathA 1143 taMtra grantha likhA hai, aimA mAlUma hotA hai| padya haiM / mallikArjunake mRktisudhArNava (I0 ma01245) 12 mAlva (lagabhaga 1550 ) granthake mAtha isa granthakI bahuta samAnatA hai / isameM inake banAye hue bhArata, ramaratnAkara, vaidyamAMgatya bar3I bhArI vizeSatA yaha hai ki jina jina graMthoMse padya aura zAradAvilAsa nAmake cAra grantha upalabdha haiM / liye gaye haiM una saba graMthoMke aura kaviyoke nAma bhI ye dharmacandrake putra aura dezIyagaNake vinaprakIrtike putra de diye haiM / isameM nIce ligve kaviyoM ke pada maMka- zrutakInike ziSya the| sAlvamala inake AzrayadAtA lita haiM yA pApaka the| gaNavarma prathama (lagabhaga I0sa0900), zrAdi paMpa inakA 'bhAratasAlva' bhAratake nAma prasiddha hai / (941), nAgavarma prathama (la0990), ranna (993), nAga- isameM 16 parva haiM aura yaha bhAminI pa padImeM likhA candra (la01100), udayAditya (la01150), harIzvara gayA hai / nemIzvaracaritabhI isakA nAma hai| isameM hari(la01165), nemicandra (1170), rudrabhaTTa (la01180) vaMza aura kuruvaMrake caritra haiN| kavina preraNA kI hai ki aggala (1185), vANIvallabha(la01195), pArzvapaMDita doSayukta bhArata(mahAbhArata) na sunakara loga isa jina(1205), janna (1209), aNDayya (la01235), kamala- pAvanacaritako suneM / granthAraMbhameM nemijina, siddha, bhava (la01235), guNavarma dvitIya (la01235), madhura gaNadhara, jinadharma, kUSmAMDinI, sarvAgraha yakSa, sarasvatI (la01385), candrazekhara (la01430) kevali,zrutakevani 'prathamAMgadhArIparyaMtastuti kI hai aura pahale vidyAnanda nAmake aneka jainaguru ho cuke phira gRddhapiMcha, mayUrapiMcha, arhadvali, puSpadaMta, bhUtabali, the, jAna par3atA hai isI kAraNa inhoMne apane nAmake jinacandra, koMDakuMdAcArya, tattvArthastrakAra umAsvAti mAtha 'abhinavavAdi' vizeSaNa lagAyA hai / nagara samantabhadra, kaviparameSThI, pUjyapAda, vIrasena, jinasena, tAlakAke 46ve zilAlekhameM eka vAdividyAnandakI namicaMdra, rAmasena, akalaMkadeva, anaMtavIrya, vidyAnaMda, stuti kI gaI hai, jo vAdijanoMko jItanameM bahuta mANikyanaMdi, prabhendu, rAmacandra, vAsavendra, guNabhadra, hI catura the| unhoMne naMjarAya zaharake naMjidevarAja mAghanandi, cArukIrti, vizAlakIrti, vijayakIrti suna sAtaveMdrarAjA, kemarIvikrama, sAlvamallirAya, guru- svaguru zrutakIrti, mahibhuSaNa, polAdideva, merunandi, nRpAla, sAluvadevarAya, nagarirAjyake rAjA, biliga mamantabhadra, aura pAlyakIrtikA smaraNa kiyA hai| ke narasiMharAja, kArakalake bhairavarAja, narasiMhakumAra rasaratnAkarameM rasaprakriyAkA pratipAdana kiyA (1509-29) aura kRSNarAjakI sabhAoM meM aura isI gayA hai| isameM zrRMgAraprapaMca, rasavivaraNa; nAyakaprakAra zrIraMgapaTTaNa, vidira,kopaNa, belagula, aura gaira- nAyikA-vivaraNa aura bhAvAdhikaraNa ye cAra adhyAya Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -rrrrror pauSa, vIra nisaM02456] karNATaka-jainakavi haiN| isameM paMpa, rana, nemicandra Adi kaviyoMke padya vijaya (candraprabhapurANa) , guNavarma (puSpadaMtapurANa), udAhRta kiye haiM aura rudrabhaTTa, vidyAnAtha, hemacandra, jannuga (anantapurANa) , madhura (dharmanAthapurANa), nAgavarma, kavikAmakA anukaraNa karanA svIkAra kiyA abhinavapaMpa (mallinAtha purANa aura rAmAyaNa) , honna (zAnti purANa) , kaNNapa (nemicarita aura duritArI - zAradAvilAsameM kAvyakA jIva jo dhvani hai vIrezacarita), nemicandra(lIlAvatI),bandhavarma(harivaMza) usakA pratipAdana kiyA gayA hai| kanar3ImeM dhvaniviSaya candraprabha carita meM 28 sandhiyA~ aura 4475 padya kA yaha pahalA hI prantha jAna par3atA hai / isa grantha kA haiN| prAraMbha meM kahA hai ki maiM kaviparameSThI aura guNabhadra kaMvala dhvanivyaMga-vivaraNa nAmakA adhyAya hI prApya hai| kI kahI huI kathA ko kAnar3I meM likhatA huuN| pahale yaha grantha kavina apana AzrayadAtA sAlvamalla rAjA candranAtha, siddha, AcArya, upAdhyAya, sAdha, ratnatraya, kI kInike lie likhaa| kAvyaprakAzaka aura sAhitya sarasvatI, gaNadhara, jvAlAmAlinI, vijayayakSa, aura sudhArNava ina do granthoMkA isane ullekha kiyA hai| piriyazaharake ananta jinako kamalabhaMga mahiSikuMvaidyasAMgatyameM kavina aneka sthAnoM meM apanA khudakA bhApurAdhIzvara brahmadeva kI stuti kI hai / isake bAda mata pratipAdita kiyA hai| gandhahastimahAbhASyakartA samantabhadra, sapAdalakSa13 doDDayya (la0 1550) pramANa caturviMzatitIrthakarapurANakartA kaviparameSThI, yaha jinapurANakathAnipuNa devappakA putra aura paNDita pArvAbhyudaya aura zrAdipurANake kartA sarvajJa jinasena, munikA ziSya thA / devappa Atreya gotrakA jaina brAhmaNa teIma tIrthakageMke carita likhanevAle guNabhadra,tattvaupadhathA aura hoysala dezake caMga pradezake piriyarAja zahara zabda-zAstrakAra pUjyapAda, paNDitAya, akalaMka, vAdivimeM rAjya karane vAle yadukula tilaka viruparAja kA dyAnanda aura devakIrti kA mmaraNa kiyA hai| darabArI katthaka thaa| doDyyana * apane candraprabha carita 14 nemaNa (1556) meM viruparAjendra kI stuti kI hai| jaina brAhmaNa paM0 imane jJAnabhAskara carita nAma kA prantha likhA salivandrakA putra vommarasa isI rAjAkA pradhAna thA / hai| isameM 133 padya haiM aura batalAyA hai ki adhyAtmapranthake AraMbha meM nIce likhe kaviyoM kA unake granthoM zAstrapaThana aura dhyAna yaha mokSake mukhya sAdhana haiM / sahita smaraNa kiyA hai bAhya vepa aura kAyazleza bahuta prayojanIya nahIM haiN| paMparAja (AdipurANa) , ranna (ajitapurANa), pranthake prArambha meM nijAtmAkA vandana aura guNasmaraNa ____ yaha rAjA sAhitya kA bar3A premI thA maura isane zAMti kiyA hai| yaha samaDolIpurake zrAdijinAlayake guru jina kI eka mUrti ko vidhipUrvaka tayyAra kaga kara use sthApita jinasenake ziSya zIlAdhi kA ziya thA aura isane karAyA thA, aisA madrAsake ajAyaba gharameM maujUda eka jaina mUrtika tala deza vidara gA~va meM dIkSA lI thii| nIce khudA humA hai (S.I.J.58) isa rAjAkI prazaMsAse mUha vidri . bhairavI maDapake eka staMbha para zilAlekha hai| -sampAdaka 15 bAhubali (la. 1560) . * isa kavi ne 'bhujavalizataka' nAmakA eka saMskRta graMtha bhI bhairavendra nAmaka rAjAkI icchAse isane nAgakumAralikhA hai, -sampAdaka kathA yA paJcamIkathA kI racanA kI hai / isake pitA Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa 2 vaNikaziromaNi sagaNaNNa aura mAtA bommaladevI meM hai aura isameM 1312 padya haiM / isameM maMgalAcaraNake thii| yaha karnATaka deza meM kuMdAdrike dakSiNa meM basI bAda nIce likhe hue AcAryoM ko namaskAra kiyA hai| huI zRMgerI kA rahane vAlA thA jimakA ki dUsarA nAma bhadrabAhu, guNabhadra,samantabhadra, indranandi, mahAnandi, dakSiNa vArANasI hai| siMhanandi, vIranandi, vIrasena, nayasena, vIrAcArya, bAhubalikA isa pranthako samApta karane ke pahale candraprabha, zubhacandra, nemicandra, pUjyapAda, koMDakuMda, hI dehAnta hogayA, isa kAraNa ise vardhamAna nAmaka kaviparameSThI, cArukItti paMDita, akalaMka, candraprabha, kavi ne pUrNa kiyA jo ki bahuta karake bAhubalikA hI vidyAnanda, prabhendu, zrutakIrti, / patra thA / vardhamAna narasiMha bhAratI (1557-1573) kA 17 dohaNAMka (1578) mamakAlIna thA / ume kavi rAjahaMsa, saMgItasudhAbdhi- yaha hoysala dezake niTTara AdiseTTike putra candra ye gauravAda padaviyA~ prApta thiiN| usane nIce likhe vedRdi-seTTikA putra thA / isane I. san 1578meM candrakaviyoM kA unake granthoM mahita smaraNa kiyA hai- prabhaSaTpadI nAma kA grantha racakara samApta kiyA hai| __ zrAdipaMpa (Adi purANa), kantika (jo vIradora 18 padmarasa (1561) kI sabhA kI maMgala lakSmI thI), aggala (candraprabha- akhila zAstravizArada mahAvAdimadebhamRgendra tarkapugaNa), vAgaNakAdambarI ko hataprabha karake apanI zabdAgamajJa, jainasaMhitAkartA zrIvatsagotrIya brahmari lIlAvatI para pAritoSika prApta karane vAle nemicandra, paNDita rAjasanmAnita vidvAna the| unakI santati meM janna, garma, ranna, ponna, aura jyotiSavidyAmeM apra- vaidya-maMtra-daivajJa-zAstra-kovida padmannopAdhyAya kA janma gaNya vAdighrAtabhayaMkara zrIdharAcArya / huA / pArasa unhIM kA putra thA / isane 'zrRMgAra kathA' __ maMgalAcaraNakaM bAda paramapurANakathA kA vistAra nAmaka grantha kI racanA kI hai / ise usane kelasurakI karanavAle dvitIyagaNadhara kaviparameSThI, kumudendu, zrIdha- candranAtha vastImeM I0 sa0 1599 meM samApta kiyA hai| gacArya, akalaMka, pUjyapAda, mvaparamaguru lalitakIrti, ke kelasara kA dUsarA nAma chatratrayapura hai| gumazAntikIrtikA mmaraNa kiyA hai aura phira padmAvatI, zRMgAra kathA meM sukhanilayapurake rAjA ratlabhuSaNake maramvatI, kUSmAMDinI, sarvANha yakSa kI stuti kI hai| putra sukumAra kI kathA varNita hai / isameM kathAbhAga 16 zrutakIti (1567) bahuta hI thor3A hai / zRMgAravarNana hI adhika hai / isameM isake pitA akalaMka aura pitAmaha kanakagirika 5 sandhiyA~ aura 533 padya haiN| madanatilaka, mallikAvijayItti the| rAmacanda candanavarNI bhI isakA janavijaya, bharatezvaracarita, kumararAmanakathA nAmaka nAma thaa| isanaM vijayakumArIcarita nAma kA prantha pUrvake pranthoM kA nAma nirdeza kiyA hai| likhA hai, jisameM inadriyoM ko jItane vAlI vijaya- yaha kavi jaina hai phira bhI isa pranthake prAraMbhameM kumArI kI kathA hai| pahale yaha kathA AryabhASA usane zivastuti kI hai ! jAna par3atA hai ki kisI (saMskRta ?) meM thI, ise jainottamoMke icchAnusAra kanar3ImeM ajaina kI preraNAse likhA gayA hogaa| likhatA hU~, aisA kavine likhA hai / yaha sAMgatya chanda zeSa bhAge Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - pauSa, vIra ni0saM02456 ] 22 hamArI zikSA hamArI zikSA jJA 11 le0 - bAbu ma IdayAla jI, bI0e0 (narsa) revivivie " vidyA sarvArthasAdhinI " - bhagavan jinasenAcArya / Education alone can conduct us to that which is at once best in quality and infinite in quantity. Horace Monk. "kevala zikSA hI hameM usa taka le jAsakatI hai jo uccakoTikA aura anaMta hai / " zikSA kA mahatva ke mahatvase prAyaH saba hI paricita haiM / saba hI bahuta aMzoM meM yaha jAnate haiM ki zikSA se manuSya ke hRdaya meM eka adbhuta prakAza hotA hai / zikSA hI ke dvArA manuSya kI mAnasika, zArIrika aura AdhyAtmika zaktiyoMkA pUrNarUpa se vikAza hotA hai / suzikSita sadasyoM kA samAja hI saMsAra meM saba guNoM ko prApta karake sAmAjika, rAjanItika aura dhArmika unnati karane meM samartha hotA hai / zikSita samAja apane astitva ko gaurava ke sAtha sthira rakha sakatA hai aura mUrkha samAja -- par3ha samAja - samaya aura prakRtike prabala vegake sAmane naSTa ho jAtA hai| jinake pAsa zikSAkA ciMtAmaNi ratna hai, jinake yahAM vidyArUpI kAmadhenu hai, ve mahAn dhanI haiM aura saMsAra kI saba vastue~ unake sAmane tuccha haiN| vidvAn hI balavAna 80 hai aura azikSita mahAn zakti dhArI hote hue bhI nirbala hai / kahanekA tAtparya yahI hai ki zikSA mAnavI unnatike vAste atyaMta Avazyaka sAdhana hai / jaina samAja aura zikSA isase pahale ki pAThaka mahAzaya jaina samAja meM zikSA kA pracAra aura usakA hisAba jAnanekA prayatna kareM ve pahile nIceke bar3e koSTaka ko dekha leM / unako bahuta hada taka usase yaha mAlUma hojAyagA ki hamArA samAja zikSA nAmaka bhUSaNa se kitanA alaMkRta hai ? san 1921 meM samasta bhArata meM jainiyoM kI saMkhyA 1178596thI, unameM se kevala 356879 jainI zikSita the, arthAt 29.635 pratizata / inameM puruSoM aura striyAMka pRthaka pRthaka aMka isa prakAra the / 610279 puruSoM meM 313416 puruSa likhe par3he the, arthAta 51.62 pratizata / aura 568317 striyoM meM se kevala 40463 striyAM likkhI par3hI thIM, arthAt 7.649 pratizata / aMgrejI likhe par3he puruSa 22557 aura striyAM 883 thIM, jinakA pratizatakA hisAba likhanA vyartha sA hI hai / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 maM 5. 2. 2 4 5 6 7 8 9 10 0 o av 11 ku 1 prAntavAra jaina samAja kI zikSA kA hisAba prAntavAra hamArI zikSAke tulanAtmaka aMkoM kA byaurA isa prakAra hai| : + nAma prAnta paMjAba dehalI bambaI ( riyAsatoM sahita ) rAjapUtAnA ajamera mAravAr3a baMgAla saMyukta prAMta (ri0 sa0 ) bar3audA gavAliyara (gaMgApura sahita ) madrAsa 12 AsAma 13 | madhya prAMta aura barAra 14 15 16 anekAnta maisUra bihAra aura uDIsA haidrAbAda pratizata zikSita puruSa 43.55 62.69 51.7 49.66 71.69 76.69 50.59 13.8 70.34 31.62 51.6 6427 46.88 43.14 59.1 35.99 Uparake aMka itane spaSTa haiM ki unase hara eka prAMta kI zikSA-sambaMdhI avasthA sAfa prakaTa hai aura adhika likhanA vyartha hai / phira bhI yaha batA denA Avazyaka pratIta hotA hai ki puruSoMkI zikSAmeM sarvaprathama sthAna baMgAla ko prApta hai aura striyoM kI zikSA meM bar3audA strI 4.026 14.32. 1.122 2.03 3.382 17.24 6.744 2.16 18.24 4.428 7.364 8.969 6.806 5856 10.59 3.081 [varSa 1, 2 kaiphiyata inameM kazmIra aura madhyabhArata (Central Inda ) ke aMka manuSya gaNanA kI riporTa na milane ke kAraNa aura kucha prAMtoMke aMka ripo meM na hone ke kAraNa nahIM diye jA sake / prAMtavAra Ayu vA zikSA kA hAla jaina samAja darzana bhAga 2 se milegA / sabase Age hai / kurga puruSoM kI zikSA meM sabase pIche hai aura striyoMkI zikSA meM bambaI prAMta sabase pIche hai / saba hI prAMtoM ke jainiyoM ko zikSA kI mahatI AvazyaktA ko anubhava karake zikSA pracAra ke vAste tana mana dhana se prayatna karanA cAhiye / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAja pauSa, vIra ni0saM0 2456] hamArI zikSA jainasamAjakI zikSAkI anya kA koI ullekhanIya sthAna nahIM hai / hama apanI zikSA-saMbaMdhI isa sthiti para sambhava samAjoMkI zikSAse tulanA hai sahasA kucha harSa prakaTa karane laga jAya~ / kintu jainamamAjakI zikSAkI bhAratakI anya samAjoM vAstavameM harSa yA garva kI koI bAta nahIM hai / kAraNa ? kI zikSAse tulanA karake dikhAnA bhI lAbhadAyaka hama jaina samAjameM ucca zikSA prApta vyaktiyoM kA prAyaH hogaa| ataH nIce usake aMka diye jAte haiN| abhAva hI pAte haiM / uccakoTike zikSita to usameM kahIM pIrAta zikSita birale hI mileNge| isa adhika saMkhyAkA kAraNa kevala jaina samAjakA vyApArI-dhanI honA aura dharmake vAste ___ kula puruSa / strI kucha pUjA pAThAdi par3hanA hai| isake atirikta usameM mamasta nArata 7.051 / 12.3 / 1.803 anya dharmAvalambiyoMke mamAna pichar3I huI jAtiyA~ (Backward communities ) bhI kama haiM / inameM hindU 6.439 11.51 1.368 adhika saMkhyA unhIM zikSitoMkI hai jinako yAto bahIArya 18.563 29.05 8.076 khAtA AtA hai yA nAmAdi likhanA AtA hai / hamAre brahmA 78.68 69.34 88.02 apane vicArameM yaha koI saMtopajanaka hAlata nahIM hai| 5.388 9.397 1.38 zikSAmeM hamArI unnati 29.019 48.42 9.618 barAbarakI isa chaM.TI zikSita pratizata jaina 29.635 51.62 7.648 / sI tAlikAse hamArI musalamAna 4.482 purupa ' strI zikSAmeM kIhuI usa unna- san 8.117 .75 tikA patA laga jAyagA ImAI 28.5 / 38.95 18.05 jo hamane sana 1901 | 1901 46.86 1.784 pAramI 73.05 / 78.91 67.19 se 1921 taka kI hai / / 1911 | 49.5 3.99 arthAta gata bIma varSoM 1921 51.62 7.349 isa koSTaka ko dekhanese mAlUma hogA ki zikSAmeM meM kI hai / san 1901 sarva prathama brahmo, dvitIya pArasI, tIsare jaina, cauthe meM purupa 46.86 pratizata zikSita the jo man 1911 meM bauddha aura musalamAna sabase pIche haiM / yaha to sAmUhika 49.5 aura 1921 meM 51.62 pratizata ho gaye / triyA~ (Collective ) vivaraNa huA / puruSoMkI zikSAmeM sana 1901 meM 1.784 prati zata zikSitA thIM, ve san pArasI sabase Age aura musalamAna sabase pIche haiN| 1911 meM 3.99 prati zata ho gaI aura san 1921 meM aura jainiyoM kA nambara tIsarA hai / strIzikSAmeM brahmo 7.649 prati zata hogii| purupoMkI apekSA triyoM meM sabase Age aura musalamAna sabase pIchehaiM aura jainiyoM unnati kA krama-vega adhika hai| kintu jaba hama isa mikha bauddha Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta varSa 1, kiraNa 2 bAtako sunate haiM ki jApAnane 50 varSa meM zikSA meM vaha pahale saMskRtake paNDitoM kI ora hI eka dRSTi unnati kI ki tamAma saMsAra dekhakara daMga raha gayA; DAla lIjie / ye mahAnubhAvasamAjake una vidyAlayoM ke usa samaya hama jaina samAjako isa kIr3I kI cAla para phala haiM jina para samAjane apanI gAr3hI kamAI kA kyA badhAI de sakate haiM ? vAstava meM jaina samAjanedocAra rupayA dila khola kara isa zrAzAse lagAyA thA ki hAIskUla, pA~ca cAra vidyAlaya, dama bAraha boraDiMga vahA~se jainadharmake bar3e bar3e diggaja vidvAna nikaleMge, jo hAusa aura kucha aniyamita pAThazAlAe~ khola deneke jainadharma kA pracAra kareMge aura usake sAhitya kA atirikta aura kiyA hI kyA hai ? phira zikSAkI unnati panaruddhAra kreNge| una vidyAlayoMse samAja ko vizeSa kyA Apa hI Apa ho jAtI ? jaba ki anya samAja lAbha nahIM huaa| jaisI AzA thI vaisA phala na niklaa| dhar3Adhar3a kAleja, vizva vidyAlaya aura gurukulA di sthA- yaha mAnA jA makatA hai ki vahA~ se kucha aise vidvAn pita karake zikSAke maidAnameM bhAge jA rahe the usa samaya avazya nikala Aye haiM jo kucha granthoM kA anuvAda meM aura aba bhI, hameM yaha atyaMta zokake sAtha kahanA kara sakeM yA choTI choTI pAThazAlAoM meM zikSaka kA par3atA hai, pAzcAtya DhaMgakI ucca zikSA kA hamAre yahA~ kArya kara sakeM athavA upadezaka kA kucha kAma karanemeM tIvra virodha thA / acchA ho yadi mamAjake karNadhAra samartha ho / kintu ina vidyAlayoMse samAja kI aba bhI apanI bhala ko ThIka kara leN| zrAvazyaktAe~ pUrI na huI, jisakA spaSTa pramANa yaha hai hamAre zikSita ki vahA~ zikSA prAptike vAste apane putroM ko bar3e hamAre yahA~ jo bhI zikSita nAma dhArga samudAya hai AdamI nahIM bhejate / saca bAta to yaha hai ki vahA~se usameM bahulatA aise vyaktiyoMkI hai ki jinakA dakAna- nikale hue vidvAn jahA~ apanI AjIvikA svataMtra rUpa dArIkA hisAba kitAba rakhanake atirikta kacha bhI nahIM se prApta karane meM asamartha haiM vahA~ ve samAja ko bhI pAtA / bhale hI ye lAMga parAne DhareMkI dakAnadArIcalA patitAvasthA meM rakhanake uttaradAtA haiM / ve saMsAra kI leM kintu Age imasa kAma na calegA / isa prakAra gati ko aura deza tathA samAjakI vartamAna kAlakI ke likhe par3hoM ko na to dhArmika granthoMkA hI jJAna ho sthitiyoM ko samajhane meM bhI asamartha haiM / dezadarzana makatA hai aura na lokika baataaNkaa| ataH hamArIsamajha nAmaka pustakake lekhaka ne saMskRtake vartamAna vidvAnoMke meM to inako zikSitoMkI zreNI meM biThAkara zikSAkA- sambaMdha meM jo marmasparzI zabda kahe haiM ve hamArI samAja marasvatIdevI kA-ghora nirAdara karanA hai| ke bahutase paNDitoM para solaha Ane lAgU hote haiN| ve jaina samAjake ina bahu saMkhyaka zikSitoM (1) ko likhate haiM " hamAre dezake vidyArthI jaba saMskRta kI ucca alaga karadene para doDhaMgake zikSita bAkI raha jAte haiM se ucca parIkSA pAsa karake nikalate haiM to ve apanI jinakI saMkhyA to adhika nahIM hai, para jinakI gaNanA roTI taka kamAne meM asamartha rahate haiN| unakI zikSA na zikSita samAjameM hotI hai| inameM prathama saMskRtake likhe to unako isa yogya banAtI hai ki ve apanA jIvana par3he paNDita aura dUsare sarakArI skUloM tathA kAlejoM nirvAha bhalI bhAMti kara sakeM aura na ve acche nAgarika se nikale hue vidvAna haiN| hI bana sakate haiN| unakI zikSA ati prAcIna kAlake Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pauSa, vIra ni0saM02456 hamArI zikSA za - - -- bigar3e hue DhaMga para calI jArahI hai| ve deza, kAla, zikSAkA prazna dezakA prazna hai jAti, rASTra saMgaThana, bhAratotthAna Adi viSayoMse aisI avasthAmeM kyA kiyA jAya ? vAstava meM zikSA bilakula anabhajJi hote haiM / unakI zikSA vyAkaraNake kA prazna tamAma deza kA prazna hai, ise koI eka jAti vitaMDAoM meM tathA nyAyake 'pAtrAdhAram ghRtam vA ghRtA- kabhI bhI hala nahIM kara sktii| isa ora dezake tamAma dhArama pAtrama' jaise praznoM ke hala karane hI meM khatama ho hitaciMtakoM ko dhyAna denA cAhiye / aura zIghra hI jAtI hai|"* bhArata sarakAra kI sahAyatAse deza kI zikSApaddhati meM aba jarA aMgrejI zikSitoM ko bhI dekha liijie| ucita saMzodhana aura parivartana karAnA cAhiye / binA vahA~ bhI koI vizeSa prAzAjanaka cinha nahIM dikhAI zikSApaddhatike ThIka hue deza kA utthAna asambhava hai / date / ve bahuta kucha jAnate hue bhI apane viSayoMke pUrNa hamArI zikSA kA AdhAra bhArata kI prAcIna sabhyatA jJAtA nahIM hote / adhakacarI vidyA kI prApri meM hI para honA cAhiye / aura usake dvArA saMsArake navIna unakA svAsthya, zakti, dRSTi, samaya aura dhana laga aura prAcIna jJAnake daravAje usake vAste khola dena jAtA hai aura phira bhI natIjA adhika utsAhavardhaka cAhie~ / dezake navayuvakoM ko vahI zikSA dI jAya nhiiN| Aja kalake vidyArthiyoM kA uddezya yena kena jisake dvArA unake vicAra aura kalpanA zaktike prakAreNa korsa ko ghoTa-ghATa kara parIkSA pAsa kara lenA vikAza ko pUrA avasara mile / athavA jisase ve hotA hai / aura bahuta hada taka unake zikSaka aura suyogya nAgarika bana sakeM, aura unake gharelU jIvana prophesara bhI isI uddezya ko sAmane rakha kara kArya karate tathA vidyAlaya ke jIvana kA pUrNa sammelana ho| haiM / hama yaha jAnate haiM ki isameM na to becAre zikSakoM hama kyA kareM ? kA hI doSa hai aura na vidyArthiyoM kA / balki doSa hai kintu yaha bAta eka dinameM nahIM ho sakatI / jaba usa paddhati kA jimake AdhIna ve kAma karate haiN| jaba taka yaha avasthA dezameM kAyama ho taba taka hama Thahara taka isa paddhati meM saMzodhana na hogA taba taka ina bhI nahIM sakate / phira kyA kiyA jAya? aisIavasthAmeM kAlejoMme aise hI vidvAna nikalate raheMge jo bar3e bar3e hameM dezakI pracalita zikSA-paddhati kA hI Azraya lenA siddhAnto (Theories) ko jAnate hue bhI unako paDegA aura sAthameM apanI AvazyaktAoM ko pUrNa rUpa vyavahAra (Practice) meM na lA skeNge| jo sadA se samajha kara unakI pUrti ke vAste zikSAke sAdhana apanI AjIvikA ke vAste sarakArI daphataroM kA jaTAne hoNge| daravAjA khttkhttaayeNge| vartamAna avasthA meM inase aime hamArI AvazyaktAe~ jahA~ deza kI anya jAtiyoM vidvAn nikalanA jo bar3e bar3e aviSkAra kara sakeM yA ke samAna haiM vahA~ kucha unase bhinna aura vizeSa bhI hai| pracalita sidhAntoM kA saMzodhana yA unameM vRddhi karasakeM ataH sammilita AvazyaktAoMko chor3akara yahAM vizeSa bahuta kaThina haiN| AvazyaktAoM para hI saMkSepameM vicAra kiyA jAtA hai| jainadharma bhAratavarSakA purAnA dharma hai, usakA apanA .. dezadarzana pRSTha 266 vizAla sAhitya aura saMskRti (Culture) hai / usa Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta [varSa 1, kiraNa 2 sAhitya, dharma, aura saMskRtiko prakAzameM lAneke vAste derstanding of sound principles increassaMskRta, prAkRta aura dakSiNI bhASAoM ke aise vidvAnoM ed.............There has been introduced kI AvazyaktA hai jo isa kAmako prakArakA such complerity into modern business and such a high degree of specialization sakeM aura saMmAra ke jainaMtara sAhitya, saMskRti aura that the young man who begins withsiddhAntoMme apane sAhitya, saMskRti aura siddhAntoMkI out the foundation of an exceptional tulanA karane meM bhI samartha ho / ve prAcIna lipiyoM ko training is in danger of remaining a par3ha sakeM aura mAtRbhApA dvArA usakA sarvasAdhAraNako mere clerk or book-keeper."* jJAna karA skeN| isa prakArake vidvAn hamAre maujUdA arthAta 'eka vyApArIkI mAnasika zakti Aja saMskRta vidyAlayoMse kadApi nahIM nikala sakate / hamArI itanI adhika honI cAhiye jitanI ki pahale AvazyasAmAjika AvazyaktAe~ bhI kama nahIM haiM / jainasamAja ktA nahIM thI / jima prakAra vastu bhejaneke sAdhana, tAra, eka vyApAra-pradhAna samAja hai / kintu umakA vartamAna samandarI vidyutatAra aura TelIphonake pAnase eka vyApAra vyApAra nahIM, korI dalAlI hai / ataH samAja- vyApArIkA kAryakSetra bar3ha gayA hai vaise hI uparyukta meM ucca koTika vyApArI paidA karane ke vAsta hameM una siddhAntoMko bhalI bhAMti samajhanekI AvazyaktA bhI bar3ha koTi kI hI vyApArika zikSAkA prabaMdha karanA hogaa| gaI hai / Adhunika vyApArameM pecIdagI aura ucca koTi yadi hama samAjameM mAmUlI dalAloM, dukAnadAroM aura kI vizepajJatA itanI AgaI hai ki jo koI bhI navamunImoMke sthAnameM bar3e bar3e baiMkara, bar3I bar3I kampaniyoMke yuvaka samucita zikSAkI buniyAdake binA isa kAmameM DAyarekTara aura catura vyApArI dekhanA cAhata haiM to lagatA hai usake mahaja eka klarka athavA eka munIma hI hameM anivArya rUpame acchI vyApArika zikSAkA prabandha raha jAna kA bhaya hai|' karanA hogA / vyApArika zikSAkI AvazyaktA ko kyA hI acchA ho jo hamAre bhAI ina zabdoM para hamAraM bhAI cAhe na samajheM kintu videza vAloMne isa acchI taraha dhyAna deM aura vartamAna DhaMgake vyApAra ko muhatama anubhava kara liyA hai| tabhI to maMmArakA sArA samajhakara apanA aura deza kA kalyANa kareM / isa vyApAra unake hAthameM hai aura hama unakA mu~ha dekhataM bAta ko hara eka jainIko hRdayAMkita kara lenA cAhie rahate haiM / dakhiye eka amarekina baiMkara misTara veMDira ki dezakI pradhAna vyApArI jAti hone ke kAraNa deza lipa kyA kahatA hai: ke vyApAra ko samunnata karanA usakA sabase pahalA " The mental requireinent of a busi- kartavya hai| vartamAna kAlameM vaha hI vyApArI saphala ho nessman needs to be greater today than sakatA hai jo baiMkiMga (Bunking), vinimaya (Exwas ever before necessary. Just as the change ) vyApArika bhUgola ( Commercial sphere of the businessman's actions has broadened with the advent of trang Geography ) aura apane kAryakSetra kI upaja portation, telegraphs, cables and tele . "The problem of National Education in India phones so have the needs of broad un. L. Liput Rai. Page 213) Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pauSa, vIra ni0saM02456] hamArI zikSA (Products) aura vahAM ke nivAsiyoMkI AvazyaktA jainadharmake amUlya siddhAnta samajhA sakeMge, jo Apake meM khUba paricita hai| dharmakI vizeSatA anya dharmoM ke mukAbalemeM dikhalA sakeMge, kintu Aja kala kA vyApAra ucca koTike kalA- aura jo Apake prAcIna itihAsako prakAzameM laaskeNge| kauzala : Industry) para avalambita hai / jisa vyApAra vahA~ se vyApArika vidyA, kalA-kauzala aura samAjake pIche udyoga dhaMde haiM, jisa vyApArakI buniyAda kalA- zAstra Adi upayogI viSayoMke vizeSajJa nikaleMge jo kauzala para hai vaha hI vyApAra lAbhadAyaka ho sakatA hai| kevala samAjakI rakSA hI nahIM kintu use eka pratiSThita Apako yaha bhalI bhAMti mAlUma honA cAhie ki pada dilAnemeM bhI samartha hoMge / aisA vizva-vidyAlaya hamAre dezase karor3oM rupayA prati varSa videzoM ko jA dezake kisI bhI kendrastha sthAna para sthApita kiyA jA rahA hai / Apako yahA~ ke kacce mAlako upayogameM lAkara sakatA hai / usake lie dhanakI AvazyaktA hogI, jisa usase bhinna bhinna vastue~ tayyAra karAke, dezake isa ko pUrA kara denA samAjake vAste kaThina nahIM hai| yaha rupayako bacAnA hogA / kintu yaha Apa usa samaya vizva-vidyAlaya jahA~ jaina samAjake vAste lAbhadAyaka hI kara sakate haiM jaba ki Apa ucca koTikI audyo- hogA vahAM dezakA bhI kalyANa kregaa| gika zikSA kA prabaMdha kreN| jainasamAjameM strI zikSA ___ sabase aMtameM, maiM samAjakI usa AvazyakatAkI . strIzikSAke sambaMdhameM bhI yahA~ kucha likhanA Avatarafa ApakA dhyAna AkarSita karanA cAhatA hU~ jisa zyaka pratIta hotA hai / gRhastha rUpI gAr3Ike puruSa aura para samAjake jIvana aura maraNakA prazna hai / ApakA strI do pahiye haiN| gADIko sucArU rUpase calAneke samAja mRtyu-zayyA para leTA huA hai / jisako bacAnA nA vAste donoMkA hI ThIka honA Avazyaka hai / aura - apanI hI rakSA karanA hai / usake bacAnameM Apa taba hI zikSA hI eka aisA sAdhana hai jo mAnava samAjako saphala ho sakeMge jaba ki Apa samAjazAstrake acche 1 apane karttavya pAlanake yogya banA sakatA hai| hamAre acche jAnakAra paidA kareMge / ve samAjazAstrI hI pUrva puruSoMne isa bAta ko bhalI bhAMti samajha kara hI ApakI maratI huI samAja kI rakSA kara skeNge| strIzikSA ko mahatvapUrNa sthAna diyA thA / prAcIna isa prakArasaMkSepameM, samAjako acche acche dharmA kAlameM jainamahilAe~ kitanI suzikSatA hotI thIM, cAryoM, vyApAriyoM, baiMkaroM, kalAkauzalAcAryoM, aura usakI kucha jhalaka hama apane purANagraMthoMse pA sakate samAjazAstriyoMkI AvazyakatA hai| haiN| kavi kantIdevI, rAnI celanA, mainAsundarI, sulojaina-vizva-vidyAlaya canA aura satI aJjanAke nAmoMme hama saba paricita uparyukta AvazyakatAe~ zrApakI vartamAna pAThazAlAe~ haiN| kintu pIche die hue aMkose yaha spaSTa rUpase prakaTa yA hAIskUla pUrI nahIM kara sakate / unakI pRrtike vAste ho jAtA hai ki hamane strIzikSA jaise upayogI viSaya Apako eka vizAla vizva-vidyAlaya sthApita karanA kI tarapha aba taka samucita rUpasaM dhyAna nahIM diyA hogaa| usase aise aise vidvAn prakaTa hoMge jo Apake balki usakI avahelanA kI hai| jahA~ san 1921 meM prAcIna sAhitya kA uddhAra kara sakeMge, jo janatAko jaina puruSa 51.62 pratizata likhe paDhe the, vahA~ kevala Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 anekAnta [varSa 1, kiraNa 2 7.649 pratizata hI khiyA~ likhI paDhI thIM / kitanA karanA hI hogaa| isa ora hamArI bahinoMko svayaM bhI bar3A antara hai ! strI zikSAmeM, bar3aude kI jaina samAja ' dhyAna denA caahie| sarvaprathama ( 18.24 praza0), dvitIya baMgAla (17.24 zikSApracArake kucha upAya praza0), tIsare dehalI (14.32 praza0 ) aura cauthe ____ eka mahAna vizvavidyAlayakI sthApanAke sAtha vihAra aura uDImA (10.59 prazata) haiN| sabase pIche hara hameM anya upAyoMko bhI kAmameM lAnA hogA / yadyapi bambaI (1.122 prazata) aura rAjapUtAnA (2.03 prati usa vizvavidyAlayameM dhArmika zikSA, laukika zikSA zata) haiM / hameM yaha bhI yAda rakhanA cAhie ki ina hI aura strIzikSAkA pUrNa prabaMdha hogA taba bhI nimna donoM prAntoMmeM jainiyoMkI sabase adhika saMkhyA hai| likhita sAdhanoMse vidyApracArameM vizeSa sahAyatA ho mamAjakI nirmAtA vAstavameM striyA~ hI haiN| una hI sakatI hai:kI godameM Ane vAlA mamAja hai / yadi Apa cAhataM samAjameM nirdhana chAtroMko chAtravRti dekara unakI haiM ki hamAre bhAvI uttarAdhikArI yogya hoM, to usake sahAyatA kI jAya aura tIkSNa buddhi vidyArthiyoMko vAste Apako acchI strIzikSAkA prabaMdha zIghra aura pAritoSika dekara unakA utsAha baDhAyA jAya / isa anivArya rUpase karanA hogA / bhAratavarSakI vartamAna kAryake vAste bambaI ke sva0 seTha mANikacandajI aura rAjanaitika avasthA bhI zikSitA striyA~ hI cAhatI hai| dehalIke bAba pyArelAlajIvakIlake samAna zikSAkopa zikSitA striyoMke abhAvase hamArA sAmAjika jIvana (Eduentional funds) sthApita karake anya dhanI kitanA patita, nirAnaMdamaya aura kalahamaya ho gayA hai bhAI bhI samAjake zikSApracAra kAryameM sahAyatA ise sabahI bicAravAna anubhava karate haiN| ataH aba kara sakate haiN| samAjako strIzikSAkA zIghra hI prabaMdha karanA caahiye| ___ mahilAoM aura kanyAoMke utsAha bar3hAneke vAste striyoMko kamase kama itanI zikSA to avazya dIjAnI vizeSa prabaMdha ho| cAhiye jisase ve gRhakArya mitavyayatAke mAtha calA yogya aura honahAra vidvAnoMko sahAyatA dekara sakeM, saMtAna kA pAlana-poSaNa kara sakeM, kaThinatA kA videzoMmeM vizeSa jJAnakI prAptike vAste bhejA jAya / sAmanA karana meM samartha hA zrAra gharA kA AnandakA vahA~ me lauTa kara ve tamAma dhana vApisa krdeN| sthAna banA skeN| isase adhikakA prabaMdha ho jAya to manAsaMdhI praznoM para vicAra karane aura zikSA aura bhI acchA / striyoM meM zikSA pracArake vAste hameM pracArake vAste bhAratavarSIyajainazikSA samiti ( All vizeSarUpase prayatna karanA caahiye| jagaha jagaha kanyA- India Jain Eucational Board) sthApita kI pAThazAlAe~, kanyAmahAvidyAlaya aura vidhavAzrama jaay| isahI prakAra kI samitiyA~ bhinna bhinna prAntoM sthApita karane cAhiyeM aura unakI dekharekhakA samucita meM bhoM sthApita kI jA sakatI haiN| prabaMdha honA cAhie / aba strIzikSAko anAvazyaka athavA isakA virodha karanese kAma na clegaa| yaha samAjakA kartavya samaya aura dezakI jabaradasta mAMga hai, jise Apako pUrA samyagjJAnake upAsako ! usakI nitya pUjA karane Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIta gIta pauSa, vIra ni0saM0 2456] hamArI zikSA vAlo !! aura usake nAma para argha caDhAne vAlo !!! jAgo aura apane kartavyako samajho / samyagjJAnake sthAna para ajJAnakA sAmrAjya Apa kaise dekha rahe haiM ? ucca jJAnake upAsaka Aja sAdhAraNa jJAnako tarasa [le0 bhagavanta gaNapati goyalIya ] rahe haiM yaha Apa kaise sahana kara rahe haiM ? samAjake navayuvaka Aja zikSAke vAste kisa kisake dvArakI ThokareM khA rahe haiM isako kyA Apa nahIM dekhate ? samA ahe vINAke TUTe tAra ! jake sadasya azikSita rahane ke kAraNa bhUkhoM mareM yaha tu ananta meM lIna ho rahA aura so rahA mauna ; aba adhika nahIM dekhA jAtA / avidyAkai kAraNa rAginiyA~ sunanI to haiM para tujhe jagAe kauna ? unakA tiraskAra dekhate hue hama ucca aura mAnanIya thakA saMsAra pukAra pukaar| nahIM bana sakate / kyA Apako yahI iSTa hai ki samAja ahe vINA ke Te tAra // ajJAnAvasthAmeM par3A par3A isa saMsArase kUca kara jAya? zikSAke binA na to samAjameM sudhAra hI ho sakatA hai aise bhI dina the jaba tava-rava sunane vAyupravAhaaura na vaha dharmake nikaTa hI pahu~ca sakatA hai / saca thama jAte the, aura nAcane lagatA thA utsAha / samajhiye, samyagjJAnakI upAsanA do cAvala car3hA dene loTatAthA caraNoM para maar| meM nahIM hotI balki vaha usI samaya hogI jaba ki ahe vINA ke Te tAra // Apa samAjake hara eka vyakti ko loka aura paraloka niThura bajAnevAlA tujhako tor3a gayA kisa ora? kI bAteM samajhanake yogya banA doge / jJAnadAnakA puNya niyati le gaI use vahA~, hai jisa kA ora na chora / nAma lena mAtrase hI nahIM ho sakatA, vaha usI samaya na sthira hai palabhara ko saMsAra / hogA jaba Apa tana, mana, aura dhanase jainoM aura ahe vINA ke TUTe tAra // ajainoM ke vAste zikSAkA dvAra khola deMge / Apako yA gAtA hai kyA jAneM kaba se kAI dIpaka rAga ; to aba zikSita honA hogA aura nahIM to isa saMsArase ___ dhA~dhoM kara jala uThA jagata laga gaI bhayaMkara aag| apanA astitva hI kho denA hogA / samAjake saba hI ___ paDaja meM gAde rAga mlaar| sampradAya aura dala isa zikSA pracArake kAmameM eka ahe vINA ke TUTe tAra || hokara kArya kara sakate haiN| ataH samAjako aba zIghrahI ___ sanmati ne gAyA atIta meM marma-sparzI gAna ; apanA kartavya pAlana karanA cAhiye / * vahI tAna sunane ko vyAkula haiM triloka ke prANa / guMjAde Aja vahI OM kAra / ahe vINA ke TUTe tAra // __ * lekhakake bhaprakAzita "janasamAjadarzana" kA eka adhyAya / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta [varSa 1, kiraNa 2 ....... . ....... saba ThATha par3A raha jaavegaa| ......... .... .. . ..... .... . . .. .. Tuka hisohavA ko chor3a miyA~ ! matadesa-videsa phire mArA, kajAna ajalakAlaTehai dinarAtabajA kara nkaaraa| kyA badhiyA-bhaiMmA-baila-zutara,kyAgaue~-pillA-sarabhArA,kyA gehU~-cAvala-moTha-maTara, kyA zrAga-dhuMA,kyA aNgaaraa|| saba ThATha par3A raha jAvegA jaba lAda calegA banajArA / kajjAka ajala kA lUTe hai, dina rAta bajAkara nakkArA // 1 // gara ta hai lakkhI banajArA aura khepa bhI terI bhArI hai, aya gAphila ! tujhase bhI cddh'taa|ek aura bar3A bepArI hai / kyA zakkara-misarI-kaMda-girI,kyA sAMbhara-mIThA-khArI hai,kyA dAkha-munakkA-soMTha-miraca,kyA kesara-lauMga-supArI hai|| saba ThATha par3A raha jAvegA jaba lAda calegA banajArA / kajjAka ajala kA luTe hai dina rAta bajA kara nkaag||2|| yaha svepa bhare jo jAtA hai vaha khepa miyA~! mata gina apanI, aba koI ghar3I pala "sAatameM yaha khepa badanakI hai kaanii| kyA thAla-kaTore cA~dIke, kyA pItalakI DibayA-DhakanI, kyA baratana sone-rUpeke, kyA miTTIkI ha~DiyA apanI / / saba ThATha par3A raha jAvegA jaba lAda calegA bnjaaraa| kajjAka ajala kA lUTe hai dina rAta bajA kara nakArA // 3 // yaha dhama dhar3AkA sAtha liye kyoM phiratA hai jaMgala jaMgala, eka tinakA sAtha na jAvegA maujada huA jaba Ana ajl| gharabAra-aTArI-caupArI,kyA nAsA nanasukha aura malamala,kyA cilamana-parde pharzanaye,kyA lAla palaMga aurrNgmhl|| saba ThATha par3A raha jAvegA jaba lAda calegA bnjaaraa| krajjAka ajala kA luTe hai dina rAta bajA kara nakArA // 4 // hara maMjilameM aba sAtha tere yaha jitanA DerA-DA~DA hai, z2ara-dAma-diramakA bhA~DA hai baMdUkasipAha aura khA~DA hai| jaba nAyaka tanase nikalegA jo mulkoM mulkoM hA~DA hai, phira hA~DA hai, na bhA~DA hai, na halavA hai, na maoNDA hai| maba ThATha par3A raha jAvegA jaba lAda calegA banajArA / kajAna ajalakA lUTe hai dina rAta bajA kara nakArA // 5 // 1 mAzA-tRSNA, 2 DAkU-luTerA, 3 mauta-kAla, 4 OMTa, 5. samaya, 6 dhana-daulata, 7 senA-phauja, Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pauSa, vIra ni0saM02456] saba ThATha par3A raha jAvegA kucha kAma na AvegA tere yaha lAla-jamurrada-'sImo jara, sabajI bATameM bikharegI jaba Ana banegI jAna Upara naubata-nakAre-bAna-nizaoN-daulata hazamata-kauje-lazkara,kyAmasanada-takiyA-mulka-makaoN,kyAcaukI kurasI-takhta-chatara saba ThATha par3A raha jAvegA jaba lAda calegA bnjaaraa| kajjAka ajala kA lUTe hai dina rAta bajA kara nakArA / / 6 // kyo jI para bojha uThAtA hai ina gonoM bhArI bhArI ke, jaba mauta luTerA Ana par3A phira dUne haiM bepArI ke| kyA sAz2a jar3AU jar3a-jevara, kyA goTe thAna-kinArI ke, kyA ghor3e jIna sunaharIke, kyA hAthI lAla amArI ke / saba ThATha par3a raha jAvegA jaba lAda calegA banajArA / kajjAna ajala kA laTe hai diya rAta bajA kara nakArA // 7 // mag2arUra na ho talavAroM para mata bhUla bharome DhAloMke, saba paTA tor3ake bhAgeMge muMha dekha ajalake bhAloM ke / kyA Dabbe mAtI-hIroMke kyA Dhera khajAne mAloMke, kyA bug2ace tAra-muzajarake, kyA tante zAla-duzAloM ke / / saba ThATha par3A raha jAvegA jaba lAda calegA banajArA / / kajjAka ajalakA lUTe hai dina rAta bajA kara nakkArA // 8 // kyA sakhta makA~ banavAtA hai, 13nama tere tanakA hai polA, tu UMce koTa uThAtA hai vahAM terI 14gorane mu~ha kholA / kyA retI-khaMdaka-runda bar3e, kyA burja-kaeNgarA anamolA, gar3ha-koTa-gahanalA-topa-kilA,kyA sImA-dArU aura golA / / saba ThATha par3A raha jAvegA jaba lAda calegA bnjaaraa| kajjAka ajala kA lUTe hai dina gata bajA kara nakAga / / 7 / / hara pAna naphe aura ToTe meM kyoM maratA phiratAhai bana bana, 15zrayag2Afila ! dila meM soca jaga hai sAtha lage nareduzmana / kyA lauMDI-baoNdI-dAI-dadA,kyAbandA-celA-nekacalana,kyA maMdira-masjida-tAla-kue~,kyA ghATa-marA kyA baaraacmn|| saba ThATha par3A raha jAvegA jaba lAda calegA banajArA / kajjAna ajalakA laTe hai dina gata bajA kara nakArA / / 10 / / jaba calate calate rastameM yaha gauna terI Dhala jAvegI, eka badhiyA terI miTTI para phira ghAsa na carana shraavNgii| yaha khepa jo tana lAdI hai saba hissoM meM baTa jAvegI, dhI-pUta-jaeNvAI-beTA kyA, banajAgna pAma na aavNgii| saba ThATha par3A raha jAvegA jaba lAda calaMgA banajAga / kajjAka ajalakA lUTe hai dina gata bajAkara nakArA / / 11 / / jaba murga phirAkara cAbukako yaha baila badanakA haoNkegA, koI nAja sameTegA terA, koI gauna sira aura ttaaNkegaa| ho Dhera akelA jaMgala meM tU khAka lahadakI phAMkegA,uma jaMgalameM phira Aha! 'najIra' eka tinakA Ana na jhaaNkegaa|| maba ThATha par3A raha jAvegA jaba lAda calegA banajArA / kajjAqa ajalakA luTe hai dina rAta bajA kara nakAga // 12 // ----- 3:47 . . pannA : cAMdI sonA, 10dhvajA, 11vaibhava, 10 abhimAnI-ghanadI, 1 aDa, 14 Rtra, 1 manyama anabhijJa 1: pragAva 15katra Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa 2 devagar3ha le-zrI0 nAthUrAmajI siMghaI zrI AI. pI. relave lAina jo dehalIse bambaIko karate jIrNa do koTa aura milate haiN|duusraa aura tIsarA 'gaI hai usI para lalitapura sTezana hai / lalita- kATa madirAko ghara lAla koTa maMdiroMko ghere hue hai / ina koToMke andara devApurase dakSiNakI ora dUsarA sTezana jAkhalona hai, yahAM laya honese hI saMbhavataH isakA nAma devagar3ha par3A hogaa| se devagar3ha 9 mIla baila gAr3IkA rAstA hai paidalakA mArga isake bhItara saiMkar3oM jaina maMdiroMke bhagnAvazeSa pAe karIba 7 mIlakA hai / mArga pahAr3I ghATiyoMmeM ho kara jAte haiN| saikar3oM kyA hajAroM jaina mUrtiyA~ parvata para hai| devagar3ha prAma bahuta choTAsA Ujar3agrAmasamAna oMdhI sIdhI par3I huI yatra tatra pAI jAtI haiN| hai / yahA~ para khAne pInekA kucha bhI sAmAna nahIM ____ bahuta hI choTe choTe maMdiroMko chor3a kara bAqIke milatA hai, isake lie jAkhalaunase prabaMdha karanA hotA maMdira tIsa haiM jinameM anupama prAcIna kArIgarI pAI jAtI hai| ye saba maMdira qarIba AThavIMse bArahavIM sadI hai| Thaharaneke lie pahale sivAya DAkabaMgaleke aura koI bhI surakSita sthAna nahIM thA; kintu aba vahA~ eka takake bane hue mAlUma hote haiM / uparyukta maMdiroMmeM tIna jaina dharmazAlA bana gaI hai jisameM pacAsa, sATha yAtrI maMdira vizeSa ullekhanIya haiM / maMdira naM011 sabase bar3A eka sAtha bar3e ArAmake sAtha Thahara sakate haiM / yahA~ mA maMdira hai jisake pUrvakI ora kaI eka maMdira bhinna bhinna eka jaina pujArIke sivAya aura koI bhI ghara jainiyoM samayake pAe jAte haiN| isameM zAntinAtha bhagavAnakI kA nahIM / AbAdI abhI karIba sau, savA sau kI hai khar3agAsana mUrti hai jimakI U~cAI 12 phuTa hai, tIna jinameM adhikatara saMkhyA sahariyoMkI hai / brAhmaNoM aura mUrtiyA~ 10 phuTakI bhI haiM bAkI cAra cAra aura pA~ca ahIroMke to bahuta hI kama ghara haiN| pA~ca phuTakI kaI mUrtiyA~ haiM / zrAdhIse adhika mUrtiyA~ khaDagAsana haiM / zAntinAtha bhagavAnakI mUrtike samayakA devagar3ha prAma vatavA nadIke muhAne para nIcI jagaha patA nahIM calatA / yaha mUrti atizayavAna hai| purAne para basA huA hai / yahAMse 300 phuTakI U~cAI para logoMkA kahanA hai ki pahale isa mUrtike sirake Upara karanAlIkA durga hai jisake pazcimakI ora batavA nadI kA chatrakA pASANa eka aMgulake phAsale para thA aba kalakala ninAda karatI huI bahatI rahatI hai / isa parvata vaha do hAthake phAsale para hai arthAt mUrti choTI hotI kI car3hAI sonAgirake samAna sarala tathA sIdhI hai| jAtI hai / aisI atizatavAn mUrtike darzanoMkA lAbha pahAr3IkI car3hAI te karane para eka khaMDahara dvAra milatA sabhI dharmapremiyoMko lenA caahie| isa maMdira ke uttarI hai jisako 'ku~jadvAra' kahate haiM / yaha dvAra parvatakI dAlAnameM eka vicitra zilAlekha hai jisameM "jJAnaparidhiko bete hue koTakA dvAra hai| isa dvArako praveza zalA" khudA huA hai / 18 bhASAoM aura 18 lipiyoM Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 99 pauSa, vIra ni0saM02456 devagar3ha ke namUne die haiN| isako sAkhAnAmadIne likhAyA thA zilAlekha hai josaM01154 kA hai| isako rAjA 'vatsa' isa maMdirake Age eka khulA dAlAna (hAla ) hai jo ne khudavAyA thA, jo kIrtivarmA caMdelakA vajIrAjama 42 phuTa 3 iMca varga hai / isameM 6, 6 khambhoMkI chaha thA / usIke nAmase kIrtigiri durga kahalAtA hai| qatAreM haiM aura isake bIcoMbIca meM eka cabUtarA hai, nahara ghATIke kinAre bhI eka choTAsA sAta lAInoMkA jima para mUrtiyA~ rakkhI huI haiM yahAM para hI pujArI zilAlekha hai / yahAM para eka guphA bhI hai, jisako nitya pUjana karatA hai / isa hAlake sAmane 16 // phuTakI 'siddha' kI guphA bhI kahate haiM / yaha pahAr3ameM khudI huI dUrI para eka maMDapa (chatra) cAra khambhoM para sthiti hai| hai jisakA mArga pahAr3Ike Upara se sIr3hIdvArA nIceko ina khambhoMmeM se eka khambheke Upara rAjA bhojadevakA hai| isake tIna dvAra haiM / do khambhoM para chata surakSita zilAlekha saMvata 919 yA zaka saM0784 kA pAyA hai| isa guphAke bAhara eka choTAsA lekha gappa-samayakA jAtA hai| maMdira naM0 12 ke maMDapameM tIrthaMkara RSabhake hai, eka dUsarA lekha bhI hai jisameM likhA hai ki rAjA dvitIya putra gomaTazvara yA bAhubalikI mUrti hai jisakA 'vIra' ne saM01342 meM 'kurAra' ko jItA thaa| samaya 11vIM sadI kA diyA huA hai / isa sthAnako devagar3hameM dosauke laga bhaga zilAlekha mile haiN| choTA zravaNabelagola kaheM to atyakti na hogii| unameMse 157 aitihAsika mahatvake haiM, jinakA varNana eka sahasrakUTa caityAlaya pASANakA hai jisameM eka naqazoMmeM diyA gayA hai| inako purAtattva vibhAgale hajAra ATha jaina mUrtiyA~ pAI jAtI haiM / yaha samUcA saMkalita kiyA hai, jo bahuta hI nikaTa bhaviSyameM prakAza bar3A hI manojJa tathA sundara hai / yaha maiM pahale hI meM Ane vAle haiN| inakA mahatva jainakalA aura jainabatA cukA hU~ ki maMdiromeM aura unake bAhara saiMkar3oM kathAoM ke lie vizeSamparma hai| kyA hajAroM jaina mUrtiyA~ pAI jAtI haiM |muurtiyaaN aisI davagaDha prAntameM pahile sahariyoMkA Adhipatya thA / ina sundara tathA manojJa haiM ki unake jaise avayava vAlI ___para gauMDoMna vijaya pAI / gauMDoMko parAsta kara guptavaMzIya mUrtiyA~ anyatra kahIM bhI nahIM pAI jAtI-maMdigeMaura ra rAjAoMke hAthameM devagar3ha AyA / kandhaguna Adi khambhoM para to zilAlekha haiM hI parantu do jaina mUrtiyoM / ima vaMzake kaI rAjAoMke zilAlekha devagar3hameM aba para bhI saM0 1481 ke lekha haiM jinase pratIta hotA hai naka pAe jAte haiN| guNavaMzake anantara kannaujakaM bhAjaki unakI pratiSThA maMDapapurake zAha Alamake gajyameM vaMzI gajAoM ne isa prAntakA jiinaa| isake pazcAnacaMdela eka jainabhaktane karAI thii| isa vyakti ko mAlavAke vaMzI rAjAoMke hAthameM devagar3ha AyA-inhIMke dAda mAMDake bAdazAha sulatAna humainakA dhorI kahate haiN| dharamatadasiMhana yahAM Akara vizrAma liyA thA / mana parvatake dakSiNakI aura do sIDhiyA~ hai jinakA 1294 I0 meM ApakA svargavAsa huA thA-uma samaya rAjaghATI aura naharaghATI kahate haiN| barsAta kA pAnI devagar3ha eka vizAla tathA sundara nagara thA-isakA prakAza inhIM meM calA jAtA hai / ye ghATiyA~ caTTAnase khodI sUrya dedIpyamAna thA / isI kuTambana datiyA kA kilA gaI haiM jina para khudAIkI kArIgarA pAI jAtI hai| banavAyA thA / lalitapurake AsapAsa isavaMzake aneka rAjaghATIke kinAre eka ATha lAInoMkA choTAmA zilAlekha aba taka pAe jAte haiN| isa vaMzakI gaja Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 dhAnI mohabA thii| isa vaMzake vaMzaja lalitapurake nikaTa khajarAhA grAma meM abhI taka pAe jAte haiN| san 1811 meM jaba mahArAjA siMdhiyA kI ora se jo karnala vaipaTimTI philoja devagar3ha ke Upara car3hakara Ae the unhoMne tIna dina barAbara lar3a kara bAda ko devagar3ha para kabjA kara liyA thA | caMderI ke badale meM mahArAja siMdhiyAne devagar3ha sarakAra hiMdako diyA thA tabhI se sarakAra hiMdu kA qabz2A isa grAma para hai / anakAnta kile kI dIvAra cAhe caMdela rAjAoMne nirmApita karAI ho yA pUrvakI banI hoM, hama yaha ThIka nahIM kaha sakate; parantu isakI moTAI 15 phuTa hai jo binA simiMTa aura gAreke kevala pApANakI banI huI hai / isameM golA calAne ke lie surAkha tathA golAburja haiN| hadabaMdI kI dIvAla nadI kI ora yAtA banAI hI nahIM gaI haiM yA gira gaI haiM / parantu usakI U~cAI 20 phuTa se kahIM bhI adhika nahIM hai / sabase bar3e acambhakI yaha hai ki kile ke uttarI pazcimI koneme eka patthara kI dIvAra 21 phuTa moTI hai jo 600 phuTa dUra taka pahAr3Ike kinAre calI gaI hai| zAyada yaha dIvAra dUsare kile kI ho jo naSTaprAyaH ho cukA hai| vAta varSa 1, kiraNa 2 AThasau varSake purAne haiM kintu inake sahI salAmata rahane kA kAraNa yahI hai ki ve mAtra patthara ke haiM inameM cUne gArekA lezamAtra bhI aMza nahIM / devagar3hake bar3e maMdira saba khar3e hue haiM jinameM marammata kI sakhta jarUrata hai / pahale inameM kivAr3oMkI jor3InahIM thI jisame hiMsaka jantu na kara devAlayoM meM nivAsa karate the / parantu aba dharmapremI udAra hRdaya zrImAn meTha padamacaMdajI zrAgarA nivAsI kI kRpA se devAlayoMmeM lohe kI jor3iyA~ laga gaI haiM, isase hiMsaka jantu zroMkA Dara bilakula hI miTa gayA hai| do maMdira dumaMjale bhI haiM jinameM purAtana kArIgarIke vicitra namUne dekhane ko milate haiN| maMdiroMke chajje nAlIdAra caddarake samAna pApANake bane hue haiN| saba maMdira qarIba gire hue maMdiroM meM choToMkA nambara adhika hai / inake giranekA kAraNa yA to bhUkampa rahA ho yA kisI dharmadrohI narezane ina para apanI zakti AjamAI ho / inake gira par3ane se gaNita manojJa mUrtiyoMkI duradazA ho rahI hai / varsAtameM kAI laganese, ghAsase AcchAdita ho jAne mUrtiyoM ke raMga rUpameM bhI bahuta bar3A antara par3atA jA rahA hai| isameM jarA bhI saMdeha nahIM ki yaha sthAna eka samaya bar3A hI atizaya kSetra rahA hai| anumAna hotA hai ki kisI vidharmI rAjAke dharmadveSa ke kAraNa hI isakI yaha durdazA huI hai / isa kSetrake itihAsa kI pUrA khoja karanI aura usakA tathA kSetrakA uddhAra karanA bhArI dharma tathA puNyakA kAma hai / aMtameM samAja ke zrImAnoM tathA udAra hRdaya lakSmI putroMse mavinaya nivedana hai ki Apa loga isa purAtana atizaya kSetra devagar3hakI ora dhyAna dIjiye / yaha sthAna koI sAdhAraNa sthAna nahIM kintu isameM lAkhoM pakI sampati lagI huI hai| ina jainamaMdiroMke nirmApita karAne vAle devapata aura khevapata nAmake do dharmAtmA bhAI ho gae haiM jinake pAsa sunA jAtA hai ki eka phaTI kaur3I bhI nahIM thI, kintu dharmake advitIya prabhAva ke kAraNa unheM eka pArasa patharI prApta hogaI thI jisake bala para unhoMne parvatarAja devagar3ha para jainamaMdira bnvaae| kAlake AtaMka se Aja kala unakI dazA kharAba ho rahI hai| usake sudhAranekI bar3I bhArI AvazyakatA hai| isake lie dharmapremI sajjanoMko lakSya denA cAhie aura eka bAra isa kSetrake darzana bhI karalenA cAhie, aisI merI sabase antima vinaya hai / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devagar3ha poSa, vAra ni0saM02456] sampAdakIya noTa- mUrtiyoM ke Upara giratA hai, bahutasI mUrtiyoM para kAI jama maiMne khada 8navambara san 1925ko isa pavitra kSetra gaI hai, unake koI koI aMga phaTa gaye haiM athavA virUpa devagar3hake darzana kiye haiM parantu darzana karake itanI prasannatA ho gaye haiM aura maMdirameM hajAroM camagAdar3a phirana haiM nahIM huI jitanI ki hRdayameM vedanA utpanna huii| prasannatA jinake mala-mUtrakI durgadhakaM mAre vahA~ khar3A nahIM huA to kevala itanI hI thI ki maMdiroMka sAtha mUrtiyA~ bar3I jAtA, to yaha maba dRzya dekhate dekhata hRdaya bhara pAtA hI bhavya, manohara tathA darzanIya jAna par3atI thIM-aima thA-dhairya tyAga detA thA-zrAMkha se azrudhArA bahana khara pASANakI itanI sundara suDaula aura prasannavadana lagatI thI, use bAra bAra rUmAlase poMchanA par3atA thA mRtiyA~ anyatra bahuta hI kama dagvanameM AI thIM aura aura raha raha kara yaha gvayAla utpanna hotA thA ki kyA unheM dekhakara apane atIta gogvakA-apane abhyadaya jainamamAja jIvita hai ? kyA jainI jindA haiM ? kyA ye kA-tathA apane zilpacAturyakA mmaraNa ho pAtA thaa| maMdira-mRtiyA~ usI jaina jAti kI haiM jo bhAratavarSa meM parantu maMdira-mRtiyoMkI vartamAna durdazAko dekhakara hRdaya eka dhanADhatha jAti samajho jAtI hai ? athavA jisake Tuka Tuka huA jAtA thA-unakI sundaratA jitanI hAthameM dezakA eka cauthAI vyApAra batalAyA jAtA hai? adhika thI unakI durdazA utanA hI jyAdA kaSTa detI aura kyA jainiyoM meM apane pUrvajoMkA gaurava, apane dharma thI / jaba maiM dekhatA thA ki eka maMdigke pAsa dRmarA kA prema athavA apanA kucha svAbhimAna avaziSTa hai ? maMdira dharAzAyI huzrA par3A hai, usakI eka mUrtikI bhajA uttara 'hA~' maiM kuchabhI nahIM banatA thA; aura kabhI kabhI TUTa gaI hai, dRmarIkI TA~ga alaga huI par3I hai, tIsarIke noemA mAlama hone lagatA thA mAnoM mUrtiyA~ kaha mastakakA hI patA nahIM hai,sahIsalAmata bacI huI mUrti- rahI haiM ki, yadi tumhAre aMdara dayA hai aura tumama yA~ bhI kucha asta vyasta rUpase khule maidAna meM par3I huI aura kucha nahIM ho sakatA to hameM kisI ajAyabaghagma pazuoM Adike AghAta saha rahI haiM, maMdirakA khambhA hI pahu~cA do, vahA~ hama bahunAko nitya darzana diyA kahIM to zikharakA patthara kahIM par3A hai, aura una khaMDaharoM kareMgI-unake darzanakI cIz2a baneMgI-bahutame guNapara hokara jAnA par3atAhai;jo maMdira abhItaka dharAzAyA grAhakoMkI premAMjali nathA bhaktipuSpAMjali grahaNa kiyA nahIM hue unake A~ganomeM aura unakI chatoM Adi para kreNgii| aura yadi yaha bhI kucha nahIM ho sakegA to gajoM lambe ghAsa khar3e haiM, khera-karoMdI Adike vRkSa bhI kamasa kama ima ApattisaM nA baca jAyaMgI-vahA~ chatoMtaka para khar3ahue apanI niraMkuzatA athavA apanA surakSita to raheMgI, varSAkA pAnI to hamAraM Upara nahIM ekAdhipatya prakaTa kara rahe haiM, ghAsakI moTI moTI jar3eM TapakA karaMgA, camagAdar3a to hamAre Upara mala-mUtra idhara udhara phela kara apanI dhRSTatAkA paricaya de rahI nahIM kareMge, pazu to hamasaM Akara nahIM khasA kareMge aura hai, eka maMdirase dUsaraM maMdirako jAnake liya rAmtA kabhI koI jaMgalI AdamI to hamAre mese kisIke Upara sApha nahIM, maMdiroMke cAroM tarapha jaMgala hI jaMgala hA khurape dA~tI nahIM pnaaegaa| udhara bar3e maMdirake uma gayA hai behada ghAsa tathA jhADajhaMkhAr3a khar3e haiM maMdiroMkI anupama toraNa dvAra para jaba dRSTi par3atI thI jo apane prAyaH sArI chateM TapakatI haiM, varSAkA bahutamA jala mAthI makAnoMse alaga hokara akelA khar3A huA hai nA Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. anekAnta varSa 1, kiraNa mAnoM aimA mAlama hotA thA ki vaha aba hamarata bharI zraddhAlu jainI nahIM rahe aura dUsare prAntoMke jainiyoMmeM nigAhoMse dekha rahA hai aura pukAra pukAra kara kaha bhI dharmakI saccI lagana athavA apane devake prati rahA hai ki, mere sAthI cale gaye! mere poSaka cale gaye!! maccI bhakti nahIM pAI jAtI ? yadi devagar3hameM aura usake merA koI premI nahIM rahA !!! maiM kaba taka aura akelA Asa pAsa Aja bhI jainiyoMkI pahale jaisI bastIhotI khar3A rahU~gA kimake AdhAra para bar3A rahU~gA? khar3A aura unakA pratApamarya camakatA hotA to ina maMdirarahakara karUMgA bhI kyA ? maiM bhI aba dharAzAyI honA mUrtiyoMko kadApi ye dina dekhane na par3ane / aura isa cAhatA hU~ !!! ima taraha ina karuNa dRzyoM tathA apamga- liye jina bhole bhAIyoMkA yaha khayAla hai ki adhika nita pUjA-sthAnAMko dekha kara aura atIta gauravakA jainiyoMme yA jainiyoMkI saMkhyAvRddhi karaneme kyA lAbha? mmaraNa karake hRdayameM bAra bAra duHgbakI lahareM uThatI thor3e hI jainI kAfI haiM, unheM devagar3hakI isa ghaTanAma thIM-rAMnA AtA thA-aura uma duHzvame bhare hue parA paga sabaka sIkhanA cAhiye aura svAmI samantabhadra hRdayako lekara hI maiM parvatame nIce utarA thaa| ke ima mahatvapUrNa vAkyako madA dhyAnameM rakhanA samajhameM nahIM AtA jinakI prAcIna tathA uttama cAhiye ki 'nadharmodhArmikairvinA'-arthAta, dhArmikoMka devamUrtiyoMkI yo avajJA horahI ho ve naI naI mUrtiyoMkA binA dharmakI sattA nahIM, vaha sthira nahIM raha sakatA, nirmANa kyA samajha kara kara rahe haiM aura usake dvArA dhArmika puruSa hI usake eka AdhAra hote haiM, aura kaunasA paNya upArjana karate haiN| kyA binA jarUratabhI isaliye dharmakI sthiti banAye rakhane athavA usakI ina naI naI matiyoMkA nirmANa prAcIna zAstra-vihita vRddhi karane ke liye dhArmika puruSoMke paidA karanekI aura mUrtiyokI bali dekara-unakI Arase upekSA dhAraNa unakI uttarottara saMkhyA bar3hAnekI vAsa z2arUrata hai| karake nahIM ho rahA hai / yadi aimA nahIM to pahale ina mAtha hI, unheM yaha bhI yAda ragbanA cAhiye ki jainiyoM durdazAgrasta maMdira-matiyoMkA uddhAra kyoM nahIM kiyA kI saMkhyA vRddhikA yadi koI mamucita prayatna nahIM kiyA jAtA ? jIrNoddhArakA puNya nA nanana nirmANase adhika gayA to jainiyoMke dUsare maMdira-mUrtiyoMkI bhI nikaTa batalAyA gayA hai| phira usakI taraphase itanI upekSA bhaviSyameM vahI durdazA honevAlI hai jo devagar3hake maMdirakyoM ? kyA mahaz2a dharmakA DhauMga banAne, rUDhikA pAlana mUrtiyoMkI huI hai aura isaliye usake liye unheM abhI karane yA apane Asa pAsakI janatAmeM vAhavAhI lUTane se sAvadhAna ho jAnA cAhiye aura sarvatra jaina dharmaka ke liye hI yaha maya kucha kiyA jAtA hai ? athavA pracArAdi-dvArA unake rakSaka paidA karane cAhiyeM / aisI hI avajJA tathA durdazAke liye hI ye naI naI yadi durdaivase devagar3ha jainiyoMse zUnya ho bhI gayA mUrtiyA~ banAI jAtI haiM ? yadi yaha saba kucha nahIM hai to thA no bhI yadi AsapAsake jainiyoMkI-bundelakhaNDI phira itane kAlase devagar3hakI ye bhavya mUrtiyA~ kyoM vipad bhAiyoMkI-athavAdUmareprAntake zrAvakoMkI dharmameM saccI prasta ho rahI haiM ? kyA inakI vipadkA yaha mukhya prIti-saccI lagana-apane devake prati saccI bhakti aura kAraNa nahIM hai ki devagar3hameM jainiyoMkI bastI nahIM rahI, apane kartavyapAlanakI sacI ruci banI rahatI aura usake pAsa pAsake nagara-grAmoMmeM acche mamartha tathA unheM apane ghara para hI nayA maMdira banavA kara, naI Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devagar3ha vIra ni0saM0 2456] 103 maniyA~ sthApita karA kara bar3e bar3e mele pratiSThAe~ racA bhI usakI abhI taka dekhanameM nahIM AI |imke sivAya kara tathA gajaratha calA kara siMghaI, savAI siMghaI athavA gavarnameNTasa ligvA par3hI karake isa kSetrako parNa rUpame zrImanta jaisI padaviyA~ prApta karanekI lAlasA nasatAtI apanaM hastagata karane ke liye jo kucha sajanoMko yojanA tA devagar3hake maMdira-mUrtiyoM ko abhItaka isa durdazAkA huI thI unakI bhI koI riporTa zrAja taka prakAzita nahIM bhoga karanA na par3atA-unakA kabhIkA uddhAra ho gayA huI aura na yahI mAnama par3A ki unhoMne isa viSayameM hotA / jainiyoM kA prativarSa naye naye maMdira mUrtiyoke ni- kucha kiyA bhI hai yA ki nhiiN| tIrthakSetra kameTIna bhI rmANa tathA mele pratiSThAdikoMmeM lAkhoM rupayA kharca hAtA ima viSayameM yA mahatvakA bhAga liyA hai vaha bhI kucha hai| ve cAhata to isa rakamame ekahIvarSameM parvata takako mAlUma nahIM hAmakA / hA~, brahma vArA zItalapramAdajIkI kharIda makata the-jIrNoddhArakI to bAta hI kyA hai ? kucha TippaNiyoMsa itanA aAbhAsa z2arUra milanA rahA hai paraMtu maiM dekha rahA hU~ jainiyokA apane ima kartavyakI ki abhI taka isa dizAmeM koI khAma ullekhanIya kArya aura bahuta hI kama dhyAna hai / jisa kSetra para 200 ke nahIM huA hai ! amtu; aimI maMdagati, lAparvAhI aura karIva zilAlekha pAye gaye hoM, 157 jinamasa etihA- avyavasthita pase kArya hone kI hAlatameM ima kSetrake mika mahatva rakhate hoM aura unameM jainiyoMke itihAsakI zIghra uddhArakI kyA AzA kI jA sakatI hai aura usa pracura mAmagrI bharI huI ho usa kSetrake viSayameM jeni- uddhArakAryameM mahAyatA denakI bhI kisIko kyA vizeSa yAMkA yaha upekSA bhAva, niHmandeha bahuta hI khedajanaka preraNA ho sakatI hai| hai| mAna varpame kucha Upara hue jaba bhAI vizvambharadA- ataH mamAjakA ima viparameM yaha khAma kartavya hai majI gArgIyana 'devagaDhaka jainamaMdira' nAmakI eka pastaka ki vaha aba pAra adhika samaya taka isa mAmale ko prakAzita karake isa vipayake Andolanako khAsa taura khaTAImeM na DAle rakkhe, use pUrNa udyoga mAtha gaharA meM janma diyA thaa| usa vaktasaM kabhI kabhI ekAdha lekha Andolana karake aura acche utsAhI tathA kAryakuzala jainamitrAdikameM prakAzita hojAtA hai aura usameM prAyaH yogya purupoMkI yojanA-dvArA vyavasthita rUpase kAma ve hI vAneM Age pIche athavA maMkSipra karake dI haI kara zIghra hI isa kSetrakaM uddhAra-kAryakA puga karanA hotI haiM jo ukta pustakameM saMgrahIta haiN| siMghaI nAthUga- cAhiye / aimA na ho kahI vilambamaM dUsaraM maMdira bhI majI ke isa lekhakA bhI vahI hAla hai| aura imama dharAzAyI ho jaoNya aura phira khAlI pachatAvA hI yaha jAnA jAtA hai ki devagar3ha tIrthoddhAra-phaMDanaM pachatAvA avaziSTa raha jAya / bandalakhaNDake bhAiyoMkI grAmameM eka dharmazAlA banavAne tathA maMdigeMmeM jAr3iyAM isa viSayameM gvAma jimmevArI hai, aura isa kSetrakA caDhavAnake atirikta abhI taka ima viSayameM aura abhI taka uddhAra na hone kA khAsa kalaMka bhI unhIke koI vAma pragati nahIM kI vaha maMdira mUrtiyoMke ini- mira hai| va yadi kucha samayakaM liye naye naye maMdirAke hAsAdi-mambandhameM bhI koI vizeSa khAja nahIM kara nirmANa aura mala pratiSThAko banda ragbakara isa ora sakA aura na una saba zilAlekhoMkI kApI prApta karake apanI zakti lagAveM tA isa kSetrakA uddhAra hAnemeM unakA pUrA paricaya hI samAjako karA sakA hai jo kuchabhI dera na lage / tIrthakSetra kamIko bhIma vipayameM gavarnamaNTako ima kSetra para meM upalabdha hue haiM aura mavizeSa rUpasa dhyAna denA cAhiye aura yaha prakaTa jinameMme 157 kA saMkSipta paricaya bhI sarakArI riporTa meM kara cAhiye ki abhI taka isa dizAmeM kyA kucha kAradiyA huA batalAyA jAtA hai / koI khAma riporTa vAI huI hai| uddhArakAryake vartamAna saMcAlaka yadi zilA - yaha riporTa abhI taka mere dekhane meM nahI pAI aura na bhejane lekhAMkI purI kApI, ripATa aura kucha mahatvake citroMko kI preraNA karane para bhI zilAlagyAMkI kApIhI uddhArakAryaka bhijavAnekA kaSTa uThAe~ge to 'anekAnta' dvArA una para macAlakoMkI bhorama prAzramako prApta ho sakI hai| vizeSa prakAza DAlanekAbharamaka yatna kiyA jaaygaa| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta [varSa 5, kiraNa 5 REEEKKERMEREKKERMEREKA taulavadezIya prAcIna jainamaMdira / laka-zrI0paM0 lokanAthajI zAstrI mUbidrI kSiNa karnATakameM jainadharmakI prAcInatA aura jaina- baMgara, (3) aladaMgaDI ke ajilara, (5) mUlkIke 1 maMdigekA vipaya itihAsa-premiyoMke liye jitanA mevaMtara iyaadi| atyAvazyaka hai utanA hI vaha gahana tathA rahasyapUrNa bhI isa dakSiNa tolavadezake ukta prasiddha rAjAoMne hai, ise itihAsa-khojiyoMko sadA dhyAnameM rakhanA yahA~ para bahutame jainamaMdira banavAye haiN| prAcIna aura caahiye| isa dezameM gharakI Ama bocacAlakI bhASA / arvAcIna maba milA kara maMdiroMkI saMkhyA yahA~ 180 tulu honeke kAraNa isako 'tuludeza' yA 'taulavadeza' pAI jAtI hai aura usakI tafasIla yaha hai ki mUDakahate haiM aura vyAvAhArika bhASA kannaDa honese isakA vidImeM 18, kArkalameM 18, veNarane 8, mUlkI hosaMga'karnATaka' deza bhI kahA jAtA hai| DImeM 8, saMgItapura ( hADuvallI ) 9. geroppe meM 4, yaha karnATaka deza kisI samaya kAMcIke rAjyameM dakSiNakanADA ke anya anya prAMtoMmeM maba mila kara zAmila thA, jisakI purAnI rAjadhAnI bIjApura jile 104 aura abhI naye bane hue maMdira 11, isa prakAra ke antargata bAdAmapura (bAdAmI) thii| usake pazcAta ima dezameM kula 180 jaina maMdira the / inameM se (1) uttara kanADAmeM sthita banavAmI ke prAcIna kadaMba nerabaMDihole, (2) mogara, (3) dezIla (4) zIrADi rAjAoMne ima para rAjya kiyaa| aura chaThI zatAbdIke (5) yeNugalla (6) kannara pADI (7) paMja (8) cekaMgaDi karIba yaha deza pUrvIya cAlukyoMke adhikArameM calA (9) baMDADi (10) koMbAra (11) naMdAvara (12) uJcila gayA / isa dezake rAjA-mahArAjAoMkA dharma jainadharma (13) ullAla aura (14) mUlkI homaMgaDI ke 5 maMdira thA aura ima dharmakA prabhAva uma samaya taka akSuNNa aime 18 maMdira to pUrNa rUpase nAzako prApta ho gaye haiM nathA apratihata banA rahA jaba taka ki viSNuvardhana, aura bAqI meM se kitane hI jIrNa zIrNa avasthAko hoyasAla, ballAla, jainadharmako tyAga kara vaiSNavadharmI prApta horahe haiM / ina saba maMdiroMko dekhane tathA purAtatvanahIM bane the| unake vaiSNavadharmI banate hI sthAnIya jaina viSayaka gvAja karanese isa bAtakA kAkI patA lagatA rAjA-bhairasUDa bAyara svataMtra hogaye aura unhoMne aisA hai ki yahA~ para pahale jainamatakA kitanA adhika mahatva zAsana jamAyA ki jo anya matiyoMko viruddha par3ane tathA prabhAva vyApta thA aura yahA~ke jainI kitane jyAdA lgaa| unake prAdhIna cauTara, baMgara, ajilara vagairaha zrImAna the| astu; merI icchA hai ki maiM 'anekAnta' ke bahutase prasiddhara rAjA the / ve jaina rAjA abhI bhI isa premI pAThakoMko ina maMdiroMkA kucha aitihAsika paricaya bhAMti prasiddha haiM, (1) mUDabidrImeM cauTara, (2) naMdAvarake duuN| aura isa liye Aja unake sAmane sabase pahale Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pauSa, vIra ni0saM02456) tau0 de0 prAcIna jainamandira 105 mUDabidrIke jainamaMdiroMkA saMkSipta itihAsamAtra rakkhA -punaHpunaH darzana karanekI |utkNtthaa banI hI rahatI hai| jAtA hai / mUDabidrI atizaya kSetroMmeM prasiddha hai| aura isa maMdirameM zilAlekha bhI hai, jisa para zakavarSa 636 yahAMke darzanArtha hara sAla prAyaH sabhI dezoMke yAtrIgaNa meM isa maMdirako sthAnIya jainapaMcoMne banavAyA isa AyA karate haiM, isase yahA~ ke maMdiroMke itihAsako bAtakA ullekha hai / isI gurubastike bAharake 'gaddige' prakaTa karanA aura bhI jyAdA jarUrI hai / aura isaliye maMDapako eka colaseTThInAmaka sthAnIya zreSThIne banavAyA usIkA sabase pahale yatna kiyA jAtA hai| bAdako thA jisakA samaya usameM zaka saMvat 1537 ( san dRsare maMdiroMkA bhI kramazaH paricaya diyA jAyagA:- 1615) diyA hai / isa maMdirakI lAgata 6 karoDakI ginI jAtI hai| vaha ina ralapratimAoMko milAkara hI muDabidrIke 18 maMdira hogI / ima maMdirakI dUsarI maMjila para eka vedI hai, maDabidrI maMgalaura-zaharame 22 mIla hai| yaha usameM bhI kaI anarghya pratimAe~ virAjamAna hai / isake prAcIna jaina rAjA cauTara vaMzakI prasiddha nagarI thii| sivAya, isa maMdirake bIcameM bhagata dravyanidhi bhI isa samaya bhI cauTara vaMzake gharAne vAle yahA~ para karoDoM rupaye kI hai, aisA kahate haiN| isakA kaI varSa maujUda haiM / unako sarakArase penzana bhI milatI hai| pahale zravaNabelugulake gurumahArAja bhaTTArakajIne yahA~ para bar3e bhArI 18 maMdira haiM / isa dezameM maMdirako jIrNoddhAra karAyA thA, isIme imako : gurubasti' nAma 'basti' kahate haiM / ataH 'basti' zabdama maMdira mamajha me pukArana haiM / lenA cAhiye / ina maMdiroMmeM 'gurubasti' nAmakA maMdira (2) hAsabasti-isakA 'trilokacUDAmaNibasadi' bahuta prAcIna tathA karIba 1000 varSa pahalekA hai / ima tathA 'candranAthamaMdira' bhI kahate haiM / yaha maMdira bhI meM zrIpArzvanAtha svAmIkI kRSNa pASANakI kAyotsarga- karIba 600 varSakA purAnA hai / bhAratabharameM isake mukArUpa pratimA bahuta hI manojJa hai / isI maMdirameM dhavala, balakA jainamaMdira nahIM aisA kahanemeM atyukti nahIM jayadhavala, mahAdhavala nAmake tInoM graMtharAja virAjamAna hogI / ima maMdirake bhItara bahuna bar3hiyA khudAI kA haiM aura sAtha hI bahuta prAcIna anarghya ralapratimAyeM bhI kAma zilA para hai| yaha maMdira tIna khanakA (timaMjalA) virAjamAna haiM isIse isako siddhAnta maMdira' bhI kahana hai| isameM 1000 zilAmaya mtaMbha haiM / isaliye imakA haiM / isa mandirameM kula ratnapratimAyeM 33 haiN| inameM meM 'mAvira kaMmada bamadI' bhI kahate haiM / bhairAdevI nAmaka cA~dI, suvarNa, pannA, sphaTikaratna, nIlama, garuDamaNi, eka rAnInaM eka maMDapa banavAyA hai, usako 'bhairAdevIgomedhikaratna, baiDUryamaNi, mANikyaratna, motI, hIga, maMDapa' ke nAmase pukArate haiN| usake bhItarake khaMbhImeM mUMgA, puSparAga vagairaha ratnoparatnoMkI pratimAe~ to 32 bahuta hI citra-vicitra baDhiyA kAma kiyA huA hai| haiM aura bAkI eka pratimA tAr3apatrakI jar3akI banI huI isa maMdira mUrtibhata vibhavako dekhanake liye hajAge hai, yoM kula 33 haiM / ye pratimAe~ AdhA iMcase lekara 5 anyamatI loga bhI hamezA AyA karate haiN| isameM iMca takakI U~cAI kI haiM aura caturtha kAlakI kahalAtI 'bhairAdevI-maMDapa', 'citrAdevI-maMDapa' 'namaskAra-maMDapa' haiM / inakA darzana karanese pAnaMdakA pArAvAra nahIM rahatA ityAdi 6 khaMDa haiN| ukta vaMDoMke anna para bahuta hI Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ varSa 1, kiraNa 2 anekAnta 'mAnastaMbha' hai jo ki mAno aneka prAcIna zilpakalAoMko sAkSAt mUrtti hI jAna par3atA hai / isa maMdirako zaka saM0 1352 (san 1428 ) meM yahAMke bhavya zrAvakoMne banavAyA hai, aisA zilA lekha hai / mUDabidrI meM ye donoM maMdira bahuta prAcIna tathA mahatvake / inake alAvA aura bhI solaha maMdira haiM, jo ki 300, 400, varSake arvAcIna haiM, aisA zilAlekha se pAyA jAtA hai / yahA~ ke ina do maMdiroMke citra bhI yathAvasara 'anekAnta' ke premiyoMke sAmane rakhane kA merA vicAra hai / 106 manojJa paMca dhAtumaya zrIbhagavAn candraprabhakI khaDgAsana vizAla bhavya pratimA virAjamAna hai / isa maMdira kI tIsarI maMjila para eka vedI hai, jisameM sphaTikakI choTI bar3I bahuta manojJa pratimAyeM 40 haiM aura isakI dUsarI maMjila para aneka pratimAe~ tathA sahasrakUTa caityAlaya bhI atyaMta cittAkarSaka hai| yaha maMdira bahuta vizAla hai / isakA bAhya prAkAra (koTa) atyunnata tathA zilAmaya hai jo, isa maMdirakI pradakSiNArUpameM eka mIkA ho jAtA hai / itanA vizAla tathA anarghya jaina - maMdira anyatra kahIM bhI nahIM hai| isa maMdirameM praveza karate hI bahuta U~cA mAna madako staMbhana karane vAlA * burI bhAvanA jAnA nahIM acchA kabhI jainiyoMke maMdira meM, kisI bhAnti acchI nahIM kRSNakI upAsanA / zambhukA smaraNa kiye honA jAnA kyA hai kaho, rAma nAma lenese kyA siddha hogI kAmanA || bare haiM musalamAna, hindU bar3e kAfira haiM, aisI ho paraspara meM burI jahA~ bhAvanA / prema ho na zrapasa kA, ekA phira kaise ho, kyoM na bhoge hinda mAtA naI naI yAtanA || - giridhara zarmA kramazaH Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pauSa, vIra ni0saM02456 ] subhASitamaNiyA~ subhASita maNiyA~ prAkRta cArittaM khalu dhammo dhammo joso samotti khiddiTTho mohakkhohaviDIyo pariNAmo apaNo hu samo || - kundakundAcArya | 'jo samyakcAritra hai-- darzanajJAnapUrvaka svarUpAcaraNa hai - vahI (vastu svabhAva hone se ) dharma hai, jo dharma hai usI ko sAmyabhAva kahate haiM aura jo sAmyabhAva hai. vaha aura kucha nahIM, moha kSobhame vihIna - zrathavA rAga dveSa kAma krodhAdikase rahita - apane AtmAkA afare pariNamana hai / (ise yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki vAstava meM aise samatAbhAva kA nAma hI dharma aura cAritra hai| jahA~ yaha nahIM vahA~ mahaz2a uThane baiThane Adi rUpase kucha kriyAkAMDa kara lene para hI dharma tathA cAritra nahIM bana sakatA / ) "AsAmbaro ya seyambaro ya buddhIva ava aNNo vA samabhAvabhAvippA pAvai mokkhaM raNa saMdeho || " 'digambara ho, zvetAmbara ho, bauddha ho, athavA dUsare hI kisI sampradAyakA vyakti ho, yadi vaha sAmyabhAva se bhAvitAtmA hai tAMniHsandeha mokSako prApta hotA haiapane sAmyabhAva kI mAtrAnusAra bandhaname chUTanA athavA usase nirmukta rahatA hai / ' jo vijAdi viyA taruNiyaNakaDakkhavANa vidrAvi so caiva sUrasUro raNasUro NAM havai sUro / / -svAmikArtikeyAnuprekSA / 'taruNI striyoMke kaTAkSacANoMse bAMdhA jAne para 107 bhI jo vikAra bhAvako prApta nahIM hotA vahI zUravIra hai, zurako -- saMgrAma meM vIratA dikhalAne vAle ko( vAstava meM ) zUravIra nahIM kahate / ' lacchi vaMchei ero va sudhammesu zrayaraM kulaI / are viNA kutthavi kiM dIsadi sassariNappattI // svAmikArtikeya | 'manuSya lakSmI to cAhatA hai paraMtu (usake kAraNa ) sudharmoM ke satkarmoM ke -- anuSThAna meM sAdara pravRtta nahIM hotA / ( isase use yadi lakSmI na mile to ThIka hI hai / ) kyA binA bIjake bhI kahIM dhAnyakI utpatti hotI dekhI gaI hai ?" yako videdi lacchIko vijIvassakuraNadiuvayAraM utrayAraM atrayAraM krammaM vi suhAsuDaM kuNadi / svAmikArtikeya | ( vAstava meM ) koI (vyantarAdikadeva ) lakSmI nahIM detA aura na koI jIvakA upakAra hI karatA hai, upakAra aura apakAra yaha saba apanA hI zubhAzubha karma karatA hai - apane hI acche bure karmoMkA natIjA hai / ( isame apanA bhalA cAhane vAloMko dUsaroMkI bhAzA para hI nirbhara na raha kara zubha karmameM pravatti karanI cAhiye / ) gae raMgie hiyavaDara, deu ega dIsaha saMtu / dappaNi malai biMbu jima, ehau jANi bhiMtu // -- yogIndra deva | jisa prakAra maile darpaNa meM mukha dikhalAI nahIM detA usI prakAra rAga bhAvase raMge hue hRdayameM vItarAga zAMta devakA darzana nahIM hotA, yaha sunizcita hai| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 anekAnta [varSa 1, kiraNa 2 saMskRta kara use bar3hA detA hai vahI eka dIpakake rUpameM prastuta gRhastho mokSamArgastho nirmohI naitra mohavAna / huI agnike nAzakA kAraNa bana jAtA hai-use anagAro gRhI zreyAn nirmoho mohino muneH / / , bujhA detA hai| so ThIka hai, durbalake mAtha kisakI -svAmI smntbhdr| mitratA hotI hai ?' 'jo gRhastha mohase-mithyAdarzanase-rahita evaM yenAMcalena sarasIruhalocanAyAsamyagdRSTi (anekAntadRSTi) hai vaha mokSamArgI hai, paraMtu svAtaH prabhUtapavanAdudaye pradIpaH / vaha gRhatyAgI mokSamArgI nahIM jo mohase yukta evaM tenaiva so'stasamaye'stamayaM vinItaH midhyAdRSTi (ekAntadRSTi) hai / aura isaliye mohI kraddhe vidhau bhajati mitramamitrabhAvam / / munise nirmohI gRhastha zreSTha hai|' 'udayake samaya eka.strIke jisa aMcalane dIpaka"pAtre tyAgI guNe rAgI bhogI parijanaiH sh| kI pracura pavanase rakSA kI thI astake samaya usI zAstre boddhA raNe yoddhA puruSaH pNclkssnnH||" aMcalane use yamapura pahuMcA diyA-bujhA diyA / so __ 'jo pAtrake prati tyAgI, guNake prati rAgI, pari- ThIka hI hai, jaba vidhi kruddha hotA hai bhAgya ulaTatA janoMke sAtha bhogI, zAstra ke jAnane vAlA aura raNake hai-taba mitra bhI zatru bana jAte haiN|' upasthita hone para yuddha karane vAlA hai vahI puruSa hai- duHkhI duHkhaadhikaanpshyetsukhiipshyetsukhaadhikaan| marda hai aura isa taraha puruSake pA~ca lakSaNa batalAye AtmAnaM harSa zokAbhyA~ zatrubhyAmiva nArpayet / / gaye haiN|' 'dukhI manuSyako cAhiye ki vaha apanase adhika "paropi hitavAnvandharvandharapyahitaH prH| dakhiyAMko dekhe aura zoka na kare, aura sukhI manuSya ahito dehajo vyAdhiHhitamAraNyamauSadham // " ko cAhiye ki vaha apanese adhika sukhiyoMko dekhe 'para bhI aura zakhsa bhI-yadi apanA hita karane aura harSa na manAe / kAraNa, harSa aura zoka ye donoM vAlA hai to vaha bandhu hai-apanAne yogya hai-, aur| - hI zatru haiM-apanA aniSTa karane vAle haiM-inake suparda aura kabhI apane AtmAko nahIM karanA cAhiye / ' apanA magA bhAI bhI yadi ahitakara hai to vaha para jIvantu me zatrugaNAH sadaiva hai-tyAgane yogya hai / aura yaha ThIka hI hai, apane yeSAM prasAdena vicakSaNo'ham / hI zarIrase utpanna huI vyAdhi ahitakara honese hI yadA yadA mAM bhajate pramAdatyAjya hai-use koI apanAtA nahIM-aura apanese stadA tadA te pratibodhayanti / bhinna jaMgalameM utpanna huI oSadhi hitakArI honese hI ___'mere zatrugaNa sadA jIvita raheM, jinake prasAdase maiM prAya banI huI hai-use saba apanAte haiN| vicakSaNa huA huuN| kAraNa ? jaba jaba mujhase pramAda (isameM apane aura parAekI acchI pahacAna batalAI gaI hai) banatA hai taba taba ve (apane AkSepAdi prahAroM dvArA) "vanAni dahato vanhaH sakhA bhavati maarutH| mujhe sAvadhAna kara dete hai-isase pramAda mujhe adhika '..., satAne nahIM pAtA aura maiM uttarottara satarka tathA sAvasa eva dIpanAzAya kRzaM kasyAsti sohadam / / " , nAzAya za kasyAsti sAidam / / " dhAna banatA jAtA hU~, aura isI liye ve eka prakArase 'jo pavana vanoMko jalAtI huI agnikA mitra bana mere upakArI haiN| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pauSa, vIra ni0saM0 2456] subhASita maNiyA~ 109 hindIprathamato 'paThanaM kaThinaM'prabho,sulabhapAThaka-pustaka jonho| hRdaya cintita deha sarogaho,paThana kyoMkara hotumahI kaho? x -'yugavIra' "nayanana dekha jagata ko, nayanA dekhe naahiN| tAhi dekha jo dekhatA nayana-jharokhe mAhiM / / "nIra bujhAvai aganiko, jalai TokanI-mAhiM / deha-mAhiM cetana dukhI, nija guNa pAvai nAhiM / / X X X "giriteM gira parivo bhalo, bhalA pakarivo nAga / / agni-mAhiM jaravo bhalo, buro zIla ko tyAga // " x urdU hogI na kadra jAna kI kurbA' kie bagaira / dAma uTheMge na jinsake arjAna kie bagaira / / x x -hAlI' tanaparastI paijohosarpha vaha daulata kyA hai ? raurako jimase na rAhata ho vaha rAhatakyAhai ? x x -'cakabasta' Ag2ozelahada meM jaba ki sonA hogaa| juja khAka na takiyA na bichonA hogA / / x x -'sarazAra' do dina sarApa phrAnI meM apanA mukkAma hai| hai subaha gara yahA~ to vahA~ apanI zAma hai| x -'dAsa' hotA nahIM hai koI bure vakta kA zarIka / patte bhI bhAgate haiM jijoM meM zajara se dUra / / jAnala10 purasamara 11haiM uThAta vA sara nahIM / marakaza haiM vodarakhta ki jinapaisamara nahIM // X g2Afila tujhe ghar3iyAla yaha detA hai munAdI / khAlika ne ghar3I umra meM eka aura ghaTAdI / / x x paranArI painI churI, mata koi lAvo aNg| rAvaNa ke dasa sira gaye paranArI ke mNg| x x -kavIra tu nita cAhata bhoga nae nara pUraba punya binA kima hai; karma sa~joga mile kahu~ joga gahai taba roga na bhAMga sake hai| jo dina cArakobauMta banoM kahu~ to pari durgatimeM pachataihai; yAhI taiyAra salAha yahI hai gaI kara jAhu nivAhana hai hai|| x x -bhUdharadAsa jIvanakI auM' dhana kI AzA jinake sadA lagI rahatI / vidhi kA vidhAna sArA una hI ke artha hotA hai / / vidhikyA kara sakatA hai ? unakA jinakI nirAzatA aashaa| bhaya-kAma-vaza na hokara, jagameM svAdhIna rahate jo // x x . -'yugavIra' "bar3o bhayo to kyA bhayA, jyoM bana baDhI khajUra / dala thor3A guThalI ghanI, chA~ha tuccha phala dUra // " xxx "tIna satAveM nibala ko rAjA pAtika rog|" siyAhabakhtI13meM kaba koI kisIkA sAtha detA hai| kinArIkImeM 4 mAyAbhI jadA hotA hai unmaaNse|| kauna hotA hai baraM vakta kI hAlata kA zarIka / marate dama oNmvako dekhA hai ki phira jAtI hai / / 1 bali. 2 sastI. zarIrakI upAsanAmeM-daihika bhogoM para. 4 kharca. 5 mukha caina. 6 kavakI gAMda. 7 sivAya. 8 patajhakI mausama. 6 vRkSa. 1. vRna. 11 phoma paripa. 1. vidhividhAtA. 13 mAzyAndhakAra-darbhAra. 18 andhe meM. Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 anekAnta [varSa 1, kiraNa 2 jainadharmakA prasAra kaise hogA? le-zrIyuta paM0 nAtharAmajI premI / 7 VM PERSIDDEAS nyAnya dharmoM kI unnati aura kaha sakate haiM ki hama jaina dharmako rASTradharma banA DAleMge? vimtati hote dekhakara kucha samaya isItaraha aura bhI isa mArga meM jo jo rukAvaTeM haiM samajha saba se jainasampradAyameM bhI ima lIjie ki ve saba dUra hogaI haiM aura kArya bhI prAraMbha SOMKERS viSaya kA Andolana hone lagA kara diyA gayA hai, to kyA hama apane ukta abhISTako nA hai ki jaina dharma kI unnati kI pAleMge ? mere khayAlama yaha kAma kahane meM jitanA sahaja jAya aura usakA vistAra deza- mAlUma hotA hai aura vyAkhyAna dete samaya athavA lekha videzoM meM marvatra kiyA jAya / yadyapi jaina dharma ke likhate samaya isake lie jitanI sulabhatAse yuktiyA~ durbhAgya se abhI usake bahuta se anuyAyI aise bhI haiM mila sakatI haiM utanA sahaja aura sulabha nahIM hai / jo apane pavitra dharma ko apavitra mAnahAe dezoM meM abhI taka janasamAjameM vaha yogyatA hI nahIM AI hai lejAnA yA hIna jAtiyoM meM phailAnA anacita aura aura na usake lAnakA abhI taka koI upAya hI kiyA pAtaka kA kAma mamajhate haiM, tobhI yadi thor3I derake lie gayA hai ki jisase isa mahatkAyake sampAdana honekI kalpanA kara lI jAya ki isa viSaya kA koI bhI AzA kI jAsake / virodhI nahIM rahA aura pragati ke kramAnusAra thor3e samaya kisIbhI dharmake prasArake lie yaha Avazyaka hai meM aisA hogA hI; to kyA hameM yaha AzA kara leno ki sarvasAdhAraNako usakI vizeSatA batalAI jAyacAhie ki hamArI ukta icchA saphala ho jAyagI? yaha samajhAyA jAya ki usameM ve kauna kaunasI bAteM haiM hamAre dharma kA sarvatra pracAra hone lagegA ? hama aksara jo dUsare dharmoM meM nahIM haiN| isake sivAya, usameM ve zikAyata kiyA karate haiM ki isa samaya aise kAmoM meM kauna kaunase tattva haiM jo vartamAna dezakAlake anusAra hamAre ratha-pratiSThApremI dhanika dhana nahIM denA cAhate haiM manuSyoMkI sAmAjika, rAjanaitika aura naitika unnati aura dhana ke binA aise mahatva ke kAma ho nahIM sakate karanemeM maba prakArase sahAyaka haiM tathA Adhunika vaijJAhaiM; parantu kalpanA kara lIjie ki hamAre sAre lakSmI- nika satyoMke sAmane bhI jo asatya yA bhramAtmaka siddha putroMko bhI subuddhi prApta hogaI hai aura ve isake lie nahIM ho sake haiM yaha siddha karake dikhalAyA jAya ki apanI thailiyoM ke mu~ha khole hue baiThe haiM, to kyA Apa umameM zArIrika, mAnasika aura AdhyAtmika unnatikA Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra ni0saM0 2456] jainadharmakA prasAra kaise hogA ? 111 mArga sabase adhika prazasta hai aura usake udAra chatrake isa kArya ke lie cAhiye vaise ina tInoM hI mArgoM se nIce prANimAtrako Azraya mila sakatA hai / jaba taka nahIM bana sakate haiN| kyoMki eka to kisI bhASAkA isataraha saba oroMse kisI dharmakI khabiyA~ na dikhalAI jAna lenA yA kisI graMthakA par3ha lenA vidvAna bana jAnA jAya~gI taba taka koI bhI dharma cAheuse usake anuyAyI nahIM hai| yadi saMskRtake jAna lenese hI koI paMDita sIdhA svarga yA mokSameM bhejanekA vimAna hI kyoM na kahalAtA ho to jisa jamAnemeM saMskRta bolacAlakI samajhate hoM aura usake AsapAsakI sArI duniyA bhASA rahI hogI usa z2amAneke par3he likhe aura apar3ha bilakula hI pakSapAtarahita kyoM na ho gaI ho-yahA~ taka saba hI logoMkA paMDita mAnanA pdd'egaa| isI prakArama ki apane apane kula-dharmoMko chor3anake liye taiyAra hI yadi a~garejImeM bAtacIta karane laganA paMDitAI kA baiThI ho-dUsaroMko apanA anuyAyI na banA skegaa| lakSaNa mAna liyA jAya to phira sAhaba lAMgoMke gvAna___ hama dekhate haiM ki vartamAna jaina samAjameM itanI sAmA aura sAIsa bhI vidvAna samajhe jaayeNge| parantu yogyatA nahIM ki vaha apane dharmakI vizeSatA yA usakI vAstavameM aisA nahIM hai / vidvattA kisI bhASAkA bolanA sArvabhaumatAko ukta prakArase siddha karake dikhalA ske| yA samajhanA AjAnese nahIM, kintu usake dvArA usa usameM abhI aise vidvAna utpanna hI nahIM hue aura bhASAke vidvAnoMke vicAroMko hRdayastha kara lenese usakI santAnako jisa DhaMgase yA jisa paddhatise zikSA AtI hai| bhASA jJAna nahIM kintu jJAnakA eka sAdhana dI jAtI hai usakA vicAra karanese yaha prAzA bhI nahIM hai| dUsare, pustakeM par3ha lanasa yA unheM raTakara parIkSAmeM hai ki jaldI aise suyogya vidvAna taiyAra ho jAyeMge jo pAsa ho jAna hI koI vidvAna nahIM hAjAnA |kyoNki jainadharmakA pratipAdana isa DhaMgame karasakeM ki usa para bhASA samAna granthabhI jJAnaka mAdhana hI haiM svayaM jJAna dUsare loga mohita ho jAveM aura usakA Azraya leneka * nahIM; jJAna kucha aura hI vasta hai| vaha kevala adhyayana lie vyAkula ho utthe| sahI nahIM kintu manana, anubhava aura paryavekSaNama prApta ___ purAne qhayAlakaM loga no yaha samajhate haiM ki hotA hai| yahI kAraNa hai jo maMmArakaM prasiddha prasiddha saMskRta bhASAke dvArA jainadharmake ucca zreNIka darzana, tattvavettA aura mahAtmA pustakeM par3hakara nahIM kintu nyAya, vyAkaraNAdi granthoMmeM yogyatA prApta karane vAle padArthAke mvarUpakA nirIkSaNa, manana aura anubhava vidvAna hI jainadharmake pracArakA kAma saphalatApUrvaka kara karake hue haiM; aura yahI kAraNa hai jo saMskRta aura sakeMge aura naye khayAlavAle mamajhate haiM ki ucca zreNI- a~garejIkI saikar3oM pustakeM ghAMTakara pIjAne para bhI Aja kI aMgrejI zikSA pAye hue logoM hI se isa prakArakI maikar3oM paMDina aura prejyueTa aima digvalAI par3ate haiM, AzA kI jA sakatI hai| rahe ina donoMke bIcake madhyama jinakA buddhimAnya devakara dayA AtI hai| nImare, khayAlavAle, so unakI yaha samajha hai ki saMskRtake aba vaha jamAnA nahIM rahA jimameM kisI eka dharma yA paMDitoMko a~garejI par3hA denasa yA a~garejIke grejyaeToM- mampradAyaka AcAryako yA netAko zAmpArthameM cupa ko saMskRta aura jainagraMtha par3hA denase kAma calajAyagA; kara denese vaha apane anuyAyiyoM mahita apane dharmakA paranta vAstavameM vicAra kiyA jAya to jaise vidvAna chor3akara vijetAkA dharma svIkAra kara letA thA yA Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 bhanekAnta [varSa 1, kiraNa 2 kisI pratApI rAjAko apanA pANDitya dikhalA denese yA upadezoM se bahuta adhika zakti rakhatA hai| isa taraha vaha mugdha hojAtA thA aura svayaM anuyAyI bana kara ina cAra bAtoM para tathA isI taraha kI aura bhI kaI apanI prajAko bhI usakA upAsaka banA letA thaa| bAtoM para vicAra karane se mAlUma hotA hai ki Upara AjakalakA samaya dUsarA hai| yaha to zAntatApUrvaka batalAye hue tInoM mArgoM se aise vidvAn banane kI tumArI bAta sunanA cAhatA hai| yaha zAstrArtha yA pAzA nahIM jo ki jainadharma ko rASTra dharma banAne meM khaMDanase rAjI nhiiN| ise kevala pratipAdanakI zailI saphalatA prApta kara skeN| pasanda hai| jisa gahana aura kaThina nyAya kI zailIse taba isa kAryake lie kaise vidvAna hone cAhie ? tuma apane tattvoMkA maNDana aura dUsaroMkA khaMDana karate sabase pahalI aura jarUrA bAta yaha hai ki jo dharmaho use sarvasAdhAraNa loga jAnate nahIM aura sIdhIsAdI pracArakA kAma karanA cAheM ve jainadharmake acche jAnayuktiyoMse jinheM saba koI samajhate haiM tuma samajhA nahIM kAra hoM-jainadharmake kevala bAharI zarIrakA hI nahIM, sakate, taba tujhArA nyAyazAstrI yA nyAyAcArya honA kintu usake marmasthAnakA-usake hRdayakA-bhI unheM kisa kAmakA ? mAnA ki tumane saMskRtake sAtha kucha vAstavika jJAna ho / jainadharmake cAroM anuyogoM kA aMgarajIbhI par3halI hai athavA aMgarejIke sAtha saMskRtake unakI kathanazailIkA, unake vAstavika uddezyakA, jainagraMtha bhI tumane TaTola liye haiM; parantu kyA dharmaprasAra unake pArasparika sambandhakA, aura unake tAratamyakA kA kAma itanA sahaja hai ki tuma dUsare dharmoko acchI unhoMne kisI anubhavI vidvAna ke dvArA acchI tarahase tarahase jAne binA una para vijaya prApta kara sako ? rahasya samajhA ho-kevala pustakeM pATha karake yA TIkAyadi aisA hotA to mahAtmA akalaGkadeva jaise vidvAna oMke bharose paMDitAI prApta na kI ho / dUsarI bAta bauddhoMke vidyAlayameM jAkara par3hanekA kaSTa kyoM uThAte ? yaha hai ki ve jainadharmake sAre saMpradAyoM meM jina jina tujheM to apanI vidyAkA itanA abhimAna hai ki jina bAtoMkA bheda hai unakA svarUpa aura unakA kAraNa dharmokA tumane kabhI nAma bhI na sunA hogA unakA bhI acchI tarahase samajhe hue hoM aura apanI svAdhIna yadi kAma par3e to tuma bAtakI bAtameM khaMDana kara ddaalo| buddhise yaha mamajhanekI zakti rakhate hoM ki deza, kAla para yAda rakkho, isa prakArake khaMDanase dharmaprasArakA aura paristhitiyoM kA prabhAva ina bhedoM para kahA~ taka kAma nahIM hotA aura na isakA koI acchA phala hI par3A hai| tIsarI bAta yaha hai ki apane dharmake samAna nikalatA hai| cauthe, jisa caritrabalase yA jisa saMsArake mukhya mukhya vizAla dharmoMkA unheM acchI AdarzajIvanase yaha pavitra kArya sampAdita hosakatA hai taraha se jJAna ho aura vaha niSpakSa aura udAra buddhise unakA ina paMDitoM va bAbuoMmeM prAyaH prabhAva hI dekhA sampAdana kiyA gayA ho / cauthI bAta yaha hai ki ve jAtA hai / itihAsa isa viSaya kA sAkSI hai ki Aja pratyeka dharma ke utthAna, vikAza, hrAsa aura patanakA taka jitane dharmapravartaka hue haiM unhoMne pANDityakI itihAsa jAnate hoM tathA yaha bhI samajhate hoM ki deza apekSA apane caritrabalase hI jainasamAja para adhika kAlakI paristhitiyoMkA pratyeka dharmapara kitanA aura kahA~ vijaya prApta kI hai| manuSya kA caritra usake vacanoM taka prabhAva par3a sakatA hai / pA~caveM, Adhunika vijJAna Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pauSa, vIra ni0saM02456] jainadharmakA prasAra kaise hogA ? 113 kI pratyeka zAkhAkA arthAt padArthavijJAnazAstra, rasA- kara sakate haiM aura jaba taka jaina samAja aise vidvAn yanazAstra, vidyucchAstra, bhUgarbhazAstra, vanaspatizAstra, utpanna na kara sakegA taba taka usake dharmakA prasAra jantuzAstra, zArIrikazAstra, manovijJAnazAstra, bhUgola, dUsare logoM aura dUsare dezoMmeM kadApi nahIM ho skegaa| khagola Adi zAstroMkA unheM acchA jJAna ho aura vaha svAmI vivekAnanda aura paramahaMsa svAmI gamatIrtha ema. itanA spaSTa ho jisase ve apane dharmake tattvoMko ukta e. ne ukta gaNoMke kAraNa hI amerikA aura yagaMpa zAstroMse avAdhita siddha kara skeN| ina zAstroMmeM pAra- jaima jJAna vijJAnasampanna dezoMmeM vedAnta dharmakI vijaya darzitA prApta kiye binA kevala isa taraha kaha denase- patAkA phahagaI thii| jina logoMna ukta mahAtmAoMkA ki unameM pratipAdana kiyA huA svarUpa jhaThA hai kyoMki jIvana caritra par3hA hai aura unake pratibhAzAlI vyAkhyAnA unake raciyatA asarvajJayA chadmasthathe aura hamAre graMthoM aura lekhoMkA pATha kiyA hai ve jAna sakate haiM ki unakI meM likhA huA hI satya hai kyoMki unake upadezaka vidvattA, mvAdhInacittatA aura saritratA kisa zreNIkI sarvajJa the-aba kAma nahIM cala saktA / Aja kalakA thii| unhoMne jo kucha kahA hai vaha maba yadyapi purAnA vijJAna bar3I nirdayatA se sAre dharmoM kI jar3oM ko hilA hai parantu vartamAna samayaka sAMce meM DhAlakara unhoMne usa rahA hai, isa liye hameM sAvadhAna honA cAhiye aura isa itanA sundara aura upayogI rUpa de diyA hai ki lAkhoM ke pahale ki hamArI santAno para usakA baga asara amerikana purupa aura striyAM uma para nyochAvara hogaI par3ane lage hama usI ke dvArA apanI rakSAkA sAmarthya haiN| svAmI rAmatIrthajI jaba amerikAmeM vyAkhyAna dete prApta karaleM / isa samaya vahI dhama saMsArameM Tika sakegA tha taba uma sunakara loga yaha nahIM samajha sakate the ki jo vijJAna kI vikaTa mArase apanakA bacA sakegA va kima dharmakA pratipAdana kara rahe haiM kyoMki mAra dezoM aura logoMko batalA sakegA ki vijJAna hamAre dharma ke tattvavettAoM aura dharmAcAryoka bacanoMko lekara ke agAdha jJAna samudrakA eka vindumAtra hai| chaThe, una hI ve apanA vyAkhyAna banAte the; parantu jaba usakI svadeza aura videza kI do cAra mukhya mugnya bhASAoM mamAmi ho jAtI thI, taba kahIM loga samajhane the ki kA jJAna ho aura vaha itanA acchA ho ki usake dvArA yaha vedAntatipAdaka vyAkhyAna thA / apane aura ve apane vicAroM ko likha kara aura bAla kara dUsaroM dusaraM dharmokA acchA jJAna prApta kiye binA aisI zakti ko acchI taraha se samajhA sakeM-arthAta unameM lekhana prApta nahIM ho mktii| apanI mvAdhIna aura mamayAaura vyAkhyAnazakti bahuta acchI ho / sAtaveM, unakA nukUna buddhima ukta mahAtmAoMna hindU dharmameM jo kucha AcaraNa pavitra, hRdaya niSkapaTa aura vizAla, vicAra saMskAra aura maMzodhana kiyA hai vaha bahuta aMzoMmeM dRr3ha aura parizrama azrAnna tathA anavarata ho / jIvamAtra manAtanarmiyoM aura AryamamAjiyoMke vicAroMmeM bhI ke kalyAna kI vAJchA, mAnavajAti ko maccA makhI nahIM milatA-kahIM kahIM bilakula biruddha bhI hai; parantu banAne kI utkaTa icchA, paropakAra aura svArthatyAga unakI pavitratA prAnmaniSThA aura dezabhakti itanI kI vAsanA, satya priyatA aura svAdhInatA unakI nama prabala thI ki Aja sAraM hindR unheM vartamAna yugaka nasameM bharI ho, deza kAla kI sthitiyoM se utpanna hue dharmAcArya mAnakara mmaraNa karate haiN| jo naI zinAniyamoM aura rUDhiyoMko jo tuccha samajhate hoM aura dInA pAye hue loga dharmame vimumba hone jAna the una para inakI saMkaloMse baMdhe hue logoMkA jinheM jarA bhI bhaya to ina mahAtmAoMkA inanA prabhAva par3A hai ki ve pakke na ho / isa prakArake Adarza jIvanakA binA saba gagaNa hindU bana gaye haiN| jainadharmakI rakSA aura vistArake lie hote hue bhI koI dharmapracArakA kArya nahIM krsktaa| bhI aise hI vidvAnoMkI jarUrata hai| ____ merI samajhameM ina Upara likhe guNoMse yukta vidvAna aba prazna yaha hai ki isa prakArake vidvAna kaisa hI isa samaya jainadharmake prasArakA kArya maphalatApUrvaka naiyAra homakane haiM ? hamArga puganI paddhatikI pAThazAlAe~ Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 114 . [varSa 1, kiraNa 2 to aise vidvAnoMko utpanna kara sakanemeM eka tarahase inase hameM lAbha jarUra horahA hai, parantu dharmaprasArake asamartha haiN| kyoMki unameM jo zikSA milatI hai, vaha kAryake liye jaise vidvAn cAhie~ unake utpanna honekI ekadezIya hotI hai aura ekadezIya jJAnase isa samaya iname bahuta hI kama AzA hai| kAma nahIM cala sktaa| isa samaya hameM apanA bhI noTajAnanA cAhie, aura apanA acchA hai yaha batalAneke yaha lekha maiMne abase laga bhaga 16 varSa pahale jaina bolane kA lie dUsaroMkA bhI jAnanA cAhie / aura apanA jJAna dina hitaipI (bhAga9 aMka 6-7) meM prakAzita kiyA thA / itane bhI to inake dvArA acchI tarahase nahIM ho sktaa| samayake bAda bhI maiM dekhatA hU~ ki isakI upayogitA kyoMki kisI eka viSayako acchI tarahase samajhanake lie usa viSayase sambandha rakhanevAle dUsare viSayoMkA naSTa nahIM huI hai-yaha amAmayika nahIM huA hai aura isa lie isako punaH prakAzita kiyA jAtA hai / isase yaha bhI to sAmAnya jJAna honA cAhie / kaMvala nyAya, bhI anubhava hotA hai ki jainasamAjakI pragati kitanI vyAkaraNa, aura sAhitya par3ha lenese hI kyA hama dharma manda hai aura jainadharmako sArvabhauma banAnekI orase vaha zAstroMke marmajJa ho jAya~ge ? yahA~ to prAyaH mAmUlI, kitanA udAsIna hai| gaNita, itihAsa, bhUgola, padArthavijJAnAdi viSayoMkI abhI taka na tovaha gurukula kA~gar3IyA vizvavidyAbhI zikSA nahIM dI jAtI jinake binA unakA dharmazAstra laya kAzIke mamAna koI aisI Adarza saMsthA sthApita kA jJAna hI adhUrA, dhuMdhalA aura nirupayogI rahatA hai| kara sakA hai jisameM jainavidyArthiyoMko vizAla jJAna dUsarI ora sarakArI skUloM aura kAlejoMko dekhie to sampAdana karaneke tamAma upalabdha sAdhana ekatra kiye unase bhI hama suyogya vidvAnAkI AzA nahIM kara gaye hoM aura nasa vidvAna hI utpanna kara sakA hai jo sakate / kyoMki eka to unameM jo zikSA dI jAtI hai jainadharma talamparzI marmajJa hone ke sAtha sAtha Adhunika vaha eka bilakula aparicita aura videzI bhASAmeM jJAna-vijJAnake pAragAmI paNDita hoM, jinhoMne prAcya dIjAtI hai jisame vidyArthiyoM ke zarIra aura mamayakA aura pAzcAtya darzanazAstroMkA gaharA adhyayana kiyA hA nAza to hotA hI hai, sAtha hI unakA jJAna aparipakva aura jo zrApanika saMsArake sammukha rakhane yogya jainaaura dhuMdhalA rahatA hai / dUmara, vidazI jar3avAda aura dharmakI ananya sAdhAraNa vizeSatAoko hRdayaMgama kiye nAstikatAkA prabhAva uma zikSAmeM itanA adhika par3A huA hai ki usameM vidyArthiyoMmeM dharmabhAvake bane rahane hue hoM / avazya hI jainavidyAlaya aura pAThazAlAoM kI saMkhyA kAphI bar3ha gaI hai| parantu unakI vahI raphtAra kI aAzA bahuta kama rahatI hai / aisI avasthAmeM suyogya vidvAna utpanna karaneke lie-jaisA prophesara laTTene begI jo pahale thI mo aba bhI hai| unase jainadharmake _prasAra aura pracAra kI AzA karanA vyartha hai / kyoMki apane lekhameM kahA hai-hameM cAhiye ki apane nijake eka do kAleja yA mahAvidyAlaya sthApati kareM jinameM unameM jo kucha aura jisa DhaMgakI zikSA dI jAtI hai hama apane vidyArthiyoMko prAcIna tattvazAstroMkI zikSA umase kaTTara asahiSNu aura jainadharmako atyanta saMkIrNa sarvottama Adhunika paddhatime desakeM aura sAtha hI unheM rUpameM dekhane vAle hI utpanna hote haiN| padArthavijJAna Adi saba prakArake Adhunika zAstroMmeM bhI mujhe AzA hai ki jainadharma aura jainamamAja kI pAragata kara skeN| binA isa prakArake prayalake jainadharmakA / unnati cAhanevAle abakI bAra jarUra isa lekha para khAsa taurame dhyAna deMge aura jainadharmako vizvavyApI banAne prasAra hI nahIM kintu usakIrakSA karanA bhI asaMbhava hai| kI sadbhAvanAko zIghrahI kAryarUpameM pariNata karanekI ___ maiM yaha nahIM kahatA ki hamArI pAThazAlAoMse yA ora agrasara hoNge| sarakArI skUloM va kAlejoMse kucha lAbha hI nahIM hai vinItaathavA ina saMsthAoMse vidvAna nikaleMge hI nahIM-nahIM, nAthUrAma premI Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthaMkaroMke cinhoM kA rahasya pauSa, vIra ni0saM02456 | cinhoMkA kyA artha hai so sAmudrika zAstra se to kucha uttara diyA nahIM jA sakatA, balki yaha bhrama aura paidA ho jAtA hai ki ye cinhato manuSya zarIra para hote hI nahIM; kyoMki yadi hote to sAmudrika zAstroM meM inakA kucha phalita bhI avazya diyA gayA hotA / pratyuta isake, bhaiMmA, sUara, sarpa, siMha aura sehI ye pazu svabhAvase hI azubha samajhe jAte haiM / inake cinhoMkA tIrthakara jese zubha tathA uttama vyaktiyoMke pavitra zarIra para honA kadApi saMbhava nahIM hai / para isa liye sAmudrika zAstroMke bahAneme isa praznako TAlanA isa samaya hamAre liye ucita vidhAna nahIM hai| ina cinhoMke rahasya kA avazya hI udghATana honA cAhiye / AzA hai hamArA vidvanmaNDala isa ora avazya dhyAna degA aura isa patrake AgAmI aGka meM una ghaTakI sapramANa vyAkhyAkI jAyagI jinake dyotaka pUrvAcAryoM ne yaha cinha niyata kiye haiM / sampAdakIya noTa isa lekha meM jisa viSayako uThAyA gayA hai vaha niHsandeha vicAraNIya hai aura isa bAtakI apekSA rakhatA hai ki vidvAnoM dvArA usa para acchA prakAza DAlA jAya, jisase ina cinhoMkA rahasya khula jAya / lekhaka mahAzaya kI icchA hai ki maiM bhI isa para kucha prakAza DAlU~ / parantu maiM abhI taka usake liye pUrI taura se tayyAra nahIM hU~ / phira bhI, itanA jarUra kahU~gA ki lekhameM jo yaha bAta kahI gaI hai ki, 'zeSa 14 tIrthakaroMke cinhoMkA sAmudrika zAstrAnusAra kucha bhI uttara nahIM diyA jA sakatA, ve manuSya zarIra para hota hI nahIM, hote to sAmudrika zAstroMmeM unakA kucha phalita jarUra diyA gayA hotA,' vaha kucha ThIka mAlUma nahIM hotI - eka prakAra se nirmUla jAna par3atI hai aura yaha sUcita karatI hai ki thor3e hI graMthoM parase aura unhIM ke kathanako prakRta viSayakA pUrA kathana samajha kara usakI kalpanA karalI gaI hai / anyathA, sAmudrika viSayake 121 aise bhI graMtha maujUda haiM jinameM 'vRSabha' Adi dUsare bhI kitane hI cinhoMkA manuSya zarIra para honA batalAyA hai aura unakA phalitArtha bhI diyA hai| udAharaNa liye do eka namUne nIce diye jAte haiM:rathayAnakuMjaravAjivRSAyAH sphuTAH kare yeSAm / sainyajayanazIlAste sainyAdhipatayaH puruSAH / 172 yaha bambaI ke 'zrIveMkaTezvara' premameM mudrita eka bar3e 'mAmudrikazAstra' kA vAkya hai aura isameM vRSabha (baila) cinhakA phalita bhI parasenAkA jItane vAlA senApati honA batalAyA hai| sAtha hI, 'Adi' zabda ke prayogadvArA yaha bhI sUcita kiyA hai ki ratha, yAna, hAthI, ghor3A aura baila ke atirikta aura bhI cinha isI phala keka manuSya zarIra meM hote haiM / tA gAMdhA sairibhaja buka mRSakakAkakakasamAH / rekhAH syuryasya tale tasya na duure'tidaaridrym|| 34 zvazRgAlamahiSamUSaka kAkolUkAhikAMkakara bhAdyAH caraNatale jAyante yamyAH sA duHkhamApnoti // ( ye bhI ukta graMthake vAkya haiN| ina donoMmeM bhaiMse magbhi- mahipa) kA aura dUsare meM sarpa tathA koka (bher3iye ) kA cinha bhI manuSya zarIra meM honA batalAyA hai aura unakA phala bhI diyA hai| sAtha hI, godhA, zvAna, zRgAla, mUpaka, kAka, ula, aura U~Ta vag2airaha ke cinhoMkA bhI manuSya zarIrameM honeko vidhAna kiyA hai| vRkSotrA yadi vA zaktiH karamadhye tu dRzyate / amAtyastu sa vijJeyAM rAjazreSThI ca jAyate // yaha eka choTese hasta likhita 'sAmudrikAzAstra' kA vAkya hai jo hAla meM jaina siddhAntabhavana ArAse mere pAsa jA~ca ke liye AyA hai| isameM 'vRkSa' ke cinha kA ullekha hai aura usakA phala maMtrI athavA rAjazreSThI honA batalAyA hai| aura strIke zarIra meM isI cinhake honekA phala eka dUsare zloka meM - 'pAdapo vAbhavetra rAjapatnI bhaviSyati' dvArA - rAjapatnI honA likhA hai| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa 2 ___imI taraha khoja karane para dUsare cinhoMke bhI to umakA cinha AsanoMmeM aMkita na kiyA jaataa| vidhivAkya mila sakate haiM aura yadi na bhI mile taba paratu AsanatA usaka nAmaka sAtha 'siMhAsana' kahalAta bhI yaha nahIM kahA jAmakatA ki ve cinha manuSyazarIra haiM aura kitane hI nAmoMke sAtha 'siMha' zabda jur3a jAne para ho hI nahIM sakate / jaba aise aise jAnavaroMka cinha meM unakI mahimA bar3ha jAtI hai jaise kisI puruSako ho sakate haiM taba unake ho makanameM koI bAdhA pratIta 'purupasiMha' kahanA usake mahatvakA dyotaka hai / phira nahIM hotI / ho makana ke liye to saba prakArake cinha mihako svabhAvase hI azubha aura usake cinhako hA makana haiM aura aima bhI cinha ho sakate haiM jinakA azubhatAkA savaka kase samajhA jAya ? aura kaise khuda mamudrakA bhI patA na rahA ho| vAma samudra kA graMtha kahA jAya ki mahAvIra ke zarIra para umaka cinhakA to isa samaya koI upalavya bhI nahIM hai, vaha to yadi hAnA kadApi saMbhava nahIM ? isI taraha nAga (sarpa) ko kabhI vanA athavA lipi baddha huA hai to usako naSTa bhI sarvathA azubha samajhanekA koI kAraNa nahIM-veto hue bhI yuga bIta gaye haiN| isa vakta jo grantha upalabdha devatA bhI mAna jAna haiM, nAgapaMcamIko unakA khAsa haiM ve yahata pIcheme aneka vyaktiyoM ke dvAga eka dasaraMkI torame pajana hotA hai, zeSanAga unameM pradhAna haiM, viSNu dagvA devI kucha idhara udharame lekara aura kucha apanI bhagavAna nAgazayyA para zayana karate haiM, mahAdevajIka buddhima umameM milA kara samudrake nAma para choTe bar3e aAbhapaNa marpaka haiM, kucha zAmana devatAoka yajJopavIta maMgraha graMtha athavA prakaraNa bane hue haiM aura imIma unameM bhI marpake kahe gaye haiM aura bhagavAna pArzvanAthake kitanI hI bAteM paraspara bhinna aura viruddha bhI pAI upamargako dUra karane vAle bhI nAgarAja haiM, phira sarpa jAtI haiM / unakA kitanA hI phalina pratyakSAdikaM viruddha mvabhAvamaM azubha kaise ? aura umama cinhake prati jAna par3atA hai| unake phalita para sahamA vizvAsa nahIM tiraskAra dRSTi kyoM ? sapake to bahuta cinha zarIra kiyA jA sakatA aura na yahI kahA jAmakatA haiki jA mahAna haiM aura yAgazAstrama kuDAlanI zaktikA bhI phala kimI cinha kA unameM diyA hai usase bhinna vaha nAganI jaisI batalAyA hai jo suSamnA nADIke mukhakA kabhI athavA kahIM hotA hI nahIM / ataH cinhoM aura avarodha kiye rahatI hai| isake mivAya, vasunandI cinhoMke phala vipayameM marvathA ina mAmudrika zAstroM para Adi kRta pratiSThApAThoMse yaha bhI mAlUma hotA hai ki koI AdhAra nahIM kiyA jA sktaa| . kitane hI devatAoMke vAhana siMha,mahipa,vArAha,kacchapa, dRmarI bAta jo siMhAdika kucha cinhoMke azubha kApa, sapa, Adika - kapi, sarpa, Adikaka haiM aura ve una vAhanoM mahita hI hAnakI bAbata kahI gaI hai aura usameM ima para z2Ara / - mAMgalika kAryoM meM bulAe tathA pUje jAte haiM / ataH yaha diyA gayA hai ki una 'cinhAMkA tIrthakaroke zarIra para sunizcita hAtAhai ki ina prANiyAMkIkaratAyA apavitratA hAnA kadApi saMbhava nahIM, vaha bhI kucha ThIka pratIta nahIM lAkameM unake sarvathA azubha hone yA samajhe jAnakI hAtI / zubha aura azubhake nirNayakA prazna baDA hI kAI kamoTI nahIM hai| vikaTa hai aura usa para sahamA isa tarahama koI phaisalA aba eka tIsarI bAta aura raha jAtI hai, aura nahIM diyA jA makatA / kimI jantukI mahaz2a karatA vaha yaha hai ki tIrthakara cinhoke jo nAma lekhakayA apavitratA hI use azubha nahIM banA detI / yadi mahAzayana diye haiM unakI bAbata yadyapi yaha nahIM likhA aisA hotA taba to makarake cinhako bhI azubha samajhA ki ve kahA~sa liye gaye-mUrtiyoM parase noTa kiye gaye jAtA-vaha to manuSyoMko mArane vAlA eka krUra jaMtu haiM athavA kisI graMtha parase utAre gaye haiM-jisase kamase hai-paraMtu usakA phala to acchA batalAyA gayA hai kama yaha jAnA jAtA ki sumatitIrthakarake 'cAtaka'ora aura kAmadeva bhI use apanI dhvajAmeM dhAraNa karatA hai| 'haMsa'ye do bhinna cinha anantanAthakA 'sehI' aura dharmasiMha mahaja karatAke kAraNa yadi sarvathA azubha hotA nAthakA'gadA' cinha kisanepratipAdana kiyA hai| phira bhI Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pauSa, vIranimma02456] tIrthakaroMke cinhoMkA rahasya ima mambaMdhameM maiM inanA aura batalA denA cAhatA hU~ ki varNana karate hue isa sthAnapara 'zalya cinhakA hI ullekha tIrthakageMke maba cinha ve hI nahIM haiM jo isa lekhameM kiyA hai| yathAHdiye haiM kintu koI koI unase bhinna bhI pAe jAte gorgajo'zvaH kapiH kokaH saroja svastikaM shshii| haiM jisake kAraNa ko khojanekI z2arUrata hai-jaimA makaraH zrIyato vRkSo gaNDo mahipazakarI // ki nimna vAkya se prakaTa hai: zalyavajramagAzchAgaH matmyaH kuMbho'thakacchapaH / gorgajo'zvaH kapiH kokaHsageja svastikaM shshii| utpalaM zaMkhasapo myaH siMhamtIrthakanA dhvajAH // kaTakasya kAsyo?) drumo gaNDo mahipo vnshkrH|| yahA~ tIrthakagekI dhvajAoMke cinhabhI vahI honama RkSo vajro magazchAgo pepaH klshkcchaapo| jAki unakI pratimAoMke AsanoM para diye hote haiM utpalaM zaMkhanAgendro kemarI jinalAMchanam // prakRta viSaya para prakAzakI eka acchI regyA par3atI hai| __ ye vAkya 'middhAntaramAyanakalpa' nAmake eka tIrthakara cUMki gajA the naba unakI dhvajAAMka khAma graMthameM diye hue haiM jo ki bambaI laka pannAlAlajI ke khAma cinha hone hI cAhiye / bahuna maMbhava hai ki unakI sarasvatI bhavanameM maujUda hai| isameM mumati kA cinha dhvajAyoMke ve cinhahI mUrtiyoMka nirmANakaM samaya koka, ananta kA rIcha aura agnAtha kA mepa (meMDhA) pahacAna ke liye unake AsanoMpara usa vaktama diye diyA hai| aura kokakA artha bher3iyA, cakavA tathA jAne lage ho jabama ki alaga alaga tIrthakarakI mani meMDaka hotA hai| mAlUma nahIM yahAM inameMse kimakA banAnekI bhedakalpanA prabala ho uThI hA; aura umame pahale grahaNa hai| paraMtu yaha spaSTa hai ki ina tInoM tIrthakageMke kI yA binA cinhakI jo matiyA~ hove gvAlima bahanakI cinha ukta lekhake kathanama bhinna pAye jAte haiN| matiyA~ hoM-kisI tIrthakara vizepakI nahIM / jahA~naka meM vasunandI AcAryanabhI apane pratiSThApAThameM mumatinAtha- mamajhanAhUM ima maMbhAvanA aura kalpanAmeM bahuta kucha prAga kA cinha 'koka' diyA hai-cAtaka yA hama nhiiN| jAna par3atA hai| bAkI paNDinoMke jima uttarakI bAnakA yathAH ulleva lagyaka mahAzayane kiyA hai. umameM to kucha bhI gogajo'zvaH kapiH kokaHsarojaM svastikaM shshii| prANa mAlUma nahIM hotA-na nA umameM prAkRnikatAkA makaraH zrIyato vRkSo gaNDo mhipshkge| darzana hai aura na prAcIna mAhitya paramahI umakA kahIM kucha mamarthana hotA hai| ataH jabataka kimI vizeSa zedhI vanaM magazchAgaH pAThInaH klshstthaa| rahasyakA udghATana na ho taba nakamarI rAyameM, yaha mAnanA kacchapazcotpalaM zaMkho nAgarAjazca kasarI // jyAdA acchA hogA ki ye cinha tIrthakagaMkI dhvajAisameM ananta kA cinha 'zedha' batalAyA hai parantu parantu oMke cinha haiM / aura zAyada imIma mUrtika kimI aMga zedhakA kala artha ThIka nahIM baitthtaa| ho sakatA hai ki, parana diya jAkara zrAsana para diye jAte hai| yaha rIchakA vAcaka 'RkSo' pAThahI ho athavA bhAlekA vAcaka 'zalyo' pATha ho, kyoMki 'pUjAsAra mamuccaya' nAmaka graMthameM 24 tIrthakaroMkI dhvajAoMke cinhoMkA Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 anakAnta [varSa 1, kiraNa 2 'anekAnta' para lokamata TE VISA 'anakAnta' patra yadyapi abhI bahuta hI zaizavAvasthA samaya' khojapUrNa hai / isameM kA 'jinadIkSA' citra meM hai-aneka truTiyoMse pUrNa hai-phirabhI usakI pahalI bhI suracikA dyotaka hai| zrAzA haiyaha patra suyogya kiraNako pAkara jina jaina-ajaina vidvAnoM, pratiSThita sampAdaka ke tatvAvadhAnameM uttarottara vRddhi karatA purupoM, tathA anya sajjanoMne usakA hRdaya se mvAgata rhegaa|" kiyA hai aura usake vipayameM apanI zubha sammatiyA~ 3 micintAharaNa cakravati, ema.e. kalakattAtathA U~cI bhAvanAe~ Azramako bhejanekI kRpA I have very great pleasure in going karake saMcAlakoMke utsAhako bar3hAyA hai unameMse through the tirst issueof the Anekant,kucha sajjanoMke vicAra tathA hRdayoda the organ of the Samantbhadrasham The Scheme laid down by the editor is a avalokanArtha nIce prakaTa kiye jAte haiM: very commendable one. I should expect that it will not be long dulore it is fully 'anakAMta'gaharI chApa jamAnevAlA patra jAna pdd'taahai| carried into effect. Most of the journals jainadharmAvalambiyoMke liyeto vaha atyanta upayogI of the Jains at present deal with social hai| prathama kiraNake lekha vaDIkhoja aura vidvattAke controversy and there is an urgent need for the appearance of a journal dealing mAtha ligve gaye haiM aura gahana viSaya bhI maMkSipta with historical and philosophical probrUpameM aimI yaktima samajhAye gaye haiM ki manameM lems connected with Jainism. I hope vAcchanIya prabhAva par3atA hai / patra honahAra hai| and beleive that the Anekant in no tinue usakI saja dhaja sundara, citra bhavya va patra cIkane will go to supply this need. haiM, so ThIka hI hai:- "honahAra zubha patrake hota arthAt-mujhe samantabhadrAzramake patra 'anekAnta' cIkane paat|" ke prathama aMkako par3ha kara bahuta bar3I prasannatA (2) sAhinyAcArya paM0 vizvezvaranAthajI reU- huI / sampAdakana jo skIma prastuta kI hai vaha "isa aMkakI sajAvaTa aura sAmagrIko dekha kara atyaMta prazaMsanIya hai| maiM AzA karatA hU~ ki yaha patrakA bhAviSya ujvala pratIta hotA hai / isake binA kisI bilambake pUre taurase kArya meM pariNata maba hI lekha upayogI aura sundara haiM / pahalA kI jAyagI / jainiyoMke bahutase patra Aja kala sampAdakIya lekha 'bhagavAna mahAvIra aura unakA mAmAjika vAdavivAdako liye hue haiM aura isa. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pauSa, vIra ni0saM02456] anekAnta para lokamata 125 bAtakI sakhta jarUrata hai ki jainadharmasambandhI aiti- isa viSayako itane pANDityame ligyA hai ...... / hAsika aura dArzanika praznoMko hala karaneke liye merI mamajhameM Apa patrako macitra banAne ke lAlacameM eka patra prakaTa ho / mujhe AzA tathA vizvAsa hai. . na pdd'eN| isameM kharca bahuta hotA hai aura lAbha kama / ki 'anekAnta' isa z2arUratako zIghra purA kregaa"| ......samagra aMka bhArI gambhIra lekhoMme bhaga hai| 4 maharSi zivavratalAlanA varmana ema0 e0- ...... nIca aura akRta nAmaka kavitA bahuta "anekAnta" nAmI risAleke pahale nambarameM mahA- sundara hai / aMkakI chapAI acchI huI hai, saMzodhana vIracaritrakA mukhtasira khAkA bahuta acchA khIMcA bhI uttama huA hai| milAI bahuta hI rahI hai| " gayA hai / lA0 jugalakizora sAhava mukhtAra bahuta ___"ApakA vIra nirvANa saMvana vAlA ( mahAvIra kA qAbila aura vAkiphakAra zrAdamImAlUma hote haiN| samaya) lekha pIche par3hA vaha bahuta hI mahatvakA hai| yaha jainadharmakA sabase jyAdA phahamI risAlA naz2ara aura umase aneka ulajhaneM sulajha gaI haiN|" A rahA hai / unako mubArikabAda! mahAvIra svAmI 8 bA jyotiprasAdanI sa jainapradIpa,devabandakI tasavIra nihAyata khUbasUrata dI gaI hai|...... "lekha bahuta hI macikara aura lAbhadAyaka hai / zrI maiM ise phrema lagA kara lAyabrerImeM nAjIma aura vIra bhagavAnake viSayameM jo ApakA lekha hai vaha zauqake mAtha rakhalaMgA / tasvIra pharjI hai lekina atyuttama hai, bar3I khojake sAtha ligvA gayA hai| phira bhI bahuta acchI hai / bacce kI taraha mAsUmiyata merI hArdika bhAvanA hai ki 'anakAnta' apanI Tapaka rahI hai " taMjasvI kiraNoMme syAdvAdakA prakAza maMsArameM 5 zrIkedAranAtha mizra prabhAta'vo.e.vidyAlaMkAra ___ phailAve, jisase manuSyoMka hRdayase mithyAta rUpI "patrikA bar3I sundara hai / maiM Apake prayAsakI aMdherA dUra ho jAya / " prazaMsA karatA huuN| Izvara Apako saphalatA de yahI ha bA0 jamanAprasAdajI ema. e., ema. Ara. kAmanA hai"| e. esa.,elaela.bI., sabajaja narasiMhapura6 zrI0Ara.veMkaTAcala Aiyara, thikannamaMgala -- "Apake anakAnta' patrako dekha kara hRdaya gadgada 'anekAnta' milA / usake avalokanase merI huA va prAcIna jainasAhityasaMzodhaka va bAdake jijJAsA pUrvAdhika prabala hotI jArahI hai / ..... jainahitepIkA smaraNa ho AyA / ApakA prayatna zrApakA lekha 'bhagavAna mahAvIra aura unakA samaya' mtutya hai / vAstavameM samantabhadrAzrama sarIkhI pavitra maiMne par3hA, usake antargata 'mahAvIra-sandeza' __maMsthAkI uddezyapartikaM lie 'anekAnta' amAghakavitAkA maiMne manana kiyA / usane mere manameM vANakI hI AvazyakatA thii| gambhIratama bhAvAMko jAgRta kiyA hai|" 10 bA0 bhagavAnadAsajI ema. e.. cunAra-- 7 paM. nAtharAmajI premI, bambaI "anekAntakA 1 aMka milA / zrIsukhalAlajIkA "paNDita sukhalAlajIkA lekha isa aMkameM sarvopari 'anekAntavAdakI maryAdA' aura Apake bhagavAna hai| mujhe smaraNa nahIM ki kisI bhI jainavidvAna ne mahAvIra aura unakA samaya' ke lekha par3ha kara maiM Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 anekAnta [varSa 1, kiraNa 2 vahuta prasanna huaa| isa naI buddhise purAne viSayoM sarvAga pUrNa banAnemeM ApakA parizrama prazaMsanIya kA pratipAdana kiyA jAya to unameM punaH prANa hai| maiM isakI hRdayase unnati cAhatA huuN|" maMcAra ho aura ve sacamuca iha-amutra-upayogI ho jahA~ aba prAyaH ubhaya bAdhaka ho rahe haiN| 14 paMkailAzacandanI zAstrI, banArasaAzA hai ki Apake agale aMka saba isI U~cI jisakI prathama kiraNa itanI madhura evaM na kevala koTike nikalate rheNge|" darzanapriya kintu cittapriya bhI hai usakA bhaviSya 11-seTha padmarAjajI jaina rAnI vAle mahAmantrI kitanA nirmala evaM AzApriya hogA yaha soca hindamahAsabhA kara hRdaya gadgad hone lagA / prathama kavara ulaTA 'anekAnta' kI pahilI kiraNa bahuta hI rucikara aura bhagavAna mahAvIrake niHkramaNa kalyANaka para huI hai| usameM ke do eka lekha bahuta hI mahatva dRSTi par3I / kitanI sundara bhavya evaM vItarAga pUrNa aura hRdayagrAhI haiN| ...... achUtoM sambandhI mUrti thI-yaha lekhanI likhanako asamartha hai / pahalI eka kavitA bahuta hI acchI huI hai / A~khomeM AnandAzru umar3e A rahe the| sacamuca usakArUpaka bar3A hI hRdayagrAhI aura buddhimattAka Aja taka mahAvIra bhagavAna kI itanI divya tejosAtha citrita kiyA gayA hai|" maya samacaturasrasaMsthAnayukta citrapaTake darzanakA maubhAgya prApta nahIM huA thaa| usa dinase mAmAyika 12 dharmaratna paM. dIpacandanI varNI meM vahI vItarAga mUrti mere dhyAnakI avalambana vana 'anekAnta' ke darzana hue, ume maiMne mananapUrvaka gaI hai / ApakA tathA paM0 sukhalAlajIkA lekha kaI bAra par3hA, par3ha kara Ananda huzrA anekAnta bahuta mahatva evaM gaveSaNApUrNa haiN|" para jo legba ligve gAra haiM ve bahuta hI mahatvapUrNa haiN| vivAdagrasta jhagar3Ala viSaya nahIM lie gaye haiM 15 paM. hIrAlAlajI, lADana-- aura yahI nIti isakI rakkhI gaI hai isama hI "anekAnta patra bahuta hIacchA hai / isake saMpAdaka vidita hotA hai ki yaha 'anakAnta' dvitIyA ke zrImAn bA0 jugalakizorajIkI yogyatAse maiM caMdramAvana unnata hotA huA pUrNa caMdramAvan anaM paricita hU / ve eka jainasamAjakI vIra AtmA, kAntake siddhAntakA prakAza karake saMsArase mithyai sAhityakhojI, parizramI va mAnavasamAjake sacce kAntarUpI andhakArako haTAnemeM saphala prayatna ratna haiN|" hogA, hama antaraMgase isakI unnati cAhate haiM aura 16 zrI0 arjunalAla jI 'vIra' mainejara zrI. yathAzakti isake pracArakA prayatna bhI kreNge|" ke0ku0brahmacaryAzrama kunthalagiri13 paM0 ke0 bhujabalIjI zAstrI, ArA- 'anekAnta' par3ha kara atyAnanda huaa| isameM sAra "patra bahuta uttama evaM sarAhanIya hai| niHsandeha / garbhita evaM madhura lekhoM kA samuccaya hai / bhagavAna jaina samAjameM yaha eka sarvAGga sundara uccakoTikA mahAvIra-jinadIkSAkA citra bahuta mohaka aura sAhitya tathA aitihAsika patra siddha hogA / isa acchA hai / sabhI lekha-kavitAe~ uttana haiM / yaha Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pauSa, vIra ni0saM02456] anekAnta para lokamata __sarva jaina sAhityabRddhikA sAdhana hai / isa apUrva zreSTha haiM / Apa apane ina donoM suvidhAnoM ke liye kArya ke lie hRdaya se abhinandana hai|" samAja ke dhanyavAdabhAjana haiN|" 17 bA* kRSNalAlajI varmA, bambaI- 16 paM0 lokanAthajo zAstrI, maDabidrI'jainahiteSI' ke ghAra nidrAgrasta ho jAne ke bAda __ 'anekAnta' ke bAremeM kyA likheM, patra to mAgavicAraka samAjako eka aise patrakI AvazyakatA sundara hai / sacce dilasa vicAra kIjiye to Apa thii| vaha AvazyakatA Apana parI kI isake lie kA parizrama prazaMsanIya hai / isakA 'anekAnta' yA Apako dhanyavAda hai...lekhoMmeM pa0 sukhalAlajIkA 'vizvatatvaprakAzaka' anvayartha nAma hai tathA mahAvIra lekha sarvotkRSTa hai aura navIna dizA batAne vAlA hai| svAmIkA daigambarI dIkSA citra bhI atyanta bhakti'bhagavAna mahAvIra aura unakA samaya' vAlA lekha utpAdaka tathA manoraMjaka hai / ApakA aitihAmika bahuta hI lambA aura thakA dene vAlA hai| agara tIna dRSTima ligvina mahAvIracaritra' 'mananIya hai| anta cAra aMkoMmeM prakAzita hotA to acchAthA / dUmara meM itanA hI nivedana hai ki jinopadiSTa anakAnta lekha bhI bure nahIM haiN| ......kavitAoM meM 'nIca tatvoMkA prakAzana karatahue cirakAla jIvina rhe|" 20 paM0 kamalakumArajI, ganAaura achUta' gaharI sahAnubhUti aura bhAvAvegase 'anakAnta' kA prathamAMka bar3A hI acchA hai aura likhI gaI hai......| maiM isa patrakA svAgata karatA chapAI maphAI bhI manamohaka hai / patrake sarvasundara huuN| mujhe AzA hai yaha khUba phalegA phlegaa| banAnameM mampAdaka mahAdayanaM koI bAta uThA nahIM 18 zrI bhagavanta gaNapati goyalIya,jabalapura rakkhI / ......... merI jIvanI meM to yaha " 'anekAnta' milA / aise eka patrakI samAjako sarvaprathama maukA hai ki aisA sarvAGga sundara aGka bar3I AvazyakatA thI / samAjake mastiSkako ima / dagvana meM AyA / patrakA pratyeka pRSTha paThanIya evaM se paryApta dhArmika tathA sAhityika puSTi milegii| vicAraNIya hai / jagaha 2 para mampAdaka dvArA diya Azrama ke saMga maMga ApakI yaha patra-yojanA bhI gaya noTa sampAdaka mahodayakI buddhimattA evaM patra apane DhaMgakI anUThI hai / maiM samantabhadrAzrama aura kA gauravatA prakaTa karate haiM / patrameM anekAMta satsUrya 'anekAnta' kI saphalatA kA ekAnta icchuka huuN| evaM mahAvIra jinadIkSAkA citra bar3IhI sundaratA 'anekAnta' ke sabhI gadyalekha acche haiN| ...... ma citrita kiye gaye haiM / patra ke pichale pRSTha para padya-sAhitya usake prathamAMkaka yogya nahIM hai| lamaprAya jainapranthoMkI khoja nAmakI tIsarA vijJapti aisA jAna par3atA hai ki ina patroM meM prakAzita hone bhI sarAhanIya hai| isase bhaviSya meM jaina mamAja ke liye kavitAe~ svayaM lajita aura sazaMkita haiN| kA bhArI uddhAra hone kI sambhAvanA hai|" 'anekAnta' jijJAsutroMkA sthAyI sAhitya hai ataH 21 paM0 basantalAlajI caudharI, iTAvAusakI silAI abakI bArakI silAIse acchI 'anakAnta' milA, hAthameM lete hI citta AnandahonI cAhiye, mukhapRSTha, kAgaja aura chapAI sabhI vihvala hogayA / zrAkAra,prakAra, rUpa,raMga, saundarya, Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 anekAnta [varSa 1, kiraNa 2 chapAI, saphAI, sabhI meM apane DhaMgakA AlA darje hamako hI nahIM balki hamArI bhAvI saMtatiko rahA / TAiTilake blAkakI kalpanA "anekAnta" yatheSTa lAbha hotA rhegaa|" kaM nAmAnukUla apUrva hI rhii| bhagavAna mahAvIra 23 muni kalyANavijayajI, gar3A bAlotarAkI dIkSAvAlA citra bhI bar3A hI aparva rhaa| aisA "Azramake uddezya aura patrakI nItime maiM sahamata nayanAbhigama bhAvapUrNa citra ki, jise netroM ke huuN| ina donoMkI sahAyatA karanemeM jahA~ taka hogA sAmane me haTAne ko taviyata nahIM cAhatI / maiM udyata rahUMgA / mukhnArajI! ApakA Azaya aura dekhate dekhana cittako vairAgya aura bhakti ke ramama lagana stutya hai isameM koI zaka nahIM hai, para sAmpraAplAvita kara detA hai| sampAdana bhI usakA dAyika raMgama raMgA huA jainamamAja Apake ima khlaba soca samajha kara vilakSaNa pANDityake sAtha prayatnakI kahA~ taka qadara karegA imakA ThIka patA huA hai| fiz2alakI aura bhartI kI eka bhI bAta nahIM hai|......aapkaa mahAvIra samaya viSayaka lekha idharase udhara nahIM Ane paaii| vIrasaMvat-sambandhI bhI maiMne par3hA hai ApakI vicAramaraNI bhI ThIka hai| lekha choTA hone para bhI bar3e mAkakA hai| yaha legya una vidvAnoM ko jo isa vipaya meM kAphI taura meM __ "jainajIvana" sazaMkina haiM sthira vicAra karanemeM kAfI sahAyatA jainasamAja ke sudhAra tathA dharma kI unnatime dNgaa| yathArthameM yaha patra Ajake jamAnekI mA~ga vighnarUpa hone vAlI pravRtiyoM aura unako dUra ko anubhava karake hI nikAlA gayA hai|" karane ke satarka upAyoM ko nirbhayatA ke sAtha 20 lA- kunthadAsajI jaina raIsa, bArAbakI- prakAzita karane vAle gujarAtI-hindI pAkSika patra "ruDhathAtmaka dharmAbhimAnadagdha,mataprAya jainasamAja 'jainajIvana' ke Aja hI prAhaka bano / SArSika mUlya meM jo atyaMta upayogI kArya (Apana) apane kara tIna rupye| vyavasthApaka "jainajIvana", panA / kamalo dvArA saMpAdita karanekA salmAhasa kiyA hai vaha ati prazaMsanIya hai / AzA hai aura zrImajika saMskRta-prAkRta anokhe graMtha ndrase prArthanA hai ki sudhArake kaNTakAkIrNa viSama pramANamImAMsA pR. saM. 128 ru 1 pathako ullaMghana karatA huA ApakA yaha yajJa sacitra tatvArthasUtra sabhASya pR sa. 246 ru.2|| saMsAravyApi prANiyoMkA tama viccheda kara anekAMta syAdvAdamaMjarI pR. sa. 312 ru. 2 jyotikA vikAza kreN| syAdvAdaratnAkara pR.saM. 660 bhAga 1-2-3-4 ru.|| ___ yadyapi maiM Apase pUrva meM yaha prArthanA kara cukAhU~ sUyagaDaM (sUtrakRtAMga) saniyukti pR.saM. 152 ru 1 ki maiM eka laghu prANI hU~ tathApi moha vaza svArtha prAkRta vyAkaraNa pR. saM. 244 ru 2 sAdhanArtha 100) kI tuccha bheTa ApakI saMsthAko chapate haiM-syAdvAdaratnAkara, aupapAtika sUtra. detA hU~ aura prArthanA karatA hU~ ki isake badalemeM bhAItamata-prabhAkara kAryAlaya "anekAnta" kA sadaiva darzana hotA rahai, jisase bhavAnI peTha, punA naM02 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM aham smNt paramAgamasya bIjaM niSiddha-jAtyandha-sindhura-vidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam / / -shriishrmtcndrmriH| varSa 1 / samantabhadrAzrama, karola bAga, dehalI / mAgha, saMvata 1986 vi0, vIra-nirvANa saM0 2456 kiraNa 3 asmananana nararan anak mere * samvakA saccA upAya * 1 jaga ke padArtha sAre, vata icchAnakUla jo narI / 6 to tujhako sukha hove, para aisA ho nahIM sakanA // , kyoMki pariNamana unakA, zAzvata unake adhIna hI rhtaa| jo nija-adhIna cAhe, vaha vyAkula vyartha hotA hai| IBNNNNNNNN Rs isase upAya sukhakA, maccA, svAdhIna-vRtti hai apnii| 1 rAga-dveSa-vihInA, kSaNa meM saba; duHmba haratI jo // ", -'yugavIra' CascinacnNCREDEBANare? Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 anekAnta anekAnta [varSa 1, kiraNa 3 th purAnI bAtoM kI khoja / KAA pAsa unhoMne vidyAdhyayana kiyA hogA aura padmanandi prabhAcandra akalaMkake ziSya nahIM the tathA ratnanandi unake dIkSAguru hoMge yA unake pAsa bhI aura na samakAlIna unhoMne vidyA sIkhI hogii|" 'prameyakamalamArtaNDa' aura 'nyAyakumudacandra' x isake bAda nIce likha do zloka uddhRta kiye haiM:ke kato prabhAcandrAcArya kI bAbata kahA jAtA hai ki ve guruH zrInandimANikyo nanditAzeSamajanaH / 'tatvArtha-rAjavArtika' tathA 'laghIyastraya' Adi graMthoM nandatAda duritakAntarajo 'jainamatArgAvaH // 3 // ke racayitA bhaTTAkalaMkadevake ziSya the-akalaMkadevake shriipdmnndisiddhaantshissyo'nekgunnaalyH| caraNoM ke samIpa baiThakara unhoMne jJAna sampAdana kiyA prabhAcandrazciAjIyAdratnadipada staH // 4 // thA aura isaliye akalaMkadeva unake vidyAguru the| -dekho, jainahitaiSI bhAga kA aMka vAM / cunA~ce suhRdvara paM0 nAthUrAmajI premI 'bhaTTAkalaMkadeva' ina padyoMse pahale do padyoM aura nyAyakumudacandrakI prazastiko nAmaka apane nibandhameM * likhate haiM : dekhate hue, yaha donoM zloka apane sAhitya aura kathanazailI para me __" mANikyanandi, vidyAnanda aura prabhAcandra ye prabhAcandra ke mAlUma nahIM hote, balki prameyakamalamArtagaDa para TIkAtInoM vidvAna akalaMkadevake samakAlIna haiM / inameM TippaNI likhane vAle kisI dUsare vidvAnake jAna par3ate haiM / isa graMtha para se prabhAcandra to apane nyAyakumudacandrodayake prathama koI saMskRta TIkA likhI gaI hai, yaha bAta pahale pariccheda ke anta adhyAyameM nimnalikhita zlokase yaha prakaTa karate haiM meM diya hue prabhAcandra ke -- midaM sarvajanaprabodhajanana ' nAmaka padya kI ki unhoMne akalaMkadevake caraNoM ke samIpa baiTha kara TIkA se pAI jAtI hai, jo galatI se prameyakamalamArtaNDa kI mudrita jJAna prApta kiyA thaa| prati meM zAmila ho gaI hai / aura zAyada isa TIkA para me hI ke. bodhaH kogyasamaH samastaviSayaM prApyAkalaI padaM vI0 pAThaka ne isa padya ko magiAkyanandIkA samajha liyA hai aura jAtastena samastavastuviSayaM vyAkhyAyate ttpdN| isIliye apane 'kumArila aura bhartRhari' nAmaka nibandhameM yaha likhane kI bhUla kI hai ki mANikyanandIne vidyAnandakA ullekha kiyA hai; kiM na zrIgaNabhRjanendrapadataH prAptamabhAvaH svayaM kyoMki isa padyameM vidyAnandakA ullekha hai| parantu yaha padya mANikyavyAkhyAtyapratimaM vacojinapateHsavAtmabhASAtmakam" kI parIkSAmukha' sUtrakA nahIM hai jisakA prameyakamalamArtagaDabhASya vidyAnanda-viSayaka eka dUsare lembameM bhI ApanaM hai| balki prameyakamalamArtaNDake anya paricchedoMke antameM diye padyoMke isa zlokako uddhRta karate hue aisA hI bhAva vyakta sadRza prabhAcandra kA hI padya hai / prastuH pAThaka mahAzayakI isa bhUlakA kiyA hai aura sAtha hI usake eka phuTanoTameM likhA hai- anusaraNA paM nAthUrAmajI premI aura gAlabana tAtyA neminAtha pAMgala ___prabhAcandrane prameyakamalamArtaNDake antameM nimna ne bhI vidyAnanda-viSayaka apane apane lekhoMmeM kiyA hai / hAM, itanA zlokoM se padmanandi aura ratnanandi ko bhI apanA guru aura bhI jAna lenA cAhiye ki,bauthena ke zlokameM jina ratnanandIkA batalAyA hai| isase mAlUma hotA hai ki akalaMka ke ullekha hai va mANikyanandI se bhinna koI dUsare nahIM jAna par3ate / * dekho, jainahitaiSI bhAga 11, aMka ne0 7---. mANikyanandI kA hI paryAyanAma yaha ratnanandI hai| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAgha, vIra ni0 saM02456] parAno bAtoMkI khoja 131 nyAyatIrtha paM0 gajAdharalAlajI ne , 'tatvArtharAja maNikyanandi-padamapratima-prabodha vArtika' kI prastAvanAmeM bhI isa zlokako diyA hai aura nyAkhyAya bodhanidhirepa punaH prbndhH| premIjIke kathanakA bilakula anusaraNa karate hue isa prArabhpate sakalasiddhividhau samarthe zlokake sAtha vAle unake ukta 'mANikyanandi' Adi mUle prakAzitajagattrayavastumArthe / / 3 / / vAkya kA anuvAda bhI saMskRtameM de diyA hai / aura isa -nyAyakumudacandra / taraha para isa kathanako pUrNa rItisa apanAyA hai| ina dono payoMmeM mANikyanandIka jima 'pada'kA isase mAlUma hotA hai ki isa kathanakA ekamAtra vyAkhyAkA ullekha hai vaha unakA parIkSAmugya' zAmba AdhAra ukta zloka hai| hai / 'pada' ke nikhilArthagocaraM, ziSyaprabodhapadaM, ___ zrIyuta ke0bI0 pAThaka ne bhI digambara jainamAhitya apratimaprabodha Adi jo vizeSaNa diye gaye haiM ve meM kumArilakA sthAna' nAmaka apana legvameM, prabhAcaMdrakA maba bhI isI bAtake dyotaka haiN| premI jI ne bhI apane akalaMkakA ziSya batalAyA hai, usakA bhI prAdhAra gA- vidyAnanda vAle lagyameM, dUsare padyako uddhana karate hue labana yahI zloka jAna par3atA hai| paraMtu ima zloka meM 'pada'kA yahI Azaya diyA hai-likhA hai "padakI prayakta hue 'prApyAkalaMkapaTa'mAnoM para zikalaMka arthAta parIkSAmukha graMtha kI" aura imama 'padaM' kA spaSTa devakaM caraNoMke samIpa baiThakara'jAtrAzaya nikAlA jAtA Azaya zAstra, vAGmaya athavA vAkyamamUha hai, isameM hai vaha usakA Azaya kadApi nahIM hai| yahA~ 'pa' kA kucha bhI saMdaha nahIM hai| ataH uma zlokameM prayakta hae artha 'caraNa'nahIM kintu vAkya, vAr3amaya, zAstra athavA 'akalaMka padaM kA zrAzaya hai akalaMka-vAdamaya / usakA zabdasamUha hai, aura isa artha meM bhI 'pada' zabda 'samamtaviSayaM vizaMpaNa bhI isI bAtakA dyotaka hai| vyavahRta hotA hai; jaisA ki hemacandrAcArya ke nimna vAkya usameM kahA gayA hai ki 'akalaMkadavakaM samasta-vipayaka se prakaTa hai: vAr3amaya ko prApta karake koI zramAdhAraNa bAMdhakI prApti padaM sthAne vibhakta.cante zabdavAkyabastunAH / / ta huI hai jisake pramAdama unake zArakI vyAkhyA kI jAtI hai| isake bAda zlokakaM uttarArdhameM gaNadharadevakA udAha. khuda prabhAcaMdane ukta zlokaka dUmaraM caraNameM gNa dete hue yaha utprekSA kI gaI hai ki kyA jinendradeva "vyAgvyAyane tatpadaM" kaha kara 'pada' zabdakA imI ke padarI prabhAvako prApta karake gaNadharadeva unake vacanakI arthameM vyavahAra kiyA hai aura anyatra bhI unakA emAhI vyAkhyA karanameM mamartha nahIM hote haiM ? jarUra hote haiN| prayoga pAyA jAtA hai, jisake do namUne isa prakAra haiM:- jAna par3atA hai ima uttarArdha meM prayukta hue 'pada' zabdaka gaMbhIraM nikhilArthagocaramalaM ziSyaprabodhapradaM arthabhrama meM par3akara hI akalaMkadevake caraNoM mIpa yadvayaktaM padamadvinIyamakhilaM maannikynNdiprbhaaH| baiThakara jJAna prApta karanekI kalpanA kI gaI hai / anyathA, tayAkhyAtamado yathAvagamataH kiMcinmayA zataH usakI kahIM se bhI upalabdhi aura middhi nahIM honI / stheyAcchuddhadhiyAM manoratigRhe candrArkatArAvadhi // yadyapi isa uttarArdhameM prayukta hue 'pada'zabdakA artha bhI -prmeykmlmaangdd| vAGmaya hotA hai aura usameM koI virodha nahIM aanaa| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 anekAnta [varSa 1, kiraNa 3 paraMtu usakA artha yahA~ para yadi 'caraNa' bhI kara liyA 'akalaMkadevakA mArga duSprApya hai aura vaha mujhe puNyojAya to bhI, yaha eka alaMkRta kathana honase, yaha lA- dayase prApta huA hai, maiMne anantavIrya AcAryakI uktiyoM jimI nahIM AtA ki parvArdhameM prayakta hAe 'pada' kA artha para se-unakI siddhivinizcayAdi TIkAoMke kathana ___ parase-usakA acchI tarahase abhyAsa kiyA hai aura bhI 'caraNa' hI kiyA jAya / alaMkRta bhASAmeM eka hI saiMkaDoM bAra usakI vivecanA kI hai| unakA athavA usa zabdake do jagaha prayukta hone para eka jagaha kucha aura mArgakA bodha mujhe siddhi ke kA dene vAlA hove'dUsarI jagaha kucha artha hotA hai,aura yahI usakI khuvI trailokyodaravartivastuviSayajJAnaprabhAvodayohotI hai| aura aisAhI taba yahA~ bhI jAna lenA caahiye| duHbhApopyakalaMkadevasaraNiH prApto'tra puNyodayAt / __ abameM kucha vizeSa pramANoM dvArA isa bAtako aura svabhyastazca vivecitazcazatazaH so'nantavIryoktitobhI spaSTa kara denA cAhatA hU~ ki 'ki prabhAcandra akalaMka bhayAnme nayanItidattamanasastadbodhasiddhipadaH // ke ziSya nahIM the aura na unake samakAlIna the':- isase yaha sAfa jAnA jAtA hai ki prabhAcaMdra aka (1) akalaMkadevake siddhivinizcayAdi graMthoM ke pradhAna laMkadevake ziSya to kyA hote unake samayameM bhI nahIM TIkAkAra 'anantavIrya' AcArya hAe haiN| prabhAcandane hue haiM, balki usa vakta hue haiM jaba ki akalaMkadevake mArgakA jJAna prApta karanA bhI eka tarahase duSkara ho nyAyakumudacaMdrake maMgalAcaraNa meM unheM bhI akalaMkadeva gayA thA aura vaha mArga unakaM granthoMkI anantavIrya ke anantara namaskAra kiyA hai / yathAH AcAryakRta TIkAoM parase hI unheM prApta ho sakA thaa| siddhipadaM prakaTitAkhilavastutattva (3) nyAyakumudacandrake aMtameM eka prazasti x bhI mAnandamandiramazeSaguNaikapAtraM / lagI huI hai, jo isa prakAra hai:zrImajinendramakalaMkamanantavIrya ___* yahAM bhI yaha 'siddhi' zabdakA prayoga 'siddhivinizcaya' graMtha mAnamya lakSaNapadaM pravaraM pravakSye // 1 // aura usakI TIkAke smaraNako liye hue hai| imame mAlama hotA hai ki yadi prabhAcaMdra vada aka- - yaha prazasti granthakI eka atyanta jIrNa zIrNa-prati para se laMkake ziSya hote to ve unake prathoMke TIkAkAra ana- utArI gaI hai, jisakA darzana-saubhAgya mujhe gata varSa mahamadAbAdameM ntavIrya kA isa taraha para stavana na krte| isameM 50becaradAsa tathA mukhalAlajIke pAsa prApta huA thA aura unheM vaha anantavIryakA 'siddhipradaM vizeSaNa unakI siddhivini- prati 10 nAthUrAmajI premI dvArA prApta huI thii| granthake do patroM ke zraya-TIkA ko dhvanita karatA hai| paraspara cipaka jAnese prazasti bahuta kucha bhaspaSTa ho rahI thI aura (2) prabhAcaMdra, nyAyakumudacaMdrake pA~caveM paricchedake pUrI tauramaM par3hI nahIM jAtI thI / isIse premIjIne bhI eka bAra, zurUmeM, nimna pAdvArA yaha bhI sUcita karate haiM ki jaba ki maiM ranakaragaDazrAvakAcAra kI prastAvanA likha rahA thA, - mere prazasti maMgAne para use na bheja kara esA hI likha diyA xzrIvAdirAjasari bhI nyAyaviniya-vikragAke ninna vAkyoM dvAga thaa| prastuH sUkSmadarzaka mAIglAsa kaurahakI sahAyatAse kaI dina prakaTa karate haiM ki-akalakavAr3amayakI agAdha bhUmimeM saMnihita gUDha parizrama karane para yaha prazasti muzakilase kI gaI hai| bAdako bhArA arthako anantavIryakI vANIrUpI dIpazikhA pada pada para acchI tarahase ke janasiddhAnta-bhavanase isa granthakI prazasti magAI gaI : usameM aura vyakta karatI hai: koI khAsa vizeSatA nahIM hai, sirpha dUsare padyameM 'bRhaspati' ke bAda gUr3hamarthamakalAvAGmayAgAdhabhUminihitaM tadarthinAM / 'prabhRti pATha adhika hai jo ThIka jAna par3atA hai,aura 'nyAyAMbhodhinibandhanaH' vyajayatyalamanantavIryavAkU dIpavartiniza pade pade // 3 // kI jagaha 'nyAyAbhonidhimaMthanaH' tathA 'varaH' kI jagaha 'para: pATha hai| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAgha, vIra ni0saM02456] purAnI bAtoMkI khoja bodho me na tathAvidhosti na sarasvatyA pradatto varaH huI thI, aura ve anantavIrya bhI unake samayameM maujUda sAhAyyaM ca na kamyacidacanatopyasti prbnyodye| nahIM the / yadi maujUda hote to prabhAcaMdra yaha kabhI na tatpuNyaM jinanAyabhaktijanitaM yenAyamanyadbhutaH likhate ki unheM isa prabandhake racanameM vacaname kimIkI saMjAto nikhilArthavodhanilayaH saadhuprsaatprH||1 bhI sahAyatA prApta nahIM huI hai| kalyANAvasathaH savarNaracito vidyAdharaiH savita- isa saMpUrNa vivecana aura spaSTIkaraNa parama ima stugAMgoM vidhapiyo va., vidhazrIko girIdropamaH vipayameM koI saMdeha nahIM rahatA ki prabhAcaMdra akalaMka bhrAmyadbhirnara hampani [pranibhiHprAptaM yadIyaM padaM ziSya nahIMthaM aura na unake mamakAlIna the / ataH jina nyaayaaNmaadhinibndhnshcimmsostheyaatmbNdhovrH||2 vidvAnoMkA isa viSayakA bhramahA unheM usakA maMzodhana mUlaM yasya samastavastuviSayaM jJAnaM paraM nirmalaM kara DAlanA caahiye| bunaM saMvyavahArasiddhamakhilaM saMvAdimAnaM mahat / zAkhAH sarvanayAH prapatranivaho nikSepamAlA'malA nyAyakumudacandra kI TIkA-prazasti jIyAjjainamatAhipotraphalitaHsvargAdibhiHsatphalaiH3 / ___ prabhAcaMdrake nyAyakumudacandra' para koI vRtti (TIkA) bhavyAMbhojadivAkaro guNanidhiryobhajjagadabhaSaNaH bhI likhI gaI hai, yaha bAta abhI taka mAlUma nahIM thii| siddhAMtAdisamastazAstra jldhi:shriipdmnNdimbhuH| tacchidyAdakalaMkamAganiratAtsannyAyamAgokhilaH noTameM ullekha kiyA gayA hai usase usakA bhI patA 3. parantu nyAyakumudacaMdrakI jisa jIrNazIrNapratikA pichale savyakto'napamaprameyaracito jaatHprbhaacdrtH||4 calatA hai| usameM nyAyakumudacandrakI ukta prazasti ke abhibhUyanijavipakSanikhilamatodyotanAguNAMbhodhiH bAda vattikI prazasti bhI dI huI hai, jo ArAkI prati savitA jayatu jineMdraH zubhapravadhaH prabhAcadraH // 5 // meM nahIM hai| yaha prazasti aura bhI jyAdA kharAba hAlata iti prabhAcaMdraviracite nyAyakumudacaMdre la- meM pAI gaI, patroMke cipakanakA sabase jyAdA asara ghIyastrayAlaMkAre saptamaH paricchedaH samAptaH // ch|| isI para par3A aura isa liye isake kitane hI akSara isake pahale hI pathameM prabhAcaMdAcAryana yaha sacita to bilakula hI uDa gaye hai, jo kisI taraha bhI par3he kiyA hai ki 'unheM isa bhASya pranthake racanameM vacanama- nahIM jAsake-ve khAlI sthAnake sivAya patra para apane maukhika rUpase-kisIkI bhI sahAyatA nahIM milI hai, astitvakA aura koI cinha chor3a hI nahIM gaye ! phira aura cauthe padya meM unhoMne apaneko 'padmanandi AcArya bhI prayatna karane para yaha prazamti bahuta kucha par3hI jA kA ziSya' tathA 'akalaMkadevake mArga nirata' batalAyA makI hai, aura vaha isa prakAra hai:hai| isase yaha sAfa jAnA jAtA hai ki prabhAcaMdra aka- "zrInaMdisaMghakulamaMdiraratnadIpa: laMka devake ziSya nahIM the aura na unake samakAlIna; siddhAMtamUvatilako "naMdinAmA balki ve unake eka mArgAnuyAyI the, jima mArgakI caDAmaNiprabhRtisarvanimittavedI prApti, pUrva kathanAnusAra, unheM anaMtavIryakI uktiyoMme cUDAmaNirbhavanimitta vidA babhUva / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 anekAnta [varSa 1, kiraNa 3 ziSyastasya taponidhiH siddhAMtamahodadhike pAradRSTA the| saukhyanandI ke ziSya zamanidhirvi (dhAnidhi) nidhiH devanandI aura devanandIke ziSya bhAskaranandI hue, zIlAnaMditabhavyalokahRdayaH saukhyaikanaMdItyabhUt / jinakI prazaMsAmeM bahuta kucha kahA gayA hai / isake bAda Aruhya pratibhAguNapravahaNaM sadabodhi rtno(ccyN)| aMtima padyakA kucha aMza uDa gayA hai / jisameM bhAskara(satsi) ddhAMtamahodadheranavadheH pAraMparaM dRSTavAn / nandIke ziSyakA nAma hone kI bahuta kucha saMbhAvanA hai aMtevAsI samAna munistasya yo devanaMdI aura saMbhavataH usI ke dvArAnyAyakumudacaMdra kI yaha vRtti cAturvaNyazramaNagaNibhirdevavadaMdanIyo ligbI gaI hai, jisakA antima saMdhi meM 'vattitarkaH' devazvAsAvajani paramAnaMdayogAcca naMdI // rUpase mpaSTa ullekha kiyA gayA hai / yadi isa prazastikaM etasmAdudayAcalA. 'dayenAbhitaH antima bhAgameM dUsare nAmakA ullekha nahIM hai to zrImadbhAskaranaMdinA dshdishstejobhirudyotitaaH| bhAskaranandI ko hI vRtti kA kartA samajhanA hogaa| vidvattArakacakravAlamakhilaM mithyAtayo ...... ataH bhAskaranandIke ziSya yA gbuda bhAskaranandIke .....'vacomarIcinicayarAcchAditaM sarvataH ||ch|| dvArA nyAyakumudapaMdrakI vRtti likhI gaI hai, aisA isa tyaktAvAdakathApi vAdidivahanayopijanyaHkato prazastisa sApha dhvanita hotA hai / jina vidvAnoM ko isa janpArka ... .. nigaditaM pApaMDivataMDita vRttikA paricaya ho athavA nyAyakumudacaMdrakI kisI SaTatarkopaniSinnizANa nizitaprajJasya sevyate / dUsarI pratimeM unhoMne isa prazastiko dekhA ho unheM zrImadbhAskaranaMdipaMDitayataH ........ ...lA cAhiye ki ve use prakaTa kareM, jisase una aMzoMkI iti nyAyakumudacadravRttitarkaH samAptaH miti pUrti ho jAya jo isa prazastimeM TUTa rahe haiN| isase ||ch / grantha saM016000 // 1550 / / zubhaM - kaI prAcAryoMkI paramparA ThIka ho jaaygii| AzA hai bhavatu ||ch| zrIH / / " vidvAn bhAI isa ora jarUra dhyAna deMge aura zIghra hI graMthAvalokana kA thor3A sA parizrama utthaaeNge| ___ isase mAlUma hotA hai ki nandisaMghaka koI nandyanta nAmake siddhAnta zigermANa AcArya hue haiM jo car3AmaNi Adi nimittoM ke jAnane vAle the aura bhava- akalaMka-grantha aura unake svopajJa bhASya nimittake jAnane vAloM meM pradhAna (cUr3AmaNi ) the| jainasamAjameM akalaMkadevakA jitanA nAma prasiddha hai inake nAmaka pahale do akSara ur3a gaye haiM / isase purA aura unake prati jitanA bhaktibhAva prakaTa kiyA jAtA nAma mAlUma nahIM ho sakA / ho makatA hai ki ApakA hai utanA unake maulika granthoMkA pracAra nahIM hainAma 'abhayanandI' yA guNanandI' kucha aisA kucha rahA ho| balki yoM kahiye ki maulika pranthoMkA pracAra to astu; Apake ziSya saukhyanaMdI hue, jo tapa, zama, usakA sahasrAMza bhI nahIM hai -Ama taurase acche vidyA tathA buddhike nidhAna the , jinhoMne apane zIlase acche zAstrabhaMDAroMmeM bhI unakA koI darzana nahIM hotA, bhavyajanoM ke hRdayako Anandita kiyA thA aura jo vidvatsamAjako bhI isa bAtakA bahuta kama patA hai ki Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAgha, vIra ni0saM02456] purAnI bAtoM kI khoja 135 akalaMkadevake maulika grantha kauna kaunase haiM / 'tattvArtha- sadazatAke kAraNa eka graMthaprati ke patra dUsarI grantharAjavArtika' aura 'aSTazatI' nAma ke jo prantha kucha pratimeM laga gaye haiM aura isa taraha logoMkI athavA bhaMDAroM meM pAye jAte haiM ve akalaMkadavakaM maulika graMtha saMrakSakoMkI amAvavadhAnI se donoM hI graMtha adhara ho nahIM hai kintu dUsare prAcAryoM ke granthoM para likhe hue gaye !! isa graMthapratike pahale 500 patrIkA bhAga eka unake bhASya haiN| unake ullegva-yogya maulika granthAma tarafama kucha kucha gala gayA hai aura uDa gayA hai; bIca 'laghIyastraya' nAmakA eka hI graMtha -jo pramANapraveza vIcameM bhI kaI patra Ta gaye haiM aura kaI patrAMkI to Adi tIna choTe choTe prakaraNoM kA liye hue mANika- mattA bhI nahIM hai, jo maMbhavataH imI taraha TaTa TTa kara cadrapranthamAlA kI kRpA se kisI bhaMDArakI kAla- naSTa ho gaye haiN| isa prakAra yaha graMthaprati adhurI hai aura koTharI se nikalakara abhI taka palikake sAmane bhaMDArake maMrakSakoMkI asAvadhAnatA aura unakI vila AyA hai| parantu usake sAtha bhI svopajJa bhASya lagA kSaNa zAstrabhaktiko pukAra pukAra kara kaha rahI hai !!! huA nahIM hai / svopajJabhASyoM kI-khuda akalaMkadvArA parantu adharI hone para bhI isase kaI bAtoMkA patA apane granthoM para likhI huI TIkA-TipaNiyoM kI- cala gayA hai aura aura bhI kucha cala sakatA hai; kintu zAyada kisIko kalpanA bhI nahIM hai| parantu svopajJa- jina graMthAMkI sattA hI nahIM rahI unase kyA mAluma ho bhASya aneka pranthoM para likhe gae jarUra haiM-bhale hI sakatA hai ? yadi khaMDita samajha kara isa pranthapratikI ve AkArameM kitane hI choTe kyoM na hoM / aura isakA jalasamAdhi lagA dI jAtI yA ise agni devatAke suanubhava mujhe gata varSa gujarAta-purAtattva-mandira meM purda kara diyA jAnA to kitanA alAbha hotA ? bahuta akalaMkadevakaM kucha pranthoMkI TIkAoM ke panne palaTane meM nAmamajha bhAI emA kara dete haiM, yaha unakI bar3I para huA hai| laghIyatraya para bhI svopajJabhASya likhA bhala hai / ataH jina zAstrabhaMDAgemeM aisI jIrNa-zIrNa gayA hai, yaha bAta to daivayogya se usa jIrNazIrNa prati vaMDita prAcIna pratiyA~ hoM unake maMrakSakoMko parase hI jAnI gaI hai jisakA pichale noToMmeM ullekha cAhiye ki ve unheM yogya vidvAnoMko dikhalA kara kiyA gayA hai| usa pratike zurumeM dasa patra aise haiM jo unakA madupayoga kareM athavA samantabhadrAzramako bhaMja nyAyakumudacaMdrake koI aMga nahIM haiN| ve kimI dUmarI deveM / yahA~ unase yatheSTa lAbha uThAyA jA skegaa| amnu / sadRza pratike patra haiM, jo eka hI lekhakadvArA eka hI akalaMkadevake maulika pranthoM meM 'laghIyamraya' ke prakAra ke AkArAdi ko liye hue kArAz2a para limvI atirikta tIna grantha sabase adhika mahatvakaM haiM-sigaI hoNgii| ina dasa patroM meM 'laghIyatraya' nAmakA mUla ddhivinizcaya, 2 nyAyavinizcaya aura 3 prmaannsNgrh| prantha svopajJa vRtti ko liye hue jAna par3atA hai| vaha zAyada inhIMke saMgrahako 'vRhatatraya' kahate hoM / vRhanatraya ina patroMmeM pUrA nahIM huaa| kucha aura bhI avaziSTa kI bAbata paM0 nAthUrAmajI premIke bhaTTAkalaMka-viSayaka rahA hai jo usa dUsarI pratimeM hogaa| isIse nyAya- lekhasa mAlUma huA thA ki usakI eka prati kolhApura kumudacaMdra ke prAraMbhika dasa patra isa prati meM nahIM haiN| meM paM0 kallApA bhagmApA niTavejIke pAsa maujUda hai| mAlUma hotA hai pranthoM ko dhUpa dene Adike mamaya parantu premIjIke dvArA likhA-par3hI karane para bhI unhoMne Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa 3 usake astitvAdi-viSayameM koI sUcanA denekI kRpA siddhiviNicchaya-sammatyAdi girahaMto'paMtharanahIM kI / samAjake vidvAnoMkI aise viSayoMmeM bhI yaha mANo jaM akappiyaM paDisevai jayaNAe tattha so upekSA, niHsandeha, bahuna hI khaTakatI hai aura bar3I hI saddhoprAyazcitta ityrthH||* cintanIya hai! ataH ina tInoMmUla granthoMmeMse kauna grantha isameM 'siddhavinizcaya' graMtha kitanaM asAdhAraNa kahA~ ke bhaMDArameM maujUda hai, isakA abhI taka kucha bhI mahatva kI cIz2a hai isa balAnakI jarUrata nahIM rhtii| patA nahIM hai| hA~, itanA sunizcita hai ki 'siddhivini- granthake isa ullekha parame hI usakI khoja prAraMbha huI / zcaya' aura 'pramANamaMgraha' para anantavIryAcAryakI TIkA muni zrIkalyANavijayajIna jainayuga' meM sUcanA nikAlI tathA bhASya likhe gaye haiM aura nyAyavinizcaya para vA- ki, 'siddhivinizcaya' nAmakA koI grantha 'sanmati' dirAjasarikA vivaraNa hai jisa 'nyAyavinizcayAlaMkAra' tarka jaisA mahAna hai usakI khoja honI cAhiye / ahabhI kahate haiN| nyAyavinizcayAlaMkAra pahalese do eka madAbAdase bhAI zaMbhulAla jagazI zAhajI kisI kAryabhaMDAroMmeM milatA thA parantu siddhavinizcaya-TIkA kI vaza kacchadezaka 'koDAya' grAma (tAllukA, mA~DavI) gaye hAlameM hI khoja huI hai aura isa TIkA parase hI mujhe hue the, unheM vahA~ zvetAmbara-'jJAnabhaNDAra' ko dekhate 'pramANasaMgraha-bhASya' kA patA calA hai-TIkAmeM aneka hue daivayogame 'middhivinizcaya-TIkA' kI upalabdhi huI sthAnoM para vizeSa kathanake liye anantavIrya AcAryanaM aura unhoMne usake vipayameM paM0sukhalAla tathA paM0 beapane isa bhASyako dekhane kI preraNA kI hai| yaha caradAsajI Adiko sUcanA dii| sUcanA pAkara unhoMne mahatvapUrNa bhASya kahA~ ke bhaNDArameM par3A huA apane uma pranthakI upayogitA jAhira kI aura use lAnakI dina para kara rahA hai athavA kara cukA hai, isakA abhI preraNA kI / vaha graMtha ahamadAbAda lAyA gayA aura taka kucha bhI patA nahIM hai / middhivinizcaya-TIkAkI gajarAta-purAtatva-maMdirameM umakI kApI karAI gii| lokasaMkhyA solaha hajArama Upara hai, yaha eka bar3e ima taraha isa siddhivinizcaya TIkAkI khoja tathA mahatvakI TIkA hai aura isakI khojakA itihAsa bhI uddhArakA zreya muni kalyANavijaya, bhAI zaMbhalAla, paM0 acchA rahasyapUrNa hai| sukhalAla aura paM0 becaradAmajIko prApta hai / aura isa zvatAmbarAMka jItakalpariNa' graMthakI zrIcaMdrasari- liye ye sabhI majana vizeSa dhanyavAdake pAtra haiN|| vicina 'viSamapadavyAkhyA' nAmakI TIkAmeM middhi- paraMtu pAThakoM ko yaha jAna kara duHkha hogA ki vinizcaya' nAmaka grantha kA ullekha hai aura use darzana- isa TIkA meM mUla lagA huA nahIM hai-mUlake mirpha prabhAvaka zAstroMmeM sanmati (naka) ke mAtha pahalA sthAna AyAkSagekA hI ullekha karake TIkA likhI gaI hai| pradAna kiyA hai aura likhA hai ki, aisa darzanaprabhAvaka isameM mUlakA ullekha do prakArase pAyA jAtA hai-eka zAstroMkA adhyayana karate hue sAdhuko akalpita prati- 'atrAha' Adike sAtha kArikA rUpa se aura dUsare sevanAkA dopa bhI lage to umakA kucha bhI prAyazcitta netAmbaroMka 'nizItha granthakI vRrNimeM bhI aisA hI uThekha hai| nahIM hai, vaha sAdhu zuddha hai / yathAH aura yaha bAta muni kalyANavijayajIke patrase jAnI gaI, jo unhoMne "daMsaNa ti-dasaNapabhAvagANi santhANi paM. bevaradAsajIko likhA thA / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtra, vIra ni0sa02456 purAnI bAtA kI khoja 137 'kArikA vyAkhyAtumAha' jaise vAkya-prayogoMke sAtha hai-uma thothA, numAizI aura ni mAra prakaTa kara rahI kArikAkI vyaakhyaaruupse| vyAkhyAke bhI AdyAkSarahI hai| jo samAja 'middhi vinizcaya' jaise apane amAdiye haiM-pUrI vyAkhyA nahIM dI aura kahIM kahIM unheM dhAraNa darzanaprabhAvaka granthoM kI bhI yoM bhalAde-una dekara 'magametat aisA likha diyA hai aura usakI TIkA kA mmaraNa taka bhI use na rahaM-usakA maMmAramaM yadi nahIM kii| isase yaha TIkA mUla 'siddhivinizcaya' aura prabhAva uTha jAya to isameM Azcarya hI kyA hai ? eme usake 'mvopajJa bhASya' ko lekara likhI gaI hai, aisA bahumUlya ratnAkI avahelanA karanama hI Aja yaha jAni jAna par3atA hai / aura cUMki 'laghIyastraya' para bhIsvApakSa zrIhIna banI huI hai / jainiyoMke liye, niHsandeha, yaha eka bhASyakA patA calatA hai, isase yaha anumAna hotA hai. bar3I hI lajjA tathA zarama kI bAta hai jo ve aise mahAna ka 'nyAyavinizcaya' Adi dasaraM kaThina pranthoM para bhI graMthoMkI khoja tathA uddhAra-sambaMdhI jarUrI kartavyoM ke mvopajJa bhApya ligve gaye hoge| nyAyavinizcayAlaMkAra mAmane maujada hone hue bhI, una meM bhAga na lekara, dIke sAthameM bhI nyAyavinizcaya pUrA lagA huA nahIM hai, nAgeM para monA lIpana hai athavA mAne cAMdIka ratha-ghor3e usakI koI kAI kArikA hI parI dI hai , bAkI saba Adi nikAlakara apanI zAna dikhalAnemeM hI lage hue kArikAoMke zrAdyAnara hI diye haiN| aura yaha bAta mare hai; aura jo lamaprAya jainagnyAkI mbojakI bAta mAmane noTa se raha gaI ki usameM kisI kArikA kI vyAmyA Ata hI kAnI para hAtha rambata haiM tathA idhara udhara bagale bhI dI huI hai yA ki nhiiN| jhAkata hai, aura isa taraha kartavyaniSTa vidvatmamAjakaM ___ middhivinizcayakI TIkA parama meM na yaha jAnane mAmana apane ko haeNmI kA pAtra banA rahe hai| kI bhI koziza kI, ki usake sahArese mRlagraMtha bhinna harpakA viSaya hai ki middhivinizcayake mAtha mAtha athavA spaSTa kiyA jA makatA hai yA ki nahIM, aura jima dRmA graMthaka mAhAtmyakA unlagva zvetAmbara-matro mAlUma huA ki nahIM kiyA jA sktaa| sirpha kisI meM pAyA jAnA hai uma 'manmanitarka' kA uddhAra, umakI kisI kArikA ko hI hama usa parama pUrA athavA spaSTa 5 hajAra maMdhana TIkA-mahina, zvetAmbara bhAiyoM ne kara sakate haiM, aura aisI kArikAoM kI saMkhyA bahuna kara TAlA hai, jisakA vizeSa paricaya usake prApta hone hI alpa hai / maMgalAcaraNakI kArikA ko maiMne parizrama para pATakoM ko diyA jaaygaa| sunA hai eka hI maMTa karake spaSTa kiyA hai aura uma paM0 varadAsa jI ne ne .. yA 30 hajAra rupaye umake uddhAra ke liye purAtatva-maMdira kI prati para mujhame ligvA bhI liyAhai, gajagana-paganava-maMdira kA diya the / dama vapa meM paM0 vaha isa prakAra hai: magyalAna tathA paM. baMcagdAma jI jaima yogya vidvAnAM sarvajJaM sarvatattvArtha-syAdvAdanyAya-dezinaM / sampAdakantra meM usake uddhAra kA kArya cala zrIvarddhamAnamamyarcya vacya siddhivinishcym|| rahA thA jo aba mamAni ke karIba hai- bhamikA isa taraha akalaMkadevake ye tInoM hI mahatvapUrNa likhI jA rahI hai / kyA digambarga meM koI bhI gantha aprApya ho rahe haiM aura unakI yaha aprApti ni- aisA mAIkA lAla nahIM hai jo 'middhivinizcaya' kA yoM kI akalaMka-bhakti para kalaMka kA TIkA lagA rahI usakI TIkA-mahita uddhAra karanekA bIr3A uThA maka? Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa 3 haiM bahutare, parantu eka to unakA aise upayogI kAryoM zrIgAlapuradurge zrIpAtisAhi jalA(la)dIna akabarasAhikI ora dhyAna nahIM, dUsare unakI zaktirUpI sTImakA pravartamAna x......... eteSAMmadhye paramasuzrAvakaanupayogI chidroM dvArA apavyaya ho rahA hai| yadi yaha sAdhu zrIToDara jaMbusvAmicaritraM kArApitaM likhApitaM apavyaya ruka jAya aura uma sTImakA rugva upayogI ca karmakSayanimitaM ||ch|| likhitaM gaMgAdAsena / / " kAryoM kI ora phira jAya to saba kucha ho sakatA hai. isase yaha grantha lATIsaMhitAse 9-10 varSa pahale aura eka dina vaha A sakatA hai jo samAjake sArehI kA banA huA hai| isameM kula 13 sarga haiM aura mukhyatayA prAcIna mAhityakA uddhAra ho jAya / digambara samAja antima kevalI jambasvAmI tathA unake prasAda se ke dhanikoM ko suddhikI prAptihA aura ve bhI isa viSaya sanmArgameM lagane vAle vidyuJcara' kI kathAkA varNana hai| meM apanA kartavya mamameM yahI ima mamaya merI hArdika isakA pahalA marga 'kathAmukhavarNana' nAmakA 147 padyoM bhAvanA hai| meM samApta huA hai aura usameM kathAke racanA-sambandha ___ ko vyakta karate hue kitanI hI aitihAsika bAtoMkA kavi rAjamallakA eka aura grantha bhI ullekha kiyA hai| akabara bAdazAhakI bAbata likhA 'kavi rAjamalla aura paMcAdhyAyI'nAmake nibandha* hai ki usane 'jaz2iyA' kara chor3a diyA thA aura meM maiMne kavimahodayake tIna graMthoMkA paricaya diyA thA- 'zarAba' banda kI thI / yathA :1 adhyAtmakamalamArtaNDa, 2 lATIsaMhitA aura 3 "mumoca zulka tvatha jejiyA'bhidhaM pNcaadhyaayii| usa vakta taka ye hI grantha upalabdha hue sa yAvadaMbhodharabhUdharAdharaM // 27 / / the| aba eka cauthe saMskRta ganthakA aura patA calA tato'pi madyaM tadavadyakAraNaM hai, jisakA nAma hai ' jambUmvAmicarita' / yaha grantha- nivArayAmAsa vidAMvaraH sa hi // 26 // prati dehalI-maThakaM kaMceke jainamaMdira meM maujUda hai, ___ AgaremeM usa samaya akabara bAdazAhake eka khAsa bahuta kucha jIrNa-zIrNa hai-kitanI hI jagaha kAg2ajakI adhikArI ('sarvAdhikArakSamaH') 'kRSNAmaMgala caudharI' TukiyA~ lagAkara usakI rakSA kI gaI hai-usI vaktake nAmake ThAkura the, jo 'arajAnIputra' bhI kahalAte the karIba kI likhI huI hai jaba ki isakI racanA huI thI aura unake Age 'gaDhamallasAhu' nAmake eka vaiSNavadharmA aura unhIM sAdhu (sAhu) ToDarake dvArA likhAI gaI hai valambI dUsare adhikArI the jo bar3e paropakArI the| jinhoMne kavise isakI racanA karAI thii| ganthakIracanA isa granthakI racanA karane vAle ToDarasAhu ina donoM ke kA samaya antameM vikrama saM01632 diyA hai / yathAH- khAsa prItipAtra the aura unheM TakamAlake kAryameM dakSa __ "zratha saMvatsaremmina zrInapavikramAdityagatAbda likhA hai - saMvat 1632 varSe caitrasudi 8 vAsare punarvasunakSatraM "tayoyoH prItirasAmRtAtmakaH * yaha nibandha 'vIra' ke tIsare varSake sayuktAMka 2012-13 meM ma bhAti naanaayksaagdtkH|" aura mANikacandragranthamAlAmeM prakAzita hone vAlI 'lATImahitA'ke yahAM madhyameM sAdhu ToDarakI gurugrAmnAya tathA kuTumbake nAmAmAdhameM bhI prakaTa hamA hai| dikakA ullekha kiyA hai| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAgha,vIra ni0saM02456] purAnI bAtoM kI khoja 139 ToDarasAhu gargagotrI agravAla the bhaTAniyAkola nagara ke rahane vAle the aura kASTAsaMdhI bhadvAraka madAraka mathurAmeM 500 se adhika janastUpa kumArasenakaM AmnAyI the / kumArasenako bhAnukIrtikA, bhAnukIrniko guNabhadrakA aura guNabhadrako malayakIrti .. kavi gajamalla ke 'jambUsvAmicarita' meM-usake bhaTTAraka kA paTTaziSya likhA hai| parantu lATIsaMhitAmeM kathAmagvavarNana' nAmaka prathama margama-eka khAsa jo vi0saM0 1641 meM banakara samApta huI hai, yahI bAtakA patA calatA hai, aura vaha yaha ki usa vaktagraMthakAra inhIM kumArasena bhaTTAraka ke paTTa para kramazaH __akabara bAdazAhake samaya meM-mathuga nagarI ke pAma hemacaMdra, padmanandI, yazaHkIrti aura kSemakIrti bhaTTArakoM kI bahimi para 500 meM adhika jainamnapa the / madhyameM kA honA likhate haiM aura prakaTa karate haiM ki isa samaya ___ antya kevalI jambasvAmI kA stapa ( niHsahIsthAna) kSemakIrti bhaTTAraka maujUda haiN| isase yaha sApha mAlma , aura usake caraNoM meM hI vidAccara muni kA hotA hai ki dasa varSake bhItara cAra paTTa badala gaye haiN| mtapa thaa| phira unake Asa-pAsa kahI pA~ca, kahIM pATha kahIM dasa aura kahI bIma ityAdi mpane dUsare muniyoM aura ye bhaTTAraka bahuta hI alpAyu hue haiM / saMbhava hai ki ke stapa bane hue the| ye stapa bahuta purAne hone kI unakI isa alpAyukA kAraNa koI Akasmika mRtyu vajaha se jIrNa-zIrNa ho gaye the| sAhu ToDarajI jaba athavA nagarameM kisI vabAkA phaila jAnA rahA ho| , yAtrA ko nikale aura mathuga pahu~ca kara unhoMne ina kavi rAjamallana isa granthameM bhI apanA koI vizeSa mtapo kI isa hAlata ko dekhA to unake hRdaya meM unheM paricaya nahIM diyA / haoN, "syAdvAdAnavadya gadyapadya phira se naye kaga dene kA dhArmika bhAva utpanna huaa| / hA, "syAdvAdAnavadhagayaSaya canA~ce Apana vaDI udAratA ke mAtha bahuna dravya kharca vidyAvizArada" yaha vizeSaNa ima ganthameM bhI diyA karake unakA natana saMskAra kraayaa| mtapoM ke isa gayA hai| sAtha hI,gantha racanekI prArthanAmeM apane viSaya navIna saMskaraNameM 501 mtapoMkA nA eka mamUha aura meM itanI sUcanA aura kI hai ki zrApa paropakArakaM liya 13 kA dUmarA, 514 stupa banAye gaye aura unake kaTibaddha' the / yathAH pAsa hI 12 dvArapAla Adika bhI sthApita kiye gye| jaya nimAraga kA yaha maba kAyaM paga ho gayA taba catayUya paropakArAya baddhakatA mahAdhiyaH / uttINAzca paraMtIra kRpAvArimahAdadhaH // vidha saMghako balAkara utsavake mAtha jyeSTha zuklA dvAdazI kyavAra dina 9 ghaDI ke Upara pUjana tathA mUrimaMtratatonagrahamAdhAya bodhayadhvaM tu me mnH| parammara ima nIrtha mama " prabhAvazAlI kSetrakI pratiSThA jambUsvAmipurANamya zuzrUSA hRdi vartate / nIma kA kAraNa yaha hai ki kavi bahuta saMbhava hai ki zrApa koI tyAgI brahmacArI hI dvArA jambU'vAmIkA nirvAgA sthAna mathurAko na mAnakara, vipulAcala mAnA rahe ho / astu; isa grantha parase itanA to spaSTa hai ki gayA hai (tatA jagAma nirvAgA kavanI vipulaacnaat)| malakIrtika ziSya jinadAsa brahmacArIne bhI vipalAcalako hI nigamthAna bataApa kucha varSa taka AgaremeM bhI rahe haiN| aura Agaraka lAyA hai| mathugako niva gAsthAna mAnane kI jA pramiddhi hai vaha kima bAda hI Apa vairATa nagara pahuMce haiM jahA~ ki jinAlayameM AdhAra para pravalambita hai, yaha abhI taka bhI kucha TAka mAlUma nahIM baiTha kara Apana lATImaMhitAkI racanA kI thii| homkaa| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 anekAnta [varSa 1, kiraNa 3 kI gaI X / isa viSaya ko sUcita karane vAle padya yazaH kRte dhanaH tenaH keciddharmakRte'rthataH / isa prakAra haiM tadvayArthamasau dadhe yathA svAdumahauSadhaM // 11 // athaikadA mahApuryA mathurAyAM kRtodyamaH / zIghra zubhadine lagne maMgaladravyapUrvaka / yAtrAyai siddhakSetrastha caityAnAmagamatsukhaM // 7 // sotsAhaH samAraMbha kRtavAnpuNyavAniha // 115 // tasya paryaMtabhUbhAge dRSTavA sthAnaM manoharaM / tato'pyekAgracittena sAvadhAnatayA'nizaM / maharSibhiH samAsInaM pataM siddhAspadopamaM // 50 // mahodAratayA zazvanninye parNAni punnybhaak||116 tatrApazyatsadharmAnmA niHsahIsthAnamuttamaM / zatAnAM paMca cAthaikaM zuddhaM cAdhitrayodazaM / aMtyakevalino jaMbUsvAmino madhyamAdimaM // 1 // mta pAnAM tatsamIpe.ca dvaadshdvaarikaadikN||117|| tato niyuccaro nAmnA muniH syAttadanagrahAta / saMvatsare gatAbdAnAM zatAnAM SoDazaM kramAt (mataM) atastasyaiva pAdAnte sthApitaH puurvsribhiH| // zuddhastriMzadbhirandaizca sAdhikaM dadhati sphutt|118|| tataH kepi mahAsatvA duHkha maMsArabhIravaH / zubhe jyeSThe mahAmAse zukne pakSa mahodaye / saMnidhAnaM tayoH prApya padaM sAmyaM samaM dadhaH / / 83 // dvAdazyAM budhavAre syAd ghaTInAM ca nvopri||116 tato dhRtamahAmohA akhNddvrtdhaarinnH| paramAzcaryapadaM pataM sthAnaM tIrthasamaprabha / svAyuraMte yathAsthAnaM jagmastebhyo nmonmH||8|| zubhaM rukmagireH sAkSAtkUTaM lkssmivocchitN||120 tataH sthAnAni teSAM hi tayoH pArzve syktitH| pUjayA ca yathAzakti sarimaMtraH pratiSThitaM / sthApitAni yathAmnAye pramANanayakovidaH // 86 // caturvidhamahAsaMgha samAhUyAtra dhImatA // 121 // kacitpaMcakicaccAyo kaciza tataH prN| ye saba stapa Aja mathurAmeM nahIM hai, kAla ke prabala kacidvizati revaM syAta stapAnAM ca yathAyathaM // 7 // AghAta tathA virodhiyoke tIva matadvepanaM unheM dharAzAyI tatrApi cirakAlatve dravyANAM prinnaamtH| ' kara diyA hai, unake bhagnAvazeSa hI Aja kucha TIloMka ra stapAnAM kRtakatvAcca jiirnntaasyaadvaadhitaa||88|| - rUpameM cInhe jA sakate haiN| Ama taura para jainiyoMko to daSTvA madharmAtmA navyamuddhRtumatsakaH / / isa bAtakA patA bhI nahIM ki matharAmeM kabhI unake itane syAdyathA jIrNapatrANi vasaMtaH samayo nvH||86|| ....... mtapa rahe haiM / bahutase stapoMke dhvaMsAvazepa to sadRzatAke mano vyApArayAmAsa dharmakArye subuddhimAn / kAraNa galatIse bauddhoMke samajha liye gaye haiM aura tadatAvaddharmaphalAstikyaM shrddhaanaa'vdhaanvaan||60|| lekha-vAkyoMse prakaTa hai ki mathurAmeM jainastapoMkI eka nusAra jainI bhI vaisA hI mAnane lage haiM / paraMtu Uparake jJAtadharmaphalaH so'yaM stpaanybhinvtvtH| bahuta bar3I saMkhyA rahI hai / aura usakA kAraNa bhI hai| kArayAmAsa puNyArtha yazaH kena nivaaryte||11|| vidyuJcara' nAmakA eka bahuta bar3A DAkU thA, jo rAja pratiSThA ho jAne ke bAda hI sabhAmeM jambUsvAmIkA carita rakhane putra hone para bhI kimI durabhinivezake vaza cora karmameM ke liye kavi rAjamallase prAthanA kI gaI hai, jisake do padya pichale pravRtta hokara corI tathA DakaitI kiyA karatA thA, aura noTameM uddhatakiye gaye haiN| jime Ama jainI 'vidyuta cora' ke nAmame pahacAnate Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAdha, vIra ni0saM02456] purAnI bAtoMkI khoja haiM hai| usake pA~casau sAthI the / jambamvAmIke vyaktitva saryAstakaM bAda yaha gamana kriyA ucita nahIM hai| se prabhAvita hokara, unakI asAdhAraNa nispRhatA- Darane vAloMke niHzaMkita nAmakA dharma kaisA? AgamameM viraktatA-aliptatAko dekha kara aura unake sadupadaMzako upasargoM ko sahane vAlA hI yogI prasiddha hai / ima liye pAkara usakI A~kha khalI, hRdaya badala gayA, apanI bhAvI zubhAzubha karmAnusAra jo kucha honA hai vaha ho pichalI pravRtti para usa bhArI kheda huA aura isa raho, hama to Aja rAtako yahIM mauna lekara ghNge|' liye vaha bhI svAmI ke sAtha jinadIkSA lekara jainamuni tadanusAra sabhI munijana mauna laMkara sthira hogaye / bana gayA / yaha saba dekhakara usake prabhava Adi sAthI isake bAda jo upasarga-parampaga prAraMbha huI hai uma yahA~ bhI jo sadA usake sAtha ekajAna-ekaprANa hokara batalAkara pAThakoMkA citta dukhAnako jarUrata nahIM hairahate the, virakta ho gaye aura unhoM ne bhI jainamuni- usake mmaraNamAtrasa geMgaTe khar3e hote haiM / rAta bhara nAnA dIkSA le lI / isa taraha yaha 501 muniyokA saMgha prAyaH prakArake ghAra upasarga jArI rahe aura unheM dRDhatAka sAtha eka sAtha hI rahatA tathA vicaratA thaa| eka bAra jaba myabhAvase mahate hue hI muniyoM ne prANa tyAga kiye yaha saMgha vihAra karatA huA jA rahA thA to ise mathurA haiN| unhIM samAdhi ko prAna dhIra vIra muniyoMkI pavitra ke bAhara eka mahodyAna meM sUryAsta ho gayA aura isa yAdagAra meM unake samAdhisthAnake taura para ye 501 liye municaryAke anusAra saba muni usI sthAna para stUpa ekatra banAye gaye jAna par3ate haiN| bAkI 13 stapa Thahara gaye / itane meM kisI ne Akara vidyuJcara ko meM eka stupa jambasvAmIkA hogA aura 12 dUsare munisUcanA dI ki yadi tuma loga isa sthAna para rAtako puMgavoM ke / jambamvAmI kA nirvANa yadyapi ima graMthameM Thaharoge to tumhAre Upara aise ghora upasarga hoMge jinheM vipulAcala para batalAyA gayA hai, phira bhI cUMki jabatuma sahana nahIM kara sakoge, ataH kisI dUsare sthAna svAmI mathurA meM vihAra karate hue zrAe the, * kucha para cale jaao| isa para vidyazcara ne saMghake kucha vRddha arme taka Thahara the aura vicara Adike jIvana ko muniyoM se parAmarza kiyA parantu municaryAke anusAra palaTane vAle unake khAsa gurU the isaliye sAthameM unakI rAta ko gamana karanA ucita nahIM samajhA gyaa| kucha bhI yAdagArake taura para unakA stupa banAyA gayA hai| muniyoM ne to dRDhatAke sAtha yahA~ taka kaha DAlA ki ho sakatA hai ki ye 13 stapa umI sthAna para hoM jisa para Aja kala caugamImeM jambasvAmIkA vizAla maMdira astaM gate divAnAthe neyaM kAlAMcitA kriyA banA huA hai aura 501 mtapoM kA mamUha kaMkAlI TIle vibhyatA kIdRzodhamaH svaapinniHshNkitaabhidhH| ke sthAna para (yA umake maMnikaTa pradezameM) ho jahA~me upasargasahA yogI prasiddhaH prmaag| bahutamI jainamUrtiyA~ tathA zilAlekha Adi nikale haiM / bhavatvatra yathA bhAvyaM bhAvikama zubhAzubha // purAtatvajJoM dvArA isa viSayakI acchI khAja honekI tiSThAmA vayamadyaiva rajanyAM maunvRttyH| jarUrata hai / jainavidvAnoM tathA zrImAnoMko isake lie nAma parizrama karanA caahiye| isI vidyAdhara kI kathAke nUtana maskaragAko pATaka 'anekAnna' jugalakizora muglAra kI pahalI kiraName par3ha rahe haiN| x atha vidyaJcaro nAmnA paryaTaniha snmuniH|| 12-123 // ekadazAMgavidyAyAmadhItI vidadhattapaH / magadhAdimahAdazamathurAdipurIstathA / athAnyedyaHsaniHsaMgo munikAtairvRtaH / / 124 // kurvana dharmopadeza ma kevalajJAnalAcanaH // 1.-11 / / mathurAyAM mahodyAnapradezeSvagamanmudA / varSAyadAparyaMta sthitastatra jinAdhipaH / tadAgaccatsa vailanayaM bhAnurastAca shritH|| 125 // tatA jagAma nirvANa kavalI vipulAcanAta // 11 // Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 anekAnta [varSa 1, kiraNa 3 mahArAjA khAravelasirike zilAlekhakI 14 vIM paMkti [ lekhaka-zrI- muni puNyavijayajI] mAnya vidvanmahAdaya zrIyata kAzIprasAda jAyasa- hai* isake badalemeM upari nirdiSTa aMzakI chAyA aura vAla mahAzaya ne kaliMgacakravartI mahArAja khAravela ke isakA artha isa prakAra karanA adhikatara ucita hogAzilAlekhakA vAcana, chAyA aura artha zrAdi bar3I chAyA-kAyanaSedhikyA yApanIyakebhyaHyogyatA ke sAtha kiyA hai / tathApi usa zilAlekha meM yaapniiyebhyH| adyApi aise aneka sthAna haiM jo arthakI apekSA zaMkita artha-(kevala mana aura vacana se hI nahIM balki) haiM |aajke isa lekhameM ukta zilAlekhakI 14vIM paMkti " kAyA ke dvArA prANAtipAtAdi azubha kriyAoM kI ke eka aMza para kucha spaSTIkaraNa karanekA irAdA hai| .' nivRtti dvArA (dharmakA) nirvAha karane vAloM ke liye / vaha aMza isa prakAra hai___ "arahayate pakhInasaMsitehi kAyanisITI- yahA~para "kAyanisIdIyAya yApanAvakehi" yAya yApajAvakehi rAjabhitini cinavatAni - aMzakA jo artha kiyA gayA hai vaha ThIka hai yA nahIM ? isa artha ke liye kucha AdhAra hai yA nahIM ? , ukta vAsA sitAni " zilAlekhake aMza ke sAtha pUrNatayA yA aMzataH tulanA Upara jo aMza uddhRta kiyA gayAhai isameMma sirpha kI jAya aima zAstrIya pATha jainagranthoM meM pAye jAte jisake nIce lAina kI gaI hai isake viSaya meM hI ima haiM yA nahIM ? uktazilAlekhakA sambandha digambara jaina lekhameM vicAra karanA hai| sampradAyase hai yA zvetAmbara jainasampradAyase hai? ityAdi zrImAna jAyamavAla mahAzayana isa aMzakAlikA nirNaya karane meM sagamatA honeke liye jainapranthoM "kAyaniSAdyA yApajJApakebhyaH" aisI.saMskRta chAyA ke pATha kramazaH uddhRta kiye jAte haiMkarakaM "kAyaniSIdI" (stupa) para (rahanevAloM) pApax zvetAmbara jainasampradAyake sAdhugaNako prati dina batAne vAloM (pApajJApakoM), ke liye aisA jo artha kiyA zrAvazyaka kriyArUpameM kAma Ane vAle 'SaDvidhA * arthakI apekSA hI nahIM kintu zabda-sAhityakI apekSA bhI vazyakasUtra' ke tIsare 'vandaNaya' (saM0 vaMdana) nAmaka prabhI zakti haiM / prakRta paMktikA pAThAdika bhI pahale kucha prakaTa Avazyaka satra meM nimna likhita pATha haikiyA gayA thA aura pIchese kucha, aura isaliye usakI viziSTa jAMca honekI jarUrata hai| -sampAdaka * Thekho, nAgarIpracAriNI patrikA bhAga 8 prA3. ___x nAgarIpracAriNI patrikA bhAga 10 mA 3 meM "jo kadA- xmAsya kavihaM pagaNata, taMjahA--sAmAiyaM cauvIsatyamo kita 'yApajJApaka' kahalAta the|" aisA bhI likhA hai| vaMdanAya paDilamaga kAussago pacakkhAgAM / kadImutaM / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAgha, vIra ni0saM02456] mahArAjA khAravelasirika zilAlekhakI 14 vI paMkti 146 icchAmi khamAsamaNo . vaMdiuM jAvaNijjA- nimohiyAe mattharaNa vaMdAmi ." khmaasmnnsut|| e nisIhiyAeaNujANaha me miuggAhaM nisIhi / ina uddhRta pAThoMmeM kAyanimIThIyAya yApanAvaxxx jacA meM javaNijjaM ca bhe .. kehi " aMza se pUrNatayA aura aMzataH tulanA kI jAya mAnya AcArya zrIjinadAsagaNi mahattarane aura esa aisA donoM prakAra kA ullekhya hai| yAkinImahattarAsana zrIharibhadrAcArya ne 'pavidha vivAhapagaNatI' (maMnyAkhyAprajJapti damarA nAma AvazyakasUtra' kI cUrNI aura TIkA meM isa mUtra para bhagavatI sUtra ) aura 'nAyAdhammakahAnI' ( maM0 jJAtAativistRta vyAkhyA kI hai, jina meM se upayogI aMza dharmakathAH) zrAdi jaina Agama pranyAma "yApanAvakehi" aMzake sAtha tulanA kI jAya aimA pATha aura sAtha meM yahA~ para uddhRta kiyA jAtA hai - "cUrNI-jAvaNijjAe nisIhiyAe / isakA artha bhI milatA hai / jo isa prakAra hai "vANiyagAme nAmaM nagare x x x soyAvaNI yAnAmanA keNati payogeNa kajjasamatyA, mile nAmaM mAhaNe x x x samaNaM bhagavaM jA puNa payogeNa vi na samanthA sA ajAvaNIyA, mahAvIraM evaM bayAsI-jattA te bhaMte ! 1 jabatAe jAvaNijjAe / kAe ? nisIhiyAe , 'Nijja te bhaMte ! 1 anyAbAI pi te? phAsuyanisIhi nAma sarIragaM vasahI thaMDilaM ca bhaeNati, ' vihAraM te 1 sAmilA ! jattA vi me, jabaNijja jato nisIhitA nAma prAlayo vasahI thaMDila ca, pi me, avvAbAhaM pi me, phAyavihAraM pi me / sarIraM jIvassa prAlayo ti, tathA paDisiddhanisevaNaniyattassa kiriyA nisIhiyA, tApa" xxx ki te bhaMte ? javaNijnaM saaNmilaa| " jANajnaM duvihe paeNatte, naM jahA--iMdiyajaAvazyaka cI uttarabhAga patra 46 / / . vaNijje ya no iMdiyajavaNijje ya / saM kiM taM TIkA -yA prApaNe, asya eyantasya kartta- iMdiyajavaNijne ? somilA ! jaM me soindiya ryanIyaca, yApayatIti yApanIyA tayA / pidhu cavikhaMdiyaghANidiyajibhidiyaphAsiMdiyAinigatyAm, asya nipUrvamya pani niSedhanaM nipadhaH vahayAI vame vaTaMti se taM indiyajavaNijje / niSedhena nirva ttA naipadhikI, prAkRnazainyA chAnda- se kiM taM nAindiyajavaNijje ? somilA ! jaM satvAdvA 'naidhikA' ityucyate / x x x yApa- paM kAMhamANamAyAlomA vocchinnA no udoreMni nIyayA' yathAzaktiyuktayA 'naSedhikyA' prANAti- se taM nAindiya javaNijne / settaMjavaNijne / pAtAdinivRttayA tanvAzarIreNetyarthaH // xxx -bhagavatIsatra saTIka patra 757-58 / / yApanIyaM candriya noindriyopazamAdinA prakAreNa yaha uparyukta pATha hI akSarazaH 'nAyAdhammakahAno' '' bhavatAm 1zarIramiti gmyte||" Adi jainAgamoMmeM naz2ara AtA hai| pharka mAtra itanA hai -Avazyaka hAribhadrI TIkA patra 546-47 // ki-bhagavatIsatra meM somilanAmakA brAhmaNa zramaNa "icchAmikhamAsamaNoviMdiuMjAvaNijjAe bhagavAna mahAvIrako ye prazna pUchanA hai taba 'jhAnAdharma Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 anakAnta varSa 1, kiraNa3 kathAH*' Adi sUtroM meM zuka nAmaka parivrAjaka zrAdi lekhakI 15 vIM paMktimeM "arahatanisIdIyAsamIpe" bhinna bhinna vyaktiyoM thAvaJcAputra Adi muniyoM ko ye kA "ahaMta kI niSIdI(stupa) ke pAsa" aisA artha prazna pUchatI haiN| kiyA gayA hai-arthAn 'nisIdiyA' zabda kA artha ___AcArya abhayadeva ne uparyukta sUtra kI TIkAmeM 'stRpa' kiyA hai aura 14 vIM paMktimeM isI zabda kA 'javaNijja' kA saMkSipra artha isa prakAra likhA hai- bhinna artha kyoM kiyA jAtA hai ? isakA samAdhAna yaha 'yApanIya' mAMsAdhvani gacchatAM prayojaka hai ki- zvetAmbara jainasampradAya ke pranthoM meM 'nisIindriyAdivazyatArUpo dhrmH|| hiyA' yA nisehiyA' zabda bahuta jagahoM para bhinna bhinna arthameM prayojita kiyA gayA hai-bhagavatImUtra saTIka patra 759 / __ NisIDiyA strI0 [nizIthikA] 1 svAdhyAya-bhUmi isa lekhameM jina zAstrIya pAThoM kA ullekha kiyA , adhyayanasthAna, ( AcArAMga 2-2-2) / 2 thor3e gayA hai ve mabhI zvetAmbara jaina sampradAya ke pranthoM samaya ke liye upAttasthAna, (bhagavatI 14-10) / meM pATha haiM / digambara jainasampradAya ke ganthoM meM se AcArAMga satrakA eka adhyayana (shraacaa02-2-2)| "kAyanisIdIyAya yApabhAvakehi" aMzake sAtha misIhiyA strI0 [ naiSedhikI] 1 svAdhyAyabhumi, tulanA kI jAya aise pATha hai yA nahIM yaha jabataka maiMne (samavAyAMga patra 40) / 2 pApakriyAkA tyAga,(pratikramadigambara sAhityakA abhyana nahIM kiyA hai taba taka nnstr)| 3 vyApArAMtarake niSedharUpa sAmAcArImaiM nahIM kaha makatA huuN| aura nyAya-vyAkaraNatIrtha zrAcAra, (ThANAMgasatra 10 patra 499) / 4 mukti mokss| paM0 zrIharagoviMdadAsa kRta 'pAiasahamahaNNavo' Adi 5 zmazAnabhUmi, tIrthakara yA munike nirvANa kA sthAna, kozoM ke jaisA koI digambara sAhitya kA koza bhI stapa, samAdhi, ( vasudevahiNDi patra 264-30) / nahIM hai ki jisake dvArA mere jaisA alpAbhyAsI bhI 6 baiThane kA sthAna / 7 nitambadvArake samIpa kA bhAga nirNaya kara sake / digambara sampradAyake sAhityake vi- (rAja praznIya satra ) / 8 zarIra, 9 vasatiziSTa abhyAsI paM0zrInAtharAmajIpremI aura 'anekAnta' sAdhaoM ke rahane kA sthAna, 10 sthaNDila-nirjIva patrake sampAdaka bAbU jugalakizorajI mukhtAra mahAzaya bhUmi, ( Avazyaka cuurnnii)|* ke dvArA mujhe samAcAra mile haiM ki-Upara likhepAThoMke -pAiasahamahaNNavo patra 512-13 // sAtha tulanA kI jAya aisA koI pATha digambara sampra- aMta meM isa lekhako samAna karate hue mujhe kahanA dAyake granthoMmeM abhI taka dekhanemeM nahIM AyA hai| cAhiye ki- prastuta lekhakA kalevara kevala yahA~ para prazna ho sakatAhai ki-khAravela-zilA- zAstrIya pAThoMse hI baDha gayA hai, kintu zilAlekhake - aMza kI tulanA aura isake artha ko spaSTa karane ke *dekho patra 106-7. liye yaha anivArya hai| x digambara samAjake liye niHsandeha yaha eka bar3I ho lajjA kA viSaya hai| usake zrImAnoM tathA vidvAnoM kA aise upayogI kArya kI tarapha dhyAna hI nahIM hai| -sampAdaka * ina proMmeM kucha naye artha bhI zAmila kiye gaye haiN| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 mAgha, pIra ni0saM02456] bhagavatI pArAdhanA aura usakI TIkAe~ 884000-4800 bhagavatI ArAdhanA aura usakI ttiikaaeN| [lekhaka-zrIyuta paM0 nAtharAmajI premI] na samAjameM 'bhagavatI pArA- ajaniNaNaMdigaNisavagatagaNi majjayitnaNaMdINaM dhanA' nAmakA eka bahuta hI avagamiya pAdamUle samma muttaM ca bhatyaM ca / / 2161 prasiddha tathA prAcIna grantha hai| paJcAyariyaNivaddhA ubajIvitA iyA sasatIe / yaha zaurasenI prAkRtabhASAmeM ArAdhanagasibajjeNa pANidalabhoniNAraidA / / 62 hai aura isameM saba milA kara chadumatthadAi inyadu jaMbaddhaM hojja parayaNaviruddha / 21664 gAthAe~ haiN| inameM sodhiMtu sagIdatthA patrayaNavacchavadAe du||63|| samyagdarzana,samyagjJAna,samya- ArAdhanA bhagavadI evaM bhattIe cariNadA saMtI / cAritra aura samyaktaparUpa saMghAsa sibajjassa ya samAdhivaramuttamaM deu / / 64 vivacana hai / yaha pradhAnataH muni asurasuramaNubhakieNararavisasikiMpurisamahiyavaraca dharmakA prantha hai / munidharmakI antima saphalatAzAnti raNo disaumamamohilAhaM jinnvrviirotihuvnniNdo|| pUrvaka samAdhimaraNa hai aura isa samAdhimaraNakA khamadamaNiyamadharANaMdhudarayasuhadukkhavi-pajuttANaM / paNDitapaNDitamaraNa, paNDitamaraNa AdikA-isameM 'NANajodiyasanlehaNammi snnmojinvraannN||66 aura vistRta vivecana hai| digambara sampradAyameM isa arthAt-zrArya jinanandi gaNi, Arya sarvagata viSayako itane vistArase samajhAne vAlA yahI sabase gaNi aura prArya mitranandi gaNike caraNoMke nikaTa pahalA grantha upalabdha hai| anya sabagraMthoM meM isa viSaya para acchI taraha sUtra aura arthako samajhakarake, pUrvAcAryoM jo kucha thor3A bahuta likhA huA milatA hai, vaha prAyaH kI nibaddha kI huI racanA ke AdhAra se pANidalabhojI isake bAdakA aura saMbhavataH isIke AdhArase likhA (karatala para lekara bhojana larane vAle) zivArya ne yaha huA hai| isakA maMgalAcaraNa yaha hai : ArAdhanA apanI zakti ke anusAra racI hai / apanI siddhe jayappasiddha caumvihArAhaNAphalaM patte / chagrasthatA yA jJAnakI apUrNatAke kAraNa isameM jo kucha vaMdittA arihaMte vucchaM ArAhaNA kamaso // pravacanaviruddha likhA gayA ho, use sugItArtha-padArtha antameM pranthakartA AcArya apanA paricaya isa ko bhale prakAra samajhane vAle-pravacanavAtsalya bhAvase ra prakAra dete haiM :____ yadyapi mudrita prati ke anta meM gAthAsaMglyA yahI dI hai zuddha kara leM / isa prakAra bhaktipUrvaka varNana kI huI parantu yaha kucha sunizcita mAlUma nahIM hotI; kyoMki vijyodyaa| bhagavatI ArAdhanA saMvako aura zivAryako (mujha) uttama nAmako TIkA 2148 salyA dI hai / ataH jAMca hone kI jarUrata samAdhi de| asura-sura manuSya-kinnara-ravi-zazi-ki puruSoM dvArA pUjya aura tIna bhuvanake indra bhagavAna mahA Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 anekAnta [varSa 1, kiraNa 3 vIra mujhe bodhi lAbha deN| kSama (kSamA), dama (iMdriya- abhI taka inase pahaleke kisI bhI prAcIna pranyase damana), niyama ke dhAraka, karmarahita, sukhaduHkhaviprayukta isakI puSTi nahIM huI hai ; ataeva bhAcarya nahIM, jo aura jJAnase sallekhanA ko udyotita karanevAle jinavaroM yaha bha0 prabhAcaMdrakI hI kalpanA ho * / isase (tIrthaMkaroM) ko namaskAra ho| pahale kA eka vRhat kathAkoza upalabdha hai, jo zaka ___ isase mAlUma hotA hai ki granthakartA kA pUrA nAma saMvat 853 (vi0 saMvan 989) kA banA huA hai| Arya zivanandi yA zivagata rahA hogA jisako ki aura jisake kartA AcArya hariSeNa haiM / ye usI prAnta saMkSepa karake zivArya likhA gayA hai| 'Arya' zabda ke samIpa ke rahane vAle the jahA~ ki svAmI samantabhadra AcAryakA paryAyavAcI hai / prAcIna graMthoM meM yaha zabda hue haiM / ina ke kathAkozameM svAmI samantabhadrakI kathA adhika vyavahRta huA hai| parantu ye zivArya svAmI avazya hotI yadi vaha usa samaya isa rUpameM pracalita samantabhadra ke ziSya zivakoTi kaise bana gaye, yaha maiM hotI jisa rUpameM ki prabhAcandra aura brahma nemidattane bahuta soca vicAra karane para bhI nahIM samajha sakA huuN| likhI hai / eka bAta aura hai aura vaha yaha ki,hariSeNa svAmI samantabhadrakI kathAmeM likhA hai ki,kAzIke jisa ke kathAkozameM ve sabhI kathAyeM maujUda haiM jo ArAdhanA zaivarAjA zivakoTikosvAmIsamantabhadrane apanA prabhAva kathAkozameM milatI haiN| kevala svAmI samantabhadrakI aura dikhalA kara jainadharmameM dIkSita kiyA thA usIne pIche isIke tulya bhaTTAkalaMkadeva tathA pAtrakesarIkI kathAyeM bhagavatI mArAdhanAkI racanA kI thii| parantu isa kathA- nahIM haiN| ataeva ina kathAoMko bahuta prAmANika nahIM bhAga para vizvAsa karane kI icchA nahIM hotii| kyoMki mAnA jA sktaa| kama se kama inakI pratyeka bAta yadi isa pranthake kartA sacamuca hI samantabhadrake ziSya aitihAsika nahIM mAnI jA sakatI / hote to yaha saMbhava nahIM thA ki ve apane granthameM unakA ullekha nkrte| kamase kama unakA nAmasmaraNa to avazya *50 mAzAdharajI bha. prabhAcandrase pahale 13vIM zatAbdI meM karate / ve spaSTarUpa se apane tIna guruoM kA smaraNa hue haiN| unhoMne isI prathakI TIkA meM mUla granthakArakA nAma 'zivakarate haiM aura kahate haiM ki unake caraNoMke nikaTa koTi diyA hai / isase yaha nAmakalpanA prabhAca-drakI hI nahIM ho adhyayana karake maiMne ise likhA hai| jAna par3atA hai ki sktii| -sampAdaka thor3I sI nAmakI samatA dekha kara hI 'zivArya' ko isa granthakA pUrA paricaya prApta karaneke lie dekhA, janahitaiSI 'zivakoTi' banA DAlA gayA hai aura phira unakA svAmI bhAga VIE 7-8meM merA 'zrIhariSeNa kRta kathAkoza' zIrSaka lekha / samantabhadrase sambandha jor3a diyA gayA hai| 4 bhahAkalakakI kathA kitanI kolakalpita hai, yaha jAnane ke ___ svAmIsamantabhadrakI ukta kathAbhaTTAraka prabhAcaMdrake lie anahitaSI bhAga 11 bha7-8 meM merA likhA humA 'bhAgaya kathAkozameM aura usI ke padyAnuvAdarUpa brahmacArI kanakadeva' zIrSaka lekha par3hie / svayaM prakalakadevake rAjavArtikameM nemidattake pArAdhanAkathAkozameM dI huI hai aura ye donoM nIce likhA huA padya hai jisase mAlUma hotA hai ki ve 'laghuhabva' hI kathAkoza vikramakI 16vIM zatAbdIke bane hue hai| nAmaka rAjA ke putra thebrahmanemidatta mahAraka malibhaSaNake ziSya the| unhoMne apanA jIyAciramakalakanahmA laghuhabbanRpativaratanayaH / zrIpAlacaritra nAmakA prathavi0 saM0 1585 meM banAkara samApta kiyA anavaratanikhiladdhijananutavidyaH prazastajanayaH / / hai| brahmanemiktakA kapAkoza chapa cukA hai, parantu prabhAkyakA abhI jabaki mArAdhanAkayAkozake katani puruSottama mazIkA nhiiNpaa| putra batalAyA hai| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAdha, vIra ni0saM02456] bhagavatI ArAdhanA aura usakI TIkAe~ 147 devacandrakRta 'rAjAvalikathe' nAmakA eka kanar3I isase to kevala yahI mAlama honA hai ki unakA kathA pranthahai jo vikrama saMvat 1896kA banA huA hai| banAyA huA koI aisA prantha hai jisa meM catuSTayAtmaka yaha bahuta hI Adhunika hai / isameM svAmI samantabhadrakI (darzana-jJAna-cAritra-taparUpa) mokSamArgakA svarUpa batakathA hai, parantu vaha ukta kathAkozavarNita kathAse bahuta lAyA gayA hai; parantu vaha prantha bhagavanI ArAdhanA hI kucha bhinna haix / usameM zivakoTiko svAmI samanta- hai, yaha kaise kahA jA sakatA hai ?* bhadrakA ziSya jarUra batalAyA hai, phira bhI bhagavatI eka bAta aura bhI dhyAna dene yogya hai ki yadi ArAdhanAkA kartA nahIM btlaayaa| AcArya jinasena zivakoTiko samantabhadrakA ziSya isI prakAra kA mAnate hote, to pUrva pranthakartAoMke smaraNa prasaGga meM meM jo zaka saMvat 1050 (vi0 saM0 1185)kA likhA na karake samantabhadra ke bAda zrIdatta, yazobhadra aura prabhA - samantabhadrake bAda hI ve unakA smaraNa karate; paraMtu aisA huA hai / zivakoTiko samantabhadrakA ziSyA batalAkara caMdrakI prazaMsAmeM cAra pA~ca zloka likhakara phira zivaunheM bhagavatI ArAdhanAkA nahIM, kintu tattvArthasUtrakI koTike smaraNa kA ukta zloka likhA hai / yaha ThIka hai. TIkAkA kartA batalAyA hai| yathAH- ki, isa prakArake smaraNa samayake kramase bahuta hI kama tasyaivaziSyazzivakoTisUristapolatAlaMbanadehayaSTiH kiye jAte haiM, phira bhI samantabhadra aura zivakoTikA paSTa pUrvokta guru-ziSya sambandha yadi mAdipurANakArako saMsAravArAkarapotametattatvArthasatraM tadalaMcakAra || mAlUma hotA to ve itanA kramavaiSamya kabhI na karane x / AdipurANake kartA bhagavajinasenane bhI zivakoTi - -- * yadyapi isa zloka bhagavatI prArAdhanA' yA 'bhAgadhanA' nAmaka kA eka pranthakartAke rUpameM smaraNa kiyA hai; parantu graMthakA kAI spaTa ukha nahIM kiyA hai parantu jisa DhaMgame udekha kiyA .usa se na to yaha mAlama hotA hai ki ve bhagavatI hai usa paramaM vaha eka taraha prakRta graMtha-viSayaka kucha dhvanita ara hotA ArAdhanAke kartA the aura na yahI ki ve samantabhadrake hai| aura jahAM taka maiM samajhatA hU~ isa ulekhako sAthameM lekara hI yaha grantha prakaTa rUpamaM zikkoTikA samajhA jAne lagA hai / 50 mAzAdharajI ne bhI aisA hI samajhA hai|ho sakatA hai ki isa samajhane meM bhUla ho yA yaha ukhahI kucha galata ho athavA isameM samantabhavaka ziSya zivakoTise bhinna kisI dUsare hI zikkoTikA umekha ho| aura isameM likhA hai ki-'ve zivakoTi munIzvara hamArI yaha bhI sabhava hai ki bhagavatI mArAdhanAmeM jina 'jinanandi' prAcAryA rakSA kareM jinakI vANIke dvArA catuSTayarUpa mokSamArga zivAryane apane guru rUpase ukha kiyA hai vaha samantabhadrakA hI nAmAkA ArAdhana karake yaha jagata zItIta yA zo tara ho-'samantabhava' yaha 'jina' kA paryAya nAma bhI hai dIkSAnAma 'jinanandi' rahA ho aura samantabhadra ' nAma bAvako aima gyaa| hI prasiddha humA ho jaise devanandi kA 'pUjyapAda' nAma prasiddha humA 4 dekho zrIyuta paM. jugalakizorajI kRta 'svAtI samantabhava' hai| parantu ye saba bAteM bhI vizeSa anusandhAnase sambandha rakhatI haiN| + 'vikAntakaurava' nATaka 'jineMdrakalyANAbhyukya' grantha maura -sampAdaka nagara tAllukeke zilAlekha naM0 35meM bhI, jo ki zaka saM066 xo prAcArya prakalakaka granthoM TIkAkAra prabhAkarakA jAla kA likhA humA hai, zivakoTi ko samantabhadrakA ziSya likhA hai| prakalakase bhI pahale karate haiM unake viSaya meM kama-veSamya makaramekI -sampAdaka yaha kalpanA kucha ThIka mAlUma nahIM hotii| -sampAdaka ziSya ISSV Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karanAma kA 148 anekAnta [varSa 1, kiraNa 3 bhagavatI ArAdhanA kI racanA kaba huI thI, isake pA~cavIM zatAbdIke bAda kI nahIM jAna par3atI hai| spaSTa jAnane kA abhI taka koI sAdhana upalabdha nahIM - - huA hai; parantu yaha nizcaya pUrvaka kahA jA sakatA hai samaya mere sAmane upasthita hai| isa pratimeM TIkAkA nAma 'vijayA ____ * yaha TIkA dehalIke naye mandirameM bhI maujUda hai aura isa ki yaha bahuta prAcIna grantha hai X / svAmI samantabhadrase dayA' diyA hai-'niyodayA' nahIM / aura prati vikrama saM01863 to pahale kA avazya hogaa| Arya zivane apane jina kI likhI huI hai| prastu; isa TIkAke panne palaTane para mujhe mAlUma tIna guruoM kA ullekha kiyA hai, unameMse 'sarvagupta' hubhA hai ki isameM kundakundAcArya ke grantha-vAkyoM tathA umAsvAtike kA nAma zravaNabelgolake 1053 nambarake zilAlekhameM tattvArthasUtroMkA jagaha jagaha para ullekha hai, siddhamenacAI kRta sanmatimilatA hai| isa zilAlekhameM aMgadhArI maniyoM kA tarkake vAkya bhI uddhRta haiM, aura kaI sthAnoM para pUjyapAdakI sarvarthauslekha karake phira kuMbha, vinIta, haladhara sadeva siddhike vAkya bhI uddhRta pAye jAte haiM, jinake do namUne isa prakAra haiM "mithyAdarzanajJAnava ribhyaH katha ime prANino'peyuriti smRtiacala, merudhIra, sarvajJa, sarvagupta, mahidhara, dhanapAla, smnvaahaaro'paayshciyH||" mahAvIra, vIra ina AcAryoM ke 'ityAdyanekasUri' kaha "tathA coktaM-ekadezakarmasakSayalakSaNA nirjati // " caki pUjyapAdakA samaya vikramakI chI zatAbdI sunizcita hai / paramparA dI hai| yadi isa zilAlekhameM varNita 'sarvagupta' isase yaha TIkA vikramakI chaThI zatAbdI ke prAyaH bAdakI banI huI Arya zivake hI guru hoM, to unakAsamaya kundakundAcA- jAna par3atI hai| isa TIkAke kartA prAcArya apaneko 'candranandI kA yake pahale tathA vIranirvANa saMvat 683 ke bAda (kyoM- praziSya aura baladevasUrikA ziSya likhate haiM / candranandIkA sabase ki aMgajJAna vIra saM0683 taka rahAmAnAmA puganA ukha jo abhI taka upalabdha humA hai vaha zrIpuruSakA dAnapatra hai, jo 'govAya' ko I0 san 776 meM diyA gayA thaa| isameM guru aura aisI dazAmeM ve avazya hI svAmI samantabhadrame . rUpase vimalacandra, kIrtinandI, kumAranandI aura candranandI nAmake cAra pahale tthhreNge| svAmI samantabhadra kA samaya cauthI prAcAryoM kA ukha hai ( S.I.J Pt.]I, 88)|bt sambhava pA~cavIM zatAbdike lagabhaga batalAyA jAtA hai ke parantu hai ki TIkAkArane inhIM ca-dranandIkA mAneko praziSya likhA ho / bhagavatI ArAdhanA kI racanAzalI isase pUrva kI hai| yadi aisA hai to isa TIkAke bananekA sapaya 8vIM vIM zatAbdI taka mujhe to isa prantha kI 'vinayAdayATIkA' bhI cauthI pahu~ca jAtA hai| candana dIkA nAma karma kRti bhI diyA hai aura " 'kaprakRti' kA velUrake 14ve zilAlekhameM bhakazakadeva aura kada___x isameM prethakartA zivAyana apanA jo viroSaNA 'pANitalabhojI' kItike bAda honA batalAyA hai, aura ake bAda vimalacandrakA ukha diyA hai usase itanA to sAfa dhvanita hotA hai ki isa preyakI racanA kiyA hai| isase bhI isI samayakA samarthana hotA hai| baladevamUrikA usa samaya huI hai jaba ki janasamAjameM karatala bhojiyoMke atirikta prAcIna u?kha vaNavelgolake do zilAlekha naM. 7 mora 15 meM muniyoM kA eka dUsarA sampradAya pAtrameM bhojana karane vAlA bhI utpanna pAyA jAtA hai, jinakA samaya kramazaH 622 aura 572zaka saMvatke ho gayA thaa| usI se apaneko bhima dikhalAneke liye isa vizeSaNa lagabhaga anumAna kiyA gayA hai| bahuta sambhava hai ki inhIM se koI ke prayogakI jarUrata par3I hai| yaha sampradAya bheda digambara aura baladevasari TIkAkArake guru rahe hoM / inake samayase bhI uka samayako zvetAmbarakA bheda hai, jisakA samaya ubhaya sampradAyoM dvArA kramazaH vi. puSTi milatI hai| isake sivAya, nAgamandIko bhI TIkAkArane jo se.136 tathA bI0ni0sa0606 (vi0saM0139) batalAyA jAtA apanA guru batalAyA hai ve hI jAna par3hate haiM 'prasaga' kavike guru ye hai| isase yaha anya isa bhedAraMbhasamayake kucha bAdakA athavA isake aura unakA bhI samaya vIM vIM zatAbdI hai| isa ghaTanAsamucya para koSakA rakhA huA hai aisA jAna par3atA hai| -sampAdaka se yaha TIkA prAyaH vIM vIM zatAbdIkI banI huI jAna pAtI hai| *sarI zatAbar3I bhI batalAyA jAtA hai -sampAdaka Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAgha, vIra ni0saM02456] bhagavatI zrArAdhanA aura usakI TIkAe~ kheda hai ki isa prAcIna pranthake paThana-pAThanakI isa gAthA meM dasa prakArake zramaNakalpakA nAmoaura vidvAnoMkA dhyAna nahIM hai aura tulanAtmaka dRSTise llekha hai| bilakula yahI gAthA zvetAmbara kalpasatra meM adhyayana karanA to loga jAnate hI nahIM haiN| prAcArya vaTTa milatI hai aura zAyada AcArAMga sUtra meM bhI hai| isa kerakA 'mUlAcAra' aura yaha 'bhagavatI ArAdhanA' donoM bAtakA ullekha karate hue paNDita jI likhate haiM ki :prantha usa samayake haiM jaba munisaMgha aura usakI paramparA " mUlAcArameM zrIbhadrabAhukRta niryaktigata gAthAoMkA avicchinna rUpase calI A rahI thI aura jainadharmakI pAyA jAnA bahuta arthamacaka hai| isameM zvetAmbara digadigambara aura zvetAmbara nAmakI mukhya zAkhAyeM eka mbara sampradAyakI maulika ekatAke samayakA kucha pratidUsarese itanI adhika judA aura kaTubhAvApanna nahIM ho bhAma hotA hai|" gaI thIM jitanI ki Age cala kara hogaI / ina donoM hI isa prantha meM kucha viSaya aise haiM, jo zvetAmbaragranthoM meM aisI saiMkar3oM gAthAyeM haiM, jo zvetAmbarasampra- paramparAke to anukUla haiM ; parantu digambara sampradAya dAyaka bhI prAcIna pranthoM meM milatI haiM aura jo donoM vAloM ko khaTakate haiM / udAharaNake lie Age likhI sampradAyoMke judA honeke itihAsakI khoja karane vAloM huI gAthAyeM dekhie jina meM likhA hai ki kSapakake lie ko bahuta sahAyatA de sakatI haiN| paM0 sukhalAlajI ne cAra muni bhojana lAveM'paMca pratikramaNa' nAmaka granthakI vistRta bhUmikA cattArijanA bhattaM uvakappati bhagilANae pAuggaM / meM eka gAthAsUcI dekara batalAyA hai ki bhadrabAhu svAmI chaMdiyamavagadadosaM amAiNo ldisNpennaa||665|| kI 'zrAvazyaka-niyukti' aura vaTTakera svAmIke 'mUlA- cattArijaNApANayamukkApati bhagilANae pAgaM / cAra'kI pacAsoM gAthAyeM bilkula eka haiN| abhI bambaI baMdiyamavagadadosaM amaainnolddhisNpennaa||666|| meM jaba maiMne bhagavatI ArAdhanAkI kucha gAthAyeM par3ha kara arthAna-labdhiyakta aura mAyAcAra rahita cAra muni sunAI, taba unhoMne kahA ki unameMse bhI aneka gA- glAnirahita hokarakSapakake yogya udgamAdi-doSarahita thAyeM zvetAmbara pranthoM meM milatI haiN| udAharaNakaM lie bhojana aura pAnaka ( peya) lAveM / maMskRta TIkAkArane 427 nambarakI nIce likhI gAthA dekhieH- ina gAthAoMke 'ubakapaMni' 'upakalpayanti'-zabda bhaacelkkusiysejjaahrraaypiNddpriymme| kA artha 'zrAnanti ' kiyA hai aura prakaraNa ko dekhane vadajepaDikkamaNe mAsaM pajjo savaNakappo // hue yahI artha ThIka hai ; parantu bhASAvacanikAkAra paM0 ___ yaha atizaya mahattvapUrNa vistRta bhUmikA saMyukta grantha 'prA- sadAsukha jI isa arthase ghabarAte haiN| ve kahate haiM kitmAnanda-jaina pustaka-pracAraka-maDala' rozana muhallA prAgarA ne prakAzita "ara isa granthakI TIkA karane vAlA upakalpayanti kiyA hai aura pratyeka jainIke adhyayana karane yogya hai / sAmAyika kA pAnayanti aisA artha likhA hai, so pramANa rUpa pratikramaNa Adi bhAvazyaka kriyAnoM para prakAza DAlane vAlA isame jAhIra kacha vizeSa likhA naahiiN|ar koU yA kahe acchA grantha zAyada hI koI mila ske| * 'vijayodayA' TIkA kI dehalI prati meM isa gAthA kA nambara jo AhAra lyAvate hoyage, to yA racanA Agama saM 118 diyA hai aura isI taraha anyatra ukta gAthAbhoM ke nambaroM meM mile nAhIM / ayAcika vRttike dhAraka munIzvara bhojana -sampAdaka kaise yAcanA kareM?" Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 anekAnta [varSa 1, kiraNa 3 __ prAcArya vaTTakarake 'mUlAcAra' meM bhI eka isI vijahanA nAmA adhikAra ) aura bhI vilakSaNa tathA prakAra kA ullekha hai, jisa para kavivara vRndAvanajI azrutapUrvahai, jisameM ki ArAdhaka munike mRtakasaMskAra ko zaMkA huI thI aura unhoMne jayapurake suprasiddha kA varNana hai| isameM batalAyA hai ki kSapakakI mRtyu dIvAna amaracandajIse isa viSayameM patra likha kara hone para usake zarIrako niSadhikAse nikAle aura yadi pUchA thA tathA unhoMne usakA samAdhAna kiyA thaa| avelA ho-rAtri ityAdi ho-to jAgaraNa, bandhana mUlAcArakI usa gAthAko bhI maiM yahA~ uddhRta kara aura chedana kI vidhi kare / arthAt kucha dhIra vIra muni detA hU~: kSapakake mRta zarIrake nikaTa rAtri bhara jAgaraNa kareM sejogaasnnisejjaathouvhipddilihnnhiuvgaahoN| aura usa zarIrake hAthake aura pairake aMgaTheko bA~dha deM mAhArosayabhoyaNa vikicaNaM baMdaNAdINaM // 361 tathA cheda deN| kyoMki yadi aisA na kiyA jAyagA to ___isake vivAdAspada aMzakI saMskRtaTIkA isa koI vyantara Akara zarIrameM praveza kara jAyagA,upadrava prakAra hai : karegA aura saMgha ko vAdhaka hogaa| TIkA-mAhAreNA bhikSAcAreNa auSadhena kSapakake zarIrako prAsthAna-rakSaka athavA gRhasthazuNThIpippalyAdikena vAcanena zAstravyAkhyAne- jana pAlakI meM sthApana karake aura bA~dha karake le na bikiMcanena cyutamalamUtrAdiniharaNena vanda- jAye phira acchA sthAna dekha kara use DAbha (kuzatRNa) nayA ca pUrvoktAnAM munInAmupakAraH krttvyH| se athavA usake prabhAvameM IToMke cUrNa yA vRkSoMkI ___ bhagavatI ArAdhanAmeM eka prakaraNa (cAlIsavA~ kesarase samatala karake usa para sthApita kreN| jisa x vekho mere dvArA sampAdita aura jainagrantharatnAkara kAryAlaya dizAmeM prAma ho usakI ora mastaka kareM aura samIpa dvArA prakAzita 'kRndAvanakliAsa' pRSTha 135 / kavivara kRndAvana jI meM upadhi arthAt picchi kamaMDalu Adi rakha deveM / zikhariNI chandameM pUchate haiM: picchi kamaMDalu Adi rakhanese yaha lAbha hai ki yadi sunI bhaiyA, vaiyAvaravRta karaiyA munivara, usa kSapaka kA jIva samyagdarzanakI virAdhanAse vyantara kareM koI koI rugi tahiM rasoI nija kr| asura Adi hokara usa sthAnameM AyagA to apane tahA~ zaMkA taMkA uThata ati vaMkA vivaraNI, zarIrako una upakaraNoMsahita dekha kara phira dharma meM dRDha niraMbhI prAraMbhI ajaguta kathA bhIma krnnii|| hojAyagA ! isake bAda samasta saMgha ArAdhanAke lie isake uttara meM dIvAna amaracandajI ne ukta 361 nambara kI " kAyotsarga kare, vahA~ke adhipatidevako icchAkAra kare gAthA aura saskRta TIkA uddhata karake likhA thA ki "isameM yaha likhA hai ki kyApatti karane vAlA muni sAhAra se muni kA upakAra aura usa dina upavAsa kare, tathA svAdhyAya nahIM kre| kare, parantu yaha spaSTa nahIM kiyA hai ki AhAra svayaM hAtha se banA kara kSapakake zarIra ko vahA~ chor3a kara saba cale AveM deve / muni kI aisI caryA pAcArAMga meM nahIM batalAI hai|" isake aura phira tIsare dina koI nimittajJAnI jAkara dekhe| anusAra dIvAnajIko munikA kevala ravaya rasoI banAnA mayukta mAlUma , vaha zarIra jitane dina akhaMDita par3A rahegA, banake hotA hai / bhojana lAkara denA nahIM / parantu paM0 sadAsukhanI caki jyAdA kar3e terApaMthI the, isa kAraNa una pAjhara lAkara denA bhI jIvoM dvArA bhakSaNa nahIM kiyA jAyagA, utane hI varSa ThIka nahIM jaMcatA thA / usa rAjyameM subhikSa aura kSema kalyANa rhegaa| isake Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAgha, vIra ni0saM02456] bhagavatI ArAdhanA aura usakI TIkAe~ 151 bAda pakSI caupAe Adi kSapakake zarIrake Tukar3e jisa puruSa haiN| bhagavatI ArAdhanA kI racanA inase pIche dizA ko legaye hoM, usa dizA meM kSema aura subhikSa avazya huI hai / / jAna kara samasta saMgha vihAra kara jaay| zakaTAla munikI kathA hamane tIna graMthoM meM jahA~ taka hama jAnate haiM, bahuta kama logoM ko yaha tIna prakArakI dekhI hai| puNyAsrava kathAkozameM (nandimAlama hogA ki pArasiyoMke samAna jaina sAdhaoM kA mitrakI kathAmeM ) likhA hai ki zakaTAla nanda rAjAkA zarIra bhI pUrva kAlameM khalI jagaha meM chor3a diyA jAtA maMtrI thA / zatruke car3ha pAne para usane khajAnekI bahuta thA aura use pazu pakSI bhakSaNa kara jAte the| vAstavameM sI daulata dekara use lauTA diyA, isapara rAjAne ume sarvathA svAvalambazIla sAdhusamudAyake lie jo saparivAra kaida kara diyaa| parivArake saba loga bar3I janahIna jaMgala-pahAr3oMke rAste hajAroM kosa vihAra barI taraha se mara gaye, parantu zakaTAla jItA rahA / pIche karatA thA isake sivAya aura vidhi ho hI nahIM jarUrata par3ane para rAjAne use phira maMtrI banA liyaa| sakatI thii| zvetAmbarasampradAya ke vidvAnoMse mAlUma maMtrI banakara usane apanA vaira liyA / aura cANakya huzrA ki unake pranthoM meM bhI muniyoMke zavasaMskAra kI ko kupita karake usake dvArA nandavaMzakA nAza karA purAtana vidhi yahI hai| diyaa| parantu isameM zakaTAlake muni hone yA saMnyAsa ___isa pranthake kaI prakaraNoM meM kucha aise udAharaNa lene Adi kA koI ullekha nahIM hai / prAcArya hemacaMdrake diye haiM jina meM se aneka aitihAsika jAna par3ata pariziSTa parva' meM (sthUlabhadrakathAMtargata)zakaTAlako sthalahaiM / unakI chAnabInahonI cAhie / brahmacaryake prakaraNa bhadrakA pitA batalAyA hai| vararucina cugalI khAkara meM nIce likhI gAthA hai: rAjA nandako yaha vizvAsa karA diyA ki zakaTAla sagaDo hu jaiNigAe saMsaggIe du crnnpnbhho| rAjAko mArakara apane putrako gaddIpara biThAnA cAhatA gaNiyAsaMsaggIe ya kUpacAro tahA nnddo||11|| hai| zakaTAlane yaha socakara ki rAjA mere vaMza bharako arthAt sakaTa nAma kA muni jayiNikA brAhmaNI naSTa karadegA, apane choTe putra zrIyakako samajhA bujhA ke saMsargase cAritrabhraSTa hogayA aura gaNikA marga kara isa bAtake lie rAjI kara liyA ki rAjAko se kRpacAra naSTa ho gyaa| namaskAra karate samaya vaha apaneApitAkA sira kATa le ra putrane lAcArIse aisA hI kiyA aura zakaTAlakA prAyopagamana saMnyAsake udAharaNa dete hue kahA hai prANAnta hogyaa| tIsare graMtha 'ArAdhanAkathAkoza' meM sagaDAlaraNa vitahAsatthA gahaNeNa sAghido bhattho likhA hai ki zakaTAla aura vararuci donoM nanda rAjA. vararuipabhogahe, ruThe NaMde mahApaume // 2072 // maMtrI the| donoM eka dUsarese viruddha rahate the| mahApana arthAt-cararucike prayogase jaba mahApana nAmakA munike upadezase zakaTAlanaM jinadIkSA le lI / nanda rAjA ruSTa ho gayA, taba zakaTAla maMtrI ne zamna- bahuta samayake bAda zakaTAlamuni vihAra karate hue phira . mahaNa karake apane ArAdhanA rUpa arthako saadhaa| paTanAmeM pAye / unhoMne rAjAntaHpurameM bAhAra liyA / vararuci,zakaTAla aura mahApadma ye sabaaitihAsika isa para vararucine zatrutA vaza cugalI khAI aura usase Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 anekAnta uttejita hokara rAjAne zakaTAla muniko ghAtakase maravADAlA / ghAtakako AtA dekha kara hI zakaTAlane saMnyAsa le liyA thA / yaha tIsarI kathA bhagavatI dhArA dhanAke ukta udAharaNake bahuta kucha anurUpa to hai; parantu zastrapraharaNakA isameM bhI koI ullekha nahIM hai / kathAoM kI yaha viSamatA cintanIya hai / | goThe pAudA govbare palividampi to cANakko paDivaralo uttamaM zrahaM / / 1556 arthAt - goSTa (gozAlA ) meM subandhu ne bhAga lagA dI, usake bhItara jalate hue cANakyane uttama sthAna prApta kiyA / yaha kahane kI AvazyakatA nahIM ki Arya 'cAkya' aura 'subandhu' donoM aitihAsika vyakti haiM aura ArAdhanA kathAko meM cANakya munikI jo kathA hai, usase bhI mAlUma hotA hai ki yaha cANakya nandavaMzo chedaka se bhinna koI dUsare nahIM haiN| 1 modarie ghorAe bhaddavAhU asaM kilihamadI / ghorAe vigichAe paDivo uttamaM ThANaM / / 1544 arthAt - ghora avamodarya se - alpa bhojana ke kaSTase - bhadrabAhu muni ghabarAe nhiiN| unhoMne saMklezarahita buddhi rakhakara uttama sthAnako prApta kiyA / [ varSa 1, kiraNa 3 pRSTha 163 meM 427 nambara kI gAthAkI TIkA karate hue likhA hai -" inakA vizeSa bahujJAnI hoi so Agama ke anusAra jAriNa vizeSa nizcaya karo / bahuri isa graMtha kI TIkA kA kartA zvetAmbara hai / isa hI gAthA meM vastra pAtra kambalAdi poSai hai kahai hai tAteM pramANarUpa nAhIM hai so bahujJAnI vicAri zuddha sarvajJa kI zrAjJA ke anukUla zraddhAna kro|" isase bahuta se svAdhyAya karane vAloM kA yaha vizvAsa ho gayA hai ki bhagavatI ArAdhanA para digambara sampradAya ke vidvAnoMkI banAI huI koI saMskRta TIkA nahIM hai| kevala eka saMskRta TIkA hai, jisake kartA koI zvetAmbarAcArya haiN| parantu pAThaka yaha jAnakara Azcarya kareMge ki isa graMtha para eka nahIM cAra cAra saMskRta TIkAe~ digambara sampradAya ke vidvAnoM kI banAI huI haiM aura ve prAyaH sabhI paM0 sadAsukhajI ke nivAsasthAna jayapurameM upalabdha thIM / una cAroM TIkAoM ke nAma ye haiM--1 vinayodayA, 2 mUlArAdhanAdarpaNa, 3 rAdhApaJjikA, aura 4 bhAvArthadIpikA / zrAge krama se ina cAroM kA saMkSipta paricaya diyA jAtA haiagale meM samApya ) taba pAThaka dekheMge ki bhadrabAhUkI anya pracalita kathAoM meM [le0 - zrIkedAranAtha mizra 'prabhAta' bI. e. vidyAlaGkAra ] unake isa Unodara kaSTake sahana karanekA koI ullekha nahIM hai / vistArabhayase anya udAharaNoM ko chor3a diyA jAtA hai / SARAHT ArAdhanA kI TIkAe~ bhagavatI ArAdhanA kI paM0 sadAsukhajI kAzalIbAla kRta bhASAbacanikA mudrita ho cukI hai| usake * mArAdhanAkapA kozameM bhagavatI mArAdhanA ke udAharaNoMkA jo vistAra hai, vaha kucha zithila aura adbhuta sA hai| isa kathArme likhA hai ki, mAgAsya nanvarAjAko mAra kara svayaM rAjA bana gayA thA ! jaba isa timirAvRta kuTIra meM Aha, pradIpa jalA lU~gA; dhUla jhAr3a kone-kone kI jaba maiM ise sajA lU~gA / jaba vINA ke chedoM meM bhara lU~gA svAgata-gIta udAra; kara lU~gA taiyAra gUMtha kara jaba maiM azru-kusuma kA hAra / X X X bhejU~gA taba mauna nimantraNa he ananta ! tU A jAnA; mere Dara meM apanA avinazvara prakAza phailA jAnA / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtha, vIra ni0saM02456 ] manuSya-kartavya manuSya-kartavya [ lekhaka - zrI0 paM0 munnAlAlajI vizArada / kevala manuSya paryAya meM janma le lene se hI koI manuSya nahIM kahA jA sakatA; balki jo mananazIla hoMheyAdeyake viveka se vibhUSita hoM - sabhya, ziSTa, svaparopakArI evaM kartavyaniSTha hoM ve hI sajjana vAstavameM manuSya kahalAneke adhikArI haiN| zrInemicandra siddhAntacakravarti ne manuSya zabdakI nirukti meM kahA haimaNNaMti jado NiccaM maraNeNa liudyA maNukaDAjamA manbhavAya savvetA te mANusA bhaNidA / arthAt -- jo nitya hI manake dvArA bhalI bhAMti heyaupAdeya ke vicAra karane meM nipuNa hoM - guNadoSAdi ke vicAra tathA smaraNAdi jinameM utkaTarUpase pAye jAveMaura jo sAtha hI karmabhUmikI AdimeM utpanna honevAle manuSyoM (kulakaroM) kI saMtAna hoM unheM manuSya kahate haiM / 'kartuM yogyaM kartavyaM' -jo karane yogya ho, jise karanA cAhie, jisake kiye binA manuSyako saphalatA nahIM mila sakatI use kartavya kahate haiN| manuSyoM ke yogya jo kartavya vaha manuSya kartavya hai / paristhiyoMkI apekSA manuSyakartavya asaMkhya haiM; parantu jaba unheM saMgrahanaya se prahA karate haiM to ve saba do koTiyoMmeM AjAte haiM-1 laukika kartavya aura 1 pAramArthika kartavya / laukika kartavya ve haiM jo manuSya ko pratyeka laukika (Arthika, zArIrika, mAnasika, pArivArika aura sAmAjika yAdi) unnati meM saphalatA dilAveM tathA jinase mAnava kramazaH pAramArthika kartavya pAlana ke yogya bana sakeM | vana laukika kartavyoMke tIna bheda haiM-1 dhArmika 2 Arthika aura 3 kAmika | ! hai 'dhArmika kartavya' unheM kahate haiM jo azubha arthAt pApa se nivRtti aura zubha arthAt puNya meM pravRtti karAne meM sahAyaka hoM, jina se kaSAya ( krodha, mAna, mAyA, lobha) ghaTe, indriyalAlupatA miTe aura manuSya Atmika unnati karane meM samartha ho sakeM / jIvadayA satyabhASaNa, zramya, zIla, parigraha- parimANa, prazasta dhyAna, Izvarabhakti, gurusevA, svAdhyAya, saMyama, tapa ( upavAsAdi), dAna, vAtsalya, prabhAvanA, tIrthayAtrA, paropakAra, aura deza, jAti tathA samAjasevAdika ye saba laukika kartavyAntargata dhArmika kartavya haiM / 'Arthika kartavya' unheM kahate haiM jo manuSyako dharma aura nItise aviruddha Arthika unnati karAne meM sahAka hoM, jinase dhArmika kartavyoMke pAlanemeM nirAkulatA baDhe aura manuSya Atma gaurava yA suyazake sAtha apanA jIvanakAla sukha zAMti pUrvaka vyatIta kara sake / rAjyazAsana, vANijya, kRSi, zilpakalA, vijJAna, adhikArasaMrakSaNa, adhyApana, munImI, gopAlana tathA naukarI zrAdika ye Arthika-kartavya haiN| 'kAmika kartavya' unheM kahate haiM jo dhArmika aura Arthika kartavyoM ke phaloMko ucita rItile upabhoga karAne meM sahAyaka hoM aura jinase manuSya bhalI bhAMti zArIrika tathA yogya pArivArika unnati kara skeN| kitane hI loga kevala viSayavAsanA kI tRti ko hI kAma kartavya samajhate haiM parantu unakI yaha samajha kAma zAkhake siddhAMtoMke viruddha hai| bhojana, pAna, pIndriyabhoga, upabhoga, saMbhoga ye saba kAmika kartavya haiN| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 154 [varSa 1, kiraNa 3 dhArmika, Arthika aura kAmika ina tInoM kartavyoM hI ho sakatA hai tathApi abhyAsarUpase unakA ekadeza meM paraspara ghaniSTa sambaMdha hai-ye eka dUsareke hitakArI pAlana gRhasthoMke bhI banatA hai aura isaliye unheM bhI mitra haiM , inameM eka ke binA dUsarA zobhA nahIM paataa| usakA pAlana karanA caahiye| ina tInoM prakArake kartavyoMmeM bhI dhArmika kartavya pradhAna vartamAna meM hamAre kartavyoMkI jo zocanIya dazA haiM, jinako chor3akara kevala Arthika aura kAmika kartavya ho rahI hai aura unakI durvyavasthAoMke kAraNa utthAna aMkarahita vinduoMkI samAna niHsAra aura manuSyako ke badale jo hamArA bhArI adhaHpatana horahA hai una saba saMsAra kIcameM hI phaMsAne vAle haiM / Arthika kartavyoMke kA bhItarI nagna dRzya yadi sAmane rakkhA jAya to aisA samayako ullaMghana kara dinarAta dhArmika kartavyoMmeM hIlagA kauna hRdaya-hIna hogA jo ekabAra azrupAta kara ucca rahanA bhI gRhasthoMke liye ciMtAjanaka aura hAsyAspada vAse yaha na kaha uThe ki-hA! viSaya kaSAyoM ko hai / isI taraha Arthika kartavya-vihIna (daridra) puruSa puSTa karanA hI aba hamArA dharma raha gayA hai ! Izvara ke kAmika-kartavya bhI viDambanA mAtra hai / ataH gRhasthoM aura Izvara ke guNoM kA jJAna na hote hue bhI ko ina tInoM kartavyoMkA avirodha rUpase- paraspara unakA nAma japa lenA yA stutiyA~ bola denA hI virodha na karake-hI pAlana karanA cAhiye, tabhI unheM aba hamArI Izabhakti hai! apanI nAmavarI aura do pratyeka kartavyameM saphalatA evaM siddhikIprApti hosakatI dina kI jhaThI vAhavAhI lUTane ke liye sahasroM rupayA hai| isIse zrImadvAdIbhasiMha sUrine kahA hai - pAnI kI taraha bahA denA hI aba hamArI prabhAvanA hai ! // parasparavirodhena trivargo yadi sevyate / paisA kamAne ke liye dasa pA~ca pustakeM par3ha parIkSA anargalamadaH saukhyamapavargo'pyanukramAt // de lenA hI aba hamArA jJAnArjana hai ! kucha kaha sunakara arthAt-dharma, artha aura kAma ina tInoMkA yadi apanA matalaba (svArtha) siddha kara lenA hI aba hamArA paraspara virodharahita sevana kiyA jAya to isa lokameM paropakAra hai ! damana-nIti aura kUTa-prapaMcase prajA kA binA kisI vighna-bAdhAke sukhakI prApti hogI aura sarvasva haraNa kara aizvarya bhoganA hI aba hamArA kramase aparvaga (mokSa) sukha bhI mila skegaa| rAjyazAsana hai ! jhaTha bola kara tathA vizvAsaghAta kara 'pAramArthika kartavya' unheM kahate haiM jo manuSyako apane jisa tisa taraha paisA paidA kara lenA hI aba hamArA vibhAva-vipakSiyoM para pUrNa vijaya prApta karAnemeM sahAyaka vyApAra hai ! dharma aura artha-kSatikA dhyAna na rakha kara hoM, jinase AtmAkI svAbhAvika anaMta zaktiyA~ pUrI mana cAhe ayogya padArthoMse indriyoMko tRpta kara lenA taurase vikasita ho sakeM aura yaha mAnava pUrNa sukhI, hI aba hamArA bhogavilAsa hai ! pazuoM kI bhA~ti gRhabhaIna , paramAtmA, siddha tathA kRtakRtya bana ske| mArgake jJAna binA ghaNita rItise strI-prasaMga kara lenA mahAvata, gupti, samiti, vibhAvavirati, umbhAvanA, hI aba hamArA saMbhoga hai ! aura tattvajJAna tathA saMvega paramasAhasa,sAmyabhAva, doSa-zuddhi, paramatapa, dharmadhyAna, na hote hue mI lobhAdi-kaSAyavaza U~ce U~ce veSa aura zukladhyAna ye pAramArthika kartavya haiM / pAramArthika dhAraNa kara lenA hI aba hamArA paramArtha hai!!!' kartavyoM kartavyoM kA pUrNarUpase pAlana yadyapi muni avasthAmeM kI isa zocanIya dazAko dekha kara sabhI kaheMge aura Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASa, vIra ni0saM02456] manuSya-kartavya 155 svIkAra kareMge ki Aja kartavya-pathase hama bahuta dUra jisake pAvana pratApase Aja hameM apane svarUpake vicAra horahe haiM hameM yaha bhI dhyAna nahIM ki hamAre kauna kauna karanekA durlabha avasara milA hai| ataH jima taraha ho kartavya haiM, unakA kyA dhyeya hai aura unakA kyA phala isa jar3a zarIrase bhinna apane caitanya svarUpakI prApti hai ? saca pUchiye to hamArA dhyAna hai eka mAtra dhana karanA cAhiye / yaha ucca bhAvanA hI kartavyoMkI saphala tAkI jananI hai, isake binA sarva kartavya niSphala haiN| kamAne meM, phaizana banAne meM, zarIrakI AjJA bajAne meM aura duniyA~ko rijhAne meM-use apane anaphala banAne katavyoMka viSayameM jAnane yogya bAteM meM / taba aisI hAlatameM uparyakta kartavyoMkA pAlana kaise hama apane kartavyoMkA pAlana kisa taraha kareM, ima kA bhinna bhinna varNana to isa choTese lekhadvArA ho ho sakatA hai ? aura jaba manuSyakartavyoM kA ThIka nahIM sakatA tathApi kartavya-pAlanake liye jina jina pAlana hI nahIM ho sakatA to phira hama yathArthameM manuSya bAtoM kI vizeSa AvazyakatA hai unakA yahA~ digdarzana bhI kaise kahA sakate haiM ? kadApi nhiiN| ataH pyAra karAyA jAtA hai:bhAiyo! yadi sacamuca meM manuSya bananA hai to isa 1 kartavyoMke pAlanameM sadvicAra aura dRr3hanAkI bar3I mithyA baddhiko chor3o, aise viparIta dhyAnako tor3A AvazyakatA hai| hameM jisa kartavyako karanA hai usake anuSThAnase pahale hI yaha dekha lenA cAhiye aura apanI vicAra zaktiko kartavya-patha meM jodd'o| kivaha kartavya hamArI(dravya, kSetra, kAla, bhAvarUpa) rAta dina zarIrakI gulAmI karane aura dhana jor3ane meM yogyatAke anukUla hai yA pratikUla, usake na karane hI manuSya jIvana ke amUlya samaya ko kho denA se hamArI kyA hAni thI aura aba karanese kyA manuSyatA nahIM hai-pazutA hai / aura yadi hama cAhate lAbha hogA, usakA dhyeya kyA hai aura vaha kisa haiM ki hama apane kartavya-patha para lageM, sacce kartavya taraha kiyA jA sakatA hai / isa taraha ke vicAra ko hI sadvicAra' kahate haiN| kArya prArambha honeke niSTha baneM aura svapara-kalyANa karate hue apanA jIvana bAda bahutase vighnasamUhoMke upasthita hone para bhI sukhase vyatIta kareM to sabase pahalI AvazyakatA yaha kAryako adhaga nahIM chor3anA kintu use pUrA karake hai ki hama apanI bhAvanAko ucca banAveM aura phira hI chor3anA 'dRDhanA' hai| tadanukUla kartavyoMkA pAlana kareM / ucca bhAvanA rakhate dhArmika kartavya-viSayaka sUcanAe~ hue hameM yaha vicAranA cAhiye ki hamArA rUpa yaha 2 koI bhI dhArmika kartavya rUhi, lokalajjA, bhaya, gorA kAlA jaharUpa zarIra nahIM kintu anaMtazaktiyukta pAzA athavA nAmavarIkI icchAse prerita hokara caitanya hI hamArA vAstavika rUpa hai, isakAna to kabhI nahIM kiyA jAnA cAhiye / nAza hotA hai aura na kabhI nUtana utpAda / yadyapi anAdi 3 jinase kaSAya aura indriya-lolupatA bar3e tathA kAlase vibhAva pariNamanake kAraNa caitanya aura jar3a pariNAmoMmeM tIna saMzlezatA utpanna ho ve kartavya zarIra abhinna (mile huye) se ho rahe haiM tathApi vAstava kabhI bhI dhArmika kartavya nahIM kahe jA skne| meM caitanya bhinna hai aura jar3azarIra bhinna hai| anaMta- 4 nisvArthabhAvase parake hita meM pravartana karanA hI kAla vyatIta ho cukA, anaMta hI paryAyeM dhAraNa karalI paropakAra hai| paropakArI banane ke liye sabhI parantu hameM Aja taka apane rUpakA bodha nahIM huA thA, jIvoMmeM maitrI,gaNiyoMmeM pramoda, duHkhiyomaM karuNA aba kisIbhArI puNyaudayase yaha utkRSTha manuSyaparyAya aura viparIta vicAra vAloMmeM mAdhyasthavA rakhanA aura kebalipraNIta saddharmakI zaraNa prApta huI hai, atyAvazyaka hai| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 anekAnta varSa 1, kiraNa 3 5 pavitra (zrAdi-aMta-virodha-rahita ) zAstroMkA nira- tathA hIna nahIM samajhanA caahiye| ntara paThana-pAThana, zravaNa aura manana tathA sajana- 15 nitya bhojana karaneke pahale uttama pAtroMko dAna dharmAtmAoM evaM sace tyAgI batiyoMkA samAgama, denA cAhiye / yadi vaise pAtra na mileM to duHkhita, ina do se prAtmonnatimeM bar3I sahAyatA milatI hai| babhakSita jIvoMke liye kucha bhojana nikAla kara Arthika kartavya-viSayaka sUcanAe~ rakha denA caahiye| 6 duSToMkA mAnamardana aura sajana dharmAtmAoM para. 16 apanI zaktike anukUla eka mAsameM adhikase vizaSa anagraha rakhate hue nyAya aura dharmase prajA adhika Rtusamayake (sadoSarAtriyoMko chor3akara) kA pAlana karanA hI rAjyazAsana hai| 5 dina hI kAma sevana karanA caahiye| 7 jhUTha bola kara aura ThagavRttise paisA kamAnA vyApAra 17 bImArIkI hAlatameM yA bhUkhe, pyAse, cintAmasita nahIM anyAya hai| anyAyake paisese kabhI dhArmika avasthAmeM kAmasevana nahIM karanA caahiye| kArya saphala nahIM ho sakate, na anyAyI vyApArI 18 ati sevanase sadA dUra rahanA cAhiye aura anaMgasukha aura zAMtise apanA jIvana vyatIta kara krIr3A kadApi nahIM karanI cAhiye / sakatA hai| ataH saralatA aura satyavRttise hI pAramArthika kartavya-viSayaka sUcanAe~ vyApAra karanA caahiye| 8 zilpa-sambandhI kArya vehI prazaMsanIya haiM jinameMcorI ' ra 19 vastutatvakA bhalIbhAMti jJAna hojAne para hI kisI pAramArthika kartavyako karanA ucita hai / udvega na kI jAve aura jinameM vizeSa hiMsA na ho| isI (aniSTajanita coTa yA jhaLA vairAgya ) hone para taraha vijJAnasambandhI kAryoko bhI jAnanA cAhiye 9 uttama bIjako saMskArita khetameM samaya para bone jJAna na hote hue yakAyaka kisI U~ce pada (muni pada) ko dhAraNa kara lenA ati sAhasa aura aura bhalI bhAMti rakSA karanese hI kRSi kAryoM meM lokaniMdya hai tathA apanI AtmAko niMdyagartameM saphalatA mila sakatI hai| paTakanA hai| kAmika kartavya-viSayaka sacanAe~ 20 aTrAIsa mUlaguNoM ( 5 mahAvrata, 5 samiti, 10 pUrva puNyase prApta huye vibhava, dhana, sampattikA isa 5 indriyavijaya, 6 Avazyaka aura 7 zeSa guNa) saraha upabhoga karanA cAhiye jisase mUla kSati na kA bhalI bhAMti nirvAha karate hue cAritra-zuddhi ho arthAt , vibhavAdikA bhoganA pApa nahIM hai karanA tathA AtmAnubhavameM magana rahanA, dharmadhyAna parantu unameM magana hokara dhArmika aura Arthika aura zukla dhyAna dhAraNa karanA aura ina sabase pare kartavyoMko bhUla jAnA pApa hai| .: 'samAdhistha ho jAnA yahI pAramArthika kartavyoM 11 bhojana vahI karane yogya hai jo zuddha (abhakSya-doSa kA sAra hai| rahita) sAdA (tIvrakAmottejanA rahita) aura ina saba bAtoMkI jAnakArIse hameM ukta kartavyoMke hitakArI ho-prakRti viruddha na ho| pAlanameM bar3I sahAyatA mila sakatI hai| ataH ina para 12 jala-dugdhAdi zuddha kapar3ese chAna kara hI kAmameM savizeSarUpase dhyAna rakhate hue hameM apanI zakti tathA ___ lAne caahiye| yogyatAdike anusAra laukika aura pAramarthika donoM 13 vana aura bhUSaNa ve hI dhAraNa karane cAhiye jo garaNa karane cAhiye jo prakArake kartavyoMkA avazya pAlana karanA cAhiye aura deza, vaya (umra), pada, vibhava aura samayake anu- usake liye apanI apanI eka dinacaryA niyata kara kUla ho| maile, caTakIle aura hiMsaja vanoMko lenI caahiye| kadApi nahIM pahinanA caahiye| 14 bhogoMko bhogate huye anya vyaktiyoMko tuccha dehalI-jainamitramayasake vAnTameTI kA pAtAlajI dvArA prApta Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mASa, vIra ni0 saM02456] subhASita maNiyA~ subhASita maNiyA~ 40HOR ..0-14 10:05 prAkRta baMdau jiMdau parikamau, bhAu masudau jAsu / udayagadA kammaMsAjiNavaravasahahiNiyadiNAmaNi-para tamu saMjasu asthi raNavi, jamaNasadiNatAma / yA tesa hi muhido ratto duDho vA bandhamaNuhadi // -yogiindrdev| jisakA bhAva zuddha nahIM hai vaha cAhe jaisI vandanA -kundkundaacaary| 'karmaprakRtiyA~ svabhAvase hI udayako prApta hotI / ra karo-khUba hAtha jor3a kara stuti pAThAdika pado... haiM-samaya para apanA phala detI haiM-aisA jinendra bhaga-, " apanI nindA karo aura pramAdAdi-janita doSoM ke vAnane kahA hai una udayagata karmaprakRtiyoM (parvopArjita mithyAkArarUpa pratikramaNa bhI karo, parantu isase usake kamoM) ke phalako bhogatA hA jo prANI rAga, dveSa yA saMyama nahIM bana sktaa|kyoNki ye bAjha kriyAe~ saMyama moharUpa pariNamatA hai vaha nayA karma aura bA~dhatA hai| kI koI gAraMTI nahIM haiM-bhale hI inase saMyamakA DhoMga bhAvArtha-udayagata karmake phalako yadi sAmya bhAvase bama jAya-binA cittazuddhike to saMyama hotA hI nhiiN|' bhoga liyA Aya-usameM rAga, dveSa yA moha na kiyA deuNa devaliNavi silae,vi lippddnnvicini| jAya-to karmakI nirjarA hokara chuTTI mila jAtI hai| anyathA, nayA karma aura baMdhatA hai aura isa taraha bandha akhau NiraMjaNu NANamau, siu saMThiu smciti|| kI paripATI cala kara yaha jIvAtmA mathAnIkI taraha -paramAtmaprakAze uddhRt| isa saMsAracakrameM barAbara ghUmatA rahatA hai / rAga, dveSa 'apanA paramArAdhyadeva na to devAlaya hai, na patthara aura mohahI ise bA~dhane tathA ghamAne vAle maMthAnanatre- kI mUrti meM, na lepakI pratimA meM aura na citra meM; kiMtu mathAnI kI rssii-haiN|' vaha akSaya, niraMjana, jJAnamaya, zivaparamAtmA samadhila (isameM saMkSepase bandha mora mokSakA acchA rahasya batalAyA meM sthita hai-sAmyabhAvarUpa pariNata hue mana meM hI gayA hai|) virAjamAna rahatA hai-anyatra nahIM / ataH usakA jahiM bhAvai sahi jAhi jiya, jaMbhAvada kari taM ji / ra darzana pAneke liye cittaserAgadveSa aura mohako haTAnA ' cAhiye, jinhoMne cinako viSamatathA mailA banA rakkhA kembaimokkhaNa asthi para, cittahaM sudiNa jaM ji|| hai aura isa taraha uma devakA darzana nahIM hone dete|' -yogIndradeva / . he jIva ! tU cAhe jahA~ jAya-cAhe jima deza uvAsaM kuvvato prAraMbha ko baroda mohAdo / athavA tIrthakSetrAdikA Azraya le-aura cAhe jo kriyA so Niya dehaM somadiNa jhADakammalesaM vi|| jaba taka cittazuddhi nahIM 'upavAsako karatA huA jo manamA gRhakAryoM ke auramohakI pariNatinahIM miTegI tabataka kisI taraha mohase prAraMbha karatA hai-AraMbhamaya ke.saba kAma bhI tujhe mukti milane vAlI nahIM hai / muktiko prAptikA dhaMdhe kiyA karatA hai vaha usa upavAsase kevala apane eka mAtra upAya vAstavameM 'cittazuddhi hai aura citta zarIrako hI sukhAtA hai, karmakI tI lekamAna bhI usase zuddhikA kisI deza athavA kriyAkANDake sAtha koI nirjarA nahIM hotI / aura isaliye use upavAsakA avinAbhAva sambaMdha nahIM hai|' bAmtavika phala nahIM milnaa|' zahApA Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ~- ~ ~ - ~ 4800000 158 anakAnta [varSa 1, kiraNa bacanA hai to aisA yatna karo jisase janma hI na lenA par3e mukti ho jaay| "mAnItA naTavanmayA tava puraH he nAtha ! yA bhUmikA cintanIyA hi vipadAmAdAveva pratikriyA / vyomAkAzakhakhAmbarAbdhivasubhistvatpItaye'dyAvadhi, na kRpakhananaM yaktaM pradIpte vanhinA gRhe // " pIto'si yaditAM nirIkSya bhagavanmatyArthitaM dehimA vipadAoMke Anese pahale hI unakA pratikAranoced hi kadApi mAnaya punarmAmITazI bhUmikAm / ' unakA ilAja-soca rakhanA caahiye| gharameM Aga lagane 'he nAtha ! maiM Apako prasanna karaneke liye naTakI para use bujhAne ke liye kUpa khodanA ucita nahIM haitaraha 84 lAkha prakAra ke svaoNga bhara kara Apake sAmane usase usa vakta kucha bhI kAma nahIM nikala sktaa| lAyA hU~-84 lAkha yoniyoM meM nAnA prakArake zarIra kUpa to kucha khudegA nahIM aura ghara jala kara rAkha dhAraNa karane rUpa svAMgako liye hue Apake sanmukha upasthita huA hU~-mere kisI bhI svAMgase yadi Apa "vagdAridrayamanyAyaprabhavAdvibhavAdiha / prasanna hue haiM to merI prArthanA pUrI kIjiye-majhe makti kRzatA'bhimatA dehe pInatA na tu shophtH||" 'anyAyase utpanna hone vAle vaibhavakI apekSA dIjiye-; aura yadi prasanna nahIM hue haiM-merA koI . bhI svAMga Apako pasaMda nahIM AyA hai to bhagavan ! dAridra acchA hai; jaise zarIra meM dubalApana to iSTa hai mujhe AjJA dIjiye ki 'phira kabhI aise svAMga bharakara parantu vaha moTApana iSTa nahIM hai jo zopha se-varama se nahIM laanaa|' -utpanna huA ho / arthAt-anyAyase utpanna hone ___(isameM donoM hI prakArame athavA hara pahalU se mukti mAMga lI vAlI vibhUti zophasthAnIya sthUlatA hai, jo kabhI gaI hai aura yaha kavikA khAsa cAturya hai|) abhinandanIya nahIM ho sktii|' "tRNaM cAhaM varaM manye narAdanupakAriNaH / "khokaH pacchati me vArtA zarIre kuzalaM nava / ghAso bhUtvA pazana pAti bhIrUna pAti rnnaaaanne||" kutaH kuzalamasmAkaM galatyAyurdine dine // " 'maiM tinakeko usa manuSyase acchA samajhatA hU~ jo * 'lAMga mujhase pUchate haiM ki 'tumhAre zarIrameM kuzala anapakArI hai-kisIkA upakAra nahIM krtaa| kyoMki hai ?' parantu mere zarIrameM kuzala kahA~ se ho, jaba ki tinakA ghAsake rUpameM to pazuoMkA pAlana karatA hai Ayu dina dina ghaTatI jAtI hai aura maiM kAlake mu~hameM aura saMgrAmameM una kAyaroMkI prANa rakSA karatA hai jo calA jA rahA hU~ ?' dA~ta tale tinakA dabA kara zatruke sAmane Agaye hoN|' "mRtyovibheSi kiM mUDha ! bhItaM muMcati no ymH| "ayaM nijaH paroveti gaNanA laghucetasAM / ajAtaM naiva gRhAti kuru yatnamajanmani / " udAracaritAnAM tu vasudhaiva kuTumbakam // " 'he mUDha ! mRtyuse kyA DaratA hai ? Dare hue prANI 'yaha apanA hai aura yaha parAyA,aisI gaNanA kSudra ko kAla chor3atA nahIM hai| hA~, jo janma nahIM letA hRdaya vyaktiyoM kI hotI hai| parantu jo udAracarita haiM use kAla pakar3atA nhiiN| ataH kAlakI capeTase yadi unakI dRSTimeM sArI pRthvI hI unakA muTumba hai|' Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAdha, vIra ni0saM02456] .subhApita maNiyoM 156 hindI X urdUsatya-samAna kaThora, nyAya sama pakSa-vihIna, na suno gara burA kahe koI,na kaho gara varA kare koI hU~gA maiM parihAsa-rahita, kUTokti-kSINa / rokalogara galata cale koI, bakhzado gara svatA kara koii|| nahIM karU~gA kSamA, iMca bhara nahIM TalU~gA, x x -liba' to bhI hU~gA mAnya, grAhya, zraddheya bana~gA // kIyA g2arUra gulagna jaba raMga rUpa bU kA / x x -yagavI mAre havAne moke zabanama ne mu~ha pthkaa|| jAnaxx.x kA~dhA badala badala gae lekara ke katra taka / sIkha binA nitasIkhata haiN,vissyaadiksevnkiisughraaii|| kitanA meM dostoM ke lie bAradoza thA !! tA para aura ra. rasakAvya, kahA kahiye tinakI nitthraaii| x x -'nAja' andha asajhanakI akhiyAnameM DArata haiM raja rAma dhaaii|| havisa5 jIne kI hai yU~ umra ke bekAra kaTane para / x x -bhUdharadAsa / jo hamase jindagIkA haka adA hotA to kyA hotA ? x x --'cakavasta' he vidhi! bhUla bhaI tumase, samujhe na kahA~ kastUri banAI, ____ "kamaja amIrI meM badala jAte haiN| dIna kuraMgana ke tana meM, tRna danta dhareM karunA nahiM aaii| apane bhI phrakIrI meM badala jAte haiN| kyoMnaracI unajIbhanije,rasakAvya kareMparakodukhadAI? dAMta banavAte haiM car3havAte haiM ainaka buTTe / sAdhu-anugraha durjana-daMDa, duhU~ sadhate visarI caturAI !! mAjA bhI pIrI meM badala jAte haiN|" xx - bhUgharadAsA nahIM mAlama yaha AjAda raha kara kyA sitama haatii| satsaMgatise bar3ha kara, sacI zikSA kahIM nahIM miltii| ki ina battIsa dA~toM kI hiphAjatameM jabA 10 rmydii| pArasa patthara agara mile usko| ----nAza' x x -darabArIlAla / jindA dila vo haiM ki jo koma pai jA~ dete haiM / jo udyogI bane kAma karate rahate haiM, murdA dila apanI bhalAI pai marA karate haiM / saphala raheM yA viphala duHkha-sukha saba sahate haiN| x -maMgatarAya "lAI hayAta" Ae qajAle calI cala / Akhira vehI pUrNa saphalatAko pAte haiM, apanI khuzIse Ae na apanI khuzI cale // " sva-paronnati kA dRzya jAti ko dikhalAte haiN| .x x -darabArIlAla / usameM eka khudAI kA jalavA hai vagaranA zekha / "durbala ko na satAiye jAkI moTI hAya / mijadA kare se phAyadA patthara ke sAmane ? mue cAma kI phaeNka soM sAra bhasama hojAya // " x -zekha xxx avasa15 yaha jainiyoM para itthaame| butaparastI hai| sajjana cAla marAla sama, auguna taja guna leta / binA tasavIra ke haragiz2a tasavvara ho nahIM sktaa| x x -mNgtraay| zAradavAhana vAri taja, jyoM payapAna karata / / ___x x . -vRndAvana / 1kSamA kAraDho. 2 phala. 3 mAMsa. 4 skandhabhAra. 5 tRSNA 6 karIne. subahalya. aMgopAMga. 8 kurApe meM. 6 svatankSa. 10 "saba rasako rasa nema hai, nema ko rasa hai prema / jIbha-jihA. 11jinnI. 12 mauta. 13 Izva kA teja-bhAna. jA ghara nema na prema hai,tA ghara kusala nachema / / 14 prazAmAvika. 15vyartha. 16 ilaz2Ama-Aropa. 17 mUrtimAna - X X kA dhyaan| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa 3 nyAyAcArya paM0 mANikacaMdrajI kA patra AON ka ATRADARASTRI zrImAn dharmapremI paM0 jugalakizorajI mahAdaya, yogya sasneha jyjinendr| ___ ApakI bhejI huI samantabhadrAzramakI vijJApanAyeM aura 'anekAnta' patra (sammatyartha) prApta huye / jainadharmakA abhyudaya prakaTa karane ke liye ApakI kAryapaddhati kAlAnusAra prazasta hai / jaina samAjake tanmaya hokara kArya karane vAle karmaThoM meM Apa vizeSatayA isa kAraNa sAdhuvAdAha haiM ki,aApane saMkIrNatA-prayojaka pakSapAta ko haTAte huye bhI jainatvake abhiniveza kA anekAntadvArA akSuNya paripAlana karanA vicArA dIkhatA hai / padapada para jainatvako pakar3e rahanA yaha eka Avazyaka guNa hai| kyoMki vartamAna meM aneka kAraNoM ke anukUla hone para bhI kucha nimitta aise upasthita hote jA rahe haiM jinase ki aneka vicArazAligoM ko nikaTa bhaviSyameM zrImahAvIra svAmi-pratipAdita jainadharma kI upAGga parAvRtti hojAne kI sambhAvanA dRSTikoNagata ho rahI hai| __ ApakI nirdhArita praNAlI ke anusAra kArya hote rahane se usa parivartana kI zaGkAkA bahubhAgoM meM nirAsa ho jAtA hai| zrIvardhamAna tIrthakkara mahArAja ke pazcAt svAmI samantabhadra bhagavAna ne parAbhedya nyAyazAstroMkI sRSTi kara jainadharma ko surakSita rakkhA hai / Azramake sAtha sarvatomaGgalamaya unakA nAma saMkIrtana karanA vizvapriya hai / samIcIna saMsthAyeM hI jainadharma prAsAda ke AdhArabhUta stambha haiM / aise sAmudAyika zubha kArya kI siddhimeM Apako jainasamAjadvArA zArIrika, mAnasika evaM Arthika sahAyatA puSkala prApta hotI rahanI cAhiye / Aja kala zuddha dhArmika kAryoM meM bhI ukta sahakArioM kI AvazyakatA kA avinAbhAva sA ho rahA hai / maiM Apake cirakAlIna anubhavake pazcAt prArabdha kiye gaye kAryoM kA hArdika anumodana karatA huuN| anekAnta patra ko maiMne akSarazaH par3hA hai, manonukUla hai| patra kI nIti niravadya hai| merI zubha bhAvanA hai ki isa prakArake Thosa kAryoM dvArA jainattva kI abhivRddhi hokara jainadharma kA dunduibhi ninAda dazoM dizAoM meM phaila jAve / jambUvidyAlaya, sahAranapura / ApakA mitra 30-11-29 mANikacandra kauMdeya janarala Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mASa, vIra ni0saM02456] karNATaka jainakavi karNATaka-jainakavi . . . [anuvAdaka-zrIyuta paM0 nAthUrAmajI premI 16 varddhamAna (lagabhaga I0san 1600) honA cAhie / bahutoM kA khayAla hai ki isa zataka kA nagara tAllukeke 46 veM zilAlekhase mAlUma hotA kartA ratnAkaravarNI hai ; parantu yaha ThIka nahIM jAna hai ki usakA lekhaka kavi varddhamAna (muni) hai / zilA- par3atA / kyoMki ratnAkaravIke guru cArukIrti aura lekha meM kanar3I aura saMskRta ina donoM hI bhASAoMke haMsarAja ke guru devendrakIrtine aggala, nemicaMdra, ranna, padya haiM / prAraMbhameM abhinava vAdividyAnanda kI stuti kumudendu, madhura aura jinAcArya kA smaraNa kiyA hai| karake kavine apanI paramparA isa prakAra dI hai-rAjA 21 devottama (la. 1600 ) kRSNadeva (I0sa0 1509-29) kI sabhAmeM vAdijanoM isakA banAyA huA 'nAnArtharatnAkara' nAmakA graMtha ko parAjita karanevAle abhinava x vAdividyAnanda, hai, jisameM saMskRta zabdoMke nAnA artha batalAye gaye haiN| unake putra vizAlakIrti, vizAlakIrtike putra devendra- 169 padyoMmeM yaha samApta huA hai| isameM isa kavine kIrti, jinakI pUjA bhairavendra vaMzake pANDya rAjAne kI apane pUrvavartI nighaNTukAroMke nAma nIce likhe pathameM aura devendrakIrtikA putra kavi varddhamAna / isakA samaya prakaTa kiye haiM - 1600 ke lagabhaga : honA cAhie / nijagopAla dhanaMjayA minavayAcaM bhAgurInAgava. 