Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 05
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003300/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ o3m pANinIya aSTAdhyAyI-pravacanam (aSTAdhyAyI kA sarala saMskRta bhASya evaM 'AryabhASA' nAmaka hindI TIkA) paJcamo bhAga: (SaSThAdhyAyAtmakaH) sudarzanadeva AcArya: Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ o3m tasmai pANinaye namaH pANinIya aSTAdhyAyI-pravacanam (aSTAdhyAyI kA sarala saMskRta bhASya evaM 'AryabhASA' nAmaka hindI TIkA) - - * paJcamo bhAgaH . (SaSThAdhyAyAtmakaH) - - pravacanakAraH DaoN0 sudarzanadeva AcArya: ema.e., pI-eca.DI. (eca.I.esa.) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka : brahmarSi svAmI virajAnanda ArSa dharmArtha nyAsa gurukula jhajjara, jilA jhajjara (harayANA) dUrabhASa : 01251-52044 53332 mUlya : 100 rupaye prathama vAra: 2000 - AryasamAja sthApanA divasa 10 apraila 1999 I0 mudraka :vedavrata zAstrI AcArya priMTiMga presa, gohAnA mArga, rohataka - 124001 dUrabhASa : 01262-46874, 57774, 56833 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ o3m pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anubhUmikA udAttAdi svaroM kA mahattva udAtta Adi svaroM ke mahattva ke sambandha meM maharSi dayAnanda ne sauvara nAmaka grantha kI bhUmikA meM likhA hai ( mahAbhASya 1 / 111 ) duSTaH zabdaH svarato varNato vA mithyAprayukto na tamarthamAha / sa vAgvajro yajamAnaM hinasti yathendrazatruH svarato'parAdhAt / / artha-jo zabda akAra Adi varNoM ke sthAna - prayatnapUrvaka uccAraNa- niyama aura udAtta Adi svaroM ke niyama se viruddha bolA jAtA hai usako 'mithyAprayukta' kahate haiM, kyoMki jisa artha ko jatAne ke liye usakA prayoga kiyA jAtA hai usa artha ko vaha zabda nahIM kahatA, kintu usase viruddha arthAntara ko kahatA hai / isaliye uccAraNa kiyA huA vaha zabda abhISTa abhiprAya ko naSTa karane se vajra ke tulya vANIrUpa hokara yajamAna arthAt zabdArtha-sambandha kI saMgati karanevAle puruSa ko hI duHkha detA hai / arthAt prayoktA ke abhiprAya ko bigAr3a denA hI usako duHkha denA hai| jaise- 'indrazatru' zabda svara ke viruddha hone se viruddhArthaka ho jAtA hai / 'indrazatru tatpuruSa samAsa meM to antodAtta hotA hai / indra arthAt sUrya kA zatru megha bar3hakara vijayI ho / 'indra'zatruH' yahAM bahuvrIhi samAsa meM pUrvapada prakRtisvara se AdyudAtta svara hotA hai aura zatru zabda kA artha yahI hai ki zAnta karanevAlA vA kATanevAlA 'indro'sya zamayitA vA zAtayitA vA' (nirukta 1 / 16 ) / so tatpuruSa samAsa meM to indra nAma sUrya kA zatru - zAnta karanevAlA megha AyA / jo puruSa - 'sUrya kA zAnta karanevAlA megha hai' isa abhiprAya se 'indrazatru' zabda kA uccAraNa kiyA cAhatA hai to usako antodAtta uccAraNa karanA cAhiye parantu jo vaha AdyudAtta uccAraNa kara deve to usakA abhiprAya naSTa hojAve kyoMki AdyudAtta uccAraNa se bahuvrIhi samAsa meM megha kA zAnta karanevAlA vA kATanevAlA 'sUrya' tthhregaa| isalie jaise apanA iSTa artha ho vaise svara aura varNa kA niyamapUrvaka uccAraNa karanA caahiye| jaba manuSya ko udAtta Adi svaroM kA ThIka-ThIka bodha ho jAtA hai taba vaha svara lage huye laukika aura vaidika zabdoM ke niyata arthoM ko zIghra jAna letA hai| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam jaise kisI eka pada ko AdhudAtta svarayukta dekhA to jAna legA ki isakA amuka artha meM amuka jit vA nit pratyaya huA hai, isaliye yahI isakA artha honA cAhiye, isase viruddha nahIM ho sktaa| aisA nizcaya svarajJa puruSa ko ho jAtA hai| ___ jaise-sa kartA / sa kartA / ina do vAkyoM meM do prakAra ke svara hone se do hI prakAra ke artha hote haiN| pahile vAkya meM 'luTa' lakAra kI kriyA hai| artha-vaha agale dina kregaa| aura dUsare kRdanta meM tRc-pratyayAnta zabda hai| artha-vaha karanevAlA puruss| udAtta Adi svara bodha ke binA vedamantroM kA gAna aura uccAraNa bhI yathArtha nahIM ho sakatA kyoMki SaDja Adi svara gAnavidyA meM upayogI haiM, ve udAtta Adi ke binA nahIM ho skte| jaise uccau niSAdagAndhArau nIcAvRSabhadhaivatau / zeSAstu svaritA jJeyA: ssddjmdhympnycmaa:|| (yAjJavalkyazikSA) artha-SaDja AdikoM meM niSAda aura gAndhAra to udAtta ke lakSaNa se RSabha aura dhaivata anudAtta ke lakSaNa se tathA SaDja, madhyama aura paMcama ye tInoM svarita svara se gAye jAte haiN| udAttAdi ke binA vedamantroM kA uccAraNa bhI priya nahIM lagatA aura jaba udAtta Adi ke sahita uccAraNa kiyA jAtA hai taba atipriya manohara lagatA hai| udAtta Adi svaroM kA paricaya pANinIya aSTAdhyAyI ke SaSTha adhyAya meM udAtta Adi svaroM kA vizeSa varNana kiyA gayA hai, ata: pAThakoM ke hitArtha yahAM unakA saMkSipta paricaya prastuta kiyA jAtA hai| (1) akAra Adi svaroM ke udAtta Adi guNa___maharSi pataJjalikRta vyAkaraNa-mahAbhASya ke anusAra akAra Adi svaroM ke udAtta Adi sAta guNa hote haiM- "sapta svarA bhavanti-udAtta:, udAttataraH, anudAtta:, anudAttatara:, svarita:, svarite ya udAtta: so'nyena viziSTaH, ekazruti: saptama:" (mahAbhASya 1 / 2 / 33) arthAt udAtta, udAttatara, anudAtta, anudAttatara, svarita, svarita meM jo udAtta hai vaha pUrvokta udAtta se viziSTa hotA hai, vaha udAtta aura ekazruti ye sAta svara haiN| (2) udAtta aura anudAtta kA lakSaNa pANinIya aSTAdhyAyI meM 'uccairudAtta:' (1 / 2 / 129) nIcairanudAtta:' (1 / 2 / 30) ye udAtta aura anudAtta svaroM ke lakSaNa haiN| ina sUtroM kA prAyaza: yaha artha samajhA jAtA hai ki jo akAra Adi svara UMcI dhvani se uccAraNa kiyA jAye vaha udAtta' hai aura jo nIcI dhvani se uccAraNa kiyA jAye vaha 'anudAtta' kahAtA hai, kintu aisA nahIM hai| ina sUtroM kI vyAkhyA meM maharSi pataJjali likhate haiM Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhUmikA "idamuccanIcamanavasthitapadArthakam / tadeva kaJcit pratyuccairbhavati, kaJcit prati ca niicaiH| evaM hi kazcit kaJcidadhIyAnamAha-kimuccai rokhyase zanairvartatAmiti / tameva tathA'dhIyAnamapara Aha kimantardantakenAdhISe uccairvartatAmiti / evamuccanIcamanavasthitapadArthakam, tasyAnavasthitatvAt saMjJAyA aprasiddhiH (mahAbhASya 1 / 2 / 29) / artha-UMcA aura nIcA yaha eka anavasthita (anizcita) padArtha hai kyoMki vahI kisI ke liye UMcA aura vahI kisI ke liye nIcA bhI ho sakatA hai| jaise koI kisI par3hate huye chAtra se kahatA hai ki-'kyoM UMce cillAte ho, dhIre-dhIre pddh'o'| phira usI chAtra ko vaisA par3hate huye dekhakara koI kahane lagA ki-'kyA dAMtoM ke andara-andara hI par3hate ho, UMce svara se par3ho' / ata: yaha UMcA hai, aura yaha nIcA hai yaha eka anavasthita padArtha hai, ata: udAtta aura anudAtta saMjJA kI siddhi nahIM ho sktii| isa zaMkA ke samAdhAna meM maharSi pataJjali likhate haiM-siddhaM tu samAnaprakramavacanAt / siddhametat / katham ? samAnaprakrama iti vaktavyam / ka: puna: prakrama: ? ura: kaNTha: zira iti| artha-samAna prakrama ke kathana se udAtta aura anadAtta saMjJAoM kI siddhi hotI hai| yahAM prakrama zabda sthAna artha kA vAcaka hai aura samAna zabda kA artha-eka hai| kaNTha aura tAlu Adi pratyeka uccAraNa-sthAna UMce aura nIce bhAgoM se yukta hai| 'uccairudAtta:' isa sUtra kA abhiprAya yaha hai ki kaNTha Adi uccAraNa-sthAna ke UMce bhAga se uccAraNa kiyA jAnevAlA akAra Adi svara udAtta kahAtA hai aura bhIcairanudAtta:' isa sUtra kA tAtparya yaha hai ki kaNTha Adi uccAraNa-sthAna ke nIce bhAga se uccAraNa kiyA jAnevAlA akAra Adi svara anudAtta kahAtA hai| dhvani ke UMcA aura nIcA hone se udAtta aura anudAtta svara nahIM banatA hai| udAtta aura anudAtta kI uccAraNa-vidhi ke sambandha meM maharSi pataJjali ne likhA hai (1) AyAmo dAruNyamaNutA khasyetyuccaiHkarANi zabdasya / AyAmo gAtrANAM nigrahaH / dAruNyaM svarasya, dAruNyaM rUkSatA / aNutA khasya, kaNThasya sNvRttaa| uccaiHkarANi zabdasya (mahAbhASyam 1 / 2 / 29) / artha-kaNTha kA AyAma dAruNatA aura aNutA ye tIna akAra Adi svaroM ke uccairbhAva meM kAraNa haiN| gAtra zarIra ke avayavoM kA nigraha 'AyAma' kahAtA hai| svara kI rukSatA ko dAruNatA kahate haiM aura kaNTha kI saMvRtatA (banda honA) aNutA kahAtI hai| (2) 'anvavasargo mArdavamurutA khasyeti nIcaiHkarANi zabdasya' (mahA0 1 / 2 / 30) / artha-kaNTha kA anvavasarga, mArdava aura urutA ye tIna akAra Adi svaroM ke nIcairbhAva ke kAraNa haiN| gAtra=zarIra ke avayavoM kI zithilatA 'anvavasarga' kahatA hai| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam svara kI komalatA ko 'mAdarva' kahate haiM / kaNTha kI vivRtatA ( khulA honA) ustA kahAtI hai / (3) svarita kA lakSaNa pANini muni ne svarita kA yaha lakSaNa kiyA hai ki 'samAhAraH svarita: ' (1 / 2 131 ) arthAt ukta udAtta aura anudAtta svaroM kA jo samAhAra = sammizraNa hai, vaha svarita kahAtA hai| svarita kI racanA meM kitanI mAtrA meM udAtta aura kitanI mAtrA meM anudAtta kA mizraNa hai, isa tathya ko samajhAne ke liye pANini muni likhate haiM- 'tasyAdita udAttamardhahasvam' ( 1 / 2 / 32 ) svarita ke prArambha meM AdhI mAtrA - bhAga udAtta aura anta meM zeSa mAtrA - bhAga anudAtta hotA hai / jaise ki 'kanyA' zabda meM dvimAtrika 'A' svarita hai / isake Adi kI AdhI mAtrA udAtta hai aura zeSa 11/2 Der3ha mAtrA anudAtta hai| aisA hI sarvatra smjheN| pANini muni ke svaritaviSayaka isa sUkSma lekha kI stuti meM maharSi pataJjali likhate haiM- 'tadyathA kSIrodake sampRkte AmizrIbhUtatvAnna jJAyate kiyat kSIram, kiyadudakam, kasminnavakAze kSIram, kasmin vodakamiti ? evamihApyAmizrIbhUtatvAnna jJAyatekiyadudAttam, kiyadanudAttam, kasminnavakAza udAttam, kasminnavakAze'nudAttam ? tadAcArya: suhRd bhUtvA'nvAcaSTe - iyadudAttamityadanudAttamasminnavakAza udAttam, asminnavakAze'nudAttam' ( mahAbhASyam 1 / 2 / 33) / artha-jaise dUdha aura pAnI ke mila jAne para yaha vidita nahIM hotA hai ki isa mizraNa meM kitanA dUdha aura kitanA pAnI hai tathA kisa ora dUdha aura kisa ora pAnI hai / vaise hI yahAM 'svarita' meM bhI udAtta aura anudAtta ke mizrita hojAne se yaha jJAta nahIM hotA hai ki isameM kitanA udAtta aura kitanA anudAtta hai tathA kisa ora udAtta aura kisa ora anudAtta hai| isa sUkSma tathya ko AcArya pANini muni ne hamArA mitra banakara hameM upadeza kiyA hai ki 'svarita' meM itanA mAtrA bhAga udAtta aura itanA mAtrA - bhAga anudAtta hai tathA isake pUrva bhAga meM AdhI mAtrA - bhAga udAtta aura zeSa mAtrA - bhAga anudAtta hai| (4) svaritavartI udAtta svarita ke pUrva bhAga meM jo udAtta kA aMza hai vaha pUrvokta svatantra 'udAtta' se viziSTa hai, jaise ki maharSi pataJjali likhate haiM- 'svarite ya udAtta: so'nyena viziSTa: ' ( mahAbhASya 1 / 2 / 33) arthAt svarita meM jo udAtta hai vaha anya arthAt svatantra udAtta se vizeSa hai / (5) svarita ke bheda yAjJavalkyazikSA Adi granthoM meM svarita ke jAtya, abhinihita, kSaitra, prazliSTa, tairovyaJjana, tairovirAma, pAdavRtta aura tAthAbhAvya ATha bheda batalAye haiN| inakI vyAkhyA adholikhita hai Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhUmikA (1) jAtya-jo svarita apanI jAti (janma-svabhAva) se svarita hotA hai arthAt jo anudAtta kisI udAtta svara ke saMyoga se svarita nahIM banatA hai use 'jAtya' svarita kahate haiN| jaise-kanyA / dhAnyam / kva / svaH / (2) abhinihita-ekAra tathA okAra se pare jahAM akAra kA lopa athavA pUrvarUpa ho jAtA hai use prAtizAkhyoM meM 'abhinihita' sandhi kahate haiN| isa sandhi ke kAraNa udAtta ekAra athavA udAtta okAra se pare anudAtta akAra kA lopa athavA pUrvarUpa ho jAne para jo svarita hotA hai use 'abhinihita' svarita kahate haiN| jaise-te+avantu te'vantu / veda:+asi vedo'si| (3) kSepra-i, u, R, lU ke sthAna meM ac pare hone para jo ya, va, ra, l Adeza rUpa sandhi hotI hai ise pratizAkhyoM meM kSetra' sandhi kahA gayA hai| isa sandhi ke anusAra udAtta ikAra, ukAra ke sthAna meM ya, v Adeza hone para jisa uttaravartI anudAtta ko svarita ho jAtA hai use 'kSepra' svarita kahate haiN| jaise-vAjI+arvan=vAjyarvan / nu+indr=nvindr| (4) prazliSTa-do acoM ke mela se jo sandhi hotI hai use 'prazliSTa' sandhi kahate haiN| 'prazliSTa' sandhi ke kAraNa honevAlA svarita 'prazliSTa' svarita kahAtA hai| jaise-jhuci+iva-sucIva / abhi+indhatAm abhiindhtaam|| (5) tairovyaJjana-eka pada meM athavA aneka padoM meM udAtta svara se pare vyaJjana se vyavahita jo svarita hotA hai use tairovyaJjana' svarita kahate haiN| jaise-iDe, rantai, havyai, kaavye| (6) tairovirAma-saMhitA meM eka pada ke padapATha meM jaba avAntara pada-virAma darzAyA jAtA hai, taba una pada-vibhAgoM ke uccAraNa ke madhya meM ekamAtrA athavA ardhamAtrA kAla kA vyavadhAna kiyA jAtA hai use pratizAkhya granthoM meM 'avagraha' kahA gayA hai| isa avagraha meM eka mAtrA athavA ardhamAtrA kAla kA vyavadhAna virAma ke tulya hone se evaM saMhitA-dharma kA vyAghAta ho jAne se udAtta se uttaravartI anudAtta ko svarita prApta nahIM hotA hai| ata: usa saMhitAbhava ko tirohita mAnakara kiyA gayA svarita 'tairovirAma' svarita kahAtA hai| jaise-gopatAviti goptau| yajJapatiriti yjnyptiH| (7) pAdavRtta-saMhitA meM jahAM padAnta aura padAdi do acoM meM sandhi nahIM hotI use 'vivRtti' kahate haiN| aise sthaloM meM padAnta udAtta se pare jahAM padAdi anudAtta ko svarita hotA hai use 'pAdavRtta' svarita kahate haiN| jaise-madhye satyAnRte ava pazyan / dhruvA asadannRtasya / (8) tAthAbhAvya-udAttAdi aura udAttAnta ke madhya meM yadi avagraha ho to use 'tAthAbhAvya' svara kahate haiN| jaise-tamUnaptre iti tarnu nptre| yahAM 'nU' avagraha svarita hai Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam isase pUrvavartI 'ta' aura uttaravartI 'na' ye donoM udAtta haiN.| ata: ise 'tAthAbhAvya' svarita svara kahate haiN| (6) ekazruti sAtavAM svara ekazruti hai| maharSi pataMjali ne ekazruti svara kI yaha vyAkhyA kI hai 'kiM punariyamekazrutirudAttA, AhosvidanudAttA ? nodaattaa| kathaM jJAyate ? yadayamuccaistarAM vA vaSaTkAra: (1 / 2 / 35) ityAha / kathaM kRtvA jJApakam ? atantraM taranirdeza: / yAvaduccaistAvaduccastarAmiti / yadi tarhi nodAttA, anudAttA / anudAttA ca n| kathaM jJAyate ? yadayam-'udAttasvaritaparasya sannataraH' (1 / 2 / 40) ityAha / kathaM kRtvA jJApakam ? atantraM taraGnirdeza: / yAvatsannastAvat sannatara iti / saiSA jJApakAbhyAmudAttAnudAttayormadhyamekazrutirantarAlaM hiyate' (mhaabhaassym)| artha-kyA yaha ekazruti udAtta hotI hai athavA anudAtta ? udAtta nahIM hotI hai| kaise jAnA jAtA hai ? AcArya pANini muni ne 'uccastarAM vA vaSaTkAra:' (1 / 2 / 35) yaha sUtra jo banAyA hai| udAtta kaho vA udAttatara 'uccastarAm' kaho, eka hI bAta hai| yadi ekazruti udAtta hotI to uccastarAM vA vaSaTkAraH' (1 / 2 / 35) isa sUtra meM uccastarAm kahane kI AvazyakatA nahIM thI kyoMki 'yajJakarmaNyajapanyUlasAmasu' (1 / 2 / 34) isa sUtra se 'ekazruti' kI anuvRtti thI hI, phira ukta sUtra meM uccastarAm' (udAttatara) kathana se jJApaka hotA hai ki ekazruti' udAtta nahIM hotI hai| udAtta aura udAttatara meM vizeSa antara nahIM hai| yadi ekazruti udAtta nahIM hai to vaha anudAtta bhI nahIM hotI hai| kaise jAnA jAtA hai ? AcArya pANini muni ne 'udAttasvaritaparasya sannataraH' (1 / 2 / 40) meM jo sannatara (anudAttatara) kahA hai| yaha kaise jJApaka hotA hai ? yadi 'ekazruti' anudAtta hotI to 'udAttasvaritaparasya sannataraH' (1 / 2 / 40) meM 'sannatara' kahane kI AvazyakatA nahIM thI, kyoMki 'ekazrutidUrAt sambuddhau' (1 / 2 / 33) se ekazruti' kI anuvRtti thI hii| phira isa pRthak 'sannatara' kathana se jJApaka hotA hai ki ekazruti' anudAtta nahIM hotI hai| ata: ina ukta jJApakoM se yaha sAra nikalatA hai ki ekazruti' na udAtta hai aura na anudAtta hai| isameM dUdha aura jala ke mizraNa ke tulya udAtta aura udAtta kA bheda tirohita ho jAtA hai| ata: yaha eka pRthak svara hai| (7) udAtta Adi svaroM ke cihna Rgveda Adi saMhitA-granthoM meM udAtta Adi svaroM ko prakaTa karane ke liye kucha cihna nirdhArita kiye gaye haiM jinheM vedamantroM para aGkita karake udAtta adi svaroM ko abhivyakta kiyA gayA hai| Rgveda, yajurveda aura atharvaveda meM udAtta ke liye koI cihna nahIM hai| anudAtta ke liye svara meM adhorekhA dI jAtI hai| jaise-agniH / svarita ke liye Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhUmikA svara para upari-rekhA aMkita kI jAtI hai| jaise-kanyo / sAmaveda meM udAtta, anudAtta aura svarita svaroM ke liye 1, 2, 3 aMka nirdhArita kiye gaye haiN| jaise-agni: agni| kanyA knyaa| svarAGkana-vidhiH___pANini muni ne svarAGkana kI yaha vidhi batalAI hai ki-'anudAttaM padamekavarjam' (6 / 1 / 158) svara-prakaraNa meM yaha paribhASA-sUtra sarvatra pravRtta hotA hai arthAt svara prakaraNa meM jisa eka pada meM udAtta vA svarita jisa varNa ko vidhAna kareM usase pRthak jitane varNa hoM, ve saba anudAtta hote haiN| jaise-gopAyati, dhUpAyati / yahAM 'dhAto:' (6 / 1 / 159) se dhAtu ko antodAtta svara vidhAna kiyA gayA hai ata: gopAya' dhAtu kA antima svara (a) udAtta hokara zeSa saba svara anudAtta ho jAte haiN| tatpazcAt 'udAttAdanudAttasya svarita:' (8 / 4 / 66) se udAtta se paravartI svara anudAtta ho jAtA hai| jaise ki Upara-gopayAti, dhUpAyati udAharaNoM meM darzAyA gayA hai| ___'anudAttaM padamekavarjam' (6 / 1 / 158) isa sUtra ke prayojana ke viSaya meM pataMjali muni likhate haiM Agamasya vikArasya prakRteH pratyayasya ca / pRthaksvaranivRttyarthamekavarja pdsvrH|| (mahA0 6 / 1 / 158) artha-Agama, vikAra, prakRti aura pratyaya kA pRthak-pRthak svara na ho isaliye isa sUtra kA Arambha kiyA hai| jaise-- (1) Agama-catvAraH / anaDvAha: / yahAM catur aura anaDuh zabdoM ko jo 'Am' Agama huA hai, usI kA svara rahatA hai aura prakRtisvara kI nivRtti ho jAtI hai arthAt prakRti aura Agama ke donoM svara ekapada meM eka sAtha nahIM raha skte| (2) vikAra-jo kisI varNa vA zabda ko Adeza hotA hai use vikAra kahate haiN| jaise-asmA, danA / yahAM asthi aura dadhi zabda prathama AdhudAtta haiM, pazcAt tRtIyA-Adi ajAdi vibhaktiyoM meM inheM udAtta anaG Adeza hokara prakRti aura ukta Adeza ke do svara prApta hote haiM, so nahIM hote, apitu Adeza kA svara hotA hai| (3) prakRti-dhAtu vA prAtipadika jisase pratyaya utpanna hote haiM use prakRti kahate haiN| jaise-gopAyati, dhUpAyati / yahAM prakRtisvara gopAya, dhUpAya dhAtu ko antodAtta aura pratyayasvara 'Aya' pratyaya ko AdhudAtta do svara prApta haiM, so na hoM kintu pratyayasvara ko bAdha ke prakRtisvara hojaave| (4) pratyaya-jo dhAtu vA prAtipadika se kiyA jAtA hai use pratyaya kahate haiN| jaise- kartavyam, taittirIya: / yahAM 'kR' dhAtu aura tittira prAtipadika se 'tavya' aura 'cha' Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam pratyaya huA hai, prakRti aura pratyaya donoM svara prApta haiM, so na hoM, kintu prakRtisvara ko bAdha ke pratyaya kA AdhudAtta svara hotA hai| (8) SaDja Adi sAta svara gAndharvaveda meM SaDja, RSabha, madhyama, paJcama, dhaivata aura niSAda ina sAta svaroM kA ullekha hai| nAradIya zikSA meM ina SaDja Adi svaroM ke uccAraNa kA mayUra adi kI upamA se sundara varNana kiyA hai SaDjaM vadati mayUro gAvo rambhanti carSabham / ajAvike tu gAndhAraM krauJco vadati madhyamam / / puSpasAdhAraNe kAle kokilA vakti paJcamam / azvastu dhaivataM vati niSAdaM vakti kunyjrH|| (nA0zi0 1 / 5 / 3-4) artha-mora SaDja svara bolatA hai| gauveM RSabha svara meM rAMbhatI haiN| bher3a aura bakarI gAndhAra svara meM mimAtI haiM / krauJca pakSI madhyama svara meM kUjatA hai| puSpa-sAdhAraNa arthAt vasanta Rtu meM koyala paJcama svara meM kUkatI hai| ghor3A dhaivata svara meM hinahinAtA hai aura kuJjara hAthI niSAda svara meM ciMghAr3atA hai| nAradIya zikSA ke isa lekha se prakaTa hotA hai ki saMgIta-vidyA ke ye SaDja Adi svara Upara likhita mayUra Adi pazu-pakSiyoM ke zabdo ke adhyayana se saMgItazAstra meM grahaNa karake vikasita kiye gaye haiN| (6) SaDja Adi kA udAtta Adi meM antarbhAva-.. gAndharvaveda meM jina SaDja Adi svaroM kA upadeza kiyA gayA hai ve hI vaidika saMhitAoM meM udAtta Adi svaroM ke nAma se kahe gaye haiN| jaisA ki paNini zikSA meM likhA hai udAtte niSAdagAndhArAvanudAtta RSabhadhaivatau / svaritaprabhavA hyete ssddjmdhympnycmaa:|| (pA0zi0 pR0 12) artha-SaDja Adi sAta svaroM kA udAtta Adi tIna svaroM meM antarbhAva ho jAtA hai| niSAda aura gAndhAra udAtta svara haiN| RSabha aura dhaivata anudAtta svara haiN| SaDja, madhyama aura paJcama svara svarita svara se utpanna huye haiN| ina udAtta Adi svaroM kA zikSA vedAGgaviSayaka yAjJavalkya-zikSA Adi granthoM ke adhyayana se yathAvat parijJAna prApta kreN| -sudarzanadeva AcArya, saMskRta sevA saMsthAna 15 / 3 / 99 I0 776/34, harisiMha kAlonI, rohataka (harayANA) Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamabhAgasya pratipAditaviSayANAM sUcIpatrama 4 // saM0 viSayAH pRSThAGkAH saM0 viSayAH pRSThAGkAH SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH |21. samprasAraNa-vikalpa: dvivacanaprakaraNam | AkArAdeza-prakaraNam 1. prathamasyaikAca: 11. ziti 2. dvitIyasyaikAca: 22. AkArAdeza-pratiSedhaH 3. dvirvacanapratiSedhaH 3/3. ghani 4. abhyAsa-saMjJA 4|4. Nici 5. abhyasta-saMjJA 65. Nau 6. abhyAsasya dIrghatvam 86. lyapi-ejviSaye 7. dvivacanam 10 7. AkArAdeza-vikalpa: 8. nipAtanam 13/8. nityamAkArAdeza: samprasAraNa-prakaraNam Agama-vidhiH 1. SyaGa: samprasAraNam 14|1. am-Agama: 2. kiti samprasAraNam 16. 2. amAgama-vikalpa: 3. Diti kiti ca samprasAraNam Adeza-prakaraNam 4. abhyAsasya samprasAraNam 22/1. nipAtanam 5. caGi samprasAraNam 25 | 2. zIrSan-Adeza: 6. yaDi samprasAraNam 26 3. zIrSa-Adeza: 7. yaDi samprasAraNa-pratiSedhaH 26/4. padAdi-Adeza: 8. kI-Adeza: 27/5. sa-Adeza: 9. sphI-Adeza: 28 6. na-Adeza: 10. samprasAraNam 28 7. lopAdeza: 11. nipAtanam 31 tuk-AgamavidhiH 12. pI-Adeza: 32/1. tuka 13. samprasAraNa-vikalpa: 33. saMhitA (sandhi) prakaraNam 14. samprasAraNam 36.1. adhikAraH 15. bahulaM samprasAraNam 39 / 2. tuka-AgamaH 16. kI-Adeza: 40/3. yaNa-Adeza: 17. nipAtanam | 4. ayAdi-Adeza: 18. samprasAraNa-pratiSedhaH 43 5. vAnta-Adeza: 19. vakArAdeza-vikalpa: 446. nipAtanam 20. samprasAraNa-pratiSedhaH 45 | 7. ekAdeza-adhikAraH Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 saM0 viSayAH 8. antAdivadbhAvaH 9. ekAdezasyAsiddhatvam 10. guNa-ekAdezaH 11. vRddhi - ekAdezaH 12. vRddhi-ekAdezavikalpaH 13. AkAra- ekAdezaH 14. pararUpa-ekAdeza: 15. pararUpa- pratiSedhaH 16. dIrgha-ekAdezaH 17. pUrvasavarNa - ekAdezaH 18. nakAra - Adeza: 19. pUrvasavarNa-pratiSedha: 20. pUrvasavarNadIrgha-pratiSedhaH 21. pUrvasavarNadIrgha-vikalpaH 22. pUrvarUpa - ekAdezaH 23. ukAra - Adeza: 24. prakRtibhAvaH 25. prakRtibhAva-vikalpaH 26. avaG-AdezaH 27. prakRtibhAvaH 28. aplutavadbhAvaH 29. ut-AdezaH 30. su-lopaH 31. bahulaM su-lopaH 32. su-lopaH (pAdapUrtiH) pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam pRSThAGkAH saM0 viSayAH suT-AgamaprakaraNam 1. adhikAraH 2. suT 3. nipAtanam (suTa) 4. nipAtanam (vA suTa ) 5. nipAtanam (suT) 1. paribhASA pUrvasvaraprakaraNam 93 94 2. 95 3. 96 4. 1005. antodAtta-pratiSedhaH 101 6. antodAttaH 102 7. antodAtta-vikalpaH 107 8. bahulamantodAttA ( vibhakti: ) 108 9 antodAttA 120 1. 127 [antodAttaprakaraNam ] 109 10. upottamodAttam 110 11. upottamodAtta-vikalpaH 110 12. uktasvara-pratiSedhaH 111 13. antodAtta-pratiSedhaH 113 114 | 1. anta:svaritam 198 1271. 129 | 2. 133 | 3. 134 4. antodAttaH antodAtta - vikalpa: antodAttA ( vibhaktiH ) {svarita-vidhiH } (anudAtta-vidhiH) antAnudAttam { AdyudAttaprakaraNam) AdyudAtta - vikalpaH AdyudAttaH pratyayAt pUrvamudAttam pratyayAt pUrvamudAtta - vikalpa: AdyudAtta - vikalpaH nityamAdyudAttaH 135 5. 136 | 6. 137 7. AdyudAttaH 8. yugapadAdyantodAttaH pRSThAGkAH 139 9. AdyudAttaH 139 | 10. AdyudAtta - vikalpaH 145 11. AdyudAttaH 150 12. AdyudAtta - vikalpaH 151 13. upottamodAttam 14. upottamodAtta - vikalpa: 158 / 15. AkAra udAttaH 159 167 168 175 176 177 178 179 180 181 182 184 185 186 188 191 194 197 199 200 201 202 203 208 209 213 215 216 217 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamabhAgasya pratipAditaviSayANAM sUcIpatram pRSThAGkAH saM0 viSayAH saM0 viSayAH 16. antodAttaH 218 SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 1. prakRtisvaraH uttarasvaraprakaraNam { pUrvapadaprakRtisvaraprakaraNam ) 1. prakRtisvara : 2. prakRtisvara - pratiSedhaH 3. prakRtisvara-vikalpa: 4. prakRtisvaraH 5. AdyudAttaH 6. AdyudAtta - vikalpa: 7. prakRtisvaraH 8. prakRtisvara-vikalpaH 9. prakRtisvara: 10. prakRtisvara-vikalpa: {pUrvapadAdyudAttaprakaraNam } 1. AdyudAttAdhikAraH 2. AdyudAttam 3. antyAt pUrvamudAttam 4. AdyudAttam 5. AdyudAtta- pratiSedhaH {pUrvapadAntodAttaprakaraNam } 1. antodAttAdhikAraH 2. antodAttam 3. antodAtta-pratiSedhaH 4. antodAttam antodAtta - vikalpaH {uttarapadAdyudAttaprakaraNam) 1. adhikAraH 2. AdyudAttam 3. Adhudattameva 4. AdyudAttam 5. AdyudAtta-pratiSedhaH 6. AdhudAttam 2. prakRtisvarapratiSedhaH 221 1. adhikAra: 2442. antodAttam 245 3. antodAtta-vikalpaH 245 4. antodAttam 2525. antodAtta - vikalpa: 253 | 6.. antodAttam 254 7. antodAtta-pratiSedhaH {uttarapadaprakRtisvaraprakaraNam ) 321 328 1. 2. 256 | 8. 258 | 9. 283 | 10. antodAtta-vikalpaH 11. antodAttam 291 | 12. antyAt pUrvamudAttam 291 | 13. naJvat svaravidhiH 307 | 14. antodAtta-pratiSedhaH 308 | 15. antodAttam 313 | 16. antodAtta-pratiSedhaH 17. antodAttam 329 | 3. 329 4. 335 | 5. 336 | 6. 314 | 18. antodAtta - vikalpaH 315 | 19. antodAttam 320 347 7. 348 | 8. {uttarapadAntodAttasvaraprakaraNam } antodAtta - vikalpaH antodAttam pRSThAGkAH saptamI - aluk saptamI - alugvikalpaH bahulaM saptamI - aluk saptamI - alugvikalpaH 13 351 356 357 360 375 376 378 379 381 383 385 387 388 SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH vibhakti - alukaprakaraNam adhikAra: paJcamI - aluk tRtIyA - aluk caturthI aluk 390 391 392 393 396 396 408 412 413 413 414 417 418 422 423 424 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 saM0 viSayAH 9. aluk - pratiSedhaH 10. SaSThI - aluk 11. SaSThI - alugvikalpa: 12. SaSThI - aluk 13. SaSThI - alugvikalpaH Adeza-prakaraNam 1. anaG-AdezaH 2. Id-AdezaH 3. id-Adeza: 4. dyAvA Adeza: 5. divas - Adeza: 6. upAsA - AdezaH 7. nipAtanam 1. puMvadbhAvaH 2. puMvadbhAvapratiSedhaH 3. puMvadbhAvaH hasva-prakaraNam 1. hrasvaH 2. hrasva-vikalpaH striyAH puMvadbhAvaprakaraNam Adeza-prakaraNam 1. AkArAdezaH A pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam pRSThAGkAH saM0 viSayAH 2. trayaMsAdezaH 3. Adeza - vikalpaH 4. hRdAdeza: 5. hRdAdeza-vikalpa: 6. padAdezaH padAdeza-vikalpaH 7. 8. udAdezaH 9. udAdeza - vikalpaH 10. hasvAdeza - vikalpaH 11. hrasvAdezaH 12. bahulaM hasvAdeza: 427 13. hrasvAdeza: 429 429/1 mum Agama: 430 | 2. nipAtanam 431 3. mum-Agama: Agama-prakaraNam 4. mumAgama - vikalpaH 4325 nakAralopaH 434 | 6. nuT-Agama: 4357. prakRtibhAvaH 435 8. prakRtibhAva Aduk-Agamazca 436 | 9. prakRtibhAva-vikalpaH 436 437 1. 2. 438 | 3. prakRtibhAvaH 442 4. sa- Adeza: 4485 sAdeza-vikalpa: Adeza-prakaraNam sa-AdezaH sAdeza - vikalpaH 6. sa-AdezaH 451/7. Iz- kI Adezau 452/8. AkArara- Adeza: pRSThAGkAH 475 9. adri- Adeza: 456 | 10. sami-AdezaH 458 11. tiri-AdezaH 458 12. sadhi-AdezaH 460 13. sadha- Adeza: 461 | 14. It-AdezaH 462 | 15. Ut-Adeza: 465 | 16. duk-Agama: 466 | 17. dugAgama - vikalpa: 468 | 18. kat-AdezaH 470 | 19. kA Adeza: 471 20. kAdeza - vikalpa: 477 479 480 482 482 483 483 486 487 487 490 492 492 496 497 498 499 500 501 502 503 503 504 505 506 507 507 509 510 472 / 21. kava-AdezaH kAdeza -vikalpazca 511 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 577 516 585 586 592 paJcamabhAgasya pratipAditaviSayANAM sUcIpatram saM0 viSayAH pRSThAGkAH saM0 viSayAH pRSThAGkAH 22. kava-kAdeza-vikalpaH 512, 7. ja-Adeza: 576 23. yathopadiSTaM sAdhutvam 513 (anunAsikalopaprakaraNam 24. ahanAdeza-vikalpaH 515 1. anunAsikalopa: 25. dIrgha-Adeza: | 2. anunAsikalopa-vikalpa: 579 26. okAra-Adeza: 517 | 3. anunAsikalopa-pratiSedhaH 580 27. nipAtanam 518/4. anunAsikalopa: 581 saMhitAdhikArIya-dIrghaprakaraNam 5. AkAra-Adeza: 582 1. saMhitA-adhikAra: 519/6. AkArAdeza-vikalpa: 2. dIrgha-Adeza: 520 7. AkArAdeza: SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH ArdhadhAtukaprakaraNam aGga-saMjJAdhikAraH 1. ArdhadhAtukAdhikAra: 587 (dIrgha-prakaraNam) | 2. ram-Agama: 588 1. agAdhikAra: 5403. lopAdeza: 589 2. dIrghaH 540 4, lopAdeza-vikalpa: 591 3. dIrgha-pratiSedhaH 543 | 5. Ni-lopa: 4. ubhayathA darzanam 544 6. nipAtanam 5. dIrghaH 545 |7. ay-Adeza: 6. dIrgha-vikalpa: 547 | 8. ayAdeza-vikalpa: 7. dIrghaH 547 | 9. dIghadiza: 601 8 dIrgha-vikalpa: 557 | 10. dIghadiza-vikalpa: Adeza-prakaraNam | 11. ciNvadbhAva-vikalpa: 1. z+UTha 558/12. yuTa-Agama: 2. UDAdeza: 560 13. lopAdeza: 3. lopAdeza: 562/14. Ida-Adeza: asiddhavat-prakaraNam |15. e-Adeza: 1. asiddhavat-adhikAra: 563 | 16. ekArAdeza-vikalpa: {Adeza-prakaraNam | 17. IkArAdeza-pratiSedhaH 1. nalopa: 565 18. ikArAdeza-vikalpa: 2. nipAtanam 3. nalopa-pratiSedhaH 571 1. aT-Agama: 4. nalopa-vikalpa: 572/2. AT-Agama: 5. ikAra-Adeza: 574 | 3. ADAgamadarzanam 6. zA-Adeza: 575 | 4. ukta-pratiSedhaH 596 596 600 6 03 02 , lm lm 610 611 614 615 AgamaprakaraNama Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 682 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam saM0 viSayAH pRSThAGkAH saM0 viSayAH pRSThAGkAH 5. bahulam-aT-ADAgamaH 622 | 31. bahulaM tR-Adeza: 678 Adeza-prakaraNam bha-saMjJAprakaraNam 1. re-Adeza: 624|1. bha-adhikAra: 679 2. iyaG-uvaDAdezau 2. pat-Adeza: 679 3. iyaG-Adeza: 627 3. samprasAraNam 681 4. iyaDAdeza-vikalpa: 4. UTha-samprasAraNam 5. yaNa-Adeza: 630 | 5. samprasAraNam 683 6. yaNAdeza-pratiSedha: 6. akAralopa: 684 7. ubhayathA-Adeza: 7. akAralopa-vikalpa: 8. yaNa-Adeza: 8. akAralopa-pratiSedhaH 686 9. vuk-Agama: 19. akAralopa: 687 10. Ut-Adeza: 637 10. IkArAdeza: 688 11. UkArAdeza-vikalpa: 639 /11. AkAralopa: 689 12. hrasvAdeza: 640 /12. ti-lopaH 13. dIghadiza-vikalpa: 641 /13. Ti-lopaH 691 14. hrasvAdeza: 642 /14. guNa-Adeza: 15. lopAdeza: 646 /15. ukAralopa: 16. dhi-Adeza: 650 16. ikAra-ukAralopa: 695 17. luk-Adeza: 653 | 17. upadhA-lopaH 697 18. lopAdeza-vikalpa: 656 /18. chasya-luka 701 19. nityaM lopAdeza: 657 19. tR-lopa: 702 20. ukAra-Adeza: 658 | 20. Ti-lopaH 703 21. lopAdeza: 659 21. yaNAdiparasya lopa: 22. IkArAdeza: 661 | 22. priyAdInAM prAdaya AdezA: 705 23. ikArAdeza: 663 | 23. iSThemeyasAm Adilopa: 708 24. ikArAdeza-vikalpa: 663 24.yiT-Agama: 709 25. ikArAkArAdeza-vikalpa: 665 / 25. AkAra-Adeza: 709 26. lopAdeza: 666 / 26. ra-Adeza: 710 27. ekArAdeza: 666 / 27. rAdeza-vikalpa: 711 28. ekArAdeza-vikalpa: 672 | 28. prakRtibhAva: 712 29. ekArAdeza-pratiSedhaH 675 29. prakRtibhAva-pratiSedhaH 718 30. tR-Adeza: 677/30. nipAtanam / / iti paJcamabhAgasya pratipAditaviSayANAM suuciiptrm|| 693 694 704 719 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH dvirvacanaprakaraNam prathamasyaikAcaH (1) ekAco dve prthmsy|1| pa0vi0-ekAca: 6 / 1 dve 1 / 2 prathamasya 6 / 1 / sa0-eko'c yasmin sa ekAc. tasya-ekAca: (bhuvriihi:)| anvaya:-prathamasya ekAco dve|| artha:-prathamasya ekAco dve bhavata ityadhikAro'yam, prAk samprasAraNavidhAnAt SyaGa: samprasAraNaM putrapatyostatpuruSe (6 / 1 / 13) / udA0-sa jajAgAra / sa ppaatth| sa iyaay| sa aar| AryabhASA: artha-(prathamasya) prathama (ekAca:) eka acvAle samudAya ko dvi) dvitva hotA hai| yaha 'pyaGa: samprasAraNaM putrapatyostatpuruSe (6 / 1 / 13) se pahale-pahale adhikAra hai| udA0-sa jajAgAra / vaha jaagaa| sa ppaatth| usane par3hA / sa iyAya / usane gati kii| sa aar| usane gati kI. vaha gyaa| siddhi-(1) jajAgAra / jAgR+liT / jaagR+tip| jaagR+nnl| jaagaar+a| jaag+jaagaar+a| jaa+jaagaa+a| jjaagr| yahAM jAgR nidrAkSaye' (adA0pa0) dhAtu se 'parokSe liT' (3 / 2 / 115) liT pratyaya, tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se liT lakAra ko tim' Adeza, 'paramaipadAnAM Nalatusus' (3 / 4 / 82) se tip' ke sthAna meM Nala' Adeza, 'aco Niti' (7 / 2 / 115) se aMga ko vRddhi hotI hai| liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 / 18) se dvitva-vidhi aura isa sUtra se jAgAra' ke prathama ekAca avayava ko dvitva (jAg+jAga Ar) hotA hai| halAdi: zeSa:' (7 / 4 / 60) se abhyAsa ke Adi hala kA zeSatva aura hrasva:' (7 / 4 / 59) se abhyAsa ko hrasva (ja) hotA hai| aise hI paTha vyaktAyAM vAci (bhvA0pa0) dhAtu se-ppaatth| (2) iyAya / iN+liT / i+tim / i+Nal / ai-a| i+Ay+a / iydd+aay+a| iy+aay+a| iyaay| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam ___ yahAM iN gatau (adA0pa0) dhAtu se pUrvavat liT' pratyaya aura usake sthAna meM tip' aura use pUrvavat Nala' Adeza hotA hai| 'aco Niti (7 / 2 / 115) se aMga ko vRddhi, 'dvirvacane'ci' (1 / 1159) se sthAnivadbhAva mAna hokara liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 / 18) se dvitva-vidhi aura isa sUtra se prathama ekAca 'i' ko dvitva hotA hai| 'abhyAsasyAsavarNe (6 / 4 / 78) se abhyAsa ke ikAra ko 'iyaG' Adeza hotA hai| (3) aar| R+liT / R+tim| R+nnl| aar+a| R+aar+a| ar+aar+a| a+aa+a| aar+a| aar| yahAM R gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat 'liT' pratyaya, usake lakAra ko 'tip' Adeza aura use 'Nala' Adeza hokara aco Niti (7 / 2 / 115) se aMga ko vRddhi hotI hai| liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 / 1 / 8) se dvitva-vidhi aura dvivacane'ciM' (1 / 1159) se sthAnivad bhAva hokara isa sUtra se prathama ekAca 'R' ko dvitva hotA hai| urat (7 / 4 / 66) se abhyAsa R ko akAra Adeza, uraNa raparaH' (1 / 1 / 51) se raparatva, 'halAdi: zeSa:' (7 / 4 / 60) se Adi hala kA zeSatva hokara 'aka: savarNe dIrghaH (6 / 1 / 99) se savarNa-dIrghatva hotA hai| dvitIyasyaikAcaH (2) ajaaderdvitiiysy|2| pa0vi0-ajAde: 6 / 1 dvitIyasya 6 / 1 / sa0-ac Adiryasya sa:-ajAdiH, tasya-ajAde: (bhuvriihi:)| anu0-ekAca:, dve iti caanuvrtte| anvaya:-ajAderdvitIyasyaikAco dve| artha:-ajAderdhAtoravayavasya dvitIyasyaikAco dve bhavata: ityadhikAro'yam, prAksamprasAraNavidhAnAt SyaGaH samprasAraNaM putrapatyostatpuruSe (6 / 1 / 13) / udA0-aTiTiSati / aziziSati / aririssti| AryabhASA: artha-(ajAdeH) ac jisake Adi meM hai usa dhAtu ke avayava bhUta (dvitIyasya) dvitIya ekAca vAle samudAya ko (dva) dvitva hotA hai| yaha 'SyaGaH samprasAraNaM putrapatyostatpuruSe' (6 / 1 / 13) se pahale-pahale adhikAra hai| udA0-aTiTiSati / vaha ghUmanA cAhatA hai| aziziSati / vaha khAnA cAhatA hai| aririSati / vaha prApta karanA cAhatA hai| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH siddhi-(1) attittissti| att+sn| att+itt+s| att+i+ss| attiss|| aTiS TiS a| aTiTiSa+laT / attittiss+tim| attittiss+shp+ti| attittiss+a+ti| attittissti| yahAM 'aTa gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se 'dhAto: karmaNa: samAnakartRkAdicchAyAM vA' (3 / 1 / 7) se 'san' pratyaya, ArdhadhAtukasyevalAdeH' (7 / 2 / 35) se use 'iT' Agama, Adezapratyayayo:' (8 / 3 / 59) se use Satva hotA hai| 'sanyaDo:' (6 / 1 / 9) se dvitva kI prApti hone para isa sUtra se ajAdi dhAtu ke avayavabhUta dvitva ekAca TiS' ko dvitva hotA hai, prathama ac akAra ko nhiiN| sanAdyantA dhAtavaH' (3 / 1 / 32) se 'aTiTiSa' kI dhAtu saMjJA hokara vartamAne laT (3 / 2 / 123) se 'aTiTiSa' dhAtu se laT' pratyaya, 'tiptasjhi0' (3 / 4 / 74) se la' ke sthAna meM tip' Adeza, kartari zapa' (3 / 1 / 68) se 'zap' vikaraNa pratyaya aura 'ato guNe (6 / 1 / 96) se akAra ko pararUpa ekAdeza hotA hai| aise hI 'aza bhojane (krayA0pa0) dhAtu se-aziziSati / (2) aririSati / yahAM 'R gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat san' pratyaya karane para sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se 'R' ko 'a' guNa aura uraNa raparaH' se use raparatva 'ar' hotA hai| 'ar' ko pUrvavat iT' Agama hotA hai| pazcAt 'ariS' dhAtu ko pUrvavat kArya hotA hai| dvivarcana-pratiSedhaH{12 (3) na ndrAH saMyogAdayaH / / pa0vi0-na avyayapadam, ndrA: 1 / 3 saMyogAdaya: 1 / 3 / sa0-nazca dazca razca te-ndrA: (itretryogdvndvH)| saMyogasya Adi: saMyogAdi:, te-saMyogAdaya: (sssstthiittpurussH)| anu0-dve, ekAca:, ajAde:, dvitIyasya iti cAnuvartate / anvaya:-ajAdedvitIyasyaikAca: saMyogAdayo ndrA dve n| artha:-ajAderdhAtoravayavasya dvitIyasyaikAcaH saMyogAdayo ndrA na dvirucyante, ityadhikAro'yam / udA0-(nakAra:) undidiSati / (dakAra:) addddiddissti| (repha:) arcicissti| AryabhASA: artha- (ajAde:) ac jisake Adi meM hai usa dhAtu ke avayavabhUta (dvitIyasya) dvitIya (ekAca:) ekAca samudAya ke (saMyogAdayaH) saMyoga ke Adi meM vidyamAna (ndrAH ) nakAra, dakAra aura repha ko (da) dvitva (na) nahIM hotA hai| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(nakAra) undidiSati / vaha gIlA karanA cAhatA hai| (dakAra) aDDiDiSati / vaha abhiyoga-saMyukta karanA cAhatA hai| ripha:) arcicissti| vaha pUjA karanA cAhatA hai| siddhi-(1) undidiSati / yahAM undI kledane (ru0pa0) dhAtu se pUrvavat san' pratyaya aura 'iT' Agama karane para ajAdi undiSa' dhAtu ke dvitIya ekAc avayava diS' ko dvitva prApta hotA hai kintu yahAM saMyoga ke Adi meM vidyamAna nakAra ke dvitva kA isa sUtra se pratiSedha hone se undiSa' prAtu ke dvitIya ekAca avayava diS' ko dvitva hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (2) aDDiDiSati / yahAM 'aDDa' (adDa) abhiyoge' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat 'san' pratyaya aura 'iTa' Agama karane para ajAdi 'aDDiSa' dhAtu ke dvitIya ekAca avayava DiS' ko dvitva prApta hotA hai kintu yahAM saMyoga ke Adi meM vidyamAna dakAra ke dvitva kA isa sUtra se pratiSedha hone se 'aDDiSa' dhAtu ke ekAca avayava DiSa' ko dvitva hotA hai| 'aDDa' dhAtu meM prathama dakAra hai use 'STunA STunA' (8 / 4 / 41) se DakAra hokara 'aDDa' rUpa hI dikhAI detA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (3) arciciSati / yahAM 'arca pUjAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat san' pratyaya aura 'iTa' Agama karane para ajAdi arciSa' dhAtu ke dvitIya ekAca avayava ciS' ko dvitva prApta hotA hai kintu yahAM saMyoga ke Adi meM vidyamAna repha ke dvitva kA isa sUtra se pratiSedha hone se 'arciSa' dhAtu ke ekAca avayava ciS' ko dvitIya hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| abhyAsa-saMjJA (4) pUrvo'bhyAsaH / 4 / pa0vi0-pUrva: 11 abhyAsa: 11 / anu0-dve ityanuvartate, taccArthavazAdiha SaSThyantaM jaayte| anvaya:-ye dve vihite tayoH pUrvo'bhyAsaH / artha:-asmin prakaraNe ye dve vihite tayorya: pUrvo'vayava: so'bhyAsasaMjJako bhvti| udA0-papAca / pipakSati / pApacyate / juhoti / apIpacat / AryabhASA: artha-isa dvivacana prakaraNa meM jo (va) dvitva vidhAna kiyA gayA hai una donoM meM jo (pUrva:) pUrva avayava hai usakI (abhyAsa:) abhyAsa saMjJA hotI hai| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH udA0-papAca / usane pkaayaa| pipkssti| vaha pakAnA cAhatA hai| paapcyte| vaha puna:-puna: pakAtA hai| juhoti / vaha yajJa karatA hai| apIpacat / usane pkvaayaa| siddhi-(1) papAca / pc+litt| pc+tim| pc+nnl| pac+pac+a / p+paac+a| ppaac| yahAM DupacaS pAke' (bhvA030) dhAtu se parokSe liT' (3 / 2 / 115) se liT pratyaya, tipatasajhi0' se 'la' ke sthAna meM tipa Adeza, 'parasmaipadAnAM Nalatasasa0' (3 / 4 / 82) se tipa ke sthAna meM Nal Adeza aura liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 / 18) se pac' dhAtu ke prathama ekAca avayava 'pac' ko dvitva hotA hai| dvirukta pUrva pac' avayava kI isa sUtra se abhyAsa saMjJA hotI hai| hrasva:' (7 / 4 / 59) se abhyAsa ko parjanyavat hrasva, halAdi: zeSa:' (7 / 4 / 60) se abhyAsa-saMjJaka pac' kA Adi hala p' zeSa rahatA hai| 'abhyAse carca' (8 / 4 / 54) se prakRticarAM prakRticaro bhavanti' se abhyAsa 'pa' ko cava p' hotA hai| 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se aMga kI upadhA ko vRddhi hotI hai| (2) pipakSati / pc+sn| pac+sa / pakSa / pakS+pakSa / pa+pakSa / pipakSa+laT / pipakSa+tim / pipakSa+zap+ti / pipkss+a+ti| pipkssti| ___ yahAM 'DupacaS pAke' (bhvA0u0) dhAtu se pUrvavat san pratyaya karane para sanyaDo:' (6 / 1 / 9) se sannanta pakSa' dhAtu ko dvitva hokara usake prathama ekAca pakS' avayava kI isa sUtra se abhyAsa saMjJA hotI hai| sanyata:' (7 / 4 / 79) se abhyAsa ke akAra ko ikAra Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (3) pApacyate / pc+yng| pc+y| pcy| pcy+pcy| pApacya+laT / paapcy+t| paapcy+shp+t| paapcy+a+te| paapcyte| yahAM pUrvokta pac' dhAtu se 'dhAtorekAco halAde: kriyAsamabhihAre yaG (3 / 1 / 22) se yaG pratyaya karane para sanyaGo:' (6 / 1 / 9) se yaGanta 'pacya' dhAtu ko dvitva hokara usake prathama ekAca 'pacya' avayava kI isa sUtra se abhyAsa saMjJA hotI hai| 'dIrgho'kita:' (7 / 4 / 83) se abhyAsa ke akAra ko dIrgha hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (4) juhoti / hu+laT / hu+tip| hu+shp+ti| hu+o+ti| hu+hu+o+ti / jhu+hu+ti / ju+hu+ti| ju+ho+ti| juhoti| yahAM hu dAnAdanayoH, AdAne ca ityeke (ju0pa0) dhAtu se laT pratyaya karane para juhotyAdibhyaH zluH' (2 / 4 / 75) se 'zap' ko ilu hotA hai| zlau' (6 / 1 / 10) se hu dhAtu ko dvitva hokara usake prathama ekAca avayava ha' kI isa sUtra se abhyAsa saMjJA hotI hai| kuhozcuH' (7 / 4 / 62) se abhyAsa ke hakAra ko cutva-cavarga jhakAra aura use abhyAse carca' (8 / 4 / 54) se jaztva jakAra hotA hai| Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (5) apIpacat / pac+Nic / paac+i| pAci+luG / aT+pAci+l / a+pAci+cli+la / a+pAci+tip / a+paaci+c+t| a+pAc+a+t / a+pc+a+t| a+pac+pac+a+t / a+p-pc+a+t| a+pi-pac+a+t / a+pI-pac+a+t / apiipct| yahAM DupacaS pAke' (bhvA0u0) dhAtu se prathama hetumati ca' (3 / 1 / 26) se Nic pratyaya karane para Nijanta 'pAci' dhAtu se luG (3 / 2 / 110) se luG pratyaya, 'laGluGluGkSvu DudAtta:' (6 / 4 / 62) se aT Agama, li luGi' (3 / 1 / 43) se cila vikaraNa pratyaya, 'Nizridrubhya: kartari caG' (3 / 1 / 48) se cli ke sthAna meM caG Adeza, 'NeraniTi' (6 / 4 / 51) se Nic kA lopa, 'Nau caGgayupadhAyA hasva:' (7 / 4 / 1) se aMga kI upadhA ko hrasvatva aura 'caDi' (7 / 4 / 1) se pac dhAtu ke prathama ekAca avayava pac' ko dvitva hotA hai| isa sUtra se usa pUrva ekAca avayava pac' kI abhyAsa saMjJA hotI hai| 'sanvallaghuni caGparonaglo (7 / 4 / 93) se sanvadbhAva hokara sanyata:' (7 / 4 / 79) se 'pa' abhyAsa ke akAra ko ikAra Adeza aura dI? lagho:' (7 / 4 / 94) se use dIrgha hotA hai| abhyasta-saMjJA (5) ubhe abhystm|5| pa0vi0-ubhe 1 / 2 abhyastam 11 / anu0-dve itynuvrtte| anvaya:-ye dve vihite te ubhe samudite abhyastasaMjJake bhavataH / udA0-dadati / dadat / ddhtu| AryabhASA: artha- isa dvivacana prakaraNa meM jo (dve) dvitva vidhAna kiyA hai una (ubhe) donoM kI (abhyastam) abhyasta saMjJA hotI hai| udaa0-ddti| ve dAna karate haiN| dadat / vaha dAna karatA huaa| ddhtu| vaha dhAraNa kre| siddhi-dadati / dA+laT / dA+jhi / dA+zap+jhi / dA-dA+o+jhi / da+dA+0 at / / d-d+ati| ddti| yahAM dudAJ dAne (ju0u0) dhAtu se laT pratyaya aura usake lakAra ke sthAna meM tiptasjhi0' (3 / 4 / 74) se jhi-Adeza, kartari zap' (3 / 1 / 68) se zap vikaraNa pratyaya aura use juhotyAdibhyaH zluH' (2 / 4/75) se ilu hokara 'zlau' (6 / 1 / 10) se 'dA' dhAtu ke prathama ekAca avayava ko dvitva hokara usake dvirukta dA-dA' donoM kI isa Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH 7 sUtra se abhyasta saMjJA hotI hai / abhyasta saMjJA hone se 'adabhyastAt' (7|1|4) se jhike jhakAra ko at Adeza hotA hai / aura 'znAbhyastayorAta:' ( 6 / 4 / 112) se abhyasta dhAtu ke AkAra kA lopa hotA hai| (2) dadat / yahAM pUrvokta dA' dhAtu se laT pratyaya aura 'laTa: zatRzAnacAvaprathamAsamAnAdhikaraNe (3 / 2 / 124 ) se 'laT' ke sthAna meM zatR Adeza hotA hai| zeSa abhyasta -saMjJA kArya pUrvavat hai / (3) dadhatu / yahAM DudhAJ dhAraNapoSaNayo:' (ju030) dhAtu se 'loT ca' (3 / 3 / 162 ) se 'loT' pratyaya aura usake lakAra ke sthAna meM 'tiptasjhi0' (3/4 /74) se tip Adeza hai| zeSa abhyasta - saMjJA kArya pUrvavat hai / 'abhyAse carca' (8/4/54) se abhyAsa ke dhakAra ko jaz dakAra Adeza hotA hai| abhyasta saMjJA (6) jakSityAdayaH SaT / 6 / pa0vi0 - jakS 1 / 1 ityAdayaH 1 / 3 SaT 1 / 1 / sa0-iti AdiryeSAM te-ityAdaya: ( bahuvrIhi: ) / anu0-abhyastam ityanuvartate / anvaya:-jakS, ityAdayazca SaD abhyastam / arthaH-jakS dhAtuH, ityAdaya: =jakSAdayazcAnye bhavanti / te ceme SaD dhAtavo'bhyastasaMjJakA (1) jakSa bhakSahasanayo: ( adA0pa0) te jkssti| (2) jAgR nidrAkSaye ( adA0pa0) te jAgrati / (3) daridrA durgatau ( adA0pa0) te daridrati / (4) cakAsR dIptau ( adA0pa0) te cakAsati / (5) zAsu anuziSTau (adA0pa0) te zAsati / (6) dIdhIGa dIptidevanayo: ( adA0 A0) te dIdhyate / sa dIdhyat / (7) vevIG vetinA tulye ( adA0A0) te vevyate / AryabhASAH artha- (jakS) ja yaha dhAtu tathA ( ityAdaya: ) yaha jakSa jinake Adi meM hai una (SaT) chaH dhAtuoM kI (abhyastam) abhyasta saMjJA hotI hai| udA0- -(1) te jakSati | ve saba khAte / hasate haiM / te jAgrati / ve saba jAte haiN| te daridrati / ve saba daridra hote haiN| te cakAsati / ve saba camakate haiN| te zAsati / ve saba Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anuzAsana karate haiM / te dIdhyate / ve saba dIpti/ devana (krIDA Adi) karate haiM / sa dIdhyat / vaha dIpti/ devana karatA huaa| te vevyate / ve saba gati Adi karate haiN| siddhi- (1) jakSati / jakS+laT / jakS+jhi / jakS+zap + jhi / jakS +0+at i| jakSati / 8 yahAM 'jakSa bhakSahasanayo:' ( adA0pa0) dhAtu se 'laT' pratyaya, 'tiptasjhi0' ( 3/4 /74) se la ke sthAna meM jhi - Adeza, 'kartari zap' (3 / 1 / 68) se zap vikaraNa pratyaya aura 'adiprabhRtibhyaH zapa:' ( 2/4 /72 ) se zap kA luk hotA hai| 'jan' dhAtu kI isa sUtra se abhyasta saMjJA hone se 'adabhyastAt' (7 1114 ) se 'jhi' ke jhakAra ko at Adeza hotA hai| aise hI- jAgrati, cakAsati, zAsati / (2) dIdhyate / dIdhIG+laT / dIdhI+jha / dIdhI + shp+jh| dIdhI +0+ at a / dIdhy+ate / dIdhyate / yahAM 'dIdhIG dIptidevanayo:' (adA0a0) dhAtu se laT pratyaya aura tiptasjhi0 ' (3/4/74) se 'la' ke sthAna meM 'jha' Adeza, 'kartari zap' (3 / 1 / 68) se zap vikaraNa pratyaya aura 'adiprabhRtibhyaH zapa: ' (2 / 4/72 ) se zap kA luk hotA hai| 'dIdhIG' dhAtu kI isa sUtra se abhyasta saMjJA hone se 'adabhyastAt' (7 1114 ) se 'jha' ke jhakAra ko at Adeza hotA hai aura 'abhyastAnAmAdi:' ( 6 |1 |186 ) AdyudAtta svara hotA hai - dIdhya'te' / aise hI 'vevIG' dhAtu se - vevya'te' / (3) dIdhyat / dIdhIG+laT / dIdhI+zatR / dIdhI+zap+at / dIdhI +0+ at / dIdhy+at / dIdhyat / yahAM 'dIdhIG' dhAtu se 'laT' pratyaya 'laTa: zatRzAnacAvaprathamAsamAnAdhikaraNeM' (3/2/124) se laT ke sthAna meM zatR Adeza, pUrvavat zap vikaraNa pratyaya aura usakA luk hotA hai| dIdhIG dhAtu kI abhyasta saMjJA hone se 'nAbhyastAcchatuH' (7 11178) se 'zatR' pratyaya ko num Agama nahIM hotA hai| abhyAsasya dIrghatvam (7) tujAdInAM dIrgho 'bhyAsasya / 7 / pa0vi0-tujAdInAm 6 / 3 dIrghaH 1 / 1 abhyAsasya 6 / 1 / sa0- tuja AdiryeSAM te tujAdaya:, teSAm - tujAdInAm (bahuvrIhi: ) / anvayaH - tujAdInAmabhyAsasya dIrghaH / arthaH-tujAdInAm= tujaprakArANAM dhAtUnAmabhyAsasya dIrgho bhavati / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH 6 atra AdizabdaH prakAravacana:, tujadhAtorabhyAsasya dIrgho na vihitaH, dRzyate ca, ye tathAbhUtA dhAtavaste tujAdaya:, teSAmabhyAsasya dIrghaH sAdhurbhavatItyarthaH / tujAdInAM dhAtUnAM chandasi pratyayavizeSe eva dIrghatvaM dRzyate, tato'nyatra tu na bhavati - tutoja zabalAn harIn / udA0-tUtujAna: (R01|3|6) / mAmahAna: ( tai0saM0 4 / 6 / 3 / 2) / daadhaan| anaDvAn dAdhAra ( zau0saM0 4 / 11 / 1 ) / mImAya ( zau0saM0 5 / 11 / 3 / satUtAva ( 0 1 / 94 / 2 ) / ityAdikam / AryabhASAH artha- (tujAdInAm) tuja Adi arthAt tuja-prakAraka dhAtuoM ke ( abhyAsasya) abhyAsa ko (dIrgha) dIrgha hotA hai| yahAM Adi zabda prakAravAcI hai, tuja dhAtu ke abhyAsa ko kisI sUtra se dIrgha vidhAna nahIM kiyA gayA kintu dikhAI detA hai / jo isa prakAra kI dhAtu haiM unheM tujAdi samajhanA cAhiye aura unake abhyAsa ko dIrgha vyAkaraNazAstra se sAdhu hai / tujAdi dhAtuoM ko chanda meM aura pratyayavizeSa meM hI dIrgha hotA hai, usase anyatra nahIM jaise-tutoja zavalAn harIn / udA0 - tUtujAna: (R0 1 / 3 / 6) / mAmahAna: ( tai0saM0 4 / 6 / 3 / 2 ) / dAdhAna / anaDvAn dAdhAra (zau0saM0 4 / 11 / 1 ) / mImAya ( zau0saM0 5 /11 / 3 ) / sa tUtAva (R01/94/2) / ityAdi / siddhi - (1) tUtujAna: / tuja+liT / tuj+kAnac / tuj-tuj+aan| hu-tuj+Ana / tU tuj+aan| tUtujAna+su / tUtujAna: / yahAM 'tuja hiMsAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu se 'chandasi liT' (3121105 ) se liT pratyaya, 'liTa: kAnac vA' (3 / 2 /106 ) se liT ke sthAna meM kAnac Adeza. 'liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 |1| 8 ) se tuj dhAtu ko dvitva aura isa sUtra se abhyAsa ko dIrgha hotA hai| (2) mAmahAna: / 'maha pUjAyAm ' ( bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat / (3) dAdhAna: / DudhAJ dhAraNapoSaNayo:' (ju0u0 ) dhAtu se pUrvavat / (4) dAdhAra / 'dhRJ dhAraNeM (bhvA030) dhAtu se pUrvavat liT pratyaya aura 'tiptasjhi0' (3 / 4 / 74 ) se lakAra ke sthAna meM tip Adeza aura usake sthAna meM 'parasmaipadAnAM Nalatusus0' (3 / 4 / 82) se Nal Adeza hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (5) mImAya / 'DumiJ prakSepaNe' (svA0 u0 ) dhAtu se pUrvavat / (6) tUtAva / tu gativRddhihiMsAsu' (adA0pa0) dhAtu se pUrvavat / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam dvivacanam (8) liTi dhaatornbhyaassy|8| pa0vi0-liTi 71 dhAto: 6 / 1 anabhyAsasya 6 / 1 / sa0-na vidyate'bhyAso yasmin sa:-anabhyAsa:, tasya-anabhyAsasya (bhuvriihiH)| anu0-ekAca:, dve, prathamasya, ajAde:, dvitIyasya, na, ndrAH , saMyogAdaya: iti caanuvrtte| anvaya:-liTi anabhyAsasya dhAto: prathamasyaikAca:, ajAderdvitIyasyaikAco dve, saMyogAdayo ndrAzca na dve| artha:-liTi parato'nabhyAsasya dhAtoravayavasya prathamasyaikAca:, ajAdezca dvitIyasyaikAco dve bhavataH, saMyogadayo ndrAzca na dvirucynte| udA0-sa papAca / sa papATha / sa proNunAva / AryabhASA: artha- (liTi) liT pratyaya pare hone para (anabhyAsasya) abhyAsa se rahita (dhAto:) dhAtu ke avayava bhUta (prathamasya) prathama (ekAc) ekAca samudAya ko tathA (ajAde:) ajAdi dhAtu ke (dvitIyasya) dvitIya (ekAca:) ekAca samudAya ko (dve) dvitva hotA hai kintu (saMyogAdayaH) saMyoga ke AdibhUta nakAra, dakAra aura repha ko (dve) dvitva (na) nahIM hotA hai| udA0-sa papAca / usane pkaayaa| sa ppaatth| usane pddh'aayaa| sa prorNanAva / usane AcchAdita kiyaa| siddhi-(1) papAca aura papATha padoM kI siddhi pUrvavat hai (6 / 1 / 4) / (2) proNunAva / pra+UrguJ+liT / pr+uunnu+tim| pra+Ud+Nal / pra+ur nu-nu+a| pra+ur nu-nau+a| pra+ur nnu-naav| pronnunaav| yahAM pra upasargapUrvaka UrguJ AcchAdane (adA0u0) dhAtu se liT pratyaya, 'tiptasjhi0' (3 / 4 / 74) se lakAra ke sthAna meM tip Adeza, parasmaipadAnAM Nalatusus' (3 / 4 / 82) se tim ke sthAna meM Nal Adeza aura isa sUtra se isa ajAdi dhAtu ke dvitIya ac samudAya nu' ko dvitva hotA hai aura na ndrA: saMyogAdayaH' (6 / 1 / 3) se pratiSedha hone se saMyogAdi repha ko dvitva nahIM hotA hai| aNuc' ko adholikhita kArikAvacana se guvat ' mAnakara ijAdezca gurumato'nRccha:' (3 / 1 / 36 ) se Am pratyaya nahIM hotA hai| kA0- vAcya UrNorguvadbhAvo yaprasiddhi: prayojanam / Amazca pratiSedhArthamekAcazceDupagrahAt / / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvirvacanam SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH 11 (6) sanyaGoH / 6 / pa0vi0-san-yaGoH 6 / 2 / sa0-san ca yaG ca tau sanyaGau, tayo:-sanyaGoH (itaretarayogadvandvaH) / anu0-ekAca:, dve, prathamasya, ajAdeH, dvitIyasya, na ndrAH saMyogAdaya:, dhAto:, anabhyAsasya iti cAnuvartate / anvayaH-sannantasya yaGantasya cAnabhyAsasya dhAto: prathamasyaikAcaH, ajAderdvitIyasyaikAco dve, saMyogAdayo ndrA n| artha:-sannantasya yaGantasya cAnabhyAsasya dhAtoravayavasya prathamasyaikAcaH, ajAdezca dvitIyasyaikAco dve bhavataH, saMyogAdayo ndrAzca na dvirucyante / udA0-(san) sa pipakSati / sa pipaThiSati / so'ririSati / saM undidiSati / (yaG) sa paapcyte| so'TATyate / sa yAyajyate / so'rAyate / sa prornnuunyte| anabhyAsasyeti kim - jugupsiSate / lolUyiSate / AryabhASAH artha- (sanyaGoH ) sannanta aura yaGanta (anabhyAsasya ) abhyAsarahita ( dhAto: ) dhAtu ke avayava ( prathamasya ) prathama (ekAca :) ekAc samudAya ko tathA (ajAde: ) ajAdi (dhAtoH) dhAtu ke avayava ko (dva) dvitva hotA hai kintu ( saMyogAdayaH ) saMyoga keM AdibhUta (ndrAH) nakAra, dakAra aura repha ko (dva) dvitva (na) nahIM hotA hai / udA0- - (san ) sa pipakSati | vaha pakAnA cAhatA hai / sa pipaThiSati / vaha par3hanA cAhatA hai / so'ririSati / vaha prApta karanA cAhatA hai / sa undidiSati / vaha gIlA karanA cAhatA hai| (yaG) sa pApacyate / vaha puna: puna: pakAtA hai / so'TATyate / vaha puna:-punaH ghUmatA hai| sa yAyajyate / vaha puna: puna: yajJa karatA hai / so'rAryate / vaha punaH punaH prApta karatA hai| sa prornnunuuyte| vaha punaH punaH AcchAdita karatA hai| 'anabhyAsasya' kA kathana isaliye kiyA gayA hai ki abhyAsa sahita dhAtu ke prathama ekAc samudAya Adi ko dvitva nahIM hotA hai| jaise- jugusiSate / lolUyiSate / sAbhyAsa jugupsa aura lolUya dhAtu se 'san' pratyaya karane para unheM dvitva nahIM hotA hai| siddhi-(1) pipakSati Adi padoM kI siddhi pUrvavat hai ( 6 1114 ) / (2) attaattyte| yahAM 'aTa gatauM' (bhvA0pa0) dhAtu se 'dhAtorekAco halAdeH kriyAsamabhihAre yaG (3 / 1 / 22 ) se yaG pratyaya prApta nahIM hai ataH vA0- 'yavidhau sUcisUtri 0 ' ( 3 / 1 / 22 ) se yaG pratyaya hotA hai| isa dhAtu ke ajAdi hone se dvitIya ekAc samudAya (Tya-Tya) ko dvitva hotA hai| aise hI-arAryate / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 dvirvacanam pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (10) zlau | 10 | pa0vi0-zlau 7 / 1 / anu0- ekAca:, dve, prathamasya, ajAde, dvitIyasya, na ndrAH, saMyogAdaya:, dhAtoH, anabhyAsasya iti cAnuvartate / anvayaH-zlAvanabhyAsasya dhAtoH prathamasasyaikAcaH, ajAderdvitIyasyaikAco dve, saMyogAdayo ndrA na / artha:-zlau parato'nabhyAsasya dhAtoravayavasya prathamasyaikAcaH, ajAdezca dvitIyasyaikAco dve bhavataH, saMyogAdayo ndrAzca na dvirucyante / udA0-sa juhoti / sa bibheti / sA jihreti| AryabhASAH artha-( zlau ) zlu = pratyaya - lopa pare hone para (anabhyAsasya ) abhyAsa se rahita (dhAtoH) dhAtu ke avayava (prathamasya ) prathama (ekAc) ekAc samudAya ko tathA (ajAde:) ajAdi dhAtu ke ( dvitIyasya) dvitIya ekAc samudAya ko (dva) dvitva hotA hai kintu (saMyogAdayaH) saMyoga ke Adi meM vidyamAna (ndrA:) nakAra, dakAra aura repha ko (dva) dvitva (na) nahIM hotA hai / udA0 - sa juhoti / vaha yajJa karatA hai / sa bibheti / vaha DaratA hai| sA jiheti / vaha lajjA karatI hai / siddhi-(1) juhoti / isa pada kI siddhi pUrvavat hai ( 6 / 1 / 4) / (2) bibheti / 'JibhI bhayeM (ju0pa0) dhAtu se pUrvavat / (3) jiheti / 'hI lajjAyAm' (ju0pa0) dhAtu se pUrvavat / vizeSaH zlu koI pratyaya nahIM hai apitu 'pratyayasya lukzlulupaH ' (1 / 1 / 60) se pratyaya ke adarzana (lopa) kI yaha eka saMjJAvizeSa hai| dvirvacanam " (11) caGi // 11 // pa0vi0 - caGi 7 / 1 / " anu0 - ekAca dve, prathamasya ajAde, dvitIyasya, na ndrAH, saMyogAdaya:, dhAtoH, anabhyAsasya iti cAnuvartate / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH anvayaH-caGi anabhyAsasya dhAtoH prathamasyaikAcaH, ajAderdvitIyasyaikAco 13 dve, saMyogAdayo ndrA n| arthaH- caGi parato'nabhyAsasya dhAtoravayavasya prathamasyaikAcaH, ajAdezca dvitIyasyaikAco dve bhavataH, saMyogAdayo ndrAzca na dvirucyante / udaa0-so'piipct| so'pIpaThat / sa ATiTat / sa aashisht| sa Ardidat / AryabhASAH artha- (caGi) caG pratyaya pare hone para (anabhyAsasya ) abhyAsa se rahita (dhAto: ) dhAtu ke avayavabhUta (prathamasya ) prathama (ekAcaH ) ekAcsamudAya ko (dva) dvitva hotA hai tathA (ajAde :) ajAdi dhAtu ke ( dvitIyasya) dvitIya (ekAca :) ekAcsamudAya ko dvitva hotA hai kintu (saMyogAdayaH) saMyoga ke Adi meM vidyamAna (ndrA:) n d aura repha ko (dva) dvitva nahIM hotA hai / udA0 0- so'pIpacat / usane pkvaayaa| so'pIpaThat / usane pddh'aayaa| sa ATiTat / unase bhramaNa kraayaa| sa aashisht| usane bhojana karAyA / sa aardidt| usane gati / yAcanA kraaii| siddhi- (1) apIpacat aura apIpaThat padoM kI siddhi pUrvavat hai ( 6 / 1 / 4) / (2) aattittt| yahAM 'aTa gatauM' (bhvA0pa0) dhAtu se ajAdi hone se usake dvitIya ekAc samudAya 'Ti' ko dvitva hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (3) aashisht| 'az bhojane' (krayA0pa0) dhAtu se pUrvavat / (4) Ardidat / 'arda gatau yAcane ca' (bhvA0pa0) dhAtu ke ajAdi hone usake dvitIya ekAc samudAya 'di' ko dvitva hotA hai aura 'na ndrAH saMyogAdaya:' (6 1113) se pratiSedha hone se saMyogAdi repha ko dvitva nahIM hotA hai| nipAtanam (12) dAzvAn sAhvAn mIDhavA~zca | 12 | pa0vi0-dAzvAn 1 / 1 sAvAn 1 / 1 mIDhavAn 1 / 1 ca avyayapadam / artha:-asmin dvirvacanaprakaraNe dAzvAn, sAhavAn, mIDhavAn ityete zabdAzchandasi bhASAyAM cA'vizeSeNa nipAtyante / atra ekavacanamapradhAnam / udA0-(dAzvAn) dAzvAMso dAzuSaH sutam (R0 1 / 3 / 7 ) / (sAvAn) sAhvAn balAhakaH / ( mIDhvAn) mIDhavastokAya tanayAya mRDa (R0 2 / 33 / 14) / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASAH artha - isa dvirvacana- prakaraNa meM (dAzvAn ) dAzvAn ( sAhavAn) sAhavAn (mIDhvAn) mIDhvAn zabda (ca) bhI chanda aura laukika bhASA meM avizeSa rUpa se nipAtita haiN| yahAM dAzvAn Adi zabdoM meM ekavacana gauNa haiM / 14 udA0 1- (dAzvAn) dAzvAn dAzuSaH sutam (R0 11317) / (sAvAn ) sAvAn balAhakaH / ( mIDhvAn ) mIDhavastokAya tanayAya mRDa (R0 2 / 33 / 14 ) / siddhi - (1) dAzvAn / dAz+liT / dAz+kvasu / dAz+vas / dAzvas+su / dAzavanum s+s / dAzvans+s / dAzvAns+0 / dAzvAn / yahAM 'dAzR dAne' (bhvA0 u0 ) dhAtu se liT pratyaya aura 'kvasuzca' se 'liT' sthAna meM 'kvasu' Adeza hai| liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 1118) se prApta dvitva aura 'ArdhadhAtusyeDvalAde:' (7/2/35) se prApta iT Agama kA abhAva isa sUtra se nipAtita hai / kvasu pratyaya ke ugit hone se 'ugidacAM sarvanAmasthAne'dhAto:' ( 7|1/70) se num Agama, 'sarvanAmasthAne cAsambuddhau (6 / 4 / 8) se nakArAnta aMga kI upadhA ko dIrgha 'halDanyAbbhyo dIrghAt0' (6/1/67 ) se 'su' kA lopa aura 'saMyogAntasya lopaH' (8 / 2 / 23) se sakAra kA lopa hotA hai| (2) sAvAn / yahAM 'Saha marSaNe' (bhvA0A0) dhAtu se pUrvavat liT' pratyaya aura usake sthAna meM 'ksu' Adeza hai| dhAtu ko parasmaipada, upadhA ko dIrgha, dvirvacana aura iT Agama kA abhAva nipAtita hai| (3) mIDhvAn | yahAM 'miha secane' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat liT pratyaya aura usake sthAna meM kvasu Adeza hai / dvirvacana, iT Agama kA abhAva, upadhA ko dIrgha aura hakAra ko DhakAra Adeza nipAtita hai| / / iti dvirvacanaprakaraNam / / samprasAraNaprakaraNam SyaGaH samprasAraNam (1) SyaGaH samprasAraNaM putrapatyostatpuruSe | 13 | pa0vi0-SyaGaH 6 / 1 samprasAraNam 1 / 1 putrapatyoH 7 / 2 tatpuruSe 7 / 1 / sa0-putrazca patizca tau putrapatI, tayo: - putrapatyoH (itaretarayogadvandvaH) / anvayaH - tatpuruSe samAse putrapatyoH SyaGaH samprasAraNam / arthaH-tatpuruSe samAse putrapatyoruttarapadayoH SyaGaH samprasAraNaM bhavati / yaNa: sthAne ik- Adezo bhavatItyarthaH / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH udA0- (putraH ) karISasya gandha iva gandho yasya saH - karISagandhiH / karISagandherapatyam-kArISagandhyaH, strI cet- kArISagandhyA, kArISagandhyAyAH putraH - kArISagandhIputraH / kaumudagandhIputraH / ( patiH) kArISagandhIpatiH, kaumudagandhIpatiH / AryabhASAH artha-(tatpuruSe ) tatpuruSa samAsa meM (putrapatyoH) putra, pati zabda (uttarapadayoH ) uttarapada hone para ( SyaGa: ) SyaGpratyaya ko samprasAraNa hotA hai, arthAt yaN ke sthAna meM ik Adeza hotA hai| udA0 - (putra) karISa= zuSka gomaya ke gandha ke samAna gandha hai jisakA vaha - karISagandha / karISagandha kA apatya = putra kArISagandhya, yadi strI ho to - kArIgandhyA / kArISagandhyA kA putra - kArISagandhIputra / kaumudagandhIputra / (pati) kArISagandhIpati / kaumudgndhiipti| siddhi - kArISagandhIputra / karISa+su+gandha+su / karISagandhiH karISagandhi+aN / kArISagandh + a / kArISagandh+SyaG / kArISagandh+ya / kArISagandhya+TAp / kArISagandhyA+ ngs+putr+su| kArISagandh i A+putra / kArISagandhi+putra / kArISagandhI + putra / kArISagandhIputra+su / kArISagandhIputra / yahAM prathama karISa aura gandha zabdoM kA bahuvrIhi samAsa hone para 'upamAnAcca' (5/4/137) se gandha zabda ko samAsAnta ikAra Adeza hokara karISagandhi zabda banatA hai / karISagandhi zabda se 'tasyApatyam' (4 11192 ) se apatya artha meM aN pratyaya aura usake sthAna meM 'aNiJoranArSayorgurUpottamayoH SyaG gotre (4|1/78 ) se SyaG Adeza hotA hai| strItva-vivakSA meM 'ajAdyataSTAp' (4/1/4) se TAp pratyaya karane para karISagandhyA aura usakA putra zabda ke sAtha SaSThIsamAsa hone para isa sUtra se SyaG ko samprasAraNa hotA hai 'samprasAraNAcca' (6 | 1 |106 ) se pUrvarUpa ekAdeza (i) hokara 'samprasAraNasya' (6 |3 |139 ) se ikAra ko dIrgha hotA hai| isa prakAra kArISagandhIputraH ' zabda siddha hotA hai| aise hI - kaumudagandhIputraH / pati zabda uttarapada hone para kArISagandhIpatiH, kaumudagandhIpatiH / SyaGaH samprasAraNam | (2) bandhuni bahuvrIhau | 14 | pa0vi0-bandhuni 7 / 1 bahuvrIhau 7 / 1 / anu0-SyaGaH, samprasAraNam iti cAnuvartate / anvayaH - bahuvrIhau bandhuni SyaGaH smprsaarnnm| artha:-bahuvrIhau samAse bandhuzabde uttarapade SyaGaH samprasAraNaM bhavati / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-kArISagandhyA bandhuryasya sa:-kArISagandhIbandhuH / kaumudgndhiibndhuH| AryabhASA: artha- (bahuvrIhau) bahuvrIhi samAsa meM (bandhuni) bandhu zabda uttarapada hone para (SyaG) SyaG ko (samprasAraNam) samprasAraNa hotA hai| udA0-kArISagandhyA nArI hai bandhu jisakI vaha-kArISagandhIbandhu / kaumudagandhyA nArI hai bandhu jisakI vh-kaumudgndhiibndhu| siddhi-kaariissgndhiibndhu| yahAM kArISagandhyA aura bandhu zabdoM kA bahuvrIhi samAsa hai| bandhu zabda uArapada hone para isa sUtra se SyaG ko samprasAraNa hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-kaumudagandhIbandhuH / kiti samprasAraNam (3) vacisvapiyajAdInAM kiti|15| pa0vi0-vaci-svapi-yajAdInAm 6 / 3 kiti 7 / 1 / sa0-yaja AdiryeSAM te yajAdayaH, vacizca svapizca yajAdayazca te vacisvapiyajAdaya:, teSAm-vacisvapiyajAdInAm (itretryogdvndvH)| ka id yasya sa kit, tasmin-kiti (bahuvrIhiH) / anu0-dhAto:, samprasAraNam iti cAnuvartate, SyaGa iti nivRttam / anvaya:-vacisvapiyajAdInAM dhAtUnAM kiti samprasAraNam / artha:-vacisvapiyajAdInAM dhAtUnAM kiti pratyaye parata: samprasAraNaM bhvti| udA0-(vaci:) uktaH, uktvaan| (svapi:) supta:, suptavAn / (yajAdi:) iSTaH, issttvaan| (vapa) upta:, uptvaan| ityAdikam / yaja devapUjAsaGgatikaraNadAneSu (u0)| Duvapa bIjasantAne chedane ca (u0)| vaha prApaNe (u0)| vasa nivAse (p0)| veJ tantusantAne (u0) vyaJ saMvaraNe (u0)| heJ spardhAyAM zabde ca (u0) / vada vyaktAyAM vAci (pa0) / Tuozvi gativRddhyo: (pa0) / iti bhvAdyantargato yajAdigaNaH / / ___ AryabhASA: artha- (vacisvapiyajAdInAm) vac. svap aura yajAdi (dhAto:) dhAtuoM ko (kiti) kit pratyaya pare hone para (samprasAraNam) samprasAraNa hotA hai| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH udA0-(vaci:) ukta:, uktavAn / usane khaa| (svapi:) supta:, suptavAn / vaha so gyaa| (yajAdiH) iSTa, iSTavAn / usane yajJa kiyaa| (vapa) upta:, uptavAn / usane bIja boyaa/kaattaa| siddhi-(1) ukta: / vc+kt| vc+t| u ac+t| uc+t| uk+t| ukt+su| uktH| yahAM vaca paribhASaNe' (adA0pa0) dhAtu se niSThA' (2 / 2 / 36) se bhUtakAla meM niSThA-saMjJaka 'kta' pratyaya hai| 'kta' pratyaya ke kit hone se isa sUtra se 'vac' ke vakAra ko ukAra samprasAraNa hotA hai| samprasAraNAcca' (6 / 1 / 106) se akAra ko pUrvarUpa ekAdeza hotA hai| aise hI niSvap zaye' (adA0pa0) dhAtu se-supta: / 'Duvap bIjasantAne chedane ca' (bhvA0u0) dhAtu se-uptaH / (2) uktavAn / yahAM pUrvokta vac' dhAtu se pUrvavat niSThA-saMjJaka ktavatu pratyaya hai| ktavatu' pratyaya ke kit hone se vac' ke vakAra ko ukAra samprasAraNa aura pUrvavat akAra ko pUrvarUpa ekAdeza hotA hai| 'atvasantasya cAdhAto:' (6 / 4 / 14) se upadhA ko dIrgha aura pratyaya ke ugit hone se ugidacAM sarvanAmasthAne'dhAto:' se num Agama, halyAbbhyo dIrghAt' (6 / 2/67) se su kA lopa aura saMyogAntasya lopaH' (8 / 2 / 23) se takAra kA lopa hotA hai| aise hI 'jiSvapa zaye' (adA0pa0) dhAtu se-suptavAn / 'Duvap bIjasantAne chedane ca' (bhvA0u0) dhAtu se-uptavAn / (3) iSTaH / yj+kt| yj+t| i a j+ta / ij+t| iS+Ta / iSTa+su / iSTaH / yahAM yaja devapUjAsaGgatikaraNadAneSu' (bhvA0 u0) dhAtu se pUrvavat 'kta' pratyaya hai| kta pratyaya ke kit hone se isa sUtra se yaj' ke yakAra ko ikAra samprasAraNa hotA hai| 'samprasAraNAcca' (6 / 1 / 106) se akAra ko pUrvarUpa ekAdeza hotA hai| vrazcabhrasja0' (8 / 2 / 36) se yaj ke jakAra ko SakAra aura 'STunA STuH' (8 / 4 / 41) se takAra ko TakAra Adeza hotA hai| (4) iSTavAn / yahAM pUrvokta yaj' dhAtu se pUrvavat niSThA-saMjJaka ktavatu' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| vizeSa: yajAdi dhAtu bhvAdigaNa ke antargata haiN| unheM saMskRtabhAga meM dekha leveN| Diti kiti ca samprasAraNam (4) grahijyAvayivyadhivaSTivicativRzcati pRcchatibhRjjatInAM Diti c|16| pa0vi0-grahi-jyA-vayi-vyadhi-vaSTi-vicati-vRzcati-pRcchatibhRjjatInAm 6 / 3 Giti 71 ca avyayapadam / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam sa0-grahizca jyAzca vayizca vyadhizca vaSTizca vicatizca vRzcatizca pRcchatizca bhRjjatizca te grahi0 bhRjjataya:, teSAm grahi0 bhRjjatInAm (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - dhAto:, samprasAraNam, kiti iti cAnuvartate / anvayaH-grahi0bhRjjatInAM dhAtUnAM Giti kiti ca samprasAraNam / artha:-grahi-AdInAM dhAtUnAM Giti kiti ca pratyaye parataH samprasAraNaM bhavati / udAharaNam 18 dhAtu (1) grahiH (2) jyA: (3) vayi: (4) vyadhi: (5) vaSTi (6) vicati: kit gRhItaH, gRhItavAn ( grahaNa kiyA ) jIna, jInavAn ( vRddha hogayA ) UyatuH, Uyu. una donoM ne / una sabane kapar3A bunA / viddha:, viddhavAn ( tADana kiyA) uzitaH, uzitavAn ( kAmanA kI) vicita:, vicitavAn ( Thaga liyA) (7) vRzcati: vRkNa:, vRkNavAn (chedana kiyA) (8) pRcchati: pRSTaH, pRSTavAn ( jijJAsA kI ) Git gRhNAti, jarIgRhyate / ( grahaNa karatA hai, puna: puna: grahaNa karatA hai ) / jinAti jejIyate / (vRddha hotA hai. adhika (9) bhRjjati bhRSTaH bhRSTavAn ( pakAyA, bhUnA ) vRddha hotA hai)| vidhyati, vevidhyate (tADana karatA hai, puna: puna:- tADana karatA hai ) / uSTa, uzanti ( vedAnoM / ve saba kAmanA karate haiM) / vicati, vevicyate ( ThagatA hai, punaH punaH ThagatA hai) / vRzcati varIvRzcyate ( kATatA hai. puna: puna: kATatA hai)| pRcchati, parIpRcchyate ( pUchatA hai. puna: puna: pUchatA hai)| bhRjjati, barIbhRjyate ( pakAtA hai. puna: puna: pakAtA hai. bhUnatA hai ) / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH AryabhASA: artha-(grahi0bhRjjatInAm) grahi, jyA, vayi, vyadhi, vaSTi, vicati, vRzcati, pRcchati, bhRjjati (dhAtoH) dhAtuoM ko (Diti) Dit (ca) aura (kiti) kit pratyaya pare hone para (samprasAraNam) samprasAraNa hotA hai| udA0-udAharaNa aura unakA bhASArtha saMskRta-bhAga meM dekha leveN| siddhi-(1) gRhItaH / yahAM graha upadAne (krayAu0) dhAtu se kta pratyaya hai| pratyaya ke kit hone se isa sUtra se 'graha' ke repha ko RkAra samprasAraNa hotA hai| graholiTi dIrghaH' (7/2/37) se iT Agama ko dIrgha hotA hai| (2) gRhItavAn / yahAM pUrvokta graha' dhAtu se ktavatu pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (3) gRhNAti / yahAM pUrvokta graha' dhAtu se laT pratyaya aura krayAdibhyaH znA' (3 / 1 / 81) se znA vikaraNa pratyaya hai| 'sArvadhAtukamapit' (1 / 2 / 4) se znA pratyaya ke Dita hone se isa sUtra se graha dhAtu ko pUrvavat samprasAraNa hotA hai| (4) jriigRhyte| yahAM pUrvokta graha' dhAtu se 'dhAtorekAco halAde: kriyAsamabhihAre yaG' (3 / 1 / 22) se yaG pratyaya hai| pratyaya ke Git hone 'graha' dhAtu ko isa isa sUtra se samprasAraNa hotA hai| rIgadupadhasya ca' (7/4 / 90) se abhyAsa ko rIka Agama hotA hai| (5) jIna: / yahAM jyA vayohAnau' (krayA0pa0) dhAtu se kta pratyaya hai| pratyaya ke kita hone se isa sUtra se jyA' dhAtu ke yakAra ko ikAra samprasAraNa aura 'hala:' (6 / 4 / 2) se use dIrgha hotA hai| lvAdibhyaH' (8 / 2 / 44) se niSThA ke takAra ko nakAra Adeza hotA hai| (6) jinaati| yahAM pUrvokta jyA' dhAtu se laT pratyaya hai aura pUrvavat znA' vikaraNa pratyaya hotA hai| znA pratyaya ke sArvadhAtukamapit' (1 / 2 / 4) se Dit hone se jyA' dhAtu ko samprasAraNa hotA hai| (7) jejIyate / yahAM pUrvokta jyA' dhAtu se 'dhAtorekAco halAde: kriyAsamabhihAre yaG' (3 / 1 / 22) se yaG pratyaya hai| pratyaya ke Dita hone se jyA' dhAtu ko samprasAraNa (ji) hotA hai| sanyaGo:' (6 / 1 / 9) se 'ji' ko dvitva aura guNo yaGluko:' (7 / 4 / 82) se abhyAsa ko guNa hotA hai| (8) UyatuH / veJ+liT / vayi+tas / vay+atus / u a ya+atus / uy+atus / uy-uy+atus / u-uy+atus / UyatuH / yahAM veJ tantusantAne (bhvA0u0) dhAtu se liT pratyaya hai| vaJo vayi:' (2 / 4 / 41) se veJ ke sthAna meM vayi Adeza hotA hai| tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se lakAra ke sthAna meM tas' Adeza aura parasmaipadAnAM Nalatusus0' (3 / 4 / 82) se tas Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam ke sthAna meM atu Adeza hai| 'asaMyogAlliT kit' (11214 ) se tas pratyaya ke kit hone se isa sUtra se vay ke vakAra ko ukAra samprasAraNa hotA hai| 'liTi dhAtoranabhyAsasya (6 1118) se dvitva aura 'akaH savarNe dIrghaH' (6 | 1/96 ) se dIrgha hotA hai / aise hI us pratyaya karane para-UyuH / ve dhAtu ke sthAna meM veJo vayi:' ( 2/4/41 ) se liT ArdhadhAtuka viSaya meM vayi Adeza hotA hai aura vaha liT 'asaMyogAlliT kit' (11214) se kidvat hotA hai, Git nahIM / ataH yahAM kit kA hI udAharaNa diyA hai, Git kA nahIM / (9) viddha: / vyadh+kta / vyadh+ta / v i adh+ta / vidh+ta / vidh+dha / vid+dha / viddha+su / viddhaH / yahAM 'vyadha tADane ' ( di0pa0) dhAtu se isa sUtra se kta pratyaya hai / pratyaya ke kit hone se 'vyadh' dhAtu ke yakAra ko ikAra samprasAraNa hotA hai / jhaSastathordho'dhaH ' (8 12140) se takAra ko dhakAra aura 'jhalAM jaz jhazi' (8/4/52) se dhakAra ko jaz dakAra Adeza hotA hai| aise hI ktavatu pratyaya karane para - viddhavAn (10) vidhyati / yahAM pUrvokta 'vyadh' dhAtu se divAdibhyaH zyan' (3 | 1 | 69 ) se zyan vikaraNa pratyaya hai| zyan ke pUrvavat Git hone se isa sUtra se 'vyadh' dhAtu ko samprasAraNa hotA hai / (11) vevidhyte| yahAM pUrvokta 'vyadh' dhAtu se 'dhAtorekAco0' (3 / 1 / 22) se yaG pratyaya hai| pratyaya ke Git hone se isa sUtra se vyadh dhAtu ko samprasAraNa hotA hai| (12) uzita: / yahAM 'vaMza kAnta' (adA0pa0) dhAtu se kta pratyaya hai| pratyaya ke kita hone se isa sUtra se 'vaz' dhAtu ke bakAra ko ukAra samprasAraNa hotA hai| aise hI ktavatu pratyaya karane para - uzitavAn / (13) uSTa: / yahAM pUrvokta 'vaz' dhAtu se laT pratyaya aura usake lakAra ke sthAna para 'tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se 'tas' Adeza hai| 'tas' pratyaya ke 'sArvadhAtukamapita0' (1 / 214 ) se Git hone se isa sUtra se vaz dhAtu ko samprasAraNa hotA hai| aise hI jhi pratyaya karane para - uzanti / 1 1 (14) vicita: / yahAM 'vyaca vyAjIkaraNeM' (tu0pa0) dhAtu se kta pratyaya hai pratyaya ke kit hone se isa sUtra se 'vyac' dhAtu ke yakAra ko ikAra samprasAraNa hotA hai aise hI ktavatu pratyaya karane para - vicitavAn / (15) victi| yahAM pUrvokta 'vyac' dhAtu se laT pratyaya aura 'tiptasjhi0' (3/4/78 ) se lakAra ke sthAna meM tip Adeza aura 'tudAdibhya: za:' ( 3 11177) se 'za' vikaraNa pratyaya hai| 'za' pratyaya ke 'sArvadhAtukamapit' (1 / 214 ) se Git hone se isa sUtra se vyac dhAtu ko samprasAraNa hotA hai| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH (16) vevicyate / yahAM pUrvokta vyac' dhAtu se 'dhAtorekAco halAde:0' (3 / 1 / 22) se yaG pratyaya hai| pratyaya ke Git hone se isa sUtra se vyac' dhAtu ko samprasAraNa hotA hai| (17) vRkNaH / ovrazcU+kta / vRshc+t| vRshc+n| vRc+n| vRk+n| vRk+Na / vRknn:+su| vRkNaH / yahAM 'ovrazcU chedane (tu0pa0) dhAtu se kta pratyaya hai| pratyaya ke kit hone se isa sUtra se vazca' ke repha ko RkAra samprasAraNa hotA hai| 'oditazca' (7 / 2 / 16) se kta ke takAra ko nakAra Adeza hotA hai| sko: saMyogAdyorante ca' (8 / 2 / 29) se saMyogAdi sakAra (z) kA lopa co: ku:' (8 / 2 / 30) se cakAra ko kakAra aura 'aTkupvAG' (8 / 4 / 2) se nakAra ko Natva hotA hai| aise hI ktavatu pratyaya karane para-vakNavAn / (18) vRzcati / yahAM pUrvokta vrazc' dhAtu se laT pratyaya aura usake sthAna meM tim Adeza hai| tudAdibhyaH za:' (3 / 1177) se 'za' vikaraNa pratyaya hai| sArvadhAtukamapit (1 / 2 / 4) se 'za' pratyaya ke Dit hone se isa sUtra se vazc' dhAtu ko samprasAraNa hotA hai| (19) vriivRshcyte| yahAM pUrvokta vRzc' dhAtu se 'dhAtorekAco0' (3 / 1 / 22) se yaG pratyaya hai| pratyaya ke Dit hone se isa sUtra se vRzc' dhAtu ko samprasAraNa hotA hai| yahAM rIgRdupadhasya ca' (7 / 4 / 90) se rIk Agama prApta nahIM ata: vA0-'rIgRtavata iti vaktavyam' (7 / 4 / 90) se abhyAsa ko rIk Agama hotA hai| (20) pRSTaH / prcch+kt| pRcch+t| prsh+t| praS+Ta / prsstt+su| prssttH| yahAM praccha jIpsAyAm (tu0pa0) dhAtu se kta pratyaya hai| pratyaya ke kit hone se pracch' dhAtu ke repha ko RkAra samprasAraNa hotA hai| 'chvo: zUDanunAsike ca' (6 / 4 / 19) se ccha' ke sthAna meM 'za' Adeza, vazcabhrasja0' (8 / 2 / 36) se z ko e Adeza aura 'STunA STuH' (8 / 4 / 40) se takAra ko TakAra Adeza hotA hai| aise hI ktavatu pratyaya karane pr-pRssttvaan| (21) pRcchti| yahAM pUrvokta 'pracch' dhAtu se laT pratyaya aura usake sthAna meM tip Adeza hai| tudAdibhya: za:' (311177) se 'za' vikaraNa pratyaya hai| 'sArvadhAtukamapit (1 / 2 / 4) se 'za' pratyaya ke Dit hone se isa sUtra se pracch' dhAtu ko samprasAraNa hotA hai| (22) parIpRcchayate / yahAM pUrvokta praccha' dhAtu se 'dhAtorekAco0' (3 / 1 / 22) se yaG pratyaya hai| pratyaya ke Dit hone se isa sUtra se praccha' dhAtu ko samprasAraNa hotaa| rIgudupadhasya ca' (7 / 4 / 90) se abhyAsa ko rIka Agama hotA hai| (23) bhRSTaH / yahAM 'bhrasja pAke' (tu0pa0) dhAtu se 'kta' pratyaya hai| pratyaya ke kit hone se 'bhrasja' dhAtu ke repha ko RkAra samprasAraNa hotA hai| vazcabhrasja0' Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam (8/2/6) se bhrasj ke jakAra ko SakAra aura 'TunA STuH' (8/4/40) se takAra ko TakAra Adeza hotA / 'sko: saMyogAdyorante ca' (8 / 2 / 29 ) se 'bhrasj' ke saMyogAdi sakAra kA lopa hotA hai| aise hI ktavatu karane para-bhraSTavAn / (24) bhRjjti| yahAM pUrvokta 'asja' dhAtu laT pratyaya aura usake lakAra ke sthAna meM tip Adeza hai| 'tudAdibhya: za:' ( 3 | 1/77 ) se 'za' vikaraNa pratyaya hai| 'sArvadhAtukamapit' (1/2/4 ) se 'za' pratyaya ke Git hone se 'bhrasj' dhAtu ko samprasAraNa hotA hai| yahAM 'bhrasj' dhAtu ke sakAra 'jhalAM jaz jhazi' (8/4/52 ) se jaz dakAra aura use 'sto: zcunA zcu:' ( 8 | 4 | 39) se cavarga jaMkAra hotA hai| (25) briibhRjyte| yahAM pUrvokta 'bhrasja' dhAtu se 'dhAtorekAco0' (3 / 1 / 22) se yaG pratyaya hai| pratyaya ke Git hone se isa sUtra se 'bhrasja' dhAtu ko samprasAraNa hotA hai / 'rIgRdupadhasya ca' (7/4190) se abhyAsa ko rIk Agama hotA hai| abhyAsasya samprasAraNam (5) liTyabhyAsasyobhayeSAm // 17 // pa0vi0-liTi 7 / 1 abhyAsasya 6 / 1 ubhayeSAm 6 / 3 / anu0-dhAto:, samprasAraNam iti cAnuvartate / anvayaH-ubhayeSAM dhAtUnAM liTi abhyAsasya samprasAraNam / arthaH-ubhayeSAm=vacyAdInAM grahyAdInAM ca dhAtUnAM liTi pratyaye parato'bhyAsasya samprasAraNaM bhavati / udAharaNam dhAtuH (1) vaci: (2) svapi: (3) yaja (4) Duvap (1) (2) liT sa uvAca tvam uvacitha / (1) sa suSvApa (2) tvaM suSvapitha / (1) saiyAja (2) tvam iyajitha (1) sa uvApa (2) tvam upapitha (1) (1) usane kahA / (2) tUne kahA / (2) (1) vaha soyA / (2) tU soyA / (3) (1) usane yajJa kiyA / (2) tUne yajJa kiyA / (4) (1) usane boyA / kaattaa| (2) tUne boyA / kATA | Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTAdhyAyasya prathamaH pAdaH 23 grahyAdInAm grahi-Adi (1) grahiH (1) sa jagrAha . (1) (1) usane grahaNa kiyaa| (2) tvaM jagrahitha (2) tUne grahaNa kiyaa| (2) jyA (1) sa jijyau (2) (1) vaha vRddha hogyaa| (2) tvaM jijyitha (2) tU vRddha hogyaa| (3) vayiH (1) sa uvAya (3) (1) usane kapar3A bunaa| (2) tvaM uvayitha (2) tUne kapar3A bunaa| (1) sa vivyAdha . (4) (1) usane tADana kiyaa| (2) tvaM vivyadhitha (2) tUne tADana kiyaa| (5) vaSTiH (1) sa uvAza (5) (1) usane kAmanA kii| (2) tvam uvazitha (2) tUne kAmanA kii| (6) vicatiH (1) sa vivyAca (6) (1) usane tthgaa| (2) tvaM vivyacitha (2) tUne tthgaa| (7) vRzcatiH (1) sa vavrazca (7) (1) usane kaattaa| (2) tvaM vavrazciya (2) tUne kaattaa| (8) pRcchatiH (1) sa papraccha / (8) (1) usane puuchaa| (2) tvaM jagrahitha (2) tUne puuchaa| (9) bhRjjatiH (1) sa babhraja (9) (1) usane pkaayaa| (2) tvaM babhrajitha (2) tUne pkaayaa| AryabhASA: artha-(ubhayeSAm) vaci-Adi tathA grahi-Adi donoM (dhAto:) dhAtuoM ke (liTi) liT pratyaya pare hone para (abhyAsasya) abhyAsa ko (samprasAraNam) samprasAraNa hotA hai| udA0-udAharaNa aura unakA bhASArtha saMskRta-bhAga meM dekha leveN| siddhi-(1) uvaac| vc+litt| vc+tim| vac+Nal / vac+vac+a / v+vaac+a| u a+vaac+a| u+vaac+a| uvAca / yahAM vaca paribhASaNe' (a0pa0) dhAtu se liT pratyaya hai| usake lakAra ke sthAna meM tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se tip Adeza aura use parasmaipadAnAM Nala0' (3 / 4 / 82) se Nal adeza hotA hai| liTi dhAtoranabhyAsasya (6 / 18) se vac' dhAtu ko dvitva Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam hokara isa sUtra se usake abhyAsa ko samprasAraNa hotA hai| 'samprasAraNAcca' (6 / 1 / 105) se akAra ko pUrvarUpa ekAdeza hotA hai| ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se aMga ko vRddhi hotI hai| aise hI that pratyaya karane pr-uvcith| isake sahAya se suSvApa' Adi padoM kI siddhi kreN| (2) jagrAha / graha+liT / graha+tip / grh+nnt| grh+grh+a| g+graah+a| ja+grAha+a / jgraah| yahAM graha upAdAne (krayA0pa0) dhAtu se liT pratyaya hai| abhyAsa ke gakAra ko 'abhyAse carca' (8 / 4 / 53) jaz jakAra hotA hai| yahAM abhyAsa ko samprasAraNa-kArya sambhava nahIM hai| aise hI thal pratyaya karane para-jagrahitha / (3) jijyau / jyA+liT / jyA+tip / jyA+Nal / jyaa+a| jy+au| jyaa+jyaa+au| jy+jyaa+au| j i a+jy+au| ji+jyau| jijyau|| yahAM jyA vayohAnau' (kraya0pa0) dhAtu se liT pratyaya aura usake sthAna meM pUrvavat tip aura Nal Adeza hokara 'Ata au Nala:' (71134) se Nal ko au-Adeza hotA hai| 'Ato lopa iTi ca' (6 / 4 / 64) se jyA kA AkAra kA lopa ho jAtA hai| dvirvacane'ciM' (1 / 1 / 58) se usa lopAdeza ko sthAnivat mAnakara liTi dhAtoranabhyAsasya (6 / 18) se jyA' ko dvitva hotA hai| isa sUtra se jyA' ke abhyAsa ko samprasAraNa hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI thal pratyaya karane para-jijyitha / (4) uvAya, vivyAdha, uvAza, vivyAca padoM kI siddhi uvAca' kI uparilikhita siddhi ke sahAya se kreN| (5) vavrazca / vrazca+liT / vrshc+tim| vrazca+Nal / vrazca+a / vrazca+vrazca+a / v R az c+vrshc+a| va ar a z c+vshc+aa| v+vshc+a| vvrshc| yahAM 'ozvazca chedane (tu0pa0) dhAtu se liT pratyaya hai| sUtra meM ubhayeSAm' pada ke grahaNa karane se halAdi: zeSaH' (7 / 4 / 60) ko rokakara prathama prazca' ke repha ko samprasAraNa hotA hai| vazc' ke repha ko samprasAraNa karake urata' (7 / 4 / 66) se use akAra Adeza aura uraNa raparaH' (111150) se raparatva kiyA jAtA hai taba urat (7 / 4 / 66) ke 'aca: parasmin pUrvavidhauM' (11156) se sthAnivat hone se na samprasAraNe samprasAraNam' (6 / 1 / 36) se vakAra ko samprasAraNa nahIM hotA hai| ata: halAdi: zeSaH' (7 / 4 / 60) se Adi hal vakAra zeSa rahatA hai tathA anya samasta haloM (r z c) kA lopa ho jAtA hai| (6) papraccha / praccha+liT / prcch+tim| pracch+Nal / prcch+a| praccha prcch+a| p R ac ch+prcch+a| p ar a c ch+prcch+a| p+prcch+a| pprcch| yahAM praccha jIpsAyAm' (tu0pa0) dhAtu se liT pratyaya hai.| isake abhyAsa praccha' ko isa sUtra se samprasAraNa hotA hai| zeSa kArya vavrazca' ke samAna hai| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH (7) bbhrj| bhrasj+liT / bhrs+tip| bhrasj+Nal / bhrsj+a| bhrsj+bhrsj+a| bhU R as +bhrsj+a| bh ar a s j+bhrsj+a| bh+bhrs+a| b+bhr0j+a| bbhrj| yahAM 'bhrasja pAke' (tu0pa0) dhAtu se liT pratyaya hai| isake abhyAsa 'bhrasj' ko isa sUtra se samprasAraNa hotA hai| sko: saMyogAdyorante ca (8 / 2 / 29) se 'bhrasj' ke sakAra kA lopa hotA hai| zeSa kArya vavrazca' ke samAna hai| caGi samprasAraNam (6) svaapeshcngi|18 | pa0vi0-svApe: 61 caGi 7 / 1 / anu0-dhAto:, samprasAraNam iti cAnuvartate / anvaya:-svAperdhAtozcaGi samprasAraNam / artha:-svApi-dhAtozcaDi pratyaye parata: samprasAraNaM bhavati / atra 'svApe:' ityanena svapadhAtorNijantasya grahaNaM kriyte| udA0-asUSupat / asUSupatAm / asuussupn|| AryabhASA: artha- (svApe:) svApi (dhAto:) dhAtu ko (caDi) caG pratyaya pare hone para (samprasAraNam) samprasAraNa hotA hai| udA0-asUSupat / usane sulaayaa| asUSupatAm / una donoM ne sulaayaa| asuSupan / una sabane sulaayaa| siddhi-asaSapat / jiSvapa+Nic / svp+i| svaap+i| svApi+luGa / att+svaapi+cli+l| a+svApi+ca+tim / a+svaapi+a+ti| a+svAp+a+t / a+svap+a+t / a+s u a p+a+t / a+sup+a+t / a+sup-sup+a+t / a+su+sup+a+t / a+sU+Sup+a+t / asUSupat / yahAM niSvapa zaye' (a0pa0) dhAtu se prathama hetumati ca' (3 / 1 / 26) se Nic pratyaya hai| Nijanta svApi' dhAtu se luG pratyaya karane para NizridrunubhyaH kartari caG' (3 / 1 / 48) se cli ke sthAna meM 'caG' Adeza, 'NeraniTi' (6 / 4 151) se Nic kA lopa, Nau caGyupadhAyA hrasva:' (7 / 4 / 1) se 'svAp' kI upadhA ko hrasva hotA hai| 'caGi' se prApta dvivacana se pUrva svap' ko samprasAraNa hokara pazcAt dvivacana hotA hai| 'dIrgho lagho:' (7 / 4 / 94) se abhyAsa ke ukAra ko dIrgha aura Adezapratyayayo:' (8 / 3 / 59) se Satva hotA hai| aise hI-asUSutAm, asUSupan / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 pANinIya-aSTAdhyAyI pavacanam yaGi samprasAraNam (7) svapisyamivyetAM yngi|16 | pa0vi0-svapi-syami-vyejAm 6 / 3 yaGi 7 / 1 / sa0-svapizca syamizca vyaJ ca te svapisyamivyeJaH, teSAmsvapisyamivyeJAm (itaretarayogadvandvaH) / anu0-dhAto:, samprasAraNam iti caanuvrtte| anvaya:-svapisyamivyeAM dhAtUnAM yaGi samprasAraNam / artha:-svapisyamivye dhAtUnAM yaGi pratyaye parata: samprasAraNaM bhvti| udA0-(svapi:) sossupyte| (syami:) sesimyte| (vyeJ) veviiyte| AryabhASA: artha-(svapisyamivyejAm) svapi, syami, vyaJ (dhAto:) dhAtuoM ko (yaGi) yaG pratyaya pare hone para (samprasAraNam) samprasAraNa hotA hai| udA0-(svapi:) soSupyate / vaha punaH-punaH/adhika sotA hai| (syami:) sesimyte| vaha puna:-puna:/adhika zabda karatA hai| (vyeJ) veviiyte| vaha puna:-puna:/adhika AcchAdita karatA hai| siddhi-(1) soSupyate / svap+paG / svp+y| s u a p+y| sup+y| supy+supy| su+supya / so+pupya / soSupya+laT / soSupya+ta / sossupy+shp+t| sossupy+a+te| sossupyte| yahAM triSvap zaye' (adA0pa0) dhAtu se 'dhAtorekAco halAde: kriyAsamabhihAre' (3 / 1 / 22) se yaG pratyaya hai| isa sUtra se yaG pratyaya pare hone para svap' dhAtu ko samprasAraNa hotA hai| tatpazcAt sanyaDoH' (6 / 1 / 9) se use dvitva, guNo yaGlukoH' (7 / 4 / 82) se abhyAsa ke ukAra ko guNa aura 'AdezapratyayayoH' (8 / 3 / 59) se Satva hotA hai| soSupya' dhAtu se laT' pratyaya hai| aise hI 'syamu zabde' (bhvA0pa0) dhAtu se sesimyate aura 'vye saMvaraNe' (bhvA0u0) dhAtu se-vevIyate / yaDi samprasAraNa-pratiSedhaH (8) na vazaH / 20 / pa0vi0-na avyayapadam, vaMza: 6 / 1 / anu0-dhAtoH, samprasAraNam, yaDi iti caanuvrtte| anvaya:-vazo yaGi samprasAraNaM n| artha:-vazo dhAtoryaDi pratyaye parata: samprasAraNaM na bhavati / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH 27 udA0 - vAvazyate, vAvazyete vAvazyante / 'grahijyA0 ' ( 6 / 1 / 16 ) 1 ityanena prAptaM samprasAraNaM pratiSidhyate / AryabhASAH artha- (vaza:) vaz (dhAtoH) dhAtu ko (yaGi) yaG pratyaya pare hone para (samprasAraNam) samprasAraNa (na) nahIM hotA hai| udA0 - vAvazyate / vaha puna: puna: / adhika kAmanA karatA hai| vAvazyete / ve donoM punaH-punaH/adhika kAmanA karate haiN| vAvazyante / ve saba punaH punaH / adhika kAmanA karate haiM / siddhi - vAvazyate / vaz+yaG / vaz+ya / vazy+vazya / va+vazya / vA+vazya / vAvazya+laT / vaavshy+t| vaavshy+shp+t| vAvazya+a+te / vAvazyate / yahAM 'veza kAntoM' (adA0pa0) dhAtu se 'dhAtorekAco0' (3 / 1 / 22 ) se yaG pratyaya hai / yaG pratyaya pare hone para 'prahijyA0' ( 6 |1|16 ) se prApta samprasAraNa kA isa sUtra se pratiSedha hotA hai| 'dIrgho'kitaH' (7 / 4 / 83) se abhyAsa ko dIrgha hotA hai / tatpazcAt 'vAvazya' dhAtu se laT pratyaya hai| aise hI vAvazyete, vAvazyante / kI- Adeza: (6) cAya: kI | 21 | pa0vi0- cAya: 6 |1 kI 1 / 1 (su- luk ) / anu0 - dhAto:, yaGi iti cAnuvartate / anvayaH - cAyo dhAtoryaGi kI: artha:- cAyo dhAto: sthAne yaGi pratyaye parata: kI - Adezo bhavati / udA0 - cekIyate, cekIyete, cekIyante / AryabhASAH artha-(cAya) cAy (dhAtoH) dhAtu ke sthAna meM ( yaGi ) yaG pratyaya pare hone para (kI) kI Adeza hotA hai| udA0 - cekIyate / vaha puna: puna: / adhika pUjA karatA hai| cekIyete / ve donoM punaH-punaH/adhika pUjA karate haiN| cekIyante / ve saba puna: puna: / adhika pUjA karate haiM / siddhi-cekIyate / cAy+yaG / kii+y| kIy+kIya / kii+kiiy| ke+kIya / ce+kIya | cekIya+laT / cekiiy+t| cekIya+zap+ta / cekIya+a+te / cekIyate / yahAM 'cAyR pUjAnizAmanayo:' (bhvA030) dhAtu se 'dhAtorekAco0' (3 / 1 / 22 ) se yaMG pratyaya hai| yaG pratyaya pare hone para isa sUtra se 'cAya' ke sthAna meM 'kI' Adeza hotA hai| 'guNo yaGluko:' (27/4/82 ) se abhyAsa ko guNa aura 'abhyAse (ci4 153) se abhyAsa ke kakAra ko car cakAra hotA hai| tatpazcAt 'cekIya' dhAtu se laT pratyaya hai| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sphI-AdezaH (10) sphAya: sphI nisstthaayaam|22| pa0vi0-sphAya: 6 / 1 sphI 11 (su-luk) niSThAyAm 71 / anu0-dhaatoritynuvrtte| anvaya:-sphAyo dhAto: niSThAyAM sphii:| artha:-sphAyo dhAto: sthAne niSThAyAM parata: sphI-Adezo bhavati / udA0-sphIta:, sphiitvaan| AryabhASA: artha-(sphAya:) sphAya (dhAto:) dhAtu ke sthAna meM (niSThAyAm) niSThA-kta. ktavatu pratyaya pare hone para (sphI) sphI-Adeza hotA hai| udA0-sphIta:, sphItavAn / vaha bddh'aa| siddhi-sphIta: / sphaay+kt| sphii+t| sphiit+su| sphIta: / yahAM 'sphAyI vRddhau' (bhvA0 u0) dhAtu se 'niSThA' (2 / 2 / 36) se bhUtakAla meM 'kta' pratyaya hai| 'kta' pratyaya pare hone para isa sUtra se 'sphAy' dhAtu ke sthAna meM 'sphI' Adeza hotA hai| aise hI-sphItavAn / 'ktaktavatU niSThA' (1 / 1 / 25) se kta aura ktavatu pratyayoM kI niSThA saMjJA hai| samprasAraNam (11) styaH prapUrvasya / 23 / pa0vi0-stya: 61 prapUrvasya 6 / 1 / sa0-pra pUrvo yasya sa prapUrva:, tasya-prapUrvasya (bhuvriihi:)| anu0-dhAtoH, samprasAraNam, niSThAyAm iti caanuvrtte| anvaya:-prapUrvasya styo niSThAyAM samprasArAm / artha:-prapUrvasya styo dhAtorniSThAyAM parata: samprasAraNaM bhvti| udA0-prastIta:, prastItavAn / prastImaH, prstiimvaan| AryabhASA: artha- (prapUrvasya) pra upasargapUrvaka (styaH) styA (dhAtoH) dhAtu ko (niSThAyAm) niSThA=kta, ktavatu pratyaya pare hone para (samprasAraNam) samprasAraNa hotA hai| udA0-prastIta:, prastItavAn / usane jora se zabda kiyaa| prastIma:, prastImavAn / artha pUrvavat hai| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH siddhi-(1) prstiitH| pr+styaa+kt| pr+styaa+t| pra+st i aa+t| pra+st i+t| pra+sat ii+t| prstiit+su| prastItaH / yahAM pra upasargapUrvaka 'styai STya zabdasaGghAtayoH' (bhvA0pa0) dhAtu se 'niSThA' (2/2/36) se bhUtakAla meM kta pratyaya hai| niSThA-kta pratyaya pare hone para isa sUtra se 'styA' dhAtu ko samprasAraNa hotA hai| 'samprasAraNAcca' (6 / 1 / 105) se AkAra ko pUrvarUpa ekAdeza aura hala:' (6 / 4 / 2) se ikAra ko dIrgha hotA hai| aise hI ktavatu' pratyaya karane para-prastItavAn / (2) prstiimH| yahAM pra upasargapUrvaka styA' dhAtu se kta pratyaya karane para prastyo'nyatarasyAm' (8 / 2 / 54) se niSThA (kta-ktavatu) ke takAra ko makAra Adeza hotA hai| aise hI-prastImavAn / samprasAraNam (12) dravamUrtisparzayoH zyaH / 24 / / pa0vi0-dravamUrti-sparzayo: 7 / 2 zya: 6 / 1 / sa0-dravasya mUrti: kaThoratA, drvmuurtiH| dravamUrtizca sparzazca tau dravamUrtisparzI, tayo:-dravyamUrtisparzayo: (SaSThItatpuruSagarbhita itaretarayogadvandvaH) / anu0-dhAto:, samprasAraNam, niSThAyAm iti cAnuvartate / anvaya:-dravamUrtisparzayo: zyo dhAtorniSThAyAM samprasAraNam / artha:-dravamUrtI dravakaThoratAyAM sparze cArthe vartamAnasya zyo dhAtorniSThAyAM parata: samprasAraNaM bhavati / udA0-(dravamUrti:) zInaM ghRtm| zInA vasA / zInaM meda: / (sparza:) zItaM vrtt| zIto vaayuH| zItamudakam / AryabhASA: artha- (dravamUrtisparzayoH) dravamUrti-drava padArtha kA kaThora honA aura sparza artha meM vidyamAna (zya:) zyA (dhAto:) dhAtu ko (niSThAyAm) niSThA pratyaya pare hone para (samprasAraNam) samprasAraNa hotA hai| udA0- (dravamUrti) zInaM ghRtam / jamA huA ghii| zInA vasA / jamI huI crbii| zInaM meda: / jamI huI crbii| (sparza) zItaM vartate / ThaNDa hai| zIto vAyuH / ThaNDA vaayu| zItamudakam / ThaNDA jl| siddhi-(1) zInam / shyaa+kt| shyaa+t| z i aa+t| shi+n| shii+n| shiin+su| shiinm| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM 'zyaiG gatau' (bhvA0A0) dhAtu se niSThA' (2 / 2 / 36) se bhUtakAla meM niSThA-kta pratyaya hai| isa sUtra se 'zyA' ke yakAra ko ikAra samprasAraNa, samprasAraNAcca (6 / 1 / 105) se AkAra ko pUrvarUpa ekAdeza aura halaH' (6 / 4 / 2) se ikAra ko dIrgha hotA hai| 'zyo'sparze (8 / 2 / 47) se niSThA ke takAra ko nakAra Adeza hotA hai| (2) zItam / yahAM sparza artha meM niSThA ke takAra ko nakAra Adeza nahIM hai| zeSa kArya pUrvavat hai| samprasAraNam (13) pratezca / 25 / pa0vi0-prate: 6 / 1 ca avyypdm| anu0-dhAto:, samprasAraNam, niSThAyAm, zya iti caanuvrtte| anvayaH-pratezca zyo dhAtorniSThAyAM samprasAraNam / artha:-prateruttarasya ca zyo dhAtorniSThAyAM parata: samprasAraNaM bhvti| udA0-pratizIna:, pratizInavAn / AryabhASA: artha-(prate:) prati upasarga se pare (ca) bhI (zya:) zyA (dhAto:) dhAtu ko (niSThAyAm) niSThA pratyaya pare hone para (samprasAraNam) samprasAraNa hotA hai| udA0-pratizIna:, pratizInavAn / usane dharanA diyaa| siddhi-pratizIna: / prti+shyaa+kt| prati+z . i aa+t| prti+shi+n| prti+shii+nH| prtishiin+su| atishiinH|| yahAM prati upasarga se pare bhI 'zyA' dhAtu ko isa sUtra se samprasAraNa hotA hai| 'zyo'sparze (8 / 2 / 47) se niSThA ke takAra ko nakAra Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-pratizInavAn / samprasAraNam (14) vibhASA'bhyavapUrvasya / 26 / pa0vi0-vibhASA 11 abhi-avapUrvasya 6 / 1 / sa0-abhizca avazca tau abhyavau, abhyavau pUrvI yasya so'bhyavapUrvaH, tsy-abhyvpuurvsy| anu0-dhAto:, samprasAraNam, niSThAyAm, zya iti cAnuvartate / anvaya:-abhyavapUrvasya zyo dhAtorniSThAyAM vibhASA smprsaarnnm| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdraH 31 artha:-abhi-avapUrvasya zyo dhAtorniSThAyAM parato vikalpena samprasAraNaM bhavati / udA0- (abhiH) abhizInam, abhizyAnam / (ava: ) avazInam, avazyAnam / AryabhASAH artha- (abhyavapUrvasya) abhi, ava upasargapUrvaka (zyaH) zyA (dhAtoH) dhAtu ko (niSThAyAm) niSThA pratyaya pare hone para ( vibhASA) vikalpa se (samprasAraNam) samprasAraNa hotA hai / udA0- - (abhi) abhizInam, abhizyAnam | adhika jamA huA (kaThora) / (ava) avazInam, avazyAnam / kama jamA huA (DhIlA) / siddhi-(1) abhizInam / abhi+zyA+kta / abhi+z i aa+t| abhi+zi+na / abhi+shii+n| abhizIna+su / abhizInam / yahAM abhi upasargapUrvaka 'zyA' dhAtu ko niSThA pratyaya pare hone para isa sUtra se samprasAraNa hotA hai| 'zyo'sparze' (8/2/47) se niSThA ke takAra ko nakAra Adeza hotA hai| aise hI - avazInam / (2) abhizyAnam / yahAM abhi upasargapUrvaka zyA dhAtu ko niSThA pratyaya pare hone para isa sUtra se vikalpa pakSa meM samprasAraNa nahIM hai| zeSa kArya pUrvavat hai / aise hI - avazyAnam / nipAtanam (15) zRtaM pAke / 27 / pa0vi0 - zrutam 1 / 1 pAke 7 / 1 / anu0-vibhASA ityanuvartate / anvayaH -pAke zRtaM vibhASA / artha:-pAke'rthe 'zRtam' iti padaM vikalpena nipAtyate / udA0 zRtaM kSIram zRtaM haviH / - AryabhASAH artha-(pAke) pAka artha meM (zrutam ) zruta yaha pada ( vibhASA ) vikalpa se nipAtita hai| udA0 - zRtaM kSIram / pakA huA dUdha / zRtaM haviH / pakI huI Ahuti / siddhi-zRtam / zrA+kta / shru+t| zruta+su / shRtm| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM 'zrA pAke' (bhvA0pa0, adA0pa0) se niSThA pratyaya pare hone para 'zrA' ko 'zR' Adeza nipAtita hai| yaha eka vyavasthita vibhASA hai ata: kSIra aura havi artha abhidheya meM 'zrA' ko nitya 'zR' Adeza hotaa| anyatra nahIM hotA jaise-zrANA yavAgUH / pakI huI raabdd'ii| pI-AdezaH (16) pyAyaH pii|28| pa0vi0-pyAya: 6 / 1 pI 1 / 1 (su-luk)|| anu0-dhAto:, niSThAyAm, vibhASA iti