50 zrRGgArakavi rAjahaMsa (la. 160.) mojayaMtAmara zabdamaJjarI balAyuktAbhidhAnArthamam isane 'ratnAkarAdhIzvara-zataka' nAmaka graMthakI isa padyameM jisa 'zabdamarI' kA ullempa hai.. racanA kI hai, jisameM 125 vRtta haiM aura isakA pratyeka vaha virakta tATadArya (1560) kI karnATaka zabdamasArI padya 'ratnAkarAdhIzvara' isa zabda para samApta hotA hai| hI honI caahiye| yaha graMtha mudrita ha cakA hai| isa kavina apana parvavartI graMthakAna apane liye 'dvijavaMzArNavapUrNacandrana kavi 'madhura' (1385) kA smaraNa kiyA hai / isake nepI devottama' likhA hai| gurukA nAma devendrakIrti hai aura zravaNabelagola kI eka 22 pAyaeNa vratI ( la. 1600) pAthIse mAlama hotA hai ki devendrakItikA samaya 1614 isakA banAyA huA 'samyaktvakaumudI' nAmakA ----- graMtha hai, jisameM 19 sandhiyA~ aura 1985 patha haiN| xzilAlekha meM 'abhinava' zabda kA prayoga sAthameM nahIM pAyA yA yaha pUrA paMtha sAMgatya nAmaka chaMdameM likhA gayA hai| -sampAdaka uka guruparamparA vAle barddhamAna kavine zamatyAzila ko isameM samyaktvase mokSa prApta karanevAloMkI kathAe~ hai| zaka saM0 1464 (I.sa. 1542 ) meM banAkara samApta kiyA hai| prathake AraMbhameM supAvaM tIrthaMkara kI aura phira siddha mataH yaha isakA sunizcita samaya hai| -sampAdaka bhujabali, gaNadhara, sarasvatI, zAmanadevIkI stuti kI * mukti pratimeM 'madhura' kA nAma na hai| gaI hai| jaataa| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 anekAnta kavi penugoMDe dezake nandipurakA rahane vAlA thA / pitAkA nAma guNa maraNammabaNajigaseTThi aura mAtAkA kecamma thA / bhavyajanoM ko dharmakathA bAMcakara usakA artha samajhAnevAlA yaha upAdhyAya thaa| choTI umra meM hI bhAratIke prasAdase yaha kavi ho gayA aura strI-moha meM na par3akara 55 varSakI avasthA taka brahmacArI rahA / isake bAda pArzvanAthabastI meM senagaNake lakSmIsena sunise isane dIkSA lI / pArzvavastI meM dIkSA lene ke kAraNa pArzvavake nAmase bhI yaha prasiddha hai / san 1606 meM sanatkumAra carita kI racanA karane vAle pAyaraNa muni isase judA haiM, kyoMki ve zrIraMgapaTTaNake rahane vAle the / 23 zRMgAra kavi ( la0 1600 ) isakA banAyA huA 'karNATaka- saMjIvana' nAmaka kanar3I bhASAkA koza hai, jisameM 35 padya (vArdhikaSaTpadI) haiN| yaha rasavAligeprabhu vommarasakA putra thA / isake nAmase mAlUma hotA hai ki ukta kozake sivAya isake aura bhI graMtha hoNge| ratnAkarAdhIzvara - zatakake kartA haMsarAjakA bhI upanAma zRMgArakavi hai, isase yaha zaMkA ho sakatI hai ki usIne yaha koza banAyA hogA / parantu isa graMtha meM haMsarAja kA nAma hI kahIM nahIM AyA hai, isalie yaha mAnane meM koI harja nahIM hai ki ye donoM judA judA haiN| [varSa 1, kiraNa 3 25 brahma kavi 'la0 1600 ) isake banAye hue 'vajrakumAracarite 'kI eka hI apUrNa prati upalabdha huI hai jisameM kevala tIna hI A zvAsa haiM / yaha graMtha sAMgatya chanda meM hai aura bIca bIca meM kanda vRta bhI diye haiN| isameM likhA hai ki dharmAmRta kI paddhati kA anusaraNa karake apane putra gummA ke lie yaha graMtha racA jAtA hai| prAraMbha meM zAntijinakI stuti hai aura phira caturaMgulacAraNa koNDakunda, guNabhadra, cArUkIrti paNDita, vidyAnanda, lakSmIsena, kANuragaNa ke bhAnumuni, pAlya kIrti aura zAntikIrti kI stuti kI gaI hai| nayasena, abhinatra pampa, guNavarma, ponna, jana nAmaka kanar3I kaviyoMkA bhI smaraNa kiyA gayA hai / 24 zAntarasa (la0 1600 ) isakA banAyA huA 'yogaratnAkara' nAmakA graMtha hai, jisameM yogake yama, niyamAdi ATha aMgoMke anusAra ATha aMgoMkA nirUpaNa hai aura isIlie isakA nAma 'ga' bhI hai| isa graMthase kavisambandhI aura koI bhI paricaya prApta nahIM huA / yaha kuntala dezake puraharakSetrapurakA rahane vAlA thA, cenna nRpa jahA~ ki pANDyavaMzake virUpa nRpakA putra rAjya karatA thA / isake pitA kA nAma nemaNNa, mAtA kA bommarasi, putra kA gummaNa, guruvA guNabhadra aura kuladevakA zAntijineza thA / 26 pAyaNa muni (1606 ) inakA banAyA ' sanatkumAra carite ' nAmaka kanar3I graMtha hai jo sAMgatya chandameM likhA gayA hai| yaha zrIraMgapaTTaNake Adijinezake caraNasAmIpyameM zaka saMvat 1528 meM samApta huA hai / 27 paMcavANa (1614 ) isane 'bhujavalicarite' nAmaka prantha sAMgatya chandameM likhA hai, jisameM 22 sandhiyA~ aura 2815 patha haiM / * misTara I.pI. rAisane apanI 'hisTarI mApha kanahIjaliTarecara' meM brahma kavike banAe hue eka 'jinabhArata' nAmake granthakA bhI usa kiyA hai| sampAdaka Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mASa, vIra ni0saM02456] karNATaka-jainakavi isake antima adhyAyameM, jo 109 padyoMkA hai, gomma- marAja bhUpAlakArita-hayasArasamupayAbhiSAna Tezvara ke mastakAbhiSeka kAvarNana hai / pranthake prAraMbhameM cAmarAjIya granthameva iyazAsaTola / '' gommaTastuti hai / phira 24 tIrthakara, middha, sarasvatI, 26 caMdrama (1646 yakSAdhipa, beTTadabrahma aura padmAvatIkA stavana hai| inake ___ isakA banAyA huA 'kArkala-gommaTezvaracarita' bAda koNDakunda ,pUjyapAda, zrutakIrti, cArukIrtipaNDita upalabdha hai / isake vidyAguru 'zrutamAgara' aura prataguru aura apanI gRhadevI pAtAlayakSaramaNI anaMtamatiyamma mahendrakIrti' the / 'arigayaragaMDaradAvaNi' upanAma kA smaraNa kiyA gayA hai| dhAraka bhairava rAjA kI sahAyatA aura 'lalitakIrti' kI isa pranthake sivAya paMcavANake kucha phuTakara pada AjJA se yaha prantha likhA gayA hai| isameM san 1916 gommaTezvara, tyAgadabrahma , beTTadabrahma Adike sambandhameM meM kiye gaye usa mahAmastakAbhiSeka kA ullekha hai, jo immaDi bhairavarAyane apane pitA bhairavarAyakIpuNyakhyAti yaha kavi belugolakA rahanevAlA thaa| sthAnika ke lie, kulaguru 'lalitakIti' ke upadeza se aura cennappayya isakA pitA aura vidyAguru thA / bommappa mahendrakIti' kI sahAyatA se kiyA thA / aisA jAna aura deppayya isake bhAI the| bhujavalicarite ke anta par3atA hai ki isa utsavake samaya kavi svayaM maujUda thaa| meM likhA hai ki zAntavarNI ne san 1612 meM gommaTe ____ 'kArkalada gommaTezvaracaritte' sAMgatya chanda meM hai| zvara kA mastakAbhiSeka kraayaa| isa pranthakI eka prati isameM 17 sandhiyA~ aura 2185padya haiM / isameM gommaTeaisI milI hai, jise pranyakarttAne svayaM apane hAthase zvara kA cagni aura kArkala meM gommaTezvara kI mUrti likhA thaa| kI pratimA kA varNana hai| isameM isa bAta kA ullekha 28 paNa paMDita (1627) kiyA gayA hai ki uttaramadhurAnAtha 'parirAyagaMDaradAvaNi' yaha kanakapurake devarasakA putra thA aura isakI upanAma dhArI pAMDyarAjA ne lalitakIrti ke upadeza me mAtAkA nAma gammAmbA thaa| isakA banAyA huA gomaTezvara kI mati banavAI aura use dasa pahiyoM kI 'hayasArasamuSaya' nAmakA grantha upalabdha hai, jo masUra gAr3I ke dvArA eka mahIne meM pahAra para le jAkara I. ke rAjA cAmarAja (1617-37) kI zrAjhAse likhA sa0 1431 meM pratiSThA krvaaii| gayA thaa| cAmarAjakA Azrita hone se isakA eka apane AzrayadAtA ke saMbaMdha meM kavine isa prakAra nAma 'cAmarAjIvi ' bhI hai| 'hayasAra samuSaya' zaka paricaya diyA haisaMvata0 1549 (I0 sa0 1627 ) meM samApta huA hai| usa pANDya rAjA ke vaMzameM vIra narasiMha baMgarAjeisameM 20 adhyAya haiM aura pranthasaMkhyA 8000 hai| ndra ne janma liyaa| unakI patnI kA nAma gummaTAvA isameM ghor3oMkI AkRti, lika, auSadhAdi kA nirUpaNa aura patrakA immari bhairavarAya thaa| bhairavarAyakI patnI hai| pranyAraMbhameM jinastuti hai aura pratyeka adhyAyake malidevI se cAra putra hue-bhuvanaikabIra, pANayendra, antameM isaprakAra kA gaya hai -"idu zrImadrAjA- paMdrarojara aura parirAyagaMbaradAvaNi immati bhairvraay| pirAja-rAjakulatilakarAmazikhAmaNi-bhIma- isa paDipopapapugavarAdhIzvara emmari bhairavarAyane I0 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 anekAnta [varSa 1, kiraNa 3 sa0 1646 meM gommaTezvara kI punaH pratiSThA, pUjA aura 'dhanyakumAracarite' meM 410 padya haiM / graMthAraMbha meM abhiSeka karavAyA / graMtha ke prAraMbhameM nemijinastuti jinastuti hai aura phira siddha tathA 'paNDitamuni' kI hai| phira bAhubali, candranAtha, siddha, yakSa, yakSI, beTTada stuti kI gaI hai| brahma, bhairavarAyakI kuladevI poMbucapanAMbA tathA sarasvatI 32 mAghavadeva la01650) kI prazaMsA kI gaI hai / isake bAda mahendrakItti, ahahAsa bhI isakA nAma hai / isakA banAyA huA panasogeya siMhAsanAdhIza devakIrti, unake ziSya mala- zakuna-zAstra viSayaka 'narapiMgali' nAmakA grantha hai / isane dhAri lalitakIrti, tadvaMzaja abhinava lalitakIrti, apane ko yaMtramaMtrataMtra meM niSNAta batalAyA hai| vidyAnanda, zrutasAgara, kANura gaNada bhAnukIrti, ballAlarAya jIvarakSaka cArukIrti, vIrasena aura lalitavarNI 33 guNacandra (la01650, kA smaraNa kiyA gayA hai| isakA banAyA huA 'chaMdassAra' nAmakA graMtha hai jo bahuta aMzoMmeM kedArabhaTTake vRttaratnAkarakA anukaraNa 30 devarasa (la.1650) hai| isameM saMjJA-prakaraNa, mAtrAchandolakSaNa, samavRttayaha karnATaka dezastha pugataTAka nAmaka nagara ke prakaraNa aura tAlavatta prakaraNa ye pA~ca prasiddha jaina brAhmaNa devarasa (?) kA putra thA / isakA adhyAya haiN| prAraMbhameM jinastuti hai aura anta meM isa banAyA huA 'gurudattacaritra' nAmaka graMtha hai, jisameM prakAra gadya hai- iti zrImadanapamanityaniraMjanapa813 padya haiM / isameM likhA hai ki pUgataTAkake samIpavartI parvata para jahA~ ki pArzvajinAlaya hai, 'pUjyapAda ramAtmAIdArAdhanAparamAnandavandhugguNacandravirasvAmI' siddharasa kI racanA karake prasiddha hue the| / cita chaMdassAradAla / va graMtha ke prAraMbha meM 24 tIrthaMkaroM kI stuti karake siddha, 34 dharaNi paMDina (la01550). sarasvatI,sarvANahayakSa,tathA kUSmAMDinI kA stavana kiyA isake banAye hue do prantha haiM-varAMganRpacarita' hai aura pUjyapAda, guNabhadra, vijaya, akalaMka, nAgacaMdra, aura 'vijjalanapacarite' / yaha viSNuvarddhanapura ke varakuaggala, kAma, bhaTTAkalaMka (1604) aura zAntivarma lAgata vaidyavidyApariNata paravaidyakarihari dharaNipaNDita kA smaraNa kiyA hai / dUsarI prati meM honna, paMpa, nemi, kA pautra aura padmaeNa paNDitakA putra thA / yaha Apako guNavarma, madhura ke bhI nAma haiN| ' viSNuvarddhanapurasthapArzvajinendracandracaraNavArija,ga' 31 bhAdiyappa (la01650) kahatA hai / isane nemicandra, honna, rana , haMpa (paMpa ? ), isakA banAyA huA 'dhanyakumAracarita' nAma kA aura nAgavarma ina kaviyoM kI stuti kI hai| prantha hai / isake pitA muniyoNa ( tayatike ziSya) 'varAMganRpacarite' kI eka apUrNa prati upalabdha huI aura bhAI brama, candra, vijayappa nAmake the / tulavade- hai, jisameM 6 adhyAya haiN| likhA hai ki pUrva muni kathita zAntargata geresoppe ke rAjA bhairavarAya ke guru 'vIrasena' kathA ko maiM kanar3I meM likhatA huuN| graMthAraMbhameM maMgalAkI mAtrAnusAra yaha graMtha likhA gayA thaa| caMdrakIrti caraNa ke bAda koMDakuMda, kaviparameSTI, kumArasena, ke putra 'prabhendu' muni isa kavi ke guru the| pUjyapAda, jinasena, varddhamAna, vIrasena,samantabhadra aura Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 mAgha, vIra ni0saM02456] karNATaka-jainakavi akalaMkakA smaraNa kiyA hai| nAmakA ullekha 'abhinava nAgacandra' yA 'nala nAgacandra' _ 'vijalarAyacarite' meM 12 sandhiyA~ aura 1239 rUpameM kiyA jAna par3atA hai| donoM kaviyoMko eka sama(dUsarI pratike anusAra 1371) padya haiM / isameM kalyA- manA bhrama hai| donoM kI lekhanazailI meM jarA bhI samatA Napurake rAjA jainazAsanavAdhivarddhanacandra jainavaMzAnva- nahIM hai| tilaka jainamArgAnanda para vijalarAjA kI kathA hai| 36 siMhagana (la01650) apanI mAtA vijayanti ko jo kathA sunAI thI vahI imane 'cinmayacintAmaNi' nAmakA prantha likhA hai, isameM vistAra se likhI hai, aisA kavi ne likhA hai| jise 'haradanIti' bhI kahate haiM / isameM caMpakapura ke aura sabakA itihAsa isa prakAra diyA hai- 'candrakIti' nAmaka vyApArIne apane putra 'sUrasena' ko vijala rAjAne apane purohita mAdirAjakI kanyA diye hue upadeza prathita haiM / bahutoM kA khayAla hai ki pAganI ke sAtha vivAha kara liyA aura usake bar3e isakA kartA 'kalyANakIti' hai, parantu hameM jo prati bhAI vasavako rAjya kA senApati banA diyA / zakti prApta huI hai usake 99 zloka se spaSTa mAlUma hotA hai pAkara vasava ne acAnaka rAjA para AkramaNa kiyA, ki puligere ke siMharAja ne hI ise banAyA hai| parantu vaha saphala nahIM huA aura parAjita hokara 37 candrama (la0 1650) AtmahatyA karane ke lie pAnI meM DUba gayA / isa para isane 'lokasvarupa' nAmakA prantha 140 kanda payoM rAjA ne use nikalavAyA aura kSamA pradAna karake phira meM saMskRtake AdhArase likhA hai| isameM tInoM lokoMkA pUrva pada para sthApita kara diyA / parantu vamava kA hRdaya svarUpa batalAyA hai| isakA kartA candrakIrti yogIzvara sApha nahIM huaa| vaha SaDyaMtra racatA rahA / eka bAra kA ziSya thA aura tulumadhura dezake aliyarapura gA~vakA jaba usane sunA ki mere bheje hue viSayukta AmoM kI rahane vAlA thaa| isane 'gaNitasAra' nAmakA prantha bhI gaMdhase rAjA mara gayA, taba vaha Darake mAre bhAgA aura likhA hai parantu vaha hamako prApta nahIM huaa| kaDalataDi ke vRSabhapurakI eka vApikA meM girakara mara 38 nemi vratIla. 1650) gayA / isI lie ukta gA~va 'ulive' isa anvarthaka isane sAMgatyachanda meM 'suvicAra parite' nAmakA prantha kanar3I nAma se prasiddha hai| likhA hai, jisameM 1265 padyoM meM caturtiduHkha, zrAva35 natna nAgacandra (la0650) koMkI 11 pratimAyeM aura mokSasvarupa mAdi viSayoMkA isakA banAyA huA 'jinamunitanaya' nAmaka 106 pratipAdana kiyA hai| prAraMbha meM nemi jinakI stuti hai padyoMkA prantha upalabdha hai| isake pratyeka padyake antameM aura phira siddha, vRSabhasenAdi gautamagaNadhara, koMbakuMda, 'jinamunitanayA' yaha pada AtA hai, isI kAraNa isakA nemicandra aura guNabhadrakA stavana kiyA hai| kavine yaha nAmakaraNa huA hai / yaha jainadharma aura nIti kA bhApako 'brahmacArI' likhA hai| ____ 36 cidAnanda kavi (la0 1680) yaha kavi 'rAmacandracarita' aura 'mallinAthapurANa'ke isake banAye hue 'munivaMzAbhyudaya' pranthakI eka kartA 'nAgacandra' se judA hai, isI kAraNa isane apane apUrNa prati milI hai, jisa meM 5 sandhiyA~ haiM / kavine pratipAdaka prantha hai| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 anekAnta [varSa 1, kiraNa 3 apane isa prantha meM maisUrake cikkadeva rAjA (1672- jAkara zAsana zravaNa kiye / telagurAjA jagadevake trAsa 1704) kI stuti kI hai aura phira usakI vaMzAvalI de se gommaTezvarakI pUjA banda ho gaI thii| cArukIrti kara usIko sambodhana karake viSaya pratipAdita kiyA paNDita belgola chor3akara bhallAtakIpura bhAga gayA thA hai| isase isakA samaya I0sa0 1680ke lagabhaga honA aura bhairavarAjAke AzrayameM rahane lagA thaa| cAmarAjA caahie| cikkadeva rAjAkI vaMzAvalI isa prakAra ne use vApasa lAkara pUjAkrama phira se jArI karA diyaa| beTTada cAmarAja, unake putra timmarAja, kRSNarAja muni vaMzAbhyudaya meM jaina muniyoMkI-mukhyataH koMaura cAmarAja / cAmarAjake putra rAjanapa, beTTada cAma- DakuMdAnvayake muniyoMkI-paramparA dI hai / zrIbhadrabAhu rAja, devarAja aura canarAja / inameMse rAjanapa gaddI zrutakevalI belgola Aye aura candraguptane ahaMdalI para baiThA aura beTTada cAmarAja yuvarAja huA / rAjanapa AcAryake samayameM dIkSA lI, isakA bhI ullekhahai / ne zrIraMgapaTTaNa jiitaa| usake bAda narasarAja, phira narasa rAjakA putra cAmarAja gaddI para baitthaa| isane zravaNabelagola (zeSa Age) siddhAntazAstrI paM0 devakInandanajI kA patra zrImAna mAnanIya vidvavara mukhtAra sA0 sAdara juhAru / aparaMca Apake 'anekAnta' ke donoM aMkoMkA mananapUrvaka avalokana kiyA / Apake vyaktitva ke anusAra patrakI nIti atyanta yogya hai / lekha saba anusandhAnapUrvaka likhe gaye haiM / pAtrakezarIsvAmI / aura 1008 mahAvIra svAmI ke lekha to bahuta hI khojapUrvaka likhe haiN| Apa ke sAhitya kI jo vizeSatA hai vaha kisI viSaya meM matabhedake rahate hue bhI hamako AdaraNIya pratIta hotI hai / Apa ke sAhitya se naI zikSAse bhUSita vyaktiyoM kA pUrNa rItise sthitikaraNa hotA hai aura usa se jainadharmake / viSaya meM zraddhA kI bhI vRddhi hotI hai aisI merI samajha hai / jaina sAhitya ke lie jI jAna se sarvasva tyAga kara sevA karane vAlA Apa ke samAna vartamAna meM zAyada hI koI hogaa| Apa kI sevAoM se samAja meM jAgRti dIkha par3a rahI hai / maiM utsAha karatA hU~ ki kucha maiM bhI Apake patrameM likhuu| yadi maukA milA to avazya hI lekha bhejeNgaa| mere yogya sevA likhiyegaa| zrIjineMdra se prArthanA hai ki Apa ko uttarottara sAhityasevA meM adhika se adhika saphalatA prApta ho / mahAvIra-brahmacaryAzrama / bhavadIya kAraMjA, tA0 4-1-30 / devakInandana' Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAgha, vIra ni0saM02456 ] jayakumAraH -jayakumAraH--** [ lekhaka - zrI0 paM0 ke. bhujabalI zAstrI ] ihAsti bhArate khaMDe sarvAlaMkAramaMDite / hastinAgapuraM ramyaM dhanadasyapuropamam // 1 zrAsIttatra pure zreSThe zazivaMza- divAkaraH / nRpassomaprabho dhImAn dhIdhanArjitavaibhavaH || 2 || sA'yaM somaprabho rAjA rAjocinaguNArNavaH / zazAsa gurusAmrAjyaM yathedrastridazAlayaM // 3 // zrAsIlakSmImatI tasya mahiSI mahilojvalA / samyak vAdiguNopetA rUpalAvaNya maMDitA // 4 // nAnA jayakumArastu putro jAtastayoriha / aho puNyena jaMtUnAM kiM na jAyeta bhUtale ||5|| so'yaM jayakumArastu vardhamAno dine dine / sarvazAstreSu naipuNyamupAdasaM sumedhasA || 6 || ekadA tatpitA putraM nipuNaM nayakovidaM / vijJAya yauvarAjAI kRtavAMstatpade sudhIH ||7|| putro'pi tatpadaM prApya pronnataM pitRpAlitaM / kIrtivistArayAmAsa punItasya pituH kramAt // 8 // saMjAtamekadA rAjJo vairAgyaM paramonnataM / padmaM mukulitaM vIkSya samuMgaM sumanoharaM // 6 // tatassomaprabho rAjA putranikSipta zAsanaH / babhAra jinadIkSAM tAM muktiprAptyekasAdhanAM // 10 jayo'pi prAptasAmrAjyaM pAlayan pitRvanmudA / prajAnAM prItibhAgAsItpuNye jAgrati kA kathA || 11 zrutvA digvijayaM ceha sUnoH puruvarAtmanaH / kumAraH kRtavAn gantuM sannAhaM bharatena tu // 12 sudIrghakAlaparyataM sthitvA bharatabhUbhujA / jayo'pi jitavAnnAgamukhAdiparipaMthinaH || 13|| // || 167 dRSTvA jayakumArasya vijayaM vijayAMgaNaM / tRSTo bharatabhUpAlo vyadhAtaM svacamUpati || 14 || jitvA paTkhaMDa pRthvIMtAM yadA pratyAyayI purIM / kumAraM preSayAmAsa bharataH strapuraM mudA // 15 // jayo'pi strapuraM prApya prajAnAM parirakSaNe / yathAvadyatamAno'bhUdrAjA hi paradevatA // 16 // AsIdakampano rAjA kAzyAM kAruNyasAgaraH / nityodyogI nirAtaMka-bhogopaviSayeMdriyaH ||17|| sulocanAkhyA pujyAsItasya kaMpamahIpateH / sAbhUtsarvakalAbhijJA nipuNA nayakovidA || 18 || kA pitA putra yuvatIM vinayojvalAM / matvA vivAhayogyAM tAM tadarthaM yatate nRpaH // // 16 // smayaMvaravidhAveva putra dayAmiti nRpaH / ghoSayAmAsa sarvatra kanyAnumatipUrvakaM ||20|| zrutvA tadvaghoSaNAM sarve tAvatA dharaNIbhujaH / AseduH kSitipasyAsya puramatyantalIlayA // 21 // jayo'pisthitavAnatra svayaMvarasabhAMtare / strI mohanAtra ke loke caMcitA na vickssnnaaH|| 22 // parizinye'tha sA tuSTA kumAraM kuhanAyakam / durlabhaH khalu loke'tra subaraH suguNAnvitaH // 23 // kIrtistu tadvI yuddhAya paricakrame / parAbhyudayakhinnatvaM durjanAnAM hi lakSagaM ||24|| saMgare jinavAnarka kumAraH puruSauruSaH / // dharmoM jayati sarvatra na balaM na ca vaibhavam // 25 // tato jayakumArastu reme vAmAsamanvitaH / yathAI bhAga saMprAptyA saMsAre'pi sukhIjanaH // 26 // Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 ner - -.. adhUrA hAra anekAnta [varSa 1, kiraNa 3 indro'pi stutabAnatra tayorgArhasthya jIvanam / cAritrameva saMsArarodhanaM mokSasAdhanaM // 27 // so'yaM jayakumArastu dIrghakAlaM gRhaashrme| vana meM ghUma ghUma kara maiMne raMga viraMge phalo vyatItyamAptavAn saukhyamakSayaMmokSasAdhitam // 28 // kA saMgraha kiyA aura pahAr3I ke nIce harita durvA [kavitA varNita kathAsAra-'hastinAgapurake caMdra- para rakha kara hAra gUMthane lgaa| vaMzI rAjA 'somaprabha' kI rAnI lakSmImatI' se 'jaya- . x x x kumAra' kA janma huaa| jayakumAra ne sarva zAstroM meM pU kA AkAza asita ghana-mAlAoM nipuNatA prApta kI aura use pitA ke jinadIkSA le lene se AcchAdita ho gayA / nAvikagaNa apanI apanI para rAjyAsana milA / vaha pitAkI taraha prajAkA acchI naukA kinAre bA~dha kara giri-kandarAtroM meM chipa gye| tarahase pAlana kara rahAthA ki, use parudeva (zrAdinAtha) maiM akelA hAra gUMthane meM nimagna thaa| ke putra bharata ke digvijayako nikalane kA samAcAra xxx parvata-zRMga tUfAna ke vega se hila gyaa| dhUla se : milA / usane bhI bharatake sAtha jAnekA nizcaya kiyaa| tadanusAra vaha dIrghakAla taka bharatakI sAtha rahA aura merI A~kheM bhara gii| sAre phUla pravala jhakoroM meM usane nAgamukhAdi zatruoM ko vijaya kiyA / bharatajI . / par3a kara titara-bitara ho gye| mere pAsa sAtha le jayakumArake isa raNakauzalase saMtuSTa hue aura unhoMne jAne ke liye kevala adhUrA hAra baca rhaa| " use apanA senApati niyata kiyA / SaTkhaNDako jIta kara bharata cakravartI jaba apanI rAjadhAnI ( ayodhyA) vaMdI kA vinoda ko lauTe taba unhoMne jayakumArako vidA kiyA / vaha apane nagara pahu~ca kara yatheSTa prajAkA pAlana karane lgaa| marA merI vipaMcI madhura gIta nahIMgAtI / usakI jhaMkRti itanemeM kAzIke rAjA akampanane apanI vidI patrI meM vedanA bharI hai / prakRti kI nIrava raMgasthalI meM jaba 'sulocanA' kA usakI anumatise svayaMvara racA,jisameM kabhI baiTha kara tAroM ko cher3atA hU~, hRdaya-paTala para prAyaH sabhI rAjA Ae, jayakumAra bhI gayA aura usI zItala A~sU kI bUMdeM Dhalaka par3atI haiN| maiM tatkAla ke gale meM varamAlA pdd'ii| isa para bharatakA patra 'I hI bINA rakha detA huuN| kIrti' kruddha huA aura usane jayakumArase yuddha ThAnA / xxx yuddhameM arkakIrti ko hAranA par3A aura jayakumArakI vizva kA vaMdI hU~ / jIvana ko jvAlA jhulasA rahI pUrI vijaya huii| so ThIka hai, dharmakI hI sarvatra vijaya hai| icchA hotI hai dAha se kinAre ho jAUM hotI hai, bala tathA vaibhavakI nhiiN| isake bAda jayaku kintu pAha, baMdI hU~-parataMtra huuN| isI asamarthatAkI dhArA meM cintA nitya DubAnA mAra acchI tarahase sukha bhogatA aura sadAcAra-dvArA apane gArhasthya jIvanako stutya banAtA humA cirakAla cAhatI hai| X taka gRhasthAzramameM rahA / aura antameM usane mokSa puru- ghabar3A kara mana bahalAne ke lie phira vINA pArthakA sAdhana karake akSaya sukhako prApta kiyaa| katA huuN| merI bINA rotI hai- maiM sunatA huuN| -sampAdaka] yahI merA vinoda hai| -zrIjagannAtha mizra gaura "kamala" x Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAgha, vIra ni0 saM02456] bhAratIya darzanazAstra yaencontre renvarnie / bhAratIya darzanazAstra [lekhaka-zrIyata paM0 mAdhavAcArya risarca skAlara], terrerature / ratIya darzanazAstra isa prasAra saMsAra "pahale maiM sadA hI duHkhoM se abhibhUta hone ke kAraNa ke parama dustara, AdhyAtmika, Adhi- vimanA rahA karatA thA / aba jisa dina se darzanazAkhoM daivika, Adhibhautika paritApoMse para- kI zaraNameM AyA hU~ tabase nityaprati apAra prAnannaka masantapta karuNakrandana karane vAle nirantara pravAhita srotameM nimagna rahA karatA huuN|" vyathita jIvoMko AnaMdake agAdha yaha darzanazAstra kI uttamatAkA hI phala hai jo isa pArAvArameM nimagna karA dene kA ...................... zAstra sambandhI choTese choTe kI aparva zakti rakhate haiN| yaha lekha eka ajaina bandhukA likhA huA pranthake anavAra bhAratake vijJAnakI carama: hai aura zrIveMkaTezvara-samAcArake gata vizeSAMka : bhASAmeM dina rAta hote cale sImA ke yuga kA smaraNa, meM prakaTa huA hai| isameM bhAratIya darzanazAstroM Arahe haiN| darzana zAstrakI yAda Ate hI, para vicAra karate hue jena darzana para bhI kucha Aja apareko ho jAtA hai| binA unnatikI / tulanAtmaka vicAra kiyA gayA hai| vidvAn samajhane vAle deza jaba barbara caramasImAko pArakiye darzana- lekhakane jainagraMthoM ke adhyayanakA kahA~ taka : jaMgaliyoMkI taraha idhara-udhara zAstrakA vikAsa nahIM hotaa| : parizrama kiyA hai, ve kahA~ taka una para se : machaliyA~ mArate phirate the, bhAratIya darzanoMpara TIkA- vastutatva ko prahaNa karane Adi meM saphala ho taba bhAratIya nararata aura TippaNIkAroM meM saprasiddha sake hai aura jenadazenake viSayameM unake kyA unake darzanazAkhaapaneprakAza pAzcAtya vidvAna mokSamUlarane, : kucha vicAra haiM, isakA 'anekAnta' ke pAThakoM se sabako mArga dikhAnakA bhAratIya darzanoMkI samIkSA ko paricaya karAnake liye hI yaha lekha yahA~ : upAya kara rahe the| karate hue likhA hai:- para diyA jAtA hai| ina zAkhoM ke sambandhameM "koI bhI deza vijJAnakI lekhaka mahAzayakA yaha likhanA bilakula : pUrNa rUpase vicAra kisI paripUrNa unnati kiye binA ThIka hai ki, jaina darzanake sambaMdhameM bahuta eka lekhameM nahIM kiyA jA aise darzanoMkA AviSkAra nahIM sImAnta kalpanAe~ pracalita hogaI haiM, isakA : sktaa| unakI to pratyeka kara sakatA / ina bhAratIya kAraNa vAstavameM jainasAhityakA apracAra hai|: paMkti vyAkhyAke lie eka darzanazAstroMko dekhakara mujhe jyoM jyoM jainasAhitya prakAzameM AtA jAtA hai| daphtara cAhatI hai| aisI dazA atyanta harSake sAtha kahanA : aura sarvasAdhAraNako jainapranthoMkI prAptikA : meM do cAra pRSThake bhItara vipar3atA hai ki bhAratakI vaijJA- mArga sagama hotA jAtA hai tyoM tyoM prAnta:zada vyAkhyA kI AzA nahIM nika unnati carama sImAko kalpanAe~ tathA mithyA dhAraNAe~ bhI darahotI kI jA sktii| isa lie pAra kara gayI thii|" jAtI haiM aura bahatase udAra udaya niSpakSa :mAja hama apane isa lekhama, dukhoM se santapta hoke vidvAna jaina darzanake viSayameM apane U~ce ina dazenoMmeM se tIna aise da. hindU darzanazAstroMkI zaraNameM vicAra prakaTa karane lage haiM,yaha niHsandeha eka zenoMko cuna lete haiM jina para jAnevAle eka pazcimake dhura- AnaMdakA viSaya hai| -sampAdaka abhItaka bahuta kama vicAra ndhara vidvAnane kahA hai ki, kiyA gayA hai aura jinake Puruuuuua kiyA gyaa| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 anekAnta [varSa 1, kiraNa 3 sambandhameM bahuta sI bhrAnta kalpanAe~ pracalita ho gayI jagata isI laharake prabhAvameM dikhalAI detA hai / yadi haiM / aisA karate hue bhI hameM isa bAtakA dhyAna rakhanA pAzcAtya sabhyatAke mUla siddhAntoMpara dRSTi DAlI jAya par3egA ki lekha bahuta adhika na bar3ha jAya, kyoMki lekha to ve ina nAstika darzanoMkI hI mAlUma chAyA hote haiM / adhika bar3ha jAnese isa bAtakA bhaya hai ki pAThaka vRnda bhAratameM bhI svAmI dayAnaMda sarasvatIne inase bahuta kucha bAlasakA anubhava karane lgeNge| . kucha sIkhA hai| zrAddhaAdikA niSedha yahIMse zurU hotA jina darzanoMpara Aja hama vicAra kareMge ve haiM (1) hai,jise svAmIjIne apanA raMga dekara apanAyA hai| unho cArvAka (2) bauddha aura (3) jaina-darzana / ne anyadharma-sampradAyoMkA khaNDana karate hue jo yuktiyA~ . cArvAka-darzana dI haiM unheM cArvAkadarzanake prakAzameM dekhiye to kucha isa darzanakA dUsarA nAma nAstika darzana bhI hai| bhI antara dikhalAI na degaa| kAraNa ? yaha isa loka tathA aihika padArthoMko chor3akara isa cArvAka-darzanake anusAra calane vAle pratyakSa jIva Izvara Adi kisI bhI padArthakosvIkAra nahIM karatA pramANako chor3akara aura kucha bhI nahIM mAnate / yUropameM hai| isake vicArameM, zubhAzubha karmoMkA kartA, zubhAzubha prAyaH sarvatra yahI bhAva thaa| para aba kucha dinoMse unameM phaloMkA bhoktA, deha ko chor3a dehAntarakA grahaNa karane aise loga bhI paidA ho gaye haiM jo AtmAko zarIrase vAlA, koI bhI nahIM hai| bhinna mAnane lage haiM, kintu unakI saMkhyA ati nyUna pathivI, teja,vAya tathA jalake svAbhAvika saMyoga- hai| nAnA prakArake bhogoMko hI parama puruSArtha mAnane vizeSase bane hue zarIrameM isI saMyogakI mahimAse caitanya vAle ina nAstikoMne bhAratameM bhayaMkara hala cala paidA kara paidA ho jAtA hai, jisase yaha zarIra hara tarahakI harakateM dI thii| dayA to inake diloM meM nAma mAtra ko bhI nahIM karane laga jAtA hai| jaise kaI eka khAsa vastuoMke thii|apne bhoga-vilAsake liye ye bhArIse bhArI jIvasaMyogase zarAbameM nazA paidA ho jAtA hai, usI taraha hatyA karanemeM kucha bhI nahIM hicakate the| nazIlI zarAba ye loga bhUtoMke saMyogavizeSase caitanyako paidA huA kI lAla lAla botaleM, inameM se hara ekake vilAsagraha samajhate haiN| kI zobhA bar3hAyA karatI thiiN| svaMga naraka bhI koI lokAntara nahIM hote,bhogoMkI durbhAgyase dezameM kucha saMpradAya bhI aise paidA ho gaye prApti svaMga tathA kaSTakI prApti ko hI ye naraka kahate haiN| the jo tAntrika honekA dama bharate hue devatAoMke nAma ____ mokSaprAmiko inakI barAbara sugama dUsarA koI para una saba kAmoMko karate the jinheM pUrvokta nAstika nahIM samajhatA; ye mare aura mukta hue / rAjAke sivA bhogoMke nAma para nirAbAdha karate cale jArahe the| koI adRSTa Izvara nahIM / ataeva vaidika karma kalApake koI mAtezvarI mahAmAyAke manAne ke nAma para paMca sivA aise vaise logoMkI jIvikA aura kucha nahIM makArako sevana karate hue kRtakRtya honekA garva karatA hai (?) / jaba inheM IzvarakI hI sattA svIkAra nahIM hai, thA, to koI vaTuka bhairavakAnAma lekara zarAbakI botaleM taba vedoMkA to jikra hI kyA hai| unheM dhUrta, bhANDa, caDhAne laga gayA thaa| mAMsakhoroM kI to koI gaNanA nizAcara jisa kisIkA bhI banAyA huA kaha deM, so hI nahIM thii| jidhara dekho udhara ve hI jhaMDake muMDa thor3A hai| najara Ate the| yaha hAla una logoMkA thA jo vedake ___ jahA~ taka samajhA jAtA hai, cArvAkadarzanakI racanA anuzAsanase apaneko sarvathA mukta samajhate the| usa samaya huI thI jaba mahAbhAratake sarvanAzI yuddhake cAroM dizAoMmeM ghora ajJAnakA sAmrAjya phailA pazcAt dezameM eka vicitra lahara phaila rahI thii| usIke huA thA, loga AsurI prakRtimeM nimagna ho cuke the| pariNAmasvarUpa apanI pahalI sabhI bAtoMkI pratikriyA aise samaya bhagavAna buddhadevakA avatAra huA, kI eka laharasI dezameM baha gyiithii|aaj bhI pAzcAtya jinhoMne apane upadezake dvArA vizvakI rakSA kii| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mApa, vIra ni0saM02456] bhAratIya darzanazAstra samayakI laharane jo bhISaNa burAiyA~ paidA kara dI thIM kara nAnA bhAMtike saurabhase Anandita kara dene vAle bhagavAna buddhane apanI zaktiyA~ inhIM burAiyoMke viradha aneka prakArake druma tathA nAnA bhAMtikA vizvarUpa, meM vizeSarUpase lgaayiiN| saba svabhAvase nivaddha haiM / pratyekake jude jude svabhAvase ___ bhagavAn baddhadevane kisI para bhI balaprayoga nahIM pratyekakA anubhava hotA hai| kiyA, na apane anuyAyiyoMko balaprayogakI zikSA cauthA upadeza hotA thA ki jo bhI kucha svabhAva dii| unake yahA~ pazubalakA to prayoga hI nahIM thaa| se pratyAyya padArtha batAyA hai usakA asalI tatvazUnya unake upadeza itane prabhAvazAlI hote the ki unake hI hai / zunyake sivA aura kucha nahIM / ye vicAra isa pitAjIne jina vyaktiyoMkoinase vairAgyaparityAga karAnaM vizvameM bhAvanAcatuSTayake nAmase prasiddha hue / ina ke liye bhejA ve vyakti svayaM dIkSita hogaye / bhagavAna cAroM bhAvanAoMko hI mokSamArga kaha kara pukArA buddhadevake ziSyoMna unake AdarzakAjosaMgraha kiyA hai vaha jAne lagA / isa bhAvanAne bhogaizvarya kI prAptiko bodra-darzana parama puruSArtha mAnanA logoMse chur3avA diyaa| ke nAmase vizvameM vikhyAta huaa| inake vicAroMkA bhAvanAcatuSTayake sAtha hI sAtha inhoMne yaha bhI batAyA ki kevala pratyakSase saba kAma nahIM cala sakatA vizva para itanAprabhAva par3A ki bahu-saMkhyaka loganAstikatA ko chor3a kara inake vicAroMke anuyAyI ho gye| anumAnako bhI mAnanA paramAvazyaka hai| binA isake mAne Apa yaha bhI nahIM kaha sakate ki isa kAraNa hama ____ bhagavAna buddhadevakA sabase pahalA upadeza to yaha anumAnako pramANa nahIM maante| hai ki-he ajJAnopahata logo! jise tuma sukha samajha jisa tuma sukha samajha jahA~ kahIM hetu denekI jarUrata hotI hai vahA~ hI rahe ho yaha sAkSAt duHkha rUpa hai / viSayoMke upArjana anamAnakA svarUpa pahu~ca jAtA hai| binA anumAnake kA parizrama viyogakI cintA kisI samaya bhI pIchA dasareke akathita duHkha sukhoMkI bhI pratIti nahIM hotii| nahIM chor3atI / tuma upArjana karanemeM sahayoga dene vAloM yaha anumAnakI hI mahimA hai jo dUsareke sukha se rAga tathA vighna karane vAle khaloMse dveSa karate hue duHkhoMkA anabhava caharA dekhanase hI ho jAtA hai| sadA santapta rahate ho / phira bhI Apako ina duHkha rUpa bhagavAna baddhadeva "sarvaduHkham" kaha kara hI cupa viSayameM sukhakI bU AtI hai yaha mahAn duHkhakA viSaya nahIM rahe, kintu Apane duHkharUpa kahane ke liye padArthoM hai / bhogaizvaryakI sAmagrImeM sukha samajhanA bhUla hai| kI bhI gaNanA kara DAlI thI ki duHkhako (1) rUpa yaha saba duHkha rUpa hai / isaliye inake upAjenakI (2) vijJAna, (3) vedanA (4) saMjJA (5) saMskAra, ina cintA chor3akara zAntike upAya kro| pA~ca bhAgoMmeM bAMTA jA sakatA hai / apane 2 paramANu___ unhoMne dUsarA upadeza yaha diyA hai ki-duniyA~kI pakSoMse bane hue pRthivI, vAya, teja, jala, bhautika jina cIjoMko dekhakara Apa apanako bhUla rahe haiM ye vikAroM ke sAtha viSaya aura indriyoM ke sahita, rUpaskandha saba vastue~ kSaNa mAtra hI rahane vAlI haiN| pahale kSaNa kahalAte haiN| jo bhI kucha dekhA thA dUsare kSaNa vaha usa rUpameM sthira pravRtta-vijJAna tathA Alaya-vijJAna ko vijJAnaskanahIM rahA hai,badala cakA / hama usake parivartanako nahIM ndha kahate haiM / vastu ke anubhavAdi karatI bAra jo "yaha dekha sake the| amuka vastu hai" yaha avabodha hotA hai ise pravRtitIsarA upadeza thA ki-rAkApatike karamparzako vijJAna kahate haiM, kAraNa?isIbodhake pIche usameM jAnane pAkara dUsarake karaspazeko na sahanavAlI stuhI, sUyye vAlekI pravRtti hotI hai| kiraNasparzamAtrase hI khila jAne vAle kamala, mArgake maiM jAnatA hU~' yaha jo anugama hai ise pAlayaparizrama se parivAnta pathikako zItala chAyAmeM biThA vijJAna kaha kara loga vyavahAra karate haiM / pAtmajJAna Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 anekAnta [varSa 1, kiraNa 3 kI taraha pravRtti karAne vAle sarvajJa buddhadevane isI zUnyavAdI haiM; yogAcAra bAlArthako 5.nya mAnate haiM / prAlaya-vijJAnako zarIrase bhinna AtmA batAyA hai| sautrAntika vAhyameM vastuko zUnya mAnate hue vijJAnAkAraNa ? zarIrako hI saba kucha mAnane vAle ajJAnI numeya mAnate haiM / vaibhASika bAhya vastuko pratyakSa mAnate eka hI bAra sIdhe Atmatatva para nahIM pahu~ca sakate the| haiN|shuuny,kssnnik,duHkhruup tathA svalakSaNakI mAnyatA sadAse hI upadeSTAoMkI yaha nIti rahI hai ki adhi- sabameM eka sI hai| kArIke anusAra hI use upadeza denekA prayAsa kiyA inakI ziSyaparamparA bhI isI nAmase prasiddha huii| karate haiM, jo bAta sahasA usakI samajhameM na pA sake ye sabake saba asatase sat padArthakI utpatti mAnate haiM usakA ve sahasA upadeza bhI nahIM de ddaalte| isaliye vainAzika zabdase anya zAstroMmeM inakA paricaya dehako hI saba kucha mAnane vAle una zarAbI kabAbI diyA jAtA hai| nAstikoMke liye sahasA yaha samajhanA muzkila thA isa matake saMnyAsI, zAMkara-sampradAyake saMnyAsiki 'sacidAnaMda' paramAtmA hai, jisane sampUrNa vizvameM yoMkI taraha zikhAsahita sirakA muNDana karAte haiN| apane prakAzako phelA rakhA hai; kyoMki ve jabataka jIvahiMsAke bhayase rAtameM bhojana nahIM karate / aura apane pUrva pApoMke prAyazcitta karake adhikArI nahIM bana saMnyAsiyoMkI taraha ye bhI eka vizeSa prakArake kamalete taba taka vizuddha AtmAkA upadeza denA adhikArI NDalase hI pAtroMkI AvazyakatA pUrI karate haiM / aMgAke niyamakA uccheda karanA thA / isIliye Alaya-vi- cchAdanake liye cIra vasana hotA hai / pIle raMgehue zAnako hI AtmA batAyA thA ki isameM jIvAtmAkI kapaDe pahinakara hI dharmakRtya kiyA karate haiM / cAhe kucha 2 jhalaka AtI rahatI hai| kintu unakA yaha usakA svarUpa kucha bhI ho, parantu mokSako inhoMne logoM asalI siddhAnta nahIM thaa| ke sAmane rakkhA hai| rAgadveSAdike vividha vijJAna kI apanI icchAke anukUla vastu milane se sukha tathA vAsanAoMke ucchedako ye mokSa mAnate haiM / kyoMki pratikUla milanese jo dukhAnubhava hotA hai so saba veda- usa samaya loga mokSake svarUpako samajhanekI prAyaH nA-skandha kahAtA hai| aisI hI yogyatA rakhate the| yaha bauddha darzanake padArthoMkA vastuke sAtha cakSurAdi indriyoMkA sambandha hone saMkSipta saMgraha samApta huaa| para usake nAma jAti AdikA jo jJAna hotA hai vaha saMjJA skandha kahAtA hai| jaina-darzana cittarUpa pAtmA para rahane vAle rAga, dveSa, moha, yaha darzana arhan bhagavAnakA pradhAnarUpase upAsaka mahAmoha, dharmAdharma Adika, saMskAra-skandhake nAmase hai, isaliye koI koI dArzanika isako 'Ahata-darzana' prasiddha hue| hama pahale hI kaha cuke haiM ki prAlaya- bhI kahate haiM / vijJAnako hI bhagavAna buddhane citta yA bAtmA kahA hai, saMsArake tyAgI puruSoMko parama haMsacA sikhAne bAkI skandhoMko caitya kahate haiM / citta aura caityakA ke liye triguNAtIta puruSa vizeSa paramezvarane RSamAtathA bhUta aura bhautikoMkA samudAya loka yAtrA kA vatAra liyaa| bhAgavata Adi purANoM meM ApakI mahimA nirvAha karatA hai para isameM dukharUpatAke sivA aura kUTa kUTa kara bharI huI hai / jagatke liye paramahaMsA kucha bhI nahIM hai| kA patha dikhAne vAle Apa hI the| hamAre jainadharmAvabhagavAna buddhadevake anekoM ziSya the| unakA upadeza lambI bhAI Apako 'AdinAtha' kaha kara smaraNa karate sabake liye bhedabhAva rahita hotA thA, to bhI apanI hue jainadharma ke Adi pracAraka mAnate haiN| apanI buddhidevIkI kapAse inake pradhAna cAra ziSya bhagavAn RSabhadevane sukhaprApti kA jo rAstA cArapayoM ke anugAmI hue| inameM se mAdhyamika kevala batAyA thA vaha hiMsA bhAdi bhayaMkara pApoMke sapana Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAgha, vIra ni0saM02456] bhAratIya darzanazAstra 173 timirameM adRSTasA ho gyaa| usake, zodhanake liye kisI dravya Adiko nhiiN| ahiMsA dharmake avatAra bhagavAna mahAvIra svAmIkA jo zunya kahA jAtA hai usakA matalaba kadAcit AvirbhAva huA jinheM jaina loga zrIvardhamAna prabhu kaha zUnya kahane se hai, kevala zUnya kahanese nahIM hai| kara zraddhAMjali samarpita karate rahate haiN| kyoMki paridRzyamAna vizva kathaMcid pariNAma yA ___mahAvIra svAmIke upadezoMko sUtroMke rUpameM prathita paryAyarUpase zunya anitya athavA asat kahAyA jAkarane vAle prAcAryAne mahAvIra svAmIke avatarita hone sakatA hai, dravyatva rUpase nahIM kahAyA jaasktaa| kA prayojana batAyA hai ki, "savva jagA rakkhaNa dayA yaha darzana eka drabya padArtha hI mAnatA hai| guNa TrAma pavayaNaM su kahiyaM bhagavayA"-bhagavAn mahAvIra aura paryAyake AdhArako dravya kahate haiM / ye guNa aura svAmIne vyathita jIvoMke karuNa-krandanase karuNAdracitta paryAya isa dravyake hI AtmasvarUpa haiM, isaliye ye hokara saba dukhIjIvoMkI rakSA rUpa dayAke liye sArva- dravyakI kisI bhI hAlatameM dravyase judA nahIM hote| dravya janIna upadeza denA prArambha kiyA thaa| ke pariNata honekI hAlatako paryAya kahate haiM, jo savA ___yaha maiM pahale hI kaha cukA hU~ ki bhagavAna baddhadevane na kAyama raha kara pratikSaNameM badalatA rahatA hai| jisase vizvako dukha rUpa kahate hue kSaNika kahatI bAra yaha dravya rUpAntarameM pariNata hotA hai / anuvatti tathA jyAvicAra nahIM kiyA thA ki isase aneka aneka lAbhoMke vRttikA sAdhana guNa kahalAtA hai, jisake kAraNa dravya sAtha kyA 2 doSa hoNge| unakA uddeza vizvakA vairAgya sajAtIyase milate hue tathA vijAtIyase vibhinna pratIta kI tarapha le jAne kA thA jisase anAcAra atyAcAra hote rahate haiN| tathA hiMsAkA lopa ho jAya / mahAvIra svAmIne buddha- isakI sattAmeM isa darzanake anuyAyI sAmAnya devake banAye hue adhikAriyoMkI isa kamIko pUrA karane vizeSake (pRthaka) mAnane kI koI pAvazyakatA nahIM kI ora dhyAna diyaa| inhoMne kahA ki, akhila padArthoM samajhate / ko kSaNika samajhakara zunyako tatvakA rUpa denA bhayaMkara dravya eka aisA padArtha isa darzanane mAnA hai jisake bhUla karanA hai / jaba saba manuSya zakala sUranameM ekase mAnanepara isase dUsare padArthake mAnanekI AvazyakatA hI haiM taba phira kyA kAraNa hai ki koI rAjA banakara nahIM rahanI, isaliye isakA lakSaNa karanA paramAvazyaka zAsana kara rahA hai aura koI prajA banA huA hukma bajA hai| rahA hai / kisImeM koI khabiyAM vizeSa prakAra se pAyI zrImAn kundakundAcAryyana apane 'pravacanasAra' meM jAtI haiM, kisIko vaha bAteM prayAsa karane para bhI nahIM dravyakA lakSaNa yaha kiyA hai kimilatIM / isameM koI kAraNa avazya hai / vartamAna jagata * aparityaktasvabhAvena utpAdavyayadhruvatvasaMbaddhama / ko dekhakara merI samajhameM AtA hai to yahI AtA hai ki guNavaca saparyAyam yattadrvyamiti bruvanti // 3 // zarIrase judA, acche bure koMke zubhAzubha phalakA arthAta-jo apane astitvake svabhAvako na chor3abhoktA, zarIrako dhAraNa karanevAlA koI jarUra hai / usa kara, utpAda aura vyaya tathA dhruvatAse saMyukta hai evaMguNa ke rahanese yaha zarIra caitanya rahatA hai, usake chor3a dene tathA paryAyakA AdhAra hai so dravya kahA jAtA hai| se mRtaka kahalAtA hai| vaha caitanya zarIrake jIvanakA yahI lakSaNa tatvArthasUtrameM bhI kiyA hai ki "guNakAraNa honese jIva zabdase bolA jAtA hai / kSaNa kSaNa paryAyavadrvyam" " utpAdavyayadhauLayuktaM sata." meM to isa paridRzyamAna jagatake pariNAma huzrA karate yaha dravya jIvAstikAya, dharmAstikAya, adhmostihaiN| isa liye pariNAma hI pratikSaNa hote rahane ke kAraNa kAya, akAzAstikAya, padgalAstikAya, kAla ina kSaNika kahalA sakatA hai| kSaNika kahane vAloM kA . vAstavika matalaba pariNAmako kSaNika kahanekA hai dUsare * yaha jhemAdhikArameM kahI huI gApA kA chAyAnuvAda hai| sambhAvaka Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 anakAnta [varSa 1, kiraNa 3 bhedoMse chaha prakArakA hotA hai|saavyv vastuke samUhako ndriyoMko prApyakArI kahatA hai / indriyoM ke bhedase una astikAya kahate haiN| kAlako bAnI chor3a zeSa dravya ke anusAra isake bhI bheda hote haiN| sapradezI haiM, isaliye jainanyAyameM kAlako varjakara, saba jainI loga vyavahArake nirvAha karane vAle pratyakSako ke sAtha astikAya zabdakA prayoga kiyA gayA hai| sAMvyavahArika pratyakSa kahate haiN| isakAdUsarA nAma mati___zrIyuta kundakundAcAryane AtmAko arUpa, agaMdha, jJAna bhI hai, yaha isake bhedoMke sAtha kaha diyA gayA hai| adhyakta, pazabda, arasa, bhUtoMke cinhoMse agrAhya, aba maya bhedoMke pAramArthika pratyakSa kahA jAtA hai |jo nirAkAra tathA cetanAgaNavAlA athavA caitanya mAnA hai| pratyakSa kisI bhI indriyakI sahAyatA na lekara vastukA ___ rUpa, rasa, gaMdha, sparzaguNavAle teja, jala, pRthivI, anubhava karale vaha pAramArthika pratyakSa kahAtA hai, yahI vAyukA 'pudgala' zabdase vyavahAra hotA hai| kyoMki vAstavika pratyakSa kahane yogya hai| bAkI pratyakSa to ye pUraNa galana svabhAvavAle hote haiN| lokayAtrAke liye svIkAra kiyA hai| pudgala dravya sthUla aura sUkSma bhedase do prakArakA yaha vikala pAramArthika pratyakSa tathA sakala pArahotA hai usake sUkSmapanekI hada paramANu para jAkara hotI mArthika pratyakSa bhedase do prakArakA hotA hai| jo pratyakSa hai / tathA paramANuoMke saMghAta bhAvako prApta hue pRthivI pUrvokta prakArase rUpI padArthoMkA hI anubhava kara sakatA Adika sthala kahalAte haiN| ho vaha arUpI padArthoM ke anubhavase hIna honeke kAraNa ___ jIva aura pudgaloMkI gatimeM sahAyakako 'dharma' vikala pAramArthika pratyakSa kahAtA hai| kahate haiM tathA gatipratibandhaka 'adharma ke nAmase pukArA jo tInoM kAloMmeM se kisI bhI kAlake rUpI arUjAtA hai| pI pratyeka vastukA anubhava kara letA hai vaha sakala avakAza denevAle padArthako 'AkAza' kahakara pAramArthika pratyakSa hotA hai / isakA dUsarA nAma kevala bolate haiN| dravyake paryAyoMkA bhI pariNamana karanevAlA jJAna bhI hai| isa jJAnavAle kaMvalI kahAyA karate haiM / 'kAla' kahalAtA hai| yahI jJAnakI caramasImA hai / yaha binA mukta puruSoMke ___ yaha chaha prakAra ke dravyoMkA bheda lakSaNa-sahita dikhA- dUsareko ho nahIM sktaa| yA gayA hai| sampUrNa vastujAna ina hI kA prasAra hai, avadhi aura manaHpAya ina do bhedoMse vikala aisA isa darzanakA mata hai| pAramArthika pratyakSa do prakArakA hotA hai| jainadarzanakA pramANa bhI vedAnta siddhAntase milatA jo dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI apekSAse binA julatA hai / isake yahA~ apanA aura para padArthakA Apa indriyoMkI sahAyatAke rUpI padArthoMko samaryAda jAne hInizcaya karane vAlA,svapara prakAzaka jJAna hI 'pramANa' vaha avadhiko liye hue honeke kAraNa avadhi pAramAkahalAtA hai tathA isakA AtmA zabdase bhI vyavahAra rthika pratyakSa kahAtA hai| hotA hai| kyoMki yahI jJAna prAtmA hai| yaha pratyakSatathA anya jIvoMke mAnasika viSaya bane hue rUpI padAparokSa bhedase do prakArakA hotA hai| sAMvyavahArika thoM ke pUrvokta prakArake anubhava ko manaHparyAya vikala aura pAramArthika bhedase pratyakSa bhI do tarahakA kahA pAramArthika pratyakSa kahate haiN| gayA hai| indriya aura manakI sahAyatAse jo jJAna isa taraha yaha pAramArthika pratyakSa avadhi, manaHhotA hai vaha sAMvyavahArika pratyakSa kahAtA hai| cakSu paryAya tathA kevala, ina tIna zAnoMmeM samApta hojAtA hai| aura mana to viSayako dUra rahane para bhI anubhava kara jo kisI bhI rUpameM sAMvyavahArika pratyakSajJAnakI lete haiM parantu bAkI indriya viSayakI samIpa prApti hone sahAyatAse ho vaha jhAna parokSa kahA jAtA hai| vaha smapara hI saMyukta honese kara sakate haiN| isa lie jainAgama raNa, pratyabhijJAna, tarka, anumAna aura bhAgamabhedase mana aura cakSuko bhaprApyakArI tathA bAkI cAroMjhAne- pA~ca prakArakA hotA hai| Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mASa, vIra niHsaM02456] bhAratIya darzanazAstra 175 inake jo lakSaNa anya zAkhoMne kiye haiM unase kA mati zrutajJAna hone para bhI usake tamAma dharmokA milate julate hI jaina zAstrane bhI kiye haiM / isa liye jJAna nahIM ho sakatA / usa eka aMzake anubhavakA ve sabameM prasiddha haiM / ataeva anumAna Adi ke lakSaNa nirUpaNa, nayase sucAru rUpameM ho jAtA hai| Adi yahA~ denakI AvazyakatA pratIta nahIM hotii| dravya mAtrako grahaNa karane vAlA tathA guNa aura ____ yahI parokSa jJAna zrutajhAnase bhI vyavAhata hotaahai| paryAya mAtrako prahaNa karane vAlA naya kramase dravyAisa prakAra pramANa mAnA huyA jJAna apane pramatibhedoMko rthika aura paryAyArthika kahalAtA hai| bhI sAtha lekara (1) mati (2) zruta (3) avadhi (4) naigama, saMgraha aura vyavahAra nayake bhedase tIna manaHparyAya aura (5) kevala ina pA~ca jJAnoMke andara prakArakA dravyArthika hotA hai| isI taraha RjusUtra, gatArtha ho jAtA hai| anya darzanoMne kisIko nitya aura zabda, samabhirUDha aura evaMbhata yaha cAra prakArakA kisIko anitya mAnA hai, para yaha darzana kahatA hai ki:- paryAyArthika naya hotA hai| " "prAdIpamAvyomasamasvabhAvaH vastukA pratyakSa karatI vAra Aropa tathA vikalpasyAdavAdamadrAnati bhedi vastu / / ko 'naigama'naya prahaNa karatA hai / ekake grahaNameM tajjA tIya sabakA grahaNa karane vAlA 'saMgraha' naya hotA hai| tannityamevaikamanityamanyad pRthaka pRthak vyavahArAnusAra grahaNa karane vAlA 'vyavaiti tvadAjJA dviSatAM pralApAH // " hAra'naya hai / vartamAna paryAyako grahaNa karanA RjusUtra' yaha bAta nahIM hai ki AkAza nitya ho, yaha aura nayakA kArya hai / vyAkaraNasiddha prakRti, pratyaya liMga dIpaka donoM hI ekase svabhAva vAle haiM / donoM hI Adike grahaNa karane vAle ko 'zabda' naya kahate haiN| kyoM ? koI bhI cIja usa svabhAvakA atikramaNa nahIM paryAya vAcaka zabdoMkI vyutpattike bhedase bhinna arthoM kara sakatI, kyoMki sabake mu~ha para syAvAda yAnI ane- ko grahaNa karane vAlekA nAma 'samabhirUDha' naya hai / kAnta svabhAvakI chApa lagI huI hai| jo kisI ko anvayArthaka saMjJA vAle vyaktikA usa kAmake karatI nitya punaH kisIko anitya kahate haiM ve akAraNa jaina vAra grahaNa karane vAlA 'evaMbhUta' naya hai| zAstra ke sAtha dveSa karate haiN| ye naya pramANoMko vastuoMkA anubhava karatI bAra ___ syAdvAda zabdameM syAn yaha anekAntarUpa arthakA tadaMga hokara sahAyatA pahuMcAte haiN| isa liye tattvArthakahane vAlA avyaya hai ? ata eva syAdvAdakA artha sUtrakArane vastuke nirUpaNameM eka hI sAtha inakA upaanekAntavAda kahA jAtA hai / paraspara viruddha aneka yoga mAnA hai| dharma, apekSAse eka hI vastumeM pratIta hote haiN| jaise isI tAha vastuke samajhAne ke liye nAma, sthApanA dravyatva rUpase nityatA tathA paryAyarUpase anityatA dravya aura bhAva nikSepakA bhI upayoga hotA hai| prANipratyeka vastumeM pratIta hotI hai / isI ko 'anekAntavAda' meM yaha siddhAnta vyAkaraNa mahAbhASyakArakI "catuSTayI kahate haiM / yAnI ekAntase nitya, anitya Adi kucha zabdAnAM pravRttiH" se milatA julatA hai| sAdhAraNataH bhI na ho kintu apekSAse saba hoN| koI koI vijJa haiM saMjJAko 'nAma' tathA jhaThI sAcI pAropanAko sthApanA' ve ise apekSAvAda bhI kahate haiN| evaM kAryakSamako 'dravya aura pratyupasthita kArya yA ____ yaha darzana pramANa aura nayase padArthakI siddhi paryAyako 'bhAva' kahate haiN| mAnatA hai| pramANa to kaha cuke haiM aba nayako bhI jainataMtra vastuke nirUpaNameM itane upakaraNoMkI apenirUpaNa karate haiN| sA rakhane vAlA honeke kAraNa prathama kakSAke logoMke ananta dharma vAle vastuke kisI eka dharmakA anu- liye durUha sA ho gayA hai, para isake tatvako samajhameM bhava kara lene vAle zAnako naya kahate haiM kyoMki vastu mA jAneke bAda koI kaThinatA nahIM mAlUma hotii| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ~~~ ~ ~ ~ ~~ anekAnta [varSa 1, kiraNa3 isI taraha kSetra, kAla aura svAmI AdikA jJAna bhI Apasake khaNDana maNDana kI bAta, so hara eka dArzaAsAna hojAtA hai| nikako usameM pUrI svatantratA rahI hai / jaba vedAnta eka hajAra bhArakA lohekA golA indra loka se brahmasUtrase apanI barAbarake yogake siddhAntoMke liye bhI nIce gira kara 6 mAsameM jitanI dUra pahu~ce usa saMpUrNa kaha diyA hai ki "etena yogaH pratyuktaH" isase yoga laMbAIko eka rAjU kahate haiM / nRtya karate hue bhopAke pratyukta kara diyA gayA / taba hama vedake vicArako chor3a samAna AkAra vAlA yaha brahmANDa sAtarAja caur3A aura kara dArzanika khaNDana maNDana para dhyAna nahIM dete / sAta rAjU laMbA hai / aura darzanoMke samAna jainameM bhI usameM tatva hI DhUMDhate haiN| svarga naraka tathA indrAdi devatAoMke judejude loka haiN| ahiMsAko mukhya mAnane vAlA yaha darzana mahAvIra __ yaha darzana jIvAtmAko saba zarIravyApI mAnatA svAmIke nirvANake bAda ahiMsAke mukhya siddhAntoMkA hai, bar3e choTe zarIroMmeM dIpakakI taraha jIvAtmAke bhI saMgrAhaka honeke kAraNa agrohAdhipa mahArAja agrasenajI saMkoca-vikAza hote rahate haiM parantu mukta jIva antima kIsantAnone bhI isa dharma meM apaneko dIkSita kiyaathaa| zarIrase tIna hisse kama hotA hai| prAyaH jaba jisa darzanakA anuyAyI adhika janapathivI jala vAya teja aura vanaspati zarIra vAle samudAya ho jAyagA taba hI usake jade jade maNDala jIva sthAvara kahalAte haiM inako sparzakA hI vizeSa rUpa khar3e hone laga jaayNge| eka durbhikSake bAda jainoMmeM bhI se bhAna hotA hai| bAkI sparzAdi dvi indriyoM se lekara zvetAmbara aura digambara nAmakI do saMpradAyeM bana gyiiN| pA~ca indriya vAle manuSya Adi trasa kahalAte haiN| mahArAja agrasenakI jaina santAnoM ne digambara patha kAraNa ? inameM apanI rakSA karanekI ceSTA hotI hai| kA anusaraNa kiyA, jo aba bhI jainasamudAyameM sarA___ saMvara aura nirjarA ke prabhAvase AsravakA bandhana vagI kaha kara prakAze jAte haiM jo prAyaH vaidika saMskAra chUTa kara Atmapradezase karmoM ke saMyogako miTA kara tathA ahiMsAvata donoM hI kA pAlana karate haiM / jinameM nAza kara diyA jAtA hai taba jIva apane Apa Urdhva aura apravAlokI sI pUrI rasmArivAja maujada haiN| sarAvicaratA huA muktahojAtA hai| phira usakA janma maraNa vagI loga vaidika vidhise hI upavIta dhAraNa karate haiN| nahIM hotaa| digambaramaMpradAyameM se pahile eka mUrtipUjAko na isa darzanake anuyAyiyoMmeM ahiMsA, satya, asteya, mAnane vAlA hajAra AdamiyoMke karIbakA samudAya brahmacarya aura aparigraha Adi sArvabhauma mahAvratoMkI nikalA thA para usakI adhika vRddhi na huii| upAsanA pradhAna rUpase hotI hai / saba dharmoM ke mUla kAla pAkara zvetAmbara sampradAya bhI saMvegI aura ahiMsA bratakI upAsanA karaneke kAraNa inhe "ahiMsA bAIsa TolA ina do bhAgoMmeM baTa gyaa| paramo dharmaH" kA pAbanda kara diyA hai| saMvegI loga adhika sUtra graMtha mAnA karate haiM para idhara udharake AcAryoM ke IrSA dveSake akSaroMko inameMse bAIsa TolAne thor3e se sUtragraMthoMkA hI pramANa alaga haTAkara darzanake mUla siddhAnta para vicAra kiyA mAnA hai| jAya to ve siddhAnta vedase parivaddhita sanAtana hI Ajase karIba do sau varSoM ke pahile bAIsa TolA pratIta hote haiN| kAraNa bhagavAn vedavyAsake vyAsabhA- se nikala kara zrIbhIkhamadAsajI munine teraha paMtha nAma jyase mUla jainadarzana bilakula milatA julatA hai| rahI kA eka pantha claayaa| *mAlUma nahIM lekhaka mahAzayane yaha bAta kaunase pranyake mAdhAra para isameM sUtroMkI mAnyatA to bAIsa TolAke barAbara likhI hai| brampasaMgraha mAdi granthoMmeM to 'kiMvRNA karamadehado sidhA' hai parantu svAmI dayAnandake satyArthaprakAzakI taraha jaise vAkyoM dvArA mupha jIvakA prAkAra mantima zarIrase kiMktijana * saba sarAbagI agravAla jainI aisA karate haiM, yaha nahIM pAyA batalAyA hai| -sampAdaka jaataa| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAgha, vIra ni0saM02456] sabI khoja 177 inhoMne bhI bhramavidhvaMsana aura anukampAkI DhAla banA koI vAsatA hI nahIM rahA thA, yaha bhole zogoMkI nA rakhI hai / isa matane dayA aura dAnakA bar3A apavAda samajhI hI hai| kiyA hai| jainadharmake parirakSakoMne jaisA padArthake sUdaga rAta __ jaina sAdhumeM 27 guNa X rahane cAhiye / usakA kA vicAra kiyA hai use dekha kara Ajakalake philAAhAra bhI 47 doSoMse rahita honA cAhiye / maThadhArI saphara bar3e vismayameM par3a jAte haiM, ve kahate haiM ki yatiyoMko chor3a karake bAkI sarva jainasAdhuomeM kaSTa mahAvIra svAmI Aja kalakI sAiMsake sabase pahile sahanekI adhika zakti pAI jAtI hai| * janmadAtA the| jainadharmakI samIkSA karatI bAra kaI __teraha pantha tathA bAIsa TolAke sAdhugaNa mu~ha para eka suyogya prophesarone aimA hI kahA hai| mahAvIrasvApaTTI bA~dhate haiM, saMvegI sAdha hAtha hI meM use rakhate haiN| mIne gomAla jaise viparIta vRttiyoMko bhI upadeza dekara bAkI sAdhuoMmeM imakA vyavahAra nahIM hai, zAstrameM ina hiMsAkA kAphI nivAraNa kiyaa| kA nAma zramaNa hai| anya sampradAyomeM sAdhAraNa loga bhagavAna buddhadeva aura mahAvIrasvAmIke upadeza usa ina sAdhuoMko DhUMDhiyA kaha kara vyavahAra karate haiM, yatI samayakI pracalita bhASAoMmeM hI huA karate the jisase logoMko chor3a krke| pahile to, adhikAMza isakA mabaloga saralatAke sAtha samajha liyA karate the| pracAra yatiyoMne hI kiyA thaa| usa samayakI bhASAoMke vyAkaraNa hemendra tathA saMpradAyoMkI kazamakazIke sAtha kucha loga yaha bhI prAkRtaprakAzake dekhaneme patA calatA hai ki vaha bhASA samajhane laga gaye haiM ki hamArA sanAtana dharmake sAtha apabhraMzakI sUratameM pahu~cI huI saMskRta mASA hI thii| koI sambandha nahIM haiN| usIko dharmabhASA banA leneke kAraNa zrIbuddha bhaga___ kucha eka saMpradAyoMne to apanA rUpa bhI aisA hI vAna aura svAmI mahAvIrake siddhAnta pracalita to khUba banA liyA hai ki mAnoM inakA sanAtanake sAtha kabhI hue para bhASAke sudhArakI ora dhyAna na pahu~caneke kAraNa saMskRti kI sthiti aura adhika bigar3a gyii| ___xguNoMkI yaha savyA zvatAmbara sampradAyake anusAra hai| di. jisase vedoMkI bhApAkA samajhanA nitAnta kaThina ho sa0 ke anusAra sAdhuke 28 mUla guNa haiM / isI taraha mAhArake doSa kara vaidikoMkI cintAkA kAraNa bana gayA / kI saMkhyA bhI isameM 46 mAnI gaI hai| -sampAdaka saccI khoja [le0-zrI paM0 darabArIlAlajI nyAyatItha ] DhU~DhatA hai kisako nAdAna! pavitratA kA DhAMga chaaide| bhajana gAna mAlA japa chor3e midhyA-madakA zikhara tor3a de| akhila vizva se Anana mor3e dhUla bharIdharaNI pai AjA, dUra httaaabhimaan|| ddhuuNddhtaa|| kise pUjatA hai remUrakha! banda kiyedRg-kaan|| ddhuuNddhtaa|| DhoMgI! DhoMga dUra kara japa kA mUr3ha vyartha pA rahA trAsa hai| zIghra haTA mada mithyA tapa kA A~kha khola Izvara na pAsa hai| cithar3e pahina aura cithar3e vAloM kA krtbhyaan||duuNddhtaa| vaha hai vahA~ jahA~ kaSToMmeM DUbA dIna kisAna / / ddhuuNddhtaa|| yadi tere kapar3e phaTa jaaeN| loha thor3e jisa ke gahane yA una meM dhabbe laga jaaeN|| dhUla dhUsarita kapar3e pahane hAni nahIM,milakara raha unameM,vahIMbase bhgvaan||ddhuuNddhtaa'? unake sAtha dhUpa-varSA meM rahatA hai bhagavAna // DhUDhatA // - gItAMjali ke prAcAra pr| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ {78 EN vidyuccara anekAnta twitte (8) tara | eka dina usI rAjagRhI nagarI meM vidyuccarako bar3I dhUmadhAma dIkha par3I / toraNa, baMdanavAra, phUlamAlAe~ aura taraha-taraha ke zrRMgAra pahina kara mAnoM yaha suranagarI apanA sauMdarya sajAne baiThI hai / sabhI aMga-praha, dvAra, hATa, bATa - zrabhUSita, alaMkRta hokara mAnoM khilakara dikhAne meM eka dUsarese spardhA kara rahe hai / adbhuta cahala-pahala hai / AlhAda kA uphAna sA AgayA hai; mAnoM nagarIkA Aja suhAga sampanna huA hai, aura vaha usIkA jaya-samAroha manA rahI hai / mAnoM kisIkI pratIkSA meM, usakA svAgata aura satkAra karaneko, use apane hRdayAsana para adhiSThita karaneko, praphula, Ananda-magna, usakI rAhameM apane pA~var3e bichA kara bATa dekha rahI hai / alaukika puruSa kauna hai ? - ANAN vaha kauna hai ? - yahI jAnane ko utsuka hokara vidyukacara eka sampanna sadgRhastha banakara, samAroha meM pAgala hote hue puravAsiyoMke bIca AyA hai / vaha isase pUchatA hai vaha prazna para vismaya karake ha~sa detA hai| usase pUchatA hai - vaha javAba nahIM detA, calA jAtA hai, mAnoM praznakarttA kI akSamya jAnakArI para vismita hI nahIM kSubdha bhI hai / phira vaha tIsare se pUchatA hai - usase bhI use uttara nahIM milatA, upekSA milatI hai| sabase pUchatA hai - saba usa para ha~sa dete haiN| aba vaha apane hRdaya kI sArI bhUkha se jAna lenA cAhatA hai-vaha aparimita bhAgyazAlI kauna hai ? le0--zrI jainendrakumAra dekho, vidyuccara, ve saba loga utkaNThita hokara kidhara ko dekhane lage aura bhAgane lage ! usane dhyAna diyAdUrase vAdyakA rava aura bhIr3akA rava jaise usIkI bhora la rahA hai| loga saba usI ravakI ora bhAge jA rahe haiN| vaha vahIM pratIkSA meM taira gayA / [varSa 1, kiraNa 3 Caras? julUsa shraayaa| pahale U~ToM para jaya dhvaja phairAte hue cAraNa Aye / phira turahI vAle / usake bAda padAtisenA / phira azvArohI / zranaMtara hAthiyoM para rAjya ke zramAtyavargakI savArI aaii| unake bIca meM hI, vidyuccarane dekhA eka asAdhAraNa DIla ke gajarAja para, jisa para soneke tAroMse bunI mUla kUlara hI hai, aura Thosa sonekI ambArI kasI hai, aura jisa hAthIkA gaMDabhAga, niraMtara, rAste bhara phUloMkI varSA hone ke kAraNa, phUloMse lakSya hai, do dIptimAna puruSa baiThe haiN| eka rAjA zreNika hI haiM, unake sira para rAjamukuTa jo hai / dUsare... ? - tabhI karNabhedI aura gaganabhedI jayaghoSa gUMja gayA'svAmI jambukumAra kI jaya' ! to samajhe, vidyuccara, ye dUsare alaukika se dIkhane vAle vyakti, jinakI AMkhoM kI dIpti kaMThameM par3I mANikya mAlAkI dIpti se kahIM. sateja aura asahya hai, cehare se jinake bhoja mAnoM cuA par3atA hai, vahI vajrasaMhananI jambukumAra haiN| unhIM ke varada darzana kI pratIkSA meM alaMkRtA rAjagRhI A~kha bichAye bATa johatI thii| (5) svAmI ke darzana ke bAda vidyuccara ke manameM eka becainI utthii| vaha usa becainIko samajhana sakA / akasmAta hI prakAzakA darzana, A~khoMko cauMdhiyAtA huA jaba bhItara taka pahu~catA hai to jaise usa prakAzake prati eka moha aura eka vidveSa sA paidA ho AtA hai, usI taraha svAmI ke prati mamatA aura zlAghAMkA bhAva bhI vidyuccarameM udita huA, sAtha hI eka prakArake roSakI bhAvanAkA bhI udreka ho aayaa| isa adbhuta bhAvakA vizleSaNa vyakti kaise kara sake ? vidyuccarake jI meM AtA hai, Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 179 mASa, vIra ni0 saM02456] viyuvara inheM kisI taraha satA skuu| aura phira kucha aisI bAta usake damana aura zamanake liye kucha senAkA adhyakSa ghaTita ho jAya ki mujhe unake sAmane hAtha jor3a kara banA kara unheM bhejA jAtA / ima sainika-kAryameM bhI khar3A honA par3a jAya / maiM una para ApattiyAM lAUM, AzAme adhika ve yazasvI haga / aba bhArI-bhArI vaha una ApattiyoM ko tor3a phor3a kara pheMka deM, aura yaddhoM meM bhI jogyamakI jimmedArI unheM mauMpI jAne mujhe zaraNameM le leM / kucha aise hI anartha aura dvividha lgii| aise yuddhomeM bhI, unhoMne apane pUrva-yaza ke abhAvako lekara vaha becaina ho uThA / isa apanI dvimukhI nusAra hI katti upArjita kii| yavA, hote-hote pratiSThA, bhAvanAkI kaise tuSTi prApta kare-kucha samajha nahIM pdd'taa| sauMdarya, kSamatA, sarvapriyatA aura gaMbhIratA meM unake usa bhAvanAke kisI eka vibhAva ( Aspeel ) ko mamakakSa ginA jAne vAlA dRsaga na thA / kAmadeva apane tarka aura Avezase puSTa karake aura bar3hAkara eka ke samAna rUpa vAle, aura vRhaspatike samAna maMdhAnizcita mata para Ane kA vaha prayatna karane lgaa| sampanna, kubegka gamAna akSaya-dhana-sampanna, jalar3akI yatna karake vaha aisI-aisI bAteM socane lagA jimase taraha gambhIra, garu ke samAna vijJa, zrIra sayakA usa bhAvakA sAtmaka vibhAva, utkRSTa nahIM nikRSTa taraha kAMtivAn jambukumAra-sabakI ISyA aurasabakI vibhAva, adhikAdhika puSTa ho |socaa-ve to aizvarya- zraddhAke pAtra the / ........ ke yuddhama vijayI hone para zAlI haiM, avazya unake yahA~ aparimeya dravya hogA, puravAmiyAMne jima ullAsamaM unakA samrATayAgya svAzarIra unakA kitanA dRr3ha aura balavAn dIkha par3atA gana kiyA, hama dekha hI cuke hai| thA; unakA paridheya hI kitanA amUlya thA, phira hAra kintu yaddhoma, kArtisa, yaza-vaibhavasaM, aura imI aura mukuTa Adi alaga; phira unakA saba AtaMka taraha kI zeSa aura parimahasa, inakA mana jaise alaga khAte, aura Adara karate dIkha par3ate haiN| tArIfa to rahatA thaa| mAnoM ukatAyA rahatA thaa| ina sabake bIca merI taba hai jaba maiM aise vyaktikA kucha bigAr3a skuu| rahate the, para jalameM rahataM kamala-patrakI taraha, unase taba patA calegA mere mana meM kitanA bala hai, bAhuomeM alaga, svatantra rahate the / Apa aura hamArI taraha kitanI kSamatA hai,aura mastiSka meM kitanA cAturya hai| apanI vAsanAoM, mamatAo, aura smRtiyAkA isa te kiyA-unase pahile paricaya pAU~gA, phira unhIM ke cIja yA usa cIja meM pha~mA kara isa bhrAMti-loka meM, yahA~ corI kruuNgaa| kanakhajaraM kI taraha apanaM sAraM hAtha-pA~va gar3hA kara bhUle nahIM rahate the; vaha mAnoM sadA kisI dUsare hI zrI0 jambakumArakA kucha paricaya paaleN| loka meM rahate the, isa hamAre jagata se jo jAhirA dharmarata zreSTivara zrahaMdAsake ve patra haiN| zaizava se sambaMdha rakhataM dIkha par3ate the to vaha mAnoM kevala hamAhI alaukika medhA aura pratibhAkA paricaya dete A rahe ga kucha hita-sAdhana karane ke kAraNa / haiM / bAlAvasthAmeM hI kucha aise bhakta kRtya unhoMne kintu duniyA apane se nirlipta kisI vyaktiko sampanna kiye ki loga cakita raha gye| unakI khyAti dekha kara capa nahIM raha sakatI / pahale no apanI zraddhA dUra dUra phaila gii| rAja sabhAmeM unheM sammAna milane aura bhakti ke dhAgoM se hI use bAMdhanakA yatna karatI lgaa| hote-hote kaizora vaya unhoMne pAyA, aura tabhI, hai| aura phira dhana, dArA, putra-putriyoM aura kuTumbiyoM unakI yogyatA aura zauryase vismita aura AnaMdita Adike aura taraha ke bandhana haiN| hokara, unheM bar3I jokhama aura dAyitvake kAma sauMpe ina spahaNIya, yadyapi virAgI kumArako apanIjAne lage / unakI maMtraNA mauta mauke lI jaatii| apanI kanyAoMke liye prApta karaneko bahunase pitA bhArI saMkaTake samaya unheM bhI avazya yAda kiyA lAlAyita ho gye| aura kumArake pitA zraSThi AIjAtA / sAmrAjyakI sImAmeM jahA~-tahA~ utpAta hotA to rAsa aura mAtA zrIjinamatI ko padmazrI, kanakanI, (6) Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta varSa 1, kiraNa 3 vinayazrI aura rUpabhI ina cAra kanyAoM ke pitAmoM kumArako cale jAnA par3A / pitA kI rakSA huii| ko vAgdAna denA hI pdd'aa| ye kanyAe~ atyanta rUpavatI, vaha mana hI mana munirAjake RNI hue| kiMtu kumArake kulavatI aura samRddhivatI thIM / sagAI hogii| saMbaMdhameM unakI zaMkA DhIlI na huii| kiMtu honahAra apanI siddhi ke liye kyA kyA yojanAe~ phailA rakhatI hai, isakA kisako patA raha eka hIre-motIke vyApArI kumArase milane Aye sakatA hai / kumArako mAnoM vidhi ke vidhAnavaza eka haiN| unako abhivAdanapUrvaka mahaloMmeM le jAyA gyaa| munirAja ke darzana ho gaye / darzana se, aba taka kI kaI kamare aura sahana pAra karane para eka kamarA aayaa| saMcita ukatAhaTa, vaha anizcita vitRSNA jo aba-taka rAjocita sAja-sajjA se vaha sajA hai / kumAra vahIM inake manako kuredatI rahatI thI, aba eka dama suspaSTa eka Asana para virAjamAna haiN| kumArane uThakara svA aura sunizcita cAha bana kara sAmane shraagii| kumArane gata kiyA aura apane se U~cA Asana pradAna kara munirAjase dIkSA lene kI prArthanA kii| kuzala-vRtta pUchA / zrAgata sajjanane nivedana kiyA- munirAja ne, sAtha Aye pitA kI AkRttike bhAva "maiM sevAmeM kucha maNi-mANika lAyA huuN| sunA, ko tAr3A, aura kumArako tanika dhairya rakhanekA Adeza zrApa yahA~ sajjanoMko apanAne vAle aura ratnoMkepArakhI kiyaa| haiM / isase darzanoMkI cAha huI aura aa upasthita huaa| aisI bAta meM kumAra AsAnI se dhIraja nahIM rakha kumAra-bahuta zubha / kiMtu, maiM to ratnoM kA kraya bhI sakate nahIM karatA, vikraya bhI nahIM karatA / maiM dUMgA to "svAmin , eka kSaNa bhI, merA mana ina vyarthatAoM yoM hI dUMgA, aura lU~gA to tabhI jaba unheM ziSTatA meM beMdhA rahanA nahIM cAhatA / maiMne bahuta kucha socA hai, kI rakSAke liye lenA hI par3a jaaygaa| isa saMbaM aura bahuta kucha kiyA hai / aba dekhatA hU~, vaha kucha dhameM Apa pitAjI se mileM to uttama ho, saMbhava hai nahIMke barAbara hai / jaba taka ApA nahIM jAnA, taba taka vaha Apake kucha ratna kharIdanA caaheN| saba karanA aura saba socanA niSphala hai|" vyApArI-kiMtu Apako ratnoMse ghRNA to nahIM mAlUma kiMtu munirAja apane pathake kAMTe jAnate haiM, aura hotI / Apake zarIra para aba bhI lakSAdhika mUkumArako yadi usa patha para calane kI cAha huI hai, to lyavAna mANika vaha isakI kAphI parIkSA kara lenA cAhate haiM ki vaha ku0-ThIka hai / dveSa nahIM hai, isI se rAga hai yaha samasAdhAraNa lAbha hI to nahIM hai, jo pahile kAMTe para hI manA bhUla hogaa| mujhe unase mamatA bhI ThIka vaise hAra mAna jAya / bole hI nahIM hai, jaise ghRNA nahIM hai| ____ "kumAra, adhIratA zubha lakSaNa nahIM hai| abhI merA vyA-kiMtu yaha ApakA bhAvasarvathA hI upAdeya nhiiN| bhAdeza mAnoM / kuTumbiyoM kI, apane uddezyase sahamati kucha padArtha ghaNya hote haiM, kucha AdaraNIya hI / prApta kro| unakI asammati aura asaMtoSakA bojha acche aura bure, donoM padArthoM meM, ekasA bhAva uThAnA vyartha hI jarUrI na banA lo|" rakhanA, kucha buddhimattA nahIM ho sakatI / upAdeya kumAra, kiMtu, virodhameM kucha kahanA cAhate haiM ki vastumeM mamatva bhAva rakhanA hI zreyaskara ho sakatA munine bodha diyA, hai, kutsitameM kevala nirmamatva bhAva hI nahIM pratyuta "kumAra, samajha lo, apane kuTumbiyoko samajhAne avahelAkA bhAvarakhanA AvazyakIya hai / ratnAdika kA eka avasara avazya denA cAhiye / merA yahI mA- vastue~, apane guNoM ke kAraNa, hamAre mamatva kI dezA hai| isameM nanu naca na kro|" adhikAriNI honI caahiye| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyucara mAgha, vIra ni0saM0 2456 ] kumAra - yaha ApakA vicAra bahuta aMzoM meM ThIka hai / kiMtu vastu kI mamatA, vastuke guNoM kI prazaMsAse, bahutAyata meM, bhinna vastu hotI hai| yaha ThIka hai ki vastu guNAtmaka hai aura guNa vastuse alaga Tika kara svatva bhAva nahIM rakha sakate; para vastuke sAtha nirapekSa bhAvase mamatA nahIM rakkhI jA sakatI, jaba ki guNoM meM 'sva' kI apekSA saMbhava nahIM hotii| ratnoM meM mamatA rakhane meM yaha bAta A hI jAtI hai ki, hama unheM apane deha para sajAyeM, apane pAsa rakkheM, adhikAdhika parimANa meM ikaTThA kareM, aura phira ratnoMke usa koSa meM apane jI aura jAnako pha~sA kara rakkheM / usakI banAvaTa, dIpti Adi guNoMke prazaMsaka hone meM yaha khatarA nahIM hai / isa liye maiM unakA prazaMsaka hU~, pArakhI hU~,kA dAsa nahIM hU~ / vyApArI - yaha hai ! to Apa inheM kyoM pahane hue haiM ? kumAra cupa hue| tanika Thahara kara bole"hA~, yaha bAta socane kI hai, maiM kyoM inheM pahine hU~ ? - maiM kyoM inheM pahine hU~ ? - ApakA yaha prazna ThIka hai, aura Apa jaba Aye the, taba bhI maiM ise soca rahA thaa|" - para una - vyApArI - lekina, yaha to prakaTa hai, Apako logoM kI icchA rakhane ke kAraNa pahananA par3atA hai / kumAra - yaha to kAraNa nahIM, bahAnA huaa| vyA0 - to kyA nirmamatva hokara bhI unakA upayoga kiyA jA sake, yaha saMbhava nahIM hai ? kumAra- kyoM saMbhava hai ? vyApara Apa kahate the, Apa inake saMbaMdha meM nimahI haiN| kumAra-usa nirmoha meM jarUra kahIM kamI raha gaI hai-- nahIM to yaha vyartha - camakIlA - bhAra zarIra para kaise Thaira sake ? vyA0 to Apa kyA kareMge ? ku0 - kyA karU~gA ? - hamezA bhAravahana hI karatA rahU~gA ? - sadA parigrahakA bojhA hI DhotA rahU~gA? -socatA hU~, bojhA utAra kara alaga kara dU~gA / 181 vyA0 - alaga kara deMge ? ku0 - yaha nahIM jAnatA kaba para karanA jarUra yahI hogA / vyA0--kyoM ? kyA saca Apake aise baliSTa zarIra ko yaha chaTAMkase bhI kama para karor3oMse bhI mUlyaye ratna bhArI lagate haiM ? vAn ku0 - hA~, bhArI lagate haiM / itane bhArI lagate haiM ki inake bojhase, zarIra to alaga, AtmA bhI dabA mAlUma hotA hai / vyA0 - utAra kara kyA karoge ? ku0 - kyA karU~ ? batAiye? zro- ho, zrApa to inhIM kA vyApAra karate haiM Apa sahAyatA kareMge ? vyApArIne, na jAne kyoM, kaha diyA- 'hA~-hA~' kumArane gale kA kaMThA nikAlA, bAjUbaMda utArA, aura bhI saba AbhUSaNa khola DAle, aura vyApArI ko dene lage / yaha saba vyApAra isI kSaNa ho jAyagA, vyApArI ko aisI AzA na hogI / aba vaha acakacAyA 'nahIM-nahIM, maiM na le sakUMgA / maiM bhikSArthI nahIM hU~ / ' ku0 - dekhiye sahAyatAse vimukha na hoiye / vyAH- mujhe dUsaroMkI dayA lekI Adata nahIM hai| ku0 - dayA le nahIM, para dayA kara to sakate haiM ? - yaha to ApakI mujha para dayA hai; saca mAniye, ApakI dayA merA bhAra hita hogA / vyA0 - cApa apane se aise vimukha kyoM hote haiM ? kuH - apane vimukha nahIM sanmukha hotA hU~- aba taka apane se mu~ha phera kara ina cIjoM kI ora mu~ha kiye hue thaa| .. vyA0 - Apa svArthakA kyoM ghAta karate haiM ? ku0 - maiM svArthako mAra nahIM rahA, pA rahA hU~ / " kiMtu, Apa apane svArthako kyoM pherate haiM ? vyA0 - maiM kyoM pheratA hU~ ? hA~, pheratA huuN| mujhe nahIM cAhiye, ye Apake ratna / mere lene kA tarIkA yaha nahIM hai| para maiM Apase pUchatA hU~, Apa inako to phaiMka DAleMge, para Apake mahala ke kone kone meM jo vaibhava bharA par3A hai, usa sabakA Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 anekAnta [varSa 1, kiraNaM 3 kyA kareMge ?-yaha mahala kA mahala kyA uThAkara ghaTanA (phenomenon) ekadama itane adbhuta, maciphaiMka deMge ? kyA kareMge? tanIya aura ulTe rUpa meM ghaTa gaI ki, nahIM jAnatA, vaha ku0-nahIM pheMka sakU~gA-yahI to Apa kahate ho?- usakA kyA banAye / jisa svArthako, apanI vivecanA maiM bhI yaha dekha rahA huuN| phira, kyA karU~, yaha se, jIvana-krama bhitti banA kara vaha Age bar3hA thA, savAla hai| usI svArtha para usane svAmI ko lAta mArate dekhA / vyA0-to ina ratnoM ko de DAlane se Apa thor3I sI aisI abhUtapUrva bAtako dekha kara eka abhUtapUrva viplava manakIzAbAzI jIta leMge, aura to kucha na hogaa| sA usake bhItara macane lagA / isa viplavakA yadi kucha ku0-(asta vyasta bhAva se ) Apane ThIka jtaayaa| uMgalIrakha-sakane yogya pariNAmahuA to yaha ki svAmI inako hI pheMkane se to kAma nahIM clegaa| jaisA ke yahA~ corI karaneke usake irAde meM aura dRr3hatA zrA Apane kahA, thor3A manakI zAbAzI jItane kA gii| bahAnA ho jaaygaa| Age kucha nhiiN|.... (8) vyA0-aura saba kucha bhI pheMka sakeM taba to... svAmIkI vimanaskatA dina-dina gaharI hone lgii| ku0-(usI bhAva se) ThIka, aura kucha bhI pheMka sakaM, mana ucATa rahatA,jaise sabase bhara kara ukatA gayA ho / jabhI to... bhogoMkI ora se virakti hotI, saMbhogya padArthoM se vyA0-'unako nahIM alahadA kara sakate, khuda alaga vitRSNA chUTatI / unheM lagatA, jaise cAroM ora phailA ho jaaiye| yaha jagavAla hai, jo unheM lubhA kara, bahalA kara,bharamA ku0-'unako nahIM alahadA kara sakatA, khuda alaga kara apane meM hI pha~sA rakhanA cAhatA hai-merI yathAho jAU~ / "ThIka / ThIka to hai| jarUra rthatA, kRtArthatA, merI pUrNatA aura Atmasiddhiko loka yahI ThIka hai|'shraapkaa, mahAzaya bar3A upakAra meM nahIM pahu~cane detA / unakA mana, mAnoM, sadA usI mAnato huuN|'yhii ThIka hai| loka meM rahatA hai / kuTambIjana usa manako yahA~ lagAne vyA - to Apa yaha kareMge ? ke jitane hI prAyojana karate haiM utanA hI vaha aura ku0-''nahIM to kyA karU~gA ?: 'yahI kruuNgaa| ... asaMtoSake sAtha khija uThatA hai / aba aura adhika inheM alaga nahIM pheMka sakatA / to khuda to alaga ghara rahanA unake liye asaMbhava-prAya ho gayA hai / munibhAga sakatA huuN| inameM baMdhA huA, pisatA huA, dIkSA le jAneko vaha atyaMta Atura ho gaye haiN| kaba taka rahU~ ?-kyoM na halakA aura unmukta, ___ eka dina apanI hRdayAkAMkSA pitA ke sammukha badhana hIna hokara, apanA hI Apa hokara raha~, unhoMne kaha ddaalii| apane hI ApameM rahU~, basa Apamaya hojAU~ ?- pitA kumArake rukhase bilkula hI aparicita nahIM yahI kruuNgaa| the| isa duniyA meM rahate bhI kumAra ke vicAra satata X X X jisa lokameM vicarate rahatethe, usakA AbhAsa pitAko vizudharane phira bidA lii| usakI AtmAko eka thaa|kiNtu pitA, balAn , usa saMbaMdhameM apanI cintAko aduta tuSTi thI / para isa tuSTike sAtha hI usakI vive- TalAte Aye haiN| aba kumAra ne, apane hI mu~ha se jo anAmeM eka tumula pralayakArI bIja uga utthaa| mAnoM spaSTa zabdoM meM bAta kaha dI, to jisako TalAte Aye kisI vastune Akara usakI jIvana-dhAraNakI nIMva para the aura jisase Darate Aye the, vahI ghar3I A gii| hI vyAghAta karanekA yala prAraMbha kiyA hai| jaise kucha pitA mAnoM tarkakI zakti kho baiThecIja Akara usakA AdhAra hI chIna lene kA upakrama "yaha kyA kahate ho, beTA!" bA~dha rahI hai| svAmI jambukumAra ke sAkSAtkAra kI "pitAjI,"kumArane kahA "haTa na hoN| mujhe kyA Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kusATaka jainakavi mAgha, vIra ni0saM02456] kama duHkha hai ki ApakI sevAkA avasara maiM kho rahA roga AtA hai, to kyA maiM use mApase haTA kara apane hU~ ? kiMtu zAzvata, sarvopari aura yathArtha sevA kA jo Upara le sakatA hUM? kisI bhI asAtAke udayako bA~Ta mArga dIkhA hai, usa para calane kI preraNA anivArya hai| sakatA hUM? matalaba ki Apa merI kevala upasthiti se koI jaise bhItara se mujhe usI ora Thela rahA hai / vahI DhADhasa pAte haiM,aura ApakA koI prayojana usase siddha mArga prakRta mArga hai, isameM mujhe saMzaya nahIM, kyoMki nahIM hotA / maiM Apake hI Apake sAmane upasthita rahUM, usI para calaneke liye, ajJAnake nirdezakI taraha, eka sannikaTase sanikaTa rahUM-yahI ApakA bhAva hai| yaha prakRta preraNA mujhe ukasA rahI hai| Apa bhI, antataH kaise bhI kyA sarvathA saMbhava hai ? kyA jaba-taba Apako usI sacAI para AyeMgeM, aura taba Apa mujhe dhanyavAda mujhase aura mujhako Apase alaga honA nahIM par3atA ? deMge / ina kSudratAoM aura vyarthatAoM se mujhe chuTTI lene phira isa bhAva kI rakSA bhaviSyameM kevala paramita kAla dIjiye, jisase maiM nigraMtha, nirAvila, aura nissaMga, taka ho sakatI hai| usa bAtake saMbaMdhoM kAtara aura satya se ekAkAra hokara raha sakU-'so 'ham' / jisa Atura honese kyA pariNAma jo eka na eka dina TUTase merA 'yaha' aura merA 'vaha' , yahA~ taka ki merA nI to hai hii| phira kyA pitAjI, yaha saca nahIM hai ki zarIra bhI, mujha meM aura satyameM vicitratA na paidA kara Apa mujhe sukhI dekhakara ho adhika prasanna hote haiM ? to sake / jisase maiM hI merA dhyeya bana jAU~ zuddha sattA phira merA sukha kisameM hai, yaha jAna kara bhI bhApa mere ke rUpa meM hI, san-cit-AnaMda hokara rhuuN|" sukhakI rAhameM Akara kyoM khar3e hote haiM ? pitAjI,zrApa "beTA, kyA kahate ho ? -mujhe Dara lagatA hai| dekhate haiM, jIvana meM duHkha itanA paripUrNa aura sukha itanA jaMgala meM raha kara, tila-tila karake zarIra to khoyA kSINa hai ki jIvanase mamatA honA vismaya-janaka jAna jAyagA; para prApta kyA hogA, samajha meM nahIM aataa| par3atA hai / aura eka-dUsare ke saMbaMdha meM vyakti itanA tumhArI Atmasiddhi vahA~ kahA~ rakkhI hai, mujhe nahIM hIna aura asamartha hai ki paraspara mamatva paidA karake, mAlUma ; para vahA~ paga-paga para kaSTa aura saMkaTa haiM, yaha 'maiM-usakA' 'vaha merA' Adi dhAraNAoMkI sahAyatAse mujha jaisA AdamI bhI jAnatA hai / kumAra, tumheM kina apane pariNAmoMko malezita karanAmUrkhatA jAna par3atI subhItoMke bIca meM maiMne pAlA hai ? abhAva kA tanika hai| isI kAraNa kisI ke liye isa daMbhakA bhI abanAma tumane nahIM jAnA / ghara chor3a kara cale jAne se kAza nahIM ki vaha apaneko dUsare kA sahAyaka aura phira abhAvahI abhAvameM tumheM rahanA par3egA / vahA~ kauna upakArI samajhe / pitAjI, karmoM se jakar3A huA maiM hogA jo tumhArI saMbhAla rakkhe ? pitAko aura mAtA itanA hIna hU~, ki ApakA jarA duHkha TAla sakU~gA, ko, jinhoMne lAise aura cAvase tumheM pAla-posa kara emA saMbodhana merI AtmAko nahIM ho pAtA / apane bar3A kiyA hai, jo tumheM dekha kara hI jIte rahe haiM aura karmoM ke hAthameM vyakti kitanA apadArtha hai ! jo karatA tumheM na dekha kara kaise jIte raha sakeMge-kAMToMmeM cale hai, jo socatA hai, unhIM kA baMdhana, unhIMkA pariNAma, jAne ke liye, unhIMko chor3a kara tuma kisa mu~ha se vyaktiko jo karavAve, karanA hogA / ina karmoM para jAnA cAhate ho ? beTA, tuma kyA buddhe bApakI itanI- svAmitva prApta karanA,unakI adhInatAse mukta ho jAnA; sI bAta nahIM mAnoge ?" jIvanake isI dhyaya para maiM calane kI Apa se mAjhA * "pitAjI, Apa vyartha kyoM cintA karate haiM ? yadi cAhatA huuN| taba maiM apadArtha nahIM rahUMgA / zakti merI Apa tanika svastha hokara soceMge to mujhe saharSa pAzA nissIma ho jAyagI, baMdhana nizzeSa ho jAyeMge, AnaMda deMge / maiM kyA kucha ApakI vizeSa sahAyatA kara pAtA avyAvAdha ho jAyagA / pitAjI, isImeM jagatakA aura hU~? zArIrika sevA mujhase bhApakI kitanI banatI hai? merA prakRta kalyANa hai|" / kyA maiM dina-dina pAte vArdhakyako roka sakA hUM? jaba X X Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 anekAnta [varSa 1, kiraNa 3 pitA isa haTha ko mor3a yA tor3a sakanemeM akRta- tara jAne lagI, to jA nahIM pAI, cUMTa bana kara gale meM kArya hI rahe / aMtameM pitattva ke adhikArake nAma para, aTaka baiThI / taba kapola sindUriyA hokara phala se kucha dinakI mohalata avazya svAmI jaMbakumAra ko gaye, aura bAta nikalate-nikalate bhI na nikalI / para denI pdd'ii| usa lajjA ne, usa bAta ko, aura hI DhaMga se vyakta kara ___ taba isakI sUcanA una vAgdattA cAra kanyAoM ke dene kA jo prAyojana kara diyA thA, use par3hane meM bhUla pitAoM ke pAsa pahu~cAI gaI / pitAoM ko kSobha huA, saMbhava hI nahIM ho sakatI / koI par3ha dekhatA, usa rUpapara unhoMne khaira maanii| socA, byAhase pahilehI svAmI zrI ke rUpa para aura zrI para, bhAva meM, bhaMgI meM, aura kI yaha icchA pragaTa ho gaI, calo acchA hI huaa| ceSTA meM, A~khoM ke jhaMpa jAnemeM aura deha ke kaMTakita kanyAoMke bhAgya to phaTanese baca gaye / byAhake bAda hojAne meM, asaMdigdha rUpameM likhA thA ki-yaha kanyA kahIM aisA hotA to unake sira vaidhavya...! cupacApa hI apanA sarvasva kisI ke caraNoMmeM chor3a kara ___ isakI sUcanA kanyAoM ko bulA kara de dI gii| aura usake nAmakA suhAga or3ha kara, usa nAma ke sAtha hI yaha prAzvAsana bhI de DAlA gayA ki pitA akSaroMkA baiThI-baiThI jApa karatI rahI hai, aura aba unake liye, svAmIse bhI suMdara, suyogya, supAtra varakI pitAkI bAta para kaha rahI hai-na, na, nhiiN| khoja kara deMge aura isa liye kanyAoM ko khinna aura x x x ciMtata hone kI AvazyakatA nahIM hai| to una cAroM kanyAoM ne, isa Akasmika saMvAda ___ kiMtu yaha usa kAlakI bAta hai jahA~se bIsavIM sadI para, mila baiThane kA saMyoga nikAla liyA / aura cAroM 25 zatAbdIdara thI / kanyAoMne pitAoM dvArA diye janiyoM ne baiTha kara nirNaya kiyA ki kucha ho, vivAha gaye AzvAsana ko avahelA ke sAtha phera diyA / turaMta ho jAya / vivAha ke agale dina hI svAmI cAheM unhoMne sAMtvanA nahIM cAhI, pati ke jIvita rahate bhI aura sakeM to dIkSA le jaoNya / unhoMne socA-byAha kaTane vAlA vaidhavya unhoMne suhAga ke rUpa meM apanA hojAne do, phira dekheM vaha dIkSAkI bAta para kaise kAyama lenA svIkAra kiyaa| rahate haiM ! kanyAoM ke sarvasammata isa nirNaya para una padyazrI ne kahA-pariNaya hogyaa| pariNaya ke pitAoMko bhI eka sammata hojAnA paDAH aura ve isa sAtha khela hamase aba nahIM hogaa| svAmI jAyeMge, to saMdezako lekara zreSTivara ahadAsa kI sevA meM phuNce| unakI smRtiko lekara hama rheNgii| para yaha vItarAgI zreSTha prahadAsa murbhAI mana sthiti meM khinna baiThe hokara jaoNya aura hama unakI smRti para kalaMka DAleM! the| ina logoM ke nivedana para jaise unheM saMtoSa kA -na-zra, kabhI nhiiN| ___ avasara dIkhA / unhoMne ina cAroM pitAoMkI bAta savinayazrI ne kahA-pitAjI, hamArI biDambanA na harSa sammata kara lii| kareM / byAha hI jIvana kI kRtArthatA hai kyA ? phira jambukumAra to mAMgI huI mohalata ke kAlake liye usake saMbaMdhameM itane utsAhasake sAtha ciMtA karane kyoM apane ko sarvathA pitA kI mAjhAnoM para chor3a cuke the| baiThate haiM ? unheM kahane ko kucha zeSa na thaa| . kanakabhI bolI-pariNItAnahIM hUM-vAkpariNaya pariNAmAnukrama se svAmI jambukumAra kA vivAha ke bAda maine aisA samajhA hI nhiiN| vivAha kA zeSa padmazrI, vinayabhI, kanakabhI, aura rUpazrI ina cAra kaaMza sampanna hone se raha jAya to yaha mere bhAgya kA nyAnoM ke sAtha, eka sAtha, sadhUmadhAma saMpanna hogyaa| rUpazrIne bolanA cAhA, para bola nahIM paaii| pitA suhAga rAtakI rAta / saMyoga-sajAke saba sAmAnoM ke vaktavya para jaba aura aMgoM para phaila kara lAja bhI- se bilasita maNi-mAsikake dIptoM kI dIpti se pari Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAgha, vIra ni0 saM02456] vidhuvara dIpta; svarga se curA kara lAye hue indra ke vilAsa-kakSa vahIhogA,-yA nahIM? kyA hogA-dekheM ? . sA manorama; naMdana-sA surabhita; mUrkhAgrasta ramaNI-sA ina apsarAoM se bolo mata,-cihu~ka pdd'eNgii| sukomala, suzAMta aura lobhanIya; jisameM svapna tairate unheM ekAgratAme cyata kiyA to tuma kSamya na hoge / rahate haiM, aura kAmadeva alakasAyA par3A rahatA hai, vaha unheM apane meM vyasta rahane do|-aur pAnI, hamAre avarNanIya kamarA / yahA~kA saba kucha jaise, bAheM phailA sAtha dUsarI ora mudd'o| kara tumheM AliMgana-pAza meM bAMdha lene ko, lAlasA se Akula aura mada-mULameM vikala par3A hai| usI meM par3I kumAra idhara zAma ko Tahala kara lauTe haiM ki bandhuhaiM cAra ramaNiyA~ jo, jala meM mInakI taraha, mAnoM isI bAndhavoM ne ghera liyA hai| koI ThaTholI karate haiM, koI vAtAvaraNa meM khilane-khelane ko banI haiM, jinakA pari- badhAI dete haiM, koI taraha-taraha kI carcA cher3ate haiN| aise dheya haThAta, yahA~-vahA~ se khisaka par3A hai| ye ramaNiyA~ bhI haiM jo isa samaya bhI zAstra-carcA karanA cAha rahe usa dhAra ke na isa ora haiM na usa ora jo kaizora haiN| kumAra yathA zakya sabameM yoga dete haiN| kiMtu isa aura tAruNya ina do taloMke milanese bana jAtI hai, ve pratyakSa suha~sa vAcAlatA ke bhItara jo eka vimala gaMThIka usI dhArake Upara khar3I haiM / isIse ye una kali- bhIratA hai, vaha chipa nahIM paatii| yoMkI taraha tAjA haiM jo isI kSaNa phUla banane para A eka-(kumAra kI ora bAta DhAlate hue) aba inheM gaI haiM, jinake prasphuTana kI sampUrNatA basa abhI-aba jyAde nahIM rokanA cAhiye / inheM Aja sone kI sampanna ho rahI hai| mAnoM ye bAlAe~ aAja hI rAta jaldI lagI hogii| strItva-lAbha karanekI ora unmukha haiM / zrAja inameM vaha dUsarA-ThIka to hai| hamAre rokane se yaha maka bhI to . tAruNya phUlA hai ki basa / mAnoM apane prasphuTanake sauM- nahIM sakate... darya ko chipA kara nahIM rakha sakatIM-vaha ughar3A jo kumAra-rokane kI krika meM na pdd'eN| mujhe khuda manakA AtA hai; chipAnese anyAya jo hogA; isIme AvaraNa khayAla hai| idhara-udhara khisaka khisaka par3atA hai / use simaTAnA tIsarA-maiM Apako caugunI badhAI denA cAhatA huuN| to hotA hI hai, para vaha phira bhI tanika asta-vyasta kumAra-Apa cAhaM jitane gunA dhanyavAda vApisa le hue binA nahIM rhtaa| ''Aja kyA honA hai! liijiye| ye cAroM, isa svarga-kakSa meM, apane hI ApameM vyasta ekane ina bAtoM para svarameM jarA jhalAhaTa lAkara khaahaiN|maanoN kisI kI pratIkSA meM haiM aura usake Ana kiMtu ina bAtoM meM laganA adharma hai| prAtmA kA para ve kisa paddhatise vAra AraMbha kareMgI, pratyeka isako, svabhAva apane-apane mana meM spaSTa karane meM lagI hai / ''vaha kumAra- 'nizcita hai| bAtoM meM bahaka nahIM sktaa| pratIkSita saubhAgyazAlI kauna hai ? .'' usakA kyA vaha vyakti-sarAga carcA pApamUlaka hai| bhAgya hogA? kumAra-sarAga carcA pApamUlaka hai, kintu vItarAgatA mAnoM dyutimAna strItva, dala-bala aura chala ke bhI carcAmeM nahIM hotii| vInarAgatA bhItara utpanna hotI sAtha, lajjAke saba puSpa-zara aura nirlajjatA ke saba hai, aura ho jAtI hai to kRtyameM pariNata hue binA viSa-zara tayyAra rakhake, indra ke pauruSako cunautI dene nahIM rhtii| ke liye, usake akhAr3e meM, spardhA ke sAtha usakI bATa xxx joha rahA hai !-yA to pauruSa luMThita hogA aura gala Adi-Adi vyastatAmoM meM unakA samaya jA rahA jAyagA, yA bItva hI kuMThita hogA aura natamastaka ho hai, aura udhara sadya-pariNItA padhue~ unakI pratIkSA meM jaaygaa| kyA hogA ?-jo sadAse hotA AyA hai, hoMgI-isa sabakA khayAla kumAra ko hai / para unakI Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ x pratameM pce| " 186 anekAnta [varSa 1, kiraNa 3 pravRtti unheM zayanAgAra meM jAne kI jaldI karAne meM kumAra ne kahAsaphala nahIM hotii| "tumaloga itanA DaratI ho!-mujhase DaratI ho?x x DaranekA aba maukA kahA~ hai? tuma apanA vakta kho dogI, ___ to merA doSa na hogaa| aura vakta jyAde nahIM hai|" kumArake Ane kI AhaTa unheM milI, para jaise saba cupa rahIM / kucha dera kumAra bhI cupa rhe| nahIM milii| ve nizceSTa vaisI hI rhiiN| phira padmazrI ne Akara kumArake caraNa pakar3eunakA kamare meM praveza karanA thA ki padmazrI hara- "nAtha !" bar3A kara uTha baitthii| vinaya jaise asaMmajasa meM par3a gaI vinaya aura kanaka ne bhI aisA hI kiyA, pairoM se aura kanaka, leTe-leTe tanika uTha kara mu~ha nIce karake mAthA ragar3a kara karuNArta-svara meM kahA-"nAtha !" baiTha rahI / rUpazrI uThI, bhAgI aura sapase dUra ke kona kiMtu rUpa to aba bhI hila na sakI / vaha ina meM, paralI tarapha mu~ha phera kara, nakhoMse kAlIna kI Una paricita tIna svaroM ke 'nAtha' sambodhanako suna kara bhI ko kuredatI huI khar3I hogii| pIche mur3a kara dekhane aura kucha karane kA sAhasa na kumAra kyA kareM? kamA skii| kamare meM, jaise Ajakala kI koMceM hotI haiM laga- kumAra ne eka-eka ko uThAkara kahAbhaga usI prakAra kI sejeM, aura paryaka mAnoM avyava- "he-heM, yaha kyA g2ajaba karatI ho / chi-chiH, paira sthita, phira bhI eka viziSTa vyavasthA, biche haiN| nahIM chA karate / tuma mere paira chU kara yoM dekhogI, yA bIcoM-bIca pA~va-phailAe-hue morakI zaklakA ekasiMhAsana bAta karogI ?: 'aura, vaha tumhArI sakhI,-use kyA rakkhA hai| paMkha-hI rala-mila kara usa siMhAsanake caMdove huA hai ?" kA kAma dete haiM-unameM bahumUlya hIre aura motI isa kumAra gaye, dhIme-se use kaMdhe para chuAaMdAja se TaeNke haiM ki ve mArake sacce paMkha se hI jAna "sunopar3ate haiM / mArakI coMca nIceko jhakI huI hai, mAnoM vaha para vaha to eka jhamakase murar3a gaI, hAtha chUte hI kucha cuganA cAhatA hai / para usa coMca se, vAstava meM, chiTakase dUra bhAga gaImora saMgamaramara ke eka choTe se jIna ko saMbhAle hai| kumArane kahA-"suno suno to / " ina pair3iyoM para car3hane ke bAda, usamayUrakI kalagI pAtI pana Adi ne dekhA yaha rUpa ne khUba vijaya paaii| hai| siMhAsanAsIna vyaktiko paira Tekane ke liye yahI padma bolI "ajI, use chodd'o| vaha Apa paaygii|jgh hai / siMhAsana ke baiThane kA bhAga kAphI prazasta, suno to|" kiMtu kumAra ke sAtha hI rUpane bhI pada kI bahumUlya vasoMse sajA, bahuta hI mulAyama hai / aadi| yaha bAta suna lI, aura abake kumArake chUne para vaha kumAra usI sthAna para pahu~ce, aura baiTha gye|bole- usa taraha chiTaka kara dUra na jA skii| 'tuma loga itanA DaratI kyoM ho ?' kumAra ne kahApanI ne sunA / svarane usakA gAta miharA diyA, "tuma yoM alaga kyoM rahatI ho| Ao,-bAroM zabdoMne gudagudI sI uThA dii| merI bAta suno|" vinayane sunA / bhAzA baiNgii| taba vaha kumAra ke sAtha hI pAkara una tInoM se . kanaka to suna kara, mukhara ho rahanA cAhatI hai| saTa kara aura isa taraha apanA mu~ha dubakA kara, baiTha usakA jI hotA hai mamI kumArase ulajha utthe| gii| kumAra bhI aba, siMhAsana se parvaka para bhAgaye / aura yaha rUpanI usI konemeM gar3I-gar3I pUMgaTa-se ke bhItara hI halakI ha~sIse muskarA dii| jo kva bAteM huI, phira batAyA Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAgha, vIra ni0saM02456 ] anekAnta para lokamata 'anekAnta' para lokamata 2. zrI0 satyAMzumohanajI mukhopAdhyAya, ema.e, ela.TI., asisTeMTa lAibreriyana gavarnameMTakRta-kAlija, banArasa - "I am very grateful to you for kindly giving me an opportunity to read a collection of some very very valuable articles on Jainism, a subject the study of which is very dear to my heart. I therefore welcome the Samantabhadrashrama of Delhi and congratulate its distinguished founders on taking up the works of the collection of Jaina works and research in Jaina literature The Anekant is the sort of journal the want of which was beeing felt by the public for a long time. The first numbers, by the richness of the articles which have appeared in thein, convinge one of its permanent utility in the field of Jaina Dharma. Those that have contributed hitherto appear to be genuinely intersted and painstaking scholars of Jaina Shastra The ideal of toleration which the journal has set before it is truly Jain and does every credit to its learned editor. In fact you have not left anything to make the 2. journal useful to Jains and Non-Jains engaged in the study of Jainism. The articles are suggestive of new lines of work which, I hope, will be taken up by distinguished Jainists all over the world. Of the innumerable difficulties in the way of the study of Jainism, the most harassing are the want of critical editions of Jain works in Sanskrit & Prakrit, and their authoritative translations in any modern language. Dictionaries and Encyclo. paedias collecting materials scattered over a vast field are badly required and a Jaina Catalogus catalogorum is au immediate necessity. I hope the Samantabhadrashama & the Anekanta will take up the compilation of these under your able guidance. With thanks to you and hopes to see the Ashrama and the Journal pros pering" arthAt maiM ApakI isa kRpAke liye bahuta thAbhArI hU~ ki, Apane mujhe jainadharma-viSaya para, jisakA abhyavana mere hRdayako bar3A hI priya hai, kucha bhatIna bahumUlya lekhoMke saMgrahako par3hanekA avasara diyA hai| re: maiM dehalI samantabhadrAzramakA abhinaMdana karatA Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 188 bhanekAnta [varSa 1, kiraNa 3 hU~ aura usake viziSTa saMsthApakoMko dhanyavAda detA hU~ maiM Apako dhanyavAda detA hU~ aura Azrama tathA jinhoMne jainagraMthoMke saMgraha aura jainasAhityake anusaM- patrako samunnata hotA huA dekhanA cAhatA huuN| dhAnakA kArya apane hAthameM liyA hai| ____25 vA anitaprasAdajI ema.e. ela.ela.bI. 'anakAnta' usa prakArakA patra hai jisakI pabalika jana hAIkorTa, bIkAnerako arsese jarUrata thii| pahale do aMka, una lekhoMkI " mujhako to vidita hotA hai ki barasoM taka guma samRddhitA ke kAraNa jo unameM prakaTa hue haiM, jainadharmake rUpase maunastha raha kara apanI vicArazakti aura kSetrameM isa patrakI sthAyI upayogitAkA vizvAsa di vyAkhyAnabalako bar3hA kara 'jainahitaiSI' hI 'anelAte haiM / jinhoMne aba taka isameM yoga diyA hai-lekhoM kAnta' kA rUpa dharake prArdu ta huA hai / vicArase sahAyatA kI hai-ve jainazAstroM ke sacce premI aura zIla jaina-tattvoke vettAnoM aura jaina samAjake parizramazIla vidvAn jAna par3ate haiM / sahiSNutAkA jo hitaSiyoMkA kartavya hai ki 'anakAnta' ko apanAAdarza isa patrana apane sAmane rakkhA hai vaha saccA veM / jisa kisIko bhI jainadharmameM bhakti aura jaina Adarza hai aura usakA sArA zreya patrake vidvAn jainasamAjameM prema hai, usako ucita hai ki isa patra sampAdakako prApta hai / vAstavameM Apane isa patrako una kA grAhaka bane, isako prAyopAnta paDhe aura par3ha jainoM tathA ajainoMke liye upayogI banAnemeM koI bhI kara una viSayoM para vicAra aura manana kare / isa bAta uThA nahIM rakkhI,jo jainadharmakA adhyayana karanemeM patrameM gaDhaviSayoMko mathakara tattvakA sAra nikAlane kA prayatna kiyA gayA hai| yaha patra samyakadarzanako __lekha naye kAryakramoM ke sUcaka haiM, jinakI bAbata / dRDha karane, samyaksAnako bar3hAne aura samyakcAmujhe AzA hai ki ve saMsAra bharake viziSTa jainoM dvArA ritrako unnata karanekA eka advitIya sAdhana hai|" aMgIkAra kiye jAveMge / jainadharmake adhyayanaka mArga meM jo asaMkhya kaThinAiyA~ upasthita haiM, unameM se sabase 26 prophesara hIrAlAlajI ema.e.elaela.rI. adhika kaSTakara saMskRta tathA prAkRta jainapranthoke gaNa- amarAvatIdoSa-vivecanAtmaka saMskaraNoM kA prabhAva aura maujadA " 'anekAnta' ke aba taka do aMka prApta hue| kisI bhI bhASAmeM unake prAmANika anuvAdIkA na avalokana kara bar3A mAnanda huA / 'jainahitaiSI' honA hai| vizAla kSetra para bikharI huI sAmagrI ko ke banda ho jAnase jaina-mAsika-patroMmeM samAja saMgraha karane vAlI DikzanariyA~ (zabdakoza) aura jisa kamIkA anubhava kara rahA thA usakI Apane insAlopIDiyAe~ (vidhA-korA) burI tarahase upa- anakAnta-dvArA bar3I hI acchI tarahase pUrti karadI yukta hotI haiM aura eka 'jainakaiTelogasa kaiTelogorama'ko isa hetu Apako badhAI hai / mujhe pUrNa prAzA hai phaurana palsa hai| mujhe bAzA hai ki samantabhadrAma' ki samantabhadrAzramake udAca uddezyoMkI pUrtimeM yaha aura 'bhanekAnta' bhApake paTumetRtva meM isake saMkalana patra bahuta kaarykrhogaa| maiM vIra-sevaka-saMghakA kArya ko apane hAyameM leNge| sabhAsadI phArma bhara kara bheja rahA huuN| isa saMghake Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAva,vIra ni0saM02456] anekAnta para lokamata sabhAsada honese mujhe kucha gauravakA anubhava hotA __samAjameM aneka sAhityaviSayaka patrikAyeM nikala nikalakara matyuvaza ho cukI haiM aise mamaya meM Apane 27 nihAlakaraNajI seThI, bI.e., ema.esa.sI. atyanta mahatvapUrNa 'anekAnta ' mAsika nikAla banArasa kara jainasamAja para mahAna upakAra kiyA hai / jaina "yaha jainasamAja ke liye parama saubhAgya kI bAta samAja zrApako jitanA dhanyavAda de utanA kama hai| hai ki aba use Apake mahatvapUrNa lekhoMko par3hane mukhapRSTha para jo citra diyA hai vaha to kamAla kiyA kA phira se avasara milegaa| jabase 'jainahitaipI' hai| lagyoMke mahatvako gAnA saryako pahacAna karAne banda huA thA taba se isa prakArake aitihAsika sA hai|" khojase pUrNa lekhoMkA sarvathA abhAva thaa| patra to 6 muni zrI paramAnanda nI, zaMvAlapIparI-. jainasamAjameM bahutase nikalate haiM kiMtu eka do ko "anekAnta panAkA prathamAMka minA / ... ..Apana chor3a kara jo svataMtratA pUrvaka do eka viSayoM para patrakA nAma maMga AtmAke anukUla hI ravAyA hai, kucha likhate haiM bAnI vyarthahI samAjakA samaya tadartha maiM Apako dhanyavAda detA huuN| uparyukta patra tathA dravya naSTa karate haiN| unase ApasakA vaimanasya nikAlane kI merI svayaM icchA kucha samaya meM ho rahI thI; para Apane mere pahile hI yaha merI zubhecchA bar3hatA hai aura sAmAjika unnatike mArga meM bAdhA kAryarUpameM pariNata kara dikhAdI, isake badalameM nA hotI hai / mujhe atyanta harSa hai ki aba una sabase maiM Apako jitanA AzIrvAda , utanA thor3A hI bhinna prakArakaM patrakA phirase udaya huA hai / yadyapi hai| lekha mabhI paThanIya hai| AzA hai Age inase svayaM merI ruci aitihAsika khoja kI ora nahIM hai bhI vizeSa acche paThanIya rheNge|" tathApi mujhe yaha kahate tanika bhI saMkoca nahIM 30 bAbU kIrniprasAdajI bI.e., ela.ela.bI., ki yaha kArya bar3e mahatva kA hai| maiMne 'anekAMta ' adhiSThAnA zrImAtmAnaMdajaina-gurukula, ke do aGka dekhe haiM / unake lekhAMke vipayameM ganaga~vAlA - kucha adhika kahane kI AvazyakatA nahIM hai| "dArzanika, maiddhAntika bhaura nihAsika-maba Apake jisa vyaktitvase jainasamAja varSoM se paricita narahake lAkhoMsa susajjita 'anekAnta' patrakA avahai vahI una sabameM spaSTa jhalaka rahA hai / maiM vizvAsa lokana kara mujhaM vizeSa prasannatA huI / merA vizvAsa hai ki isI prakArakaM yaktipUrNa lekha jainakaratA hU~ ki yaha patra uttarottara unnata hokara jaina niddhAnta ke tatvoM kA bhalI bhAnti pracAra aura samAjakI sevA barAbara karatA rhegaa|" pramAra kara sakate haiM / yapi yaha patra jainiyoMkA 28 muni zrI puNyavijaya jI, pATaNa hai, tathApi isake lekha sApha banA rahe haiM ki yaha "Apane jo pAzramakI yojanA kI hai vaha bahunahI mabhI dharmoM ke mAnane vAloM ko lAbhadAyaka siddha hogaa| megayahI hArdika icchA hai ki yaha 'anekAnta' stutya hai| usameM maiM apanIsampUrNasahAnabhUti rakhanA patra anekAntavAdake asadApoMkA samAdhAna huuN| Apane jo'bhanekAnta' patrikA nikAlI hai vaha karatA humA ima puNyapAvana syAvAda ke sAvika bahuta hI acchA kAma kiyA hai| jisa samaya jaina- arthaka payodhanarUpa kAryameM saphalatA mAta kreN|" Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 . anekAnta [varSa 1, kiraNa 3 31 zrI. ramaNIkalAlajI, zikSaNa vibhAga, vizvameM 'anekAnta' dvArA anekAntakA prasAra ho a. bhA. cosaMgha, sAbaramatI yahI merI hArdika bhAvanA hai|" " 'anekAnta' ke do aMka mile / zrIsukhalAla 35 paM0 vidyAnaMdajI zarmA, upadezaka di jaina jIkA lekha par3ha kara Ananda huA / purAnI vastu mahAsabhAAja ke hindustAna ke praznoM para madada degI taba "meraTha meM paM0 vRjavAsIlAlajI ke pAsa maiMne usameM nayA prANa saMcAra hogA / ApakA prayatna 'anekAnta' saryakI pahalI kiraNa dekhI, hRdaya kasamAjako bala degaa|" malavata praphullita ho gyaa| 'sAdara prArthanA hai ki 32 paM0 zobhAcaMdrajI bhArilla nyAyatIrtha, bIkAnera patra dekhate hI 'anekAnta' mere pAsa bheja diijiy|" 36 bA zivacaraNalAlajI raIsa,jasavantanagara"anekAnta' ke darzana hue| AbhArI huuN| mukha pRSThakA citra dekhate hI hRdaya praphullita ho gayA / "jisa samaya kavara para 'anekAnta' likhA dekhA dUsarA citrabhI atyanta AkarSaka aura mohaka hai| citta praphullita ho gayA aura kavara kholaneko zrakahane kI AvazyakatA nahIM ki samAja ghorAti dhIra ho gyaa| kholate hI 'anekAnta' ke darzana ghora aMdhakArameM par3A hai| usakA uddhAra anekAnta' kie / dara asala aba jainasamAjake sudina zurU sUryakA udaya honese hI hogaa| yaha pahalI kiraNa hue haiM, aisA pratIta huA hai|" isa vizvAsako puSTa karane vAlI hai| merI hArdika 37 bA - nAharasiMhajI ema.e.,bI.ela. vakIla bhAvanA hai ki anakAntako saMsAra apanAve aura hAIkoTe, kalakattAusase usakA kalyANa ho| maiM Apake sadutsAha "aba samaya parivartana huA hai aura isa zAMtiaura zramakI prazaMsA nahIM kara sktaa|" maya kAlameM bhAratake sarva sampradAya apanI apanI 33 paM0 munnAlAlajI "citra" bIkAnera unnatimeM agrasara ho rahe haiN| aise samayameM sAmpra dAyika aura antarjAtIya bhinnatAko alaga rakha"bhanekAnta atikAnta, bhrAntiko harane vAlA; kara pUrNarUpame viSayoM para svataMtra vicAra prakaTa satyazAntikA bIja, aho! mana-bharane vaalaa| karane vAle patrakI vizeSa AvazyakatA thii| prAzA tatva-vivecana, doSa-dalana nita karane vAlA, hai mukhtArajI una truTiyoMkI apanI patrikAse dUra apane DhaMgakA ati udAra guNa rakhane vaalaa| kreNge| sampAdaka mahodayakI zubhecchA aura yogyado kiraNeM hI 'kAnta'kI bhavyabhAva haiM bhara rhiiN| tAkA paricaya tIrthakaroM ke cinha ke prabandha para 'mukhya-tAra se baja uThI, gagana madhura haiM kara rhiiN|" sampAdakIya TippaNIse hI pAThakoMko acchI taraha 3. paM0vI zAntirAjajI zAstrI, nyAyatIrtha, upalabdha hogaa| patrikAmeM aitihAsika aura khoja kAvyatIrtha, nAgapura kI dRSTise likhe gaye lekha sarvatra aura saba samaya " anekAnta' kA sampAdana sundara humA / lekha meM upayogI hoNge| patrikAke viSayameM adhika ligaveSaNApUrNa haiM, vidvAnoMke manana karanekI cIja hai| khanA mAtra piSTapeSaNa ke hogaa|" Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAgha,vIra ni0saM02456] anekAnta para lokamata 38 sampAdaka 'jainamitra', sarata 4. sampAdaka 'jainajagata', ajara-- __ "hama isa patrakA hRdayase svAgata karate haiN| "anekAntake sampAdaka jugalakizorajI mukhtAra ke nAmase jainajanatA kAphI paricita hai| ve eka isake mukha patra para anekAntakA sUrya adbhuta chaTA itihAsajJa aura mArmika samAlocaka vidvAna haiN| * dikhA rahA hai va bhItara zrImahAvIra-jinadIkSA kA bhAmahAvAralajanadAkSA kA ApanaM samantabhadrAzrama nAmaka eka saMsthA kI sthAraMgIna citra bahuta hI bar3hiyA hai| mahAvIrasvAmI panA kI hai| usI kA yaha patra hai / isake do aMka kI mUrti yathArtha hI dikhalAI gaI hai| yaha citra hamAre sAmane haiM / patrakA zarIra bhI sundara aura hara eka maMdira meM rakhane yogya hai / sampAdakadvArA AtmA bhI sundara hai| prathama aMkameM 'anekAnta kI likhita 'bhagavAna mahAvIra aura unakA samaya'lekha maryAdA' zIrSaka lekha bahuta acchA hai / bhagavAna mahAvIra aura unakA samaya' zIrSaka mukhtAra sAhaba bahuta vidvattApUrNa va upayogI hai| .... paM0 sukha kA lekha hai no lambA parantu Avazyaka hai| bhagavaMta lAlajI zAstrIkA lekha anekAntakI maryAdA para gaNapati goyalIya kI 'nIca aura achuta' zIrSaka bahuta hI paThanIya hai / isameM dikhalAyA hai ki sA- kavitA bahuta zikSAprada hai| dUmarA aMka pahale aMka mAjika praznoMkI gA~Thako bhI anekAntakI paddhati se bhI adhika kAmakA hai / isa aMkameM 'pAtrakesarI me kholanA ucita hai / yaha patra apane DhaMga kA aura vidyAnanda''karnATaka jainakavi''hamArI zikSA' 'jainadharmakA prasAra kaise hogA' 'jAti bheda para apUrva hI hai| amitigati AcArya' zIrSaka lekha vizeSa paThanIya 36 sampAdaka dainika 'arjuna', dehalI- haiN| gAyalIyajI kI kavitAe~ bahuta bar3hiyA haiM / ""anekAnta'kA pahalA aMka hamAre sAmane hai| 'anurodha' zIrSaka kavitA to bahuta bhAvapUrNa hai| isameM ravIndrakI gItAMjalIkA raMga hai| pratItagIta' jaina-darzanakA zrAdhAra anekAnta-siddhAnta hai usI zIrSaka kavitA bhI imI DhaMga kI hai, 'vIra vANI' anekAnta ke siddhAntako spaSTa aura pracalita karane bhI acchI hai / ... aise patrakI jarUrata thI isa ke uddezyase isa patrakA janma huA hai / isa aMka liye hama sahayogIkA saharSa svAgata karate haiN|" kI bhItara kI sAmagrI se patra honahAra jAna par3atA 41 sampAdaka zvetAMbarajaina, bhaagghai| lekha sabhI acche haiN| kavitAyeM bhI sAdhAraNanaH __isa mAsika patrake do aMka hamAre sAmane haiN| acchI haiM / sAmpradAyika patra hote hue bhI isakI inake saba hI lekha upayogI hai| prathama aMka meM paNDita sukhalAlajIkA 'anakAntavAdakI maryAdA' bhASA zuddha aura sAhityika hai yaha saMtopakI bAta zIrSaka lekha sarvopari hai| zrIyuta goyalIyajI kI hai| sAhitya-premI aura darzana-premiyoM ke liye yaha 'nIca aura achUta' kavitA bar3e mArke kI hai| patra bar3e kAmakA siddha ho sakatA hai / sampAdaka dvitIya aMkameM 'jainadharma kA prasAra kaise hogA' aura paNDita jugalakizorajI mukhtAra pahalese sAhitya 'hamArI zikSA' zIrSaka lekha bahuta hI acche haiN| kSetrase paricita haiM aura jainasAhitya saMbaMdhI unakI ina do aMkoMkI sAmagrI aura sampAdakakesthAna para mukhtAra sAibakA nAma dekhakara vizvAsa hotA hai khojoMke liye jainasamAjameM unakA vizeSa mAna aura ki bhAge calakara yaha jainasamAjameM eka ubakoTi sthAna hai| hama unake isa naye prayala para sAdhuvAda kA patra hogA / hindI jAnane vAle bhAiyoM ko grAhaka bananA caahiye| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 kAma jildakA-1) DAkakharca anekAnta [varSa 1, kiraNa 3 kavivara zrI ravIMdranAtha akurakI lIjiye, zurUse Aja takakI saMpUrNa kahAniyoMkA saMgraha | jaldI chapa gayA! _ "galpa-gaccha" / maMgAiye! 'galpagaccha' kA pahalA | ke nAmase kaI bhAgoM meM prakAzita hogA / pahalA bhAga galpagaccha"kA - bhAga chapakara taiyAra ho | chapa kara taiyAra ho gayA hai / dvitIya, tRtIya, caturtha bhAga chapakara taiyAra : gayA hai| aura paMcama Adi bhAga kramazaH prakAzita hoNge| gayA hai| mUlya-10 zrIravIndranAtha ThAkurane apane sampUrNa pranthoMkA hindI anuvAda | mUlya-10 | prakAzita karanekA adhikAra kevala 'vizAla-bhArata' ko hI diyA | jildakAhai, isaliye unakI aura-aura pustakeM bhI yahIMse prakAzita hoNgii| DAkakharca"kumudinI" upanyAsa bhI zIghra prakAzita kiyA jaaygaa| patA:-"vizAla-bhArata" pastakAlaya, 120 / ", apara sarakulara roDa, kalakattA / * vIrajayaMtI utsava * "janajIvana hara sAlakI taraha isa varSa zrImahAvIra jayaMtI utsava jainasamAja ke sudhAra tathA dharma kI umatimeM 11, 12 aura 13 apraila '30 yA caitra zuklA trayodazI, vighnarUpa hone pAsI pravRtiyoM aura unako dUra caturdazI aura pUrNimA zrIvIranirvANa saMvat 2456 ke karane ke satarka upAyoM ko nirbhayatA ke sAtha dinoMmeM usI samAroha aura sajadhajake sAtha manAyA jA- prakAzita karane vAle gajarAtI-hindI pAkSika patra ygaa| Apase nivedana hai ki kRpA kara usa avasara ke 'jainajIvana' ke mAjahI grAhaka bano / vArSika mUlya anukUla apanI kucha racanA nimna viSayoMmeMse kisI eka tIna ruupye| para bhejane kA anugraha kreN| zrAzA to yaha hai ki Apa vyavasthApaka "jainajIvana", panA / svayaM usa avasara para padhAra kara aura utsavameM zAmila hokara dharma prabhAvanA meM bhAga leMge aura hamArI utsAha saMskRta-prAkRta anokhe graMtha vRddhi kareMge, kintu yadi yaha saMbhavanIya na ho to kRpAkara pramANamAmAlA. pR. sa. 12 E pramANamImAMsA pR. saM. 120 ru 1 likhe huai zabda avazya bhejeN| unakI hameM prtiikssaarhegii| sacitra tasvArthasUtra sabhAgya pR sa. 241 ru.2|| apane anugrahI lekhakoM aura kaviyoM kI kRtiyAM sthAbAdamaMjarI pR. sa. 312 ru. 2 ke upalakSya meM mitramaMDala unheM mAnapatra arpaNa kara syAhAdaralAkara pa.saM bhAga 1.2-3-4 ru.|| sammAnita karanA apanA kartavya smjhegaa| sUyagaDaM (sUtrakRtAMga) saniyuki pa.saM. 152 ru 1 kRpAkara apanI kati 31 mArca'30 taka avazyabhejane prAkRta vyAkaraNapU.saM. 202 kA dhyAna rkheN| vizvAsa hai ki hameM nirAza na kreNge| papa-sthAdaralAkara, aupapAtika sUtra viSaya-vizvapremI mahAvIra jainavIroMkA itihAsa mAItamata-prabhAkara kAryAlaya hamArI zikSA paddhati hamAre utthAnakAmArga bhavAnI peTha, pUnA 02 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM Am air COM F paramAmagasya vIja niSiddha-jAtyandha-sindhura-vidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam / / -zrIamRtaraMdrasariH / samantabhadrAzrama, karaulabAga, dehlii| phAlguna, saMvan 1986 vi0, vIra-nirvANa maM0 2456 --- - - - - - - ... ... mahApuruSa lekhaka-zrI0 sAla paM0darabArIlAlajI] . . jo vipatti meM dhairya kSamA rakhate U~ce chana / jagatralobhana dekha nahIM hote caMcala mana // samA-bhUmi meM vacanakuzala haiM gaurvshaalii| yuddha-bhUmi meM dikhalAte vIratA nirAlI / / sadAcAra sannyAya para marane ko taiyAra hai| mahApuruSa ve hI yahA~ Izvarake avatAra haiN| 1 sampati pAI harSa nahIM para pAyA mana meM / bhAI agara vipatti kSINavA nahIM badana meM / / sa pAyeM kabhI, kabhI yA modaka pAveM / para patharAveM nahIM, nahIM mana meM ikarAveM // aisI jina kI rIti hai puruSa sadA banyo / una samAnasaubhAgya bokabhI na pAve anya hai| Devenwmrunnanverno 8 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 (1) mahAvIra ke anuyAyI priyaputra hamArezvetAmbara, DhU~DhiyA, digambara-paMthI sAre / svadeza- sandeza [ le0 - zrIyukta bhagavanta gaNapati goyalIya ] uTho saberA hogayA, do nidrA ko tyAga; kukkuTa baoNMga lagA cukA, lagA bolane kAga / a~dherA gata huA / (2) udayAcala para bAla sUrya kI lAlI chAI; uSAsundarI ho, jagAne tumako AI / manda manda bahane lagA, prAtaH malaya-samIra; sabhI jAtiyA~ haiM khar3I, unnati nadake tIra / lagAne DubakiyA~ / / (3) uTho uTho, isa taraha kahA~ taka par3e rahoge; kuTila kAlakI kar3I dhamakiyA~ are ! sahoge / mere pyAro ! siMhase, bano na kAyara syAra; tandrAmaya jIvana bitA, bano na bhArata-bhAra / zIghra zayyA tajo // anekAnta (4) mAta isakI paravAha karo kyA kauna kahegA; tathA sahAyaka kauna, hamAre saMga rahegA / kyA cintA tuma ho vahI, jisakI zakti anaMta; jisakA Adi milA nahIM, aura na hogA anta / aTala siddhAnta hai / [ varSa 1, kiraNa 4 yadyapi kucha kucha loga, mArga rokeMge Akara; kintu zIghra hI bhAga jAya~ge dhakke khAkara / yadapi mileMge mArgameM, tumako kitane zUla; paga rakhate bana jAya~ge ve sabake saba phUla yahI dharya hai / 1 (6) yuddha svArtha athavA asatyase karanA hogA; jIne hI ke liye, tumheM aba maranA hogA / taba na mare aba hI mare, maranA nissandeha; aba na mare saba kucha rahe, rahe na kevala deha / deha-mamatA tajI // (M) suno suno ! jo Aja, kahIM sAhasa tuma hAre; boge yoM nahIM lagoge kabhI kinAre / tana-mana-dhana se deza-hita, karo pramAda visAra; sabake sa~ga milakara saho, bhUkha pyAsa yA maar| punaH Ananda bhI / / (<) pichar3a gaye ho bahuta lar3a rahe ho Apasa meM; pakar3a pakar3a rUDhiyA~, gholate ho viSa rasa meM / aisA hI karate rahe, to vinAza hai pAsa; basa bhaviSya meM degA, taba-paricaya itihAsa / eka mRta-jAti kaha / / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phAlguna, vIrani0 saM0 2456] purAnI bAtoM kI bAja SEXSTROFESEXKOMAL - P purAnI bAtoM kI khoja . . - bhI ho cukA hai, aura isa usakI apekSA aise hI mahAgha eka aura 'bhagavatI ArAdhanA' (bahumUlya) batalAyA hai jaise ki dUdha se nikalA huA 'bhagavatI ArAdhanA' nAmakA jo prAcIna graMtha jaina ghI / 11 vIM zatAbdImeM isa dUsare 'bhagavatI mArAdhanA' graMthakI racanA ho jAne ke kAraNa hI paM0mAzAdharajIne mamAjameM prasiddha hai aura jisakA paricaya 'anekAnta' pahale pranthakI TIkA likhate hue use 'mUlArAdhanA' kI tIsarI kiraNase pAThaka par3ha rahe haiM usase bhinna eka nAma diyA hai aura apanI TIkA(vivaraNa)kA nAma 'mUaura bhI 'bhagavatI ArAdhanA' nAma kA pranya hai / yaha lArAdhanA-darpaNa' rakabAhai, aisA mAlUma hotA hai| prastu; graMtha prAkRta bhASAmeM nahIM kintu saMskRta bhASA meM hai aura isa pranthakI eka prati ailaka pannAlAla sarasvatIbhavana, ima samAjake prasiddha vidvAn amitagati prAcArya neracA bambaI meM maujada hai, jisakI patra saMkhyA 81 hai paraMtu hai| ye prAcArya mAdhavasenake ziSya aura nemiSeNAcArya umameM pahalA patra nahIM hai| isI se maMgalAcaraNa zrAdi ke praziSya haiM aura isa liye 11vIM zatAbdI ke vidvAna ni kA kucha hAla mAlUma nahIM ho sakA / yaha prati bahuta vahI amitagati hai jo dharmaparIkSA, upAsakAcAra, azaddha hai aura jisa graMthaprati paramaM utArI gaI hai, use mubhASitaratnasaMdoha Adi graMthoM ke prasiddha racayitA haiN| vi0saM0 1568 kI likhI huI batalAyA hai / pratyake inake race hue abhI taka jitane graMtha upalabdha hue the antima bhAgake nAmAdika sacaka kucha pA isa prakAra athavA suhabara paM0nAthUrAmajI premI-dvArA vidvadalamAlA haiM:meM inake aura jitane pranyoMkI sUcanA dI gaI thI una aArAdhanA bhagavatI kathitA svazakacA, mabase yaha eka juza hI mantha hai / ise prAcArya mahodaya cintAmaNitiratu budhacintitAni / ne bar3e udyamake sAtha cAra mahIne meM banA kara samApta mAnahAya janmabhalaSi tarituM tara, kiyA hai| paraMtu kaunase saMvatameM banAkara samApta kiyA, bhavyAtmanAM guNavatI dadA smaapi||12|| yaha manthaprati parase mAlUma nahIM ho skaa| hA~, itanA zahara mAlUma hubhA hai ki isakI racanA unhoMne apane pApavaseno'ani muninAyo pahale ke bane hue kimI jinAgama para se kI hai, jo sin-maayaa-mdn-kdrssH| saMbhavataH vahI prAcIna 'bhapavatI bhArAdhanA' jAna par3atA tasya gariSTo gururiva ziSyahai jo prAkRta bhASAmeM nivaDaNyApa kara prakAzita smatavicAra-paraNa-manISa / / 17 // Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta [ varSe 1, kiraNa ziSyastasya mahIyaso racanA kI hai| Apake aNuvrata-guru vAlacandra muni, mitagatirmArgaprayAlaMbinI mahAvata (jinadIkSA)-guru amayacaMdra saiddhAntika aura menAM kammaSamoSiNI zAkhaguru abhayasari tathA prabhAcaMdra muni the| abhI taka Apake banAye hue 'bhAvatribhaMgI' (bhAvasaMgRha) aura bhagavatImArApanA zreyate / ...18 / / 'prAsravatribhaMgI' nAmake do granthoMkA hI patA calA thA, bhArAdhanaSA yadakAri pUrNA jo mANikacaMda ganthamAlA ke 'bhAvasaMgahAdi' nAmaka mAsapaturbhirna tadasti citraM / grantha naM020 meM mudrita ho cuke haiM haiM / ina granthoMmeM gandha mahoyamAnAM jinabhoktikAnA kI racanA kA koI samaya na hone se ApakA samaya dUsare vidvAnoMke samaya para se hI anumAna kiyA jAtA midyanti kRsyAni na kAni syH||16| thaa| paraMtu gata varSa bambaI ke ukta sarasvatI bhavanako sphuTIkRtA pUrvajinAgamAdiyaM dekhate hue mujhe ApakA eka aura gUntha upalabdha huA mayA jane yAsyati gauravaM paraM / hai, jisakA nAma hai 'paramAgamasAra' / isa grantha me prakAzitaM kiM na vizudabudinA racanAkA spaSTa samaya dete hue likhA hai: idi paramAgamasAraM mahAtAM gacchati dugdhato ghRtaM / / 20 // suyamuNiNA kahiyamappavoheNa / isa pranthako purAdekhanekA mujhe abhI taka avasara nahIM milA / vidvAnoMko cAhiye ki ve ukta prAcIna surdANauNA munivasahA bhagavatI pArAdhanAke sAtha isakA tulanAtmaka adhyayana dosacudA sohayaMtu phuDhe // 223 // kareM aura isa bAtako mAlUma karake prakAzita kareM ki sagagAle hu sahasse isa pranthameM mUlArAdhanA kI kina kina bAtoM ko chor3A visayatisahI 1263 gade du visavarise / gayA aura kina kina bAtoMmeM vibhinna matakA pratipAdana maggasirasuddhasattami kiyA gayA hai| athavA donoM graMthoM meM kisa kisa bAta kI paraspara vizeSatA hai| kyA isa pranyameM pahale anya guruvAre gaMpa saMpuraNo / / 224 / / kA isa pala kI lokarucike anusAra mahaja sAra hI arthAt-alpajJAnake dhAraka mujha bhutamuni ne isa khIMcA gayA hai athavA isake race jAnekA aura hI. 'paramAgamasAra' kI racanA kI hai, jo zAkha-nipaNa sarA koI hetu hai? aura doSarahita munivRSabha haiM ve isakA bhane prakAra mAhI ke maMDArameM isa ganya kI parI pratito zodhana kreN| yaha gUnya zaka saMvat 1263 'vRSa' saMvavahA~ ke koI bhI sajana mAI yadi isa gAya ke pahale sarameM maMgasira mudi saptamI guruvArake dina likha kara patra kI nakala mere pAsa bhejeMge to maiM unakA mAmArI pUrNa hubhA hai| hU~gA / aura tulanAtmaka lekha bhejane vAle vidvAn to isase bhutamuni kA sunikSita astitvasamaya vi0 viroSa dhanyavAdake pAtra hoNge| saMvat 1398 taka pAyA jAtA hai| isake bAda mAlUma nahIM kiye aura kitane samaya taka jIvita rahe haiM aura panhoMne aura kauna kauna se gumyoM kI racanA kI hai| zrutamuni kA nizcita samaya bhavaNavalgola ke maMgarAja likhita zilAlekha naM0 108 dakSiNa meM 'tamuni' nAmake eka jaina vidvAna ho (258) meM jina bhutamuni kI niNyA kI pratiSThA kA gaye, jinoMne prAkRta bhASAmeM aba jaina-ganyoM kI samaya zaka saMvat 1355 diyAIve ina bhUtamunise mila Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phAlguna, vIrani0 saM0 2456] purAnI bAtoM kA khAja hai kyoMki usameM unake dIkSAguru kA nAma siddhAH vidbhavyaH prasidhyekanAmA pratyAsama nayogI'diyA hai-abhayacaMdra nahIM / aura isaliye yaha kalpanA nahIM kI jA sakatI-ki vaha niSidyA niSTaH niSThAzandena nivANaM cAritraM cocyate - inhIM zrutamuni kI laga bhaga 100 varSake bAda pratiSThita syAsanA niSTho yasyAso pranyAsannaniSThaH huI hogii| astu| bhavAgvisarga....." - ganthameM ukta gAthAoMke bAda prazastikI jo chaha yahA~ jina padoMke nIcaM lAina dI gaI hai ve mavAgAthAe~ dI haiM ve saba prAyaH ve hI haiM jo bhAvatribhaMgI ke siddhika pada haiM aura unake Age unakA vyaktIkaraNa aMtameM pAI jAtI haiM aura mANikacaMda-ganthamAlA ke grantha hai| isI taraha para vRttike khAsakhAsa padoM kI vyAkhyA na kI bhUmikAmeM prakAzita hocakI haiN| hA~,unameMse pahale padake vyaktIkaraNameM jisa bhavya paruSake 'pANikhilanthasatyA'nAmakI gAthA yahA~ nahIM hai| praznapara tattvArthasUtrakI racanA huI hai usakA nAma diyA ___yaha gantha 1paMcAstikAya,2 SaDdravya, 3 sapatattva, sva. gayA hai paraMtu vaha pAThakI azuddhi ke kAraNa kucha spaSTa 4 navapadArtha, 5baMdha, 6 baMdhakAraNa, 7 mokSa aura 8 nhoskaa| 13 vIM zatAbdImeM bAlacaMdra muni-dvArA makSikAraNa, aise ATha adhikAroM meM vibhakta hai aura ra tattvArthastra kI jo kanaDI TIkA likhI gaI hai usameM mava milAkara kula 230 gAthAoM meM pUrA huA hai| usa praznakartA bhavyapuruSakA nAma 'siddhayya' diyA hai| gantha acchA hai| isa bhI mANikacaMda ganthamAlA ko bahuta saMbhava hai ki vahI nAma yahA~ para sUcita kiyA gayA prakAzita kara denA caahiye| ho aura pratilekhakakI kRpAse vaha prasidhyaMka'rUpaserAlata likhA gayA ho| yadi aisA hai to isa 'siddhayya ke prazna para pranyotpatni kI mAnyatAkA patA 5 vIM zatAbdI taka 'bhAcaMdra' nAma ke yadyapi, bIsiyoM AcArya jaina- cala jAtA hai / ataH mUDabidrI kI uma prati parase isa samAja meM ho gaye haiM * paraMtu yahA~ para ve hI prabhAcaMdra kI jA~ca honI cAhiye jisa para se kApI hokara vivakSita haiM jo padmanaMdi prAcAryake ziSya tathA 'prameya- bambaI ke ailaka pannAlAla sarasvatI bhavanameM yaha pratha kamalamAteDa' aura nyAyakumudacaMdra' nAmaka gandhoM ke AyA hai / graMtha ke aMtameM 'itidazamo'dhyAyaH samAH ' prasiddha racayitA haiM / abhI taka inake banAye hue ukta ke bAda prazAstike jo pA diye haiM ve isa prakAra hai:do hI ganthoM kA nizcita rUpa meM patA calA thA kiMtu DAnasvajalasmaratnanitarA(kara)bAripravIcIcayaH aba eka aura pranthakA bhI patA calA hai aura vaha hai| 'tatvArthavRttipada' / isameM pUjyapAdakI 'sarvArthasiddhi midAntAdisamamtazAsanalapi:zrIpayanandinamaH / nAmaka vRttike aprakaTita padoMko vyakta kiyA gayA hai| mariSyAnikhilabhayodhanananaM navAryavataH padaM isa gUnyakA prAraMbha nimnaprakAra se hotA hai:- savyaktaM paramAgamArthaviSayaM jAnaM prabhAcandanaH / / (1) "sidaM jinendramalamapratimamayodha shriipynNdimaidaantshissyo'nekgnnaalyH| prailokyavaMyamabhivaMdha gataprabandha / prabhAcaMdraviraM jIyAna pAdapajyapade gnaH / / (5) durvAgdurmayatamaHpavibhedanA munIndunaMditAdidaninamAnaMdamaMdiraM / tattva vRttipadamaprakaTaM prAtye // mudhApArodagirammatiH kAmamAyodayAnana // 53) * paricaya pAne ke liye dekho, mANikavAda-pranthamAlA meM inameM pahalA padya to pramAcandrAcArya-bArA racita prASita samAratA-kAvaskI lekhakadvArA likhI huI prstaavnaa| hai aura vaha apane sAhilyAdi para se prameyakamalamArtaNa Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 anakAnta [varSa 1, kiraNa 5 tathA nyAyakumuracaMdra ke antima pacoMke sAtha ThIka jainasamAjameM sarvatra pracalita hai aura vaha isa prakAra haitulanA kiyA jA sakatA hai| zeSa donoM padya dUsare svArthapatrakAra gapicchopalakSitaM / vidvAna-dvArA isa grantha para likhI huI TIkA-TippaNI ke padya jAna par3ate haiN| aura ve saMbhavataH usI vidvAnake vanda gaNendrimaMjAtamumAsvAtimunIzvaraM / / padya haiM jisane prameyakamalamArtaNDa para TIkA likhI hai paraMtu pAThakoMko yaha jAna kara Azcarya hogA ki aura jisake antima do padyoM para gata kiraNa meM pRSTha jainasamAja meM aise bhI kucha vidvAna hogaye haiM jo isa 130ke phaTanoTadvArA vicAra prastuta kiyA jA cukA hai| tattvArthasUtra kA kundakundAcAryakA banAyA huA mAnana dUsarA padya to yahA~ aura vahA~ donoM hI granthoM kI the| kucha varSe hue, tattvArthasUtrakI eka zvetAmbara-TippaprazastiyoM meM prAyaH samAnarUpa se pAyA jAtA hai-sirpha NI ko dekhate hue, sabase pahale mujhe isakA AbhAsa cauthe caraNa meM 'ratnanandi' kI jagaha yahA~ 'pAdapajya' milA thA aura taba TippaNIkAra ke usa likhane para kAparivartana hai| aura yaha parivartana isa bAta ko sApha bar3A hI Azcarya huA thaa| TippaNIke antameM tatvAbatalA rahA hai ki jaba prabhAcaMdra kI TIkA mANikya- rthasUtra ke kartRtvaviSaya meM 'duvodApahAra' nAma se kucha naMdIke prantha para thI taba to prazasti lekhakana unheM ratna padya dete hue likhA thAH(mANikya)nandipade rataH likha diyA aura jaba TIkA "paramesAvaJcaturaiH kartavyaM zRNata vcmisvivekH| pUjyapAda ke gantha para dekhI taba unheM pAdapUjyapade rataH' zabdo yo'sya vidhAtA sadaraNiyo na kenaapi||4 vizeSaNa de diyA hai / sAtha hI, isa viSaya meM bhI koI sandeha nahIM rahatA ki 'ratnanandI' parikSAmukha ke / 2 yaH kuMdakuMdanAmA nAmAMtarito nirujyate kaizcita / kurtA 'mANikyanandI se bhinna koI dUsare vidvAna nahIM jhaMyo'nyaeva so'smAtspaSTAmAsvAtiritividinAna haiM-donoM hI eka dUsareke paryAya nAma hai / aura prabhA. TippaNI-"evaMcAkarNya vAcako hyamA caMdra nato pRjyapAdake sAkSAt ziSya the aura na mANi- svAtidigaMbaroM ninnava iti kecinmAvadanadaH kyanandIke, kintu payanandI ke hI ziSya the| yaha gantha bahuta choTA hai / choTe sAijaka kula 99 zikSArtha parametAvazcaturitipayaM brUmahe zuddhaH patroM meM yaha samAptahuA hai / eka prauDha vidvAnakI prAcIna satyaH prathama iti yAvayaH kopyasya andhamya kati hone se acchA mahatva rakhatA hai| ataH jo bhAI nirmAtA sa tu kenApi prakAreNa na niMdanIya etA. sarvArthasiddhi ko punaH prakAzita karAe~ unheM isa graMthako vacanuvidheyamiti / tarhi kaMdakuMda evaitatmathama bhI usake sAtha meM lagAdenA cAhie bhaSavA vidyArthiyoM. kati saMzayApAhAya spaSTa jJApayAmaH yaH kuMdamAdike upayogArya alaga hI chapAkara prakAzita kara denA caahie| kuMdanAmetyAdi bhayaM ca paratIrthika kuMdakuMda iDA cAryaH pamanaMdI umAsvAtirityAdinAmAMtarANi tattvArthasUtra ke kartA kundakunda! kampayitvA pavyate so'mmAtpakaraNakarturumAmvA saba loga yaha jAnate haiM ki pracalita 'taravArthasatra tirityera prasiddha nAmnaH sakAzAdanya eva aMyaH nAmaka mokSazAsakartA 'umAsvAti' bhAcArya hai, kiM punaH punrvedyaamH|" jinheMba samaya se digambaraparamparA meM 'umAsvAmI' isameM apane sampradAya vAloMko do bAtoMkI zikSA mAma bhI diyA jAtA hai aura jinakA dUsarA nAma gAtra- -- - -- -- vicchAcArya hai| isa bhAvakA poSaka eka lokabhI TippaNI vizeSa pariksa phira kisI samaya diyA gyaa| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 phAlguna, vIrani0 saM0 2456] purAnI bAtoM kI khoja kI gaI hai-eka to yaha ki isa tatvArthasUtrake vidhAtA bhetRtva-bAtRtvAdInAM samyagapalabdhaye baMdenato'vAcaka umAsvAtiko koI digambara athavA ninhava n| smi // sUtra / / "samyagdarzanajJAnacAritrANi kahanaM pAe, aisA catura puruSoM ko yatna karanA caahiye| . dusaraM kundakunda, iTAcArya,pananaMdI, aura umAsvAti ye maakssmaageH||"atr bahuvacanatvAtsamudAyArthadhAnaeka hI vyakti ke nAma kalpita karake jo loga isa kanvena trayANAM samudAyo mokssmaargH|" andhakA asalI athavA AgakartA kuMdakundako batalAnaM haiM vaha ThIka nahIM, vaha kundakunda hamAre isa tanvArthasatra- "iti tatvArthApigame mAMsazAstra siddhAnta kA prasiddha umAsvAti se bhinna hI vyakti hai| matravRttau dazamo'dhyAyaH // 10 // ima para se mujhe yaha khayAla huA thA ki zAyada / paTTAvali-varNita kuMdakuMdake nAmoM ko lekara kisI danta- "mUlasaMghabalAtkAragaNe gacche girga zubhe / kathA ke AdhAra para hI yaha kalpanA kI gaI hai| aura rAjeMdramauli-bhaTTArkaH mAgatya-paTTarADimAM / / ima liye maiM usI vakta se isa viSaya kI khoja meM thA vyaracItkuMdakuMdAryakanasatrArthadIpikAm // " ki digambara-sAhitya meM kimI jagaha para kundakundA- jahA~ taka maiMne jainasAhitya kA anveSaNa kiyA hai cAryako isa tattvArthasUtrakA kartA likhA hai yA ki nhiiN| / aura tattvArthasUtrakI bahuta sI TIkAoMko dekhA hai, yaha khoja karane para gata varSa bambaI ke ailaka-pannAlAlamarasvatIbhavana me 'ahanpratravRtti' nAmakA eka graMtha svAti'ko na liSva kara 'kundakunda' muniko likhA hai| pahalA hI prantha hai jisameM tattvArthasUtrakA kartA umAupalabdha huA, jo kitatvArthasatra kI TIkA hai-'si- yaha graMtha kaba banA athavA rAjeMdramauli kA astitva ddhAntamatravRtti' bhI jisakA nAma hai-aura jime 'rA- mamaya kyA hai, isakA abhI taka kucha ThIka patA nahIM jandramauli nAma ke bhaTTAraka ne racA hai / isameM tatvA- cala sakA-itanA nI spaSTa hai ki Apa mUlasaMgha-saradhamatra ko spaSTatayA kuMdakuMdAcArya kI kRti likhA hai / svatIgacchake bhaTTAraka tathA sAgatya paTTake adhIzvara the| jaisA ki isake nimna vAkyoM meM prakaTa hai: hA~; ukta zvetAmbara TippaNikAra ratnasiMha ke samayakA ___ "atha bhtsitrvRttimaarbhe| tatrAdo maM- vicAra karate hue, rAjeMdramauli bhAkA samayamaMbhavataH14galAdyAni maMgalamadhyAni maMgalAntAni ca zA- vIMzatAbdI yA usase kucha pahale-pIche jAna par3atA hai| khANi madhyaMte / tadasmAkaM vighnaghAtAya amma mAlUma nahIM bhaTTArakajInaM kisa AdhAra para isa tasvArtha sUtrako kuMdakundAcArya kI kRti batalAyA hai ! upalabdha dAcAryoM bhagavAn kundakundamuniH sveSTa devatAga prAcIna sAhitya paramaM to isakA kucha bhI samarthana nahIM NotkarSakIrtanapUrvakaM tatsvarUpavastunirdezAnma- hotaa| ho sakatA hai ki paTTAvalI(garvAvali)-caNita kaMca ziSTAcAraviziSTeSTanIvavAdaM siddhAnnI- kundakundakaM nAmoMmeM * gaddhapiccha kA nAma dekha kara kRtya sadguNopalabdhiphalopayogyavandanAnakUla- aura yaha mAlUma karake ki umAmvani kA dUsarA nAma vyApAragarbha maMgalamAcarati 'gRddhapicchAcArya' hai, mApane kuMdakuMda aura umAsvAti donoMko ekahI vyakti samajha liyA ho aura isI liye mokSamArgasya netAraM bhettAraM karmabhUbhRtAM / sAtAraM vizvatasyAnAM vaMde badaguNajampaye / / * tato'bhavatpaMcasunAmadhAmA zrIpadmanaMdI municakravartI prAcAryakundakundAkhyo bakragIvo mahAmatiH / etadguNopasacitaM samavasanAvupadirzana elAbArge gaDapichaH payanandIti sanyate / / bhagavanarmAdAspaM kevakhinaM tahaguNAnAM netRtva -mntimmaavtii| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa tatvArthasUtrake kartRtvarUpase kuMdakundakA nAma de diyA prabhudumAsvAtimuniH pavitre vaMzetadIye sakalArthavedI ho|ydi aisA hai aura isI kI sabase adhikasaMbhAvanA hai, satrIkRtaM yena jinapraNItaM zAstrArthanAtaM manipuMgavena no yaha spaSTa bhUla hai| donoMkA vyaktitva eka nahIM thaa| . umAmvAti kuMdakuMdake vaMzameM eka jude hI prAcArya hue samANisaMrakSaNasAvadhAnoSamArayogIkilagRddhapakSAna haiM, aura ve hI gaddhapakSoM kI pIchI rakhane se gapiccha tadAprabhRtyeva budhoymaahuraacaaryshbdottrgdpinychN| kahalAte the| jaisA ki kucha zravaNabelagolake nimna yahA~ zilAlekha naM0 47 meM kuMdakuMdakA dUsarA nAma zilAlekhose bhI pAyA jAtA hai: 'padmanaMdI' diyA hai aura isI kA ullegva dUsare zilAzrIpAnandItyanavayanAmA bAcAryazabdottarakoekunda lekhA Adi meM bhI pAyA jAtA hai| bAkI paTTAvaliyAM dvitiiymaasiidbhidhaanmycritrsNjaatmcaardi| (gurvAvaliyoM)meM jo gRddhapiccha, elAcArya aura vakragrIva nAma adhika diye haiM unakA samarthana anyatra me nahIM bhabhadumAsvAtimunIzvaro'sAvAcAryazabdottaragRddhabhamadumAsvAtimunAkharAsAsApApaza dAparaNa hotA / gaddhapiccha (umAsvAti) kI taraha elAcArya aura pikaH / tadanvaye tatsadRzo'sti nAnyastAtkAli- vakramIva nAmake bhI dUsare hI AcArya ho gaye haiM / aura kAzeSapadAthavedI / isa liye paTTAvalI kI yaha kalpanA bahuta kucha maMdigya vadIyavaMzAkarataH prasiddhAdamadadoSA ytirtnmaalaa| tathA Apatti ke yogya jAna par3atI hai| mauyadantarmaNiyanmunIndrassa kuNDakundoditacaMdadaMDa: jugalakizora mukhtAra saMzodhana aura sUcana gata mAgha mAsa ke 'anekAnta' patra meM paM0 jugala vikramakI chaThI zatAbdI ke uttarArdha aura sAtavIM zatAbdI kizora jI kA 'purAnI bAtoMkI khoja' zIrSaka lekha ke pUrvArdhake madhyavartI kisIsamaya racI gaIhai, yaha anya chapA hai,jodhyAna dene yogya hai| usameM se eka bAtakA sunizritapramANoMse siddha hai| isa cUrNimeM nirdiTa siddhisaMzodhana karanA jarUrI hai| usameM kahA gayA hai ki, vinizcaya prakaladevakA to ho hI nahIM sakatA, kyoMki siddhivinimayakA prabhAvaka prantha ke rUpameM zvetAmbarIya ve ukta caNikaracayitA jinadAsagaNi mahattarake vAdahI sAhitya meM nirdeza hai aura vahI anya prakalaMkadeva hue haiN| ataeva cUrNisacita siddhivinizcaya akalaMkakA nahIM / yaha anya kisIkA racA honA cAhiye aura ve bhAja taka hama bhI karIba 2 aisAhI samajha rahe the| anya saMbhavataH zvetAmbarIya vidvaanhoNge| isa saMbhAvanA para bhAjakala jo naye ullekha mile aura nayA vicAra ke mukhya do kAraNa haiM -eka to zvetAmbarIya kisI humA isase usa mantabyameM parivartana karanA par3atA hai| pranthameM nindhita digAmbarIya ganthakA prabhAvakake taura pAva yaha hai ki, jisa purAtana zvetAmbarIya prantha meM para anyatra ukhAna milanA / dUsare sanmatitarka jo siddhivinimayakA prabhAvaka rUpase ukhA hai, vaha anya zvetAmbarIya pratiSThita grantha hai usake sAtha aura usameM zvetAmbaroM kA nizISaNi' nAmaka hai| yaha carNi pahale siddhivinimayakA ulekha honaa| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMzodhana aura phAlguna, bIrani saM2456 ] isameM zaka nahIM ki eka nAmake aneka grantha aneka vidvAnoMke dvArA race jAte the| kucha bauddha sAhitya devane se yaha puSTa kalpanA hotI hai ki siddhivinizcaya, nyAyavinizcaya Adi nAma bauddha-sAhitya meM se hI jaina vidvAnoM ke dvArA liye gaye haiN| Azcarya nahIM ki pahale siddhivinizcaya ntha kisI zvetAmbara vidvAn ne racA hogA jo siddhasenakRta sanmatitarka se kucha purAnA avazya hogA / isake bAda akalaMkadevane bhI siddhivinizcaya racA ho / hA~, siddhivinizcayaTIkA kI jo likhitaprati purAtattramaMdira meM maujUda hai usakA vizeSa aMtaraMga parIkSaNa aba karanA hogA aura usase yaha mAlUma karanA hogA ki kyA vaha siddhivinizcaya vastutaH cUrie nirdiSTa hai yA akalaMkadeva-viracita hai ? athavA cUrrirdiSTa eka hI siddhivinizcaya para akalaMkadeva kI koI choTI bhASyavRtti hai, jisa para anantavIryakI yaha laMbI TIkA hai / * anantavIrya AcAryakI TIkA jisa siddhivinivkya' grantha para hai vaha akalaMkadeva kA mUla granthahai, yaha bAta TIkA ke nimna prAraMbhika pa se spaSTa jAnI jAtI hai: kalaMka jinaM bhaktyA guruM devIM sarasvatIM / navA TIkA pravakSyAmi zraddhAM siddhivanizcaye // 1 // kalaMkavacaH kAle kalau na kalayApi yata / nuSa labhyaM kaciladhvA tatraivAstumatirmama // 2 // devasthAnanAvIryo'pi padaM vyaktuM tu sarvataH / na jAnIte 'kalaMkasya citrametatparaM bhuvi // 3 // kalaMkavaco'mbhodheH sUktaratnAni yadyapi / gRhyante bahubhiH svairaM sadratnAkara eva saH || 4 || sarva dharma [ya] nairAtmyaM kathayannapi sarvathA / dharmakIrtiH padaM gacchedAlaMkaM kathaM nanu // 5 // yahAM, TIkAkArane pahale padyameM akalar3adeva kA khAsa taura meM namaskAra kiyA hai aura jisa graMtha ko TIkA likhane kI pratijJA kI hai usakA nAma 'siddhivinidhaya' diyA hai ki koI bhASyati / dUsare pathameM kAidevake vacanoM kA durla mapanA prakaTa kiyA hai aura sUcana 201 paMDitajIke uktakhoja-viSayaka lekhameM kahA gayA hai. ki 'kisI seTha ne sanmatitarkake uddhArtha 25 yA 30 hajAra jitanI bar3I rakama gujarAta - purAtvamaMdira ko dI thI, aisA sunA gayA hai' parantu aisI bAta nahIM hai / sanmatitarkakA saba kharca gujarAtavidyApIThane kiyA hai aura kara rahA hai| alabattA isa kArya meM bAhara se aneka prakAra kI madada jarUra milI hai, aba bhI milatI hai / aneka vidvAna sahRdaya muniyoMne isa kAryake lie granthoMkI, buddhikI, zarIrakI aura thor3I bahuta dhanakI bhI madada kI hai. tathA karAI hai / aneka sAhityapremI gRhasthoMne bhI vaisI hI madada bar3e bhAva se kI hai, jisakA sUcana usa usa bhAga ke prArambhameM chapa cukA hai| digambara saMpradAya meM vidvAnoMkI saMkhyA bar3hI hai, vaha kAma bhI cAhatI hai / purAtana mahatvapUrNa sAhitya digambara-paramparAmeM kama nahIM hai| paMDitagaNa nirarthaka vikSepako chor3a vidyAkA kArya lelaM tAM dhana aura zakti nAzamArga meM na lagakara pavitra kAma meM lage / nA040-2-30 ] sukhalAla tathA becaradAsa usake prati apanI asAdhAraNa vA vyakta kI hai| tImameM isa bAta para va prakaTa kiyA hai ki anantavIrya hokara bhI meM ekaladeva zAstra ko pUrI taurase vyakta karanA nahIM jAnatA hai| baudhe meM kaladeva vacana samudrase bahutone supha rama mahagA kiye haiM aura maha vAstavameM sAkara hai, aisA prakaTa kiyA hai| aura pAMcaveM pathameM yaha bar3hA gayA hai ki sarvathA sarvadharma ke nairAtmya kA kathana karane vAlA dharmakIrti (bau jo ki kavake samakAlIna thA ) bhakalaidevake pada kA kaise pahu~ca sakatA hai ? umra saba kathana para se isa viSaya meM koI saMdeha nahIM rahatA ki mUla 'siddhivinayaya' graMtha mahadeva kA banAyA huA hai| ho sakatA hai ki nigIpa-ivAgata 'midiviniya' koI dUsarA bhI ho, bazarta ki cUrNike nirmANa kA jo samaya anumAna kiyA gayA hai vaha ThIkaho aura cUrNimeM vaha usA koI kSepaka na ho---' jItakalpa' kI TIkA parase hI kimIke dvArA una kiyA gayA ho / -sampAdaka Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [barva 1, kiraNa 4 MNNNN vidyuccara le-zrI jainendrakumArajI (11) prAptiko rAste meM hI chor3a kara vaha kyoM apanI ceSTAe~ pana kumArake barAbara hI palaMga para baiThI hai| vaha aprApya aura duSprApya para hI gAr3atA hai ? ceSTAe~ jaba apanI yogyatAmeM saMdeha nahIM karatI / vinaya aura kanaka vyartha hotI haiM, tabhI vaha kyoM saceSTa hotA hai ? yA ne caraNoM ke pAsa baiTha kara hI apanA sthAna adhikRta ceSTAko vyartha karane ke liye hI saceSTatA kI AvazyakaranA ucita samajhA hai| aura rUpa, vinaya aura kanaka katA hai ? ke bIca meM, maTha mUMTha apanA mu~ha chipA kara, aisI si- para rUpa apane AveSTana ke bhItara yoM hI baMda maTatI-huI baiThI hai ki mAnoM pAdhI vinaya aura AdhI rahegI / pyAsa ko ukasA kara khuda luka rahanA, isa kanaka meM baeNTa kara, lupta ho rahanA cAhatI hai| taraha utsukatA ko utsuka rakhanA aura khimAta rakhanA. saba stabdhatA hai| samaya bhI, jAte-jAte, mAnoM vidhAtA jisako rUpa detA hai usako yaha svabhAva bhI utsuka, avasama inakI bAtacIta sunane kI pratIkSA meM kyoM detA hai-kumAra khijha-khijha kara yaha socate haiN| hara gayA hai| -kaisI jagata se cAroM ora se prAvaraNa kasa kara bAlAoM ko bola sUjhatA nahIM; aura kumAra rUpa lapeTa hai ki u~galI ke nakha kA AbhAsa bhI to nahIM para vismina ho rahe haiN| kaisI bahara yaha rUpa mila sktaa| -vaha uMgalI kA nava-nanhA-nanhA, jaba dakhanA aura dIkhanA cAhiye tabhI mu~ha dubakAtI gulAbI sA-kaimA hogA? hai ! dekhatI nahIM to apane ko to dIkhane de, apane ko idhara rUpa kA dubakanA nirapekSa hai, yaha hama nahIM to dikhAye ! para vaha ina saba mohanIya vyApAroM se, mAneMge / vaha to kumAra ke liye hI yoM dubaka rahI hai. apane alhar3apana meM, vimukha hokara baiTha rahI hai ! - utanI kumAra se lukane ke liye zAyada nahIM / koI kumAra rUpa ke isa rUpa para vimugdha aura mAnoM lubdha usake bhItara se kaha rahA hai-kumAra kI dRSTi usI ke hai| bimoha aura loma se chuTTI pAyeM taba to kucha kaha sira para par3I bhonI ke sire ke cAroM ora maDarA rahI pAyeM / unakI dRSTi zeSa saba bhAra se haThAt phisalA hai, ki kaise bhI bhItara pAne kA kahIM maukA mila jAya / phisala kara, bhavagaMThanAbasa usI mukha kI bhora jAtI hai isI vizvAsa meM rasa hai, aura rUpa usI rasa ko yoM jo apane ko prANapaNa se usa dRSTise momala rakhanA dubakI-dubakI cUsa rahI hai| vaha bhItara-hI-bhItara bar3I cAhatA hai / paya, vinaya aura kanaka jo bhAmaMtraNa magana hai| usakA sArA mana jaise kumAra ke mana ke detI huI, bhojya se sajA kara apanA thAla liye khar3I bhItara paiTha rahA hai aura kumAra ke mana kI khijalAhaTa hai, jo thAla sAmane hI, praNaya se abhiSikta aura aura utkaMThA ko pAkara usake sAtha khelane, use khibhAkA~cAse udIpta hote hue, baghare haiM jo basa yaha jhAne aura rijhAne, meM AnaMda le rahA hai| duniyA kA joharo kikabavessIkata aura dhanya hoM.- malya pAkara bhI baha ghaMghaTa nahIM upADegI, tI. ughaDne para kumAra kI dRSTi una para par3atI hai, para haTa-iTa kara, mAnanda bikhara jAyagA / vaha apane pariveSTana se pariisa rUpake avaguMDana kA pAra pAne kI hA karane ke baDa karake use saMcaya karane meM lagI hai| liye bhAgatI hai| para dekheM vo kumAra kaise haiM 1-yo vo lukI-chipI yaha manuSya kA svabhAva kaisA hai ? sahaja-prApya kI naparakhe ekase adhika pArakama-kyAdA unheM dekha cukI Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phAlAna, vIrani0sa02456 / vidyubara hai, para aba kaise laga rahe haiM, yaha bhI jarA dekha lenA tInoM kyoM kara yaha kAma kara sakatI haiN| aimI hI maba caahiye| __ ApattiyoM ko strI-bhASA meM peza kiyA gyaa| jahA~-tahA~ se, yatnapUrvaka, jo zronI meM sikur3ane lakina kumAra ko bhI kyA majhA haipar3ane lagI, aura kisI viziSTa bindu para avakAza chUTane lagA ki... phira vaha zronnI jhaTapaTa tAna lI "kucha kaho, kucha harja to mujhe dIkhatA nhiiN|" gaI, aura vastrAvRta mukha jhumaka kara nIce ho gayA.. taba kumAra ko yaha mAna lene ko kahA gayA ki ___ caukasI detI huI kumAra kI dRSTine yaha dekhA- rUpa kA svabhAva hI aimA hai, aura usa para kumAra kyoM bole-'hA~, hA~, isameM kyA harja hai ?' vyartha mamaya khoyeN| kiMtu rUpa ke liye to bahuta baDA harja hai| vaha kaise "lekina maiM to cAroM se bAta karanA cAhatA hai|" kapar3A haTAde ?-phira to usake gar3ane ke liye sAmAna tInoM kI pratinidhi hokara padya ne hI unA ho jAyagA / rUpa, isaliye, aura kapar3e ko cipaTAkara diyAaura zarIra ko simaTA kara baiTha gii| "cauthI kA jimmA hama para kyoM par3a ?" padma bolI-rUpazrI, ye kyA karatI ho ? zaUra "jaba mujhe kevala tInasaM kucha kahanA hI na hoto?' bhI nahIM hai / aura mabakI taraha se ThIka se kyoM nahIM "to manAo use / hameM kyoM baiThAla rakkhA hai|" baitthtii|' isI taraha kI kucha bAteM vinaya aura kanaka ke mana "lekina tumase utanA hI kahanA hai jitanA usse|" me se nikalIM / manase nikalIM, muMha meM raha gaI / muMha se "para use sunanA bhI ho / yoM to baiThI hai, aura nikalI nahIM to muMha kI bhaMgIko jarA khaTrA bnaaii| tuma usake pIche hI par3e jAte ho| kahate haiM,chor3o use, kumAra ne kahA-'yaha rUpa tumhArI sahelI, tuma 2. vaha Apa sunegii| para nahIM,...sunAnA to use hai, hameM kyaa|... hama kyA ..." "3" mabama alaga hai| mAlUma hotA hai rUThI hai / kyoM ? ___ tInoM ko isa nirmUla AkSepa kA prativAda karane ___ aura vAkya ko yoM bIca meM tor3a kara zeSa bAta dRSTi se aura bhaMgI me aura painA kara kahI gaI aura kI jaldI ho AI / tInoM ne jo kahA, tIkhApana naSTa kucha-kucha... karake, usakA bhAva yaha hai- 'rUThane kI koI bAta bhI?' isa taraha vAtAvaraNa meM ArdratA-sI le pAI gii| kumAra-binA bAta ke hI rUThanA shii| para aba para kumAra ke sAmane eka hI biMdu hai| kahAmanA tolo| 'nhiiN-nhiiN| yoM kaise baiThegI? yoMhI baiThe rahane me to __jaba rUlanA hI saMdigdha hai, taba manAne kA nizcaya kAma calegA nhiiN|' aura sneha meM thor3I hukma kI kyoM kiyA jAya / isa anAvazyaka kArya ke liye ve dhvani bhara kara khaa-'kp!-dekho|' tInoM taiyAra na thiiN| rUpa, dekhane ke bajAya dekhane ko aura asaMbhava ba. kumAra-manAne meM kyA harja hai| phira vaha to choTI nAkara, makuca gii| hai| choTe, na sleM to bhI, manana ke liye yoM bana kumAra ne taba auroMse kahA-'to tuma loga maSa. jAte haiN| ...so, manA na lo use| muca sahAyatA nahIM karogI?' phira vahI bAta ! yaha kArya nitAMta anAvazyaka paga ucara meM bAlI-'tuma bahuta usa rUpa se hai| aura apriya hai| aura jaba kumAra isake liye bhA- bolanA cAhate ho to bola kyoM nahIM lete| ...hAmAha karate haiM, vaba to apriyatA kaTu ho jAtI hai| ve bo...|' Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta [varSa 1, kiraNa 4 isa saMkSipta 'haoN-to' meM pacane najAnekyA kyAbhara jhamaTa aMtima satya (absolute fact) ke bAda nahIM diyaa| avajJA bhI, utkaMThA bhii| bharsanAbhI, caahnaabhii| calanA caahiye| lekina kumAra usa tArese khiMca rahe haiM, jo apanI rUpa jaba taka dUra hai, jaba taka jhilamilA hokara, camaka ko milamilI, aMdhere-kI-parata meM se maMkA di- chipakara, lakakara, lajA kara, pUrNa rUpase apane zrAkhA kara, aura bhI camakIlA banA kara, gapa cupa, mAnoM pako sAmane pratyakSa nahIM hone detA, taba taka usakA ha~sa rahA hai| kahA AkarSaNa anivArya hai| cUMghaTa meM baMda rUpa kI ora . 'to phira apanI sahAyatA mujhe Apa karanI hogii|' kumAra kI dRSTi haThAtna pahu~ce,yahavaijJAnika saMbhAvanA bhora kaha kara palaMga se utara Aye, tanika badake donoM (physical imposibility) hai / taba taka caina nahIM hAthoM se rUpa kI zrI ko nirAvata kara diyaa| milatA, kyoM ki sampUrNa-jJAna aura sampUrNa-anubhUti rUpakI vaha aruNa zrI kaoNpatI, sahamatI, mAnoM usa meM hI caina hai| asamparNatA meM caina kA abhAva hai|' khule mukha para koI aoTa kI jagaha pAne ke liye cakara nizcayarUpa meM kahanA kaThina hai ki una kanyAoM meM khAtI ghUmane lgii| kapola siMdUriyA hue, phira lAlI rU mane lgii| kapola siMdariyA e. phira lAlI rUpazrI, padya, vinaya aura kanakAdise saMdara thii| oThoM para daur3AI, palakoM ne tAroM ko kasakara mIca vizeSa kara padmazrAdi sauMdarya ko pariskRta aura parilipA, badana para pulaka aura romA~ca pragaTa ho pAyA / sajita karake prastuta thIM / kiMtu rUpa ke saMbaMdha meM zra... Aha, moha, nahIM...,-mAnoM yahI kahatI huI vaha prApya ke AkarSaNa ne jo rUpazrI ke sauMdaryako lAvarUpazrI gar3a kara khatma ho jAnA cAhatI hai| eya aura spRhaNIyatA pradAna kara daI, usI ne svAmI ke aMtara ko kuredane meM saphalatA paaii| dIkSA le jAne ko udyata kumAra ko itane pApaha- aura yadi rUpa kA ghUghaTa na khala pAtA to kumAra parvaka rUpa ko spaSTa dekhane kA lobha kyoM hamA? kI dIkSA kA nizcaya kahA~ taka TharatA, kahanA kaThina hai| aMdhe hone se pahale kisI unmatta ko bharI-dupaharI aura yadi kumAra usa rUpakI vakhAvata zrI kI aura ke sUraja kI jyoti dekhane kA lAlaca kyoM hotA hai? itanI vivazatA aura pragalbhatA se AkRSTa na hote, to jaba baoNkheM aMdhI ho jAyeMgI to sarya-razmi se phira saM- unheM, itanI ucchRkhalatA aura lAlaca se usakA cUMghaTa paMpa hI usakA kyA rahegA, phira bhI divya-prakAza ke kholane kA avasara AtA yA nahIM, isameM saMdeha hai| prati baoNkhoM kA moha kyoM hai ? cAhe bhA~kheM phohI yona, phira bhI kyoM cAha hotI hai ki phUTane se pahale bIca thotharI ho gaI, kumAra ne kahA / cUMghaTa khulane para bharapura dekhA, cAha kI dhAra isa ekapAra bahuta-se prakAzako khIMca kara bhItara saMcita kara liyA jAya 1 jisase saMbaMghaTanA hai aura tor3anA 'rUpa, isI ko tuma chipAtI thIM ? chipAne kI kyA bAta hai ? yaha to pradarzana ke yogya vastu ho sakatI hai| hai, usI ko itane nikaTa lAkara, spaSTa, pratyakSa dekhanekI yA tumane samajhA, isake pradarzana kA yahI tarIkA hai / mamatA kyoM? isa zAzvata kyoM kA uttara hama kyA haiM aura jaise sahasA khula kara rala sAmane nahIM pAte,-pradarzakoIkyA lekina nikaTa lAye binA spaSTa dIkhatA niyoM meM unake makhamala ke baksa hI sajA kara rakkhe jinako rala milate haiM. ve kyA unheM nahIM, spaSTa dekhe binA sAMtvanA nahIM milatI, bhavabodha , makhamala meM Dhake rake dekha kara ho saMtuSTa ho leM ?- so nahIM prApta hotA, avadhi ke binA phira apanA aura , usakA aMtara ThIka-ThIka nahIM jAna par3atA-isI prakAra tuma nArAja to nahIM hon| ...acchA suno| " kI zrRMkhalA ke jariye dUra karane ke liye pAsa lAne kI paMpaTa ke paTa khola rI, sohi rAma mileNge| kabIra bhAvazyakatA ho jAtI hai| basase jAtI hai kyoM' kA (kramazaH) X X X x Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainoM kI mahimA phAlguna, vIrani0 saM02456] bAI jainoM kI ahiMsA (le0-zrI0 vyAkhyAnavAcaspati paM0 devakInaMdanajI. siddhAntazAstrI hAtmA gAndhIne jabase dezo- sadgaNa, aura 'vyaparopaNa' zabda kA artha ghAta hai| dvArake liye bigula bajAyA arthAt krodhAdi vikAroMke yogase AtmAke vivekAdi hai aura usakA sAdhana ahiM- guNoM kA jo ghAta hotA hai use hiMsA kahate haiM / hiMsA sAko batAyA hai, tabase bhArata ke dravya aura bhAva ke bheda se 'dravyahimA' aura 'bhAva. kA lokamata hiMsA-ahiMsA hiMsA' aise do bheda haiM, aura ye bhI phira sva-para ke ke svarUpa samajhane meM sajaga bhedase do do bhedarUpa ho jAte haiN| inameM me bhAvahiMsA ho rahA hai / aura usakI kI sAdhaka bAhya kriyAoMko athavA dravyaprANoMke pAta upayogitA-anupayogitAke viSaya meM uhApoha karane ko 'dravya-hiMsA' aura usake nimittAdi se rAgAdika lagA hai / jainadharmAnusAra ahiMsA tattvakA svAsa mahatva bhAvoM kI utpatti hokara jo bhAvaprANoM kA pAta hotA hai-vaha usakA eka uttama siddhAnta hai / jaba usakI hai use 'bhAvahiMsA' kahate haiM / vAstava meM yaha bhAvahiMsA samyak ArAdhanAse prAtmA paramAtmA ho sakatA hai- hI hiMsA hai, binA bhAvahiMsA ke korI dravyahiMsA hiMsA karmabandhana se chUTa sakatA hai-taba anya rASTrIya nahIM kahI jAtI hai| prastu, ima hiMsA na honekA pArataMtrya se chUTanA kauna bar3I bAta hai ? vaha to hI nAma ahiMsA hai / yaha mahimA zrAvaka aura yatiyoM ahiMsAkI samyagArAdhanA ke dvArA sahaja mAdhya hai| bheda meM do prakAra kI hai / gaSTrodvArakA mukhya maMbaMdha anaH aAja jainadRSTi se ahiMsAviSayameM hI kucha vicAra gahAthAzramamaM hone ke kAraNa ima lembameM zrAvako adhanA prastuta kiyA jAtA hai| hasthadharma ke anuyAyI jainAMkI ahimA parI vicAra pramAdake yogarma prANoMke vyaparopaNakA hiMsA kahane kiyA jAnA hai| haiM * / 'pramAda' zabdakA artha kAma-krodhAdika vikAra, - "aprAdurbhAvaH khala rAgAdInAM bhavatyahiMmati / 'prANa' zabdakA artha mAtmAke svAbhAvika viveka Adi pAmevotpattihiMseti jinAgamabhya malepaH / / 4 / / yuktAcaraNasya sato rAgApAzamannaraMgaNApi / * "pramattayogAt prANanyaparopaNaM hiNsaa|" nahi bhavani jAtu hiMmA prAgaNavyapagaparamAdeva / / 4 / / --pushvaaminyupaay| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa1, kiraNa 4 gRhasthAzrama meM do prakAra kI hiMsA ho sakatI hai ke kAraNa pApI hotA hai aura dUsarA anya jIvoM kA eka pArambhajA aura dUsarI anArambhajA / zrAraMbhajA ghAta karate hue bhI hiMsA pariNAma kI mukhyatA na hone hiMsA kUTanA, pIsanA, rasoI Adi gRhikamoM ke anu- se pApakA bhAgI nahIM hotA-athavA hiMsaka nahIM kahaSThAna tathA bhAjIvikA ke upArjana Adise sambandha lAtA; jaise dhIvara aura kisAna / dhIvara jisa samaya rakhatI hai, aura anArambhajA hiMsA gRhasthoM ke yogya jAla hAtha meM lekara machaliyA~ pakar3ane ke liye jAnA prArambha ko chor3a kara zeSa mana-vacana-kAyake saMkalpa- hai usa samaya bAhyameM hiMsA na karate hue bhI hiMsAparidvArA honevAle trasa-jIvoMke ghAtako apanA viSaya karatI NAmakI mukhyatAke kAraNa vaha hiMsaka hai aura kisAna hai / aura ima dUsarI hiMsAko saMkalpI hiMsA bhI khetako jotane tathA khetI-saMbaMdhI anya prAraMbhoM ke kahate haiN| __ karane meM pracura jIva ghAta karate hue bhI una jIvoke bArambhajA hiMsA kA tyAganA gRhastha-jIvana kI ghAta kA mukhyAbhiprAya na rakhane se ahiMsaka hai / ' isI dRSTi se azakya hai| isI liye, vaisA jIvana vyatIta se gRhasthoM ke liye jIvanopAyake rUpameM kRSyAdi ko karate hue, gRhasthAzramameM usake tyAgakA Ama taura para ke anuSThAnakA vidhAna hai / yugakI Adi meM khuda bhagavidhAna nahIM hai / / balki eka jagaha to gRhasthadharmakA vAn RSabhadevane prajAjanoM ko usakI zikSA dI hai; varNana karate hue yahA~ taka likhA hai ki- jaisA ki svAmI samantabhadra ke nimna vAkya se bhI sA kriyA kApi nAstIha yasyAhiMsAna vidyate / prakaTa hai :piziSyete paraMbhAvAvatra mukhyAnuSatiko / " prajApatiyaH prathamaM jijIviSaH manamapi bhavetpApI nighnannapi na pApabhAk / zazAsa kRSyAdiSu karmamu prajAH / abhidhyAnavizeSeNa yathA dhIvarakarSako / -svayaMbhastotra / -yazastilaka, u0 pR0 335 gRhasthoM kI AjIvikA chaha prakAra kI hai, jiarthAt-'aisI koI bhI kriyA nahIM hai jisameM hiMsA nameMse asivRtti bhI gRhastha kI eka bhAjIvikA hai. na hotI ho; parantu yahA~ para mukhya aura mAnaSaMgika aura usakA pradhAna lakSya hai sevA / / isI se usake bhAvoM kI vizeSatA se vizeSa hai ( usI ke AdhAra para karate samaya jo zakha uThAyejAte haiM athavA svAbhimAna hiMsA-ahiMsAkI vyavasthA kI jAtI hai)| eka manuSya kI rakSA ke liye prayatna kiye jAte haiM ve saba apane dUsare prANIkA pAta na karate hue bhI hiMsApariNAma tathA anya dIna-durbaloMke prati hone vAle anyAya+ "hiMsA dveSA proktA''raMbhAnAraMbhajavato dH| - asimaSiH kRSividyA vANijyaM zilpameva ca / gRhavAsato nivRtto'pi trAyate sAMya karmANImAni poTA syuH prajAjIvanahetave / / gahavAsasevanarato mandakapAyapratitArambhaH / -prASipurAve, jinasenaH / prArambhajA sa hiMsAMzaknotinaraSituM niymaat|| + "tatrAsikarma sevAoM -AmakAbAre, amitgtiH| -mArisarADe, jinsenH| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainoM kI ahiMsA phAlguna, vIra ni0 saM0 2456] atyAcAra ke parimArjana ke liye hI hote haiN| isaliye ucita koTi ke antargata hone se unheM gRhasthAzrama meM atyAjya batalAyA hai| unase mAnasika vikAra - paramparA kA eka prakArase prabhAva hotA hai, Atmika vikAsako avasara tathA uttejana milatA hai aura Adarza puruSatva kA AvirbhAva hotA hai| aise hI puruSatva se viziSTa anyAya-pratizodhaka vIroMkI chatra chAyAkA loga Azraya late haiM aura unake anuyAyI banakara eka aise balavAna samudAyakI sRSTi kara DAlate haiM jisake dvArA durbaloM ko bala prApta hokara aviveka tathA anyAya pUrNa kRtiyoM kA satyAnAza hotA hai athavA anyAya- paramparAkA uccheda hotA hai / aise hI puruSoM kA puruSatva dIna-durbaloM ke bhayabhIta antaHkaraNa meM hone vAlI kleza-paramparA kA uddhAra karatA hai, isIse usako dayAbhAva kahA gayA hai / sArAMza, gRhasthAzrama meM vIroM kI isa nyAyAnarUpa pravRttiko ucita aura vyApaka dayAkA zrAsana prApa hai / jo isa bhAvakI rakSA na karate hue vaiyaktika dayA kA svAMga karate haiM ve gRhastha 'vAstava meM dayAlu -pada ke adhikArI nahI haiN| dayA kI samIcIna maryAdA ko ThIka na samajhane ke kAraNa hI pRthvIrAjane mahommada gaurI ko chor3akara niHsandeha vaiyaktika dayA kA durUpayoga kiyA thA aura usase rASTra kI bhayaMkara hAni pahu~cI hai| yaH zakhavRtiH samare ripuH syAt yaH kaNTako vA nijamaMDalasya / asrANi tatraiva nRpAH cipanti na dIna - kAnIna - zubhAzayeSu // * "dInAbhyuddharaNe buddhiH kAruNyaM karuNAtmanAm / -kzastilake, somadevaH / -- yazastilaka u0 pR0 96 207 isameM batalAyA hai ki - 'jo raNAGgaNa meM yuddha karane ko sanmukha hoM athavA apane dezake kaMTaka - usakI unnatimeM bAdhaka - - hoM kSatriya vIra unhIM ke Upara zastra uThAte haiM - dIna, hIna aura sAdhU Azaya vAloMke prati nahIM / ' isase yaha sAfa dhvanita hotA hai ki dIna, hIna tathA zubhAzaya vAloM para zastra uThAnA jaise anyAya evaM hiMsA hai vaise hI apane dezake kaMTakoM (zatruoM para usakA na uThAnA bhI anyAya aura hiMsA hai| anyAya kA sadA hI pratirodha honA cAhiye, pratirodha na honese anyAya bar3ha jAtA hai aura usake kAraNa dharma-karma ke anuSThAnakI sArI vyavasthA bigar3a jAtI hai athavA usake AcaraNa meM bAdhA upasthita hotI hai / zrataH kimI bhI prakAra kI zrAjIvakA ke karate samaya nyAyamArgakA kabhI bhI ullaMghana nahIM karanA cAhiye / isa viSaya meM somadevAcAryakA nimna vAkya bhI karate samaya, jisameM ki gRhasthoMke upayogakA bahubhAga gvAma naurase dhyAna meM rakhane yogya hai lagA rahatA hai, jina vyaktiyoM kA cita ucita dhanucita kA khayAla nahIM rakhatA unakA citta svaccha tathA paM0 zrazAdharajI ne gRhastha-dharmakI pAtratA ke lie jina guNoM kA honA Avazyaka batalAyA hai unameM bhI nyAyapUrvaka AjIvikA ko prathama sthAna diyA hai / aura yaha ThIka hI hai; kyoMki AjIvikAke upArjana * nyAyopAsanAH gajan gudhagurUnsIsivarga bhajaanyonyAmupahicIsthAnAlayo DrImayaH 1 yuktadvAravihAra dhAryasamitiH prAjJaH kRtajJo kzI man dharmavidhi kyArabhIH sAgAradharma cet // Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnna [varSa 1, kiraNa 4 vivekavAna nahIM raha sakatA, aura jaba cina viveka se ki viveka-zUnya hokara durbaloM para atyAcAra karanA rahita hotA hai taba phira yaha kaise dharmadhyAna kA adhi- jaise hiMsA hai vaise hI laukika svArthavaza svAbhimAnako kArI ho sakatA hai ? ataH AjIvikA kI prApti meM gyokara dUsaroM ke atyAcAra sahanA bhI hiMsA hai / kyAnyAyamArga kA dhyAna rakhanA pahalA kartavya hai| saba ki jisa prakAra anyAya karate samaya krodhAdi vikAroM AjIvikAoM meM kSatriyavRtti ( asikarma) ko prathama ke Aveza meM AtmAkI komalatA tathA sadasadvivekasthAna diyA hai, vaha durbaloMke Upara hone vAle anyAyoM buddhi Adi uttama guNoM kA ghAta hotA hai usI prakAra kI rakSAkA mAdhana hai, isIliye upAdeya hai|jo viveka- atyAcAra sahana meM bhI svAbhimAna kA lopa hokara zrApUrvaka usakA AcaraNa karate haiM ve jaga ko abhayadAna tmabala ke tiraskAra tathA bhayake saMcAra aura kAyaratA ke dAtA haiM, durbaloM ke AtmavikAsa aura utthAna ke Adi ke prAdurbhAva ke kAraNa sadasadvivekabuddhi zrAdi sAdhaka haiN| ata eva unakI vaha kSatriyavRtti ahiMsA AtmA ke sadguNoMkA ghAta ho jAtA hai / isa liye ko poSaka hI hai-ghAtaka nhiiN| ghAtaka to vaha taba ho gRhasthoke isa atyAcArasahana ko bhI hiMsA hI kahate jAtI hai jaba ki unake madonmatta hone para unakI haiN| aura isa kahane meM to kucha bhI Apatti mAlama anucita adhikAra-lolupatA, manovinoda ke lie mA- nahIM hotI ki ahiMsaka puruSameM hI vAstavika puruSatva kheTa khelanA, durbaloM kA satAnA aura apane kartavyameM prakaTa ho sakatA hai-hiMsaka meM nahIM / ahiMsaka hI, pramAda karanA Adibar3ha jAte haiN| isI liye jainAcAryo vAstava meM, sva-para-anyAyakA virodhI honese vIra, vine "nirarthakavayatyAgena tatriyA vatino matA" vekI, sahiSNu aura udAra antaHkaraNa vAlA vyakti ho jaise vAkyoM dvArA nirarthaka vaSa tyAgako hI kSatriyoMkA sakatA hai| use hI svayaM anyAya-pApAcaraNa na karane ke pahisAbata kahA hai-sArthaka athavA sAparAdha jIvoMke kAraNa saMyama kI, manonigraha-pUrvaka anucita tRSNAoM papa tyAgako nahIM / isIse jainI rAjA aparAdhiyoM ke ke nirodha se tapa kI aura dUsare ke Upara hone vAle liye aneka prakArake vadha-bandhanoMkA vidhAna karate tathA anyAya kA parihAra karate rahane se vizvavandhutA kI padoMmeM lar3ate pAye haiN| jabase jainiyoM ne isa prApti hotA hai| kSatriyavRttiko chor3a diyA hai tabhI se unakA patana ho ataH gahasthadharmopayogI ahiMsAke svalpako ThIka gayA hai aura ve apane dharma tathA samAjake gauravako bhI mamajha kara usakI samyakabhArAdhanA karanI cAhiyekAyama nahIM rakha sake haiN| barAbara usake anuSThAna meM lagA rahanA cAhiye / isIse aba maiM yahA~ para itanA aura batalA denA cAhatA hU~ apanA aura dezakA uddhAra ho skegaa| ANGI Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phAlguNa, bIra ni0saM02456 ] bhagavatI ArAdhanA aura usakI TIkAe~ bhagavatI ArAdhanA aura usakI TIkAe~ [ lekhaka - zrIyuta paM0 nAthUrAmajI premI ] ( gatAMka se Age ) 1 - vinayodayA TIkA puneke bhANDArakara prAcyavidyA saMzodhaka mandira meM isakI do hastalikhita pratiyA~ maujUda haiM jinheM maiMne dekhA hai * / ina meM se pahalI savAI jayapura nagara meM saMvat 1800 meM aura dUsarI mathurA meM saMvat 1885 meM likhI gaI thI / isa TIkAke kartA aparAjita ri haiN| jo candranandi nAmaka mahAkarmaprakRtyAcArya ke praziSya aura baladeva sUrike ziSya the, ArAtIya cAya ke car3AmaNi the, jinazAsanakA uddhAra karanemeM dhIra tathA yazasvI the aura nAganandi gariNakaM caraNoM kI sevAse unheM jJAna prApta huA thA / zrInandigariekI preraNA se unhoMne yaha vinayodayA TIkA likhI thI / pranthake Adyanta aMza nIce diye jAte haiM prAraMbha 209 * 201114 mA 1861-65 aura 20 1115 bhAfa. 1861-65 * udayapura ke pAsa bAraDA grAmake amavAloMke jainamandira meM kucha prAcIna granthoM kA bhaNDAra hai / usameM bhI isa vinayeodayA TIkAkI eka prati maujUda hai, jo saMvat 1786 meM sAgavAdemeM likhI gaI thii| dvi0 jeTha vadI 2 saMvat 2446 ke janamitrameM mahAcArI zItalaprasAda jI ne isakI prazasti prakAzita kI hai| eka aura prati bambaI ke 'kapaNAkhAla sarasvatIbhavana' meM hai, jo apUrNa hai aura hAla hI kI likhI huI hai / tapasAmAgadhanAyAH svarUpaM vikalpaM tadupAyasAdhakAn sahAyAn phalaM ca pratipAdayitumudyatasya (syAsya ) zAstrasyAdau maMgalaM svasya zrotRNAM ca prArabdhakAryamatyUha - nirAkRtau kSamaM zubhapariNAmaM vidadhatA tadupAyabhUteyamaraci gAthA siddhe jayappasiddha ityAdikA / anta namaH sakalata svArthaprakAzakana mahaujase bhavyacakra mahAcUDA ratnAya sukhadAyine // 1 // zrutAyAjJAnatamasaH mocaddharmAzave tathA / kevalajJAnasAmrAjyabhAjaM bhavyaikadhAndhave // 2 // + candranandimahAkarmakRtyAcArya-praziSyeNa bhAratIyasUricUlA malinA pAdapa sevA jAtamatilavena baladeva bhUri nAganandigaNi namaH siddhebhyaH / darzanajJAna cAritra- ziSyeNa jinazAsanoddharaNadhIreNa labdhayazaH prasareNApagajina sUriNA zrInandigalinA coditena racitA ArAdhanATIkA zrIvijayAdayA nAmnA samAptA // cha | evaM bhagavatI - rAdhanA samAptA / iti zrIbhagavatI ArAdhanAaastri zrIvijayodayA nAmnA samAptA // cha // zubhaM bhavatu | + ve donoM zloka bhagavatI ArAdhanA kI bhASA kyAmeM bhI vacanikAyArake pApaDa paricayake bAda mukti haiM / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 anekAnta [varSa 1, kiraNa 4 saMvat 1885 varSe zrIsarye uttarAyaNe dhara aura zrutakevaliyoM ke bAda jo AcArya hue haiM hemantaztI mahAmAMganyapratimarasocamamAse aura jinhoM ne daza vaikAlika Adi stra banAye haiM, ve pauSamAse zubhe zuklapakSa tithau tatIyAyAM 3 garu ArAtIya kahalAte the| sarvArthasiddhivacanikAke kartA vAsare dhaniSThAnakSatre siddhayoge tadinasamAptami. kahate haiM-" vaktA tIna prakAra haiM / prathama to sarvajJa haiM dam zrIbhagavatI bhArAdhanA zAkheM / ch| zrI tahA~ tIrthakara tathAsAmAnya kevalI bahuri zrutakevalI / mathurApure aMgrejarAjyamavartamAne / zloka sakhyA bahuritinika pIchale satrakAra TIkAkAra tAI bhaye shraa13000|4 cArya tinikU pArAtIya aisA nAma khie|" indranandikRta dUsarI pratimeM Adi aura antake aMza isI pramANa 'zrutAvatAra' ke anusAra mahAvIra bhagavAna ke nirvANa ke haiM / usameM vijayadayAkI jagaha vinayodayA nAma TIkA 683 varSa bAda taka-lohAcArya taka-aMga jJAna kI hai aura yahI nAma zuddha mAlUma hotA hai * / bATharaDA pravRtti rhii| unake bAda kI prati meM bhI vinayodayA hI hai| isa dUsarI pratimeM vinayadharaH zrIdattaH zivadatto'nyo'haMdattanAmate / pArAtIyAH yatayastato'bhavamAparvadharAH / / 24 lekhakakI prazasti isa prakAra hai"saMvat 1800 mitI Asoja vadi 12 AditavAra vinayadhara, zrIdatta, zivadatta aura ahaMdana dine zubhaM liSataM yatI naiNasAra zrIsavAI jayapura nAmake ArAtIya yatI hue, jo aMga pUrvo ke eka maddhayeH / / shriirstu|" deza ke dhAraNa karane vAle the / inake bAda __isa TIkAke kA pArAtIya prAcAryoM meM ziromaNi zrArAtIya muniyoM kA zrutAvatAra meM athavA anya the| 'pArAta' jisase ki 'zrArAtIya' zabda banA hai,dUra kisI paTTAvalI meM koI ullekha nahIM hai / parantu aurasamIpa donoM arthoM kA dyotaka hai| sarvArthasiddhi TIkA aisA jAna par3atA hai ki yaha zabda itanA saMkucita nahIM rahA hogA ki una cAra muniyoM taka hI sImita rhe| sAse mAlUma hotA hai ki bhagavAna ke sAkSAt ziSya gaNa rthasiddhi vacanikAkArake kathanAnusAra ina cArakaM bAdaka xnaM. 1115 mAfa 1861-65 pAlI prati / bhI sUtrakAra TIkAkAra pArAnIya kaha jAte hoge aura * kyoM zuma mAlUma hotA hai ? yaha bhI yadi yahAM batalA aparAjitasari unhIM meM se eka hAMge / yadi koI aisA diyA jAtA to acchA hotaa| yadi mahaz2a do pratiyoM meM vinayodayA' ullekha hotA ki zramaka samaya taka ke hI prAcArya aura eka meM vijayodayA' nAma upalabdha hone se hI aisA anumAna kara liyA gayA ho to, vaha ThIka pratIta nahIM hotA; kyoMki dehanI pArAtIya kahalAte haiM, to yaha nizcaya hojAtA ki kI pratimeM bhI vijayodayA' nAma hai aura aura bhI pratiyoM meM usa * taktat ataM dvividhamanekabheda dvAdazabhedamiti / kiM kRto'ya nAmake honekI saMbhAvanA hai| mujhe to 'vijayodayA' nAma kI jyAdA vizeSaH / tRvizeSataH / trayo vakAraH / sarvatIrthakaraH / ThIka mAlUma hotA hai; kyoMki eka to isa granthameM kI prakRtiyoM para itaro vA zrutakevalI pArAtImadheti / tasya sAkSAcchiorbuddhapativijaya prApta karane kA ullekha hai aura dUsare TIkAkAra 'aparAjita' ke zarSiyukoNadharaH zrutakevaliminusmRtya grantharakAmApUrvalakSaNaH nAmake sAtha bhI isa nAmakA pacchA sammelana hai| eka prAcIna TIkAkA tatpramANaM tatpAmAkhyAt / pArAtIyaH punarAcAryaH bAladokasaMkSiptA'vijayapaklA' nAma bhI 'vijaya' zabda prayoga kI ayogitAko yurmatilaziSyAnugrahArtha sarvakAlikAyupani tatpramAkhamAtistavekucha adhika sUkti karatA hai| dvemiti| -adhyAya 1sUtra 10 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phAlANa, vIra ni0saM02456] bhagavatI ArAdhanA aura usakI TokAe~ aparAjitasari amuka samayake bAda nahIM hue haiN| parantu paM0 sadAsukhajI ne bhagavatI ArAdhanA kI jisa aisA koI ullekha dekhane meM nahIM pAyA / phira bhI yaha saMskRta TIkA ke AdhArase apanIbhASA vacanikA likhI to nizcayapUrvaka kahA jAsakatA hai ki ve prAcIna AcArya hai, use zvetAmbarAcArya kRta batalAyA hai / parantu abhI haiM aura usa AcAryaparampArA meM nahIM haiM jo zrIkundakundA- taka kisI bhI zvetAmbara bhaMDAra meM isa grantha kI cAryase prAraMbha hotI hai-usase nirAlI koI dUsarI hI TIkAkA patA nahIM lagA hai aura na kisI zvetAmbara paramparA hai aura Azcarya nahIM jo usase pahale kI bhI vidvAna se hI yaha sunA ki unake sampradAya ke ho / kisI AcAryane isa graMtha para TIkA likhI hai / TIkAkArake guru baladevasUriH candranandi mahAkarma yadyapi isa prakArakI TIkA kA honA asaMbhava nahIM prakRtyAcArya x,nAganandi gaNi aura sadhamo zrInandi- hai, parantu phira bhI paM0sadAmukhajIke sAmane baisI kisI gaNi zrAdi kAbhIsamaya mAlUma nahIM hai, jisase unake TIkakA honA nahIM pAyA jAtA aura na Apake nivAsamamayanirNayameM koI sahAyatA mila ske| sthAna jayapurake zAstrabhaMDArase hI usakI upalabdhi ___ indranandikezrutAvatArasaM mAlUma hotA hai ki nandi- hotI hai / unake sAmane yahI TIkA thI, aura yaha bAta deva Adike samAna aparAjita bhI eka prakArakI saMjJA nIce likhe pramANoMsa bhale prakAra jAnI jAtI hai| magnama) thI, jo prAcAryoM ke nAmoM ke anta meM vyavahana (1) paddhita gAthA naM0665, 666 kA artha dete hue hotI thii| usameM likhA hai ki jo yati giraguhA se paM0 sadAsukhajIna jo yaha batalAyA hai ki, "isa pAya, unameM se kisIko 'nandi' kisIko 'vIra' aura graMthakI TIkA karanevAlene upakalpayanti'kA 'mAnajo prasiddha azokavATame Aye unameM kisI ko 'apa- yanti'aimA artha likhA hai, so pramANa rUpa nahIM" gAMjana' aura kisIko 'deva bnaayaa| saMbhava hai ki yaha vaha artha isI TIkA meM diyA huA hai| majA apagajina mare me hI prAraMbha huI ho, athavA (2) gAthA naM.1644 kA artha deta hupa, jo eka padakA apagajita sari kA pUrA nAma kucha aura ho, aparAjita artha samajhameM na Anake kAraNa nIca likhIsaMskRta kevala nAmanta saMjhA ho| TIkA uddhRta kI gaI hai vaha isI TIkAkA aMza hai:* dhavaNa balgolake sAtave zilAlekhameM dhasinaka ziSya bala- isa TIkAme pahale isa prAtha para dasaMga (30) sampradAya vAlA a guruka aura pandrahaveM zilAlekhameM kanakasenaka ziSya baladeva munika kI bhI koI TIkA thI, aisA pahalI gAthAkI nina TIkAma sAfa samAdhimaraNakA u.kha hai| pahalA lekha zaka sabat 622 ke lagabhaga dhvanita hotA hai:ka mAra dasarA 572 ke lagabhagakA anumAna kiyA gayA hai| "siddhe jayappa siM ityAdikA-pratrAnya kathayanti nilaviSaya___xzvabalAlaka 54 ce zilAlekhameM eka karmaprakRti nAmaka sya nirAkRtasAlaparigrahasya kSINAyuSassAkasyArAdhanAvidhAnAvavAyamAcAryakA umesa hai nAmada zAma tasyAkisikhApamiyamaMgalasya kArikA yASite () pavarmakarmaprati prnnaamaaysyopkrmprkRtiprmaaNsH| asaMyatasampanDaSTi-saMyatAsayata-pramattasyatA'pramatmayatAdayApyatrArAdhakA tamAni karmapratinamAmo mAra tAta. eva sativamucyate nitaviSayArAgasya nirAkRtasakalaparimAsyatimaya yata pAram / 33. samyamATaH saMpatAmayanasyavAnipataviSayarAgatA sakalapravaparityAgI basti prapitAchokavATasamAgatA yenIcarAsteSA jINAyuSa itiyAnupapanna bhanINAyuSopyArAbhakartA darzavinyati sabakodhieparAjitAbAkobidezabayAnabarotA"maNunomAvAsa cAritnaviNyAsayA havaM jassani / " -sampAdaka Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 anekAnta [varSa 1, kiraNa 4 "NAsadi buddhI-buddhinazyati, AhAra- isa mahatvapUrNa TIkAke prakAzitahonekI bahuta bar3I lampaTatayA yuktAyuktavivekAkaraNAt / kasya ? AvazyakatA hai| yadi koI jinavANI-bhakta dhanI sajjana jihAvazasya / tIkSNA'pi satI pUrva baddhiH kuNThA lagabhaga tIna hajAra rupaye kharca karaneko tayyAra hoM to bhavati / rasarAgamalopalatA arthayAthAtmyaM na yaha kArya sampAdita ho sakatA hai| pazyaMtIti pArazIkalkezalagna [liMga] iva bhavati 2-mUlArAdhanAdarpaNa purusso'naatmvshH|" (3) gAthA naM0 1975 kI bAbata paM0 sadAsukhajI ne / __isake kartA suprasiddha paNDitapravara mAzAdharajI haiM, jinake aneka grantha prakAzita ho cuke haiM aura jinake samaya jo yaha likhA hai ki " isa gAthAkA artha hamAre Adike viSayameM kAphI likhA jA cukA hai / isa TIkA jAnanemeM nahIM AyA vA TIkAkAra hU nahIM likhyA kI do apUrNa pratiyA~ kAraMjA ke sarasvatI bhaMDAra meM haiM hai|" vaha bhI isI TIkAse sambaMdha rakhatA hai| aura una donoMko milAnese eka prantha pUrA hojAnA hai| kyoMki isa TIkAmeM vastutaH isa gAthAkA kucha bhI eka prati 229 patroMkI hai jisameM pahalese pAMcaveM naka artha nahIM diyA hai| (4) isI vinayodayA TIkAke anta maMgalake "namaH AzvAsa haiM aura dUsarI 134 patroM kI hai jisameM saphalatatvArtha" Adi jo do zloka Upara diye chaThe se lekara AThaveM AzvAsataka haiM / antaprazastikA jA cuke haiM unheM bhI paM0 sadAsukhajIne apanI eka patra nahIM hai / paM0 zrAzAdharajI vikrama kI terahavIM bacanikAke antameM jyoMkA tyoM uddhRta kiyA hai| zatAbdI meM hue haiM aura caudahavIMke prAraMbha taka rahe haiN| isa TIkAke prAraMbha aura antake aMza isaprakAra haiMjAna par3atA hai isa TIkAmeM 'upakalpayanti' kA prAraMbha'pAnayanti' artha jaisI kucha aisI bAteM hone ke kAraNa hI jo paM0 sadAsukhajI jaise kaTTara terahapaMthI vidvAnake OM namaH siddhbhyH| gale nahIM utara sakatIM unheM isameM digambaratvakA nattvAhataH prabodhAya mugdhAnAM viSaNomyahaM / prabhAva najara pAyA hai aura isI liye unhoMne isako zrImUlArAdhanAgRDhapadAnyAzAparo'rthataH // zvetAmbaratva kA sarTiphikeTa de diyA hai| anyathA, yaha tatrAdAvedaM yugInazramaNagaNopayujyamAna-pravacanaTIkA prAcIna digambarAcAryapraNIta hai, isameM kucha bhI niSpandAmRtamAdhuryaH tatra bhagavAnzivakoTyAsaMdeha nahIM hai / * dekho merI likhI huI vidrataratnamAlAkA patiprakara. mAzAx gAthA . 427 kI TIkA pa.sadAsukhajIne jA yaha ra zIrSaka vistRta lekh| likhA hai ki-"isa prapako TIkAkA kartA zvetAmbara hai| isa hI Ike ailaka panAlAlajI sarasvatImakA meM jo prati kAraMjA gApAke paryameM basa pAsa kambalAdi po haika hai tAte pramAla se likhavAkara maMgAI gaI hai, jAna paktA hai kisI 5 mAravAnAhI kitanA bhramapUrNa hai, ise batalAne ke liye pAThakoMko sabAlI apUrva pratise nAta kI gaI hai aura isIlie usameM 5 mAgAvAkI pUrI TIkAcA alaga hI paricaya diyA jAyagA / TIkA vAsa hote hue bhI antameM sampUrNa TIkA likha diyA gayA hai| bhavana bahuta bar3I tathA mahatvapUrNa hai aura isaliye usakA eka judAtI ke saMcAlakoMko cAhie kiye zeSakI tIna bhAvAsoMkI TIkAko maura bhI mAla karake bhagAleM jisase anya sampUrNa ho jAya / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213 phAlguNa, vIra ni0saM02456] bhagavatI ArAdhanA aura usakI TIkAe~ cAryavaryaH ziSTAcAra pramANayituM maMgalapurassagmuH ArAdhanA-paJjikA padezyaM vastunirdizana zrotRpavRtyaMganayA prayojanA- paneke bhANDArakara prAcyavidyAmaMzodhaka mandira ditrayamavabodhayan siddhatyAdisatraM caturvizani- meM isakI eka prati hai * / laga bhaga 6 varSa pahale maine gAthAmayapIThikA prathamAvayavabhUtamAsUtrayAmAsa / isa TIkA ko dekhA thA aura imakI antima prazastike aMta aMza ko apanI DAyarImeM likha bhI liyA thA / baha idAnImAtmanaH sAmpradAyikatvamavadhAna isa prakAra hai| paranvaM ca prakAzayannAtmakatrtakatvenAsya zAstrasya kundAvadAnayazamA mahavAmivaMzavinaya janavizvAsanAya pramANanAM vyavasthApa pamAkaradyumaNinA guNinAM vareNa / yituM gAthAdvayamAha zrIdevakIrtivivadhAya budhamiyAya ajaniNaNaMdigaNi saJcagattagaNi ajamittaNaM dattaM yazodhavalanAmadhugaMdhANa // dINaM / uvagapiyapAyamUle samma suttaM ca zrIdevakIrtipaNDinacchApreNa kAhatyAkanAmnA atthaMca // 136 / / likhitamiti / ajjajiNaNaMdigaNi mumukSajanAbhigamyamAna saMvata 1416 varSe caitrasadipazamyA somajinananyAcAryaH / samvaguttagaNI sarvaguptAcAya: vAsare sakalarAjaziromukuTamANikya marIajamittaNaMdINaM bhaacaarymitrnndii| cinirIkRtacaraNakamalapAdapIThasya zrIperojapuccApariya kayANiya upajIvittAimA sa sttiie| sAheH mAlasAmrAjyadhurIvibhrANamya samaye zrArAhaNA sivagNapANidalabhAiNAraiyA 127 zrI dilyA~ zrIkundakandAcAryAnvaye marasvatI x xxx imAmaSTAzvAsImamakRdanataM tristricaturai gacche balAtkAragaNaM bhaTTAraka zrIratnakIrtidevanibaMdhaiSTIkAthaiH sthaviravacanararthavitathaiH / paTTIdayAdinamaNa nara NitvamUvIrvANaM bhaTTArakakRtAM saMvacyorthiH zivavacanamIkSata iha ye zrIprabhAcandradeva-tamiSyANAM brahmanAtharAm / pratyakSArthAzAdhara puruSadUraM padamima / / ch| ityAgadhanA paMjikAyA (1) grantha bhAtmapaTanArtha ityAzAdharanusmRta prantha sandarbha mUlArAdhanA dapaNe likhApinam / zubhastu maMgalamahAzrIHsamastapaM. padaprameyArtha prakAzIkaraNa pravaNa'STama aashvaasH||6|| mya zubham / - (middhastava 10 gAthA) agrAMtakAnvaye sAdhanayapAla nanputra kulaparaH atha prazasti nathA lohilagotrasAdhukhetala mAdhurAmA nasyaputra zrImAnasti sapAdalakSaviSaye...... vIrapAla likhApinam / ..........kalikAlidAsaH ||3|| ityudayakIrtimuninA...madanakIrtiyatipatinA // 4 // isase yaha mAlUma nahIM hotA hai ki isa TIkA ke mlecchezena ...... mahAvIrataH // 5 // kartA kauna haiN| isake na to maMgalAcaraNamAdi prAraMbhika (antima pRSTha nahIM hai| * * 67 mApha 1 -BENE Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 214 anekAnta [varSa 1, kiraNa 4 aMzako maiM noTakara sakA aura na TIkAkartAke antima bhAvArthadIpikA TIkA ullekha ko / pUrvokta prazastise to ima TIkAke likhana yaha TIkA bhI pUne ke bhANDArakara prAcyavidyA likhAne vAloM kA hI patA lagatA hai / yaha eka vicitra saMzodhaka mandira meM hai| isakA prAraMbha kA aura bAta hai ki isameM tIna bAra ke lipikAroM kA ullekha ksskaa haa phul mkkaasurakSita hai| isakI eka prati zrIdevakIni paNDita ke zrImantaM jinadevaM vIraM natvAmarAcitaM bhaktayA vidyArthI kAhatyAka ne likhI thI aura sahavAsIvaMzake vRtti bhagavatyArAdhanAmugranthasya kurve'hama // // yazodhavala nAmaka dhuraMdharayApaNDitane buddhimAnoMke pyAre dhanaghaTita karmanAzaM guruM ca vaMzAdhipaM ca kundA zrIdevakIrti paNDita ko bheTa dI thI / isa pratike likhe vaMde zirasA tarasA anyasamApti samIpsuraham / / jAna kA samaya nahIM diyA hai| isa pratiparase jo dUsarI vAgdevIM zrIjainI natvA saMpArthya granthasaMsidi / prati likhI gaI, vaha ratnakIrti bhaTTAraka ke paTTaziSya saralA mugdhA viracevRttibhAvArthadIpikAsaMjJAM // 3 // zrIpabhAcandra devake ziSya brahmacArInAtharAma ne saMvana 1416 kI caita sudI 5 somavAra ko apane par3hane ke athAto bhagavAn zivakoTimuniH samantabhadraliye dillImeM likhAI, jisa samaya ki bAdazAha phIroja caraNArAdhanAtmAptasamyagdarzanaH pUrvAnubhUtarAjyazAha turAlaka kA rAjya thaa| mukho'pi svayaM cAnuraktatapovana mu khaH satrAtmaisa dusarI pratipara se tIsarI prati aprotaka yA saMbodhanaM kurvan bhavyasambodhanArtha granthaM racanAdI bharavAlavaMzake nayapAla sAhU ke patra kalA aura vighna vi0gohilagogI sA-khatala sAhU-rAjA ke putra atha prazastiH vIrapAla ne likhAI / visa samaya meM likhAI gaI, yaha kRte'yaMsadavRttiH zivajidaruNAkhyena viduSA nahIM likhA hai| guNAnA sat vyaatiy'phnspmtaapnikg| yaha paddhati bahuta hI acchI hai| isa prakAra yadi prantha pravaktaH zroturyA vitarati divaM muktimaparga lekhaka (lipikartA) apane pahale kI mAtakA pratiyoMkI cira jAyAdA puSajanamanA ciraM jIyAdeSA budhamanapanoraMjanakarI / / lekhakaprazastiyA~ bhI likha diyA kareM, to bahuta lAbha ho| mahAsaMghe gacche girigaNavalAtkArapadake dUsare lipikartA ne apanA saMvata 1416 diyA hai garI nnyaamnaayenvyvrguraundmunipe| aura usane vaha prati apane se pahale kI prati para se kI hai| isase TIkA ke nirmANakAla ke samaya meM itanI sujAto vai sarirjayapurapadastho munivaraH / / / / bAta nizcayapUrvaka kahI jA sakatI hai ki yaha TIkA mA. mahendrastatpaTTe guru guNanidhiH kSemasunuSA vikrama kI caudahavIM zatAni ke bAda kI nahIM hai| isa tadIyaH sacchiSyo puSavara nihAletipadabhAk / TIkA ke sambaMdha meM vizeSa jAnane kA prayatna kiyA jA tadIyaH sacchiSyo guNaniSidayAcandravibudhAH rahA hai mAlUma hone para pAThakoM ke sammukha upasthita tadIyaH sattejA dilasukhabudho zAnanirataH // 3 // kiyA jaaygaa| * naM. 3 mA 185115 / Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phAlguNa, vIra niHsaM02456] svArtha 215 tadIyaH sacchiSyAH zivajidaruNo bhaktinirataH samaya diyA huA hai, parantu usakA pahalA caraNa kucha gurUNAmAnAvAn dhRtjinsudhrmobhvdih| azuddha sA hogayA hai| isa kAraNa vaha ThIka nahIM batatadIyaH satputro maNijidaruNAkhyA laghamati- lAyA jA sktaa| saMbhavataH saMvat 1818 kI jeTha sudI mnadarthaM vRtti prakaTitayathAkAri rucirA // 4 // 13 guruvArako TIkA samApta huI hai / paM0 zivajIlAla samevasvakAryamiti zubhapane zucibhave / paM0 sadAsukha jIke hI samakAlIna vidvAna the aura eka trayodazyahotye caramasamaye vAraviSaNe'- prakArase unake pratipakSI the| usa samaya teraha pantha aura rAdhAnakSatre zubhasayazarddhimajananI / bIsa panthameM bahuta kaTutA bar3hI huI thI |shivjiilaalkaa caraM jIyAdeSA bhuvijinamatodhotanakarI / / eka teraha pantha skhaNDana nAmakA pantha hai / unhoMne ini bhagavatI ArAdhanA TIkA smaaptaa| ratnakaraNDa, carcAsaMgraha, bAMdhasAra, drshnsaar,adhyaatm| yaha TIkA zivajidaruNa arthAta paM0 zivajIlAla taraMgiNI Adi aneka pranthoMkI bhASA vacanikAyeM bhI ne apane satputramaNijidaruNa (maNijIlAla yA maNi - likhI haiN| ve kaTTara bIsa panthI the, sAtha hI saMskRtake lAla)ke lie banAI hai| ve jayapurake bhaTTArakakI gahI acche vidvAna / ke paNDita the / unhoMne apanI guruparamparA isa prakAra kyA hI acchA ho ki ye cArAM saMskRta TIkAe~ dI hai- bhaTTAraka mahendrakIrtike ziSya bhaTTAraka kSema eka sAtha mudrita karA dI jAyeM, jisa se vidvAnoMka kIrti, unake paM0 nihAlacanda, nihAlacandake ziSya lie mUlaprantha kA samajhanA aura tulanAtmaka dRSTise dayAcandra, dayAcandrake dilasumva aura dilasukhake ziva- . adhyayana karanA mugama ho jAya / iti / jIlAla / prazastikaM pA~caveM padyameM TIkAnirmANa kA ghATakopara (bambaI) tA022-12-25 *mvArtha . . . 0.orn10.. khilakhila kaliyA~ manakoharanI manda manda musakAtI haiN| , apanI sundara chaTA dikhA kara bhauroM ko lalacAtI haiN| dekha UparI sundaratA ko maure nahIM lalacata hai / / madhu pAkara hI madhupa manohara-kaliyoko pA chalate haiM / / / . .W e kesA sundara madhura svArya hai mIThA rasa isameM rhtaa| :svArtha hetu kaTa jAya zIza bhI to bhI nara isako ghtaa| : pyAre bhAI ! svArtha prasta-nara saMdhivAda ke yogya nhiiN| dulahI dukha hai svArtha-samarameM sukhakI mAtrA kahIM nhiiN| Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 banekAnta [varSa 1 kiraNa 4 "mAha ca gandhahastI-nidrAdayaH samadhigatAyA eva isase itanI bAta nirvivAda rUpase siddha hotI hai ki darzanalabdharupaghAte vartante darzanAvaraNacatuSTayaM tad- 'gaMdhahastI'pracalita mAnyatAnusAra siddhasenadivAkara nahIM moccheditvAt samUlaghAtaM hanti darzanalabdhimiti" kiMtu upalabdhatattvArthabhASyakIvRttike racayitA bhAsvAmi--pravacanasArovArakI siddhasenIya vRtti pR0358 pra0505 ziSya siddhasena hI haiM / nAmakIsamAnatAse aura prakAMDauparyukta prakvansAroddhArakI vRttioM kA pATha terahavIM zatAbdIke devenArike prathama karmAprathakI 12vIM gAthAkI TIkA bhI dhAstI vAdItathA kuzala pranthakArake taura para prasiddhiprApta siddhanAmake sAtha hai| senadivAkara hI gaMdhahastI hosakate haiM, isa saMbhAvanAmeMse (2) "yA tubhavasthakevalinodvividhasyasayogA'yogabhedasya 90 yazovijayajI kI divAkarake liye gaMdhahastI vizeSaNa siddhasya vA darzanamohanIyasaptakakSayAdapAyasadvya- ke prayoga kI bhrAnti janmI ho, aisA saMbhava hai| kSayAcodapAdi sA sAdiraparyavasAnA" iti uparakI dalIloM parase hama yaha spaSTa dekha sakate hai -1, 7 kI tattvArthabhASyavRtti pR0 60 50 1 "yadAha gaMdhahastI-bhavasthakevalino dvividhasya sa ki zvetAmbaraparamparA meM jo gaMdhahastI prasiddha haiM ve yogAyogabhedasya siddhasyavAdarzanamohanIyasaptaka- tattvArthasUtrake bhASyakI upalabdha vistIrNa vRttike racane yAvibhUtA samyagdRSTiH sAdiraparyavasAnA iti / " vAle siddhasena hI haiM / isa parase hameM yaha mAnanekA bhI -navapadavRtti pR088 dvi. kAraNa milatA hai ki sanmati TIkAkAra 10vIM zatAbdIke (3) "tatra yA'pAyasadvyavartinI zreNikAdInoM sad- vidvAna abhayadevane apanITIkAmeM dosthAnoM para gaMdhahastI' vyApagame ca bhavati apAyasahacAriNIsA sAdisa- pada kA prayoga karake jo unakI racI huI tttvaavyaapryvsaanaa|" -1, 7 kI tatvArthabhASyani pR0546027 khyA ko dekha lene kI sUcanA kI hai x ve gaMdhahastI "yaduktaM gaMdhahastinA-tatrayA'pAyasadvyavartinI- dUsare koI nahIM kintu upalabdha bhASyavRttike racayitA pAyo-matijJAnAMzaH sadvyAni-zuddhasamyaktva- ukta siddhasena hI haiM / ataH sanmati-TIkAmeM abhayadeva dalikAnitadvartinIzreNikAdInAMcasadvyApagame bha- ne tatvArthasUtra para kI jisa gaMdhahasti-kRta vyAkhyAko vatyapAyasahacAriNI sA sAdisaparyavasAnA iti" dekha lene kI salAha dI hai usa vyAkhyAke liye aba -navapadavRtti pR.88 dvi. (4) "prANApAnAvacchvAsaniHzvAsa kriyAlakSaNo" x sanmati' ke dvitIya kAM kI prathama gAthAkI vyAyAmeM TIkA ---8, 12 kI tanvArtha bhASyaprani pR0 16160 13 kAra abhayaMdevane tatvArthake prathama adhyAyake, 10, 11 ra 12 "yadAha gaMdhahastI-prANApAnau ucchvAsaniHzvAsau iti" . , ese cAra sUtroMko adhRta kiyA hai aura vahAM ina sUtroMkI vyAkhyA meM gandhahastIkA parAmarza dete hue unhoMne batalAyA hai ki-~-dharmasaMgrahaNItti (malayagiri) pR0 42, paM0 2 / "asya ca sUtrasamUhasya vyAkhyA gandhahastiprabhRti(5) "ataeva ca bhedaH pradezAnAmavayavAnAMca,yena jAtu- bhirvihiteti na prdrshyte"| cid vastuvyatirekeNopalabhante te pradezAH ye tu -pR05655014 vizakalitAH parikalitamUrtayaHprajJApathamavataranti isIke anusAra tRtIya kAMDakI 44 vIM gAthAmeM prayukta hue te'vayavA iti" bAda pAkI vyAkhyA karate hue nhoMne samyagdarzanazAna-5, 7-8 kI tatvArthabhASyati pR. 32850 21 pArivAnimohamArga:" (1,1) yaha sUtra dekara isake libebhI "yavayavayava pradezayorgandhihastyAdiSubhedo'sti" "tathA pampatI pratinirSiAntamiti ra prada. -svAdvAramajarI * 63 zlo. te vistaramapAt"-pR. 651 6. 20 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phAlguNa, vIra ni0saM02456] gaMdhahastI 219 naSTa yA anupalabdha sAhitya kI tarapha najara daur3Ane kI pranthameM bhI gaMdhahasti-bhASyakA ullekha hai-jaisA kipIche jarUrata nhiiN| isI anusaMdhAna-dvArA yaha bhI mAnanA phuTanoTameM uddhRta kiyA gayA hai aura vaha ullekha par3atA hai ki 9vIM 10vIM zatAbdI ke ganthakAra x siddhasenakI ukta vRhadvatti meM nahIM pAyA jAtA, jisa zIlAMkane 'prAcArAMga' sUtra kI apanI TIkA meM jina / se isa ullekhako ukta vRhad vRtti kA hI samajha liyA gaMdhahasti-kRta vivaraNoM ke kA ullekha kiyA hai ve jAtA / vRttimeM 'anuttaropapAdikadazAH' kA lakSaNa sirpha vivaraNa bhI tattvArthabhASya kI vRtti ke racayitA anuparApapAdakApAyapuspA patA vati yatA "manuttaropapAdikA devA yeSu khyA'yante tAH manusiddhasena ke hI hone cAhiye / kyoMki yaha saMbhavita taropapAdikadazA:" (pR091) itanA hI diyA hai| nahIM ki bahuta hI thor3A antara rakhane vAle zIlAMka aura yaha lakSaNa dhavalA TIkA meM uddhRta gaMdhahastibhASya aura abhayadeva ye donoM bhinnabhinna prAcAryoM ke liye ke lakSaNa se bhinna hai aura isa liye donoM bhASyoMkI gaMdhahastipadakA prayoga kareM aura abhayadeva jaise bahuta bhinnatAkA sUcaka hai| dUsare lagha samantabhadrane 'aSTavidvAn ke viSayameM yaha kalpanA karanI bhI kaThina hai ki sahasrI-viSamapada-tAtparyaTIkA' ke nimna prastAvanAunhoMne jainAgamoM meM prathama pada dharAvane vAle prAcArAMga vAkyameM svAmI samantabhadra-dvArA umAsvAtike tattvArthasatrakI apane samIpameM hI pahale racI gaI zIlAMkasari sUtra para 'gaMdhahasti-mahAbhASya ke race jAnekA spaSTa ullekha kI TIkA ko na dekhA ho / balki zIlAMka ne khuda hI kiyA hai| apanI TIkAoMmeM jahA~ jahA~ siddhamena divAkarakRta "bhagavadbhimAsvAtipAderAcAryavayaMrAsa tritasya sanmatikI gAthAe~ uddhRta kI hai vahA~ kisI bhI sthAna na taccAdhigamasya mokSazAstrasya gaMdhahastyAkhyaM para gaMdhahasti-padakA prayoga nahIM kiyA, isase zIlAMkakA 'gaMdhahastI' bhI 'divAkara' nahIM, yaha spaSTa hai| mahAbhASyamupaniSadhaMtaH syAdvAdavidyAnagaravaH gaMdhahasti-viSayaka upayukta vicAra parasa yahA~ do zrIsvAmisamantabhadrAcAyAH ....." upayogI natIje nikalate haiN| pahalA yaha ki tattvArtha- aisI hAlatameM yaha sunizcitarUpa se nahIM kahA jA sUtra para gaMdhahasti-racita mAnI jAne vAlI vyAkhyA mAtra makatA ki digambaraparamparA meM tattvArthasUtra para gaMdhazvetAmbaraparamparA meM hI hai-digambaraparamparA meM nhiiN| hasti-bhASya nAmakI koI vyAkhyA hai hI nahIM athavA aura dUsarA yaha ki yaha vyAkhyA naSTa yA anapalabdha kabhI likhI hI nhiiNgii| hA~,dUsarAnatIjAzvetAmbarIya nahIM kintu vartamAna meM sarvatra sulabha tattvArthabhASyakI gaMdhahasti-vyAkhyAkI dRSTi se ThIka ho sakatA hai paraMtu bRhad vRtti hI hai| mamantabhadra kA gaMdhahasti-bhASya yadi upalabdha ho jAya noTa aura usameM ve sabhI avataraNa pAye jAte hoM jinakI merI rAyameM ye donoM hI natIje kucha ThIka pratIta nattvArthamAdhya-nika sAtha vidvAna lekhaka ne tulanA hai to phira isa natIjeke liye hI nahIM kintu nahIM hote / kyoMki eka to 'dhavalA' TIkA jaise prAcIna vattilekhaka siddhasena ko 'gaMdhahastI' kahaneke liye bhI x dekho, mA0 zrIjinavijayajI saMpAvita jItakalpa' kI prastA- kucha AdhAra nahIM rahegA; kyoMki ye siddhasena vikramakI kanA pR0 19 pariziSTa, zIlAMkAcArya-viSayaka vizeSa vrgn| vIM aura 10vIM zatAbdIke madhyavartI kisI samayameM *"zAstraparijJAvivaraNamatibahugahanaMcagandhahastikRtama" hue haiM aura unhoMne apanI kRti athavA prazasti meM na3 "zAkhaparijJAvivaraNamatigahanamitIva kila vRtaM puujyaiH| kahIM bhI apane ko gaMdhahastI nahIM likhA hai aura na uka zrIgandhahastimirvivRNomi tato'hamavaziSTam / / " avataraNoM meM hI 'gaMdhahastI' ke sAtha siddhasena nAma -pAcArAMgaTIkA pR01 tathA 82 kI shrumaat| kA ullekha hai| -sampAdaka Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa 4 popunmun |TI.as6E..... .. . . . prasiddha dezabhakta paM0 arjunalAla jI seThI kA patra anekAnta-sAmyavAda kI jaya . aneka dvandroM ke madhya nirdvandva 'anekAnta' kI do kiraNeM seThI ke moha timirAcchanna bahirAtmA ko meda kara bhItara praveza karane lagI to antarAtmA apane guNasthAna-dvandra meM se unake svAgatake liye sAdhana: / juTAne lagA / parantu pratyAkhyAnAvaraNa kI tIvra udayAvalI ne antarAya ke dvArA rUkhA javAba de diyA; kaMbala apAyavicaya kI zubha bhAvanA hI upasthita hai / Adhanika bhinna bhinna ekAntAgraha-janita sAmpra-: dAyika, sAmAjika evaM rAjanaitika virodha va mithyAtva ke nirAkaraNa aura mathanake lie anekAnta-tatvavAda: ke udyotana evaM vyavahAra rUpa meM pracAra karane kI anivArya AvazyakatA ko maiM varSoM se mahasUsa kara rahA huuN| parantu tIbra mithyAtvodaya ke kAraNa AmnAya-paMtha-vAda ke rAgadveSa meM phaMse hue jaina nAmAkhya janasamUha ko : hI jainatva evaM anekAnta-tatva kA ghAtaka pAtA hU~; aura jaina ke aguA vA samAja ke karNadhAroM ko hI anekAnta ke viparIta prarUpaka vA anekAntAbhAsa ke garta meM haTha rUpa se par3e dekhakara merI aba taka yahI dhAraNA rahI hai ki anekAnta vA jainatva nUtana pariSkRta zarIra dhAraNa karegA jarUra parantu usakA kSetra bhArata nahIM kintu aura hI koI aparigraha-vAda se zAsita deza hogaa| astu, anekAntake zAsanacakrakA uddezya lekara Apane jo jhaMDA uThAyA hai usake lie maiM Apako aura anekAnta ke jijJAsuoM ko badhAI detA hU~ aura prArthanArUpabhAvanA karatA hU~ ki Apake dvArA koI aisA yugapradhAna pragaTa ho, athavA Apa hI svayaM tadrUpa antarbAhya vibhatise susajjita hoM jisase ekAnta haTha-zAsanaka sAmrAjya kI parAjaya ho, lokodAraka vizva-vyApI anekAnta zAsanakI vyavasthA aisI dRDhatAse sthApita : ho ki cahuMora kamasekama SaSTa guNasthAnIjIvoM kA dharmazAsana-kAla mAnavajAtike-nahIM nahIM jIvavikAsake / itihAsa meM mukhya Adarza prApta kare, jisase prANI mAtra kA akSayya kalyANa ho / isake sAtha yaha bhI nivedana karadenA ucita samajhatA hU~ ki aba isa yuga meM sAMkhya, nyAya, bauddha Adi : ekAnta darzanoMse bhanekAntabAdakA mukAbilA nahIM hai, Aja tA mAmrAjyavAda, dhanasattAvAda, sainikasattAvAda, guruDamavAda, ekamatavAda, bahumatavAda, bhAvavAda, bheSavAda, ityAdi bhinna2 jIvita ekAntavAdase anekAntakA saMgharSaNa hai| isI saMgharSaNa ke lie gAndhIvAda, leninavAda, mamolinIvAda, Adi katipaya ekAnta pakSIya : navIna mithyAtva prabala begase apanA cakra calA rahe haiN| ......... / ___ataH isa yuga ke samantabhadra vA unake anuyAyiyoMkA kartavyapatha tathA karma ukta nava-jAta mithyAtvoMko anekAnta arthAt nayamAlA meM gUMthakara pragaTa karanA hogA, na ki bhUtameM gar3e hue una mithyAdarzano ko ki jinake lie eka jainAcAryane kahA thA ki SaDdarzana pazuprAmako jainavATikAmeM carAne le jArahA huuN| mahAvIrako prAdarzaanekAnta-vyavahArI anubhava karane vAloM kA mukhya kartavya hai ki ve kaTibaddha hokara jIvoM ko aura prathamataH bhAratIyoMko mAyA-mahatva-cAdase bacAkara yathArtha mokSavAda tathA svarAjya kA Agraha-rahita updeshdeN|aur yaha puNyakArya unhIM jIvoM se sampAdita hogA jinakA prAtma-zAsana zuddha zAsanazUnya vItarAgI ho cukA ho / * anta meM Apa ke prazasta udyoga meM saphalatA kI bhAvanA karatA huA ajamera / pApakA ciramumukSu bandhu 21-1-30 / bharjunalAla seThI momummer Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phAlguna, vIra ni0saM02456] 'lokavibhAga' kA racanAsthAna 221 'lokavibhAga' kA racanA-sthAna [ lekhaka-zrI0 bAba kAmatAprasAda jI] A . . ICC + + sarvanandikRta'lokavibhAga'jainabhUgolakA eka acchA paM0nAthUrAmajIpremIne "jainahitaiSI" bhA0 13 pR0 526 prAcIna grantha hai jisake racanA-kAla aura racanA-sthAna meM Adhunika paTanA tathA prAcIna pATaliputra kI kA spaSTa ullekha siMhasarike upalabdha loka vibhAga meM saMbhAvanA vyakta kI thii| parantu hamane pATaliputra meM nimna prakAra se pAyA jAtA hai : pANarASTra kA astitva na milane ke kAraNa isa vaizve sthite ravisute vRSabhe ca jIve. gAma ko sindhunadavI pATala gAma anumAna kiyA thA aura vahIM eka pAraNarASTra kA honA mAna liyA thA rAjottareSu sitapakSamupetya candre / / (vIra,varpa5 pR092) / aba hameM apanA yaha matabhI ThIka grAma ca pATAla (ka) nAmAna pANArASTra nahIM mAlama hotaa| kyoMkipANarASTra siMdhudezameM nahokara zAkhaM purA likhitavAn munisrvnndii||.|| kahIM kAthI ke AsapAsa honA cAhiye jahA~ ke rAjA saMvatsare tu dvAviMza kaaNciishsiNhvrmnnH| aura usake rAjyakAlakA isameM ullekha hai| saubhAgyame prazItyagre zakAndAnAM siddhmencchntrye||3|| pro0kRSNasvAmI ayaMgarakI pustaka "sama kanTrIbyUzansa arthAna-"jisa samaya uttarASAr3ha nakSatrameM zani- Aph sAutha inDiyATU inDiyana kalapara" ke dekhane se zcara, vRSarAzi meM vRhaspati aura uttarAphAlganI meM hameM isa sthAnakA ThIka patA mila gayA hai| usameM pAgaNacandramA thA, tathA zuklapakSa thA (arthAt phAlguna rASTrako 'bANa' deza kahA gayA hai aura Adhunika nagara zuklA pariNamA thI ) usa samaya pANarASTra ke pATali kaddalora (Cuddalore) ko prAcIna pATaligrAma batAyA grAma meM isa zAstrako pahale sarvanandI nAmaka muni gayA hai / sAtha hI, ise trippAdiripuliyara ' Pri-railne likhaa|kaaNcii ke rAjA siMhavarmA ke 22 veM saMvatmara inpnliyuribhI kahA gayA hai / rAjA siMhavarmana pallavameM aura zakake 380veM varSa meM yaha graMtha samApta haa|" vaMza ke the / ataH lokavibhAga kA racanA-sthAna dakSiNa yahA~ padyanaM02 meM prakRta ganthakAracanA-sthAna pANa- bhAratakA ukta sthAna mAnanA hI ThIka U~catA hai| rASTrakA pATali pAma liyA hai, jimake viSayameM zrIyuta Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 kA 1999 meM mele meM 99999995 taulavadezIya prAcIna jainamaMdira le0 - zrI0paM0 lokanAthajI zAstrI, mUr3avidrI JEEEEEEEK rain kI dUsarI kiraNameM mUDabidrIke 18 maMdiroM meM se (1) gurubasti tathA (2) hosabasti nAma ke do pradhAna maMdiroMke bAremeM kucha paricaya diyA gayA thA, phira krama se lekha dene meM mujhe svAsthyAbhAva ke kAraNa vilaMba hogayA / ataH isa bAra zeSa maMdiroM kA paricaya saMkSepa se diyA jAtA hai: (3) baDagavasti- uttara dizAmeM honeke kAraNa isa maMdira ko 'baDagasta' kahate haiN| yaha bhI tIna sau varSa pahale kA zilAmaya maMdira hai| yahA~ para zvetapASANamaya khaGgAsana tIna phuTa U~cI zrIcandraprabha bhagavAna kI mUrti pratIba manoza hai| sAtha hI, isa maMdira ke aMgaNa meM zilAmaya eka mAnastaMbha bhI hai| (4) zeTrabasti - yahA~ dhAtumaya padmAsana mUla pratimA zrIvardhamAna bhagavAn kI hai| isa maMdirake prAkAra meM eka dUsarA maMdira hai jisa meM kRSNa pASANamaya basa bhagavAn kI mUrtiyA~ bahuta hI cittAkarSaka haiN| isakI donoM tarapha zAradA aura padmAvatI devI kI mUrtiyA~ virAjamAna haiN| isako yahA~ ke paMcoMne banavAyA hai| (5) hireSasti - isa maMdira meM zrIzAMtinAtha bhagavAna kI mUla pratimA hai| maMdira ke prAkAra ke aMdara padmAvatI devI kA maMdira hai, jisameM mRtikA (miTTI) se nirmita caubIsa bhagavAn kI mUrtiyA~ tathA sarasvatI aura padmAvatI kI mUrtiyA~ bhI Yang Mou He Yu Zi [varSa 1, kiraNa 4 bahuta hI manojJa haiM / isa prakAra kI mRNmaya mUrtiyA~ anyatra kahIM para dekhane meM nahIM aaii| isa kArIgara bahuta suMdara kAma kiyA hai| isa maMdira ko "ammanavarabasti" arthAt padmAvatI devI kA maMdira bhI kahate haiM / (6) beTapherIbasti - yaha vizAla maMdira sajAvaTa ke sAtha suMdara hai| isameM zrIvardhamAna svAmIkI pA~ca phuTa U~cI padmAsanakI manohara pratimA zilAmaya hai| isako bhI yahA~ ke zrAvakoMne banavAyA thA / (7) koTibasti - isa maMdira ko 'koTizreSThI' nAmaka seTha ne banavAyA thA / yahA~ zrIneminAtha bhagavAna kI khaDgAsana mUlanAyaka pratimA eka phuTa U~cI hai aura anyAnya pratimAe~ bhI bahuta hI manojJa haiM / isa maMdirakA do cAra varSake pahale yahA~ ke rAjavaMzIya zrImAna cauTara dharmasAmrAjyajIne jIrNoddhAra karAkara paMcakalyANa mahotsava bhI karAyA thaa| abhI bhI isakA saba iMtajAma vehI karate rahate haiN| yaha maMdira dekhanemeM ramaNIya tathA svacchatA pUrvaka hai / (8) vikramasedvibasti - yaha maMdira bhI zilAma hai / isa bhavana kI vikrama nAmake seThane nirmANa 1 karAyA thaa| isa meM AdinAtha bhagavAn kI mUla pratimA hai aura maMdira ke prAkAra ke aMdara caubIma bhagavAn kA eka caityAlaya hai, jisameM dhAtumaya 24 mUrtiyA~ zratIva manoza haiN| aura mUrtiyA~ sabhI Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phAlguNa, vIra ni0saM02456] taulavadezIya prAcIna jainamaMdira 223 khalAsana haiN| isa maMdirake bhAme mAnastaMbha bhI hai| vaizya pahale atIva garIba thA, usa samaya usake (9) lepyadavasti-yahaoNpara lepya nirmita zrIcaMdranAtha manameM icchA huI ki 'sabhI loga maMdira banavAte haiM bhagavAnakI mUla pratimA hai / miTTIse nirmita honeke maiM bhI banavAU~ isa prakAra manameM saMkalpa karake kAraNa isa mUla pratimAkA abhiSeka vagairaha nahIM ___usane apanI kamAIkA eka caturthAza saMgraha karate kiyA jAtA hai / yahA~ para (mUDabidrImeM) kaI maMdiroM karate isako banAyA hai| yaha bhI atyanta prasiddha meM miTTIkI pratimAe~ virAjamAna haiM; to bhI unakA tathA manohara hai| isameM bharanAtha, mallinAtha aura prakSAlaNa aura abhiSeka nahIM hotA hai / isa prakAra munisuvratanAtha bhagavAnakIkRSNapASANakI padmAsana kI pratimAoMse kyA phAyadA hai? pUrvajoM ne inako pratimAyeM atIva cittAkarSaka haiM / mUlanAyaka pratikyoM banavAyA? kauna jAne! lepyamaya mUrti honese hI mA tIna phuTa U~cI kamalAsana para hai| isa maMdirako isa maMdirako leppadabasti kahate haiN| yahA~ ukta lepya ratnatraya maMdira bhI kahate haiN| mUla pratimAke nIce ke se nirmita zrIjvAlAmAlinI devIkI mUrti bhI bahuta bhAgameM zvetapASANamaya 24 bhagavAn kI mUrtiyA~ hI cittAkarSaka hai / sAla bharameM hajAroM loga ukta bahuta hI manoraMjaka haiM / Upara dUsarA khaMDa bhI hai devIkI pUjA yA upAsanA karaneke liye AyA karate yahA~ mallinAtha bhagavAna kI padmAsana mUrti virAjahaiM aura apanI apanI iSTasiddhi ke liye pUjA mAna hai| karavAte haiM / yaha eka aMdhazraddhAkA namUnA hai / isa (12) colasehipasti- isa maMdirako 'colaseTui' maMdirake Age eka vizAla mAnastaMbha bhI hai / yahA~ nAmaka eka seThanaM banavAyA thA isI liye ise harasAla caitra badI 2ko vizAla maMDapa banAkara yahA~ colaseTibasti kahate haiN| yaha bhI 300 varSa pahale ke cauTara dharmasAmrArAjyajI abhiSeka pUjA kA aura zilAmaya hai / yahA~ sumati, padmaprabha, aura vagairaha mahotsava karavAte haiM / yaha mahotsava dekhane supArzvajina kI tInoM hI mUrtiyA~ cAra cAra phuTa yogya hai| U~cI haiN| ye kRSNapASANamaya padmAsana pranimAyeM (10)kanlubasti--yaha maMdira zilAmaya hone ke kAraNa bahuta hI manojJa tathA devana yogya hai / ima maMdiraka isakA 'kallubasti' anvarthaka nAma hai / kanaDImeM agale bhAgameM-dAMye bAMye vAle koThoM meM-24 pattharako 'kallu' bolate haiM / isa maMdirameM yadyapi bhagavAnakI mUrtiyA~ virAjamAna haiM, isIse isako zilAlekha vagairaha nahIM haiM, tathApi bahuta prAcInasA 'tIrthakarabasti' yA 'yeDavalabasti' bhI kahate haiN| mAlUma par3atA hai| isameM zrIcandraprabha svAmIkI khaDgAsana do phuTakI mUla pratimA hai| isa maMdirake (13) mahAdevasedivasti-isako mahAdeva saMThane bhUmahameM prAcIna tADapatra-prantha-bhaMDAra thA, jimako banavAyA thaa| isameM kRSNa pASANamaya 5 phuTa U~cI abhI maThameM virAjamAna kiyA gayA hai| khagAsana mUrti virAjamAna hai jobar3I mnohaahai| (11) deramasehi vasti-isako deramma' nAmaka isa pratimAke cAroM ora 24 bhagavAnakI pratimAyeM eka vaizyane banavAyA thaa| 'loga kahate haiM ki, ukta virAjamAna haiN| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta (varSa 1, kiraNa 4 (14) kipasti- isako baiMkaNadhikArI' ne saMkhyA do lAkhase bhI Upara ho gaI hai| yahA~ke zruta karAyA thA, isIliye ise baiMkaNadhikArI yA rUDhi bhaMDArase pratilipi karAke anyatra bheje huegraMthoMkIsUcI meM baMkivastimIkahate haiN| isameM zrIanaMtanAtha svAmI yadi Avazyaka hogI to prakaTa kI jaaygii| parantu kheda kI khagAsana zilAmaya mUrti hai| ke sAtha likhanA par3atA hai ki mere mitravarya 'anekaoNta' (15) kerebasti-isa maMdirake agale bhAgameM tAlAba ke saMpAdaka mahAzaya zrIyuta jugalakizorajI mukhtArane honese isako 'kerebasti' kahate haiN| isameM kRSNa samaMtabhadrAcArya-kRta 'pramANa padArtha' nAmaka graMthako jo pASANa maya 5 phaTakI zrImallinAtha bhagavAnakI sUcImeM darja hai talAza karaneke liye mujhe kaI bAra mUrti atIva manojJa hai| likhA hai lekina yaha hamArA durbhAgya hai jo aba yahA~ (1) paDavasti--yaha maMdira pazcima dizAmeM honese ke tADapatra graMtha asta vyasta horahe haiM--sUcIke anusAra isako paDubasti kahate haiM / yahA~ mUlanAyaka pratimA ThIka ThIka vyavasthita rItise nahIM rakkhe gaye haiM / isI zrIanaMtanAtha bhagavAnakI hai, jo zilAmaya padmA- me mere bahuta parizrama karake anveSaNa karane para bhI vaha sanastha karIba cAra phuTa U~cI hai| isa maMdirake prantha abhI taka nahIM mila sakA aura isa liye maiM maMmaprahameM aneka zilAmayasaMdUkoMmeM kAnya,dharmazAstra, pAdaka jI kI manovAMcchA ko pUrA karanemeM asamartha nyAya,vyAkaraNa vagairahake kaI hajAra tADapatra grantha ho gyaa| kheda hai ki yahA~ke bhaMDArameM hajAroM prAcIna pUrvAcAryoM ne virAjamAna kiye the| unakI pahale tathA anyatra aprApya prantha hone para bhI yahA~ ke bhAI kisI ko khabara na hone se hajAroM graMtha krimikI- yA zrIbhaTTArakajI unakA jIrNoddhAra nahIM karate aura TAdi-bhakSaNase laptaprAya hogye| paraMtu saMtoSake na yogya rItise acchI sUcI vagairaha banavA kara unheM sAtha likhanA par3atA hai ki pArA nivAsI zrIyata virAjamAna hI karAte haiM / sUcI vagairaha tathA pranthaka bAbU devakumArajIne kITabhakSaNasebace hue graMthoMkI rakhanekI vyavasthA ThIka ThIka na honese samaya para pustaka sUcI vagairaha apane svadnyase banavAkara unheM sura- milanA ati kaSTasAdhya ho rahA hai / muMbaI tathA ArAkSita rItise alamAriyoMmeM virAjamAna karAye the| sarasvatIbhavanoMke pradhAnAdhikAriyoM (maMtriyoMse) vizeSaaba ukta avaziSTa hajAroMtADapatra graMtha zrIbhaTTAraka tayA bAbU nirmalakumArajI ArA vAloMse Agraha pUrvaka jIke maTha meM haiM, jisakA saba zreya ukta bAbajI prArthanA hai ki, isa zrutabhaMDArakI yogya rIti se sUcI mahAzaya ko prApta hai| banavAke granthoMko suvyavasthita rUpase virAjamAna karane isa zruta bhaMDArase hI maiMne kaI aprApya tathA duH- kA prabandha karAveM, jisase yathAvasara AvazyakatA par3ana prApya graMthoMkI pratilipi karAkara unheM muMbaI, bArA, paramantha zIghra mila jAyA kareM / yahA~ para anyatra alakalakattA, indaura maurasahAranapuravagairahasthAnoMke sarasva- bhya aise apUrva tathA duSprApya zrIdhavalAdipranthoMko saMdUkoM tImaMDAroMko bheja diyA hai,tathA abhI bhI ukta kAma cAla meM baMda karake rakkhA jAtA hai, kisIko bhI unase yatheSTa hai pATha dasa varSoM meM karIba sause adhika tAupatra graMthoMkI lAbha uThAne nahIM diyA jAtA, yaha atyaMta duHkhakI bAta hai| nakala karAI gaI hai| pratilipikI aba taka kI loka- sthapi zrIdhavala, jayadhavala andhoM kI nakala anyatra Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phAlguNa, vIra ni0saM02456] taulavadezIya prAcIna jainamaMdira (sahAranapura Adi)sthAnoM meM yahA~se pahu~cagaI haiM phira bhI ka parijhAnake liye thor3A bahuta hindIbhASAkA jJAna yahA~ ke logoM kI gADhanidrA abhI taka bhI nahIM khulatI, bhIkarAyA jAtA hai| isa pAThazAlAkA vetana vagairaha so sakhedAzcarya hai / kyA kareM ? kalikAla kI lIlA ke liye 300) 20 mAsika kharca lagatA hai| parantu apAra hai !! kauna roka sakatA hai !!! dhruva phaMDa bahuta kama hai / gavarnameMTame sAlAnA 1000) (17) shriimtthdvsti| yahA~ bahuta suMdara kRSNapASANamaya ma0milatA hai / dAtAroM ko cAhiye ki ve dAna dene 1 // phuTa U~cAI kI zrIpArzvanAtha bhagavAna kI mUla ke zubhAvasaroM para isa vidyAlayako na bhUleMnAyaka pratimA hai|anyaany pratimAyeM bhI yathAyogya yogya sahAyatA karate rheN| majAvaTa ke sAtha virAjamAna kI gaI haiN| yahAM zrI. anta meM itanA aura batalAnA cAhatA hUM ki Aja bhaTTAraka mahArAja rahate haiM, vezAMta tathA atisarala pariNAma vAle haiN| isa maMdira tathA anyAnya me qarIba 400 varSa pahale yaha mUDabidrI nagara atIva maMdiroMkI dekha rekha bhI ve hI karate haiM aura yahA~kI unnati zisvarako pahu~cA huAthA / usa samaya yahA~ para jainiyoM ke 700 gharathe, aba kevala 50 ghara hI diljaina saMskRta pAThazAlA meM par3hane vAle 30-40 vidyArthiyoM ke bhojanakA prabaMdha bhI karate haiN| rahe haiN| usa samayake loga deza-videzameM jAkara bar3e (18) pAThazAlAkA mNdir| ukta maThakaM sAmanejaina bar3e vyApAra karate the, jisakA pratyakSabhUta nidarzana yahAM ke bar3e bar3e zilAmaya maMdira aura apUrva tathA pAThazAlA hai / isameM vidyArthiyoMke darzanArtha tathA alabhya ratna pratimAyeM haiN| parantugvedake sAtha lipUjana ke liye amRtazilAmaya 1 / / phuTa UMcI zrI gvanA par3anA hai ki isa mamaya yahA~ para 100 meM eka munisuvratasvAmI kI mUrniko virAjamAna kiyA gayA vyApAra karanevAlA jainI bhI atIva kaSTa sAdhya hai / hai / hamezA aSTamItathA caturdazIke dina maba vinA vidyA, buddhi aura vibhavAdika sabhImeM yaha pIche haiM, rthIloga adhyApakoM ke sAtha pUjA karate haiN| isa jimakA bar3A hI aphasAMsa hai| bhavitavyaM bhavatyeva' pAThazAlAmeM tIna vibhAga haiM (1) kannaDa vibhAga (2) isa nItike anumAra jo kucha hone vAlA hai mA saMskRta vibhAga / tathA (3) aMgrejI vibhAga / ina hotA hI hai / nahIM mAlUma ina logoMkA bhAgyodaya tInoM vibhAgoM meM karIba 150 vidyArthI par3ha rahe haiM kaba hogA / bhagavAna jAna! aura 11 adhyApaka haiM / yahA~ para pracalita bhASA karnATaka honasa,kannaDa AThavIM kakSAtaka paDhAI jAnI isa prakAra yahA~ke jinamaMdirAdikA yaha thor3A sA hai| aMgrejItharDa phorma Thi | taka par3hAI maMkSepamAtra paricaya diyA gayA hai / zepa vaMgura, kArkala jAtI hai, aura saMskRta vibhAgameM pravezikA, vizArada vagairahakaM jainamaMdiroM kA bhI yathAvamA paricaya diyA tathA zAstrI kakSA taka paDhAI hotI hai| vyAvahAri- jAyagA / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 anekAM rAjA khAravela aura usakA vaMza [ lekhaka - zrI0 muni kalyANavijayajI ] --------------- pATaliputrIya mauryarAjya-zAkhA ko puSyamitra taka pahu~cAne ke bAda 'himavaMta - therAvalI' kArane kaliMgadeza ke rAjavaMza kA varNana diyA hai / hAthIguphA ke lekha se kaliMgacakravartI khAravela kA to thor3A bahuta paricaya vidvAnoM ko avazya milA hai, para usake vaMza aura unakI saMtatike viSayameM abhI taka kucha bhI prAmANika nirNaya nahIM huA thaa| hAthIguphA-lekhake "cetavasabadhanasa" isa ullekha se koI koI vidvAn khAravela ko 'caitravaMzIya' samajhate the taba koI use 'cedivaMza' kA rAjA kahate the / hamAre prastuta therAvalI - kArane isa viSayako bilakula spaSTa kara diyA hai / therAvalI ke lekhAnusAra khAravela na to 'caitravaMzya' thA aura na 'cedivaMzya'. kintu vaha 'ceTavaMzya thA / kyoMki vaha vaizAlI ke prasiddha rAjA 'ceTaka' ke putra kaliMgarAja ' zobhanarAya' kI vaMza paramparAmeM janmA thA / ajAtazatru ke sAtha kI lar3AI meM ceTaka ke marane para usakA putra zobhanarAya vahA~ se bhAga kara kisa prakAra kaliMgarAjA ke pAsa gayA aura vaha kaliMga kA rAjA huA ityAdi vRttAnta therAbalI ke zabdoM meM nIce likhe dete haiM, vidvAna garaNa dekheMge ki kaisI apUrva iqIqata hai / [varSa 1, kiraNa 4 "vaizAlI kA rAjA ceTaka tIrthaMkara mahAvIrakA utkRSTa zramaNopAsaka thA / campAnagarIkA adhipati rAjA koNika - joki ceTakakA bhAnajA thA - ( anya zvetAmbara jaina saMpradAya ke pranthoM meM koNikako ceTakakA dohitA likhA hai ) vaizAlI para caDha zrAyA aura lar3AI meM ceTaka ko harA diyaa| lar3AI meM hArane ke bAda annajalakA tyAga kara rAjA ceTaka svargavAsI huA / ceTaka kA zobhanarAya nAma kA eka putra vahA~ se (vaizAlI nagarI se ) bhAgakara apane zvazura kaliMgAdhipati 'sulocana' kI zaraNa meM gayA / sulocana ke putra nahIM thA isa liye apane dAmAda zobhanarAyako kaliMgadeza kA rAjyAsana dekara vaha paralokavAsI huA / bhagavAn mahAvIrake nirvANa ke bAda aThAraha varSa bIte taba zobhanarAyakA kaliMga kI rAjadhAnI kanakapura meM rAjyAbhiSeka huA / zobhanarAya jainadharma kA upAsaka thA, vaha kaliMga deza meM tIrthasvarUpakumAra parvata para yAtrA karake utkRSTa zrAvaka bana gayA thA / zobhanarAya ke vaMza meM pAMcavIM pIr3hI meM - ' caNDarAya' nAmaka rAjA huA jo mahAvIrake nirvANa se 149 varSa bItanaMpara kaliMga ke rAjyAsana para baiThA thA / caNDarAya ke samaya meM pATaliputra nagara meM AThavA~ nandarAjA rAjya karatA thA / jo midhyAdharmI aura a ti lobhI thaa| vaha kaliMgadezako naSTa-bhraSTa karake tIrtha svarUpa kumaragiri para zreNikake banavAye hue jinamandira ko tor3a usameM rahI huI RSabhadeva kI suvarNamayI pratimA ko uThAkara pATaliputra meM le AyA / * anya jainazAstroMmeM bhI "kaMcNapuraM kaligA" ityAdi udekhoMmeM kaliMga dezakI rAjadhAnIkA nAma 'kaJcanapura' (kanakapura) hI likhA hai| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phAlgaNa, vIra nisaM02456] rAjA khAravela aura usakA vaMza isake bAda zobhanarAya kI 8vIM pIr3hImeM kSemarAjaka aura nirmanthiyoM ke cAturmAsya karane yogya 11 gyAraha nAmaka kaliMga kA rAjA huA, vIranirvANa ke bAda guphAyeM khudavAI thiiN| 227do sau sattAIsa varSa pUrehue taba kaliMgake rAjyA- bhagavAna mahAvIrake nirvANako 300 tInasau varSa pure sana para kSemarAja kA abhiSeka huA aura nirvANase hue taba buTTarAyakA putra bhikkhurAya kaliMgakArAjA huaa| 239 do sau unatAlIsa varSa bIte taba magadhAdhipati bhikkhurAyake nIce likhetIna nAma kahe jAte haiMazoka ne kaliMga para car3hAI kI aura vahA~ ke rAjA nimrantha bhikSuoM kI bhakti karane vAlA honese kSemarAjako apanI AjJA manAkara vahA~ para usane apanA usakA eka nAma "bhikkhurAya" thaa| gupta saMvatsara calAyA / pUrvaparamparAgata "mahAmegha" nAma kA hAthI usakA * mahAvIra nirvANase 275 do sau pacahattara varSa ka vAhana honese usakA dUsarA nAma "mahAmeghavAhana" thaa| bAda kSemarAja kA putra buTTarAja kaliMga dezakA rAjA usakI rAjadhAnIsamudra ke kinAre para honese usakA huA, baTTarAja jainadharma kA parama upAsaka thA, usanaM tIsarA nAma "khAravelAdhipati" thA * / kumaragiri aura kumArIgirinAmaka gadoparvatoM para zramaNa bhikSurAjaatizaya parAkramI aura apanI hAthI Adi __hAthIguphA vAle khAravelake zilAlekhameM bhI pakti 16vIM kI senAse pRthavImaNDala kA vijetA thA, usane magadha meM "vamarAjA sa" isa prakAra khAravelake pUrvajake taurase kSemarAjakA dezake rAjA puSyamitraxkoparAjita karake apanImAnAmAlekha kiyA hai| jJA manAI, pahile nandarAjA RSabhadevakI jisa pratimAko ____kaliMga para car3hAI karanekA jikara azokake zilAlekha meM bhI hai, para vahAM para azokake rAjyAbhiSekake AThaveM varSake bAda uThA kara legayA thA use vaha pATaliputra nagarase vApisa kaliMga vijaya karanA likhA hai| rAjya-prAptike bAda 3 yA 4 varSa apanI rAjadhAnI meM legayA + aura kumaragiri tIrtha meM pIche azokakA rAjyAbhiSeka humA mAna lene para kaliMga kA yuddha zreNika ke banavAye hue jinamandirakA punaruddhAra kara prazokake rAjyake 12--13ve meM bhaaygaa| yerAvalImeM prazoka ke Arya suhastI ke ziSya susthita-supratibuddha nAma ke kI rAjyaprApti nirvAgAse 200 varSake bAda likhI hai, arthAt 210 sthaviroM ke hAtha se use phira pratiSThita karAkara usa meM meM ise rAjyAdhikAra milA aura 236 meM kaliMga vijaya kiyA, isa sthApita kii| himAbase kaliMgavijaya vAlI ghaTanA azokake rAjyake 30 ki antama mAtI hai| jo ki zilAlekhase mela nahIM khaatii| * hAthIguphA vAle lagva meM bhI 'bhirAjA' 'mahAmeSavAhana' prazokake gupta ksaklAnekI bAta ThIka niiNctii| mAlUma maura 'khAravelasiri' ina tInoM nAmoM kA prayoga khAravala ke liva hotA hai, pezavalI lekhakane apane samayameM pracalita gupta rAjAoMka ___x khAravalake zilAlekhameM bhI magadhaka gajA bhampanimitra kI canAye gupta saMvat ko prazokakA calAyA humA mAna lene kA dhokhA jItanakA ulekha hai| vAyA hai / ilI ukhase isakI prati prAcInatAke gaMvandhameM bhI zakA nA paidA hotI hai| ___+ nandarAjA dvArA le jAI gaI jinamUrtiko vApisa kaliMga bAja'kA bhI khAravelake hAthIguphA vAla lakhameM "va:- lejAne kA hAthIguphA-lakhameM nIce likhe anumAra paTa uM.kha hai:-- rAjA ma" isa prakAra kA ukha hai| "nandarAjanItaM ca kAliMgajinaM saMnivesaM...gahagnanAna ___ ur3IsA prAntameM bhuvanezvara ke nikaTake 'khagaDagiri' aura 'udaya- paDihArehi aMgamAgadha-vasaM ca neyAni [0]" giri parvata hI vikamakI 10vIM tathA 11vIM zatAbdI taka kramazaH -hAthIguphAlekha-paMkti 12vIM: bihAra-yAssiA jarnala, pAmyuma 'kumagiri aura 'kumArIgirikahalAte the| 4, maga 4 / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 anekAnta [varSa 1, kiraNa 4 ____pahile jo bAraha varSa taka duSkAla par3A thA usameM magadha, madhurA, vaMga, prAdi dezoMmeM tIrthaMkarapraNIta dharma AryamahAgiri aura AryasuhastIke aneka ziSyazuddhA - kI unnati ke liye nikala pdd'e| hArana milaneke kAraNa kumaragiri nAmaka tIrthameM anazana usake bAda mikkhurAyane kumaragiri aura kumArIkarakezarIra chor3acuke the, usIduSkAla ke prabhAvase tIrtha- girinAmaka parvatoM para jina pratimAoMse zobhita aneka karoM ke gaNadharoM dvArA prarUpita bahutere siddhAnta bhI guphAyeM khudavAI, vahA~ jinakalpa kI tulanA karane vAle naSTaprAya hogaye the,yaha jAnakara bhikkhurAyanejainasiddhAntoM nimrantha varSAkAlameM kumArI parvata kI guphAoM meM rahate kA saMgraha aura jainadharmakA vistAra karane ke vAste saMprati aura jo sthavirakalpI nimrantha hote ve kumara parvatakI rAjA kI taraha zramaNa nimrantha tathA ninthiyoMkI eka guphAoM meM varSAkAlameM rahate, isa prakAra bhikkhurAya ne sabhA vahIM kumArI parvata nAmaka tIrtha para ikaTThI kI, nimranthoM ke rahaneke vAste vibhinna vyavasthA karadI thii| jisameM Arya mahAgirijI kI parampA ke balissaha, uparyukta sarva vyavasthAse kRtArtha hue bhikkhurAya ne bodhiliMga, devAcArya,dharmasenAcArya,nakSatrAcAryapAdika balissaha, umAsvAti, zyAmAcAryAdika sthaviroM ko 200 do sau jinakalpakI tulanA karanevAle jinakalpI namaskAra karake jinAgamoM meM mukuTatulya dRSTivAda-aMga sAdhutathA Aryasusthita,Aryasapratibaddha, umAsvAti hai, kA saMgraha karane ke liye prArthanA kii| zyAmAcArya prabhRti 300 tIna sau sthavirakalpI nirmantha bhikkhurAya kI preraNAse pUrvokta sthavira prAcAyA~ usa sabhA meM Aye,AryA poiNI Adika 300 tInasau ne avaziSTa dRSTivAdako zramaNasamudAyase thor3A thor3A ninthI sAdhviyAM bhI vahAM ikaTI huI thiiN| bhikkharAya, ekatra kara bhojapatra, tAr3apatra aura balkala para akSaroM sIvaMda, cUrNaka, selaka zrAdi 700 sAta sau zramaNopA- . ' se lipibaddha karake bhikkhurAya ke manorathapUrNa kiye aura saka aura bhikkhurAya kI strI pUrNamitrA Adi sAtasau saMrakSaka hue| isa prakAra karake ve Arya sudharma- cita dvAdazAMgI ke zrAvikAyeM ye saba usasabhAmeM upasthita the| usI prasaMgapara zyAmAcArya ne nigranthasAdhusAdhviyA patra,pautra aura rAniyoMke parivArasesazobhitabhikkha- ke sukhabodhArtha 'pannavaNA sUtra' kI racanA kI hai| rAyane saba nirmathoM aura nithiyoM ko namaskAra karake sthavira zrIumAsvAtijI ne usI uddeza se niyukti kahA he mahAnubhAvo! aba pApavardhamAna tIrthakara-prarUpita mahita 'tatvArthamRtra' kI racanA kI X / jainadhamekI unnati aura vistAra karane ke liye sarva sthavira Arya balissahane vidyApravAdapUrvameM meM 'aMga zakti se udyamavanta ho jaayeN|' vidyA' zrAdi zAstroM kI racanA kI + / bhikkhurAyake uparyukta prastAva para sarva nitha aura * zyAmAcArya-kRta 'pAvaNA' sUtra aba taka vidyamAna hai / ninthiyoMne apanIsammati prakaTa kI aura bhikSurAjase x umAsvAtikRta 'tattvArthasUtra' aura isakA svApajJa 'bhASya pUjita,satkRta aura sammAnita nintha prabhI taka vidyamAna haiN| yahAM para ullikhita niyukti' zabda saMbhavata: isa bhASyake hI arthameM prayukta humA jAna par3atA hai| * tatvArthasUtrake kartA 'mAsvAti' bhI misarAya khAravesakI aMgaviyA' prakIrNaka bhI hala taka maujUda hai / koI isa sabhAmeM upasthita the, yaha bAta bahuta hI saMdhi tathA prApattike ... nau hajAra zloka pramANakA yaha prAkRta gadya-pathama likhA yogya jAna pAtI hai| -sampAdaka humA 'sAmukhika vidyA' kA prnyo| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phAlguNa, vIra ni0saM02455] vIravANI 229 isa prakAra jinazAsana kI unnati karanevAlA vakrarAya ke bAda usakA putra 'viduharAya' kaliMgadeza bhikkharAya bhaneka vidha dharmakArya karake mahAvIra nirvANa kA adhipati humA / se 330 tIna sau tIsa varSoMke bAda svargavAsI huaa| viduharAyanebhIekApracitase jainadharmakI ArAdhanA bhikkhurAya ke bAda usakA putra 'vakrarAya' kaliMga kii| nirmantha-samUha se prazaMsita yaha rAjA mahAvIra kA adhipati huA / nirvANa se 395 tInasau paMcAnave varSa ke bAda svargavAsI vakrarAyabhI jainadharmakA anuyAyI aura unnati karane huaa|"* vAlA thA, dharmArAdhana aura samAdhike sAtha yaha vIra x udayagiri kI madhapurI guphAke sAtaveM kamaremeM vidurAya' nirvANa se 362 tIna sau bAsaTha varSa ke bAda svargavAsI ke nAmakA eka choTA lekha hai, usameM likhA hai ki yaha 'layana' (guphA) kumAra vidurAvakA hai|' lekhake mUla zabda nIce diye jAte haiM "kumAra vaduravasa lena" * kaliMga dezake udayagiri parvata kI mAnikapura guphA ke eka -epigrAphikA iTikA jilda 13 / dvAra para khudA humA 'cakradeva' ke nAmakA zilAlekha milA hai jo * kucha mahInoM pahile 'himavaMta-yerAvalI' nAmaka eka prAkta isI 'vakarAya' kA hai / lekha nIce diyA jAtA hai bhASAmayI prAcIna sthavirAvalIkA gujarAtI anuvAda mere dekhane meM mAyA "verasa mahArAjasa kaliMgAdhipatino mahAmeghavAhana thA, jisakA paricaya maine apane (aprakAzita)nivandha "vIra saMvat maura 'vakadepasiri' no leNaM" jaina kAlagaNanA ke antameM pariziSTake taurapara diyA hai, usI pariziSTa -muni jinavijayasapAdita prAcIna jainalekhasaMgraha bhA.104 meMkA 'rAjA khAravela aura usakA za' yaha eka prakaraNa hai| huaa| were...eeran... vIravANI sotA thA jaba sakala vizva ajJAna-nizA meM, hotA thA anyAya akAraNa dizA dizA meM; karuNA, rakSA, dayA, prema, vyAkula rote the, hinsA, rodana, raktapAta, avirala hote the|| tabhI 'vIra-cANI khirI bAlokita jaga ho gyaa| zAna-divAkara-udayase mithyAtama saba kho gayA / -kalyANakamAra jaina 'zazi' awaonnasnennuninovel Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1 kiraNa 4 siri khAravela ke zilAlakha kI 14vIM paMkti [le0--zrI0 bAbU kAmatAprasAdajI] mAghamAsake 'anekAnta' meM zrImunipuNyavijayajIne sirinA jiiv-dedd-siirikaa-prikhitaa|" x samrAT khAravelake hAthIguphA vAle zilAlekha kI 14vIM aura isa naye pATha ke viSaya meM jAyasavAlajI paMktipara prakAza DAlA hai aura usase yaha dhvanita kiyA hai. likhate haiM ki:ki zvetAmbara graMthoM ke vAkyoM se isa paMktike vAkyoMkA "After Khina one letter was unread sAdRzya hai| kintu zilAlekhake akSaroM kA ThIka adhyayana in the rock... The expression seems to stand for "Yapa-kshina-samsita'='redkiye binA munijI kA batAyA huA pATha svIkAra ced (expiated) and emaciated by 'Yapa' kiyA jAnA kaThina hai / tisapara svayaM mahopAdhyAya paM0 practices." Another possible reading (if kAzIprasAda jAyasavAlane karIba dasa varSa ke parizramake we neglect the Ya' below the line)would bAda ise naye rUpameM par3hA hai aura unakA yaha pATha bahuta be Pakhina-samsita-Prakshina-samsita ThIka U~catA hai| unhoMne isa paMkti ko pahale isa rUpameM = thoroughly reduced and emaciated." Taking Samsita or Samsata =Sanskrit upasthita kiyA thA : Samsrita (round of births),Khina-samsita would mean "those who have ended [1]pa-khima-vyasaMtAhi-kAvya nisIdIyAya yApa their course of births (by austerities)," that is the perfect ideal Jaina ascetes, bhAvake hirAja-bhitini cinavatAni vosAsitani who are believed to have freed them0] pUnAni kata-uvAsA khAravelamirinA jIva selves by means of austerities. This is devamiri-kampam rAkhitA [1] so much idealised in Jain philosophy." / pUjAyarata ete) state that Kharvela having kintu aba ve isI ko yUM prakaTa karate haiM - tinished layman's Vow(rata-urasn-Khat"mapayana vijayicaka( + akumArI-pavate bharahayate vela-Sirina) realised (experienced) the (ya) pa-khIna-saM (1) sana () hi kAya beautyot (ie the distinction bet:) 'Soui' (Jiva) and matter ( Deha )" (JBORS. nimIdIyAya yApanAvakehi ganamitani cinava XIII. P.233-234) sAni SAsAsitAni pujAya-rata-uvAsa vAgvala- ima vaktavyase uktapaMktikAsambandhaThIka khAravalasiri ___ * kaha pATha munijI kA batAyA humA nahIM kintu khuda ke. pI. x isa pAThase muni jI dvArA unakRta graMza kucha bhI vibhinatAko jAyasavAla jIkA batAyA humA hai| munijIne to mahaz2a usake prartha liye hue nahIM jAna par3atA / phira nahIM mAlUma ise tathA isake sAtha para apanA vicAra prastuta kiyA hai, jisa para lekhaka mahAzaya ne jAyasavAlajIke aMgrejI ktavyako ukta karanekA lekhaka mahAzayane koI mApatti nahIM kii| -sampAdaka vyartha hI kyoM parizrama kaThAyA hai|" -sampAdaka Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phAlagaNa, vIra ni0saM02456] siri khAravela ke zilAlekhakI 14vI paMkti meM hojAtA hai "dharmakA nirvAha karane vAloM" se nhiiN| karate hue jisako munijIne uddhata kiyAhai aura jise ataH munijI kA pATha sahasA svIkAra kara lenA kaThina lekhaka mahAzaya ne apanI jA~ca meM "bahuta ThIka" pATha pratIta hotA hai| jo ho; yaha to nissaMdeha hai ki yaha zilA- batalAyA hai, likhate haiM:lakha digambara-zvetAmbara prabhedase prAcIna hai aura usa "isa lekhakI 14vIM paMktimeM likhA hai ki rAjA ne meM akhaMDa jainasaMghakA darzana hotA hai-kisI saMpradAya kucha jaina sAdhuoM ko rezamI kapar3e aura ujale kapar3e vizeSa kA nahIM / vidvAnoM ko isakA adhyayana karanA najara kie-arahayate pakhInasaMsitehi kAyanisI caahiye| dIyAya yAyagAvakehi gajAbhitini cina-vatAni noTa vAmA sitAni arthAta arghayataM prakSINasaMsRtibhyaH yaha lekha kucha bar3A hI vicitra jAna par3atA hai| jaba kAyaniSIyAM yApajJAyakebhyaH rAjabhatIzcInavajANivAmunijI-dvArA uddhata pATha jAyasavAlajIkA hI pATha hai, mAmi sitAni / balki unake naye pAThakA hI avikala rUpa hai, aura usake isase yaha vidita hotA hai ki zvetAmbara vanadhAraNa "kAyanisIdIyAya yApanAvakehi" zabdoM ke karane vAle jaina sAdhu, jo kadAcit yApamApaka" arthavirodha meM jo vicAra munijI-dvArA prastuta kiyA kahalAte the, khAravela ke samaya meM arthAt prAyaH 170 gayA thA usapara bhI yahA~ koI ApattinahIM kI gaI aura I0pU0 (110 vikramAbdapUrva) bhArata meM vartamAna the, na usakAsamarthana hI kiyA gayA,taba samajhameM nahIM AtA mAno zvetAmbara jainazAkhAke ve pUrvarUpa the|" ki lekhaka mahAzayane yaha lekha likhanekA kaSTakyoM uThA- aisI hAlatameM lekhaka mahAzaya kA ukta natIjA yA? likhakara kyA lAbha nikAlA? athavA kisa dhanameM nikAlanA aura munijIke pAThako svIkAra karane ve ise likha gaye haiM ? ApakA yaha likhanA bhI kucha meM kaThinatA kA bhAva darzAnA kahA~ taka ucita hai ise artha nahIM rakhatA athavA niHsAra jAna par3atA hai ki sahRdaya pAThaka svayaM hI samajha sakate haiM / munijI ne "isa vaktavyase ukta paMktikA sambandha ThIka khAravela- apane lekhadvArA yadi yaha dhvanita kiyA hai ki siri me hojAtA hai-'dharma kA nirvAha karane vAloM se "zvetAmbara pranthoM ke vAkyAMse isa paMkti vAkyoM kA nhiiN|" kyA jAyasavAlajIke isa vaktavyase pahaleke mAdRzya hai" aura vaha zrApako iSTa nahIM to usake unake vaktavyadvArA isa paMkti kA sambandha gyAravela se amarako dUra karanekA yaha tarIkA nahIM jo asitayAra nahI hotA thA ? jarUra hotA thaa| aura kyA imapaMktimeM kiyA gayA hai| usake liye zilAlekha kA parizrama "kAyanisIDhIyAya yApajJAvahigajabhitanicina. karake svataH adhyayana karanA cAhiye aura yadi ho sake canAni vAsA sitAni" padoM ke maujUda hote hue bhI no jAyasavAlajI ke pAThako beThIka siddha karanA cAhiye, jisa abhI binA gaharI jA~ca ke "bahuta ThIka" yaha kahA jAmakatA hai ki isakA dUsaroMsa, bilakula hI batalA diyA gayA hai ! athavAjAyasavAla tathA munijImambaMdha nahIM hai? kadApi nahIM / khuda jAyasavAlajIhAlake dvArA pratipAdina arthoM ko hI galata sAbita karanA apane eka lekha meM, isa paMktike umI aMzako uddhRta cAhiye aura digambara pranthoM ke sAtha ima paMkti ke una * dekho, 'nAgarIpracAriNI patrikA' bhAga 1. 3 pR0501 zabdoMkA adhika sAdRzya tathA sambaMdha sthApita karake yaha pUrA lekha bhI pAThakoMke parivayake liye anyatra upabhUta kiyA batAnA caahiye| tabhI kucha kahanA athavA likhanA vana nakAra ho skegaa| sampAdaka gayA hai| Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 anekAnta [varSa 1, kiraNa 4 manasansaanaanama prAkRta kAraNa nAnA prakArake karmoM se baiMdhatA hai| aise sAdhukI samasasuvadhubaggo samasahadakkho psNsnniNdsmo| mukti nahIM hotii|' samalohacaNo paNa jIvidamaraNe samo smnno|| uttamadhammaNa judo hodi tirakkho vi uttamo devo| -kundakundAcArya / caMDAlo vi muriMdo uttamadhammeNa saMbhavadi // 'bandhuvarga aura zatruvarga ke prati jisakA samAnabhAva --svAmikArtikeya / hai-eka ko apanA aura dUsare ko parAyA jo nahI tiryaca bhI uttamadevagatiko prApta hotA hai aura cAMDAla bhI __uttama dharmase yukta huzrA-use pAlana karatA huAsamajhatA--,sukha yAduHkhake samupasthita honepara jisakA sAmyabhAvaskhalita nahIMhotA-ekakA pAkara harSita aura uttamadharmakA anuSThAna karanese devoMkA indra hoto hai|' dUsareko pAkara saMllezitajo nahIM hotA-,prazaMsA aura (isase yaha spaSTa hai ki cANDAla jaise hIna samajhe jAne vAle manuSya bhI jaina dRSTimeM uttama dharmake adhikArI tathA pAtra haiM aura nindA ke avasaroM para jo samacitta rahatA hai-eka se isa liye ve utkRSTa jainAcArakA anupAna kara sakate haiM / ) apanA utkarSa aura dUsare se apanA apakarSanahIM mAnatA-, miTTI ke Dhele aura sone ke DalemeM josamatAbhAva rakhatA maNu miliyau paramesarahaM, paramesaha vi maNarasa / hai-ekako akiMcitkara aura dUsarekoapanAupakAraka vAhivi samarAsa huvAha, pujja car3hAvau kss|| nahIM samajhatA, isI taraha jInA aura maranA bhI jisakI -yogiindrdev| dRSTi meM barAbara hai-ekame prAtmadhAraNa aura dasare se . 'jaba mana paramezvarase milagayA-tanmaya hogayAapane atyaMta vinAzakA jo anabhava nahIM karatA, vahI aura paramezvaramanameM lIna hogayA, donoM hI samarasa ho 'zramaNa' arthAn samatAbhAvameM lIna sabA jainasAdha hai| gaye; taba maiM pUjA kisako car3hAU~ ? kisIko bhI pUjA (isameM janasAdhukA jAsvarUpa batalAyA gayA hai vaha bar3e mahatvaka car3hAne kA usa vakta kucha prayojana nahIM rhtaa|| hai| se hI sAdhumAsa jainasamAja kabhIgauravAnvita thaa| bhAja kala jo katipaya sAdhu sagadveSaka vazIbhUta hue balabandiyAM karate haiM. sAmya- mokkhahaM kAraNa ettahau, aNNaNa taMtuNa maMtu // bhAvako bhulAkara nindA prazasA tathA sAmAjika jhAr3a-TaToMmeM bhAga lete -yogIndradeva / haiM unheM isa mAdhusvarUpaka mAmana jainasAdhu mAnane meM bar3A hI sakoca hotA jisane viSaya-kaSAyoM se apane manako haTA kara hai / niHsandaha aise loga jainasAdhuke pavitra nAmako badanAmakarate haiN| paramAtmAmeM-nijazuddha svarUpameM-lIna kiyA hai vahImAkSa mujjhadi pA ragnidi vA dussadi vAdanamapaNa ko prApta karatA hai / mokSaprAptikA yahI eka upAya hai / isase bhinna dUsarA koI maMtra yA taMtra usake liye nahIM hai| mAseja / jadi samaNo bhaeNANI vajhadi paMcahaNAyaku vasi karahu, jeNa hoti vasi bhenn| kammehi vivheri|| _ --kundkundaacaary| mUla viNai taruvaraha, avasaiMsakahiM paNa // 'yadi sAdhu majJAnI hai-AtmajJAna se parAmukha pAMcoM iMdriyoMke nAyakako-manako-cazameM karo, hai to vaha avazya hI parapadArtha ko prApta hokara rAga, jisake vaza meM honese anya sabhI iMdriyoM vaza meM ho deSayAmoharUpa pravartatAhai-athavA usakI aisI pravRtti jAtI hai| jaise ki mUlake naSTa hone para vRkSake pase khuda usake bhajJAnI honeko sUcitakaratIhai-aura vaha usake hI sUkha jAte haiM / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phAguna, pAra ni0sa02456) subhASitamaNiyA~ 223 saskRta _ 'jisa hRdayameM dhairya,zaurya, sahiSNutA,saralatA,saMtoSa, sattvajJAnavihInAnAM naithyamapi niSphalam / satyAgraha, tRSNAtyAga, kaSAyavijaya, utsAha, zAnti, na hi sthAnyAdibhiH sAdhyAnnamanyairataNDulaiH / / , H i man indriyadamana, udAratA,samatA aura nyAya tathA paramArthameM -vAdIbhasiMhasari / " rati, ye guNa sphurAyamAna hoM vahIM manuSyatAkA vAsa hai| 'jologa tattvajJAnase rahita haiM unakA nimranthasAdhu arthAt manuSyatA kI prApti athavA usake udayake liye sAdhU hRdaya itane guNoM se saMskArita honA caahiye|' , bananA bhI niSphala hai kyoMki yaditaNDulAdika bhojanakI sAmagrI nahIM hai to mahaja patIlI Adi pAtroMkA saMgraha zadre caiSa bhavedavataMbAkhaNe'pi na vidyte| kara lenese hI bhojana niSpanna nahIM ho sktaa|' zadro'pi vAmaNo yo brAhmaNaH zudra eva c| (isase spaSTa hai ki jaina muniyoMki liye tatvajJAna sabame adhika jarUrI hai, vaha yadi nahIM hai to unakA nimrantha veSa dhAraNa karanA bhI -mhaabhaart| nirarthaka hai|) 'eka zUdrameM sadAcAra pAyA jAtA hai jaba ki eka "bhAvahInasya puujaaditpodaanjpaadikm| brAhmaNameM vaha nahIM dekhA jAtA / ataH sadAcAra-saMyukta vyartha dIkSAdikaMcasyAdajAkaMThe stanAviva // " , zUdrako bhI brAhmaNa aura sadAcAra se rahita prAmANako bhI zUdra samajhanA caahiye| 'binA bhAvake pUjA AdikakA karanA, tapa tapanA, dAna denA, jApya japanA-mAlA pheranA-aura yahA~taka (isase zUdra sadAcArakA pAtra hI nahIM kintu usake prabhAva se brAhmaNa banane kA bhI adhikArI hai|) ki dIkSAdika dhAraNa karanA bhI aisA hI nirarthaka haijaisA ki bakarI ke galekA stana / arthAt jisa prakAra bakarI "puNyasya phalamicchanti paNyaM necchanti maanvaaH| ke gale meM laTakate hue stana dekhane meM stanAkAra hote haiM phalaM necchanti pApasya pApaM kurvanti yatnataH / / " parantu ve stanoM kA kucha bhI kAma nahIM dete-unase dUdha nahIM nikalatA--usI prakAra vinA bhAvakI pUjanAdika 'manuSya puNyakA phala sukha to cAhate haiM parantupaNya kriyAe~ bhI dekhane kI hI kriyAe~ hotI haiM, pUjAdikakA __kRtya karanA nahIM cAhate!-usake liye sau hIle bahAne vAstavika phala unase kucha bhI prApta nahIM ho sktaa|' " banA dete haiM-aura pApakA phala-dukha-kamI pAhave (jo bhAva ina saba kriyAmoMkA jIvana aura prANa hai yaha tattva - nahIM-usake nAmako sunakara hI ghabarA jAte haiM-phira bhI pApa ko bar3e yala se karate haiM !!' jJAnake binAnahIM bana sakatA isaliye tattvajJAnakA honA-ina kriyAmoMke / marmako pahacAnanA-sarvopari mukhya hai / isIse jainAcAryone cAritrase (yaha sasArI jIvoMkI kesI ulaTI rIti hai| esI hAlakameM pahale samyagjJAnake mArAdhanakA upadeza diyA hai aura usa caritrako kAraNa-viparyaya honese dukhakI niti aura sukhakI prApti kese ho mithyA caritra evaM saMsAra-paribhramaNakA kAraNa batalAyA hai,jo samya sakatI hai ? isI bAtako pavine isa patha sakheda amita kiyA hai|) jJAna pUrvaka nahIM hai|) __ "anugaMtuM satAM vartma kassnaM yadi na shkyte| dhairya zIyasahiSNate saralatA saMtoSasatyAgrahoM svalpamapyanagaMtavya mArgastho nApasIdati // " taSNAyAvilayaH kaSAyavijayaHmotsAhanaM mAnasI 'satpuruSoM ke mArga para yadi tuma pUrI taura se nahIM zAMtidAntirudAratAca samatA nyAyeparArtharati- cala sakate to bhI thor3A to calanA hI cAhiye, kyoMki caite yatra guNAH sphuranti hRdaye tatraiva mAnuSyakam // o mArgapara lagajAtA hai vaha duHkha nahIM pAtA-anyathA --munirlcn| mArga bhaTaka kara ThokareM hI khAnI par3atI haiN|' Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ X X X xx-vanda 234 bhanekAnta [varSa 1 kiraNa 4 hindI urdU binA bhAva ke bAhya-kriyAse dharma nahIM bana pAtA hai, dayA vaha dharma hai jisapai ki kudarata nAjara karatI hai| rakkho sadA bhyAnameM isako, yaha Agama batalAtA hai| sadAkata nAja karatI hai, kadAmata nAja karatI hai / bhAva-binA jo vrata-niyamAdika karake DhoMga banAtA hai, asUloM para isI ke zAne vadahata nAja karatI hai| Atma-patita hokara vaha mAnava Thaga-daMbhI kahalAtA hai| hakIkata meM agara pUcho hakIkata nAja karatI hai| x x x . -'nAja' -'yagavIra' kisI daniyA ke bande ko agara zoke hukUmata ho| mAlA to kara meM phire, jIbha phirai mukha mAhiM / to merA zauka duniyAmeM phalataH insA~kI stridamata ho|| manuvA~ to dahu~ disa phirai, yaha to sumarana nAhi // xxx x x -kbiir| "nahIM kuMjekhilavata' kI usa ko jarUrata / dAdU dIyA hai bhalA, diyA karo saba koy| jo mahaphila ko khilavatasarA10 jAnatA hai / / " ghara meM diyA na pAiye, jo kara diyA na hoya // .. X X . X . x x -dAdUdayAla / l| "isa gharako Aga laga gaI ghara ke cirArA se / sabai sahAyaka sabala ke, kou na nibl-shaay| dila ke phaphole jala uTha sIne" ke dArA se / pavana jagAvata bhAga ko, dIpahiM deta bujhAya // . "ai phaTa ! tane hinda kI turkI tamAma kii| bhari hu~ danta tana gahahiM tAhi mArata nahiM jaga koi| loge kA caina kho diyA rAhatAra harAma kI / / " xx X hama saMtata tana carahiM vacana uparahiM dIna hoi|| kisI bekasako aibedAdagara! mArA to kyA mArA ? amRta-paya nita savahiM vatsa mahi-thaMbhana jAvahiM, jo khada hI mara rahA ho usakogara mArAtokyAmArA ? hindurhi madhura na dehiM kaTuka turakahiM na pivAvahiM // na mArA Apako jo khAka ho aksIra bana jaataa| kaha narahari akabara suno, binavata gau jore karana / agara pAre ko ai aksIragara ! mArA to kyA mArA ? kehi aparAdha mAriyata mohe, muyehu cAmasevata ghrn|| bar3e mUjI ko mArA 14naseammArA ko gara mArA ? X x -narahari / mahaMgo prajadahAzro5 zerenara mArA to kyA mArA ? tor3ane dUM kyA ise nakalI kilA maiM mAna ke / -joka' pUjate haiM bhakta kyA prabhu-mUrti ko jaDa jAna ke|| "jevara pinhAnA baccoM ko haragija 6 bhalA nhiiN| ajhajana usa ko bhale hI jaDa kaheM bhAjana se| para krisma sImojara' se na ho to burA nahIM / dekhate bhagavAna ko dhImAna usa meM dhyAna se // jisa hAtha meM kar3A ho vaha TUTe to kyA ajaba ? x x -maithiliishrnn| haMsalI ho jima gale meM samajha lo galA nahIM / / " kAnana meM basai aisau bhAna na garIba jIva, xxx prAnana sauM pyArau prAna pUMjI jisa yaha hai| avasa17 apanI hastI pai phUlA huA hai| phAyara subhAva dharai kAhU sauM na droha karai, jiyegA hamezA na koI jiyA hai / saba hI sauM rai dA~ta liye tina' rahe hai| hai do sA~sa para jindagAnI bazara 8 kii| kAhU sauM na roSa puni kAhU paina poSa cahai, ki eka pA rahA dUmarA jA rahA hai / / __ x x . . 'dAsa' kAhU ke paroSa paradoSa nAhiM kahai hai| 1prakRti.2gaI.3 satyatA.nityatA.5siddhAntoM.vitta neku svAda sArive kauM aise mRga mArive ko, 7vAstavikatA. kevala. ekAnta koNa. 1. ekAnta sthAna. 11bAtI. 12 sukha-zAMti. 13 garISa-niHsahAya. 14 diyaviSaya. -bhuudhrdaas| 15mAgarAja. 16 sonA-cAMdI-javAharAta. 17partha. 18 manuSya. x X Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phAlguNa, vIra ni0saM02456 ] mahAkavi zrIharicandrakA rAjanIti varNana mahAkavi zrIharicandrakA rAjanIti varNana [ lekhaka - zrIyuta paM0 kailAzacaMdrajI zAstrI ] WWW 1500 prAcIna saMskRtasAhitya-sAgara kA manthana karane se saMskRta kaviyoM ke vizAla adhyayana, sArvaviSayaka pAMDitya, tathA bahudRSTitA kA apUrva digdarzana milatA hai / jahA~ unhoMne kavitA- kAminI ko zRMgAra rasase zRMgArita kiyA hai vahA~ samAja-zAstra, prakRti va rNana, adhyAtma, evaM rAjanIti jaise vidvatpriya manohAri alaMkAroM se alaMkRta bhI kiyA hai / kavigaNa rASTra ke prANa hota haiM, unake zabdoMmeM vaha apUrva zakti hotI hai jo murdA diloM ko jindA, kAyara ko vIra aura rAse bhAgatI huI senA ko "mutvA vA prApsyasi svarga jitvA vA bhodayame mahIM" kI smRti karA kara rA vijayinI banAtI hai / vAstava meM kavike sadRza rAjA kA saccA mitra dUsarA nahIM / isI se dharmazarmAbhyudaya rAjanIti kA varNana karate hue, kavi mahodaya likhate haiM vicAra tadyadi kespi bAndhavAmahAkavibhyo'pi pare mahIbhujaH / yadIyasattAmasIkarairasI tospi paJcAzu jIvati / / 18-41 'mahAkaviyoM se adhika narezoM kA koI bAMdhava nahIM hai, jinake vacanAmRta ke siMcana se murdAdila bhI jindA ho jAte haiM, athavA mRtyu ko prApta hone para bhI 235 AAJJJ loka meM unakA jIvana - yazaH zarIra banA rahatA hai|' jarA unhIM mRtoM ko jilAne vAle mahAkaviyoM meM gaNanIya kavizreSTha zrIharicandrajI kI rAjanIti kA kucha varNana suniye| yaha varNana unhoMne dharmazarmAbhyudayake 18veM sarga meM rAjA mahAsena ke mukhase dharmanAtha ke prati karAyA hai| arthAt, I rAjA mahAsena kSaNabhaMgura sAMsArika bhogoM se virakta hokara apane putra zrIdharmanAtha ko rAjyatilaka karake banako jAnA cAhate haiM / zrIdharmanAtha, yadyapi, tIrthaMkara hone ke kAraNa janma se hI mati, zruta, avadhi ina tIna jJAna se yukta haiM, phira bhI rAjA putramoha ke kAraNa yA rAjanItike niyamAnusAra unheM rAjyAbhiSeka se pUrva kucha rAjanIti ke rahasyoM se paricita karA denA apanA kartavya samajhate hue upadeza karate haiMupAttataMtropyakhilAGga rakSaNe na maMtrisAnnidhyamapetumarhasi / zriyA pizAcyeva nRpazyacasvare pariskhalan kazchalito na bhUpatiH // 16 // 'samamta dezake rakSaNa karanemeM samartha 'caturaGga sainya ke hote hue bhI kabhI maMtrivihIna nahIM rahanA athavA maMtriyoMkA tiraskAra nahIM krnaa| isa truTi ke kAraNa rAjanva rUpI caurAhe para lakSmI pizAcinI ke dvArA kauna bhUpati nahIM ThagA gayA / ' Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta [varSa ra, kiraNa ra vipatti ke samaya yogya maMtrimaMDala hI rASTra jAte haiM / tathA rAjA kI rakSA karatA hai-yahA~ taka ki prajAtaMtra yadyapi koSa rAjyasattA kA mukhya aMga hI nahIM rAjya bhI binA maMtrimaMDala ke nahIM cala sakate, phira kintu svayaM rAjyasattA hai tathApi jo rAjA koSa me svachaMda rAjataMtra rAjyoM kA to kahanA hI kyA? jinako samRddha hone para bhI svAvalambI nahIM hotA-pratyeka rAjyasattA kA mada pada pada para madAndha banAne ke liye kArya meM dUsaroM kA mu~ha tAkanA hai-vaha rAjazreNI meM prastuta rahatA hai / apanA gaurava nahIM rakha sakatA / isI bAta ko lekara na badakoSaM sa tathA yathAmbarja kavi ne kahA haivikoSamAkrAmati ssttpdoccyH| sthite'pi koSe nRpatiH parAzrayI parAbhibhUti-pratibandhana-kSama papadyate lAghavameva kevalam // 22 // nRpo vidadhyAditi koSasaMgraham // 17 // koSa hone para bhI parAvalambI rAjA sarvadA nIcA . 'bhramarakula jaise vikoSa-khile hue-kamala para hI dekhatA hai / ataH rAjA ko prAtma-nirbhara honA usakA rasapAna karane ke liye AkramaNa karate haiM vaise caahiye| baddhakoSa-mukulita athavA banda-kamala para nahIM isa choTe se vAkya se kavina rAjAoMke hI liye karate / isa liye rAjA ko dUsare zatroM se apanI nahIM kintu padadalita rASTroM ke liye bhI bar3I gar3ha zikSA rakSA karane ke liye koSakA-khajAnekA-saMgraha karanA kI bAta kahI hai| saca hai jo rASTra svataMtra hokara bhI caahiye| Atma-nirbharatAkA pATha nahIM sIkha sakA hai usakI sva___ yahA~ para kavine koSa zabdakA sAmya lekara kamala tantratA kSaNika hai; phira jo dUsare ke bandhanama jakar3A kA dRSTAnta dete hue, rAjA logoM ko koSasaMgraha kA huA hai aura svataMtra hone kI-apanA adhikAra pana upadeza kiyA hai| yathArtha meM koSa rAjasattA kA jIvana prApta karanekI-icchArakhatA hai usakA tA svAvalambA hai| koSa na rahane se karmacAriyoM ko samaya para vetana nahIM milatA, jisase sainya vidrohI hokara zatru pakSa meM / koSa-viSayameM zrI somadevAcArya-praNIta nItivAkyAmRta' ke nina vAkya bhI jAnane yogya haiM :jA milatI hai / aura dhana saMgraha ke liye anucita sIpakoSo hirAlA paurajapanadAnanyAyena pra. Taiksa lagAne para rASTra meM viplava khar3A ho jAtA hai| sate tato rASTrazanyatA syAt / itihAsa meM bhI isa prakAra ke aneka udAharaNa pAye koSahIna rAjA dhana saMgraha karane ke liye prajAjana para anyAya pUrvaka anucita kara lagAtA hai jisase prajA meM vizva hotA hai aura *prasiddha rAjanItijJa prAcArya somadeva to binA mantrI ke rAjA deza vIrAna ho jAtA hai| honA hI nahIM maante| mApa likhate haiM kozo rAjetyucyate na bhUpatInAM zarIram / caturaMgayuto'pi nAmamAtyo rAjA'sti kiM pu. koza ko hI rAjA kahate haiM, rAjAmoM ke zarIrako nhiiN|' marampanIkA 185 yasya haste dravyaM sa jyti| caturaMga sainya se yukta hone para bhI binA mantrI ke rAjA nahIM do rAjAmoM kA paraspara saMgrAma cikane para dhanavAna kI hI ho sakatA / phira sainyarahita (nirmala)kA tonA hI kyA hai vijaya hotI hai|'' Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phAlguna, vIra ni0saM0 2456 ] honA hI par3egA / binA Atma nirbharatA ke kevala dUsaroM kA mukha johane se na to koI svataMtra huA hai aura na ho sakatA hai - bhale hI vaha rASTra kitanA hI dhana-jana saMpanna kyoM na ho / g2arIba deza kI to phira bAta hI alaga hai / mahAkavi zrIharicandra kA rAjanIti-varNana anumita snehabharaM vibhUtaye vidhe siddhArthasamUhamAzritam / sa pIDitaH snehamapAsya tatkSaNAt khalI bhavankena nivAryate punaH // 18 // 'apane se prema darzAne vAle zrAzrita janoMkI manovAJchA pUrNa karanI cAhiye, isI meM rAjA kA hita hai| kyoMki yadi unake sAtha anucita vyavahAra kiyA gayA aura unhoMne duHkhita hokara prema tyAga durjanatA kA avalambana liyA to phira unheM vaisA karane se kauna roka sakatA hai ? yahA~ taka to huA rAjyasattAko jamAne ke upayukta sAdhanoM kA varNana, aba jaga digvijaya-sambandhI gajanIti kA bhI varNana dekhiyevizuddhapANiH prakRtIrakopayana * mahAkavi bhAravi bhI kirAtArjunIyameM, duryodhanakI rAjyavyavasthA kA digdarzana karAte hue, rAjAke vyavahArakA aisA hI bhAva darzati haiMsakhIniva prItiyujanujIvinaH samAnmAnAnyudRddazva bandhubhiH / sa saMtataM darzayate gatasmayaH kRtAdhipanyA miva sAdhubandhutAm // 'rAjA duryodhana rAjamada ko tyAga kara ( pANDavoM ke bhayama ) sarvadA sekkoM ke sAtha gADha premI mitroM ke sakA, mitroM ke sAtha mahodara bhAI ke sA aura sahodara bhAIyoM ke sAtha abhiSikta rAjAoM ke sadRza vyavahAra dikhalAtA hai|' prasiddha rAjanIti prAcArya kauTilya ne bhI rAjA ko svAzrita jana ke sAtha prema pUrNa vyavahAra karane kI hI sammati dI hai 1 jayAya pAyAdarimaNDalaM nRpaH / bahirvyavasthAmiti vibhradAntarAjayI kathaM syAdanirudhya vidviSaH ||26|| tato jayecchurvijigISurAntarAnyateta jetuM prathamaM virodhinaH / hi dAnavIrya vanhinA gRhAnihAnyatra kunI vyavasyati / / 27|| 'jisa rAjA ko (dUsare deza para car3hAI karane ke bAda svadeza para) samIpavartI rASTroMke AkramaNa karanekA bhaya na ho tathA jisakA prakRtivarga - maMtrI, senA prajA zrAdi - usake isa kAryase asantuSTa na ho vahI rAjA zatrudezako vijaya karane ke liye prasthAna kare / kyoMki vA senA Adi ke hote hue bhI AbhyaMtara zatruoM kA nigraha kiye binA jayalAbha kaise ho sakatA hai ? zrataH sabase prathama jaya - icchuka vijigISu X rAjA ko AbhyaMtara zatruoM ko jItane kA prayatna karanA caahiye| apane gharako agni me dhadhakatA huA chor3a kara kauna buddhimAna puruSa hai jo anyatra kArya karanA svIkAra karegA ?' X rAjatmadevadravyaprakRtisampannanayavikramayoradhiSThAnaM vijigISuH / --nI0vA0 pRSTha 318 arthAt zrAtma - rAjyAbhiSeka, deva- bhAgya, dravya- koSa, prakRti -- maMtrI prAdi rAjapuruSa, ina cAra padArthoM se yukta tathA rAjanIti vizArada parAkramI rAjA ko 'vijigISu' kahate haiM / * isa viSaya prAcArya kauTilyakA kahanA hai ki 'kopa yA vidroha do prakArakA hotA hai--eka Abhyantara kopa aura dUsarA bAhya prAbhyatara kopa se tAtparya mantrI, puMrAhita, senApati tathA yuvarAja prAdike kopa yA vidrohase hai| rASTramukhya rASTroM ke mukhiyA, antapAla - sImArakSaka, bhATavika - jaMgala kA prabandha kartA, tathA parAjita rAjAkA vidroha bAyakopa kahAtA hai / bAyakopa Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 anekAnta [varSa 1, kiraNa 4 rAjA ko trivarga (dharma, artha, kAma) kA sAdhana bhogiyoM ke liye hai yogiyoM ke liye nhiiN|' * kyoM aura kisa prakAra karanA cAhiye ise bhI aba yahA~ para AzaMkA hotI hai ki yadi rojAoM kA suniye aura dekhiye ki eka jainakavi kevala dharmAva- mukhya karma bhoga-vilAsa hI hai aura isI kA rAjanIti lambI rAjA ko kisa prakAra phaTakAra batalAtA hai- samarthana karatI hai taba to Aja kala ke dezI nareza para mukhaM phalaM rAjapadasya janyate rAjanItijJa haiM aura tana-mana-dhana se isa rAjanItikA tadatra kApena sa cArthasAdhanaH / pAlana karate haiM, phira kyoM bhAratavAsI rAta dina vimucya tau cediha dharmamIhase unake pIche par3e rahate haiM ? isakA uttara kavi ke hI zabdoM meM suniye :vRthaiva rAjyaM vanameva sevyatAm / / 3 / / 'rAjyAmanakA phala sukhopabhoga hai, sukhakI utpatti ihArthakAmAbhinivezalAlasaH kAma se-viSaya sevanase-hotI hai aura kAmasevanake svadharmamarmANi bhinatti yo nRpH| liye paisA cAhiye / ataH artha aura kAma ko chor3akara phalAbhilASeNa samIhate tarUM yadi kevala dharmasevana hI karanA cAhate ho to chor3o samUlamunmUlayituM sa durmatiH // 32 // isa rAjasampadA ko, banameM jAkara tapasyA kro| rAjya jo rAjA artha aura kAmakI tIvra lAlasA lina hokara apane dharma ke marma kA chedana karatA hai-rAjadharma se mAbhyantara kopa bhayaMkara hotA hai| yadi rAjA ko (dUsare deza para kA bhala jAtA hai / vaha gaja kulakalaMka durbuddhi phala kadAI karane ke bAda) svadeza meM prAbhyantara kopakI bhAzaMkA ho to saMzayAspada (jina para vizva kAne kI prAzaGkA ho) logoM ko + khAnakA icchAsa vRkSakA hI jar3asa ukhAr3anA cAhatA hai|' kAI karate samaya apane sAthameM le leve / yadi usako bAhyakopa (zatru yahA~ para kavi ne 'lAlasA' aura marma' zabda dekara kA bhAkramaNa) kI sambhAvanA ho to saMzayAspada logoM ke parivAra kamAla kiyA hai--kisI kI tIvra lAlasA hI anya apane pAsa rakhakara aura bhinna bhinna senAmoM ke karmoM kA mukhiyA bhinna mi vyaktiyoM ko banA kara tathA sthAna sthAna para zunyapAla ko " * isa viSaya meM somadevAcArya likhate haiMniyuka kara kadAI kare yA ucita na samajhe to car3hAI na kre|" yakAmApahatya dharmamevopAstesa pakakSetra -kauTalIya artha zAsra * parityajyAraNyaM kRSati / mahAkavi bhAravi bhI isI bAta ko darzAte hue likhate haiM - -nI0vA. pRSTa 14 mA rappupahanti viprahaH prbhumntHprkRtiprkopjH| arthAt-jo manuSya kAma aura artha kA tyAga kara kevala eka akhilaMhidinasti bharaMgaruzANAnidharSajo'nalaH dharma kA hI sAdhana karatA hai vaha (dhAnya prApti ke liye ) pake hue -kirA dvi0sa042 kheta ko chor3akara bharaNya (jaMgala) ko jotatA hai| arthAt arthamaura kAma pake hue sveta ke sanaza turanta phaladAI haiM aura dharma araNyaarthAt-jisa prakAra pakSoM kI zAkhA kI ragar3ha se utpana huI karSaNa-kana jotaneke-saTaza kAlAntara meM phaladAyI hai aura usakA mAga apane mAtraya parvata kohI jalA kara khAka kara malatI haiusI bhI milanA na milanA devAdhIna hai| isa liye sukhArthI puruSa ko artha prakAra thoDA sA bhI mAmyantara vizva rAjAko naTakara detA hai| kAma ke sAtha dharma kA sAdhana karanA caahiye| Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phAlgana, vIra niHsaM02456] mahAkavi zrIharicandrakA rAjanIti-varNana / 239 kA marma-bhedana karavAtI hai / tadartha siddhAvaparupAyakai ___ ataH rAjA ko samayAnukUla dharma, artha aura kAma ne sAmasAmrAjyatulAdhiruhyate // 35 // kA parasparAvirodha rUpase sevana karanA cAhiye / 'rAjapuruSa dhana dene vAle rAjA se utane prasanna napo gurUNAM vinayaM prakAzayan nahIM rahate jitane miSTabhASI se / ataH kAryamiddhi ke bhavedihAmutra ca mAlAspadam / liye sAma-sadRza dUsarA upAya nahIM hai|'x ma cAvinItastu tanunapAdiva mumantrabIjopacayaH kutopyasau jvalanazeSaM dahati gdhamAzrayam // 34 // parapayogAdiha bhedamIyivAn / 'gurujana meM vinayayukta vyavahAra karane vAlA rAjA surakSaNIyo nipuNaiH phalArthidhiisa loka tathA paraloka meM sukhI rahatA hai aura avi- ryataH sa mino na punaH prarohati // 38 // nIta-uddhatasvabhAva-rAjA agni kI taraha deza ko 'phalArthI rAjA ko guptavicAra-maMtraNA-jo naSTa karane ke bAda apanI rAjya sattAko bhI kho baiThatA ki kArya siddhi kA bIja hai bar3e yatna se gupta rakhanA hai / ataH rAjA ko vinayI honA caahiye|'x __ cAhiye-kisI bhediye ke dvArA vaha gupta vicAra: pragaTa dhanaM dadAno'pi na tena toSakRta na ho jAya / kyoMki pragaTa huI maMtraNA bhinna-kaTetathA yathA sAma smiirynnpH| hue bIja kI naraha phaladAyI nahIM hotI / * *janAcArya somadeva bhI isI bAtako zabdachala se dikhalAte prAcArya somadava bhI sAmakA mAhAtmya batalAte hue, hue kahate haiM likhate haiM-- yo'naGgenApi jIyate saH kathaMpuSTAnAmarAtIna jayet // sAmasAdhyaM yazasAdhyaM na kuryAt // nI.bA* 351 -nIvA0pR036 / jA kArya sAma se-zAnti se-siva hotA hai usake liye arthAt-jA rAjA mana:-kAmadavasa parAjita ho jAtA hai yuddha na karanA cAhiye / ' vaha puSTAMga-rASTra, durga, koSa, sainya prAdi rAjasAmagrIse balavAna . guDAdamipretalicaukonAma vibhujiit| nI0pA. zatrunoM ko kaiMsa jIta sakatA hai ! anaGga se-azarIra se hArane vAlA puSTAMgako-haTa puSTa zarIra vAle ko-jIta, yaha masabhava hai| viSa bhakSaNa kregaa| ___ 'yadi gur3a ke khAne me hI kAma ho jAtA hai to kauna khimAna x mahAkavi bhAravi bhI, avinIta rAjA kA varNana karate hue, prAcArya kauTilya bhI mantra ko gupta rakhane kI sammati deta likhata haiM hue kahate haiM-'mantra bhavana (vaha sthAna jahAM salAha mazavarA kiyA matimAdhinayamamAthinaH samupekSeta samumati hissH| jAya ) saba mora se surakSita tathA gupta honA cAhiye / vahAM se koI sujayaH khalutAragantare vipadantA avinItasaMpadaH // bhI khabara bAhira na jA sake / pakSI taka sa sthAnako na dekha ske| ___ 'buddhimAna puruSa avinIta zatra kI umati kI bhI upekSAhI kiMvadaMtI hai ki totA, mainA, kuttA tathA anya jIoM ne mantra kii| kyoMki apane adhikArI varga ke sAtha asabhya vyavahAra karane (gupta kviAra) ko dasara para pragaTa kara diyA / yahI kAraNa hai ki vAlA rAjA karmacAriyoM meM thor3A sA bhI gAla mAla hone para saralatA saMrakSaNa tathA prabandha kiye binA mantrabhavana meM praveza na kre| mantrase jItA jA sakatA hai| saca hai, davinIta kI sampatti bhI anta meM bhedIko mRtyu daMDa diyA jAya / dUta, amAtya tathA svAmI logoM ke vinitI lAtI hai| izAreme manbabhedakA --- gana vicArake mAlane kA anumAna kare / ... Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 amekAnta [vara, kiraNa pathi pravRttaM viSaye mahImRtA usake sira para vipattiyoM ke bAdala sarvadA maMDarAte nitAnmasthAnanivezino bhramAt / rahate haiN| mnni nibbi aj jaal khulnaa kaajii ilshdhii blaa * palA daNDaH khalu daNDadhArakam // ko kulakramAgata saMpadA ke atirikta anya dezoM ke vi 'rAjamArga bar3A kaThina hai, usameM paira rakhakara jo jaya karane kA kaSTa na uThAnA cAhiye, jisameM prANoM taka nyAyAdhIza bhrama se nirdoSa puruSa ko jabarana daNDa kI AzaMkA rahatI hai| yadi jIvita raheMge to thor3e se detA hai vaha bhanyAyayukta daNDa usa nyAyAdhIza ko rAjya me hI yatheSTa sukhopabhogakara skeNge| maraneke bAda badanAma hI nahIM karata kintu usako padacyata bhI kara vijita deza sAtha tojAyeMge nhiiN| isa AzaMkAkA uttara DAlatA hai| kavi ke hI zabdoM meM par3hiyeisa prakAra rAjamArga ke pathika ko pada pada para ihopabhuktA katama meM medinI vicAra aura sahiSNutA se kArya karanA cAhiye / jo paraM na kenApi jagAma sA samam / nareza rASTra tathA pAirASTrakI nItiko guptacaroM phalaM tu tasyAH sakalAdipArthivake dvArA jAmakara rAmakarmacAriyoM para premapUrNa sphuradguNagrAmajayorjitaM yazaH // bartAva ke sAtha kadI dRSTi bhI rakhatA hai vahI bhAvi-vi- 'isa pRthvI kA upabhoga saikar3oM pRthvIpati kara gaye pattiyoMse baca sakatA hai / isake viparIta jo napa bhoga kintu yaha kisIke sAtha nahIM gaI / phira bhI sakalabilAsa meM prAsakta hokara apanA kartavya bhUla jAtA hai gaNazAlI pRthvIpatiyoM ko jIta kara pRthvI para apanA yazavistAra karanA hI isake jItanekA phala hai, jo ki ....."jaba taka kAma ho jAya taba taka mantra meM sammilita bogoM pakar3I majAra / imI se mantra kI rakSA hotI hai| rAjanyoM kA mukhya dharma hai|' pramAda, zarAba, skA meM bolanA tathA pralApa karanA. kAma meM vAstava meM jo rAjA kara bisIsI meM phaMsa jAnA pAdibhaneka bAraNoM semanta khula ghinoti mitrANi na pAti na majA-. jAna hai.bamA kiye hue svabhAva vAle duramana tathA rAjA dvAga vibharti bhatyAnapi nArthasaMpadA / beijjata kiye gaye loga maMtra khola dete haiN| ataH rAjA inase manta kI rakSA kare / rAjA yA karmacAriyoM dvArA mantra ke khulane para na yaH svatulyAnvidadhAti bAndhavAn duzmanoM ko hI lAbha pahu~catA hai|' (ko0a0 22) sa rAnazabdapatipattibhAkatham / / 40 // isI prakAra parivArasayatabAra somadevakahate haiM 'apane mitroM ko prasanmanahIM rakhatA, prajA kA rakSapujavAtI diekAmakocAmyAmaMIT Na nahIM karatA, trAzrita sevakoM ko dhanasampadA se shaasepiroti| yatA nahIM karatA aura apane bandhuoM ko apane sadRza 'kAma, koSa tathA mUrkhatAse diyA huA manyAyayukta daNDa rAjA aizvaryazAlI nahIM banAtA vaha 'rAjA' kahalAne kA pAtra pasarvanAza kara detA hai|' . hI nahIM hai|' Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlAba, bIranivsaM02456] zrIkhAravela-prazasti bhaura jainadharmakI prAcInatA 241 zrIkhAravela-prazasti aura jainadharmakI prAcInatA [lekhaka-bhIkAzIprasAda jAyasavAla ] cakravartI azoka maurya ke zilAlekhameM jaina bhikSuoM vAhana ne do do bAra azvamedha kiyA yaha zilAlekhose __kI carcA (nigaMTha arthAt ) nirmatha nAmase AI sAbita hai| tIsare, bhIkhAravela kaliMgavAle ko bhI hai / para vaha ullekha mAtra hai / vastutaH sabase pahalA jaina bhAratameM cakravartI pada prApta karanekI lAlasA huii| zilAlekha vaha hai jo ur3IsAke bhavanezvara-samIpavartI magadhake rAjA naMdavarddhana aura azokane kaliMga jItA khaMDagirI-udayagiri nAmaka ..........." ........" thA, isakA badalA bhI inhoM pahAr3akI hAthIguphA nAma- itihAsa ke prasiddha vidvAn jAyasavAla ne cakAyA aura kaliMgase dheya guhA para khudA huA hai| jI kA yaha lekha nAgarIpracAriNI patrikAke : naMdarAjA dvArA bhAIhuI jinayaha kaliMgAdhipati cedivaMza hAla ke (bhAga 10 ke) aMka naM03 meM prakaTa : huA hai| isameM jainasamrATa khAravela, unake mUrtiyA~ ve magadha se vApisa varddhana mahArAja khAravela kAmanAle jainadharma kI prAcInatA Adile gae tathA magadha ke sozakalikhAyA huA hai| isa rAjA ke viSaya meM jo kucha kahA gayA hai vaha jaina khAne se aMga-magadhake ratna kA pratApa eka bAra candagata: vidvAnoM ke jAnane tathA vicAra karane yogya : pratihAroM sameta uThA le ge| aura azokakA sA cmkaa| hai / lekhaka mahAzaya bhI kucha nAmoM kI bAbata : sAre bhAratavarSa meM, pAMDa. unase yaha jAnanA cAhate haiM ki ve kisI jaina: isI samaya dametriya nAmaka deza ke rAjA se lekara / prantha meM ullekhita milate haiM yA ki nhiiN| : yavanarAja, jo aphagAnistAna uttarApatha, tathA unakA isa icchA ko kucha aMzoM meM paga karane : ora bAlhIka kA rAjA thA, sa: vAlA muni kalyANavijayajIkA eka lekha bhI: bhArata para TUTa par3A aura lekara mahArASTra deza taka isa isa kiraNameM prakAzita ho rahA hai aura dUsare : mathurA, paMcAla, sAta ko kI vijaya vaijayaMtI phhraaii| bA0 kAmatAprasAdajI ke lekha para bhI isase : jo magadha sAmrAjya ke sUbe mauyye sAmrAjya patana : kucha prakAza par3atA hai| ina saba bAtoMkI upa- the. letA dUmA paTane taka yogitA ko dhyAna meM rakhate hue hI yaha lakhapana gayA / isane bhI siMhAsana para car3hane kI cana kA................ ........ mauryA siMhAsana para baiThane kA kAmanA cAra bhAdamiyoMko huI / eka to paTane ke maurya pUrA maMsUbA kiyA thaa| yaha apanI kAmanAmeM prAyaH senApati puSyamitra dhuMgavaMzIya prAvaNa the jo nAlaMdAmeM siddhArtha ho cukA thA ki udharase khAravela jhArakhaMDapaidA huethe|duusre sAtavAhanIya zAtakarNI jo dakSiNA- gayAse hote hue magadha pahuMce aura unhoMne rAjagRha pathake rAjA kahalAte the, tathA mahArASTra deza aura aMdhra tathA barAbara (gorathagiri) ke giridurgAke cAroM ora dezake pIca parizrama dezameM rAjya karate the| inakA bhI gherA DAlA / unhoMne gorathagiri sara kiyA / dametriya eka hI puratakA nayA rAjya thA,yebhI prApaNa the| donoM paToko kilAbaMdI tor3a na sakA aura khAravelakI ne arthAt senApati puSyamitrane aura zAtakI mAna- bhAI kA elabamA apane bAma rAmameM vidroha sAtha hI bhAratavarSake sAmrAjya: yahA~ para diyA jAtA hai| ..ru Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 / kA upadrava uThate dekha paTanA, sAketa, paMcAla Adi chor3atA huA mathurA bhAgA aura madhya deza mAtra chor3a vahA~ se nikala gayA / maidAna meM khAravela aura puSyamitra tathA zAtakaNa'i raha ge| puSyamitrane phirase azvamedha manAyA / apane lar3akoM dvArA unhoMne vairarAjya sthApita kiyA X, arthAt svayaM samrAT na hue, uparAjAoM yA gavarnaroM dvArA mulka aura dharmake nAmameM svayaM apane ko sirpha senApati kahate hue rAjya karane lage yahA~ bhI car3hAIke cAra varSa bAda khAravela ne apane gharase nikala kara phira magadha para dhAvA kiyA aura paTane meM pahu~ca hAthiyoM sahita sugAMgaprAsAdameM DerA DAlA aura magadhake prAMtika zAsaka bRhaspatimitra se, jo puSyamitrake ATha beToMmeM mAlUma hotA hai, apane pairakI vandanA kraaii| isa mahAvijaya ke bAda jaba ki zuMga aura sAtavAhana tathA uttarApathake yavana saba dUba gae, svArabelane, jo rAjasUya pahale hI kara cuke the eka naye prakArakA pUrNa tthaanaa| use jainadharmakA mahA dharmAnuchAna kahanA caahie| unhoMne bhAratavarSa bharake jainayaviyoM, jainatapasviyoM, jainaRSiyoM aura paMDitoM ko bulAkara eka dharmasammelana kiyA / isameM inhoMne jaina Agamako aMgoM meM vibhakta karA punarutpAdita karAyA / ye aMga maurya kAlameM kaliMga deza tathA aura dezoM meM lupta hogae the / aMgasaptika aura turIya arthAt 11 aMga prAkRta meM, jisameM 64 akSara kI varNamAlA mAnI jAtI thI, sammelana meM saMkalita kiye ge| khAravela ko 'mahAvijayoM' kI padavI ke sAtha 'khemarAjA' 'mislurAjA' 'dharmarAjA' kI padavI akhila bhAratavarSIya jaina - saMghane mAno dii| kyoMki zilAlekha meM sabase bar3A aura aMtima caramakArya rAjAkA yahI mAnA gayA hai aura jaina saMcayana aura aMgasaptika turIya saMpAdana ke bAda ye padaviyA~ jaina-lekhakane unake nAmake sAtha jor3I hai| anekAnta [varSa 1, kiraNa 4 likhane vAlA bhI jaina thA / yaha lekhake zrIgaNeza namo arahatAnaM namo sabasidhAnaM se sAbita hai / isa lekhakI 14 vIM paMktimeM likhA hai ki rAjA ne kucha jainasAdhuoM ko rezamI kapar3e aura ujale kapar3e najara kie - arahayate paravIna saMsitehi kAyanisadIyAya yApanAvakehi rAjabhitini cina banAna vAsAsitAni arthAt ardhayate prakSINasaMsRtibhyaHkAyaniSIdyAM yApajJApakebhyaH rAjabhRtIzvIna vastrANi vAsAMsi sitAni / isase yaha vidita hotA hai ki zvetAmbara vastradhAraNa karane vAle jaina sAdhu, jo kadAcita yApajJApaka kahalAte the, khAravela ke samaya meM arthAt prAyaH 170 I0pU0 zvetAMbara jainazAkhA ke ve pUrvarUpa the / cIna gilagiTa ( 110 vikramAbda pUrva) bhArata meM varttamAna the, mAno kI eka jAtiko kahate the / inheM aba zIna kahate haiN| ye sadA se rezama banAte haiN| khAravelane kumArIparvatapara, jahA~ pahale mahAvIra svAmI yA koI dUsare jina upadeza de cuke the kyoMki usa parvata jicaka ( supravRttavijayacakra) kahA hai, svayaM kucha dina tapasyA, vrata, upAsaka rUpa se kiyA aura likhA hai ki jIva deha pasyA, jIvadehakA dArzanika vicAra Adi usI samaya kA bheda unhoMne samajhA / isase yaha siddha huA ki tase athavA usake Age se jainadharma meM calA jAtA hai| naMdarAja arthAt nandavarddhana kaliMgase" kA liMgAjina" le ethe / isase jinavimboMkA honA tathA jainadharmakA paune tIna sau varSa khAravela ke bhI pahale kaliMgameM pracalita rahanA aura jainadharma kI prAcInatA pratiSThita hotI hai| vaMza kA nAma aila cedivaMza thaa| inakI do rAniyoM kA khAravela ke pUrvapuruSa kA nAma mahAmeghavAhana aura nAma lekhameM hai-- eka bajira gharavAlI thIM, bajiraghara aba bairAgar3ha (madhyapradeza) kahA jAtA hai aura dUsarI siMha patha yo siMhaprasthakI siMdhuDAnAmaka thIM jinake nAma para eka giriguhAprAsAda, jo hAthIguphA ke pAsa hai, unhoMne banavAyA / ise aba rAnInaura kahate haiN| ina nAmoM kA patA kisI jainamanthameM mile to mujhe usakI sUcanA kRpA kara dI jAve / * yaha garmasahitA, jhIphA aura mahAbhASyase sAbita hai| X puSyamitrastu senAnIddhRtya sabRhadratham / kAraviSyati vairAjyaM samAH pahiM sacaiSa // (vAyu- - kiMtu vasare purAyoMmeM (yathA matsya0) paTarbhiyAti samA' hai) puSyamitratAzyAhI bhaviSyanti kama budhaaH| (vAyu) Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phAgaNa, bora ni0saM02455) ykil 243 vyaktitva * [anuvAdaka-zrI0 bAbU mAIdayAlajI jaina bI.e.] "TipUrNa vyaktitva pratyeka sthAna para hAnikAraka hotA hai|" -nitt| vyaktitvakI zakti aura mahattA ke viSaya meM jitanA jakar3a diyA jAtA hai aura isa prakAra ke zabda hara vakta bhI kahA jAya thor3Ahai / yaha sArIsaphalatAoM unase kahe jAte haiM jisase unakI zaktiyoMkA pUrNarUpase kA AdhAra aura sArI saphalatAoM kI jar3a hai| vikAsa hI hI hone pAtA hai / isa prakArakA vyavahAra triyoM aura puruSoM ko Apa saMsAra ke kisI bhI bacoM kI pAtmAoM ke usa bhAga ko naSTa karadetA hai, kSetra meM dekhiye, vyaktitva ke binA ve pratyeka sthAna meM jise vyaktitva kahA jA sakatA hai| jisa prakAra eka asaphala hote haiM, unakI manokAmanAe~ pUrI nahIM hotii| mUrkha mAlI eka paude ko bAra bAra kATakara use bar3hane phira yaha kitane mAzcarya kI bAta hai ki hama apane vya- nahIM detA usI prakAra yadi dUsare AdamiyoM dvArA bacoM ktitva ko samajhane kI parvAha hI nahIM karate, isa ora kA hara samaya virodha ho aura unheM apanI Antarika dhyAna hI nahIM dete / mAtA pitA apane baccoM kI zikSA nyAya-buddhi ko vyavahArameM lAne tathA vikasita karane para khUba dhana luTAte haiM, parantu kyA unhoMne kabhI isa kA avasara na diyA jAya to unake liye durbala tathA bAta ko socane kI cintA bhI kI ki, jise ve loga parAvalambIke sivAya aura kucha bananA asambhava hai| zikSA samajhate haiM vaha vAstava meM kyA vastu hai ? yadi isa DhaMgase bacoMke prAraMbhika adhikAroMkAgalA ghoTa diyA jarA bhI bAharI dRSTi se dekhA jAya aura kucha vicAra jAtA hai, kaliyoMko khilanese pUrva hI tor3a maror3a kara kiyA jAya to mAlUma hogA, ki vaSoM aura navayuvakoM miTTImeM milA diyA jAtA hai, aura pacoM kA vyaktitva ko aisI aisI bAteM raTA denA hI Adhunika zikSA hai, truTipUrNa aura durbala banA diyA jAtA hai| jina pakSoM jinakA pAdamI ke amalI jIvana se yA to bilkula ko hauvA' 'bhUtapreta' aura 'bAbAjI' kA Dara hara ghar3I hI sambandha nahIM hotA athavA bahuta hI kama sambandha dikhAyA jAtA hai aura jinake sira paradhamakI aura mArakA hotA hai| kabhI kabhI to yaha bhI dekhA gayA hai, ki isa bhUta hara samaya savAra rahatA hai, ve kyA zUravIra baneMge? zikSA ke dete samaya boM ke vyaktitva ke cinhoM ko nayenaye kAryoM meM hAtha DAlanekA ve kyA sAhasa kareMge? hI davA diyA jAtA hai aura unheM kRtrima sahAyatAmoM, isa mahAna pApake liye kyA bacoM ke mAtA pitA sadA parAvalambanoM aura nirbala sahAroM ke bharose se pIche uttaradAyI nahIM hote 1 niHsandeha, choTe choTe bacoM ko pheMka diyA jAtA hai| boM ko bhArambha se hI isa prakAra prabhAvazAlI tathA zaki sampana na banA kara prArambhameM Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 hI unako jIvana zaktise bazcita karanA, unakI sarvAga unnati na hone denA aura unheM durbala tathA zaktihIna banAnA pApa hI hai / anekAnta [varSa, kiraNa 4 usake manameM jhijhaka prakaTa hone lagI aura svayaM use apanI satyatA ke viSaya meM sandeha hone lagA / sacamuca yaha eka bar3A bhArI durbhAgya thA aura usake mAtA pitA bhI use durbhAgya hI samajhate the / jisa samaya vaha baccA ghara meM hotA thA, usa samaya ve use apane nizcaya para dRr3ha rahane aura pratyeka bAta meM svaya~ socane ke vAste protsAhita karake usake isa bhaya~kara patana ko rokane kA prayatna karate the / ve kevala kara bhI yahI sakate the / saubhAgya se bacapana ke saMskAroM ne usake hRdaya para itanI gaharI chApa lagAdI thI ki skUla chor3ane ke pazcAt zIghrahI usake mana parase parAvalambana, zrAtmasandeha aura apane nizvayoM meM avizvAsa ke bhAva miTane lage / usa ne apanA vyaktitva phirase prApta karaliyA / usake mAtA pitA usake una dRr3ha nizcayoM ko sunakara prasanna hote the jinase AtmA kA prabhutva spaSTa prakaTa hotA hai / yaha bAta bhalI prakAra samajha lenI cAhiye ki vyaktitva kyA hai ? isake viSaya meM hamAre manameM koI sandeha nahIM rahanA cAhiye / abhimAna, durAgraha aura ghamaNDa se cillAnA vyaktitva nahIM hai| mUrkhatA se mana ko bazameM rakhanA, binA vicAre kucha hI kahanA, akkha r3atA aura ucchRMkhalatA kA nAma bhI vyaktitva nahIM hai| atisAhasI tathA atizrAtmavizvAsI bAlaka athavA yuvaka yA yuvatI sabai vyaktitva ko chor3a kisI dUsarI hI vastu ke dyotaka haiN| ye to pratyeka bAta meM TAMga ar3hAne vAloM ke ajJAna aura unake nikRSTa saMskAroM ke dyotaka hote haiN| sambhavatayA yadi baccoM ko unakI apanI hI samajha para chor3a diyA jAya to unameM yaha bAteM apekSAkRta kama hI hoMgI, kAraNa ki alpakAlika pratisAhasI AkramaNakArI tathA bAtUnI varSoMko na to koI prema hI karatA hai| aura na koI AdamI unakI prazanAM 1 bAlakoM kI Antarika nyAya buddhi kA kisa prakAra nAza ho jAtA hai aura phira vaha kisa prakAra punarujjIvita ho sakatI hai, isa bAta ko nimna likhita ghaTanA dvArA spaSTa rUpase samajhA jA sakatA hai| eka baccA thA / usake mAtA pitA isa bAta ko jAnate the ki bacce ke hRdaya meM siddhAntoM ko samajhane kI zakti pUrNatayA vidyamAna hotI hai aura yadi bacce ko apanI nyAyabuddhiko vyavahAra meM lAne kA avasara diyA jAya to vaha svabhAva se apane hita-ahita kI bAta acchI taraha soca sakatA hai / ataeva ve donoM bAlyAvasthA se hI apane bacce ke Antarika guNoM aura zaktiyoMko protsAhita karate, uttejanA dene, aura unheM bar3hAne kA prayatna karate the / aise prayatna kA jo phala honA cAhiye thA vahI huA / sAta varSakI choTI sI Ayu meM usa bacce kA vyaktitva dRr3ha ho gayA | vaha binA kisI jhijhaka, AnAkAnI aura dalIla dRr3ha nizcayapUrvaka 'na' aura 'hA~' kahatA thaa| usake mAtA pitA usake faisale nizrayakA sadA yAdara karate the aura usako svIkAra karate the| isake pazcAt vaha skUlameM bharatI kiyA gayA, parantu vahA~ jAte abhI thor3e hI dina huye the ki usase usakI binA phikake nizcaya karane kI vaha apUrva zakti vidA hone lgii| usakI sundara aura spaSTa vicArazakti manda par3a gaI, mAnoM usa para bAdala chA gye| sahaja sahaja usake mukhase ve nizcita 'na' aura 'hA~' nikalane banda ho gaye, jinakI saba AdamI prazaMsA kiyA karate the / bAta yahIM samApta nahIM huI usakI AtmA mira gaI, mizraya sthira karate samaya ' Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phAlgana, bIrani0saM02456) vyaktitva hI karatA hai / vikAzamAna vyaktitva ko prakaTa karane eka samaya do kuzala gavaiyyoMne kisI prasiddhagAnavAle kucha guNa hote haiM aura unakA prabhAva vyaktitvakI maNDalI meM kisI pada ke vAste prArthanApatra bhejA kamIkA savA yotaka hai / vyaktitvake prabhAva ko prakaTa unameM se eka durbala zakla-sUrata vAlA tathA hAva, bhAva karane vAle pradhAna avaguNa haTha, bar3oMkA anAdara,mAtA se janAnA aura prabhAvahIna thA / vaha vyaktitvahIna thaa| pitA kI ucita tathA hArdika icchAoM kA ulaMghana jaba vaha gAna-maca-sTeja para bhAyA taba mAlUma huA aura ahammanyatA haiN| ahammanyatA AtmavizvAsake ki usakI AvAja to acchI hai kintu umameM koI sarvathA viruddha hai / vyaktitvayukta AdamIke lie apane mohinI zakti aura prabhutva nahIM hai| parantu dUsare AdamI vyaktitva ko dUsaroMko dikhAnakI AvazyakatA nahIM hai| kI AvAz2a aura svara halake the tathA unameM utanA gsa jahA~ kahIM yaha hotA hai vahA~ vaha svaya~hIprakaTa ho jaataahai| bhI na thA, kintu vaha vyaktitva rakhatA thA / yadyapi usake vyaktitva aura isake anakaTa prabhAvako saba hI anubhava zarIra kI racanA acchI na thI tathApi usake pratyeka kara lete haiM tathA svIkAra kara lete haiM / usako adhika kadama aura cAlameM gambhIratA,vajana auramAtmAdhikAra bolane athavA dUsaroM para apanA prabhAva jamAne tathA apane thaa| usakI dRSTi par3ate hI darzakagaNa usake prabhAvameM mA mahatvako aMkita karanekA prayatna karanekI koI bhI prAva- gaye aura unako usake AtmavizvAsakAyoSa hogyaa| zyakatA nahIM hai, kAraNa ki vaha apane prabhAvazAlI mauna vaha vyaktitvayukta AdamI thA aura usane vaha pada zIgrahI ke dvArA hI ve saba bAteM kaha detA hai jo ki samasta prApta kara liyA / aura surIlI AvAja vAle parantu avasthAoM tathA samasta paristhitiyoM meM apane Apako vyaktitvahIna AdamI ko vahA~ se nirAza lauTanA pdd'aa| saMtuSTa aura ThIka pramANita karane ke vAste usake lie aura isa liye yaha ThIka hI hai ki 'truTipUrNa vyaktitva Avazyaka haiN| vaha apane kArya, mArga tathA icchA kI pratyeka sthAnameM hAnikAraka hai| cintA hI nahIM karatA, kyoMki vaha svayaM apanI icchA hama apane jIvana meM pratidina hI dekhate haiM kisamA. kA svAmI aura apane mArga kA nirmAtA hai| apane susAiTiyoMke pleTaphArmoM para eka dubalA patalA aura sukha, mArAma aura sambhogoM ko pUrNatayA bhUla kara vaha manda bhAvAja vAlA vyAkhyAna dAtA saba movAnoM ko apane svabhAva tathA prakRti se una bhAdamiyoM ko sukha apane vaza meM karaletA hai aura khUba jorase vyAkhyAna aura vizvAsa tathA zakti aura vaibhava pradAna karatA hai dene vAloMko isameM koI saphalatA prApta nahIM hotii| jo ki usake samparka meM Ate haiN| vaha apane bar3oM bahuta se vakIloM kI zaha dekhate hI hAkima unake kA kitanA sAdara karatA hai aura kitane prema tathA pUrNatA prabhAva meM pAjAte haiM aura usake pakSa meM phaisalA de dete ke sAtha vaha apane mAtA, pitA, mitroM kyA sAthiyoMke haiN| parantu dUsare vakIla manunI pothiyoM ke havAle dete sukha aura bhAnandake vAste apane bhApako nichAvara dete tathA cilAte pilAte thaka jAte haiM kintu hAkima para karatA hai, aura saba hI bhAdamI samasta vibhAgoM meM usa unakA koI prabhAva nahIM par3atA aura ve viruddha phaisalA kI isa mahatI zakti ko kitanI zIvA ke sAtha svI- de dete haiM / pratyeka sthAna para prabhAvazAlI tathA vyati. lAyukta puruSoM aura viyoMko hI saphalatA milatI hai, Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa1, kiraNa 4 dUsaroM ko nahIM / bahuta se bar3e aura pratiSThita strI-puruSoM aba to jJAna-bala bhI vyaktitva ke balake vAste sthAna ke sAmane jAte bhAdamI ghabar3A jAtA hai| gharase jo chor3atA jA rahA hai| aba to vyaktitvayukta puruSa aura kucha socakara pAtA hai usakA AdhA bhI ThIka rUpa se siyA~ hI saMsAra meM mahAna zaktizAlI haiM / yaha inakA unake sAmane nahIM kaha sakatA / kAraNa yahI hai ki ve Arambha mAtra hai usakA yaha prabhAta hI hai| jo puruSa aura puruSa tathA siyA~ prabhAvazAlI hote haiM aura Agantuka striyAM apane sAthiyoMke vAste upayogI honA cAhate haiM, loga unake prabhAvase daba jAte haiN| kaI bAra hama sunate jo bhaviSya meM mahAna, prabhAvazAlI aura pratiSThita padoM bhI haiM ki amuka puruSa rauba vAlA tathA prabhAvazAlI hai para pahu~canA cAhate haiM unheM nizcaya se apane vyaktitva aura amuka strI rauba vAlI tathA prabhAvazAlinI hai| ko dRr3ha karanA hogA, vyaktitva ko banAnA hogaa| dhana, upAdhi, ucajanma,prasiddhi aura dUsarI aisI vastue~ isa adbhuta zakti ko sabhI AdamI samAna rUpa se vyaktitva ke sAmane nahIM Thahara sakatIM jinako zakti prApta kara sakate haiM / yaha kisIke dene se prApta nahIM ho sampanna tathA prabhAvazAlI banAne vAlA samajhA jaataahai| sakatI, ise pradAna bhI kauna kara sakatA hai? yaha bAjAra vyaktitva ina sabase bar3A hai / madhyakAla meM dhanI AdamI se kharIdI bhI nahIM jA sakatI / vyaktitva kucha bar3e bar3e zaktisampanna samajhe jAte hoNge| vAstava meM abase kucha bhAdamiyoM kA hI adhikAra nahIM hai, unakI paitRka sampatti hI pahale dhanabala ko sabhI mAnate the parantu eka samaya yA maurUsI jAyadAda nahIM hai| kisIke nAmaisakA paTTA bhAyA jaba ki logoM ne dhana ko vizeSa sammAna tathA bhI nahIM likhA huA hai| yadi Aja kucha AdamIdUsare mahatvakI dRSTise na dekhA / use sAdhAraNa tathA AdamiyoM se apekSAkRta adhika vyaktitva yukta haiM to tuccha vastu samajha kara ThukarA diyA / phira vidvatAkA isakA artha yahI hai ki unhoMne pUrva janma meM isakI yuga AyA aura vidvattA kI pUjA hone lgii| jo AdamI prAti ke vAste adhika prayala kiyA thaa| jo AdamI dUsare AdamiyoM aura dUsarIvastuoM ke viSayameM adhika isako prApta karate haiM una maba kA isa para samAna bAteM jAnatA thA vaha dhaMnika puruSa se bhI adhika balavAna adhikAra hai / jisa boke mAtA pitA vyaktitvake samajhA jAne lgaa| loga jJAnako hI zakti kahane lage mahatva tathA mUlyako samajhate haiM aura apane boke (Knowledge is powerabakucha samayasaMjJAnabala vyaktitvake vikozakI ora usakI bAlyAvasthAse ke sthAna para vAstavika zikSAko mAnyatA hone lgii| hI samucita dhyAna dete haiM,sacamuca usa bacce kA janma nissandeha,jisapuruSake pAsa bahutasIliMgariyAM haiM aura jo dhanya hai| bhAdamI kucha kAlejoM ke cinharUpavana pahine huye haiM vaha jina AdamiyoM ko vAlyakAla meM vyaktitva-prApti sammAnake yogya haiN| kintu bahutasI upAdhiyoM DigariyoM tathA usako vikasita karane ke subhIte prApta-na the, aba ke honepara bhI yaha sambhava hai ki ye bhAdamI zikSA yadi unakI yuvAvasthA mI Dhala cukI ho, to bhI unheM vAstavika arthoM meM zikSita na hoM, kAraNa ki vidvattA- yaha samajhane kI AvazyakatA nahIM hai ki aba unake prAti aura bahuta sI parIkSAoM ko pAsa karane kA artha liye vyaktitva prApta karane meM dera ho gaI hai, usakA sadA mazikSA aura saMskAra nahIM hotaa| kintu samaya nikala gA hai| vyaktitva kI mahatI zakti ke Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phAlguna, vIrani0 saM02456] mevADoddhAraka bhAmAzAha binA apane jIvana meM bahuta AdamI pIche raha gaye haiM sAmane hI unako prApta kara gye| aura bahuta pAzmI saMsArakIraMga-bhUmimeM viphala manoratha jaba hama yaha bAta yAda karate haiM ki mAnava-jIvana hogaye haiN| kyA bhopabhI unameMse eka haiM? nahIM, Apako kucha sATha sattara varSoM meM hI parimita nahIM hai, yaha jIvana aisA na rahanA caahiye| yadi Apa vyaktitvaprApti kI bahuta se jIvanoM meM se eka hai aura navIna jIvana sadA tIvra icchA kareM to Apa bhI isa zakti ko pA sakataM vahA~ meM prArambha hotA hai. jahA~ prAcIna jIvana samApta haiN| aba bhI Apake jIvana kA antima bhAga dRDha hotA hai, taba hama yaha jAnate haiM ki yadi hama apane aura sundara bana sakatA hai / yadi bhUtakAla meM Apa isa jIvana-patha ke antima bhAgapara bhI pahu~ca gaye haiM-bilkula mahatI zakti ke prabhAva se amaphala hAta rahe haiM, yadi vRddhahogaye haiM-taba bhI yahI akachA hai ki hama vyaktitva Apako apanaM truTipUrNa vyaktitva ke kAraNa hAniyA~ prApti kA prayatna kareM / kAraNa ki isase hama apane uThAnI par3I haiM, to bhI Apake liye yahI ucita tathA navIna jIvana meM bahuta se subhItoM ke sAtha praveza kareMge upayogI hai ki zrApa prayatna karake usa vastuko prApta aura una vastuoMko prApta kareMge jinake liye isa jIvana kara lo jisakA tumhAre jIvana meM prabhAva thA aura meM hamAre hRdaya lAlAyita rahe the kintu jinheM hama na jisake binA jIvana-patha meM dUsare AdamiyoMko apanaM pAsake the / * meM Age nikalatA dekhate hue bhI tuma sabase pIche raha - hindI-grantha-ramAkara-kAryAlaya, bambaI dvArA zIghra hI prkaagye| jisake abhAvase tuma apanI manovAMchita vastuoM zita hone vAlI 'vyaktitva' nAmaka pustaka kA prathama pariccheda / ko prApta nahIM kara sake jaba ki dUsare AdamI tumhAre mevAr3oddhAraka bhAmAzAha HIRAARLengtMI svAdhInatAkI lIlAsthalo vIra-prasavA mevAr3a-bhUmi svataMtratA kI vedI para apane prANoM kI mAhuti de dI, ke itihAsameM bhAmAzAha kA nAma svarNAkSaroM meM kintu durbhAgya ki ve mevAr3a ko yavanoM dvArA papalina ahita hai| haladIghATI kA yuddha kaisA bhayAnaka humA, hone se na bacA sake / samasta mevAr3a para yavanoMkA yaha pAThakoM ne mevAra ke itihAsa meM par3hA hogaa| isI AtaMka chAgayA / yuddha-parityAga karane para rANA pratApa yuddhameM rANA pratApakI ora se vIra bhAmAzAha aura mevAr3a kA punaruddhAra karane kI prabala bhAkAMkSA ko usakA bhAI tArAcanda bhI lar3A thA 4 / 21 hajAra liye huve vIrAna jaMgaloM meM bhaTakate phirate the / unake rAjapatoMne asaMkhya yavana-senAke sAtha yuddha karake aizobhArAma meM palane yogya ko bhojanake liye unake x dekho, udayapura rAjyakA itihAsa pAlI jilda cha / cAroM tarapha rote rahate the| unake rahane ke liye koI Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa 4 surakSita sthAna na thA / atyAcArI mugaloMke bhAkramaNoM ko jo dhana bheTakiyA thA vaha itanA thA ki 25 hajAra ke kAraNa banA banAyA bhojana rANAjI ko pA~ca bAra sainikoMkA 12 varSa taka nirvAha ho sakatA thaa| chor3anA par3A thA / itane para bhI pAna para mara miTane bhAmAzAha ke isa apUrva tyAga ke sambandhameM bhAratandu vAle samara-kesarI pratApa vicalita nahIM hue / vaha bAbU harizcandrajI ne likhA hai:apane putroM aura sambandhiyoMko prasannatApUrvaka raNa kSetra ____ jA dhana ke hita nAri tane pati, meM apane sAtha rahate huye dekha kara yahI kahA karate the pUta taje pitu zIlahi soI / ki rAjapUtoMkA janma hI isa liye hotA hai| parantu bhAI soM bhAI lana ripu me duni, usa parvata jaise sthira manuSyako bhI ApattiyoMke tIna mitratA mitra tanai dukha jAI / thaper3oMne vicalita kara diyaa| eka samaya jaMgalI bhanna tA dhana ko baniyA~ haiM ginyo na, ke pATe kI roTiyA~ banAI gaI, aura pratyeka ke diyo dukha deza ke bhArata hoI / bhAgameM eka eka roTI-mAdhI usa samaya ke liye svAratha arya tumhAro I hai, aura pApI dUsare samaya ke liye-mAI / rANA pratApa rAjanaitika pecIdA ulajhanoM ko sulajhAne tumare sama aura na yA jaga koI / / meM vyasta the, mAtRbhUmi kI parataMtratA ke dukha se duHkhI dezabhakta bhAmAzAhakA yaha kaisA apUrva svArthahokara garma nizvAsa chor3a rahe the ki, itane meM lar3akI / tyAga hai ! jisa dhanake liye auraMgajeba ne apane pitA dayabhedI cItkAra ne unheM cauMkA diyaa| bAta yaha ko kaida kara liyA,apane bhAIko nirdayatApUrvaka maravA haI ki eka jaMgalI bilI laDakIkI mInI DAlA, jisa dhanake liye banavIrane apane bhatIjeko uThA le gii| jisase mAre bhakhaka vaha cillAne mevAr3a ke uttarAdhikArIbAlaka udayasiMhax-ko maravA lagI / aisI aisI aneka prApaciyoM se ghire huye, zatru I DAlaneke aneka prayatna kiye, jisa dhanake liye mAravAr3a ke pravAhako rokane meM asamartha hone ke kAraNa, vIra / ke kaI rAjAoMne apane pitA aura bhAiyoMkA saMhAra cUDAmaNi pratApa mevAr3a chor3ane ko jaba ugrata hue taba kiyA, jisa dhanake liye logoMne mAna becA, dharma bhAmAzAha rANAjI ke svadeza nirvAsana ke vicAra ko dekho, yA rAjasthAna ji.1.4.1.3| xyA udayasiMha rANA pratApa ke pitA the, ne apane mAma sunakara ro ThA! para udayapura basAyA thA / bacapana meM jaba isakA svAbanavIra inake . isdIghATI ke yuddha ke bAda bhAmAzAha kumbhalamera kA pyAsA ho uThA taya pamA pAIne bAlaka udayasiMhako jisake kI prajA ko lekara mAlabe meM rAmapure kI bhora calA mAyameM rUkhApA usakA nAma mAzAyA thaa| yA garmAnuyAyI gayA thA, vahA~ bhAmAzAha aura usake bhAI tArAcaMdane thaa| rAjA ke zatru ko apane yahAM para maya hI sa samaya mAzAzAha ne sAhasa kAma kiyA thA / sanasviI kI 12vIM mAlave para par3hAI karake 25 lAkha rupaye tathA 20 hajAra zatAnI meM prAzAzAha ke pUrvaja dimamI se samarakezarI ke sAtha prazaphiyA eNDasvalpa vasUla kii| isa saMkaTa-avasthA meM pAe the| isase pahile bhArata ke satrAT mahArAja pRthvI meM usa vIrane dezabhakti tathA svAmibhati se prerita rAjakImA meM eka ke pada para virAjamAna the| vaMDo, a. hokara, karnala jensa TaoNsa kavanAnusAra, rANA pratApa rAjasthAna, prathama bhAga / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Xx phAlgana, vIrani0 saM0 2456] maMvADoddhAraka bhAmAzAha becA. kula-gaurava becA sAtha hI deza kI svataMtratA becI; adhikAra meM karane lge|pN0 jhAbaramallajIzarmA sampAdaka vahI dhana bhAmAzAhane dezoddhArake liye pratApako arpaNa dainika hindusaMsAra ne likhA hai:- "ina dhAvoM meM bhI kara diyA / bhAmAzAhakA yaha anokhA tyAga dhanalolupI bhAmAzAha kI vIratA ke hAtha dekhane kA mahArANAko manuSyoM kI balAt A~kheM khola kara unheM dezabhakti kA khUba avasara milA aura usase ve bar3e prasanna hue hai| pATha par3hAtA hai| mahArANAne bhAmAzAha ke bhAI tArAcaMda x ko mAlavemeM bhAmAzAhakA janma kAvaDyA saMjJaka savAla bheja diyA thA, use zahabAjakhAM ne jA gherA / tArAcaMda jainakula meM huA thaa| isake pitA kA nAma bhAramala usake sAtha vIratA se lar3AI karatA huA vasI ke pAsa thaa| mahArANA sA~gA ne bhAramala ko vi0 saM0 1610 pahu~cA aura vahA~ ghAyala hone ke kAraNa behoza hokara I. sa0 1553 meM alavarase bunAkara raNathambhorakA gira pdd'aa| vasI kArAva sAIdAsa devar3A ghAyala tArAcaMda kilaMda ra niyata kiyA thaa| pIchese jaba hAr3A maraja- ko uThAkara apane kile meM legayA aura vahA~ usakI mala banda vAlA vahA~ kA kiledAra niyata huA, usa acchI paricaryA kI / isI prakAra mahArANA apane samaya bhI bahuta sA kAma bhAramalake hI hAthameM thaa| prabala parAkrAnta vIroM kI sahAyatA se barAbara AkramaNa vara mahArANA udayasiMhake pradhAna pada para pratiSThita thaa| karate rahe aura saMvata 1643 taka unakA cittaur3a aura bhAramalake svargavAsa hone para gaNA pratApane bhAmAzAha mANDalagar3hako chor3akara samasta mevAr3apara phirase adhiko apanA maMtrI niyata kiyA thaa| haldIghATI ke yuddha kAra hogayA / isa vijayameM mahArANA kI sAhasapradhAna ke bAda jaba bhAmAzAha mAlave kI ora calA gayA thA vIratA ke sAtha bhAmAzAha kI udAra sahAyatA aura naba usakI anupasthitimeM rAmA sahANI mahArANAke gajapata sainikoM kA Atma-balidAna hI mukhya kAraNa pradhAnakA kArya karane lagA thA / bhAmAzAha ke Ane para thaa| Aja bhAmAzAha nahIM hai kintu umakI udAratA gamAse pradhAnakA kArya-bhAra lekara punaH bhAmAzAha ko kA bakhAna sarvatra bar3e gaurava ke sAtha kiyA jAtA hai|" moMpa diyA gayA usI samaya kisI kavikA kahA gayA prAyaH sADhe tInasau varSa hone ko Aye, mAmAprAcIna padya isa prakAra hai: zAha vaMzaja Aja bhI bhAmAzAhakaM nAma para mammAna bhAmo paradhAno kare. gamo kIdho radda / zrI mAjhA jI ne bhI likhA hai:---mahArANA bhAmAzAha kI bhAmAzAha ke diye hue rupayoM kA mahArA pAkara TokhAtira karatA thA aura vaha divaraka zAhI thAne 52. hamanA gaNA pratApa na phira bikharA hui zAkta kA baTAra kara kAneke samaya bhI rAjapUtaMki mAtha thA / (30 pu. rA. kA.. raNa-bherI bajAdI / jise sunate hI zatruSoM ke hataya 50 ji0 pR. 431) / dahala gae kAyaroM ke prANa pakherU ur3a gaye, akabara ke - tArAcanda gAMvAda kA jhakina bhI rahA thA aura usa samaya sAdaDI meM rahatA thaa| usane sAdahIke bAda eka bArAdarI aura eka hoza-bhavAsa jAte rahe / rANAjI aura vIra bhAmAzAha bAvar3I banavAI, usake pAsa hI tArAkta usakI cAra bhArata, eka. akha-zastra se susajjita hokara jagaha jagaha bhAkramaNa khavAsa, gAyane eka gayA aura usa gaye kI bhArata kI karate hue yavanoM dvArA vijita mevAr3a ko punaH apane mUrtiyAM pattharoM para khudI huI haiN| * dekho, udayapura rAjya kA itihAsa pahanI jilda pRSTha 431 (u0 pu. 1. kA .ji. 5.1.4.1 / / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa 5 pA rahe haiN| mevAr3a-rAjadhAnI udayapurameM bhAmAzAha ke karI jI kI marajAda TheThasUyyA hai mhAjanA kI jAtamhe vaMzaja ko paMca paMcAyata aura anya vizeSa upalakSoM meM bAvanI tyA caukA ko jImaNa vA sIga pujA hove sarvaprathama gaurava diyA jAtA hai / samaya ke ulaTa phera jInhe pahelI talaka thAre hoto ho so agalA nagara athavA kAlacakra kI mahimA se bhAmAzAha ke vaMzaja seTha beNIdAsa karaso karyo para bedaryAphata talaka thAraM mAja mevAike dIvAnapada para nahIM haiM aura nadhana kA nhIM karavA dIdo bArU thArI sAlasI dIkhI so nagaM bala hI unake pAsa raha gayA hai| isaliyedhana kIpajA kara seTha pemacanda ne hukama kI do so vI bhI araja ke isa durghaTa samaya meM unakI pradhAnatA, dhana-zakti karI ara nyAta he hakasara mAlama huI so aba talaka sampanna unakI jAti birAdarI ke anya logoM ko mAphaka dasaturake the thAro karAyyA jAjo prApta thArA akharatI hai / kintu unake puNyazloka pUrvaja bhAmAzAha baMsa ko hovegA jI ke talaka huvA jAvegA paMcAnaM bI ke nAma kA gaurava hI DhAla banakara unakI rakSA kararahA hukuma karadIyyo hai sau pelI nalakathAre hovegaa| pravAhai / bhAmAzAha ke vaMzajoM kI paramparAgata pratiSThA kI nagI mhetA serasIgha saMvat 1912 jeThasuda 15 budhe|"x rakSA ke liye saMvat 1912 meM tatsAmayika udayaparAdhIza isakA abhiprAya yahI hai ki-"bhAmAzAha ke mukhya mahArANA sarUpasiMha ko eka jJApatra nikAlanA vaMzadhara kI yaha pratiSThA calI AtI rahI ki, jaba mahApar3A thA jimakI nakala jyoM kI tyoM isa prakAra hai:- janoMmeM samasta jAti-samudAya kA bhojana Adi hotA, ___ "zrI rAmojayati taba sabase prathama usake tilaka kiyA jAtA thA, parantu zrI gaNezajIprasAdAn zrIekaliMgajI prasAdAt pIche se mahAjanoM ne usake vaMzavAloM ke tilaka karanA bhAle kA nizAna banda karadiyA, taba mahAgaNAsvarupasiMha ne usakaM kula [sahI] kI acchI sevA kA smarNa kara isa viSaya kI jAMca svastizrI udayapura subhasuthAne mahArAjAdhirAja karAI aura AjJA dI ki-mahAjanoM kI jAti mahArANAjI zrIsarupasiMgha jI AdezAt kAvaDyA meM bAvanI (sArI jAti kA bhojana ) tathA cauke jecanda kunaNo vIracandakasya abhaM thArA baDA vAsA kA bhojana va siMhapUjA meM pahile ke anusAra bhAmo kAvaDyA I rAjamhe sAma dhramAsu kAma cAkarI tilaka bhAmAzAha ke mukhya vaMzadhara ke hI kiyA ___* bhAmAzAha ke gharAnemeM cAra pIr3hiyoM taka dIvAna pada rkhaa| jAya isa viSaya kA eka paravAnA vi0 saM0 1912 rANA udayasiMhakA pradhAna bhAramala, pratApasiMhakA pradhAna maMtrI bhAmA- jyeSTha sudI 15 ko jayacanda kunaNA vIracandakAvar3iyA zAha maura rANA amarake samaya tIna varSa taka bhAmAzAha hI pradhAna ke nAma karadiyA, taba se bhAmAzAha ke mukhya vaMzadharaka panA rahA / vi. saM. 1656 mAgha sudI 11 (i. sa. 1600 tilaka hone lgaa|" tA. 16 janavarI ko usakA dehAnta humA / usake pIche mahArANa "phira mahAjanoM ne mahArANA kI ukta mAjhA kA ne usake putra jIvAzAha ko apanA pradhAna banAyA / usakA dehAnta ho pAlana na kiyA, jisase vartamAna mahArANA sAhaba ke jAne para mahArANA karNasiMha ne usake putra prakSayarAja ko maMtrI ! samaya vi0 saM01952 kArtika sudI 12 ko mukadamA niyata kiyA / isa prakAra 4 pIliyameM svAmi-bhaka bhAmAzAike pradhAma pada rahA (u.pu.kA... 475) / xvisaMsAra dIpAvalI-prahakArtikaru.3.saM.1182 vi. Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phAlguna, vIra ni0saM0 2456] mevADoddhAraka bhAmAzAha hokara usake tilaka kiye jAne kI AjJA dI gii"x| mahArANA amarasiMha use itane amUlya rala kaise detA? ___vIra bhAmAzAha ! tuma dhanya ho !! Aja prAyaH Age Ane vAle mahArANA jagatasiMha tathA rAjasiMha mADhe tInasau varSase tuma isa saMsAra meM nahIM ho parantu aneka mahAdAna kisa taraha dete aura rAjasamudrAdi yahA~ ke bace bace kI jabAna para tumhAre pavitra nAmakI aneka vRhata-vyaya-sAdhya kArya kisa taraha sampanna hote? chApa lagI huI hai / jisa deza ke liye tuma ne itanA isa liye usa samaya bhAmAzAha ne apanI tarapha se na bar3A zrAtma-tyAga kiyA thA, vaha mevAr3a punaH apanI dekara bhinna-bhinna surakSita rAja-koSoMse rupayA lAkara mvAdhInatA prAyaH kho baiThA hai| parantu phira bhI vahA~ tu- diyA * / " mhArA guNa gAna hotA rahatA hai / tumane apanI akSaya- isa para tyAga bhUmi ke vidvAn samAlocaka bhIhaMsa kIrti se svayaM ko hI nahIM kintu samasta jaina-jAtikA jI ne likhA hai :mastaka U~cA kara diyA hai / niHsandeha vaha dina dhanya "nissandeha isa yukti kA uttara denA kaThina hai, hogA jisa dina bhArata varSa kI svataMtratA ke liye jaina- parantu mevAr3a ke rAjA mahArANA pratApa ko bhI apane mamAja ke dhana kuberoM meM bhAmAzAha jaise sadbhAvoM kA khajAnoM kA jJAna na ho, yaha mAnane ko svabhAvataH udaya hogaa| kisIkA dila taiyAra na hogaa| aisA mAna lenA mahA rANA pratApa kI zAsana-kuzalatA aura sAdhAraNa nItijisa nara-ratnakA Upara ullekha kiyA gayA hai, usake mattA se inkAra karanA hai / dUsarA savAla yaha hai ki caritra, dAna Adi ke sambandha meM aitihAsikoM kI yadi bhAmAzAha ne apanI upArjita sampatti na dekara cirakAla se yahI dhAraNA rahI hai / kintu hAla meM kevala rAjakoSoM kI hI mampatti dI hotI to isakA gayabahAdara mahAmahopAdhyAya paM0 gaurIzaMkara hIrAcaMda aura usake vaMza kA itanA sammAna, jisakA ullakha zrI jI ojhA ne apane udayapura rAjya ke itihAsa meM promAjI ne pR0 788 para kiyA hai x, hameM bahuta "mahArANA pratApa kI sampatti" zISeka ke nIce mahA saMbhava nahIM diikhtaa| eka khajAMcI kA yaha tA sAdhA. gaNA ke nirAza hokara mevAr3a chor3ane aura bhAmAzAha raNa sA kartavya hai ki vaha bhAvazyakatA par3ane para koSa ke rupaye de dene para phira lar3AI ke liye taiyArI karane meM rupayA laakr| kaMvala itanaM mAtra se usake vaMza. kI prasiddha ghaTanA ko asatya ThaharAyA hai| dharoM kI yaha pratiSThA ( mahAjanoM ke jAti-bhAjaka isa viSaya meM ApakI yukti kA sAra 'tyAgabhUmi' avasara para pahale usako tilaka kiyA jAya ) prAraMbha ke zabdoM meM isa prakAra hai : ho jAya, yaha kucha bahuta adhika yukti-saMgata mAlUma "mahArANA kumbhA aura sA~gA bhAdi dvArA upA- nahIM hotA + / " jiMta atula sampatti abhI taka maujUda thI, bAdazAha - * dekho udayapura rAjyakA itihAsa jilda pahalI pRSTha 463-66 akabara ise abhI taka na le pAyA thA / yadi yaha sa. . 4 sammAna kI bAta isI lekha meM anya uka itihAsa mpatti na hotI to jahA~gIra se sandhi hone ke bAda atara dI gaI hai| xudayapurarAjyakA itihAsajilda pahalI, m0475-7me| + tyAgabhUmi varSa 3 mA 4.4 / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta [varSa 1, kiraNa 4 isa pAlocanA meM momAjI kI yukti ke viruddha samasyA-parti jokalpanA kI gaI hai vaha bahuta kucha ThIka jAna par3atI [lekhaka-sA ratna paM0darabArIlAlajI ] hai| isake sivAya, maiM itanA aura bhI kahanA cAhatA hU~ ki yadi zrI zromAjI kA yaha likhanA ThIka bhI mAna hA! saMsAra apAra duHkha-maya hai, Apatti to sAtha hai; liyA jAya ki mahArANAkumbhA aura sAMgA Adi dvArA jItA hI rahatA nahIM yadapi hai ekAnta mAlA-japI. koI bhI balavAna dIna-janako hotA nahIM nAtha hai| upArjita atula sampatti pratApa ke samaya taka surakSita kAlo hi vyamanaprasAritakaro gahnAti dUrAdapi / / thI-vaha kharca nahIM huI thI', to vaha saMpatti cittaur3a 1(kAla burI tarahase hAtha phailAe hue dUgme hI pakar3a letA hai / yA udayapara ke kucha gapta khAjAnoM meM hI surakSita rahI chAne se nabha meM sanIra dhana ke Ananda he mora ko. hogii| bhale hI akabara ko una khajAnoM kA patA na rAgIko priya hai vasanta, priya hai kAlI nizA cora ko| cala sakA ho parantu ina donoM sthAnoM para akabara kA sevA-dharma-sulagna sAdhu janako sevA yathA hai bhalI, adhikAra to parA hogayA thA aura ye sthAna akabarakI 2ghamote na tathA suzItalajalaiH snAnaM na muktAvalI / / phauja se barAbara ghire rahate the, taba yuddha ke samaya ina 2(ghAma se pIr3ita manuSya ko zItala jala kA snAna yA muktAgupta khajAnoMse atula saMpatti kA bAhara nikAlA jAnA valI bhI vaisI bhalI mAlUma nahIM hotI / ) kaise saMbhava ho sakatA thA / aura isa liye haladIpATI Atman ! mAnava deha dhAra karake rakkhI na tane dayA, ke yuddha ke bAda jaba pratApake pAsa paisA nahIM rahA taba to cintAmaNi-tulya janma milanA hA! vyartha terA gyaa| bhAmAzAha ne deza hita ke liye apane pAsa se-khudake jo pAke narajanma hai na karatA kalyANa mohI vRthA, 7 3pazcAttApayato jarAparigataH zokAgninA dahyate / upArjana kiye hue dravyame-bhArI sahAyatA dekara pratApa kA yaha artha-kaSTa dUra kiyA hai| yahI ThIka U~catA hai| 20 (vaha jarAjIrNa hokara pazcAttApase yukta humA zokAnnise jalataH hI amarasiMha aura jagatasiMha dvArA hone vAle khacoM devendAdika bhI nahIM baca sake Apatti pIche lagI, kI bAta, ve savato cittaur3a tathA udayapurake punaH hasta- AyA prAta ki candrakI kumudakI dekhI nAbhA jgii| gata karane ke bAda hI hue haiM aura unakA ukta gapta dukhApanna kahA~ nahIM jagata meM zrApanna aAtmA kaeNpI; khajAnoM kI sammati se honA saMbhava hai, taba unake pA. 4vadhyante nipuNeragAdhasalilAnmatsyAH samudrAdapi / / dhAra para bhAmAzAha kI usa sAmayika vipula sahAyatA 4(upAyakuzala manuSyoM dvArA bhagAdha jala samudra se mI manya tathA bhArI svArtha tyAgapara kaise Apatti kI jA sakatI pakar3e aura mAre jAte haiN|) hai ? ataH isa viSayameM zromAjIkA kathana kucha adhika kaise haiM ? basa duHkha-dvaMda-maya hai, Apatti ke sAtha hai; yuktiyukta pratIta nahIM hotA / aura yahI ThIka jaMcatA . ye saMsAra mahIpa moha-ripa ke sAmrAjya ke hAtha hai| Ake aura vimoha pUrNa karake dhokhA diyA sarvadA; hai ki bhAmAzAha ke isa apUrva tyAga kI badaulata hI 5na tvaM nirSaNa ! lajjase 'tra janane bhogeSu rantuM sadA // usa samaya mevAr3a kA uddhAra huA thA, aura isI liye, - / patA bhI, he niyaH bhImA meM sadA ramate hue tujhe isa saMsArameM bhAja bhI bhAmAzAha mevADovArakake nAmase prasiddha hai| '. lajjA nahIM paatii| ayodhyApasAda goyalIya Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samantabhadrAzramavijJapti naM04 samantabhadrAzrama - vijJapti naM0 4 505 luptaprAya jaina graMthoMkI khoja ke liyevRhata pAritoSika kI yojanA phAlguna, vIrani0 saM0 2456] samantabhadrAzramameM 'sAhityika pAritoSika phaMDa' nAmakA eka vibhAga kholA gayA hai, jisakA pahalA kAma luptaprAya jaina graMthoM kI khoja / isake liye AzramakI vijJapti naM03 dvArA 27 aise prAcIna saMskRta graMthoMke nAma prakaTa kiye gaye the jinake nAmAdikakA to patA calatA hai - kitanoM ke vAkya bhI uddhRta milate haiM- parantu ve graMtha milate nahIM / aura na isa bAtakA abhI taka kucha patA cala pAyA hai ki ve kahA~ ke bhaMDAra meM maujUda haiM - kisa bhaMDAra kI kAla koTharI meM par3e hue apanA jIvana zeSa kara rahe haiM athavA kara cuke haiN| sAtha hI, unakI khoja ke liye 1500) ru0 ke pAritoSika tajavIja karake dharmAtmA sajjanoM se prArthanA kI gaI thI ki ve apanI apanI tarakase jisa jisa pantha para pAritoSika de kara usakA uddhAra karanA cAheM usame zIghra sUcita karane kI kRpA kareM, jisase khojakA kAma prAraMbha ho sake / harSakA viSaya hai ki Azrama kI yaha AvAja sunI gaI aura adhikAMza mitroMkI kRpAme sabhI graMthoM para pAritoSika bharA jA cukA hai| ataH zrAja, ina graMthAMkA kucha vizeSa paricaya dete hue, inakI khoja ko samucita uttejana dene ke liye pAritoSika kI nizcita yojanA ke sAtha yaha vijJapti prakaTa kI jAtI hai / sAtha hI, isa kAma meM dilacaspI lene vAle sabhI sajjanoMse prArthanA kI jAtI hai ki ve apane apane nagara prAmoM tathA AsapAsa ke zAstrabhaMDAroM meM ina pranthoMkI parI khoja kreN| isake liye digambara aura zvetAmbara donoM hI sampradAyoMke bhaMDAroMko khUba TaTolA jAnA caahiye| bauddhoM tathA hinduoM ke zAstra bhaMDAra bhI dekhe jAne kI jarUrata hai; kyoMki samaya samaya para bahutase 253 ajaina vidvAnoM ne jainakA vizeSa paricaya pAna athavA 1 khaMDana-maMDanAdikakI dRSTi se jaina pranthoMkA saMgraha kiyA hai / jisa prakAra jainabhaMDAroMse kitane hI ajaina prathAM kA patA cala kara unakA uddhAra huA hai usI prakAra zrajainabhaMDAroMse bhI kucha jaina granthoM kA patA calane kI bahuta bar3I saMbhAvanA hai| kitane hI prantha vidvAnoMke gharoM para unake nijI saMgraha meM athavA sAdhuoM ke maThoMmeM hote haiM unase bhI mila kara inakA patA calAnA cAhiye / aura jarmanI - yompAdi videzoM kI lAyabreriyoM meM to khAsa taura se DhU~Dha khoja honI cAhiye; kyoMki vahA~ saba ora se hI hastalimbita pranthoMkI prAcIna tathA arvAcIna pratiyA~ pahu~cI haiN| kisI bhI aprasiddha zAstrabhaMDAra athavA hastalikhita prAcIna pranthoMke saMgraha bAlI lAyabrerI se do cAra yA dasa bIsa pranthoMkA inameM se eka sAtha mila jAnA koI Azcarya kI bAta nahIM hai, aura isa liye khoja karane vAloMke sAmane 27 pranthoMkI eka lambI lisTa honeme unheM apanI khoja meM saphalatA milane kI kAfI saMbhAvanA hai / samantabhadrAdike jIvasiddhi Adi mUla grantha parimANameM choTe hoMge, unake guTakoM meM milane kI adhika saMbhAvanA hai, isase jina guTakoMmaM grantha-sUcI yA viSaya-sUcI lagI huI na ho unake sabhI panne palaTa kara dekhane cAhiyeM / khojakA yaha kAma vAstava meM sAhitya sevAkA eka khAsa kAma hai aura isa liye dharmakA aMga hai| jo loga prAcIna kIrtiyoMke saMrakSaNa aura uddhAra jaise puNya kRtyoM ke mahatva ko samajhate haiM unheM isa viSaya meM kucha bhI kahane athavA batalAne kI jarUrata nahIM hai / isIse ila sevAkAryameM pAritoSikakI mAtrA para koI khayAla na Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 anekAnta honA caahiye| yaha to eka prakAra kA puraskAra aura matkAra hai - mevAkA koI mUlya nahIM / aura isa liye kisI na kisI rUpa se sahAyaka hokara isa puNya yajJameM bhAga lenA cAhiye / bhaNDAroMke adhipatiyoM athavA prabandhakakA cAhiye ki ve khuda khoja karAe~ tathA khoja karane vAloM ko unake isa kArya meM pUrI sahUliyateM deveM / jo parizrama zIla sajjana kisI graMtha kI khoja lagAe~ge ve hI mukhyatayA usake uddhAraka samajhe jAya~ge / pAritoSika - sambaMdhI niyama 1 jo koI bhI sajjana isa vijJaptimeM diye hue kisI bhI mantha kI khoja lagA kara sabase pahale usakI sUcanA Azrama ko nIce likhe pate para deMge aura phira bAdako pranthakI kApI bhI devanAgarI akSaroMmeM bhejeMge yA khuda kApIkA prabandha na kara sakeM to mUla prantha hI kApIke liye Azramako bhejeMge, to ve usa pAritoSikako pAne ke adhikArI hoMge jo prantha ke liye niyata kiyA gayA hai| 2 ukta sUcanAke sAthameM prathake maMgalAcaraNa tathA prazasti (antima bhAga) kI aura eka saMdhikI bhI (yadi saMdhiyA~ hoM to) naqala bhAnI cAhiye / yadi sUcanA tAra dvArA dI jAya to ukta naqala usake bAda hI DAka rajisTarIse bheja denI caahiye| aisI hAlatameM tArake milane kA samaya hI sUcanA prApti kA samaya samajhA jAyagA / 3 graMthakI lokasaMkhyA yadi 200 se Upara ho to kula kApIkI ujarata pA~ca rupaye hajArake hisAba me pAritoSikase alaga dI jAyagI / 4 kApI yadi g2alata athavA anya prakAra se saMdigdha hogI to usakI mUla kApase jA~ca karAnA preSakakA kartavya hogA / 5. kApI athavA mUla granthakI prAptike bAda yaha nivita ho jAne para ki graMtha vahI hai jisake liye pAritoSika nikAlA gayA hai, pAritoSikakI rakrama [ varSa 1, kiraNa 4 6 khojakartA mahAzayako bheTa kara dI jAyagI - unake pAsa manIArDara Adi dvArA bheja dI jaaygii| jo bhAI pAritoSika ke adhikArI hokara bhI pA - ritoSika na lenA cAheM unake pAritoSikakI rakkrama 'sAhityaka pAritoSika phaMDa' meM jamA kI jAyagI 7 vaha unakI ora se kisI dUsare graMthakI khoja athavA racanAke pAritoSikameM kAma lAI jaaegii| Azramako graMthaprApti kI sUcanA denekI avadhikA samaya 31 agasta san 1930 taka hai| paraMtu pAritoSika-prApti ke liye avadhike khayAla meM adhika na raha kara zIghra se zIghra sUcanA dene kA yatna karanA cAhiye / khojakartAoM se nivedana jo bhAI pranthoM kI khojakA kAma prAraMbha kareM uname nivedana hai ki, ve ekato jina jina zAstrabhaMDAroM kA avalokana kareM unameM unheM prakRta granthoMke atirikta dUsare jo koI bhI azrutapUrva grantha mAlUma par3eM unako bhI ve jarUra noTa karate jAya~ aura usakI sUcanA zra zramako dene kI kRpA kareM; dUsare yaha ki, khoja karane para unheM ina granthoMmeMse yadi koI gantha na bhI mile to bhI ve isa bAtakI sUcanA Azrama ko jarUra dekheM ki unhoMne amuka amuka zAstrabhaMDAroM ko isa kAmake liye khojA hai aura unameM ye gUntha nahIM mile, jisase khoja kA kucha vizeSa anubhava ho sake aura use vyabasthita rUpase calAne meM sahAyatA mila sake / khojake graMthoMkA paricaya aura pAritoSika (1) jIvasiddhi - yaha graMtha svAmI samantabhadra kA racA huA hai| jinasenAcArya ne 'harivaMzapurANa' meM ise bhagavAn mahAvIrake vacanoM jaisA mahatvazAlI batalAyA hai jIvasiddhi- vidhAyIha kRtayuktayanuzAsanam / vacaH samantabhadrasya vIrasyeva vijR bhate // - pAritoSika, 100) Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phAlguna, vIrani0 saM0 2456] samantabhadrAmamavijJapti naM04 255 (2) tattvArthasatra TIkA ( tavArthAlaMkAra) ziva. (5) athazamdavAcya--yaha mahAvAdimuni bakamIva. koTi prAcAryakRta-zravaNabelagolake zilAlekha dvArA chaha mahInemeM racA huA prantha hai| isameM naM0 105 ke nimna padyase isa TIkA kA patA vistArake sAtha 'pratha' zabda kA artha batalAyA hai| calatA hai aura isameM prayukta huA 'etana' zabda isakA bhI ukta zilAlambameM ullemva haiisa bAta ko sacita karatA hai ki yaha TIkA prme| 'grIvo'sminnAtha-zabda-vAnyA : hI uddhRta kiyA huA pandha hai mavadad mAsAnmamAsena paTa / / tasyaiva ziSyaH zivakoTi -pAri0, 50) sArastapA ltaalmbndehyssttiH| (6) caDAmaNi--yaha zrIvarddhadava-kRta eka madhya kAvya saMsAravArAkarapotameta hai, jisakA ullekha bhI ukta zilAlekhameM nimna tattvArthasatraM tadalaMcakAra // prakArase pAyA jAtA hai / isake racayitA zrIvarddha deva kI daMDI kavine stuti kI hai aura unheM jillA -pAri0, 100) (2) navastotra-- yaha vajranandI prAcAryakA banAyA pra para sarasvatI ko dhAraNa karane vAle likhA hai / isase yaha kAvya prAcIna tathA mahatva kA jAna huA hai jo saMbhavataH pUjyapAdasvAmIke ziSya the| par3atA hai-. . zravaNa belagolake malliSeNa prazasti nAmaka zilAlekha naM0 54 (67) meM jo zaka saMvata 105 cUDAmaNi kavInAM cuDAmaNi naamsevykaavykviH| likhA huA hai, ise sakalAIpravacanake bhAva ko zrIvarddhadeva eva hi kRtapuNyaH kIrtimAhartum / lie hue bar3A hI sundara paMtha batalAyA hai -pAri0, 50) navastotraM yena vyaraci sakalAItyavacana- (7) tattvAnazAsana--yaha graMtha mvAmIsamantabhadra-kRta prapaMcAntarbhAva-pravaNa-vara-sandarbha-samagam // hai aura isaliye rAmasenakRta usa tattvAnuzAsanase ___ bhinna hai jomANikacaMda-graMthamAlAmeM prakaTa humA hai| 4) sumatisaptaka -yaha sumatidevAcArya kA graMtha hai| isakA ullekha 'digambara jainapaMthakartA aura unake maMtha' nAmakI sUcIke atirikta 'jainaprathAvalI' meM ukta zilAlekhake nimna vAkyameM isakA ullekha hai bhI pAyA jAtA hai, jisameM vaha sUrata ke una seTha aura ise kumArga ko haTA kara sumati-koTi kA bhagavAnadAsa kalyANadAsajI kI prAiveTa riporTase vikAzaka tathA bhavAtikA harane vAlA likhA hai| liyA gayA hai jo ki piTarsana sAhaba kI naukarI zAMtarakSita-racita bauddhoM ke 'tattvasaMgraha' prantha meM meM the / 'niyamasAra' kI padmaprabha-maladhArideva-kRta sumanidevake bahutase vAkyoM kA ullekha hai| Azcarya TIkAmeM 'tathA coktaM tatvAnuzAsane isa vAkyaka nahIM jo ve isI prathake vAkya hoM sAtha nIce likhApadya uddhRta kiyAgayAhai,jorAmamumatidevamamuM stuta yena ba senake ukta tatvAnuzAsanameM nahIM hai aura isa liya ssumatisaptakamAptatayA kRtam / saMbhavataH isI tatvAnuzAsana kA jAna par3anA haiparihatApaya-tatva-payArthinA utsa4 kAyakarmANi bhAvaM ca bhavakAraNaM / sumati-koTi-vivarti bhavAtihat // svAtmASasthAnamanvaya kAyotsargaH sa ucyate // -pAri0,50). -pArito0, 100) -pAri0, 100) Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 (8) jampanirNaya -- 'tasvArtha-lokavArtika' ke nimna ullekhase pAyA jAtA hai ki yaha graMtha 63 vAdiyoMke vijetA zrIdattAcArya kA banAyA huA hai aura isa liye bahuta prAcIna haidvikAraM jaga jampaM vaprAtibhagocaraM / trigrvAdinAM jetA zrIso jampanirNaye // pAri0, 50) (9) vAdanyAya --- yaha prantha kumAranandi AcArya kA anekAnta banAyA huA hai| isake tIna padyoM ko vidyAnanda AcArya ne apanI 'patraparIkSA' meM nimna vAkyake mAtha uddhRta kiyA hai "tathaiva hi kumAranandibhaTTArakairapi svavAdanyAye nigaditatvAttadAha - " pAri0, 50) (10) pramANa saMgraha - bhASya -- yaha anantavIrya AcArya 1 kA rakhA huA 'pramANasaMgraha' grantha kA bhASya hai svayaM anantavIrya ne apanI 'siddhivinizcaya-TIkA' isakA kitane hI sthAnoM para ullekha kiyA hai| yathA--' iti carcitaM pramANasaM grahabhASye" / " ityuktaM pramANasaMgrahAlaMkAre / " " zeSamatra pramANa saMgraha bhASyAtmasyeyaM / " "Izvarasya sakalopakaraNAdijJAnaM pramANasaMgrahabhASye nirastaM" meM - pAri0, 50) (11) pramANasaMgraha, svopajJabhASyasahita - yaha mUla grantha akalaMka deva-kRta hai, akalaMkadevake svopaza bhASya kI bhI isa para saMbhAvanA pAI jAtI hai| isI mUla grantha para anantavIryakA ukta bhASya hai| - pAri0, 501 (12) siddhivinimaya, svopajJa bhASyasahita yaha bhI kalaMkadevakA grantha hai jisa para anantavIrya kI [ varSa 1, kiraNa 4 TIkA upalabdha hai / parantu TIkAkI upalabdha pratike sAthameM mUla grantha lagA huA nahIM haiM-mUla kArikAoMke AdyAkSara diye haiN| mUla para svopajJabhASyakA honA bhI ukta TIkA se pAyA jAtA hai| - pAri0, 50) (13) nyAyavinizcaya, svopajJa bhASyasahita - yaha prantha bhI akala deva kRta hai| isa para vAdirAjasUri kI TIkA milatI hai parantu usase mUla graMtha pUrA upalabdha nahIM hotA- koI koI kArikA hI pUrI milatI hai| isa para bhI khuda akalaMkadeva - kRta bhASya kI saMbhAvanA hai| pAri0, 50) (14) trilakSaNakadarzana-yaha grantha svAmI pAtrakemarIkA racA huA hai| siddhivinazcaya - TIkA aura nyAyavinizcaya-vivaraNa meM isakA ullekha hai| isakA vizeSa paricaya 'anekAnta' kI dUsarI kiraNa meM diyA hai / vAdirAjasUrine nyAyavi0 meM likhA hai 'trilakSa ekadarthane vA zAstre vistareNa zrIpAtrakesarisvAminA pratipAdanAdityalamabhinivezena / " - pAri0, 25) (15) syAdvAdamahArNava - yaha grantha kaunase AcA for banAyA huA hai, yaha abhI taka mAlUma nahIM ho sakA / paraMtu nyAyavinizcaya-vivaraNa meM bAdi - rAjane isake eka vAkyakA nimna prakAra se ullegva kiyA hai"yathoktaM syAdvAdamahArNave -- sukhamAhAdanAkAraM vijJAnaM meyabodhanaM / zaktiH kriyAnumeyA syA naH kAntAsamAgame / / " yaha padya 'aSTasahasrI' aura 'sanmatitarka' ke bhASya meM bhI, binA kisI gUnthanAmake, uddhRta pAyA jAtA hai aura isase granthakI prAcInatA tathA mahatA prakaTa hotI hai / - pAri0, 25) Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phAlguna, vIrani0 saM0 2456] mamantabhadrAzramavijJapti naM04 257 (16) vidyAnaMdamahodaya-- yaha vidyAnaMdAcArya kA sidi paddhatiryasya TIkA maMvIkSya bhikssubhiH| gandha hai, jisakA ullekha khuda unake ganthoMmeM bhI TIkyate helayAnyaSAM viSamApi pade pde|| paari0.25|| pAyA jAtA hai| jaisA ki 'aSTasahasrI' ke nimna (21) sulocanA - yaha sundara kathA mahAsena prAcAryavAkyase prakaTa hai : racita hai / jinasena-kRta 'harivaMzapurANa' meM isakA 'iti tatvArthalaMkAre vidyAnandamahodaye ca ullekha isa prakAra hai- -pAri0, 25 // prapaMcanaH prarUpitam' -pAri0, 50) mahAsenasya madhurA shiilaalNkaardhaarinnii| (17) karmapAmata-kA- yaha zrIpuSpadanta-bhUtaba- kathA na varNitA kena vaniteva salocanA / / lyAcArya-viracita karmaprAbhUta (SaTkhaNDAgama) ke (22) varAMgacarita-yaha pApagaNake kartA ravi. pA~ca khaNDoMkI 48 hajAra zlokaparimANa TIkA hai| SeNAcArya-kRta hai / ukta harivaMzapurANameM padmaparANa isa TIkAke kA svAmIsamantabhadra haiM indranandi- ke bAda isakA bhI ullekha nimna prakArase kiyA hai kRta zrutAvatArameM isakA ullekha isa prakAra hai:- aura ise acchA manomohakacarita likhA haizrImAnsamantabhadrasvAmItyatha so'yadhItya tNdvividhN| varAMganeva sarvAMgai gaMgacaritAyakSApha / siddhAnnamataH SaTkhaNDAgamagatakhaMDapaMcakasya punH|| kasya notpAdayed gAthapanurAgaM svagocaram / / aSTaucanvAriMzatsahasrasagraMtharacanayA yuktaaN| -pAri0, 25) ... (23) mAgaprakAza- yaha grantha kisa vidvAn kI viracitavAnatisundaramRdusaMskRtabhASayA TIkAm / / racanA hai, yaha abhI taka mAlama nahIM ho skaa| -pAri0, 100 paraMtu padmaprabha maladhArideva ne niyama sArakI TIkA (18)sanmati-TIkA-yaha siddhasena ke sanmatitarka meM isake kitane hI padyoMko 'uktaMca mArgaprakAze' nAmaka ganthakI TIkA hai| isake racayinA sanma Adi vAkyoMke sAtha uddhRta kiyA hai aura una para ti prAcArya haiM, jisakA ullekha vAdirAjamari ke meM yaha prantha acche mahatvakA mAlUma hotA hai| eka pArzvamAthacarita meM isa prakAra hai: paca namUne ke taura para isa prakAra hainamaH sanmataye tasmai bhava kUpanipAtinA kAlAbhAvena bhAvAnAM pariNAmastadantarAt / sanmatirvivRtA yena sukhdhaamprveshinii||-paari0,100) na dravyaM nApi paryAyaH sarvAbhAvaH prasajyate // -pAri0, 25) (19) jIvasiddhi- yaha dUsarA 'jIvasiddhi' graMtha (4) zrubindu-yaha prantha candrakIrtiprAcArya-ravi anantakIrti AcAryakA banAyA huA hai / ukta ta hai, aisAzravaNabelagolake ukta zilAlekha naM054 pArzvanAthacarita meM isakA ullekha isa prakArase hai- se pAyA jAtA hai / yathAHpAtmanevAdinIyena jIvasidi nissdhntaa| vayaH zrutavindunAvArudhe bhAvaM kshaagriipyaa....| . anantakIrtinA muktirAtrimAgavalakSyate // staM vAcArcata candrakIrtigaNinaM cndraabhkiirnibudhaaH|| / -pAri0,25) niyamasAra kI padmaprabha-viracita TIkA, 'jayavi (20) siddhipati TIkA-yaha TIkA vIrasena vijayadoSo' nAma kA jo eka padya 'tathAcokaM zruta AcAryakI banAI huI hai, jisakA ullekha gaNabhadrA- bandhoM' zabdoMke sAtha uddhRta milatA hai vaha saMbhavataH cArya ke uttarapurANameM nimna prakArase pAyA jAtAhai- isI anya kA jAna par3atA hai| -pAri0, 25) Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rzanasamuSaya nAma hai ki digambara 500) 10,26, pratyeka 258 anekAnta [varSa 1, kiraNa 4 (25) rAddhAnta- yaha prantha AryadevAcAryakRta hai,aisA vizeSa sacanA-ina graMthoMmeM naM0 11, 12, 13 ke ukta zilAlekha naM054 ke nimna vAkyase pAyA tIna gantha yadi svopajJa bhASya-sahita na mila kara jAtA hai-"prAcAryavaryo yatirAryadevo gaddhA- mUlamAtra mileM to pAritoSika pratyeka kA AdhA takartA dhriyatA sa mUrdhni " arthAt paccIsa 2 rupaye hogaa| aura yadi tInoM aura vIranandi-kRta 'AcArasAra' meM isakA eka mUla grantha 'vRhattraya' Adike rUpameM eka hI vyaktipadya bhI 'uktaMca rAddhAnte' vAkyake sAtha uddhRta dvArA prApta ho jAye to pAritoSika 75) ke sthAna milatA hai, jisase yaha prantha acche mahatvakA jAna meM 100) ru0 bheTa kiyA jAyagA / 'vRhattraya' ke par3atA hai| vaha padya isa prakAra hai : nAmase prasiddha hone vAle akalaGkadevake granthameM svayaM barhisA svayameva hiMsanaM na tatparAdhInamiDa inhIM tInoMganthoMke saMgrahakI bahuta bar3I sNbhaavnaahai| dayaMbhavet / pramAdahIno'tra bhavatyahiMsakaH pramAda pAritoSika dAtAoMke nAma yuktastu sadeva hiMsakaH // -pAri0, 50) 500) seTha padyarAjajI rAnI vAle, kalakattA / grantha (26) siddhAntasAra (tarkagrantha)-zrIjayazekhara sUri- naM0 3, 4, 8, 9, 11, 12, 13, 14, 24, 25, jagalakizora mukhtAra, sarasAvA / gantha naM0 1, viracita 'SaDdarzanasamuSaya' nAmaka zvetAmbara graMtha - ke nimna vAkyoMse mAlUma hotA hai ki digambara pratyeka para 100) 100) jainoM ko jayazrI dilAne vAle ganthoM meM 'siddhAnta 10) lA makkhanalAlajI ThekedAra, dehlii| gantha naM. sasAra' nAmaka bhI gantha hai aura vaha 'zraSTasahasrI' 10, 26, pratyeka para 50) 50) tathA 'nyAyakumudacandra kI jor3akA bar3A hI karkaza 100)bAba raghuvaradayAla ema. e., laahaur|guunth naM017 * tarka grantha hai 500) paM0 nAtharAmajI premI, bambaI / gantha naM0 18 100) bAba rAjakRSNajI, kolamaceMTa, dehlii| gantha sthAdvAdavidyoviyotAtmAyaH sAdharmikA amii| naM05, 16; pratyeka para 50) 5) parapaSTasahastrI yA nyAyakaravacandramAH // 28 // 100) rAjavaidya zItalaprazAdajI, dehalI / grantha naM07 sidAntasAra ityAcAstoH paramArkazAH / 100) bAbU sumeracandajI, eDavokeTa, sahAranapura / teSAM jayabhIdAnAya praganbhante pdepde|| pAri0,50) 50 lAjambaprasAdajI jaina raIsa, nAnautA / grantha na06 (20) vAgarthasaMgraha purANa- yaha grantha kaviparameSThI 25) lA0mUlacaMda nemacaMdajI loNaMda (satArA)manthana015 nAmake prAcArya kA banAyA huA hai, jinheM kavi- 25) rAya babA choTelAlajI, murAdAbAda / gantha naM023 paramezvara bhI kahate haiM, aisA bhagavajjinasena-praNIta 25) bAbU shivcrnnlaaljii,jsvntngr| ganthanaM015 bhAdipurANake nimna vAkyase prakaTa hai- 25) prophesara motIlAlajI ema.e., bnaars|gnth naM022 sa pUjyaH kavimirloke kavInAM prmeshvrH| 25) lA0 mathurAprasAdajI, kanakhala / gantha naM0 21 vAgarthasaMgrAM kRtsnaM purANaM yaH samagrahIt // 25) ayodhyAprasAdajI goyalIya, dehalI / prantha naM022 -pAri0, 100 1520) saMpUrNa patra vyavahAra kA patA:-jugalakizora mukhtAra adhiSThAtA 'samantabhadAzrama' karaulabAga, dehkhii| ma. e., lAhAna 18 . gUntha naM027 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phAlguna, vIrani0 saM02456] 'anakAnta' paralokamata 255 'anekAnta' para lokamata 42-zrIjanedrakumArajI, dehalI__"anekAnta' dekhA / akhabAra Aja kala bahuta se nikala rahe haiN| para ginatIke aise haiM jo lokarucike pravAhameM bahate nahIM, usa pravAha ke bIca meM aura virodha meM eka Adarza (Standard) ko pratiSThita karane ke praNameM dIkSita hote haiN| hotA hai to usI yatna meM miTa jAte haiM, para (Standard) se nahIM Digate / maiM samajhatA hU~, aise hI patroM kA astitva sArthaka hai, bhale hI ve cAhe thor3A hI jI- vana rakha paayeN| yoM to bahutere ugate haiM, aura bahutere jIte rahate haiM, bikate bhI rahate haiM aura mAlikoMko nakA bhI dete rahate haiM, para unakA honAna-honA, merI dRSTi meM ekasA hai| kyoMki ve duniyA~ ko jarA lAbha aura jarA puSTi nahIM pahu~cAne / 'anekAnta', maiMne spaSTa dekhA, eka Adarza lekara calA hai| isake liye saMpAdaka paMDita jugalakizora jI abhinaMdanIya haiM / vaha lokamaci meM bahanA nahIM cAhatA, bahatI huI maci ko mor3anA cAhatA hai| patra ke sabhI lekha, spaSTa, usI zrAdarzameM piroye hue haiM / jise bhartI kaha sakate haiM, vaise lekha isameM nahIM haiM / lokaruci, jo svabhAvataH nIcekI ora bahatI hai, aura sAdhAraNataH nIce kI ora vaha rahI hai, saMbhavataH ise na apanAye / para ve jo usa se Upara uTha gaye haiM, aura uThanA cAhate haiM, bahuta kucha apanI satpravRttiyA~ aura sadicchAe~ 'anekAnta' kI paMktiyoM meM pratibimbita aura pratiphalita paayeNge| aura ise sraaheNge| unhIM kI sarAhanA, merI dRSTimeM kImatI hai aura merA vizvAsa hai vahI bhanekAntako prApta hai| merI kAmanA hai 'bhanekAnta' apane lakSya para binA Dige-cale bar3hatA rhe| bhavya janoM kA isase bar3A upakAra hogaa|" 43-profasara motIlAlajI ema. e., banArasa "jabase 'jainahitaiSI' kI asAmayika mRtya huI taba se maiMne yaha samajha liyA thA ki jaina samAja kI rahI sahI jIvana-zakti bhI lupta ho gaI / parantu 'anekAnta' ko pAkara vaha bhrama dUra ho gayA, murajhAI haI AzAlatA phira harI ho gii| ekAntameM baiTha kara bahuta dhyAna pUrvaka anaMkAnta kA manana kiyA aura apanI cirakAlika jJAnapipAsA ko zAnta kiyA / sabhI lekhoM meM vicAra-gambhIratA aura zramapUrNa gaveSaNA vyakta hotI hai| Azrama aura patrake uddezya sarAhanIya haiN| yaha samAja kA saubhAgya hai ki Apana ___ eka bAra phira sAhityika punarutthAna kA mArga khola diyA hai| merI yaha hArdika bhAvanA hai ki patra cirajIvI ho aura apane usa uddezyoM ke ana kUla unnati karatA rhe|" 44-pA0 hukamacandajI nArada, jabalapura "anekAnta" kI prathama kiraNa ke darzana hue / Apane jisa gambhIratA evaM vidvattAke sAtha patra nikAlanekA saMkalpa kiyA hai| vaha sacamuca meM abhinandanIya hai| AzA karatA hU~ ki Apake "anekAnta" kI pracaNDa kiraNeM isa phaile huye nivir3a andhakAra ko miTAne meM saphala hoNgii| anta meM bhApake sAdhu saMkalpa kI hadaya se saphalatA pAhatA huuN|" Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnnanLAGurm 260 bhanekAnta [varSa 1, kiraNa 45-50panAlAlamI kAvyatIrtha,caurAsI (matharA)- ve hamAre isa kathana ko atizayokti na smmeNge| " bhanekAnta kI 1-2 kiraNeM par3ha kara citta Aja jaina samAjake yuvakoMmeM jo dhArmika vicAraatIva AlhAdita huA,cirakAla se murajhAI huI svAtantrya dRSTi par3a rahA hai usameM bahuta kucha ApakA hAtha hai| hameM harSa hai ki Apa punaH anekAntadvArA AzAlatA usake darzana mAtra se pallavita huii|""" khoja aura aitihAsika nibandha sarvotkRSTa haiN|" kAryakSetra meM padArpaNa kara rahe haiM / 'anekAMta' kA prathamAMka aura dvitiyAMka hamane paDhe haiN| donoM aMka 46-70 pArthasAgarajI adhiSThAtAzrI de0 ku. sundara supAThya aura jaina evam ajaina sabhI ke amacayozrama kunthalagiri saMgahayogya haiM / lekha aura kavitAe~sabhI uccAdarza "ApakA prayala prazaMsanIya hai / jainasamAja meM ko liye huye haiM / AzA hai ki sahayogI 'jainaaise patra kI atIva jarUrata thii| usakI pUrtizrApa hitaiSI' kI kamI ko samAja ke liye pUrI kregaa|" ne kI hai| isaliye maiM saharSa dhanyavAda detA hU~ tathA 4 sampAdaka 'vijJAna' prayAgapAzA karatA hU~ ki 'anekAnta' patra dvArA jaina "yaha anekAntavAdakI pracAraka jainadharmIya patrisamAja kA sudhAra hogaa| maiM yathAzakti tana, mana, dhana se sevA bajAne kI koziza kruuNgaa|" kA hai|...ismeN sampAdakajIkA 'pAtrakesarI aura vidyAnanda' sambandhI lekha tathA nAthUrAma premI kA 47 zrI sulatAnamalajI sakalecA, villupuram 'karnATaka-jaina-kavi' nibandha mananazIla haiN| ka(madarAsa) vitAoMkA cunAva bhI sAdhAraNataH acchA hI hai| 'bhanekAnta' kI prathama kiraNako par3hakara maiM bahuta hamArI zikSA nAmaka lekha bhI upayogI hai| hameM hIprasanna huaa|pnnddit sukhalAlajIkA 'anekAnta AzA hai ki yaha suMdara patrikA jainasamAja meM jAvAda kI maryAdA' aura ApakA bhagavAna mahAvIra gati evaM sphUrti utpanna karanemeM saphala hogii| hama aura unakA samaya' zIrSaka lekha bahuta hI mahattva isakI hRdayase unnati cAhate haiN|" pUrNa haiM / bAkI lekha bhI acche haiM / ... anekAnta' 50 sampAdaka 'rAjasthAna sandeza', ajamerasiddhAntakA prakAzakarake saMsArameM mithyakAntarUpI ___ "isa mAsika patrako jaina patroM meM sarvottama andhakArako haTAne vAlA hai / niHsandeha jainasamA kahA jA sakatA hai / isakA viSaya-sampAdana to jameM yaha eka sundara uccakoTikA sAhityikatathA acchA hotA hI hai, lekha bhI mArke ke hote haiN| aitihAsikapatra hai / isa sarvAgapUrNapatra kA pratyeka purAnI bAteM kAphI khoja ke sAtha pAThakoMke sAmane jainako prAhaka bananA cAhiye / merI bhAvanA hai ki rakkhI jAtI haiM jaina bhAiyoM ko ise avazya aanekAnta ko saMsAra apanAve jisase usa kA panAnA caahiye|" kalyANa ho| 5 -sampAdaka 'vIra' meraTha18 sampAdaka 'sudarzana', eTo 'anekAnta' kI do saMkhyAyeM hamAre sAmane haiM "zrI jugalakizorajI jaina samAja ke una gine aura donoM hI kIchapAI aurabhAva-bhaSA uttarottara hue nararatnoM meM se haiM jinhoMne samAja meM dhArmika bar3hI car3hI hai / jainasamAjameM eka aise hI mArmika vicAra svAtaMtrya kA prAdurbhAva kara andhabhatA sAhityAlocana karane vAle mAsika patra kI aura loka-mUr3hatA ko dUra bhagA diyA hai| jina AvazyakatA thii| 'bhanekAMta' usakI pUrvi macchI mahAnubhAvoMne pApake lekha 'janahitaiSI' meM paDhe hoMge - taraha kara sakegA, isameM zaka nhiiN|" " Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 1 OM aIm anekAnta paramAgamasya bIjaM niSiddha-jAtyandha-sindhura-vidhAnam / sakalanaya vilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam // - zrI amRtacandrasUriH / samantabhadrAzrama, qaraulabArA, dehlii| 'caitra, saMvat 1986 vi0, vIra - nirvANa saM0 2456 hRdaya kI tAna [ le0 - paM0 darabArIlAla jI, nyAyatIrtha ] hRdayameM gU~je aisI tAna / nyAya mArga se nahIM DareM hama, anutsAhako nahIM ghareM hama, prANimAtra se prema kareM hama, kareM deza-utthAna; hRdaya meM gU~je aisI tAna / dInoMke saba duHkha dUra hoM, kArya-kSetrameM hama suzUra hoM, anyAyI ke liye krUra hoM, rakkheM apanA tAna; hRdayameM gU~je aisI tAna / kAyara-vacana na mukha se boleM, jJAna-sudhArasa ghaTa ghaTa gholeM, satya- tulA meM saba kucha voleM, jaba taka tanameM prAna; hRdayameM gU~je aisI tAna / nirbala kahIM na samajhe jAveM, jagameM kabhI na dIna kahAveM, vighna karor3oM sira para AveM, meleM saba zubha Ana hRdayameM gU~je aisI khAna / vvvvvvvNNNNNNNNN? kiraNa 5 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 anekAnta [varSa 1, kiraNa 5 saddharma-sandeza [ lekhaka-zrIyuta paM0 nAthUrAmajI premI] (1) __ jo cAhatA ho apanA, kalyANa mitra! karanA___ jagadekabandhu jinakI, pUjA pavitra karanA / dila khola karake usako, karane do koi bhI ho; ____ phalate haiM bhAva sabake, kula-jAti koi bhI ho // mandAkinI dayAkI, jisane yahA~ bahAI; hiMsA-kaThoratAkI, kIcar3a thI dho bahAI / samatA-sumitratAkA, aisA amRta pilAyA; deSAdi roga bhAge, madakA patA na pAyA / (2) usa hI mahAn prabhuke, tuma ho sabhI upAsaka; . isa vIra vIrajinake saddharma ke pracAraka / ataeva tuma bhI vaise, bananekA dhyAna rakkho; bhAvarzabhI usIkA, A~khoMke bhAge rakkho / . santuSTi zAnti sabI, hotI hai aisI jisase, aihika kSudhA-pipAsA, rahatI hai phira na jisase / vaha hai prasAda prabhu kA, pustaka-svarUpa isako, sukha cAhate sabhI haiM, cakhane do cAhe jisako / saMkIrNatA haTAyo, dila ko bar3A banAyo; ___ nija kAryakSetrakI aba, sImAko kucha bddh'aao| saba hI ko apanA samajho, sabako sukhI banAdo auroMke hetu apane, priya prANa bhI lagA do| yUrupa amerikAdika, sAre hI dezavAle, adhikAri isake saba haiM, mAnava sapheda-kAle / ataeva kara sakeM ve, upabhoga jisa tarahase, yaha bA~Ta dIjie una, sabako hI usa tarahase / / U~cA upAra pAvana, sukha-zAnti-pUrNa pyaaraa| yaha dharmaratna paniko ! bhagavAnakI amAnata; ___ yaha dharmavRtta sabakA, nijakA nahIM tumhaaraa| ho sAvadhAna sunalo, karanA nahIM khayAnata / roko na tuma kisIko, chAyAmeM baiThane do| do prasanna manase, yaha vakta A gayA hai| kula-jAti koI bhI ho, saMtApa meTane do| isa pora saba jagata kA, aba dhyAna jA rahA hai|| ' (9) kartavyakA samaya hai, nirmita ho na baiTho; ... bothI bar3AiyoMmeM, unmatta ho na aiNttho| . satarmana meMdezA, pratyeka nAri narameM, sarvasva bhI lagAkara, phailA se vizvabharameM / / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrani0 saM02556] jainoMkI pramANa-mImAMsA paddhatikA vikAsakrama 263 . . . . . jainoMkI pramANa-mAmAMsA-paddhatikA vikAsakrama [ lekhaka-zrImAn paM0 sukhalAlajI] ja taka tattva-cintakoMne jJAnavicAra- usameM mAnAvaraNIya karma ke vibhAga rUpase matijJAnANA evaMpramANa-mImAMsAmeM jovikA- varaNa, zrusajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, manaHparyAyasa kiyA hai usameM jainadarzanakA kita- jJAnAvaraNa, kevalajJAnAvaraNa ( na ki pratyakSAvaraNa, nA hAtha hai ? isa praznakA uttara prApta parokSAvaraNa, anumAnAvaraNa, upamAnAvaraNa bhAdi ) karaneke liye jaba jainasAhatyako a- aise zabda prayukta hue haiN| dhika gaharAIse dekhA jAtA hai, taba hRdayameM sAzcarya zrAnanda dUsarI paddhati ko 'tArkika' kahane ke bhI mukhya ko honeke sAtha sAtha jaina tattvacintaka maharSiyoM ke prati kAraNa haiM:bahumAna hue binA nahIM rahatA, aura unake tattvacintana (ka) eka to yaha ki, usameM prayukta hue pratyakSa, mananarUpa jJAnopAsanAkI mukta kaMTha se prazaMsA karaneke parokSa, anumAna, upamAna Adi zabda nyAya, bauddha liye mana lalacAtA hai| Adi jainetara darzanoM meM bhI sAdhAraNa haiM; aura jainasAhityameM zAna-nirUpaNakI do paddhatiyoM najara (kha) dUsare yaha ki, pratyakSa, parokSa prAdi rUpasa par3atI haiM-pahalI 'mAgamika aura dUsarI tArkika' samapra jJAna vRttikA pRthakkaraNa karanemeM tarkaSTi pradhAna Agamika paddhatimeM mati, zruta, avadhi, manaHparyAya rakkhI gaI hai| aura kevala isa prakAra pA~ca bheda karake samapra jJAnavRtti gaNadhara zrIsudharma-praNIta mUla prAgamoMse lekara kA varNana kiyA gayA hai| tArkika paddhatika do prakAra upAdhyAya yazovijayajIkI kRtiyoM taka jJAnanirUpaNavarNana kiye gaye haiM-(1)pahalA prakAra pratyakSa aura parIkSa viSayaka samapra zvetAmbara-digambara vAGmayameM ( mAtra ina do bhedoMkA, aura (2) dUsarA prakAra pratyakSa, an- karmazAstra ko chor3a kara) Agamika aura vAphika donoM mAna, upamAna aura Agama ina cAra bhedoMkA hai| . paddhatiyoMko svIkAra kiyA gayA hai| ina donoM meM bhAga__ pahalI paddhati ko 'pAgamika' kahane ke mukhya do mika paddhati hI prAcIna mAlUma par3atI hai| kyoMki jaina kAraNa haiM: . tattvacintanakI khAsa viziSTatA aura bhima prasthAna (a) ekato yaha ki,kisIbhIjanetaradarzanameM prayukta vAle karmazAstrameM vahI paddhati svIkAra kI gaI hai| isa nahIM hue aise mati, bhuta, avadhi prAvijJAnavizeSavAcI liye yaha bhI kahA jA sakatA hai ki bhagavAna mahAvIranAmoM dvArA hAnakA nirUpaNa kiyA gayA hai, aura ke svataMtra vicArakA vyaktitva mAgamika paddhatimeM hI (bhA) dUsarA yaha ki, jaivazruta ke khAsa vibhAga- hai| dUsarI tArkika paddhati jo ki, yadyapi, atyaMta rUpa karmazAsameM karma prakRtiyoMkA jo vargIkaraNa hai prAcIna kAlase jaina vADmayameM pravidhI huI mAlUma hotI Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 anekAnta [varSa 1, kiraNa 5 hai, to bhI use Agamika paddhatike pIche hI anukramase meM,sabase pahale gUMthane vAle jainAcArya vAcaka umAsvAti pArzanika saMgharSaNa tathA tarkazAstra ke parizIlana kI haiN| isase ve ukta prazna kA samAdhAna kiye binA nahIM vRddhi ke pariNAmasvarUpa yogya sthAna prApta huA hai, raheM yaha spaSTa hai| tattvArthake pahale adhyAyameM mukhyarUpaaisA bhAsatA hai| me jJAna kA nirUpaNa hai / usameM vAcakazrI umAsvAti __ mUla aMga-pranthoMmeMse tIsare sthAnAMga' nAmake ne Agamika paddhati kI bhUmikAke Upara tArkika bAgamameM tArkika paddhatike donoM prakAroM kA nirdeza hai| paddhati ko ghaTita kiyA hai| jJAnake mati, zruta, Adi 'bhagavatI' nAmaka pA~caveM aMgameM cAra bheda vAle dvitIya pA~ca bheda batA kara unheM tArkika paddhatike prathama prakAra prakArakA nirdeza hai| mUla aGgoMmeM Agamika aura meM ghaTita karate hue vAcakazrI kahate haiM-pahale dA tArkika donoM paddhatiyoMse samagra jJAnavRttikA nirUpaNa jJAna parokSa, aura bAqIke tIna pratyakSa haiM / parokSa aura hone para bhI kahIM ina donoM paddhatiyoM kA samanvaya pratyakSa ina do bheda vAlI prathama prakAra kI tArkika karAyA gayA ho aisA dRSTi gocAra nahIM hotA / zrImad- paddhati ko Agamika paddhatimeM ghaTita karane vAle zrAgabhadrabAhu-kRta dazavaikAlikaniyukti ( prathamAdhyayana ) mAbhyAsI vAcakazrI AgamoMmeM ullikhita cAra bheda meM nyAyaprasiddha parArtha anumAnakA ati vistRta aura vAlI dUsarI tArkika paddhati ko bhUla jAyeM aisA honA ati sphuTa varNana jainadRSTise kiyA gayA hai, usa para se asaMbhava hai, isase hI unhoMne apane tattvArtha bhASya meM itanA to mAlama hotA hai ki niyuktakArake pahale hI 'caturvidhamityeke' kaha kara cAra pramANoM ko bhI vArkika paddhati ne jainazAstrameM sthAna prApta kiyA hogaa| sacita kiyA hai| paraMtu jisa taraha pA~ca jhAnoM ko phira bhI niyuktiparyaMta ina donoM paddhatiyoMkA samanvaya parokSa aura pratyakSa aise do pramANabhedoMmeM sUtra-dvArA hudhA ho aisA jAnane meM nahIM aataa| ghaTita kiyA hai, usa prakAra ina pA~ca jhAnoM ko pratyakSa, ___ paraMtu kAlakramase jyoM jyoM dArzanika saMgharSa aura anumAna Adi cAra pramANoMmeM sUtra yA bhAjya-dvArA tarka kA abhyAsa bar3hatA gayA tyoM tyoM pahale se hI ghaTita nahIM kiyaa| mAtra koI cAra pramANa mAnate haiM bhAMgamameM pracalita ina donoM paddhatiyoMke samanvaya kA itanA hI 'caturvidhamityeke' isa bhASya-vAkya-dvArA marana adhika spaSTa rUpase upasthita hone lagA / prAgama sUcita kiyA hai / yaha sUcana karate samaya vAcakazrI meM mUla mAnake mapti, bhuta bhAdi aise pA~ca vibhAga haiM, ke sAmane "dUsarI cAra bheda vAlI tArkika paddhati jI usI prakAra pratyakSa, parokSa aise do; aura pratyakSa, Agama meM nirdiSTa huI hai vaha jaina darzana ko mAnya hai anumAna Adi aise cAra bhI haiM, unameM koI virodha hai ki nahIM; aura mAnya hai to usameM bhI pA~ca bhedoM ko ki nahIM ? aura yadi nahIM to usakA samanvaya kisa ghaTita kyoM nahIM kiyA ?" aisA jijJAsu ziSyoM kA prakAra 1 yaha prazna uThane lgaa| isake uttara dene kA athavA prativAdiyoMkA prazna thA / isa praznakA nirAprathama prayAsa vAcaka umAsvAtike tatvArthasUtrameM hubhA vArthamASya khuda umAsvAti-kta hai, ka viSaya abhI jAna par3atA hai| samama bhAgamoM ko dohana karake samasta bahuta mana sevehAspada tathA vivAdagrasta hai aura vizeSa nirNaya kI jainapadArthoM ko, lokapriya dArzanika saMskRta sUtrarosI apekSA rakhatA hai| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kI pramANa -mImAMsA - paddhatikA vikAsakrama caitra, vIrani0saM02456] karaNa 'koI cAra prakArakA pramANa mAnate haiM' itanA kaha dene se nahIM ho jAtA / adhikatara to isa kathana- dvArA itanA hI phalita hotA hai ki AgamoM meM sthAnaprApta yaha pramANoM kA vibhAga koI dUsare darzanakAroM dvArA mAnya kiyA huA vibhAga hai; paraMtu vaha jainadarzana ko aniSTa nahIM, isa bAtako sUcita karane ke liye vAcakazrI Age cala kara kahate haiM ki 'nayavAdAntareNa' arthAt caturvidha pramANake vibhAga ko apekSA vizeSa se samajhanA / isI saMkSipta sUcanA ko ve phira Age cala kara naya-sUtra ke bhASya meM spaSTa karake kahate haiM kizabdanaya kI apekSA se pratyakSa, anumAna, upamAna aura zabda ina cAroM kA prAmANya svIkAra kiyA jAtA hai| vAcakI ke isa pUrvApara kathana kA sAra itanA hI from akatA hai ki prathama prakAra kI tArkika paddhati hI jaina darzanake adhika anukUla baiThatI hai aura cAra bheda vAlI tArkika paddhati Agama meM nirdiSTa hone para bhI mUlamaM yaha dUsare darzana kI cIja hai; parantu jainadarzanako amuka apekSAse usakA svIkAra karane meM koI Apatti nhiiN| isI kAraNa se unhoMne prathama prakAra kI tArkika paddhati meM jisa taraha pA~ca jJAna ke vibhAga ko ghaTAyA hai usI taraha dUsare prakAra kI tArkika paddhati meM use bhASya naka meM bhI nahIM ghaTAyA / vAcakazrI umAsvAti ne pratyakSa aura parokSa bheda vAlI tArkika paddhati ke mukhyarUpasaM jainadarzana- sammata hone kI jo chApa mArI use hI ArcAya kundakunda naM svIkRta kii| unhoMne bhI pravacanasArake prathama prakaraNa/ * lekhaka mahodayakA yaha nirNaya kucha ThIka mAlUma nahIM hotA; kyoMki zrI kunkundAcArya umAsAtise pahale ho gaye haiM / unhIM ke vazameM umAsvAti hue haiM, jisakA ullekha bahuta se graMthoM, zilA lekhoM tathA digambara pahAvaliyoMmeM pAyA jAtA hai| bhaura isa liye 265 meM tattvArthasUtra kI taraha pahale do jJAnoMko parokSa aura zeSa tIna jJAnoMko pratyakSarUpase varNita kiyA hai / Agami - ka aura tArkika paddhatiyoMke samanvaya kA itanA prayatna hone ke bAda bhI jijJAsuoM kI zaMkA ke liye avakAza to thA hii| isase phira prazna hone lagA ki zrApa (jainAcArya) to mati aura zrutako parokSa kahate ho jaba ki jainetara dArzanika vidvAna matijJAnarUpase varNana kiye hue iMdriyajanya jJAnako patyakSa kahate haiM, to isa viSaya meM satya kyA samajhanA ? kyA Apake kathanAnusAra matijJAna yaha ThIka parokSa hI hai yA darzanAntara vidvAnoM kathanAnusAra yaha pratyakSa hI hai ?" yaha prazna eka taraha para umAsvAti ke samanvaya meMse hI udbhUta hone vAlA hai aura vaha prakaTa rUpase vikaTa bhI mAlUma hotA hai / parantu isakA samAdhAna vAcakazrI umAsvAti zrIma kundakundAcArya ke bAda hotA huA dikhalAI detA hai / isa samAdhAna ke do prayatna AgamoM meM naz2ara par3ate haiM- pahalA prayatna anuyogadvAra meM aura dUsarA 'nanditra meN'| donoM kI rIti judI judI hai| anuyogadvAra meM pratyakSa, anumAna Adi cAra pramANoM ke ullekha kI bhUmikA bA~dha kara, unameMse pratyakSa ke do bhAga kiye, eka bhAga meM matijJAna ko pratyakSa rUpase mAnya rakkhA gayA aura dUsare bhAga meM vA0 umAsvAti dvArA svIkRta avadhi Adi tIna jJAnoMkA pratyakSapaNA svIkAra kiyA gayA | jaba ki nandisutrakA samAdhAna-prayatna dUsare hI prakArakA hai| usameM pramANake pratyakSa tathA parokSa ye vo kSetra le kara aura pratyakSa bhedake do bhAga karake, pahale bhAga me matijJAnako aura dUsare meM avadhi Adi tInoM jJAnoMko upalabdha sAhitya kI dRSTi se ina daane| paddhatiyoM ke prathama samanvaya kA zreya kundakundAcArya ko prApta hai, aisA kahA jA sakatA hai / --sampAdaka Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta [varSa 1, kira 5 anuyogadvAra kI sadRza pratyakSa rUpase batalAyA hai mo samajhanA / bhaTTAkalaMkadeva apane 'laghIyastraya' meM adhika to ThIka, parantu phira Age cala kara jahA~ parokSa bheda spaSTatAke sAtha kahate haiM, ki pratyakSake mukhya aura kA varNana karanekA prasaMga pAtA hai vahA~ nandikAra zruta- sAMvyavahArika aise do bheda haiM, jinameM avadhi Adi jJAna kI sAtha matijJAna ko bhI parokSarUpase varNana tIna jJAna ko mukhya pratyakSa aura iMdriyajanya (mati) karanA hai, jo varNana anuyogadvArameM nahIM / anuyogadvAra jJAna ko sAMvyavahArika pratyakSa samajhanA / donoM aura nandisUtra ke kartAoM ne eka jaisI hI rItise prAcAryoM kA kathana prastuta praznakA antima nirAkaraNa darzanAntagmeM aura loka meM pratyakSarUpase prasiddha iMdriya- karatA hai / donoMke kathana kA spaSTa Azaya saMkSepameM janya (mati) jJAna kA pratyakSake eka bhAga rUpase varNana itanA hI hai ki jainadarzana kI tAtvika dRSTise avadhi, karake jaina aura lokake bIca kA virodha to dUra kiyA manaHparyAya aura kevala ye tIna jJAna pratyakSarUpase parantu utane mAtrase isa mamanvaya kA vicAra bilakula mAnya haiM / mati aura zruta vastutaH parokSa hI haiM to bhI spaSTa aura asaMdigdha nahIM ho pAyA / eka taraha to ula- mati (iMdriyajanya) jJAna ko jo pratyakSa kahA jAtA hai TA goTolA sA ho gayA / lokamAnyatAkA saMgraha karate vaha tAtvika dRSTise nahIM kintu lokavyavahAra kI hue iMdriyajanya (mati) jJAna ko pratyakSakA eka bhAga sthUla dRSTi se / tAtvika dRSTise to yaha jJAna zrutajJAna rUpase naMdi aura anayogadvArameM kiye hue samanvayake kI taraha parokSa hI hai / ina donoM prAcAryoM kA yaha spaSTIanusAra naMdikAra ne use parokSa kA eka bhedarUpa bhI karaNa itanA jyAdA asaMdigdha hai ki unake bAda Aja varNana kiyaa| isame phira zaMkA hone lagI ki "iMdriya- taka lagabhaga bAraha sau varSa ke bhItara kimI bhI graMthakAra janya (mati) jJAna ko zrApa (jainAcArya) pratyakSa kahate ko usameM kucha bhI vRddhi yA parivartana karane kI z2arUrata ho aura parokSa bhI kahate ho; taba kyA Apa laukika nahIM pdd'ii| saMgraha aura Agamika maMgraha donoM karane ke liye eka kSamAzramaNa jinabhadra ke bAda prastuta viSayasambaMdhameM hI jJAnako pratyakSa aura parokSa aise virodhIrUpase svI- khAsa ullekhayogya zvetAmbara AcArya cAra haiM-jinakArate ho yA maMzayazIla ho? isakA bilakula spaSTarUpa zvara sUri, vAdideva sUri AcArya hemacanda auraupAdhyAya se nirAkaraNa hameM usake bAda ke zvetAmbara aura digambara yazovijayajI / bhaTTAkalaMkadevake bAda prastuta viSayameM graMthoMmeM dekhanA caahiye| ullekhayogya digambarAcAryoM meM mANikyanandI, vidyA__ upalabdha sAhitya ko dekhate hue, isakA nirAkaraNa nandI, zrAdi mukhya haiM / donoM sampradAyoMke ina sabhI karane vAle zvetAmbara AcAryoM meM sabase pahale jina- AcAryoM ne apanI apanIpramANa-mImAMsA-viSayaka kRtibhadragaNI kSamAzramaNa aura digambara AcAryoM meM bhaTTA- yoMmeM kucha bhI phera-phArakiye binA eka hI jaisI rItise kaladeva mAlUma hote haiM / kSamAzramaNajI apane akalaDudevakI kI huI yojanA aura jJAnake 'vizeSAvazyaka-bhASya' meM ukta prazna kA nirAkaraNa vargIkaraNa ko svIkAra kiyA hai- ina saboM ne karate hue kahate haiM ki-iMdriyajanya (mati) jJAna ko pratyakSake mukhya aura sAMvyavahArika aise do bheda kiye jo pratyakSa kahA jAtA hai use sAMvyavahArika pratyakSa haiN| mukhyameM avadhi Adi tIna zAnoM ko aura sAMvya Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitra, vIrani0saM02456] eca vidvAna ke hRdayodgAra 267 vahArikameM matijJAna ko liyA hai / parokSake smRti, jainavADmayameM Agamika aura tArkika ina donoM pratyabhijJAna, tarka, anumAna aura pAgama ye pA~ca bheda paddhatiyoMke paraspara samanvaya kA prazna kisa rItise karake ukta pratyakSake sivAya aura saba prakArakaM jJAna utpanna huA tathA vikAsa ko prApta huA isakA avakoparokSake pA~ca bhedoM se kisI na kisI bhedameM samA- lokana hama saMkSepameM kara gaye haiN| isakA sAra yaha hai viSTa kara diyA hai| ki jJAnake pA~ca prakAroM ko pratyakSa aura parokSa ina paraMtu yahA~ eka mahAna prazna utpanna hotA hai, aura bhedoMmeM sabase pahale ke vAcaka umAsvAtina tattvArtha' meM vaha yaha ki-AcArya siddhasena divAkarane, jo ki / : ghaTAyA hai aura isake dvArA yaha do bheda vAlI tArkika janatArkikoMmeM pradhAna mAne jAte haiM, Agamika aura paddhati jainadazenake adhika anukUla hai aisI apanI tArkika paddhatiyoMke paraspara samanvaya tathA usake saMbaMdha PH sammati prakaTa kI hai| vAcakavarya (umAsvAti) kI isa meM utpanna hone vAle praznoMke pratikyA vicAra kiyA hai ? sammatiko hI divAkarajIne nyAyAvatArameM mAnya rakkhA isakA khulAsA unakI upalabdha kRtiyoM parase nahIM hai aura usake dvArA apanA yaha abhiprAya prakaTa kiyA milanA / pramANazAstraka khAsa lekhaka ina prAcArya kI hai ki ukta do bheda vAlI tArkika paddhati hI jainadarzana pratibhA, pramANasambaMdhI isa khAsa viSaya ko sparza na kaliya ThAka ke liye ThIka baiThatI hai| karaM aisA honA saMbhava nhiiN| isase kadAcit aisA sabase pahale ina zabdokA sAthameM prayAga usa vakta taka honA yogya jAna par3atA hai ki unakI aneka naSTa huI ThIka mAlUma nahIM hotA jaba taka ki yaha siddha na ho jAya ki umARtiyoM ke sAtha hI prastuta vicArasa sambaMdha rakhane vAlI svAti kundakundAcAryase pahale hue haiM / zilAlekhoM prAdima umAkAna bhI nAza ko prApta ho gaI hai| bAti kA kundakundake bAda honA pAyA jAtA hai|-smpaadk eka vidvAnake hRdayodgAra madrAsa prAntIya dakSiNa kanADA jileke maMjezvara kiraNoM ko dekha kara Apane jo apane hRdayodgAra eka nagara nivAsI zrIyuta ema0 govinda pai nAmake eka saMskRtapatra-dvArA vyakta kiye haiM ve anekAntake anya prasiddha vidvAn haiM, jo ki purAtatva viSayake premI hone pAThakoM aura khAma kara jainasamAjake vidvAnoM tathA zrIke sAtha sAtha acche risarca skaoNlara haiM / Apa kanar3I, mAnoMke jAnane yogya haiN| yadyapi ajaina vidvAnAMka saMskRta tathA aMgrejI zrAdi kaI bhASAoMke paMDita haiM aura kitane hI patra tathA vicAra anekAntakI gata kiraNoMmeM jainagraMthoMkA bhI Apane kitanA hI abhyAsa kiyA hai| 'lokamata' zIrSakake nIce prakaTa hote rahe haiM aura ve maya, aMgrejI tathA kanaDI Adi bhASAoMke patroMmeM Apake 'anekAnta' ke viSayameM unakI U~cI bhAvanA tathA dRSTi gaveSaNApUrNa lekha aksara nikalA karate haiN| aura aura AkAMkSA ko vyakta karate hue, prakArAntarame jaina 'anekAnta' ke Apa premI pAThaka haiN| usakI cAra samAjako umake kartavyakA bodha karAnemeM bahuta kucha Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitra, vIrani0saM02456] eca vidvAna ke hRdayodgAra 267 bahArikameM matijJAna ko liyA hai / parokSake smRti, jainavAGmayameM Agamika aura tArkika ina donoM pratyabhijJAna, tarka, anumAna aura pAgama ye pA~ca bheda paddhatiyoMke paraspara samanvaya kA prazna kisa rItise karake ukta pratyakSake sivAya aura saba prakArakaM jJAna utpanna huA tathA vikAsa ko prApta huA isakA avakoparAkSake pA~ca bhedoM se kisI na kisI bhedameM samA- lokana hama saMkSepameM kara gaye haiN| isakA sAra yaha hai viSTa kara diyA hai| ki jJAnake pA~ca prakAroM ko pratyakSa aura parokSa ina paraMtu yahA~ eka mahAna prazna utpanna hotA hai, aura madAna sasa 1 bhedoMmeM sabase pahale * vAcaka umAsvAtina 'tattvArtha' meM vaha yaha ki-AcArya siddhasena divAkarane, jo ki ghaTAyA hai aura isake dvArA yaha do bheda vAlI tArkika jainatArkikoMmeM pradhAna mAne jAte haiM, Agamika aura paddhati jainadarzanake adhika anukUla hai aisI apanI tArkika paddhatiyoMke paraspara samanvaya tathA usake saMbaMdha sammati prakaTa kI hai| vAcakavarya (umAsvAti) kI isa meM utpanna hone vAle praznoMke pratikyA vicAra kiyA hai? sammatiko hI divAkarajIne nyAyAvatArameM mAnya rakkhA isakA khulAsA unakI upalabdha kRtiyoM parase nahIM hai aura usake dvArA apanA yaha abhiprAya prakaTa kiyA milatA / pramANazAstra ke khAsa lekhaka ina prAcArya kI hai| hai ki ukta do bheda vAlI tArkika paddhati hI jainadarzana parijano ke liye ThIka baiThatI hai| kare aisA honA saMbhava nhiiN| isase kadAcit aisA ___ 'sabase pahale ina zabdokA sAthameM prayoga usa baka taka honA yogya jAna par3atA hai ki unakI aneka naSTa huI ThIka mAlUma nahIM hotA jaba taka ki yaha siddha na ho jAya ki umAkRtiyoMke sAtha hI prastuta vicArase sambaMdha rakhane vAlI svAti kundakundAcAryase pahale hue haiM / zilAlekhoM prADhimeM mAkRti bhI nAza ko prApta ho gaI hai| gvAti kA kundakundake bAda honA pAyA jAtA hai|-smpaadk eka vidvAnake hRdayodgAra madrAsa prAntIya dakSiNa kanADA jileke maMjezvara kiraNoM ko dekha kara Apane jo apane hRdayodgAra eka nagara nivAsI zrIyuta ema0 govinda pai nAmake eka saMskRtapatra-dvArA vyakta kiye haiM ve anekAntake anya prasiddha vidvAna haiM, jo ki purAtatva viSayake premI hone pAThakoM aura khAma kara jainasamAjake vidvAnoM nathA zrIke sAtha sAtha acche risarca skaoNlara haiM / Apa kanar3I, mAnAMke jAnaneke yogya haiN| yadyapi ajaina vidvAnAMke saMskRta tathA aMgrejIAdi kaI bhASAoM ke paMDita haiM aura kitane hI patra tathA vicAra anekAntakI gata kiraNAma jainamaMthoMkA bhI Apane kitanA hI abhyAsa kiyA hai| 'lokamata' zIrSakake nIce prakaTa hote rahe haiM aura ve maba, aMgrejI tathA kanaDI Adi bhASAoMke patroMmeM Apake 'anekAnta' ke viSayameM unakI U~cI bhAvanA tathA dRSTi gaveSaNApUrNa lekha aksara nikalA karate haiN| aura aura AkAMkSA ko vyakta karate hue, prakArAntarame jaina 'anekAnta' ke zrApa premI pAThaka haiN| usakI cAra samAjako usake kartavyakA bodha karAnemeM bahuta kucha Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta [varSa 1, kiraNa samartha haiM / phira bhI yaha patra apanI eka jadI hI vize- aura isakA sarvatra prasAra karane ke liye unakA kartavya patA rakhatA hai aura isaliye ise nIce anuvAda-sahita kitanA adhika ho jAtA hai / unheM cAhiye ki ve aba prakaTa kiyA jAtA hai| samAjakaM vidvAna aura zrImAna takakI apanI upekSA para lajjita ho kara isa ora dekheM tathA soceM ki, jaba unake isa cAra mahIneke sArI zakti ko keMdrita kareM aura ise isake nAma tathA bAlaka 'anakAnta' ko ucca koTike ajaina vidvAna bhI nIti ke anurUpa samantataH abhinandanIya eka Adarza itanI gaurava bharI dRSTise dekha rahe haiM aura isase bhaviSya patra banA kara chodd'eN| astu; / pai mahAzaya kA vaha patra meM apanI jijJAsApUrti kI bahuta kucha AzA lagAe isa prakAra hai:hue hai taba isa saba prakArase unnata tathA saphala banAne maMjezvara-19-3-1930 arthAta-'anurAgake sAtha bheje hue Apake 'anebhavatA sAnarAgaM yatmahitaM ca madantikam / kAnta' patrakI mujhe cAra kiraNeM miliiN| isa patrakA tadanekAntapatrasya prAptamaMzucatuSTayam // 1 // jaise jaise maiM par3hatA gayA hU~ taise taise adhikAdhika tuSTastuSTatarosmIdaM yathAdhItaM mayA tthaa| saMtuSTa hotA gayA hU~ / ataH isake liye prasanna cittase gRhANArya mudA dattAndhanyavAdAzca tatkRte // 2 // diye hue mere dhanyavAdoMko svIkAra kIjiya / / kAntimanoharAba marvepi lekhA bodhamayAzca te| mAn caMdramAkA teja jisa prakAra manojJa aura amRtamaya kAntasyendoryathA tejo manojJaM ca saghAmayam // 3 // hotA hai usI prakAra isa patrake sabhI lekha manAhara nAstyatra kiMcinjinajanmabhUmI aura bodhamayI haiM / / jinendrakI isa janmabhUmi (bhAratajainAdhvadarzIti mulabhyapatram / varSa) meM jainamArga ko dikhalAne vAlA koI bhI sulabhya vizraMbhaNIyaM ca bhavatyanena . tathA vizvasanIya patra nahIM hai' ima nindA athavA kalaka ko, niHsandeha, Aja isa patra ne dUra kara diyA hai| dUrIkRtA vai pacanIyatAdha // 4 // apanI abhyAsakuTIke ekAntameM vidvAna loga jima vAJchitaM yacca vidvadbhirekAntebhyAsakoSTha ke|| cIjakI vAMchA kiyA karate haiM vaha anakAntameM prAma hai tadavAtamanekAnte labdhakAmA bhavantu te // 5 // ataH isa pAkara ve loga apanI kAmanA pUrI kreN| pratyamaganale yeSAM nopazAmyati httuss|| pazcimI magajalameM jinakeMhadayakI pyAsa nahIM bujhatI una jijJAsanAmatra teSAmanekAnte prazAmyatu / / 6 // jijJAsutroMkI vaha pyAsa isa 'anekAnta' meM zAntatAkA vizveSAM dharmamArgANaM prabhavontatra yo vibhuH| prApta hove // saMpUrNa dharmamArgokA jo Adi aura anta hai tasyAnantasya kRpayA cirAyuSyaM bhavedidam // 7 // usa ananta vibhu kI kRpAse yaha patra cirAyu hove / / iti bhavanirantarasnehAkAMkSI pApakA nirantara snehAkAMkSI M. Govind Pai ema. govinda pai kakkar. Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitra, vIrani0 saM02456] 269 purAnI bAtoM kI khoja PHARMA kisI zilAlemeM nahIM pAyA jAtA / udAharaNa ke lie umAsvAti yA umAsvAmI? kucha avataraNa nIce diye jAte haiMdigambara sampradAyameM tattvArthasUtrake kartAkA nAma abhamAsvAtimunIzvaro'sAAjakala Ama taurase 'umAsvAmI' pracalita ho rahA vaacaaryshndottrg,pinychH| zalAlekhanaM047 hai| jitane prantha aura lekha zrAma taurase prakAzita hote zrImAnumAsvAtirayaM yatIzahaiM aura jina meM kisI na kisI rUpase tattvArthasUtrake mtatvArthasatraM prakaTIcakAra / kartAkA nAmollekha karanekI jarUrata par3atI hai una sabameM -zi0naM0 105 prAyaH umAsvAmI nAmakA hI ullekha kiyA jAtA hai| madumAsvAtimuniH pavitra balki kabhI kabhI to prakAzaka athavA sampAdaka jana vaMze tadIye sklaaryvedii| 'umAsvAti' kI jagaha 'umAmvAmI' yA 'umAsvAmi' kA matrIkRtaM yena jinapraNItaM maMzodhana taka kara DAlate haiM / nattvArthasatrake jitane zAstrArthanAnaM munipuMgavana // saMskaraNa nikale haiM una sabameM bhIgranthakartAkA nAma umA -zi0 naM0108 mvAmI hI prakaTa kiyA gayA hai| pratyuta isake, zvetAmbara ina zilAlekhoMmeM pahalA zilAlekha zaka saMvata mampradAyameM pranthakartAkA nAma pahalese hI 'umAsvAti' 1037 kA, dUsA 1320 kA aura tIsarA 1355 kA calA AtA hai aura vahI isa mamaya prasiddha hai| aba likhA huA hai / 47veM zilAlekhavAlA vAkya 40, 4, dekhanA yaha hai ki ukta pranthakartAkA nAma vAstavameM umA- 43 aura 50 nambarake zilAlekhoMmeM bhI pAyA jAtA hai| mvAti thA yA umAsvAmI aura usakI upalabdhi kahA~ isase spaSTa hai ki Ajasa ATha sau varSase bhI pahale se se hotI hai / svAja karanese isa viSaya meM digambara digambara sampradAyameM tatvArthasUtrake karvAkA nAma 'umAmAhityase jo kucha mAlUma huA hai use pAThakoM ke ava- svAti' pracalita thA aura vaha usake bAda bhI kaI sau lokanArtha nIce prakaTa kiyA jAtA hai- varSa taka barAbara pracalita rahA hai| sAtha hI, yaha bhI (1) zravaNabelagolake jitane zilAlekhoM meM prAcArya mAlUma hotA hai ki unakA dUsarA nAma gRdhapinchAcArya mahodayakA nAma AyA hai una sabameM ApakA nAma thaa| vidyAnanda svAmI ne bhI, apane 'lokavArtika meM, 'umAsvAti' hI diyA hai| 'umAsvAmI' nAmakA ullekha isa pichale nAmakA ullekha kiyA hai| Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ varSa 2, kiraNa 5 (2) 'aiprikriyA karNATikA' kI 8 vIM jilda meM prakAzita 'nagara' tAlluke 46 veM zilAlekha meM bhI 'namAmvAti' nAma diyA haitasvArtha sUtrakarttAramAsvAti munIzvaram | zrutake validezIyaM vande guNamandiram // aura 'audAryacintAmaNi' nAmake vyAkaraNa prantha meM 'zrIma. numAmabhuranantarapUjyapAdaH isa vAkyameM Apane 'umA' ke sAtha 'prabhu' zabda lagAkara aura bhI sApha taura me 'umAsvAmI' nAmako sUcita kiyA hai / jAna par3atA hai ki 'umAsvAti' kI jagaha 'umAsvAmI' yaha nAma zruta (3) nadI 'gurvAvalI' meM bhI tatvArthasUtra ke sAgara surikA nirdeza kiyA huA hai aura unake samaya kartAkA nAma 'umAsvAti' diyA hai| yathAtatvArtha sUtrakartRtvaprakaTIkRta sanmati : / umAsvAmipadAcAryo mithyAtvatimirA~zumAna / * hI yaha hindI bhASA Adike granthoMmeM pracalita huA hai| aura aba usakA pracAra itanA bar3ha gayA ki kucha vidvAnoM ko usake viSaya meM bilakula hI viparyAsa ho gayA hai aura ve yahA~taka likhanekA sAhasa karane lage hai ki tattvArthasatra ke kartAkA nAma digambaroke anusAra 'umAsvAmI' aura zvetAmbaroke anusAra 'umAmvAti hai| Csc anekAnta jaina siddhAnta bhAskara kI 4thI kiraNa meM prakAzita zrIzubhacandrAcArya kI gurvAvalI meM bhI yahI nAma hai aura vAkya diyA hai| aura ye zubhacandrAcArya vikrama kI 16 vIM aura 17vIM zatAbdI meM ho gaye haiN| (4) nandakI 'paTTAvalI' meM bhI kundakundAcArya ke bAda chaTe nambara para 'umAmvAti' nAma hI pAyA jAtA hai / (5) bAlacandra munikI banAI huI tatvArthamatra kI kanaDI TIkA bhI 'umAsvAti' nAmakA hI samarthana karatI hai aura sAtha hI usameM 'gRdhapicchAcArya' nAma bhI diyA huA hai / bAlacandra muni vikramakI 13 vI antare vidvAna | (6) vikramakI 16 vI zatAbdI pahale kA aisA koI prabhtha athavA zilAlekha Adi abhI taka mere dekhane meM nahIM AyA jisameM tatvArthasUtra ke kartAkA nAma 'umAsvAmI' liyA ho / hA~, 16 vIM zatAbdI ke bane hue sAgara sUri ke pranthoM meM isa nAmakA prayoga jarUra pAyA jAtA hai| zrutasAgara sUrine apanI zrutasAgarI TIkAmeM jagaha jagaha para yahI (umAsvAmI) nAma diyA hai *. khelo jenahitaiSI bhAga 6 aMka 7-8 . (7) merI gayame, jaba taka koI prabala prAcIna pramANa isa bAtakA upalabdha na jAya ki 16 vI zatAbdI me pahale bhI 'umAsvAmI' nAma pracalita thA, natra taka yahI mAnanA ThIka hogA ki AcArya mahodaya kA asalI nAma 'umAsvAti' thA aura 'umAsvAmI' yaha nAma zratasAgara sUrikA nirdeza kiyA huA hai| yadi kisI vidvAna mahAzaya ke pAsa isake viruddha koI pramANa mauz2ada ho to unheM kRpAkara use prakaTa karanA cAhie / (:. 1) tatvArthasUtra kI utpatti umAsvatikaM tasvArthamUtra para 'tatvaratnapradIpikA' huI hai, jise tatvArtha-tAtparya-vRtti' bhI kahate haiN| isa nAma kI eka kanaDI TIkA bAlacandra muni kI banAI TIkA X kI prastAvanA tattvArthasUtra kI utpatti jisa * dekho tatvArthasUtrake maMjI anuvAdakI prastAvanA / x yaha TIkA dhArAke jainasiddhAnta bhavanameM devanAgarI ajaroMmeM maujada hai| Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrani0 saM0 2556 ] prakAra se batalAI hai usakA saMkSipta sAra isa prakAra hai:"saurASTra dezake madhya urjayanta girike nikaTa girinagara ( jUnAgar3ha ?) nAmake pattanameM ghAsana bhavya, svahitArthI, dvijakulotpanna, zvetAmbarabhakta aisA 'siddhayya' nAma kA eka vidvAn zvetAmbara matake anukUla sakala zAstra kA jAnane vAlA thA / usane 'darzanajJAnacAritrANi mokSa mArgaH' yaha eka sUtra banAyA aura use eka pATiye para likha chor3A | eka samaya caryArtha zrIgRdha picchAcArya 'umAsvati' nAmake dhAraka munivara vahA~ para Aye aura unhoMne AhAra leneke pazcAt pATiye ko dekha kara usameM ukta sUtra ke pahale 'samyaka' zabda jor3a diyaa| jaba vaha (siddhayya ) vidvAna bAhara se apane ghara AyA aura usane pATiye para 'samyak' zabda lagA dekhA to usane prasanna hokara apanI mAtA se pUchA ki, kima mahAnubhAvane yaha zabda likhA hai| mAtAne uttara diyA ki eka mahAnubhAva nirmathAcArya ne yaha banAyA hai| isa para vaha giri aura araNya ko DhU~DhatA huA unake zrAzramameM pahu~cA aura bhaktibhAvase nIbhUta ho kara ukta muni mahArAja se pUchane lagA ki, zrAtmA kA hina kyA hai ? (yA~ prazna aura isake bAda kA uttara- pratyuttara prAyaH mantra hI hai jo 'sarvArthasiddhi' kI prastAvanA meM zrI pUjyapAdAcArya diyA hai|) munirAjane kahA 'mokSa' hai| isa para mokSa kA svarUpa aura usakI prApti kA upAya pUchA gayA jisake uttararUpameM hI isa pranthakA avatAra huA isa taraha eka zvetAmbara vidvAnake prazna para eka digambara zrAcAryadvArA isa natvArthasUtra kI utpatti huI hai, aisA ukta kathAnaka se pAyA jAtA hai| nahIM kahA jA sakatA ki utpattikI yaha kathA kahA~ taka ThIka hai| -para itanA jarUra hai ki yaha kathA sAta mau varSasa bhI adhika purAnI hai; kyoMki ukta TIkAke kartA bAlacaMdra purAnI bAtoM kI khoja 271 muni vikrama kI 13 vIM zatAbdI ke pUrvArdhameM ho gaye haiN| unake guru 'nayakIrti' kA dehAnta zaka saM0 1099 (vi0 maM0 1234) meM huA thA / mAlUma nahIM ki isa kar3I TIkA pahaleke aura kisa graMtha meM yaha kathA pAI jAtI hai| tatvArtha sUtra kI jitanI TIkAe~ isa samaya upalabdha haiM unameM sabase purAnI TIkA 'sarvArthasiddhi' hai / parantu usameM yaha kathA nahIM hai| usakI prastAvanA se sirpha itanA pAyA jAtA hai ki kisI vidvAnake prazna para isa mUla grantha (tatvArthamutra) kA avatAra huA hai| vaha vidvAn kauna thA, kisa sampradAya kA thA, kahA~ kA rahane vAlA thA aura use kisa prakArase prathakartA AcArya mahodaya kA paricaya tathA samAgama prApta huA thA, ina saba bAtoMke viSaya meM ukta TIkA mauna hai| yathA kazcivyaH pratyAsannanipraH prajJAvAna svahitamupalavivi para ramyaM bhavyamatvavizrAmAspade kacidAzramapada muniparamadhye mannirANaM mUrtamiva mokSamArgama afemarga | vapuSA niyantaM yutyAgamakuzalaM parahitapratipAdaka kAryamAryanitryaM nirmathAcAryavaryamupasaNa savinayaM paripRcchatimma, bhagavana kiMmbala Atmano hitaM syAditi / sa zrAha mokSa iti / sa eva puna pratyAha fs rajisa mota kazcAmya prApyupAya iti / AcArya Aha..." damakalamya zilAlekha 2040 / * isa pakkI pratimeM prabhAvAcArya ne praznakartA madhyapuruSa kA nAma diyA hai jo pAThakI prakuicha yamana mA ho rahA hai, aura prAyaH 'siksa' kI jAna par3atA hai, (devI, mI mAlAkA 08) / aura hama kathAkA sambandha vIM zatI taka pahu~ca jAtA hai Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta [varSa 1, kira saMbhava hai ki isa mUlako lekara hI kisI danta- padya nahIM diyA; yaha bAta mujhe bahuta khaTakatI thI aura kathAke AdhAra para ukta kathA kI racanA kI gaI ho; isaliye maiM isa bAtakI khojameM thA ki graMthakI anyAkyoMki yahA~ praznakatA aura prAcArya mahodayake jo nya hastalikhita pratiyoM parase yaha mAlUma kiyA jAya vizeSaNa diye gaye haiM prAyaH ve saba kanar3I TIkAmeM bhI ki unakA bhI aisA hI hAla hai athavA kisImeM kucha pAye jAte haiN| sAtha hI praznottara kA DhaMga bhI donoM kA vizeSa hai / khoja karate hue jainasiddhAntabhavana, pArA eka hI sA hai| aura yaha saMbhava hai ki jo bAta sarvArtha- kI eka pratimeM, jisakA nambara 51 hai, ukta 32zloko :: siddhi meM saMketa rUpame nI gaI hai vaha bAlacaMdra muni ko ke bAda, eka padya isa prakAra milA hai:guruparamparA se kucha vistAra ke sAtha mAlUma ho aura iti tatvArthasatrANAM bhASyaM bhASitamuttamaiH / unhoMne use lipibaddha kara diyA ho; athavA kisI dUsare yatra saMnihitastanyAyAgamavinirNayaH / / hI manthase unheM yaha saba vizeSa hAla mAlUma huA sapathake dvArA tattvArthasatroMke-arthAt, tattvAtha ho / kucha ho, bAta naI hai jo abhI taka bahutoM ke zAstra para bane hue vArtikoMke-bhASyakI samAptiko Anana meM na pAI hogI aura isase tatvArthasatra kA sUcita kiyA hai aura yaha batalAyA hai ki isa bhASyama saMbandha-digambara aura zvetAmbara donoM hI sampradAyoMke tarka, nyAya aura AgamakA vinirNaya athavA tarka, sAtha sthApita hotA hai| sAtha hI, yaha bhI mAlama nyAya aura bhAgamake dvArA vinirNaya saMnihita hai hotA hai ki isa samaya donoM sampradAyoMmeM Aja kala isameM saMdeha nahIM ki yaha padya tattvArthavArtika bhASyakA jaisI khIMcAtAnI nahIM thI aura na eka dusaraM ko ghaNA antima bAzya mAlUma hotA hai| paraMtu aneka pratiyoma kI dRSTi meM dekhatA thaa| yaha vAkya nahIM pAyA jAnA. ise lekhakoMkI karAmAta (12) mamajhanA caahiye| tattvArtharAjavArtikakA antima vAkya .. sanAnana-jainamanthamAlA meM zrIyata paM0 pannAlAla jI nyAyadIpikAkI prazasti bAkalIvAlana 'tatvArtharAjavArtika' nAmakA jo prantha zrArAke jainasiddhAntabhavanameM 'nyAyadIpikA' kI prakAzita karAyA hai usake antameM 32 zloka 'uktaMca' jo prati naM. 156 kI hai usake antameM nimnalikhita rupase diye haiM aura unake sAtha hI graMtha samAna kara diyA prazasti pAI jAtI hai:hai| ina zlokoMke bAda pranyakI samAptisUcaka koI magarovardhamAnezo varSamAnadayAnidheH / *bhutasAgI TIkAmeM bhI isI mUlakA prAyaH anusaraNa kiyA zrIpAdasnehasambaMpatsideyaM nyAyadIpikA // 1 // gyaa|maur ise sAmane sabhI pratyakI satyAmika likhI gaI aura isake bAda antima saMghiisa prakAra dI hai:sApahI, itanA vizeSa kisameM prazna vinakA nAma 'bAra adhika diyA hai|mddii TIkAvAlI aura bAteM kamI iti zrImadarbhamAnamahArakAcAryagurukAekadIyA TImakanakI TImaseIsaurvabAkI banI hai| Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitra, vIrani0saM02456] purAnI bAtoM kI khoja 273 viracitAyA nyAyadIpikAyAmogamaprakAzaH hai aura usakI saMdhiyoMmeM bhaTTAraka mahodayakA prvaadismaapt:| daMtipaMcAnana' vizeSaNa diyA hai| jaisA ki usakI ___ yaha sandhi aura ukta prazasti donoM cIjeM, san nimnalikhita antima sandhise prakaTa hai:1913 meM, jainagraMtharatnAkara-kAryAlaya dvArA prakAzita iti paravAdidantipaMcAnanazrIvardhamAnabhaTTAhuI 'nyAyadIpikA' meM nahIM haiM aura na isase pahalekI rakadevaviracite barAmacarite sarvArthasiddhichapI huI kisI pratimeM haiN| bAda kI chapI huI jo eka gamanAnamatrayodazamaH srgH| prati milI usameM bhI inakA darzana nahIM huaa| aneka jAna par3atA hai 'paravAdintipaMcAnana yaha vardhamAna hastalikhita pratiyoM meM bhI ye nahIM dekhI gii| hA~, bhaTTArakakA viruda thA athavA unakI upAdhi thI aura daurvali jinadAsa zAstrIke bhaMDArameM jo ima pranthakI do isase ve eka naiyyAyika vidvAn mAlama hote haiN| pratiyA~ haiM unakA antimabhAga eka bAra jainahitaiSI meM nyAyadIpikA kartA dharmabhaSaNake guru bhI naiyAyika prakAzita huA thA vaha ukta sandhise milatA jalatA vidvAna hone cAhiye aura unheM nyAyadIpikAkI ukta hai, kucha thor3AsA bheda hai| mAlUma nahIM prazastikA ukta saMdhimeM 'bhaTTAraka' bhI likhA hai| isaliye, mere strapAla padya bhI unameM hai yA nhiiN| se, ye donoM eka hI vyaki jAna pAte haiN| yadi yaha ___ astu; ima pAse prathakI vaha truTi pUrI ho jAtI satya hai to dhamabhUSaNakaM guru mUlasaMgha, balAtkAragaNa hai jo ki eka gayAtmaka pranthake prAraMbhameM maMgalA- aura bhAratI gacchake AcArya the; jaisA ki pagaMgana caraNa tathA pratinAviSayaka zlokako dekhakara antama kI prazasnike nimna vAkyama prakaTa hai:mamAni Adi viSayaka koI padya na dekhana meM svaTakanI mni zrImUlamaMyaM bhuvi viditagaNaM zrI. thii| mAtha hI, yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki pranthaka, balAtkAramaM / zrIbhAgtyAdirAcche sakalaguNaka guru vardhamAnaza arthAta vardhamAna bhaTTAraka thaM aura nidhirdhamAnabhiSAnaH // prAmIbrahArako'mo... unhIke zrIgAvasnahamambandhasa yaha nyAyadIpikA middha nyAyadIpikAkI ukta saMdhisa yaha sApha jAhira hai huI hai| pranthakarnAna prArambhika padyameM arhantakA viza- kima graMthake kAma paDale.koI dUsare dharmabhUSaNa' paNa 'zrIvardhamAna' dekara("zrIvardhamAnamahanaM natvA lina nAmaka prAcArya bhI ho gaye haiM aura isa lie.the . kara) usake dvArAbhI apane gurukA smaraNa aura sacana bhinava dharmabhUSaNa' kahalAna the / inheM guma anuprahama kiyA hai| ye vardhamAnabhaTTAraka kauna the aura unhoMne mAramvanodayakI siddhi thii| kina kina pranyoMkA praNayana kiyA hai, yaha bAta, yapi, abhI taka spaSTa nahIM huI to bhI 'varAMgacaritra' nAmakA .. bhAraha lipiyoM ke nAma eka paMtha x vardhamAna bhaTTArakakA banAyA huA upalabdha . jainasiddhAntabhavana zrArAmeM, dharmadAsasari kA * dekho janahiteSI bhAga 1 mA -- mAna marako mAye hueI jAne hai parantu Aja kAI prazna pramI paniyama aura dvAdazAMgapati nAmaka do panya bhI taka mere dekhane meM mahA mAyA / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 bhanekAnta varSa 1, kiraNa 5 banAyA humA 'vidagdhamukhamaMDana' nAmakA eka bauddha graMtha aise bAraha prakaraNa haiM aura ye saba viSaya panthakI 95 hai| isa prathakI samApti ke bAda patrake khAlI sthAna para gAthAsaMkhyA ke bhItara hI varNita haiM / pahalI do gAthAe~ kucha saMskRta prAkRtake paga likhe hue haiM, jinameMse pahale isa prakAra haiM:pathakaM bAda parAsA saMskRta gadya dekara aThAraha lipiyoM Namiya jiNapAsAyaM vigyaharaM pnnyvNciytthpyN| kI sUcaka do gAthAe~ dI haiM, jo isa prakAra hai:- bacchaM nattatvayAraM saMkhaveNa NisApeha // 1 // "zubhaM bhavatu zrIsaMghasya bhdrN| samasAyarI apAro mAkuMthoyaM vayaM ca dummehaa| haMsalivI bhUyalivI jakkhI rakhusI ya vodhavvA taM kiMpi sikkhiyabvaM jaM kajjakaraM ca yovaM ca / / UhI javaNi turukkI kIrI dAviti ya siMpaviyA 1 pahalI gAthAmeM pArzvajinako namaskArarUpa maMgalApAkhaviNI nahi nAgari lADalivIpArasI yabodhacA caraNake bAda saMkSepameM tattvavicAra' nAmaka graMtha racanekI tA bhanimattIya livI cANakI mUladevI ya // 2 pratijJA kI gaI hai aura dUsarI meM yaha batalAyA hai ki zrutasAgara to apAra hai kintu Ayu alpa aura buddhi aSTAdazaH lipyaH // " maMda hai ima me thor3e meM hI jo kAryakArI hai vahI zikSainase paThAraha lipiyoMke 1haMsalipi, 2 bhUtalipi, NIya hai / isake vAda paMcaparameSThI ko namaskAra karake 3 yakSI, 4 rAkSasI 5 UhI ( uDiyA? ), 6 yavanAnI navakAra (namaskAra) maMtra kA mAhAtmya varNana kiyA hai (yanAnI), 7 turukI, 8 kIrI (kAzmIrI), 9 drAviDI jisakI eka gAthA ima prakAra hai10 siMghavI, 11 mAlaviNI, 12 naDi ( kanar3I ?). 13 devanAgarI, 14 lADalipi (lATI, gujarAtI), 15 / jo gaNai lakkha gaM payavihI jiNaNamokAra / pArasI (phArasI), 16 pramAtrikalipi, 17 cANakyI titthayaranAmagottaM so baMdhaiNasthi sadeho // 15 (guptalipi, aura 18 mUladevI, (nAmI ?) ye nAma pAe isameM 'NamokAra maMtrake eka lAkha jApa se ni:jAte haiN| inameM se aneka lipiyoM kA vizeSa paricaya saMdeha tIrthakara gotrakA baMdha honA hai' aisA basalAyA hai| 'mAlUma karane aura unake udaya-astako jAnane kI isI taraha dUsare prakaraNoMkA bhI varNana karate huye anta meM likhA hai:. . . . (11) pasotaviyAgaMsArI sajana jaNANasibasandI tattvavicAra aura vasanandI vasunandimarirahaubhapANaM pohaNaDaM gbu / / 64 bambaIke 'ailaka-pamAlAla-sarasvatI-bhavana meM tattva- jo pai muNai makkhA bhaeNaM pAhe deha usaesa vicAra' nAmakA eka prAkRta pantha hai jisameM raNavakAra soraNahaNiya ya kamma kapeNa pidAnayaMnAi 65 phala,2 dharma,3 ekonaviMzAvanA, 4 samyaka, 5 pUjA- arthAt-sajjanoM ko zivamukha ke dene vAle isa pAla, 6 vinayaphala, pyAyalya, 8 ekAdarApatimA,9 tatvavicAra nAma ke sAraprandhako vasunandirine bhanyajIvadayA. 10 sAvabavihi, 11 pazuvata aura 12 bAna janoM ke propanArya rakhA hai| jo ise par3hate haiM, munate haiM Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitra, bIrani0 saM02456] purAnI bAtoM kI khoja damaroM ko par3hAte haiM, athavA sunAte haiM ve saba apane isake viruddha hai| usameM guNavatoM ko 1 digvirati, 2 kokA nAza karate haiM aura kramazaH siddhAlaya ko jAte pezavirati aura 3 anarthadaNDaviranike rUpameM varNana haiM-muka ho jAte haiN| kiyA hai aura zikSApratoMke nAma ? bhogavirati, . ___ yahA~ graMthakartAkA nAma 'vasunandisUri' dene aura paribhoganivRtti, 3 atithisaMvibhAga aura 4 mA svanA graMtha kI samAptisUcaka saMdhi meM unheM 'siddhAntI' bhI ye cAra nAma diye gaye haiM / yathA:-- prakaTa karane se eka dama yaha prazna paidA hotA hai ki "punnattaradavikhaNapacchimAsakAUNa joyaNapamANaM kyA yaha prantha unhIM vasunandI prAcAryakA banAyA huA parado gamaNaNiyattI disigaNapayaM paramaM // hai jo 'vasunandibhAvakAcAra (upAsakAdhyayana)' ke vayabhaMgakAraNaM hoi jammi desammi tasya jiyapeNa phartA hai aura vikrama kI 12 vIM zatAbdIke uttarArdhameM kAragamaNaNiyattI taMjANa guNampayaM vidiyaM / hue haiM ? isa prazna kA uttara pAne ke liye graMtha para jo ayadaMDapAsavikraya kUDatulAmANa kUrasattANaM / maramarI naz2ara DAlI gaI to mAlama huA ki, isake naM maMgahoNa kAranaM jANa gaNavyayaM tiTiyaM / / pratimA, vinaya aura vaiyyAvRtya jaima prakaraNoM meM, yadyapi, bahuta-sI gAthAe~ vasunandi zrAvakAcAra kI pAI " bhoyavigaha bhaNiyaM paramaM sikkhApayaM sne| jAtI haiM parantu phira bhI yaha graMtha una vasunandiprAcArya "naM paribhoyaNini pidiyaM miSamyApayaM jaanne| kA banAyA huA nahIM hai, kyoMki isakA kitanA hI "anihisma saMvibhAgotidiyaM sikkhAvayaM pUrNapa paNana vasunandizrAvakAcAra ke viruddha hai, jisake udA "malle gvaNaM catvaM mana miravAvayaM maNiyaM / / haraNasvarUpa do gAthAe~ nIce dI jAnI haiM:-- isama mpaSTa hai ki yA anya vamundribhAvakAcAra disividisipazcakhANaMbhaNanthadaMDANahoiparihAga ke kartAkA nahIM hai| una donoM gAthAe~ (naM. 55, 6) bhobhovabhoyasaMkhA ee. gaNavyayA nirinn||54 ema pranthakAkI apanI cIja bhI nahIM hai balki deve dhunahatiyAle pavve paveya posahavAsI devasenAcArya ke 'bhAvasaMgraha' prantha kI gAthA hai, jo matihINa maMvibhAbhI maraNaMne kuNai mlihnnN||60 umameM kramaza 354, 355 nambara para maja hai / imI taraha aura bhI kitanI hI gAthAe~. dUmare prathA kI jAna inameM se pahalI gAthAmeM tIna guNapratAke nAma paratI hai| mAlama hotA hai yaha anya kucha to basunandiA digvidikapratyAkhyAna, 2 anarthadaMDaparihAra aura 3 __ zrAvakAcArakaM katipaya prakaraNoMkI kATa-chA~Ta karake, bhogopabhogasaMkhyA diye haiN| aura dUsarI pAthAmeM cAra para udhara se lekara aura kucha apanI taraphame milA zikSAbatoke nAma 6 trikAladevavandanA (sAmAyika), kara banAyA gayA hai| bhAcarya nahIM jo yaha paMtha kimI 2 proSadhopavAsa,3 atithisaMvibhAga, bhora 4 sa khAnA vyalivizeSaDArA prayoganaviroSa kI siddhi ke liye batalAe haiN| parantu basunandibhAvakAcAra kA vidhAna . . . .. : ---- *dekho, mANikatAmaNamAlA kA bhAvamamahAda' nAma kA *"iliba nndisidvaanviivircittttvvivaar:smaamH|" 20 ko matha / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 nandI 'AcArya ke nAmase racA gayA ho aura isake racayitAkA nAma khuda 'vasunandI' na ho| yadi aisA na ho kara kisI dUsare ho vasunandisUri ne isakI racanA kI hai to kahanA hogA ki ve koI sAdhAraNa vyakti the, 'unhoMne dUsaroM kI kRtiyoM ko curAkara jo unheM apanI kRti prakaTa kiyA hai vaha eka sUripadake yogya nahIM hai| aura aisI hAlata meM yaha mAlUma hone kI jarUrata hai ki kaba hue haiM aura kisake ziSya the ? prantha kI zailI ko dekhate hue vaha kucha mahattva kI mAlUma nahIM hotI / ( 16 ) yAMgamAra aura amRtAzIti / piTarsana sAhaba kI pA~cavIM riporTa meM, naM0 90 para, 'yogasara' nAmake eka graMtha kA Adi aura anta isa makAra diyA huA hai: Begins: * anekAnta OMnamo vItarAgAya vizvakAzi mahimAnamamAna paMkamomantarAyakhitavAGmayahetubhUtam / zaMkaraM suganamIzamanIzamAdduraddannamUrjitamahaM tamahaM namAmi // 1 // Ends: I // zrI jayakIrti rIyA ziSya eA / malakIrtinA / lekhitaM yogasArAkhyaM vidyArthinAmakIrtinAt // 1 saMvat 1162 jyeSThabhuklapakSaM trayodazyAM paMDita sAmhaNena - likhitamidamiti // [varSa 1, kiraNa 5 antima bhAga bhI jise kahanA cAhiye vaha nahIM diyAantima bhAga ke nAmase jo kucha diyA hai use prati likhAne aura likhane vAle kI prazasti athavA paricaya kaha sakate haiM aura isase prAthaH itanA hI mAlUma honA hai ki 'yogasAra' kI yaha graMthaprati jayakIrti sUrike ziSya amalakIrti ne likhavAI hai aura paM0 sAlhaNa ne use saM0 1992 kI jyeSTa sudi trayodazI ko likhA hai| astu; isa maMthakA jo maMgalAcaraNa diyA hai vahI maGgalAcaraNa 'amRtAzIti' nAmake yogaprantha kA hai. jo mANikacandra granthamAlA ke 'siddhAntasArAdisaMgaha nAmaka 21 veM gUnthameM chapa cukA hai aura jisameM grantha kartA kA nAma yogIndradeva diyA huA hai; jaisA ki usake nimna antima bhAgase prakaTa hai: sAtha hI, yaha bhI likhA hai ki yaha graMtha prati tADapatroMke Upara anahilavAr3apATana ke bhaNDArameM surakSita hai / parantu mUla pranthakA kartA kauna hai aura vaha kaba banA hai isa viSaya meM koI sUcanA nahIM dI / pranthakA caJcacca drorucirucirataracacaH kSIranIrapravAhe majjanto'pi pramodaM paramparanarA saMga moguryadIye / yogajvAlAyamAna jvaladanala zikhA klezavallI vihonA yogIndro vaHsa candraprabhavibhuravibhurmaGgalaM sarvakAlam // 82 // iti yogIndradeva kRtApanAzItiH samAptA / yahi pATana kI vaha gUnthaprati aura amRtAzIti donoM eka hI hoM to kahanA hogA ki 'amRtAzIti'kA dUsarA nAma 'yogasAra' bhI hai aura vaha saMvat 1992 se pahale kA to banA huA jarUra hI hai / paraMtu ye dono hI nAma gUntha ke kisI padya parase upalabdha nahIM hote / AzA hai zrImuni puNyavijayajI athavA dUsare koI sajjana, jinheM, pATana kI isa granthaprati ko dekhane kA avasara milA ho, ve donoM kI tulanA karake ThIka hAla se sUcita karane kI kRpA kreNge| jugalakizora mukhtAra Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitra, bIra ni02456] jainadharma meM hiMsA NAAAA jainadharma meM hiMsA [ lekhaka - zrI0sA0ratna 50 darabArIlAlajI ] jo * janma letA hai vaha eka na eka dina maratA avazya hai| yA to eka prANI dUsare prANIko mAra DAlatA hai athavA prakRti hI usakA jIvana samApta kara detI hai| inameM se prANIko prakRJenna tikI apekSA dUsare prANIkA Dara jyAdA hai| eka prANI dUsare prANIke khUnakA pyAsA hai| isaliye nItivAkya bhI bana gayA hai - " jIvo jIvasya jIvanam " / arthAta, eka jIva dUsare jIvake jIvanakA AdhAra hai / manuSya sabameM zreSTha prANI hai / buddhimAna honese balavAn bhI hai| isI liye yaha uparyukta nItibAkyakA sabase jyAdA durupayoga kara sakA hai| apane svArtha ke liye vaha aisI hiMsA bhI karatA hai jo Avazyaka nahIM kahI jA sakatI / parantu yaha kArya prANisamAja aura manuSyasamAja kI zAnti meM bAdhaka hai| isase mAtmika unnati bhI ruka jAtI hai| isaliye pratyeka dharma meM thor3e-bahuta rUpa meM hiMsA ke tyAga kA upadeza ----------------- diyA gayA hai aura isIliye 'ahiMsA paramo dharma:' pratyeka dharmakA mUla maMtra bana gayA hai| lekina jainadharmane isa maMtra kI jaisI sUkSma vyAkhyA kI hai vaha bejor3a hai| jaina dharmakI ahiMsA, ahiMsAkA carama rUpa hai / jainadharma ke + ahiMsA-tatvako prakAzita karanA 'ane kAnta' ko khAsa taura se iSTa hai| pahalI kiraNa se hI isakA prayatna jArI hai| pichalI kiraNa meM 'jainoM kI ahiMsA' nAma se eka khAsa lekha paM0 devakInandanajI kA pAThaka par3ha cuke haiN| Aja unakI sevAmeM samAja ke eka dUsare labdhapratiSTha vidvAn kI kRti prastuta kI jAtI hai| yaha lekha kucha samaya pahale 'jainajagan' meM prakaTa huA thA aura vahI lekha hai jisa para mahAtmA gAMdhI jI ne likhA thA"lekha par3hakara mujhako Ananda huaa| usameM bahota sI bAteM haiM jinase maiM maha-sampAdaka mata hU~" mindans 200 anusAra manuSya, pazu, pakSI, kIr3e makor3e Adi ke atirika pRthvI, jala, agni, bAbu aura vanaspatimeM bhI jIva hai / miTTIke Dhele meM kIr3e Adi jIba to haiM hI, parantu miTTI kA ThelA svayaM pRthvIkAviNa jIvoM ke zarIra kA piMDa hai| isI taraha jalabindu meM yantroM ke dvArA dikhane vAle aneka jIvoM ke atirikta vaha svayaM jalakArika jIvoM ke zarIrakA piMDa hai| yahI bAta agnikAya Adi ke viSaya meM bhI samajhanI cAhiye / ----- isa prakArakA kucha vivecana pArasiyoMkI dharmapustaka 'mApasvA' meM bhI milatA hai| jaise hamAre yahA~ pri Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 anekAnta varSa 1, kiraNa 5 Na kA rivAja hai usI taraha unake yahA~bhI pazcAtApakI hai ki usakA bhAvahiMsAke sAtha sambandha hai| phira bhI kiyA' karane kA rivAja hai / usa kriyA jo maMtra bone yaha bAta yAda rakhanA cAhiye ki dravyahiMsAke hone para jAte haiM unameM se kuchakA bhAvArtha isa taraha hai:- bhAvahiMsA anivArya nahIM hai| ___dhAtu-upadhAtuke sAtha jo maiMne durvyavahAra (apa- agara dravyahiMsA aura bhAvahiMsAko isa prakAra rAdha) kiyA ho usakA maiM pazcAttApa karatA huuN"|"jmiin alaga na kiyA gayA hotA to jainadharmake anusAra koI ke sAtha maiMne jo aparAdha kiyA ho usakA maiM pazcAttApa bhI ahiMsaka na bana sakatA aura nimnalikhita zaMkA karatA hU~" / "pAnI athavA pAnIke anya bhedoMke sAtha khar3I rahatIjo maine aparAdhakiyA ho usakA maiMpazcAtApa krtaahuuN"| jale jaMtuH sthale jaMturAkAze jaMtureva ca / "vRkSa aura vRkSake panya bhedoMke sAtha jo maiMne aparAdha jaMtumAlAkule loke kathaM bhirahiMsakaH / / kiyA ho usakA maiM prAyazvi karatA hU~" / "mahatAba, jala meM jaMtu haiM, sthala meM jaMtu haiM aura AkAza meM mAphatAba,malatI-amnimAdi ke sAtha maine joaparAdha bhI jaMta haiN| jaba samasta loka jaMtuoM se bharA huA hai kiyA ho usakA maiM pazcAtApa karatA huuN"| taba koI bhikSu (muni) ahiMsaka kaise ho sakatA hai ? pArasiyoMkA vivecana jainadharmake pratikramaNa-pAThase isa praznakA uttara yoM diyA gayA hai:milatA julatA hai jo ki pArasIdharmake Upara jainadharmake prabhAvakA sUcaka hai |mtlb yaha hai kijainadharma meM ahiMsA - sUkSmA na patipIDyante prANinaH sthlmrcyH| kA bar3A sUkSma vivecana kiyA gayA hai / eka dina thA para ye zakyAste vivajyante kA hiMsA saMyatAtmanaH / / jaba saMsArane isa sUkSma ahiMsAko prAdharya aura harSa sUkSma jIva (jo adRzya hote haiM tathA na to kisI sAya aisA thA aura apanAyA thA / se rukate haiM aura na kisI ko rokate haiM) to pIDita " yahA~ para prazna hotA hai kijava jainadharmakI ahiMsA nahIM kiye jA sakate, aura sthUla jIvoMmeM jinakI rakSA isanI sUkSma hai to usakApAlana kadApi nahIM ho sakatA kI jA sakatI hai unakI kI jAtI hai| phira muni ko hamanyavahArya hai| isaliye usakA vivecana vyartha hai| hiMsA kA pApa kaise laga sakatA hai ?' isase mAlama pasata namana mA hotA hai ki jo manuSya jIvoMkI hiMsA karane ke bhAva baccerUpa meM kiyA hai ki vaha jitanA hI ukara nahIM rakhatA athavA unako bacAne ke bhAva rakhatA hai utanA hI myavahArya bhI hai| usake dvArA jo vyahiMsA hotI hai usakA pApa use / jainadharma ke anusAra apane dvArA kisI prANI ke mara nahIM lagatA hai| isIliye kahA haijAnese yA duHkhI ho jAnese hI hiMsA nahIM hotI |sNsaar viyojayati cAsubhirna ca padhena saMyujyate / meM sarvatra jIva pAye jAte hai aura ve apane nimittase arthAt-prANoM kA viyoga kara dene para bhI hiMsA marate bhI rahate haiN| phira bhI jainadharma isamANipAtako pApa nahIM lagatA / isa bAta ko zAsakAroM ne aura rikSA nahIM kahatA / vAstavameM hiMsAlpa pariNAma hI bhI adhika spaSTa karake likhA haidibahisAko vo sirpha isaliye hiMsA ma pAkhAdampiAde hariSAsavidamsa siggmtaanne| Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma meM ahiMsA caitra, bIrani0saM02456] bhAvAdeja kuliMgo marejja tajjoggamAsejja || hitasa tariNAmico ghosu humo videsidosamaye arthAt - jo manuSya dekha dekhake rAstA cala rahA hai usake paira uThAne para agara koI jIva pairake nIce A jAve aura kucala kara mara jAve to usa manuSyako usa jIvake maranekA thor3A se bhI thor3A pApa nahIM lagatA / hiMsA kA pApa tabhI lagatA hai jaba vaha yatnAcAra se kAma na letA ho maraduba jiyaduva nIbo bhayadAcArassa NibidA hiMsA padassa etthi bandho hiMsAmeteNa samidassa || arthAta- jIva cAhe jiye cAhe mare, parantu jo prayatnAcAra se kAma karegA use avazya hI hiMsAkA pApa lgegaa| lekina jo manuSya yatnAcAra se kAma kara rahA hai use prANibadha ho jAne para bhI hiMsA kA pApa nahIM lagatA / AzAdharajI ne bhI isI viSaya para acchA prakAza DAlA hai| likhA hai viSvara jIvacite loke ka caran kopyamocyata / bhAvaikasAdhana bandhamokSau cennAbhaviSyanAm // - sAgAradharmAmRta | arthAt-jaba ki loka, jIvoMse khacAkhaca bharA hai natra yadi bandha aura mokSa bhAvoMke Upara hI nirbhagna hote to kauna AdamI mokSa prApta kara sakatA ? jaba jaima dharma kI ahiMsA bhAvoMke Upara nirbhara hai taba use koI bhI samajhadAra avyavahArya kahane kA duHsAhasa nahIM kara sktaa| jainadharmake samAdhimaraNa vrata ke Upara vicAra karanese to sApha mAlUma hotA hai ki maranese hI hiMsA nahIM hotii| isa satejanA vratake mahatva aura svarUpa ko na samajhakara kisI bhAdamIne eka 275 patra meM likhA thA ki jainI loga mahInoM bhUkhoM raha kara maranemeM puNya samajhate haiN| agara isa bhAI ne sallekhanA kA rahasya samajhA hotA to kabhI aisA na likhatA, aura na sallekhanAko AtmahatyAkA rUpa detA / sallekhanA aisI avasthAoM meM kI jAtI hai upasarge durbhikSe jarasi rujAyAM ca niHmtiikaare| dharmAya tanuvimocananamAH sammelanAmAryAH // samantabhadra / arthAt- aba koI upasarga, durbhikSa, buDhApA aura roga aisI hAlata meM pahu~ca jAyeM ki dharmakI rakSA karanA muzkila ho to dharmake liye zarIra chor3a denA slekhn| yA samAdhimaraNa hai / samAdhi le lene para uparyukta ApattiyoMko dUra kara ne kI phira ceSTA nahIM kI jAtI-- upacAra vagairaha banda karake vaha aMtameM anazana karate karate prANatyAga karatA hai / sambhava hai ki upacAra karanese vaha kucha dina aura jI jAtA / paraMtu jima kAryake liye jIvana hai, jaba vahI naSTa ho jAtA hai taba jIvanakA mUlya hI kyA rahatA hai? yaha yAda rakhanA cAhiye ki AtmAkA mAdhya zAMti aura sukha hai| sukhakA sAdhana hai dharma aura dharmakA sA. dhana hai jIvana | jaba jIvana dharmakA bAdhaka bana gayA hai taba jIvanako chor3a kara dharma kI rakSA karanA hI ucita hai| hara jagaha sAdhya aura sAdhana meM virodha hone para sAdhana ko chor3a kara sAbhyakI rakSA karanA cAhiye / samAdhimaraNa meM isI nItikA pAlana kiyA jAtA hai| isI bAta ko akalaMkadevane yo spaSTa kiyA hai : 66 yathA after: vividhapaNyadAnAdAnasaMcayaparasya gRhavinAzo'niSTaH tadvinAzakAraNe copasthite yathAzakti pariharati duSparihAre pa pathavAvinAzo yathA bhavani tathA yatate / evaM Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 anekAnta [varSa 1 kiraNa, 5 gRhastho'pi vratazIlapuNyasaMcayapavartamAnastadA- jinakA sambaMdha bhaviSyake kSaNoMse hI nahIM, yugosa bhayasya zarIrasya na pAtamabhivAgchati taduplava- hotA hai| manuSya ke pAsa jitanA jJAna aura zakti hai kAraNe copasthite svagaNAvirodhena pariharati usakA ucita upayoga karanA cAhiye / sarvajJatA prApta duSparihAre ca yathA svagaNavinAzo na bhavati nahIM hai aura thor3e zAnakA upayoga nahIM kiyA jA sakatA, tathA prayatati kathamAtmavadho bhvet"| aisI hAlata meM manuSya bilakula akarmaNya ho jaaygaa| -tasvArtharAjavArtika / isaliye upalabdha zaktikA zubha pariNAmoMse upayoga bhAvArtha-koI vyApArI apane gharakA nAza nahIM karanemeM koI pApa nahIM hai| dUsarI bAta yaha hai ki bhautika pAhatA / agara gharameM Aga laga jAtI hai to usake jIvana hI saba kucha nahIM hai-bhautika jIvana ko saba bujhAnekI ceSTA karatA hai| paraMtu jaba dekhatA hai ki kucha samajhane vAle jInA hI nahIM jAnate; ve jIte hue isakA bujhAnA kaThina hai taba vaha gharako parvAha na bhI mRtakake samAna hai| aise bhI aneka avasara Ate haiM karake dhanakI rakSA karatA hai| isI taraha koI AdamI jaba manuSyako svecchA saMjIvanakAtyAga karanA par3atA hai| zarIrakA nAza nahIM caahtaa| paraMtu jaba usakA nAza yuddha meM AtmasamarpaNa kara denase yA bhAga jAnese jAna nimbhita ho jAtA hai taba vaha use to naSTa hone detA hai baca sakane para bhI savIraya donoM kAma na karake mara aura dharmakI rakSA karatA hai| isaliye yaha pAtmaSadha jAte haiN| vaha cIz2a , jisake liye ve jIvana kA tyAga karadete haiM, avazya hI jIvana kI apekSA bahumUlya hai| nahIM kahA jA sktaa| isaliye unakA yaha kAma AtmahatyA nahIM khlaataa| isa para kahA jA sakatA hai ki sarvajJake binA yaha bahuta dinahue kisI patrameM hamane eka kahAnI par3hI thI, kauna nizcita kara sakatA hai ki yaha mara hI jAyagA, usakA zIrSaka thA "patihatyA meM pAtivratya" / usakA kyoMki dekhA gayA hai ki jisa jisa rogIkI acche - aMtima kathAnaka yoM thA-yuddhakSetra meM rAjA ghAyala par3A praccha cikitsakoMne bhAzA chor3a dI vaha bhI jI gayA thA, rAnI pAsa meM baiThI thii| yavanasenA unheM kaida karaneke / hai isaliye saMzayAspada mRtyuko sallekhanAke dvArA liye pA rahI thii| rAjAne bar3e karuNasvarameM rAnIse nimita mRtyu banA denA bhAtmabadha hI hai| dUsarI bAta kahA" devi ! tumheM pAtivratyakI kaThina parIkSA denI yaha hai ki cikitsAse kucha samaya adhika jIvanakI pddegii| rAnIke svIkAra karane para rAjAne kahA ki bhAzA hai, jabakisalekhanAsevaha pahile hI mrjaaygaa| "merA jIvita zarIrayavanoMke hAthameM jAve isake pahile ataH yahabhI pAtmavadha kahalAyA aura sallekhanA karAne mere peTa meM kaTArI maardo"| rAnI ghabarAI, kintu jaba bAle manuSyaghAtaka khlaaye| zatru bilakula pAsa bhAgaye, vana rAjA ne kahA "devi! niHsandeha hama loga sarvajJa nahIM hai| paraMtu duniyA parIkSA do! sabI pavitratA bano!" rAnI ne rAjAke peTa ke sAre kAma sarvajJa dvArA nahIM karAye jA skte| meM kaTArI mAradI aura usI kaTArIse apane jIvanakA hama loga to bhaviSya ke ekApaNakI bhI bAta nimita bhI aMta kara diyaa| yaha thA 'pavihatyA meM pAvitratya / dI jAna sakate, paraMtu kAma to aise bhI kiye jAte haiN| isa se mAlUma hotA hai aisI bhI cIja hai jinake liye Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pairavIra ni0saM0 2416] jainadharma meM mahiMsA 281 jIvana kA tyAga karanA par3atA hai AtmahatyA kAyaravA isake atirikta aura bhIbahuta se kAraNa ho sakate hai parantu uparyukta ghaTanAe~ vIratA ke jAjvalyamAna hai jaise paricaryA na ho sakanA mAvi; paraMtu uparvata udAharaNa haiN| inhI udAharaNoke bhItarasamAdhimaraeko kAraNa to avazya hone hI cAhiye / isa kArya meM eka ghaTanAe~ bhI zAmila haiN| bAta saba se adhika mAvazyaka hai| vaha hai pariNAmoDI hA~, duniyA meM pratyeka siddhAnta aura pratyeka rivAja nirmalatA, niHsvArthatA mAdi / jisa jIvakA prANatyAga kA durupayoga ho sakatA hai aura hotAbhIhai / baMgAlameM karanA hai usIkI bhalAIkA hI lakSya honA caahie| kucha dina pahile 'aMtakriyA' kA bahuta durupayoga hotA isase pAThaka samajhe hoge ki prANatyAga karane aura thaa| aneka loga vRddhA strIko gaMgAke kinAre le jAte karAnese hI hiMsA nahIM hotI-hiMsA hotI hai, the aura usase kahate the-'hari bol'|agr usane 'hari' jaba hamAre bhAva duHkha dene ke hote haiN| matalaba yaha ki bola diyA to use jIte hI gaMgA meM bahA dete the| paraMtu korI dravyahimA, hiMsA nahIM kahalA sakatI / sAbameM vaha hari nahIM bolatI thI isase use bAra bAra pAnImeM itanA aura samajha lenA cAhie ki korA prANaviyoga DabA subA kara nikAlate the aura jaba taka vaha hari na hiMsA to kyA, dravyahiMsA bhI nahIM kahalA sktaa| bole taba taka use isI prakAra parezAna karata rahate the prANaviyogambata dravyahiMsA nahIM hai parantu vaha du.kharUpa jisase ghabarA kara vaha 'hari' bola diyA karatI thI dravyahiMsA kA kAraNa hotA hai isalie vyahiMsA aura ve loga use svarga pahuMcA dete the / 'aMtimakriyA' kahalAtA hai| anaMkadeva kI nimnalimbita paMniyoM se kA yaha kaisA bhayAnaka durupayoga thA / phira bhI bhI yaha bAta dhvanita hotI haidurupayogake Dara se acche kAmakA tyAga nahIM kiyA 'myAnmataM mAraNebhyo'yamAtmA mata:mANajAtA, kintu yathAsAdhya durupayogako rokane ke liye viyAMgena prAtmanaHkiJcinayatInyAmAnAspAta kucha niyama banAye jAte haiM / apanaM aura parake prANa- iti, tama, kiM kAraNaM? sadarakhotpAdakatyAta tyAgake viSayameM nimna likhita niyama upayogI hai:- prANavyapagapaNe hi sani sasaMbaMpino jIvasya (1) rogaprathavA aura koI Apatti asAdhya ho| daHkhAtpayate ityvsiddhiH|" . . (2) sabane rogIke jIvanakI AzA chor3a dI ho| -tatvArtharAjabArtika / (3) prANI svayaM prANatyAga karane ko taiyAra ho| inameM batalAyA hai ki 'bhAramA no prAthami pRthak hai isa (yadi prANIkI icchA jAnane kA koI mArga na ho to liye prANoke viyoga karane parabhImAtmAkAkucha (vigAi) isa kriyA karAne vAle ko zuddha hRdaya se vicAranA na honase adharma na hogA, yadi aimA kahA jAya to yaha cAhiye ki aimI paristhiti meM yaha prANI kyA cAha ThIka nahIM haiN| kyoMki prANaviyogahone para duHkha hotA sakatA hai|) hai isalie adharma sikha humaa|' (4) jIvanakI apekSA usakA tyAga hI usake isase mAlUma humA ki dravyahiMsA to duHkhalma hai| liye zreyaskara (dharmAvikI rakSAkA kAraNa) siddha hotA prANaviyoga duHkhakA eka bar3A sAdhana hai isaliye yaha ityAhimA kahalAyA / yaha drazyahimA bhI mAvahisAke Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 anekAnta [varSa 1, kiraNa 5 vinA hiMsA nahIM kahalA sktii| jo loga bApalpa ke Upara bhI thoDAsA vicAra karanA hai jisakA pAlana dekha kara hI hiMsA-ahiMsAkI kalpanA kara lete haiM ve gRhasthoM ke dvArA kiyA jAtA hai| bhUlate haiM / isa viSayameM bhAcArya amRtacaMdra kI kucha hiMsAcAra prakArakI hotI hai-saMkalpI, pArambhI, kArikAreM blekhanIya hai udyogI aura virodhI / vinA aparAdhake, jAna bujhakara, aviSAyApi hihiMsA hiMsAphalabhAjanaM bhvtyekH| jaba kisIjIvake prANa liye jAte haiM yA usa dukha diyA kasyApyaparo hiMsAM hiMsAphanabhAnanaM na syAt / / jAtA hai to vaha maMkalpI hiMsA kahalAtI hai, jaise kasAI ekasyAmpA hiMsA dadAti kAle phalamanampam / pazuvadha karatA hai / mAina-buhArane meM, roTI banAne me, anyasya mahAhiMsA khanpaphalA bhavati pripaake|| mAne-jAne zrAdi meM yatnAcAra rakhate hue bhI jo hiMsA kasyApidizati hiMsA hiMsAphalapekameva phalakAle hojAtI hai .vaha bhArambho hiMsA kahalAtI hai| vyApAra bhanyasya saiva hiMsA dizatyahiMsAphalaM vipulaM // Adi kArya meM jo hiMsAho jAtI hai use udyogI hiMsA hiMsAphalamaparasya tu dadAtyahiMsA tu prinnaame| kahate haiM; jaise anAjakA byApArI nahIM cAhatA ki itarasya punahiMsA dizasyahiMsAphalaM nAnyat / / anAja meM kIr3e par3eM aura mareM parantu prayatna karane para bhavabudhyahisya-sika-hiMsA-hiMsA phalAni ttven| bhI kIr3e par3a jAte haiM aura mara bhI jAte haiM / zrAtmanispaSagAmAnairnizaktappA tyajyatA hiMsA // rakSA yA AtmIya rakSA ke liye jo hiMsA kI jAtI hai -purussaarthsiddhyupaay| vaha virodhI hiMsA hai| 'eka manuSya hiMsA (dravyahiMsA) na karake bhI hiMsaka gRhastha sthAvara jIvoMkI hiMsA kA tyAgI nahIM hai, ho jAtA hai-arthAta, hiMsA kA phala prApta karatA hai| sirpha trasa jIvoM kI hiMsA kA tyAgI hai| lekina trasa dUsarA manuSya hiMsA karake bhI hiMsaka nahIM hotaa|| eka jIvoM kI uparyata cAra prakAra kI hiMsAmese baha sirpha kI thoDIsI hiMsA bhI bahuta phala detI hai aura dUsarekI saMkalpI hiMsAkA tyAga krvaahai|kRssi, yuddhAdimeM hone par3I bhArI hiMsA bhI thor3A phala detI hai| kisI kI vAlI hiMsAsaMkalpI hiMsA nahIM hai, isaliya ahiMsANuvratI hiMsA hiMsAkA phala detI hai aura kisIkI ahiMsA ye kAma kara sakatA hai| ahiMsANuvratakA nirdoSa pAlana hiMsAkA phala detI hai / hiMsya (jisakI hiMsA kI jAya) dasarI pratimA meM kiyA jAtA hai aura kRSi bhAdi kA kyA hai 1 hiMsaka kauna hai ? hiMsA kyA hai? aura hiMsA tyAga pAThavIM pratimAmeM hotA hai / kisI bhI samaya jaina kAphala kyA hai ? ina bAtoM ko acchI taraha mamama samAjakA pratyeka bhAdamI pAThavI pratimAdhArI nahIM ho kara hiMsAkA tyAga karanA cAhiye / / sakatA / vartamAna jainasamAjameM hajAra pIche eka mAdamI yahA~ taka sAmAnya ahiMsA kA vivecana kiyA bhI muzkila se aNuvratadhArI mila skegaa| pAThavIM gayA jisake bhItara mahAnata bhI zAmila hai| pAThaka pravimAdhArI to bahuta hI kama hai / jainiyoM ne jo kRSi dekheMge ki isa ahiMsA mahAnata kA svarUpa bhI kitanA bhAdi kArya bora rakkhA hai vaha jainI hone ke kAraNa vyApaka aura myavahArya hai| aba hameM cAhiMsA aNugata nahIM kintu vyApArI hone ke kAraNa chor3A hai| dakSiNa Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitra, bIra ni0saM02456] jainadharma meM mahiMsA 283 prAntameM jitane jainI haiM, unakA bahubhAga kRSijIvI bharatakA vairAgyamaya jIvana prasiddha hai| lekina prANadaNDa kI vyavasthA inhIMna nikAlI thii| jainiyoM ke purANa to __kucha logoM kA yaha khayAla hai ki jainI ho jAne yuddhoMse bhare par3e haiM; aura una yuddhoMmeM acche acche aNuse hI manuSya, rASTrake kAma kI cIja nahIM rahatA-yaha pratiyoM ne bhI bhAga liyA hai| pApagaNa meM lagAI rASTrakA bhAra bana jAtA hai| parantu yaha bhUla hai| yadyapi para jAte hue kSatriyoM ke varNanameM nimna likhita loka ima bhUla kA bahuta kucha uttaradAyitva vartamAna jaina- dhyAna dene yogya haisamAja para bhI hai, paraMtu hai yaha bhUla hI / rASTrakI rakSA samyagdazanasammanaH zaraH kaapdnnbtii| ke liye aisA koI kArya nahIM hai jo jainI na kara sakatA pRSTato vIkSyate paayoHpursidshknyyaa||73158 ho, athavA usa kAryake karane se usake dhArmika padameM isameM likhA hai ki kisI samyagdRSTi aura maNubAdhA AtI ho| jainiyoMke paurANika citra to isa vratI mipAhI ko pII meM palI aura mAmale meM devaviSaya meM pAzAtIta udAratA kA paricaya dete hai / yuddha kanyAe~ dekha rahI haiN| kA kAma purAne samaya meM kSatriya kiyA karate the / prajA agara jainadharma bilakula vaizyoMkAhI dharma hotA to kI rakSAke liye aparAdhiyoM ko kaThorase kaThora daMDa bhI usake sAhityameM aise dRzyana hote| isaliye yaha maccI tAtraya dete the / inhIM kSatriyoM meM jainiyoMke prAyaH sabhI taraha samajha lenA cAhiye ki apanI, apane dumbiyoM mahAparuSAMkA janma humA hai| covIsa tIrtha kara, bAraha kI apane dhana aura bhAjIvikA kI rakhAke liye jo cakravartI, nava nArAyaNa, nava pratinArAyaNa, navabalabhadra himA karanI par3atI hai. vahasaMkalpI hiMsA nahIM hai, usakA ya 63zalAkA puruSa kSatriya the / 24 kAmadeva tathA anya tyAgI sAdhAraNajainI to kyA aNuvratIbhI nahIM hotaa| hajAroM bhAdarza vyakti kSatriya the / ina mabhI ko yuddha isase mApha mAlama hotA hai ki jainadharmakI ahiMsA na aura zAsanakA kAma karanA par3atA thaa| dharmake sabame tomavyavahArya hai, na saMkucita hai, aura na aihika unnati bar3e pracAraka tIryakara hote haiM / janmasa hI inakA jIvana kA bodhaka hai| vartamAna adhikAMza jainI apanI sA~ce meM DhalA huA hotA hai / inakA sArA jIvana eka kAyagnA yA akarmaNyatA ko chipAne ke liye bar3I bar3I Adarza jIvana hotA hai / lekina tIrthaMkaroMmeM zAntinAtha bAne mArA karate hai paraMtu vAstavameM ahiMsAke sAdhAraNa kuMthunAtha aranAtha ne to AryakhaNDa nathA pA~ca mleccha, rUpake pAlaka bhI nahIM hotaM / hA~, DhoMga kaI guNA khaNDoM kI vijaya kI thii| bhagavAna neminAtha bhI yuddha dikhalAte haiN| inheM dekha kara athavA inake bhAcaraNa para meM zAmila hue the| isa yugake prathama cakravartI samrATa se jainadharmakI ahiMsA nahIM samajhI jA sktii| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 anekA mahArAja khAravela [ le0 - zrI0 bAbu choTelAlajI jaina, phalakatA ] yaha bAta satya hai ki jisa jAtikA itihAsa nahIM vaha jAti prAyaH nahIM ke tulya samajhI jAtI hai| kucha samaya-pUrva jainiyoMkI gaNanA hinduoMmeM hotI thI, kiMtu : jabase jainapurAtatvakA vikAsa huA hai tabase saMsAra hameM eka prAcIna, svataMtra aura ucca siddhAntAnuyAyI samajhane lagA hai| sAtha hI, hamArA itihAsa kitanA adhika vistIrNa aura gauravAnvita hai yaha bAta bhI dina-para-dina lokamAnya hotI calI jAtI hai / vaha samaya aba dUra nahIM hai jaba yaha svIkAra karanA hogA ki 'jainiyoM kA itihAsa sAre saMsAra kA itihAsa hai'| gaharI vicAradRSTise yadi dekhA jAya to yaha spaSTa ho jAtA hai ki Aja jaina siddhAnta sAre vizvameM adRzya rUpa se apanA kArya kara rahe haiN| jainasamAja apane itihAsa ke anusaMdhAna tathA prakAzanameM yadi kucha bhI zakti vyaya karatA to Aja hamArI dazA kucha aura hI hotI / itihAsa se yaha siddha ho cukA hai ki nirbaMdha digambara sata hI mUla dharma hai| yadi hamAre samasta tIrthoMkA itihAsa prakAziva ho jAtA to Aja una dharmavardhaka tIrthoM ke jhagar3oM meM samAja kI zaktiyoM aura samaya kA apavyaya na 1. hotA / sAmAjika aura dhArmika ulajhaneM itihAsa kI sahAyatA se jaldI aura sugamatA se sulajha jAtI haiN| 'anekAnta' kI tRtIya kiraNa meM zrImuni puNyavijayajIne, apane lekha meM, khAravelako zvetAmbara siddha karane kI ceSTA kI hai| maiM isa bAsase sahamata nahIM hU~ * acchA hotA yadi yahA~ 'mUla' kI maryAdA kA bhI kucha kara diyA jAtA, jisase pAThakoM ko usa para ThIka vicAra karanekA aksara nivAtA / - sampAdaka [varSa 1, kiraNa 5 ki yadi koI khAsa vAkya yA pATha zrImAn paM0 nAthUrAma jI premI aura zraddheya paMDita jugalakizorajI mukhtArakI dRSTimeM abhI taka nahIM AyA ho to isase digambara sAhitya meM usakA abhAva mAna kara use zvetAmbara hI mAna liyA jAya X x vaha pATha 'zvetAmbara ho' hai-digambara nahIM; aisA munijI kA unake lekhase koI dAvA mAlUma nahIM hotaa| ve to spaSTa likha rahe haiM ki - "digambara jainasampradAyake pratthoMmeM ' kAya milI. dIyAya yAtrA va kehi aMzake sAtha tulanA kI jAya ema pATha haiM yA nahI yaha jaba taka maiMne digambara sAhitya kA adhyayana sAhityameM muni jIke dvArA isa pAThakI saMbhAvanA kA koI niSedha na hone nahIM kiyA hai taba taka maiM nahIM kaha sakatA hU~ / " isase digambarase yaha prapati vyartha jAna par3atI hai| isI taraha khAravela ke zvetA mbara hone kA bhI unakI tarafase koI dAvA nahIM kiyA gayA / unhoMne to jo vAkya udadhRta kiyA hai usake usa azA nahIM diyA jisase khAravela dvArA bastradhArI sAdhuoM kA kucha satkArita honA pAyA jAtA hai / aura yadi dete bhI to ve usake dvArA usase adhika aura kucha pratipAdana na kara sakate jitanA ki usa pAThaka punarAvirtA mahAzaya kAzIprasAda jI jAyasavAla ne kiyA hai aura jinakA tadviSayaka eka lekha anekAnta kI 4 thI kiraNameM prakAzita bhI kiyA jA cukA hai| khArabela mahArAjake digambara hone para bhI unake dvArA apane zvetAmbara bhAiyoM kA satkArita honA koI anokha bAta nahIM kahA jA sakatA - khAsakara usa jamAne meM jaba ki paraspa matabheda ne bhAja- kaz2a jaisA koI umra rUpa dhAraNa nahIM kiyA thA aura aisI hAlatameM jaba ki khAravela khuda eka udAra hRdaya samrATa the, sarvamateki prati pAvara bhAva rakhate the, unhoMne brAhmaNoM takakA ka kiyA hai aura ve apanI paMtIsa lAkha prajA ko manuH jita (prasana rakhane kA zilAlekhAmeM hI ullekha karate haiN| ataH isa satkAramAtrame, yadi vaha pAThake mApana na hone para ThIka bhI ho to, khAravelaka digambara honemeM koI bAdhA nahIM AtI, jisakI kisI ko cinta karatI pare / -sampAdaka Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baitra, vIra ni0saM02456] mahArAja khAravela 285 aitihAsika viSayoM para bahuta hI sAvadhAnIse NamokAra maMtrAnusAra arhantoM aura siddhoMko namaskAra vicAra kara mata prakaTa karanA ucita hai aura tisa para kiyA gayA hai| mahArAja khAravela ke zilAlekha para to abhI taka purA- sRSTAndake pUrva kI zatAbdiyoM kI bhAratIya aititattvavettAoM kI lekhanI cala hI rahI hai / hAsika sAmagriyoM meM yaha lekha eka advitIya sthAna isa zilAlekhake astitva kA patA sabase pahile rakhatA hai| kAla-krama se to bhArata kulapani samrATa sTaliMga sAhaba ko san 1825 meM lagA thA, tabase candragupta maurya ke pautra mahArAja pazAMkakaM bAdakA yahI Aja taka aneka purAtattvAnveSi-gaNa isa para nina- dUsarA zilAlaMgva hai| jaina-itihAsakI dRSTi meM bhAja nayA prakAza DAlate Arahe haiM aura abhItaka anveSaNa naka isa ratnagI bhArata vamaMghama para jitane bhI lamba kA anta nahIM huA hai| hA~, yaha bAta siddha ho cakI utkIrNa hue pAye gaye haiM una saba meM yahI zilAlamba hai ki mahArAja khAravela jainadharmAvalaMbI the tathA isa pAryapratipAdakatva adhika rakhatA hai| isa nemva meM yaha zilAlekhameM bahuta mI jainadharmasaMbaMdhI bAtoM kA ullekha hai| bhI pramANita hotA hai ki aMtima tIrthakara zrI bar3hamAna isa viSaya meM Aja maiM kucha adhika na likha kara mahAvIrasvAmI ke nirvANa se sau sabAsau varSa ke bAda kaMvala do eka bAteM hI pAThakoMko batAnA cAhatA huuN| bhI jainadharma kA prakAza kaliMga deza meM joroM ke sAtha kaliMgadeza (ur3IsA) meM gvaMDagiri-udayagiri nAmaka thA bhora janadharma gajadharma thaa| prasiddha digambarajaina kSetra bhuvanezvara sTezana meM 3 mIla mahArAja gyAravelanaM 15 varSako avasthAmeM yuvarAja para hai| yahA~ anaka guphAyeM, zilAlekha aura dIvAra meM para prApta kiyA thA tathA 24 varSa kI avasthA meM inakA lagI huI mUrtiyA~ haiN| yahI hAthIgaphAmeM mahArAja mvAra- mahAgajyAbhiSeka ( prAja meM 2152 varSa pahile ) humA vaMla kA vaha 2100 varSa kA prAcIna prasiddha zilAlagya thaa| 31 varSa kI avasthA meM inakA vivAha humA thaa| bhI hai / jo prAyaH pA~ca gaja lambA aura do gaja cauDA inhonaM mAtakarNI, gaSTrika. bhojaka, mUSika, pAMcyA hai| isa meM 17paMktiyA~ haiN| pratyaka paMkti meM 50 108 yAdi gajyoM para vijaya prApta kI thii| magadha bIra bhAnaka akSara haiN| isakI bhASA, kucha sthaloM ko chor3a kara, ratavarSa (uttara bhArata)para inhoMne apanI vijaya patAkA vizepanaH dharmagranthoM meM vyavahata pAlI hai / ima kI lipi phaharAI thI / marvavijaya ke pazcAt ye apanA samaya (akSara) sraSTAla pUrva 160 varSa kI uttarIya brAnI hai| dharmAcaraNa meM bitAne lage aura namI kumArI parvata ( u. aneka akSara naSTaprAya hocakaM haiM to bhI adhika bhAga bhalI bhA~ti paDhA jAtA hai| prathama hI ima meM prasiddha dayagiri) para inhoMne prahantacaityAlayoM kA jIrNoddhAra karAyA thaa| prApakI aira, mahAgaja, mahAmeghavAhana, __* jima hA taka akI lekhanI cala rahI hai umI ru taka kaliMga-pradhipati, dharmagaja, bhikSurAja, magaja mAvi dusara vidvAnAMkA asara vicara bhI cala rahA hai aura calanA caahiye| upAdhiyA~ thiiN| bAgvela kI mahArAnI ne apane zilAumI meM purAtatyAko anusathAna vizeSa karane aura apanI bhala kI mudhArane taka kA asara milatA hai| isameM prApatikI koI bAta nahIM lenameM mahArAja ko 'kaliMga cakravartI bhI likhA hai| aura na mAne pratikUla vicAra ko sunakara pravIra hone kI hI sanata rAjyAbhiSeka ke 123 varSa meM mahArAja mAravela -sampAdaka kI vRtIya car3hAI magadha para huI thI-yahA~ itanI catu Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa 5 rAI se vijaya prApta kI gaI ki khana-kharAbI kI naubata isa 2100 varSa ke prAcIna jaina zilAlekhase spaSTa hI na pAI / magadhAdhipani mahArAjA nanda isa vijayame patA calatA hai ki magadhAdhipati puSyamitrake pUrvAdhikArga nIna zatAbdI pUrva kaliMga vijaya kara bhagavAna zrIRpa- rAjA nanda zrIRSabhadevakI pratimA kaliMgadezase magadha bhadeva (AditIrthakara) kI mUrti jo kaliMgarAjAoM kI le gaye the aura vaha pratimA khAravela ne nanda rAjA ke kulakramAgata bahumUlya asthAvarasampani thI, jaya-cinha 300 varSa bAda puSyamitra se prApta kI / jaba eka pajya mvarUpa magadha le gayA thaa| usa magadhAdhipati puSyamitra vantu 300 varSoM se jima rAja gharAne meM sAvadhAnI me ne khAravala kA loTA kara rAjI kara diyaa| rakhI huI calI AI hai, to avazya hI magadhaka nanda ___ yaha bAta prAyaHsabhI vidvAna jAnate haiM ki hinduoM rAjAgaNa usa pUjate the / yadi aura koI vastu hotI ke prAcIna graMtha vedoM meM mUrti-pUjA kA ullegva nahIM hai| to inanaM dIrgha kAla meM avazya hI kisI na kisI taraha aura yaha bhI siddha hai ki bauddhoM ke yahA~ pahale mUrtipUjA vaha vilIna ho jAtI hai| 'mudrAgakSasa' meM bhI yaha ullekha nahIM thI kiMtu ve buddhadeva kA dA~ta yA kisI aMgavizeSa hai ki nandarAja aura usake maMtrI gakSasako vizvAsa meM kI asthi hI mvarNa pAtra meM banda kara stupoM meM rakha kara phA~sane ke liye eka dUtako kSapaNaka banA kara cANakya usakI pUjA kiyA karate the / kiMtu isa lekha se jaba ne bhejA thA / koSapranthoM meM kSapaNakakA artha digambaraAdi tIrthakara kI aisI pratimA kA ullekha milatA hai jainasAdhu hai tathA mahAbhArata meM bhI 'nagnakSapaNaka' kA jo eka rAjya kI kulakramAgata asthAvara sampatti thI vyavahAra hayA hai| isase nandagajA jaina the aura vaha aura jo kama se kama antima tIrthakara zrImahAvIra pratimA ( zrIAdinAthakI ) bhI avazya digambara thii| mvAmIke samaya kI yA unama bhI pahale kI nirmita thI jo loga yaha mAnate haiM ki jainadharma ke Adi pravataba eka hada taka isameM saMdeha nahIM rahatA ki mUrtiyoM taka mahAvIra mvAmI yA zrIpArzvanAthajI the unakA bhI dvArA mUrtimAna kI upAsanA-pUjA kA AviSkAra karane mamAdhAna isa zilAlekha para meM ho jAtA hai / kyoMki vAle jainI hI haiM / yadi ye hI donoM nIrthakara jainadharma ke calAne vAle hote isa zilAlekhasaM yaha bhI spaSTa vidita hotA hai ki to unake samaya kI yA uname kucha hI samaya bAda kI mahArAja myAravela se bahuta pahile udayagiri para arhata- pratimA unhIMkI hotI / paraMtu aise prAcIna zilAlekhameM maMdira jinakA jIrNoddhAra khAravela ne kiyA thaa| jaba Adi tIrthakarakI pratimAkA spaSTa aura prAmANika prastumaMdiroM ke viSaya meM to itanA hI limbanA paryApta ullekha itihAsako sAthameM liya hue milatA hai to jainahogA ki jainazAmboM meM samavasaraNa kIracanAkA jo bahuta dharmake prAcInatva meM saMdeha nahIM rhtaa| vizeSatA ke sAtha varNana pAyA jAtA hai use dekhate hue, rAjyAbhiSekake 93varSa meM kaliMga cakravartI mahArAja maMdiroMmeM (kyA hindU aura kyA bauddha sabhImeM) jogIpura prAkArAdi banAye jAte haiM ve ThIka jainiyoMka samavasaraNa kA * vAravelana"kalpadrumamaha" kiyA thA jisameM hAthI, ghor3e, kI zailI para hI jAna par3ate haiN| ratha,makAna,bhojana,vastrAdi kimicchaka dAna diyA thaa| * yaha viSaya abhI taka vivAdagrasta hai aura isa liye jaisA ki zilAlekhakI nimna 9vIM.paMktise prakaTa hai :isa para adhika spaTa rasa meM likhe jAne kI jarUrata hai| sampAdaka * yaha pramAna kucha praur3ha mAlUma nahIM hotaa|-smpaadk Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitra, vIrani0saM02556]] mahArAja khAravela kalparukhe haya-gana-radha-sahayaMte savadharAvA kimicchakena dAnenaM jagadAzAparya yH| ma-parivasane s-bhginntthiye| saba-gahanaM ca cakribhiH kriyate so'hayajJaH klpmaamhH|| 2.28 kArayitaM bamhaNAnaM jAti-paMti parihAraM dadAti / -paM0 zrAzAdharakRta, mAgAradharmAmana / amhto.......n...giy| kalpadruma maha ke sambaMdha meM ina sabakA tAtparya yaha hai ki-yAcaka logoM ko 'tumheM kyA cAhiye' isa ima paMkti me 'kanpakheM' zrAdizabdoMmeM jo ullekha ullakha prakAra pucha kara unheM unakI icchAnumAra dAna dekara nA huA hai usI viSayako aba pAThakoM ke samakSa spaSTa mahotsava samrAT yA cakravartI karate haiM vaha jagata kI karane kA yatna kiyA jAtA hai| icchA pUrNa karane vAlA kalpadrama maha kahalAnA hai| __mara dekhanameM jitane bhI AcAra-zAstra yA cAritra isase pAThakoM ko mAlama hogA ki dharmagaja prantha Aye haiM aura jinameM pUjAbhedoM kA varNana hai. una mahAgaja vAgvala ne bhI jainazAmnAnusAra zrAvakocita mabhI meM isa "kalpamakha" (kalpavRkSa) maha kA vidhAna tathA prAryakarmaspa yaha yajJa kiyA thA / jainazAnI meM mamAna milatA hai / namUne ke taura para yahA~ isake do isa yajJa ke karanakI AjJA va vala samrATa yA cakravartI nIna udAharaNa hI paryApta hoge ko hI dI gaI hai| aura yaha bAna itihAsasiddha hai ki gRhasthasyejyA, vArtA, dattiH sAdhyAyaH, mahArAja vAgvala apane samaya ke sabase bar3e zAsana kA dhaM / mahAgaja ne jitanI vijaya prAna kI thI maMyamaH, tapa ityAryapaTa karmANi bhavaMti / natrAI. (jisakA zilAlekhama pUrNa ullava hai ) vaha usa samaya jaMjyA, mA ca nityamahazcatumukhaM kalpavRkSA- cakravocita thI / imI liya mahAganI ne bhI apana aSTAnika aindra vana iti / tatra nityamahAnityaM zilAlekha meM mahAgaja ko "kaliMgacakravartI" likhA yathA hai| mahArAja vAgvalakemamaya bhAgnIya gajya-mihAsana dinivedanaM catyacanyAlayaM kRtvA grAmanatrAdInAM para magadhAdhipani mahAgaja pamitra zAsana kara rahe cha / uma mamaya magadhAdhipaniko binA pagasta kiye koI zAmanadAnaM munijanapUjanaM ca bhavati / caturmugvaM bhI apana kA cakravartI ghoSita nahIM kara sakatA thaa| mRkurabadaiH kriyamANA pajA saiva mahAmahaH sarvanI- astu; vAravela naM magadha vijaya karake hI cakravartI para bhadra ini / kampavRkSArthinaH prArthitArthaH saMtapyaM ca- prAna kiyA thaa| kavanibhiH kriyamANAmahaH / ____ kaI vidvAnoM kA kahanA hai ki usa samaya jainadharma vigavA hindoke pantha kI taraha eka dharmapaMtha hone -vAmugaDa gAyakRna, cAritramA / kI apekSA pAMDitya kI vastu honahI vizeSa mahatva datyAkimicchakaM dAnaM samrAibhiyaH pracanyanaM batA thA / imI liya myAgvelakA mahAgajyAbhiSeka kanpadrupamahaH so'yaM jagadAzApapuraNaH // 28-31 vaidika rItyAnumAra huA thA aura gvArakhanana barNa-zrIjinamanapraNIta. aadipggaa| vRkSAdika rUpameM mahAdAna prAmagoM ko diya the / kiMtu maiM jina prAcAra-granthoMke pramAga upara uddhana kara pujA mukuTabayAM kriyate mA caturmukhaH / ___ cukA hUM unase pAThaka spaSTa mamajha gaye hAMga ki bAracakribhiHkriyamANA yA kmpbnaaitiiritaa||6-30 balake negacAra janavidhi-anumAra hI the na ki vaidika paM0 medhAvIkRta, dhrmsNgrhshraavkaacaar| vidhika anumAra / una vidvAnoM ne anya kaI bAyo Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaka dAsa kI mahAsakatA. asa zilAlamahArAjakItiyAra jAnakAra 288 anekAnta [varSa 1, kiraNa 5 kI taraha isa 9 vI paMktike "kalparakheM' padakA bhI hama pAzcAtya rItyAnusAra gaNanA kara usakI prAraMbhika ucita artha nahIM kiyA hai| isIse ve isa paMktikA avasthA yA utpattikAla para pahu~cane kA prayatna kareMge Azaya 'svarNakalpavRkSAdikaM dAna kA' lagAte haiM; kiMtu to vaidika kAlase pUrva nahIM to barAbara avazya pahu~ca isakA mAzaya honA cAhiye-(kalpadrumamaha kI pUrNatA jaayNge| maiM to kahU~gA ki yaha vidhAna vaidika kAlasa ke liye yA) kalpadruma yajJameM hAthI ghor3e Adi kimi- bahuta parva samaya kA hai; kAraNa hamAre aMtima 'cakravartI chaka dAnakA / * zrIbrahmadatta' zrIneminAthajI 22veM tIrthakarake bAda aura khAgvelake isa kalpadamamaha Adike ullekhase cAra zrIpArzvanAthajI 23veM tIrthakarake bahuta pahile hue haiN| * prakAra kI jainapUjA para bahuta hI mahattvapUrNa sAmagrI mahArAja khAravela natana maMdarAdika nimoNa kI prApta hAtAha bAra isa para bahuta kucha likhA jA sakatA apekSA jIrNoddhArameM hI vizeSa mahattva samajhata mata thA hai| kiMtu viSayAntara hAneke bhayame isa samaya maiM pAThakoM ___ yaha bhI isa zilAlekhase spaSTa ho jAtA hai| kyA meM kSamA cAhatA huuN| hA~, inanA avazya kahU~gA ki hamAre jainI bhAI bhI una mahArAja vAravela kA anaitane prAcIna kAla meM bhI hamArA pajAvidhAna jaba itanA paripUrNa thA ki isa 20vIM zatAbdI taka umameM kisI maraNa kara isa pavitra jaina-dharma kI prAcIna kIttiyoMkI rakSA kareMge? prakAra kA sudhAra yA vikAra nahIM huA taba yadi isa zilAlekhameM aura bhI jainadharma-saMbaMdhI aneka mA bhAzaya kyoM honA cAhiye. aura dUsare vidvAnoM kA bar3ha bAteM haiM, jinakA digdarzana pAThakoM ko phira kisI samaya bhAzaya athavA prartha ucita kyoM nhiiN| iMma batalAne kI lekhaka kagayA jaaygaa| mahAzayaMne koI kRpA nahIM kI: mAlamana prApakA yaha kathana kisa bhAdhAra para avalambita hai| mUlameM kampahane' padaka sAtha 'maha' / brahmadana ke isa hone meM lekhaka mahAzaya jo natIjA nikAzana kA koI prayoga nahIM hai, na kiminchaka dAna kA hI pakti bhara lanA cAhate haiM vaha yadi kisI taraha nikAlA bhI jA sake to usa meM kI udekha hai, lagvakI bhASA meM dvitIyAka babana kA rUpa bhI vakta taka nahI nikAlA jA sakatA jaba taka ki adhika prAcIna sA'kanpava' banatA hai jimakA maskRta rUpa 'kalpavatAna' hotA hai maura hitya para meM yaha siddha na kara diyA jAya ki brahmadattane bhI 'kalpadma maha' nAma kA vemA pUjAvidhAna kiyA thaa| adhika prAcIna sAhitya baha sAyaM yathA pariSasane jaima dasaraba vacanAnta dvitIyAka nizcita rUpoMka sAtha samAnatA rakhatA hai, usake pahale 8 vI paktika kI bAta to dUra, 10vIM zatAphIke vidvAn gugabhadrAcAryake uttarapurANa anta meM 'palababhare vizeSaNA bhI usake babacanAMta dvitIyAkA rUpa meM bhI usakA koI u.mvanIM hai| adhika prAcIna sAhitya meM to ina homiko hI sucita karatA hai-masamIke ekavacanakA rUpa nahIM / isaka cara yA pAMca prakAra ke prajAbhedoM kA bhI kucha ulekha nahIM milatA, sivAya hinda manthoM meM brAhmaNoMko kalpavata banAkara dAna denekA vidhana maura zAyada yahI vajaha ho jA lekhaka mahAzaya jinasenaka mAdipurANa pAyA jAtA hai, aura isa paktimeM brAhmaNoM ko lekara vIM zatAbdI) se pahalekA koI pramAyA kalpagumamahake svaspAdi uMsa haiM, jabaki kanyAmamahameM brAhmaNoM kAhIdAna diya jAna sambandha meM andhita nahIM kara sake haiN| yadi yaha kahA jAya ki cakI koI khasiyatanI ho sakatI thii| aisI hAlatameM apane prarya kavI to sabhI niyamama kalpadramamaha kiyA karate haiM, taba yA to kI yathArthatAsa koI prAdhAra-pramANa na batalAte hue damoMka artha yaha karanA hogA ki vAraMvala brahmadatta yA bhAta kI koTikA cakravartI ko binA kisI yukti manucita ThAnA majhe to kaha sakti pratIta na hone meM kalpAmamahakA adhikArI nahIM thA aura yA khAravela kI mI hotaa| -sampAdaka koTi ke candragupta, prazoka aura prakAra meM satrAToMkI bAbata bhI + tabase praba taka "usameM kisI prakAra kA sadhAra yA vikara yaha batalAnA hogA ki unhoMne bhI 'kalpamamaha' kiyA hai, jo itinadImA" yahanA niHsandeha ekapotI sAsarA hAsase sikha nahIM hai| donoM hI tarahase kucha bAta ThIka nahIM bnegii| jevaNAtya ko dekhate hue. mujhe to yaha panapata hI mApattike prataH jisa AdhAra para ukamatIjA nikAlane kA prayana kiyA gayA bolva jAna pAtA hai| -sampAdaka bala samucita pratIta nahIM hotaa| -sampAdaka Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitra, vIra niHsaM02456] rAjA khAravela aura usakA vaMza rAjA khAravela aura usakA vaMza [lekhaka-zrI0 bAba kAmatAprasAdajI ] - 'anekAnta' kI 4 thI kiraNameM ( pRSTha 226-229) cakI haiM; jaise ki zikhirajI kesake 'jajamenTa se prakaTa ukta zIrSakake nIcemuni kalyANavijayajI (zve0) hai / ataeva ukta therAvalIke paricayako bilakula guna ne rAjA khAravelake vaMzakA kucha paricaya karAyA hai| rakhate hue usakI kucha bAtoMko binA koI vizeSazodhausameM mAnya lekhakane hAthIguphAke lekhameM Aye hue parizodha kiye hI eka dama prakaTa kara denA kucha ThIka 'cetavasavadhanasa' (aba isa vAkya ko mi0 jAya- nahIM jaMcatA / vaha therAvalI kisa prAcArya ne kisa savAla ne 'catirAjavasavadhanena' par3hA hai aura unheM jamAnemeM, likhI, usakI pratiyA~ kahA~ kahA~ kisa rUpameM 'ceti' athavA 'cedi' vaMzaja batAyA hai ) vAkya se jo milatI haiM aura pranthakaM jAlI na honameM koI saMdeha to vidvAna unheM 'caitra' athavA 'cedi'vaMzaja batalAte haiM, unase nahIM, ye saba bAteM jaba taka prakaTa na hoM taba taka isa ahasamatatA prakaTa kI hai, kyoMki manijI ko kahIM tharAvalI para vizvAsa kiyA jAnA kaThina hai| nimna bAtoM ma eka 'himavaMta-tharAvalI' nAmaka zvetAmbara paTAvalI ko dekhate huye to yaha therAvalI jAlI pratIta hotI hai mila gaI hai aura usa meM rAjA khAravela ko limiLa athavA usa para jAlI hone kA bahuta bar3A saMdeha paidA visaMghake rASTrapati rAjA ceTakakA vaMzaja pragaTa kiyA hotA hai.hai ! isa therAvalIkI prAmANikatA aura prAcInatA (1) tharAvalImeM gajA caMTakakaM vazakA jo parica. viSaya meM na to mI na ya diyA hai vaha anyatra kahIM nahIM miltaa| kamase kama maMpAdaka mahodayane hI kucha chAnabIna kI hai| isa sAhi- di digambara jainazAkoM meM umakA ullekha nahIM hai aura. yika DAkejanIke jamAnameM isa prakAra eka zilAlegyakI jahA~ taka mujhe zvetAmbara zAstrokA paricaya hai maiM kahane saba bAtoMse mela khAnavAla sAhityakA yakAyaka nikala - Thes (Fernmens) will uppear to be pAnA, kucha AzcaryakI bAta nahIM hai / sI bhI usa dazA uatlabi ou the fuce of then and ti) have ma jaba ki zvetAmbara aura digambara saMpradAyoM meM pavitra been gotup for the purpose of disputes nArthoke nAma para jhagar3e cala rahe haiM aura zvetAmbara ma P. H. Juig. P 32 pradAyakI orase pahale bhI jAlI dastAvejeM paMzakI jA eka vidvAnakA jA bAte jisa rUpameM kahIM se prAmaka . usaspa vizeSa anusaMdhAnako uttejana danaka liya prakaTa kara denA * bAnagIna cala rahI hai| natIjA nikalane para prakaTa kiyA te kucha mApatti ke yobhya mAlUma nahIM hotaa| vizeSa jAMca-pAtAla jAyagA / abhI taka mUla anya yA usakA anuvAda bhI prApta na adhika samaya tathA sAdhana-sAmagrIkI apekSA rakhatI hai aura yaha prAyaH ko skaa| bAdako bhaneka ThiAneki yogaseho pAtI hai| -sampAdaka ------- - - - - - ---- ----------....---- samApana samA pa na Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 anekAnta [varSa 1, kiraNa 5 ko bAdhya hU~ ki unameM bhI aisA varNana zAyada hI dezameM taba sAmrAjyavAda ke sthAna para eka prakAra kA mile| prajAtaMtravAda pracalita thA / ceTaka usa rASTra ke rASTrapati (2) tharAvalI kA jo aMza prakaTa huA hai usa se niyukta the3 / ataH yaha hAra unakI nijI na hokara mAlUma hotA hai ki umameM tatkAlIna bhAratake anya gaSTa kI thI aura rASTra kA pratyeka pratinidhi taba 'rAjA' rAjyoM kA bhI pUrNa varNana hogA / yadi yaha bAta hai, to kahalAtA thA, yaha bAta bhI spaSTa hai / isa hAlata meM binA kisI adhika vilambake ukta therAvalIko pUrNataH ceTaka ke putra kA bhAga kara kaliMga pahu~canA aura vahA~ prakaTa karanA cAhiye / phira bhI jo aMza prakaTa huA hai para nayA rAjya aura vaMza sthApita karanA bAdhita hai / usakA sAmajasya kevala jainazAstroM se hI ThIka nahIM zvetAmbarIya zAstra niryAvalI' aura 'bhagavatI sUtra' meM baiThatA, balki jainenara sAhityase bhI vaha bAdhita hai; ajAtazatra aura ceTaka kI ukta lar3AI kA varNana hai / jaisA ki bhAge cala kara prakaTa hogA / aura yadi usameM usameM sApha likhA hai ki 'caTakana isa Apatti ko ukta rAjavaMzake varNanake atirikta anya kisI rAjavaMza AyA jAna kara nau mallika, nI licchivi aura 48 kA varNana nahIM hai, to usa sahasA mvIkAra kara lenA kAzI-kauzala ke gaNarAjoM (gaNarAyAlo) ko taiyAra sugama nahIM hai| kiyaa| 4 isase spaSTa hai ki ina gaNarAjoM kA netRtva - " (3) rAjA ceTakake nAmakI apekSA kisI 'ceTa' rAjA ceTaka grahaNa kiye hue the| vaMzakA mastitva isase pahale ke kisI mAhityapraMtha yA (4) ceTaka kA licchivi vaMza pahale se hI bahuta zilAlekhase pragaTa nahIM hai| aura ceTakakA vaMza licchivi' prakhyAta thA aura usa samaya anya kSatriya loga unase prasiddhamA jo uttara bhAratameMgA kAla taka vidyamAna rahA, vivAhasambandha karanemeM apanA ahobhAgya samajhate the| yaha bAta nirvivAda siddha hai| gamavaMzIya candragata prathamakA isa dazAmeM yadi zobhanarAya bhAga kara kaliMgagayA hotA vivAha licchivi vaMzIya kumAradevIme huA thA |ko- to usane apane ima sarvamAnya vaMza kA nAma kadApi na Tilyane samrATa candragupta maurya ke jamAne taka licchivi palaTA hotA aura use apanaM usa pitAke nAmameM parivavaMzanoMko uttarabhAramameM rAjyAdhikArI likhA hai aura rtita na kiyA hotA jo koI bahAdurgana dikhA kara itihAsase yaha patA calatA hai ki ajAtazatrake dvArA ulaTA magadha rAjake hAtha apanA rAjya gaiMga baiThA thaa| parAsta kiye jAne para bhI licchivi apane rAja-saMghake (5) digambara jainazAna 'uttarapurANa' meM rAjA ceastitva ko banAye rakha sake the / isake sAtha hI, TakakaM dasa putra batalAye haiM aura unake nAma ye diye itihAsa aura svayaM zvetAmbara-anyoM se yaha siddha hai haiM-dhanadatta, dhanabhadra, upendra, sudatta vAk, siMhabhadra, ki ceTaka koI paramparAgata rAjA nahIM thA / videha sukuMbhoja, akaMpana, supataMga, prabhaMjana aura prabhAsa (pR0 634 ) / inameM zobhanarAya nAmakA koI putra nahIM hai| 1.bhAratake prAcIna rAjaza, bhA. 2, pR0242 1. limikkiAkiradavAkarakarupAbAlAiyo rAjazamI- 3. samakSanI lensa ina enziyenTa iNDiyA, pR.135-136 pajIvinaH savAH / -pati TilyaH / 4. bhAratI / viDayana ainTIkvarI bhA.11,pR.21 3.sama vatInsana ainsiyanTa iNiyA, pR.135-36 5. bhagavAna mahAvIra pR. 57 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitra, vIra ni0saM02456] rAjA khAravela aura usakA vaMza (6) digambara jainaprantha 'harivaMzapurANa' se prakaTa hai parAsta kiyA likhA hai / isa vRhaspatimitrako hI mi0 ki bhagavAna mahAvIra ke samayameM kaliMgakA rAjA jita- jAyasavAla puSyamitra mAnate haiM / therAvalImeM spaSTataH zatru thA -sulocana nahIM thA / ataH anya zvetAmbara puSyamitrakA nAmollekha kara diyA gayA hai| kintu aba aura jainetara sAhityase isa 'sulocana'kA astitva jaba vidvAna vRhaspatimitrako puSyamitra mAna ke liye taiyAra naka pramANita na ho jAya, taba taka usako tatkAlIna nahIM haiM / isI prakAra dRSTibAda aMgake punarutthAna kaliMgAdhipati svIkAra karanA kaThina hai| kiye jAne kI bAta bhI aba asaMgata hai; kyoMki koI __ (7) uparyukta prakArase isa therAvalIka prakaTa aMza koI vidvAna use vipAkasatra prantha batalAte haiM, jo ke prAraMbhika bhAgakI anaitihAsikatA ko dekhate hue, digambaramatAnasAra vilupta hai aura zvetAmbaroM meM umameM kSemarAja, baTTarAja, kumArIgiri Adi aitihAsika milatA hai / 10 puruSoM nathA vArtAkA ullekha milanA, usake saMdigdha rUpa (8) thegavalI-dvArA prakaTa kiyA gayA hai ki kumAkA asaMdigdha nahIM banA detA / kyA yaha saMbhava nahIM hai. ragiri para vAravela ne prArya susthina aura supratibuddha ki khAravela ke ati prAcIna zilAlekhako zvetAmbara nAmaka sthaviroM ke hAtha se jinamandira kA punaruddhAra mAhityasa popaNa dilA kara use zvetAmbarIya prakaTa karAke pratiSThA karAI aura usameM jinakI mUrti sthApita karane ke liye hI kisI ne isa therAvalIkI racanA kara karAI / mAtha hI, vIranirvANase 338 varSoM ke bAda ye DAlI ho aura vahI racanA kimI zAkhabhaNDAra se ukta maba kArya karake khAravelako mvargavAmI huA limbA hai| munijIko mila gaI ho ? * isa bAtako maMbhavanIya kintu zvetAmbarIya tapAgaccha kI 'vRddha paTTAvalI' meM hama isa kAraNa aura mAnate haiM ki isameM zilAlekha yaha bAta bAdhina hai / usake anusAra ukta sthavira-dvaya ke pichale rUpake anasAra kaI ullekha haiM, paraMtu aba kA mamaya vIranirvANa meM 272 varSa bAdakA hai / ima vidvAnoMne una aMzoMko dasaraM rUpameM par3hA haixmaki hAlanameM gyAravelakA unameM mAnAta hAnA kaThina hai| tharAvalI meM 'khAravelAdhipati' nAma mAtra eka upAdhi ataH hA makanA hai ki yaha bAna mAtra isa g2arjama likhI gaI ho ki ukta nIrthako kimI mamaya zvetAmbagekA rUpameM hai, paraMtu aba vaha khAsa nAma prakaTa huA hai| middha kiyA jA mke| zinAlakhameM bAravela ne eka vRhaspanimitra gajA ko = hd p.442. hai.bha. mahAvIra aura ma. buddha, pR. 41 # Indian Historical Quini terly Vol * muni jI ko abhI taka mUla granyakI prAni na huii| uni PP 587-613 saka gujarAtI manuvAda para me hI vAlekha likhA hai, jisakI mRca- 10. IInd p. 592. nA lakhaka mantiA phaTanoTa meM pAI jAtI hai. mora prapana 16 11nasa piyakAdhaka, bhAga 1, parigaTa . kI ke patra meM ve mujhe bhI limva raha haiM / vaha anuvAda micalagaccha- x bhale hI kaTina jAna pahe, kintu apamatra nahIM hai, kyoMki nI mhoTI paTTAvalI' meM chapA hai -sampAdaka ukta 372 kA munaya masthita sarika svargArohaNa kA samaya hai| x unakA vaha hAlakA par3hanA hI ThIka hai yaha abhI me mAna usame 50-60 varSa pahala unakA maujUda honA koI prAvakI bAta liyA jAya ! -sampAdaka nA hai / aMka guru mastI kI bhAyu tA pahAvanI meM hI ... 9. JBORS. IN 134. kI likhI hai| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 anakAnta [varSa 1, kiraNa 5 (9) isI prakAra khAravela-dvArA ekatra kI gaI TanAke kaI zatAbdI bAda hue haiM aura zyAmAcArya una sabhAmeM devAcArya, buddhiliMgAcArya, dharmasenAcArya tayA se bhI pIcheke AcArya mAlUma hote haiM / ataH therAvalI nakSatrAcAryakA sammilita honA bhI asaMbhava hai; kyoMki kA yaha vaktavya prAmANika nahIM hai| ye prAcArya koI zvetAmbarAcArya tIrtha nahIM-zvepaTTA- ina saba bAtoMko dekhate hue 'himavaMta-therAvalI'ko valImeM to ye nAma dekhanako bhI nahIM milatA hA~, digambara eka prAmANika grantha mAna lenA satyakA khUna karanA hai paTTAvalImeM ye nAma avazya pAye jAte haiN| kintu yahA~ aura ima hAlatameM usameM batAyA huA khAravelakA vaMzaye saba prAcArya samakAlIna prakaTa nahIM kiye gaye haiN| paricaya bhI ThIka nahIM mAnA jA sktaa| ataH Aie inakA samaya eka dRmagme nitAnta bhinna hai| dharmasanA- pAThakagaNa, aba svAdhInarUpameM * khAravela sirike vaMza cArya vora ni0ma0325 aura nakSatrAcArya 345 meM ye kA paricaya prApta kreN| batalAye gaye haiN|2 | ataH ukta therAvalIke anamAradiga- sabase pahale hAthIguphA vAle unake zilAlekhako mbarAcArya dharmasanAcArya hI kevala usa sabhAmeM upasthina liijie| usameM sApha taurase unheM 'airena mahAgahue kahe jA sakate haiM / ina saba prAcAryoko therA- jana mahApeghavAhanena cetirAjavasavadhanenA .. .. valI bhI digambara (jinakalpI) prakaTa karatI hai| rahI kali ( 5 ) ga adhipatinA siri khAravelena' bAta savA sAdhanoMkI, sI tharAvalimeM ye musthita, su- likhA hai| isameM prayakta hue airena' zabda kA bhAva pratibuddha, umAsvAti va zyAmAcArya prabhRti batAe haiN| lavaMzaja ke rUpameM aura 'para' (Arya ) rUpameM bhI inameM se pahale do isa sabhAmeM zAmila nahIM ho sakataM, liyA jAtA hai|3| inakA aina-vaMzaja honA na kevala yaha hama dekha cuke (!) / rahe zepa do, so ye bhI ukta DiTa parANoM meM hI siddha hai; balki digambarajaina harisabhAmeM nahIM pahu~ca sakate, kyoMki umAsvAti isa gha-jagaNaka kathanasa bhI pramANita hai|4 / hindU purANoM 12 Indian Antiquary Xx, pp.3.15.346. ke anamAra I0pa0 213 ke vAda jina rAjavaMzIkA va_* yaha saba nirNaya ThIka nahIM hai| kyoMki ina mAcAeka daza- Nana hai, unameMma ekakA varNana nimna prakAra hai15:pUrvadike pAThI hone kA samaya bhinna hone para bhI inakA samakAlIna (1) yaha kauzala (dakSiNa kauzala) kA rAjavaMza thaa| honA koI bAdhaka mAlUma nahI hotA---yaha nahIM kahA jA sakatA ki 12) yaha sAdhAraNataH 'megha' ( Meghas) meghA iti uka jJAnako prAptime pahale va muniyA mAcArya,di kucha nahIM the / buddhiliMgako dazapUrva jJAnakI prApti vIranivaM gAma 265 varSa bAda , I maura mamAkhyAtAH ) nAmamaM vikhyAta thaa| 20 taka rahI batalAI gaI hai| unake bAda davacAryako yaha siddhi (3) yaha vizeSa zaktivAlA aura vidvAna thA, aura Imaura khAravelakI rAjyapAni zavalikarane vIranigame 3.. . badhIna' zabdakA prayoga bar3AhI . jAna par3atA hai| varSa bAda lijI hai / isame khAravelakI sabhA meM ina donoM prAcArTIkI jisa paricaya ke liye lekhaka mahAzaya yuddha zilAlekha ke mAdhunika asthiti pAvana hosakatI aura nakSatrAcArya bhI ekAdazAMga-jhAna rohiMga, usake moM, purAgoM mora dUsare vidvAnoMke vacanekA sahArA kI prAsise pahale usa sabhAmeM sammilita ho sakate haiN| lekhaka mahAzaya le rahe hai use pAThakoMko mvAdhInarUpameM prApta karAnA cAhate haiM yaha eka ne yahI binA mahI tarahase vicAra kiye,unake samayako nitAnta bhima bar3I hI vicitra bAta hai| -sampAdaka patalAte hae. ke sammilita hone kI pramubhava TharAyA hai." 13JBORS. IT. 1434-4:35. 14 Ibid. -sampAdaka XIII 277-279 15lbid. IV. 480-132. (2) yaha vizeSa zani yAbalikarA .yaha siddhi varSa bAda likhIma Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitra, vIrani0saM02556] rAjA khAravela aura usakA vaMza 301 (4) isake kula nau rAjA the| nAmaka nagarI bhI sthApita karanemeM saphala humA / aileya isa vaMzakA megha nAma khAravelakI 'meghavAhana'upA- eka rAjA bana gayA aura phira vaha digvijayako nikadhikA dyotaka hai, yaha mijAyasavAla prakaTa karate haiN| lA / isa digvijayameM aileya ne narmadA taTa para mAhiisakA samarthana eka prAcIna ur3iyA kAvyase hotA hai, matInamarI kI nIMva DAlI / antako vaha digambara jo 'iMDiyanamyajiyama' meM maujada hai| usameM likhA hai muni ho gayA aura usakA putra kuNima rAjA huA / ki 'kaliGga kA magadhake naMda rAjAoM ne jIta liyA kuNimane vidarbhadezameM kunDinapura ko basAyA / yaha bhI thA; kintu bAdako aira rAjAne naMda rAjAko harA kara muni ho gayA aura isake bAda puloma rAjA humA, usakA uddhAra kiyaa| yaha nanda kaTTara vaidika dharmAva- jisane pauloma nagara bsaayaa| isake uttarAdhikArI lambI thA, kintu aira pAkhaNDI thA / airakA virodha inake do putra-puloma aura carama huye jinhoMne indrapura azokase bhI vizeSa thA / pahale aira kI rAjadhAnI kI nIMva DAlI / inakI santAnameM bahuta rAjAmoM ke dakSiNa kauzala kI kauzalA nagarI thI, bAdako unhoMne bAda jinake nAma ginAnA phijUla hai, eka rAjA mamiapanI rAjadhAnI khaNDagiri para banAI hai| isa ullekha candra huA / isanaM vindhyAcala parvatake pRSTha bhAga meM se bhI khAravela ke parvajoMkA dakSiNa kauzala se AnA cedirASTra kI sthApanA kI / isakI rAnI upravaMzI vasumiddha hotA hai / aura yaha bAta hindU parANoMka uparyakta matI nAmaka thii| ullekha ke anukUla hai / isake atirikta aira arthako puSTa (harivaMzapurANa, marga 1, mAMka 1-39) karane vAlA koI ullekha nahIM milatA / hA~, jaina harivaM ima kathana se rAjA. vAravelake vaMzakA ThIka paricaya milatA hai aura isake anamAra unakI 'aira' zapurANase uttara kauzalake harivaMzIya gajA dakSake upAdhikA artha 'ailavaMzaja' honA ThIka hai / sathApi' dvArA khAravelakA ailavaMzaja honA prakaTa hai aura yaha bhI ailavaMzaja abhicandrana hI 'cedirASTra' kI sthApanA kI, prakaTa hai ki vaha unake rAja uttarama pAkara dakSiNakI ima liye khAravelakA"cetirAjavamavadhena" honA ThIkahI ora vindhyAcala parvatake pRSTha bhAgameM cedigaSTa banA kara hai kyoMki unake pUrvaja vindhyAcala parvatake nikaTavartI vahA~ zAsana karane lage the| vaha kathA isa prakAra hai:'harivaMzIya rAjA dakSakA eka aileya nAmakA putra mahAkauzalase pAye the, augvecedirASTra ke uttarAdhikArI the| mataH 'himavaMta-thegavalI' ke anusAra rAjA khAraaura manoharI nAmakI suMdara kanyA thii| dakSa manoharI vela kA jo vaMza paricaya upasthiti kiyA gayA hai, vaha para Asakta ho gayA aura uma nIcane uma apanI patnI ThIka nahIM hai| usake sthAna para ukta prakAra se jo banA liyaa| isa kAraNa rAnI izA apane patima digambara jainapurANa, hindU-parANa, aura svayaM khAravela isa duSkarmake kAraNa ruSTa hogaI aura apane putra eleya zilAlekhake anamAra vaMza varNana kiyA gayA hai vaha ko lekara dUsare dezako calI gaI / aileya durge deza meM vizeSa prAmANika hai arthAt uttara kauzalake rAjaputra pahu~cA aura vahA~ usane 'ilAvarddhana' nAmaka nagara sthA- aileya harivanzIkIsantAnacedi kulakIjaothI, aura jo pita kiyaa| isake bAda vaha vAdeza meM tAmraliti vinyAcalake pAsa dakSiNa kauzala meM bhArahI thI, usI * Ibid. V. 480-482.. ke vaMzaja bAravaMla the| nA0 10-3-1930 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ noTa bhanekAnta [varSa 1, kiraNa 5 'aileya' nAmake AdhAra para khArolake vaMzakI kalpanA kara DAlI hai vaha munisuvrata bhagavAnake tIrthakI aura isa lekhakI vicArasaraNI, yadyapi, bahuta kucha isa liye Ajase gyAraha lAkha varSase bhI adhika pahala skhalita jAna par3atI hai,satyakI apekSA sAmpradAyikatA kI puganI batalAI jAtI hai / aileya' rAjA munisuvrata kI rakSAkI bhora vaha adhika jhakI huI hai aura isIse bhagavAnakA prapautra thA aura isa liye harivaMzI thaa| isameM kitanI hI vivAdastha anirNIta bAtoM athavA usakI vaMzaparamparA meM jitane bhI rAjAoMkA ullekha dUsare vidvAnoM ke kathanoM ko, jinheM apane anukUla milatA hai una sabako harivaMzI likhA hai-ailavaMzA samajhA, yoM hI vinA unakI khalI jaoNca kiye-eka yA aileyavaMzI kisIko bhI nahIM likhA aura na isa paTala satya ke taura para mAna liyA gayA hai, aura jinheM nAmake vaMzakA zAkhoMmeM koI ullekha hI milatA hai| pratikUla samajhA unheM yA to pUrNatayA chor3a diyA gayA aisI hAlatameM mahaja zabdachalako liye hue lekhaka, hai ora yA unake utane aMza se hI upekSA dhAraNa kI mahAzayakI yaha kalpanA eka bar3I hI vicatra mAlUma gaI hai jo apane viruddha par3atA thaa| aura isakA kucha hotI hai, jisakA kahIMse bhI koI samarthana nahIM hotaa| bhAbhAsa pAThakoMko sampAdakIya phaTanoToMse bhI mila jaba taka Apa prAcIna sAhitya para se spaSTa rUpa meM yaha sakegA / phira bhI isa lekha parase ukta 'therAbalI' kI siddha na karadeM ki 'aila' vaMza bhI koI vaMza thA aura sthiti saMdigdha pAra ho jAtI hai-bhale hI use abhI rAjA khArola usI vaMza meM huA hai taba taka ApakI jAlIna kahA jA sake aura isa bAtakI khAsa jarU- isa kalpanA kA kucha bhI mUlya mAlUma nahIM hotA / yaha rata jAna par3atI hai ki use jitanA bhI zIghra ho sake bhI socane kI bAta hai ki khAravela yadi aileyakI vaMza pUrNa paricapake sAtha prakAzameM lAyA jAya / cora isa paramparA meM hone vAlA harivaMzI hotA to vaha apane lipe munijI jaise itihAsapriya vidvAnoMko usake liye ko ailavaMzI kahane kI apekSA harivaMzI kahane meM hI khAsa taura se prayatna karanA caahiye| usake prakAza meM adhika gaurava mAnatA, jisa vaMzameM munisuvrata aura bAne para hI usake saba guNa-doSa khula sakeMge aura neminAtha jaise tIrthaMkaroMkA honA prasiddha hai / aura yaha bhI mAlUma ho sakegA ki vaha asalI cIja hai yA yadi aileya' rAjAke bAda baMzakA nAma badala gayA mAlI aura jAlI / bhIyuta vA0 kAzIprasAdajI jAya- hotA to neminAtha bhI ailavaMzI kahalAte parantu aisA saMbAla bhI yathArtha nirNayake liye usakI mUla pratiko nahIM hai--svAmI samantabhadra jaise prAcIna bhAcArya bhI jaldI dekhanA cAhate haiM / isa viSayameM eka patra unakA 'harizaketuranapathapinayahamatIyanAyakaH '. munijIke nAma bhI pAyA thA jo unheM mijavA diyA sabhasto) jaise vizeSaNoMke dvArA unheM harivaMzI gayA hai| hI prakaTa kara rahe haiN| mataH lekhakakI uka kalpanA isake sivAka, maiM apane pAThakoM ko itanA aura nirmala jAna pAtI hai| -sampAdaka pavalA denA cAhatA ki isa lekhake aMta meM lekhaka mahArAne harivaMzaparAyacI jisa kathAmeM pravRhae - Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitra, bIrani0 saM0 2456] therAvalI - viSayaka vizeSa noTa yuvakoM se yuvakoM se [ lekhaka - zrI0 kalyANakumAra jaina 'zazi' ] pichale noTako presa meM dene aura usake kampoja ho jAne ke bAda himavaMta therAvalI ke gujarAtI anuvAdako aMcalachakI paTTAvalI meM prakAzita karane vAle paM0 hIrAlAla haMsarAjajI jAmanagara vAloMkI orase prApta hue uttara patra se mAlUma huA ki himavantasUri-kRta mUla therAvalI bhI aba bhASAntara sahita chapa rahI hai| isase usake zIghra prakaTa ho jAne kI AzA hai| sAtha hI, zvetAmbara - mAja ke prasiddha vidvAn zrImAn paM0 sukhalAlajIse, jo 2 samaya huA ati sote sote, 3 zrAo, karuNA-hamta bar3hAo, patitoM- dalitoM ko apanAo, saba samAna haiM gale lagAo, taja anudAra vicAra ' 4 16 pahina bhIrUpana kA jo bAnA, hue haiM kiye bahAnA na chor3anA unheM uThAnA, karake pAda prahAra ! par3e aba isa samaya AzramameM tazarIfa rakhate haiM, mAlUma huA ki unhoMne saMdeha hone para therAvalIke anuvAdaka ukta paM0 hIrAlAla haMsarAjajIse graMthakI mUla prAcIna pratikI bAbata daryAta kiyA thA aura yaha bhI pUchA thA ki anuvAdake sAthameM kucha gAthAe~ dekara jo vyAkhyA kI gaI hai vaha vyAkhyA unakI nijI hai yA kisI TIkAkA anuvAda hai / uttarameM unake yaha likhane para ki vaha vyAkhyA TIkAkA hI anuvAda hai aura mUlaprati kaccha ke zraMcalagacchIya dharmasAgarajIke bhaMDArameM maujUda hai, jAM nAgaura yA bIkAnera se vahA~ pahu~cI hai, usa bhaMDArase usakI prAptike liye koziza kI gaI / paraMtu aneka mArgoM se chaha sAta mahIne taka barAbara prayatna karane para bhI vaha mUla prati abhI taka dekhane ko nahIM mila inst aura na yahI mAlUma ho sakA ki vaha prati vahA~ maujUda bhI hai yA ki nhiiN| anyatra bhI talAza jArI hai| aisI hAlata meM jaba taka mUlaprati dekhane ko na milajAya aura usa parase prathake asalI honekA nizcaya naho jAya taba taka usake prakAzita hone para bhI usa para sahasA vizvAsa nahIM kiyA jA sakatA, aisI unakI tathA paM0 bevaradAsajI aura jinavijayajIkI rAya hai| aura yaha ThIka hI hai / satyake nirNayArtha mUla pratike dikhalAnemeM kisIko bhI saMkoca na honA cAhiye / tadviSayakaM saMdehako dUra karanA usake prakAzakoMkA pahalA karttavya hai| 5 sampAdaka 1 yuvaka, aba bano na bhU para bhAra ! uTha kara zubha sandeza sunAo, vIroM-sA nava veza sajAo, kyoM sotA hai deza ? uThAyo, navala zakti saJcAra / kAyara bana kara rote rote, gaurava- vaibhava khote khote, sahate atyAcAra | kintu sAmane kaI kaTaka haiM, paga paga para unameM kaTaka haiM, unnata mArga na niSkaNTaka haiM, karanA unako pyAra | 6. satya mArga meM yadapi pralaya ho, usakA tumheM na kizcita bhaya ho, mArga tumhArA maMgalamaya ho, saba ko sukha dAtAra ! 7 uthala-puthala 'guruDama' meM karanA, vipadAoM se rA na DaranA, 'zazi' bana vyoti jagata meM maranA, ..... karanA nitya sudhAra !.. sarvaka, aba bano na bhUpara bhAra ! 303 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 anekAnta [varSa 1, kiraNa 5 avatAravAda aura mahAvIra [le0-zrImAn vA0 padmarAjajI jaina ] yadA yadA hi dharmasya glAnirbhavati bhArata / abhyutthAnamadharmasya tadAtmAnaM sRjAmyaham / / gItA kA yaha vAkya eka taraha bilakula satya pratIta aura na zakti ke AMzika Tukar3e hI bana sakate haiN| "hotA hai, jaba ki bhAratavarSameM bhinna bhinna mata- bhinna bhinna nyAyakAroMne apane apane nyAyapranthoM meM, matAntaroM aura sampradAyoMke utthAna aura patana ke iti- isa viSayakA vistRta vivecana aneka sthAnoM para kiyA hAsa kI ora aitihAsika dRSTise dekhA jAtA hai| hai, jisakI carcA kI yahA~ jarUrata nahIM / astu / padapi gItAke isa vAkyakA bahutase vidvAnoMne avatAra* Ajase laMgabhaga DhAI hajAra varSa pahale bhAratavarSa pAdakI puSTimeM upayoga kiyA hai to bhI avatAravAda kI kI isa pavitra bhami para do mahAn puruSoMkA astitva nIMvameM bhI vahI aitihAsika satyakI jhalaka dikhalAI dikhAI detA hai-eka jainadharmake adhinAyaka bhagavAn detI hai / saMsArameM jaba jaba rAjanaitika, dhArmika, pA- 'mahAvIra' aura dUsare bauddhadharmake adhiSThAtA mahArAja yika athavA sAmAjika atyAcAroMko parAkASThA ho 'buddha' / ina donoM mahApuruSoMne usa samaya bhAratavarSameM jAtI hai, taba saba usa zaktisampanna pracalita atyA- prajvalita hiMsAgni para mahiMsAke rUpameM zAntikIanaMta cAriNI zakti ke viruddha khar3e honekI bhAvanA kisI vaSTi kara janatAke saMtapta hRdayakA zAnta karanekA pUrA eka vyakti vizeSake hRdayameM savizeSa rUpase jAgRta prayatna kiyA thA / yadi khojakI jAtI hai to mAlUma humA karatI hai / aura samaya Ane para-usI janmase hotA hai ki yaha ahiMsAtmaka manovRtti athavA bhAratavarSe athavA janmAntara lekara-jaba usa pratibandhaka zaktikA meM dharmake nAma para pracalita hiMsAke viruddha ekAndokrama-vikAza athavA krAntike rUpameM prAdurbhAva hotA hai lana-bhale hI vaha Andolana kitanA hI kSINa kyoM tabhI saMsAra usa zaktizAlI vyakti ko bhavatAra, naho-pahalese prAraMbha ho cukA thaa| thor3e hI dinoM sAkSAt Izvara mAdi kaha kara usakA abhinaMdana kiyA bAda ina donoM mahApuruSoMne usI prativAdAtmaka manovR. karatA hai / anyathA, eka Izvara jaise panimita vyaki ciko krAntike rUpameM pariNata kara sAre dezameM bhahiMsA * athavA padArthameM na to koI santAnakA honA bana sakatA evaM dayAko aTala majA phaharAyI thii| isI liye haina khuda isakA kisIko santAna bananA saMbhava hai ina donoM dharmoM ke tAtkAlika rUpako yadi hama prativA Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avatAravAda aura mahAvIra caitra, vIrani0saM02556 ] dAtmaka athavA eka prakAra se proTesTenTa (ProtestAZI dharma kaheM to koI atyukti nahIM hogI / atra - pANDavoMkI sammilita zakti se jaba bhAratavarSakA mAmrAjya atyanta samRddha tathA zaktizAlI ho cukA thA aura usake vartamAna adhikAriyoMko apanI zaktikA pUrNa abhimAna hogayA thA aura ve samajhane lage the ki aba saMsArameM unakI zaktikA mukAbalA karane vAlI dUsarI zakti nahIM hai taba unakI isa manovRttikA sAkSAt pramANa usa samaya milA jaba ki saMdhi karane ke nimitta gaye huye zrIkRSNa ko spaSTa zabdoM meM yaha kaha diyA gayA ki 'sUcyame na kezava' arthAt 'he kezava, hama sUI ke agrabhAga mAtra bhI bhUmi dene ko taiyAra nahIM haiN|' usI samaya zrIkRSNa kI pratibhAmayI zakti usa atyAcAra ke viruddha prativAda rUpa meM khar3I huI thI / mahAbhArata Aja bhI isa bAtakI sAkSI de sakatA hai ki kauravoMkI zaktiko parAsta karane meM kRSNa ne koI bhI bAta uThA nahIM rakkhI thI / dharmake moTe moTe aura mama sUkSma siddhAntoM kA ullaMghana kiyA gayA. yudhi jaise satyavAdI rAjAko mithyAbhASaNa karaneka niyaM bAdhya kiyA gayA, zimbaMDIko sAmane rakha arjuna bhISmakI hatyA karAI gaI, sUryake asta hone para bhI prAkRtika sUrya dimbalA kara arjuna jayadratha kA vadha karAyA gayA, ityAdi aneka viSaya pAe jA sakeMge ki, sAdhAraNa avasthA meM atyanta hI anyAyapUrNa ka sakate the| paraMtu vahA~ to dhyeya kevala ekamAtra usa bala zaktikA damana hI thA, isalie ye sArI hI krigAyeM nyAya, ucita aura vidheya samajhI gyiiN| yadyapi usa samaya zrIkRSNa eka zaktizAlI aura prabhAvazAlI rAjAke sivAya aura kucha bhI na the to bhI cUMki Age cala kara unhoMne eka prabala zaktike prati 305 vAdakI hirola apane hAthameM sa~bhAlI thI isIliye unakI gaNanA avatAroMmeM kI gii| isa avatAradRSTise ThIka yahI avasthA bhagavAna mahAvIra aura buddhadevakI bhI huI / ve bhI apanI asAdhAraNa pratibhA, prativAdAtmaka zakti aura lokanetRtvake kAraNa avatAra kahalAye / anyathA, unake anuyAyI unheM siddhAntataH kisI eka IzvarakA avatAra (Incarnation ) nahIM mAnate / mahAbhArata yuddha ke bAda jaba bhAratavarSa meM karmakAMDakA prAbalya thA, taba cAroM ora yajJoMkI dhUma macI huI thI, jidhara dekho udhara rakta pAtako liye hue balidAna hI balidAna dikhalAI detA thA aura vaha bhI nirIha mUka pazuzrI kaa| jisake pAsa thor3IsI bhI zakti huI, thor3AsA bhI dhana huA, thor3A sA bhI janabala huA, to vaha bhI apanA jIvana nabhI kRtArtha samajhanA thA jaba ki vaha koI bar3A sA medha yajJa karake usameM maikar3oM aura hajAroM pazuko bali de de / - jisa samaya maharSi vedavyAsane mahAbhAratakA sarvaprathama rUpa "jaya" likhanA prAraMbha kiyA usa samartha bhI isa ghora hiMsA ke viruddha eka kSINa sI pratibAdadhvani unakI levanI, gItA aura kaI upaniSadoM meM bhI pAyI jAtI hai| parantu saMbhava hai usa samaya ke samAja ke bhayama athavA anya vidvAnoM ke prativAda ke bhagama meM usa prativAdako nizcita rUpa na de sake hoM, to bhI yaha nizcita hai ki usa prativAdadhvani kI eka sImA-mI madhura maMkAra sunAI dene lagI thii| isI graMthako jaba 'mahAbhArata' kA rUpa prApta huA taba to vaha lA zrAvAca yathaSTa rUpameM teja ho cukI thI, yahA~ taka ki usakI pratidhvani sarvatra nahIM to bahuta se sthAnoM meM aba * kopaniSada 1,2: IyApya, 6, 12 kaThopaniyA 2,5: Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 1, kiraNa zya hI sunAI par3A karatIthI / yadyapi abhI taka gItA rahate haiM, isa kAraNa unakI vyavasAyAtmaka aura kAryake nirmANakA samaya nirvivAda nahIM hai to bhI bahuta se akAryakA nizcaya karane vAlI buddhi samAdhistha arthAna vidvAnoMkA yaha kathana hai ki gItAkA vartamAnarUpaIsAse eka sthAnameM sthira nahIM raha sktii|' 12 sau se 700 mau varSa pahale takakA honA caahiye| caiguNyaviSayA vedA nigaNyo bhavArjana / gItA meM vedoMke kriyAkANDa, yajJa Adike prati jo nidonitysttvsthoniryogkssemaatmvaan||2.15 pratiSAda dhvani hai maiM use yahA~ uddhRta kara denA cAhatA he arjana ! veda vaiguNyakI bAtoMse bhare par3e hai. huuN| jainadhama ke anyAnya mahatvapUrNa viSayoMkA sUkSma- isa liya ta nibaigaNya arthAt triguNoMse atIta, ni| sA prAraMbha gItAke kaI sthAnoMmeM dekhane meM AtA hai / satvastha aura sukha-dukha Adi dvaMdvoMse alipta ho evaM isa samaya bar3I AvazyakatA hai ki kucha niSpakSa vidvAna yoga-kSema Adi svArthoM meM na par3akara AtmaniSTha ho| gItA kA tulanAtmaka adhyayana aura tulanAtmaka samA- yAvAnartha udapAne sarvataH saMplutodake / locana karane kA prayatna kareM / merI icchA hai aura yadi tAvAnsarveSa vedeSa brAhmaNasya vijaantH||2-46 mujhe samaya milA to AgAmI kisI aMkameM isa viSaya ___cAroM bhara pAnI kI bAr3ha A jAne para kue~ kA para likhane kA prayala bhI karU~gA / gItA ke ve zloka jitanA artha yA prayojana rahatA hai, utanA hI prayojana nIce diye jAte haiM mAnaprApta brAhmaNakA saba vedoM kA rahatA hai / yAmimA puSpitA vAcaM pravadanyavipazcinaH / te taM bhaktavA svargalokaM vizAlaM jINe puNye mabedavAdaratAH pArtha nAnyadastIti vaadinH||2-42 yalokaM vizanti / evaM trayIdharma manaprapannA ganAkAmAtmAnaH svargaparA janmakarmaphalapadAm / ganaM kAmakAmA labhante / / kriyAvizeSapahalA bhogaizvaryagati prati / / - 43 / / 'uma vizAla svarga lokakA upabhoga karake, puNya bhogezcaryaprasatAnA tayApahatacetasAm / taya ho jAne para ve mRtyu lokameM Ate haiM / isa prakAra pavasAyAspikAbuddhiHsamAdhIna vidhIyate / / - 44 trayI dharma arthAt tInoM vedoMke yajJa-yAga Adi zrota ina tInoM lokoM kA mila kara eka vAkya banatA dharmake pAlane vAle aura kAmya upabhogakI icchA karane hai, jisakA artha yaha hai vAle logoMko AvAgamana prApta hotA hai|' he pArtha ! vedoM ke vAkyoM meM bhale hue aura yaha jisa samaya bhAratavarSakedhArmikakSetrameM uparyukta manAkahane vAle mUr3ha loga ki isake atirikta dUsarA kucha vRttikA kramavikAza ho rahA thA, dabI AvAjase sabhI nahIM hai, bar3hA kara kahA karate haiM ki "bhaneka prakArake pora ahiMsAkI bhAvanA malakarahI thI; usI samaya bhagakose hI janmarUpa phala milatA hai aura bhoga tathA vAna mahAvIrane-aura mahAtmA buddhane bhI sAhasapUrva aizvarNya milatA hai|" svargake pIche par3e huye ve kAmya ka samAjoM sathA vidvAnoM aura kuTumbiyoM tathA rUDhiyoM buddhi vAle (loga), ullikhita bhASaNakI bhora hI unake kIparvAha na kara hiMsAke viruddha isa dabI huI prativAdAmana mAkarSita ho jAne se, bhoga aura aizvaryameM hI rArka makamanovRttimeM krAMti utpanna kara dii| isase sAdhAraNa Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 caitra, vIrani0saM02556] pyArI dA~tana vyaktiyoMkI jo vicAradhArAe~ abhI taka dabI huI baha aura pukAra pukAra kara kaha rahI thI ki isa zAsana meM rahI thIM ve saba mahAvIrako vegamayI saptabhaMgI vANIke hInase hIna samajhe jAne vAle prANiyoMke lie bhI mAtha pUrNa pravAhake sAtha baha nikalIM / usa samaya sthAna, trANa aura unake utthAnakA prayatna hai / isake jAti-pAMti aura chUAchUta kA jo bhayaMkara bhata hindU sivAya, mahAvIra ne apanI ahiMsAmayI dezanAkI jAtike sara para savAra ho gayA thA use bhagavAn mahA- ghoSaNA usa samaya kI pracalita arddha mAgadhI bhASA meM vIrane dUra bhagA kara saMtapta hradaya hinduoMko AzvAsana- kI-vidvAnoM taka mahadUda rahane vAlI saMskRta bhASAmeM vANI sunAI aura khar3e hokara kahA, 'Thaharo!mUka nirvAdha nhiiN| aura yaha ApakI sarva hitasAdhanakI bhAvanAkI tathA niraparAdha aura nirIha pazuoMkI hatyA dharma nahIMho dUsarI vizeSatA thI, jo bahuta rucikara tathA upayogI makatI / isI taraha dhArmika viSayoMmeM jAti-pAMtikA bheda siddha huI / aura isIse Aja taka yaha kahAvata calI bhI Age nahIM sktaa| bhagavAna mahAvIrakI isa abhaya- AtI hai ki mahAvIrake upadezoMko sabhI loga apanI vANIne dhArmika kSetrameM krAnti utpanna krdii| janatA taba apanI bhASA meM samajha liyA karate the| lAkhoM aura karor3oM kI saMkhyAmeM ekatra hokara mahAvIra isa taraha bhagavAna mahAvIra ahiMsAke pUrNa ava prativAdAtmaka ahiMsAmayI jhaDake nIca mahAvIrako tAra aura lokahitakI sabhI mUrti the / bAja bhI madhura vANI sunA karatI thI / isI liye mahAvIrakaM jainiyoM athavA bhagavAna mahAvIrake upAsakoMko unake mamavasaraNakA varNana jahA~ AyA hai vahA~ jainaRSiyoMne zrAdarza para calanA cAhiye, unake mizanako bhAge cakravartI samrATake baiThane ke sthAnake sAtha hI sAtha kutte baDhAnA cAhiye, aura unakI udAratA, dRSTi-vizAlatA aura billiyoM jaise kSudra prANiyoM ke baiThanake sthAnakA tathA lokahita kI bhAvanAko apanAkara ahiMsA kI bhI nirdeza kiyA hai| aura yaha usa samavasaraNako vijayapatAkA sarvatra phaharAnI cAhiye / saMsArameM bAja eka khAsa vizeSatA thI jo mahAvIra ke udAra nathA bhI himAke pracArakI strAma jamarata hai| marvahitakArI zAmanakA jvalanta udAharaNa banI huI thI *pyArI dA~tana * komala kUrcisahina jaba phiratI; AhA ! dA~tana kaisI pyArga; dA~toM para sunatya-mA krtii| mukha-vizuddhi karatI hai maarii| danta-maila taba cuga cuga haratI; dA~toM ko majabUta banAtI; nirmala kara supuSTi-rama bharatI / / jivhA kA mala dUra bhagAnI / / mukhasa saba durgandha bahAtI, nIma kI ho yA ho kIkara kI; Iza-bhajanake yogya bnaatii| upayogI vA kAThetara kii| halakA rakhatI roga nazAtI; sAjI tarase lAI hove; phira vaha kauna jise nahIM bhAtI? bhopA sApha banAI hove|| (7 ) -'yugabIra' Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 ** anekAnta jaina - bhUgolavAda [ le0 - zrI bAbU ghAsIrAmajI jaina esa.esa.sI. prophesara 'bhautikazAstra' ] [ varSa 1, kiraNa 5 Modern Orientalists have found it difficult to dentify these 'Continents' and 'seas' and failing to understand the text, have jumped to the conclusion that the Jains were hopelessly ignorant of geography. -Key of Knowledge (jainabhUgola meM varNana kie hue dvIpa-mamudroM kA patA lagAnA itanA kaThina ho gayA hai ki Adhunika vidvAna, zAstroM kI pUrNa rUpa se na samajha sakane ke kAraNa, isa pariNAma para pahu~ce haiM ki jainAcAyoM ko bhUgola viSaya kA bilakula bhI jJAna nahIM thA ) nissaMdeha isa vidyut, vAyu aura vASpa ke yuga meM jainabhUgola kA jitanA apavAda huA hai aura usake kAraNa se jo jati pahu~cI hai vaha kisI se chipI nahIM / jaba ki samAja ke bar3e bar3e paMDitoM se bhI. prakRta viSayakA gaharA abhyAsa na honeke kAraNa, isa viSaya kI aneka zaMkAoM kA yatheSTa uttara nahIM diyA jAtA to jainadharma ke sAdhAraNa abhyAsiyoM kI zraddhA yadi gamagA jAya to isameM Azcarya hI kyA hai ? koI to nAsamajhI athavA dveSavaza abhI taka isa carcA kI acchI mantraula ur3AyA karate haiN| Aja hama kevala isa viSaya para apane vicAra prakaTa karanA cAhate haiM ki jainabhUgolake isa virodha va avamAnatA kA sambhavata' kyA kAraNa vizeSa ho sakatA hai / vizva kI mUla AkRti to kadAcin aparivartanIya ho kintu usake bhinna bhinna aMgoM kI AkRti meM sarvA parivartana huA karate haiM / ye parivartana kucha choTe moTe parivartana nahIM kintu kabhI 2 bhayAnaka huA karate haiN| dAharaNataH bhUgarbhazAstriyoMko himAlaya parvatakI coTI para me padArtha upalabdha hue haiM jo samudra kI talI meM rahate haiN| jaise sIpa, zaMkha, machaliyoM ke asthipanjara prabhRti / ataeva isase yaha siddha ho cukA hai ki aba se 3 lAkha varSa pUrva himAlaya parvata samudra ke garbha meM thA / svargIya paMDita gopAladAsajI varaiyyA apanI "jainajAgaraphI" nAmaka pustaka meM likhate haiM "caturtha kAla ke AdimeM isa zrAryakhaMDameM upasAgara kI utpatti hotI hai jA kramase cAroM taraphako phaila kara zrArya khaNDa ke bahubhAga ko roka letA hai| vartamAna ka eziyA, yogepa, aphrikA, amerikA aura AsTreliyA yaha pAMcoM mahAdvIpa isI AryyakhaMDa meM haiM / upasAgarane cAroM ora phailakara hI inako dvIpAkAra banA diyA hai| kevala hiMdustAna kA hI zrAyryakhaMDa nahIM samajhanA cAhiye / ** aba se lekara caturthakAla Adi takakI lagabhaga varSa maMkhyA 143 ke Age 60 zUnya lagAne se banatI hai| zrarthAn upasAgara kI utpatti se jo bhayAnaka parivartana dharAtala para huA usako itanA lambA kAla bIta gayA, aura taba se bhI bhavataka aura choTe 2 parivartana bhI hue hI hoMge / jisa bhUmi ko yaha upasamudra ghere hue hai vahA~ pahale sthala thA aisA patA Adhunika bhU-zAstravettAoMne bhI calAyA hai jo gauMDavAnA laiMDa-siddhAnta Gondwa Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . . vIra ni0saM02556 jaina-bhUgolavAda 309 ....and Theory ke nAmase suprasiddha hai| abhI isa water only in South Africa and South America, the two species being almost ezanakI bhagarbha, jantava vanaspati vijJAnakI sammilita udistinguishable. Dr. DuToit (South Africa ) dcclared that the former cxismITiMga meM huA hai usakA mukhya aMza hama pAThakoM kI tence of Gondwanaland was almost injAnakArI ke liye uddhana karate haiN| siddhAnta isa prakAra disputable......" hai ki kisI samaya meM, jisakI kAla gaNanA zAyada 'arthAt-prophesara vATasana ne prANi-vijJAna.kI abhI taka nahIM kI jAsakI. eka aimA dvIpa vidyamAna apekSAdRSTi se vivecana karate hue batalAyA ki ina thA jo dakSiNI amerikA aura aphrikA ke vartamAna dvIpa-mahAdvIpoMmeM pAe jAne vAle kRmiyoM Reptiles) dvIpoMko jor3atA thA aura jahA~ Ajakala dakSiNI aTa- meM bar3I bhAga mamAnatA hai| udAharaNasvarUpa kAlakA lAMTika mahAsAgara sthita hai / isa khoe hue dvIpa ko vicitra sAMpa dakSiNI amerikA, maiDAgAskara gaMDavAnA-laiMDa ke nAma se pukArate haiM aura isamehamAre (aphrikA kA nikaTavartI antaradvIpa) hindustAna aura upasAgara-utpatti siddhAnta kI puSTi hotI hai: zrAmTreliyA meM bhI pAyA jAtA hai / ataeva unhoMne ina "Professor Watson, president of the pramANoM dvArA yaha pariNAma nikAlA ki dakSiNIamerikA Zoology Section, treated the question aphrikA aura sambhavataH zrAsTraliyA taka phailA huA from the biological point of view. He bhamadhyaremvAke nikaTavartI koI mahAdvIpa avazya thA jo traced certain marked resemblnnos in the reptile life in each of two existing aba nahIM rahA / isI ke samarthana meM unhoMne eka vizeSa continents, quoting ainong other cxnny- prakAra kI machalI kA bhI bayAna kiyA jo jala ke ples, the case of thee decynondon, the bAhara athavA bhItara dAMnI prakAra jIvita rahatI hai| most characteristic of the suakes of the natpazcAta dakSiNa aphrikA ke DA. DaTona aneka pramANoM Karioo, which was found also in South mahina isa bAta ko svIkAra kiyA ki gauDavAnA laiMDa America, Madagaskar, India and Aurtralia. He went on todeductrom the kI sthiti ke sambandha meM aba koI vizeSa matabheta peculiar similarity in the tiora, reptiles nhaa| und glacial conditions that there. must mamaya samaya para aura bhI aneka parivartana hue| have been some great equational outi. yaha digbalAne ke lie "vINA" varSa 3 aMka 4 meM lnent between Africa & South Amc.in. prakAzita eka lekhakA kucha aMza uddhata karate haiM jisakA possibly extennding to Australin. hamAre vaktavya hamAre vaktavya se vizeSa sambandha hai:The professor mentioned, further, an _ "sana 1814 meM "aTalAMTika" nAma kI eka pustaka interesting resemblance in animal life " prakAzita huI thii| usameM bhAratavarSake cAracitra banAe. to bear out the Gondwanaland theory, the ling tish, which can livo out of gae hai. .....pahale nakaro meM IsA ke pUrva 10 lAkha meM water as well as in it, is found in fresh 8 lAkha varSa taka kI sthiti banAI gaI hai| usa samaya c. na - Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa 5 . ............................. ....... .......... ...:-- -- - . . prAkRta-- 'marate hue manuSyakI yadi koI deva, maMtra, taMtra yA __ kSetrapAla rakSA kara sakatA no ye manuSya akSaya-amara bhAvarahimI na sigjhai javi tavaM carai koDi- -ho jaate|' koddiimo| jammatarAI bahamo laMviyAhatyA ga- (isase spa hai ki maraNa avazyabhAvI hai-maranesa bacAne liyavatyo / / vAlA koI nahIM hai| ataH mRtyu meM bhayabhIta hokara kisI bhI devI davatA ke zaragA meM jAnA yA mantra tantrAdikakA bhAtraya lenA 'bhAva rahinako siddhikI prAni nahIM hotI, bhale hI nirarthaka hai|) vaha vilakula nagna huA hAthoMko lambe kiye karor3oM janma taka nAnA prakAra ke napazcaraNa hI kyoM na " bhannAhaM vi NAmati gaNa, jaI saMsaga khalehiM / vaisANaru lohahaM miliu, te piTTiyai ghaNehi / / karatA rhe| -yogIndradeva / pariNAmammi asude gaMthaM muccaI pAharaM ya nii| 'durjanoMka maMsargame bhale AdamiyoM ke bhI guNa naSTa pAhiragaMyacAmo bhAvavihaNamsa kiM kuNai // ho jAte haiM / sA ThIka hI hai, agni jara lohe se -kundakundAcAyaM / milanI hai to vaha ghanoM se pITI jAtI hai / 'yadi pariNAma azuddha hai-rAga, dveSa athavA viSa- kAMdho mANI mAyA lobho ya dugamayA kamAyariU / ya kaSAyAdikase mailA hai-aura bAhya parigrahakA tyAga dAsasahassAvAmA vagvamahamsANi pAvaMti / / kiyA jAtA hai to vaha bAhya parigraha kA tyAga usa -bttttkeraacaary| bhAtmabhAvanAme rahita sAdhuke kima kAmakA hai ? - 'krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAroM kaSAyausase bhAtmasiddhikI kucha bhI prApti nahIM ho sktii|' zatru duSTAzrayako liye hue sahasroM doSoM ke nivAsasthAna epaMceMdiyakarahaDA jiya mokalA ma caari| haiM, (aura isa liye) ye hI jIvoMko sahasroM duHkha prApta carivinasesa vi visayavaNa, puNapADahiM sNsaari|| karAte haiN|' -yogIndradeva / dhammo maMgalamuki hisA saMjamo nvii| 'he pAtman, ina paMceMdriya rUpI U~ToM ko sva tA devA vi taM namasaMni jassa dhamme sayA maNI / / se mata parane re-apane vazameM rakha / nahIM to ye saMpUrNa -dazavakAlika satra / viSaya-vanako para kara tujhe yoMhI saMsArameM paTaka degI 'dharma utkRSTa maMgala hai aura vaha ahiMsA, saMyama tathA taparUpa hai| jisakA mana dharmameM sadA lIna rahatA radevoviyarakkhA maMto taMto ya khesapAloyA / use devatA bhI namaskAra karate haiN|' miyamANaM pimaNussaM to maNuyA makkhayA hoti // (isase apanA magala cAhane vAloM ko sadA ahiMsA, saMyama aura -svaamikaartikey| tapakI pArAmA paranI caahiye|). Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tri, vIrani0saM02456] subhASita maNiyA~ 313 maMskRta trivargakA-dharma-artha-kAmakA -, apavargakA-mokSa hano'pi citte prasabhaM subhASitaiH kA-aura jIvanakA hI nAza karane vAlA hai ?-usa meM adhika aniSTa karane vAlA aura kauna hai ? na sAdhukAraM vacasi prayacchati / ( 'krodho mUlamanartha nA' jaise vAkyoMke dvArA kopako manakA ka ziSyamutsekabhiyAvajAnataH mUla kahA gayA hai| kopa para kopa karanA hI vAstavameM kSamA dhAraNa padaM gurordhAvati durjanaH ka saH // karanA hai, jo sarva sukha-zAMtikA mUla hai|) -mahAkavi dhanaMjaya / "yadIcchasi vazIkatuM jagadekena karmaNA / 'dUsaraMka subhASitoMse-usake acche sundara hRdayaH parApavAdasasyebhyo gAM carantI nivAraya // " prAhI vacanoMko suna kara-cittake balAn hare jAne- yadi tuma eka hI karma dvArA jagatko vazameM kapaNa maMtuSTilAbha karane para bhI eka durjana vacanasa / eka dujana vacanasa ranA cAhate ho to apanI vANI rUpI gauko parApavAda usakI prazaMsA nahIM karatA hai to, isame vaha usa guru rUpI dhAnya ko carane se rokA-arthAt dveSabhAvako kI padavI ko prApta nahIM ho jAtA jo ziSyake subhA ziSyaka subhA- lekara dUmaroMkI nindA, apavAda athavA bagaI mata pitame saMtue hokara bhI isa bhayasaM usakI sarAhanA na kiyA / karake avagaNanA karatA hai ki kahIM apanI prazaMsAko anyadIyamivAtmIyamapi doSa prapazyanA / mana kara usameM ahaMkArakA udaya na ho jAya-jo pata kA mamaH gvalu mukto'yaM yaktaH kAyena cedapi / nakA kAraNa evaM bhAvI unnatikA bAdhaka hai|' (kyoMki darjanakA aisA abhiprAya nahIM ho sktaa| usake -vaadiibhrmihaacaary| prazasA na karane kA dUsaga hI heta hai aura vaha hai IpI. 'dUmarAke doSAMkI taraha jo apanaM doSo ko bhI DAha Adi-vaha damare ke kIrtitamA ko dekha hI acchI taraha se dekhatA hai-unakI samyaka pAlocanA makatA, saha nahIM sakatA aura isaliye usameM kisI karatA hai-usakI barAbarI karane vAlA kauna hai? yaha prakAra se pIDAkonA nahIM caahtaa| hama para to zarIrame yukta hone para bhI vAstavameM mukta hai-mukta hai ki saMtazilAbha aura prazaMsA na karane kA kArya sa. hAna kI yogyanAma yukta hai| yaMtra samAna hone para bhI garu gama hI hai aura darjana / jo loga apane doSoMko ho nA pahacAnana va unama mata jana hI, donoMke pariNAmoMmeM jamIna bhAmmAnakA mA bhI nahIM ho skte|| antara hai|) "na maMzayamanAruNa narI bhadrANi pazyati / apakurvati kopazcana kiM na kopAya kupyasi / saMzayaM tu punarArupa yadi jIvati sa pazyati // " trivargasyApavargamya jIvinasya ca nAzinaM / / 'managya saMzaya meM par3e binA-sAtarA, jAsvama yA -vaadiibhsiNhaacaary| saMkaTa uThAe binA-kalyANakA darzana nahIM karatA hai| __'yadi bhapakAra karane vAle para kopa karanA hai hA~, saMzayameM pAna ke bAda yadi jIvita rahanA hai to vaha no phira kopa para hI kopa kyoM nahIM karate, jo ki jala usakA darzana karane meM samartha ho jAtA hai| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitra, vIrani0saM02456 ] saMskRtahRno'pi citte prasabhaM subhASitaiH na sAdhukAraM vacasi prayacchati / ka ziSyamutseka bhiyAvajAnataH padaM gurorghAvati durjanaH ka saH / / subhASita maNiyA~ - mahAkavi dhanaMjaya | 'dUsare ke subhASitoM se usake acche sundara hRdayagrAhI vacanoM ko suna kara - cittake balAt hare jAnepUrNa saMtuSTilAbha karane para bhI eka durjana vacanase usakI prazaMsA nahIM karatA hai to isase vaha usa guru kI padavI ko prApta nahIM ho jAtA jo ziSya ke subhA pitame saMtuSTa hokara bhI isa bhayase usakI sarAhanA na *.rake avagaNanA karatA hai ki kahIM apanI prazaMsAko sunakara usameM ahaMkArakA udaya na ho jAya -jo patanakA kAraNa evaM bhAvI unnatikA bAdhaka hai|' (kyoMki durjanakA aisA abhiprAya nahIM ho sakatA / usake prazasA na karane kA dUsarA hI hetu hai aura vaha hai IpI. DAha Adi - vaha dUsare ke kIrtira ko makatA, saha nahIM sakatA aura isaliye usameM kimI kAra se bhI sahAyaka honA nahIM caahtaa| isase spaSTa ki saMtuSTilAbha aura prazaMsA na karane kA kArya ubha taMtra samAna hone para bhI garu guru hI hai aura durjana durjana hI, donoMke pariNAmoMmeM jamIna AmmAnakA sA antara hai / ) ' apakRti kopayet kiM na kopAya kuSyasi / frargasyApavargasya jIvinasya ca nAzine // - vAdIbhasiMhAcArya | 'yadi apakAra karane vAle para kopa karanA hai no phira kopa para hI kopa kyoM nahIM karate, jo ki 313 kA trivargakA - dharma - artha - kAmakA, zrapavargakA - mokSa - aura jIvanakA hI nAza karane vAlA hai ? - usa adhika aniSTa karane vAlA aura kauna hai ?" ( 'krodho mUlamanartha' nAM' jaise vAkyoMke dvArA kopako anarthIkA mUla kahA gayA hai| kopa para kopa karanA hI vAstavameM namA dhAra karanA hai. jo sarva sukha-zAMtikA mUla hai / ) " yadIcchasi vazIkartuM jagadekena karmaNA / parApavAdasasyebhyo gAM carantIM nivAraya // 'yadi tuma eka hI karma dvArA jagatko vazameM karanA cAhate ho to apanI vANI rUpI gauko parApavAda rUpI dhAnya ko carane se roko - arthAt dveSabhAvako lekara dUsaroMkI nindA, apavAda athavA burAI mana kiyA kro| anyadIyamivAtmIyamapi doSa prapazyatA / kaH samaH khalu mukto'yaM yuktaH kAyena cedapi / / - vAdIbhamihAcArya | 'dUma ke doSoM kI taraha jo apane doSoM ko bhI acchI taraha se dekhatA hai unakI samyak AlocanA karanA hai -- usakI barAbarI karane vAlA kauna hai ? vaha tAM zarIramaM yukta hone para bhI vAstavameM mukta hai-mukta hone kI yogyatA yukta hai / ' | jo loga apane doSako hI nahIM pahacAnate ve unase musa bhI nahIM ho skte| " na saMzayamanArA naro bhadrANi pazyati / saMzayaM tu punarAruhya yadi jIvati sa pazyati / / " 'manuSya saMzaya meM par3e binA -- khatarA, jAkhama yA saMkaTa uThAe binA - kalyANakA darzana nahIM karatA hai| hA~, saMzaya meM par3aneke bAda yadi jIvita rahatA hai vo baha jarUra usakA darzana karane meM samartha ho jAtA hai| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta [varSa 1, kira: hindI urdUcetana cina-paricaya binA, japa tapa sabai nirantha / hotI hai sacakI kadra pai benadriyoM ke bAda / kana bina tusa jimi phaTakate. zrAvai kacha na hatya / / isake khilAphara ho to samajha usako zAjare t|' -ruupcNd| X x -haalii| bAlapanaina sa~bhAra sakyoM kacha, jAnata nAhiM hitAhitahIkA ___ "jiMdagI jindAdilI kA nAma hai| yauvanavaisa vasI vanitA ura, kai nita rAga raso lchmiiko| mudodila svAka jiyA karate haiM !" yopana doya vigoi daya nara, DAratakyoM narakai nija jIko; pApAgAyanaraDAratakyA narakAnaja jAkA; X x x Aye haiM 'seta' aauMmaTha ceta,'gaI sugaI abraavrhiiko| duzmana se bar3ha ke koI nahIM AdamI kA dosta / x -bhdhrdaas| maMjUra apane hAla kI isalAha ho agara / / manameM praNa ho pakkA, phira vighnAMkA jarA nahIM Dara hai| x x -hAlI' / kAyara-kSudrahRdaya ko, vighna bhayaMkara pizAca banate haiN| "jo chipAte haiM haka aMdeza-e-kamavAI se| mAdhana haiM yadi thor3e, to bhI apanA sulakSya mata chodd'o| ghAna meM unake lagI baiThI hai rusavAI bhii|" zrAge kadama bar3hAo, vahIM mileMge avazya hI sAdhana // X x -'haalii'| x x -darabArIlAla / dosta agara bhAI na ho dosta hai to bhI lekina / koTi karama lAge raheM, eka krodhakI lAra / bhAI gara dosta nahIM, to nahIM kucha bhAI bhii| kiyA karAyA maba gayA, jaba AyA haMkAra / / x x -'haalii'| jAno dila qauma pai apanA jo fidA karate haiM / X X -kbiir| bar3I nIta lapa nIta karana hai, bAya sarata badAya bhrii|| kahIM mamavAI se ve loga DarA karate haiM / phor3A Adi phunaganI maMDita, sakanna deha manoroga-darI // kaumemurdA meM kisI taraha se jaoN par3a jaae| zoNita-hADa-mAMsamaya mUrata, tApara rIjhana gharI-gharI / hama zabogeja- isIdhana meM rahA karate haiN| -mNgtraay| aimInAri nirakhakara kezava.'rasikapriyA' tuma kahA karI phala no do dina bahAre jindagI dikhalA gaye / x x -bhaiyaabhgvtiidaam| hamaratara una rAMcoM50 hai jobina khile murajhA gye|| karata karata abhyAsake, jaDamati hota sujAna / x -'jok'| rasarI bhakti jAta te, sila para parata nisAna / / "kismana kI gvabI dekho ki TUTI kahA~ kmnd| dI eka hAtha jaba ki labe bAma raha gayA / " tulamI sAthI vipatake, vidyA vinaya viveka / mAhasa sukRta satyavata, rAma bharoso eka / / yaha camana yo hI rahegA aura hajAroM jAnavara x x -tulasIdAma / apanI apanI boliyoM saba bolakara ur3a jaayeNge|| kyA mu~ha le ha~si boliye, dAdU dIje roya / janama bhamolaka pApaNA, pale akAratha khoya / / dastaisavAla14 saikar3oM aiboM kA aiba hai| x x dAdUdayAla / jisa dasta meM yaha aiva nahIM vaha dastaroba hai // koI barA kaho yA acchA, lakSmI bhAve yA jAve, x x -gAliba / lAkhoM varSoM taka jIU~ yA matya mAja hI bhaajaave| 1 pratiSTA 2 viruva. 3 prasAdhAraNa. 4 sudhAraNA. 5 satyako athavA koI kaisA hI bhaya yA lAlaca dene bhAve, apakIrti ke bhaya se 7 balidAna 8 rAta dina. 6 praphamosa-kheda mo bhI nyAyamArgase merA kabhI na pada riMgane paaye|| 1. kaliyoM. 1 smI 12 koThe ke nikaTa. 12. upA-bAya x -'yagavIra' 14 yAcanA kara hAya doSoM. 16 prAya kaay| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caitra, vIrani0saM02456] anekAnta para lokamata 315 'anekAnta' para lokamata 52 paM0haMsarAjajI zarmA, bilagA(jAlaMdhara)- vidvAnoMse bhI maiM savinaya nivedana karatA hU~ ki ve ""anekAnta' ke darzanakA saubhAgya prApta haa| sajjana dhana aura jJAnakA dila khola kara isa mahA anekAnta patrarUpa bhAskarakI ina cAra kiraNoM ne jJAna satrameM paryApta rUpase upayoga kreN|" mere hRdaya ko itanA praphallita kiyA hai ki usakA 53 paM0 prajJAratnajI, nyAyatIrtha, dharmazAstrI' varNana karanA isa mUka lekhinI ke sAmarthya se (bhUtapUrva kamalakizora), svaraIbAhira hai| isameM sandeha nahIM ki yadi Apake sampA- "maiMna 'anekAnta'(sUrya)kI 4 kiraNoMse jabajainapatroM dakatva meM niyamita rUpase isa patra kA prakAzana ko (tulanAkarake)dekhA totamAma jainapatra dIpakiraNa hotA rahA to vartamAna jaina-samAjameM cirakAla se najara aaye| mujhe ina kiraNoMse jorozanI milI hai ghusA huA mohAndhakAra dUra hogA, itanA hI nahIM / usase merA itihAsa-sambandhI aMdhakAra dUra hotA kintu jainadharma kA sadiyoMse khoyA huA tAtvika jAtA hai / yaha patra yadimAmAjika jhagar3oM meM binA aura vyAvahArika gaurava bhI use phirase prApta hogaa| par3e Age bar3hA to mujhe vizvAma hai ki saMsArameM evaM prAcIna samayakI bhAnti saMsArake sabhI prati- isakI kiraNeM apUrva rozanI paidA kara deNgii| mApana Thita dharmoM meM usakA aAmana apane viziSTa guNoM ima patrako nikAla kara jo anekAntakI sevAkA dvArA eka asAdhANa sthAnako prahaNa karegA / mujhe bhAra uThAyA hai usake liye maiM hadayame svAgata vizvAsa hai ki 'anekAnta' kI ujvala nIni, su- karatA hU~ aura AzA rambatA hU~ ki yaha patra lina cAra sampAdana aura madrAvase prerita antaHkaraNa dUnA unnatizIla hogaa|" kI nirmalavRtti apanA prabhAva dikhAya binA na 54 lAlA mUMgAlAla haz2ArIlAlajI bajAz2a, rahegI / anekAntakaM gaveSaNApUrNa lekhoM aura svaraI ji.sAgaramAragarbhita hRdayaprAhi-TippaNiyoM prAdikesampAdana 'anakAnta' kI cAra kiraNAMka avalokana ma dvArA Apane jana-samAjakI pavitra sevAkA jo hameM jo Ananda huAhai vaha likhA nahIM jA sktaa| zreya prApta karanekI manameM ThAnI hai tadartha bhApako jainahitaiSI ke prabhAvase jo sAhitya-pipAsA, anekAneka sAdhuvAda / antameM jainasamAjake netA- mAM gaI thI vaha phira harI bharI ho gaI hai mApake . bhoM vizeSataH vadAnya vyaktiyoM aura pratiSThita isa satprayAsakI kadara isa samayakI hakII Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 1, kiraNa 318 * bUr3hI caMderI aura hamArA karttavya * [lekhaka-dharmaratna paM0 dIpacaMdajI varNI ] pAThaka 'anekAnta'kI dUsarI kiraNameM 'devagar3ha' kA 10-12 mIlake phAsale para sthita hai / 30 aprela san hAla par3ha cuke haiM, maiM bhI arse se vahA~ ke maMdira-mUrtiyoMkI 1924 ko mujhe isake darzanakA saubhAgya prApta huA thaa| bhUri bhUri prazaMsA patroM dvArA tathA darzakoMke mukhase isa pugatana kSetrakA patA mujhe caMderIke eka bAlakane sunatA pA rahA thA aura umase prerita ho kara mujhe bhI diyA thA, aura jaba maiMne vahA~ ke darzanoM kI icchA prakaTa vahA~ ke darzanoM kA saubhAgya prApta huA hai| darzana karane kI to caMde ke bhAIyoMna mujhe yaha ugavA diyA ki para mujhe usa sunI huI prazaMsAkA mUlya mAlUma par3A sthAna bahuta dUra hai, vahA~ kucha nahIM hai, jaMgala hai, zera aura maiMne una maMdira-mUrtiyoMko usase kahIM sahasragaNI lagatA hai, rAstA nahIM hai, ityAdi / paraMtu jaba mega prazaMsAke yogya pAyA hai| paraMtu unake darzanase jitanA atyAmaha dekhA to 10-12 bhAI baila gAr3iyA~ lekara Ananda huA usase adhika duHkha tathA kheda samAjakI mere sAtha ho liye / saubhAgyase una dinoM mArga sudhArA udAsInatA aura akarmaNyatA ko dekha kara huA, gayA thA, kyoMki kucha hI dina pahale gvAliyaranareza jisake kAraNa vaha abhI taka usa pavitra kSetra kI vahA~ zerake zikAra ko gaye the aura unheM vahA~ke ani rakSArtha kucha bhI ullekhayogya kArya nahIM kara sakA hai| zaya athavA daivayogase zikArakI prApti nahIM huI thImiHsandeha samAja kI yaha udAsInatA aura akarmaNyatA ve do tIna dina yoM hI bhaTaka-bhaTakAkara khedita hu| usake prAcIna gaurava ko lupta karane ke liye bahuta bar3A lauTa Aye the| isameM zaka nahIM ki rAstA kharAba tathA kAma kara rahI hai aura isase dharma tathA dharmAyatanoMke jaMgalI hai, jaMgalI jAnavaroMkA saMvAra bhI rahatA hogA; prati usake bhaktibhAva kI sthiti bahuta hI dayanIya kyoMki yaha sthAna 'aba bilakula janazUnya biyA jAna par3atI hai| prastaH Aja maiM anekAntake pAThakoM bAna jaMgala ho gayA hai| parantu aisA nahIM hai ki vahA~ : ko eka aise hI dUsare kSetrakA paricaya karAnA cAhatA jA na ske| hU~ jo devagaDhase kucha kama mahatva nahIM rakhatA aura hama loga lagabhaga 12 baje dinake vahAM pahuMca gA, jisakI hAlata aura bhI jyAdA zocanIya ho gaI hai| the| pahu~cate hI prathama eka bhagnAvazeSa koTa milA yaha kSetra hai 'bUr3hI derii'| usameM hokara Age bar3he, taba dUsarA koTa milA, phira caMderI ke nAmase, yayapi, hamAre bhAI bhAma taurase caura bhAge bar3hane para tosarA koTa milA / ina koTI paricita haiM aura jo loga thovanajI mAdi kI yAtrA kI dIvAreM patthara kI hai jo girate girate manuSya ke ko jAte haiM ve rAsmeM canderIke bhI jarUra darzana karate barAbara raha gaI haiN| inheM pArakara jAmaMdara gae to dekhA hai| paraMtu 'padI derI se, jise rAjA zizupAlakI ki jahA~ tahA~ bar3e bar3e caukora tathA lambe pattharoMke Dhera 'purAnI caMderI' bhI kahate haiM,bahutahI kama bhAI paricita- ke Dhera par3e hue haiN| hama loga yaha samajhakara unapara caDha hoNge| yaha kSetra jaGgalI ko rAste para vartamAna caMderIme gae the ki purAne imAratI patthara hoMge jo ki imAratoM Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tra, dhIraniHsaM02456] baDhI caMderI aura hamArA kartavya 315 ke giranese gira gaye hoMge, aura unake alaga alaga taraha kitane hI Dhera bana gaye jo dUra taka cale gaye haiN| dera lagA diye gaye hoMge isaliye ina DheroM para car3hakara ina maMdiroMse Age bar3ha kara nIce kI ora eka dAve ki yahA~ jina maMdiroM aura jinapratimAoMke koI sundara pahAr3I para nadI baha rahI hai aura aparakI bhora cinha milate haiM yA ki nhiiN| paraMtu anajAnameM hama tInoM tarapha pahAr3I dRzya hai / yaha sthAna bahuta ramya logoMse eka bar3A pApa bana gayA / vAstavameM ve patthara tathA surakSita hai| hama loga vahA~ do tIna ghaMTe phira kara nire patthara hI nahIM the kintu unakI dUsarI ora jinaH dekhate rahe, vahIM nadI ke kinAre sabane bhojana-pAna kiyA pratimAe~ bhI ukerI huI thIM, jo ki bilakula devagar3ha aura phira saMdhyA ho jAne tathA jaMgalake kAraNa yahA~se ke hI mahaza usI prakArake zilpako liye hue atyanta vApisa caMderI aagye| manojJa thiiN| bahuta sI pratimAe~ to unameM prAyaH sAMgo- yadi koI purAtattvavettA sajana isa sthAna para pAMga pUjane yogya thIM; mAtra kisI kA nakha kisIkA padhAreM aura khojakA kArya kareM to unakI yahA~ se nAmAprabhAga tathA kisI kI a~galIkA porA bhanna thA bahuta kucha aitihAsika mAmagrI mila sakatI hai| aura koI koI bilakula akhaMDita bhI thiiN| inake kheda hai samAja kA isa ora kucha bhI dhyAna nahI hai| mivAya koI mastakavihIna, koI padavihIna aura koI samAjakA kartavya hai ki vaha zIghra hI isa kSetra kI karavihIna bhI thIM; jina sabake zrAkAra aura kArI- myoja kagae aura gvAliyara sarakArame adhikAra prAna garI ko dekha kara hRdaya gadgada ho jAtA thaa| jAna kara ke umakA prabandha kre| vahA~ hajAroM kI saMkhyAma paDanA thA ki devagar3ha aura yahA~kA nirmAtA koI eka. manojJa pratimAe~ hai jo darzanIya tathA pajanIya bhI haiN| hI mahApuruSa hogaa| yahA~ aise aneko Dhera dUra dUra taka par3ane para yaha bhI mAlama huA ki vahA~ bhAmapAsake par3e haiM / kitane hI DheroMmeM meM mUrti-pApANIko uThA uThA jaMgalIma aura bhI bahuta mI pratimAga idhara udhara par3I kara dekhA gayA aura phira yaha samajha kara unheM jyAdA lathA miTTI zrAdika nIce dI huI hai, jina sabake nyA ragba diyA gayA ki kahIM koI AtatAyI unheM kucha khoja ya.rane kI aura unheM vyavasthita rUpasa rakhane aura na bigAr3a deve / kaI choTe choTe maMdira abhI taka kI bar3I AvazyakatA hai| bar3e bhI haiM jinameM tIna tarapha vaima hI patthara laga hai emI taraha chattIsagar3ha DiyAjana tathA kaTakamA pro. jo ki kaharakI ora to sapATa aura bhItara kI tarapha bhI jaMgaloM meM bahuna jaina pratimAeM pAI jAtI hai jA jinapara mUrtiyA~ ukerI huI haiM, sAmane jinake caukhaTa atyanta prAcIna hai| gayapara va usake pAsa pAranameM, nathA Upara pattharoMkA zikharAkAra paTApa hai aura jo palakatarAke pAsa ratanagadama, sahayolameM, vilAsaparame, pattharoMkI saMdhiyoM ko binA caneke hI paraspara milAkara DoMgaragar3ha meM, vAmArAke eka kue~ meM aura aura bhI aneka khar3e kiye gaye haiN| mAlUma hotA thA ki isI prakArake sthAnoM para pahAr3iyoM meM, jaMgaloM meM, guphAmoMmeM digambara maMdiroMke giranese mUrti vAlA bhAga nIce daba gayA aura jaina pUtimAe~ maujUda hai, jo sabajainiyoM ke prAcIna gaurava sapATa pRSTha bhAga Upara raha gayA tathA zikharake patthara bhI tathA unake abhyadayako siddha karane vAlI hai aura ma. Upara gira gaye, jisase pattharoM jaise Dhera ho gaye aura isa garma meM bhI jainiyoM ke itihAsakI vasI sAmI Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ w // anekAnna bharI par3I hai| IDara se 12 mIlake qarIba, kezariyA (RSabhadeva ) ko jAte hue mArga meM eka bhIloDA prAma hai, vahA~kA maMdira ati vizAla 52 zimbarakA kezari gAke maMdirase bhI bar3A hai / usake darvAje para cAra khana launI sakalakIrti dvArA pUtiSThita hai| isa viSaya meM yadi adhika khoja kI jAya to jainiyoM kI bahuta sI purAtana kIrtiyoM kA patA cala sakatA hai aura usameM jainiyoMkI cInatA hI nahIM kintu unakI vyApakatA, samRddhitA aura lokamAnyatA bhI siddha hogii| isake liye jainiyoM kA kartavya hai ki ve apanA eka judA hI purAtatva vibhAga kholeM aura jo zakti idhara udhara anA vazyaka kAma meM laga rahI hai use dharma tathA samAjakA gaurava kAyama rakhane vAle aura mRtaprAya hRdayoM meM phira pAya tathA navajIvanakA saMcAra karAne vAle aise ThaMma kAma lagAe~ / [ varSa 1, kiraNa 5 kAma zAstroM kI rakSA karanA mAtra hai, jo bhAI unheM par3hanA likhanA cAheM unheM binA umra usI samaya denA caahiye| hA~, yadi unake bigar3a jAne yA khoye jAnekA bhaya ho to bA~cane vAloM ke pAsase kucha rakama DipAz2iTa ke taura para lI jA sakatI hai yA apane vizvAsI AdamiyoM kI dekha rekha meM unheM par3hane athavA nakkala karane ke liye diyA jA sakatA hai, jisase mUla ke surakSita rahane meM koI bAdhA upasthita na ho| bAkI surakSA kA yaha artha nahIM hai ki graMtha kisI bhaMDArameM yoM hI rakkhA huA jIrNa zIrNa hotA rahe aura kisIke bhI upayogameM na zrAve kiMtu usakA artha hai sadupayoga ke sAthayathA-sthAna qAyama rahanA / paropakArI AcAryAMna graMtha sabake hitArtha nirmANa kie haiM. aisA samajha kara unako prakAza meM lAnA cAhiye / isa samaya hamAre saubhAgya se dahalI ke karolabAga me 'samantabhadrAzrama' khula gayA hai jisake adhiSThAnA samAja ke suprasiddha vidvAna paMDita jugalakizorajI mukhtAra haiM, Apa nispRha hokara tana-mana-dhana se isa kAryameM kaTibaddha hue kAma kara rahe haiM aura jina mahatva ke kAryoMko Apa hAtha meM lenA cAhate haiM ve zrAzramakI vijJapti naM: 1 meM darja haiN| yadi isa Azramako pUrNarItyA dravyase tathA apanA samaya dekara sahAyatA pahu~cAI gaI to isake dvArA itihAsa - purAtattva kA bahuta kucha uddhAra ho skegaa| sAtha hI, jainadharmakA prAcIna gaurava aura usakI samIcInatA bhI bhale prakAra siddha ho skeNgii| mukhtAra sAhabako antaraMga se isa viSayakI lagana hai aura unake vicAra tathA khojeM isa viSaya meM sarAhanIya haiN| AzA hai samAja jarUra isa ora dhyAna degA aura isa Azrama meM U~ce paimAne para purAtatvakA eka vibhAga khola kara use saba ora se saphala banAnekA pUrNa udyoga karegA usI purAtattvavibhAgake dvArA prAcIna jaina sAhitya hi khoja aura usake uddhArakA kArya bhI honA cAhiye nAgora, Amera AdikaM prAcIna zAstrabhaMDAroko khulakhAnA cAhiye / yadi pUbaMdhaka na kholeM to rAjyakI madada lekara khulavAnA cAhiye; kyoMki jainazAstra bhale hI kisI ke pAma surakSita rakhane ke lie sauMpe gaye hoM paraMtu ve unakI nijI sampatti kabhI nahIM ho sakate, una para una sabhI jainiyoM kA haka hai jo unakA sadupayoga kara sakate haiN| arthAt, ve graMtha jaina pablika kI sampatti haiM jo koI unako dabA kara apanA hI svAmitva rakhate haiM, na dUsaro ko dikhalAte haiM aura na naqala karane dete haiM unheM 'jJAna- darzanAvaraNIya karmoM kA tIvra bhAva aura bandha to hogA hI paraMtu vartamAna meM ve pabalika ke aparAdhI bhI haiN| rakSaka mAlika nahIM hotA, vaha to panalikakA eka anapeDa vizvAsI sevaka hotA hai| usake pAsa zAstroMkI amAnata rakkhI gaI, isa liye usakA / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM maham admaa - paramogamasya bIjaM niSiddha-jAtyandha-sindhura-vidhAnam / sakalanayavilasitAnA virodhamathanaM namAmyanekAntam / / -zrIamRtacandrasariH / varSa 1 samantabhadrAzrama, karaulabArA, dehalI / vaizAkha, jyeSTha, saMvat 1987 vi0, vIra-nirvANa saM02456 sAsArAla.......n. co * prArthanA * mujhe hai svAmI ! usa balakI drkaar| asaphalatA kI coToM se nahiM, bhar3I khar3I hoM amita bhar3acaneM, dilameM par3e draar|| ___Ar3I aTala apAra / adhikAdhika utsAhita hoU~, to bhI kabhI nirAza nigor3I, mAnaM kabhI na hAra / / mujhaM0 // phaTaka na pAve dvAra / / mujhe / / dukha-daridratA-kRta ati zramame, sArA hI saMsAra kare yadi, tana hove bekaar| durvyavahAra prahAra / nAM bhI kabhI nirudyama ho nahiM, haTe na to bhI satyamArga-gana, baiThaM jagadAdhAra // mujhe| adA kisI prakAra / / mujhe // jisake bhAga tana-bala dhana-pala, dhana-vaibhavakI jisa bhA~dhIse, tRNavata tuccha asAra / / asthira saba saMsAra / mahAvIra jina ! vahI manopala, umase bhI na kabhI Diga pAva, mahAmahima sukhakAra // ___mana bana jAya pahAra // mujhe // mujhe svAmI, usa hI kI darakAra // nAtharAma 'premI' UWWWWWW.B.edoawww.samrial . Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta anekAnta varSa 1, kiraNa 6, 7 sampAdakIya 1 zraddhAMjali unhIMkI godameM chor3akara kramazaH cala base ! taba ima ke pAlana poSaNa tathA zikSaNAdikA kitanA hI kAma gAMdhIjI Aja jelameM haiN| unakI isa jela-yAtrA mujhe karanA par3A, maiMne apane pAsa devabanda meM ragba kara ' ke saMbaMdhameM kartavyAnagedhase maiM 'anekAnta' ke isako zikSA dI, phira gharake bigar3a jAne para paMDinA pAThakoMke sAmane apane kucha vicAra rakhanA cAhatA thA caMdAbAIke AzramameM pArA bheja kara U~cI zikSA di. paraMtu presa jamAnata mA~ge jAnekI AzaMkAse isa prakAra lAI-jahA~ isakI satI sAdhvI bA 'guNamAlA vakI carcA tathA vicAroMko chApanA nahIM caahtaa| presakI rAbara chAyAkI taraha isake sAtha rahI aura dAdIjI ne isa paratantratAke kAraNa maiM apane vicAroMko 'anaMkA isa anAtha bAlikAko hitasAdhanAke liye koI bhI nta' ke pAThakoMke sAmane na rakhaneke liye majabara ho bAta uThA nahIM rakkhI-unhoMne isa vRddhAvasthAmeM apane gayA hU~; aura isalie isa samaya maiM gAMdhIjIka cara sukha-ArAmakI sArI bali dekara aura viyogAdijaNoM meM, nimna padake sAtha, kevala apanI zraddhAMjali hI nita kitane hI kaNoMko khazIsa saha kara bar3I hI stuarpaNa karatA hU~ : tya vIratAkA paricaya diyaa| isa taraha acchI zinA mahAmanA, niSpApa, gaSTra hitu, jagaka pyAre, dilAkara 16 varSakI avasthAmeM maiMne isa bahanakA vivAha hiMsAse atidUra, saumya, bahapUjya hamAra ukta suyogya varake sAtha kiyA thA, jisakI avasthA gA~dhI-sa nagna jela meM Thela diye haiM !! usa samaya 22 varSakI thI aura jo kucha mahIne bAda hI kyA AzA ve dharai nahIM jA jela gaye haiM ? bI0e0 kI parIkSA uttIrNa ho gayA thA tathA bAdako ela.ela.bI. kA imtihAna pAsa kara vakIla bhI bana 2 duHsaha viyAga gayA thaa| isa prakAra yaha eka suyogya jor3I milI thI kairAnA ji0 mujaphapharanagarake prasiddha jaina raIma aura sabhI isa sambaMdhakI prazaMsA karate the / mujhe bhI lA0 mukandalAlajIke pautra aura lA0 jIyAlAlajIke apane kartavyaka ThIka pAlana hone para AnaMda thaa|jodd'ii supatra cimbAba trilokacaMdajI vakIla Aja isa saMsAra ke phalasvarUpa eka sundara putrakA bhI lAbha ho gayA thA meM nahIM haiM parantu unakI saumya mUrti zrAja bhI merI A~kho aura isase donoM ora khUba Ananda bar3ha gayA thA tathA ke sAmane sthita hai aura unake ha~samukha cehare, unakI AzAlatAe~ pallavita hone lagI thiiN| paraMtu daivase ina namratA tathA sajjana prakRtikA smaraNa karA kara mujhe kaSTa kA yaha saba sukha caMdaroja bhI dekhA nahIM gayA ! baccA detI hai| isa navayuvakake sAtha merI eka bahana 'jayava- bImAra hokara kucha mahInoMke bAda hI calatA banA! usa ntI' kA vivAhasambaMdha huA thA / yaha bahana nAnautA kA yahIM dehalImeM ilAja karAte hue trilokacaMdajI bIjisahAranaparake jainaraIsa lA0prabhadayAlajIkI supatrI mAra par3e, dehalI, sahAranapura, meraTha Adi aneka jagaha hai, jo ki mere eka karIbI riztedAra (pitAke mAmUMjAda mahInoM Thahara kara ilAja karAyA gayA, acche acche DA. bhAI ) hI nahIM kintu bahuta bar3e premI tathA mitra the| kTaroM vaidyoM tathA hakImoMkI davAI kI gaI paraMtu kisI isakA janma mere sAmane huA-maiM usa samaya vahIM thA se bhI sthAyI lAbha kucha nahIM huA / antako pAnIkA -choTI sI abodha zaizavAvasthAmeM hI isake pitA- ilAja karate hue Apa bijanaurameM sotIjIke pAsa gaye, mAtA ise eka mAtra vAdI tathA bAke AdhAra para- vahA~ jalodara' kI naI zikAyata mAlama huI, kucha ArAma Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAkha, jyeSTha, vIrani0saM0 2456] . sampAdakIya 323 hotA na dekhakara unake pitA eka viziSTa ilAjake liye karate the| pichale dinoM samantabhadrAzrama ko bhI Apane unheM dehalI meM hI mere pAsa le Ae, lAte samaya rAste 21) ru0 bheje the / aura paMDita jI pake sudhAraka the, meM jahA~ rela badalatI thI tabIyata jyAdA kharAba ho gaI, nirbhayaprakRti the, vyAkhyAtA the tathA sAtha hI lekhaka marasAma par3a gayA aura isaliye ve 17 aprelako subaha bhI the / kucha arsese Apa 'vIra' kA prakAzanakArya bhI yahA~ behozIkI bar3I nAjuka hAlatameM hI pahu~ca paae| karate the aura use karate hue jahA~ tahA~ sabhA mosAisaba kucha ilAja, jo bana sakatA thA, kiyA gayA, a- TiyoMmeM upadezake liye bhI pahu~ca jAyA karate the / vIragale dina do ghaMTe ke liye hoza bhI AgayA parantu A- sevaka-saMghake Apa sadasya the aura kucha aseM ke liye khira 20 aprela san 1930 ko 11 baje dinake ApakA Apane AzramameM Akara mevAkArya karanekA bhI vacana prANa pakherU isa nazvara zarIrase uDa gayA !! aura Apa diyA thA parantu kisI kAraNavaza abhI pA nahIM sake DhAI varSake karIba bImAra raha kara 28 varSakI isa yuvA- the / anta ko ilAja karAne ke liye zrApa dehalI Ae vasthAmeM hI sAre kuTambI janoMko duHkha sAgarameM bila- aura eka mahIne ke karIba Azrama meM hI Thahare / jaba vilAta chor3akara svardhAmako sidhAra gaye !!! Apa apane ilAjase kucha phAyadA na dekhA taba meraTha vApisa cale pitAke eka hI patra the aura idhara bahana jayavantI bhI gaye aura vahA~ jAkara ATha dasa dina bAda hI tA019 apane pitAkI eka hI putrI hai, isameM Apake isa maI san 1930 ko gatake 10 // baje Apa apanI yaha duHmaha viyogase donoM ora dAruNa duHkha chA gayA hai !! saba lIlA samApta karake paralokavAsI hogaye !!! vakIla saboM kI AzAlatAoM para tuSAra hI nahIM par3A kintu sAhabakA bhI dehAvasAna Apake bAda maI mAsameM hI tA0 vanakA prahAra ho gayA hai !!! mamajhameM nahIM AtA ki 24 ko dinake 12 baje huA hai !! ina donoM sajanoMke kimIko kaise sAntvanA dI jAya ! saMsAra ke svarUpakA viyogama niHsandeha samAjako bar3I hAni pahu~cI hai| cintavana aura saddharmakA eka zaraNa hI saboMko zAMti donoM kuTIjanoM tathA mitroMke ima duHgva meM merI hA. tathA dhairya pradAna kre| dika mahAnabhati hai| zrIjinadharmake pramAdama unheM dhairya tathA zAntikI prAnihAya |zrAtmAe~ phira 3 do camakate hue tAroM kA prasta meM bhAratameM janma lekara naye zarIra, naye bala aura naye mamAja-gagana para kucha armeme do nAraM camaka rahe unmAhake sAtha apane madvicArAko kArya meM pariNana kreN| the, unakA udaya samAjakaM liye bar3A hI zubharUpa huA eka aura viyoga thA, loga unheM dekha kara prasanna hote the, unase sphani grahaNa karate tathA zakti prApta karate the aura ve bhI apa- duHkha ke mAtha limvanA par3atA hai ki dehalIke supranI camaka, apana taMja evaM apanI sevAoM se logoMkA siddha jaina raIma gaya bahAdura lA sulatAnasiMhajI kA mana mugdha kiye hue the / paraMtu Aja yaha dekhakara du.va bhI nA03 jana mana 1930 ko, 52 varSakI avasthAmeM, hotA hai ki unakA ekAeka amna ho gayA hai !' inameM mvagavAma hA gayA hai !!! Apa mamAjake eka pratiSThita (1) eka the meraTha sadarake paM0 vRjavAsIlAlajI aura vyakti the, bar3I dhAga sabhAke kaI bAra madamya raha caka (2) dumare the meraTha zaharake bAba RSabhadAsajI vkiil| haiM aura kaI bAra ApanaM mapatnIka videza-yAtrA bhI kI vakIla sAhaba barAbara hindI tathA urdUkaM patroM meM likhA thii| Apake viyogasa samAjakI bhArI kSati huI haikarane the, sabhA-sosAiTiyoM meM khAsA bhAga lete the dahalI jainasamAja kA nA eka staMbha hI gira gayA hai ! aura jaina samAjake sudhAra tathA utthAnakA hI madA isa viyogajanina duHkhameM Apake kuTumbiyoM nathA mitroM dhyAna rakhate the| samaya-samaya para Apa apanI udAratA ke prati marI hArdika sahAnubhUti hai| meM kucha saMsthAoM ko Arthika sahAyatA bhI pradAna kiyA - Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhanekAnta varSa 1, kiraNa 6,7 - - THE INDIAN HangitatinAHAPANS Po purAnI bAtoM kI khoja ATHA R- STED (17) use buddhipUrvaka saMkalpa karanA cAhiye / varSAkAla me cAturmAsa kA niyama mArga prAyaH jIvajantuoM se ghirA rahatA hai, isase zrAbahuta prAcIna kAlasa mAdhujana varSAkAlameM, jisa cA pADhI paurNamAsI se kArtikI paurNamAsI taka eka jagaha tumAma athavA caumAmA kahate haiM, apane vihArako Thahare rahanA cAhiye-vihAra athavA paryaTana nahIM karanA gakakara eka sthAna para ThaharataM Ae haiM aura isameM una caahiy| kI pradhAna dRSTi ahiMmAkI rakSA rahI hai / isa niyama hA~, buddhadevane zurU zurU meM apane sAdhuoM ke liye kA pAlana kevala jaina mAdha hI nahIM balki hindudharmake cAturmAsa kA koI niyama nahIM kiyA thA, unake sAdha mAdhu bhI kiyA karate the| unake zAstroMmeM bhI isa viSaya varSAkAla meM idhara udhara vicarate aura vihAra karate the kI spaSTa zrAjJAe~ pAI jAtI haiM; jamA ki atri RSi taba jainoM tathA hinduoM kI tarapha se una para Apatti ke nimna vAkyoMse prakaTa hai: kI jAtI thI aura kahA jAtA thA ki ye kaise ahiMsA"varSASvekatra tiSThata sthAne puNyajalAvate / vAdI sAdhu haiM jo aisI rakta-mAMsa maya huI medinI para zrAnmavatsarvamatAni pazyana bhikSazvarenmahIma, vihAra karate haiM aura asaMkhya jIvoM ko kucalate hue cale jAte haiM / isa para bauddha sAdhuoMne apanI isa asani pratibandhe tu mAsAnvai vaarssikaanih| nindA aura avajJAko buddhadeva se nivedana kiyA aura nivasAmIni saMkalpya manasA baddhiparvakama // usa vakta se buddhadeva ne unheM bhI cAturmAsa kA niyama pAyaNa pAvRSi prANi kulaM vartma dRzyate / pAlana karane kI AjJA de dI thI; aisA ullekha bauddha bhASADhacAdicaturmAma kArtikyantaM tu maMvaseto. sAhitya meM pAyA jAnA hai| yaha ullekha isa samaya mere -ytidhrmsNgrh| mAmane nahIM paraMtu isakA hAla mujhe vidvadvara paM0 becaraarthAt-varSAkAla meM bhikSuko puNya jala se ghire dAsajI se mAlUma huA hai, jo prApta hone para prakaTa hue kisI eka sthAna para rahanA cAhiye aura sarva kara diyA jAyagA / astu / prANiyoMko prAtmavata samajhate hue pRthivI ko dekha- digambara sampradAyameM isa varSAkAlIna niyamakokyA zodha kara calanA cAhiye // 'koI khAsa pratibandha na maryAdA hai, isakA kucha patA hAlameM mujhe 'bhagavatI A. hone para varSA kAla ke mahInoM meM maiM yahA~ rahU~gA aisA gadhanA' kI aparAjitamari viracita 'vijayodayA' Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vazAkha, jyeSTha, vIrani0saM02456] purAnI bAtoMkI khoja 325 nAmakI prAcIna TIkAke dekhanese calA hai| isa TIkAmeM, cchanna sthANu-kaMTakAdi ke dvArA tathA jala aura kardama bhagavatI ArAdhanAkI "aJcalakkusiya" nAmakI se bAdhA pahu~catI haiM; isa liye ekasau bIsa dina kA gAthAmeM varNita jainamuniyoMke dasa sthitikalpoMkA varNana yaha ekatra avasthAnarUpa utsarga kAlakA vidhAna hai| karate hue, pajyo (payo) nAmake dasaveM sthitikalpakA kAraNakI apekSAse hInAdhika avasthAna bhI hotA hai| mbampa isa prakAra diyA hai: ASAr3ha sudi dazamI ko sthiti hone vAle sAdhanoMkA "pajyo zramaNakalpo nAma dazamaH varSA- adhika avasthAna kArtikI paurNamAsI se tIsa dina kAlasya caturSa mAseSvekavAvasthAnaM bhramaNatyA. bAda taka hotA hai; yaha avasthAna varSAkI adhikatA, gH| sthAvarajaMgamajIvAkulA hi tadA titisnadA zrutagrahaNa, zaktike prabhAva aura vaiyyAvRtyakaraNa nAma ke prayojanoM meM se kisI prayojana ko lekara hotA hai bhramaNaM mahAna saMyamaH, vaSTayA zItavAtapAtena cAmavirAdhanA ete vA (1) vApyAdipa sthANa aura yaha avasthAnakA utkRSTa kAla hai| marI par3ane, durbhikSa phailane, prAma tathA nagara ke calAyamAna hone kaMTakAdibhirvA pracchannailena kadamena vA bAdhyate, iti viMzatyadhika divasazatamekatrAvasthAnamityu athavA gacchanAza kA nimitta upasthita hone para sAdhu jana yaha samajha kara dezAntarako cale jAte haiM ki vahA~ nmrgH| kAraNApekSayA tu hInamadhikaM vA'va Thaharanema ratnatrayakI virAdhanA hogii| ASADhI paurNasthAnaM / saMyatAnAmASADhazuddha dazamyA sthitAnA mAsI ke bIna jAne para zrAvaNa kI pratipadA Adi mupariSTAcca kArtikaparNimAsyAstriMzadivasAvasthA tithiyoM meM bIsa dina taka jo avasthAna ho vaha matra naM STibahulatA zratagrahaNaM zaktyabhAvaM vaiyAva hIna kAla samajhanA caahiye| tyakaraNaM prayojanamuddizya avasthAna mekatreti / isa mvarUpakathana para meM nimna bAteM phalita honI utkRSTaH kAlaH / mAryA durbhitaM grAmajanapadacalane hai:vA gacchanAzanimitte samupasthite dezAntaraM yAMti, cAturmAsa kA yaha niyama mahAnatI zramaNoMavasthAne sati ratnatrayavirAdhanA bhaviSyatIti / nigraMtha sAdhanoM ke liye hai, aNuvatI zrAvakoM athavA paurNamAsyAmApAcyAmanikrAntAyAM pranipadAdiSu brahmacAriyoM ke liya nahIM / cAturmAmake jo hetu mahAna dineSu yAvaca tyaktA vizanidivasA panadapacya amaMyama' tathA 'aAtmavigadhanA' Adi kahe gaye haiM una hInanA kAlasya / eSa dshmsthitiknpH|" kA bhI sambaMdha zramaNoM meM hI ThIka baiThanA hai| arthAt-varSAkAla ke cAra mahInoMmeM bhramaNatyAga- 2 cAturmAsa kA utmarga (sarvasAdhAraNa ) kAla mpa jo ekatra avasthAna hai vaha pajyo (paryA) nAmakA 120 dinakA hai aura vaha ASADhI paurNamAsIme kArtidamA zramaNakalpa hai / una dinoM meM pRthivI sthAvara- kI paurNamAsI taka rahatA hai| jaMgama jIvoM se pAkulita hotI hai isase usa samaya 3 kucha kAraNoM ke vaza adhika tathA kamatI dinoM bhramaNa karane meM mahAn asaMyama hotA hai, vRSTi tathA kA bhI caumAsA hotA hai| adhika dinoM vAle caumAse TaMDI havA lagane se prAtmavirAdhanA hotI hai aura pra. kA utkRSTa kAla ASADha mudi dazamI se prAraMbha hokara Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (18) 321 anekAnta varSa 1, kiraNa 6.7 kArtikI paurNamAsIke bAda nIsa dina taka-tIsaveM dina kI samApti taka hai| aura kamatI dinoM vAle caumAse ___ mahAvIrake vastra-tyAga-viSayameM kA hIna kAla apADhI parNamAmIke bAda zrAvaNakI pratipadAma bIma dinake bhItara kimI vakta prAraMbha hotA hai / zvetAmbarIya mAnyatAe~ zvetAmbara sampradAyameM Ama taura para yaha mAnyatA 4 adhika dinakaM caumAsake kAraNa ye hai-1 pAI jAtI hai ki bhagavAna mahAvIrake AbhUSaNAdika varSAkI adhikatA, : zrutagrahaNa (kimI khAsa zAstra ke ko tyAga kara dIkSA leneke samaya indra ne 'devadRSya' adhyayanakI mamAni Adi kA iSTa honA ), 3 zaktikA nAmakA eka bahumUlya vana unake kandhe para DAla diyA abhAva (gaMga Adi ke kAraNa usa samaya gamana kI taraha mahIne taka dhAraNa kiye rahe / isake zakti na honA ) aura '4 vaiyAvRtyakaragaNa (dUsare bImAra bAda unhoMne use bhI tyAga diyA aura tabame ve pUrNarUpa bhAdhakI mevAke liye ruka jAnA ) / kamatI dina vAle maM nagna digambara athavA jinakalpI hI rahe / hemacaMdrAcaumAma ke kAraNa yadyapi spaSTarUpama banalAye nahIM gaye cAryaka 'mahAvIracarita' Adi kucha zvetAmbarIya graMthA parantu prakAgantagma ye hI jAna par3ate haiM / ina kAraNoM para meM mujhe bhI abhI taka isI eka mAnyatAkA parimeM usa sthAna para pahu~cane meM kucha vilambakA honA milatA rhaa| parantu hAla meM bhagavatI ArAdhanA maMbhava hai jahA~ caumAmA karanA iSTa ho| kI ukta apagajitamari-viracita 'vijayAdayA' nAma . cAtumAma kA niyama prahaNa karane ke bAda kucha' kI TIkA ko dekhane mAlUma hotA hai ki zvetAmbara kAraNoM meM mAdhu anyatra bhI jA sakate haiM athavA unheM sampradAyameM isa mAnyatAma bhinna kucha dUsarI prakArakI ya kI rA ke liye jAnA cAhige / ve kAraNa mAnyatAe~ bhI pracalita rahI haiM / ima TIkAmeM, 'Ace. - gaga par3agA, . durbhikSa phailanA, 3 prAma yA lakya' nAmaka zramagNa-sthini-kalpa kI vyAkhyA karata *gara kA calAyamAna honA ( bhakampa, rASTrabhaMga yA hae, jaina sAdhaoMke liye acelanA (vastrarahinatA) kA gajakAMpAdi kAraNoM se janatAkA nagara-prAmako chor3a vidhAna karane aura usakI upayogitAko digvalAne para chAr3a kara bhAganA ) athavA 4 apane gaccha ke nAza kA zvetAmbara sampradAya kI orase kiye jAne vAle kucha koI nimitta upasthita honA / aura isaliya cAturmAsa praznoMkA ullekha kiyA hai aura phira unakA uttara diyA kA niyama lete samaya mAdhako yaha spaSTa rUpame saMkalpa hai| praznoM meM bhAgamAdi pugatana granthoMke vastrAdikake kara lenA ucitta mAlUma hotA hai ki yadi aisA koI ullava vAle kucha vAkyoM ko uddhRta karake pUchA gayA hai pratibandha nahIM hogA to maiM itane dinoMtaka yahA~ nivAma ki, taba ina sUtravAkyoM kI upapatti kaise banegI ? kruuNgaa| hinduoMke yahA~ bhI 'bhasati prativandhe tu inhIM praznoMmeM eka prazna 'bhAvanA nAmaka kisI zvezabdoM ke dvArA saMkalpa meM aisA hI vidhAna pAyA jAtA tAmbarIya pranthakaM eka vAkyase sambaMdha rakhatA hai, jisa hai / jaisA ki 'atri' RSike Upara uddhRta kiye hue meM bha0 mahAvIra ke sAla bhara taka vastra dhAraNa karane vAkyasa prakaTa hai| aura tatpazcAta umake tyAga karanekA ullekha hai| isa Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAstra, jyeSTha, vIrani0saM02456] purAnI bAtoMkI khoja grantha sambaMdhI prazna kA uttara dete hue TIkAkAra asaMbhAvanA ko siddha kiyA gayA hai| prastu; TIkAke likhate haiM : ukta ullekhase mahAvIrake valatyAga-viSayameM zvetAmbaroM yacca bhAvanAyAmuktaM varisaM cIvaradhArI kI kitanI hI paraspara virodhI mAnyatAoMkA patA neNaparamacelago jiNo ti' vipratipatibahala- calatA hai, jo saMkSepameM isa prakAra hai:vAn kathaM ? kecidvadanti tamminnevadine tadvastraM 1 usI dina vaha vana tyAga diyA gayA, 2 chaha mahIne vIrajinasya vilaMbanakAriNA gRhItamityanye / / taka usakA sambaMdha banArahA aura vaha kaMTakazAgvAdise chinna-bhinna hokara khuda alaga hazrA, 3 mahAvIrane varSa paemAsAcchinnaM kaMTakazAvAdibhigini sAdhi bhara taka use rakkhA aura phira alaga kiyA, 4 eka kaMna varSeNa tadvastraM khaMDalakabrAhmaNena gRhItamini varSame kucha dina yA mahIna aura bItane para (saMbhavataH 13 kathayanti kecidAnanapanitamupatinaM ca jinanetya- mahIne ke bAda) vaha tyAgA gayA, 5 gbuda tyAgA yA kimI paraM vadanti vilaMbanakAriNA jinasya skaMdhe ko diyA nahIM gayA kintu havA meM ur3a gayA aura phira usakI taraphase upekSA dhAraNa kI gaI 6 vilaMbanakArI ndaagepitmini| evaM vipratipattibAhu lyAna ne usa mahAvIra ke pAsama liyA, 7 gyaMDalaka brAhmaNane dRzyate tattvaM sacelaliMgapakaTanAtha / " liyA, 8 indrane uma mahAvIra bhagavAnakaM kaMdhe para DAlA arthAta-bhAvanA' meM jo yaha kahA gayA hai ki thaa| 5 vilambanakArIne uma mahAvIrake kandhe para "varisaM cIvaradhArItelaparamacaMlagAM jiNA ti" DAlA thaa| -mahAvIra jina eka varSa taka vastradhArI rahe usake aba ima bAna kI gvAMja hone kI jarUrata hai ki bAda acelaka (vastratyAgI digambara) hue vaha vini ye saba vibhinna mAnyatAe~ kauna kaunameM zvetAmbarIya pattiyoMke bAhalyake kAraNa kaima mAnya kiyA jA graM meM isa mamaya upalabdha hai / AzA hai hamAre zve. tAmbarIya vidvAna ima para kadra vizeSa prakAza DAlanakI makanA hai ? isa sambaMdhameM bahutame vigaMdhI kathana pAya nA jAta hai-kucha AcArya to kahana haiM ki usa vanako kRpA kareMge aura yaha bhI sacina kareMge ki 'bhAvanA' usI dina mahAvIrake pAsama vilaMbanakAga ne le liyA nAmakA una prantha bhI dama mamaya upalabdha hai yA nhiiN| thA. dusare kahate haiM ki vaha chaha mahInake bhItara karATako tathA zAmbAdima chinna-bhinna ho kara alaga ho gayA thA; kAda batalAte haiM ki usa eka vapase bhI kucha adhika chaThA mahAvrata samayake bAda baMDalaka brAhmaNana le liyA thA, aura mahAvanoM kI mada saMkhyA pA~ca hai, nadanamAra aNudUmara kahate hai ki vaha havAma gira par3A thA, phira vanoM kI bhI rUTa saMkhyA pA~ca hI hai| parantu prAcInamahAvIrane usa nahIM uThAyA / isI prakAra kucha kAlama gatribhojanavina' nAmakA chaThA aNuvana zrAcAryAkA kathana hai ki vaha vastra mahAvIra ke kaMdhe para bhI mAnA jAnA hai, jisakA ullaMmya pUjyapAda zrAcArya vilaMbanakArIne DAlA thA (indra ne nhiiN)| isa taraha kI sarvArthamiddhi' nakameM pAyA jAtA hai| 'jainAcAryoM bahutasaM virodhI kathanoMke maujUda honasa sacelaliMgako kA zAsana bheda' nAmaka graMthameM, maiMne isa chaThe aNuvrata prakaTa karaneke liye isa yuktimeM kucha bhI mAra mAlama kI kucha vimtata carcA aura vivecana karate hue yaha nahIM hotaa| kalpanA kI thI ki isa nAma kA chaThA mahAvrata bhI - isake bAda TIkAmeM yuktivAda tathA zvetAmbarIya honA cAhiye / uma vakra taka chaTe mahAvatakA koI AgamoMke dUsare vAkyoMke AdhAra para ima kathana kI mpaTra vidhAna kahIM bhI mere dekhanameM nahIM AyA thA, Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta varSa 1, kiraNa .. aura isa liye maiMne apanI usa carcA tathA vivecanA arthAt-una pA~coM vratoM (mahAvratoM) ke pAlane ke / kA natIjA nikAlane hae likhA thA: liye rAtribhojanaviramaNa' nAmakA chaThA vrata (mahAvana) nase yaha bAta bhale prakAra mamajha kahA meM A sakatI hai ki rAtribhojanavirati' nAmakA vrata itanA hI nahIM, balki yahA~ taka batalAyA hai kieka svataMtra vrata hai / usake dhAraNa aura pAlanakA upa- 'paMca mahAvratoM meM rAtribhojanaviramaNa' ko zAminna deza muni aura zrAvaka dAnoM ko diyA jAtA hai-donoM karake jo chaha mahAvrata hote haiM unakA vidhAna Adi se umakA niyama karAyA jAtA hai-vaha aNuvratarUpa aura antake do tIrthoM meM huA hai-arthAt bha0 RpabhabhI hai aura mahAvratarUpa bhii| mahAvratoMmeM bhale hI umakI deva aura mahAvIrane unakA upadeza diyA hai' / yathAHgaNanA na ho-vaha chaThe aNuvratake sadRza chaThA mahA- "iti AyapAzcAtyatIrthayoH rAtribhojanavana na mAnA jAtA ho-aura muniyoMke mUla gaNoMmeM viramaNaSaSThAni paMcamahAbratAni / " bhI usakA nAma na ho parantu isameM maMdaha nahIM ki usa kA astitva paMca mahAvratoMke anantara hI mAnA jAtA ___ isa kathana meM mUlaguNoM kI saMkhyA-saMkhyA kI hai aura unake sAtha hI mUlaguNaka taura para usake ana asthiratA, jaina tIrthakoM ke zAsanabheda aura rAtriprAnakA pRthakarUpasaM vidhAna kiyA jAtA hai| jaisA ki bhojanatyAga-viSaya para kitanA hI prakAza par3atA hai; isa lekhake zurUmeM uddhata kiye hae 'AcArasAra' aura 'jainAcAryokA zAsana bheda' nAmaka grantha meM jo vAkya * aura 'mUlAcAra ke nimna vAkyasabhI prakaTahai:- kalpanAe~ isa sambaMdha meM mere dvArA kI gaI haiM athavA tasi ceva vadANaM rakkhaharAdibhoyaNaviratti" natIje nikAle gaye haiM una sabakA bahuta kucha samarthana sI hAlata meM rAtribhojanavirati ko yadi chaThA hotA hai| sAtha hI, isakA bhI rahasya aura khula jAtA ki vIgnandi AcAryane apane 'AcArasAra' ke uma mahAbata mAna liyA jAya athavA mahAvA na mAna kara vAkya meM, jo pIche phaTanoTa meM uddhRta hai, rAtrimeM mAtra usake dvArA muniyoM ke mUlagaNoM meM eka kI vRddhi kI annake tyAga ko hI chaThA aNuvrata kyoM batalAyA hai| gAya- 28 ke sthAnameM :9 mvIkAra kiye jAya~nA isama jainadharma ke mUlasiddhAntomeM koI virodha nahIM unakA vaha kathana 'rAtribhojanaviramaNa' nAmake mahA vrata kI apekSA se hai-mahAvratI jaba rAtrimeM cAroM aataa|" hAlama bhagavatI zrArAdhanAkI ukta aparAjitari prakArake zrAhArakA tyAga karatA hai taba aNuvratIka vicita 'vijayAdayA' nAmakI TIkA ka davanama mujha para liya mAtra anna ke tyAgakA vidhAna kiyA jAnA kucha spaSTa mAlUma ho gayA hai ki 'rAtribhojanavirani' nAmaka chaThA mahAvata bhI bahuta pahale se mAnA jAtA hai| isa kheda hai ki hamArI bahutasI purAnI bAteM-prAcIna TIkAmeM dasa sthitikalpAMkA varNana karate hue paMca mahA- zrA AmnAyeM-naI naI bAtoMke parde ke nIce chipa gaI haiM, vratoMke varNanameM sApha likhA hai: unakA patA lagAnA bar3A kaThina horahA hai ! prAcIna "teSAmeva paMcAnAM vratAnAM pAlanArtha rAtri sAhitya hI isa viSayameM eka mAtra hamArA mArgadarzaka ho sakatA hai aura isa liye usake anveSaNa tathA bhojanaviramaNaM SaSThaM vratam " . prakAzana meM hameM khAsa taura se yoga denA caahiye| yaha vAkya isa prakAra hai: jugalakizora mukhtAra pratatrANAya kartavyaM rAtribhojanavarjanam / sarvathAnnanivRttestatproktaM SaSThamaNuvratam / / * yaha grantha 'jainaprandharanAkara-kAryAlaya, hIrAbAga, po* gin-maacaarmaar| gAMva, bambaIne prakAzita kiyA hai aura pAMca mAne mUlyameM milatA hai| Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAkha, jyeSTha, vIrani0saM0 2456] AcArya jayakIrti kA 'chando'nazAsana' 329 AcArya jayakIrti kA 'chando'nuzAsana' [lekhaka-zrI paM0 nAtharAmajI premI] anekAnta' kI pA~cavIM kiraNa meM 'yogasAra aura nyaitacchaMdo'nazAsanaM vihitamiti prAnte darzitam / amatAzIti' nAma kA eka noTa prakAzita huA hai, saM05112 varSe yogasAralekhayitA 'malakItijimameM DA0 piTarsana kI pA~cavIM riporTa ke AdhAra se rasya ziSyo jJAyate / prA0zilopadezamAlAyAH yAMgamAra kI usa prati kA ullekha kiyA hai, jo saMvat praNetA jayakIrtiH svaM jayasiMhamAriziSyatvena 12 kI jyeSTha sudI 13 ko jayakIti sari ke ziSya paricAyatisma. sa tvammAda bhinno vijJAyato" amalakIrtine likhavAI thI arthAt-varddhamAna ko namaskAra karane se yaha kavi zrIjayakItisarINAM shissyennaamlkiittinaa| jaina mAlama hotA hai| usane anta meM batalAyA hai ki lekhitaM yogasArAkhyaM vidyArthivAmakIrtinA // mAMDavya, piGgala, janAzraya, senava, pUjyapAda, amalakIrti ke inhIM guru jayakIrti kA banAyA jayadeva Adi vidvAnoM ke chandoM ko dekha kara yaha graMtha hA 'chando'nuzAsana' nAmakA eka mahattvapUrNa pantha banAyA / maM01192 meM yogamArake likhAne vAle zramajaisalamera ke suprasiddha zvetAmbara pamtakabhaMDAra meM hai, lakIni isake ziSya jAna par3ate haiM / prAkRta zilopajimakA prAraMbhika aura antima aMza isa prakAra hai:- dezamAlAkA praNetA jayakIrti isase bhinna hai, kyoMki prAraMbha vaha Apako jayasiMha marikA zipya prakaTa karatA hai| zrIvarddhamAnamAnamyacchaMdasAM parvamakSaraM / hamArI samajha meM jayakIni digambara mampradAyake lanyalakSaNamAvInya vanye chando'nuzAsanaM // 1 vidvAna haiM / kyoki eka to ve pRjyapAda kA ullekha bandaHzAstraM vahi tadvivikSoH kAvyasAgaraM / karate haiM, dumA yogamAra prantha digambara mampradAya kA? chandobhAgvAGamayaM sarvana kiMcicchandamo vinA / / 2 jima unake ziSya ne limbavAyA hai, nImare jayakIrti, 'anna-mANDavya-piMgada-janAzraya maMtavAvya- amalakIrni, vAmIni ima prakAra kI kItyanta nAmazrIpajyapAda-jayadeva-budhAdikAnAM / paramparA digambaramampradAyameM hI adhika dI jAtI hai, 5 / jahA~ taka hama jAnate haiM, yaha graMtha kimI digambara chandAMsi vIcya vividhAnapi satprayogAn / , | pamnakabhaMDAra meM nahIM hai / jamalamagna imakI prani kaga kara vandAnuzAsanAmada jayakAttinAtama " maMgAnakA prayatna honA cAhie / zvanAmbara mampradAyaka ini jayakItikRtI chando'nazAsana - saMvat bhaMDAga durlabha pranyAMkA maMgraha vahana adhika hai| 111 ASADha zudi10zano likhitamidAmiti / vinA na par3anA hai, 1 4-kAnika, dima ye donoM aMza bar3odAkI gAyakavAr3a-maskRta-mIgaja le ki ? . ka. minAra meM (Epher: phil meM prakAzita hone vAlI 'jemalamera-bhAgaDAgArIya graMthAnAM Iulia 10. II bhI pAyA jAnA hai| yaha pratimilanA .47 kA liyA huA hai pAra me jayakInika ka.fa mRcI meM prakaTa hue haiM / ima sUcIke sampAdaka mahAzayana gamInina nindA hai'mA ki isake nimna antima bhAgame prakAra jayakArti sambandhameM apanA noTa pRSTha 61 para isa prakAra "zrIjayakIrtiziSyaNa digaMbaggaggezinA / prazastirAMzI ckre...shriiraamkiirninaa| .. "varddhamAnanamaskAramAlakaraNenAyaM kavi saMvana 1207 matradhA..." janaH pratibhAti / mANDavya piMgala-janAzraya- isa zilAlekhaka samayako damvatahae. kAnugAmnaka kA jayakIrti - zilAlambameM sthita jayakI nima bhitra mAtrama nadIhota sampAdaka diyA hai| Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 1, kiraNa ' ' ...... GRASS .:-.:.:. ...' .. , . : prAkRta-- taka he jIva ! tU apanI AtmA kA hita sAdhana kr|| mIlaM vadaM gaNoM vA raNANaM hissaMgadA shcaao| -yadi inameM se koI kAraNa A banA to phira icchA jIva himaMtasma , mavve viNiratthayA hoti / / rahate bhI ta apanA kalyANa nahIM kara skegaa| -zivArya / jahiM mai nahiM gai jIva tuhUM. maragavi jeNa nadi / 'zIla,vrata, guNa, jAna, niHmaMgatA aura sukhatyAga, teM paravaMbha mupavi maI, mA paradAyi karehi / / yaM sabhI uma manapyameM nirarthaka ho jAte haiM jo hiMsA -yogIndradeva / karanA hai| kyoMki ina sabakA uddezya khetakI bAr3akI 'jahA~ mati vahIM gati' isa siddhAntake anasAra he naraha ahiMsAkI rakSA hI hotA hai| jaba vahI na huA jIva ! yadi tujhe mara kara parabrahma kI prApti karanA hai naba inakA vAstavameM kucha bhI prayojana nahIM rhtaa| nA parabrahma ko chor3a kara apanI baddhiko anyatra para mavesimAsamANaM hidayaM gambho hu svvmtthaannN| dravya meM mana lgaa|' sami badagaNANaM piMDo mAro ahiMsA h|| / daha-paggrihAdiko anugaga batA kara unhIM kI cintAma ... _ _zivAya rahaneme janma-janmAntara, unI kI prApi hotI rahatI hai-pA: 'marva AzramokA hRdaya, marva zAmroMkA garbha, aura kI athavA zadvAnmabhAva kI prApti dattA ho jAtI hai / ] marva bratoM tathA gaNoMkA piMDIbhana mAra eka 'ahiMsA' hai| jasa hariNacchI hiyavaDA, namaNavi bhviyaagi| bAhirasaMgamAo girisagdirikaMdarAi pravAsI / ekahi kama samaMti vaDha, begvaMDA paDiyAri / / mayalo NANajjhayaNoNignyo bhAvarahiyANaM / / -yogIndradeva / -knnkndaacaary| jimaka hRdaya meM hara samaya maganayanI kA-maMdara 'jo bhAva rgahana haiM-mAdhanAkaM bhAva evaM prA.ma- strIkA-vAma hai-umIke anagagameM jo phaMsA rahatA hai bhAvanAma nyana haiM-unakA bAhya parigrahakA tyAga. parva -usake hRdayameM brahmakA vicAra praveza nahIM krtaa| mAM nAMka Upara-nadiyoM ke taTa para tathA girigahA-kandarAoM ThIka hI hai eka myAnameM do gvadaga kaimezrAmakate haiN| meM nivAsa aura maMpargA mAnA gayana nirarthaka hai-vida- isama 1 jAnA jAtA hai ki jo loga brahmacaryakA TIma mbanA mAtra hai| pAlana karate haiM vahI brahmakA yathe vicAra kara sakate haiM dama nahIM / binA bhAvake ina parigraha tyAgAdika anuTAnameM kucha bhI mAranA sanathavi piyavayaNaM hAyaNedajaNa vikhamakaraNaM uttharaijANa jarao royaggI jANaDAi deha uDi / samvesi gaNa gaharaNaM maMdakasAyANa diDhatA / / iMdiyapalaM na viyalai nAva tumaM kuNahi bhaaphiy|| -svAmikArtikeya / -kundakundAcArya / sarvatra-zatramitrAdi sabake sAtha-priya vacana 'jaba taka jarA kA AkramaNa nahIM hotA-buDhApA bolanA, durvacana sunakara bhI durjanake prati kSamA dhAraNa nahIM pAtA-, jaba taka rogAgni isa deha kuTIko nahIM karanA aura saboM ke gaNa grahaNa karanA-doSa nahIMjalAtI aura jaba taka indriyabala naSTa nahIM hotA taba ye saba maMdakaSAyI jIvoM ke cinha haiN| Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ subhASita maNiyAM vaizAstra, jyeSTha, vIrani0saM0 2456 ] saMskRta- jIvitAntu parAdhInAjjIvAnAM maraNaM varam / -vAdIbhasiMhasUri / 'parAdhIna jIvanase jIvoMkA maraNa acchA haisunAmI mauta bhalI hai|' mA jIvanyaH parAvajJAduHkhadagdho'pi jIvani / namyAna nivAstu jananI krezakAriNaH || -mAgha / "usake jIvana ko dhikkAra hai jo dUsaroMke dvArA pamAnita huA duHkhake sAtha jIvana vyatIta karatA hai| apamAnita jIvana vyatIta karane vAloMkA janma na honA hI acchA hai / ve apane janma me vyartha hI jananI (mAnA ) ko kleza pahu~cAte haiN|' mRgendrasya mRgendratvaM vinI kena kAnane ? - vAdIbhasiMha sUri | 'vana meM magendrako mRgendratA - svAdhInatA - kisane arpaNa kI ? kisIne bhI nahIM / ' [ isameM mAluma hotA hai ki svAdhInatA kabhI kisI kI upahAra meM nahIM milatI. vaha svayaM apane balake sAdhAra para prApta kI jAtI hai aura tabhI TikatI hai| ] mana eva manuSyANAM kAraNaM bandhamantiyoH 'manuSyAMkA mana hI unake bandha-monakA - unakI parAdhInatA-svAdhInatA evaM duHkha sukhakA kAraNa hai|" [mana jaba nirbala hotA hai, apane viveka ko myAM peMTatA hai to yaha khuda hI apane vicAroMse bhayAdikaM saMcAradvArA aneka prakAra ke bandhano tathA duHkhoM kI sRSTi kara DAlatA hai aura jaba sabala evaM saviveka honA hainI apanI vRttiko badala kara - bhaya, kAyaratA aura galataphahamIko dUra bhagA kara--una bandhanoM tathA dugbo 'chuTakArA pA jAtA hai / ] "sarvadA sarvado'sIti mithyA saMstayase janaiH / nArayo lebhire pRSTaM na vakSaH parayoSitaH / / " 'loga tumhArI jo yaha stuti karate haiM ki tuma madA matra kucha dene vAle ho vaha mithyA hai; kyoMki zatruoM ma 331 kabhI tumhArI pITha nahIM pAI aura na parastriyoMne chAnI / ' bhAvArtha - zatruoM ko pITha denA aura parakSiyoM ko chAtI dAna karanA, ye donoM hI prazaMsA ke kArya nahIM kintu nindA ke kArya haiM, ataH inake na denemeM hI mazI prazaMsA hai| "manuSya he durbaladuHkhadAtaH kiyaciraM sthAsyati darbila te / tvajjIvanAnki phalamasti loka va munistaM paraduHkhadAnAta // " 1 durbaloM ko manAne vAle manuSya ' terA yaha bhujabala kaba taka kAyama rahegA ? - kaba taka tere atyA cAra kA yaha bAjAra garma rahegA ? noka meM tere jIna me kyA phAyadA hai ? dUsaroM ko dukha dene to naga mara jAnA hI acchA hai| " zrAtmanaH pratikUlAni paraM na samAcaret / " 'jo jo bAteM, kriyAe~, ceSTAe~ tumhAre pratikUla haiMjinake dUsaroM dvArA kiye jAnevAle vyavahArako tuma apane liye pasaMda nahI karane, ahitakara aura dukhadAI samajhana ho - unakA AcaraNa tuma dUsaro ke prati manakaro / [ yahI dharmakA sarvasva athavA pApo bacAne vAlA maMtra hai / ] "yAvatsvasthapitaM zarIramarujaM yAvajjagatI yAvadriyazaktirapratihatA yAvantrayo nAyuSaH / Atmazreyasi tAvadeva viduSA kAryaH prayatnI mahAna maMdImaM bhavane tu kUpagvananaM pratyayamaH kITAH // 'jaba taka yaha zarIra svastha tathA nIroga hai, jaba prapratihata banI huI hai aura jaba taka AyukA jaya nahIM taka baDhApA nahIM AyA hai, jaba taka iMdriyoM kI zakti huA hai taba taka hI vidvAnoM ko zrAtmA ke kalyANasAdhanakA mahAna yatna kara lenA cAhiye | anyathAinameM kisI bAnake ho jA para phira kucha bhI nahIM bana sakegA / usa takA udyama para bhAga lagane para kA yodane-jaimA nirdhaka hogaa| Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332. anekAnta varSa 1, kiraNa 6.7 hindI urdU-- jau lau deha tarI kAhU gaMga mauM na gharI jau lauM, "khuzanasIbI hai fidA hubbe vatana para honA / jarA nAhiM narI jAsauM pagadhIna pari hai| nAzehastI to baharahAla hai miTa jAne ko|' jo loM, jamanAmA vairI deya nA damAmA jo lauM, mAnai kAna rAmA buddhi jAina bigari hai| aiba yaha hai ki karo aiba hunara dikhlaao| tI lau mitra mere nija kAraja ma~vAra le re, varanA yA~ aiba to saba fobazara karate haiM / paurupa thakeMge phera pIche kahA kari hai| __ x x -hAlI' aho Aga AyeM jaba jhoMparI jarana lAgI, eka dina thA jaba mayejaraata se dila sarazAra thA kuA ke gyadAe taba kahA kAja sari hai| bajadilIse51 hamako napharata vIratA se pyAra thA / / x bhuudhrdaas| x x -'nAja' "jiha~ lahi pani kacha lahanakI zrAsa na manameM hoya / apanI naz2ara meM bhI yA~, ava to hakIra13 haiM hama / jayati jagata pAvana karana 'prema' varaNa ye doya // " xxx begairatI14 kI yAro ! aba jindagAniyA~ haiM / pArasa maNi ke maMgata kAJcana bhaI talavAra / x -'hAlI' 'tulasI' tInoM nA naje dhAra-bhAra-AkAra // "hama ThokareM khAna hue bhI joza meM Ata nahIM / mana ahagna aru zabda ghana sadgama mile sunaar| jar3a ho gaye aise ki kucha bhI joza meM Ate nahIM / / " 'tulasI' tInoM nA rahe dhAra-bhAra-AkAra / / ___ X X tulasIdAsa / sakA hAtha jaba bana gaye pArasA15 tuma / "mIMcI thau hita jAna ke ina kI ulaTI rIta / nahIM pArasAI yaha hai nArasAI16 // sira upara rastA kiyau yahI nIca kI prIta / / x x -'dAlI' nIra na Dobai kATha ko kahAM kauna sI prIta ? "kAloM ke sara pai vAra hai goroM ke baTa kaa| apanI sAMcau jAnakai, yahI bar3ana kI gata // " phala pA rahA hai mulka yaha Apasa kI phaTa kA / / - X X X maiM samajhatA thA kahI bhI kucha patA taMga nhiiN| jo kahiye nA jhaThI jo suniya to sanI / Aja 'raoNkara' ta milA to kucha patA mega nahIM / myuzAmada bhI hamane ajaba cIz2a pAI / / tinakA kabahu~ na niMdiye jA paoNvana tara hoy| X x -'hAlA / kabahU~ uDi oNkhina parai pIra dhanI hoya // "kisIkI kucha nahIM calatI ki jaba taqadIra phiratI hai' ___ x x kabIra / - X X X vicArameM to mavIra hI haiM, zurU kiyA kAma adhIra hI haiN| "jo parAra pai pAnI par3e muttsil11| vipattimeM jobanate sudhIra haiM, prasiddha vehI jagadeka vIra haiN| to bezubaha ghisajAya patthara kI sila // " __ x x -drbaariilaal| xxx Iti-bhIti vyApe nahiM jagameM, vRSTi samaya parahuA kare, - dharmaniSTha hA kara rAjA bhI nyAya prajAkA kiyA kre| 1 mahobhAgya. 2 balidAna. gaMtrama. 4 masticakita roga-marI-durbhikSa na phaile prajA zAnti se jiyA kare, 56 hAlatameM. 6 doSa. 7 guNA. = nahIM to yahAM. : vyakti ta parama ahiMsA-dharma jagata meM phaila sarvahita kiyA kr| manuSya. 10 vIratAke nase. 11 pUrNa. 12 kAyaratA. hI 14 kArmI. 1. sAdhu tyAgI, 16 aprAmi. 17 galahara / x 'yugavIra' Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baizAkha, jyeSTha, vIrani0saM0 2456] karnATaka-jainakavi . . . . . . . . karnATaka-jainakavi ... .. .... ........ .... .... ... [ anuvAdaka-zrI paM0 nAthUrAmajI premI ] (kiraNa 3 se Age) 10 maMgarasa nIsarA (IsvI sana 1508:) nAthapurANa ke kartA 'nAgacaMdra', namicarina ke kA isake pitAmaha kA nAma 'mAdhava' aura pitA kA 'kagaNapa', lIlAvatIke kartA nami' aura harivaMzAbhyanAma 'vijayabhUpAla' thA, jo hoyasala dezAntargata hosa- dayake kartA bandhuvarma' kA smaraNa kiyA hai| apane itara vatti pradezakI gajadhAnI kalahalli kA mahAprabhu thA graMthoM meM isane 'aggala' aura 'sujanottaMsa' kA bhI sma aura jisake uddhava kulacUr3AmaNi, zArdUlAGka upanAma raNa kiyA hai| 4 / yadavaMza ke mahAmaMDalezvara ceMgAlanapa ke maciva 'jayanapakAvya' parivaddhinI SaTapadI meM lipvA galame yaha utpanna huA thaa| isakI mAtA kA nAma gayA hai, jisameM 16 mandhiyA~ aura 1037 padya hai / isa davile' thaa| isake garu kA nAma 'cika prabhendu' thaa| meM kurujAMgala deza ke gajA gajaprabhadevake putra jayanRpa yabharAja aura prabhukularatnadIpa imake upanAma the / kI kathA varNita hai / kavina limvA hai ki yaha parita vijayabhUpAla' vizeSaNase mAlama hotA hai ki yaha bar3A pahale jinasena (?) ne racA thA aura dUdhameM zarkarA ke bhArI vIra yoddhA thaa| isake banAye hue jayanapakA. mizraNake mamAna saMskRtameM kanar3I bhASA milA kara isa cya, prabhajanacarita, zrIpAlagni namijineza panthakI yaha racanA kI gaI hai / isameM gaNabhadra, kavi. maMgani aura mapazAstra nAmaka grantha haiM / imana mamya parameSThI, bAhabAna, akalaMka, jinamena,pagyapAda. pramenda +pakaumudI kI racanA I0ma0 1588 meM kI hai / imana aura natpatra zranamunikA smaraNa kiyA gayA hai| apane pUrvavartI kaviyoM se AdipagaNake kartA paMpa. zrIpAlanagni' mAMgatya indora mama jinacaritake ko 'mana'. candrabhapagaNaka ko mAndhayA aura 1526 padya hai| hamame pagagakiNI parIkaM gajA gaNapAla ke putra kI kathA hai, / maMgalAca. zrIvijaya', puSpadantapurANakaM karnA gaNavarma'. ananna gake bAda mabhadra, pajyapAna, madravAha pAhAla. gautama. nAthacarita ke kartA 'janna'. dharmacarinake kartA 'madhura', gagaNabhadra aura kaviparameSThI kI prazaMmA kI gaI hai| zAntIzacarita ke kartA 'ponna', rAmAyaNa aura malli 'pramaMjanagni ' kI eka apUrNa pani upalabdha ___pahale sana 1680 taka ke kaviyoM kA hAla mA cukA thA, hai| isameM zubhadeza ke maMbhAparanareza devamenake patra phira yaha san kA nayA silasilA zuru kiyA gayA, jimakava pramaMjanakI kathA hai / paMthAraMbhameM jina, madhyamaguru, upA. kAraNa mAluma nahIM ho skaa| kyA ina kaviyokA hAla pahale milasile meM ghaTa gayA thA prathavA mUla pustakameM bhI aisA hI kramabhaga dhyAya, sAtha, sarasvatI. yakSa, navakoTi muni aura sva. pAyA jAtA -sampAdaka guru cika prabhendu kA smaraNa kiyA gayA hai| Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 anekAnta varSa 1, kiraNa 6,7 ___ 'sapazAstra' vAdhika paTpadI ke 356 padyoMmeM haiN| pitA kA nAma nAgayya hai / yaha graMtha I0sa0 1528 meM isameM piSTapAka,kalamAnnapAka, zAkapAka Adi viSayoM likhA gayA hai| kA pratipAdana hai / saMskRta sapazAstra meM jo kahA gayA hai, 42 ratnAkara vaNI (I0 sa0 1557 ) vahI kavi ne isameM likhA hai aura nala-bhIma-gaurI ke isana 'trilokazataka', 'aparAjitazataka', 'bhagnamatAnamAra kahane kI pratijJA kI hai| zvaracarita' Adi graMtha likhe haiN| isake ratnAkarasiddha aura ratnAkaraaNNa nAma haiM aura niraMjanasiddha isakA 'nemijinezasaMgati' meM 35 sandhiyA~ aura upanAma hai| yaha veNupura ( mUDabidirI ) kA rahanevAlA 1538 sAMgatya chanda haiM / isameM nemitIrthakarakA caritra thA aura isake dIkSAguru dezIyagaNApraNI 'cArakoni varNita hai / maMgalAcaraNake bAda tattvArthavRtti (sUtra ?) yogI' tathA mokSagA 'haMsanAtha' the / haMsanAthakI AjJA ke uddhAraka gaddhapicchAcArya , caturviMzatitIrthakara- se isane bhagtazvaracarita' kI racanA kI hai| kathAkAra kaviparameSThI, gaNabhadra, kaliyugagaNadhara mAgha- devacaMdra kI 'rAjAvalikatha' meM isa kavike viSaya nandi, chandolaMkAra-zabda-zAstrakI pratyakSa mUtti devanandi, meM eka kathA dI hai| bauddhoM kA parAjaya karane vAle akalaMka, mvaguru prabhendu, trilokazataka' meM 128 zloka haiN| isameM jainadhataziSya zratamuni aura unake sahAdara vimalakIrti kA mAnamAra lokasthitikA varNana hai| mmaraNa kiyA hai| 'aparAjitazvara-zataka' meM 127 padya haiN| pratyeka 'samyaktvakaumudI' meM 10 maMdhiyA~ aura 52 padya ke antameM aparAjitezvara zabda AyA hai| isameM padya ( uhaMDa paTapadI ) haiM / ahaMdAsazreSTrI kI striyoM ne nIti,vairAgya, aAtmavicAra Adi viSaya pratipAdita haiN| kahI huI kathAyeM suna kara mamyaktva prApta kiyA aura bharatezvaracarita' meM 80 maMdhiyA~ aura 5969 padA phira dIkSA lekara mvargalAbha kiyA, yahI isakA kathA- haiN| bhagtezavaibhava aura bharatezasaMgati bhI ise kahate haiN| naka hai / maMgalAcaraNa ke bAda gautama, devanaMdi, guNa- isameM tattvopadezaprasaMgameM kucha jaina graMthoMke nAma diye hue bhadra, jinamena, garala, koMDakunda, bhujabali, hemadeva, haiM jo isa prakAra hai-kundakuMdAcAryakRta prAbhata aura zramunicandra, padmanabha, mayarapiccha nandimitra, samantabhadra, napretA, amRtacaMdrasari kRta samayasArAMka nATaka,prabhAkara kezava, mAghanandi,akalaMka, bhadrabAhu, kumudendu, prabhendu bhaTTakRta kathA (?), padmanaMdikRta svarUpasambodhana, pUjyakA smaraNa kiyA gayA hai| pAdakRta samAdhizataka, jJAnavarNana, yogaratnAkara,sakalA41 panakavi (I0sa0 1528) nidhi, ratnaparIkSA, ArAdhanAsAra, siddhAntasAra, iSTopa___ isakA banAyA humA 'varddhamAnacarita' hai| yaha deza, adhyAtmanATaka, bhaSTasahasrI, niyamasAra, adhyAtmasAMgatya chanda meM hai aura isameM 12 sandhiyA~ haiM / isake sAra / bhavasena nAmaka eka gurukA nAma bhI AyA hai| * ina mAcArya kI jina zanoM meM jA upakha hai bara mA yo 43 pUjyapAda yogI (la01600) kA nyo bhaviphana anuvAda ke mA prakAzita honA caahiye| pAyaNavarNI ke 'jhAnacaMdracarita' se mAlUma hotA hai -sampAdaka ki isane kanasI paTpadI meM 'jhAnacaMdracarita' likhA hai| Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAkha, jyeSTha, vIrani0saM0 2456] karnATaka-jainakavi pahale vAmapacaMda munine 'prAkRta jJAnacaMdracarita' likhA vyAkhyAna hai / matra, vatti aura vyAyAna tInoM hI aura usakA anavAda pUjyapAda yogI ne kiyA / isI saMskRtameM haiN| prAcIna kanar3I kaviyoM ke pranthoM para meM anuvAda parase pAyaNavarNIne I0sa01659 meM 'jJAnacaMdra- udAharaNa diye haiM / nAgavarma ke 'karNATakabhApAbhapaNa' carita kI sAMgatya chandameM racanA kI / ataeva yaha kavi kI apekSA yaha vistRta hai| 'zabdamaNidarpaNA kI apekSA 1755 ke pahalekA I0sa01620 ke lagabhaga huA hogaa| isameM viSaya adhika haiN| kanar3I bhASA kA yaha atya 14 bhaTTAkalaMkadeva ( I0 sa0 1604 ) ttama vyAkaraNa hai| imana 'karNATakazabdAnazAsana' nAmaka vyAkaraNa 55 zAntikoni muni ( 1619 / gayA hai aura apane guru kA paricaya ina zabdoM meM inhoMne 'zAMtinAthacarita' kI racanA kI hai. jisameM diyA hai- "mUlasaMgha-dezIyagaNa-pastakagaccha-kaMDa- 23 saMdhiyA~ haiM / mi0 gaima mAhabake matame yaha pranya kaMdAnvaya-virAjamAna zrImadAya lA . tuladeza ke veNupara ke vapabhajinAlaya meM zaka 1440 cArya mahAvAdivAdIzvaravAdipinAmaha makalavidra- 30 (I0 sa01519 :*) meM banAyA gayA hai| janacakravartivallAlarAyajIvarakSApAlakatyAdi 6 pAyaNa vaNI ( 1655 ) naMkAvatavirudAvalIvirAjamAna zrImannArakIti- imana 'jJAnacaMdracarita' ligvA hai| yaha cArukIlapaNDitadevAcArya ziSyaparampagayAtazrIsaMgItapara pagiDanAcArya kA ziSya thA aura balagola ke nAgapazya mihAmanapaTTAcArya shriimdklNkdevn"| yaha graMtha ke vaMzameM isakA janma huA thA / zaka maM01581 (I. zaka maMvat 1526 ( I0sa0160.4 ) meM racA gayA hai| ma.16 / ma yaha grantha mamAna haa| vilaMgiyA tAluke ke eka zilAlekhama imakI parampaga panagADidazakaM naMdiyaparakA rahane vAlA samyanaya. viSayaka bahuta bAteM mAlama hotI haiN| kaumudI kA kanA pAyagaNa banI ( 1... ) aura zrIdevacandra ne apanI 'gajAvalikathaM' meM liyA hai ki gaMgapaTTaNaniyAmI 'mana kumAracagni' kA kanA pAyA mudhApura ke 'bhaTTAkalaMka mvAmI' marvazAstra par3ha kara mahA gAna ye donoM pAyagaNa vaNI meM jadA mA ma hAna hai| ___parva kaviyomama jinamana, gagAbhada. akalaMka, kavidvAna hue / isake bAda prAkRta, maMkana. mAgadhI kanyA nakota. nAkara (bhagnezvaracamti-ganA), kama vanda. di par3abhASAkavi hokara unhoMne karnATaka byAkaggA prabhAcaMdra. mAmadayakA Tamane maggA kiyA hai| kI racanA kI aura prasiddhi prApta kii| apane graMtha meM inhoMne paMpa, honna, ranna, nAgacaMdra. tAnacandragni ' mAMganya chandameM hai / mamaM / namicaMdra, gadrabhaTTa, aggala, aMDayya, madhura Adi kaviyoM adhyAya yA mandhiyoM aura 3334 pahA hai| hamama napa. kA mmaraNa kiyA hai| zvaryA karake mokSa prApta karanevAle caMdravaMzI gajA jJAna___'karNATakazabdAnuzAna' kanar3I bhASAkA vyAkaraNa candra' ko kathA hai / graMthAraMbhameM middha,maramvanI, gaNadhara hai| isameM 4 pAda aura 592 sUtra hai / ina maMtroM para yahAM mana 1.15 saura sIkara gayI 5:- diyaa| bhASAmaMjarI nAmakI vatti aura maMjagamakaraMda nAmakA taka kyA granthakI mamApikA samaya kama0 1.1.. / - sampAdaka Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 anekAnta varSa 1, kiraNa 6. kI stuti karake bhadrabAhu, kaviparameSThI, kuNDakunda, 48 nAgava (la0 1700) mUlamaMgha hI zreSTha hai yaha siddha karake duSTa (?) zvetAmbara isane 'mANikasvAmicarita' kI racanA kI hai / logoM para jaya prAna karane vAle umAsvAti X muni isakA pitA koTilAbhAnvaya kA 'soDeseTTi' thA aura akalaGka, bhojarAja, amAvasyAke dina pUrNimA kara mAtA 'cauDAMdhikA' / yaha graMtha bhAminI SaTpadImeM nimbA dikhAne vAle prabhAcandra, pajyapAda. kolhApurake mAgha- gayA hai aura isameM 3 maMdhiyA~ aura 298 padya hai| hama nandi, labdhi-gAMmaTa-trilokasArake kanA nemicandra, meM 'mANikyajineza' kA caritra nibaddha hai, jisakA mA. advainamanadhvaMmaka zubhacandra, nacchiSya cArukIrti, gaMza yaha hai-devendrane apanA mANikajinabimba (pranigommaTasAra para savAlAkha zlokaparimita saM- mA)gavaNapatnI mandodarI ko usakI prArthanA karane para mkata TIkA* likhane vAle paMDinarAva, paMDitArya, de diyA aura vaha usakI pUjA karane lgii| rAvaNavadha devatA jinakI pAlakI uThAte the ve paMDita muni lalita- ke bAda mandodarI ne usa mUrtiko samudragarbhameM rasya kIrti, balAtkAragaNa ke vidyAnandi, kANuragaNake deva- diyA / bahuta samaya bItane para 'zaMkaragaMDa' nAmaka rAjA kAni aura lakSmImana kA smaraNa kiyA gayA hai| eka pavitratA bI kI sahAyatAse ukta mUrtiko le AyA 47 pamanAma (la. 168.) aura kollapAkSa nAmaka grAmameM usakI sthApanA kA mane 'padmAvatIcarita' kI racanA kI hai. jisakaM graMthake prArambhameM mANikajinakI aura phira siddha, mA 'jinadattagayacarita' aura 'ammanavaracarita' nAmA- svatI, gaNadhara, yakSa, yakSI kI stuti hai / tara haiN| kavi ne isameM apanA aura apane AzrayadAtA 4. caMdrazekhara ( la0 1700 ) kA bhI paricaya diyA hai| tulava dezameM 'kinniga' nAma isane 'rAmacaMdracarita' kA kucha bhAga likhA hai kA gajA huA aura usake bAda 'tirumala rAva' jisa jisakI pani padmanAbha ne I0 ma0 1750 meM kI hai| kA nirUmala mAmanta' bhI kahate the, gaddI para baiThA / padma- yaha kavi 'lakSmaNavaMga' rAjAkA AsthAnI (darabArI) nAma ima rAjA kA koSAdhyakSa thaa| 'padmAvatIcarita' thA aura padmanAbhakI apekSA vizeSa pramiddha kavi thaa| sAMgatya chaMdameM likhA gayA hai| isameM 12 maMdhiyoM aura prandha aparNa rahane kA kAraNa usakA asamaya maragA 1671 pA hai aura yaha pArzvanAtha kI zAmanadevI jAna par3atA hai| yaha prantha hamako apUrNa hI milA hai| padmAvatI kA carita hai| 5. devagma ( na01740 / ra yaha kyA tastrArthasUtra ke katA meM bhinna koI kasara umAmyAti yaha vaddhamAna bhaTTAraka kA ziSya thA aura isane haiM / inhoMne zvetAmvarga para kA kyA vijaya prApta kI aura kima 'zrIpAlacarita' kI racanA kI hai, jo sAMgatya chaMda meM sAhitya kI racanA kI ? ina saba bAtoM kI khoja honI caahiye| hai| isakI eka aparNa prati milI hai jisameM kevala do -sampAdaka saMdhiyA~ haiN| . yadi sacamuca hI gommaTasAra para maskRta meM aisI koI mahatI TIkA likhI gaI hai to usakA, usake lekhaka ke vizeSa paricayake sAtha, . zIghra hI patA lagAyA jAnA caahiye| -sampAdaka * nijAma sTeTa bakulpAka nAmaka tIrthasthAna / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAkha, beSTha, vIrani0 saM02456] maMgalamaya mahAvIra ___ maMgalamaya mahAvIra [ lekhaka-sAdha zrI TI0 ela0 bAsvAnI; anuvAdaka-zrI hemacaMda modI / kSetrakA paramapAvana mahInA mahAvIrakA smAraka hai| nahIM kara sktaa|" kahA jAtA hai ki isa para isAka - isa puNya mAsameM ve Ajame 25 zatAbdI pahale isa pravacanakI ki 'pApakA pratikAra mana karo' chApa avatIrNa hue| unhoMne paTanAke samIpa eka sthAnako hai, parantu IsA bhI pAMca zatAbdI padale ahiMmAkI apanI janmabhUmi bnaayaa| azoka aura guru govinda- yaha zikSA bhAratako do AtmanoM aura RSiyoM-baddha mahakA bhI smAraka honeke kAraNa paTanA pavitra hai| aura mahAvIra-dvAga upadiSTa aura zrAcarita hA pakI paramparAme una mahAbhAgakI janma-tithi caitra zuklA thii| jaina loga bhagavAna, Izvara, mahAbhAga ityAdi kAra yAdazI mAnI jAtI hai| yaha dina-mahAvIrakI varSagA~Ta kara mahAvIrako pajana hai| kA dina-yavakoM ke kaileNDara meM smaraNIya hai| yuvakoM ne unheM tIrthakara bhI kahate haiN| maiM jimakA artha ko yAda rahe, yaha tithi aneka mahAvIgeMkI jananI hai| karatA hU~ "siddha puruSa" / mahAvIrakA smaraNa unheM cau. gadyapi bhArata daridra hai, phira bhI vaha zrI-sampanna bIsaveM tIrthakara mAnakara kiyA jAtA hai| unake prathama hai| usakI yaha zrI umake manaSyoM meM hai| usake karor3oM tIrthakarakA nAma prApabhanAtha athavA AdinAtha hai, jo bhanaSya, gadi kucha karane kA saMkalpa kareM. nI kyA nahIM agI yAma janma aura kailAma parvata para mahattama Atmakara sakate ' aura pratyeka zatAbdImeM bhAgtana aima jJAna (kaivanya) ke adhikArI hue| ve usa dharmake maba kitane mahAparuSa paidA nahIM kiye, jo zrAtmAkI zakkimeM meM prathama pravarnaka the, jima inihAsameM jainadharma kahA hai| mahAna the kyoMki vaha, jisakI kIrtikA pramAra yaha mahAvIra jainadharma pravartakoMkI lambI macIma hai| caitra zuklA kara rahI hai, hamAre itihAsakA ekamAtra unhoMne ima bauddha dharma kI prAcInatA dharmakA panI mahAvIra nahIM huA hai; anya mahAvIra bhI hue haiN| ve paNA kI aura TamakA pananimAMga kiyaa| hue hai anya yagoMmeM / ve Amika kSetra ke yoddhA dhe| vAgke viSaya meM jo 1. nAnA , ma unhoMne bhArata-bhamiko pugya-mi banA diyA aura uma muma para bii| bhAga 5mAra par3A hai| unakA jIvana AdhyAtmika AdarzavAdI zrIsa mampanna kara diyaa| advitIya udAranA aura adhinAya maundaryama paripa __ ye mahAvIra---arthAna mahAna vijayI-hI itihAsa yaa| baddhakaM mamakAlIna honeke kAraNa paddhaka yoga ke sAce mahAparuSa haiN| ye uddhatatA aura hiMsA ke nahIM kA, yuddhake tpk| aura baddhake mAnava-premakA ma kintu nirabhimAnatA aura premake mahAvIra the| dilAte hai| rUsake mahAna RSi TAsTAyane isa rogako bAra ve IsAma 55.5. varSa pave vihAnaka hara bAra alApA hai ki "jisa prakAra agni pagnikA meM janme the| unake pitA siddhArtha' eka kSatriya rAjA zamana nahIM kara sakatI, usI prakAra pApa pApakA zamana the| unakI jananI 'trizalA'-priyakAriNI-vajiyoMke Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 1 kiraNa 6, . prajAtantraka mugviyA ceTakakI putrI thI / mahAvIra anya aura bihAra meM ve sacce sukha kI suvArtA (Gospel) koka mamAna pAThazAlA meM bheje jAte the, parantu kA sadupadeza dete haiN| apane sandeza ko ve jaMgalI jAna par3A ki unheM zikSakakI AvazyakatA nahIM hai| jAtiyoM taka bhI le jAte haiM, aura isameM ve unake kara pAka hRdayameM vaha jJAna vidyamAna hai, jise koI bhI vyavahAroM kI parvAha nahIM krte| ve apane mizna meM vidhAna nahIM pradAna kara sakanA / buddha ke samAna hI savaza? aura himAlaya taka jAte haiM / aneka pIr3ako padama jaganako tyAga danake lie vyAkula ho uThate haiN| aura pIr3AoMke bIca ve kitane gambhIra aura zAnta bana aTThAIsa varSako avasthA paryanta va kuTambameM hI rahate haiN| rahate haiM, aura ima gambhIratA tathA zAnti meM kitanA 'aba ranake mAtA-pitA gujara jAne haiM aura unheM saMnyAma maundarya hai! paM. pravAhameM praveza karane ke lie antaHpreraNA hotI hai| ve gama haiM aura vyavasthApaka bhii| unake gyAraha saba apa jyaca dhAtAke mamIpa anamatikaM lie pradhAna ziSya hai| cAramI se Upara muni aura aneka jAtA hai| unake bhAI kahate haiM-"ghAva abhI hare haiM, zrAvaka unake dharmako dhAraNa karate haiN| brAhmaNa aura g|" ve do varSa aura Thahara jAte haiN| aba ve nIma abrAhmaNa donoM hI unake samAjameM zAmila hote haiM / varSa hai| ImAkaM mamAna aba unhe anta preraNA hotI unakA vizvAsa varNa aura jAtimeM nahIM hai / ve dIvAlI hai ki aba bhaba kucha chor3a kA bhavAka sumArgameM praveza dina pAvApurA (bihAra) meM 72 varSa kI bhAyu maM karanA cAhie / baddhakaM mamAna meM apanI maba mampani damA se 527 varSa pava nirvANa prApta karate haiN|| haridrAko dAna kara deta, / kuTamcako yAgarne dina ina mahAvIra kA jainiyoMke isa mahApuruSakA4 apanA bhAga 1.4 apane bhAiyoko aura mArga caritra kitanA sundara hai ! ve dhanavAna kSatriya kula meM bhampani garIbAMkA de dete haiM / phira ve tapazcaryA aura janma lete haiM aura gRhako tyAga dete haiN| ve apanA dhana -pAnakA jIvana vyatIta karata hai / buddha ko 6 varSa kI daridroM meM dAna kara dete haiM, aura virakta hokara jaMgala meM sAdhanAka bAda prakAzake darzana hue the| mahAvIrako antAna aura tapasyAke liye cale jAte haiN| kucha yaha jyAti 10 varSakaM antAna aura tapasyAke bAda loga unheM vahA~ tAr3anA dete haiM, parantu ve zAnta bhaura mauna dIkhatI hai / " jukUlA nadIke kinAraM jambhaka prAmameM ve rahate haiN| parama-AtmajJAna prApta karate hai / pranyAkI bhASAmeM aba tapasyAkI avadhi samApta hone para ve bAhara Ate haiN| tIrthakara, siddha, marvajJa athavA mahAvIra ho jAte haiN| apane siddhAnta kI zikSA dene ke liye jagaha jagaha aba usa avasthAko prApta karata hai, jisa upaniSadA dhamate haiM, aura bahuta se loga unakA majAka ur3Ate haiM / meM kaivalya draSTAkI avasthA kahA hai| jainamandhoMke ana- sabhAoM meM ve unheM taMgakarate haiM, unakA apamAna karate mAra aba unakA nAma 'kaMvalI' ho jAtA hai| haiM, parantu ke prazAnta aura mauna bane rahate haiM ! . baddhake samAnadharma-pracArake lie eka mahAn unakA eka ziSya unheM tyAga detA hai aura unake mizana lekara logoMmeM jJAnakA upadeza dene nikalate haiN| viruddha logoM meM mithyA pravAda phailAtA hai, para phira bhI jIsa varSa taka ve yahA~ meM vahA~ ghUmate-phirate haiM / vaMgAla. ve zAnta tathA mauna rahate haiN| . ... Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAkha, jyeSTha, vIrani0 saM02456] maMgalamaya mahAvIra ve eka mahAvIra-eka vijetA-eka mahApuruSa sevA kareM / mahAvIra kI vIratA unake jIvana aura una ho jAte haiM, kyoMki ve zAnti kI zakti kA vikAsa ke upadezoM meM prativimbita hai| vaha jIvana advitIya karate haiN| Atma-vijayakA hai| unakA upadezabhI vIratA-pUrNa hai| niHsandeha hI unake jIvanane unake bhaktoM para "saba jIvoM ko apane samAna samajho aura kisI ko gaharA prabhAva DAlA / unhoMne unake saMdeza ko saba kaSTa na pahu~cAo / " ina zabdoMmeM ahiMsA ke dvigagA narapha phailaayaa| kahA jAtA hai. ki pAyaro (Pyrrho) siddhAnnoM kA pratipAdana hai| eka spaSTa hai aura damaga nAmaka yUnAnI vicArakane jiminosophisToMke caraNoMmeM gddh'| ina meM spaSTa' aikya ke siddhAntoM kA anamaragaNa darzanazAstra sIkhA / mAlama hotA hai ki ye jiminoso. karatA hai, arthAt apaneko sabameM dekhA; aura 'gaDha' phisTa loga jaina yogI the, jaisA ki unakA yaha nAma usameM se vikasita hotA hai, arthAt kimI kI himA nirdeza karatA hai| mata kro| saba meM apane ApakA darzana karanekA artha bacapanameM unakA nAma 'vIra' rakkhA gayA / usa hI kisI ko kaSTa dena meM jhakanA hai / ahimA maba jIvoM mamaya ve 'varddhamAna' bhI kahalAte the, paraMtu Age cala meM advaitake AbhAsa meM hI vikasita hotI hai| kara. ve 'mahAvIra' khlaaye| mahAvIra zabda kA mUla hamAre itihAsake isa mahAna vIra kA jIvana aura artha mahAna yoddhA hai| kahA jAtA hai ki eka dina jaba unakA maMdeza tIna bAtoM para jora detA hai :ki ve apane mitroMke sAtha krIDA kara rahe the, unhoMne brahmacarya-bahuna se mAdhu gozAlake nanatva meM 5ka bar3e kAle sarpako usake phana para paira rakha kara bar3e nIti-bhraS jIvana vyatIta karate the| ve bhognIke salAma gauravase vazameM kiyA aura tabhIse unheM yaha vizeSaNa the| yaha gozAla unakA // 1 mAgA yA niyamA, milaa| mujhe yaha kathA eka paka mAlUma par3atI hai, to pIchameM pAgala hAra mAga makA prA1kyoMki mahAvIra ne sacamuca kapAya-kapImapako vaza ka jIvana vyatIta karanA pApAMka li meM kiyA thaa| ve dara asAla eka mahAna vIra-mahAna brahmacarya-trata anivArya kara diyA hai, nama iii vijetaa-the| unhoMne gaga aura dveSako jIta liyA thaa| gavaka bhAgna kA pananirmAga eka mahAna dazake qil unake jIvanakA mukhya uddezya caitanya thA ' / vaha jIvana karanA cAheM, unheM brahmacarya kI gati meM pUrNa ho parama zaktikA thaa| 'pIta varNa' aura 'siMha' ye do una caahie| ke priya cihna haiM / zrAdhanika bhArata ko bhI mahAna vIga zrIkAntavAda yAbhyA--mahAmanyAta kI AvazyakatA hai| mirpha dhana yA jJAna bahuta kama ki vizva kA koI bhI eka bApu mAyakA in ult upayogI hai| AvazyakatA hai aise puruSArthI puruSoMkI, pAdana nahIM kara makanA, kyoMki mAga ananta hai / maga jo apane hRdaya se Darako nirvAsita kara svAtantrya kI mujha pAinTanaka mApaMcavAda | Mulant in thlirat * kaSAya hiMsAkA bhAva-krodha, mAna, mAyA, lomA ivity) ke Adhunika saMprayogakA maanaa| + The Central note of his life was hamane abhI kucha varSoM meM dhamake nAma vAda-vivAracaura 'Virya' Vitality. pRNAke kAraNa kAphI kaSTa uThAyA hai| mahAvIra kI Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 anekAnta varSa 1 kiraNa 6, vANI yuvakagaNa suneM, aura una kA sahAnubhUti evaM sAmAjika jIvana meM kyA pahiMsA se hiMsA adhika samAnatA kA saMdeza prAmoM aura nagaroMmeM le jAveM / bi- nahIM hai ? bhinna dharmoM meM bhedoM aura jhagar3oM kA sRjana kiyA hai| aura vartamAna rAjanItimeM hama kyA dekhate haiM, kaSAve AyAtmika jIvana-sambandhI naye vicAra, nUtana yAM kI mantraNA yA ahiMsA kI zakti ? dezabhakti aura navIna rASTrIya jIvana kA sajana kareM; eka bAta kA maiM aura bhI anubhava karatA hU~, aura kyoMki satya asIma hai aura dharmakA uddezya bhimatA vaha yaha hai ki rASTrIya AndolanoMko eka navIna udA aura jhagar3oM kA utpAdana karanA nahIM, kintu udAratA AdhyAtmika spandana (protsAhana) milatA jAnA caahie| aura prema kA pATha par3hAnA hai| eka bhrAtatvamaya mabhyatA kA nirmANa honA caahiye| 2 mahisA-yaha vastu pAlamya aura kAyaratAke vidveSa hamArI mahAyatA nahIM kregaa| Ajakala gae para hai| ahiMsAmattAtmaka hai, nirI kalpanA nahIM / yaha apanI mAnasika zaktiyoMkI sampatti lar3AI-jhagar3oMmeM mAdhAraNa guNoM meM usa zreNI kI vastu hai| yaha eka kharca kara rahe haiN| hameM cAhie ki hama Izvarako apana zakti hai / yaha zakti zAnti kI hai.lar3AkU daniyAmeM gaSTrIya jIvana meM gvIMcalAveM / mAnava-vizvake punanirmANa zAntikI anta preraNA hai| ke lie hame AdhyAtmika zaktiko AvazyakatA hai| bahuta dinoMma yaropa meM ninya hI balAtkAra aura yadi koI mujhameM eka hI zabdameM kahane ke lie ko himAke naye-naye kAryakrama svIkRta ho rahI hai| Aja ki bhAratakI AtmA kyA hai ? no maiM kahU~gA-'ahimA' / bhAratame bhI bahuta logoM ke lie ve AkarSaka siddha hue bhAratakA ananta anveSaNa ahiMmAko vicAra, kalA, haiN| eka pharAsImI ne abhI hAlameM hI prakAzita eka upAsanA aura jIvanameM mamAhRta karatA rahA hai| pustaka meM likhA hai-"hameM jarmanIke nAza kI jarUrata ahiMsAke siddhAntane bhAratavarSake sAMsArika sambaMdhoM hai|" eka bhAratIyane bhI raziyodvAra-phaNDameM sahAyatA parabhIprabhAva ddaalaa| usane sAmrAjyoM aura vijayoMkesvapna karaneke lie prAmaha kiye jAne para kahA thA-"hameM nahIM dekhe aura vaha jApAna tathA cInakA bhI guru ho gyaa| bhAvazyakatA hai yopiyanoM ke nAza kii|" isa taraha apanI isa AdhyAtmika unnatike kAraNa yaha aparicita ko bAteM mere hRdaya ko pIr3A pahu~cAtI haiN| phira maiM deza una dezokA IrSApAtra ho gyaa| bhAratavarSa sainikabhAratake jJAnI mahAtmAoMkA cintana karatA hU~, jinho vAdiyoMkA deza nahIM thA / manaSyatAke prati Adarabuddhi nAja me 25 zatAbdI pahale hindustAna ke logoM ko ne hI use sAmrAjyavAditva kI AkAkSAMse bacA liyA / vaha mahAna sadeza-deSako sahAnubhUti aura niHsvArthatA vaha mahAna rAjanItika satya thA, jise buddha ne apane meM jItA-diyA thaa| vacanoM meM vyakta kiyA thA ki "vijetA aura vijita ___ mai itihAsa ke pRSThoko nAza aura kSayase mAchA- donoM hI asukhI haiM / vijita atyAcArake kAraNa aura vita pAtA huuN| yuddha ' nAza / dhArmika prAtyacAra ! vijetA isa sarake mAre ki vijita kahIM phira na uTha apanI jIvana yAtrAmeM hamane ahiMsA ko apanA lakSya The aura usapara vijaya prApta kre|" bhAratavarSane kabhI nahI rkhaa| hamAre bhojana meM. hamAre vyApArame aura kisI deza ko gulAma banAne kA prayatna nahIM kiyaa| Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAkha, jye, bIrani0saM0 2456] chalanA 241 gAlAma banAnA hI hiMsAcaraNa hai| zAsana-dvArA kiye gaye apane dezake apamAnake kAraNa yazepa isa prakAra pIr3ita hai aura saMkSobhameM bhaTakatA saMkSubdha haiM, parantu svatantratAke yuddha meM zaktikA rahasya phira rahA hai, aura prAyaHloga usa kI zakti ko bhUlase dhairyayakta udyama aura prAtma-yajJa kA abhyAsa hai / jisa svatantratA samajha baiThe haiM / sAdhanoM ke binA aura naitika ahiMsAkI carcA meM kara rahA hU~, vaha nirbalatA nahIM hai| niyamoMke abhyAsake binA svAtantrya nahIM ho sktaa| mathI ahiMsA mRtyakA Dara nahIM hai, kintu manaSyatAke yaropa abhI taka rASTrIya aura jAtIya niyamase adhika prati Adara bhAva hai / mujhe gaharA vizvAsa hai ki bhArata aura kisI niyama ko nahIM maantaa| isake pariNAma svatantra ho jAyagA, yadi vaha apane Apake prani mayA 1 gaSTrIya saMgharSa aura pazcimake rASTravAda / inakA pari- hogA / mujhe upaniSadoMke ima upadeza para purA vizvAma pAma huA saMsAra-vyApI yuddha, aura yuddhakA abhI taka hai ki ahiMsA yaha hai, aura yaha athavA balidAna anta nahIM huA hai| mahAna bala hai| jaba maiM apane kAmake lie jAtA hai, mujhe mAlUma hai ki yuvakAMko hiMsAke mUlyake viSaya naba gItAke eka udgAra ko apane pApa gunagunAyA ma manyaha hai / ve prakRtime zakti-madamatta aniyantrita karatA hai "he konnaya, maMrA bhArata kabhI naSTa na hogA!" '* ulanA * [lavaka-zrAmagabanna gaNapati gAyalIya / jaba yovana kI prathama uSA meM, maiMne A~kheM kholI bAlI cintita na ho yuvA, do meM patavAra calA; bhavamAgara ke pAra pati hai ha~sa AzAe~ boliiN| apane maMga tumheM bhI bhava ke uma naTa para phuNcaa| mocA, kyoM na cala uma pAra maMtra-mugdha-mA baitt| nArA ; baiThA tari pA le panavAra / narI bar3ha calI j0| 5. mnnaa| meM thA zramabhava hIna yavA, kaima panavAra valAnAmadhi miyA meM pAka nAraNI iThalA gayA gemA nAvika milA na jo uma pAra mujhe phuNcaanaa| hama donoM para prema-suga kI mAnakatA chAIna / vanaba svarga-jyoti-sI AI, in bolA, tuma para nyauchAvA mujhe dekhate hI muskaa| vAlI. priyatama prANezvaH / akasmAna ho uThA kSubdha mA rakinAga, ve to antardhAna huI baiThA hU~ maiM bacAga / koI una kA patA batA do thA ki kinAre sarI lagA dii| Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa 6,7 paaaaaaaaaaaaaaaaaa . / rAjA khAravela aura himavanta-therAvalI lekhaka- zrI0 muni kalyANavijaya jI] mAnekAntakI 4thI kiraNameM " rAjA khAravela aura lekhakakI zikAyata yaha hai ki 'himavanta-therAvalI' usakA vaMza" isa haiDiMga se hamArA eka lekha chapA kI prAmANikatA aura prAcInatA kI carcA kiye bagaira hai, jo kaliMga cakravartI mahArAja khAravaMla ke jIvana- usameM likhI huI kisIbhI hakIqatakA prakAzita karanA vRttAnta meM saMbaddha hai| isa lekha kA AdhAra 'himavanta- ThIka nahIM jNctaa|" kyA yaha dalIla hai ? bhalA jo thegavalI' kA gujarAtI anuvAda hai, yaha bAta hamane usI kucha aitihAsika naI sAmagrI upalabdha ho usako satya leva ke anta meM phuTanoTa dekara spaSTa karadI hai| pramANita kiye bagaira vicArArtha upasthita na kiyA jAya ___ isa viSaya ke anveSaka katipaya vidvAnoM ke patroM to usa para ThIka vicAra hI kaise ho sakatA hai ? se hameM jJAta huA ki unakA yaha lekha bahuta hI pasanda vAravela ke hAthIguphA ke lekhakA hI udAharaNa lIjiye, pAyA hai| para yaha duHkha kI bAta hai ki bAla kAmatA- usako bhaneka vidvAnoM ne par3hA aura apanI apanI pramAda jI jaina ko isa lekha meM kucha prAghAta pahu~cA samajha ke anusAra eka dUsare kI vicAradhArA ko mAlama hotA hai, jima ke pariNAma prApana 'anekAnta' badala kara apanI sammatiyAM kAyama kii| yahI kyoM, kI 5 vA kirama meM damake khaNDana meM imI zIrSaka me eka eka vidvAna ne pratyeka bAra apane vicAroM ko kisa 4. AkSepaka lekha prakAzita kagayA hai| prakAra badalA aura naye pariSkAra kiye yaha bAta kahane lemba ke prArambha meM 'himavanna-dhegavalI' ko jAlI kI zAyada hI jarUrata hogii| TaharAne kI dhana meM pApana zvetAmbara jaina samAja para dUsarI bAta yaha hai ki hamArA ukta lekha 'himavanta jo bhAkSepa kiye haiM una kA uttara denA isa leva kA gherAvalI' viSayaka maulika lekha nahIM thA ki usameM hama viSaya nahI hai, para levaka mahAzaya itanA samajha apanA kucha bhI abhiprAya dete, "vIra saMvat aura jainagkA ki jo doSAropaNa Apa zvetAmbara samAja para kAlagaNanA" nAmaka hamArA nivandha jo 'nAgarI karane jA rahe haiM usa se kahIM adhika doSAropa digambara pracAriNI patrikA' meM bhabhI chapA hai usa ke pIche isa mamAja para bhI ho sakatA hai, para isa doSa-dRSTi meM therAvalI kA sArAMza pariziSTa ke taura para diyA hai usa lAbha hI kyA hai ? ina doSaprAhaka-vRttiyoM se hamane kA yaha eka aMza mAtra thA, mUla lekha ke sAtha jo kucha hamAre samAja kA jitanA nukasAna kiyA hai utanA likhanA ucita thA vaha hamane likha bhI diyA hai, para zAyada hamAre virodhiyoM ne bhI nahIM kiyA hogaa| kyA lekhake pratyeka aMzaathavA prakaraNakesAthalekhaka apanA hI acchA ho yadi ababhI hama hamAre samAnadharmiyoMke abhiprAya kaise de sakatA hai? yadi bA0 kAmatAprasAda jI Upara kIcar3a pheMkane ke sthAna para unake sAtha sahakAra hamAre usa lekha ke anta meM diye hue phuTanoTa ko dekha karanA siikheN| lete to yaha mAkSepa karane kA unheM zAyada maukA hI Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAkha, jyeSTha, pIrani0saM0 2456] rAjA khAravela aura himavanta therAvalI nahIM milatA / therAvalI kisa prAcArya ne kisa jamAne bAdhita hai, jaisA ki Age calakara prakaTa hogA / " meM likhI' isa bAta para UhApoha tabhI ho sakatA hai kucha bhI satyatA nahIM rakhatA, therAvalI vAlI hakIkata ki jaba vaha mUla therAvalI upalabdha ho gaI ho / kevala kA jaina zAstroM se kucha bhI asAmajasya siddha nahIM umake bhASAntara ke AdhAra para yaha carcA kisa prakAra hotA aura na jainetara sAhitya se hI vaha bAdhita hai, nirdoSarItyA cala sakatI hai ? para lekhaka mahodaya jaisA ki Age calakara batAyA jaaygaa| jarA dhairya rakkheM, ina saba pahaluoM para vicAra ho himavaMta-therAvalI meM kaMvala khAravela aura usake jAyagA, kyoMki aba mUla sthavirAvalI bhI hamAre hasta- vaMza kA hI ullekha nahIM hai, balki usa meM zreNika, gata ho gaI hai| kaNika, udAyI, nanda aura mauryavaMzake rAjyakI katipaya aba hama kAmatAprasAdajI kI una dalIloM kI jJAtavya bAtoM kA bhI mphoTa kiyA gayA hai, aura saMprati kramazaH samAlocanA kareMge jo unhoMne 'himavanta therA- ke samaya meM kisa prakAra maurya rAjya kI do zAmbAyeM valI' kI khAravela-viSayaka bAtoM ko aprAmANika aura huI tathA saMprati ke bAda vikramAditya paryanta kauna kauna bAdhita siddha karane ke liye apanI tarapha me upasthita ujjayanI meM rAjA hue, ina saba bAtoM kA saMkSipta nirdeza kI haiN| ima therAvalI meM kiyA gayA hai| (1) ApakA yaha kathana ThIka hai ki 'ceTakake vaMza (3) leNvaka kI tIsarI dalIla yaha hai ki "gajA kA jo paricaya therAvalI meM diyA hai vaha anyatra kahIM ceTaka ke nAma kI apekSA kimI 'ceTa' vaMzakA astitva nahIM milatA' para isase yaha kaime mAna liyA jAya ki ima meM pahale ke kimI mAhitya prandha yA zilAlekha me koI bhI bAta ekase adhika pranthoM meM na milane se hI pragaTa nahIM hai| aura ceTaka kA vaMza lipichavi' pramisu aprAmANika yA jAlI hai ? digambara saMpradAyake mAnya thaa|" pandha mUlAcAra athavA bhagavatI ArAdhanA kA hI yaha ThIka hai ki ceTaka ke nAma meM kimI vaMza kA udAharaNa lIjiye, ina donoM graMthoM meM aisI anaka bAteM astitva kahIM ullimvina nahIM dambA gayA, para isa bAra. hai jo dUsare kisI bhI digambarAcAryakRta pranthoM meM nahIM vela ke lemya aura dhegavalI ke saMvAda meM yaha mAnane meM milatIM, kyA hama pacha makate haiM ki ina donoM pranyoM kyA Apatti hai ki hama ulaMba meM hI ceTaka vaMza kA ko aprAmANika athavA jAlI ThahaganakA bAbusAhaba astitva middha ho rahA hai / ceTaka kI yuddha niminaka na kabhI sAhasa kiyA hai ? yadi nahIM, to phira kyA mRtyu huI, usakI rAjadhAnI vaizAlI kA nAza hA kAraNa hai ki kisI bAta kA pranthAntarase mamarthana na aura ceTaka ke vaMzajoM kA adhikAra vidaha rAjya para meM hone kI vajaha se pApa 'himavaMta-therAvalI' kI aprA- uTha jAne ke bAda vahA~ gaNarAjya ho gayA ; ina kAraNoM mANika ThaharAne ke liye daur3a par3e hai ? ma pichale samaya meM ceTaka aura usake vaMza kI adhika (2) lekhaka kA yaha kathana ki " jo aMza prakaTa prasiddhi na rahane se usa kI carcA pranthoM meM na milatI huA hai usakA sAmajasya kevala jaina zAmoM se hI ho to isa meM mazaMka hone kI kyA jAna hai ? TIka nahIM baiThatA, balki jainetara sAhitya se bhI vaha ceTaka bar3A dharmI gajA thA, usa ne zaraNAgata kI rakSA Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 ke nimitta hI magadhapati kozika ke sAtha lar3AI lar3I thI aura anta taka apanI Teka rakhate hue usane apanA vIrocita samAdhimaraNa kiyA thA, isa dazA meM ceTaka kI kIrti aura usakA mahatva usake putra zobhanarAja kI saMtAna ke liye eka gaurava kA viSaya ho isameM kyA anucita hai ? zobhanarAja bhAga nikalA aura usa ne apanI hInatA sAbita kI yaha mAna lene para bhI ceTaka kI mahattA meM kucha bhI hInatva nahIM AtA / agara gyAravela sacamuca hI isa kIrtizAlI ceTakakA vaMzaja hA to vaha bar3e gaurava ke sAtha apane parvajakA nAma le makatA hai| anekAnta isa kathana meM bhI kucha pramANa nahIM hai ki ceTaka 'vi' vaMzaka | puruSa thA / mujhe ThIka smaraNa to nahIM haiM para jahA~ taka khayAla hai, zvetAmbara sampradAya ke purAne sAhitya meM ceTaka kA " haihaya" athavA isa se milatA julanA koI vaMza batAyA gayA hai / para 'licchivi' vaMza to kisI jagaha nahIM likhA / hA~ usa ke samaya meM vahAM 'licchivi' logoM kI eka zaktizAlI jAti thI, usake kaI jatthaM the aura pratyeka jatthe para eka 1 1. jatthedAra - gaNanAyaka - niyata thA / para isakA artha yaha nahIM hai ki ve jatthedAra athavA gaNanAyaka bilakula svataMtra the / sirpha apane gaNoM ke Antarika *yoM meM hI unakA svataMtratA parimita thii| rAjya kArobAra meM se saba ceTaka ke mAtahata the, dudavayoga me gila ke sAtha kI Agi nar3AI ke samaya videdda kI 'vi' aura 'jI' nAmaka dA prabala jAtiyAM dUsarI jAti ne ceTaka ko dhokhA de diyA, vaha varSa 1, 6, 7 kokike sAtha mila gaI aura kAzI tathA kosalake 18 gaNa rAjoMke sAtha ceTakakI hAra ho gaI aura isa apamAna ke mAre usane anazana karake deha chor3a diyA / * jahAM taka mujhe yAda hai, yaha bAta 'nirayAvalI' mUtrameM hai / isa fe kA maine noTa taka kiyA hai, lekina isa bakama to mere pAsa niramAvatI' sUla hai aura na usakA noTa kii| isa prasaMga meM kAzI ke 9 gaNarAja aura kAMsala ke 9 gaNarAja jo malla aura licchivi jAti kI bhinna bhinna zreNiyoM ke aguA the unake ceTaka kI madada me lar3ane kA ullekha hai, para videha ke kisI bhI ga rAjakA jikra nahIM miltaa| isase bhI yaha sAbita hotA hai ki taba taka videha meM gaNarAjya sthApita nahIM huA shraa| hA~, apanI zreNiyoM meM vaMzaparamparAgata eka eka nAyaka zravazya mAnA jAtA thA, una zreNipatiyoM para rAjA ceTaka kA zAsana thA aura saba kAmoM meM vaha ceTaka aura kogika kI yaha lar3AI jainasUtroMmeM 'mahA zilA kaSTaka' isa nAmase varNita hai / isa lar3AI meM kisakI jIta huI aura kisakI hAra, yaha prazna karake uttara diyA gayA hai ki isameM 'bajjI' aura 'vaidehIpula' (kolika) kI jIta huI aura nau malaka aura nau | dekhiye nimna likhita bhagavatIsUtra licchavi gaNarAjeoM kI hAra! ke zabda 4. mahA zilAkaMTae NaM bhaMte saMgAme vahamA ke jaisyA ke parAjaitthA 1, goyamA ! bajjI-videha se jaitthA nava mallaI nava lecchaI kAsIkosalagA mahArasa bigaNarAyANo parA( bha0 za0 7 309 pa0 315 ) jaitthA / " yahAM TIkA meM 'vajjI' zabda kA artha 'bajI' arthAt indra kiyA hai. para vastutaH yahAM 'bajjI' zabda 'vRjikajAti' kA prabodhaka hai / x isa prasaMga para bAbU kAmatAprasAdajI ne apane lekhameM nau malika nau licchavi gaNarAjoM ke pratirika48 kAzI-kauzala ke rAjoM kA jo lekha kiyA hai vaha bilakula galata hai| kAzI kauzala ke nau malika maura nau limkA rAjane yuddha meM sAhAyya pradAna kiyA thA, dUsare kisI ne nahIM / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAkha, jyeSTha, vIrani0 saM02456] rAjA khAravela aura himavanta rAvalI 245 mahArAjA kI haisiyata se una para hukma karatA thA / siddha hotA hai ki ceTaka videhakA sattAdhArI rAjA thaa| yapi kAzI aura kozala ke rAjya bhI usa samaya ujjayanIke caNDaprayota, sindha-sauvIra ke udAyana, videha rAjyase sammilita the para vahA~ kI Antarika vatsa-kauzAmbIke zatAnIka aura magadhapati zreNika jaise zAsana-vyavasthA meM videharAja kA hastakSepa nahIM thaa| svataMtra sattAzAlI rAjAoM se usakA vaivAhika saMbandha apane rAjyakArobAra meM vahAM ke gaNarAjya svataMtra the| bhI yahI batA rahA hai ki ceTaka eka sattAzAlI gajA thaa| hA~. yuddha jaise prasaMgoM meM ve eka dUsarekI madada ke liye lar3AI ke samaya 'vajI' jAti kA usake viruddha vAma niyamoMme baMdhe rahate the, aura isI vajahama unane kogikake pakSameM mila jAnA bhI yahI batAtA hai ki koNikake AkramaNake samaya caTakakA mAtha diyA thaa| Ama pAsa ke gokI svataMtratAse prabhAvita hokara hI ceTaka videhakA paramparAgata gajA thA isa bAnakA vajiyana logoMne bhI ceTakako rAjyadharAse vaMcita karane yadApi spaTa ullekha hamAre dekhane meM nahIM pAyA. para Tama ke liya magadhapati kA pakSa liyA hogaa| ina saba bAto ma yaha bhI nizcita kaise mAna liyA jAya ki vaha para- kaM payaryAlAcaname nA yahI pramANita hotA hai ki ceTaka parAgata rAjA nahIM thA?, aura yaha bhI kaunamA niyama eka svataMtra-manAvAna gajA thA | isa hAlatama 1 ki parampagagata rAjA ho vahI rAjA mAnA jAya aura kANikake mAtha kI lar3AImeM ramaka pagajita hone para maga nahIM ? / legvaka mahAzaya jo yaha kahate hai ki usakA putra zAbhanagaja kaliMgake gajA sulocanake pAMma * ceTaka parampagagata rAjA nahIM thA yaha bAta itihAsa bAbU kAmanApramAda jI gvaya bhI isa viSayamaM pahila mazayAmA aura svayaM zvetAmbara graMthoMse siddha hai"bilakuna nigadhAra kivAlI meM gagArAjya thA yA gajarAjya / isa bAtakA kacha bhI hai| narkamAtrama kucha kalpanA karalenA yaha itihAma nahIM nigAya nahI kiyA jA sakatA / naviya inakI bhagavAna mahAka ' kahA jA sktaa| kyA legbaka yaha batAnakI nakalIpha. nAma patA kA nimna ligvina pikA glAe~ge ki ceTaka paramparAgata gajA na honA bAna ga mamayaka anya prabhAvazAlI rAjya magadhAribha apanA va kima zvetAmbara graMtha limbI athavA kyA gahakSina vane ke lie bahuta mabhava hai ki ina yAne ima kA eka gagArAcya kAyama kA liyA ho| kinna isa viSayamakAI niyAmaka mI kimI prAcIna graMdha meM banA makana hai ki caMTaka, nigAyanAdiyA nA manA banaka. ki. usa jamAne ka paura zAnI ke niyakta gaSTrapati thaM' isa bAnakA legyara nA mAlana na nAca / anAva bhAga na paTaka yora nA midArtha cAna meM pakAyeM ki kimI prAdhanika vidvAna ke kaha dena na kimI papama bagAnI aura gadalaparaka adhini the| mAtra ma caMTaka vaizAnI ke athavA licchavi yaza ke ma pinAmA pragaTa karane / niyakta rASTrapati siddha nahIM ho makana / vidaha deza meM bhagavAna mahAvIra pR068) gaNarAjyakI carcA thI imI AdhAra para ghaMTaka ko vahA~ pAna aba bhApa isa legvameM nizyaka mAtha limbane hai, ki biha nAma nAmamAvAda ke sthAna para prakAra kA pajAtavAra pa. kA gaNarAja athavA niyana, rASTrapani mAna lenA eka calita thaa| nAgAraka gadhAni niyn| kyA meM paI bAta hai aura usake bhaMbandhameM usa vAnakA mAbita karane bAda mAsa ko aba kauna naye pramAgA mile, niA prAdhAra para vAle pramANa denA bUmarI bAta hai| bAja naka jojobAna prApana yA niyAmaka nigAya kA liyA ki nemva niyukta pani ceTaka manandhameM hamane mocI / na mava meM no yahI / / Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 1, kiraNa 6, 7 346 gayA ho aura vahAM usako rAjya milA ho to kyA cana nahIM thA,' kevala tarkAbhAsa hai| kyoMki 'jitazatru' yaha koI vizeSa nAma nahIM hai, kiMtu rAjAkA sammAna Azcarya hai ? meM diyA jA cukA hai / (4) cauthI dalIlakA saMpUrNa uttara Uparake vivecana nIya vizeSaNa mAtra hai / kyA zvetAmbara kyA digambara kisI bhI saMpradAya ke graMthoMmeM jahA~ jahA~ rAjAkA nAma 'jitazatru' aura rAnIkA nAma 'dhAriNI' AtA hai vahA~ sarvatra bahudhA yahI artha samajhanA caahiye| isa dazA me kaliMgake rAjAkA nAma sulocana mAnane meM koI Apatti nahIM hai / anekAnta (5) pAMcavIM dalIla yaha hai ki 'digambara jainazAstra 'uttarapurANa' meM rAjA ceTaka ke dasa putroM ke jo nAma liye hai unameM 'zobhanagaja' nAma nahIM hai, ' ThIka hai. uttarapurANa meM 'zobhanarAya ' nAma na sahI, para paNa kaunasA prAmANika itihAsa grantha hai, ki jisakI pratyeka bAta para hama adhika vajana de sakeM / jo purANa udAyanako kaccha dezakA rAjA batA sakatA hai aura kauzAmbI ke rAjA zatAnIka ko 'mAra' nAmame varNana kara sakatA hai usake vacana para kahA~taka vizvAsa kiyA jAya, isakA lekhaka svayaM vicAra karaleM / kauzAmbI ke rAjA mahamAnIka ke putra kA nAma zvetAmbara jainamatroM aura bhAsa ke svapnavAsavadana meM zatAnIka nimbA milatA hai, taba digambarAcAryakRta zreNika caritra geM isakA nAma 'nAtha' aura uttarapurANa meM 'mAra' limbA hai / isa para bAbU kAmatAprasAda jI apanI 'bhagavAna mahAvIra' nAmaka pustaka (10 140 ) meM likhate haiM ki 'zatAnIka' yaha isa rAjA kA tIsarA nAma hai| bhalA zatAnIka ke 'nAtha' aura 'mAra' jaise avyavahArya nAmoM kA to nAmAntara mAna kara nirvAha kara lenA aura 'zobhanarAya' nAma uttarapurANa meM na hone mAtra se hI use aprAmANika ThaharA denA yaha kaimA nyAya hai ?, yahA~ para bhI yahI kyoM na mAna liyA jAya ki yadi ceTaka ke uttarapurANokta dasa hI putra the to ' zobhanarAja' yaha bhI unameM se kisI eka kA nAmAntara ho sakatA hai| (6) yaha kahanA ki 'harivaMzapurANa ke anusAra mahAvIrake samaya meM kaliMgakA rAjA jitazatru thA, sulo (7) lekhakakI sAtavIM dalIla to sabhI dalIloM kA makkhana hai / Apa kahate haiM- "kyA yaha saMbhava nahIM hai ki gyAravela ke ati prAcIna zilAlekhako zvetAmbara mAhityase poSaNa dilA kara use zvetAmbarIya prakaTa karane ke liye hI kimI ne isa therAvalI kI racanA kara DAlI ho aura vahI racanA kisI zAstrabhaMDAra se ukta munijIko mila gaI ho ? " priya pAThakagaNa ! kitanA gahana tarka hai ?, isase zrApa lekhaka mahAzayakA manobhAva to bambUbI samajha hI gaye hoMge ki isa viSayameM unake qalama uThAne kA kAraNa kyA hai / jahA~ taka maiM samajhatA hU~ bAba kAmatAprasAdajI apane saMpradAya ke ananya rakSaka jAna par3ate haiM. apanI kaTTara sAMpradAyikatA ke viruddha kucha bhI AvAja nikalate hI usakI kisI bhI taraha dhajjiyA~ ur3AnA ApakA sarva prathama kartavya hai, yahI kAraNa hai ki himavaMta therAvalIko bagaira dekhe aura bagaira sune hI usako jAlI ThaharAnekI hada taka Apa pahu~ca gaye aura jo kucha manameM AyA likha baiThe / zrastu / bAbu jI ! Apa itanA bhI nahIM soca sakate ki yadi therAvalI vastutaH AlI hotI aura usakA manazA Apake kathanAnusAra hotA to usameM kumaragiri para jinakalpi-digambara sAdhuoMke honekA ullekha hI *chA hotA yadi lekhaka mahAzaya isa viSayake samarthana meM koI makala pramAkha bhI mAdharme upasthita kara dete / sampAdaka Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAkha, jyeSTha, vIrani0 saM0 2456 ] rAjA khAravela aura himavanta therAvalI kyoM hotA ?, khAravelake lekhako zvetAmbarIya prakaTa karanekA aura kumAra tathA kumArI giri para apanA svatva sAbita karane ke irAdese yadi therAvalIkA nirmANa huA hotA to usameM yaha jikra kyA kabhI AtA ki kumArIgirikI guphAoM meM jinakalpI sAdhu rahate the aura kumAragiri para sthavirakarUpI ? isake atirikta khAravelane jo caturvidha saMghako ikaTThA kiyA thA usameM bhI do sau jinakalpakI tulanA karane vAle sAdhuoM ke ekatra hone kA jo nirdeza hai vaha kabhI hotA ? yaha Apatti ki " therAvalImeM katipaya ullekha aise hai jo khAravela ke lekha meM pahale anya rUpameM par3he gaye the aura aba ve naye rUpameM par3he jAte haiM, udAharaNa ke taura para 'khAravela' yaha nAma pahile upAdhi mAnI gaI thI parantu aba vaha vizeSa nAma sAbita huA hai| isI prakAra pahale bRhaspatimitra puSyamitrakA hI nAmAntara mAnA gayA thA para aba vaise nahIM mAnA jAtA / " paraMtu yaha Apatti bhI vAstivaka nahIM hai, kyoMki abhI taka khAravela kA vaha lekha pUre taura se spaSTa par3hA nahIM gayA hai, pratyeka bAra vidvAnoMne usameM se jo jo vizeSa bAta samajha pAI vahI likha DAlI hai, para isakA artha yaha nahIM ki aba isa lekhameM kucha bhI saMzodhana hogA hI nahIM, kyA Azcarya hai ki prathama vAcanA kI jina jina to vidvAnoMne pichale samaya meM badalA hai unhIM ko ve 'kAlAntara meM phira maMjUra bhI kara leveM ? dRSTivAdako durbhikSake bAda vyavasthita karanekA z2ikra isa lekha meM aura therAvalImeM hI nahIM, kintu dUmare bhI aneka prAmANika zvetAmbara jaina pranthoM meM zrAtA * * nandra aura mauryakAlIna dumiyoMkA varNana aura usa samaya avyavasthita hue DaSTivAdakI phira vyavasthA karanekA vistRta varNana 'tithomAlI paDalaya' 'Avazyaka dRSi' praviprAcIna kAlIna zretA 347 hai isa vAste isa viSayakA lekhaka kA abhiprAya bhI doSarahita nahIM hai| (8) kumAragiri para jinamandirakA punaruddhAra karake susthita suprati buddhake hAthase pratiSThA karA kara jina-mUrti sthApita karane ke saMbaMdha meM Apa kahate haiM ki " vIra nirvANase 330 varSoM ke bAda ye saba kArya karake khAravelako svargavAsI huA likhA hai / kintu zvetAmbarIya tapAgaccha kI 'vRddhapaTTAvalI' se yaha bAta bAdhita hai| usake anusAra ukta sthavira-dvaya kA samaya vIra nirvANa se 372 varSakA hai| isa hAlatameM vAgvela kA unase sAkSAna honA kaThina hai|" khAravela vIra saMvata 330 meM svargavAsI huA yaha to ThIka hai, para 'susthita supratibuddha nirvANa me 372 varSa ke bAda hue ' yaha limvanA g2alata hai, sabhI zvetAmbara paTTAvaliyoM meM Arya suhastikA svargavAsa nirvANa se 291 varSake bAda honA likhA hai, isa dazA meM kArya suhamti ke paTTadhara susthita supratibuddha kI vidyamAnatA 330 ke pahile mAnane meM kucha bhI virodha nahIM hai| ina sthaviroMkA 372 ke bAda hone kA lekha bhramapUrNa hai / agara aisA tapAgacchakI paTTAvalI meM ullekha hai to vaha azuddha hai isameM koI zaka nahIM hai| mAlUma hotA hai, 327 ke sthAna meM bhUlame 372 chapa gayA hai, kyoMki ina donoM sthaviroM kA svargavAsa nirvANa se 327 varSake bAda huA thA aura ina ke nAma ke lekhoM vAle bar3I para do stUpa bhI bhikSurAja svArabela ne banavAye the aisA cAla mbara prathoMmeM diyA huA hai, aura usake bAdake durbhikSoMmeM bhI i aranii vibhintA aura kramaza: usake viccheda honeke asatA mbara pAvaliyoMmeM milate haiN| isa vAste sAravela ke samayameM vAdakA samaha karaneke viSayameM jA himavaMzavalI meM umba kiyA gayA hai vaha bhagata mAlUma nahIM hotaa| Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 anekAnta varSa 1 kiraNa 6. . gaccakI mematuMgakRta paTTAvalI meM ullekha hai| sAtha hI, acala gachakI pahAvalIke isa ullekha se na kevala vahA~ yaha bhI liyA hai ki 'Arya susthita-supratibuddha mAravela aura ina do sthaviroMkIsamakAlakatA hI middha adhikatara kaliMga dezameM hI vihAra karane the / paramAta hai, balki isase himavaMta-gherAvalI kI bhI katipaya bAnI bhinurAja,inakA parama bhakta banA huA thA, aura ina kA samarthana hotA hai| sthAvarayagala ke upadeza meM usane aneka zAsanomati (9) isa phikaremeM lekhakakA kahanA hai ki 'eka nA karane vAle dharma kArya kiya cha / kAlaga deza meM 'zatraM- devAcArya, baddhiliMgAcArya, dharmasenAcArya tathA nakSatrA jayAvatAra' nAma meM prasiddha kumara parvata para inhoM ne cArya zvetAmbara nahIM the, dUsare ye nitAnta eka dRmara poTivAramarimaMtrA zrAvadhAna kiyA thA ataeva inakA mabhinna kAlIna hone me vAravela kI sabhA meM unakA munigaNakITakazAmyA' uma nAmamaM prasiddha ho gayA katra honA zramamaya hai| yaha ThIka hai ki ina prAcAyA~ yA ina donoM ne apanA nAmamudAya padinna mAra kA kA zvetAmbara jaino kI vidyamAna paTTAvaliyoM meM va mamarpaNa kara ke kamarAgAra para anazana ra vInivAgA nahI hai. himavaMta-dhaMgavalIkAranaM bhI yaha to lokal ma 325 varSa zrInanaM para svargavAma prAna kiyaa| * hI nahI hai ki ye sthavira zvetAmbara-maMpradAyAnuyAyA * jisakA mAga jara diyA gayA hai. vaha anna gacchakI pahA / AMgavalIkAra na nI spaSTa migva diyA hai ki pAnIkA mUla pATha Daga prakAra hai zrAcArya jinakalpa kI tulanA karane vAle the. A "campAparga. stabhyo susthita-sapratibaddhAbhibho hAgiri kI zAmyA ke sthavira the jo svayaM bhI lina Apa gajanyakulamamukhya bAtameM pAsamaMvagI zrIma- kalpa kI tulanA karane / gadi nAma digambara dAya suhastinAM bhApa vrataM jagahanu prAgaMNa kAlaga- paTTAvAlayoM meM milane hai nA ima meM Apatti kA dazaM vihAraM kurvanAmtayAstatrAya paramAIbhikSu gaja. yAta hI kyA hai ? ima me to ulaTA aMgavalI ke lemba bhapA'tIva bhAna maMjAna / nayApadarzana nana bhikSu- kAhI mamarthana hotA hai| aba rahI unake nitAnna rAjabhapanAne ( kAni ) dharmakAyAggi zAmanAmamaye bhinna kAlIna hone kI bAta, mI yaha bhI zrApani vA. kAranAni tAbhyAM ca na kAladezaM zanayAvanA- vika nahIM jAna par3atI. digabhvarIya pranthoke anusAra gaparanAmazrAma nakAraparvatApariyAnAthAbhyA koTavAra devAcArya nirvAName 315 varSa pIcha daza pUrvadhara bana ya mAramantrAmadhanaM kRtama / anamtIyaparivAramuniH no isa mamaya ke pahale bhI ve vidyamAna thaM isameM nA gaNa: 'koTikazAmyA' bhidhAnana prasiddho babhUva / nau zakA hI kyA hai ? , buddhiliga kA dazavarSa pUrvadharatva dvApi bhAtage nijaparivAra zrImadindravinasaribhya kAla nirvANase 255 se 315 varSa taka likhA hai, dharma mamarpa kumaragirAvanazanaM vidhAya zrIvIrapranirvANana senAcArya kA samaya ni0 saM0 329 lekhaka svayaM kabUla varSaSu vyatikrAnteSu svarga jagmatuH / bhikSurAja karate haiM, nakSatrAcArya 345 meM ekAdazAMgadhArI hue mAne bhapena ca tatrotsavaM nirmAya nadabhidhAna letI ho jAte haiN| to isake pahale inakI vidyamAnanA svayaM bhnapo kaagniau|" siddha hai| isa dazA meM bAravela dvArA ekatra kI gaI matagIvAcalagaDhIya-pAvalI) mabhAmeM ina pAcAryoM kA sammilita honA kucha bhI Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAkha, jyeSTha, bIrani0saM02456] rAjA khAravela aura himavanta therAvalI prabhavita athavA azakya nahIM hai| isa viSayameM avazya vicAraNIya hai| yadyapi inake sattAsamayake vidvAna saMpAdakajI ne bhI phuTanoTameM acchA khulAsA saMbandhameM zvetAmbara aura digambara pranyakAra eka mata nahIM kara diyA hai jo vidvAnoMke par3hane yogya hai / isI haiM, digambara saMpradAya ke vidvAna inako kundakundAcAryaka phikaremeM lekhaka mahAzaya likhate haiM ki "ina prAcAryoM bAdameM humA mAnate haiM taba zvetAmbara saMpradAyakI ko therAvalI bhI digambara (jinakalpI) prakaTa karatI paTTAvaliyA~ inako uparyukta zyAmAcArya ke guru hai| rahI bAta savatra sAdhuoMkI, so therAvalImeM ye athavA purogAmI aura palissaha ke ziSya 'svAti' musthita, sapratibaddha, umAsvAti va zyAmAcArya prabhRti prAcArya se abhima mAnatI haiM / nandI gherAvalI ke batAe haiN| inameM se pahale do isa sabhAmeM zAmila nahIM "hArimaguttaM sAIca vaMdamau hArimaM ca sAmaja" isa ho sakate, yaha hama dekha cuke / rahe zeSa do, so ye bhI gAthArdhameM batAye hue svAti bhAcArya hI yadi himavaMta ukta samAmeM nahIM pahu~ca sakate,kyoMki umAsvAti isa therAvalIke umAsvAti haiM taba to unakA vAravela kI ghaTanAke kaI zatAbdI bAda hue haiM aura zyAmAcArya mabhAmeM zAmila honA kucha bhI AzcaryakI bAta nahIM hai, unase bhI pIcheke prAcArya mAlUma hote haiM / ataH thaMga. para isa maMbandhameM abhI kucha bhI nidhita nahIM kahA jA balIkA yaha vaktavya prAmANika nahIM hai|" sktaa| zvetAmbarIya yugapradhAnapaTTAvaliyoM meM eka gherAvalI ina devAcArya prabhRti ko jinakalpI prakaTa aura bhI umAsvAti vAcaka vIranirvANase 1115 ke karatI hai yahI to isakI prAcInatAkA dyotaka hai, yadi Asa pAsake samayameM hue batalAe haiM, Azcarya nahIM yaha bharvAcIna kAlakI racanA hotIto dUsarI zvetAmba- ki umAmvAti nAmake prAcArya do hue hoM aura pichale rIya paTTAvaliyoMkI taraha isameM bhI devAcArya, bodhi- mamayameM ina donoMkA abheda mAna leneme yaha gahara liMga, dharmasena pramukha prAcAryoM kA ullekha nahIM hotaa| utpanna ho gaI ho / kucha bhI ho, para imase himavantarA___ susthita-sUpratibaddhi kA mamaya nirvANase 255 meM balIkI prAmANikanA kabhI miTa nahIM ho sktii| 327 paryanta thA isa vAsne inakA khAravela dvArA apanI namAma lIloM kI vRSTi karaneke bAda vApa prastuta sabhAmeM zAmila honA kisI taraha amaMgata nahI jI ne nyAravela ke. zake viSayameM apanA abhiprAya hai, yaha bAta pahile kahI jA cukI hai| umAsvAti aura nizcita kiyA hai ki 'bAgvela siri 'aila' vaMzaMkA zyAmAcAryameM me zyAmAcArya to mvAravelake mamakA- papa thA / ima nirNayameM bAravela ke hAthIgaphA vAle lIna the isameM kucha bhI zaMkA nahIM hai| kyoMki zve- lekha kA airena' isa zama aura jaina harivaMzama dI nAmbara jaina paTTAvaliyoMmeM zyAmAcArya ke yagapradhAnanya duI 'aileya' gajA kI kathA ko prAdhAra bhata mAnA hai. kAlakA prAraMbha ni0ma0335se mAnA gayA hai aura jima para yaha kalpanA bhI nirmUla hai, isakA spaSTa khulAsA samaya unheM yagapradhAnakA pada milA usa samaya unako antima phaTanoTameM vidvAna saMpAdakajI ne hI kara diyA dIkSA lie 35 varSa ho cuke the.isa pAste zyAmAcArya hai| isa saMbandhameM yahA~ sirpha itanA hI kallA paryApa ke sAravela kI samAmeM zAmila honemeM koI virodha hogA ki prAcIna samayakI pUrvadegIya bhASAyoMmeM "" nahIM rahI mAsvAti kI bAta, so yaha pAna kA"" hone kA vidhAna ko avazya vApara "" Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa 6, . kA "ra" karane vAlA koI vidhAna nahIM thA, isa yahI nahIM, therAvalI kI aneka aprasiddha bAtoMkA bAmte "rela" kA sthAnApanna "aira" nahIM ho sktaa| samarthana bhI isa paTTAvalI se hotA hai / koI koI vidvAna "orena" isa zabda ko "dherena" hameM jo therAvalIkI pustaka hastagata huI hai vaha isa prakAra bhI par3hane haiM jisakA saMskRta rUpa "vajeNa' acalagacchapaTTAvalI kI pustakake prathamake 9 patroM meM honA hai| kyA Azcarya hai ki anya upAdhiyoMkI taraha likhI huI hai aura isake bAda acalagacchakI vRhatpaTTA"va" yaha bhI gvAgvelakI koI upAdhi ho ? aura valI likhI huI hai, yaha saMpUrNa pratisaMvat 1893 meM yadi uDiyA dantakathAke anusAra yahA~ "aira" pATha hI legyaka gamacandra-dvArA nAgora meM likhI gaI thI yaha ThIka mAna liyA jAya taba bhI umako "aileya" kA bAta isa pustaka ke antameM diye hue nimna likhita vaMzaja mAna lene ke liye kyA pramANa hai ? jaba 'gala' vacanoMse jAnI jAtI hainAmamaM koI vaMza hI pracalita nahIM thA to vAgvela "maMvat 1893 varSe mArgasIra zukla navamI tithI apana levameM umakA nirdeza phaimeM kara makana dha nAgora nagare lekhaka sAcIhara vipra rAmacaMdreNa likhitaa| himavanta-dharAvalI-gata vAgvela-viSayaka vRttAnta ciraM naMdatu / ' ko aprAmANika ThaharAne ke liye bAba kAmatAprasAdajI himavanta-tharAvalIke saMbaMdhameM hama yahA~ adhika nahIM jaina ne apanI taraphase jo jo dalIleM peza kI thIM una likheNge| isakI vistRta AlocanA eka svataMtra nibaMdha kA saMkSiA uttara Upara diyA jA cukA hai| aba hamAre meM ho sakatI hai jo adhika samaya aura vicAraNAkI matase to yaha bAta nizcita ho gaI hai ki 'himavaMta. apekSA rakhatA hai / yadi anukUlatA prApta huI to isake gherAbalI' koI Adhunika racanA nahIM hai kintu saiMkar3oM liye bhI avazya hI udyoga kiyA jaaygaa| varSoMkA purAnA nibandha hai / isakI mUla prati kacchamAravIke pantakabhaNDArase hameM pagiData sukhalAlajI bata-zavalIkA mpaTa nAmoTisa taka kara diyA hai| joisa prakAra haisaMghavIke dvArA bhI milI hai, jisakA vistRta prava. "balissahamunivarAzca pazcAt svaparivArayutA. lokana kabhI maukA milane para likhA jAyagA. para mathavirakalpamabhajan / paraM neSAM zAkhA pRthageva vAcaka nA nA yahA~ kahanA prAsaMgika hogA ki gavalI gaNAkhyayA prasiddhA jAtA / tatparivArazca pUrvamevAryaparAnA magadha hai, yahI nahIM vaha eka ati mahatvakA aiti himavadviracitamthavirAvalyAM kathito'sti tato'vaseyaH / " / prathalagandhapaTTAklI, 15.2) hAsika prantha hai / antameM isako himavaMta-kRta likhA yaha allagna pahAvalI meM kahIM prakSipta to nahIM, ime tathA aura hai para abhI hama yaha nizcita nahIM kaha sakataM haiM ki bhI dasare ullekhoMko khAma taurase jAMcaneko jsthai|kyokiraavlii yaha himavaMta-kRta therAvalI hI hai yA himavaMta-tharAvalA mAlI donoM ke prakAzaka mAzaya eka haiM aura unakI sthiti paM. kA sAra ?, himavaMta-dharAvalI nAmaka prAcIna therAvalI mAdhAna tharAvalA mukhalAla jIme bahuta kucha saMdigdha mAlUma huI haiN| -sampAdaka zvetAmbara jaina sAhitya meM eka prasiddha pranya hone kA prAcArya bhAvAhu aura mArgamahAgirikA kumara gari para sovAma pramANa hameM acalagaccIya prAcArya merutuMgakI vikrama Donemikta-rAklI meM ansA aura usI bAtakA isamAlapAsaMvat 1438 meM nirmita paTTAvalI meM milatA hai / balIse bhI samarthana hotA hai| isameM jamaragiri aura mithurAjA balipasaha svapirake prasaMga parApalIkArane eka jagaha mi. nAmolnesamIrohita-klIke sapanopAhImAra krtaa| Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAkha,jyeSTha, vIrani0saM0 2456] muni jinavijayajIkA patra muni jinavijayajI kA patra aura himavata-therAvalI ke jAlI hone kI sUcanA GRPAN paTanA. nA. tA012-4-30 zrImAn bAbU jagalakizorajI kI sevA meM hue lekhakA pATha aura vivaraNa diyA gayA hai usI mAdara jayajinendra-pUrvaka vidita ho ki-maiM kucha dinoMse kitAbako par3ha kara, usa para se yaha therAvali kA varNana idhara pAyA huA hU~ / ahamadAbAdase prAte hue rAstemeM banA liyA hai / usa kalpaka ko bhIjAyasavAlajI ke eka do roja dillI Thahara kara Apake sAtha satsamAgama pAThakI koI kalpanA nahIM huI thI isa liye usa kalpaka kA lAbha uThAne kI khAsa icchA thI paraMtu saMyogavaza kI therAvalI apa-TU-DeTa nahIM bana skii| khair| aisI vaimA na ho skaa| rIti hamAre yahA~ bahuta prAcIna kAlase calI A rahI hai| yahA~ para mitravara zrIyuta kAzIprasAdajI jAyasa- isase isameM hameM koI pAzcarya pAnekI bAta nhiiN| vAla se samAgama huA aura unhoMne anekAntameM pAye Apa jAna kara pramAna hoMge ki vAravelake lekhakA hue khAravela ke lekhoMke viSayameM carcA kI / jisameM punarvAcanahama donoM-maiM aura vidyAvAridhi jAyasavAla mvAsa taura para usa lekhake bAremeM vizeSa carcA huI jI-sAtha mila kara, hAla meM phira yahA~ para bahuta parijisameM himavanta-therAvali ke AdhAra para kucha bAteM zramake sAtha kara rahe haiM / yahA~ para-paTane ke myujiyama likhI gaI haiM / yaha therAvalI ahamadAbAdameM paNDita- meM isa lekhake saba sAdhana upasthita haiN| sarakAra mA. pravara zrIsukhalAlajIke prabandhase hamAre pAsa pAgaI thI kiMmo lAjikala DipArTameMTakI taraphame bhAja vaka aura usakA hamane khUba sukSmatAke mAtha vAcana kiyaa| jo jo prayatna isa lekha ke saMzodhana aura maMrakSaNa kI par3hane ke mAtha hI hameM vaha sAga hI grantha banAvaTI razmi kiye gaye una mabakA phalasvarUpa mAhitya yahA~ pAlama ho gayA aura kisane aura kama yaha gar3ha hAlA para surakSita hai / zrImAna jAyasavAlajIkI apanahAthameM umakA bhI kucha hAla mAlama ho gayA / ina bAtoM ke lI huI lekhakI asalI chApe, aura aura purAvidoMkI vizeSa ullekhakI maiM abhI AvazyakatA nahIM smjhtaa| lI huI pratikRtiyA~ maura.vilAyatI miTTI para liyAhumA mirpha itanA hI kaha denA ucita hogA ki himavanta- amUlya kAsTa ityAdi saba sAdhanoM.ko mAmanaM rakhakara rAvalika kalpakane, khAravela ke lekhabAlI jo kitAba pAThakI vAcanA ko jArahI hai| roga4-5 ghaMTe meM, jA. hamArI (prAcIna jainalekhasaMgraha prathama bhAga) pAI yasavAlajI aura kamera nyujiyamake kyureTara rAyamAdita I hai aura jimameM paM0 bhagavAnalAla nijI ke pade ghoSabar3e paigeM bAravela kI ema mahAlipike eka eka Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 anekAnta varSa 1, kiraNa 6, bhakSara ko bahuta tattvAvadhAna ke sAtha par3ha rahe haiN| eka zrama kA yaha phala hai ki bhAja hama isa lekha ke rahasya eka paMkti ko par3hane meM koI 2-3 ghaMTe lagate haiM aura aura mahattvako isa taraha vAstavika rUpameM samajhane ke kisI kimI akSara para pUrA sAmAyika bhI kara liyA liye utsuka ho rahe haiN| jAnA hai / merA irAdA hai ki yahA~ para lekha kI jo isake sAthameM zrI jAyasavAlajI kA noTa hai vara mAmagrI prastuta hai usa purA kara phira khaMDagiri para jA- anekAntameM chapane ke liye bhejA jArahA hai| Apa cAhe kara nidhita kiye hue pAThako pratyakSa zilAkSaroMse bhI to merI yaha ciTThI bhI chApa sakate haiN| anekAnta mamilAna kara liyA jAya / isake liye khAsa taura para dara aura sAyika rUpameM prakAzita ho rahA hai gavarnebheTako likhA jAyagA aura phira gavarnameMTake prabaMdha jo isake nAmako sarvathA sArthaka banA rahA hai| imma m se vahA~ para AyA jAyagA / zilA para par3hane ke liye / lauTate hue yavi maukA milA to milane kI pUrI par3I kaThinAI hai aura bahuta beDhaba jagaha para yaha lekha . icchA to hai hii| bhavadIya supA huA kahate haiM / zrIyuta jAyasavAlajI koI 16 varSame isa lekha para pariNama kara rahe haiM aura usI pari. ninavijaya cakravartI khAravela aura himavanta-therAvalI _ [lekhaka-zrI0 kAzIprasAdajI jAyasavAla ]. muni zrI kalyANavijayajIne satyagaveSaNAvRddhise 142 ) se yApApaka zandakA artha sApha ho gayA, gajarAtI himavanta-gherAvalI se khAravelakA itihAsa jisakI khoja mujhe bahuta dinoMse thI / kaI varSoM ke diyA / isameM sAmpradAyika bhAkSepakI koI jagaha nahIM adhyayanase pApabAbapATha nizcita kiyA gayA thaa| hai, jaisA ki bhanekAmta ke sampAdakajIne vivecanA kara para prarthakA patA nahIM lagatA thA / maiM munijIkA bahuta anugahIta huuN| mere mana meM himavanta-gherAbalike viSayameM bahuta caitra 2011 vI0 2456 * mandeha paidA humA / mo0 kalyANavijayajIke dekhane meM paha mUla pustaka bhI nahIM pAI hai / para jisa bhAtAra * vIraniyA saktake isa usa parase, aura bhI zetaka mahomeM yaha pothI hai vahA~ se mere pradeya mitra muni jinavi- sake chalake patroMmeM isI sAla ko likhA dekha ra, aisA mAlana hotA ki anekAnta kI 1lI rikameM 'mAyItva sama. jabajI ke pAsa bhA gaI hai| unhoMne pothI meM sAravela zIrSakake nIce jo isa sakta kI svArthatA ko sikha kiyA gayA hai viSayaka aMza pratita pAyA / isa samaya munijI paTane use jArasamAsajI ne bhI svIkAra kara liyA aura isI ma mApa apane pasArikoM meM sAmAra ne khge| prakAra sika nahI, prazita, bhASanika aura kalpita hai| yadi jAyasamAjI va tine malA koI sAra mora dene kI mumi mI puNyavijayajI ke lekha (bhanekAsa pa0 / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baizAkha, jyeSTha, vIrani0 saM02456] jainadharmakA ahiMsA-tattva 352 jainadharmakA ahiMsA-tattva [lekhaka-zrI0 muni jinavijayajI ] nadharma ke sabhI 'AcAra' aura 'vicAra' ekamAtra ko samajhane ke lie bahuta hI thor3e manapyoMne prayatna hiMsA' ke tattva para race gaye haiN| yoM to bhArata kiyA hai| jainadharmakI isa ahiMsAke bAremeM logoMmeM ke brAhmaNa, bauddha Adi sabhI prasiddha dharmona ahiMsAko bar3I ajJAnatA aura besamajhI phailI huI hai| koI ise 'parama dharama' mAnA hai aura sabhI RSi, muni, sAdhu, avyavahArya batalAtA hai, koI ise anAcaraNIya batamaMta ityAdi upadeSTAoMne ahiMsAkA mahattva aura upA- lAtA hai, koI ise AtmaghAtinI kahatA hai aura koI dayatva batalAyA hai, tathApi isa tattvako jitanA vistRta, rASTra nAzinI kahatA hai| koI kahatA hai ki jainadharmakI jitanA sukSma, jitanA gahana aura jitanA AcaraNIya ahiMsA ne dezako parAdhIna banA diyA aura koI jainadharmane banAyA hai, utanA anya kisIne nhiiN| jaina- kahatA hai ki isane prajAko nirvIrya banA diyA hai| dharmakaM pravartakoMne ahiMsA-tattva ............................... isa prakAra jenI ahiMsA kocaramasImA taka pahu~cAdiyA : yaha lekha zvetAmbara jainamamAjake eka pra- bArameM aneka manuSyoM ke aneka hai| unhoMne kevala ahiMsAkA : siddha vidvAnakA likhA huA hai, jo kucha mamaya : kuvicAra sunAI dete haiM / kucha kathanamAtrahInahIM kiyA balki : pahale 'mahAvIra' patrameM prakaTa huA thaa| isase : varSa pahale dezabhakta paMjAba usakA AcaraNa bhI vaisAhI : jainoMke ahiMmA-tattva para kitanA hI prakAza : zarI lAlAjI takane bhI eka karadikhAyA hai| auraaura dharmoM : par3atA hai, aura isaliye imaM bhI ahinsAke aisA hI bhramAtmaka vicAra kA ansiA-tasva kevala kA-: mAcita vicAgartha aAja anekAnna-pAThakoMka : prakAzita karAyA thA, jisameM yika banakararaha gayA hai, parantu : sAmane prastuta kiyA jAtA hai| -mampAdaka : mahAtmA gAMdhIjI dvArA pracAjainadharmakAahiMsAtattva-usase ..... .............. rita ahiMsAke tatvakA virodha kucha Age bar3hakara vAcika aura mAnasikame bhI pare-- kiyA gayA thA, aura phira jisakA samAdhAyaka una AtmikarUpa bana gayA hai| auroMkI ahiMsAkI maryAdA svayaM mahAtmAjIne diyA thaa| lAlAjI jaimeM gahare manuSya, aura usase jyAdaha huA to pazu-pakSIke jagan vidvAna aura prasiddha dezanAyaka hokara tathA jaina mAdhanaka jAkara samApta ho jAtI hai parantu jainI ahiMsA oMkA pUga (?) paricaya rakhakara bhI jaba isa ahimAkI koI maryAdA hI nahIM hai / usakI maryAdAmeM sArI viSayameM vaise prAntavicAra rakha sakate haiM, to phira macarAcara jIva-jAtisamAjAtI hai auratobhI bahadaisI anya sAdhAraNa manuSyoMkI to bAta hI kyA kahI jaay| hI bhamita rahatI hai / vaha vizvakI taraha amaryAda-a. hAla hI meM, kucha dina pahale, jI.ke. narImAna nAmaka eka nanta-hai aura AkAzakI taraha marva-padArtha-vyApinI hai| pArasI vidvAnane mahAtmA gAMdhIjIko mammodhana kara parantu jainadharmake isa mahana tatvake yathArtha rahasya eka lekha liyA hai, jisameM unhoMne jainoMkI bhartimAke Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 anekAnta varSa 1 kiraNa 6,7 viSayameM aise hI bhramapUrNa udgAra prakaTa kiye haiN| mi0 rhe| unake upadezAnusAra anya asaMkhya manuSyoM ne narImAna eka acche orienTala skAlara haiM, aura una Ajataka isa tasvakA yathArtha pAlana kiyA hai; parannu ko jaina-mAhitya tathA jaina-vidvAkoMkA kucha paricaya kisIko AtmaghAta karanekA kAma nahIM par3A / ima bhI mAlama detA hai / jainadharmasa paricata aura purAtana lie yaha bAta to sarvAnubhava-siddha-jaisI hai ki jainI nihAmame abhijJa vidvAnoMke mu~hasa jaba aise avi- ahiMsA avyavahArya nahIM hai aura isakA pAlana karane dhArita udgAra sunAI dete haiM, taba sAdhAraNa manuSyoke ke lie AtmaghAtakI bhI koI AvazyakatA nahIM hai| manameM cakna prakArakI bhrAMtikA Thasa jAnA mAhajika hai| yaha vicAra to vaisA hI hai jaisA ki mahAtmA gAMdhIjIna isalie hama yahA~ para maMkSepameM bAja jainadharmakI ahiMsA dezake uddhArake nimitta jaba asahayogakI yojanA ke bAre meM jo ukta prakArakI bhrAMtiyA~ janamamAjameM udghoSita kI, taba aneka vidvAna aura netA kahalAne phailI huI hai unakA midhyApana dikhAta haiN| vAle manuSyoMne unakI isa yojanAko avyavahArya aura jainI mahimAkaM viSayameM pahalA AkSepa yaha kiyA rASTranAzaka batAneko bar3I lambI lambI bAteM kI thI jAtA hai ki-jainadharma-pravartakAMna ahimAkI maryAdA aura janatAko usase sAvadhAna rahanakI hidAyata kI itanI lambI aura itanI vistRta banA dI hai ki jisase thii| parantu anubhava aura AcaraNase yaha aba nimsalagabhaga vaha avyavahArya kI koTi meM jA pahu~cI hai| ndeha siddha ho gayA ki asahayogakI yojanA na to ayadi koI isa ahiMsAkA pUrNampasa pAlana karanA cAhaM vyavahArya hI hai aura na rASTranAzaka hI / hA~, jo apane to use apanI mamama jIvana-kriyAyeM banda karanI hoMgI svArthakA bhoga dene ke lie taiyAra nahIM, unake lie ye aura tivaTa hokara bahatyAga karanA hogaa| jIvana-vya- donoM bAteM avazya avyavahArya haiM, isameM koI sandeha vahArako cAlU rakhanA aura isa mahiMsAkA pAlana bhI nahIM hai / AtmA yA rASTrakA uddhAra binA svArtha-tyAga karanA, ye. donoM bAteM paraspara viruddha haiN| ataH isa ahiMsA aura sukha-parihArake kabhI nahIM hotA / rASTrako svatantra ke pAlanakA matalaba prAtmapAta karanA hai; ityaadi| aura sukhI banAne ke lie jaise sarvasva-aparNakI bhAva. apapi isameM koI zaka nahIM ki jainI ahiMsAkI zyakatA hai vaise hI AtmAko mAdhi-vyAdhi-upAdhise maryAdA bahuta hI vistRta hai aura isalie usakA pUrNa svatantra aura duHkha-dvaMdvase nirmukta banAne ke lie bhI sarva pAlana karanA sabake liye bahuta hI kaThina hai, tathApi mAyika sukhoMke balidAna kara denekI AvazyakatA hai| yaha sarvathA avyavahArya yA prAtmaghAtaka hai, isa kathanameM isalie jo "mumukSu" (bandhanoMse mukta honekI icchA kicit bhI tathya nahIM hai| na to yaha avyavahArya hI hai rakhane vAlA) hai-rASTra aura AtmAke uddhArakA icchuka aura na prAtmapAtaka hii| yaha bAta to saba koI svI- hai, use to yaha jainI ahiMsA kabhI bhI avyavahArya yA kArate aura mAnate haiM ki, isa mahiMsA-tatvake pravartako pAtmanAzaka nahIM mAlUma degI-svArtha-lolupa aura naM isakA bhASaraNa apane jIvana meM pUrNa rUpase kiyA sukhaiSI jIvoMkI bAta alaga hai| thaa| ve isakA pUrNatayA pAlana karate hue bhI varSoM taka jainadharmakI ahiMsA para dUsarA aura bar3A mAkSepa jIvita rahe aura jaganko apanA parama satva samamAte yaha kiyA jAtA hai ki isa ahiMsAke pracAra ne bhArata Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAkha, jyeSTha, vIrani0 saM02456] jainadharmakA ahiMsA-tattva 355 parAdhIna aura prajAko nirvIrya banA diyA hai / isa thA ? ahiMsAmatakA pAlana karane vAlA dakSiNakA AkSepake karane vAloMkA mata hai ki ahiMsAke pracArase rASTrakUTavaMzIya nRpati amoghavarSa aura gajarAtakA pAlogoMmeM zaurya nahIM rahA / kyoMki hiMsA-janya pApase lakya vaMzIya prajApati kumArapAla thA / kyA unakI harakara logoMne mAMsa-bhakSaNa chor3a diyA, aura binA ahiMsopAsanAse dezakI svatantratA naSTa huI thI ? itimAMsa bhakSaNake zarIrameM bala aura manameM zaurya nahIM paidA hAsa to sAkSI de rahA hai kibhArata ina rAjAoMke rAjahotA / isalie prajAke dilameMse yuddhakI bhAvanA naSTa tva kAlameM abhyadayake zikhara para pahuMcA thaa| jaba taka ho gaI aura usake kAraNa videzI aura vidharmI logoM bhAratameM vauddha aura jaina dharmakA jora thA aura jaba taka ne bhArata para AkramaNa kara use apane adhIna banA ye dharma rASTrIya dharma kahalAna the, taba taka bhAratameM svaliyA / isa prakAra ahiMsAke pracArase deza parAdhIna tantratA, zAnti, sampatti ityAdi pUrNa rUpase virAjatI aura prajA parAkrama-zanya ho gii| thIM / ahiMsAke ina parama upAsaka nRpatiyoM ne aneka ahiMsA ke bAremeM kI gaI yaha kalpanA nitAnta yukti- anaka yuddha kiye, aneka zatroMko parAjita kiyA zanya aura satyase parAGmukha hai / isa kalpanAkaM mUla aura aneka duSTa janoMko daNDita kiyA / inakI ahiMmeM bar3I bhArI ajJAnatA aura anubhavazUnyatA bharI huI mopAsanAnaM na dezako pagadhIna banAyA aura na prajAko hai| jo yaha vicAra pradarzita karate haiM unako na to nirvIrya bnaayaa| jinako gujarAta aura gajapatAnakA bhAratake prAcIna itihAsakA patA honA cAhie aura na thor3A bahuta bhI vAstavika jAna hai, ve jAna sakate hai| jagatkaM mAnavasamAjakI paristhitikA jJAna hI honA ki dezoMko svatantra, samunnata aura surakSita rakhane ke cAhie / bhAratakI parAdhInatAkA kAraNa ahiMsA nahIM, lie jainoMna kaima kaima parAkrama kiye the / jima mamaya kintu akarmaNyatA, prajJAnatA aura asahiSNunA hai| gajarAnakA rAjya-kAryabhAra jainoMke adhIna thA-mahA aura ina sabakA mUla hiMsA hai / bhAratakA purAtana iti- mAtya, mantrI, manApati, kopAdhyakSa zrAdi yo bare hAma prakaTa rUpa se batalA rahA hai ki jaba taka bhAratameM adhikArapada jainAMke adhIna thaM-uma samaya gujagatakA ahiMsA-pradhAna dharmokA abhyudaya rahA, taba taka prajAmeM aizvarya unnatikI carama mImA para kar3A huA thaa| g2ajazAnti, zaurya, sukha aura santoSa yatheSTa mAtrAmeM vyApta gatake itihAmameM dagaDanAyaka vimalazAha, mantrI muMjAla, / ahiMsAdharmake mahAna upAsaka aura pracAraka napani mantrI zAntu, mahAmAtya udayana aura bAhaDa, vastupAna maurya samrATa caMdraguma aura azoka the| kyA unake mama- aura najapAla, pAma aura jagaha; ityAdi jaina gajadArI meM bhArata parAdhIna huA thA ? ahiMsAdharmake kaTTara pApAMkA jo sthAna hai vaha auroMkA nahIM hai / kevala anuyAyI dakSiNaka kadamba, pallava, aura cAlukya vaMzoM gajagatake hI itihAsameM nahIM, kintu mamUce bhArata ke prasiddha prasiddha mahArAjA the |kyaa unake rAjatvakAla ke itihAmameM bhI ina ahiMsAdharmake paramApAmakoM ke ma kimI paracakranaM pAkara bhAratako sanAyA thA ' parAkramakI tulanA karanevAle puruSa bahuta kama mileNge| ahiMsAtattvakA anugAmI cakravartI samrAT zrIharSa thaa| jisa dharmake parama anuyAyI svayaM gema zarabIra aura kyA usake samayameM bhAratako kisIne padadanina kiyA parAkramazAlI the aura nimhoMne apane purapArtha meM deza Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 1 kiraNa 6, . aura rAjyako khUba mamRddha aura sattvazIla banAyA thA, kaniSTa aura nIcA ginA jAtA hai / jahA~ prajAmeM matva uma dharmake pracArame deza yA prajAkI adhogati kaise nahIM vahA~ sampatti, svatantratA Adi kucha nahIM / isa ho makanI , " dezakI parAdhInatA yA prajAkI nirvIrya- lie prajA kI naitika unnatimeM ahiMsA eka pradhAna nAma kAraNabhana 'ahiMsA' kabhI nahIM ho mktii| kAraNa hai / naitika unnatike mukAbalemeM bhautika pragani jina dezoM meM hisA' kA khUba pracAra hai jo ahiMsAkA ko koI sthAna nahIM hai aura isI vicArase bhAratavarSa ke nAma napha nahI jAnate haiM, eka mAtra mAMsa hI jinakA purAtana RSi-muniyoMne apanI prajAko zuddha nItimAna zAzvata bhakSaNa hai aura pazuma bhI jo adhika kara hote bananekA hI sarvAdhika sadupadeza diyA hai / yagepakI hai, kyA ve sadaiva mvatantra bana rahata hai ? romana sAmrA- prajAne naitika unnatiko gauNa kara bhautika pragatikI jyAna kisa dina ahiMsAkA nAma sunA thA ? aura kaba ora jo A~kha mIMca kara daur3anA zurU kiyA thA, uma mAMsa-bhakSaNa chor3A thaa| phira kyoM usakA nAma maMsAra kA kaTa pariNAma Aja sArA saMsAra bhoga rahA hai| meM uTha gayA / turka prajAmeMse kaba hiMsAbhAva naSTa hA saMsArameM yadi sabhI zAnti aura vAstavika svatantratA aura karatAkA lopa humA ? phira kyoM umaka mAmrAjya ke sthApita honekI AvazyakatA hai to manuSyoMko zuddha kI Aja yaha dIna dazA ho rahI hai ? AyalaiMNDameM kaba nItimAn bananA caahie| ahiMsAkI udghoSaNA kI gaI thI ? phira kyoM vaha zuddha nItimAna vahI bana sakatA hai jo ahimAkaM bhAja zatAniyosa svAdhIna hAnake lie tar3aphar3A tattva ko ThIka ThIka mamajha kara usakA pAlana rahA hai / dUsare dezoMkI vAna jAne dIjie-vada karatA hai| ahiMsA to zAnti, zakti, zucitA, dayA, bhAratahIke udAharaNa lIjiye / murAla mAmrAjyakaMcA- prema, kSamA, sahiSNutA, nirlobhatA ityAdi sarva prakArajakona kaba mahisAkI upAsanA kI thI jisase unakA ke sadgaNokI jananI hai / ahiMsAke AcaraNama prabhutva nAmazeSa ho gayA? aura usake viruddha pezavAnI manuSya ke hRdayameM pavitra bhAvoMkA saMcAra hotA hai, vaira. ne kA mAMsa-bhakSaNa kiyA thA jisase unameM ekadama virodhakI bhAvanA naSTa hotI hai aura sabake sAtha bandhavIratvakA vega umar3a pAyA ? isase spaSTa hai ki dezakI tvakA nAtA jar3atA hai / jisa prajAmeM ye bhAva khilataM rAyavaivika umati-avanatimeM hiMsA-ahiMsA koI kAraNa haiM, vahA~ aikyakA sAmrAjya hotA hai| aura ekatA hI nahIM hai / isameM no kAraNa kevala rAjakartAoMkI kArya- Aja hamAredezaka abhyudaya aura svAtantryakA mUla bIja pakSavA aura kartavta-parAyaNatA hI mukhya hai| hai| isalie ahiMsA dezakI avanatikA kAraNa nahIM hA~, prajA kI naitika umati-avanati meM tatvataH hai, balki unnatikA ekamAtra aura amAgha sAdhana hai| pahiMsA-hiMsA avazya kAraNabhUta hotI hai| mahiMsAkI hiMsA' zamna hananArthaka 'hiMsi' dhAtu parase banA hai| bhAvanA se prajAmeM sAtvika vRtti khilatI hai aura isalie hiMsA'kA artha hotA hai, kisI prANIko hananA jahA~ sAtvika vRttikA vikAsa hai, vahA~ satvakA yA mAranA / bhAratIya RSi-muniyoMne hiMsA kI spaSTa nivAsa hai| satvazAlI prajA hI kA jIvana zreSTha aura vyAkhyA isa prakAra kI hai- 'pANaviyoga-prayojapasamajhA jAtA hai| isase viparIta satvahIna jIvana navyApAra' athavA 'pANi dukhamASanavyApAge Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAkha, jyeSTha, vIrani0saM0 2456] jainadharmakA ahiMsAtattva mA. arthAt, prANiyoM ke prANakA viyoga karaneke sabako apriya hai, jIvana sabhIko priya lagatA hai-sabhI lie athavA prANIko duHkha deneke liye jo prayatna yA jInekI icchA rakhate haiN| isalie kisIko mAranA yA 'krayA kI jAtI hai, usakA nAma hiMsA hai| isake viparIta kaSTa na denA caahie| kimI bhI jIva ko duHkha yA kaSTa na pahu~cAnA ahiMsA ahiMsAke bhAcaraNakI AvazyakatAke lie isameM hai| pAtaMjali-yogasUtrake bhASyakAra maharSi vyAsanaM bar3hakara aura koI dalIla nahIM hai aura koI dalIla ho 'ahiMsA'kA lakSaNa yaha diyA hai-'sarvathA sarvadA sarva- bhI nahIM sktii| parantu yahA~para eka prazna yaha upasthita bhanAnApanavidrohapahisA' arthAta saba tarahase, saba hotA hai ki, isa prakArakI ahiMsAkA pAlana sabhI mamayoMmeM, sabhI prANiyoMke mAtha zradroha bhAva bartane- manuSya kisa taraha kara sakate haiN| kyoMki jaimA ki premabhAva rakhane kA nAma ahiMsA hai| isI arthako zAstroM meM kahA haivizeSa spaSTa karane ke lie Izvara-gItAmeM likhA hai ki- jale jIvAH mthale jIvA jIvAH parvatamastake / karmaNA manasA vAcA sarvabhUteSu srvdaa| jyAlamAlAkule jIvAH sarva jIvamayaM jagat // bhavezanananaM poktA ahiMsA prmrssibhiH|| arthAn-jalameM, sthalamai, parvatameM, agnimeM ityAdi arthAn-mana, vacana aura karmase sarvadA kisI bhI saba jagaha jIva bhare hue haiM-sAga jagata jIvamaya hai| prANIko klezanahIM pahu~cAnekA nAma maharSiyoMne 'ahiMsA' isalie manunyake pratyeka vyavahArameM-khAnemeM, pInemeM, kahA hai / isa prakArakI ahiMsAke pAlanakI kyA Ava- calanemeM,baiThanameM, vyApArameM, vihAra meM ityAdi saba prakAdhyakatA hai, isake lie prAcArya hemacandrane kahA hai ki- rake vyavahArameM-jIvahiMsA hotI hai / binA hiMsAke koI Atmavat sarvabhUteSa sukhaduHkhe priyaapiye| pravRtti nahIM kI jA makanI / ataH isa prakArako sampUrNa cintayamAtmano'niSTAM hiMsAmanyasya nAcareta // ahiMsAke pAlana karanekA artha to yahI ho sakatA hai athona-jaise apanI AtmAko sakha priya aura ki manuSya apanI sabhI jIvana-kriyAoMko banakara, duHkha apriya lagatA hai, vaise hI maba prANiyoM ko lagatA yogIke samAna mamAdhistha ho, isa naradehakA balAna hai / isalie jaba hama apanI AtmAke lie hiMsAko nAza kara de| aimA na karake, ahiMsAkA bhI pAlana aniSTa samajhate haiM, taba hameM anya AtmAoM ke prati bhI karanA aura jIvana ko bhI bacAye rakhanA, yaha pAkAzauma himAkA AcaraNa kabhI nahIM karanA cAhie / yahI kusumakI gandhakI abhilASA ke mamAna ho nira. bAne svayaM zramaNa-bhagavAna zrImahAvIra-dvAga isa prakAra dhaka aura nirvicAra hai| ataH parNa ahimA kaMvA meM kahI gaI hai vicArakA hI viSaya ho makanI hai, prAcArakA nahIM / "mane pANA piyA uyA, sahasAyA, dura- yaha prazna aschA hai aurarAsakA mamAdhAna ahiMsA paDikUlA, appiya vahA, piyanIviNoM, jIvi. ke bheda aura adhikArIkA nirUpaNa kagnama ho jaaygaa| ukAmA / (namA) NAnivAeja kiMcaNaM" imalie prathama ahiMsAke bheda batalAye jAte haiM / jaina. arthAt-maba prANiyoMko zrAyupya priya hai, maya zAmakAni ahiMsAke aneka prakAra bananAye haiM; jaise mukhake abhilASI haiM, duHkha mabako pratikUla hai, vadha pala ahimA aura samma ahimA; Thamya ahimA aura Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta varSa 1, kiraNa .. bhAva ahiMsA; svarUpa ahiMsA aura paramArtha ahima ; dhIre dhIre ahiMsA vratake pAlanameM unnati karatA calA deza ahiMsA aura marva ahiMsA ityAdi / kisI calate jAya / jahA~ taka ho sake, vaha apane svArthoMko kama phirane prANI yA jIvako jI-jAnasaM na mAranekI prati- karatA jAya aura nijI svArthake lie prANiyoMke prati mAkA nAma sthala ahiMsA hai, aura sarva prakArake prA- mArana-nAr3ana-chedana-Akrozana Adi lezajanaka vyavahAgigayoMko maba taraha kleza na pahu~cAneke AcaraNakA gaMkA parihAra karatA jAya / aise gRhastha ke lie kuTantra, nAma sUkSma ahimA hai| kimI bhI jIvako apane zarIra daza tathA dharmake rakSaNake nimitta yadi sthUla hiMsA karanI me duHkha na denakA nAma dravya ahiMsA hai aura maba par3e to umase usake vratameM koI hAni nahIM pahu~canI / zrAtmAnoM ke kalyANakI kAmanAkA nAma bhAva ahiMsA kyoMki jaba taka vaha gahasthI lekara baiThA hai taba taka hai| yahI bAta mvarUpa aura paramArtha ahiMsAke bAremeM mamAja, deza aura dharmakA yathAzakti rakSaNa karanA bhI bhI kahI jA sakatI hai| kisI aMzameM ahiMsAkA usakA parama kartavya hai / yadi kisI bhrAntivaza vaha pAlana karanA deza ahisA kahalAtA hai aura marva apane kartavyasaM bhraSTa hotA hai to usakA naitika adha pAta hotA hai; aura naitika adhaHpAta eka sUkSma hiMsA hai| prakAra-sampUrNanayA-ahiMmAkA pAlana karanA marva kyoMki isame AtmAkI ucca vanikA hanana hotA hai / ahiMsA kahalAtA hai| ahiMsA dharmaka upAsakake lie svArtha-nijI lAbha ___yApi AtmAko amAtyakI prApike lie aura -ke nimina sthala hiMsAkA tyAga pUrNa zrAvazyaka hai| saMsAraka marva bandhanAma munna hone ke lie ahiMsAkA jo manuSya apanI viSaya-tRSNAkI pUrtikelie sthana mampUrNa rUpama pAcagaNa karanA paramAvazyaka hai, binA prANiyoM ko kleza pahu~cAtA hai, vaha kabhI kisI prakAra ahiMsA-dharmI nahIM kahalAtA / ahiMsaka gRhasthake li. vaimA kiye mukti kadApi nahI mila makanI; tathApi tAtApa yadi hiMsA kartavya hai to vaha kevala parArthaka hai / isa maMmAnavAmI sabhI manuSyoMmeM eka dama aimI pUrNa siddhAntama vicAraka samajha sakate haiM ki, ahiMsA-ta pahimAke pAlana karanekI zakti aura yogyatA nahIM A kA pAlana karatA huA bhI, gRhastha apane samAja aura mktii| isalie nyanAdhika zakti aura yogyatA vAle dezakA rakSaNa karane ke lie yuddha kara sakatA hai lar3AI manuSyoMke lie upayukta rInisa tattvajJAna ahiMsAke lar3a sakatA hai / isa viSayakI satyatAke lie hama yahA~ para eka aitihAsika pramANa bhI de dete haiN| bheva kara kramaza. isa viSayameM manuSyako unnata honekI / ___gajarAto antima caulukya nRpati dUsare bhIma suvidhA kara dI hai| ahiMsAke ina bhedoMke kAraNa usake (jisako bholA bhIma bhI kahate haiM) ke samayameM, eka bAra adhikAriyoMmeM bheda kara diyA gayA hai| jo manuSya usakI rAjadhAnI aNahilapura para mumalamAnoMkA hamalA ahiMsAkA sampUrNatayA pAlana nahIM kara sakate, ve gaha- huA / gajA usa samaya gajadhAnImeM maujUda na thA, mya, bhAvaka, upAsaka, aNuvratI, dezavratI ityAdi kaha- kevala rAnI maujada thii| musalamAnoMke hamalese zahara lAte haiM / jaba taka kisI manuSya meM saMsArake saba prakAra kA saMrakSaNa kaise karanA cAhie, isakI saba adhi kAriyoM ko bar3I cintA huii| daNDanAyaka (senApati) ke moha aura pralobhanako sarvathA chor3a dene jitanI / ke pada para usa samaya pAbha nAmaka eka zrImAlika mAtmazakti prakaTa nahIM hotI, taba taka vaha saMsArameM vaNika bhAvaka thaa| vaha apane adhikAra para nayA hI rahatA humA aura apanA gRha-vyavahAra calAnA hubhA AyA hubhA zrA, aura sAthameM vaha bar3A dharmAcaraNI Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAkha,jyeSTha, vIni0saM0 2456] jainadharmakA ahiMsAtattva pthaa| isalie usake yuddha-viSayaka sAmadhyake vaha sunakara bahuta saMdigdha huI, parantu usa samaya anya meM kisIko nizcita vizvAsa nahIM thaa| idhara eka koI vicAra karanekA avakAza nahIM thA, isalie bhAvI nAM gajA svayaM anupasthita thA, dUsare rAjyameM koI ke Upara AdhAra rakha kara vaha mauna rhii| dUmare dina sA anya parAkramI puruSa na thA aura tIsare rAjyameM prAtaHkAla hI se yuddhakA prArambha huA / yogya mandhi yatheSTa sainya bhInahIM thA / isalie rAnIko bar3I cintA pAkara daNDanAyaka Abhane isa zaurya aura cAturyase zatru huii| usane kisI vizvasta aura yogya manuSyase daNDa- para AkramaNa kiyA ki, jisase kSaNa bharameM zatruke nAyaka zrAbhUkI kSamatAkA kucha hAla jAna kara svayaM use sainyakA bhArI saMhAra ho gayA aura usake nAyakana apane pAsa balAyA aura nagara para AI huI Apattike apane zastra nIce rakha kara yuddha banda karanekI prArthanA mambandhameM kyA upAya kiyA jAya, isakI salAha puuchii| kii| bhAbhakA isa prakAra vijaya humA dekhakara praNanaba daNDanAyakane kahA ki, yadi mahArAnIkA mujha para hilapurakI prajAmeM jayajayakA Ananda phaila gayA / vizvAsa ho aura yuddhasambandhI pUrI sattA mujhe sauMpa rAnIne bar3e mammAnapUrvaka usakA svAgata kiyA aura dI jAya to, mujhe vizvAsa hai ki, maiM apane dezako phira bar3A darabAra karake rAjA aura prajAkI taraphama zatruke hAthase bAla bAla bacA laeNgA / prAbhake isa utsA- usa yogya mAna diyA gyaa| usa samaya hamakara rAnI hajanaka kathanako suna kara rAnI khuza huI aura usane na daNDanAyakase kahA ki-senAdhipati, jaba yuddhako paddhasambandhI sampUrNa sattA usako dekara yuddhakI ghoSaNA vyaha racanA karate karate bIca hI meM Apa-"raMgidiyA kara dii| daNDanAyaka Abhane umI kSaNa sainika saMgaThana beiMdiyA" bolane laga gaye the, taba to Apake mainiko kara lar3AIke maidAnameM DerA kiyA / dUmare dina prAtaH ko hI yaha mandeha ho gayA thA ki, Apake jaimA dharmakAlase yuddha zurU hone vAlA thaa| pahale dina apanI zIla aura ahimApriya pApa musalamAnoMke sAtha lar3ana manAkA jamAva karate karate use sandhyA ho gii| vaha ke isa kara kAryameM kaime dhairya ramba mkegaa| parantu zrApa pratadhArI zrAvaka thA, isalie pratidina ubhaya kAla kI isa vIranAko damyakara mabako Azcarya-nimagna honA pratikramaNa karanekA usakA niyama thaa| sandhyA par3ane paDA hai| yaha sunakara uma kartavyadakSa daNDanAyakane para pratikramaNakA samaya huA / usane kahIM ekAntameM kahA ki-mahArAnI, maMga jo ahimAvata hai, vaha jAkara vaisA karanekA vicAra kiyA / parantu umI kSaNa merI AtmAke mAtha mambandha rakhatA hai| maiMne jo "raMgimAlama huA ki, usa samaya usakA vahA~ meM anyatra diyA bediyA" ke vadha na karanakA nAma liyA hai, vaha jAnA icchita kAryameM vighna kara hogA / imalie usane apane svArthakI apekssaamhai| dezako rakSAkAlae bhAra vahIM hAthIke haude para baiThe hI baiThe ekAmanApUrvaka prati- gAjyakI aAmAkaM lie yadi mujhe vadha-karmakI AvazyakamaNa karanA zurU kara diyaa| jaba vaha pratikramaNa meM kanA par3e. nA vaimA karanA mega kartavya hai / maMga zarIra prAnavAla-"ja meM jIvA virAhiyAegidiyAbahaMdiyA" gaDakI sampatti hai| ima lie. gaSTakI zrAtrA aura : yAdi pAThakA uccAraNa kara rahA thA, taba kisI mainika AvazyakatAnamAra umakA upayoga honA hI cAhie / ne use suna kara kisI anya aphasarame kahA ki- zarIramya AtmA yA mana merI nijI sampatti hai| uma dekhie janAba, hamAre menAdhipati sAhaba to isa lar3AI mvArthIya himA bhAvamai alima rakhanA yahI ahiMsA maMdAnameM bhI, jahA~ para zalAlako bhanAbhana honahI batakA lakSaNa hai, ityaadi| isa aitihAmika bhora hai, mAro mArI kI pukAreM macAI jA rahI haiM, vahA~ rasika udAharaName vijJa pAThaka bhalI bhA~ti mamama "eMgidiyA beiMdiyA" kara rahe haiN| narama narama sAMga sakeMge ki, jaina gahasthake pAlane yogya pahimAcanakA vAnevAle ye zrAvaka sAhaba kyA bahAdurI dikhaaveNge| yathArtha svarUpa kyA hai| dhIre dhIre yaha bAta khAma ganIke kAna taka phuNcii| Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 anekAnta uttarapurANa meM pUrvApara virodha [ le0 pro0 banArasIdAsajI jaina, ema.e., pI.eca. DI. ] eka dina maiM zrAcArya guNabhadra racita uttarapurANa kA bahuta svAdhyAya kara rahA thA aura jaba parva 74 meM yaha par3hA ki rAjA zreNika rAjA kUNikakA putra thA to mujhe | Azcarya huA kyoMki zvetAmbara pranthoMmeM zreNika kI kUNikakA pitA batalAyA hai| maiMne socA ki gAyava digambara saMpradAya kI yahI dhAraNA hogI parantu jaba Age ke parva par3he to merA yaha vicAra ThIka na nikalA, kyoMki parva 76 meM kUriNakakI zreNikakA putra likhA hai / parva 74 meM krUNikakI zreNikakA pitA kahanA aura pUrva 76 meM kUNika ko zreNikakA putra kahanA paraspara virodhI hai| kabhI kabhI eka hI saMpradAya ke do lekha meM yA eka hI lekhaka ke do pranthoM meM paraspara virodha pAyA jAtA hai parantu eka hI kartA ke eka hI aura eka hI prakaraNa meM isa prakArakA parvApara virodha vismayajanaka hai / [varSa 1, kiraNa 6, 7 1 syAdvAda manyamAlA 2080 lAlArAma jainakRta hiMdI anuvAdasahita indaura ma0 1675 // lekhaka mahAzayakA ise 'parva' para virodha' athavA 'paraspara virodha' manA bhora usa para vigmaya tathA bhAva prakaTa karanA ThIka nahIM hai| 'pUrvApara vizeSa bhAdoSamaM dUSita to yaha kipI taraha taba ho makatA jaba ki kartA kitAko eka jagaha 'kUNika' aura sarI jagaha kucha bhaura hI likhA hotA athavA zreNikake pitA aura pula done ke vyaktitvako eka hI sUcita kiyA hotaa| mahaja nAma kI samAnatA se donoMkA vyaktitva eka nahIM ho jaataa| eka nAma ke aneka vyakti hote haiN| rASTrakUTa bhAdi kitane hI rAjavaMzoM meM eka eka nAmake kaI kaI rAjA ho gaye haiN| kitane hI rAjagharAnoM tathA kasboM meM jo nAma bAbAkA hotA hai vahI potekA rakkhA jAtA hai| 999. aba pAThakoM kI sUcanA ke liye ina paraspara virodhI vacanoMko saMkSepase nIce uddhRta kiyA jAtA hai / dinambara saMpradAya kI dhAraNA hai X ki pratyeka tIrthakara ne apane apane zAsana meM 63 zalAkA puruSoMkA itihAsa varNana kiyA aura isako unake gaNadharoMne prakAzita kiyaa| isa dhAraNA ke anusAra isa avasarpiNI kAla ke antima tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra svAmIne bhI 65 zalAkA puruSoM kA itihAsa varNana kiyA jise unake mukhya gaNadhara gautama munine prakAzita kiyA / ima prakAzana kArya ke liye prArthanA rAjA zreNikakI orase huI, isIliye purANoM meM kaI sthAnoM para gautama muni rAjA zreNika ko saMbodhana karate haiM / jaba 63 zalAkA puruSoMkA itihAsa varNana karate karate gotama munine yaha kahA ki he rAjan ! eka bAra bhagavAn mahAvIra svAmI vihAra karate hue rAjagRha ke nikaTa vipulAcala parvata para Akara virAjamAna hue 1 Aja bhI dakSiNameM jidhara graMthakAra hue haiM aisI prathA pAI jAtI hai isa samaya mere sAmane TrAkore ke eka mahAzaya veMkaTAcalajI upasthita haiM, unakA yaha nAma vahI hai jo unake pitAmaha kA thaa| ho sakatA hai ki granthakArakA yaha nAma denA kisI prakArakI galatIko liye hue ho kyoMki digambara prathoMmeM zreNikake pitAke sthAna para 'prazreNika' nAma bhI pAyA jAtA hai / parantu graMthakAra ke isa kathana para 'parva para virodha' kA Aropa nahIM lagAyA jA sktaa| -sampAdaka x kyA tAmbara sampradAyakI aisI koI dhAraNA nahIM hai, jima se eka sampradAyavizeSake nAma ke sAtha usake udekha karane kI aspata samajhI gaI? 'paumacariya' bhAvike dekhanese to aisA kucha mAlUma nahIM hotA / -sampAdaka Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAkha.jyeSTha, vIrani0saM0 2456] uttarapurANameM pUrvApara virodha 361 to ta unake darzana ke liye pAyA / yaha sunakara zreNika varNana bhI uttarapurANa meM hai paraMtu yahA~ anupayakta hone bahuta prasanna huA aura apane pUrva bhavoMkA vRttAnta ke kAraNa uddhRta nahIM kiyA / pachune lagA / isa para gautama muni kahane lage ki he Age cala kara parva 76 meM kUNika ko celinIkA gajana ta apane tIsare bhavameM khadirasAra nAmI bhIla putra karake likhA hai vaha prasaMga isa prakAra hai:thA aura vindhya parvatake kuTaca nAmI vana meM rahatA thaa| gautama muni zreNikako kahate haiM ki jaba bhagavAna vahA~ meM kAla karake svarga meM gayA aura devAyu pUrNa mahAvIra nirvANako prApta ho jAyeMge to mujhe bhI kevala hAna para kUNika rAjAkI zrImatI rAnIkI kUkhame patra- jJAna hojAyagA / vihAra karatA huA eka bAra meM imI rUpameM utpanna huaa| nagarameM imI parvata para ThaharU~gA / mega Agamana sunakara kRNikako zreNika bahuta pyAga thA aura vaha ima isa nagarakA rAjA celinIkA putra kuNika apane pariapanA uttarAdhikArI banAnA cAhatA thA, isaliye umane vAra-sahita pAkara mega upadeza sunegA aura zrAvakadharma jyoniSayoM se pUchA ki mere pIche rAjA kauna hogaa| aMgIkAra karegA / unhoMne vicAra karake kahA ki zreNika / zreNika ko kucha dUra aura Age cala kara liyA hai ki jaba dasare bhAI bandhuoMkI IrSyA bacAnake liye kRriNakana jambakumAra dIkSA legA no kRNika usakA niSkramaNausame kRtrima geSa prakaTa kiyA aura usa deza-nikAlA mahotsava kregaa| de diyaa| isa avasthAme zreNikane eka brAhmaNa kanyAma Upara diye hue pramaMgAma parva 74 meM kaNika ko vivAha kiyA jimakI kUkha se abhayakumAra utpanna zreNika kA pitA kahA hai / parva 75 meM likhA hai ki huA jo bahuta baddhimAna aura catura hai| aba kimI zreNikakI paTarAnI calinI thii| parva 76 meM kaNikakA nimitta se kaNika ne svayaM rAjya chor3a diyA aura calinIkA putra bananAyA hai| isameM middha huA ki parva zreNikakA rAjA banA diyA hai| 74 meM kUNikakA giNaka kA pinA mAnA hai aura parva parva 75 ke prAraMbha meM likhA hai ki eka dina arjikA 76 meM kUgiNakako zreNikakA pUtra mAnA hai| caMdanAko dekha kara zreNikana gautama gaNadharadevasaM pahA uttaraparANa ke ima pUrvApara virodhakA samAdhAna ki yaha kauna hai ! taba gaNadharadeva ne kahA ki vaizAlIka bahuta kaThina hai| yaha kahanA ki zAyara zreNikake pitA gajA ceTaka kI lar3akI hai? usake sAta lar3akiyA~ hai| aura patra donoMkA hI nAma kUNika ho, kyoki bhArata unameMse sabase bar3I priyakAriNI to kaNDanagara ke rAjA ke kaI gajavaMzI meM eka hI nAmake do yA adhika nA siddhArthakI ranI hai aura calinI rIpaTarAnI hogaya yuktiyukta nhiiN| kyoMki zvetAmbara pranyAma zreNikakaM pinAkA nAma pamaMgagaDa ( pramanajima) liyA gaNaka na celinIse vivAha kima prakAra kiyA imakA / ., parva.. glAka 1-2, 6-8, 4 2. umarapurANa, parva 54, noka 385 / .. ., gloka 38.4 / khAka 360,417,41 5., ,, zloka 13.1 / uttarapurANa meM aura saba jagaha zloka 41-20,423.... "zika" likhA hai parantu yahA~ "kRSi mahArAja" = prAvazyakarmika gAthA 1284 pa prAkRta TIkA Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 anekAnta varSa 1, kiraNa 6,7 hai - / yahA~ para yaha kahanA asaMgata na hogA ki zreNika isa dazAmeM isa virodhake tIna samAdhAna saMbhava hai: aura kUNika ke itihAsakA varNana digambara granthoMkI (1) yA to zreNikake pUrva-bhava-varNanavAlA pATha apekSA zvetAmbara pranthoM meM adhika vistRta aura prAmA- prakSipta hai / yaha samAdhAna balavAn pratIta hotA hai, kyoM Nika hai, jaimA ki brAhmaNa pagaNa aura bauddha granthoMse ki jahA~ taka mujhe mAlUma hai zvetAmbara, brAhmaNa aura tulanA karane para pratIta hotA hai / zvetAmbara graMtha nira- bauddha kisI bhI graMthameM zreNikake pUrva bhavoMkA varNana yAvalImeM ligyA hai ki kUNikane apane pitA zreNika nahIM milatA XI ko kaida kara liyA thA aura usane kaidakhAnemeM hI prAtma- (2 yA graMthakartA kI hI asAvadhAnatAme vigaMdha hatyA karalI / imasa kUNikake nAma para pitRhatyAkA A gayA hai| kalaGka pAyA / baudva grantha mahAvaza adhyAya 2 gAthA (3) yA pIcheke lipikArona pratilipI karane 26-33 meM kRNikako murkha aura (pita ghAtaka likhA bhala karadI hai| zreNika pitAkA nAma kucha aura hogA hai| isI prakAra nirayAvalI meM kUNikakA apane nAnA jisa lipikAroM ne asAvadhAnanAse kUNika nimya ceTakakaM mAtha ghora yuddhakA varNana hai parantu uttarapurANa diyA hai / AzA hai ki purANa aura itihAsake meM ina bAtokA ullaMgva nahIM hai. x | zetAmbara graMtha abhyAsI koI sajana isa viSaya para adhika prakAza zrIpapAtika matrameM kUNikako "bhaMbhasArapatta" arthAta DAlaMga aura nirNaya karane kI ceSTA kreNge| bhaMbhamAgkA patra likhA hai / bhabhasAra zabdake AdhAra para brAhmaNa pagaNoM aura bauddha graMthoMmeM uligvita bimbi nahIM ki vaha eka vyaktike mabhI nAmAMkA uregva apane prathameM kara (bimba) mArakA zreNikama aura usake patra ajAtazatra khuda zvetAmbara prathama bhI eka vyaktika mabhI nAma kA ekatra u4 (pAlI--ajAnasatta) kA riNakama tAdAtmya saMbandha nahIM miltaa| -sampAdaka sthApita kiyA gayA hai| uttarapagagameM "bhaMbhasAra" kA jaba pUrva para virAdha hI nahIM, jaisA ki zurUke sampAdakIya bhI lava nahI hai / noTameM prakaTa kiyA gayA hai, taba samAdhAnakI yaha sArI kalpanA dhya ho jAtI hai| -sampAdaka - mahajatAmbara prathAma isa nAmakA ugva milanasa hA uma X jisa hatuka mAdhAra para yahA usa pAThako prakSipta ktalAne purANaka kapanakA) bhayukta nahI kahA jA sakatA / ho makataH sAma kiyA jAtA hai vaha balavAn to kyA hogA, usameM kucha mI hai ki kika tAka nAma bhI kama bhadhika ho. jemA vi.khuda jAna mAlama nA hotI / bAmaNoM bhaura bauddha prayAMkI bAtako ta. bhagika mAra giAkaka kRyAkA nAma ekame madhika the| bora ne diyA jAya, unameM na milanekA to koI asaradI nahI-zva unI nAmoMmeM me eka nAma mAga vAla mA tAmbara prathoMmeM yadi zreNikaka pUrva bhivoMkA varNana nahIM hai to usasemI -sampAdaka yaha natIjAnI nikAlA jA sakatA ki preNikA koI pUrva.bhava xbhale hI ulApurAyAmaM ina bAtAkA usa parantu imAma / nAthavA kimAna unakA vAna kipAtInI abazvetAmbIya yaha nahI kahA jA makatA ki damA digambara granyA meM bhI unakA patha pavabhavAka vargAnAsa bahuta kucha bhare hue hai taba unameM zreNika 21ba nahI hai| praNikacaritrama reNikadvArA vaNikara kadakhAne meM .. ma pradhAna puSa bhavAkA varNana na honA to eka mAvarSakI hAla jAne mora amara mAmahatyA kara lanekA para usa hai| bAta hogaa| -sampAdaka esI hAlata lekhaka mahAzayane digambara mAhityaka yatkisi prava jaba taka pUrva para virAko acchI tarasa sibana kara diyA lokamaka prAdhAra para jo anumAna bAMdhA madoSa hai| jAya taba taka prathakAkI pramAvadhAnatA kaiMnakA hameM koI adhikAra -sampAdaka hI n.1| -sampAdaka bhaI sara.14, 23 kAdi / +manakA hAtA yadi lekhaka mahAzaya yahA mUla pAThalo a-isake honese jo natIjA lekhaka mAzaya nikAlanA cAhateta karake usameM lipikAroM dvArA ho sakane vAlI bhUlakA kucha para nikalA jA skaa| kisI prakAra ke liye yaha lAjimI parake btlaate| Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAkha,jyeSTha, vIrani0saM0 2456] patrakA eka aMza patra kA eka aMza adhyApaka kaise pahu~ce zrIyata paM0dhanyakumArajI jaina, upasaMpAdaka 'vizA- vaijJAnika rItise jainadharmako zikSA dI jAnI cA" bhArata' kalakattA, apane 4 maI sana 1930 ke patra hie / vyAvahArika DhaMgase abhyAsa karAnA cAhie / meM. eka pAThazAlAkA ullekha karake adhyApakAdi-viSaya kitane hI bhAvuka hRdaya lekhaka hoMge, jinakIbhASA meM kucha carcA karate hue- athavA yo kahiye ki se usake bhAva taka pahu~canA, sAdhAraNa to kyA acche ramakaM bahAnaM tatsambaMdhI apane hadgata vicAgeko ya- par3he-likhe logoM taka ko kaThina par3atA hai| bhItara ve kicita vyakta karate hue-thor3ImI alaMkRta bhASA meM ghama nahIM sakate, yA ghusanA cAhate hI nahIM / darpaNa ke jimbane haiM : mIdhI ora na dekhakara ulaTI zrora dekhate haiM, aura phira "adhyApaka mAmUlI haiN| hone cAhieM lar3akoMke umameM apanA pratibimba na dIgvane para use naSTa kA hRdaya taka pahu~cane vAle / sudhArapriya hI nahIM, balki DAlate haiN| sAmane khar3A huA dUsarA vyakti-sambhava jo apane chAtroM ko bhAvI sudhAraka banA sakeM / merI hai vaha bAlaka hI ho-uma darpaNameM apanA pranibina samajhama nA abhI aise zikSakoMkI bahuta z2arUrata hai jo dekha kara pramanna honA hai, parantu dUmara hI kSaNameM jaba baccoMko yA vidyArthiyoM ko yathArtha jainadharma kI zikSA de prauDha puruSako umaM naSTa karate hue dekhanA hai. tovara makaM / maiM to samajhatA hU~ ki samAja jisa paTarI para murajhA jAnA hai, prauDha kI karatana para duHkhita hotA haicala rahA hai, vaha yathArtha jainadharmakI lAina nahIM hai| aura kabhI kabhI getA bhI hai, hA~gatA hai| lekina taba usake vyAvahArika jIvanameM brAhmaNya dharmakI aimIchApa to usakI vipani aura bhI bar3ha jAtI hai taba para nagI huI hai aura usakI bhayAnakatA ima lie aura praur3ha hRdayahIna dArzanika (zuSka pANDitya) darpaNaparakI bhI bar3hagaI hai ki usakA hameM jJAna taka nahIM-ki jima muMjhanAhaTa uma mahadaya bAlaka para utAra detA hai| ke kAraNa samAja apane dharma taka pahu~ca hI nahIM paataa| bAlaka gaMtA hai, lekina umI kSaNa eka aura vaiyAkevala maMdira taka pahuMcatA hai-kevala pApAgA pratimA karaNI usake garnakA vyAkaraNase azuddha banalAtA hai, naka pahu~catA hai-kaMvala 'pathApa' meM baMdhe hue zAstroM ke aura usake andha anuyAyI usakA muMha daavn| anage naka pahaMcanA hai; pahu~canA cAhie dharma mandira aura usI hAlata meM use bAhara nikAla kara isanI dUra taka-pahu~cana cAhie pratimAkI AtmA naka-pahuM- pahu~cA dete haiM ki phira usakA hAyaparNa ganA koI bhI canA cAhie prAtma-jJAna yA bheda vijJAna taka / kahA~ nahIM suna paanaa|| pahu~cate haiM hama ? sudhArakoM kI hAlana yaa| vinA pahu~ce no dharmakA rahasya hama samajha nahI makatA lekina, aba nA, tanI dAma bhI umakA kanAna . Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I 7 . . . . .. . anekAnta varSa 1, kiraNa 6, 7 loga sunane lage haiN| do-eka satyAnveSI vahA~ taka pahu~cate haiM aura vApasa Akara mamAjake eka konemeM usa " zrIvIrakI amalI jayantI kI AlocanA karate haiM / magara use bulA nahIM skte| unheM apane hRdayameM bala nahIM milatA-"hai jarUra" isa In [lekhaka - zrI0paM0 arjunalAlajI seThI] ... bAtakA bhI unheM kucha kucha AbhAsa milA hai| lekina zrIvIrakI jayantI zramalI manAnI hogii| ve itane thor3e haiM aura kSetra itanA bar3A hai ki use DhUMDhane takalIda' unakI hamako karake batAnI hogI / / 1 / / meM asamarthatA prakaTa kara rahe haiN| ekAnta bhrama taassubara jar3ase ukhAr3a pheMkeM / ina thor3okI makhyA bar3hAnI caahie| aura yaha ho satyArthiyoMkI harajA saMgati banAnI hogI // 2 // makamA hai mahAtmAjIke AzramakI bhAnti kisI vaijJA. phikoM kI bandizoM meM barabAda ho cake haiM / nika aura manya khojI saMsthA me hii| mata-paMthakI aTaka haTha khuda hI haTAnI hogI ||shaa "mamantabhadrAzrama''-haoN. 'samantabhadrAzrama' maTha-mandiroMkI bar3hatI mUDhoM kI veSapUjA / -kyoMki namameM vaha genavAlA bAlaka azvaprauDha hokara ina rUr3hiyoM meM phaiMmatI janatA bacAnI hogI / / 4 / / dRDhatAke sAtha ro rahA hai aura vaha genA aba hRdayase siddhAnta-tattva-nirNaya gaNaThANakA car3hAnA / hI hai, usameM AvAja nahIM hai- "mamantabhadrAzrama" upayoga-zakti apanI inameM lagAnI hogI / / 5 / / apaneko aisI saMsthA siddha kara sakatA hai, aura jahara saba jIva mokSa sukhake hakadAra haiM barAbara / kara sakatA hai| yaha sAmyavAda-zikSA par3hanI-par3hAnI hogI // 6 // "rupaye aura kAryakartA cAhiAM / " / chInaM na prANa-sattA koI pramAda-vazase / hA, jarUra cAhie~ / inakA saMgraha kaise ho-isa jIvo kI, yaha vyavasthA hamako jamAnI hogii|||7|| para vicAra kara nirNaya para pahuMcanA hai aura usa nirNaya paratantra bandhanoMse saba mukta ho rheNge| se kAma lekara nirNayako nirNaya siddha karanA hai / yaha bhArata-vasundharA kI mevA bajAnI hogI // 8 // kAma bar3A kaThina hai, lekina phira bhI hameM ise sarala hai vIra-dharma-zAsana puNyArtha kraantikaarii| banA kara karanA jarUra hai| ghara ghara meM jyoti 'seThI' isakI jagAnI hogI // 5 // bhAvI samAjako-hamArI santAnako-hame zrAdamI banAnA hai, jainI banAnA hai, dharma-parIkSaka aura dharma-pAlaka banAnA hai| kyoMki hameM jo kahanA hai, jisa paTarI 1 anukUla pravRtti. 2pakSapAta. 3 jagaha jagaha 4 jAti a. para calAnA hai usakA jJAna to sabase acchA bhAvI jAtiyoM ke bandhanA meN| samAjako hI honA sambhava hai-aura mAsAna bhii|" / * yaha kavitA khuda seThIjIke dvArA mAliyarakoTavA kI gata mahAvIrajayantIke utsava para tA."mola san 193.kopI gaI thii| aura mahAka dvArA 'anekAnta balayako prApta huI hai| Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAkha, jyeSTha, vIrani0saM0 2456] jainadharma kI udAratA au jainiyoMkI saMkIrNatA 365 .. .... ........ ...... jainadharmakI udAratA aura jainiyoMkI saMkIrNatA lekhaka-zrI0 sAhityaratna paM0 darabArIlAlajI, nyAyatIrtha] .......... rima manuSyane jainadharmakA thor3A bhI paricaya prApta unakI mUrtikI pUjA nahIM kara sakate haiN| mUrtikA kiyA hai aura jisakA hRdaya rUDhiyoM kA gulAma Asana aAjakala sAkSAt arahaMtase bhI kaI phaTa U~cA nahIM hai vaha avazya hI isa bAtako kaha sakegA ki mAna liyA gayA hai ! isa AzcaryakI mAtrA taba aura 'kAI bhI dharma jainadharmase bar3hakara udAra aura vizva- bhI bar3ha jAtI hai jaba loga yaha to mAnate hue pAye dhama bananekI yogyatA rakhane vAlA nahIM hai| jainadharmakI jAte haiM ki, zUdra aNuvrata dhAraNa kara sakatA hai aura 4AyAmeM bhaMgI, camAra, kola, bhIla, cA~DAla,vezyA, gyAraha pratimA dhArI bhI ho sakatA hai parantu bhagavAna nancha, pazu, pakSI, nArakI zrAdi sabhI saMjJI prANI kI pUjA nahIM kara sakatA ! mAnoM pUjAkA sthAna gyA. bAkara apanA AtmoddhAra evaM vikAsa kara sakate haiM raha pratimAnoMse bhI U~cA hai !! pajAke karaneme pugya aura karane rahe haiN| parantu ....... ..............":""""" baMdhomAnasika du gva aura khedakI bAta to . anekAntakI mata pA~cavIM kiraNameM 'jainI aura nirjaga / baMdha-bhale hI yaha hai ki Aja kalake jainI : :o sakatA hai| isa nAmakA jo nibandha prakA-: vaha zubha ho-prAbira hai nA bhAI-jo ki prAyaH sa zita huAhe usa kucha armese dehalI-jainamitra : : maMmAra kA hI aMga, jabaki bhI nahIM kaha jA sakata": maMDala-pustakake.rUpameM prakAzita karanA cAhanA saMkara aura nirjarAmokSake aMga apaneko jainadharma kA upaahai| isIse maMDalanaM kucha samaya hA ume haiN| zudra monake aMgoMko prApta maka kahane hae bhI jaina : sAhityarala.paM.dAbArIlAlajIke pAma bheja kara makanA hai parantu svarga / galA ghoTa rahe haiM, dharmaka : kara unase uma para eka bhamikA limva detekA aMgoM ko prA nahIM kara ma para ahaMkAra aura avi| anurodha kiyA thaa| ma anamaMdhaka pariNAma gAyanA. yaha kaimI vicitra / rakI pajA kara rahe haiN| mvarUpa paMDinajIna jo bhamikA nikkara maMjI: bAna hai / jainazAstrokaM ana. :.thI vahIM yaha lagna hai jo dama mamaya pAThako: yA kAraNa hai ki ve zadroM mArA pratyeka manAyakA. :ke mAmane prastuta hai| --mampAnaka : / mumalamAnAMkA, ImAtyoM : - apane ghara meM ninapratimA . nathA anyadezoMka manAyAMkA jainI bananA nahIM saha sambanakA adhikAra hai| adhikArI janapratimA bhane / devapUjA Adi jainatvake mAdhAraNa adhikAra sambanA usakA Avazyaka katavya hai / jima mamaya bhI unheM nahIM de sakane / yaha kinane Azcarya kI bAta hai mathugameM mArI gaMgakA daura-doga huA thA aura mapraki zavamleccha Adi manubhya-nahIM nahIM pazu-pakSI naka. piyoMke pratApamaM vaha gaiga mAnna nAgA naba mssiyoN| bhI-sAtAm mahAvIrakI pUjA to kara sakatethe parantu ne kahA thA .... . ..... Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 anekAnta "adyaprabhRti yagehe bimbaM jainaM na vidyate / mArI bhaJcati na vyAghrI yathA'nAthaM kuraGgakam / / 75 syAMguSThapamANA'pi jainendrI pratiyAtanA / gRdde tasya na mArI syAlArkSya-bhItA yathoragI / / 76 / / --padmapurANa, parva 95 arthAt-'Ajase jisake ghara meM jina pratimAna hogI use 'mArI' isI taraha kha|jAyagI jaise binA mAlikake hariNa ko vyAtrI khA jAtI hai| jisake ghara meM eka a~gUTheke barAbara bhI jinapratimA hogI usake ghara meM mArI usI prakAra na AyagI jisa prakAra garuDake bhaya se sarpiNI nahIM AtI / ' agara usa samaya zudrAMke ghara meM jinapratimA na hotI to ve bicAre mara hI gaye hote / lekina aisA nahIM ho sakatA ki jainadharma zadroMko isa taraha kutekI mauta marane de / varSa 1, kiraNa 6, 7 1 kA upadeza diyA thaa| isa para eka paMDitarAja bahuta bigar3e the aura bar3I burI tarahase javAbatalaba kiyA thaa| lekina usa viduSI bahanane spaSTa zabdoM meM kaha diyA thA ki "paMDitajI mahArAja ! zUdroMko upadeza denA pA~ca pApoMmeM se koI pApa to hai nahIM, na saptavyasanoMmeM karma ke bandhakA hI kAraNa batalAyA gayA hai, taba samajha se koI vyasana hai, aura na yaha ATha karmoM meM se kisI meM nahIM AtA ki maiMne kyA aparAdha kiyA hai ?" isa para paMDitajI mahArAja bagaleM jhA~kane lage aura unase kucha bhI uttara bana na paDA / saura ! isa viSayako hama jyAdaha nahIM bar3hAnA cAhave / prastuta nibaMdha (jainI kauna ho sakatA hai ?) meM mukhavAra sAhaba ne bahutase pramANa de diye haiM / sArAMza yaha hai ki, cAhe yukti se vicAra karo, cAhe bhAgamase vicAra karo aura cAhe paurANika caritroM kA avalokana karo, saba jagaha jainadharma kI udAratA ke darzana hote haiN| parantu duHkha aura Azcarya ke sAtha zarma kI bAta to yaha hai ki bahutase jaina paMDita pUjA ke adhikAra kI hI nahIM kintu jainatvakI ThekedArI bhI kucha ine gile logoMke hAtha meM hI rahane denA cAhate haiN| hamAre prAcIna munirAja to cAMDAloMko bhI jainI banAne kI koziza karate the aura banAte the parantu Aja kala to koI bhAvaka bhI kisI bhaMgI camAra yA mya zUdrako dharmakA upadeza de de to ye paMDita lAla lAlaca dikhalAne lagate haiN| karIba dasa varSa kI bAta hai jaba ki eka viduSI mahilAne ma~giyoMko dharma samajha meM nahIM bhAtA ki koI AdamI agara jaina bana karake AtmakalyANa karale, jinapUjA karake kucha puNyabaMdha karale to isase kisIkA kyA bigar3a jAtA athavA luTa jAtA hai ? paramakRSNa lezyAbAlA, raudrayAnI, saptama narakakA nArakI to jainI hI nahIM samyaktvI taka bana sake aura zUdrAdiko hama jainI bhI na banane deM, yaha andhera nahIM to aura kyA hai? cauDAloM ko jainI banAneke liye vo muni bhI prayatna kareM, nArakiyoMko upadeza deneke liye zuddha lezyAbAle devatA bhI narakoMkA cakSara lagAbeM, aura hama apane jainasya ko tijoDImeM banda karake akar3ate hI phireM ! yaha komala zabdoM meM bhI mUrkhatA, durabhimAna aura ummalatA to hai hI / smaraNa rakhiye! jainadharma, adhikAroM kI chInA jhapaTI kA dharma nahIM hai| isa dharma kI chatrachAyA meM Akara to jo jitanA dharma kara sake jo jitanA puNya kara sakeuse kara lenA caahiye| hameM apanA kartavya karanA cAhiye / kisIko dharmakAryo se rokane vAle hama kauna ? jaina dharma, sUrya ke samAna hai| sUrya kI kiraNeM bhaMgIke ghara meM bhI jAtI haiM parantu isaliye vaha maMgI nahIM bana jAtA aura na brAhmaNoMke liye bekAma kA hI ho jAtA hai| Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAkha, jyeSTha, vIrani0saM0 2456] udbodhana 367 isI taraha agara jaina dharmakI kiraNeM zUdroMke hadayoMmeM cAhiyeM ? hamArI lambI nAka hai to zadrakI kaTI kyoM pahu~ca jAyeMgI to vaha kahIM zUdra na ho jAyagA aura na honI cAhiye 1 agara saba aMgopAMga ekase raheMge to na hamAre liye bekAmakA athavA anupayogI hI phira pharka ho kyA rahegA ?' natIjA yaha ki hamAre bhIbana jAyagA / zUdroMke dvArA bhagavAnakI pUjA hone para, tara IrSyA aura dveSakI aisI kucha bhagni bharI huI hai ki yahI saba bAta bhagavAna viSayameM bhI samajha lenI dUsaroMkI bhalAI kI bAta sunate hI hamAre hAra jala caahiye| uThate haiN| hameM apane AtmoddhAra kI kucha cintA nahIM kheda hai ki hama dharma ke nAma para dharmAtmA to nahIM, hai, cintA hai dUsaroMko girAne kI yA unako panita kaSAyI bana rahe haiN| hamAre Upara ahakArakA bhUta savAra banAye rakhanekI! bAharI "maraveSa maitrI"" hai| vaha kahalAtA hai "jo dharma maiM mAneM use zUdra kyoM zarmakI bAta hai ki hama jainadharma ke nAma para aise mAne ? jise maiM pUna~ use zUdra kyoM pUje ? zUdra to kaSAyI-panakA poSaNa kara rahe haiM! agara hameM jainatvakA, mujhase nIcA hai isaliye zUdroMkA bhagavAna aura unakA 'satveSu maitrI'kA thor3A bhI dhyAna hai to hameM yaha mithyA dharma bhI nIcA honA cAhiye / nahIM to unameM hamameM ahaMkArakA bhUta utArakara alaga kara denA cAhiye aura pharka hI kyA rahegA"1 matalaba yaha ki aba aura kucha prAcIna kAla ke samAna jainadharmako vizvadharma banAnekI pharka to rahA nahIM hai, jina sadgaNoMke kAraNa hama upa saba porase ceSTA karanI cAhiye / mahanAra mAhabane the unako to hama kabhIkA daphanA pake haiM, isaliye aba isa nibandha jo jabardasta pramANa diye| jabardastIse pharka bnaayeNge| agara koI vidhAtA hotA avazya hI hama bhahaMkAra-mpI bhanakaM umAranemeM aura usa para hamArA vaza calatA to umase hama yahI kahate amogha middha hoMge / hA~, jo loga bhUnAdezakA svAMga ki 'jaba hamAre do A~kheM haiM to zudrake do kyoM honI karate rahanA cAhate hoM unakI bAta dUsarI hai| udbodhana [ lekhaka-pI0kalyANakamAra jaina 'zazi'] dveSa dambha tujha para mu~ha bAte haiM bAne de bhAta-bhamihina zIza car3hAne meM jo kabhI na samA maga tIkSNa trizUla anekoM pAte haiM Ane de ! zAnti sahita atyAcAroMkA durga nAza jo karatA ' vidhna saghana dhana umar3a umar3akara chAte haiM chAne de! dekara bhI priyaprANa dUmaroM ke dukha-maGkaTa haranA ' hotA hai apamAna! prANa yadi jAte haiM jAne the ! kyA saca hI hotA vizvAsa tujhe vaha marakara maratA? harSa-sahita balidAna ho manameM nizcita mIna ra' priyavara mara sakanA na vaha mRtyu na sakA zrAyagI jInA hai maramA na yoM hogA mara kara bhI amara / masya se amaratva kI bijaya-mAla paanaaygii| Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 anekAnta sindUra-vAlA [mUla lekhaka - zrI ravIndranAthajI maitra, anuvAdaka - zrI dhanyakumArajI jaina ] (?) kI phasala bokara nidhirAma kalakattaM AtA, aura varSA zurU hone hI deza lauTa jaataa| ina hai mahInA gaMmai roja dekhatA ki ekacakSu nidhirAma pAThaka sira parAja raMgakI eka choTIsI peTI lAde zrAvAja lagAtA jA hai - "cInA sindUra leu, cInA sindra-kara " aura usake pIche naMga-dhar3aMge lar3akoka kuMDa ke jhuMDa va ndAvana-lenakI nIMda se alasAtI huI dupaharIko mahamA caukA kara cillA rahe haiM -- "kAnA jhIgUra leDa, kAnA - OM ra " kaba aura kisa chanda-yamika zizu-kavine mindara becane vAle nidhirAma ke lie yaha apurva stuti vAraNI pahale-pahale apane zrIkaNTha se nikAlI thI, ise koI nahIM jAnatA / zAyada svayaM kaviko bhI isa bAta kI sudhi nahIM, lekina bahuta dinoM meM hara sAla naye-naye zizu kaNTha eka hI bhASAme - eka hI vANI meM - nidhi rAmakA svAgata karate A rahe the| isa asundara kurUpa myAganake lie nidhirAma kabhI bhI kisI dina gussA nahIM huA, balki dekhA gayA hai ki pratyuttara meM jhIgura jaisI bhAvAja dekara usane apane bacce-sAthiyoMko ulaTA buza hI kiyA hai| varSa 1, kiraNa 6, 7 bIsa barSase isI taraha calA A rahA thaa| yakAyaka eka dina isa niyamakA vyatikrama dekhakara nidhirAmako bar3A Azcarya huaa| galI meM eka jagaha kucha bacce ika hokara khela rahe the / nidhirAmane vahA~ Akara U~ce svaramaM zrAvAja dI -- "cInA sindra ra leu, cInA sindR-Ura dUrase do-eka kaNThase paricita pratidhvani sunAI to dI. lekina rojakI taraha vaha jamI nahIM ThIkasaM / baccAkA jhuNDa kisI eka ko ghera kara bar3I mAtra pAnI aura vinayake sAtha cupacApa khar3A huA usakI bAteM suna rahA thaa| nidhirAma pAsa Akara khar3A hA gayA / bAta kaha rahI thI eka ldd'kii| apanI nIlAmbarI sAr3IkA A~cala kamarase lapeTa kara hAtha hilAtI huI vaha isa bAtako pramANita kara rahI thI ki kAnako kAnA aura laMgar3e- lUleko laMgar3A-lRlA nahIM kahanA cA hie, aura agara koI kahaMgA, to usake sAtha vaktAka jindagI bhara ke lie khaTTI ( zAyada asahayoga 1 ) hA jAyagI; aura guDDA-guDDiyoke byAha meM vaha use kabhI bhI nyotA na degii| samAja vyUti (yA jAti-vahiSkAra)ke kaThora daNDake Darase, paricita kaNTha-dhvani sunakara bhI, baccoM kA kuNDa AjJa cupa thA, -nidhirAma isa bAta ko samajha gayA aura vaktAko eka bAra svRtra gaurase dekha vaha cupacApa vahA~ se cala diyA / zAmako lauTate vakta galIkI mor3a para nIle makAna ke daravAje para dupaharIkI zizu-sabhAkI isa netrIke Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAkya, jyeSTha, vIrani0saM0 2456 ] sAtha nidhirAmakA sAkSAt - paricaya huA / nighirAmako dekha hI binA kucha bhUmikA ke bAlikA ne kahA"tumane pahale janamameM kAneko kAnA kahA hogA, kyoM sindUra vAle ?" sindUra bAlA 365 kahane kI jarUrata nahIM ki pahale janmakI bAta fafermako bilakula bhI yAda na thI, lekina phira bhI isa navAgatA bAlikA ke sAtha bAtacIta kA silasilA namAneke lie usane kahA - "hA~, lacchimI biTiyA / " "mA~ kahatI thI ki isIse isa janamameM tuma kAne hue ho, nahIM ?" kaha kara usane eka pracaMDa abhizApa vANI mu~hase nikAlI - "sAntI, hukamA, murI, motI - saba koI usa janamameM kAne hoNge| tumhe cir3hAte haiM na ?" kahane lagI- " isake aura pIle hAtha karadeM, soI chuTTI hai| una donoMko to kisI taraha byAha-vyUha diyA hai / maiyA ! lar3ake-bAle pAla-posa kara bar3A karanA bar3A muzakila kAma hai / " itanA kahakara apanA guDDA-guDDiyoM kA DabbA uThA lAI, aura sindUra bAleke hAthameM dekara bolI - "dekho to sahI, biTiyA merIkA mu~ha sUkha gayA hai- mAre ghaamke| aba ise pAnImeM nahalAkara chA~ha meM rakhanA hogA, nahIM to muhalle ke loga baka kA mu~ha dekhate banata nAka- mu~ha sikor3eMge, kaheMge acchI nahIM hai|" * itane meM bhItara se bulAhaTa huI--- "sarasutI ?" "uha merI maiyA ! ghar3I-bhara apane lar3ake vAloMke dukha-sukha kI bAteM bhI karalUM, mo bhI nahIM / " kaha kara nidhirAmane dA~toM tale jIbha dabAkara kahA - "aisI bAlikA khar3I ho gii| guDDA-gur3iyoMkA bakasa usake bAta nahIM kahA karate, lacchimI- biTiyA !" hAtha meM dekara nidhirAmane kahA- " to calatA hU~ aba, lacchimI beTI !" aba to 'lacchimI biTiyA' ne umra rUpa dhAraNa kara liyA, bolI - " kahU~gI, hajAra bAra kahU~gI / ve tumase kAnA kyoM kahate haiM ?" kaha kara jarA thama gaI; phira pUchane lagI- "tuma brAhmaNa ho " - nidhirAmane kahA- "hA~ / " prazna karanevAlIko sandeha jhalakane lagA. kaha uThI-" dekhU~ janeU nizvigamane phaTI mirajaI ke bhItara mailA janeU nikAla kara dikhaayaa| bAlikAne kahA - "kala radhiyA ke lar3ake ke sAtha merI lar3akIkA vyAha hogaa| tuma mantara par3ha doge?" nidhirAmanaM usI kSaNa paurohitya svIkAra kara liyA, kahA - "par3ha dU~gA / " "lekina hama loga g2arIba AdamI hai, dakchinA nahIM de sakeMge, samajhe?" - bar3I gaMbhIratA ke sAtha bAlikA "maiM lacchimI nahIM hU~-marasutI hU~ marasutI ! mujhe marasutI beTI kahA karo, samajhe 11 - itanA kahakara bAlikA bhItara calI gaI / nidhirAma ke sAtha sarasvatI ke paricayakA manapAna huA usa naraH / ( : ) graha bAtuna lar3akI nidhigamako mahamA bahuta acchI laga gii| dhIre-dhIre, kAlIghATake khilaune, lAmba kI bur3hiyA~ jarIvAra kapar3oMke do-eka Tukar3e nidhigama kI peTImeM jagaha pAkara antameM sarasvatI fkhilauneka bIca zrAzraya pAne lge| pratidina ke zrAnanda- zanya nA tAra eka-mI-vikrI ke bIca meM isa lar3akI ke sAtha mAM kaha sunI huI bAnoko beTIne kisa taraha jyoM kI nyoM hirave meM rakha liyA hai, jarA dekhiye to sahI anuvAdaka Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 vo ghar3I bAta cIta karake nidhirAmako bar3hA Ananda . milatA; kabhI-kabhI usane usa nIle makAna ke jaMgale bAhara cabUtare para baiThakara sindUrakI peTI apanI goda meM rakhe, sarasvatI ke sAtha usake bAla-baccoMke sukha-dukhakI bAteM karate-karate ghaMToM bitA diye haiM / dUsare muhallemeM jAkara pherI karanese cAra hai paisekA rojagAra hotA; isa bAtakA bIca-bIca meM use khayAla bhI huA hai lekina phira bhI vaha apanI pragalbhA bAndhavI kI noMkA moha chor3akara uThakara jA nahIM sakatA hai, aisI dazA meM jaba ki vaha samajhanA thA ki usakI bAteM bilakula nirarthaka phijUla haiM aura kabhI bhI - nidhirAma ke mI-- kisI kAma nahIM A sakatIM / anekAnta zrantamaM nidhirAma deza calA gyaa| stant bAra deza meM eka tarahakI ghAtaka bImArIkA maura daurA huaa| usake AkramaNa se nidhirAma ko bhI chuTakArAna milaa| -sAta mahIne bImArI pAkara, eka dina, mAha-phAgunakI dupaharI meM nidhirAmane apanI sindUrakI lAla peTI sira para lAde sarasvatI ke makAna ke sAmane Akara bhAvAja dI -- "bInA sindUra leu, cInA sindU-U-ra" pahale kI bhAMti koI dhapa-dhUma karake utarakara daravAjA kholakara bAhara nahIM niklaa| dUsarI bAra zra vAja dene para nAceke kamarekA eka jaMgalA khula gyaa| jaMgale ke bhItara sarasvatIko dekha, bhara mu~ha ha~sakara nidhi rAmane pUchA - "isa buDeko abhI taka bhUlI nahIM ho, sarasutI-beTI ?" varSa 1, kiraNa 6 karanekA sUtra nidhirAmako DhU~Dhe na milaa| kucha dera Thahara kara, bahuta soca-vicArake bAda usane kahA - "eka bAra bAhara zrAbhogI beTI ?" sarasvatInaM garadana hilAkara javAba diyA- "nahIM" nidhirAmako bar3A Azcarya huA, sarasvatI to binA bAtacIta ke rahanevAlI nhiiN| pUchA - "tumhAre lar3ake vAle saba acchI taraha se hai na, biTiyA ?" atra sarasvatI bolI - " ve saba maiMne raziyAko de diye haiN|" isake bAda aura koI prazna sarasutI kucha bolI nahIM; pIchese usakA choTA bhaiyA bola uThA - " ammAne kahA hai, jIjI aba bAhara nahIM niklegii| jIjI bar3I ho gaI hai na / " - zracchA ! isIse ! 1 kahIM nidhirAma kI nigAha meM sarasvatIkA parivartana ThIka taura se dikhAI diyaa| sAla bhara se usane sarasvatIkI nahIM dekhA hai, parantu eka sAla pahale deza jAte samaya jisa bAtUna caMcala lar3akIse usane bidA lI thI, usameM aura isameM jamIna AsamAna kA phraka hai| nidhirAma isase kisa bhASA meM - kisa viSaya meM - bAtacIta kare, yakAyaka uma kI kucha samajha meM na AyA / jarA idhara udhara karake. gharase jo vaha nayA paTAlI gur3a lAyA thA usakI poTalI jaMgale ke sIMkacoM meM se sarasvatIke hAthameM de kara bolA - "dezase lAyA hU~ sarasutI mA~, le jAo ise| isake bAda apane ghara-sambandhI do eka zrasambaddha bAta kaha kara nidhirAma calA gyaa| apane gA~vake kArIgara se vaha vicitra raMgake kATha ke khilaune banavA lAyA thA, unako peTIsaM nikAlane kA to maukA hI na milA / 1 dUsare dina nidhirAma apanI roja kI peTI sirapara liye nIle makAna ke jaMgale ke sAmane A khar3A huA nIceke kamare meM eka bar3I caukI para baiThI sarasvatI kitAba par3ha rahI thI / nidhirAmane komala svarase pUchA"kyA par3ha rahI ho, sarasutI mA~ ?" sarasutIne mu~ha uThAkara nidhirAmako dekhakara ha~sate * paTAlI gutAke rasaka banA huA thAlIke makA jamA huA guru, jo khAnameM bahuta hI svAdiSTa aura sugandha-yuka hotA hai| - anuvAdaka Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAkha,jyeSTha, vIrani0saM0 2456] siMdUra vAlA ekhaa-"kthaamaalaa|" dUsare kSaNameM hI pUcha baiThI- sarasutI rAmAyaNa par3hatI aura nidhirAma apanI "mA~ ne puchA hai, guDake dAma kitane haiN| ?" sindUrakI peTI godameM rakkhe khir3akI ke pAsa cavatarepara isa praznako sunakara nidhirAma ThiThaka-sA gayA; baiThA huA sunatA / bIcameM jo eka ITakI dIvAra kA phira sUkhe mu~hase bolA-"mA~se kaha denA biTiyA, ki vyavadhAna thA,-zrotA aura pAThikA-kisIko bhI usa bAtakI sudhi na rhtii| mere ghara kA banA huA gur3a hai, paise nahIM lge|" sahasA eka dina vaha vyavadhAna bar3ha gyaa| marasunIne khaa-"acchaa|" pATha jaba ayodhyAkANDa taka Age bar3ha cukA thA, isake bAda, do dina taka usa rAstameM nidhirAma taba eka dina nidhirAmanaM Akara dekhA ki nIce ke prasa dikhAI na diyA / tIsare dina, do paharako vaha apane kamaremeM usa caukI paramarasatIke badale do bhale bhAdamI niyamAnusAra nIle makAnake jaMgaleke sAmane Akara sApha-suthare bichaune para baiThe hue hukA pI rahe haiN| nidhi rAmane AvAjadI-"cInA sindU-raleu, bInA sindabar3A ho gayA, bolA-"sarasutI beTI" -uur| marasunI sileTa parase mu~ha uThA kara ekadama pacha dumajalekI eka khir3akI khula gaIsarasvatIna jaMgale baiThI-"do dina prAye kyoM nahIM the ?" meM khar3e hokara, bAyA~ hAtha mu~hapara rakhakara aura vAhanA nidhigamake ceharepara mAnandollAsakI lAliyA~ daura hAtha hilAkara izArA kiyA ki vaha Aja par3hegI nhiiN| tthii| nidhigama jisa rAsteme pAyA thA. usI rAste -to, sarasatIne usakI yAna kI hai| lauTa gyaa| galIkI moDapara marasvatIkI sahelI gaSA rAnI urpha radhiyAnaM nidhirAmako mamAcAra diyA kianapatithatikA eka jhaTA bahAnA banAkara nidhi- marasvatIkA jaldI vyAha honevAlA hai, aura pAja ume Amane bar3I sAvadhAnIke mAtha komala mvarama kahA- ve devane Aye hai| "marasatI-beTI ! eka pamnaka lAyA hU~, par3hogI?" maramanI-mA~kA vyAha / phira mAmaka ghara kitanI --kahakara sIMkacoMmeM se eka kRttivAsa-kRta jildadAra dUra hai vaha ' gamAyaNa-cAroM ora nAkakara-magmatIkI caukI nidhigamana (phara kA dRrama eka bAra nIle makAna kI dumAjalekI banda bir3akIkI zrAra dambA, phira dhIre para rakha dii| sarasatIne use pAsa bulAkara pUchA-"tasavIra haiM dhIra manda ganimeM calA gyaa| isameM" tIna-cAra dina apanI koTharI meM hI bitA kara phira nidhirAma ne mumakarAkara kahA-"bahuta ! rAma, umI peTI ko migpara lAda umI galIkI moDapara zrA gavaNa, hanumAna-sabakI tasavIra !-maiM par3hanA nahIM kara nidhirAmane eka dina aAvAja dI-"cInA minda ra le u, cInA mindu-uur|" jAnatA, sarasunI, pahale tuma par3ha lo, phira mujhe par3hakara sunaanaa| ___uma dina nIle makAna ke daravAje para nauvana baja rahI sarasvatI ne khaa-"acchaa| phira tuma kala prA. thii| nidhirAma bahuna deratakabATa dekhanA rahA-Uparake bhoge to" khule jAle ke pAsa bhAkara zAyada bhAja bhI koI mAr3A nidhirAma eka ujjvala mAnanda kI haMsI haMsakara ho lekina bhAja koI na paayaa| pAnekA vAdA karake calA gyaa| X dUsare dinase phira pahale ke niyamAnusAra nidhirAma x Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 varSa 1, kiraNa 6 kI bhAvAja galImeM sarvatra gUMjane lagI, sirpha nIle sarasvatI sasurAlase vApisa AI hai yA nahIM, usa 'makAnake sAmaneme vaha capacApa nikala jAtA,-hajAra kucha khabara nahIM / nIle makAnake sAmane khar3e hokara koziza karanepara bhI usakI jAbAnase eka laphja nahIM usane AvAja lagAI-"cInA sindU-raleu, cInA niklnaa| sinduu-uu-r|" (3) koI javAba na milaa| nidhirAma usI galIsa lauTa gAjAkI taraha usa dina bhI nidhirAma cupacApa calA gayA ; magara phira na jAne kyA socakara vApisa pAyA jA rahA thA; isI samaya nIle makAnake jaMgalemeM aura U~ce svarase kahane lagA -"cInA sindU-ra laMu, se eka baccenaM AvAz2a dI-"zro mindaravAle ! Thahage, cInA sinduu-ur|" 'jIjI balA rahI hai|" bahuta hI dhImI pairoMkI zrAhaTa mAno sanAI pdd'ii| .. mAvazIke nidhigamakA kalejA uchala par3A / nidhirAma kaoNpate hue kalejesa jaMgaleke pAsa pAkara mu~ha pherate hI usane dekhA ki nIceke jaMgalemeM maramvatI pratIkSAmeM khar3A hogayA / jaMgalA khola kara sarasvatI ke bar3I hai| nidhirAma mAre AnandakaM gada gada kaNThasaM choTe bhaiyA ne kahA-"tumako isa galIse prAnake lie kAha 3TA-kaba AI magmanI ? mujhe to mAlama hai| mA~ ne manA kara diyA hai, mindara vAle !" nahIM, imIma-" anajAnameM koI kamara ho gayA hogA, isa sAMcagaM mAvatIna matapamaM khaa-"shraaj"| nidhigamakA mu~ha magba gyaa| hicaka-hicaka kara usane isake bAda nidhirAma apane ApahI ghaMTe-bhara taka kahA-"ki-yAM?" na jAne kyA-kyA bAteM karatA rahA / antameM bAlA- inameM daravAjA blaa| daravAje para A khaDA "tuma apanI sindarakI DibiyA to le pAzrI, magmatI huI udAma-ceharA liye, mapheda-kapar3e pahana sarasutI' paSTI ! bahuta bar3hiyA sindUra lAyA hU~ Aja / " -deha para eka bhI gahanA na thA-suhAgakA eka ciha ma dina nA marasvatIkI mAnakI DibiyA upara takana naka nhiiN| taka sindarasa khaba bharakara nidhirAma ghara calA gyaa| nidhigama cauka pdd'aa| usake bA: mirakI peTI usake bAda,phira dhIre dhIre vicitraraMgakI kAThakI ddibiyo| com z2amIna para ramba kara, uma para baiTha kara, artha-hIna udameM sindUrakA upahAra pAnA shuruuhaa| sAthahI. paoNvadhAnta hosa mAmanakI ora dekhatA raha gyaa| nIle makAnakA daravAjA banda ho gyaa| mahAvarase lekara mAthekI beMdI taka mahAgakI mabhI cIjeM dikhAI dene lgii| hoza Ane para, nidhirAma jaba vApasa jAne lagA. abakI bAra baramAnameM nidhirAma deza nahIM gyaa| / taba usake sirakI peTI bIsa mana bhArI ho gaI thii| isake bAda, phira sAta-ATha dina taka usa galIme ___ kvArameM dugo-pUjAke pahale sarasvatI jisa dina sAsa nidhirAmako kisIna dekhA nahIM / Akhira, eka dina. ke ghara gaI, nidhirAma bhI usI dina deza calA gyaa| sahasA paricita kaNThasvara sunakara maiMne jaMgalA kholA, varSAke dinoMmeM ghara na Ane ke kAraNa nidhirAmakI Arthika to, nidhirAmakI mUrti A~khoM tale pdd'ii| sindUra kI hAniI, aura isalie usakIstrIse lekara choTe lar3ake kI jagaha usake sira para eka baDA-bhArI phalakA makane se kAphI phaTakAra batAI lekina Arthika hAni Dalar3A thA / usake bhArI bomase-makA huA vRddhakI usa bar3I rakamane use rArA bhI vicalitana kiyaa| | nidhirAma pAThaka pasInese tarAbora hokara nole makAna phAganakI bayAra cala rahI hai / per3oMkI nAliyoM ke sAmanese galIke rAste para AvAja detA jA rahA mAno kisIne harA raMga pota diyA ho| hai-"phala leDa mA, pake-e-phala !" nidhirAma kalakatte bhaayaa| Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'dezAkha,jyeSTha, vIranivsaM0 2456] patrakA eka aMza 372 akalaMkadevakA 'citrakAvya' caturviMzati-jina stotra ___- mathavA 'citra kAvya' nAmakA-yaha eka purAnA stotra hAla ke stavanameM apanI spaSTatAke liye kucha prayatnakI meM bAba lakSmInArAyaNajI jaina, tijArArAjya alavara, apekSA rakhatA hai| dUsarI sUcI athavA kAvya-pAturI ke anagraha se prApta huA hai| yaha tAMtra abhI taka lapta ina padyoMmeM yaha pAI jAtI hai ki jisa papameM sIdhe krama prAya tathA aprakAzita hI thA, aura isaliye Aja se jisa tIrthakarakI stuti kI gaI hai usakA nAma usa isa thor3e se paricayake sAtha yathAvasthita rUpameM nIce padyakaM caraNoMke prAcAkSaroMko milAnese bhI bana jAtA prakAzita karake pahale hI 'anekAnta ke pAThakoMkI bheTa hai-bAraha padyoMke pAya akSageko kramazaH par3ha jAne kiyA jAtA hai| para bAraha sIrthakaroM ke nAmoMkA savAraNa ho jAtA haiisa stotrameM caubIsa tIrthaMkaroMkI stuti bAraha padyoM aura ulaTe kramase jisa pacameM jisa tIrthakarakI stuti meM kI gaI hai aura unameM yaha khAsa khUbI rakkhI gaI hai, kI gaI hai usake caraNoMke antima akSaroMko milAne ki bAraha poMko eka bAra par3hanese ve kramazaH zrIvaSame se usa nIrthakara kA nAma upalabdha ho jAtA hai / isa Adi vAsupUjya paryaMta bAraha sAyakaki- stuti-padya taraha pratyeka padya ke caraNoM kI prAdi aura ansa, mAlUma hote haiM aura jaba unheM bArahaveM padyame pahale padya donoM tarapha-usa usa paga dvArA stuni kiye gaye tI kapha dUsarI bAra par3hA jAtA hai to ve vimala zrAdi kagekI nAma-sthApanA kI gaI hai / kAvya-marameM hama mahAvIra paryaMta zeSa bAraha tIrthakaroM stuti-paca jAja: niyamakA sirpha eka hI AMzika apavAda pAyA jAnA par3ane haiM / isa taraha eka eka padyameM sIdhe tathA ulaTe hai aura vaha yaha ki 'abhinaMdana' nAmameM caki pA~ca kamase do do tIrthakarIkI stunikA, unake nAma-sahita, akSara the imameM imAmAmaka 'a' akSarako parvavatI mamAveza kiyA gayA hai / pahalA padya eka arthameM zrI- 'maMbhava' tIrthakara ke nuni paMdyaka cauthe caraNa mantrA upabhakA stuti-padya hai to dUsare arthameM vaha mahAvIrakA gayA hai| prastu; chApane meM ina bAkI hana ke TAipa mI stuni-padya hai, dUsarA padya eka arthameM zrIajitakA meM kara diyA gayA hai| jisameM pratyeka paMca ko par3hane snuni-padya hai to dUsare arthameM pArzvanAtha kI bhI stuni- mamaya usakI donoM, narapha kI nIkaroMke nAmAMkA spaSTa padA hai| isI prakAra dUsare poMkA bhI hAla jaannaa| darzana honA rhe| .:.:. mAtha hI, yaha bhI krama rakhA gayA hai ki pUrvArdhama eka kAvyake aMtameM eka prazasmi-paMca bhI pAyA jAtA nArtha karakA nAma hai nAuttarAMdhama dUsare tIrtha karakA nAma hai, jimameM kAvyakA nAma citrakAmya bhaura namake hai aura pakA pratyaka prardhamA apane apane nAmavAnaM racayitAkA nAma 'akalaMkarava' paneka anirika racanA nIrthakaratAna meM jahA~ spaSTasA hai. vahA~ mare nIrthakara kA samaya bhI diyA huA hai| yaha samaya ka-1-7.4 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 1, kiraNa 6. parasthavarNaM nava nava paMcATa kalpate kramazaH' bar3I kRtiyoM takameM racanA-saMvat kA ullekha nahIM hai nA ityAdi vAkyAnusAriNI vIka paddhatise vikrama saMvat isa choTIsI kRtimeM unake dvArA racanA-saMvatkA bAhera 1574 jAna par3atA hai| isa varSakI Azvina zuddhA ho yaha bAta kucha samajhameM nahIM paatii| aura isa liye dvitIyA ko yaha kAmya nirmita huA hai| anyathA, isa katiko sahasA unakI mAna lene meM bahuta hI saMkAra 'vikramamya vasazake' kA artha yadi vikrama saMvat 8 hotA hai |maalm hubhA hai ki isa kAvya para eka TIkA kiyA mAya to vaha kucha ThIka mAlUma nahIM hotaa| bhI hai paraMtu vaha abhI taka upalabdha nahIM ho skii| upa itihAsase usa vakta kisI bhI aise 'bhakalaMkadeva' ke lamba honepara pAThakoM ko usakA paricaya karAyA jAyagA mastisvakA patA nahIM calavA / parantu vikramakI 16vIM aura tabhI isa stotrakA anuvAda bhI pAThakoMkI sevA zatAbdI meM prakalaMkadeva nAmake kucha vidvAna para hue prastuta kiyA jAyagA / saMbhava hai ki TIkA parase isa hai| unhIM meM se yaha kisIkI racanA jAna par3atI hai| aura racanA-samaya para bhI kucha vizeSa prakAza par3a ske| / isa liye ima kAmyake kartAko vikramakI 7 vI 8 vIM . jina bhAIyoM ko kisI dUsare zAsamaMDArase yaha zanAmdI meM hone vAle rAjavAtikAdi pranyoMke vidhAtA kAmya athavA isakI koI saMskRta TIkA upalabdha hA bhAkalaMkarekse milakahanA cAhiye / hA~, 'suzake unheM rupayA para ina paMktiyoM ke lekhakako usase kI jagaha yadi 'pasuzave' pATha ho aura usakA miH sUcita karanA cAhiye aura ho sake to tulanA karake bhAba 800 saMvat na lekara pAThavIM zatAmdI liyA A isa praviko vizeSatAkobhIsAbameM noTakaradenA cAhiye, sake vo yaha ti una mahAkalaMkadevakI bhI ho sakatI jisase pAThakI mahati mAvina bhI sNsodhnhoske| hai| phira bhI ki maTTAkalaMkadevakI upalabdha par3I / -sampAdaka bikaa [1-24] bhI nAmi sUno jina sAI bhI ma bAbA tave mame hA jIvarA para rohirepI mAta khaM para mAjudI ra [2-23] bI naMda mAthA mpavayaMti pAyA ma bAmadevA jita mAM pArsa ji ko ginA roga nivilI nA 6 pAmiyAnAdapi pArarvanA . [3-22] saMsAra pAro bani meva mA ne ma balado saMbhava paya mAmi syAH svayaM se mada moha mA nA ba maMga maMge sati nemi nA mi hoki mainA abhinaMra nena 4 va maMtrI va parAmi ravA pariva'pi nRpecamA nA na me mabi bAnamA Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 375 vaizAkha, jyeSTha, bIrani0saM0 2456] akalaMkadevakA 'citrakAmya' [5-20] [9-16] zrI khaMDava tApa harA ziva zrI zrI raMga jAte suvidhe sadA zA mukhAya gIste sumate. prajA mu mAMzu gaurI virAdI karo ti ma hastute suvrata deva tI va vi svaika baMdho si mRgAMka nA nA ti rakriyA katama so'pi vA / ghi nopi kokA napi zAMti nA " [6-19] [ 10-15 ] pa prabhASi dvaya meM hasA ma zrI zItalasvA jita moha yo / para mudete sthira pakSma bani zI lADhaca yAce jina rAjaza pabho prabhAte bhuvi dipya mA nA naba svarUpaM hadi saMda bhAnA ma jaya mItvaM jina mallinA na yaM lamaMne svayi dharmanA 4 [7-18] [11-14 ] zrI mAm supAryo pihi nesta mAM bha zrI bassini zrIhadi tAva ke zrI sumasukhaM peza na yAca kA / zre yAMsa sakA nita rAma ho : pA raMgataH pAtaka ballarI 1 ..yA me nijAM dehi vadAnya kI naM janaM cAra patiH panA ni ma mIkSya vIrAmima mAma naM. . . . [8-17 ] [12-13] caMdra pramANoIra meSa zaM ku vA gvAsupUjyA gami kI ati zrI . draSTA smi ho sama kuMmi yUM savaM kapaMtI bhava sAmya sA gi mapAla ko muMgati nApya yaM mA pUrNa mamAzA bimalAya nAma 1.suvarNe svayi kuMcanA va jya yA samaM lIna zirona boDa. vikramasya basuzava (vi) tIvA duISu (yA i) sitA / badA 'kalaMkadevena citragamyam vinirmitA (1)2 // Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 anekAnta varSa 1, kiraNa 6,7 mahAtmAjI aura jaintv| - [lekhaka-zrI0 paM0 darabArIlAlajI, nyAyatIrtha] janavakI yadi vAstavika vyAkhyA kI jAya, athavA phAnta kI divya imArata taiyAra karatA hai| yahI saccA ___dAyika ekAntako dUra karake zAstra ke anu- anekAnta hai aura yahIjainadharmakI vizeSatA hai| astitva bhArahI jainanvakA vicAra kiyA jAya, no mahAtmA gAMdhI nAstitva, vyApakatva, avyApakatva, paratva, aparatva jImeM jainanvakA hama jitanA vikAma dekha sakeMge vaha Adi kI nIgsa carcA hI agara anekAnta hotA to vaha gAyana / Aja kimI parUpameM dikhAI de ske|jaindhrmkii jainadharmakI vizeSatA na bana pAtI;kyoMki aise anekAnna aneka vizepanAome me hama anekAMta aura himA ko tI prAya sabhI dArzanikoM ne apanAyA hai| bhale hI kohA mukhya sthAna dasakate hai| aura ye do bAteM mahAtmA unane vividha nAmoMkA jAla na bichAyA ho parantu aimeM jI ne jisa prakAra apane jIvana meM utArI haiM, utanI anekAntako no pratyeka AdamI aura pratyeka dArzani ke zAyada hI koI utAra makA ho| mAnatA hai / phira bhI anekAntavAdI ine gine hI haiM / Ajakala anekAnta kA hama jaimA artha karate haiM jainadharmane jima 'anekAnta'ko itanA mahatva diyA hai vaha usake anusAra to hama myada ekAntavAdI hogaye haiN| itanI mAmUlI vastu nahIM hai / anekAntakA mukhya uddeza thA sampradAyikatAkA vinAza anekAnta tattva vAstavameM bar3A durlabha hai / kyoMki arthAt vaha udAra dRSTi, jisa se hama pratyeka sampradAya manuSyomeM sahiSNutA aura udAratA bar3I muzakila meM kI acchI bAta ko pahaNa kara sakeM aura barI bAtako pAtI hai| parantu jisa meM vaha udAratA A jAtI hai upekSA kI dRSTi se deva mke| koI bhI mampradAya jaba vaha manaSya nahIM deva bana jAtA hai| usakA kisIsampra. paidA hotA hai taba usa dravya-kSetra kAla-bhAvake lie vaha dAya meM rAgadveSa nahIM rahatA, vaha to sasya kA pujArI avazya hinakara hotA hai / umameM ko. na koI vizeSatA ho jAtA hai| rahatI hai| agara manuSya cAhe to usakA ThIka upayoga hama loga anekAntake nAmakI pUjA karate haiM parantu karake apane jIvanakoM bahuta kucha pavitra banA sakatA hai| anekAntake vAstavika rUpa kA darzana nahIM kara pAte; dUsare sampradAya se paNA karanevAle na to satyakI yA phira vyavahArameM lAnA to dUra kI bAta hai| yahI kAraNa samyagdarzanakI rakSA kara sakate haiM aura na cAritra kI; hai ki jainakula meM paidA hone para bhI hamameM se adhikAMza kyoki sAmpradAyika dveSabhAvase unako kaSAyeM itanI logoM ko jainatva durlabha ho rahA hai / parantu mahAtmAjI tIna ho jAtI haiM ki cAritra raha hI nahIM makatA; me hama anakAnta kI aura jainatva kI jhAMkI dekhate haiM / cAritra nAma hI hai kapAya-rahitatA kaa| ve kisI sampradAyake pujArI nahIM kintu satyake pajArI jainadharma, vividha sampradAyoM ko prarthAn ekAntoM haiM, yahI to jainatva hai / ko lar3AtA nahIM hai kintu sampradAyoM kA samanavaya karatA smaraNa rakhanA cAhiye ki yaha mamadarzIpana vainahai / vaha pratyeka ekAnta kA sAra grahaNa karake ane- yika mithyAtva nahIM hai / ekAntadRSTi aura vainayika Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAtmAjI aura jainatva vaizAkha, jye, vIrani0saM0 2456] 1 mithyAcI saba devoMkI A~kha mIMcakara pUjA karatA hai| baharAgoMkA pujArI nahIM nAmakA pUjArI rahatA hai / usake kArya viveka zUnya hote haiN| vaha bhalI-burI satyazrasatyameM kucha antara nahIM samajhatA / jaba ki, anekA vAlA manuSya nAmakA nahIM guraNakA pujArI hotA hai. use heyopAdeya kA viveka rahatA hai| vaha saba jagaha satya prahaNa karatA hai aura asatya kA tyAga karatA hai| vaha nAma ke jhagar3oM meM hI nahIM par3atA / mahAtmAjIne nAmakI parvAha na karake satyakI parvAha kA hai| koI manuSya kisI bhI matakA apaneko mAne, parantu vaha agara AtmA meM vizvAsa rakhatA hai, satyakA vAMjI hai, sadAcAra ko dharma samajhatA hai aura yathAki usakA pAlana karatA hai to vaha mahAtmAjI kI dharmAtmA hai aura hamArI dRSTise bhI vaha dharmAtmA aura jenI hai / misa sleTa mahAtmAjI kI ziSyA haiN| aba una kA nAma mIrAbAI hai| unake viSaya meM yoropIya samAcArapatroM meM jaba yaha carcA nikalI ki ve hindu hogaI hai nava mahAtmAjI ne yaha kahakara usakA virodha kiyA aff 've va pahile adhika macI IsAI haiM;' mahA-nAja ke matAnusAra dharmAtmA banane ke liye hindU dharma chor3a kara IsAI, musalamAna prAdi banane kI jarUrata nahIM hai, na IsAI-musalamAna dharma chor3akara hindu banana * AvazyakatA hai| ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya. amitA Adi yadi vAstavika dharma haiM aura inakA pAna kisI bhI sadayameM rahakara yA kisI bhI pusna kA sahArA lekara yadi kiyA jA sakatA hai to phira zrama kalyANakI dRSTi sampradAya-parivartanakI kyA jarUrata hai ? yahI kAraNa hai ki mahAtmAjI ne kahA thA ki, mIrAbAI aba pahile se adhika sabhI IsAI hai / 377 merA to aisA sqhayAla hai ki bhagavAna mahAvIrake jamAne meM jainadharmake anekAntakA bhI aisA hI rUpa thaa| yahI eka aisI vizeSatA thI jo dUsare darzanoM meM nahIM pAI jAtI thI / yahI kAraNa hai ki jainadharma meM mokSa jAneM athavA mokSamArgI hone ke liye kisI khAsa liMgakA AvazyakatA nahIM batalAI gaI hai-- usake liye kisI liMga yA veSa vizeSakA zrama anivArya nahIM hai / yaha bAta to sambhava hI nahIM hai ki koI pracalita jaina sampradAyako dhAraNa karanevAlA manuSya jainaliMgakA chor3akara anya liMga dhAraNa kareM / isa liye agara koI pracalita jaina sampradAyako nahIM mAnatA yA nahIM jAnatA (parantu usakA vaha virodhI yA dvepI nahIM hai) aura jaina dharma ke anusAra vaha mokSa jA sakatA hai to kahanA cAhiye ki jainadharma saccA Atmadharma hai, satya dharma hai, udAra dharma hai| use kisI sampradAya meM kaida karanA sUryakA ghar3e meM banda karanA hai / isaliye vAstavika jainadharma koI sampradAya nahIM hai| vaiSNava, zaiva Adi sampradAyaki samAna jima prakAra hiMsA-sampradAya satya-sampradAya acArya-sampradAya, brahmacarya-sampradAya, aparigraha-sampradAya Adi sampradAya nahI bana sakate / anyadharma nAmakA hI sampradAya bana sakatA hai, usI prakAra jainatva bhI koI sampradAya nahIM hai| vaha to aneka sampradAyoM kA samanvaya rUpa eka mahalama sampradAya yA dharma hai | bhagavAna mahAvAra ke jIvana kI bahuta-sI choTI-choTI ghaTanAe~ Aja hamAre sAmane nahIM hai| unake siddhAnta hamAre sAmane hai / mamamane vAlA vyakti isame mama sakatA hai ki vAstavika jainatva udAratA aura anekAnta ke binA nahIM rahanA hai| jahA~ ina gugokA vikAma hai yahIM jainatva hai| mahAtmAjI meM hama ina guNAMkA pa vikAsa dekhane hai isaliye vahAM para jaina nAmakA pUrNa praveza na hone para bhI jainatva ke arthakA pUrNa praveza / Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 1, kiraNa 6. pIDitoM kA pApa [ lekhaka-zrI sumaMgalaprakAzajI, zAstrI gAnI mabhI sunata 1la hokara manuSya kAyara __ 'anekAnta' kI cauthI kiraNameM 'jainoMkI ahiMsA' : Aye haiM ki zra. : zIrSakake nIce eka vAkya yaha bhI diyA huA hai ki : bana jAtA hai tabhI vaha tyAcArga-pIdaka-pApI "laukika svArthavaza svAbhimAnako ko khokara pIr3akoM ko nimantraNa hote haiM / pIr3ita to dasaroMke atyAcAra sahanA bhI hiMsA (pApa) haiM" detA hai aura pIr3akA satAye jAte haiM, ve pApa : yadyapi vahA~ para isakA kucha spaSTIkaraNa bhI kiyA gayA : kI sRSTikA kAraNa bana me bace hue haiN| Izvara hai, paraMtu vaha itanA saMkSipta hai ki sAdhAraNapAThaka abhI : bhI jAtA hai| unhIM kI sahAyatA ka : taka bhI usake abhiprAyako yatheSTa rUpameM samajha nhiiN| zaMkA ho sakatA ratA hai| kintu Aja make hoMge / astu; isa vAkyameM jo siddhAnta maMnihita : hai ki yadi sabhI vIra hai, yaha lekha usakI eka dUsare hI rUpameM acchI sudara yadi maiM yaha kahU~ ki ho jAye taba bhI mAra : tathA hRdayagrAhI vyAkhyA prastuta karatA hai aura isI : vAstavika pApI pIr3ita : liye Aja isa 'tyAgabhUmi' se-jahA~ yaha abhI hAla : : kATa macI raha sakatI hI haiM, to pAThakoMko : caitra-vaizAkhake saMyuktAMka meM prakaTa huA hai-uddhRta : hai, yuddhakA bAjAra gama bhAdharya na karanA cA- : karake anekAntake pAThakoMkI sevAmeM rakkhA jAtA hai / / raha sakatA hai-phira yaha lekha kitanA mArmika tathA mahatvakA hai use batalAne : pIr3A kA nAza kahA~ vAstavamai duHkha ve : kI jarUrata nahIM, sahRdaya pAThaka svarga hI par3ha kara mAlama: huA ? para vAstavameM : kara skeNge| hA~, itanA jarUra batalAnA hogA ki 'isa : hI pAte hai, jo vAsa : ke lekhaka zrIsumaMgalaprakAzajI kAzI-vidyApITha ke eka : dekhA jAya to dovIromeM nAmoMke bojhase nibela : utsAhI zAstrI haiM, aura namaka kAnuna bhaMga karane ke liye : yuddha hone para pIDAkA hokara kAyara bana jAte : mahAtmAgAMdhIke netRtvameM jo pahalA jatthA ravAnA huA thA : janma hotA hI nhiiN| haiN| jI vIravara: umake zrApa svayaMsavaka hai|' aura isa liye zrApa jo : yadi donoMdIdI : kahate haiM uma para khuda amala bhI karate haiN| isase Apa : dukha pA nahIM sakatA donoM hI mRtyu ke bhayama ke isa lekhakA mahatva aura bhI bar3ha jAtA hai / isameM / pIr3ita bana nahIM sktaa| : sAdhAraNa janatAke vizvAsake viruddha jisa satyakA : rahita haiM, to pIr3A koI yadi sabhI manuSya vIra : udghATana kiyA gayA hai use ThIka ThIka samajha kara yadi : pA nahIM sktaa| eka ho, koI kAyara na ho, hama apanI pravRttiko badala deM, anyAnya-atyAcArake : kI jIta hogI, aura to pIr3A kA janma hI: sAmane sira na jhakAe~ aura apanI kAyaratA tathA : ekako matya / hAregA vAsanAmoM para vijaya prApta karake pIrakoMkI utpattikA naho / phira bhalA pI: mAge hI banda kara dekheM to hama sahaja hImeM pIDita hone: koI bhI nhiiN| jisa eka hI kahA~ se paaeN| pApa evaM duHkhase chUTa sakate haiN| -smpaadk| kI jIta huI use to jaba vAsanAmoMse nirva- 1.... .....n.i... bhalA pIr3A hI kyA Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAkha, jyeSTha, vIrani0saM0 2456 ] ho sakatI hai; para jisakI mRtya hogI vaha bhI, vIra hone ke kAraNa, Anandake sAtha mRtyukA AliMgana karegA -yadi nahIM kara sakatA to vaha vIra hI nahIM hai| yuddha meM pIr3A kA janma to taba hotA hai, jaba vahA~ kAyaratA bhI hotI hai / kAyaratA ke kAraNa hAra hotI hai eka pakSa kI jIta aura eka kI hAra honA vAstava meM yuddhakA avazyambhAvI phala nahIM hai| ekakI jIta aura ekakI mRtyu honA to donoM kI hI vIragati hai| isameM hara kisI kI bhI nahIM / hAra to tabhI hotI hai, jaba koI kAyara hotA hai / kAyarako prANoMkA moha honese vaha marane se pahale hI prANa- bhikSA mA~ga letA hai, vijetA kA dayA-prArthI bana kara svayaM pIr3ita banatA hai aura use pIDaka bananekA avasara detA hai / yadi vaha prAraNa bhikSA nahIM mA~gatA, to yA to usakI mRtyu hotI hai, jisameM kAyara honeke kAraNa bar3I pIr3A hotI ( yaha mRtyu duHkhadAyI honeke kAraNa hAra hI mAnI jAyagI) athavA apanI kAyaratA ke kAraNa vaha svayaM pIr3itakA pada pAtA hai aura vijetAko pIr3aka banAtA hai / yadi vaha na to prANa- mikSA hI mA~gatA hai aura na maratA hI hai, to usake lie eka hI rAstA aura hai / vaha hai bhAga jAnA / para yahA~ bhI vaha pIr3A pAnase nahIM bacatA / vaha sadA DaratA rahatA hai, aura apane zatru se bacane ke lie bar3I bar3I ApattiyA~ mahatA hai / isa prakAra hama dekhate haiM ki jahA~ kAyaratA hai vahIM pIr3A hai| siMhako dekha kara higgA yadi bhayabhIta na ho arrier bhaya chor3a kara vaha vIra banA rahe, to siMha ke dvArA khA lie jAne para bhI use koI duHkha nahIM ho sktaa| vaha lar3atA-lar3atA, ha~sI-khuzI, prANa degaa| yaha spaSTa hai ki jisa samAjameM vAsanAyeM adhika bar3hI car3hI hoMgI vaha samAja nirbala bhI adhika hogA, pIDitoMkA pApa 379 kAyara bhI adhika hogA, aura pIr3ita bhI / jIvita rahane, dhana- aizvarya bhogane, strI- pati-putra bandhu Adi premI-janoMke sAtha rahakara sukha bhogane ityAdikI vAsanase kisI samAja ke prANI jitane hI adhika jakar3e hue hoMge, ve utane hI pIDita hoNge| phira yadi una para atyAcAra kiyA jAtA hai, to yaha unhIMke AmaM traNa se hotA hai; ve hI isa pApake mUla kAraNa haiM, ve hI pIr3akoM kI sRSTi karate haiM / jahA~ vAsanAyeM adhika hogI vahA~ satya-prema, nyAyaprema nahIM Tika sakatA / vahA~ svArthakA bAjAra garma rahatA hai| svArthake sAtha asatya aura anyAyakA praveza hotA hI hai / apanA kAma banAne ke lie, cAhe dUsarekA kAma bigar3e hI, loga ghU~sa dete haiM, khuzAmadeM karate haiM, aura aise-aise kAmataka kara DAlate haiM, jinheM koI svAbhimAnI puruSa svapna meM bhI nahIM soca sakatA / vAsanAme kAyaratA, aura kAyaratA patana ! satya aura nyAya to dUra hI yaha dRzya dekha kara dayAke m bahAne hai 1 yadyapi vAmanAzrIko sarvathA nAza kara dene vAle jIvana-mukta manuSya saMsAra meM sarvathA durlabha nahIM haiM, to bhI unakI bAta isa samaya choDa diijie| hama unhIM kI bAta kahate haiM jinhoMne anyAyake Age sira na mukAkara, apanI vAsanAoM kA gulAma kSudra bane rahanA svIkAra na karake, saMsArame apanA nAma zrama kara diyA hai| gaNA pratApanaM pIr3aka ke viruddha apanA mi uThAkara nyAya satyake lie apane sAre sukhAkI tilAjali dii| para kyA vAstava meM vaha dumbI thA ? kadApi nahIM / anyAya sahana karane kI pIr3A usake lie una zArIrika kaSToMsa kahIM adhika thI, jo usane aura usake parivArane jaMgala-jaMgala bhaTakate hue mahaM the| vaha Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 anekAnta varSa 1, kiraNa pIr3ita nahIM hI banA, aura isa prakAra satyakI, nyAya ke binA hAya-hAya karatA hai / IrSyA-dveSa meM jalanA kI, rakSAke lie prANa ga~vA diye / vaha apanI pIr3A rahatA hai / jo usake pAsa hotA hai use bhI choDa kA kA dUra karanA svayaM jAnatA thA / usa yaha sahya nahIM Age bar3hatA hai, aura na pAkara jhaMjhanAte hue apanA thA ki vaha pIr3aka ke hAthoM pIsA jAya aura phira usake jIvana bitA detA hai| ArtanAdako suna kara dUsare loga usake sAtha sahAnu- isa prakAra vAsanAke pIche dhanI-garIba sabhI pArina bhUti dikhAe~, usake duHkhameM duHkhI hAM, atyAcArIko haiM / vAmanAne unheM kAyara banA diyA hai| 'dhana, dhana. gAliyoM sunAyeM, kintu usakI pIr3A kucha bhI kama na dhana !' dhanake pIche g2arIba-amIra donoM hI saba-kucha kara ske| karanaMko taiyAra haiM ? matya-nyAyakA galA sabase pahale __ yAda AtI hai isa samaya cittaur3akI rAnI padminI ! ye hI ghoTane haiN| aura phira auroMke dvArA unakA gAnA vaha apana mahalakI samasta striyoM ke sAtha Aga lagA ghoTA jAtA hai / jaba sabhI loga ima tRSNA kara bhasma ho gaI, usake sipAhI kesariyA bAnA vAmanAke cakkara meM par3a jAte haiM, to isa cakkara meM pahanakara lar3ane-laData mara gaye para pIDakakI pApIpyAsa sabhI eka dUmareke lie pIr3aka aura pIr3ita bana ko na vajhAyA / anta ko kyA huA ? atyAcArI jAte haiM / mahAjana-z2amIMdAra ko vakIla, mukhtAra nagarameM murde hI murdai dekha kara vApasa lauTa gayA, usakI aura kacaharIke naukara lUTate haiM; kimAnoMko mahAjana anyAya kAmanA pUrI na huii| aura isa prakAra pIr3aka, jamIMdAra lUTane haiM; kimIko vaniyA luTatA hai, kimI poDA aura pIDita-kisIkI bhI saTi na hone paaii| ko rela ghAle / jamIMdAra sAhaba apane kisAnoM ke kor3e jhAMsIkI rAnI lakSmIbAIkA bhI kona bhUla sakatA nagavAne haiM, para khuda jaja sAhabake paira cumate najara Ate hai" mAyake sAmana, kyA kI rakSA / nA, apane mAra haiN| koI kisIkA khayAla nahIM karatA sabhIko apanI sukhokA balidAna karane vAloke nAma itihAsa amara hI apanI phikara hai / mabame gayA-bItA kimAna ! use hai| aise hI loga pRthvIkA bhAra halakA karate hai. pii4| mAre hI kAma apane hAthoM karane par3ate haiM / loga socate kA jaDase nAza karate hai, svayaM pIr3ita nahIM banane aura hoMge ki vaha bevAga kisa para atyAcAra karegA ? aura pIr3akoMkI utpatti meM kAraNa bhI nahIM bnne| vAsanAoM ne, aizvaryakI pyAsana aAja sabako saba atyAcArI ho sakate haiM, kisAna nhiiN| kiMtu isase kAyara banA diyA hai / dhanA loga muphanakArupayA pAkara kisAnakI bar3AI nhiiN| usakI prazakti hI imase prakaTa taraha-taraha ke aiza-ArAmoM kI saSTi karate haiM / garIba hotI hai / choTA kisAna sadA bar3A kisAna bananA loga unheM dekhakara lalacate haiM,bhale bare mAdhanoMse unheM cAhatA hai, aura bar3A kimAna jamIMdAra / jamIMdAra pAnakA abhyAsa karate haiM, na milane para kur3hate haiM aura banate hI zaktikA vaha nazA umako bhI nama-nasameM sadA apanA jIvana duHkha meM bitAte haiM / dhanI kI dhana- daur3ane lagatA hai| apane purAne sAthiyoM ko, avasara pipAsA zAnta nahIM hotii| vaha sadA 'aura-aura' kI pAtaM hI, vaha bhI usI prakAra pIr3ita karane lagatA hai| pukAra karatA rahatA hai / usIke pIche pAgala banA rahatA para vAstavameM eka garIbame garIba kisAna bhI jaisA hai| vaha kabhI vAstavika sukha nahIM pAnA / garIba pana bholA aura mahAnubhUtikA pAtra dikhAI detA hai, jaisA Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dezAgya, jyeSTha, vIrani0saM0 2456] pIDitoMkA pApa vara hotA nhiiN| usakA bhI kucha adhikAra logoM para hotA apanI kAmanAyeM, apanI AvazyakatAyeM ghaTA kara satya aura vahA~ vaha usa adhikArakA pUrA prayoga karatA aura nyAyake lie, jo ki vAstavika samba aura zakti hai vaha vetameM apane bailoM para apanA krodha utAratA hai| ke dene vAle haiM, apanA saba kucha nyauchAvara krdeN| yadi U~cI jAti kA huA to nIcI jAti vAloM para yadi aAja kisAna daridratA, sAdagI kA mahatva atyAcAra karatA hai, unheM kuttoM kI taraha duradurAtA hai| mamajha kara cale, amArI milane para bhI use lAna parama apanI strIkI lAtoM aura ghUmoMme pUjA karatA hai| mAra ma aura satyake lie, nyAya ke lie saba kucha kama-se-kama strI to hara koTike manuSya ke lie-cAhe. sahanako taiyAra hojAya, no vaha pIr3ita nahIM raha sktaa| vaha rAjA ho, cAhe kisAna-pIr3aka aura pIDitakA saM- kadApi nahIM ! pIr3A kA kIr3A to hamAre bhItara hai| baMdha paidA kara denevAlI cIja hai| sabhI nirAzAo, mabhI usane hamAga mAga antaHkaraNa mbA DAlA hai, pAlAkara nukasAnoM kA krodha usI becArI para utArA jAtA hai| diyA hai, usa kIr3e ko bAhara nikAla pheMkakara antaHzrI apanA krodha kabhI-kabhI apane bacce para utAra letI karaNa ko phira me majabana banAkara hama Age bar3heMge to hai, aura bacce apanI mA~ para ! zAyada, Ajake bhAratameM hama macI zakti, maccA sumba avazya paayeNge| yaha pIr3aka aura pIDatakA cakra yahIM jAkara samAna hotA hama Aja svaganya cAhate haiN| videzI hamAra hai / strI aura baccA, ye hI nAnA jIva mAnava-samAjame zAsaka haiN| ve hamArA lAbha na dabakara apanA lAbha manase nirbala haiM / ye donoM hI apanA krodha Apasa meM dekhate haiM, hama para anyAcAra karanA hai, para imameM kima utAra kara phira cipaTa-cipaTa kara ro lete haiM. eka kA doSa ' yadi hama unakI anyAya-kAmanAoM ko dUsare para dayA dikhAte haiM-mahAnubhUti dikhAna hai| puga na karataM jAya, no kyA ve hama para atyAcAra kara imaprakAra dekhA jAya to vAstava meM pIr3A bulAnase makana hai ? apanI kSuTa vAmanAnI ke kAraNa Apama hI AtI hai, aura pIr3ita svayaM hI umako dUra kara makA meM hama eka-dUsare ko pIdina karate haiM, jisake kAragA tA hai| dUmaga koI nahIM / bhimvamaMgeko bhIkha dekara hama hama nibala bana gaye haiN| videzI marakAra apanA mana. umakI pIr3A kama nahIM karate balki usakI vAmanAvoMko laba mila karane ke lie hama meM se kucha ko phoda letI bar3hAne meM mahAyaka banakara hama usakI pIDAbar3hAte hI haiN| hai. unakI vAmanAe~ pUrI karanI hai, aura unhIM ke dvArA kimAnoM para marasa khAkara jamIMdAroM aura pUMjIpatiyAke hamAre dUmare bhAiyoM ko luTavAtI rahatI hai| yadi hama viruddha Andolana karanese hama kimAnoMkA damna kama isa prakAra umake svArtha-mAdhana kI mazInagana gahana meM nahI karasakate / striyoM kI pIDAse du.khI hokara, kavinA mu~ha mor3aleM, no kyA vaha eka kSaNa bhI yahAM Thahara aura upanyAsoMmeM unakA karuNacitra khIMcakara puruSoMko makatI hai ? para yaha mAja kI dazA meM marala nhiiN| gAliyA~ dekara,hama niyoMkI pIr3A kama nahIM kara skte| hameM apanA svArtha chor3a denA hogA, kSudra vAmanAnI kA isake lie to hameM unheM hI taiyAra karanA hogA kisAna jalA denA hogA, prANoM aura prANAdhika premIjanoM kA amI rake atyAcAroM ke bhAge sira na mukAe, siyA~ moha tyAga denA hogaa| matalaba yaha ki hameM satya aura puruSoM kI manamAnIko cupacApa na sheN|apnii vAsanAyeM, nyAya kA Ayala bana jAnA hogA, satya aura nyAyake Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta varSa 1, kiraNa pIche pAgala bana jAnA hogA, satya aura nyAya meM hI nahIM / zurU-zurU meM use adhika kaSTa sahane hoMge. parama-sukha hai, isako acchI taraha jAna lenA hogaa| pIche saba sarala hojaaygaa| na strI puruSa vinA ? ___ striyA~ bhI isI prakAra paruSoM kI galAmI se chUTa sakatI hai, na puruSa strI binA / kucha dina isa mvAtaMtrya skeNgii| vidhAtA ne pApa aura zrI donoM ko yuddha ke lie kaSTa sahane para strI ko usakI mvatantratA milAkara mAnava-maSTi kI parNatA rakkhI hai| eka ke mila jAyagI aura puruSa-strI kA vahI svAbhAvika pramabinA dUsaga adhuga hai| para zArIrika bala meM pApa sambandha stApita ho jAyagA, jo vizvavidhAnA ne kaba bar3hA-caDhA hone meM Aja vaha vidhAtA ke nyAya se soca rakkhA hai| viruddha nI ko dayA baiThA hai, usame apane ko pajavAnA Aja hindusthAna meM yuvaka-Andolana kI zumAna hai, apane svArtha para usakI bali car3hAtA hai / para bAmnava huI hai| jidhara dekhie udhara hI yavaka-paripaDe hAne meM jaba naka dAnoM ko savama va eka satra meM bA~dhane lagI haiM, ye sulakSaNa hai / yavaka-yuvatiyA~ hI vAmnava ma vAlA prama-bandhana maujada nahIM hai, taba taka donoM svataMtra koI kAma kara sakate haiM / vRddhoM kA kAma to mamaya haiM, kimI kA dUsare para adhikAra nhiiN| jaba prama- para malAha dete rahanA hai; kAma to yuvakoM ko hI karana pandhana meM ba~dhe haiM naba koI bar3A-choTA nahI / kintu hogA / zrAja yavakoM ke hRdayoM meM zrAga sulagane lagA srI ne kucha to ajJAna ke kAraNa pampa ke bhalAva meM hai| pIr3itoM kA pApa unheM dikhAI dene lagA hai| Akara yaha mAna liyA hai ki vaha svayaM bilakana aba apanI kamara kamana lage haiN| apadArtha hai, puruSa ke hI kalyAgA meM usakA kalyANa kintu abhInA jinanI aAvAja hai, jitanA zAna hai, purupa kI dAmI banane meM usakA sammAna hai; aura hai, utanA kAma nhiiN| balki AvAjake degvate kAma nahIM' kucha apanI tuccha vAmanAoM ke kAraNa pIr3ita barAbara hai, yaha kahanA amaMgata na hogaa| yuvaka-paripaTAma hone kA bhAva mana meM rahane para bhI vaha nirbala-kAyA tamAzA karaneke lie kArAjI prastAva pAsa karake bar3e ho jAtI hai, mpayaM mvataMtratA kA bojhA uThAnama ghabaganI bar3hIke kAmakI nindA karaneke lie, pIr3akoMko gAliyA~ hai / sAsa banakara bahU para vaha apanA krAMdha utAra kara sunAne lie yuvaka kAphI saMkhyA meM dRSTa par3ate hai, para apanI zakti pA letI hai| jaba unake mAmane koI kAma rakkhA jAtA hai, to sabhI parantu nAdi manamuna aAja bI ko yaha bhAmina kI AvAz2a nitaMja, phIkI, durbala par3a jAtI hai,ve vagane hone lagA hai ki uma para puruSoM ne atyAcAra kiyA hai jhA~kane lagate haiN| ThIka hai kahane meM konasI zakti lagata' aura kara rahe haiM, to yaha umI ke hAtha kI bAta hai ki hai| vANI kA jorAmabhI digvA sakate haiM / krAntikA vaha jaba cAhe isase baca sakatI hai| use sAdagI kA jaya' (Long Live Revolution) sabhI pukAra dheta lenA hogA, apanA zrRMgAra karake apane zarIra ko sakate haiM, para krAntiH karane ko taiyAra nhiiN| yuvaka lii| mohaka banAne kA kutsita kArya chor3anA hogA, ise * yaha nahIM samajhate ki rAjanIti meM, samAja-nIti meM. apanA peTa bharane aura tana Dhakane lAyaka svayaM kamAne 'krAnti karane ke lie saba se pahale hameM apane jIvana kA DhaMga nikAlanA pdd'egaa| isake vinA usakI mukti meM krAnti karanI hogii| hama kivane anyAya-atyAcAra Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAmba, jyeSTha, vIrani0saM0 2456] pIDitoMkA pApa capa-cApa sahate jAte haiM, yahA~ taka ki kitane choTe- apamAna nahIM karate, aura ise hama kahate haiM apanA he atyAcAra to aba hameM atyAcAra ke rUpa meM sanAtanadharma ! bhaMgI ko hama cha nahIM sakate, kyoMki dIvata bhI nhiiN| hamArA jIvana kitane ADambaroM, vaha hamAre peTa meM se nikalI huI sar3I gaMdagI ko kitane pAvaNDoM, kitane DhoMgoM (hypocrisies ) se hamAre lAbha ke lie hamAre ghara se uThA kara dUra DAla bharA huA hai ! jisa kSetra meM dekhie, udhara hI yaha AtA hai| hama gande nahIM hae. ve itane gande ho gaye 'amatya' hamAre jIvana ko sahasroM rUpa rakhakara ghare ki hama unheM cha nahI sakata / camAra mare hue camar3akI vaTA hai| kintu aba hama usakI ora tAkata hI apanI jIvikA kA zrAdhAra banAyA hai| usa padaba nahIM, use satya hI samajha baiThe haiM, aura usakI cakI meM dAra camar3e ko kinana bhI kaThoM kI parvA na karake mApha pima raha haiM / yadi tAkate bhI haiM to A~kheM dugvana laganI karatA hai, usakI badaba dUra karatA hai, aura hamAre lie hai, hama A~kheM udhara se phera lete haiN| yahI hai hamArA jata banAkara detA hai / eka dina hama usI se vaha svabasatya-prema ? yahI hai 'krAnti kI jaya'? hama nitya dakhata marata jatA gharIda lAte haiM, para jatA usake hAthame lete hai ki hamArI rAjanaitika sthiti dina-para-dina bhayAvaha, samaya yaha dhyAna rakhate hai ki kahIM usakA apavina atyAcAra-mUlaka, pIDika hotI jA rahI hai| hama bhI hAtha hamAre hAtha meM na jAya ' hama ninya choTI-choTI capa cApa use sahana kiye jAte haiM, usakA ugra rUpa nanhIM-nanhIM bAlikAzrI kA vivAha kara dete haiM, aura sAhasa-parvaka A~kheM kholakara dekhanA bhI nahIM cAhane vidhavA hojAne para unheM Ajanma vidhavA rahane kA ka kahIM hamAre hRdaya meM Aga na bhar3aka uThe, jisase vivaza karate haiM, jahA~ dUsarI ora umI umra ke lairSa. meM apanA jIvana saMkaTApanna, kaSTamaya, tyAgamaya, eka patnI ke marane para damarA aura damarI ke marane para banAneko vivaza ho jAnA pdd'e| hama gez2a apane cAroM tImaga vivAha binA kimI maMkoca ke phara DAlane hai| aura bhakhe kisAnoM kI striyoM aura baccoM kA zrAna- mATha-sATha barama ke badroM meM bAraha-bAraha bagma kI nAda sunate haiM, unakI makhI har3iyA~ dagvata haiM, aura * lar3akiyoM kA vivAha karake unake zarIra unake hadaya. dakhate haiM unakI gar3ahoM meM ghasI huI AMkha aura murajhAya unakI AtmA ko manI de dete haiN| hama striyoM ke lie gAla para hama isa Dara se apanA muMha phera lava hai ki dRmaraM vidhAna banAne hai aura zaktimAna puruSoM ke lie - karuNAma vivaza hokara aura yadi jAnI hupa meM apane dRmaraM / hama nitya striyoM ko apane cAroM ora duHkhI .. ko hI isa sthiti kA kAragA samajha kara, hameM apane damvana hai, gane dabane haiM, unake nAma pahane dekhate haiN| gajasI ThATha, gajamI bhAMjana, choDa dene par3eMge, hameM bhI hama yaha nahIM mAMca pAma ki isameM kucha bhI vizeSatA hai| inake kamaM. unakA-mAtha dene kA nikala par3anA hogaa| - ye saba dazya hamAre lie usI prakAra svAbhAvika ho hamane amIroM ke dAva-pecIdvAgaM garIba kisAnoM ko jo yahai. jisa prakAra kimI pha lAmI zrInihara aba naka camA hai, usakA prAyazcina karane ke lie hama mAM kA kaccA madA gaMtA mhatA hai, aura usakI mA bhI Aja kaMgAlI kA vrata lenA hogaa| hama ninya apane usake duHnya jAnane kA kaTa nahIM uThAnA-vaha ninya kuoM para, apane mandigaM ke pAsa-pAma, apane makAnoM varace ko gaMna dekhanI hai aura kucha dinoM meM umaka meM 'achUta' nAmaka apana-hI-meM manaSyoM ko dekhate haiM, lie baccekA ronA umakA mvAbhAvika karma bana jAnA aura bAta-bAta para unheM kuttoMkI taraha datakAra dete haiN|- hai,vaha ghara dhyAna detI hI nhiiN| hamArA pAnI uname chU jAya to hama pI nahIM sakate, hama isa prakAra eka nahIM, do nahI. makar3I zramatyA, unase chU jA~ya to snAna karake pavitra honA par3e, vartana hajAroM pAkhaNDoMsa prAna hamArA jIvana bhaga hatA hai| chu jA~ya to Aga meM tapA kara zuddha kiye jAya~ ! kutte / hama Aja jo kucha karana hai, bAva mUnda kara karate hai : aura makkhI ke samAna gande jIvoM kA bhI hama itanA - hamArI viveka zakti meM kaba kA jaMga lA cukA hai| Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 anekAnta varSa 1, kiraNa 6,5 kisI kAma kA aucitya hama prAcInatAse ThaharAte haiN| nahIM yaha maiM pahale hI dikhA cakA huuN| rANA pratApa, jo rivAja, jo rIta-rasma, jo niyama pahale se cale jhA~sI kI rANI, cittaur3a kI rANI padminI-yehI bhArahe haiM, ve ThIka hI haiM, unameM hameM doSa dIkhane para vAstavika sukhI jIva the| para jinako saMsAra meM bhI unakA virodha karane kI zakti nhiiN| hameM apane sAdhAraNa rUpa se sukha kahA jAtA hai, unheM hI lAna uttaradAyitva para, apane bala aura sAhasa para , apane mAra kara inhoMne asalI sukha pAyA thaa| viveka ke anusAra, kisI naye kAma ko zurU karane kI yavaka koI aisA kAma cAhate haiM, jisameM unheM Aja himmata nhiiN| triyA~ duHkhI haiM, para yaha to sadA adhika dina parIkSA meM na par3anA pdd'e| ve cAhate haiM se hI hotA AyA hai, 'achUta' duHkha pAtA hai, yaha to kisI senApati kI raNa-turahI kA nAda, jisake sunate sRSTi ke Adi se calA AtA hai; bAla-vivAha hindU. hI joza meM matavAle hokara ve ghara chor3a-chor3a kara dharma kA sanAtana rUpa hai| ina saba ko hama kaise badala nikala par3eM aura kSaNabhara meM raNabhUmi meM mAra-kATa sakate haiM ? isI prakAra jAta-pAta ke doSa, vivAha ke macAdeM / yA to mara hI miTeM yA mAra kara hI zrAveM / ve doSa, brAhmaNoM kA niraMkuza adhikAra, Adi kitane hI aisA koI kAma nahIM cAhate ki jisameM unheM pralobhanoM sAmAjika doSa hama A~kha mUMda kara cupacApa sahate meM parane kA avasara mila jAya / ve apane sAmane do mAte haiN| kisAnoMkA kaSTa, garIboMkI bhakha, rAjanaitika prakArake bhojana-rAjasI aura garIbIkA, do prakAraka asamAnatA se hone vAle paizAcika atyAcAra bhI hama makAna-mahala aura jhoMpar3I,do prakArake vastra-rezama kAyara banakara usI prakAra saha lete haiM / hamameM kisIbhI yA malamala ora moTI khAdI, do prakAra ke jIvanabhatyAcAra ke viruddha sira uThAnekI zakti nahIM rhii| gArhasthya aura brahmacarya nahIM dekhanA cAhate! unheM Dara hai kintu jaba kucha ine-gine loga hamArI dazA kA ki ve isa pralobhanase baca nahIM sakeMge, ve aiza-ArAma paricaya karAte haiM, hamArI A~kha meM aMgalI DAlakara, ke jIvanakI ora jhaka hI jaayeNge|nyaaykaa mAge apane unheM kholakara, hameM apane cAroM ora ke bhISaNa dRzya Apa pasanda karanA unake lie kaThina ho pdd'egaa| dekhaneko vivaza karate haiM, to apane svabhAvake anusAra isa prakAra hama dekhate haiM ki Aja hamAre yuvakahamArA hRdaya Aga ho jAtA hai, hama bhar3aka uThate hai aura yavatiyA~ tyAgase ghabarAte haiN| aisA kAma cAhate haiM jo cAroM ora eka mahAna krAntikI mahAna AvazyakatAkA kucha derake lie unake hRdayako jozase bharade, aura taba anubhava karake jorase cillA uThate haiM 'krAnti kI jaya'! ve prANa bhI deneko taiyAra ho jAyeMge, para sadA ke lie para isa jora kI cillAhaTa meM hamArA sArA Aveza apanI vAsanAmoM ko damana pharake jIvana bitAnA unheM kAma pA jAtA hai, hamAre hRdaya kI Aga eka bAra pasanda nahIM, yaha unheM azakya mAlUma par3atA hai| jora se jala kara ThaMDI par3a jAtI hai, dIpaka antima paranta yaha laDAI to aisI nahIM, jo prANa de dene bAra teja ho kara bajha jAtA hai ! jaba hama dekhate haiM ki yA lelenasa jotI jA sake / hameM kisI bAharI zatruko ina atyAcAroMse bacane ke lie jo krAnti Avazyaka nahIM apane bhItarI zatra ko jInanA hai| yaha bAta hai usake lie hameM apane jIvana kI mahatvAkAMkSAoM / yadyapi kucha bedava-sI jAna par3atI hai, para hai yahI sabase apane sukhoM aura apanI pyArI kAmanAoMko balivedI , ThIka bAta / itihAsa sAkSI hai ki jisa tarahakI lar3Apara car3hAnA hogA,taba hamArA kAyara hRdaya baiTha jAtA hai iyA~ saSTike Adi kAla se hama lar3ate Aye haiM, unase baha isa sambandhameM vicAra karanA bhI chor3a detA hai| . saMsAra meM duHkha kI, atyAcAra kI koI kamI nahIM huI para isa prakAra hama ina choTe moTe-sukhoMko bhale hI hai| aba hameM dUsare hI prakAra kI lar3AI lar3anI hai| pAleM, kintu vAstavika sukha hameM kadApi nahIM mila sakatA / sukha to bIratA se hI milatA hai'kAyaratA se Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAkha, jyeSTha, vIrani0saM0 2456] tattvArthasUtrake praNetA umAsvAti tattvArthasUtrake praNetA umAsvAti [ lekhaka-zrImAna paM0 sukhalAla jI ] vaMza jaina zAgvA kA eka zAma hai; isame isake itihAsama vidyAvaMza kA itihAsa pAtA hai| nma-vaMza aura vidyA-vaMza aisa nattvAAdhigama zAstrake praNetA jaina mampradAyaka vaMza do prakAra kA hai / jaba sabhI phirakoMmeM pahaleme Aja paryanta eka rUpame mAna kisIke janma kA itihAsa jAte haiM / digambara unheM apanI zAkhAmeM aura zvetAmbara vicAranA hotA hai taba usake apanI zAkhAmeM mAnate hue cale Ate haiN| digambara para. sAtha rakta (rudhira)kA samba- mparAmeM ye 'umAsvAmI' aura 'umAmbAti' ina nAmoMmeM ndha rakhane vAle usake pitA, prasiddha hai; jaba ki zvetAmbara parampagameM kevala 'umApitAmaha, prapitAmaha, putra, svAti' nAma hI prasiddha hai| isa samaya mabhI digambara pautra, prapautra Adi paramparAkA vicAra karanA par3atA hai, tanvArthazAmA-praNetA umAmvAtiko kundakunda ke ziSya aura jaba kisIke vidyA-zAstrakA itihAsa jAnanA honA rUpame mAnane meM ekamana haiN| aura zvetAmbaroM meM thor3I hai taba usa zAstra-racayitAke sAtha vidyAkA sambandha dAvA, nAmI mamantabhada' pR0144 me bhAge tathA sArtharakhane vAle gama,praguru tathA ziSya, praziSya Adi garu- midi rAjavArtika mAdi prathoMke mArakI mAdhunika prastAvanAe~ / ziSya-bhAva-cAlI paramparAkA vicAra karanA hotA hai| mUla marvArthasiddhi, rAjavArtika tathA zlokavArtikake jo 'tattvArtha yaha bhAratIya dArzanika vidyA kI marakaraNA prakAzita hae haiM unakI prastAvanAmoM meM romA nahIM pAyA jAtA, 1 ye donoM vaMza Arya paramparA maura mArya mAhityameM hajAgaM aura na 'mvAmI samannabhadra' itihAsa meM umAsvAti kI kundakunda pAsa prasiddha haiN| 'janmavaza' yonisambaMdhakI pradhAnatAko liye hara kAmAkSAta ziSya pratipAdana kiyA gayA hai| hA, itanA macita gahasthAzrama-sApekSa hai aura 'vidyAvaza' vidyAsambandha kI pradhAnatAko kiyA hai ki nandimayakI paTTAvalI (jisakI prAmANiktA para bahatakucha liye hue guruparamparA-sApekSa hai| ina dona vazoM kA ullekha pAgiA Apatti kI gaI hai) me to "aisA mAlUma par3atA hai mAnoM umAsvAti nIya-vyAkaraNasUtrameM to spaSTa hI hai| yathA-- kundakundake ziSyahI the| parantu zravaNavalgAla ke zilAlegnameM una "vidyA-yoni-sambandhebhyo vana" 4, 3,77 kundakundakA ziSya sacita nahIM kiyA, balki 'sadambaye' aura -pANinIya suutr| 'tadIyavaMze zabdoMke dvArA kundakundakA 'vaMzaja' prakaTa kiyA hai|" isase ina do zoMkI spaSTa kalpanA pANinIyase bhI bahuta hI isase mAlama hotA hai ki lekhaka mahodaya ko isa usake karane meM kucha galatI huI hai| --sampAdaka Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 anakAnta varSa 1, kiraNa 6, 7 ghanI aisI mAnyatA dikhalAI par3atI hai ki, prajJApanA digambara sAhitya meM adyAvadhiparyanta dekhanemeM Ae haiM sUtrake kartA zyAmAcAryake guru hArita gotrIya 'svAti' ve saba hI dazavIM-gyArahavIM zatAbdIse pIche ke haiM aura hI taravArthasatrake praNetA umAsvAti haiM3 / ye donoM unakA prAcIna vizvasta AdhAra koI bhI najara nahIM prakAra kI mAnyatAe~ koI pramANabhUta AdhAra na rakha par3atA |khaas vicArane jaisI bAta to yaha hai ki, pA~cavI kara pIchese pracalita huI jAna par3atI haiN| kyoMki dazavIM se navamI zatAbdI taka hone vAle tattvArthastrake prasiddha zatAbdIse pahale ke kisI bhI vizvasta digambarIya graMtha, aura mahAna digambarIya vyAkhyAkAroMne apanI apanI paTTAvalI yA zilAlekha AdimeM aisA ullekha dekhanameM vyAkhyAmeM kahIM bhI spaSTarUpase tattvArthasUtrako umAnahIM AtA ki jisameM umAsvAti ko tattvArthastrakA svAtikA racA huA nahIM kahA hai ke aura na ina umAracayitA kahA ho aura unhIM umAsvAti ko kundakunda svAtiko gimbarIya, zvetAmbarIya yA taTastha rUpame hA kA ziSya bhI kahA ho / isa matalaba vAle jo ullekha ullekhita kiyA hai / jaba ki zvetAmbarIya sAhityama AThavIM zatAbdIkaM granthoM meM tattvArthasUtrake vAcaka umA . 3 "Arya mahAgirestu ziSyo bahula-balismahI svAti-racita honeke vizvasta ullekha milate haiM aura ina yamala-bhrAtarau tatra balissahasya ziSyaH svAtiH tattvArthAdayo granthAstu tatkRtA eva saMbhAvyanta / tacchiNyaH zyA pranthakAroM kI dRSTi meM umAsvAti zvetAmbarIya the aimA mAcAryaH prajJApanAkRn zrIvIgat paTasaptatyadhikazatatraya mAlUma hotA hai| parantu 16vIM, 57 vIM zatAbdIke 'dharma (376) svrgbhaak|" sAgara' kI tapAgacchakI paTTAvalIko yadi alaga kara ---dhanamAgIya likhita paTAvanI / diyA jAya to kimI bhI zvetAmbarIya graMtha yA paTTAvalI 8 avagAbalgAla ke jina jina zilAlekhoM meM umAsvAti ko AdimeM aisA nirdeza taka nahIM pAyA jAtA ki, tattvArthatasvArtharacayitA aura kundakunda kA ziSya kahA hai ve sabhI zilAlekha vikramakI gyArahavI zatAbdI ke bAda ke haiM / dakho, mANikacanda stra-praNetA vAcaka umAsvAti zyAmAcAryakaM guru the| anyamAlA dvArA prakAzita janazilAlekhapagraha' lekha ne040, 42 vAcaka umAsvAti kI khada ko racI huI, apane 43, 47, 50 aura 108 / kula tathA guruparamparA ko darzAne vAlI, lezamAtra ___namdisaMghakI pavilI bhI bahuta hI apUrNa tathA aitihAsika saMdeha meM rahita tatvArthasatra kI prazasti ke Aja taka tathyavihIna hone meM usake Upara pUrA AdhAra nahIM rakhA jA sakatA, vidyamAna hote hue bhI itanI bhrAMti kaise pracalita huI aisA phaM0 jugalakizora jI ne apanI parIkSA meM siddha kiyA hai / dekho, 'svAnI samantabhadra' pRSTa 144 se / isase isa paTTAvanI tathA * zlokavArtika' meM vidyAnanda ne umAsvAtikA dUsare 'gRddhaisa jaisI dasatI paTTAvaliyoM meM bhI milane vAle ulekhoM ko dUsare picchAcArya' nAma se ullekha kiyA hai aura unheM tattvArthasUtrakA vizvasta pramANoM ke AdhAra vinA aitihAsika nahIM mAnA jA sktaa| kartA sUcita kiyA hai / yathA "tattvArthazAstrakartAraM gRddhapicchopalakSitam / "etena gRddhapicchAcAryaparyantamunisatreNa vande gaNIndrasaMjAna mumAsvAmimunIzvaram / / " vyabhicAritA nirastA prakRta sUtre / " yaha tathA isI bhAzaya ke isase gadya padya maya digambarIya bhava -sampAdaka taraNa kisI bhI vizvasta tathA prAcIna AdhAra ke liye hue nahIM haiM, (5) vizeSa khulAse ke liye dekho 'pariziSTa' / isase inheM bhI antima bhAdhAra ke taura para nahIM rakkhA jA sktaa| (6) dekho, TippaNa (phuTanoTa) 21 vA / -- -- -- Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAkha, jyeSTha, vIrani0saM0 2456] tattvArthasUtrake praNetA umAsvAti 287 hogI, yaha eka AzcaryakAraka samasyA hai / parantu jaba the, vAcanAsa arthAt vidyApahaNakI dRSTi se jisake pUrvakAlIna sAmpradAyika vyAmoha aura aitihAsika guru mUla nAmaka vAcakAcArya aura praguru mahAvAcaka dRSTi ke abhAva kI tarapha dhyAna jAtA hai to yaha munDapAda the, jo gotrase kobhISaNi thA, aura jo mamasyA hala ho jAtI hai / vA0 umAsvAtike itihAsa. svAti pitA aura vAlI mAtAkA putra thA, jisakA viSaya meM unakI khuda kI racI huI cha TIsI prazasti janma nyagrodhikA meM huA thA aura jo uccanAgara hI eka saccA sAdhana hai / unake nAma ke sAtha jor3I zAkhA kA thA, usa umAsvAti vAcaka ne guruparamparA huI dUsarI bahuta mI haqIqateM. donoM sampradAyoM kI se prApta hue zreSTha AIta upadezako bhale prakAra dhAraNa paramparA meM calI AtI haiM, parantu ve saba abhI parI- karake tathA tuccha zAstroM dvArA hatabuddhi duHkhita lokakA taNIya hone se unheM akSarazaH ThIka nahIM mAnA jA sktaa| unakI vaha saMkSipta prazasti aura usakA 8 'uccanagara zAkhAkA prAkRta 'udyAnAgara' aisA nAma milatA hai| yaha zAkhA kipI grAma yA zahara ke nAma parame prasiddha hUI sAra isa prakAra hai: hogI aisA to bhale prakAra dIkha par3atA hai / parantu yaha grAma konasa vAcakamukhyasya shivshriyHprkaashyshs:pshissyenn| nagara hogA yaha nizcita karanA kaThina hai / hindustAnake bhaneka bhAgA ziSyaga ghoSananditamaNasyaikAdAMgavikSaH / // meM nagara nAmake yA jinake antameM nagara nAma ho aime nAmoMke bhaneka vAcanayA ca mahAvAcakakSamaNamuNDapAdaziSyasya / , vAcanayA ca mahAvA , zahara tathA grAma haiN| 'bar3anagara' yaha gujarAta kA purAnA tathA prasiddha nagara hai / bar3akA artha moTA (vizAla) aura moTA arthata kadAcita ziSyeNa vAcakAcAryamUlanAmnaH prthitkiirteH||2|| cA aisA bhI artha hotA hai| lekita banagA yaha nAma bhI puurvde| nyagrodhikA prasatena viharatA paravare kumamanAmni / ke usa athavA usa jaise nAmake zahara para me gujarAta meM liyA kobhISaNinAsvAtitanayena vAtsIsatenAya'ma // 3 gayA hai, aisI bhI vidvAnoM kI kalpanA hai / isase uccanAgara zAkhAkA bar3anagaraka mAtha hI mambandha hai aisA jora dekara nahIM kahA jA sktaa| isake sivAya, jisa kAla meM uccanAgara zAkhA utpanna I usa kAla meM baDanagara thA ki nahIM aura thA to usake sAtha jainiyoM kA sambandha kitanA thA yaha bhI vicArane kI bAta hai| ucanAgara zAkhA ke udbhavasamaya kA jainAcAryo kA manya vihAra gagA yamunA kI tarapha hone ke pramANa milate hai / isame bananagara ke mAtha uccanAgara zAkhA kA yastattvAdhigamAkhyaM jJAsyati cariSyate canatroktama banAne kI kanpanA sabala nahIM rahatI / kaniMghama isa viSaya meM likhatA hai ki "yaha bhaugolika nAma utta pazcima prAntake mAdhunika bulandazahara ke antargata 'unchanagara' nAmake kile ke mAtha milatA kSamaNa the aura pragaru-guruke guru-vAcakamukhya zivazrI volyUma 14, pRSTa 147 / hamA hai|" dekhA, bhAkiyolAjikala sarva mApha iMDiyA riporTa (7) jaise ki digambaroM meM gRddhapiccha, balAkapiccha * prAdi tathA nAgarotpatti ka nibandhau e... mAnAkara nAgara ganda kA zvetAmbaroM meM pUrvavin , pAMcasau granthoMkA racayitA aadi| sambadha dikhalAte hue nagara nAma ke aneka grAmoMkA naMgakha karate haiM / [*digambara sAhityameM umAsvAtiko 'balAkapiccha' nahIM likhA: hA isase yaha bhI vicArakI sAmagrI meM pAtA hai| davA kI gajagataH unake ziSyakA nAma balAkapiccha jala diyA hai| -mampAdaka sAhityapariSada kI riporTa / f Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 anakAnta varSa 1, kiraNa 6, 7 dekha karake prANiyoM kI anukaMpA se prerita hokara yaha umAsvAtike sAtha vidyA athavA dIkSA-viSaya meM gurunattvArthAdhigama nAmakA spaSTa zAstra vihAra karate hue ziSyabhAvAtmaka sambandha thA isa kalpanAko sthAna hI kumamapura nAmake mahA nagara meM racA hai| jo isa nahIM hai| isI prakAra ukta prazasti meM umAsvAti ke nattvArthazAstrako jAnegA aura usake kathanAnusAra vAcaka-paramparA meM hone kA tathA uccanAgara zAkhA meM AcaraNa karegA vaha avyAbAdhamukha nAmake paramArtha- hone kA spaSTa kathana hai, jaba ki kundakunda ke nandi mokSa-ko zIghra prApta kregaa|" saMghameM honekI digambaramAnyatA hai; aura uccanAgara ___ isa prazastimeM aitihAsika haqIqatako sUcita nAma kI koI zAkhA digambara sampradAya meM ho gaI ho karane vAlI mukhya chaha bAteM haiM-1 dInAguru tathA aisA Aja bhI jAnane meM nahIM aataa| isase digambaradIkSApragurukA nAma aura dIkSAgurukI yogyatA, 2 vidyA- paramparA meM kuMdakunda ke ziSyarUpase mAne jAne vAla guru tathA vidyApragurukA nAma, 3 gotra, pitA tathA mAtA umAsvAti yadi vAstava meM aitihAsika vyakti ho nA kA nAma, 1 janmasthAnakA tathA graMtharacanAsthAna kA bhI unhoMne yaha tatvArthAdhigama zAstra racA thA yaha nAma 5 zAkhA tathA padavI kA sacana, aura 6 graMthakartA mAnyatA vizvasta AdhAra se rahita hone ke kAraNa nathA granthakA naam| pIche se 50 kalpanA kI gaI mAlama hotI hai| jisa prazastikA mAra Upara diyA gayA hai aura jo isa samaya bhASyake antameM upalabdha hotI hai vaha prazasti ___* zravaNabelgolake zilAlekhoMmeM, Ajame pATha sau varSa pahale, 1 jo 'tadanvaye' aura 'tadIya ghaze' zabdAMke dvArA umAsthAtiko umAsvA kundakunda kA 'bAja' prakaTa kiyA hai usa kalpanA kA isase koI kucha bhI kAraNa nahIM / DA0harmana jaikobI jaise vicAraka virodha nahIM AtA / ho sakatA hai ki umAsvAtike isa prazastibhI ima prazastiko umAmbAtikI hI mAnate haiM aura yaha pratipAdita praguruse pahale kA jo sthAna hai vahI kundakuMda kA sthAna bAta unhIM ke dvArA prastuta kiye hae tatvArtha ke jarmana ho,aura isa liye umAsvAti kundakunda kI vazaparamparA evaM ziSyaanuvAda kI bhUmikA se jAnI jA sakatI hai ! isame ra -sampAdaka paramparAmeM hI hue hoN| 6 dekho, svAmI mamantabhada' pR0158se tathA isa lekhakA pariziSTa isameM jisa haqIqata kA ullekha hai use hI yathArtha mAna x yaha mAnyatA bahuta kucha Adhunika hai mora nandisaghakI prAyaH kara usa para se vA0 umAsvAti viSayaka digambara- usa avizvasanIya paTTAvanIkI kalpanA-jaisI kalpanAse hI sambaMdha rakhatI zvetAmbara-paramparA meM calI AI huI mAnyatAoM kA hai| vAstavameM kundakunda isa nandi mAdi cAra prakArake saMghabheda se khalAmA karanA yahI isa samaya rAjamArga hai| pahale hue jAna par3ate haiM / akalaGkadavase pahaleke sAhityameM ina saMghabhedoM kA koI ukha bhI nahIM milatA-udAharaNa ke liye zaka sa0488 markarA ke tAmrapatrako lIjiye, usameM 'kundakundAnvaya' kA to ukha dUsarI bAta kundakunda ke sAtha digambarasammata umA hai paraMtu kimI saMghakA nahIM-aura zravaNabelgola ke 108 (258) mvAti ke sambandhako asatya ThaharAtI hai / kundakundake na ke zilAlekhameM yaha sAfa likhA hai ki yaha sababheda prakaladevake upalabdha aneka nAmo meM se aisA eka bhI nAma nahIM bAda huA hai / isase kudakuda kI zAkhAviroSa kA abhI kucha ThIka jo umAsvAti-dvArA darzAe hue apane vidyAguru tathA patA nahIM hai| -sampAdaka dIkSAgaru ke nAmoM meM AtA ho; isase kundakundakA 10 dekho noTa na04 tathA isa lekha kA pariziSTa' meM Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baizAkha, jyeSTha, vIrani0saM02456] tattvArthastrakaM praNetA umAsvAti 38. ukta bAtoM meM se tIsarI bAta zyAmAcArya ke sAtha zAkhAkA ullekha hai 12; yaha zAkhA Arya zAMtizreNika kI umAsvAti ke sambandha kI zvetAmbarIya mAnyatAko se nikalI hai / Arya zAMtizreNika Arya sahasti se asatya ThaharAtI hai kyoMki vAcaka umAsvAti apaneko cauthI pIDhI meM Ate haiN| Arya suhastike ziSya ko bhISaNi kaha kara apanA gotra 'kaubhISaNa' sUcita susthita-pratibaddha aura unakA ziSya iMdradinna. karate haiN| jabaki zyAmAcArya ke gururUpa se paTTAvali meM iMdradinnakA ziSya dinna aura dina kA ziSya zAtidAgvila hue svAti' ko 'hArita' gotrakA varNana kiyA zreNika darja hai / yaha zAMtizreNika Arya vajra ke guru gayA hai, isake sivAya tattvArtha ke praNetA umAsvAtiko jo Arya siMhagiri, unakA gurubhAI thA; isame ukta prazasti spaSTarUpase 'vAcaka' vaMza meM huA batalAtI vaha Arya vana kI pahalI pIr3hI meM AtA hai / Arya suhahai; jaba ki zyAmAcArya yA unake gururUpase nirdiSTa stikA svargavAsasamaya vIrAt 291 aura vanakA svarga'mbAti' nAmake sAtha vAcakavaMza-sUcaka koI vizeSaNa vAsasamaya vIrAt 584 ullekhita milatA hai / arthAt paTrAvalI meM naz2ara nahIM par3atA / isa prakAra ukta prazasti suhastika svargavAsa-samayase vana ke svargavAsa-samaya eka tarafa digambara aura zvetAmbara paramparAoMmeM calI naka 293 varSake bhItara pA~ca pIr3hiyA~ upalabdha hotI haiN| AI huI bhrAMta kalpanAoMkA nirasana karatI hai aura isa taraha sarasarI taura para eka eka pIr3hI kA kAla dUsarI tarapha vaha granthakartA kA saMkSipta hota hue bhI sATha varSako mAna lene para suhastise cauthI pIr3hImeM hone maccA itihAsa prastuta karatI hai| vAle zAMtizreNika kA prArambha kAla vIrAt 471 kA samaya AtA hai / isa samayake madhyameM yA thor3A Age pIche zAMtizreNika saM uccanAgarI zAkhA nikalI hogI / vAcaka umAsvAtika samaya-sambandhameM ukta prazasti / vAcaka umAmvAti, zAMtiNikakI hI ucanAgara zANyA meM kucha bhI nirdeza nahIM hai, isI taraha samaya kA ThIka meM hue haiM aisA mAnakara aura isa zAkhAke nikalanakA nirdhAraNa kara dene vAlA aisA dUsarA bhI koI mAdhana jo mamaya aTakala kiyA gayA hai use svIkAra karake. abhI taka prApta nahIM huA; aisI sthiti hote hue bhI / yadi Age calA jAya to bhI yaha kahanA kaThina hai ki isa sambandhameM koI vicAra karaneke liye yahA~ nIna bA. umAmbAni ima gAgvAke nikalanaM bAda kaba haa|| bAtoMkA upayoga kiyA jAtA hai-1 zAkhAnirdeza, . haiM kyoMki apanaM dAsAgara aura vidyAgamake jI pracInase prAcIna TIkAkAroM kA samaya aura 3 anya nAma prazamnimeM unhoMne diye haiM unameM meM eka bhI kara dArzanika graMthoM kI tulnaa| matra kI sthAvarAvalimeM yA usa prakArakI kimI dUrga prazastimeM jisa 'ucca garazAgvA' kA nirdeza hai - vaha zAkhA kaba nikalI yaha nizcayaparvaka kahanA kaThina "therehiMto NaM ajasaMtimeNiyahiMto mAdarasA hai, to bhI kalpasUtra kI sthavirAvalImeM uccAnAgarI gattehino ettha NaM uccAnAgarI sAhA niggyaa|" -mUla kalpasUtrasthavirAvali pR055 / mAyaM zAMti11 "hAriyaguttaM sAiMca vaMdimo hAriyaM ca saamj"||26 zreNikakI pUrva paramparA jAnaneke liye isame -nandisUtra kI sthavirAvalI pR0 41 bhAgeke kalpasUtrake pana dekho| Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 1, kiraNa 6, 7 vAramA milA huA hai, usI prakAra yogasUtra aura guNakArabhAgahArAbhyAM rAziM chedAdevApavartayati na ca usake bhASyako purAtana sAMkhya, yoga tathA bauddha Adi saMkhyeyasyArthasyAbhAvo bhavati tadvadupakramAbhihato maraNaparamparAaoMkA vArasA milA huA hai / aisA hote hue samuddhAtaduHkhAtaH karmapratyayamanAbhogapUrvakaM karaNavizeSabhI tatsvArthake bhASyameM eka sthala aisA hai ki jo jaina mutpAdya phalopabhogalAghavArtha karmApavartayati na cAsya aMgagraMthoM meM adyAvadhi upalabdha nahIM aura yogasUtra ke phalAbhAva iti / kiM cAnyan / yathA vA dhautapaTAM bhAgyameM vaha upalabdha hai| jalAI eva ca vitAnitaH sUryarazmivAyvamihataH __pahale nirmita huI Ayu kamanI bhI ho sakatI hai. kSipraM zoSamupayAti na ca saMhate tasmin prabhUtasnehA arthAta bIca meM Ta bhI jA sakatI hai aura nahIM bhI TUTa gamA nApi vitAnitaM'kRtsna sApaH tadvadyathoktanimittAmakatI, aisI carcA jaina aMgagraMthoM meM hai parantu isa pavartanaH karmaNaH ninaM phalopabhogo bhavati / na ca kRtacarcA meM Ayake TUTa sakane ke pakSa kI upapatti karaneke praNAzAkRtAbhyAgamAphalyAni / " liye bhIge kapar3e tathA sUkhe ghAsakA udAharaNa aMgagraMthoM -2, 52 kA bhASya meM nahIM, tattvArthaka bhASyameM isI carcA ke prasaMga para ye donoM udAharaNa diye gaye haiM jo ki yogasUtrake bhASya yogasatra-bhASya meM bhI haiN| ina udAharaNoM meM khUbI yaha hai ki donoM AyarvipAkaM karma dvividhaM sopakramaM nirupkrmNc| bhASyoMkA zAbdika mAdRzya bhI bahuta jyAdA hai / sAtha tatra yathArdra vastraM vitAnitaM hamIyasA kAlena zuSyehI, yahA~ eka vizeSatA bhI hai aura vaha yaha ki yoga tathAsopakramama / yathA ca tadeva saMpiNDitaM cireNa matrake bhASyameM jisakA astitva nahIM aisA gaNita- saMzuSyadevaM nirupakramam / yathAvAgniH zuSke kakSe viSayaka eka nImaga udAharaNa tattvArthamRtrake bhASyameM mukto vAtena samantato yaktaH kSepIyasA kAlena pAyA jAtA hai / donoM bhASyoMkA pATha kramazaH isa daheta tathA sopakrapam / yathA vA sa evAgnistRNaprakAra hai: rAzI kramazo'vayaveSu nyastazvireNa dahet tathA taravArthasatra-bhASya nirupakramam / tadaikabhavikamAyuSkaraM karma dvividhaM so"xxzeSA manaSyAstiryagyonijAH sopakramAnikapa pakramaM nirukramaM c|" kramAzcApavAyapo'napavAyaSazca bhavanti / xxx -3,22 kA bhASya apavartanaM zIghramannarmuhUrtAtkarmaphalopabhogaH upakramo'pa- (ga) akSapAdakA nyAyadarzana' IsavI sana ke prArambha vartananimittam / x x x x saMhatazuSkataNa ke lagabhagakA racA huA mAnA jAtA hai / usake Upara rAzidahanavat / yathAhi saMhatasya zuSkasyApi taNa- kA vAtsyAyana-bhASya' dUsarI,tIsarI zatAbdIke bhASyarAzeravayavazaH krameNa dahyamAnasya cireNa dAho kAlakI prAthamika kRtiyoM meM se eka kRti hai / isa bhavati tasyaiva zithilaprakIrNApacitasya sarvato kRtike kucha zabda aura viSaya tattvArthabhASya meM pAye yugapadAdIpitasya pavanopakramAbhihatasyAzudAho jAte haiM / nyAyadarzana (1,1,3)-mAnyapramANacatuSkavAda bhavani nadvana yathA vA saMkhyAnAcAryaH karaNalAghavArtha kA nirdeza tattvArtha a01. su06 aura 35 ke bhASyameM Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 1, kiraNa 6, . mUla sUtraracanAke uddezya ko janAne kI pUrti karatI baiThe aura usake Adi tathA antake manohara tathA mahatva huI mUla grantha ko hI lakSa karake likhI gaI mAlama pUrNa bhAgakI vyAkhyA karanI chor3a devai ? yaha savAla hameM hotI hai ; usI prakAra bhASyake antameM jo prazasti hai isa nizcita mAnyatAke Upara le jAtA hai ki bhASyakAra use bhI mUna satrakArako mAnanemeM koI khAsa asaMgati sUtrakAra se bhinna nahIM haiM aura isI se unhoMne bhASya nahIM, aimA hone hue bhI yaha prazna khar3A hI rahatA hai likhate samaya sutragraMthako lakSa karake kArikAe~ racI ki yadi bhASyakAra satrakAra se bhinna hote aura unake tathA zAmila kI aura antameM sUtra tathA bhASya donoMke sAmane sUtrakAra kI racI huI kArikAe~ nathA prazamni kartArUpase apanA paricaya dene vAlI apanI prazasti maujUda hotI no kyA ve khuda apane bhASya ke prAraMbha meM likhI hai| isake sivAya, nIcekI do dalIleM hameM sUtra aura aMtameM maMgala-prazasti jaisA kucha na kucha likhane se kAra aura bhASyakArako eka mAnaneke lie prerita raha jAne ? aura yadi yaha mAna liyA jAya ki inhoMne karatI haiN| apanI taraphase zrAdi yA aMtameM kucha bhI nahIM ligvA no 1 prAraMbhika kArikAoM meM aura kucha sthAnoM para bhI eka savAla rahatA hI hai ki,bhASyakArane jisa prakAra bhASya meM bhI 'vacyAmi vakSyAmaH" Adi prathama matrakA vivaraNa kiyA hai usI prakAra satrakArakI kAri- puruSakA nirdeza hai aura isa nirdezoM kI huI pratijJAke kAoM aura prazastigantha kA vivaraNa kyoM nahIM kiyA? anusAra hI bAdako satrameM kathana kiyA gayA hai| isamma kyA yaha ho sakatA hai ki ve sUtragranthakI vyAkhyA karane satra aura bhASya donoM ko ekakI kRti mAnane meM maMdeha pAI jAtI hai aura vyAkhyAkAra ina padyoMkA bhASyakA samajha kara hI . nahIM rhtaa| unake Upara likhate haiN| inameM meM 8 padyako umAsvAtikaka 2 zurU se anta taka bhASyako dekha jAne para eka mAna kara prA0 haribhadrane mAne 'gAstravAta samuccaya' meM 66 va padya bAta mana para ThasatI hai aura vaha yaha hai ki kisI bhI ke rUpameM udadhRta kiyA hai / isameM bhAThavI zatAbdI ke zvetAmbara A- sthala para sUtrakA artha karane meM zabdoMkI khIMcAtAnI nahIM cArya bhASyako nirvivAda rUpame svApakSa mAnate the yaha nizcita hai| haI, kahIM bhI satrakA artha karane meM saMdigdhapanA yA - ina padmAMko pUjyapAdane prAbhika kArikAmoMkI taraha choDahI vikalpa karane meM nahIM AyA, isI prakAra sUtrakI koI diyA hai, nA bhI pUjyapAdaka anugAmI akalaMka ne apane rAja - dUsarI vyAkhyAko hRdayake sanmukha rakhakara sUtrakA artha vArika' ke antameM ina padyoMko liyA ho aisA jAna par3atA hai: kyoMki mudrita rAjavArtikake anta meM va padya dikhAI dete hai| digambarAcArya nahIM kiyA gayA aura na kahIM sUtrake pAThabheda kA hI amRtacandra ne bhI apane 'tattvArthasAra' meM imhIM padyoMko nambaroMke avalambana liyA gayA hai| kucha thoDese phera-phArake sAtha liyA hai| ___26 "tattvArthAdhigamAkhyaM bartha saMgahaM laghuganthama / ___ ina antake padyoMke sivAya, bhASyameM bIca bIca meM "mAha" vakSyAmi ziSyahitamimamahadvacanaika dezasya // 2" "uktaMca" ityAdi nirdezake sAtha aura kahIM binA kisI prakArake na ca mokSamArgAd vratopadezo'sti jagati kRtsne'mmina nirdeza ke kitane hI padya pAte haiM / ye padya bhASyakatA ke hI haiM yA tasmAtparamimameveti mokSamArga pravakSyAmi / / 31 // kisI dUsare ke haiM isake jAnane kA koI vizvasta sAdhana nahIM hai| 25 gaNAn lakSaNato vakSyAmaH-5, 37 kA bhASya, agalA paltu bhASA aura racanAko dekhate hue una padyoMke bhASyakArake hI suna 5, 40 "anAdirAdimAMzca taM parastAvazyAmaH" honekI saMbhAvanA vizeSa jAna par3atI hai| -5, 22 kA bhASya, agalA sUtra 5, 42 / Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baizAkha, jyeSTha, vIrani0saM02456] tatvArthasatrake praNetA umAsvAti haiM / aba yadi vAcakakA artha bhASyake TIkAkAroMke saMgraha tatvArthameM kiyA hai; eka bhI mahatvako dRSTa kathanAnusAra 'pUrvavin' hotA to umAsvAti apane guru par3ane vAlI bAtako inhoMne binA kathana kiye chor3A ko 'pUrvavit' kahate, mAtra ekAdazAMgadhAraka na khte| nahIM, isIse prAcArya hemacanda saMgrahakAra ke rUpameM umApUrvavit kI apekSA ekAdazAMgadhAraka kamatI darje kA svAti kA sthAna sarvotkRSTa oNkate haiM24 / isI yogyatA hotA hai; aba yadi apanA apanA vAcaka guru pUrvavit ke kAraNa unake tatvArtha kI vyAkhyA karaneke liye hI hai aisA umAsvAti mAnate hoM to ziSyarUpase guru sabhI zvetAmbara digambara zrAcArya prerita hue haiN| kA darajA kadAcita baDhA karake na dekheM to bhI ghaTA paramparA karakaM to nahIM dikhAveM ; isama aisA mAnanA ucita digambara vAcaka umAsvAti ko apanI paramparAkA jAna par3atA hai ki vAcaka kA jo pUrvavit artha hotA mAna kara unakI kRtirUpase mAtra tattvArthastra ko svIhai vaha asala kI apekSAma samajhanA / athot vAcaka- kAra karate haiM, jaba ki tretAmbara unheM apanI paramparA vaMza jaba pahale-pahala sthApita huA taba jo koI pUrva meM huA mAnate haiM aura unakI kRtirUpase tattvArthasutrake sAmAna yA pUrvo kA jJAna rakhale ve hI isa vaMrAmeM A sakane atirikta bhASyako bhI svIkArate haiM / aisA honeme prazna aura 'vAcaka' kahanA makane the; parantu kAla-kramase jaba , yaha utpanna hotA hai ki umAsvAti digambaraparamparAmeM pUrvajJAna naSTa ho gayA taba bhI isa vaMzameM hone vAle hue haiM yA zvetAmbaraparamparAmeM athavA donoMme bhinna 'vAcaka' hI kahalAte rhe| to bhI dUsaraM vaMzoM kI apekSA kisI jaddI hI parampagameM hue haiM ? isa praznakA uttara vAcaka vaMza kI yaha vizeSatA to rahI hI hogI ki ve bhASyake kartRtva kI parIkSA aura prazasti kI satyatA pramANameM dUsare vaMzoMkI apekSA zrutAbhyAsakI tarapha vizeSa kI parIkSAma jaisA nikala sakatA hai vaisA dUsaraM eka dhyAna dete hoMge; isase itanA to sApha hai ki bhale hI vA0 bhI sAdhanase nikala sakegA aisA abhI mAlUma nahIM umAsvAti 'pUrvavit' na hoM, to bhI ve kamase kama apanaM hotA; isase ukta bhASya umAsvAti kI kRti hai yA gaha jitanA gyAraha aGgakA jJAna to rakhane vAle honehI anya kI ? tathA usake aMtameM dI huI prazasti yathArtha cAhiye / inakA tattvArthagraMtha inake gyAraha aMga-viSayaka hai ? kalpita hai " yA pIchese prakSipta hai ? ina praznoMkA anajJAnakI to pratIti karA hI rahA hai| isase itanI carcane kI jarUrata mAlama hotI hai| yogyatA viSayameM to kucha bhI saMdeha nhiiN| inhoMne apane bhASyake prAraMbhameM jo 31 kArikAe~ haiM ve mi kA virAsatameM mile hue AIta zrunake sabhI padArthoMkA 23 tattvArthamaM varNita viSayAMkA mUla jAnane ke liye sthAnAMga, * nagara tAllukeke eka digambara zilAlekhana meM inheM bhagavatI, AsakadazA, praznavyAkaraNa, jaMbUdIpaprajJapti, prajJApanA. uttarAdhyayana, nadisUtra Adi bhAganoM ko khAma taura para dekhanA tathA 'zranakevalidezIya' likhA hai / yathAH tulanA karanA ThIka jAna par3atA hai| "tatvArthasatrakartAramumAsvAtimunIzvaram / / . : "upomAsvAti saMgrahItAraH" 2--28 siddha hm| zratakevalidezIyaM vande'haM guNamandiram // " 25 inake sivAya, bhASyake antameM prazastisa pahale 32 anuSTupa -sampAdaka udakepadya haiN| ina padyoMkI vyAkhyA bhASyakI upalabdha dono TIkAbhomeM Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 anekAnta varSa 1, kiraNa 6, 7 svAti hI prathama saMskRta lekhaka haiM / unake pranthoM kI bhASA aura vicArasaraNI isa graMthakA umAsvAtikata ke prasanna , saMkSipra aura zuddha zailI saMskRta bhASA ke Upara honA mAnaneke liye lalacAtI hai / unakaM prabhatva kI sAkSI detI hai / jaina AgamameM prasiddha umAsvAti apane ko 'vAcaka' kahate haiM, isakA jJAna, jJeya, AcAra, bhUgola, khagola Adise sambaMdha artha 'pUrvavin'22 karake pahale se hI zvetAmbarAcArya gvanaM vAlI bAtoMkA jo saMkSepa meM saMgraha unhoMne tatvA- umAsvAtiko 'pUrvavit' rUpase pahacAnate Ae hai; paraMtu rthAdhigamamatra meM kiyA hai vaha unake vAcaka' vaMza meMhone yaha bAta svAsa vicArane yogya mAlUma hotI hai; kyoMki kI aura vAcaka-pada kI ya ArthatAkI sAkSI detA hai / umAsvAti khuda hI apane dIkSA guruko vAcaka rUpase unake tatvArthakI (tatvArthabhASyakI ?) prAraMbhika kAri- ullegvita karane ke sAtha hI gyAraha aMgake dhAraka kahane phAeM aura dUsarI padyakRtiyA~ sacita karatI haiM ki ve nathA ve bhASyakAra tathA mUtrakArako eka to samajhate hI haiN| yathAgadya kI taraha padyake bhI prAMjala lekhaka the| unake ma. "svkrtstrmNniveshmaashrityoktm|" bhASya sUtroMkA bArIka avalokana jaina Agama-maMbaMdhI -6,22,pR0253 unake marvaprAhI abhyAsake atirikta vaizepika, nyAya, "iti zrImadahapravacane tatvArthAdhigame umAravAnigoga aura bauddha zrAdi dArzanika sAhitya saMbaMdhI unake vAcakopajJasatramApya bhASyAnasAriNyAM ca TIkAyAM miabhyAsakI pratIti karAtA hai| tatvArthabhASya ddhamanagaNiviracitAyAM anagArAgAridharmaprarUpakaH mana mo'dhyaayH|" 5* vyAkaraNa ke matra unakI pANinIya-vyAkaraNa-viSa -tatvArthabhASyake mAtavaM adhyAyakI TIkA kI puSpikA / yaka abhyAsakI bhI mAtI dete haiN| isa prazamatiprakarayAkI 100 vI kArikA, prAcArya zrAha __yadyapi zvetAmbara mampradAya meM ApakI pAMca sau kaha kara, nigIthavRNimeM uddhRta kI gaI hai / isa cUrNike praNotA graMthoM kA kartA hone kI prasiddhi hai aura isa samaya jinadAsa mahattarakA samaya vikrapakI pAThavI zatAbdI hai jo unhoMne ApakI kRtirUpameM kucha grantha prami dvaH bhI haiM to bhI apanI nandisubakI cUrNimeM batalAyA hai; isa parase aisA kaha sakate haiM isa viSayame Aja saMtoSajanaka kucha bhI kahanekA sA ki prazamarati vizeSa prAcIna hai / isame aura isake Upara batalAe hara kAragoMse yaha kRti vAcakakI ho to isame inakAra nhiiN| dhana nahIM hai / aisI sthiti meM bhI 'pragamagati'35 kI 22. poMke caudaha honekA samavAyAMga mAdi pAganoM meM vana 16 dekho 1, 5 bhaura 2, 15 hai|ve dRSTivAda nAmaka bArahaveM aGgake pAMcavAM bhAga the aisA bhI ukhhai| 20 jambUdvIpasamAsaprakaraNa, pUjAprakaraNa, zrAvaka jJapti. pUrva ta arthana bhagavAna mahAvIradvArA sabame pahale diyA huA upaza, pagA kSetravicAra, prazamarati / siddhasana apanI pratimeM ( 7, 10, pR.78, pracalita paramparAgata mAnyatA hai / pazcimIya vidvAnoMkI isa viSayakA 502) unake zaucAkaraNa' nAmaka grathakA ukha karate haiM, jo isa emI kacanA hai ki bha0pA nAthakI paramparAkA jo pUrvakAlIna ta samaya upalabdha nhii| bha0mahAvIra ko athavA unake ziSyoMko milA vaha pUrvazrata hai| 4 21. mRttikAra misena-prazArati'ko bhASyakArakIdI kRti- ta kA kapase bha0 pahAvIra ke upadiSTa zrutameM hI nila gayA aura rUpase sUcita karate haiN| yA yataH pragamarato anenaivoktam- usI kA eka bhAga rUpase ginA gayA / jo bha0mahAvIrakI dvAdazAnIka paramANurapradezo, varNAdigaNeSa bhajanIyaH / " dhAraka the ve isa pUrvatako to jAnate hI the| kaM rakhaneke praghAta "vAcakena vetadeva balasaMjJayA prazamaratAvapAttama" aura vaso kAraNoM se kama krama-se pUrNata naSTa ho gayA aura mAna (prazamarati kA0 2.8 aura 80) 5, 6 tathA 1, 6kI bhASyavRtti sirpha pUrvagata gAthArUpane nAmamAtrase zeSa rahA ullekhita milatA hai / Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAkha, jyeSTha, vIrani0saM0 2456 ] 1 " tatvArtha sUtrake praNetA umAsvAti pAyA jAtA hai 14 / tattvArtha 1, 12 ke bhASya meM arthA patti, saMbhava aura abhAva Adi pramANoMke bhinnapane kA nirasana nyAyadarzana (2, 1, 1) Adike jaisA hI hai / nyAyadarzana meM pratyakSa ke lakSaNa meM "indriyArtha - sanikarSotpannam " (1,1, 4) aise zabda haiM / tattvArtha 0 1 sU0 12ke mAdhya meM arthApatti Adi jude mAne jAne vAle pramANa ko mati aura zruta jJAna meM samAveza karate hue inhIM zabdoM kA prayoga kiyA hai| yathA :"sarvANyetAni patizrutayoranta bhUtAni indriyArtha - sannikarSanimittatvAt / 1, 12 kA bhASya / isI taraha pataMjali - mahAbhASya 15 aura nyAyadarzana 16 Adi meM paryAya zabda kI jagaha 'anarthAntara' zabda ke prayoga kI jo paddhati hai vaha tatvArtha sUtra 10 meM bhI pAI jAtI hai| (gha) bauddhadarzanakI zUnyavAda, vijJAnavAda Adi zAkhAoMke khAsa maMtavyoMkA athavA viziSTha zabdoMkA jisa prakAra sarvArthasiddhimeM ullekha hai usa prakAra tatvArtha bhASya meM nahIM hai to bhI bauddhadarzana ke thor3e se sAmAnya mantavya taMtrAntara ke mantavyoM ke rUpa meM do eka sthala para Ate haiN| ve maMtavya pAlI piTaka ke Uparase liye gaye haiM yA mahAyAna ke dvArA race gaye saMskRtapiTakoM ke Upara se liye gaye haiM athavA kisI dUsare hI tadviSayaka grantha ke Upara se liye gaye haiM,yaha vicAraNIya hai / unameM se pahalA ullekha jainamata ke 14 "pratyakSAnumAnopamAnazabdAH pramANAni " / nyAyadarzana 1, 1, 3 / "caturvidhamityeke nayavAdAntareNa" 1, 6, aura "yathA vA pratyakSAnumAnopamAnAptavacanaH pramANaireko'rthaH pramIyate' 1, 35 |---tttvaarthbhaassy / 15 dekho, 1,1,56; 2, 3, 1, aura 5,1, 56kA mahAbhASya 16 dekho, 1, 1, 15 / 17 dekho, 1, 13 / 393 . anusAra narakabhUmiyoMkI saMkhyA batalAte hue bauddha sammata saMkhyA kA khaMDana karane ke liye AgayA hai / vaha isa prakAra hai: 64 " api ca taMtrAntarIyA apaMkhyeSu lokadhAtudhvasaMkhyeyAH pRthivImastAga ityadhyavasitA :" - a0 3 0 1 kA bhASya dUsarA ullekha, pudgala kA jainamata ke anusAra lakSaNa batalAte hue, bauddhamata-sammata 18 padgala zabdake arthakA nirAkaraNa karate hue AyA hai / yathA-- pudgalAnitica taMtrAntarIyA jIvAna paribhASante- 05 sU0 23 kA utthAnabhASya / yogyatA umAsvAtike pUrvavartI jainAcAryoM ne saMskRta bhASA meM likhane kI zaktiko yadi saMskArita na kiyA hotA aura usa bhASAmeM likhanekA praghAta zurU na kiyA hotA to umAsvAti itanI prasanna saMskRta zailImeM prAkRta paribhASAmeM rUDha sAmpradAyika vicAroMko itanI saphalatApUrvaka graMtha sakate ki nahIM yaha eka savAla hI hai; to bhI paryaMta upalabdha samagra jaina vAGmaya kA itihAsa to aisA hI kahanA hai ki jainAcAryoM meM umA 18 yahAM para eka vAta khAma taura se udekha kiye jAneke yogya hai aura vaha yaha ki umAsvAtine bauddhasammata 'pula' zabdake 'jIva' arthako mAnya na rakhate hue ume matAntara ke rUpameM ukha karake pIchese jainazAstra pugala zabdakA kyA artha mAnatA hai use sUtra batalAyA hai / parantu bhagavatIsUtrazataka 8 udezaka 10 aura zataka 20 udezaka 2 meM 'pula' zabdakA 'jIva' artha spaSTarUpase varNita dR par3atA hai / yadi bhagavatI meM varNita pudgala zabdakA 'jIva' artha jainadRSTile hI varNana kiyA gayA hai aisA mAnA jAya to umAsvAtine isI matako bauddhamata rUpa meM kisa taraha amAnya rakkhA hogA, yaha savAla hai / kyA unakI dRSTi meM bhagavatI meM kA pudgala zabdakA 'jIva' artha yaha bauddhamata rUpa hI hogA ? Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baizAkha, jyeSTha, vorani0saM0 2456] tattvArthasUtrake praNetA umAsvAti 357 yaha vastusthiti sUtra aura bhASyake eka kartaka hone nAgara zAkhAke honekA digambara sampradAyameM eka bhI kI cirakAlIna mAnyatAko satya ThaharAtI hai / jahA~ mUla pramANa kahIM nahIM pAyA jAtA / aura TIkA ke kartA jude hote haiM vahA~ tatvajJAna-viSayaka 2 sUtrameM 30 prathama kathanAnusAra bAraha svoMkA pratiSThita tathA aneka sampradAyoM meM mAnya hue ganthoM meM , __ bhASyameM varNana hai, yaha mAnyatA digambara sampradAya ko Upara jaisI vastu sthiti nahIM hotI / udAharaNa ke taura para vaidika darzanameM pratiSThita 'brahmasUtra' pranthako lIjiye, - iSTa nahIM 31 / 'kAla' kisIke matase vAstavika dravya yadi isakA hI kartA khada vyAkhyAkAra hotA to isake hai32 aisA sUtra aura usake bhASyakA varNana digambarIya bhAgyameM Aja jo zabdoko khIMcAtAnI, arthaka vikalpa pakSa33 ke viruddha hai| kevalI meM 34 gyAraha pariSaha hone aura arthakA saMdigdhapanA tathA satrakA pAThabheda dikhalAI kI matra aura bhASyagata sIdhI mAnyatA tathA pulAka par3atA hai vaha kadApi na hotA / isI taraha tatvArthasUtra Adi nigraMthoM meM dravyaliMga ke vikalpa kI aura siddhA ke praNetAne hI yadi sarvArthasiddhi. rAjavAnika aura meM liMgadvAra kA bhASyagata vaktavya digambara paraMparA me zlokavArtika Adi koI vyAvyA likhI hotI to ulaTA hai| unameM jo arthakI khIMcAtAnI, zabda kI nor3amaror3a, 2 bhASyame kevalajJAna ke pazcAta kevalA ka dUmarA adhyAhAra, arthakA saMdigdhapanA aura pAThabheda-8 dikhAI 30 dekho 4, 3 aura820 kA bhASya / data haiM ve kabhI na hAta / yaha vastusthiti nizcitarUpama 11 davA . 1 kI sarvAmiddhi / parantu jana jagata' ma / aGga 2 meM pR. 12 para prakaTa hA lekha meM mAlUma hotA hai ki ekakata ka mUla tathA TIkA vAle graMthoMko dekhanase ThIka digambarIya prAcIna granthoM meM vAraha kanpa hone kA kathana hai / ye hI samanI jA sakatI hai| itanI carcA mUla tathA bhASyakA bAraha kalpa molaha svargarUpa vargAna kiye gaye haiN| isameM mamalameM kartA eka honekI mAnyatAkI nizcita bhUmikA para hameM bAraha kI hI macyA thI aura bAdako kipI mamaya molaha kI manyA nA kara chor3a detI hai| digambIya graMthAMmeM pAI hai| ___ mUla aura bhASyake kartA eka hI haiM, yaha nizcaya 12 davA , 38 damvA .. 3. / 34 dekhA., 1 isa praznake hala karane meM bahu upayogI hai ki ve kima 5. tulanA karA, 46 pora10,7ke bhASyakI inhIM sUtroM paramparA ke the ? umAsvAti digambaraparaMparA nahIM the kI sarvArthasiddhi ke sAtha / yahAM para yaha prazna hogA ki 10, kI sarvArthaaisA nizcaya karane ke liye nIcekI dalIleM kAphI haiM- middhimeM liGga aura tIrthadvArakI vicAraNAke prasagapara jainadRSTike anukUla 1 prazastimeM sacina kI huI uccanAgara zAkhA yA me bhASyake vaktavya ko badala kara usake sthAna para rUDha digambarIya va-poSaka artha kiyA gayA hai / to phira,47kI sarvArthasiddhi meM 28. udAharaNAMka taura para dekhA, sarvArthasiddhi-"caramahA palAka prAdi liGgadvAra kA vicAra kAte hue vesA kyoM nahIM kiyA itivApAThaH",53 / "athavA ekAdaza jinena santI morama, digambarIyatvaka viruddha jAne vAle bhASyaka vaktavya kAmati vAkyazeSaH kalpanIyaH mopakAratvAt sUtrANama" kSarazaH kase liyA gayA hai ! isakA unara yahI jAna par3atA hai ki 5, 11 aura "liMgena kena siddhiH ? avedatvena tribhyAM midroMmeM liGgadvAra kI vicAraNAma parivartana kiyA jA sakatA thA isama vATezyaH siddhirbhAvato na dravyataH puMliMgeneva athavA bhaSya ko chor3a kA parivartana kara diyA / parantu pulAka mAdine dravyanirgranthaliMgena saganthaliMgena vA siddhirbhUtapUrvanayApekSa- liMgake vicAra saMga para dUsarA koI parivartana zakya na thA, isase yA" 10, 9 / bhASya kAhI vaktavya akSarazaH rakkhA gayA / yadi kisI bhI taraha 26. upalabdha paskRta vAGmaya ko dekhate hue mUlakArane hI parivartana zakya jAna par3atA to pUjyapAda na ta antameM makana deva mUla sutrake upara bhASya likhA ho aisA yaha prathama hI udAharaNa hai| kyA usa parivartana ko na karate / Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 upayoga mAnane na mAnanekI jo judI judI mAnyatAe~ maiM unameM se koI bhI digambarIya pranthoM meM nahIM dikhAI detI aura zvetAmbarIya granthoM meM pAI jAtI haiM / anekAnta dalIleM yadyapi aisA sAbita karatI haiM ki vAcaka umAmvAti digambara paramparA ke nahIM the, to bhI yaha dekhanA to bAkI hI raha jAtA hai ki taba ve kaumI paraMparA ke the| nIce kI dalIleM unheM zvetAmbara paramparA hone kI tarafa lejAtI haiN| 1 - prazasti meM ullekhita uccanAgarIzAkhA 30 zvetAmbarI paTTAvalI meM pAI jAtI hai / - zramuka viSaya-saMbandhI matabheda yA virodha 38 batalAna hue bhI koI aise prAcIna yA arvAcIna zvetAmbara AcArya nahIM pAye jAte jinhoMne digambara cAya kI taraha bhASyako amAnya skvA ho / 5. 2- jise umAmvAtikI kRtirUpase mAnanemeM zaMkA kA bhAgyame hI avakAza hai aise prazamarati 3 pantha meM muni ke vastra pAtra kA vyavasthita nirUpaNa dekhA jAtA hai, jise zvetAmbara paramparA nirvivAdarUpase svIkAra karatI hai| 4-umAmbAtike vAcakavaMzakA ullekha aura usI vaMzameM hone vAle anya AcAryoM kA varNana zvetAmbarIya paTTAvaliyAM, pannavaraNA aura naMdikI sthavirAvalImeM pAyA jAtA hai| ye dalIleM vA umAsvAtiko zvetAmbara paraMparAkA manavAtI haiM, aura abatakake samasta zvetAmbara AcArya unheM apanI hI paraMparAkA pahale se mAnate Aye haiM / . aisA hote hue bhI unakI paramparAsambandha meM kitane hI varSa 1, karaNa 6, 7 vAcana tathA vicArake pazcAt jo kalpanA isa samaya utpanna huI hai usako bhI abhyAsiyoMke vicArArtha yahA~ de denA ucita samajhatA hU~ / 36. dekhA, 1, 11 kA bhASya / 37. dekho, pIche 'vaMza' tathA 'samaya' zIrSakoM ke nIce kiye hue ullekha 38. dekho, Age kI taTasthatA sUcaka 11 dalIloM meM se 4, 5, 7, 6 nambara kI datIle / 36. dekho, zloka naM0 135 se / jaba kisI mahAn netAke hAtha se sthApita hue sampradAya meM matabheda ke bIja par3ate haiM, pakSoM ke mUla baMdhata haiM aura dhIre dhIre ve virodhakA rUpa lete haiM tathA eka dUsarekaM pratispardhI pratipakSarUpase sthira hote haiM taba usa mUla sampradAya meM eka aisA varga khar3A hotA hai jo paraspara virodha karane vAle aura lar3ane vAle eka bhI pakSakI durAgrahI taraphadArI na karatA huA apane se jahA~ taka bane vahA~ taka mUla pravartaka puruSa ke sampradAya ko taTastharUpase ThIka rakhane kA aura usa rUpase hI samajhAne kA prayatna karatA 1 manuSya svabhAva ke niyamakA anusaraNa karane vAlI yaha kalpanA yadi satya ho to prastuta viSayameM yaha kahanA ucita jAna par3atA hai ki jisa samaya zvetAmbara aura digambara donoM pakSoM ne paraspara virodhIpanekA rUpa dhAraNa kiyA aura amuk viSaya-sambandha meM manabheda ke jhagar3e kI tarapha ve Dhale usa samaya bhagavAna mahAvIra ke zAsanako mAnanevAlA zramuka varga donoM pakSoMse taTastha rahakara apane se jahA~ taka bane vahA~ taka mUla sampradAyako ThIka rakhane ke kAma meM par3A / isa vargakA kAma mukhyataH paramparA se cale Ae hue zAstroMko kaMThastha rakhakara unheM par3hanA-par3hAnA thA aura paramparAme prApta hue tatvajJAna tathA AcArase mambandha rakhane vAlI sabhI bAtoMkA saMgraha rakhakara use apanI ziSyaparamparA ko denA thA / jisa prakAra vedarakSaka pAThaka zrutiyoMko barAbara kaMThastha rakhakara eka bhI mAtrA kA phera na par3e aisI sAvadhAnI rakhate aura ziSyaparamparA ko sikhAte the, usI prakAra yaha taTastha varga jaina zrutako kaMThastha rakhakara usakI vyAkhyAnoMko Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAkha, jyeSTha, vIrani0saM0 2456] tattvArthasUtrake praNetA umAsvAti 399 mamatA, usake pAThabhedoM tathA unase sambandha rakhane kA kAma karane vAlA yathArtha nAmadhArI viziSTa varga vAlI kalpanA ko sa~bhAlatA aura zabda tathA artha me thA / isa vargameM zrutAbhyAsake vinA koI dAkhila nahIM paThana-pAThana-dvArA apane zrutakA vistAra karatA thaa| ho sakatA thA / Ajakala jaise paMnyAsa,gaNI, upAdhyAya yahI varga vAcaka40 rUpase prasiddha huA / isI kAraNa aura AcAryakI padavI zrutake abhyAsa vinA bhI prApta me ise paTTAvalImeM vAcakavaMza kahA gayA ho aisA jAna karanI AsAna hai vaisA usa vargameM dAkhila honeke liye par3atA hai| pratyeka sAdhakA kAma cAhe vaha sAmAnya nahIM thaa| vAcakavaMzameM dAkhila honekA abhiprAya zrata mAdha ho yA AcArya-upAdhyAya ho, zAstra ke par3hane kA viziSTa abhyAsa aura usake pracArakA kAma karanA par3hAnakA to hai hI; aisI sthitimeM paTTAvalImeM jo eka hI thaa| isake pariNAmasvarUpa vAcakapadadhArI mAdhu naye. jade vAcakavaMzakA nirdeza AtA hai aura amuka hI naye ganthoM kI racanA karanekI sAmarthya gamyate the aura zrAcayoM ke usa vaMzameM hone kA varNana hai vaha isa bAta apane samaya meM apane idhara udhara jo vividha dArzanika ko sacita karatA hai ki vAcakavaMzake nAmase ullekhita vicAramaraNiyA~ baha rahI thIM unakA aura vividha amuka varga koI sAmAnya sAdhUvarga jamA nahIM thA, zAstroM kA abhyAma bhI karate the; itanA hI nahIM kintu balki vaha eka zrutasaMrakSaka aura zrutaka paThana-pAThana ve prAkRta bhASAke rUDhibaddha kileko tor3akara uma mamA .. paThana-pAThanameM hI muvyarUpame pAyagA eka aisA vAcaka- kI dArzanikapriya saMskRta jaimI bhASAoMko mImbanekI + thA, isa kalpanA kI puSTi, vAcakavaMza ko namamsAra karane vAlI preraNA karataM. aura apane ko virAsata meM milA hA mAvazyakanikti kI eka gAthA dI jA sakatI hai.---- jJAna jainenara tatvajJoMke gAhya bana usake liye vidvapriya "ekkArasa vi gaNahare pavayae pavayaNassa vNdaami| maMkrata jaisI bhASAmeM gandha bhI limvata the / imavAcakamavvaM gaNaharavaMsaM vAyagavaMsaM pavayaNaM ca // " vAcakakA artha pAThaka aura upAdhyAya hai| pAMca parameSTimeM cauthA vaMza ke vidvAna mAdhuoMko pakSApanI, gamchabheda aura da upAdhyAyakA hai / vAstavameM upAdhyAya padakA mahatva usake zAstra- bilakula tuccha-jaisI karmakAMDa-viSayaka virodhakI bAtoM 'nagA aura pracArake gaMbhIra kartavya me siddha huA hai, na ki mAtra meM rama nahIM thA ; unakA mukhya rasa zAsvaciMtana, zAstraupAdhyAya-padavIke kartavyavihIna bhAgepaNA me / yaha bAta ukta gAthA saMrakSaNa, zAstra nirmANa aura zAstrapravArakI tarapha hI ma mukti hotI hai| thaa| aise vAcakavaMzameM, jisa digambarapane kI koI isI abhiprAya kI puSTi kAne vAlA eka spaSTa ukha mAvazyaka pUrNimeM pAyA jAtA hai, umarne gAdharaza aura vAcakaza ina pakSa na thI athavA zvetAnbara kahalAne kA kucha bhI moha ?' kA niIza hai aura vAcakAMzakI usameM vyAvyA dI hai ki vAcaka- na thA, umAsvAti huga hoM aisA mAlUma hotA hai / imakI vaza arthat vaha jisane paramparAse sAmAyika Adi artha aura pratha puSTimeM yaha bhI jAna lenA cAhiye ki umAsvAti apane cAyA (par3hAyA) hai / isa ghUrNikA pATha isa prakara hai:- dIkSAgarU, vidyAgara aura dIkSA tathA vidyAke praguru ___ "savvaM gaNaharavaMsaM ajasuhamme0 therAvaliyA vA ina saba ko 'vAcaka' rUpase hI ullekhita karate haiM, jehiM jAva amhaM sAmAiyamAdIyaM vAditaM / vAyagabaMso NAma jehi paraMparaeNaM attho gaMtho ya vAdito anno itanA hI nahIM, kintu una saba praguruoM ko 'vAcaka gaNahara vaMso anno ya vAyagavaMso teNa patteyaM kriyte| mukhya' tathA 'mahA vAcaka' rUpase ullekhita karate haiM, (pR086) aura apane dIkSAguru ko 'ekAdaza-aMgadhAraka' aisA Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 anekAnta varSa 1, kiraNa 6, vizeSaNa dekara unakI khAsa viziSTatA sUcita karate haiN| ki tattvArthasUtrameM pahale pA~ca naya batA kara pazcAna vAcaka umAsvAti digambara tathA zetAmbara ina do pA~caveM nayake tIna bheda kiye gaye haiM aura ina tIna bhedI virodhI pakSoMse bilakula taTastha aisI eka pUrva kAlIna meM bhI jo 'sAMprata' aisA nAma hai vaha tatvArthake sivAya jaina parampagameM hue the, isa Azaya kI UparakI kalpa. anyatra kahIM bhI nhiiN| yadyapi tAtvika dRSTi se tatvArthanA jina bAtoM ko lekara mujhe huI hai ve bAteM saMkSepameM gata aura Agamagata nayoMke mantavyameM bheda nahIM, nAM isa prakAra haiM: bhI vibhAga aura nAmake viSayameM tatvArtha kI paramparA 1 zvetAmbarIya Agama Adi sabhI pranthoM meM nava zvetAmbara aura digambara donoM paramparAoMse spaSTatayA tattva ginAye gaye haiM jaba ki tattvArthasatrameM sAta ginA jadI par3atI hai| kara41 sAtameM hI navakA samAveza kiyA hai / yaha tatva- 3 zrAvakoM ke bAraha vratoMke varNanameM tatvArthasUtrakA maMbaMdhI sAta saMkhyAkI paramparA zvetAmbara pranthoMse jadI krama44 zvetAmbarIya samagra pranyoMse nigalA hai, tatvArtha par3atI hai / isI prakAra digambarIya kuMdakundake pranthoMse meM sAtavA~ 'dezavata' aura gyArahavA~ 'upabhoga paribhogabhI bhinna par3atI hai| vrata' ginAyA gayA hai jaba ki zvetAmbarIya sabhI granthoM * zvetAmbarIya kisIbhI Agama athavA dUsaraM graMtha meM yaha sAtavaoN vrata 'dezAvakAzika' nAmake dasaveM vratamanayakA jisa prakArakA vibhAga naz2ara par3atA hai usakI rUpase aura gyArahaveM 'upabhogaparibhogavata' ko sAtava apekSA bilakula judI hI prakAra kA vibhAga tatvArthasatra vratarUpase varNana kiyA gayA hai, isameM sirpha kramakA hI meM pAyA jAtA hai / Agama aura AgamAnamArga ni- paramparAbheda hai, tAtvika bheda kucha bhI nahIM / yakti zrAdi granthomeM sAta naya sIdhe taura para43 kahe tatvArthasatra meM jo pApa aura puNya prakRtiyoMkA gaye haiM / siddhasena divAkara chaha naya kahate haiM / jaba vibhAga hai"5 vaha isa samaya upalabdha kisI bhI zva " 41 devA. 1. 4 tattvArthastrameM tattvA kI makhyA sAta hai| tAmbarIya yA digambarIya paramparAmeM nahIM / tatvArthasUtrame taba prazamaratime-kArikA 186 meM-yaha savyA nava dI hai / eka puruSa veda, hAsya, rani aura samyaktva mohanIya ina cArakA hI kadA judA judA grathAme do judI judI savyA ko btaaye| paNya prakRtiyomeM ginAyA hai jaba ki sabhI zvetAmbarIya yaha eka savAla hai / parantu yadi dUsare taura para dAnAM grathoMke eka hI tathA digambarIya granthoM kI parampagameM aisA nahIM hai| kartaka hone kA pramANa milatA ho to isa virodhagabhiMta savAlakA 5 tapake eka bhedarUpa prAyazcittake nava bheda tatvAtha samAdhAna duSkara nI / eka granthoM prasiddhi ke anusAra nava tanva batalAe hoM aura dUsare granthama usI granthakArane vicAra kara mAta sadhyA ke mUla satra meM hI haiM, jaba ki purAne zvetAmbarIya DAla kara apanA vyaktitva dikhAyA ho aisA bananA savita hai|btm agamoMmeM isake daza bheda 47 kaha gaye haiN| . athakAra apanI junI judI kRtiyAme eka hI vastu ko aneka rUpa se 6 a01 sa08 ke bhASyameM samyagdarzana aura samyag ? pratipAdana karate hue pahalese dekhe jAte haiN| 42 dekho. 1, 34-35 ligata samyaktva aisA kiyA gayA hai / aisA arthabheda tatvArtha 43 'sIdhe taura para isa liye ki pAMca nakoM kA prakArAMtarase niki kathana hai hI / (vizezAvazyaka bhASya gAthA 2264) yaha 44 dekho 7, 16 / 45 dekho, 8, 26 / 46 dekhA. . 'prakArAntara' tatvArthame bhAI huI paramparA kA hove aisA saMbhava hai| 22 / 47 uttarAdhyayana adhyayana 30 gAthA 31 / Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvArthasUtrakaM praNetA umAsvAti vaizAkha, jyeSTha, vIrani0saM0 2456] ke sivAya kisI bhI zvetAmbarIya Agama meM athavA digambarIya prAcIna pranthoMmeM dikhAI nahIM detA / isa arthabhedake kAraNa samyagdarzana aura samyagdRSTi zabdoM kI paribhASA sirpha bhASya meM judI ghar3I gaI hai / 7 yadyapi isa samaya upalabdha bhASya meM 56 antaradvIpoM kA varNana hai48 parantu isa bhASyake Upara upalabdha donoM TIkAoM ke racayitA zvetAmbarIya AcArya kahate haiM ki bhASyoM meM 96 antaradvIpa dikhAI dete haiM / isa kathanase aisA sUcita hotA hai ki TIkAkAroMke samaya meM bhASyoM meM 49 antaradvIpoM kI saMkhyA 96 varita thI / yaha varNana sabhI zvetAmbarIya granthoMse viruddha hai| yadi vAH umAsvAti zvetAmbarIya paramparAke hote to kabhI zvetAmbarI Agama Adi granthoke bilakula viruddha aura kevala digambarIya prathamaM hI jo milatA hai aisA antaradvIpoM kA varNana karate hI nahIM / 8 tatvArtha bhASya meM jo dUsare maMhanana kA 'ardha 'varSabhanArAca' aisA nAma hai aura paryAptiyoM kI pA~ca maMkhyA 51 hai vaha sAmAnya rUpa se zvetAmbarIya tathA digarIya granthoM kI prasiddha paramparAse bhinna hai / 9 dasa yatidharmoM meM tapake varNana prasaMga para bhikSukI bAraha pratimAoM kA varNana hai| unameM AThavI, navavIM aura dasavIM ina tIna pratimAoM ko bhAgya meM kramazaH mAta, caudaha aura ikkIsa rAtrike parimANavAlI kahA hai| mAyake isa kathana ko kisI bhI zvetAmbarIya satrakA AdhAra nahIM / bhAgya kI isa paraMparA kI apekSA ve 48 dekhA, 3. 15 / 46 uttikAra dvArA prayukta 'bhAdhyeSu' ma bahuvacanase kyA to bhASya kI pratiyAM aisA artha ho aura kyA usa samaya milatI TIkAe~ aisA ho, yA jAna par3atA hai / dekho, 812 / 51 sabhI tAmvarIya graMthoM meM chaha paryApti kI paramparA hai, aura vahI prasiddha hai / mAtra rAjapraznIyasUtra meM 10 8 para bhASA aura manako eka gina kara pAMca paryAptiyoM kA kathana hai / 52 dekho, 6, 6 / 50 42 tAmbarI Agama kI paraMparA judI hI hai| kyoMki A gamameM ye tInoM pratimAe~ sAta sAta rAta kI parimAraNa vAlI varNita haiN| aisA bhAgya ke hI TIkAkAra kahate haiM, isase isa viSaya meM bhASya aura Agama kI paraMparA jadI hai| 10 pulAka, bakuza Adi nirgranthoMmeM zrata aura pratisaMvanA kA nirUpaNa karate hue bhASya meM jo kucha kahA gayA hai53 ume bhASyake hI TIkAkAra zvetAmbarIya AgamaparamparAse bhinna prakAra kA kaha kara Agama paraMparA kaisI hai use batalAte haiM / udAharaNa ke taura para bhASya meM pulaka, kuza aura pratisevanAkuzIla ko adhika se adhika dazapUrvadhara kahA hai jaba ki AgameM navapUrvadhara kahA hai ityAdi / digambara paramparA ke TIkAgranthoMmeM yaha bAta zabdaza: bhASya ke anusAra hI hai 1 11 satra anta kI tathA mahatva kI dalIla yaha hai ki yadi bA0 umAsvAti rUDha zvetAMvarIya athavA Ta digaMbarIya hote to cAhe jaise mahatva kA hote hue bhI unakA mUla tatvArtha zAstra jisa prakAra prathamase Aja taka ubhaya saMpradAya ko mAnya hotA AyA hai usa prakAra mAnya na hotA aura bhASyame kahIM kahIM sarvArthasiddhi kI taraha virodhI saMpradAyakA ghor3A bahuta vaMdana avazya hotA / parantu aisA nahIM hai / udAharaNake taura para TUveM adhyAya ke prathama satra kI sarvArthasiddhime midhyAdarzana kI vyAkhyA karate hue pUjyapAdane prathama to jainaMtara darzanoM ko mithyAdarzana kahA hai aura bAda meM sampradAyakA abhiniveza na roka sakanese 'athavA ' aisA kaha kara zvetAmbara mAnyatAoM ko bhI midhyAdarzana kaha diyA hai| isa sthala para mAdhyamaM zvetAmbara digambara kisIke viruddha kucha bhI nahIM kahA gayA / mAtra jaina darzana kA hI poSaka hove aisA sAmAnya kathana hai| zvetAMbara aura digaMbara saMpradAya meM virodha kA bIja pahalese Aja taka mukhya rUpame yaha calA AtA hai ki bhikSuko kapar3A rakhanA yA nahIM rakhanA; aise prabanna 03 dA 6, 40 / Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta varSa 1, kiraNa 6.5 virodha kI mUla bAtake saMbaMdhameM sUtra vAbhASyameM vA0 uttara sugama hai aura vaha yaha hai ki jina prabala manabheda umAmbAti kucha bhI spaSTa nahIM khte|saadhoNkii bAIsa aura virodha kI bAtoM ke kAraNa eka pakSa judA par3A parIpAhoM ko ginAte hae ve 'nagnatva' parISaha ko Agama aura jo Age jAkara digambara rUpase rUDha ho gayA ve ke anasAra ginAte haiM, parantu 'nagnatva' kA abhiprAya bAteM prathamase hI vAcaka vaMzake zrutameM thI aura ve mana kyA ? isa saMbaMdhameM bhASya takameM kucha bhI kahate nhiiN| paraMparA kI hokara zvetAmbara pakSake sAtha adhika ThIka jaba ki bhApya para kI TIkAoMmeM zvetAMbara AcArya baiThatI thI; isIse eka bAra taTastha rahane vAlA bhI yaha bhikSukoMke vastra dhAraNa karane saMbaMdhI svasammata maryAdA vAcakavaMza zvetAmbara paTTAvalI meM dAkhila ho gayA kA vistRta varNana deta haiM aura isI 'nagnatva' parISada aura vaha kabhI taTastha thA yaha bAta hI bhalA dI gii| ke Upara likhate hue digaMbarIya TIkAkAra apane ko zvetAmbara AcAryoM ne apane mAtha koI khAsa vigaMdha abhISTa aise bilakula nagna rahanake artha ko spaSTa karate hai| nirvivAda zvetAMbarIya aura digaMbarIya prAcayoM kI varga yApanIyatantra' yA 'yApanIya saMgha' ke nAmasaM prasiddha hai / isa gAya TIkAAma jo maMpradAya virodha spapradivalAI detA hai kitane hI vAdya AcAra digambara sampradAyase milatepAte haiM-prathana. vaha satra yA bhASya takameM nahIM hai| kisI bhI eka ra yaha bhI nAma rahatA hai ityaadi| aura isake kitane hIdhAmika sidAnna saMpradAyameM paDanake bAda usa saMpradAyaka abhinivezI zvetAmbara sampradAya meM milate haiM-arthata, kevalajJAnI bhI apana pAnAvaraNa vaza na ho kara jo tattvArtha liyA gayA samAna anAsaktabhAvaMma bhojana lete haiM aura striyAM bhI strIzarIra hotA to vaha usa saMpradAyameM kabhI pramANa rUpa nhiiN| hI niva gA kI adhikArigA dI makatI haiM ityAdi / eka tarahaMsa damya mAnA jAnA, yaha bAta aimI hai jise saMpradAyoMke iti jAya to yaha vA lagabhaga taTagstha jamA hai| aba yaha vA dakSiNa hAsa jAnane vAle mahaja hI samajha sakate haiN| hindaratAna meM thA taba digambara pathaka kara guru apanI sampradAya / mArAMza paTTAvaliyoM meM Ae hAvAcaka vazasacaka lAgoM kA kahate the ki ina yApanIyemi sAvadhAna rhnaa| ye nA andA se zvetAmbarayoM jame haiM aura mAtra bAhara meM hI digambI lagate haiN| ullekhasa, umAmbAnikI prazamnimeM sabake mAtha maMyaka vA jaba valabhI meM mevai-tATa-sagha umpanna hA taba ye bhI usIma caka' padake vizapaNAne. pathaga meM hone vAlI vAcanAke nikale haiN| aura vatAmbA pathaka kAraguma apane mapradAyaka lAge' apasara anayogadhara kidilAcArya ke itihAsama. ko kahate the ki. 'isa yApanIya matama sAvadhAna hiyA--yaha to kha. tathA ima samaya vidyAmAna AgamapAThameM anayAMgadhara digambarIya hai parantu hameM Thagane ke liye thAr3I thor3I bAteM hamA nAgAjana ke pAThantaroM kI calI AI noMdha (yAda mAnyatAnumAra kahatA hai|' bhale prakara viva riye to yaha pakSa jaise rUTa dAzta)se, aura anta meM Upara kI 11 dalAlI se aimA digambara na thA baserU, zvetAmbara bhI nIM thaa| yaha to taTastharUma mAnane ke liye jI lana vAtA hai ki 'vAcaka' nAmakA se rahane vAlA aura upayogI mAnyatA noMka mAnane vAlA eka madhyastha * eka viziSTa vidyApriya varga55 taTastharUpamaM calA AtA varga thA / isa sambandhameM DA. lyuDarpane jo likhA hai vaha bAMcane thA aura usI vaMzamaM umAsvAti hae haiN| yogya hai| usake liye dekho, epigrephikA iMDikA vo04 pR0338 aisA hote hue bhI usa vaMzako nathA usa vaMza kI antima pairegrAfa / tathA harnala-saMpAdita digambIya paTTAvalI; iMDiucanAgara jaisI zAkhAko zvetAmbarIya paTTAvalI meM yana aiTikverI vo021 pR067 phuTanoTa 16, 17 aura epigrephika sthAna milA aura digambaroMne apanI paTTAvalI meM unheM kATikA vo012 prastAvanA pR0 5 pairegrApha pahalA dUsarA / sthAna nahIM diyA, isakA kyA kAraNa ? isa praznakA jisa prakAra yaha varga taTastha thA usI prakAra yaha vAcaka varga bhI 54, dekhA, 66, taTastha ho, ise vetAmbara yA digambara kisI kI parvaha na ho, mAtra 55 prAcIna paramparAmeM aise kitane hI vidyApriya tathA taTastha satya aura sadAcArako mukhya rakha kara isa vaMzakI paramparA calatI ho, bokI pata thor3I yAdadArata rakkhI gaI hai| aise vargAmeM kA eka aisA ina umAsvAti vAcakakI kRti para se samajhA jA sakatA hai| Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 403 baizAkha, jyeSTha, vorani0saM0 2456] tattvArthasUtrake praNetA umAsvAti mAtA hAna honese isa vaMzako apanA hI kara liyA kAroMne vA0 umAmvAti ko taTastha paramparA kA samajhA aura isa vaMzameM jo kucha thor3I bahuta tatvajJAna-saMbaMdhI hotA to vaise matabheda vAle sthaloM meM adhikAMzataH yA AcAra-sambandhI bhinna mAnyatAe~ thIM unheM bhI mata- itanA hI kahate ki isa viSayameM aisA bhI matAntara hai| bhaMTa ke rUpameM athavA siddhAntake rUpameM apanA kara apane jAti aura janma-sthAna meM zAmila kara liyaa| satra aura bhASya donoM kA pramANabhUta mAna kara prazasti meM spaSTarUpasa jAti-viSayaka koI kathana unake Upara TIkA likhane vAle zvetAmbara AcAryoM kI nahIM, to bhI mAtAkA gotrasacaka 'vAtsI' nAma isameM dRSTi meM se vA0 umAsvAtikI taTastha paramparA sambaMdhI maujada hai aura 'kaubhISaNi' yaha bhI gotrasUcaka vizepanihAsika satya bhalA diyA gayA, jisase ve saba yahI paNa hai| gotra kA yaha nirdeza umAmbAtike brAhmaNa mAnate ki vAcaka to hamAre jaisA rUDha zvetAmbarIya hA jAtike hone kI macanA karatA hai. aimA kahanA gAtrakara hamAre sadRza hI AgamaparamparA kA dhAraka honA paramparAko TheThama pakaDa rakhane vAlI brAhmaNa jAtika cAhiye / isase bhASyake Upara TIkA likhate hue jahA~ vaMzAnakramaka abhyAmI ko zAyada hI sadoSa mAlama jahA~ zvetAmbara AcAryoM ko apanI pracalita paramparA paDhe / vAcaka umambAti ke janmasthAna-rUpasa prazasti kI apekSA bhinnatA mAlama par3I hai vahA~ unhoMne vAcaka __ nyogrAdhikA' grAma kA nirdeza karatI hai, yaha nyagAko yA to 'matrAnabhijJa ' aura 'pramatta 56 jais| zabdoM me satkArita kiyA hai aura yA yaha vastu prakSipta dhikA sthAna kahA~ hai, isakA itihAsa kyA hai aura ima athavA Agama me judI hai, itanA hI kaha kara saMtoSa mama athavA Agama se jadI. itanA hIkA kA samaya usakI kyA sthiti hai| yaha saba aMdhakArameM hai| 5. pakar3A hai; aura kahIM to apanI cAla paramparA isakI zodha karanI yaha eka ramakA viSaya hai| nattvArthakI apekSA jadA hI varNana dekha kara yahA~ taka bhaDake mRtrake racanAmthAna-rUpama prazastimeM 'kumamapara' kA hai ki, bhASyake isa sthala kA asalI bhAga kimI nirdeza hai / yahI kusumapara isa samaya vihAra kA paTanA ke dvArA naSTa ho gayA hai aura upalabdha bhAga prakSipta hai hai| prazastimeM kahA gayA hai ki vihAra karata karata paTanaM emA kaha kara unhoMne yathArtha pAThako prakSiprapane kI maM tattvArtha rcaa| isa parama nIce kI kalpanAe~ sphurita cAMti se pheMka diyA aura usake sthAna para apanI para hotI haimparA ke anusAra AgamAnasArI pATha jamA honA / umAsvAtika samayameM aura usase kucha pahalecAhiye vaisA banA kara asalI bhASya ke rUpameM uma pALa jaina bhitra pAcha magadha jaina bhikSuoM kA khUba vihAra thA, aisA pathina kara diyA 58 ! yadi rUDha zvetAmbarIya TIkA honA cAhiyaM aura uma tarapha jaina saMgha kA bala tathA 56. "nedaM pAramaSapravacanAnamAri bhASyaM kiM nahi AkarpaNa bhI honA caahiye| pramatagItamenan ! vAcako hi pavit kathamevaMvidhagArpa- viziSTa zAnaka lekhaka bhI jaina bhikSuka apanI visavAdi nibadhnIyAt ? sUtrAnavabocAdupajAtabhrAntina aniyana sthAnavAma kI paraMparA ko barAbara kAyama rAba rAcatamataduvacanakam / 6,6 kA bhASyAta 50206 rahe the aura aisA karake unhoMne zrI lako 'jaMgama 57 dekho, 3,6 tathA 6,46 ke bhASyakI dene vRttiyaaN| vidyAlaya banA diyA thaa| 58 "etaccAntaradvIpakabhAjyaM prAyo vinAzitaM sarvatra ' 3 vihArasthAna pATalIpatra (paTanA) aura magara kairapi durvidagdhai yena SaNNavatirantaradvIpakA bhASyeSu dRzyante / anArSa caitadadhyavasIyate jIvAbhigamAdiSu paT dezase janmasthAna nyagodhikA sAmAnya taura para bahuta paMcAzadantaradvIpakAdhyayanAtx xx / dara nonahIM hogaa| -3,15 kI bhASyavRtti pR. 267 Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 pariziSTa anakAnta varSa 1, kiraNa 6, 5 prasiddha tavArthazAstra kI racanA kundakundake ziSya umAsvAtine kI hai isa mAnyatAke liye dasavIM maiMne paM0 nAtharAmajI premI tathA paM0 jugalakizora sadIse prAcIna kyA kyA sabata yA ullekha haiM aura ve jI mukhtArasa umAsvAti tathA tattvArthase sambandha rakhana kauna se ? kyA digambarIya sAhityameM dasavIM sadIma vAlI bAtoMke viSayameM kucha prazna pache the, unakA jA parAnA koI aisA ullekha hai jisameM kundakundake ziSya / uttara unakI tarafame mujhe milA hai usakA mukhya bhAga umAsvAtike dvArA tattvArthasatrakI racanA kiye jAne kA - unhIM kI bhASAmeM apane praznoMke sAtha hI nIce diyA sacana ho yA kathana ho? jAtA hai / ye donoM mahAzaya aitihAsika dRSTi rakhate haiM "navArthapatrakAraM gaddhapicchopalakSitama" aura vartamAnaka digambarIya vidvAnoMmeM, aitihAsika dRSTi ityAdi padma kahA~ kA hai aura kitanA purAnA hai ? sa, ina donoM kI yogyatA ucca koTi kI hai| isase 7 pUjyapAda, akalaGka, vidyAnandi Adi prAcIna abhyAsiyoMke liye unake vicAra kAmake honama unheM TIkAkAroM ne kahIM bhI tattvArthasUtrake racayitA rUpama pariziSTakaM rUpameM yahA~ detA huuN| paM0 jagalakizorajIke umAsvAti kA ullekha kiyA hai ? aura nahIM kiyA hai uttara parama jisa aMza-viSayameM mujhe kucha kahanA hai um| no pIche yaha mAnyatA kyoM cala par3I ? unake patrake bAda 'merI vicAraNA' zIrSakake nIce yahIM banalA dUMgA: premIjIkA patra prazna "ApakA tAH 6 kA kRpApatra milA / ramAmbA : 5 umAmvAti kundakunda kA ziSya yA vaMzaja hai kundakundake vaMzaja haiM, isa bAta para mujhe z2arA bhA isa bhAva kA ullekhya sabase purAnA kisa granthameM, paTTA- vizvAsa nahIM hai| yaha vaMzakalpanA usa samaya kI gaH valImeM yA zilAlegvameM Apake devanemeM aba takameM hai jaba tattvArthasatra para sarvArthasiddhi, zlokavArtika AyA hai ? athavA yo kahiya ki dasavIM sadIke parva- gajavArtika Adi TIkAe~ bana cukI thIM aura digambara vartI kisa grantha, paTTAvalI AdimeM umAsvAtikA kunda- sampradAya ne isa graMtha ko parNatayA apanA liyA thaa| kundake ziSya honA yA vanzaja honA aba takameM pAyA damavIM zatAbdIka pahale kA koI bhI ullekha abhI taka gayA hai| mujhaM isa maMbandhameM nahIM milaa| merA vizvAsa hai ki 2 Apake vicArameM pUjyapAda kA samaya kyA hai ? digambara mampradAyameM jo bar3e bar3e vidvAn graMthakartA hu" tattvArtha kA zvetAmbarIya bhAgya Apake vicArase mvA- haiM, prAyaH ve kimI maTha yA gaddIke paTTadhara nahIM the| paraMta pajJa hai yA nahIM yadi vApasa nahIM hai to usa pana meM maha- jina logoM ne garvAvalI yA paTTAvalI banAI haiM unake tva kI dalIleM kyA haiN| mastaka meM yaha bAta bharI haI thI ki jitane bhI AcA3 digambargaya paramparAmeM koI 'ucanAgara' nAmaka. yA granthakartA hote haiM ve kisI-na-kimI gahIke adhi. zAkhA kabhI huI hai aura vAcakavaMrA yA vAcakapada kArI hote haiM / isa liye unhoMne pUrvavartI sabhI vidvAnoM dhArI koI munigaggA prAcIna kAlameM kabhI huA hai aura kI isI bhramAtmaka vicArake anusAra khataunI kara DAlI huA hai to usakA varNana yA ullekha kisameM hai ? hai aura unheM paTTadhara banA DAlA hai / yaha to unheM mA 4 mujhe saMdeha hai ki tattvArthasUtrake raciyatA umA- .lama nahIM thA ki umAsvAti aura kundakunda kisa kisa svAti kundakundakke ziSya hoM; kyoMki koI bhI prAcIna samayameM hue haiM paraMtu cUMki ve bar3e AcArya the aura pramANa abhI vaka mujhe nahIM milA, jo mile ve saba prAcIna the, isa liye unakA saMbandha jor3a diyA aura bArahavIM sadIke bAdake haiM / isa liye ukta prazna pUcha guruziSya yA ziSyaguru banA diyaa| yaha socanekA rahA hU~, jo sarasarI taurasa dhyAnameM Ave so likhnaa| unhoMne kaSTa nahIM uThAyA ki kuMdakuMda karNATaka dezake Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAkha, jyeSTha, vIrani0saM02456] tattvArthasatrake praNetA umAsvAti 405 kaMDakaMDa prAmake nivAsI the aura umAsvAti vihAra meM paTpAhuDakI bhamikA bhI par3havA lIjiyegA gramaNa karane vAle / ranake saMbandha kI kalpanA bhI eka zrutasAgara ne AzAdharake mahAbhiSeka kI TIkA narahase asaMbhava hai| saMvata 1582 meM samApta kI hai| ataeva ye vikramakI solazratAvatAra, AdipurANa, harivaMzaparANa, jambudvIpa- havIM zatAbdIka haiN| tatvArthakI vattike aura SaTpAhuDakA pajani Adi prAcIna graMthoMmeM jo prAcIna AcArya paraM- tathA yazamtila kaTIkAke kartA bhI yahI haiM / dUsare zrutapaga dI huI hai usameM umAsvAti kA bilakula ullekha mAgara ke viSaya meM mujhe mAlama nhiiN|" nahIM hai / zrutAvatArameM kundakunda kA ullova hai aura unheM eka bar3A TIkAkAra batalAyA hai paraMtu unakaM Age mukhtAra jagalAkazArajAkA patra yA pIche umAsvAti kA koI ullekha nahIM hai / iMdranandi "Apake praznoM kA maiM sarasarI taura se kucha uttara kA zrutAvatAra yadyapi bahuta purAnA nahIM hai phira bhI diye detA hU~ :igamA jAna par3atA hai ki, vaha kimI prAcIna gcanAkA 1 abhI taka jo digambara paTTAliyA~ ganthAdikoM rUpAntara hai aura isa dRSTise usakA kathana pramAga ko- meM dI huI garvAvaliyoMme bhinna upalabdha huI haiM ne prAyaH TikA hai| 'darzanasAra 990 saMvata kA banAyA huA hai, vikramakI 12vIM zatAbdI ke bAda kI banI huI jAna usameM padmanandI yA kundakunda kA ullekha hai paraMtu umA- paDatI haiM, mA kahanA ThIka hogaa| unameM sabase parAnI mbAti kA nahIM / jinasenake mamaya gajavArtika aura kaunamI hai aura vaha kabakI banI huI hai, isa viSayama nAMkavArtika bana cake the, paraMtu unhoMne bhI bIsoM meM isa samaya kucha nahIM kaha mktaa| adhikAMza paTTAAcAryoM aura granthakartAoM kI prazaMsA pramaMgameM umA- valiyoM para nirmANake mamayAdikA kucha unlegya nahIM hai mvAti kA ullekha * paraMpaga kA nahIM samajhate the / eka aura mA bhI anabhava hotA hai ki kimI kimI meM bAta aura hai AdiparANa, harivaMzaparAga Adike aMtima Adi kucha bhAga pIndraga bhI zAmila huA haix katooMne kundakunda kA bhI ullekha nahIM kiyA hai. yaha kandakanda tathA umAmbAtika saMbaMdha vAla kitane hI eka vicAraNIya bAta hai| zilAlamba tathA prazAmtayA~ hai paraMtu ve saba ima mamaya marI samajhameM kandakanda eka vAma AmnAya yA ma sAmane nahIM haiN| hA~, zravaNabengAla ke jaina sampradAyake pravartaka the / inhoMne jaina-dharma ko vadAntakaM lagyAMkA maMgaha dama mamaya mere mAmana hai, jo mANikamA~cemeM DhAlA thA ? jAna par3atA hai ki jinamena Adi caMdaganyamAlA kA 28 vA gantha hai / isameM 40.42, ke samaya taka unakA mata sarvamAnya nahIM huA aura 13, 17, 18, 105 aura 158 naMbara ke zilAlegya mI liye unake prati unheM koI Adara bhAva nahIM thaa| donoMka ullekha tathA mambaMdhako liye hapa haiN| pahale pA~calegvoM "tattvArthazAstrakA gapinchApalakSima matadanvaya padake dvArA aura naM.108 meM 'vaMza nadIya' yAdi zloka mAlama nahIM kahA~kA hai aura kitanA ganA pAka dvArA mAmbAniko kadakuMda ke vaMzama liyA hai| hai ? tatvArthasatrakI mUla praniyAMma yaha pAyA jAnA hai| prakRta vAkyAMkA ullaMgya 'mvAmI magannabhadra' ke 18158 kahIM kahIM kundakundako bhIgaddhapiccha likhA hai| gaddhapiccha para phaTanAMTa meM bhI kiyA gayA hai| inameM mavama paganA nAmaka eka aura bhI AcAryakA ullaMkha hai / janahitepI zilAlegna naM. 17 hai, jo zaka maM.1.3, kAliAvA bhAga 10 pRSTha 369 aura bhAga 15 aMka 6kaM kundakunda- huA hai| sambaMdhI lekha par3havA kara dekha liijiyegaa| 4 uttarakA yaha bhAga pahale patra (tA.31-7-26. ) meM diye * yahAM para kucha aMza danese chuTa gayA mAlUma hotA hai| hue eka dUsare hI prazna naM.1 me mambanlA gvatA hai, jise ukta praznAM -sampAdaka meM zAmila nahIM kiyA gayA / sampAdaka Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 1, kiraNa 6. 2 pUjyapAda kA samaya vikramakI chaThI zatAbdI hai ke kartA rUpase umAsvAti kA ullekha kiyA hai-nAMkaisakA vizeSa jAnane ke liye 'svAmI samantabhadra' ke vArtika meM unakA dvitIya nAma gaddhapicchAcArya diyA hai pR0 141 se 143 taka dekhiye / tattvArthake zvetAmbarIya aura zAyada AptaparIkSA TIkA Adi meM 'umAsvAni' bhASyako maiM abhI taka mvopajJa nahIM samajhatA hU~ / usa nAmakA bhI ullekha hai|| para kitanA hI maMdeha hai, jisa sabakA ulleva karane ke isa taraha para yaha Apake donoM patroM kA uttara hai. liye maiM isa samaya tayyAra nahIM huuN| jo isa samaya bana sakA hai| vizeSa vicAra phira kisI 6 digambarIya parampagameM muniyoMkI koI ucca nAgara mamaya kiyA jaaygaa|" zAgvA bhI huI hai, isakA mujhe abhI taka kucha patA nahIM merI vicAraNA hai aura na 'vAcakavaMza' yA 'vAcakapada' dhArI muniyoM kA hI koI vizeSa hAla mAlama hai| hA~, itanA smaraNa vikrama kI 9 vIM zatAbdI ke digambarAcArya vidyAhotA hai ki kimI digambara gantha meM umAmvAtike sAtha naMdina ApaparIkSA (zlo0 119) kI svopajJavRttima 'vAcaka' zabda bhI lagA huA hai| "tattvArthapatrakAraimmAmbAmipratibhiH" * aimA __ kundakunda aura umAmvAnike saMbaMdhakA ullaMgva kathana kiyA hai aura tattvArtha-zokavArtikakI svopatanaM. 2 meM kiyA jA cukA hai / maiM abhI taka umAsvAti vRtti (106-031) meM inhIM AcArya ne "enena ko kundakundakA nikaTAnvayI mAnatA hU~-ziSya nhiiN| gaDhapinchAcAryaparyantamunimAtreNa vyabhicAritA ho sakatA hai ki ve kundakundake praziSya rahe hoM aura nirastA" aisA kathana kiyA hai / ye donoM kathana naisakA ulleva maiMne 'svAmI samantabhadra' meM pR0158, 159 para bhI kiyA hai| ukta itihAsa meM umAmvAti-samaya svArthazAmmrake umAsvAticina honeko aura umAsvAti aura 'kundakunda-samaya' nAmaka ke donoM lagyoM ko eka tathA gaddhapiccha AcArya donoMke abhinna honeko macina bAra par3ha jAnA caahiye| karate haiM aisI paM0 jagalakizorajI kI mAnyatA jAna ___ 5 vikrama kI 10 vIM zatAbdI meM pahale kA koI par3atI hai| paraMtu yaha mAnyatA vicAraNIya hai, isama ullegya mere dagvanemeM aimA nahIM AyA jisameM umAmbAni isa viSaya meM merI vicAraNA kyA hai use saMkSepa meM ko kundakundakA ziSya liyA ho| batalA danA yogya hogaa| "navArthasatrako gaddhapinTopalakSinama" pahale kathana meM 'tattvArthasatrakAra' yaha umAsvAmI ityAdi padA natvArthamatra kI bahunamI pranigoMke aMtameM vagairaha AcAryoM kA vizeSaNa hai, na ki mAtra umAdegyA jAtA hai, parantu vaha kahA~ kA hai aura kitanA mvAmIkA / aba yadi mukhtAra jI ke kathanAnusAra atha paganA hai yaha abhI kucha nahIM kahA jA sktaa| kIjiye to aisA phalina hotA hai ki umAsvAmI vagairaha 7 pajyapAda aura akalaMkadevake vipayameM to abhI pama pajAbagaya nAmaka eka vidvAna kI likhI huI ThIka nahIM kaha sakatA parantu vidyAnaMdina to tatvArthasUtra yApaparIkSA-TIkAkI jA prati hai usameM ye "tatvArthasatrakArairu. jinendrakanyAgAbhyudaya' graMthameM 'atvayAvanti' kA varNana bhAsvAmiprabhatibhiH" zabda nahIM haiM, aura dehalIke naye mandira karate hae kundakunda aura umAsvAti donAMke liye 'vAcaka' pada kA kI jo puganI do pratiyAM-eka maM018:1 kI aura dasarI ma. prayoga kiyA gayA hai, jaisA ki usake ninna padya prakaTa hai: - 14 kI likhI huI-hAla meM devI gaI unameM bhI ye zabda nahIM puSpodanto bhUtavaliH jinacaMdro muniH punH| haiN| isase mudrita pratike ye zabda prakSipta jAna par3ate haiM aura isI kundakundamunIndromAsvAtivAcakasaMjJitau // liye mere patra meM ina para koI khAsa jora nahIM diyA gayA thaa| -sampAdaka -sampAdaka Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 407 vaizAkha, jyeSTha, vIrani0saM02456] tasvArthasatrake praNetA umAsvAti prAcArya tattvArthasUtrake kartA haiM / yahA~ tatvArthasUtra kA vyabhicAra kA viSaya bhatarUpase kalpita kiyA gayA artha yadi tattvArthAdhigamazAstra kiyA jAya to yaha satra judA hI hai, isIse unhoMne isa vyabhicAra doSako phalita artha dUSita ThaharatA hai / kyoMki tattvArthAdhigama- nivAraNa karaneke bAda hetumeM prasiddhatA doSa ko dUra zAstra akele umAsvAmIkA racA huA mAnA jAtA hai,na karate hue "pratasatre" aisA kahA hai / prakRta arthAt ki umAsvAmIAdianeka aacaaryoNkaa| isase vizepaNa- jisa kI carcA prastuta hai vaha umAsvAmIkA mokSamArgagata tattvArthasatra padakA artha mAtra tattvArthAdhigama zAstra viSayaka satra / prasiddhatA dopa kA nivAraNa karate hue na karake jinakathita tattvapratipAdaka sabhI grantha itanA satra ko 'prakRta' aisA vizeSaNa diyA hai aura vyabhicAra karanA cAhiye / isa artha ke karate hue phalita yaha dopako dUra karate hae vaha vizeSaNa nahIM diyA tathA pakSa honA hai ki jinakathita tattvapratipAdaka granthake racanaM rUpa matrake andara vyabhicAra nahIM AtA yaha bhI nahIM vAle umAsvAmI vagairaha AcArya / isa phalita artha ke kahA / ulaTA spaSTarUpase yaha kahA hai ki gaddhapicchAcAanasAra sIdhe taura para itanA hI kaha sakate haiM ki ryaparyanta muniyoMke satroMmeM (?) vyabhicAra nahIM paataa| vidhAnaMdi kI dRSTimeM umAmvAmI bhI jinakathita tattva- yaha saba nirvivAda rUpase yahI sUcita karatA hai ki pratipAdaka kisI bhI ganthake praNetA haiM / yaha gantha bhale vidyAnandi umAmvAmIse gaddhapiccha ko jadAhI samajhate hI vidyAnaMdikI dRSTi meM tattvArthAdhigamazAstra hI ho haiM, donoM ko eka nahIM hai| isI abhiprAya kI puSTimeM paraMtu isakA yaha Azaya ukta kathanameM dUsare AdhAge ke binA sIdhe taura para nahIM nikalanA / imame vidA lagaka mahodaya kI yaha vicAragA ThIka nahI hai, kyoMki naMdike AptaparIkSAgata parvokta kathana para hama isakA lokavArtika kI mudrita pratimeM "vyabhicAritA nirastA" ke prAzaya sIdhI rItise itanA hI nikAla sakate haiM ki bAda jo pUrNa virAma kA cinha ( / ) chapA hai vaha mazuddha hai-hAtaumAsvAmIna jainatatvake upara koI graMtha avshyrcaa| likhita pratiyoM meM vaha nahIM dekhA jaataa| isase agalA 'prakRtama parvAkta dUsarA kathana tattvArthAdhigamazAstrakA pahalA pada pUrva vAkyaka mAya tI gambadra hai aura praga vAkya "patena ga. mAkSamArga-viSayaka satra marvajavItarAga-praNIta hai isa picchAcAryaparyantamunisatreNa vyabhicAritA ni. yastu ko siddha karane vAlI anamAnacarcA meM AyA hai| rastA prakRmasa" yA hotA hai / nI hAlatameM, khuda legyaka mahodaya kI bhI mRcanAnumAra, kinI Apani athavA viMgavI vicAraka isa anumAnacarcAmeM mAtamArga-viSayaka matra pakSa hai. liye koI sthAna nahIM rahatA / agalA vAkya "matratvamasiddhAmati marvajJavItarAga-praNItva yaha mAdhya hai aura matratva yaha . cena" ina sAMga pArambha hotA hai, usake zurUgaM "prakRtasatre" haMna hai| isa hetuma vyabhicAra dopakA nirasana karane kI kArDa myAga jAta na:- binA usaka bhI kama cana jAna hae vidyAnandina tana' ityAdi kathana kiyA hai| vya- hai| aura yadi kala jAna gamabhI bhI jAya nA madhyamaM pr| bhicAra dopa pakSama bhinna sthala meM maMbhavita hotA hai| prakRtamatre' padako dara nItIpa-gAya' meM ubhayaprakAzaka eva dAnAM panna nA mokSamArga-viSayaka prastuta natvArthamRtra hI hai ima kA ka. gAdhaka samajhanA cAhiye / isake givAya, prakaggA tathA Tiga. maM vyabhicAra kA viSayabhUta mAnA jAne vAlA gaddhapi- svara sampradAya meM gRpicchAcArya kI isa nanvArthamRtraka kanniviSa. cchAcArya paryaMta muniyoM kA sUtra yaha vidyAnandi kI eka prasiddhi ko degnane hue. gRpicchAcArthake bAda 'paryanna' zabda dRSTi meM umAsvAtike pakSabhUta mokSamArga-viSayaka prathama ka prayAgaMma yaha mApha dhvanita honA hai ki vicArameM pragnta prakRta mantra matrase bhinna hI honA cAhiye, yaha bAta nyAyavidyA kA kartA hI vahAM gRdapinchAcAryakampameM vivakSita hai, maga aura koI abhyAsIko zAyada hI samajhAnI par3e aisI hai| vidyA- nahIM / gRddhapicchAcArya nAma kA damA koI sUtrakAra humA bhI nahIM / nandi kI dRSTimeM pakSampa umAmbAtike matra kI apekSA ataH jo natIjA nikAlA gayA hai vaha ThIka nahIM hai -saMpAdaka Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta varSa 1, kiraNa 6, 7 eka dalIla yaha bhI hai ki vidyAnandi yadi gRddhapiccha vicArase sahamata na ho athavA sahamata hote hue aura umAsvAmI ko abhinna hI samajhate hote to eka usa para kucha vizeSa prakAza DAla sake unheM jagaha umAmvAmI aura dUsarI jagaha 'gaddhapiccha AcArya' saharpa AmaMtraNa hai ki ve apane yuktipuramsara itanA vizeSaNa hI unake liye prayukta na karate balki 'gaddhapiccha' ke bAda ve 'umAsvAmI' zabda kA prayoga vicAroM ko zIghra hI 'anekAnta' ke pAThakoM ke karate / ukta donoM kathanoM kI merI vicAraNA yadi sAmane rakhane kI kRpA kareM / parantu isa sambaMdha khoTI na ho to usake anusAra yaha phalita hotA hai meM likhA huA koI bhI lekha-anakUla ho ki vidyAnandi kI dRSTi meM umAsvAmI tattvArthAdhigama yA pratikUla-kisI prakAra ke lobha, kopa yA zAsrake praNetA hoMge paraMtu unakI dRSTi meM gRddhapiccha aura sAmpradAyika karatA ke pradarzana ko liye hae umAmvAmI ye donoM nizcayase jada hI hone caahiye| na honA cAhiye, usa kA uddezya mAtra satya gaddhapiccha, balAkapiccha, mayurapiccha vagairaha vize kI khoja tathA satya ke nirNaya meM sahAyatA paNoM kI saSTi nagnatvamUlaka vastrapAtrake tyAgavAlI digambara bhAvanAmeM se huI hai| yadi vidyAnandi umA- pahu~cAnA honA cAhaye / aura isa liye vaha svAmI ko nizcayapUrvaka digambarIya samajhata hote to ve saumya bhASAmeM aitihAsika dRSTi kI pradhAnatAko unake nAmake sAtha pichale jamAnameM lagAye jAne vAle lekara hI likhA jAnA cAhiye / gaddhapiccha Adi vizepaNa z2arUra lagAte / isase aisA jo digambara vidvAna isa ke viruddha kahanA par3atA hai ki vidyAnandina umAsvAmI kA zvatA- vicAra rakhate hoM aura khada koDe lekha likhanA mbara, digambara yA koI tIsaga sampradAya macita hI na cAheM unheM cAhiye ki ve isa lekha kI jima nahIM kiyaa| jisa bAta ke virodhameM jitanI bhI sAmagrI juTA noTa sakate hoM use prayatna karake jaTAe~ aura jaTA yaha lekha, lekhaka mahodayake vizAla tathA kara una paMktiyoM ke lekhaka ke pAsa bhejane kI gahare adhyayanako sUcita karatA huA. vidvAnoM kRpA kareM, jisase jo vistRta lekha likhA jAne ke sAmane vicArakI bahutasI mahatvapUrNa sAmagrI ko hai usameM usakA sadupayoga ho sake aura prastata karatA hai aura unheM savizeSarUpame sanyake matyaka nirNaya meM yatheSTa sahAyatA mila sake / anasaMdhAna tathA yathArthatAke nirNaya kI preraNA yaha viSaya aba acchI tarahase nirNIta hI ho karatA hai / isake liye lekhaka mahodaya dhanyavAdake jAnA cAhiye / aura isaliye hara eka vidvAn pAtra haiN| merI icchA isa para kucha vistArake sAtha ko apanA kartavya samajha kara isameM yoga denA likhanekI hai parantu isa samaya na to mujhe avakAza cAhiye / isa viSayameM patra-vyavahAra karane vAle hI hai aura na yatheSTa sAdhana-sAmagrI hI mere sAmane sajjana sAdhana-sAmagrIke sambaMdhameM kitanI hI upamaujada hai| ataH bAdako isakA prayatna kiyA yogI sacanAe~ prApta kara skeNge| -sampAdaka jAyagA / hA~, jo vidvAn isa lekhake kisI Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAkha, jyeSTha, vIrani0saM0 2456] vIra-sevaka-saMghake vArSika adhivezanakA vivaraNa 409 vIra-sevaka-saMghake vArSika adhivezana kA vivaraNa nirdiSTa sUcanAnusAra vIra-sevaka-saMghakI mITiMga kisa kAraNavaza ve mahAnabhAva apane vacanoM kA pAlana tA. 12 aura 13 aprela ko donoM dina mahAvIra jaya- nahIM kara sake / aura bhI kucha sajanoM me sahAyatA jI-utsavaka piMDAla meM kI gii| pahale dina mITiMgakA tathA sahayoga kI vizeSa prAzA thI jo abhI taka parI prAraMbha mubaha ATha bajeke qarIba huA aura usameM nimna nahIM ho sakI / isa saMsthAke calAne kA eka prakArase madamya upasthita hue: sArA bhAra abhI to kevala adhiSThAtAke hI mira para 1 bA0 cetanadAsajI ri0 heDamAsTara, malhIpara; 2 hai-Azrama tathA anekAnta patra-sambaMdhI choTe moTe prAyaH lA0 makkhanalAlajI ThekedAra, dehalI (pradhAna); 3 lA0 saba kArya unheM hI karane par3ate haiM aura isa liye ve maradArImalajI, dehalI; 4 50 dIpacaMdajI varNI, 5 apane svAsthyakI parvAha na karate hue dina-rAta avitraH ku~vara digvijayasiMhajI, 6 bA0 vizanacaMdajI , zrAnta parizrama karate rahate haiM, rAtako prAyaH bAraha eka dahalI; 7 bA0bholAnAthajI mukhtAra, balandazahara; 8 baje taka unheM sonA milatA hai, parantu phira bhI kAma paMjagalakizorajI mukhtAra (adhiSThAtA); 9 lA nattha parA honameM nahIM pAtA-kitane hI patra taka uttarake malajI, baranAvA; 10 paM0 mahAvIraprasAdajI, dehalI; liye par3e hue haiM jo kucha vizeSa samayakI apekSA rakhate 11 lA0 rUpacaMdajI gArgIya, pAnIpata; 12 sAha raghu- haiM-aura na unake mastiSkameM saMsthAsambandhI jo bahuta naMdanaprasAdajI, amarohA; 13 bA0 umarAvasiMhajI, se vicAra bhare par3e haiM unheM hI kArya meM pariNata karane dahalI; 14 lA0 dalIpasiMhajI kArAjI, dehalI; 15 athavA prakAzameM lAne kA koI avasara milatA hai| lA0 pannAlAlajI dehlii| akele AdamI kA kAma Akhira akelA hI hotA hai, ___sarvasammatise lA0makkhanalAlajI ThekedAranaM sabhA- vaha saba kAmoM ko kama kare imIse jina mahAna uddepatikA Asana grahaNa kiyaa| tatpazcAta paM0ja pazAna paM0jagalakizo- zyoMko lekara yaha saMsthA khar3I kI gaI hai unakI tarapha rajI mukhtAra adhiSThAtA Azramana, vIra-sevaka-maMgha aura abhI koI khAma athavA namAyA~ pragati naz2ara nahIM A mamantabhadrAzramakI sthApanA tathA anakAnta patrakI yo- rahI hai, sirpha anakAnta' patrakA hI eka kAma ho rahA hai janA AdikA itihAsa saMkSepameM varNana karate hue, ina aura usane samAjakI emI upekSA-sthitike hote hue kI vartamAna sthitikA kucha digdarzana karAyA, apanI bhI apanI ima choTImI avasthAmeM jaina-ajaina vidvAnoMke kaThinAiyoM aura AvazyakatAoMko prastuta kiyA aura hRdayameM jo mahatvakA sthAna prApta kiyA hai aura apanI 61 mArca sana 1930 nakakA kula hisAba peza kiyaa| jisa vizeSatA tathA AvazyakatAko pramANita kiyA hai hisAba sabako sunAyA gayA / aura vaha antataH sarvama- uma batalAne kI z2arUrata nahIM-vaha usameM prakaTa hone mmanitase pAma huA, jo anyatra isI patrameM prakAzita hai| vAle 'lokamata' meM hI spaSTa hai / unakI icchA ise adhiSThAtAjInaM apane vaktavyameM spaSTa batalAyA ki abhI kaI guNA U~cA uThAne tathA eka sarvopayogI -'samAjane abhI taka isa upayogI tathA Avazyaka Adarza patra banAne kI hai parantu sahAyakoMke abhAva meM maMsthAkI tarafa jaisA cAhiye vaisA dhyAna nahIM diyA hai- athavA samAjake vidvAnoM tathA zrImAnoMkA yatheSTa sahana vidvAnoM ne ise apanI sevAe~ arpaNa kI aura na yoga prApta na honekI hAlatameM ve kucha bhI nahIM kara sakana, dhanADhayoM ne yatheSTa Arthika sahAyatA hI pradAna kii| unake vicAra hRdayake hRdayameM hI vilIna hote jAne haiM, kaI vidvAnoMne AzramameM pAkara sevAkArya meM hAtha baTAne utsAha bhaMga ho rahA hai aura parizrama tathA cintA ke kA tathA kuchane apane ghara para raha kara Azrama-sambandhI kAraNa svAsthya bhI dina para dina giratA jAtA hai| yadi kArya karanekA bhI vacana diyA thA parantu na mAlama yahI hAlana rahI aura svAsthyanaM javAba de diyA athavA Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 anekAnta varSa 1, kiraNa 6, 7 samAjakI orase nirAzA hI rahI aura nirupAyatA adhi- karmacArI vetana para nahIM rakkhe jAyeMge-taba taka Azrama ka bar3ha gaI to eka dina unheM bhI hAra kara baiTha jAnA kA kAma ThIka calanA aura use apane uddezyoM meM saphahogA / jainadharmake gauravako punarUjjIvita karane evaM latA milanA kaThina hI nahIM kintu asaMbhava jAna par3atA jainasamAjake utthAnake liye unakA yaha antima udyoga hai| philahAla vetana para kamase kama eka aise yogya hai| isa liye saMghako zIghra aisI yojanA karanI cAhiye vidvAn kI to zIghra yojanA ho hI jAnI cAhiye jo jisase Azramako kucha acche niHsvArtha mevakoMkI prApti sevAbhAva kI pradhAnatA ko liye hue ho, Azrama ke ho sake / sAtha hI, dhanakI aisI vyavasthA kI jAnI Aphisako bhale prakAra sa~bhAla sake-khuda hI tathA cAhiye, jisameM kucha yogya vidvAnoM ko vetana para rakha saMketAnasAra acchI taraha se patravyavahAra karanA jAnatA kara unama kAma liyA jA sake aura jo kAma uThAe ho-prapha dekhane kA jo acchA abhyAsI ho, bAqAgaye haiM tathA bhaviSyameM vijJapri naM01 ke anusAra kiye yadA hisAba likhanA jise AtA ho, saMskRta-prAkRnAjAnakA haiM unakA nirvAha ho makaM / isa vakta taka 'a- di granthoM para se nirdezAnusAra kucha avataraNoM ko chaoNTa nakAnta' ke grAhakoMse jo rupayA vasala haA hai usame sake athavA aitihAsika khAtoMkA khatiyAna kara sake adhika usa khAtameM, bahata kucha kiphAyatasa kAma lena aura jarUrata hone para kucha anavAda kArya bhI kara ske| para bhI,kharca ho cukA hai aura abhI sAta kiraNeM grAha- aise vidvAnakI niyukti hone para adhiSThAtAkA Azrama koMko ara denI bAkI haiM, jinake liye AzramakA jo se bAhara jAnA bhI ho sakegA, jisase bahuta kucha prarUpayA avaziSTa hai vaha saba kharca hokara bhI purA nahIM cArakArya bana sakegA, aura Azrama tathA patrake kAma paTa mkegaa| isake liye patrakI grAhakasaMkhyA bar3hAne meM koI rukAvaTa bhI paidA nahIM hogii|' kA bhI khAsa udyoga honA cAhiya; udyoga tathA pracAra isa para vra0 ku~vara digvijayasiMhajIna, Azrama tathA me bahuta se grAhaka banAye jA sakate hai, jinakA anu- patra kI saMkSapamaM aAlocanA karate hue, eka choTI sI bhava unheM 'jainagajaTa' ke sampAdanakAla meM ho cakA hai| spIca dI, jimakA sAra yaha hai ki- 'Azrama meM eka usa samaya bAba sarajabhAnajIkA sahayoga prApta thA, jo upadezaka-klAma kholI jAnI cAhiye jisake dvArA aise patrakI grAhakasaMgvyA juTAnakA khAsa udyoga kiyA karate upadezaka athavA saMbaka tayyAra kiye jAyeM jo jagaha the aura usake phalasvarUpa usa patra kI prAhakasaMkhyA jagaha jAkara jainadharmakA acchA pracAra krskeN| sAtha itanI bar3ha gaI thI jitanI ume kabhI bhI nasIba nahIM huI hI, bAharase vidvAnoMkA balA kara prati saptAha yA prati thI aura na zAyada bAdako hI Ajataka nasIba ho sakI pakSa kucha kucha dinake liye niyata viSayoM para vyAkhyAna hai / parantu 'anakAna' kA esa kisI bhI sajjanakA karAye jAyA kreN| isase Azramake prati logoMkI dilamahayoga prApta nahIM hai aura na khada sampAdaka ko patra caspI bar3hegI aura anakAntake liye kitane hI lekhoM tathA Azrama kA kAma karate hue itanA avakAza hI tathA lekhoMkI sAmagrIkI prApti bhI sulabha ho jaaygii| mila rahA hai ki jo isa vipaya meM ve koI vyavasthita dUsare prathamAnayoga (paurANika bAtoM)tathA karaNAnayogaudyoga kara sakeM- eka sampAdakakA vAstavameM yaha kAma sambandhI zaMkAoMkA samAdhAnakA kAma Azramako hai bhI nahIM; yadi usakA dimArA aise kAmoMmeM lage to, khAsa taurase apane hAthameM lenA cAhiye, unakA ThIka niHsandeha, usake kartavyapAlanake kitane hI jarUrI kAma samAdhAna na hone se hameM jagaha jagaha zAstrArthoM Adi usase chUTa jAya~ge / ata: AzramameM jaba taka do cAra meM bar3I dikkateM peza AtI haiM, kitanI hI bAtoMkI loga acche vidvAnoMkI yojanA nahIM hogI kucha tyAgI, khillI tathA makhaula ur3Ate haiM jisase jainazAsana kI riTAyarDa vidvAn tathA anya paropakArI sajana apanI aprabhAvanA hotI hai| ve yadi ThIka haiM to unakA sabakI sevAe~ ise arpaNa nahIM kareMge aura acchI yogyatA vAle samajhameM Ane yogya acchA samAdhAna ho jAnA cAhie Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAla jyeSTha, vorani0saM0 2456] vIra-sevaka-saMghake vArSika adhivezanakA vivaraNa 411 aura nahIM to unakA mAnanA hI chor3a denA cAhiye / prati abhI taka apane kartavyakA pAlana kiyA aura na abhI dehalImeM jaldI hI eka bahuta bar3e zAstrArthake hone vidvAn loga hI isa ora kucha dhyAna de rahe haiM / kitane kI sambhAvanA hai, usake liye hameM abhI se tayyAra hI vidvAn to patroMkA uttara taka bhI nahIM dete athavA honA cAhiye / yadi samaya para aisI kisI bAta kA usameM bahuta hI lAparvAhI tathA pramAdase kAma lete haiM / acchA samAdhAnakAraka uttara na diyA jA sakA to mAnoM unheM isa viSayameM apane uttaradAyitvakA kucha bhI jainiyoM kI bahuta bar3I aprabhAvanA hogI aura unake vodha nahIM / logoMmeM sevA tathA svArthatyAgake bhAvakA dharmako hAni pahu~cegI / ataH usase pahale hI hameM bahuta hI abhAva jAna par3atA hai / Azrama vidvAnoM tathA jaldI samAdhAnakI pUrI sAmagrI mila jAnI caahiye| dUsare sajanoMko ghara para bhI kAma denA cAhatA hai paraMtu yadi Azrama se ye saba kAma nahIM ho sakate to phira koI leneko tayyAra nahIM aura jo eka do ne liyA bhI hamArI rAya meM usako kAyama rakhane kI koI jarUrata to karake nahIM diyA / aisI hAlatameM Azrama kyA kara nahIM / itihAsa, sAhitya aura tattvajJAna kI bArIka sakatA hai, akele adhiSThAtAke vazakA saba kAma nahIM bAtoMko, jo Ajakala 'anekAnta' kA viSaya banI huI hai / yadi kucha acche kAma karanevAle svArthatyAgI puruSa haiM, Amataura para koI nahIM samajhatA, unakI tarapha logoM Azramako apanI sevAe~ arpaNa kareM, dUsare vidvAn kI koI ruci nahIM hai| aisA hameM apane upadezakIke daure loga mahaz2a safara kharca lekara sAla bharameM eka ekado do meM anubhava huA hai|' paM0 mahAvIraprasAdajIne ApakI mahInake liye hI sevAbhAvase AzramameM padhAranekI kRpA kucha bAtoMkA samarthana kiyA aura kahA ki vAstavameM kiyA kareM / aura dhanikajana dhanakI itanI sahAyatA dahalImeM jaldI hI vaise eka bahuta bar3e zAstrArthakIsambhA- pradAna kareM jisase kucha U~cI yogyatAke vidvAnoMko vanA pAI jAtI hai aura paurANika tathA lokaracanA- vetana para bhI rakavA jA sake aura AzramameM yatheSTa sambaMdhI zaMkAoMke samAdhAna ke viSaya meM yahA~ taka z2ora sAdhana-sAmagrIkA saMgraha kiyA jA sake, to saba kucha diyA ki unheM akSarazaH satya siddha kiyA jAnA caahiy| ho makanA hai-sAre kAmoMkA sampAdana kiyA jA uttarameM adhiSThAtAjI ne batalAyA ki-'Azramake sakatA hai / binA isake gvAlI bAtosa yA korI pAzA uddezyoM meM ina saba bAtoMkA samAveza hai, usakA pahalA hI gavarnameM kucha nahIM ho sktaa| Azramako pahale jana uddezya hai-"aise sacce sevaka utpanna karanA jA vIrake aura dhanakI yatheSTa sahAyatA prApta karAiye-usake lie upAsaka, vIraguNaviziSTa aura prAyaH loka sevArthadIkSita kAphI phaMDa ekatrita kIjiye aura phira dekhiye ki ho tathA bhagavAna mahAvIrake saMdazako ghara gharameM pahu~cA vaha kyA kucha kAma karatA hai| yadi samAja isake makeM / " isameM upadezakoM athavA sevakoMkI klAsa aura liye phaMDakI koI yogya vyavasthA nahIM kara sakatA, vidvAnoMke vyAkhyAnadvArA zikSAkI saba bAna A jAtI kisI bhI sajanakA hRdaya saMsthAkI upayogitAko dekha hai| aura dUsare uddezyameM, jo bahuta kura vyApaka hai (dakho kara ise apanI sevAe~ arpaNa karane ke liye tayyAra niyamAvalI) paurANika bAtoMkI asaliyatako prakaTa nahIM hotA aura na vidvAn loga hI isa tarapha kucha karate hue unake viSayakI rAlata phahamI ko dUra karanA yoga denA cAhate haiM to jarUra isa Azramako banda bhI A jAtA hai-usameM jaina dharmake samIcIna rUpAdi kara denA cAhiye athavA yaha khuda hI banda ho jaaygaa| viSayameM sarvasAdhAraNakI bhala ko sudhAranekI bAta spaSTa rahI itihAsa, sAhitya aura tattvajJAnakI bAta, bhale kahI gaI hai / paraMtu ina saba kAmoMke liye aura zrAzra- hI jainajanatA abhI inake mahatvako na samajhatI ho mako usake uddezyoM meM saphala banAneke lie jana aura parantu use eka dina samajhanA aura samajhAnA hogA, dhanakI khAsa jarUrata hai aura ye donoM hI cIjeM abhI binA inake samAjakA jIvana raha nahIM sakatA aura Azramake pAsa nahIM haiN| na to dhanADhayoMne isa saMsthAke yadi rahe bhI to vaha kucha kAryakArI nahIM ho sktaa| Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta varSa 1, kiraNa 6, 7 utnama sAhityake pracArame lokamaci badala jAtI hai heDamAsTara isa jalseke sabhApati cane gaye / tatpazcAta aura phira janatA ko una bAtoMmeM acchA rasa pAne adhiSThAtA Azrama ne saMgha tathA AzramakI niyamAvalI lagatA hai jiname pahale vaha ghabagatI thI athavA jinameM peza kI, jo kucha saMzodhanoM tathA parivartanoMke bAda marva usakA mana kucha lagatA nahIM thA / imI bAtako lakSyameM sammanise pAsa kI gaI, aura jo pAThakoMke avalokagagya kara "tyAgabhami" jaima patra kaI kaI hajAra rupaye nArtha isI patrameM anyatra prakAzita hai| isake anikA prativarSa ghATA uThA kara bhI apane mAhityakA pra- rikta pracAra AdikI dRSTile vidyArthiyoM Adiko "anaM. cAra kara rahe hai aura isa taraha lokamaciko badalakara kAnta" patra 4) 20 kI jagaha 3) meM denA karAra pAyA bagabara apane pAThaka paidA karane cale jAte haiM / 'ana- aura phira prabandhakAriNI samitike sadasyoMkA cunAva kAnta' ke mAhityakA bhI aise hI pracAra honA cAhiye, hokara jalsA DhAI bajeke qarIba samApta huaa| donoM dina imasa lokamaci badala jAyagI aura phira patrako apane mITiMgameM jo prastAva pAsa hue haiM ve isa prakAra haiM :pAThakoM athavA grAhakoMkI kamI nahIM rhegii| paraMtu yaha prastAva kAma kucha varSa taka binA pracara ghATA uThAe nahIM ho (1)adhiSThAtA AzramakI orase31mArca san 1930 mktaa|"tyaagbhmi"ko biDalAjI tathA jamanAlAlajI takakA hisAba peza huA,jise yaha saMgha pAsa karatA hai| bajAja jaima samayAnukUla dAnI nararatnoMkA sahayoga prApta hai jo usake saba ghATeko pRga kara dete haiM / "anekAnta' (2) yaha saMgha philahAla aAzramameM eka U~cI vetanaka ko aise eka bhI sajjana kA sahayoga prApta nahIM hai, taba yogya karmacArIkI niyukti ko Avazyaka samajhatA hai use adhikAdhika upayogI aura lokapriya kaise banAyA aura usakI niyuktikA adhikAra adhiSThAtAko detA hai| jA sakatA hai ? dhanika kahalAne vAle samAjake liye, (3) maMgha tathA AzramakI niyamAvalIko adhiSThAtA niHsandeha, yaha eka bar3I hI lajjAkA viSaya hai jo vaha ___ Azramane peza kiyA aura use kucha maMzodhanoM tathA paapane eka bhI patra ko isa yogya na banA sake jo rivartanoMke bAda yaha saMgha sarvasammatise pAsa karatA hai / dRmA uccakoTi ke patroM kI zreNimeM baiTha sake athavA (4) yaha saMgha ucita samajhatA hai ki Aja se vibaiTha kara usakA nirvAha kara ske| dyArthiyoM, striyoM, lAyabreriyoM, tIrthasthAnoM aura vidyAisake bAda kucha cacA ho kara yaha nizcaya huA saMsthAoMko atakAnta'patra4)kI jagaha3)meM diyA jaay| ki AzramameM U~cI vatana para eka yogya karmacArIkI (5) yaha saMgha nimnalikhita sAta sajjanoMko prabandhayojanA kI jAya aura usakI niyukti kA adhikAra kAriNI samitike sadasya niyata karatA hai| zeSa cAra sadasyoMkI niyaktikA adhikAra adhiSThAtA Azramako praadhiSThAtA Azrama kA diyA jAya / mAr3he dasa bajeka karIba mITiMga kI yaha baiThaka samAna hAI aura dasarI dhAnajIkI anamati athavA maMtrIjIkI svIkRtise hogaa| baiThaka agale dina para 1sh| baje dinake rakkhI gii| 1 lA0 makkhanalAlajI ThekedAra,morIgeTa, dehalI(pradhAna) 13 aprela ko niyata samaya para mITiMgakA kArya 2 bA. bholAnAthajI mukhtAra, balandazahara (maMtrI) prAraMbha huA aura usameM nimna sadasya upasthita hae:- 3 lA pannAlAlajI darIbAkalAM, dehalI sahAyakamaMtrI) bA0 cetanadAsajI,2 lA0 saradArImalajI. 3 4rAmba0sAhu jugamandaradAsajI,najIbAbAda(koSAdhyakSa) paM0 dIpacaMdajI varNI 4 bA. bholAnAthajI, 5 paM0 ja- 5 paM0 jugalakizorajI mukhtAra,sarasAvA (adhiSThAtA) galakizorajI, 6lA natthUmalajI, 7 lA0 rUpacandajI, 6 rAjavaidya paM0 zItalaprasAdajI, jauharIbAjara, dehalI 8 bA0 umarAvasiMhajI, 5 bA0 pannAlAlajI, 1050 7 lA0 saradArImalajI, morIgeTa, dehlii| arhadAsajI, pAnIpata; 11laa0vishvmbhrnaathjii,dehlii| bholAnAtha jaina dararazA~ marvasammatise bA0 cetanadAsajI bI. e. riTAyarDa maMtrI 'vIra-sevaka-saMgha' Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAkha, jyeSTha, vIrani0saM02456] vIra-sevaka-saMgha aura samantabhadrAzrama kI niyamAvalI vIra-sevaka-saMgha aura samantabhadrAzrama kI niyamAvalI dehalImeM mahAvIra-jayaMtIke zubha divasa para tA021 4 sAhitya-racanAtmaka tathA purAtattva-anveSaNAtmaka aprela san 1929 ko sthApita honevAle 'vIra-sevaka- kArya krnaa| maMdha' kI aura saMghadvArA tA021 julAIko pratiSThita hone 5 Azramake sAhityakA tathA jainadharmakA pracAra krnaa| vAle 'samantabhadrAzrama' kI niyamAvalI isa prakAra hai:- (ka) kamase kama sau rupayekI ekamuzta sahAyatA (1) isa niyamAvalImeM yadi koI bAta spaSTatayA dene vAle sadasya 'AjIvana-sadasya' ( lAipha membara ) athavA prakaraNase isake viruddha na pAI jAya to paoNcasause Upara hajAra takakI mahAyatA dene vAle 'sa'maMgha' se abhiprAya 'vIra-sevaka-saMgha' kA, hAyaka', hajArase cAra hajAra takakI sahAyatA denevAle 'Azrama' se abhiprAya 'samantabhadrAzrama' kA, 'saMrakSaka', aura pA~ca hajAra tathA isase UparakI sahA'patra' se abhiprAya 'anakAnta' patrakA, aura __ yatA pradAna karanevAle sajjana saMvarddhaka' samajhe jAyeMge / 'samAja' se abhiprAya 'saMyukta janasamAja' kA hogaa| (kha) jinake dvArA saMgha tathA Azrama ke hitakI vIrasevaka-saMgha vizeSa sambhAvanA hogI aise sevAparAyaNa snAsa khAsa (2) samantabhadrAzramake sthApana, sthitIkaraNa tathA vyaktiyoMko Arthika sahAyatA ke binA aura sevA ke saMcAlana-dvArA jainazAsanako unnata banAte hue loka- ghaMToMkA niyama kiye binA bhI madasya banAyA jA sake hitako sAdhanA hI isa saMghakA mukhya uddezya hogaa| gaa| aise sadasya 'AnarerI' sadasya samajhe jaayeNge| ___ (3) saMghake sadasya ve sabhI strI-puruSa hA sakeMge (ga) saMdhake mabhI sadasyoM ko AzramakA patra, jisa jinakI avasthA 18 varSase kama na ho, jo Azramake kA vArSika mUlya cAra rupaye hogA / binA mUlya diyA uddezyoMse pUrNatayA sahamata hoM, use saphala banAneke i- jygaa| cchuka hoM aura usakI sahAyatArtha kamase kama chaha rupa (4) saMghake sabhI sadasyoMkA kartavya hogA ki ve ye vArSika denA athavA praptisaptAha do ghaMTe (vArSika 100 apanI zakti bhara Azramako usake uddezyoMmeM saphala ghaMTe) AzramakA kAma karanA jinheM svIkAra ho / aise banAnekA udyoga kareM, use jana-dhanakI sahAyatA prApta sadasya 'sAdhAraNa sadasya khlaaeNge| . karAe~ aura isa bAtakI aura khAmataurase yoga deveM ki noTa-ghara para rahate bhI AzramakA kAma ho sakegA Azrama ke patrakA yatheSTa prasAra hokara usakI AvAja jisakI tafasIla yaha hogI adhikame adhika janatAdvArA sunI jA ske| 1 saMghake sadasya aura patrake grAhaka banAnA / 2 anya prakArase Azramako Arthika sahAyatA prApta samantabhadrAzrama kraanaa| (5) ima zrAzramake uddezya nimna prakAra hoMgeH3 jainapranthoM athavA anya sAhityameMse nirdiSTa viSayoM (ka) aise sacce sevaka utpanna karanA jo vIrake ko chA~Ta kara bhejnaa| upAsaka, vIraguNaviziSTa aura prAyaH loka-sevArtha * yaha niyamAvanI vIra-sevaka-maMghakI mITigameM tA013 mola dIkSita hoM tathA bhagavAna mahAvIrake saMdezako ghara-ghara san 1930 ko pAsa huI hai| meM pahu~cA skeN| Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 anekAnta varSa 1, kiraNa 6, 7 __ (kha) aisI sevA bajAnA jisase jainadharmakA samI- vibhAga rhegaa| cIna rUpa, usake AcAra-vicAroMkI mahattA, tattvoMkA (9) AzramameM 'sAhityika pAritoSika phaMDa' nAma rahasya aura siddhAntoMkI upayogitA sarva sAdhAraNako kA eka vibhAga bhI rahegA, jisake dvArA prAcIna sAmAlUma par3e-unake hRdaya para aMkita hojAya-aura ve hityakA anveSaNa tathA navInAvazyaka uttama sAhitya jainadharmakI mUla bAtoM, usakI vizeSatAoM tathA udAra kA utpAdana (nirmANa) karane vAloMko protsAhana aura nItise bhale prakAra paricita hokara apanI bhalako su- uttejana diyA jAyagA / isa dazAmeM kAma karane vAloMke dhAra skeN| liye pahalese yogya sacanAe~ nikAlI jaayNgii| ___ (ga) jainasamAjake prAcIna gaurava aura usake iti- (10) AzramameM eka Adarza vyAyAmazAlAkI bhI hAsako khoja khoja kara prakAzameM lAnA aura usake yojanA kI jAyagI jisameM mukhyatayA yogapraNAlI-dvAga dvArA jainiyoMmeM navajIvanakA saMcAra karanA tathA bhArata- zArIrika tathA mAnasikazikSAkI vizeSa vyavasthA rhegii| vakAsaccA pUrNa itihAsa tayyAra karane meM madada krnaa| (11) AzramameM sevAkArya karaneke liye una sabhI (gha) vartamAna jainasAhityase adhikase adhika karmavIra tyAgiyoM, brahmacAriyoM tathA dUsaraM paropakArI lAbha kaise uThAyA jA sakatA hai, isakI sundara yojanA vidvAnoM aura anya sajanoMko AmaMtraNa rahegA, jo tayyAra karake unheM kAryameM pariNata karanA aura kraanaa| Azramake uddezyoMse sahamata hote hue kucha samayake () surItiyoMke pracAra aura kurItiyoMke bahiSkAra liye athavA sthAyI rUpase AzramameM Thahara kara usake meM sahAyaka bananA tathA dUsare prakArase bhI samAjake niyamAnusAra koI saMvAkArya karaneke liye utsuka hoN| utthAnameM madada karanA aura use mvAvalambI, sukhI tathA aise sevakoMke liye adhiSThAtA AzramakI porase yogya varddhamAna bnaanaa| sevAkAryakI vyavasthA kI jaaygii| __ (6) Azrama apane uddezyoMmeM saphalatA prApta karane / 12) AzramavAsI sevakoMkI bhojanAdi-sambandhI ke liye yathAsahAyatA una kAryoM ko apane hAthameM legA yogya AvazyakatAoM kI pUrtikA bhAra Azrama khuda jo AzramakI vijJapti naM01 meM diye gaye haiN| utthaaegaa| aura yadi koI sevaka apanA kharca khuda ___ (5) Azramase 'anekAnta' nAmakA eka patra barA- karanA cAheM yA Azramako apanA kharca deve to yaha bara prakAzita hotA rahegA, jisakA mukhyadhyeya Azrama unakI icchA para nirbhara hogA / Azramako usameM koI ko usake uddezyoMmeM saphala banAnA evaM loka-hitako Apatti nahIM hogii| sAdhanA hogaa| isakI mukhya vicArapaddhati apane nA- (13) AzramavAsiyoMke liye AzramakAlameM brahmamAnukUla usa nyAyavAda (anekAntavAda) kA anusaraNa carya tathA saMyamase rahanA anivArya hogaa| isake sivAkaranevAlI hogI jise 'syAdvAda' bhI kahate haiM / aura ya,vizeSa upaniyamoMke nirdhAra karanekA adhikAra adhiisa liye isameM sarvathA ekAntavAdako-nirapekSa naya- SThAtA Azramako hogaa| aura ina saba niyamopaniyamoM vAdako-athavA kisI saMpradAyavizeSa ke anucita kApAlana karanA pratyeka Azrama-vAsIkA kartavya hogaa| pakSapAtako sthAna nahIM hogA / patrakI nIti sadA udAra (14) Azramake niyamoMkA bhaMga karane para pratyeka aura bhASA ziSTa, saumya tathA gaMbhIra rhegii| AzramavAsI apaneko zrAzramase pRthak kiye jAne ke (8) AzramameM 'samIcIna vidyAmaMdira' nAmakAeka yogya samajhe aura usakA pRthakkaraNa prabaMdhakAriNI saaisA bhAratIbhavana kholA jAyagA, jisameM jJAnArjanake mitikI yojanAnusAra hogaa| liye pracara sAhityakA saMgaha rahegA aura maukhikarUpase (15) AzramakA yogya rItise saMcAlana evaM prabaMbhI niyata vyAkhyAnAdike dvArA zikSApradAnakA prabaMdha dha karaneke liye saMghake sadasyoM kI eka prabaMdhakAriNI kiyA jAyagA / isImeM purAtattvakA bhI eka vizeSa samiti niyata hogI jisakI sadasya-saMkhyA 11 taka Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAkha, jyeSTha, vIrani0saM0 2456] vIra-sevaka-saMgha aura samantabhadrAzrama kI niyamAvalI 415 rahegI aura isakA cunAva hara varSa saMghake vArSika adhivezana para huA kregaa| parantu kisI sadasyake istIphA pariziSTa dena, kAma na karane athavA anya prakArasa usakA sthAna niyama naM06 meM AzramakI jisa vijJapti naM0 1kA rikta hone para usakI jagaha dUsare sadasyakI yojanA ullekha hai usakA kArya-sUcI-vAlA aMza isa prakArahai:bIcameM bhI hosakegI aura vaha zeSa sadasyoMke bahumatA * kArya-sacI * dhAra para athavA saMghakI pratyakSa yA parokSa mITiMgake dvArA huA kregii| (1) graMthasaMpaha-arthAt, Azramake bhAratI-bhavanameM (16) saMghake mukhya padAdhikArI pA~ca hoMge- saMpUrNa jainagraMthoM kI kama se kama eka eka prati saMgraha 1 pradhAna, 2 maMtrI, 3 adhiSThAtA Azrama, 4 ko- karaneke sAtha sAtha dUsare dhArmika tathA aitihAsikAdi pAdhyakSa, aura 5 sampAdaka "anekAnta" / jarUrata hone aneka viSayoMke uttamottama tathA upayogI graMthoMkA eka para sahAyaka maMtrI, upaadhiSThAtA aura sahAyaka sampA- vizAla saMgraha prastuta karanA, jo Azramake kAmoMmeM saba daka bhI niyata ho skeNge| aura unakI niyaktikA - tarahase sahAyaka hosake aura janatA bhI jisase dhikAra saMghakI orase koI niyakti na hone para usa acchA lAbha uThA ske| usa padake padAdhikArI (2) luptaprAya jainagraMthoMkI khoja-arthAt jina graMthoM (17)saMghakA saba kArya bahamatake AdhAra para hA ke nimoNa AdikA patA to calatA hai parantu ve milate karegA aura anupasthita sadasyoMkI likhita sammati bhI nahIM unako bhArata tathA bhAratase bAharake zAstrabhaMDArI meM usameM parigaNita hogii| aura prabandhakAriNI samitike talAza karAkara Azramako prApti kraanaa| adhivezanakA korama cAra rhegaa| (3) granthaprazastyAdisaMgraha-arthAt, jaina granthoMmeM (18) saMgha kA vArSika adhivezana Amataura para diye huye granthakArAdikake paricayoM tathA dUsare aitihAmahAvIra-jayantI ke avasara para dehalI meM huA karegA sika bhAgoMkA saMgraha karanA / aura jarUrata hone para bAhara tathA dUsare avasaroM para bhI (4) parNa jainagraMthAvalIkA saMkalana-arthAt saMpUrNa ho sakegA, jisakI sUcanA pahalese anekAnta' patrAdi- jainagraMthoMkI ekavRhatasUcI tayyAra karanA,jo graMthanAma, dvArA sadasyoMko dI jaaygii|| 2 kartA, 3 bhASA, 4 viSaya,5zlokasaMkhyA, 6nirmANa___ (19) adhiSThAtA-dvArA banAye gaye upaniyamoM ke samaya, 7 lekhana-samaya, aura 8 bhaMDAranAma-jaisI sucaliye prabandhakAriNI kameTIkI svIkRti Avazyaka hogI nAoMko sAthameM liya hue ho, tathA jarUrata hone para aura niyamoMkA sampAdana tathA saMzodhanAdika saMghakI jisameM kisI kisI pranthakI avasthAdi-sambaMthI koI mvIkRtise hazrA kregaa| khAsa rimArka bhI diyA jAya / (20) adhiSThAtA Azramako Amataura para 25) ru0 (5) jainazilAlekhasaMgraha, jainamUrtiyoMke lekhasaMgrahamAsika vetanake karmacArIko niyata tathA pRthak karane sahita (zilAoM-mUrtiyoMke saMpUrNa jainalekhoMkA saMgraha) kA adhikAra hogaa| isase adhika vetanake karmacArI / kI niyukti aura pRthakkaraNake liye unheM saMghake maMtrI (6) jaina tAmrapatra, citra aura sikkoM kA sNgrh| tathA pradhAnameM se kisIkI svIkRti prApta karanI hogii| (7) jainamaMdirAvalI, mUrtisaMkhyAdisahita-arthAt (21) saMghake sabhI prakArake sadasyoMke liye saMgha saba jagaha ke jainamaMdiro kI pUrI suucii| ke pradhAna tathA Azramake adhiSThAtAkI svIkRti prAva (8) tripiTaka Adi prAcIna bauddhagranthoM parase jainazyaka hogii| itivRtta kA (jainasambaMdhI anukUla yA pratikUla sabhI vRttAnta kA) sNgrh| Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 anekAnta (9) prAcIna hindUpranthoM parase jainaitivRttakA saMgraha (10) dUsare prAcIna granthoM parase jaina itivRtta kA saM (11) prAcIna jaina smArakoM tathA kIrtistaMbhoM kA ThIka paricaya, vizeSa khojake sAtha / (12) jaina sambaMdha meM Adhunika vicAroM kA saMgraha, unhIM ke zabdoM meM / jaina vidvAnoMke (13) digambara zvetAmbara - bheda-pradarzana (anuyogabhedase cAra bhAgoM meM ) - arthAta, donoM sampradAyoM meM paraspara kina kina bAtoM meM bheda hai unakI sUcI / (14) bauddha aura jaina paribhASAoM (Technical 11 / / -) kA vicAra, samAnatA aura maulikatA kI dRSTise (15) upajAtiyoM tathA gotroM Adike itihAsakA / saMgraha | (16) aitihAsika jainakozakA nirmANa, jisameM jaina AcAryo, vidvAnoM, rAjAoM, maMtriyoM tathA anya aitihAsika vyaktiyoM kA, unake samayAdi sahita, saMkSepa meM prAmANika paricaya rahe / (17) jaina itihAsakA nirmANa, pUrNa khoja ke sAtha / (18) bhAratIya itihAsakI apUrNatA aura truTiyoM dUra karane kA prayatna | (19) purAtana - jainavAkya-sUcI - arthAta khAsa khAsa prAcIna granthoMkI zlokAnukramaNikAe~, saMskRta prAkRtake vibhAgase do bhAgoM meM, 'uktaMca' Adi zlokoM kI khoja tathA gandhAdikoM ke samaya nirNayake kAma meM sahAyatA prApta karane ke liye | (20) granthAvataraNa-sUciyA~, jA~ca sahita - arthAt granthoMmeM Aye huye uddhRta vAkyoMkI sUciyoM, una granthoM ke pUre pate sahita jahA~ se ve vAkya uddhRta kiye gaye haiN| varSa 1, kiraNa 6, 7 (23) mahatvake khAsa khAsa pranthoMkA anuvAda | (24) jainasubhASitasaMgraha -- arthAt jaina granthoM para aneka viSayoM kI suMdara, zikSAprada aura rasa bharI ktiyoM kA saMgraha | (21) jainalakSaNAvalI kA nirmANa - arthAt aneka prAcIna jaina pranthoMmeM Ae hue padArthoM Adike lakSaNoM kA mahatvapUrNa saMgraha, jisase saboM ko vastutattvake samameM AsAnI ho sake / (22) jaina pAribhASika zabdakozakA nirmANa / (25) kathAsArasaMgraha - arthAt purANoM Adi para se, alaMkArAdiko chor3akara, mUla kathAbhAgakA saMgraha | (26) viSaya- bheda se granthoMkA sArasaMgraha athavA snAsa khAsa viSayoM para granthoMke mahatvapUrNa yA asA dhAraNa vAkyoM kA saMgraha / (27) jaina sthiti - parijJAna, gaNanA tathA dezabhedama sAmAjika rIti-rivAjoMke paricaya sahita / sAtha hI, aise jaina kuTumboM ke bhI paricayako liye hue jinakI AmadanI cAra zrAne rojase kama hai / (28) mahAvIra bhagavAn aura unake bAda honevAla khAsa khAsa prabhAvaka AcAryoM ke caritroMkA nirmANa, pUrI khoja ke sAtha / (29) pAThyapustakoMkA nirmANa - 1 bAlakoM ke liye, 2 striyoMke liye aura 3 sarva sAdhAraNa ke liye / (30) gRhasthadharma para eka uttama aura sarvopayogI pustakakA nirmANa, 'apaTuDeTa saba bAtoMkA saMtoSajanaka uttara dene ke liye samartha ho (31) jaina-yoga-vidyAkI khoja - arthAt jainagathoM meM yogasAdhanAdi viSayaka jo bhI mahatvakA kathana pAyA jAya usa sabakA ekatra saMgraha karake sAra khIMcanA | (32) jainatatvoMke rahasya kA udghATana aura jainadharmakI vizeSatAoM tathA usakI udAra nItikA pratipAdana | (33) jainadharmakA lokameM sarvatra pracAra aura prasAra (34) jainasamAja ko svAvalambI, sukhI tathA varddhamAna banAnekI ora pragati / (35) 'anekAnta' patrakA sampAdana aura prakAzana, jisakI nIti sadA udAra aura bhASA ziSTa, zAMta tathA gaMbhIra rahegI / (36) upayogI pustakoM kA prakAzana | Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAkha, jyeSTha, vIrani0saM0 2456] hisAba Amada va kharca vIra sevaka saMgha aura samantabhadrAzrama OM arham govArA hisAba mada va qharca vIra sevaka saMgha aura samantabhadrAzrama qaraulabAg2a, dehalI. tA0 6 julAI san 1656 se 31 mArca san 1630 taka kharca (nAma) Amada (jamA) 2166) AzramasahAyatA khAte jamA:-- 1429) bataura phIsa sabhAsadI saMghake aae| 737) anya prakAra se Azrama kI sahAyatArtha prApta hue / 2166) 1091||-J|| 'anekAnta' khAte jamA isa prakAraH1085 || - ) ||| grAhakoMse vasUla hue maya vI.pI. poTeja zrAdike (isa raqama meM 39=JvI.pI. poSTeja Adi zAmila haiM) / 6) vijJApana kI chapAI ke Ae ( madhye 18) ru0 ke ) 1091 / / -) / / / || || bhojana khAte jamA, jo prAyaH AzramakI rasoI meM bhojana karane vAloM (adhiSThAtA Adi) se prApta hue / 6) pracAra khAte jamA,jo safara kharca ke rUpa meM prApta hue 1) mutapharrika khAte jamA, ri0relve TikaTakI vikrI se prApta / 1) // poSTeja khAte jamA, jo bAhara se poTeja ke liye prAyaH TikakoMke rUpameM zrAe / 33668) / / / 417 1368) 'anekAnta' khAte kharca isa prakAra :114|| citroM ke DijAina aura blAkoM kI banavAI meM murArI-ArTa presako diye / 318 = ) || kAg2az2a kharca pA~ca kiraNoM meM ArTa pepara ke / 448) chapAI citroM va 'anekAnta' kI cAra kiraNoMkI bAbata diye44) murArI ArTapresa ko 404) gayAdatta presa ko maya chapAI vijJApana, raipara zrAdike ( pA~cavIM format chapAI denI hai / ) 23||\-) gAmA bAinDarakA, cAra kiraNoMkI silAI kaTAI Adi bAbata diye X 219|| )|| ayodhyAprasAdajI goyalIyako, bAbata vetana ke diye / 4) grAhakoM ko mUlyakI vApasI ( eka ko 2 || ) vApisa bheje gaye aura ekake prAhakakhAte se sadasyakhAte meM jamA kiye gaye / ) 214) poSTeja kharca, madhye 244 || = ) || kula poja kharca Azramake / 2- sAmayika patroMke ma~gAne meM kharca | 22|| || mufarrika khAte kharca: TrAmbe va tA~ge AdimeM, phuTakara 16 )| 1368) (68) / * pAMcavIM kiraNa tathA kucha paroM kI chupAI bAbata 84 // aprela mAsameM 'gayAdatta presa' ko diye jA cuke haiN| x pAMcavIM kiraNakI bAbata 4 // nameM diye gaye / Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 anekAnta varSa 1, kiraNa 6,7 11) bAba rAjakRSNajI kolamarceNTa, dehalIke jamA, 180) Avazyaka sAmAna khAte kharca, alamAriyoM, dene bAbata bila koyalA va lakar3Ike jo 18 a- baratana vagairaha ke kharIdane meN| gasta 1929 ko Ae / 53) / sTezanarI khAte khrc| 513) lA0 dhUmImala dharmadAsajI kAgajI dehalI ke / 222 // vetana khAte kharca,jo 'anekAnta' khAtese bhinna dUsare klakoM Adike vetanameM diye gaye / jamA, jo bAbata bila kAgaja, naM0 12909 (mArca mahIneke 18 // ) ru0 dene aura bAkI tA0 21 mArca san 1930 ke dene haiM / the jo aprela meM diye gye|) 20) chapAI khAte kharca,jo 'anekAnta' khAtese bhinna 3428|-m Azrama ke sadasyaphArmoM, rasIdabahiyoM, patroM AdikI bAbata diye gye| 15/-) / telabattI khAte kharca / 113) / pracAra khAte khrc| 9 // -) granthasaMgraha khAte khrc| 234 / 0) bhojana khAte khrc| 30 // ) / poSTeja khAte kharca, madhye 244 // ) / kula poSTeja kharca Azramake, jo anekAnta' khAne bhinna AzramakharcakIbAbata aMdAz2A kiyAgayA 54) / mutarika khAte kharca, jisameM 15-)Tremve tA~gA Adi kharcake, 27 // 2) kirela, mahasUla lageja va pArsala Adi ke aura bAkI 11 // ) / dUsare mutapharrika khoMkI bAbata haiN| 2200 // 750) sabaseviMga beMka poSTa Aphisa kagailabAgake nAma 385) rAya bahAdura sAhu jagamandaradAsajI jaina raIsa svIkRta huvA najIbAbAda (koSAdhyakSa) ke nAma / *50) vaidya zItalaprasAdajIke nAma amAnata / da. makkhanalAla 2) ayodhyAprasAdajI goyalIya ke nAma / sabhApati 1) bA0 rAjakRSNajI kolamarcenTa ke nAma, jo unheM 12-4-30 poSTeja kharca ke liye diyA thaa| 3388 * isake bAda bhI kucha koyalA bhAyA hai jisakA bila bahuta kucha takAz2A karane para bhI na mAnese jamA-kharca nahIM ho skaa| x ye rUpaye praprela mAsameM diye jA cuke haiN| 39 // 5 // rokaDa bAkI 3428/da jugalakizora mukhtAra adhiSThAtA 'samantabhadrAzrama' * yaha rakama aprela meM vaidyajIse bhA gaI hai| Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAkha, jyeSTha, vIrani0saM0 2456] eka AkSepa 419 eka AkSepa lekhoMkA sampAdana karate samaya jisa lekhameM mujhe jo lekhadvArA hAlake 'digambarajaina' aGka naM0 7 meM prakaTa bAta spaSTa viruddha, bhrAmaka, truTipUrNa, g2alataphahamI kiyA hai / aura isa taraha apanI nirdoSatA, nirdhAntatA, ko liye hue athavA spaSTIkaraNake yogya pratibhAsita tathA yukti-prauDhatAko aise pAThakoMke Age nivedana karake hotI hai aura maiM usa para usI samaya kucha prakAza apane cittako ekAnta zAnta karanA cAhA hai athavA DAlanA ucita samajhatA hU~ to usa para yathAzakti saM- unase eka taraphA DigarI lenI cAhI hai, jinake sAmane na yata bhASAmeM apanA (sampAdakIya) noTa lagA detA huuN| to muni puNyavijayajI tathA muni kalyANavijayajI vAle isase pAThakoMko satyake nirNayameM bahuta bar3I sahAyatA ve lekha haiM jinake virodhameM Apake lekhoMkA avatAra milatI hai, bhramatathA g2alatiyA~ phailana nahIM pAtI, truTi- huA thA, na Apake hI ukta donoM lekha haiM aura na una yoMkA kitanA hI nirasana ho jAtA hai aura sAtha hI parake sampAdakIya noTa hI haiM, aura isaliye jo binA pAThakoM kI zakti tathA samaya kA bahuta-sA durupayoga unake Apake kathanako jaja nahIM kara sakate-usakI honase baca jAtA hai / satyakA hI eka lakSya rahanese koI ThIka jA~ca nahIM kara sakate / isa lekha parase mujhe ina noToMmeM kisI kI koI rU- riyata athavA ana- ApakI manovattiko mAlama karake daHkha tathA aphasosa cita pakSApakSI nahIM kI jAtI; aura isa liye mujhe huA ! yaha lekha yadi mahaz2a sampAdakIya yuktiyoM apane zraddheya mitroM paM0 nAthUrAmajI premI tathA paM0 sukha- athavA ApattiyoMke virodhameM hI likhA jAtA aura lAlajI jaise vidvAnoMke lekhoM para bhI noTa lagAne par3e anyatra hI prakAzita kagayA jAtA to mujhe isakA koI haiM, muni puNyavijaya aura muni kalyANavijayajI jaise vizeSa khayAla na hotA aura saMbhava thA ki maiM isakI vicArakoMka lekha bhI unase achUte nahIM rahe haiM / parantu kucha upekSA bhI kara jAtA / parantu isameM saMpAdakakI kisIne bhI una parase barA nahIM mAnA,balki aitihAsika nIyata para eka mithyA AkSepa kiyA gayA hai, aura isavidvAnoMke yogya aura satyapremiyoMko zobhA dene vAlI liya yahA~ para usakI asaliyatako khola denA hI maiM prasannatA hI prakaTa kI hai / aura bhI dUsare vicAraka tathA apanA kartavya samajhatA hU~ / AkSepakA sAra itanA hI niSpakSa vidvAna merI isa vicArapaddhatikA abhinandana hai ki-'yadi yaha lekha 'anakAntake' sampAdakake pAsa kara rahe haiM, jisakA kucha paricaya isa kiraNa meM bhejA jAtA to ve isa na chApata, kyoMki ve apanI TippabhI pAThakoMko dIvAna sAhaba mahArAjA kolhApura jaise NiyoMke virUddha kisIkA lekha chApata nahIM, merA bhI vidvAnoMkI sammatiyoMse mAlUma ho skegaa| astu / eka 'saMzodhana' nahIM chApA thA aura usI parase maiM isa ___ isI vicArapaddhati ke anusAra 'anekAnta' kI natIjeko pahu~cA huuN|' AkSepakI bhASA isa prakAra hai:cauthI aura pA~cavIM kiraNameM prakAzita hone vAle " 'anakAntakaM pravINa sampAdakana hamAre lekha para bAba kAmatAprasAdajI (sampAdaka 'vIra') ke do lekhoM kaI ApattiyoM kI haiN| unakA uttara usI patrameM chapatA para bhI kucha noTa lagAye gaye the| pAThakoMko yaha jAna ThIka thA, parantu ukta sampAdaka mahodayakA apanI kara Azcarya hogA ki una parase bAbU sAhaba ruSTa ho gaye haiM aura unhoMne apanA roSa eka prativAdAtmaka lekhakA zIrSaka hai 'rAjA khAravela aura usakA vaMga' / Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 bhanekAnta varSa 1, kiraNa 6, 7 saMpAdakIya TippaNiyoMke viruddha lekha chApa denA mujhe Ae~ vaha prakaTa kara diijiye| bAkI lauTA diijiye| azakya a~cA kyoMki pichale sAbakaise maiM isa hI 'khAravela'ke zilAlekhakA pahalA pATha mi0jAyasanatIje ko pahu~cA huuN| 'anekAnta' kI 4 thI kiraNameM vAlaneJBORS ke bhAga3meM prakaTa kiyA thA aura usa merA eka noTa khAravelake lekha kI 14vIM paMktike sambaMdha kA saMzodhana phira kiyAthA aura usa saMzodhita rUpakA meM prakaTa karake mAnya saMpAdakane eka upahAsasA kiyA bhI saMzodhana gata varSa prakaTa kiyA hai| maiMne pahalA rUpa hai aura yaha jAhira kiyA hai mAno usa paMktikA vizeSa aura antima rUpa dekhA hai aura isameM jo antara huA sambaMdha zvetAmbarIya siddhAntase hai aura isa sambaMdhameM vaha prakaTa kiyA hai parantu bIcakA saMzodhita rUpa dekhe unhoMne mi0 jAyasavAlakA vaha artha bhI peza kiyA hai. binA kucha spaSTa maiM nahIM likha sakA huuN| yadi Apa dillI jisameM 'yApajJApaka' zabdakA artha jainasAdha karake, una meM usako dekha kara phira milAna karaleM to acchA ho / sAdhuoMkosavastra prakaTa kiyA gayA hai| maiMne isa para unako mare khayAlameM munijIkA pATha aba zAyada hI usake likhA ki parvokta noTako usa hAlatameM hI prakaTa karana upayakta hoN|" ko maiMne Apako livA thA jaba ki Apa sana 1918 dasaga patra- 'anekAnta'kA 4thA aGka milA meM jo isa paMktikA nayA rUpa prakaTa huA hai, use dekha usameM Apane mere vAravelake zilAlekhakI 14vIM paMkti kara ThIka karaleM / ataH Apa isa bAtakA saMzodhana vAle noTa ko yahI prakaTa karake acchA bevakapha banAprakaTa karadeM aura Apa jo jAyasavAlajIke anusAra yA hai / kheda hai, Apane usake sAtha bheje hue mere patra yApajJApaka zabdase jaina sAdhuoMko savastra prakaTa karate hai so ThIka nahIM; kyoMki yApajJApaka zabdakA arthajaina para dhyAna nahIM diyA ! maiMne likhA thA ki jAyasavAla jI ne isake pahale (san 1918 meM ) jo saMzodhana sAdhu kAlpanika hai-kisI pramANAdhAra para avalambita kiyA thA, vaha mere pAsa nhiiN| mujhe usIkA khayAla nahIM hai ! kintu sampAdaka mahodayana isa saMzodhanako ___ thA aura umI para yaha noTa likhane lagA-para vaha jaba prakaTa karane kI kRpA nahIM kii| isIsa prastuta lekha milA to jo kacha likhA thA, vaha ya hI pUrA karake "digambara jaina" meM bhejane ko bAdhya huA huuN|" Apako bheja diyA aura yaha cAhA ki Apa dillIkI aba maiM apane pAThakoMke sAmane bAba sAhabake una kisI lAyabrerIse use ThIka karake ucita samajhe to donoM patroMko bhI rakha denA cAhatA hU~ jo Apane apane prakaTa kreN| usako usI zaklameM chApane kI candA ukta donoM lekhoMke sAthameM bheje the aura jinakI tarafa z2arUrata nahIM thI aura na aisA maiMne Apako likhA Apane apane ukta AkSepameM izArA kiyA hai / aura thaa| khaira aba Apa ucita samajhe to isa g2alatI ko sAthahI, yaha nivedana kiye detA hU~ ki ve 'anekAnta' kI AgAmI aGkameM ThIka krdeN| maiM nahIM samajhatA Apane 4thI kiraNake pR0 230 para mudrita bAba sAhabake usa usa noTako prakaTa karake kaunasA hita sAdhana kiyA ! lekhako bhI sAmane rakha leveM jise Apane apane ukta hA~, rahI bAta zvetAmbaratva kI so jAyasavAlajIne jo zrAkSepameM "noTa" nAma diyA hai| isase unheM satyake yApajJApakoM ko zvetAmbaroMkA pUrvaja batalAyA hai, so nirNayameM bar3I sahAyatA milegI, lekhoM tathA patroMke para- nirAdhAra hai| isake bajAya, yaha bahuta saMbhava hai ki ve spara virodhI kathana bhI spaSTa ho jAyeMge aura ve sahaja udAsIna vratI zrAvaka hoM; jinhoMne vratI zrAvaka khArahI meM bAbU sAhabake AkSepakA mUlya mAlUma kara velakesAtha yama-niyamoM dvArA tapasyAko apanAyA thaa| sakeMge: unako vastrAdi denA koI bejA nahIM hai / jaba udayagiri pahalA patra-'anekAntake' AgAmI aGkake khaMDagirimeM nagna mUrtiyA~ milatI haiM taba vahA~ para zveliye tIna lekha bheja rahA huuN| inameM se jo Apako pasanda tAmbaroMkA honA kaise saMbhava hai ? isa bAtako jarA Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAkha, jyeSTha, vIrani0saM0 2456] eka AkSepa 421 zrApa spaSTa kara dIjiye / sAthameM eka lekha aura bhejane prakaTa karane aura bAkI ko lauTA dene kI preraNA kI kI dhapatA kara rahA huuN| agara ucita samajhe to chApadeM gaI hai / sAtha hI, yaha spaSTa ghoSita kiyA gayA hai ki varan kAraNa vyakta karake isake lauTAne kI dayA lekhakane jAyasavAlajIkaM pahale (san 1918 vAle) kIjiye / bar3A anugraha hogaa|" aura antima (gata varSa vAle) saMzodhita pAThoM ko dekha ___ yahA~ para maiM itanA aura bhI batalA denA cAhatA hU~ liyA hai, unhIMkA antara lekhameM prakaTa kiyA hai, bIca ki pahale patrameM jisa JBORS bhAga 3 kA ullekha kA saMzodhita rUpa dekhA nahIM, use dekha lene kI preraNA hai vaha vihAra-uDIsA-risarca-sosAyaTIkA san 1918 kI gaI hai aura isa preraNAkA abhiprAya itanA hI ho kA jarnala hai jisameM jAyasavAlajIkA pahalA pATha sakatA hai ki yadi vaha bIcakA pATha bhI mila jAya to prakaTa huA thA aura antima pATha jisa jarnalameM prakaTa use bhI de dIjiye, saMbhava hai munijIkA pATha usIse huA usakA naM0 13 he aura use bAba sAhabane gata sambaMdha rakhatA ho aura unheM naye pAThakI khabara hI na vapameM (arthAt san 1929 meM) prakaTa huA likhA hai| ho / parantu munijIkA pATha jaba bilakula nayA pATha hI inhIM donoM pAThoMke anusAra Apane apane pahale lekha mAlama huA taba saMpAdakako usa bIcake pAThako khomeM khAravelake zilAlekhakI 14 vIM paMktiko alaga jane kI koI jarUrata hI bAqI nahIM rhii| use to yaha alaga rUpase uddhRta kiyA thA aura muni puNyavijaya- spaSTa jAna par3A ki lekhaka sAMpradAyika kaTTaratAke jI-dvArA uddhRta isa paMktike eka aMzako munijIkA AvezameM besudha ho gayA hai / isIse apane sAmane jarnala pATha batalA kara use svIkAra karanemeM kaThinatAkA bhAva kI 13 vIM jilda-vAlA jAyasavAlajIkA nayA pATha darzAyA thaa| sAtha hI, jAyasavAlajIke antima pATha aura munijI dvArA udghana pATha maujUda hote hue bhI ko "bahuta ThIka" batalAyA thaa| paraMtu daivayogase una donoMkA abheda usa sUjha nahIM par3A aura na yahI munijIkA pATha jAyasavAlajIkA hI pATha thA aura vaha khabara par3I ki maiM kyA ligva rahA hU~, kyoM likha rahA hU~ unakA antima pATha hI thA; isase sampAdakIya noToM athavA kisa bAtakA virodha karane baiThA hU~ ? isa prakAra dvArA jaba usa lekhakI niHsAratA aura vyarthatA prakaTa kI hAnikAraka pravRttikA niyaMtraNa karane aura aise kI gaI taba bAba sAhabakI A~kheM kucha khalI aura lekhakoMkI A~kheM kholaneke liye hI vaha lekha chApA unhoMne apane upahAsa Adike sAtha yaha mahasasa kiyA gayA aura usa para noTa lagAye gye| maiM cAhatA to usa ki vaha lekha chapanA nahIM cAhiye thaa| aisI hAlatameM legva ko na bhI chApatA-chApanekI kucha icchA bhI nahIM munAsiba to yaha thA ki Apa apanI bhUla ko svIkAra hotIthI-parantu cU~ki vaha legya 'anekAnta' ke eka lekha karate aura kahate ki maiM apane lekhako vApisa letAhU~- ke virodhameM thA, usake na chApane para bAbU sAhaba use yahI usakA eka saMzodhana ho sakatA thA-athavA mauna anyatra chapAta-jaimA ki unhoMne 'jimnosAphisTsa' ho rht| parantu Apase donoM bAteM nahIM bana sakI aura jame pada pada para Apattiyogya lekhako yahA~ me vApisa ima liye Apa kisI taraha para usake chApanakA ila- hone para 'vIra' meM chapAyA hai aura yaha ThIka na hotaa| jJAma sampAdakake sira thopanA cAhate haiM aura yaha kahanA isameM chApane meM kucha prasannatA na hone hue bhI umakA cAhate haiM ki hamane to usake chApane ke liye amuka zarta chApanA hI ucita samajhA gayA / aura imaliye legbake lagAI thI athavA "usa hAlatameM hI prakaTa karaneko prakaTa honeke bAda jaba bAbasAhabakA dUmaga patra prAyA likhA thA jabaki Apa 1918 meM jo isa paMktikA nayA to usake kheda' Adi zabdoM parase mujhe ApakI manorUpa prakaTa huA hai use dekha kara ise ThIka karaleM / " vRtti aura pUrva patrake viruddha likhaneko dekha kara bar3A paraMtu pahale patrameM aisI koI zarta Adi nahIM hai-usameM aphasosa huA aura isa nA-samajhIko mAlUma karake sApha taura para tInoM lekhoM meM se jo pasaMda Ae usa to aura duHkha haA ki Apa abhI taka bhI apanI Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 anekAnta varSa 1, kiraNa 6,7 bhUla svIkAra nahIM kara rahe haiM !! usa patrake sAthameM bhejanemeM aura tIsarI bhUla digambarajaina-vAle lekhake Apane apanA koI saMzodhana nahIM bhejA, jisakI du- AkSepa-vAle aMzako likhanemeM kI hai / Apake legvoM hAI dI jA rahI hai, yadi bhejate to z2arUra chApa tathA patroMko dekhanase hara koI vicAraka ApakI bhArI diyA jAtA-bhale hI usa para koI aura noTa asAvadhAnIkA anubhava kara sakatA hai aura yaha bhI jAna lagAnA par3atA / pahale anekAnta kI 4thI kiraNa meM sakatA hai ki Apa dUsaroM kI bAtoM ko kitane g2alata paM0 sukhalAla tathA becaradAsajIkA eka saMzodhana prakA- rUpameM prastuta karate haiM / itanI bhArI asAvadhAnI rakhata zita huA hai, aura isa liye yaha nahIM kahA jA sakatA hue bhI Apa aitihAsika lekhoMke likhane athavA una ki saMpAdaka apanI TippaNiyoM athavA lekhoMke viruddha para vicAra karanekA sAhasa karate haiM, yaha bar3e hI kisI kA saMzodhana nahIM chApatA / bAqI sampAdakakI Azcarya kI bAta hai / astu / orase jisa kisI saMzodhanaka nikAle jAnakI preraNA isa saMparNa kathana, vivecana athavA digdarzana para kIgaI hai use usake aucitya-vicAra para chA DAgayA hai| se sahadaya pAThaka sahaja hI meM yaha natIjA nikAla usane lekha ke chApanemeM apanI kisI g2alatIkA anubhava sakate haiM ki bAba sAhabakA AkSepa kitanA niHsAra, nahIM kiyA aura isaliye kisI saMzodhana ke dene kI nirmala, mithyA athavA bebanayAda hai, aura isa liye z2arUrata nahIM smjhii| phira usapara 'digambara jaina' vAle usake AdhAra para unhoMne 'digambara jaina' meM apane lekhameM Apatti kaisI ? aura isa lekha meM apane pUrvapatroM " legya ko bhejane ke liye jo bAdhya honA liyA ke viruddha likhane kA sAhasa kaisA !! hai vaha samacita tathA mAnya kiye jAne ke yogya nahIM / eka bAta aura bhI batalA dene kI hai aura vaha yaha : maiM to usa mahaja zarmasI utArane ke liye UparI tathA ki pahale patrake viruddha dUsare patra aura AkSepa-vAle lekha meM mana numAizI kAraNa samajhatA hU~-bhItarI kAraNa naitika aura tadanusAra usa "nATa" nAmaka lekha ko ThIka kara balakA abhAva jAna par3atA hai / mAlUma hotA hai saMpA dakIya noToMka bhayasa hI unhoMne kahIM yaha mArga akhtilenekI jo naI bAta uThAIgaI hai usase legvaka mahAzaya yAra kiyA hai, jo aitihAmika kSetra meM kAma karane vAle lekha ke chApane-na-chApaneke viSayameM kyA natIjA nikAlanA cAhate haiM vaha kucha samajhameM nahIM AtA ! san tathA matyakA nirNaya cAhane vAloMko zobhA nahIM detaa| 1918 ke usa pAThako to maiMne khuda hI legvakA saMpA ve yadi apanA prativAdAtmaka lekha 'anekAnta' ko dana karate hue dekha liyA thA aura usake anusAra bhejate aura vaha yuktipurassara, saumya tathA ziSTa bhASAmeM jahA~ kahIM pahale pAThako dete hue Apake likhane meM kucha likhA hotA to 'anekAnta' ko usake chApane meM kucha bhUla huI thI use sudhAra bhI diyA thaa| para usase to 9 bhI umra na hotaa| Apake jisa dUsare lekha para maiMne lekhake chApane yA na chApanekA prazna koI hala nahIM kucha noTa diye the usake virodha meM eka vistata lekha hotaa| isase mAlUma hotA hai ki lekhaka mahAzaya itane ' muni kalyANavijayajIkA isI saMyukta kiraNameM prakAzita asAvadhAna haiM ki ve abhI takabhI apanI bhalako nahIM ho rahA hai, Apa cAheM to usa para aura mere noToM para bhI samajha rahe haiM yaha bhI nahIM samajha rahe haiM ki pahale eka sAtha hI koI prativAdAtmaka lekha 'anekAnta' ko hamane kyA likhA aura aba kyA likha rahe haiM aura bheja sakate haiM / rasa para taba kAphI vicAra ho jaaygaa| ma barAbara bhUla para bhUla karate cale jAte haiM / pahalI bhUla -sampAdaka 'anekAnta' Apane pahalA lekha likhane meM kI,dUsarIbhUla dUsare patrake Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAkha, jyeSTha, vIrani0saM02456] anekAnta para lokamata 423 'anekAnta' para lokamata | 62 sampAdaka 'dhanvantari' vijayagar3ha, alIgar3ha- usuecess under your control. I am gland ___ "isa(anekAnta)ke sabhI lekha bar3I gahana vivecanA, the issues hitherto published have more aitihAsika gaMbhIratA aura pAMDityase pUrNa haiM / lekhoMkA than fullilled all my expectations. Your cayana jaisI uttama zailIse ho rahA hai use dekhate hue hameM expositions of the principles of the Jain pUrNa AzA hai ki jaina sAhityake pAThakoMmeM 'anekAnta' religion and of the antiquities of those anekoM hRdayoM para adhikAra jamA legA aura saphalatA who have prosfosed it and spread it are prAna kregaa| patra tulanAtmaka vijJAna jijJAsaoMke masterpieces of their kind, not only by adhyayana karane yogya hai, aura hama hRdayase sahayogIkA their deep scholarship but by their persvAgata karate haiN|" fect impartiality and their endeavour to 63 zrI. nandadulArejI bAjapeyI. kAzI reach truth, pure and simple ___ "Apake patrakI tIna-cAra saMkhyAoMke lie dhanya I wish yon, your institution and the magazine a long and prosperous life. It vAda derase de rahA huuN| maiMna sAmpradAyika patromeM itanI vicAragahanatA bahuta kama dekhI thI, ApakI udAra buddhi would be the duty of every lover of bhI prazaMsanIya hai / maiM jainI nahIM hU~, para Apake patrako Jainism to help you in your noble work var3I utsukatA aura dhyAnase par3hatA huuN|" in the cause of the true religion" ___'maiM aba Apake mAnanIya patra "anekAnta" kI 64 misTara sI. esa. mallinAthajI, madrAsa pA~ca kiraNeM par3ha gayA hU~ aura mujhe usa mahatI sevAke "It is excelent in every way". liye, jo Apa jaina dharmakI kara rahe haiM, Apako atIva 'yaha 'anekAnta' patra saba prakArase uttama hai'| hArdika dhanyavAda bheMTa karanA cAhiye / jaba mujhe Apa 65 gisTara e. bI. laha, dIvAna sAhaba kI pahalI kiraNa milI thI tabhI maiMne AzA kI thI yahArAjA kolhApura ki yaha patra ApakI adhInatAmeM saphalatAko prApta hogaa| " I have now rend five issues of your mujhe harpa hai ki aba taka kI prakAzita kiraNoMne merI sleemed paper, the "Anckanta", and samagra AzAoMko pUrA karaneme bhI kahIM adhika kAma must write toyoutooffer my very hearty kiyA hai| jainadharmake siddhAntoM kI aura una vyaktiyoM (ongratulations to you upon the great ke prAcIna samayoMkI jinhoMne jainadharmako dhAraNa kiyA ervice you hsve been doing for Jainism. tathA usakA pracAra kiyA hai, ApakI vyAkhyAe~ apane Even when I received your tirst kiran, DhaMgakI advitIya kRtiyA~ haiM, mahaz2a isI liye nahIM Texpected that the magazine would be ki ve gahare pAMDityasa parNa hai balki isa liye bhI ki Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 anekAnta varSa 1, kiraNa 6,7 ve pUrNa niSpakSatA ko liye hue haiM aura uma satya taka gya prApta huA hai ve bhale prakAra jAnate haiM ki ApakA pahu~canekA prayatna karatI haiM, jo nirmala tathA sarala hai| hRdaya jainatvase otaprota bharA huA hai / jaina inihAma ____ maiM cAhatA hU~ ki Apa, ApakI saMsthA aura Apa ke anveSaNameM to Apa eka advatIya ratna haiM / anya kA patra dIrgha tathA samaddha jIvanako prApra hoveN| jainadharma kRtiyoMke sivAya kevala ApakA "svAmI samantabhadra" ke pratyeka premIkA yaha kartavya honA cAhiye ki vaha Apa hI isa bAtakA sajIva udAharaNa hai| Apa jaise kRtavida ke isa satyadharmAmpada kAryameM sahAyatA pradAna kre|' adhyavasAyI mahAnubhAva sampAdaka haiM yahI mujhe saMtopa hai| 66 mA0 Dabala zubiMga, pI0eca0DI..jarmanI- tInoM hI aGka bhItarI aura bAharI donoM dRSTiyoMme "They to acknowledge the receint, of bahuta sundara haiN| lekhoMkA cayana aura sampAdakIya Kir. 18.1 of the "Anekunta'' you kind. vicAra bar3I yogyatAse kiye gaye haiN| saMpAdakIya Tippaly sent me for review. I can congratur NiyA~ bar3e mArakekI haiN| saMpAdakakalA-kuzalatAkA pagNa late you to have started that journal paricaya sAmane hai aura apane yazovistAra aura uddezathe appearance and contents of wich are equally satisfying, and it will give mea sAphalya pleasure to mention it in my work on upayogI sAmagrIse paripUrNa prakAzita huye haiM use dekhate Jainism and its history and incred tests. hae isake ujvala bhaviSyameM kisI prakArakA saMdeha nahIM For scholars of the west, the essays on kiyA jA sktaa| the field of history of Jain literature, are of course the interesting part of the ___ "jainahitaipI" aura "bhAskara" kI antyeSTI kriyA contents, and I hope every numer will ke pazcAt anaMka dinoMse maraNonmukha isa jaina jAtika have somewhat of that kind" panamatthAnake liye aise patra kI anivArya AvazyakatA 'ApakI kRpApUrvaka sammatyartha bhejI huI 'ana- thii| jA jAti parAkAlameM sarva prakArase yoga, zikSita, 4 milI / meM aise patra balavAna, udAra aura zreSTha thI vahI vIra AtmAkoM kI ko jArI karaneke liye Apako dhanyavAda detA hU~, jisa santAna Aja una gauravoM ko vismaraNa kara sarva prakAra kA bAhya rUpa aura bhItarI lekha samAnarUpase saMtoSaprada se hAsako prApta huI hai / usako yadi punaH jAgRta karane haiM, aura mujhe jainadharma aura usake itihAma tathA pavitra kA koI sAdhana hai to vaha isI prakAra kevala mAtra usa sAhitya-viSayaka apane graMtha meM isakA ullekha karanA ke atIta gauravakA samucita rUpeNa prakAzana hai / jo Anandaprada hogaa| isa patraka lekhoMmeM jaina sAhityakaM dharma rApradharma raha cakA hai, jisakA avaziSTa sAhitya, itihAsa-kSetrasa sambaMdha rakhane vAle lekha avazya hI kalA-kauzala, vijJAna aba bhI kaThinase kaThina TakkareM le pazcimI vidvAnoM ke liye sabase adhika cittAkarSaka haiM, adhika cittAkarSaka hai, sakate haiM usakI avanati dekha ronA par3atA hai / cintAaura maiM AzA karatA hU~ ki pratyeka kira gaNameM usa prakAra maNiralake svAmI usa ratnakI zaktise anabhijJaho uma ke kucha-na-kucha lekha z2arUra rheNge|' se eka paiseke tailayukta pradIpakA kArya le rahe haiN| duHkha hai / 67 bAbU choTelAlajI jaina, kalakattA-. yaha "anekAnta" patra niHsandeha jainajAtikaM hRdaya __" 'anekAnta' kI tIna kiraNeM prApta huI, aneka meM usa Avazyaka zaktikA saMcAra karegA aura punaH isa dhanyavAda / tInoM aMkoM para sammati ke liye saMketa hai pavitra sArva dharma kI dhvajA saMsArameM phhraayegaa| zrIkintu jo patra prAktana-vimarSa-vicakSaNa vidyAvaya-vaddha jinendradevaseprArthanA hai ki isanavajAta zizuko ciraMjIva zraddheya paM0jugalakizorajI ke tattvAdhAnameM prakAzita ho kreN| jaina bandhaoMse nivedana hai ki ise pUrNataH apnaaveN| usa para sammatikI kyA AvazyakatA hai| ___ Azrama aura "anekAnta" donoMse hI mairI purNasahAnu zrI mukhtAra jIke lekhoMko par3hanekA jinheM saubhA- bhUti hai aura inakI sahAyatAke liye maiM sadA sAtha huuN|" Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 1 OM arham anakAnta paramAgamasya bIjaM niSiddha-jAtyandha- sindhura-vidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamadhanaM namAmyanekAntam // - zramatacandrasUriH / samantabhadrAzrama, karaula bAg2a, dehlii| ASAr3ha, zrAvaNa, bhAdrapada, saMvat 1987 vi0, vIra - nirvANa saM0 2456 dharmasthiti - nivedana kahA~ vaha jainadharma bhagavAna ! ( 1 ) jAne jagako satya sujhAyo, TAli aTala ajJAna / vastuta kiyo pratiSThita, anupama nija vijJAna || kahA~0 // (*) sAmyavAdako prakRta pracAraka, parama ahiMsAvAna | nIca -U~ca nirdhanI dhanI, jAkI dRSTi samAna || kahA~ | ( 3 ) devatulya cANDAla batAyo, jo hai samakitavAna / AAAA zudra, mleccha, pazuhUne pAyo, samavasaraNa meM sthAna || kahA~ 0 // ( 4 ) satI-dAha, giripAta, jIvabali, mAMsAzana mada-pAna | devamUr3hatA Adi meTisaca, kiyo jagata kalyAna || kahA~0 || ( 5 ) kaTTara vairIhUpai jAkI kSamA, dayAmaya bAna / haTha taji, kiyo aneka mananakosAmaMjasya vidhAna || kahA~0 // ( 6 ) aba to rUpa bhayo kachu aurahi, sakahiM na hama pahicAna | samatA - satya-premane ika sa~ga, yAteM kiyo payAna || kahA~0 // nAthurAma premI A AAA kiraNa 8, 9, 10 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 anekAnta [varSa 1, kiraNa 8,9,10 samAja-sambodhana durbhAgya jainasamAja, terA kyA dazA yaha hogaI! kyA tattva khojA thA unhoMne Atma-jIvana ke lie ? kucha bhI nahIM avazeSa, guNa-garimA sabhI to kho gaI ! kisa mArgapara calate the ve apanI samunnatike lie ? zikSA uThI, dIkSA uThI, vidyAbhiruci jAtI rahI ! ityAdi bAtoMkA nahIM tava vyaktiyoMko dhyAna hai / ajJAna durvyasanAdise maraNonmugvI kAyA huI ! ve mohanidrAmeM par3e, unako na apanA jJAna hai / (2) vaha satyatA, samudAratA tujhameM naz2ara par3atI nahIM ! sarvasva yoM khokara huA tu dIna, hIna, anAtha hai| dRr3hatA nahIM, kSamatA nahIM, kRtavijJatA kucha bhI nahIM! kaisA patana terA huA, tu rUr3hiyoMkA dAsa hai ! saba dharmaniSThA uTha gaI, kucha svAbhimAna rahA nahIM! ye prANahAri-pizAcinI, kyoM jAla meM inake pha~sA ? bhujabala nahIM, tapabala nahIM, pauruSa nahIM, sAhasa nahIM ! la piNDa ta iname chur3A,yadi cAhatA aba bhI jiyaa| kyA pUrvajokA rakta aba tarI nasoMmeM hai kahIM ? saba lupta hotA dekha gaurava joza jo khAtA nhiiN| ThaMDA huA utsAha sArA, Atmabala jAtA rhaa| utthAnakI carcA nahIM, aba patana hI bhAtA hahA !! jisa Atma-balako ta bhalA baiThA use rakha jJAna, kyA zaktizAlI ekya hai, yaha bhI sadA rakha dhyAnameM / nija pUrvajoMkA smaraNa kara, kartavya para ArUr3ha ho, bana svAvalambI, gaNa-grAhaka, kaSTameM na adhIra ho / pUrvaja hamAre kauna the ? ve kRtya kyA kyA kara gaye ? saddRSTi-jJAna-caritrakA supracAra ho jagameM sadA, kina kina upAyoMse kaThina bhavasindhako bhI tara gaye? yaha dharma hai, uddeza hai; isase na vicalita ho kadA / rakhate the kitanA prema ve nijadharma-deza-samAjase ? 'yuga-vIra' bana yadi svaparahitameM lIna ta ho jAyagA, parahitameM kyoM saMlagna the, matalaba na thA kucha svArthame? to yAda ragva, saba duHkha saMkaTa zIghra hI miTa jAya gaa|| - 'yagavIra sAdhu sAdhu-viveka [legvaka-zrI0 dalIpasiMhajI kArAz2I] asAdhu vastra ra~gAte, mana na ra~gAta, kapaTa-jAla nita racata haiN| rAga, dveSa jinake nahiM manameM, prAyaH vipina vicarate haiN| 'hA / sumaranI peTa kataranI', paradhana-vanitA takate haiM / krodha, mAna, mAyAdika tajakara,paMca mahAvrata dharate haiM / ApA parakI khabara nahIM, paramArthika bAteM karate haiN| jJAna-dhyAnameM lInacitta, viSayoM meM nahIM bhaTakate haiM / aise ThagiyA sAdhu jagatakI, galI galI meM phirate haiM / / ve haiM sAdhu, punIta, hitaiSI, nAraka jo khuda tarate haiM / Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASADha, zrAvaNa, bhAdrapada vIrani0saM02456] jaina-maMtrazAstra aura 'jvAlinImata' jaina-maMtrazAstra aura jvAlinImata yadyapi maMtravAda, jo ki yogakA eka aMga hai- nahAne dhone, khAne pIne, calane phirane, uThane baiThana, aura jise 'maMtrayoga' kahate haiM aura jo jaina paribhASAmeM hagane mUtane takakI prAyaH sabhI kriyAoMke sAtha maMtra 'padasthadhyAna' ke antargata hai,bahuta prAcIna kAlasaM calA jar3a gaye the- maMtroMkA mahAga liye binA loga idhara AtA hai; parantu bhAratavarSameM eka samaya aisA bhI AyA udhara hila-Dula nahIM sakate the; maMtrabalake dvArA kucha hai jaba ki isakI khAsa taurase vRddhi huI hai, isameM a- atizaya-camatkAra dikhalAnA hI jaba yogyatAkA eka naMka zAkhA-pratizAkhAe~ phaTI haiM aura yaha AdhyAtmika mArTiphikeTa samajhA jAtA thA, aura jo loga aisA vikAmakI sImAse nikala kara prAyaH laukika kAryo- nahIM kara sakate the unakA prAya: koI khAsa prabhAva kI siddhikA pradhAna sAdhana banA hai| yaha samaya 'tAntri- janatA para aMkita nahIM hotA thA; bauddha bhikSuoM kayaga' kahalAtA hai / isa yugameM tAntrikoM-vaidikadharma- takameM tAntrikatA phaila gaI thI athavA phailanI prAraMbha kI eka zAkhA viziSTake anayAyiyoM dvArA maMtroM, ho gaI thI taba kitane hI adhyAtmaniSTha jaina mAdha naMtroM tathA yaMtroMkA bahuta kucha AviSkAra aura pracAra bhI isa lokapravAhameM apane ko roka nahIM sake, huA hai, unheM hI laukika tathA pAralaukika mabhI kA- aura imaliya unhoMne bhI mamayake anukUla apane yA~kI siddhikA eka AdhAra banAyA gayA hai aura ina maMtravAdako saMskArita kiyA, anaMka atizaya-camaviSayoM para saikar3oM graMthoMkI racanA kI gaI hai| ye graMtha tkAra digvalAye, apane maMtrabalama janatAko mugdha 'taMtrazAstra' yA 'maMtrazAstra' kahalAte hai aura inameM prAyaH kara una apanI ora Akarpina kiyA aura logoM para maMtra, taMtra aura yaMtra tIno hI vipayoMkA samAveza rahanA yaha bhale prakAra pramANita kara diyA ki unakA maMtravAda hai, jinheM sAdhAraNa bolacAla meM jAda, TonA aura kisI bhI kama nahIM hai-pratyata, bar3hA car3hA hai / mAtha tAvIz2a-gaNDA samajhiya / hI, unhoMne kitane hI maMtrazAstrAMkI bhI mRSTi kara ___ jaba dezakA vAtAvaraNa maMtravAdase pariparNa thA; DAlI, jina sabakA mUla 'vidyAnuvAda' nAmakA 10 vA~ aneka prakArakaM devI-devatAoMkI kalpanA tathA Aga- 'parva' batalAyA jAtA hai / dhanA-dvArA apanI iSTasiddhi karanekA bAjAra garma thA; ina jaina muniyoMna 'vidyAnavAda' pUrvamaM jina jina AkarSaNa, uccATana, vazIkaraNa, staMbhana, mAraNa, vidve- kA~kA AvirbhAva kiyA hai, unameMma bahutasa karma aise SaNa, zAntikaraNa aura paSTikaraNa ke prayoga maMtroM-dvArA bhI hai jo kumArga aura kudhyAnakA viSaya hai aura jinakiye jAte the; gegoMkI cikitsA maMtroMdvArA hotI thI; kI vAbana zubhacandrAcArya ne apane jJAnArNava' meM Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 anekAnta [varSa 1, kiraNa 8,9,10 ligvA hai ki ve kautahalake liye prakaTa kiye gaye haiM:- hI batalAnA cAhatA hU~ ki usa samaya jainamaMtra-zAsrIbahUni karmANi muni prabIre kI jo sRSTi huI aura unakI jo paramparA calI usa vidyAnuvAdAtprakaTIkRtAni / mabake phalasvarUpa Aja bhI digambara aura zvetAmbara asaMkhyabhedAni kutahalArtha, donoM hI sampradAyoMke jainamAhityameM bahutase maMtrazAmra kumArga-kudhyAnamatAni santi / / 40-4 / / pAye jAte haiM / 'jJAnArNava' Adi yoga-viSayaka graMthAma 'padastha' nAmaka dharmya dhyAna ke aMtargata jo maMtravAda pAyA muniyoMkA yaha 'kautahalArtha' kArya sivAya isake jAtA hai, use chor3a kara digambara maMtrazAstroM meM kuchaka aura kucha samajhameM nahIM AtA ki unhoMne lokameM nAma isa prakAra haiM:- 1 jvAlinImata, 2 vidyAnazAapanI praniSThAko nathA bhramavaza jainazAmanakI pratiSThA mana, 03 jvAlinIkalpa, 4 bhairava-padmAvatIkalpa, 5 ko bhI kAyama ragvanake liya vaimA karanA z2arUrI bhAratIkalpa, 6 kAmacANDAlIkalpa, bAlagrahacikitmA, smjhaa| anyathA, jainamuniyA~ka liyaM mvapnameM bhI 8 RpimaMDalayaMtra-pajA, 9 zrIdevatAkalpa, 18 magambakAnuhalake taura para aima amana dhyAnAka bhavanakA tIkalpa, 11 namAkA vidhAna nahIM hai; kyoMki kautukampasa bhI kiye hue ___inameM meM pahalA graMtha indranandiyogIndra kA, naM02 meM ma dhyAna manmArgI hAnika liya bIja rUpa ho par3ane 7 taka chaha grantha mallipaNa AcAryake, 8 vA~ graMtha gaNahaiM athavA apane hI nAzakA kAragA bana jAte haiN| jamA nandI munikA, vA~ ariSTanemi bhaTTAraka kA, 10vA~ ahaki zrIzubhacandrAcAyaka nimna vAkyAMma prakaTa hai: hAmakA. aura 11 vA~ siMhanandIkA banAyA huA hai / svapne'pi kautakanApi,nA'paddhyAnAni yogibhiH / pApA / inake sivAya, gaNadharavalaya kalpa, brahmadevastAtra, padmAmevyAni yAnti vIjatvaM yataH manmAgehAnaya / / 6 / / vatImtAtra, jvAlinImtAtra, pArzvanAthamtAtra, kUSmA asadbhyAnAni jAyante mbanAzAyaMva kavalam / ganImtotra, maramvatImtAMtra, kalikuMDapajA, ghaMTAkaNagagAdyamad grahAvezAkonakana kRtAnyapi / / 8 / / tAtra, bIjakoza aura hanamatpatAkAvidhi Adi aura -jAnArNava 40 vaoN mrg| bhI kitane hI grantha athavA prakaragA pAye jAna haiM, jo imameM madaha nahIM ki kAma-krodhAdi-vIbhana kSudra saba maMtrAMka anazAmanakA liye hue haiM; parantu in| devatAoMkI ArAdhanA ko liye hue gama kudhyAnAma racayitAprAka nAma mujhe ima mamaya ThIka mAlUma nahIM, par3akara kitane hI muni apane ucca AdarzameM apane maMbhava hai ki inameM koI zvetAmbarAcAryakI kRti bhI ho, AdhyAtmika vikAsaka dRSTi-bindumacyuta hokara patita prAyaH ye saba graMtha bambaIka galaka pannAlAla-sarasvatI hue hai, aura imAniya jaina zAstroMmeM jagaha jagaha bhavanameM maujUda haiM aura anyatra bhI pAye jAte haiN| inameM maniyoMkA isa prakAra ke maMtra-taMtra-yaMtrAdikakaM jhagar3Ama se naM08 kA 'RSimaMDalayaMtra-pUjA, nAmakA prantha bhASA par3anakA niSedha kiyA hai-bhale hI gRhastha loga unakA TIkA-sahita chapa cukA hai| 'bIjakoza' gadyamaya aura kucha anmAna kreN| parantu yahA~ para ima viSayako koI padyamaya donoM prakArakaM pAye jAte haiN| inameM maMtroMka vizeSa carcA karanekA avasara nahIM hai / maiM sirpha itanA bIjAkSaroM kA paricaya hai-arthAt yaha batalAyA gayA hai Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina- maMtrazAstra aura 'jvAlinImata' 429 hai, jisameM caubIsa adhikAra tathA pA~ca hajAra maMtra haiM / jaisA ki usake nimna vAkyoM se prakaTa hai:atha maMtrilakSaNa vidhirmatrANAM lakSma sarvaparibhASA / sAmAnya maMtra sAdhana vRktiH sAmAnya maMtrANAm // 1 garbhotpattividhAnaM bAlacikitsA grahopasaMgrahaNaM / viSaharaNaM phariNataMtraM maNDanyAyapanayorujAM zamanam kRtarutho mRtprativimuccATanaM ca vidveSaH / staMbhaH zAntiH puSTirvazyA stryAkarSaNaM narma || 3 | dhAritAyA prayatnena ripusainyasya sammukhe / / 32 / adhikArANAM zAstre'sminnimaM caturvizaniH kramAtkathi tAH / trasahasrANyasya matrANAM bhavati saMkhyAnam // 2 tamyA darzanamAtreNa vyAkulIkRtamAnasaH / nazyanti ripavastasya siMhasyaiva mRgA yathA / / 33 upalabdha digambara sAhitya meM maMtrazAstra ke sabase adhika grantha malliSeNAcAryake pAye jAte haiM / Apa bar3e mantravAdI the - mahApurANa meM Apane apaneko khAsa taura se 'garuDavAdI' likhA hai aura sAtha hI sarasvatI Apa koI vara bhI prApta the, jisakA ullekha Apane 'bhairavapadmAvatIkalpameM sarasvatIvaramAdaH ina spaSTa zabdoMmeM kiyA hai aura dUsare granthoM meM 'bAravanAlaMkRtaH' 'vAgdevatAlakSita nAvyaktraH' 'labdhavANIpasAuna isa prakAra ke vizeSaNapadoM dvArA usakI sUcanA kI hai| Apa 'ubhaya bhApAkavizekhara'kI padavI vibhUSita the aura 'nAgakumAra kAvya ' tathA 'mahApurANa' kI racanA pahale 'umayamA pAkavi cakravartI' kI padavIko bhI prApta ho cuke the, isase Apa usakA ullekha apane ina do granthoMma kara sake hai| Apa ajita senAnAyake praziSya jinasenAcArya ke ziSya the aura ApakA samaya vikramakI 11 vIM tathA 12 vIM zatAbdI hai, kyoMki ApakA 'mahApurANa' zaka saMvana 969 (vi0 1104) meM bana kara samApta huA hai| maMtrazAstrakA ApakA sabase bar3A grantha ' vidhAnuzAsana' ASADha zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456 ] ki kauna bIjAkSara kisa arthameM athavA kisa kAryasi ddhike liye prayukta hotA hai| hanumatpatAkAvidhike anta meM nimna do padma pAye jAte haiM, jinameM batalAyA hai ki isa hanumantapatAkAko gajake Upara sthApita kara ke yadi zatru - mainyake sammukha rakhA jAya to usa... darzanamAtra se zatru vyAkula hokara nAzako prApta ho jAte haiM, athavA bhAga jAte haiM, jaise siMhako dekha kara mRga :mantapatAkeyaM gajasyopari saMsthitA / maMtrazAstra ke nAmome jo 'kalpa' zabdakA prayoga pAyA jAtA hai usakA artha prAyaH 'mantravAda' hai aura jisa devatAkA nAma usake sAtha meM jur3A huA hai use usa devatAkA maMtravAda samajhanA cAhiye / kalpakA artha 'siddhAnta' tathA 'mata' kA bhI hai, aura isa artha meM bhI vaha aneka sthAnoM para prayukta huA hai-isIsa 'jvAlinImata' ko 'jvAlinIkalpa' aura 'jvAlinImaMtravAda' ina nAmoMsa bhI usI grantha meM ullekhita kiyA hai / mallike 'bhairavapadmAvatI kalpa' meM 1 sAdhakalakSara, 2 makalIkaraNa, 3 devIpUjAkrama, 4 dvAdazayaMtrabhedakathana, 5 staMbhana, 6 striyoMkA AkarSaNa, 7 vazIkaraNamaMtra, 8 apanimitta, 9 vazyopadha aura 10 gAruDa, aise dasa adhikAra haiM / isa graMtha para khuda graMthakArane apanI TIkA bhI limbI / isameM 'padmAvatI' devIke padmA bhinna 1 trAMtalA, 2 tvaritA, 3 nityA, 4 tripUrA, 5 kAmasAdhanI, 6 tripurabhairavI aise chaha nAma aura diye haiM aura phira ina grahoM kA bhI alaga a * trotalA tvaritA nityA tripurA kAmasAdhanI / devyA nAmAni padmAyAstathA tripurabhairavI // 3 // Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 anekAnta varSa 1, kiraNa 8, 9, 10 laga svarUpa diyA hai aura isa taraha padmAvatIko sapta strI-gau tathA munike ghAtakA jo pApa lagatA hai vaha tumarUpa dhAriNI pratipAdita kiyA hai| ve mAtoM rUpa ima kA lagegA, aisA zApa dekara gurudevake sanmukha maMtraprakAra haiM : vAdI dUsaraMko maMtra samarpita kre|' 1 jisake cAra hAthoM meM kramazaH pAza, phala, ___'kAmacANDAlIkalpa' meM bhI maMtra deneke viSayameM varada tathA aMkuza haiM, kamalakA Asana hai, tIna isI prakArakI vijJApanA kI gaI hai / isa graMthameM ? natra haiM aura rakta paSpakI samAna jimakaM zarIra- mAdhaka, 2 devIkA ArAdhana, 3 azeSajanavazIkaraNa kI AbhA hai vaha padmA 2 jisake hAthoM meM pAza, 4 yaMtra taMtra aura 5 jvAlAgardabhalakSaNa nAmake pA~ca vana, phala tathA kamala haiM vaha bAnalA: 3 jisake hA- adhikAra haiM aura kAmacaNDAlI kI stuti karate hae thoMmeM zaMkha, padma, abhayA tathA varada haiM aura prabhA aruNa umakA mvarUpa isa prakAra diyA hai:hai vaha haritAH 4 jimake hAthoM meM pAza, aMkuza, bhapitAbhagNaH sarvairmuktakazA niramparA / kamala tathA akSamAlA hai, aura jo hama vAhinI, pAtu mAM kAmacANDAlI kRSNavarNA caturbhajA // 2 amaNa prabhAko liye hue tathA jaTAmeM bAla caMdramAma phalakAMcakalazakarA zAnpalidaNDAddhamuragopenA / maMDita hai vaha nityA. 5 jimakI ATha bhajAga krama- jayatAta tribhavanavanyA jagati zrIkAmacANDAlI 3 zaH zala, cakra, kazA, kamala, cApa, bAgA, phala, akuza arthAta-jA maba AbhUSaNoMse bhUSita hai, vastrara - III ma zobhita hai aura jo kuMkuma prabhAko liye hue hai vaha niyamika hita nagna hai, sirake bAla jisake khule hue haiM vaha tripurA: 6 jisake hAthoMmeM zaMgva, padma, phala tathA kama zyAmavarNA caturbhujA kAmacaNDAlI merI rakSA kro| la haiM, bandhaka puSpakI samAna jisakI bhA hai aura jisake hAthoM meM phala, kAMca ( ? ) kalaza haiM, jo kukkuTa ta mA mapa jisakA vAhana hai vaha kAmamAdhanI, zAlmalidaNDako liye hue haiM aura sarpasa yukta hai vaha 7 aura jisakI bhajAe~ kramazaH pAza,cakra,dhanuSa,bANa, tribhavanavandanIyA kAmadaeDAlI devI jayavaMta ho / veTa, vana, phala, kamalasaM zobhita haiM, jo indra gAMpakI mallipaNAcAryakaM pranyAMse lagabhaga eka zatAbdI zrAbhAko liya hue hai aura jisake tIna netra hai vaha pahalekA banA huA 'jyAlinImana' nAmakA maMtrazAstra tripurabhairavI nAmakI padmAvatI hai| hai, jise 'jvAlinIkalpa aura jvAlinImantravAda' graMthake aMta meM maMtradAnavidhiko batalAte hue ligvA bhI kahate haiM-saMdhiyoM meM sarvatra 'jvAlinImata' nAmakA hai ki hamane yaha guruparampagame AyA huA maMtra agni, hI ullekha hai| yaha grantha zaka saMvat 861 ( vi0saM0 marya,caMdramA, tAroM, AkAza aura parvatoMkI sAkSI karakaM 596)ke atIta hone para akSaya tRtIyA (vaizAkha zu03) Apako diyA hai Apa bhI isa kisIsamyaktvarahita puru- ke dina mAnyagveTa gejadhAnImeM, jahA~ zrIkRSNarAjakA pako na deveM, kintu jinadharma tathA gurujanoMkI bhaktisa yukta rAjya pravartamAna thA, bana kara samApta huA hai, aura puruSako hI denA cAhiye, yadi tuma kisI lAbhake vaza isakI zlokasaMkhyA 500 hai, jaisA ki isake nimna yA snehase kisI anya dharmake bhakta kA doge to bAla- antima padyoMma prakaTa hai : Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASADha, zrAvaNa,bhAdrapada vIrani0saM02456] jaina-maMtrazAstra aura 'jvAlinImata' 431 aSTAzatasaikaSaSThipramANazakavatsareSktIteSu / 'dakSiNa bhAratake antargata malaya dezaka hemaprAmameM zrImAnyakheTakaTa ke parvaNyakSayatRtIyAyAma // (jise TippaNImeM karNATaka bhApAkA 'hAnnUra' prAma ba " talAyA hai ) draviDagaNake adhIzvara eka dhImAn muni zatadalasahita catuHzataparimANagrantharacanayAyukta mahAtmA rahate the, jinakA nAma 'helAcArya' thA / (TizrIkRSNarAjarAjye samApta petanmataM devyAH // ppaNI meM ApakA 'elAcArya' rUpamai bhI ullekhita ukta saba graMthoM meM yaha graMtha sabase adhika prAcIna kiyA hai)| kamala zrI ApakI ziyA thI, jo sapurNa jAna par3atA hai aura isakA sAhitya bhI dUsaroMkI a zAmroko jAnane vAlI mAno zrutadevI hI thii| karmayogase pekSA prauDhatAko liye hue hai| isa para TippaNI bhI vaha brahmarAkSasa nAmake kisI raudra prahake dvArA gRhIta milatI hai; parantu vaha kisake dvArA kI gaI hai isakA huI, aura isaliye saMdhyAke samaya vaha kabhI hAhAkAra usa parase kucha patA nahIM cala sakA / yaha grantha jina karake rotI thI, kabhI aTTahAsa karatI thI, kabhI i-dranandi yogIndrakA racA huA hai ve vapanaNaMdi ke japa karane lagatI thI, kabhI vedoMko par3hane lagatI thI ziSya tathA 'vAsavanandi' ke praziSya the aura vAmava aura phira kahaqahA lagA kara ha~sa paDatI thI; kabhI nandikaM gama eka dUsare indranandi munIndra the / grantha- garvakaM mAtha kahane lagI thI ki aisA kauna maMtravAdI hai kArane apane ina tInoM parva gAoMkA gaNavarNanAdi- jo apanI maMtrazaktime mujhe chur3Ae, aura kabhI vikArarUpase kitanA hI paricaya diyA hai parantu vaha yahA~ para bhAvakA liye jaeNbhAI lene lagatI thii| use isa prakAra aprastuta hone se chor3A jAtA hai| hA~, granthake zurume atiduSTa gahasa paripIDita dagva kara aura usake pratyapAya granthakI utpattikA jo krama diyA hai vaha baDA hIrAMcaka ke vipayama kikartavyavimUDha hokara va muni mahArAja jAna par3atA hai aura isa maMtrazAstrakI mUlatpattikaM bahuta hI Akulacitta hue / antako unhone kamala zrIkA mAtha khAsa taurasa sambaddha hai| ataH usakA paricaya graha chur3Anake liye usa grAma (honnara) ke nikaTa nIlanIce diyA jAtA hai: giri parvatake zizvara para vidhipUrvaka jvAlAmAlinIdevI kI sAdhanA kaa| maMgalAcaraNa aura prantha racanakI pratijJAkaM cAra mAta dinakI mAdhanAke bAda vaha devI pratyakSa ho zlokI * ke bAda, jinameM 'jvAlinI (jvAlAmAlinI) / davIkA mvarUpa bhI A jAtA hai, granthakAra mahodaya kara munimahArAja ke mAmane gbar3I ho gaI aura bolI 'ha Arya kahiye ApakA kyA kAma hai|' ima para helAlikhate hai: cArya bAla-ha davi, maiMna kAma-zrAdi kimI laukika ya cAga nAka iga prakAra hai - phala siddhi ke liye tumhe avaruddha nahIM kiyA hai-nahIM rAMkA :-kintu kamalazrIkA graha chur3Ane ke liye gekA caMdraprabhajananAthaM candraprabhamindraNadimahimAnama / hai; ana. grahama chuTakArA dilAiye, itanA hI merA kArya jAlAmalinyacitacaraNasaroja dvayaM vanda // 1 // hai|' AcArya zrIke vacanako suna kara devInaM kahA 'to kumudadaladhavalagAvA mahipamahAvAhanAMjvalAbharaNA / yaha kaunasI bar3I bAta hai? Apa manameM jarA bhI gveda na mA pAtu vanhidevI jvAlAmAlAkagalAGgI // 2 // kIjiye aura ima maMtrasa grahakA mAMcana kIjiye,' yaha jayatAddevI jvAlAmAlinyudyastrizalapAzajhaSa kaha kara madatara zrAyamapatra para maMtrako likha kara use kodaNDakANDaphalavaradacakracinhoM jvalASTabhujA // 3 // munijIkA de diyA / usa maMtrIkI vidhiko na jAnate arhatsiddhAcAryo pAdhyAyAna sakalasAdhu munimukhyAna / huga munijIna phira devIma kahA 'maiM isa maMtrakI bAbata praNipatya muhurmuhurapi vakSye'haM jvAlinIkalpama // 4 // kucha bhI nahIM jAnatA hU~, ataH mpaTa karake maMtrAgadhana, Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa 8,5,10 kramako batalAiye / ' taba usa jvAlinI devIne elAcArya AryA chaMdoM tathA gItAdi chaMdoMmeM isa graMthakI racanA kI jIko maMtrakA mAga rahasya vyAkhyA karake mamajhAyA hai| isameM helAcAryakA kahA huA artha hIgranthaparAvartana aura phira bhI unakI bhaktike vaza vaha maMtra unheM bataura (zabdAdiparivartana) ke dvArA nibaddha huA hai / yaha graMtha middhavidyAke de diyA aura mAtha hI yaha kaha diyA ki sakala jagatako apUrva vismayajanaka tathA janasamUha Apa homajapake binA bhI jisa kimIkA mAdhanavidhi ke liye hitakArI hai| ataH imako suno|' ma : yaha maMtra deMge vaha bhI middhavidya ho jaaygaa| isa kathanake pichale dA pA isa prakAra haiM:aura yadi nahIM doge to jo siddha karanA cAha vaha gma kliSTagraMthaM prAktanazAstraM taditi sa cami nidhAya / gagIka udyAnavanameM, jinamaMdirameM, nadI kinAraM,pulina para, girizigvara para athavA anya kimI nirjantuka tanendranandimuninA llitaayokttgiitaayH||26|| sthAna para sthita hokara dravyamanameM adhiSThitabhAva manake helAcAryoktArtha granthapagavarttanena racitamidam / dvArA eka lakSapramANa maMtraka jApa kara ke aura dama sakalajagadekavimmayajananaM janahitakaraM shRnnt|| 7 hajAra saMkhyA pramAga homa karake middhiko prApta kareM' gamA kahakara vaha devI apane sthAna ko calI gii| isa paricayamaM yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki yaha ___ elAcAryana taba vahIM baiThe hue usa duSTa brahmarAkSasa zastra aura bhI adhika prAcIna hai aura isakI prathamasRSTi kA dahanAkSarAka dvArA daMdahyamAna cintavana karake rAta .. halAcArya'ke dvArA huI hai, jinheM 'elAcArya' bhI kahate cillAte hue ko nikAla bAhara kiyaa| eka hI bhUta haiM / iMdranaMdine mahaz2a bhASAdika athavA zabda-chandAdikadahanasvarUpa ra ra ra ra bIjAkSarakA dhyAna karake jaba ke parivartana-dvAga umaM kucha sarala banA kara yaha nutana graha nirghATita ho jAtA hai to zepa dama nigrahAMka saMskaraNa upasthita kiyA hai| imIma granthakI saba liye aisA kaunamA graha hai jo asAdhya ho ? kAImI maMdhiyAma gathakA vizapaNa 'halAcAryapraNItAtha' diyA nahIM / astu davA ke AdazamaM kama munimahAgaja taba hai, jisakA eka namUnA isa prakAra hai:'cA.lanAmana' nAmaka zAstra kI racanA kii| vaha iti helAca ryapraNInArtha zrImadindranandizAstra unake ziSya gAGgamuni ko prApta huA; phira yogIndravirgacitagraMthasandarbha jvAlinImate maMtrikramazaH nIla grova, gajAvAkhya, AyA nA tarabbA lakSaNanirUpaNAtrikAraH prthmH| aura kSullaka vinvaTTa ko usakI prApti huI |ttm gampari- isa maMtrazAstrama , maMtrI, 2 gaha, 3 mudrA, 4 maMDala, pATIma vaha avicchinna maMpradAyaka dvArA canA aaayaa| mA 5 kaTanela, vazyayaMtra, 7 sutaMtra, 8 mnapanavidhi, nIrAzroga taba usakA jJAnakanda pAcAryako haa| randhAna janavidhi aura sAdhanavidhi nAmaka dama adhikAra hai, jinI kramazaH viSayakA varNana kiyA gayA hai| inameM se apane putrasamAna gAdi muniko upadazamahita kucha kA paricaya 'anekAnta'kI agalI kiraName diyA 'jvAlinImana' kI vyAkhyA kii| ina dAnA muniyAM jAyagA,aura unase pAThakoM ko kitanIhI naIbAtemAlama (kandapAcArya aura gaNanandI) ko pAsama indra nAnda hAMgI aura yaha samajhameM AsakaMgA ki maMtrasAdhana karane munine usa zAstrakA sUtrarUpa (zabdazaH) tathA artha rUpa- vAlAmaMtrI kaimA honA cAhiya-kauna isa maMtrasAdhaname mavizeSa adhyayana kiyaa| prAktanazAstra kliSTa prantha kA pAtra tathA kauna apAtra hai,-grahoMka kitanaM bheda haiM, hai, aimAvicAra kara umA danAda' munine lalina- kaise puruSa-striyoMko graha lagate haiM aura kisa grahake la 'mAdhanavidhinA' pada para niHmAna mAdhanakoregA garnama kyA ceSTA hotI hai, ityaadi| nigIdI hai| jugalakizora mugtAra Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456] jainiyoMkA atyAcAra 433 PREMKS PER jainiyoMkA atyAcAra to jainI vanaspatikAyake jIvoMkI bhI rakSA karate yaha kabhI ho nahIM sakatA ki atyAcAra to kareM haiM, unake Upara atyAcArake dopakA AgapaNa dasare loga aura phala usakA bhoganA par3e jainihote dekha bahatase pAThaka cauMkeMge-parantu nahIM, cAkana yoMko / jaina philAsophI imako mAnane ke lie taiyAra kI jarUrata nahIM hai / vAstavameM jainiyAna ghora atyAcAra nahIM / yadi thor3I dera ke lie usa manuSyako bhI jimakiyA hai aura ve aba bhI kara rahe haiM / hamAre bhAiyoMne para atyAcAra kiyA gayA ho, koI burA phala mahana abhI taka isa ora lakSya hI nahIM diyA aura na kabhI karanA ho athavA kisI ApattikA nizAnA bananA par3e ekAnnameM baiThakara imapara vicAra hI kiyA / yadi jaini to kahanA hogA ki usane bhI z2arUra apanI ceSTA yA yAMke atyAcArakI mAtrA bar3hI huI na hotI to Aja apane mana-vacanAdika dvArA dUsagaMke prati koI atyAjainiyoMkA itanA patana kadApi na hotA-jainiyokI cAravizeSa kiyA hai aura vaha vaga phala usake hI kimI yaha durdazA kabhI na hotI / jainiyAMkA mamamna abhyudaya karmavizepakA natIjA hai / yahI hAlanajainasamAjakI hai| naSTa ho jAnA, inake jJAna-vijJAnakA nAmazepa raha jAnA, yadyapi imameM koI saMdeha nahIM ki pichale samayameM jainiapana bala-parAkramasa jainiyokA hAtha dho baiThanA, apanA yoM para thor3e bahuta atyAcAra z2arUra hue haiM ; parantu ve rAjya ga~vA denA, dharmama cyana aura AcArabhraSTa ho jAnA atyAcAra jainiyoMkI vartamAna dazAkaM kAraNa nahIM ho nathA jainiyoMkI saMkhyAkA dinapadina kama hona jAnA sakataM / jainiyoMkI vartamAna avasthA kadApi unakA phala aura jainiyoMkA sarva prakArase nagaNya aura nimtana na nahIM hai / yadi jainiyAna una atyAcAgeko manuSya banahAM rahanA, yaha saba avazya hI kucha artha rakhatA hai- kara maha liyA hotA aura svayaM unase adhika pratyAina sabakA koI pradhAna kAraNa z2arUra hai; aura vaha cAra na kiyA honA nA z2arUra thA ki yaha jainabArA nigoMkA atyAcAra hai| (janama mAja) dRmagaMka atyAcArarUpI gvAda(Manur) __ jisa samaya hama jaina siddhAntako daMgvana haiM, jaini- meM aura bhI hagabhaga aura mara satz2a hAtA-khaba phalatA yokI karma-philAmAphIkA adhyayana karate haiM aura sAtha aura phUlatA; parantu jainiyoMkA emI mavaddhi hA utpanna hI, jainiyoMkI yaha panitAvasthA kyoM ? laukika aura nahIM huI / unake vicAra prAya itanaH maMkIrNa aura mvAparamArthika donoM prakArakI unnatima jainI inane pIche thamaya raha haiM ki sadamadvivekavatI baddhiko unake pAsa kyo ? isa viSaya para anamaMdhAnapUrvaka gaMbhIra bhAvane phaTakanameM bhI lajjA AtI thii| atyAcAra aura bhI gaharA vicAra karate haiM to usa samaya hamako mAlUma anaka dharmAnuyAyiyoMko sahana karane par3e haiM; parantu unahonA hai aura kahanA par3atA hai ki yaha saba jainiyoMke meM jinhoMne apane kartavyapathako nahIM chor3A, apane apane hI kokA phala hai| jo jaisA karatA hai vaha vaisA sAmAjika sudhArako samajhA, unnatika mArgako pahacAnA, hI phala pAtA hai / avazya hI jainiyAna kucha aise kAma apanI truTiyoM ko dUra kiyA, savako premakI dRSTisa kiye haiM jinakA kaTaka phala va aba taka bhugata rahe haiN| devA aura apane svArthako gauNa kara dRmagaMkA hinasAdhana Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 anekAnta [varSa 1, kiraNa 8, 9, 10 kiyA, ve dukhake dina vyatIta karake Aja apane satka- jisa prakAra koI durAtmA putra apane svArthameM aMdhA mokA sumadhura phala bhoga rahe haiM / isase sApha pragaTa hai. hokara yaha cAhatA hai ki maiM akelA hI paitRka sampattikA ki jainiyoMkI vartamAna dazA una atyAcAroMkA phala nahIM mAlika bana bailUM aura apanI isa kAmanAko pUrA karahai jo jainiyoMpara hue, balki una atyAcAroMkA phala neke lie vaha apane pitAke samasta dhana para adhikAra hai jo jainiye yoMna dUsaroMpara kiye aura jo paraspara kara letA hai-yadi pitAne kAI vasIyata bhI kI ho to jainiyoMne eka dUsare para kiye / saca hai, manaSyoMkA usako chipAnekI ceSTA karatA hai aura apane una bhAapane hI karmoM se patana aura apane hI kA~se iyoMko.jo dUradezAntaroM meM rahanevAle haiM, jo nAbAlig2a utthAna honA hai| jina jainiyoMke jJAna aura prAca- (avyutpanna) hai, jo bhole yA mUrkha haiM, jinako anya raNakI kisI samaya cAroM ora dhAkathI, jina sarva prakArase pitAke dhanakI kucha khabara nahIM hai athavA jo prANipremanaM aneka bAra jagatako hilA diyA, aura ji nirbala haiM una sabako aneka upAyoM-dvArA paitRka sampanakA rAjya samudraparyaMta phailA huA thA; Aja ve hI ttise vaMcita kara detA hai / usa isa bAtakA jarA bhI jainI bilakula hI raMka bana hue haiM ! yaha saba jainiyoMke dukha-darda nahIM hotA ki mere bhAiyoMkI kyA hAlata hogI? apane hI kokA phala hai ! isake lie kisIko doSa unake dina kaiMsa kaTeMge ? aura na kabhI isa bAtakA denA-kisI para ilaz2Ama lagAnA bhala hai| jainiyoMkI khayAla hA AtA hai ki maiM apane bhAiyoM para kitanA vartamAna si.ti isa bAtakA batalA rahI hai ki unhoMne anyAya aura atyAcAra kara rahA hU~, megavyavahAra kijarUra koI bhArga atyAcAra kiye haiM; tabhI unakIsI tanA anucita hai, maiM apane pitAko AtmAkaM sanmukha zocanIya dazA huI hai| kyA mu~ha dikhAU~gA / usake vivekanetra bilakula jainiyoMna eka bar3A bhAga aparAdha to yaha kiyA hai __ mvArthasa banda ho jAte haiM aura usakA hRdayayaMtra saMkucita ki inhoMne dUsare logokA dharmama vaMcita rakkhA hai| ye gbuda ho kara apanA kArya karanA chor3a detA hai / ThIka usI hI dharmaratnaka bhaMDArI aura khuda hI usake sola proprAI prakAra kI ghaTanA jainiyoMkI huI hai| ye akele hI paramaTara (akele hI mAlika) bana baiThe / dUsare logoMkA pitA zrInIgajinendrakI sampattike adhikArI bana baitthe| dUsare samAja-vAloM tathA dUsare dezanivAmiyoMko-dharma "samasta jIva paraspA samAna hai; jainadharma AtmAbatalAnA, dharmaka mArga para lagAnA to dUra rahA, inhoMne kA nijadharma hai prANImAtra isa dharmakA adhikAulaTA una logoMse dharmako chipAyA hai / inakI anudAra rI hai: sabako jainadharma batalAnA cAhie aura dRSTi meM dUsare loga prAyaHbar3I hI ghaNAke pAtra rahe haiM,ve manuSya hote hue bhI manuSyadharmake adhikArI nahIM samajhe sabako premakI dRSTise dekhate hue unake utthAnagaye ! yadyapi jainI apane maMdigameM yaha to barAbarIpa kA yatna karanA cAhie / ' vIra jineMdrakI isa NA karate rahe ki mithyAtva : samAna isa jIvakA kAI vasIyatakA-unake isa pavitra Adezako-ina svAzatra nahIM hai, mithyAtva hI saMsAra meM paribhramaNa karAna- rthI putrIne chipAnekI pUrNarUpase ceSTA kI hai| inhoMne vAlA aura samasta duHkhoM kA mUla kAraNa hai / parantu aneka upAya karake apane dUsare bhAiyoMko dharmama korA mithyAtvameM phaMse hue prANiyoM para inheM jarA bhI dayA rakkhA, unakI hAlata para jarA bhI rahama nahIM khAyA nahIM AI, unakI hAlata para inhoMne jarA bhI tarasa nahIM aura na kabhI apane isa anyAya,atyAcAra aura anacikhAyA aura na mithyAtva chur3AnekA koI yatnahI kiyaa| ta vyavahAra para vicAra yA pazcAtApa hI kiyA / balki inakA cita itanA kaThora ho gayA ki dUsaroMke dukhasu- jainiyoM kA yaha atyAcAra bahuta kucha aMzoMmeM usa svArthAkhase inhoMne kucha sambandha hI nahIM rakkhA / ndha patrake atyAcArase bhI bar3hA rahA / kyoMki kisI Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAbAda, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456] jainiyoMkA atyAcAra 435 bhikArIko dhanAdikase vaMcita rakhanA, yadyapi, atyA- dekhatA huA bhI AnaMdase hukkA gar3agar3AtA rahe aura bAra jarUra hai parantu jAna bUjhakara kisIko AtmalA- usake bacAnakI kucha bhI koziza na kare to kahanA se vaMcita rakhanA, yaha usase kahIM bar3hakara atyAcAra hogA ki vaha mahA aparAdhI hai / jainI loga isa bAta merA to, isa viSayameM yahAMtaka khayAla hai ki yaha ko barAbara svIkAra karate Ae haiM ki midhyAdRSTi loga atyAcAra kisIko jAnase mAra DAlanekI apekSA bhI aMdhe hote haiM unheM hita ahita kucha bhI sajha nahIM adhika hai| dhanAdika para padArthoM kA viyoga itanA duHkha- par3atA-parantu jainiyoMke sanmukha hI lAkhoM aura janaka nahIM ho sakatA jitanA ki prAtmalAbhase vaMcita karor3oM mithyAdRSTi anyAya,abhakSya aura atattvazraddhArahanA / jo loga apanI AtmAko jAnate haiM,apana sva- rUpI kuemeM barAbara girate rahe to bhI ina madhiyoM ko pako pahacAnate haiM, dharma kyA aura adharma kyA isa- unapara jarA bhI dayA na AI / inhoMne apane maunavratakA jinheM bodha hai, unako dhanAdikakA viyoga bhI ita- ko bhaMgakara unake bacAne yA nikAlanakI kucha bhI ceSTA nA kaSTakara nahIM hotA jitanA ki na jAnane aura na nahIM kii| aura to kyA, inake sAmane hI bahutame inapahacAnane vAloMko hotA hai / isalie dUsaroMko dhamase ke bhAiyoM (jainiyoM) kA dharmadhana lUTa liyA gayA aura vaMcita rakhanA unake lie ghAra duHkhoMkI sAmagrI taiyAra va mithyAdRSTi banA diye gaye; parantu phira bhI inake karanA hai| kyA isa atyacArakA bhI kahIM ThikAnA hai ? kaThora citta para kucha AghAta nahIM phuNcaa| ye barAbara zAMka aisA mahAn atyAcAra karane vAle jainiyAMkA apane Ananda meM masta rahe / koI jIyA yA maro, inhoMpASANahRdaya, dUsaroka duHkhoMkA mmaraNa hI nahIM kintu ne usakI kucha paravA nahIM kI / balki ye loga ulaTA pratyakSa anubhava karate hue bhI jaga nahIM pasIjA- vaza hae aura inhoMne jAna bajhakara apane bahutase bhA AtmalAbhase vaMcita pApI aura mithyAdaSTi manuSya jai- iyA~kA laTegaka maparda kiyaa| yadi kimI bhAIma koI nigAke sanmukha hI aneka prakAra ke anartha aura pApA- apagadha yA vATA AcaraNa bana gayA to inhone usacaraNa karake apanI AtmAokA patana karata rahe; para- ko apane meM ema nikAla kara pheMka diyA jaimA ki ntu jainiyoMko unapara kucha bhI dayA nahIM AI aura na dadharmama makkhIko nikAla kara pheMka dete haiM / inhoMne dRmare jIvoMkI rakSAkA hI kucha khayAla utpanna huaa| usako kucha bhI dhIra-dilAmA nahIM diyA, na inhoMne ___ saMsArame aisA vyavahAra hai ki yadi koI adhA adhA usake gvATa AcaraNako chur3Akara dharmameM sthira karanekI manuSya kahIM calA jA rahA ho aura usake Age kuA~ koziza kI aura na prAyazcitta Adima zuddha karanekA AjAya to dekhane vAle uma aMdheko turanta hI mAva- koI yAna hI kiyaa| balki usake mAtha bilakula dhAna kara deMge aura apanI mamamna zaktiko, ume kuoNmeM zatra-sarIvA vyavahAra karanA prAraMbha kara diyaa| na giraname bacAne athavA girajAne para usake zIghra nikA natIjA isakA yaha huA ki usakA apanI maMmAralanemeM lagA deNge| yadi koI manuSya aMdhe Age kuA~ yAtrAkA nirvAha karane ke lie dUmagaMkA zaraNa lenA dekhakara bhI capacApa baiThA rahe aura usakI rakSAkA kucha par3A aura vaha hamezAke liye jainiyoMse bichar3a gyaa| bhI upAya na kare to vaha bahuta pApI aura niMdya samajhA jAtA hai| kisI kavine kahA bhI hai ki:-- imama mamajha lIjie ki jainiyoMne kitanA bar3A apa rAdha aura atyAcAra kiyA hai-kahA~ taka inhoMne apane "jaba tu dekheM A~khase, aMdhe Age kUpa / / .. dharmakA ullaMghana aura kahA~ taka umake viruddha AcaraNa taba terA cupa baiThanA, hai nizcaya agharUpa // " kiyA hai| isI prakAra yadi koI manuSya ksiIko dinadahAr3e manaSyakA yaha dharma nahIM hai ki yadi koI manuSya luTatA ho aura dUsarA AdamI usake isa kRtyako kisI nadI AdimeM giratA ho yA bahatA jAtA ho to Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 anekAnta [varSa 1, kiraNa 8, 9, 10 usako ulaTA dhakkA de diyA jAve / aura yadi vaha aparAdha nahIM jisakA prAyazcitta na ho sake / bhagava. kinAreke pAsa bhI ho aura nikalanA bhI cAhatA ho jinasenAcArya ke nimnalikhita vAkyase bhI pragaTa to usako Thokara mAra kara aura dUra pheMka diyA jAve, hai ki-'yadi kisI manaSyake kulameM kisI bhI kAraNajisase vaha nikalaneke kAbila bhI na rahe / balki isake se kabhI koI dUSaNa laga gayA ho to vaha rAjA yA viparIta usako na girane denA yA hamtAvalambana dekara paMca AdikI sammatisa apanI kulazuddhi kara sakatA nikAlanA hI manuSyadharma kahalAtA hai| isI lie jaini- hai| aura yadi usake pUrvaja-jinhoMne doSa lagAyA yoMke yahA~ sthitikaraNa'dharmakA aMga rakavA gayA hai| ho-dIkSAyogya kulameM utpanna hue hoM to usa kulazuddhi mvAmI samanabhadrAcArya ne 'ratnakaraMDa zrAvakacAra' meM karane vAlekA aura usake patra pautrAdika maMtAnakA imakA svarUpa isa prakAra varNana kiyA hai: yA yajJopavIta saMskAra bhI ho sakatA hai / vaha vAkya isa prakAra hai :"darzanAcaraNAdvApi calatAM dhrmvtmlaiH|| kutazcitkAraNAdyasya kulaM samprAptapaNam / patyavasthApanaM prAjJaiH sthitikaraNamucyate / " mopi rAjAdisammatyA zodhayetsvaM yadA kalama // __ arthAt - jo loga kisI kAraNavaza apane nadAsyopanayAhanvaM putrapautradisaMnatau / yathArtha AcaraNase Digata ho, dharmase prema rakhane vAle na niSiddhaM hi dIkSaha kule cedasya puurvjaaH| parupAMko cAhie ki unakA phira apane zraddhAna aura --AdipugagA parva 40 / AcaraNameM dRDha kara deM / yahI sthitikaraNa' aMga kaha - isame dammoM aura hindUma mumanamAna yA ImAI lAlA hai| bane hue manuSyoMkI zuddhikA khAsA adhikAra pAyA parantu zAka! janiyAna yaha saba kucha bhulA diyaa| jAtA hai| balki zAstroM meM una mlecchoM kI bhI zuddhikA pirata ko mahAga yA hastAvalambana danA tA dUra rahA vidhAna dagyA jAnA hai jo malama hI azuddha haiN| AdiinhoMne ulaTA usako aura jArakA dhakkA diyA / zra parANameM yaha upadeza spaSTa zabdoM meM diyA gayA hai ki, dvAna aura AcaraNasa DiganA to dUsarI bAta, yadi prajAko bAdhA pahu~cAnavAle anakSara (anapar3ha) mlekimAne rUDhiyoM (Adhunika jainiyoMke samyaka cAritra?) nadIko kulazaddhi AdikaM dvArA apane banA lene cA ke viruddha jarA bhI AcaraNa kiyA athavA unaka vi- hi / ' yathA:maddha apanA khayAla bhI jAhira kiyA to bama usa svadeza'nakSaramlecchAnprajAvAdhAvidhAyinaH / becAra kI zAmata A gaI, aura vaha jhaTa jainamamAjama 15 apanA alaga jIvana vyatIta karaneke lie majabara kiyA kulazuddhipradAnAyaH svsaakuyaadupkrmH|| 17 / / gayA ! jainiyoM ke isa atyAcAra se hajAroM jainI gATe, - grAdipurANa parva 42 / dassa yA vinekayA bana gaye; lAgvoM anyamatI ho gaye; parantu yaha maba kucha hote hue bhI jainiyoMke saMkIrNa jainiyoMkA daMgyate dagvane musalamAnI jamAnemeM lAkhoM hRdayana mahAtmAoMke ina udAra aura dayAmaya upadezAMko brAhmaNa, kSatriya aura vaizya jabarana musalamAna banA liye grahaNa nahIM kiyaa| saca bhI hai, serabharake pAtrameM manabhara gaye; aura isa z2amAne meM to kitane hI ImAI bhI banA kaise samA sakatA hai ? apAtra jainiyoMke hAtha meM jainadharma liye gaye; parantu jainiyoM ke maMga dila para isase kucha par3a jAnese hI unhoMne jainadharmakA gaurava nahIM samajhA bhI coTa nahIM lgii| inhoMne Aja taka bhI una saboMke aura imalie dUsaroM para manamAnA atyAcAra kiyA hai| zuddha karanekA-apane bichur3e hue bhAiyoMko phirase maiM kahatA hU~ ki dUsaroMko dharma batalAne yA sikhagale lagAne kA koI upAya nahIM kiyaa| emA kAI lAnameM dhArmikabhAva aura paropakArabaddhiko jAne dIji Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIraniHsaM02456] jainiyoMkA atyAcAra 437 ni, jainiyoMne yaha bhI nahIM samajhA ki paristhiti dRzyoMse jainiyoMke vanahadaya para kucha bhI coTa nahIM kitane mahattvakI cIja hai / kyA parasthiti kabhI upekSa- lagI! mAtA para isa prakArake atyAcAra karate hue gIya ho sakatI hai ? kadApi nahIM / jahAM cAroM orakA jainiyoMkA hRdaya z2arA bhI kampAyamAna nahIM huA aura jalavAya dUSita ho vahA~ kadApi ArogyatA nahIM raha inheM kucha bhI lajjA yA zarma nahIM AI !! inhoMne ulaTI sktii| jahA~ cAroM ora mithyASTiyoM aura pApAcA- yahA~taka nirlajjatA dhAraNa kI ki apane ina atyAcAriyoMkA prAbalya ho vahA~ jainI bhI apanA samyaktva geMkA nAma 'vinaya' rakha chor3A! vAstava meM inakA nAma aura dharma kAyama nahIM rakha sakataM / yadi jainiyAMne isa vinaya nahIM hai, ye ghora atyAcAra haiM aura na DhAI hAtha parasthitike mahatvako hI samajha liyA hotA taba bhI ve dUrase jor3ane yA cAvala ke dAne car3hA denakA nAma hI aAtmarakSAkaM lie hI dUsaroMkI sthitikA sudhAra karanA vinaya hai| jinavANIkA vinaya hai-jainazAstroMkA apanA kartavya samajhate, avazya hI dRmaroMkA dharmakI par3hanA-pahAnA, unake etAvika - unakI zikSAzikSA denekA prayatna karate aura kadApi dharmapracArake - ki anamAra-calanA aura unakA marvatrapracAra kAryase upekSita na hote; parantu maharpiyoM dvArA saMrakSita vIrajinendrakI sampattiko pAkara jainI aise kRpaNa karanA isa vAstavika vinayasa jainI prAyaH kosoMdUra vana-inameM cittako kaThora karanevAlI aisI dhArmika raha aura isalie inhoMne mAnAkA ghora avinaya hI nahIM kRpaNanA AI ki dUsaroMko usa sampanima lAbha pahu~- kiyA, balki kitane hI jainazAmroMkA lopa bhI kiyA cAnA to dUra rahA, ye khuda bhI usameM kucha lAbha na uThA / hai| sIkA phala hai jo Aja bahutama zAstra nahIM mimakaM / yadi isa paramAtkRTa jainadharmako pAkara jainI ra " lataM / inakI ima vilakSaNa vinayatti ko daMgya kara hI apanA hI kucha bhalA karata to bhI eka bAta thI; parantu eka duHkhita hRdaya kavine kahA hai:kRpaNakA dhana jisa prakAra dAna aura bhAMgameM na lagakara bamta baMdhe par3e hai 'ala mAphana naka ! natIyA gati (nAza) ko prApta ho jAtA hai, usI prakAra cAvala car3hAveM unako vama itane haiM kAma ke||" jainiyoMna jainadharma bhI tRtIyAgatiko pahu~cA digA -na isIprakAra jainiyAne strAmamAna para jo atyAcAra Apa isase kucha lAbha uThAyA aura na dUmagaMkA uThAna kiyA hai vaha bhI kada kama nahIM hai| inhoMne lar3akiyoMdiyA, vaise hI imako naSTa-bhraSTa aura lAprAya kara ko becA, dhanaka lAla caga apanI makamAra bAlikAoMdiyA-aura jisa prakAra bAdala sayake prakAzako gaka ko yamakaM yajamAnAMka gala bAMdha unheM hamaMzAkaM lie lete haiM usI prakAra ina dhArmika-kRpaNAna janadhamaka pApamaya jIvana vyatIta karanako majabUra kiyA,anamela prakAzako zrAcchAdita kara diyA ! sambandha karake striyoMkA jIvana duHgvamaya banAyA aura jainiyoMna jinavANI mAna ke sAtha jaMmA malaka unheM aneka prakArakA duHkha aura kaSTa pahu~cAyA / para kiyA hai usako yAda kara ke tA hRdaya kA~patA hai aura ina maba atyAcAgaMkA rahane diijie| jainiyAna ina zargaka gaMgaTe khar3e ho jAte haiN| inhoMne mAnAko una saba atyAcAgaMsa baDhakara bImamAja para jo bhAga aa~dherI koThariyoMmeM baMda karake rakkhA, jahA~ gezanI bhAra tyAcAra kiyA hai usakA nAma hai strIsamAjako azihavAkA gujara nahIM; usakA aMga cahAmaM kutaravAyA aura kSita ggvanA / triyoM aura bAlikAoM ko vidyA na dImakoMko khilAyA; mAtA galatI hai yA mar3atI, jItI hai yA mAtI, isakI unhoMna kala bhI parvAha nahIM kii| par3hAkara jainiyAna unake sAtha bar3I hI zatratAkA vyahajAgaM jainagraMthAMkI miThI ho gaI, hajAroM zAstra cahoM vahAra kiyA hai / jima vidyA aura jJAnake vinA manuSya aura dImakoM ke peTa meM cale gaye, lAkhoM aura karor3oM nidrita, aceta, pazu aura mRtakaka tulya varNana kiye ganapya mAtaviyAMga duHkhasa pIr3ita rahe; parantu ina mamamna 1 vidyAoM-- kisAnoM tathA kalA-kauzala ke / Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 anekAnta [varSa 1, kiraNa 8,9, 10 gaye haiM aura jisake vinA sukha-zAMtikI prApti nahIM ho jIbaMdhara ke pitA satyaMdharane banAyA thA aura usameM sakatI, umI vidyA aura jJAnasa jainiyoMna striyoMko apanI garbhavatI strIko biThalAkara,garbhastha patrakI rakSAkaM vaMcita rakkhA, yaha inakA kitanA bar3A anyAya hai ? lie, use dUra dezAntarameM pahu~cAyA thA! isI prakAra jainiyoMne striyoMkI yogyatA aura unakI vidyAsampAdana- saiMkar3oM vidyAoMkA nAmollekha kiyA jA sakatA hai / jaizaktiko na samajhA ho, aisA nahIM; kintu 'laDakiyA~ niyoMne zikSA aura khAsakara strIzikSAse dveSa rakhakara ina parApa pakA dhana aura pagA gharakI cA~danI samasta vidyAoMke lopa karanekA pApa apane sira liyA hai aura isalie jainI samamta jagatake aparAdhI haiN| haiM, ve hamAre kucha kAma nahIM A skiiN|' isa jainiyoM kA eka bhArI atyAcAra aurabhI hai aura vaha mvArthamaya vAmanAme jainiyAna unheM vidyAsa vimukha apanI saMtAnakI choTI umra meM zAdI karanA hai| isake rakkhA hai| isa nIca vicArana hI jainiyoMkA apanI viSayameM mujhe kucha vizeSa likhanakI jarUrata nahIM hai| maMtAna ke prati aimA nirdaya banAyA aura itanA vivekahIna hA~, itanA z2arUra kahU~gA ki isa rAkSamI kRtya ke dvArA banAyA ki unhoMne strImamAjake sAtha pazuoMsahaza Aja naka lAgvAhI nahIM kintu karor3oM dUdhamuMhI bAlivyavahAra kiyA, unheM jar3avata rakagvA, kATapApAgAkI kAe~ vidhavA ho cukI haiM-vaidhavyakI bhayaMkara A~cameM mUrtiyA~ samajhA aura unheM apanI AtmAnnati karanaMdanA bhana cukI hai-, hajAroMne apane zIlabhaMgArako utAra nAMdUra rahA, yaha bhI khabara na hone dI ki maMsAgmaM kyA diyA, vyabhicArakA Azraya liyA, donoM kuloMko kalaM. ho rahA hai| kyA yaha thor3A atyAcAra hai ? nahIM isa kita kiyA aura bhraNahatyAyeM taka kara ddaalii| isaka atyAcArake karanemeM jainI manuSyatAkA bhI ullaghana kara mivAya,bAlyAvasthAmeM strI-purupakA saMsarga hojAnasa jA gaye / inase pazupakSI hI acche rahe jo apanI nara aura zArIrika aura mAnamika nirbalanAyeM inakI saMtAnama mAdI donoM prakArakI saMtAnakA mamAna Tima avalo uttarottara prApta huI unakA kucha bhI pArAvAra aura hisAba phana karate haiM aura usameM kisI bhI prakAra ke pratyapakA- nahIM hai / nirva na manapya kA jIvana bar3A hI vabAla-jAna kI vAMchA na rakhate hue apanA kartavya mamajha kara aura maMkaTamaya honA hai| gaMgAkA uma para AkramaNa sahapaM usakA pAlana poSaNa karata hai| ho jAnA to eka mAmUlIsI bAta hai| jainiyoM ke ima / yahA~ para mujhe yaha likhate hue duHkha honA hai ki atyAcArase unakI maMtAna bar3I hI pIr3ita rhii| usajainiyAMkA yaha atyAcAra kevala strIgamAjako hA nahIM meM himmata, sAhasa, dhairya, pumpArtha aura vIratA Adi bhAMganA par3A, balki purupoMko bhI imakA himpadAra sadguNAMkI saSTi hI ekadama uTha khar3I huI / janI bananA paDA hai-vAlakA para bhI isakA naz2alA TapakA nivala hokara tandula macchakI taraha ghAra hai / mAtAoMke azikSita rahaneme -parasthinike bigar3a pApAMkA saMcaya karate rahe aura ina pApani udaya Akara jAnama--ve bhI zikSA prAyaH vihIna hI rahe haiM / ijA- janma-janmAntageMmeM inheM khaba hI nIcA dikhaayaa| raMmeM dama pA~cane yadi mAmUlI vidyA par3hI bhI -kucha jeniyAMkA yaha guDaDA guDaDIkA bala (bAlya vivAha) atarAMkA abhyAsa kiyA bhI-tAimakA nAma zilA bar3A hI hRdayadrAvaka hai| isane jainamamAjakI jaDama nahIM hai| jaina bAlakoM ko jaimI cAhie vaimA vidyAyeM bar3A hI kuThArAghAta kiyA hai| nahIM par3hAI gii| yadi unheM barAbara vidyAyeM par3hAI jAtI isa prakAra jainiyoMne bahuta bar3e bar3e atyAcAra nA Aja una hajAge vidyAoMkA lopa na hotA, kiye haiM / inake sivA aura jo choTe moTe atyAcAra jinakA ullekha jaina zAstroM milatA hai| divya vi- kiye haiM unakI kucha ginatI hI nahIM hai / jainiyoMke ina mAnoM kI racanAko jAne dIjie, Aja koI jainI usa atyAcAroMse jainadharma kitanA kalaMkita huA aura jagamayagyatrake banAnekI vidhi bhI nahIM jAnatA, jisako meM kaime kaise anartha phaile, isakA kucha ThikAnA nahIM hai / Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASADha, zrAvaNa,bhAdrapada vIrani0saM02456] "mAravAr3akA eka vicitra mata" 439 niyoMke ina saba atyAcAroM hI kA phala unakI vartta- dUsaroMko ghRNAkI dRSTise dekhate the, aba khudahI ghaNAmAna dazA hai / balki nahIM, jainiyoMmeM isa samaya jo ke pAtra bana gaye; jisa bala, vidyA aura aizvarya para kala thor3I bahuta acchI bAteM bacI-khucI haiM unakA zreya inheM ghamaMDa thA vaha saba naSTa ho gayA; ye loga apane mvAmI kundakunda, samantabhadra. pUjyapAda, akalaMka- Apako bhale hI jIvita samajhate hoM parantu jIvita deva.vidyAnanda aura siddha mena Adi paramopakArI samAjoMmeM aba inakI gaNanA nahIM hai| inakI gaNanA hai AcAryoM tathA anya paropakArI mahAnabhAvoko prApta hai| maraNonmukha smaajomeN| jainI loga andhakArameM par3e hue ema jagadvandhuoMke Azrita rahanasa hI jainadharmake abhI misaka rahe hai-vAstavameM inakI hAlata bar3IhI karanaka kucha cinha avazeSa pAye jAte hai| anyathA Amataura NAjanaka hai| jaba taka jainI loga ina atyAcAroMko para jainiyoMke atyAcAra unakI sattAko bilakula lopa ___ baMda karake apane pUrva pApIkA prAyazcitta nahIM kareMge taba karane ke lie kAphI the| jaba taka jainiyoMna atyAcAra taka ve kadApi isa daivakopase vimukta nahIM ho sakate, karanA prAraMbha nahIM kiyA thA taba taka inakA barAbara unakA abhyutthAna nahIM ho sakatA aura na unameM DaMkA bajatA rahA, ye khUba phalata aura phanate rahe / parantu jIvanIzaktikA phirase saMcAra hI ho sakatA hai| javase ye loga atyAcAroM para utara Ae tabhIse inakA AzA hai hamAre jainIbhAI isa lekhako par3hakara apapatana zurU ho gayA / aura Aja vaha dina A gayA ki ne atyAcArokI paribhASA samajhege aura unake bhayaMkara ye loga parI adhodazAko pahu~ca gaya haiM / jainiyoMke pariNAmakA vicAra kara zIghra hI unakA prAyazcitta atyAcAra jainiyoMko vA hI phala-DanhoMne apane ki- karanameM dattacitta hoMge |praayshcittvidhi batalAne ke lie yakA khaba majA paaii| ye lAMga dasageko dharma batalAnA meM mahapa tayAra hai| nahIM cAhate the, aba khuda hI usa dharmamaM vAcata ho gaye; jugalakizora mRgTanAra "mAravAr3akA eka vicitra mata" aura dIkSitajIkA mpaSTIkaraNa janavarI sana 1930 ke 'cA~da' meM 'mAravADakA eka bhAvanA ina zabdomeM kI gaI hai-"dagve, isa matake 'vicitra mata' zIrSaka eka lekha prakaTa huA hai, anta honameM kitanA mamaya aura bAqI hai / " parantu jisake legvaka haiM zrIzaMkarapramAdajI diikssit| isameM zva- yaha saba kucha hote hue bhI usameM yaha nahIM limvA ki nAmbara jainadharmakI eka vicitra zAkhA 'tarahapantha' saMpra- yaha sampradAya zvetAmbara jainadharmake antargata hai, aura dAyakA kucha paricaya dete hue, jo ki niHsandeha bar3A na jo paricaya diyA usake AdhAra-pramANaka rUpameM hI vicitra hai, usa para kaTAkSa kiyagaya haiM-usa amA- kisI graMthakaM nAmakA hI ullekha kiyA hai-mAtra "mAranuSika, hiMsAtriya tathA saMmArakA sabase burA dharma bata- vAi-pradezameM jainadharmake antargata eka terahapantha mampra. lAyA gayA hai-aura antameM umake zIghranAzakI dAya hai" aimA mAmAnya ullekha karake usapara sAre zrA Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavadIya 440 anekAnta [varSa 1, kiraNa 8, 9, 10 kSepoMkI sRSTi khar3I kI gaI hai| isa para digambara jaina- mbarameM sAdhviye prAyaH nahIM haiM / aba taka mujhe yaha ptaa| dharmake anuyAyiyoM aura khAsakara usake tarahapanthI taka na thA ki digambara samAjameM bhI 'terahapantha mana' sampradAyake bhAiyoMko bahuta hI barA mAlama huA, hai / sambhava hai ki zrI0 sumatiprasAdajIna bhramavaza hI unhoMne dIkSitajIke isa nirargala kathanako sirase paira mere lekhakA prativAda, jo zvetAmbara terahapanthiyAMka taka bilakula jhaThA tathA be-baniyAda samagA, kyoMki kisI prakAra anukUla par3atA hai, prakAzita karAyA hai| unake dharma meM aisI eka bhI bAta nahIM hai jisakA lekhameM kRpA banI rahe / yogya sevA limveM / ullekha kiyA gayA hai- unakA tarahapaMtha samprAya pUrNa 14-7-30 ] ahiMsAvAdI, paropakAraparAyaNa tathA zuddha jainadharmakA zaMkaraprasAda dIkSita upAmaka hai| isaliye unameM ukta lekhaka prativAdakA Andolana prAraMbha huA, jisake phalasvarUpa vA0 su- dIkSitajIke isa spaSTIkaraNase jhagar3A to aba matiprasAdajI ela0 sI0 sA0 (landana), bI0 e0 zAnta ho jAtA hai parantu yaha kahe vinA nahIM rahA vizAradana, zvetAmbarIka tarahapantha sampradAyakA paricaya jAtA ki, lekhakoMkI thor3ImI asAvadhAnIse kyA kucha na ravata hue aura yaha samajhate hue ki yaha legva diga- anartha paidA hotA hai aura kitanA kSobha tathA vyarthakA mbara tarahapanthI sampradAyako hI lakSa karakaM likhA gagadvepa khar3A ho jAtA hai| yadi dIkSitajIko digambaragayA hai, eka prativAdAtmaka lekha apraila sana 1930 ke tarahapanthakA patA nahIM thA to bhI unheM jainadharmake mukhya 'cA~da' meM prakAzita karAyA aura usameM dIkSitajIke do bhedoM digambara tathA zvetAmbara matakA to jarUra jainadharma tathA jainamAhitya-viSayaka ajJAna para gahaga patA thA; yadi va jainadharma ke sAthameM 'zvetAmbara' aisA AkSepa kiyaa| idhara jainamitramaMDala dahalIke jvAiMTa vizeSagaNa lagA deta athavA 'zvetAmbara jenasamAjaka sekreTarI bA0pannAlAlajI paM0 zAMbhAcandrajI bhArillako antagana' mA mIdhA tathA spaSTa ullegva kara daMta-aura prativAdAtmaka lagbake liye aMgagA kara rahe the ki udhara unheM karanA cAhiye thA- to kucha bhI galataphahamIke devayAMgama dIkSitajI eka dina bIkAnegmeM bhArilla jI- paidA hone ke liye avamara nahIM thA / parantu Apana aimA ke makAna para pahu~ca gaye / lekhamambandhI vArtAlAparka nahIM kiyA aura, yaha jAnate hue bhI ki jainiyAka hone para mAlama huA ki unakA laMgva eka mAtra zva- ahiMsA dharmakI mahAtmA gA~dhIjIjai asAdhAraNa paranAmbara-tarahapantha sampradAyakA lakSya kara ke ligvA gayA pa bhI bahuta bar3I prazaMsA karate haiM, eka jagasa chidrakA hai| digambara-tarahapaMthakA to unheM aba taka patA taka lekara-eka bhale-bhaTake Adhunika samAja kI bAtako nahIM thA aura isaliye unhoMne bar3I prasannatA pUrvaka pakar3a kara-mUla jainadharmako apane AkSepakA nizAnA apane legya kA spaSTIkaraNa likha kara unheM de diyA, jo banA DAlA !-use himApriya dharmataka kaha DAlA!-, isa prakAra hai: yaha niHsandeha ea bar3I hI asAvadhAnI tathA akSamya priya mahAzaya, bhalakA kAma huA hai| sAvadhAna legvaka aisA kabhI na___ janavarIke cA~dameM maMga jo legva 'mAravAr3akA eka hI kara sakataM / ve apane AkSepAMko aisA mImita karate vicitra mata' zIrpaka prakAzita huA hai, vaha digambara haiM jisase ve ThIka lakSya para par3eM-3dhara udhara nahIM / tarahapanthiyoM ke viSayameM nahIM hai, kinta zvetAmbara-taraha- AzA hai dIkSitajI bhaviSyameM isa prakArakI amAvapanthiyoMke viSayameM hai| yaha bAta lekha meM ullikhita sA- dhAnAsa kAma nahA lg| viyoMkI saMkhyA bhalI prakAra prakaTa hai, kyoMki diga -sampAdaka Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIra0saM02456 umAsvAti kA tattvArthasatra sA umAsvAtikA tattvArthasUtra [lekhaka-zrImAna paM0 sukhalAlajI] 'zattvArthasatra ke praNetA umAsvAti' zIrSaka lekha meM, jo 2 saMskRta bhASA-kAzI, magadha, vihAra ' 'anakAnta' kI gata kiraNa meM prakAzita huA hai, Adi pradezoM meM rahane tathA vicarane ke kAraNa aura yadyapi, umAsvAtikA vicAra karate hue, unake 'tattvA- kadAcit brAhmaNatva jAti ke kAraNa vA0 umAsvAti ne rthasUtra' kA kitanA hI paricaya diyA jA cukA hai paraMtu apane samaya meM pradhAnatA bhogane vAlI saMskRta bhASAkA isa lekha meM usakA kucha vizeSa paricaya denA iSTa hai| gaharA abhyAsa kiyA thaa| jJAnaprApti ke liye prAkRta isI se-tattvArthazAstra kA bAhya tathA Abhyantara bhASA ke atirikta saMskRta bhASA kA dvAra ThIka khulane savizeSa paricaya prApta karAne ke liye-mUla grantha kaM se saMskRta bhASA meM race hue vaidika darzanasAhitya aura AdhAra para nIce likhI cAra bAtoM para vicAra kiyA vauddha dazanasAhitya ko jAnane kA unheM avasara milA jAtA hai- 1 preraka sAmagrI, 2 racanA kA uddezya, 3 aura uma avasara kA yathArtha upayoga karake unhoMne racanAzailI aura 4 viSayavarNana / apane jJAnabhAMDa preraka sAmagrI 3 dazanAntaroM kA prabhAva - saMskRta bhASAjisa sAmagrIne pranthakAra ko 'tattvArthasatra' likhane dvArA unhAna vaidika aura bauddha sAhitya meM jo praveza kiyA, usake kAraNa naI naI tatkAlIna racanAe~ dekhI, kI preraNA kI vaha mukhyarUpase cAra bhAgoM meM vibhAjita / unameM se vastue~ tathA vicArasaraNiyA~ jAnI, una saba kI jAtI hai| kA unake Upara gaharA prabhAva par3A / aura isI prabhAva 1 AgajJAna kA uttarAdhikAra-vaidika ne unheM jaina sAhitya meM pahale se sthAna na pAne vAlI darzanoM meM veda kI taraha jainadarzana meM Agama prantha hI aisI maMkSipta dArzanika sUtrazailI tathA saMskRta bhASA meM mukhya pramANa mAne jAte haiM. dUsare granthoM kA prAmANya grantha likhane kI preraNA kii| Agama kA anusaraNa karanemeM hI hai| isa AgamajJAna pratibhA-ukta tInoM hetuoM ke hote hue kA pUrva paramparA se calA AyA huA uttarAdhikAra bhI yadi unameM pratibhA na hotI to tatvArtha kA isa ( vArasA) vAcaka umAsvAti ko bhale prakAra milA svarUpa meM kabhI janma hI na hotA / isase ukta tInoM thA, isase sabhI Agamika viSayoM kA jJAna unheM spaSTa hetuoM ke sAtha preraka sAmagrI meM unakI pratibhA ko tathA vyavasthita thaa| sthAna diye binA nahIM banatA / Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 anekAnta [varSa 1, kiraNa 8,9,10 pAne vAle Adhibhautika tathA AdhyAtmika viSayake racanAkA uddezya nirUpaNakA uddeza bhI mokSa ke atirikta dUsarA kucha koI bhI bhAratIya zAstrakAra jaba apane viSayakA bhI nahIM / janadarzana ke zAstrabhI isI mArgakA abalaMbana zAstra racatA hai taba vaha apane viSayanirUpaNa ke aM kara race gaye haiM / vAcaka umAsvAtine bhI antima uddeza tima uddezyarUpa meM mokSa ko hI rakhatA hai; pIche bhale mokSakA hI rakha kara usakI prAptikA upAya 4 miTTa hI vaha viSaya artha, kAma, jyotiSa yA vaidyaka jaisA karane ke liye svayaM varNanArtha nizcita kI gaI sabhI Adhibhautika dikhAI detA ho athavA tattvajJAna aura vastuoM kA varNana tattvArthameM kiyA hai| yoga jaisA AdhyAtmika dikhAI par3atA ho| sabhI mukhya racanA-zailI mukhya viSayoM ke zAstroM ke prArambha meM usa usa vidyA pahalese ho jaina AgamoMkI racanAzailI bauddha piTake antima phalasvarUpa mokSa kA hI nirdeza huA hai koM jaisI lambe varNanAtmaka sUtroMke rUpa meM calI AtI aura usa usa zAstra ke upasaMhAra meM bhI aMta ko usa thI aura vaha prAkRta bhASA meM thI / dUsarI tarafa brAhmaNa vidyA se mokSasiddhi hone kA kathana kiyA gayA hai| vidvAnoM dvArA saMskRta bhASA meM zurU kI huI saMkSipta vaSikadarzana kA praNetA kaNAda' apanI saMkSipta ( choTa choTe ) sUtroM ke racanekI zailI dhIre dhIre prameya kI carcA karane se pahale usa vidyA ke nirUpaNa bahuta hI pratiSThita ho gaI thii| isa zailI ne vAcaka uko mokSa kA sAdhanarUpa batalA kara hI usameM pravatetA mAsvAti ko AkarSita kiyA aura usI meM likhane kI hai / nyAyadarzana kA satradhAra 'gotama' pramANapaddhati preraNA kI / jahA~ taka hama jAnate haiM vahA~ taka jainasaMprajJAna ko mokSa kA dvAra mAna kara hI usake nirUpaNameM dAya meM saMskRta bhASA meM choTe choTe sUtroM ke racayitA pravRtta hotA hai 2 | sAMkhyadarzana kA nirUpaNa karane sabase pahale umAsvAti hI haiN| unake pIche hI aisI vAlA bhI mokSa ke upAyabhUta jJAna kI pUrti ke liya satrazailI jaina paramparA meM atIva pratiSThita huI aura apanI vizvotpattividyA kA varNana karatA hai 3 vyAkaraNa, alaMkAra, AcAra, nIti, nyAya Adi abrahmamImAMsA ke brahma aura jagata viSaya kA nirUpaNa naMka vipayoM para zvetAmbara, digambara donoM sampradAyake bhI mokSa ke sAdhanakI pUrti ke liye hI hai / yogadazana vidvAnoM ne usa zailI meM saMskRta bhASAbaddha grantha likhe / meM yogakriyA aura dUsarI bahuta sI prAsaMgika bAtoMkA ----- - - 4 vA umAsvAti kI tattvArtha racane kI kalpanA 'uttarAdhyayana' varNana mAtra mokSakA uddezya siddha karaneke liye hI hai| ra ke 2 adhyayana kI AbhArI hai aisA jAna par3atA hai / isa adhya bhaktimAgiyoM ke zAstra bhI, jinameM jIva, jagata aura rana kA nAma 'mokSamArga' hai; isa adhyayana meM mokSa ke mArgo ko Izvara Adi viSayoMkA varNana hai, bhakti kI puSTidvArA sUcita kara unake viSayarUpa se na tattva jJa na kA vilakula saMkSepa meM antameM mokSa prApta karAne ke liye hI haiN| boDadarzana nirUpaNa kiyA gayA hai / isI vastu ko vA0 umAsvAti ne vistAra kara usameM samagra Agama ke tatvoM ko gaeNtha diyA hai| unhoMne apane ke kSaNikavAdakA athavA cAra AryasatyoM meM samAveza ke sUtragrantha kA prArambha bhI mokSamArgapratipAdaka sUtrase hI kiyA hai| 1 dekhA, 1, 1, 4 kaNAdasUtra / 2 dekho, 1,1, 1nyAya- digambara sampradAya meM to tattvArthasUtra 'mAkSazAstra' ke nAma se prati suutr| 3 dekho, kA02 IzvarakRSNAkRta sAMkhyakArikA / prasiddha hai| Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456] umAsvAti kA tattvArthasatra 443 umAsvAtike tattvArthasatra kaNAdake vaizeSika satroM tarkavAda ke jamAne meM bhI aprabodhita rahakara mAtra zraddhA kI taraha daza adhyAyoMmeM vibhakta haiM; ina kI saMkhyA ke AdhAra para Aja taka Tike hue haiM5 / jaba ki mAtra 344 jitanI hai, jaba ki kaNAdake sUtroM kI vaidika darzanaparamparA baddhipradhAna hokara apane mAne saMkhyA 333 jitanI hI hai / ina adhyAyoM meM vaizeSika hue siddhAntoM kI parIkSA karatI hai; usameM zaMkA-samAAdi satroMke sadRza Anhika-vibhAga athavA brahmasatra dhAna-vAlI-carcA karatI hai, aura bahuta vAra to pahale Adi ke samAna pada-vibhAga nahIM / jaina sAhitya meM se mAne jAne vAle siddhAntoM kA tarkavAda ke bala para 'adhyayana' ke sAna para 'adhyAya' kA AraMbha karane ulaTa kara naye siddhAntoM kI sthApanA karatI hai athavA vAle bhI umAsvAti hI haiN| unake dvArA zurU na kiyA unameM maMzodha-parivardhana karatI hai / sArAMza yaha hai ki gayA Anhika aura pada-vibhAga bhI Age calakara unake jainaparamparA ne uttarAdhikAra (virAsata) meM mile hue anuyAyI 'akalaGka' Adike dvArA apane apane graMthoM tattvajJAna aura AcArako banAye rakhanameM jitanA bhAga meM zurU kara diyA gayA hai / bAhya racanAmeM kaNAdasUtra liyA hai utanA natana marjanameM nahIM liyA / ke sAtha tattvArthasUtrakA vizeSa sAmya hote hue bhI usa meM eka khAsa jAnane yogya antara hai, jo jainadarzanake vipaya-varNana paramparAgata mAnasa para prakAza DAlatA hai / kaNAda viSaya kI pasaMdagI- kitane hI darzanoM meM apane maMtavyoM ko satrameM pratipAdina karake, unake viSayakA varNana jJeyamImAMmA-pradhAna hai; jaisA ki vaizemAbita karane ke liye akSapAda gotama kI sadRza pUrva __, midamana, mAntabhadra Adi se aneka dhuraghara tAkikoM dvArA pakSa-uttarapakSa na karate hue bhI, unakI puSTima hetuoM kiyA ..mAtavika / aura hAphika cI bhAratIya vicAvikAma meM kA upanyAsa to bahudhA karatA hI hai; jaba ki vA0 yAga gthAna ko liye ( hai, isa bAta meM inakAra nahIM kiyA jA umAsvAti apane eka bhI siddhAnta kI siddhike liye makatA |taa bhI prastuta kayana gogA-zAnabhAva aura bhiMdakI apekSA kahIM bhI yukti, prayukti yA hetu nahIM deta / ve apanI samajhane kA hai| isa ekAdha udAhaggAma mamajhanA ho to tanvAvaktavya ko sthApita siddhAnta ke rUpameM hI, koI bhI manoM pIra unipaHo yAdi ko lIjiye / tatvArtha ke vyAyAkAra gha ghA tArkika hAne dAgI aura mampradAyabhaMda meM vibhakta hote hue dalIla yA hetu diye vinA athavA pUrvapakSa-uttarapakSa bhI jA carca karate haiM aura tarka, vana kA prayoga karate haiM vaha saba kiye binA hI, yogasatrakAra 'pataMjali' kI taraha vaNana pathama meM sthApita na sidvAnnako gpaSTa karane athavA usakA samarthana karate cale jAte haiM / umAsvAtike satroM aura vaidika karane ka liye hI haiN| inameM meM kisI vyA vyAkara ne nayA vicAra darzanAMke sUtroM kI tulanA karate hue eka chApa manakaM mana nahI kiyA yA zvetAmbara-digambara kI tAtvika mAnyatAmeM kucha upara par3atI hai aura vaha yaha ki jaina paramparA zraddhA- bhI annara na. ddaalaa| jaba ki upaniSada, gItA aura amala ke vyAvyAkAra tarkavala se yahAM taka svatantra carca karate haiM ki unake pradhAna hai, vaha apane sarvajJavaktavyako akSarazaH svIkAra bIca tAtvika mAnyatA meM pUrva-pazcima-gA antara gyadA ho gayA hai| kara letI hai aura usameM zaMkA-samAdhAna kA avakAza isameM kyA gugA aura kyA doSa yaha vaktavya nahIM, vaktavya kevala nahIM dekhatI; jisake pariNAmasvarUpa saMzodhana, pari- vastusthiti ko rapaSTa karanA hai| gugA aura doSa sAMpata hone meM vardhana aura vikAsa karane yogya aneka buddhi ke vipaya donoM paramparAoM meM ho sakate aura nI bhI ho sakate haiM / Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 anekAnta varSa 1, kiraNa 8, 9, 10 Sika, sAMkhya aura vedAnta darzana meM / vaizeSika darzana jabaki usane cAhe ina navatatvoMkA yatheSTa jJAna prApta na apanI dRSTi se jagatakA nirUpaNa karate hue usameM mUla kiyA ho to bhI inake Upara vaha zraddhA rakhatA hI hA; dravya kitane haiM ? kaise haiM ? aura unase sambaMdha rakhane arthAt 'jinakathita ye tatva hI satya haiM ' aisI macivAle dUsare padArtha kitane tathA kaise haiM ? ityAdi varNana pratIti ko liye hupa ho / isa kAraNa se jainadarzana meM karake mukhya rUpa se jagata ke prameyoM kI hI mImAMsA nava tatva jitanA dUsare kisI kA bhI mahatva nahIM hai| karatA hai / mAMkhyadarzana prakRti aura puruSa kA varNana aisI vastusthiti ke kAraNa hI vA0 umAsvAtine apane karake pradhAna rUpa se jagata ke mUlabhUta prameya tattvoM kI prastuta zAstraka vipayarUpa ina navatatvoM ko pasaMda kiyA hI mImAMsA karatA hai / isI prakAra vedAnta darzana bhI aura unhIM kA varNana sUtroM meM karake una sUtroM ke vijagata ke mUlabhata brahmatattva kI hI mImAMsA pradhAna rUpa payAnarUpa 'tatvArthAdhigama' aisA nAma diyA / vA0 ugAse karanA hai / parantu kucha darzanoMmeM cAritra kI mImAMsA mvAti ne nava tatvoM kI mImAMsA meM jJeyapradhAna aura mukhya hai, jaise ki yoga aura bauddha darzana meM / jIvana kI cAritrapradhAna dAnoM darzanoM kA samanvaya dekhA; to bhI zuddhi kyA ? use kaisa sAdhanA ? usameM kauna kauna unhoMne usameM apane samayameM vizeSa carcAko prApta prabAdhaka haiM ? ityAdi jIvanasambaMdhI praznoMkA hala yoga mANamImAMsAke nirUpaNa kI upayogitA mahasUsa kI; darzanane heya-duHkha, heyaraMtu-duHgvakA kAraNa hAna- isase unhoMne apane graMthako apane dhyAnameM Ane vAlI mokSa, aura hAnopAya-mAMkSakA kAraNa isa caturvyaha sabhI mImAMsAoM se paripUrNa karane ke liye nava tattva kA nirUpaNa karake aura bauddhadarzananaM cAra Arya satyoM ke atirikta jJAnamImAMsAko viSaya rUpase svIkAra kA nirUpaNa karake, kiyA hai / arthAt pahale darzanavi- karake tathA nyAyadarzana kI pramANamImAMsA kI jagaha bhAga kA viSaya jJeyatattva aura dUsare darzanavibhAga kA jaina jJAnamImAMsA kaisI hai use batalAneke liye viSaya cAritra hai| apane hI sUtroMmeM yojanA kii| isase samuccaya rUpase ___ bhagavAna mahAvIrane apanI mImAMsAmeM jJeyatatva aura aisA kahanA cAhiye ki vA0 umAsvAtina apane sUtra cAritra ko samAna sthAna diyA hai, isase unakI tatva- ke viSayasvarUpa jJAna, jJeya aura cAritra ina tInoM mImAMsA eka ora jIva, ajIva ke nirupaNadvArA mImAMsAoM ko jaina dRSTike anusAra liyA hai| jagata kA svarUpa varNana karatI hai aura dUsarI tarapha viSayakA vibhAga - pasaMda kiye hue viSayako Amrava, saMvara Adi tatvoM kA varNana karake cAritra kA vA0 umAsvAti ne apanI dazAdhyAyImeM isa prakAra se svarUpa darzAtI hai / inakI tatvamImAMsA kA artha hai vibhAjita kiyA hai ki, pahale adhyAyameM jJAnakI, dUsare jJeya aura cAritra kA samAnarUpa se vicAra / isa mI- se pA~caveM taka cAra adhyAyoMmeM jJeya kI aura chaThe se mAMsA meM bhagavAna ne nava tatvoM ko rakha kara ina tatvoM dasaveM taka pA~ca adhyAyoMmeM cAritrakI mImAMsA kI hai| para kI acala zraddhA ko jainatva kI prAthamika zarta ke ukta tInoM mImAMsAoMkI kramazaH mukhya sAra bAteM dekara rUpa meM varNana kiyA hai / tyAgI yA prahastha koI bhI ma- pratyeka kI dUsare darzanoMke sAtha yahA~ saMkSepameM tulanA hAvIra ke mArga kA anuyAyI tabhI mAnA jA sakatA hai kI jAtI hai| Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456] umAsvAti kA tasvArthasUtra 445 jJAnamImAMsAkI sAra bAteM-pahale adhyAyoM kA smaraNa karAtA hai / isake divya jJAna meM varNita jJAnase sambaMdha rakhanevAlI mukhya bAteM ATha haiM aura ve manaHparyAya kA nirUpaNa yoga darzana aura bauddhadarzaisa prakAra haiM:-1 naya aura pramANa rUpase jJAnakA vi- na12 ke paracittajJAna kI yAda dilAtA hai| isameM jo bhaag| 2 matiAdiAgama prasiddha pA~cajJAna aura unakA pratyakSa-parokSarUpa se53 pramANoM kA vibhAga hai vaha vaipratyakSa parokSa do pramANoMmeM vibhAjana / 3 matijJAnakI zeSika aura bauddha darzana14 meM varNita do pramANoM kA, utpattike sAdhana, unake bheda-prabheda aura unakI utpatti mAMkhya aura yoga darzana 15 meM varNita tIna pramANoMkA; ke kramasUcaka prakAra / 4 janaparaMparA meM pramANa mAne nyAyadarzana 16 meM prarUpita cAra pramANoM kA aura mIjAne vAle AgamazAstra kA zrutajJAna rUpase vrnnn| mAMsA darzana10 meM pratipAdita chaha Adi pramANoM ke 5 avadhi Adi tIna divya pratyakSa aura unake bheda- vibhAgo kA samanvaya hai / ima jJAnamImAMsA18 meM jo prabheda tathA pArasparika aMtara / 6 ina pA~coM jJAnoM kA jJAna-ajJAna kA viveka hai vaha nyAya darzana kI yatAratamya batalAte hue unakA viSayanirdeza aura unakI thArtha-agathArtha buddhi kA tathA yogadarzana20 ke pramANa eka sAtha saMbhavanIyatA / 7 kitane jJAna bhramAtmaka bhI aura viparyaya kA viveta,-jaimA hai| isameM jo nayakA ho sakate haiM ? ve aura jJAna ke yathArtha ayathArthapaNA spaSTa nirUpaNa hai vaimA darzanAntara meM kahIM bhI nhiiN| ke kAraNa / 8 naya ke bhed-prbhed| maMkSepa meM aisA kaha sakate haiM ki vaidika aura bauddhadarzana tulanA-jJAnamImAMsAmeM jJAnacarcA hai, 'prava- meM varNina pramANamImAMsA ke sthAna para jainadarzana kyA canasAra' ke jJAnAdhikAra-jaisI tarkaparassara aura dArza- mAnatA hai vaha saba vigatavAra ( saphamIlavAra ) prastuta nika zailI kI nahIM, balki nandIsatra kI jJAnacarcA- jJAnamImAMsA meM vA0ramAmbAni na darzAyA hai| jaisI Agamika zailI kI hokara jJAna ke maMpUrNa bheda- jJeyapImAmA ko mAra bAteM-- jJeyamImAMsA meM prabhedoM kA tathA unake viSayoM kA mAtra varNana karane jagata ke mUlabhata jIva aura ajIva ina do natvoM kA vAlI aura jJAna, ajJAna ke bIca kA bheda batAne vAlI varNana hai| inameM meM mAtra jIva tatva kI carcA damara se hai| isameM jo avagraha, IhA Adi laukika jJAna kI cauthe naka nAna adhyAyoM meM hai| dUsare adhyAya meM jIva utpattikA krama sUcita kiyA gayA hai vaha nyAyazAstra tatva ke mAmAmya svarUpa ke atirikta saMmArI jIva ke meM Ane vAlI nirvikalpa, savikalpa jJAna kI aura bauddha abhidhammatthamaMgahara meM Ane vAlI jJAnotpani kI 11 danA, 3, 16 yAgadana / 12 abhidhammanthamaya / prakriyA kA mmaraNa karAtI hai| isameM jo avadhi Adi pari08 pagrApha 24 mAra nAgAna kA dhasagraha pR0 / / 13 tanvArtha 1, 10-12 / 14 prazastapAda ka. pR0 213 50 12 nIna divya ( pratyakSa jJAnoM kA varNana hai vaha vaidika 50 aura nyAyavindu 1,2 / 15 InaskRyA kRta mAnya kArikA aura bauddha darzana ke siddha, yogI tathA Izvara ke jJAna kA0 4 praura yogadarzana 1, 7 / 16 devA, 1, 1, 3 nyAyasUtra 6 tattvArtha 1, 15-16 / 7 dekho 'muktAvali' kA0 .. 17 mImAMmAsUtra 1, 5 kA zAbara-bhAgya / 18 tanvArtha 1, 33 se bhaage| : abhidhamma pariccheda 4 paragrApha se| tattvArtha 14tarka rAmaha-buddhinirUpaNa / 20yAMga mUtra 1,6 / 1, 21-26 aura 30 / 10 prazastapAdakadalI pR0 187 / 21 tattvArtha 1, 34-37 / Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa 8, 9, 10 ke bheda, unakA paraspara sAdharmya-vaidharmya; unakA sthitikSetra aura pratyeka kA kArya / 12 pudgala kA svarUpa, usake bheda aura usakI utpatti ke kAraNa / 13 sana aura nitya kA sahetuka svarUpa / 14 paudgalika bandha kI yogyatA aura ayogyatA / 15 dravya sAmAnya kA lakSaNa, kAla ko dravya mAnane vAlA matAntara aura usakI dRSTi se kAla kA svarUpa / 16 guNa aura parigAma ke lakSaNa aura pariNAma ke bheda / 446 aneka bheda-prabhedoM kA aura unase sambaMdha rakhane vAlI aneka bAtoM kA varNana hai / tIsare adhyAya meM adholoka meM basane vAle nArakiyoM aura madhyaloka meM basane vAle manuSyoM tathA pazu-pakSI Adi kA varNana hone se unase sambaMdha rakhane vAlI aneka bAtoM ke sAtha pAtAla aura manuSya loka kI saMpUrNa bhUgola A jAtI hai. adhyAya meM deva sRSTi kA varNana hokara usameM khagola ke atirikta aneka prakAra ke divya dhAmoM kA aura unako samRddhi kA varNana hai / pA~caveM adhyAya meM pratyeka dravya ke guNa-dharma kA varNana karake usakA sAmAnya svarUpa batalAkara sAdharmya - vaidharmma dvArA dravya mAtra kI vistRta carcA kI hai| tulanA - ukta bAtoM meM kI bahuta sI bAteM zrA aura prakaraNa pranthoM meM haiM, paraMtu ve sabhI isa grantha kI taraha saMkSepa meM saMkalita aura eka hI sthala para na ho kara idhara udhara bikharI huI haiM / 'pravacanasAra' ke jJeyamImAMsA meM mukhya solaha bAteM zrAtI haiM jo jJeyAdhikAra meM aura 'paMcAstikAya' ke dravyAdhikAra meM isa prakAra haiM : * pahale adhyAya meM - 1 jIva tatva kA svarUpa | 2 saMsArI jIva ke bheda / 3 indriya ke bheda - prabheda, unake nAma, unake viSaya aura jIvarAzimeM iMdriyoM kI baoNTa 4 mRtyu aura janma ke bIcakI sthiti / 5 janmoMke aura unake sthAnoM ke bheda tathA unakA jAtivAra vibhAga / 6 zarIra ke bheda, unake tAratamya, unake svAmI aura eka sAtha unakA saMbhava / 7 jAtiyoM kA liMga-vibhAga aura na TaTa sake aise AyuSya kI bhogane vAloM kA nirdeza / tIsare aura cauthe adhyAya meM - 8 adholoka ke vibhAga, usameM vasanevAle nArakI jIva aura unakI dazA tathA jIvanamaryAdA vagairaha / 9 dvIpa, samudra, parvata, kSetra AdidvArA madhya loka kA bhaugolika varNana tathA usameM basane vAle manuSya, pazu, pakSI Adi kA jIvanakAla / 10 devoM kI vividha jAtiyA~, unake parivAra, bhoga, sthAna, samRddhi, jIvanakAla aura jyotirmaDala dvArA khagolakA varNana / pA~caveM adhyAya meM - 11 dravya Upara batalAye hue pA~caveM adhyAyake hI viSaya haiM paraMtu unakA nirUpaNa isa grantha se judA par3atA hai| paMcAstikAya aura pravacanasAra meM tarkapaddhati tathA vistAra hai, jaba ki ukta pA~caveM adhyAya meM saMkSipta tathA sIdhA varNana mAtra hai / ga Upara jo dUsare, tIsare aura cauthe adhyAya kI sAra bAteM dI haiM vaisA akhaMDa, vyavasthita aura sAMgopAM varNana kisI bhI brAhmaNa yA bauddha mUla dArzanika sUtra prantha meM nahIM dikhAI detA / bAdarAyaNa ne apane brahmasUtra 22 ke tIsare aura cauthe adhyAya meM jo va diyA hai vaha ukta dUsare, tIsare aura cauthe adhyAya kI kitanI hI bAtoM ke sAtha tulanA kiye jAne ke yogya haiM; kyoMki isameM maraNa ke bAda kI sthiti, utkrAnti, judI judI jAti ke jIva, jude jude loka aura unake svarUpa kA varNana hai / 22 dekho, 'hindatatvajJAnano itihAsa' dvitIya bhAga, 1016 2 se Age / Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ApADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0 saM0 2456 ] ukta dUsare adhyAya meM jIva kA jo upayoga lakSaNa23 kahA gayA hai vaha AtmavAdI sabhI darzanoM dvArA svIkRta unake jJAna yA caitanya lakSaNa se judA nahIM / vaizeSika aura nyAyadarzana ke indriyavarNana kI apekSA ukta dUsare adhyAya 24 kA indriyavarNana judA dikhAI dete hue bhI usake iMdriyasambaMdhI bheda - unake nAma aura pratyeka ke viSaya nyAya25 tathA vaizeSika darzana ke sAtha lagabhaga zabdaza: samAna haiN| vaizeSika - darzanazva meM jo pArthiva, jalIya, tejasa aura vAyavIya zarIroM kA varNana hai tathA sAMkhyadarzana 20 meM jo sUkSma liMga aura sthUla zarIra kA varNana hai vaha tattvArtha ke zarIravarNana se judA dikhAI dete hue bhI vAstava meM eka hI anubhava ke bhinna pahaluoM ( pAzvoM) kA sUcaka hai / tatvArtha meM jo bIca se TUTa sake aura na TUTa sake aise AyuSya kA varNana hai aura usakI jo upapatti darzAI gaI hai vaha yogasUtra 30 aura usake bhA dhyake sAtha zabdazaH sAmya rakhatI hai / ukta tIsare aura cauthe adhyAya meM pradarzita bhugolavidyA kA kisI bhI dUsare darzana ke sUtrakArane sparza nahIM kiyA; aisA hote hue bhI yogasUtra 3, 26 ke bhAgya meM narakabhUmiyoMkA, unake AdhArabhUta ghana, salila, vAta, AkAza Adi tatvoM kA, unameM rahane vAle nArakiyoM kA, madhyamaloka kA, meru kA; niSadha, nIla Adi parvatoM kA; bharata, ilAvRtta Adi kSetroM kA; jambudvIpa, lavaNasamudra Adi umAsvAti kA tattvArthasUtra 23 tatvArtha 2, 8 / 24 tattvArtha 2, 15-21 / 25 nyAyasUtra 1, 1, 12 ra 14 / 26 dekhA, 'tarkasaMgraha' pRthvI se vAyu taka kA nirUpaNa / 27 IzvarakRSNakRta 'sAMkhyakArikA' kA 0 40 se 42 / 28 tatvArtha 2, 37 - 46 / 26 tatvArtha 2, 52 / 30 yogasUtra 3, 22 vistAra ke liye dekho, 'tatvArtha sUtra ke praNetA umAsvAti' zIrSaka lekha ( anekAnta ki06, 710 362,363) 447 dvIpa samudroM kA; tathA UrdhvalokasambaMdhI vividha svarge kA, unameM basane vAlI devajAtiyoM kA, unake zrAyuSoM kA; unakI strI, parivAra Adi bhogoM kA aura unake rahana-sahana kA jo vistRta varNana hai vaha tattvArtha ke tIsare, cauthe adhyAyako trailokyaprajJaptikI apekSA kamanI mAlUma denA hai| isI prakAra bauddha 31 graMthoMmeM varNita dvIpa, samudra, pAtAla, zIta-uSNanAraka, aura vividha devoMkA varNana bhI tatvArtha trailokya prajJapti kI apekSA saMkSipta hI hai / aisA hote hue bhI ina varNanoM kA zabdasAmya aura vicArasaraNI kI samAnatA dekha kara Arya darzanoM kI judI judI zAkhAoM kA eka mUla zodhane kI preraNA ho AtI hai / pA~cavA~ adhyAya vastu, zailI aura paribhASA meM dUsare kisI bhI darzana kI apekSA vaizeSika aura sAMkhya da rzana ke sAtha adhika sAmya rakhatA hai / isakA baD dravyavAda vaizeSika darzana ke SaT padArthavAdakI yAda dilAtA hai| isameM prayukta sAdharmya- vaidharmya-vAlI zailI vaizeSika darzana 3 kA pratibimba ho aisA bhAsatA hai / yadyapi dharmAstikAya 34 adharmAstikAya ina do dravyoM kI kalpanA dUsare kisI darzanakArane nahIM kI aura jainadarzana kA zrAtmasvarUpa bhI dUsare sabhI darzanoM kI apekSA jude hI prakAra kA hai| to bhI AtmavAda aura pudgalavAda se sambaMdha rakhane vAlI bahutasI bAteM vaizeSika, sAMkhya Adi ke sAtha adhika sAmya rakhatI haiM / 31 dharmasaMgraha 0 26-31 tathA abhidhammatthasaga ho pariccheda 5 pairegrAfa 3 se bhAge / 32 vaizeSika darzana 1, 1, 4 / 33 prazastapAda pR0 16 se / 34 tatvArtha 5, 1, aura 5, 17; vizeSa vivaraNa ke liye dekhA, 'jainasAhitya saMzodhaka' khagaDa tRtIya pahalA tathA cauthA / 35 tatvArtha 5,15-16 / Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 anekAnta [varSa 1, kiraNa 8, 9, 10 jainadarzana kI taraha nyAya, vaizeSika, sAMkhya38 hai ki mUlatatvArtha aura usakI vyAkhyAoM 46 meM jo Adi darzana bhI AtmabahutvavAdI hI haiN| jainadarzanakA kAla ke liMgoMkA varNana hai vaha vaizeSika sUtra kI sA pudgalavAda vaizeSika darzana ke paramANuvAda40 aura zabdazaH milatA julatA hai / sat aura nityakI tatvArthasAMkhya darzana ke prakRtivAda15 ke samanvaya kA bhAna gata vyAkhyA yadi kisI bhI darzana ke sAtha sAdRzya karAtA hai / kyoMki isameM AraMbha aura pariNAma ubhaya rakhatI ho to vaha sAMkhya aura yoga darzana hI haiN| inameM varNita pariNAminitya kA svarUpa tatvArtha ke sat aura vAda kA svarUpa AtA hai| eka tarapha tatvArtha meM kAla nitya ke svarUpake sAtha zabdazaH milatA hai / vaizeSika dravya ko mAnane vAle matAntara42 kA kiyA huA ullekha darzana meM paramANuoM meM dravyArambha kI jo yogyatA, aura dUsarI tarapha usake nizcita rUpa se batalAye hue batalAI gaI hai vaha tatvArtha meM varNita paudgalika baMdhalakSaNoM 43 para se aimA mAnana ke liye jI lalacAtA dravyAraMbha-kI yogyatA48 kI apekSA judI hI prakArakI hai ki jaina tatvajJAna ke vyavasthApakoM ke Upara kAla hai / tatvArtha kI dravya aura guNakI vyAkhyA4 vaizeSika dravya ke viSaya meM vaizeSika44 aura mAMkhya donoM darzanoM darzana kI 50 vyAkhyA ke sAtha adhika se adhika sAke maMtavya kI spaSTa chApa hai; kyoMki vaizeSika darzana dRzya rakhatI hai / tatvArtha aura sAMkhyadarzanakI pariNAmakAla ko svataMtra dravya mAnatA hai, jaba ki sAMkhya darzana sambaMdhI paribhASA samAna hI hai / tatvArtha kA dravya,guNa aisA nahIM mAnatA / tatvArtha meM sUcita kiye gaye kAla aura paryAya rUpase sat padArtha kA viveka sAMkhya ke dravya ke svataMtra astitva-nAstitva-viSayaka dAnoM pakSa, san aura pariNAmavAdakI tathA vaizeSika darzanake dravya jo Age jAkara digambara45 aura zvetAmbara paramparA guNa aura karma ko mukhya sat mAnanaM kI pravRtti kI kI judI jadI mAnyatA rUpa se vibhAjita ho gaye haiM, yAda dilAtA hai| pahale se hI jainadarzanameM hoMge yA unhone vaizeSika aura cAritramIma sA kI mAra bAteM - jIvanama sAMkhyadarzana ke vicAra saMgharSa ke pariNAmasvarUpa kisI kauna kauna sI pravRttiyA~ heya haiM ? aisI heya pravRttiyoMkA samaya jaina darzana meM sthAna prApta kiyA hogA, yaha eka mUla vIja kyA hai ? heya pravRttiyoMko sevana karane vAlI zodha kA viSaya hai| parantu eka bAta to dIpaka jaisI ke jIvanameM kaisA pariNAma AtA hai ? heya pravRttiyoMkA tyAga zakya ho to vaha kisa kisa prakAra ke upAyoMmeM 36 tatvArtha 5, 2 / 37 "vyavasthAto nAnA" 3, 2, ho sakatA hai ? aura heya pravRttiyoM ke sthAnameM kisa 20 / 38 "puruSabahutvaM siddham" IzvarakRSNAkRta sAMvyakA0 " prakAra ko pravRttiyA~ jIvanameM dAkhila (praviSTa) karanI? 18 / 36 tatvArtha 5, 23-28 / 40 dekhA, 'tarkapagraha' pRthvI - - 46 dekho, tatvArtha 5 20 aura usakI bhASyattiA 47 pra mAdi bhUtoM kA nirUpaNa / 41 IzvakRSNa kRta sAMvyakArikA 22 se zastipAda, vAyunirUpaNa pR0 48 / 48 tatvArtha 5, 32-35 / mAge / 42 tattvArtha 5,38, / 43 tatvArtha 5,22, / 44 vaize- dekhI, tatvArtha 5, 37 aura 40 / 50 dekhA, kaNAdasUtra Sika darzana 2, 2, 6 / 45 dekho, kundakunda ke prakkanasAra aura 1, 1, 5 maura 16 jo umAsvAti-viSayaka pahale lekhameM uddhRta hai paMcAstikAya kA kAlanirupaNa tathA 5, 36 kI sarvArthasiddhi / (bhanekAnta pR. 360, 361) / Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456] umAsvAti kA tattvArthasatra usakA pariNAma jIvana meM kramazaH aura anta meM kyA tamya / dasaveM adhyAya meM 10 kevalajJAna ke hetu aura AtA hai ? ye saba vicAra chaThe se dasaveM adhyAya taka mokSa kA svarUpa / 11 mukti prApta karane vAle AtmAkI kI cAritramImAMsA meM Ate haiN| ye saba vicAra jaina kisa gati se kahA~ gati hotI hai usakA varNana / darzana kI bilkula judI paribhASA aura sAMprada yika pra- tulanA- tatvArtha kI cAritramImAMmA pravacanaNAlI ke kAraNa mAnoM kisI bhI darzanake sAtha sAmya sAra ke cAritravarNana se jadI par3atI hai; kyoMki isameM na rakhata hoM aimA ApAtataH bhAsa hotA hai; to bhI tatvArtha kI sadRza pAsava, saMvara Adi tatvoM kI carcA bauddha aura yoga darzana kA bArIkI (sUkSmatA ) se nahIM; isameM to kevala mAdhu kI dazA kA aura vaha bhI abhyAsa karane vAle ko yaha mAlUma hue binA kabhI digambara sAdhu ke khAsa anukUla par3e aisA varNana hai| nahIM rahatA ki jaina cAritramImAMsA kA viSaya cAritra- paMcAstikAya aura samayamAra meM tatvArtha kI sadRza hI pradhAna ukta do darzanoM ke sAtha adhika se adhika aura Amrava, saMvara, baMdha Adi natvoM ko lekara cAritramIadbhuta rItise sAmya rakhatA hai| yaha sAmya bhinna bhinna mAMsA kI gaI hai, to bhI ina do ke bIca antara hai aura zAkhAoM meM vibhAjita, judI judI paribhASAoM meM vaha yaha ki tatvArtha ke varNana meM nizcaya kI apekSA saMgaThita aura una una zAkhAoM meM honAdhika vikAsa vyavahArakA citra adhika khIMcA gayA hai, isameM pratyeka pAte hue bhI asala meM Arya jAti ke eka hI prAcAra- tatva se sambaMdha rakhane vAlI sabhI bAteM haiM aura tyAgI dAyakA-AcAra-vipayaka, uttarAdhikAra kA-bhAna gRhastha tathA mAdha ke sabhI prakAra ke prAcAra tathA nikarAtA hai| yama vaNita haiM jo jainasaMghakA saMgaThana sUcita karate haiN| cAritramImAMsA kI mukhya bAteM gyAraha haiN| chaThe jaba ki paMcAmtikAya aura samayamAra me vaisA nahIM, adhyAya meM-1 Amrava kA svarUpa, usake bheda aura inameM to pAsava, saMvara Adi tatvoM kI nizcayagAmI kisa kisa prakAra ke AsavasaMvana se kauna kauna karma tathA upapatti-vAlI carcA hai, inameM natvArtha kI sadRza baMdhate haiM usakA varNana / mAtaveM adhyAya meM vratakA jaina gRhastha tathA sAdhu ke pracalita vana, niyama aura svarUpa, vrata lene vAle adhikAriyoM ke bhaMda aura vana AvAgeM Adi kA varNana nhiiN| kI sthiratA ke mArga / 3 hiMmA Adi dopoM kA svruup| yogadarzana ke sAtha prastuta cAritramImAMsA kI tu4 vrata meM saMbhavate dopa / 5 dAna kA svarUpa aura usake lanA ko jitanA avakAza hai utanA hI yaha viSaya tAratamya ke hetu / AThaveM adhyAya meM-6 karmabandha ke ramaprada hai; parantu yaha vistAra eka svatantra lekhakA vimUla hetu aura karmabandha ke bheda / navameM adhyAya meM- paya hone se yahA~ usako sthAna nahIM, nA bhI abhyAsi7 saMvara aura usake vividha upAya tathA usake bheda- yoM kA dhyAna khIMcane ke liye unakI svatantra tulanA prabheda / 8 nirjarA aura usakA upAya / 9 jude jude zakti para vizvAma rakha kara nIce saMkSepa meM eka tulanA adhikAra vAle sAdhaka aura unakI maryAdA kA nAra- karane yogya sAra bAtoM kI sUcI dI jAtI hai: Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArthasUtra 450 anekAnta _[varSa 1, kiraNa 8, 9, 10 yogadarzana 1 kAyika,vAcika,mAnasika pravRttirUpa pAsava(6,1) 1 karmAzaya ( 2, 12) 2 mAnasika zrAsava (8, 1) 2 nirodhake viSayarUpa se lIgaI cittavRttiyA~ (1,6) 3 sakaSAya aura akapAya yaha do prakAra kA Asava 3 kliSTa aura akliSTa do prakAra kA karmAzaya (6,5) (2,12) 4 sukha-duHkha-janaka zubha, azubha Asava (6, 3-4) 4 sukha-duHkha-janaka puNya, apuNya karmAzaya (2, 14) 5 mithyAdarzana Adi pA~ca bandha ke hetu (8, 1) 5 avidyA Adi pA~ca bandhaka kleza ( 2, 3) 6 pA~coM meM mithyAdarzana kI pradhAnatA 6 pA~coM meM avidyA kI pradhAnatA (2,4) 7 aAtmA aura karma kA vilakSaNa sambaMdha so bandha 7 purupa aura prakRti kA vilakSaNa saMyoga so bandha (8,2-3) (2, 17) 8 bandha hI zubha, azubha heya vipAkakA kAraNa hai. 8 puruSa,prakRtikA saMyogahI heya duHkhakAhetu hai (2,17) 9 anAdibandha mithyAdarzana ke adhIna hai.. 9 anAdisaMyoga avidyA ke adhIna hai (2, 24) 10 karmoM ke anubhAgabandhakA AdhAra kapAya hai (6,5) 10 karmoM ke vipAkajananakA mUla kleza hai (2, 13) 11 Asavanirodha yaha saMvara (9, 1) 11 cittavattinirodha yaha yoga (1,2) 12 gapti, samiti Adi aura vividha tapa Adi ye 12 yama, niyama Adi aura abhyAsa, vairAgya Adi ___saMvara ke upAya (9, 2-3) yoga ke upAya (1,12 se aura 2, 29 se) 13 ahiMsA Adi mahAvrata 13 ahiMsA Adi sArvabhauma yama ( 2, 30-31) 14 hiMsA Adi vRttiyoM meM aihika, pAralaukika dopoM 14 pratipakSa bhAvanA-dvArA hiMsA Adi vitoM kA ___ kA darzana karake una vRttiyoMkA rokanA (7, 4) rokanA ( 2, 33-34) 15 hisA Adi doSoM meM duHkhapana kI hI bhAvanA kara 15 vivekI kI dRSTi meM saMpUrNa karmAzaya duHkharUpa hI ke unheM tyAganA (7,5) 16 maitrI Adi cAra bhAvanAe~ ( 7, 6) 16 maitrI Adi cAra1 bhAvanAe~ ( 1, 33) 17 pRthaktvavitarkasavicAra aura ekatvavitarkanirvi- 17 savitarka, nirvitarka,savicAra aura nirvicArarUpacAra ___ cAra Adi cAra zukla dhyAna 9,41-46) 52 saMprajJAta samAdhiyA~ ( 1, 16 aura 41, 44) 18 nijaMga aura mokSa (9, 3 aura 10, 3) 18 AzikahAna-bandhoparama aura sarvathA hAna53 (2,25) 19 jJAnasahita cAritra hI nirjarA aura mokSakA hetu 19 sAMgayogasahita vivekakhyAti hI hAna kA upAya (1,1) 20 jAtismaraNa, avadhijJAnAdi divya jJAna aura cAraNa 20 saMyamajanita vaisI hI vibhUtiyA~ 54 (2, 39 vidyAdi labdhiyA~ (1, 12 aura 10,7 kA bhASya) aura 3, 16 se Age) 21 kevalajJAna (10, 1) 21 vivekajanya tAraka jJAna ( 3, 54 ) 22 zubha, azubha, zubhAzubha aura na zubha na azubha 22 zukla, kRSNa, zuklAkRSNa aura azuklAkRSNa aisI aisI karma kI cturbhgii| catuSpadI karmajAti (4,7) / 51 ye cAra bhAvanAe~ bauddha paramparA meM 'brahmavihAra' kahalAtI haiM aura unake Upara bahuta jora diyA gayA hai| 52 ye cAra dhyAna ke bheda bauddhadarzana meM prasiddha haiM / 53 ise bauddhadarzana meM nirvANa' kahate haiM, jo tIsarAmArya satya hai| 54 bauddhadarzana meM inake sthAna meM pAMca abhijJAe~ haiN| dekho, ghapagraha pR04 aura abhidhammatthasaMgaha pariccheda : peregrApha 24 / Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ApADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456] umAsvAti kA tatvArthasUtra 451 isake sivAya, kitanI hI bAteM aisI bhI haiM ki hI dehadamana, dhyAna tathA prANAyAma Adi kA barAbara jinameM se eka bAtake Upara eka darzana dvArA to upayoga hove taba to inameM se pratyeka kA samAna hI dUsarI bAta ke Upara dUsare darzanadvArA jora diyA mahatva hai; parantu jaba yaha bAhyaaMga mAtra vyavahAra kI gayA hove se vaha vaha bAta usa usa darzana ke eka lIka jaise bana jAte haiM aura unameM se mukhya cAritrakI mvAsa viSaya ke taura para athavA eka vizeSatA ke rUpa siddhi kA aAtmA ur3a jAtA hai tabhI inameM virodha kI meM prasiddha ho gaI hai / udAharaNa ke taura para karma ke durgaMdha AtI hai, aura eka saMpradAya kA anagAmI dUsare siddhAntoM ko lIjiye / bauddha aura yogadarzana55 meM saMpradAya ke AcAra kA nirarthakapanA batalAtA hai / karma ke mUla siddhAnta to haiM hii| yogadarzana meM to ina bauddha sAhitya meM aura bauddha anugAmI varga meM jainoM ke middhAntoM kA taphasIlavAra varNana bhI hai; to bhI ina dahadamana kI pradhAnatA-bAle tapa58 kI nindA digvAI siddhAntoM ke viSaya kA jaina darzana meM eka vistRta aura par3atI hai, jaina mAhitya aura jaina anugAmI varga meM gahaga zAstra bana gayA hai, jaisA ki dUsare kisI bhI vauddhoM ke sukhazIla, vartana aura dhyAna kA tathA paridarzana meM nahIM dikhAI detaa| isIse cAritramImAMsA meM, brAjakoM ke prANAyAma aura zauca kA parihAsa dikarma ke siddhAntoM kA varNana karate hue, jainasammata khAI detA hai / aimA honase usa usa darzanakI cAritramamparNa karmazAstra56 vAcaka umAsvAti ne saMkSepa meM hI mImAMsA ke graMthoM meM vyAvahArika jIvana se sambandha samAviSTa kara diyA hai| usI prakAra tAtvika dRSTi se rakhane vAlA varNana vizepa bhinna dikhalAI par3e to vaha cAritra kI mImAMsA jaina, bauddha aura yoga tInoM darzanoM svAbhAvika hai / imI se natvArtha kI cAritramImAMmA meM meM samAna hote hue bhI kucha kAraNoM se vyavahArameM phera hama prANAyAma yA zoca ke Upara eka bhI sUtra nahIM (aMtara) par3A huA naz2ara par3atA hai; aura yaha phera athavA dekhana, nathA dhyAna kA usameM puSkala varNana hote hue aMtara hI usa usa darzana ke anagAmiyoM kI vizeSatA bhI usako siddha karane ke bauddha yA yoga darzana meM jo rUpa ho gayA hai / kleza aura kapAya kA tyAga yahI varNana kiye gae haiM, ema vyAvahArika upAya hama nahIM maboM ke matameM cAritra hai; umako siddha karane ke aneka devate / isI taraha natvArtha meM jo parIpahI aura tapa kA upAyoMmeM se koI ekake Upara to dUsarA dUsare ke Upara vistRta tathA vyApaka varNana hai vaisA hama yoga yA bauddha adhika jora detA hai / jaina AcAra ke saMgaThana meM dahada- kI cAritramImAMsA meM nahIM dekhataM / mana57 kI pradhAnatA dikhAI detI hai, bauddha AcAra ke imake sivAya, cAritramImAmA ke sambandha meM maMgaThana meM dehadamana kI jagaha dhyAna para jora diyA eka bAta khAsa lakSya meM ragbana-jaisI hai aura vaha yaha gayA hai aura yogadarzanAnusArI paritrAjakoMka AcAra ki ukta tInoM darzanoM meM jJAna aura cAritra-kriyAke saMgaThana meM prANAyAma, zauca Adi ke Upara adhik| 57 tatvArtha , 6 / "dehadukkhaM mahAphalaM" dazavakAlika jora diyA gayA hai / yadi mukhya cAritra kI siddhi meM adhyayana 8 u02 / 58 manijhamanikAyamUtra 14 / 56 sUtrakRtAM55 dekhA, 2, 3-14 / 56 tattvArtha 6, 11-26 aura ga adhyayana 3 uddeza 4 gA06. kI TIkA nayA adhyayana 7 gA014 meM paage| Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 anekAnta [varSa 1, kiraNa 8,9,10 donoM ko sthAna hote hue bhI jaina darzana meM cAritra ko Atmavibhutva-vAdI hone se unake matameM mokSakA sthAna hI mokSa kA sAkSAt kAraNa rUpa se svIkAra kara ke koI pRthak hove aisI kalpanA hI nahIM ho sakatI; paraMtu jJAna ko usakA aMgarUpa se svIkAra kiyA gayA hai, jainadarzana svataMtra Atmatatva-vAdI hai aura aisA hota jaba ki bauddha aura yoga darzana meM jJAna ko hI mokSakA hue bhI Atmavibhutva-vAdI nahIM, isase usako mokSa sAkSAta kAraNa mAna kara jJAna ke aMga rUpa se cAritra kA sthAna kahA~ hai imakA vicAra karanA par3atA hai aura ko sthAna diyA gayA hai / yaha vastu ukta tInoM darzanoM yaha vicAra usane darzAyA bhI hai; tatvArthaka antame ke sAhitya kA aura unake anuyAyI varga ke jIvanakA vAcaka umAsvAti kahate haiM ki "mukta hue jIva hareka bArIkI se abhyAma karane vAle ko mAlama hue binA prakArake zarIra se chUTakara UrddhagAmI hokara annameM nahIM rahatI; aisA hone se tatvArtha kI cAritramImAMsAmeM lokake agrabhAgameM sthira hote haiM aura vahA~ hI hamezA cAritrala tI kriyAoM kA aura unake bheda-prabhedoMkA ke liye rahata haiN"| adhika varNana hove to yaha svAbhAvika hI hai| ___ tulanA ko paga karane se pahale cAritramImAMsA ke noTaantima sAdhya mokSa ke svarUpasambaMdha meM ukta darzano kI kyA aura kaimI kalpanA hai vaha bhI jAna lenI zrA isa lekhame lekhaka mahodaya ne apane vizAla tathA vazyaka hai / dukha ke tyAga meM se hI mokSa kI kalpanA gahare avayana ko lekara 'tatvArthasUtra' para eka prakAra utpanna huI hona meM sabhI darzana daHkha kI prAtyantika kA bhArI tulanAtmaka vicAra prastuta kiyA hai, jo nivRttiko hI mokSa mAnate haiM / nyAya60, vaizeSika61, vidvAnoMko isa grantha-sambaMdhameM tulanAtmaka adhyayanakI yoga aura bauddha ya cAroM aimA mAnate haiM ki duHkha ke . dizA kA kitanA hI bodha karAtA huA unheM savizeSa rUpa se adhyayana kI preraNA karatA hai aura isa liye nAza ke atirikta mokSameM dUsarI koI bhAvAtmaka vastu abhinandanIya hai| jahA~ taka maiM samajhatA hU~ 'tatvArthanahIM hai, isame unake mana meM mokSa meM yadi sukha satra para isa prakArake tulanAtmaka vicAroMko prastuta hove to vaha koI svatantra vastu nahIM, balki usa duHkha karanekA yaha pahalA hI kadama hai jo lekhaka mahodayane ke abhAva kI pUrti kama hI hai, jaba ki jainadarzana ve uThAyA hai / ve isa tulanAmeM kahA~ taka saphala hue hai, dAnta ke sadRza aisA mAnanA hai ki mokSaavasthA mAtra satyake kitane nikaTa pahu~ce haiM athavA pahu~canekA unhoMne duHkhanivRti nahIM, balki isameM vipayanirapekSa vA. prayatna kiyA hai aura unakI yaha tulanA kyAkyA natIje bhAvika sugva jaisI svatantra vastu bhI hai; mAtra sugva hI nikAlatI hai, kisa kisa viSaya para kyA kucha asara nahIM balki usake atirikta jJAna jaisa dUsare mvAbhAvika yA prakArA DAlatI hai athavA kisane kisakA kitane gaNoMkA AvirbhAva jainadarzana isa avasthAmeM svIkAra aMzomeM anusaraNa kiyA isa bAtakaM samajhAne meM madada karatA hai, jaba ki dUmara darzanoM kI prakriyA aisA strI- karatI hai, ye saba bAteM aimI haiM jo vijJa pAThakoMkI gaharI kAra karane se inakAra karatI hai / mokSake sthAna-saMbaMdha jA~ca tathA vizeSa khojase sambaMdha rakhatI haiN| AzA hai meM jaina darzanakA mata sabase nirAlA / bauddhadarzanameM vidvAna loga isa viSaya para vizeSa prakAza DAlane kI to svatantra AtmatatvakA spaSTa sthAna na hone se mokSake kRpA kareMge aura isa taraha samAja meM tulanAtmaka sthAnasaMbaMdhameM usameM se kisI bhI vicAra-prApti kI vicAroMko uttejana dekara vikAsakA mArgaadhikAdhika AzA ko sthAna nahIM hai, prAcIna sabhI vaidika darzana prazasta banAe~ge / 60 dekho, 1, 1, 22 / 61 dekho, 5, 2 18 / -sampAdaka Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456] bhagavAna mahAvIra kI zikSA 453 bhagarAna mahAvIra kI zikSA lekhikA-zrImatI utkala bhAratabhUSaNa DA0 kuntalakumArI devI ] FOR ba se pahale maiM binA kisI saMkoca ke ceSTA ke bAda mahAna satya ke una siddhAnto kI ora spaSTatayA yaha batalA denA cAhatI hU~ apanI A~kheM pheralI haiM, jina para maiMkar3o varSa hue, vartaki maiM eka ajaina vyakti hU~ parantu mAna vaijJAnika yuga ke prAraMbha se pahale, AtmasaMyamI, phira bhI bhAratavarSa ke mahAna netA sarvasaMgatyAgI, divyadRSTi, saSTi meM sarvAnandamayI, pUrNa svAmI mahAvIra ke prati mere hRdayame tathA svataMtrAtmA, tIrthakara,mahAna tathA sukRtI, zreSTha aura bhakti-bhAva kI jo mAtrA hai........ 6 divya svAmI mahAvIrane zrAvaha bahuta car3hI bar3hI hai| eka ajaina vidupI bahana ne kucha jaina' graMthoM kA adhyayana karake bhagavAna mahAvIrakI caraNa aura upadeza kiyA thA, sasAra isa samaya eka zikSA kA jo anabhava kiyA hai aura dasare : : aura jo Aja bhI vijJAna ke satyakA-vastutaH eka mahAn : dhamoM ke sAtha usakI talanA karake jo sAra : sArabhata viSayo tathA mAnavIya matya ko-anubhava karane ke khIMcA hai vaha saba pAThakoko isa lekhase jAna : jJAna ke sAtha Takkara lene kI liye jAgata horahA hai, jisa: pdd'egaa| yaha mahatvapUrNa mUla lekha aMgrejI bhASA vAstavika zakti ko liye ke mUla tatva (siddhAnta) bhA meM likhA gayA hai,zrImatIjI isa bhASAkI eka uttama lembikA hai aura unhoMne gata mahAvIra : gta mAtA ke hRdaya meM zatAjayaMtIke avasara para dehalImeM ise khuda hI apane : mahAna satyake unhIM sAra didayo se gupta par3e haiN| logoM bhApaNa ke rUpa meM par3ha kara sunAyA thA, aura : siddhAntI para Aja kucha viko ina tattvoM ke jAnane aura isa para vidvatsamAjakI orase svaba harpa prakaTa : cAra kiyA jAtA hai| unakI vistRta vyAkhyA karane kiyA gayA thA |vaastvmeN yaha saba jainasAhitya : vastutaH satya saMsAra kI ke pracArakA mAhAtmya hai| jyoM jyo janasAhi-: kA koI bahuta bar3A avasara tyakA pracAra hotA jAtA hai aura sahRdaya vi-: : mUla vastu hai, satya para hI prApta nahIM huA, unhoMne isake dvAnoke liye usakI prAptikAmArga sugama kiyA : akhila saSTi nirbhara hai aura liye na to icchA hI kI aura : jAtA hai tyoM tyo jainadharma athavA bha0mahAvIra : satya hI hamAga aMtima lakSya na Avazyaka balidAna-: kI zikSAoMke prati logokA bhaktibhAva aura : hai aura vaha satya hai svAtmAsvArthatyAga hI kiyA / ve: prema bar3hatA jAtA hai| aura imaliye jainasAhi nubhava / yaha svAtma-anubhava, kevala isa samaya tathA zakti tya ke adhikAdhika pracAra kI ora jainasa: mAjako khAsa taura meM dhyAna denA cAhiye / jise haz2arata IsA ne kahA hai kA durupayogahI samajhate rhe| -sampAdaka ki - 1. Thy || '' parantu aba samaya badala gayA ........ ............ "apane Apako jAno"kadAhai / saMsAra ne zatAbdiyoM ke duHkha, kaSTa tathA viSaya- piprApta nahIM hogA jabataka ki hama una mahAna siddhAntoM vAmanAoM kI pUrti dvArA harSa aura AnandakI nirarthaka kA anuSThAna nahIM kareMge jo ki saMkhyA meM tIna haiM / Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 anekAnta [varSa 1, kiraNa 8, 9, 10 inameM se pahalA siddhAnta hai ahiMsA, dUsarA hai nazvara kisI eka nitya paramAtmA para zraddhA nahIM rakhate / aura vAsanaokA jItanA, aura tIsarA hai AtmAkA paramAtma yehI Izvara ko na mAnane vAle loga kahate haiM ki kevala pada ko prApta honA athavA siddha karanA / eka khaTamala ko mAranA bhI pApa hai / parantu maiM kahatI aba meM ina tInoM ko eka eka karake lenI hU~:- hU~ ki hA~, yaha vastutaH pApa hai| jo manuSya eka choTe se asahAya kIr3e ko mArane meM saMkoca nahIM karate ve 1 ahiMsA vastutaH eka dUsare ko ghAta karane meM koI saMkoca nahIM ahiMsA ke viSaya meM maiM kaha sakatI hU~ ki pRthivI- kara sakate / imI se to ve Izvara ke nAma para hiMsA tala para koI bhI dharma aimA nahIM hai jisane ahiMsA kA karata-bali caDhAte haiM, dharma ke nAma para eka dUsare vyavahAra athavA usake vyavahArakA upadaMza aisI pUrNa- kA raktapAta karate haiN| yahUdiyoM aura musalamAnoM ke tA tathA uttamatAka mAtha kiyA ho jaimAki jainiyoM ke dhArmika itihAsa ko dekhiye ! Izvara ke nAma para nagara dharma(jainadharma)ne kiyA hai / hama isake sAthahI bauddhadharma ke nagara ujAr3a diye gaye, baccoM tathA striyoM ko gharako dekhate haiM jisakA siddhAnta isa viSaya meM vastutaH dvAra se vihIna aura anAtha kara diyA gayA ! bhArata jainadharma ke samAna hai, kadAcit manuSyake antima lakSya kA purAtana itihAsa dekhiye ! devatAoM ke nAma para aura karmasiddhAnta kI apekSA donoM meM thor3A bheda hai; sura amura mAre gaye tathA nirdayatA ke sAtha naSTa kara parantu kyA yaha satyArtha nahIM hai ki bauddha dharma ahiMsA diye gaye / ye asura una AryajanoM (Adima vAsiyoM) meM jo satya saMnihita hai usake vyavahAra kI mImA saM ke atirikta aura koI vyakti na the jo usa samaya dUra calA gayA hai ? bauddhadharma meM yadyapi sabhI choTe choTe bhArata meM nivAsa karate the (bAhara ke ) AryoM ne jIvoM ke liye bhI dayA karane kA vidhAna hai kintu unheM mAra DAlA, unake ghara-bAra barbAda kara diye aura bauddha loga isa nIti kA usa prakArasa anamaraNa nahIM jo kucha una ke pAsa acchI se acchI vastue~ thI ve karate jaisA ki jainadharmameM isakA anuSThAna kiyA jAtA saba chIna lii| aura ina rakta pAtoM kA dharmayuddha kaha hai / sabhI bauddha dezoM meM loga mAMsa aura machalI khAte kara mahAkAvya ligve gaye tathA lalita sAhitya kI haiM aura isa prakAra ve ahiMsA ke vAstivika zrAcArako racanA kI gaI / asaMkhya zatAbdiyoM se saMmArake itidUSita karate haiN| parantu jainadharma meM aisI vidhi kahIM hAsa meM dharma kA AcAra hiMsA ke AdhAra para hotA bhI nahIM pAI jaatii| yaha vidhi kaise bana sakatI hai jaba rahA hai aura usa dharma ke vyAkhyAtAoM ne apane paraki dUsarA hI pada nazvara vAsanAoMko jItanA hai / yadi mAtmA ko parama dayAlu, vizvapremI tathA nyAya aura manuSya apane sajAtIya prANiyoM ke mArane se apane kRpA kA sAtizaya avatAra batalAyA hai ! ko nahIM roka sakatA to vaha nazvara viSayavAsanAoM IsAI mata ke siddhAntoM aura vartamAna IsAI saM. ko kyoM kara jItegA ? loga jainiyoM kI ha~sI ur3Ate sAra ke vyavahAroM ko dekhiye ! Apako avazya aise hai kahate haiM ki ye prati ko liye hue haiM, ye nirarthaka svargIya Izvara se bheTa hogI jo samasta sAdhAraNa pAtaghora tapasyAyeM karate haiM, ye nAstika haiM, ye hamArI taraha kiyoM ko dahakatI huI agni meM tathA gaMdhaka ke zAzvata Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456] bhagavAna mahAvIra kI zikSA naraka meM DAlane ke liye sadaiva krodhAtura rahatA hai| eka vIra puruSa hai / icchAoM tathA indriya-janita aise bhaya-saMgharSoM meM se ahiMsA apanA madhura tathA ko- Ananda para vijaya prApta karanA koI sAdhAraNa tathA mana mArga kaise pA sakatI hai ? sugama kArya nahIM hai / yaha eka bar3A bhayaGkara yuddha hai, yadi saMsAra ko sthira rakhanA hai, yadi durbala prA- aura vahI manuSya vAstavika vIra-yathArtha yoddhA-hai Niyo ko surakSita aura sabala banAnA hai to ahiMmA- jo isa viSama kaMTakAkIrNa mArgameM ko gamana karatA hai| tmaka vyavahAra ke atirikta dUsarA isakA aura koI saMsAra nAnA prakArake pralobhanoM se bharA huA hai, iMdriyA~ upAya nahIM hai / ahiMsA saMsAra ko poSaNa karane vAlI sarvatra AsaktizIlatA ko liye hue haiM-A~kha, kAna, mAtA hai / yahI vAstavika bala hai / yahI una manaSyoM manovRttiyA~ viSaya sukhoMkA AsvAdana cAhatI haiM; parantu kA parAkrama hai jinameM pAzavikatA nahIM hai / yahI eka jainI, jo mahAvIra svAmI kI zikSAoM ke satya AtmA kI vAstivaka sAmarthya aura zakti hai| kA yathArtha anagAmI hai, ina unmAdinI icchAoM kA aba Apa jaganmUrti mahAtmA gA~dhI para dRSTiDAliyA niyaMtraNa karatA hai / kyoM ? va kisa zaktike AdhAra para kAma kara rahe haiM, kaunase 3 paramAtmapada kI prApti mUla siddhAnta para unhoMne apane ApakA aura apane yahIM se tIsarI avasthAkA prAraMbha ho jAtA hai| hajAroM anuyAyiyoM ko prANotsarga ke liye zaktizAlI yaha avasthA paramAtmapadakA prApta karanA hai; yaha antabanA liyA hai ? yaha kevala ahiMsA hai / imI liye maiM rAtmAkA anabhavana hai| kahatI hU~ ki saMsAra isa mahAna satyakA anubhava karane yadi eka manuSya apane Apako saMsAra ke kSaNake liye jAga uThA hai ki zakti kadApi himAmeM nahIM vartI padArthoM meM bhraSTa karatA hai to vaha apane zAzvata kintu vaha ahiMsA meM maMnihita hai / ahiMsA mAnavIya lAbhoM ko naSTa kara detA hai / bAhya mithyA aura Antara dharmakA sabase adhika suMdara aura sabama adhika divya matya tathA yathArtha hai / isI meM AtmA ke AnandakA bhAga hai / binA ahiMsAke koI dharma "dharma" hI nahIM ho vAsa hai, aura bAhya padArthoM meM akathanIya duHgva, baMdhana sakatA aura na binA ahiMsA ke koI U~cA bhAva hI tathA prapaMca bhare hue haiN| bana sakatA hai / yaha ahiMsA hI vAmtavika prema hai, yahI ___marvAnandamaya AtmA ko mvataMtra-mukta-karane ke vAstavika dayA hai, yahI vAstavika dharma hai| liya jaina zAstra yaha upadeza dete haiM ki 'maMmAra se 2 nazvara vAmanAoM kA vijaya alaga ho jAo, marvamaMgakA parityAga karado, zarIra aura isa dharma para AcaraNa karane ke liye hameM meM bhI anagaga mana rAyo-vipayAsakti ko chor3a maiMkar3oM nazvara vAsanAoM tathA zArIrika viSaya do;-tabhI tuma 'vIra' evaM 'jina' hoge| lAlasAoM kA tyAga karanA hotA hai / yahI kAraNa hai vIra honA tathA viSayAsakti para vijaya prApta ki jainadharmakA mArga itanA kaThina hai aura jo manuSya karanA kasA sundara tathA suhAvanA zabdanAda hai| kisI use prApta karatA hai vaha vAstava meM eka jaina hai, bhI dUmare dharma meM yaha siddhAnta aima samucita rUpa se Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ varSa 1, kiraNa 8, 9, 10 viSaya para 'reDa raziyA vAra' (rUsavAloM ke yuddha) ke sAtha sAdRzya nahIM rakhatA / yoropa ke nAstika siddhAnta meM kisI prakAra ke Izvara ko sthAna nahIM hai / vaha anAtmavAdI kI taraha se hI anIzvaravAdI hai / vaha prakRtipUjA kA eka rUpa hai| vaha kevala zArIrika sukhoM ko putra karane kA eka mArga hai| yahI vajaha hai jo varta - mAna yuga sadAcAra (nIti) kI bhayaMkara girAvaTa ke kAraNa kaSTa pA rahA hai / hameM bhayAnaka aparAdhoM kA, avaktavya patanoM kA aura ghRNA tathA kAMdha se saMtapta saMsArakI una jAtiyoMkA vRttAnta suna suna kara Azcarya hotA hai, jo bAhya meM to zAnti dikhAtI haiM, aMtarga TrIya sabhAe~ sthApita karatI haiM parantu bhItara se unake vicAra mAra-kATa, lUTa-khasoTa, pratihiMsA, aura lobhalAlaca se bhare hue haiN| ve eka dUsare kI bar3hatIko nahIM dekha sktiiN| ve eka meja ke mitroM kI taraha pracchanna zatru haiM jo guptarUpa se eka dUsare kA patana aura nAza cAhatI haiN| 456 anta tathA suvicAratA ke sAtha nirUpaNa nahIM kiyA gayA hai| bauddha dharma meM hama yaha upadeza pAte haiM ki, saMsArI jIva-duHkhoM se paripUrNa hai aura ina duHkhoM se mukta honekA sAdhana apanI icchAoM kA nirodha athavA nAza karanA hai aura icchAoM ke nAzakA nAma hI nirvANa hai / parantu jainadharma eka bilkula dUsarehI prakAra se zikSA detA hai| vaha kahatA hai-"vIra bano, jina bano, aura apane sarvAnaMdamaya svabhAva ko prApta karo / AtmA Ananda cAhatA hai, utkarSa cAhatA hai / tumhArA utkarSa mAtra isa duHkhamaya kArAgAra (zarIra) meM rahate nahIM hogA, tuma paramAtmA ho, paramezvara se kisI prakAra kama nahIM ho, tumhAre svAbhAvika guNa pRthivIraja meM nahIM pAye jAte, tuma isase bahuta U~ce ho, tuma pratApasUrya / ai martya manuSya ! bhaya mata karo, tuma avinAzI Izvara ho- zakti rUpase paramAtmA ho-ye kevala tumhAre karma haiM jo tumheM pudgala ke sAtha bA~dhe huye haiM aura ve bhI tumhAre karma - sadAcAra - hI hoMge jo tumhArI ber3iyoM ko kATa kara tumheM phira se tumhAre sarvAnandamaya svarUpakA bodha karAe~ge / " phira kahiye ! yaha dharma kaise nAstika ho sakatA hai ? paramAtmapada kA prApta karanA aisA siddhAnta nahIM hai jisakA upahAsa kiyA jAya / yaha eka gahare vicAra kA mAmalA hai / bahuta se manuSyoM ne ajJAnavaza jainadharmako anI zvaravAdI - eka prakArakA nAstika - samajhA hai / parantu vAstava meM yaha vaisA nahIM hai| yaha vartamAna yugakA nAstika nahIM hai / yaha yoropakA anIzvaravAdI nahIM hai / yaha " khAnA pInA aura mauja ur3AnA " nahIM hai, isa khayAla se ki hameM kala ko maranA hogA aura kauna jAnatA hai ki marane ke bAda kyA hotA hai| yaha Izvara ina saba bAtoM ke hone kA kAraNa kyA hai ? uttara bahuta sarala hai / yahI ki manuSyane apanI nazvara vAsanA ko puSTa karane kA vicAra bahuta bar3hA liyA hai / gobara ke Dhera meM par3e hue gubarIle kI taraha manuSya patana karane vAlI vastuoM meM Ananda mAnatA hai, unheM apane vijJAna kI uttama prApti samajhatA hai aura ina tapasyA ke AcAroM kI ha~sI uDAtA hai - dhArmika vicAroMkA hI upahAsa karatA hai / aba vijJAna ne to Izvara aura AtmA ke praznako uThA diyA hai, usake liye to eka mAtra zarIra kA hI prazna avaziSTa raha gayA hai / parantu jainadharma usakI isa bAta se kisI taraha bhI sahamata nahIM hai / hA~, hama logoM ke liye jo eka Izvara meM zraddhA Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456] bhagavAna mahAvIra kI zikSA 457 rakhate haiM eka sarvezvara vyakti paramAtmA kI azraddhA se kA siddhAnta dikhAI detA hai, eka pApa kA Izvara aura sambaMdha rakhane vAlI usakI vyAkhyAoMko mAnanA dUsarA puNya kA Izvara hai / donoM samAna zaktizAlI kaThina hai / parantu eka Izvara ke mAnane vAlo meM jo haiM aura barAbara eka dUsare ke sAthayuddha karate rahate haiN| parampara matabheda-virodha-hai use dekhate hue eka aura becAre dIna manuSya donoM ke nirdaya saMgrAma meM manuSya svabhAva se hI Izvarake astitvaviSayameM mUDha pIr3e jAte haiM / IsAI mata meM, musalamAnI majahaba meM, ho jAtA athavA saMdeha karane lagatA hai / udAharaNa ke yahUdI aura pArasI dharmoM meM Izvara aura zaitAna sAtha taura para saMsAra ke vartamAna IzvaravAdI (Astika ) sAtha dikhAI par3ate haiM / aura ina ejaMToM ke dvArA hone matoM ko liijiye| musalamAnoM kA khudA aAyoM ke vAle vizva ke dRzyo kI vyAkhyA karane ke liye bahuta Izvarase bhinna hai aura yahUdiyoMkA paramAtmA hinduoM se siddhAnta gaDhe gae haiM / parantu duHkha, mRtya aura pAke tathA IsAiyoM ke bhI Izvarase aura adhika bhinna loka kA prazna abhI taka gaharaM andhakAra meM hI par3A hai| ina dharmoM ke anuyAyI sadA eka dUsare se jhagar3A huA hai-ye dharma isa viSaya meM kucha bhI spaSTa nahIM karate haiM, hamezA ke liye eka dusareke dhArmika vicAroM batalAtaM / yadi kahA jAya ki zrAtmA apane kamoM ke ko pAkhaNDa batalAta haiM-eka dUsare ke Izvara kI anusAra duHkha bhogatA hai aura Izvara isameM hastakSepa nindA karate haiM / ve sadA apane hI siddhAntoMko ThIka karane ke liye asamartha hai, vaha kevala zrAtmA ke kaSTabatalAte aura apane dharmazAstroM ko IzvarapreSita prati- bhoga kA eka mAkSImAtra hai to kyA phira aise nirbala pAdana karanekA yatna karata haiM / tathA sAtha hI, ve anya aura niHzakta IzvarakI upekSA karanA aura akele karma dhoko kSudra aura asatya ThaharAnA cAhate haiM / kahiye / para hI bhagamA raNvanA adhika yuktiyukta na hogA ? Izvara apane hI viruddha kaise khar3A ho sakatA-bola yadi koI manapya apanA hAtha agni meM DAle to sakatA-aura A~khamicaulI khela sakatA hai ? aura vaha avazya jala jAyagA / hama jaisA bIja bote haiM phira yaha kaise aviruddha ho sakatA hai ki eka sarva- vaisA hI phala pAte haiM, zAyada imI yuktika AdhAra para zaktimAna, sarvAnandamaya, vizvapremI aura paramadayAla paramAtmapada-prApti ke yuddha meM AtmA ko vIra aura paramAtmA aise vizva kI saSTi kare jo dugvadoM tathA baliSTha banAne ke liye jainadharma ne Izvarake prazna ko kaSToM se pUrNa hai ? eka vicArazIla ke liye yaha bAta bilakula hI chor3a diyA hai| bahuta hI khaTakatI hai| Izvara ina dIna martya prANiyoM cAhe kucha bhI ho, hama loga jo kevala eka Izvara ke kaSToM ko jAnate hue bhI vyartha duHkha uThAne ke lie meM vizvAsa rakhate haiM aba bhI isa viSaya meM matabhedako unakI sRSTi kaise kara sakatA hai ? yadi Izvara vAstava liye hue haiM aura eka adRSTa paramAtmA para bharomA karane meM jagata kA parama pitA hotA to kyA vaha martya pitA aura apanI samasta nirbalatAoM tathA truTiyoM ko usI se bhI adhika nirdayatA ke sAtha yaha cAhatA ki usake ke kaMdhoM para DAla dete haiM, aura eka ajJAta vyakti kI bacce ye ananta kaSTa bhogeM ? yahI kAraNa hai ki prAyaH pUjA-prArthanA karanA pasaMda karate haiN| yaha hamArI kamajorI sabhI IzvaravAdI dharmoM meM hameM do IzvaroM ke astitva hai / zAyada vaha samaya zIghra A jAya ki hamArI yaha Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 anekAnta kamajorI bhI na rahe / aura maiM kahatI hU~ ki vaha samaya nikaTa A gayA hai / pAzcAtya saMsAra ne Izvara kaM. zra stitva ko hRdaya se prAyaH nikAla hI diyA hai, aura usake sthAna para aise vibhinna sampradAya tathA vibhinna samAja udaya ko prApta hogaye haiM jo jaina dharma ke sAtha bahuta hI sAdRzya rakhane vAle vicAroM ko mAnate aura una para amala karate haiM / udAharaNa ke taura para hama dhyAMsophikala sosA iTiyoM kA le sakate haiN| unakI zikSAe~ aura Atmatattva-pracAra kI bAteM jainadharma ke sAtha bahuta hI milatI julatI haiM, ve bhI eka prakAra se jainadharma ke hI zikSaka haiN| aise samAjoM kI saMkhyA dina-para-dina bar3hatI jA rahI hai| isa samaya ugate hue yuvaka saMsArakA yaha mata hai ki yA to dharma meM sahiSNutA ho, yA ekanA ho athavA bilkula hI koI dharma na raha; dharma ne saMsArakA bahuta hI asvastha - asAdhu -- banA diyA hai, isaliye use chor3a denA cAhie | aura usake sthAna para ve manuSyatA tathA vizvabandhutA kA upadeza dete hai| kyA yaha saba maharSi mahAvIra kI zikSAoM kA sAra nahIM hai ? jaba pArasparika matabheda - virodha-dUra ho jAte haiM to kevala prIti aura mitratA raha jAtI hai, jo Apasa meM bandhutA ke bhAva paidA kara detI hai| ye martya manuSya, jinameM zrApa aura maiM saba sammilita haiM, vastutaH divya - Izvara tulya prANI haiM, yaha vicAra AtmA ko zAnti aura saMtoSa kA dAtA hai| isase kSobha miTa jAtA hai, narakakA bhaya dUra ho jAtA hai aura hama U~ce U~ce uThate evaM unnati karate cale jAte haiM / jaba saba loga ina udAtta siddhAntoM ko samajha jAya~ge, jaba pazu se manuSya taka sabhI eka dUsare se bhAI kI taraha hAtha milAyeMge aura saMpUrNa sRSTi paraspara Anandamagna hogI to usa samaya yaha saMsAra kitanA suMdara evaM manojJa mAlUma degA / [varSa 1, kiraNa 8,9,10 unakA saMdeza saMsAra bhara ke una sabhI prANiyoM ke liye, jo asaMkhya janmoM tathA maraNoMke thakA denevAle mArga meM paribhramaNa kara rahe haiM, yaha hai ki - tumhAre hI karmoM se duHkha dUra hoMge, pApa dhula jAya~ge aura tuma pUrNa sukhI tathA Anandamaya Izvara ho jAoge / aura yaha saba kucha tumhAre hI hAtha kI bAta hai / yaha kisI suralokastha aise mahAn devatAkI zaktike AdhIna nahIM hai, jo tuma bahuta dUra hai - tumhAre duHkhoM, zAMkAM tathA kaSToM ke kSaNoM se dUravartI hai / yaha tuma se bAhara nahIM hai, mukti tumhAre hI andara hai, pUrNa AnandakA ramya sthAna tumhAre hI AtmA ke bhItara vidyamAna hai| ye saba tumhAre hI kRtya hoMge jo usa apUrva Ananda kA tumhAre AtmA meM vikAza kreNge| kyoM duHkha uThAte aura cilAne hue dhUla meM par3e ho ? nirbalatA, andhakAra (ajJAna ) bhaya aura mRtyu se Upara uTho / tuma avinAzI ho, tuma divya ho / saMsAra isa divya gIta ko harSAveza se sunatA hai aura isI meM usakI mukti hai / sArAMza, mahAvIra svAmIkI zikSA meM satya ke tIna bar3e siddhAnta saMnihita haiM- - eka ahiMsA, dUsarA nazvara vAsanAoM para vijaya, aura tIsarA paramAtmapada kI prApti / atra Apa spaSTa dekha sakate haiM ki ye tInoM a vasthAe~ eka dUsareke sAtha sambaddha haiN| manuSya zrahiMsA kA pAlana karatA hai aura usa ke pAlana dvArA nazvara viSayavAsanAoM para vijaya prApta karatA hai aura isa taraha paramAtmapada prApta ho jAtA hai| yaha dRSya maharSi mahAvIra svAmI ke jJAna meM jhlkaa| unhoMne ise svayaM dekhA, anubhava kiyA aura saMsAra ke hita ke liye - apane duHkhita bhAiyoM ke liye - isakA upadeza diyA / yahI bhagavAn mahAvIra kI zikSAoM kA sAra hai / unhoMne khuda hiMsA kA pUrNa rUpa se pAlana kiyA, saMsAra ke viSayabhogoM ko tyAga diyA aura paramAtma pada ko prApta kiyA / kyA ho acchA ho, ki hama unake isa pavitra Adarza kA anukaraNa kareM aura zuddha kaivalya tathA nityAnaMda avarA ko prApta ho jAya~ / anuvAdaka - bholAnAtha jaina mukhtAra Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456] karNATaka-jainakavi 459 .... ....... karNATaka-jainakavi [anuvAdaka-zrI0 paM0 nAthUrAmajI] pahale bhAga kA pariziSTa [ 'karnATaka-kavi-carita' ke dUsare bhAga ke anta : zrIdharAcArya ( 18 6) me rAva bahAdura Ara0 narasiMhAcAryajI ne eka 'pari- ye belabala pradeza ke narigaMda sthAna ke rahane vAle ziSTa' diyA hai, jisakA anuvAda Age diyA jAtA hai| brAhmaNa the / inakA banAyA huA 'jAtaka-tilaka' nA. isa pariziSTa meM jitanaM kaviyoM kA paricaya hai, vAstava maka grantha upalabdha hai / isake antya padya se yaha bhI meM pahale bhAga meM Ane cAhie~ the aura pahale bhAga mAlama hotA hai ki inhoMne 'candraprabhacarita' bhI likhA kI dUsarI AvRtti jo hAla hI prakAzita huI hai, usameM / thaa| 'aba taka kanar3I meM kimI ne jyotiSa graMtha nahIM ina saba kaviyoM kA paricaya yathAsthAna de bhI diyA likhA hai, Apa jAtaka-tilaka likhane ko kRpA kareM,' gayA hai| kyoMki pahale bhAga meM 14 vIM zatAbdiyoM ke vidvAnoM ke isa Agrahasa vivaza hokara zrApana 'jAnaka aMta takake kavi diye haiM aura ye bhI saba isI samaya tilaka' kI racanA kI thI / kanar3I ke ye sabase pahale ke bhItara ke kavi haiN| jyAtipaprantha-nirmAtA haiM / nAgakumArakathA ke prAraMbha 1 zyAmakuNDAcArya ( la . 700 I0 sana ) meM bAhubali ( 1550 ) ne AdyajyAtipakAra likha indranandi ke 'zratAvatAra' me mAlUma hotA hai ki kara ina kA smaraNa bhI kiyA hai / ye cAlukyanareza inhoMne kanar3I bhASA meM 'prAbhUta' kI racanA kI thii| Ahavamalla (1042-68) ke samaya meM the aura inhoMne ye tuMbalA-AcArya athavA zrIvarddhadeva ke samakAlIna apanA grantha I. sana 1049 meM likhA thA / yA unake kucha hI pUrva hue hoMge / inakA koI graMtha upa- ina ke gadya padyavidyAdhara, budhamitra Adi sammAnalabdha nahIM huaa| macaka nAma haiM / inhoMne AdipaMpa, caMdrabhaTTa(ambujAri), 2 zrIvinaya daeranAtha (la0615) manasija, guNavama ( zIlabhadra), gajAMkuza, aura gna kar3apA jile ke dAna ulapADu nAmaka gA~va ke eka kA smaraNa kiyA hai / AryabhaTTakA bhI ullekha kiyA hai| zilAlekha se mAlUma honA hai ki yaha anupama kavi prantha ke prAraMbha meM jina aura marasvatI kA mtavana hai| thA; paraMtu isake kisI graMthakA koI ullegya nahIM milanA 'jAtakatilaka' meM 24 adhikAra hai-1 saMjJA, 2 hai / yaha rASTrakUTa rAjA tRtIya iMdra ( 915-917 ) kA balAbala, 3 garbha, 4 janma, 5 tiryagjanma, 6 ariSTa, atizaya parAkramI daMDanAyaka thA / zilAlekha se mA- 7 ariSTabhaMga, 8 AyurdAya, 9 dazAntardazA, 10 aSTalUma hotA hai ki isane aMtameM saMnyAsa grahaNa karake ni- kavarga, 11 jIva, 12 gajayoga, 13 nAbhisaMyoga, rvANa (?) prApta kiyaa| 14 candrayoga, 15 dvibhiyoga, 16 dIkSAyoga, 17 Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 smnaal [varSa 1, kiraNa 8, 9, 10 rAzi, 18 lagnabhAva, 19 drekANa, 20 dRSTa, 21 a- zikArapura ke zilAlekha (990) se mAlUma hotA niSTa , 22strI jAtaka, 23 nirvANa, 24 naSTa jaatk| hai ki inhoMne 'sukumAracarita' likhA hai, isakI eka __. divAkaranandi (1062) apUrNa prati hameM milI hai jo bahuta jIrNa hai / isameM 'nagara' ke zilAlekha ke 57 veM padya se mAlUma gajA suradatta, rAnI 'yazobhadrA' ke putra 'sukumAra' kA hotA hai ki inhoMne tatvArthasatra para eka kanar3I TIkA caritra likhA hai| isake pratyeka AzvAsake anna meM likhI hai| isakA nAma 'tattvArthamRtrAnugata-karNATaka- yaha gadya hailaghavRtti' hai| mUlakartA kA nAma gRdhrapicchAcArya idu samastavinayejanavinamina-zrIvarddhamAna likhA hai / vRtti ke prAraMbha meM yaha zloka hai| munIndravaMdya-paramajinendrazrIpAdapadmavaraprasAdotpanatvA jinezvaraM vIraM vakSye krnnaattbhaapyaa| nasahanakavIzvara-zrIzAntinAtha-praNIna-sukumAratattvArthasatrasatrArtha mandabuddhayanurodhataH // cAritra dolaanta meM nIce likhA huA gadya hai 6 vAdikumudacandra (la01100) "idu sakalAgamasaMpanna-zrImacaMdrakItibhaTTA- unhoMne 'jinasaMhitA'nAmaka pratiSThAkalpa para kanar3I rakapaanandisiddhAntadeva-zrIpAdaprasAdAsAdina- vyAkhyAna likhA hai / usake prAraMbhameM yaha zloka haisamastasiddhAntAmRtapArAvAra-zrImadivAkaraNaMdibha- zrImAghanandisiddhAntacakravartitana bhavaH / TrArakamudIMdra-viracina-tatvArthasatrAnugatakarNATaka kumudendurahaM vacmi pratiSThAkalpaTippaNaM / / laghuvattiyola-" aura anta meM likhA hai___inakA 'ubhayasiddhAntaratnAkara' viruda thA / inake ___"iti zrImAyanaMdisiddhAnta cakravartisutacatu. guru kA nAma 'cadrakIti' bhaTTAraka thaa| nagara aura sAraba ke zilAlekhoM meM inakI stuti kI gaI hai / ye vidhapANDityacakravarti-zrIvAdikumudacandapaNDitapaTTaNa ke svAmI 'nokana' ke garu the aura 'sakala candra' deva-viracite pratiSThAkalpaTippaNe-" nAmaka inakA eka ziSya thaa| isase mAlUma hotA hai ki ye mAghanandi siddhAnta ___5 zAntinAtha (1068) cakravartI ka putra the aura 'caturvidhapANDityacakravartI' kI inake daNDanAthapravara, paramajinamatAMbhojinIrAjahaMsa, sarasvatImukhamukura, sahajakavi Adi sammAna- devacandra ke 'gamakathAvatAra' (1717 ) se mAlUma sUcaka vizeSaNa the / ye 'bhavanakamalla lakSmaNa rAjA' hotA hai ki kumudacaMdra ne eka gamAyaNa bhI likhI hai / (1068-76 ) ke maMtrI, 'varddhamAna' vratI ke ziSya. inakA samaya lagabhaga 1100 hAnA caahie| 'gobindarAja' ke patra, 'kannapArya ke choTe bhAI aura bAlacandra ne (la0 1170 ) apanI tattvArthatAtpavAgbhUSaNa 'revaNa' ke bar3e bhAI the| inake upadeza se yavatti' kumudacandra bhaTTAraka ko pratibodhita karane ke lakSmaNa rAjA ne baligrAma meM zAntitIrthazvara-caityAlaya lie banAI, aisA likhA hai / jAna par3atA hai ki ve banavAyA thaa| kumudacandra bhaTTAraka inase pRthak haiM / padavI se Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456] karNATaka jainakavi 461 7 mauktika ( la01120 ) vAgbanlakI vaiNika (la01150) imana 'candranAthASTaka' likhA hai / isa aSTaka meM isane candraprabha-stuti likhI hai jo 14 kanda padyoM banalAye hue peraNegaDalu tathA heNNegaDalu prAma jaina- meM hai aura bahuta sundara hai / isameM kavi ne apanA nAma dhaniyAyI kogAlava rAjAoM ke adhIna the / vIra na batalA kara kevala apane viruda kA hI ullekha kiyA koMgAlava rAjA (la0 1120 ) ne 'meghacandra' ke ziSya hai| isakA samaya 1150 ke lagabhaga honA caahie| 'prabhAcaMdra' siddhAntadeva ko ye gA~va dAna diye the, aisA 10 vIranandi (1153 ) eka zilAlekha se mAlUma hotA hai / inhoMne svopajJa AcArasAra' kA eka kanar3I vyA8 jagaddala somanAtha (la0 1150) khyAna liyA hai / inake guru 'meghacandra' the / isakI isane kanar3I meM 'kalyANakAraka' likhA hai| isako nimna likhita prazasti me mAlama hotA hai ki inhoMne 'vicitra kavi' bhI kahate the / isa grantha me likhA hai ki zrImukha saMvatsara 1076 zaka (I0sa0 1153) meM vyAima 'sumanovANa' aura 'abhayacandra' siddhAnti ne maM- khyAna likhA haizodhita kiyA hai, isa hotA hai ki yaha suma- "svasti zrImanmeSacandra-vidyadevarazrIpAda novANa kA samakAlIna thA aura sumanovANakA samaya pramAhAsAditAtmaprabhAva-samastavidyApama vasakalagabhaga 1150 hai / isane 'mAdhavendu' kA smaraNa kiyA ladigvatikIrti-zrImadvIgnandisiddhAntacakravarti hai / yaha mAdhavendu 1131 meM mRtyuMgata hone vAle gaMgarAja gal" ityAdi--- ke putra voppa kA guru thA, aisA zravaNavelgala ke I0sa0 11 devendra muni ( la01200 ) 1135 ke eka zilAlekha se prakaTa hotA hai / isame bhI inhoMne 'bAlagrahacikitsA' nAmakA gadyamaya prantha ukta samaya ThIka jAna par3atA hai| ligvA hai / inakA mamaya I0sa01200 ke lagabhaga jAna kanar3I 'kalyANakAraka' vaidyaka grantha hai aura pUjya- par3anA hai| pAda kRta 'kalyANakAraka' kA anuvAda hai| milI huI zubhacandra ( la. 1200 ) aparNa prati meM kevala ATha adhyAya hai / isameM livA inhoMne kArtikayAnaprekSA kI TIkA likhI hai aura hai ki pUjyapAda kA 'kalyANakAraka' bAhaTa (vAgbhaTTa), Apako traividya vidyAdhara paDabhASAkavicakravartI batasiddhasAra, caraka Adi ke granthoM kI apekSA zreSTha hai lAyA hai| inakA samaya I0sa01200 ke lagabhaga jAna aura usakI cikitsA madya-mAMma-madhu-varjita hai| par3atA hai| isake prAraMbha meM candranAtha, paMca parameSThI, sarasvatI, 13 mallikArjuna (la01.45 ) mAdhavenda, saiddhAntika cakravarti mAdhavendu aura kanaka- isane 'saktisudhArNava' nAmaka graMtha likhA hai jise candra paMDitadeva kA smaraNa kiyA gayA hai| kAvyasAra' bhI kahate haiM / isameM 19 zrAzvAsa haiM; paraMtu kIrtivarmA (la0 1125 ) ke 'govaidya' ko chor3a abhI taka yaha saMpUrNa upalabdha nahIM huA hai / isameM kara kanar3I meM yahI satra se prAcIna vaidyaka prantha hai| kAvyopayogI 18 viSayoM kA saMgraha jude jude pranthoM Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 anekAnta [varSa 1, kiraNa 8,9,10 para se kiyA gayA hai| isake prAraMbha meM jinastuti kI kI hai jisameM saMskRta zabdoM ke kanar3I paryAya diye haiN| gaI hai aura phira viSNu, ziva, gajAnana ke bhI stotroM inakA bhI samaya lagabhaga 1300 I0san jAna par3atA hai kA saMgraha kiyA gayA hai / isameM hAyasala rAjAoM kI 16 prabhAcandra ( la0 1300 ) paramparA bhI dI hai| inhoMne 'siddhAntasAra' aura 'cAritrasAra' kI kamallappa, malla, cidAnanda mallikArjuna ye isa kavi nahI TIkAyeM likhI haiN| ke nAmAntara haiM / 'corakathA' nAmaka graMtha bhI isI kavi kA likhA huA hai, isake lie koI prabala pramA 17 kanakacandra ( la01300 ) Na nahIM milatA / hamArI samajha meM corakA kA inhoMna koMDakudAcAryake 'mokSaprAbhUta' yA 'sahajAko koI dUsarA hI mallikArjana hai aura vaha Adha- maprakAza' graMtha para kanar3I vyAkhyAna likhA hai / nika hai| sUktisudhArNava kA kartA zabdamaNidarpaNakAra 18 Aryasena (la. 1531 ) kezirAja kA pitA aura janna kavi kA bahanoI thA / nAgarAja'ne likhA hai ki unake 'puNyAsravapurANa' yaha vIra somezvara (1233-54) kA samakAlIna ko 'Aryasena' ne sudhAra kara suMdara banAyA hai / inhoMna thaa| kezirAja ke 'zabdamaNidarpaNa' ke anusAra yaha kisI svatantra graMtha kI bhI racanA kI hai yA nahIM, yaha 'munizreSTha' thaa| prAcIna kaviyoM kA nirNaya karane me isa prantha kA mAlUma nahIM huaa| " bahuta upayoga hotA hai| isameM nimna likhita graMthoM para 16 bAhubali paMDita (135 . ) se padya saMgraha kiye gaye haiM inhoMne 'dharmanAthapurANa' kI racanA kI thI, jisa aggala-kRta 'candraprabhaparANa', abhinavapaMpa-kata kA ki aMta kA kevala eka hI patra upalabdha huA hai| 'mallinAthapurANa' aura 'rAmAyaNa', aNDayya-kRta 'kabbi yaha graMtha zaka saMvat 1274 meM samApta huA hai aura isa garakAva', Adi guNavarma-kRta 'zadraka', AdinAgavarma- ke 16 zrAzvAsa haiM / inake gurukA nAma 'nayakIti' thaa| kRta 'kAdambarI', udayAditya-kRta 'alaMkAra', kamalabhava 20 Ayatavarma ( la01000) kRta 'zAntIzvarapurANa',kavikAma-kRta zrRMgAraratnAkara', guNavama-kRta 'paSpadantapurANa', candrarAja-kata 'madanati- inhoMne kanar3I ralakaraNDaka' campa likhA hai, jisa laka', durgasiMha-kRta 'paMcataMtra',devakavi-kRta 'kusumAvalI " meM 3 pariccheda haiM aura samyagdarzana-jJAna-cAritra kA 2 namicandra-kRta 'lIlAvatI' aura 'ardhanami', sadabhaTa nirUpaNa kiyA hai| inake guru kA nAma 'varddhamAna' sikRta 'jagannAthavijaya', harihara-kRta 'girijaaklyaann'| ddhAntadeva hai / inake samayakA ThIka nirNaya nahIM hoskaa| 1, pabamama ( la . 