cAnuvartate / anvaya:-pyAyo dhAtorniSThAyAM vibhASA pii:| . artha:-pyAyo dhAto: sthAne niSThAyAM parato vikalpena pI-Adezo bhvti| udA0-pInaM mukham / pInau baahuu| pInamura: / ApyAnazcandramAH / AryabhASA: artha- (pyAya:) pyAya (dhAto:) dhAtu ke sthAna meM (niSThAyAm) niSThA pratyaya pare hone para (vibhASA) vikalpa se (pI) pI-Adeza hotA hai| udA0-pInaM mukham / moTA mukha / pInau bAhU / moTI bhujaayeN| pInamudaram / moTA pett| ApyAnazcandramA: / bar3hA huA cndrmaa| siddhi-(1) pInam / pyaay+kt| pii+t| pii+n| piin+su| pInam / yahAM 'opyAyI vRddhau' (bhvA0A0) se niSThA' (2 / 2 / 26) se bhUtakAla meM niSThA-saMjJaka 'kta' pratyaya hai| isa sUtra se pyAy' dhAtu ke sthAna meM 'pI' Adeza hai| oditazca' (8 / 2 / 45) se niSThA ke takAra ko nakAra Adeza hotA hai| (2) aapyaanH| yahAM AG upasargapUrvaka 'pyAy dhAtu se pUrvavat kta' pratyaya hai| isa sUtra se vikalpa pakSa meM pyAy' ke sthAna meM 'pI' Adeza nahIM hai| zeSa kArya pUrvavat hai| yaha eka vyavasthita vibhASA hai, ata: yahAM upasargarahita 'pyAy' dhAtu ko nitya 'pI' Adeza hotA hai aura upasargasahita pyAy' dhAtu ko 'pI' Adeza nahIM hotA hai| pI-Adeza: (17) liDyaDozca / 26 | pa0vi0-liT-yaDoH 7 / 2 ca avyayapadam / sa0-liT ca yaG ca tau liDyaGau, tayo:-liDyaDoH (itretryogdvndvH)| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH 33 anu0-dhAto:, pyAyaH, pI iti cAnuvartate, vibhASA iti nivRttam / anvayaH - liDyaGozca pyAyo dhAtoH pIH / artha:- liTi yaGi ca pratyaye parataH pyAyo dhAto: sthAne pI- Adezo bhavati / udA0-(liT) aapipye| ApipyAte / Apipyire / (yaG) ApepIyate / ApeyIyAte / ApepIyante 1 AryabhASAH artha- (liDyaGo: ) liT aura yaG pratyaya pare hone para (ca) bhI (pyAyaH) pyAy (dhAtoH) dhAtu ke sthAna meM (pI) pI Adeza hotA hai / udA0- (liT) aapipye| vaha bddh'aa| aapipyaate| ve donoM bddh'e| Apippire / ve saba bddh'e| (yaG) aapepiiyte| vaha puna: puna: /adhika bar3hatA hai| ApeyIyAte / ve donoM puna: puna: /adhika bar3hate haiN| aapepiiynte| ve saba puna:-punaH/adhika bar3hate haiN| siddhi-Apipye / AG+pyAy+liT / aa+pii+t| aa+pii+esh| aa+pii-pii+e| A+pi- py+e / Apipye / yahAM AG upasargapUrvaka 'opyAyI vRddhauM' (bhvA0A0) dhAtu se liT pratyaya, usake lakAra ke sthAna meM 'tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se 'ta' Adeza aura 'liTastajhayorezirec0' (3 / 4 / 81) se 'ta' ke sthAna meM 'ez' Adeza otA hai| isa sUtra se 'pyAy' ke sthAna meM 'pI' Adeza, 'liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 / 118) se 'pI' ko ditva, 'hasva:' (7/4/59) se abhyAsa ko hrasva aura 'eranekAco'saMyogapUrvasya' (6 / 4 / 82) se yaN Adeza hotA hai / aise hI - ApipyAte, Apipyire / (2) ApepIyate / AG+pyAy+yaG / aa+pyaay+y| aa+pii+y| A+pIy-pIya / aa+pii-piiy| aa+pe-piiy| ApepIya+laT / aapepiiy+t| A+pepIya+zap+ta / A+pepIya+a+te / ApepIyate / / yaG yahAM AG upasargapUrvaka 'pyAy' dhAtu se 'dhAtorekAco0 ' ( 3 / 1 / 22) se pratyaya hai| isa sUtra se 'pyAy' ke sthAna meM 'pI' Adeza, 'sanyaGo:' ( 6 1119 ) se 'pIyU' ko dvitva aura 'guNo yaG luko:' (7 / 4 / 82) se abhyAsa ko guNa hotA hai| tatpazcAt 'ApepIya' yaGanta dhAtu se laT pratyaya hai| aise hI- ApepIyAte, ApepIyante / samprasAraNa-vikalpaH (18) vibhASA zveH / 30 / pa0vi0 - vibhASA 1 / 1 zve: 6 / 1 / anu0-dhAto:, samprasAraNam, liDyaGoriti cAnuvartate / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvayaH - liDyaGoH zverdhAtorvibhASA samprasAraNam / artha:- liTi yaGi ca pratyaye parataH zverdhAtorvikalpena samprasAraNaM bhavati / udA0- ( liT ) zuzAva, zuzuvatuH zuzuvuH / zizvAya zizviyatuH, zizviyuH / (yaG) zozUyate / shoshuuyete| shoshuuynte| zezvIyate / zezvIyete / zezvIyante / AryabhASAH artha- (liDyaGoH) liT aura yaG pratyaya pare hone para ( zve ) ziva ( dhAtoH) dhAtu ko (vibhASA) vikalpa se (samprasAraNam) samprasAraNa hotA hai| udA0- - (liT) shushaav| usane gati/vRddhi kii| zuzuvatuH / una donoM ne gati/vRddhi kii| zuzuvuH | una sabane gati/vRddhi kii| zizvAya, zizviyatuH zizviyuH / artha pUrvavat hai| yahAM vikalpa-pakSa meM samprasAraNa nahIM hai / (yaG) zozUyate / vaha puna: puna: /adhika gati/vRddhi karatA hai / shoshuuyete| ve donoM puna: puna: /adhika gati/vRddhi karate haiN| zozUyante / ve saba puna: puna: /adhika gati/vRddhi karate haiN| zezvIyate / zezvIyete / zezvIyante / artha pUrvavat hai| yahAM vikalpa-pakSa meM samprasAraNa nahIM hai| siddhi - (1) zuzAva / zvi+liT / zvi+tip / zvi+gal / z u i+a / zu+a / zu- zu+a / zu-zau+a / zuzAva / yahAM 'Tuozvi gativRddhayo:' (bhvA0pa0) dhAtu se liT pratyaya, tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se lakAra ke sthAna meM 'tip' Adeza, 'parasmaipadAnAM Nalatusus0' (3 / 4 / 82) se tip ke sthAna meM 'lU' Adeza hotA hai| isa sUtra se 'zvi' dhAtu ko samprasAraNa aura 'samprasAraNAcca' (6 |1 | 105 ) se ikAra ko pUrvarUpa ekAdeza hotA hai| tatpazcAt 'zu' ko 'liTi dhAtoranabhyAsasya' ( 6 |1 |8) se dvitva 'aco gati' (7/2 1115 ) se aMga ko vRddhi aura 'eco'yavAyAva:' ( 6 |1 |76 ) se 'Av' Adeza hotA hai| aise hI-zuzuvatuH, zuzuvuH / (2) zizvAya / zvi+liT / zvi+tip / shvi+nnl| zvi+a / zvi-zvi+a / zi+zvai+ya / zi-zvAy + a / zizvAya / yahAM 'ziva' dhAtu se liT pratyaya hai| yahAM vikalpa pakSa meM 'ziva' dhAtu ko samprasAraNa nahIM hai| 'liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 / 1 / 8) se ziva' ko dvitva, pUrvavat aMga ko vRddhi aura 'Ay' Adeza hotA hai| aise hI zizviyatuH zizviyuH / (3) zozUyate / zvi+yaG / zvi+ya / z u i+y| shu+y| shuu+y| zUya- zUya / shuu-shuuy| zo-zUya / zozUya+laT / shoshuuy+j| shoshuuy+shp+t| zozUya+a+te / zozUyate / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTAdhyAyasya prathamaH pAdaH yahAM Tuozvi gativRddhyo:' (bhvA0pa0) dhAtu se 'dhAtorekAco0' (3 / 1 / 22) se yaG pratyaya hai| isa sUtra se zvi' ko samprasAraNa aura samprasAraNAcca' (6 / 1 / 105) se ikAra ko pUrvarUpa ekAdeza hotA hai| akRtsArvadhAtukayo:' (7 / 4 / 25) se zu' ko dIrgha aura gaNo yaGlukoH' (7 / 4 / 82) se abhyAsa ko guNa hotA hai| tatpazcAt 'zozUya' dhAtu se laT pratayaya hai| aise hI-zozUyete, shoshuuynte| (4) zezvIyate / shvi+yng| shvi+y| shviy+shviy| shi-shvi+y| ze-zvIya / zezvIya+laT / sheshviiy+t| sheshviiy+shp+t| sheshviiy+a+te| sheshviiyte| . yahAM zvi' dhAtu se 'dhAtorekAco0 (3 / 1 / 22) se yaG pratyaya hai| isa sUtra se vikalpa pakSa meM zvi' dhAtu ko samprasAraNa nahIM hai| zeSa kArya pUrvavat hai| samprasAraNa-vikalpa: (16) Nau ca sa~zcaGoH / 31 / pa0vi0-Nau 71 ca avyayapadam, san-caGo: 7 12 / sa0-san ca caG ca tau sancaDau, tayo:-saMzcaGo: (itretryogdvndv:)| anu0-dhAto:, samprasAraNam, vibhASA, zveriti caanuvrtte| anvaya:-Nau ca sa~zcaGo: zverdhAtorvibhASA samprasAraNam / artha:-sanparake caparake ca Nau pratyaye parata: zverdhAtovikalpena samprasAraNaM bhavati / udA0- (sanparake Nau) zuzAvayiSati, shishvaayyissti| (caGparake Nau) azUzavat, azizvayat / AryabhASA: artha- (sa~zcaDo:) sanparaka aura caGparaka (Nau) Nic pratyaya pare hone para (ca) bhI (zve:) ziva (dhAto:) dhAtu ko (vibhASA) vikalpa se (samprasAraNam) samprasAraNa hotA hai| udA0-(sanparaka Nic) zuzAvayiSati, zizvAyayiSati / vaha gati/vRddhi karanA cAhatA hai| (caGparaka Nic) azUzavat, azizvayat / usane gati/vRddhi kraaii| siddhi-(1) zuzAvayiSati / zvi+Nic / shvi+i| zvi+i+san / z u i-i+s| zu+i+sa / zau+i+sa / zAvi+iT+sa / shu-shaavi+i+s| shu-shaave+i+s| zuzAvayiSa+laT / zuzAvayiSa-tip / zuzAvayiSati+zap+ti / shushaavyiss+a+ti| shushaavyissti| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM 'Tuozvi gativRddhyo :' (bhvA0pa0) dhAtu se prathama hetumati ca' (3 / 1 / 26) se Nic pratyaya tatpazcAt Nijanta ziva+i' dhAtu se 'dhAto: karmaNa: kartRkAdicchAyAM vA' (3 / 1 / 7) se san pratyaya karane para, sanparaka Nic pratyaya pare hone se isa sUtra se 'ziva' dhAtu ko samprasAraNa aura samprasAraNAcca' (6 / 1 / 105) se ikAra ko pUrvarUpa ekAdeza, 'aco Niti' (7 / 2 / 115) se zu aMga ko vRddhi zau' hotI hai| 'ArdhadhAtukasyeDvalAde:' (7 / 2 / 35) se san ko 'iTa' Agama hotA hai| sanyaDoH' (6 / 1 / 9) se prathama ekAca samudAya ko dvitva prApta hone para dvirvacane'ci' (1 / 1158) se ajAdeza ko sthAnivat mAnakara zu' ko dvirvacana hotA hai| Adezapratyayayo:' (8 / 3 / 59) se Satva hokara zuzAvayiSa' dhAtu se laT' pratyaya hai| (2) zizvAyayiSati / yahAM zvi' dhAtu se sanparaka Nic pratyaya pare hone para isa sUtra se vikalpa pakSa meM samprasAraNa nahIM hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (3) azUzavat / zvi+Nic / shiv+i| shv+i| zvi+i lung| aT+zvi+i+ cil+l| a+zvi+i+ca+tip / a+zaui+i+a+t / a+zu+i+a+t / a+zau+i+a+t / a+zAv+i+a+t / a+zu-zAv+a+t / a+shuu+shv+a+t| ashuushvt| yahAM prathama 'ziva' dhAtu se hatumati ca' (3 / 1 / 26) se Nic pratyaya, tatpazcAt Nijanta ziva+i' dhAtu se luG pratyaya hai| Nizridbhunubhya: kartari caG' (3 / 1 / 48) se 'cli' ke sthAna meM caG' Adeza hotA hai| isa sUtra se caGparaka Nic pratyaya para ziva dhAtu ko samprasAraNa aura samprasAraNAcca' (6 / 1 / 105) se ikAra ko pUrvarUpa ekAdeza hotA hai| 'caDi' (6 / 1 / 11) se dvirvacana prApta hone para dvivacane'ci' (1158) se ajAdeza ko sthAnivat mAnakara 'zu' ko dvitva hotA hai| Nau caDyupadhAyA hasva:' (7 / 4 / 1) se upadhA ko hrasva aura 'dI? lagho:' (7 / 4 / 1) se abhyAsa ko dIrgha hotA hai| (4) azizviyat / yahAM ziva dhAtu se prathama Nic pratyaya aura tatpazcAt Nijanta zvi dhAtu se luG pratyaya hai| yahAM isa sUtra se vikalpa pakSa meM samprasAraNa nahIM hai| zeSa kArya pUrvavat hai| "samprasAraNaM samprasAraNAzrayaM ca kArya balIyo bhavati" isa vacana pramANa se antaraMga vRddhi Adi kArya ko samprasAraNa bAdhita karatA hai| samprasAraNa karane para prApta vRddhi aura AvAdeza hotA hai| samprasAraNam (20) hraH smprsaarnnm|32| pa0vi0-hR: 6 / 1 samprasAraNam 1 / 1 / anu0-dhAto:, Nau ca sa~zcaDoriti caanuvrtte| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 SaSTAdhyAyasya prathamaH pAdaH anvaya:-Nau ca sa~zcaGo. dhAto: samprasAraNam / artha:-sanparake caparake ca Nau parato ho dhAto: samprasAraNaM bhvti| udA0-(sanparake Nau) juhAvayiSati, juhAvayiSata:, juhaavyissnti| (caGparake Nau) ajUhavat, ajUhavatAm, ajuuhvn| AryabhASA artha- (sa~zcaDoH) sanparaka aura caGparaka (Nau) Nic pratyaya pare hone para (ca) bhI (ha:) hA (dhAto:) dhAtu ko (samprasAraNam) samprasAraNa hotA hai| udA0-(sanparaka Nica) juhAvayiSati / vaha spardhA/zabda karAnA cAhatA hai| juhAvayiSata: / ve donoM spardhA/zabda karAnA cAhate haiN| juhAvayiSanti / ve saba spardhA/zabda karAnA cAhate haiN| (caGparaka Nic) ajUhavat / usane spardhA/zabda kraaii| ajUhavatAm / una donoM ne spardhA/zabda kraaii| ajUhavan / una sabane spardhA/zabda kraaii| siddhi-(1) juhAvayiSati / hA+Nic / haa+i| hA+i+san / ha u A+i+sa / hu+i+s| hau+i+s| haavi+itt+s| hu-hAvi+i+sa / jhu+haave+i+s| ju+haave+i+ss| juhAvayiSa+laT / juhAvayiSa+tip / juhaavyiss+shp+ti| juhAvayiSa+a+ti / juhaavyissti| yahAM hetra spardhAyAM zabde ca' (bhvA030) dhAtu se prathama hetumati ca' (3 / 1 / 26) se Nic pratyaya hai, tatpazcAt Nijanta hA+i' dhAtu se 'dhAtoH karmaNa: samAnakartRkAdicchAyAM vA' (3 / 117) se san pratyaya hotA hai| sanparaka Nic pratyaya pare hone para 'hA' dhAtu ko samprasAraNa, samprasAraNAcca' (6 / 1 / 105) se AkAra ko pUrvarUpa ekAdeza, aco Niti' (7 / 2 / 115) se hu' aMga ko vRddhi ho' hotI hai| 'ArdhadhAtukasyeDvalAdeH' (7/2/35) se san ko iT Agama hotA hai| sanyaDo:' (6 / 1 / 9) se prathama ekAcasamudAya ko dvitva prApta hone para dvivarcane'ci' (111158) se ajAdeza ko sthAnivat mAnakara hu' ko dvirvacana hotA hai| kuhozcuH' (7 / 4 / 62) se abhyAsa ke hakAra ko cavarga jhakAra aura 'abhyAse carca (8 / 4 / 53) se abhyAsa ke jhakAra ko jaz jakAra hotA hai| AdezapratyayayoH' (8 / 3 / 59) se Satva hokara juhAvayiSa' dhAtu se laT' pratyaya hai| aise hI-juhAvayiSata:, juhAvayiSanti / samprasAraNa ke balavAn hone se 'zAcchAsAhAvyAvepAM yuk' (7 / 3 / 37) se yuk Agama nahIM hotA hai| (2) ajUhavat / yahAM hez2a spardhAyAM zabde ca' (bhvA0 u0) dhAtu se 'azUzavat' zabda kI siddhi ke sahAya se 'ajUhavat' zabda kI siddhi kreN| vizeSa: saMmprasAraNa' kI anuvRtti meM puna: samprasAraNa kA grahaNa vibhASA' kI nivRtti ke liye hai| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 samprasAraNam pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam (21) abhyastasya ca / 33 / pa0vi0 - abhyastasya 6 / 1 ca avyayapadam / anu0 - dhAtoH samprasAraNam iti cAnuvartate / anvayaH-abhyastasya ca hvo dhAto: samprasAraNam / " artha:- abhyastasya = abhyastanimittasya ca ho dhAtoH samprasAraNaM bhavati / udA0 - juhAva ( liT ) / johUyate ( yaGa) / juhUSati (san) / AryabhASAH artha- (abhyastasya ) abhyasta ke nimitta (ha:) hA (dhAtoH) dhAtu ko (ca) bhI ( samprasAraNam) samprasAraNa hotA hai / udA0 - juhAva (liT) / usane spardhA/zabda kiyaa| johUyate (yng)| vaha punaH-puna spardhA / zabda karatA hai| juhUSati (san ) / vaha spardhA/zabda karanA cAhatA hai| siddhi - (1) juhAva | hA+liT / hA+tip / haa+nnl| hA+a / h u A+a / hu+a / hu+hu+a / jhu+hu+a / ju+hu+a / ju+hau+a / juhAv +a / juhAva / yahAM' 'hveJ spardhAyAM zabde ca' (bhvA0 u0) dhAtu se 'parokSe liT' (3121115 ) se liT pratyaya, tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se lakAra ke sthAna meM tip Adeza aura 'parasmaipadAnAM Nalatusus0' ( 3 / 4 / 82 ) se tip ke sthAna meM 'Na' Adeza hotA hai| 'liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 1118) se 'hA' dhAtu ko dvitva prApta hotA hai ata: abhya ke nimitta 'hA' dhAtu ko dvirvacana se pUrva hI isa sUtra se samprasAraNa hotA hai| 'samprasAraNAcca' (6 111105) se AkAra ko pUrvarUpa ekAdeza hokara hu' ko dvirvacana, 'kuhozcuH' (7/4/62) se hakAra ko cavarga jhakAra aura 'abhyAse carca (8/4/53) se jhakAra jaz jakAra hotA hai / 'aco JNiti' (7/2 / 115 ) se hu' aMga ko vRddhi aura 'eco'yavAyAva:' (6 / 1/76 ) Av Adeza hotA hai| seM (2) johuuyte| yahAM 'hA' dhAtu se 'dhAtorekAco0' (3 11/22 ) se yaG pratyaya hai / 'sanyaGo:' ( 6 1119 ) se 'hA' dhAtu ko dvirvacana prApta hotA hai ataH abhyasta ke nimitta 'hA' dhAtu ko dvirvacana se pUrva hI isa sUtra se samprasAraNa hotA hai / 'akRtsArvadhAtukayordIrghaH' (7 / 4 / 25) se hu' ko dIrgha hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (3) juhuussti| yahAM 'hvA' dhAtu se 'dhAtoH karmaNaH samAnakartRkAdicchAyAM vA' ( 3/1/7 ) se 'san' pratyaya hai| 'sanyaGo:' ( 6 / 119 ) se 'hA' dhAtu ko dvitva prApta hai / ataH abhyasta ke nimitta 'hA' dhAtu ko dvirvacana se pUrva hI isa sUtra se samprasAraNa hotA hai| 'ajjhanagamAM sani' (6/4/16 ) se hu' dhAtu ko dIrgha hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 SaSTAdhyAyasya prathamaH pAdaH bahulaM samprasAraNam (22) bahulaM chndsi|34| pa0vi0-bahulam 1 / 1 chandasi 71 / anu0-dhAto:, samprasAraNam, ha iti caanuvrtte| anvaya:-chandasi ho dhAtorbahulaM samprasAraNam / artha:-chandasi viSaye ho dhAtorbahulaM samprasAraNaM bhavati / udA0-indrAgnI huve (R0 5 / 46 / 3) / devI sarasvatIM huve (samprasAraNam) / na ca bhavati-hayAmi maruta: shivaan| hayAmi vizvAn devAn (R0 7 / 34 / 8) / AryabhASA: artha- (chandasi) vedaviSaya meM (ha:) hA (dhAto:) dhAtu ko (bahulam) prAyaza: (samprasAraNam) samprasAraNa hotA hai| udA0-indrAAnI huve (R0 5 // 46 // 3) / maiM indra aura agni devatA kA AhvAna karatA huuN| devI sarasvatI huve| maiM sarasvatI devI kA AhvAna karatA hU~ (smprsaarnn)| bahula-vacana se kahIM samprasAraNa nahIM hotA hai-hayAmi maruta: zivAn / maiM kalyANakArI marut devatAoM kA AhvAna karatA huuN| hayAmi vizvAn devAn (R0 7/348) / maiM saba devatAoM kA AhvAna karatA huuN| siddhi-(1) huve| hra+laT / hA+iT / haa+shp+i| haa+o+i| h u A+i / hu+e| ha uvdd+e| huv+e| huve| yahAM 'he spardhAyAM zabde ca' (bhvA0 u0) dhAtu se vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se laT pratyaya, tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se lakAra ke sthAna meM uttamapuruSa ekavacana meM 'iTa' Adeza, kartari zapa' (3 / 1 / 68) se 'zap' vikaraNa pratyaya aura 'bahulaM chandasi' (2 / 4 / 73) se 'zap' kA luka hotA hai| isa sUtra se 'hA' ko samprasAraNa, samprasAraNAcca' (1 / 1 / 105) se AkAra ko pUrvarUpa ekAdeza hokara 'aci anudhAtubhruvA0' (6 / 4 / 77) se hu' ko uvaG Adeza aura Tit AtmanepadAnAM Tere' (3 / 4 / 79) se etva hotA hai| (2) hayAmi / he+laT / he+mip / he+shaap+mi| he+a+mi| hRy+aa+mi| hyaami| yahAM heJ' dhAtu ko isa sUtra se bahula-pakSa meM samprasAraNa nahIM hai| ato dI? yaji' (7 / 3 / 101) se dIrgha hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 kI- Adeza: pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (23) cAyaH kI / 35 / pa0vi0 - cAya: 6 / 1 kI 1 / 1 (su-luk) / anu0 - dhAtoH, bahulam, chandasi iti cAnuvartate / anvayaH - chandasi cAyo dhAtorbahulaM kI: / artha:-chandasi viSaye cAyo dhAto: sthAne bahulaM kI - Adezo bhavati / udA0 - viyantAnyanyaM cikyurna ni cikyuranyam (R0 1 / 164 / 38 ) / kI - Adeza: / na ca bhavati - agnijyotirniccAya (yaju0 11 / 1 ) / AryabhASAH artha-(chandasi ) vedaviSaya meM (cAya:) cAy (dhAtoH) dhAtu ke sthAna meM (bahulam ) prAyaza: (kI) kI Adeza hotA hai / udA0 - viyantAnyanyaM cikyurna ni cikyuranyam (R0 1 / 164 | 38 ) kI - Adeza / kI Adeza nahIM- agnijyotirniccAya (yaju0 11 11 ) / siddhi - (1) nicikyu: / ni+cAy+liT / ni+kI+us / ni+kI-kI-us / ni+ki+kI+us / ni+ci+kya+us / nicikyuH / yahAM ni upasargapUrvaka 'cAyR pUjAnizAmanayo:' (bhvA0 u0 ) dhAtu se liT pratyaya, 'tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se lakAra ke sthAna meM jhi' Adeza, 'parasmaipadAnAM Nalatusus0' (3 / 4 / 82) se jhi ke sthAna meM 'us' Adeza hai| isa sUtra se 'cAy' ke sthAna meM 'kI' Adeza hotA hai / liTi dhAtoranabhyAsasya ' ( 6 1118 ) se dhAtu ko dvitva, aura 'kuhozcuH' (7/4/62 ) se abhyAsa ke kakAra ko cakAra Adeza aura 'eranekAco'saMyogapUrvasya' (6/4/82 ) se yaN Adeza hotA hai| (2) nicAyya | ni+cAy + ktvA / ni+cAy + lyap / ni+caay+y| nicAyya+su / nicAyya +0 | nicAyya / yahAM ni upasargapUrvaka 'cAy' dhAtu se 'samAnakartRkayoH pUrvakAle ( 3 / 4 / 21) se 'ktvA' pratyaya hai| 'samAse'napUrve ktvo lyap' (7 11137) se 'ktavA' ko lyap' Adeza hai| sUtra meM bahula - vacana se 'cAya' ke sthAna meM 'kI' Adeza nahIM hai| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH 41 nipAtanam(24) apaspRdhethAmAnRcurAnRhuzcicyuSetityAjazrAtAH shritmaashiiraashiirtaaH|36| pa0vi0-apaspRdhethAm kriyApadam, AnRcuH kriyApadam, AnRhu: kriyApadam, cicyuSe kriyApadam, tityAja kriyApadam, zrAtA: 1 / 3 zritam 11 AzI: 1 / 1 AzIrtA: 1 / 3 / / anu0-chandasi itynuvrtte| anvaya:-chandasi apaspRdhethAm0AzIrtAH / artha:-chandasi viSaye apaspRdhethAm, AnRcu:, AnRhu:, cicyuSe, tityAja, zrAtA:, zritam, AzI:, AzIrtA ityete zabdA nipaatynte| __ udA0-(apaspRdhethAm) indrazca viSNo yadapaspRdhethAm (R0 6 / 69 / 8) / (AnRcuH) ya ugrA arkamAnRcu: (R0 1 / 19 / 4) / (AnuhuH) na vasUnyAnRhuH (zau0saM0 2 / 35 / 1) / (cicyuSe) cicyuSe (R0 4 / 30 / 22) / (tityAja) tityAja (R0 10 171 / 6) / (zrAtA:) zrAtAsta indra somA: (mai0saM0 1 / 9 / 1) / (zritam) somo gaurI adhizrita: (R0 9 / 12 / 3) / yadi zrAto juhotana (R0 10 179 // 1) / (AzI:) tmaashiiraaduhnti| (AzIrta) AzIrta Urjam / kSIrairmadhyata AzIrta: (R0 8 / 2 / 9) / AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM (apaspRdhethAmAzIrtAH) apaspRdhethAm, AnRcuH, AnRhu:, cicyuSe, tityAja, zrAtA:, zritam, AzI:, AzIrtAH zabda nipAtita haiN| udA0-saMskRta-bhAga meM dekha leveN| siddhi-(1) apaspRdhethAm / sprdh+lng| att+sprdh+aathaam| a+spardha-spardha+ zap+AthAm / a+pa+spardha+a+iy thaam| a+p+spRdh+a+i0thaam| apaspRdhethAm / (ka) yahAM 'spardha saGgharSe (bhvA0A0) dhAtu se laG' pratyaya, 'tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se lakAra ke sthAna meM 'AthAm' Adeza, kartari zap' (3 / 1 / 68) se zap vikaraNa pratyaya hai| yahAM nipAtana se dhAtu ko dvirvacana, repha ko samprasAraNa aura dhAtustha akAra kA lopa hotA hai| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (kha) anya mata hai ki yahAM apa upasargapUrvaka spardha' dhAtu se 'laG' meM 'AthAm' pratyaya pare hone para nipAtana se repha ko samprasAraNa aura dhAtustha akAra kA lopa hotA hai| 'bahulaM chandasyamAGyoge'pi' (6 / 4 / 75) se aT Agama nahIM hotA hai| (2) AnRcuH / ay+liT / a+jhi| a+us / a0Rc+us| 0 Rc+us / Rc-Rc+us / R-Rc+us / ar-Rc+us / A-Rc+us / AnuT Rc+us| A-n R ca+us / AnRcuH / yahAM 'arca pUjAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu se liT pratyaya, 'tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se lakAra ke sthAna meM 'jhi' Adeza, 'parasmaipadAnAM Nalatusus0' (3 / 4 / 8) se 'jhi' ke sthAna meM 'us' Adeza hotA hai| nipAtana se 'arca' ke repha ko samprasAraNa aura dhAtustha akAra kA lopa hotA hai| tatpazcAt liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 / 1 / 8) se 'Rc' ko dvitva, urat' (7 / 4 / 66) se abhyAsa ke RkAra ko attva, uraNa raparaH' (1 / 1150) se use raparatva, halAdiH zeSa:' (7 / 4 / 60) se Adi hala kA zeSatva aura 'ata Ade:' (7 / 4 / 70) se use dIrgha hotA hai| tatpazcAt tasmAnnuD dvihalaH' (7 / 4 / 71) se nuT Agama hotA hai| (3) AnuhuH / 'arha pUjAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat / (4) cicyuSe / cyu-liT / cyu+se / cyu-cyu+se| c i u-cyu+se / ci-cyu+sse| cicyusse| yahAM cyuG gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se liT pratyaya, tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se lakAra ke sthAna meM 'thAs' Adeza aura use 'thAsa: se (3 / 4 / 80) se se' Adeza hotA hai| liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 / 18) se dhAtu ko dvitva hokara nipAtana se abhyAsa ko samprasAraNa, samprasAraNAcca' (6 / 1 / 105) se ukAra pUrvarUpa ekAdeza hotA hai| 'ArdhadhAtukasyeDvalAde:' (7/2(35) se prApta 'iTa' Agama nipAtana se nahIM hotA hai| Adezapratyayayo:' (8 / 3 / 59) se Satva hotA hai| (5) tityaaj| tyaj+liT / tyaj+tip / tyaj+Nal / tyaj-tyaj+a / t i a j-tyaaj+a| ti-tyaaj+a| tityaaj| yahAM tyaja hAnau' (bhvA0pa0) dhAtu se liT pratyaya, tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se lakAra ke sthAna meM 'tip' Adeza, 'parasmaipadAnAM Nalatusus0' (3 / 4 / 82) se 'tim' ke sthAna meM Nal' Adeza hotA hai| liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 / 18) se dhAtu ko dvitva hokara nipAtana se abhyAsa ko samprasAraNa aura iT Agama nahIM hotA hai| (6) shraataa:| shrii+kt| zrA+ta / zrAta+jas / shraataaH| yahAM 'zrI pAke' (krayA030) dhAtu se 'niSThA' (2 / 2 / 36) se bhUtakAla meM kta' pratyaya hai| nipAtana se 'zrI' ke sthAna meM zrA' Adeza hotA hai| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH (7) zritam / shrii+kt| shri+t| zrita+su / shritm| yahAM 'zrI pAke' (krayA u0) dhAtu se pUrvavat kta' pratyaya hai| nipAtana se 'zrI' ko hrasva Adeza hotA hai| isa ukta zrAbhAva aura zribhAva kA vaiyAkaraNa viSayavibhAga cAhate haiN| soma artha ke bahuvacana meM zrAbhAva aura anyatra zribhAva hotA hai| (8) AzI: / aang+shrii+kvip| aa+shrii+vi| A+zIra+0 / aashii:| yahAM AG upasargapUrvaka 'zrI pAke' (krayA030) dhAtu se 'kvipa ca' (3 / 2176) se kvip pratyaya hai| nipAtana se 'zrI' ke sthAna meM zIr' Adeza hotA hai| (9) AzIrtaH / yahAM Ai upasargapUrvaka 'zrI' dhAtu se niSThA' (2 / 2 / 36) se bhUtakAla meM niSThA-saMjJaka 'kta' pratyaya hai| nipAtana se 'zrI' ke sthAna meM zIr' Adeza aura 'radAbhyAM niSThAto na: pUrvasya ca da:' (8 / 2 / 42) se prApta niSThA ke takAra ko nakAra Adeza nahIM hotA hai| samprasAraNa-pratiSedhaH (25) na samprasAraNe smprsaarnnm|37| pa0vi0-na avyayapadam, samprasAraNe 71 samprasAraNam 1 / 1 / anu0-dhaatoritynuvrtte| anvayaH-samprasAraNe dhAto: samprasAraNaM n| artha:-samprasAraNe parata: pUrvasya yaNa: sthAne samprasAraNaM na bhavati / udA0-(vyadha) viddhH| (vyaca) vicitH| (vyeJ) sNviit:|| AryabhASA: artha- (samprasAraNe) samprasAraNa pare hone para pUrvavartI yaNa ke sthAna meM (dhAto:) dhAtu ko (samprasAraNam) samprasAraNa (na) nahIM hotA hai| udA0-(vyadha) viddhaH / tADita kiyA huaa| (vyaca) vicitaH / ThagA huaa| (vyeJ) saMvIta: / AcchAdita kiyA huaa| siddhi-(1) viddhaH / vyadh+kta / vy+t| v i adh+t| vidh+t| vidha+dha / vid+dha / biddh+su| viddhH| yahAM vyadha tADane' (di0pa0) dhAtu se 'niSThA' (2 / 2 / 36) se niSThA-saMjJaka kta' pratyaya hai| 'ahijyAvayivyadhi0' (6 / 1 / 16) se vyadh' dhAtu ke yakAra ko ikAra samprasAraNa hotA hai| isa sUtra se yakAra ko samprasAraNa hone para usake pUrvavartI vakAra' ko samprasAraNa kA pratiSedha hotA hai| 'jhaSastathortho'dha' (8 / 2 / 40) se niSThA ke takAra ko dhakAra aura 'jhalAM jaz jhazi' (8 / 4 / 52) se dhAtustha dhakAra ko jaz dhakAra Adeza hotA hai| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) vicita: / 'vyaca vyAjIkaraNe' (tu0pa0) dhAtu se pUrvavat / (3) saMvIta: / sam upasargapUrvaka vye saMvaraNe' (bhvA0u0) dhAtu se puurvvt| samprasAraNa-pratiSedhaH __(26) liTi vayo yaH / 38 / pa0vi0-liTi 71 vaya: 6 / 1 ya: 6 / 1 / anu0-dhAto:, samprasAraNam, na iti cAnuvartate / anvaya:-liTi vayo dhAtoryaH samprasAraNaM na / artha:-liTi pratyaye parato vayo dhAtoryakArasya samprasAraNaM na bhavati / udA0-uvAya, UyatuH, uuyuH| AryabhASA: artha-(liTi) liT pratyaya pare hone para (vaya:) vay (dhAto:) dhAtu ke (ya:) yakAra ko (samprasAraNam) samprasAraNa (na) nahIM hotA hai| na samprasAraNe samprasAraNam (6 / 1 / 37) isa jJApaka se vay' dhAtu ke yakAra ko samprasAraNa prApta thA, ata: isa sUtra se usakA pratiSedha kiyA gayA hai| udA0-uvAya / usane kapar3A bunaa| UyatuH / una donoM ne kapar3A bunaa| UyuH / una sabane kapar3A bunaa| siddhi-(1) uvAya / veJ+liT / vay+tip / vay+Nal / vy+a| vy-vy+a| u ay-vaay+a| u-vAya+a / uvaay| yahAM ve tantusantAne' (bhvA0pa0) dhAtu se liT pratyaya, vo vayi:' (2 / 4 / 41) se veJ' ke sthAna meM vayi' Adeza aura isa sUtra se 'vay' ke yakAra ko samprasAraNa kA pratiSedha hotA hai| liTi dhAtoranabhyAsasya (6 / 18) se vaya' ko dvitva hokara liTyabhyAsasyobhayeSAm (6 / 1 / 17) se 'vay' ke abhyAsa ko samprasAraNa aura 'samprasAraNAcca' (1 / 1 / 105) se ukAra ko pUrvarUpa ekAdeza hotA hai| 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se 'vay' ko upadhAvRddhi hotI hai| (2) UyatuH, UyuH padoM kI siddhi pUrvavat hai (6 / 1 / 16) / vakArAdeza-vikalpa: (27) vazcAsyAnyatarasyAM kiti|36 / pa0vi0-va: 1 / 1 ca avyayapadam, asya 61 anyatarasyAm avyayapadam, kiti 7 / 1 / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH sa0-ka id yasya sa kit, tasmin-kiti (bhuvriihi:)| anu0-dhAto:, liTi, vayaH, ya iti caanuvrtte| anvaya:-kiti liTi asya vayo dhAtoryo'nyatarasyAM vaH / artha:-kiti liTi pratyaye parato'sya vayo dhAtoryakArasya sthAne vikalpena vakAra Adezo bhavati / udA0-UvatuH, Uvu: (vakArAdeza:) / UyatuH, Uyu: (vakArAdezo n)| AryabhASA: artha-(kiti) kit (liTi) liT pratyaya pare hone para (asya) isa (vaya:) vay (dhAto:) dhAtu ke (ya:) yakAra ke sthAna meM (anyatarasyAm) vikalpa se (va:) vakAra Adeza hotA hai| udA0-UvatuH / una donoM ne kapar3A bunaa| UvuH / una sabane kapar3A bunA (vkaar-aadesh)| UyatuH / una donoM ne kapar3A bunaa| uuyuH| una sabane kapar3A bunA (vakAra-Adeza nhiiN)| siddhi-(1) UvatuH / veJ+liT / vay+tas / vay+atus / vav+atus / uav+atus / uv-uv+atus / u-uva+atus / UvatuH / yahAM vaJ tantusAnte' (bhvA0u0) dhAtu se liT pratyaya, usake lakAra ke sthAna meM tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se tas Adeza aura use parasmaipadAnAM Nalatusus' (3 / 4 / 82) se 'tas' Adeza hai| isa sUtra se 'vay' ke yakAra ko vakAra Adeza hotA hai| liTyabhyAsasyobhayeSAm (6 / 1 / 17) se abhyAsa ke vakAra ko samprasAraNa, samprasAraNAcca (1 / 1 / 105) se akAra ko pUrvarUpa ekAdeza aura 'aka: savarNe dIrghaH' (6 / 1 / 98) se dIrgha hotA hai| aise hI-UvuH / (2) UyatuH, UyuH / yahAM vikalpa pakSa meM vay' ke yakAra ko vakAra Adeza nahIM hai| zeSa kArya pUrvavat hai (6 / 1 / 16) / samprasAraNa-pratiSedhaH (28) venyH|40| vi0-veJa: 6 / 1 / anu0-dhAto:, samprasAraNam, liTi, na iti cAnuvartate / anvaya:-liTi vejo dhAto: samprasAraNaM n| artha:-liTi pratyaye parato vejo dhAtoH samprasAraNaM na bhavati / udA0-vavau, vavatuH, vvuH| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA: artha-(liTi) liT pratyaya pare hone para (veJaH) veJ (dhAtoH) dhAtu ko (samprasAraNam) samprasAraNa (na) nahIM hotA hai| udA0-vavau / usane kapar3A bunaa| vavatuH / una donoM ne kapar3A bunaa| vavuH / una sabane kapar3A bunaa| siddhi-vavau / veJ+liT / vaa+l| vaa+tip| vaa+nnt| v+a| vaa+vaa+au| v+vaa+au| vvau| yahAM veJ tantusantAne' (bhvA0 u0) dhAtu se liT pratyaya, usake lakAra ke sthAna meM tipatasjhi0' (3 / 4 / 78) se tip Adeza, usako 'parasmaipadAnAM nnltsus|' (3 / 4 / 82) se Nal Adeza aura use 'Ata au Nala:' (7 / 4 / 34) se aukAra Adeza hotA hai| 'Ato lopa iTi ca' (6 / 4 / 64) se 'vA' ke AkAra kA lopa aura use 'dvirvacane'ciM' (1 / 1 / 58) se sthAnivat mAnakara liTi dhAtoranabhyAsasya (6 / 1 / 8) se 'vA' dhAtu ko dvitva hotA hai| yahAM liTyabhyAsasyobhayeSAm' (6 / 1 / 17) se veJ' ke abhyAsa ko prApta thA, isa sUtra se usakA pratiSedha kiyA gayA hai| aise hI-vavatuH, vavuH / veJ-dhAturUpANi (liTi) parasmaipadam uvAya UyatuH uuyuH| Uyathu: uuy| uvAya-uvaya Uyiva uuyim| vijo vyi-aadesh:)| UvatuH uuvuH| uvayitha UvadhuH uvAya-uvaya Uviva uuvim| (vayo yakArasya vakArAdeza:) Atmanepadam Uye UyAte uuyire| UyiSe uuyidhve| Uye Uyivahe uuyimhe| vijo vayi-Adeza:) uuvire| UvAthe uuvidhve| Uvivahe uuvimhe| (vayo yakArasya vakArAdeza:) uvayitha UvAya uuv| / # UyAthe UvAte aviNe Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vavau vavayitha-vavAtha vavau vave vaviSe vave samprasAraNa-pratiSedhaH SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH parasmaipadam vavatuH vavathuH vaviva Atmanepadam vavAte vavAthe vavivahe (36) lyapi ca / 41 / 47 vavuH vava vavima (viJo vayi-Adezo na ) vavire / vavidhve / vavimahe / (veJo vayi-Adezo na ) pa0vi0 - lyapi 7 / 1 ca avyayapadam / anu0 - dhAto:, samprasAraNam, na veJa iti cAnuvartate / anvayaH - lyapi ca vejo dhAto: samprasAraNaM na / artha:- lyapi ca pratyaye parato vejo dhAto: samprasAraNaM na bhavati / udA0 - pravAya, upavAya / AryabhASAH artha- ( lyapi) lyap pratyaya pare hone para (ca) bhI (viJaH ) veJ ( dhAto.) dhAtu ko (samprasAraNam) samprasAraNa (na) nahIM hotA hai| (30) jyazca / 42 / udA0 - prvaay| kapar3A bunakara / upavAya / kapar3A bunakara / siddhi - pravAya / pra+veJ+ktvA / pra+vA+tvA / pra+vA+ lyap / pr+vaa+y| pravAya+su / pravAya+01 pravAya / yahAM pra upasargapUrvaka vaiJ tantusantAne (bhvA0 u0 ) dhAtu se 'samAnakartRkayoH pUrvakAle' (3 / 4 / 21) se 'kvA' pratyaya hai / 'samAse'naJpUrve ktvo lyap (7 / 1 / 37) se 'kvA' ke sthAna meM 'lyap' Adeza hai| 'vacisvapiyajAdInAM kiti' (6 11115 ) se prApta samprasAraNa kA isa sUtra se pratiSedha hotA hai| aise hI - upavAya / samprasAraNa-pratiSedhaH pa0vi0 - jya: 6 / 1 ca avyayapadam / anu0 - dhAto:, samprasAraNam, na lyapi iti cAnuvartate / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvayaH - jyazca dhAtolyapi samprasAraNaM na / artha:-jyazca dhAtorNyapi pratyaye parataH samprasAraNaM na bhavati / udA0 - prajyAya / upajyAya / AryabhASAH artha- ( jya:) jyA ( dhAtoH ) dhAtu ko (ca) bhI ( lyapi) lyap pratyaya pare hone para (samprasAraNam) samprasAraNa (na) nahIM hotA hai| udA0 - prajyAya / vRddha hokara / upajyAya / vRddha hokara / siddhi- prjyaay| yahAM pra upasargapUrvaka 'jyA vayohAnau' (krayA0pa0) dhAtu se pUrvavat ktvA pratyaya aura use lyap Adeza hai / 'prahijyA0' (6 / 1 / 16 ) se prApta samprasAraNa kA isa sUtra se pratiSedha hotA hai| aise hI-upajyAya / samprasAraNa-pratiSedhaH (31) vyazca / 43 / pa0vi0 - vya: 6 / 1 ca avyayapadam / anu0 - dhAto:, samprasAraNam, na lyapi iti cAnuvartate / anvayaH - vyazca dhAtorNyapi samprasAraNaM na / artha :- vyazca dhAtolyapi pratyaye parataH samprasAraNaM na bhavati / udA0 - pravyAya / upavyAya / AryabhASAH artha - (vyaH ) vyA ( dhAtoH) dhAtu ko (ca) bhI ( lyapi) lyap pratyaya pare hone para (samprasAraNam ) samprasAraNa (na) nahIM hotA hai| udA0 - pravyAya / AcchAdita karake / upavyAya / AcchAdita karake / siddhi-pravyAya / yahAM pra upasargapUrvaka 'vyeJa saMvaraNe' (bhvA030) dhAtu se pUrvavat 'ktvA' pratyaya aura use lyap' Adeza hai / 'vacisvapiyajAdInAM kiti' (6 11115) se prApta samprasAraNa kA isa sUtra se pratiSedha hotA hai| aise hI - upavyAya / samprasAraNa-vikalpaH (32) vibhASA pareH / 44 / pa0vi0 - vibhASA 1 / 1 pare: 5 / 1 / anu0-dhAtoH, samprasAraNam, na lyapi, vya iti cAnuvartate / anvayaH - parervyAdhAtorlyApi vibhASA samprasAraNaM na / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 SaSTAdhyAyasya prathamaH pAdaH artha:-pari-upasargAt parasya vyo dhAtortyapi pratyaye parato vikalpena samprasAraNaM na bhvti| udA0-parivIya yUpam (smprsaarnnm)| parivyAya yUpam (samprasAraNaM n)| AryabhASA: artha-(pare:) pari upasarga se pare (vyaH) vyA (dhAto:) dhAtu ko (lyapi) lyap pratyaya pare hone para (vibhASA) vikalpa se (samprasAraNam) samprasAraNa (na) nahIM hotA hai| __ udA0-parivIya yUpam (smprsaarnn)| yUpa-yajJasthUNA ko AcchAdita krke| parivyAya yUpam (samprasAraNa nhiiN)| artha pUrvavat hai| siddhi-(1) parivIya / pri+vyaa+ktvaa| pari+vyA+ lyap / pari+va i A+lyapa / pri+vi+y| pri+vii+y| parivIya+su / parivIya+0 / priviiy| yahAM pari' upasargapUrvaka vyaJ saMvaraNe' (bhvA0 u0) dhAtu se pUrvavat ktvA pratyaya aura use lyap Adeza hai| vacisvapiyajAdInAM kiti' (6 / 1 / 15) se prApta samprasAraNa kA isa sUtra se pratiSedha nahIM hai| (2) parivyAya / yahAM pari-upasargapUrvaka vyA' dhAtu se pUrvavat ktvA pratyaya aura use lyap' Adeza hai| 'vacisvapiyajAdInAM kiti' (6 / 1 / 15) se prApta samprasAraNa kA isa sUtra se vikalpa pakSa meM pratiSedha hai| na veti vibhASA' (1 / 1 / 43) se niSedha aura vikalpa kI vibhASA saMjJA hai| ata: yahAM vibhASA-vacana se vacisvapiyajAdInAM kiti' (6 / 1 / 15) se prApta samprasAraNa kA na' se pratiSedha hokara 'vA' se vikalpa kA vidhAna kiyA jAtA hai| / / iti samprasAraNaprakaraNam / / AkArAdezaprakaraNam ziti (1) Adeca updeshe'shiti|45| pa0vi0-At 11 eca: 6 / 1 upadeze 7 / 1 aziti 7 / 1 / sa0-za cAsau it zit, na zit azit, tasmin-aziti (krmdhaarygrbhitnnyttpurussH)| anu0-dhaatoritynuvrtte| anvaya:-upadeze eco dhAtorAd aziti / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-upadeze ejantasya dhAtorAkArAdezo bhavati, zidAdibhinne pratyaye prt:| __ udA0-(glai) glAtA, glAtum, glaatvym| (zo) nizAtA, nizAtum, nishaatvym| AryabhASA: artha-(upadeze) pANinimuni ke upadeza meM (eca:) ec jisake anta meM hai usa (dhAto:) dhAtu ko (At) AkAra Adeza hotA hai (aziti) zit jisake Adi meM hai, usase bhinna pratyaya pare hone pr| udA0-(glai) laataa| glAni krnevaalaa| glAtum / glAni karane ke liye| glAtavyam / glAni karanI caahiye| (zo) nishaataa| tIkSNa krnevaalaa| nizAtum / tIkSNa karane ke liye| nizAtavyam / tIkSNa karanA caahiye| siddhi-(1) glAtA / glai+tRc / glaa+tR| glaatR+su| glaataa| yahAM glai harSakSaye' (bhvA0pa0) isa ejanta dhAtu se 'Nvula tRcau' (3 / 1 / 133) se tac pratyaya hai| isa azit-Adi pratyaya ke pare hone para isa sUtra se glai' ke ec (ai) ko AkAra Adeza hotA hai| aise hI 'ni' pUrvaka zo tanUkaraNe' (di0pa0) dhAtu se tRc pratyaya karane pr-nishaataa| (2) glAtum / yahAM pUrvokta glai' dhAtu se tumunNamulau kriyAyAM kriyArthAyAm' (3 / 3 / 10) se tumun pratyaya hai| isa azit-Adi pratyaya ke pare hone para isa sUtra se glai' ke ec (e) ko AkAra Adeza hotA hai| aise hI ni' pUrvaka zo' dhAtu senishaatvym| yahAM yasmin vidhistadAdAvalagrahaNe' isa paribhASA se 'aziti' isa vacana meM zidbhAva jisake Adi meM nahIM hai, vahAM ejanta dhAtu ko AkAra Adeza hotA hai, jaise-jagle, mamle / yahAM liT lakAra ke ta' pratyaya ko 'ez' Adeza hai, kintu vaha pratyaya zit-Adi nahIM apitu zidanta hai, ata: yahAM 'glai' dhAtu ko AkAra Adeza ho jAtA hai| zit-Adi 'zap' pratyaya pare hone para to AkAra Adeza nahIM hotA hai jaise-glAyati, mlAyati / AkArAdeza-pratiSedhaH (2) na vyo litti|46 / pa0vi0-na avyayapadam, vya: 6 / 1 liTi 7 / 1 / anu0-dhAto: At, eca iti caanuvrtte| anvaya:-liTi vyo dhAtoreca Ad n| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTAdhyAyasya prathamaH pAdaH artha:-liTi pratyaye parato vyo dhAtoreca: sthAne AkArAdezo na bhvti| udA0-saMvikhyAya, sNvivyyith|| AryabhASA: artha-(liTi) liT pratyaya pare hone para (vya:) vyaJ (dhAto:) dhAtu ke (eca:) ec ke sthAna meM (At) AkAra Adeza (na) nahIM hotA hai| udaa0-sNvivyaay| usane AcchAdita kiyaa| saMvivyayitha / tUne AcchAdita kiyaa| siddhi-sNvivyaay| sam+vyeJ+liT / sam+vye+tim / sam+vye+Nal / sm+vye-vye+a| sam+v i e-vyai+a| sm+vi-vyaay+a| sNvivyaay| yahAM sam' upasargapUrvaka vye saMvaraNe' (bhvA0u0) dhAtu se liT pratyaya, usake lakAra ke sthAna meM pUrvavat tip' Adeza tathA usake sthAna meM Nal Adeza hai| liTyabhyAsasyobhayeSAm' (6 / 1 / 117) se abhyAsa ke yakAra ko ikAra samprasAraNa, samprasAraNAcca' (6 / 1 / 105) se ekAra ko pUrvarUpa ekAdeza hotA hai| 'aco miti (7 / 2 / 115) se aMga ko vRddhi aura use 'eco'yavAyAva:' (6 / 1176) se Aya Adeza hotA hai| aise hI 'thal' pratyaya pare hone para-saMvivyayitha / yahAM iDatyartivyayatInAm (7 / 2 / 66) se thal ko iT Agama hotA hai| ghani (3) sphurtisphultyorghni|47| pa0vi0-sphurati-sphulatyo: 6 / 2 ghaji 7 / 1 / sa0-sphuratizca sphulatizca tau sphuratisphulatI, tayo:-sphuratisphulatyoH (itaretarayogadvandvaH) / anu0-dhAtoH, At, eca iti caanuvrtte| anvaya:-ghaJi sphuratisphulatyordhAtvoreca aat| artha:-ghatri pratyaye parata: sphuratisphulatyordhAtvoreca: sthAne AkArAdezo bhvti| udA0- (sphurati:) visphAraH, vissphaarH| (sphulati:) visphAla: vissphaalH| AryabhASA: artha-(ghatri) ghaJ pratyaya pare hone para (sphuratisphulatyoH) sphurati aura sphulati (dhAto:) dhAtuoM ke (eca:) ec ke sthAna meM (At) AkAra Adeza hotA hai| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(sphurati:) visphAraH, visskaarH| sphuraNa honA (suujhnaa)| (sphulati:) visphAla: viSphAla: / prakaTa honaa| siddhi-visphAraH / vi+sphur+ghaJ / vi+sphor+a| vi+sphaar+a| visphaar+su| visphaarH| yahAM vi upasargapUrvaka sphura sphuraNe' (tu0pa0) dhAtu se 'bhAve' (3 / 3.18) se bhAva artha meM ghaJ' pratyaya hai| 'pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 186) se sphur ko guNa hokara isa sUtra se 'sphora' ke ec ke sthAna meM AkAra Adeza hotA hai| (2) viSphAraH / yahAM 'sphuratisphulatyornirnivibhyaH' (8 / 3 / 76) se Satva hotA hai| aise hI sphala saMcalane (tu0pa0) dhAtu se-visphAla:, viSphAla: / Nici (4) krIjInAM nnau|48| pa0vi0-krI-iG-jInAm 6 / 3 Nau 7 / 1 / sa0-krIzca iG ca jizca te krIjayaH, teSAm-krIGjInAm (itretryogdvndv:)| anu0-dhAto:, At, eca iti caanuvrtte| anvaya:-Nau krIGjInAM dhAtUnAmeca aat| artha:-Nau pratyaye parata: krIjInAM dhAtUnAmeca: sthAne AkArAdezo bhvti| udA0- (krI:) kraapyti| (iG) adhyaapyti| (ji:) jApayati / AryabhASA: artha-(Nau) Nic pratyaya pare hone para (krIjInAm) krI, iG, ji (dhAto:) dhAtuoM ke (eca:) ec ke sthAna meM (At) AkAra Adeza hotA hai| udA0- (krI) krApayati / vaha kharIdavAtA hai| (iG) adhyApayati / vaha-par3hAtA hai| (ji) jApayati / vaha jitavAtA hai| siddhi-(1) krApayati / krI+Nic / uu+i| kraa+i| kraa+puk+i| kraa++i| krApi+laT / krApi+tip / kraapi+shp+ti| kraape+a+ti| krApay+a+ti / krApayati / yahAM 'DukrIna dravyavinimaye' (kayA u0) dhAtu se hetumti(3|1|26) se Nic pratyaya aura 'aco Niti' (7 / 2 / 115) se aMga ko vRddhi hotI hai| isa sUtra se kai' ke ec ko AkAra Adeza hotA hai| 'artihI0' (7 13 / 36) se kA' ko puk Agama hokara krApi' dhAtu se laT pratyaya hai| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH (2) adhyApayati / adhi+iD+Nic / adhi+ai+i| adhi+aa+i| adhi+aa+puk+i| adhi+aa+p+i| adhyApi+laT / adhyaapyti| yahAM nitya-adhipUrvaka 'iG adhyayane' (adA0A0) dhAtu se pUrvavat Nic' pratyaya hai| 'aco Niti (7 / 2 / 115) se iG ko vRddhi ai aura isa sUtra se usake ec (e) ko AkAra Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (3) jApayati / yahAM ji jaye' (bhvA0pa0) dhAtu se Nic pratyaya, 'ji' dhAtu ko pUrvavat vRddhi jai' hokara isa sUtra se usake ec (e) ko AkAra Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| Nau (5) sidhyterpaarlaukike|46 / pa0vi0-sidhyate: 6 / 1 apAralaukike 7 / 1 / sa0-paraloka: prayojanamasya tat pAralaukikam, atra 'prayojanam' (5 / 1 / 108) iti Thak pratyaya:, 'anuzatikAdInAM ca' (7 / 3 / 20) ityubhypdvRddhirbhvti| na pAralaukikam apAralaukikam, tasminapAralaukike (nnyttpurussH)| anu0-dhAtoH, eca:, Ad, Nau iti cAnuvartate / anvaya:-NAvapAralaukike sidhyatereca At / artha:-Nau pratyaye parato'pAralaukike'rthe vartamAnasya sidhyaterdhAtoreca: sthAne AkArAdezo bhvti|| udA0-annaM sAdhayati devadatta: / grAmaM sAdhayati yajJadattaH / apAralaukike iti kim-tapastApasaM sedhayati / AryabhASA: artha-(Nau) Nic pratyaya pare hone para (apAralaukike) apAralaukika artha meM vidyamAna (sidhyate:) sidhyati (dhAtoH) dhAtu ke (eca:) ec ke sthAna meM (At) AkAra Adeza hotA hai| udA0-annaM sAdhayati devadattaH / devadatta anna ko siddha karatA hai| grAma sAdhayati yajJadattaH / yajJadatta grAma ko siddha (ThIka) karatA hai| apAralaukika kA kathana isaliye kiyA hai ki yahAM AkAra Adeza na ho-tapastApasaM sedhayati / tapa tapasvI ko pAralaukika sukha pradAna karatA hai| siddhi-sAdhayati / sidh+Nic / se+i| saadh+i| sAdhi+laT / sAdhayati / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM 'Sidhu saMrAddhauM' (di0pa0) dhAtu se pUrvavat Nic pratyaya aura pugantalaghUpadhasya ca' (7/3/86 ) se sedh' guNa hokara isa sUtra se usake ec (e) ko AkAra Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / 54 lyapi + ez2aviSaye (6) mInAtiminotidIDAM lyapi ca / 50 / pa0vi0- mInAti - minoti dIGAm 6 / 3 lyapi 7 / 1 ca avyayapadam / sa0- mInAtizca minotizca dIG ca te mInAtimInotidIGa:, teSAmmInAtiminotidIGAm (itaretarayogadvandvaH) / anu0-dhAto:, Ad, eca, upadeze iti caanuvrtte| anvayaH - upadeze lyapi, ecazca viSaye minAtimInotidIGAM dhAtUnAM At / artha:- upadezAvasthAyAmeva lyapi, ecazca viSaye minAtimInotidIGAM dhAtUnAmeca: sthAne AkArAdezo bhavati / udA0- (minAtiH) lyapi pramAya / eco viSaye pramAtA, pramAtum, prmaatvym| (minoti:) lyapi - nimAya / eco viSaye nimAtA, nimAtum, nimAtavyam / (dIG ) lyapi upadAya / eco viSaye upadAtA, upadAtum, upadAtavyam / - AryabhASAH artha-(upadeze) upadeza-avasthA meM hI ( lyapi) lyap pratyaya ke viSaya meM (ca) aura ec - bhAva viSaya meM (minAtimInotidIGAm) minAti, minoti, dI dhAtuoM ke (eca) ec ke sthAna meM (At) AkAra Adeza hotA hai| udA0- (minAti) lyap viSaya meM - pramAya / hiMsA karake / ec viSaya meM - pramAtA / hiMsA karanevAlA / pramAtum / hiMsA karane ke liye / pramAtavyam / hiMsA karanI cAhiye / (minoti ) lyap viSaya meM nimAya / prakSepa karake / ec viSaya meM nimAtA / prakSepa karanevAlA / nimAtum / prakSepa karane ke liye / nimAtavyam / prakSepa karanA cAhiye / (dIG) lyap viSaya meM - upadAya / kSaya karake / upadAtA / kSaya karanevAlA / upadAtum / kSaya karane ke liye / upadAtavyam / kSaya karanA cAhiye / siddhi - (1) pramAya / yahAM pra upasargapUrvaka 'mIJ hiMsAyAm' (krayA0 u0 ) dhAtu se ktvA pratyaya aura usake sthAna meM lyap kA viSaya prastuta hone para upadeza avasthA meM hI 'mIj' dhAtu ke IkAra ko isa sUtra se AkAra hotA hai| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH (2) prmaataa| yahAM pra upasargapUrvaka pUrvokta 'mIj' dhAtu se tRc' pratyaya aura usake pare hone para 'aco giti (7 / 2 / 115) se 'mIj' dhAtu ko guNa rUpa ec viSaya prastuta hone para upadeza avasthA meM hI mIJ' dhAtu ke ec (e) ko isa sUtra se AkAra Adeza hotA hai| (3) pramAtum / yahAM pra upasargapUrvaka mIJ' dhAtu se tumunNamulau kriyAyAM kriyArthAyAm' (3 / 3 / 10) se tumun pratyaya hai| (4) pramAtavyam / yahAM pra upasargapUrvaka mIj' dhAtu se 'tavyattavyAnIyara:' (3 / 1 / 96) se tavyat pratyaya hai| (5) nimAya / ni-upasargapUrvaka 'DumiJa prakSepaNe' (svA0u0) dhAtu se lyap-viSaya meM puurvvt| (6) nimaataa| ni-upasargapUrvaka 'mi' dhAtu se ec-viSaya meM pUrvavat / aise hI-nimAtum, nimaatvym| (7) upadAya / upa-upasargapUrvaka dIG kSaye' (di0A0) dhAtu se lyap-viSaya meM pUrvavat / (8) updaataa| upa-upasargapUrvaka dIG' dhAtu se ec-viSaya meM pUrvavat / aise hI-upadAtum, upadAtavyam / yahAM upadeza avasthA meM AkAra Adeza vidhAna karane kA yaha prayojana hai ki ina 'mIJ' Adi dhAtuoM se 'erac' (3 / 3 / 56) se ikArAnta-lakSaNa ac pratyaya nahIM hotA hai aura 'Ato yuk ciNkRto:' (7 / 3 / 33) se AkArAnta lakSaNa yuk Agama hotA hai-upadAyo vartate aura 'Ato yuc (3 / 3 / 128) se AkArAnta lakSaNa 'yuc' pratyaya hotA hai-ISadupadAnam / AkArAdeza-vikalpa: (7) vibhASA lIyateH / 51 / pa0vi0-vibhASA 1 / 1 lIyate: 6 / 1 / anu0-dhAto:, At, eca:, upadeze, lyapi ca iti cAnuvartate / anvaya:-upadeze lyapi ecazca viSaye lIyaterdhAtoreco vibhASA aat| artha:-upadezAvasthAyAmeva lyapi ecazca viSaye lIyaterdhAtoreca: sthAne vikalpenAkArAdezo bhvti| udA0-lyapi viSaye-vilAya, vilIya / eco viSaye-vilAtA, vilAtum, vilaatvym| viletA, viletum, viletavyam / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASAH artha- (upadeze) upadeza avasthA meM hI ( lyapi) lyap pratyaya ke viSaya meM (ca) aura ec-bhAva viSaya meM (lIyateH) lIyati (dhAtoH) dhAtu ke (eca) ec ke sthAna meM (vibhASA) vikalpa se (At) AkAra Adeza hotA hai| 56 udA0 - lyap viSaya meM- vilAya, viliiy| vilIna hokr| ec viSaya meM vilAtA / vilIna hokara / vilAtum / vilIna hone ke liye / vilAtavyam / vilIna honA cAhiye / viletA, viletum, viletavyam / artha pUrvavat hai / siddhi - (1) vilAya: | yahAM vi-upasargapUrvaka 'lIG zleSaNe (krayA0A0) dhAtu ko lyap pratyaya ke viSaya meM upadeza avasthA meM hI AkAra Adeza hai / (2) viliiy| yahAM pUrvokta 'lIG' dhAtu ko lyap-pratyaya ke viSaya meM AkAra Adeza nahIM hai| (3) vilAtA aura viletA Adi padoM meM pUrvokta lIG' dhAtu ko ec viSaya meM isa sUtra se vikalpa se AkAra Adeza spaSTa hai| jahAM AkAra Adeza nahIM hotA vahAM 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se lIG dhAtu ko guNa ho jAtA hai| AkArAdeza-vikalpaH (8) khidezchandasi / 52 / pa0vi0 - khide : 6 / 1 chandasi 7 / 1 / anu0 - dhAto:, At, eca, vibhASA iti cAnuvartate / anvayaH-chandasi khiderdhAtoreco vibhASA At / artha :- chandasi viSaye khiderdhAtoreca: sthAne vikalpenAkArAdezo bhavati / udA0-cittaM cikhAda | cittaM cikheda | AryabhASAH artha- (chandasi ) vedaviSaya meM (khide:) khid (dhAto: ) dhAtu ke (eca) ec ke sthAna meM (vibhASA) vikalpa se (At) AkAra Adeza hotA hai| 0- cittaM cikhAda / usane citta ko khinna kiyaa| cittaM cikheda / artha udA0 pUrvavat hai / siddhi - (1) cikhAda / khid+liT / khid+tip / khid+nnl| khid- khid+a / khi- khed+a / ci-khAd +a / cikhAda / yahAM 'khid dainye' (di0A0) dhAtu se liT pratyaya aura usake sthAna meM tip aura use Na Adeza hai| ''liTi dhAtoranabhyAsasya' ( 6 1118) se khid dhAtu ko dvitva hokara 'pugantalaghUpadhasya ca' (7/3/86 ) se laghUpadha guNa hotA hai| isa sUtra se chanda viSaya meM Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH 57 'khed' ke ec (e) ke sthAna meM AkAra Adeza hotA hai / 'kuhozcuH' (7/4/62) se abhyAsa ke khakAra ko cutva hotA hai| (2) cikheda | yahAM 'khid' dhAtu ke ec ko chanda viSaya meM vikalpa pakSa meM AkAra Adeza nahIM hai| AkArAdeza - vikalpaH (6) apaguro Namuli / 53 / pa0vi0 - apaguraH 6 / 1 Namuli 7 / 1 / anu0 - dhAto:, At, ecaH, vibhASA iti cAnuvartate / anvayaH - Namuli apaguro dhAtoreco vibhASA At / artha:- Namuli pratyaye parato'pa - pUrvasya guro dhAtoreca: sthAne vikalpenAkArAdezo bhavati / udA0-apagAramapagAram, apagoramapagoram / atra 'AbhIkSNye Namul ca' (3 / 4 / 22 ) ityanena Namul pratyayaH / asi - apagAraM yudhyante, asi - apagoraM yudhyante ityatra 'dvitIyAyAM ca ' ( 3 / 4 / 53 ) ityanena Namul pratyayaH / AryabhASAH artha-( Namuli ) Namul pratyaya pare hone para ( apaguraH ) apaupasargapUrvaka gur (dhAtoH) dhAtu ke (eca) ec ke sthAna meM (vibhASA) vikalpa se (At) AkAra Adeza hotA hai / udA0-apagAramapagAram / uThA-uThAkara / apagoramapagoram | artha pUrvavat hai / yahAM 'AbhIkSNye Namul ca' (3/4/22 ) se Namul pratyaya hai| asi - apagAraM yudhyante, asi - apagoraM yudhyante / talavAra ko uThA-uThAkara yuddha karate haiN| yahAM 'dvitIyAyAM ca' (3 / 4 / 53) se Namul pratyaya hai| siddhi - (1) apagAram / apa+gur+Namul / apa+gor+am / apa+gAr+am / apagAram+su / apgaarm+0| apagAram / yahAM apa-upasargapUrvaka 'gurI udyamane' (di0A0) dhAtu se 'AbhIkSNye Namul ca' ( 3 / 4 / 22) se Namul pratyaya hai| ghugantalaghUpadhasya ca ' ( 7 13186 ) se 'gur' ko laghUpadha-guNa hotA hai| isa sUtra se 'gor' ke ec (o) ko AkAra hotA hai| vA0-AbhIkSNye dve bhavata:' ( 8 11112 ) se dvitva hotA hai- apagoramapagoram / (2) apagoram | yahAM isa sUtra se vikalpa pakSa meM 'apagur' ke ec (o) ko AkAra Adeza nahIM hai| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 AkArAdeza-vikalpaH pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yogadvandvaH) / pa0vi0-ci-sphuro: 6 / 2 Nau 7 / 1 / sa0 - cizca sphur ca tau cisphurau tayo: - cisphuro: ( itaretara - (10) cisphurorNau / 54 / bhavati / anu0-dhAto:, At, eca:, vibhASA iti cAnuvartate / anvayaH-Nau cisphurordhAtvoreco vibhASA At / artha:-Nau pratyaye paratazcisphurordhAtvoreca: sthAne vikalpenAkArAdezo udA0-(ciH) cApayati, cAyayati / (sphur) sphArayati, sphorayati / AryabhASAH artha- (Nau) Nic pratyaya pare hone para (cisphuro:) ci aura sphur (dhAtoH) dhAtuoM ke (eca) ec ke sthAna meM (vibhASA) vikalpa se (At) AkAra Adeza hotA hai| udA0-1 - (ci) cApayati, cAyayati / cayana karAtA hai / (sphur ) sphArayati, sphorayati / sujhAtA hai / siddhi-(1) cApayati / ci+ Nic / cai+ i / cA+ i / cA+puk + i / cApi+laT / cApayati / yahAM 'ciJ cayane' (svA0 u0 ) dhAtu se hetumati ca' (3 | 1 | 26 ) se Nic pratyaya hai| 'aco JNiti' (7/2 / 115 ) se 'ci' ko 'cai' vRddhi hotI hai| isa sUtra se 'ci' dhAtu ke ec (ai) ke sthAna meM AkAra Adeza hotA hai / 'artihI0' (7/3/36 ) se use puk Agama hokara 'cApi' dhAtu se 'laT' pratyaya hai / (2) caayyti| yahAM Nic pratyaya pare hone para 'ci' dhAtu ke 'eca' ko isa sUtra se vikalpa pakSa meM AkAra Adeza nahIM hai| ata: 'cAyi' dhAtu se laT pratyaya hai| (3) sphaaryti| sphur+Nic / sphor+i| sphaar+i| sphAri+laT / sphaaryti| yahAM 'sphura sphuraNe' (tu0pa0) dhAtu se pUrvavat Nic pratyaya hai / pugantalaghUpadhasya ca' (7/3/86 ) se 'sphur' ko 'sphor' guNa hotA hai| isa sUtra se 'sphur' ke 'eca' (o) ko AkAra Adeza hotA hai. tatpazcAt 'sphAri' dhAtu se laT pratyaya hai / (4) sphorayati / yahAM isa sUtra se vikalpa pakSa meM sphur' dhAtu ke ec (o) ko AkAra Adeza nahIM hai| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH AkArAdeza-vikalpaH (11) prajane vIyateH / 55 / 56 pa0vi0 - prajane 7 / 1 vIyateH 6 / 1 / anu0 - dhAto:, At, eca:, vibhASA, Nau iti cAnuvartate / anvayaH - Nau prajane vIyaterdhAtoreco vibhASA At / artha:- Nau pratyaye parataH prajane'rthe vartamAnasya vIyaterdhAtoreca: sthAne vikalpenAkArAdezo bhavati / udA0-purovAto gAH pravApayati / purAvAto gAH pravAyayati / garbhaM grAhayatItyarthaH / prajana:= janmana upakramo garbhagrahaNam / AryabhASA: artha- (Nau) Nic pratyaya pare hone para (prajane ) garbhagrahaNa artha meM vidyamAna (vIyate: ) vIyati (dhAto:) dhAtu ke (eca) ec ke sthAna meM (vibhASA) vikalpa se (At) AkAra Adeza hotA hai| udA0- purovAto gAH pravApayati / purAvAto gAH pravAyayati / pUrva kA vAyu gauoM kA garbhadhAraNa karAtA hai| siddhi-(1) pravApayati / pra+vI+Nic / pr+vai+i| pr+baa+i| pra+vA+puk+i / pravApi+laT / pravApayati / yahAM pra-upasargapUrvaka prajanArthaka 'vI gativyAptiprajanakAntyasanakhAdaneSu' (adA0pa0) dhAtu se pUrvavat 'Nic' pratyaya aura 'aco JNiti' (7/21115 ) se 'vI' ko 'vai' vRddhi hotI hai| isa sUtra se 'vI' dhAtu ke ec (ai) ko AkAra Adeza hotA hai| isa sUtra se use 'artihI0' (7 / 3 / 36 ) se puk Agama hotA hai, tatpazcAt 'pravApi' dhAtu ke laT pratyaya hai| (2) pravAyayati / yahAM pra-upasargapUrvaka prajanArthaka 'vI' dhAtu se 'Nic' pratyaya karane para isa sUtra se vikalpa-pakSa meM 'vI' dhAtu ke 'ec' ko AkAra Adeza nahIM hai| AkArAdeza-vikalpaH (12) bibheterhetubhaye / 56 / pa0vi0 - bibheteH 6 / 1 hetubhaye 7 / 1 / sao - 'tatpayoz2ako hetuzca' (1 / 4 / 55 ) ityanena svatantrasya kartuH prayojakasya hetusaMjJA vihitA, tasyedaM grahaNam / hetorbhayam-hetubhayam, tasmin-hetubhaye (paJcamItatpuruSaH ) / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam anu0 - dhAto:, At, eca:, vibhASA, Nau iti cAnuvartate / anvayaH - Nau hetubhaye bibheterdhAtorvibhASA At / artha:- Nau pratyaye parato hetubhaye'rthe vartamAnasya bibhaterdhAtoreca: sthAne vikalpenAkArAdezo bhavati / 60 udA0 - muNDo bhApayate, jaTilo bhApayate / muNDo bhISayate, jaTilo bhISayate / AryabhASAH artha- (Nau) Nic pratyaya pare hone para (hetubhaye ) hetu se bhaya honA artha meM vidyamAna (bibheteH) bibheti (dhAto: ) dhAtu ke (eca) ec ke sthAna meM (vibhASA) vikalpa se (At) AkAra Adeza hotA hai| udA0 0 - muNDo bhApayate, jaTilo bhApayate / zira muMDavAyA huA / jaTAdhArI puruSa bAlaka ko DarAtA hai / muNDo bhISayate, jaTilo bhISayate / zira muMDavAyA huA / jaTAdhArI puruSa bAlaka ko DarAtA hai / siddhi - (1) bhApayate / bhI+Nic / bhai+ i / bhA+i / bhA+puk + i / bhASi+laT/ bhApayate / yahAM 'tribhI bhayeM' (ju0pa0) dhAtu se pUrvavat Nic pratyaya hai| 'aco JNiti' (7 12 1115) se 'bhI' ko 'bhai' vRddhi hotI hai| isa sUtra se 'bhI' ke ec (ai) ko AkAra Adeza hotA hai| 'artihI0' (7 / 3 / 36 ) se use puk Agama hotA hai, tatpazcAt 'bhApi' dhAtu se laT pratyaya hai / (2) bhiissyte| yahAM 'bhI' dhAtu se pUrvavat Nic pratyaya hai| isa sUtra se vikalpa pakSa meM 'bhI' dhAtu ke 'eca' ko AkAra Adeza nahIM hai ata: 'bhiyo hetubhaye Suk' (7 / 3 /40) se 'bhI' dhAtu ko Suk Agama hotA hai, tatpazcAt 'bhISi' dhAtu se laT pratyaya hai / 'bhIsmyorhetubhayeM' (1/3/68) se Atmanepada hI hotA hai| nityamAkArAdezaH (13) nityaM smayateH / 57 / pa0vi0 - nityam 1 / 1 smayateH 6 / 1 / anu0-dhAto:, At, eca:, Nau, hetubhaye iti cAnuvartate / anvayaH - Nau hetubhaye smayaterdhAtoreco nityam At / artha:-Nau pratyaye parato hetubhaye'rthe vartamAnasya smayaterdhAtoreca: sthAne nityamAkArAdezo bhavati / udA0 - muNDo vismApayate / jaTilo vismApayate / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 SaSTAdhyAyasya prathamaH pAdaH AryabhASA: artha-(Nau) Nic pratyaya pare hone para (hetubhaye) hetu se bhaya honA artha meM vidyamAna (smayate:) smayati (dhAto:) dhAtu ke (eca:) ec ke sthAna meM (nityam) sadA (At) AkAra Adeza hotA hai| udA0-muNDo vismApayate / zira muMDavAyA huA puruSa bAlaka ko DarAtA hai| jaTilo vismApayate / jaTAdhArI puruSa bAlaka ko DarAtA hai| siddhi-vismApayate / vi+smi+Nic / vi+smai+i| vi smaa+i| vi+smaa+puk+i| vismApi+laT / vismaapyte| yahAM vi-upasargapUrvaka hetubhaya' artha meM vidyamAna miG ISaddhasane' (bhvA0A0) dhAtu se pUrvavat Nic pratyaya hai| 'aco Niti' (7 / 2 / 115) se smi' ko smai' vRddhi hotI hai| isa sUtra se 'smi' ke ec (e) ko AkAra Adeza hotA hai| artihI0' (7 / 3 / 36) se use puk Agama hai| vismApi' dhAtu se laT' pratyaya hai| 'bhIsmyorhetubhaye' (1 / 3 / 68) se Atmanepada hI hotA hai| pANinIya dhAtupATha meM smiG dhAtu ISaddhasane (muskarAnA) artha meM paThita hai kintu 'anekArthA hi dhAtavo bhavanti' (mahAbhASya) ke pramANa se yahAM smi' dhAtu hetubhaya artha meM vidyamAna hai| dhAtupATha meM dhAtuoM ke nirdiSTa artha kevala udAharaNamAtra haiN| / / iti AkArAdezaprakaraNam / / amAgamavidhiH am-AgamaH (1) sRjidRshojhlymkiti|58 | pa0vi0-sRji-dRzo: 6 / 2 jhali 71 akiti 7 / 1 / sa0-sRjizca dRz ca tau sRjidRzau, tayoH-sRjidRzoH (itretryogdvndv:)| ka id yasya sa kit, na kit akit, tasmin-akiti (bhuvriihigrbhitnnyttpurussH)| anu0-dhaatoritynuvrtte| anvaya:-sRjidRzordhAtvorakiti jhali am / artha:-sRjidRzordhAtvoH kidbhinne jhalAdau pratyaye parato'mAgamo bhavati / udA0-(sRjiH) sraSTA, sraSTum, sraSTavyam / (dRz) draSTA, draSTum, drssttvym| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam AryabhASAH artha- (sRjidRzo:) sRj aura dRz (dhAtoH) dhAtuoM ko (akiti) kit se bhinna ( jhali ) jhalAdi pratyaya pare hone para (am) am Agama hotA hai| 1- ( sRji) sraSTA / banAnevAlA / sraSTum / banAne ke liye / sraSTavyam / banAnA caahiye| (dRz) draSTA / dekhanevAlA / draSTum / dekhane ke liye / drssttvym| dekhanA cAhiye / udA0 62 siddhi - (1) sraSTA / sRj+tRc / sR am j+tR| s r a j+tR| srj+tR| srss+ttR| sraSTR+su / sraSTA / yahAM 'sRj visarge (tu0pa0) dhAtu se 'Nvul tRcau' (3 / 1 / 133) se tRc pratyaya hai| kit se bhinna, jhalAdi tRc pratyaya pare hone para 'sRj' dhAtu ko isa sUtra se 'am' Agama hotA hai aura vaha mit hone se 'midaco'ntyAt para:' ( 111 / 46 ) se 'sRj' dhAtu ke antima ac se pare hotA hai / 'iko yaNaci' (6 /1/75) se sRj ke RkAra ko repha Adeza hotA hai| 'vrazcabhrasja0' (8 / 2 / 36 ) se 'sRj ' ke jakAra ko Satva aura 'STunA STuH' (8/4/40) se takAra ko Tutva hotA hai / (2) sraSTum / yahAM 'sRj' dhAtu se tumunNamulau kriyAyAM kriyArthAyAm' ( 3 / 3 / 10) se kit -bhinna, jhalAdi 'tumun' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (3) sraSTavyam / yahAM 'sRj' dhAtu se 'tavyattavyAnIyaraH ' ( 3 |1| 96 ) se kit-bhinna jhalAdi 'tavyat' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (4) sRj' dhAtu ke sahAya se 'dRz' dhAtuoM ke draSTA Adi padoM kI siddhi kareM / amAgama-vikalpaH (2) anudAttasya cardupadhasyAntarasyAm / 56 / pa0vi0 - anudAttasya 6 / 1 ca avyayapadam Rdupadhasya 6 |1 anyatarasyAm avyayapadam / sa0-Rd upadhA yasya sa Rdupadha:, tasya Rdupadhasya ( bahuvrIhi: ) / anu0 - dhAto:, upadeze, jhali, am, akiti iti cAnuvartate / anvayaH - upadeze'nudAttasya Rdupadhasya ca dhAtorakiti jhalyanyata rasyAmam / artha:- upadeze'nudAttasya RkAropadhasya ca dhAto: ki dbhinne jhalAdau pratyaye parato vikalpenAmAgamo bhavati / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH 63 1 udA0 - tRpa prINane ( di0pa0) traptA, tapta, tarpitA / dRpa harSamohanayoH (di0pa0) draptA, dartA, darpitA / AryabhASA: artha- ( upadeze) pANinimuni ke upadeza dhAtupATha meM (anudAtta ) aniT (ca) aura (Rdupadhasya) RkAra upadhAvAlI (dhAtoH) dhAtu ko (akiti) kit se bhinna (jhali) jhalAdi pratyaya pare hone para (anyatarasyAm) vikalpa se (am) am Agama hotA hai| udA0 - tRpa prINane ( di0pa0) traptA, tapta, tarpitA / tRpta karanevAlA / dRpa harSamohanayo: ( di0pa0) draptA, dartA, darpitA / abhimAna karanevAlA / siddhi - (1) traptA / tRp+tRc / tRp+tR / tR am p+tR / tR a p+tR / t r a p+tR / traptR+su / traptA / yahAM 'tRpa prINaneM' (di0pa0) isa anudAtta aura RkAra upadhAvAlI dhAtu se 'NvultRcauM' (3 / 1 / 133) se kit-bhinna, jhalAdi tRc' pratyaya hai| isa sUtra se tRp' dhAtu ko am Agama hotA hai aura vaha mit hone se 'midaco'ntyAt paraH ' (1 / 1 / 46 ) se 'tRp' ke antima ac RkAra se pare hotA hai / 'iko yaNaciM' (6 /1/75) se 'tRp' ke RkAra ko repha Adeza hotA hai| (2) tpt| yahAM pUrvokta 'tRp' dhAtu se pUrvavat tRc pratyaya hai| yahAM vikalpa-pakSa meM 'tRp' dhAtu ko am Agama nahIM hai ata: pugantalaghUpadhasya caM' (7 / 3 / 86) se 'tRp' dhAtu ko 'laghUpadha guNa 'ar' hotA hai / (3) tarpitA / yahAM pUrvokta 'tRp' dhAtu se pUrvavat tRc pratyaya hai| yahAM 'radhAdibhyazca' (7 / 2 / 45) se 'tRc' pratyaya ko 'iT' Agama hotA hai| iT Agama se 'tRp' dhAtu ke anudAtta na rahane se use isa sUtra se am Agama nahIM hotA hai| (4) 'tRp' dhAtu ke sahAya se 'dRS' dhAtu ke padoM kI siddhi kareM / vizeSaH pANinIya dhAtupATha meM udAtta Adi zabdoM kA artha nimnalikhita hai--udAtta=seT / anudAtta=aniT / svarita=veT / udaattet-prsmaipd| anudAttet=Atmanepada / svaritet= ubhayapada / AdezaprakaraNam (1) zIrSazchandasi / 60 / nipAtanam pa0vi0 - zIrSan 1 / 1 chandasi 7 / 1 / anvayaH - chandasi zIrSan / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-chandasi viSaye zira:sthAne zIrSan Adezo nipaatyte| udA0-zIrNA hi tatra somaM krItaM vahanti / yatte zIrNo daurbhAgyam / AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM (zIrSan) zIrSan Adeza nipAtita hai| udA0-zIrNA hi tatra somaM krItaM vahanti / yatte zIrNo daurbhAgyam / siddhi-(1) zIrNA / shirs+ttaa| shiirssn+aa| shiirssn+aa| shiirssnn+aa| shiirnnaa| yahAM chandaviSaya meM zIrSan' zabda se tRtIyA-vibhakti kA ekavacana 'TA' pratyaya hai| 'allopo'na:' (6 / 4 / 134) se zIrSana ke akAra kA lopa aura 'raSAbhyAM no Na: samAnapade' (8 / 4 / 1) se Natva hotA hai| (2) zIrNa: / yaha SaSThIvibhakti kA ekavacana hai| zeSa kArya pUrvavat hai| vizeSa: (1) kAzikAkAra paM0 jayAditya kA mata hai ki yaha zIrSan' zabda chanda meM zira:' zabda kA samAnArthaka zabda hai| yaha ziraH' zabda ke sthAna meM zIrSana Adeza nipAtita nahIM hai apitu yaha zabdAntara hai| yadi zira: zabda ko zIrSan Adeza mAnA jAye to 'ziraH' zabda kA chanda meM prayoga nahIM honA cAhiye kintu vaha bhI chanda meM prayukta hai| (2) nyAsakAra paM0 jinendrabuddhi kA mata hai ki 'anyatarasyAm' pada kI anuvRtti karane para 'zIrSan' Adeza pakSa meM bhI koI doSa nahIM hai| (3) ziraH' zabda ke sthAna meM zIrSan' Adeza nipAtita karanA ucita hai| yaha ye ca taddhite' (6 / 1160) meM 'cakAra' 'ca' pada ke pATha se dhvanita hotA hai| vA cchandasi sarve vidhayo bhavanti' isa vacana-pramANa se chanda meM donoM zabdoM kA vyavahAra sAdhu hai| zIrSan-Adeza: (2) ye ca tddhite|61| pa0vi0-ye 71 ca avyayapadam, taddhite 7 / 1 / anu0-zIrSan itynuvrtte| anvaya:-taddhite ye ca (zirasa:} shiirssn| artha:-yakArAdau taddhite pratyaye ca parata: zira:zabdasya sthAne zIrSan-Adezo bhvti| udA0-zIrSaNyo hi mukhyo bhavati / zIrSaNya: svaraH / AryabhASA: artha-(ye) yakArAdi (taddhite) taddhita pratyaya pare hone para (ca) bhI ziras zabda ke sthAna meM (zIrSan) zIrSan Adeza hotA hai| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH udA0-zIrSaNyo hi mukhyo bhavati / zIrSaNya: svaraH / zIrSaNya: mukhya (prdhaan)| siddhi-zIrSaNyaH / ziras+yat / shiirssn+y| shiirssnn+y| zIrSaNya+su / zIrSaNyaH / yahAM ziras' zabda se 'zarIrAvayavAcca' (4 / 3 / 55) se bhava-artha meM yakArAdi, taddhita yat' pratyaya hai| isa sUtra se ziras' ke sthAna meM zIrSan' Adeza hotA hai| ye cAbhAvakarmaNoH' (6 / 4 / 168) se prakRtibhAva aura 'aTkupvAG' (8 / 4 / 2) se nakAra kA Natva hotA hai| zIrSa-Adeza: (3) aci zIrSaH / 62 / pa0vi0-aci 7 / 1 zIrSaH 1 / 1 / anu0-taddhite itynuvrtte| anvaya:-aci taddhite {zirasa:} zIrSaH / artha:-ajAdau taddhite pratyaye parata: zira:zabdasya sthAne zIrSa Adezo bhvti| udaa0-hstishirso'ptym-haastishiirssiH| sthUlazirasa idmsthaulshiirssm| AryabhASA: artha-(aci) ajAdi (taddhite) taddhita pratyaya pare hone para (zirasa:) ziras zabda ke sthAna meM (zIrSa:) zIrSa Adeza hotA hai| udA0-hastizirA kA apatya (putra)-hAstizIrSi / hastizirA kA yaha-hAstizIrSa / siddhi-(1) hAstizIrSi: / hastiziras+Das+in / hstishiirss+i| hAstizIrSi+su / haastishiirssiH| yahAM 'hastiziras' zabda se apatya artha meM 'bAhAdibhyazca' (4 / 1 / 45) se 'i' pratyaya hai, isa ajAdi taddhita pratyaya pare hone para 'zirasa' zabda ke sthAna meM isa sUtra se 'zIrSa' Adeza hotA hai| taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi aura yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| zIrSan Adeza hone para 'an' (6 / 4 / 167) se prakRtibhAva hotA. ata: zIrSa Adeza kiyA gayA hai| (2) sthaulazIrSam / yahAM sthUlaziras' zabda se tasyedam' (4 / 3 / 119) se ajAdi taddhita 'aN' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam padAdi-AdezAH(4) paddannomAshRnnizanyUSandoSanyakaJchakannu dnnaasnychsprbhRtissu|63| pa0vi0- pad-dat-nas-mAs-hRd-nizan-yUSan-doSan-yakan-zakanudan-Asan 1 / 1 zasprabhRtiSu 7 / 3 / / sa0-pacca dacca nazca mAzca hRcca nizca yUSazca doSazca yaka~zca zaka~zca uda'zca Asa~zca eteSAM samAhAra:-paddannomAshRnnizanyUSandoSanyakaJchakannudannAsan (smaahaardvndvH)| zas prabhRtiryeSAM te zasprabhRtayaH, teSu-zasprabhRtiSu (bhuvriihi:)| anu0-'anyatarasyAm' (6 / 1 / 59) itynuvrtte| anvaya:-chandasi bhASAyAM ca zasprabhRtiSu {pAda-danta-nAsikAmAsa-hRdaya-nizA-asRj-yUSa-doSa-yakRt-zakRt-udaka-AsanAnAm} anyatarasyAM paddanmAshRnnizanyUSandoSanyakaJchakannudannAsan / artha:-zasprabhRtiSu pratyayeSu parata: pAda-danta-nAsikA-mAsa-hRdayanizA-asRj-yUSa-doSa-yakRt-zakRt-udaka-AsanAnAM zabdAnAM sthAne vikalpena yathAsaMkhyam pad-dat-nas-mAs-hRt-niz-asan-yUSan-yakanzakan-udan Asan-AdezA bhavanti / udAharaNamsthAnI Adeza: rUpam (zasi) prayoga: pAda pad pAdAn (pada:) nipadazcaturo jahi / padA vartaya goduhm| danta dat dantAn (data:) yA dato dhAvate tasyai shyaavdn| (tai0saM0 2 / 5 / 17) nAsikA nas nAsikA (nas) sUkarastvA khanananasa: (zau0saM0 2 / 2 / 7 / 2) / mAsa mAs mAsAn (mAsa:) mAsi tvA pazyAmi cakSuSi (tai0saM02 / 5 / 6 / 6) Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 SaSTAdhyAyasya prathamaH pAdaH sthAnI Adeza: rUpam (zasi) prayoga: hRdaya hRd hRdayAni (hRda:) hRdA pUtaM manasA jAtavedo0 (zau0saM0 4 // 39 / 10) / nizA niz nizA: (niza:) amAvasyAyAM nizi (yajeta} (khi0 2 / 18) asRk asan asRja: (asna:) asikto'snA (varohati} (mai0saM0 3 / 18) yUSAn (yUSNa:) yA pAtrANi yUSNa AsecanAni (R0 1162 / 13) doSa doSan doSAn (dUSNa:) yatte doSNo (daurbhAgyam) (mai0saM0 3 / 10 / 3) yakRt yakan yakRta: (yakna:) yakno'vadyati (mai0saM0 3 / 10 / 3) zakRt zakan zakRta: (zakna:) zakno'vadyati (zau0saM0 12 / 4 / 4) udaka udan udakAni (udna:) uno dityasya no dhehi} (tai0saM02 / 4 / 8 / 2) Asana Asan AsanAni (Asna:) Asani (kiM labhe madhUni} (R0 15 175 / 1) / AryabhASA: artha-chanda aura bhASA meM (zasprabhRtiSu) zas Adi pratyaya pare hone para pAda, danta, nAsikA, mAsa, hRdaya, nizA, asRk, yUSa, yakRt, zakRt, udaka, Asana zabdoM ke sthAna meM (anyatarasyAm) vikalpa se (padA san) yathAsaMkhya pad, dat, nas, mAs. hRd, niz, asan, yUSan, doSan, yakan, zakan, udan, Asan Adeza hote haiN| udA0-udAharaNa aura unakA prayoga saMskRtabhAga meM dekha leveN| siddhi-padaH / pAda+zas / pd+as| pad+aru / pd+ar| padaH / yahAM zasa pratyaya pare hone para isa sUtra se pAda ke sthAna meM pad Adeza hotA hai| aise hI-data: aadi| pAThakoM kI suvidhA ke liye 'pAda' Adi saba zabdoM ke samasta rUpa yahAM likhe jAte haiM Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAda: pAdam vibhakti prathamA Amantritam dvitIyA tRtIyA caturthI paJcamI SaSThI saptamI vibhakti prathamA Amantritam dvitIyA tRtIyA pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (1) pAdazabdasya rUpANi ekavacanam dvivacanam bahuvacanam pAdau pAdA: he pAda (sambuddhiH) he pAdau ! he pAdAH ! pAdau pAdAn (pada:) pAdena (padA) pAdAbhyAm (padbhyAm) pAdaiH (padbhiH) pAdAya (pade) pAdAbhyAm (padbhyAm) pAdebhyaH (padbhyaH) pAdAt (pada.) pAdAbhyAm (padbhyAm) pAdebhyaH (padbhyaH) pAdasya (pada:) pAdayoH (pado:) pAdAnAm (padAm) pAde (padi) pAdayoH (pado:) pAdeSu (patsu) (2) dantazabdasya rUpANi ekavacanam dvivacanam bahuvacanam danta: dantau dantA : he danta (sambuddhi:) he dantau ! he dantAH ! dantam dantau dantAn (data:) dantena (datA) dantAbhyAm (dadbhyAm) dantaiH (dadbhiH) dantAya (date) dantAbhyAm (dadbhyAm) dantebhyaH (dabhyaH) dantAt (data:) dantAbhyAm (dadbhyAm) dantebhyaH (dabhyaH) dantasya (data:) dantayoH (dato:) dantAnAm (datAm) dante (dati) pAdayoH (dato:). danteSu (datsu) (3) nAsikA-zabdasya rUpANi ekavacanam dvivacanama bahuvacanam nAsikA nAsike nAsikAH he nAsike (sambuddhi:)he nAsike ! he nAsikA: / nAsikAm nAsike nAsikA: (nasa:) nAsikayA (nasA) nAsikAbhyAm (nAbhyAm) nAsikAbhiH (nobhiH) nAsikAyai (nase) nAsikAbhyAm (nAbhyAm) nAsikAbhyaH (nobhya:) nAsikAyA: (nama:) nAsikAbhyAm (nAbhyAm) nAsikAbhyaH (nobhya:) nAsikAyAH (nasa:) nAsikayoH (nasoH) nAsikAnAm (nasAm) nAsikAyAm (nasi) nAsikayoH (naso:) nAsikAsu (nassu) caturthI paJcamI SaSThI saptamI vibhakti prathamA Amantritam dvitIyA tRtIyA caturthI paJcamI SaSThI saptamI Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vibhakti prathamA Amantritam dvitIyA tRtIyA caturthI paJcamI SaSThI saptamI vibhakti prathamA Amantritam dvitIyA tRtIyA caturthI paJcamI SaSThI saptamI vibhakti prathamA Amantritam dvitIyA tRtIyA caturthI paJcamI SaSThI saptamI SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH (4) mAsazabdasya rUpANi ekavacanam mAsa: he mAsa (sambuddhi:) mAsam mAsena (mAsA) mAsAya (mAse) mAsAt (mAsaH) mAsasya (mAsaH) mAse ( mAsi) mAsAbhyAm (mAbhyAm) mAsAbhyAm (mAbhyAm) mAsAbhyAm (mAbhyAm) mAsayoH (mAsoH) mAsayoH (mAsoH) (5) hRdayazabdasya rUpANi ekavacanam dvivacanam hRdayam hRdaye he hRdaya (sambuddhi:) he hRdaye ! hRdaye hRdayam hRdayena (hRdA) hRdayAya (hRde) hRdayAt (hRdaH) hRdayasya (hRdaH) hRdaye (hRdi) dvivacanam mAsau he mAsau ! mAsau nizAyAH (niza:) nizAyAH (niza:) nizAyAm (nizi) (6) nizA zabdasya rUpANi ekavacanam dvivacanam nizA nize he nize (sambuddhiH ) he nize ! nizAm nize nizayA (nizA) nizAyai (nize) bahuvacanam mAsA: he mAsAH ! mAsAn (mAsaH) mAsai: (mAbhi:) mAsebhyaH (mAbhyaH) mAsebhyaH (mAbhyaH) mAsAnAm (mAsAm) mAseSu (mAssu) bahuvacanam hRdayAni he hRdayAni ! hRdayAni (hRdaH) hRdayAbhyAm (hRdbhyAm) hRdayaiH (hRdbhiH) hRdayAbhyAm (hRdbhyAm) hRdayebhyaH (hRdbhyaH) hRdayAbhyAm (hRdbhyAm) hRdayebhyaH (hRdbhyaH) hRdayayo: (hRdo :) hRdayayo: (hRdoH) hRdayebhyaH (hRdbhyaH) hRdayeSu (hRtsu ) hRda bahuvacanam nizA: he nizA: ! nizA: (niza:) nizAbhyAm (niDbhyAm ) nizAbhi: (nibhiH) nizAbhyAm (niDbhyAm) nizAbhyaH (niDbhyaH) nizAbhyAm (niDbhyAm) nizAbhyaH (niDbhyaH) nizayoH (nizoH) nizAnAm (nizAm) nazayo: (nizoH) nizAsu (niTsu ) Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 vibhakti prathamA Amantritam dvitIyA tRtIyA caturthI paJcamI SaSThI saptamI vibhakti prathamA Amantritam dvitIyA tRtIyA caturthI paJcamI SaSThI saptamI pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (7) asRk- zabdasya rUpANi vibhakti prathamA Amantritam dvitIyA tRtIyA caturthI paJcamI SaSThI saptamI ekavacanam dvivacanam asRk asRjau he asRk (sambuddhi:) he asRjau ! asRjau asRgbhyAm (asabhyAm) asRgbhyAm (asabhyAm) asRgbhyAm (asabhyAm) asRjo: (asnoH) asRjo: (asnoH) (8) yUSa - zabdasya rUpANi asRjam asRjA (asnA) asRje (asne) asRjaH (asnaH) asRjaH (asna:) asRji (asni) ekavacanam yUSa: he yUSa (sambuddhiH) yUSam yUSeNa (yUSNA) yUSAya (yUSNe ) dvivacanam yUSau he yUSau ! yUSau yUSAt (pUSNa:) yUSasya (yUSNaH ) yUSe ( yUSNi, yUSaNi) yUSayoH (yUSNoH ) yUSa:- rasaH, jUSa, zoravA iti bhASAyAm / yUSAbhyAm (yUSabhyAm) yUSAbhyAm (yUSabhyAm) yUSAbhyAm (yUSabhyAm) yUSayoH (yUSNoH) doSAt (doSNa:) doSasya (doSNaH) (6) doSazabdasya rUpANi ekavacanam dvivacanam doSaH doSau he doSa (sambuddhiH ) he doSau ! doSam doSau doSeNa (doSNA) doSAya (doSNe) doSaH=bAhurityarthaH / doSAbhyAm (doSabhyAm) doSAbhyAm (doSabhyAm) doSAbhyAm (doSabhyAm) doSayoH (doSNoH) doSe ( doSNi, doSaNi) doSayoH (doSNoH) bahuvacanam asRjaH he asRjaH ! asRjaH (asnaH) asRgbhiH (asabhi:) asRgbhyaH (asabhyaH) asRgbhyaH (asabhyaH) asRjAm (asnAm) asRkSu (asasu ) bahuvacanam yUSAH he yUSA: ! yUSAn (yuSNa:) yUSaiH (yUSabhiH) yUSabhyaH (yUSabhyaH) yUSebhyaH (yUSabhyaH) yUSANAm (yUSNAm) yUSeSu ( yUSasu ) bahuvacanam doSAH he doSAH ! doSAn (doSNaH ) doSaiH (doSabhiH) doSebhyaH (doSabhyaH) doSebhyaH (doSabhyaH) doSANAm (doSNAm) doSeSu (doSasu) Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 71 yakRtau tRtIyA SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH (10) yakRt-zabdasya rUpANi vibhakti ekavacanam dvivacanam bahuvacanam prathamA yakRt yakRtau yakRta: Amantritam he yakRt (sambuddhi:) he yakRtau ! he yakRta: ! dvitIyA yakRtam yakRta: (yakna:) yakRtA (yaknA) yakRdbhyAm (yakabhyAm) yakRdbhiH (yakabhiH) caturthI yakRte (yakne) yakRdbhyAm (yakabhyAm) yakRdbhyaH (yakabhya:) paJcamI yakRta: (yakna:) yakRdbhyAm (yakabhyAm) yakadbhyaH (yakabhyaH) SaSThI yakRta: (yakna:) yakRto: (yakno:) yakRtAm (yaknAm) saptamI yakRti (yakni, yakani) yakRto: (yakno:) yakRtsu(yakasu) yamsaMyamaM karotIti yakRt / jigara iti bhASAyAm / / (11) zakRt-zabdasya rUpANi vibhakti ekavacanam dvivacanam bahuvacanam prathamA zakRt zakRtau zakRtaH Amantritam he zakRt (sambuddhi:) he zakRtau ! he zakRta: ! dvitIyA zakRtam zakRta: (zakna:) zakRtA (zaknA) zakRdbhyAm (zakabhyAm) zakRdbhiH (zakabhiH) zakRte (zakne) zakRdbhyAm (zakabhyAm) zakRdbhyaH (zakabhya:) paJcamI zakRta: (zakna:) zakRdbhyAm (zakabhyAm) zakRdbhyaH (zakabhyaH) SaSThI zakRta: (zakna:) zakRto: (zakno:) zakRtAm (zaknAm) saptamI zakRti (zakni,zakani) zakRto: (zakno:) zakRtsu (zakasu) zakRt-vizeSata: pazUnAM malam, viSThA ityarthaH / (12) udakazabdasya rUpANi vibhakti ekavacanam dvivacanam bahuvacanam udakam udake udakAni Amantritam he udaka (sambuddhi:) he udake ! he udakAni ! dvitIyA udakam udake udakAni (udna:) tRtIyA udakena (udnA) udakAbhyAm (udbhyAm) udakaiH (udabhi:) udakAya (udne) udakAbhyAm (udbhyAm) udakebhyaH (udbhyaH) paJcamI udakAt (udana:) udakAbhyAm (udbhyAm) udakebhyaH (udbhyaH) zakRta: (udna:) udakayoH (udano:) udakAnAm (udnAm) saptamI udake (udina, udani) udakayo: (unoH ) udakeSu (udasu) udakam-pAnIyamityarthaH / / zakRtau tRtIyA caturthI prathamA mA SaSThI Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 dvitIyA pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (13) Asanazabdasya rUpANi vibhakti ekavacanam dvivacanam bahuvacanam prathamA Asanam Asane AsanAni Amantritam he Asana (sambuddhi:) he Asane ! he AsanAni ! Asanam Asane __ AsanAni (Asna:) tRtIyA Asanena (AsnA) AsanAbhyAm (AsabhyAm) AsanaiH (Asabhi:) caturthI AsanAya (Asne) AsanAbhyAm (AsabhyAm) AsanebhyaH (AsabhyaH) paJcamI AsanAt (Asna:) AsanAbhyAm (AsabhyAm) AsanebhyaH (Asabhya:) SaSThI Asanasya (Asna:) AsanayoH (Asno:) AsanAnAm (AsnAm) saptamI Asane (Asni,Asani) AsanayoH (Asno:) AsaneSu (Asasu) Asanam upavezanamityarthaH / sa-AdezaH (5) dhAtvAdeH SaH sH|64| pa0vi0-dhAtvAde: 6 / 1 Sa: 6 / 1 sa: 1 / 1 / sa0-dhAtorAdi:-dhAtvAdiH, tasya-dhAtvAde: (sssstthiittpurussH)| artha:-dhAtvAde: SakArasya sthAne sakArAdezo bhavati / udaa0-ssh-shte| Sic-siJcati / AryabhASA: artha-(dhAtvAde:) dhAtu ke Adi ke (Sa:) SakAra ke sthAna meM (sa:) sakAra Adeza hotA hai| udaa0-ssh-shte| vaha sahana karatA hai| Sic-siJcati / vaha sIMcatA hai| siddhi-(1) sahate / Sah+laT / sh+t| sh+shp+t| sh+a+te| shte| yahAM paha marSaNe' (bhvA0A0) dhAtu se laT pratyaya hai| isa sUtra se Saha' ke SakAra ko sakAra Adeza hotA hai| kartari zap' (3 / 1 / 68) se zap vikaraNa pratyaya aura 'Tita AtmanepadAnAM Tere' (3 / 4 / 79) se 'ta' ke Ti-bhAga (a) ko ekArAdeza hotA hai| (2) siJcati / Sic+laT / sic+tim / sic+sh+ti| si num c+a+ti / sinc+a+ti| sinyc+a+ti| sinycti| yahAM Sic kSaraNe (tu0pa0) dhAtu se laT pratyaya hai| isa sUtra se Sic' ke SakAra ko sakAra Adeza hotA hai| tudAdibhya: za:' (3 / 1177) se 'za' vikaraNa-pratyaya aura ze mucAdInAm (7 / 1159) Sic' ko num' Agama hotA hai aura vaha mit ho jAtA Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH 73 hai| 'midaco'ntyAt paraH ' (1 / 1 / 46) se Sic' ke antima ac se uttara hotA hai / 'sto: cunA zcuH' (8 | 4 | 39 ) se nakAra ko cutva JakAra hotA hai / vizeSaH pANini muni ne dhAtupATha meM 'Adezapratyayayo:' ( 813159) se Satva-vyavasthA ke liye kucha dhAtuoM ko SakArAdi par3hA hai| una SakArAdi dhAtuoM ke SakAra ko isa sUtra se sakAra Adeza vidhAna kiyA gayA hai| na-AdezaH (6) No naH / 65 / pa0vi0 - NaH 6 / 1 naH 1 / 1 / anu0-dhAtvAderityanuvartate / anvayaH - dhAtvAderNo naH / artha:- dhAtvAderNakArasya sthAne nakarAdezo bhavati / udA0 - NIJ - nayati / Nama namati / Naha nahyati / AryabhASAH artha- (dhAtvAdeH) dhAtu ke Adi ke (NaH) NakAra ke sthAna meM (naH) nakAra Adeza hotA hai / udA0 - NIJ - nayati / ve le jAtA hai| Nama-namati / vaha jhukatA hai / Naha-nahyati / vaha bAMdhatA hai| siddhi-(1) nayati / NIJ+laT / nI+tip / nI+zap+ti / nI+a+ti / ne+a+ti / ny+a+ti| nayati / yahAM 'NIJ prApaNe' (bhvA0u0) dhAtu se laT pratyaya hai| isa sUtra se NIJ dhAtu ke Adima NakAra ko nakAra Adeza hotA hai| 'kartari zap' (3/1/68) se 'zap' vikaraNa pratyaya, 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' ( 7 / 3 / 84) se aMga ko guNa aura 'eco'yavAyAvaH' (6 /1/76 ) se ay Adeza hotA hai| (2) nmti| yahAM 'Nama prahRtve zabde ca' (bhvA0pa0) dhAtu se laT pratyaya hai| isa sUtra se 'Nama' dhAtu ke Adima NakAra ko nakAra Adeza hotA hai| (3) nhyti| yahAM 'Naha bandhane' ( di0pa0) dhAtu se laT pratyaya hai| isa sUtra 'ha' dhAtu ke Adima NakAra ko nakAra Adeza hotA hai| vizeSaH pANini muni ne dhAtupATha meM 'upasargAdasamAse'pi Nopadezasya' (8 / 4 114) se Natva-vidhi kI vyavasthA ke liye kucha dhAtuoM ko NakArAdi par3hA hai| isa sUtra se unake kAra ko nakAra Adeza vidhAna kiyA gayA hai, 1 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam lopAdezaH (7) lopo vyorvli|66|| pa0vi0-lopa: 11 vyo: 6 / 2 vali 71 / sa0-vazca yazca tau vyau, tayo:-vyo: (itretryogdvndvH)| anvaya:-vali vyorlopH| artha:-vali parato vakAra-yakArayorlopo bhvti| udA0-(vakAra:) div-didivAn, didivAsau, didivAMsa: / jIradAnuH / AsramANam / (yakAra:) uyI-Utam / knUyI-knUtam / gaudheraH / paceran / yjern| AryabhASA: artha- (vali) val varNa pare hone para (vyoH) vakAra aura yakAra kA (lopa:) lopa hotA hai| udA0-(vakAra:) div-didivaan| krIDA Adi krnevaalaa| didivAsau / do krIDA Adi karanevAle / didivAMsaH / saba krIDA Adi karanevAle / jIradAnuH / prANa-dhAraNa krnevaalaa| AsramANam / gati/zoSaNa karanevAle ko| (yakAra) uyI-Utam / bunA huA (kpdd'aa)| knUyI-knUtam / zabda/gIlA kiyA huaa| gaudherH| godhA kA putra (goheraa)| paceran / ve saba pkaaveN| yajeran / ve saba yajJa kreN| siddhi-(1) didivAn / div+liT / div+kvasu / div+vas / div-div+vas / di-di0+vas / didivas+su / didiva num s+s / didivAns+s / didivAns+0 / didivAn / didivaan| yahAM divu krIDAvijigISAvyavahAradyutistutimodamadasvapnakAntigatiSu' (di0pa0) dhAtu se liT pratyaya aura kvasuzca' (3 / 2 / 107) se liT ke sthAna meM kvasu' Adeza hai| isa sUtra se val varNa (vas) pare hone para div' ke vakAra kA lopa hotA hai| ugidacAM sarvanAmasthAne'dhAto:' (7 /1 (70) se num' Agama, 'sAntamahata: saMyogasya (6 / 4 / 10) se nakAra kI upadhA ko dIrgha, 'halDanyAbbhyo dIrghAta0' (6 / 1 / 66) se 'su' kA lopa aura 'saMyogAntasya lopa:' (8 / 2 / 23) se sakAra kA lopa hotA hai| aise hI-didivAMsau, didivaaNsH| (2) jIradAnuH / jIv+radAnuk / jii0+rdaanu| jIradAnu+su / jIradAnuH / yahAM jIva prANadhAraNe' (bhvA0pa0) dhAtu se 'jIveradAnuk' (dazapAdI u0 1 / 163) se 'radAnuk' pratyaya hai| isa sUtra se val varNa (radAnuk) pare hone para jIv' ke vakAra kA lopa hotA hai| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTAdhyAyasya prathamaH pAdaH 75 (3) AtremANam / AG+strivu+manin / A+sio+man / A+ne+man / Atreman+am / AstremAn+am / aastremaannm|| yahAM AG upasargapUrvaka trivu gatizoSaNayo:' (di0pa0) dhAtu se auNAdika manin pratyaya hai| isa sUtra se val varNa (manin) pare hone para striv' dhAtu se vakAra kA lopa hotA hai| 'sarvanAmasthAne cAsambuddhau' (6 / 4 / 8) se nakArAnta aMga kI upadhA ko dIrgha aura 'aTkupvAG' (8 / 4 / 2) se Natva hotA hai| uNAdayo bahulam (3 / 3 / 1) meM bahula-vacana se 'chvoH zUDanunAsike ca' (6 / 4 / 19) se striv' dhAtu ke vakAra ko U Adeza nahIM hotA hai| (4) Utam / uuyii+kt| ay+t| uuo+t| Uta+su / Utam / yahAM UyI tantusantAne' (bhvA0A0) dhAtu se niSThA' (3 / 2 / 102) se bhUtakAla meM 'kta' pratyaya hai| isa sUtra se val varNa (ta) pare hone para 'Uy' dhAtu ke yakAra kA lopa hotA hai| aise hI 'knUyI zabde unde ca' (bhvA0A0) dhAtu se-knUtam / (5) gaudheraH / godhA+Das+drak / gaudhA+e / gaudh+ekara / gaudhera+su / gaudheraH / yahAM SaSThI-samartha godhA' zabda se apatya artha meM godhAyA drak' (4 / 1 / 119) se drak pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se da' ke sthAna meM ey' Adeza isa sUtra se val varNa (ra) pare hone para yakAra kA lopa hotA hai| kiti ca' (7 / 2 / 118) se aMga ko AdivRddhi aura yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke AkAra kA lopa hotA hai| (6) paceran / pc+ling| pc+siiyutt+l| pac+zap+sIya+jha / pac+a+Iy+ran / pc+a+iio+rn| pcern| . yahAM 'DupacaS pAke' (bhvA0u0) dhAtu se liG pratyaya aura liGa: sIyuT (3 / 4 / 102) se use sIyuT' Agama hotA hai| kartari zap' (3 / 1 / 68) se 'zap' vikaraNa pratyaya hai| jhasya ran' (3 / 4 / 105) se 'jha' ke sthAna meM ran' Adeza hotA hai| 'liGa: salopo'nantyasya' (7/2/79) se sIyuTa' ke sakAra kA lopa hotA hai| isa sUtra se val varNa (ra) pare hone para 'Iy' ke yakAra kA lopa hotA hai| aise hI-'yaja devapUjAsaMgatikaraNadAneSu' (bhvA0 u0) se-yajeran / lopAdeza: (8) verpRktsy|67| pa0vi0-ve: 61 apRktasya 6 / 1 / anu0-lopa itynuvrtte| anvayaH-apRktasya verlopH| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-apRktasaMjJakasya vi-pratyayasya lopo bhavati / udA0-brahmabhrUNavRtreSu kvip (3|2|87)-brhmhaa, bhruunnhaa| spRzo'nudake kvin (3 / 2 / 58) ghRtaspRk, tailaspRk / bhajo Nvi: (3 / 2 / 62) ardhabhAk, pAdabhAk, turIyabhAk / ___ AryabhASA: artha-(apRktasya) apRkta-saMjJaka (va:) vi pratyaya kA (lopa:) lopa hotA hai| udA0-brahmabhUNavRtreSu kvip (3 / 2 / 87) brhmhaa| brAhmaNa ko maarnevaalaa| bhrUNahA / garbha ko naSTa krnevaalaa| spRzo'nudake kvin (3 / 2 / 58) ghRtaspRk / ghRta kA sparza krnevaalaa| tailaspana / taila kA sparza krnevaalaa| bhajo Nvi: (3 / 2 / 62) ardhabhAk / AdhA bhAga prApta krnevaalaa| pAdabhAk / cauthA bhAga prApta krnevaalaa| turIyabhAk / cauthA bhAga prApta krnevaalaa| siddhi-(1) brhmhaa| brhmn+am+hn+kvim| brhm+hn+vi| brahma+han+0 / brahmahan+su / brahmahAn+s / brahmahAn+0 | brahmahA0 / brhmhaa| yahAM brahman karma upapada hone para hana hiMsAgatyo:' (adA0pa0) dhAtu se brahmabhrUNa vatreSu kvip' (3 / 2 / 87) se 'kvip' pratyaya hai| isa sUtra se apRktasaMjJaka vi' pratyaya kA lopa hotA hai| 'vi' meM ikAra uccAraNArtha hai| vastuta: v' kA lopa hotA hai| vedapRktasya (6 / 1 / 65) se 'v' kI apRkta saMjJA hai| aise hii-bhuunnhaa| (2) ghRtaspRk / ghRta+am+spRz+kvin / ghRt+spRsh+vi| ghRta+spRz+0 / ghRtaspRkh / ghRtspg| ghRtspRk+su| ghRtaspRk / yahAM ghRta subanta upapada hone para 'spRza sparzane (tu0pa0) dhAtu se 'spRzo'nudake kvin' (3 / 2 / 58) se kvin' pratyaya hai| isa sUtra se apRkta saMjJaka vi' pratyaya kA lopa hotA hai| 'kvinpratyayasya kuH' (8 / 2 / 62) se 'spRz' ke 'z' ko kutva 'kha', 'jhalAM jazo'nte (8 / 2 / 39) se 'kh' ko 'g' aura vA'vasAne (8 / 4 / 55) se 'g' ko 'k' hotA hai| aise hI-tailaspRk / (3) ardhabhAk / ardha+am+bhaj+Nvi / ardha+bhAj+vi / ardha+bhAj+0 / ardhabhAj / ardhbhaag| ardhbhaak+su| ardhabhAk / yahAM ardha subanta upapada hone para 'bhaja sevAyAm' (bhvA0A0) dhAtu se 'bhajo NviH' (3 / 2 / 62) se vi' pratyaya hai| isa sUtra se apakta saMjJaka vi' pratyaya kA lopa hotA hai| 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se 'bhaj' ko upadhAvRddhi, co: kuH' (8 / 2 / 30) se j' ko kutva ga aura vA'vasAne (8 / 4 / 55) se 'g' ko carva k hotA hai| aise hI-pAdabhAk, turIyabhAk / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH 77 lopAdeza: (6) halDyAbbhyo dIrghAt sutisyapRktaM hal / 68 / pa0vi0-hal-GI-Abbhya: 5 / 3 dIrghAt 5 | 1 su-ti-si 1 / 1 apRktam 1 / 1 hal 1 / 1 / sao - hal ca GIzca Ap ca te haluGayApa:, tebhyaH - halGyAbbhyaH ( itaretarayogadvandva : ) / suzca tizca sizca eteSAM samAhAraH-sutisi ( samAhAradvandvaH) / anu0 - lopa ityanuvartate / anvayaH-halGyAbbhyo dIrghAt sutisi apRktaM hal lopaH / artha:-halantAd GI-antAd AbantAcca dIrghAt paraM su ti, si ityetadapRktaM hal lupyte| udA0-halantAt sulopaH- rAjA, takSA, ukhAsrat, parNadhvat / GayantAt sulopa:- kumArI, gaurI, zArGgaravI / AbantAt sulopa:- khaTvA, bahurAjA, kArISagandhyA / tilopaH silopazca halantAdeva bhavati / tilopaH - abibharbhavAn / ajAgarbhavAn / silopaH - abhino'tra / acchino'tra / 1 AryabhASAH artha-(halGyAbbhyaH ) halanta, GI- anta aura Abanta (dIrghAt ) dIrgha zabda se pare ( sutisi ) su, ti, si ina ( apRktam ) apRktasaMjJaka (hal ) hal rUpa pratyayoM (lopaH) lopa hotA hai / udA0 - halanta se su-lopa- rAjA ( bhUpAla ) / takSA ( khaatii)| ukhAsrat / ukhA (haNDiyA) se giranevAlA padArtha / prnndhvt| pattoM ko girAnevAlA / GI- anta se sulopa- kumArI / avivAhitA kanyA / gaurI / pArvatI / zArGgaravI / RSi - kanyA kA nAma / Anta se su-lopa- khaTvA / khATa / bahurAjA / bahuta rAjAoMvAlI / kArISagandhyA / karISagandhi kI putrI / ti aura sa kA lopa halanta se pare hI hotA hai / ti lopa- abhino'tra / tUne yahAM bhedana kiyA / acchino'tra / tUne yahAM chedana kiyA / siddhi - rAjA / rAjan ++su| rAjAn+s / rAjAn +0 / rAjA0 / rAjA / yahAM 'rAjan' zabda se 'svaujas 0' (4 / 1 / 2) se 'su' pratyaya hai / 'sarvanAmasthAne cAsambuddhau' (6 / 4 / 8) se nakArAnta 'rAjan' aMga kI upadhA ko dIrgha hotA hai| halanta 'rAjAn' zabda se pare isa sUtra se apRkta saMjJaka 'su' kA lopa hotA hai| 'apRkta Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam ekAlpratyaya:' (1 / 3 / 41) se ekAl pratyaya kI apRkta saMjJA hai| ata: 'su' kA upadeze'janunAsika it' (1 / 3 / 2) se it hokara apRkta s' kA lopa hotA hai| aise hI-takSA, ukhAsrat, parNadhvat / (2) kumArI / kumArI+su / kumArI+s / kumArI+0 / kumaarii| yahAM prathama 'kumAra' zabda se vayasi prathameM (4 / 1 / 20) se strIliGga meM DIpa pratyaya hai| isa sUtra se DI-anta 'kumArI' zabda se apaktasaMjJaka su' pratyaya kA lopa hotA hai| (3) gaurI / yahAM 'gaura' zabda se SidgaurAdibhyazca' (4 / 1 / 41) se strIliGga meM DIS pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (4) shaanggrvii| yahAM zAriva' zabda se 'zAGgaravAdyaJo DIn' (4 / 1 / 73) se strIliGga meM 'DIn' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (5) khaTvA / khttvaa+su| khaTvA+s / khaTvA+0 / khaTvA / yahAM 'khaTva' zabda se 'ajAdyataSTA (4 / 1 / 4) se strIliGga meM TAp' pratyaya hai| isa sUtra se Abanta 'khaTvA' zabda se apRktasaMjJaka 'su' pratyaya kA lopa hotA hai| (6) bahurAjA / yahAM bahurAjan' zabda se DAbubhAbhyAmanyatarasyAm (4 / 1 / 113) se 'DAp' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (7) kaariissgndhyaa| yahAM kArISagandhya' zabda se 'yaGazcAp' (4 / 1 / 74) se strIliGga meM cAp' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (8) abibhaH / bhR+lng| att+bhR+tim| a+bhR+shp+ti| a+bhR+o+ti / a+bh ir-bhR+t / a+b i bha+t / a-bi+bhara+0 / abibhaH / yahAM DubhRna dhAraNapoSaNayo:' (ju0u0) dhAtu se laG pratyaya hai| tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se lakAra ke sthAna meM tip Adeza, kartari zapa' (3 / 1 / 68) se zap-vikaraNa pratyaya aura juhotyAdibhya: zluH' (2 / 4 / 75) se zap ko zlu (lopa) hotA hai| zlauM' (6 / 1 / 10) se 'bhR' dhAtu ko dvitva, 'bhRJAmit' (7 / 4 / 75) se 'bhR' dhAtu ke abhyAsa ko ikAra Adeza aura vaha uraNa raparaH' (111 / 50) se rapara hotA hai| 'abhyAse carca (8 / 4 / 53) se abhyAsa bhakAra ko jaz vakAra Adeza hotA hai| sArvadhAtukArdhadhAtkayoH' (7 / 3 / 84) se 'bhU' ko guNa 'a' aura use pUrvavat rapara 'ara' hotA hai| isa sUtra se apaktasaMjJaka ti-pratyaya (t) kA lopa hotA hai| kharavAsanayorvisarjanIya:' (8 / 3 / 15 ) se repha ko visarjanIya Adeza hotA hai| aise hI jAgR nidrAkSaye' (adA0pa0) dhAtu se-ajAgaH / (9) abhinaH / bhi. / aT +bhid+sip / a+abhi inam d+si / a+bhi na da-s / a+bhinad+ s| abhina+0 / abhinar / abhinaH / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH 76 yahAM 'bhidir vidAraNe' (rudhA0pa0) dhAtu se laG pratyaya aura tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se lakAra ke sthAna meM sipa Adeza hai| 'rudhAdibhyaH znam' (3 / 1 / 78) se 'znam' vikaraNa-pratyaya hai / 'dazca' ( 812 175 ) se dakAra ko rutva aura isa sUtra apRktasaMjJaka 'si' pratyaya (sa) kA lopa hotA hai| aise hI 'chidir dvaidhIkaraNe' (rudhA0pa0) dhAtu se - acchinnaH / topAdeza: (10) eGhasvAt sambuddheH / 66 / pa0vi0-eG-hrasvAt 5 / 1 sambuddhe: 6 / 1 / sa0-eG ca hrasvazca etayoH samAhAraH eGahrasvam, tasmAt-eGhrasvAt ( samAhAradvandvaH) / anu0 - lopa:, hal iti cAnuvartate / anvayaH-eGhrasvAt sambuddherhalo lopaH / artha:- eGantAd halantAcca prAtipadikAt parasya sambuddherhalo lopo bhavati / udA0 - eGantAt he agne ! he vAyo ! hasvAntAt - he devadatta ! he nadi ! he vadhu ! he kuNDa ! AryabhASAH artha - ( eGhasvAt ) eGanta aura hrasvAnta prAtipadika se pare (sambuddheH) sambuddhisaMjJaka (hal ) hal varNa kA ( lopa: ) lopa hotA hai| udA0 - eDanta - he agne ! he vAyo ! hasvAnta- he devadatta ! he nadi ! he vadhU ! he kuNDa ! siddhi - (1) agne | agni+su / agne+s / agne+01 agne / yahAM 'agni' zabda se 'svaujas 0 ' ( 4 11 12) se sambuddhi-saMjJaka 'su' pratyaya hai isakI 'ekavacanaM sambuddhi:' ( 2 / 3 / 49) se sambuddhi saMjJA hai| isa sUtra se eGanta 'agne' zabda se pare sambuddhi-saMjJaka hal 's' kA lopa hotA hai| aise hI 'vAyu' zabda se - he vAyo ! (2) devadatta / devadatta + su / devadatta+s / devadatta+0 / devadatta / yahAM devadatta' zabda se pUrvavat 'su' pratyaya aura usakI sambuddhi saMjJA hai| isa sUtra se hrasvAnta devadatta' zabda se pare sambuddhi-saMjJaka hal 's' kA lopa hotA hai / (3) nadi / nadI+su / ndi+s| ndi+0| ndi| he 'nadI' zabda ko 'ambArthanadyorhasva:' (7 | 3 |107) se hrasva hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / aise hI - he vadhu ! Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (4) kuNDa / kuNDa+su / kuNDa+am / kuNDa+m / kuNDa+ 0 / kuNDa / he 'kuNDa' zabda se pUrvavat 'su' pratyaya hai aura use 'ato'm' (7 / 1 / 24) se 'am' Adeza hotA hai| 'ami pUrva:' ( 6 / 1 / 104) se akAra ko pUrvarUpa ekAdeza hokara isa sUtra se hrasvAnta 'kuNDa' zabda se pare sambuddhi-saMjJaka hal 'm' kA lopa hotA hai| lopAdeza: 50 (11) zezchandasi bahulam / 70 / pa0vi0-ze: 6 / 1 chandasi 7 / 1 bahulam 1 / 1 / anu0 - lopa ityanuvartate / anvayaH-chandasi zerbahulaM lopa: / 1 artha:-chandasi viSaye 'zi' ityetasya pratyayasya bahulaM lopo bhavati udA0-yA kSetrA, yAni kSetrANi (zau0 saM0 14 / 2 / 7) yA vanA ( zau0saM0 14 / 2 / 7) / yAni vanAni / AryabhASAH artha- (chandasi ) vedaviSaya meM (ze:) 'zi' isa pratyaya kA (bahulam) prAyaza: (lopaH) lopa hotA hai| udA0-yA kSetrA, yAni kSetrANi (zau0 saM0 14/2/7 ) yA vanA (zau0saM0 14/2/7 ) / yAni vanAni / siddhi - (1) yA / yat+jas / yt+shi| ya a+i| ya+0 / ya num+01 yan+01 yAn +0 | yA0 / yA / yahAM 'yat' zabda se 'svaujas 0 ' ( 4 1112 ) se 'jas' pratyaya, usake sthAna meM 'jazzaso: zi' (7 / 1 / 20 ) se 'zi' Adeza aura 'tyadAdInAma:' ( 7 / 2 / 102 ) se yat' ko akAra Adeza hotA hai / isa sUtra se chanda meM 'zi' pratyaya kA lopa hotA hai| 'pratyayalope pratyayalakSaNam' (111161 ) se pratyaya kA lopa hone para pratyayalakSaNa kArya kI cikIrSA meM 'napuMsakasya jhalaca: ' (7 / 1 / 72) se 'num' Agama, 'sarvanAmasthAne cAsambuddhau ( 6 1118) se nakArAnta aMga kI upadhA ko dIrgha aura 'nalopaH prAtipadikAntasya ' (8/2/7 ) se nakAra kA lopa hotA hai| aise hI 'kSetra' zabda se kSetrA aura 'vana' zabda se- vanA / (2) yAni / yahAM 'yat' zabda se pUrvavat 'zi' pratyaya aura bahula- pakSa meM usakA lopa nahIM hai| zeSa kArya pUrvavat hai / aise hI 'kSetra' zabda se kSetrANi aura 'vana' zabda se- vanAni / / / iti AdezaprakaraNam / / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH tuka-AgamavidhiH tuka (1) hasvasya piti kRti tuk|71| pa0vi0-hrasvasya 6 / 1 piti 71 kRti 71 tuk 11 / sa0-pa id yasya sa pit, tasmin-piti (bahuvrIhiH) / anvaya:-piti kRti hrasvasya tuk / artha:-piti kRti pratyaye parato hrasvAntasya dhAtostuk-Agamo bhvti| udA0-agnicit / somsut| prkRty| prahRtya / upastutya / AryabhASA: artha-(piti) pit (kRti) kRt-saMjJaka pratyaya pare hone para (hasvasya) hrasvAnta dhAtu ko (tuk) tuk Agama hotA hai| udA0-agnicit / agni kA cayana krnevaalaa| somasut / soma kA savana karanevAlA (nicodd'nevaalaa)| prakRtya / yathAvat karake / prahRtya / prahAra krke| upastutya / prazaMsA krke| siddhi-(1) agnicit / agni+am+ci+kvim / agni+ci+vi / agni+ci+0 / agni+ci tuk+0 / agnicit / agnicit+su| agnicit / / agnicit| yahAM agni karma upapada hone para citra cayane (svA030) dhAtu se 'agnau ce:' (3 / 2 / 91) se kvip pratyaya hai| isa pit evaM kRt-saMjJaka pratyaya ke pare hone para hrasvAnta ci' dhAtu ko 'tuk' Agama hotA hai| 'halyAbbhyo dIrghAt' (7 / 1 / 66) se 'su' kA lopa ho jAtA hai| (2) somasut / yahAM soma karma upapada hone para putra abhiSaveM' (svA030) dhAtu se some suJaH' (3 / 2 / 90) se 'kvip' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (3) prkRty| pr+kR+ktvaa| pra+kR+ lyap / pra+kR tuk+y| pr+kRt+y| prkRty+su| prakRtya+0 / prkRty| yahAM pra-upasargapUrvaka DukRJ karaNe' (tanAu0) dhAtu se samAnakartRkayo: pUrvakAle (3 / 4 / 21) se ktvA pratyaya hai| yahAM kugatiprAdaya:' (2 / 2 / 18) se prAdi-tatpuruSa samAsa hai| 'samAse'naJapUrve ktvo lyap (7 / 1 / 37) se ktvA' ko lyap' Adeza hotA hai| isa pit kRt pratyaya ke pare hone para hrasvAnta kR' dhAtu ko 'tuk' Agama hotA hai| aise hI 'hRJ haraNe (bhvA0u0) dhAtu se prahRtya aura 'STuJ stutau' (adA0u0) dhAtu se-upstuty| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam saMhitA (sandhi) prakaraNam adhikAra: (1) saMhitAyAm / 72 / vi0-saMhitAyAm 7 / 1 / artha:-'saMhitAyAm' ityadhikAro'yam, 'anudAttaM padamekavarjam' (6 / 1 / 158) iti yAvat / ito'gre yad vakSyati 'saMhitAyAm' ityevaM tad veditavyam / vakSyati-'iko yaNaci' (6 / 1 / 77) iti-dadhyatra, madhvatra / AryabhASA artha- (saMhitAyAm) saMhitAyAm' isakA 'anudAttaM padamekavarjam' (6 / 1 / 158) isa sUtra taka adhikAra hai| isase Age jo kaheMge use (saMhitAyAm) sandhi viSaya meM smjheN| pANini muni kaheMge-'iko yaNaci' (6 / 1 / 77) arthAt saMhitA viSaya meM ac varNa pare hone para ika ke sthAna meM yaNa Adeza otA hai| jaise-dadhyatra / dadhi-dahI yahAM hai| madhvatra / madhu-zahada yahAM hai| tuk-AgamaH (2) che c|73| pa0vi0-che 7 / 1 ca avyypdm| anu0-hasva, tuk, saMhitAyAm iti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAM che hrasvasya tuk / artha:-saMhitAyAM viSaye chakAre parato hrasvasya tuk-Agamo bhavati / udA0-sa icchati / sa gacchati / AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi viSaya meM (che) chakAra varNa pare hone para (hrasvasya) hrasva varNa ko (tuk) tuk Agama hotA hai| udA0-sa icchti| vaha cAhatA hai| sa gacchati / vaha jAtA hai| siddhi-icchati / iN+laT / iN+tim / inn+shp+ti| ich+a+ti| ituk+cha+a+ti / itch+a+ti| icch+a+ti| icchti| yahAM 'iSu icchAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu se laT pratyaya, 'tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se lakAra ke sthAna meM tip' Adeza aura kartari zapa' (3 / 1 / 68) se zap vikaraNa-pratyaya hai| iSugamiyamAM cha:' (7 / 3 177) se 'iS' ke SakAra ko chakAra Adeza hotA hai usa chakAra varNa ke pare hone para icha' ke hrasva varNa ikAra ko isa sUtra se tuka' Agama hotA hai| sto: zcunA zcuH' (8 / 4 / 39) se takAra ko cutva cakAra hotA hai| aise hI 'gamlu gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se-gcchti| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 SaSTAdhyAyasya prathamaH pAdaH tuka-Agama: (3) AGmAGozca / 74 / pa0vi0-AG-mAGo: 6 / 2 ca avyypdm| sa0-AG ca mAG ca tau AGmADau, tayo:-AGmADoH (itretryogdvndvH)| anu0-tuka, saMhitAyAm, che iti cAnuvartate / anvaya:-saMhitAyAM che AGmAGozca tuk / artha:-saMhitAyAM viSaye chakAre parata AGmAGo: zabdayostuk-Agamo bhavati / ISadAdiSu caturvartheSu ya Azabda: so'tra gRhyte| udA0-(AGa:) ISadarthe ISacchAyA aacchaayaa| kriyAyoge AcchAdayati / maryAdAyAm AcchAyAyAH / abhividhau aacchaayaam| (mAG) mAcchaitsIt / maacchidt| AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (che) chakAra pare hone para (AGmAGo:) AG aura mAG zabdoM ko (tuk) Agama hotA hai| ISat Adi cAra arthoM meM jo 'AG' zabda hai yahAM usakA grahaNa kiyA jAtA hai| udA0-(AG) ISat-ISacchAyA aacchaayaa| thor3I chaayaa| kriyAyogaAcchAdayati / vaha DhakatA hai| abhividhi-AcchAyAm / chAyA taka (chAyA sahita siimaa)| maryAdAyAm aacchaayaayaa:| chAyA taka (chAyA rahita siimaa)| (mA) mAcchaitsIt / usane chedana nahIM kiyaa| mAcchidat / usane chedana nahIM kiyaa| siddhi-(1) AcchAyA / aang+chaayaa| A tu +chaayaa| At+chAyA |aac+chaayaa| aacchaayaa| yahAM saMhitA viSaya meM chakAra pare hone para ISat artha meM vidyamAna 'AG' zabda ko isa sUtra se 'tuk' Agama hotA hai| 'sto: zcunA zcuH' (8 / 4 / 39) se takAra ko cutva cakAra hotA hai| (2) aacchaadyti| yahAM 'AG' zabda kriyAyoga meM hai ata: isakI upasargAH kriyAyoge (1 / 4 / 59) se upasarga saMjJA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (3) aacchaayaayaaH| yahAM 'AG' zabda kI 'AGmaryAdAvacane (1 / 4 / 88) se karmapravacanIya saMjJA hai| aura 'paJcamyapAGparibhi:' (2 / 3 / 10) se usake yoga meM paJcamI vibhakti hai| zeSa kArya pUrvavat hai| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (4) AcchAyAm / yahAM AG aura chAyA zabdoM kA 'AGmaryAdAbhividhyoH ' (211112) se avyayIbhAva samAsa hai| zeSa kArya pUrvavat hai / 84 '' (5) mAcchetsIt / yahAM 'chidir dvaidhIkaraNe' (rudhA0pa0) dhAtu se 'mAGi luG' (3 / 3 / 175) se luG pratyaya hai| saMhitA viSaya meM chakAra pare hone para isa sUtra zabda ko tuk Agama hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (6) maacchidt| yahAM 'chidir' dhAtu se pUrvavat luG pratyaya hai| 'irito vA' (311157 ) se cila' ke sthAna meM 'aG' Adeza hai| zeSa kArya pUrvavat hai / tuk-AgamaH (4) dIrghAt // 75 | vi0-dIrghAt 5 / 1 / anu0- tuk, saMhitAyAm, che iti cAnuvartate / anvayaH - saMhitAyAM dIrghAcche tuk / artha:-saMhitAyAM viSaye dIrghAd varNAcchakAre paratastasya dIrghasya tuk - Agamo bhavati / udA0 - sa hrIcchati / sa mlecchati / so'pacAcchAyate / sa vicAcchAyate / AryabhASAH artha- (saMhitAyAm ) sandhi- viSaya meM (dIrghAt) dIrgha varNa se uttara (che ) chakAra pare hone para usa dIrgha varNa ko (tuk) tuk Agama hotA hai| udA0 sa hIcchati / vaha lajjA karatA hai / sa mlecchati / vaha avyakta zabda karatA hai / so'pcaacchaayte| vaha puna: puna: / adhika apacheda karatA hai / sa vicAcchAyate / vaha puna: puna: / adhika viccheda karatA hai| siddhi (1) hIcchati / hrii+tuk+ch| hiit+ch| hriic+ch| hIcch+laT / hriicch+tip| hrIcch+zap+ti / hracch+a+ti / hrIcchati / yahAM saMhitA viSaya meM dIrgha hrI' se uttara chakAra pare hone para isa sUtra se 'hrIM' ko tuka Agama hotA hai| 'sto: zcunA zcu:' ( 8 | 4 | 39 ) se takAra ko cutva cakAra hotA hai| 'hI lajjAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu se laT pratyaya hai| aise hI 'mlecha avyakte zabde (bhvA0pa0) dhAtu ko 'tuk' Agama aura usase 'laT' pratyaya hai / (2) apacAcchAyate / apa+chA+yaG / apa+chAy - chaay| apa+chA- chaay| apa+cA tuk-chaay| apa+cAt chaay| apa+cAc+chAya / apacAcchAya+laT / apacAcchAya+ tip / apcaacchaay+shp+ti| apacAcchAya+a+ti / apacAcchAyati / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH yahAM apa-upasargapUrvaka cho chedane (di0pa0) dhAtu se 'dhAtorekAco halAde: kriyAsamabhihAre yaG' (3 / 1 / 22) se yaG pratyaya, 'Adeca upadeze'ziti' (6 / 1 / 44) se cho' ko AkAra Adeza hokara sanyaDo:' (6 / 1 / 9) se use dvitva hotA hai| 'abhyAse carca (8 / 4153) se abhyAsa ke chakAra ko cakAra Adeza hotA hai| dIrgha 'cA' se uttara chakAra pare hone para isa sUtra se usa dIrgha 'cA' ko tuk' Agama hotA hai aura use 'sto: zcunA zcuH' (8 / 4 / 39) se cutva cakAra hotA hai| yaDanta 'apacchAya' dhAtu se laT' pratyaya hai| aise hI-vicAcchAyate / tuk-AgamaH (5) padAntAd vA 76 / pa0vi0-padAntAt 5 / 1 vA avyypdm| anu0-tuk, saMhitAyAm, che, dIrghAd iti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAM padAntAd dIrghAcche vA tuk / artha:-saMhitAyAM viSaye padAntAd dIrghavarNAcchakAre paratastasya dIrghasya vikalpena tuk Agamo bhavati / udA0-kuTIcchAyA, kuttiichaayaa| kuvalIcchAyA, kuvalIchAyA / AryabhASA: artha- (saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (padAntAt) padAnta (dIrghAt) dIrgha varNa se uttara (che) chakAra pare hone para usa dIrgha varNa ko (vA) vikalpa se (tuk) tuk Agama hotA hai| udA0-kuTIcchAyA, kuttiichaayaa| kuTI jhoMpar3I kI chaayaa| kuvalIcchAyA, kuvliichaayaa| kuI (motiyA) nAmaka latA kI chaayaa| siddhi-(1) kuTIcchAyA / kuttii+dds+chaayaa| kuttii+tuk+chaayaa| kuttiit+chaayaa| kuttiic+chaayaa| kuttiichaayaa| yahAM kuTI aura chAyA zabdoM kA SaSThI' (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| antarvartinI 'Gas' vibhakti ko mAnakara suptiGantapadam' (1 / 4 / 14) se 'kuTI' zabda kI pada-saMjJA hai| kuTI' pada ke anta meM vidyamAna dIrgha varNa IkAra ko isa sUtra se tuk Agama hotA hai| aura 'sto: zcunA zcuH' (8 / 4 / 39) se usa takAra ko cutva cakAra hotA hai| aise hii-kuvliicchaayaa| (2) kuttiichaayaa| yahAM kuTI' zabda ke padAnta dIrgha varNa IkAra ko vikalpa pakSa meM isa sUtra se tuk Agama nahIM hai| aise hii-kuvliichaayaa| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yaNa-AdezaH (6) iko ynnci|77| pa0vi0-ika: 6 / 1 / yaN 11 aci 7 / 1 / anu0-saMhitAyAm itynuvrtte| anvaya:-saMhitAyAmaci iko yaN / artha:-saMhitAyAM viSaye'ci parata ika: sthAne yathAsaMkhyaM yaN Adezo bhaavti| udAharaNamik yaNa prayoga: bhASArtha (1) i ya dadhi+atra=dadhyatra dadhi-dahI yahAM hai| (2) u v madhu+atra=madhvatra madhu-zahada yahAM hai| (3) R r kartR+artham=karbartham kartA ke liye| (4) lR l lu+AkRti: lAkRtiH la kI AkRti (aakaar)| AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (aci) ac varNa pare hone para (ika:) ik ke sthAna meM yathAsaMkhya) (yaNa) yaNa Adeza hotA hai| udA0-udAharaNa aura unakA bhASArtha saMskRta-bhAga meM dekha leveN| siddhi-(1) dadhyatra / ddhi+atr| dadha y+atr| dadhyatra / yahAM saMhitA viSaya meM ac varNa pare hone para isa sUtra se ik (i) ke sthAna meM yaNa (ya) Adeza hai| (2) madhvatra / mdhu+atr| madhva+atra / madhvatra / yahAM isa sUtra se ik (u) ke sthAna meM yaN (v) Adeza hai| (3) karbartham / kartR+artham / ka+artham / karbartham / yahAM ik (R) ke sthAna meM yaN (r) Adeza hai| (4) lAkRti: / lu+AkRti: / l+AkRti: / lAkRtiH / yahAM ik (la) ke sthAna meM yaNa (l) Adeza hai| ayAdi-AdezAH (7) eco'yavAyAvaH 78 pa0vi0-eca: 6 1 ay-av-Aya-Ava: 1 / 3 / sa0-ay ca av ca Ay ca Av ca te-ayavAyAva: (itretryogdvndvH)| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH anu0-saMhitAyAm, aci iti cAnuvartate / anvaya:-saMhitAmaci eco'yavAyAva: artha:-saMhitAyAM viSaye'ci parata eca: sthAne yathAsaMkhyam ayavAyAva AdezA bhavanti / udAharaNamec ayAdayaH prayoga: bhASArtha (1) e ay ce+anam cayanam cunnaa| (2) o av lo+anam lavanam kaattnaa| ai Aya cai+aka: cAyaka: cunanevAlA / (4) au Av lau+aka: lAvaka: kaattnevaalaa| AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi viSaya meM (aci) ac varNa pare hone para (eca:) eca-e, o, ai, au ke sthAna meM yathAsaMkhya (ayavAyAva:) aya, av, Aya, Av Adeza hote haiN| udA0-udAharaNa aura unakA bhASArtha saMskRta-bhAga meM dekha leveN| siddhi-(1) cayanam / ci+lyuT / ci+yu| ce+ana / c ay+ana / cayana+su / cynm| yahAM ciJ cayane' (svA0u0) dhAtu se 'lyuTa ca' (3 / 3 / 115) se bhAva artha meM lyuT pratyaya hai| sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se iganta aMga (ci) ko guNa hotA hai| isa sUtra se saMhitA-viSaya meM ac varNa pare hone para ec (e) ke sthAna meM 'ay' Adeza hotA hai| aise hii-ke+ete-kyete| ye+ete yyete|| (2) lavanam / lU+lyuT / luu+yu| lo+ana / la av+ana / lavana+su / lavanam / yahAM lU chedane (krayA u0) dhAtu se pUrvavat lyuT pratyaya hai| pUrvavat 'lU' ko guNa hokara isa sUtra se ec (o) ke sthAna meM 'av' Adeza hotA hai| (3) cAyaka: / ci+nnvul| ci+vu| cai+ak| c aay+ak| cAyaka+su / cAyakaH / yahAM ciJ cayane' (svA0u0) dhAtu se 'vultRcauM' (3 / 1 / 133) se kartA artha meM 'Nvul' pratyaya hai| yuvoranAkau' (7 / 1 / 1) se 'vu' ke sthAna meM 'aka' Adeza hotA hai| 'aco Niti' (7 / 2 / 115) se ajanta aMga ci' ko vRddhi (e) hotI hai| isa sUtra se ec (e) ke sthAna meM 'Aya' Adeza hotA hai| lAvakaH / luu+nnvul| lU+vU / lau+ak| la aav+ak| laavk+su| lAvakaH / yahAM lUJ chedane' (krayA0u0) dhAtu se pUrvavat 'vul' pratyaya hai| isa sUtra se eca (au) ke sthAna meM Av Adeza hotA hai| aise hI-vAyau+avaruNaddhi-vAyAvavaruNaddhi / vaha vAyu meM rokatA hai| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam vAnta-AdezaH (8) vAnto yi prtyye|76 / pa0vi0-vAnta: 11 yi 71 pratyaye 7 / 1 / sa0-vo'nte yasya sa vAnta: (bahuvrIhiH) / anu0-saMhitAyAm, eca iti cAnuvartate / anvaya:-saMhitAyAM yi pratyaye eco vAntaH / artha:-saMhitAyAM viSaye yakArAdau pratyaye parata eca: sthAne vAnta Adezo bhavati / vAnta: av-AvAvityarthaH / udA0-(ava) bAbhravya:, mANDavya:, zakavyaM dAru, picavya: kArpAsa: (Av) nAvyo hrdH| AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (yi) yakArAdi (pratyaye) pratyaya pare hone para (eca:) ec o aura au ke sthAna meM (vAntaH) vakArAnta=av aura Av Adeza hote haiN| __ udA0-(ava) bAbhravyaH / babhru kA pautra (kaushik)| mANDavya: / maNDu kA pautr| zaGkavyaM dAru / zaku=khUTe ke liye hitakArI lkdd'ii| picavya: kArpAsa: picu=rUI ke liye hitakArI kpaas| (Ava) nAvyo hRdaH / naukA se tarane yogya taalaab| siddhi-(1) bAbhravyaH / babhru+yaja / bAbhro+ya / bAbhU av+y| bAbhravya+su / bAbhravyaH / yahAM babhru' zabda se 'madhubabhUvorbrAhmaNakauzikayo:' (4 / 1 / 106) se gotrApatya (kauzika) artha meM 'yaJ' pratyaya hai| 'orguNaH' (6 / 4 / 146) se aMga ko guNa aura taddhiteSvacAmAde:' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| isa sUtra se yakArAdi pratyaya pare hone para bAbhro' ke ec (o) ke sthAna meM vAnta (ava) Adeza hotA hai| (2) maannddvyH| yahAM maNDu' zabda se gotrApatya artha meM 'gargAdibhyo ya (4 / 1 / 105) se yaJ' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (3) zaGkavyam / yahAM 'zaku' zabda se ugavAdibhyo yat' (5 / 1 / 2) se hita-artha meM yat' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (4) picavyaH / yahAM picu' zabda se 'ugavAdibhyo yat' (5 / 1 / 2) se hita-artha meM 'yat' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai|| (5) nAvyaH / nau+yat / n aav+y| naavy+su| naavym|| yahAM nau' zabda se nauvayodharmaH' (4 / 4 / 1) se tArya-artha meM 'yat' pratyaya hai| isa sUtra se yakArAdi pratyaya pare hone para ec (au) ke sthAna meM vAnta (Ava) Adeza hotA hai| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH vAnta-AdezaH (6) dhaatostnnimittsyaiv|80| pa0vi0-dhAto: 61 tannimittasya 6 / 1 eva avyypdm| sa0- sa nimittaM yasya sa tannimittaH, tasya-tannimittasya (bhuvriihi:)| anu0-saMhitAyAm, eca:, vAnta:, yi, pratyaye iti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAM yi pratyaye dhAtostannimittasyaivaico vAntaH / artha:-saMhitAyAM viSaye yakArAdau pratyaye parato dhAtostaMnnimittasya= yakArAdipratyayanimittasyaiva eca: sthAne vAnta Adezo bhavati / udA0-(ava) lavyam, pvym| (Ava) avazyalAvyam, avshypaavym| AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (yi) yakArAdi pratyaya pare hone para (dhAtoH) dhAtu ke (tannimittasya) usa yakArAdi pratyaya nimittaka (eva) hI (eca:) eca o aura au ke sthAna meM (vAntaH) vAnta-av aura Av Adeza hote haiN| udA0-(ava) lvym| chedana karane yogy| pavyam / pavitra karane yogy| (Ava) avazyalAvyam / avazya chedana karane yogy| avazyapAvyam / avazya pavitra karane yogy| siddhi-(1) lavyam / lU+yat / lo+ya / la av+y| lavya+su / lavyam / yahAM lUz2a chedane (krayA u0) dhAtu se 'aco yat' (3 / 1 / 97) se 'yat' pratyaya hai| 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 1 / 84) se lU iganta aMga ko guNa (o) hotA hai| yaha 'lU' dhAtu kA okAra yakArAdi pratyayanimittaka hai| ata: isa sUtra se use vAnta (ava) Adeza hotA hai| aise hI pUna pavane' (yA u0) dhAtu se-pavyam / (2) avazyalAvyam / avazyam+lU+Nyat / avshym+lau+y| avazyam l aav+y| avshylaavy+su| avazyalAvyam / yahAM 'avazyam' upapada hone para lU chedane (krayA u0) dhAtu se 'orAvazyake' (36 / 1 / 125) se Nyat' pratyaya hai| 'aco miti' (7 / 2 / 115) se 'lU' ko vRddhi (au) hotI hai| yaha 'lU' dhAtu kA aukAra yakArAdi pratyayanimittaka hai| ata: isa sUtra se use vAnta (Ava) Adeza hotA hai| aise hI pUja pavane (RyAu0) dhAtu se-avshypaavym| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 nipAtanam--- pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (10) kSayyajayyau zakyArthe / 81 / pa0vi0 - kSayya - jayyau 1 / 2 zakyArthe 7 / 1 / sa0-kSayyazca jayyazca tau kSayyajayyau ( itaretarayogadvandvaH) / zakyazcAsAvarthaH zakyArtha:, tasmin - zakyArthe (karmadhArayatatpuruSaH) / anu0 - saMhitAyAm, yi, pratyaye iti cAnuvartate / anvayaH -saMhitAyAM zakyArthe kSayyajayyau yi pratyaye / artha:-saMhitAyAM viSaye zakyArthe kSayyajayyau zabdau yakArAdau pratyaye parato nipAtyete / udA0- (kSayyaH) kSetuM zakyaH kSayyaH / (jayyaH ) jetuM zakyaH-jayyaH / AryabhASAH artha- (saMhitAyAm ) sandhi- viSaya meM (zakyArthe) zakya artha meM (kSayyajayyau) kSayya aura jayya zabda ( yi) yakArAdi ( pratyaye) pratyaya pare hone para nipAtita haiN| udA0- (kSayya) kSINa kara sakane yogya-kSayya / (jayya) jIta sakane yogya - jayya / siddhi-kSayyaH / kSi+yat / kSe+ya / kS ay+ya / kSayya+su / kSayyaH / 1 yahAM 'kSi kSaye' ( vA0pa0) dhAtu se 'aco yat' (3 11197 ) se 'yat' pratyaya hai 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7/3/84) se 'kSi' iganta aMga ko guNa (e) hotA hai| isa sUtra se yakArAdi pratyaya pare hone para ec (e) ke sthAna meM 'ay' Adeza nipAtita hai / vaiyAkaraNa 'kSi nivAsagatyo:' (tu0pa0) kSi hiMsAyAm' (svA0pa0) dhAtu se bhI 'kSayya: ' zabda kI siddhi mAnate haiN| aise hI 'ji jaye' (bhvA0pa0) dhAtu se - jayya: / nipAtanam (11) krayyastadarthe / 82 pa0vi0 - krayya: 1 / 1 tadarthe 7 / 1 / sa0-tasyArthaH-tadartha:, tasmin - tadarthe (SaSThItatpuruSa: ) / anu0-saMhitAyAm, yi, pratyaye iti cAnuvartate / anvayaH -saMhitAyAM tadarthe krayyo yi pratyaye / artha:-saMhitAyAM viSaye tadarthe krayArthe krayyaH zabdo yakArAdau pratyaye parato nipAtyate / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTAdhyAyasya prathamaH pAdaH udA0-ketuM yogya:-krayya: gau: / krayya: kambala: / krayArthaM ya ApaNe prasArita: sa krayya: kambala ityucyte| AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (tadarthe) usI krI-dhAtu ke artha meM (krayyaH) krayya zabda (vi) yakArAdi (pratyaye) pratyaya pare hone para nipAtita haiN| udA0-kraya karane yogya-krayya gau (bail)| krayya: kambala: / kraya karane ke liye jo ApaNa-dukAna meM phailAyA jAtA hai vaha 'krayya' kambala kahAtA hai| mUlya se grahaNa karane yogya kreya' kahAtA hai| siddhi-(1) krayya: / krI+yat / kre+y| k ay+ya / kryy+su| krayyaH / yahAM 'DukrIJ dravyavinimaye' (krayAu0) dhAtu se aco yat' (3 / 1 / 97) se yaMt pratyaya hai| 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se kI iganta aMga ko guNa (kre) hotA hai| isa sUtra se yakArAdi pratyaya pare hone para ec (e) ke sthAna meM ay Adeza nipAtita hai| nipAtanam (12) bhayyapravayye ca cchndsi|83| pa0vi0-bhayya-pravayye 1 / 2 ca avyayapadam chandasi 7 / 1 / sa0-bhayyazca pravayyA ca te-bhayyapravayye (itaretarayogadvandvaH) / anu0-saMhitAyAm, yi, pratyaye iti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAM chandasi bhayyapravayye ca yi prtyye| artha:-saMhitAyAM chandasi ca viSaye bhayyapravayyAzabdau yakArAdau pratyaye parato nipaatyete| udA0-bhayyaM kilAsIt (dra0-kA0 saM0 3314) / vatsatarI prvyyaa| AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM evaM (chandasi) vedaviSaya meM (bhayyapravayye) bhayya aura pravayyA zabda (yi) yakArAdi (pratyaye) pratyaya pare hone para nipAtita haiN| udA0-bhayyaM kilAsIt (dra0-kA0 saM0 334) / vatsatarI prvyyaa| siddhi-(1) bhayyam / bhii+yt| bhe+ya / bhR ay+y| bhayya+su / bhyym| yahAM jibhI bhaye' (ju0pa0) dhAtu se kRtyalyuTo bahulam' (3 13 / 113) se apAdAna kAraka meM yat' pratyaya hai| bibhetyasmAditi bhayyam / sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (7 / 3 / 84) se bhi' iganta aMga ko guNa (bhe) hotA hai| isa sUtra se yakArAdi pratyaya pare hone para ec (e) ke sthAna meM ay Adeza nipAtita hai| (2) pravayyA / pra+vI+yat / pr+ve+y| ve+v aya+ya / pravayya+TAp / prvyyaa+su| prvyyaa| yahAM pra-upasargapUrvaka vI gativyAptiprajanakAntyasanakhAdaneSu' (adA0pa0) dhAtu se 'aco yat' (3 / 1 / 97) se yat' pratyaya hai| 'vI' dhAtu ko pUrvavat guNa hokara isa sUtra se yakArAdi pratyaya pare hone para ec (e) ke sthAna meM 'ay' Adeza nipAtita hai| yaha zabda strIliG meM hI nipAtita hai| vatsatarI prvyyaa| garbha-grahaNa karane yogya bchdd'ii| ekAdeza-adhikAra: (13) ekaH puurvpryoH|84| pa0vi0-eka: 1 / 1 pUrva-parayo: 6 / 2 / sa0-pUrvazca parazca tau pUrvaparau, tayo:-pUrvaparayo: (itaretarayogadvandvaH) / anu0-saMhitAyAm itynuvrtte| anvaya:-saMhitAyAM pUrvaparayorekaH / artha:-saMhitAyAM viSaye pUrvaparayoH sthAne eka Adezo bhavati, ityadhikAro'yam, 'Rta ut' (6 / 1 / 107) iti yAvat / yathA vakSyati-'AdguNa:' (6 / 1 / 84) iti / tatrAvarNAdaci parata: pUrvaparayo: sthAne guNarUpa ekAdezo bhavati / udA0-khaTvendraH, maalendrH| AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (pUrvaparayo:) pUrva aura para vargoM ke sthAna meM (eka:) eka varNarUpa Adeza hotA hai| isakA 'Rta ut' (6 / 1 / 177) taka adhikAra hai| jaise pANini muni kaheMge- 'AdguNaH' (6 / 1184) / vahAM avarNa se ac pare hone para pUrva aura para vargoM ke sthAna meM guNa rUpa eka-Adeza hotA hai| udA0-khaTvendraH / khATa kA svaamii| maalendrH| mAlA kA svaamii| siddhi-khaTvendra: / khttvaa+indr| khttv-e-ndrH| khaTvendraH / yahAM 'AdguNaH' (6 / 1 / 84) se pUrvavartI khaTvA ke AkAra aura paravartI indra ke ikAra ina donoM ke sthAna meM guNa rUpa ekAra Adeza hotA hai| aise hii-maalendrH| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH 63 antAdivadbhAvaH (14) antaadivcc|85| pa0vi0-antAdivat avyayapadam, ca avyypdm| sa0-antazca Adizca tau antAdI, tAbhyAm-antAdibhyAm, antAdibhyAM tulyam-antAdivat (itaretarayogadvandva:) atra tena tulyaM kriyA ced vati:' (5 / 1 / 114) iti tulyArthe vati: pratyaya: / anu0-saMhitAyAm, eka:, pUrvaparayoriti caanuvrtte| anvayaH-saMhitAyAM puurvpryoreko'ntaadivcc| artha:-saMhitAyAM viSaye ya: pUrvaparayorekAdezo vidhIyate sa pUrvasyAntavat parasya cAdivad bhvti| udA0-brahmabandhUH, vRkssau| AryabhASA: arya-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM jo (pUrvaparayo:) pUrva aura para vargoM ke sthAna meM (eka:) ekAdeza kiyA jAtA hai vaha (antAdivat) pUrva varNa kA antavat aura para varNa kA Adivat (ca) bhI hotA hai| udA0-brahmabandhUH / patita braahmnnii| vRkSau / do vRkss| siddhi-(1) brahmabandhUH / brahmabandhu+UG / brhmndhu+uu| brahmabandha+su / brahmabandhUH / yahAM brahmabandhu ke pUrva ukAra aura UG pratyaya ke para UkAra ko 'aka: savarNe dIrghaH' (6 / 1 / 98) se dIrgha UkAra rUpa ekAdeza hai| yaha ekAdeza isa sUtra se pUrva kA Adivat aura para kA antavat hotA hai, arthAt 'brahmabandhu' yaha prAtipadika hai aura U aprAtipadika (pratyaya) hai| ina prAtipadika aura aprAtipadika donoM kA jo ekAdeza hai vaha prAtipadika kA antavat hotA hai| isase 'DyA prAtipadikAt' (8 / 1 / 1) se 'su' Adi pratyaya hote haiN| (2) vRkSau / vRkss+au| vRkssau| yahAM vRkSa' zabda kA akAra asup hai aura au pratyaya kA aukAra sup hai| ina donoM asup akAra tathA sup aukAra ke sthAna meM vRddhireci' (6 / 1 / 85) se vRddhirUpa aukAra ekAdeza hotA hai| isa sUtra se sup aukAra ko Adivat mAnakara vRkSau' kI 'suptiGantaM padam (1 / 4 / 14) se pada saMjJA hotI hai| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam ekAdezasyAsiddhatvam (15) SatvatukorasiddhaH / 86 / pa0vi0 - Satva - tuko: 7 / 2 asiddhaH 1 / 1 / sa0-SatvaM ca tuk ca Satvatukau, tayo:- Satvatuko: (itaretarayogadvandvaH) / na siddha:-asiddha: (naJtatpuruSaH ) / asiddhaH - anniSpanna ityarthaH / anu0-saMhitAyAm, ekaH, pUrvaparayoriti cAnuvartate / anvayaH - saMhitAyAM Satvatuko: pUrvaparayoreko'siddha: / artha:-saMhitAyAM viSaye Satve tuki ca karttavye yaH pUrvaparayorvarNayoH sthAne ekAdezaH so'siddho bhavati / udA0- ( Satve) ko'sicat ko'sya, yo'sya, ko'smai, yo'smai / (tuki) adhItya pretya / AryabhASA: artha- (saMhitAyAm ) sandhi - viSaya meM (SatvatuMkoH) Satvavidhi, aura tuk - vidhi ke karane meM (pUrvaparayoH) pUrva aura para varNa ke sthAna meM kiyA huA (eka) ekAdeza (asiddha:) asiddha hotA hai, na kiyA huA samajhA jAtA hai 1 udA0 - ( Satvavidhi) ko'sicat / kisane siiNcaa| ko'sya / isakA kauna hai| yo'sya / isakA jo hai / ko'smai / isake liye kauna hai / yo'smai / isake liye jo hai / (tuvidhi) adhItya | pddh'kr| pretya / marakara / siddhi - (1) ko'sicat / ka+su+asic / ka+ru + asicat / ka + r + asicat / k+u+asict| ko+asic / ko'sicat / yahAM 'ka' zabda se 'svaujas0' (4 / 1 / 2) se su' pratyaya, 'sasajuSo ru:' (8 / 2 /66) se sakAra ko rutva, ato roraplutAdaplute ( 6 / 1 / 110) se utva, 'AdguNa:' (6 11185) se akAra, ukAra ko guNarUpa (o) ekAdeza aura 'eDa: padAntAdati' (6 |1|106) se akAra ko pUrvarUpa ekAdeza hotA hai| 'ko+sicat' isa avasthA meM 'iNaH Sa:' ( 81 3 139 ) se Satva prApta hotA hai| isa sUtra se ukta ekAdeza ko asiddha = aniSpanna hokara Satva nahIM hotA hai| aise hI-ko'sya, yo'sya, ko'smai, yo'smai / (2) adhItya / adhi + iG + ktvA / adhi + i + lyap / adhii+y| adhI tuk+ya / adhiit+y| adhItya+su / adhItya +0 | adhItya | yahAM nitya adhi-upasarga pUrvaka (iG adhyayane' (adA0 A0) dhAtu se samAnakartRkayoH pUrvakAle' (3 / 4 / 21) se ktvA pratyaya aura use 'samAse'naJpUrve ktvo lyap' (7/1/37 ) Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH 65 se lyap Adeza hotA hai| adhi ke ikAra aura iG dhAtu ke ikAra ko 'akaH savarNe dIrghaH' ( 6 /1/98) se dIrgharUpa ekAdeza hotA hai| 'adhI+ya' isa sthiti meM hrasvasya piti kRti tuk' (6 11 169) se 'iG' dhAtu ko tuk Agama prApta nahIM hotA hai kintu isa sUtra se ukta ekAdeza ko asiddha mAnakara tuk Agama hotA hai| guNa-ekAdeza: (16) Ad guNaH / 87 / pa0vi0 - At 5 / 1 guNaH 1 / 1 / anu0-saMhitAyAm, aci, eka:, pUrvaparayoriti cAnuvartate / anvayaH-saMhitAyAm Adaci pUrvaparayorguNa ekaH / artha:-saMhitAyAM viSaye'varNAdaci parataH pUrvaparayoH sthAne guNarUpa ekAdezo bhavati / udA0 - (e) tavedam, khaTvendra, mAlendra:, tavehate, khaTvehate / (o) tavodakam, khttvodkm| (ar) tavarzya:, kharzya: / (al ) tavalkAraH, khaTvalkAraH / AryabhASAH artha- (saMhitAyAm ) sandhi - viSaya meM (At) a-varNa se uttara (aci) ac varNa pare hone para (pUrvaparayoH) pUrva aura para varNoM ke sthAna meM (guNaH ) guNarUpa (eka) ekAdeza hotA hai| udA0- (e) tavedam / terA yaha / khaTvendraH / khATa kA svAmI / mAlendraH / mAlA kA svAmI / tvehte| terA ceSTA karatA hai| khaTvehate / khATa ceSTA karatI hai| (o) tavodakam / terA jala / khaTvodakam / khATa aura jl| (ar) tavarzya: / terA bArahasiMghA / khaTrzya: / khaTvA=khATa, Rzya: = bArahasiMghA / (al) tavalkAra: / tava= terA khaTvalkAraH / khaTvA=khATa, lRkAraH - lRvarNa / lRkAra:- lavarNa / siddhi-(1) tavedam / tava+idam / tav + e + dam / tavedam / yahAM 'tava' ke avarNa se pare idam ke ikAra ac ko isa sUtra se guNa rUpa (e) ekAdeza hotA hai| aise hI khaTvA + indra: - khaTvendraH, mAlA + indra:- mAlendra:, tava + Ihate = tavehate / khaTvA + Ihate = khaTvehate / (2) tavodakam / tava + udakam / tav-o-dakam / tavodakam / yahAM 'tava' ke avarNa se pare udaka ke ukAra ac ko isa sUtra se guNa rUpa (o) ekAdeza hotA hai| aise hI khaTvA + udakam = khaTvodakam / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (3) tavarya: / tava+Rzya: / tav-ar-zya: / tavayaH / yahAM tava' ke avarNa se pare Rzya ke RkAra ac ko isa sUtra se guNarUpa (ar) guNa hotA hai jo ki uraNa raparaH' (1 / 1 / 50) se tatkAla rapara (ar) ho jAtA hai| aise hI-khaTvA+Rzya: khaTvIH / (4) tavalkAraH / tava+lakAraH / tav-al+kAraH / tavalkAraH / yahAM tava' ke avarNa se para lRkAra ke lu ac ko sUtra se guNarUpa (a) ekAdeza hotA hai| uraNa raparaH' (1 / 1 / 50) se lukAra ke sthAna meM vidhIyamAna aN (a) lapara hotA hai (al)| aise hI-khaTvA+lakAra:=khaTvalkAraH / 'adeG guNaH' (1 / 1 / 2) se tapara akAra, ekAra, okAra kI guNa saMjJA hai| vRddhi ekAdezaH (17) vRddhireci|88| pa0vi0-vRddhi: 11 eci 71 / anu0-saMhitAyAm, At, eka:, pUrvaparayoriti cAnuvartate / anvayaH-saMhitAyAm Ad eci pUrvaparayovRddhirekaH / artha:-saMhitAyAM viSaye'varNAd eci parata: pUrvaparayo: sthAne vRddhirUpa ekAdezo bhvti| udA0-(e) brahmaiDakA, khaTvaiDakA, brahmaitikAyana:, khaTvaitikAyana: / (au) brahmaudana:, khaTvaudanaH, brahmaupagava:, khaTvaupagavaH / AryabhASA: artha- (saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (At) a-varNa se uttara (eci) ec e, o, ai, au varNa pare hone para (pUrvaparayo:) pUrva aura para vargoM ke sthAna meM (vRddhi:) vRddhi rUpa (eka:) ekAdeza hotA hai| udA0-(e) brahmaiDakA / brAhmaNa kI bhedd'| khaTvaiDakA / khaTvA khATa, eDakA bhedd'| brautikAyana: / brAhmaNa aitikAyana (itika kA putr)| khaTvaitikAyana: / khaTvA khATa, aitikAyana (itika kA putr)| (au) brahmaudana: / brA brAhmaNa, odana=cAvala / khaTvaudanaH / khaTvA khATa, odana-cAvala / brahmaupagavaH / brAhmaNa aupagava (upagu kA putra) / khaTvaupaNavaH / khATa, aupagava-upagu kA putra / siddhi-(1) brahmauDakA / brhm+ekddaa| brahma-ai-DakA / brhmaiddkaa| yahAM brahma ke avarNa se uttara eDakA ke ec (e) ko isa sUtra se vRddhirUpa (e) ekAdeza hotA hai| aise hI-khaTvaiDakA, brahmetikAyana:, khaTvaitikAyanaH / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 SaSTAdhyAyasya prathamaH pAdaH (2) brahmaudanaH / brahma+odanaH / brahma-au-danaH / brahmaudanaH / yahAM brahma ke a-varNa se uttara odana ke ec (o) ko isa sUtra se vRddhirUpa (au) ekAdeza hotA hai| aise hI-brahmaupagavaH, khaTvaupagavaH / vRddhirAdaic' (1 / 1 / 1) se tapara AkAra, aikAra, aukAra kI vRddhi saMjJA kI hai| vRddhi-ekAdezaH (18) etyedhtyuutthsu|86| pa0vi0-eti-edhati-UThasu 7 / 3 / sa0-etizca edhatizca Um ca te-etyedhatyUThaH, teSu-etyedhatyUThasu (itretryogdvndvH)| ___ anu0-saMhitAyAm, ekaH, pUrvaparayoH, At, vRddhi:, eci iti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAm Ad etyedhatyUThasu eci pUrvaparayovRddhirekaH / artha:-saMhitAyAM viSaye'varNAd eti-edhati-UThsu eci parata: pUrvaparayo: sthAne vRddhirUpa ekAdezo bhavati / udA0- (eti:) upaiti, upaiSi, upaimi| (edhati:) upaidhate, praidhte| (UTha) praSThauha:, prauSThohA, prsstthauhe| AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (At) a-varNa se para (etyedhatyUThsu) eti, edhati, UTha viSayaka (eci) ec varNa pare hone para (pUrvaparayo:) pUrva para ke sthAna meM (vRddhi:) vRddhirUpa (eka) ekAdeza hotA hai| udA0-(eti) upaiti| yaha prApta karatA hai| upaiSi / tU prApta karatA hai| upaimi / maiM prApta karatA huuN| (edhati) upaidhte| vaha bar3hatA hai| praidhate / vaha bar3hatA hai| (U) praSThauha: / Age le jAnevAloM ko| siddhi-(1) upaiti / up+eti| up-ai-ti| upaiti / yahAM upa' ke a-varNa se uttara eti' ke ec (e) ko isa sUtra se vRddhi rUpa (e) ekAdeza hotA hai| aise hI-upaiSi, upaimi| yaha 'eGi pararUpam' (6 / 1 / 94) kA apavAda hai| (2) upaidhate / upa+edhate / up-ai-dhte| upaidhte| yahAM upa' ke a-varNa se uttara edhate' ke ec (e) ko isa sUtra se vRddhi rUpa (ai) ekAdeza hotA hai| yaha eGi pararUpam' (6 / 1 / 94) kA apavAda hai| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (3) praSThauhaH / prsstthvaah+shs| praSThavaha+as / praSTha U Aha+as / praSTha a Ah+as / praSTha U h+as| praSThauvahaH / yahAM praSThavAha' zabda se 'svaujas0' (4 / 1 / 2) se zas pratyaya hai| vAha UTh (6 / 4 / 132) se vAha' ke vakAra ko samprasAraNa rUpa UTha' Adeza aura samprasAraNAcca (6 / 1 / 104) se AkAra ko pUrvarUpa UkAra Adeza hotA hai| isa sUtra se praSTha ke akAra aura UTha ke UkAra ko vRddhirUpa (au) ekAdeza hotA hai| yaha Ad guNaH' (6 / 1 / 87) kA apavAda hai| 'eci' kA sambandha kevala eti aura edhati se hai, U se nahIM, sambhava na hone se| aise hI-praSThauhA (TA), praSThauhe (dde)| vRddhi-ekAdezaH (16) ATazca / 60 / pa0vi0-ATa: 5 1 ca avyayapadam / anu0-saMhitAyAm, eka:, pUrvaparayoH, vRddhiriti cAnuvartate, eci iti nivRttm| anvaya:-saMhitAyAm ATazcA'ci pUrvaparayovRddhireka: / artha:-saMhitAyAM viSaye ATa uttarasmAdaci parata: pUrvaparayo: sthAne vRddhirUpa ekAdezo bhvti| udA0-aikSata, aikSiSTa, aikSiSyata, aubhIt, aubjIt, Arnot / / AryabhASA: artha- (saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (ATa:) AT Agama se uttara (aci) ac pare hone para (pUrvaparayo:) pUrva, para ke sthAna meM (vRddhi:) vRddhi rUpa (eka:) ekAdeza hotA hai| udA0-aikSata / usane dekhA / aikSiSTa / usane dekhaa| aikSiSyata / yadi vaha dekhtaa| aubhIt / usane pUraNa kiyaa| aubjIt / usane Arjava=sarala vyavahAra kiyaa| Arnot / vaha bddh'aa| siddhi-(1) aikSata / IkSa+laG / AT+Iz+ta / aa+iish+shp+t| aa+iish+a+t| aikss+a+t| aiksst| yahAM IkSa darzane' (bhvA0A0) dhAtu se laG pratyaya hai| 'ADajAdInAm' (6 / 4 / 72) se 'AT' Agama hotA hai| isa sUtra se ATa ke AkAra aura IkSa ke IkAra ko vRddhirUpa (e) ekAdeza hotA hai| (2) aikSiSTa / yahAM IkSa darzane' (bhvA0A0) dhAtu se luG' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH 66 (3) aikSiSyata / yahAM 'IkSa darzane' (bhvA0A0) dhAtu se 'lRG' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (4) aubhIt / ubh+luG / AT+ubh+cli+l / A+ubh+sic+tip / A+ubh+ iT + s +IT+t / aa+ubh+i+0ii+t| aubhIt / yahAM 'ubha pUraNe' (tu0pa0) dhAtu se luG pratyaya hai aura 'ADajAdInAm' (6 / 4 / 72 ) se AT Agama hotA hai| isa sUtra se ATU ke AkAra aura ubha ke ukAra ko vRddhirUpa (au) ekAdeza hotA hai / 'cle: sic' (3 / 1 / 44) se cila ke sthAna meM sic Adeza, 'ArdhadhAtukasyeDvalAdeH' (7/2/35 ) se sic ko iT Agama, 'astisico'pRkte' (7 / 3 / 96 ) se tip' ko IT Agama aura 'iTa ITi' (8 / 2 / 28) se sic ke sakAra kA lopa hotA hai| aise hI 'ubja Arjave' (tu0pa0) dhAtu se - aubjIt / (5) Ardhnot / Rdh+laG / AT+Rdh+tip / A+Rdh+znu+ti / A+Rdh+ znu+t / Ar dh+no+t / Ardhvot / yahAM 'Rdhu vRddhauM' (svA0pa0) dhAtu se laG pratyaya aura 'ADajAdInAm' (6 / 4 / 72 ) se AT Agama hai| isa sUtra se AT ke AkAra aura Rdh dhAtu ke RkAra ko vRddhirUpa (A) ekAdeza hotA hai aura use 'uraN raparaH ' (111/50) se raparatva (Ar ) hotA hai| 'svAdibhyaH znuH' (3 / 1 / 73 ) se znu vikaraNa - pratyaya aura sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se guNa hotA hai| , vRddhi-ekAdezaH (20) upasargAdRti dhAtau / 61 / pa0vi0 - upasargAt 5 / 1 Rti 7 / 1 dhAtau 7 / 1 / , anu0 - saMhitAyAm, ekaH pUrvaparayoH, Ad, vRddhiriti cAnuvartate / anvayaH-saMhitAyAm Ad upasargAd Rti dhAtau pUrvaparayorvRddhirekaH / artha:-saMhitAyAM viSaye'varNAntAdupasargAd RkArAdau dhAtau parata: pUrvaparayoH sthAne vRddhirUpa ekAdezo bhavati / udA0 - upAcchati / prAccheti / upArthyoti / AryabhASAH artha- (saMhitAyAm) sandhi- viSaya meM (At) akArAnta (upasargAt ) upasarga se uttara (Rti) RkArAdi (dhAtau ) dhAtu pare hone para (pUrvaparayoH) pUrva, para ke sthAna meM (vRddhi:) vRddhirUpa (eka: ) ekAdeza hotA hai| udA0 - upaarcchti| vaha prApta karatA hai / prAccheti / vaha prApta karatA hai| upArdhnAti / vaha bar3hatA hai| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-(1) upArchati / upa+Rccha+laT / up+Rcch+tim| upa+Rcch+ shp+ti| upa+Rcch+a+ti / upaachti| yahAM upa-upasarga ke akAra aura RkArAdi Rcch dhAtu ke RkAra ko isa sUtra se vRddhirUpa (A) ekAdeza hotA hai aura use uraNa raparaH' (111150) se rapatva (Ar) hotA hai| aise hii-pr+Rcchti-praacchti| (2) upArnoti / upa+Rdh+laT / up+Rdh+tip| up+Rdh+shnu+ti| up+Rdh+no+ti| upaarnoti| yahAM upa-upasarga ke akAra aura RkArAdi Rdh dhAtu ke RkAra ko isa sUtra se vRddhirUpa (A) ekAdeza aura use pUrvavat raparatva hotA hai| svAdibhyaH anuH' (3 / 1 / 73) se anu vikaraNa-pratyaya aura sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se guNa hotA hai| vRddhi-ekAdezavikalpa: (21) vA supyApizaleH / 12 / pa0vi0-vA avyayapadam, supi 71 Apizale: 6 / 1 / / anu0-saMhitAyAm, eka:, pUrvaparayoH, At, vRddhi:, upasargAt, Rti, dhAtAviti caanuvrtte| anvayaH-saMhitAyAm Ad upasargAt supi Rti dhAtau pUrvaparayo vRddhireka aapishleH| ___ artha:-saMhitAyAM viSaye'kArAntAd upasargAt subantAvayave RkArAdau dhAtau parata: pUrvaparayo: sthAne vikalpena vRddhirUpa ekAdezo bhavati, ApizalerAcAryasya mten| udA0-upArSabhIyati, uparSabhIyati / upAlkArIyati, upalkArIyati / 'vA' ityanenaiva vikalpe siddhe ApizAligrahaNaM pUjArthaM veditavyam / AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (At) akArAnta (upasargAt) upasarga se uttara (supi) subanta ke avayava (Rti) RkArAdi (dhAtau) dhAtu pare hone para (pUrvaparayo:) pUrva, para ke sthAna meM (vA) vikalpa se (vRddhi:) vRddhirUpa (eka:) ekAdeza hotA hai| udA0-upArSabhIyati, uparSabhIyati / RSabha baila ke samAna AcaraNa karatA hai| upAlkArIyati, upalkArIyati / lakAra ke samAna uccAraNa karatA hai| yahAM 'vA' vacana se hI vikalpa siddha hai ata: Apizali kA grahaNa pUjA (AcArya-sammAna) ke liye kiyA gayA hai| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH siddhi - (1) upaarssbhiiyti| up+Rssbh+kyc| up+Rssbh+y| up+Rssbhii+y| uparSabhIya+laT / upArSabhIya+tip / upaarssbhiiy+shp+ti| upArSabhIya+a+ti / upArSabhIyati / 101 yahAM upa-upasarga se uttara subanta ke avayava RSabhIya' dhAtu ke RkAra kA isa sUtra se vRddhirUpa (A) ekAdeza hai aura use 'uraN raparaH ' (111150) se raparatva (Ar ) hotA hai| (2) uprssbhiiyti| yahAM vikalpa pakSa meM ukta akAra aura RkAra ko vRddhirUpa ekAdeza nahIM hotA hai apitu 'Ad guNa:' (6 / 1 / 85) se guNarUpa (a) ekAdeza aura use pUrvavat raparatva hotA hai| (3) upAlkArIyati / upa + lRkArIyati / up-AlkArIyati / upAlkArayati / yahAM upa-upasarga se uttara subanta ke avayava lRkArIya' dhAtu ke lR ko isa sUtra se vRddhirUpa (A) ekAdeza aura use pUrvavat laparatva hotA hai / (4) upalkArIyati / yahAM vikalpa pakSa meM ukta akAra aura lRkAra ko vRddhirUpa ekAdeza nahIM hotA hai apitu 'Ad guNa:' ( 6 / 1 / 85) se guNarUpa ekAdeza (a) aura use pUrvavat paratva hotA hai| "RkAralRkArayoH savarNavidhiH" isa vacana pramANa se RkAra aura lRkAra varNoM kA sAvarNya hai ataH RkAra ke grahaNa se lRkAra kA bhI grahaNa kiyA jAtA hai| ataH yaha lRkAra kA udAharaNa diyA gayA hai| 'uraN raparaH' (111150) se RkAra ko raparatva aura lRkAra ko laparatva hotA hai| AkAra-ekAdeza: (22) auto'mzasoH / 63 / pa0vi0-A 1 / 1 (su-luk ) ota: 5 / 1 amzasoH 7 / 2 / sa0-am ca zas ca tau amzasau, tayo: - amzaso: (itaretarayogadvandvaH ) / anu0 - saMhitAyAm, eka:, pUrvaparayoriti cAnuvartate / anvayaH-saMhitAyAm oto'mzaso: pUrvaparayorA ekaH / artha :- saMhitAyAM viSaye okArAd ami zasi ca pratyaye parataH pUrvaparayoH sthAne AkArarUpa ekAdezo bhavati / udA0 - tvaM gAM pazya, tvaM gAH pazya / tvaM dyAM pazya, tvaM dyAH pazya / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (ota:) o-varNa se uttara (amzaso:) am aura zas pratyaya pare hone para (pUrvaparayo:) pUrva-para ke sthAna meM (A:) AkAra rUpa (eka:) ekAdeza hotA hai| udA0-tvaM gAM pazya / tU gau ko dekha / tvaM gAH pazya / tU gauoM ko dekh| tvaM dyA pazya / tU dyuloka ko dekha / tvaM dyA: pazya / tU dyulokoM ko dekh| siddhi-(1) gAm / go+am / g A+am / gA+am / gaam| yahAM 'go' zabda ke okAra se uttara am' pratyaya pare hone para isa sUtra se pUrva-para ke sthAna meM AkAra rUpa ekAdeza hotA hai| (2) gA: / go+shs| g aa+as| gA+as / gaaH| yahAM go' zabda ke okAra se uttara zas pratyaya pare hone para pUrva-para ke sthAna meM AkAra rUpa ekAdeza hotA hai| aise hI okArAnta 'dyo' zabda se-tvaM dyAM pazya, tvaM dyA: pshy| gAm yahAM 'goto Nit' (7 / 1 / 90) se am ko Nidvat hokara 'aco miti (7 / 2 / 115) se vRddhi prApta hai, vRddhi hone para AkAra-Adeza sambhava nahIM hai, ata: vRddhi ko bAdha kara yaha AkAra Adeza hotA hai| pararUpa-ekAdezaH (23) eGi pararUpam / 64 / pa0vi0-eGi 7 / 1 pararUpam 1 / 1 / anu0-saMhitAyAm, eka:, pUrvaparayo:, At, upasargAt, dhAtAviti caanuvrtte| anvayaH-saMhitAyAm Ad upasargAd eGi dhAtau pUrvaparayo: pararUpameka: / artha:-saMhitAyAM viSaye'kArAntAd upasargAd eDAdau dhAtau parata: pUrvaparayo: sthAne pararUpamekAdezo bhvti| 'vRddhireci' (6 / 1 / 88) itysyaaympvaadH| udA0-upelayati / prelayati / upoSati / proSati / AryabhASA: artha- (saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (At) akArAnta (upasargAt) upasarga se uttara (eDi) eDAdi (dhAtau) dhAtu pare hone para (pUrvaparayoH) pUrva-para ke sthAna meM (pararUpam) pararUpa (eka:) ekAdeza hotA hai| yaha vRddhireciM' (6 / 1 / 88) kA apavAda hai| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 SaSTAdhyAyasya prathamaH pAdaH udaa0-upelyti| vaha preraNA karatA hai| prelyti| vaha preraNA karatA hai| upoSati / vaha jalatA hai| proSati / vaha jalatA hai| siddhi-(1) upelayati / upa+il+Nic / up+el+i| upeli laT / upeli+tim| upeli+shp+ti| upeli+a+ti| upelyti| yahAM upa-upasargapUrvaka 'ila preraNe (cu0u0) dhAtu se satyApapAza0' (3 / 1 / 25) se Nic pratyaya hai| 'pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se 'ila' ko laghUpadha guNa hotA hai| upa+eli' isa sthiti meM akArAnta upasarga se uttara eDAdi dhAtu pare hone para isa sUtra se pUrva-para ke sthAna meM pararUpa (e) ekAdeza hotA hai| aise hii-pr+elyti-prelyti| (2) upossti| upa+u+laT / upa+uN+tip / upa+uN+zap+ti / up+oss+a+ti| upossti| yahAM upa-upasarga pUrvaka uSa dAhe' (bhvA0pa0) dhAtu se laT pratyaya hai| sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se 'uS' ko laghUpadha guNa hotA hai| upa+oSati' isa sthiti meM akArAnta upasarga se uttara eDAdi dhAtu pare hone para isa sUtra se pUrva-para ke sthAna meM pararUpa (o) ekAdeza hotA hai| aise hI-pra+oSati-proSati / pararUpa-ekAdezaH (24) omaangoshc|65| pa0vi0-om-ADo: 7 / 2 ca avyayapadam / sa0-om ca AG ca tau-omADau, tayoH-omAGoH (itretryogdvndv:)| anu0-saMhitAyAm, eka:, pUrvaparayo:, At, pararUpam iti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAm Ad omAGozca pUrvaparayo: pararUpamekaH / artha:-saMhitAyAM viSaye'varNAd omi AGi ca parata: pUrvaparayo: sthAne pararUpamekAdezo bhvti| udA0-(om) knyomityvoct| (AG) AG+UDhA oddhaa| adya+oDhA adyoddhaa| kadA+oDhA kadoDhA / tdaa+oddhaa-tdoddhaa| __ AryabhASA: artha- (saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (At) a-varNa se uttara (omADo:) om aura AG zabda pare hone para (pUrvaparayoH) pUrva-para ke sthAna meM (pararUpam) pararUpa (eka:) ekAdeza hotA hai| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(om) kanyomityavocat / kanyA ne 'om' aisA khaa| (AG) AD+UDhA oddhaa| adya+oDhA adyoddhaa| Aja vivaahitaa| kdaa+oddhaa-kdoddhaa| kaba vivaahitaa| tdaa+oddhaatdoddhaa| taba vivaahitaa| _ siddhi-(1) kanyom / kanyA+om / knyom| yahAM kanyA ke a-varNa (A) se uttara 'om' zabda ke pare hone para isa sUtra se pararUpa (o) ekAdeza hotA hai| (2) adyoDhA / AD+UDhA oddhaa| adya+oDhA / adyoDhA / yahAM prathama AG aura UDhA zabdoM kA kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) se prAditatpuruSa samAsa hokara 'Ad guNaH' (6 / 1985) se AkAra aura UkAra ko guNa rUpa (o) ekAdeza hotA hai| 'adya+oDhA' isa sthiti meM a-varNa se uttara AG pare hone para isa sUtra se pararUpa (o) ekAdeza hotA hai| 'AG+UDhA oDhA' yahAM AG aura anADU ke ekAdeza ko 'antAdivacca' (6 11183) se pUrva kA antavat mAnakara 'AG' ke grahaNa se gRhIta kiyA jAtA hai| aise hI-kadoDhA, tdoddhaa| pararUpa-ekAdezaH (25) usypdaantaat|66| pa0vi0-usi 71 apadAntAt 5 / 1 / sa0-padasyAnta:-padAntaH, na padAnta:-apadAnta:, tasmAt-apadAntAt (sssstthiittpurussgrbhitnnyttpuruss:)| anu0-saMhitAyAm, eka:, pUrvaparayoH, At, pararUpamiti cAnuvartate / anvayaH-saMhitAyAm Ad usi pUrvaparayo: pararUpameka: / artha:-saMhitAyAM viSaye a-varNAd usi pratyaye parata: pUrvaparayo: sthAne pararUpamekAdezo bhvti| udA0-te bhindyuH / te chindyuH / te'duH / te'yuH / AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) saMndhi-viSaya meM (At) a-varNa se uttara (usi) us pratyaya pare hone para (pUrvaparayo:) pUrva-para ke sthAna meM (pararUpam) pararUpa (eka:) ekAdeza hotA hai| udA0-te bhinyuH / ve saba vidAraNa kreN| te chinyuH / ve saba chedana kreN| te'duH / unhoMne dAna kiyaa| te'yuH| unhoMne prApta kiyaa| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 SaSTAdhyAyasya prathamaH pAdaH siddhi-(1) bhinyuH / bhid+liG / bhid+yaasutt+l| bhid+yaasutt+jhi| bhiznam +yAsuT+jus / bhina du+yA+us / bhind+yA0+us / bhindyA+us / bhindyuH / ___ yahAM 'bhidira vidAraNe' (rudhA0pa0) dhAtu se liG pratyaya, yAsuT parasmaipadeSUdAtto Gicca' (3 / 4 / 103) se yAsuT Agama, 'tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se lakAra ke sthAna meM jhi' Adeza, jherjus' (3 / 4 / 108) se jhi' ke sthAna meM jus Adeza aura 'rudhAdibhyaH znam (3 / 1 / 78) se znam vikaraNa-pratyaya hai| 'znasorallopa:' (6 / 4 / 111) se 'znam' ke akAra kA lopa aura liGa: salopo'nantyasya (7/2/79) se yAsuTa' ke sakAra kA lopa hotA hai| 'bhindyA+us' aisI sthiti meM apadAnta a-varNa se uttara us pratyaya pare hone para isa sUtra se pUrva-para ke sthAna meM pararUpa (u) ekAdeza hotA hai| 'Ad guNa:' (6 / 1 / 85) se guNarUpa (o) ekAdeza prApta thaa| aise hI 'chidir dvaidhIkaraNe' (rudhA0pa0) dhAtu se-chindyuH / (2) aduH / daa+lung| att+daa+cli+l| a+daa+sic+jhi| a+dA+s+us / a+dA+o+us / a+daa+us| aduH| ___ yahAM DudAJ dAne (ju0u0) dhAtu se luG pratyaya, 'cli luGi' (3 / 1 / 43) se cli' pratyaya, cle: sic (3 / 1 / 44) se cli ke sthAna meM sic Adeza hotA hai| jherjus' (3 / 4 / 108) se 'jhi' ke sthAna meM jus' Adeza hotA hai| 'gAtisthAghu0' (21477) se sic' kA luka hokara 'a+dA+us' isa sthiti meM apadAnta a-varNa se uttara 'us' pratyaya pare hone para isa sUtra se pUrva-para ke sthAna meM pararUpa (u) ekAdeza hotA hai| (3) ayuH| yA+laG / att+yaa+jhi| a+yaa+shp+jhi| a+yA+o+jus / a+yaa+us| ayuH| yahAM yA prApaNe' (adA0pa0) dhAtu se laG pratyaya hai| 'tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se lakAra ke sthAna meM 'jhi' Adeza, kartari zam' (3 / 1 / 68) se zapa' vikaraNa-pratyaya aura 'adiprabhRtibhyaH zapa:' (2 / 2 / 72) se zap' kA luk hotA hai| laGaH zAkaTAyanasyaiva' (3 / 4 / 11) se 'jhi' ke sthAna meM 'jus' Adeza hotA hai| 'a+yA+us' aisI sthiti meM apadAnta a-varNa se uttara us' pratyaya pare hone para isa sUtra se pUrva-para ke sthAna meM pararUpa (u) ekAdeza hotA hai| pararUpa-ekAdezaH (26) ato gunne|67| pa0vi0-ata: 5 / 1 guNe 7 / 1 / anu0-saMhitAyAm, eka:, pUrvaparayoH, pararUpam, apadAntAditi caanuvrtte| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanama anvaya:-saMhitAyAm apadAntAd ato guNe pUrvaparayo: pararUpameka: / artha:-saMhitAyAM viSaye'padAntAd akArAd guNe parata: pUrvaparayo: sthAne pararUpamekAdezo bhvti| udA0-te pacanti / te yajanti / ahaM pce| ahaM yje| AryabhASA8 artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (apadAntAt) apadAnta (ata:) akAra se uttara (guNe) guNa a, e, o varNa pare hone para (pUrvaparayo:) pUrva-para ke sthAna meM (pararUpam) pararUpa (eka:) ekAdeza hotA hai| udA0-te pcnti| ve saba pakAte haiN| te yjnti| ve saba yajJa karate haiN| ahaM pce| maiM pakAtA huuN| ahaM yje| maiM yajJa karatA huuN| siddhi-(1) pacanti / pac+laT / pc+jhi| pc+shp+anti| pc+a+anti| pc+anti| pcnti| yahAM DupacaS pAke' (bhvA0 u0) dhAtu se laT pratyaya hai| usake lakAra ke sthAna meM tipatasjhi0' (3 / 4 / 78) se 'jhi' Adeza aura