1380) 21 candrakIrti / la0 1400) inhoMne viMzatiprarUpaNI TIkA' likhI hai| lagabhaga inhoMne paramAgamasAra' likhA hai jisake 132 kaMda 1250 meM likhe gaye 'mAghanaMdizrAvakAcAra' kA inhoMne padya haiN| graMtha ke aMta meM apane guNoM kA varNana kiyA hai| anuvAda kiyA hai, isa kAraNa inakA samaya la01300 sarasvatImukhatilaka aura kavijanamitra inake virudathe / honA caahie| inakA bhI samaya nirNaya ThIka nahIM ho skaa| 15 amRtanandi ( la01300 ) inhoMne akArAdi kramase vaidyaka nighaNTukI racanA Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM0 2456 ] kATaka-jai Adhunika jainasamAjakI sAmAjika paristhiti ONLY [ lekhikA - zrImatI bhAratIya sAhityavizAradA DA0 krauke. pI. eca. DI. ( subhadrAdevI) ] jainadharma bhAratavarSa ke ati prAcIna dharmoM meM se eka hai, joki bauddha dharma se bhI prAcIna hai, aura prAyaH vartamAna abhiprAya ke anusAra ati prAcIna hindudarzana meM bhI pUrva avasthitivAlA hai / yadyapi jainadharma ne ddha kI bhAMti zakti evaM vistIrNatA nahIM pAI thI, aura bhAratavarSa kI sImA ko bhI ullaMghana nahIM kiyA thA - arthAt bauddhamata kI bhAMti bhAratavarSa ke atirikta cIna, jApAna Adi pradezoM meM jainadharma kA pracAra nahIM huA thA, to bhI isa dharma ne eka samaya bhAratIya dhArmika jIvana para bar3A prabhAva DAlA thA / kyoMki kisI samaya meM rAjA-mahArAjA saradAra loga bhI isa dharma ke anuyAyI the / aura isa dharma ne apane ahiMsAtmaka siddhAntoM kA prabhAva anya dharmoM para DAlA thA / phira bhI aMtima zatAbdiyoM meM isakA prabhAva nyUna ho gayA hai / isa dharmake vartamAna nizcita anuyAyiyoM kI saMkhyA prati manuSya-gaNanA ' / ( Census report ) ke anusAra nyUnatA ke mArga kI ora prayANa karate karate 1100000 ekAdaza lAkha kI aMtima jaghanya sthiti taka pahu~cI hai| paraMtu uparyukta ullekhAnusAra jainadharma ke prabhAva kI isa parivartanake anusAra avanati ho rahI hai aura jaina dharma ne bhAratavarSa ke Atmika-dhArmika jIvana para apane 1 briTiza gavarnameMTa ( Birtish Government ) kI ora se prati dasa varSa meM jo manuSyoM kI sakhyA ginI jAtI hai use mardumazumArI yA manuSyagaNanA kahate haiM / 463 prabhAva kI zikSA karanA baMda kara diyA hai, aisI kalpanAyeM karanA ThIka nahIM hai / bAta yaha hai ki jainadharma, una manuSyoM ke liye jo ki jAhirA taura se jaina haiM arthAta jo janma aura paramparA se jaina haiM, unakI hI maryAdA meM nahIM hai| kiMtu vAstavika rIti se jainadharmAnuyAyiyoMkI saMkhyA manuSya gaNanA (Census report ) ke kathana kI apekSA se adhika pramANavAlI hai / jainadharma ke siddhAnto meM, saMbhavatayA jinakA ki anumAna bAhya loga kara sakate haiM unase adhika loga bhA sakate haiN| kyoMki jainadharma kA, aise vidvAn, vivekI evaM utsAha saMpanna jaina munirAjoMdvArA eka sthAna se dUsare sthAna para niraMtara pracAra huA aura Aja kala bhI hotA hai, jo munirAja mAtra azikSita varga ke logoM ko hI nahIM, kintu khAsa karake samagra deza ke zikSita logo ko bhI AkarSita karate haiM aura anya dharmAnuyAyiyoM meM bhI apane dharma ke prati prema, mAna aura utsAha utpanna karAte haiN| aime bahuta se manuSya haiM, jo yadyapi janma, paraMparA aura kriyAkAMDAdise hindU pAramI, musalamAna dharmoM kA AcaraNa karate haiM aura una dharmoko choDanekA vicAra bhI nahIM karate haiM, to bhI apane tattvajJAna evaM naitika Adarza kA anusaraNa karake sacce jaina kahe jA sakate haiN| aise aura bhI anya dharmI loga vidyamAna haiM, jo apane purAne (paraMparAgata) dharmameM lavalIna hone para bhI niyamita rItise jaina maMdiroM meM darzanArtha jAte haiM, jaina mUrtiyoM kI pUjA, pAThAdi dainika Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 anekAnta [varSa 1, kiraNa 8,9,10 kArya karate haiM, aura sacce jainoM kI bhAMti utsAhapUrvaka karate haiM / una logoM ke liye jainadharma eka naitika AjainoM ke katipaya niyama pAlate haiM / isa vastusthiti darza tathA sacce tattvajJAna kI eka cAbI-kuJjikA hai| ke dRSTAnta ke taura para maiM udayapura ke nAmadAra isa liye dakSiNa bhAratakaM samasta digambara apane dharmamahArANA sAhaba tathA ku~vara mAhaba ke prasaMga kA bandhanoMdvArA gADha-ghanie-premarUpI sAMkalameM paraspara ullekha karatI hU~, jo kaTTara hindU hone para bhI udayapura- isa prakArase baMdhe hue haiM ki bhinna bhinna sthAnoM meM rahane samIpavartI kezariyA jI ke prasiddha maMdira kA vidhi- hue tAmila, telaga, kanaDI aura malayAlamAdi bhinna pUrvaka Ama pablika meM pUjana va darzana karate haiN| aise bhinna bhASAyeM tathA ucca va nIca gotra hone para bhI ve saba aura bhI kaI eka gajA mahAgajA haiM, jo jaina muni- jAtiyA~ eka hI saMgha ke sabhyakI samAna mAlUma hotI gajoM ke rakSaka tathA bhakta kahalAye jA sakate haiM / ve haiM-arthAt una logoMmeM kisI prakArakA bhedabhAva nahIM loga jaina munirAjoM kI dezanA se praphullina hote haiM, va hai| ve saMgha, jJAti va peTA jJAti AdikI matabhinnatA munirAjoM kI preraNA athavA upadeza ke prabhAva se jaina se anabhijJa haiM / aura unameM sarvasAdhAraNa bhojanadharma ke siddhAntoM kA anusaraNa karake svayaM jIvarakSA- vyavahAra evaM kanyAvyavahAra pracalita haiM / ve pavitra di ke niyamoM kA pAlana karate haiM aura apanI prajA se niSkapaTa-hRdayI tathA dharma-premI digambara jaina jainakula pAlana karAne ke liye "abhArI paTaha" kI udghopaNA meM janma lenevAle aura janma nahIM lenevAle pratyeka karate haiN| jaina ke sAtha bhAI tathA mitra jaisA vyavahAra karate haiM / aba yaha mAlUma hotA hai ki eka orase jainadharma kiMtu uttara tathA madhya bhArata meM jainadharma kI zvemeM anurakta rahanA aura usake naitika siddhAntoM ke a- tAmbara aura digambara ye do mukhya zAkhAe~ svakIya nusAra jIvana vyatIta karanA aura dUsarI ora janma vividha pratizAkhAoM-sahita vidyamAna haiM / vahA~ jaina evaM saMskAra se jaina honA, ina do viSayoM meM adhika skUlAdi zikSAlaya maujUda haiN| aura vahA~ para zrAvaka bhinnatA nahIM hai| yadi dakSiNa bhAratakI paristhiti para va sAdhu-munirAja jainadharmake pracAra kArya ke lie utsAhadRpripAta kareMge to sacamuca itanA aMtara dRSTi gocara pUrvaka parizrama karate haiM / usa dezameM "jaina" isa gaMbhIra nahIM hogA / usa pradeza ke zA~ta-hRdayI baddhi-zAlI Azaya vAle pada se vibhUpita logoM ko ani-kaThora draviDa-jainoM ne digambara jaina dharma kA, jo ki jainadharma tapamyAtathA sUkSma kriyAdi karanekA karttavya usa"jaina" kI mukhya do zAkhAoM meM se eka hai, prAcIna samaya zabdake hI antargata rahA huA hai| "jaina" isa upAdhi saM hI pavitratA pUrvaka AcaraNa tathA rakSaNa kiyA se yukta vyakti janma se hI jJAti va peTA jJAti ke hai / ina mahAnubhAvoM kA jainadharma-viSayaka jo jJAna tathA niyamoM meM baMdhA huA hai| jina jJAtiyoM tathA peTA jJAkriyAkAMDAdi haiM, una sabakA AdhAra maukhika paraMparA tiyoM kA prabhAva usa vyakti ke samasta kauTumvika kAryoM hI hai-arthAt pitA apane putra ko, mAtA apanI patrI meM AjIvana dabAva DAlatA hai-yaha bAta bhI jainadharma ko saiddhAntika upadezaka ke bagaira hI usa dharma ke si- meM samAviSTa hai| ddhAntoM kA adhyayana-adhyApana karate the, aura aba bhI vAcakoM ke mana meM AzcaryapUrvaka yaha prazna avazya Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ApADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0 saM0 2456 ] utpanna hogA ki jainadharma jisake viSaya meM yaha bAta prasiddha hai ki vaha vizvaprema evaM udAratAkA samarthaka hai aura samasta svAmIbhAiyoM ko jJAti ke bheda bhAva ko choDa kara paraspara sadRza bhaktibhAva rakhane kI preraNA karatA hai, usa dharma kA jJAti tathA peTA jJAtikaM niyamoM kyA saMbaMdha ? to bhI uttara va madhya bhArata ke jainoM meM itihAsa ne jJAti tathA dharma ina donoM meM paraspara viruddha tattvoM kA zrazraddheya va abhaMga sambaMdha karA diyA hai| uttara tathA madhya bhArata meM jainadharma ke labhabhaga samasta Adhunika pratinidhi vaNik jAtiyoM ke haiM, jo vaNik jAtiyAM bhAratIya prAcIna samAjAntargata vaizya samudAya kI pratinidhi haiM / taNika jAtiyA~ brAhmaNa tathA kSatriya jAtiyoM ke samAna prAcIna saMsthAe~ haiM, jinameM se kaI jAtiyoM kA ullekha IsavI san kI chaThI zatAbdI aura usase bhI pahale pAyA jAtA hai / yadi uttara aura madhya bhAratakI brAhmaNa, kSatriya aura variNa kU jAtiyoM ke itihAsa kI ora dRSTipAta kareMge to mAlUma hogA ki ve saba jAtiyA~ mAravAr3a tathA gujarAta ke katipaya sthAnoM ke samAjoM utpanna huI haiN| una sthAnoM ke nAmoM kA prabhAva jAtiyoM ke nAmoM meM bahuta aMzoM meM Aja kala bhI vidyamAna hai / isa hI prakAra vArtamAnika moDha brAhmaNa aura mAMDha vaNika muDherA gA~va se, nAgara brAhmaNa tathA nAgara vaizya bar3anagara nAmaka sthAna se, osavAla vaNik AziyAnagarI se aura zrImAla vaNika bhInamAla nAmaka sthAna se utpanna hue haiM / ye hI brAhmaNa, jo prAcIna samaya meM mUla se jaina the unhoMne zaMkarAcArya tathA unake anuyA yiyoM ke prabhAva kI prabalanA se jainadharma ko sadA ke liye tyAga diyA / isa hI kAraNa se brAhmaNa jAti ne Adhunika jainasamAjako sAmAjika paristhiti 465 jainadharma ke antima itihAsa meM koI bhI mahatva -zAlI sthAna hastagata nahIM kiyaa| dUsarI ora se jo kSatriya mUla se jaina the, unhoMne krama se apanA prAcIna sainika vyavasAya aura dhaMdA choDakara aisA vyavasAya svIkAra kiyA thA jo jainadharma ke siddhAntAnusAra kama hiMsAkAraka hai arthAt ve vyApAra karane lage aura unakI jJAtiyoM kA vaNika jJAtiyoM meM samAveza ho gayA / hama nizcita rIti se jAnate haiM ki Adhunika osavAla, zrImAla aura poravAla jJAtiyoM kA eka bhAga cauhAna, rAThaur3a, cAvaDA va solaMkI aura anya prasiddha rAjapata gotroM kA vaMzaja hai, jinake ki nAma Aja kala bhI bahuta se jainoM ke gotroM meM pAye jAte haiM 1 uparyukta ullekha se spaSTa pratIta hotA hai ki bahuta zatAbdiyomaM mAtra vaNika jJAti hI ke loga jainadharmake pratinidhi hote Ae haiN| itanA hI nahIM kintu vaNik jJAtiyoM ke osavAla, zrImAla, poravAla, vAyaDa aura mAMDha Adi bar3e bar3e bhAga zuddha jaina jJAtiyoMke rUpameM the| caugasI vaNig jJAniyA~, jo ki itihAsa meM prasiddha haiM, unake sambaMdha meM itanA hI nizcita hai ki inakA eka bhAga avazya jainadharmAnuyAyI thaa| kyoMki unameM se bahuta se logoM ne maMdirAdi nirmANa karA kara jina-pratimAyeM va maMdiroM ke zilAlekhoM meM apanA nAma sadA ke liye likhavAyA hai| jaina mAdhuyoM kI zithilatA va udAsInatA tathA utmAhI vaiSNava dharma ke vallabhAcAryasampradAya ke utthAna ke pariNAma se solahavIM, matarahavIM zatAbdI meM uparyukta ina prAcIna jaina vaNik jJAtiyoM ke bahuta manuSyoM ne apanA mUla dharma chor3a kara vaiSNava dharma aMgIkAra kiyA thA / pUjyapAda kha0 jainAcArya zrImad buddhisAgarasUri jI svasaMpAdita jainadhAtupratimAlekhasaMgraha kI prastAvanA meM pharmAte haiM, "maiMna sunA Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 anekAnta [varSa 1, kiraNa 8, 9, 10 thA ki sUrata zahara kI eka pablika sabhA meM eka saMpradAya paraspara bhojana tathA kanyAvyavahAra kA prAyaH vaiSNava paMDita ne abhimAnapUrvaka kahA thA ki vallabhA- khullamakhullA virodha pradarzita karate haiM / cArya ke sampradAya vAloM ne tIna lAkha jainoM ko vaiSNava uparyukta vastusthiti tathA AcaraNa kA pariNAma dharmAnuyAyI bnaayaathaa|" lekhaka mahAnabhAvakA kathana yaha huA ki jina samudAyoM meM paraspara bhojana tathA hai ki uparyukta kathana prAyaH satya hai| kanyAvyavahAra kI chUTa thI ve maMDaliyA~ circles ) __ aba prAcIna jaina jJAtiyoMne, isa kAraNa ki unake uparyukta bhedoM ke kAraNa prati dina ghaTatI gii| isakA anuyAyiyoMko prAraMbhase hI mvamatAnusAra apavitra evaM pratyakSa udAharaNa yaha hai ki bIsA zrImAlAdi bar3I midhvAtvI anya dharmI logoMke sAtha rahanA par3atA thA, jAtiyoM meM vivAhayogya mamasta yuvakoM ke liye kanyA svataMtratApUrvaka prAcIna samayameM hI bhojana aura kanyA- kaise prApta karanA, yaha eka kaThina kArya ho gayA, aura vyavahAra saMbaMdhI kaI eka kaThora niyama banA liya the| aba bhI hai| gujarAta, kAThiyAvADa ke kaI eka sthAnoM aura jaba phira se ye jJAtiyA~ zrImAla, vIsA zrImAla, meM aisI bhI paristhiti utpanna huI hai ki eka bIsA damsA zrImAla, lADuA zrImAla, evaM vIsA savAla, zrImAla zvetAmbara mUrtipUjaka, yadi apanI kanyA kA dassA osavAla, pA~cA savAla aura aDhaIyA vivAha usa hI gA~va ke zve0 sthAnaka vAsI bIsA zrI. AsavAlAdi bhinna bhinna paTA-jJAtiyoM (upajAtiyoM) mAlake sAtha karatA hai to vaha manuSya saMghabAhira karane meM vibhakta ho gaI, taba una peTA jJAtiyoM meM bhI kA pAtra hotA hai| aura verAvalakA koI zvemUrtipUjaka uparyukta niyama adhika saMkhyA meM banane lge| aba damsA osavAla, yadi valAnivAsI zve. mUrtipUjaka gujarAta, kAThiyAvADa aura mAravADAdi prAntAntargata damsA osavAla ke mAtha apanI patrIkA vivAha karato sthAnAnusAra jahA~para ina peTA-jJAtiyoMke samUha nivAMsa vaha manuSya bhI bar3A doSI mAnA jAtA hai| karatathaM unhIM ke anusAra vahA~ vahA~ para phira ina peTA- bhAratavarSa meM lagnayogya kanyAoM kI bar3I bhArI jJAtiyoM kI bhinna bhinna zAkhAyeM utpanna huii| traTi hai / isa viSaya meM nAnA prakAra ke sabala kAraNa phira bhI ina saba jJAtiyoM tathA upa-jJAtiyoM kI mAlama hote haiN| unameM se mukhya kAraNa kucha yahI pratIta pratyeka zAkhA apana apana bhojana tathA kanyAvyavahAra- hote haiM ki eka to kaI samAjoM meM vidhavA strI kA sambaMdhI niyama dattacitta hokara pAlana lgii| itanA hI panalagna karane kA niSedha hai / aura vidhura logoM ke nahIM kintu yaha jJAtiyA~ bhinna 2 dhArmika samudAyoM meM liya punarlagnasaMbaMdhI pratiSedha ke abhAva se ve loga vibhakta ho gaI / isa hI prakAra jaina vaNika jJAti bAraMbAra punarlagna karate haiM / dUsare bhAratIya striyA~ kama mAtra zvetAmbara evaM digambara ina do mukhya bhAgoM meM hI avasthA meM hI mRtyu ke mukhameM praveza karatI haiM, jisakA vibhAjita nahIM haiM / balki zvetAmbara jaina jJAti meM bhI kAraNa yaha hai ki prasUti ke samaya unake Arogyazve0 mUrtipUjaka, zve0 sthAnakavAsI, zve0 terahapaMthI, saMbandhI sAdhanoM kA abhAva hotA hai , tathA bAlyakAla ye zAkhAyeM ho gaI / digambara saMpradAya meM bhI terahapaMthI meM vivAha ho jAne ke kAraNa unake zarIra durbala aura tathA bIsApaMthI ye do zAkhAyeM haiN| ye saba bhinna 2 rogI bana jAte haiN| tIsare kaI eka gotroM meM sagapaNa Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456 ] saMbaMdhI amuka niyamoM ke kAraNa se lagna nahIM ho sakatA hai / ukta kAraNoM se striyoM kI kSati hone para kanyAvikraya jaise duSTa hAnikAraka rivAja pracalita hue hai | apanI 2 maMDalI (circle) kI lagna karane yogya jaina kanyAe~ apane 2 nagara vAsI logoM ke atirikta kisI bhI anya nAgarikako na dI jaayeN| yadi | pratyeka prAMtavAsI manuSya isa niyama para kaTibaddha ho jAyeM to apane nagara va prAMtavAsI azikSita evaM sAdhAraNa varga ko bhI kanyAyeM upalabdha ho skeN| aise vicAra arthAt kanyAe~ apanI maMDalI ( circle ) ke bAhara jAne nahIM dene kA irAdA isa bAta kA kAraNa canA ki uparyukta jAtiniyama atIva kaThora bana gaye / isakA pramANa yaha bhI hai ki ye saba niyama mAtra kanyA dene ke vAste hI kiye jAte haiM jaba ki svajJAnIya kanyA maNDalI ( circle ) ke bAhara se lAne meM jaga bhI saMkoca nahIM hotA hai / mere uparyukta ullekhAnusAra kaI eka prAcIna jaina jAtiyoM ke manuSyoM ne jainadharma chor3a kara vaiSNava dharma aMgIkAra kiyaa| isa hI kAraNa se jaina jAti prati divasa kama hotI gii| isa hI sababa se bahuta sI jAtiyoM meM jainavibhAga tathA vaiSNavavibhAga, isa prakAra do pakSa par3a gaye / ina donoM vibhAgoM meM paraspara bhojana tathA kanyAvyavahAra prAyaH baMda kara diye gaye / kyoki jina logoM ne vaiSNava dharma svIkAra kiyA thA ve loga avazeSa jainoM ko vaiSNavadharmAnuyAyI banAne ke lie Agraha tathA dabAva DAlA karate the / jahA~ jahA~ para jainAM kI bastI thor3I thI aura vaiSNava dharmAnuyAyiyoM kA prAbalya thA--ve adhika saMkhyA meM vidyamAna the - vahA~ vahA~ para jainalogoMko kanyAprApti ke liye apanA prAcIdharma choDanA par3atA thA / to bhI una logoM kA aMtaH dhunika jaina samAja kI sAmAjika paristhiti 467 karaNa apane purAne dharma se virakta ho jAtA thA, aisA nahIM kintu vAhya kauTumbika kAraNoM se una logoM ko anya dharma svIkAra karanA par3atA thA / maiMna aisA bhI sunA hai ki safeda keza vAle vRddha loga bAramvAra jaina muni mahArAjoM ke nikaTa Akara rote rote svIkAra karate haiM ki kucha varSa pahale hama logoM ko pUrvokta prakAra ke va anya Arthika kaSToM ke kAraNa hamAre pUrvajoM ke priyadharma ko chor3anA pdd'aa| aura hamako hamArI saMtati kA anya dharmiyoM ke saMskAroM meM pAlana-poSaNa hote hue dekha kara duHkha paidA hotA hai / isakA pariNAma yaha huA ki aMtima 100 varSoM meM aisI bahuta sI jJAtiyA~, jo pahile zuddha jaina jAtiyA~ thI, Aja kala " jaina-jJAti " kahalAne yogya nahIM rahIM / ina jJAtiyoM meM jainoM kA mAtra choTAsA bhAga avazeSa hai, jo ki kama hotA jAtA hai / yahI paristhiti mauDha, maniyAra tathA bhAvasAra vaNika jJAtiyoM kI hai| kucha varSa pahale bar3anagara ke nAgara variNakoM meM jo zeSa jaina the, unhoMne bhI vaiSNava dharma svIkAra kara liyA | kyoMki apanI jAti vAle jainoMse kanyAyeM prApta nahIM kara sakane para ina nAgara vaNik jainA ne vImA zrImAlI jJAni ke jaina logoM se vinatI kI zrI ki, hama logoM ko apanI maMDalI ( rele ) meM sammilita karo / evaM hamAre sAtha bhojana tathA kanyAvyavahAra bhI prAraMbha kro| parantu saMkucita vicAra vAle bImA zrImAlI jaina vaNikoM ne apane svAmIbhAiyoM ko sApha inakAra kara diyaa| isa kAraNa se aMtima nAgara jainoM ko jainadharma chor3anA par3A / mere ko yaha bAta pUjyapAda sva0 jainAcArya zrImadabuddhisAgara sagjiI ke uparyukta graMtha se mAlUma huI hai / ima hI prakAra dakSiNa kI liMgAyata jJAni va baMgAla Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 anekAnta [varSa 1, kiraNa 8, 9, 10 kI sarAka jJAti, jo kisI samaya meM zuddha jaina jJAti- pArjana karane vAle tathA apane jIvana meM pratiSThA pAna yA~ thI, unameM Aja kala eka bhI jaina pAyA nahIM vAle kaba hoveM, yahI unako phikra rahatI hai| isa hI jAtA hai| kAraNa se zikSApracAra kI ora kama dhyAna dete hai| isase mAlUma hotA hai ki madhya evaM uttara bhArata- ____ bahuta se ucca kuTumba ke jainoM ne apanA dharma ima / varSIya jaina jJAtiyoM tathA dharmazAgvAoM kI ayogya kAraNa se chor3a diyA ki ve loga bahuta pIr3hiyoM meM sAmAjika vyavasthA tathA paristhiti ke kAraNa yaha anyadharmI rAjA ke naukara the aura bhojanasaMbaMdhI dazA huI ki aMtima varSoM meM bahuta se jaina loga dharma kaThora niyamoM ke kAraNa darabArI sabhAsadoM ke sAtha bhraSTa hue| spaSTa vyavahAra nahIM rakha sakate the, isa liye una logo ___isake bAre meM kaI eka anya kAraNa bhI hai / una na ina niyamoM tathA dharmako bhI tyAga diyA / aisI hI meM se eka kAraNa yaha bhI hai ki bahuta se jaina stuti- poliyoM ke prAcIna maniyA pAThAdi binA samajhe bolata haiM aura vividha kriyAoM ___ para gujarI, jinake parvaja, jo ki itihAsa meM mugthya kA unakA rahasya samajhe binA AcaraNa karate haiM, aura bhAra tathA mahattvazAlI pAtra gine jAte haiM, kaTTara jainI the / kaThora tapasyAe~ bhI kAraNa samajhe binA karate haiM / abhI una meM muzkila se hI koI jaina milegaa| ina sabakA kAraNa samajhAne vAlI evaM jJAna dene vAlI dhArmika saMsthAeM bahuta kama haiM / acchI sthiti vAle ____ kaI asaMtuSTa evaM ghabarAye hue jaina, jo ki apane kai dhanika jaina zrAvaka apane dhArmika utsava-vara ghoDA, jAtiniyamo kA ullaghana karane kA sAhasa nahIM kara pUjA, upadhAna, ujamaNa, adAI mahotsava, dIkSotsava, sakata the, Arya samAjameM jA mile, jo ki bhAratavarSaka pratiSThA aura saMgha nikAlanA-vagairaha dhArmika pra. Adhunika jIvana meM bahuta bhAga letA hai, aura buddhisaMgoM meM lAkhoM rupaye kharca karate haiN| do cAra pUrvaka udAra va suvyavasthita zikSaNasaMsthAe~ khAlane meM varSa pahile 4000 cAra hajAra jaina zrAvaka va utsAha dikhalAtA hai / manuSya gaNanA kI riporTa 400 cAra sau sAdhuoMkA eka bar3A saMgha pATana meM (Census report ) jo mAtra jAhira jainoM kI giranAra va kaccha ke liye nikAlA gayA thaa| usakA hI saMkhyA sUcita karatI hai, vaha isake viSaya meM kyA saMghapati evaM saMrakSaka eka prasiddha gajarAtI seTha thaa| jAna sakatIhai ki " bahuta se manuSya jinhoMne jAhira usa prasaMga para 1200000 bAraha lAkha rupaye kA kharca meM jainadharma chor3a diyA hai ve apane hRdaya meM jaina rahe huA thA, aisA sunA jAtA hai / yadyapi aise dhArmika haiM, jo dharmabhraSTa hone para bhI antaH karaNa se jaina kAryoM meM puSkala dravya-vyaya kiyA jAtA hai, tathApi haiM aura prAcAra vicAra se jaina dharmAnayAyI ha ?" zikSAke liye, jo samagra dharmoM tathA sabhyatA kI jar3a aura jaina saMghako, jo ki ciMtA pUrvaka yaha dekhatA rahai hai, yathAcita rIti se apanI lakSmI kA sadvyaya ki hamArI saMkhyA prati dina kama hotI jAtI hai-cAhe karanA bahuta jaina loga abhI taka nahIM sIkhe haiN| ve dharma bhraSTa hone vAle loga jainadharmake prati antaHkaraNa apane putra-pautrAdi jaise ho sake vaise jaldI dravyo- se prema rakhate hoM-isase kyA lAbha hai ? Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456] Adhunika jainasamAjakI sAmAjika paristhiti 469 jaina saMgha ke netAoM ne isa viSaya meM bahuta kucha nirbala ho jaavegaa| vicAra kiyA, aura ina kSatiyoM kA sudhAra karaneke dUsarA pakSa apane ko sudhAraka pakSa batalAtA hai| liya bahuta kucha prayatna kiye, parantu abhI taka kisI ye loga yathArtha rIti se jaina dharmAnayAyiyoM kI saMkhyA bhI vyakti ne jJAtiyoM aura unake niyamoM kI ora ka- ghaTana ke sacce kAraNa jAna gaye haiM / to bhI ye loga kaThora dRSTi pAta karane kA bhI sAhasa nahIM kiyA hai| jhAtiniyamoM ke viruddha sIdhI rIti se hala cala karayadyapi vAstavameM ina bandhanoM ke liye isa jAgRti tathA ne kA sAhasa nahIM karate haiM, kintu Ar3e Ter3he prayatna zakti-vikAza ke jamAne meM jarA bhI sthAna nahIM hai| karate haiM arthAt navIna paddhatike anusAra zikSaNa dene taba phira jaina saMgha ke agresaroM ne kauna kauna se kI sUcanA deta aura parizrama bhI karate haiN| AgamoMkA upAya kiye ? isake uttara meM yahI kaha sakate haiM ki abhyAsa karane kA skAlaroM (Scholus ko uttejana bhinna 2 mati ke bhinna 2 sacanAyeM karane vAle do jade dete hai / bhArata meM hI nahIM kintu pAzcAtya dezoM meM bhI pakSa haiM / inameM kA eka pakSa rUDhipUjaka pakSa hai, jo jaina sAhitya kA pracAra karate haiM / jaina dharma ke tasva upayakta hAniyoM ke sacce kAraNa nahIM jAnatA / paraMta kyA hai ? rUDhiyA~ kyA hai ? Adi bAteM batalAta hai| esA jAnatA hai ki isa hAni kA kAraNa yaha hai ki striyoM kI sthiti sudhArane ke liye prayatna karate haiN| Aja kala parAnI rUDhiyoM tathA parAne matoM kI ora pratyeka sthAna meM sarva sAdhAraNa prema evaM sahakAra kI loga upekSA karate haiM, aura Adhunika pAzcAtya zikSaNa udghoSaNA karate haiM / jainoM kI zAkhA tathA pratizAkhApAzcAtya vicAra evaM siddhAntoM ke prati vizeSa ruci Ame aikya sthApana karanekA prayatna karate haiM / yaha bAta dikhalAte haiM / isa liye rUDhipajakoM kA kathana hai ki niHsaMdeha hai ki uparyukta prayatna ucita haiM / kAraNa purAnI rUDhiyoM aura matoM meM kaThoratApUrvaka dRDha rahanA yaha hai ki jitane aMzAmeM zikSA kA pracAra hogA utane cAhie / itanA hI nahIM, kiMtu aisa niyama bhI jo kisI hI aMzoM meM zikSaNapracAra se yaha bAta nizcita ho z2amAne meM lAbhadAyaka the, paraMtu isa samayake lie hAni- jAvegI ki " upayukta mAniniyamAM ke kAraNa samAja kAraka hoM, ve bhI rakhane cAhiye / upayukta mAnyatA svI- kI kitanI adhogati huI hai aura aba una niyamoM kA kAra karane vAle logoM kA kathana hai ki "anya dharmiyoM nAza karanA kitanA AvazyakIya kArya hai|" aura ke sAtha sahakAra-saMbaMdha nahIM rakhanA cAhiye, yagaMpayAtrA jitane aMzoM meM bhinna2 zAkhAoM tathA pratizAkhAoM nahIM karanA cAhie, gRhastha logoM ko bhAgamAbhyAsa meM paraspara jitanA saMbaMdha bar3hegA utane hI aMzoM meM sunahIM karanA cAhiye, aura pAzcAtya zikSaNa ko sthAna dhAraka pakSa zaktizAlI banaMgA, aura pratyeka ko apanA nahIM denA cAhiye / " saMkucitatA evaM baddhi-hIna rUDhi apanA uttaradAyitva mAluma hogaa| pajakatA isa pakSa ke mukhya cinha haiM / yadyapi isa pakSa uparyukta kathana ke siddha hone meM abhI bahuta dera kI bhAvanA jaina samAja meM abhI taka bahuta pracalita hai| kyoMki jainadharma kI zvetAmbara evaM digambara yaha hai, tathApi aisA kaha sakate haiM ki isa pakSa ke anu- do mukhya zAkhAyeM abhI taka aMtarIkSajI, pAvApurajI yAyI kama hote jAte haiM / prAyaH yaha pakSa thor3e samaya meM rAjagRhI, sammedazikhara, kezariyAjI aura maksI Adi Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 anekAnta [varSa 1, kiraNa 8,9,10 tIrthasthAnoM ke adhikAra prApta karane ke liye paraspara gujarAta ke kaI eka jaina saMghoM meM aisI maMDaliyA~ jhagar3a rahe haiM / isa niSprayojana kalahameM lAkhoM-karor3oM bhI vidyamAna haiM, jinameM bhinna 2 zAtiyoM ke sabhAsada rupayoMkA apavyaya kara rahe haiN| dUsarI ora zvemUrti- paraspara bhojana tathA kanyAvyavahAra karate haiM / pATana ke pujaka, zve0 sthAnakavAsI aura zve0 terahapaMthI tattva- jainasaMghakA pratyakSa dRSTAMta hai ki dassA poravAla, damsa jJAna-saMbaMdhI mahattvahIna bhinnatAoM ke liye paraspara zrImAla aura dassA osavAla ina saMpradAyoM meM parampara lar3a rahe haiM / digambara samudAya meM bhI kucha aMdarUnI- uparyukta prakArakA saMbaMdha vidyamAna hai / vahA~kI prAcIna Abhyantarika-azAMti mAlama hotI hai / yaha saba zA- rUDhikA hI yaha pariNAma hai na ki sudhaarkoNkaa| khAyeM pratizAkhAyeM punaH bhinna bhinna samudAyoMmeM vibhakta dUsarI ora gujarAta aura kAThiyAvADa meM aisI haiM, jo samudAya paraspara eka dUsare ko zAMtiparvaka bhI maMDaliyA~ haiM jinameM eka hI jJAti ko bhinna bhinna rahane nahIM dete haiM / paraMtu pratipakSiyoM ke suMdara kAryoM dharma vAle jaina-vaiSNavAdi loga eka dUsare ke sAtha ko nAza karane ke liye prayatna karate haiM / jaba aise pari- bhojana aura kanyAvyavahAra karate haiM / paraMtu aise udANAmahIna jhagar3e baMda ho jAyeMge taba bahuta sI zaktiyA~ haraNa bahuta kama pAye jAte haiN| jAtisudhAra aura sarva sAdhAraNa kA utthAna karane ko yadi ullikhita apavAdoM ko aura dakSiNa bhAratalAbhadAyaka ho jaaveNgii| varSIya digambara jainoM kI Adarza sthiti ko bhI eka Adhunika bhAratavarSa meM aisA sudhAra zakya hai, isa tarapha kara deveM, to aisA kahanA par3egA ki Adhunika kathana kI puSTi paMjAba ke jainoM ke udAharaNa se hotI jaina samAja kI paristhiti Arthika lAbhoM ke liye hai / ina logoM ke bAre meM yaha bAta sunI jAtI hai apane dharma ko choDa dene kI duHkhotpAdaka bhAvanA se ki "unhoMne kucha varSa pahale bhojana tathA kanyAvyavahAra aura jaina dharmAvalambI sudhAraka vargameM sAhasa nahIM hone kI eka baDI maNDalI ( circle ) banA dI hai, jisake ke kAraNase bahuta hI asvastha mAlUma hotI hai / yaha sabhAsada 'bhAvaDA' isa nAma se prasiddha haiM aura bAta jainadharma ke bhaviSya ke liye duHkhadAyaka kalpanA jisameM kisI bhI prakAra kA bhedabhAva nahIM hai|" pUrva utpanna karatI hai| rAjapUtAnA, saMyuktaprAMta aura baMgAla ke mAravADI jainoM aisa vicAroM se hamAre mana meM yaha prazna utpanna meM bhI aisI baDI maMDaliyA~ ( circles) haiM jo kama se hotA hai ki, aisA samaya kaba AvegA jaba ki, hamArI kama peTAjJAti kI apekSA nahIM rakhatI haiM / dakSiNa AzAoM kA anusaraNa karake, uparyukta samasta jJAtivAsI jainoM ke bAremeM bhI aisI hI bAta sunI jAtI hai| yA~ jAtibaMdhana ke hAnikAraka prabhAvoM se mukta hokara yaha bAta satya hai ki uparyukta prasaMgoM meM jainoM kI choTI aura aMdhazraddhA va saMkucitatA rUpI ghaniSTha ghAsa-phUsa hI saMkhyA ke viSaya meM vivecana kiyA gayA hai, jo ke aniSTa prabhAvoM se chUTa kara tIrthakara mahArAja ke ki eka bar3e vizAla kSetra meM rahatI haiN| to bhI "jJA- prAcIna dharma meM phira se jIvanazakti pradAna kreNgii| tIya saMkucitatA tyAga ho sakatI hai" isa bAta ko anuvAdaka-bha~varamala lor3hA jaina batalAne ke liye yaha prasaMga yogya hai| Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456] karNATaka sAhitya aura jainakavi karNATaka sAhitya aura jainakavi [ lekhaka tathA anuvAdaka-zrIyuta paM0 ke0 bhujabali zAstrI ] khyAta paMca drAviDa bhASAoM meM kannar3a eka mukhya IsA kI navamIM zatAbdi meM kannaDa bhASA kA pracAra - bhASA hai, jise 'karNATaka' bhI kahate haiM / isa uttara meM godAvarIse lekara dakSiNameM kAverI nadI taka bhASAvarga meM tAmila, telagu, malayAlama aura tulu bhASAe~ ho rahA thA / paraMtu isa samaya vaha bAta nahIM rahI; to bhI garbhita haiM / hindI, gujarAtI, marAThI, baMgalA Adi bhI maisUra, koDaga, bambaI prAntake dakSiNa bhAga, haidarAbhASAe~ saMskRtajanya ginI jAtI haiM / isakA kAraNa bAda saMsthAnake pazcima bhAga, maisara-koDagu ke uttarayaha hai ki, marAThI Adi gauDa bhASAoM meM svatantra pazcima-dakSiNa dizAoM ke madrAsaprAMta ke jile, madhyazabda bahuta kama haiN| ina bhASAoM meM vyAvahArika zabda prAnta-bagara ke kucha bhAga, itane pradezoMmeM yaha bhASA prAyaH saMskRtajanya hI haiM / isake atirikta ina bhA- bolI jAtI hai / aura isa liye vartamAga samayameM kaSAoMmeM liMganirNaya, saMdhi, pratyayasaMyojana Adi pra- rNATakaprAnta maisUra, haidarAbAda, madrAsa, bambaI, barAra, kriyAe~ saMskRta vyAkaraNakI maryAdAko liye hue haiN| koDagu, isa prakAra chaha bhAgoM meM vibhakta hai / parantu drAviDa bhASAoM meM yaha niyama nahIM hai| unameM jisa prakAra anyAnya prAntoM meM sAhitya kA samaya saMskRta janya zabda haiM avazya; phira bhI vyavahAraparyApta nirdhArita hai usI prakAra kannaDa sAhityakA samaya bhI svatantra zabda adhika saMkhyA meM maujUda haiM / isake a- prAcIna, mAdhyamika aura vartamAna kAla athavA kSAtra, tirikta ina bhASAoMkI vyAkaraNa-maryAdA bhI saMskRta matapracAraka tathA vaijJAnika kAlake bhedase tIna bhedoM saM bahuta kucha bhinna hai / inameM liMga artha kA anukaraNa meM vibhakta hai / prAcIna kAla 9 vIM zatAbdI se 12 vIM karatA hai, sandhikrama bhinna hai, nAmapadoM ke eka va- taka, mAdhyamika kAla 12 vIM sa 17 vIM taka aura cana evaM bahuvacanoM meM eka hI prakAra kI vibhaktiyA~ vartamAna kAla 17 vIM zatAbdI se Aja taka mAnA hotI haiM, guNavacanoM meM taratama bhAva nahIM hai, saMbandhA- jAtA hai| rthaka sarvanAma nahIM hai, karmaNiprayoga kama hai, kriyAoM aba taka upalabdha hue kannaDa bhASAke granthoM meM kA niSedha rUpa hai aura kRt-taddhita-pratyaya bhinna haiN| 'kavirAjamArga' nAmaka grantha hI sabase adhika prA___ kannar3a yA karNATaka bhASA bahuta prAcIna hai| jisa cIna hai / yaha alaMkArazAstra-saMbaMdhI prantha hai / prantha ke samaya hindI, baMgalA, marAThI gujarAtI Adi bhASAoM lekhaka jainarAjA napataMga haiM / jo rASTra kUTavaMza ke the| kA prAdurbhAva bhI nahIM huA thA, usa samaya kannar3a- katipaya vidvAnoMkA mata hai ki isa pranthake lekhaka svasAhitya hajAroM grantharatnoM se suzobhita ho rahA thaa| yaM nRpatuGga na ho kara unake darabAra kA 'zrIvijaya' Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa 8,9,10 nAmaka eka kavi thaa| phira bhI bahumata se 'kavirAja evaM jainetara vidvAnoMko bhI isa viSaya para vicAra karane mArga ke lekhaka nRpatuGga hI siddha hote haiM / aitihAsika kA acchA avasara prApta ho ske| pramANoM se siddha ho cukA hai ki yaha graMtha IsavI san 'kavirAjamArga' ke raciyatAne apanI kRtimeM kani814 se 877 takake madhyavartI samayameM racA gayA hai| paya prAcIna graMthoM tathA kaviyoMkA bhI ullekha kiyA hai| yahI nRpatuGga rAjAkA rAjyakAla hai, jisakA samarthana parantu ve graMtha abhI taka upalabdha nahIM hue haiM / vidvAnoM dhAravAr3a jile ke sIrUma-zAsa ( Indian Antiq. kA mata hai ki karNATakasAhityakA prArambha kAla isama Vol.XII, P 216 se hotA hai / napatuMgakA amogha- bhI pUrva kama se kama I0 san 200 se 400 taka thA; varSa aura atizayadhavala nAma bhI thaa| yaha rAjA maho- kyoMki man 1604 meM bhaTTAkalaMka ne apane 'karNATakadaya saMskRta AdipurANake racayitA bhagavajinasenAcArya zabdAnazAsana' meM likhA hai ki tattvArtha mahAzAstrakA ke ziSya the / aisA ukta jinasanAcArya ke ziSya guNa- vyAkhyAnarUpa 96000 zlokaparimita 'caDAmaNi bhadra ke 'uttarapurANa' se jAnA jAtA hai| inakI gaja- nAmaka eka prantha kannar3a bhASA meM racA gayA hai / ima dhAnI mAnyakheTapura thii| balhara sAhaba kA kathana hai ki cUr3AmaNi graMthake lekhaka zrIvardhadeva haiM, jinakI prazaMsA haidarAbAdameM jo malakher3a nAmaka sthAna hai vahI yaha mAnya- mahAkavi daNDIne bhI kI hai / daNDIkA samaya chaThI kheTapura hai (Indian Antiq To. XII, P.:215). zatAvdI hone se cUr3AmaNike kartA zrIvardhadeva bhI chaThI nRpatuMga amoghavarSane 62 varSa taka rAjyazAsana karake aMta zatAbdi ke vidvAna the / ima ke atirikta pA~cavIM zameM svayaM hI ume tyAga diyA thaa| inake rAjyatyAgakI tAbdImeM sthita gaMgagaja 'durvinIta' kA nAma bhI prAcIna yaha bAta inhIM ke dvArA racita 'praznottararatnamAlA' kaviyoM kI zreNI meM AtA hai| graMtha se mAlUma hotI hai * / inakA bahuta kucha varNana aba taka bhAratavarSameM saMskRta,prAkRta-pAlIke atikaI digambara jaina saMskRta graMthoMkI prAguktiyoM aura rikta dUsarI bhASAoM ke jo bhI grantha upalabdha hue haiM prazastiyoM meM pAyA jAtA hai| paraMtu maMjezvaramke prasiddha unameM karNATakabhASA-sambandhI 'kavirAjamArga' nAma aitihAsika lekhaka paM0 govinda pai jIkA kahanA hai ki kI kRti hI prAcInatara hai / hindI ke 'pRthvIrAjagasI' rAjA nRpatuMga jainI nahIM the| isa viSaya meM unakA eka esA bhaTAka naka ne mAne ukta zabdAnuzAsanameM prakaTa na... vistata lekha beMgalara se prakAzita hone vAlI prakhyAta kiyaa| 'indranandi-zratAvatAra' aura 'rAjAvalikathe' meM isa 'cUr3AmaNi' karNATaka-sAhitya-pariSatpatrikA ke varSa 12, aMka 4 meM TIkA kA kartA 'tumbulUgacArya' ko likhA hai-granthaparimANa bhI prakAzita huA hai / ataH isa viSayameM vizeSa khojakI 84000 diyA hai-aura zravaNabelagola ke 54 ve zilAlekha meM zrAvazyakatA hai / mitravara pai jIse hamArA savizeSa a- zrIvadava ko jisa 'cUDAmaNi' granthakA ko batalAyA hai usa 'sevyanarodha hai ki zrApa uma lavako kAvya' likhA hai, (vaha koI TIkA grantha na ) aura isase donoM graMtha tathA unake kartA bhinna jAna par3ate haiM-graMtha ke mAma-sAmya se prakAzita karane kI kRpA kareM, jisase uttarIya jaina donoMkA kA eka mAna lenA ucita pratIta nahIM hotA / isa viSaya * vivekAt tyaktarAjyena rAjJeyaM rktmaalikaa| kA vizeSa jAnane ke liye dekho, 'svAmI samantabhadra' pR0160 se| racitA'moghavarSeNa sudhiyA sadalaMkRtiH / / -sampAdaka Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456] karNATaka sAhitya aura jainakavi 473 aura marAThI ke 'jJAnezvara' jaise grantha nissandeha isake apanA nAma amara kara diyA hai| isI se Aja bhI bAda kI kRtiyA~ haiN| saMpUrNa karNATaka bhUbhAga unake suyazake gIta gA rahA kannar3a bhASA kA vyAkaraNa bhI saMskRta ke samAna hai| terahavIM zatAbdi taka kannar3a bhASAke jitane prauDha sarvAMgapUrNa hai / prAcIna karNATaka vyAkaraNa upalabdha pranthakartA hue haiM, ve saba jainI hI the| isase isa bAta hAnase karNATaka bhASAke prAcIna graMthoMko adhika sula- kA bhI anumAna ho jAtA hai ki usa samaya karNATaka bhatAse adhyayana kara sakate haiM / jinhoMne vyAkaraNahIna pradezameM jaina dharma kA kitanA adhika prAbalya thaa| ina prAcIna marAThI graMthoM tathA hindI granthoMko par3hane ke jaina kaviyoMke gaMga, rASTrakUTa, cAlakya, ballAla Adi liye prayatna kiyA hai unheM isa vyAkaraNakA mahatva vaMzoM ke rAjA loga ananya poSaka tathA protsAhaka the / vidita hogaa| ata eva jainiyoMse unnati pAye hue karNATaka bhApAkarNATaka sAhitya ke viSayameM sudIrgha kAlase hI sAhityameM usa samaya kAvya-nATakAdi pranthoMke atilakSya dene kA udyoga kiyA jA rahA hai| aMtima zrata- rikta vaidyaka, jyAtiSa, mantravAda, kAmazAstra, pAkazAstra kaMvalI bhadrabAha svAmI jaba uttara bhArata meM bAraha varSa ratnazAstra, sAmudrika zAstra Adi anyAnya viSayoM ke kA durbhikSa par3ane kA hAla jAnakara apane ziSyoM ke kaI maulika grantha utpanna hue the / parantu Age cala sAtha dakSiNa bhArata meM padhAre usa samaya kA itihAsa kara ballAla rAjA biTTidevake vaiSNavamata svIkAra karane jaina samAjameM suprasiddha hai / inake anantara inake ana- aura basavaka liMgAyana mata kI sthApanA tathA kAlayAyiyoM meM katipaya ziSyoM ne dakSiNa bhAratameM jainadharma carya rAjavaMzake nAzasaM rAjAzrayasa vaMcita hue jainiyoM kA pracAra karanA prAraMbha kiyA aura unameM kaI ziSyoM kA prAbalya naSTa hone lagA aura isake sAtha hI jana ne jainadharmakA pracAra sarvotkRSTa sulabha mAhitya-dvArA hI kaviyoM kI saMkhyA bhI ghaTane lgii| karane kI pratijJA kI / unhoMne apanI pratijJA kI parI yaha saba kucha hote hue bhI ema. Ara. zrInivAsakarane ke liye apanI sarva zakti kA prayoga kara karNA- mUrti bI.e.kA kahanA hai ki isa samaya karNATaka jainaTaka sAhityako unnata, sadRDha evaM pariparNa bnaayaa| sAhityakI jitanI abhivRddhi huI utanI abhivaddhi uma prAcIna karNATaka sAhitya inhIM ke prayatnakA eka phala kI kabhI bhI anya samayoM meM nahIM huI thii| ve isa asaahai| Aja bhI kannaDa sAhityako unnata, prauDha aura pari- mAnya phalakI niSpattimaM nimnalikhina hetu batAte haiM:pUrNa karanakA prathama zreya jainAcAryoM aura jainakaviyoMko (1) yadApi jainiyoMke zaktisthAna prabala maTha hIthe; diyA jAtA hai| yaha bAta nirvivAda siddha hai ki jaini- phira bhI rAjAzraya prApta hone para kavigaNa AsthAnayoM ke dvArA hI kannar3a bhApAkA uddhAra huA hai aura kavirUpase kAvyoMkI racanA kiyA karate the| jaina muunhIM logoMne isa bhASA-sambaMdhI sAhityako eka ucca niyoM ke nikaTa vyAsaMga karate hue nadAjhAnusAra yA mva zreNIkI bhASAke yogya banAyA hai| kannar3a sAhityako vidvatpradarzanArtha yA pugaNa-racanA-dvArA puNyalAbhArtha ve unnatike zikhara para pahu~cAne meM jaina paMDitoMne aparimita kAvya banAyA karate the / ina viSayo ke hameM bahuta se parizrama kiyA hai aura ukta sAhityameM sadAke liye udAharaNa milate haiN| rAjAzraya anizcita hone para bhI Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 anekAnta varSa 1, kiraNa 8,9,10 jainiyoMko maThoMkA pAzraya sadaiva siddha rahA hai| bAta siddha hotI hai ki pandrahavIM zatAbdimeM pazcima (2) bihideva ke vaiSNava hone para bhI unake bAdake tIrastha dezoMmeM jainamata unnata dazAmeM thA / ballAla cakravartI jainamata pakSapAtI hI rahe haiM / ballAloM (6) aMtameM eka aura mukhya kAraNa hameM jAnanA ke aMtaHpura meM jainamatAvalaMbinI mahilAe~ avazya rahatI Avazyaka hai aura vaha yaha ki, sAmAnyataH karNATaka thIM / zAsanoMse jJAta hotA hai ki ballAla cakravartiyoMne cakrAdhipati jAti aura mata-bhedase vizeSa kalaMkita sAkSAt jaina striyoMse vivAha kiyA hai aura una striyoM nahIM the, ve brAhmaNa tathA jainiyoMke mandiroMke liya sane jaina mandiroMko dAna diyA hai / isase yaha bAta siddha mAna bhAvase bhUdAna Adi diyA karate the aura unhoMne hotI hai ki ballAla loga na kaTTara vIravaiSNava-pakSapAtI apane prAsthAnoM meM sabhI matAvalambI kaviyoM evaM mahI the aura na unhoMne jainamata-dhvaMsakI koI dIkSA hI triyoMko sthAna dekara unheM samAna rUpase protsAhina lI thii| kiyA hai / karNATaka ke bahutase rAjA bhinna matAvala(3) vIrazaiva aura brAhmaNamata prabala hone para bhI mbiyoM ke vAda-prativAdako saharSa suna kara sanmAnapUrvaka jainI loga vAda-vivAdameM unako jItakara apane matakI sabhI kI rakSA karate rahe haiN| isa viSayameM hameM aneka utkRSTatAko sthira rakhate the| vAdikumudacaMdra, kumudendu, udAharaNa milate haiM / ataH nissaMdeha rUpase hama kaha terakaNAMbike bommarasakA pitAmaha nemicaMdra Adi sakate haiM ki karNATakameM cAhe kisI bhI matake kavi ho jainamata ke ujjIvana-udyotana ke liye barAbara kaTibaddha protsAhana milane se ve naSTa nahIM hue| isake atirikta IsAkI 12 vIM aura 13vIM za(4) ballAloMke cakrAdhipatyameM katipaya prabalamantrI, zatAbdiyoM meM zaivoM tathA vaiSNavoM ke sAtha bhir3a kara aneka dhanika vyApArI aura bahutase zUravIra sAmanta jainiyoMna apane sthAnakI rakSAke prayatnameM aneka granthoM narapati jainI hI the / ataH ve kavi nirAzraya nahIM the| kI racanA kI hai| apanI ziSya-paramparAko jainamatainase dveSa karane takakA vaiSNavamatAbhimAna ballAloMmeM sambandhI prantha sarala hoM isa khayAla se aneka kaviyoM nahIM thA / bihidevake kaTTara vIravaiSNava siddha hone para ne usa samaya aneka vyAkhyAnoM evaM TIkAoMkI racanA bhI zeSa ballAla rAjAoMne apane pUrva matAbhimAna kI kI aura saMskRta mUla pranthoMko kannar3a meM anuvAdita yathAzakti rakSA hI kI hai aura yaha bAta zAsanoMse siddha kiyA / jisa samaya vIrazaiva tathA brAhmaNa apane apane hotI hai| mata-pracArArtha yogya sAdhanoMko ekatrita kara apane mata (5) saundattike raTToMmeM aura pazcima tIrake tuluoM kI utkRSTatAko ghoSita karate hue anyAnya matoMkA meM jainamatAvalaMbI hI zAsana karate rahe haiM / raTTa-rAjyake avahelana karate the usa samaya jainI bhI apane dharmapratiSThAcArya municandranI jainakAvya-kartAoM ke vi- graMthoM evaM purANoMkA kannar3ameM pracAra karate hue brAhmaNa zeSa protsAhaka the / tula dezake rAjA loga apane prA- tathA zaivamatakI avahelanA karanevAle pranthoMko likhane sthAna-kaviyoM se uttamottama jainakAvyoMkI racanA karA- lge| ve janasAdhAraNako sugamatAse bodha karAnevAlI yA karate the| kArkalake gommaTezvarakI sthApanAse yaha kathAoMko yogya zailImeM raca kara jainamatakI sarvotkR Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456] karNATaka sAhitya aura jainakavi pRtAko pAmaroM taka ko samajhAte rhe| isa prakAra ka- "abhinavavAgdevI" kI upAdhi prApta thii| vidvAnoM tipaya kAlajJa jaina kaviyoMne IsAkI 12vIM tathA 13vIM kA mata hai ki yaha (strI kavi) lagabhaga 1105 meM vidyazatAbdImeM kAvyavastu aura usakI zailImeM parivartana mAna thI / isI kavIzvarIkaM viSayameM mega eka choTAkarake apane sAhityameM nUtana kramako sthAna denA zrAva- mA lekha 'vIra' patrake varSa caturthakI saMkhyA 3 meM prakAzyaka samajhA / usa samaya nUtana kramAvalaMbI jaina ka- zita ho cukA hai| viyone yathAsAdhya saMskRta pada-prayogako kama karake karNATaka-sAhitya-saMvAkA kAryabhAra tIna dharmAnudezabhASAko vizeSa sthAna diyA aura alaMkArAdi ko yAyiyoke hAthoMmeM hI rahA hai| jisa samaya jisa dharma nyana karake pANDityako ghaTAnA AraMbha kiyaa| jana- kI pradhAnatA thI usa samaya usa dharmake ziSyoMne mukhyamAmAnyako mAnya ho aisI zailImeM ve grantha racane lge| taH utkRSTa gatisa sAhityakI sevA kI hai / prAyaH 500 paraMtu yaha parivartana zIghra hI sarvatra AcaraNameM nahIM sa 1200 taka jainiyoM kA vizeSa prabhAva thaa| ataeva AyA; kyoMki isa samaya bhI bahuta sa jainakAvya praur3ha karNATaka bhASAkA prArambhika kAla-sambandhI sAhitya zailI hI meM racegaye haiM / dIrghakAlIna saMskRta vAGmayA- unakI lekhanI dvArA hI likhA gayA hai / isa viSayameM nukaraNase Agata abhyAsako paNDita kavi sahasA kaise karNATaka sAhityake marmajJa zrImAna zepa0 bhi0 pAriza. chor3ate ? sAtha hI, yaha bhI jJAta hotA hai ki usasamaya vADakA abhiprAya nimna prakAra hai:saMskRtAbhimAniyoMko dezabhASAmeM vizeSa abhimAna "lagamaga IsAkI chaThI zatAbdi se 14vIM zatAbdi nahIM thA / dezabhASAmeM pada-sAmagrIkI nyUnatAko dekha takake 7-8 sau varSa-sambandhI jainiyoMke abhyudayakara saMskRtaprayogakI bahulatAkA samarthana karane vAle prAtinimitta vAGamayakA avalokana karanA ucita hai| kaviyoMmeM doSAropaNa karanA bhI ucita nahIM hai / tatkAlIna karIba 280 kaviyoM meM 60 kaviyAko smaastu; yaha ullikhita parivartana zIghra hI na hokara eka raNIya kavi mAna lene para unameM 50 jainakaviyoMke nAma do zatAbdiyoM taka hota hote 15 vIM zatAbdike prAraMbha hI hamAre sAmane upasthita hote haiM / 50 kRtiyoMmeM se taka lagabhaga sabhI jaina kaviyoMna nUtana mArgakA avala- 40 jaina kRtiyoMkA hama pramugva mAna sakate haiM / laukika mbana kiyA / yaha bAta sAhityAlocanAsa vizada hAtI caritra, pAramArthika tIrthakaroMke purANa, dArzanika Adi hai / isa samaya utpanna hue jaina SaTpadI aura sAMgatya- anyAnya sabhI prantha jainiyoMke dvArA hI janma pAkara granthoMkI saMkhyA anya matasambandhI pranyAMkI saMkhyAse va kannar3a sAhityake Upara apane prabhAvako zAzvata kama nahIM hai / (dekho, karNATaka-sAhitya-pariSata-patri- jamAye hue haiM / gadyAbhimukha evaM sulabhazailI para gce kA varSa 9 aGka 4) / ___ gaye idharake cennabasavapurANa, karNATaka mahAbhArata jisa prakAra kannaDa bhASAke kaviyomeM jainakavihI Adi granthoMko dekha kara sahadaya pAThaka nizcayataH mugdha Adikavi haiM usI prakAra srI-kaviyoMmeM jaina strIkavi hoMge tathApi suvikhyAta jainiyoMka prAcIna kannaDakI 'kanni' hI Adikavi thii| yaha 'kanti' dvArasamudra ke prauDhatA para lakSya denA paramAvazyaka hai / merA bAra bAra prakhyAta ballAla-rAja-darabArameM paNDitA rahI hai aura isako kahanA hai ki jainiyoM kA teja hamArI Adhunika bhASAmeM Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 anekAnta [varSa 1, kiraNa 8, 9, 10 vizepa kAnti dene vAlA hai / ataH tatkRta granthoMkA haiN| karNATaka sAhitya aMgopAMgabhUta vyAkaraNa, chaMda, paricaya suzikSitoMko atyAvazyaka hai|" (dekhA,karNA- alaMkAra Adi pranthoM ke nirmApaka jainI hI the| Taka sAhitya-pariSata-patrikA varSa 11, aMka 1) aba maiM apane isa vaktavyakoM adhika na bar3hA kara __ yaha bAta nizcita rUpame kahI jA sakatI hai ki karNATaka jaina kaviyoM ke kucha poSaka tathA protsAhaka kannaDa vAGmaya apanI saMpUrNa saMskRtiyoMse akhila rAjAoM kA ullekha nIce karatA hU~ :kalAsampanna jainiyoMke dvArA dI gaI sudRr3ha nIMva para hI gagagajA ina rAjAoM meM anamAnata. 500 Aja bhI sthira hai / 'paMpabhArata' sadRza sarvAMgasuMdara I0 meM sthita gadyagranthakAra rAjA durvinIta 'pUjyapAda' mahAprabaMdhoM tathA 'zabdamaNidarpaNa' tulya zAstrIya grandhoM AcAryakA ziSya thA aura 886-913kA 'eraMyappa ko dekhakara kisa sAhityAbhimAnIkaM hRdayameM jainakavi- prasiddha kavi tathA harivaMza Adi granthoM ke lekhaka 'gayoMke bAremeM zrAdarabuddhi utpanna nahIM hogii| eka samaya Navarma' kA poSaka rahA hai / Aja takake upalabdha kasaMpUrNa karNATaka jinadharma kA AvAsa . (dekhA, zA- rNATaka gadya graMthoM meM prAcInatara ( san 978 ) 'cAmusanapadyamaMjarI 1443) / jainiyoM ke bAda anumAnataH NDarAyapurANa' kA lekhaka vIramArtaNDa 'cAmuNDarAya 1200 se 1700 taka liMgAyatoMkA prAdhAnya thA, anaH gajA gacamalla kA maMtrI thaa| ina zatakoM meM karNATakasAhitya inakI hastakRti hI rahA gaSTakaTa - isa vaMzake tIsare kRSNarAnA hai / 1700 se Aja taka brAhmaNoMkI pradhAnatAmeM do (935-568 ) ne ponna kaviko 'kavicakravartI' kI nIna zatAbdiyoMse isa dharma ke kavi sAhityasevA kara upAdhi dI thii| rahe haiM / prAcIna samayameM dharmonnatike sAtha sAtha sAhi- cAlukya - isa vaMza kA gajA arikesarI tyonnati kA sambaMdha kitanA manojJa hai, aura isa pra- 'AdipaMpa' kavi kA poSaka thA tathA talapa (973kAra vaha kitane vizada rUpame aitihAsika rahasya ko 987 ) ne 'rana' ko 'kavicakravartI' kI upAdhi diithii| saMbodhita kara rahA hai / yaha saba bAta sAhityakA krama- 'jAtakatilaka' ke racayitA zrIdharAvArya bAhavamala baddha abhyAsa karane vAloMsa chipI nahIM hai| amtu; yadyapi ke Azrita the aura 'sukumAracaritra' kA lekhaka 'zAMtikarNATaka bhApAkA prAraMbhika kAla 'jainakAla', mAdhya- nAtha' lakSmaNa napa kA maMtrI thA / 'samayaparIkSA' mika kAla 'liMgAyatakAla' aura vartamAnakAla 'brAhmaNa- evaM trailokyarakSAmaNi strItra' kA karttA vatsagAtrIya kAla' kahalAtA hai / tathApi liMgAyata tathA vartamAna jaina brAhmaNa 'brahmaziva' Ahavamallake patra tathA vikramAkAlameM jainI loga sAhitya-sevAko sarvathA bhUle nahIM haiM; dityake sahodara kIrtivarmA kA Azrita thaa| kaTakokyoMki ina samayoMmeM bhI kaI jaina prantha likhe gaye haiM pAdhyAya jaina brAhmaNa 'nAgavarma dvitIya' jagadekamala aura isa bAta ko maiM pahale hI spaSTa kara cukA huuN| i. (1138-1150 ) kA Azrita rahA / tanA hI nahIM, balki liMgAyata tathA brAhmaNoMko sAhi- hAyasalarAjA- 'abhinava paMpa' tathA 'kanti' prathasyasevAkA mArga dikhalAne vAle bhI jaina loga hI the; ma ballAla ( 1100-1106 ) ke AsthAna vidvAn kyoMki jainI loga karNATaka-sAhityasevAke mUla puruSa the| vyavahAragaNita, vyavahAraratna, lIlAvatI, citraha Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456] ka0 sAhitya aura jainakavi mage, jainagaNitasUtraTIkodAharaNa Adi gaNita graMthoMkA 'pANDya rAjA' ke liye 'kalyANakIti' ne 'jJAnacaMlekhaka 'rAjAditya' viSNavardhana (1111-1141) drAbhyudaya' tathA saMgItapurake ' haivanapa ' ke patra saMgama ke samayameM thA / yazogharacaritra Adi graMthoM kA legvaka kI AjJAnusAra 'koTIzvara' ne 'jIvandharaSaTpadI' kI 'janna' kavikA pitA 'sumanobANa narasiMha rAjA kA racanA kI hai / 'bharatezvaracaritra'kA racayitA ratnAkara' kaTakopAdhyAya thA / kavitAvizArada 'cirAja' kavi * kArkalake bhairavarasa proDeya kI sabhAmeM prA'vIra ballAla' kA mantrI thA / yaha kavitAmeM 'ponna' sthAna-kavi thA / rasa-ratnAkara, bhArata, vaidyasAMgatya kavike samAna rhaa| usI rAjAke adhikArI 'pAnAbha' Adi ke legvaka 'mAlva' kavi tailava, haiva, koMkaNa deke AzayAnusAra 'nemicaMdra' ne 'ardhanami' banAyA hai| zAdhipati sAlvamalla kA darabArI kavi thaa| kArkalake ramI rAjAke anyatama maMtrI recarasa kI preraNAse 'pA- bhavendra kI AjJAnusAra 'bAhubali' ne 'nAgakumAracanna' na 'vardhamAnapurANa' kI racanA kI hai / ukta rAjAne caritra' kI racanA kI hai / imI rAjA kI AjJAnusAra hI janna kavikA 'kavicakravartI' kI upAdhisa vibha- 'candrama' kavina 'kArkala-gommaTezvara-varitra' likhA hai| pita kiyA thA / 'kezirAja' ke pitA 'mallikArjana' ne gaMmmApeke rAjA bhairavarAya ke samayameM 'Adiyappa' ne 'sopezvara' ke vinodArtha sikti sudhArNAva' kI racanA 'dhanyakumAracaritra' likhA hai / 'pAyagaNa' ne saMgamarAya kI hai / saundaniyaraharu-'pArzvanAthapugaNa'kA kartA ke putrake Azrita rahakara 'ahiMsAcaritra' kI racanA kI 'pArzvapaNDita' kArtavIya caturtha.kA AsthAnakavi rahA, hai / 'rAmacandracaritra' ke pUrvArdhakA racayitA 'caMdrazekhara' aura dvitIya 'gaNavarma' isI rAjA ke adhikArI kavi 'baMgvADi lanmaNa bhaMgarasa' kA AmthAnakavi 'zAntivarma' kA Azrita thaa| mAlama hotA hai ki thaa| rAmacaMdra caritra' ke uttarArdha kA lekhaka padmanAbhi bAlacandra kavi bhI imI rAjA ke mamayameM thaa| kavi mUli ke caMnnagaya kA Azrita rhaa| cauTarAnI karahATa ke zilAhAra-gaMDagaditya ke putra cannamAmba ke samayameM umakI AjJAnusAra 'surAla' lAgarAjA kI AjJAnusAra 'karNapArya' ne 'nemi- kavina 'padmAvatIcaritra' kI racanA kI hai| nAthapurANa' aura usI gajAke samayameM namicaMdra' ne vijayanagara ke gajA-'prathama harihara' 'lIlAvanI' kI racanA kI thii| (1666-1353)ka kAlameM mUgalipura ke svAmI prathama koMgAndha - vidita hotA hai ki 'candranAthAka' maMgaramana 'khagendramaNidarpaNa' kI aura dvitIya harihara kA levaka mauktika' kavi vIra koMgAlva ke kAlameM kaM AmthAnakavi madhura ne 'dharmanAthapugaNa' kI racanA caMgAlva - tRtIya 'maMgarama' inhIM rAjAoM kA kA hai| zabdAnuzAsana kI hai / 'zabdAnuzAsana' ke lekhaka bhaTTAkalaMka' veMkaTakulakramAgata maMtrI kA putra thA / isa kavine jayanRpa TM panirAya ke samayameM the, yaha bAna viligi tAllakeke kAvya,prabhaJjanacaritra, zrIpAlacaritra, mamyaktvakaumadI, eka zAsanase jJAta hotI hai| sRpazAstra Adi graMthoMko racA hai| * "mAdarza-jainacaritamAlA" ke mAhityAMka meM prakAzita merA tuladeza ke ganA - kArkala-bhairavagma ke putra lakha dagyo / thaa| Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 anekAnta [varSa 1, kiraNa 8,9,10 maisUra ke rAjA-cAmarAjake sandezAnusAra Adi AcArya, jo digambara saMpradAyake staMbha samajha 'padmarAja' paMDitane 'hayasArasamuccaya' kI racanA kI thI jAte haiM aura jinake saMskRta, prAkRta graMthoMkA hamAre u aura 'zAntarAja' paMDita 'mummAhi-kRSNarAja' kA ttara bhAratameM bahuta pracAra hai, prAyaH karNATaka hI the|" pAzrita thaa| 'karNATaka kavi carite' ke mUla lekhaka, kaNAisa prakAra sAmAnya rItise jaina kaviyoMke poSaka Taka sAhitya ke pUrNa marmajJa, acche risarca skaoNlara tathA protsAhaka rAjAoM kA digdarzana karAyA gayA tathA kaI bhASAoM ke paNDita, prasiddha vidvAna pAra. hai| vizada rItise likhane para isa viSayakI eka sva- narasiMhAcArya jI ne jaina kaviyoM ke sambandha meM tantra pustaka hI taiyAra ho sakatI hai| astu / apane jo zubhodgAra prakaTa kiye haiM ve pAThakoMke gvAsa vidvadvara paM0 nAthUrAmajI premIne karNATaka jaina ka- taura se jAnane yogya haiM aura isa liye unheM nIce upaviyoM ke sambandha meM apane jo vicAra prakaTa kiye haiN| sthita karake hI yaha vaktavya samApta kiyA jAyagA / ve unameMse kucha isa prakAra haiM:- udgAra isa prakAra haiM:"jainadharmameM mukhya do saMpradAya haiM eka digambara aura "jainI hI kannar3a bhASA ke Adi kavi haiM / Aja dUsarA zvetAmbara / inameM se dakSiNa aura karNATaka meM taka upalabdha sabhI prAcIna aura uttama kRtiyA~ jaina kevala digambara maMpradAyakA hI adhika prAbalya rahA hai| kaviyoM kI hI haiM / grantharacanA meM jainiyoM ke prAbalya aisA mAlUma hotA hai ki vahA~ zvetAmbara saMpradAyakA kA kAla hI kannar3a sAhitya kI ucca sthitikA kAla praveza hI nahIM huaa| dakSiNa aura karNATaka meM jitanA mAnanA hogA / prAcIna jaina kavi hI kannar3a bhASA ke jaina sAhitya hai, vaha saba hI digambara jaina saMpradAya ke saundarya evaM kAnti ke vizeSatayA kAraNIbhUta haiM / vidvAnoMkI racanA hai| jahA~ taka hamako mAlUma hai zve- unhoMne zuddha aura gambhIra zailI meM prantha raca kara graMthatAmbara saMpradAyakA koI bhI praur3ha vidvAn usa ora ko racanA-kauzala ko unnata prasAda para pahu~cAyA hai| paMpa, nahIM huA / itihAsake pAThakoM ke liye yaha prazna bahuta ponna, ranna inako kaviyoM meM ratnatraya mAnanA ucita hI vicAraNIya hai|" hI hai / ponna ne rASTrakUTagajA tRtIya kRSNa se, ranna ne __":sa bAtako suna kara saba hI Azcarya kareMge ki cAlukya rAjA tailapa se aura janna na hoyasala rAjA digambara saMpradAya ke jitane pradhAna pradhAna prAcArya isa dvitIya ballAla se 'kavicakravartI' kI upAdhi pAI thii| samaya prasiddha haiM, ve prAyaH saba hI karNa Taka deza ke (dvitIya) nAgavarma cAlukya rAjA(dvitIya), jagadekamalla nivAsI the aura na kevala saMskRta prAkRta mAgadhIke hI ke yahA~, janna kA pitA kezirAja kA mAtAmaha sumano pranthakartA the, jaisA ki uttara bhAratake jainI samajhate bANa hoyasala rAjA (dvitIya) narasiMha ke yahA~ kaTahaiM, kintu kanar3Ike bhI prasiddha granthakAra the| samanta- kopAdhyAya thaa| anya kaviyoM ne bhI 14 vIM zatAbdI bhadra, pUjyapAda, vIrasena, jinasena, guNabhadra, prakalaMka- ke anta taka sarvazlAghya caMpU kAvyoMkI racanA kI hai| bhaTTa, nemicaMdra siddhAntacakravartI, bhUtabali, puSpadanta, inameM 'madhura' hI antima kavi jJAta hotA hai| kannaDa vAdIbhasiMha, puSpadanta (yazodharacaritrake kartA), zrIpAla bhASAdhyayanake sahakArIbhUta chanda, alaGkAra, vyAkaraNa, Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 479 prASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456] ka. sAhitya aura jainakavi koSa Adi prantha adhikatayA jainiyoM ke dvArA hI baicabhUpakA kAla lagabhaga 1720 IsavI sana hai, ataH racita haiM / tAmila bhASAmeM bhI prAyaH isI prakAra hai| kavikA kAla bhI yahI hai / kavikI 'ahiMsAkathe' yakSaSaTapadI lekhakoMmeM kumudendu, bhAskara, tRtIya maMgarasa gAna rUpa hai / isameM dhanakIrtikA caritra varNita hai| inakA nAma ullekhanIya hai|" 'anya kI sahAyatAke binA maiMne isa graMthako 6 mAsameM ___ isa vaktavya ke anta meM maiM 'karNATaka-kavicarite' pUrNa kiyA hai, aisA kavikA kahanA hai| prArambhameM vIrake mUla lekhaka zrIyuta Ara. narasiMhacAryajI ko jina tadanantara kavi, siddha, sarasvatIAdikI stuti hai| dhanyavAda diye binA nahIM raha sakatAhU~, jinakI asIma * rAyagaNa (la. 1720) kRpA evaM anumati se maiM 'karNATaka -kavicarite' ke inhoMne 'padmAvatIya koravaMji' yakSagAna likhA hai| tRtIya bhAga meM Aye hue jaina kaviyoM ke paricaya ko inakA pitAmaha nAgaeNa, pitA vommaraNa kavi aura hindI meM anuvAda karake pAThakoM ke sAmane upasthita sthAna zravaNabelagola ke uttarasthita veNupuri hai / inake karane meM samartha ho sakA huuN| yadyapi 'karNATaka-kavi- samaya meM zrIraMgapaTTaNameM 'kRSNagajendra' gajA thA, jisa carita' ke kramazaH prathama, dvitIya, tRtIya bhAgoMmeM Aye kA ullekha kavine svayaM kiyA hai / yaha kRSNarAja prathama hue jaina kaviyoM ke paricaya meM se pUrva pUrva kaviyoMkA (1713 se 1731) athavA dvitIya (1734 me 1766) paricaya vizeSa mahatvako liye hue hai| phira bhI tatIya hogaa| adhikatara prathama kRSNagaja hI mAlUma hotA hai| bhAga para se saMkalita isa paricaya se pAThakoM ko bahuta kavika yakSagAnakA dRsaga nAma 'rAmajanana' hai / isameM sI naI naI bAteM mAlUma hoMgI aura itihAsa tathA purA- padmAvatI ke dvArA koravaMjike vepameM kauzalyA ke pAsa nattva-viSayakA kitanA hI anubhava bddh'egaa| isI prakAra jAkara use patra hone kA sandeza sunAne kA vRttAnta zrAge bhI karNATaka pradezoMke bahuta se itihAsa evaM varNita hai| purAtattva-sambandhI sAmagiyoMko hindI pAThakakoM ke 3 pAya Na (17 8) sAmane rakhane kI merI balavatI icchA hai / dekhiye use inhoMne 'ahimAcarita' likhA hai| inakA pitA paga karane ke liye maiM kahA~ taka samartha hotA huuN| gammaDhaseTTi, guru nayasana, janmasthAna saMgInapurake ___ 'karNATaka kavicarita' ke tIsare bhAga meM Ae hue rAjA 'maMgamagaya' ke putra..... 'dra bhupake rAjyameM avajaina kaviyoM kA, kAla kramase, saMkSipa paricaya isa sthita bhAraMgi thA / eka pUrNa padyameM graMtharacanAkA kAla prakAra hai : 'prabhava' saMvatsara likhA huA milatA hai / 'karnATakaka1 antApa (lagabhaga I - san 1710) vicarita' ke lekhaka mahodayakA mata hai ki yaha 'prabhava' inhoMne 'ahiMsAkathe' nAmaka yakSagAna likhA hai| zaka 1670 ( I. san 1748 ) honA cAhiye / ukta yaha vaizya haiM / inakA pitA candaNNaseTTi,mAtA cannamma 'ahiMsAcarita' sAMgatyameM hai aura isakI padAsaMkhyA aura nivAsasthAna cikkaballApara hai| inakA kathana hai 634 hai / isa 'paMcANuvratacarite' bhI kahate haiM / kavike ki, 'maiM samantabhadra ke varase utpanna huA huuN|' inake "mukuradantebelagali enakula- darpaNa ke samAna merA mamayameM baicabhupa vikkaballapurameM rAjya zAsana karatA thaa| kula udyonita ho" isa padase paMtha racanekA uddezya mva Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa 8,9,10 kulonnati hI jJAta hotA hai / 'pAyaeNa' nAmaka kavike meM) nUlapurake anaMta-jina-caityAlayameM pUrNa kiyaa| dvArA racita 'bhekanAkhyAna' nAmakA eka solaha saMdhi- 'rAmacaMdracarita' sAMgatyameM hai / isameM 37 adhyAya aura (adhyAya) parimita sAMgalya graMtha aura bhI hai / saMbhava hai. 5268 padya haiM, jinameMse 2151 padya caMdrazekhara kaviki yaha bhI isI kavidvArA racita ho, parantu abhI kRta aura zepa padmanAbha kavikRta haiM / isameM jainamatAnaniHsandeha rUpase nahIM kahA jA sktaa| sAra rAmAyaNakI kathA likhI huI hai| 4 pAna bha (1758) ____5 gama (la0 1750) inhoMne 'rAmacandracaritra' kA uttara bhAga-arthAt inhoMne padmAvatIkA yakSagAna likhA hai| kavikA 17 vI sandhi (adhyAya) meM Age-ligva kara pranthako kathana hai ki yaha gantha mUlike rAjAke iSTAnusAra jigvA pUrNa kiyA hai / pranthaka aMtameM nimna bAtoMkA ullekha gayA hai / isameM jinadattarAyake padmAvatI devIko u|| milatA hai:-isa ganthake kucha bhAga caMdrazezvara yA zaMka- mathagasa homyacca lAnakI kathA hai / gandhAraMbhameM jinara kavi likha kara svargavAsI huaa| kucha samayake pa- stuti tathA maramvatI-stuti hai / kavikA samaya kagaba zcAna taulava dezake mUlikaM gajA cennagaya mAvaMta evaM 5758 ke mAlUma hotA hai| unake mAmA kundaiyarama kI icchAnamAra pAgveNIpara ke 6 padmagana, (la. 1750) pagamaTTi, padmAvatI ke putra padmanAbha * ne isa pUrNa yaha kavi vijayakumAranakathe' nAmaka yakSagAna ke kiyA / aolalaMka, nRtanapura, ayakala ye 'mUlika' ke lekhaka haiN| inake pitA zAMtiguNase sukIrtita, dAtRtvana.mAntara haiN| vahA~ ke anaMtanAtha-jina-caityAlayameM 'pra- yakta-maisarake zAMtapaNDita,gama vAdavAdIzvara vAdipitAbhAcaMdra' nAmaka muni nivAsa karate hai / isa caityAlayake ke maha akalaMka' muni haiN| inakA kAla karIba 1750 cAroM dizAoM meM cAra aura jina-caityAlaya haiM / rAja- ke vidita hotA hai / gathavatArameM zAMtijina aura sarabhavana meM caMdranAthasvAmI kA caityAlaya hai aura usameM svatI kI stuti hai| padmAvatIdevI kI mUrti bhI hai / cennarAya sAvanta middha 7 zAntikIrti (1755) mAmbe kA putra hai| inheM AlalaMkApAcchAha nAmaka u. ___ inhoMne devasena-kRta AgadhanAsArakI kannaDaTIkA pAdhi aura hanumakaMtana prApta hai / kavi padmAvatIdevI kA banAI hai / TIkA kA samaya zaka saM01677 arthAt I0 caraNAbja-madhapa hai aura umI kI kRpAme usane isakI san 1755 hai| racanA kI hai / kavi kA guru paMDitArya', zikSaka guru 8 sarAla, (1761) 'prabhAcaMdra', pakSaka 'cennarAjeMdra', prekSaka 'kundaiyarasa' haiM / inhoMna 'padmAvatIcarita' likhA hai / mi0 I0 pI0 isa ganthako zaka 1674 pramodavarSa meM (I0san 1750 rAisa sAhabakA kathana hai ki, kavi apane grantha meM ise * "padmAvatIcarite' kA lekhaka padmanAbha mUlike tathA usake pattikApara* ke caMdrazekhara cikkarAya cauTa ke rAnIvAsa upanAmoM ko batalAtA hai / para dUsara rAjA kA ulekha kiyA hai, isa liye etadina mAlUma hotA hai (1) / isake atirikta yaha apane ko xyaha grAma mUDabidrI se mIla para hai| Aja kala ise puttiMge rAjakIya kozAdhyakSa batalAtA hai| kahate haiM / usa samaya yahI cauTarAjAoMkI rAjadhAnI thI(anuvAdaka) Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456] ka0 sAhitya aura jainakavi 481 kI cennamma devIkI icchAnusAra san 1761 meM racA sAla ( MEnt) AdikA adhikAra pAkara aura ci. huA batalAtA hai| ___ ka devarAjakI prItikA pAtra hokara unase belgola meM yaha grantha sAMgatya meM hai / isameM 12 adhyAya aura 'kalyANi' ko banavAyA thA / sAtha hI yaha bAta bhI 1671 padya haiM / aura padmAvatI yakSI kI kathA likhI vidita hotI hai ki aNNayyake saMbaMdhI paTTayyane pArzva nAtha-maMdirake purovartI mAnastambhako tathA caMdragiri palakSmaNa paNDina (la. 1775) rvatake prAkAra ko banavAyA thaa| kavikA kathana hai ki inhoMne akArAdi kramase eka nighaMTu likhA hai, 'nyAyakumudacaMdrodaya' Adi gUthoMke racayitA prabhAcaMdra'jI jisameM saMskRta zabdoMke-pradhAnatayA vaidyaka zabdoMke- yati zravaNabelgolameM rahate the aura 'abhayacaMdra'jI zazakannaDa paryAya nAma diye gaye haiN| inakA samaya anamA- kapurIya 'sala' ke guru the| granthAvatArameM gommaTezvarakI nataH 1775 honA caahiye| mtuti tathA siddha,sarasvatI zIlasAgara Rpi aura yati paMDitAcArya zrAdi kI prazaMsA hai| 10 anantakavi (la. 1780) inhoMne belagolake gommaTezvarakA carita likhA hai| 11 gagana (1762) inhoMne 'pUjyapAdacarita' limvA hai / yaha vatsa gotra lagabhaga 1673 meM cennarANa ke dvArA nirmApita maMdiraka varNana * se, zaka 1600 nala saMvatsarakaM phAlguNa ke the / apane vaMzake vipaya meM inhoMne isa prakAra li khA hai:bhAsameM (1677) cikka devarAjake maMtrI vizAlAkSa paMDi girapura meM karaNikottama (:uc countant bommaNNa nake dvArA saMpanna gommaTezvara ke abhiSeka ke ullaMkha nAmaka brAhmaNa thaa| usake sAMtApa, humabommarama,devagsa, nathA zaka 1701 durmukhI saMvatsara ke phAlagaNa mAsa meM bommarama nAmake cAra lar3ake the| kavitA-vizArada bomma(1777) gommaTezvara svAmI kI saMbhUta mahA' jA ke gmakA putra vijayappa, vijayappakA putra bommarasa,bommaullekha se, yaha kavi ullikhina samayoMma bAda kA spaSTa ramakA putra vijaya, vijayakA patra devappa aura devappakA hotA hai / ataH yaha lagabhaga 1780 meM rahA hogaa| patra Aryappa huA / yaha pAyApa taraha varSa kI avasthA kavikA ukta graMtha sAMgatyameM hai aura usameM gommaTe meM hI kAvya-zabda jinendrapratiSThAdi-zAstroM kA jJAtA zvarakA carita evaM zravaNabelagola aura katipaya jaina haa| isakA putra vijayappa tathA bandhajana devarama, gAoMse sambaMdha rakhane vAle kucha ullekha hai / kavikA bommamma, devacandra the / devacaMdrakA putra devappa, usakI kahanA hai ki gommaTezvarakI pratiThA kaliyugakaM 600 dharmapatnI kusamambha aura patra caMdappa tathA padmagaja the| saMvat meM huI thI aura cAvuNDAyane pUrvasthina mUrtikA yahI padmagaja graMthakI haiN| ima graMthama yaha bhI jJAna hI zilpiyoMke dvArA sudharavAyA thaa| isa prantha meM hotA hai ki graMtharacanAmeM devacaMdrabhI sahAyaka the / yahI jJAta hotA hai ki basabaseTTi ke putra aNNayyane Taka- devacaMdra 'rAjAvalIkathe' ke racayitA haiN| padmagaja * Mysore Archnological Report 1909, inake bar3e bhAI haiM / yaha graMtha zaka 1714 paridhAvI Para 106. maMvata ( 1792) meM racA gayA hai / kavine apane pUrva meM Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 anekAnta [varSa 1, kiraNa 8,9,10 paMpa, honna, jannuga, sumanobANa kA smaraNa kiyA hai| prathama grantha 'pUjyapAdacarite' 1792 meM racA gayA hai| ___ 'pUjyapAdacarite' sAMgatyameM hai| isameM 15 saMdhiyA~ rAmakathAvatAra 1797 meM chaha mAsake aMdara pUrNa huaa| aura 1932 padya haiN| jahA~ tahA~ kucha vRtta kaMda(chaMda) bhI san 1804 meM paimAiza karane ke liye maikeMjI haiM / isameM pUjyapAdajIkA caritra batalAyA hai / sAtha hI, saahb| lakSmaNarAya ke sAtha kanakagiri pahu~ce vahA~ jaina matAnusAra lokAkAra, zrutAvataraNa Adi bAtoMkA unhoMne kavise prazna kiyA ki Apake pAsa koI sthalabhI kathana kiyA hai / graMthAvatArameM 'vijayajina' kI stu- purANa hai ? usa samaya kavi ne sva-racita 'pUjyapAda ti kI gaI hai| tadanantara kavi, siddha, sarasvatI, vRSa- carite' unheM sunaayaa| use suna kara maikeMjI sAhaba bhasenAdi gaNadhara, jvAlAmAlinI, padmAvatI, dazaparva- kavi ko kamarahalli meM sthita apane Dere para sAtha sAtha dhara, ekAdazAMgadhArI, kaviparameSThI, samantabhadra, siddha- livA le gaye aura tIna rAta una se kucha prAcIna vRttAM sena, jinasana, gaNabhadra, govardhana, devakIrti, akalaMka, ko sunaa| maikeMjI sAhava vahA~ se kalile, maisUra, vidyAnaMda aura bhaTTAkalaMka inakI bhI stuti kI gaI hai| paTTaNa,ilibAlaAdi sthAnoMmeM unheM ghumAte hue nAgavAla 1. devacandra (1770-18,1) taka sAtha le gaye / devacaMdra do mAsa taka unake sAtha inhoMne 'rAmakathAvatAra' tathA 'rAjAvalIkathe' nA- hI sAtha rahe aura rAtri samaya meM maikeMjI sAhaba kA maka graMtha likhe haiM / aura 'rAjAvalIkathe' meM yaha u- pUrva prapaMca, jAtibheda Adi viSayoM ko sunAte rahe / lekha kiyA hai ki-"maiMne pUjyapAdacarite, sumeruzataka, kavi jaba taka unake sAtha rahA, taba taka use pratidina yakSagAna,rAmakathAvatAra, bhaktisArazatakatraya,zAstrasAra- eka haNa x maikeMjI sAhaba se dainika kharca milatA laghuvRtti, pravacana-siddhAnta, dravyasaMgraha, dvAdazAnaprekSA rhaa| maikeMjI sAhaba kavi se sabhI vRttoM ko suna kara, kathAsahita, bhyAnasAmrAjya, adhyAtmavicAra Adi paM. rAjya ke prAntoM ko vibhakta kara, pratyeka gA~vakA nakzA thoMko karNATaka tathA saMskRta bhASAmeM ati sulabha zailI taiyAra karA kara, jAti, kula, ghara, jana Adi pratyeka meM likhA hai|" isase mAlUma hotA hai ki ukta graMthoMke vastu kI gaNanA likhA kara jaba lauTane lage taba ve kartA bhI Apa hI haiM / inameMse pahaleke cAra aura zeSa kavi ko bhI apane sAtha le jAnA cAhate the / parantu ganthoM meM do eka kannar3ake jJAta hote haiM / inakA nivAsa- kavi ke aneka prakAra kahane-sunane se tathA unake sthAna kanakagiri (malepUru) thA / malepurake pArzvanAtha dharmopadhyAya ke Agamana se maikeMjI sAhaba ne unake hI inake kuladeva haiN| inake viSayameM rAjAvalIkathe meM dvArA ukta sabhI pUrvavRttoMko kAgaja para likhA kara aura isa prakAra likhA hai:-inakA pitAmaha devacaMdra, pitA kavike 'pUjyapAdacarite' ko apane pAsa rakha kara unheM devappa, mAtA kusumAjamma,bhAI caMdrapArya aura pdmraaj| vApisa bheja diyaa| devacaMdra ko vApisa bhejate samaya likhA hai ki panarAjane aneka gantha banAye haiM / kavina dekhA, pArAja 1762 / 1770 meM janma liyA / aura vaha apanI caudaha varSakI / Colin Mackenzie who conducted the avasthA se hI karaNikAgagaNya ( Best account- Survey of Mysore. ant) kahalAkara kavitA banAne laga gayA thaa| inakA 4 dakSiNa dezakA nANya (2)bheda / Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02451] ka. sAhitya aura jainakavi 483 maikeMjI sAhaba ne una se kahA thA ki eka mAsa ke isa prakAra aneka viSayoMse suzobhita honese yaha prantha aMdara karNATaka deza kI sabhI aitihAsika bAtoM ko adhika upakArI hai / jaina kaviyoke caritra likhate sasaMgraha kara yadi hamAre pAsa lAoge to hama tumheM bar3A maya 'karNATaka kavicarite' meM bhI aneka sthAnoM para bhArI vetana dilA deNge| sAhaba ne kavi ko vApisa isa gUnthase kucha aMzokA anuvAda kiyA gayA hai| isa bhejate samaya lakSmaNarAya ke dvArA kuMpanI * ke paJcIsa granthameM maisUra rAjAoMkI vaMzAvalI bhI saMgrahIta hai| rupaye bhI dilAye the| usa samaya se kavi ina kathAoM rAmakathAvatAra-yaha caMpa rUpa gantha hai / isameM ko barAbara saMgraha kara rahA thaa| paraMtu saradAra bahAdura zrAzvAsa 16 aura zloka 6800 haiM / nAgacaMdra kRta 'rAarthAt maikeMjI sAhaba ke bahuta dUra cale jAne ke macaMdracarita' kA kathAbhAga hI isameM kucha vistAra se kAraNa kavi unheM apanI isa kRti ko arpaNa nahIM kara varNita hai / usa ganthase aneka padya isameM anuvAdita haiN| sakA / isa 'rAjAvalIkathe' ko maisarake rAjA mummar3i kavine apane isa granthake viSayameM isa prakAra likhA kRSNarAjA oDeyara ke Azrita vaidyasari paMDita ke hai:- 'isa rAmakathA ko sarvaprathama Adideva RSabhaprotsAhana se kavi ne zaka varSa 1760 arthAta 1838 meM svAmIke samavasaraNameM zrAdi cakrI bharatezvarako purulikhA / inake dvArA likhita granthoM kI zlokasaMkhyA paramezvara ne mRdu-madhura-zrAvya navya-divya bhASAmeM nirUanaSTapa chanda meM 25000 hotI hai| rAjAvalIkathe ko paNa kiyA / paramparA tIrthasaMtAnase calI AI usI mummar3i kRSNarAjA AMDeyara ko samarpaNa karane ke kathAko pazcima tIrthakara zrIvardhamAna svAmInaM sarvabhASAliye tIna cAra sAla taka udyoga karane para bhI kavi svabhAvame zreNika mahAmaMDalezvarako btlaayaa| phira samartha nahIM ho sakA / aMta kA 1841 meM cAmarAja kI guruparampagase vyakta usI kathAko kUcibhaTTAraka, naMmahiSI devI rAbe ne isa 'rAjAvalIkathe' ke sAra ko dimuni, kaviparameSThI, raviSeNArya, vIrasena, siddhamena, AmUlAgU bhale prakAra se suna kara tathA saMtuSTa ho kara padmanaMdI, guNabhadra, makalakIni Adi AcAryoM ne pra. kavi ko vastra-tAmbalAdisa sanmAnita kiyA,aura isa panI apanI kRtiyoM meM prakaTa kiyA / ukta prAcAryoM ke meM maisUra rAjAoM kI paramparA ko saMgraha karane ke liye dvArA kathita umI rAmakathAko cAmuNDarAya, nAgacaMdra, kahA / kavi ne una kI AjJAkA pAlana kara ime unheM mAghanaMdi middhAMni, kumudeMdu, nayasana Adina apane a. hI arpaNa kara diyaa| pane purANa, rAmacaritra, kumudeMdu-rAmAyaNa, puNyAnava kathAmAra Adi kRtiyoMmeM varNina kiyaa| inhIM ganthoM rAjAvalIkathe--yaha prAyaH gadyarUpa kRti hai; se 'gamakathAsAra' ko saMgraha kara abhinava pampakI kaphira bhI yatra tatra isameM kitane hI zloka athavA padya vitAko Adarza mAna kara karNATaka bhApAmeM maiMne ima milate haiN| isameM 11 adhikAra haiM / ina adhikAroM meM 'Adi rAmakathAvatAra' gantha kI racanA kI hai| pranthake jainamata-saMbaMdhI aneka itihAsa, aneka rAjAoMke jI aMtameM itanA aura likhA hai ki-' munipati-paramparA vanacaritra tathA katipaya kaviyoMke viSaya varNita haiN| me Agata isa kathana ko lekara zrImUlasaMgha balAtkAra * kampanI kA apabhraMza mAlUma hotA hai| gaNake zrImAghanaMdI siddhAMtacakravartI ke putra caturvidha Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 anekAnta [varSa 1, kiraNa 8, 9, 10 pAMDitya zrIvAdikumudacaMdra paMDitadevake dvArA racita rA- hai| inakA samaya lagabhaga 1800 hogaa| isa ganthameM mAyaNake tulya pratipAdita abhinava paMpake rAmacaritrameM manmatha koraci (eka zUdra jAtivizeSa) kA veSa dhAraNa aneka sthAnoM para upalabdha saMzayoMko nirAkaraNa karane kara apane mAmA kI lar3akI vidarbhA kI kaNi-pratipAke liye jinasenAcArya ke ziSya guNabhadra svAmI Adi dita kathA likhI huI hai| ke dvArA nirUpita tripaSTilakSaNa mahApagaNakI kathAko 15 candrasAgara varNI (la. 1818) hI pramANa mAna kara aura usI ke sAtha sakala jina inhoMne kadaMbaparANa, caMdaneyakathe, jinabhaktimAra, zAstra-saMbaMdhI kathAoM ko jor3a kara isa kathAprapaMcakA jinamuni, parazurAmabhArata, purANastotra, beTTavardhanacaritra, maiMne varNana kiyA hai / AzvAsoM ke aMta meM isa prakAra brahmazatakopa, bhavyAmata, mullAzAstra, jinarAmAyaNa, kA gadya milatA hai : rudrayakSagAna, vAsudevapArijAta, zabdArthamaMjarI, smarako 'parama-jina-samaya-kumudinI zaraccaMdra-bAlacaMdramunI- khaji, himazItalanakathe, ina granthoM kI racanA kI hai| ndracaraNa-nakhakiraNa-caMdrikAcakora zrImadabhinavapaMpa- yaha sena gaNa ke haiM / inake guru lakSmIsena, aura viricita rAmacaritrapurANa se saMbaMdhita rAmakathAvatAra inakA nivAsasthAna tovinakere hai / 'kucha granthoM ko meM zrAdi / ' maiMne zravaNabelagola ke uttarasthita dharmAkhyapura ke caMdraina donoM granthoM ke atirikta aura dUsare graMtha prabha svAmI ke anagraha se likhA hai' aisA kavi kA abhI taka prApta nahIM hue| kahanA hai / inake "jinamuni" gantha se jJAta hotA hai. 13 brahmaNAMka / la. 1800) ki inhoMne apane gRhasthAzrama meM smarakoravaMji, nAgaunhoMne jinabhArata' tathA kaMdarpakoravaMji nAmaka kamArapaTapadI, brahmazatakoSa, bhArata ina cAra ganyA ganthoM ko likhA hai| inakA pitAmaha caMdranAtha, pitA ko aura dIkSA ke pazcAt rudrayakSagAna, mullAzAstra, caMdaNNa, mAtA poMbaje, sahodara caMdranAtha, brahma aura parazurAma bhArata, bhavyAmata, caMdaneyayakSagAna ina pA~ca pana the| inake parvajoMkA nivAsasthAna tuMgabhadrA samI- ganthoM ko likhA thaa| pastha hulige aura vaMza ikSvAku thaa| kavi ne tovina- ullikhata kathana se jJAta hotA hai ki parazurAma bhAkere maMgarasa (1508) ke gaMtha ke AdhAra para 'jina- ratake atirikta inhIM kA banAyA huyA dUsarA bhI eka bhArata' ko bhAminI SaTpadI meM likhA hai / isameM 84 bhArata gantha hai| parazurAmabhArata kI racanA 1810 meM saMdhiyoM aura 4628 padya haiM / ise pAMDava-kaurava-caritra aura jinamuni kI racanA 1814 meM huI hai, aisA kavi ne bhI kahate hai / pranthAvatAra meM nemijina, kavi, siddha, svayaM pratipAdana kiyA hai / inake kucha ganthoMkA paricaya sarasvatI, jvAlAmAlinI, padmAvatI, aura brahmadeva, isa prakAra hai : Adi kI stuti kI gaI hai / isakavikA samaya 1800 jinamuni - yaha vArdhaka paTpadI meM hai |im ke laga bhaga honA caahiye| meM saMdhiyA~ 50, padya 2551 haiM / isa gantha meM mahAmaMDa1. anantanAtha (la. 1:00) lezvara nAgakumArakA caritra citrita hai / kavikA kathana inhoMne ' manmathakoravaMji' nAmaka yakSagAna likhA hai ki veNupurIya zrAvakoM kI prArthanAnusAra maiMne dharmapurI Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456] ka0 sAhitya aura jainakavi 485 ke maMdira meM ise likhA / ullikhita nAgakumAra SaTpadI bauddhamana kI utpatti, yajJakA AraMbha, rAmAnujamatakI yahI hogaa| prArambha meM caMdraprabha pazcAt kramazaH kavi, utpatti, kRSNakA devatva, mullAzAstrakI utpatti, zvetAsarasvatI, gaNadhara, pUjyapAda AdikI stuti kI gaI hai| mbaroMkA prAdurbhAva, liMgadhAraNa, komaTiga jAti kaise * jinabhaktisAra-yaha grantha bhAminI SaTpadI vaizya huI, zrAdi / ina viSayoM ke atirikta himazItala, meM hai / isameM 108 padya haiM aura pratyeka padya "rakSisana- vikramarAya, zAlivAhana, bhoja, kUnapANDaya, hoysalavarata" ke sAtha pUrNa hotA hai / kavikA kahanA hai ki, rAya vijjala, ballAla, beTTavardhana, cAmuNDarAya inake yaha kRti dharmAkhyaparake candraprabhake anugraha se lakSmI- viSayameM bhI kavine yatakiMcita likhA hai| prArambha meM menakI bhakti para racI gaI hai| prAraMbha meM candraprabha ko jina tathA sarasvatI kI stuti hai / 1755 ke jayavapameM stuti hai| (1834) koDagu zaiva huA. aisA kavikA kahanA hai / 3 bhavyAmata -- isameM 110 kaMda haiM aura unameM 6 parANasItra- yaha vArdhaka SaTpadI meM hai| AtmatatvakA varNana hai / Adi meM jina-stuti hai / padya- isameM 51 padya haiM / isa kRtima jinezvaroMke mAtA pitA, saMkhyA 107 meM kavi kahatA hai ki, gommaTasAra tathA janana, nagara, varNa, yakSa, lAMchana, karmakSayAvani, paJcaprAbhUta hI paramArtha kI mAtA pitA haiM, aimA vizvAma kalyANa AdikA varNana hai / karake aura nemIzvara svAmIkA smaraNa kara maiMne isakI 7 mullAzAstra - yaha graMtha bhAminI paTpadI meM racanA kI hai| hai aura isameM 8 zrAzvAma tathA 400 padya haiM / isameM 4 parazugamabhArata-yaha bhAminI paTapadI likhA hai ki, indra ke dvArA dUsare ko gaNadhara pada diyA meM racA gayA hai / isameM adhyAya 24, padya 1369 haiN| jAne para usameM ruTa hokara pArzva bhaTTArakana mullAzAstra isameM 'ara' tIrthakarake madhyakAlameM sthita mubhauma-parazu- kI racanA karake pracAra kiyA / isakI racanA kavina gamakI kathA likhI huI hai / kathAmeM likhA hai ki, para- nAvinakara meM kI thii| AraMbhameM candranAtha, kavi, siddha, zurAma sahasrabAhuko jItakara aura 21 bAra kSatriyoMkA sarasvatI Adi kI stuni hai| saMhAra karake aMtameM subhauma gajAsa mAga gayA / kavina 8 jinarAmAyaNa-yaha bhI bhAminI SaTpadI isa pranthako gubdhipurameM racA hai| prAraMbhameM candraprabha meM hai / ima ganthI jo prati milI vaha apUrNa hai| usa pazcAt kavi, supArzva, ara, siddha, sarasvatI, yakSa ina apUrNa pratimeM 74 AzvAsa (4309 padya ) aura 753 kI stuti hai| AzvAsake kucha padya hai / grantha mAmAnya hai| 5 kadaMvagaNa -yaha bhI bhAminI paTapadImeM himazItalanakathe- yaha sAMgatya meM hai / hai| isameM 199 padya aura kucha sAMgatya bhI haiM / kavina isameM 87 padya haiM / ise 'akalaMkacarita' bhI kahate haiN| isa pranthameM yathAzakti bahutase viSayoMko saMgraha kiyA isameM akalaMkasvAmI dvArA himazItala rAjAkI sabhAmeM hai| prAyaH isIse isakA nAma kadaMbapurANa par3A hogaa| bauddhoMke vAdameM parAjita hone tathA niSkAsita kiye isameM kavike 'beTTavardhanacarita' tathA 'mullAzAstra' kA jAkara siMhala dvIpa bheje jAnekA vRttAnta likhA huA hai| ullekha hai / pranthake pratipAdita viSaya isa prakAra haiM:- 10 vaTTavardhanacarite-- yaha bhI sAMgatyameM hai| Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 anekAnta [varSa 1, kiraNa 8, 9, 10 padya 121 haiM / isameM gamAnajagaru-dvArA toNNuru meM pallI celuvamma, zvasura brahmadeva, mAtula doDyya aura beTTavardhana rAjAke vaiSNava banAne AdikA varNana hai| upAdhiyA~ asAdhAraNa kaliyuga prathamadAkSiNAtya, kavi bhAraMbhameM candraprabha aura sarasvatIkI stuti hai| cakravartI, mahAkavi,dharmacakravartI thiiN| sAtha hI, yaha mA 11 vijjaNarAyapurANa-yaha bhAminI Sa- lama hotA hai ki, zravaNabelagola ke cArukIrti paMDita se TpadImeM hai / isameM zrAzvAsa 8,padya 498 haiM / 'bijaNa' jo varSAzana inheM milatA thA use maisara-devarAjane svayaM basava kI bahana guNavatI se vivAha kara usake lar3ake denako svIkAra kiyA thaa| ina gItoMke aMtameM maisara-rAjA ko rAjA banAne kA apane maMtrI tathA basava Adi ko mummar3i kRSNarAjakA maMgala ho aisA ullekha hai| isase Adeza karake mara gayA / jainiyoM para basava ke dvArA jAna par3atA hai ki yaha kavi unakA Azrita rahA hogaa| kiye jAne vAlI hiMsA ko rAjakumAra ne dekha kara kavikA janma zaka 1684 svarbhAnu saMvatsara (1763) meM use yuddha meM jIta karake jainiyoM ke kaSTa ko dUra kiyaa| huA thaa| isa pranthameM ukta bAtoMkA hI vistRta varNana hai| kavi naM 1789 meM 'zAkaTAyana-prakriyA-saMgraha', 16 cArukIrti paNDina (1815) 1804 meM 'lokavibhAga' tathA 1808 meM 'vRttaratnAkarainhoMne 'bhavyacintAmaNi' grantha likhA hai / jJAta vyAkhyA' kI pratilipi kI thI / ye bAteM ullikhita hotA hai ki, kavi zravaNabelagola-maTha ke bhaTTAraka the| tInoM ganthoM kI pratiyoMse vidita hotI hai / aura terakAinakA kahanA hai ki, yaha prantha zaka 1737 ke yava saM- NAMbike namicaMdrane kavike liye 1804 meM 'jainendravyAvatsara ( san 1815 ) meM racA gayA hai| 'bhavyacintA- karaNa prakriyAvatAra' tathA 1887 meM 'uttarapurANa' kI maNi' campUrUpa hai / isameM 16 AzvAsa hai / isa kRni prati lipi bhI kI thii| aisA ina ganyoMkI ukta pratimeM pratyeka jinapUjA meM sukha prApta karane vAle vyaktiyoM yosa jAnA jAtA hai / kI kathA likhI huI hai / vidita hotA hai ki, yaha grantha 18 hiraNyagarbha (la. 1860) zravaNabelagolameM bAhubalI svAmI ke nikaTa hI parNa huA inhoMne 'sarasvatIprabandha', 'vizvakRtiparIkSaNa' ina hai / pranthAraMbhameM jina, siddhAdikI stuti hai / do ganthoM ko likhA hai / mAlUma hotA hai ki, inakA 17 zAntarAja paNDita (180) rAjarAja' nAma bhI thA / inakA nivAsasthAna dhArainhoMne lakSmIdevI ko papa pahanAne vAle gIta likhe vAr3a prAnta hai / inhoMne pUrva kaviyoMmeM nemi vandra, agghai| inhIM kA banAyA huA 'sarasajanacintAmaNi' la, honna, guNavarma, nAgavarma, paMpa, kezava, madhura ina nAmaka eka bRhat saMskRta kAvya bhI hai| yaha gantha san kaviyoMkA smaraNa kiyA hai / kavine 'vizvakRtiparIkSaNa' 1820 meM racA gayA hai| isa granthase kavike bAre meM kI racanA 1873 meM kI hai aisA jAna par3atA hai| nimna bAteM upalabdha hotI haiM: 1 sarasvatIprabandha-yaha campUrUpa kRti hai| ina kA pitA padma paMDita, mAtA keMpadevamma, dharma- pUrNa gantha abhI taka nahIM milA / sunate haiM ki, isa * maha bAta bijalacarite, ekAdazaruvanakathA bhaura vijayakumA- meM 12 AzvAsa haiM / ganthAvatArameM padmaprabha,siddha, kavi, ricaritese bhI siddha hotI hai| -anuvAdaka vRSabhasena, gautama, sarasvatI, samantabhadra, pUjyapAda, bha. Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456] ka0 sAhitya aura jainakavi kalaMka AdikI stuti hai / AzvAsoMke aMtameM yaha gadya magara mAlama nahIM hotA hai ki, kavi kisa rAjA ke milatA hai: saciva the| pUrva kaviyoMkI stuti karate samaya kavi ne ___ "idu viditAItpada-vidyAvinayavirahita- 'vijayagaNa' (1448) kA nAma bhI liyA hai / isase vidvajanAkharvagarvakuraMgasaMganidheta-zArdalahiraNya- vidita hotA hai ki, yaha ukta 'vijayaNNa' se bAdake garbhakaviziromaNiviracita" aadi| kavi haiN| guruoMkA smaraNa karate samaya tIsaraM maMgarasa ke samAna (1508 ) prabhendu-zratamuni ke bAda vimala2 vizvakRtiparIkSaNa-yaha gadya grantha hai| kIrtikA nAma liyA hai| isase jJAta hotA hai ki maMgaisameM nemicaMdra aura aggalake ganthoMkA parAmarza tathA rasake kAlase ye kucha pIche ke haiN| inakA samaya lagaanavAda hai / kavikA abhiprAya hai ki, nemicaMdrake bAda bhaga 1525 hogaa| kavikA 'rAmavijayacarita' sAMgatya kezirAjake 'zabdamaNidarpaNa' ke Adi meM pratipAdina meM hai| isameM sandhiyA~ 15, padya 2563 haiM / gantha ma daza kavi the| jaina saMpradAyake anukUla rAmAyaNa kI kathA likhI hai| 16 kamala paMDina (1886) granthAvatArameM jinastuti, pazcAta kavi, siddha, sarasvatI, inhoMne ratnakaraNDakI TIkA banAI hai / yaha kAzyapa inakI stuti hai / tadanantara pUjyapAda, akalaMka, samantagotrI bommarasake putra the| inakA sthAna zvetapara thaa| bhadra, koNDakunda, cArUkIrti paMDita, prabhandumuni, zrutakavikA kathana hai ki, maisura rAjA mummaDi kRSNarAjAke muni, vimalakIrti ina gAoMkI stuti kI hai / isa AzritasUri paMDitake iSTAnasAra 1866 (?) meM maiMne isa kavi kI racanA lAlata aura hRdayaMgama hai / kI racanA kI hai / isa TIkAkA nAma 'bAlabodhinI' hai| vardhamAna ( la. 1650) 20 candayya upAdhyAya inhoMne 'zrIpAla carita' ligvA hai / inakA samaya inakA sthAna mUDabidrI aura gantha 'jainAcAra' hai| lagabhaga 1650 hai| yaha zrIpAla carita sAMgatya meM hai| yaha gantha sAMgatyameM hai| imameM maMdhiyoM20, aura pratyeka saMdhika aMtameM yaha padyahaipariziSTa 'madananigapamAna malayAdripavamAna kavipadma ( 1205 ) viditasajjanasevyamAna / inhoMne belara kA 322 vA~ zAsana ( hAsana jile maduguNavAbhAsyamAna nanisidanu ke zAsanoM kA anubandha ) likhA hai| yaha bAta umI cadara zrIkavivartamAna / / " zAmanake aMtima padya se avagata hotI hai| isa zAsanameM likhA hai ki 1295 meM vardhamAna malayAri kA mmilita hone vAle haiM) .... ( ukta donoM kavi dvitIya bhAgake anuvAda meM sasvargavAsa huA / usIke upalakSameM dorasamudra ke bhavyoM ne unakA samAdhisthAna banavAyA hai| noTa aura nivedana __ (yaha kavi prathama bhAga ke anuvAda meM sammilita isa lekhake sAtha 'karNATaka-kavicarite' nAmaka hone vAlA hai|) kanar3I ganthake tInoM bhAgoMmeM Ae hue jaina kaviyoMkA devappa ( la. 1525) saMkSipta paricaya samApta ho jAtA hai / pahale bhAgake 75 inhoMne 'rAmavijayacarite' likhA hai / kavine apane kaviyoMkA paricaya 'janahitaiSI' meM prakaTa huA thA aura ko 'bhasuravaMzodbhava' batalAyA hai| inake pitAmaha hoya- bAdako (san 1914 meM ) 'sulabhaganthamAlA' meM vaha sala dezake caMganADa ke sacivaziromaNi devappa, pitA eka alaga pustakake rUpameM bhI nikAlA gayA thaa| bukarasa / inhone apaneko bhI saciva devappa likhA hai| yaha pustaka mohola ( zolApura ) nivAmI seTha ziva Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [varSa 1, kiraNa 8, 9, 10 unake dvArA sAhityake uddhAra tathA pracArakA prAyaH kucha bhI kAma nahIM ho rahA hai| isa dizA meM jo kucha bhI kAma ho rahA hai vaha prAyaH ajaina vidvAnoM aura ajaina zrImAnAM ke dvArA hI ho rahA hai; aura isa liye ve saba hamAre vizeSa dhanyavAdake pAtra haiM / unake aMdara yadi itanI udAratA aura guNagrAhakatA na hotI to nahIM mAluma aba taka aura kitanA kanar3I sAhitya lupta ho gayA honA ! aura Aja hama isa paricayako pAneke bhI yogyana hote| 488 anekAnta lAla jI kI Arthika sahAyatA se prakAzita kI gaI thI aura isI liye 40 pRSTakI pustaka hone para bhI isakA nAma mAtra mUlya Adha AnA rakkhA gayA thA / yaha pustaka aba varSoM se nahIM milatI-kitane hI vidvAnoMko isake liye bhaTakate tathA idhara udhara patravyavahAra karate dekhA hai, kucha ko mujhe apanI pustaka udhAra denI par3I hai / astu; isa bhAgake zeSa 21 kaviyoM kA hAla, jo bAdako mAlUma huA hai, vaha anekAntakI isa saMyukta kiraNa meM diyA gyaa| dUsare bhAga 50 jaina kaviyoM kA paricaya pAThaka 'anekAnta' kI dUsarI, tIsarI, chaThI-sAtavIM kiraNa meM par3ha cuke haiM aura tIsare bhAgake 20 kaviyoM kA paricaya tA pahale bhAgake eka aura dUsare bhAga ke do aura avaziSTa rahe hue kaviyoM kA paricaya bhI, zAstrIjI ke eka sundara vaktavya ke sAtha, unake sAmane prastuta hai / karNATaka jainakaviyoM ke isa saMpUrNa paricaya se - jisameM aneka AcArya, muni, vidvAn, tyAgI, brahma rAjA, maMtrI tathA anya gRhastha zAmila haiM - yaha para mAlUma hotA hai ki hamAre sajAtIya bandhuoM ne karNATaka pradezameM sAhityasevA aura usake dvArA dharma tathA samAjakI sevAkA kitanA bar3A bhArI kAma kiyA hai / unake dvArA saiMkar3oM pantharatna race gaye, jinakI prazaMsAmeM kitane hI anubhavI jaina vidvAn bhI muktakaMTha aura mukta lekhinI bane hue haiN| ina gUnthoMmeM kyA kucha hai kauna kaunI bAteM surakSita haiM, kitanA itihAsa saMpahIta hai athavA dezakAla kI paristhitiyoM ke anusAra tathA naye naye anubhavoM ko lekara kyA kyA vizeSatAe~ pAI jAtI haiM, ina saba bAtoMse uttara bhArata ke prAyaH sabhI jainI anabhijJa haiM - unheM to granthoM tathA granthakartAoM kA nAma taka bhI mAlUma nahIM haiM aura na yahI khabara hai ki dakSiNa bhAratameM hamArA kitanA abhyuda raha cukA hai / rahe dakSiNa bhAratake jainI, unakI prathama to saMkhyA hI bahuta kama raha gaI hai, dUsare unameM vidvAnoM kI asAdhAraNa kamI pAI jAtI hai aura tIsare dhanAbhAva bhI unheM bahuta kucha satA rahA hai / isase ve khuda apane sAhitya ke mahatva se anabhijJa haiM, kitane hI ganthanako apane pramAda tathA ajJAnavaza kho cuke haiM, 1 isameM sandeha nahIM ki karNATaka sAhitya meM jainadharmakA bahuta kucha AtmA maujUda hai aura jaina samAjakA bhI usake dvArA bahuta kucha samIcIna darzana ho sakatA hai; kyoMki hamAre bahutase prAcIna AcArya aura vidvAna udhara hI hue haiM aura kitane hI jaina rAjAdika bhI pichale z2amAne meM udhara raha cuke haiM / isa liye uttarabhArata ke jainiyoM kA yaha khAsa kartavya hai ki ve apane dakSiNI bhAiyoM kI sahAyatA se mahatva ke kanaDI granthoMkA rASTrabhASA hindImeM anuvAda karAe~ aura kanar3I jaina sAhitya meM jo jo vizeSatAe~ haiM una saba kA eka uttama saMgraha bhI vidvAnoM dvArA hindI meM prastuta karAne kI yojanA kareM / isase hameM apane pUrva puruSoM ke AcAra-vicAroM tathA inihAsakA bahuta kucha patA laga sakegA aura hamAre dhArmika evaM sAmAjika jIvanameM bahuta kucha pragati ho skegii| isa ke sivAya, yaha bhI nivedana kara denA jarUrI hai ki karNATaka jaina kaviyoM kA yaha saba (tInoM bhAga kA ) paricaya aba eka alaga pustaka ke rUpa meM acchI taratIba dekara aura kaI upayogI anumaNikAoM meM vibhUSita karake nikAlA jaay| aura vaha binA mUlya athavA lAgata se bhI bahuta kama mUlyameM vitaraNa kiyA jAya / yadi koI dAnI mahAzaya isa ora yoga deveM to samantabhadrAzrama isa zubha kArya ko apane hAtha meM le sakatA hai| anukramaNikAoM ke sAtha yaha pustaka dasa phArma (160 pRSTha) ke lagabhaga hogI aura isakI lAgata 200) ru0 ke qarIba AegI AzA hai koI eka yA do sajjana zIghra hI isa bhAra ko uThAnekA zreya prApta kareMge / -sampAdaka Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456 ] ( 1 upa ke Uparame AvaraNa haTaneke prathama hI nitya prati niyamita rItisa dhArA nagarIkA rAjadvAra khulatA, aura do azvArohI nirjana patha para me cala kara sudUra ko nikala jAte / koI navIna dekhane vAlA unako sahabadhu athavA aMtaraMga mitra samajhatA / navame fparyaMta unakA veSabhUSA aura sAja prAya. samAnasA rahatA / unake mu~ha para rAjataMja jhalakatA thA / RTE - kAlaka kumAra [ lekhaka - zrI 0 bhImajI harajIvana 'suzIla'; anuvAdaka - paM0 mUlacaMdra jaina 'vatsala' ] 3 rAtri yoddhA ke hAtha kA bhAlA jima prakAra nAgake taMja meM camaka jAtA hai, usI prakAra una dono azvArohiyo ke mukhamaMDala para svAbhAvika gaurava- taMja prakaTa hokara aMdhakAra meM cakrAkAra pradIpta hotA thA / vAstava me ye donoM bhAI-bahana the| inako gahabaMdhu prathavA aMtaraMga mitra kahanA bhI kucha anucita nahIM thA / vahanarUpa me janma lene para bhI 'sarasvatI' ko kAlakakumAra apanaM laghu bhAI samAna samajhatA aura sanmAna karatA thaa| kAlaka kumAra dhArAvAma nAmaka magadhadeza kI eka pradhAna nagarI kA yuvarAja thA, usake pitAkA nAma 'risiMha' thA / vairisihane kumArI sarasvatIko rAjakumArakI samAna hI svacchandra prakRti meM pAlita kiyA thA / vaha puruSatreSame kumArake sAtha vanameM jAtI, abavidyA sIkhatI aura prAtaH kAlake prathama hI aMdhakAra kI kucha apekSA na karatI huI, bhayakaM sthAnameM nirbhayataHmada' nAmaka bhI ullekha - sampAdaka kaLI 'vIrasiMha' aura kI nilatA hai kAlakakumAra 1 489 *" parvaka bhramaNa karatI thI / rAjamahala ke kRtrima viveka aura daMbhapUrNa saujanyame bhAI-bahanakA yaha nirmala sneha kucha alaukika hI pratIta hotA thaa| mahAsAgara ke kSAra jalame mIThe rasakI dhArAsamAna kAlaka kumAra aura sarasvatIkI sneha-saritA samasta rAjapura me nitAnta bhinna prakAra kI zrI / nitya niyamAnusAra kAlaka kumAra aura sarasvatI Aja prAta kAlake prathama uTha kara samIpastha vana kI aura jA nikale the / vilAsI nagaravAsiyoMke jagane ke prathama hI nagarako lauTakara AjAnA donoMkA nityakrama thA / sarasvatI kucha vizeSa ullAsase apane ghor3eko Age Age calAtI jAtI thI, kumAra kAlaka cintA prasta thA, vaha sarasvatI ke ghor3e ke pIche calanA apanA kartavya samajhatA thA / ghor3ekA vega sAdhAraNata bar3hane se kAlaka kumAra vicAranidrAmaM jagA aura sarasvatIko sambodhita kara bolA 66 bahana | kyA zIghratA A par3I hai / tumheM kyA kisI dina ke lie Aja yuddhakI parIkSA denI hai, jo itanI zIghratA ghor3A daur3A rahI ho| do dinapazcAta aMtaHpura me rahanA par3egA, taba yaha saba tUphAna zAnta ho jAyagA, phira kahIM ronA na paDe / " sarasvatIne ghor3ekI lagAma khaicI, bhAIke sammumba apanI dRSTiko zralakSita rakhakara bolI : " striyoM meM bhI tumhAre hI samAna AtmA nivAsa Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 anekAnta [varSa 1, kiraNa 8, 9,10 karatA hai aura unheM bhI AtmarakSA karanA hotI hai, aura donoM bhAI-bahana ghor3oMko vahIM chor3a kara banake adhi vaha tumase bhI kahIM adhika / " kA~za bhAgameM bhramaNa kara jAte / unake lie isa vana kA koI bhI mArga athavA sthala aisA nahIM thA jo una se chipA ho / yahA~ Ane para ve rAjakumAra aura rAjakumArIkI avasthAko bhUla kara kevala mAtra mAnavacAla bana kara sAmAnya gRhastha kumAroM ke samAna jIvanalIlA vyatIta karane meM Ananda mAnate the / Aja ve udvigna the, unheM kisI bhI vinodame AnaMda jJAta na huA / unakA niraMtara hI gaganamaMDapa citrita prabhAtakAlIna vividha prakArake dRzya avalokana karanemeM kitanA hI samaya vyatIta ho jAtA thA / Aja vehI baMdhu haiM, vahI vanarAja hai, vahI sUryodaya aura vahI AkAza hai / kintu bhaviSya kI ciMtAoMne Aja unake cira AnaMdarasakA bhakSaNa kara liyA thA / bahuta samaya paryaMta donoM mauna rUpase baiThe rahe / isa prakSepakA uttara sarasvatIko kucha na milA / donoM Age cale / "antaHpurameM banda rahanA par3egA aura ronA par3egA " yaha kahate kaha to gayA parantu na kahA hotA to ucita thA, kAlaka kumArane yaha pIchese samajhA / usakA mu~ha pazcAttApako lie hue thA; paraMtu yaha dekhane vAlA vahA~ koI nahIM thA / bhAI-bahana ko alaga honA par3egA, yaha vicAra Aja kucha dinoMse kevala bhAI-bahana ko hI nahIM kintu pitA 'vairisiMha' aura mAtA 'surasuMdarI' ko bhI ciMtAtura aura udvigna banA rahA thA / sarasvatIko aba vivAhanA hogA aura kumArake vepameM bhramaNa karatI putrI ko gRhiNI bana kara ajJAta antaHpura meM basanA par3egA, itanA hI nahIM kintu eka dUsare kI chAyAsadRza rahane vAle bhAIbahana kA paraspara vichoha hogA yaha ciMtA unako zanaiH zanaiH adhika satA rahI thI / sarasvatIko kumAravrata kI gaharI garI abhilASA hai kintu sabase bar3A durbhAgya yaha hai ki use apane lie nahIM to bhI rAjyarakSA ke lie to vyavazya vivAha karanA hogA - kauzala, kauzAmbI athavA vaizAlI ke kisI bhI rAjya kuTuMbakI mA~ga magadharAja ke lie avazya svIkAra karanI hogI / yadi vaha aisA na kare to kumArIke lie magadhamahArAja Apatti sthAna bana jAe~, samIpa ke kSudhAtura guddhasamAna sAmantagaNa magadha ko nigala jAya~ / kucha samaya pazcAt donoM bhAI-bahana nagara aneko tatpara hue| itane meM unhoMne zahara se logoke kucha samUhako apanI ora Ate dekhA / mAlUma karane para unheM jJAna huA ki jinazAsana ke eka dhuraMdhara vidvAn zrIguNAkara sUri Aja dhArA nagarIke udyAnameM saMghasahita padhAre hai / isa samaya magadha jaina zAsanakA eka pavitra tIrtha banA huA thA / sahamro jaina muni ahiMsA, satya aura tyAga dharmakI mahimAkA upadeza dete hue magadhako eka devabhUmi banA rahe the / utkRSTase utkRTa bhogopabhoga aura ucca se ucca koTikI tyAgaavasthA ina donoMkA apUrva saMgama isa bhUmi para eka samaya huA thA / bhoga aura tyAga ekahI bhUmi para eka hI samaya itane mitrabhAva se nivAsa kara sakate the, isakA anubhava mAta bhUmi magadhane kiyA thA / AjakA vilAsa kucha samaya ( 2 ) sarasvatI ghor3e para se nIce utarI, ghor3eko vRkSase bA~dha diyA / kumAra kAlakane bhI ghor3ese utara kara sarasvatIkA anukaraNa kiyA / Aja yadi nitya pratike anusAra ullAsa hotA to pazcAt parama saMyama bana jAtA thA / Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456] kAlaka kumAra 491 ___ kAlaka kumAra aura sarasvatIne rAjagar3ha jAne ke paTTI bAMdhI hai, isakA hRdayasparzI citra citrita karate bajAe udyAnakI ora apane ghor3oMko daudd'aayaa| jina hue unhoMne upasaMhAra meM kahA-"sarva kRtrimatAbhoMse zAsanake nirpatha muni nirAbAdha sukha-zAntike eka nirmukta hokara jinheM kevala apanA AtmakalyANa sAsamudra the, unake nikaTa yadi koI bhUla kara bhI jA dhana karanA ho unake liye jainazAsanake tyAgadharmake nikale to unakI zItala laharoM tathA sanAtana saMgItakA atirikta anya koI bhI utkRSTa mArga nhiiN|" AsvAda lie binA pIche nahIM A sakatA / kumAra vyAkhyAna samApta hone para sarva janasamUha AcArya aura kumArIko samudra ke bahumUlya ratnoM kI adhika zrIko praNAma kara apane apane sthAnako calA gayA / mpahA na thI, ve to kSaNika zAnti aura tRptikI kAma- kAlaka kumAra aura sarasvatI bhI vidhipUrvaka guNAkaranAsa isa ora pAneko prerita hue the / unakA mana sUrikI vaMdanA kara rAjagar3ha pahu~ce / Aja bahuta udAsIna thA; nigraMtha munike darzana evaM upa- rAjakumAra aura rAjakumArIne mahala meM jAkara nidazame alpa samayako AzvAsana prApta hogA, isake zcitarUpase apanI sthiti aura zaktike nApanakA prayatna atirikta unheM aura adhika kucha icchA na thii| kiyA / donoMne vicAra kiyA-rAja kuTuMbake lie gaNAkarasari isa samaya ziSyasamUhake madhya meM anivArya aise prapaMcajAlomeMse chUTane aura niSpApa eka vRkSa ke nIce baiThe the, choTe choTe tArAgaNa ke samUhameM jIvana vyatIta karaneke lie jinazAsanadvArA prarUpita candra sadRza unakI puNyaprabhA samIpaka samUhako ujvala saMyamamArgake atirikta aura koI uttama upAya nahIM karatI huI udyAnameM pUrita ho rahI thii| hai| tyAgajIvanakI kaThinAiyA~ unake lie navIna bhale kumAra aura sarasvatI jaba vahA~ pahu~ce usa samaya hI hoM kintu unase ve ajJAta nahIM the, svecchApUrvaka AcArya mahArAja vaMdanArtha Ae hue strI-puruSoMko jo apane zarIrako kasa sakeM unake lie parIpaha kyA tyAga dharmakI mahimAkA upadeza de rahe the, sadaiva zrA- kara sakate haiM ? moda aura astra-zastra kI zikSAmeM tanmaya rahane vAle kAlakakumAra aura sarasvatIne guNAkara sarike sakumAra-kumArI munikI dharmasabhAmeM AveM, yaha eka mIpa jAkara munidharmakI dIkSA grahaNa kI / magadhamAtAke asAdhAraNa ghaTanA thI, ve donoM atyaMta zAntipUrvaka kIrtimaMdira para yazasvitAkA kalaza bhAgepita kiyA / zrotAoMkI zreNImeM baiTha gye| kumAra kAlakane anukramame prAcAryakA pada prAma AcArya mahArAja, saMsArake prapaMca, dambha aura kiyA / sAdhusaMghameM ve 'kAlakAcArya' ke nAmase uccApAkhaMDakA vivecana karate hue, samartha strI-purupoMkA rita kie jAne lage / sarasvatI sAdhviyoMke samudAyameM tyAga vizvake kitane kalyANa patha para pahu~ca jAtA hai, vicaraNa karatI aharnidaza AtmahitakA ciMtana karatI yaha prasiddha puruSoke jIvanacaritoM parase samajhA rahe hai| eka dUsarese alaga rahane para bhI mAnoM bhAI-bahana the| saMsArI manaSyoMne apane lie eka kArAgRha banAyA eka chatrakI chAyAmeM rahate hoM aura eka mAtA kI goda hai jisa kAgagRha ke aMdara svArthI pAkhaMDI jIvAna meM krIr3A karate hoM, isa prakAra kRtrimatArahita apane asaMkhya bhrAntiyoMkI racanA kara bhadra puruSoMke netroM para apane caritrakA paripAlana karate haiM / Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 anekAnta [varSa 1, kiraNa 8, 9, 10 kAlakAcArya eka samaya yuvarAja the, yaha vAta sahasroM nagaranivAsI yaha saba dRzya netroMke sAmane dekhina lagabhaga bhulA dI gaI hai / prAcArya apane pUrva sambandhoM rahe kintu koI bhI sammukha Akara aura lAla oNgmeM ko bhI bhUla gae hoNge| sAdhvI sarasvatIkA unake parva karake isa anAcArako vIrocita pratikAra na kara skaa| jIvana ke sAtha kucha saMbaMdha nahIM rhaa| ___ yadi ve nirbala aura azakta manuSya tanika bhI himmatake sAtha samIpa Akara isa nararAkSasake anucaroMko pakar3a kAlakAcArya vihAra karate hue eka dina ujjayinI lete to zAyada ve pRthvImeM samA jAte! paraMtu isa samaya nagarIke udyAnameM virAjamAna the| sarasvatI sAdhviyoM to ujjayinI niHzakta banakara baiTha gaI thii| usake nivAsI ke samIpa kisI eka grAmameM thI / vaha apane saMsArI vilAma aura vinodakI madhura kintu jaharIlI laharoM meM avasthAke bhAI aura jainazAsanake eka samartha AcArya mamta thaM / nyAya athavA pavitratAkA rakSaNa karanekI kI vaMdanAko AtI thii| itanameM gajA gaHbhilla anA- apekSA dehakI rakSA karanA hI unake lie adhika mahatva yAsa isa mArgasa hokara niklaa| usane dUrama sarasvatI kI vastu banI huI thii| ko zrAta hue dekhA / samasta saMsArako zItalatA mi- sarasvatIkA balAna haraNa honesa ujjayinI-nagaracana karane vAlI yaha rUparAzi gajAka hRdayameM pracaMDa vAsiyAna bijalI-jaise camatkArakA anubhava kiyaa| agni prajvalita karane lgii| vaha janmama hI atyAcArI bhayaMkara ulkApAtake bhayasa va gRhoMmeM praveza karane lge| thA parantu abhI taka usakA pApa-ghaTa pUrNa nahIM vyavasAyI varga dukAneM banda kara jIvanasaMrakSaNakI huA thA, atyaMta abhimAna aura pAzavikatAnaM use AzAma apane apane ghara calA gayA / dekhataM dagvane aMdhA banA diyA thaa| 'sarasvatI' eka sAdhvI hai, sara- ujjayinIma hAhAkAra phaila gyaa| sAdhvIkA apaharaga svatIko kisI ke hAthakA sparza hone para ujjayinIkI yaha kevala strIjAti para atyAcAra hI nahIM thA kiMtu samasta janatA zAntibhaMga kara baiTheMgI isa bAta kA saMpradAyamAtrake bhaMghakA yaha ghora apamAna thA / durbhAgya vicAra vaha nahIM kara skaa| kAmAMdha rAjA isa samaya se isa samaya ujjayinI meM koI eka bhI vIra purupa tA aparAdhI kI sahaza cupacApa calA gayA / kintu nahIM thaa| gardabhillako usake siMhAsana parase utAra kara apana sevakAsa kahatA gayA ki 'sarasvatI' jaba udAna -nIca paTaka kara-usake pApakA pratyakSa badalA detA se pIche lauTe to zIghra hI use pakar3a kara gajamahala meM emI kisImeM zakti nahIM thii| le AnA / anacara gaha degvata hue vahA~ khar3e ho gye| zRMgAra, Amoda aura prANasaMrakSaNa ke pravAhameM par3I __ bahuna dinoM ke pazcAta Aja kAlakAcArya aura huI prajAke mastaka para kalaMkake atirikta aura anya sarasvatI ujjayinIke udyAna meM mile the| donoM saMyamI kyA ho sakatA thA ? ujjayinIke itihAsameM eka nirvikAra nayanase harSake A~saoMse plAvita hone lge| sAdhvIke apaharaNa kA kAlA kalaMka aMkurita huaa| ___ udyAnase poche lauTatI sarasvatIko gajAke ana- kAlakAcArya ne isa bAtako mAlUma kiyA / sotA caroMne nagaramadhyameMse pakar3a kara pAlakI meM baiThAyA huA siMha acAnaka cher3A jAya usI prakAra yama, niaura balAt le jAkara rAjAke aMtaHpurameM chor3a diyaa| yamake baMdhanameM baMdhA rahane vAlA usakA svAbhAvika Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlaka kumAra ASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456 ] 493 kSatriyatva adhika varSoM ke pazcAt Aja acAnaka hI dekhakara ghabarAye / pApI jisa prakAra puNyamUrti ko dekha kara ghabarAtA hai usI prakAra ye nArakI jIva kAlakAcArya ko dekha kara bhayabhIta bana gye| chaha kAya ke jIvoM kI rakSA karane vAle eka jaina muni pratApI rAjA ke sAmane zrAkara pratikArakA eka zabdamAtra bhI na kaha sakeMge aisA usane samajha rakkhA thA, kintu usakI yaha AzA vyartha niklii| jo dAvAnala dUra dUra lagatA usI dAvAnala kI jvAlA isa samaya rAjA aura rAjya ko bhakSaNa kara jAegI aisA use bhaya huA / camaka uThA / eka samaya thA jaba sarasvatI ke sammukha U~cI dRSTi karake dekhane kA kisI ko sAhasa na hotA, bahana sarasvatI ke kiMcit saMtoSa ke lie vaha magadha kI rAjyalakSmI ko tuccha samajhatA / usI sarasvatI ko apane sammukha ujjayinI kA eka svecchAcArI rAjA balAtkAra apane antaHpura meM le jAya, isameM usane rAjA aura prajA donoM kA pralayakAla samIpa AtA huA dekhaa| isa atyAcArI rAjyakA Aja aMta A gayA, aisA usakA saMyamI aMtaHkaraNa bola uThA / kAlakAcAryameM basA huA kAlaka kumAra vikarAla rUpa " gardabhilla ! aba bhI prAyazcittakA samaya hai, sarasvatI ko chor3a de, jaina zAsana kI vaha eka pavitra sAdhvI hai; itanA hI nahIM kiMtu vaha dhArAvAsa-rAjya kI rAjaputrI hai, usakA eka bAla bA~kA hone ke prathama hI ujjayinI ujAr3a ho jAyagI, eka duSTake pApa se sahasroM nirdoSoM kA rakta baha jAyagA ' 33 kAlakAcArya ke ye zabda paMcajanya zaMkhanAda kI bhAMti mahala meM gUMja utthe| sarasvatI dhArAvAma-rAjya kI rAjakanyA aura kAlakAcArya dhArAvAsa ke rAjakumAra kAlaka kumAra haiM, isa bAtakA jJAna gardabhilako zrAja hI huaa| sarasvatIke apaharaNa kA ayogya sAhasa vaha karate to kara gayA parantu isase pIche kaise haTA jAya isakA ucita upAya use nahIM sUjha par3A - pratiSThA aura vAsanA kI aspaSTa anala usake hRdaya meM sulagane lagI / gardabhilla ne kAlakAcArya kI isa uddhatatA kA uttara zabdoM kI apekSA zastrase dene kA nirNaya kiyA / izArA pAte hI rAjAke rakSaka myAnase talavAra nikAla kara kAlakAcArya ke sAmane khar3e ho gae / nRtya kI taiyArI kara rahe the / "mujhe bhI eka samaya tumhAre jaise zastroM meM zraddhA gardabhila aura usake anucara kAlakAcArya ko thI, aura Aja bhI yadi isa muniveSa ko alaga kara dhAraNa kara uThA / udyAnase vaha usI samaya gardabhillake mahala kI aura calA / janatAne samajhA kAlakAcArya hoza-kAMza 'cukA hai, usakA mastiSka vikRta ho gayA hai, vaha sAdhu hai -- niHzastra hai - akelA hai / yadi vaha svastha hotA to rAjA ke samIpa isa prakAra daur3akara jAne kA sAhasa na karatA / kintu loga yaha kyA jAneM ki kAlakAcArya kA zarIra to magadha kI miTTI se banA huA thA, ujjayinI kI kAyaratA usa kA sparza nahIM kara sakI thI / vizvakA prAsa karane ke lie umar3I huI dAvAgni kI sadRza vaha garda bhillake rAjamahala meM gayA / dvArapAla athavA koI anya sainika kAlakAcArya ko roka nahIM makA / Aja to usake sammukha nirIkSaNa karane vAlA jala jAya, isa prakArakI jvAlAe~ usake roma-romasaM nikalatI thIM / kAlaka kumAra Aja kAla bhairavake tAM Dava Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 anekAnta [varSa 1, kiraNa 8, 9, 10 icchA karU~ nA zastra kA upayoga kara sakatA huuN| paraMtu (4) aisA samaya Aneke prathama hI zAMtipUrvaka samajhA denA mamaya jAne ke sAtha bAta vismaraNa hone lagI, mere munidharmakA kartavya hai, pazcAt koI yaha na kahe ki rAjA. gardabhilla ne vicAra kiyA, kAlakAcArya baMcAga jaina zAsanake eka muni ne apanI bahanake lie. jaina jaina mAdhu ! kevala dhamakI dekara deza chor3a kara c| dharma kI AjJAkA ullaMghana kiyA-mamamta jaina saMghakA gayA hai| mastaka lajjA se nmaayaa| muni tathA kSatriya kumAra itanA samaya vyatIta hone para bhI maramvatI mAtra mRtya sa nA nirbhaya hota haiN|" parama zAMni meM inanA apane bhAI ke Agamana kI pratIkSA karanI anna para kahate hue kAlakAcArya gardabhilake gajamahala meM pIche kI eka a~dherI koTharI meM baMda raha rahI thI / gardabhiH. lauTa aae| ne bala athavA lAlaca-dvArA use vaza karane kA gajamahala kI sIr3hiyAma utarata hue ve zIghratA AzA tyAga dI thii| asahya ekAnta tathA yaMtraNA ke meM Age bar3he, kintu pravezadvAra para pahu~cane ke prathama kase mukta hone ke lie Aja nahIM to kala avazya hI ve cauMke aura eka kSaNa ko vahIM khar3a ho ge| hI mere pairoM par3atI huI AvegI, isa prakAra mana ko dAhinI pAra gajA kA antaHpara thA umI aura kAna saMtApita kara vaha anukUla samaya kI pratIkSA karana lagAyA: lgaa| ___ "koI gatA ho emA jJAna hotA hai ! maramvatI nA siMdhu nadI ke taTa para rahane vAlI zaka jAti ke nahIM !" azakta vRddha parupa ke dIrgha zvAsa kI madaza bahuta ma sAmaMta eka sAtha ujjayinI nagarI para TUTa uma. mu~hase ye zabda nikle| pdd'e| TiTTiyoM kA samUha jima prakAra nabha maMDala kI ___nahIM ! maramvatI sadana karatI hai, yaha kevala AcchAdita kara detA hai usI prakAra ina mAmanA / / mAtra bhrama hai ! isane eka bAra kahA thA ki striyoM meM mainyamamUha mAlava deza kI bhUmi para phirane lgaa| ___ abhimAna meM aMdhA huA mAlavapani gardabhiH / puruSoM kI mahaza AtmA vigajamAna hai, itanA hI nahIM kiMtu puruSoM kI apekSA unameM vizeSa prAtma-rakSaNa vilAmanidrA me jAgRta ho isake prathama hI ujjayinaH zakti hai" kA ajeyagar3ha TUTa gayA / jima prakAra tAlAba kI pA.. Tata hI kala-kala nAda karatA pracaMDa vAliMga mahala ___ marasvatI svayaM apane zIlavatake rakSaNa meM saMpUrNataH mukha meM baha nikalatA hai usI prakAra sainika gaggA mamartha hai, yaha vicAra karate hue kAlakAcAryana hRdaya-, hRdaya- amarapurI jaisI ujjayinI meM ghamane lge| eka ghaTTa stha nirbalatA ko nikAna DAlA / vaha dviguNina bala prathama jahA~ natya, gIta aura prAmAda kI lahareM uchalanI tathA utmAhame Age calA aura kisI se kucha kahe thI vahA~ bhaya aura ciMtAkA vAtAvaraNa vyApta ho gyaa| binA ujjaginI kI mImA kA ullaMghana kara gyaa| bhakaMpa ke vega se kaMpita hone para samudra kA jala acA loga kahate the ki-"kAlakAcArya becAga vitima naka adRzya ho kara jisa prakAra talI meM rahane vAle ho gayA hai, jaina muni ko itanA krodha nahIM cAhie" dhAradAra patthara nikala Ate haiM usI prakAra ujjayinI Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 455 ASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIranivsaM02456] kAlaka kumAra kA pramoda jala sakha gayA aura usake sthAna para zaka- meM praveza kiyA aura vahA~ svataMtra rASTra nirmANa kiyaa| sainya kI mUrti- mAna dIvAra khar3I ho gii| kAlakAcAryane AtmasAkSI-sAhita prAyazcitta le __ sainyasaMcAlakake rUpameM svayaM kAla kAcAryako sa- kara apaneko vizuddha kiyA aura pahale kI taraha mahAbaddha huA dekha kara ujjayinI kI janatA ne anumAna vratoM kA parNarUpase paripAlana karate hue vicaraNa karane kiyA ki, yaha AkramaNa niSprayojana athavA anAyAsa lge| hI nahIM ho rahA hai kintu sAdhvI sarasvatIke apaharaNa mahAzaktizAlI prabhAvazIla vyaktiyoMkI zreNImeM kA yaha prAyazcitta hai| kAlaka sarikA nAma jainazAsanake eka mahAna jyonirajayinImeM apane mAmaMtoM-sameta praveza kara kAla- rdhake mapameM aba taka prakAzita ho rahA hai / kAcAryane gardabhillako pakar3a liyA / ujjayinIko ujAr3a banA dene kI eka bAra dI huI dhamakI kevala durvana vairAgIkA vAgvaibhava nahIM thA kintu eka mamartha purupa kI pratijJA thI, yaha gardabhillako mamajhA diyAeka jaina mAdha zAsanako apamAnita honasa bacAnake lie bhIpaNa yaddhakA senApati bhI ho sakatA hai, isakA * pakSaNAnadaSTi gaga dApIkA viveka nahIM hone pratyakSa anabha makaga diyaa| danI / vaha manuSya ko haThapAhI banA denA hai / umameM vaMdI gardabhilla Aja amahAya thA, pApakI kSamA . zraddhA ke na hone hae bhI, kapAya vaza, kimI bAta para yAcanA mA~ga kara jIvanadAna prApta karane ke atirikta nyartha kA Agraha kiyA jAtA hai; aura AmahI manuSya usake lie koI anya upAya nahIM thaa| usane eka yuktiyoM ko nAca-gyA~ca kara uma aura le jAne kI aparAdhIkI bhAnti kAlakAcAryase kSamA mA~gI aura caNA kiyA karanA hai jidhara umakI mati ThaharI huI magamvanIko kArAgRhame mukta karanekA vacana diyaa| hotI hai / viparIna hamake, 'apakSapAna' gaNadoSoM ___ kAlakAcAryako kevala itanA hI inchina thA, unhoMne ke vivako pradhAna mahAyaka hai / vaha manuSyako nyAyI, gardabhillako tatkAla bandhanamuka kara diyaa| marambanI bhI nA namra aura gagAprAhaka banAtI hai / umakaM kAraNa matpubandhanamuktA huii| gardabhilane isake pazcAna bhaviSyaka rupI ko, pagenA-dvAga sunirNIta honepara, apanI parva lie kisI mAvI athavA gRhastha mahilA prani kuSTi zraddhA nathA pravRti ko badalanemeM kucha bhI maMkoca nahIM na karane kI aura rAjanItika patha para zAsana karanI honA / ve apanI buddhi ko vahA~ taka lejA kara sthira pratijJA lii| karane haiM jahA~ naka yukti pahu~canI hai -arthAna , unakI zrAcAryakA uddezya pUrNa huaa| aba eka pala bhara mani prAyaH yuktyanugAminI hotI hai| zakasainyako ujjayinI meM rahane denA unheM anyAya pranIta - khNddvicaar| hone lagA / mamasta sAmaMtagaNa unake prAjJAkArI ziSyasamAna the| sAmantagaNoMne vahA~ ma haTa kara maugaSTa-pradeza * gujarAtI 'ga' meM anuvAdita / Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 anekAnta [varSa 1, kiraNa 8, 9, 10 areennis . rr. .... .:...:...:...master prAkRta prakAza nahIM hotA / jaise A~kha banda kara lene vAlekA jIvayaho appabaho jIvadayA hoi appaNo hdyaa| rAtri ke samaya suprajvalita dIpaka bhI kucha dikhA nahIM vimo sakatA / bhAvArtha-jJAnadIpakake prakAza se lAbha - uThAneke liye iMdriya-kaSAyoMkA vazameM karanA A~kha -shivaary| ' kholaneke samAna hai|' 'vAsvatameM, jIvoMkA vadha apanA hI vadha hai aura jIvoMkI dayA apanI hI dayA hai / isa liye hiMsAko daMsaNu NANu carittu tamu jo samabhAu karei / viSakaNTakake samAna samajha kara darame hI tyAga denA iyarahaM eku vi asthi Na vi,jiNavaru eu bhaNeu / caahiye|' -yogIndradeva / (gIvavavake mamaya krodhAdika kaSAyAMkI utpatti hotI hai aura 'samyag darzana, jJAna aura cAritra ye tInoM usIka kArya prAtmAkA ghAta kAnI hai| isaka sivAya jIvavadha ka pariNAma- hote haiM jo samabhAva dhAraNa karatA hai / jo sAmyabhAva svarUpa janmAntaroM meM aneka bAra apaneko dasagka hAmi magnA par3atA se rahita hai usake ina tInoMmeMme vAstavameM eka bhI nahIM hai| isa liye jIvadha vAstavameM prAtmakdha hai aura isI prakAra jIva .. dayAko prAtmadayA samajhanA cAhie / ___ banatA, aisA bhagavAna ne kahA hai|' jAna par3atA hai ibhIma yaha kahA gayA hai ki 'samabhAva laM / mAvimappA pASA mokkhaM Na saMdeho' - jo mAmyabhAva soNiyatazca picchANa picchA tassa vivrgo| ma bhAvitA-mA hai vaha ni sandaha mAkSako prApta hotA hai. kyoki mAkSaka kAragA samyandanAdika umI ke prAdhita haiN| -devsenaacaary| 'jisakA manojala gaga-dveSAdi kallolosa nahI iMdriyakasAyavasigomuMDoNaggo ya no mlinngtto| bolatA hai vahI AtmatattvakA darzana karatA hai / pratyata so cittakammasavaNo va samaNampo asamaNo hu / isake, jisakA mana rAgadveSAdika kI laharomeM par3akara -shivaary| DAvA~Dola rahatA hai use AtmatattvakA darzana nahIM hotaa|' 'jo indriya-kaSAyoMka vazIbhUta hai vaha muMDitazira, iMdiyaphasAyaNiggahaNimIlidassAhu payAsa diNaNA- nagna aura malinagAtra hone para bhI citrAmakA-sA eN| ratticasvaNimIlarasa jaghA dIvo mupjjlido| muni hai-muni jaise rUpako liye hue hai-vAstavameM muni -shivaary| nahIM hai| 'iMdriyoM tathA kaSAyoMke nigraha se jo rahita hai / isase munike liye indriyoM tathA kAryokA kaza karanA sabase usa ora upekSA dhAraNa kiye hue hai-usake jJAnakA mutya kayikA hai| ] Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jApATha, zrAvaNa, bhAdrapada, bIrani0saM02456] subhASita maNiyA~ maMskRta gagI bamnAni karmANi vItarAgI vimuzcati / mpayana yo'nyAnatyeti dharmasthAn grvitaashyH| jIvo ninopadezo'yaM saMkSepAbandhamokSayoH / / mo'nyati dharmamAtmIyaM na dharmo dhArmikarvinAH / / -jJAnArNava meM uddhRta / -svAmI smntbhdr| gagI jIva koko bA~dhatA hai aura vItarAgI jIva 'jo manuSya apane kula jAti Adike abhimAna- unheM chor3atA-athavA unake bandhanase chUTatA hai yahI meM garvinacitta huA dUsare dharmAtmAoMkA- samyagda- bandha-mAMkSake viSayameM jinendrakA maMkSipra upadeza hai|' . zanAdi ratnatraya dharmase yukta anya kula-jAti Adike yatra rAgaH padaM dhattaM dveSastauti nishcyH| vyaktiyoMkA-tiraskAra karatA hai vaha apane dharma kA hI ubhAvato samAlambya vikrAmatyadhikaM manaH // nimkAra karatA hai; kyoMki dharma dharmAtmAoMke binA -shubhcndraacaary| nahIM hotA-dhArmikakI avajJA vAmnavameM dharma kI hI 'jahA~ rAga kadama rakhatA hai vahIM dUpa pahu~ca jAtA hai, avajJA hai|' yaha nizcaya hai| ina donoMkA Azraya lekara hI mana a. yathA yathA samAyAti saMvittI tattvamuttamam / / dhika vikArako dhAraNa karatA hai|' nathA tathA na rocante viSayAH malamA api / / yathA yathA na rocante viSayAH palabhA api / / "* jayanmadA krodhamupAzritaH kSamA nayA tathA samAyAni savittI nattvamuttamam / / jayaMca pAnaM samupenya mAIvaM / - pUjyapAdAcArya / nathaiva mAyAmapi cA navAjaya'jyoM jyoM AtmatattvakA anubhava honA jAnA hai jayaMca manIpavarzana lubdhanAm / / yo yo indriyaviSaya sulabha hAna hue bhI nahIM racanaM / ninAH kapAyA yadi kiM na nainitaM aura jyoM jyoM indriyaviSaya sulabha hAna hue bhI nahIM kapAyamUlaM makalaM hi bandhanam / " gvane tyA tyA AtmatattvakA anubhava bar3hatA jAtA hai|' 'madA namAko Azrina kara krodhako jInanA cAhiye, / imama mAnahAnA hai ki hamAra mAnAnubhavamaMdriyaviSaya __ mArdavako laMkara mAnakA jItanA cAhiye, prArjavase 5yaka haiN| inakI maci vAgnavamaM jitanI kama hAnI pAnI lana .' grAtmAnubhavakA mArga pragata hotA jAnA hai| mAyAko jItanA cAhiye aura maMtApake dvArA lAbhako jAnanA cAhiya / jinhoMne ina kapAyoMko jIna liyA hai. natvajJAnaM ca mAgha syAnaviruddhapravartinAm / / unhoMne kyA nahIM jInA ? maba kucha jAna liyA hai| pANI kRtena dIpena ki kUpa pananAM phalam / / mampagNa bandhanakA mUla kAraNa kapAya hI hai|' -vAdIbhamiha mri| una logoMkA tattvajJAna vyartha hai jo usake viruddha vAkya bhAvatI mArAdhanA kI prapajina mari-virakti TIkA bhAcaraNa karate haiN| kyoMki, kurameM girane vAloMke hAtha meM 31va' meM diye haiN| kisa granthaka ye padya hai, yadi koI bhAI meM dIpaka honase kyA lAbha hai ? kucha bhI nhiiN|' isa bAnako sUcita karanakI kRyA kAMga nA meM unakA mAbhAge hNgaa| Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 anekAnta [varSa 1, kiraNa 8,9, 10 hindI ude-- joI dina kaTe soI prAva meM avazya ghaTai, ika khAkake haiM putale bhArata-sapta haiM saba / baMda baMda bIte jaise aMjalI ko jala hai / gara ye achUta haiM to hama bhI achUta haiM saba / deha nita chIna hota naina taMja-hIna hota, x x -'vrk'| jobana malIna hAta chIna hona bala hai / / bAqI hai dila meM zekha ke hasarata ganAha' kii| Avai jarA nerI tajai antaka aherI Ave, kAlA karegA mu~ha bhI jo dAr3hI siyAha kI / / ' para bhI najIka jAta nara bhau niphala hai| ___ x x -'jauka' / milakai milApI jana puchata kuzala merI, hai tajassasa zarta yA~ milane kA kyA milanA nahIM? aisI dazA mAhIM mitra! kAhe kI kuzala hai? para kahIM duniyA~ meM sAdika-zrAznA milatA nahIM / x -'amIra' ___x x -bhUdharadAsa / yaha libAsa hayAta5 phAnI hai / "ta jAnake bhI analapradIpa, pataMga! jAtA usake mmiip| nakaze-bara-Ave-jindagAnI hai| aho! nahIM hai isameM azuddhiH vinAzakAce vipriitbuddhiH| - -'saudaa'| jo noko kA~TA bavai tAhi boya ta phala / insA~ guhara hai ilmophana10 usameM hai zrAbotAba1 / noko phala ke phala haiM vAko haiM niramUla || va-AbarU hai AdamI ko ilma gara nhiiN| ____ x x -'sher'|| x x -kabIra / bAta saccI kahI aura uMgaliyA~ uTTI saba kii| murdA vahI kahAnA, jo nara purapArthahIna hotA hai| saca meM 'hAlI' koI rusavAI sI rusavAI13 hai / / athavA bhIma, napuMsaka,kAyara ityAdi nAma haiM usake / / ___ x x -'hAlI' / x x -darabArIlAla / / gurbatanamIba' haiM hama khuda apane hI vatana55 meM / cAhata hai dhana hoya kimI vidhi naumaba kAja mare jiyraajii| jala jAe~ zAkha para jo ve phana haiM camana 6 meM / / geha cinAya karU~gahanA kachu,vyAhi sunAsuna bAMTiya bhaajii|| x x -'barka' / ciMtata yauM dina jAhiM cale,jama Ani acAnaka daMta dgaajii| kitane muphalisa ho gaye kitanaM tavaMgara18 hogye| gvelatakhela khilArigayarahi jAya kpiishnrNjkiibaajii'| khAka meM jaba mila gaye donoM barAbara ho gaye / ___x x -bhadhagdAma / x x -'jauk'| "makkhI baiThI zahada pai paMva gaye lipaTAya / markazA ko bAro-dahara meM nekI kA phala khaaN| hAtha malai zrama sira dhanai lAlaca burI balAya / / " dekhA ki marva meM kabhI hotA samara nhiiN|| x x -'zera' / "pUta kapata to kyoM dhana maMcai? pana mapUta tokyodhana maMcai? 12ThA. 2 pApa. 3 goja. 4 sabA mitra. ' jIvanAlA x x x mora nazvara 7 jIvanajala para citra-mA hai. 8 manuSya. / phaile prema paraspara jagameM, moha dara para rahA kare / mAtI. 10 vidyA aura kanA-kauzala. 11 camaka damaka. 12 vai. apriya-kaTuka-kaThora zabda nahiM koI mukhasa kahA kre| ijata-apratiSThita. 13 avajJA pratiSThA. 14 dInatAko prApta. 1 banakara saba 'yaga-vIra' hadayase dezonnati-rata rahA kreN| paradeza. 16 bArA-upakna. 17 nini-gIva. 18 matIra-dhanAya. vastusvarUpa vicAra khuzI se saba dukha-saMkaTa sahA kreN| 16 kArase sira U~cA kiye hue. 20 samayopakana. 21 pakSa x x -'ygviir'| vizeSa. 22 phala. Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASADha.zrAvaNa,bhAdrapada, vIrani0saM02456] siddhi zreyasamudaya 499 ___499 siddhasenakA 'siddhizreyasamudaya' stotra ekAdaza maMtrarAjopaniSadgarbhita 'indrastava' athavA pArmA huA paM0 arjunalAlajI seThI subaha ke vakta merI isa prArthanA para turaMta dhyAna diyA aura svAja kara - nitya sAmAyikake sAtha eka gadya strotra par3hA ke eka prati bheja dI, jisake liye maiM unakA AbhAga karate the| mujhe vaha pasaMda AyA aura isa liye maine huuN| unheM isa samaya yahI eka prati upalabdha ho sakI usI vakta ke karIba unakI mArphata usakI eka prati hai, jo bahuta kucha sAdhAraNa tathA azuddha jAna par3atI hai nayaparase ma~gAI thI / yaha stotra siddhasenAcAryakA aura jisake aMtame mtotrakA vistRta mAhAtmya tathA 'middhizreyamamudaya' nAmakA stotra hai, jisa 'indramtava' stotrakAka nAmakA aMtima pA bhI diyA huA nahIM yA 'zakrantava' bhI kahate haiM, aura jo pratike aMtima hai| hA~, stotraka kA nAma zurU * tathA aMtameM siddharmabhAga pagme eka prakArakA 'sahasranAma' bhI jAna par3atA na divAkara' ligyA huA hai; jaba ki jayapurakI pratimeM hai| isameM gyAraha maMtragaja tathA pA~ca stuti-padA haiM aura vaisA kucha nahIM hai| usame apana torase zurU yA aMtame aMtame mtotrakA mAhAtmya bhI bahuta kucha varNita hai| mnatrikAkA koI nAma nahIM diyA, kevala tAtrakI bahaname zAstra-bhaMDAgeko dekhane para bhI yaha stotra mujhe mamAni macaka vaha padA hI diyA hai jisameM stotrakAra anyatra kahIM nahIM milA aura na kisI dUsareko imakA kA nAma mAtra siddhamana' diyA huA hai-limbA hai ki pATha karate hI demvA hai / mujhe isakA mukhapATha karataM 'jama indrana prasanna hokara ahannIkA tavana kiyA hai hae dagva kara kinana hI sajjanone imakI kApIka liye vaima hI middhamanana yaha saMpadAoMkA sthAna stotra racA icchA prakaTa kI; paraMtu uma samaya prati pAma na hone hai| aura imameM yaha mAtra 'ahamnAMtra' jAna par3anA hai| aura mugvame bola kara ligvA denakA avamA na milanaM mAtra va DhamAna ( mahAvIra )-strAMtra nahIM, jaimA ki pATana ka kAraNa maiM unakI icchAko puga nahI kara mkaa| kI pranika aMta macina kiyA gayA hai| zrastu; ye aba kucha diname yaha vicAra utpanna huA ki ima stotra siddhamana divAkA middhamana' the yA koI dumara siddhamena, ko 'anakAnta' meM prakaTa kara denA cAhie, jisameM yaha bAna abhI nirNayAdhIna hai aura isaliye ThIka mabhI majjana imama yatheTa lAbha uThA skeN| ima vicAra nahIM kahI jA sakatI / pATanakI isa pratimeM aura bhI ke hRdayameM Ane hI caMdageja hue maiMna muni puNyavijaya jo kucha mahatvakA pAThabheda hai usa phuTanoToM ke dvAga jI ko likhA, yadi ve pATanake bhaMDAgama isakI koI spaSTa kara diyA gayA hai / bAkI sAdhAraNa azuddhiyA~ hastalikhita prati prApta karake mujhe bhijavA makeM, jima * zurU meM zIrSaka ke taura para likhA hai - se saMzodhanAdikake kAryameM madada mila sake / unhoMne "atha zrImiDamenadivAkarakanaH zakramtava." Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 anekAnta [varSa 1, kiraNa 8,9, 10 chor3a dI gaI haiN| sahasra nAmoMmeM isa prakArake nAma pAye jAte haiM / isa stotraka mAhAtmyameM isa stotrako aSTa mahAsi- prakAra ke stotroM dvArA paraspara sadbhAvakI vRddhi hAnI hai dviyoMkA dAtA, sarva pApoMkA nivAraka, sarva puNyakA aura ekako dUsareke devatAkA nAma lekara gAlI dene kAraNa, sarva dopoMkA hartA, sarva gaNoMkA kA aura burA-bhalA kahane athavA usake prati apazabdoMkA prayoga mahAprabhAvako liye hue batalAyA hai / sAtha hI, yaha karane ke liye koI sthAna nahIM rahatA / aura isameM yaha bhI likhA hai ki isa ekAdaza maMtra gajopanipada garbhita mtotra stotrakArakI mahanI udAratAkA dyotaka hai / zrAstotra ko japane, par3hane, sunane, gananaM aura bAgvAra kAntadRSTiko spaSTa karate hue, isa strotrakI pUrI vyAkhyA cintavana karane vAle bhavya jIvoMke liya aisI koI karaneke liye adhika vistAra kI z2arUrata hai / astu / bhI sadvastu nahIM hai jo unheM prApta na ho sake; una para jina bhAIyoMko isa stotrakI kAI prati kimIbhaMDAbhavanapani, vyantara, jyAtiSka nathA vaimAnikadeva prasanna meM upalabdha hove unase nivedana hai ki ve nIce prakAzina hone haiM; unakI vyAdhiyA~ dUra ho jAtI haiM; pRthivI, mtAtra parame tulanA karake, umakI vizeSatAoMko noTa jala, agni, vAyu aura AkAza unake anukUla hona karake bhejanekI kRpA kareM / aura yadi ima para koI haiM; unheM sarvasaMpadAmUla janAnugagakI prAni hotI hai; maMskRta TIkA bhI upalabdha ho to usame jarUra macina mAdhajana prasanna-citta meM una para anagraha karate haiN| kareM / -sampAdaka unako hAni pahu~cAne vAle duSTajana zAnta ho jAte haiM, jalasthala-gaganacArga kara jantu bhI unake mAtha maitrIbhAvako dhAraNa karate haiM, iha loka-mambandhI zuddha gotra strI, putra, mitra, dhana, dhAnya, jIvana, yauvana, rUpa, OM namo'hate paramAtmane paramajyotiSa Arogya aura yaza jaisI sabhI saMpadAoMkI unheM prApti paramaparameTine paramavedhase paramayogine parameznamaya hotI hai aura kyA,svargApavargakI lakSmiyA~ (vibhUtiyA~ tamasaH parastAta sadoditAdityavANAya samRlA. bhI unheM kramazaH varanake liye mamutsuka hotI haiN| nmUlitAnAdimakalakkezAya // 1 // ___ stotra eka dRSTise prAyaH sugama hai aura isa liye OM namo bhabhuvaH svasvayInAthamaulimaMdArausakA artha danakI koI khAsa jarUrata nahIM samajhI mAlAciMtakramAya sakalapapArthayoniniravadyavi. gii| hA~, itanA jarUra batalAnA hogA ki isa stotrameM dyApravartanakavIrAya namaH svastisvAhAsvadhAlaMvaSaarhanta devakA bahutase aise nAmoMke dvArA ullaMmba athavA stotra kiyA gayA hai, jo hindU devatAoM ke prasiddha " jayapurakI pratimeM yahAM yaha "1" mana chUTa gayA hai| kyoMki nAma haiN| ye saba nAma zubha arthoM tathA uttama gaNoke agale mana para mavyAGka 2 diyA humA he parantu pATanakI prati meM yahAM bhaka diyA hI nahIM balki prathamA dasa mantrake aMtameM diyA hai yotaka haiM aura isa liye anekAntAtmaka udAra dRSTi maura isa taraha usameM mantroMkI antima sakhyA 10 dI hai jo eka galatI jAna par3atI hai| kyoMki isa stotra ke mAhAtmyameM maMtroM kI hantoMke guNapratyaya nAma hai, rUDhagAtmaka nahIM / aneka 11 maMtryA kA mpatra unlekha hai / Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASADha, zrAvaNa, bhAdrapada vIrani0saM02456] siddhi zreyasamudaya vyakAntazAntamUrtaye bhavadbhAvibhUtabhAvAvabhAsina adhIzvarAya zaMbhave svayaM bhave jagatprabhave jinekAlapAzanAsine satvarajastamoguNAtItAya a- zvarAya syAvAdine sArcAya sarvajJAya sarvadarzine nAgaNAya vAGmanasoragIcaracaritrAya pavi. sarvatIrthopaniSade sarvapAbaMDamocine sarvayAphatrAya kAraNakAraNAya tAraNatAraNAya sAttvika- lAnmane sarvayajJaphalAya sarvajJakAlAtmane sarva daivatAya tAtvikajIvitAya nirgranbrahmahRdayAya dhyAna rahasyAya kevaline devAdhidevAya vItarAyogIndraprANanAthAya tribhuvanabhavyakulanityotsa- gAya . vAya vijJAnAnadaparabrahmakAtmyamAtmya-samAdhaye OM namo'hate paramArthAya paramakAruNihariharahiraNyagarbhAdidevatAparikalitambampAya kAya sagatAya nathAgatAya mahAhasAya haMsagajAya samyagadhyeyAya samyakbaddhayAya samyakazaraNyAya mahAsatvAya [mahAzivAya '] mahArodhApa mArAsumamAhitasamyakspRhaNIyAya // 2 // mitrAya sagatAya manizcinAya vigatadvaMdAya OMnamo'hate bhagavate AdikarAya tIrthakarAya guNAdhaye [ lokanAthAya ] jitamAgvalAya myayaMbuddhAya puruSottamAya puruSasiMhAya purupavara- // 5 // paMDarIkAya paruSavaggaMdhahastine lokottamAya lo- OM namo'hane sanAnanAya uttamazlokAya kanAthAya ) lokahitAya lokapradyotakAriNe mukundAya govindAya viSNave jiSNave anaMtAya lokapradIpAya abhayadAya dRSTidAya mArgadAya acyutAya zrIpataye vizvarUpAya haSIkezAya bAMdhadAya dharmadAya jIvadAya zaraNadAya dharma- jagannAthAya mabhuvaHmvaHmamunAgaya pAnaMjagapa dezakAya dharmanAyakAya dharmasAgthaya dharmavaracAta- kAlaMjaya dhUvAya ajeyAya jitAya" prajaraMtacakravanine vyAvRttachamane apratihatamamyagada gaya4 ajarama" anAya acalAya avyayAya rzanajJAnasAne // 3 // vibhave avinAzAya anityAya asaMkhyA___ OM namo'hata jinAya jApakAya nIya pATana prati ma 'mAdimbAya' pATha hai, jo kucha ThIka nArakAya buddhAya bodha kAya muktAya pAcakAya mAlamanAnA / 2 pATana pratima 'sarvAya' pATha hai| pATana prani / 'kalAma diyA hai, jA TIka nahIM hai| yaha pATha pATana pratima n| 550 prani / 'kalAtmane diyA hai, jo kucha ThIka 1 jayapurakI prani meM "bhApavinAzine" pATa diyA hai jA n||6 pAni vAna' ke sthAna para 'yoga' zabda diyA hai TIka mAlumanAhIM hotA / pATana-pratine 'bADamanasAmagocara' 70 pratima 'paramAtmane' pATha hai| yaha pATa pATana prati pATha hai / 3 pATana-pratimeM 'sAtmya" zabda na hai| yaha paTa adhika hai| pA0 pratiH pokhAya' pATha hai| .pA. pranimeM pATanakI pratimeM hai jayapurakI pratimeM nahIM / 5 pATana-pratimeM makti- 'maitrAya' pATa hai| 11 ima mantrameM 'sagatAya' padadA jagaha dAya'pATha hai| pATana pratimeM bodhidaayhe| pATana-pratimeM pAyA hai aura donoM hI pratiyAM meM yaha pAyA jAtA hai / mabhava 'jIyakAya' pATha hai, jo ThIka pratIta nahIM hotA, mabhava hai ki vaha eka jagaha eka partha maura yasarI jagaha usIkA mA ma / 12 'bIpakA' ho| pATanaprati meM 'bi' pATa hai| jayapura yaha pATha pAna-pratimeM adhika hai| 13, 14, 15, 16 ye cAMga pratimeM 'nikaMdanAya' pATha hai| para pAnakI pratimanahI hai| Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 ya' AdisAMkhyAya [AdikezApa 2] zrAdizivAya mahAbrahmaNe paramazivAya ekAnekAnantasvarUpiNe bhAvAbhAvavivarjitAya astinAsti dvayAtItAya puNyapApavirahitAya sukhaduHkhavimukAya vyaktAvyaktastrarUpAya anAdimadhyanidhanAya namo muktisvarUpAya || 6 || anekAnta OM namo'rhate nitaGkA niHzaMkAya nirmayAya nidrAya nistaraMgAya nirmaye nigamayAya faskalaMkAya paramadaivatAya sarvadaivatAya* sadAzivAya mahAdevAya zaMkarAya mahezvarAya mahAtine mahAyogine paMcamukhAya mRtyuMjayAya aSTamUrtaye bhUtanAthAya jagadAnaMdAya nagatpitAmahAya jagaddevAdhidevAya jagadIzvarAya jagadAdikaMdrAya jagadbhAva jagatkarmma sAkSiNaM jagacca kSupaM stead amRtarAya zAMta karAya" jyotizcakracakra mahAjyotirmahAtmane paripratiSThanAya svayaM kartre svayaM ha svayaM pAlakAya AtmezvarAya namo vizvAtmane // 7 // OM namo'sarvvadevamayAya madhyAnama yAya sarvvajJAnamayAya sarvvajayAya sarvvamaMtra mayAya sarvvarahasyamayAya sarvvabhAvAbhAvajIvA [varSa 1, kiraNa 8, 9, 10 jIvezvara rAya arahasyarahasyAya aspRhaspRhaNI yAya aciMtyaciMtanIyAya akAmakAmadhenave akalpitakalpadrumAya cicitAmaye caturdazarajyAtmakajIvalokacUDAmaNaye caturazInijIvayAMnilakSaprANinAthAya puruSArtha nAthAya paramArthanAthAya anAthanAthAya jIvanAthAya devadAnavasiddha senAdhinAthAya // 8 // OM namo'hate niraMjanAya anaMtakalyANa niketana kIrtanAya' sugRhItanAmadheyAya dhIrodAtta dhIroddhana- dhIraNAMta dhIralalita - puruSottamapaNyazlokazatasahasralakSako TibaMditapAdAravidAya gamanAya / / 6 / / 1 pAprati asaMkhyeyAya' pAra hai / 25 pratimaM pA adhika hai / 3 pATana prati 'ekAnekAntasvarUpiNe pA hai| 4 pA0 pratimeM 'namo'stu pATha hai| yaha papAThana prarminI hai / 6 pA0 pratimeM isake sthAna para 'jagajI mahAya diyA hai, kucha patra nahIM hotA hai| 7 pA0 tirma 'zItakAya' pATha hai / pA0 pratimeM 'jyotizcakriNe' pATha hai / 6 pA0prati 'mahAjyotirmahAtamaH' pATha hai, jo ThIka nahI jAna par3atA / 10 pATana - pratimeM 'pAresupratiSThitAya' hai. sabhava hai ki vaha pari supratiSThitAya' ho / OM namo'hane sarvasamarthAya sarvapradAya sarva hitAya sarvAdhinAthAya kasmaivanAya (?) kSetrAya pAtrA tIrthAya pAvanAya pavitrAya anuttarAya u ttagaya yogAcAryAya saMprakSAlanAya pravarAya grAya vAcaspataye mAMgalyAya sarvAnmanIyAya sarvArthAya amRtAya sadodita brahmacAritApinaM dakSiNIyA nirvikArAya vajraRSabhanArAcamUrtaye tatva darzine pAradarzine niruttamajJAnabalavIryadhairyateja:zatyaizvaryamayAya [AdipuruSAya, AdiparameSThine AdimahezAya mahAjyotiHsatvAya ] 1 mahAciM 9 1 pA0 pratimaM 'kIrtinAya' hai / 2 pA0 pratimeM sarva ganAtha pATha hai| 3 pA0 pani 'kasmaicana kSetrAya pATa hai, jo kucha spa nahI jAna par3atA / 4 pA0pratimeM 'yAtrA pATha hai| 5 pATana nimeM 'sadoditAya' aisA alaga pada hai 6 pATana - pratika isa pada 'dhairya' zabda nahIM, aura 'zanyaizvarya kI jagaha zaktezvarya patra diyA hai, jo kucha ThIka mAlUma na ta / 7 va kaTa ke bhItara ye cAroM pada pATana prati adhika hai| Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASADha, zrAvaNa,bhAdrapada vIrani0saM02456] siddhi zreyamamudaya 503 dhanezvarAya mahAmohasaMhAriNe mahAsatvAya pahA- lokottamA niHpanimastvameva, jJAnamaheMdrAya mahAhaMsarAjAya' mahAsiddhAya mahA- tvaM zAzvataM maMgalamapyadhIza / layAya mahAzAtaye mahAyogIMdrAya ayogine tvAmekamahana zaraNaM prapatra, mahAmahIyase mahAhaMsAya zivamacalaparujamana- pasiddhArtha-saddhamamayastyaJca // 1 // namakSayamavyAvAdhamapanarAvRttimahAnaMdamahodayaM ma- tvaM me mAtA pitA netA devo dharko gamaH paraH / vAgvakSayaM kaivanyamamataM nirvANamakSaraM parama prANAH svargA'vargazca ma tvaM navaM panigatiH // 2 // nizreyasamapanarbhavaM siddhiganinAmadheyaM sthAnaM jinAMdAnA jinA bhAkA jinaH sarvamidaM jagat / maprAptavate cagacaravate namo namo'stu zrImahA- jinA jAna mavaMtra yo jinaH mo'hameva ca // 3 // vIgaya trijagatsvAmina zrIvarddhamAnAya |10 // yatkicitkarma iMdeva ! madA matadAkRtaM / ____OM namo'hate kevaline paramayogine mukti- tanme jinapadastha sya haMsaH payatA jinaH // // mAgayAMgine * vizAlazAsanAya sarvalabdhipa- gRhyAtigRhyagoptA nvaM gRhANAsmakRtaM japaM / nAya nidhikalpAya kalpanAtItAya kalAkalA- middhiH zrayani mAM yena vnprsaadaacyisthitm||5|| pakalinAya *6 visphagdumazukla yAnAgninirdagdha ( mAhAtmya) karmavInAya prAptAnannacatuSTAya saumyAya zAnAya dAnAya mAMgalyavaradAya aSTAdazadopahitAya * inImaM pUrvAbhidaMtavaikAdazamaMtragajIghAmayadvizva (?) vizvamamIhitAya svAhA - 11 // pAnapadgama aSTamahAmAdrapada savapApanivAraNaM mAyakAraNaM madopaharaM mavaguNAkaraM mahAOM hIM zrIM ahaM namaH / prabhAyaM anekasamyagadaSTi paTTaka-devanAzatasahasra 1, ye nA pa.bhapAnA mahAmahIyase zupinaM bhavAnarakatAmakhyaparAyaM prApyaM samyagajavADha diye haiN| 3 yaha pada pATana pni| na hai| 4 pAni panAM paThanA gusyanAM zRAvanA samanaprakSamANAnAM saMprAptavate pATa hai| 50 praniTama antima paTaka bAda siddhArtha kI jagaha mirSi pATa hai| yAne mantraka 'vizAla zAsanAya' meM lekara kalAkalApaka 25 pragati' pAhai, je pragata jAna par3atA hai|3 linAya taka ve pAMca pada ( bIcakapako kucha bagapata kara pani ganima karma hai kI ma.. 'kurmaha' pATa diyA hai jo kutra, 2. / diya haiM jinheM agale manvana ima cinda ke gAnA riyA hai, kina nahAnA / 4 pATanati kA cauthA bhagA 'da.khaM para yaha gananI mAlamatA hai / 6 gadana . cintAka gItakA / tapaya jina ga pa diyA hai, nApIka nimAminI para pATanakI pani na haiM, imaM 10 mantraka mAna diyA haimala jAna par3atI hai / 7 pATana prti| yaha pada nA hai| - ya.pa. 5 Tana prati 'saMsamavizvasamIhitAya' isa mpana diyA hai| unI meM lekara mata takakA mampA pATa pATana kI pratima 6 pAThana pratima gvAhA' ke bAda bala virAma cinha ||daag n..hai| isakI jagaha, yaha pATa: - mantrako samApti karane ke bAda yaha.manva diyA hai, mora isake bAda "dati zrIvarSamAnA jananA manmannAnAtizayAM mAnikavi patilA yA 10diyA hai| mahamumbAya gyAna // iti gimenadivAkarana nAva. mapAH // " Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 .......... anakAnta [varSa 1, kiraNa 8,9,10 bhayajIvAnAM carAcare'pi sadvastu tanAsti yatka. kyaH sarvApi zuddhagotra-kalatra-putra-mitra-dhana-dhAnya ratale praNanayina bhavati / iti / kiMca, itImaM - jIvita-yauvana-rUpA'rogya-yazaH-purassarAH satra dhoktamidrastavaikAdazamaMtrarAjopaniSadagarbha ityAdi janInAH saMpadaH parabhAgyazAlinyaH sadAzca (?) yAvadbhavyajIvAnAM bhavanapativyaMtarajyotiSka- saMmukhInA bhavaMti / kiM bahunA, itImaH bhavyavaimAnikavAsino devAH sadA prasIdanti / jIvAnAM yAvat zrAyaSmikyaH svargApavargazriyAitImaM0 bhavyajIvanA vyAdhayAM vilIyaMte / 'pa krameNa yatheccha svayaMvareNotsavasamutmakA itImA bhavyajIvAnAM mAthikAlejovAyagAnAni bhavati / bhavatyanakUlAni itImaM0 bhavya jIvAnAM sarva- iti siddhizreyasamudayaH / saMpadA mUlaMjAyate janAnurAgaH / itIpaM0 bhavya- yathendreNa prasannena samAdiSTo'rhatA mtavaH / jIvAnAM sAdhavaH saumanasyenAnagrahaparA jAyate tathA'yaM siddhasenena lilikhe saMpadApadaM // itImaM0 bhavyajIvAnAM khalAH diiynte| inIma iti zakramtavaH sahasranAmAparaparyAyapaThito mahAlAbhanyajIvAnAM jalasthalagaganacarAH krUrajaMtavo'pi bhAya bhavatu supArzvajinaprasAdAta // maitrImayA bhavaMti / itImaM0 bhavya jIvAnAM aihi ..... "Zhe zAnti [lekhaka-zrI0 'nanana'] spresso zAnti ke samAna zakti dUsarI kahIM hai nahIM, ma 'nUtana' barga hai cher3a zAnti ke pujArI se| V zAnti hI se satyavratadhArI prahalAda vIra, bAjI le gayA thA dAnavendra baladhArI meM | . bhamma hue kSaNa meM magara ke hajAroM patra, muni-naina-pAvaka kI eka cinagArI se| prAntakI, pradezakI, hakIkata kyA rASTrakI hai, se kaoNpa uThatA hai vizva zAnta krAntikArI se | (vizAla bhArata) - - Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456] pApa kA bApa 585 * pApa kA bApa. IN ( ime z2arUra par3hiye) ka brAhmaNa vivAha hone ke pazcA- gaye aura mArI prAvalI bAvalI ( vidyA-caturAI) bhUla ta vidyA par3hanake liye kAzI gaye / Apa socane lage ki "pApakA bApa" kyA ? gyaa| vahA~ para jaba usako maiMne vyAkaraNa, kAvya, chanda,alaMkAra, jyA tipa, vaiyaka, 12, 13 varSa bIta gaye aura aura gaNita Adika maba hI vidyAe~ par3hIM parantu pApa samasta veda-vedAMga kA pAThI ke bApakA to nAma taka bhI nahIM sunA, yaha kaunamI, bana gayA naba guru kI AjJA vidyA hai ? isa prakAra mocana mocana antameM Apako lekara apane ghara vApima yahI kahanA par3A ki, 'pApakA bApa nA maiMna abhI taka AyA / ghara para Akara jaba nahIM pddh'aa|' ramane apanI vidyAkA prakAza kiyA aura apane mAnA- apane panike ima uttara kA mana kara mIna kiMcin pinAma pragaTa kiyA ki maiM isa prakAra baMda-vedAMgakA jozameM Akara kahA ki "jaba numana pApa kA bApahI pAThI ho gayA hU~, taba mAtA pinAka Ananda kA ThikAnA nahIM par3hA nA tumane par3hA dI kyA tumhArAmaya vinAnahI rahA, aura nagara nivAmiyoM ko bhI usakI vidyA- Ama nipagA hAnA aura baMda-vaMdAgakA pAThI hAnA binA kA hAla mAlUma karake atyanta hapa huA-unhoMne isake pada maba niSphana hai / imaliye mayasa pahale pApa apana nagarameM aise vidvAna ke honama apanA aura nagara-nA vApa paDhiya / nava hI ApakA saya vidyAoM ko kA bar3A bhArI gaurava smjhaa| prApta karanA zobhA de sakatA hai| anyathA, kevala bhAra brAhmaNa mahodaya kI dharmapatnI eka accha ghaganekI hI bhAra bahanA hai|" par3hI likhI kanyA thI aura bar3I hI muzIlA, dharmAtmA apanI strIke ina vAkyoMkA mana kara panigama itane 141 ucca vicAgeko dharane vAlI thii| gatrike mamaya lAMjana hue ki unakI gana kATanI bhArI pdd'gii| pApa natra vaha brAhmaNa apanI strIke pAsa gayA aura umamaM gata bhara karavaTeM badalane hupa cinnAmeM magna rahe aura apane vidyA par3hanekA sAga dAmtAna (hAla) ume sunAyA apane hRdayameM Apane pUre naugme yaha ThAna lI ki jaba aura hara prakArame apanI yogyatA aura nipagNatA pragaTa naka pApakA bApa nahIM par3ha leMge taba taka gharameM paira nahIM kI taba usa vicArazIlA strInaM namratAke sAtha apane rakaga, yahI abhiprAya Apane apanI bIma bhI pragaTa panidevase yaha pUchA ki, "mApane pApakA bApa bhI kara diyA, aura prAtaHkAla uThata hI nagarame nikala par3hA hai yA ki nahIM?" gye| isa praznako sunate hI patirAmake devanA kU~ca kara vIke vacanoMkI paMDitajI para kucha aimI phiTakArasI gaya Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 506 par3I ki, jaba apane nagarase nikala kara do-cAra prAmoMmeM pUchane para bhI Apako koI pApakA bApa nahIM batA sakA to Apa pAgala-se hue galI galI yaha kahate phirane lage ki, (C koI pApakA bApa par3hA do ! koI pApakA bApa batA do ! " isa prakAra kahate aura ghUmate hue paMDitajI eka bar3e nagara meM pahu~ce, jahA~ para eka bar3I catura vezyA rahatI thI / jisa samaya paMDitajI apanI bI ( " koI pApakA bApa par3hA dI - " ) bo lata hue usa vezyAke makAna ke nIcekA gujare to vaha vezyA unake hAlako tAr3a gaI- arthAt samajha gaI, aura usane turanta hI apane eka AdamIke hAtha unako Upara bulavA liyA | jaba paMDitajI Upara vaMzyAke makAna para pahu~ce to vezyAne unako bahuta Adara-satkAra se biThAyA aura baiThane ke liye ucvAsana diyaa| paMDitajIke baiTha jAne para vezyAne unakA saba hAla pUchA aura unakI hAlata para sahAnubhUti aura hamadardI prakaTa kii| phira vaha ve zyA paMDitajIko idhara-udhara kI bAtoM meM bhulAkara unakI bahuta prazaMsA karane lagI aura kahane lagI ki," mujha maMda bhAginI ke aise bhAgya kahA~ jo Apa jaise vidvAna, sajjana aura dharmAtmA atithi mere ghara padhAreM, merA ghara Apake caraNakamalAMma pavitra ho gayA; merI icchA hai ki Aja Apa yahIM para bhojana kara isa dAmIkA janma saphala kareM, AzA hai ki Apa merI isa prArthanA ko asvIkAra na kareMge / " vezyAkI isa prArthanAko suna kara paMDitajI kucha cauka kara kahane lage ki, haiM! yaha kyA kahI ! hama brAhmaNa tumhAre gharakA bhojana kaise kara sakate haiM? isa para vezyAne namratA se kahA ki "mahArAjakA jo kucha vicAra hai vaha ThIka hai parantu maiM bAjAra se hindU ke hAtha bhojanakI saba sAmagrI ma~gAye [varSa 1, kiraNa 8, 9, 10 detI hU~, Apa svayaM yahIM para rasoI tayyAra kara leveM, isameM koI harja nahIM hai aura yaha lo ! ( mau rupaye kI DherI lagA kara ) apanI dakSiNA / ' " paMDitajIne jyU~hI nakada nArAyaNa ke darzana kiye ki unakI A~mbe khula gaI aura ve socane lage ki, vezyAke yahA~ se sukhA annAdikakA bhojana lene vA bAjArase isake dvArA maMgAI huI sAmagrIme bhojana banA kara khAne meM to koI doSa nahIM hai, aura dUsare yaha dakSiNA bhI mAkUla detI hai; isaliye isakI prArthanA - rUra svIkAra karanI caahiye| aisA vicAra kara Apane uttara diyA ki, khaira ! yadi bAjAra se saba mAmI zuddha AjAve aura ghI bhI hindU ke yahA~ kA mila jA to kucha haraja nahIM, hama yahIM para svayaM banAkara bhojana kara leveNge|" vaMzyAne paMDitajI kI isa svIkAratA para bahuta bar3I qhuzI jAhira kI aura unako yakIna dilAyA ki saba sAmagrI bahuta zuddhatA ke sAtha ma~gAI jAvegI aura ghI bhI hindU hI ke yahA~ kA hogA aura usI vakta apane naukarIko saba sAmagrI lAkara hAjira karanekI AjJA karadI | jaba saba sAmagrI A cukI, cauMkA baratana bhI ho cukA aura paMDitajI snAna karake rasoI meM jAne hokI the, taba vezyAne bar3I hI namratA aura vinaya ke sAtha paMDi najIse yaha arjakI ki- "mahArAja ! Aja merI citta Apake guNoM para bahuta hI mohita ho rahA hai aura Apa kI bhakti se itanA bhIga rahA hai ki usameM aneka prakAra se ApakI sevA karanekI taraMgeM uTha rahI haiM; nahIM mAlUma pUrvale janmakA hI yaha koI saMskAra hai yA kyA isa samaya merA hRdaya isa bAta ke liye uma~Da rahA hai aura yahI merI manokAmanA hai ki Aja maiM svayaM hI , Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrASADha zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456 ] pApa kA bApa apane hAthase bhojana banA kara Apako khilAU~, aura isa prakAra se apane manuSyajanmako saphala karU~ / kyA Apa mujha abhAginakI isa tuccha binatIko svIkAra karane kI kRpA darazAveMge? ApakI isa kRpAke upalakSa meM yaha dAsI 500) ru0 aura bhI ApakI bheTa karanA cAhatI hai" yaha kahakara turanta pA~ca sau rupaye kI thailI ma~gA kara paMDitajIke Age rakhadI / vezyA ina komala vacanoM ko suna kara yadyapi paMDita jo kucha pasA bhI AyA, kucha hicakacATa-sA bhI paidA huA aura vezyA kI isa TaMDhI prArthanA ke svIkAra karane meM unakA apanA dharma bhraSTa hotA huA bhI najara AyA; parantu 500)rupayekI thailIkA dekhakara unake mu~ha meM pAnI bhara AyA, ve vicArane lage ki - " mujhako yahA~ para koI dekhane vAlA to hai nahIM, jo jAtise patita honakA bhaya kiyAjAvaM, pA~ca sau rupaye kI acchI raqama hAtha AtI hai isase bahutase kAma siddha hoMge aura jo kucha thor3A bahuta pApa lagegA to vaha haridvAra meM Akara gaMgAjIme eka gotA lagAne se dUra ho sakatA hai; isa liye hAthameM AI huI isa kramako kadApi nahIM chor3anA cAhiye" / isa prakAra nizcayakara paMDitajI vezyA kahane lage ki - " mujhako tumase kucha uz2ara to nahIM hai paraMtu tuma to vyartha hI aMgulI pakar3ane pahu~cA pakar3atI ho / svaira ! jaimI tumhArI marjI (icchA / " paMDitajIke isa prakAra rAjI hone para vezyA 500 ) 0 kI thailI paMDitajI ke supurda kara svayaM rasoI banAne lagI aura paMDitajI bhojanakI pratIkSAmeM baiTha gaye / paMDitajI baiThe baiThe apane manameM yaha khayAla karake bahuta khuza ho rahe haiM ki, "yaha vezyA to acchI manikI fift aura gA~ukI pUrI mila gaI, aisI to jama jama hotI rahe / thor3I dera meM rasoI tayyAra ho gaI aura 507 paMDitajI bhojana ke liye bulAye gaye / jaba paMDita jI rasoI meM pahu~ce aura unake Age aneka prakArake bhAMjanoMkA thAla parosA gayA, taba vezyAne paMDita jIse nivedana kiyA ki "jahA~ Apane merI itanI icchA pUrNa kI hai vahA~ para itanI aura kIjiye ki eka pra.sa mere hAtha se apane mukha meM le lIjiye, aura phira bAqI saba bhojana apane Apa kara lIjiye / maiM itane hI se kRtArtha ho jAU~gI; aura yaha lo ! pA~ca sau rupaye kI aura thailI ApakI najara haiN|" basa, vezyAke ina vacanoko sunate hI paMDita jIke ghara gaMgA A gaI aura thailIkA nAma sunate hI ve phUlakara kuppA ho gye| Apane soca liyA ki, jaba vezyAnaM apane hAtha se kula bhojana hI tayyAra kiyA hai to phira usake hAtha se eka grAma apane mukhameM le lenemeM hI kona harja hai ? yaha to sahaja hI meM eka kI do thaili - yA~ banatI hai; dUsare jaba gaMgAjI meM gotA lagAveMge taba thor3AmA gaMgAjala bhI pAna kAlavaMge, jisase saba zuddhi ho jAvegI / isa liye paMDitajIne vezyAkI yaha bAta bhI svIkAra karalI | jaba vezyAne paMDita jIke mu~ha meM deneke liye prAma uThAyA aura paMDita jIne usake leneke liye mu~ha bAyA (kholA) tava vezyAne krodhameM Akara bar3e corake sAtha paMDitajI ke mukha para eka thappar3a mArA aura kahA ki"pApakA bApa par3hA yA nahIM ? yahI (lobha) pApakA bApa hai jisake kAraNa tuma apanA mArA par3hA-likhA bhulAkara apane dharma-karma aura samasta kula-maryAdA ko nara karane ke liye utArU ho gaye ho / " thappar3a ke lagate hI paMDita jIko hoza A gayA aura jisa vidyA ke par3hane ke liye ve gharame nikale the vaha unheM prApta ho gii| Apako pUrI to yaha nizcaya ho gayA ki, lobha Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 anekAnta hI samasta pApoM kA mUla kAraNa hai / pAThakagaraNa ! Upara ke isa udAharaNa se ApakI samameM bhale prakAra A gayA hogA ki yaha lobha kaisI burI balA hai / vAstava meM yaha lAbha satra anathakA mUla kAraNa hai aura mAre pApoM kI jar3a hai / jisa para isa lAbhakA bhUta savAra hotA hai vaha phira dharma-adharma, nyAyaanyAya aura kartavya kartavya ko kucha nahIM dekhatA; usakA viveka itanA naSTa ho jAtA hai aura usakI [varSa 1, kiraNa 8, 9, 10 zArIrika tathA AdhyAtmika patana hotA jAtA hai| pahale bhAratameM aisA bhI samaya ho cukA hai ki. rAjadvAra meM Ama taura para yA kisI kaThina nyAyake Apar3ane para nagara nivAsI tathA prajAke manuSya bulAye jAte the aura unake dvArA pUrNa rUpase ThIka aura ma nyAya hotA thA / parantu aphasosa ! Aja bhAratakI yaha dazA hai ki nyAyakI jar3a kATaneke liye prAya. dara zarUma kulhAr3I liye phiratA hai, jagaha jagaha riza vatakA bAz2Ara garama hai; adAlatoM meM nyAya karane ke liye nagara-nivAsiyoM kA bulAyA jAnA to dUra rahA, eka bhAI bhI dUsare bhAI ImAna dharma para vizvAsa nahIM karatA / yahI vajaha hai ki bhAratakI prAyaH sabhI jAtiyoM meM paMcAyatI bala uTha gayA hai aura usake sthAna para adAlatoMkI satyAnAzinI mukaddamebAjI baDha gaI hai; kyoMki mukhiyA aura caudhariyoMne lAbha ke kAraNa ThIka nyAya nahIM kiyA aura isa liye phira usa paMcA gratakI kisIne nahIM sunii| bhAratavarSa se isa paMcAyatI balake uTha jAne yA kamajora ho jAnene bahuta bar3A gajaba DhAyA aura anartha kiyA hai / Ajakala jo hajAroM durAcAra phaila rahe haiM aura phailate jAte haiM vaha saba isa paMcAyatI balake lopa hone kAhI prati hai| paMcAyatI balake zithila hone loga svacchaMda hokara aneka prakArake durAcAra aura pApakarma karane lage aura phira koI bhI unako rokane meM samarthana ho sakA / adAlatoMke thothe tathA niHsAra nATakokA bhI isa viSaya meM kucha pariNAma na nikala skaa| aphasosa ! jo bhArata apane AcAra-vicAra meM, apanI vidyA caturAI aura kalA-kaurAlameM tathA apanI nyAyaparAyaNatA aura sUkSma zramUrttika padArthoM taka kI khoja karanemeM dUra taka bikhyAta thA aura anya dezoMke itanI carbI chA jAtI hai ki vaha pratyakSa meM jAnatA aura mAnatA huA bhI dhanake lAlaca meM baraM-seyuga kAma karaneke liye utArU ho jAtA hai| bahutama durzana isa lAbha ke kAraNa apane mAtA-pitA aura sahodara takakI mAra DAlA hai| Aja kala jo kanyAvikraya ko bhayaMkara prathA isa dezameM pracalita hai aura prAyaH 9-10 varSakI choTI choTI niraparAdhinI kanyAyeM bhI sATha sATha varSake cuTaDhoMke gale bA~dhI jA rahI haiM vaha saba isI lobha-nadI kI bAr3ha hai / isI prakAra isa lobhakA hA yaha pratApa hai jo bAjAroM meM zuddha ghIkA darzana honA durlabha ho gayA hai - ghI meM sA~poM taka kI carbI milAI jAtI hai, tela milAyA jAtA hai aura banampatighI tathA kokojama Adike nAma para na mAlUma aura kyA kyA alA-balA milAI jAtI hai, jo svAsthya ke liye bahuta hI hAnikAraka hai| davAiyoM taka meM milAvaTa kI jAtI hai aura zuddha svadezI cInI ke sthAna para azuddha tathA hAnikAraka videzI cInI baratI jAtI hai aura usakI miThAiyA~ banA kara dezI cInI kI miThAiyoMke rUpameM becI jAtI haiN| bAqI isakI badaulata taraha taraha kI mAyA cArI, lagI aura dUsare krUra karmoMkI bAna rahI sAM alg| saca pUchiye to aiseaise hI kukarmoMse yaha bhArata zAnta huA hai| aura usakA dina-para-dina nainika, Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456] pApa kA bApa 509 niye AdarzasvarUpa thA vaha Aja isa lobhake vazIbhUta yahA~ isa kathanase yaha prayojana nahIM hai ki sarvathA hokara dugacAgeM aura kukamoM kI raMgabhUmi banA huA lobhakA tyAga kara dhana kamAnA hI chor3a denA cAhiye, hai. mArga madvidyAyeM isase rUTha gaI haiM aura yaha apanI dhana avazya kamAnA cAhiye, vinA dhanake gRhasthIkA mArI gaNagarimA tathA prabhAko khokara nimtaMja ho kAma nahIM cala sakatA; parantu dhana nyAya-parvaka kamAnA baiThA hai !! ekamAtra videzoMkA dalAla aura gulAma banA cAhiye, anyAyamArgase kadApi dhana paidA nahIM karanA huA hai !!! cAhiye / arthAta aise anavita lAbhakA tyAga kara denA __jaba taka hamAre bhAratabAmI isa lobha kapAyakA cAhiye jimame anyAyamAgasa dhana upArjana karanekI kama karake apanI anyAyarUpa pravRttiko nahIM rokeMga pravRtti hAve, yahI ima sAraM kathanakA abhiprAya aura aura jaba taka svArthatyAgI bananA nahIM sIgveMge taba taka mAra hai| va kadApi apane deza tathA samAjakA sudhAra nahIM kara pAzA hai hamAraM bhAI isa lamba parama jarUra kucha makata haiM aura na saMsArameM hI kucha mukha kA anubhava kara prabodhako prAva hoMge aura apanI lAbha kapAyaka maMda makata haiN| kyoMki sukhanAma nigakulatAkA hai aura karanekA prayatna kreNge| apane cinako anyAyamArgasa nigakulanA AvazyakatAoM ko ghaTA kara-parigraha ko haTAne ke liye unheM nItizAstrI, prAcAragAgraMthoM aura kama karake-saMtoSadhAraNa karanema prApta hotI hai / parAgapApAMka caritroM kA barAbara niyamapUrvaka avajA saMtApI manaSya haiM ve nigakunna hone se sambI haiM, lokana tathA svAdhyAya karanA cAhiye aura sadA hama nAgAvAna aura amanopI manapyAMko kadApi nigakulatA bAtakA cinnavana banA cAhiye ki lakSmI caMcala hai, nahIM ho sakatI aura isaliye va madA dukhI rahate haiN| na madA kimI pAma rahI aura na haMgI ; prANa bhI kahA bhI hai-"manapAna para makhama kiMdAri- kSaNabhaMgara hai, eka na eka dina inakA sambandha jarUra dayamatopaH"."amanopAmahAvyA dhaH" arthAta- chUTegA ; kuTumbIjana nathA ie mitrAdika apane matalaba manApamaM baDhakara aura koI dasarA mAva nahIM hai| dArida ke mAthI hai, inakA bhI sambandha madA banA nahIM rahegA; kima kahate haiM ? asaMtoSako aura mabase bar3I biimaarii| mivAya apane dharma paralokameM aura koI bhI mAtha kaunasI hai ? asaMtoSa / bhAvArtha-jo amanAyA haiM kA nahIM jAegA aura na kucha kAma bAsakaMgA; imaliye aneka prakArakI dhana-sampadAke vidAmAna hotaM harA bhI inake kAraNa apanA dharma bigAr3anA bar3A anartha hai, daridrI aura rogIke tulya dukhI rahate haiM / imaliye , " kadApi apane dharmako chor3a kara anyAyamArga para nahIM cananA caahiye| samva cAhane vAle bhAiyoMko lobhakA tyAga kara maMtoSa dhAraNa karanA caahiye| jugalakizora mugnAra Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 mahAn prabhAvaka kAlakAcArya ke nAmase jaina janatA a paricita nahIM hai / isa mahAtmA ke kathAnakakI kaI hasta likhita pratiyA~ upalabdha hotI haiM / una sabhI pratiyoMmeM se eka bhI prati meM kathAkArakA nAma dRSTigata nahIM hotA / evaM bhinna bhinna pratiyAMma bhinna bhinna ghaTanAo se isa kathAnakakA itanA adhika saMmizrita kara diyA gayA hai ki varita kAlakAcArya * lekhaka mahAzayaka isa likhane kA kyA prAzaya he vaha kucha samajha nahI prAyAH kyoMki prabhAvakacarita' meM kAlakAcAryako kathA varNita hai aura isa caritra usake kartAkA nAmAdika spaSTa dimA huA hai| sampAdaka anekAnta kAlakAcArya [ lekhaka - zrI0 muni vidyAvijayajI ] yaha mUla lekha gujarAtI bhASAmeM likhA gayA hai. aura 'jaina' ke gata 'jyubilI aMka' meM prakaTa huA hai / isake lekhaka muni vidyAvijayajI 'vIratattvaprakAzaka maMDala' zivapurI ( gvAliyara ) ke adhiSThAtA hai aura unhoMne apane ziSya bhAI bha~varamalajI loDhA se hindI anuvAda karAkara aba ise khuda hI 'anekAnta' meM bhejanakI kRpA kI hai, isake liye maiM unakA AbhArI hU~ / isa lekha meM jo bAta uThAI gaI hai vaha niHsandeha vicAraNIya hai / nAma-sAmyake kAraNa bhUla meM eka vyakti sambaMdha rakhane vAlI ghaTanAe~ dUsare vyaktike sAtha jor3a dI jAtI haiM aura kucha samaya ke bAda vaha bhUla athavA g2alatI rUDha hokara usakA pravAha baha jAtA hai, aisA sAhitya kI jA~ca meM bahuta kucha dekhane meM AyA hai / isakA eka tAjA udAharaNa dUsare vidyAnaMda saMbaMdhI ghaTanAe~ haiM jA purAtana vidyAnandake sAtha jor3a dI gaI haiM aura jinakA digdarzana ' anekAnta' kI dUsarI kiraNa meM karAyA jA cukA hai| vahI hAla kAlakAcArya-saMbaMdhI ghaTanAoM kA huA jAna par3atA hai| gatAnugatikatA aura DhikA kucha aisA mAhAtmya hai ki sAdhAraNa janatA to kyA kabhI acche vidvAna bhI usake cakkara meM pha~se rahate haiM aura ve satyakA ThIka vizleSaNa nahIM kara pAte / yaha parizramazIla gahare aitihAsika vidvAnoMkA hI kAma hai jo isa prakAra kI rUDha bhaloMkA patA lagAkara satyakA prakAza karate haiN| ataH aise vidvAnoMko isa viSaya para jarUra kAphI prakAza DAlanA caahie| hA~, jo loga sabhI jaina zAstroMko akSarazaH bhagavAnkI divya dhvanidvArA avatarita samajhate haiM unake liye isa prakArakI ghaTanAe~ bahuta kucha zikSAprada haiN| -sampAdaka [varSa 1, kiraNa 8, 9, 10 kitane aura kisa ma maya meM 1 evaM kima kAlakAcArya kaunamA kArya kiyA ? isakA nirNaya karanA bahuta kaThina ho gayA kAlakAcArya dvArA mu khya tIna ghaTanAe~ huI aura ye haiM : | 1 'gardabhilla' rAjAko gaddIse utAra kara 'zaka' kA sthA pita karanA / 2 saMvatsarI parva paMcamIke badale catu rthIko prAraMbha karanA 3 indra ko nigodakA svarUpa samajhAnA / aba hama kramazaH ina tInoM ghaTanAoM ke lie kAlakAcAryake kathAnakoM kI ora dRSTipAta karate haiM / 'thArAvAsa' nagara * eka prAkRta mUlase patA Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prASADha, zrAva, bhAdrapada, vIrani0saM02456] kAlakAcArya bar3e vyApAriyoMse paripUrNa thaa| rAjA vajrasihax lakSa meM rakhakara AcAryazrIne lakSmI, rAjyavaibhava aura vahA~kA zAsaka thA / usakI rAnIkA nAma sarasaMdarI zarIrAdikI anityatAkA pratipAdana kiyA, aura thaa| surasuMdarIkI kukSise kramAnusAra putra kAlakakumAra sAdhuke vAstavika sukha, evaM pA~ca mahApratoMkA yathArtha aura putrI sarasvatI ye do saMtAneM utpanna huii| svarUpa smjhaayaa| __ kAlaka kumAra rUpavAna , purupake saba uttama lakSa- AcAryajI kI dezanA suna kara vairAgyavAsita raNoMma suzobhita aura sarva-jana,vallabha thaa| ATha varSakI gajakumAra kAlaka gamamahArAjako yaha kaha kara ghara avadhA hone para kAlaka kumAra ke mAtA-pitAnaM eka ko calA, ki- "he bhagavana , Apake upadezase mujhe kalAcArya ke pAsa zikSA prApta karane ke liye rkkhaa| vegagya huA hai / maiM mAtA-pitAkI zrAkSA prApta kara alpa kAlameM hI kAlakane aneka kalAe~ hastagata kii| vApisa na lauTUM, taba taka Apa yahIM viraajiyegaa|" khAma karake azvaparIkSA aura bANaparIkSAmeM bAlaka kAlaka kumAgne ghara jAkara mAtA-pitAke sammunya kAlakanaM acchI nipuNatA prApta kii| apanI dIkSA grahaNa karanekI icchA prakaTa kii| bhaneka eka samaya rAjA vanasiMhako, khugasAna deza saM hA~' 'nA' hone ke pazcAna , apane patrakI vairAgyavRtti bahutasaM ghAI bheTameM Aye / ina ghor3o kI parIkSAkA ko dRr3ha devakara gajA vasamihane bar3e mamAroha ke sAtha kAma rAjAnaM apane putra kAlaka kumArake supurda kiyaa| apane patrako dIkSA dilAI / apane bhAI ke utkRSTa samavayaska 500 ghar3amavAgeko mAtha lekara kA- vairAgyako damba kara 'kAlaka' kI bahana 'sarasvatI' ne bhI laka ghADoko phirAne ke liye vanameM gyaa| ghor3oM ko dIkSA lii| mAtA-pitAnaM kAlakako sUcanA kI kigyUba ghumA-phirAkara vizrAma lene ke liye kAlakakumAra 'yaha tumhArI bahina hai, imako mAra-saMbhAla barAbara eka AmravRkSakI chAyAmeM baiTha gayA / ima vanama aneka rkhnaa|' sAdhuoMke parivArayukta gaNAkara mari nAmaka eka kAnaka kumAra vyAkaraNa, nyAya, mAhitya, alaMAcArya virAjamAna the / prAcArya mahAgaja kI dezanA- kAra, chaMda, jyotiSa aura maMtra-taMtrAdi vidyAoM meM bhI dhvani dUravartI kAlaka kumAraka karNagAMcara huI / vaha acchaM pravINa hue / yogyatA prApta hone para gurune kAvahA~ meM uThA aura prAcAryajI ke pAsa jAkara upadaMza lakako 'zrAcArya padavA pradAna kI / aura aba ye zravaNa karane lagA / navIna Agantuka gajakumArako kAlakAcAya ke nAma meM vikhyAta hue| calatA hai ki 'dharAvAsa' nAra magadha dezarma thA - gardabhillakA uccheda aura zakakI "magahaMsu dharAvAse pure purAsI nivo vayarasIho / " sthApanA (dI, vijayadharmalamIjJAnamandira kI eka pratiH) [ yahAM usa pratikA nAmAdika de diyA jAtA to acchA anaka sAdhuoMse parivRtta kAlakAcArya kisI hotaa| -sampAdaka] samaya ujjainake bAhara udyAna meM pdhaarN| isI samaya ____ x isa rAjA kA nAma 'prabhAvaka caritra' kI kipI pratimeM vIra. aneka sAdhviyoM ke sAtha sAdhvI sarasvatI bhI ujjainameM siMha' aura kisI meM 'vairisiMha' bhI diyA hai| --- sampAdaka. aaii| vaha hamezA bhAcAryazrI kI dezanA zravaNa karane Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 anekAnta [varSa 1, kiraNa 8. 9.20 ke liye udyAnameM jAyA karatI thii| dharUpI vidyut camaka uThA / unhoMne saMghake samakSa praisa samaya ujjainImeM gardabhilla x nAmaka rAjA tijJA kI ki-"gardabhilla rAjAkA usake ganyamahina gajya karatA thaa| vaha atyaMta viSayI-kAmI-aura uccheda na karU~ to merA nAma kAlakAcArya nhiiN|" atyAcArI thA / kisI eka mamaya umakI dRSTi bAla- kAlakAcArya eka tyAgI aura saMsArase vimumba brahmacAriNIsurUpavatI mAdhvI maramvatI' ke Upara par3aneme mAdha the / to bhI eka atyAcArI duSTa gajAko umakaM usakI kAmAgni pradIpa huii| usane bhaviSya kA kucha bhI pApakA prAyazcitta denA aura prajA para hone vAle anyAvicAra na kara apane saMvakoM dvAga use uThavA kara apane cAgaMko dUra karanA, yaha isa tyAgI vaigagI mAdhana aMtaHpara meM ma~gavA liyA / mAvI maramvatI ne atyanta apanA karttavya smjhaa| karuNa cInne mArga aura madana kiyaa| marasvatIkI saha- upayukta pratijJA karaneke bAda bhI gajAko uma cAriNI mAdhdhiyA~ ekadama kAlakAcArya ke pAsa gaI aura karttavyakA bhAna karaneke liye eka vizeSa mAga aMgaunheM sarasvatIke maMkaTakI vArtA sunaaii| kAlakAcAryake kAra kiyA / vaha yaha thA ki-ve eka pAgala manapya netra dhirase rakta ho gaye / "eka prajApAlaka zAmaka, kI bhAMni bakavAda karate hue grAmameM bhramaNa karane lge| jagata kA kalyANa karane vAlI eka bAlabrahmacAriNI pAcAyakaM pAgala ho jAnakA samAcAra rAjAke kAnA mAdhvI para aimA atyAcAra kareM / " ve ekadama gajAke taka pahu~cA, parantu usa nirdaya rAjAke hRdayameM isakA pAsa gaye / inhoMne umako zAntacittama mmjhaayaa| kucha bhI prabhAva nahIM par3A / aMtameM kAlakAcAya ko parantu -nhoMne eka na maanii| kAlakAcAryane upAzraya- apanI pratijJAkA pAlana karaneke liye, unma dezako meM Akara jaina maMghako ekatrita kiyA aura sAga chor3anA hI par3A / unhoMne eka gItArtha sAdhuko apane hAla manAyA / maMgha bar3I bhArI bhaMTa lekara gajAkaM pAma gacchakA bhAra supurda kiyA, aura svayaM 'sindhu' nadI, pahu~cA aura usane mAdhvIko mukta karane ke liye prArthanA kinAre para pAzkula nAmaka dezameM gaye / jisa dezake . kI, lekina saMghake vacanakA bhI gajAna anAdara mabhI gajA 'sAkhI *' ke nAmase prasiddha the| kiyaa| yaha jAna kara kAlakAcArya gaMma gaMmameM kro kRta kathA 'mApI gajAmoM ke taura para paricaya kAya x vinsanTa, esmitha, apanI Early History of gayA hai| aura prAkRta kayAmeM 'sagakula' (zakakuna) kahA hai - Indin nAmaka pustaka ke pR. 25, para likhate haiM: . "aha sagai 'sagakule' vaJcai, "kuzAna vaMzameM utsAna ne pAlA rAjA vAsadeva bhAratavarSa iga mAhiNo samIvaMmi" / / 37 / / kA mantima rAjA thA / isakI mRtyuke bAda anya koI zaktimAnI isakA mRtyuka bAda bhanya kAI zaktiyAnI pa tu yaha bAta to maya hai ki isa zakakula ke rAjAmoMko mA na honama vidagI gajA mAraNA karate the. aura viSNuparANa mAnI) rAjA kahate the| ke kathanAnusAra prabhIra, gabhitra, zaka, yavana, epa vAhika prAdi mAkhI' athavA 'zAhI' yaha nAma bhAratIya athavA pAzcAtya loga aura unake svAmI hindura nAnaka zAsaka hue the| yaha sava I. itihAsakAga dvArA kisI bhI sthAna para diyA humA damvane meM nahI sakI tIsarI zatAbdI meM humA / " mAtA / hAM, 'zaka'kA ulekha va dRSTigata hotA hai / manusmRti __ima kAnama aisA mAlUma hotA hai ki gaI bhinna rAjA bhI meM kahA hai --zaka, pauDaka, mahi, dravir3a kamboja, yavana, pArada, bhAratavarSIya nahIM thA, kintu videzIya gajA honA cAhiye / pazca, nIna, kigata, nagna, bA, ye mana hone vAle sakriya the| Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASADha, zrAvaNa, bhAdrapada vIrani0 saM0 2456 ] AcAryazrI jaba jA rahe the. taba mArgameM eka gA~vake maidAna meM katipaya kumAra geMda ballA khela rahe the / una kI bahumUlya geMda kueNmeM gira gii| isa kAraNa se yuvaka kue~ ke pAsa Akara apanI geMda nikAlanekI ciMtA meM baiThe the / vahA~ se nikalate hue AcAryazrIne prazna kiyA - " kumAro ! tuma loga kyA dekha rahe ho ?" kumAge ne apanI pyArI bahumUlya geMda kI bAta nivedana kI / zrAcAyazrI ne kahA ki - ' tuma ghara se dhanurbANa / eka yUvaka dhanurbANa le AyA / zra cAryazrI ne gobarayukta jalatA huA ghAsa DAla kara khIMcA aura eka bANa geMdako lagAyA, phira dumarA vAraNa pahale bANa meM lagAyA, tIsarA dUsare meM / isa prakAra kramAnusAra bANa lagA kara kue~ ke tala meM paDI huI geMda ko bAhara nikAlA hai / kAlakAcArya AnaMda se ha~sate hue kumArAMne AcAryazrI kI vidyA kI prazasA kI, aura ghara jAkara apane apane pitA zrI yaha bAta kaha sunaaii| bAta phailane phailate bAdazAhake arthAt vahA~ ke 'sAhI' athavA 'sAvI' rAjA ke na taka pahu~cI / gajAne apane putroko bheja kara kAlakAcAryako zrAdarapUrvaka apane darabAra meM bunAyA / ma ra nisa dazameM ve rahate the / usa dazakA nAma unhoMne jAti ka * para skgbA thA / (dagbA, manu0 10-44) prAkna sagakula (kula) kahA gayA hai| vaha vastuta ThIka hai / "dith phona. lAlamapa ne vana "dara nImayuga +napura taka ina mAgaNI (jAhI jAo saba meM diyA hai| 513 sUrijI ne rAjAko AzIrvAda diyaa| sAkhI rAjA AcArya ke kalAcAturya prasanna hokara unako bahumAnapUrvaka apane pAsa rakkhA / kAlakAcAryana vahA~ raha kara jyotiSa-nimittAdi vidyAo se rAjAko camatkRta karate hue bahuta dina vyatIta kiye| "zAhanazAhI, jo ki zaka, arthAt mithiyana loga svAmI / unake pAsa kAlakAcArya gaye the|" 10 43 / eka dinakI bAta hai / isa 'sAhI' rAjAke pAsa eka dRtane Akara rAjAke sAmane eka kacAlA (kaTorA) churA, aura eka lekhapatra rkkhaa| rAjA patrakA par3ha kara stabdha ho gayA, usakA ceharA utara gayA aura kAlA par3a gayA / rAjAkI yaha sthiti dekha kAlakAcArya bole "rAjana | tumhAre svAmI kI bheTa AI hai, usako dekha kara tumhe to harSita honA cAhiye thA, parantu yahA~ no viparIta dikhAI detA hai, yaha kyA ? Apa yakAyaka stavya kyoM ho gaye ? / " rAjA ne uttara diyA- 'aho mahApuruSa | Aja mujhe mRtyubhayakA mahAna kAraNa upasthita hai / huA kAlakAcArya bole- 'kisa prakAra ?" kruddha hokara " rAjA na kahA - "hamA svAmIna vRddha yaha zrAjJApatra likhA hai ki tumhArA mastaka kATa kara isa kaTore meM rakha kara zIghra bhejo| yadi tumane isa AjJA kA ullaghana kiyA to tumhAre sAraM kuTuMba ke mAtha tumhArA kSaya hogaa|' yaha hukama mujha ko hI nahIM, kintu anya samasta 'mAkhI' rAjAko bhI bhejA gayA hai|" kAlakAcArya ko apanI kAryamiddhike liye yaha prasaMga mAlUma huA / unhoMne rAjAkI himmata dI aura kahA ki - 'Apa saba ikaTThe hokara mere sAtha acUka * prAkRta mUla kathAnakoM isa gi.I huI geMda ka viSayameM korTa bhI calo / hindukadeza meM cala kara ujjainIke gardabhin - khanI hai / rAjAko uccheda kara, usa rAjyakA vibhAga kara maiM tumheM Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 anekAnta varSa 1, kiraNa 8, 9,10 sauNpuu|" dUsarI orase gardabhilla rAjAko apane para Ane __ sarike vacana para vizvAsa rakha kara isa rAjAne vAle AkramaNa kI khabara milI / usane bhI apanA anya 95 rAjAoMko balA kara unake sAtha prayANa mainya taiyAra karake sAmane hI Akara par3Ava DAlA / kiyA / siMdha nadIse utara kara ve saugaSTa ' meM aaye| eka ravivArake dina donoM sainyoMmeM yaddha hyaa| yahA~ pahu~cata hI varSAkAla A pahu~cA / isa liye kA- isa yuddhameM 'sAkhI' rAjAke anuyAyiyoMne apane aMTa lakAcAryakI zrAjAnusAra maba logoMne apane apane parAkramakA bhAna karAyA / gardabhillakA sainya bhAgane par3Ava DAle / cAturmAsa samApta hone para maba Age lagA, aura gardabhilla svayaM nagarake daravAje baMda karAkara bddh'e| unhoMne lATadezameM praveza kiyA aura vahA~ ke gar3hameM ghusa gayA / kAlakAcAryakA sainya nagara ko ghaMga rAjA balamitra aura bhAna mitra ko bhI, jo ki DAla kara vahaoN hI par3A rhaa| kAlakAcAryake bhAnaje the, mAtha liyaa| bahuta dinoM taka gardabhillake mainyakA eka bhI manAe kila para dikhAI nahIM diyaa| mArA vAtAvaraNa zAnta * siMdhu no pAra kara gogaH karane kA ullemya mUla - prAkRta meM bhI hai: mAlama hotA thA / isake bAda eka 'sAvI' gajAka "uttariyo siMdha naI kameNa mAgThamaMDalaM pttaa"||15|| 1. paTanama, AcAryana upayoga lagA kara degyA, aura phira minI kA vahAM para padAva DAlA, damakA nasAkRta ina logoMko canAyA ki 'gardabhilla gajA eka gardA meM nahIM hai| parantu prAnta kathAnakI hai| vidyAkI sAdhanA kara rahA hai, dagyA tA, kyA kila para "ne DhakagirisamIve ThiyA diNe kahavi matavamA // " koI gardabhI digvAI detI hai ?' degvanesa mAlama huA prAMta-dagiri ka nikaTa 3. ne mAlA yaa| ki-eka sthAnameM eka gardabhI mugva phAr3akara khar3I hai| - isa gthiAnAmeM unake pAsa kA dAga ho gayA. isa liye AcaryazrI ne isakA rahasya mamajhAte hue kahAHkAlakAcArya ne zAmanavIko mahAyanAma mavarNAgidri' kAga jaba isa gajAkI gardabhI vidyA siddha hogI taba yaha karake yakI kaThinAI dara kI. yA dikhanAyA gayA hai| . gardabhI zabda kareMgI, aura rAjAkA jo koI bhI zatra +lamitra aura bhAnamitra kolATa deza (bha 11 ) meM mAthI liyA / gA ullaMgya garakA prAkRtAna / prAkRta __ una zabdAko sunagA, umako myUnakI ulTiyA~ hogI. kathAnakama ne| unakA paricaya unake yukrAjaka taura para karAyA aura vaha pRthvI para gira kara mara jaaygaa|' balamitta-bhAnamittA prAmIavanIi gaya jvraayaa| niyamAggijattinagA natthago kaalgaayriyo| mAlavameM pacana ka bAda, yuddhaka pahalamA prAcAryana eka danako bheja kara rAjA gAbhimA kahalAyA ki- hemajan , aba balabhitra aura bhAnubhitra ne vAnigA na. 3.3 meM 413 bhI sAravatI' ko mukta kara , kyoMki jyAdA tAnane meTa jAna taka rAjya kiyA thA, gaha bAta upalahAra diye| rApraoNka rAjya hai|" . kRta kathAnakameM yaha bAta nahI hai / prAkRtaH ima kayanaka kAlase spaSTa hotI hai| isake bAda lagabhaga 53 vA hone para kAla- sakana karane vAlI gAthA yaha hai:kAcAryane zaka logoMko lekara una para kamAI kI / umameM balamina bhaura bhAnumina ko sAtha le jAnA bharabhakti mAlUma hotA hai| "dUyamaha pemai gurU, ajjavi naranAha, sarasaI mNc| zAyada yaha phanA zaka lAgoMke lAne ke pahale banI ho| ai tANiyaM hi tuTTA phuTTaijja deva ! aibhariyaM / / 69 // Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASADha zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456 ] kAlakAcArya 'sAmbI' rAjAoM ko bar3A bhaya mAlUma huA / kintu AcAryazrI kI AjJAnusAra ve apane apane sainyako vahA~ se pA~ca kosa dUra le gaye, aura sarvazreSTha 108 vAgAvaliyoM ko AcArya ke pAsa rakkhA | jaba gardabhI zabda karaneke liye mukha kholA, usa samaya una logoM ne eka sAtha isa prakAra bANa chor3e, ki una cAraNa gardabhIkA mukha bhara gayA, aura vaha zabda karane ke liye asamartha ho gaI / pariNAma yaha huA ki vaha gardabhI gobhilla rAjA para kupita huI, aura rAjAke mastaka para viSThA karake evaM usako lAta mAra kara AkAza mArgame calI gaI / t 'sAkhI' rAjAo ke sainika kile kI dIvAreM tor3a kara aMdara dAkhila ho gaye aura gardabhilla rAjAko bA~dha kara kAlakAcArya ke pAsa le aae| AcAryazrI ko dekhate hI gardabhilla rAjA zaramA gayA / AcAryazrIne usako upadeza dete hue kahA- 'eka satI sAdhvIke cAritrako naSTa karaneke pApakA to yaha eka puSpamAtra daMDa hai| tujhe isakA khAsa phala to bhaviSyame - paraloka meM milegA / ' tatpazcAna gar3habhillako, usake AtmA kI zuddhi karane ke liye, dIkSA pradANa karanekA upadeza diyA | parantu vaha upadeza niSphala huaa| kahA hai ki aGgAraH zatadhautana malinatvaM na muJcata / 'sau bAra dhone para bhI koyalA malinatAko nahIM chodd'naa|' tu / isa prasaMga para ve saba 'sAvI' rAjA usako mAra DAlane ke liye una hue, parantu zrAcAryazrI naM 'pApI pApena pacyane' aisA samajha kara, usa para dayA karate hue usako chur3A diyA; pazcAt usa rAjAne usa dezakA tyAga kiyA | 515 isa rAjya ke vibhAga karate samaya, AcAryazrIne, usa 'sAkhI' rAjAko, jisake yahA~ AcAryazrI Thahare the, khAsa ujjainIkA rAjya diyA, aura anya 95 ujjaina kI gar3hI para Aye hue zaka (sAyI ) rAjAoMke gandhamaM kaI itihAsakAra kahate haiM ki -zaka kAlakA prArambha I0 sana meM huA thA, aura usakA mulya rAjA zAlivAhana thaa| marli hisTI oNpha inDiyA' meM prasiddha itihAsakAra binsenTa. pa. smItha. kahate haiM ki - 'bhUmakakSaharAta' isa nAma karAjAne isa vAkI sthApanA kI thii| '' usakA upanAma thaa| vaha pahalI zatAbdIka antameM hama hinnaloga zaka kI mle gamabhana the / 'nahavAna' rAjA eka eka thaa| isake bAda caTana nAmakA rAjA athavA gavA thaa| isakI rAjadhAnI unameM dii| isake bAda anukame rudrAmA yo limI za mama raajaae| isa rudrasiMha para candragupta dvitIya arthAta candragupta vikramAditya ne hamalA kiyA thA / yaha bAta I0ma0 800 ke lagabhaga kI hai|" nika rAjyAvitika taura para eka logo kA vika tIna astitva na cahiye parantu namI aura me phona, glAna' ana 'dezvara jainIsyus' nAmaka pustakakI samaya bAda vikanAditya ne unaka lAgoka rAjya na kiyaa| yaha vikarAdityagabhitra rAjA 4. se eka kAlA hai| ka jItA to zaka rAjAma'nahIM mahIpara kA pratitva hI kA mamayakA nA cayi / kAkAnI gasike pAsa rAjya chIna diyaa| yadi yI ganiTakA puna zaka rAjAkI nikAla detA hai nAzikakarAya nama nAma mAtraka va taka rahA thA paMcayi / 'silphona glAsa' kahA jAya to "gaIbhilla, ka aura vikramAditya viSayaka ( merI tarapha me kareM to kAlakAcA 4 viSayaka bhI) kathA meM aitihAsika vastu kyA hai, aura kyA nahIM hai, isakA nirNaya abhI taka huA nahI hai| aisA mAlUma hotA hai kiisa vikramAditya ke itihAsa kA, damaM candragupa-vikramAdityake sAtha (jisane kAisTaka bAda 30 kI sAla meM ujjaina jItA thA, maura jo kAliAma mahAkavikA utejaka thA ) mammizravA ho gayA hai| Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa 8,9,10 rAjAoMko mAlavA dezake vibhAga karake bA~Ta diyekA 'kAlakAcArya' vicarate vicarate pratiSThAnapura meM ___ AcAryane 'sarasvatI' sAdhvIko gacchameM-samudAya padhAre, jo ki dakSiNa dezameM thA / vahA~kA gajA meM liyA / parAdhIna avasthAmeM lage hue doSoMke prA. zAtavAhana' zrAvaka thA aura sAdhubhakta thaa| usane yazcittarUpa usane tapasyA kI / AlocanA bhI lI, bhaktipUrvaka AcAryazrI kA cAturmAsa karAyA / paryaaura kAlakAcArya svayaM bhI kaIeka AlocanAe~ kara- SaNa parva nikaTa Ate hI gajAne prAcArya se pUchAke niraticAra cAritrakA pAlana karaneke sAtha sAtha 'paryaSaNa parva kisa dina hogA ?' AcAryazrI ne uttara gacchakA bhAra bhI vahana karane lage / arthAt apane samu* diyA-bhAdrapada zuklA paMcamIko / ' rAjA ne kahAdAyakA saMrakSaNa karane lge| 'mahAgaja, usI dina hamAre yahA~ kulakramAgata indrama2 sAMvatsarika parvakI tithikA badalanA hotmava pAnA hai / umameM mujhe avazya jAnA cAhiye, sAMvatsarika parva bhAdrapada zuklA paMcamIke bAle aura eka hI dina meM donoM utmavoMmeM bhAga lenA azacaturthI ke dina prAraMbha karane vAle kAlakAcArya ke kya - kya hai| isa liye paryupaNaparva paMcamIke badale chaThamambandha meM khAsa jIvanaparicaya nahIM prApta hotA hai / kA rakhiye tAki maiM pUjA, nAtra paupadhAdi kriyAe~ sirpha eka hastalikhita pratimeM Upara kevattAntasa caturthI kara skuuN|' kA vRttAnta bhinna kiyA gayA hai / paMcamIkI caturthI gurune uttara diyA ki-'paMcamI kI gatrikA ullaMkaranekA prasaMga isa prakArakA hai ghana kadApi nahIM ho makatA hai|' yaha suna kara gajAne caturthIka dina rakhanake liye prArthanA kii| rAjA ke * kAlakAcArthane zaka rAjAmoMko jInI prAnta diye the, unameM Agrahama aura 'kalpamatra' ke 'atarAviyase .....' saugaSTra kA bhI manAvaza ho jAtA hai| gAMki - vimeMTa e. smitha 'mali hisTrI bhApha inDiyA' ke pR. 137 meM ke noTa meM likhate isa pATakA AdhAra laMkara kAlakAcAryana paryapaNa parva paMcamIke badala caturthIke dina kiyA / usI prakAra "mIrA-meM jo zaka goga the. unakA damA candragupta vika gAditya caumAsI pUrNimAke badale caturdazI kI / usa dinase ne I.sa. 360 meM harAyA thaa|" samasta (zvetAmbara) saMgha meM yaha prathA pracalita ho gii| imI noTameM 'zaka' logeAMkA "kSatrapa" prayavA matrapake 3 indrako nigodakA svarUpa samajhAnA nAmase paricaya karAyA hai| saMskRna kathAnakameM isa sambandhako agale mambandhake sAtha ninnA uparyukta vRttAnta ke sAtha hI indrako nigAdakA svadiyA hai| arthAta upayukta kAlakAcA kA hI balabhitra mora bhAna rUpa samajhAne vAle kAlakAcAryakI kathA bhI milA dI mitrake nimaMtraNAma bharoca jAnA, purohitakA vigadha karanA bhAdi gaI hai / vaha kathA isa prakAra hai:dikhalAyA gayA hai / isa varNanako pUrA karane ke bAda eka prAcAryakA kAlakAcArya sukha-zAntipUrvaka cAritra pAlate hue sambandha samApta kara diyA gayA hai / usake bAda paMcasIkI cautha karane . bAkhe kAlakAcAryakA varNana prArambhane hAtA hai, prAkRta kathAnaka bala- 1 saMskRta kyAmeM pratiSThAnapura ke gajAkA nAma sAtavA. mitra aura bhAnumitrake yahAM jAne vAle kAlakAcArya hI paMcamI kI hama diyA hai, aura prAkRta kathAnaka meM sAsapAhala likhA hai| bodha karane vAle haiM, aisA sambandha milAyA hai| sambhava hai ki likhane meM prazuddhi huI ho| Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASADha, zrAvaNa,bhAdrapada vIrani0saM02456] kAlakAcArya vahA~ rahate haiM , parantu unake ziSya pramAdI ho gaye / dekhA to gurujI dikhAI nahIM diye| ve loga bahuta hI garkI atyadhika preraNA hone para bhI ve loga kriyAnu- lajita hue / bAdameM zayyAtara (gharake mAlika ) dvArA zAna barAbara nahIM karate the / usa samaya AcAryazrIne mAlUma huA ki-aise pramAdI ziSyoma ukatA kara sA vicAra kiyA ki-aise pramAdI ziSyoMke sAtha gumazrI sAgaracaMdrAcArya ke pAsa 'suvarNapara' gaye haiN| rahane kI apekSA akelA rahanA acchA hai| aisA vicAra sAdhuoMne suvaNapurakI tarapha prayANa kiyaa| sAdhukarake zayyAtara (gharake mAlika) ko saba bAteM mamajhA- mamudAyakI saMkhyA adhika hone ke kAraNa unhoMne tIna vajhAkara ziSyoM ko sote chor3a kara prAcAryazrIne TAliyA~ kara dI / ye ToliyoM ekake pIcha eka-isa mvaragapura kI ora prasthAna kiyA / vahA~ para kAlakA- kramame jAtI thiiN| mArgameM lAMga pachata haiM ki-kAlacAyaka praziSya sAgaracandrAcArya rahana the| kAlakA- kAcAryajI kauna haiM ?' taba uttarameM pIchekI TolI kahatI cArya unake (sAgaracaMdrAcArya ke ) upAzrayameM gaye, aura hai-'Age gye|' aura bhAgekI TolI kahatI hai-pIche apanA paricaya nahIM karAte hue sthAna mA~ga kara eka haiN|' yaha maMDalI suvarNaparake samIpa AI, to sAgaracaMkAname Thahara gye| drAcAryanaM samajhA ki-gamdeva bhAna haiN| emA jAnaprAtaHkAla sAgaracaMdrAcAryana mabhAsamakSa madhara kara mAmane gaye, aura pachA ki-'gurudeva kauna hai ?' 'vanimeM vyAkhyAna diyA , aura usa vaddha mAdha ( kA- uttara milA ki-'va nA pahale hI tumhAre pAsa zrA nakAcArya) se pachA ki-"ha vRddha mune ! kahiya maiMne gaye hai| kamA vyAkhyAna diyA?" kAlakAcAryane kahA-"bahana mAgaracaMdra vicAra meM par3a gayaM / jinake sAtha maiMne acchA vyAkhyAna diyaa|" phira mAgAcaMdrana ahaMkAra- zAstrArtha kiyA aura jinhoMne mujhako harAyA, vahI to pavaka kahA ki- "he vRddha mAdhoM ! tumako kucha middhA- kahI meM gurudeva zrI kAlakAcArya mahArAja nahI hoMge? nAdikA saMdeha ho to pUchiye / " mabake sAtha mAgaracaMdrAcArya ne upAzrayameM pAkara __kAlakAcAryana, mAgaracaMdrako unake abhimAnakA guruko vandanA kI aura apane aparAdhakI mAphI bhAna karAne ke liya, vivAda prAraMbha kiyA aura kahA maaNgii| ki-'AcArya jI, dharmakA astitva hai yA nahI" kahA jAtA hai ki-ima mamaya mauvarmendra ne sImamAgaracaMdranaM uttara diyA-dharma avazya hai|' kAlakA- dhara svAmIke nikaTa jAkara nigAMda vicAra sunaa| vAryane umakA niSedha kiyaa| aura panchA-'he svAmina ! bharatakSetrameM isa prakArakA donoMmeM khUba vAda-vivAda huA / aMtamaM mAgaracaMdra nigAdakA mvarUpa koI jAnanA hai?' mImaMdhara svAmIna niruttara ho ge| phira unhoMne vicAga ki yaha kArDa uttara diyA- 'pratiSThAnapurameM kAlakAcArya haiM ve isa mAmAnya vRddha sAdha nahIM hai, balki eka pratApI vayA- viSayaka jAnakAra hai|' indra brAhmaNakA rUpa dhara kara vRddha, jJAnavRddha aura atizayazAlI mahAtmA mAlama pratimAnapura meM AyA , aura kAlakAcAryama nigodahote haiN| 1 yahAM para kAlakAcAryakA elAnta svarNapurameM bana rahA hai| idhara una pramAdI ziSyAMna prAtaHkAlameM uTha kara isI samaya indra pratiSThAnapura meM mAnA hai aura kAlakAcArya bheTa Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 kA svarUpa pUchA / gurune bahuta hI sUkSma rItise nigoda kA svarUpa samajhAyA, jisako zravaNa karaneme brAhmaNa anekAnta atyanta Ananda huA / phira usane apanA hAtha laMbA karake AcAryajI se pUchA ki - "mahArAja ! de khiye, merA AyuSya kitanA hai ? yadi thor3A ho, to maiM kucha sAdhanA kara lU~ / " gurUne hAtha dekhA to mAlUma huA ki, isakA AyuSya to sAgaropamakA hai / kAlakAcArya samajha gaye ki yaha to iMdra hai / isaliye AyuSya na batalAte hue kahA- 'he indra, dharmalAbho'stu' / isake bAda iMdrana prakaTa hokara dasoM dizAoM meM udyAMta kiyA / vaMdana karake stuti kI, aura sImaMdhara svAmIke pAsa jAnekA mArA vRttAnta kaha sunAyA / indra jAne lagA / taba gocarI (mikSA) ko gaye hue sAdhu vApisa AveM, usa vakta taka Thaharaneke liye kAlakAcArya ne kahA | parantu indra na ThaharatA huA aMtadhana ho gayA aura upAzrayakA mUla daravAjA jisa dizAmeM thA usa dizA meMse phirA kara use anya dizA meM karatA gayA / bhikSAse Ane para sAdhuzrIko yakAyaka yaha parivartana dekhakara Azcarya huaa| phira guruka pUchane se indra ke nekA sArA vRttAnta jJAna huA / isake bAda kAlakAcArya dIrgha kAla paryaMta nirmala cAritrako pAla kara aMta meM anazana karake samAdhipUrvaka devaloka meM pdhaare| [varSa 1, kiraNa 8, 9, 10 hai ki, kAlakAcArya eka aitihAsika puruSa avazya the / aneka vidyAoM ke pAragAmI the, zAsana prabhAvaka zra bANakalA meM dakSa the / paraMtu prazna yahA~ para yahI upasthita hotA hai ki, uparyukta tInoM ghaTanAe~ X bhinna bhinna samayameM hone vAle kAlakAcAryoM ke dvArA huI, yA eka hI kAlakAcAryana yaha saba kiyA ? athavA kisI eka kAlakAcAryana ina tIna ghaTanAo se korTa sI do kI haiM ? karatA hai| sImadhara svAmIne bhI pratiThAmapurakA kahA thaa| sambhava hai ki svarNapurase vihAra karake kAlakAcArya ke pratiAnapura meM padhAraneke bAdakI yaha ghaTanA ho / eka bAta avazya kahI jA sakatI hai ki, gardabhidakA uccheda karake zaka rAjAo ke sthApaka kAlakAcArya vIranirvANa ke bAda pA~cavIM zatAbdimeM hue hone cA hiyeN| kyoki pAzcAtya itihAsakAroMkI zodha ke ana sAra zakaloga bhAratavarSa meM I0 sanakI pahalI zatAbdimeM Aye the, aura vIranirvANake bAdakA krama devata hue vIra nirvANake bAda 60 varSa taka pAlaka rAjA kA rAjya rhaa| isake bAda 155 varSa taka navanandokA rAjya calA / pazcAt 108 varSa taka maurya sAmrAjya rhaa| phira x pratyeka kathAnakameM kAlakAcArya ke mAtA, pitA, dIkSA bhAdi kA uttAnta to lagabhaga samAna hai / parantu eka saMskRta (2) kathAnaka meM banAyA gayA hai ki tisayapaNavIsa iMdA, carasagratipanna saramsa IgahizrA / navasaya tinavai vIrA upasaMhAra cathie, jo kAlagAyariyA || arthAt mahAvIra nirvANa se 325 varSameM indra pratibodha karane kAlakAcArya kI kathA parase yaha to nizcaya hotA bAle, 453 meM sarasvatI sAdhvI ke liye lar3ane vAle maura 663 meM maksI parva pacamIke badale caturthIko karane vAle kAlakAcArya hue| [* yaha padya kaunase granthase udadhRta kiyA gayA hai, yaha bhI bata lAdiyA jAtA to acchA hotA / - sampAdaka ] Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM0 2456 ] kAlakAcArya 30 varSa taka puSyamitra kA, 60 balamitra bhAnu mitrakA, nabhovAhana kA 40 13 gardabhala kA, aura zaka rAjAoMkA rAjya calA / 39 23 39 4 isa taraha vIra nirvANake 470 varSa vyatIta hone ke bAda 'zaka' ke pazcAt 'vikramAditya' rAjA huA / isa hisAba se vIra nirvANa ke bAda 453 varSa meM gardabhilla gaddIpara AtA hai / isake gaddIpara zraneke bAda hI kucha samaya ke bhItara sarasvatI sAdhvI ke uThAe jAnekI aura kAlakAcArya dvArA 'zaka' logoMke AnaMkI ghaTanA honI cAhiye, aura isase sarasvatI mAdhvIke haraekA mamaya 453 athavA usake Asa pAsakA mAnanA hI ucita mAlUma hotA hai / gardabhillane 13 varSa rAjya kiyA adhIna kAlakAcArya ne 466 meM zaka logoMkA rAjya sthApita karAyA aura 470 meM vikramAditya huA / isa kathana se yaha mAlUma hotA hai ki, 'zaka' logokA rAjya ujjaina meM mAtra 4 varSa taka hI rahA / 'zaka' logoM ke rAjyasambandha meM pahale die hue eka noTame jaisA ki kahA gayA hai- 'zaka logAMne ujjaina meM thor3e hI samaya naka rAjya kiyA' / isa bAta ke liye yaha pramANa eka vizeSa sabatake taura para hai / 99 aba saMvatsarI parva paMcamake badale caturthIkA prAraMbha karane vAle kAlakAcArya vIra maM0 553 meM prathAMta 1000 vIM zatAbdimeM hue haiM, yaha bAta yadi nizcita hAM jAtI ho to phira - 1 balamitra aura bhAnumitrako bhageMca se sAtha lenA, 2 balamitra aura bhAnumitra ke nimaMtraNako svIkAra karake bharoMca jAnA aura purohita ke sAtha zAstrArtha karanA, 519 3 brAhmaNa ke veSameM Aye hue indrako nigodakA sva rUpa samajhAnA, tathA- 4 ziSyoMke pramAdI honeke kAraNa unako chor3a kara cale jAnA ityAdi sArI ghaTanAyeM kaunase kAlakAcArya ke samaya meM, kaba aura kahA~ para huI isakA nirNaya karanA bAkI rahatA 1 " isake atirikta kAlakAcAryane guNA kara sake pAsa dIkSA grahaNa kI ve guNAkara muri tathA eka kAlakAcArya pramAdI ziSyoMko chor3a kara apane praziSya mAgara caMdrAcArya ke pAsa jAte haiM, ve sAgaracandrAcArya kauna the ? kaba hue ? ina saba bAtokI zodha karanA bhI Avazyaka hai / aitihAsika vidvAna isa viSayakI aura savizeSa rUpameM dhyAna deM, yahI abhilASA hai / anuvAdaka - bha~varalAla lor3hA jaina ' hRdayodabodhana hRdaya / ta kahanA mega mAna / sarva baMdhubhAva maname, naja anucita abhimAna | nIca na samajha kisI nakkI tR, nIca karma jiya jaan|| 1 bhAva-bheSa-bhASA-bhojana ho bhAiyana ke sAmAna / inako eka viveka-yukta kara, ho terA utthAna || 2 || kyA jInA jo nija hita jInA, zukrara svAna-samAna / karapA yadi dezahetu kachu, to tU hai dhImAna // 3 // * Cl * iTAvAke sva0 paDita punalAlajI TAyama unake putra cau. bamantalAlajI dvArA prApta / Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 0 [varSa 1,kiraNa 8, 9.10 anekAnta / akalaMkadevake 'citrakAvya' kA rahasya aura hArAvalI-citrastava 'anakAnta' kI gata kiraNameM 'akalaMkadevakA aura sAhitya eka prakArakA hai-pratyekameM caudaha co. citrakAvya' isa nAmame eka stotra kucha paricayakaM sAtha daha padya hai, zuruke bAraha bAraha padya prAya. upajAni diyA gayA hai| paricayameM stotrake aMtima prazasti-padya chaMdomeM aura aMtakA padya sabakA zArdUlavikrIDita chaMdaga parase yaha batalAyA gayA thA ki isa stotrakA nAma hai / rahA 13 vA~ padya, vaha sabakA bhinna bhinna chadA 'citrakAvya' hai, yaha 'akalaMkadeva' kA banAyA huA hai meM hai-arthAta 1lI hArAvalIkA 'vaMzastha' me, damargakA aura vikrama saMvata 1574 kA banA huA jAna par3atA 'upendravanA' me, tIsarI kA 'upajAti' meM aura cauthA hai / sAtha hI, pAThakome yaha nivedana kiyA gayA thA kA 'indravatrA' chaMda me hai / yaha tarahavA~ padya pratyaya ki, yadi kisIkA kisI dUmare zAstrabhaMDArasaM isa mtAtra hAgavalIme nAyakamaNi-sthAnIya padya hai-arthAta bAraha kI koI prati yA isakI koI saMskRtaTIkA upalabdha padyokaM cAra cAra caraNoko lakara aura pratyeka caraNaho to ve, usakI vizeSatAoko noTa karate hue, umasa ke Adi-aMtame tIrthakaro nAmAkSararUpI maNiyoko mUcita karanekI z2arUra kRpA kareM, jisameM racanA-mamaya- gUMtha kara jo hArayaSTi tayyAra kI gaI hai umake madhyama kA ThIka nirNaya kiyA jA sake aura pATha kI azuddhi nIce rahane vAlA pradhAna-maNi-jaisA hai / pahalI hAgaAdikA bhI saMzodhana ho ske| isa para pATanama muni valIme yaha 'padmajAti' citrako lie hue hai-jAna puNyavijaya jIne 'stotraratnAkara dvitIyabhAga sarTIka' akSarakA madhya karNikAme rakha kara nakAra-bhinna zapa kI eka prati mere pAma bhajI hai, jo nirNayasAgara prasa- akSagako 24 padmadalome sthApita karanasa banatA hai,dvAga vikrama saMvata 1970 kI chapI huI hai aura jisame dRsargame 'mvastika jAti' ko, tIsarIme 'vanabandhajAti 'caturhArAvalI-citrastava' nAmakA eka stotra diyA huA ko, aura cautha me 'bandhukasvastikajAni' citrakA liya hai| mAtha hI, limbA hai ki-"ima (mtotra ko degya hue hai / 14 vaoN padya, pratyeka hArAvalImeM, mamAtimkara zrApa jaimA ucita samajha spaSTIkaraNa kre|" caka antya magalakA padA hai aura usame kahA gayA hai __'caturhAgavalI-citrastava'ko dekhanase mAlUma huA ki jinake nAmamaya suvarNa ( zobhanAkSara) maNiyAma ki isameM 1 vartamAna-jina caturvizatikA, 2 atItajina- yaha satpuruSoke kaNThako bhUpita karane vAlI hArAvalI caturvizatikA, 3 anAgana-jina caturvizatikA aura nirmita kI gaI hai,ve saba jinendra deva maMgalakArI hoveN|' 4 viharamANa-zAzvatajinastutiH, aise citrastavoMkI mAtha hI, yaha padya arthAntaranyAsama kavike nAmako cAra hArAvalI zAmila haiM, jina sabakA TAipa, daMga bhI unake guruke nAmasahita liye hue hai, yaha isameM Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 521 prASADha, zrAvaNa, bhAdrapada vIrani0saM02456] akalaMkadeva citrakAvyakA rahasya citrakArI hai| ina saba bAtoMke atirikta, yaha padya aba maiM yaha batalAnA cAhatA hU~ ki prathama hArA -sAhityakI dRSTise bhI prAyaH sarvatra samAna hai- valI-citrastavake zurUmeM jo bAraha padya haiM ve hI patha isakA dUsarA aura tIsarA caraNa saba hArAvaliyoMmeM jyoMke tyoM akalaMkadeva-nAmAGkita 'citrakAvya' meM pAye eka hai,cauthA caraNa bhI tIna hArAvaliyoMmeM ekahI hai- jAte haiM, aura isase, 'hArAvalI' ke ukta paricayako pahalImeM vaha thor3IsI vizeSatAko liye hue hai-aura dhyAnameM rakhate hue, yaha spaSTa jAna par3atA hai ki ye padya pahalA caraNa mAtra nAyakamaNike nAmake parivartanako 'hArAvalI-citrastava' se liye gaye haiN| hArAvalI-citrahI liye hue hai| jaise pahalImeM 'itthaM nAyakapadmarAga- stava ke nirmAtA cAritraprabha sari ke ziSya 'jayatilaka' ruciga, tIsarI meM 'itthaM nAyakabajrabandharucirA', sUri haiM, jo ki 'Agamika-jayatilakasari' kahalAte haiM dUmarImeM 'itthaM svastikanAyakana rucirA' aura cauthI aura eka prasiddha zvetAmbara vidvAna haiN| mAlama hotA meM 'itthaM bandhakanAyakena rucirA' aisA pAThabheda hai| hai akalaMkadeva nAmake kisI bhaTTArakanaM athavA akabAkI 'satkaMThabhaSAkarI' yaha caraNA~za saba meM sa- laMkadava ke nAmase kimI dUsare hI zasasane ina pagAmAna hai| ke aMtameM akalaMkadevake nAmAdikakA eka paga jor3a isa taraha yaha 'caturhArAvalI-citramtava' nAmakA kara, jo ki bahuta kucha sAdhAraNa, citrakalAsa mtAtra eka hI vidvAn kavi race hae cAra stAMtrIkA rahita evaM be-melasA hai, inheM apanI athavA apane maMgraha hai, jinameMmeM pratyeka 'hArAvalI-citramtava' kahalAtA sa va sampradAyakI kRti banAnekI duzceSTA kI hai / isa prakAra hai aura yaha nAma bahuta mArthaka jAna par3atA hai, kyoMki ke prayatna niHmandeha bar3e hI nIca prayatna hai aura ve stutipathake pratyeka pAdaka Adi aura aMtameM tIrthakareM- spaSTa rUpama jAlamAjI tathA kAvya-cAMgako liye hue ke nAmAkSaroMkA jo vinyAsa kiyA gayA hai vaha hArakA haiN| jo loga dUmaroMke sAhityapara aimI DAkejanI anukaraNa karatA hai-hArameM jisa prakAra Adi aura karate hai unheM mAmadevAcAryanaM mApha naura para 'kAvyaaMtakI maNiyA~ barAbara rahatI haiM usI prakAra isake eka padyameM eka aura zrAdi / pUrvakramAnuvartI ) nIrthakarake kRtvA kRnIH pUrvakatAH purustAnAmAkSara haiM to dUsarI ora antya (pazcimakramAnuvartI) tpatyAda tAH punarIkSyamANaH / tIrthakarake nAmAkSara haiN| yahI bAta stAtrakI svapina tathaiva janpadaya yo'nyathA vA TIkA * kI prastAvanAmeM nimna zabdoM dvArA bhI mucita sakAvyacoge'stu sa pAtako c|| kI gaI hai : ___ isa prakArake kAvyacAra digambara aura zvetAmbara ___pAdasyAyantayohArAnakAra vinyastairjina- donoM hI sampradAyoMmeM hote rahe haiM / kaI varSa pahale mere nAmavarNezcatvAraH stvaaH| dvAgaaise logoMke kucha pranyoMkI parIkSA bhI kI jA cukI * isa TIkAkA maMgalAcaraNa isa prakAra hai: hai| kabhI kisI digambarane zvetAmbageMka vivekavilAbhyAtvAInaH mahattejaH sukhvyaakhyaanhetve| sa' ko 'kuMdakuMvazrAvakAcAra' banAyA thA to eka zvetAcaturhArAvalIcitrastavaTIko karAmyaham / / barAcAryana digambarAcArya aminagani kI 'dharmaparIkSA' Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 anekAnta [varSa 1;kiraNa 8, 9,100 ko hI apanI kRti banAnekA puNya kamA DAlA thaa| isase sarijIkA samaya vikramakI 15 vIM zatAbdIkA isa prakArakI kucha ghaTanAoMkA pUrA hAla pAThakoMko prAyaH pUrvArdha pAyA jAtA hai / isI samayake madhyavartI 'graMthaparIkSA' ke tInoM bhAga par3hanase mAlUma ho sakatA hai| kisI vakta 'caturhArAvalI-citrastava' kI racanA huI yaha saba sAmpradAyika moha tathA mithyA ahaMkAra- samajhanI caahiye| kA pariNAma hai jo isa prakArakI kuceSTAe~ kI jAtI nIce prathama hArAvalI-citrastavako sarijIkI haiM aura unheM karane vAle niHsandeha kSudra vyakti hI hotaM mvopajJa saMskRta vyAkhyA sahita diyA jAtA hai / saathhaiN| anyathA, eka sampradAya vAlA dUsaraM sampradAyavAle- meM hindI artha bhI lagA diyA gayA hai / isase sabhI ko apane kisI graMtha yA stuti-mtAtrake par3hanasa kAI pAThaka isa stotrakA yatheSTa rasAsvAdana kara skeNge| manA nahIM karatA; cunA~ce kitane hI suMdara graMtha tathA stotrameM stutikA krama aimA rakkhA gayA hai ki eka pAka stotrAdika eka sampradAya ke dUsare sampradAyameM bar3e pUrvArdhameM pUrva kramAnavartI eka tIrthakarakA stavana hai to Adarake sAtha par3he jAte haiN| kisI stotrakaM kartRtvameM uttarArdha meM uttara kramAnuvartI dUsare tIrthakarakA stavana hai| apane samudAya ke vidvAna kA nAma na hone se vaha kucha una tIrthaMkaroM ke saMkhyAkramakI sUcanA pratyeka padyaka kama phaladAyaka nahIM ho sakatA aura na honasa adhika Upara bArIka TAipameM de dI gaI hai aura unake nAmAphala hI de sakatA hai / stutike viSaya jinendradeva ubhaya kSaroMko donoM ora eka eka khar3I lAIna lagA kara sampradAyoM ke liye samAna rUpase pUjya haiM / ataH isa pRthaka kara diyA gayA hai / ina lAinoMko hArake DArekA prakArakI ceyAe~ vyartha haiM / astu / sthAnApanna samajhanA cAhiye, ukta tAMtrameM bhI isI Agamika jayatilaka sarike banAye hue cAra graMtha prakArasaM lAina lagAkara padyoMke akSaroMkI sthApanA kI aura upalabdha haiM- 1 malaya muMdarIcaritra, 2 sulasA- gaI hai| -sampAdaka caritra, 3 harivikramacaritra aura 4 kalpamaMjarI kathA- ....... koza / inameMse harivikramacaritrakI eka prati " saMvana hArAvalI-citrastara 1463varSe kArtika vadI 12 dine" isa ullemva vAlI pATanake bhaMDAgmeM maujUda hai, aimA muni puNyavijayajIsUcita papazcimajinanAmAkSarahAnivadraM jinadvayastavanam - karate haiM aura usakI puSpikA isa prakAra data haiM:"ityAgamika-zrIcAritrAmasari-ziSyazrI- zrI nAbhisUno ! jinasArvabhauma, shraa| jayatilakama riviracane tavAndhavAmarakIrtigaNi va padhvaja vannataye mame haa| vilikhite zrIharivikramacaritre mahAkAvye zrI- pa DjIvarakSApara dehi devI harivikramamahodayapadaprApaNo nAma dvAdazaH sargaH" bharcitaM svaM padamAzu vI // 1 - aura 'jainaprathAvalI' se mAlUma hotA hai ki harivikrama kAvya pA jayatilaka sarijIne khad eka vRtti vyAkhyA-he zrInAbhisano ! he jinabhI likhI hai aura usakI racanAkA sambat 1436 hai| sArvabhauma ! sAmAgakevalicakravartina ! vRSadhvana! Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 523 ASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456] hArAvalI-citrastava. vaSabhAH / tvannataye bhavanamaskArAya mama me IhA yasya tasyAmantraNaM supArtha zobhanasamIpa / praya vAJchA vartata iti sambandhaH / zrI nAbhisanastA- dvitIyArdhavyAkhyA-he pArzvanAtha ! jina ! - vadanyo'pi ko'pi bhaviSyatIti AzaMsAnirA- ginAM zarIriNAM rogatatiAdhiparaMparA tava bhasArtha ( jinasArvabhautipadaM ) / jinasArvabhaumAH vato'bhidhAnAnAmato'pi vilInA vilayaM jagAsarve'pyantiH , ataH prathamajinanirdhAraNAya vaSa- metyarthaH // 2 // dhvajeti padaM / iti pUrvArdhanAdyaM jinaM stutvA artha-he zobhanasamIpa prApta (hitakArI) deva pagana pazcimajinastavamAha-he SaDjIvarakSA- zrIajita ! kAmAdika ( kAma, krodha, lobha, mAna, para ! pathivyaptenovAyuvanaspatitrasalakSaNAH SaD harpa) pApa mujhe satAte haiM, Apa merI rakSA kIjiye / jIvAsteSAM rakSA pAlanaM tatparaH paDjIvarakSAparaH he jina pArzvanAtha ! Apake nAmase dehadhAriyoMkI rAMga tasya saMbodhanaM / he vIra vardhamAna ! tvaM Azu paramparA vilIna ho gaI hai| zIghra svaM nijaM padaM mokSalakSaNaM sthAnaM dehi tRtIya-dvAviMzatitamajinaratavanama - vitara / kiM viziSTaM padaM ? devIbhatracitaM devyo saMsArapAro jani me'dya jAne, devAGganAstAsAM bhAge devAstai racitaM pUjitaM tairapyArAdhitaM sarvotkRSTatvAdityarthaH // 1 // bha vatpadau saMbhava yadyajA mi| ___ artha-he. zrI nAbhigajAke putra jinoM- va zyAH svayaM te madamohamA nA, (mAmAnya kevaliyoM)ke cakravarti vRSadhvaja-zrIvapama! anaGgabhar3e mati naminA thA3 Apako namaskAra karanekI maga icchA hai / hai paTakAyake jIvoMkI rakSAmeM tatpara vIra-mahAvIra ! Apa vyAkhyA-he sambhava ! tRtIya jinaapanA devoMsa acita pada (mAkSa pada ) mujhe diijiy| pataM ! ahamiti jAne 'vagacchAmi / adya me mama dvitIya-trayAviMzatitamajinaratavanama-- saMsArapAge'jani bhava mamAptirbabhUva / yadyasmAt zrI nandanAdyA vyathayanti pA | pA, kAraNAta bhavatpadautvaccaraNI yanAmi pUjayAmi / a vA''pta devA jitamAM supA ch| athAparArdhavyAkhyA-he neminAtha! dvAviMzatitaji nA ginAMrogatatirvilI nA, manina ! anaMgabhaMga kAmanaye sati madamohamAnAH mAmanA vazyA vazatvaM yayarityarthaH // 3 // ta vAbhidhAnAdapi pAzcanA | th||2 artha- saMbhava ! caki maiM Apake caraNoM vyAkhyA-he prApta ! hitakArin deva kI pUjA karatA hU~, isase mujhe aisA mAlUma hotA hai ajita ! zrInandanAyAH kAmakrodhalobhamAnahaSaH ki maiM saMsAra se pAra ho gayA hU~-maMga bhava samApti pApAH pApiSTA mAM vyathayanti pIDayanti / tvaM ho gaI hai / he neminAtha / kAmadevake jIte jAne para aba rakSa / he supArtha muSTha zobhanaM pArthasamIpaM mada, moha aura mAna svayaM hI vazavI ho gaye haiN| Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 anekAnta caturtheka viMzatitamajinastavanam - " mi bhi | delimainA abhinandane na naMda tvamaMhI tava pUjayA da yA daridre 'pi nRpe na me kathaM te mayi sA na nA | tha // 4 samA nA, 1 [varSa 1, kiraNa 8,9, 10 vyAkhyA he sumate ! pazcama jinapate te taba gIrvANI prajAsu lokeSu zivazrI sukhAya mokSalakSmIzarmaNe vartate / kiM viziSTA gIH 1 tApaharA vAhyAbhyantarasantApApahAriNI kiMvat 1 zrIkhaMDavat candanavat / athottarArdha vyAkhyAtuH punararthe / he suvrata svAmin te tava mahastejo 'pi tamasaH pApmanaH tIvra tiraskriyAkRt atyarthatiraskArakAri, kiM punastava darzana mitijJeyaM / he tAta ! he jagatpitaH ityAmantraNaM suvrtsyetyrthH|| 5 vyAkhyA - he abhinandanena ! he abhinandanasvAmina ! tvaM nanda samRddhiM bhaja / kiM viziSTastvaM ? bhidelimainA bhidelipAni bhedena nirvAni enAMsi pApAni yasya sa tathA / visarga lope sandhiniSedhaH / tathA'haM tava bhavataH aMDI pAdau pUjayAmi zrarcayAmIti / athottarArdha - vyAkhyA - he name ! ekaviMzatitamajinendranAtha svAmin te tava dayA kRpA nRpe rAzi daridre'pi samAnA tumyA varttate / tarhi sA dayA mayi viSaye kathaM na 1 yadi sA dayA mayi viSaye bhavati, ta I 1 / padmaprabhA 'cidaya maMhasA madA'haM tathA saMsAravAsAnmukto bhavAmItyarthaH // 4 // jharaM mude te sthirapakSmava li / L artha- he vinamrapApa svAmi abhinandana ! maiM Apake caraNa pUjatA hU~, Apa samRddhiko prApta hoM / he name - naminAtha ! ApakI dayA - kRpA - rAjA aura daridra donoMke prati samAna rUpase vartatI hai, phira mere Upara vaha kyoM nahIM hai -( yadi vaha dayA mujha para hAMve to maiM saMsAravAsa se mukta ho jAU~) / prabho! prabhA te bhuva dIpyamA nA, bha jadyamItvaM jina mallinAtha // 6 vyAkhyA - he padmaprabha ! SaSThajinapate! te taba pratidvayaM locanayugalaM mude'stu pramodAya bhavatu / kathaM bhUta ? hasAM pApanAM varaM bhakSaNazIlaM ! punaH kathaMbhUtaM sthirapacamavalli sthirA nizcalA padamavallI padamalatA yasya tattathA / dhyAnastimitatvAnnizcala pcpltaakmityrthH| athottarArdha paMcama-viMzatitamajinastavanama vyAkhyA - he prabho svAmin mallinAtha jina ! te tatra prabhA kAntirbhuvi pRthivyAM dIpyamAnA itastato dIvyantI yamIsvaM yamunAtvamabhajadazizri zrI | khanDavattApaharA ziva | zrI su / khAya gIste sumate prajA su ma hastu te subUtadeva tI tra tiraskriyAkRttamaso'pi tA | ta5 artha - he sumate - zrI sumati jina ! candanakI taraha tApako harane vAlI ApakI vANI prajA janoM meM mokSalakSmIke sukhakA prAdurbhAva karAne vAlI hai / aura he jagatpitA zrI deva ApakA teja bhI aMdhakArakA - pApa kA - atyanta tiraskAra karane vAlA haiphira darzanakI bAta hI kyA hai ? * konaviMzatitamajinastavanam -- Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 525 ASADha, zrAvaNa, bhAdrapada vIrani saM02456] hArAvalI-citrastava yan / nIlavarNatvAdya punaHpravAhAnu kAraM cakAre. bhaTama-saptadazajina-stavanam-- tyarthaH / / 6 / / caMdraprabhANohara me ghazaM kuM, ____ artha - he padmapabha ! (dhyAnAvasthAmeM) palakoM draSTA asmi hatte samakumbhikuM thaM / kI caMcalatAse rahita tathA pApoMkI bhakSaNa zIlatAko liye hue Apake donoM netra bar3e hI AnandadAyaka haiN| pra bAlatAM muJcati nApyayaM nA. aura he svAmin mallinAtha jina ! pRthivI para kucha .. dIpyamAna hotI huI ApakI prabhA ( kAnti ne yamunA bhaktaH suvarNe tvayi kunthanA th|| ka bhAvako dhAraNa kiyA hai-nIlavarNa honame yamunAke vyAkhyA-he candraprabha ! aSTa jinapravAhakA anusaraNa kiyA hai| saptamATAdazajinayugala tavanam - pate ! tvaM me mama aNordurbalasya aghazaGkha pApazrI mAnasapArtho piDinistamA . zaGkA ( zalyaM ) hara uddhara / yato'smyahaM te tava havetaH samakumbhikunthu draSTA'valokayitA kusu matsugvaM dezanayA cakA r| mbhIca kunthazca kumbhikunthu . samau nirvizeSa sthinoM pA raMgataH pAtakavallarI pa. kumbhikunthu yatra tattathA / kimuktaM bhavati ? bhagazve graM janaM cArapatiH panA tA7 pa samAnA maMtrI, ato mama durbalasya vyathA hI vana tava kumbhini kujare kunthau ca sUkSmajIvavivyAkhyA-zrImAna tIrthakaralakSmIvAna kAmpiApazalyApahAraM kurviti / athottarArdhavyAmapArzvaH saptamo ninaH nistamA api nirmAho- khyA-he kunthanAtha ! saptadazajinezvara ! ayaM 'pi hi nizcayena dezana yA dharmopadezadAnena a- malamaNI nA pamAna nvayi bhavati savarNa zobhanasumatsakhaM sarvaprANisokhyaM cakAra kunavAnitya varNe bhakto'pi bhaktiyakto'pi prabAlanAM prakRSTamarthaH / athottarArdhavyAkhyA-caH samuccaye rkhatAM na muJcati na tyati / anyAM yaH suvarNa arapatiraranAthI janaM loka panAni pavitrayati / zobhanAkSara mantra bhako bhavati sa mukhauM na syAt, kathaMbhUto'rapaniH ? pAraMgataH saMsArasamudrapAraM aha panaradyApi jJAnavAna bhavAmIti bhAvArthaH / 8 praptaH / aparaM kathaMbhUtaH ? pAnakavallarIparzvagraM artha - he caMdraprabha ! ApakA hRdaya hAthI aura pAtakAnyeva vallayaH parthogyaM parzvagra, pAtakavalla- kunthu (mUkSma jIvavizaMpa ) donoMka prati samAna hairINAM pavayaM pApalatAkuThArAgraM, idamAviSTAlaga- mamAna maMtrIbhAvako liye hue hai-prataH Apa muka mityarthaH / / 7 // durbalakaM (vyathAkArI) pApazalyako dUra kiijiye| aura he atha --zrImapAvana nirmAha hAta hA bhI kunthu nAtha ! Apa zobhanavarNakA bhakta hotA huA bhI nizcayase apanI dezanA-dvArA dharmopadaMga dekara sarva prA- yaha manuSya mUrkhatAko nahIM chor3atA hai- (dUsarA jA NiyoMke sukhakA vidhAna kiyA hai| aura saMsArasamudra- koI zobhanAkSara maMtrakA bhakta hotA hai vaha mUrkha nahIM se pArako prApta hue tathA pApalatAke liye kuThArAprakaM hotA paraMtu maiM abhI taka bhI jJAnavAna nahIM huA hU~, yaha samAna arapati (aranAtha) lokako pavitra karate haiN| bhAva hai)| Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . navama-SoDazajina stavanam 526 anekAnta [varSa 1,kiraNa 8, 9, 10 ___ dazama-paJcadaza jinastavanam zrI raGgajA te savidhe madA zAM, zrI zItala tvAM jitamohayo dha, dhAMzugaurI ... vizadIkaro ti| zI lADhaya yAce jinarAjaza meN| vi zvaikavandyo simagAGka nA nA, tava svarUpaM hRdi saMdadhA nA, dhi noSikokAnapizAntinAtha ha la yaM labhante tvayi dharmanA thA10 vyAkhyA he zrIzItala ! dazamajivyAkhyA he muvidha ! naghamajinendra ! napataM ! jitamohayodha ! nirjitamAhamalla ! zIte tavAGgajA zarIrasaMbhavA zrIH kAntiH sadAzA lADhya ! zIladhanezvara ! aha tvAM bhavantaM jinasAdhakAmanA avizadAmapi vizadAM karoti vi rAjazarma nIthakarasaukhyaM yAce mArgayAmi / athAzadIkaroti nirmalI karonItyarthaH / kiMviziSTA parArdhavyAkhyA-he dharmanAtha ! paJcadazajinendra ! zrIH 1 sudhAMzugaurI candraghavanA / athottagadha jIvAstava svarUpaM bhavato vItarAgatvaM hRdi hRdaye vyAkhyA--he zAntinAtha ! poDazajinendra ! saMdadhAnA dhyAyantaH tvayi bhavati yaM labhanne magAi samagalAJchana ! tvaM vizvaikavanyo'si vi __ sthAna prAmuvanti ityarthaH // 10 // zvananaikavandanIyo'si / na kevalaM vizvakavanyaH athe-ha mohamAlako jItane vAle zIladhanaM(kiM punaH ? ) nAnA aneka prakAgana kokAna zvara zrIzItala ! maiM Apasa jinagaja sukhakI yAvicakSaNAnapi dhinoSi prINAmi / anyo yo canA karatA huuN| aura he dharmanAtha ! Apake svarUpamagADaH sa vizvaikavandhaH, paraM kokAn cakravA- ko-vItagagatAko-hRdayameM dhAraNa karane vAle jIva kAna na dhinoti / paraM bhagavAna magAGko'pi ApameM layakA prApta hote haiN| vizvakavanyaH kokagItikArakazcApItyarthaH / / 6 / / eka daza-catu:sajinA tavanama - __ artha - he zrImavidhi tIrthakara ! Apake zarIra zrAvatmini zrIhadi tAvake zrIkI candramAke samAna ujjvala kAnti sadAzAko- zra yAMsa saktA nitarAmaho | shr| mAdhu kAmanAkA-vizada karatI hai| he magalAMTana yAM me nijAM dehi vadAnya dI naM, zAntinAtha! Apa vizvakavandA haiM aura aneka prakAra samIcya vIrAgrima mAmanaM | ta11 ke kokoM (vicakSaNoM) ko bhI saMtuSTa karate haiN| bhAvArthadUsarA jo mRgalA~chana-caMdramA-hai vaha vizvakavanya vyAkhyA--aho iti saMbodhane / zrIjarUra hai parantu kAMkoM (cakavoM) ko santuSTa nahIM karatA zreyAMsa ! ekAdazajinapate ! aviSNuH, aAiva hai paraMtu Apa mRgalAMchana hote hue bhI vizvakavaMdya aura aH, luptopamatvAdviSNa pamaH, tasya sambodhanaM aho kokaprItikAraka donoM guNoMko liye hue haiN| a! aho zreyAMsaviSNo! odantanipAtatvA Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ApADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456] hArAvalI-citrastava dmndhiH| tAvake bhavadIye hadi hRdaye zrIlakSmI artha - he vAsu pajya ! zrutizrIke sukhakA nitarAmatizayena saktAbAsaktA vartate / kiMvi- vinAza karatI huI-vedamArgakI ucchedikA-zrAgamikI ziSTa hRdi 1 zrIvatsini zrIvatsayakta / athA- (AgAmisambaMdhinI ) vANI Apake dvArA sikhalAI - gaI hai| aura he zrIvimala ! Aja merI AzA pUrNa ho parArdhavyAkhyA-he ananta ! caturdazajinapate ! vIrAgrima ! yuddhadAnadharmavIraziromaNe ! vadAnya! tala para mastaka rakhakara-Apako namaskAra kiyA hai| : gaI hai, maiMne pRthivIke sAtha lInazira ho kara-pRthivIdAnazarapriyavAkya ! imAni trINyAmantraNapadAni caturviMzatipatrapratibaddhapazabandhana sajinA tavanam -- mAM dInaM duHsthaM samIkSya vilokya, pe madyaM, navInapInasvanamAnagAnakiMnijAM svA, yAM lakSmI, dehi vitaretyarthaH / / 11 // narAnanAnadhyanavena mAnase / artha-aho zrIzreyAMsa viSNu ! Apake zrI- namAnadhA namranarenakA natA, vatsalAMchanase yukta hRdaya meM lakSmI atyanta Asakta ho kara rahatI hai / aura he vIrAgrima ( vIra ziromaNi ) navaM navaM na svanatA na jainpaaH||13|| vadAnya ( dAnazUra priyavAkya) zrIananta ! mujhe dIna vyAkhyA-jino devatA yeSAM te jainA damba kara Apa apanI lakSmI dIjiye / arhadbhaktAH, nAna jainAna pAnti rakSanti ye devAdvAdaza-trayAda janatavanama - - mte jainapA jinA ityarthaH / mayetyadhyAhArya / mayA vA gvAsapUjyAgAmakI zruti zrA, jainapA jiga navaM natanaM navaM navaM svananA bruvatA su khaM kapantI bhavatA 'bhyasA vi / na na natAH, apitu natA namaskRtA eva / dvau nau pUrNA mamAzA vimalAdya na, ma, prakRtamathaMgamayana ini / kiM viziSTA ninAH ? mAnase cittaM namAnadhA mAna dadhatIti mAnadhA jya yA mamaM lInazige nato'laM12 na bhAnadhA mAnarahinA ityarthaH / kena ? navIna vyAkhyA-he vAmapajya ! dvAdazajinapate! pInasvanamAnagAnakinnarAnanAnayanavena,ko'rthaH? AgamikI prAgAmibandhinI vAgvANI bhavanA ucyate-navInaM natanaM pInaM pIvaraM svanAnAMsvavayA abhyasAvi abhisupUrva / kiM kurvatI ? zra- rANAM mAna pramANaM yatra tAni navInapInasvanamAnizrIsakha kapantI vedalapImakhaM vinAzayantI nAni evaM vidhAni gAnAni yeSukinarAnaneSu vaMdamArgocchedikenyarthaH / athottaravyAkhyA- tAni navIna pInasvanamAnagAna kinnarAnanAni nAma saMbodhane he vimala ! trayodazajinapate ! adya tepAmanayoM mahAryo yo'sau navaH stavaH tena,mAnaM mamAzA pUrNA manoratho'pari / ahaM jyayA pa- na kurvantItyarthaH / aparaM kiMviziSyAH1 namranarethivyA sapaM lInazige yathA bhavati evamalama- nakA: narANAminAH svAmino narenAH,namrANi tyartha nato'smi tititalanihinottamAGgaH yathA namanazIlAni narenAnAM kAni mastakAni yeSAM bhavati evaM praNato'smItyarthaH // 12 // namranarenakAH namranarezvaramaulaya ityarthaH 13 // Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 artha - navIna - pIna svaroMke pramANa vAle gAnoM ko liye hue kinnara mukhoMke mahArgha stotra se jo apane manameM mAnako dhAraNa nahIM karate aura jinheM narezvaroMke mastaka jhukate haiM ve jinendradeva mujha nayA stotra bolana vAleke dvArA anata nahIM haiM kintu namaskAra kiye gaye haiM kavinAmagarbhita sarvadevara tavanam - / anekAnta itthaM nAyakapadmarAgarucirA satkaNThabhUSAkarI, yeSAM nAmamayI suvarNamaNibhiharAvalI nirmitA / cAritraprabha-dIkSita-stutapadA dayAsarucairjinAH, * zrIzatraJjayazekharadyatibhUtaH sarve'pi te maGgalam // 14 // vyAkhyA - itthamamunA prakAreNa yeSAM nAmamayaiH suvarNamaNibhiH zobhanAkSaramaNibhiH hArAvalI hArayaSTiH nirmitA nirmame / kiMviziSTA 1 nAyakapadmarAgarucirA nAyakasthAne taralamalipade caturviMzatidalapadmaM tasya rAgeNa ruciga pradhAnA / aparaM kiMviziSTA ? satkaNThabhUSAkarI satAM kaNThAH satkaNThAsteSAM bhUSAM zAMbhAM karosIti satkaNThabhUSAkarI zranyA'pi yA harAvalo bhavati mA nAyakapadmarAgarucirA satkaNThabhUSAkarI bhavati suvarNapaNibhirnimIyate / ata eSApyeva / te sarve'pi jinA maGgalaM deyAsuH bitI ryAsuH uccairatizayena / kiviziSTA jinA: 1 cA* dRsI tIna hArAvaliyoM meM yaha caragA isa prakAra se diyA gayA hai:te zrI sUripadAjjayAditilakasyAsyApi me maGgalam / C [varSa 1, kiraNa 8, 9, 10 ritraprabhadIkSitastunapadAH cAritre caraNe prabhA yeSAM te cAritraprabhAzcAritriNaH, te ca te dIkSitAzca cAritraprabhadIkSitAH sAdhavaH, taiH stutAH padA yeSAM te tathA / aparaM kiMviziSTAH 1 zrIzatrujJjayazaMkhara yutibhRtaH zrIzatruJjayo tripalAcalaH, tasya zekharadyutiM mukuTakAntivibhrati puSNantIti zrIzatruJjayazekharadyutibhUtaH zrIzatruJjayamukuTatulyA ityarthaH / athavA te sarva jinA apaMgalaM pApaM uccairanizayena deyAsuH chinyAsuH / disease asya dhAtoH prayogaH / khaNDayantri tyarthaH / kiMviziSTamamaMgala ? zrIzatru lakSmIvairiNaM kiMviziSTA jinA: 1 jayazekharatibhRtaH jayazekharakave kAnti bibhrati puSNantItyarthaH / aparaM kiMviziSTAH 1 cAritraprabhadIkSitastutapadAH cAritraprabhanAmagurodIkSitaH ziSyaH tena stutapadA nutahiyaH / ityarthAntareNa kavinAma - prakAza iti vRttArthaH / / 14 / / artha - isa prakAra nAyaka (taralamaNi) ke sthAna para caturviMzati -lAtmaka padmake rAgase rucira aura satpuruSoM ke kaNTha kI zobhA karane vAlI yaha 'hArA - valI' jinake nAmamaya zobhAnAkSararUpI maNiyoM meM racI gaI hai ve cAritravAna sAdhuoM ke dvArA tunapAda aura zatruMjaya ke mukuTakA dyutiko bar3hAne vAle saba hI jineMdradeva atizaya rUpase maMgalako pradAna kareM, athavA jinake caraNa cAritra guru ke ziSya dvArA stuti kiye gaye haiM aura jo jayazekhara - jayatilaka-- (kavi ) kI dyuti ko bar3hAne vAle haiM ve saba hI jineMdradeva lakSmI ke zatru amaMgalakA nAza kareM / iti hArAvalI - citrastavaH / Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prASADha, zrAvaNa,bhAdrapada vIrani0saM02456] yAntrika cAritra 529 yAntrika cAritra [ lekhaka-zrImAn paM0 nAthurAmajI premI ] sanasamAjako isa bAtakA abhimAna hai ki hamArA cA- yantroMkI yA kaloMkI kriyAko hama roz2a hI dekhA paritra bahuta U~ce darjekA hai-augeMse hamArA AcaraNa karate haiN| kisI yantrameM cAbI bhara dIjie, jaba taka bahata acchA hai| isa bAtako sAdhAraNa loga hI nahIM, cAbIkI zakti bharI rahegI, vaha barAbara apanA kAma kintu bar3e bar3e vidvAn apane vyAkhyAnoMmeM aura acche karatA rahegA / use yadi bIcameM kaheM kita kAma karanA acche lekhaka apane lekhoMmeM bhI prakAzita kiyA karate banda kara de, yA yaha chor3a kara dUsaga kAma karane lghaiN| yadi yaha bAta usa cAritrake viSayameM kahI jAtI jA, yA ise itanI tejI mandIse kara, to vaha kabhI na jo ki jainadharmake zrAcAra-zAstroMmeM likhA hai, to maiM sunegA / kyoMki usameM na sunanekI zakti hai aura na capacApa mAna letA; parantu jainiyoM ke vartamAna cAritrake vicAranekI / phonogrApha yaMtra isalie hai ki vaha apane viSayameM aimI bAta suna kara mujhe Azcarya huA aura mAlikako acche acche gAne sunAkara usake cittako isa viSayakI jA~ca-par3atAla karanekI icchAko maiM prasanna kare; parantu yadi kabhI koI AdamI usake eka na roka sakA / Azcarya isalie huA ki jo samAja raMkArDameM burI barI gAliyA~ bhara kara usameM lagA de, to ajJAnake gahare kIcar3ameM phaMsA huA hai-jisameM idhara vaha unhIMko bakane lagegA-use isa bAtakA jJAna udhara hilanekI bhI zakti nahIM, usameM AcaraNa kaisA? nahIM ki ise suna kara merA mAlika dukhI hogA yA aura so bhI utkRSTa ! jahA~ taka maiM jAnatA hU~, jainadharma- sukhI / ThIka yahI dazA hamAre jainiyoMkI hai / unake meM jJAnapUrvaka cAritrako cAritra kahA hai| arthAt jaba jitanaM AcaraNa haiM, prAyaH ve saba hI eka prakArakI taka manuSya ko yaha mAlama nahIM hai ki maiM yaha AcaraNa yaMtrazaktisaM paricAlita ho rahe haiM / abhyAsa, dekhAdekhI, kyA karatA hU~-athavA mujhe kyoM karanA cAhiya,imake puNyapApakA paramparAgata lAbha aura bhaya Adi zaktiyoM karanesa kyA lAbha hai, aura vaha lAbha kyoMkara hotA hai, unheM calA rahI haiM / unakI kAI svAdhInazakti nahIMtaba taka usake AcaraNako sampacAritra nahIM kaha vicAra aura vivekame unakA koI sambandha nhiiN| isI sakate / taba mere hRdayameM prazna uThA ki kyA isa prakAra kAraNa va apana abhyAsake vaza cale jA rahe haiN| kA samyakcAritra jainiyoM meM hai ? kisIka kahane sunanase ve ruka nahIM sakate, apanI ___ maiM isa viSayakI chAnabIna karane lagA / kaI varSoM gatimeM kisI prakArakI tIvratA mandatA nahIM lA sakate, ke anubhava ke bAda aba maiMne yaha sthira kiyA hai ki jainiyoMkA cAritra eka prakArakA yAntrika-yantra-saMcA usameM kucha parivartana nahIM kara sakate aura unakI isa lita-cAritra hai| cAritrake lie mere isa naye vizeSaNake cAlakA kyA phala hogA, isako ve soca nahIM sakate / sArthaprayogako dekhakara pAThaka cauMke nahIM,maiM unheM isakI _yaha ukta yantrazakti kA hI kAma hai, jo hama choTesArthakatA bhI batalAye detA huuN| se choTe pApoMko aura bar3ese bar3e pApoMko eka hI Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 anekAnta [varSa 1, kiraNa 8,9, 10 Asana para virAjamAna karane lage haiM aura isakA phala gharake saikar3oM cUhe paTApaTa mAra DAle aura baroM ke chatteyaha huA hai ki hamameM vAstavika pApoMkI ghaNA svabhAva- meM Aga lagA kara lAkhoM jIvoMkI hatyA kara DAlI; se hI kama ho gaI hai aura usake anusAra hamAre lo. paraMtu use jAtinaM jarA bhI daNDa nahIM diyA / isake kAcArane tathA jAtIya niyamoMna bhI eka adbhuta rUpa kucha hI dina pIche eka dina usIkA lar3akA eka billIdhAraNa kara liyA hai / bandelakhaMDake yadi kimI pagvAra ke mAtha khela rahA thA / billI bhAgI aura usakA lajainIkA bhalame eka cir3iyAkaM aNDe para paira par3a jAya kA pIche hA liyaa| daivayogasa vaha billI bhAgate samaya to use jAtise cyuta honA par3egA; parantu yadi vahI eka kueNmeM gira kara mara gaI / basa, isase umako puruSa eka manuSya kA vana kara DAle aura kisI taraha 'hatyA' lagAI gaI aura paMcAyatane taba taka caina na lI, rAjyadaNDase baca jAve, to usakA kucha na hogA ! eka jaba taka ki usakA muMha mIThA na ho gayA aura hatyAre setavAla yadi kisI hUmar3a jainake yahA~ bhAMjana kara (!!) kI nAko dama na A gii| eka agravAla maMAtA hai, to usa jAti daNDa detI hai; parantu yadi dU- dige athavA dUmaga saMsthAoMke lAkhoM rupaye haz2ama sarA saMtavAla saikar3oM bar3e bar3e durAcAra karatA hai, to karake bhI jAtikA mukhiyA kahalAtA hai; paraMtu duum| bhI jAti kAnoMmeM tela DAle baiThI rahatI hai / hamAra agravAla kisI dhArmika saMsthA yA maMdirakI naukarI kara khaNDelavAla bhAiyoMmeM aise bIsoM ku~vAra paruSa haiM, jinake lanasa nirmAlyabhakSI kahalAtA hai ! dakSiNa ke bahunama viSayameM jAtiko acchI taraha mAlama hai ki amuka jainI mAlagujAra abhI kucha hI varSa pahale taka dazahare amuka vidhavAyeM inake yahA~ rahatI haiM, inakI sAI para pazuvadha kaganameM bhI apanakA pApI nahIM mamajhate the; banAtI haiM aura inakI strI-sambandhI sArI jarUratAko paraMtu dumarI jAtikA pAnI pInameM bhI unakA dharma calA miTAtI haiM, to bhI koI ca nahIM karatA; paraMtu yadi jAtA hai ! jainiyoMkI pratyeka jAtimeM aise eka nahIM, koI dezabhakta khaNDelavAla maMTha jamanAlAla jI bajAz2a- aneka udAharaNa milate haiN| isakA kyA kAraNa hai ? ke usa kue~kA pAnI brAhmaNase bhI bharavA kara pI letA yahI ki na to logoMma vAstika paNya-pApoMke samajhanehai, jo ampazyoM ke lie mukta kara diyA gayA ho, to kI zakti hai aura na choTe tathA bar3e pApoMko eka hI usakI zAmata A jAtI hai / usakI isa harakatama tarAz2a para eka hI baTakharema taulate rahane ke kAraNa khaMDelavAla mahAsabhA takakA siMhAsana kA~pane lagatA unake hRdayameM unake prati ghRNA hI raha gaI hai / jo kucha hai / golAlAraM bhAiyoM ko yaha baradAzta nahIM ki unakI karate haiM, saba pUrvake abhyAsavaza kiye jA rahe haiN| khagaitrA zAkhAkA purupa kisI miThaupA zAkhAkI maiM yaha nahIM kahatA ki choTe pApoMkA kucha vicAra lar3akIse zAdI kara le / ve tatkAla hI usa jAtisa na honA caahie| nahIM, maiM to cAhatA hU~ aura maiM hI bAhara karaneko taiyAra haiM; parantu aura saba bar3e bar3e kyoM pratyeka jainadharma ke upAsakakI yaha bhAvanA rahatI hai pApoMke viSaya meM unake kAnoM para jaeN bhI nahIM reNgtii| ki sabhI loga saba prakArake pApoMse dUra rahate hue zrAmaiMne eka paravAra jainIko dekhA hai ki usane ATemeM darza gRhasthake rUpameM apanI saMsArayAtrA calAte raheM; viSa milA kara aura use jagaha jagaha rakha kara apane parantu isa bAtako to koI bhI pasanda na karegA ki Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 531 ASADha, zrAvaNa, bhAdrapada vIrani0saM02456] yAntrika cAritra hisAba karate samaya to kaur3I aura pAI takake lie vyavahAra dekhA jAya, to usameM Apako bar3e bar3e parvamAthApaJcI kI jAve aura rupayoMkI raqameM parIkI parI tAkAra pApoM ke sivAya aise choTe choTe pApa to najara har3apa kara lI jAya~ ! vAstavameM dekhA jAya, to isa hI nahIM aayeNge| usa samaya ye kaheMge-bhAI sAhaba, kaur3I-pAIkI mAthApaccIke kAraNa hI bar3I bar3I rakamoM kyA kiyA jAya ? lena dena, vyApAra, mukaddameM mAmale, kI ora kisIkI dRSTi nahIM jAtI hai / a~garez2ImeM eka gavAhI sAkhI, Adi kAmoMmeM jhaTha bole binA isa kahAvata hai, jisakA abhiprAya yaha hai ki "kaur3IkI- paMcamakAlameM gujara kahA~ ? relave kampaniyoMke sAtha, aura adhika dRSTi rakhanese rupayoMkI Arama lA-paravAha cuMgIvAla ke sAtha aura mApa-tola AdimeM kucha-na-kucha honA par3atA hai|" hamAre uparyukta AcaraNoMke vipayameM corI karanI hI par3atI hai / ityAdi kahane yogya bAteM yaha kahAvata acchI tarahase caritArtha hotI hai| to tyAgI bhAI svayaM kaha deMge, zepa bAteM Apa unake jainiyoMmeM tyAga-maryAdAkA bhI bar3A jorazora hai| pAsa daza dina raha kara aura ar3osI-par3osiyoMse jisase pUchie vahI kahatA hai ki maiM pRthivIkI daza darayAphta karake jAna leNge| hiMsAke viSayameM Apako lAkha vanaspatiyoM ( hariyoM) meMsa kevala 10-20- yaha mAlama hogA ki manuSya jAti para inake hRdayameM 25 yA pacAsa khAtA hU~, AlU baiMganakA kabhI sparza dayAkA laza nahIM-saikar3oMko dAnaM dAne ke lie kara bhI nahIM karatA, bArahoM mahInA yA caumAsa meM rAtakA diyA hai, rupayoMke lobhase apanI sukumAra lar3akiyoM ko jala nahIM pItA, rAtako pAna-supArI takakA bhI mujhe yamakaM yajamAnAMke gale bA~dhakara unake jIvana ke sugvako tyAga hai, kandoMmeMsa aura to kyA maiM samvI haldI aura sadAkaM lie chIna liyA hai aura unheM pApamaya jIvana moTha bhI nahIM khAtA hU~, aSTamI caturdazIko bhojana bitAne ke lie lAcAra kiyA hai / garbhapAta aura bhragAhanahIM karatA, jainIke sivA kisI dUmaraMke hAthakA pAnI tyAyeM taka kara DAlI haiM; mUka ghor3A, baila Adi jAnabhI nahIM pItA, gharakA dUdha ghI khAnA hU~, ityAdi ityA- vageko marataM marata taka jAtA hai, unakI ghAyala pIThoM di / yaha sunakara yadi koI videzI purupa ho,to Azcarya aura kandhoM para jaga bhI rahama nahIM kiyA hai, apane nahIM ki jainajAtiko eka tapasvi-sampradAya mamajha baiThe; gharakI striyoM ko ja aura gvaTamaloM ke maMhArakA prAyaH ThekA parantu uparyukta bAtoMke tyAgiyoMke amalI cAritrakI daMbagvA hai, aura vyabhicArakA nA kucha ThikAnA hI nhiiN| yadi jA~ca kI jAya,to sArI DholakI pola khula jaay| jisake gharameM jitanA adhika dhana hai, usake yahA~ prAyaH ye loga mandira meM aura zAstrasabhAoM meM baiTha kara to tanA hI adhika vyabhi bAra hai / baccAsa le kara buDhA jainazAstroMke batalAye hue atikrama-vyanikramAdi choTema takake sigaM para isakA maharA baMdhA hA milegaa| bhI choTe pApoMke viSayameM bAla kI khAla nikAleMge aura bApa yaha nA cAhatA hai ki marI 14 varSakI vidhavA kisInaM yadi kaha diyA ki harI vanaspatiko pakA kara beTI brahmacaryasa rahe, paraMtu Apa svayaM pacAsake pAra ho khAne meM sAtavIM pratimA takake dhAraNa karanevAle zrAvaka- jAne para bhI pApa-paMkase pAra nahIM honA cAhatA, aura ko doSa nahIM hai, to usake sira ho jAyeMge aura use javAna beToM tathA bahuoMke hone para bhI dulahA bananake naraka-nigodameM bheje binA na raheMge; parantu yadi inakA lie taiyAra rahatA hai| tRSNAke viSayameM to kucha pUchie Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 anekAnta [varSa 1, kiraNa 8,9, 10 hI nahIM / loga kaur3I. kaur3Ike lie marane-mAraneko bhItara jAnekI AjJA nahIM mila sakatI / ghImeM kucha taiyAra rahate haiM aura sArI duniyAkI daulata hamAre hI aimI vilakSaNa zakti hai ki usameM avagAhana ho jAnagharameM A jAya, isI bhAvanAmeM dattacitta rahate haiM / isI se pratyeka bhojya vastuko dUra dUra taka saphara karanekI taraha mAyA, chala, kapaTa, IrSA, dveSa, cApalUsI, mvArthapa- mvAdhInatA mila jAtI hai| paMjAbI aura dillI AgararatA Adi doSoMke Apa inheM bhaNDAra pAyeMgeM / inhoMne kI tarafake lAlA loga to use jate pahane hue bhI gvA jo choTe choTe pApoMkA tyAga kara rakkhA hai, so isa- sakate haiN| pakkI rasoIko dUsarI jAtiyoMke sAtha baiTha lie nahIM ki inheM pApoMse ghRNA hai| nahIM, ekato ina- kara aura bAjArase kharIda kara khAnekA bhI kahIM kahIM kI bAr3ameM bar3e bar3e pApa Dhake rahate haiM aura dUsare ukta rivAja hai; parantu kaccI rasoIkA isa taraha durvyavahAra cIjoMke chor3anakA inake yahA~ parampagase rivAja calA karanema dharma eka ghar3I bhara bhI khar3A nahIM raha sktaa| pA rahA hai / arthAt pahalekI bharI huI cAbI apanA isa dharmake tatva bahuta hI gar3ha haiM / unakA samajhanA kAma kara rahI hai, isake sivA isakA aura koI kA- bahuta hI kaThina hai / isa viSayameM eka jadA lekha hI raNa nhiiN| likhA jA sakatA hai / yahA~ itanA hI kaha denA kAphI ___ hamAre jainI bhAI 'cullikAdharma' ( calhA-dharma ) ke hai ki ima dharmameM jo jitanI bArIkI rakhatA hai jo bhI bar3e upAsaka haiM aura isa bhI ve apane uccAcaraNa- jitanA magna rahatA hai, vaha utanA hI bar3A dharmAtmA kA sArTiphikaMTa samajhate haiM / maiM yaha to nahIM kaha samajhA jAtA hai| usake dharmako dekhakara hI usake uccasakatA ki isa dharmasaM unakI AtmAyeM kitanI unnata nIcAcaraNakI jA~ca karalI jAtI hai-dUsare caritroMko huI haiM; parantu yaha avazya kahU~gA ki yaha unakI girI davanakI jarUrata nahIM / dinameM do cAra bAra nahAnA, huI AtmAoM ko Dhake rahane ke lie unakA aMtaHsvarUpa hAtha paira dhonameM do cAra sera miTTI kharca karanA, apane bAhara prakaTa na ho jAya, isakI sAvadhAnI rakhanake hAthasa pAnI bhagnA, bartana malanA, ramAI banAnA, gehU~lie-bar3A kAma detAhai aura isase vakacaryA yA bagalA- kA dhalavAkara phira usakA ATA kAmameM lAnA, jalAnevRttikI bahuta hI vRddhi huI hai / yaha 'cullikA-dhama' judA kI lakar3iyoM takako dhulavAnA, gIlI dhotI pahinanA, judA dezoM aura jadA judA jAtiyoMmeM jadA-judA prakAra- bAyeM hAthako caukeme bAhara rakhanA, miTTIke bartanoko kA hai aura usI purAnI mazonasa cala rahA hai| caukA rasAIke kAma meM nahIM lAnA, binA nhAye yA gIlA ka. isakA mukhya nivAsasthAna hai / isakI rakSA karaneke par3A pahine pAnI ke ghar3e na chunA, ku~vArI kanyAke hAthalie cauke ke cAroM ora eka koTa kiga rahatA hai| kA bhojana nahIM karanA, kisIke sparzase bace rahanA, kATa bhale hI cAkamiTTI yA koyalekI lakIramAtra hI Adi saba bAteM isI dharmake aMtargata haiM / zrAvakoMke ho, to bhI usake bhItara paira rakhanakA hara ekako sA- sivA tyAgiyoMmeM bhI isake bar3e bar3e upAsaka haiN| eka hasa nahIM ho sakatA / pakkI rasoImeM yadyapi isakA dvAra do tyAgiyoMne to isameM bar3A nAma kamAyA thA / eka abAdhita rahatA hai; parantu kaccI rasoI meM to yaha bahuta tyAgI apane hAthase cakkI pIsate the / eka bAbAjI hI durgama ho jAtA hai / sarvAga pavitra hue vinA usake jisa bhaisakA dUdha dahI khAte the, use prAsuka jalase Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 533 ASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456] yAntrika cAritra nahalAte the, sUkhA ghAsa khilAte the, chanA pAnI pilAte isI zubha prasaMga para pUrNa hote haiM-bichur3e hue milate the, duhane vAleke nAkhUnoMko patthara para ragar3avAkara lAla haiM aura vidhavAyeM apane purAne pApoMse mukta hotI lAla karA DAlate the, aura na jAne kyA kyA alau- haiN| kucha varSa pahale eka zrImatI seThAnIne, jo ki vikika zuddhatAyeM karAte the / unakI bhakti bhI niHsIma dhavA thIM, yahA~ ke eka kueko apanA tatkAlakA paidA hotI thI; para sunate haiM, ve par3he likhe kucha bhI na the| huA baccA samarpaNa karake asIma puNyasampAdana kiyA isa samayake bahutase muni mahAgaja bhI isake thaa| unake hRdayameM jo yaha cAbI bharI huI hai ki eka anayAyI aura pracAraka haiN| zUdrake hAthake jalakA tyAga bAra tIrthake darzana karanese naraka aura pazugati nahIM karAnA to unakA sabase mukhya kAma hai| hotI hai, vaha unheM bagabara tIrthayAtrA karA rahI hai; paraMtu __ jainasamAjake puNya kAryoM meM bhI isI prakArakI rasa jar3a cAbImeM yaha zakti nahIM ki unheM ukta bar3e bar3e viSamatA dekhI jAtI hai| sammedazikhara, giranArajI Adi pApoMke karaneme roke, athavA yaha samajhA deve ki yadi tIrthoM kI vandanA karane meM puNya batalAyA hai / prati varSa tuma apane bhAvoMko aura caritrako ujjvala nahIM rakha hajAroM jainI lAkhoM rupayA kharca karake tIrthayAtrA kara sakate ho, to ghara hI baiThe raho -itanA kharca aura mehahaiM; parantu inameM aise loga sau-pacAsa bhI kaThinAIma nata uThAne kI kyA AvazyakatA hai? mileMge jo yaha jAnate hoMge ki tIrthoM ke darzana karane meM hamAre bahutase pAThakoMna ve mazIneM dekhI hoMgI, jo puNya kyoM hotA hai aura nivAsasthAnake jinamaMdigeMmeM kitane hI bar3e bar3e sTezanoM para rakkhI gaI haiM aura darzana karanekI apekSA isameM kyA vizeSatA hai / adhi- jinameM ekanI DAlate hI pleTaphArma TikaTa bAhara nikala kA~za loga unhIM bher3AMkA anakaraNa karanevAle mileMge, AnA hai / ekanI DAlane vAlA koI ho, kaisA hI ho jo eka bher3ako par3atI dekha kara sabakI saba kue meM gira aura umakA kucha bhI matalaba ho-ina bAtoMkI mazIpar3atI haiM / bambaImeM giranArajI ke yAtrI akasara AyA nako paravAha nhiiN| yahA~ annI DAlI ki vahA~ TikaTa karate haiM / unameM yadi kucha paricita loga mila jAte hai, taiyAra hai / jainiyoMmeM jo dAna hotA hai aura jisake kAto kabhI kabhI mujhe unheM rela AdimeM biThAnake lie raNa loga unheM sabase adhika dAnazIla kahate haiM, vaha jAnA par3atA hai / meM barAvara dekhatA hU~ ki relave kaMpanI- bhI imI DhaMgama hotA hai / dRSTAntako ThIka ThIka ghaTAnekI corI karanemeM to unheM kucha pApa hI nahIM mAlUma ke lie Apa TikaTa danako dAna karanA samajha lIjihotA / Adhe TikaTa ke baccoM ko chupA kara muphtameM le ye aura ekannIko vaha 'mAna' samajha lIjie, jo usa jAnA, niyamase adhika vajanako vaise hI yA rizavata dAnake badale meM loga unheM dete haiN| mazInoM meM itanI vidakara sAtha le jAnA, thor3I dUrakA TikaTa lekara lambA zepatA hai ki e kannI pAye binA ve TikaTa nahIM nikAsaphara karanA aura utaraneke sTezanase pahale phira TikaTa latIM, para hamAre dAnI bhAI AgekI ummeda para bhI dAna le lenA, ityAdi kAmoMmeM to ve khUba abhyasta hote haiN| karate haiM aura isameM kabhI kabhI becAroMko pachatAnA bhI ina yAtriyoMke dUsare durAcAroMke viSayameM to kucha na par3atA hai| hamArI samajhameM unheM isa galatIko sudhAra kahanA hI acchA hai| unake varSoM ke manoratha aura vAde lenA cAhie aura pahale mAnakI puSTi karake pIche dAna Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 anekAnta [varSa 1, kiraNa 8, 9, 10 karanekI Adata DAlanI caahie| jAtike jainiyoMkI bhI yahI dazA hai / koI mandira ___ hamako vizvAsa hai ki thor3ese apavAdoMko chor3a banavAtA hai, koI pratiSThA karavAtA hai, koI ratha banavAtA kara jainiyoMmeM jitanA dAna hotA hai, vaha saba mAnake hai, koI tIrthoM para pahalI daza dharmazAlAoMke rahane para bhI eka aura naI dharmazAlA banavAtA hai, koI maMDoM lie hI hotA hai| yadi inameM itanI viveka buddhi hotI, masaMDoMko laDDa khilAtA hai, koI bar3I bar3I jyonAreM yadi ye itanA vicAra sakate ki vAstavika mAna kisa karatA hai, koI pitAke zrAddhameM brAhmaNoMko rupayA yA kahate haiM aura vaha kauna kauna kAmoMke karanesa milatA moharoMkA dAna karatA hai, aura koI rAyasAhabI gayahai, to unake isa mAnapUrvaka dAnase bhI samAjakI koI bahAdurI pAnaMke lie sarkArI aphasaroMke hAthoMmeM bhI hAni na thI / ve vAstavika puNya bandhasa avazya hI vaM. dAnakA ra dAnakI rakama de denameM kuMThita nahIM hotaa| isa mamaya jainadharma aura jainamamAjakI unnati cita rahate, para samAjakA to unake dAnase upakAra hI karane ke liye jo saMsthAyeM khala rahI haiM aura jina ma. hotA / parantu durbhAgyase ve 'mAna' kI paribhASAse bhI kar3oM saMsthAoMke khAlanakI jarUrata hai, yadyapi unameM aparicita haiM aura isalie gatAnugatikatAsa, abhyA- dravya denasa rathapratiSThAdi kAryoM se bhI adhika mAna sase aura dekhA dekhIse ve jise mAna samajhate haiM, usI- milatA hai-bhAratake eka chorase lekara dUsare chora taka kI AzAse bagabara cAhe jisa kAmameM mapayA kharca usakA nAma ho jAtA hai; para ye purAnI mazIneM to a / pane grAma-nagara yA usake AsapAsake logoMke athavA kiyA karate haiM / isakA phala yaha honA hai ki prati varSa ___ apanaM cApalasoke diye hue mAnakA hI mAna samajhatI lAkhoM rupayA kharca hone para bhI jainasamAja yA jainadharma- haiN| vaha dezavyApI mAna jina kAnAMse suna par3atA hai, ko kucha bhI lAbha nahIM pahu~catA hai / ina mazInoMkA va kAna tA inheM vidhAtAnaM diyaM hI nahIM / ina mazInoisase kucha matalaba nahIM ki hamAre diye hue TikaTakA ke yadi kAna hotaM, to zrAja jainasamAjakA AzcaryajakyA upayoga hogA aura jinheM hama dete haiM, va vAstava meM naka kAyApalaTa ho jaataa| usake lenake pAtra haiM yA nhiiN| ___ jainadharma aura jainasamAjakI vartamAna avasthA bar3I hI zocanIya hai / use dekhakara sahRdaya puruSoMka hRdaya____eka paravAra yA golApUrava dhanika isa bAta ke vi- para baDI coTa lagatI hai| bhagavAna mahAvIra jaise jJAnacArane kI jarUrata nahIM samajhanA ki jahA~ meM rahatA hU~, sUryoke upAsaka aura mahAtmA siddhasena, samantabhadra vahA~ naye mandirakI AvazyakatA hai yA nahIM; pagane jaise vidvAnoM ke anuyAyI Aja ghora andhakArameM DUba maMdigeMkI pajA aura marammatakA intaz2Ama hai yA nahIM hue haiM / dharma-karmakA jJAna to bahuta bar3I bAta hai, saumeM bastImeM dasa bIsa lar3ake aise bhI haiM yA nahIM jA par3hanA 90 to akSarazatru bane hue haiM; jo par3hata likhate haiM, ___ unakI acchI zikSAkA prabandha nahIM; jo ucca zikSA likhanA jAnate hoM, yA dharmakA rahasya samajhata hoM; prApta karanA cAhate haiM, unheM koI sahAyatA dene vAlA bastIke garIba bhAiyoMkI kyA dazA hai aura kamase kama nahIM, videzI vidyAoMke par3hanemeM pApa samajhA jAtA hai| mere kuTambI sukhI haiM yA nhiiN| vaha yaha socatA hai ki siyokI durdazAkA to kucha ThikAnA hI nahIM; mUrkhatAmerI pratiSThA kaise bar3he, mujhe loga bar3A kaise samajhe pUrNa lokarUDhiyoMna aura saikar3oM kurItiyoMne unheM jarjara aura ekAdha paNDitajIkI sammati lekara mandira bana- kara diyA haiunakA naitika caritra adhodazAko pahu~ca vAna aura ratha calAkara siMghaI, savAI siMbaI, seTha yA cukA hai| bala, sAhasa,adhyavasAyakA unameM nAma nahIM; zrImaMta seTha bananeke lie tayyAra ho jAtA hai / dUsarI unake dharmagraMtha bhaMDAromeM par3e par3e sar3a rahe haiM, purAnI . Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 535 prASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456] yAntrika cAritra kItiyA~ lupta ho rahI haiM, dayA unameM rahI nahIM, svArtha- gir3Ane para bhI use eka garIba banieke gale mar3ha diyA tyAga karanA ve jAnate nahIM aura ekatA unase kosoM aura do cAra sau rupayA dekara use kahIM anyatra bheja dara hai / jainasamAjake ukta dAnI yA prabhAvanAMgake premI diyA / yaha kahanekI to AvazyakatA hI nahIM hai ki mahAzaya yadi ina bAtoMko soca sakate-unake hRdaya kAkIke jAte hI vartamAna kAnanakI kRpAse Apa usa hAtA, ve sacamuca hI dAna karanA cAhate, to avazya hI kI kaI hajArakI sampattike adhikArI bana gaye aura unakA dhana ucca zreNIke vidyAlayoM,hAIskUloM, kAlejoM, 'siMghaIjI' to isake pahale hI bana gaye the ! duHkha hai pustakAlayoM,purAtattvamaMdiroM,vijJAnazAlAoM,pustakapracA- ki becAre siMghaIjI vigata varSa abhinava munisaMghake rakasaMsthAoM, chAtravRttiyoM, upadezakabhaMDAgeM,auSadhAlayoM darzana karane ke lie sammedazikhara gaye aura vahIM bImAra aura audyogika zAlAoM, jaisI upayogI saMsthAoMke hokara ghara lauTate lauTate paMcattvako prApta ho gaye / ye gvAlanameM lgtaa| parantu jar3a mazInoMmeM hRdaya ho taba na? haiM, hamAre samAjake rathapratiSThAkAroMke caritra ! maiMne kaI rathapratiSThA karAnevAle aise dekhe haiM jinhoMne pyAre bhAiyA, isa taraha maiMne nizcaya kiyA hai ki apane jIvanameM apane kisI jainI bhAIko athavA jainiyoMkA vartamAna AcaraNa kevala eka yAntrika dUsare kisI anAthako eka paisekI sahAyatA nahIM dI, cAritra hai-jar3a mazInoM-jaisA AcaraNa hai-aura apane dukhI kuTambiyoM ko bhI jinhoMne rojagArase lagA vAstavika cAritrase vaha kosoM dUra hai / yaha ThIka hai dene takakI udAratA na dikhalAI, aura to kyA jinhoMne ki bahutase sajana isake apavAdasvarUpa bhI hoMgekabhI apane khAna paharane aura ArAmameM bhI kharca na unameM vAstavika cAritra pAlane vAle bhI hoMge; parantu kiyA, parantu siMghaI bananeke lie thailiyoMke mu~ha kho- maiMne yahA~ jo kucha kahA hai, vaha saba bahutva kI apekSA lanemeM jarA bhI dera na lagAI / maiM pUchatA hU~ ki kyA se kahA hai| maiM samajhatA hU~ ki bahutoMko mere ye vicAra yahI ucca zreNIkA AcaraNa hai, aura imIko dharmabuddhi kar3ave mAlUma hoMge; paraMtu isake lie maiM unasaM kSamA kahate haiM ? mA~gatA hU~ aura prArthanA karatA hU~ ki ve isa zocanIya ___koI 16-17varSa pahalekI bAta hai, eka bUr3he dhani- adhaHpatanasaM apane bhAiyoMko Upara uThAveM aura unake kanaM idhara to eka daza varSakI lar3akIke sAtha vivAha vAstavika carcA trako unnata kreN| pahale unheM cAritrakA kiyA aura udhara lage hAthoM isa pApasa mukta honeke abhiprAya samajhAyA jAnA cAhie aura phira unheM lie rathapratiSThA karA DAlI! parantu udhara jyoMhI logoM- unakI zakti aura paristhitiyoM ke anukUla kramAgata ne aApako siMghaIjI banAyA, tyo hI :dhara yamakA para- caritra pAlana karane meM agrasara karanA caahie|jbtk vAnA A pahu~vA / becArI bAlikA vidhavA ho gii| unakA hRdaya vizAla na hogA, usameM jJAna aura vizvamiMghaI jIke kuTumbI itane dayAla nikale ki unhoMne vyApI premakA dIpaka prakAzita na hogA,svAdhInatApurvausakI paravariza karane kI bhI AvazyakatA nahIM samajhI ka bhalA baga samajhanakI zakti na hogI, kSamA-dayA-maitrI aura vidhavAke pitAko una para nAliza karanI pdd'ii| zrAdi kAmala bhAvoMkA utthAna na hogA, taba taka kahane eka aura paravAra dhanikana rathapratiSThA karAI aura ke lie dharmAtmA, paMDitajI, bhAIjI, tyAgI, saMyamI usameM lagabhaga dasa hajAra rupaye kharca kiye / usI Adi bhale hI bana jAveM,parantu manaSya na bnskeNge| * mamaya mAlama hAki ApakI vidhavA kAkIko jo nA yavatI thI pA~ca mahInakA garbha hai aura vaha ApakI hI kRpAkA prasAda hai ! bahutase yatna kiye gaye, paraMtu garbha- * kucha varSa pahale limva hue lekhakI sazodhita, parivartita pAta na ho skaa| Akhira Apane kAkIkI icchA na aura parivarddhita naI prAvRtti, jo 'anekAnta'ke liye tayyAra kI gaI / rahate hue bhI, usake hajAra gene cillAne aura gir3a. Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa 8, 5, 10 yogamArga [lekhaka-zrIyuta bA0 hemacandajI modI] nainadharmameM yogavidyAkA bar3A mAhAtmya hai, AtmAkA yogIzvarAjinAnsarvAn ,yoganirdhata kammaSAna / " sArA utkarSa-sAdhana aura vikAsa yogako sAma- yogaisvibhirahaM vande yogaskandhapratiSThitAn / / rya para avalambita hai, yogabalasa hI kevala jJAnakI -dshbhkti| prApti hotI hai aura """" . isa yugakI Adiyogabalase hI anAdi: isa lekhake lekhaka samAja ke suprasiddha sAhitya: meM, jainadharmAnusAra, yA: sevI vidvAn paM0 nAthUrAmajI premIke suputra bAba hema-: karma malako AtmAse caMdajI modI haiN| Apa kaI bhASAe~ jAnate haiM aura eka gavidyAka Adi pracAdUra karake use parama acche honahAra utsAhI navayuvaka haiM / kucha varSase zrApa : raka aura pratiSThApaka nirmala, zuddha tathA mukta yogAbhyAsa kara rahe haiM aura isa viSayakA kitanA hI : (AdiyogAcArya) zrIkiyA jA sakatA hai| jaina-ajaina sAhitya dekha gaye haiM / usIke phalasvarUpa : AdinAtha bhagavAna hae Apane yaha yogamAga-zISaka eka vistRta lekha 'ana-: haiM, jinheM 'RSabha' yA phira sAdhAraNa riddhi kAnta' ko bhejanakI kRpA kI hai, jisakI mAtra bhUmikA siddhiyoM kI to kAI isa samaya pAThakoMke sAmane upasthita hai / lekhakA zeSa : 'vRSabhadeva bhI kahate hai bAta hI nahIM hai, ve to bhAga kramazaH pAThakoMke sAmane AegA / lekha acchA sahaja hI meM prApta ho : upayogI aura par3hana tathA manana karane yogya hai / imasa : dhvajAke kAraNa 'vRSajAtI haiN| jinheM bhI isa : pAThakoM ko kitanI hI naI naI bAteM mAlUma hoMgI / yoga- : dhvaja' bhI kahalAte haiN| kA viSaya gahasthI aura muni sabake liye samAna upa- : bITAcArya lAkameM kabhI koI khAma: : yogI hai / mamAjameM isakI carcA calAnako khAsa jarUriddhi-siddhiyoMkI prApti : rata hai / ataH dUsare vidvAnoMko bhI isameM yathAzakti apane jJAnArNava' nAmaka huI hai vaha saba yoga- : hAtha baTAnA cAhiye / yogazAstra ke zurU meM, mArgakA avalambana le -sampAdaka : 'yogikalpataru'rUpasa kara hI huI hai| isIsa ..... ApakA smaraNa kiyA haijaina zAstroM meM yAgiyoMkI mahimAkA bahuta kucha kIrtana bhavanAmbhojamArtaNDa dharmAmatapayodharam / pAyA jAtA hai,yogibhakti ke saMskRta prAkRtameM kaI pRthak yogikalpanaru naumi devadevaM vRSadhvajam / / pATha bhI milate haiN| yAgiyoMmeM pradhAna zrIjineMdradeva-jainatIrthakara-hue haiM,aura isaliye yogIrUpase unakA kIrtana inhIM AdinAthakI kAyotsargarUpase utkRSTa yogAsabase adhika pAyA jAtA hai / eka namUnA isa prakAra hai:- rUDhaavasthAkA varNana karate hue zrIpayanandi AcArya hAGkita Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASADha, zrAvaNa, bhAdrapada vIrani0saM02456 ] apane grantha kI zrAdimeM likhate haiM:kAyotsargAyAMgo jayatijina patirnAbhisanurmahAtmA, madhyAnhe yasya bhAsvApariparigato gajate smagramUrtiH / cakraM karmendhanA manihato dUramaudAsyavAta - sphutsadRdhyAna banhe virucirataraH modgato visphuliMgaH // 1 // yogamArga 537 ki svAmI samantabhadrake nimna vAkyoMse bhI prakaTa hai - svadoSamUlaM svasamAdhitejasA, ninAya yo nirdayabhasmasAt kriyAm / jagAda tatvaM jagate'rthine'JjasA, babhUva ca brahmapadAmRtezvaraH // 4 // vizvacavRSabho'rcitaH satAM, samagravidyAtmapapurniraMjanaH / punAtu ceo mama nAbhinandano, jino'jita kSullakavA dizAsanaH || 5 || -svayambhU stotra | zrI AdinAtha bhagavAnne yugakI AdimeM jisa yogavidyAkA AviSkAra aura prakAza kiyA thA usakA upadeza sabhInaM usa samaya apane apane mativibhavAnurUpa grahaNa kiyA thA aura vaha upadeza phira unake vaMzajoMko uttarAdhikAra meM milatA rahA / isa taraha yogakI paripATI calI aura usakA upadeza aneka vaMzaparamparA meM zrAzrayabhedase kucha vikRtAvi kRta avasthAko dhAraNa kiye hue surakSita rahA / bAda ko jaba aneka mata-matAntara tathA sampradAyabheda khar3e hue taba bhI yoga Adiguru AdiyogAcArya ke rUpazrIzradinAtha hI mAne jAte rahe haiM aura Aja bhI ve mAne jAte haiN| yahI vajaha hai jo yoga-viSayaka jaina graMthoM meM bhI AdinAtha kI stuti pAI jAtI hai, unheM AdiyogIzvara mAnA jAtA hai aura yoga ke kitane hI viSayoMkA unake nAma ke sAtha spaSTa ullekha taka kiyA jAtA hai| prasiddha yogazAstra 'haThayogapradIpikA' meM sabase pahale maMgalAcaraNa ke taura para AdinAtha kI stuti kI gaI hai jo isa prakAra hai: zrIzradinAthAya namo'stu tasmai, yenopadiSTA haThayogavidyA / - padmanaMndipaMcaviMzatikA / arthAt kAyAMtsargarUpase yogArUDha ve zrInAbhirAjA ke putra mahAtmA AdinAtha jinendra jayavanta hoM, jinake Upara madhyAnha ke samaya grISmakAlakA atyaMta mAyamAna pracaNDa sarya aisI zobhAko dhAraNa karatA thA mAno vaha koI sUrya nahIM kintu vairAgyarUpI pavanase dahakatI huI aura karmendhana samUhakI bhammasAt karatI huI bhagavAn kI zukladhyAna rUpI yogAgnise nikalA huA eka dedIpyamAna sphuliMgA hai, jo ki ur3a kara AkAza meM gayA hai / isI yogAgni se zrI AdinAthane apane rAga, dveSa, aura ajJAnAdi doSoMke mUla kAraNa ghAtikarmacatuthryako bhasmIbhUta kiyA thA aura Apa purNajJAnI, vizvacakSu, satpuruSoMse pUjita tathA niraMjana hote hue parama brahmapadako prApta hue the| sAtha hI, Apane jaga aist yathArtha tatvoM kA upadeza diyA thA - unheM jIvAdikoM kI sthitikA, unakI vikRti avikRtikA aura yogAdividyAoM kA sArA rahasya samajhAyA thA; jaisA 'RSabhaH syAdAdijine' | 'vRSabhaH syAdAdijine' | - iti hemacaMdraH / Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 anekAnta [varSa 1, kiraNa 8, 9, .. vibhrAjate pronnanarAja yoga- huI hai aura usakA pravAha eka ora anyAnya jaina mArodamicchoradhirohiNIva // 1 // tIrthaMkaroMkA samAzraya prApta karatAhuA pradhAnataHjainiyAMarthAt-zrI AdinAthako namaskAra hA, jinhoMne kI ora bahA hai to dUsarI ora hindU RSiyo nathA usa haThayoga vidyAkA sarva prathama upadeza diyA jo ki bauddhAdi bhikSuoMkA Azraya letA huA vaha ajaina bahuta U~ce rAjayoga para ArohaNa karane ke liye nasainI janatAmeM prasArako prApta huA hai aura isa taraha uma (sIDhI) ke samAna hai| ___eka yogadhArA kI uttarottara kitanI hI zAkhA-praniisa yogazAstrameM bahutasaM siddha yAgiyoMka nAma dete zAkhAe~ hotI calI gaI haiN| nadIjala kI taraha yogahue jinameM eka nAma pajyapAdakA bhI hai| 'zrIAdi- kI ina zAkhA-pranizAkhAoMmeM AzrayAdi bhedama buddha nAtha' yaha nAma sabase pahale diyA hai (zlo. 5) aura kucha vibhinnatA hote hue bhI mukhya yogajala prAya eka viSayakA varNana karataM hue eka jagaha 'mudrAdazaka' ko hI prakAra kA-rahA hai| isIse hinduoke vahI, AdinAtha dvArA upadazita batalAyA hai aura dUsarI brAhmaNagranthoM tathA upaniSadoMmeM aura bauddhake granthoMjagaha likhA hai ki AdinAthana layayAMgake savA karoDa meM bhI yoga-viSayaka jo kathana pAyA jAtA hai vaha bahana bheda varNana kiye haiM jinameM se hama nAdAnasandhAnako kucha usa kathanake sAtha milatA jalatA hai jo ki jaina hI mukhyatama mAnate haiM / yathAH graMthoM meM upalabdha hotA hai| AdinAthAditaM divyamaSTaizvarya pradAyakam / / ___ yogakA sabase pradhAna grantha pAtaMjali RpikA vanlabhaM sarvasiddhAnAM durlabhaM marutAmapi .. 3.. 'yogadarzana' samanA jAnA hai| yaha darzana jainadarzana zrIAdinAthana sapAdakAMTi athavA jainadharmake mAtha jitanI adhika samAnatA rakhatA laya prakAgaH kathitA jayanti / hai utanI dUsarA koI bhI aura darzana nahIM rakhatA / isa nAdAnasaMdhAnakame kapeva mamAnanAke kAraNa par3hane vAlA kabhI kabhI yogadarzana ko eka jainaprantha mama kane lagatA hai| donoM darzanoMmeM manyAmahe mukhyatamaM layAnAm / 4-66 kitane hI viSayoM tathA prakriyAkI samAnatAke atirikta isa prakAra anyatra bhI zrAdinAthakA kIrtana aura zabdokA bahuta kucha mAdRzya pAyA jAtA hai / mUla yoga unake yogakA ullegva pAyA jAtA hai aura isameM yaha sUtrameM hI nahIM kintu umake bhASya takameM aise aneka pratIta hotA hai ki yogavidyAkA mUla srota eka hai| zabda milate haiM jo anya darzanoMmeM pracalita nahIM, yA yaha yoga-gaMgA AdinAtharUpI himAcalase pravAhita bahuta hI kama pracalita haiM, paraMtu jena granthoMke liye ve * digambara jaina samAjameM pUjyapAda nAgake eka bana bar3e yogI bahana hI sAdhAraNa haiM aura unameM khAsa taurase prasiddha kA hai, zravagAbelgAlake zilAlekhoM AdimeM mApakA ullekha hai| hai| jaise bhavapratyaya, savitarka savicAra nirvicAra, eka zilAlekha (naM0 108) meM Apako auSadha RddhikA dhAraka likhA hai, aura yaha bhI prakaTa kiyA hai ki Apake pAdaprakSAlita mahAvrata, kRta-kArita-anumodita, prakAzAvaraNa, sopajalase lohA bhI sonA ho jAtA thA / mabhava hai yaha nA yo kha unhIM krama nirupakrama, vasaMhanana, kevalI, kuzala, jJAnAvapUjyapAdakA / raNIya karma, samyagjJAna, samyagdarzana, sarvajJa,kSINaklaza, Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456] yogamArga 539 carama deha, ityaadi| donoM darzanoMkI isa samAnatAkA varSAbhyo'nyatra varSApa mAzci ctugevsen|| -14 vizeSa paricaya pAne ke liye vidvadvara paM0 sukhalAlajI- dvirAtraM na vased grAme bhikSuryadi vasettadA / dvArA saMpAdita 'yogadarzana tathA yogaviMzikA' aura rAgAdayaH prasajyeraMstenAsau nArakI bhavet / / 15 unakI 'tattvArthasUtra-TIkA' dekhane yogya hai * / isa grAmAnte nirjane deze niyatAtmA'niketanaH / samAnatAke kAraNa hI jainAcAryoMne TIkA Adike dvArA paryaTeta sadA yogI vokSayanvasudhAtalaM / / 16 / / yogadarzanake prati apanA AdarabhAva prakaTa kiyA hai na rAtrI na ca madhyAnhe madhyayo va paryaTan / aura haribhadra jaisa prakANDa paMDita AcAryoMne to yoga paramahaMsAzramastho hi snAnAdera vidhAnataH / / darzanake vAkyoMko uddhRta karate hue pataMjali RSikA azeSacittavattInAM tyAgaM valamAcaret // 1.5 / mmaraNa nirdhatakalmaSa, adhyAtmavid aura pahAgani abhayaM sarvabhatebhyo datvA carati yo muniH / jaise bahumAna-sUcaka zabdoMdvArA kiyA hai; kyoMki ve na tamya sarvabhatebhyoM bhayamutpadyate kacit / / 5-16 pataMjali RSikA, unakI dRSTivizAlatA aura prAyaH pANipAtrazcanyogI nAmakR tamAcaret // " / sarva darzanoMkA samanvaya yogameM karate hue yogavidyA nAradaparivrAjakopaniSad / kA eka acchA saMgaha prastuta karaneke kAraNa, eka " tadetadvijJAya brAhmaNa: pAtraM kamaNDaluM viziSTa yogAnubhavI tathA AtmAnubhavI vidvAna samajhata kaTisa kopInaM ca tatmarvamasa vimajyAtha jAtathe aura unameM jainatvakA bahuta kucha vikAsa mAnate the| rUpadharazcaredAtmAnamanvicchedyathAjAtarUpadharo ___ ajaina zAstroM meM jahA~ kahIM zrIRSabhadeva-Adi- nidrA niSpaggrihastatvabrahmamArge samyakasaMpannaH nAthakA varNana AyA hai vahA~ unako paramahaMsa-mAgekA zaddhamAnamaH prANasaMdhAraNArtha yathoktakAla pacapravartaka batalAyA hai, aura yaha paramahaMmamAga utkRSTa gahepa karapAtreNAyAcitAhAramAharan lAbhAlAbha yogamArga hai, imIsa 'nAgadaparivrAjakopaniSad' meM samo bhUtvA nirmamaH zukladhyAnapagayaNo'dhyAtma do 'yAMgo paramaha mArakhyaH mAkSAnmAkSakamAdhanam / niSThaH zubhAzubhakarmanirmUlanaparaH paramahaMsaH pUrNAisa vAkyake dvArA paramahaMma yogIko mAkSAta mAkSakA nandekarAMdhastadbrahmo'hamasmIti brahmapraNavamanasmaeka mAtra mAdhana batalAyA hai / unipadAma paramahasa rana bhraparakITakanyAyena zarIratrayamutmajya dehayogIkI caryAkA jo varNana hai usakA kucha namUnA isa tyAgaM karoti ma kRtakRtyA bhavatItyupaniSad / " prakAra hai : -paramahaMsopaniSad / "tarIyaH paramo haMsaH sAkSAnnAgayaNo yatiH / arthAta-'cauthA paramahaMsa yati sAkSAt nArAyaNa ekagatraM vasegrAme nagare paMcarAtrakam / hotA hai / vaha prAmameM eka rAta base aura nagarameM pA~ca ... gata taka, tathA varSA RtumeM anyatra cAra mahIne nivAsa ___*paM. sukhalAlajIkA eka vistRta lekha anekAntakI gata kiraNa (E, 7 ) meM prakAzita huA hai aura dUsarA isI saMyukta kare / prAmameM do rAtri nahIM rahanA cAhiye / yadi bhikSa kiraNameM anyatra prakAzita hai| ina donoM meM bhI yogadarzana-viSayaka prAmameM do rAta rahatA hai to usake rAgAdika doSa utpanna bahuta kucha sAdRzyakA ullekha hai| -sampAdaka hote haiM, jisameM vaha nArakI hAnA hai / saMyatAtmA yogI Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 540 mAmake bAhara nirjana pradeza meM binA gharake ThahareM aura pRthivItalako dekhatA huA bihAra kare / paraMtu rAtriko madhyAnhake samaya tathA donoM saMdhyAkAloM meM ( subaha zAma ke vakta ) vihAra nahIM kare / paramahaMsAzramI yogIke liye cU~ki snAnAdikakA vidhAna nahIM hai isaliye vaha kevala apanI sampUrNa cittavRttiyoM kA tyAga kare jo muni saba jIvoM ko abhayadAna detA huA vicaratA hai use kisI bhI jIvase kahIM bhaya utpanna nahIM hotA / karapAtra meM AhAra karane vAlA yaha ( paramahaMsa ) yogI eka bArase adhika bhikSAbhojana nahIM kare | / , 'aisA jAna kara brAhmaNa ( brahmajJAnI ) pAtra, kamaDalu, kaTisUtra aura laMgoTI ina saba cIjoM ko pAnI meM visarjana kara janmasamayake veSako dhAraNa karazrarthAt bilakula nagna hokara - vicaraNa kare aura AtmAnveSaNa kare / jo yathAjAta rUpadhArI (nagna digaM bara), nirdvada, niSparigraha, tattvabrahmamArga meM bhale prakAra sampanna, zuddhahRdaya, prANadhAraNa ke nimitta yathokta samaya para adhika se adhika pA~ca gharomeM vihAra kara karapAtra meM yAcitaH bhojana lenevAlA tathA lAbhAlAbhameM samacitta hokara nirmamatva rahane vAlA, zukla dhyAnaparAyaNa, adhyAtmaniSTha, zubhAzubha karmoM ke nirmUlana kara nemeM tatpara paramahaMsa yogI, pUrNAnandakA advitIya zra nUva karane vAlA vaha brahma maiM hU~ aise brahma NavakA smaraNa karatA huA, bhramarakITakanyAya se (kITakAM bhramarIM dhyAyan bhraparatvAya kalpate' - kIr3A bhrama * bhojana 'prayAcita' prAdi rUpase honA cAhiye, yaha bAta 'pitAmaha' ke nimna vAkyase bhI pAI jAtI hai: - [varSa 1, kiraNa 8, 9, 10 rIkA dhyAna karatA huA svayaM bhramara bana jAtA hai, isa nIti se ) tInoM zarIroMko chor3a kara dehatyAga karatA hai vaha kRtakRtya hotA hai, aisA upaniSadoM meM kahA hai / ' upaniSadoMkA yaha saba varNana digambara jaina muniyoM athavA jinakalpI sAdhuoM kI caryAse bahuta kucha mila tA julatA hai - isameM nagna rahanA, snAnAdika na karanA pRthivItalako zodha kara calanA, rAtri Adike samaya vihAra na karanA, karapAtrameM eka bAra prAraNasaMghAraNArtha ayAcita bhojana karanA, zubhAzubha karmoMkA nirmUlana karanA aura zudhyAnaparAyaNa honA Adi kitanI hI bAteM to digambara jaina muniyoM kI khAsa caryAyeM hai / aura isase yaha mAlUma hotA hai ki bhagavAn AdinAthane jima paramahaMsa mArgakA pravartana kiyA thA athavA jisa utkRSTa yogamArgakA upadeza diyA thA usa dUsaroMne bhI apanAyA hai aura usakI kitanI hI chAyA purAtana ajaina graMthoMmeM abhI taka bhI pAI jAtI hai, athavA yoM kahiye ki bhagavAna AdinAthakI kitanI hI yogavidyA jena prathomeM surakSita hai / 'yAcitamasaMklRptamupapannaM yadRcchayA / joSayeta sadA bhojyaM prAsamAgatamaspRhaH // yatidharmamahaH / hA~, ekabAta yahA~ aura batalA denekI hai, aura vaha yaha ki purANoM meM AdinAthako mahAdeva jIkA ( zivazaMbhukA avatAra mAnA hai aura isaliye yogazAstroM meM jahA~ 'AdinAtha' nAma AtA hai vahA~ TIkAoM meM usakA artha 'mahAdeva' ( ziva-zaMbhu ) kiyA jAtA hai X, parantu yaha pIchakI kalpanA jAna par3atI hai; kyoMki amarakoSAdi kisI bhI koSa meM mahAdevakA nAma 'AdinAtha' nahIM milatA aura Uparake saMpUrNa x yathA: AdinAthaH zivaH / sarveSAM nAthAnAM prathamo nAthaH / tato nAtha sampradAyaH pravRtta iti nA sampradAyino vadanti / - haThayogapradIpikA TIkA / Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yogamArga zrASADha, zrAvaNa, bhAdrapada vIrani0saM02456 ] kathanase yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki yugakI AdimeM jainiyoMke Adi tIrthakara ( zrAdijina) zrI AdinAtha - RSabhadeva - dvArA yogavidyA kA AviSkAra tathA pracAra huA hai aura ve hI paramahaMsa mArga ke Adipravartaka the, jisameM anya vAtoM ke atirikta, zukladhyAnaparAyaNaH yaha paramahaMsakA vizeSaraNa jainadharmakI eka snAsa cIz2a hai-- jaina ke sivAya aura kisI bhI yogaprantha meM 'zukladhyAna' kA pratipAdana nahIM milatA, pataMjali RSine bhI dhyAna ke zuladhyAna Adi bheda nahIM batalAye - aura isaliye yoga pranthoM meM AdiyogAcArya ke rUpameM jina zrAdinAthakA ullekha milatA hai ve jainiyoMka AditIrthaMkara zrI AdinAtha se bhinna aura koI nahIM jAna par3ate / zrI AdinAtha ke dvArA pratipAdita yAMgakI aMtima punarAvRtti jainiyo ke aMtima tIrthakara bhagavAn mahAvIra ke dvArA huI - unakI divyadhvanidvArA vaha apane pUrNa rUpameM phirase prakAzita huA aura parvazrutarUpase unake AgamameM nibaddha huA / bhagavAn mahAvIra jinakI dezanA kI bAbata kahA gayA hai ki vaha AdinAthakI dezanA ke sAtha sabase adhika sAmya rakhatI haiyogakI sAkSAt mUrtti the, nhone bAraha varSa tapazcaraNa kara asAdhAraNa siddhikI prApti kI thI, ve isa yugake asAdhAraNa yogirA hI nahIM kintu eka trikAladarzI vizvacakSu aura kevalajJAnI mahAtmA the; aura isaliye unake dvArA yogavidyA phirase apane asalI rUpa meM udayako prApta huI thI, aura unake yogAgamane loka meM khAsa khyAti prApta kI thI, isIse zrI siddhasena jaise mahAn zrAcAryoMne Apake yogAgama ke viSaya meM likhA hai ki, usake sAmane bar3e bar3e devatA aura indrAdika mugdhazakti ho jAte haiM aura suralokameM janma lenekA apanA abhimAna chor3a dete haiM: 541 zatAdhvagayA lavasaptamottamAH surarSabhA dRSTaparAparAstvayA (1) / tvadIya-yogAgama-mugdhazaktaya styajanti mAnaM suralokajanmajam ||31|| - prathamA dvAtriMzikA | Apake isa yogAgamase, jisameM zrIzrAdinAthakI vaha sArI yogavidyA - yogaprarUpaNA - zAmila hai, paramahaMsakI ukta caryA jaisI bahuta sI acchI acchI bAteM dUsare sampradAyoM meM pahu~cI haiM aura ve phira unake grantho meM nibaddha huI haiM / jAna par3atA hai isIse zrIsi ddhasanAcAryane nimna vAkyake dvArA, jise kalaMka devane bhI apane 'rAjavArtika' meM uddhRta kiyA hai, munizcita rUpase yaha prakaTa kiyA hai ki 'anyamatake zAstroMkI yojanAoM meM jo kucha saduktiyA~ - acchI acchI bAteM - pAI jAtI haiM ve saba Apake pUrva mahArNava se ( 14 pUrvarUpI mahAsamudra se ) uchalI huI Apake hI vacanoM kI bU~deM haiM ' : sunizcitaM naH paratantra yukti pu, sphuranti yAH kAzcana sUktasampadaH / vaitAH pUrvamahArNavotthitA - jagatpramANaM jina vAkyavizeSaH ||30|| - prathamA dvAtriMzikA | isa taraha jainadharmameM jisa yAMgakA itanA mAhAtmya hai - jima yAMgapara jainoMkA sArA abhyudaya nirbhara hai, jo yoga vidyA jainiyoMke zrAditIrthaMkara zrI AdinAtha ke dvArA isa yugakI zrAdimeM avatarita huI tathA dUsare tIrthakaroMke dvArA pracAra meM AI aura jise dUsare dharmoM athavA dharmasamAjoMne bhI apanAyA, usakI jainasamAjameM Aja prAyaH kucha bhI carcA nahIM hai, yaha dekha kara Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 anekAnta [varSa 1,kiraNa 8, 9,10 niHsandeha, bar3A hI kheda hotA hai ! jainI apanI isa saba truTiyA~ bahuta kucha dUra ho sakatI haiM, yogamAhitya'upekSA tathA pramAdase yogake asIma sAhityako kho kI TUTI huI kar3iyA~ bhI jur3a sakatI haiM aura jo kaDicuke haiM !! unake ve 'parvamahArNava' aura indrAdikoMke yA~ apane yahA~ upalabdha na hoM unakA parasparAvigaMdhagarvako cUra cUra karane vAle 'yogAgama' Aja vidyamAna mArgasa, vikRtAvasthAmeM bhI prApta hone vAle anya mAhinahIM haiM ! ! ! phira bhI yoga-viSayaka jo kucha sAhitya tyaparasa, panaH nirmANa kiyA jA sakatA hai| anya mA avaziSTa hai vaha bhI kucha kama nahIM hai| parantu vaha saba hityameM, jaisA ki Upara batalAyA gayA hai, yogaviSayaka idhara udhara bikhaga huA hai-koI bAta kisI graMthameM bahutasA mUla kathana idharase hI gayA huA hai, aura hai to koI kisImeM, usakA koI eka suvyavasthita isaliye prayatna karane para usakI saMgati bhale prakAra rUpa nahIM hai ; kitanI hI kar3iyA~ usakI bIca meM TTI milAI jA sakatI hai / vAstavameM dekhA jAya to zuddha huI jAna par3atI haiM, usameM adhikatara gajayAMgakA darzana yAMgameM kahIM bhI kucha bheda nahIM hai / zAyada isIse jaihAtA hai; parantu gajayAMga rUpI ani uttuMga mahala para nAcArya zrIharibhadrasRgniM kahA haicar3hanake liye nIce kI sIr3hiyA~ khaMDita pratIta hotI ha- mokSaheturyato yogo bhidyate na tataH kacita / kitanI hI bI vakI sIDhiyoMkA to darzana taka bhI nahIM sAdhyAbhedAttathAbhAve taktibhedo na kAraNama || hotA / isIsa ima sundara mahala para car3hanakI icchA -yogavindu / hote hue bhI, car3hanakI Ama taura para koI preraNA nahIM arthAt- 'yoga caki mokSakA haMtu hai isaliye hotI; jo loga car3hate haiM ve Age jAkara bhaTaka jAta sAdhyAbhedake kAraNa-sAdhyakA abheda hAta huehaiM aura gajayogakA DhauMga karane lagate haiM / yahI vajaha usameM kahIM bhI kucha bheda nahIM hai / mahaja uktiyoM kA hai jo Aja jainasamAjameM bahutame muniyoM ke maujUda hota bheda usa bhedabhAvake liya koI kAraNa nahIM ho sakatA hue bhI koI acchA yogI athavA yogavidyAkA acchA -usase koI vAstavika bheda nahIM bntaa| jAnakAra nahIM milatA-prAyaH yogakA DhoMga karane uktibhedameM bheda bhI zAmila hai| jainadharmakI vAle hI dagve jAna hai / aura yaha sthiti deza tathA ma- dRSTi anekAntamaya, vastutattvako saba ogme dagvana mAjake liye acchI nahIM hai / sAtha hI, yaha g2alata- vAlI evaM udAra tathA vizAla honasa usakA yoga bhI phahamI bhI phailI huI hai ki yogakA anuSThAna eka mAtra tadrapa anekAntadaSTiko liye hue hai / jaba ki dUsara muni hI kara sakate haiM, dUmara nahIM-unhIM ke liye dharmokI dRSTi prAyaH ekAntamaya, vastutattvakA eka oraisakA upadeza hai, gRhasthAMke liye nahIM / parantu aimA se dekhane vAlI evaM saMkucita tathA anudAra honama nahIM hai / yogakA prAraMbha gRhasthAzramasa bhI pahalasa hAnA unake yogaprarUpaNa meM bhI prAyaH ekAntatA pAI jAtI hai aura usakA bahutamA bhAga gRhasthoMke liye bahuta hI hai| parantu yaha dRSTibheda eka anakAntavAdI athavA upayogI hai| myAdvAdIkA samparka pAte hI sahaja hI dUra ho jAtA yadi yogaviSayaka sAga jainasAhitya khoja karake hai| aisI hAlatameM yogaviSayakA jo aviruddha kathana hai usakA eka acchA saMkalana nayyAra kiyA jAya to ye usako anyatrame grahaNa karanemeM kucha bhI Apatti nahIM Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456] yogamArga 543 hai| balki vaisA karanA parama kartavya hai / parantu yoga- kA una para sahasA koI AkramaNa nahIM hotA, unakI sAhityakA yaha saba saMkalana tabhI ho sakatA hai jaba A~khoMkI jyoti tathA anya indriyoM kI zakti abAki jainasamAjameM isake kucha rasika paidA hoM aura una- dhita banI rahatI hai, jaTharAgni pradona rahatI hai, kabjakI ke dvArA yogasAhityakA pUrA zodhana- anveSaNa-ho zikAyata hone nahIM pAtI, hakIma-DAkTage athavA davAkara usameMse yoga vidyAkA acchA dohana kiyA jaay| iyoMke pIche unheM bhaTakanA nahIM par3atA; unakA zarIra aise rasikoMko utpanna karane athavA jainiyoMmeM yoga- halakA, tejasvI, kAntimAna, suDaula, kAma karanemeM viSayaka jijJAsA paidA karaneke liye hI, sampAdaka samartha gaThIlA aura phartIlA banA rahatA hai aura manameM 'anakAnta'kI preraNA para, Aja 'anakAnta' dvAga, ima sadA utsAha, mAhasa, dhairya aura prasannatAkA nivAsa yogacarcAkA prAraMbha kiyA jAtA hai| pichale kucha varSoM- rahatA hai / ve vRddha hone para bhI yuvA bana rahate haiM / yadi meM yogamArgake jAnane vAle yogi-vidvAnoMkI sevA kara gRhasthajana zujhame hI apane baccoMko yogake mArga para aura yogavipayaka jaina-ajaina graMthAMkA adhyayana kara DAleM to ve unake jIvana ko bahuta kucha mArthaka, saphala maiMne jo kucha jJAna sampAdana kiyA hai aura khuda yAMgakA tathA mAnanda banA sakate haiM aura saMsAra se vaidyoM, hakImoM abhyAsa kara jo thor3A-bahuta anubhava prApta kiyA hai, tathA DAkTarAMkI AvazyakatAko eka dama kama kara usIke AdhAra para merA yaha saba prayatna hai| aura yaha sakate haiM / samAjake gauravarUpa aima sad gRhasthoMmeMsa prayatna jahA~ taka ho sakegA sarala zabdAmeM hI kiyA phira yadi koI muni baneM to ve munidharmakA ThIka pAlana jAyagA aura usake dvArA sarala yogamArga hI pAThakoM- kara sakate haiM aura sacce muni banakara apanA tathA jagata ke sAmane rakkhA jaaygaa| kA hita mAdhana kara sakate haiM / sAtha hI, jainazAsanakA ___ hA~, apane isa anubhava tathA adhyayana ke AdhAra- samArameM acchA udyAta kara makate haiM / astu / para meM sabase pahale itanA jarUra kahU~gA ki jo loga isa prAthamika nivedana ke bAda aba maiM prakRta viSayagRhasthAvasthAsaM pahale aura gRhasthAvasthAmeM bhI ThIka yAMgA- ko letA huuN| (kramazaH) bhyAma karate haiM unake zarIra madA nIgaMga rahate haiM,gegoM 'zAnti' kA noTa 'zAnti' nAmakI jo kavitA pR0 504 para mudrita huI hai usake viSayakA eka noTa chapanase raha gayA hai, vaha isa prakAra hai : __"yaha kavitA eka ajaina bandhakI likhI huI hai, aura isaliye isameM jina dA ghaTanAoMkA ullekha hai ve hindU purANoMse sambaMdha rakhatI haiN| zrIgaNabhadrAcArya-viracina jainamahApurANa ke anusAra rAjA magarake putra kimI munikI dRSTisa bhasma nahIM hue the, balki eka devana kara sarpakA rUpa dhAraNa kara unheM mUrchita karake bhasma gazimpameM pariNata kiyA thA--'kumAgan bhammagazi vA vyadhAt karoragAkRtiH'-, jo bAdako mAyAbhasmake dUra hone para saceta ho gaye the / paraMtu jainapurANoM meM dIpAyana Adi aise anekoM zAnta muniyoMke udAharaNa maujada haiM jinheM yadi krodha AyA hai to phira nagarake nagara bhasma ho gaye haiM, aura imaliye 'muni-nayana-pAvakakI eka cinagArIse bhasma honA' koI anokhI bAta nahIM hai|" -sampAdaka Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa 8,9, 10 yogIndradevakA eka aura apabhraMza grantha [lekhaka-zrI0 e0 ena0 upAdhyAyajI, ema. e.] uttara-bhAratIya bhASAoMke abhyAsI aprabhraMza tulanA karane para eka manuSya sahaja hImeM yaha mAlUma pranthoMke adhyayanakI upekSA nahIM kara sakate, kara sakatA hai ki granthakAra mahAzaya kaise unhIM zabdo jo ki hindI aura : 4 athavA padoko donoM hama lekhaka lekhaka upAdhyAyajI sadalagA ji0: graMthoMmeM duharAnake agujarAnIkI bhASA-vi- : belagAmake rahane vAle eka bar3e hI sajjana tathA vinamra Sayaka parvAvasthAoMka: prakRtike jaina vidvAn haiN| isa varSa Apane jainasAhityameM : bhyAsako liye hue the, adhyayanake liye bahuta : ema. e. pAsa kiyA hai| zAyada digambara jainasamAjameM : kabhI kabhI to aisI Apa hI prathama vyakti haiM jinhoMne jainasAhityameM ema.e. : panaruktiyA~ usI eka upayogI sAdhana-sAma * kiyA hai| Ajakala Apa kolhApurake kAlijameM zradha-: granthameM bhI pAI jAtI prIko liye hue haiN| mAgadhI bhASAke prophesara evaM laikcarAra niyata haiM / : jAtI haiM / yogIndradevajainasAhityake a- : Apa saMskRta, prAkRta, kanaDI, marATho tathA aMgrejIke bhyAsI zrIyogIMdradeva : acche vidvAna haiM aura hindI Adi aura bhI kaI bhA-: kI lekhanI-laMgvana pAe~ jAnate haiM / aitihAsika khoja athavA risarcake : paddhati-kA yaha rUpa ke nAmase acchI taraha : Apa khAsa premI haiM -dina rAta usImeM lage rahate haiM- brahmadeva ke noTisameM se paricita haiM / ve : aura isaliye Apake dvArA isa dizAmeM bahuta kucha : bhI Anase baca nahIM paramAtmaprakAza' ke, : kAma hAnakI AzA hai / 'anakAnta' ke pAThakoMkA aba : sakA, jo ki paramAApake lekha bhI milA kareMge / Apa kucha dina samanta-: jo ki bhaTTaprabhAkarako bhadrAzramameM bhI raha gaye haiM, tabhIse Apake sAtha vizeSa tmaprakAza para TIkA sambodhana karake likhA / paricaya calatA hai / Apa apabhraMza bhASAke graMthAkA : likhata hue yaha noTa dagayA hai,aura yAgasAra: saMskRta chAyAkaM sAtha par3hanake virodhI haiM, isIsaM jAna-: ta hai:-atrabhAvanAke kartA haiN| ye donoM : bajhakara Apane yogIndradevake dAhoMkI chAyA nahIM dii| : graMthe samAdhizatakA ApakA kahanA hai ki chAyAkI isa paddhatine hamAre bagahare AdhyAtmika ma divat punaruktadRSahutasa zAstriyoMkA nAza kiyA hai, jo binA chAyAke : hatvake graMtha hai aura a- : koI bhI prAkRta graMtha par3ha nahIM sakate, unakI yaha sthiti : NaM nAsti ini / pabhraMzameM likhe gaye haiM : bar3I hI dayanIya hai| astu; dohe bahuta kucha sugama haiM, tadapi kasmAdinijo ki prAkRtabhASAkA : purAnI hindImeM samajhiye, thoDAsA buddhi para jora dena-: cet artha punaH punaH se pAThaka unakA artha sahaja hIma mAlama kara skeNge| : zintanalamaNamiti eka upabheda hai| ina -sampAdaka donoM pranthoMkI gAr3ha vacanAditi matvA' --- ityAdi / aura kyA ? khuda zrIyogIndradeva bhI punaru1 yaha rAyacandra granthamAlAmeM prakAzita hubhA hai| 2 yaha mANikacandra granthamAlAmeM prakAzita huA hai, jilda 21 // 3 paramAtmaprakAza pR. 348 .. ... ... .... .... .... . .... ... . Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMtha haiM: ASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456] yogIndradevakA eka aura apabhraMza graMtha kliyose anabhijJa nahIM hai jaba ki ve kahate haiM :- " iti zrIyogIndradeva viracita dohApAhuDaM ittha na livva paMDiyahi, gaNadosu vi puNaruttu / nAma graMthaM smaapt|" bhaTTapabhAyarakAraNaI, mai puNa puNu vi pauttu // 342 isa graMthameM kula 220 dohe haiN| maujadA guTikAkI kucha samaya huA daivayogase mujhe devanAgarI lipi- karuNa kathA yaha hai ki usake bahutase akSara tathA paMmeM eka hastalikhita gaTikAkI prApti huI, jisameM nimna ktiyA~ ragar3a khA gaI haiM aura khAsa kara una aMzoMkA spaSTIkaraNa honA bahuta hI kaThina ho gayA hai jo ki ___ bhaktAmara stotra; zrIdevanandikRta laghu svayaMbhastotra; lAla rozanAIsa likhe hue haiM / isase isa pUre graMtha bhAvanA battisI ( amitigati-dvAtriMzatikA); balibha- (dohApAhuDa ) kI kApI karaneke mere prayatna asaphala drasvAmI rauvI (?) (hindI); atabhakti; tattvArthasatra huA hai aura maiM eka acchI hastalikhita pratikI talA(mUlamAtra ); mArgaNA sthAnakI gaNanAtmaka-saciyA~; zame huuN| lekhaka 'anekAnta' ke una kRpAla pAThakoMkA gAmmaTasArase kucha cane hue noTa; zrIyogIndradevavira- bahuta aAbhArI hogA jo usa ima bAtakI sUcanA deMge cita dAhAgrahuDa ( mUlamAtra ); paramAtmaprakAza ( mUla- ki kyA yaha graMtha kisI dUsarI jagaha maujUda hai| mAtra); paDikammAmi ityAdi; zAntibhakti; sAmAyika; isa pranthake viSaya samAdhiparaka prakRtiko liye dazabhakti meMsa kucha bhaktiyA~; devasanakA AgadhanAsAra hue hai jahA~ ki graMthakAra deha aura jIvameM, paudgalika (mUla mAtra); AzAdharaviracita jinshsrnaam| sAmagrI aura caitanya-viziSTa-zrAtmAmeM bheda karatA hai ___ jahA~ taka maiM jA~ca sakA hU~,yaha hastalakha (gaTikA) aura antameM AtmAke sArabhUta svAbhAvika guNoM para dA sau varSase adhika purAnA hai| yaha kAlI aura lAla nizcayanayakI dRSTi se vicAra karanA hai|| gezanAIse likhA huA hai| idhara udharakI thoDIsI bar3e kaSTama maiMne koI sattara padyoMkI kApI kI hailipikartAkI azuddhiyoM ko chor3a kara yaha acchA zaddha jinameMse bhI kucha gvaNDitAGga haiN| isa pranthameM bahutasI hai / maiMne 'paramAtmaprakAza' aura 'ArAdhanAsAra' ( mA0 paktiyA~ tathA vAkya aise haiM jo ki inhIM granthakArake graMthamAlA ) ke mudrita saMskaraNoMko jo isa gaTikAsa dUmara dA granthA paramAtmaprakAza aura yogasAra ke milAna kiyA to mujhe isa gaTikAkaM bahatama pATha noTa mAtha mamAnatA rakhate hai| ina graMthoM meM lekhanapaddhati aura kiye jAneke yogya mAlUma hue| vAkyaracanAkA gADha sAdRzya hai / maiM ina tInoM granthoM___ isa guTikAmasa ima samaya hamAre sAmane sirpha ke samAna vAkyAMkA tulanAtmaka nakazA denA nahIM cA'dohApAhUDa' kA vicAra prastuta hai, jo ki eka maha ___ hatA hU~-vaha usa samaya bhale prakAra diyA jA sakegA svakA graMtha hai / yaha apabhraMza bhASAmeM hai aura isakI " jaba ki dohApAhuDakI eka aura acchI tarahase par3hI paSpikA spaSTa batalAtI hai ki yaha yogIndradeva-dvAga * ima grantha kI eka prati dahanIka naye madiraka bhaNDArameM racA gayA hai : maujUda hai, jisakA patA isa lekhako presameM dete samaya calA aura isaliye usakA jAnane yogya vizeSa paricaya lekhake antameM eka 4 levaH' yaha pAThAntara eka hasnalindhita pranimeM pAyA jAtA hai| nAdvArA de diyA gayA hai. uma z2Ara dkhiye| -sampAdaka Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa 8, 9.50 jAne yogya hastalikhita prati mila jaaygii| pannara nema palaMbacaya bahuya paDeviNu bhagga // // ___ apane pAThakoMke liye maiMne yahA~ para kucha dohe de appA bajjhai nicca jai kevalanANa sahAu / diye haiM-hastalikhita pratimeM vigamacinha ThIka taurasa tA para kinnaikAI baDha taNuupari aNa gu||23 lage hue nahIM haiM-athavA padoMkA vibhaktIkaraNa ThIka jasa maNi nANu na viSpharai kammahaM heu kamnu / nahIM ho rahA hai-aura mega savinaya nivedana hai ki so muNi pAvai sakkha na vi sayalaI satya muNaMta . 4 yadi inake denemeM koI azuddhiyA~ hoM to mujhe unakA navi tahaM paMDiu mukkhana vina vi Isaru nana nIsa / saMzodhana karA diyA jAya / nimna padyoMmeMsa kucha padyoM- - navi guru koi visImu na vi savvu ikamma vimesu 27 ke mahaza-padyoMkA bhI maiMne phuTanoToM dvArA nATa kara puNNu vi pAu vi kAla na vidhamu ahaMmu na kAu / diyA hai jo ki 'paramAtmaprakAza' aura 'yogasAra' meM pAye jAte haiN| ekku vi jIvana hohi tuhu~ millia ceaNa bhaau| guru diNayaru guru himakiraNa guru dIvauguru deu / nA kammaha kerau bhAvaDau jai appaNA dhaNehi : " appahaM parahaM paraMparahaM jo darisAvai bheu // 1 // to vi na pAvahi paramapau puNa saMsAru bhamehi / / 36 'naM mahu visayapagmuhau niyaappA jhAyaMtu / vana vihaNa u nANamau jo bhAvai sambhAu / naM saha iMda vina u lahai devihi kADi ramaMta // 2 baMbhaniraMjaNu so ji siu tahiM kijjai aNagau37 navi bhaMjatA visayamaha hiyaDai bhAu dhti| dehA deuli jo vasai satihi sahi...deu / sAlisitthu nima vApuDA naranarayaha nivaDa ni / 5 tityahi joiya lahi siddha ........u // 5 // ghadhai paDiyau sayala jaga kammaI karai ayaann| appA kevala NANamau hiyaDai tivamA jAma / mAkkhaha kAraNi paku khiNana vicitai appaann|6 tihuyaNi acarai mAkalau pAuna laggai taas||56 mohu vilijjii maNa galai tuTTai sAma nisAma citai jaMpai kuNaiMNa vi jo muNi baMdhaNa heu / kevalanANu vipariNavaha aMbari jAha nivaasu|14 1 tulanA ko paramAtmaprakAza kA padya na062 mA jo muNi Divi visaya muha paNa ahilAsa krei| ki prAtha mamAna hai| uMcaNa sosaNa mo sahai paNa masAsa bhameDa 15 // daha nIkI pratimeM isa padyama pahale "hA gArasa hara mAmalAu' itya di padya diyA hai, vaha binakula paramAtmapakAzakA padya na081 hai / ummUliva te mUlagaNa uttaraguNahi vilagga / ' -sampAdaka] 1 prathama pAdako chor3a kara yaha padya kI hai jaisA ki para- 2paramAtmaprakAza padya 13 aura yaha eka hI hai| mAtmaprakAza kA padya na0 118, 3 yaha 50 prI torama nI pahA gayA, akSara miTa gaye haiM / 2 isa dohameM zAlimiyA ukhaka liye dayA bhAvapADa yAMnI spaSTa nahIM haiN| phira bhI paramAtmaprakAza ke padya na:: kI gAthA 86 aura usa para tasAgarako TIkA (mA. prathamAlA) aura yogasAra ka padya na0 41, 42 ke sAtha tulanA kIjiye / 3 prathama pAdake liye tulanA ko yogasAra paya .1 / / yaha pUrA dohA dahanIkI pratimeM isa prakAra diyA hai4bhASAsambandhI sazodhanoMko bIcamaM dAle binA hI jyoM kI dehAdevali jo vasai satrihiM sahiyau deu / to kApI kI gaI hai, mUla pratimeM yaha pATha isI rUpameM hai| ko tahi joiya sattisiu siggha gavesahiM bheu / 5 tIsare pADhake liye tulanA ko yogasAra padya 61 / --sampAdaka Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456] yogIndradevakA eka aura apabhraMza graMtha 547 kevalaNANaphuraMtataNu so paramappau deu // 6 // noTa jasa maNi NANu na vipphurai savvaviyappa haNaMtu / isa pranthakI eka prati dehalIke naye maMdirameM bhI mo kiu pAvai NiJcasuhusayalaI dhamma kahaMtu / / 64 // " hai, jo ki " popa zukla 6 zukravAra saMvan 1794" kI 'appA daMsaNu kevalau AeNu sayalu vavahAru / / likhI huI hai / granthakA nAma Adi-antameM "pAhuDaekku sujoiya jhAiyai jai tailoyaha sAru // 67 1 dohA" diyA hai| isakI patrasaMkhyA 12 aura padyasaMkhyA appA dasapaNApAmA 1 vahI 220 hai / tathA ve saba padya bhI isameM maujada haiM 2ima jANe viNa joiyahI chaMDahu mAyAjAla 68 jA lekhaka mahodayana apane legvameM uddhRta kiye haiMmujhe vizvAsa hai ki ina yathacyuta uddharaNA- kisI kisI padyama nambarakA kucha bheda hai aura kahIM cane hue padyoM-parame pAThaka dAhApAhuDa ke viSayakA kahIM mAdhAraNa-sA pAThabheda bhI pAyA jAtA hai / paraMtu acchI tarahase anubhava kara skeNge| zrI yogIndradevakI padyokI isa saMkhyAme saba dohe hI nahIM, kintu kucha bhApA bilkula sAdA-gharel bolacAla jaisI hai aura gAthA Adi dUmare chaMdoka pA bhI pAye jAte haiM aura unakI lekhanapaddhati zramasAdhya samAsosa rahita sukAmala aMtima bhAgame saMskRta ke tIna padma bhI upalabdha hote hai| aura amkhalita hai| yaha bahuta saMbhava hai ki unhoMne aima padyokI saMkhyA yadyapi bahuta thor3I hai phira bhI apabhraMzameM aura bhI graMtha ligve ho| vaha 20 se kama nahIM hai, aimA marasarI taura para najara DAla kara mArka karanema mAlama huA hai| : na padyoM me 1 paramAtmaprakAza padya na06 7 aura yaha prAya eka hI hai kucha padA namUnake taura para isa prakAra haiM:kaka vAkya yogalArake padya na033 ka mAtha manAnatA rakhate hai / ' soNanthi iha paemA, cogasIlakkha nogimajjhammi . yogasAraka 01 paTaka unake mAtha tulanA kre| eka grantha prApaka zrAvaka cArAhaka bhI hai, nimameM madha jiNavayaNaM alahaMtA,jattha Na DharahAliyAM jiivo|23 milA kara 224 choha hai / isakI eka prati prAgaga-mAtI kaTagA AgahijjaikAI, diu parapasaru kahigayau / napandirameM aura damI daha nIke paJcAyatI nAndiAma hai / prAgagakI bImArijajaDa kAI,tAsa jAmiu sbgu||50|| pratimeM grathakata kA nApa 'jogeMdraneva' diyA hai jaba ki hanI kI halimahi kAI karai sI dappaNa, pratimeM nAmakA kucha ullaMgva hI nii| ya dAno pratiyA maine dI hai -pahanI barata agudra aura dRmI apena kRta acchI zudra hai / jahi paDivivi Na dImai apaNu / damI prati parame utArI huI maga pAma bhI isakA eka prati hai| apa dhaMdhai vAlamA jagu paDihAsaha, praya bhASAko dRSTima isa athavA jA mahatva hai va to hai hI paraMtu ghari anthaM tu Na ghagvai dAsai / / 121 // pada pada para kitanI hI upamA aura upadA imameM bar3e accha mandara jAna par3ate hai / prakAzameM lAne ke yogya hai / isakA maGgalAcagA isa kAyAstitvArthamAhAraM kAyAjjJAnaM samIhate / prakAra hai: jJAnaM karmaNi vinAzAya tannAze paramaM pdN||216 NavakAreppiNu paMcagaru, daridaliyaduhakammu / - ApadA mUchino vAri culukenApi jIvati / saMkheveM payaDakvAhi, akkhiya (kkhmi)saavydhmmu|| ApadA machalA pAra pulukamA - sampAdaka ambhaH kumbhasahasrANAM gata jIvaHkageni ki|220 m Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 anekAnta [varSa 1, kiraNa 8, 9, 10 ___ hA~, eka bAta isa pratimeM sabase adhika noTa karane- 'digambara jainagraMthakartA aura unake prantha' nAmaka kI pAI jAtI hai, aura vaha yaha ki isameM pranthakarnAkA sUcImeM bhI rAmasiMha munike nAmake sAtha isa pranthakA nAma 'yogondradeva' nahIM diyA kintu rAmasiMha muni ullekha hai, jaba ki yogIndradevake sAtha nahIMdiyA hai / isakI puSpikA isa prakAra hai:- yogIndradevake nAmake sAtha zrAvakAcArakA nAma z2arUra "iti zrImuni rAmasIha viracatA pAhuDadohA hai| aura graMthakA sAhitya yogIndradevake sAhityama smaaptN|" milatA julatA hI nahIM balki paramAtmaprakAza jaise yaha dekhakara maiMne padyoMmeM granthakartAke nAmakA anve- yogIndradeva ke prasiddha graMthoMke kitane hI padyoM tathA vASaNa kiyA to mujhe 'yogIndradeva' nAma kahIM nahIM milA kyoM ko jyoM kA tyoM liya hue hai| isase isa graMthaka balki do padyoMmeM 'rAmasiMha' munikA hI nAma upalabdha kartRtva-sambaMdhameM eka bar3I vikaTa samasyA upasthita ho huA hai / aura ve padya isa prakAra haiM: gaI hai / yA to isameM yogIndradevakaM padya prakSipta haiM yA maMtu Na taMtu Na dhaMu Na dhAraNu gamasiMha nAmAdi vAle kucha padya pIchese zAmila hue Navi ucchAsaha kijjai kAraNu / haiM aura yA koI dUsarI hI ghaTanA ghaTI hai| rAmai paramamukkhamuNi sucai ___AzA hai lekhaka mahodaya isa viSayakA vizeSa ehI gala gala kAsa Na ruccai / / 204 // anusaMdhAna kareMge aura apanI usa aspaSTa pratimeM deviMga aNupaMhA vAraha vi jiyA bhAvivi ekkamaNeNa / ki Upara ke ye padya bhI usameM pAye jAte haiM yA ki rAmasIha muNi ima bhaNaiM sivapari pAvahijeNa06 nhiiN| dUsaraM vidvAnoMko bhI cAhiye ki ve apane yahA~ke ina padyoM aura ukta paSpikAme yaha graMtha sAha bhaMDAromeM isa granthakI khoja kareM aura vahA~ kI pratikI para gamasiha munikA racA huA jAna par3atA hai| vizetApaosa sacita kreN| -sampAdaka mahAvIra haiM [ lavaka-zrI paM0 munnAlAlajI jaina vizArada ] parAdhIna-kSaNika-vibhavadhArI ve amIra nahIM, jJAna-vibhavadhArI hI sA~ce amIra haiN| hokara niHsaMga jo nimrantha bhaye nijAnanda, ve hI sAdhu, anya naMga ma~gatA phakIra haiM; ghora kaSTa Ae jo na tyAgeM kabhI nyAyamArga, ve hI dhIravIra anya svArthI adhIra haiM; kAyabaladhArI bhArI sabhaTa "maNi" vIra nahIM, moha subhaTa jIto jina vehI mahAvIra haiM / Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456] anekAMta para lokamata 549 'anekAnta' para lokamata 68 saMpAdaka 'agravAla-sadhAraka' AgarA-- Every number contains a lot of substan tinl food for thought: only I wonder if isa patrakA uddezya jainadharmake gaDha tattvoMko vo- You could make its lungunge simpler and easier, so that a larger number of janA aura pracAra karanA mAlUma hotA hai| isake lakhoMkI gambhIratA, upayogitA aura hitopadezatA dissertations contained in it. I am glnd people might benelit by the illuminating sarAhanIya hai| jo loga ki vAstavameM jainadharma para to see that up to the present time kucha gambhIratA aura vicArapUrNa lekha par3hanA cAhataM you have to upulously kept above all haiM ve isa avazya par3heM / jaina-sampradAyake jitane puty recriminations found in so many patra nikalate haiM unameM isakA sthAna ucca hai| other papers. It is as it should ve, for hamArI hArdika icchA hai ki patra dinoM dina unnati Ahinsa is the soul of Jainism. If you continue to preach the truth is you karatA rahe aura apane uddezyameM saphala ho|" have done so far, you will bave set up 66 zrI. bAbA bhAgIgthajI varNI, bampA- Muniquri standaul in the world of pulsAgara ( jhA~sI) le journals. I wish you a lous life of __ " merA mana lagA vAstava mpasa tA 'anakAnta'svire in the count of your religion meM / jainiyoMmeM to isake mamAna koI bhI patra ind of your community. naz2ara meM nahIM AtA hai| . . .hamArga to antaraMgasa "maiM Apake bahumUlya patra (anekAnta) ke karIaisI bhAvanA hai ki aimA mahAna patra hamezAke ke karIba maba aMka par3ha gayA huuN| ApanaM barAbara U~cI vAste cirAya hove, jainiyoMko aimI samajha Ave" sAhityika samavRtti ko sthira rakhA hai / hara eka aMka 7. seTha paramAnandajI ema. e., inakamaTaiksa vicAra ke liye vAstavika khAdya liye hue hai; mAtra mujhe __ AphIsara, dehalI __Azcarya hotA yadi Apa isakI bhASAko aura bhI " I have read nearly ail numbers of adhika mAna tathA sugama banA sakataM, jisase isake your valuable Magazine You have all dIptimAna nibaMdhoMse janatA adhika lAbha uThA sktii|maiN along naintaived a high literary level. yaha dekha kara prasanna hU~ ki Apane isa vakta taka saMpUrNa Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 anekAnta varSa 1,kiraNa 8,9,10 pakSapAtI pratyabhiyogoM ( pratidoSAropoM ) se, jo ho sakatA hai ?" lekhase jAna kara mujhe nihAyata ki dUsare itane adhika patroMmeM pAye jAte haiM,apane khuzI huI hai| kyoMki mere bhI aise hI vicAra haiM patrako sAvadhAnIke sAtha surakSita rakkhA hai / jaisa ki zve. jainameM chape haiM / lekhake nIce ucita yaha bAta aisI hI hai jaisI ki honI cAhiye, bhASAmeM sampAdakIya noTa likhanekI zainI niSpakSa kyoMki ahiMsA jainadharmakI AtmA hai / yadi Apa mamAlocakatAko prakaTa karane vAlI hai, bahuta jena matyakA prakAzana isI prakAra jArA rakagve jaisA vidvAna-yavaka sarasvatI-mAdhurI-jaise jaina patrakI ki Apa aba taka karata rahe haiM, to Apa pabalika pratIkSA aura yAcanA karate the, aura karate haiN| patroM kI duniyAmeM eka apUrva mTainDarDa ( Adarza ) 'anakAnta' ko hI jainasarasvatI yA mAdhurI banAne sthApita kareMge / maiM dharma aura samAja ke liye Apa kI marvanAmukhI zubha pravRtti karanemeM tatpara rahanA / ke mevAmaya dIrghajIvanakI abhilApA karatA huuN|" Apa hamezA ima udAtta-niSpakSa evaM sudhAraka71 muni zrIhimAMzuvijayajI 'anekAntI', nInima kArya karate raheMge to zAsana deva zAsana mavAke una dhyeyakI partikaM liye ApakA mArga zivapurI (gvAliyara) niSkagaTaka kreNge|" "caita taka par3ha hue 'anakAnta' ke aMkAma 72 muni zrIvidyAvijayajI, adhiSThAtA 'coraApakI vidvattA aura udAra nIti bahuta pasanda tattvaprakAzakamaMDala' zivapurIpAI hai, ima patrake dvAga aneka vidvAnAMko apane "" anekAnta' ko prAraMbhame dagvatA AyA huuN| apane vicAra prakaTa karane kA suavasara prApta hogA, Aja takake sabhI aMka, jaisI maiM ummIda rakhatA maikar3oM grAmoM aura zahagekA mandige A gahalA thA, vaise hI nikale haiM, yaha atyanta prasannatAkI kA prAcIna itihAsa prasiddhimeM AvaMgA, hajAroM jaina aura jainanageko jananatvajJAna, janaitihAsa, bAna hai / prArabhakA utsAha aura legyokI uttama tArApravAha maMda nahIM huA hai, isakA maiM jainajanamAhitya evaM janI ahiMmAkA matya paricaya mamAjakA saubhAgya samajhatA hU~ / sacamuca jainahogA, jaba ki ima patra (anakAnta) kI vartamAna samAjameM aipa patrakI atyaMta hI AvazyakatA thii| nIti viparIta na ho / parantu udAra nItisa pagane vicAra vAle logoMke AkSepAstra bhI bahuna shne| zAmanadeva aApakI isa zubha pravRttiko cirakAla par3eMga jaise ki janahitepI kA mahane par3e the| taka nibhAye ragvanekA sAmarthya samarpita kre|" parantu jenahitaipIkI taraha Apa aise astrAma Dara 73 po0 banArasIdAsajI jaina, ema. e., pI. kara pITha nahIM batAnA-'anakAnta' ko banda nahIM eca.DI., oriyaMTala kAleja, lAhaurakaranA / sAhitya ke kSetrame Apake jaise udAra vi- 'anakAnta' ke saMpAdaka mahodayakI kRpAse cAra pratIta hote haiM vaime jainasamAja aura jainadharma- ___mujhe isake kaI aGka dekhanakA saubhAgya prApta ke viSayameM bhI udAra vicAra haiM yaha "jainI kauna huA / vaise to jainasamAjameM bahutase patra aura Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ASADha, zrAvaNa, bhAdrapada, vIrani0saM02456] anekAMta para lokamata 551 patrikAe~ ( sAptAhika, mAsika Adi ) nikalate 72 zrI. prAktanavimarza-vicakSaNa rAvabahAdura haiM aura ve jainasamAjako unnatike zikhara para le jAne- Ara0 narasiMhAcAryajI ema.e. mallezvaram kI ceSTA kara rahe haiM parantu unakA kAryakSetra bahudhA (baiMgalaura )sAmAjika sudhAra taka hI parimita hai / inameM sAhitya, " I have to express my thauks to itihAsa aura siddhAntase sambandha rakhane vAlA patra you foryour courtesy in sending me two koI nahIM / yadyapi samaya samaya para aise patra nikalate issues of your vuluable monthly jourrahe haiM yathA "jaina siddhAntabhAskara", "vIrazAsana", ml, the "Anekruta '' The journal coutains information on a variety of "jainahitaiSI", "jainasAhityasaMzodhaka" Adi parantu ve subjects and will be useful not only to cirakAla jIvita na raha sake aura isa prakArake patrakA the jains but also others. The Jain abhAva vaisekA vaisA banA rahA / aba isa abhAvako dUra Gazette, which is in english, cuu be akarane ke liye "anekAnta" ne mAsika rUpameM janma Ppreciated only by u small circle of liyA hai| isakA mukhya uddezya jainasiddhAnta, sAhitya english knowing jains, but your jour. nal appeals to a wider circle of rendeis. aura itihAsake viSayameM khoja karanA hai| isake lekha I wish your journal every success. prAyaH apane lekhakoMke maulika anusaMdhAnakA pariNAma I am giad to see in both the issues hai| yaha patra jainadharmake abhyAsiyoMke liye ati upa- urticles on jnin kunarese poets. These yogI hai| contributions are important as they bring to the notice of nonkansiese ___ merI mammanimeM yadi mAmAjika viSaya imame / knowing jains the literary work done pRthaka rakAve jAya~ to acchA ho / phira cAhaM isako chai by their coreligionists in the Kanarese mAsika yA traimAsika hI kara diyA jAya / mAmAjika (omtiy.'' vipayoM ke liye pRthak patrakI AyojanA kI jAya / mai "I am glnd that you are supplying at leal want loy the publications of this mamajhatA hU~ ki eka tA ucca koTike legva ikaTThA kara usefini Journal" ke mAsika patra calAnA kaThina hogA / dUsare jo a __'Apane apane bahumUlya mAmika patra 'anekAnta'jaina sajana jaina dharma ke abhyAsI haiM unako sAmAjika kI do kiraNeM mere pAma bhejI ima saujanyake liye maiM vipayake legba kucha adhika rucikara na hoge| isI ApakA dhanyavAda karatA huuN| patra nAnA prakArake viSaprakAra sAmAjika sudhAra vAloM kA sAhityika viSayakucha yAMkI vijJApanAko liye hue haiM aura vaha kevala jainimacikara na hoge| yoMke liye hI nahIM balki dUmaroMke liye bhI upayogI aMtameM merI bhAvanA hai ki jaina dharmako dedIpyamAna hogaa| jainagajaTa jo ki aMgrejImeM hai, sirpha aMgrejI karatA huA "anekAnta" uttarottara unnatiko prANa jAnane vAle jainiyoM ke eka choTese maMDala ke dvArA hI hotA huA sadA jIvita rhe|" samajhA jA sakatA hai,paraMtu ApakA patra pAThakoMke eka Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1,kiraNa 8, 9,10 vistRta maMDalako apIla karatA hai| maiM Apake patrake 76 zrI0 dazarathalAlajI, oNna0 sapariTeMDeMTa liye saba prakArakI saphalatA cAhatA huuN| jaina hosTala, jabalapura__ maiM yaha dekha kara prasanna hU~ ki donoM kiraNoMmeM " sAMpratimeM kisI samAjakI mAnasika pragatiko karNATakI jainakaviyoM para lekha haiM / ye aMza isa liye dekhane ke liye usa samAjakI sAhityika patra-pamahatvake haiM ki ve kanaDI na jAnanevAle jainiyoMko usa sAhityika kAryakA paricaya karAte haiM jo ki unake trikAe~ hI eka acche sAdhana samajhe jAte hai| sahadharmiyoMna karNATaka dezama kiyA hai|" / idhara kucha varSoM se 'jainahitaiSI' jaise gaMbhIra nIti vAna patraka abhAvameM jo aMdhakAra chA gayA thA, "(hAlake patrameM ) maiM yaha dekha kara prasanna hU~ ki 'anakAnta' se aba yaha gataprAya hAtA pratIta Apa isa upayogI patrake prakAzana-dvArA amalI z2arU hotA hai / vAstavameM Apa jaise suyogya labdhakhyAta ratako pUrA kara rahe haiN|" vidvAnase hameM aisa hI aparva aura dRDha kAryake 75 paM0 nalinajI, nyAyanIrtha, kucAmana sampAdanakI AzA thI / Apake sampAdakatvameM 'anakAnta' ke udayase aneka hatAza aura kSubdha / mAravAr3a ) hRdaya-kamala vikasita ho uThe haiM aura yaha nimsaMda"Apake 'anakAnta' ke tIna cAra aMka dagve / ha hai ki patra honahAra hI nahIM balki timirAcchanna lekhoM aura kavitAoMkA cunAva manAhara hai / jainamamA- jaina saMsAraka mukhako samujvala prakAzita karane jameM cirakAlasaM eka mAsika patrakI AvazyakatA thI sAhitya-gaganakA eka camakatA huA tArA siddha Apane usakI pUrti kara jo panIta aura Adarza kArya hogA / patra samAjakA gaurava hogA, yaha usakA kiyA hai usake lie Apa dhanyavAdake pAtra haiN| mila hue aneka mAdhavAda, AzIrvAda va hArdika Apa jaina samAjake gaMbhIra adhyayanazIla vi- dhanyavAdoMsa siddha hai| patrakI nIti usakI gaMbhIdvAna haiM / jinhoMne ApakI anuzIlanIya kRtiyoMkA gtAkI yatheSTa paricAyaka hai / maiM patra : ciraMjIva manana kiyA hai vaha Apake AdaraNIya vyaktitvasaM honekI hArdika manAMkAmanA karatA hU~ / sAtha hI acchI taraha paricita haiM / patrake pratyeka aMkameM Apake yogya saMvAkA abhivacana detA huuN|" vyaktitvakA spaSTa darzana hotA hai / jainoMke alabhya aura 77 saMpAdaka 'dRDhomara vaMzya', lakhanaUamUlya sAhityakA isake hara aMkameM kucha-na-kucha pari- __"isameM jaina darzanakaM uccakoTike lakha rahate haiM / caya milatA rahegA yaha bar3e aAnandakI bAta hai / hameM darzana jaise gaMbhIra viSayakA yaha mahatvazAlI patra pAzA aura vizvAsa hai ki jainoMke mriyamANa apAra hai|" mAhityake lie ApakA yaha vizAla prAyojana 'mRtyajaya' mahauSadhise kama phalotpAdaka na hogaa| hama isa ke cirajIvi honeke atyanta abhilASI haiN|" Page #532 -------------------------------------------------------------------------- Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 2'sh saakaa-mni 11 l + + 2 +) !! All rights reserved Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 1 } OM arham anekAnta paramAgamasya bIjaM niSiddha - jAtyandha-sindhura-vidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam // --amRtacandrasUriH / samantabhadrAzrama, qaraulabAg2a, dehlii| Azvina, kArtika, saM0 1987 vi0, vIra nirvANa saM0 2456 Iza-vinaya (1) patita udhAraka zivamulyakAraka, svAmI karugA lIje / hama bhramata caturgati hAre, nahiM tuma bina kou dumba TAre / karuNAsAgara sabagaNaAgara, bhavadadhi pAra karIje // patitaudhAraka zivasukhakAraka, svAmI karuNA lIje // (2) marI aru kahatasAlI saba, hamako zra manAtI haiM / balAyeM jo ki haiM sArI, hamako A dabAtI hai // kapAyeM phaTa nAdArI, sadA hamako jalAtI haiN| gaI bhAratakI vaha hAlata, jo itihAseM janAtI haiM // yaha bhArata varSa hamAga, sahe du:kha aneka prakAza | yaha bhArata naiyA pAra lagaiyA, karuNAkara mukha dIje // patitadhAraka zivasukhakAraka, svAmI karuNA lIje // *pamanalAlajI se ki 'dharmapAla' nATakakA eka praza 1) kiraNa kiraNa 11,12 (3) kalA-kauzala hamArA satra, gaye haiM bhUla arase se / uThI tatvoMkI carcA zAMka ! bhAratake madarasese // jo thA duniyAkA zikSaka, vaha avidyAbaza sahe savArI !. nikalate haiM sahasro dAma, bana banake madarasese // hama jJAna-buddhi kara hInA, para-bandhana pha~sa bhaye dInA / yaha kumati hamArI naze dumbArI, sumatijJAna aba diije|| 10 (4) vAkaM vyarthavyaya saba, rUpA ho baiTha haiM khAlI / miTAyA dharma saba apanA, videzI cInI svA DAlI || svadezI ko ghRNA se dekha, apanI nAka kara DAlI // prabho ! karuNA karo hama pai, kiyekI hama saz2A pAlI / / hama vaira-virodha miTAveM, nija bhArata deza jagAveM / yaha 'mana' hamArA kare pukArA, bhAratakI sudhi lIje // 10 Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 anekAnta jaina - sambodhana jainiyoM ! kisa dhuna meM ho tuma, kyA khabara kucha bhI nahIM ? ho rahA saMsAra meM kyA, dhyAna kucha isa para nahIM ! mle aura anArya jinako, tuma batAte the kabhI ; dekha lo, kisa raMga meM haiM, Aja ve mAnava sabhI // 1 // aura apanI bhI avasthAkA milAna karo jarA / pUrva thI vaha kyA ? huI aba kyA ? vicAra karAMjarA hai kahA~ vaha jJAna-gaurava, rAjya-vaibhava zrApakA ? vaha kahA~ bahuRddha calaMkRta tapa, vinAzaka pApakA ? 2 vRSa ahiMsA ApakA vaha uTha gayA kisa loka meM ? prema pAvana ApakA saba, jA basA kisa thoka meM ? hai kahA~ vaha satyatA, mRdutA, saralatA ApakI ? vaha dayAmaya-dRSTi aura parArthaparatA sAtvikI ? 3 // pUrvajoM ke dhairya-zaudArya-guNa, tuma meM kahA~ ? hai kahA~ vaha vIratA, nirbhIkatA, sAhama mahA ? bAhu-balako kyA huA ? raNa-raMga-kauzala hai kahA~ ? ho kahA~ svAdhInatA, daurbalyazAsana ho jahA~ ? 4 // ve vimAna kahA~ gaye ? kucha yAda hai unakI kathA ? baiTha jinameM pUrvajoMko, gaganapatha bhI sugama thA ? hai kahA~ nirvAha praNakA ? aura vaha dRr3hatA kahA~ ? zIlatA jAtI rahI, duHzIlatA phailI yahA~ !! 5 // uTha gaI saba tasvacarcA, kyA prakRti badalI sabhI ! svapna bhI, nija abhyudayakA, jo nahIM zrAtA kabhI ! kho gayA guNa-nAma sArA, dharma-dhana saba luTa gayA ! A~kha to kholo jaga, -- degvA saverA ho gayA !! 6 // dharma - viSTara para virAjIM, rUr3hiyA~ Akara yahA~, dharma hIke vepameM, jo kara rahIM zAsana mahA / thIM banAI tumhoMne ye, nija subhItake lie, bana gaye para aba tumhIM, inakI gulAmIke lie !!7 dekhie, maidAne unnatimeM kulAMce bhara rahe, kauna haiM, nija tejase vismita savoMko kara rahe ? nava-navAviSkAra pratidina, kauna kara dikhalA rahe ? deva-duSkara kArya vidyut-zaktise karavA rahe ? // 8 // [varSa 1, kiraNa 11, 12 ho rahA guNagAna kinake, yaha kalA-kauzalyakA ? baja rahA hai dundubhI, vijJAna - sAhasa- zauryakA ? kauna haiM ye bana rahe, vidyA- vizArada Ajakala ? nIti-vid, satkarma - zikSaka, patha-pradarzaka Ajakala ? 9 || sociye, ye haiM vahI, kahate jinheM tuma nIca the, dharmazUnya asabhya kaha kara, Apa banate U~ca the / sadvicArAcAra ke jo, pAtra bhI na gine gaye, hA DAlA usI dama yadi, kabhI inase chU gaye // 10 // anavarata udyoga au, zrAtma-bala- vistAra se, abhyudaya inakA huA hai, prabala aikya- vicArase / svAvalambanase inheM jo, saphalatA anupama milI; zoka ! usako dekha karake, sIkha tumane kucha na lI / / 11 / / Atmabala gaurava ga~vAyA, bhUla zithilAcAra meM; pha~sa gaye ho betaraha tuma, jAti-bheda-vicAra meM ! sAtha hI, aparItiyoMkA jAla hai bhArI par3A ; ho rahA hai karmabandhana-se bhI yaha bandhana kar3A !! 12 // tor3a yaha badhana sakala, svAtaMtrya-bala digvalAie ; labha gaurava jo huA, usako punaH prakaTAie / pUrvajoM kI kIrtiko baTTA lagAnA kyA bhalA ? saca to yoM hai, DUba maranA aise jIvana se bhalA // 13 // jAtiyA~, apanI samunnati hetu, saba caMcala huI; para nayA joza tumameM, kyA rageM ThiTharA gaI ? puruSa ho, puruSArtha karanA, kyA tumheM AtA nahIM ? puruSa-mana puruSArthase, haragija na ghabarAtA kahIM // 14 // jo na AtA ho tumheM vaha, dUsaroMma sIkha lo ; anukaraNa kahate kise, jApAniyoMse sIkha lo / dekhakara itihAsa jagake, kucha karo zikSA grahaNa ; ho na jisase vyartha hI saMsAra meM jIvana maraNa / / 15 / / chor3a do saMkIrNatA, samudAratA dhAraNa karo. pUrvajoMkA smaraNa kara, kartavyakA pAlana karo 1 zrAtma bala para jaina-vIro ! ho khar3e bar3hate rahA; ho na le uddhAra jaba taka, 'yuga pratApa' bane raho // 16 // - 'yugavIra' Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azvina, kArtika, vIrani0saM02456 ] jaina-maMtrazAstra aura 'jvAlinImata' jaina. maMtrazAstra aura 'jvAlinImata' ( 2 ) indranandi yogIndrakRta 'jvAlinImata' athavA 'jvA linIkalpa' nAmakA jaina mantrazAstra, jisakI mUlotpatti dikI rocaka kathA 'anekAnta' kI pichalI kiraNa meM dI jA cukI hai, dehalImeM bhI maujUda hai aura usake sAtha meM paM0 caMdrazekhara zAstrIkA nayA hindI a nuvAda bhI lagA huA hai, jo bahuta kucha sAdhAraNa tathA truTipUrNa jAna par3atA hai| isakI eka prati hAla hI meM caMda-geja ke liye mujhe lA manoharalAlajI jauharI ke pAsa se dekhane ko milI thI / isa maMtrazAstra meM, maMtrasAdhana karane vAle 'maMtrI' kA svarUpa batalAte hue athavA yaha pratipAdana karataM hue ki kisako maMtrasiddhi hotI hai-- kauna usakA pAtra hai, likhA hai : maunI nimamitacittAM medhAvI vIja zaraNamamarthaH / mAyA-madana- madonaH siddhayati maMtrI na saMdehaH || 30 samyagdarzana zuddha devyacanatatparAM vratamamenaH / maMtrajapahomanigno'nAlasyAM jAyate maMtrI // 1 // deva- guru samayabhaktaH savikalpaH satyavAgvidagdha / vAkpaTupagatazaMkaH zucigamanA bhavenmaMtrI ||32|| devyAH padayugako tAnAryakramAbjabhaktiyutaH ! svagurUpadezapa rgeNa vartateyaH mamaMtrI sthAna // 3 // zrarthAn- ' jo mAMnI ( sAdhanAvasthA meM mauna meM rahane vAlA) ho, niyamita citta ho, medhAvI ho, maMtra 555 bIjAkSaroke dhAraNAme - zravagAhanameM samartha ho. mAyA-madana aura madase hIna ho vaha maMtrI niHsaMdeha siddhaviga hotA hai / jo zuddha samyagdarzanakA dhAraka hAM, devI ( jvAlAmAlinI) ke pUjana meM tatpara ho sahita ho. maMtra japa- homame lIna ho aura nigalasya hAM vaha maMtrI honeke yogya hai / jo deva guru dharmakA mata ho, savikalpa ( savicAra / ho, saca bolane vAlA hA catura ho, vAkapaTa ho, bhayarahita ho, pavitra hA a citta ho, vaha maMtrI honekA pAtra hai / jo devI ke caraNayugalakA bhakta ho halAcAryake caraNa kamalAma bhaktikA liye hue hAM aura apane gamake upadezAnamAra vartatA ho vaha mantrI hotA hai|' sAtha hI yaha bhI likhA hai ki vidyA aura gurukI bhakti jo yukta hai use devI (jvAlAmAlinI) tuSTi-patri pradAna karatI hai aura jisakA cina inakI bhaktima rahina hai usa para vaha davA upabhAva rakhatI haikopa karatI hai| aura isake bAda jAzadama mantramAcana kA pAtra nahI jise isa zAstra meM vAMgata maMtrI siddha karanekA adhikAra nahIM usakA svarUpa isa pa kAra diyA hai samyagdarzanadurI bAkkuTazchanda sAMbhayasamaM taH / zUnyahRdayaH malajjaH zAkhaM'smina no bhavenmaMtrI // 34 * TIma 'maMtrabIjAkSarAvagAhanazana: 'ma likhA hai, Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa 11,12 arthAt-jo samyagdarzanase rahita ho, kuNThita isake bAda grahoMke bheda-prabheda, unake svarUpa aura vAkya ho (jisakA vacana spaSTa uccArita na hotA ho) ve cihna Adi batalAye gaye haiM jina parase unheM pahavedapAThI ho, bhayasahita ho, zUnyahRdaya ho aura cAnA jAtA hai / pAThakoMkI ruci tathA paricayake liye lajjAvAna ho vaha isa zAstra meM maMtrI honekA adhikArI isa saba kathanakA sAra nIce diyA jAtA hai :nahIM hai| ratikAmA, balikAmA aura hantukAmA aise tIna ___ ima mvarUpa kathana meM do vizeSaNa khAsa hai-eka prakArake graha hote haiM / vaira ke kAraNa hantukAmA graha to 'chAndasa' aura dUsarA 'salajja' aura uname yaha pakar3ata haiM aura zeSa kAraNoMse dUsare prakAraka graha pakaspaSTa hai ki isa maMtrasAdhanAmeM eka to lajjAko sthAna ita haiM / ina grahoMke bhI phira do bheda haiM-eka divyagraha nahIM-ume uThA kara rakha denA hogA aura dUsare aura dUsare adivyamaha / divya grahoMke do bheda haiMvedapAThIko athavAvedAnuyAyI hindUko isakI sAdhanA paruSagraha aura strIgraha / puruSagraha puruSako aura strIkA adhikAra nahIM / anyatra bhI, sAdhana vidhikA graha strIko nahIM pakar3atA kintu puruSapraha strIko aura varNana karate hue, prathake aMtameM parasamayIko yaha nIgraha paruSako pakaDatA hai, aimA ratikAmagrahoMkA vidyA denakA niSedha kiyA hai aura yahA~ taka likhA hai. niyama hai| parantu mare grahoMkA aimA niyama nahIM hai / ki svadharmIko yaha kaha kara vidyA denA cAhiya ki unameM paruSaha paruSako aura strImaha strIko bhI pakar3a 'yadi tuma paradharmIko doge to tumheM RSi, gau aura letA hai| strIhatyAdikameM jo pApa lagatA hai vaha pApa lgegaa|' puruSagraha sAta haiM, jinake nAma haiM-1 deva, 2 nAga, yathAH 3 yakSa, 4 gandharva, 5 brahmarAkSasa, 6 bhUta aura 7 vyaMtara / parasamayine na deyA tvathA pradeyA svasamayabhaktAya / inameM Tena' sarvatra pavitra rahatA hai; 'nAga' sotA hai; guruvinayayanAya sadAIcetase dhaarmiknraay||14|| 4 / 'yakSa' sarva aMga tor3atA hai, sadA dUdha pItA hai aura RSigokhohatyAdiSu yat tadbhaviSyati tno'pi| akmA ha~satA yA gaMtA rahatA hai; 'gandharva acche svarayadi dAsyasi parasapayAyetyutkAna:pradAtavyA / 15 se gAtA hai; 'brahmarAkSasa' saMdhyAke samaya jApa karatA mahalakSaNa nAmake dUsare adhikArameM sabase pahale, hai, vedoMkA par3hanA hai, striyoMmeM anarakta rahatA hai aura eka hI padyameM, uma manaSyakA varNana hai jisako praha garvasahita vartatA hai; 'bhatta' kheiM phAr3a kara dekhatA hai, lagatA hai aura usake viSayameM spaSTa limvA hai ki- nAcatA hai, jaeNbhAI letA hai, kaoNpatA hai aura ha~satA hai; 'jo ati harSita ho, ati viSaNNa ( viSAdayukta ) ho, 'vyaMtara' mUrSita hotA hai, getA hai, daur3atA hai aura Darapoka ho, anyamanaska (calacitta yA zUnyahRdaya) bahuta bhojana karatA hai / isa prakAra yaha divyapuruSa ho, athavA jisake sAtha bhavAnnarake sneha yA vairakA prahoMkA lakSaNa hai-jo loga ina grahoMse pIr3ita hote haiM sambandha ho ume paha pakar3ate haiN|' yathA:- ve ukta prakArakI ceSTAe~ kiyA karate haiN| pratihaSmaniviSaNNaM bhavAntarasnehavairasambandham / strImaha nava haiM, jinake nAma haiM-1 kAlI, 2 kabhItaM cAnyamanaskaMbahAH bhagavanti bhuSi mnujm||1 rAlI, 3 kaMkAlI, 4 kAlarAkSasI, 5 pI, 6 pretA Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina - maMtrazAstra aura 'jvAlinImata' Azvina, kArtika, vIrani0saM0 2456 ] zinI, 7 yakSI, 8 vaitAlI aura 9 kSetravAsinI / kAlIse pIDita manuSya anna nahIM khAtA; kakAlI se gRhIta vyaktikA mukha pIlA par3a jAtA aura zarIra dubalA ho jAnA hai; rAkSasI me pIDita manuSya rAtriko bhramaNa karatA hai, kaulika bhASA bolatA hai aura aTTahAsa karatA hai; 'jaMpI' se gRhIta manuSya mUrdhita hotA hai, gaMtA hai, aura kRzazarIra ho jAtA hai; 'tAzinI' se gRhIta manuSya bhayaMkara dhvani ke sAtha cakita ho jAtA hai aura hoTha cabA kara uThanA hai| isI grahako vidvAnAne 'vIragraha' bhI kahA hai, do mahIne ke bAda saMsAra meM isakI phira koI cikitsA nahIM hai; yakSa ( vayakSa ) jisa manuSyako pakar3atI hai use bhAMga (athavA bhAMjana) karane nahIM detI aura na apIna priyastrIkA saMgama hI karane detI hai, vaha svayaM guptarUpase usake sAtha jItI hai-krIr3A karanI hai X ; vaitAlikA gRhIta manuSyakA mukha sukha jAtA hai aura zarIra kRza ho jAtA hai; 'kSetratrAminI' se pIDita manuSya nAcatA hai, hA pUrvaka ha~satA hai, vidyuta ke samAna Aveza ko grahaNa karatA hai, kolikI bhASA bolatA hai aura tejI se daur3atA hai / isa prakAra ye divya strImaTake lakSaNa haiN| isake bAda eka patha yaha likha kara ki 'isI prakAra dUsare mithyA graha maujUda haiM unheM bhI vidvAna buddhivaibhavakaM balame satya graha kara lete hai / ' dUsare pathame avaghaDa Adi kucha akSarI mayogavizeSako devabhUtokA 'kaulika' batalAyA hai| aura phira diya + meM 'nabhivikA bhASA' me fdayA hai| x 'jIvati' kA likhA hai / mithyAgrahAstathAnye vidyannaM tAnapIha vidvAMsa. / satyagrahAnprakurvanti zemuSIvaibhavabalena // 15 // 557 prahoMkA nAmAdika diyA hai| jo isa prakAra hai 1 dAkhala, 2 dhanurbraha, 3 zAkhila, 4 zazanAga, 5 prIvAbhaMga aura 6 uccalita ye chaha zradivya graha haiM / inheM 'aparamAra' graha bhI kahate hai / ye binA ke manuSyako jItA nahIM chor3ate haiM / isa maMtrazAstra me ye bhI sAdhya hai| bAkI inakA koI vizeSa svarUpa nahIM diyA / aura isake sAtha hI graMthakA dUsarA adhikAra samApta kiyA gayA hai, jo 22 pa kA hai / tIsare 'mudrA' adhikAra me, jo vastuta. dvAdaza piNDAkSage tathA yaMtroke bhedake sAtha 'sakalIkaraNa' adhikAra hai, sabase pahale sakalIkara gAkI z2arUrata batalAI gaI hai aura likhA hai ki 'maMtrI vinA sakalIkaraNake staMbhAdi nigraha - vidhAna meM samartha nahIM hotA XI tatpadhAna zarIra ke jUdA judA aMgI kucha bIjAkSarIke nyAsakA aura dizAbandhanakA kathana karake apane aura caukora 'vajrapiMjara' nAmake durga kI kalpanA karane kA vidhAna kiyA gayA hai, jisase maMtrajapAdike samaya koI mAgnekA icchuka duSTa graha usa durgako na laMgha sake aura usame baiThe hue maMtrI kI upadrava na kara ske| isa durgakI racanAkA kucha vistAra ke sAtha varNana karata hue usImeM bAraha piMDAkSagaMkA hai, rakSaka yaMtrakA ullekha hai aura usake madhyamaM phira aSTamAtRkA deviyo meM ghirI huI jvAlAmAlinI devIke dhyAnakA vidhAna hai| jisame jvAlAmAlinIkA svarUpa punaH diyA gayA hai / isake bAda mahoke niha ke liye unake stabhana, snobhana -: puNya adhikArI kA jA paricaya hai vaha manalAla hI vahatIkI prati paramaM diyA jAtA hai kyAki unakA paga noTa bambaI kI prati parama liyA nahI gayA thaa| X sakalIkarana vinA maMtrI staMbhAvinigraha vidhAne / zramamA sakalIkarAM pravakSyAmi // 1 // Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 anekAnta varSa 1, kiraNa 11, 12 (AkarSaNa), tADana, akSisphoTana, preSaNa, dahana, bhedana, kara chedana, dahana Adi sambaMdhI jo pada bhI maMtrI bobaMdhana (muSThiprahaNa Adi), grIvAbhaMjana, aMgachedana hanana, latA hai vahI maMtra ho jAtA hai| aura zeSa do meM kahA hai majjana aura ApyAyanakA vidhAna karake unake maMtra ki jvAlanImatakA jAnane vAlA bhale hI mAlAmaMtrako diye gaye haiM tathA mudrAe~ bhI banalAI gaI haiM aura unama na par3ho, vidhipUrvaka devIkI sAdhanA bhI na karo aura grahoMkA nigraha hAnA ligyA hai / mAtha hI, yaha bhI bata- cAhe vaha devIke arcana, jApya, dhyAna, anuSThAna aura yA hai ki jima prakAra zabda, cAbaka, aMkuza aura paigeM homase bhA rahita ho phira bhI vaha jo pada bolatA hai se ghor3a-hAthI hA~ ke jAna haiM usI prakAra badhajanoM ke vahI maMtra ho jAtA hai !! amtu; ina damoM padyoM aura ina sambodhana para divya aura adivya sabhI graha nAcate haiN| ke bAdaka 18 padyoMkI-jinameM kucha maMtrabIjoM Adi buddhimAna purupa uttama maMtrAMke nIkSaNa vAgvAragoma duSTa kA varNana hai-sthini graMthapranimeM kucha saMdigdha jAna prahaka hRdaya aura kAnako bheda kara jo jo cintavana par3anI hai kyoMki graMthapratika aMtameM, pranthakI 368 padyakaratA hai vaha vaha saba ima bhamaMDala para prastuta ho jAtA maMgyAkI gaNanA karanaM hue, ima adhikAra (pariccheda) hai / isa pichale kathana ke do padya isa prakAra haiM :- kI padyasaMkhyA 68 banalAI gaI hai aura adhikAra meM zabdakazADUzacaraNaihayanAgAzvAdinAyathAyAntiH 83 da gvAmbI hai / anaH 56 ke bAda 83 nakake ina 28 padyAma 12 padya hI mUla granthake haiM, zepa maba kSepaka hai| divyAdivyAH sarve natyanti tthaivmNbodhntH|| 5 / / . " ve mUla padya kaunase haiM ? yaha ima anuvAda vAlI dahalI cAyatIkSaNavaramaMtrabhinvAduSTa grahamya hRdyNknnaa| kI ganthani parasa paraM taura para nahIM jAnA jA sktaa| yadyacintayatibadhastattacodyaM karotu bhuvi // 56 / / isake liye dUsarI mUla prAcIna pratike damvanakI jarU isake bAda dasa padyAma jinamesa pratyaka vAkyakA cauthA caraNa "yakti padaM nadeva maMtra: syAta" hai, cautha maMDalAdhikArameM gahoMkA unnATana, nigaha tathA maMtrIkA kucha mahatva khyApita kiyA gayA hai aura aneka gaMdanAdika kagana liye vakSake nIce, pretagRhameM, caturUpase yaha batalAyA gayA hai ki vaha jo pada bolanA hai. patha meM, gAmake madhyabhAgameM athavA nagara ke bahi mAga vahI maMtra ho jAtA hai / ' namUne ke taura para inamama nIna meM maMDala banAnakA vidhAna kiyA gayA hai aura 'navapaca isa prakAra haiM : baMDa', 'marvatobhadra' Adi aneka maMDalAMka banAnakI vidhi chedanadAnapreSaNabhaMdanatADanasabaMdhamAndhyamanyadvA / prAdika dI gaI hai / ima adhikAra ke 44 pA hai| pAjinAyataduktvAya-kti padaMtadevamaMtra:syAt / 56 pA~caveM kaTatailAdhikAra meM bahunasI davAiyoMke saMyoga na paThatu mAlAmaMtraM devIMsAdhayatu naiva vidhineha / se eka 'bhUtAkampana' nela tayyAra karanekI vidhi dI hai bhImAlinImatoyakti padaMtadevamaMtrasyAt 6 // aura phira use 'svaGgarAvaNa' vidyAmantrama hajAra bAra devyarcanajapanIyadhyAnAnuSThAnahopargahano'pi / maMtrita karaneko likhA hai / isa prakArase siddha hue tela zrIghAlinImanajhA yakti padaM tadeva maMtra: syAt 65 ko muMghanise zAkinI, apasmAra, pizAca aura bhutagaha pahale patra meM batalAyA hai ki 'pArzvajinAya' kaha nAzako prApta ho jAte haiM tathA viSa nirvipatAmeM pariNata a . . Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAzvina, kArtika, vIrani0saM02456] jaina-maMtrazAstra aura 'jvAlinImata' ho jAtA hai, aisA aMtake nimna padyadvArA sUcita kiyA kanakasahajAtapuSpairmalayajanapalocanAmRgamadeva / gayA hai : samabhAgena gRhItaistilakaM trailokyajanavazakRt // 7 zAkinyo'pasmArapizAcabhatagrahAzca nazyanti / isameM kanakapuSpa, sahajAtapuSpa, malayagiricaMdana, nirviSatAM yAti viSaM tailasyAmukhyanasyena // 50 // nRpalocanA aura kastarI ina pAcoMko sama bhAgameM lekara chaThe vazyayaMtrAdhikArameM aneka yatrAMka nirmANako jo tilaka kiyA jAtA hai use tIna loka manuSyoMko vidhi unake maMtrI, citroM tathA phana-mahita dI haiM, yaMtroM vazameM karane vAlA limvA hai| ke nAma isa prakAra haiM-1 sarvarakSAyaMtra, * gaharakSaka- eraNDakabhakta karasena divasatrayeNa pathakakRSNatilA: putradAyaka yaMtra, 3 vazyayaMtra, 4 mohanavazya yaMtra, 5 strI. bhAvyAH zunIpayonijamUtraNAnagajayavANAH // 56 AkarpaNa yaMtra, 6 sanA-jihvA-krodha-staMbhana yaMtra. staMbhana imameM liyA hai ki kAle tiloko eraNDaka aura yaMtra, 8 jihvAmtaMbhana yaMtra, 5 gati-jihvA-krodha-staMbhana- bhaktakake gmameM tathA kunIke dUdha aura apane mUtrameM yaMtra, 10 pApavazya yaMtra, 11 kagAyavazya yaMtra, 12 zA- pathaka tIna dina taka bhAvita kareM to ve kAmadevakI kina bhayaharaNa yaMtra, 13, ghaTayaMtra, 14 marvavighnaharaNa vijayake vANa bana jaaveN| yaMtra, 15 AkarSaNayaMtra, 16 paramadevagRha yaMtra / aMtama isI taraha kucha davAiyoma bahunamI gAliyA~ banA vazyahavanakA eka namakhA (padhikalpa ) dakara 47 kara unheM lavaNa tathA apane mUtra ke sAtha eka acche padyAMmeM ima adhikArako pRga kiyA hai / numantra kA vaha varnana meM rakha kara bhAvita karane aura phira pakA kara padya ima prakAra hai : namaka tayyAra karanekI bAta likhI hai aura uma namaka madharatrayeNa gggl-dshaaNg-pNcaaNgdhmishrnn| kA"bhavanavazakArI" banalAyA hai / isa adhikAra juhuyAna mahasra dazakaM vazaMkagatIndrapapi kathAnyapa / / pahAsaMkhyA 55 hai| __ imameM batalAyA hai ki 'madhAtraya ( madhu, zarkaga, AThaveM snapanAdhikArameM 'vasudhArAmnAna'kA vidhAna ghI ) ke mAtha gaggula aura dazAMga tathA paMcAMga dhapakA diyA hai| isameM bhAmako zuddha tathA saMskArita karane, milAkara dama hajAra bAra havana karanema indra bhI vazama hA caukAra maMDala yanAne, maMDala ke konoM para ghar3e rakhane, jAtA hai ! bhogekI to bAta hI kyA ? yaha padya agala aura Upara maMDapa nAnane tathA usake madhya meM navachidrakA tatrAdhikAgmeM diyA jAnA cAhiye thA, isa adhikArameM ghar3A laTakAne aura ghar3emeM mRtyuMjaya yaMtrako likha kara diye jAnakA koI spaSTa kAraNa mAlaga nahIM honaa| DAlane. kara davAiyoM meM udvartana (baTanA ) nayyAra mAnaveM vazyataMtrAdhikArameM aneka prakArakaM vazya karake uga maMtrome mantrita karane aura jisake lie tilaka, aMjana, namaka, nela, carga, lapa tathA anya pra- nayyAra kiyA gayA , umako malane para jo maila nIce yogoMke namana vidhi aura phala-mahina diye haiM / eka giraM umakI eka mUrti banAne, aura phira middhamattieka viSaya ke kaI kaI namastra bhI haiM / do namUne isa kAsa pATha dikapAlAMkI mUrtiyA~ banAne, unheM tathA prakAra haiM: manamUnikA nava paTar3iyoM para biThalAna, unakA pUjana Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 anakAnta [varSa 1, kiraNa 11.12 karane aura naivedya car3hA kara usa naivedyako nadI meM DAlane dasaveM 'sAdhanavidhi' adhikArameM ziSyako vidyA Adi snAna paryaMta kitane hI vidhi-vidhAnoMkA ullekha denekI vidhikA varNana hai / usake liye eka caukora hai| aura 'vasudhArA' maMtra diyA hai jimase snAna karAyA 'satya' nAmaka maMDalakI racanA karake usameM ziSya ko jAtA hai| sAtha hI, usa madhyameM laTakataM hue ghar3emeM, biThalAne aura phira use maMtra dene AdikA saMkSipta vijisake jalAdikase snAna kagayA jAtA hai, gomUtrAdi- dhAna hai / aMtameM helAcAryakA smaraNa kiyA gayA hai ke DAlanakA bhI vidhAna diyA hai aura aMtameM likhA hai aura unake kahe hue artharUpa 'jvAlinIkalpa' ko ki isa vidhima mnAna karane vAle manuSyako jvAlAmA- AzIrvAda diyA gayA hai, aura vaha isa prakAra hai :linI devI zrI, saubhAgya, Agagya, tuSTi, puSTi detI TavigaNasamayamukhyo jinapatimArgocitakriyApUrNaH hai, usakI Ayu bar3hAtI hai, grahapIDA dUra karatI hai, zatrubhaya miTAtI hai, karor3oM vighnoMko nAza karatI hai / vanasamitiguptigupto helAcAryo munirjayati // 16 // / aura bahuta prakAra ke gaMgoMko zAnta karatI hai| yAvatakSitijaladhizazAMkAmbaratArakAkulAcalAstA ___ isa adhikArameM, jisake kula 35 padA hai. siddha-vat hlaacaayoktaathHsthyaacchiijvaaliniiklpH||20 mRttikA' kA jo mvarUpa diyA hai vaha :ma prakAra hai :- isake bAda aMthakArakI pragamti-unakI guruparaMrAjadvAra-catuSpatha-kulAla-kasvAmalarasaribhayatara. pagakA ullegva-aura gantha racanake samaya kA jo varNana hai vaha dehalIkI ukta pratimeM nahIM hai-isI prakAra se dvigdaradavRSabhagakSetragatA mRttikA siddhA // 1 // dUradaramAsA "" aneka pratiyoM meM prazastiyA~ chUTa jAtI haiM / astu; usa arthAta-rAjadvAra, catuSpatha, kumhAra...nadIka donoM kA kucha paricaya isa lekhake pahale bhAgameM karAyA jA taTa, hAthIke dAnta aura bailake mIMga ina kSetroMkI miTTI cakA hai| siddhamiTTI kahalAtI hai| ima prakAra yaha 'jvAlinImata' nAmake maMtrazAstrakA navameM nIrAjanAdhikAra meM aSTa mAtakAoM tathA saMkSipta paricaya hai| isameM pahale do adhikAroMkA prAyaH kAlI, mahAkAlI Adi aneka devI-devatAoMke (jina paga paricaya A gayA hai aura zeSakA sucanAmAtra hai / meM vIrezvara, mahAkAla, vAgezvarI,yoginI mahAyoginI / zAkinI zrAdi bhI zAmila haiM) aura grahoM / mukha piTThI jugalakizora mugntAra tathA siddhamiTTI Adisa sAlaMkAra tathA salakSaNa banAne, pratyeka mukhako naivedya-dIpa-dhUpAdikI jalameM bali dene athavA baliko jalameM visarjita karanetrAdikA vidhAna hai, dehanIkI ukta pratimeM isa padake sthAna para 'kavikaraNaaura sAtha hI usakA phala bhI diyA hai| aMtameM kahA hai samayamulye' likhA hai ( anuvAda bhI kaviyoMkI bana neke zAstra meM ki 'jvAlAmAlinI devIkI batalAI huI yaha nIrAjana- kara diyA hai ), jo prayuddha hai| isa prakArakI bahutamI azuddhiyAM vidhi gaha, bhUta, zAkinI aura apamRtyu ke bhayako zIghra dehanIkI pratike mUlapAThameM bhI pAI jAtI hai / bambaI kI vaha prati hI dUra karatI hai| isa adhikArameM 25 padya haiN| prAyaH zuddha hai, jisa parame maine neTa liyA thaa| Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAzvina,kArtika, vIrani0saM02456] anekAntadRSTi 561 gaI anekAnta-dRSTi [lekhaka-zrI0 paM0 devakInandanajI, siddhAntazAstrI ] AND jAnakI gati dRSTi ke anukUla hI hotI hai ; jaise vaza kisI eka viSayakI tarapha nirapekSarUpase jhaka paramArtha-dRSTi vAlake jJAnakI gati paramArthakI jAtI hai taba apane bhrama aura svArthake kAraNa vaha eka sAdhanA anakUla hotI hai aura svArtha-dRSTi vAleke jJAna prakAra ke kadAmahase pramta ho jAtA hai aura usako hI kI gati svArthIkI sAdhanaprApike anukUla hotI hai| jaise taise satya siddha karane tathA pracAra karanemeM tatpara ho "maMDe maMDe matibhiga" kI jo kahAvata lokameM pracalita jAtA hai / isa prakAra usake dRSTikoNameM vikAra pA hai vaha saba bhinna bhinna dRSTiyoMke Upara hI nirbhara hai| jAnasa usakA jJAna bhI ajJAnarUpameM pariNata ho jAtA isI lie jJAna samyagjJAna kaba hotA hai aura kaise hotA hai| yadi jJAnameM bhrama na ho, kisI tarahako svArthavAsanA hai, isa para vicAra karanesa yahI niSkarSa nikAlA jA na ho aura manuSya apanI madasadvivekabaddhiko yathArtha sakatA hai ki dRSTi meM samIcInatAke Ane para hI jJAname athavA nirvikAra dRSTi-kAMgNakI tarapha jhakane ke lie samIcInatA AtI hai, anyathA nahIM / aura dRSTi meM sa. khulA gamtA rahane deM, to unakI jJAnazakti vastuoM ke mIcInatA vastuke yathArtha svarUpake samajhanama hI pAtI aMta:sthalako sparza karake avazya hI vastugata anaMta hai| pratyaka vastu anekadharmAtmaka hai|ve aneka dharma jina dharmAko prApta kara letI hai| aura unakI aimI dRSTike jina svarUpoMmeM sthita hote haiM, jina jina paristhitiyoM honama jJAnakI nadanakula vRtti vikamina hokara prajJAnameM athavA jina jina samayo tathA jina jina kSetrome niva nijanya se AlhAdakA anubhava karatI hai ki jina jina pariNAmoMko liya rahate haiM, unakA una una hI jimake mAmane bar3e bar3e vaipAyaka sunya, avAMchanIya hI svarUpa, una una hI paristhitiyoM meM athavA una una hI nahIM kintu atyaMna heya aura pApamUlaka anubhavameM pAna mamayoM tathA una una hI kSetroMmeM una una hI pariNAma lagate haiN| isase kucha pahu~ce hue anubhavI vidvAnani svarUpadakhanA isIkA nAma anekAnta-dRSTi hai / deza-kAla isa prakAra ke udgAra nikAle haiM kiparisthitikaM anukUla avasthita vastuko yathArtharUpama na koTijanma tapa ta jJAna vina karma jhare meN| dekhanameM manuSyake jJAnakI maMdatA kAraNa nahIM hai kintu jJAnIka chinameM triguptina sahaja Tarai te / / usakI nikRSTa-prAsaktivaza-mvArthaparamparA athavA tajanya ina zabdoMka dvArA jJAnakA jo mAhAtmya varNana kiyA jo jJAnakA bhrama hai vahIM bAdhaka kAraNa hai| gayA hai vaha saba bhanekAntadRSTisaM hone vAle zAnakAhI hai| jaba manuSyakI dRSTi kisI svArthavaza athavA bhrama- samyak darzana-bAna-cAritrameM samyakadarzanako avasthAna Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 - prApta honekA kAraNa bhI yahI hai; kyoMki jIvAtmAkaM jJAnakI gati sadaiva zraddhA ke dRSTike - anukUla hotI hai aura saddRSTi, samyagdRSTi athavA anekAntadRSTi kA nAma hI samyagdarzana hai| yadi zraddhA viparIta ho to jJAnakI gati, vastuke svarUpa, bhedAbheda aura kAryakAraNabhAva ke viSaya meM pakSapAtaprasta ho jAtI hai / aura use hI viparyAsayukta buddhi kahate haiM / athavA zAstrIya paribhASA meM kAraNaviparyAsa svarUpaviparyAsa aura bhedAbhedaviparyAsa yukta bhI kahate haiN| kiMtu jima samaya vyAmAha ke dUra hone se Atmavizuddhivaza anekAntadRSTikA udaya hotA hai usa samaya AtmAkA jJAna svabhAvase hI anekAntAtmaka (niHpakSapAtI) hone se vastuke svarUpa kA yathArtha bodhaka hotA hai tathA rAgadvepa-rahita honeke kAraNa atIndriya AnandakA upabhoga karane vAlA bhI ho jAtA hai | ataH jJAnake viSaya meM yaha kahanA zranupayukta nahIM hogA ki vaha anekAntadRSTi ke vinA hI mithyAjJAna auva akalyANakArI kahalAtA hai / yahA~ para yadi yaha prazna kiyA jAya ki dRSTike kAntAtmaka hone kAraNa kyA hai ? to isakA uttara yaha hai ki jisa prakAra jJAnakA svabhAva vastuke svarUpako jAnane kA hai usI prakAra usa jJeyabhUta vastukA svabhAva bhI anaMtadharmAtmaka aura apane sampUrNa dharmosahita jJAnakA viSaya hone kA hai / ata eva jaba mAtmA vizuddhivazAt sarvajJatA prApta karatA hai taba vaha usake vastugata saMpUrNa dharmoMko yugapan jAnatA hai| paraMtu alpaza abasthAmeM vaha (aatm|) jJAna ke apUrNa hAnase vastugata ananta svarUpoMko yugapat nahIM jAna sakatA hai kiMtu guNamukhya-vivajJAvaza nayAtmaka jJAnake dvArA thAMDe anekAnta [varSa 1, kiraNa 11,12 se vastugata svarUpoMko ( dharmoko ) jAnatA hai / aura jisa samaya vaha alpajJa apane usa nayajJAnake citrako zabdoMmeM aMkita karake dUsaroMko samajhAnA cAhatA hai| athavA dUsaroMke dvArA svataH samajhanA cAhatA hai usa samaya vaha nayajJAna ke samAna hI zabdoM meM eka sAtha vastugata nAnA dharmoM ke pratipAdanakI zaktikA abhAva pAtA hai| isI liye eka hI vAcyake nAnAvAcaka mAna gaye haiM aura nAnA apekSAoMka dvArA eka hI arthakA nAnArUpase pratipAdana kiyA jAtA hai| jaise:- indrake vAcaka indra, zakra, puraMdara ye tIna zabda haiN| jaba indra kI AtmA meM aizvarya ke upabhogakI, pratyeka kAryako kara sakanekI, aura rAkSasoMko vidAraNa karanekI zakti vivakSita kI jAtI hai taba usake iMdana se indra, zakana se zaka, aura pUH nAmaka rAkSasake vidAraNase puraMdara aisa nAma par3ate hai / yadyapi usame tInoM hI zaktiyA~ pratyeka samaya meM maujUda haiM parantu eka vyakti ke dvArA eka samaya meM eka hI zabda pratipAdita kiyA jA sakatA hai tathA tInoM hI zabdoMka dvArA indrakA vAcya jAnA jAtA hai| isI prakAra jIva, jala Adi pratyeka zabda vAcya ke nAnA vAcakoMmeM bhI yahI yukti lagA lenI cAhiye / * svAmI samantabhavane ramakaraNa ubhAvakA cAra meM bhI, 'saddRSTi jJAnavatAni ' padake dvArA samyagdarzanake liye 'saradRSTi' zabdakA prayoga kiyA hai| isa prakArake eka hI arthake nAnA vAcakoMkA vicAra karanese yaha siddhAnta sahaja hI nikAlA jA sakatA hai ki vastuo meM aneka dharma hai aura zabda una dharmokA yugapat (eka sAtha) kahane ke liye asamartha hai| zrataeva kramapUrvaka bhinna bhinna arthakI apekSA se eka vAcakake nAnA vAcaka ho jAte hai / isIliye jainadharma nisargako hI dharmakA svarUpa batalAne vAlA hone se vastuko aneka dharmAtmaka arthAt anekAntAtmaka mAnatA hai; kyoMki 'anekAnta' zabda meM 'anta' zabda kA artha 'dharma' hai / aura una saba dharmoMkA jJAna mukhya-gaurA-vivakSAke Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAzvina, kArtika, vIrani0saM02456] anekAntadRSTi 563 dvArA hI kiyA jA sakatA hai anyathA nahIM / udAharaNa eka bAta aura bhI batalA denekI hai aura vaha yaha ke taura para-jisa samaya Apa zakana guNake yogase ki jisa prakAra vyAkaraNameM nAnA pratyayoMke lagAnase indrako 'zaka' kahate haiM usa samaya yadyapi usameM iMdanA- dhAtuoMke nAnA artha ho jAte haiM arthAta 'dhAtanAmane dika gaNa bhI maujUda haiM parantu ve gauNa haiM mukhya nhiiN| kArthatvAta' isa sUtrAnusAra dhAtugata prakRti ke aneka artha yadi una sabako hI mukhya kiyA jAyagA to kisI haiM aura ve saba artha bhinna bhinna pratyayoM va bhinna bhinna samaya bhI Apa zakAdika zabdoMkA uccAraNa kara hI upamoM ke laganese bhinna bhinna rUpameM pragaTa hote haiM / nahIM sakate / ataH guNa-mukhya-vivakSAsa hI zabda vastu- jaise-prahAra, vihAra, zrAhAra ityAdi rUpoMmeM 'ha(hara) gata aneka dhokA pratipAdana kara sakate haiM / yahI ka- dhAtu hai, pra, vi, aura zrA, ye tIna bhinna bhinna upathana yuktiyukta pratIta hotA hai| sarga haiN| aura ina tInoM hI upasargoMkI apekSAma prahA__ mArAMza yaha hai ki padArthameM aneka dharma hone se, ra, vihAra aura zrAhAra zabdAma bhinna bhinna proMkA zabdomeM eka eka hI dharma pratipAdana karanekI sAmarthya bAMdha ho jAtA hai / tathA hata, haraNa, hAraNa ityAdi honase aura guNamukhyavivakSAkI pravRttikaM vinA kAma na nAnA rUpomeM bhI 'ha' dhAtu eka hai parantu pratyayoMkI calanesa,bhanekAntavAda 'anvarthavAda' kI padavIko prApta bhinnatAsaM haga jAnA, haranA, haravA lenA, ye tIna bhinna ho jAtA hai / isake Azrayake vinA kisIkA bhI kAma bhinna artha pratIta ho jAte haiM usI prakAra sAmAnya aura nahIM cala sakatA hai / jaisa bhASA chaha kArakamaya hotI vizeSa rUpase vastumeM ananta dharma haiM / parantu dravya,kSetra, hai arthAt kartA, karma, karaNa, saMpradAna, apAdAna tathA kAla tathA bhAvakI apekSAsa jisa samaya jisa dharmakI adhikaraNa-maya hotI hai aura kArakoMka vinA bhASAzailI vivakSA hotI hai uma samaya usa dharmakI mukhyatA rahane kabhI bhI vyavahArayogya nahIM ginI jA makatI vaise hI ke kAraNa anya zepa dhamoM kI gauNatA ho jAnI hai| vastuko aneka dharmAtmaka na mAnanaMse, zabdameM eka kAla jaise upayukta dRSTAnnameM 'ha' dhAtuke mAtha pratyaya vA meM eka hI arthakI sAmarthya na mAnasa tathA pratipAdana- upasarga lagAnama dhAtugata mUla artha gauNa para jAnA hai meM gaNa mukhya-zailIkA Azraya na mAnanesa kisI prakAra aura pratyayagata tathA upamargagana artha pratyeka samaya kA vAcaNavAcaka vyavahAra bhI nahIM bana sakatA hai| pramumba hAnA jAtA hai, vaise hI vastugata vivakSita dharma jisa prakAra jo loga vyAkaraNako samajhate haiM mukhya aura avivakSita dharmoko gauNa ho jAnasa zabdoM athavA jo lAga nahIM samajhate haiM ve saba bhASA chaha ke dvArA bhinna bhinna arthokA vAcya-vAcaka-vyavahAra kArakamaya hI bAlana haiM usI prakAra anakAntakA sva- hotA jAtA hai / jaba taka vastumeM dravya, kSetra, kAla rUpa samajhane vAle aura na samajhane vAle donoMko hI nathA bhAvakI apekSAse guNamukhya vyavasthAko vivakSA anakAntakA Azraya lenA par3atA hai| anekAntavAdakA nahIM kI jAnI hai taba taka anekAntavArakI zailIkA hI maga nAma 'apaMkSAvAda' hai / apekSAvAdakA A- paricaya hI nahIM ho sakatA hai| sAmAnyako mukhya aura bhaya liye binA koI vaktA vA zrItA vastuke svarUpako vizeSako gauNa mAna kara vidhikA gAMtaka 'masti' na to kaha hI sakatA hai aura na samajha hI sakatA hai| aura niSedhakA dyotaka 'nAmni zannakA prayoga karake Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 1, kiraNa 11, 12 uparinirdiSTa gaNa-mukhya-vyavasthA-dyotaka (apekSAvAda- ho sakate haiM / jaise eka hI vyakti bhinna bhinna vivayotaka) 'syAt' yaha avyaya ukta 'asti' aura 'nAsti' kSAoMse eka hI kAlameM paraspara sApekSa rItise pitA, ke sAtha jor3A jAtA hai| arthAt jisa samaya Apa putratvAdi virodhI dharmoMkA AdhAra kahA jAtA hai usI kisI vastuko sAmAnyarUpasa vivakSita karake pratipA- prakAra pratyeka padArtha sAmAnya vizeSa rUpase vidhinidita karanA cAhate haiM aura vizeSarUpase pratipAdana nahIM SedhoMke dvArA arthAt asti-nAsti-rUpa paraspara virodhI karanA cAhate haiM, usa samaya vaha sAmAnya rUpase hai, dharmoM ke dvArA eka hI kAlameM pratipAdita kiyA jAtA hai| isa lie vidhivAcaka zabdakaM sAtha 'syAna asti' sAmAnya vizeSake Upara asti-nAsti-rUpase jaise aisA prayoga karate haiM aura vizeSa rUpasa nahIM hai isa vicAra kiyA usI prakAra nityAnityatva, ekAnekatva, lie niSedhavAcaka zabdake sAtha ' syAnnAsti' aisA tathA daivapuruSArthavAda Adika Upara bhI anakAntavAda prayoga karate haiM / kyoMki jisa samaya sAmAnyasa kA prayoga karanese vAstavika dArzanika paddhatikA bodha kisI vastukA pratipAdana kiyA jAtA hai usa samaya ho jAtA hai| svayameva yahI siddha ho jAtA hai ki usa samaya usa prAcAryoM ne jaba saMbhava bhaMgoMkI apekSA isI nayavastukA vizeSarUpasa pratipAdana iSTa nahIM hai / isa hI vAdakA nirUpaNa kiyA hai taba sAta bhaMgokaM mvarUpakA prakAra jisa jisa samaya jisa jisa apekSA jA ulekha kiyA hai| usa zailIkA bhI kisI samaya pAThakoM jo vidhisvarUpa vAkya bolA jAyagA usa usa samaya kA paricaya karAnakA prayatna kruuNgaa| isa lekhameM anaMusa usa apekSA pratyeka vidhAtmaka vAkyakA svayaH kAntadRSTi ke sAtha sirpha vidhi-niSedhAtmaka bhaMgakA hI meva yaha artha nikAlA jAyagA ki vivakSita vidhika khulAsA kiyA gayA hai| anusAra hI yaha vidhirUpa hai, itara avivakSita ape upasaMhAra kSAoMse nahIM hai / isI prakAra jaba jaba Apa kisI cIjakA niSedha karanA cAhega usa usa samaya usa usa anekAnta' ke viSayameM pUjya AcAryone bar3e manoniSedhAtmaka vAkyake prayoga karate samaya yahI artha hara bhAvoMke citra khIMce haiM / vAstavameM unake pUrvapakSa samajhanA cAhie ki yaha vastu amuka apekSA nahIM hai aura uttarapakSoMdvArA jaisA azeSa darzanoMkA rasAsvAda isa lie aise niSedhAtmaka prayogameM bhI yaha svayameva ho kara AnaMda milatA hai vaisA vizeSa vizeSa darzanoMke siddha hotA hai ki amuka vivakSAvaza usakA niSedha hai, paThana pAThanase bhI vaha prApta nahIM hotaa| isakI mahimAanya sarva vivakSAmAMsa niSedha nahIM hai| sArAMza yaha hai kA bhI prAcAryoM ne bar3I gvabIsa varNana kiyA hai jisa ki vivakSita vidhimeM hI avivakSita niSedhoMkA sahayoga kA kitanA ho paricaya pAThaka 'anekAnta' kI pichalI hai-avinAbhAva hai-aura vivakSita niSedha meM aviva- kucha kiraNoM meM prApta kara cuke haiN| 'anekAnta'kI pahalI kSita aMzoMkI vidhi garbhita hai, isIko zAstrIya bhASA kiraNameM - 'jainInIti' nAmaka sampAdakIya noTameMmeM yoM kahA hai ki vidhiniSedhasApekSa, tathA niSedhavidhi- zrIamRtacandrasUrikA yaha vAkya bhI sundara vyAkhyAsApekSa hotA hai / vidhi va niSedha nirapekSa siddha nahIM sahita prakaTa kiyA gayA hai, jo anekAntanIti athavA Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . Azvina, kArtika, vIrani0saM0 2456 ] anekAnta ke acche pradarzanako liye hue haiekenAkarSantI zlayantI vastutatvamitareNa / antena jayati jainI nItirmanthAnanetra miva gopii| bhaktibhAva bharade isameM batalAyA hai ki jaisa gopI makkhana nikAlaneke lie eka DorIko svIMcatI hai aura dUsarIko DhIlI karatI hai taba hI maMthana-kriyA kA TIka saMpAdana karake makvana nikAla sakatI hai vaisehI buddhi jaba eka dhamako mukhya rUpa se khIMcatI hai aura zeSa dharmaka pakSako gauNarUpase DhIlA kara detI hai taba hI vaha vAstavika vastugata svarUpako maMthana karake, sArabhUta heyopAdeyarUpa navanIta nikAla sakatI hai| yahI jananayavAdakI nIti hai / pAThakagaNa ! yadi isa nItikA samyaka prayoga hama saba apane jIvanama kareM to maiM nizcayapUrvaka kaha saka tA hU~ ki jIvana meM eka pUrva krAnti utpanna ho sakatI hai, jisake phanasvarUpa hama apanI saba adhIgatiyoMmeM mukta hokara unnata-gatigAmI bana sakate haiM; kyoMki jisa prakAra adisAvAdakA asalI prayoga ka ranevAlA jagatameM uttama uttama, sahRdaya, komalAnta karaNa, dayAlu aura jagatsRjya vyakti banatA hai usI prakAra anekAnta manuSya saccA samAlocaka, nyAyavAdI, udAgvRddhi, sarvAgakA jJAtA aura vizvakI vibhRti vana sakatA hai | jagata meM jitane anyAya-anyAcAra hote haiM ve saba unhIM logoMke dvArA hote hai jina duHkhamaya jagata ke vibhavakI cAha nahIM cAha nahIM Iza ! mujhe padAdhIza karade / parAdhIna rogasama bhogokI na cAha mujhe cAha nahIM bar3e bar3e mahaloM meM gharade / 565 kI ki buddhi mithyA ekAntavAda se (kore pakSapAta se ) dUSita hokara kaThora ho jAtI hai| aura usa kaThoratA ke kAraNa hI yatheccha vRttikI paripuSTi ke lie saMpUrNa zaktiyoM kA upayoga karAtI hai tathA nyAya-anyAya ke viveka se zUnya ho jAtI hai / ataH yadi yaha kahA jA ki anekAMtavAda ke vinA samajhe ahiMsAvAdakI bhI kucha qImata nahIM hai to kucha zratyukta nahIM hogA / jagata meM itihAsa sAkSI detA hai ki jitane kaThora aura bhayaMkara pApa nyAya va dharmake nAma para hue haiM utane dUsare kisI cIz2a ke nAma para nahIM hue / aura jina zaktizAlI athavA mAyAcArI logone nyAya aura dharmake nAma para alokoko phusalA kara sarala-sIdhe vyakti para - tyAcAra kiye hai ve saba isa zranekAntavAda ke na samajhane ke kAraNa hI kiye hai / anekAntavAda yuktipUrNa nirvairavRttipUrvaka eka prakAra kI vizAla buddhikA zrAtmA meM avatAra hotA hai aura usake kAraNa yaha AtmA sA ahisaka bana kara svaparakA kalyANa karatA huA saMsAra ke pApa karma se rahita hokara apanI pUrNa zrAtmasiddhiyoko prApta karanA hai| ataH bhagavAna mahAvIra ke isa vizAla tatvako jo loga mvata dhAraNa karake jaganako samajhAne hai una logokA hI janma saphala hotA hai| bhakti bhAva bharade [ lekhaka - paM munnAlAlajI "maga " ] A. mahakArI putra, pautra, mitrakIna cAha mujhe cAha nahIM svarNamayI jevara jara de / chor3a jaga-rAha cAha nAtha ! eka cAhanA hai bhakta- 'maNi' - mAnasa meM bhaktibhAva bharade // Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 anekAnta subhASita maNiyAM prAkRtalAjjoeNa trinn| jo icchadi mokkha magganuvatuM / mitradighalayo dhayAm || - zivArya | 'jo manuSya jJAnake udyAna vinA cAritra-naparUpI mokSamArga meM gamana karanA cAhatA hai vaha aMdhA aMdhere meM durgama sthAnako jAnakI icchA karatA hai ' [ durgama sthAnako adhere meM jAnA ati duHkhakara hotA hai -- usameM vyartha ho ko ho khanI par3atI haiM usI prakAra binA jJAnAyaka cAritra aura tapaka mArga para calaneme vyayakI ThokareM khAne ke sivAya aura kucha natIjA nahIM nikalatA / | jesiM visarI tesi dukkhaM viyANa sanbhAvaM / jadi ta hi sambhAvaM vAvArAM rAtthi visayatthaM / - kundakundAcAya | 'jinakI indriyaviSaya meM zrAsakti hai unake duHkha mvAbhAvika samajhanA cAhiye, kyoMki yadi vaha svabhAvase na ho to viSaya ke liye indriyavyApAra hI nahIM banatA / bhAvArtha - indriyokA viSayavyApAra rogopacAra ke sadRza hai aura isaliye unake duHkharUpa hone ko sUcita karatA hai| [ga hone para mopacArakI z2arUrata nahIM rahI usI prakAra yadi indriyA duHkha meM nirata hotI to viSayagA kI icchA bhI nahI icchA jaba pAI jAtI hai to vaha rAgakana hai aura isa liye indri ko durUpa sUcita karatI hai / paraM bAdhAsahiyaM vicchiraNaM baMdhakara NaM visamaM / jaM iMdiehi laddhaM taM sAkkhaM dukkhameva tathA / / -- kundakundAcArya | ( ' (puNyajanya bhI) iMdriyasukha vAstava meM duHkharUpa hI hai; kyoMki vaha parAdhIna hai- dUsarekI apekSAko liye hue hai, bAdhA sahita - kSudhA tRSNAdikakI aneka varSa 1, kiraNa 11, 12 bAMdhAoM athavA AkulatAoM se yukta hai, vicchinna haipratipakSabhUta asAtAke udayase vinaSTa athavA sAntarita ho jAne vAlA hai, bandhakA kAraNa hai - bhogAnulagna rAgAdi doSoMke kAraNa karmabandhanakA hetu hai, aura viSama hai - hAnivRddhi kA liye hue tathA tRptikara hai| [ indriyamukhako duHkhampa kahane ke liye ye hI pAMca kAraNA mulya haiM / atIndriyamukhameM inakA sadbhAva nahIM isI liye vaha saccA sukha hai| ] jAvaI liu uvasamai, tAmai saMjadu hoi / hoi kasAyahaM vasigayau, jIu amaMjadu soi // - yogIndradeva | 'jisa samaya jJAnI jIva upazamabhAvako dhAraNa karanA hai usakI kapAyeM zAnta hotI haiM-- usa samaya vaha saMgramI hotA hai aura jisa samaya ( kocAdi ) kapAyoMke adhIna pravartatA hai usa samaya vaha asaMyamI hotA hai / | isameM spaSTa hai ki mayanIpanA tathA zramayamIpanA kimI bAhya vaSAdi kriyAkAgaDa para hI avalambita nahI hai balki usakA AdhAra kaSAyAM kA abhAva tathA sadbhAva hai| aura isa liye kaSAyarUpa pariNata eka mahAvatI muni bhI yahI hai aura kaSAya kI upazAntatA ko liye hue eka mAtI gRhastha bhI gayI hai / ] kiriyArayiM kiriyAmetaM ca do vi egaMtA / amamatthA dAu 'jammamaraNadukkha pA bhAI' | - siddhasenAcArya | ' kriyArahita jJAna aura jJAnarahita mAtra kriyA ye donoM hI ekAnta haiM aura 'janma maraNAdi duHkhoMse bhaya mata kara' isa prakArakA zrAzvAsana jIvako dene ke lie asamartha haiN|' bhAvArtha- korA jJAna yA koga cAritra abhayapadakI prApti nahIM karA sakatA - saMsArakaM duHkhoM se chuTakArA nahIM dilA sakatA / donoM milakara hI usa kAmako kara sakate haiM / Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAzvina, kArtika, vIrani0saM02456] subhASita maNiyA~ saskRta kara vahA~ lAtA hai jahA~ pahalese usakI mani ThaharI huI hotI hai / parantu eka pakSapAtarahita manuSya kI aisI yadi pApanirodhojyasampadA ki prayojanam / nIti nahIM hotI, vaha apanI matiko vahA~ ThaharAtA hai atha pApAsavo'styanyasampadA ki prayojanam // jahA~ taka yakti pahu~catI hai-arthAt usakI mati prAyaH -svAmI smntbhdr| yatayanugAmikI hotI hai| 'yadi pApakA nigaMdha hai-pApAsava nahIM hotA hai bhasatA hi vinamratvaM dhanaSAmiva bhIpaNaM / aura isa liye kisIkaM pAma dhamasampatti tathA puNya vi -vaadiibhsiNhsuuriH| bhUti maujUda hai- to phira usake liye dUmarI-kulai 'asana puruSoMkI-durjanoMkI-vinamratA dhanaSoMkI zvaryAdirUpa-sampattikA kyA prayojana hai ? vaha usa 'nagaha bhayaMkara hotI hai|' ke Age koI cIja nahIM / aura yadi AtmAme pApAsrava banA huA hai to phira dUmarI-kulezvaryAdirUpa- "ha dAridra! namastubhyaM siddho'haM tvtprsaadnH| sampatti kisa kAma kI hai ? vaha usa pApAmravakaM kAraNa pazyAmyahaM jagansa na mAM pazyati kazcana // " zIghra naSTa ho jAyagI aura usake durgatigamanAdiko dAridra ! tujhaM namaskAra ho, tere prasAdameM meM gaMka nahIM skegii| (ataH aimA sampaniko pAkara mada siddhapadako prAna ho gayA hU~; kyoMki maiM saba jagatako karanA aura ima sampattime rahina dUsare dharmAtmAzrIkA devatA hai parantu mujhe koI nahIM dekhtaa|' tiraskAra karanA mUmbaMtA hai )' yaha pAbar3A nImArmika hai| mida bhAvAna makA vakhate haiM 3, kAI nadI dagyatAitanAmI bAnakA leka inameM eka parikha manuSya didoSamaMyaktaH prANinAM nava nArakaH / kAgA dazAkA acchA vivIcA gayA hai bhAra yaha sucita kiyA patannaH svayamanyepA na hi hastAvalambanama // gayA hai ki dArA manuSya gaNa kI mAra bhASA bhI jaTita Tima -vaadiibhmihmaar| damanAnA , parantu umasI mAra kAI prAMta bharalamAtA bhI nI' 'jo gagAdi (gaga-dvepa-kAma-krodhAdi ) dApoma .. - "dehIni vacanaM zrutvA dehamyAH paMcadevatAH / yukta hai vaha jIvAkA nAraka nahIM ho sakanA; kyoMki jo buda hI panina ho rahA hai-Daba rahA hai-usake dUmaga " mumvAnnirgasya gacchanti shrii-hii-dhii-dhRti-kiirtyH||" va kA uddhAra karane ke liye hastAvalambana danA nahIM bananA- hama vacanako sunakaradahameM sthita zrI (lakSmI), dRsagekA uddhAra vahIM kara makatA hai jo bura pahale a. hI ( lajjA ), dhI ( buddhi ), dhRti (dhairya ) aura kIrti panA uddhAra kiye hue ho|' nAmaka pA~ca devatA mukhake mArgame nikala kara bAhara cale jAte haiN|' bhAgrahInA ninIpani yuniyanatra panimmya niviSThA / isameM eka yuktime apane liye yAcanAkAne athavA bhIra patnapAnarahinasya tu yuktiyatra tatramanireni nivezam // mAMganemA doSamatalAyA gayA aura yaha mUcita kiyA gayA ki 'kheda hai ki haThamAhI manuSya yuktiko bIcamA~ca usane pAca vAtAMko kSati kI hai| Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ urdU-. 568 anekAnta varSa 1, kiraNa 11, 12 hindIgaga udai bhogabhAva lAgana suhAvanasa, "bada na bola jere gardai gara koI merI sune / vinA gaga aima lAgai jaise nAga kAraM haiN| hai yaha gambadakI sadA jaisI kahe vaisI sune / rAga hI sauM pAga rahe nanameM madIva jIva, x x -'jauka' gaga gaye zrAvata gilAni hota nyAre haiM / "kamInA4 kAma karaneme jo Dara jAe vahAdura hai| rAgauM jagatarIti jhaThI maba mA~cI jAna, "banI-AdamakI khAtira jAna de vaha bebahAdura hai / " gaga miTai mujhana amAra gvela sAre haiN| rAgI-vina rAgIke vicArameM bar3I I bheda, hama karate haiM Adata kI gulamAnA-atAataH / jaise 'bhaTA paca kAhU kAhako bayAra hai| isalAhapajIra isaliye Adata nahIM hotii| ___ x x -bhadharadAsa / x x -'hAlI' daMgya kumaMgani pAyaka hohiM sujana savikAra / "yahI hai ibAdata10 yahI diinaa-iimaaN| ginijAMga jimi jala garama caMdana hota a~gAra / ki kAma Ae duniyA meM insA~panka insA~ / " X X X ___ x x -vndaavn| jo kaha nerI z2abA~ nakaza 3 diloM pai ho jAya / jA rahIma uttama prakRti kA kari sakana kumaMga / kola' meM apane amala meM vaha amara paidA kara / / candana viSa vyApana nahIM lapaTe rahana bhujaMga // x -'prahAra' x ___ x -hIma / x insA~ kI zagAtA5 mutaallikA hai amala meM / maMvana kIje dhUpa kA prAtaH gvale zarIra / mIrAma meM nAmIma zagAna nahIM hotii| baMdha DAlane gaMga ko ravi kiraNoM ke tIra / x x -'ashNk'| ___ x x -'hAlI' AInA:dagvA agara pIrI meM yAda AyA zabAba parizramI loga dukhI na hona, parizramI hI jagadukha khot| . sudeva bhI saMbaka hai unhIMkA, manapya tA hai, zramahIna phiikaa|| , Age magna aura thI aba aura hI sagna huI / / x x -amIra' x x - darabArgalAla / ilmA-tavAjo-hunagaM-dAdA yAdahakaH / jo ghamanA hai pikavanda bIca,no tyAga ra kAkakati niic|| jisa zakhsameM ye vaphala nahIM vaha vaza nhiiN| kiMvA yahI hai tujhako batAnA vibhapANaM mAnaM pNddinaanaaN'| x -'zera' xxx rAhana-4 jisa kahane vaha mahananakA milA5 hai| jyoM mamudrameM pavana teM, cahu~dizi uThana nrNg| ____ AgamatalabI-6 mUjibe-rAhata nahIM hotii| tyauM zrAkulatAmoM khita, lahaiM na mamarama raMga // x x x x -hAlI' -vRndAvana / "marajA mAMga nahIM apane nanake kAja / 1 - bhAgabhAnaka nIce. : AvAz2a. nIca , mAnavapara upakAraka kAgne nanika nAva lAja // " namAnaka lie 6 mamUlya mAnI. dAmavaMka mpameM mAnaX X X pAlana. 6 sudhArako gvIkAra karane vAlI. 10 upAsanA. 11 dharmava sukhI rahaiM satra jIva jagataka, koI kabhI na ghabarAve, adAna. 12 manuvyaka. 13 asti. 14 vacana. 1.. majanatA. 16 baira-pApa-abhimAna chAI jaga, nitya naye maMgala gaave| gambaddha. 15 dAya-virAsata. 18 darpaNA. 16 zraddhAva thA. 20 yauvana ghara-ghara carcA rahe dharmakI, duSkRta duSkara ho jAveM, 21 kyiA, vinaya, kalA, nyAya maura IzvammaraNA. 22 guNA. jJAna-carita matakara apnaa,mnuj-jnm-phlsbpaaveN|| 23 manunya. 20 mukha. 25 upahAra-pAritoSika. 26 mAlasyameM / para mukhakI icchA. 27 mukhakA kaaryaa| att Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArivana, kArtika, vIrani0 saM02456] itihAsa itihAsa [ lambaka - zrImAna paM0 nAyarAmajI pamA ] kacha samayase jainasamAja meM bhI inihAmakI carcA ghaTanA bar3hAkara prakaTa kI jAtI hai aura bar3I bhArI se hone lagI hai| digambara aura tAmbara ghaTanA bilakula sAmAnya banA dI jAnI hai, usI mata maMganoM hI sampradAyake vidvAnokA dhyAna isa ora yA sampradAyakI usase sabase adhika hAni hotI hai| AkarSita huA hai aura ve isa viSaya ke choTa mAMTe kyoMki eka satya ghaTanAsa manuSya jI zikSA grahaNa lekha tathA grantha limbana laga hai / patroM meM aksara isa kara sakatA hai, vaha zikSA umake anuyAyiyoMkI nahI viSaya ke legya bhI prakAzita hone gahana hai parantu hama milane pAnI / jina kAraNa-kalApoMke milanekA dekhana hai ki adhikAMza jaina lagvaka inihAmake amalI pariNAma baga honA cAhie, jhaTaM inihAsama unakA uddezyakA na mamajha kara usa balapUrvaka dhArmika yA mA pariNAma asA vidina hotA hai aura na usa pa. mpradAyika kanAma ghamATa le jAne kA prayatna karata hai. vizvAsa karane vAle 'babana' bokA 'prAma' bAna kA jo ki sarvathA anAcana hai| itihAma satya ghaTanAAMkA AzA karane lagate hai| isake sivAya itihAsa prakAzaka hai| kimI mata yA mampradAya / kAraNa vaha naMgyaka jAnanA hai kAlA gaM nimnadhivipalA matya kA ullaGghana na kara makanA / imAnA itihAma ca pathyo'. mama ananta aura pavA vAna lavakakA-cAI vaha svayaM kimI mana yA sampradAyapara vimnana hai.TamAnA mere pAnaparabhA koItihAmiya vizvAsa karanavAlAhA-yaha kanavya hai ki vaha nA magarapAna rahanA-nanatnamabara ghaTanA jisa samaya zrAra jima pama ghaTita huI hA pakaTa hA binA na rahegA aura naba maMgagaNanA matyakA meM umI samaya aura TamI rUpa meM prakAzita kre| marane vAloM meM kI jAyagI ma liga bhA satyakA pASaNa karanA hI umakA mabame pahA kanavya mala kA mAna kimI maya ghaTanA bhayathAnya hai / kisI mata yA sampradAyakI apanA ma manyakA pakAzita karanakA prayana nA . sabama adhika ekanie upAmaka honA caahie| umaM kalpanA kIjie ki mAna pAvamA va pAlaM jAnanA cAhie ki kisI prakAra ke pakSapAtama kimI mA jainAcAryA yA jo para vidvAna yA ghaTanAko ayathArtha rUpame prakAzita karanA itihAsa kA aura usake pAginatya ke prakAzita karane vAle isa samaya hatyA karanA hai| ume vizvAsa honA cAhie ki ma mA kotha milane / apanaM yakI durvananA . hI itihAsakA jIva hai aura sajIva itihAmahI manAya vaza usane kimI mamaya koI dRprani kI pI. pA ko sumArga batanA makanA hai. jo ki itihAsa par3hane kA sAdhAraNa liyA thA. aura janadharmaketA sabase pradhAna lAbha hai| vAstavama dambA jAya to jima kaI maMca hai unameM zatrutA baDhAnakI kAjiza kI thii| mana yA mampradAya mAhama paha kA koI choTImA eka aparigAmI mAmA dharmamAhA kAma kama Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAna [vaSa 1, kiraNa 11, 12 kI ina duSprivRttiyoMko DhakanekA prayatna kara sakatA hai| kisI aise manaSyaka likhe hue to nahIM haiM, jo svayaM use yaha zakkA ho sakatI hai ki isa ghaTanA prakAzita kisI dhArmika yA sAmpradAyika mohase aMdhA thAhonasa jainadharmake gauravakI hAni hogI; parantu eka arthAt dUsare mampradAyakA gaurava ghaTAne ke lie to usa aitihAsika lekhaka isa ghaTanAko yathAnathya prakaTa ne ukta prayatna nahIM kiyA hai| parantu aise maukoM para bhI karanemeM jarA bhI kugiThana na hogaa| kyoMki vaha jAnanA itihAsa lekhakako dhairya aura satyakA Agraha na chor3a hai ki vyaktivizeSake caritakI honatA aura uscatAsa denA caahie| hRdaya meM kisI prakArakA vikAra yA kisI mamUce samAja yA sampradAyakaM caritakI mApa krodhAdi na lAkara isa bAtakI khuba jA~ca kara lenI nahIM ho sakI aura isa ghaTanAke chipAnesa aitihA- cAhie ki vAstavame hI ukta pramANa vizvasta nahIM hai| sika satyoMme logoMko jo zikSA milatI hai usase ve yadi thor3I bhI zaMkA raha jAya, to usa zaMkAko chipA baJcita ho jAyeMge / loga imase jAna sakate haiM ki na rakhanA cAhie-apana lekhameM usakA bhI ullekha kara vidvAna homasa hI koI cAritravAna nahIM ho sakatA hai| denA caahie| jJAna dumarI bAta hai aura cAritra dUmage / mAnava carina jainadharmaka graMthoM meM, zilAlekhAmeM, sthavigavaliyoM meM, kI jo durbalatA AjakalakaM bhaTTArakoMmeM pAI jAtI hai. paTTAvaliyAMme bhAgnavarSaka itihAsako bahumUlya sAmagrI jamakA pA~cau varSa pahale bhI astitva thA / 'uma samaya chipI huI hai / bhAratavarpakA jo itihAsa taiyAra ho rahA bhaTTArakoMke AcaraNa kA satrapAta ho cakA thA / saMgha. hai, usakA sampUrNa aura suspaSTa banAne ke lie jainiyAM moha yA smprdaay-maahne| usa samaya ke vidvAnoM para bhI ko cAhie ki ve apane sAhityakA acchI tarahama apanA adhikAra jamA liyA thA aura isasaM ukta anveSaNa, AloDana aura paryavekSaNa karake umamema vidvAna prathomeM yadi usake caritakI durbalatAkA kucha mahatvapUrNa tathyoM kA prakaTIkaraNa kareM / isase na kevala prabhAva par3A ho, to usakA sAvadhAnanAse vicAra jainasAhityakAhI mahatva prakaTa hogA kintu bhAratavarSakaranA cAhie-unheM sarvajJavacanoke samAna binA taka kA itihAsa bhI zradharA na rhegaa| parantu isa kAryama 'vitarka kiye mAnane ke lie taiyAra na ho jAnA caahie| saphalatA taba hI prApta ho sakegI jaba ki hama itihAsa ityAdi aneka bAteM aisI haiM jinameM hama bahuta kucha ko itihAsakI hI dRSTi se dekheNge| aisA na karake yadi 'lAbha uThA sakate haiM / isake sivAya jina pramANoM se hama dhArmika pakSapAtameM par3a jAveMge, apane itihAsako ukta vidvAnake caritakI durbalatA prakaTa hotI hai ve yadi hama bhArata ke itihAsakA hI eka aMza na mamameMge yadi mAja kisI tarahase chipAM bhI diye jAyeM, vo bhI -kevala apanA hI mahatva prakaTa karanevAlA samajhane, 'yaha nizcaya hai kibhI na kabhI unakA vAstavika rupa to hamArA vizvAsa uTha jAyagA aura jo kAma hama prakAzita hue binA na rhegaa| karanA cAhate haiM vaha hamase yatheSTa rUpameM na ho skegaa| - "hA~, isa bAta kA sAyAla avazya rakhanA cAhie - hamArA kucha bhAdhunika kathAsAhitya aisA hai jisa ki jina lekhoM yA pramANoMse ukta dujatAkA aMza meM bahutase suramita aitihAsika puruSoMke carita nikya prakaTa hotA hai ye avizvasta to nahIM haiM / arthAta ve haiM aura jahA~ taka hamane isa viSayameM vicAra kiyA hai Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azvina, kArtika, vIni0 saM02456] itihAsa ve sarvathA bhramazanya nahIM haiM / : tihAsakI dRSTima ve mahAvyAdhiH panipamAnandhamArgo bhagavana ki likhe bhI nahIM gaye, kevala dharmaprabhAvanAko prakaTa karane kriyatAmiti vANAM bhagavatA paramAtmano gaNake svayAlama limve gaye hai| udAharaNakaM naura para kucha gaNastAMtravidhIyatAmityAdiSTaHbhakAmarenyAdita." namUna nIce damviyaM ---- , athAna mAnatuMga nAmaka zvetAmbara mahAkavi cha / 'bhaktAmara stotraka kanA mAnanAmarika viSayamaM eka digambarAcAryana unakA mahAcyAdhima munakA hamAre yahA~ kaI kathAyeM hai jo eka dRmargasa nA diyA. mamaM hone digambara mAgaM dhAraNa kara liyA milatI hai| eka bhaTTAraka makalacaMdrake ziSya brahmacArI aura pachA ki bhagavana . aba maiM kyA kare ? naba diga'yamallajI' kRna bhaktAmaravatti hai. jo maMcana 1667 ko barAvAryana prAjJA dI ki paramAtmA gaNAMkA stotra mamApta huI hai * / umameM dhAgadhIza bhAjakI gajasabhA dhanAzrI. isa para unhoMne bhaktAmagati tAtrakI racanA meM kAlidAsa, bhAravi, mAgha zrAdi bhinna samayavartI kii| prabhAcaMdrAcAyakI imI TIkAko eka aura pAna aneka kavi ekatra banalAye gaye haiM aura likhA hai ki hamane dekhI hai jisakI vyAnikA mAnanAnAmA umA mamaya mAnatuja na 48 mAMkaloko nAr3a kara jaina- minAbagaM mahAkaviH' kI jagaha 'mAnatAnAmA dhamakI prabhAvanA kI nathA gajA bhojako jainadharmakA bauddha mahAkaviH limbA huA hai| upAsaka banA liyaa| dUmarga kathA bhaTTAraka vizvabhapagaNa ___ isI prakAra zvanAmbara sampradAyame, "ka kathA zvanA kRta bhaktAmaracagni' meM hai jimakA pAbaddha anuvAda bhyarAcArya zrIpabhAcadramarikRta prabhAvakArita'ma dIhuI. paM0 vinodIlAlakA kiyA huA milanA hai 4 / isameM jA vikrama saMvata 1324kA banA huA hai| isake mana bhoja, bhartahari, zubhacaMdra, kAlidAsa. dhanajaya, varamAca. mAra mAnatuMga kAzIke dhanadeva zreNIka putra the| pahale mAnatuGga Adi mabakI mama-sAmayika batalAyA hai aura unhoMne eka digambara munima dIkSA lI aura unakA nAma antama likhA hai ki na kaMvala bhojana hI kintu kAli 'cAmakIni mahAkauti rakamvA gayA,pIche eka zvetAmbara dAsana bhI jainadharma svIkAra kara liyaa| ina donoM hI mampradAyakI anayAyinI zrAvikAne unake kamaNDala ke *pathAoMmeM jaba yaha limbA hai ki gajA bhoja ke dvAga jalamaM tramajIva batalAya jimamaM una digambaracaryAma 48 koThasthioMmeM saoNkaloma bA~dhe jAne para mAnatuGgamAra vikti ho gaI aura pAsthira ve 'jinasiMha' nAmaka zvaM netAmaramnAnakI racanA kI, taba AcArya prabhAcaMdra nAmnagacArya nikaTa dIkSita ho kara zvanAmbara mAdhane kriyAkalApa-TIkA' ke aMtargata bhaktAmaramnAtraTIkA ho gaye, aura umI avasthAmeM unhoMne bhakAmarakI racanA kI sthAnikAma likhA hai- "mAnatumnAmA si. kii| damarga kathA zvetAmbarAcArya memanaMga'-kama 'praSadha tAmbarAM mahAkAvA nigranyAcAvayApanAna- cinAmaNi' meM likhA hai / yaha patha vikrama mavana 1360 * isakA anuvAda pa. udayanAla tI kAgalIvAla-kRta prakAzita kA banA huA hai / isameM limbA hai ki mahAkavi bAga ho cukA hai| * yaha kyA mere maTIkamA mAnuvAna bhakAmAnAka pahana bhayahArakA miniTApha, 18 makaraNakI bhamikA meM prakAzita kI gaI hai| -...kI prti| Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta [vaSa 1, kiraNa 11, 12 aura mayara mAle bahanoI the| mayara kavikI bI ne hI eka vidvAna kucha kahatA hai aura dUsarA kuch|| apane guma pragAyakalahako suna lenake kAraNa apane yogirAT paNDitAcAryane 'pArvAbhyudayaTIkA' meM bhAIko zApa diyA jisame ghANako kor3ha ho gayA / maMghadUtake kartA kAlidAsake jinamanasvAmI dvArA apaisa kADhako unhoMne 'sUryazataka' ke prabhAvase acchA mAnina honekI kathA likhI hai, parantu bhagavajinasena kara liyA, phira mayagne apanI zakti digbanAne ke kAlidAsase bahuta pIche hue haiM aura isake lie 'pAyalie apane hAtha paira kATa liya aura 'caNDikAstotra' hAlI' ke jainamandirakA kavivara ravikItti-kRta zilAraca kara usake prabhAvame phira jyoMkA tyoM zarIra kara lekha bahuta hI puTa pramANa hai jisameM kAlidAsake niyA / gajamabhAkaM pradhAna puruSAMne yaha maya dekha kara unlegva vAlA vAkya isa prakAra diyA haigajAma kahA ki jainamanameM koI aisA prabhAva ho, no yenAyoji nave'zma jainoMko isa dezameM rahane denA cAhie, nahIM to nikAla sthiramarthavidhI vivakinA jinavezm / danA cAhie / naya mAnanaMgAcArya bulAye gaye / zrAgnira ma vijayatAM ravikItiH unhoMne apane zarIrako 44 baMDiyoma jakar3avA liyA kavitAzritakAlidAsabhAravikIniH / / aura maMtragarbha manAmaramtotrakI racanA karake eka eka yaha zaka saMvata 556 kA ligvA huA hai, jaba ki paga par3ha kara pratyeka ber3Ima apaneko mukta kara liyaa| / / jinamanAcAryane jayadhavanATIkAkI samApti zaka saMvata nImatI kathA zvetAmbagacArya gagAkara' kI 'bhaktA bhaktA 759 meM kI hai| isameM spaSTa hai ki kAlidAsa jinasana maramtotravRni ' me dI hai jo vi0 saM0 1406 kI banI kA banA mvAmIse lagabhaga 200 varSa pahale khaba prasiddha ho cuke huI hai| yaha kathA prabaMdhaciMtAmagikI apekSA kucha the. isa lie unakA apamAnita karanI kathA kapAlavitata hai. aura imameM 'mayara' kA zvasura aura 'bAgA' kalpita hai| kahI jA sakatI hai| ko jAmAtA batalAyA hai tathA mayarane 'maryazataka' kI 'darzanamAke kI devasenasagni kATAsaMghakI aura vANanaM 'caNDizataka' kI racanA karake apanA utpatti zaka saMvat 753 meM banalAI hai aura jinasenake prabhAva dikhalAyA hai / gajAkA nAma 'vRddha bhoja ' satIrtha vinayasanake ziSya kumArasenako umakA utpAdaka banalAyA hai jisakI mabhAmeM vAgA aura mayara the| zora mayara thA batalAyA hai; parantu balAkIdAmane apane vacanakozameM acchI taraha vicAra karanema ina maba kathAokA kASThAsaMgha utpAdaka lohAcAryako patalA kara kAThakI aitihAsika mUlya kitanA hai, yaha mamajhameM Aye binA pratimA pajana Adika sambandhameM eka kathA hI gar3ha nahIM rahatA / bhoja, kAlidAsa, bhAravi, vANa, DAlI hai| mayara, mAgha, mahari, vAci Adi prAyaH sabhI ArAdhanAkathAkAMzama likhA hai ki prakalAbhaTTa kA samaya nizcita hocukA hai aura isalie ina sabakA puruSottama nAmaka prAmaNake putra the; parantu bhaTTAkalaMka koI inihAsaha vidvAna to sama sAmayika mAnaneko ke hI banAye hue rAjavArtikameM eka loka hai, usase taiyAra na hogaa| eka inheM zvetAmbara batalAtA hai to mAlUma hotA hai ki ve lapa 'hava' nAmaka nRpatike jyeSTha damaga nigambara aura majA yaha ki eka sampradAya kA patra the| vaha loka yaha: Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAzvina, kArtika, vIrani0 saM02456] itihAsa jIyAdhigpakalanamA lghvnptivrtnyH| kara ddaaleN| jaba koI itihAsa vidvAna kisI vyakti anavaratanikhilavidajanananavidhaH prshstjnhyH| kaM samayakA patA lagAnA cAhatA hai. taba vaha pahalese bahutasI kathAyeM aimI hai jinameM do mahApApoMke kimI U~TapaTaoNga samayakI kalpanA karake phira usake carita ima naraha limva gaye haiM ki unameM eka dUsarekA siddha karanevAle pramANa nahIM DhUMDhatA; kintu isa viSayake anakaraNa karake likhe jAnekA bhrama hAnA hai / jemeM jitane pramANa mila sakate haiM unakA saMgraha karake phira zvetAmbagavArya middha penamarikI aura digambarAcArya unakA nAratamya milAkara samaya nizcita karatA hai / mamantabhadramvAmI kI kathA / inamama ekana apane prabhAva imI narahame ina kathAyAma kahI huI bAtAMkA siddha se ujjaina ke mahAkAlezvarakA niMga phAr3a kara umamama karane kA nizcaya karake phira unakI puSTikaM lie amna. jina bhagavAna kI pratimA pragaTa kI aura damana kANI yamna pramANa DhaDhanA ThIka nahIM / cAhie yaha ki pahale yA kAMvIme mahAdevakA liMga phAr3akara candra bhikI pramANa dRDha jAveM aura phira una paramaM kathAbhoMkI sa. pratimA pragaTa kI / imI taraha bhaTAkalaMkavaka aura yatA siddha kI jAve / bhaktAmarakI ima kathAko svayaMzvetAmbarAcArya haribhadramarikI kathA hai / ekame jo siddha mAnakara ki cAraNa, mayA bhoja aura kAlidAma sa paramahaMsa haiM dRmargama va hA akalaka. aura nikalaMka ||k samayame the-- jA mAzaya TeTa pyAja kAMga, maMbhava haiN| bauddhokA atyAcAra donoM meM hI dikhalAyA gayA hai ki unheM do cAra inihAmAnabhijJa etaddezIya vidvAnoM aneka kathAyeM emI bhI hai, jinama vaidika gaura ke aura cAra chA cazvapravaMzakArI yagaMpiyana vidvAnAka, bauddhadharmakaM prasiddha prasiddha gajAtrA aura vidvAnAMka. ema pramANa minna jAva. jiname para mamakAlInatA middha viSayamaM yaha kahA gayA hai ki pIchama janayamAnayA nAva, pora isame va zrApakA taya mamama baiThe, ho gaye the / digambara aura pravanAmbara sampradAya prathA parantu hama prakArakA middhi kAnA kapha bAna hai aura me bahatI kathAyeM mI bhI hai jinama mAmbAna mirit.inmAyakA myAna kAnA maga baat| siddhamana, mAnatuGga, bhapAla zrAdi AcAko apanA vikramakI mAnavI zanAlIka kAyakajAdhipani ma apanA batalAnakA prayatna kiyA gyaa| athAna ina ja zrIrapaka. mamAkA dhAgA-manakA. mahAga vidvAnIko eka kathA zvanAmbara sampradAyakA banalAtI vikramAdityaka mamayajanI mahAkavi kAlidAsako aura hai aura dumarI digambara mmprdaaykaa| jyArahavI zatAbdI ke paramAravaMgIya mahArAja mAjarA hama yaha nahIM karane ki ina kathAaAma maha bhA 'ka jagaha viThalAnakA mAhama koDe itihAsamavaya tA tathya nahIM hai athavA ye bilakuna hI mithyA hai parantu nahI samakanA / emake mivAyahama yahabhAno mAnanA jo loga inihAmI gvAja karanA vAhana hai aura manyA- cAhie ki hamAre hI janA janA yA-paMdhomeM jaba 14 nveSI haiM unase yaha prAthanA avazya kara denA cAhate haiM vAkyatA nahIM hai, naba ina kathAmAMkA-kavala zamanie ki ve ina kathAnoM para ekAeka pUrNa vizvAsa na kara ki ye hamAgaha-pramANabhana kaima mAna liyA jaay| baiThe aura na ina kathAmAMke tathyoM ko hI apanA azya pahale inako ekavAkyatA kIjie, athavA ciyitAmAnakara unake pRSTa karane ke lie jamIna bhAsamAna eka bokI yogyatA para vicAra karake kisI pakako vizeSa Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta [varSa 1, kiraNa 11, 12 prAmANika mAnie aura phira dUsaraM zilAlekhAdi kartRtvAdike nAtaM sari yA prAcAryakI upAdhi lagAI bAharI pramANoMse usakI puSTi kIjie aura taba unakA jA sakatI hai| aisI dazAmeM itihAsazodhakoMkocAhie aitihAmika matyake rUpameM pracAra kiijie| ki ve prayatna karake inakA saMzodhana kareM, inake yathArtha ukta kathAnoMka mamAna hamArI paTTAvaliyA~ aura tvakA patA lagAveM aura jaba taka isa viSaya meM saphalatA garvAvaliyA~ bhI bhramase khAlI nahIM hai / jahA~ se ina na ho, taba taka kisI prAcAryake samayAdikA nirNaya paTTAvaliyoM zrAdikA prAraMbha hotA hai, vahIMsa prAcAryoM karate samaya kevala inhIM para avalambita na rheN| kA mamaya ThIka ThIka nahIM milatA / mUlasaMghake jina yadi satya kahanA koI aparAdha na ho, to hameM jina prAcAryoM ke graMthAdi milate haiM athavA zilAlekhA- kahanA par3egA ki hamArA Adhunika sAhitya-vaha sAnisa unakA samaya nizcita honA hai, paTTAvalIse usa hitya jise ki bahuta karake pichale pAMca sau-chaha sau mamayako milAie, to nahIM milanA / aisI dazAmeM varSake bhaTTArakone yA dUsare vidvAnone likhA hai aura jagyaka loga kabhI nA paTTAvaliyoMke sambanako vikrama jisakA bahubhAga kathAoMsa paripUrNa hai prAyaH durbala, maMvana mAna lete haiM aura kabhI zaka maMvana mAna lene hai bhramapUrNa, saMkIrNa aura nimna zreNIkA hai aura Azcarya bhIra jaba imasa bhI pUrA nahIM par3atA, to vikrama aura kI bAta yaha hai ki isa samaya isIkA sabase adhika zakake janma aura mRtya ke do dI jadA jadA maMvata mAna pracAra hai|kuch pugaNagraMthoMko chor3akara dUsare kathApaMthoMmeM kara apanA kAma nikAlate haiN| isa bhramakA kAraNa yaha nauvIM dazavIM zatAbdIme pahale prAcIna granthoke to kahIM mAlUma hotA hai ki yA to asalI paTrAvaliyA~ naSTa bhraSTa darzana bhI nahIM hote haiM / aisI dazAmeM itihAma-zodhakoM hogAI haiM yA ve hamAre prAcIna bhaNDAgemeM kahIM chipI ko cAhie ki ve isa pichale kathAmAhityasa jo pramAhaI-par3I haiM aura unake sthAnameM do sau cAra mI varSa Na saMgraha kareM unheM bahuna vicArake mAtha upayoga pahale ke aTTArakoM AdiphI banAI huI paTTAvaliyA~ tathA lAveM-unake viSayameM sarvathA niHzaGka na ho jaaveN| gurvAjaliyA~ pracalita ho gaI haiM aura racayitAoMkI jo loga jainadharma kA itihAsa likhanA cAhate haiM, itihAsAnabhijJatAke kAraNa unameM bhUleM ho gaI haiN| unheM sArI duniyAkA nahIM, to kamase kama bhAratavarSaka eka bAta aura hai / ina paTTAvaliyoMke racane vAloM ko mamama aitihAsika pranthAkA adhyayana avazya karanA yaha bhrama ho gayA thA ki jisa taraha eka bhaTTArakake cAhie / kevala janasAhityakI khojasa hI jainiyoMkA pApa dUsarA gaharI para baiThatA hai, gahI kabhI khAlI nahIM itihAsa bana jAvegA, aisA nayAla karanA rAlata hai / rahatI usI taraha pUrvakAlameM bhI kundakunda samantabhadra kyoMki bhAratavarSase-bhAratavarSake dUsaraM dharmosa-aura bhAvi bhAcAryokaM bAda unake ziSya aura unake bAda janasAdhAraNase jainadharma kabhI judA nahIM rhaa| jisa taraha janake ziSya gaddI para baiThe hoge; parantu vAstavameM aisA jainasAhityakI sahAyatAke binA samapra bhAratakA itihai nahIM / kundakundAdi gaharIdhara nahIM the| aisA bhI nahIM hAsa saMpUrNa nahIM hotA, usI taraha bhArata ke itihAsakI mAlUma hotA ki ye sabhI kisI na kisI munisaMghake sahAyatAke binA jainadharmakA itihAsa bhI nahIM bana netA yA pravartaka hI the| isake binA bhI vidvattA, paMtha- sktaa| Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azvina, kArtika, vIrani0 saM02456] dalita-kAlakA itihAsakI bhASAmeM aura mAhitya kI bhASA meM bheda itihAsameM ina bAtoMkA vizeSa mahatva nahIM balki usa honA hai| jahA~ sAhityakI bhASA alaGkAra aura prADa- samayake dhArmika, sAmAjika aura rAjanaitika jagatakI bApUrNa hotI hai, vahA~ inihAmakI bhASA mIdhImAdI, kyA avasthA thI, logoke vizvAsa kaisa the, kaunase maryAdita aura tulI huI hotI hai / hamAre itihAsalekha- dharma kI pradhAnatA aura pracArabahulatA thI. unake rItikoMkA dhyAna isa ora bahuta kama hai| ve jaba kisI rivAja, AhAravihAra, veSabhaSA Adi kaise the, dhArmika jainAcArya yaH jainagajAkA itihAma limvata haiM, taba sthiti kaisI thI, nAgeM aura prAmoMkI kyA avasthA, inihAma nimvanA chor3akara anyakti aura pADambara thI vidaziyAMma kaho naka sambandha thA, usa samaya jo pUrNa kAya limbane lagate haiM ! yaha na honA caahie| yaddhAdi hue unake vAstavika kAraNa kyA the, yuddhAdi inihAmakA pratyeka vAraya aura pratyeka zabda jaMcA-tunA ke kAraNa prajAkI zAnti kahA~ taka bhaMga hotI thI, maryAdita ..nA caahiye| __ maMghazakti kaisI thI, vidyAcarcA kitanI thI aura vaha inihAmo anumAnase bahuta kAma lenA par3atA hai| kima taraha calatI thI, logoM meM svArthatyAga, parAthaparatA, parantu uma anamAnakI bhI kucha mImA hAnI caahie| dezabhakti zrAdika bhAva kaime the, ityAdi bAtoMkA vAM meM par3hA hai ki unake lekhakAnaM yadi inihAmameM vizeSanAke mAdha vicAra honA caahie| kahIM para koI prAcIna pratimA pA lI aura umameM koI itihAmakA yahI bhAga lAgAMke lie vizeSa pathapradarzaka mana-saMvana limvA na pAyA, to bama unhoMne umI mamaya hotA hai, parantu hama logAMkA dhyAna isI ora bahuta ligba mAga ki 'yaha pratimA anamAnameM cautha kAlakI kama jAtA hai / mAlama honI hai '' malA. yaha bhI koI anumAna hai" ma anamAnAma itihAsalekhakAko bacanA caahie| lagabhaga 17 vAparale limva hA lakhakA mAti. pari. kimI vyaktikA samaya, umakI racanA aura usa nitamapabidinamAmi jAmanekAnmaka lie tamyA kA pAgi itya Adi limba denA hI inihAma nahIM hai gaI *. dalita-kalikA * [legyaka-50 mUlacandajI jaina 'banmala' ] hAya vidhi ! kaimA dRzya dikhAyA ' prAcI meM ravi udina huA thA, hRdaya-magaraha mudina huA thA.-- khilanako thI-kintu-kAlane kemA palaTA khaayaa| hAya vidhi / kaimA ezya dikhAyA !! nideya, aya-zanya-mAnavana, mere jIvana ke dAnava ne, - toha mujhe, karaghunadhamagni, padanalase ThagayA ! hAya vidhi : kaimA dRzya dikhAyA ! prabhA-hIna pada-palina par3I hU~, mRtyu-dhAra para ar3I khar3I hU~,hA durdeva ! kAlacakara meM tane khabaghumAvA! hAya vidhi ! kaimA eva dikhAyA !! Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta [varSa 1, kiraNa 11, 12 vAcaka vaMza [lamvaka-zrI0 muni darzanavijayajI | * 'anakAnta' kI kiraNa naM. 6, 7 meM prajJAcana padavIme na to ullakhita kiyA hai aura na usakA izArA paM0 sugyalAlajIkA "tattvArthasatrake praNetA umAsvAti" hI kiyA hai / mirpha apane garuke gurukA, vAcanAke mAmakA nibandha chapA hai / legya vidvattAparNa hai, kintu prArukA, vAcanAgarukA va apanA 'vAcaka' padavIse usakI kitanI hI bAlocanA apane manaHsthita vicAroM paricaya diyA hai / degviye prazastikA vaha pATha (pRSTha ke asarako liye hue hai, jimake viSayameM matya 387 ) ima prakAra hai:svarUpa jA~cane ke liye upalabdha pramANIko jananAke vAcakamukhyasya zivazriyaHprakAzayazasaHpraziSyeNa / manmukha rakha denA ucita aura jarUrI jAna par3atA hai| ziSyeNa ghoSanadikSamaNasyaikAdazAMgacitaH / / 1 / / anaH prastuna legbameM imI viSayakA yatkiMcita prayAsa vAcanayA ca mahAvAcakakSamaNa muNDapAdaziSyasya / kiyA jAtA hai| ziSyeNa vAcakAcAryamUlanAmnaH prathinakI / / 2 / / ___paDitajI likhate haiM ki- "umAsvAti apanako ida munAMgaravAcakena sanvAna kampayA indham / 'vAcaka' kahate haiM, isakA artha 'pUrvavina' karake pahale tatvArthAdhigamAkhyaM spaSTamumAmbAtinA zAstram // 5 // se hI zvetAmbarAcArya umAmbAtikA pUrvavit' rUpase ima pATha meM mApha mApha likhA hai ki-jA mahAna pahicAnata pAe haiM; paraMtu yaha bAta snAsa vicAranaM yazasvI vAcamukhya 'zivazrI' kA praziSya hai, gyAraha yogya mAluma hAtI hai kyoMki umAsvAti svada hI apane aMgake dhAraka 'ghoSanandi' kA ziSya hai, vidyAgrahaNakI dIkSAguruko vAcaka * rUpame ullekhita karane ke sAtha dRSTise mahAvAcaka 'muMDapAda' kA praziSya hai, vAcakAhI gyAraha aMgake dhAraka kahate haiN| aba yadi vAcaka cAya mUla' kA ziSya hai va ucAnAgara zAkhAkA 'vAcaka' kA artha bhAra pakaM TIkAkAroMke kathanAnamAra 'parvavina' hai, usI umAsvAtina jIvoMkI anukampAse yaha taravAhotA to umAmbAti apane guru kI pUrva vin' kahane, dhigama nAmakA zAstra saMgraha kiyA hai| mAtra ekAdazAMgadhAraka na kahane / " (pRSTha 394) isa prazastise spaSTa hotA hai ki jo pUrvavit the paMDitajIne yaha pairemApha likha no diyA hai kintu unhIMkA 'vAcaka' zabdase paricaya diyA hai, gyAraha aMgamAsvAtikI prazasti para pUrNalakSa diyAmAlama nahIM hotA, ke dhArakakA 'vAcaka' rUpase ullekha nahIM kiyA hai| kyoMki svada umAmbAtijI ne apane guruko 'vAcaka' aura bhI mAlama hotA hai ki yadi umAsvAti * nahIM mAlUma isa sthAna pAyaka' zabda para sampAdakajI mahArAjake dIkSAguru 'vAcaka' hote-parvavita hotene phuTanoTa kyoM mA biyA, sa ki yaha bAta unakI jAMsa to umAsvAtiko dUsare vAcakakI vAcanA lene kI AvazyakatA nahIM thI / umAsvAti mahArAjake dAdA. Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azvina, kArtika, vIrani0saM0 2456 ] guru 'vAcaka' ho gaye the, paraMtu unake guru gyAraha aMgake dhAraka hI the, isI kAraNa dAdAguruke abhAva meM unhoMne vAcaka 'mUla ke pAsa pUrvakA adhyayana kiyA aura vAcanAguruke rUpa meM unhIMkA nAma jAhira kiyaa| vicAra karane se yaha saMbaMdha ThIka mAlama par3atA hai| vAcaka-vaMza paMDitajIna umAbhvAnijIkA sattAsamaya vikramakI 1lI meM 4thI zatAbdI takakA madhyavartI kAla anumAna kiyA hai aura jaina graMthAMmeM vikramakI chaThI zatAbdI nava vina honekA u * samayasambaMdhI isa zra locanA bhI umAmvAti vAcaka ke 'pUrvavina' honekA koI virodha nahIM zrAtA / parvajJAnakA viruddha honeke bAda 'vAcakavaMza' yA 'vAcaka' zabdakA koI patA lagatA nahIM hai, isase bhI 'vAcaka' aura 'parvavina' kA sambandha ThIka mAlUma hotA hai| epamA karNATakAkI TavI jilda meM prakAzita 'nagara' nAlake zilAlekha meM bhI likhA hai ki tatvArtha sUtrakarttAramupAsvAtimunIzvaraM / zrutakevali-dezIyaM vande'haM guNamaMdiram // - anekAnta pRSTha 270, 395 / isa lekha meM vAcakajIko zratakaMvalI samAnakA vizeSaNa diyA hai jo 'pati' svarUpako hI vyakta karatA hai / isaliye isa para AnA ThIka hai ki vAcaka umAsvAti 'vAcaka' the isI kAraNa 'pUrvavina' the. unake dIkSAguru 'pUrvavit' nahIM the aura ve vAcakavaMzake nahIM the kintu ukhAna garI zAkhA ke vAcanAnAyaka the, jisakA prAdurbhAva naMdIsutrAMta koTika gaNakaM zrArya 'zAMnizreNika' meM huA thaa| vAcaka vaMza bhinnathA aura uccAnAgarI zAkhA bhinna thI / ullekhakA yaha kathana 'tAmbara prayoko dRSTima jAna par3atA hai. kyoMki digambara prathama bhAmataura para pUrvaka pAThiyoMkA samaya bIra niyAme 345 bAda taka mAnA gayA hai bhale hI baca ke kucha dhyAcAko 'pUrva5DhazivedI' bhI kahA gayA ho, parantu ve 14 meM meM kisI eka pUrva bhI para pAThI nI the aura isase pUrva vikA samaya kina saMta meM eka bhI adhika pahaletA hai| - sampAdaka 3 346 paMDitajI limbane haiM ki aise vAkavaMzameM, jise digaMbarapanakI koI pakSa na thI athavA zvetAmbara kahajJAnekA kucha bhI moha na thA, umAmvAti hue ho, aisA jAna par3atA hai|" (pRSTha 29 lekina pati jI kI yaha mAnyatA kisI bhI pramANasaM sAbita nahIM do sktii| maMtrI matrame limbA havA vAcakavaMza zvatAmbara AmnAyamaM abhinna hai| paDitajIne Avazyaka niyakti kI gAthA ora after pATha dekara gaNadhara aura vAcakakA vaMza alaga alaga divAyA hai; yahA~ gaNadhara kA atha gacchanAyaka aura vAcakakA artha vAcanAnAyaka - upAdhyAya hai| saMbhava hai ki eka vAcanAnAyaka ke pAsa dusare bAbAyA~ ke ziSya bhI Akara adhyayana karate ho, jo vAcanAnAyaka ko bhI apane guru ke taura para mAnate hog| vAcakakaM sthAna para unhoMne koI yogya ziSya niyana kiye jAte hoge| kyoMki naMdImutrakI paTTAvalImeM siMha vAcaka ke sAtha brahmadIpaka zAkhAkA ullekha hai| yaha zAkhA kalpasUtrAMta brahmadvIpi zAmbA honA saMbhAvita hai| arthAta yaha kalpanA saca ho to kahanA cAhiye ki eka vAcaka ke sthAna para dUsarI zAmbAkA yogya muni bhI niyukta hotA thaa| mujhe to yaha kalpanA ThIka jAna par3atI hai| paMDitajI vAcakavaMzake svarUpameM kalpanA karate hai ki - "kAlakramamaM jaba parvajJAna naSTa ho gayA taba bhI isa vaMzama hona vAle 'vAcaka' hI kahalAte rhe|" ( pRSTha 355 ) " usI prakAra yaha naTastha varga jainamutako kaMThastha rakhakara usakI vyAkhyAoM ko samajhanA, usa ke pATha bhedI tathA unase saMbaMdha rakhane vAlI kalpanAko bhAlatA aura zahada tathA arthase paTana-pAThana dvAra apane zratakA vistAra karanA thaa| yahI varga vAcaka rUpase prasiddha huA / " (pRSTha 398, 395 ) "isa bA cakravaMza vidvAn sAdhuyoMkI bilakula tuccha jaisI nahIM thaa| " ( pR0 ina ullekhAMke liye karmakAMTa viSayaka bAtoM sa 399) ityAdi / paMDitajIke laTA sulaTA khulAmA dekhanA ca hai / vAcakavaMza mAdhurI-vAcanAkA sUtradhAra arthAna bAgama-saMgrAhaka maMpradAya hai, isakI par3AvalI Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 anakAnta [varSa 1, kiraNa 11, 12 naMdIstrameM hai,Arya nAgahastima Arya nAgAbhavAcaka huuN| ( prabhAvakacaritameM ina AcAryakA paricaya pAdanaka 'vAcakavaMza' honA saMbhava hai / khAsa karake Arya limasarikA kula aura vidyAdhara zAkhAse diyA hai|' nAgArjuna aura Arya revatI nakSatra ke vAcakavaMza kA kAlimamayaaNubhogasma dhArae dhAraema payANaM ullekhya hai (gAthA 30-31) nAgArjuna vAcaka ziSyako himavanakhapAsapaNe baMde NAgajjuNAyarie // 25 // prAcAryapadase aura paraMparAgata aMnima muniko gaNi: miumahavapane pAraNapannivAyagattaNaM patte / / padame vibhUSita kiyA hai / ina saba vipayoMkA yathArtha / svarUpa jAnane ke liya naMdImatrakI thADIsI gAthAe~ yahA~ ApasamAcAra nA oghasuyasamAyAre nAgajjaNavAyae. vaMde / 36 // de denI Avazyaka haiM, unhIM kA ullegya karake maiM apanA ___'kAlika zruta aNuyogake dhAraka pUrvavin' himalegya mamAta karU~gA: vaMta kSamAzramaNako aura nAgAnana AcAryako vaMdana bhaNagaM karagaM jhaggaM pabhAvagaM naanndNsnngnnaannN| karatA hU~, manako tuSTikAraka komala svabhAvavAle vaMdAmi ajamaMga mayasAgarapAragaM dhIraM // 8 // yogyatAke anusAra vAcaka padame pratiSThita aura utsarga zratake dhAraka nAma vAcakako namaskAra karatA huuN| _ 'jo par3hanameM lIna haiM, kriyAkAraka haiM, dhyAnI hai, nAgArjuna RSike pIche anakramame Arya bhanidinna jJAnadarzanake prabhAvaka haiM, zrutasAgaraka pAragAmI haiM aura dheyayukta hai unhIM Arya maMgako namaskAra karatA hai| zrAya lAhitya aura davya gariNa hue hai| (gAthA 37-41) nANamidaM sarpami bha naviNae Nica kAlamajataM / ina pAThoMse mpaSTa hai ki-ya AcArya jJAna, kriyA, | dhyAna, adhyayana, adhyApana, darzanakI prabhAvanA, kAlika ___ 'pAya maMguke ziSya AnaMdilacapaNa, jo nira- zrata anayAMgakI vidhi, vagairaha jJAna aura karmakANDa tarabAna, pazana aura vinayama udyamavaMta the / ' meM lIna rahate the / Arya 'nAgahasti' aura Arya bAu vAyagavaMso jasavaMso bhajanAgahanthoNaM / vatInakSatra' kA vAcakavaMza vidyamAna thaa| Aya bar3au vAyagavaMsA revAnakkhattanAmANaM // 30-31 'kaMdila' aura Arya bhanadinna' prAcAya hue the / 'mAya navilakSmaNa ke ziSya Aya nAgasti kA Arya 'siMha' va Arya * nAgArjuna' vAcaka the, Aya yazasvI vAcakavaza vRddhiko prAna kg| unahoMke ziSya dRSya' gAgadhe / vartamAna kAlameM upalabdha AgamasaMgraha vatInakSatrakA vAcakavaMza vRddhi ko prAna ho| zrIskaMdilAcArya aura nAgArjana vAcaka zrunasaMrakSaka prayalapurANikvaMte kAlimamayamANamogiyadhIre prayAsa kI prAmAdI hai| vidyamAna kAlame jo kAlika saMbhahIvagamIMda vAyagapayamuttamaM patte / / 2 / / ' ata hai ve usa kAlame bhI vAcaka vaMzasaMmata the| aura Arya nAgArjana' yogyatAma hI 'vAcaka' hue the| 'acalaparameM jinakI dIkSA huI hai. jo kAlika paMDitajA~ke kathanAnasAra yaha vAcakavaMza zvetAmbaraatake anayoga vAle haiM, dhIra haiM, uttama vAcaka padameM nigaMbarake bhedase rahita madhyastha thA (pRSTha 395) / isake sthita haiM aura prAyadvIpaka zAkhA vAle haiM ve Arya mira AgamasaMgrahako jaba zvetAmbara sampradAyane apanAyA hai (jo pArya revatInakSatrake vAcanA-ziSya the)|' taba digaMbara sampradAyane use apanA kyoM nahIM mAnA,yaha jasiM imo manAMgA payaraprAmAvi mhmrhmi| eka jaTila prazna hai / isakA uttara pAra karane ke liye bahanagaraniggayajase naM baMde khNdilaayrie||3|| tattvavidoMko ati prayAma karane kI AvazyakatA hai| ___jinakA anuyoga ( bhUtasaMgrahAdi) Aja bhI bhAI yahA~ itanA to spaTa ho jAtA hai ki vAcaka umAbharatakSetrameM vidyamAna hai aura jinakA yaza bahatase naga svAtijI 'vAcaka' the kintu upayukta vAcakavaMza'ke meM vyAma hai na skadikhAcAryako maiM namaskAra karanA nahAya / Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azvina, kArtika, vIrani0 saM0 2456 ] tatvArthasUtrake vyAkhyAkAra aura vyAkhyAe~ (b) tattvArthasUtra ke vyAkhyAkAra aura vyAkhyAe~ [ lekhaka - zrImAna paM0 sukhanAlajI ] A-7 VAT cika umAsvAtinaM tattvArthamatra meM apanI dRSTivAcaka pramANa jaina dArzanika vidyAkA jo svarUpa sthApita kiyA hai kyoMkA tyoM svarUpa kucha Age cala kara qAyama nahIM rahA / usa satrake zrabhyAmiyo aura usake vyAkhyAkArI ( TIkAkAroM) ne apanI zakti ke anusAra apane apane samaya meM pracalita vicAra dhArAoM meM se kitanA hI aMza lekara isa vidyAme sudhAra, vRddhi, pUrti aura vikAsa kiyA hai; isase pichale do lavoM meM 'tatvArthamatra ke praNetA umAmvAti' aura 'tattvA mUtra' kA paricaya diye jAne ke bAda, isa lekha dvArA tattvArthazAstra kI vaMzalampase phailI huI vyAkhyAzrI ( TIkAoM aura una vyAkhyAoke karnAzrIkA bhI kucha paricaya karAyA jAnA ucita jAna par3atA hai| usI kA yahA~ para prayatna kiyA jAtA hai| (ka) vyAkhyAkAra tatvArthakaM vyAkhyAkAra zvetAmbara digambara donoM hI sampradAyoMmeM hue haiM; parantu isameM kSetra yaha hai ki mUla sUtra para sIdhI vyAkhyA satrakAra umAmvAti ke mivAya dUsare kisI bhI zvetAmbara vidvAnane likhI ho aisA mAlUma nahIM hotA; jaba ki digaMbarAya sabhI lekhakoMne sUtroM ke Upara hI apanI apanI vyAkhyA limbI hai | zvetAmbarIya aneka vidvAnoMne sUtroM para ke bhAyakI vyAkhyAe~ kI hai, jaba ki digaMbarIya kimI bhI prasiddha vidvAnne sUtroM para kI vyAkhyA ( bhAgya ke Upara likhA ho aisA mAlUma nahIM hotaa| donoM mamprAyoMke 579 7 ina vyAkhyAkAroM meM kitane hI aise viziSTa vidvAna haiM ki jinakA sthAna bhAratIya dArzanikoM meM bhI camakatA hai. isameM prAyaH vaise kucha viziSTa vyAkhyAkAroM kA hI yahA~ saMkSepa meM paricaya denekA vicAra hai| umAsvAti tatvArthamatra para bhASya rUpase vyAkhyA likhane vAle khuda satrakAra umAmbAni hI hai, jinakA paricaya tasvArthasUtra ke prAMnA umAmvAni' zIrSaka prathama leva me diyA jA cukA hai (dekhyo, anekAnta ki0 67 pRSTha 285 ), isameM inake viSaya meM yahA~ jaya limvanA kucha rahanA nahIM / gandhahastI 'tI' vizeSaNako lie hue do vyAkhyAkAra jaina paramparAma prasiddha hai eka digaMbarAcArya samannabhadra aura dUsare zvetAmbarAcArya siddha sena divAkara / inake viSaya meM gandhahastI' zIrSaka jo lena bhane kAnnakI thI kiraNa meM prakaTa huA hai use yahA~ para par3hanA cAhiye / siddhasena nasvArtha bhASya ke Upara zvetAmbarAcAyoM kI racI huI do pUrNa vRtiyA~ isa samaya milatI haiN| inameM eka bar3I aura dUsarI usase choTI hai| bar3I vRtike racane vAle siddhasena hI yahA~ para prastuta haiN| ye siddhasena vinnagaNike ziSya siMhamUrike ziSya bhAmbAmike ziSya the, yaha bAta inakI mAdhyavRttike anta meM dI huI prazasti Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58. anekAnta . [varSa 1, kiraNa 11, 12 parasa siddha hai / gaMdhahastIke vicArapramaMgameM dI huI gaye Agamake samarthanako dekha kara unake kisI ziSya yaktiyoMse yaha bhI jAnA jAtA hai ki gaMdhahastI prastuta yA bhakta anugAmIne unake jIvanameM athavA unake pIche siddhasena hI haiM / arthAta jaba taka dUsarA koI svAsa unake liya 'gaMdhahastI' vizeSaNa prayukta kiyA ho, aisA pramANa na mile taba taka unakI dA kRtiyA~ mAnane meM jAna par3atA hai / unake samayasambaMbameM nizcayarUpase zakA nahIM rahatI-eka nA AcArAMgavivaraNa jo a. kahanA abhI zakya nahIM, to bhI ve sAtavIM zatAbdIaura nupalabdha hai aura dUsarI taravArthabhASyakI upalabdha bar3I navamI zatAbdIka madhyameM hone cAhiyeM, yaha niHsandeha vRtti| inakA 'gaMdhahastI' nAma kisane aura kyoM rakkhA, hai / kyoMki unhoMne apanI bhASyavRtti meM vamabaMdha isa viSayameM sirpha kalpanA hI kara sakate haiN| inhoMna Adi aneka bauddha vidvAnoMkA ullekha kiyA hai| usameM svayaM to apanI prazastimeM gaMdhahastipada jor3A nahIM, eka sAtavIM zatAbdIke dharmakIni' bhI haiM arthAna jisase yaha mAlUma hotA hai ki jaimA sAmAnya taura para sAtavIM zatAbdIke pahile ve nahIM hue, itanA to ni. bahunoke liye ghaTina hotA hai vaisA inake liye bhI zcita hotA hai| dUsarI tarapha navamI zatAbdIke vidvAna ghaTina huA hai-arthAt, inake kimI ziSya yA bhakta zIlAGkana gaMdhahastI nAmasaM unakA ullekha kiyA hai,isase anugAmI ne inakA gaMdhahastIka taura para prasiddha kiyA ve navamI zatAbdIke pahale kisI samaya hone cAhiye / hai| aimA karanekA kAraNa yaha jAna par3atA hai ki prastuta AThavI-navamI zatAbdIke vidvAna yAkinImana hagbhidra siddhasana maiddhAntika the aura zrAgamazAAMkA vizAla ke pranthoMmeM prastuta siddhasanake sambandhameM koI ullekha jAna pAnake atirikta ve Agamaviruddha mAluma par3ane , miTa boTa viTAna vimAnadha' kA 'mAmiSagara" vAlI cAha jaisI namiddha bAtoMkA bhI bahuta hI zrA. kaTaka niza karate haiM - vezapUrvaka gvaMDana karane the aura siddhAntapanakA sthApana tasmAdenaH padametana vasubanyorAmiSagaddhasya gaddhasyekarate the / yaha bAta unakI tArkika-viruddhakI kaTaka parcA dekhane meM adhika saMbhAvita jAna par3atI hai| isake / ___ vA'prekSyakAriNa:""jAtirupanyastA vsubndhvaidheyen|" sivAya, unhAne tasvArthabhASya para jA batti nimbI hai - 5, 7 kI tatvArthabhASyavRtti pR068. 501 tathA 2 / vaha aThapaha-hajAra zloka pramANa hokara usa vaktanaka nAgAna-racita dharma graha pR013 para jA bhAnta pAMca pApa pAte haiM. kIracI haI tasvArthanAya parakImabhI vyAkhyAzro meM maura jinakA varNana gIlAMkane sUtrakRtAMgakI (pR. 21.) TIkA bhI kadAcina bahI hogI. aura yadi gaMjavArmika tathA pra. diyA hai, unakA ullekha bhI midramena karate haiN| - dekho. 7. 3D kArtika pahale hI inakI vatti racI huI hogI to hogItA kI bhASya-ami / aisA bhI kahanA ucita hogA kinasvArthasatra para uma "bhikSugdharmakIrtinA'pi virodha uktaH pramANavakta taka astitva rambanevAlI sabhI zvetAmbarIya vinishcyaado|" aura digambarIya vyAlyApromeM yaha siddhasanakI hI -pra.5 tacAbhASyatti 10 367504 / vRtti par3I hogii| isa bar3I vRtti aura usameM kiye 3 "zAstraparijJAvivaraNamatibahugahanaM ca gandhahastikRtam" *samantabhAkA gambhAsti mahAbhAya yadi isa tatvA.sUtrakIhI "zAkhaparikSAvivaraNamatigahanamitIva kila vRtaM pjyaiH| pyA-jyA ko taba esA karanA ucita nahIM hogA kyoMki usakI satyA zrIgambhahastimivivRNomi tto'hmshissttm||" E-hajAra patalAI jAtI hai| -sampAdaka --prAcArogaTIkA pR01 tathA 2 kI zaramAta / Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAzvina,kArtika, vIraniHsaM02456] tasvArthastrakaM vyAkhyAkAra aura vyAkhyAe~ dekhanameM nahIM pAyA / prastuna siddhamanakI bhAgyavattimeM / aura damarI yakti yaha hai ki yadi damaga TIkAina haribhadrakA athavA unakI kRniyoMkA ullaMmba bhI maharibhadrana apanI vAna udadhata kI hA arthAna maMsapa abhI taka damvanameM nahIM aayaa| isase adhika mammA- karake limvIhI nA vaha dUsarI TIkA midamana'kI bar3I vanA aimI jAna par3atI hai ki yAkinImana haribhadra aura vaninA mambhavazrIrAbAnamA prastuta 'middhamana' ye dAnA yA nA samakAlIna ho aura daMgya coka siddhamana aura hArabhana na dAnAka, yA inake bIca meM bahuta hI bAMdA annara honA caahiye| samayake bIca koI myAma antara nahAnA cAhiye |im prazastimeM ligve munAbika prastuna siddhamanakaM prA mahagA apanaM mamakAlIna athavA mahana. parvakAlIna mara (sari) yadi malavAdi-na 'naya cakra ke TIkAkAra siddhamanakI vahI vanimama maikaDo pandhAka banandha 'siMhamAri' hI ho to aisA kaha sakate hai ki naya cakrakI racayinA yAkinImana haribhadra apanI bAta banAve / upalabdha siMhamAra-kRta TIkA mAnavI zatAbdI lagabhaga zrathAna umameM udadhana kareM.yaha bAna bhAgyama hI mAnA kI kRti honI caahiye| jA sakatI hai| haribhadra haribhadra' nAmaka anaMka zrAcArya hai| prastuta Upara banalAI huI tattvArthabhAgyakI choTI vRtti jo hai haribhadra kadAcina vima. ma pazamIna' kA TIkA racane vAle harabhadahAhI mI kalpanA abhI taka mudrita nahIM huI vaha haribhadradvAga prArambhina hone para bhI kimI bhI kAraNavaza unama adharI hI raha hai| kyoki 'prazamargana' vAcaka ramAmbAtikA ni. imamamI kampanA kI jA sakatI hai ki nahI hAra gaI hai / yaha haribhadra kauna ? yaha eka prazna hai. / ni / kA avala kana karane hue gamA ni sandaha jAna par3atA bhadrana umAmbAniko marga kati nanvAyaMbhAgya para TIkA nikI hogI / yadi yaha kalpanA mAyanA prastuta hai ki ima vRttikA racarcAyanA yAvinImana, haribhadra na harabhadra bArahavIhavIzalAlIka vidvAna mA honA cAhiye / ima sambhAvanAkI paSTi meM isa samaya kaha makana hai / parantu isake mahaja viruddha jAne vAlI do yuktiyA~ dI jA sakatI hai / pahanI yakti yaha hai ki unakI vRttima adhyAyake aMtama haribhadrAznAyo' mI bhI eka yakti hai, aura vaha yaha ki vikrama ma. aisA limbA huA hai. yadi prastuta nikAra yAkinI meM cina pravacanamAgaddhAra kI vanimeM umake kanA sana haribhadra ho to ve itane yogya nathA mvatantra graMtha- * nayA ca nancAyamUlaTIkAyAM miTama:' kAra ke taura para prasiddha haiM ki unake viSayamamI dhA- / 5. 325) mA kaha kara eka. ubaMgya karane / gaharI raNA karanA jaga adhika jAna par3atA hai ki unhoMne do bAnaM dabanI hai, eka nA mUlaTIkA isa kathana meM kisI dUsarI vyAkhyA meM apanI vyAkhyA uddhana kA mUlapadama mabhbandha rakhane vAlI. aura damaga yaka mamIpa hI haribhadrAkA uhaba kama kiyA hogA / 20 5 "tasyAbhana paravAdinijayapaTaH maihIM ddhaanaaN| nAmnA vyanyana himara ini ca maanaambilaathaaNgmH|" 5 vistRta pazcipaka liya , in faar ni / - navamAdhyama praNasniAtaka kalyAmAvijayI lipInAmA 91.2 Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAla varSa 1, kiraNa 11, 10 pravacanasAgaddhArakI TIkA kanIne haribhadrakI nasvArtha- " haribhadrodadhatAyAM taMtraMba anya kartakAyAM " TIkAko 'mUlaTIkA' kesa kahA hogA? kyA ve bhAsvAmi- aisA ullekha hai aura dazaveM adhyAyaka antameM ' ityAziSya siddhasanakI tatvArthIya bhASyavRttiko apekSA cAryazrIharibhadraprArabdhAyAM yazobhadrasariziSyaharibhadra kI vRttikA prAcIna mAnanaM hoMge ? yadi prAcIna nirvAhinAyAM tatvAthaTIkAyAM dazamo'dhyAyaH na mAnata ho to mRlapadakA kisaliye prayoga karata ? samAptaH"aimA ullAva hai / yadi yaha ulAva vRttikAra isI rInima yadi bhASyavRttikAra haribhadra prazamati- kA apanA hI ho to itanA nizcita rUpase kahA jA TIkAkAra haribhadra hI ho to ve pravacanamAroddhAra kI sakatA hai ki kisI haribhadra nAmaka AcArya prathama vRtti ke racayitAsa bahuna hI karIbake samayameM hue haiM, . vRtti Arambha kI aura use dUmare kisI prAcAryana aisA mAnanA cAhiye / apanesa bilakula najadIka meM parNa kI / dUmara zrAcArya yazobhadra kahe jAte haiM parantu hone vAle ha ibhadrakA pravacanamAgaddhAra kI vRttikA kartA nAmasacaka ullekha meM tA 'yazobhadramari-ziSya' aisA mRla TIkAkAra mAna aura umameM prAcIna tattvArthakI pada hai, isameM prazna hotA hai ki kyA adhUrga vRtti pUrNa vRtika kartA bhAsvAmiziSya siddha sanakA mUla TIkA kA karane vAle khuda yazobhadrasAra hI hai yA yazobhadrasarika kAra na mAna, yaha kaima maMbhava hA makanA hai ? ima ma ziSya haiM ? kyoMki 'mari-ziSya' yaha yadi 'karmadhAgya' pravacanamAgaddhAra kI vRttikA racayitA yadi bhrAnta na mamAma ho to yazobhadra hI pUrNa karane vAle hai aisA ho nA aimI kalpanA hotI hai ki tacyAthakI laghavanika artha nikalatA hai| aura yadi 'tatparUpa' samAma ho to kA haribhadra prazamanikI TIkAka kAnA haribhadrasa unakA ziSya vanikA parNa karane vAlA hai aisA artha bhinna hI hAnA cAhiye / pIche bhale hI vaha yAkinIsanu nikalatA hai| unakA ziSya ho to vaha kauna ? yaha haribhadrase bhI bhinna ho / vicAranaH bAkI hI raha jAtA hai, aura jo va svayaM vatti devagupta aura yazobhadra parNa karane vAle hoM to ve kisake ziSya the ? yaha vagama dvArA kI huI bhAgyakI kArikA kI vicAranA bAkI rahatA hai / kyA unakI vRttikA prA. vyAkhyA milatI hai / unhoMne bhAjyake Upara limbaneka rambhaka haribhadrakA hI ziSya hogA yA anya kisIkA? liya nirdhArita kI huI vyAmyA likhI hogI ki nahIM, yahA~ para eka bAna noTa karane yogya hai aura vaha yaha yaha ajJAna hai, / unI dUmarI kRtiyA~ nathA mamaya ki yAkinIsana haribhadrakI kRti 'poDazaka' ke Upara sambandhameM kimI prakArakA paricaya nahIM milaa| ukta yazobhadranAmaka magni TIkA likhI hai / kyA yahI haribhadradvArA likhI huI mAde pA~ca adhyAyakI TIkA yazobhadra prastuta yazobhadra hoMge yA koI dUsare ? bhanantarakA zeSa saba bhAgayazobhadrane pUrNa kiyA aisI prasiddhi hai, aura va: haribhadra sarikA rivya hI thA, malayagiri aisA mAnA jAtA hai; paraMtu ye saba bAteM nitAnna parI ____ malayagiri kI likhI tasvArthabhASya parakI byAkSaNIya haiN| kyoMki isa viSayameM haribhadra kI vRtti vAlI malayagirine tayATIkA liyo zrI esI mAnyatA kI likhita pustakameM AThaveM aura navameM adhyAyake aMtameM prA nAganimeM alabdha hone vAle nimna ullekha tathA isI prakAraka Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAzvina,kArtika, vIraniHsaM02456] tatvArthastrake vyAyAkAra aura vyAkhyAe~ khyA nahIM miltii| ye vikramakI (vI, 13vI zanA gaNI yazovijaya bdI meM hone vAle vizrana zvetAmbara vidvAnomasa eka hai| gaNI yazovijaya UparakaM vAcaka yazAvijayama yaM bhAcArya hamacaMdrake mamakAlIna aura marvazreNa TIkA- bhinna haiN| ye kaya hue ? yaha mAlama nhiiN| inake vikAraka taura para prasiddha hai| inakI kADiyo mahatvapaNa paya damaga bhI etihAsika paricaya ima mamaga kA kRtiyA~ upalabdha hai| nahI hai / inakI kanika nIra para zrIka si. citanamuni nanvArthamA para kI gajarAtI TApA prAma hai / isake ciraMtanamuni eka ajJAna nAmaka zvatAmbara mAdha nirika inhoMne anya kucha racanA kI nagA yA nahIM, hai| inhoMne tatvArthaka Upara sAdhAragA TippA liyA vaha jJAna nahIM / TipIkI bhASA aura zailIkA daMgyana hai, ye vikramI caudAvA zanAmdIka bAda kimo samaya hue ye matarahavIM-aThArahavI zatAbdImA jAna pahane hue hai; kyoMki inhAna ayAya 5, matra 31 ke haiN| inakI naMTa karane yogya do vizeSatAya haiN| TippaNama caudahavIM zatAbdIma hone vAle maTipaNI (1) jaga vAcaka yazovijayajI vagairaha zvetAmbara 'myAdvAdamaMjarga' kA ulAva kiyA hai| vidvAnInaM amahI' jaima digambargaya pranyoM para vAcaka yazovijaya TIkAeM racI hai, vaise hI gaNI yazovijayajI ne bhI vAcaka yazovijayakI likhI bhASya parakI varikA natvArthamantrakaM digambargaya mAmiddhimAnya matrapAThako apUrNa prathama adhyAya-jitanA bhAga milatA hai| ye lekara uma para mAtra matrokI arthaparaka TippaNI livI zvetAmbara mampradAyameM hI nahIM kintu mampaNa jaina maMtra hai. aura TippaNI niyanaM hA naTIne jahA~ jahA~ zvetA dAyameM sabase annameM hone vAle mantima prAmANika myA ra bage aura disambagakA matabheda yA manavigaMdha maanaa| vidvAnake taura para pramiddha haiM / inakA maMgyAbaMdha ni- vaH matra zvanAmyara paramparAkA anamANa karapha hai| yA~ upalabdha haiN| manarahavI. aTArIM zatAbdI nako atha kiyA hai / isa prakAra manapATa nigambayAna vAle nyAyazAstra vikAsako apanAkara inhoMne jana 8bhI atha shvnaambraayaa| takotavaTa kiyA hai aura bhinna bhinna viSayoM para / aAjanaka nanvArthamatra para gajaganIma TippaNI aneka prakaraNa ligyakara jainanatvajJAna mAma abhyAma niyane vAle prastuta yazovijaya gaNI hI prathama gina kA mArga naiyAra kiyA hai| jAna haikyoMki unake mivAya natvArthamatra para gajarAnI ma kimaaNk| kucha liyA hazrA abhI taka bhI jAnanaMga damA unlayo pama mnu hai - nahIM paayaa| ___ "tacAprAprakAritvaM tatvArthaTIkAdI vimtaraMga pramA- gaNI yazovijayajI zvanAmbara hai. ga. bAna mA dhinamiti nnovdhaarnniiym|" nizcina hai| kyoMki TippaNI annama mA ulembara - 1. .. 7 davA, ukta manininvita va sigrahaNI kI pratApanaH pR036|| "ni zvetAmbagavArya bhIramAmyAmigaNa (Ni ) 8 dekhI. pratAvijayI-mammAnita pratimAzataka kI prastAvanA / bAlAvabAMdhaH zrIyazovijayagAtha Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa 11, 12 aura dUsaga sabala pramANa nA unakI TippaNI hI hai| aisI chApa digambarIya pakSa para DAlanI aura sAtha hI satrakA pAThabheda aura sUtroMkI saMkhyA digambargaya zvetAmbarIya abhyAsiyoMko batalAnA ki digambarIya svIkAra karane para bhI usakA artha kisI jagaha unhoMne sUtrapATha yA zvetAmbarIya satrapATha cAhe jo lo ina vigaMbara paramparA anukUla nahIM kiyaa| hA~ yahA~ eka donoMmeM pAThabheda hote hue bhI artha to eka hI prakAra prazna hotA hai, aura vaha yaha ki yazovijaya jI zvetA- kA nikalanA hai aura vaha zvetAmbara paramparAko ThIka mbara hote hue bhI unhoMne digambara matrapATha kaise liyA baiThe vaisA hI hai| isase digambargaya satrapAThase bhar3akane hogA ? kyA ve zvetAmbarIya sutrapAThase paricita nahIM kI yA uma virodhI pakSakA satrapATha samajha kara pheMka the? yA paricita hone para bhI unheM digambarIya satra danakI koI jarUrata nahIM / tuma cAho to bhASyamAnya pAThame hI zvetAmbarIya mutrapATha kI apekSA adhika satrapATha mIgyA yA sarvArthasiddhimAnya satrapATha yAda mahatva dikhAI diyA hogA ? isakA uttara yahI ucita kagaM / natva donoM meM eka hI hai / isa gatisaM eka tarapha jAna paranA hai ki ve zvetAmbara satrapAThasa paricina nAM digambarIya vidvAnoMko unakaM satrapAThamase sarala rItise avazya hoMge hI aura unakI dRSTima usI pAThakA mahatva satya artha kyA nikala makatA hai yaha batalAne ke liye bhI hogA hI, kyoMki ghamA na honA nA ve zvetAmbara- aura damaga tarapha zvetAmbara abhyAsiyoMko pakSabhedaka paramparA anusAra TippaNI racana hI nahIM; aisA hone kAraNa digambargaya matrapAThame na bhar3akeM aisA samajhAne para bhI unhoMne digambarIya matrapATa paharaNa kiyA isa ke uddezyama hI, ina yazovijayajIna zvetAmbargaya sUtrakA kAraNa yaha honA cAhiye ki jima mUtrapAThaka pATha chor3a kara digambarIya mUtrapATha para TippaNI limvI AdhAra para digambargaya mabhI vidvAna hajAra varSa hue ho, aimA jAna par3atA hai| digambara paramparA anusAra hI zvetAmbara AgamoM pUjyapAda meM vibhaka artha karate zrApa hai. umI mtrpaatthiim| pUjyapAdakA amalI nAma devanandI hai / ye vikrama zvetAmbara paramparAko ThIka anukUla par3a, aimA atha kI pAMcavIM, chaThI zatAbdImeM hue haiN| inhoMne vyAkaraNa nikAlanA aura karanA bilakula zakya tathA maMgata hai, mAvika viSayoM para prA likhe haiM. jinameM ka kRta mmaarH|"-prbny zrIkAntivijayajIka zAstramagrahamako to upalabdha haiM aura kucha abhI taka mile nhiiN| digalikhita TippaNI kI pustk| mbara vyAkhyAkA meM pajyapAdase pahale sirpha zivakoTi13 1. isa bIkAra karane meM apavAda bhI hai jA kimata thA / udAharaNa ke taura para mAyAya 4 kA 1: vAM satra unhoMne 1. dagvA, nasAhitya maMgAyaka prathama bhAga 1083 / digambarIya sUtrapAThamesanI liyaa| digambara golaha mAnate haiM. 13 zivakoTikRta tatvAvyAcyA yA usake praktAmA kama isa liye unakA pATha lenemeM tAmbIyatA nahIM raha sakatI, isama prAja upalabdha nahIM haiN| unhoMne tatvArtha para kucha likhA thA esI inhoMne isa sthala para cetAmbara sUtrapATIma ko bAraha bakA nAma- sUcanA kucha pracIna zilAlambA kI prazasti pAma hotii+| vAlA suna liyA hai| zikkoTi samantabhadrake ziSya the, mI mAnyatA hai / damvA, 'svAmI "dagbA, madhimiddhi, .3 kI kI, 9 samantabhA ' pRya 66 / kI mora...: kii| +bhAlgelakA zilAlekha na.1..zaka madana 13.. Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAzvina, kArtika, vIrani0saM02456] tatvArthasUtrakaM vyAkhyAkAra aura vyAkhyAe~ ke hI honekI sUcanA milatI hai| inhIMkI digambarI- jisake spaSTIkaraNa ke liye unake bhanekAnta' mAsika yatva samarthaka sarvArthasiddhi' nAmakI tatvArthavyAkhyA patrakI dUsarI kiraNa dekhanI caahie| ye vidyAnanda bhI pIche samparNa digambarIya vidvAnoMko AdhArabhata huI hai| vikramakI navamI zatAbdI meM hue haiN| inakI kinanI hI bhaTTa akala kaniyA~ upalabdha hai|5 / ye bhAratIya darzanoM ke viziSTa bhaTTa akalaGka, navIx zatAbdIka vidvAna hai| abhyAmI hai aura inhoMne tatvArtha para vArSika 'sarvArthasiddhi ke bAda tatvArtha para inakI hI vyAkhyA nAmakI pagabaMdha vistRta vyAgyA limba kara kamArila milatI hai, jo 'rAjavArtika' ke nAmamaM prasiddha hai| jaima prasiddha mAmAMsaka panthakAgakI parvA kI aura ye jaina nyAyaprasthApaka viziSTa gaNyamAnya vidvAnoMmeM janadarzana para kiye gaye mImAMsakoMka pra mAkramaNa se eka haiM / inakI kitanI hI kRniyA~14 upalabdha hai, kA mabala uttara diyA hai| jo hareka jaina nyAyakaM abhyAmIka liya mahatvakI hai| zratasAgara vidyAnanda __'zranamAgara nAmaka do digambara paNDitoMne natvArtha vidyAnandakA dUmaga nAma 'pAtrakesarI' prasiddha hai| paradA jadI judI TIkA limbI haiN| parantu pAtrakesarI vidyAnaMdama bhinna the yaha vicAra vibudhamena, yogIndradeva, yogadeva, lakSmIdeva hAlameM hI paM0 jugalakizArajIne prastuna kiyA hai. bhora bhabhayanandisari / kA ligvA mA. usameM tanvArthamRtraka TaMkakaramapama zivakoTika ye sabhI digambara vidvAna haiM aura unhoMne tatvA kA jA vAkya hai vaha unakI usa TIkaH pagme hI dAna kiyA para mAcAragaNa vyAkhyAya liyA hai / inake viSayama gayA hai, yA upaka enana svArthamatraM tadalaMcakAra vAma paricaya nahIM milA / inanaM maMskRta vyAmayA. ima mazameM prayukta hA esana' parame jAna pAtA hai| kAgake atirikta tatvArtha para bhASAmeM likhane vAle -sampAdaka aneka digambara vidvAna ho gaye haiM, jinameM eka ramA karanA kucha TIka mAlamanAnA: kyoki macana' to zikka Tima pahale mamantabhAkI bhI milatI hai nIrahavIM patAkA 1. mA. mahAmAra tAbA nAvAnikakI pramnA / kI bnii| 'dhavalA' TIka taka unaka gadharitabahAbhAdhyakA :ba na mAlama yA una kisa mAdhAra para kiyA gayA hai| hai / damvA, gvAmI sama-tabhA' tathA 'bhakanta' kI cauthI kiyA jAnA majha nigambara mAhityakA paricaya sAvA.matra para eka pR. 216 se| --sampAdaka sAgara kI tamAgI nAmakI TIkA mora aMka ramita xvI nahIM, kivIvI zanamaka vidAna hai| vikAsakA 16vI zataka vidvAna tathA vidhAnanti mAraka ziSya (dambA, svAmI sastA . 10 vIM zanI yA mama / sampAdaka bhI pahale tA jinamenadvArA ranuna prakalAkRta 'ladhAyamAya ke TIkA kamivAya bhArakAnAtI, pAna, kanakakImi. rA. kAra 'pramAcadae haiM jo makanavamaM bana pAlaka-prAyaH eka mauli aura prabhAca mAvi pIra bhI line ki dviAnoM ne zatAbdIse bhI adhika pachika-vidvAna haiN| devI, anakanna' kiyA tathA mukhya sasakta vyAcyA likhii| digambara maprakAyama 10 15.se| -sampAdaka amanapA muhakA adhika pracAra mahI mI vyAlyAbakI mI 14 lo, lavIyatrayakI pragnAvanA / macyA prti| maspAra Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta varSa 1, kiraNa 11, 12 ne to karNATaka bhASAmeM bhI TIkA likhI hai, aura bAkI bheda hai aura vaha yaha ki jagat , jIva, Izvara Adi sabane hindI bhASA meM TIkA likhI hai| jaise tatvajJAnake maulika viSayoMme brahmasUtrake prasiddha vyAkhyAkAra eka dUsareme bahuta hI bhinna par3ate haiM aura (kha) vyAkhyAe~ bahuta vAra to unake vicAroMmeM pUrva-pazcima-jitanA apane Upara racI huI sAmpradAyika vyAkhyAoke aMtara dikhalAI detA hai, taba digambara, zvetAmbara saMpraviSayameM 'tatvArthAdhigama' satrakI tulanA 'brahmasUtra' ke dAyakA anusaraNa karane vAle tatvArthake vyAkhyAkAroM sAtha ho sakatI hai / jisa prakAra bahutase viSayoM meM me vaisA nahIM hai / unake bIca tatvajJAnake maulika paraspara bilakula bhinna mata rakhane vAle aneka prAcA- viSayoM para kucha bhI bhada nahIM hai aura jo kucha thor3A yaune' brahmasUtra para vyAkhyAe~ likhI haiM aura umameMsa bahuta bhada hai bhI vaha bilakula sAdhAraNa jaisI bAtoMmeM hI apane vaktavyako upaniSadoMke AdhAra para middha hai aura vaha bhI aisA nahIM ki jisameM samanvayako karanekA prayatna kiyA hai| usI prakAra digambara zvetA- avakAza hI na ho athavA vaha pUrva-pazcima-jitanA mbara ina donoM sampradAyoMki vidvAnoMne tattvArtha para aMtara ho / vastutaH to jainatatvajJAnake mUla siddhAntoM vyAkhyAe~ limbI haiM aura isameMse hI apane paraspara ke sambaMdhameM digambara, zvetAmbara sampradAyoMma khAsa virodhI mantavyoM ko bhI AgamakaM AdhAra para phalita manabheda par3A hI nahIM; isameM unakI tatvArthavyAkhyAoM karanekA prayatna kiyA hai| isa parama sAmAnya bAta itanI meM dikhAI dene vAlA matabheda bahuta gambhIra nahIM ginA hI siddha hotI hai ki jaise brahmamatrakI vedAntasAhitya- jaataa| meM pratiSThA honaka kAraNa bhinna bhinna mata rakhane vAle tatvArthAdhigama satraka hI Upara likhI huI prAcIna, pratibhAzAlI bhAcAryAna usa brahmasatrakA Azraya lekara arvAcIna, choTI, bar3I, saMskRta tathA laukika bhASAmaya usake dvArA hI apane viziSTa vaktavyako darzAne kI aneka vyAkhyAe~ haiM; parantu unameMse jinakA aitihAsika AvazyakatA anubhava kI vaise hI jaina vAGamayameM jamI mahatva ho, jinana jainatatvajJAnako vyavasthita karanema huI nasvArthAdhigamakI pratiSThA kAraNa hI usakA zrA- nathA vikasita karanemeM pradhAna bhAgaliyAhA aura jinakA zraya lekara donoM sampradAyoMka vidvAnoMne apane apane svAsa dArzanika mahatva ho aisI cAra hI vyAkhyAe~ isa mantavyoM ko prakaTa karanekI jarUrata mAlama kI hai| samaya maujada haiN| unameM se tIna to digaMbara saMpradAyakI itanA sthala sAmya hote hue bhI brahmamUtra aura tatvArtha haiM,jo mAtra sAmpradAyika bhedakI hI nahIM balki virodha kI sAmpradAyika vyAkhyAnoM meM eka khAsa mahatvakA kI tIvratA hone ke bAda prasiddha digambara vidvAnoM dvArA ekana hI nahIM kintu divAkaranandI,bAlakanda prAdi ni. likhI gaI haiM aura eka khuda sUtrakAra vAcaka umAsvAti garavikAneni paryaTaka bhASAmeM TIkA likhI haiN| -sampAdaka kI svopakSa hI hai / sAmpradAyika virodhake jama jAneke 16 isake liye dekho, tatvAbhASya hindI anuvAdako prastA- bAda kisI bhI zvetAmmara bhAcAryake dvArA mUla sUtroM lA, pa. zrI mAthAmajI pramIlikhita / para likhI huI dUsarI baisI mahatvakI vyAkhyA abhI taka 17 zaMkara, nimbArka, madha, rAmAnuja, pAma, maahine| jAnanemeM nahIM aaii| isase ina cAra vyAkhyAoM ke Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArivana, kArtika, vIrani0saM02456] tatvArthasUtrakaM vyAkhyAkAra aura vyAkhyAeM viSayameM hI prathama yahA~ para kucha carcA karanA ucita maba mUlasUtroM parasa khAsa arthameM phera nahI pAnA / ina jAna par3atA hai| tAna sthalome svargakI bAraha bhaura molaha maMgyAviSayaka ___ bhASya bhora sarvArthasiddhi pahalA (4, 15.). kAlakA svatantra astitva-nAstisya 'bhAdhya' aura 'mANamiti ra mAnane viSayaka dUsarA ( 5. 38 ) aura tIsarA sthala viSayameM kucha vicAra karane ke pahale ina donoM ke matra puNya prakRtiyoMmeM hAmya prAdi cAra prakRtiyoM ke hone na pAThoMke viSayameM vicAra karanA jarUrI hai / yarthArthameM hone kA (8, 26 / / eka hI hone hue bhI pIchese mAmpradAyika bhaMdaka kAraNa 3 pAThAntaraviSayaka phaMga-dAMnI satrapAThoke pAra sUtrapATha do ho gaye haiM, jinameM eka zvetAmbargaya aura mparika phera ke atirikta phira ima pratyeka strapAThameM bhI dUsarA digambargaya taura para prasiddha hai| zaMtAmbIya phara pAtA hai| sarvAmiddhi mAnya matrapAThameM aisA phere mAnA jAnevAle satrapAThakA svarUpa bhApya ke sAtha zrIka gnAsa nahAha, ekAdha sthala para mAthamikSike kattIne baiThatA honesa, usa 'bhApyamAnya' kaha sakate haiM, aura jA pATAntara nITa kiyA hai| ramako yadi alaga kara digaMbarIya mAnA jAnevAle matrapATakA svarUpa sarvArtha diyA jAyano mAmAnya taura para yahI kahA jA sakatA middhike mAtha ThIka baiThanA honesa uma 'marvArthImaddhi- / hai ki maba hI digambargaya TIkAkAra marvArthAsAThamAnya mAnya' kaha sakate haiN| mabhI zvetAmbargaya prAcArya matrapAThameM kucha bhI pAThabheda cita nahIM karane / isameM bhASyamAnya mRtrapAThakA hI anamaraNa karate haiM, aura emA kahanA cAhiye ki patyapAdana mArthasiddhi pate samaya jomatrapATha prAna kiyA tathA sabhAgabar3hAyApamA sabhI digambargaya AcArya sarvArthasiddhimAnya matrapATha kA anusaraNa karane haiM / mRtrapATha mambaMdhameM nIce kI kAnivivAda mpamaM pITha mabhI nigambargaya TIkAkArona mAnya rakamyA / jaba ki bhAgyamAnya matrapAThake viSayame cAra bAta yahA~ jAnanA jarUrI hai:5.satramaMkhyA bhApyamAnya sUtrapAThI maMgyA344. emA nahIM, yaha matra pATa zvanAmbIya naura para e. hone para bhI umama kitane hI sthAnoM para bhAjyaka vAkya aura sarvAmiddhimAnya matrapAThakI maMgyA 357 hai| matrApa dAbila ho jAnekA, kitane hI sthAno pA 5 athaphera -- matrAMkI maMgyA aura kahIM kahIM zAbdika mUtrampameM mAne jAne vAle vAkyAMkA bhASyApameM bhI racanAmeM phera hote hue bhI mAtra mUlasatrI paramahI arthama gine jAnakA, kahIM kahIM amala eka hI mAtra kA mahatvapUrNa pheraphAra dikhAI da aima tIna sthala hai, bAkI bhAgoma baTa jAnakA aura kahIM amala ke do matra mila * jaya bhAmyamAnya mulapATha kviAnagya mAra nizcita hai. ma. kara vartamAnameM eka hI satra ho mAnekA macana bhASyakA ki inhIM pakti meM bhAga lekhaka mahodayaka kathanama para hai, naba labhya dono TIkAma sUtroMkI pAThAnnaviSayaka pacI sUtroMkI isa nikSita matryAkA mAdhAra kyA hai, yaha kucha samajhameM parama spaSTa hotA hai| nI bhAyA / mera dekhane meM eka mAtAsa mutrapATa mAyA hai jisameM mutroM kI saMkhyA 34 hai moraisI mbamida kaattippnn| 18 vakhA, kA yaha prati bhalasAke saMpTa rAjamala jIjAtya ke pAsa hai| dabA, 2,16 / 2 : 1 / .... -sampAdaka aura nyaadi| Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 anakAnta varSa 1, kiraNa 11, 12 4 asalIpanA-ukta donoM sUtrapAThoMmeM asalI thor3I dera yukti ke liye yadi aisA mAna liyA jAya kauna aura pheraphAra prApta kauna? yaha prazna sahaja utpanna ki yaha svopajJa nahIM to bhI itanA nirvivAdarUpase kahA hotA hai| isa vakta nakake kiye hue vicAra parase mujhe jA sakatA hai ki bhASya sarvAthasiddhikI apekSA prAcIna nizcaya huA hai ki bhASyamAnya sUtrapATha hI asalI hai tathA koI rUr3ha zvetAmbargaya nahIM aise taTastha vidvAnaathavA vaha sarvArthamiddhimAnya sUtrapAThakI apekSA a. dvAga likhI gaI tatvArthasatra parakI pahalI hI TIkA hai; salI sutrapATha ke bahuna hI naz2adIka (nikaTa ) hai| kyoMki vaha sarvArthasiddhi jaisI sAmpradAyika nhiiN| isa matrapATha-viSayameM itanI carcA karane ke pazcAna tatvakA mamajhane ke liye yahA~ tIna bAtoMkI paryAlocanA aba unake upara sarva prathama race hue bhAgya nathA kI jAtI hai-5 zailIbheda 2 arthavikAsa aura 3 sarvArthasiddhi ina do TIkAoMke viSaya meM kucha vicAra saamprdaayiktaa| karanA Avazyaka jAna par3atA hai| bhASyamAnya sUtrapATha- zalIbhada-kisI bhI eka hI sutra para ke bhASya kA asalIpanA athavA amalI pAThake vizeSa nikaTa aura umakI marvArthamiddhi mAmane rakha kara tulanA kI honA tathA pUrva kathanAnusAra bhASyakA vA0 umAsvAti dRSTima dekhane vAle abhyAmIko aimA mAlama par3e binA kata kapanA digambara paraMparA kabhI bhI svIkAra nahIM kabhI nahIM rahatA ki marvArthasiddhise bhASya kI zailI kara sakatI.yaha spaSTa hai kyoMki digambara paraMparAmAnya prAcIna hai tathA pada pada para sarvArthasiddhima bhASyakA mabhI tatvArtha parakI TIkAokA mUla AdhAra sarvArtha- pratibimya hai / ina dono TIkApo se bhinna aura donoM middhi aura usakA mAnya matrapATa hI hai| isameM bhASya se prAcIna aimI tIsarI koI TIkA tattvArthasatra para yA bhAgyamAnya matra pAThako hI umAmbAtikataka hAnakA yathaMTa pramANa jaba taka na mile naba taka bhASya mAnate hue unake mAna huye matrapATha aura TIkAprathA aura sarvAthasiddhi kI tulanA karane vAle aisA kaha kA prAmANya paga pUrA nahIM rhtaa| isase kimI bhI binA kabhI nahIM raheMge ki bhASya ko sAmane rakha kara sthala para limvita pramANa na hote hue bhI digambara paraM- sarvArthasiddhi kI racanA kI gaI hai| bhASya kI zailI parAkA bhASya aura bhASyamAnya satrapAThaka viSayamaM prasanna aura gaMbhIra hote hue bhI dArzanikatva kI dRSTi kyA kahanA ho sakatA hai, ume sAmpradAyikatvakA hareka se sarvArthasiddhi kI zailI bhASya kI zailI kI apekSA abhyAsI kalpanA kara sakatA hai / digambara paramparA vizeSa vikasita aura vizeSa parizIlita hai aisA niHsarvArthasiddhi aura usake mAnya matrapAThako pramANa- sandeha jAna par3atA hai / saMskRta bhASAke lekhana aura sarvasva mAnatI hai aura aimA mAnakara yaha spaTa bhUcita jainasAhityameM dArzanika zailIke jisa vikAsa ke pazcAt karatI hai ki bhASya svopA nahIM hai aura usakA mAnya sarvArthasiddhi likhI gaI hai vaha vikAsa bhASyameM dikhAI sUtrapAThabhI asalI nahIM / aisA honasa bhASya aura nahIM detA; aisA hone para bhI ina donoM kI bhASA meM jo sarvArthasiddhi yonIkA prAmANga-viSayaka balAbala jaoN. bimba-pratibimbabhAva hai vaha spaSTa sUcita karatA hai ki panaMke binA prastuta paricaya pradhAhI rahatA hai / bhASya donoMmeM bhASya hI prAcIna hai| kI mbopajanAke viSayameM koI sandeha na hote hue bhI udAharaNa ke taura para pahale adhyAyake pahale sUtrake Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAzvina, kArtika, vAraniHsaM02456] tatvArthastraka vyAkhyAkAra aura vyAlyAeM bhASyameM - zabda ke viSayameM likhA hai ki 'samyaka' bhI bhASya kI apekSA savAmiti arvAcIna hai aimA nipAta hai athavA 'sama' upamargapUrvaka 'aJca' dhAtukA hI mAlama par3atA hai / jo eka bAna bhASyameM hotI hai rUpa hai; imI viSayame sarvArthasiddhikAra likhata hai ki usakA vistana karake-make Upara adhika carcA kara 'samyak' zabda avyatpanna arthAta vyapatti-hina agbaMDa ke-sAmiddhima nimpaNa kiyA gayA hai / vyAkahai athavA vyatpanna hai-dhAtu aura pratyaya daMnI mila zAma aura janatA dazanIkI jinanI cacA mavA kara nyatpatnipUrvaka middha hazrA hai / 'aJca' dhAtu kA maddhima hai utanI bhApyame nahI / jaina paribhASAkA. ya lagAyA jAya naba mama / ani makSimahAna hapa bhI. jo sthira vizIkaraNa aura isa gati meM bhamyaka' zabda banatA hai / 'mamyaka zabda- vnvyk| jo pRthakara gaNa sAmaddhima hai vaha bhASyama viSayaka nirUpaNa kI ukta do zailiyome bhAgyakI kamatI kamI hai| bhAgako apekSA mAsiddhikI apekSA sarvArthamiddhikI spaSTatA vizeSa hai| isI prakAra nAkikanA bar3ha jAtI hai. aura bhApa nahI ema vi. bhAdhya melA zaTakI vyatpattivipayama sipha sAtavAnA zAmilA mameM jAra jAna itanA hI likhA hai ki 'darzana' 'zi dhAtukA rUpa hai.. aura darzanAntarakA ghaDana jora pakar3anA hai / ye madha jaba ki marvArthamiddhima 'darzana' zabda kI vyutpani nAna vAna mAmiddhi ko apanA bhAgyakI prAcInatAko prakArasaM spaSTa batalAI gaI hai / bhAjyamaM 'jAna' zrIra mida karatI hai| 'cAritra' zabdAMkI vyatpatti spaSTa bananAI nahIM; jaba sAmpradAyikatA ukta do pAnIko apekSA ki marvAmiddhima ina donoM zabdoM kI vyapAna nIna mAmpradAyika nAkI bAna adhika mahatva kI hai / kAlaprakArase spaSTa batalAI hai aura bAdako umakA jainadAe- natra, calAkavalAhAra, acalakAya aura zrImAna se samarthana kiyA gayA hai| isI tarahama mamAmame darzana jaise viSayona nAtra manabhadakA rUpa dhAraNa karane ke bAda aura jAna zabdAmama pahale kauna zrAva aura pIche kauna aura ina bAnI para mAmpradAyika zrAma baMdha jAne ke zrAtre yaha sAmAsika cacA bhAyama nahIM; jaba ki bAna hAmavAmiddhimbiI gaI hai, jaba ki bhAjyama sarvArthasiddhimeM vaha spaSTa hai| isI taraha pahale adhyAya yaha sAmpradAyika abhinivezakA nantra divAI nahIM ke dUsare satrake bhASya meM 'nava zabnaka mipha do artha danA / jina jina thAnAma stu vatAmbara mAmpradAyaka sacita kiye gaye hai; jaba ki mAmiddhima ina donoM mAtha digambara sampradAyakA vigaMdha hai una sabhI bAnA proMkI upapatti kIgaI hai aura izi' dhAnukA zraddhA kA mAmAdaka pragatAna matrAMma pharaphAra karake artha kaima lenA, yaha bAta bhI dazAI gaI hai, jo bhAgya yA . ... . .. / meM nahIM hai| - ityAnikI mamidaka gAya kA bhAra / arthavikAma - artha kI Trima dambiye nA mAmaya mA nA yayana na bhAga - naka mala prakArama midana kA diyA ki ma kara mantra 2. udAharaNa ke taura para nulana kara 1..1 ... pATa vRddha mamitikAraka dvArA nigA kina! 12 . mora 2.1 tyati matroMka' bhaya mormsmitti| mahAvya bama viSaya pramI mAvita mora nibhAsa Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta varSa 1, kiraNa 11, 12 yA unake arthameM khIMcatAna karake yA asaMgata adhyA- AI vahA~ spaSTa rItise digambara mantavyoMkA hI hAra bhAdi karake cAhe jisa rItisa digambara sampradAya sthApana kiyA, aisA karanemeM pUjyapAdako kundakundake ke anukUla par3e usa prakAra sUtroM se utpanna karake graMtha mukhya AdhArabhUta hue jAna par3ate haiM / aisA honese nikAlanakA sAmpradAyika prayatna kiyA hai, vaisA prayatna digambara paraMparAne sarvArthasiddhiko mukhya pramANarUpase bhASyameM kahIM dikhAI nahIM detaa| isase yaha spaSTa mAlama svIkAra kara liyA aura bhASya svAbhAvika rItise hI hotA hai ki sarvArthamiddhi sAmpradAyika virodhakA zvetAmbara paraMparAmeM mAnya raha gyaa| bhASya para kisI vAtAvaraNa jama jAneke bAda pIchese likhI gaI hai aura bhI digambara prAcAryane TIkA nahIM likhI, usakA bhASya isa virodhakaM vAtAvaraNase mukta hai| ullekha bhI nahIM kiyA, isase vaha digambara paramparAse naba yahA~ prazna hotA hai ki yadi isa prakAra bhASya bhinna hI raha gayA; aura zvetAmbarIya aneka AcAryoM naTastha aura prAcIna ho to use digambara paramparAnaM ne bhASya para TIkAe~ likhI haiM aura kahIM kahIM para bor3A kyoM ? isakA uttara yahI hai ki sarvArthasiddhike bhASyake mantavyoMkA virodha kiye jAne para bhI samaSTi kIko jina bAtoMmeM zvetAmbara sampradAyakI mAnya- rUpamaM usakA prAmANya svIkAra kiyA hai, isIse kisI nAoMkA jo baMDana karanA thA unakA vaha khaMDana bhASya taTastha parampagake prAcIna vidvAnadvArA racA hone para meM nahIM thA, itanA hI nahIM kintu bhASya adhikA~za meM bhI vaha zvetAmbara sampradAyakA pramANabhUta prantha ho ma digambara paramparAkA poSaka ho sake aisA bhI nahIM gayA hai| thA, aura bahutase sthAnoM para to vaha ulaTA digambara do vArtika paramparAse bahuta viruddha jAtA thA / isase pajyapAdanaM pranyAMkA nAmakaraNa bhI Akasmika nahIM hotA; bhASyako eka tarapha rakha sUtroM para svatantra TIkA likhI mila sake to usakA bhI viziSTa itihAma hai hii| pUrvabhIra aisA karate hue sUtrapAThameM iSTa sudhAra tathA vaddhi kAlIna aura samakAlIna vidvAnoMkI bhAvanAmeMse tathA kI aura unakI vyAkhyAmeM jahA~ matabhedavAlI bAta sAhityake nAmakaraNa pravAhameMse preraNA pAkara hI prantha kAra apanI kRtiyoMkA nAmakaraNa karate haiN| pataMjali phuTanoTa meM aisI vyAkhyAkI sabhAknAko svIkAra kiyA hai jo ke vyAkaraNa parake mahAbhASyakI pratiSThAkA asara pi. pUjyapAdase bhI pahale likhI gaI ho aura jisakA sUtrapATha bhI kI ho jI sapisimimeM svIkRta humA hai| isa liye unakA yahAM para chale aneka pandhAkAroM para huzrA, yaha bAta hama unakI mA vidhipasa likhanA ukti mAlUma nahIM hotaa|-smpaadk kRtike 'bhAjya' nAmase jAna sakate haiM / isI asarane 22 jahAM jahAM bharSakI khIMcatAna kI hai athavA pulApha prAdi vA0umAsvAtiko bhASya nAmakaraNa karane ke liye prerita jaime sthala ra ThIka baiThatA vivaranA nahIM ho sakA una sUtroMko kyoM kiyA ho,aisA sambhava hai| bauddha sAhityameM eka pranthana nikAla DAlA ! isa praznakA utara satrapAThakI prati prasiddhi bhora kA nAma sarvArthasiddhi' honekA smaraNa hai, jisakA nikAla DAlane para maprAmANyakA mApa mAnekA ho aisA jAna hA gayA ! yaha eka prazna khar3A hotA hai| isaliye yahAM yadi aisehIkA yaha pariNAma mAmA jAya to phira bhI pUjyapAdvArA satroM meM sudhAra bhAvikI jo bAta para nizcita rUpa kisane kI bhASyamAnya mA mamiti meM nahIM Ake viyoM meM kahI kAttika yogya jAna par3atI hai|-smpaadk Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azvina, kArtika, bIrani0saM0 2456 ] tatvArthasUtrake vyAkhyAkAra aura vyAkhyAe~ aura prastuta sarvArthasiddhike nAmakA paurvAparya sambandha ajJAta hai, parantu vArttikoMke viSaya meM itanA nizcita hai ki eka bAra bhAratIya vAGmaya meM vArtikayuga AyA aura bhinna bhinna sampradAyoM meM bhinna bhinna viSayoMke Upara vArttika nAmake aneka prantha liye gaye / usIkA svArtha parake prastuta vArttiko nAmakaraNa para hai| akalaMkana apanI TIkAkA nAma 'gajavArttika' khA hai, isa nAmakA dUsarA koI graMtha pUrvakAlIna anya vidvAnakA abhI taka mere jAnaneme nahIM AyA; parantu vidyAnandakA 'lokavArttika' nAma kumAglike 'zlokavArttika' nAmake asarakA AbhArI hai isameM kucha bhI zaGkA nahIM / tasvArthamUtra para kalaGkane jo 'rAjavArttika' limbA hai aura vidyAnandane jo 'lokavArttika' liyA hai, una arrier mUla AdhAra sarvArthasiddhi hI hai / yadi aka laGkako sarvArthasiddhi na milI hotI to rAjavArtikakA vartamAna svarUpa aisA viziSTa nahIM hotA, aura yadi rAjavArttikakA Azraya na hotA to vidyAnandake zrAMkavArttika meM jo viziSTatA dikhalAI detI hai vaha bhI na hotI, yaha nizcita hai| rAjavArtika aura kavArttika ye donoM sAkSAna aura paramparAme sarvArthasiddhike RNI hone para bhI ina donoMmeM sarvArthasiddhikI apekSA vizeSa vikAsa hai| udyotakara ke 'nyAyavArttika aura huA dharmakIrti ke 'pramANavArttika' kI taraha 'rAjava nika' gadya meM hai, jabaki lAMba ka' kumArila ke lokavArttika' kI taraha pathameM hai / kumArilakI apekSA vidyAnandakI vizeSatA yaha hai ki unhoMne svayaM hI apane padyavArtikakI TIkA likhI hai| rAjavArtikameM lagabhaga samasta sarvArvasiddhi yA jAtI hai phira bhI usameM nabInatA aura pratibhA itanI adhika hai ki sarvArthasiddhiko 55.1 sAtha rakhakara rAjavArtikako bA~cate hue bhI usameM kucha bhI paunaruktaya dikhAI nahIM detA / lajagganiSNAta pUjyapAda ke sarvArthasiddhigata sabhI vizeSa vAkyoMko akalaGkane pRthakaraNa aura vargIkaraNapUrvaka vArSika parivartita kara DAlA hai aura vRddhi karane yogya jo bAteM najara AtI thIM unake athavA vaise praznoMke viSaya meM navIna vArttika bhI race hai ? aura saba gaya vArtikoM para svayaM hI sphuTa vivaraNa likhA hai| isame samarUpase dekhate hue, 'rAjavArSika' sarvArthasiddhi kA vivaraNa hone para bhI vastutaH eka svatantra hI prantha hai / sarvArthasiddhime jo dArzanika abhyAsa najara par3atA hai usakI apekSA rAjavAsikakA dArzanika abhyAsa bahuta hI U~cA car3ha jAtA hai| rAjavArSikakA eka dhruva mantra yaha hai ki use jisa bAta para jo kucha kahanA hotA hai use vaha 'anekAnta' kA Azraya lekara hI kahatA hai / 'anekAnta' gajavArtikakI pratyeka cacAkI nAbI hai| apane samaya paryanta bhinna bhinna sampradAyoMke vidvAnani 'anekAnta' para jo AkSepa kiMva aura anekAntavAdakI jo TiyA~ batalAI una sabakA nirasana karane aura anekAntakA vAstavika svarUpa banalAneke liye hI akalaMka ne pratiSThita tasvArthasUtra ke pAye (AdhAra) para siddha lakSaNa vAlI sarvArthasiddhi kA Azraya lekara apane gajavArtika kI bhavya imArata var3I kI hai| sarvArthasiddhimeM jo zrAgamika viSayoMkA ati vistAra hai use rAjavArtikakArane ghaTA kara kama kara diyA hai aura dArzanika viSayoMkoM hI prAdhAnya diyA hai| daciNa hindustAna meM nivAsa karane vidyAnanyane dekhA ki pUrvakAlIna aura mamakAlIna aneka jainagara 23 tulanA karo 1, 7 kI mi tathA jAnaka Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 bhanekAnta [varSa 1, kiraNa 11, 12 vidvAnoM ne jainadarzana para jo hamale kiye haiM unakA uttara bimba ina do graMthoM meM hai| prastuta donoM vArtika jainadarzadenA bahuta kucha bAkI hai; aura khAsa kara mImAMsaka kA prAmANika abhyAsa karane ke liye harekako sAdhana kumArila Adi dvArA kiye gaye jainadarzanake khaMDanakA kI pUrti karate haiN| parantu inameMsa 'rAjavArtika' gadya, uttara diye binA unase kisI taraha bhI rahA nahIM jA sarala aura vistRta honase tatvArthake saMpUrNa TIkAgraMthoM sakatA tabhI unhoMne zlokavAttikakI racanA kI / hama kI garaja akelA hI pUrI karatA hai / ye do vAttika dekhate haiM ki inhoMne apanA yaha uddezya siddha kiyA hai| yadi nahIM hote to dasavIM zatAbdIse pahaleka digambarIya tattvArthazlokavAti kameM jitanA aura jaisA sabala mI- sAhityameM jo viziSTatA AI hai aura isakI jo mAMsaka darzanakA khaMDana hai vaisA tattvArthasUtrakI dUsarI pratiSThA ba~dhI hai vaha nizcayase adharI hI rahatI / ye kisI bhI TIkAmeM nahIM / tatvArthazlokavArtikameM sarvA- do vArtika sAmpradAyika hone para bhI aneka dRSTiyoMse rthasiddhi tathA rAjavAttikameM carcita hue kAI bhI mukhya bhAratIya dArzanika sAhityameM viziSTa sthAna prApta kareM viSaya chUTe nahIM; ulaTA bahutasaM sthAnoM para to sarvArtha- aisI yogyatA rakhate haiM / inakA avalokana bauddha aura siddhi aura rAjavArtikI apekSA zlokavArtikakI vaidikaparaMparAke aneka viSayoM para nathA aneka pranthoM carcA bar3ha jAtI hai / kitanI hI bAtoMkI carcA to lo- para aitihAsika prakAza DAlatA hai / kavArtikameM bilakula apUrva hI hai| rAjavArtikameM dAza do vRttiyA~ nika abhyAsakI vizAlatA hai to zlAkavAtikameM isa mUla satra para racI gaI vyAkhyAoMkA saMkSiA parivizAlatAka sAtha sukSmatAkA tattva bharA huA dRSTi- caya prApta karaneke bAda aba vyAkhyA para racI huI gocara hotA hai / samagra jaina vAGamayameM jo thor3I bahuta vyAkhyAnokA paricaya prApta karanekA avalara pAtA hai| kRtiyA~ mahatva rakhatI haiM unameM kI do kRtiyA~ 'rAja- aisI dA vyAkhyAe~ isa samaya pUrI pUrI upalabdha haiM, bArtika' aura 'zlokavArtika' bhI haiM / tatvArthasatra jo donoM hI zvetAmbarIya haiM / ina donoMkA mukhya sAmya para upalabdha tAmbarIya sAhitya se eka bhI saMkSepameM itanA hI hai ki ye donoM vyAkhyAe~ umAsvAti ke svIpajJa bhASyako zabdazaH sparza karatI haiM aura usa graMtha rAjavArtika yA zlokavArtikakI tulanA kA vivaraNa karatI haiM / bhASyakA vivaraNa karataM bhASya kara sake aisA dikhalAI nahIM detA / bhASya meM kA Azraya lekara sarvatra Agamika vastukA hI pratidRSTa par3atA acchA dArzanika abhyAsa sarvArthasiddhi meM pAdana karanA aura jahA~ bhASya Agamase viruddha jAtA kucha gaharA bana jAtA hai aura rAjavAtikameM vaha vizeSa dikhAI detA ho vahA~ bhI antako Agamika paramparA gAr3hA ho kara aMtako zlokavArtikameM khUba jama jAtA kA hI samarthana karanA, yaha ina donoM vRttiyoMkA samAna hai| rAjavArtika aura zlokavArtikake itihAsa - dhyeya hai| itanA sAmya hote hue bhI ina do vRttiyoM meM bhyAsIko aisA mAlUma hI par3egA ki dakSiNa hindustA- paraspara bheda bhI hai / eka vRtti jo pramANameM bar3I hai nameM jo dArzanika vidyA aura spardhAkA samaya AyA vaha eka hI prAcAryakI kRti hai, jaba ki dUmarI choTI aura bhanekamukhI pAMDitya vikasita huA usIkA prati- vRtti do prAcAryokI mina kRti hai| lagabhaga bAIsa Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azvina,kArtika, vIrani0saM02456] tattvArthastrake vyAkhyAkAra aura vyAkhyAe~ 593 hajAra * zloka pramANa bar3I vRttimeM adhyAyoMke aMtameM para se hone vAlI dUsarI vAma macanA uddhAra-viSayakI to bahuta karake 'bhASyAnamAriNI' itanA hI ullekha hai| choTI vatti kisI dUsarI vRttimese maMkSipta karake milanA hai; jaba ki 11 hajAra zloka pramANa choTI uddhata kI gaI hai / yahI artha uddhArakI macanAmeMme vRttimeM prArambha ke kitane hI adhyAyoMke aMtameM to "hari- phalita honA hai| jisa vRtnise prastuta choTI vanti uddhRta bhadrodadhRtAyAM dupadupikAbhidhAnAyo" aimA ullegya kI gaI hogI vaha vRtti uddhata vRti kI apekSA pramANa aura pichale kitane hI adhyAyoMke antameM "haribha- meM bar3I hogI yaha nA svAbhAvika hI hai / prastuta ko drAcAyaprArabdhAyAM dupapikAbhibhadhAnAyAM tasyA- vRttiyoM meM kI siddhamanIya bar3I vRttisaM bhinna dRsarI kimI mevAnyakata kAyAM' aimA ullekha milatA hai| ye ullAva bar3I vRtti ke honekA sabata jaba taka na mile taba taka aimA sUcita karate haiM ki bar3I vRttikA koI khAsa nAma to aisA hI mAnanA ucita hai ki middhasanIya bar3I nahIM jaba ki choTIvRtikA 'dapadApikA' aisA nAma vRttimese hI haribhadrIya choTI vRttikA uddhAra huA hai| hai / dupapikA aimA abhI taka bA~canameM AnA huzrA isa mAnyatAkI puSTi meM dAnoM vRttiyoM ke zabdasAdRzyako pATha yadi matya ho to usakA artha kyA vivikSina hogA pramANake naura para rakha sakate haiM / choTI vRttimeM bar3Ivatti vaha kucha bhI samajhameM nahIM AtA, phira bhI ina ullekhoM kA hI zabdazaH pratibimba hai / bar3I vRttimeM jA sUtrapATha viSayaka aura mannavyA-viSayaka aneka matabheda noTa : pahana isI unikI nayA aThAraha hajAra batalAI gii| ___ kiye gaye haiM, jo lambe lambe pratipAdana haiM, bhASyake taba dAnoM meM kirAko ThIka manajhA jAya / yaha eka praznAnA hai| -sampAdaka samathanama athavA usake vigaMdha jo lambI lambI 24 hamAre pAsa jA pravaka kantivijoka zAmA graha, cacApa hai, dArzanika mantavyAMkI jo vistAraparvaka ko ligbI I pustaka hai. mA minatra ! adhyAyaka mAnA samAlocanA nathA gvaMDana-maMDana hai aura jo dUsaraM prAsa kA sA nAma para hai dUsare anyAyAMka antameM jahAM gika UhApoha hai va saba choTI vRttima nahIM thathavA hai yaha nAja hai vahIM cAra akSara chAda kara 'kAbhidhAnAyAM itanI kA cAra asarakA kAmiyAnAyA bhI nA bilakalAhImakSiAkara hI likhA hai / emA mAlatA hai ki prAcIna lilA I pugnako meM cAra anara natI vacanama lekhakana itanI jagaha kAhI hAmI / niyoMko avalokana karate hugaemA mAlUma hotA hai sA khagiDana nAma na para bhI navA adhyAyaka antara dupadupa' kisa na ki saMpAca-zrabhyAmiyoMkI saralanAke lie baDI kI ina cAra mana kI pratika mAtha 'dupadupikAbhidhAnAyAM' jaTilatA ghaTA kara hI choTI vRti banAI gaI hai / sA pATha patra likhA hai / isameM usakI maulikatA viSaya ne mA kemivAya chATI vanika racayitAkA koI khAma kI. hotI hai| zala mana para aGkita nahIM honA / choTI vRtti meM jo jI yadi 'padavikA kada dezIya prAkRta yA marakRtakA gatyahI bAta haiM va maya bar3I vRttimeM no haiM hI; ima paramaM yahA~ kI aura usakA artha eka koTI naukA mAtA jamA kara sakate haiM ki yaha chATI ni bar3I pratispa samudramaM praveza kAnaka liMga aisA kahA jAtA hai ki choTI vRtti prastuna bar3I vanikA TogIkI garaz2a middhi kAneka liya laga gaI hai| uddhAra hai / ima kathAma yaha svAbhAvika taura para hI minIya sRva parakI kumAglikRta pratika antima bhAgakaH phalita hotA hai ki choTI aura bar3I prastuna donoM patiemA nAna hai / isame bhI Tupa gaTa apArthaka jAna patA hai| yoMmeM svIkRta mUla bhASyapATha eka hI hai aura honA Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 594 anakAnta varSa 1, kiraNa 11, 12 cAhie / parantu isa viSayameM yahA~ eka apavAdabhUta pAThako hI athavA usa vyAravyAke aMzako hI avalasthala noTa karane yogya hai, jo ekakA dUsaremeMme uddhAra mbana kara haribhadra ne apanI vRtti kyoM na racI ho ? honeke viSayameM zaGkA utpanna karatA hai / pA~caveM adhyA- haribhadradvArA apanI vRttike AdhAra para svIkRta ukta yakA 29 vA sUtra "utpAdavyayadhovyayukta sat" satrake vyAkhyApAThakI parIkSA karate hue itanA to hai| isa satrakA jo bhASyapATha avalambana kara siddha- mAlUma hotA hai ki yaha vyAkhyA-pATha umAsvAnike senana vRtti racI hai vaha bhASyapATha haribhadrakI uddhRta bhASyakA aMza na hokara kisI dUsarI hI vyAkhyAkA vRttimeM nahIM aura haribhadradvArA avalambita isa sUtra- aMza honA cAhiye, kyoMki isameM bhASyakI taraha sarala kA bhASyapATha siddhasanakI vRttimeM nahIM / jaina tattva- pratipAdana na hokara tArkika lekhakako zobhA dene vAlA jJAnake marmabhUta ukta sUtrakI donoM vRttiyoMmeM bhASya- aisA sahetuka pratipAdana hai / cAhe jaisA ho parantu isa pATha-viSayaka itanA golamAla kaise huA hogA ? isa eka apavAdabhUta sthalako chor3a kara vicAra kiyA pahelIkA hala abhI taka nahIM ho sakA hai / yadi siddha- jAya to yaha choTI vRtti prastuta bar3I vRttikA uddhAra hai, senIya vRttiko sAmane rakha kara hI haribhadrana apanI aisA isa samaya mAnanA ucita jAna par3atA hai| vRtti sakSepameM likhI ho to usameM siddhasenadvArA aba- sarvArthasiddhi aura rAjavAtikake sAtha siddhasenIya lambita bhASyapATha honA cAhiye aura yadi kisI vRtti kI tulanA kariye to spaSTa jAnA jAtA hai ki kAraNavazAta haribhadranaM isa bhASyapAThako chor3a diyA jo bhASAkA prasAda, racanAkI vizadatA aura ho aura apane ko sulabha aisA hI dUsarA bhASyapATha arthakA pRthakkaraNa sarvArthasiddhi aura rAjavAsvIkRta kiyA ho to bhI unake dvArA apanI vRttimeM tikameM hai, vaha siddhamenIya vRttimeM nahIM / isake pAThAntarake taura para siddhasanadvArA avalaMvita bhASya- do kAraNa haiM / eka to granthakArakA prakRtibheda aura pAThakA noTa honA cAhiye, aisI mambhAvanA rakkhI dUsarA kAraNa parAzrita racanA hai / sarvArthasiddhikAra jAya to yaha kuchAmadhika mAlUma nahIM hotI / parantu aura rAjavAtrtikakAra sUtroM para apanA apanA vaktavya hama haribhadrakI vRttimeM vaisA nahIM dekhataM / isase panaH mvatantra rUpase hI kahate haiM jaba ki siddhasanako bhASya prazna hotA hai ki kyoM haribhadrane siddhasenIya vRttisa kA zabdazaH anusaraNa karate hue parAzritarUpase calabhinna dUsarI hI kisI vRttikA Azraya na liyA nA hai| itanA bheda hone para bhI samagra rItise siddhase. ho ki jisameM unake dvArA svIkRta ukta satrakA bhASya nIya vRttikA avalokana karate mana para do bAteM to pATha hogA ? dUsarI tarapha aisI bhI kalpanA hotI hai aMkita hotI hI haiM / unameM pahalI yaha ki sarvArthasiddhi ki kadAcit ukta sUtrake siddhasena sammata bhASyapATha- aura rAjavAttikakI apekSA siddhasenIya vRttikI dArzako pAThAntarake taura para noTa kiye binA hI haribhadra- nika yogyatA kama nahIM / paddhati bheda hone para bhI ne use chor3a diyA ho aura sarvatra siddhasenIya vRttikA samaSTi rUpase isa vRttimeM bhI ukta do pranthoM-jitanI hI hI mAdhAra lete hue bhI ukta sUtra meM dUsarI kisI nyAya, vaizeSika, sAMkhya, yoga aura bauddhadarzana-carcAkI byAkhyAko AdhArabhUta mAna kara umameM svIkRta bhASya vigamana hai / aura dUsarI bAta yaha hai ki siddhamena Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAzvina, kArtika, vIrani0saM02456] tatvArthasUtrake vyAkhyAkAra aura vyAkhyAe~ 595 apanI vRttimeM dArzanika aura tArkika carcA karakaM bhI kiye vinA saMtoSa dhAraNa nahIM kara sakate,phira bhI kisI antameM jinabhadragaNi kSamAzramaNakI taraha Agamika sthala para unhoMne digambarIya sAmpradAyika vyAkhyAnoM paramparAkA prabala rUpase sthApana karate haiM aura isa sthA- kI samAlocanA kI hI nahIM / jo apane pUrvavartI ThayApanameM unakA Agamika abhyAsa pracara rUpasaM dikhAI khyAkAroMke satra yA bhASya-viSayaka matabhedokA tathA detA hai / siddhamenako vRttiko dekhate hue mAlUma par3atA bhASya-vivaraNa-sambaMdhI choTI bar3I mAnyatAoMkA thAMkA hai ki unake samaya paryaMta tattvArtha para aneka vyAkhyAe~ bhI noTa liye binA na rahe, aura svayaM mAnya rakkhI racI gaI thIM / kisI kisI sthala para eka hI sUtrake huI zvetAmbara paramparAkI apekSA tarkabalase sahaja bhI bhASyakA vivaraNa karate hue ve pA~ca, chaha matAntara viruddha kahane vAle zvetAmbarIya mahAna pAcAryoM kI noTa karate haiM, isase aisA anumAna karanekA kAraNa kaTaka samAlocanA kiye vinA santoSa na pakar3e vaha milatA hai ki siddhasananaM vRtti racI taba unake sAmane siddhasana vyAkhyAviSayameM prabala vigaMdha rakhane vAle kamase kama tatvArtha para racI huI pA~ca TIkAyeM honI digambarIya AcAryokI pUrI pUrI khabara liye vinA raha cAhiyeM / jo sarvArthasiddhi Adi prasiddha digambargaya sake yaha kalpanA hI azakya hai / isase aisI kalpanA tIna vyAkhyAoMse gaMdI hoMgI, aisA mAlUma par3atA hai; hotI hai ki uttara yA pazcima hindustAnameM hone vAle kyoMki gajavArtika aura lokavArtika kI racanAke tathA rahane vAle ina zvetAmbarIya AcAryako dakSiNa pahale hI siddhasenIya vRttikA racA jAnA bahuta sambhava hindustAnameM racI huI tathA puSTi ko prApta huI nasvArthahai; kadAcita unase pahale yaha na racI gaI ho to bhI parakI prasiddha digambara vyAkhyAe~ dekhanekA zAyada bhavaisakI racanAke bIca meM itanA to kama aMtara hai hI ki sara hI na milA ho / isIprakAra dakSiNa bhAratameM hone siddhasenakA gajavAttika aura zlokavArtikakA paricaya vAle akalaMka Adi digambarIya TIkAkAroMko uttara milanekA prasaMga hI nahIM AyA / sarvArthasiddhikI racanA bhAratameM honevAla tatkAlIna zvetAmbarIya TIkAgraMthoMkA pUrvakAlIna ho kara siddhasenake samaya meM vaha nizcaya- dekhane kA avasara milanA mAlUma nahIM par3atA; aisA hone rUpasa vidyamAna thI yaha ThIka parantu dUravartI dezabhedake para bhI siddhamanakI vRtti aura gajavAtikameM jo kahIM kAraNa yA dUsare kisI kAraNavaza siddhasanako sArtha- kahIMpara dhyAna khIMcanevAlA zabdasAdRzya dikhAI detA, siddhi dekhanekA avasara milA ho aimA mAluma nahIM vaha bahuna kara ke no itanA hI sUcita karatA hai ki yA par3atA / siddhasana,pUjyapAda Adi digambarIya AcAryoM kisI tImaraM hI samAna paMthakeabhyAmakI virAsanakI taraha, sAmpradAyAbhinivezI haiM aisA unakI vRtti hI kA pariNAma hai / siddhasenakI vattimeM nasvArthagana kahatI hai / aba yadi inhoMne savAthasiddhi yA anya 2. eka tarapha. midasenIya nimeM digambarIya mUtrapATha-viruddha koI digaMbarIyatvAbhinivezI prantha dekhA hotA to usake samAlocanA kIM kI vimvAI detI hai| khAmagAMka taura parapratyAghAtarUpa ye bhI uma usa sthala para digambarIyatva "apare panavidvAMso'tibahani svayaM viracayyAsmina pra. kA athavA sarvArthasiddhike vacanoMkA nirdezapUrvaka khaMDana stAve satrANyadhIyate" ityAdi 3, 11nI li. 25 dekho , 3 kI sijhasenIya pani pR0 3.1 / tathA "apare mUtradvayametadadhIyane-dravyANi-jIvAzca" Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta varSa 1, kiraNa 11, 12 viSaya-saMbaMdhI jo vicAra aura bhASAkI puSTa virAsata Upara jo tattvArtha para mahatvapUrNa tathA abhyAsavizvalAI TenIsevAsA mala prakAra mA- yogya thoDese granthoMkA paricaya diyA gayA hai vaha sirpha lama hotA hai ki isa vattike pahale zvetAmbara maMpradAyameM abhyAmiyoMkI jijJAsA jAgRta karane aura isa dizAmeM puSkala sAhitya racA huA tathA vRddhiko prApta huA vizeSa prayatna karanekI sacanAkI patimAtra hai| vastutaH honA caahiye| to pratyeka granthakA paricaya eka eka svatantra nibaMdhakI khaMDita vRtti apekSA rakhatA hai aura ina sabakA sammilita paricaya bhASya para tIsarI vRtti upAdhyAya yazAvijayakI nA eka mAMTI daladAra pastakakI apekSA rakhatA hai, jo hai; yadi yaha pUrNa milatI hAnI nA yaha matagahavIM, a- kAma ima sthAna kI maryAdAka bAhara hai; isa liye itane ThArahavIM zatAbdI taka ko prApta hone vAle bhAratIyadarza- hI paricaya saMtApa dhAraNa kara virAma lenA ucitta nazAmtraka vikAsa kA eka namUnA pUrNa karatI, aisA samajhatA huuN| vartamAnameM upalabdha isa vRtti ke eka choTa gvaMDa parama hI kahanakA mana ho jAtA hai / yaha khaMDa pRga prathama adhyAya noTake Upara bhI nahIM, aura isameM Upara kI do vRttiyoMka 'umAsvAti aura u.kA tattvArthastra' isa viSaya samAna hI zabdazaH bhASyakA anamaraNa kara vivaraNa ko lekara likhI gaI lekhamAlAkA yaha tIsaga lekha hai mA hAne para bhI isameM jo gaharI - aura isake sAtha hI ukta lekhamAlAkI samApti hotI konagAmI carcA, jo bahuzrutatA aura jo bhAvamphoTana hai| isameM lekhaka mahodayane tattvArthasutrakI khAsa khAsa dikhAI detA hai vaha yazovijayajIkI nyAyavizAradatAkA TIkAoke sambandhamaM jo apanA tulanAtmaka vicAra nizcaya karAtA hai| yadi yaha vatti inhoMne saMpUrNa racI prakaTa kiyA hai. vaha unake vizAla adhyayanako cita hogI nA DhAImI hA voM meM usakA sarvanAza ho gayA hI karanA huA, pAThakoMke mAmane vicAra kI kitanI hI aisA mAnane jI hicakatA hai. isameM isakI zodhaka liga naI mAmI prastuta karatA hai aura unheM savizepa rUpama kiye jAne vAle prayatnakA niSphana jAnA saMbhava nhiiN| ina TIkA graMthAke adhyayanakI tathA dUsaraM prAcIna TIkA sAhityakaM anasaMdhAnakI pregNA karatA hai; aura isa ityAdi .... ..naya "anye paThanni matrama" liye abhinandanIya hai| isa lekha kI kitanI hI bAta 5.23 pR.1.150 tathA kAkI sarva midAra rAjavAnika. ni:manda vicAraNIya haiM-khAsa kara 'bhASya' aura meM dAgAcara tI vyAbhyAgokA khagaDana bhI hai / udAharagAke sarvArthasiddhi ke sambandhameM jA kara kahA gayA hai vaha taura para .." ye veda bhASyaM gamanapratiSedhadvAraMNa cAraNa- abhI gaharaM anusaMdhAna tathA prakAzakI apekSA rakhanA viNAdharaddhiprAmAnAmAcakSata tapAmAgavigaMdha" ityAdi / AzA hai dasaraM adhyayanazIla vidvAna bhI-khAsa 3, 13 kI pani pR0263 tathA ka.1 kI vakike sAtha zala- kara pradhAna adhyApaka gaNa jo varSoM se vidyAlayoM meM sAdRzya hai "nityaprajalpitavana" ityAdi ... 3kI :ni pR0.1 mala tattvArthastra aura ina TIkA pranyAko par3hArahe haiM mI tarafa lAmbarapathakA sadana karane vAlI sarva dhasiddhi prAdi aba isa viSaya meM apanI khojIko sAmane rakkheMge aura kI khAsa vyAcyA moMkA siddhamenIya praktimeM nirasana nIM, isI isa bAtako pramANita kareMge ki unhoMne kisa adhyavasambhAvanA hotI hai ki sarvArthasiddhimeM svIkRta sUtrapAThako avalambana sAyake sAtha ina ganthoMkA kitanA parizIlana aura kara rakhI kAI digambarAcArya yA anya taTastha prAcAryakI bhAjyavyAvyA kitanA gaharA abhyAsa kiyA hai| aura isa taraha jisameM gvatAmbIya viziSTa mAnyatAmAkA khaMDana na hogA aura ja lekhamAlAke dvArA jahA~ kahIM koI g2alata phahamiyA~ paidA 1jyapAda yA makala ko bhI apanI TIkA pIke likhane meM mAdhArabhUta huI hoM unheM dUra karanekA sAtizaya paNya-prayatna kreNge| huI hogI vaha midamenake mAmane hogii| -sampAdaka Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAzvina, kArtika, vIrani0 saM0 2456 ] bhAratameM dehAta aura unake sudhAra kI AvazyakatA bhAratameM dehAta aura unake sudhArakI zrAvazyakatA [ lekhaka -- bAba mAIdayAlajI, bI0 e0 narsa ] san 1921 kI manuSyagaNanA ke anusAra hamAre deza kI 32 karor3a AbAdI meM se 28 karoDa adhika AdamI dehAta meM - grAmoMmeM-rahate haiM / isI bAtako dUsare zabdoM meM yU~ kahA jA sakatA hai ki yahA~ sau pIche navve AdamI dehAtameM rahate haiN| jarmanI aura iGgalaiNDameM kramazaH 54 aura 22 pratizata AdamI dehAta meM rahate haiM / isalie yaha kahane meM koI atizayokti na hogI ki bhAratavarSa pradhAnataH eka dehAtI deza hai aura yahA~ kI janatAkA adhikAMza bhAga dehAta meM hI rahatA hai, zahageM aura kasbo meM kevala daza pratizata AdamI rahate haiM / hamAraM dezameM 685622 gA~va haiM aura 2313 zahara hai / eka lAkhasaM adhika AbAdI ke zaharoMkI to kula saMkhyA tetIsa hI hai| adhikatara saMkhyA aise zaharoM kI hai jinakI AbAdI 10 aura 20 hajAra ke bIca meM hai| acchA to yaha hai ki inako zahara kahaneke sthAna para kasbe hI kahA jAya / rahI gA~voMkI bAta | dehAtI AbAdI kA koI tIna cauthAI bhAga aise gA~voM meM rahatA hai jinakI AbAdI do hajAra aura pA~ca hajAra ke bIca hotI hai| bAkI eka cauthAI AbAda inase choTe choTe gA~voM rahatI hai| 1 Census of India 1921 Vol. I Part I Page 95 : Census of India 1921 Vol I. Part I Page 40 3 Census of India 1921 Vol. I Part I Page 65 597 dehAtakA nAma sunate hI hamArI A~khoM ke sAmane vicitra dRzyoMkA cakra ba~dha jAtA hai| ve dRzya gA~va ke sAdA, prAkRtika tathA bholebhAle jIvana ke kAraNa jitane cittAkarSaka aura rocaka mAlUma hote haiM utane hI vahA~kI gandagI, ajJAna, pracalita kurItiyoM aura jIvana kI zrAvazyaka sAmagrI ke abhAva ke kAraNa arucikara aura bhadde mAlUma hote haiN| duniyAkI ma~ToM aura vartamAna sabhyatA ke sa~gharSa se ukatAe hue AdamIko jahA~ prAmINa jIvana zAnti detA hai vahA~ nahI jIvana kucha Avazyaka vastuproke na milane ke kAraNa dukhakA kAraNa bana jAtA hai / jisa prakAra zaharI jIvana ke acche aura buraM do pahalU haiM, usI prakAra dehAtI jIvana ke bhI acche aura bure do pahalU haiN| vartamAna avasthAko da hue yaha kahA jA sakatA hai ki na to bahuta bar3e bar3e zaharoMkA jIvana aura na choTe choTe gA~voMkA hI jIvana adhika sukhakara hai; balki daramiyAnI kamboMmeM hI Agama hai 1 purAne jamAne aura vartamAna kAlameM AkAzasaMpUrNa grAma eka dezake hI aMga the, to bhI pratyeka gA~va pAtAlakAsA aMtara ho gayA hai| yadyapi pahale bhAratakaM athavA zrAsa pAsa ke gA~voMkA kucha samUha - caubIsa paraganA, Adi - apane liye hara eka vastu taiyAra kara letA thA aura bAkI dezase usakA bahuta kama sambandha rahatA thA / una logoMkI AvazyakatAe~ bhI kama thIM aura ve prAyaH gA~voMmeM hI pUrI ho jAtI thIM / rAjyasI vyavasthA, acche mArgokA abhAva tathA unakI Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 anekAnta varSa 1, kiraNa 11, 12 kaThinAiyoMke kAraNa eka gA~vakA bahuta dUrake kisI aura sarakArako dehAtasudhArakI tarapha pUrA dhyAna denA prAnta athavA gA~vasa koI vizeSa sambaMdha na thA; aura hogaa| hameM apanI samasta zaktiyoMko dehAtasudhArake isI liye eka sthAnako avasthAkA dUsare sthAnakI kAmameM lagA denA cAhiye-dehAtakI unnati tathA sudhAra avasthA para koI bahuta gaharA prabhAva nahIM par3atA thaa| ke liye kaTibaddha ho kara tana-mana-dhanase prayatna karanA kintu aba jamAnA palaTa gayA hai, gA~vakI vaha ekatA cAhiye / yAda rakhiye bhAratakA uddhAra usake 28 karor3a tathA svAbhimAnatA (Self sufficiency) prAyaH AdamiyoMkI avahelanA karake nahIM ho sakatA / binA naSTa ho gaI hai / aMgrejI rAjyake mazInake samAna kAma dehAtasudhAraka dezAnnatikI bAteM vyartha haiN| karane vAle prabaMdhoM, reloM, tAroM, sar3akoM, samAcAra- aba dekhanA yaha hai ki dehAtaka sambandhameM kina patroM aura samayake prabhAvake kAraNa aba dezake kina bAtoM athavA samasyAoM para dhyAna denakI Avaeka konameM hone vAlI ghaTanAoMkA kucha na kucha prabhAva zyakatA hai| kyA Apane Aja taka kabhI dehAta-sabaMdhI pratyakSa athavA parokSarUpase dUsare gA~voM para avazya samasyAoM para socanakA kaSTa uThAyA hai ? dehAtakI hotA hai / aba gA~voMke AdamiyoM ko bhI jIvanakI samasyAe~ bhAratavarSakI samasyAAMse bhinna nahIM hai / choTI choTI avazyakatAoM raMga, suI, diyAsalAI aura dahAtakI bhI ve hI samasyAe~ haiM jo prAyaH samasta dezakI kapar3e prAdike vAstaM bAhara vAloMkA mu~ha tAkanA par3atA haiM aura jinakI carcA Aja kala sabhI sthAnoM para kuchahai / itanA hI kyoM ? Aja yadi bAhara pradezameM kucha pa- na-kucha cala rahI hai / parantu bheda kevala itanA hai ki rivartana athavA koI vizeSa ghaTanA hotI hai to gA~vo una samasyAoke sambandhameM aba taka jo kucha bhI ke bhAdamiyoM ke jIvana para bhI kisI na kisI rUpame Andolana huA hai vaha prAyaH samAcArapatroM aura bar3e usakA kucha prabhAva jarUra par3atA hai / apane deza ke bar3e zaharoM taka hI sImita rahA hai, usase bAhara dehAta kisI bhI prAntameM hone vAle durbhikSoMkA, taMjI-mandIkA meM usakI bahuta kama, nahIM ke barAbara carcA hai / dezakI aura anya ghaTanAmoMkA to kahanA hI kyA, yadi paradeza samasyAoMke viSayameM abhI gA~voMmeM koI pracAra-kArya meM bhI koI durbhikSa, sukAla yA aura koI vizeSa gha. nahIM huA hai| pracArake abhAvakA kAraNa yaha mAlama TanA ghaTatI hai to usakA bhI kucha-na-kucha prabhAva gA~voM hotA hai ki dehAtameM dezakaM kAryakartAoMko zahara-vAlA para avazya par3atA hai| ArAma tathA nAma kama prApta hotA hai| Ajakala kAma aisI hAlatameM tathA rASTrIya unnatike isa yagoM ke liye kArya bahuta kama hotA hai bAkI saba nAma ke gA~voMkI avasthA para hameM avazya dhyAna denA hogaa| liye hI kiyA jAtA hai / dehAtameM kAma karaneke liye aba gA~voMko tathA prAmavAsiyoMko unake bhAgya para bar3e hI dhairya tathA saMlagnatAkI jarUrata hai aura ina guNoM nahIM chor3A jA sktaa| yadi bhAratavarSa saMsArake samu. kI bahuta hada taka hamAre kAryakartAoMmeM kamI hai / de. nnata dezoMke sAtha calanA cAhatA hai, yadi vaha kucha kara hAtameM vyAkhyAna-dAtAoMke vAste moTara, meja, kursI ke dikhAnA cAhatA hai aura yadi vaha cAhatA hai apanI prAdikA abhAva hai / sarakArI aphasaroMkA dhyAna bhI mAga umati, to bhAratavAsiyoMko, dezake netAoMko udhara kama hI jAtA hai / dehAtameM jAne ke liye na netA Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azvina,kArtika, vIrani0saM02456] prArthanA oMke pAsa samaya hai aura na aphasaroMko phrst| paraMtu 3 kRSi sudhAra yaha harSakA viSaya hai ki aba dezame jAgatikI lahara 4 Arthika sudhAra cAroM tarapha uTha rahI hai aura samasta deza unnatike lie 5 sAmAjika sudhAra vyAkula ho rahA hai / isa liye aise samayameM yaha bAta 6 mAdaka vastuoMkA pratibandha bahuta Avazyaka hai ki dehAtakI samasyAe~ socI jAyeM agale pRSThoMmeM inhIM samasyAoM para acchI taraha una para gaharA vicAra kiyA jAya-aura phira unako kA prakAza DAlA jAyagA / ma hala karanekA samucita prayatna kiyA jAya / dehAta-sambaMdhI samasyAe~ nimna likhita haiM:1 dehAtakI saphAI lagvakakI 'dahAta-sudhAra' nAmaka aprakAzita pustakakA prathama * rogoMkI roka thAma tathA svAsthyarakSA pariccheda / prArthanA [ lekhaka-zrI0cau0 vasantalAlajI ] hRdaya ho prabhu, aisA balavAna / vipadAe~ ghanaghora ghaTAsI, umaDe cahu~ dizi zrAna / parvata-Upara-patita bindu-sI, jhelU mana sukha mAna // 1 // asaphala hokara sahama bAra bhI,manako ka na mlAna / lakSagaNita utsAha dhAra kara, karU~ kArya praNa ThAna // 2 // pUrNa prAtmakartavya kareM yA, khuda hoU~ balidAna / sanmukha jvalita agni bhI lakha kara, haTa na zaMkA ThAna // 3 // karo stavana parihAsa kage yA, yaha saMsAra anAna / satya mArga ko raMca na choDUM , bhaya nahIM lAU~ dhyAna // 4 // vikasita AtmasvarUpa karU~ nija, balakA atula nidhAna / tanabala, dhanabala taNavata samaUM, dharUM nahIM abhimAna // 5 // barnenewLinen vedere HERE Nette Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 anakAnta dharma aura rAjanItikA sambandha [ lekhaka - zrI00 kailAzacandrajI zAstrI ] dharma aura rAjanItikA sambandha sthApita karane se pahane rAjanIti tathA rAjyakI utpatti para thor3A vicAra kara lenA Avazyaka hai / prAcIna zAstroMke AdhAra para pratyeka yA do vibhAgoM meM vibhAjita haiM - eka bhogabhUmi aura dUsarA karmabhUmi / isa vartamAna yugakA prArambha bhagama hotA hai / usa samaya manuSyoM ko zrAjI - vikA kamAnekI cintA na thI, eka prakArake kalpavRkSa * hote the jinase bhojana-vastra AbhUSaNa Adi jisa vastuko prApta karanekI hRdayameM AkAMkSA utpanna hotI zrI vaha yatheSTa parimANa meM prApta kI jA sakatI thI, sabakI Arthika avasthA samAna thI, kisI manuSya ko dUsare manuSya koI vastu mA~gane yA udhAra lene kI AvazyakatA hI na par3atI thI / Adhunika zabdoM meM usa vakta prAkRtika Adarza sAmyavAda thA- na koI rAjA yA aura na koI prajA, janatA meM pApa prAyaH utpanna hI nahIM * naraMgapattabhUsaNapANAhAraMgapupphajoData | gehUMgA varathaMgA dIvaMgehi dumA damahA || 787 // -- trilokasAra / varSa 1, kiraNa 11, 12 'vAcaka dAtA sUryAga, bhAjanake dAtA pAtrAMga, AbhUSaNA dAtA bhUSagAgi, pIne ke yogya vastubhAMka dAtA pAnAMga, bhojana ke dAtA brAhArAMga, puSpoM ke dAtA puSpAMga, prakAza karane vAle jyoti raMga, gRhoMke dAtA gRhAMga, vastroM ke dAtA batrAMga, aura dIpakoM ke vAtA dIpAMga, isa prakAra kampana yasa prakArake hote haiN| hue the, saba loga santoSapUrvaka sukhake sAtha jIvana vyatIta karate the / kintu samaya ke pherase vaha svarNayuga dara taka sthira na raha sakA - dhIre dhIre aneka samasyAe~ upasthita hone lagIM / kalpavRkSa thor3A phala dene lage, jisame manuSyoM paraspara jhagar3A hone lagA / sRSTi ke niyamAnusAra isa hrAsake samaya ekake pazcAt dUsarA aise kramase caudaha netA utpanna hue jinheM 'kulakara' yA 'man' kahate haiN| inameM se pA~caveM manuke samaya meM kalpavRkSa sambandhI ukta samasyA upasthita huI aura isa liye usane isa pArasparika kalahako miTAne ke liye kalpavRttoM kI sImA niyata karadI | chaThe kulakara ke samaya meM jaba kalpavRkSa bahuta kama phala dene lage aura prajA meM kalpavRttoM kI . sImA ke Upara bhI jhagar3A hone lagA taba usa kulakaranaM pratyeka vyaktikI sImA para cinha lagA diye jisa se niyata kI huI sImA meM jhagar3A upasthita na hone pAye / isa taraha dhIre dhIre kalpavRkSa naSTa ho gaye aura manuSyoM ke sAmane AjIvikAkA prazna upasthita huA / taba antima kulakarane pRthvI para ugane vAlI vanaspatise nirvAha karanekI zikSA dii| inhIM antima kulakara 'nAbhirAya' ke putra 'RSabhadeva' hue, jinhoMne manuSyoM meM varNa-vyavasthA sthApita kI, sArI janatAko aneka pezoM ( vRniyoM ) tathA zreNiyoM meM vibhAjita kiyA Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAzvina, kArtika, vIrani0saM02456] dharma aura rAjanItikA sambandha aura unakI dekhabhAla tathA niyaMtraNa karaneke liye hinduoMke mAnya graMtha mahAbhAratake anusAra bhI zAsaka niyukta kiye| ___ mRSTike zrAdimeM manuSya vizeSa sukhI aura santoSI meM bhogabhami-kAlameM manuSya saMtoSI hote the aura una aura isakA kAraNa AvazyakatAoMkI kI tathA kI sampUNe AvazyakatAe~ kalpavRkSoM ke dvArA pUrNa ho zrAvazyaka vastubhoMkA prabhUta parimANameM utpanna honA jAtI thIM, ataH unheM dUsaroMkI vastuoM para dRSTi thA-logoMko bastubhoMse moha nahIM thA, isIliye unameM daur3AnekI jarUrata hI na par3atI thii| dhIre dhIre Avazya- maMcaya karanekI cintA bhI nahIM thii| dhIre dhIre paidAvAra katA pUrtimeM kamI par3aneke kAraNa unameM aparAdha karana- kama ho jAnese manadhyAma vastuzrIkA maha utpanna hamA kI bhI navIna pAdata prAvirbhata huii| aura jyoM jyoM aura ve saMcaya karanemeM tatpara ho gaye / jisame prAkaAvazyakatAoM kI partimeM kamI hotI gaI tathA tika niyamoMkI zrRMkhalA chima-bhima ho gaI / aura naI AvazyakatAe~ bar3hatI gaI tyoM tyoM aparAvoM taba vyavasthA karane ke lie daNDavidhAna tathA rAjasaMsthA kI saMkhyA bhI bar3hatI gaI, jisake rokaneke liye kI AvazyakatA pdd'ii| . daNDavidhAnakI AvazyakatA huii| prathama pA~ca kulakaroM bauddhapraMtha 'dIghanikAya' meM to isakA bar3AhI ke samayameM aparAdhIko kevala "ET" aisA kaha kara manoraMjaka varNana milatA hai, jisa kA saMkSiA prAzaya daNDa diyA jAtA thA, jisakA prAzaya hai-'hAya! barA isa prakAra hai :kiyaa|' isake pazcAt pA~ca kulakaroMke samayameM 1 sRSTike Adi meM manaSya sukhI aura sannoSI the, -mA" ina do zabdoMmeM daNDavyavasthA rahI, jisa- jise jaba bhojana kI AvazyakatA hotI thI ghara se kA Azaya hai- 'hAya ! burA kiyA, aba aisA na bAhira jAtA thA aura apane kuTumbake eka bAra bhojana karanA / ' avazeSa kulakaroMke samayameM "hA-mA- karane ke yogya cAvala le AtA thA; kyoMki cAvala dhika" ina tIna zabdoMse daNDavyavasthA hotI thI, yatheSTa parimANameM utpanna hotA thaa| para yaha vyavasthA jisakA Azaya hai-'hAya! burA kiyA-phirase aisA dera taka kAyama na rahI-kucha pAlasI manuSyoMne socA na karanA-tujhe dhikAra hai| isa taraha jyoM jyoM mana- ki hama prAtaHkAla ke liye prAtaHkAla aura sAyaMkAlake jyoMkA naitika patana hotA gayA tyoM tyoM daNDakI kaTho* liye sAyaMkAya cAvala lene jAte haiM isameM do pAra kaSTa ratA bhI bar3hatI gii| bhagavAn zrIRSabhadeva ke dIkSA uThAnA par3atA hai| yadi donoM samayakaM liye eka bAra grahaNa karaneke pazcAta unake putra bharata cakravatI siMhA- hI cAvala le AyA kareM to bahuta sahUliyata (sugamatA) sana para baiThe / usa samaya manuSya adhika apagadha tathA hogii| unhoMne yahI kiyaa| jaba dUsare manuSyoM ko yaha anyAya karane lage the, isa liye mahArAja bharatane aparAdhiyoMko kArAgArameM rakhane tathA unakA vadha karane / bAta mAlUma huI to unhoMne kahA-yaha to bahuta ThIka AdirUpa zArIrika daMDa denakI praNAlI pracalita kI hai ora ve taba do dina ke yogya pAvala uThA lAye / * zArIraM daNDanaM caiva vdhbNdhaadilkssnnm| - isa prakAra jina jina manuSyoM ko yaha bAta mAlUma hotI nRNAM prabaladoSANAM bharatena niyojitam // 216 // gaI una sabane cAvala jamA karanA prArambha kara diyaa| -prApipurANa parSa / sAgaMza yaha hai ki manuSyoMmeM mantoSa na rahA, usakA Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 anekAnta [varSa 1, kiraNa 11, 12 sthAna moha ne le liyaa| ina bagaIyoM ko dekha kara saba the| ataH daNDavidhAna aura rAjasaMsthAkI bhI koI loga eka sthAna para ekatra hue aura unhoMne cAvaloke avazyakatA pratIta na hotI thI / kintu pIchese vastukhetoM ko zrApasameM baoNTa lene tathA unakI rakSAkaM liye oMke yatheSTa parimANameM na milaneke kAraNa manuSyoMmeM cAgaM ora bAr3A banAne kI skIma upasthita kI, jo asantoSakI lahara utpanna huI, jisane vaiyaktika saMpattimamaya ko dekhate hue svIkAra karanI par3I aura usake vAdako janma diyA aura sAmyavAdakA sthAna vaiyaktika anusAra cAvaloMke vetoMkA baTavAga ho gayA tathA saMpattivAdane le liyaa| cUMki manuSyoMkA zrAntarika unake cAroM ora bAr3a bhI banA dI gaI / inane para bhI khAsa prArambha ho cukA thA, ataH jyo jyoM asantoSakI kucha lAlacI manuSyoMne dUsaroMke khetoM para hAtha mAranA agni pravala hotI gaI tyo tyoM manuSyoM meM lAbha aura prArambha kara diyaa| aparAdhiyoMko yathocita daNDa diyA mohakI mAtrA bar3hatI gii| isa patanakI dazAmeM jo jAne para bhI ukta ghaTanAyeM bar3hatI hI gii| taba phira maba honA cAhiye thA vahI huA-janatAmeM aneka prakAra loga eka jagaha ekatra hue aura unhoMne vicAra kiyA kI burAIyA~ utpanna ho gaI aura mamaSya corI tathA ki hamameM aneka barAIyA~ utpanna ho gaI haiM-cArI asatyabhASaNa Adi nindanIya aparAdha karanemeM tatpara aura asatya bhASaNakA prAdurbhAva ho gayA hai-akchA ho gaye / janatAke dvAga aparAdhiyoMkI bhartsanA hone ho yadi hama eka manuSyako apanA mukhiyA banAleM jo para bhI "marja bar3hatA gayA jyoM jyA davA kI" kI kahAaparAdhake anusAra aparAdhIkI dagaDavyavasthA kiyA vata caritArtha hone lagI / dezameM avyavasthA aura azAkare / hama loga isake badale meM use apane apane cA- ntikI lahareM jora pakar3ane lgiiN| upAyAntara na honese baloMkA eka bhAga diyA kreNge| isa vicArake ana- usakA damana karane ke liye daNDavidhAna aura rAjasaMsthAmAra ve eka aise manuSya ke pAsa gaye jise saba loga kA prAdurbhAva huA / aura inhIM gajasaMsthAoMkI kAryamAnate the aura jo saba meM yogya thaa| usake sAmane paddhati 'gajanIti' ke nAmase vikhyAta huii| janatAne apanA vicAra upasthita kiyA aura vaha gajI yaha to huI 'rAjanIti' yA 'rAjya' kI utpattikI ho gayA, taba saba logoMne use cAvaloM kA eka bhAga kamaNa kahAnI, aba dharmake prAdurbhAva para bhI kucha prapradhAna kiyA aura vaha mahAsammata khlaayaa| kAza DAlanA Avazyaka hai| yaha eka sarvasammata si Upara uddhRta jaina, hindU tathA bauddhadharmake sRSTi- ddhAnta hai ki dharma eka anAdinidhana satya hai-na usakI sambaMdhI itihAsakA parizIlana karanase yahI sArAMza utpatti hotI hai aura na sarvathA vinAza hii| kintu nikalatA hai ki, sRSTike AdimeM manuSya pUrNa sukhake samayakA prabhAva usa para bhI par3atA hai jisase vaha kabhI sAtha nivAsa karate the, samasta Avazyaka vastue~ unheM lupta ho jAtA hai aura kabhI AvirbhUta / bhAMgabhUmikAlayabheSTa parimANameM upalabdha hotI thIM aura isa liye meM manuSya sukhI, saMtoSI aura vilAsI hote haiM aura magaDhekI koI samasyA upasthita hI na hotI thii| nirvighna bhoma-vilAsa manuSyako akarmaNya banA detA hai| inhIM kAraNoMse usa samaya vaiyaktika saMpattivAdakA isIse bhogabhUmiyA manuSya bhI apanI apanI sahacarI pracAra na thA, manuSya saMtoSI aura sarala pariNAmI hote ke sAtha Amoda-pramodameM hI vizAla prAya bitA DAlate Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 603 Azvina, kArtika, vIrani0saM02456] dharma aura rAjanItikA sambandha haiM-unheM kabhI dharmAcaraNa karanekI sudha hI nahIM hotii| vidrohakI Aga bhar3aka uThatI hai aura vaha cora tathA yahA~ para eka prazna ho sakatA hai ki, jaba bhoga- vyabhicArI bana jAtA hai| kintu jahA~ sAmyavAda haibhUmimeM dharmAvaraNa nahIM hai aura vahA~ ke strI-puruSa vilA- prakRtipradatta bhoga-upabhogako saba svecchApUrvaka bhAga sI hote haiM taba to vahA~ avazya adharmAcaraNa hogaa| sakate haiM-na koI svAmI hai aura na koI sevaka, bAhya kiMtu vahA~ aisI dazA bhI nahIM pAI jAtI; kyoMki sauMdarya bhI eka hI sA~ce meM DhalA huA hai, vahA~ azAnti kevala vilAsa adharmakA janmadAtA nahIM hai / jaba vi- yA arAjakatA ho to kaise ho? aura loga pApAcaraNa lAsameM vighnabAdhAyeM Ane lagatI haiM yA vilAsakI meM pravRtta hoM to kyoM kara ho ? icchita sAmagrI nahIM prApta hotI aura manuSya saMtoSako jaba bhogabhUmi karmabhUmikA rUpa dhAraNa kara letI ThukarA kara vilAsIsa lampaTI bana jAtA hai-zarIrameM hai aura prajA SaTakarma se-asi, maSi, kRSi, bAsAmarthya na rahane para bhI kaMvala hRdayakI pyAsa bujhAna Nijya, vidyA aura zilpase-apanI AjIvikA karane ke liye gharakA zItala jala chor3a kara mRgamarIcikAkI ke sanmukha ho jAtI hai taba Adi brAhmA (isa yugake ora daur3atA hai-taba vilAsa anyAya aura atyAcAra bha0 RSabhadeva ) ke zrAdezase indra prAma-nagarAdikI kA rUpa dhAraNa kara letA hai| racanA karatA hai| sabase prathama ayodhyAkI racanA hotI vaise to saMsArameM bahutasa aparAdha haiM kintu unameM hai aura indra usake madhyameM eka tathA cAroM dizAmoM meM do mukhya haiM, corI aura vyabhicAra / kyoMki ye cAra isa prakAra pA~ca jinAlaya ra sthApita karatA hai| sAmAjika zAntika vizeSa ghAtaka haiN| aura ina donoM zrItrilokasAra meM karmabhUmike prAraMbhakA varNana karata aparAdhoMkI utpattikA mUla kAraNa hai asaMtApa aura hue likhA hai :viSamatA / jaba eka daridra manuSya yaha dekhatA hai ki puragAmapaTTaNAdI loyiyasatthaM ca loyvvhaaro| usakA par3ausI bahuta dhanADhaca hai-rahane ke liye vizAla dhammo vi dayAmUlo vinnimmiyomaavissmnn||802 bhavana hai aura sonake liye dugdhaphenake sadRza ujjvala arthAna-zrAdi brahmA ( zrI RSabhadeva ) nai nagarazayyA-, bhara peTa khAtA hai aura bhara mUMTha nAca-raMgameM ur3AtA hai-saMvAke lie saikar3oM dAsa-dAsI haiM aura __* tatrAsikarma saMvAyAM maSilipividhau smRtaa| . ghamanake liye phiTana aura moTara-aura......vaha __ kRSi bhUkarSaNe proktA vidyA zAsropajIvane / / 18 / / vANijyaM vaNijAM karma zilpaM bhyAkarakauzalam / . dekhA...udhara khir3akImeM kaisI sajIlI zarata cA~danIsI taSa citrakalA patracheyAdi bahudhA smRtama / / 18 / / usakI gRhalakSmI hai / aura eka maiM hU~...svAnako dAnA -prAdi pR. pa / nahIM-dina bhara kar3I dhUpameM kaThora parizrama karane para x zubhe dina sunakSatre samUhUrte zubhAdayaM / bhI jAnake lAle par3e rahate haiM, TUTI phUTI jhopar3I varSA- svovastheSa gahepau rAnakUlyaM jagadguroH / / 145 // Rtu meM jayapura ke 'sAvana bhAdoM' kI smRti utpanna karAtI kRtaprathamamAGgalye surendro jinamandiram / hai aura zrImatI jI-basa kucha na pUcho tAr3akA rA- nyavezyatpurasyAsya madhye vizvapyanukramAn // 150 / / kSasIkI sahodagA hai|" tavaM usake hRdayameM mAmAjika -prAvi pu. 1 Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 anekAnta [varSa 1, kiraNa 11, 12 mAma-deza AdikI racanA, laukika kAryasambandhI to rAjyasaMsthAke sadguNoM para mugdha ho kara apane zAstra, laukika vyavahAra aura dayAmayI-ahiMsAdharmakI nItivAkyAmRta' graMthake prArambhameM "atha dharmArthakAmasthApanA kii| phalAya rAjyAya namaH" isa sUtradvArA dharma, artha aura ukta vivaraNa se patA calatA hai ki dharma aura kAmarUpI phalako dene vAle rAjyako namaskAra taka rAjanItikA prAdurbhAva samakAlIna hai yA yaha kaha kara DAlA hai| isIse gajyasaMsthAkI mahattA tathA usa sakate hai ki dharmAcaraNa kI rakSAke liye hI rAjya- kA dharma ke sAtha abAdha sambandha honekA pUrNa paricaya saMsthA kI sthApanA kI jAtI hai / yadyapi gRhasthAzramameM, milatA hai| jisakA rAjyasaMsthAke sAtha ghaniSTha sambaMdha hai, dharmake ____ Ajakala bahutase dharmabhIru kevala dharmakA A~cala atirikta artha aura kAmakA bhI sevana hotA hai aura pakar3a kara rAjanaitika saMgrAmase mu~ha chipAte haiM aura gAIsthya jIvana ke liye ye (artha aura kAma) bhI utane dharma tathA dharmAtmA prajA para dina rAta hone vAle pratyAhI upayogI tathA Avazyaka haiM jitanA ki dharma hai cAroMko dharma (1) meM pagI huI dRSTise Tukura Tukura dekhA tathApi tInoMmeM dharma puruSArtha hI mukhya hai / yahA~ para hama karate haiN| unheM yaha na bhalanA cAhiye ki rAjanaitika dharma puruNarthako mukhya kevala isa liye ho nahIM batalA pracaMDa prAndhImeM dhUlika sadRza dharma Tika nahIM sakatA rahe haiM ki usakA paralokake sAtha sambandha hai| yadi hai| jo rAjazakti dharmakA saMrakSaNa karatI hai vahI saMhAra hama nAstika vicAroMke AdhAra para paralokako kapola* bhI kara sakatI hai| rAjanaitika pragatike vAtAvaraNa para kalpita bhI mAna leM, naba bhI laukika vyavasthA tathA hI dharmakA prasAra yA saMhAra avalambita hai| ataH jo sAmAjika zAnti ke liye dharmakA avalambana karanAhI sace dharmAtmA gRhastha hote haiM ve sarvadA adhArmika tathA pdd'egaa| usake binA artha aura kAmakA sAdhana azakya atyAcArI rAjasaMsthAke viruddha apanA sarvasva nyauchaahai| dRSTAnsake liye-corI tathA vyabhicAra sevana a. vara karaneko taiyyAra rahate haiM aura saMsArameM adharmadharma hai aura nyAyapUrvaka dhana upArjana karanA tathA svastrI mUlaka rAjanItikA saMhAra karake dharma tathA nyAyamUlaka ' meM santoSa rakhanA dharma hai / rAjyasaMsthA niyama-upaniyama rAjazaktiko sthApita kara dharma aura rAjanItike purA. pamA kara isa adharmakA uccheda tathA dharmakA saMrakSaNa tana sambandhakA punaruddhAra karate haiN| aise hI paropakArI karatI hai| yadi isa dharmatathA adharmakI vyavasthAko ThukarA putroMse jananI-janmabhUmikA mukha ujjvala hotA hai aura diyA jAya to saMsArameM azAnti tathA avyavasthAkA mAnavasaMsAra harSase unmatta ho kara cillA uThatA haibolabAlA hojAya aura aisI dazAmeM manuSyoMke manmukha partha aura kAmakI cintAke sthAna para "mAtmAnaM "jananI janmabhAmaya svagAdApa garAyasa satataM rot"kI jaTila samasyA upasthita ho jAya / isI liye prAcIna zAsakAroMne rAjA tathA rAjyaka bahuta guNa gAna kiye haiM / jaina bhAcArya somadevane . yAmela bhI samAjazAmbake iSTikoNAtme lilA gayA hai| le. jIvanI" Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jesalamera ke maM0kaM grantha-phoTU jesalamera ke bhaNDAroMke prAcIna graMthoMke phoTU [ lekhaka - zrI0 muni himAMzuvijayajI, nyAya tIrtha; anuvAdaka - paM0 IzvaralAla jaina vizArada ] 2. Azvina, kArtika, vIrani0saM02456] sAhityakI vRddhi aura rattaNake, liye madhyakAla meM 'mAravAr3a' ne atyadhika khyAti prApta kI hai| usameM bhI 'jesalamera' kA nAma isa kAryameM sabase bar3ha gayA haianeka viSayake saMskRta, prAkRta, mAgadhI, apabhraMza zaurasenI, pAlI, gujarAtI, mAravAr3I aura hindI bhASA ke prAcIna graMtha jesalamera ke pavitra bhaNDAroMmeM upalabdha haiM / jesalamera ke ina bhaNDAroMmeM aise ajaina grantha bhI upasthita haiM, jo anyatra kahIM nahIM milate / pahale to jesalamera ke bhaNDArAdhikArI bhI auroM kI taraha atyaMta saMkucita citta vAle the, jisa kAraNa se sAhitya seviyoM ko una pavitra graMthoMkA darzana bhI bahuta durlabha thA; parantu jamAnekI havAse vaha saMkucitatA kama hotI jA rahI hai, jisase hajAroM mAila durase yUropiyana aura bhAratIya vidvAn mAravAr3a jaise zuSka pradezameM musApharI kI viDambanA saha kara bhI utkaNThA aura namratApUrNa hRdayase jesalamera Akara pranthoMke darzana karate haiM, prazasti, grantha, pranthakartAkA nAma Adi likha kara le jAte haiM, aura usa para sAhityake sundara sundara lekha likhate haiM / sAhityasevI 'oriyanTala gAyakavAr3a sirIja' ko bhI yaha kArya atyAvazyaka lagA aura isIliye isa saMsthAna sAhitya ke mahAn vidvAn zrIyut zrAvaka cimanalAla jI, dalAla ema. e. ko jesalamera bheja kara kaI eka sundara graMthoMkI TippaNI karAI thI, aura bAdameM unakI akAla matyu ho jAne para senTrala 605 lAyabrerIke jaina paNDita zrAvaka lAlacaMda bhagavAnadAsa jI gAndhIne una TippaNiyoMko vyavasthita kara una para saMskRta bhASA meM itihAsopayogI eka TippaNa likhA thA usa TippaNa ko 'jesalamera - bhANDAgArIya-pranthAnAM sUcI' nAmase uparyukta sirIjana apane 25 veM pranthake taura para sana 1925 meM prakaTa kiyA hai| jesalamera ke tAr3apatra para likhe hue pranthoM meM se 11 graMthoke (jo atyanta jI ho gaye haiM) kaMmerA dvArA phoTU liye gaye hai| phoTomA phara bhAI bhagavAnadAsa harajIvanadAsa bhAvanagarI hai| una sabhI graMthoMka phoTuokA darzana mujhe bambaIke cAtumAMsa meM ( I. sana 1907 meM ) 'zrI mohanalAla jaina senTrala lAyabrerI' meM huA saba milA kara phoTU oNphI 254 ghaMTe haiM aura unakA mUlya 200 ) 0 hai / ajara sApha naz2ara Ate hai| unameM nIce liye hue 14 prantha haiN| 1 dravyAlaGkAravRtti prastuta kRti zrIhemacandrAcAryakaM ziSya prabandhazanakAraka mahAkavi rAmacandra sUri aura gulacandra-racita nyAya tathA siddhAntaviSayakI hai / 'syAdvAdama Adi pranthoMga 'tathA ca dravyAlaGkArakArI' ityAdi, vAkyoMmeM ina pranthakAroM aura graMthakA ullekha AyA hai| prameyake viSaya meM isa graMthase acchA prakAza par3atA hai; parantu duHkhakI bAta hai ki isa maMthake tIna prakAzameM se pahalA prakAza jesalamera ke bhaNDAroM kI upalabdha nahIM, antima do hI prakAza yahA~ haiM / sAhityaseviyoMse merI Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta [varSa 1, kiraNa 11, 12 to namra prArthanA hai ki ve kamase kama isa amUlya graMtha ullekha se patA calatA hai, yaha prantha abhI pUga upake upalabdha bhAgako hI chapavA kara mahA puNya prApta labdha nahIM huA / jesalamerakI pratike antameM 'samAkareM / isa granthake dUsare prakAzakA aMtima bhAga isa saparIkSAnAmaprakaraNa' hai, 'Ahatamata-prabhAkara-maMDala prakAra hai : punA' meM 1 // adhyAya 'na vipatipattyapratipattimAtram' __rUpaMca satva (cva) mathavAdiviTevilaptamitthaM (2, 1, 34 ) sUtra taka mUla aura 'na cAvijJAtayadA' sthitimanIyata pulAnAm / tanmA kahA- svarUpaM parapatraM bhettuM zakya mityAhuH ' (pRSTha 108) cidapi pudgala tArthamInI (1) saMdIdRzanyadi bha. TIkA taka chapA hai / arthAt mudrita bhAgakI apekSA bantitamAm (mA) kRtajJAH / / jesalamerameM kucha adhika bhAga hai / sampUrNa grantha iti zrIgamacandraguNacandraviracitAyAM strI (pA~ca adhyAyakA) yadi upalabdha ho jAya to vidvAnoMko panadravyAlaGkAra-TIkAyAM dvitIya pudgalaprakAzaH nyAyake sambandhameM bahuta kucha navInabAteM mileNgii| zra numAnataH sampUrNa prantha lagabhaga 5000 zlokakA honA smaaptH| cAhiye , jisameM pramANa aura jIvAdi prameya * kA tIsaraM prakAzake aMtameM nimna limvita ullekha hai 3 'AnhikasamUhAtmakaiH paJcabhiradhyAyaiH zAstrama tadaracayadAcAryaH / vayaM zrIhemacandrasUriH) / ' nApIndudyutinirmalAya yazase no vA kRte saMpadaH / __---pramANamImAMsA pRSTa 2 / bhAvAbhyAmayamAhataH kimubaghA(1) dravyaprapaMcazramaH / yadyapi upalabdha tIna AnhikoM ( 1 // adhyAya) meM prameyakA saMdarbhAntaranirmitAvanavamamanApakarSazriye // varNana nahIM pAyA parantu andhakAgne svayaM hI prArambhameM kahA hai ki 'tena na pramANamAtrasyaiva vicAro'trAdhikRtaH / kintu taiti zrIrAmacandaguNacandraviracitAyAM svo- dekadezabhUtAnAM durnayanirAkaraNadvAreNa parizodhitamApAdravyAlaGkAraTIkAyAM tatIyo'kaMpaprakAza iti gANAM nayAnAmapi / " pramANanayairadhigamaH" iti hi saMvat 1202 sahanigena (nA) likhi / vAcakamukhyaH , sakala puruSArtheSu mUrdhAbhiSiktasya sopA yasya sapratipakSasya mokSasya ca / ( vicAro'trAdhikRtaH) 2 pramANamIpAsA evaM hi pUjito vicAro bhavati pramANamAtravicArastu sarvavidyAniSNAta prAcArya zrI hemacandra surijI pratipakSanirAkaraNaparyavasAyI vAkalahamAnaM syAt / ( pramAgAmImAMsA sUtra 104 mAItamataprabhAkarakI bhAvRtti) racita yaha prantha gautamakRta 'nyAyasUtra' (gautamasUtra ) isameM mAlUma hotA hai ki isa pramANapImAMsAmeM nya, durnaya, prAramba, patikA hai / pA~ca adhyAyoMmeM yaha prantha pUrA kiyA makara, nirjarA, mokSAdikA bhI varga,na tattvArtha' kI taraha hogA, tathA humA honA cAhiye, aisA pramANamImAMsAke prArambhake pRthvI kAya mAdimeM jIvasiddhi bhI viratArase hogI / yaha bhI pRSTha28 sUtra 1, 1, 22 ka 'pRthvAdInAM ca pratyekaM jIvatvasiddhi, jesalamera-bhAgaDAgArIya-prathAnAM sUvI' meM yayA' pATha raprekSyate" ullekhasa anumAna hotA hai| "pramAsNaya viSayo utArA hai| dravyaparyAyAtmakaM vastu' (1, 1, 31)sabase to sAmAnya prameya 2 'jaisalamera-bhASAgArIya-graMthAnA svI' meM 'pugasatAkAhI lakSaNa kahA hai aura yaha pramANalakSaNa pahale prAnhimeM hI mamInI pATha likhA hai| mA gayA hai| Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAzvina, kArtika, vIrani0saM02456] jesalamerake bhaM0 prantha-phoTa 6.7 vistArase varNana hogaa| marAicakahA ( samarAditya kathA )' ke bhAvako le kara sAhityapremI saMsthA athavA gRhasthAMkI, samantabha- 11 saMdhiyoM (vibhAgoM) meM apabhraMza bhASAkI yaha kathA drAzrama kI taraha isa graMthake liye acchA pAritoSika aAja taka kahIM bhI nahIM chapI / pranthakartAna apanA nizcita karake athavA anya jo bhI upAya ho sake nAma 'sAdhAraNa' likhA hai, paraMtu mujhe nA aisA mAusa japAyasa, yaha prantha jahA~ ho vahA~ meM isakA patA lama hotA hai ki, unakA upanAma 'mAdhAraNa' hogA, jaimeM lagAnA atyAvazyaka hai| ki sanmitra, vIraputra, bhikSu bhaadi| unakA mUlanAma nA pUjya munirAjoMko bhI yaha grantha hara eka bhaNDAra siddhasenasari thA, vaha 'koTika' gaNake 'bApama' meM DhU~DhanA cAhiye, aura yadi adhika bhAga na mile, to sarike samudAyameM hue haiM,aisA pAlekha karate haiN| usakA jesalamerase upalabdha bhAgako acchI taraha zuddhatA- antima bhAga isa prakAra haipUrvaka chapavAnA Avazyaka hai / 'pArhatamataprabhAkara' kI kaha vilAsabai eha sammANiya orase prakAzita AvRtti bahuta azuddha chapI hai / yaha niyaddhihi maM jArisa jANiya / graMtha kalakattA yanivarsiTI kI jaina. zve. nyAyatIrthakI eha kaha nisuNeviNu sArU parIkSAmeM niyata hai| munyaviNa sayalapamAyaiM paraharahu / / kuvalayamAlA asahuhaM maNu khaMcahu miNayaru mukhyatayA prAkRta aura apabhraMzabhASAmeM racita yaha , aMcahu sAharaNu viramaNu parahu / kathA bhASAke itihAsame acchA prakAza DAlane vAlI ii (bha) vilAsavaikahAe egArasamAsaMdhI hai / thor3e hI bhaNDAroMmeM isa granthakI pratiyA~ upalabdha samattA / saMmattA vilAsabaha khaa| haiM / yUropiyana skaoNlara isakI bahuta pratIkSA kara rahe dhottara-TippaNa the| 'purAtattva-maMdira-ahamadAbAda' isa prakAzita karane bauddhAcArya 'dharmapAla' ke ziSya dharmakIni IsAkI kA vicAra kara rahA hai / isakA racanAkAla 1.00 sAtavIM zatAbdIke pUrvAdhameM hue haiM / unake dvArA racita varSase prAcIna hai / apabhraMza bhASAmeM kathAkaM viSaya nyAyavinda para bauddha dharmosarAcArya ne.saMskRtameM kA itanA purAnA graMtha mere khayAla se abhI taka kahIM TIkAkaracI hai, usa TIkA para zrImaJjabAdi jainAcAryapara upalabdha nahIM huA hai / kA yaha TippaNa rahasyopeta hai| dharmottarakA samaya Aja 4-sAvaggadhamma ( zrAvakadharma-prAkRtameM ) kala ke kaI zodhaka IsAkI pAThavIM zatAbdIkA pUrvArdha 5-karmaprakRticarNi-TippaNa ( saMskRtameM ) / aura kaI 9 vIM zatAbdi kA pUrvArdha mAnate haiM / ana 6-harivaMza prastuta TippaNake kartA zrImallavAdikA samaya kamase kama 7-bilAsaIkahA (vilAsavatIkathA-prAkRtameM) AThavIM yA navamI zatAbdi honA cAhiye / 'nayacA prasiddha pAcAryaratna zrIharibhadrasUri-viracita 'sa- prastata TIkAsahita 'nyAyavindu' praya haritAma gamadvArA * digambara sAhilapameM isase prAcInaI anya upalabdha haiN|-smpaadk banAramameM pA hai| Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 anakAnta [varSa 1, kiraNa 11, 12 vAla' ke kartA pracaNDa tArkika mallabAdi se prastuta iti lokAyatarAdAntaHsamAptaH sarvasiddhAntamaveTippaNakAra mallavAdi bhinna hone cAhiye, kyoMki jaina- zakasamAptaH niyAyika-vazeSika-jaina-sAMkhyaparamparAnusAra 'nayacakravAla' ke kartAkA samaya cauthI bauddha-mImAMsaka-lokAyatikamatAni saMkSepataH zatAbdi haix|is TippaNako 'gAyakavAr3a oriyanTala samAkhyAtAni / " sirIja' chapavAye to acchA hai| 10-saMyamAkhyAnakam ha sarvasiddhAntapraveza 51-prakIrNa mAdhavAcArya kRta 'sarvadarzanasaMgraha' kI paddhatikA uparyukta 11 graMthoMmeMse dravyAlaGkAravatti, kuva. yaha graMtha jainAcAryakRta honA caahiye| kyoMki graMthakArane layamAlA, vilAsavaikahA, dharmottaraTippaNa aura isake maMgalAcaraNameM jinezvara ko namaskAra kiyA miTAtapravezaca paMthIko mArI jaina hai| isameM naiyAyika Adi sAta darzanoMkA mukhyatayA sAhityapracAraka saMsthAyeM aura vidvAna zIghra hI prakAvarNana hai| isa pranthakA antima bhAga isa prakAra hai :"lokAyatikAnAM saMkSepataH prapeyamvarUpam zita karanakA yathAzakya prayatna kareMge aisI AzA rakhanA huA maiM isa lekhako samApta karatA huuN| zrIx jenaramparAkA yaha samaya-vadhI kathana kyA jAMcaka dvAga mohanalAla jaina senTrala lAyabrerI kI hastalikhita upaThIka pAyA gayA hai| yadi nahIM to phira donoMko eka mAnanemeM kyA bAdhA hai| -sampAdaka yogI prantha pratiyoMkI sUcI maiMne dekhI hai, aura noTa bhI * sarvabhAvapraNetAraM praNipatya jinezvaraM / kiye haiM, usake sambandhameM samaya milane para vivecana vakSye sarvavigamekaM yadivaMtavalakSaNama / / sahita limbanakA vicAra hai| mithyA dhAraNA mAjakala bhAratavarSameM bahutase hiMsaka, tIna kaSAyA~ "kanalala mUz2I kabalula Iz2A" ' aura raudra pariNAmI manuSya bhirar3a,nateya, bicchU, arthAta-'IjA (dukha) pahu~cAnase pahale hI mUjI kAnakhajUre, tathA khaTamala, pissU , macchara Adi choTe (dukha dene vAle) kA mAra DAlanA cAhiye / parantu ve choTe dIna jantuoM ko mArakara apanI bahAdurI jatalAyA kabhI isa bAtakA.vicAra bhI nahIM karate haiM ki jaba karate haiM aura bhirar3a tataiyoMke chattImeM Aga lagA kara bhirar3a, tataiye Adi thor3I sI pIr3A pahu~cAna hIke tIsamArakhoM banA karate haiM / jaba unase koI karuNa- kAraNa mUjI aura vayogya haiM to phira hama, jo ki hRdaya vyakti pUchatA hai ki Apa aimA nirdayatAko liye unako jAnase hI mAra DAlate haiM aura una jantuoMkA hue hiMsaka kArya kyoM karate haiM? to ve bar3e harSake sAtha, gA~vakA gA~va (chattA ) bhasma kara dete haiM, unase kitane musalamAna na hote hue bhI, uttarameM yaha musalamAnI darje adhika mUjI aura vadhayogya Thaharate haiN| middhAnta sunA dete haiM ki vAmnavameM vicAra kiyA jAya to yaha maba unakI Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAzvina, kArtika, vIrani0saM02456] mithyA dhAraNA mithyA dhAraNA hai, ve ukta siddhAntakA bilakula durupa- hai, aura unako jItakara apane vaza meM karanA hI mukhA yoga kara rahe haiM aura unhoMne usake vAstavika prAzaya kA eka mAtra mArga hai / ataH jo mArga iSTa ho usa para ko jarA bhI nahIM samajhA hai-na to unheM mUjIkI khabara calanA cAhiye-sukha cAhane ho tA indriyoMko apane hai aura na IjA kI / yadi isa siddhAntakA vahI zrA- adhIna karI aura duHkha cAhate ho to iMdriyAka adhIna zaya liyA jAya jaisA ki ve samajha rahe haiM aura tadana- ho jAo, unake gulAma bana jaao| kUla pravarta rahe haiM-arthAt yaha ki, jo koI prANI kavi 'jauqa' ne bhI naphasako prahA mUjI kaa| kisI dUsare prANIko thor3AsA bhI dukha dene vAlA hI dete hue usIko mAgnakI preraNA kI hai / ve kahate hai .. vaha mUjI hai usako mAra DAlanA cAhiye, to aisI hA- "kisI bekasakA ai bedAdagara | mArA to kyA mArA ? latameM manuSya sabase pahale mUjI aura vadhayogya Thaharate jo khudahI mara rahA ho usako gara mArA to kyA mArA ? haiN| kyoMki ye bahutase niraparAdhI jIvoMko satAta aura bar3e mUjIko mArA naphase ammArAko gara maaraa| unako prANadaNDa dete haiN| parantu yaha kisIko bhI nahaMgo ajadahAo zere nara mArA to kyA mAga" iSTa nahIM hai / ata eva aisA prAzaya kadApi nahIM hai| dUsarA Azaya isa siddhAMtakA yaha bhI nikAlA jA isa siddhAntakA sApha Azaya aura asalI prayojana sakatA hai ki, jaba taka jJAnAvaraNa prAdika karma, jo yaha hai ki manuSyoM ko apane nAmako mAranA cA- AtmAke parama zatru haiM aura isa prAtmA ko saMsArama hiye| apanI indriyoM ( havAsa namasA ) ko vazameM paribhUmaNa karAkara nAnA prakArakaM kaSTa dete haiM, udayame karanA cAhiye / yehI mUjI haiN| inhIMke kAraNase isa zrAkara isa pAnmA kA duHkha aura kaSTa deve athavA prAtmAko nAnA prakArake janma-maraNa tathA naraka-nigA- IjA phuNcaa| usase pahale hI hamako tapa-saMyamAdirUpa dAdikake duHkha aura kaSTa uThAne par3ate haiM / inhIM ke dharmAcaraNa ke dvArA unako mAra DAlanA cAhiye-unako prasAdase zrAtmAke sAtha karma-bandhana hokara umake gaNoM nirjarA kara denI cAhiye-jisame va hamako IjA kA ghAta hotA hai, jisase adhika zrAtmAka liye aura (dukha ) na pahuMcA skeN| koI IjA nahIM ho sakatI hai aura na inase adhika ina donoM AzayoM ke atirikta upayukta siddhAMta AtmA ke liye aura koI mUjI hI ho sakatA hai / ina kA yaha Azaya kadApi nahIM ho sakatA ki indriyoMkA nigraha karane aura inakI viSaya-vAsanAko kisI prANadhArIkA vadha kiyA jAve / aisA prAzaya rokane tathA rAga-dveSarUpa pariNatiko haTAnese hI isa karane se dayAdharmake siddhAMtameM virodha pAtA hai / vara, AtmAke dukhakI nivRtti hokara use sabe sukhakI prApti siddhAMta taba adharmamayI ho jAnese marvathA heya ThaharatA ho sakatI hai / nItikAroMne bahuta ThIka kahA hai: hai aura kisI bhI dayAdharma ke mAnane vAle ko usa para bhApadA kathinaH panthA indriyANAma saMyamaH / AcaraNa nahIM karanA cAhiye / yaha kaisI khudarAkI aura anyAya hai ki jisa bAtako hama apane pratikUla tajjayaHsaMpadA mArgo yaneSTaM tena gamyatAm / / samameM yA jisa vadhAdiko hama apane liye pamandana arthAna-musIbatoM tathA duHkhoMke bhAnakA ekamAtra kareM usakA AcaraNa dUsaroM ke prati kreN| mArga indriyoMkA asaMyama-unakA vazameM na karanA Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 610 anekAnta varSa 1, kiraNa 11, 12 mAtAke A~suoMkI nadI lavaka-zrI0 paM0 nAthagamI premI] (1) Ao Ao yahA~, mere pyAraM suta sAraM ! nirdhanake dhana aho / dugvI nainoM ke tAraM ! apanI bItI kathA, vyathA kI sarva sunAU~ jI-bhara geU~ aura tumheM bhI sAtha kalAU~ !' maMrA prakhara prakAza jagata meM phailAta the; jise dekha pratipakSI cakacauMdhA jAta the / syAdavAda kI divya dhvajA, jaba laharAnI thI; vAdIndroM kI bhI chAtI taba, thaharAtI thI / bahuta dinoM se zoka-sindha yaha umar3a rahA thA; sakatA thA nahiM kisI taraha me, ghamar3a rahA thA ! Aja tumhe sammukha lakha, mere rahA na vaza kA; asumanake misa bar3hA vega, dekho yaha usakA !! kintu rahI yaha nahIM avasthA cira dina merI; saukhya-gagana para ghira AI dukhaghaTA ghanerI ! sukhasAmagrI hAya ! na jAne kahA~ vilAnI ! vipadAoM para vipadAyeM, AI anajAnI !! (8) aMga hue viccheda aura pratyaMga gaya gala, atizaya kRza ho gaI, dehalatikA merI Dhala ! rakSaka bhI vidvAnapatra nahiM rahe lokama; mandajyoti A~khoM kI huI asahya zokameM !! do hajAra varSoM kA bhulA huA purAvana; mmRti paTa para likha gayA, dIgvane nagA yathAvata / chAtI darakI jAtI hai, usakA vicAra kara; U~ce me nIce giranA nahiM kisa kaprakara" eka samaya vaha thA, jaba yaha bhArata sukhakArI; mama putroMse hI thA, atulita mahimAdhArI / vidyA-bala-dhana-mAna-dAnakI prathama bar3AI, mere hI beToM ke thI hisse meM AI / / abhimAnI bahirAtmabuddhi pAkhaMDaparAyaNakaI kupUtona pAkara, thor3AsA kAraNa / satyAnAzI kalaha uThAI gharakI ghara meM; kiye ekake kaI, na socA kucha bhI urameM !! bar3e bar3e rAjA, mahArAjA, saciva, vIravara; dhanakubera, vyApArI, kavi, vidvAna, dhuraMdhara / the aganita mama putra vaMzamukha ujvalakArI; tana-mana-dhanase karane vAle sevA pyArI / / Apasa meM lar3a mare kiyA hita yoM coroMkA, apanI bora na dekha, bar3hAyA bala rauroMkA ! lIlA phaTa mahArAnI kI bar3I vilakSaNa, apane-parakA mAna bhulA detI jo tatkSaNa !! / Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAzvina,kArtika, vIraniHsaM02456] mAtAke mA~suoMkI nadI 611 phira kucha divasoMmeM azAntikI Aga bhayaGkaralagI dezameM jahA~ tahA~, thaharAne saba nara ! mlecchoMne AkramaNa kiye ekAika Akara; hAya ! maroM ko bhI mAge, yaha vidhi nirdayatA / / andhakUpa-sama bhaMDAroM meM mujhako DAlI, athavA gharake konoM meM dI jagaha nigalI ! pavana na pahuMce jahA~, ghAmakA nAma na Avai, dImakakA parivAra geja hI bhoja banAyai ! - rahatI thI maiM jahA~, vahA~ hI Aga lagAkara, jalA diyA sAhityakuMja maMga maMjalatara! gvAja khoja kara graMtha DabAye gahare jalameM, jalavihIna atidIna mInamama huI vikala maiM !! bahuta samaya yo hI, yAtanA dussaha mahatI; jIta jI hI matyadazAkA anubhava karatI ! - kintu na kiyA viSAda, daNi sambake bhAvI para; AzA-naukA vinA kauna tAre dumbamAgara ? . (19) hotI hai sImA parantu sabakI hai. pyAra ! tumahI kaho rahU~ kaba naka maiM dhIraja dhAra ! . . jaba dekhA ki samaya pAne para bhI aba koIsudhi nahiM letA hai, taba dhIraja kho kara roI !! dekha dazA vaha, dayA dayAko bhI zrAtI thA; pApapaGkase plAvita pRthvI baharAtI thI !to bhI jItI rahI, prANa pApI na sighAre ! mA~ge bhI nahiM milai mauta dukhiyoM ko pyAre !! (14) bhUmigarbhake gupta ghaga rahA sahA jA, duSToM kI najaroM se chipakara par3A rahA jo; jIrNa-zIrNa ati megajI sAhitya adhurA, usako hI urase lagAya, mAnA sukha pUrA !! - isake pIche kaI zataka bIta dukhadAI, jIvanarakSA kaThina huI, saba zAnti palAI ! rahI na vidyAkI carcA, nahiM rahe vipalamati; phailA cAroM ora ghora ajJAnatimira ati !! (16) lage bhUlane mujhako, saba hI mere pyAraM; saca hai 'dukhakA koi na sAthI sukha ke sAre' ! "upakArini apanI jananI yaha ise bacAnAhai kartavya hamArA" yaha bhI mAna rahA nA !! sukhakArI vijJAna sUrya kA udaya huA hai;. jahA~ tahA~ ajJAna-timirakA vilaya huA hai| mArA deza saceta huA hai nIMda kor3ake . kAryakSetrameM utara par3A hai citta jAbake / / (21) zAntirAjya kI chAyA meM saba rAz2a rahe haiN| saba prakAra vidyA-sevAmeM sAja rahe haiN| ganyAkA uddhAra udAra karAya rahe haiM, ghara-gharameM vistAra, pracAra karAya rahe haiN| (22) merI thI jitanI sahayogini aura par3osinave saba sukhayuna dikhanI haiM,aba bIte durdina / unakA puSTa zarIra projamaya mana bhAtA hai| nyochAvara jaga una para hI hotA jAtA hai| Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 anekAnta dUra videzoMmeM unake suta jAya rahe haiM, apanI mAtAoM kA yaza phailAya rahe haiN| jo kucha unase bana sakatA hai kareM na kamatI; dhanya dhanya the kuMkha pUta jo aise janatI / / (24) vidhAmeM jisako saba jagase milI bar3AI, usa amerikA meM bhI unane dhvajA ur3A / kahate haiM saba sudhI bhaviSyata dharma vahA~kAhogA bhava vedAnta na isameM kucha bhI zaMkA / / varSa 1, kiraNa 11, 12 (29) hai udAratA bhI tuma meM saba se bar3ha car3hakara, eka eka lAkhoM de detA Age bar3hakara / ratha-yAtrAdi dharma kAmoM meM pAnI jaisAdravya bahAta ho, cAhe phira rahai na sA !! (30) bhakti-bhAvakI bhI tumameM nahiM kamI nihArI, mujhe dekhate hI tanulatikA jhuke tumhArI ! merA avinaya tumheM jarA bhI sahana na hotA, vinaya vinaya raTate rahate ho jaise totA !! (31) cAho to tuma saba kucha acchA kara sakate ho, mere sAre duHkha zIghra hI hara sakate ho| kintu na merA roga dekha auSadha karate ho, bhUkhe ko rasakathA sunAya sukhI karate ho !! ___(25) buddhava kI vANI bhI aba mudita huI hai, pAlIke lAkhoM ganthoMmeM udita huI hai| jisakI putra pacAsakoTi karate haiM pUjA, kaho sukhI hai aura kauna usake sama dRjA ? vaha dekhA sAre jagameM IsA kI vANIkaisI vistRta I, svargasIdI kahalAnI / kaI zataka bhASAoMmeM samudita ho karake, ghara-ghara pahu~cI kara-karameM vitarita ho karake / basa beTo ! hai yahI kahAnI isa dukhinI kI; pakkI chAtI karake, tumheM sunA dI jIkI ! para na kheda karanA, vismRta ho jAnA isako, saha nahiM sakatI hai mAtA patroMke dukhako !!