kartari zap' (3168) se zapa' vikaraNa pratyaya hotA hai| jho'ntaH' (7 / 1 / 3) se jh' ke sthAna meM 'anta' Adeza hotA hai| 'pac+a+anti' isa sthiti meM akAra se uttara guNa (a) pare hone para isa sUtra se pUrva-para ke sthAna meM pararUpa (a) ekAdeza hotA hai| aise hI yaja devapUjAsaGgatikaraNadAneSu' (bhvA030) dhAtu se-yjnti| (2) pce| pac+laT / pac+iT / pc+shp+i| pc+a+e| pc+e| pce| yahAM pUrvokta pac' dhAtu se laT' pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada 'iTa' Adeza hai| use 'Tita AtmanepadAnAM Tere' (3 / 4 / 79) se etva hotA hai| 'pac+a+e' isa sthiti meM akAra se uttara guNa (e) pare hone para isa sUtra se pUrva-para ke sthAna meM pararUpa (e) ekAdeza hotA hai| aise hI yaj' dhAtu se-yje| pararUpa-ekAdezaH (27) avyaktAnukaraNasyAta itau|68| pa0vi0-avyaktAnukasya 6 / 1 ata: 5 / 1 itau 7 1 / sa0-aparisphuTavarNam avyaktam / avyaktasyAnukaraNam-avyaktAnukaraNam, tasya-avyaktAnukaraNasya (SaSThItatpuruSaH) / anu0-saMhitAyAm, ekaH, pUrvaparayoH, pararUpam iti caanuvrtte| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH 107 anvaya:-saMhitAyAm avyaktAnukaraNasyAta itau pUrvaparayo: pararUpamekaH / artha:-saMhitAyAM viSaye'vyaktadhvaneranukaraNasya yo't-zabdastasmAd iti-zabde parata: pUrvaparayo: sthAne pararUpamekAdezo bhvti| udA0-paTat iti=pttiti| ghaTat iti ghttiti| jhaTat iti= jhaTiti / chamat iti chmiti| __AryabhASA: artha- (saMhitAyAm) saMndhi-viSaya meM (avyaktAnukaraNasya) avyakta dhvani ke anukaraNa ke (ata:) 'at' zabda se uttara (itau) iti zabda pare hone para (pUrvaparayo:) pUrva-para ke sthAna meM (pararUpam) pararUpa (eka:) ekAdeza hotA hai| ___ udA0-paTat iti-paTiti / paTat aisI avyakta dhvani-paTiti / ghaTat iti-ghttiti| ghaTat aisI avyakta dhvani-ghaTiti / jhaTat iti jhaTiti / jhaTat aisI avyakta dhvni-jhttiti| chamat iti chamiti / chamat aisI avyakta dhvni-chmiti| siddhi-paTiti / pttt+iti| ptt+iti| pttiti| yahAM paTat' yaha kisI avyakta dhvani kA anukaraNa hai, isake 'at' zabda se uttara iti' zabda pare hone para pUrva-para ke sthAna meM isa sUtra se pararUpa (i) ekAdeza hotA hai| aise hI-ghaTiti, jhaTiti, chamiti / pararUpa-pratiSedhaH (28) nAmeDitasyAntyasya tu vaa|66 / pa0vi0-na avyayapadam, AmeDitasya 6 / 1 antyasya 61 tu avyayapadam, vA avyayapadam / anu0-saMhitAyAm, eka:, pUrvaparayo:, pararUpam,, avyaktAnukarasya, ata:, itAviti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAm AmeDitasyAvyaktAnukaraNasyAta itau pUrvaparayo: pararUpameko na, antyasya tu vaa| artha:-saMhitAyAM viSaye AmeDitasaMjJakasyAvyaktAnukaraNasya yo'tzabdastasmAd itau parata: pUrvaparayoH sthAne pararUpamekAdezo na bhavati, tasyAntyasya takArasya tu vikalpena pararUpamekAdezo bhavati / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam udA0-paTat-paTat iti = paTatpaTaditi, paTatpaTeti / AryabhASAH arthaH- (saMhitAyAm ) sandhi - viSaya meM (AmreDitasya) AmreDita- saMjJaka (avyaktAnukaraNasya) avyakta dhvani ke anukaraNAtmaka zabda ke (ata:) at zabda se uttara (itau ) iti zabda pare hone para (pUrvaparayoH) pUrva - para ke sthAna meM (pararUpam) pararUpa (eka) ekAdeza (na) nahIM hotA hai (tu) kintu usake ( antyasya) antima takAra ko (vA) vikalpa se (pararUpam) pararUpa (eka:) ekAdeza hotA hai| udA0-paTat-paTat iti= paTatpaTaditi / paTat-paTat aisI avyakta dhvani - paTatpaTaditi, paTatpaTeti / 108 siddhi- (1) paTatpaTaditi / paTat+iti / pttt-pttt+iti| pttpttditi| yahAM avyakta dhvani ke anukaraNAtmaka 'paTat' zabda ko 'nityavIpsayo:' (81114) se vIpsA- artha meM dvitva hotA hai / 'tasya paramAmreDitam' (8 11 12 ) se paravartI 'paTat' zabda kI AmreDita-saMjJA hai| isa AmreDita- saMjJaka 'paTat' zabda se uttara 'iti' zabda pare hone para usake 'at' zabda aura 'iti' ke ikAra ke sthAna meM isa sUtra se pararUpa ekAdeza nahIM hotA hai| (2) paTatpaTeti / paTat+iti / paTat-paTat+iti / paTat-paTa + iti / paTatpaTeti / yahAM AmreDita-saMjJaka 'paTat' zabda ke antya takAra ko isa sUtra se vikalpa se pararUpa (i) ekAdeza hai| zeSa kArya pUrvavat hai / vizeSaH kAzikAkAra paM0 jayAditya ne nityamAmreDite DAciM' (6 181200) isa vArtika kI pANinIya sUtra mAnakara vyAkhyA kI hai / "vArtikamevedam, vRttikRtA sUtrarUpeNa paThitam" iti padamaJjaryaM paNDitaharadattamizraH / dIrgha-ekAdezaH (26) akaH savarNe dIrghaH / 100 / pa0vi0-aka: 5 / 1 savarNe 7 / 1 dIrghaH 1 / 1 / anu0 - saMhitAyAm, eka:, pUrvaparayoriti cAnuvartate / 'aci' iti ca mnndduukotplutyaanuvrtniiym| anvayaH-saMhitAyAm akaH savarNe'ci pUrvaparayordIrgha ekaH / arthaH-saMhitAyAM viSaye'ka uttarasmAt savarNe'ci parataH pUrvaparayoH sthAne dIrgharUpa ekAdezo bhavati / udA0-daNDAgram, dadhIndra:, madhUdake, hotRzya: / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH AryabhASA: artha- (saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (aka:) ak varNa se uttara (savarNe) savarNa (aci) ac varNa pare hone para (pUrvaparayo:) pUrva-para ke sthAna meM (dIrgha:) dIrgharUpa (eka:) ekAdeza hotA hai| udA0-daNDAnam / daNDa kA agrabhAga (tthoraa)| dadhIndraH / dadhi-dahI kA svaamii| mdhuudke| madhu zahada aura udaka jl| hotRshyH| hotA kA Rzya-sapheda pairoMvAlA baarhsiNghaa| siddhi-(1) daNDAnam / daNDa+agram / daNDAnam / yahAM daNDa ke ak (a) se uttara savarNa ac (a) pare hone para pUrva-para ke sthAna meM isa sUtra se dIrgharUpa (A) ekAdeza hotA hai| (2) dadhIndraH / dadhi+indraH / dadhIndraH / yahAM dadhi ke ak (i) se uttara savarNa ac (i) pare hone para pUrva-para ke sthAna meM isa sUtra se dIrgharUpa (I) ekAdeza hotA hai| (3) madhUdake / madhu+udakam / mdhuudke| yahAM madhu ke ak (u) se uttara savarNa ac (u) pare hone para pUrva-para ke sthAna meM isa sUtra se dIrgharUpa (U) ekAdeza hotA hai| (4) hotRzya: / hotR+Rzya: / hotRzyaH / yahAM hotR ke ak (R) se uttara savarNa ac (R) pare hone para pUrva-para ke sthAna meM isa sUtra se dIrgharUpa (R) ekAdeza hotA hai| tulyAsyaprayatnaM savarNam' (1 / 1 / 9) se akAra Adi vargoM kI paraspara savarNa saMjJA hotI hai| pUrvasavarNa-ekAdezaH (30) prathamayoH pUrvasavarNaH / 101 / pa0vi0-prathamayo: 7 / 2 pUrvasavarNa: 1 / 1 / sa0-prathamA ca prathamA ca te, prathame, tayo:-prathamayo: (itretryogdvndvH)| pUrvasya savarNa: pUrvasavarNa: (sssstthiittpurussH)| anu0-saMhitAyAm, aci, eka:, pUrvaparayoH, akaH, dIrgha iti cAnuvartate / __ anvayaH-saMhitAyAm aka: prathamayoraci pUrvaparayo: pUrvasavarNo dIrgha eka: / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-saMhitAyAM viSaye'ka uttarasmAt prathamayo:=prathamAyAM dvitIyAyAM ca vibhaktAvaci parata: pUrvaparayo: sthAne pUrvasavarNadIrgharUpa ekAdezo bhavati / udaa0-agnii| vAyU / vRkSAH / plakSAH / vRkSAn / plkssaan| AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (aka:) ak varNa se uttara (prathamayo:) prathamA aura dvitIyA vibhakti viSayaka (aci) ac varNa pare hone para (pUrvaparayo:) pUrva-para ke sthAna meM (pUrvasavarNa:) pUrvasavarNa (dIrghaH) dIrgharUpa (eka:) ekAdeza hotA hai| udaa0-agnii| do agniyoM ne/ko| vAyU / do vAyuoM ne/ko| vRkSAH / bahuta vRkss| plakSAH / bahuta plakSa (pilkhnn)| vRkssaan| bahuta vRkSoM ko| plakSAn / bahuta plakSoM ko| siddhi-(1) agnI / agni+au| agnii| yahAM agni zabda ke ak (i) se uttara prathamA-vibhakti ke ac (au) pare hone para pUrva-para ke sthAna meM isa sUtra se pUrvasavarNa dIrgha (I) ekAdeza hotA hai| aise hI 'auT' (dvitIyA-dvivacana) pare hone para bhii-agnii| (2) vAyU / vaayu+au| vaayuu| yahAM vAyu zabda ke ak (u) se uttara prathamA-vibhakti ke ac (au) pare hone para pUrva-para ke sthAna meM isa sUtra se pUrvasavarNa dIrgha (U) ekAdeza hotA hai| aise hI auT' (dvitIyA-dvivacana) pare hone para-vAyU / (3) vRkSAH / vRkSa+jas / vRkSa+as / vRkSAs / vRkssaaru| vRkSAr / vRkSAH / yahAM vRkSa zabda ke ak (a) se uttara prathamA-vibhakti ke ac (a) pare hone para pUrva-para ke sthAna meM isa sUtra se pUrvasavarNa dIrgha (A) ekAdeza hotA hai| aise hI-plakSa zabda se-plkssaaH| (4) vRkSAn / vRkSa+zas / vRkss+as| vRkSAs / vRkSAn / yahAM vRkSa zabda ke ak (a) se uttara dvitIyA-vibhakti ke ac (a) pare hone para pUrva-para ke sthAna meM isa sUtra se pUrvasavarNa dIrgha (A) ekAdeza hokara tasmAcchaso na: puMsi' (6 / 1 / 100) se zas ke sakAra ko nakAra Adeza hotA hai| aise hI plakSa zabda se-plkssaan| nakAra-AdezaH (31) tasmAcchaso naH puNsi|102| pa0vi0-tasmAt 5 / 1 zasa: 6 1 na: 11 puMsi 7 / 1 / anu0-saMhitAyAm itynuvrtte| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH anvayaH-saMhitAyAM tasmAt {pUrvasavarNadIrghAt} zasa: puMsi nH| artha:-saMhitAyAM viSaye tasmAt pUrvoktasavarNadIrghAduttarasya zaso'vayavasya sakArasya sthAne puMsi nakArAdezo bhvti| udA0-vRkSAn / agnIn / vaayuun| krtRn| hrtRn| AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (tasmAt) usa pUrvokta savarNa dIrgha ekAdeza se uttara (zasa:) zas ke avayava sakAra ke sthAna meM (puMsi) puMliGga meM (na:) nakAra Adeza hotA hai| udA0-vRkSAn / saba vRkSoM ko| AnIn / saba agniyoM ko| vAyUn / saba vAyuoM ko| kartRn / saba kartAoM ko / hartRn / saba hartAoM ko| siddhi-(1) vRkSAn / vRkSa+zas / vRkSa+as / vRkSAs / vRkssaan| yahAM prathamayo: pUrvasavarNaH' (6 / 1 / 99) se pUrvasavarNa dIrgha rUpa (A) ekAdeza hokara isa sUtra se 'zas' ke sakAra ko nakAra Adeza hotA hai| (2) agnIn / agni+zas / agni+as / AnIs / agnIn / yahAM pUrvavat pUrvasavarNa dIrgha (I) ekAdeza hokara isa sUtra se 'zas' ke sakAra ko nakAra Adeza hotA hai| (3) vAyUn / vAyu+zas / vAyu+as / vAyUs / vAyUn / yahAM pUrvavat pUrvasavarNa dIrgha (U) ekAdeza hokara isa sUtra se 'zas' ke sakAra ko nakAra Adeza hotA hai| (4) kartRn / kartR+zas / kartR+as / kartRs / krtRn| yahAM pUrvavat pUrvasavarNa dIrgha (R) ekAdeza hokara isa sUtra se 'zas' ke sakAra ko nakAra Adeza hotA hai| aise hI hartR zabda se-hartan / pUrvasavarNadIrgha-pratiSedhaH (32) naadici|103| pa0vi0-na avyayapadam, At 5 / 1 ici 7 / 1 / anu0-saMhitAyAm, eka:, pUrvaparayo:, dIrgha:, pUrvasavarNa iti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAm Ad ici pUrvaparayo: pUrvasavarNo dIrgha eko n| artha:-saMhitAyAM viSaye'varNAd ici parata: pUrvaparayo: sthAne pUrvasavarNadIrgha ekAdezo na bhvti| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-vRkSau / plakSau / khaTve / kunndde| AryabhASA: artha- (saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (At) a-varNa se uttara (ici) ic varNa pare hone para (pUrvaparayoH) pUrva-para ke sthAna meM (pUrvasavarNa:) pUrvasavarNa (dIrgha:) dIrgha rUpa (eka:) ekAdeza (na) nahIM hotA hai| udaa0-vRkssau| do vRkss/ko| plkssau| do plakSa/ko (plkhnn)| khaTve / do khaatt/ko| kuNDe / do kunndd/ko| siddhi-(1) vRkSau / vRkss+au| vRkssau| yahAM vRkSa zabda ke a-varNa se uttara ic (au) pare hone para pUrva-para ke sthAna meM isa sUtra se pUrvasavarNa dIrgha ekAdeza nahIM hotA hai| prathamayo: pUrvasavarNa:' (6 / 1 / 99) se pUrvasavarNa dIrgha ekAdeza prApta thA, isa sUtra se usakA pratiSedha kiyA gayA hai| ata: yahAM vRddhireci' (6 / 1 / 86) se vRddhirUpa ekAdeza hotA hai| aise hI vRkSa zabda se auTa (dvitIyA-dvivacana) pratyaya karane pr-vRkssau| aise hI plakSa zabda se-plkssau| (2) khaTve / khttvaa+au| khttvaa+shii| khttvaa+ii| khaTve / yahAM khaTvA zabda ke a-varNa (A) se uttara ic (au) pare hone para pUrva-para ke sthAna meM isa sUtra se pUrvasavarNa dIrgha ekAdeza kA pratiSedha hokara 'auGa: zI' (7 / 1 / 18) se 'au' ke sthAna meM 'zI' Adeza hotA hai| pazcAt 'Ad guNaH' (6 / 1 / 85) se guNarUpa ekAdeza hotA hai| aise hI 'khaTvA' zabda se auT (dvitIyA-dvivacana) pratyaya karane pr-khttve| (3) kuNDe / kunndd+au| kunndd+shii| kunndd+ii| kuNDe / yahAM kuNDa zabda ke a-varNa se uttara ec (au) pare hone para pUrva-para ke sthAna meM isa sUtra se pUrvasavarNa dIrgha ekAdeza kA pratiSedha hokara napuMsakAcca' (7 / 1 / 19) se au' ke sthAna meM 'zI' Adeza hotA hai| pazcAt 'Ad guNaH' (6 / 1185) se guNarUpa ekAdeza hotA hai| aise hI kuNDa zabda se auT (dvitIyA-dvivacana) pratyaya karane para-kuNDe / pUrvasavarNadIrgha-pratiSedhaH (33) dIrghAjjasi ca / 104 / pa0vi0-dIrghAt 5 / 1 jasi 7 / 1 ca avyayapadam / anu0-saMhitAyAm, eka:, pUrvaparayoH, dIrgha:, pUrvasavarNaH, na, ici iti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAM dIrghAd ici jasi ca pUrvaparayo: pUrvasavarNo dIrgho n| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTAdhyAyasya prathamaH pAdaH 113 artha:-saMhitAyAM viSaye dIrghavarNAd ici jasi ca pratyaye parata: pUrvaparayo: sthAne pUrvasavarNadIrgha ekAdezo na bhvti|| udA0-kumAryo, kumAryaH / brahmabandhvau, brahmabandhvaH / AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (dIrghAt) dIrgha varNa se uttara (ici) ic varNa aura (jasi) jas pratyaya pare hone para (pUrvaparayo:) pUrva-para ke sthAna meM (pUrvasavarNa:) pUrvasavarNa (dIrghaH) dIrgha (eka:) ekAdeza (na) nahIM hotA hai| udA0-kumAryo / do kumAriyoM ne/ko| kumArya: / saba kumAryoM ne/ko| brahmabandhvau / do patita brAhmaNiyoM ne/ko| brahmabandhvaH / saba patita brAhmaNiyoM ne/ko| siddhi-(1) kumAryo / kumaarii+au| kumaary+au| kumaaryo| yahAM kumArI zabda ke dIrgha varNa (I) se uttara ic (au) pare hone para pUrva-para ke sthAna meM isa sUtra se pUrvasavarNa dIrgha nahIM hotA hai, ata: 'iko yaNaciM' (6 /1 175) se yaNa Adeza hotA hai| aise hI kumArI zabda se auTa (dvitIyA-dvivacana) pratyaya karane pr-kumaaryo| (2) kumAryaH / kumArI+jas / kumArI+as / kumaary+as| kumAryaH / yahAM kumArI zabda ke dIrgha varNa (I) se uttara jas pratyaya pare hone para pUrva-para ke sthAna meM isa sUtra se pUrvasavarNa dIrgha nahIM hotA hai, ata: pUrvavat yaNa Adeza hotA hai| aise hI brahmabandhU' zabda se-brahmabandhvau, brahmabandhvaH / pUrvasavarNadIrgha-vikalpa: (34) vA chndsi|105| pa0vi0-vA avyayapadam, chandasi 7 / 1 / anu0-saMhitAyAm, ekaH, pUrvaparayoH, dIrgha:, pUrvasavarNaH, na, ici, dIrghAt, jasi iti caanuvrtte| ___ anvayaH-saMhitAyAM chandasi dIrghAd ici jasi ca pUrvaparayo: pUrvasavarNo vA dI? eko n| __ artha:-saMhitAyAM chandasi ca viSaye dIrgha-varNAd ici jasi ca pratyaye parata: pUrvaparayo: sthAne vikalpena pUrvasavarNadIrgha ekAdezo na bhavati / udA0-mArutIzcatasraH (kA0saM0 11 / 10) / mArutyazcatasraH / piNDI:, piNDyaH / vArAhI, vaaraahyau| upAnahI (mai0saM0 4 / 4 / 6) / upanadyau (lau0gR0 317) / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya evaM (chandasi) vedaviSaya meM (dIrghAt) dIrgha-varNa se uttara (ici) ic aura (jasi) jas pratyaya pare hone para (pUrvaparayo:) pUrva-para ke sthAna meM (vA) vikalpa se (pUrvasavarNa:) pUrvasavarNa (dIrghaH) dIrgha (eka:) ekAdeza (na) nahIM hotA hai| udA0-mArutIzcatasraH (kA0saM0. 11 / 10) / mArutyazcatasraH / cAra mArutiyAM / piNDI:, piNDyaH / saba pinnddiyaaN| vArAhI, vaaraahyau| do vaaraahiyaaN| upAnahI (mai0saM0 4 / 4 / 6) / upanahyau (lau0gR0 3 / 7) / do upAnahiyAM (juutiyaaN)| siddhi-(1) mArutI: / maarutii+js| mArutI+as / mArutIs / mArutI: / yahAM mArutI zabda ke dIrgha varNa (I) se uttara jas pratyaya pare hone para pUrva-para ke sthAna meM chandaviSaya meM isa sUtra se pUrvasavarNa dIrgha ekAdeza hotA hai| aise hI piNDI' zabda se-pinnddii:| (2) mArutyaH / maarutii+js| maarutii+as| mAruty+as / mArutyaH / yahAM vikalpa pakSa meM pUrvasavarNa dIrgha ekAdeza nahIM hai, apitu 'iko yaNaci' (6 / 1175) se yaN Adeza hotA hai| aise hI piNDI' zabda se-piNDyaH / (3) vaaraahii| vaaraahii+au| vaaraahii| yahAM vArAhI' zabda ke dIrgha-varNa (I) se uttara ijAdi au/auT pratyaya pare hone para chandaviSaya meM isa sUtra se pUrvasavarNa dIrgha ekAdeza hotA hai| aise hI upAnahI' zabda se-upaanhii| (4) vaaraahyau| yahAM vikalpa-pakSa meM pUrvasavarNa dIrgha ekAdeza nahIM hai, apitu iko yaNaci (6 / 1 / 75) se yaNa Adeza hotA hai| aise hI upAnahI' zabda seupaanhyau| pUrvarUpa-ekAdezaH (35) ami pUrvaH / 106 / pa0vi0-ami 7 / 1 pUrva: 1 / 1 / / anu0-saMhitAyAm, eka:, pUrvaparayoriti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAm ako'mi pUrvaparayo: pUrva ekaH / artha:-saMhitAyAM viSaye'ka uttarasmAd ami pratyaye parata: pUrvaparayo: sthAne pUrvarUpa ekAdezo bhavati / udA0-vRkSam, plakSam, agnim, vAyum / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (aka:) ak-varNa se uttara (ami) am pratyaya pare hone para (pUrvaparayo:) pUrva-para ke sthAna meM (pUrva:) pUrvarUpa (eka:) ekAdeza hotA hai| udA0-vRkSam / vRkSa ko| plakSam / plakSa (pilakhaNa) ko| agnim / agni ko| vAyum / vAyu ko| siddhi-vRkSam / vRkSa+am / vRkssm| yahAM vRkSa zabda ke ak-varNa (a) se uttara am pratyaya pare hone para pUrva-para ke sthAna meM isa sUtra se pUrvarUpa (a) ekAdeza hotA hai| aise hI-plakSam, agnim, vAyum / pUrvarUpa-ekAdezaH (36) smprsaarnnaacc|107| pa0vi0-samprasAraNAt 5 / 1 ca avyypdm| anu0-saMhitAyAm, aci, ekaH, pUrvaparayo:, pUrva iti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAM samprasAraNAccA'ci pUrvaparayoreka: pUrvaH / artha:-saMhitAyAM viSaye samprasAraNAccottarasmAd aci parata: pUrvaparayo: sthAne pUrvarUpa ekAdezo bhavati / udA0-(yaji:) issttm| (vapi:) uptam / (grahi:) gRhItam / AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (samprasAraNAt) samprasAraNa se uttara (ca) bhI (aci) ac varNa pare hone para (pUrvaparayo:) pUrva-para ke sthAna meM (pUrva:) pUrvarUpa (eka:) ekAdeza hotA hai| udA0-(yaji) iSTam / yajJa kiyaa| (svapi) suptm| zayana kiyaa| (grahi) gRhItam / grahaNa kiyaa| siddhi-(1) iSTam / yj+kt| yj+t| i a j+t| ij+t| iss+tt| isstt+su| issttm| yahAM yaja devapUjAsaGgatikaraNadAneSu' (bhvA0u0) dhAtu se niSThA' (3 / 2 / 102) se bhUtakAla meM niSThA-saMjJaka 'kta' pratyaya hai| vacisvapiyajAdInAM kiti' (6 / 1 / 15) se yaj' ke yakAra ko samprasAraNa (i) hotA hai| isa sUtra se samprasAraNa (i) se uttara ac varNa (a) pare hone para pUrva-para ke sthAna meM pUrvarUpa (i) ekAdeza hotA hai| vrazcabhrasja0' (8 / 2 / 36) se j' ko SakAra aura 'STunA STuH' (8 / 4 / 40) se takAra ko Tutva TakAra hotA hai| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) uptam / vp+kt| vp+t| u a +t| up+t| upt+su| uptm| yahAM 'Duvap bIjasantAne chedane ca' (bhvA0u0) dhAtu se pUrvavat kta pratyaya hai| pUrvavat 'vap' ke vakAra ko samprasAraNa (u) hotA hai| isa sUtra se samprasAraNa (u) se uttara ac varNa (a) pare hone para pUrva-para ke sthAna meM pUrvarUpa (u) ekAdeza hotA hai| (3) gRhItam / grh+kt| grh+t| g R a +t| gRha+iT+ta / gRh+ii+t| gRhIta+su / gRhiitm| yahAM 'graha upAdAne (krayA0u0) dhAtu se pUrvavat kta' pratyaya hai| 'ahijyAvayi0' (6 / 1 / 16) se graha' ke repha ko samprasAraNa (R) hotA hai| isa sUtra se samprasAraNa (R) se uttara ac varNa (a) pare hone para pUrva-para ke sthAna meM pUrvarUpa (R) ekAdeza hotA hai| 'igyaNa: samprasAraNam' (1 / 1 / 44) se yaNa ke sthAna meM bhUta aura bhAvI ik kI samprasAraNa saMjJA hotI hai| pUrvarUpa-ekAdeza: (37) eGaH pdaantaadti|108 / pa0vi0-eGa: 5 / 1 padAntAt 5 / 1 ati 7 / 1 / sa0-padasyAnta: padAnta:, tasmAt-padAntAt (SaSThItatpuruSaH) / anu0-saMhitAyAm, eka:, pUrvaparayoH, pUrva iti cAnuvartate / anvaya:-saMhitAyAM padAntAd eDo'ti pUrvaparayo: pUrva ekaH / artha:-saMhitAyAM viSaye padAntAd eDa uttarasmAd ati parata: pUrvaparayo: sthAne pUrvarUpa ekAdezo bhavati / udaa0-agne'tr| vaayo'tr| AryabhASA: artha- (saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (padAntAt) padAnta (eDa:) eD-varNa se uttara (ati) a-varNa pare hone para (pUrvaparayo:) pUrva-para ke sthAna meM (pUrva:) pUrvarUpa (eka:) ekAdeza hotA hai| udA0-agne'tra / he Ane ! yahAM (aa)| vAyo'tra / he vAyo ! yahAM (aa)| siddhi-agne'tra / Ane+atra / aane'tr| yahAM agne zabda ke padAnta eD varNa (e) se uttara a-varNa pare hone para isa sUtra se pUrva-para ke sthAna meM pUrvarUpa (e) ekAdeza hotA hai| yahAM 'eco'yavAyAva:' (6 / 1 / 76) se 'ay' Adeza prApta thA, yaha usakA apavAda hai| aise hI-vAyo'tra / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH 117 pUrvarUpa-ekAdezaH (38) GasiGasozca / 106 / pa0vi0-Gasi-Daso: 7 / 2 ca avyayapadam / sa0-Dasizca Das ca tau GasiGasau, tayo:-GasiGasoH (itretryogdvndv:)| anu0-saMhitAyAm, ekaH, pUrvaparayo:, pUrvaH, eDa:, ati iti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAm eDo GasiGasozcAti pUrvaparayo: pUrva ekaH / artha:-saMhitAyAM viSaye eGa uttarayorDasiGasozcAti parata: pUrvaparayo: sthAne pUrvarUpa ekAdezo bhavati / udA0-(Gasi) agnerAgacchati, vaayoraagcchti| (Das) agne: svam, vAyoH svm| AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) saMndhi-viSaya meM (eDa:) eG varNa se uttara (GasiGaso:) Gasi aura Das pratyayaviSayaka (ati) a-varNa pare hone para (ca) bhI (pUrvaparayo:) pUrva-para ke sthAna meM (pUrva:) pUrvarUpa (eka:) ekAdeza hotA hai| udA0-(Dasi) agnerAgacchati / agni se {prakAza) AtA hai| vaayoraagcchti| vAyu se spazI AtA hai| (Das) agne: svam / agni kA sv-dhn| vAyo: svam / vAyu kA sv-dhn| siddhi-(1) agne: / agni+Dasi / agni+as / agne+as / agne+s| aaneH| yahAM 'agni' zabda se 'Dasi' pratyaya hai| 'gherDiti' (7 / 3 / 111) se 'agni' zabda ko guNa (e) hotA hai| isa sUtra se 'agne' ke eD-varNa (e) se uttara Gasi pratyaya viSayaka a-varNa pare hone para pUrva-para ke sthAna meM pUrvarUpa (e) ekAdeza hotA hai| aise hI 'Das' pratyaya meM bhii-aaneH| (2) vAyoH / vAyu+Dasi / vAyu+as / vAyo+as / vAyo+s / vAyoH / ___ yahAM vAyu zabda se Gasi pratyaya hai aura pUrvavat use guNa (o) hotA hai| isa sUtra se vAyo ke eG varNa (o) se uttara Dasi pratyayaviSayaka a-varNa pare hone para pUrva-para ke sthAna meM pUrvarUpa (o) ekAdeza hotA hai| aise hI 'Das' pratyaya meM bhii-vaayoH| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 ukAra-ekAdezaH pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam ( 36 ) Rta ut / 110 / pa0vi0 - Rta: 5 / 1 ut 1 / 1 / anu0-saMhitAyAm, ekaH, pUrvaparayoH, ati, GasiGasoriti cAnuvartate / anvayaH-saMhitAyAm Rto GasiGasorati pUrvaparayorud ekaH / artha:-saMhitAyAM viSaye RkArAduttarayoGasiGasorati parataH pUrvaparayoH sthAne ukArAdezo bhavati / udA0- (Gasi) hoturAgacchati / ( Gas ) hotuH svam / AryabhASAH artha- (saMhitAyAm ) sandhi - viSaya meM (Rta:) R - varNa se uttara (GasiGaso: ) Gasi aura Gas pratyayaviSayaka (ati) a-varNa pare hone para (pUrvaparayoH) pUrva-para ke sthAna meM (ut) ukAra Adeza hotA hai| udA0- -(Gasi) hoturAgacchati / hotA se AtA hai| (Gas ) hotuH svam / hotA kA sva=dhana | hotA = Rgveda kA jJAtA Rtvik / siddhi - hotu: / hotR + Gasi / hotR+as / hoturas / hotu / hotuH / yahAM 'hotR' zabda se 'Gasi' pratyaya hai| isa sUtra se hotR zabda ke R -varNa se uttara Gasi pratyayaviSayaka a-varNa pare hone para pUrva-para ke sthAna meM ukAra rUpa ekAdeza hotA hai| jo do SaSThI-nirdiSToM ke sthAna meM hotA hai usakA unameM se kisI eka se kathana kiyA jA sakatA hai / putra kA mAtA vA pitA kisI eka se kathana ho sakatA hai / ata: yahAM eka 'R' ke sthAna meM ukAra - Adeza mAnakara 'uraN raparaH ' (111140 ) se ukAra Adeza rapara hotA hai aura 'rAt sasya' (8/2/24 ) se sakAra kA lopa hotA hai / 'kharavasAnayorvisarjanIyaH' (8 | 3 |15 ) se repha ko visarjanIya Adeza hotA hai| sUcanA:- 'ekaH pUrvaparayoH' (6 / 1 / 84) kA adhikAra samApta huaa| ukAra Adeza: ( samAhAradvandvaH) / (40) khyatyAt parasya / 111 / pa0vi0-khya-tyAt 5 / 1 parasya 6 / 1 / sa0-khyazca tyazca etayoH samAhAraH - khyatyam, tasmAt-khyatyAt anu0-saMhitAyAm, ati, GasiGaso, ud iti cAnuvartate / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH anvaya:-saMhitAyAM khyatyAt parasya GasiDasorata ut / artha:-saMhitAyAM viSaye khya-tyAt parayoGasiGasorakArasya sthAne ukArAdezo bhvti| udA0- (khya:) sakhyuH / (tya:) patyuH / AryabhASA: artha- (saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (khya-tyAt) khya aura tya se (parasya) uttara (DasiGaso:) Gasi aura Das pratyayaviSayaka (ati) akAra ke sthAna meM (ut) ukAra Adeza hotA hai| udA0-(khya) sakhyuH / sakhA se/kaa| (tya) patyuH / pati se/kaa| siddhi-sakhyuH / skhi+ddsi| sakhi as| skhy+as| sakhya+us / skhyus| sakhyuru / sakhyur / skhyuH| yahAM sakhi' zabda se 'Gasi' pratyaya hai| 'iko yaNaciM' (6 1 175) se sakhi' ke ikAra ko yaNa (ya) Adeza hotA hai| isa sUtra se sakhya' ke khya' avayava se uttara 'Dasi' ke a-varNa ke sthAna meM ukAra Adeza hotA hai| sasajaSo ruH' (8 / 2 / 66) se sakAra ko rutva aura kharavasAnayorvisarjanIya:' (8 / 3 / 15) se repha ko visarjanIya Adeza hotA hai| aise hI 'Das' pratyaya pare hone para bhI-sakhyaH / aise hI 'pati' zabda se Dasi aura isa pratyaya meN-ptyuH| ukAra-AdezaH (41) ato rorplutaadplute|112| pa0vi0-ata: 5 / 1 ro: 6 / 1 aplutAt 5 / 1 aplute 7 / 1 / sa0-na pluta:-aplutaH, tasmAt-aplutAt (nnyttpurussH)| na pluta:-apluta:, tasmin-aplute (nnyttpurussH)| anu0-saMhitAyAm, ati, ud iti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAm aplutAd ato rorud aplute'ti| artha:-saMhitAyAM viSaye'plutAd akArAduttarasya ro rephasya sthAne ukArAdezo bhavati, aplute'kAre parata: / udaa0-vRksso'tr| plksso'tr| AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (aplutAd) pluta se rahita (ata:) a-varNa se uttara (ro:) ru ke repha ke sthAna meM (ut) ukAra Adeza hotA hai (aplute) pluta se rahita (ati) a-varNa pare hone pr| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam udA0 0 - vRkSo'tra / vRkSa yahAM hai| plakSo'tra / plakSa (pilakhaNa ) yahAM hai| siddhi - vRkSo'tra / vRkss+su+atr| vRkss+s+atr| vRkss+ru+atr| vRkSa+r+atra / vRkSa+u+atra / vRkSo+atra / vRkSo'tra / 120 yahAM 'vRkSa' zabda se 'su' pratyaya, 'sasajuSo ru:' (8/2/66 ) se sakAra ko rutva aura isa sUtra se 'ru' ke repha ko utva hotA hai / pazcAt 'AdguNa:' ( 6 / 1 / 75) se guNarUpa (o) ekAdeza hokara 'eGa: padAntAdati' (6 111106 ) se pUrvarUpa (o) ekAdeza hotA hai| aise hI- plakSo'tra / ukAra-AdezaH (42) hazi ca / 113 | pa0vi0- hazi 7 / 1 ca avyayapadam / anu0 - saMhitAyAm, ut, ataH, roriti cAnuvartate / anvayaH - saMhitAyAm ato rorud hazi ca / artha:-saMhitAyAM viSaye'taH uttarasya ro rephasya sthAne ukArAdezo bhavati, hazi ca parataH / udA0 - puruSo yAti / puruSo hasati / puruSo dadAti ityAdikam / AryabhASAH artha- ( saMhitAyAm ) sandhi - viSaya meM (ataH ) a-varNa se uttara (ro:) ru ke repha ke sthAna meM (ut) ukAra Adeza hotA hai (hazi) haz varNa pare hone para (ca) bhii| udA0- puruSo yAti / puruSa jAtA hai| puruSo hasati / puruSa haMsatA hai| puruSo ddaati| puruSa detA hai| siddhi-puruSo yAti / puruSa+su+yAti / puruSa+s+yAti / puruSa+r+yAti / puruSa+u+yAti / puruSo yAti / yahAM puruSa zabda se 'su' pratyaya hai / 'sasajuSo ru:' (8/2 / 66 ) se sakAra ko rutva hotA hai| isa sUtra se puruSa ke a-varNa se uttara repha ko haz-varNa (y) pare hone para ut hotA hai / 'AdguNa:' ( 6 /1/75 ) se pUrva - para ke sthAna meM guNarUpa (o) ekAdeza hotA hai| aise hI -puruSo hasati, puruSo dadAti ityaadi| prakRtibhAvaH (43) prakRtyA'ntaH pAdamavyapare / 114 / pa0vi0- prakRtyA 3 / 1 anta: pAdam 1 / 1 avyapare 7 / 1 / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH 121 sa0-pAdasyAntaH (madhye) anta:pAdam 'avyayaM vibhakti0' (2 / 1 / 6) iti sptmiivibhktyrthe'vyyiibhaavH| anta:zabdo'vyayamadhikaraNabhUtaM mdhymaarthmaacsstte| vazca yazca tau vyau, vyau parau yasmAt sa vyapara:, na vyapara:-avyaparaH, tasmin-avyapare (itretryogdvndvgrbhitbhuvriihiH)| __ anu0-saMhitAyAm, eGaH, ati iti caanuvrtte| 'eGa:' iti paJcamyantaM padamarthavazAdiha prathamAyAM viprinnmyte| anvayaH-saMhitAyAm eG prakRtyA vyapare'ti anta:pAdam / artha:-saMhitAyAM viSaye ya eG sa prakRtyA bhavati, avakArayakAraparake'ti parata:, anta:pAdaM cet / / udA0-te agre azvamayujan (yaju0 917) / te asmin javamAdadhuH (yaju0 9 / 7) / upaprayanto adhvaram (R0 1 / 74 / 1) / ziro apazyam (R0 1 / 163 / 6) / sujAte azvasUnRte (R0 5 / 79 1) / adhvaryo adribhiH sutam (R0 9 51 / 1) / AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM jo (eDa:) eD varNa hai vaha (prakRtyA) prakRtibhAva se rahatA hai (avyapare) vakAra-yakAraparaka varjita (ati) a-varNa pare hone para (anta:pAdam) yadi vaha mantra ke pAdacaraNa ke madhya meM ho| udA0-udAharaNa saMskRta-bhAga meM dekha leveN| siddhi-te agre0| yahAM te' zabda ke eG varNa (e) se uttara a-varNa hai aura RcA ke pAda-caraNa ke madhya meM hai, ata: vaha isa sUtra se prakRtibhAva se rahatA hai arthAt isa saMhitA-prakaraNa meM vihita kArya nahIM hotA hai| yahAM 'eGa: padAntAdati' (6 / 1 / 106) se prApta pUrvarUpa ekAdeza nahIM hotA hai| aise hI te asmin javamAdadhuH' (yaju0 97) ityaadi| vizeSa: (1) prakRti zabda kA artha svabhAva evaM kAraNa hai, apane svarUpa artha meM rahanA hai| anta: zabda avyaya hai aura yaha madhyama artha kA vAcaka hai| pAda zabda se RcA ke pAda kA hI grahaNa kiyA jAtA hai, zloka ke pAda (caraNa) kA nhiiN| (2) kaI vaiyAkaraNa isa sUtra ko nAnta:pAdamavyapare' aisA par3hate haiN| unakA mata hai ki RcA pAda ke madhya meM koI saMhitA-kArya nahIM hotA hai| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam prakRtibhAvaH (44) avyAdavadyAdavakramuravratAyamavantvavasyuSu ca / 115 / pa0vi0- avyAt-avadyAt-avakramuH-avrata-ayam-avantuavasyuSu 7 / 3 ca avyayapadam / sa0-avyAcca avadyAcca avakramuzca avratazca ayaM ca, avantuzca avasyuzca te avyAt0 avasyavaH, teSu - avyAt0 avasyuSu (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - saMhitAyAm, eGa, ati, prakRtyA, anta: pAdam iti cAnuvartate / anvayaH -saMhitAyAm eG prakRtyA avyAdavadyAdavakramuravratAyamavantvavasyuSu cAti, anta: pAdam / arthaH-saMhitAyAM viSaye eG prakRtyA bhavati, avadyAvadyAdavakramuravratAyamavantvavasyuSvati parataH, antaHpAdaM cet tad bhavati / udA0- ( avyAt) agniH prathamo vasubhirno avyAt ( tai0saM0 2 / 1 / 11 / 2 ) | ( avadyAt) mitramaho avadyAt (R0 4 / 4 / 15) / (avakramuH ) mA zivAso avakramuH (R0 7 / 32 / 27) / (avrataH ) te no avratA: / (ayam) zAtavAro ayaM maNi: (zau0saM0 19 / 36 / 5 ) | ( avantu) te no avantu pitaraH (R0 10 | 15 | 1) / (avasyuH) kuzikAso avasyavaH (R0 3 / 42 / 9 ) / AryabhASAH artha- (saMhitAyAm ) sandhi - viSaya meM (eG) eG varNa (prakRtyA) prakRtibhAva se rahatA hai (avyAt0 avasyuSu) avyAt, avadyAt, avakramuH, avrata, ayam, avantu, avasyu zabda viSayaka (ati) a-varNa pare hone para, (anta: pAdam ) yadi vaha eG RcA ke pAda= caraNa ke madhya meM ho / udA0-udAharaNa saMskRta-bhAga meM dekha leveM / siddhi-no avyaat| yahAM 'no' zabda kA eG varNa (o) avyAt zabda ke a-varNa pare hone para isa sUtra se prakRtibhAva se rahatA hai / prakRtyA'ntaH pAdamavyapare (6 / 1 / 114) se vakAra-yakAraparaka a-varNa pare hone para prakRtibhAva kA pratiSedha kiyA gayA hai| yahAM 'avyAt' Adi meM vakAra - yakAraparaka a-varNa pare hone para bhI eD ko prakRtibhAva hotA hai| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 SaSTAdhyAyasya prathamaH pAdaH prakRtibhAvaH (45) yjussyurH|116| pa0vi0-yajuSi 7 / 1 ura: 1 / 1 / anu0-saMhitAyAm, eGa:, ati, prakRtyA iti cAnuvartate / anvaya:-saMhitAyAM yajuSi eDanta uro'ti prkRtyaa| artha:-saMhitAyAM yajuSi ca viSaye eDanta ura:zabdo'ti parata: prakRtyA bhvti| udA0-uro antarikSaM sajU: (tai0saM0 1 / 3 / 8 / 1) / yajuSi pAdAnAmabhAvAdananta:padArthamidaM vacanaM veditavyam / AryabhASA: artha- (saMhitAyAm) saMhitA aura (yajuSi) yajurveda viSaya meM (yaDa:) eDanta (ura:) ura: zabda (ati) a-varNa pare hone para (prakRtyA) prakRtibhAva se rahatA hai| udA0-uro antarikSa sajU: (tai0saM0 1 / 3 / 8 / 1) / yajurveda meM pAda vyavasthA na hone se yaha ananta: pAda ke liye kathana kiyA gayA hai| siddhi-uro antarikSa / yahAM yAjuSa viSaya meM eDanta ura: zabda (uro) se a-varNa pare hone para isa sUtra se prakRtibhAva hotA hai| prakRtibhAvaH(46) Apo juSANo vRSNo varSiSThe'mbe'mbAle'mbikepUrve / 117 / pa0vi0-Apo 11 (su-luk) juSANo 1 / 1 (su-luk) vRSNo 11 (su-luk) varSiSThe 1 / 1 (su-luk) ambe 11 (su-luk) ambAle 11 (su-luk) ambikepUrve 1 / 2 / / sa0-ambike zabdAt pUrvam-ambikepUrvam, te-ambikepUrve (pnycmiittpurussH)| anu0-saMhitAyAm, eGa:, ati, prakRtyA, yajuSi iti caanuvrtte| ___ anvaya:-saMhitAyAM yajuSi Apo, juSANo, vRSNo, varSiSThe, ambikepUrve ambe, ambAle ityatra eG ati prkRtyaa| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-saMhitAyAM yajuSi ca viSaye Apo, juSANo, vRSNo, varSiSThe, ityatra ambikepUrve ambe, ambAle ityatra ca ya eG so'ti parataH prakRtyA bhavati / 124 udA0- ( Apo ) Apo asmAn mAtaraH zundhayantu (yaju0 4 / 2 ) / (juSANo) juSANo apturAjyasya (yaju0 5 / 35 ) | (vRSNo) vRSNo aMzubhyAM gabhastipUtaH (yaju0 7 / 1) / (varSiSThe) varSiSThe adhinAke ( tai0saM0 1 / 1 / 8 / 2 ) / ambe ambAle ambike (yaju0 23 / 18 ) / AryabhASAH artha-(saMhitAyAm ) sandhi- viSaya meM aura (yajuSi) yajurveda viSaya meM (Apo0ambikepUrve) Apo, juSANo, vRSNo, varSiSThe yahAM jo (eG) eG varNa hai vaha aura (ambikepUrve) ambike zabda se pUrva jo (ambe, ambAlike) ambe aura ambAlike zabdoM meM (eG) eG-varNa hai vaha (ati) a-varNa pare hone para ( prakRtyA ) prakRtibhAva se rahatA hai| udA0 - udAharaNa saMskRta bhAga meM dekha leveM 1 siddhi-Apo asmAn / yahAM 'Apo' zabda kA eG varNa (o) a-varNa pare hone para yAjuSa viSaya meM isa sUtra se prakRtibhAva se rahatA hai / 'eGa: padAntAdati' ( 6 |1| 106) se prApta pUrvarUpa ekAdeza nahIM hotA hai| aise hI - juSANo apturAjyasya ityAdi / prakRtibhAvaH (47) aGge ityAdau ca / 118 | pa0vi0-aGge 7 / 1 ityAdau 7 / 1 ca avyayapadam / sa0-iti=aGgazabdaH, tasyAdiH - ityAdi:, tasmin ityAdau (SaSThItatpuruSaH ) / anu0-saMhitAyAm, yajuSi, eGa, ati, prakRtyA iti cAnuvartate / anvayaH -saMhitAyAM yajuSi aGge eD ati prakRtyA, ityAdau cAti eG prakRtyA / artha:-saMhitAyAM yajuSi ca viSaye 'aGge' ityatra ya eG varNa: so'kAre parataH prakRtyA bhavati, ityAdau = aGgazabdAdau cAkAre parata e varNaH prakRtyA bhvti| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTAdhyAyasya prathamaH pAdaH 125 udA0-(aGge) aindraH prANo aGga aGge adIdhyat / aindraH prANo aGge aGge ashocissm| (ityAdau aGgazabdAdau) aindra: prANo aGge aGge nidIdhyat (yaju0 6 / 20) / AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya aura (yajuSi) yajurveda viSaya meM (age) aGge isa zabda meM vidyamAna jo eG hai vaha (ati) akAra varNa pare hone para (prakRtyA) prakRtibhAva se rahatA hai tathA (ityAdau) aGga zabda ke Adi meM vidyamAna (ati) akAra varNa pare hone para (eG) eG varNa (prakRtyA) prakRtibhAva se rahatA hai| udA0-(aGge) aindraH prANo aGge aGge adIdhyat / aindraH prANo aGga aGge azociSam (ityAdau=aGzabdAdau) aindraH prANo aGge aGge nidIdhyat (yaju0 6 / 20) / siddhi-(1) aGge adIdhyat / yahAM 'aGge' zabda meM vidyamAna eG-varNa (e) a-varNa pare hone para isa sUtra se prakRtibhAva se rahatA hai arthAt 'eGa: padAntAdati (6 / 1 / 108) se prApta pUrvarUpa ekAdeza nahIM hotA hai| aise hI-aGge azociSam / (2) prANo aGge aGge / yahAM prANo' zabda kA eG varNa (o) aGga zabda ke a-varNa pare hone para prakRtibhAva se rahatA hai arthAt 'eDa: padAntAdati (6 / 1 / 108) se prApta pUrvarUpa ekAdeza nahIM hotA hai| 'age age' yahAM 'aGge' zabda kA eG varNa (e) aGga zabda ke a-varNa pare hone para isI sUtra se prakRtibhAva se rahatA hai| prakRtibhAvaH (48) anudAtte ca kudhapare / 116 | pa0vi0-anudAtte 7 / 1 ca avyayapadam, ku-dhapare 7 / 1 / sa0-kuzca dhazca tau kudhau, kudhau parau yasmAt sa kudhapara:, tasmin-kudhapare (itretryogdvndvgrbhitbhuvriihi:)| anu0-saMhitAyAm, eGaH, ati, prakRtyA, yajuSi iti cAnuvartate / anvaya:-saMhitAyAM yajuSi eG anudAtte kudhapare cAti prkRtyaa| artha:-saMhitAyAM yajuSi ca viSaye ya eDvarNa: so'nudAtte kavargadhakAraparake'ti parata: prakRtyA bhavati / udA0-kavargaparake'ti-ayaM no agni: (yaju0 5 / 37) / dhakAraparake'ti-ayaM so adhvrH| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya aura (yajuSi) yajurveda viSaya meM jo (eG) eD varNa hai vaha (anudAtte) anudAtta (ku-dhapare) kavargaparaka aura dhakAraparaka (ati) a-varNa pare hone para (prakRtyA) prakRtibhAva se rahatA hai| udA0-kavargaparaka akAra-ayaM no agni: (yaju0 5 // 37) / dhakAraparaka akAraayaM so adhvrH| siddhi-(1) no agniH| yahAM no' zabda kA eG-varNa (o) 'agni' zabda ke anudAtta evaM kavargaparaka a-varNa pare hone para yAjuSa viSaya meM isa sUtra se prakRtibhAva se rahatA hai arthAt 'eGa: padAntAdati (6 / 1 / 108) se prApta pUrvarUpa ekAdeza nahIM hotA hai| 'agni' zabda anudAttAdi hai| (2) so adhvaraH / yahAM 'so' zabda kA eG varNa (o) 'adhvara' zabda ke anudAtta evaM dhakAraparaka a-varNa pare hone para isa sUtra se prakRtibhAva se rahatA hai arthAt pUrvavat prApta pUrvarUpa ekAdeza nahIM hotA hai| 'adhvara' zabda anudAttAdi hai| prakRtibhAvaH (46) avapathAsi c|120| pa0vi0-avapathAsi 71 ca avyayapadam / anu0-saMhitAyAm, eGa:, ati, prakRtyA, yajuSi, anudAtte iti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAM yajuSi eG anudAtte'vapathAsi cAti prkRtyaa| artha:-saMhitAyAM yajuSi ca viSaye ya eG-varNa: so'nudAtte'vapathAsi cAti parata: prakRtyA bhavati / udA0-trI rudrebhyo avapathA: (kA0saM0 30 / 6 / 32) / AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya aura (yajuSi) yajurveda viSaya meM (eD) eD-varNa (anudAtte) anudAtta (avapathAsi) 'avapathA:' zabda viSayaka (ati) a-varNa pare hone para (ca) bhI (prakRtyA) prakRtibhAva se rahatA hai| udA0-trI rudrebhyo avapathA: (kA0saM0 30 / 6 / 32) / siddhi-rudrebhyo avpthaaH| yahAM rudrebhyo' zabda kA eG-varNa (o) avapathAsi zabda viSayaka anudAtta a-varNa pare hone para isa sUtra se prakRtibhAva se rahatA hai arthAt 'eGa: padAntAdati (6 / 1 / 108) se prApta pUrvarUpa ekAdeza nahIM hotA hai| 'avapathA:' yahAM Duvapa bIjasantAne chedane ca' (bhvA030) dhAtu se laG pratyaya aura usake sthAna meM 'thAs' Adeza hai aura tiGGatiGaH' (811 / 28) se anudAtta hotA hai| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH 127 127 prakRtibhAva-vikalpa: (50) sarvatra vibhASA goH|121| pa0vi0-sarvatra avyayapadam, vibhASA 1 / 1 go: 6 / 1 / anu0-saMhitAyAm, eGa:, ati, prakRtyA iti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAM sarvatra goreG ati vibhASA prkRtyaa| artha:-saMhitAyAM sarvatra chandasi bhASAyAM ca goreG ati parato vikalpena prakRtyA bhvti| udA0-(chandasi) apazavo vA anye go azvebhyaH pazava: go azvAn (tai0saM0 5 / 2 / 9 / 4) (bhASAyAm) go'gram, go agram / ___AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (sarvatra) chanda aura lokabhASA meM (go:) go zabda kA (eG) eD-varNa (ati) a-varNa pare hone para (vibhASA) vikalpa se (prakRtyA) prakRtibhAva se rahatA hai| udA0-(chanda) apazavo vA anye go azvebhyaH pazava: go azvAn (tai0saM0 5 / 2 / 9 / 4) / (bhASA) go'gram, go agram / gau kA agalA bhAga (mukh)| siddhi-(1) go azvAn / yahAM chandaviSaya meM go' zabda kA eD varNa (e) azva' zabda ke a-varNa ke pare hone para isa sUtra se prakRtibhAva se rahatA hai| arthAt 'eDa: padAntAdati (6 / 1 / 106) se prApta pUrvarUpa ekAdeza nahIM hotA hai| aise hI-go azvAn / (2) go'gram / yahAM lokabhASA viSaya meM go' zabda kA eD varNa (o) azva zabda ke a-varNa ke pare hone para isa sUtra se vikalpa se prakRtibhAva se rahatA hai| ata: vikalpa pakSa meM 'eGa: padAntAdati' (6 / 1 / 106) se pUrvarUpa ekAdeza (o) hotA hai| (3) go agram / yahAM 'go' zabda ko eG varNa (o) 'agre' zabda ke a-varNa pare hone para lokabhASA meM prakRtibhAva se rahatA hai| 'eDa: padAntAdati' (6 / 1 / 106) se prApta pUrvarUpa ekAdeza nahIM hotA hai| avaG-Adeza: (51) avaG sphottaaynsy|122| pa0vi0-avaG 11 sphoTAyanasya 6 / 1 / anu0-saMhitAyAm, eGa:, aci, goriti caanuvrtte| 'ati' iti ca nivRttm| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvayaH - saMhitAyAm aci goreGo'vaG, sphoTAyanasya / artha:-saMhitAyAM viSaye'ci parato goreGa: sthAne'vaG Adezo bhavati, sphoTAyanasyAcAryasya matena / 128 udA0-gavAgram, go'grm| gavAjinam, go'jinam / gavaudanam, gavodanam / gavoSTram / gavuSTram / AryabhASAH artha- (saMhitAyAm ) sandhi - viSaya meM (aci) ac-varNa pare hone para (go.) go zabda ke ( eGa: ) eG-varNa ke sthAna meM (avaG) avaG Adeza hotA hai (sphoTAyanasya) sphoTAyana AcArya ke mata meM / udA0 - gavAgram, go'gram / gau kA agalA bhAga (mukh)| gavAjinam, go'jinam / gau kA carma (cmdd'aa)| gavaudanam, gavodanam / gau ke liye nikAlA huA odana (bhAta) / gavoSTram / gavuSTram / gau aura uSTra (UMTa) / siddhi - (1) gavAgram / go+agram / g avng+agrm| gv+agrm| gavAgram / yahAM 'go' zabda ke eG varNa (o) kA ac-varNa (a) pare hone para isa sUtra se sphoTAyana AcArya ke mata meM avaG Adeza hotA hai| 'akaH savarNe dIrghaH' (6 11198) se dIrgha rUpa (A) ekAdeza hotA hai / (2) go'gram | go+agram / go+grm| go'gram / yahAM pANinimuni ke mata meM 'eGa: padAntAdati' ( 6 |1|106 ) se pUrvarUpa (o) ekAdeza hotA hai| aise hI go+ajinam = go'jinam / (3) gavaudanam / go + odanam = gavaudanam / yahAM sphoTAyana AcArya ke mata meM avaG Adeza hai| aise hI go+ajinam = gavAjinam / go+uSTam = gavoSTram / (4) gavodanam / go+ odanam = gavodanam / yahAM pANinimuni ke mata meM 'eco'yavAyAva:' ( 6 / 1 / 76 ) se av Adeza hai| aise hI-go+uSTram= gavuSTram / avaG-AdezaH (52) indre ca / 123 / pa0vi0-indre 7 / 1 ca avyayapadam / anu0 - saMhitAyAm, aci, eGa, go:, avaG iti cAnuvartate / anvayaH - saMhitAyAm indre ca aci goreGo'vaGa / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH 126 artha :- saMhitAyAM viSe indrazabdasthe'ci parato goreGa: sthAne'vaG Adezo bhavati / udA0 - gavendraH / AryabhASA: artha- (saMhitAyAm) sandhi - viSaya meM (indre) indra zabda meM avasthita (aci) ac-varNa pare (ca) bhI (go:) go zabda ke (eGa: ) eG-varNa ke sthAna meM (avaG) avaG Adeza hotA hai / udA0 - gavendraH / gauoM kA rAjA ( sAMDa) | siddhi-gavendraH / go+indr| g avaG+indra / gava+indra | gavendra + su / gavendraH / yahAM indra zabda meM avasthita ac-varNa (i) pare hone para 'go' zabda ke eG varNa (o) ko isa sUtra se avaG Adeza hotA hai| tatpazcAt 'AdguNa:' ( 6 11185) se guNarUpa (e) ekAdeza hotA hai| prakRtibhAvaH (53) plutapragRhyA aci nityam | 124 | pa0vi0 - pluta- pragRhyA: 1 / 3 aci 7 / 1 nityam 1 / 1 / sa0-plutAzca pragRhyAzca te plutapragRhyA: ( itaretarayogadvandvaH) / anu0 - saMhitAyAm prakRtyA iti cAnuvartate / anvayaH - saMhitAyAM plutapragRhyA aci nityaM prakRtyA / artha:-saMhitAyAM viSaye plutAH pragRhyasaMjJakAzca zabdA ati parato nityaM prakRtyA bhavanti / 1 udA0- (plutAH ) devadatta 3 atra nvasi ? yajJadatta 3 idamAnaya / (pragRhyA:) agnI iti / vAyU iti / khaTve iti / mAle iti / 1 AryabhASAH artha-(saMhitAyAm ) sandhi - viSaya meM (plutapragRhyAH) pluta aura pragRhyasaMjJaka zabda (aci) ac varNa pare hone para ( nityam ) sadA (prakRtyA) prakRtibhAva se rahate haiM arthAt vahAM isa saMhitA prakaraNa meM vihita kArya nahIM hotA hai / udA0- (pluta) devadatta3 atra nvasi ? he devadatta3 kyA tU yahAM hai ? yajJadatta idamAnaya / he yajJadatta3 tU yaha vastu lA / (pragRhya) agnI iti / agnI yaha zabda / vAyU iti / vAyU yaha zabda / khaTve iti / khaTve yaha zabda / mAle iti / mAle yaha zabda ( usane kahA ) / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 pANinIya aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-(1) devadatta3 atra / yahAM devadatta' zabda dUrAddhRte ca' (8 / 2 / 85) se pluta hai-devadatta3 / yaha ac-varNa (a) pare hone para isa sUtra se prakRtibhAva se rahatA hai arthAt 'aka: savarNe dIrghaH' (6 / 1 / 98) se prApta dIrgharUpa (A) ekAdeza nahIM hotA hai| yahAM dUrAddhRte ca' (8 / 2 / 85) se kiyA gayA-pluta-kArya isa sUtra se prakRtibhAva karane meM pUrvatrAsiddham' (8 / 2 / 1) se asiddha nahIM hotA hai kyoMki yaha prakRtibhAva pluta ke hI Azrita hai| (2) yajJadatta3 idam / yahAM yajJadatta zabda pUrvavat pluta hai-yajJadatta3 / yaha ac-varNa (i) pare hone para isa sUtra se prakRtibhAva se rahatA hai arthAt 'AdguNaH' (6 / 1 / 85) se prApta guNarUpa (e) ekAdeza nahIM hotA hai| (3) agnI iti / 'AnI' zabda kI 'IdUdedvivacanaM pragRhyam (1 / 1 / 11) se pragRhya saMjJA hai| ata: yaha ac-varNa (i) pare hone para isa sUtra se prakRtibhAva se rahatA hai arthAt 'aka: savarNe dIrghaH' (6 / 1 / 98) se prApta dIrgharUpa (I) ekAdeza nahIM hotA hai| (4) vAyU iti / yahAM vAyU' zabda kI pUrvavat pragRhya saMjJA hai| ata: yaha ac-varNa (i) pare hone para isa sUtra se prakRtibhAva se rahatA hai arthAt 'iko yaNaci' (6 / 1 / 75) se prApta ik (u) ke sthAna meM yaN (v) Adeza nahIM hotA hai| (5) khaTve iti| yahAM khaTve' zabda kI pUrvavat pragRhya saMjJA hai| ata: yaha ac-varNa (i) pare hone para prakRtibhAva se rahatA hai arthAt 'eco'yavAyAva:' (6 / 1 / 76) se prApta ay-Adeza nahIM hotA hai| aise hI-mAle iti / prakRtibhAvaH (54) ADo'nunAsikazchandasi / 125 / pa0vi0-AGa: 6 / 1 anunAsika: 1 / 1 chandasi 7 / 1 / anu0-saMhitAyAm, chandasi, prakRtyA, aci iti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAm aci AGo'nunAsika: prkRtyaa| artha:-saMhitAyAM chandasi ca viSaye'ci parata AGo'nunAsikAdezo bhavati, sa ca prakRtyA bhvti| udA0-abhra A~ apa: (R0 5 / 4 / 8 / 1) / gabhIra A~ ugraputre jighAMsata: (R0 8 / 67 / 11) / AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM aura (chandasi) vedaviSaya meM (aci) ac-varNa pare hone para (AGa:) AG zabda ko (anunAsika:) anunAsika Adeza hotA hai aura vaha (prakRtyA) prakRtibhAva se rahatA hai| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH udA0-abhra A~ apa: (R0 5 / 4 / 8 / 1) / gabhIra A~ umaputre jighAMsata: (R0 8 / 67 / 11) / siddhi-(1) A~ apa: / yahAM chandaviSaya meM 'AG' zabda ko isa sUtra se anunAsika Adeza hotA hai aura vaha prakRtibhAva se rahatA hai arthAt 'aka: savarNe dIrghaH' (6 / 1 / 98). se prApta dIrgharUpa (A) ekAdeza nahIM hotA hai| (2) A~ ugrputre| yahAM chandaviSaya meM 'AG' zabda ko isa sUtra se anunAsika Adeza hotA hai aura vaha prakRtibhAva se rahatA hai arthAt 'AdguNaH' (6 / 1 / 85) se prApta guNarUpa (o) ekAdeza nahIM hotA hai| prakRtibhAvaH (55) iko'savaNe zAkalyasya hrasvazca / 126 / pa0vi0-ika: 1 / 3 (6 // 1) asavarNe 71 zAkalyasya 61 hrasva: 11 ca avyypdm| sa0-na savarNa:-asavarNaH, tasmin-asavarNe (nnyttpurussH)| anu0-saMhitAyAm, prakRtyA, aci iti caanuvrtte| anvayaH-saMhitAyAm asavarNe'ci ika: prakRtyA zAkalyasya, ikazca hrsv:| artha:-saMhitAyAM viSaye'savarNe'ci parata ika: prakRtyA bhavanti, zAkalyasyAcAryasya matena, ikazca hrasvo bhvti| udA0-dadhi atra, dadhyatra / madhu atra, madhvatra / kumAri atra, kumAryatra, kizori atra, kishorytr| AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (asavarNe) asavarNa (aci) ac-varNa pare hone para (ika:) ik-varNa (prakRtyA) prakRtibhAva se rahate haiM (zAkalyasya) zAkalya AcArya ke mata meM (ca) aura usa (ika:) ik ke sthAna meM (hrasva:) hrasva Adeza hotA hai| udA0-dadhi atra (zAkalya) dadhyatra / (pANini) dahI yahAM hai| madhu atra (zAkalya) madhvatra / (pANini) madhu yahAM hai| kumArI atra (zAkalya) kumaarytr| (pANini) kumArI yahAM hai| kizori atra (zAkalya) kizoryatra / (pANini) kizorI yahAM hai| siddhi-(1) dadhi atr| dadhi+atra / dadhi atr| yahAM dadhi' zabda kA ik-varNa (i) asavarNa ac-varNa (a) pare hone para isa sUtra se zAkalya AcArya ke mata meM prakRtibhAva se rahatA hai aura use parjanyavat hrasva hotA hai| aise hI-kumAri atra / kizori atra / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam (2) dadhyatra / dadhi + atra / dadhyatra / yahAM 'dadhi' zabda ke ik-varNa (i) ko asavarNa ac-varNa (a) pare hone para isa sUtra se pANinimuni ke mata meM 'iko yaNaci' (6 | 1/75) se yaN (y) Adeza hotA hai| aise hI - kumAryatra, kizoryatra / madhu atra, madhvatra ko bhI aise hI samajheM / prakRtibhAvaH (56) RtyakaH / 127 / pa0vi0 - Rti 7 / 1 aka: 1 / 3 (6 / 1) / anu0 - saMhitAyAm, prakRtyA, zAkalyasya hrasvaH, ca iti cAnuvartate / anvayaH - saMhitAyAm Rti akaH prakRtyA, zAkalyasya, hrasvazca / artha:-saMhitAyAM viSaye RkAre parato'kaH prakRtyA bhavanti, zAkalyasyAcAryasya matena, akazca hrasvo bhavati / 1 udA0-khaTva Rzya:, khaTvarzyaH / mAla Rzya:, mAlartha: / hotR Rzya:, hotRRzyaH / AryabhASAH artha - ( saMhitAyAm ) sandhi- viSaya meM (Rti) R varNa pare hone para (aka:) ak-varNa (prakRtyA) prakRtibhAva se rahate haiM (zAkalyasya) zAkalya AcArya ke mata meM (ca) aura usa (aka:) ak-varNa ke sthAna meM ( hrasva:) hrasva Adeza hotA hai| udA0-khaTva Rzya: (zA0 ) khaTvarzya: (pA0 ) / mAla Rzya: ( zA0 ) mAlartha: ( pA0 ) / hotR Rzya: ( zA0 ) hotRzya: ( pA0 ) / Rzya: = sapheda pairoMvAlA bArahasiMghA / siddhi - (1) khaTva Rzya: / khaTvA + RzyaH / khaTva RzyaH / yahAM 'khaTvA' zabda kA ak-varNa (A) R-varNa pare hone para isa sUtra se zAkalya AcArya ke mata meM prakRtibhAva se rahatA hai aura use hrasva Adeza (a) hotA hai| aise hI - - mAlA + Rzya: = mAla Rzya: / hotR+Rzya: hotR RzyaH / (2) khaTvarzya: / khaTvA + RzyaH / khaTv ar - zyaH / khaTvarzyaH / yahAM khaTvA zabda ke A-varNa se uttara R varNa pare hone para pANini muni ke mata meM 'AdguNa:' ( 6 11185 ) se pUrva para ke sthAna meM guNarUpa ( a ) ekAdeza hotA hai aura use 'uraN raparaH ' (111150) se raparatva (ar ) hotA hai| aise mAlA+Rzya: = mAlarzyaH / (3) hotRzya: / yahAM pANini muni ke mata meM 'akaH savarNe dIrghaH' (6 / 1 / 98) se pUrva-para ke sthAna meM dIrgharUpa (RR) ekAdeza hotA hai| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH 133 apluvadbhAvaH (57) aplutavadupasthite / 128 / pa0vi0-aplutavat avyayapadam, upasthite 71 / sa0-na pluta:-apluta:, aplutena tulyaM vartate iti aplutavat (nnyttpurussH)| tena tulyaM kriyA cedvatiH' (5 / 1 / 115) iti vati: pratyayaH / upasthitaM nAmAnArSa: avaidika itikaraNa: / yena samudAyAdavacchidya padaM svarUpe upasthApyate tad upsthitm| anu0-saMhitAyAm itynuvrtte| anvaya:-saMhitAyAm upasthite'plutavat / artha:-saMhitAyAM viSaye upasthite-anArSe (avaidike) iti-zabde parata: pluto'plutavad bhvti| udA0-suzloka3 iti suzloketi / sumaGgala 3 iti sumaGgaleti / AryabhASA: artha- (saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (upasthite) anArSa-avaidika iti-zabda pare hone para pluta-varNa (aplutavat) apluta-varNa ke tulya hotA hai| udA0-suzloka3 iti suzloketi / suzloka3 yaha shbd| sumaGgala3 iti=sumaGgaleti / sumaGgala3 yaha zabda (usane khaa)| siddhi-suzloketi / suzloka3+iti / suzloka+iti / suzlok+e+ti / sushloketi| yahAM 'suzloka3' kA pluta a-varNa (a3) upasthita anArSa iti zabda pare hone para isa sUtra se aplutavat apluta-varNa ke tulya (a) ho jAtA hai| isase plutapragRhyA acinityam' (6 / 1 / 122) se prakRtibhAva nahIM hotA hai, apitu 'AdguNaH' (6 / 1 / 85) se pUrva-para ke sthAna meM guNarUpa (e) ekAdeza hotA hai| aise hI-sumaGgala3 iti=sumnggleti| aplutavadbhAvaH (58) I3 cAkravarmaNasya / 126 / pa0vi0-I3 1 / 1 (su-luk) cAkravarmaNasya 6 / 1 / anu0-saMhitAyAm, aci, aplutavad iti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAm aci I3 aplutavat, cAkravarmaNasya / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-saMhitAyAM viSaye'ci parataH pluta I3 - varNo'plutavad bhavati, cAkravarmaNasyAcAryasya matena / udA0 - astu hI 3tyabrUtAm astu hi3 ityabrUtAm / cinuhI3dam, cinu hi3 idam / AryabhASAH artha- (saMhitAyAm ) sandhi - viSaya meM (aci) ac-varNa pare hone para (I3) pluta I3 varNa (aplutavat) apluta ke tulya hotA hai, (cAkravarmaNasya) cAkravarmaNa AcArya ke mata meM | udA0 0 - astu hItyabrUtAm ( cA0 ) astu hi3 ityabrUtAm (paa0)| acchA ! una donoM ne 'hi' aisA khaa| cinuhI3dam (cA0 ) cinu hi3 idam (pA0 ) / tU ise cuna / siddhi - (1) hI 3ti / hi+iti / hI3ti / yahAM 'hi' zabda kA I3 varNa isa sUtra se cAkravarmaNa AcArya ke mata meM aplutavat hotA hai / aplutavat hone se 'plutapragRhyA aci nityam' (6 / 1 / 122 ) se prakRtibhAva nahIM hotA hai apitu 'akaH savarNe dIrghaH' (6 / 1198 ) se pUrva - para ke sthAna meM dIrgharUpa (I3) ekAdeza hotA hai| aise hI - cinuhI 3dam / (2) hi3iti| yahAM hi3 zabda i3 varNa pANini muni ke mata meM aplutavat nahIM hotA hai apitu plutavat hI rahakara plutapragRhyA aci nityam' (6 / 1 / 122) se prakRtibhAva se rahatA hai| yahAM cAkravarmaNa kA grahaNa vikalpa ke liye kiyA gayA hai| yaha sUtra upasthita = anArSa iti tathA anupasthita=ArSa (vaidika) 'iti' zabda pare hone para bhI vikalpa vidhAna karatA hai, ata: yaha ubhayatra - vibhASA hai| ut-AdezaH (59) diva ut / 130 | pa0vi0-divaH 6 |1 ut 1 / 1 / anu0 - saMhitAyAm ityanuvartate / 'eGa: padAntAdati' (6 / 1 / 106 ) ityasmAd iti maNDUkotplutyA'nuvartate, taccArthavazAt padAntAt SaSThyAM vipariNamyate / anvayaH -saMhitAyAM divaH padAntasya ut / artha :- saMhitAyAM viSaye divaH padAntasya ut= ukArAdezo bhavati / udA0-divi kAmo yasya sa: dyukAma, ghumAn / vimalaghu dinam / dyubhyaam| dyubhiH| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH 135. AryabhASAH artha- (saMhitAyAm ) sandhi- viSaya meM (divaH) div ke (padAntasya) padAnta vakAra ko (ut) ukAra Adeza hotA hai| udA0-divi kAmo yasya sa: - dyukAma: / div= (dyau: ) svarga meM kAma = icchA jisakI vh-dyukaam| dyumAn / dyulokvaalaa| vimalaghu dinam / vimala dyulokavAlA din| dyubhyAm / do dhulokoM ke dvArA / dyubhi: / saba dyulokoM ke dvArA / siddhi - (1) dyukAma: / div+Gi+kAma+su / div+kaam| di u+kaam| dyukAma+su / dhukAmaH / yahAM div aura kAma zabdoM kA 'anekamanyapadArthe' (2/2/24) se bahuvrIhi samAsa hai| ''div' zabda meM antavartinI vibhakti (Gi) kA 'supo dhAtuprAtipadikayo:' (214/71) su luk ho jAtA hai, 'suptiGantaM padam (1 / 4 / 14 ) se usakI padasaMjJA mAnakara isa sUtra se 'div' ko ukAra Adeza aura vaha 'alo'ntyasya' (111141 ) se antya vakAra ke sthAna meM hotA hai| (2) dyumAn / div+matup / div+mat / di u+mt| dyumat+su / dyu ma num t+su / dyu'man t+su / dyumAnt+su / dyumAnt+0 / dyumAn / dyumAn / yahAM 'div' zabda se 'tadasyAstyasminniti matup' (5 12194 ) se 'matup' pratyaya hai / 'svAdiSvasarvanAmasthAne (1 / 4 / 17 ) se div kI padasaMjJA hokara isa sUtra se div' ke vakAra ko ukAra Adeza hotA hai / tatpazcAt 'iko yaNaci' (6 /1/75) se yaN Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (3) vimaladyu / vimalA dyau: ( AkAzam) yasya tad vimaladyu dinam / vimala+div+su / vimaladiv+0 / vimaladi u / vimalady u / vimaladyu+su / vimldyu+0| vimaladyu / yahAM 'vimaladiv' zabda se 'su' pratyaya, svamornapuMsakAt' (7 11 123) se 'su' kA luk hokara isa sUtra se vakAra ko ukAra Adeza hotA hai / tatpazcAt 'iko yaNaciM (6/1/75) se yaN (y) Adeza hotA hai| (4) dyubhyAm / div+bhyAm / diM u+bhyAm / d y u+bhyaam| dyubhyAm / yahAM div' zabda se 'bhyAm ' pratyaya hai / 'svAdiSvasarvanAmasthAne (1 / 4 / 17) se 'div' zabda kI padasaMjJA hokara isa sUtra se vakAra ko ukAra Adeza hotA hai| tatpazcAt pUrvavat yaN (y) Adeza hotA hai| aise hI 'bhis' pratyaya karane para - dhubhi: / su-lopa: | (60) etattadoH sulopo koranaJsamAse hali | 131 | pa0vi0 - etat-tado: 6 / 2 su-lopaH 1 / 1 ako: 6 / 2 anaJsamAse 7 / 1 hali 7 / 1 / 1 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam . sa0-etacca tacca tau-etattadau, tayoH-etattadoH (itaretarayogadvandvaH) / sorlopa: sulopa: (SaSThItatpuruSaH) / na vidyate ko yayostau-akau, tayo:-ako: (bhuvriihiH)| naJaH samAsa iti nasamAsaH, na naJsamAsa iti anaJsamAsaH, tasmin-anasamAse (sssstthiittpurussgrbhitnnyttpurussH)| anu0-saMhitAyAm itynuvrtte| anvayaH-saMhitAyAM hali anasamAse'koretattado: sulopH| artha:-saMhitAyAM viSaye hali parato'naGsamAse vartamAnayo: kakArarahitayoretattado: zabdayo: su-lopo bhavati / udA0-(etat) eSa dadAti, eSa bhungkte| (tat) sa dadAti, sa bhungkte| AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (hali) hal-varNa pare hone para (anasamAse) nasamAsa se bhinna (ako:) akac pratyaya se rahita (etattado:) etat aura tat zabdoM se sambandhita (sulopa:) su' pratyaya kA lopa hotA hai| udA0-(etat) eSa dadAti / yaha detA hai| eSa bhungkte| yaha khAtA-pItA hai| (tat) sa dadAti / vaha detA hai| sa bhuGkte / vaha khAtA-pItA hai| siddhi-eSa dadAti / ett+su| eta a+s| eSa+s / eSas+dadAti / esso+ddaati| eSa ddaati| yahAM prathama etat' zabda se 'su' pratyaya hai| 'tyadAdInAma:' (7 / 2 / 102) se etat' ke takAra ko akAra Adeza aura use 'ato guNe (6 / 1495) se pUrvarUpa ekAdeza hotA hai| tado: sa: sAvanantyayoH' (7 / 2 / 106) se etat' ke anantya takAra ko sakAra Adeza aura 'AdezapratyayayoH' (8 / 3 / 59) se use Satva hotA hai| eSas+dadAti' aisI sthiti meM hal-varNa (da) pare hone para isa sUtra se 'su' kA lopa hotA hai| aise hI-eSa bhungkte| aise hI tat' zabda se-sa dadAti, sa bhungkte| bahulaM su-lopaH (61) syazchandasi bhulm|132| pa0vi0-sya: 1 / 1 (SaSThyarthe) chandasi 7 / 1 bahulam 1 / 1 / anu0-saMhitAyAm, sulopa:, hali iti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAM chandasi hali syo bahulaM sulopaH / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH 137 artha:-saMhitAyAM chandasi ca viSaye hali parata: 'sya:' ityetasya bahulaM sulopo bhvti| udA0-uta sya vAjI kSipaNiM turaNyati grIvAyAM baddho api kakSa sini (R0 4 / 4014) / eSa sya pavata indra somaH (R0 9 / 97 / 46) / bahulavacanAnna ca bhavati-yatra syo nipatet / __ AryabhASA: artha- (saMhitAyAm) sandhi-viSaya aura (chandasi) vedaviSaya meM (hali) hal-varNa pare hone para (sya:) sya:' isa zabda kA (bahulam) prAyaza: (sulopa:) 'su' pratyaya kA lopa hotA hai| udA0-udAharaNa saMskRta-bhAga meM dekha leveN| siddhi-(1) sya vAjI / tyat+su / tya a+s / tya+s / sys+vaajii| sy0+vaajii| sya vaajii| yahAM tyat' zabda se 'sa' pratyaya hai| tyadAdInAma:' (7 / 2 / 102) se tyata' ke takAra ko akAra Adeza aura use 'ato guNe (6 / 1 / 95) se pUrva-para ke sthAna meM pUrvarUpa (a) ekAdeza hotA hai| tado: sa: sAvanantyayoH' (7/2 / 106) se tyat' ke anatya takAra ko sakAra Adeza hotA hai| 'syas+vAjI' isa sthiti meM isa sUtra se hala varNa pare hone para su' pratyaya kA lopa hotA hai| aise hI-sya pvte| (2) syo nipatet / syas+nipatet' aisI sthiti meM isa sUtra se bahula-vacana se 'su' pratyaya kA lopa nahIM hotA hai| ata: sasajuSo ruH' (8 / 2 / 66) se sakAra ko rutva, hazi ca' (6 / 1 / 111) se repha ko utva aura 'AdguNaH' (6 / 1 / 85) se pUrva-para ke sthAna meM guNarUpa (o) ekAdeza hotA hai| su-lopaH (pAdapUrtiH) (62) so'ci lope cet pAdapUraNam / 133 / pa0vi0-sa: 11 (SaSThyarthe) aci 71 lope 71 cet avyayapadam, pAdapUraNam 1 / 1 / sa0-pAdasya pUraNam-pAdapUraNam (sssstthiittpuruss:)| anu0-saMhitAyAm, sulopa:, chandasi iti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAM chandasi aci sa: sulopa:, lope cet pAdapUraNam / artha:-saMhitAyAM chandasi ca viSaye'ci parata: 'sa:' ityetasya sulopo bhavati, lope sati cet pAda: puuryte| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0 - sedurAjA kSayati carSaNInAm (R0 1 / 32 / 15 ) / sauSadhIranurudhyase (R0 8 / 43 / 3) / atra pAdagrahaNena zlokapAdasyApi grahaNaM kecidicchanti / tenedamapi siddhaM bhavati 138 saiSa dAzarathI rAma: saiSa rAjA yudhiSThiraH / saiSa karNo mahAtyAgI saiSa bhImo mahAbalaH / / AryabhASAH artha - ( saMhitAyAm ) sandhi - viSaya aura (chandasi ) vedaviSaya meM (aci) ac-varNa pare hone para (saH) 'sa:' isa zabda ke ( sulopaH ) su' pratyaya kA lopa hotA hai| (lope) lopa hone para ( cet ) yadi vahAM (pAdapUraNam ) pAda = mantracaraNa kI pUrti hotI ho / udA0 - sedurAjA kSayati carSaNInAm (R0 1132 / 15 ) / sauSadhIranurudhyase (720 ( 18313) 1 yahAM kaI vaiyAkaraNa 'pAda' zabda ke grahaNa se zlokapAda kA bhI grahaNa mAnate haiN| usase yaha padya bhI siddha ho jAtA hai saiSa dAzarathI rAma: saiSa rAjA yudhiSThiraH / saiSa karNo mahAtyAgI saiSa bhImo mahAbalaH / / siddhi- (1) sed / tat+su / ta a+s / ta+s / sas+it / sa0+it / set / sed / yahAM 'tad' zabda se 'su' pratyaya hai| 'sas+it' iti sthiti meM it zabda kA ac-varNa (i) pare hone para 'sas' ke 'su' pratyaya kA isa sUtra se pAdapUrti meM lopa hotA hai| tatpazcAt 'AdguNa:' ( 6 11185 ) se pUrva - para ke sthAna meM guNarUpa (e) ekAdeza hotA hai| isa sandhi se mantra meM chanda kI pAdapUrti hotI hai| (2) sauSadhI: / sas + auSadhIH / sa0 + auSadhIH / yahAM isa sUtra se pAdapUrti meM 'su' pratyaya kA lopa hokara 'vRddhireciM' ( 6 / 1 / 86) se pUrva-para ke sthAna meM vRddhirUpa (au) ekAdeza hotA hai| isa sandhi se mantra meM gAyatrI chanda kI pAdapUrti hotI hai| saiSaH / sas+eSaH / sa0 + eSaH / saiSaH / yahAM 'sas' zabda ke 'su' pratyaya kA isa sUtra se zloka kI pAdapUrti meM kaI vaiyAkaraNa lopa mAnate haiN| tatpazcAt pUrva-para ke sthAna meM vRddhirUpa (ai) ekAdeza hotA hai| 'su' pratyaya ke lopa hone para ukta sandhi hone se anuSTup chanda kA aSTAkSarI pAda (caraNa) pUraNa ho jAtA hai| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH 136 suT-AgamaprakaraNam adhikAra: (63) suT kAt puurvH| 134 / pa0vi0-suTa 11 kAt 5 / 1 pUrva: 1 / 1 / anu0-saMhitAyAm itynuvrtte| anvaya:-saMhitAyAM kAt pUrva: sutt| artha:-saMhitAyAM viSaye ita uttaraM kAt pUrva: suDAgamo bhavatItyadhikAro'yam 'pAraskaraprabhRtIni ca saMjJAyAm' (6 / 1 / 151) iti yAvat / vakSyati-samparibhyAM karotau bhUSaNe (6 / 1 / 137) iti / sa~skartA, saMskartum, sNskrtvym| AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM isase Age (kAt) kakAra se (pUrva) pahale (suT) suT Agama hotA hai, yaha pAraskaraprabhRtIni ca (6 / 1 / 15) taka adhikAra hai| pANinimuni kaheMge-samparibhyAM karotI bhUSaNe' (6 / 1 / 137) / sNskrtaa| zuddha krnevaalaa| saMskartum / zuddha karane ke liye| saMskartavyam / zuddha karanA caahiye| siddhi-sa~skartA Adi padoM kI siddhi Age yathAsthAna likhI jaayegii| sUcanA-kAzikAkAra paM0 vAmana ne 'aDvyAya upasaMkhyAnam aura 'abhyAsavyavAye ca' ina do vartikoM kA sammizraNa karake 'aDabhyAsavyavAye'pi (6 / 1 / 136) inakI pANinIya sUtra rUpa meM vyAkhyA kI hai| sUTa (64) samparibhyAM karotau bhUSaNe / 135 / pa0vi0-sam-paribhyAm 5 / 2 karotau 7 / 1 bhUSaNe 7 / 1 / sa0-sam ca parizca tau samparI, tAbhyAm-samparibhyAm (itretryogdvndv:)| anu0-saMhitAyAm, suT, kAt, pUrva iti caanuvrtte| anvayaH-saMhitAyAM samparibhyAM bhUSaNe karotau kAt pUrva: suT / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-saMhitAyAM viSaye samparibhyAm uttarasmin bhUSaNe'rthe karotau parata: kAt pUrva: suDAgamo bhvti| udA0-(sam) sa~skartA, sa~skartum, sa~skartavyam / (pariH) pariSkartA, pariSkartum, prisskrtvym| AryabhASA: artha- (saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (samparibhyAm) sam aura pari se uttara (bhUSaNe) bhUSaNa artha meM (karotau) kR dhAtu ke pare hone para (kAt) ka-varNa se (pUrva:) pahale (suT) suT Agama hotA hai| __udA0-(sam) sa~skartA / bhUSita krnevaalaa| sa~skartum / bhUSita karane ke liye| sa~skartavyam / bhUSita karanA caahiye| (pari) prisskrtaa| bhUSita krnevaalaa| pariSkartum / bhUSita karane ke liye| pariSkartavyam / bhUSita karanA caahiye| siddhi-sa~skartA / sam+kR+tRc / sm+krtR+su| sm+krtaa| sm+sutt+krtaa| sa ru+s+krtaa| sa~ +s+krtaa| sa~ s+s+krtaa| sNsskrtaa| sNskrtaa| yahAM sam zabda se uttara bhUSaNArthaka kR' dhAtu ke pare hone para isa sUtra se ka-varNa se pUrva 'suTa' Agama hotA hai| 'sama: suTiM' (8 // 315) se sam' ke makAra ko rutva, kharavasAnayorvisarjanIya:' (8 / 3 / 15) se repha ko visarjanIya aura vA zari' (8 / 3 / 36) se vyavasthita-vibhASA mAnakara visarjanIya ko sakAra hI Adeza hotA hai| 'atrAnunAsika: pUrvasya tu vA' (8 / 3 / 2) se 's' se pUrvavartI a-varNa ko anunAsika tathA dvitIya pakSa meM 'anunAsikAt paro'nusvAraH' (8 / 3 / 4) se anusvAra bhI hotA hai| 'jharo jhari savarNe (8 / 4 / 64) se prathama sakAra kA lopa hotA hai| vAo-'ayogavAhAnAmaTsu' (pra0haravaraTa) isa bhASyavArtika se ayogavAha (a) kA aT meM upadeza hone se use hal mAnakara ukta sUtra se sakAra kA lopa ho jAtA hai aura ayogavAhoM (a~) ko acoM meM bhI parigaNita karake 'anaci ca' (8 / 4 / 46) se s' ko dvitva bhI hotA hai| isa prakAra isake nimnalikhita rUpa banate haiM (1) sa~skartA (sNskrtaa)| (2) sa~sskartA (sNsskrtaa)| (3) sa~ssskartA (sNsskrtaa)| aise hI kR' dhAtu se tumun aura tavyat pratyaya karane para-sa~skartum, sa~skartavyam / (2) pariSkartA / pri+krtaa| pri+sutt+krtaa| pari+s+kartA / pri+ss+krtaa| prisskrtaa| yahAM pari zabda se uttara bhUSaNArthaka kR' dhAtu ko isa sUtra se suT' Agama hotA hai| parinivibhya: seva0' (8 / 3170) se 'suTa' ke sakAra ko Satva hotA hai| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH 141 141 suT (65) samavAye c|136 / pa0vi0-samavAye 71 ca avyayapadam / anu0-saMhitAyAm, suT, kAt, pUrvaH, samparibhyAm, karotAviti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAM samparibhyAM samavAye ca karotau kAt pUrva: sutt| artha:-saMhitAyAM viSaye samparibhyAm uttarasmin samavAye ca karotau parata: kAt pUrva: suDAgamo bhavati / samavAya: samudAya ityarthaH / udA0-(sam) tatra na: sNskRtm| (pari:) tatra na: prisskRtm| smuditmityrthH| AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (samparibhyAm) sam aura pari zabdoM se uttara (samavAye) samudAya artha meM (ca) bhI (karotau) 'kR' dhAtu ke pare hone para (kAt) ka-varNa se (pUrva:) pahale (suT) suT Agama hotA hai| udA0-(sam) tatra na: sNskRtm| vahAM hamArA samudAya hai| (pari) tatra na pariSkRtam / vahAM hamArA samudAya hai| siddhi-sa~skRtam / sm+kR+kt| sm+sutt+kR+t| sm+s+kR+t| sas+s+ kR+tam / sNru+s+kR+t| sNs+s+kR+t| sa~skRta+su / sa~skRtam / yahAM sam' uttara samavAyArthaka 'kR' dhAtu se niSThA' (3 / 2 / 102) se bhUtakAla meM 'kta' pratyaya hai| isa sUtra se ka-varNa se pUrva suT' Agama hotA hai| zeSa kArya sa~skartA' ke samAna hai| (2) pariSkRtam / yahAM pari' zabda se uttara kR' dhAtu ko isa sUtra se ka-varNa se pUrva suT' Agama hotA hai| parinivibhya: seva0' (8 / 3 / 70) se 'suTa' ke sakAra ko Satva hotA hai| suT(66) upAt prtiytnvaikRtvaakyaadhyaahaaressu|137 / pa0vi0-upAt 5 / 1 pratiyatna-vaikRta-vAkyAdhyAhAreSu 7 / 3 / sa0-sato guNAntarAdhAnamA''dhikyAya, vRddhasya vA tAdavasthyAya samIhA-pratiyatna: / vikRtameva vaikRtam, 'prajJAdibhyazca' (5 / 4 / 38) iti Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam svArthe'N pratyaya: / gamyamAnArthasya vAkyasya svruupennopaadaanm-vaakyaadhyaahaarH| pratiyatnazca, vaikRtaM ca vAkyAdhyAhArazca te-pratiyatnavaikRtavAkyAhArA:, teSu-pratiyatnavaikRtavAkyAdhyAhAreSu (itretryogdvndv:)| anu0-saMhitAyAm, suTa, kAt, pUrvaH, karotAviti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAm upAt pratiyatnavaikRtavAkyAdhyAhAreSu karotau kAt pUrva: sutt| artha:-saMhitAyAM viSaye upAd uttarasmin pratiyatlavaikRtavAkyAdhyAhAreSvartheSu karotau parata: kAt pUrva: suDAgamo bhavati / ___udA0-(pratiyatna:) edho dakasyopaskurute / kANDaM guddsyopskurute| (vaikRtam) upaskRtaM bhuGkte, upaskRtaM gacchati / (vAkyAdhyAhAraH) upaskRtaM jalpati, upskRtmdhiite| AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhiviSaya meM (upAt) upa zabda se uttara (pratiyatnavaikRtavAkyAdhyAhAreSu) pratiyatna, vaikRta, vAkyAdhyAhAra arthoM meM vidyamAna (karotau) kR' dhAtu ke pare hone para (kAt) ka-varNa se (pUrva:) pahale (suT) suT Agama hotA hai| kisI padArtha meM Adhikya ke liye guNAntaroM kA AdhAna karanA athavA bar3he huye guNoM ko usI avasthA meM rakhane ke liye jo ceSTA karanA hai vaha pratiyatna' kahAtA hai| vikRta ko hI vaikRta kahate haiM, yahAM prajJAdibhyazca' (5 / 4 / 38) se svArtha meM aN pratyaya hai| pratIyamAna arthavAle vAkya kA svarUpa se kathana karanA-vAkyAdhyAhAra kahAtA hai| udA0-(pratiyatna) edho dakasyopaskurute / edha indhana jala ke guNoM ko badalatA hai| zItala se uSNa banAtA hai| kANDaM guDasyopaskurute / kANDa guDa ke guNoM ko badalatA hai| (vaikRta) upaskRtaM bhuGkte / bigAr3akara khAtA hai| upaskRtaM gcchti| bigAr3akara calatA hai| (vAkyAdhyAhAra) upaskRtaM jalpati / vAkya-adhyAhArapUrvaka jaise-taise bakatA hai| upskRtmdhiite| vAkya-adhyAhArapUrvaka jaise-taise par3hatA hai| siddhi-(1) upaskurute / up+kurute| up+sutt+kurute| up+s+kurute| upskurute| yahAM 'upa' upasarga se uttara pratiyatnArthaka kR' dhAtu pare hone para isa sUtra se ka-varNa se pUrva suT' Agama hotA hai| 'edho dakasyopaskurute' yahAM kRJaH pratiyatne (2 / 3 / 53) se SaSThIvibhakti aura gandhanAvakSepaNasevanasAhasikyapratiyatnaprakathanopayogeSu kRSaH' (113 32) se Atmanepada hotA hai| aise hI-kANDaM guDasyopaskurute / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTAdhyAyasya prathamaH pAda: 143 (2) upaskRtam / upa+kR+kta / upa+suTkR +t| up++kR+t| upaskRta su| upskRtm| yahAM upa-upasarga se uttara vaikRta aura vAkyAdhyAhAra artha meM vidyamAna kR' dhAtu pare hone para isa sUtra se ka-varNa se pUrva 'suTa' Agama hotA hai| suT (67) kiratau lvne| 138 / pa0vi0-kiratau 71 lavane 7 / 1 / / anu0-saMhitAyAm, suT, kAt, pUrvaH, upAd iti cAnuvartate / anvaya:-saMhitAyAm upAd lavane kiratau kAt pUrva: sutt| artha:-saMhitAyAM viSaye upAd uttarasmAd lavane'rthe kiratau parata: kAt pUrva: suDAgamo bhvti| udA0-upaskAraM madrakA lunanti / upaskAraM kAzmIrA lunanti / AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (upAt) upa-upasarga se uttara (lavane) kATane artha meM vidyamAna (kiratau) 'kR' dhAtu pare hone para (kAt) ka-varNa se (pUrva:) pahale (suT) suT Agama hotA hai| udA0-upaskAraM madrakA lunanti / madra janapada ke loga phaika-pheMkakara kATate haiM upaskAraM kAzmIrA lunanti / kAzmIra janapada ke loga phaika-phaikakara kATate haiM (lAvanI) karate haiN| siddhi-upaskAram / up+kR+nnmul| up+kR+am| upa+suT+kAra+am / up+s+kaa+am| upskaarm+su| upskaarm| yahAM upa-upasarga se uttara lavana artha meM vidyamAna 'kR vikSepe' (tu0pa0) dhAtu se kRtyalyuTo bahulam' (3 / 3 / 113) meM bahula-vacana se Namul pratyaya hai| isa sUtra se lavanArthaka 'kR' dhAtu ke ka-varNa se pUrva suT Agama hotA hai| aco Niti' 7 / 2 / 115) se 'kR' dhAtu ko vRddhi (kAr) hotI hai| suT (68) hiMsAyAM pratezca / 136 / pa0vi0-hiMsAyAm 7 / 1 prate: 5 / 1 ca avyayapadam / anu0-saMhitAyAm, suTa, kAt, pUrvaH, upAd, kiratAviti caanuvrtte| anvayaH-saMhitAyAM praterupAcca hiMsAyAM kiratau kAt pUrvaH suT / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 pANinIya-aSTAdhyAyI- pra -pravacanam artha:-saMhitAyAM viSaye praterupAcca uttarasmin hiMsAyAmarthe kiratI parata: kAt pUrvaH suDAgamo bhavati / udA0-(prati:) pratiskIrNaM haM te vRSala ! bhUyAt / (upa) upaskIrNaM haM te vRSala ! bhUyAt / he vRSala ! te hiMsAnubaddho vikSepo bhUyAdityarthaH / AryabhASAH artha-(saMhitAyAm ) sandhi - viSaya meM (prateH) prati aura ( upAt) upa-upasarga se (ca) bhI uttara (hiMsAyAm ) hiMsA artha meM vidyamAna (kiratau) kR dhAtu pare hone para (kAt) ka-varNa se (pUrva:) pahale (suT) suT Agama hotA hai| udA0- - (prati) pratiskIrNaM haM te vRSala ! bhUyAt / (upa) upaskIrNaM haM te vRSala ! bhUyAt / he vRSala = -nIca terA hiMsAyukta vikSepa (bikharAva ) ho| ham - kopa- dyotaka hai| siddhi-pratiskIrNam / prati + kR + kta / prati+suT +kR+t| prati + s + kir+ta / prati+s+kir+na / prati+s+kI+Na / pratiskIrNa+su / pratiskIrNam / yahAM prati-upasarga se uttara 'kR vikSepe' (tu0pa0) dhAtu se 'kta' pratyaya hai| isa sUtra se hiMsArthaka 'kR' dhAtu ke ka-varNa se pUrva suT Agama hotA hai| 'Rta iddhAtoH ' ( 7 111100 ) se ittva aura use 'uraN raparaH' (111150) se raparatva hokara 'radAbhyAM niSThAto0' (8/2/42 ) se niSThA - takAra ko natva aura 'raSAbhyAM no NaH samAnapade (8/4 11) se Natva hotA hai| aise hI upaskIrNam / suT - (66) apAccatuSpAcchakuniSvAlekhane | 140 | pa0vi0-apAt 5 / 1 catuSpAt - zakuniSu 7 / 3 Alekhane 7 / 1 / sa0-catvAraH pAdA yasya sa catuSpAt, te catuSpAdaH, catuSpAdazca zakunayazca te-catuSpAcchakunaya:, teSu catuSpAcchakuniSu (bahuvrIhigarbhita itaretarayogadvandvaH) / anu0-saMhitAyAm, suT, kAt pUrvaH, kiratAviti cAnuvartate / anvayaH-saMhitAyAm apAt catuSpAt - zakuniSvAlekhane kiratau kAt pUrvaH suT / artha:-saMhitAyAM viSaye apAd uttarasmin catuSpAt - zakuniviSayake Alekhane'rthe kiratau parata: kAt pUrvaH suDAgamo bhavati / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH udA0-(catuSpAt) apaskirate vRSabho hRssttH| apaskirate shvaa''shryaarthii| (zakuni:) apaskirate kukkuTo bhkssyaarthii| AryabhASA: artha- (saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (apAt) apa-upasarga se uttara (catuSpAt-zakuniSu) catuSpAt caupAye aura zakuni-pakSI (dopAye) viSayaka (Alekhane) khodanA artha meM vidyamAna (kiratau) 'kR' dhAtu pare hone para (kAt) ka-varNa se (pUrva:) pahale (suT) suT Agama hotA hai| udA0-(catuSpAt) apaskirate vRSabho hRSTaH / masta huA baila miTTI ko khodakara idhara-udhara phaikatA hai| apaskirate shvaashryaarthii| Azraya kA icchuka zvA=kuttA miTTI ko khodakara bAhara pheMkatA hai| (zakuni) apaskirate kukkuTo bhkssyaarthii| bhakSya-dAnA Adi bhakSyapadArtha kA icchuka kukkuTa murgA miTTI ko khodakara pIche pheMkatA hai| siddhi-apskirte| apa+kR+laT / ap+sutt+kR+t| ap+s+ki+sh+t| ap+s+ki+a+te| apskirte| yahAM apa-upasarga se uttara catuSpAd evaM zakuni-pakSIviSayaka Alekhana khodanA artha meM vidyamAna ka' dhAtu se laT' pratyaya hai| isa sUtra se ukta lekhanArthaka 'kR' dhAtu ke ka-varNa se pUrva suT Agama hotA hai| vA0-'kiraterharpajIvikAkulAyakaraNeSviti vaktavyam (1 / 3 / 21) se 'kR' dhAtu se Atmanepada hotA hai| tudAdibhya: zaH' (3 / 1 / 77) se 'za' vikaraNa pratyaya, Rta id dhAto:' (7 / 1 / 100) se dhAtu ko ittva aura uraNa raparaH' (1 / 1 / 50) se ise raparatva hotA hai| nipAtanam (suTa) (70) kustumburUNi jaatiH|141| pa0vi0-kustumburUNi 1 / 3 jAti: 1 / 1 / sa0-kutsitaM tumburu iti kustumburu, tAni-kustumburUNi (ttpurusssmaas:)| anu0-saMhitAyAm, suT iti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAM kustumburUNi suD jAti: / artha:-saMhitAyAM viSaye 'kustumburUNi' ityatra suDAgamo nipAtyate, jAtizcet tad bhvti| udA0-kustumburUNi nAma ossdhijaati:=dhaanykm| kutsitAni tumburUNi kustumburUNi / tumburUzabdenAtra tindukIphalAnyucyante, samAsena ca teSAM kutsA=nindA vidhiiyte| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (kustumburUNi) kustamburu' isa pada meM (suT) suT Agama nipAtita hai| udA0-kutsitAni tumburUNi-kustumburUNi / tendU nAmaka per3a ke nindita phl| siddhi-kustumburu / ku+tumburu / ku+suT+tumburu / ku+s+tumburu / kustumburu+su| kustumburu| yahAM ku' aura 'tumburu' zabdoM kA kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) se tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se tumburu' zabda ke ta-varNa se pUrva 'suT' Agama nipAtita hai| nipAtanam (suTa) (71) aparasparAH kriyaasaattye|142| pa0vi0-aparasparA: 13 kriyAsAtatye 7 / 1 / sa0-satatam=nirantaram, satatasya bhAvaH saattym| kriyAyA: sAtatyam iti kriyAsAtatyam, tsmin-kriyaasaattye| kriyAyA nairantaryamityartha: (sssstthiittpurussH)| anu0-saMhitAyAm, suT iti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAM kriyAsAtatye'parasparA: suT / artha:-saMhitAyAM viSaye kriyAsAtatye'rthe'parasparA ityatra suDAgamo nipaatyte| udA0-apare ca pare ca te aparasparA: / aparasparA: sArthA gcchnti| satatam-avicchedena gacchantItyarthaH / AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (kriyAsAtatye) kriyA kI nirantaratA artha meM (aparasparA:) 'aparasparA' isa pada meM (suT) suT Agama nipAtita hai| udA0-aparasparA: sArthA gcchnti| sArtha vyApArI-samUha isa mahApatha para nirantara jAte haiN| siddhi-aprspraa:| apr+js+pr+js| apr+pr| apr+sutt+pr| apr+s+pr| aparaspara+jas / aparasparAH / yahAM apara aura para zabdoM kA cArthe dvandvaH' (2 / 2 / 29) se dvandvasamAsa hai| isa sUtra se para' zabda ke pa-varNa se pUrva suT Agama nipAtita hai| 'alpAntaram' (2 / 2 / 34) se dvandvasamAsa meM 'para' zabda kA pUrvanipAta prApta hai kintu isI nipAtana se usakA paranipAta samajhanA caahiye| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTAdhyAyasya prathamaH pAdaH 147 147 nipAtanam (su) (72) goSpadaM sevitaasevitprmaannessu|143| pa0vi0-goSpadam 1 / 1 sevita-asevita-pramANeSu 7 / 3 / sa0-na sevitm-asevitm| sevitaM ca asevitaM ca pramANaM ca tAni-sevitAsevitapramANAni, teSu-sevitAsevitapramANeSu (ngrbhititretryogdvndv:)| anu0-saMhitAyAm, suT iti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAM sevitAsevitapramANeSu goSpadaM suT / artha:-saMhitAyAM viSaye sevitAsevitapramANeSvartheSu goSpadam ityatra suDAgamo nipaatyte| udA0-(sevitam) goSpado desh:| gAva: padyante yasmin deze sa gobhi: sevito dezo goSpada ityucyte| (asevitam) agoSpadAnyaraNyAni / (pramANam) goSpadamAtraM kSetram, goSpadapUraM vRSTo devaH / AryabhASA: artha- (saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (sevitAsevitapramANeSu) sevita, asevita aura pramANa arthoM meM (goSpadam) 'goSpadam' isa pada meM (suT) suT Agama nipAtita hai| udA0-(sevita) goSpado deza: / jisa deza meM gauveM ghUmatI haiM vaha gauoM ke dvArA sevita desh| (asevita) agosspdaanyrnnyaani| gauoM ke dvArA asevita deza arthAt ve mahAraNya jahAM gauoM kA jAnA atyanta asambhava hai| (pramANam) goSpadamAtraM kssetrm| gauoM ke pAMvoM kI lambAI pramANa khet| goSpadapUraM vRSTo devaH / gau ke khura-bhara pramANa kI indradeva ne varSA kii| siddhi-(1) goSpadam / go+Das+pada+su / go+suT+pada / go+s+pada / go+e+pd| gosspd+su| gosspdm| yahAM go aura pada zabdoM kA 'SaSThI (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se sevita, asevita aura pramANa arthoM meM suT Agama aura use Satva nipAtita hai| gAva: padyante yasmin deze sa:-goSpada: / yahAM puMsi saMjJAyAM gha: prAyeNa' (3 / 3 / 118) se adhikaraNa kAraka meM gha' pratyaya hai| (2) agoSpadam / yahAM asevita artha ke bala se goSpada' zabda meM naJtatpuruSa samAsa hai| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (3) goSpadamAtram / yahAM 'goSpada' zabda se 'pramANe dvayasajdanamAtraca:' (5 / 2 / 37) se pramANa artha meM mAtrac' pratyaya hai| (4) goSpadapUram / yahAM varSapramANa UlopazcAsyAnyatarasyAm (3 / 4 / 32) se pUri' dhAtu se varSa-pramANa artha meM Namul' pratyaya hai| nipAtanam (suTa) _ (73) ArapadaM prtisstthaayaam|144| pa0vi0-Aspadam 1 / 1 pratiSThAyAm 71 / anu0-saMhitAyAm, suT iti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAM pratiSThAyAm AspadaM sutt| artha:-saMhitAyAM viSaye pratiSThAyAmarthe 'Aspadam' ityatra suDAgamo nipAtyate / AtmayApanAya=prANadhAraNAya yat sthAnaM sA pratiSThA ityucyte| udA0-Aspadamanena lbdhm| AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (pratiSThAyAm) pratiSThA artha meM (Aspadam) 'Aspadam' isa pada meM (suT) suT Agama nipAtita hai| AtmayApana-jIvanayApana ke liye jo sthAna hai use pratiSThA' kahate haiN| udA0-Aspadamanena labdham / isane jIvana-yApana ke liye sthAna prApta kara liyA hai| siddhi-Aspadam / AD+pad+gha / aa+sutt+pd+a| aa+s+pd+a| aaspd+su| aaspdm| yahAM AG-upasargapUrvaka 'pada gatau' (di0A0) dhAtu se 'puMsi saMjJAyAM gha: prAyeNa' (3 / 3 / 118) se 'gha' pratyaya hai| isa sUtra se pratiSThA artha meM 'pada' zabda ke pa-varNa se pUrva suT Agama nipAtita hai| sUtrokta nipAtana se yaha napuMsakaliGga hotA hai| nipAtanam (su) __ (74) Azcaryamanitye / 145 / pa0vi0-Azcaryam 1 / 1 anitye 7 / 1 / sa0-na nityam anityam, tasmin-anitye (nnyttpurussH)| anu0-saMhitAyAm, suT iti caanuvrtte| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 SaSTAdhyAyasya prathamaH pAdaH anvaya:-saMhitAyAm anitye AzcaryaM suT / artha:-saMhitAyAm anitye'rthe 'Azcaryam' ityatra suDAgamo nipaatyte| anityatayA viSayabhUtayA'dbhutatvamatra lkssyte| udA0-AzcaryaM yadi sa bhuJjIta / AzcaryaM yadi so'dhIyIta / AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (anitye) adbhuta artha meM (Azcaryam) 'Azcaryam' isa pada meM (suT) suT Agama nipAtita hai| udA0-AzcaryaM yadi sa bhuJjIta / Azcarya hai yadi vaha rogI bhojana kre| AzcaryaM yadi so'dhIyIta / Azcarya hai yadi vaha baharA adhyayana kre| siddhi-Azcaryam / aang+cr+yt| aa+sutt+c+y| aa+s+c+y| aa+sh+c+y| aashcry+su| aashcrym| yahAM AG-upasarga pUrvaka cara gatau bhakSaNe ca' (bhvA0pa0) dhAtu se vA0- 'carerAGi cAgurauM' (3 / 1 / 100) se yat pratyaya hai| isa sUtra se anitya adbhuta artha meM 'car' dhAtu ke ca-varNa se pUrva suT' Agama nipAtita hai| sto: zcunA zcuH' (8 / 4 / 39) se sakAra ko zatva hotA hai| nipAtanam (suT) (75) varcaske'vaskaraH / 146 / pa0vi0-varcaske 7 / 1 avaskara: 11 / anu0-saMhitAyAm, suT iti cAnuvartate / anvaya:-saMhitAyAM varcaske'vaskara: suT / artha:-saMhitAyAM viSaye varcaske'rthe 'avaskaraH' ityatra suDAgamo nipaatyte| kutsitaM varSo varcaskam, annamalamityarthaH / udA0-avakIryate ityavaskaro'nnamalam, tatsambandhAd dezo'pi 'avaskaraH' ityucyte| AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (varcaske) anna-mala artha meM (avaskara:) 'avaskaraH' isa pada meM (suT) suT Agama nipAtita hai| udA0-avakIryate ityavaskaro'nnamalam / jo vAyu-bala se nIce kI ora pheMkA jAtA hai vaha 'avaskara' anna-mala (viSThA) hotA hai| usake sambandha se mala-sthAna ko bhI 'avaskara' kahate haiN| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-avaskaraH / ava+kR+ap / ava+suT+kR+a / ava+s+kar+a / avaskara + su / avaskaraH / yahAM ava-upasarga pUrvaka 'kR vikSepe' (tu0pa0) dhAtu se 'Rdorap' (313157) se karma meM 'ap' pratyaya hai| isa sUtra se varcaska = anna- mala artha meM 'kR' dhAtu ke ka-varNa se pUrva 'suT' Agama hotA hai / 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se 'kR' dhAtu ko guNa (a) aura use 'uraN rapara : ' (111150 ) se raparatva (ar ) hotA hai| 150 nipAtanam (suTa) - (76) apaskaro rathAGgam // 147 // pa0vi0 - apaskaraH 1 / 1 rathAGgam 1 / 1 / sa0-rathasya aGgam - rathAGgam (SaSThItatpuruSaH ) / anu0 - saMhitAyAm, suT iti cAnuvartate / anvayaH-saMhitAyAm apaskaraH suD rthaanggm| artha:-saMhitAyAM viSaye apaskara ityatra suDAgamo nipAtyate, rathAGga cet sa bhavati / udA0 - apaskaro rathAvayavaH (cakram ) / AryabhASAH artha - ( saMhitAyAm ) sandhi - viSaya meM ( apaskaraH ) 'apaskaraH ' isa pada meM (suT) suT Agama nipAtita hai ( rathAGgam ) yadi vaha ratha kA avayava ho / udA0 - apaskaro rathAvayavaH (pahiyA ) / siddhi da- apaskaraH / ap+kR+ap| ap+sutt+kR+a| ap+s+kr+a| apaskaraH / yahAM apa-upasargapUrvaka 'kR vikSepe' (tu0pa0) dhAtu se 'Rdorap' (313157) se karma-kAraka meM 'ap' pratyaya hai| isa sUtra se rathAGga artha meM 'kR' dhAtu ke ka-varNa se pUrva suT Agama hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / apakIryate ityapaskaro rathAGgam / jise AvazyakatA anusAra ratha se dUra haTAyA jAtA hai vaha apaskara (ratha kA cakra ) / nipAtanam (vA suTa ) - (77) viSkiraH zakunau vA // 148 // pa0vi0-viSkiraH 1 / 1 zakunau 7 / 9 vA avyayapadam / anu0-saMhitAyAm, suT iti cAnuvartate / anvayaH -saMhitAyAM zakunau viSkiro vA suT / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH artha:-saMhitAyAM viSaye zakunAvarthe viSkira ityatra vikalpena suDAgamo nipaatyte| udA0-viSkira: zakuniH / vikira: zakuniH / AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM (zakunau) pakSI artha meM (viSkiraH) 'viSkira:' isa pada meM (vA) vikalpa se (suT) suT Agama nipAtita hai| udA0-viSkira: zakuniH / viSkira pkssii| vikiraH zakuniH / vikir=pkssii| siddhi-(1) viSkiraH / vi+kR+k| vi+sutt+kR+a| vi+s+ki+a| vi+ss+ki+a| visskir+su| viSkiraH / yahAM vi-upasargapUrvaka kR vikSepe' (tu0pa0) dhAtu se 'gupadhajJAprIkira: ka:' (3 / 1 / 135) se 'ka' pratyaya hai| isa sUtra se zakuni artha meM 'kR' ke ka-varNa se pUrva suT Agama aura use Satva nipAtita hai| 'Rta iddhAto:' (7 / 1 / 100) se ittva aura use uraNa raparaH' (1 / 1 / 50) se raparatva (ir) hotA hai| vividhaM kirati=vikSipati nijapakSAn iti-viSkiraH zakuniH / (2) vikiraH / yahAM vikalpa pakSa meM suT' Agama nahIM hai| zeSa kArya pUrvavat hai| vizeSa: kAzikAvRtti meM 'viSkira: zakunirvikiro vA' yaha sUtrapATha hai| mahAbhASya meM viSkiraH zakunau vA' aisA sUtrapATha milatA hai| yahAM mahAbhASya kA zreSTha sUtrapATha svIkAra kiyA gayA hai| nipAtanam (su) (78) hrasvAccandrottarapade mntre|146 | pa0vi0-hrasvAt 5 / 1 candrottarapade 7 / 1 mantre 7 / 1 / sa0-candrazcAsau uttarapadaM ca candrottarapadam, tasmin-candrottarapade (krmdhaaryH)| anu0-saMhitAyAm, suT iti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAM mantre candrottarapade hrasvAt sutt| artha:-saMhitAyAM mantre ca viSaye candrazabde uttarapade hrasvAt para: suDAgamo nipaatyte| udA0-suzcandra {yuSmAn} (R0 5 / 6 / 5) / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya aura (mantre) mantra-viSaya meM (candrottarapade) candra zabda uttarapada pare hone para (hrasvAt) hrasva-varNa se pare (suT) suT Agama nipAtita hai| udA0-suzcandra (yuSmAn} (R0 5 / 6 / 5) / siddhi-(1) suzcandra: / su+candra / su+suT+candra / su+s+candra / su+sh+cndr| suzcandra+su / suzcandraH / yahAM mantra-viSaya meM isa sUtra se candra zabda uttarapada hone para 'su' zabda ke hrasva-varNa (u) se pare candra' ke ca-varNa se pUrva 'suTa' Agama nipAtita hai| 'sto: zcunA zcuH' (8 / 4 / 39) se sakAra ko zakAra Adeza hotA hai| su aura candra zabdoM kA 'kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) se prAditatpuruSa samAsa hai-suzcandraH / nipAtanam (suTa) (76) pratiSkazazca kazeH / 150 / pa0vi0-pratiSkaza: 11 ca avyayapadam, kaze: 6 / 1 / anu0-saMhitAyAm, suT iti cAnuvartate / anvaya:-saMhitAyAM pratikazazca kaze: suT / artha:-saMhitAyAM viSaye 'pratikaza:' ityatra ca kazerdhAto: suDAgamo nipaatyte| udAharaNam grAmamadya pravekSyAmi bhava me tvaM prtissksh:|| vArtApuruSaH, sahAya:, puroyAyI vA pratiSkaza:' itybhidhiiyte| AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya meM pratiSkazaH' isa pada meM (ca) bhI (kaze:) kaza dhAtu ko (suT) suT Agama nipAtita hai| udAharaNa grAmamadya pravekSyAmi bhava me tvaM pratiSkazaH / / Aja maiM grAma meM praveza karUMgA (jAUMgA) tU merA pratiSkaza vArtApuruSa (sahAya) ho| donoM vahAM taka bAtacIta karate huye cleNge| siddhi-pratiSkaza: / prati-kaz+ac / prti+sutt+ksh+a| prti+s+ksh+a| prti++ksh+a| pratiSkaza+su / prtisskshH| yahAM prati-upasargapUrvaka kaza gatizAsanayoH' (bhvA030) dhAtu se nandigrahipacAdibhyo lyuNinyaca:' (3 / 1 / 134) se pacAdi 'ac' pratyaya hai| isa sUtra se kaz' dhAtu ke ka-varNa se pUrva suT Agama aura use Satva bhI nipAtita hai| yahAM prati aura kaza zabdoM kA kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) se prAditatpuruSa samAsa hai| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nipAtanam (suT) SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH 153 (80) praskaNvaharizcandrAvRSI / 151 / pa0vi0- praskaNva - harizcandrau 1 / 2 RSI 1 / 2 / sa0-praskaNvazca harizcandrazca tau - praskaNvaharizcandra (itaretarayogadvandvaH) / RSizca RSizca tau RSI (ekazeSadvandvaH ) / anu0 - saMhitAyAm, suT iti cAnuvartate / anvayaH - saMhitAyAM praskaNvaharizcandrau suD RSI / artha:-saMhitAyAM viSaye 'praskaNvaharizcandrau' ityatra suDAgamo nipAtyate, RSI cet tau bhavataH / udA0-(praskaNvaH) pragataM kaNvam=pApaM yasmAt saH-praskaNva RssiH| (harizcandraH ) haririva candro yasya saH - harizcandra RSiH / 1 AryabhASAH artha- (saMhitAyAm ) sandhi - viSaya meM (praskaNvaharizcandrau ) praskaNva aura harizcandra ina padoM meM (suT) suT Agama nipAtita hai (RSI) yadi ve donoM RSi hoM udA0- (praskaNvaH) pragataM kaNvam = pApaM yasmAt saH - praskaNva RSiH / jisase pApAcaraNa calA gayA hai vaha 'praskaNva' RSi | ( harizcandraH ) haririva candro yas saH - harizcandra RSiH / hari=viSNu ke samAna candra hai pUjya jisakA vaha - harizcandra RSi / siddhi - (1) praskaNvaH / pra+kaNva / pra+suT+kaNva / pra+s+kaNva / praskaNva+su / praskaNvaH / yahAM pra aura kaNva zabdoM kA 'kugatiprAdayaH' (2/2/18) se prAditatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se RSi artha meM 'kaNva' zabda ke ka-varNa se pUrva suT Agama hotA hai| (2) harizcandraH / hari + candra / hari+suT+candra / hari + s + candra / hari + z + candra / harizcandra+su / harizcandraH / yahAM hari aura candra zabdoM kA 'anekamanyapadArthe' (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se RSi artha meM 'candra' zabda ke ca-varNa se pUrva suT Agama hotA hai / 'sto: zcunA zcuH' (8 | 4 | 39 ) se sakAra ko zakAra Adeza hotA hai| , nipAtanam (suT) - (81) maskaramaskariNau veNuparivrAjakayoH / 152 / pa0vi0-maskara-maskariNau 1 / 2 veNu - parivrAjakayoH 7 / 2 / sao - maskarazca maskarI ca tau-maskaramaskariNau ( itaretarayogadvandvaH) / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam 154 veNuzca parivrAjakazca tau-veNuparivrAjakau, tayo: - veNuparivrAjakayo: (itaretara yogadvandvaH) / anu0-saMhitAyAm, suT iti cAnuvartate / anvayaH -saMhitAyAM veNuparivrAjakayormaskaramaskariNau suT / artha:-saMhitAyAM viSaye veNuparivrAjakayorarthayoryathAsaMkhyaM 'maskaramaskariNau ' ityatra suDAgamo nipAtyate / 1 udA0-(maskaraH) maskaro veNuH / ( maskarI ) maskarI parivrAjakaH / "na vai maskaro'syAstIti maskarI parivrAjakaH / kiM tarhi ? mA kRta karmANi mA kRta karmANi, zAntirvaH zreyasItyAhA to maskarI parivrAjaka: " (mahAbhASyam 6 / 1 / 152) / AryabhASAH artha-(saMhitAyAm ) sandhi - viSaya meM (viNuparivrAjakayoH) veNu - daNDa aura parivrAjaka =saMnyAsI artha meM yathAsaMkhya ( maskaramaskariNau ) maskara aura maskarI padoM meM (suT) suT Agama nipAtita hai| udA0- - ( maskara) maskara veNu= daNDa / (maskarI) maskarI parivrAjaka (saMnyAsI) / "jisake pAsa maskara (daNDa ) hai vaha daNDadhArI puruSa maskarI saMnyAsI nahIM kahAtA hai apitu kAmyakarma mata karo, kAmya karma mata karo, tumhAre liye zAnti zreyasI = kalyANakAriNI ho aisA jo upadeza karatA hai, isaliye parivrAjaka ( saMnyAsI) 'maskarI' kahAtA hai (mahA0 6 / 1 / 152 ) / 'kAmyAnAM karmaNAM nyAsaM saMnyAsaM kavayo viduH (gItA) / siddhi - (1) maskara: / mAG +kR+ap / maa+sutt+kr+a| mA+s+kar+a / m+s+kr+a| maskara+su / maskaraH / yahAM mAG - pUrvaka 'kR' dhAtu se 'Rdora' (3 13157) se karaNa kAraka meM 'ap' pratyaya hai| isa sUtra se 'kR' dhAtu ke ka-varNa se pUrva suT Agama nipAtita hai / mAG ko nipAtana se hrasva (ma) hotA hai / mA kriyate = pratiSidhyate pApAcaraNaM yena saH - maskaro veNu: ( daNDa: ) / (2) maskarI | maadd+kR+ini| mA+suT+kR+in / ma+s+kar+in / maskarin+su / maskarI / yahAM mAG - pUrvaka 'kR' dhAtu se ini pratyaya aura mAG ko hrasvatva nipAtita hai / isa sUtra se 'kR' dhAtu ke ka-varNa se pUrva 'suT' Agama hotA hai| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nipAtanam (suTa) - SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH (82) kAstIrAjastunde nagare | 153 / 155 pa0vi0-kAstIra-ajastunde 1 / 2 nagare 7 / 1 / sao - kAstIraM ca ajastundaM ca te - kAstIrAjastunde ( itaretara - yogadvandvaH) / anu0 - saMhitAyAm, suT iti cAnuvartate / anvayaH - saMhitAyAM nagare kAstIrAjastunde suT / artha:-saMhitAyAM viSaye nagare'bhidheye 'kAstIrAjastunde' ityatra suDAgamo nipAtyate / udA0-(kAstIram) kAstIraM nAma nagaram / (ajastundam) ajastundaM nAma ngrm| AryabhASAH artha- ( saMhitAyAm ) sandhi - viSaya meM (nagare) nagara artha abhidheya meM (kAstIrAjastunde) kAstIra aura ajastunda ina padoM meM (suT ) suT Agame nipAtita hai| udA0- (kAstIra) kAstIra nAmaka nagara / ( ajastunda) ajastunda nAmaka nagara / siddhi - (1) kAstIram / AG+tIra / A+suT+tIra / A+s+tIra / kA+s+tIra / kAstIra + su / kAstIram / yahAM AG aura tIra zabdoM kA 'anekamanyapadArthe' (2/2/24) se bahuvrIhi samAsa hai / ISat tIramasya tat-kAstIram / AG ke sthAna meM 'kA' Adeza nipAtita hai| isa sUtra se nagara artha meM 'tIra' zabda ke ta-varNa se pUrva suT Agama hotA hai| (2) ajastundam / aja+tunda / aj+sutt+tund| aj+s+tund| ajastunda+su / ajastundam / yahAM aja aura tunda zabdoM kA 'anekamanyapadArthe' (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai-ajasyeva tundmsy-ajstundm| isa sUtra se nagara artha meM 'tunda' zabda ke ta-varNa se pUrva suT Agama hotA hai| nipAtanam (suT) (83) pAraskaraprabhRtIni ca saMjJAyAm / 154 / pa0vi0-pAraskara-prabhRtIni 1 / 3 ca avyayapadam saMjJAyAm 7 / 1 / sa0- pAraskaraH prabhRtiryeSAM tAni pAraskaraprabhRtIni ( bahuvrIhi: ) / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-saMhitAyAm, suT iti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAM saMjJAyAM pAraskaraprabhRtIni ca suT / artha:-saMhitAyAM saMjJAyAM ca viSaye 'pAraskaraprabhRtIni' ityatra ca suDAgamo nipaatyte| udA0-pAraskaro deza: / kAraskaro vRkSa: / rathasyA ndii| kiSku: prmaannm| kiSkindhA guhaa| pAraskaraprabhRtirAkRtigaNa: / avihitalakSaNa: suT pAraskaraprabhRtiSu draSTavyo yathA-prAyazcittam, prAyazcittiH / AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) sandhi-viSaya aura (saMjJAyAm) saMjJA-viSaya meM (pAraskaraprabhRtIni) pAraskara Adi padoM meM (ca) bhI (suT) suT Agama nipAtita hai| udA0-pAraskaro deza: / paarskr=desh| kAraskara vRkss| rathasyA ndii| kiSku-pramANa / kisskindhaa-guhaa| pAraskara Adi AkRtigaNa hai| sUtra se avihita jo suT Agama ho use pAraskara Adi meM samajhakara zabdasiddhi karanI caahiye| jaise-prAyazcitta aura prAyazcitti zabda meM suT Agama isI gaNa meM pATha mAnakara siddha kiyA jAtA hai| siddhi-(1) pAraskaraH / paar+kR+tt| paar+sutt+kR+a| paar+s+kr+a| paarskr+su| pAraskaraH / yahAM pAra zabda upapada hone para kR dhAtu se kaJo hetutAcchIlyAnulomyeSa (3 / 2 / 20) se 