* isa prakAra ghara-gharameM sukharavi udayaM huA hai. kintu na mujha durbhAganikA vidhi sadaya huA hai ! jisameM saba hI vRkSa uhaDahe ho jAte haiM, isa varSAmeM Aka DhU~Tha-se raha jAte haiM !! (28) sukha pAnA yadi kahIM likhA honA kapAlameM, to tuma saba kyA kara na DAlate alpa kAlameM ! dhana-vaibhava kI hamI na tumameM dikha par3atI hai, saMkhyA bhI kaI lAkha tumhArI suna par3atI hai| * yaha lekhaka mahodaya kI kaI 21 varSa pahale kI svanA hai, jo janasamAjako usake kartavyakA bodha karAne ke liye mAja bhI utanI hI upayogI hai kyoMki ginavAgI mAtaka rudana jyoM kA tyoM banA humA hai aura vaha jainiyoMkI bhAI prakaNyatA tathA kartavyavimukhatAko bhakti karatA hai, jisake phala svarUpa mAja ko mahatvapUrNa aMka samaya ho rahe haiM / koI unakI khoja tathA uddhArakI mora dhyAna taka bhI nahIM detA : pora na sAhityake pracArakA hI koI samukti pratyatra jArI hai| / . -sampAdaka Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAzvina, kArtika, bIrani0saM02456] zva0 sAta niva rkmunu mnmu mnN zvetAmbara-sammata sAta niva [ lekhaka-zrI0 paM0 zobhAcandrajI bhArilla, nyAyanItha ] vacanakI yathArtha bAtako chipAkara, anyathA prarUpaNA Upara ninhavIMkA jA samaya vizeSAvazyaka bhASyaka ' karaneko 'nihava' kahate haiM aura jo isa prakAra anumAra banalAyA gayA hai use ThIka mAnanameM aneka a satyakA apalApa karatA hai vaha bhI 'nilava' kahalAtA r3acaneM haiM / yadi isa samayako ThIka mAna liyA jAya to hai| zvetAmbara mampradAyameM aisa sAta ninhava mAna gaye 'ThANAMga' (sthAnAja) sUtra meM inakA nAma pAnA asaMbhava haiM, jinameMse dokA prAdurbhAva to bhagavAna mahAvIra kI thaa| kyoMki ThANAMga tIsaga aMga hai aura vaha nihavoMse maujadagImeM hI ho gayA thA aura zepa unake bAda ud- pahale hI bana cukA honA cAhie / isa lae yA to yaha bhUta hue haiN| 'sthAnAGga' satrameM sAtAMke nAma,sthAna aura samaya g2alata hai yA phira sthAnAna sUtrako vIranivANaka mAnyatAkA nirdezamAtra kiyA gayA hai parantu TIkAmeM 584 vaSesa bhI bAda kA banA huA mAnanA par3egA / aura vizeSAvazyaka bhASyameM paga vivaraNa hai|hm yahA~ yadi yaha kahA jAya ki bhagavAnane kevalajJAna-dvArA pAThakoM ko unakA vaha vivaraNa saMkSepameM denA cAhate haiN| bhaviSya meM hone vAle nihavoM kA jikra kara diyA hogA, vivaraNa yadyapi manorajaka hai aura kucha jJAtavya bAtoM to yaha tarka bhI ThIka nahIM hai| kyoMki pAnAma" ko bhI liye hue hai tathApi yaha nizcaya hai ki usameM 'bhavimmaI' yA isa prakAra kA anya bhaviSyakAlIna kalpanAkA bhI bahatasA bhAga zAmila hai| ataH ni kriyApada nahIM hai vagna spaSTa zabdAma 'ityA' hAnyA voMke nAmAdika ke sAtha bhASyameM unakI utpattikA jo pada * diye hai, jo bhatakAlIna hai aura likhanesa pahane samaya batalAyA gayA hai vaha isa prakAra hai :- hI ho cakane kI niHsandeha ghoSaNA karate haiN| nihava prAcAryanAma utpattisthAna samaya* aba hama sAnA nihavAMkA maMcita vivaraNa kramazaH 1 bahurata jamAli zrAvastI 14 varSa bAda upamdhina karane hai:2 jIvapradeza tiSyagupta RSabhapara 56., * sthAnAna kA mUla pATha--"mamaNamma bhagavazrI (gajagaha) mahAvIramma nitthaMmi masa pavanaNanirAhagA paM0(paNNamA) 3 avyakta ASADha zvaMtavikA 14 ,.* naM (naM jahA ) bahugnA jIvapanemiyA avattittAmAma 4 samuccheda azvamitra mithilA 20, chaitA dAkigniA nagamitA zravaddhitA mi gaM 5kriya gaMga ullakAtIra 268. mattagaha pazyanigahagANaM matta dhammAtaritA hatthA, 6 trirAzi SaDulaka punarantaratikA 544 , taM-jamAli nIsagutte zrAmAda zrAmamile gaMge chalA 7 abaddhatA goSThAmAhila dazapura ,584 , " godAmAhile, etemi NaM mattaNahaM pavayaNanirAhagAgaM sattappattinagarA hotthA, taM0-sAvatthI usamaparaM meta__ * prAdike vAnikoM kA samaya mahAvIra ko kevalajJAna hona vitA mihilamallagAvIraM parimaMtaraMji isapara gigahake bAvakA aura mata ke pakkiA mapaya mukti hone ke bAda kA hai| gappaninagagaI" (sUtra 587) / Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 614 anekAnta varSa 1, kiraNa 11, 12 pahalA ninhava eka bAra kumbhakAra DhaMka pAka (pravA) meM miTTI kuNDapura nagarameM bhagavAna mahAvIra ke bhAgiya aura ke bartanoM ko ulaTa palaTa rahA thaa| pAsa hI sudarzanA dAmAda jamAli nAmaka rAjaputra the / usakI strIkA baiThI svAdhyAya kara rahI thii| kumbhakAra ne eka aMgAra nAma jyeSThA, surdazanA athavA anavadhAMgI thaa| jamAli sudarzanAkI saMghATI para girA diyA / saMghATI kA chora ne pAMcasau puruSoM ke sAtha aura surdazanA ne eka hajAra jalane lagA to vaha bolI-"are zrAvaka ! tumane striyoM ke sAtha bhagavAna ke pAsa dIkSA lI / jamAli merI saMghATI kyoM jalAdI ?" maukA pAkara Dhaka bolA gyAraha aMga sIkha cuke to unhoMne bhagavAna se "ApakA siddhAMta to yaha hai ki jo kArya ho rahA hai vihAra karane kI AjJA mA~gI / bhagavAn ne hA~, nA, use 'ho gayA' kahanA mithyA hai / saMghATI abhI jala kucha na kahA -mauna raha gye| taba vaha pAMcasau sAdhuoM rahI hai, phira zrApa 'jalAdI' aisA kyoM kahatI haiM ?" ko sAtha lekara cala diyA aura paryaTana karatA huA kumbhakAra DhaMka kI isa yukti se sudarzanA kA 'zrAvastI' phuNcaa| rUkhA-sakhA AhAra karane se use mithyAtva dUra ho gayA / vaha pratibuddha hokara jamAliko bhISaNa bImArI ho gaI / vaha baiThA nahIM raha sakatA thA, pratibodha dene gaI, kintu jaba na mAnA to vaha aura ataH usane ziSyoM me bichaunA bichAne ke lie khaa| jamAli ke sAthI sAdhu, use akelA chor3a bhagavAna ke ziSya vibaunA bichA hI rahe the ki jamAli ne pachA- samIpa cale gye| aMta meM jamAli mara kara kilviSa "bichaunA bicha gayA yA nhiiN| ziSyoMna adhabiche bichaune deva huA / 'ko vikA humA kaha diyaa| vaha uThakara AyA aura jamAli kI mukhya mAnyatA yaha thI ki kArya ke pradhaSichA bichaunA dekha pAga-babUlA hogayA / bolA- eka hI samaya meM koI vastu nahIM utpanna ho sakatI, "middhAnta meM kiye jArahe kArya ko 'kiyA huA' kintu usake lie bahuta samaya kI AvazyakatA hai| kahanA batAyA hai, vaha ekadama hI mithyA hai|" basa vaha kahatA hai ki jo kArya kiyA jA rahA hai use kiyA yahI pahale nilava kA utpAda hai aura usakA pravartaka huA yA kiyA jA cukA, kahanA pratyakSa-viruddha hai| jamAli bhI nihava khlaayaa| vRddha sAdhuoM ne use yadi adhUre kAma ko pUrA kaha diyA jAve to phira usa bahuterA samajhAyA, para jaba usane eka na mAnI to kucha kArya kI niSpatti ke lie kiye jAne vAle vyApAra sAdhu use chor3a kara bhagavAna ke pAsa cale gaye aura vRthA hojaaveNge| mAna lIjie,kuMbhakAranaM miTTI gUMthakara kucha usI ke pAsa raha gye| ghar3A banAnA prArambha kiyA / yadi prArambha karate hI, ___ jamAli kI strI surdazanA, usa samaya zrAvastI meM eka hI samaya meM, ghaTa bana gayA mAna leM, to phira cAka hI 'laMka' nAmaka kuMbhakAra ke ghara ThaharI thI / jamAlike ghamAnA Adi kriyAyeM vyartha ho jAtI haiN| isake sivAsneha ke kAraNa usane bhI jamAli kA mata aMgIkAra ya, jaba ki kriyAke prathama hI samayameM ghaTa bana cukA kara liyA aura 'DhaMka ko bhI aMgIkAra karAne kI taba use banAnekA artha humA bane hue ghaTako banAnA / ceSTA kI / DhaMka vidvAna thA, vaha tAragayA ki sudarzanA yadi bane hue ghaTa ko phira bhI banAne kI mAvasyakatA midhyAsvinI ho gaI hai| hai to jIvana bhara meM yahA~ taka ki tIna kAla meM bhI Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jesalamera ke bhaM0 kaM prantha- phoTa Azvina, kArtika, vIrani0saM02456 ] vaha AvazyakatA nahIM miTa sakatI / ataH eka samaya meM kArya kI utpatti na mAnanA hI yukti aura vyavahAra ke anukUla hai| lekina jamAli ghaTa ko eka hI kArya mAna kara yaha vyAkhyA karatA hai / vAstava meM ghaTa banAne ke vicAra se, miTTI lAne se lagAkara ghaTa bana jAne taka aneka kArya aneka samayoM meM karane par3ate haiM / ghaTarUpa eka mahAna kArya kI ye saba koTiyA~ haiM / pUrA ghaTa banane meM jitane samaya lagate haiM, unanaM hI ve avAntara kArya haiM, jo sammilita hokara eka mahAna kArya kahalAte haiN| una kAmoM kI apekSA eka-eka kArya kI utpatti mAnanA bejA nahIM hai / isa apekSA ko bhUlA dene se jamAli nihnava kahalAyA / dUsarA ninhava bhagavAn mahAvIra ko kevala jJAna hone ke 16 varSa bAda kI bAta hai / rAjagRha urpha RSabhapura meM 'vasu' nAmaka AcArya Aye / unake eka ziSya 'tidhyagupta' the / ve eka bAra 'AtmapravAda' nAmaka pUrva par3ha rahe the| usameM eka jagaha AyA - " eka, do, tIna Adi pradezoM ko jIva nahIM kaha sakate, yahA~ taka ki lokAkAzakaM pradezoM ke barAbara asaMkhyAta Atmapradezo meM se eka pradeza bhI kama ko jIva nahIM kaha sakate / " tiSyagupta usa samaya yaha bAta bhUla gayA thA ki yaha mata kisI eka naya kI apekSA me hai / isalie usane midhyAtva ke udaya saM yaha siddhAMta kAyama kara liyA ki jisa eka antima pradeza se jIvatva zrAtA hai, vahIM eka pradeza jIva kahalAtA hai| tAtpaya yaha hai ki jIva eka pradezI hai| AcArya ne use aneka gaMbhIra yukti pramANoM se samajhAyA, para vaha kisI prakAra na mAnA to unhoMne use saMgha se bAhara kara diyaa| niSyagupta 615 ghUmatA- ghUmatA zrAmalakalpA nagarImeM AyA / vahA~ mitrazrI nAmaka eka zrAvaka the| jaba unheM mAlama huA ki yaha nizva hai, to use unhoMne nimantrita kiyaa| jaba tiSyagupta mitrazrIke ghara pahu~cA to unhoMne bar3A AdarasatkAra dikhAkara bahuta-sI khAnekI cIjeM usake sAmane rakha dIM aura unameM se eka-eka sItha - (siktha-cAvala ) bhara use diyA / yaha hAla dekha tidhyagupta ne kahA "he zrAvaka ! yaha kyA karate ho ? jarA-jarA sA aMza dekara kyA merA apamAna karate ho ?" maukA dekhakara zrAvaka bolA - "yadi eka avayava samasta avayavoMkA kAma nahIM de sakatA to Apa jIvake eka aMtima pradeza ko samasta jIva mAnane kA zrAmaha kyoM karate haiM ? vastra kA antima taMtu, vastra-sAdhya zItatrANa Adi kArya nahIM kara sakatA, isa lie use vastra kahanA ucita nahIM hai / isI prakAra AtmA ke viSaya meM samabha lIjie / " jAM tiSyagupta bhAcAryadvArA aneka tarka bitarpha aura zAstra pramANoM dvArA samajhAne para bhI nagumA thA vahI mitra zrI kI yukti se pratibuddha ho gayA / usane apanI bhUla mAna lI aura prAcArya ke samIpa kApha pratikramaNa kiyA / niSyagupta kI mAnyatA kA AbhAra yaha anya pradezoM ke vidyamAna rahate hue bhI kaMbala pradeza kI nyUnatA se jIvana nahIM zrAtA / aura vaha eka pradeza sammilita ho jAtA hai taba jIvatya bhAtA hai / ataH usa eka pradeza ke sAtha hI jIvastha kA saMbandha hai, isalie eka pradezako hI jIva mAnanA cAhie / yaha evaM nayakA mata hai| usane vivakSA-bhedakA dhyAna meM nahIM rkkhaa| isalie vaha nizava kahalAyA / Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta [varSa 1, kiraNa 11, 12 tIsarA ninhava pahu~ce / vahA~ usa samaya mauryavaMzIya 'balabhadra" nAmaka rAjA rAjya karatA thA / vaha zrAvakaM thA / use mAlUma zvetavikA nagarImeM bhAryApAr3ha nAmaka prAcArya huA ki avyaktavAdI nihnava yahA~ Aye haiM aura the| vahI vAcanAcArya bhI the| ve jisa dina vAcanA 'guNazilaka' caitya meM Thahare haiM / rAjA ne unako apane cArya niyukta hue, usI dina gatrimeM unheM hRdayazUla pAsa balA bhejA aura senA se kucalavA kara mAra ho gayA, aura usIse unakA dehAnta ho gayA / ve mara DAlane kI AjJA de dii| jaba senA aura hAthI unheM kara saudharma svargameM deva utpanna hue / unakI mRtyu kA kucalane ke lie Ae to ve bole-"rAjan hama hAla kisI ko mAlUma na huaa| jAnate haiM, tuma zrAvaka ho, phira zramaNoM ke prANa kyoM dava (prAcArya) ne avadhijJAnake dvArA sArA pUrva lete ho?" vRttAMta jAna liyA aura unake jo ziSya 'zrAgADhayoga' rAjA ne kahA-"maiM zrAvaka hU~ yA nahIM, yaha kisa kara rahe the usakI nirvighna samApti ke lie, ve phira mAlama hai ? aura Apa loga bhI cora haiM, luTere haiM, apane pUrva zarIra meM pA ghasa / jaba ziSyoM kA AgADha yA sAdha haiM, yaha bhI kauna jAna sakatA hai ?" yogasamApta huA to unhoMne isa bAtakI kSamA mA~gI mAdha-"hama loga sAdhu haiN|" ki maiMna asaMmayI hote hue bhI sAdhuoM se baMdanA karAI gajA-"to avyaktavAdI banakara paraspara vaMdanA hai| isake sivAya unhoMne apanA saba hAla kaha sunaayaa| vyavahAra kyoM nahIM karate ?" zrAcArya ke veSameM deva ko itane dinoM se vandanA isa taraha bahuta samajhAne bujhAne se ve saba pratiAdi karate rahane se sAdhuoM kA vicAra AyA ki buddha ho gaye aura lajjita hokara manmArga para A gye| saMyamI-asaMyamI kA to kucha patA nahIM calatA, behatara anta me rAjA ne kahA-"Apa logoM ko pratibodha hai ki, kimI kI vandanA kI hI na jAya / isa prakAra dene hI ke lie maiMne ye saba upAya kiye the|" una sAdhAna ApasameM vandanA karanA banda kara diyaa| isa para TippaNI karane kI AvazyakatA nahIM hai| zavira sAdhuoM ne unheM bahutaga samajhAyA ki yadi jo pratyeka ke sAdhutva meM hI saMdeha karate haiM ve jinokta V sarvatra saMdeha hI saMdeha hai to phira usa deva kI sakSma padArthoM para kaise vizvAsa kara sakate haiM ? isI pera kyoM vizvAsa karate ho ? saMbhava hai vaha deva me ve nihava khlaae| ho,bhatra hai na ho / jamake kahane meM yadi use tuma cauthA ninhava loga deva mAnate ho nA apane Apako mAdhu kahane vIra-nirvANa ke 220 varSa bAda mithilApurI meM vAloM ko sAghu bhI samajho / deva kI apekSA sAdhu kA 'mAmucchedika' nihnava utpanna huA thaa| mahAgirisari kathana adhika vizvAsayogya hotA hai / yuktiyoM se ke kauNDinya nAmaka ziSyakA ziSya 'azvamitra' thaa| samajhAne para bhI jaba ve sAdhu kucha na samajhe no unheM yaha nilava mahAvIra-nirvaNa ke 214 varSa bAda huA batasaMgha se alaga kara diyA gyaa| lAyA gayA hai| parantu isa samaya meM kisI 'palabhadra' nAmaka maurya bahiSkRta sAdha paryaTana karate karate rAjagRha nagarameM vaMzIya zrApaka rAjA kA patA mujhe nIM lgaa| -khevaka - -- -- - --- -.. Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAzvina,kArtika, vIrani0saM02456] zva0 sAna niva vaha eka dina anupravAda nAmaka pUrva par3ha rahA thaa| mahAgiri kA ziSya dhanagata thA aura dUsare kinAre par3hate par3hate use aisA strayAla ho gayA ki pratyeka bhAryagaMga nAmaka AcArya / zarada RtumeM eka bAra padArtha eka kSaNa-sthAyI hai, dUsare mamaya meM sabakA AryagaMga AcArya-vandanAke lie nadI pAra kara kara nAza ho jAtA hai / vaha prarUpaNA bhI aisI hI karane rahA thA / gaMga gaeNjA thA / dhapake mAraM UparamaM usakI lgaa| ume bhI unhIM yaktiyoM se samajhAyA gayA, jo khopar3I jalane lagI aura nIcese nadIke ThaMDe pAnIma bauddhamata ke khaNDana ke lie kAma meM lAI jAtI hai| ThaNDa lagane lgii| isI samaya uma mithyAtva mAhanIya parantu jaba azvamitra na mamajhA to use bhI saMgha bAhara karmana zrA gherA / vaha socane lagAnikAla diyA gayA / vaha bhI ghamatA ghUmatA rAjagRha "zAstroM meM liyA hai eka samaya meM do kriyAe~ anaupha kAmpilya nagara meM pahuMcA / vahA khaNDarakSa nAma bhata nahIM hotI, kintu maiM eka hI samayameM do kriyAoM ke eka zrAvaka the| ve zulkapAla ( jakAta ke oNfi kA vedana kara rahA hU~ / AgamakA yaha kathana anubhavasara ) the| jyoMhI unheM nihavoM kA AnA mAlama viruddha hai, ataHmAnanIya nahIM hai|" usane apane vicAra huA tyoMhI unhoMne unako mAgnA pITanA prArambha kara gurujIko kaha sunAye / gurujIna yuktiyA~ de-dekara ume diyaa| niva becAre Dara ke mAraM kAMpane lage aura mAra samajhAyA para usane eka na mAnI / antameM gurujIna ke mAre hA~phane lge| bale-"hama kucha nahIM jAnata, usa saMgha-bAhya kara diyA aura vaha bhI azvamitra' Adi tuma zrAvaka hokara hama sAdhanoM ko bhI mArata ho ?" kI taraha rAjagaha nagara pahu~cA / vahA~ eka 'maNinAga' khaNDarakSane kahA-"jo mAdhu the ve to mI samaya naSTa caitya (?) thaa| umIke mamIpa AryagaMga apanA nayA hogaye, tuma loga cora luccoMmeme na jAne kauna ho?" siddhAnta mabhAko samajhA rahA thA / sunakara maNinAga. khaNDagkSa ke itanA kahane hI meM una sAdhaoM ne kA bar3A gammA pAyA aura gaMgase bolA-bhare duSTa apanA durAgraha tyAga diyA aura "micchAmi dukkaDa" zikSaka ! ulTA-mIdhA kyoM samajhA rahA hai ? eka bAra ( merA duSkana mithyA ho ) kaha kara gama mahArAja ke bhagavAna mahAvIra svAmI isI jagaha Aye the bho pAdamUla meM jA phuNce| unhoMne eka mamayameM eka hI kriyAkA badana batAta. 'anapravAda' pUrvake jima kathanako mAna kara azva- thaa| maiM usa vakta yahI thA-maina bhagavAnakI prarUpaNA mitrana kSaNa-nazvaratA kI sthApanA kI thI, vaha bauddho sanI thI, tuma kyA unama bhI jyAdA zabadesta upadezaka kA prasiddha siddhAnta hai aura jainoMke 'RjasUtra' nayaka ho jAaimA upadeza kara rahe ho ? yaha jhaTI prApaNA dRSTi meM saMgata hai / azvamitra naM ekAntataH RjasUtrakI banda kaga vA abhI tumhAre prANa letA huuN|" hI pratiSThA karake anyAnya nayoMko marvathA bhalA diyA maNinAgakI bAta sunate hI gaMgapha hAyAMka nAtaM jAne thaa| isI bhalake kAraNa vaha nihnava khlaayaa| lage aura usakI yaktiyoMmeM ume pranibodha ho gyaa| ina pAcavA ninhava prakAra samajha kara vaha garukaM pAdamUlamaM calA gyaa| ullakA nadIka eka kinAre para eka kher3A thA aura gaMga kahanA thA-svAnubhava-viruddha eka kAlameM 04, dUsare kinAre ullakAtIra nAmaka magara thA / eka kinAre hI kriyA vedakA niyama kaime mAnA jA sakatA hai| Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 anekAnta [varSa 1, kiraNa 11, 12 parantu usakA anubhava hI ThIka na thA / upayogamaya 'jambadvIpa' maiM merA koI prativAdI nahIM hai, isa bAtakI prAtmA jaba kisI eka indriyake sahAre eka viSayakA sUcanAke lie jamba vRkSa kI zAkhA hAthameM rakha chor3I anubhava karatA hai, taba vaha tanmaya ho jAtA hai / aisI hai| logoM ne usakA nAma 'poTTazAla' rakha liyA thaa| avasthAmeM dUsare viSayakA nahIM ho sktaa| hAM, yaha bAta rohaguptane usake sAtha zAstrArtha karanA svIkAra avazya hai ki mana atyanta zIgha saMcAra karatA hai isI kiyA / aura AcAryase saba vRttAnta kahA / AcArya lie vaha dUsare viSayakI aura itanItaMjIma daur3a jAtA bole-"tumane yaha ucita nahIM kiyA / tuma vAdameM use hai ki hama kAlabhedakI sahasA kalpanA bhI nahIM kara haga doge to bhI vaha apanI vidyAAMke bala para DaTA pAte / kiMtu sUkSma-buddhisa vicAra karane para samaya, zrA- rahegA / use ye sAta vidyAyeM khUba siddha haiMbalikA Adi kAlakA bheda samajhameM A jAtA hai / eka 1 vRzcikavidyA, 2 sarpavidyA, 3 mUSakavidyA, 4 dUsareke Upara sau kamalake patte rakhie, phira pUga jAra mRgIvidyA, 5 vAgahIvidyA, 7 potAkIvidyA / lagAkara eka bhAlA unameM ghusar3a dIjie / sAdhAraNa antameM prAcAryana inakI pratipakSabhRta sAta vidyAe~ taura para yahI samajha par3egA ki sauke sau patte eka sAtha rohaguptako sikhalAI-1 mayurIvidyA, 2 nakulIvidyA chida gaye haiM / parantu yaha ThIka nahIM hai / bhAlA kramazaH 3 viDA vidyA, 4 vyAghrIvidyA, 5 siMhIvidyA, 6 una pattoMmeM ghsaahai| aura jaba usane pahale patteko chedA ulkIvidyA, 7 ulAvakavidyA / AcAryane rohagaptakA taba dUsarA nahIM chidA thaa| isa prakAra unameM kAla-bheda rajAharaNa maMtrita karake vahabhI usa diyA, jise mastaka para to hai para vaha sAdhAraNa taura para mamajhameM nahIM aataa| ghamAta hI anya vidyAe~ apanA prabhAva na dikhA skeN| gaMga ne bhI vizeSa dhyAna na diyA aura viparIta prarUpaNA gahagaptarAjA,ladhIkI sabhA meM pahu~ce / paritrA bhArambha karadI, isIse vaha nihava kahalAyA / yaha vIra jaka bar3A dharta thA / usane gehaguptake pakSako hI apanA nirvANa meM 228 varSavAda haa| pUrvapakSa banAyA, jisameM ki rohagupta usakA khaNDana na vi chaThA ninhava kara sake / vaha bolA-"masArameM do hI rAziyA~ haiM eka jIvarAzi aura dUmarI ajIvarAzi / inake ati___ antargatakA nagarImeM bahibhUnagaha nAmaka cetyameM rikta aura kucha bhI saMsAra meM upalabdha nahIM hotaa|" | zrIgupta prAcArya Thahare hue the / unakA ziSya rAhagupta yaha bAta rogaptake anukUna thI, tathApi use nIcA kisI dUsare gA~vameM thA / vaha eka bAra bandanAkaM lie dikhAne ke lie unhoMne isakA bhI khaNDana kiyA / ve antaraMjikA AyA / antaraMjikAmeM eka parivrAjaka bole- "tIsarI rAzi bhI upalabdha hotI hai aura vaha loheke paTrese peTa bA~dhakara aura jamba vakSakI eka DAlI hai naujiivgshi|" hAthameM lekara ghama rahA thaa| loga jaba usase pachate- ityAdi yuktiyAMka dvArA parivrAjaka parAjita ho ____ kara apanI vRzcikavidyA ke dvArA gehagupta para bicchU 'yaha kyA svA~ga banA rakkhA hai ?' to vaha uttara detA barasAne lgaa| rohag2apta ne mayUrIvidyAse mayara ur3AnA 'merA peTa jhAnase itanA adhika bhara gayA hai ki phUTanaM prArambha kara diyaa| mayUgeMne bicchuoM ko mAra ddaalaa| kA bara hai, ataH ime loha-paTTame bA~dha rakavA hai / aura parivrAjakane sarpa chor3anA zuru kiyA, rohaguptane naule Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAzvina,kArtika,pIraniHsaM02456] zve0 sAta niva chor3a diye / isIprakAra mUSikake lie bilAva, mRgIke gehagaptane zarIra meM bhamma ramAI aura vaizeSika mana lie vyAghra, zUkaroMke lie siMha, kAkoMke lie ulla kI sthApanA kI / gehagAta 'ulaka' gotra kA thA aura aura potakIke lie ulAvaka chor3e jAne lge| usane chaha padArtha mAne the, isIma vaha pahalapha bhI parivrAjaka jaba inasa pAra na pAsakA to antama khlaayaa| isa prakAra vaizeSika mata vIranirvANa maMvana usane eka gadhaiyA chor3I / gadhaiyA zrAtI dekha rohagatane 544 meM sthApita huA !' * apane mastaka para rajAharaNaghamAkara vahI gadhaiyA jamA rogaptane 'nAjIva' gazi eka pRthaka mAnI thI, diyA / rohagaptakA jamAnA thA ki gadhaiyA parivrAjakakaM kintu bAda meM usane chaha padArtha kyoMkara mAna liyaM / Upara mala-mUtra tyAga kara calatI bnii| rohagalakI aba isakA koI spaSTIkaraNa nahIM diyA gayA hai| pUrI vijaya huI / maba logoM ne parivrAjaka ko gvRSa sAtavA~ ninhava thakA aura nagarase nikAla bAhara kiyaa| dazapura nagarameM 'momadeva' brAhmaNakAcaudaha vidyAoM gehagupta guruke pAsa gaye aura saba vRttAnta kaha kA pAradarzI rakSita nAmaka eka putra thA / vaha sunaayaa| gAjI bole-parivrAjaka ko jIta liyA, yaha tasalIpatra AcArya ke samIpa dIkSita ho gyaa| to acchA kiyA; kintu vAdake bAda sabhAkaM samakSa tumheM usane gamsa gyAraha aMga aura kucha dRSTivAda sIkha liyA spaSTa kara denA cAhie thA ki yaha hamArA siddhAMta nahIM thaa| zapadRSTivAda usane Aryavara svAmI meM par3ha liyA hai / gahagAta isa samaya mithyAtvI ho gayA thaa| vaha thaa| kucha dina bAda usake bhAI aura mAtA-pitA Adi bolA-ima siddhAMtameM koI doSa hI dikhAI nahIM detA, bhI dIkSita ho gye| isa prakAra usakA bar3A gaccha ho taba maiM yaha kaima mvIkAra kara sakatA huuN| annameM guru gayA / gaccha ma cAra sAdhu pradhAna ye -1 dubalikAziSya milakara gajA balazrI ke pAsa phaimalA kagane puSpamitra, 2 vindhya, 3 phalgurakSita, goSThAmAhila / gaye / vahA~ nizvaya huA ki 'kutrika ApaNa,' meM cala durbala kApuSpamitra vindhya kA vAcanA detA thaa| para kA 'nAjIva' mA~ganA caahie| yadi devanA nAjIva daM vaha navavA pava bhala gayA thaa| prAcArya ne mAMcA vi. sakA to rohaguptakI bAta ThIka samajhI jAya,nade sakA jaba aimA baddhimAna bhI parvako bhala gayA nI mamagna to zrIgapta kI vijaya mAnI jAya / saba milakara satrAko yAda rakhanA bahuta kaThina hai| yaha vicAra mahAna 'kutrika zrApaNa' gaye, para deva 'nAjIva' na de skaa| zrI anayAMgAMkA vibhAga kara diyA aura naya nigAhana gaptakI jIta ho gaI aura rohApna nagara bAhara kara diyA / vibhAga kara diye / yahI zrAcArya vihAra karane kA gayA / yadyapi rohagupta parAjita ho cukA thA, nathApi matharA zrAya aura mathugama dazapura phuNc| usake guru usase aima ciDhe ki jAna jAne vicAra ke dazapura Ana bAna nAstikAMka mAtha zAlA sara para unhoMne thaka hI diyaa| karane ke lie prAcArya bhAryarakSitane apane zi gASThAmAhilakA bhejA aura apane pada para dubalikA1 'kutrika prApaNa' eka aisA bajAra thA, jahAM tIna loka ka pratyeka pArtha mila sakatA thaa| vaha devatA me adhinita thaa| * yaha bAta nihAmika zi meM vivAgAya hai| Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ARO anakAnta [varSa 1, kiraNa 11, 12 paSpamitra' ko biThA diyaa| prAcArya svargavAsI ho gye| hRdayodvAra jaba goSTAmAhilako yaha vRttAnta vidita huA to ume bar3I IrSA huii| eka bAra vindhya 'karmapravAda' nAmaka parva paDha rahA kaba AyagA vaha dina ki banaM sAdhu vihArI // Teka // thaa| isameM yaha prakaraNa pAyA ki karma dhAtmAkaM sAtha duniyAmeM koI cIpa mujhe thira nahIM pAtI, isa prakAra baddha ho jAte haiM jaise agni lohake golake aura prAya merI yoM hI to hai bItatI jaatii| sAtha / goSThAmAhila chidra DhUMDha hI rahA thA / yaha acchA mastaka pai khar3I mauta, vaha saba hI ko hai zrAtI; maukA milA / vaha bolA-jaba ki karma aAtmAkaM rAjA ho, cAhe gaNA ho, ho raMka bhikhArI // 1 // sAtha ekameka ho jAte haiM to chaTa nahIM sakataM / jaisa saMpatti hai duniyAkI, vaha duniyAmeM rahegI; jIvake pradeza paraspara ekameka hAneke kAraNa jude nahIM kAyA na cale sAtha, vaha pAvakameM dhegii| ho skte| ataH yaha mAnanA cAhie ki jaise sA~pa aura ika ITa bhI phira hAthase hargija na uThegI; usakI kaoNcalIkA sparza mAtra hotA hai, vaise hI karma baMgalA ho, cAhe koThI ho, ho mahala aTArI / / 2 / / zrAtmAke sAtha sirpha spaSTa hote haiM,-baddha nahIM hote| baiThA hai koI masta ho, masanadako lagAye; kucha dina bAda usane dUsarI vidhatipatti paidA kii| mAMge hai koI bhIkha, phaTA vastra bichAye / sAdhu jIvana-paryanta mAvadya-yogakA pratyAkhyAna karate haiN| aMdhA hai koI, koI badhira hAtha kaTAra; goSThAmAhilane isa anacita ThaharAyA / vaha kahanaM vyasanI hai koI mamma, koI bhakta pajArI ||kbaa 3 lagA-pratyAkhyAnaka viSayamaM kAla kI avadhi na hAnI khele haiM kaI khela, dharaM rUpa ghanaraH cAhie / maryAdA-bhale hI vaha jIvana bharakI ho- sthAvarameM tramA meM bhI kiya jAya bsre| jor3anasa, maryAdAke bAda bhAgakI AkA~kSA banI rahatI hota hI rahe haiM yAM sadA zAma-savera; hai / arthAt jIvana ke bAda svargameM jAkara devAMganAoMke cakkarameM ghamAtA hai sadA karma-madArI ||kbaa4 bhoga AdikI icchA raha jAtI hai| isa icchAke kAraNa saba hIma maiM rakkhUgA sadA dila kI saphAI; vaha pratyAkhyAna nirdoSa nahIM ho sktaa| . hindU ho, musalamAna ho, ho jain-iisaaii| zrAcArya durbalikApaSpamitrane taraha-taraha ke takauma mila-milake gale bA~TeMge hama prIti-miThAI; use samajhAyA para vaha anta taka na mAnA / pahalake zrApasameM calegI na kabhI dveSa-kaTArI ||kb0||5 chaha nilava to antameM rAste para A gaya the * parantu sarvasva lagAkaM maiM karUM deza kI sevA, goSThAmAhila nilava hI rhaa| ghara-ghara pe maiM jA-jAke rakhaM jhAnakA mevA / isa prakAra yaha sAtoM nihavAM kA saMkSipta paricaya dAkhAkA sabhI jIvoMke ho jAyagA chevA, hai / vizeSAvazyaka-bhASyameM inake siddhAntoMkA nirA- bhArata na dekheMgA koI mUrkha-anArI ||kblaa 6 karaNa bhI diyA hai / astu; inake mamayasambaMdha kucha jIvAMko pramAdose kabhI maiM na satAU~, vicAra Upara prakaTa kiyA jA cakA hai| aura bhI bahuta karanIka viSaya heya haiM, aba maiM na lbhaauuN| sI bAteM aisI haiM jo vicAraNIya tathA parIkSaNIya haiN| jAnI haM sadA jJAnakI maiM jyoti jagAU~ samatA meM rahUMgA maiM sadA zuddha-vicArI |kabAra pahale nijavaka paricayamai to usakA rAste para jAnA prakaTa nahIM kiyA gayA, taba kyA usake pratibodhakI bAta chuTa gaI yA pAMca hI niba gamne prmaae| -sampAdaka * zrIpaM gha.malAla seThIke 'mahendrakumAra' nATakakA eka aMza / Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAzvina, kArtika, vIrani0saM02456] khAravela aura himavanta-tharAvalI rAjA khAravela aura himavanta-therAvalI [lekhaka-zrI bAba kAmatAprasAdajI, sampAdaka 'vIra' / nekAnta'kI pA~cavIM kiraNameM prakaTa hue hamAraM upa- kriyA hotI hai, yaha prakaTa kiyA, kaMvala ima mAnyatAko yukta viSayaka lekhakA uttara zrImuni kalyANavijaya puSTi dene ke liye / ukta munijI bhale hI tamAraM pakti jIna anekAnta'kI 6-7 saMyukta kiraNameM dene kI kRpA kI lekhako sAmpradAyika kIcar3a uchAlanA mamameM aura hai| isake liye hama unake AbhArI haiM; kintu unhoMne apane bhale hI umaM eka anisAhasI aura be-sira-pairakA lekhya pUrva-lekhase hameM AghAta pahu~cA batAyA hai,vaha galata hai| karAra deM kintu 'anakAnta' meM prakaTa hue isa viSayaka hama sAmpradAyikatA pakSapAtI nahIM haiM kintu to bhI anya lekhAMko aura apane pramANoMko daNvata hue hama jo siddhAMta hama ThIka aura ucita jaeNbatA hai, usakA apana lekhako samucita aura ThIka mAnanako bAdhya haiM / samarthana aura praSTi karanA hama apanA kartavya samajhata hama hI nahIM; aba to zve. munizrI jinavijayajI aura haiN| hamArI isa mAnyatAko kAI sAmpradAyikatA aura ajaina vidvAn zrIjAyasavAlajI bhI himavanta-therAvalI pakSapAta-mUlaka samajhe, to yaha eka bhArI nAsamajhI ke ullikhita varNanako jAlI, banAvaTI, prakSipta aura hogii| basa, isa sambandhameM itanA kaha denA hI paryApta zrAdhunika ghoSita karate haiN| aura isaprakArakI kriyA hai ki hameM jaba jaba avasara milA hai sAmpradAyikatA viSayameM zrIjinavijayajI kahate haiM ki "esIgatihamA aniSTa prabhAvako meTanakA udyoga hamane avazya kiyA yahA~ bahuta prAcIna kAlasaM calI A rahI hai, isase isa hai aura isIkA pariNAma hai ki hameM kaI eka zvetAMbara meM hama koI Azcarya pAnakI bAta nhiiN|" ataH vidvAna vidvAnoM aura netAoMkI mitratA pAnakA saubhAgya prApta pAThaka svayaM vicAra leM ki hamane jo apanapUrvokta lekhameM hai| itanaM para bhI hameM himavanta-therAvalI'kojAlI kahanA aisI ghoSaNA kI thI, vaha ThIka yA bejA kaise aura kahA~ par3A hai aura zvetAmbara vRttiko vaisI ( jAla banAne vAlI ?) pragaTa karanA par3A hai, usakA ekamAtra uddezya - anya lekha muni jinavijayajIkA patra aura jAyasavAlajIkA satya-anasaMdhAna hai-AkSepaka niyata usameM kAragara eka choTA sA noTa hai / ina donoM meM se koI bhI prakRta viSayakA nigA raka na., kintu sUkkamAtra / jAyasavAla nA kI macanA nahIM hai / jaba anusandhAnase hameM yaha vizvAma ho gayA ki thegavalIkA vaha aMza jo prakaTa huA hai mithyA bhI muni nIka kathanAdhAra para avalambita hai| .. sampAdaka * mahaz2a kivI kI ghoSaNAmAvasa vicArakoM ko kAI matISa siddha hotA hai, taba hamane use jAlI ghoSita kiyA na ho sakatA, jaba taka ki ve yuktiyAM mAmane na bhAjA porana aura zvetAmbara samAja meM aisI ( jAla banAnekI ?) kI yathArthatA kI jAMca na ho jAe, jinake mAdhAra papI ghoSaNA * bhale hI vaha kabhI kabhI binA hamArI ijAjatake hI lekhanI kI gaI hai| yaha dUsarI bAta hai ki kucha dama loga athavA mAmpra. se TapakI par3atI ho, itanA sAthameM mAra bhI kaha diyA jAtA no dAyikatA ke raMgameM gehae vyakti use apane anukUla pAsatApa acchA hotaa| -sampAdaka dhAgyA kle| Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 manakAnta [varSa 1, kiraNa 11, 12 taka thI ? astu / graMthoM kI, so pahale to yaha bAta hai ki ve prAcAragraMtha aba hamArI dalIloM para kI huI munijI kI hai-isaliye ve itihAsakI koTameM nahIM pAte / unako pAlocanAke aucitya-anaucitya para vicAra kara lenA, anokhI bAteM taba taka avazya mAnya hoMgI jaba taka hama ucati samajhate haiN| ki ve digambarAmnAyakI mAnyatAke viruddha pramANita na (1) pahale hI ve hamAre isa kathana para AkSepa kara dI jAye / isake atirikta maiM unake viSaya meM kucha karate haiM ki "ceTakake vaMzakA jo paricaya therAvalImeM bhI nahIM kaha sakatA, kyoMki maiMne unakA adhyayana nahIM diyA hai, vaha anyatra kahIM nahIM miltaa|" ve kahate haiM kiyA hai / 'mUlAcAra ke eka aMzako dekhanakA avasara ki "yaha kaise mAna liyA jAya ki koI bhI bAta ekase mujhe avazya prApta huA hai aura usa aMzakI puSTi prA- . adhika graMthoM meM na milane se hI aprAmANika yA jAlI cIna bauddha sAhitya se bhI huI hai / kintu dUsare prantha hai ?" berAka, itanese hI na mAniye; kintu jaba vahI bAta 'bhagavatI pAgadhanA' ke to mujhe Aja taka darzana hI anyathA bAdhita ho, taba usakA mAtra eka graMthameM hI prApta nahIM hue haiN| milanA saMdigdha aura aprAmANika mAnanA kyA ThIka na (2) dUsare naM0 kI AlocanAmeM koI bAta vicAhogA ? isI dRSTi se eka bAtakA eka pranthameM hI milanA raNIya nahIM hai / sivAya isake ki maiM apanI isa naM0 pramANakI koTi meM nahIM pAtA; para yadi vahI bAta kisI kI pahale prakaTa huI dalIla ko duharA dUM kyoMki merI anya prAmANika prantha athavA srotase puSTa ho jAya, to dalIleM therAvalI ke prakaTa hue aMza ko jAlI prakaTa usameM zaMkA karane ke liye bahuta kama sthAna raha jaataahai| karana ke lie jyoM kI tyoM aba bhI puSTa hai| jaise ki itihAsa-kSetrameM isa prakArakI puSTi vizeSa mahatva rakhatI pAThakagaNa Age dekheNge| hai / hA~, yaha dUsarI bAta hai ki eka pranthakI koI khAsa (3) merI tIsarI dalIla kI AlocanAmeM munijI bAta anyathA bAdhita na ho, to vaha naba taka pramANa- likhate haiM ki "yaha ThIka hai ki ceTakakaM nAmasa kisI koTi meM mAna lI jAya jaba taka ki usake viruddha koI vaMzakA astitva kahIM ullivita nahIM dekhA gayA, para pramANa na mile prastu; cUMki mujhe therAvalIke prakaTa hue isa khAravelake lekha aura therAvalIke saMvAdase yaha aMzake viruddha puSTa pramANa mile the, isaliye maiMne mAtra mAnane meM kyA Apatti hai ki isa ullekhasa hI ceTakausameM milI huI bAtako vizvasanIya na mAna ke lie vaMzakA astitva ho rahA hai ?" Apatti yahI hai ki vaha jo ukta vaktavya prakaTa kiyA, vaha ThIka hai| anyathA bAdhita hai aura khArabelake lekha meM vaha ya abhI rahI bAta 'mUlAcAra' athavA 'bhagavatI zrArAdhanA' taka nahIM par3hA gayA hai ! thegavalImeM vaha mAtra prakSipta aura kAlpanika hai, yaha bAta aba svayaM zvetAmbara anyathA bAdhita hone kI yaha bAta lekhaka kI pahale nambarakI vidvAn hI pragaTa kara rahe haiM / bhAge muni jIne likhA hai balIla kA koI bhaza nahIM thI, aura isaliye vaha dalIla jina zabdoM meM sImita hai . rakhate hue muni jI kA uttara usake sambandhameM kI rAjaparyata jAna par3atA hai| phira bhI pratyuttara kI jo yaha caMga kI gaI dhAnI vaizAlIkA nAza huA aura ceTakake vaMzajoMkA . yaha cintanIya / -sampAdaka adhikAra videha gajya parase uTha jAneke bAda vahA~ gaNa-- Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAzvina,kArtika,vIraniHsaM02456] khAravela aura hi0 therAvalI rAjya ho gyaa| ina kAraNoMse pichale samaya meM ceTaka aura xikintu ukta aMtima ghaTanAbAda bhIvaizAlIkA astitvaka usake vaMzakI adhika prasiddhi na rahanese usakI carcA bar3e acche DhaMga para milatA hai| mabaddha ke bAda vaiza lIkA pranthoM meM na milatI ho to isase sazaMka hone kI kyA bhikSusaMgha bahu prasiddha huA thaa| prAnandane gaMgAke madhya jarUrata hai ?" jarUrata isaliye hai ki ApakA ukta jisa eka TApUko basAyA thA, usakA. AdhA bhAga taba vaktavya kisI bhI pramANAdhAra para avalambita nahIM hai| ke arthAt buddha nirvANase lagabhaga sau varSa bAdake vaizA Apane apane vaktavyakI puSTi meM eka bhI pramANa upa- lIke licchaviyoM ko milA thaa| lagabhaga isI samaya sthita nahIM kiyA hai| imaliye jaba taka Apa apane vaizAlImeM hI bauddha saMghakI dUmarI sabhA bhI huI thii| vaktavyako puSTa pramANoM se samucita siddha na karadeM taya prAcIna bauddha sAhityakA yaha kathana amAnya nahIM Thahataka vaha vicAra karane kI koTimeM hI nahIM AtA * / rAyA jA sakatA; jaba ki hama isake kaI zatAbdiyoM ___ munijI jima samaya isa viSaya para sapramANa bAda taka vaizAlIkA astitva pAte haiN| cInI yAtrI likheMge, usa samaya vicAra kiyA hI jAyagA / kintu kAhiyAna aura yunatsAgana meM na phAhiyAna aura panatsAMgane bhI vaizAlIke darzana kiye aba bhI munijI ke ukta vaktavya ke zraucitya ko dekha the / yaha yAtrI kramazaH ImAkI pA~cavIM aura mAtavIM lenA anucita nahIM hai / yaha bAna ThIka hai ki ceTakakI zatAbdimeM bhArata Aye the / isake atirikta bamAda yuddha-nimittaka mRtyu huI; kintu isake sAtha hI vaizAlI prAmasa khAMdanaM para IsAkI pA~cavIM zatAbdikA jo kA nAza huA batAnA bilkula mithyA hai ! kyoMki yaha pugatatva milA hai, umameM kaI mudrAe~ aisI haiM jina para mAnI huI bAta hai ki bhagavAna mahAvIrakA nirvANa nimna laMgva likhA huA hai| :aura mahAtmA buddhakI mRtyu honeke bAda prajAtazatrune x jAyasavAla nIkA emA likhanA jisa, lekhaka pramANita karanA vaizAlI ko vijaya kiyA thaa| ye ghaTanAe~ kramazaH I. batalAte haiM, kyA ka I brahma vAkya hai aura munijI ne use mAnya kiyA pU0 545, I0 pU0 544 aura I0pU0540 kI hai, aimA hai ! yadi esA na, to phira isa bAta ko mAnI huI bAta" kese kahA jA sakatA hai vivAda meM 'mAnI duI bAta' vaha hotI hai jise pAnI maura mi0 kAzIprasAdajI jAyasavAlane pramANina kiyA hai prativAdIdAnAM svIkAra krt| munimIko ina ghaTanAmoMkA uktasamama mAnya nahIM hai| aura aba to jAyasavAla nI bhI pracalita vIra ni* munitI ne eka saMbhAvanA upasthita kI thI-aura yaha bhI sakta ko apane patnAdikoMmeM likhane lage haiM. jisame aisA jAna nahIM ki vaha yoM hI nirAdhAra korI kanpanA hI ho-unakI usa par3atA hai ki ina ghaTanAmaMki samayasambadhameM unakA pUrva vicAra maya saMbhavanA ko bhasaMbhava siddha na karake isa prakAra kA uttara denA kucha sthira nahI rahA hai| lekhaka mahAzaya bhale hI unheM pramANa para samucita pratIta na hotaa| koI saMbhAvava rUpa kathana vikArakA Tima karate haiN| mAhI na sakatA, yaha to lekhakakA vilakSaNa tarka jAna par3atA inDiyana vidAgakala kAsTI , bhA. .. / hai| yadi koI bAta puSTa pramANoMse siddha ho to phira vaha saMbhAvanA hI 3. bhAratake prAcIna rAjaza, bhA0, pR. / kyoM kahalAe ? isapara lekhaka mahAzayane kucha bhI dhyAna nahIM diyA / ' legI phAhiyAna pR0 70 aura vATarma vyannmAMga mA. -sampAdaka pR063| 1. janarala maMfa dI bihAra eyara mAMDIsA-risarva-sosAiTI. 5.mArka. saMvApha inDiyA, vArSika riporTa, pa..-.. bhA0 1pRSTa 115-11 pRS11. Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62.4 anekAnta [varSa 1, kiraNa 11, 12 "vaizAlyAmarapakanikuTambinA / " haiN| ataH vRji aura videha deza eka arthakehI vAcaka arthAt-'vaizAlImeM ke kuTumbiyoMkI mudrA / ' ataH haiN| astu / isase vaizAlIkA astitva nissandeha IsAkI pA~cavIM isa vRji yA videha dezake hI rAjA ceTaka the| zatAbdi taka pramANita hotA hai aura isa dazAmeM muni- yaha rAjA ceTaka paramparINa sarvasattAsampanna rAjA jIkA ceTakakI matya ke sAtha hI vaizAlIkA nAza hA nahIM the, balki vajjiyana gaNarAjya ke gaNapati yA rASTrabatAnA galata sAbita hotA hai / pati the / kyoMki kisI bhI jainazAstrameM inheM spaSTataH ___ aba gaNagajyakI sthApanAko lIjiye , munijI magadha samrATakI taraha sarvasattAsampanna adhinAyaka vaizAlImeM gaNarAjyako sthApita huA ceTakakI mRtyu ke prakaTa nahIM kiyA gayA hai kI inake sAthameM jo 'rAjA' bahuta dino bAda batAte haiM ; kintu jaina aura bauddha sA. zabda prayukta huA hai, vaha eka upAdhimAtra hai| aisA hityasaM yaha bAdhita hai| isake pahale ki hama isa viSaya kauTilya ke arthazAstrasaM spaSTa hai / aura kalpasUtrase meM kucha likheM, yaha batA denA jarUrI hai ki videha' yadyapi yaha prakaTa hai ki nau licchavi gaNarAjAoMmeM aura 'vRji' nAma usa samaya eka hI dezake liye lAga ye pramukha the. tathApi bauddha sAhityase yaha bilkula the / bauddha sAhityameM vaizAlIko vRjidezakI rAjadhAnI spaSTa hai ki ji deza para gaNa yA saMgha-prakArakI sarakahA gayA hai aura jaina mAhityama usIko vidahadezakI kAra thI / 'majjhimanikAya' meM yaha bAta spaSTataH kahI rAjadhAnI batAyA hai / kintu yaha bAta bhI nahIM hai ki gaI hai 3 / 'lalitavistAra' meM ma0 buddha ke samayakI bauddha sAhitya meM vRji dezake sthAna para vidahakA prayoga vaizAlI ke varNanamaM kahA gayA hai ki 'vahA~ Ayu va nahuzrA ho aura zvetAmbaroMne videha / sAtha sAtha usa sAmAjika sthitike anusAra pratiSThA nahIM thI / pratyeka kA prayoga na kiyA ho / bauddha ajAtazatra kI mAtAko apane ko 'gajA' kahatA thA / 'mahAvastu' meM vahA~ cauvaidehI batAkara vaizAlIkA videhaMdazameM sthita prakaTa bhA0 1 pR0256) tathA basAlie' (sUtrakRtAGga 1, 2, 3, 20) karate haiM aura zvetAmbara 'bajI-videha patta' padakA pra. prakaTa kAka tAmbara sAhitya ukta ekatAkA samarthana karatA hai kyoMki yoga karake unakI mamAna vAcakatAko ghoSita karate bauddha evaM cInI sAhityama vaizA nIkA ani dazameM honA pramANitahai / (sama natrI kenma ina buddhiraTa inDiyA, pR0 37.-56 / ) yuddha meM caTaka kI mRtyu hone para "usakI rAjadhAnI vaizAlI . uttara purANameM inheM 'mahArAjA' to likhA hai, jaisA ki kA nAza kumA' isa vAkyameM nAza' kA artha rAjadhAnIke tabAha yA agale eka meM phuTanATameM prakaTa kiyA gayA hai; mAlUma nahIM 'mahAkvAMda hone kA na lekara vaizAlI nagara kI sattA kAhI Ti jAnA gajAno kA bhI ve sattAsampanna aura adhinAyaka the yA ki na. : mahA karanA aura phira usakA baDana karane baiThanA koI vilanA hI -mampAdaka mamajha kA pariNAma jAna par3atA hai| -sampAdaka / "licchavika-jika-mallaka-madraka-kukura-kuru-pA. mayuttanikAya bhaa02,028| cAlAdayo rAjazabdopajIvinaH sNghaaH|" 7. bhagavatI sUtra 7. brajI zrI videha eka hI jAti kA 2. kalpamatra 128S B E., Vol. XXII. bAMtaka thA. yahI kAragA pratIta hotA hai ki TakAmeM 'vajI zammakA p.266 note L. martha indra' kiyA gayA hai / vaise bhI zrImahAvIra mbAnI ko eka 3. P T. S. Vol. I, p. 231 'viveha' yA 'vidahake eka gajaputra' (kalpasUtra 110-janasatra 4. lephona, lalitavistAra, bhA011021 / Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azvina, kArtika, vIrani0saM02456 ] khAravela aura himavanta-tharAvalI rAsI hajAra rAjA batAye gaye haiM / ina ullekhoMse vaizAlI yA vRji meM gaNarAjya honA hI pramANita hotA hai| isa avasthA meM rAjA ceTaka paramparINa rAjA nahIM kahe jA sakate / kauTilyake 'rAjazabdopajIvinaH' padase una kA nAma mAtrakA rAjA honA siddha hai-gajasattA kA vAstavika adhikAra to unake saMghako prApta thA 1 zvetAmbara zAstra hamAre pAsa maujUda nahIM haiN| isa kAraNa hama unake sambandha meM apane noToMse athavA anyasrotoM se hI likha sakate haiM / astu; anya srotoM meM jahA~ bhI zvetAmbara zAstrAnusAra ceTakakA ullekha kiyA gayA hai, vahA~ vaha aneka rAjAoM meM se eka hI ligve ye haiM | dekhiye jaikaba sA0 aise hI ullekha karate haiM: "...Kcatriyani Trisula, the mother of Mhaviia, was a sister of Cetaka, one of the Kings of Vatsali, and belonged to the Vasistha gotta, (S. B. E., Vol. XXII, pXII). The Licchavi lady, nccording to the Niryavali Sutin; was Cilama, the daughter of Cetaka, one of the majas of Vaisali." (Ibid P. XIII ) 44 ina uddharaNoMmeM jina zabdoMke nIce lakIra khIMca dI gaI hai, unase vaizAlI meM aneka rAjAoM kA honA siddha (?) hai| udhara 'kalpasUtra' aura 'bhagavatIsutra' meM kAzIkauzala ke 18 gaNa- rAjAoMke sAtha sAtha nau licchivi gaNarAjAoM kA bhI ullekha hai4 / yaha nau licchivi 1. mahA vastu, bhA0 1,10271 / 2. DaoN0 laoN ne yaha bAta apanI 'natrI krensa ina enziyanTa inDiyA' nAmaka pustaka macchI taraha pramANita karatI hai I 3. kalpasUtra 128 / 4. bhagavatI suna 7, hamArI samajha yaha nau la 625 gaNarAjA sAdhAraNa rAjAoM me bhimna prakAra ke arthAta 'rAjazabdopajIvinaH ' - rASTra saMgha ke sadasyarUpa 'rAjA' upAdhidhArI kSatriyathe; kyoMki yadi ye aise na hote to inheM gaNarAjA na kahA jaataa| isake sAtha hI yaha bAta bhI spaSTa hai ki ye chavirAjA sivAya vaizAlIka anyatra kahIM nahIM rahate the| usa samaya vaizAlI hI liviyoM kA rAjanagara thA / isa dazA meM licchiviyoM ko vRddhi athavA videha deza aura vaizAlI nagara kahIM alaga mAnanA samucita nahIM hai| ataH yaha kahanA bejA nahIM hai ki zvetAmbarazAstra bhI ceTakako eka gagArAjA prakaTa karate haiN| digambara zAstra bhI vaizAlI aura usake AsapAsa ke kSatriya kunnoM meM gaNarAjya ke honekI mAkSo dete haiM / 'mahAvIrapurANa', 'uttarapurANa' Adi pranthoM meM kahA gayA hai ki bhagavAna mahAvIrane digambara muni hokara Dabana se uThakara kula nagara ke kula napake yahA~ AhAra liyA thaa| yahAM rAjA aura nagarakA nAma eka hI honA vizeSa arthama khAlI nahIM hai| isameM prayukta huA 'kula' zabda hamArI samajha se (Man' 'Family' arthakA grAMtaka hai; kyoMki rAjA aura nagarakA eka hI nAma honA sAdhAraNataH ThIka nahIM jNctaa| udhara zvatAmbara zAkhoM yaha spaSTa hI hai ki digaMbara zAstrAMkA 'khaNDavana' yA 'nAyakhaMDavana' unake zAstroMkA 'duipalAza ujjAna hai, jisapara nAthavaMzI (zAtrika) kSatriyoM baniyana saMpaka nau kulaM ki pratinidhiyAMka yotaka ho / korTa mA dharma nadIM / kivi aura vajjiyana zabda samAna prathamaM bhI prayukta hue milate haiN| 1. mama tava ina enziyendra inDiyA, 5.35571 2. mahAvIrapurAgA 10256 / 3 300 1031- 316 | Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626 anekAnta [ varSa 1, kiraNa 11. 12 kA Adhipatya thA ' / 'uvAsagadazAsUtra' (2,4 ) meM use liye gaNarAjyakA astitva ceTakake jIvana meM hI vai 'nAyapaNDavana ujjAna' likhA hai aura vaha nAthavaMzIjJAtaka kSatriyoMke nivAsasthAna 'kollaga sanniveza' ke nikaTa thA / ataeva digaMbara zAstrameM prayukta hue 'kula' zabdako () : / / yA gotrake artha meM lenese yaha spaSTa ho jAtA hai ki bhagavAn mahAvIra ke kula jJAtu yA nAthakA nivAsasthAna arthAt kollaga unake prathama pAraNAkA sthAna aura unake kulakA nRpa unakA AhAradAtA thA / yahA~ kulanRpa - gaNarAjAke rUpameM hI vyavahRta huA pratIta hotA hai / ataH isase yahI mAnanA ThIka ja~catA hai ki kollaga ke jJAtRvaMzIya kSatriyoM meM bhI saMgha yA gaNarAjya thA aura unakA pratyeka sadasya rAjA kahalAtA thA / nissandeha bauddha sAhitya yahI prakaTa karatA hai / vaha vajjiyana rASTrasaMgha meM licchivi Adi ATha kuloko sammilita prakaTa karatA hai aura zvetAmbara zAstra bhI ma0 mahAvIrako 'vaizAlIya' aura vaizAlI ko 'mahAvIrajananI' batA kara isa mAnyatAkA samarthana karate haiM; kyoMki yadi bha0 mahAvIra aura unakA kula vaizAlI ke rASTrasaMgha meM zAmila na hotA to unako aisA na kahA jAtA / ataH vaizAlI meM saMgha yA gaNa sarakAra mAnanA hI yuktiyukta siddha hotA hai / aba hameM isa AlocanA meM pahale hI upasthita kiye hue praznakA uttara pA lenA sugama hai arthAt vaizAlImeM gaNarAjyako sthApanA kyA ceTaka kI mRtyu ke bAda huI thI ? uparyukta trivena meM kaI eka ullekha ma buddha ke jIvanakAla ke aura kitane hI bhagavAna mahAvIra ke prAraMbhika jIvana se lekara nirvANa takake haiM / isa 1. vipAkasUtra meM 'duipalAdA ujjAna' likhA hai aura kalpasUtra ( 115 ) va bhAvArAMgasUtra ( 2, 15-22 ) me jJAtRka kSatriyaka adhikAra spaSTa hai| zAlImeM mAnanA ThIka hai| ataH munijIkA yaha kathana bhI prAmANika nahIM mAnA jA sakatA / isI silasile meM munijI kahate haiM ki "isa kathana meM kucha bhI pramANa nahIM hai ki ceTaka 'licchivi' vaMzakA puruSa thaa| mujhe ThIka smaraNa to nahIM hai para jahA~ taka khayAla hai, zvetAmbara sampradAya ke purAne sAhitya meM ceTakakA "haihaya" athavA isase milatA julatA koI vaMza batAyA gayA hai|" bezaka yaha ThIka hai ki jaina zAstroM meM spaSTataH ceTakako licchivi-vaMza yA kulakA nahIM likhA gayA hai; kintu jaba vaha vaizAlIke gaNarAjA rUpameM rAjA siddha hote haiM, taba unheM licchivi vaMzakA mAnanA beja nahIM hai / digambara jaina zAstroM meM hamAre dekhane meM unake vaMzakA koI ullekha nahIM AyA hai| yadi zvetAmbara grantha unheM 'haihaya' vaMzakA prakaTa karate haiM, to usameM yaha Apatti hai ki 'haihaya' kSatriya cadravaMzI haiN| aura vaizAlI ke licchivi kSatriya sUryavaMzI vAziSThagAMtrI haiM jinameMse ceTakako alaga nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki unakI bahuna kSatriyANI trizalAkA licchiviramaNI vAziSTagotrI prakaTa kiyA gayA hai; jaisA ki DaoN0 jaikobI ke pUrva uddharaNama spaSTa hai, aura vaizAlI meM licchivi gaNa-rAjyakA adhikAra thA / Age munijI licchivi kSatriyoMkI vaMza rUpameM likhane para Apatti karate haiM; kintu vaMzakA prayoga hamane kula rUpameM kiyA hai aura licchivi eka kula (Clan) thA, yaha mAnanA ThIka hai; kyoMki vajjiyana saMgha ke 'aTTha 1. bhAratake prAcIna rAjavanza, bhAga 11037 / 2. pUrva pustaka, bhA02, 10377 va kSatrI lensa ina buddhisTa inDiyA 10 14 / Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 627 Azvina, kArtika, vIrani0saM02456] khAravela aura himavanta-tharAvalI kUlaka' beMcameM vaha bhI sammilita the / kAraNa prakaTa ho jAtA hai aura isameM yaha bhI spaSTa hai isake sivAya, phira munijI licchivi gaNako ki ceTakake samayameM vaha gaNarAjya maujada thA; kyoMki rAjA ceTakake mAtahata batAte haiM aura kahate haiM ki isa samaya taka vaha yuddha nahIM lar3A gayA thA jimameM videha meM taba gaNarAjya nahIM thA, isIse usakA ullekha ceTakakI mRtyu huI thI / bauddha sAhitya kI yaha nahIM huA hai| usake nAyakoM para ceTaka mahArAjA kI prAcIna mAkSI ya hI nahIM TAlI jA makanI / astu; haisiyatame hukma karatA thA / kintu munijI kA yaha munijIkI isa viSaya kI nirAdhAra mAnyanA gAnya saba kathana nirAdhAra hai '* | unhoMne apane kathana kI nahIM hA sakatI ! pachimeM eka bhI pramANa peza nahIM kiyA hai| aura Upara licchavi vaMzake kSatriya usa samaya bar3I pratiSTAkI ke vivecanase unakA yaha kathana bAdhita hai / yadi ceTaka dRSTi se dave jAte the aura bar3e bar3e gajA-mahArAjA mahArAjA kI haisiyatase nau licchiviyoM para hakamana ke sAtha vivAhasambandha karanA, gauravakI bAta samajhata karatA thA, to unheM gaNarAjA kahanA hI fijala thA- the| ataH isase yaha nahIM kahA jA sakatA ki ghaTaka. unheM sAmanta yA karada kahanA hI isa hAlatameM upayukta bhI magadha zrAdikaM mattAdhArI gajAAMkI taraha hI eka hotA / vidaha-vaizAlImeM gaNarAjya rAjA caMTakake gajA thaa| samayameM hI thA, yaha mAnanA bilkula ThIka hai| ajAna- upayukta vivaMcanako dasvanaM hapa, caMTakakA gAya zatru isa gaNarAjyasaM bhayabhIta thA aura usane ma0 baddha ajAtazatru-dvAga hArA jAnA,vaizAlIka gaNarAjya ke nAza se isa saMghako vijaya kara lenakA upAya pachA thaa| kA dyotaka nahIM ho sakatA; balki isa ghaTanA vAda baddhana kaha diyA thA ki jaba taka usameM ezya hai, uma bhI usake gaNarAjA magadhasamATa ke aAdhAna raha kara ko koI jIta nahIM sakatA / phalataH kuNika ajAta- apanI zrAntarika vyavasthA pUrvavata hI karane : zatrana apane maMtrIko bheja kara unameM phaTakA bIja bazrA aura samAda caMdragama maugyakaM mamayameM vaha phira zAktadiyA thA aura phira kAlAntarameM avasara pAta hI vaha zAlI ho gaye mAlama hone haiM; kyoMki kauTilya unameM una para AkramaNa kara baiThA thA / anaH ima bauddha maitrI karake maurya zaktiko bar3hAnekA upadeza damA hai| sAkSIse vaji yana rAjasaMvameM phaTa par3anakA amalI isa hAlatameM isa bAta ke lie yahA~ sthAna hI prAna nahI hai ki ceTakakA patra vaizAlIko chor3akara sudUradeza 1. parva0 pR.121-sAhityAcArya 50 vizvanAtha reTa mA kanikako bhAga gayA hogA aura vahA~ jAkara eka bane bhI apane bhArata ke prAcIna gajavaMza, (bhA0 2.10 : 55' nantra rAjya sthApita kara makA hogA / apanI janmabhAma nAmaka grathameM licchiviko 'ga' hI likhA hai| aura bandha-bAndhavA tathA gaNarAjyameM apane sthAnako nirAdhAra ho yA sAdhAra, parantu umarapurAgAka va prvmn| ceTakako "pratikitryAta bhUmata" aura "mahIza" hI nahI kintu 1. naviya kenma ina niyanTa indiyA, pR.1.1:| "mahArAjA" bhI likhA hai / yathA:- "saceTakamahArAja pUrva0 pR. 13 / snehAt"(lA. 15) / -sampAdaka 3. pUrva.pR. 13-117-"saMghalAmo daNDAmitra2. maMyunanikAya (P.T.S.) mA02, pR0 267-268 / lAbhAnAmunamaH / " Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628 anekAnta [varSa 1, kiraNa 11, 12 yahI chor3akara bhalA vaha kyoM kaliMga jAtA ? ataH sAtha hI ginA jAtA thA / karA~cI Aja sindhudezakA therAvalIkA isa sambandhakA kathana vizvAsa karane mukhya nagara hai| kintu 7vIM zatAbdimeM vaha kaccha meM yogya nahIM kahA jA sktaa| ginA jAtA thA / ataH isa viSayameM koI zaGkA karanA (4) cauthI dalIlake uttarakA samAveza munijIne phijUla hai / tIsarI AlocanA meM kiyA hai| ataH hamAre uparyukta 'uttarapurANa' mUlameM kauzAmbIke rAjAkA nAma uttarameM hI usakA uttara garmita hai| 'zatAnIka' hI hai / mAlama hotA hai, munijI ne ukta (5) pA~cavIM pAlocanAmeM munijI 'uttarapurANa'ko purANa dekhana kI takalIpha nahIM uThAI hai aura usako prAmANika itihAsa prantha nahIM mAnate aura isaliye binA dekhe hI aprAmANika graMthaghoSita kara diyA hai| usa meM zobhanarAjakA nAma na milanA kucha bhI Apatti- zAyada munijI isa kriyAko anuttara-dAyitva pUrNa aura janaka nahIM samajhate / yadi uttarapurANakI adhikAMza bejA nahIM samajhate haiM / khaira, kucha ho; hama pAThakoM ko bAtoMko Apa sapramANa midhyA siddha kara dete to batAye dete haiM ki uttarapurANa bhI kauzAmbIke rAjAko bhApakA yaha kathana koI mAnya bhI karatA ! kintu mAtra 'zatAnIka' hI batAtA hai / hamane jisa samaya 'bhaga Apake kahaneme kamase kama maiM to use aprAmANika graMtha vAna mahAvIra" likhA thA usa samaya kavi khuzAlacaMdamAnanake lie taiyAra nahIM huuN| mujhe to usakI khAsa kRta uttarapagaNakA hindI anuvAda hI hamane dekh| khAsa bAteM itihAsakI dRSTisa tathyapUrNa pratIta huI haiN| thA / usameM "sAra" nAma saMbhavataH chanda kI pUrtike munijI usake udAyanako kaccha dezakA rAjA batAnaM liye likha diyA gayA hogaa| isa avasthAmeM jaba ki para Apatti karate haiM; kintu isameM Apatti karane ko eka digambara zAstra anya bhAratIya sAhitya kI taraha koI sthAna hI zepa nahIM hai, kyoMki zvetAmbara zAna kauzAmbIke rAjA kA nAma zatAnIka likhatA hai| taba unheM sindhu-sauvIra kA rAjA ghopita karate haiM jisameM yadi usake kisI anya pranthameM usI rAjAke liye koI solaha deza garbhita the aura anyathA yaha pramANita hai anya nAma ho to use usa gajAkA dUsarA nAma mAna ki kaccha deza mindhake hI aMtargata usI taraha thA jima lanA kyoM bejA hogA ? thaMgavalIke zobhanarAyakA nAma taraha sauvIra / tima para kacchake atha samudra-taTa- bhI yadi kisI anya zvetAmbarIya prAcIna graMthameM hotA vAle dezake bhI haiN| isa dazA meM uttarapurANameM sindhaH aura usakA samarthana saMskRta sAhityame upayukta prakAra sauvIra ko kaccha deza likhA gayA to vaha kucha bhI ho jAtA,to hameM use svIkAra karanemeM koI Apatti na yejA nahIM hai / sAtavIM zatAbdImeM jaba hantmAMga yahA~ hotI / uttarapurANa-varNita rAjA ceTaka ke putroM se yaha zrAyA thA to usane kaccha dezako eka vistRta deza kisIkA dUsarA nAma hai; yadi yaha bAta ukta prakAra karAMcI taka phailA pAyA thA aura vaha sindhu dezake 1 viSaye vatsavAsAkhye kauzAMbInagarAdhipAsoma1. uttAdhyayayanasUtraTIkA-hinda Talma pR08| vaMze zatAnIko devyasyAsInmagAvatI // 6 // , p675| 2. kaniMghama, enzipenTa jaoNgaraphI mAva inDiyA pR. 246- 2. "bhagavAna mahAvIra" ko aba hama saMzAdhita rUpameM punaH pragaTa karane kI prAvazyakatA mahasUsa karate haiN| 37 Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAzvina, kArtika,vIrani0saM02456] , khAravela aura himavanta therAvalI 629 pramANita ho jAya, to hameM usake mAnanemeM bhI koI kalpI 'muniyoMkA usameM jo ullekha huA hai, usase usa Apatti na hogii| kI prAcInatA aura satyatA siddha nahIM hotii| vaha to (6) chaThI AlocanAmeM munijI 'harivaMzapurANa' meM usake lekhakake mAyA-kauzala ko pragaTa karatA hai / varNita kaliGga ke rAjAkA 'jitazatru' nAma koI vizeSa kisI jAlI naI cIjako prAcIna aura maulika siddha nAma nahIM mAnate / kintu yaha unakI bhUla hai| harivaMza- karaneke liye usameM aise ullekhoMkA milanA svAbhAvika purANameM yaha nAma sAdhAraNa rUpameM vyavahRta huA nahIM hai| ataH isa sambaMdhameM kucha adhika likhanA fijUla hai| milatA / zvetAmbaroMke zAstroMmeM aisA niyama bhale hI (8)AThavIM bAlocanAmeM munijI mArya susthita aura ho, parantu vaha digambara graMthoMse lAgU nahIM ho sakatAx, supratibuddhake vIranirvANase 372 varSa bAdake samayako, jaba taka ki digambara sAhityameM usa niyama kI mA- jo 'jainasAhitya-saMzodhaka' bhAga 1 pariziSTa pR09 nyatA siddha na kara dI jAya / ataH hamArI yaha dalIla para kI 'vRddha paTTAvalI' ke anusAra pragaTa kiyA gayAhai, bhI jyoM kI tyoM vajanadAra rahatI hai| azuddha batAte haiM / yadi yaha aise hI mAna liyA jAya (7) sAtavIM pAlocanAmeM munijI hama para sAmpra- to bhI uparyakta vivecanako dekhate huetherAvalIkAjAlI dAyikatAkA lAJchana lagAte haiM, kintu vaha kitanA honAbAdhita nahIM hotA hai| acala gacchakI merutuMganissAra hai yaha hama isa lekha ke prArambhameM hI pragaTa kara kRta paTTAvalIkI jaba taka acchI taraha jA~ca nahojAya, cuke haiM / thegavalIke jAlI batAne para Apa hameM sA- taba taka usake viSayameM kucha kahanA fijUla hai| mpradAyikatAke poSaka batAte haiM; kintu zrApakA yaha (9) navIM pAlocanAmeM eka zvetAmbara paTTAvalImeM likhanA taba hI zobhA detA jaba Apa aise apavAdase digambara AcAryoM ke nAmoMkA milanA munijI ThIka vazcita hote ! maiMne to therAvalIke eka aMzako mithyA samajhate haiM / yadi yahI bAta hai to zvetAmbagekI bhanya pramANita karake hI use jAlI ghoSita kiyA thA, kiMtu prAcIna paTTAvaliyoM meM jaise kalpasUtra kI sthavirAlImeM Apa to 'uttarapugaNa'ko binAdekha-bhAle hI use aprA- ye nAma kyoM nahIM milate haiM ? sAtha hI yaha spaSTa hai mANika pragaTa karate hue mAlUma hote haiM / aba bhalA ki khAravelane apanI sabhA apanI mRtyume pahale bulAI batAiye, Apa jaise sAdhu puruSoMke liye maiM kyA kahU~ ? thI aura vI0ni0 saM0 330meM therAvalI unakI mRtyu huI therAvalIkA pragaTa huA aMza to pUrNata: jAlI batAtI hai / taba isa dazAmeM na dharmasenAcArya aura na karAra de hI diyA gayA hai / isa hAlatameM jina- hI prakaTa huI hai aura na jinavijaya jIkA yaha yuktivAda hI sAmane xyaha dAvA lekhaka mahAzayake pratisAhasako vyakta karatA hai. mAyA hai jisake mAdhAra para unhoMne usakA jAlI-banAvaTI honA -sampAdaka kyoMki digambara sAhityameM 'bhamoghavarSa', 'vIramArtagaDI se vizeSa sakti kiyA hai| xpAThaya yuktivAdake bAdhita honemeM taba koI sandeha nahIM athavA upanAmAMke dvArA bhI rAjAdirkoke nAmoMkA urekha milatA hai aura -sampAdaka . sAdhasampradAyake aise nAmAMkI to kucha pUchiye hI nahIM, unameMse kitanoM * kyA ukta 'yuddha pahAvalI' kI acchI tarahase jAMca ho gaI hoke asalI nAmakA to abhI taka koI patA bhI nahIM hai| sampAdaka thI. jisako apanI yukti kA prAdhAra banAyA gayA thA ? yadi nahIM yaha bAta aisI hai jise koI sAmpradAyikatAbhinivezI hI to phitakyA lekhaka ke use pramAyameM peza karaneko bhI phijUla hI mAnakara prasanna ho sakatA hai| kyoMki abhI taka na to vaha yerAvalI mamamA jAya ? -sampAdaka Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 630 nakSatrAcArya aMgake dhAraka hone rUpameM usameM sammilita ho sakate haiM / aura cU~ki vaha sabhA aMga jJAna ke uddhAra ke lie ekatra kI gaI thI, isalie usameM aMgajJAniyoMkA pahu~canA vizeSa kara ucita jAna kara hI zvetAmvara rAvalIkArane unakA ullekha kiyA kahanA ThIka hai / taba sAdhAraNa rUpa meM unakA pahu~canA na pahu~canA barAbara hai / isake sivAya umAsvAti aura zyAmA * isa pratyuttarasa itanA to spaSTa ho jAtA hai ki lekhaka mahAzayane jo 'devAcArya' tathA 'buddhiliMgAcArya' kA sabhAmeM sammilita honA hI asaMbhava qarAra diyA thA vaha aba unheM apanI bhUla jAna padma hai- bhale hI ve spaSTa zabdoMmeM use svIkAra nahIM kara saMka / sAtha hI, yaha bhI unheM mAlUma ho gayA hai ki 'ghasanAcArya aura 'nakSatrAcArya kA kramazaH dazapUrva tathA ekAdazAMgaMka pAThI hani pahale --- prAcAryAdike rUpa meM ukta sabhAmeM sammilita honA bhI koI bAdhita nahIM hai / parantu aba ApakA kannA kahane kA bhAzaya-yaha hai ki ye donoM bhAcArya ajJAnake dhAraka honeke rUpameM usa sabhA meM zAmila nahIM ho sakate the, binA gajJAnaMka zAmila honA-na honA barAbara thA, therAvalIkAra taba unakA u:kha na karatA kyoMki vaha sabhA bhaMgajJAnake udvArake liye ekatra kI gaI thI / " [varSa 1, kiraNa 11, 12 cAryake viSaya meM jo kucha kahA gayA hai, vaha zaGkAse nAlI nahIM hai / ataH usase hamArI dalIla meM kucha bhI bAdhA nahIM pahu~catI ! isa yuktivAda sambandha meM apane pAThakoMko itanA hI batalA denA cAhatA hU~ ki prathama to vaha sabhA mAtra aMgajJAna ke udvArake liye nIM kI gaI thI, usake do mukhya uddezya batalAye gaye haiM - 1 jenamiddhAntAM kA saMgraha aura 2 jainadharmaka vistArakA vicAra ( bhanekAnta 10228 ) / dUsare, kitI bhaMga pUrNajJAnI yadi maujUda hoM to usa gake uddhArake liye sabhA jAr3ane kA koI artha ho nahIM rahatA- vaha nirarthaka ho jAtI hai| tIsare, therAva nImeM usa sabhAko yojanAnusAra jisa 'TaSTivAda' ke bhava ziSTa bhAgako saMgraha karanekA ullekha hai vaha bArahavAM aMga hai aura usa kA pUrNAjJAnI usa vakta koI bhI nahIM thA-dharmamana aura nakSatrAcA kisI samaya bhI usake pUrgAjJAnI nahIM hue- usa aMgakA jo kucha bacA khucA aMza jitanA jisa jisa sAdhuko smaraNa thA vahI unake pAsase likha kara saMgraha kiyA gayA hai; aura yaha saMgraha bhI sthaviroMke dvArA huA hai - jina kalpiyoMke dvArA nhiiN| dhasena aura nakSatrAcAke pAsase bhI kucha prazokA saMgraha kiyA jAnA saMbhava hai| aisI isa prakAra hama dekhate haiM ki jo dalIleM hamane ukta yegavalIke pragaTa hue aMzako mithyA sAbita karane ke liye upasthita kI thIM, ve aisI hI vajanadAra aba bhI haiM aura ve isa bAta ko mAnane ke liye kAphI haiM ki therAvalIkA yaha aMza avazya hI jAlI hai / hamArI yaha mAnyatA Aja zve0 muni zrIjinavijayajI ke kathana meM bhI puSTa ho rahI hai, jinhoMne svayaM usa thegavalIkA dekha kara usake ullikhita aMza ko prakSipta aura jAlI ghoSita kiyA hai| isa avasthA meM adhika likhanA vyartha hai / aba rahI bAta 'harivaMzapurANa' ke ullekhAnusAra khAkhelakA sambaMdha aileya se batAnekI, so isa viSaya meM kisI bhI vidvAnkI Apatti karanA kucha mahatva nahIM rakhatA XI yaha gyAraha lAkha varSakI purAnI bAta hAlata meM lekhaka mahAzayake ukta yuktivAdakA kucha bhI mUlya nahIM rahatA - na ukta donoM AcAryakA dazapUrvAdika pAThI hone se pahale sabhA sammilita honA cAti ThaharatA hai aura na therAvanIkAraka ullekhameM hI vegI koI bAdhA bhAtI hai / isake sivAya samayanirdezAnusAra, dhasinako tA darApUrva kA jJAna bhI khAravalaMka jIvanakAlameM ho gayA thA aura lekhaka mahAzayane apane pahale lesameM yaha svIkAra bhI kiyA thA ki "menAcArya hI kevala usa sabhA meM upasthita kahe jA sakate haiM " ( anekAnta pR0 300); taba nahIM mAlUma apane pUrva kathana ke bhI viruddha yaha ApakA unakI upasthitima bhI inakAra karanA kyA artha rakhatA hai !! - sampAdaka * yaha bhI vahI prasannatA tathA AtmasantuSTi hai jisakA pichale kucha phuTanoToM meM ullekha kiyA gayA hai / -sampAdaka x isa prakArakA likhanA lekhaka ke kore ahaMkAra, kvAgraha tathA * Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAzvina, kArtika, vIraniHsaM02456] khAravela aura himavanta therAvalI 631 hai to kucha harja nahIM / Ajakala ke kitane hI rAjavaMzoM vaMzaja' jo likhA hai, usakA bhAva mAtra itanA hIhai ki ke viSayameM evaM anyathA bhI, isase bhI jyAdA purAnI vaha aileyavaMzameM athavA santatimeM thaa| harivaMzapurANameM bAtoMkA ullekha milatA hai / svayaM bhagavAna RSabhadeva harivaMza' kA varNana karanekI pradhAnatA hai| usameM anya vaMzase sambandha batAne vAle kSatriya zrAja maujUda haiN| vaMzoMkA paricaya milanA prAkRta durlabha honA cAhiye / . aura itihAsajJa vidvAn bhI isa bAtako prakaTa karate to bhI usameM sAmAnyatayA aileyake vaMzaja abhicandrahaiM / ataH yaha ullekha bahuta prAcIna honeke kAraNa hI dvArA cedivaMza yA rASTra kI sthApanAkA ullekha milatA amAnya nahIM ThaharAyA jA sakatA hai / hI hai aura khAravela apaneko cedivaMzakA likhate ____ mukhtAra mA0'harivaMzapugaNa meM 'ailavaMza' kA ullekha hI haiM-phira unheM aileyakI santAnameM na mAnanA kaise na hone mAtra se hamAre kathanako zabdachala ThaharAte hai; ThIka hai ? bhale hI kisI ailavaMza' kA nAma na mileparantu khAravela to unake lekhAnasAra 'aila' prakaTa vaha mile bhI kama ? jaba ki usake uttarAdhikAriyoMne ho kiye gaye haiM ? / aura hamane apane lekhvameM kisI eka dUsare vaMza cedikI sthApanA kara lI thI, 'ailavaMza' kA ullekha nahIM kiyA hai| gvAgvelako 'rela- jisakA ullegva harivaMzapugaNa karatA hI hai / tisa para yA~ko sUcita karatA hai aura sAtha hI isa viSayameM apane vicAra- aileyakI santAna usa harivaMkA ullekha apane liye dvArako banda karanekI pApagAA karatA hai| -sampAdaka kyoM karatI, jisameM usake pUrvaja aileyake pitA 'dakSa'ne ___x ullekha kaunasA adhika prAcIna hai aura amAnya kimako apanI kanyAko patnI banAnekA duSkarma kiyA thA aura ThaharAyA jAtA hai ! danAMka sambandhAdikakA vyakta kiye binA isa aileyako unase alaga hokara apane bAhubalase svAdhIna prakArakA limbanA yaha bhI eka prakArakA zabdachala hai aura isakA rAjya sthApita karanA par3A thA ? isa dazAmeM harivaMzase Azaya pAThakoMkI gupagaha karane ke nikAya aura kucha mAlUma nahIM apaneko alaga batAne ke lie evaM apane bahAdura pUrvaja taa| kyoMki galaya' gajA kI 11 lAkha varSa puganI kathA para aileyakA nAma kAyama rakhanake liye cedivazanoMkA, koI Apatti nahIM kI gaI thI; kintu isa rAjAma gala' vaMzakI apane nAma ke sAtha 'aila' zabda viruda yA vaMza ke vizesthApanAkI aura rAjA khAravalaka usI 'ela' vazameM honekI jA paNarUpameM dhAraNa karanA ThIka hai aura isa dRSTise unheM kalpanA kI jAtI hai use prasiddha nimanimUla-evaM amAnya-- n 'ailavaMzaja' kahanA samucita hai / ataH khAravelako rAjA arar manitAmA batalAyA gayA thaa| kyA lekhaka mahAzayako yaha khabara na ki eleyasa sambandhita batAnA korA zabdachala nahIM haijina adhika purAne rAjavazoMkA ullekha milatA hai unaka, unlekhikA balki yathArtha bAta hai| kucha silamilA athavA pUrva sambandha bhI milatA hai ! --sampAdaka isa 'nAva' zabdaka dvArA mera yuktivAdako jo sImita kiyA anaH jo bAteM hamane apane isa viSayake pUrvalekha gayA hai aura bhAge "unake lekhAnumAra" ina zabdoM dvArA jAyasavAla meM prakaTa kI thIM, ve aba bhI ThIka pratIta hotI haiM aura jIke lekhako jA marA lekha pratipAdana kiyA gayA hai vaha bar3I unheM satya ghoSita karanarma hameM jarA bhI saMkoca nahIM hI vicitra ghaTanA hai aura usameM lekhakakI manAvRtti para khAsA prakAza hai / . par3atA hai / isa sambandha lekhake antama diyA humA sampAdakIya 'vizeSa noTa' dekhiye| -sampAdaka * ime kadAgraha aura haramIkI parAkASTA kahanA caahiye| 1. 'bhanekA-ta' va kiraNa 4 pR0242 para mi. jAyasa- kyoMki kitanI hI bAteki spaSTatayA bAdhita athavA anyathA siddha hone bAlajIne spaSTa likhA hai ki "khAravelake pUrvapuruSakA nAma mahA- aura prakArAntara se tampa svIkAra kiye jAne para bhI aisA likhanekA meghavAina aura vaMzakA nAma aila divaMza thA / " sAhasa kiyA jAtA hai| Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 632 anekAnta [varSa 1, kiraNa 11, 12 vizeSa noTa bA. kAmatAprasAdajI ke isa lekhakI vicArasaraNI nirNaya dene athavA unheM nirNIta rUpasa ghoSita karane bhI prAyaH vaisIhoskhalita hai jaisI ki pahale uttara- kA lekhameM sAhasa kiyA gayA hai !! samucita vicArakI lekhakI thI, sAthahI kucha kSobhako bhI liye hue mAlama yaha koI paddhati nahIM hai-bhale hI kucha bAlaka isase hotI hai aura usakA dhyeya adhikatara uttarakA bhugatAna santuSTa ho jAya~ parantu vicArakoM ko vaha jarA bhI mAtra jAna par3atA hai-zAntacitta athavA khule dilase santoSa nahIM de sakatI / unakI dRSTi meM vaha eka bhrAmaka kisI viSayakA nirNaya yA vastutatvakA koI gaharA vi- tathA ghAtaka rIti hai| caarnhiiN| aura isakA kitanA hI prabhAsa pAThakoMko isake sivAya, lekhaka mahAzaya apanI matalaba pichale kucha sampAdakIya phuTanoToMse bhI mila skegaa| siddhi ke liye-athavA bhole pAThakoM para yaha chApa isa lekha meM bhI kitanI hI vivAdastha anirNIta bAtoM a- DAlane ke liye ki hamane uttarakA ThIka bhugatAna kara thavA dUsare vidvAnoMke kathanoMko, jinheM apane anukUla diyA hai-dUsare kI bAtoM ko galata rUpameM prastuta samajhA, yoMhI-binA unakI khulI jA~ca kiye-eka karate hue bhI mAlUma hote haiM, jisakA eka udAharaNa aTala satyake taura para mAna liyAgayA athavA pramANameM mukhtAra sA0(sampAdaka) ke kathana (yaktivAda) ko peza kiyA gayA hai aura jinheM pratikUla samajhA unheM 'mAtra' zabdake dvArA sImita karake rakhanA hai aura yA to pUrNatayA chor3a diyA gayA aura yA unake utane dUsarA udAharaNa jAyasavAlajIke lekhakA "unake aMzase hI apekSA dhAraNa kI gaI hai jo apane viruddha lakhAnamAra" ina zabdoM dvArA mukhtAra sA0 kA lekha par3atA thA, jisakA eka udahAraNa jAyasavAlajI kA prakaTa karanA hai ! kyA 'anekAnta' meM prakaTa hone mAtranirvANasamayAdisambandhI purAnA kathana hai, jisa para se hI koI lekha usake sampAdakakA lekha ho jAtA hai ? pIke noTa bhI diyA gayA hai, athavA muni jinavijaya athavA jina bAtoM para sampAdakako koI noTa denekA jIkA sUcanAmAtra kathana hai, jisake viSayako yoM hI avasara na mila sakA ho yA yatheSTa sAdhana-sAmagrIke nirdhAnta satyake taura para svIkAra kara liyA gayA hai sAmane maujada na hone para noTa denA ucita na samajhA aura usake AdhAra para eka aisI therAvalIko "varNa- gayA ho, ve saba bAteM sampAdakadvArA mAnya kahI jA taH jAlI" karAra denekI himmata kI gaI hai, jisake sakatI haiM ? kadApi nhiiN| ataH dUsaroMkI bAtoMkoisa abhI taka lekhaka mahAzayako darzana bhI nahI hue aura prakAra rAlata rUpameM prastuta karanekI isa vRttise lekhakake jisakA viSaya abhI bahuta kucha vivAdApanna hai !! isa dUsare ullekha-khAsa karake ve ullekha jinameM dUsare prakAra jo bAteM khuda bhasiddha, saMdigdha tathA vivAdApanna vidvAnoMke vAkyoMko uddhRta na karake mahaz2a phuTanoToM haiM athavA prativAdIko mAnya nahIM haiM unake bhAdhAra para dvArA pustakake nAmAdikA havAlA de diyA gayA hai aura apane yuktivAda ko khar3A karake bhaneka viSayoMkA jisa parase una vidvAnoM ke nirdhAra bhAdikI koI sthiti Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azvina, kArtika, vIrani0saM02456] vizeSa noTa athavA maryAdA bhI mAlUma nahIM hotI-kahA~ taka vi- hone mAtrase hI lekhakake kathanako zabdachala nahIM ThahazvasanIya ho sakate haiM, isakI kalpanA pAThaka-svayaM hI rAyA gayA thA; balki lekhakane harivaMzaparANameM varNita kara sakate haiM / astu / __ koI 11 lAkha varSa purAnI kathA antargata 'aileya' isa tarja amalake dvAga sAmpradAyikatAke jisa gajA ke nAmollekha ko lekara aura idhara zilAlekhameM kalaMkako poMchanakI lekhameM ceSTA kI gaI hai vaha ulaTA gina' padakA prayoga devakara jo binA kisI vizeSa kucha aura bhI gaharA ho gayA hai / acchA ho yadi laM- AdhAra-pramANake vAravelakaM vaMzakI kalpanA kara DAlI khaka mahAzaya bhaviSyameM apanI isa pravRttike sudhAra kI hai aura umaM ukta ailaya' kA vaMzaja batalA diyA hai ora vizeSa dhyAna deveM aura apanI lekhanIko adhika uma kalpanAkA mahaz2a zabdachalako liya hupa nirmala saMyata, mAvadhAna tathA gauravapUrNa bnaaeN| batalAyA gayA thA / aura jina kAraNoMke AdhAra para isa lekha meM yadyapi bahutasI bAteM Apattike yogya aisA pratipAdana kiyA gayA thA unakA balAmA dama haiM, phira bhI kucha thor3I-sI bAtoM para hI yahA~ noTa diye prakAra hai - gaye haiM aura ve bhI prAyaH isa liye ki jisase pAThakoM 1 'ailaya' gajA munisuvrata bhagavAnakA prapautra yA para isa uttara-lekhakI sthiti spaSTa ho jAya aura ima aura isaliya harivaMzI thA (buda harivaMzaparAgaNama rame saMbaMdhameM koI khAsa g2alata phahamI phailane na pAe / ataH 'harivaMzatilaka' limyA hai ) / jina Apatti yogya bAtoM para noTa nahIM diye gaye haiM- 2 eleya'kI vaMzaparampagameM jitane bhI gajAmAMkA mAtra isa vizeSa noTa-dvArA izArA kiyA gayA hai-una ullekha milatA hai una sabako 'harivaMzI' likhA haike viSayameM kisIko yaha samajhanakI bhUla na karanI garelavaMzI' yA 'ailaMyavaMzI' kisIko bhI nahIM liyaa| cAhiye ki ve sampAdakako mAnya haiM / bAkI saba bAto 3 harivaMzapagaNameM hI nahIM, kintu dusaraM zAstrAma ke vizeSa uttarakaM liye muni zrI kalyANavijayajI kA bhI ela' nAmake kimI mvatantra vaMzakA koI ullegya sthAna surakSita hai hI, jinake uttara-lagbako lakSya karake nahIM miltaa| hI yaha pratyuttara-lakha pradhAnatayA likhA gayA hai| lekhakakI isa kalpanAkA aura kAma bhI koI hA~, isa lekhakA antima bhAga mara svAsa nAMTama mamarthana nahIM hotaa| sambaMdha rakhatA hai, munijIna bhI umako svIkAra kiyA jaba taka prAcIna sAhitya parama spaSTarUpameM yaha thaa| bAkI unhoMne bhASAvijJAnako dRSTisa, 'ela'kA 'ai' siddha na kara diyA jAya ki 'ela' vaMza bhI koI vaMzana ho sakana Adi rUpase jo kucha vizeSa kathana kiyA vizeSa thA aura gajA myAgvela umI vaMzamaM huA hai thA usakA koI uttara lekhakana diyA hI nahIM / anaH naba taka isa kalpanAkA kucha bhI mumya mAlama nahIM lekhake isa aMza para mere ligvana aura prakAza DAlanakI honaa| khAsa jarUrata jAna par3atI hai| 6 khAravela yadi paleyakI vaMzaparampagameM hone vAlA ___ sabase pahale maiM apane pAThakoM ko yaha batalA denA harivaMzI hotAnA baha apane ko palavaMzI' kAne kI cAhatA hU~ ki harivaMzapurANameM ailavaMza' kA ullekha na apekSA 'harivaMzI' kahane meM hI adhika gaurava mAnatA, Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634 bhanekAnta varSa 1, kiraNa 11, 12 jisa vaMzameM munisuvrata aura neminAtha jaise tIrthaMkaroMkA 'cedi' kI sthApanA kara lI thI, jisakA ullekha harivaMzahonA prasiddha hai| purANa karatA hI hai, taba 'ailavaMza' kA nAmollekha mile ____7 yadi aileya' rAjAke bAda vaMzakA nAma bilakula bhI to kaise mile ?' 'aila'ke rUpameM badala gayA hotA to neminAtha bhI aila- pahale kAraNake sambaMdhameM maiM sirpha itanA hI batavaMzI' kahalAte; parantu aisA nahIM hai-svAmI samanta- lAnA cAhatA hU~ ki harivaMzapurANameM dUsare vaMzoMkA bhadra jaise prAcIna prAcArya bhI 'harivaMzaketuH' jaise varNana na pAyA jAtA ho aisA nahIM; kintu ikSvAkuvaMza, vizeSaNoM ke dvArA unheM 'harivaMzI'hA prakaTa kara rahe haiN| sUryavaMza, soma( caMdra ) vaMza, upravaMza aura kauravavaMza itanaM yuktivAdake sAthameM maujUda hote hue bhI zrAdi dUsare vaMzoMkA bhI usameM varNana hai (sarga 13 lekhakakA use 'mAtra' zabdake dvArA "harivaMzaparANa Adi); jisa abhicaMdrake dvArA cedivaMza kI sthApanA meM 'ailavaMza kA ullekha na hone" taka hI sImita batalAI jAtI hai usakI rAnI vasumatIko bhI 'ugra' vaMza kara denA kitane duHsAhasako liya hae anyathA kathana kI likhA hai aura isa rAnI vasumatIsaM utpanna honevAle hai, isa pAThaka svayaM samajha sakate haiM / aura mAtha hI 'vasu' rAjAkI santatimeM Age cala kara rAjA 'yadu' se isa bAtako bhale prakAra anabhava kara sakana haiM ki 'yAdavavaMza' kI utpattikA vistArake sAtha varNana kiyA lekhaka mahAzaya apanI iSTasiddhike liye jarUrata par3ane hai / aura 'yadu' kA harivaMza rUpI udayAcala para sUya para dUsaroMke kathanako kitanaM galatarUpameM prastuta karane kI samAna udita honA likhA hai / isa taraha dUsare ke liye utArU ho jAte haiM / astu / vaMzAMka ullekhake mAtha jaba harivazakI eka zAkhArUpa lekhakana apane isa lekha meM bhI dasare prAcIna graMthoM 'yaduvaMza' athavA 'yAdavavaMza' kA bhI isa purANameM / yA anya zilAlekhAdi parAtana sAhitya parase koI bhI varNana hai taba 'aila' vaMzakI sthApanA yadi huI hotI pramANa aisa upasthita nahIM kiye jo unakI ukta kalpa- to usakA varNana na diyA jAnekI koI vajaha nahIM nAko puSTi pradAna kara sakeM-'aileya ke bAda aura khA. thaa| ataH yaha kAraNa sadoSa hai aura isa yuktimeM kucha bhI dama nahIM jAna pdd'taa| rakhelase pahale hone vAle hajAroM rAjAmomeMsa eka bhI . dusarA kAraNa bar3A hI vicitra mAlUma hotA hai ! aisa rAjAkA nAma peza nahIM kiyA jisane apane ko usameM prathama to rAjA abhicaMdra ke dvArA 'cedivaMza' kI 'ailavaMzI' likhA ho yA jisake aila' viruda dhAraNa. / 105 kAraNa sthApanAkA jo ullekha hai vahI mithyA hai-harivaMzapugakaranekA kisIne ullekha kiyA ho| meM cedivaMza kI sthApanAkA koI ullekha nahIM hai / rAjA ___ aba lekhaka mahAzaya harivaMzapugaNa meM abhicaMdranaM jima prakAra zuktimatI nadI ke kinAre eka ullekha na milane ke do kAraNa batalAte - eka nagarI basAI thI usI prakAra vindhyA valakaM pRSTha bhAga to yaha ki 'harivaM rApurANameM harivaMza ke varNanakI prathA para eka cedi rASTrakI-cedi' nAmake janapadakI - natA honese usameM anya vaMzoMkA paricaya milanA prAkRta * udiyAya yadustatra hrivNshodyaacle| durlabha hai' aura (2) dUsare yaha ki 'aila ke uttarAdhi yAdavaprabhavo vyApI bhUmau bhUpatibhArakaraH / / 6 / / kAriyoM ne gajA abhicaMdra ke dvArA jaba eka dUsare vaMza -so 18 Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 635 pAzvina, kArtika, vIrani0saM02456] vizeSa noTa sthApanA kI thI-'cedivaMza' kI nahIM, jaisA ki hari- vAlA siddha hotA hai| vaMzapurANake nimna vAkyase prakaTa hai :- jaba ina do kAraNoMka vidhAna-dvArA laMbaka mahAvidhyapaSThe'bhinandrega cedira STapaSiSThitam / zaya yaha prakaTa kara rahe haiM ki 'ailavaMza' bhI koI vaMza zuktimatyAstaTedhAyi nAmnA zuktimatI purI // 2 // thA-bhale hI usakA nAmollaMgya na mile; naba phira ____ 'rASTra' ko 'vaMza' pratipAdana karanA aura isa taraha pApakA yaha kahanA ki "hama ne apane lekha meM kisI jAna bUjha kara pAThakoMko bhulAvemeM DAlanA, yaha levaka 'ailavaMza kA ullekha nahIM kiyA hai, vAgvelako enake atisAhasa, kaluSita manovRtti athavA kisI vi- vaMzaja' jo likhA hai usakA bhAva mAtra itanA hI hai ki lakSaNa samajhakA hI pariNAma jAna par3atA hai / dUmaraM vaha aileya vaMzama athavA santanimeM thA" aura isa taraha yadi kimI taraha thor3I dera ke liye cedivaMzakI isa ailavaMza' ke vinA hI livaMzaja' kA pratipAdana karanA sthApanAko mAna bhI liyA jAya to bhI kucha bAna bananI kyA atha rakhatA hai 1 ume pAThaka svayaM mamajhamakane huI mAlama nahIM hotI; kyoMki eka tA taba abhicadraka hai / yaha tI mAtra DUbata hue tinake ko pakar3ane jaisI uttarAdhikAriyoMke nAmAMke sAtha cedivaMzakA adhika ceSTA hai / sthApita vaMzake binA saMtatikA smaragA aura ullekha milanA cAhiye thA parantu vaha bilakula bhI nahIM usakA vyavahAra kahI lAgyo varSa taka calatA hai| miltaa| dUsaraM isa sthApanAsa 'ailavaMza ke nAmAM. bAkI meraM ma yaktivAdakA le kara jima Upara llekhameM kyA bAdhA AtI hai vaha kucha mamajha nahIM par3atI ! naM diyA gayA hai, levA mahAzayanaM jo yaha liyA hai, eka vaMza meM dUsare vaMza ke udaya hone para jyAdA meM ki- "ailayakA mantAna uma harivaMzakA ulleya apane jyAdA yadi hA tA itanA hI ho sakatA hai ki pahale liye kyA karanI, jimameM samaka parvaja aileya pitA kA prabhAva kucha kama ho jAya paraMtu usakA lopa hAnA dakSana apanI kanyAko patnI banAne kA duSkarma kiyA to nahIM kahA jA sakatA / yadi lopa hAnekA hI Agraha thA aura galayako uname alaga hokara apane bAhubalakiyA jAya to phira IkSvAkuvaMza meMme sayavaMza aura meM svAdhIna rAjya sthApita karanA par3A thA ?" vara kAI caMdravaMzakA udaya hone para ikSvAku vaMzakA lopa kyoM bar3e hI vilakSaNa mastiSkakI upaja mAlama hotA hai, ! nahIM huA ? harivaMza se yaduvaMzakA udaya hone para unheM yaha bhI sajha nahIM par3A ki vaMzameM kiI eka. harivaMzakA lopa kyoM nahIM huA ? aura yadi lApahI vyakti koI duSkarma kara lenese hI vaha vaMza tyAjya hI jAtA hai aisA bhI mAna liyA jAya taba abhicaMdrake kaise ho jAtA hai ? sUrya, caMdra aura ikSvAku prAdi pra. uttarAdhikAriyoM dvArA yaduvanzakI sthApanA hone para siddha vaMzoMmeM bhI kitane hI duSkarma karane vAle hue haiM cedivaMzakA bhI lopa ho gayA aisA mAnanA hogA; aura Aja bhI anaMka duSkarma karane vAle maujUda haiM phira lekhaka mahAzaya usakI mattA aura silasileko parantu unakI vajahame kimane ina vaMzoMko tyAjya Thaha. khAravela taka kaise le jA sakeMge ? ataH yaha yuktivAda rAyA? athavA kisa kisane inase apanA nAma kaTAyA cApakA vilakula thothA, niHmAra, kisI taraha bhI pairoM hai ? aileyako yadi apane pitAke ukta duSkarma para roSa na calane vAlA aura khuda apaneko hI bAdhA pahu~cAne AyA thA to ve bhale hI apaneko pakSakI mantatimeM yA Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 anekAnta 'dakSavaMzI' na kahate parantu harivaMzI kahane meM kaunase apamanakI bAta thI, jisa harivaMzameM bhagavAna munisuvratakA avatAra huA thA ? harivaMza ke saMsthApaka rAjA 'hari' ne 'koI aparAdha nahIM kiyA thA, phira unake nAmake vaMzase inakAra karanekI athavA usakA bAIkATa karane kI kyA vajaha ho sakatI thI? aura na lekhakako yahI sUjha par3A hai ki bhagavAna neminAtha tathA dUsare kitane hI zalAkA puruSa bhI to rAjA dakSa tathA aileya kI santatimeM hI hue haiM, yadi unake pUrvaja aileyane harivaMza saM | ghRNA dhAraNa karake usakA ekadama bAIkATa kara diyA hotA to ye loga apanekA harivaMzI kyoM kahate ? athavA bhagavAn mahAvIra aura unake vacanAnusAra dUsare AcArya unheM 'harivaMzI' kyoM prakaTa karate ? kyA sa jJa ho kara bhI bha0 mahAvIrako itanI qhabara nahIM par3I thI ki aileyane harivaMzakA pUrA bAIkATa kara diyA thA usakA koI vaMzadhara apaneko harivaMzI nahIM kahatA thA taba hameM usake vaMzajoMko 'harivaMzI' nahIM kahanA cA hiye balki 'ailavaMzI' kahanA cAhiye ? athavA prAcIna zrAcAryoM ne hI bha0 mahAvIrake vacanoMke viruddha lavaMza' kI jagaha phirase 'harivaMza' kI ghoSaNA kara dI hai? kucha samajhameM nahIM AtA ki lekhaka mahAzayana ina saba bAtoMkA kyA nirNaya karake virodha meM ukta vAkya kahane kA sAhasa kiyA hai !! [varSa 1, kiraNa 11, 12 baghanena pasatha- subhalakhanena caturaMta luThitagunopahitena kaliMgAdhipatinA siri khAravelena" maiM zilAlekha kI bAta ko letA hU~ / khAravelane ukta zilAlekha meM mpaSTa rUpa se na to apaneko ailavaM 'rAja' likhA hai aura na 'cedivaMzaja' / ina donoM vaMzoM kI kalpanA zilAlekhakI jisa pahalI paMktikaM AdhAra para kI jAtI hai usakA vartamAna rIDiMga isa prakAra hai:"namo arahaMtAnaM [1] namo savasidhAnaM [1] perena mahArAjena mahAmeghavAhanena cetirAjavasa - vAda isa paMkti meM toM tathA sarva siddhoM ko namaskArarUpa maMgalAcaraNake bAda 'airena' se prArambha karake jo pada diye gaye haiM ve saba khAravela ke vizeSaNapada haiM / unameM se 'airena' aura 'ceti rAjavasavadhanena' ye do pada hI yahA~ vicAraNIya haiM- inhIM parase donoM vaMzoM kI kalpanA kI jAtI hai / pahale padakA saMskRta rUpa 'ailena' aura dUsarekA 'caMdirAjavaMzavardhanena' bata lAyA jAnA hai| koI koI pahale padakA saMskRtAnu'zrArye' karate haiM, jisakA ullekha khuda lekhaka ne apane pahale lekha meM kiyA thA ( anekAnta pR0 300 ) aura koI koI 'airena' kI jagaha 'verena' pATha ThIka batalAkara usakA anuvAda 'vIre' karate haiM aura a pana isa pAThake viSaya meM likhate haiM ki yadyapi 've' ke sthAna para bahuta se vidvAna 'ai' bA~cate haiM parantu eka to prAkRta meM 'ai' akSara zrAja taka dekhane meM nahIM AyA, dUsare isI vaMzake eka dUsare rAjA ke liye zilAlekha naM 3 ( priMsepa ke lekhAmaM naM0 6 ) meM berasa vizekA prayoga huA milatA hai, jisakA saMskRta rUpa 'bIrasya' hotA hai / isa liye yaha pada 'verena' (vIreNa ) honA cAhiye / isameM 've' kA 'va' meghavAhana ke 'vA' kA 'va' jaisA hai| phera kevala itanA hai ki usakA galA kucha taMga kiyA gayA hai jisase vaha 'ai' jaisA mAlUma par3atA hai X vaha zilAlekha isa prakAra hai : "verasa mahArAjama kaliMgAdhipatinAM mahAmeghavAhanaasdepasirino leM / " x dekho, muni jinavijayadvArA saMpAdita 'prAcIna jaina lekhasaMgraha' prathama bhAga 1020 / Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAzvina, kArtika, vIrani0saM02456] vizeSa noTa ye 'mAyaNa' aura 'vIreNa' artha vAlI pichalI do takArameM ikArakA pAvirbhAva ho gayA ho / parvata para kalpanAe~ ukta lekhapaMkti kI prakRtiko dekhate hue jyAdA zilAlekhakI sthiti itanI jIrNa-zIrNa tayA aneka saMgata mAlUma hotI haiM / inameM bhI yadi lekha naM0 3 meM gahoM aura sphoTAdiko liye hue hai ki usameM 'ta' ko prayukta huA 'verasa' pada nirdhAnta ho to 'verena' pAThakI 'ti' kalpanA kara lenA koI vizeSakaThina bAta nahIM hai| kalpanA adhika samucita jAna par3atI hai| inake sivAya kucha bhI ho, pahalA pATha adhika saMgata mAlUma hotA hai, eka aura bhI kalpanA kI jA sakatI hai aura vaha yaha jisase usa padakA yaha prAzaya hotA hai ki khAravela ki khAravelakI mAtAkA nAma 'irA' ho aura isI se cetarAjake vaMzako-kulako-vRddhiMgata karane vAlA Apa 'aira' kahalAte hoM, jaise 'ilA' kA apatya (patra) thaa| aura isa taraha 'caMtagaja' prAyaH khAravelake pitA honese rAjA 'aila' kahalAyA; anyathA usakA asalI kA nAma jAna par3atA hai| isa prakAra vaMzavardhana yA nAma hindUzAstrAnusAra 'purUravAH' thaa| kulavardhanAdi zabdoke mAtha pitA guru bAdike nAmakA __rahI dUmare padake pAThakI bAta, use jahA~ taka mujhe ulleNya karanekI paripATI anyatra bhI pAI jAtI hai| mAlUma hai pahalese sabhI vidvAn 'cetarAjavasavadhanena' 'airena' padameM mAtA nAma-samAvezakI kalpanA yadi rUpameM par3hate pAe haiM aura usakA artha 'caitrarAjavaMza- ThIka ho to isa padameM pitAke nAmolleSakI bAta bhora vadhanena' kiyA jAtA rahA hai / khada bAba kAzIpra- bhI dRDha ho jAtI hai-mAtA pinAkA nAma zilAlekhameM sAdajI jAyasavAlana bhI, jinakA rIDiMga Upara diyA anyatra kahIM hai bhI nahIM, jisakI aise zilAlekhAga gayA hai, san 1918 meM usaM isI rUpameM par3hA thA aura bahuta kucha AvazyakatA jAna par3atI hai / parantu muni artha bhI 'cetrarAjavaMzavadhanena' hI kiyA thA x / kalyANavijayajI, upha thaMgavalI bhASAra para isI parantu san 1927 ke Apake ukta rIDiMgase mAlama parva pAThako ThIka svIkAra karate hue 'cetarAja kA artha hotA hai ki aba Apana ta' kI jagaha 'ti' kA prAvi- 'ceTagaja' karakaM umaM pyAravalakA 15vIM pIDhI pahalekA rbhAva kiyA hai aura artha bhI 'caitrarAja' kI jagaha 'ce- pUrva puruSa sacita karate haiN| digaja' ke rUpameM badala diyA hai / / pAThAdikI yaha isa prakAra yaha ima zilAlekha-patikI tathA ematabadIlI, jahA~ taka maiM samajhatA hU~ cedivaMzakI kalpanA ke una donoM padoMke arthakI paristhiti hai| isa parike hRdayameM Ane ke vAda kI gaI hai| maMbhava hai lekhaka- sthini parame itanA nI spaSTa hai ki mUla lekha meM 'aila' tathA jaisI dhAraNAke kisI vyaktinaM jAyamavAlajIko cedi 'caMdivaMza pama koI ullekha nahIM hai aura jina vaMzakI ukta bAta sujhAI ho aura usake phalasvarUpa zabdoM paramaM yaha artha nikAlA jAtA hai ye tathA unakA _ -- vaha artha abhI vivAdApana hai aura isa liye lekhakI * ukhA, uka prAcIna jaina lekha saMgraha prathama bhaag| ima paristhitame binA kimI bhArI spaSTIkaraNa tathA x dekho, janarala mApha di vihAra aiDa proDImA risarca mosAyaTI samarthanAdike yaha nahIM kahA jA sakatA ki isameM sAra. disambara 1895 +dekho, jenasAhityazodhaka bhAga 3, mA prathavA uka velane apane kA ukta harivaMzI aileya kA vaMzaja athavA bihAra uDImA janaralakI sana 1927 kI jillA / cedi nAmake kimI pramiddha vaMzakA vaMzadhara prakaTa ki Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 anekAnta '. yA hai / taba lekhakakA zilAlekha ke AdhAra para khAravelako nizcitarUpase 'ailavaMzaja' prakaTa karanA aura garva ke sAtha dRDhatApUrvaka yaha kahanA ki "khAravela a paneko cedivaMzakA likhate hI haiM" eka ati sAisake sivAya aura kucha mAlUma nahIM hotA, jo ki aitihAsika kSetrameM kAma karane vAloMko zobhA nahIM detaa| unheM khUba samajha lenA cAhiye ki yadi 'cetirAja' pATha hI ThIka ho aura usakA artha bhI 'cedirAja' hI mAna liyA jAya to bhI isa ullekha kA sambaMdha aileya ke vaMzaja usa rAjA 'abhicandra ke' sAtha nahIM jor3A jA sakatA jisakA na to 'cedirAja' nAma hI thA aura na jisake 'dvArA 'cedi' nAmake kisI svataMtra vaMzakI sthApanA hI gaI hai, jaisA ki Upara spaSTa kiyA jA cukA hai; taba 'cetigaja' cetarAja kI jagaha khAravela ke pitAdikakA hI nAma ho sakatA hai / isa prakAra yaha lekhaka mahAzaya ke yuktivAdakA vive 'na aura spaSTIkaraNa hai| isI ke AdhAra para Apa yaha kahane baiThe haiM ki "khAravelako rAjA aileya se sambandhita batAnA korA zabdakhala nahIM hai balki yathArtha bAta hai" aura isIke AdhAra para Apa bar3e darpake sAtha yahA~ taka kahane ke liye utArU ho gaye haiM ki - "isa viSaya meM kisI bhI vidvAnakI Apatti karanA kucha mahatva nahIM rkhtaa|" sahRdaya pAThaka Upara ke saMpUrNa vivecana tathA spaSTIkaraNa parase bhale prakAra samajha sakate haiM ki yaha saba lembaka mahAzaya kA kitanA adhika pralApa hai [varSa 1, kiraNa 11, 12 ^^ aura vaha kitane niHsAra kathana tathA thothe ahaMkArako liye hue hai| isa prakArakA likhanA lekhaka ke sAmpradAki abhinivezako pukAra pukAra kara prakaTa karatA hai / antameM maiM apane pAThakoM para itanA aura bhI prakaTa kara denA ucita samajhatA hU~ ki mujhetherAvalI-viSayaka kathanakA koI pakSa nahIM hai| yadi ukta therAvalI mere sAmane Ae aura mujhe vaha bhale prakAra jAlI pratIta ho jAya to maiM yathAzakti usakI acchI kalaI khole vinA aura usakA pUrA bhaNDAphor3a kiyevinA na rahU~ / parantu yaha mujhase nahIM ho sakatA ki vinA dekhe-bhAle hI lekhakakI taraha use pUrNataH jAlI karAra denekA duHsAhasa kara baittheN| aisA kAma unhIMke dvArA bana sakatA hai jo sAmpradAyika abhiniveza ke vazIbhUta hoN| mujhe isa prakArakI dhIMgA dhA~gI kI vicArapaddhati pasanda nahIM hai aura na merI anekAnta-nIti mujhe isa bAtakI ijAjata detI hai ki maiM kisI sampradAyavizeSakA anucita pakSa lU~ / maiM to apanI matiko vahA~ taka sthira karatA hU~ jahA~ taka yukti pahu~catI haiM, matike sthAna para yuktiko yoM hI khIMca-khA~ca kara athavA tor3a maror3a kara lAnA nahIM cAhatA | merI isa pravRttise bhale hI koI mahAzaya ruSTa hoM yA anya prakArase kisI kI tara fadArI vagairahakA mujha para koI Aropa lagAne ke liye utArU ho jAya~, satyake sAmane mujhe usakI jarA bhI cintA nahIM hai / -sampAdaka Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhArivana,kArtika, vIrani0saM02456] zAstra maryAdA 630 Manor CHOOL zAstra-maryAdA [ lekhaka-zrImAna paM0 sukhalAlajI ] stra kyA? jo zikSaNa dearthAt kisI satya para avalambita hai| isase samupaya rUpase vicAra viSayakA paricaya tathA anubhava pra- karane para yahI bhale prakAra phalita hotA hai ki jo dAna kare,vaha usa viSayakA shaastr| kisI bhI viSayake sAce paricaya aura so anubhavako paricaya aura anubhava jitanaM jitanaM purA karaM, vahIM 'zAstra' kahA jAnA cAhiye / pramANameM gaharA tathA vizAla utanaM aisA zAstra kauna ? upayukta vyAkhyAnusAra to utane pramANa meM vaha zAstra usa viSayameM adhika mahatva kisIko zAstra kahanA hI kaThina hai / kyoki koI bhI kA / isa prakAra mahatvakA AdhAra gaharAI aura vizA- ekazAstra Aja takakI duniyA aimA nahIM janmA jilatA hone para bhI usa zAstra kI pratiSThAkA AdhAra to sakA paricaya aura anubhava kisI bhI prakAra pharaphAra usakI yathArthatA para hI hai / amuka zAstra meM paricaya pAna yogya na ho yA jisake viruddha kisIko kabhI kucha vizeSa ho, gahanatA ho, anubhava vizAla ho, to bhI kahanakA pramaga hI na Ave; taba UparakI vyAkhyAnusAra usameM yadi dRSTi-doSa yA dUsarI bhrAnti ho to usa jima zAstra kaha sakeM esA koI bhI zAstra hai yA nahIM? zAstrakI apekSA usI viSayakA thor3A bhI yathArtha pari- yaha prazna hotA hai| isakA uttara sarala bhI hai aura caya dene vAlA aura satya anubhava prakaTa karane vAlA kaThina bhI hai / yadi uttarakaM pIche raha hue vicArameM dUsarA zAstra vizeSa mahatvakA hai aura usIkI sI baMdhana, bhaya yA lAlaca na ho to uttara sarala hai, aura pratiSThA hotI hai| zAsa zabdameM 'zAs' aura 'tra' ye yadi ve hA to uttara kaThina bhI hai / yAta aisI hai ki do zabda haiM / zabdoM se artha ghaTita karanekI ati manuSyakA svabhAva jijJAsu bhI hai aura zraddhAlu bhI hai| prAcIna rItikA zrAgraha yadi nahIM chor3anA ho to aisA jijJAsA manuSyako vizAlatAmeM le jAtI hai aura zraddhA kahanA cAhiye ki 'zAsa' zabda paricaya aura anabhava use dRDhatA pradAna karatI hai| jijJAsA aura zraddhAke purA pADanakA bhAva sacita karatA hai aura 'tra' zabda sAtha yadi dUsarI koI AsurI vRtti mila jAyatA vaha trANazaktikA bhAva sUcita karatA hai / zAstrakI trANa- manuSyako maryAdita kSetrameM bA~dhe rakha kara usImeM satya zakti vaha jo kumArgameM jAte hue mAnavako roka kara (nahIM nahIM, pUrNa satya ) dekhanako bAdhita karatI hai| rakSA kare aura usakI zaktiko sacemArgameM lagA dev| isakA pariNAma yaha hotA hai ki manuSya kisI eka hI aisI trANazakti paricaya yA anubhavakI vizAlatA para vAkyako,yA kisI eka hI graMthako athavA kimI eka athavA gaMbhIratA para avalambita nahIM, kintu yaha mAtra hI paramparAke pranthasamUhako aMtima zAsa mAna letA Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 anekAnta [varSa 1, kiraNa 11 12 hai aura usImeM pUrNa satya hai aisI mAnyatA rakhane vAlA satya .kaTa kiyA ho ? hama jara bhI vivAra kareMge to hojAtA hai / aisA honese manuSya manuSyameM, samUha samUha- mAla ra par3egA ki koI bhI mara zodha athavA zAstra. meM aura sampradAya sampradAyameM zAstrakI satyatA-asatya- praNetA apanako milI huI virAsatakI bhUmikA para hI tAke viSayameM athavA zAstrakI zreSThatAke taratama bhAvake khar3A ho kara apanI dRSTipramANa yA apanI paristhiti viSayameM bhArI jhagar3A zurU ho jAtA hai / pratyeka manuSya ko anukUla par3e usa rItise satyakA AvirbhAva karane svayaM mAne hue zAsake atirikta dUsare zAstroMko mithyA ko pravRtta hotA hai aura vaisA karake satyake AvirbhAva yA apUrNa satya prakaTa karane vAle kahane laga jAtA hai ko vikasita karanA hai| yaha vivArasaraNI yadi pheMka aura aisA karake sAmane ke pratispardhIko apane zAstra. dene yogya na ho to aisA kahanA cAhiye ki koI bhI viSayameM vaisA kahane ke liye jAne anajAne nimantraNa eka viSayakA zAstra usa viSayameM jinhoMne zodha calAI, detA hai| isa tUfAnI vAtAvaraNameM aura saMkIrNa manovRtti jo zodha calA rahe haiM yA jo zodha calAne vAle haiM una meM yaha to vicAranA raha hI jAtA hai ki taba kyA sabhI vyaktiyoMkI kramika tathA prakAra bheda vAlI pratItiyoMkA zAkha mithyA yA sabhI zAstra satya yA sabhI kucha nahIM? saMyojana hai| pratItiyA~ jina saMyogoMmeM kramase utpanna huI yaha to huI uttara denekI kaThinAI kI bAta / paraMtu hoM unheM saMyogoMke anusAra usI kramase saMkalita kara jaba hama bhaya, lAlaca aura saMkucitatAke bandhanakAraka liyA jAya to usa viSayakA pUrNa-akhaNDa-zAstra bane / vAtAvaraNameMse chUTa kara vicArate haiM taba ukta praznakA aura ina sabhI traikAlika pratItiyoM yA AvirbhAvoM se nibaTArA sugamatAse hI ho jAtA hai aura vaha yaha hai alaga alaga maNakaM le liye jAya to vaha akhaMDa zAstra ki satya eka tathA akhaMDa hote hue bhI usakA prAvi- na khlaae| to bhI use zAstra kahanA ho to itanaM artha rbhAva ( usakA bhAna ) kAlakramame aura prakArabhedame meM kahanA cAhiye ki vaha pratItikA maNAkA bhI eka hotA hai / satyakA bhAna yadi kAlakrama vinA aura pra- aNvaMDa zAstrakA aMza hai| parantu aise kisI aMzako yadi kArabheda vinA ho sakatA hotA to Ajase pahale kabhI sampUrNanAkA nAma denemeM Ave to yaha hI mithyA hai / kA yaha satyazodhakA kAma pUrNa ho gayA hotA aura yadi isa bAtameM bAdhA dene yogya kucha na ho maiM to koI isa dizA meM kisIko kucha kahanA yA karanA bhAgyase bAdhA nahIM detA ) to hameM zuddha hRdaya me svIkAra karanA hI rahA hotA / jo jo mahAna puruSa satyakA AvirbhAva cAhiyeki mAtra veda, mAtra upaniSada, mAtra jainAgama, karane vAle pRthvI tala para ho gaye haiM unheM bhI unake mAtra bauddha piTaka, mAtra avatA, mAtra bAibila mAtra, pahale hone vAle amuka satyazodhakoMkI zodhakI virA- pugaNa, mAtra kurAna, yA mAtra ve ve smaniyoM, ye apane sata milI hI thii| aisA koIbhI mahAna puruSa kyA tuma apane viSayasambandhameM akele hI sampUrNa aura batA sakoge ki jisako apanI satyakI zodhameM aura antima zAstra nahIM / parantu ye saba hI AdhyAtmika satyake mAvirbhAvameM apane pUrvavartI aura samasamayavartI viSayasambandhameM, bhautika viSayasabandhameM athavA dUsare vaise zodhakakI zodhakI thor3I bhI virAsata na sAmAjika viSayasambandhameM eka alagaDa traikAlimilI ho aura mAtra usane hI ekAeka alpase vaha kazAsa ke kramika tathA prakAra bheda vAle satyake Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azvina, kArtika, vIrani0saM02456] zAstra maryAdA 641 AvirbhAvake sUcaka, athavA usa akhaMDa satyake sarjaka aura rakSaka dezakAla tathA prakRtibhedAnusAra bhinna bhinna pakSoMko prastuta karate hue maNakA-zAstra haiN| yaha bAta kisI bhI zAstra kucha ke hAthoM race jAte haiM,tathA kucha ke hAthoM viSayake aitihAsika aura tulanAtmaka abhyAsIkaM lie sa~bhAla kiye jAte haiM-rakSA kiye jAte hai aura dUsare samajhanI bilakula sarala hai| yadi yaha samajha hamAre kucha manuSyoM ke hAthoM ma~bhAla ke atirikta unameM vRddhi hRdayameM utara jAya (aura utAranekI jarUrata to hai hI) kI jAtI hai / rakSako, sudhArako aura pariziSTakAroM to apanI bAtako pakar3e rahate hue bhI dUsare ke prati (pRrtikAroM) kI apekSa marjaka (gcayitA) hamezA kama anyAya karate baca jAnA cAhiye aura aisA karake hote haiM / sarjako bhI maba samAna hA koTika hAna dUsareko bhI anyAyameM utAranekI paristhatisa bacA hai emA samajhanA manuSyaprakRtikA ajJAna hai / rakSakoM lenA cAhiye / apane mAne hue satyake prati barAbara ke mukhya do bhAga hote hai| pahalA bhAga sarjakakI kRti vaphAdAra rahane ke liye yaha bAta z2arUrI hai ki usakI kA Ajanma vaphAdAra raha kara usakA Azaya samajhane jitanI kImata ho umameM adhika oNka karake aMdhazraddhA kI, use spaSTa karanekI aura usakA pracAra karanekI kovikasita nahIM karanI tathA kamatI A~kakara nAstikatA ziza karatA hai| vaha itanA adhika bhaktisampanna honA nahIM dikhalAnI / aisA kiyA jAya to yaha mAlama hue hai ki usake manako apane pUjya sraSTAka anabhavameM kAla vinA na rahe ki amuka viSayasaMbaMdhI satyazodhakAMkaM bhI sudhArane yogya yA pheraphAra karane yogya nahIM lgnaa| maMthana kyoM to sabhI zAstra haiM, kyoM sabhI azAna hai isameM vaha apana pUjya prazAka vAkyAMkA akSarazaH aura kyo sabhI kucha nhiiN| pakar3e raha kara uname hI maba kA phAlana karanekA deza, kAla aura saMyogasa parimita satyake Avi- prayatna karanA hai aura saMmArakI napha dagvanI dasarI rbhAvakI dRSTisaM ye saba hI zAstra hai, manyake mamparNa oNgya banda kA letA hai / jaba ki rakSakoM kA damaga aura nirapekSa AvirbhAvakI dRSTisa ye maba hI azAstra bhAga bhaktisampanna honeke atirikta iSTimampanna bhI haiM aura zAstra yAMgake pAra pahuMce hue samartha yogIkI hotA hai| isameM vaha apane pajya sraSTAkI kRtikA dhanadRSTisa ye saba zAsa yA azA kucha bhI nhiiN| mAna maraNa karate hue bhI usa anarazaH nahIM pakar3a rahatA, hue sAmpradAyika zAstraviSayakaM mithyA abhimAnakA ulaTA vaha umameM jo jo TiyA~ daMgyatA hai athavA pari. galAne ke liye itanI hI samajha kAphI hai / yadi yaha patikI AvazyakatA samajhatA hai use apanI zakya. mithyA abhimAna gala jAya to mohakA bandhana dUra hone nasAra dUra karake yA pUrNa karake hI vaha usa zAstrakA hI saMparNa mahAna puruSoMke khaMDa satyAme akhaMDa satyakA pracAra karatA hai / isa gatise hI rakSakoMke pahale bhAgadarzana ho jAya aura mabhI vicArasaraNiyoMkI nadiyA~ dvArA zAstra pramArjana tathA pani na pAte hue eka dezIya apane apane DhaMgase eka hI mahAsatyake samudrameM milatI gaharAIko liye rahate haiM aura rakSakoMka dvitIya bhAgahaiM, aisI spaSTa pratIti ho jAya / yaha pratIti karAnI hI dvArA zAstra pramArjana tathA pani milane ke kAraNa vizAzAstraracanAkA pradhAna uddezya hai| latAko prApta hote haiN| kisI bhI sraSTAke zAstrasAhitya Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642 anekAnta [varSa 1, kiraNa 11, 12. kA itihAsa talAza kiyA jAyagA to UparakI bAta zAstrIya satyoMmeM aura zAstrIya bhAvanAoMmeM nayA kadama para vizvAsa hupa vinA nahIM rahegA / yahA~ udAharaNake bar3hAtA hai / yaha nayA kadama pahale to logoMko camakA taura para Arya RSiyoMke amuka vedabhAgako mUla detA hai aura sabhI loMga yA logoMkA bahubhAgarUDha aura racanA mAna kara prastuta vastu samajhAnI ho to aisA zraddhAspada zabdoM tathA bhAvanAoMke hathiyAradvArA isa kahA jA sakatA hai ki maMtravedakA brAhmaNa bhAga aura naye vicAraka yA sarjakakA mastaka phor3aneko taiyAra jaiminIyakI mImAMsA ye prathama prakArake rakSaka haiN| aura ho jAte haiN| eka tarapha virodhiyoMkI palaTana (senA) upaniSad, jaina Agama, bauddha piTaka, gItA, smRti aura aura dUsarI tarafa akelA yaha nayA Agantuka / vianya vaise anya ye dvitIya prakArakaM rakSaka haiM; kyoMki rodhI isako kahate haiM ki 'tU jo kahanA cAhatA hai,jo brAhmaNa graMthoMko aura pUrvamImAMsAko maMtravedameM calI vicAra darzAtA hai ve ina prAcIna IzvarIya zAstroMmeM kahA~ bhAne vAlI bhAvanAoM kI vyavasthA hI karanI hai-uma hai ?' punaH ve vicAre kahate haiM ki 'prAcIna IzvarIya ke prAmANyako adhika majabUta kara usa para zraddhAko zAstroMke zabda to ulaTe tumhAre naye vicArake viruddha dRr3ha hI karanA hai| kisI bhI taraha maMtravedakA prAmANya hI jAte hai / ' yaha vicArA zraddhAla hote hue eka dRr3ha rahe yahI eka cintA brAhmaNakAroM aura mImAMsakoM A~kha vAle virodhiyoM ko usa ( pahale ) Agantuka yA kI hai| una kaTTara rakSakoMko maMtravedameM vRddhi karane yogya vicAraka sraSTA jaise ke hI saMkucita zabdoM se apanI kucha bhI najara nahIM pAtA, ulaTA vaddhi karanekA vicAra vicAraNA aura bhAvanA nikAla kara batalAtA hai / isa hI unheM ghabarA detA hai| jaba ki upaniSadakAra, Aga- prakAra isa naye vicAraka aura sraSTAdvArA eka samayake makAra, piTakakAra vagairaha maMtravedameMse milI huI viga- prAcIna zabda arthadRSTi se vikasita hote haiM aura naye manako pramArjana karane yogya, vRddhi karane yogya aura vicAroM tathA bhAvanAoMkA nayA paTala ( kATa ) AtA vikAma karane yogya samajhate haiN| aisI sthitimeM eka hI hai aura phira ya. nayA paTala samaya bIniM para purAnA virAsatako prApta hone vAle bhinna bhinna mamayoMke aura ho kara jaba ki bahuta upayoga nahIM rahA athavA u. samAnasamayake prakRtibheda vAle manuSyoM meM pakSApakSI par3a laTA bAdhaka ho jAtA hai taba phi' naye hI sraSTA tathA jAnI hai. aura kile bandI khar3I ho jAtI hai| vicAraka pahale ke paTala para baDhI huI eka bAra naI aura hAlameM purAnI ho gaI vicAraNAoM nathA bhAvanAoM para navIna aura prAcInameM baMda nayA paTala car3hAte haiN| isa prakAra bApa dAdAoMse aneka UparakI qilebandImema sampradAyakA janma hotA bAra eka hI zabdake kholameM aneka vi vAraNAoM aura hai aura eka dUsareke bIca vicArakA saMgharSa khUba jama bhAvanAoM ke paTala hamAre zAstramArgameM dekhe jA sakate jAtA hai / dekhanemeM yaha saMgharSa anarthakArI lagatA hai| haiN| navIna paTalake pravAhako prAcIna paTalakI jagaha parantu isa saMgharSake pariNAmasvarUpa hI satyakA prAvi- lene ke liye yadi svatantra zabda nirmANa karane par3e hote rbhAva Age bar3hatA hai / koI puSTa vicAraka yA samartha aura anuyAyiyoMkA kSetra bhI alaga milA hotA to aSThA imI maMgharSa se janma letA hai aura vaha cale bhAte usa prAcIna aura navInake madhyameM vaMdva kA-virodhakA Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAzvina, kArtika, vIrani0saM02456] zAstra maryAdA -kabhI avakAza hI na rahatA / parantu kudarata (prakRti) prAcIna logoMke mAnasako nayA rUpa dete haiN| hathor3A kA AbhAra mAnanA cAhiye ki usane zabdoM aura anu- aura eraNa ke bIcameM mAnasakI dhAtu dezakAlAnusAra yAyiyoMkA kSetra bilakula hI judA nahIM rakkhA, jisase pheraphAra vAlI bhAvanAmoMke aura vicAraNAmoMke naye purAne logoMkI sthiratA aura naye prAgantukakI dRDhatA naye rUpa dhAraNa karatI hai aura navIna-prAcInakI kAlake bIca virodha utpanna hotA hai aura kAlakramase yaha cakIke pATa navIna navIna dalate hI jAte haiM aura ma. virodha vikAsakA hI rUpa pakar3atA hai| jaina yA bauddha naSyajAtiko jIvita rakhate haiN| mUla zAstroMko lekara vicAra kIjiye yA veda zAstrako mAna kara caliye to bhI yahI vastu hamako dikhalAI vartamAna yuga pdd'egii| maMtravedameMke brahma, indra, varuNa Rta, tA, sat, isa yugameM bahutasI bhAvanAe~ aura vicAraNAe~ asat, yaja vagairaha zabda tathA unake pIcheke bhAvanA naye hI rapameM hamAre mAmane pAtI jAtI haiN| rAjakIya aura upAsanA lo aura upaniSadoMmeM najara par3atI huI yA mAmAjika kSetrameM hI nahIM kintu AdhyAtmika kSetra inhIM zabdoMmeM zrArApita kI huI bhAvanA tathA upAsanA takameM tvagabandha navIna bhAvanA prakAzameM bhAtI jAnI lo| itanA hI nahIM kintu bhagavAna mahAvIra aura baddha haiN| eka tarapha bhAvanAoMko vicArakI kamauTI para ke upadezameM spaSTarUpasaM tairatI brAhmaNa, tapa, karma, varNa car3hAye vinA svIkAra karane vAlA manda buddhi varga hotA vagairaha zabdoMke pIchekI bhAvanA aura inhIM zabdoMka hai, taba dUsarI tarapha ina bhAvanAoM kA vinA vicAra pIche rahI huI vedakAlIna bhAvanAoM ko lekara donoMkI pheMka dena yA khATI kahanaM jaimI jagTha buddhi vAlA varga tulanA karA; phira gItAmeM spaSTa rUpamaM dikhAI detI huI bhI koI choTA yA anastitvarUpa nahIM / ina saMyogoM meM yajJa, karma, saMnyAsa, pravRtti, nivRtti, yoga, bhoga vagairaha kyA honA cAhiye aura kyA huA hai, yaha samamAnake zabdoMke pIche rahI huI bhAvanAoM ko vedakAlIna aura liya uparakI cAra bAna carcita kI gaI haiN| sarjaka upaniSadakAlIna inhIM zabdoMke pIche nahI huI bhAva- aura rakSaka manuSya jAtika naisargika phala haiN| inanAoMke sAtha thA isa yugameM dikhAI par3atI ina zabdoM ke astitvako prakRti bhI nahIM miTA sakatA / navInapara Aropita bhAvanAoM ke sAtha tulanA karo to pichalaM prAcInakA dvaMdva matyaka AvirbhAva aura usa TikAna pA~ca hajAra varSoM meM Arya logoMke mAnasameM kitanA ( sthira sambana) kA anivArya aMga hai| ataH isase bhI phera par3A hai yaha spaSTa mAlUma par3egA / yaha phera kucha matyapriya ghabarAtA nahIM / zAstra kyA ? aura aisA ekAeka nahIM par3A, yA vinA bAbA aura vinA virodha zAstra kauna? ye do vizeSa bAteM dRSTikaM vikAsa ke lie ke vikAsakramameM sthAnako prApta nahIM huA, balki athavA aisA kahA ki navIna prAcInakI Takara ke dadhiisa pherake par3anameM jaise samaya lagA hai vaise ina pheravAla maMthanameMsa apana zrApa nira zrAnaM vAle makkhanako pahapaTaloMko sthAna prApta karane meM bahuta Takara bhI sahanI cAnanakI zakti visakita karane liya barSita kI gaI par3I hai| naye vicAraka aura sarjaka apanI bhAvanAke haiN| ye cAra khAsa bAteM to vartamAna yagakI vicArahathor3ese prAcIna zabdoMkI eraNa ( nihAI ) para NAoM aura bhAvanAoMko samajhane ke liye mAtra prastA Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644 anekAnta [varSa 1, kiraNa 11, 12 vanA hai / taba aba thor3emeM dekhiye aura vaha bhI jaina racakara jainazAstrameM vikAsa karanA ? athavA ina visamAjako lekara vicAra kIjiye ki usake sAmane cAroMko svIkAra karanekI apekSA jainasamAjake astiAja kauna kauna rAjakIya, sAmAjika aura tvakA nAza krImatI ginanA ? AdhyAtmika samasyAe~ khar3I huI hai aura unakA hala 3 mokSake pantha para par3I huI gurusaMsthA samyak (samAdhAna)zakya hai ki nahIM? aura zakya ho to kisa prakAra gama arthAt mArgadarzaka honeke badale yadi anaprakAra zakya hai ? gAmiyoMko guru-bojha-rUpa hotI ho, aura yaha guru1 mAtra kulaparamparAsa kahe jAne vAle jainake saMsthA subhamacakravartIkI pAlakIke sAtha usako uThAne liye nahIM kintu jisameM jainapanA gaNasaM thor3A bahuta vAle zrAvakarUpa devoMko bhI DabAnekI dazAko pahu~ca gaI AyA ho usake liye sIdhA prazna yaha hai ki vaha manuSya ho to kyA ina devoMko pAlakI pheMkakara khisaka jAnA rASTrIya kSetra aura gajakIya prakaraNameM bhAga le yA nahIM yA pAlakIke sAtha Daba jAnA athavA pAlakI aura aura le to kisa gatise le ? kyoMki usa manuSyako apaneko tAra aisA koI mArga zodhakara grahaNa karanA? phira rASTra kyA ? aura gajakIya prakaraNa kyA ? rASTra yadi aimA mArga sajhe hI nahIM to kyA karanA ? aura aura rAjaprakaraNa to mvArtha tathA saMkucita bhAvanAkA sajhe to vaha prAcIna jaina zAstrameM hai ki nahIM athavA phala hai aura saccA jainatva isake pArakI vastu hai| arthAt Aja taka kisIke dvArA vaha avalambita huA hai ki jo guNase jaina ho vaha rASTrIya kArya aura rAjakIya nahIM ? yaha degvanA / AndolanameM par3e yA nahIM? yaha isa samayake jainasamA- 4 dhaMdhA sambaMdhI prazna yaha hotA hai ki kauna kauna jakA pecIdA mavAla hai-gar3ha prazna hai| dhaMdha jainatva ke sAtha ThIka sambaMdha rakhate haiM aura kauna * 2 vivAhaprathAse sambandha rakhane vAlI rUDhiyoM, kauna jainatvake ghAtaka banate haiM ? kyA khenIvAr3I, jAtapAtase sambandha rakhane vAlI prathAzrI aura dhaMdhe- luhArI, sutArI (baDhaIgirI) aura camar3e sambaMdhI kAma, udyogake pIche rahI huI mAnyatAoM tathAstrI-pApajAti anAjakA vyApAra, jahAjaganI, sipAhIgirI sA~cekA ke bIca ke sambandhI viSayameM Aja kala jo vicAra kAma vagairaha jainatva ke bAdhaka haiM ? aura javAhirAta, balapUrvaka udayako prApta ho rahe haiM aura cAroM tarapha ghara kapar3A, dalAlI, saTTA, milamAlikI,vyAjabaTTA Adi kara rahe haiM unako jaina zAstrameM zrAzraya hai ki nahIM, dhaMdhe jainatva ke bAdhaka nahIM yA kama bAdhaka haiM ? athavA sacce jainatvake sAtha una naye vicArokA mela hai Upara diye hue cAra prazna to aise aneka praznoMkI ki nahIM yA prAcIna vicAroMke sAtha hI sacce jainatvakA vAnagI (namUnA) mAtra haiN| isase ina praznoMkA jo sambandha hai ? yadi naye vicArAko zAstrakA Azraya na uttara yahA~ vicAra kiyA jAtA hai vaha yadi tarka aura ho aura una vicAroMke vinA jInA samAjake liye vicArazuddha ho to dUsare praznoMko bhI sugamatAse lAga azakya dikhalAI detA ho to aba kyA karanA ? kyA ho sakegA / aise prazna khar3e hote haiM ve kucha bhAja hI ina vicAroMko prAcIna zAstra rUpI buDhI gAyake stanoM hote haiM aisA koI na samajhe / kamatI baDhatI pramANameM meMse jaise taise duhanA ? yA ina vicAroMkA nayA zAstra aura eka athavA dUsaro rItime aise prazna khar3e hue Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAzvina, kArtika, vIrani0saM02456] zAstra maryAdA 645 hamAre jaina zAstrake itihAsameM meM avazya mila sakate banAtA hai| isI bAtako dUsarI rItise kahiye to aisA hai| jahA~ taka maiM samajhatA hU~ vahA~ taka aise prazna utpanna kahanA cAhiye ki jIvanakI tRSNAkA prabhAva aura honaMkA aura unakA samAdhAna na milane / mukhya kA- ekadezIya dRSTikA prabhASa yahI samA jainatva hai / saraNa jainatva aura usake vikAsakramake itihAsaviSa* bAjainatva aura jainasamAja ina doke bIca jamIna bhA. yaka hamAre pradhAnameM rahA huA hai| samAnakA antara hai / jisane saccA jainasva pUrNarUpase jIvanameM sathe jainatvakA teja kucha bhI na ho, mAtra athavA thoDe-bahuta pramANameM sAdhA ho vaisI vyaktiyoM paramparAgata veza, bhASA aura TIkA-TaNamaNakA jainatva kA samAja baiMdhatA hI nahIM bhaura baMdhe bhI to usakA jAne anajAne jIvana para ladA huA ho aura adhi- mArga aimA nirAlA hotA hai ki usameM jhaMjhaTeM khar3I kAMzameM vastusthiti samajhane jitanI buddhizakti bhInaho hotI hI nahIM aura hoMbhI to zIghra hI unakA nirAkaraNa taba Upara diye hue praznokA samAdhAna nahIM bntaa| ho jAtA hai| isI taraha jIvanameM thor3A bahuta sacA jainatva uddhRta jainatvako sAdhane vAle aura sohI jainasvakI huA ho to bhI virAsatameM mile cAlU kSetrake atiri- ummIdavArI karane vAle jo gineginAye hara eka kAlameM kta dUsare vizAla tathA naye naye kSetromeM khar3I hotI hote haiM ve to jaina hai hI / aura aise jainoMke ziSya paheliyoko bajhane kI tathA vAstavika jainatvakI cAbI yA patra jinameM sacce jainatvakI ummIdavArI male prakAra lagA kara ulajhana ke tAloko kholanejitanI prajJA na hI hoto hI nahIM balki mAtra sacce jainatva ke sAdhakoM aura tababhI ina praznokAmamAdhAna nahIM bntaa| isase jarUrata ummIdavAroM ke dhAraNa kiye hue rItirivAja yA pAlI isa bAtakI hai ki saccA jainatva kyA hai ? ise samajha haI sthalamaryAdAeM jinameM hotI hai ve maba jainasamAjaka kara jIvana meM utAranA aura sabhI kSetromeM khar3I hone aMga hai / guNa-jainoMkA vyavahAra prAntarika vikAsake vAlI muzkila (kaThinAI) ko hala karaneke liye jaina- anamAra ghar3A jAtA hai aura unake vyavahAra tathA prA. tvakA kisa kisa rItise upayoga karanA imakI pra- ntarika vikAmake bIca visaMvAda nahIM hotA; jabaki jhA bddh'aanii| mAmAjika jainoM kA isameM ulaTA hotA hai| inakA nAma aba hameM dekhanA cAhiye ki sabA jainaba kyA? vyavahAra to gugA-jainoMkI vyavahAravigamatameMse hI aura usake jJAna tathA prayogadvArA Uparake praznokA utarakara pAyA huA hotA hai parantu prAntarika vikAsakA avirodhI samAdhAna kisa ganisa ho sakatA hai ? sathA chIMTA bhI nahIM honA-vetA jagatakaM dUmare manuSyo jainatva hai mamabhAva aura sanyaSTi jinakA jainazAstra jaise hI bhogatRSNA vAle tathA maMkIrNa dRSTi vAle hone kramazaH ahisA tathA anekAntadRSTi ke nAmase pari- haiN|ektrphaantri phajIvanakA vikAsa jaga bhI na ho caya karAtA hai| ahiMsA aura anekAntadRSTi ye donoM aura dUsarI tarapha vaimI vikAmavAlI vyaktiyoMmeM pAye AdhyAtmika jIvana ke do paMkha (para) haiM athavA jAne vAle pAcAraNAMkI nakala hA naba yaha nakala do prANapada phephar3e haiM / eka bhASArako umbala visaMvAdakA rUpadhAraNa karatI hai nathA 18 pada para kaThikaratA hai taba dUsarA ko zuddha aura vizAla nAzyA khar3I karatI hai / gaNa-jainasvakI sAdhanA ke liye Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 646 anekAnta [varSa 1, kiraNa 11, 12 bhagavAna mahAvIra yA unake sacce ziSyoMne vanavAsa aura paristhiti ke anusAra rASTrIya asmitA (ahaMkRti)svIkAra kiyA ho, nagnatva dhAraNa kiyA ho, guphA pasaM- jaisI koI vastu hI na thI ? kyA usa vakta ke rAjyapa kI ho, ghara tathA parivArakA tyAga kiyA ho, dhana- kartA mAtra vItarAga dRSTi se aura 'vasudhaiva kuTumbakam' sampattikI tarapha baiparvAhI dikhalAI ho, ye saba prAnta- kI bhAvanAse rAjya karate the ? yadi ina saba praznoMkA rika vikAsameM se utpanna hokara jarA bhI viruddha mAluma uttara yahI ho ki jaise sAdhAraNa kuTumbI gRhastha jainahIM hote / parantu gale taka bhogataSNAmeM Dabe hue tathA natva dhAraNa karane ke sAtha apane sAdhAraNa gRhavyavasacce jainatvakI sAdhanAke liye jarA bhI sahanazIlata hAra calA sakatA hai to pratiSThita tathA vaibhavazAlI bharakhanevAle tathA udAradRSTi-rahita manuSya jaba gharabAra gRhastha bhI isI prakAra jainatvake sAtha apanI pratiSThAko chora jaMgala meM daur3eM, guphAvAsa svIkAra kareM, mA-bApa sa~bhAla sakatA hai aura isI nyAyase rAjA tathA rAjayA AzritoMkI javAbadArI pheMka deM taba to unakA karmacArI bhI apane kAryakSetrameM rahate hue sacA jainatva, jIvana visaMvAdI hove hI aura pIche badalate hue naye pAla sakate haiM, taba AjakI rAjaprakaraNI samasyA 'sayogIkai sAthaM nayA jIvana ghaDanakI prazaktike (lIka- kA uttara bhI yahI hai / arthAt rASTrIyatA aura rAjavRttike) kAraNa unake jIvanameM virodha mAlama par3e, yaha prakaraNa ke sAtha sAce jainatva kA ( yadi hRdayameM prakaTA spaSTa hai|' :...- - - ho to) kucha bhI virodha nahIM / niHsandeha yahA~ tyAgI ' 'saSTrIya kSetra aura rAjaprakaraNameM jainoMke bhAga lene vargameM gine jAne vAle jainakI bAta vicAranI bAkI mAna lene viSayaka pahale prazna ke sambandhameM jAnanA rahatI hai / tyAgIvargakA rASTrIya kSetra aura rAjaprakaraNa mAhiye ki jainatvaM tyAgI aura gRhastha aise do vargoM meM ke sAtha sambaMdha ghaTita nahIM ho sakatA aisI kalpanA vibhAjita hai / gRhastha jainatva yadi rAjakartAoM tathA utpanna honekA kAraNa yaha hai ki rASTrIya pravRttimeM zu rAjyakai mantrI, sanAdhipati vagairaha amaladAroMmeM khuda ddhatva jaisA tasva hI nahIM aura rAjaprakaraNa bhI sama*bhagavAna mahAvIra ke samayameM hI utpanna huA thA aura 'bhAva-vAlA ho nahIM sakatA aisI mAnyatA rUDha ho gaI usake bArake 2300 varSa taka rAjAoM tathA rAjyake hai| parantu anubhava hamako batalAtA hai ki sabhI hakImukhya aMmaladAroM ( karmacAriyoM) meM jainatva lAnakA krata ( yathArtha vastusthiti ) aisI nhiiN| yadi pravRtti 'athavA cale Ate jainatvako sthira rakhanakA bhagIratha karanevAlA svayaM zuddha hai vaha hareka jagaha zuddhiko lA prayatna jainAcAryoM ne kiyA thA to phira Aja rASTrIyatA sakatA tathA surakSita rakha sakatA hai aura yadi vaha khuda 'aura jainatvake madhyameM virodha kisa liye dikhAI detA hI zuddha na ho to tyAgIvargameM rahatehue bhI sadA maila tathA hai ? kyA ye purAne jamAneke rAjA, rAjakarmacArI bhramaNAmeM par3A rahatA hai / hamAre tyAgI mAne jAnevAle aura umakA rAjaprakaraNa yaha saba kucha manuSyAtIta jainoMko khaTapaTa, prapaMca aura azuddhimeM lipaTA huA 'yA lokottara bhUmi kA thA ? kyA usameM rAjakhaTapaTa, kyA nahIM dekhate ? yadi taTastha jaise bar3e tyAgI varga meM 'prapaMca, yA vAsanAoMko jarA bhI sthAna nahIM thA yA ekAdha vyakti sacamuca jaina milanekA saMbhava ho to usa bacake rAjaprakaraNameM usa vaktakI bhAvanA Adhunika rASTrIya pravRtti aura rAjakIya kSetra meM bane Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAzvina, kArtika, vIrani0saM02456] zAstra maryAdA vAle bar3e vargameM usase adhika zreSTa guNajenatvako yogya jAna par3A thA vaha to ekAntika tyAga hI thA, dhAraNa karane vAlI aneka vyaktiyoM kyA nahIM milatI? parantu aise tyAgake icchukoM taka saba ekAeka aisI jo janmase bhI jaina haiM / phira tyAgI mAne jAnevAle bhUmikA para pahu~ca nahIM skte| isa lokamAnasase jainavargameM bhI rASTrIyatA aura rAjakIya kSetrameM samayo- bhagavAna anabhijJa na the, isI liye ve ummIdavAra ke cita bhAga lene ke udAharaNa jaina sAdhusaMghake itihAsameM kamatI yA bar3hatI tyAgameM sammata hokara "mA pahikyA kamatI haiM ? phera ho to vaha itanA hI hai ki usa baMdhakuNaha"- 'vilamba mata kara' aisA kaha kara vaktakI bhAga lenekI pravRttimeM sAmpradAyika bhAvanA sammata hote gaye / aura bAkI kI bhogavRtti tathA aura naitika bhAvanA sAtha hI kAma karatI thIM; jaba ki sAmAjika maryAdAoMkA niyamana karane vAle zAkha Aja sAmpradAyika bhAvanA jarA bhI kAryasAdhaka yA usa vakta bhI the aura Age bhI race jAyeMge / 'smRti' upayogI ho sake aisA nhiiN| isase yadi naitika bhAvanA jaise laukika zAstra loga Aja taka ghar3ate pAe haiM aura arpaNa vRtti hRdayameM ho (jisakA zuddha jainatvake aura Age bhI ghdd'eNge| deza-kAlAnasAra loga apanI sAtha saMpUrNa mela hai ) to gRhastha yA tyAgI kisI bhI bhogamaryAdAke liye naye niyama-naye vyavahAra ghar3eMge, jainako, jainatvako jarA bhI bAdhA na pAe tathA ulaTA purAnomeM pheraphAra kareMge aura bahutoMko pheMka bhI deNge| adhika poSaNa mile isa rItise, kAma karanekA rASTrIya ina laukika smRtiyomeM bhagavAna par3e hI nahIM / bhagavAna tathA rAjakIya kSetrameM pUrNa avakAza hai / ghara tathA kA dhruva siddhAnta tyAgakA hai / laukika niyamoMkA vyApArake kSetrakI apekSA rASTra aura rAjakIyakSetra bar3A cakra usake Asa-pAsa utpAda vyayakI taraha dhruva hai, yaha bAta ThIka; parantu vizvakI sAtha apanA mela siddhAntako bAdhA na pAe aisI rItise phirA kare, honekA dAvA karane vAle jainadharmake liye to rASTra aura itanA hI dekhanA rahatA hai / isI kAraNase jaba kularAjakIya kSetra yaha bhI eka ghara-jaisA hI choTAsA kSetra dharma pAlanevAleke taura para jainasamAja vyavasthita humA hai| ulaTA Aja to isa kSetrameM aise kArya zAmila ho aura phailatA gayA taba usane laukika niyamoMvAle gaye haiM jinakA adhikase adhika mela jainatva (samabhAva bhoga aura sAmAjika maryAdAkA pratipAdana karane vAle aura satyadRSTi ) ke sAtha hI hai| mukhya bAta to yaha aneka zAstra rce| jisa nyAyane bhagavAna ke pIche hajAra hai ki kisI kArya athavA kSetrakaM sAtha jainatvakA tA. varSoM meM samAjako jInA rakkhA vahI nyAya samAjako dAtmya saMbaMdha nahIM / kArya aura kSetra to cAhe jo ho jItA rahane ke liye hAtha U~cA karake kahanA hai ki 'tu paraMtu yadi jainatva kI dRSTi rakhakara usameM pravRtti hoto sAvadhAna ho, apane nikaTa vistArako prApta huI parivaha saba zuddha hI hogaa| sthitiko dekha aura phira samayAnusAriNI smatiyA~ dUsarA prazna vivAha-prathA aura jAtapA~sa Adika raca / tU itanA dhyAnameM rakhanA ki tyAga hI sabA lakSya sambaMdha-viSayakA hai / isa viSaya meM jAnanA cAhiye ki hai paraMtu sAthameM yaha bhI dhyAnameM rakhanA ki tyAgajainatvakA prasthAna ekAnta ,tyAgavRttimeMse huA hai| vinA tyAgakA DhIMgata karaMgA to jarUra maraMmA / aura bhagavAna mahAvIrako jo kucha apanI sAdhanA se dene apanI bhogamaryAdAko anukUla par3e aisI rItise Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 anekAnta [varSa 1, kiraNa 11, 12 sAmAjika jIvanakI ghaTanA karanA; mAtra strItvake kA- yaha bhI vyavahArakI anukUlatAkA hI prazna hone se usake raNa yA puruSatvake kAraNa ekakI bhogavatti adhika hai vidhAna naye sirese hI karane par3eMge / isa viSayameM aura dUsarekI bhogavRtta kama hai athavA ekako apanI prAcIna zAstroM kA AdhAra zodhana' hI ho to jainasAvRttiyA~ tapta karanekA cAhe jisa rItisa hakka hai aura hityameMse mila sake aisA hai; parantu isa zodhakI mehanata dUsareko vRttiyoM bhAga bananekA janmasiddha haka hai, aisA karanekI apekSA "dhrava jainatva" samabhAva aura satyaSTi kabhI na maannaa| kAyama rakhakara usake Upara vyavahArake anukUla par3e ___samAjadharma samAjako yahabhI kahatAhaiki sAmAjika aisI rItisaM jainasamAjako jIvana arpaNa karanevAlI smRtiyA~ sadA kAla eka jaisI hotI hI nahIM / tyAgake laukika smatiyA~ raca lenemeM hI adhika zreya hai| ananya pakSapAtI guruzrAne bhI jainasamAjako bacAneke garusaMsthAko rakhane yA pheMka denake prazna-viSayameM liye athavA usa vaktakI paristhitike vaza hokara kahanA yaha hai ki Aja taka bahuta bAra gurusaMsthA pheMka pAzcarya pradAna kareM aisa bhogamaryAdA vAle vidhAna kiye dI gaI hai aura to bhI vaha khar3I hai / pArzvanAtha ke haiN| vartamAnakI naI jaina smRtiyoMmeM 64 hajAra yA 96 pazcAnme vikRta hone vAlI paramparAko mahAvIranaM pheMka hajAra to kyA, balki eka sAtha do striyAM rakhane vA- diyA isase kucha gamasaMsthAkA anta nahIM pAyA / caityalekI pratiSThAkA prakaraNabhI nAzako prApta hogA taba hI vAmI gaye parantu samAjana dUsarI saMsthA mA~ga hI lii| jainasamAja sammAnita dharmasamAjomeM mu~ha dikhA sake- jatiyoMke dina pUre hote gaye udhara saMvegI sAdhu khar3e hI gaa| AjakalakI naI smatike prakaraNameM eka sAtha saMsthAko pheMka denA isakA artha yaha nahIM ki pAca pati rakhane vAlI draupadoMke satItvakI pratiSThA nahIM mace jJAna aura sace tyAgakA pheMka denA / sabA jJAna ho to bhI prAmANikarUpamaM punarvivAha karane vAlI aura macA tyAga yaha aimI vastu hai ki usako pralaya strIke satItvakI pratiSThAko darja kiyehI chuTakAga hai| bhI naSTa nahIM kara sakatA, taba gurusasthAko pheMka denakA bhAjakalako smRtimeM cAlIsa varSame adhikI umravAle artha kyA? isakA artha itanA hI hai ki Ajakala jo vyaktikA kumArI kanyAke sAtha vivAha balAtkAra yA ajJAna gamoMke kAraNa puSTa hotA hai, jisa vikSepase vyabhicAra hI darja kiyA jAyagA / eka strIkI mauja- samAja zoSita hotA hai usa ajJAna tathA vikSepase dagImeM dUsarI strI karane vAle aAjakala kI jainasmRtima bacane ke liye mamAjako gumasaMsthAkaM mAtha asahakAra strIghAtakI gine jAyeMge; kyoki Aja nainika bhAvanAkA karanA / ima asahakArake agnitApake samaya sacce guru bala jo cAroM tarapha phaila rahA hai usakI avagaNanA tI kundana jaise hokara Age nikala AyeMge, jo maile karake jainasamAja sabake bIca mAnapUrvaka raha hI nahIM hoge ve yA to zuddha ho kara Age AyeMge aura yA jala sakatA / jAtapAtakaM bandhana kaThora karane yA DhIle karane kara bhasma ho jAyaMge; parantu Ajakala samAjako jisa prakArake jJAna aura tyA * tAmbara samAjameM hiyoM kI taraha dIpIke pAMca pti| mAne gaye haiM, umIko lakSya karake yaha kathana jAna pAtA hai| (sevA lenavAle nahIM kintu saMvA denevAle mArgadarza -sampAdaka koMkI jarUrata hai ) usa prakArake zAna aura tyAgavAle Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstra maryAdA 649 vividha vAhanoMkI maryAdita bhogatRSNA rakhane vAle bhagavAn ke mukhya upAsaka anna, vastra vagairaha sabhI utpanna karate aura unakA vyApAra karate the| jo manuSya dUsarekI kanyAko vivAha kara ghara rakkhe aura apanI kanyA dUsareko vivAha meM dharmanAza dekhe vaha manuSya yA to mUrkha honA cAhiye aura yA catura ho to jainasamAja meM pratiSThita sthAna bhogane vAlA nahIM honA cAhiye / jo manuSya koyalA, lakar3I, camar3A aura yaMtroMkA thoka upayoga kare vaha manuSya prakaTa rUpase yadi vese vyApArakA tyAga karatA hogA to isakA artha yahI hai ki vaha dUsaroMke pAsa vaise vyApAra karAtA hai / karane meM hI adhika doSa hai aura karAne meM tathA sammati dene meM kama doSa hai aisA kucha ekAntika kathana jaina zAstra meM nhiiN| aneka bAra karane kI apekSA karAne tathA sammati dene meM adhika doSa hone kA saMbhava jainazAstra mAnatA hai / jo bauddha mAMsakA dhaMdhA karanemeM pApa mAna kara vaisA dhaMdhA khuda na karate hue mAMsake mAtra bhojanako niSpApa mAnate haiM una bauddhoM yadi jainazAstra aisA kahatA ho ki " 'tuma bhale hI dhaMdhA na karo parantu tumhAre dvArA upayoga meM Ate hue mAMsako tayyAra karane vAle logoM ke pApameM tuma bhAgIdAra ho hI," to kyA vehI niSpakSa jainazAstra kevala kuladharma hone ke kAraNa jainoMkA yaha bAta kahate hue hicakeMge ? nahIM, kabhI nhiiN| ve lo khullamakhullA kaheMge ki yAtAM bhAMgya cIjAMkA tyAga karI aura tyAga na karo to jaise unake utpanna karane aura unake vyApAra karanemeM pApa samajhate ho vaise dUsaroM dvArA tayyAra huI aura dUsaroMke dvArA pUrI kI jAtI una cIz2o ke bhAMga meM bhI utanA hI pApa smjho| jainazAstra tumako apanI maryAdA batalAegA ki doSa yA pApakA sambandha bhAMgavRtti ke sAtha hai| mAtra cIjoMke sambaMdha ke sAtha nhiiN| jisa jramAne (kAla) meM majadUrI hI roTI hai. aisA sUtra jagadvyApI hotA hogA usa jamAne meM samAja kI anivArya jarUriyAta vAlA manuSya anna, vastra, rasa, makAna, Adiko khuda utpanna karanemeM aura unakA khuda dhaMdhA karanemeM doSa mAnane vAlekAM yA to avicArI mAnegA yA dharmamUda / azvina, kArtika, vIrani0 saM02456] 6 guru utpanna karane ke liye unakI vikRta gurutvavAlI saMsthA ke sAtha Aja nahIM to kala samAjako asahakAra kiye hI chuTakArA hai| hA~, gurusaMsthA meM yadi koI ekAdha mAIkA lAla saccA guru jIvita hogA to aise kaThora prayoga ke pahale hI gurusaMsthAko barbAdI se bacA legA / jo vyakti antararASTrIya zAntipariSada-jaisI pariSadoM meM upasthita ho kara jagatakA samAdhAna ho sake aisI rIti se hiMsAkA tatva samajhA sakegA, athavA apane hiMsAbala para vaisI pariSadoMke himAyatiyoMko apane upAzraya meM AkarSita kara sakegA vahI isa samaya pIche saccA jainaguru bana sakegA / isa samayakA eka sAdhAraNa jagata prathamakI alpatA meM se mukta ho kara vizAlatA meM jAtA hai, vaha koI jAtapA~ta, sampradAya, paramparA, vepa yA bhApAkI snAsa parvAha kiye binA hI mAtra zuddhajJAna aura zuddha tyAgakA mArga dekhatA huA khar3A hai| isase yadi vartamAnakI gurusaMsthA hamArI zaktivardhaka hone ke badala zaktibAdhaka hI hotI ho to usakI aura jaina samAjakI bhalAI ke liye pahalese pahale avasara para samajhadAra manuSyako usakI sAtha asahakAra karanA yahI eka mArga rahatA hai / yadi aisA mArga pakar3anekI paravAnagI jainazAstra mese hI prApta karanI ho to bhI vaha sulabha hai| gulAmI vRtti navIna racatI nahIM aura prAcIna ko sudhAratI yA pheMkatI nahIM / isa vRtti ke sAtha bhaya aura lAlaca kI senA hotI hai| jise madguNoM kI pratiSThA karanI hotI hai use gulAmI vRttikA baraqA pheMka karake bhI prema tathA namratA kAyama rakhate hue hI vicAra karanA ucita mAlUma hotA hai| -viSayaka antima praznake sambaMdha me jainazAstra - kI maryAdA bahuta hI saMkSima tathA sparzarUpa hote hue bhI saccA khulAsA karatI hai aura vaha yaha ki jisa cIja kA dhaMdhA dharmaviruddha yA nItiviruddha ho to usa cIz2a kA upabhoga bhI dharma aura nItiviruddha hai| jaise mAMsa aura madya jaina paramparA ke liye varjya batalAye gaye haiM to unakA vyApAra bhI utanA hI niSedhapAtra hai / amuka vastukA vyApAra samAja na kare to use usakA upabhoga bhI chor3a denA cAhiye / isI kAraNa se anna, vastra aura Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 anekAnta varSa 1, kiraNa 11, 12 upasaMhAra zraddhA tathA mithyAtvAdikA Aropa lagA sakate haiM aura dhAraNAkI apekSA zAstramaryAdAkA lekha adhika aisA honA bahuta kucha svAbhAvika hai| kyoMki cirakAlambA ho gayA hai parantu mujhe jaba spaSTa mAlUma par3A ki lIna saMskAra kisI bhI naI bAtake sAmane Anepara use isake saMkSepameM aspaSTatA rahegI isase thor3A lambA pheMkA karate haiM-bhale hI vaha bAta kitanI hI acchI karanekI jarUrata par3I hai / isa lekha meM maiMne zAstroMke kyoM na ho / jo loga vartamAna jainazAstroMko sarvajJakI AdhAra jAna kara hI uddhRta nahIM kiye; kyoMki kisI vANIdvArA bhare hue rikADauM-jaisA samajhate haiM aura bhI viSayasambaMdhameM anukula aura pratikUla donoM prakA- unakI sabhI bAtoMkA trikAlAbAdhita aTala satya-jaisI rake zAstravAkya mila sakate haiN| athavA eka hI mAnate haiM unake sAmane yaha lekha eka bhinna hI prakAra vAkyameMse do virodhI artha ghaTita kiye jA sakate haiN| kA vicAra prastuta karatA hai aura isa liye isase usa maiMne sAmAnya taura para buddhigamya ho aimA hI prastuta prakArake zraddhAlu jagatameM halacalakA paidA honA koI karanekA prayatna kiyA hai to bhI mujhe jo kucha alpa- asvAbhAvika nahIM kahA jA sktaa| jisa mAdhusaMsthA svalpa jainazAstrakA paricaya huA hai, aura vartamAna para, usake sudhArakI dRSTi se, lekhameM bhArI AkramaNa samayakA anubhava milA hai una donoMkI eka vAkyatA kiyA gayA hai usake kucha karNadhAra athavAvevyakti to, manameM rakhakara hI Upara kI carcA kI hai| phira bhI mere jinake svArthameM isa lekhaka vicAroMse bAdhA par3atI hai, isa vicArako vicAranekI aura usameM se nirarthakako aura bhI adhika roSa dhAraNa kara sakate haiM aura apanI chor3a denakI sabako chUTa hai / jo mujhe mere vicArameM sattAko lekhakake viruddha prayukta karanekA jaghanya prayatna bhUla samajhAegA vaha vayameM tathA jAtimeM cAhe jo bhI kara sakate haiN| parantu jo vicAraka haiM unakI aisI hote hue bhI mere pAdarakA pAtra avazya hogaa| pravRtti nahIM ho sktii| va dhairyake sAtha,zAntike sAtha, sampAdakIya noTa saMskAroMkA pardA uThA kara aura acchA samaya nikAla yaha lekha lekhaka mahodaya ke koI do-cAra-dasa varSa kara isakI pratyeka bAtako toleMge, jA~ca kareMge aura ke hI nahIM kintu jIvanabhara ke adhyayana, manana aura gaMbhIratAke sAtha vicAra karane para jo bAta unheM anuanubhavanakA pratiphala jAna par3atA hai| isase Apake cita athavA bAdhita mAlUma par3egI usake virodhameM, ho adhyayanakI vizAlatA tathA gaharAIkA hI patA nahIM sakegA to, kucha yuktipurassara likheMge bhI / lekhaka calatA balki isa bAtakA bhI bahuta kucha patA cala mahodayane, lekhake antameM, khuda hI isa bAtakaM liye jAtA hai ki ApakI dRSTi kitanI vizAla hai, vicAra- icchA vyakta kI hai ki vidvAn loga unheM unakI bhUla svAtaMtrya tathA spaSTavAditAko liye hue nirbhIkatAko sujhAe~-jo sujhAe~ge ve avazya unake Adarake pAtra Apane kahA~ taka apanAyA hai aura sAmpradAyika kaTTaratA bneNge| ve virodhase Darane athavA aprasanna hone vAle keApa kitane virodhI haiN| yaha lekha Apake zAstrIya tamA nahIM haiM-unheM to virodhameM hI vikAsakA mArga najara laukika donoM prakArake anubhavake sAtha anakAntake AtA hai / ataH vidvAnoMko cAhiye ki ve isa viSaya kitanehI rahasyako liye hue hai aura isa liye eka pra. para athavA lekhameM prastuta kiye hue sabhI praznoM para gakArakA mArmika tathA vicAraNIya lekha hai| abhI taka harA vicAra karanekA parizrama uThAe~ / 'anekAnta' aise isa prakArakA lekha kisI dUsare jaina vidvAnakI lekhanIse sabhI yaktiparassara lekhoMkA abhinandana karaneke liye prasUta hubhA ho, mujhe mAlUma nahIM / parantu yaha saba tayyAra hai jo isa viSaya para kucha nayA tathA gaharA kucha hote hue bhI isa lekha meM kucha truTiyA~ na hoM-koI prakAza DAlate hoN| parantu unameMse koI bhI lekha-manumAnti na ho, yaha nahIM kahA jA sktaa| ise par3hakara kUla ho yA pratikUla-kSobha, kopa yA sAmpradAyikakitane hI loga bhar3aka sakate haiM, ciTa sakate haiM, a. kaTTaratAke pradarzanako liye hue na honA caahiye| Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAzvina, kArtika, vIrani0saM02456] yadi cUropameM aisA patra prakAzita hotA 651 yadi yUropameM aisA patra prakAzita hotA zrImAna bAba choTelAlajI kalakatte ke eka ho jAtA hai / jo'bhanekAnta' patra itanA upayogI prasiddha jaina raIsa haiM, jinakI pharmakA nAma hai 'rAmajIvana hai aura jise par3hate hI hRdayameM pUrva gaurava jAgata sarAvagI aiMDa kmpnii'|aapdhnaaddhy hone ke sAtha vidvAn ho uThatA hai use bhI sahAyatAke liye maiMha khobhI haiM aura itihAsa-viSayameM acchI ruci rakhate haiN| lanA par3e-samAjake liye isase bar3hakara lajjA jainadharma aura jainasamAjakI zrApakaM hRdaya para coTa hai, kI bAta nahIM hai / yadi yuropameM aisA patra Apa apanI zaktibhara prAyaH cupacApa kAma kiyA prakAzita hotA to na jAne yaha saMsthA kitanI karate haiM, aura 'anekAnta' ke una pAThakoMmese eka haiM zatAbdiyoM ke liye bhamara ho jAtI / para jo ho, jo usa parNa manoyogake sAtha par3hate haiM / 'anakAnta para yaha patra to isI samAja ke liye prakAzita karanA hai ApakI sammatiko pAThaka jyeSTha mAmakI kiraNa meM par3ha aura ise jIvita rakhane ke liye zaktibhara upAya karanA cuke haiN| hAlameM zrAzrama tathA 'anekAnta' patrakI sahA- hogaa| apane samAjameM yaha eka cAlasI ho gaI hai ki yatArtha jo kucha preraNAtmaka patra samAja ke pratiSThita pu. binA kisIko kucha kahe vaha hAtha nahIM bar3hAtA hairuSoM aura vidvAnoMko AzramasaM bheje gaye the unameM eka yaha roga par3he likhe logoMmeM bhI hai / astu; isake liye patra Apake bhI nAma thA / usake uttarameM Apane apane kucha Propagandu (pracArakArya) karanA caahiye| tA07 aktabarake patrameM jo kucha isa viSayameM likhA hai / mabase prathama 'patra' kI jIvanarakSA karanI cAhiye aura aura jisa rUpameM apanA hArdika bhAva vyakta kiyA hai usake liye zrApakA kyA estimute ( tanamInA ) hai vaha samAjake jAnane yogya hai / anaH use nIce prakaTa so likhiye / patrake kula grAhaka kitane haiM, bhAmadanI kiyA jAtA hai / AzA hai samAja isake mahatvako sa. kitanI hai tathA vArSika vyaya-ghATA kitanA hai| yadi jhegA aura usake agragaNya apanI usa kartavyako traTi patrakA jIvana 2, 3 varSoM ke liye kaMTakavihIna ho jAya mahasUsa kareMge jisake kAraNa aisI upayogI saMsthAko taba phira anya kAryoM ke liye zakti vyaya kI jAya / bhI apane jIvanake lAle par3a rahe haiN| Apa likhate haiM:- kRpayA patrottara zIghra dIjiyegA taba meresa jo kucha ho ___ "Apane likhA ki merI orase abhI taka prA- makegA prayatna kruuNgaa|" zramako kucha bhI sahAyatA prApta na huI so ThIka hai / maiMne kyA hI acchA ho yadi dUsare sajanoMke hadayameM Apako likha diyA thA ki maiM isakI sahAyatAke lie bhI isa prakArake bhAva utpanna hoM aura ve sahayogake sadA taiyAra huuN| kintu eka manuSya jo pahalese hI ladA liye apanA hAtha bar3hAe~ / samAjakA bhaviSya yadi huA hai vaha eka eka saMsthAkI kitanI sahAyatA kara acchA hogA to jarUra dUsaroM ke hRdayameM bhI isa prakAra sakatA hai to bhI maiM, merese jahA~ taka ho sakegA, zIghra ke bhAva utpanna hoMge aura phira isa saMsthAke amara kucha sahAyatA prApakI sevAmeM bhejegaa| honemeM kucha bhI dera nahIM lgegii| jainasamAjakA kyA honA hai yaha Apake patrase spaSTa adhiSThAtA 'samantabhadrAzraya Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 652 anekAnta [varSa 1, kiraNa 11, 12 vaidya jI kA viyoga! mujhe yaha prakaTa karate hue bar3A hI duHkha hotA hai the, kaI bhASAe~ jAnate the, vidvAnoMse mila kara prasanna ki mere mitra dehalIke suprasiddha rAjavaidha rasAyanazAstrI hote the, nAnA prakArakI pustakoMko par3hane tathA saMgraha paM0 zIvalaprasAdajI Aja isa saMsArameM nahIM haiM ! gata karanekA Apako zauka thA, lekha bhI Apa kabhI kabhI tA05 sitambara san 1930 ko prAtaH kAla ke samaya likhA karate the-jisakA kucha rasAsvAdana'anakAnta' 65 varSakI avasthAmeM Apa apane saMpUrNa kuTamba tathA ke pAThaka bhI kara cuke haiM aura kavitA karane meM bhI iSTa mitrAdikako zokAtura chor3a kara svargalokako si- ApakI ruci thii| kucha mahInose 'jIvana-sudhA' nAma dhAra gaye haiM !! Apake isa viyogase, niHsandeha, jaina- kA eka vaidyaviSayaka mAsika patra bhI Apane apane samAjako hI nahIM kintu mAnavasamAjako eka bahuta auSadhAlayase nikAlanA prAraMbha kiyA thA, jo abhI bar3I hAni pahu~cI hai aura dehalIne apanA eka kuzala cala rahA hai| jainazAstrokA Apane bahuta kucha adhyayana cikitsaka tathA satparAmarzaka kho diyA hai ! ApakA kiyA thA aura unake AdhAra para varSoM se Apa 'aheanubhava vaidyakameM hI nahIM kintu yUnAnI hikamatameM bhI tvacanavamtukoza' nAmakA eka koza tayyAra kara badA car3hA thA, aMgrejI cikitsA-praNAlIse bhI zrApa rahe the / vastabhoke saMgrahakI dRSTisaM Apa use parA kara abhijJa the, sAtha hI Apake hAthako yaza thA, aura ima cake the paraMtu phira ApakA vicAra huA ki pratyeka liye dUra dUrasaM bhI loga Apake pAsa ilAjake liye , vastukA kucha svarUpa bhI sAtha meM ho to yaha kAMza bhAte the / kaI kesa Apake dvAga aise acche kiye gaye adhika upayogI bana jAve / isase Apa panaH usako haiM jinameM DAkTara loga oNparezanake liye prastuta ho vyAkhyAsahita likha rahe the ki durdaivasaM ApakI bAI gaye the athavA unhoMne usakI anivArya AvazyakatA hathelI meM eka phor3A nikala AyA, jisane kramazaH bhapatalAI thI parantu Apane unheM binA oNparezanakahI yaMkara rUpa dhAraNa kiyA, karIba sAr3he tIna mahIne taka bacchA kara diyA / Aturoka prati ApakA vyavahAra taraha taraha ke upacAra hote rahe, bar3e bar3e DAkTaroM tathA bar3A hI sadaya thA, prakRti udAra thI aura Apa sadA sivila sarjanoke hAthameM usakA kaMsa rahA parantu bhAvI ha~samukha tathA prasanna citta rahate the| ApakA svAsthya ke sAmane kisIse bhI kucha na ho sakA, aMtameM behozI isa avasthAmeM bhI IrSAyogya jAna par3atA thaa| ke oNparaMzana dvArA hAthako kATanakI naubata AI aura ApakI vRtti paropakAramaya thI, dharmArtha auSadhi usImeM eka samAha bAda Apake prANapakherU ur3a gaye !!! vitaraNa karanekA bhI Apake auSadhAlayameM eka vibhAga isa duHkha tathA zokameM maiM Apake suyogya patra vaidya thaa| pApa dharmake kAmoMmeM barAbara bhAga lete the aura paM0 mahAvIraprasAdajI tripAThI aura dUsare kuTambI janoM samaya samaya para dhArmika saMsthAoMko dAna bhI dete rahate ke prati apanI hArdika sahAnubhUti aura samavedanA the| pichale dinoM samantabhadrAzramako bhI Apane 101) prakaTa karatA hU~ aura bhAvanA karatA hU~ ki vaidhajIko 10 kI sahAyatA apanI orase aura 50) ru0 apanI paralokameM zAntikI prApti hove| putravadhUkI orase pradAna kI thii| pApa pAzramake pA- oNparezanako jAnese pahale vaivajI do hajAra rupaye jIvana sadasya the, pAzramakI sthApanAmeM bhApakA hAtha apane ukta kozako prakAzita karake vitaraNa karaneke thA aura isa liye Apake isa viyogase prAmamako bhI liye aura pA~casau rupaye samAjakI dhArmika saMsthAnoM bhArI kSati pahu~cI hai| ko dene ke liye dAna kara gaye haiN| isake sivAya, mApa vidyAvyasanI tathA sudhAramiya -sampAdaka Page #634 -------------------------------------------------------------------------- Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svargIya rasAyana zAstrI rAjavaidya zrI zItalaprasAda jaina raIsa dahalI Murari Art Press Delhi. Page #636 -------------------------------------------------------------------------- Page #637 -------------------------------------------------------------------------- Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAzvina, kArtika, vIrani saM02456] zrAzramakA sthAna parivartana 653 aAzramakA sthAna-parivartana samantabhadrAzramakI Arthika paristhiti, samAjake a- 1930 ko prabaMdhakAriNI samitikI eka mITiMga balAI se sahayoga aura sthAnIya bhAiyoMkI bhArI upekSAko gaI, jisameM maMtrI, sahAyaka maMtrI aura adhiSThAtA thAdekhate hue, rAyabahAdura sAhU jagamaMdaradAsajI jaina zramake atirikta lA0 makkhanalAlajI ThekedAra (pradhAna raIsanajIbAbAda, koSAdhyakSa vIra-saMvakasaMgha'ne aAzrama saMgha ) aura lA0 saradArImalajI dehalI aise pA~ca sake sthAna parivartanakA eka prastAva prastuta kiyaa| sAhU dasya upasthita hue / bAba mAIdayAlajI bI.e. sadasya zreyAMsaprasAdajIne usakA anumodana tathA bAba bholA- tathA lA0 jauharImalajI sargapha dehalI bhI mITiMga nAthajI maMtrI aura lA0 pannAlAlajI sahAyaka maMtrIne samaya upasthita the| AzramakI paristhiti aura Agata usakA samarthana kiyaa| isa liye prastAva chapAkara eka sammatiyoM para vicAra karate hue prabandhakAriNI sammati patrake sAtha saMghake saba sadasyoMke pAsa sammatike vAste ne apanI sarvasammatise ukta prastAvako jyoMkA tyoM bhejA gyaa| 21 sadasyoMkI sammatiyA~ aura isake pAsa kiyaa| isa prakAra yaha prastAva saMghake bahumata aura anukUla prApta huI, jinake nAma isa prakAra hai :- prabandhakAriNI mamitikI sarvasammatise pAma kiyA 1 paMdevakInandanajI kAraMjA, 2 bA0 mAIdayAla- gayA, jo isa prakAra haijI bI. e. , 3 braku~vara digvijayasiMhajI, 4 bA0 prastAva cetanadAsajI bI.e., 5 lA0 jyotiprasAdajI devabanda, ___ saMsthAke jisa vizeSa lAbhako lakSyameM rakha kara 6 muni kalyANavijayajI, 650 becaradAsajI ahama dAbAda, 8 seTha namivanda bAlacandajI ummAnAbAda, 9 'samantabhadrAzrama' ke liye dehalIkA sthAna pasanda kiyA paM0nAtharAmajI premI, 10 brazItalaprasAdajI,11 bA. gayA thA, vaha dehalIka bhAiyoMkI Ama taura para isame jayabhagavAnajI vakIla pAnIpata, 12 bAbA bhAgIrathajI udAsInatA aura unake itihAsa, sAhitya tathA siddhAnta saMvAka esa kAmami koI khAsa dilacaspI nalenAdika varNI, 13 bA0 ajitaprasAdajI ema. e. 14 lA. kunthadAsajI bArAbaMkI, 15 bArAmakizanadAsajI zra0 Me kAraNa pUrA nahIM ho sakA aura na ina hAloM nikaTa. iMjiniyara amarohA, 16 lA0 bhUkanamaranajI amarohA, bhaviSayameM usake pUrA hone kI koI AzA hI jAna par3hatI hai| 17 bA0 kanhaiyAlAla jI jaisavAla bA~dIkuI, 18 muMzI zrAzramakA makAna jo abhItaka- vastutaH to eka bhaMvaralAlajI naI sagaya, 19 lA0 dalIpasiMhajI kA sAlake liye-vinA kisI kirAyake thA, aba usake gajI dehalI, 20 paM0 mahAvIraprasAdajI dehalI, 21 liye cAlIma rupaye mAmika kigayekI mA~ga hai aura bA0 umarAvasiMhajI dehlii| sirpha eka sammati bhAI mUlacanda kizanadAsajI khAsa dehalI zahara meM pAzramakI vartamAna sthitike yogya kApaDiyAsUratakI pratikUla aaii| aura madasyoMkI koI makAna pacAsa-sATha rupaye mAsikasa kama kirAye para nahIM mila makatA / aura isa atirikta kharcako prAsammati AI nhiiN| zrAgata sammatiyoM para vicAra ' karake prastAvakA nirdhAra karaneke liye 26 aktUbara san zramakI vartamAna Arthika sthiti mahana nahIM kara sakatI, jo pahalese hI cintita-dazAmeM hai| * mITiMga ke bAda aura bhI kucha sadasyoMko sammatiyAM prastAva jaba ki bAharase bhI aisI koI khAsa sahAyatA ke anukUla prApta huI haiM; jaise varNI dIpacandanI, 50 choTelAlajI pAzramako nahIM mila rahI hai-- kahIMse koI protsAmahamadAbAda, bA rAmaprasAdajI savagrovarasiyara, eTA / hana yA abhivacana hI hai-jisake AdhAra para use Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " (maMtrI) 654 anekAnta [varSa 1, kiraNa 11, 12 dehalImeM sthira rakkhA jA sake,dezakI vartamAna azAnta punaH sthAnaparivartana kiyA jA skegaa| paristhiti tathA vyApArAdikake maMdene bhI logoMkI prastAvaka-rAya ba0 sAhU jagamandaradAsajI, cittavRttiko aise kAmoMkI taraphase haTA rakkhA hai aura najIbAbAda (koSAdhyakSa) 'anekAnta' patrake prakAzanakA jo mahatvapUrNa kArya isa anumodaka-sAhU zreyAMsaprasAdajI, najIbAbAda samaya AzramakI taraphase ho rahA hai vaha dUsare kama samarthaka 1 bA bholAnAthajI mukhtAra,bulandazahara kharcake sthAna para rahakara bhI kiyA jA sakatA hai| taba 2 lA0pannAlAlajI,dehalI (sahAyaka maMtrI) samAjakI isa asahayogadazAmeM pAzramako dehalI jaisI kharcIlI jagahameM rakhanA munAsiba mAlUma nahIM hotaa| isa prastAvake anusAra aba Azrama apanI usa aura isa lie yaha ucita jAna kara tajavIja kiyA jAna kara tajavAja kiyA janmabhUmiko jA rahA hai jahA~ para usake vicAroMkA jAtA hai ki philahAla AzramakA sthAna-parirvatana sara- janma hA thA aura usakI skIma tayyAra kI gaI thii| sAvA ji0sahAranapurameM kara diyA jAya, jahA~ ki adhi- navambarake tIsare yA cauthe saptAhameM yaha vahA~ jarUra dhAtA pAzramake pAsa gharake kAphI makAna hai aura dUsare pahu~ca jAyagA / ataH navambarake bAdase Azrama-sambaMdhI bhI kitane hI kharca vahA~ kama ho jaayeNge| bAdako dezameM saMparNa patravyavahAra karaula bArA-dehalI kI jagaha zAnti sthApita hone para jahA~ kahIM isa AzramakI sarasAvA ji. mahAranapura ke pate se kiyA jAnA adhika upayogitA jAna par3egI aura jahA~ janatAke cAhiye / sahayogakA yatheSTa AzvAsana milegA vahA~ para isakA adhiSThAnA 'mamantabhadrAzrama zarada sahAI hai [lekhaka-zrI paM0 munnAlAla jI 'maNi' ] svaccha vastra pahireM pai, hRdaya na svaccha dharai veSa-bhUSA mAhiM bhI, videzatAI chAI hai| karata barAI eka, dUsare kI bhAI bhAI lar3ata lar3AI sarva, AryatA vihAI hai| para-prabhutAI dekha, neka na suhAta jinheM ___ hInatAI dekha citta ati harSAI hai| aisI kIcatAI aru, chAI garadAI jaba . kaho mitra ! kaise taba, zarada suhAI hai| naai aanaas malas Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azvina, kArtika, vIrani0saM02456 ] eka vilakSaNa Aropa eka vilakSaNa bAbU kAmanApramAdajI ke lekha para jo noTa 'ane kAnta' kI 5 vIM kiraNa meM lagAye gaye the una parase bAbU sAhaba ruSTa hue so to hue hI, parantu unake mitra bairiSTara campatayajI bhI ruSTa ho gaye haiM-- unheM apane nAsa mitrake lekhakI zAna meM aise noTa asahya ho uThe haiM aura isaliye Apane unheM tathA sAthameM sahAreke liye bAba choTelAla jI ke lekha ke noToM ko bhI lekara, ukta kiraNa kI samAlocanAke nAma para, eka lekha likha DAlA hai aura usake dvArA 'anekAnta' tathA usake sampAdaka ke prati apanA bhArI roSa vyakta kiyA hai / yaha lekha jUna san 1930 ke 'vIra' aura 28 agasta 1930 ke 'jainamitra' meM prakaTa huA hai / lekhameM sampAdakako "makatabake maulavI sAhaba " - " parAgaMdaha dila maulavI sAhaba "usake noToM ko "kamaciyA~" aura una parase hone vAle anubhavanako "tar3Ake kA majA", "caTakhAroM kA Ananda", " caTapaTA caTakhArA" aura "majedAra taDAkoMkA lulka" ityAdi batalA kara hiMsAnandI gaihra dhyAnakA eka pArTa khelA gayA hai / isa lekha parase bairiTara sAhabakI manovRtti aura 'unakI lekhanapaddhatiko mAlUma karake mujhe kheda huA ! yadi yaha lekha mere noToM ke virodha meM kisI gahare yuktivAda aura gaMbhIra vicArako liye hotA, athavA usameM mahaz2a AvezahI Aveza yA eka vidUSakakI kRti-jaisA kAMga bAtUnI jamAkharca hI rahatA to zAyada mujhe usake viro kucha likhane kI bhI jarUrata na hotI; kyoMki maiM apanA aura apane pAThakoM kA samaya vyartha naSTa karanA nahIM cAhatA | parantu lekha mere Upara eka vilakSaNa with lagAne kI bhI ceTa kI gaI hai| ataH isa lekhakI asaliyatakA kucha zrI pariya 'anekAnta' 655 Aropa I ke pAThakoM ko karA denA aura unake sAmane apanI pojIzanako spaSTa kara denA maiM apanA ucita kartavya samatA hU~ / usIkA nIce prayatna kiyA jAtA hai| aura vaha pAThakoM ko kucha kama rucikara nahIM hogA; usase unakI kitanI hI galata phahamiyA dUra ho sakeMgI aura ve bairiSTara sAhabako pahalese kahIM adhika acche rUpameM pahacAna sakeMge / sampAdaka ke pichale kAmoMkI AlocanA karate hue bairiSTara sAhaba likhate haiM- "khaNDanakA kAma ApakA daraasala khUba prasiddha hai / maNDanakA kAma abhI koI qAbila tArIfa ApakI qalamakA likhA huA mere dekhane meM nahIM AyA / " : tyAdi, aura isake dvArA Apane yaha pratipAdana kiyA hai ki sampAdakake dvArA abhI taka koI acchA vidhAyaka kArya nahIM ho sakA hai-- anekAntake dvArA kucha hogA to vaha Age dekhA jAyagA, isa vakta to vaha bhI nahIM ho rahA hai| isa saMbaMdha meM maiM sirpha do bAteM batalAnA cAhatA hU~ / eka to yaha ki aisA limbate hue bairiyara sAhaba jaina siddhAntakI isa bAtako bhula gaye haiM ki khaNDana ke sAtha maNDana lagA rahatA hai, eka bAnakA yadi khaMDana kiyA jAtA hai to dUsarI bAtakA usake sAtha hI maNDana ho jAnA hai aura khaNDana jitane jorakA athavA jitanA acchA hotA hai maMDana bhI utane hI jorakA tathA utanA hI acchA huA karatA hai| udAharaNa ke taura para zarIra ke doSoM athavA vikAroMkA jitanA adhika khaNDana kiyA jAtA hai zarIra ke svAsthyakA utanA hI adhika maNDana hotA hai-- kimI aMgake gale mar3he bhAgako kATa DAlanA usake dUsare svastha bhAgakI rakSA karaneke barAbara hai| isI taraha zarIra ke doSoMkA jina kAryoM ke dvArA Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 656 anekAnta [varSa 1, kiraNa 11, 12 maNDana hotA hai unhIMke dvArAzarIrake svAsthyakA sAthahI dUsare yaha hai ki sampAdakake dvArA likhI huI merI sAtha khaNDana hojAtA hai / ataH svaNDanake sAtha maNDana bhAvanA, upAsanAtarava, vivAhasamuddezya, svAmI samakA aura maNDanake sAtha khaNDanakA anivArya saMbaMdha ntabhadra (itihAsa), jinapUjAdhikAramImAMsA, zikSAhai, jisako zAstrIya paribhASAmeM astitvake sAtha nA. prada zAstrIya udAharaNa, jainAcAryokA zAsanabheda, vIrastitvakA aura nAstitvake sAtha astitvakA avinAbhAva paSpAMjali, mahAvIrasaMdeza, mInasaMvAda, hama dukhI kyoM ? sambaMdha batalAyA gayA hai aura jo svAmI samantabhadrake aura vivAhakSetraprakAza jaisI pustakoM tathA jainahitaiSI 'astitvaM pratiSedhyenAvinAbhAvyekarmiNi' jaise patrako bhI, jo prAyaH sabhI Apako mila cuke haiM, tathA 'nAstitvaM pradhiSadhyenAvinAmAvyakarmiNi' yA to Apane maNDanAtmaka nahIM samajhA hai aura yA unheM jaise vAkyoMse spaSTa prakaTa hai / ataH kAbila tArIka kAbila tArIfa nahIM pAyA hai / maNDanAtmaka na samajhanA khaNDanake dvArA kAbila tArIpha maNDanakA koI kAma to samajhakI vilakSaNatAko prakaTa karegA aura taba maMDanakA koI alaukika hI lakSaNa batalAnA hogA, nahI huyA,yaha kahanA athavA samajhanA hI bhala hai aura yaha bAta khuda bairiSTara sAhabake eka patrake bhI viruddha isa liye yaha kahanA to nahIM banatA; taba yahI kahanA par3atI hai jisameM Apane sampAdakake 'graMthaparIkSA-dvitI hogA ki Apane unheM kAbila tArIpha nahIM pAyA hai / ya bhAga' para sammati dete hue likhA hai astu; inameM se kucha ke Upara mujhe Apake prazaMsAtmaka vicAra prApta hue haiM unameM se tIna vicAra jo isa vakta "vAkaI meM Apane khUba chAnabIna kI hai aura satya mApana khUba chAnabAna kA ha ArasapA mujhe sahaja hI meM mila sake haiM, namUnake taura para nIce kA nirNaya kara diyA hai| Apake isa majamUnase diye jAte haiM:mujhe bar3I bhArI madada jainaloM ke tayyAra karane 1 "aAja 'zikSAprada zAstrIya udAharaNa' prApta meM milegI / .. 'ApakA parizrama sarAhanIya hai| huA / zrApake leva mahatvapUrNa aura sapramANa hote haiN| marAribake vidvAna bhI zAyada itanI bArIkI se chAnabIna isa pustakase mujhe apane vicAroMke sthira karanemeM bahuta nahIM kara pAte jisa taraha se isa graMtha ( bhadabAhasaMhitA) kucha sahAyatA milegii| Apa dUradazI hai aura gabhAra ko mApane kI hai| pApa jainadharmake duzmana kala praza- vicAra rakhatahA" khAsakI nigAhameM gine jAte haiM, yaha isI kAraNase hai 2"vivAhakSetra prakAza' jo Apana dehalImeM mujhe ki bhApakI samAlocanA bahuta beDhaba hotI hai aura dI thI vaha zrAja khatama ho gaI hai / vAstavameM isa pu stakako likha kara bAba jagalakizorajI ne jainadharmakA asaliyata ko prakaTa kara detI hai| magara mere khayAlameM isa kAmameM koI bhI aMza jainadharmakI viruddhatA tArIpha karanI jarUrI nahIM hai / hara satarase taharIrakI bahuta hI upakAra kiyA hai| bAba sAhaba mausafakI kA nahIM pAyA jAtA hai, balki yaha to jainadharmako khUbI, buddhimattA pAlAdarjekI kuzalatA, lekhakakaM bhAvoM apavitratAke melase zuddha karanekA upAya hai|" kI udAratAkA paricaya milatA hai / himmata aura zAna kyA satyakA nirNaya kara denA, jainalA kI tayyArI lekhaka mahAzayakI sarAhanIya hai| mere hRdayameM jitanI meM bar3I bhArI madada pahu~cAnA, asaliyatako prakaTa kara zaMkAe~ paidA ho gaI thI ve saba isa pustakake pATha karane denA aura jainadharmako apavitratAke mailase zuddha karane se samAdhAna ho gaI haiN| isIkA nAma pAMDitya hai| kA upAya karanA, yaha saba koI maNDanAtmaka kArya vAstavameM jainadharmake AlamagIrapana ( sarvavyApI kSetra) nahIM haiM ? jarUra haiN| taba ApakA ukta likhanA krodhake ko jisa cIjane saMkIrNa banA rakkhA hai vaha kucha gata bhAvezameM asaliyatako bhulA deneke sivAya aura kucha navIna samayake hindU rivAjoMkI gulAmI hI hai| kucha bhI samajha meM nahIM aataa| saMkucita khayAlake vyaktiyoMne jainijma ( Jainism) Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAzvina, kArtika, vIrani0saM02456] eka vilakSaNa bhAropa ko eka prakArakA jAtijma (.jatism ) vA rakkhA lekha para jo noTa lagAye gaye haiM unakI saMkhyA pA~ca hai| ye loga hamezA dUsaroM para jo inase matabheda rakhate nahIM hai aurana bAba kAmatAprasAdajIke lekha para lagAye haiM, dharmaviruddha hullaDa macA kara AkSepa kiyA karate haiN| gaye noToMkI saMkhyA hI pA~ca hai, jise Apa 'bhI' mujhe khuzI hai ki bAbU jugalakizorajIne mu~ha tor3a ja- zabdake prayogadvArA sUcita karate haiM balki donoM lekhoM vAba likhakara darzA diyA hai ki vAkaI dharmaviruddha vicAra para lage hue noToMkI saMkhyA ATha pATha hai| phira bhI kinaka haiN|" bairisTara sAhabake hRdayameM 'pA~ca' kI kalpanA utpanna __3 " 'jainahitaiSI' ke bAremeM merI gaya yaha hai ki huI-vaha bhI pA~ca vratoM,pA~ca cAritroM, pA~ca samitiyoM hindustAna bhagmeM zAyada hI koI dUsaga parcA (patra) athavA pA~ca iMdriyoMkI nahIM kintu pA~ca mahApApoMkI; isa kadara umdagI ( uttamatA ) aura kAbaliyata ( yo- aura isa liye Apako pUrNa saMyata bhASAmeM likhe hue gyatA ) kA nikalatA ho| mere khayAlameM to yAropake ve noTa pAThakI jagaha pA~ca-nahIM, nahIM pA~ca mahAphasTa klAsa jarnalsa (gournals ) ke mukAbalekA yaha pApa-dIkhane lage! aura usIke anusAra mApana una parcA rahA hai|" kI saMkhyA pA~ca likha mArI !! likhate samaya isa bAta ___ inase prakaTa hai ki Apane sampAdakakI ina kRti- kI sAvadhAnI rakhanakI Apane koI jarUrata hI nahIM yoMko vAstava meM kitanA adhika kAbila tArIpha pAyA samajhI ki unakI eka bAra gaNanA to kara lI jAya haiN| aura merI bhAvanA' ko to Apane itanA adhika ki ve pA~ca hI haiM yA kamatI bar3hatI ! so ThIka hai krodha kAbila tArIfa pAyA aura pasaMda kiyA hai ki use a- ke AvezameM prAyaH pApakI hI samatI hai aura pramattapanI tIna pustakoMmeM lagAyA, aMgrejImeM usakA anuvAda dazA honese smRti apanA ThIka kAma nahIM karatI, isIkiyA aura zAyada jarmanI meM khuda gAkara use phonogrApha se bairiSTara sAhabako pApoMkI hI saMkhyAkA smaraNa rahA ke rekArDa meM bharavAyA / itane para bhI Apa likhata haiM jAna par3atA hai| kheda hai apanI aisI sAvadhAna lekhanI ki "maNDanakA abhI koI kAbila tArIpha kAma Apa- ke bharose para hI zrApa jace tale noToM ke sambaMdhoM kA kI qalamakA likhA huA mere dekhane meM nahIM paayaa|" kahanekA sAhasa karane baiThe haiM ! isase pAThaka samajha sakate haiM ki yaha saba kitanA duH- eka jagaha to bairiSTara sAhanakA kopAveza dhamakI sAhasa tathA satyakA apalApa hai, bairisTarasAhaba kopake kI hada taka pahu~ca gayA hai| ApakA eka lekha 'bhanezrAvezameM aura eka mitrakA anucita pakSa lenekI dhunameM kAnta' meM nahIM chApA gayA thA, jisakA kucha paricaya kitane badala gaye hora zrApakI smRti kahA taka vi. pAThakoMko bhAge calakara karAyA jAyagA, usakA usa calita ho gaI hai ! saca hai koparka AvezameM satyakA karaneke bAda yaha ghoSaNA karate hue ki "saMpAdakajI kucha bhI bhAna nahIM rahatA, yathArtha nirNaya usase dUra jA saba hI thode bahuta naukarazAhI kI bhAMtike hote hai," par3atA hai aura isIse krodhako anoMkA mUla batalAyA Apa likhate haiN:hai| ApakI isa kopadazA tathA smRtibhramakA sUcaka "mujhe yAda hai ki eka maratabA0 zItalaprasAdaeka acchA namUnA aura bhI nIce diyA jAtA hai- jIne bhI, jaba vaha aiDITara 'vIra' ke the, aura maiM samA sAhaba likhate haiM-"aba dekheM bAba choTe- pati pariSadakA thA, mere eka lekhako prarthAta sabhApati lAlajIke sAtha kaisI gujarI ? so unake lekhake nIce mahAzayakI pAjhAko TAla diyA thA, yaha kaha kara ki bhI mahApApoMkI saMkhyA pUrI kara dI gaI hai yAnI pA~ca vaha ma. gAMdhI ke siddhAnta ke virodha hai / magara jI phaTanoTa saMpAdakajInaM lagA hI diye haiN|" to apane gehanA kapar3oM aura upacAritrakI badaulata yaha hai ApakI ziSTa, saumya tathA gaurava bharI lekha- sabhApatijIke rAjabase baca gaye, magara bAbU jugalakinapaddhatikA eka namUnA ! astu; bAba choTelAlajIke zorajIka to vana bhI gelA nahIM haiM " (aba baha Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 658 anekAnta varSa 1, kiraNa 11, 12 kaise baca sakeMge?) isase bairiSTara sAhabakI spaSTa dhamakI pAI jAtI hai saba bAtoMko sahRdaya pAThaka svayaM samajha sakate haiM / aura va sApha taura para sampAdakako yaha kahanA cAhata parantu phira bhI bairiSTara sAhaba ukta noTakI AlocanA haiM ki vaha unake rAjabasa-krodhase nahIM baca sa ___"sampAdakajIne mu~ha kholanA, jabAna hilAnA, kegA / sAtha hI, yaha bhI mAlama hotA hai ki Apake bolanA taka banda kara diyA / lekhakane kauna aibakI yAta krodhakA eka kAraNa ApakA lekha na chApanA bhI hai| likhI thI ki jisa para bhI Apase na rahA gayA aura parantu beriSTara sAhaba yaha likhate hue isa bAtako bhUla phuTanoTa jor3a hI diyaa| ... kyA hara zakhsa apanI gaye ki jugalakizorake vasa bhale hI geruA na hoM rAya bhI aba jAhira na kara sakegA?" parantu vaha svatantra hai-kisIke Azrita nahIM, apanI icchAse niHsvArtha sevA karane vAlA hai / aura sAtha hI pAThakagaNa, dekhA kitanI bar3hiyA samAlocanA hai ! sampAdakane to lekhako chApadaneke kAraNa lekhakakA mu~ha yaha bhI Apako smaraNa nahIM rahA ki jisa saMsthAkA kholanA Adi kucha bhI banda nahIM kiyA parantu bairiSTara ra 'anekAnta' patra hai usake Apa isa samaya koI sabhA sAhaba to sampAdakIya noToMkA virodha karake sampApati bhI nahIM haiM jo usa nAtese apanI kimI zrAjJA dakako mu~ha kholane aura apanI rAya jAhira karane ko balAt manavA sakate athavA zrAjJollaMghanake aparAdha se rokanA cAhate haiM aura phira khuda hI yaha prazna karane meM sampAdaka para koI rAja ba DhA sakate / saca hai krodha baiThate haiM ki-"kyA hara zakhma apanI rAya bhI aba ke prAvezameM buddhi ThikAne nahIM rahatI aura heyAdeyakA jAhira na kara sakegA ? imase adhika Azcarya kI bAta vicAra saba naSTa ho jAtA hai, vahI hAlata bairiSTara sAhaba aura kyA ho sakatI hai ? Apako kopAvezameM yaha bhI kI huI jAna par3atI hai| khAravelake zilAlekhameM Ae hue mUrtike ullekha sajha nahIM par3A ki 'hara zakhsa'meM sampAdaka bhI to zAAdiko le kara bA0 choTelAla jIke lekha meM yaha bAta mila haiM phira usake rAya jAhira karane ke adhikAra para Apatti kyoM ? kahI gaI thI ki-"taba eka hada taka isameM saMdeha nahIM rahatA ki mUrtiyoM dvArA mUrtimAnakI upAsanA-pUjAkA isI sambandhameM zrApa likhate haiM ki " bAbU choTebhAviSkAra karane vAle jainI hI haiN|" jisa para sampA lAlajIke zabda tA nihAyata gaMbhIra hai|" bezaka gaMbhIra dakane yaha noTa diyA thA ki-"yaha viSaya abhI bahuta hai| parantu noTa bhI una para kucha kama maMbhIra nahIM hai / kucha vivAdagrasta hai aura isa liye isa para adhika spaSTa nAToko mAna rahe haiM unake prayoga-rahasyako Apa / bAkI usa gaMbhIratAkA AdhAra Apa jina "eka hada rUpameM likhe jAnekI jarUrata hai|" aura isake dvArA svataH nahIM samajha sakate-use sampAdaka aura lekhaka lekhaka tathA usa vicArake dUsare vidvAnoMko yaha preraNA mahAzaya hI jAnate haiN| hA~, itanA Apako jarUra batalA kI gaI thI ki ve bhaviSya meM kisI svataMtra lekhadvArA isa denA hogA ki yadi ukta zabda vAkyake sAthameM na hote viSaya para adhika prakAza DAlanekI kRpA kareM / ima to phira noTakA rUpa bhI kucha dUsarA hI hotA aura vaha preraNAmeM kaunasI ApattikI bAta hai ? lekhakakI isameM zAyada Apako kahIM adhika atriya jAna pdd'taa| kaunasI tauhIna kI gaI hai athavA kaunasI bAtako "aiba isI phaTanoTakI carcA karate hue bairiera sAhaba kI bAta" likhA gayA hai ? aura kisIko apanI rAya pasajAhira karaneke liye isameM kahA~ rokA gayA hai ? ina ."kyA saMpAdakajIne kisI.lekha yA pustakameM jo * praznAMka ? se pahale yaha pATha chUTa gayA jAna par3atA hai| hindU ne chapavAI ho phaTanoTa jaisA unhoMne khuda jor3ane yadi praznAMka hI galata ho taba bhI mApake likhanekA natIjA vahI kA tarIkA ikhatyAra kiyA hai, kahIM par3hA hai " nikalatA hai jo baphaTameM diyA gayA hai| isa prazna parase bairiSTarasAhabakA hindIpatra-saMsAra Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhArivana, kArtika, vIrani0saM02456] eka vilakSaNa Aropa 659 viSayaka bhArI ajJAna pAyA jAtA hai kyoMki isase vastu hotA-aba bhI isa viSayameM 'anekAnta' kI jo mAlUma hotA hai ki eka to Apa yaha samajha rahe haiM ki vizeSatA hai vaha usake nAmako zobhA dene vAlI hai| sampAdaka 'anekAnta' ne hI lekhoM para phuTanoToMke jo* kyA mahaja dUsaroMkA anukaraNa karane meM hI koI bahAinakA yaha nayA tarIkA IjAda aura ikhtiyAra kiyA durga hai aura apanI taraphase kisI acchI naI bAtake hai, isase pahale usakA kahIM koI astitva nahIM thA; IjAda karanemeM kucha bhI guNa nahIM hai ? yadi aisA nahIM dUsare yaha ki hinduoMke dvArA prakAzita lekhAdikomeM to phira ukta prakArake praznakI jarUrana hI kyoM paidA isa prakAra ke noTa lagAnake tarIkekA ekadama abhAva huI ? noTapaddhatikI upayogitA-anupayogitAke prazna hai / parantu aimA nahIM hai, hindI patroMmeM phuTanoTakA yaha para vicAra karanA thA, jimakA lekhameM kahIM bhI kucha tarIkA kamobeza rUpameM varSoM se jArI hai / jainahitaiSI meM vicAra nahIM hai / mAtra yaha kaha denA ki noTa to makabhI phuTanoTa lagate the, jise zrApa eka bAra hindustAna tabake parAgaMdahadila maulavI sAhabakI kamaciyA~ haiM, patroma uttama tathA yAgepake phasTe klAsa janaralma vilAyatama 'aima lambAkA sampAdaka letahI nahIM jina ke mukAbalekA parcA likha cuke haiM, aura ve paM0nAthagama ke nIce phuTanoTa lagAye varaura unakA kAma na cale' jI premIke sampAdanakAla meM bhI lagate rahe haiM / yadi athavA amuka 'phuTanoTa bhI kama vAhiyAta nahIM' yaha bairiSTara sAhaba ukta praznase pahale 'tyAgabhUmi' Adi maba kyA nATapaddhatikI upayogitA-anupayogitAkA vartamAnake kucha prasiddha hindU patroMkI phAileM hI uThAkara koI vicAra hai ? kadApi nahIM / phira kyA anupayogI dekha lete to Apako garvakaM sAtha aimA prazna pUcha kara siddha kiye vinA hI zrApa saMpAdakase aisI bhAzA vyartha hI apanI ajJatAke prakAzadvArA hAmyAspada racanA ucita samajhate haiM ki vaha apanI isa noTapabananakI naubata na AtI / astu; pAThakoMke saMtopake ddhatiko chor3a deva ? saMpAdakana apanI isa-noTa-nIti liye tIsare varSakI 'tyAgamUmi' ke aMka naM04 paramaM kI upayogitA aura AvazyakatAkA kitanA hI spaSTIsaMpAdakIya phuTanoTakA eka namUnA nIce diyA jAtA hai. karaNa rasa legvameM kara diyA hai, jo 'eka bhApa' isa aMkameM aura bhI kaI lakhoM para noTa haiM, jo saba nAma jyeSTha mAlakI anekAnna kiraNa pR0 319 para 'anakAnta' ke noToMkI rItinItise tulanA kiye jA prakAzita huA hai / pAThaka vahA~ meM use jAna sakate haiN| sakate haiM: usake virodhagaM yadi kisIko kucha yuktiparasmara "yaha lekhakakI bhUla hai / atyAcArI rAjAko, limbanA ho to ve jarUra likheM, usa para vicAra kiyA saparivAra taka, naSTa kara DAlanakA spaSTa Adeza manu- jAyagA / astu / smati AdimeM hai| -saMpA0" 0429 aba uya noTakI bAtako bhI lIjiya, jima para isasaM pAThaka samajha sakate haiM ki bairiSTara sAhabake lebameM sabase adhika vAvelA macAyA gayA hai aura ukta praznakA kyA mUlya hai, unakI lakhanI kitanI a. logoMko 'anakAnna' patra tathA umakaM 'sampAdaka' ke sAvadhAna hai aura unakI yaha amAvadhAnatA bhI unakI viruddha bhar3akAnakA jaghanya prayatna kiyA gayA hai| isa kitanI parAgaMdahadilI-athicittatA-kA sA- ke liye sabase pahale hama bAba choTelAla jIke lekhaka bita karatI hai, jisakA krodhake AvezameM ho jAnA prAraMbhika aMzako dhyAnameM lenA hogA, aura vaha isa bahuta kucha svAbhAvika hai / sAtha hI, unheM yaha batalAna prakAra haikI bhI jarUrata nahIM rahatI ki isa prakArake phaTanoToM "yaha bAta satya hai ki jisa jAtikA itihAsa nahIM kA yaha koI nayA tarIkA ikhtiyAra nahIM kiyA gayA vaha jAti prAyaH nahIM-ke-tulya samajhI jAtI hai, kucha hai, jaisA ki bairiSTara sAhaba samajhate haiM / aura yadi samaya pUrva jainiyoMkI gaNanA hinduoM meM hotI thI, kiMtu kiyA bhI jAtA to vaha 'anekAnta' ke liye gauravakI jabase jainapurAtatvakA vikAsa huA tabase saMsAra hameM Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 660 anekAnta [varSa 1, kiraNa 11, 12 eka prAcIna,svataMtra aura ucca siddhAntAnuyAyI samajhane digambara aura zvetAmbara ina donoM saMpradAyoMmeM kauna lagA hai / sAtha hI hamArA itihAsa kitanA adhika pahalekA aura kauna pIchekA ? isa praznako lekhabharameM vistIrNa aura gauravAnvita hai yaha bAta bhI dina-para-dina kahIM bhI uThAyA nahIM gayA hai aura na sAre lekhako lokamAnya hotI calI jAtI hai| vaha samaya aba dUra par3hanese yahI mAlama hotA hai ki lekhaka mahAzaya usameM nahIM hai jaba yaha svIkAra karanA hogA ki 'jainiyoMkA donoM saMpradAyoMkI utpatti para koI vicAra karane baiThe haiN| itihAsa sAre saMsArakA itihAsa hai|' gaharI vicAra- aisI hAlatameM ukta bhUmikAke aMtima vAkyameM jaba yaha dRSTise yadi dekhA jAya to yaha spaSTa ho jAtA hai ki kahA gayA ki "nigraMtha digambara mata hI mUla dharma hai" Aja jaina siddhAnta sAre vizvameM adRzya rUpase apanA aura use "itihAsasaM siddha" huzrA batalAyA gayA taba kArya kara rahe haiN| jainasamAja apane itihAsake anu- saMpAdakake hRdayameM svabhAvataH hI yaha prazna utpanna huzrA saMdhAna tathA prakAzanameM yadi kucha bhI zakti vyaya karatA ki isa vAkyameM prayukta hue 'mala' zabdakI maryAdA to Aja hamArI dazA kucha aura hI hotI / itihAsase kyA hai ?-usakA kSetra kahA~ taka sImita hai ? athavA yaha siddha ho cukA hai ki nigraMtha digambara mata hI vaha kisa dRSTi, apekSA yA Azayako lekara likhA mUla dharma hai|" gayA hai ? kyoMki 'mUla' zabdake Adi (zrAdya) aura pradhAna zrAdi kaI artha hote haiM aura phira dRSTibhedase lekhakI isa bhUmikAmeM jainiyoMkI, jainapurAtattva- - purAtatva unakI sImAmeM bhI antara par3a jAtA hai / taba digaMbarakA,hameM,hamArA, jainiyoMkA, jainasiddhAnta, janasamAja, mata kisa arthameM mala dharma hai aura kisakA mUla dharma hamArI, ye zabda eka vargake haiM aura ve digambara-zvetA- hai arthAta zrAdikI dRSTisa mUla dharma hai yA pradhAnakI mbarakA koI sampradAya-bheda na karate hue avibhakta si mala dharma hai ? aura isa pratyeka dRSTike sAtha, parAtacvako lekara kA lakara sarvadharmokI apekSA mUladharma hai yA vaidika Adi kisI likhe gaye haiM, jaisA ki unakI prayoga-sthiti athavA vA jainadharmakI kisI zAkhAvizeSakI lekhakI kathanazailI parase prakaTa hai / aura 'hinduoMmeM, PM vizvakI apekSA maladharma saMsAra, lokamAnya, sAre saMsArakA, sAre vizvameM ye hai yA bhAratavarSa zrAdi kisI dezavizeSakI apekSA zabda dUsare vargake haiM, jo usa samUhako lakSya karake mUla dharma hai? sarva yugoMkI apekSA mUla dharma hai yA kisI likhe gaye haiM, jisake sAtha apane itihAsa, apane si- yAvizeSakI apekSA mUla dharma hai ? sarva samAjoMkA dvAnta yA apanI prAcInatA Adi ke sambaMdhakI athavA mUla dharma hai yA kisI samAjavizeSakA mUla dharma hai ? mukAbalekI koI bAta kahI gaI hai ? aura isa pichale isa prakArakI praznamAlA utpanna hotI hai / lekha parase ki bhA dA vibhAga kiya jA sakata hai-eka mAtra isakA koI ThIka samAdhAna na ho sakanese 'mUla' zabda hinduoM athavA vaidika dharmAnuyAyiyoMkA aura dUsarA para nIce likhA phuTanoTa lagAnA ucita samajhA gayAHakhila vizvakA / vaidika dharmAnuyAyiyoMke mukAbalemeM "acchA hotA yadi yahA~ 'mRla' kI mayodA apanI prAcInatAke saMsthApanakI bAta lekhake anta taka kahI gaI hai, jahA~ eka pUjana vidhAnakA ullekha karaneke kA bhI kucha ullekha kara diyA jAtA, jisase pAra likhA hai-"yadi hama pAzcAtyarItyAnusAra gaNanA pAThakoMko usa para ThIka vicAra karanekA prava. kara usakI prArambhika avasthA yA utpattikAla para sara miltaa|" pahu~canekA prayatna kareMge to vaidika kAlase pUrva nahIM to yaha noTa kitanA saumya parApara bharaya pahu~ca jAyage / maiM to kahU~gA ki yaha saMyata bhASAmeM likhA gayA hai aura lekhakI saparyuka vimAna vika kAlo pAta pUrva samayakA hai| bAkI sthitiko bhyAnameM rakhate hue kitanA pAvazyaka mAna jainasamAja, jainasiddhAnta ta Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azvina, kArtika, vIrani0saM02456] eka vilakSaNa mAgepa 661 par3atA hai / parantu bairiSTara sAhaba ise bhI "kamacI" jAtA / parantu usameM 'mUla'se pahale 'jainasamAjakA ye batalAte haiM ! aura ise uddhRta karate hue likhate haiM :- zabda athavA isI Azayake koIdUsare zabda nahIM haiM aura " 'maulavI sAhaba' ko 'mUla' kA zabda nApasaMda bAteM pahale hindunoM, saMsAra tathA vizvake sAtha smbhuaa| phira kyA thA ! tar3ase kramacI par3I aura caTase ndhakI kI gaI haiM aura aMta taka vaidika dharmAnuyAyiyoM ke nimna likhita phaTanoTa joDA gyaa| mukAbalemeM apanI prAcInatAkI bAta kahI gaI hai, taba ___ yaha hai vairiSTara sAhabakI susabhya aura gaMbhIra vi- 'mUla'kA vaisA artha nahIM nikAlA jA sktaa| ataH baicArabhASAkA eka namUnA ! aisI hI gaMbhIra vicAra- riSTarasAhabana jo bAta sujhAnekI ceSTA kI hai vaha unakI bhApAse sAga lekha bhaga huA hai, jisake kucha namUne kalpanAmAtra hai-lekha parase usakI upalabdhi nahIM pahale bhI diye jA cake haiN| eka ati saMyata bhASAmeM hotii| aura silasile tAllaka (rclevenes,kI duhAI likhe hue vicArapUrNa maumya noTako 'kamacI' kI upa- unakI avicArita ramya hai| mA denA hRdayakI kalupatAko vyakta karatA hai aura isake bAda bairiSTara sAhaba "mUlakI maryAdA" kA mAtha hI isa bAtako sUcita karatA hai ki Apa vicArake artha samajhane meM akulAte hue likhate haiMdvArako banda karanA cAhate haiM / amtu; bairiSTara sAhabane "parezAna hU~ ki mUla kI maryAdAkA kyA artha karUM? isa noTakI alocanAmeM vyaMgarUpame choTelAlajI kI kyA kucha niyata samaya ke liye digaMbarI saMpradAya mUla ho samajhakI carcA karate hue aura yaha batalAte hue ki sakatA hai aura phira zvetAmbarI ? yA thor3e dinoM zveunhoMne bhala kI jo "yaha na samajhe ki 'mUla' meM nanAjA tAmbarI mUla rahaveM aura phira digaMbarI hojAveM yA kucha digambarI-zvetAmbarI innadAkA hI nahIM AtA hai, balki aMzoMmeM yaha aura kuchameM vaha ? Akhira matalaba kyA duniyA bharake aura maba kismakaM jhagar3e bhI zAmila ho- hai ? mere khayAla meM mujhase yaha gaMbhIra prazna hala nahIM sakeMge," liyA hai ho skegaa| svayaM saMpAdakajIhI isa para prakAza DAleMge "agara choTelAla jIvakIla hota tAbhI kuchabAta thI, no kAma clegaa| magara eka bAta aura mere manameM pAtI kyoMki phira to vaha yaha bhI kaha sakate ki mAhaba merA hai aura vaha yaha hai ki zAyada sampAdakajI zvetAmbarI to khayAla yaha thA ki majamUnako silasile tAlluka matako hI mUla mAnata hoMge; nahIM to isa mUla' ke zabda (relevency) kI dRSTikoNasaM hI par3hA jaamkegaa|" ke Upara phaTanoTakI kyA jarUrata thI ? ho, aura yAda __ aura isake dvAga yaha sujhAne kI ceSTA kI hai ki AI / bambaIse maiMne bhI karIba tIna cAra mAhake hue ukta vAkyameM lekhake sambaMdhakramase athavA prastAvAnu- eka lekha zvetAmbarImatake mUla digambarImatakI zAkhA kUla yA prakaraNAnusAra 'mUla' kA artha digambaramatake honeke bAre meM likha kara 'anakAnta' meM pragaTa honeko zvetAmbaramatase pahale (prAcIna ) hAnekA hI nikalatA bhejA thA / vaha abhI taka mere ilmameM 'anekAnta' meM hai dUsare matoMse pahale honekA yA pradhAnatA AdikA nahIM chapA hai| zAyada isI kAraNa se na chApA gayA hogA nhiiN| parantu mUla lekhake sambandhakrama athavA usake ki vaha khullamakhullA digambarI matako sanAtana jainadharma kisI prastAva yA prakaraNase aisA nahIM pAyA jAtA; batalAtA thA aura zvetAmbarI sampradAyake 'mUlatva' ke jaisA ki Upara 'mUla' zabdase pUrvavartI pure lekhAMzako dAveko jar3a mUlase ukhAr3a pheMkatA thaa|" uddhRta karake batalAyA jA cukA hai / hA~, yadi usa isase spaSTa hai ki ukta noTameM prayukta hue 'mUlakI vAkyakA rUpa yaha hotA ki "nirpatha digambara mata hI maryAdA' zabdoMkA artha hI bairiSTara sAhaba ThIka nahIM jainasamAjakA mUla dharma hai" to aisA prAzaya nikAlA samajha sake haiM, vecakarameM para gaye haiM aura vaise hI binA jA sakatA thA aura taba,mUlakI maryAdAkA eka ullekha samajhe aTakalapATanakI mAlocanA karane ke liye prayuta hojAnase, usapara isa prakArakA koI noTa bhI nalagAyA hue haiN| isIliye 'maryAdA kA vicAra karate hue bhApa Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 662. anekAnta maryAdA se bAhara ho gaye haiM aura Apane sampAdaka ke viSaya meM eka vilakSaNa zrAropa ( ilz2Ama ) kI sRSTi kara DAlI hai, jisakA khulAsA isa prakAra hai: - 'sampAdaka zvetAmbarImata ko hI mUladharma mAnate hoMge; yadi aisA na hotA to eka to 'mUla' zabda para phunoTa diyA hI na jAtA - usake denekI koI jarUratahI nahIM thI, dUsare zvetAmbaroM ke mUlatva (prAcInatva) ke virodha meM jo lekha unake pAsa bhejAgayA thA usako 'anekAnta' meM jarUra chApa dete, na chApane kI koI vajaha nahIM thI / ' [varSa 1, kiraNa 11, 12 balki isa liye nahIM chApA gayA hai ki vaha gaurava hIna samajhA gayA, usakA yuktivAda prAyaH lacara aura poca pAyA gayA aura isase bhI adhika truTi usameM yaha dekhI gaI ki vaha ziSTAcAra se girA huA hai, apane eka bhrAtRvargako ghRNA kI dRSTi se hI nahIM dekhatA kiMtu usa ke pUjya puruSoMke prati oche evaM tiraskAra ke zabdoMkA prayoga karatA hai aura gaMbhIra vicAraNA se ekadama rahita hai| kaI sajjanoMkA use par3ha kara sunAyA gayA tathA par3haneko diyAgayA parantu kisIne bhI use 'anekAnta' ke liye pasanda nahIM kiyA / 'anekAnta' jisa udAranIti, sAmpradAyika- pakSapAta rahitatA, anekAntAtmaka vicArapaddhati aura bhASAke ziSTa, saumya tathA gaMbhIra honeke abhivacanako lekara avatarita huA hai usake vaha anukUla hI nahIM pAyA gayA, aura isaliye nahIMchApA gayA / isa Aropa aura usake yuktivAda ke sambaMdha meM maiM yahA~ para sirpha itanA hI batalA denA cAhatA hU~ ki vaha bilakula kalpita aura bebuniyAda ( nirmUla ) hai / noTa lekhakI jisa sthiti meM diyA gayA hai aura usake denekA jo kAraNa hai usakA spaSTIkaraNa Upara kiyA jA cukA hai aura usa parase pAThaka usakI jarUrata ko svataH mahasUsa kara sakate haiN| hA~, yadi sampAdakameM sApradAyika kaTTaratA hotI to jarUrata hone para bhI vaha use na detA, zAyada isI dRSTise bairiSTara sAhabane "kyA jarUrata thI" ina zabdoM ko likhA ho / dUsare yadi sampAdakakI aisI ekAnta mAnyatA hotI, to phira 'mUla' zabda maryAdA-viSayaka noTase kyA natIjA thA ? taba to digambaramatake mUla dharma hone para hI Apatti kI jAtI jaisA ki anya noToMmeM bhI kisI kisI viSaya para spaSTa Apatti kI gaI hai| sAtha hI, lekhake usa aMza para bhI meM pati kI jAtI jahA~ (pR0286) khAravela ke zilAlekha ullekhita pratimAko "avazya digambara thI" aisA likhA gayA hai; kyoMki zilAlekha meM usake sAtha 'digambara' zabdakA koI prayoga nahIM hai| isake sivAya, bAbU pUra caMdajI nAharakA vaha lekha bhI 'anekAnta' meM chApA jAtA jo zvetAmbara matakI prAcInatA siddha karaneke liye prakaTa huA hai| ataH ApakI isa yukti meM kucha bhI dama mAlUma nahIM hotA / rahI lekha ke na chApanekI bAta, vaha jarura nahIM chApA gayA hai / parantu usake na chApanekA kAraNa yaha nahIM hai ki usameM zvetAmbara matakI apekSA digambara matakI prAcInatA siddha karanekA yatna kiyA gayA hai yahA~ para usa lekha ke yuktivAda para, vicArakA koI avasara nahIM hai-usake liye to judA hI sthAna aura kAphI samaya honA cAhiye - sirpha do namUne lekhakA kucha AbhAsa karAneke liye nIce diye jAte haiM: -- 1 " gautama aura kesIke vArtAlApakA viSaya 'cora kI dAr3hImeM tinakA' ke samAna hai / digambariyoMke yahA~ aisA koI vArtAlApa nahIM darja hai / isase sApha jAhira hai ki digambariyoMko apane matameM kamajorI nahIM mA lUma huI aura zvetAmbariyoMko huI / " ityAdi / 2 " zvetAmbara sampradAya kI utpatti bilakula kudaratI taura se samajhameM zrA jAtI hai| sakhta qahata ke jamAne meM jaba jainiyoMke yahA~ se peTa pAlana na ho sakA to ajainiyoMse bhikSA lenI par3I aura isa vajaha se vastra dhAraNa karane par3e; kyoMki unake yahA~ digambarI sAdhuoM kI mAnyatA na thI / isI kAraNa se strImukti aura zUdramuktikA siddhAnta bhI AsAnIse samajhameM A jAtA hai| ina bAtoMmeM zvetAmbarI hinduoMse bhI Age bar3ha gae haiN| hindU to zUdroMko veda bhI nahIM par3hane dete haiM / mukti kaisI ? isa liye hindU striyoM aura zUdroMko muktikA muja vaha sunAnekA yahI bhAva ho sakatA thA ki isa bahAnese bhaktoMkI saMkhyA bar3hAI jAve, kyoMki bhaktoMkI *yaha lekha 'bIra ke usI mahameM aura jainamitra ke 4-6-30 meM hai / Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAzvina, kArtika, vIrani0saM02456] eka vilakSaNa prAropa 663 saMkhyAse hI bhikSAkA adhika lAbha honA saMbhava hai|" kyA krodhake AdhAra para hI Apa apanA saba kAma pAThakagaNa dekhiye, kitane tiraskArapUrNa udgAra haiM nikAlanA cAhate haiM ? aura prema, saujanya tathA yuktiaura kaisI vicitra kalpanA hai !! kyA durbhikSameM zvetA- vAda Adise kucha kAma lenA nahIM cAhate? bahuta saMbhava mbaroMke parva paruSoMkA jainiyoMke yahA~se peTapAlana (!) hai ki ApakA yaha Age nahIM ho sakA aura unhoMne ajainiyoMke yahA~ se bhikSA gepakA mahaz2a javAba ho jo kAmatAprasAdajIkI lekhanI lene ke liye hI vastra dhAraNa kiye ? aura kyA khiyoM para lagAyA gayA thA, parantu kucha bhI ho Uparake kathana tathA zUdroMse bhojana prApta karane ke liye hI unheM mukti tathA vivecana parame yaha spaSTa hai ki isameM kucha bhI sAra kA saMdeza sunAyA gayA-usakA adhikAra diyAgayA? nahIM hai aura yaha jAna-anajAne bAbu choTelAlajI ke kitanI vilakSaNa buddhikI kalpanA hai !! isa adbhuta zabdoM tathA noTake zabdoMko ThIka dhyAnameM na lena hue kalpanAko karate hae bairidhara sAkhapane digambarazAkhoM hI ghaTita kiyA gayA hai| zrAzA hai bairiSTara sAhaba aba kI maryAdAkA bhI ullaMghana kara gaye haiM aura jo jI meM 'mUlakI maryAdA' Adike bhAvako ThIka samajha skeNge| AyA likha mArA hai| ratnanandi AcAryake 'bhadrabAhu yahA~ para maiM apane pAThakoMko itanA aura bhI batalA caritra' meM kahIM bhI yaha nahIM likhA hai ki durbhikSa ke denA cAhatA hU~ ki idhara to bAba choTelAlajI haiM jisamaya aisA huA athavA usa avaziSTa muni saMghako nahoMne apane lekha parake noToMke mahatvako samajhA hai jainiyoMke gharase bhojana nahIM milA aura usane ajainoM aura isa liye unhone unakA koI prativAda nahIM kiyA ke yahA~ se bhojana prApa karane ke liye hI vastra dhAraNa aura na unake viSayameM kisI prakArako aprasanatAkA kiye / balki kuberamitra, jinadAsa, mAdhavadatta aura hI bhAva prakaTa kiyA hai| ve barAbara gaMbhIra tathA udAra bandhudatta zrAdi jina jina atula vibhavadhArI bar3e bar3e bane hue haiM aura 'anekAnta' patrako bar3I U~cI dRSTima seThoMkA ullekha kiyA hai una sabako bar3e zraddhAsampanna dakhate haiM aura yaha bAta hAla ke unake usa patrase prakaTahai zrAvaka likhA hai jinhoMne munisaMghakI pare taurase saMvA jisakA eka aMza yadi yagaMpameM aisA patraprakAzitahAtA' kI hai, dIna dukhiyoMko bahuta kucha dAna diyA hai aura isa zIrSakake nIce 50651para diyAgayAiaura jisameM jinakI prArthanA para hI vaha munisaMgha dakSiNako jAnase unhoMne patrakI bhArI upayogitAkA ullekha karatahue usake rukA thaa|atHlekhkii aisI behUdI aura nirargala sthiti cirajIvana ke liye propegaiMDA karanekA parAmarza diyA hai hote hue use 'anakAnta meM sthAna denA kaiMsa ucita ho aura sAtha hI apanI sahAyatAkA bhI vacana diyA hai| sakatA thA ? yadi kisI taraha sthAna diyA bhI jAtA aura udhara bairiSTara sAhaba haiM jo apanI tathA apane to usake kalevarase phaTanAToMkA kalevara kaI ganA bar3ha mitrakI zAna eva mAnarakSAka liya vyartha likhanA bhI jAtA aura taba bairiSTara sAhabako vaha aurabhI nAgavAra ucita samajhate haiM aura jarAsI bAta ke Upara itata ruSTa mAlUma hotA aura usa vakta Apake krodhakA pAgana ho gaye haiM ki unhoMne 'anekAnta' ke gaNoMkI taraphama mAlUma kitanI DigarI Upara car3ha jAtA; jaba eka mitra apanI dRSTiko bilakula hI banda kara liyA hai, unheM ke lekha para noTa denese hI usakI yaha dazA huI hai ! aba yaha najara hI nahIM AtA ki 'anekAnta' kAI use na chApa kara to usa nItikA bhI manasaraNa kiyA mahatvakA kAma kara rahA hai athavA usake dvArA koI gayA hai jise Apane vilAyatake patrasaMpAdakoMkI nIti kAbila tArIpha kAma huA hai , anekAntakI nIti bhI likhA hai aura kahA hai ki ve aise lekhoMko lete hI unheM umdA (uttama) dikhalAI nahIM detI , anekAntake nahIM jina para phuTanoTa lagAye bagaira unakA kAma na nAmako sArthaka banAnekA koI prayatna usake sampAdaka cle|' phira isa para kopa kyoM ? rAjabakI dhamakI ne abhI taka kiyA hai yahabhI unheM dIkha nahIM par3atAkyoM ? aura aise vilakSaNa AropakI sRSTi kyoM ? suna nahIM par3atA, sahadharmI vAtsalyakI patrameM unheM kahIM Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 664 anekAnta bU nahIM AtI aura jainatva kI bhI kucha gaMdha nahIM AtI / aura isa liye ina saba bAtoMkA kisI-na-kisI rUpa meM ijahAra karate hue phira Apa yahA~ taka likhate haiM "vaha patra kyA kAma kara sakegA jo sacce javAharAta meM hI aiba nikAla nikAla kara dUsaroMko apane satyavaktApane kI ghoSaNA de ! aura jo cA~da ke Upara dhUla pheMkane ko hI apanA kartavya samajha baitthe|" "yaha yAda rahe ki yaha patra mAtra aitihAsika yA purAtatvakA patra nahIM hai| jainiyoMne jo hajAroM rupaye kA candA kiyA hai, vaha isa liye nahIM kiyA hai, ki 'anekAnta' icchAnusAra anTasanTa likhatA rhe|" "agara 'anekAnta' itihAsa meM jainatvakI sugaMdha paidA nahIM kara sakatA hai to usakI koI jarUrata nahIM hai / " aura isa taraha 'anekAnta' kI taraphase logoM kA bhar3akAne, unheM prakArAntarase usakI sahAyatA na karane ke liye prerita karane, aura usakA jIvana taka samApta kara denekI Apane ceSTA kI hai| [varSa 1, kiraNa 11, 12 jo sugaMdha caturdika phaila rahI hai vaha Apako mahasUsa nahIM hotI aura Apa usameM jaina tvakI koI gaMdha nahIM pArahe haiM' upasaMhAra ye haiM saba ApakI samAlocanAke khAsa namUne ! ise kahate haiM guNako chor3a kara avaguNa grahaNa karanA, ias saNa bhI kaisA ? vibhaMgAvadhi vAle jIva kI buddhi meM sthita jaisA, jo mAtA ke camace dUdha pi lAne ko bhI mu~ha phAr3anA samajhatA hai ! aura ise kahate haiM eka salUke liye bhaiMsekA vadha karaneke liye utArU ho jAnA ! jina saMkhyAbandha jaina zrajaina vidvAnoM ko 'anekAnta' meM saba orase guNoM kA darzana hotA hai, itihAsa, sAhitya evaM tattvajJAnakA mahatva dikhalAI par3atA hai, jo sacce jainatva kI sugaMdhase ise vyApta pAta haiM aura jo isakI prazaMsA meM muktakaNTha bane hue haiM, tathA jinake hRdayodgAra 'anekAnta' kI pratyeka kiraNa meM nikalate rahe hai, ve zAyada beriera sAhaba se kaha baiTheM - 'mahAzaya jI ! krodha tathA pakSapAtake zrAvezavaza ApakI dRSTi meM vikAra A gayA hai, isIse Apako 'anekAnta' meM kucha guNakI bAta dikhalAI nahIM par3atI athavA jo kucha khilAI de rahA hai vaha saba anyathAhI dikhalAI de rahA hai| aura isI taraha nAsikA vikRta ho kara usakI prANazakti bhInaSTaprAya hogaI hai, isI se isakI hA~, sAmpradAyikatAko puSTa karanA hI yadi sahadharmI vAtsalyakA lakSaNa ho to usakI ba jarUra 'anekAnta' meM nahIM milegI - sAmpradAyikatA anekAnta dvArA puSTa nahIM hotI kintu ekAnta dvArA putra hotI hai / 'anekAnta' ko sAmpradAyikatA ke paMkasa lie rakhane kI pUrI koziza kI jAtI hai, usakA udaya hI isa bAta ko lekara huA hai ki usameM kisI sampradAyavizeSakaM anucita pakSapAnako sthAna nahIM diyA jAyagA / 'anekAnta' kI digambara aura zvetAmbara donoM samAna haiM, donoM hI isake pAThaka tathA grAhaka haiM aura donoM hI sampradAyoM ke mahAnubhAva usa vIra sevaka saMgha nAmaka saMsthAke sadasya haiM jisake dvArA samantabhadrAzramakI sthApanA huI aura jisakA yaha mukha patra hai / zvetAmbara sadasyoM meM paM0 sukhalAla jI, paM0 becaradAsajI aura muni kalyANavijayajI jaise prauDha vidvAnoMke nAma khAsa tauramaM ullekhanIya haiM, jo isa saMsthAkI udAranIti tathA kAryapaddhatikA pasanda karake hI sadasya hue haiN| jisa samaya yaha saMsthA qAyama kI gaI thI usI samaya yaha nizcita kara liyA gayA thA ki ise svatantra rakkhA jAyagA, isase yaha pUrva sthApita kisI sabhA sosAiTIkI a dhInatA meM nahIM kholI gii| digambara jaina pariSadkaM maMtrI ba ba ratanalAlajI aura khuda bairiyara sAhabane bahutaMga cAhA aura koziza kI ki yaha saMsthA pariSad ke aMDara meM - usakI zAkhArUpasaM - kholI jAya; parantu usake dvArA saMsthAke kSetrako sImita aura usakI nItiko kucha saMkucita karanA ucita nahIM samajhA gayA aura isalie unakA vaha prastAva mukhya saMsthApakoM dvArA amvIkRta kiyA gayA / aisI hAlata meM bhale hI yaha saMsthA samAja ke sahayoga ke abhAva meM TUTa jAya aura bhale hI Age cala kara bairiSTara sAhaba jaisoM kI kRpA dRSTi se isa patrakA jIvana saMkaTa meM par3a jAya yA yaha banda ho jAya, parantu 'jaba taka 'anekAnta' jArI hai aura maiM usakA saMpAdaka Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAzvina, kArtika, vIrani0saM0 2456 ] hU~ taba taka maiM apanI zakti bhara use usake Adarza se nahIM girane dU~gA aura na sAmpradAyika kaTTaratA kAhI usameM praveza hone dU~gA / maiM isa sAmpradAyika kaTTaratAko jainadharma ke vikAsa aura mAnavasamAja ke utthAnake liye bahuta hI ghAtaka samajhatA hU~ / astu / eka vilakSaNa bhAropa bairiSTara sAhabane mujhase isa bAtakA khulAsA mA~gA hai ki maiM digambara aura zvetAmbara ina donoM sampradAyoM meM se kisako prAcIna, asalI aura mUla samajhatA hU~ / ataH isa sambaMdha meM bhI do zabda likha denA ucita jAna par3atA hai| jahA~ taka maiMne jainazAstroMkA adhyayana kiyA hai mujhe yaha mAlUma huA hai ki bhagavAn mahAvIrarUpI himAcala se dharmakI jo gaMgadhArA bahI hai vaha Age cala kara bIca meM eka caTTAna ke A jAnese do dhArAoM meM vibhAjita ho gaI hai - eka digambara aura dUsarI zvetAmbara / aba inameM kisako mUla kahA jAya ? yA to donoM hI mUla haiM aura yA donoM hI mUla nahIM haiN| cU~ki mUla dhArA hI do bhAgoM meM vibhAjita ho gaI hai aura donoM usake aMza haiM isaliye donoM hI mUla haiM aura paraspara kI apekSA se cU~ki eka dhArA dUsarImeMse nahIM nikalI isa liye donoM meM se koI bhI mUla nahIM hai| hA~, digambara dhArAko apanI bIsapaMtha, terahapaMtha, tAra paMtha athavA mUlasaMgha, kASThAsaMgha, drAviDasaMgha Adi uttara dhArAoM evaM zAkhAoMkI apekSAse mUla kahA jA sakatA hai, aura zvetAmbaradhArA ko apanI sthAnakavAsI, terahapaMtha aura aneka gacchAdike bhedavAlI uttaradhArAoM evaM zAkhAoM kI apekSAse mUla kahA jA sakatA hai / isI taraha prAcInatA aura aprAcInatAkA hAla hai| mUla dhArA kI prAcInatAkI dRSTise tathA apanI uttarakAlIna zAkhAoMkI dRSTise donoM prAcIna haiM aura apanI utpatti tathA nAmakaraNa-samayakI apekSAse donoM arvAcIna haiN| rahI asalI aura beasalIkI bAta, asalI mUla dhArAke adhikAMza jalakI apekSA donoM asalI haiM, aura cUMki donoMmeM bAdako idhara udhara se aneka nadI-nAle zAmila ho gaye haiM aura unhoMne unake mUla jalako vikRta kara diyA hai, isa liye donoM hI apane vartamAna rUpameM asalI nahIM haiN| isa prakAra bane 665 kAntadRSTi se dekhane para donoM sampradAyoMkI mUlatA - prA. cInatA cyAdikA rahasya bhale prakAra samajhameM yA sakatA hai| bAqI jisa sampradAyako yaha dAvA ho ki vahI eka avikala mUla dhArA hai jo aba taka sIdhI calI AI hai aura dUsarA saMpradAya usameMse eka nAle ke taura para yA aise nikala gayA hai jaise vaTa vRkSameM se jaTAe~ nikalatI haiM, to use bahuta prAcIna sAhitya para se yaha spaSTarUpameM dikhalAnA hogA ki usameM kahA~ para usake vartamAna nAmAdikakA ullekha hai| arthAt digambara zvetAmba geMkI aura zvetAmbara digambaroM kI utpatti vikramakI dUsarI zatAbdI ke pUrvArdha meM batalAte haiM, taba kamase kama vikramakI pahalI zatAbdI se pUrvake race hue graMthAdika meM yaha spaSTa dikhalAnA hogA ki una meM 'digambaramata-dharma' yA 'zvetAmbara mata-dharma' aisA kucha ullekha hai aura sAthameM usakI ve vizeSatAe~ bhI dI huI jo use dUsare sampradAyase bhinna karatI haiM / dUsare zabdoM para se anumAnAdika lagA kara batalAne kI rata nhiiN| jahA~ taka maiMne prAcIna sAhityakA adhyayana kriyA hai mujhe aisA koI ullekha abhI taka nahIM milA aura isaliye upalabdha sAhitya parase maiM yahI samajhatA hU~ ki mUla jainadharmakI dhArA bhAge cala kara do bhAgoM meM vibhAjita ho gaI hai- eka digambaramata aura dUsarA zvetAmbaramata, jaisA ki Upara ke kathanase prakaTa hai| - AzA hai isa lekha parase vairiSTara sAhaba aura dUsare sajjana bhI samAdhAnako prApta hoNge| anta meM bairi STara sAhaba se nivedana hai ki ve bhaviSyameM jo kucha likheM use bahuta soca-samajha kara acche jace tule ziSTa, zAnta tathA gaMbhIra zabdoM meM likheM, isImeM unakA gaurava hai; yoM hI kisI uttejanA yA bhAvezake vaza hokara jaise taise koI bAta supurda qalama na kareM aura isa taraha vyartha kI apriya carcAko avasara na deveN| bAkI kartavyAnarodhase likhe hue mere isa lekha ke kisI zabda parase yadi unheM kucha coTa pahu~ce to usake liye maiM kSamA cAhatA huuN| unheM khudako hI isake liye jimmedAra samajha kara zAnti dhAraNa karanI cAhiye / - sampAdaka 'anekAnta' Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 666 78 muni zrI darzana vijaya jI, kalakanA - " Apake 'anekAnta' kI 1 me 7 taka kira zrImAna purNacandrajI nAhara ke pAsase bacane ke liye faff | Avazyaka aura gahana viSayoMkA saMgraha vA~cakara pratIva zrAnanda huA / " 76 muni zrI zIlavijayajI, baDaudA 'anekAnna' ko par3hane kI abhilApA bahuna hone se yaha patra likhatA huuN| AzA hai ki Apa zIghra bheja deNge| bIra prabhu zAsanameM 'anekAna' jaise mAmika patra kI khAsa jarUrata thI vaha Apane pUrI kara banalAI hai| maiM AzA rakhatA hU~ ki vidvanmaMDa jarUra anekAnta' ko apanAvegA / " " 'anekAnta' para lokamata Co muni zrI phUlacandrajI, ropaDa ( paMjAba ) - "ApakI kRti mahamI hai| subhA, mAdhurI Adike kArakI eka patrikAkI AvazyakatA kI Apane hI pati kI hai, jisakI jainasamAja meM pUrNa AvazyakatA thii| hArdika AzI: rAzI: hai ki ApakI kRti unnati ke zikhara para Aropita ho / " kA 81 paM0 mUlacandrajI 'vatsala' bijanaura " jaina zrutajJAna ke prAcIna jainasAhityakA navIna are prakAzameM lAkara jainayamake satya siddhAnnoMkA arvAcIna paddhatile vizvake sAmane rakhane kI bar3I bhArI AvazyakatA hai| sveda hai vartamAna meM jitane mAmAjika aura dhArmika patra prakaTa ho rahe haiM ve jainadharmake vAsta [varSa 1, kiraNa 11, 12 Par mAtra vika uddhAra se sarvathA vimukta haiN| unakA dhyeya kevala paraspara virodha aura apane mAna-sanmAna kI pUrti / aise samaya me 'anekAnta' ne janma lekara eka bar3e abhAva kI pUrti hI nahIM kI hai kintu vAstavika udvAramArga para padArpaNa karaneke lie pathapradarzakakA patra mahagA kiyA hai| 'anekAnta' ke pratyeka lekha prakhara pAMDitya prauDha vidvattA aura gahare adhyayanakI chaTA prakaTa hotI hai 1 aise lemyoMke paTana, manana aura adhyayana karane kI jaina samAjako bar3I nyAvazyakatA hai 1 hama jyoM jyoM usakI agalI kiraNoMkA darzana karate haiM tyo tyoM usameM parizrama aura pratibhAkA ujvala zrAloka avalokana karate haiM, usake aGka isa bAta ke sAkSI hai ki vaha jaina siddhAnta sevA ke kinale mahat bhAvoko lekara avatIrNa huA hai aura itane alpa sa mayameMTa apane uddezyoMme kitanA saphala huA hai / isa anupama sAhityasevAkA samamna zreya prasiddha sAhityamaMtrI paM jugalakizora jI ko hai jo apane zra navaratazrama, gaMbhIratApUrNa khoja aura adamyakarmaThatAsa isa mahat kAryameM kaTivaddha ho rahe haiN| merI hArdika bhAvanA hai ki bhagavAn mukhtAra jIko zakti aura jaina samAjako satyabhakti pradAna kareM jima se ima vizAla yajJa kI puNya surabhise eka bAra akhila vizva surabhita ho jaay|" Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azvina, kArtika, vIraniHsaM02456] anekAnta para lokamata 8560 lakSmInAgayaNa kacaturvedI, heDamAsTara pakI aura anekAnta' kI cirAya kI bhAvanA karatA . 'zrIgodAvana jainaskUla'. choTI sAdaDI-- hA jainadharmAvalambiyoMme isako jIvita rakhane tathA " Apake 'anekAnna' ke kuSTa aGka avalokana , phana phalane dene kI joradAra apIla karatA hU~ tAki - jainadharma ke mace aura svAbhAvika siddhAntokA pracAra karane kA saubhAgya prAprahA / yaha patra apane DhaGgakA tathA svapara kalyANa ho|" eka hI hai| sabhI logba gayepaNAparNa aura paThanIya rahate 8. zrI mUlacandra nI jaina vaidhazAsI, ema.pI. haiN| aisA patra jaina jananA hI ke liye nahIM apitu saba pa..kucAmana - bhAratIyoMke liye Avazyaka thA / macagu va yaha truTi __ zrApaka 'anakAnta' kI 5 kiraNeM maiMne dekhii| gvaTakatI thii| Apane ima prabhAvakI pani kara nI zrA isake mabhI lemva aura kavitAe~ mAraparNa evaM hRdayadarza kArya kigA isake liya zrApa dhanyavAda ke pAtra haiN| pazinI hotI hai| Apake ima 'anekAnna'maryakA ThIka pratyaka paThita vyaktiko imakA grAhaka bana apanI jJAna rama mamaya udaya hAjiba ki usake ujyakI - vRddhi kara pApaNA utmAda bar3hAnA ucita hai|" tyanta AvazyakatA bhI / meMhadaya cAhatA hU~ ki ima 83 60 pacandanI kAzana', mivanI- ke vizA. aura vizvavyApI prakAzameM jainoM agAtha naMkAna' yathA nAma nathA gagA niklaa| mAhitya aura dazanakA pracAra ho kara vaha vizvake prAjanahinaipa:' ke na hone pazcAta koI patra na rahA, Niyoko patha-pradarzaka bane / nA jainadharmakI mahAnAgA bAja na paNApUrNa lagyo jainiyoMmeM yadyapi patroMkI kamI nahIM, kintu mAhidvArA prakAza mAnA / kisI bhI jAtikA mAhitya ra. lika patrakA prabhAva bahana garmama khaTaka rahA thaa| anesakA jIvana hai / mAhitya kI bhora nidvAnAMkI abhimAna kAnta', zrApaka mahAna vyaktitvamamambaddha hone kAragA, avazya hI usa abhAvakI pani karaMgA jimane jainoMke naviSayaka patra-patrikAyoM dvArA mahajahI patra kI jA sakatI hai / 'anakAnta' rUpI zramodaya ekAnnA alabhya mAhityako pracArameM Anama gaka gvayA hai|" ndhakArako vinaSTa kara maMmAra ke sanmaya jainadharma gaurava 85 DAkTara TI.TI.vAna, ma.panavADI (pelagAma'-- ko sthApana karegAmI zrAzA mI Aja nakakI I losed all the insides of your kiraNeM damba kara honI hai| oblemman amaMkAmsa, Andam very murthple turn to congratulate you There. zrApa jaise vidvAna anubhavI tathA mananazIna laki in bridentury of pare and happi ka sampAdakatva meM isa patrakA janma jaigiMgArA vahI 184 1|| Outlumble magazine mekAmsa zAnA, nA apane anAkAgAdina nayA 4th hotbhar duty of every jain to lAya mAhityako prakAza daMgyane ke liye prayatna ulth. anekAn in each and every utsuka hai / mAmAjika mI-chA-ledara aura ta ta meM meM meM Dirt of the world Long live anekAna!" yaha patra vaca kara jaisamAhinyakI sugaMvA kara uma maina ApakaM uttama patra 'anekAnna' ke sapaaMka sarasvatI bhaMDArakara zrIvaddhi karegA aimI mega manI bhA. par3he haiM aura mujhe Apako dhanyavAda dete hue par3I vanA hai / Aja naka prakAzita lamba yoja pUrNa, gaMbhIra pramananA honI hai| Apake bahumUlya patra 'anekAna' meM tathA praSaNAyakta hI nahIM vagna jenaMtara vidvAnoM ke lie sumba aura zAntikA bajAnA guma hai / pratyeka jainakA vastu nathA jainadharma mAhityAmanakA pAna karanekI yaha nama kartavya hai ki yaha 'anaMkAma' ko saMsAra suicchA utpanna karane vAle pratIta hote haiN| annameM zrA- meM mavatra phailAe / 'barmakAnta' cirajIvita ho|' Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668 bhanekAnta [varSa 1, kiraNa 11, 12 'anekAnta' kA vArSika hisAba aura ghATA isa saMyukta kiraNake sAtha 'anekAnta' patrakA pra- cAra kiyA jAya-pracArakAryameM bar3I zakti hai, vaha bama varSa pUrA hotA hai / ataH pAThakoM tathA samAjake lokaciko badala detA hai / parantu vaha pracArakArya sAmane isakA varSa bharakA hisAya bhI rakha denA ucita tabhI bana sakatA hai jabaki kucha udAra mahAnubhAva aise jAna par3atA hai, jisase mabako patrakI Arthika sthiti kAryakI pITha para hoM aura usakI sahAyatAmeM unakA kA ThIka paricaya mila sake aura ve isa viSayameM a. khAsa hAtha ho / jitanaM hindI patra aAja unnata dIkha pane kartavyakA yatheSTa pAlana kara skeN| vaizAkha-jyeSTha mAsakI saMyukta kiraNameM (pR0417 hai ki unhoMne zuru zurU meM khUba ghATe uThAe~ hai parantu unheM para) vIra saMvaka-saMgha aura samantabhadrAzramakA hisAba una ghAToko pUrA karane vAle milate rahe haiM aura isa dete hue, 'bhanekAnta' kA hisAba 31 mArca man 1530 liye vaM utsAha ke sAtha varAbara bhAge bar3hate rahe haiM / 3. takakA diyA jA cukA hai| 31 mArca taka 'anekAnta' dAharaNa ke liye 'tyAgabhUmi' ko lIjiye, jise zurUzurU khAtemeM 1051 / / - kI AmadanI huI thI aura kharca meM pATha pATha nau nau hajAra ke karIba taka prativarSa ghATA 1368) rukA huA thA, jisakI taphamola ukta kiraNa uThAnA par3A hai parantu usake mira para bir3alAjI tathA meM dI huI hai| usake bAda isa khAtemeM tA010 navambara jamanAlAlajI bajAja jaise samayAnukUla uttama dAnI masan 1930 taka kula 586 // ) kI AmadanI huI aura hAnabhAvoMkA hAtha hai jo usake ghATeko paga karate rahate sArca 9907to ho cukA, jisakI taphasIla Aga haiM, isa liye vaha bagabara unnati karatI jAtI hai tathA darja hai tathA 242) 20 ke karIba isa kiraNakI chapAI apane sAhityaka pracAradvArA lokaciko badala kara baMdhAI, poSTeja aura kucha kAgaja vagairahakI bAbata strace nitya naye pAThaka utpanna karatI rahatI hai aura vaha dina karanA bAkI hai arthAna bAda kA kharca 12323jaa ke aba dUra nahIM hai jaba use ghATekA zabda bhI sunAI nahIM karIba samajhanA cAhiye / isa taraha varSa bharakI kula par3egA kintu lAbha hI lAbha rahegA / 'anakAnta' ko bhAmadanI 1678-)|huii aura kula kharca 2600 abhI taka aise kisI sahAyaka mahAnubhAvakA sahayoga karIbahubhA / isase anekAnta'ko isa varSa 9220) prApta nahIM hai / yadi kimI udAra mahAnubhAvane isa kI karIba ghATA rahA / ghATekA bajaTa eka hajAra rupaya upayogitA aura mahattAko samajhakara kisI samaya isa * kA rakkhA gayAthA manaH yaha pATAbajaTake bhItara hI ko apanAyA aura isake sira para apanA hAtha rakkhA rahA, itanI to santoSakI bAta hai| aura yaha bhI ThIka to yaha bhI vyavasthita rUpase apanA pracArakArya kara hai ki samAja prAyaH sabhI patra ghATese cala rada sakegA aura apanekI adhikAdhika lokapriya banAtA aura unakI sthiti mAdikI dRSTisa yaha ghATA kucha huA ghATe mahAke liye mukta ho jAyagA / jenasamAja adhika nahIM hai| aise patroM ko sA zuru zurUmeM aura bhI kA yadi acchA honA hai to pahala kisI-na-kisI :adhika ghATA uThAnA par3atA hai| kyoMki samAjameM aise hAnabhAvake hadaya meM isakI Thosa sahAyatAkA bhAva udita U~ce, gaMbhIra tathA Thosa sAhityako par3hane vAloMkI saMkhyA hogA, aimA megacaMtaHkaraNa kahatA hai| dekhatA hU~ isa bahuta kama hotI hai-jainasamAjameM vo baha aura bhI pATeko pUrA karane ke liye kauna kauna udAra mahAzava kmre|aime pAThaka to bAstabameM paidA kiye jAte apanA hAtha bar3hAte haiM aura mujhe utsAhita karate haiN| aura ve sabhI paidA ho sakate haiM jabaki isa prakArake yadi 9sajana sau sau rupaye bhI dekheM to yaha pATAsahaja sAhityakA janatAmeM aneka mukiyoMse adhikAdhika pra- hameM pUrA ho sakatA hai| Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArivana, kArtika, vIrani0saM02456] anakAntakA vArSika hisAba gozavArA vArSika hisAba 'anekAnta' prAmada (jamA) kharca (nAma) 10911/- tA0 31 mArca sana 1930 naka jamA, 1368) nA0 31 mArca san 1930 taka kA kharca, jisa jisameM 1085||-- prAhakoMse maya vI. kI taphamIla 'anakAnta' kI kiraNa 6-7meM pI. pASTeja zrAdi (39-) ke vasUla pRSTha 417 para dI jA cukI hai| hue aura 60 vijJApanakI chapAIke 5504 tA0 1 aprela se 10 navambara 19.30 taka pAe the| kharca hue isa prakAra :586 / / ) tA01 aprelasaM 10 navambara mana 1930 taka 293|||-|| kAgaja kharca, jo dhUmImala dha. prApta hue isa prakAra : maMdAsa, mathugadAma rAmajIdAsa 25PI) prAhakome vamala hue maya vI.pI. tathA tathA jhannamala pannAlAla kArAjI ___ -rajiSTarI pASTeja Adike (ima rakama aura jauharImala sargaphako diyaM / meM 100) vI. pI. poSTeja prAdi ke 393 / / ) chapAI 5se 10 kiraNa tathA raipara zAmila haiN)| kI bAbata gayAdatta prema ko diye| 052) vIra-sevakamaMdhake 63 matasyoM kI bAbana -2|||-) gAmA bAiMDarako kiraNa 5 se 10 takakI baMdhAI bAbata diye| madamya myAna meM 'anakAnta' gyAna meM jamA 185) vetanameM diye isa prakAra :kiye gye| 115) paM0 durgApramAko 7 mAsa ke / 78) sahAyatArtha prApta hue| 66) paM0 matIzacaMdrako 51 dina ke / vIra-dInA-citroMkI vikrIma paae| 70) pASTeja svartha, madhya 12) kula pI. - - ---- ---- - ---- aija barca paashrmke| ____58) 11-11 sTezanarI khrc| 14|mAmayika patroMke maMgAnameM saarc| 5/-) / munarika bAta kharca- . 5220) lagabhaga yA Baa TrAmbe va tA~ge bhAdi meN| gA- blAkamarammata zrAdi phuTakara - - 42) jo maMyaka kiraNa 11, 12kI purI chapAI, baMdhAI, poSTeja aura kucha kArAja bhAvikI pAvana bhaMgajana sarca karanA tathA nA bAkI hai| 26004) mugalakizora mumatAra aSikSAvA 'samantabhadrAzrama' Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 thor3A hai| --- O hAtA#fo bhanekAnta [varSa 1, kiraNa 11, 12 apanI lAgatase tayyAra karAyA hai aura 'bhanekAnta'ko isakI kApiyA~ bheTa kI haiM / ataH unakI isa kRpAke liye jitanA bhI AbhAra pradarzita kiyA jAya vaha isa kiraNake prAraMbhameM josundara tiraMgA citra lagA hai usakA koI vizeSa paricaya denekI jarUrata nahIM haivaha darzakoMko apanA paricaya khuda hI de rahA hai| phira mere manakA udgAra bhI itanA jarUra batalA denA hogA ki eka nirjanasthAna meM jalAzayake taTa para, jisameM kamala phUla rahe haiM, vRkSa ___ sajanoM ! Aja maiMne 'anakAnta' kI dasamI kiraNa ke nIce eka nigraMtha digambara muni padmAsana lagAye " samApta kI hai / mere manameM jo zraddhA isa patrake saMgame dhyAnAruDha baiThe haiM, unake roma romasa zAMti tathA vIta paidA ho gaI hai usako maiM zabdoM dvArA kahaneko asamartha gagatA Tapaka rahI hai aura mAtA hI nahIM hU~ kintu ayogya bhI hU~; parantu mere manakA unhoMne apanI AtmAmeM ahiMsAkI pUrNa pratiSThA karalI udgAra na ruka sakA isa vAste Apa sajjanoMkA kucha hai- ahiMsAkI sAkSAn mUrti bane hue haiM-isIse amUlya samaya letA hU~ so kSamA karanA / unake pAsa eka hariNa aura mAmane siMha nivag ho kara jainaitihAmakI khojakA jo kAma 'anakAnta' kara baiThe haiM * / hariNake cittameM kucha udvega nahIM, vaha siMha rahA hai vaha jainiyoMke vAste eka amUlya Thosa vastu hai| ko mAmane dekhatA huA bhI prasanna manase nirbhaya baiThA bhAratakA itihAsa bhI isake binA adhurA hI hai, isako hai, aura siMhake mukhamaNDala para koI karatA nahIM kiMtu zAmila karake hI bhAratake itihAsakA gaurava bar3ha sanavatAkA bhAva hai, usakA hRdaya isa samaya vaira tathA katA hai aura yaha usake liye sonameM sugaMdhakA kAma deSase zanya mAlUma hotA hai aura vaha TakaTakI lagAye aura karaMgA / isa liye isa patrakA avalokana karanA hara muni mahArAjakI ora dekha rahA hai, mAnoM unake Atma- eka eka dharmapremIke liye AvazyakIya hai / rahe jainI bhAI, prabhAva aura yogavalase kIlita huA saba kucha bhUla ' unako to tana mana dhanase isakI rakSA karanA cAhiye gayA hai| aura zAyada kucha phAsalese isI liye baiThA aura parama prabhAvanAkA kAma samajha kara pratyeka maMdira ki usase kisIko bhaya mAlama na ho / catara citrakAra jImeM ise maMgAnA cAhie isake sivAya' jo vidvAn na citra meM, ni.sanmeha, ina saba bAtoMko lekara acchA haiM-cAhe ve digambarI,zvetAmbarAnoM, sthAnavAsI bhAva citrita kiyA hai / isa prakArake citra bare hI hoM, bAIsa Toleke hoM,terahapaMthI hoM yA pAyI zAntidAyaka tathA U~ce bhAvoM ke utpAdaka hote haiN| yaha una sabako apane acche pacche lekhoMse isI pitra bhImAna bAba choTelAlajI jaina Isa kalakattAne suzobhita karanA cAhiye aura isa samUce jainasake ___*jisake prAtmAmeM ahiMsA kI pratimA hotImA kA eka bhAdarza patra banAnA cAhiye / yaha parama prabhAdevA tyAga ho jAtA hai, yaha bAta patalipike nimna vAyase banAkA kAma sarvasammanoMkA hitecI ahiMsAmavijJAyAM vatsaliyo berasyAgaH / mAnIrava jaina varNI prayAsa Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArivana, kArvika, bIrani0saM02456] viSiSa viSaya vividha viSaya 1 pAritoSikakI avadhi-vaddhi apane lezvameM, jo anekAntakI jvI kiraNameM pR0 360 . para mudrita huA hai, eka bAta yahabhI likhIdhI kizvetAlamaprAya jainapranthoMkI khojaka bhAndolanako uThAye - mbara graMthoM meM bheNikake pUrva bhavoMkA varNana nahIM miltaa| hue sAla bhara ho gayA aura 5 mahIne usa vijJapri . isakA prativAda karate hue kalakattese muni darzanavijanaM04 ko prakAzita hue bhI ho cuke, jimameM khoja yajI likhane :kiye jAne yogya27 prAcIna graMthAMkA kacha vizeSa pari ___ "yaha ullemva satyazise dUra hai kyoMki zrIhamapandra caya diyA gayA thA, unake liye 1500 ma0pAritoSika marijIna tripAThazalAkA caritrAntargata mahAvIracaritra kI yojanA prakAzita kI gaI thI-yaha prakaTa kiyA parva 10 meM zreNikake pUrvabhavakA varNana diyA hai| gayA thA ki kima kisa pranthako khojane vAleko kina zoMke mAtha kyA pAritopika diyA jAyagA-aura 3 tIrthaMkaroMke cinha mAtha hI yojakartAoM tathA dUsaraM sajjanosa kucha vizeSa 'anakAnta' kI dUsarI kiraNa meM prakAzita 'tIrthakaroM nivedana bhI kiyA gayA thA / parantu abhI taka samAja ke cinhoMkA rahasya' nAmaka lagya para jo sampAdakIya ne isa ora kucha bhI dhyAna nahIM diyA / umIkA pari- noTa diyA gayA thA umamezvetAmbagekI mAnyatAkA kArDa NAma hai jo khoja-sambaMdhI kahIM meM bhI koI samAcAra ullegya nahIM kiyA gayA thA / ima para muni darzanavijaya. nahIM mila rahA hai aura ima kAmakaM liye 31 agamna jI, ukta nATakA abhinandana karane aura use pasanda san 1930 takakI jo avadhi rakAbI gaI thI usako karate hue, zvetAmbarIya mAnyatA isa viSaya meM kyA hai pUrNa hue bhI DhAI mahIne bIta cuke haiM / jainasamAja aura usakA nimna do payoM dvArA macita karane haiM, jo prasiddha khAsakara jinavANI mAtAkI bhaktikA dama bhagnavAloM canAmyagacArya zrIhama candramarika abhidhAnacintAmaNi' ke liye yaha niHsandaha eka bar3I hI lajjAkA viSaya hai nAmaka kAzakaM pA haiM :jo ve isa ora koI Thosa prayatna na kreN| prantha maba prA- vapoganAM'zcaH plavagaH kraunyco'mbnikHshshii| cIna tathA khAsa mahatvake haiM aura unake milane para jaina karaH zrIvatmaH khatrI mahipaH sakarastathA // 47|| sAhityakI bahuta hI zrIvRddhi hogI / ataH vidvAnA tathA zAsabhaMDAroke saMrakSakoMko ima aura strAma yAMga danA zyanA baja mRgazchAgo nanyAva ghaTo'pi c| cAhiye / unheM isa bAra protsAhita karane ke liye pAri- ko nIlotpalaM zaMgvaH phaNI mihAnA banAletoSikakI sAdha 31 maI man 1931 taka bar3hA -vaadhidvkaag| inameM spaSTa hai ki zvanAmmara sampradAyameM bhI ina dagaI hai / isa zrama taka jo bhAI kimI bhI anya kI / khoja lagAe~ge ve niyata pAritopika pAna ke hakadAra cinhoMkA nIrthakagaMkIvajAoMke ciha mAnA gayA hai| va hoNge| jinheM graMthoMkA paricaya tathA zane Adi jAnane ho, cinhameM itanA vizeSa hai ki sumatinAtha, zItalake liye ukta vijJapri naM04kI AvazyakatA ho ve uma nAtha, anantanAtha aura bhagnAthake zocinha pajAmArAdi digambara pranyoMmeM kramazaH koka, zrIvata, zalya-zeSa, kI kApI pAzramase maMgA sakate haiN| pora masya-meSa diye haiM unake sthAna para hamacandrAcArya mazaH koca (bagalA), zrIvanma, zyana, (bAla) uttarapurANameM zreNikake pUrvabhava-varNana-bAne pATha aura naMdyAvartakA vidhAna kiyA hai| mAlUma nahIM sabhI paramApati karate hue, mobanArasIdAsajI ema.e. ne zvetAmbara pranyoM meM ye hI cinda mAne gaye haiM yA unameM na Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta - [varSa 1, kirA. 11, 12 bhI digambara pranthoMkI taraha kucha kucha matabheda dRSTigocara upAdhyAyajIne apanI prati parase jo unako jA~cA to hotA hai| AzA hai hamAre zvetAmbara vidvAna ima vipaya usameM bhI ve saba padya pAye gaye haiM aura isaliye ve isa kA khulAsA bhI prakaTa kreNge| nizcaya para A gaye haiM ki donoM pratiyoM eka hI grantha 4 karNATaka jenakavi kI haiN| aisI hAlatameM yaha prantha yogIndra devakA racA huA hai yA rAmasiMhakA, yaha niHsandeha eka kaThina samasyA karNATaka jaina kaviyoMkA jo pUrA paricaya upayogI upasthita ho gaI hai, kyoMki eka pratikI puSpikAmeM anukramaNikAoM ke sAtha pustakAkAra nikAlanakI pre- yogIndra devakA nAma diyA hai aura dUsarekI puSpikAmeM raNA gata kiraNameM(pa0 488 para) kI gaI thI aura usa gamasiMhakA nAma pAyA jAtA hai| isase isa pranthakI ke liye 2001 ma0ke karIba lAgatakA tasvamInA kiyA anya pratiyA~ bhI vojI jAnI jarUrI haiN| vidvAnoMko gayA thA, usa para abhI taka kisI bhI dAnI mahAzayana apane apane yahA~ ke bhaNDAroMko dekha kara usakI sa. koI lakSya nahIM diyaa| hA~, bAbU mAIdayAlajI bI. e. canA danA cAhiya / rahA kucha padyAma rAmAsahakA nAma hAnakI bAra usake viSayameM upAdhyAyajIna eka kalpanA ne yaha icchA jAra vyakta kI hai ki vaha pustaka avazya yaha upasthita kI hai ki paramAtmaprakAzake padya naM0188 chapanI cAhiye aura sAtha hI unhoMne usake liye dasa meM jaise 'bhAu saMti bhaNeI" ke dvArA 'zAnti' rupayekI sahAyatAkA bhI vacana diyAhai / AzA hai dUsare pA nAmakA ullekha kiyA hai| kahIM usI prakArakA yaha rAmasajjana bhI isa ora dhyAna deMge, jisase usake chapAna siMhakA ullekha to nahIM hai| ataH isakI bhI jA~ca hone bAdikI yojanA kI jA ske| aisI pustakoMke prakA- kI jarUrata hai| yadi aisA ho to rAmasiMha yogIndradevase zita karane meM samAjakA gaurava hai aura unase usake i- bhI pahaleke koI prAcIna vidvAna Thaharate haiN| tihAsAvika para bahuta kucha prakAza par3atA hai| 6 yogamAga 5dohA-pAhaDa yaha kiraNa dhAraNAse bahuna bar3ha gaI aura pichalI zrI0 e.ena. upAdhyAyajIke bheje hue aMgrejI lekha tIna kiraNoM jitanI moTI ho gaI,phira bhI isameM 'yoga bhArga nAmake lekhako denekA avasara nahIM mila sakA, kAjo anuvAda yogIndradevakA eka aura apabhraMzamaMtha' jisakA niHsandeha kheda hai |paashaahai isake liye pAThaka nAmase anekAntakI gata kiraNameM prakAzita huA hai tathA lekhaka mahAzaya kSamA kareMge |nye varSase isakA usa para noTa dete hue dehalIkI 'dohApAhura'kI pratikA ThIka silasilA zurU kiyA jaaygaa| aba paricaya karAyA gayA thA aura yaha sUcita kiyA 7 samAlocanAthe prApta pastaka gayA thA ki usameM usake karvAkA nAma 'rAmasiMha' muni kula pustakeM samAlocanAke liye prApta huI rassI - diyA hai| sAtha hI, usake kucha pacoMko uddhRta karake haiN| anavakAzake kAraNa unakI abhI taka koI samAyaha bhI batalAyA gayA thA ki usameM mAtra dohe hI nahIM locanA nahIM kI jA sakI aura na kucha paricaya hI kintu dUsare banda bhI haiM aura vaha mAtra apabhraMza bhASA diyA jA sakA hai| agale varSa meM samAlocanAI nAma meM tInahI kintu usameM prAkava tayA saMtabhI se 'bhanekAnta' kI ekatIhI khAsa kiraya nika paca pAye jAte haiM aura una sabako apanI prati parase lanekA vicAramA usa samaya saba para yahacAna jA~canekI 8 upAdhyAyajIko preraNA kI gaI thii| rivaajaavgaa| preSaka mahArAya rkhn| Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ip :: *SS : * ...... . samantabhadrAzrama-vijJapti naM. 3 lamaprAya janagraMthoMkI gvAja samantabhadrAzrama 'mAhityika pAritoSika phaMDa nAmakA eka vibhAga yAMnA gayA hai, jisakA pahalA kArya hogA / lapraprAya jainapranyAkI myAMja / bahunama mahatva prAcIna grantha ma hai jinake | nAmAdikakA patA nA ca nanA hai-kinanAka vAkya bhI udadhana milana hai paraMtu va prantha milana nahIby mAnama nahIM kaunama bhagadvArakI kAnakoTagame par3e hue apanA jIvana zepa kara raha hai. athavA kara cakaM : / haiN| jinavANI mAtA ke bhanI athavA janI kahalAne vAlA giya yaha eka bar3e hI kalaMka nathA lajA kA viSaya hai jo abhI taka unakI pyojaka niya kAI maMgaTina prayAna nahIM kiyA gyaa| yadi ma prathAko gyojaka niya pAritopika nikAlA jAya nA umama bahanAko zAma bhaMDAgako andrI narahane / TaTolanakI preraNA ho sakatI hai| aura isa taraha kitane hI prathAkA panA banakara unakA uddhAra honekI / abhI pUrgamabhAvanA hai| yadi kucha dina aura emInAparvAhIma bAna gaya nA yA, saMbhAvanA bhI miTI jAyagI aura phira kimI mI malya athavA vyaya para unakA darzana nahI ho makaMgA-kavAna paratAvA hI pahanAvA avaziSTa raha jAyagA: kyoki adhikAMza bhaMDAgaM kI hAlata bar3I hI zocanIya hai aura unameme dina para dina naSTa bhraSTa nathA nA hAna cale jAna hai| ana isa viSaya meM aba jaga bhI lApavAhI nahI honI cAhie / imAni zrAja mamAja ke mAmale mahI kucha pranyannAMka nAma kanvaM jAna hai jinakI gvAnakI mAna jamAta hai aura jinakA gyAja ke liya / pAritoSika niyata kiyA jAnA cAhiMya mAdhahI. pragaka anya para jA pAgniApika diyA jAnA cAhiye / umaM bhI macita kiyA jAnA hai| zrAra jinavAgI mAnake manA nayA paganana nAcAyAMkI kIniyAma / prema rakhane vAle mAjanAMma prArthanA kI jAnI hai ki ve jima pratyaka udvArA apanI zrogma pAgniIpika danA mvIkAra kareM umama zItra macita kare. jimama myAja karane vAnI ke liye kuda manaki mAtha pAritApikakI ghoSaNA nikAlI jAya aura yAjakA kAma mAtra praarNbhaaNjaay| eka mAtha bAtama prathAkI pAritoSika ghoSaNA nikalane para pyAja ke kAmama logAMkI nika pranihAMgI. mamamaMgaki hanana prathAma meM koI nA uma bhaDAgme minaMgA aura iniye unakA patrimaya nahI jaaygaa| prata. ina mabhI pranyA para zIghra hI pAgniApika bhaga jAnA caahie| jo bhAI jima prantha para pAritoSika denA mvIkAra kareMge pratyakI prAni honepara vaha uTI nAma diyA jAyagA / pAzAma mahAna punya kAryama mabhI dharmapremI manjana zrora gyAmakara va mahAnabhAva jamA bhAga laMge jinaka, hadaya meM / prAcIna kIniyAka lApako sunakara eka prakArakA darda paidA hotA hai| jo bhAI kimI eka anya para paga : pAritoSika dene ke liye mamartha na hI ve ve hI apanI zAna ke anamAra hama phaM.dako mahAyatA damakana / haiM, jisameM zrAzrama unakI mahAyatAnamAra pAritoSikakI vyavasthA karamakaM / zrAzramakA uma phaMDa niyN| rupayakI pUrI jAna hai / yahAM para yaha prakaTa kara danA bhI ucita jAna pahanA hai ki ina paniyoMka ... lambakane pahale do pranyA para ma pAritoSika denA bAMkAra kiyA hai / damA prathA para : pAritoSikakI bIkAranA bhAna para pAgniApikakI ghoSaNA vAlI vidhi zIghra hI prakaTa kI jaaygii| udArahatya vyaniyoM ko apanImbIkAranA bhejakara hama vipayama apanakanatryakA zIghra pAnnana karanA cAhiya-1 Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * latamAya jainagrantha graMthakA ' kahA~ ullekha hai ? pAritoSika 1 jAmiddhi, saMskRta vAmimamannabhadra jinamanakRta harivaMzapugaNameM * 2 nanvArthamutra, TIkA, maM zivakoTi zrAcArya zravaNavangAla zilAlambanaM010meM 17) nava snAtra, maM0 vananandI prAcArya ___,, naM. 54meM 100) sumanimapraka,mA sumanidevAcAya 115zandavAcya, maMga vakrIva mahAmuni 16caDAmaNi, maM ' zrIvardhadevAcArya (4 utatvAnazAmana, ma mvAmimamantabhadra ullaMgva-paricayake liya damyA, janahinI bhAga 5 pR. 35. 8 janpanirNaya, maM paalaay' vidyAnaMdakRta zlokavAnikI 5vAdanyAya, maM kumAranaMdAcArya .. patraparganAma 18 pramANasaMgraha-bhASya. ma . anaMtI yAcArya middhivinizraya TIkAma 1. pramAgagamagraha,mamopanabhASya akanakadeva ... anantavIya ka bhApyame 12 middhiviniya, mala tathA mvopajJa bhAjya, ma / 13 nyAyaviniya, mUla nathA' .. nayA nyAyaviTIkAma T mbApajJa bhAgya, ma 14 vilanagakadarthana. ma. pAUmarI svAmI 15 myAdvAdamahAggava, maM. . nyAyavinizyAlaMkArama Y16 vidyAnaMdamahodaya, ma. * vidhAnAcArya vidyAnadAdikI aneka kRtiyoma 17 karmaprAbhana, TIkA. maH khAmimamantamA indra naMdikRta zrRtAvanAma 11) * 18 manmanitaka, TIkA, maM. manmanyAcArya vAdigajake pAzvanAthacaritama jIvamiddhi, maM anannAni prAcArya vAdigajake pAzvanAthacaritame middhibhapaddhati TIkA, maMH vIramanAcArya gagaNabhadra ke uttara pugagame sulocanA, ma . mahAmanAcArya jinamanakaM harivaMzapugagAme vagaMgagni, ma vipaMgAcArya 23 mArgaprakAza, maM. niyamamArakI TIkAma 5 zrutabandha. maM . 5 gaddhAnnavAcArya, maM: . AryadevAcArya malligNaprazAmta (zra0zi0 55) tathA vIranaMdikRta AcAramArama siddhAntamAra(tarka gaMtha)maM. . jayazaMmbara ke SaDdarzanamamukhayame 7 vAgarthamaMgraha pugaNa kaviparamagrI jinasanake AdipugaName T jagalakizora muglAra saMpUrNa patravyavahArakA patA :- adhiSThAtA "samantabhadrAzrama," karIlabArA. dhlii| " 10) mudraka aura prakAzaka, ayodhyApramAda goyniiy| gayATana prema, lotha mArakaMTa dehalI meM chapA / Page #660 -------------------------------------------------------------------------- _