'Ta' pratyaya hai| isa sUtra se saMjJA viSaya meM 'ka' dhAtu ke ka-varNa se pUrva 'suT' Agama hotA hai| yahAM upapadamatiG (2 / 2 / 19) se upapada tatpuruSa samAsa hai| pAraM krotiiti-paarskrH| (2) kaarskrH| kaar+kR+tt| kaar+sutt+kR+a| kaar+s+kr+a| kaarskr+su| kaarskrH| yahAM kAra zabda upapada hone para 'kR' dhAtu se divAvibhA0' (3 / 2 / 21) se 'Ta' pratyaya hai| isa sUtra se saMjJA viSaya meM kR' dhAtu ke ka-varNa se pUrva suT Agama hotA hai| kAraM karoti-kAraskaro vRkSa: (uppdttpuruss)| (3) rthsyaa| rth+yaa+k| rth+sutt+yaa+a| rth+s+y+a| rathasya+TAp / rthsyaa+su| rthsyaa| yahAM ratha upapada hone para yA' dhAtu se 'Ato'nupasarge kaH' (2 / 2 / 3) se 'ka' pratyaya hai| isa sUtra se saMjJA-viSaya meM 'yA' dhAtu ke ya-varNa se pUrva suT Agama hotA hai| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH strItva-vivakSA meM 'ajAdyataSTAp' (4 / 1 / 4) se TAp pratyaya hai| rathaM yAtIti-rathasyA (uppdttpuruss)| (4) kiSkuH / kim+kR+ddu| kim+sutt+kR+u| kim+s++u| ki0+s++u| ki+ss+k+u| kissku+su| kisskuH| yahAM 'kim' zabda upapada hone para 'kR' dhAtu se auNAdika 'Du' pratyaya hai| isa sUtra se saMjJA-viSaya meM 'kR' dhAtu ke ka-varNa se pUrva 'suTa' Agama hotA hai| vA0-DityabhasyApi Terlopa:' (6 / 4 / 143) se 'kR' ke Ti-bhAga (R) kA lopa hotA hai| kim' ke makAra kA lopa aura sakAra ko Satva nipAtana se hotA hai| kiM karotIti kiSkuH (uppdttpuruss)| (5) kiSkindhA / kim+dh:+k| kim-kim+dhaa+a| kim+sutt+kim+dh+a| kisskindh+ttaa| kisskindhaa+su| kisskindhaa| ___ yahAM kim' zabda upapada hone para 'dhA' dhAtu se 'Ato'nupasarge kaH' (3 / 2 / 3) se 'ka' pratyaya hai| 'kim' zabda ko dvitva aura usake makAra kA lopa nipAtana se hotA hai| isa sUtra se saMjJA-viSaya meM kim' ke ka-varNa se pUrva suT Agama hotA hai aura nipAtana se Satva hotA hai| vizeSa: (1) kAzikAvRtti meM kAraskaro vRkSaH' isakI pANinIya sUtra mAnakara vyAkhyA kI hai| yaha pAraskaraprabhRtIni ca saMjJAyAm' isI sUtra se siddha hai| (2) pAraskara / yaha sindha kA pUrvI jilA thara-pArakara jAna par3atA hai| 'thara' registAnavAcI 'thala' kA sindhI rUpa hai| kaccha ke iriNa yA ranna pradeza ke uttara kA samasta bhUbhAga 'pArakara' deza thA (pANinikAlIna bhAratavarSa, pR0 66) / (3) rthsyaa| mahAbhArata ke Adiparva meM sarasvatI aura gaMDakI ke bIca kI sAta pAvana nadiyoM meM isakA nAma 'rathasthA' hai| rathasthA paMcAla deza kI rAmagaMgA nadI thI jo Uparale bhAga meM aba bhI rahuta' kahAtI hai (pANinikAlIna bhAratavarSa, pR0 54) / (4) kiSku / arthazAstra ke anusAra 32 aMgula yA do phuTa kA sAdhAraNa kiSku hotA thaa| ArAkaza evaM rAjabar3haI kA kiSka 42 aMgula yA sAr3he 31 iMca lambA mAnA jAtA thaa| kiSku hI yahAM kA purAnA gaja thA (pANinikAlIna bhAratavarSa, pR0 248) / (5) kiSkindhA / yaha gorakhapura ke pAsa kA prAcIna khukhudoM thA (pANinikAlIna bhAratavarSa, pR0 76) / / / iti saMhitA (sandhi) prakaraNam / / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam pUrva-svaraprakaraNam paribhASA (1) anudAttaM pdmekvrjm|155 / pa0vi0-anudAttam 1 / 1 padam 1 / 1 ekavarjam 1 / 1 / taddhitavRtti:-anudAttA asya sntiiti-anudaattm| 'arzaAdibhyo'c (5 / 2 / 127) iti matvarthIyo'c pratyayaH / sa0-eka varjayitveti-ekavarjam (upapadatatpuruSa:) 'dvitIyAyAM ca' (3 / 4 / 53) iti Namul prtyyH| anvaya:-ekavarjaM padam anudaattm| artha:-asmin svaraprakaraNe yatrA'nya: svara udAtta: svarito vA vidhIyate tatraikavarja padamanudAttaM bhavatItyetadupasthitaM draSTavyam / paribhASeyaM svaravidhAnArthA / yathA vakSyati 'dhAto:' (6 / 1 / 156) dhAtorantodAtto bhavati / atra dhAtorantyamacaM varjayitvA pariziSTamanudAttaM bhvti| udA0-gopAyati, dhuupaayti| AryabhASA: artha-isa svara-prakaraNa meM jahAM koI svara udAtta vA svarita vidhAna kiyA jAtA hai vahAM usa (ekavarjam) eka svara ko chor3akara zeSa (padam) pada (anudAttam) anudAtta svaravAlA hotA hai, yaha jAnanA caahiye| yaha svaravidhAyikA paribhASA hai| jaise pANini muni kaheMge-'dhAtoH' (6 / 1 / 156) arthAt dhAtu ko antodAtta svara hotA hai| yahAM dhAtu ke antima ac-varNa ko chor3akara zeSa pada isa paribhASA se anudAtta ho jAtA hai| udA0-gopAyati / vaha rakSA karatA hai| dhUpAyati / vaha tapAtA hai| siddhi-gopAyati / gup+aay| gop+aay| gopAya+laT / gopAya+tim / gopaay+shp+ti| gopaay+a+ti| gopaayti| yahAM 'gupU rakSaNe' (bhvA0pa0) dhAtu se 'gupUdhUpavicchipaNipanibhya Aya:' (3 / 1 / 28) se 'Aya' pratyaya hai| sanAdyantA dhAtavaH' (3 / 1 / 32) se gopAya' zabda kI dhAtu saMjJA hotI hai| 'dhAto:' (6 / 1 / 156) se dhAtu ke antima ac-varNa ko antodAtta hokara isa paribhASA sUtra se zeSa pada anudAtta hotA hai-gopAyati / udAttAdanudAttasya svarita:' (8 / 4 / 65) se udAtta se uttara anudAtta ko svarita ho jAtA hai-gopAyati / aise hI 'dhUpa santApe' (bhvA0pa0) dhAtu se-dhuupaayti| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antodAttaH SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH antodAttaprakaraNam 156 (2) karSAtvato ghaJo'nta udAttaH / 156 / pa0vi0 - karSa- Atvata: 6 / 1 ghaJa: 6 / 1 anta: 11 udAtta: 1 / 1 / sa0-Ad asminnastIti - AtvAn / karSazca AtvA~zca etayoH samAhAraH-karSAtvat, tasya karSAtvataH ( samAhAradvandvaH) / anvayaH - karSAtvato ghaJo'nta udAttaH / artha:- karSatidhAtorAkAravatazca dhAtorghaJantasyAnta udAtto bhavati / udA0-(karSatiH) karSa: / (AtvAn ) pAka:, tyAga:, rAgaH, dAya:, dhAya: / sUtrapAThe 'karSa:' iti vikRtanirdeza: kRSaternivRttyarthaH / taudAdikasya ghaJantasya kRSatidhAtorghaJantasya 'karSa:' iti 'gnityAdirnityam' (6 / 1 / 191) ityAdyudAtta eva bhavati / AryabhASAH arthaH- ( karSAtvataH ) karSati (bhvA0pa0) dhAtu aura AkAravAn dhAtu ke (ghaJaH ) ghaJpratyayAnta zabdoM kA (antaH) antima ac (udAttaH) udAtta hotA hai| udA0- - ( karSati) karSa: / hala claanaa| (AkAravAn ) pAkaH / pakAnA / tyAga: / chodd'naa| raa'gH| rNgnaa| dAya: / denA / dhAya: / dhAraNa-poSaNa krnaa| siddhi-(1) karSaH / kRS+ghaJ / karS +a / karSa+su / karSaH / yahAM 'kRSa vilekhane' (bhvA0pa0) dhAtu se 'bhAve' (313 118) se bhAva artha meM 'ghaJ' pratyaya hai| 'pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86 ) se kRS' dhAtu ko laghUpadhaguNa hotA hai| isa sUtra se ghaJanta karSa:' zabda kA antodAtta svara hotA hai / sUtrapATha meM 'karSa' yaha vikRta-nirdeza 'kRSa vilekhane' (tu0 u0 ) dhAtu ke grahaNa kI nivRtti ke liye kiyA hai| isase 'kRSa vilekhane' (bhvA0pa0) dhAtu kA hI grahaNa kiyA jAtA hai| taudAdika 'kRS' dhAtu kA ghaJanta 'karSa: ' zabda 'jnityAdirnityam' ( 6 / 1 / 191) se AdyudAtta hI hotA hai - karSaH / (2) pAkaH / pac+ghaJ / paac+a| pAk+a / paak+su| pAkaH / yahAM 'DupacaS pAke' (bhvA0 u0 ) dhAtu se pUrvavat 'ghaJ' pratyaya hai / 'ata upadhAyA: ' (7 / 2 / 116) se 'pac' dhAtu ko upadhAvRddhi hone se yaha AkAravAn dhAtu hotI hai ata: isa Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sUtra se isake ghananta zabda 'pAka:' ko antodAtta svara hotA hai| cajo: ku ghiNNyato:' (7 / 3 152) se cakAra ko kutva gakAra hotA hai| aise hI tyaja hAnau' (bhvA0pa0) dhAtu se-tyaagH| (3) rAga: / yahAM raja rAge' (bhvA030) dhAtu se pUrvavat ghaJ pratyaya, 'ghani ca bhAvakaraNayoH' (6 / 4 / 27) se anunAsika kA lopa aura 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se upadhAvRddhi hotI hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (4) dAya: / yahAM DudAi dAne (ju0u0) dhAtu se pUrvavat ghaJ' pratyaya aura 'Ato yuk ciNkRto.' (7 / 3 / 33) se yuk Agama hotA hai| aise hI DudhAJ dhAraNapoSaNayo:' (ju030) dhAtu se-dhaayH| antodAtta: (3) uJchAdInAM c|157| pa0vi0-uJcha-AdInAm 6 / 3 ca avyayapadam / sa0-uJcha AdiryeSAM te uJchAdaya:, teSAm-uJchAdInAm (bhuvriihiH)| anu0-anta:, udAtta iti cAnuvartate / anvaya:-uJchAdInAM ca anta udAtta: / artha:-uJchAdInAM zabdAnAM ca anta udAtto bhavati / udA0-uJcha:, mleccha:, jaJjaH, jalpa: ityAdikam / unych| mleccha / jnyj| jlp| jp| vyadha / vadha / yuga kAlavizeSe rathAdyupakaraNe c| garo dRssye'bntH| vegavedaveSTabandhAH krnne| stuyudruvshchndsi| pariSTat / sNyut| pridrut| vartani: stotre| zvabhre dara: / sAmbatApau bhAvagarhAyAm / uttamazazvattamau sarvatra / bhakSamanthabhogadehA: / ityuJchAdayaH / / AryabhASA: artha-(uJchAdInAm) uccha Adi zabdoM kA (ca) bhI (anta:) antima ac (udAtta:) udAtta hotA hai| udA0-uJcha:, mleccha:, jaJjaH, jalpa: ityaadi| siddhi-(1) ujchaH / yahAM uchi uJche' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat ghaJ pratyaya hai| isa sUtra se antodAtta svara hotA hai| 'anudAttaM padamekavarjam' (6 / 1 / 53) se zeSa anudAtta hotA hai| 'idito num dhAto:' (7 / 1 / 58) se num Agama aura use sto: zcunA zcuH' (8 / 4 / 39) se cutva akAra hotA hai| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTAdhyAyasya prathamaH pAdaH 161 (2) mlecchH| yahAM mleccha avyakte zabde' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat / (3) jaja: / yahAM jaji yuddhe' (bhvA0pa0) dhAtu se puurvvt| 'cajo: ku ghiNNyato:' (7 / 3 / 52) se prApta kutva isI nipAtana se nahIM hotA hai| (4) jalpaH / yahAM jalpa vyaktAyAM vAciM' (bhvA0pa0) dhAtu se vyadhajaporanupasarge (3 / 1 / 61) se 'ap' pratyaya hai| antodAtta: (4) anudAttasya ca ytrodaattlopH|158| pa0vi0-anudAttasya 6 / 1 ca avyayapadam, yatra avyayapadam (saptamyarthe) udAttalopa: 1 / 1 / sa0-udAttasya lopa:-udAttalopa: (SaSThItatpuruSaH) / anu0-anta: udAtta iti caanuvrtte| anvayaH-yatra-yasminnanudAtte udAttalopa:, tasyAnudAttasya caantodaatt:| artha:-yatra yasminnanudAtte parato'nudAttasya lopo bhavati, tasyAnudAttasya cAntodAtto bhvti| udaa0-kumaarii| pRthH| pRthaa| pthe| kumudvaan| naDvAn / vetsvaan| AryabhASA: artha-(yatra) jisa anudAtta ke pare hone para (udAttalopa:) udAtta kA lopa hotA hai (anudAttasya) usa anudAtta ko (ca) bhI (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| udA0-kumArI / avivaahitaa| pRthaH / mArgoM ko| pRthaa| mArga ke dvaaraa| pthe| mArga ke liye| kumudvAn / zveta kamalavAlA / naDvAn / srptvaalaa| vetasvAn / baiNtvaalaa| siddhi-(1) kumArI / kumaar+ddiip| kumaarii| kumaarii+su| kumaarii| yahAM kumAra zabda se 'vayasi prathame (4 / 1 / 20) se 'DIp' pratyaya hai| yaha 'anudAttau suppitauM' (3 / 1 / 4) se anudAtta hai| usa anudAtta ke pare hone para yasyeti ca (6 / 4 / 148) se kumAra' zabda ke udAtta akAra kA lopa hotA hai| isa sUtra se jisa anudAtta ke pare hone para udAtta kA lopa hotA hai usa anudAtta ko antodAtta hotA hai ata: DIp (I) pratyaya antodAtta ho jAtA hai| 'kumAra' zabda phiSo'ntodAttaH' (phiTa0 11) se antodAtta hai| Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) kumudvAn / kumuda ddmtum| kumud+mt| kumud+vt| kumudvt+su| kumudvaan| yahAM kumuda zabda se kumudanaDavetasebhyo Dmatu (4 / 2 / 86) se Dmatupa hai| yaha anudAttau suppitI (3 / 1 / 4) se anudAtta hai| vA0-DityabhasyApi Terlopa:' (6 / 4 / 143) se kumuda ke udAtta akAra kA lopa hotA hai| isa sUtra se anudAtta ke pare hone para udAtta kA lopa hone se anudAtta ko antodAtta svara hotA hai| kumuda' zabda pUrvavat antodAtta hai| aise hI-naDvAn, vetasvAn / vizeSa: kAzikAvRtti meM isa sUtra kA AdhudAttaparaka artha kiyA hai jo ki pANinimuni ke prakaraNa ke pratikUla hai| guruvara paM0 vizvapriya zAstrI ke ziSya paM0 vedavrata zAstrI kI hastalikhita vRtti meM antodAttaparaka artha hai| antodAttaH (5) dhaatoH|156| vi0-dhAto: 6 / 1 / anu0-anta:, udAtta iti cAnuvartate / anvaya:-dhAtoranta udAttaH / artha:-dhAtoranta udAtto bhvti| udaa0-pcti| ptthti| UrNoti / gopAyati / yAti / AryabhASA: artha-(dhAtoH) dhAtu kA (anta:) antima ac (udAtta:) udAtta hotA hai| udA0-parcati / vaha pakAtA hai| paThati / vaha par3hatA hai| UrNoti / vaha AcchAdita karatA hai| gopAyati / vaha rakSA karatA hai| yaati| vaha jAtA hai| siddhi-(1) pacati / pac+laT / pac+tim / pc+shp+ti| pc+a+ti| pacati / yahAM DupacaS pAke' (bhvA0u0) dhAtu se laT pratyaya hai| isa sUtra se 'pac' dhAtu ko antodAtta hotA hai| 'zapa' aura 'tip' pratyaya pit hone se 'antodAtau sapapitau (3 / 1 / 4) se anudAtta haiN| udAttAdanudAttasya svarita:' (8 / 4 / 65) se 'zap' kA anudAtta akAra svarita hotA hai| svaritAt saMhitAyAmanudAttAnAm (1 / 3 / 39) se 'tip' ke anudAtta ikAra ko ekazruti svara hotA hai| (2) paTheti / 'paTha vyaktAyAM vAci' (bhvA0pa0) se pUrvavat / (3) UrNoti / yahAM Urjuna AcchAdane (adAu0) dhAtu se laT' prtyy| 'adiprabhRtibhyaH zapa:' (2 / 4 / 72) se 'zapa' kA luka hotA hai| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 SaSTAdhyAyasya prathamaH pAdaH / (4) gopAyati / yahAM 'gupU rakSaNe' (bhvA0pa0) dhAtu se gupUdhUpa0' (3 / 1 / 28) se svArtha meM 'Aya' pratyaya hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (5) yaati| yahAM yA prApaNe (adA0pa0) dhAtu se laT' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| antodAttaH (6) citH|160| vi0-cita: 6 / 1 / sa0-ca id yasya sa cit, tasya-cita: (bhuvriihi:)| anu0-anta:, udAtta iti caanuvrtte| anvaya:-cito'nta udaattH| artha:-cita:=pratyayAntasya zabdasyAnta udAtto bhavati / udaa0-bhgurm| bhaasurm| meduram / kuNDinA: / AryabhASA: artha- (cita:) cit-pratyayAnta zabda kA (antaH) antima ac (udAtta:) udAtta hotA hai| udA0-bhaguram / ttuuttnevaalaa| bhaasurm| cmknevaalaa| meduram / snehavAlA (ciknnaa)| kuNDinA: / kuNDinI RSikA ke bahuta pautr| siddhi-(1) bhaguram / bhaJj+ghurac / bhnyj+ur| bhagu+su / bhaguram / yahAM 'bhaJjo Amardane' (rudhA0pa0) dhAtu se 'bhaJjabhAsamido ghurac' (3 / 2 / 161) se 'ghurac' pratyaya hai| isake cit hone se isa sUtra se ise antodAtta hotA hai| anudAttaM padamekavarjam' (6 / 1 / 153) se zeSa pada anudAtta hotA hai| 'cajo: ku ghiNNyato:' (7 / 3 / 52) se jakAra ko kutva gakAra hotA hai| (2) bhAsuram / 'bhAsU dIptau' (bhvA0A0) pUrvavat / (3) meduram / trimidA snehane' (bhvA0A0) pUrvavat / (4) kunnddinaaH| kuNDinI+yaJ+jas / kunnddinc+o+as| kuNDina+as / kunnddinaaH| ___ yahAM kuNDinI prAtipadika se 'gargAdibhyo yaja' (4 / 1 / 105) se gotrApatya artha meM 'yaJ' pratyaya hotA hai| kuNDinI ke bahuta pautra artha kI vivakSA meM 'AgastyakauNDanyayoragastikuNDinac' (2 / 4 / 70) se 'kuNDinac' Adeza hotA hai| isake cit hone se isa sUtra se isakA antodAtta svara hotA hai| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam antodAtta: (7) taddhitasya / 161 / vi0-taddhitasya 6 / 1 / anu0-anta:, udAtta:, cita iti caanuvrtte| anvaya:-taddhitasya cito'nta udAtta: / artha:-taddhitasaMjJakasya citpratyayasyAnta udAtto bhavati / udaa0-kaunyjaaynaa:| bhaujAyanAH / AryabhASA: artha-(taddhitasya) taddhita-saMjJaka (cita:) cit pratyaya kA (antaH) antima ac (udAtta:) udAtta hotA hai| udA0-kauJjAyanA: / bhaujAyanAH / siddhi-kaujAyanA: / kuJja+cyaJ / kauGg+Ayana / kauJjAyana+jas / kauJjAyanAH / yahAM kuJja' zabda se 'gotre kujAdibhyazcma (4 / 1 / 98) se cphaJ pratyaya hai| isake cit hone se isa sUtra se isakA antodAtta svara hotA hai| isake jit' hone se nityAdirnityam' (6 / 1 / 191) se nitya AdhudAtta svara prApta hotA hai kintu use bAdhakara isa sUtra se cit-svara=antodAtta hI hotA hai| pratyaya ke jita hone se taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se 'ph' ko 'Ayan' Adeza hotA hai| aise hI 'bhuJja' zabda se-bhaujAyanAH / antodAttaH (E) kitaH / 162 / vi0-kita: 6 / 1 / sa0-ka id yasya sa kit, tasya-kita: (bahuvrIhiH) / anu0-anta:, udAtta:, taddhitasya iti caanuvrtte| anvaya:-taddhitasya kito'nta udAtta: / artha:-taddhitasaMjJakasya kit-pratyayasyAnta udAtto bhavati / udA0-nADAyana:, cArAyaNaH / AkSika:, zAlAkikaH / AryabhASA: artha-(taddhitasya) taddhita (kit) kit pratyaya kA (antaH) antima ac (udAtta:) udAtta hotA hai| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH 165 udaa0-naaddaayn:| naDa kA pautr| cArAyaNaH / cara kA pautr| AkSikaH / akSa-pAzeM se khelanevAlA (juaarii)| zAlAkikaH / zalAkA AkRti ke pAzoM se khelanevAlA (juaarii)| siddhi-(1) nADAyanaH / naDa+phak / naadd+aayn| nADAyana+su / nADAyanaH / yahAM naDa' zabda se naDAdibhyaH phak' (4 / 1 / 99) se gotrApatya artha meM phak' pratyaya hai| isa taddhita pratyaya ke kit hone se isa sUtra se antodAtta svara hotA hai| kiti ca' (7 / 2 / 118) se aMga ko AdivRddhi bhI hotI hai| pUrvavat 'ph' ko 'Ayan' Adeza hotA hai| aise hI 'cara' zabda se-cArAyaNaH / (2) AkSikaH / akSa+Thak / Az+ika / aakssik+su| AkSikaH / yahAM 'akSa' zabda se tena dIvyati khanati jayati jitam (4 / 4 / 2) se dIvyati-artha meM Thak' pratyaya hai| isa taddhita pratyaya ke kit hone se isa sUtra se antodAtta svara hotA hai aura kiti ca' (7 / 2 / 118) se aMga ko AdivRddhi bhI hotI hai| Thasyeka:' (7 / 3 / 50) se ' ke sthAna meM 'ik' Adeza hotA hai| aise hI zalAkA' zabda se-zAlAkikaH / antodAttaH (6) tisRbhyo jsH|163| pa0vi0-tisRbhya: 5 / 3 jasa: 6 / 1 / anu0-anta:, udAtta iti caanuvrtte| anvaya:-tisRbhyo jaso'nta udAtta: / artha:-tisR-zabdAd uttarasya jas-pratyayasyAnta udAtto bhvti| udaa0-tisrstisstthnti| AryabhASA: artha-(tisRbhyaH) tisR zabda se uttara (jasa:) jas pratyaya kA (antaH) antima ac (udAtta:) udAtta hotA hai| udA0-tisrastiSThanti / tIna nAriyAM khar3I haiN| siddhi-tisrH| tisR+js| tisR+as / tis +as| titrs| tistrru| tisrar / tisrH| yahAM tisR' zabda se 'jas' pratyaya hai| yaha 'anudAttau supitau' (3 / 1 / 4) se anudAtta hai| isake pare rahane para 'iko yaNaci' (6 / 1175) se 'tisa' zabda ko yaNAdeza (ra) hotA hai| yaha yaNAdeza udAtta R ke sthAna meM hai| phiSo'ntodAtta:' (phiTa0 11) Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam se 'tri' zabda ke sthAna meM strIliGga meM kiyA tisR Adeza bhI sthAnivadbhAva se antodAtta hai / ata: 'udAttasvaritayoryaNaH svarito'nudAttasya' (8 / 2 / 4) se udAtta yaN se utta anudAtta jas ko svarita Adeza prApta thA, isa sUtra se antodAtta hotA hai| antodAttaH (10) caturaH zasi / 164 | pa0vi0 - caturaH 6 / 1 zasi 7 / 1 / anu0-anta:, udAtta iti cAnuvartate / anvayaH - caturo'nta udAtta: zasi / artha: :- catur - zabdasyAnta udAtto bhavati, zasi pratyaye parataH / udA0-ca'tura' pa'zya / AryabhASAH artha- (caturaH ) catur zabda kA (antaH) antima ac (udAttaH ) udAtta hotA hai ( zasi ) zas pratyaya pare hone para / udA0- - caturaH pazya / tU cAroM ko dekha / siddhi-cturH'| ctur+shs| ctur+as| cturs| cturru| caturar / caturaH / yahAM isa sUtra se 'catur' zabda 'zas' pratyaya pare hone para antodAtta hai| 'anudAttaM padamekavarjam' (6 / 1 / 153) se zeSa pada anudAtta tathA 'anudAttau suppitau (3 1114) se 'zas' pratyaya bhI anudAtta hokara 'udAttAdanudAttasya svarita:' ( 814 165 ) se svarita hotA hai / 'catur' zabda 'cateruran' (uNA0 5159 ) se uran - pratyayAnta hone se 'JnityAdirnityam' (6 / 1 / 1991) se AdyudAtta hai| isa sUtra se 'zas' viSaya meM antodAtta kiyA gayA hai| antodAttaH (11) sAvekAcastRtIyAdirvibhaktiH / 165 | pa0vi0-sau 7 / 1 ekAca: 5 | 1 tRtIyAdiH 1 / 1 vibhaktiH 1 / 1 / sa0-eko'c yasmin sa ekAc tasmAt - ekAca : ( bahuvrIhi: ) tRtIyA AdiryasyAH sA tRtIyAdi: ( bahuvrIhi: ) / anu0-anta:, udAtta iti cAnuvartate / anvayaH-sAvekAcastRtIyAdirvibhaktirantodAttA / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167 SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH artha:-sau parato ya ekAca zabdastasmAd uttarA tRtIyAdirvibhaktirantodAttA bhavati / 'sau' iti saptamIbahuvacanasya su-zabdasya grahaNaM kriyte| udA0-vAcA, vAgbhyAm, vAgbhiH / yAtA, yAdbhyAm, yAdbhiH / AryabhASA: artha- (sau) saptamI-vibhakti kA bahuvacana sup' pratyaya pare hone para (ekAca:) jo eka acvAlA zabda hai usase uttara (tRtIyAdi:) TA Adi vibhaktiyAM (anta udAtta:) antodAtta hotI haiN| udA0-vAcA / vANI ke dvaaraa| vAgbhyAm / do vANiyoM ke dvArA / vAgbhiH / saba vANiyoM ke dvaaraa| yaataa| jAte huye ke dvaaraa| yAdbhyAm / do jAte huoM ke dvaaraa| yAdbhiH / saba jAte huoM ke dvaaraa| siddhi-(1) vaacaa| vaa+ttaa| vaac+aa| vAcA / vAk' zabda su (7 // 3) pratyaya pare hone para ekAca hai, ata: isase uttara tRtIyAdi 'TA' vibhakti isa sUtra se antodAtta hotI hai| 'anudAttaM padamekavarjam' (6 / 1 / 153) se zeSa pada anudAtta hotA hai| aise hI-vAgbhyAm, vAgbhiH / (2) yaataa| yA+laT / yaa+shtR| yaa+at| yaat+su| yaat| yaat+ttaa| yaat+aa| yaataa| yahAM yA prApaNe (adA0pa0) dhAtu se laT' pratyaya aura 'laTa: zatRzAnacA0' (3 / 2 / 124) se 'laT' ke sthAna meM zatR Adeza hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-yAdbhyAm, yAdbhiH / antodAtta-vikalpa:(12) antodAttAduttarapadAdanyatarasyAmanityasamAse / 166 / pa0vi0-antodAttAt 5 / 1 uttarapadAt 5 / 1 anyatarasyAm avyayapadam, anityasamAse 7 / 1 / sa0-anta udAtto yasya sa:-antodAtta:, tasmAt-antodAttAt (bhuvriihiH)| uttaraM ca tat padam-uttarapadam, tasmAt-uttarapadAt (krmdhaaryH)| nityazcAsau samAso nityasamAsaH, na nityasamAsa:anityasamAsa:, tasmin-anityasamAse (krmdhaarygrbhitnnyttpuruss:)| anu0-anta:, udAtta:, ekAca:, tRtIyAdi:, vibhaktiriti caanuvrtte| anvaya:-anityasamAse ekAco'ntodAttAt uttarapadAd tRtiiyaadivibhktirnytrsyaamntodaattaa| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-anityasamAse ekAco'ntodAttAd uttarapadAd uttarA tRtIyAdirvibhaktirvikalpenAntodAttA bhavati, pakSe ca 'samAsasya' (6 / 1 / 223) ityantodAttA bhvti| udA0-paramavAcA, prmvaace| pakSe-paramavAcA, paramavAce / paramatvacA, prmtvce| pakSe-paramatvA , prmtvce| AryabhASA: artha- (anityasamAse) anitya samAsa meM (ekAca:) eka acvAle (antodAttAt) antodAtta (uttarapadAt) uttarapada se pare (tRtIyAdirvibhaktiH) tRtIyA Adi vibhakti (anyatarasyAm) vikalpa se (anta-udAttA) antodAtta hotI hai aura pakSa meM 'samAsasya' (6 / 1 / 223) se antodAtta hotI hai| udA0-paramavAcA / paramavANI ke dvaaraa| prmvaace| paramavANI ke liye| pakSa meM-paramavAcA, paramavAce / artha pUrvavat hai| paramatvacA / paramatvak ke dvArA / prmtvce| paramatvak ke liye| pakSa meM-paramatvoM , paramatvaceM / artha pUrvavat hai| siddhi-(1) paramatvacA / prmtvc+ttaa| prmtvc+aa| prmvaacaa| yahAM parama aura vAk zabdoM kA sanmahatparama0' (2 / 1 / 60) se karmadhAraya samAsa hai aura yaha mahAvibhASA adhikAra se anitya samAsa hai kyoMki pakSa meM vAkya bhI banA rahatA hai| isake uttarapada meM vAk' zabda ekAca aura antodAtta hai| ata: 'paramavAk' isa ukta zabda se uttara tRtIyA Adi (TA) vibhakti antodAtta hotI hai| 'anudAttaM padamekavarjam (6 / 1 / 153) se zeSa pada anudAtta hotA hai| aise hii-prmvaace| paramatvacA, prmtvce| (2) paramavAcA / yahAM vikalpa pakSa meM paramavAk' zabda samAsasya (6 / 1 / 223) se antodAtta hotA hai| paramavAcA' isa sthiti meM udAttAdanudAttasya svarita:' (8 / 4 / 65) se anudAtta 'TA' ko svarita Adeza hotA hai-paramavAcA / aise hI-paramavAce, paramatvacA, prmtvce| antodAttA (13) anyceshchndsysrvnaamsthaanm|167| pa0vi0-aJce: 5 1 chandasi 71 asarvanAmasthAnam 1 / 1 / sa0-na sarvanAmasthAnam-asarvanAmasthAnam (naJtatpuruSaH) / anu0-anta:, udAtta:, vibhaktiriti caanuvrtte| anvayaH-chandasi aJcerasarvanAmasthAnaM vibhktirntodaattaa| Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH artha:- chandasi viSaye'JceH parA'sarvanAmasthAnavibhaktirantodAttA bhavati / 166 udA0 - indro' dadhI'co a'sthabha: ( 0 1 / 84 / 13) / pratIco bAhUn prati'bhadhyeSAm (R0 10 / 87 / 4) / AryabhASAH artha-(chandasi ) vedaviSaya meM aJce: ) aJcu dhAtu se uttara ( asarvanAmasthAnam ) sarvanAmasthAna ko chor3akara zeSa vibhakti (antodAttA) antodAtta hotI hai| udA0- - indro' dadhI'co a'sthabhi: (R0 1 / 84 / 13) / pratIco bA'hUn prati'bhaJjyeSAm (R0 10 / 87 / 4) / siddhi dadhIcaH / dadhi + anyc+kvin| dadhi+aJca+0 / dadhi+ac+0 | dhi+0c / dadhIc+Gas / dadhIc+as / dadhIcaH / yahAM dadhi upapada hone para ''aJcu gatipUjanayo:' (bhvA0pa0) dhAtu se 'RtvigdadhRk0 ' (3/2/59) se 'kvin' pratyaya hai / vairapRktasya' (6 | 1 | 65 ) se 'vi' kA sarvahArI lopa, 'aniditAM hala upadhAyA: kGiti ( 6 / 4 / 24 ) se 'aJcu' ke 'n' kA lopa hotA hai| 'aca:' (6 / 4 / 138) se akAra kA lopa aura 'cauM' (6 / 1 / 116 ) se dIrgha hotA hai| 'cau' (6 / 1 / 122) se pUrvapada ko antodAtta svara prApta thaa| isa sUtra se antodAtta svara kA vidhAna kiyA gayA hai| (2) pratIca: / yahAM prati upasargapUrvaka 'aJcu' dhAtu se pUrvavat kvin' pratyaya aura tatpazcAt asarvanAmasthAna 'zas' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / antodAttA (14) UDidaMpadAdyappumraidyubhyaH / 168 / pa0vi0-uTh-idaM-padAdi - ap-pum-rai- dyubhyaH 5 / 3 / sa0- pad AdiryeSAM te padAdaya:, UTh ca idaM ca padAdayazca ap ca pum ca raizca dyauzca te UTh divaH, tebhyaH - UTh0dyubhyaH (bahuvrIhigarbhita itaretarayogadvandvaH) / anu0-anta:, udAtta:, vibhakti:, asarvanAmasthAnam iti cAnuvartate / anvayaH-UDidaMpadAdyappumraidyubhyo'sarvanAmasthAnaM vibhaktirantodAttA / artha:-UDidaMpadAdyappupraidyubhya uttarA'sarvanAmasthAvibhaktirantodAttA bhavati / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam udA0- ( UTh ) praSThauhaH / praSThau / (idam) AbhyAm, ebhiH / (padAdayaH) 'paddannomAsa0' (6 / 1 / 63) ityevamAdayo niz-zabdaparyantA atra gRhyante / (pad ) ni padazcaturo jahi / (dat ) yA dato dhAva'te' tasyai zyAvadan ( tai0saM0 2 / 5 / 1 / 7) / (nas ) sUkarastvA khanan na'sA (zau0saM0 2 / 27 / 2) / (mAs) mAsi {tvA pazyAmi cakSuSA ) ( tai0saM0 2 / 5 / 6 / 6 ) / (had) hR'dA pU'taM mana'sA jAtavedo0 / (niz) amAvasyAyAM nizi {yajeta} (khi0 2 / 1 / 8) / (ap) apaH pazya, adbhi:, adbhya: / (pum) puMsA, puMse, puMsaH, pumbhyAm, pumbhyaH / (2) rAyaH pazya, rAbhyAm, rAbhi: / (div) divaH pazya, davA, di've / 170 AryabhASAH artha- (ud0dyubhyaH) UTha, idam, padAdi, apa, pum, rai, div zabdoM se uttara (asarvanAmasthAnam ) sarvanAmasthAna se bhinna (vibhakti) vibhakti ( antodAttA) antodAtta hotI hai| udA0- (UTh ) praSThauhaH / agragAmI puruSa ko vahana karanevAloM (hAthI) ko / praSThau / agragAmI puruSa ko vahana karanevAloM (hAthI) ke liye| (idam) AbhyAm / ina donoM ke dvaaraa| ebhiH / ina sabake dvaaraa| (padAdayaH) yahAM 'paddannomAsa0' (6 / 1 / 63) / isa sUtra meM kathita padAdi zabdoM kA niz zabdaparyanta grahaNa kiyA jAtA hai / (pad) ni padazcaturo jahi / dat - yA dto dhAva'te tasyai zyAvadan ( tai0saM0 2/51117 ) / nas-sUka'rastva khanan na'sA (zau0saM0 2 / 27 / 2 ) / mAs - mAsi (tvA pazyAmi cakSuSA ) ( tai0saM0 2/5/6/6) / hRd-hRdA pUtaM manasA jAtavedo0 / niz- amAvasyAyAM nizi { yajeta } (khi0 21118) / (ap) apa: pazya / jaloM ko dekha / adbhiH / jaloM ke dvArA / a'dbhyH| jaloM ke liye| (pum) puMsA | puruSa ke dvaaraa| puNse| puruSa ke liye| puMsaH / puruSa se| pumbhyaam| do puruSoM se / pumbhyaH / saba puruSoM se| (rai) rA'yaH pazya / tU dhanoM ko dekh| rAbhyAm / do dhanoM ke dvaaraa| rAbhiH / saba dhanoM ke dvaaraa| (div) di'vaH pazya / tU dyulokoM ko dekha / divA / dyuloka ke dvArA / dive / dyuloka ke liye / siddhi - (1) praSThauhaH / praSTha+vAh+zas / prsstthvaah+as| praSTha UTh Ah+as / praSTh a Ah+as / praSTh Uha+as / praSThauhaH / yahAM 'praSThavAha' zabda se asarvanAmasthAna 'zas' pratyaya hai| isa sUtra se antodAtta svara hotA hai / 'vAha UTh' (6 / 4 / 132 ) se vAha ke vakAra ko samprasAraNa rUpa 'UTh' Adeza, 'samprasAraNAcca' (6 111105) se AkAra ko pUrvarUpa UkAra Adeza aura 'etyedhatyUsu' (6 / 1 / 89) se vRddhirUpa ekAdeza hotA hai| aise hI asarvanAmasthAna 'Ge' pratyaya pare hone para - praSThauhe / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH (2) AbhyAm / idm+bhyaam| ida a+bhyAm / 0 a a+bhyAm / a+bhyaam| A+bhyAm / aabhyaam| yahAM 'idam' zabda se asarvanAmasthAna 'bhyAm' pratyaya hai| yaha isa sUtra se antodAtta hotA hai| 'tyadAdInAma:' (7 / 2 / 102) se akAra-Adeza, hali lopaH' (7 / 2 / 113) se 'id' bhAga kA lopa, 'ato guNe se pararUpa ekAdeza (a) aura 'supi ca' (7 / 3 / 102) se dIrgha hotA hai| (3) ebhiH / yahAM 'idam' zabda se asarvanAmasthAna bhis' pratyaya hai| 'bahuvacane jhalyet' (7 / 3 / 103) se akAra ko ekAra Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (4) padaH / paad+shs| pad+as / padaH / yahAM pAda' zabda se asarvanAmasthAna zas' pratyaya hai| yaha isa sUtra se antodAtta hotA hai| 'paddannomAs0' (6 / 1 / 61) se pAda' ke sthAna meM 'pad' Adeza hotA hai| (5) data: / dnt+shs| dt+as| data: / pUrvavat / (6) nasA / naasikaa+ttaa| ns+aa| nsaa| pUrvavat / (7) maasi| maas+ngi| maas+i| mAsi / pUrvavat / (8) hRdA / hRdy+ttaa| hRd+aa| hRdaa| puurvvt| (9) nizi / nizA+Gi / nish+i| nishi| pUrvavat / (10) a'paH / ap+zas / ap+as / apH| pUrvavat / 'adbhiH ' yahAM 'apo bhi' (7 / 4 / 48) se pakAra ko takAra Adeza aura 'jhalAM jazo'nte (8 / 2 / 39) se use jaz dakAra hotA hai| aise hI-abhyaH / (11) puNsaa| puNs+ttaa| puNs+aa| puNsaa| pUrvavat / / puMse (dde)| puMsa: (ddsi)| puMbhyAm (bhyaam)| puMbhyaH (bhys)| (12) rAya: / rai+zas / rai+as / rAya+as / rAyaH / 'eco'yavAyAvaH' (6 / 1 / 86) se Aya Adeza hotA hai| rAbhyAm (bhyaam)| rAbhiH (bhis)| pUrvavat / (13) divaH / div+zas / div+as / divaH / divA (ttaa)| dive (dde)| pUrvavat / antodAttA (15) aSTano dIrghAt / 166 / pa0vi0-aSTana: 5 / 1 dIrghAt 5 / 1 / anu0-anta:, udAtta:, vibhakti:, asarvanAmasthAnam iti caanuvti| anvaya:-dIrghAd aSTano'sarvanAmasthAnaM vibhktirntodaattaa| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-dIrghAd aSTan-zabdAd uttarA'sarvanAmasthAnavibhaktirantodAttA bhavati / udA0 - aSTAbhiH, aSTAbhyaH, aSTAsu / AryabhASAH artha- (dIrghAt) dIrgha (aSTana) aSTan zabda se uttara (asarvanAmasthAnam ) sarvanAmasthAna se bhinna (vibhakti:) vibhakti ( anta udAtta:) antodAtta hotI hai| udA0 - a'STAbhiH / AThoM ke dvArA / aSTAbhyaH / AThoM ke liye/se / aSTAsu / AThoM meM/ para / siddhi - aSTAbhiH / aSTan+bhis / aSTa A+bhis / aSTAbhis / aSTAbhiH / yahAM 'aSTan' zabda se asarvanAmasthAna bhis' pratyaya hai| 'aSTana A vibhaktau (7/2/84) se AkAra Adeza hotA hai| dIrgha 'aSTA' zabda se uttara asarvanAmasthAna vibhakti isa sUtra se antodAtta hotI hai| ghRtAdInAM ca' (phiT0 1 / 21) se 'aSTan' zabda antodAtta hai / 'jhalyupottamam' (6 / 1 / 180) se upottama (antima se pUrvavartI) varNa udAtta prApta thA, yaha sUtra usakA apavAda hai| antodAttA (16) zaturanumo nadyajAdI / 170 / pa0vi0 - zatuH 5 / 1 anumaH 5 / 1 nadI - ajAdI 1 / 2 / sa0-na vidyate num yasmin saH - anum, tasmAt - anuma: ( bahuvrIhi: ) / ac AdiryasyAH sA-ajAdi:, nadI ca ajAdizca te - nadyajAdI (itaretara - yogadvandvaH) / anu0-anta:, udAtta:, vibhakti:, asarvanAmasthAnam iti cAnuvartate / 'antodAttAd' (1 / 1 / 65 ) iti cAnuvartanIyam / anvayaH - antodAttAd anumaH zaturnadI, asarvanAmasthAnam ajAdirvibhaktirantodAttA / artha:-antodAttAd num-rahitAt zatRpratyayAntAd uttaro nadIsaMjJakapratyayo'sarvanAmasthAnam ajAdirvibhaktizcAntodAttA bhavati / udA0- (nadI) tudtI, nudtI, lunatI, punatI / (ajAdivibhaktiH ) tudtA, nudtA, lunatA, punatA / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH 173 AryabhASA: artha:-(antodAttAt) antodAtta (anum) num-Agama se rahita (zatuH) zatR-pratyayAnta zabda se uttara (nadI) nadI-saMjJaka pratyaya aura (asarvanAmasthAnam) sarvanAmasthAna se bhinna (ajAdi:) ajAdi (vibhaktiH) vibhakti (anta udAtta:) antodAtta hotI hai| ____udA0-(nadI) tudtii| pIr3A detI huii| nudatI / preraNA karatI huii| luntii| kATatI huii| puntii| pavitra karatI huii| (ajAdi vibhakti) tudatA / pIr3A dete huye ke dvaaraa| nudatA / preraNA karate huye ke dvArA / lunatA / kATate huye ke dvArA / punatA / pavitra karate huye ke dvaaraa| siddhi-(1) tudtii| tud+laT / tud+zatR / tud+za+at / tud+a+at / tudat+DI / tudt+ii| tudatI+su / tudtii| yahAM antodAtta, numa-Agamarahita, zatR-pratyayanta tudat' zabda se ugitazca' (4 / 1 / 6) nadI-saMjJaka 'DIp' pratyaya hai| yU stryAkhyau nadI' (1 / 4 / 3) se 'DIp' kI nadI saMjJA hai| isa sUtra se yaha pratyaya antodAtta hotA hai| anudAttau supitau' (3 / 1 / 4) se ise anudAtta svara prApta thaa| (2) nudtii| 'Nuda preraNe (tu0pa0) dhAtu se pUrvavat / (3) luntii| lU chedane (krayA u0) dhAtu se pUrvavat zatR pratyaya, krayAdibhyaH zanA' (3 / 1181) se znA' vikaraNa-pratyaya aura 'znAbhyastayorAta:' (6 / 4 / 112) se 'znA' ke AkAra kA lopa hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (4) puntii| 'pU pavaneM' (krayAu0) dhAtu se puurvvt| (5) tudatA / tudt+ttaa| tudt+aa| tudtaa| yahAM pUrvokta tudat' zabda se asarvanAmasthAna ajAdi 'TA' pratyaya vibhakti) hai| isa sUtra se ise antodAtta hotA hai| 'anudAttau supitau' (3 / 1 / 4) se anudAtta svara prApta thaa| (6) nudtaa| 'Nuda preraNe' (tu0pa0) dhAtu se pUrvavat / (7) luntaa| 'lUna chedane (krayA u0) dhAtu se pUrvavat / (8) punatA / 'pUna pavane (krayA u0) dhAtu se pUrvavat / antodAttA (17) udAttayaNo halapUrvAt / 171 / pa0vi0-udAttayaNa: 5 / 1 halapUrvAt 5 / 1 / sa0-udAttasya yaNa-udAttayaNa, tasmAt-udAttayaNa: (sssstthiittpurussH)| hal pUrvo yasmAt sa halapUrvaH, tasmAt-halapUrvAt (bhuvriihiH)| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-anta:, udAtta:, vibhaktiH , asarvanAmasthAnam, nadyajAdI iti caanuvrtte| anvaya:-udAttayaNo halpUrvAd nadI, asarvanAmasthAnam ajaadivibhktirntodaattaa| artha:-udAttasya sthAne yo yaN halpUrvastasmAd uttaro nadIsaMjJakapratyayo'sarvanAmasthAnamajAdirvibhaktizcAntodAttA bhvti| udA0-(nadI) kI, hI, pralavitrI, prasavitrI (ajAdivibhakti:) kA, hA, prlvitraa| prasavitrA / ete tRjantA antodaattaa:| AryabhASA: artha-(udAttayaNa:) udAtta ke sthAna meM jo yaN (hatpUrvAt) hal-pUrvavAlA hai, usase uttara (nadI) nadI-saMjJaka pratyaya aura (asarvanAmasthAnam) sarvanAmasthAna se bhinna (ajAdi:) ajAdi (vibhaktiH) vibhakti (anta udAtta:) antodAtta hotI hai| __ udA0-(nadI) kii| krnevaalii| hiiN| hrnevaalii| pralavitrI / kaattnevaalii| prasavitrI utpanna krnevaalii| (ajAdi vibhakti) kA / kartA ke dvaaraa| hartA / hartA ke dvaaraa| prlvitraa| kATanevAle ke dvaaraa| prsvitraa| utpanna karanevAle ke dvaaraa| siddhi-(1) kii| kartR+DIp / krtr+ii| kii+su| kii| yahAM kartR' zabda se 'Rnnebhyo DI (4 / 1 / 5) se strIliGga meM 'DIp' pratyaya hai| kartR' zabda tRc-pratyayAnta hone se citaH' (6 11 / 158) se antodAtta hai| iko yaNaciM (6 / 1 / 75) se udAtta 'R' ke sthAna meM yaNa (ra) Adeza hai jo ki hatpUrva (t) hai| ata: nadI-saMjJaka 'DIp' pratyaya isa sUtra se antodAtta hotA hai| 'DIp' pratyaya ko 'anudAttau suppitau' (3 / 1 / 4) se anudAtta prApta thaa| (2) hiiN| hartR+DIp / hii| harjI+su / hiiN| pUrvavat / (3) prlvitrii| pralavitR+DIp / prlvitr+ii| prlvitrii+su| prlvitrii| pUrvavat / (4) prasavitrI / prasavitR+DIp / prsvitr+ii| prsvitrii+su| prsvitrii| pUrvavat / (5) kaLa / krtR+ttaa| krtR+aa| kaa| yahAM kartR' zabda se asarvanAmasthAna, ajAdi TA' pratyaya hai| kartR' zabda pUrvavat antodAtta hai| 'iko yaNaciM' (6 / 1 / 75) se udAtta 'R' ke sthAna meM yaNa (ra) Adeza hai aura vaha hatpUrva (t) hai| ata: isase uttara asarvanAmasthAna ajAdi TA' pratyaya (vibhakti) isa sUtra se antodAtta hotA hai| 'anudAttau supitau' (3 / 1 / 4) se anudAtta prApta thaa| aise hI-haLa, pralavitrA, prsvitraa| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antodAtta-pratiSedhaH SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH 175 (18) noGdhAtvoH | 172 / pa0vi0-na avyayapadam, UG-dhAtvoH 6 / 2 / sa0-UG ca dhAtuzca tau - UGghAtU, tayo: - UGghAtvoH (itaretara 7 yogadvandvaH) / anu0-anta:, udAtta:, vibhakti:, asarvanAmasthAnam, tRtIyAdi:, 'ajAdi:, udAttayaNaH, halpUrvAd iti cAnuvartate / anvayaH-UGghAtvorudAttayaNo halpUrvAt tRtIyAdirajAdirvibhaktirantodAttA na / artha:- UGo dhAtozca ya udAttasya sthAne yaN halpUrvastasmAduttarA tRtIyAdirajAdivibhaktirantodAttA na bhavati / udA0- (UG) brahmabandhvA brahmabandhyai / vIrabandhva, vIrabandhyai / (dhAtuH) sa'kRllvA' sa'kRllave' / khala'pvA', khala'pve' / 1 AryabhASAH artha-(UdhAtvoH ) UGpratyaya aura dhAtu ke sthAna meM jo (udAttayaNaH) udAtta-yaN (halpUrva:) halpUrva hai, usase uttara ( asarvanAmasthAnam ) sarvanAmasthAna se bhinna (tRtIyAdiH) tRtIyA Adi (ajAdiH) ajAdi (vibhaktiH) vibhakti (anta udAnta:) antodAtta (na) nahIM hotI hai| udA0-(UG) bra'hmabandhva' / brahmabandhU (patita brAhmaNI) nArI ke dvArA / brahmabandhvai / brahmabandhU nArI ke liye / vIrabandhva / vIrabandhU nArI ke dvArA / vIrabandhyai / vIrabandhU ( patita kSatriyA) nArI ke liye / (dhAtu) sakRllvo / eka bAra kATanevAle ke dvArA / sakRllavai / eka bAra kATanevAle ke liye / khalapvo / khalihAna ko zuddha karanevAle ke dvArA / khala'pvai / khalihAna ko zuddha karanevAle ke liye / siddhi - (1) brahmabandhvo / brahmabandhu + UG / brhmbndhuu+ttaa| brahmabandh v+A / brahmabandhvA / yahAM 'brahmabandhu' zabda se strIliGga meM 'UDuta:' (4 / 1 / 66 ) se 'UG' pratyaya hai| yaha 'Adyuda' 'zca' (3 1113) se udAtta hai| isase tRtIyAdi ajAdi 'TA' pratyaya hai| 'ekAdeza. udAttenodAtta:' ( 812 15 ) se ekAdeza ( u+U) bhI udAtta hai| isake sthAna meM 'iko yaNaci' (6 11/75 ) se 'yaNa' Adeza hotA hai| isa UG ke sthAna meM jo udAttayaNa (v) hai aura vaha halupUrva (dha) bhI hai use pare asarvanAmasthAna, ajAdi pratyaya (vibhakti) 'TA' antodAtta nahIM hotA hai| ata: 'udAttasvaritayoryaNaH svarito'nudAttasya' (8 1214 ) se svarita hotA hai| aise hI brahmabandhvai, vIrabandhvo, vIrabandhyai / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) s'kRllvaa'| skRt+luu+kvip| skRt+luu+vi| sakRt+lU+ / skRlluu+ttaa| sakRlv+A / sakRllvA / yahAM sakRt-upapadavAn 'lUJ chedane' (krayA0 u0 ) dhAtu se 'kvip ca' (3/2/76) se 'kvip' pratyaya hai| vairapRktasya' ( 6 11195 ) se vi' kA sarvahArI hopa hotA hai| 'kvibanto dhAtutvaM na jahAti' kvibanta zabda dhAtubhAva ko nahIM chor3atA hai isa Apta-vacana se yahAM 'lU' dhAturUpa hI hai| yaha 'dhAto:' (6 / 1 / 162) se dhAtu-svara se antodAtta hai aura ''gatikArakopapadAt kRt' (6 / 2 / 138 ) se bhI yaha antodAtta hI ThaharatA hai| isase tRtIyAdi ajAdi 'TA' pratyaya (vibhakti) hai| 'o: supiM ( 6 / 4 / 83) se yaN - Adeza (v) hotA hai, jo hal-pUrva (l) hai| isa sUtra se yaha ajAdi pratyaya ( vibhakti) antodAtta nahIM hotA hai, apitu 'udAttasvaritayoryaNaH svarito'nudAttasya' (82 / 4) se svarita hotA hai| aise hI-sakRllve, khalapva, khalapvai / antodAttaH 176 (16) hasvanuDbhyAM matup / 173 / pa0vi0-hrasva-nuDbhyAm 5 / 2 matup 1 / 1 / sao - hrasvazca nuT ca tau hrasvanuTau tAbhyAm-hrasvanuDbhyAm (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - antaH, udAttaH iti cAnuvartate / 'antodAttAd' ( 6 |1 | 163) iti caanuvrtniiym| anvayaH-hrasvAd antodAttAd nuTazca matub antodAttaH / arthaH-hrasvAntAd antodAttAd nuTazcottaro matup pratyayo'ntodAtto bhavati / udA0- (hasva:) agnimAn vAyumAn, kartRmAn, hrtRmaan| (nuT) akSavato, zIrSaNvatAM / AryabhASAH artha- (hrasvAt ) hrasva- varNAnta, (antodAttAt ) antodAtta aura (nuTa: ) nuT se uttara ( matup ) matup pratyaya ( anta udAtta:) antodAtta hotA hai| - (hasva ) a'gnimAn / agnivAlA / vAyumAn / vAyuvAlA / kartRmAn / kartAvAlA / hartumAn / hrtaavaalaa| (nuT) akSaNvato / akSa (pAzA) vAle ke dvaaraa| zIrSaNvatA / uttama ziravAle ke dvArA / udA0 siddhi - (1) agnimAn / agni+matup / agni+mt| agnimt+su| agnimanumat+su / agnimnt+su| agnimn0+su| agnimaan+su| agnimAn +0 / agnimAn / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH / yahAM hrasvAnta, antodAtta 'agni' zabda se tadasyAstyasminniti matupa' (5 / 2 / 94) se matup' pratyaya hai| yaha anudAttau supitau' (3 / 1 / 4) se anudAtta hai| isa sUtra se ise antodAtta hotA hai| ugidacAM sarvanAmasthAne'dhAto:' (7/1:70) se num Agama, saMyogAntasya lopa:' (8 / 2 / 23) se takAra kA lopa, sarvanA sthAne cAsambuddhauM' (6 / 4 / 8) se nakArAnta aMga kI upadhA ko dIrgha haGyAbbhyo dIrghAt / / (6 / 1 / 66) se su' kA lopa hotA hai| aise hI-vAyumAn, kartRmAn, hartamAn / (2) akSaNvatA / akss+mtum| akS anng+mt| akSan+nuT+mata / akSan+n vt| akSa+na vat / akssnnvt+ttaa| akssnnvt+aa| akssnnvtaa| - yahAM 'akSa' zabda se pUrvavat matup' pratyaya hai| chandasyapi dRzyate (6 / 4 / 73) akSa ke akAra ko 'anaG' Adeza aura 'ano nuT' (8 / 2 / 16) se 'matup' ko 'nuT' Agama, nalopa: prAtipadikAntasya' (8127) se pUrva nakAra kA lopa hotA hai| jhayaH' (8 / 2 / 10) se matup' ke makAra ko vakAra Adeza hotA hai| isa sUtra se nuT' se uttara matup' pratyaya ko antodAtta hotA hai| 'aTkupvAG' (8 / 4 / 2) se nakAra ko Natva hotA hai| (3) zIrSaNvato / yahAM ziraH' zabda ke sthAna meM zIrSazchandasi' (6 / 1 / 59) se zIrSan' Adeza nipAtita hai| zeSa kArya pUrvavat hai| antodAtta-vikalpa: (20) nAmanyatarasyAm / 174 / pa0vi0-nAm 11 anyatarasyAm 1 / 1 / anu0-anta:, udAtta:, antodAttAt, vibhaktiH, matup iti cAnuvartate / anvaya:-matupi hrasvAd antodAttAd nAm-vibhaktiranyatarasyAm antodaattaa| artha:-matupi yo hrasvastadantAd antodAttAd uttarA nAm-vibhaktivikalpenAntodAttA bhvti| udA0-agnInAm, agniinaam| vAyUnAm, vaayuunaam| kartRNAm, krtRnnaam| AryabhASA: artha-(matupi) matup pratyaya pare hone para jo (hasvAt) hrasva hai, usa hrasvAnta (antodAttAt) antodAtta zabda se uttara (nAm) nAm (vibhaktiH) vibhakti (anyatarasyAm) vikalpa se (anta udAtta:) antodAtta hotI hai| udA0-agnInAm, agnInAm / saba agniyoM kaa| vAyUnAm, vAyUnAm / saba vAyuoM kaa| kartRNAm, kartRNAm / saba kartAoM kaa| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam siddhi-(1) agnInAm / agni+Am / agni+nuT aam| agni+n Am / agni+naam| agnI+nAm / agnInAm / 178 yahAM 'agni' zabda se 'matup' pratyaya pare hone para hrasva hai| isa hrasvAnta, antodAtta 'agni' zabda se uttara 'nAm ' pratyaya ( vibhakti) isa sUtra se antodAtta hotA hai| aise hI - vAyUnAm, kartRRNAm, hartRRNAm / (2) a'gnInA'm / yahAM vikalpa pakSa meM agni zabda se uttara 'nAm' vibhakti antodAta nahIM hai| ataH 'anudAttau suppita' (3|1/4 ) se anudAtta hotI hai| 'udAttAdanudAttasya svarita:' ( 8/4/65 ) se svarita hotA hai| aise hI vayUrnAm, ka'rtRRNam, ha'rtRRNam / bahulamantodAttA (21) DyAzchandasi bahulam / 175 / pa0vi0-GyA: 5 / 1 chandasi 7 / 1 bahulam 1 / 1 / - anu0 - anta:, udAttaH, vibhaktiH nAm iti cAnuvartate / anvayaH-chandasi GyA nAm vibhaktirbahulam antodAttA / artha:- chandasi viSaye GyantAd uttarA nAm-vibhaktirbahulamantodAttA bhavati / udA0-devasenAnAmabhibhaJjatInAm (R0 10 / 103 / 8 ) / bahvInAM pitA (6 / 75 / 5) / bahulavacanAnna ca bhavati - nadInAM pAre / ja'ya'ntInAM ma'rutaH (R0 10 / 103 / 8) / T AryabhASAH artha - (chandasi ) vedaviSaya meM (DyA:) GI- anta zabda se uttara (nAm) nAm (vibhaktiH) vibhakti (bahulam ) prAyaza: (antaH udAtta:) antodAtta hotI hai| udA0- - devasenAnAmabhibhaJjatInAm (R0 10 | 103 | 8 ) / bahInAM pitA (R0 6/75/5) | bahulavacana se antodAtta nahIM bhI hotA hai- nadInAM pAre / jayantInAM marutaH (R0 10110318) / siddhi - (1) abhibhaJjatInAm / abhibhaJjat+GIp / abhibhnyjt+ii| abhibhaJjatI+ aam| abhibhaJjatI+nuT aam| abhibhaJjatI+n aam| abhibhnyjtiinaam| yahAM 'abhibhaJjat' isa zatR- anta zabda se 'ugitazca' (4/1/6 ) se 'GIp ' pratyaya hai| 'abhiJjatI' isa jyanta zabda se uttara 'nAm' vibhakti isa sUtra se antodAtta hotI hai| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH 176 (2) bahInAm / bahu + GIS / bahav + I / bahavI + aam| bahI+nuT aam| bahrI + n Am / bahvInAm / yahAM 'bahu' zabda se strIliGga meM 'bahvAdibhyazca' (4 11/45 ) se 'GIS' pratyaya hai| 'bahI' isa Gyanta zabda se uttara 'nAm' vibhakti isa sUtra se antodAtta hotI hai| (3) nadIrnAm / nadaT +ac / nad+a / nada+GIp / nd+ii| nadI+Am / nadI+nuT aam| nadI+n aam| ndiinaam| yahAM nadaT' dhAtu se 'nandigrahipacAdibhyolyuNinyacaH' (3|1|134) se pacAdi 'ac' pratyaya hai| 'TiDhANaJo' (4 11115) se strIliGga meM 'GIp' pratyaya hotA hai| jyanta 'nadI' zabda se uttara 'nAm' vibhakti isa sUtra se bahulavacana se antodAtta nahIM hotI hai, apitu 'anudAttau suSpita' (3 1114 ) se anudAtta hotI hai / 'udAttAdanudAttasya svarita:' (8/4/65 ) se svarita hotA hai / (4) jayantInA'm / yahAM 'jayant' isa zatR- anta zabda se strIliGga meM 'ugitazca' (4/1/6 ) se GIp pratyaya hotA hai| jyanta 'jayantI' zabda se uttara 'nAm' vibhakti isa sUtra se antodAtta nahIM hotI hai, apitu pUrvavat anudAtta hokara svarita hotI hai| antodAttA (22) SaTtricaturbhyo halAdiH / 176 / pa0vi0 - SaT tri- caturbhyaH 5 / 3 halAdiH 1 / 1 / sa0- SaT ca trizca catuzca te SaTtricaturaH, tebhya: SaTtricaturbhyaH (itretryogdvndvH)| hal AdiryasyA: sA halAdi: (bahuvrIhi: ) / anu0 - anta:, udAttaH, vibhaktiriti cAnuvartate / 'antodAttAd' iti ca nivRttm| anvayaH SaTtricaturbhyo hlaadirvibhktirntodaattaa| artha:- SaTsaMjJakebhyastricaturbhyAM cottarA halAdirvibhaktirantodAttA bhavati / udA0 - (SaT) SaDbhiH, SaDbhyaH, SaNNAm / paJcAnAm, saptAnAm / (triH) tribhiH / tribhyaH, trayANAm / (catur) caturbhyaH, caturNAm / AryabhASAH artha- (SaTtricaturbhyaH) SaT-saMjJaka aura tri, catur zabdoM se uttara (halAdiH) hal-Adi (vibhakti:) vibhakti (anta udAtta:) antodAtta hotI hai| Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(SaT) SaDbhiH / chahoM ke dvArA / SaDbhyaH / chahoM ke liye/ se| SaNNAm / chahoM kaa| paJcA'nAm / pAMcoM kA / saptAnAm / sAtoM kA / (tri ) tribhiH / tInoM ke dvaaraa| tribhyaH / tInoM ke liye/se / tryANAm / tInoM kaa| (catur) caturbhiH / cAroM ke dvaaraa| cturbhyH| cAroM ke liye/se / caturNAm / cAroM kA / siddhi - (1) SaDbhiH / SaS + bhis / SaD+ bhiH / SaDbhiH / 180 yahAM 'SaS' zabda kI 'SNAntA SaT (111123) se 'SaT' saMjJA hai| isase uttara halAdi 'bhis' vibhakti antodAtta hotI hai| 'jhalAM jazo'nte (8 / 2 / 39 ) se SakAra ko jaz DakAra hotA hai| aise hI - SaS+bhyaH = SaDbhyaH / (2) SaNNAm / ssss+aam| SaS+nuT aam| SaS+n Am / SaS+nAm / SaS+NAm / ssnn+nnaam| SaNNAm / yahAM 'SaTcaturthyazca' (7 18144 ) se 'Am' ko nuT Agama, 'raSAbhyAM no NaH samAnapade' (8 / 4 / 1) se Natva 'gharo'nunAsike'nunAsiko vA' (8 / 4 / 44) se vikalpa se anunAsika Adeza prApti meM vA0- - gharo'nunAsike pratyaye bhASAyAM nityam' (8 / 4 / 44) se nitya anunAsika (Na) Adeza hotA haiN| zeSa svara- kArya pUrvavat hai| aise hI - paJcAnAm, saptAnAm / (3) tribhiH / tri+bhis / tribhiH / yahAM 'tri' zabda se uttara halAdi bhis' vibhakti antodAtta hotI hai| aise hI - tri+bhyas= tribhyaH / tri+Am / traya+Am / traya+nuT Am / traya+nAm / trayA+nAm trayANAm / yahAM 'traistrayaH' (6 / 3 / 48) se tri ke sthAna meM 'traya' Adeza hotA hai| 'nAmi' ( 4/4/3) se dIrgha aura 'aTkupvAG' (8 / 4 / 2 ) se Natva hotA hai| (4) caturbhiH / catur+bhis / caturbhiH / yahAM 'catur' zabda se uttara halAdi bhis' vibhakti isa sUtra se antodAtta hotI hai / aise hI catur + bhyas - caturbhyaH / catur + Am / catur+nuT aam| catur+n aam| catur+nAm / caturNAm / yahAM 'SaTcaturthyazca' (7 13 145) se Am ko 'nuT' Agama aura use 'raSAbhyAM no NaH samAnapade (8/4 11 ) se Natva hotA hai| upottamodAttam (23) jhalyupottamam | 177 / pa0vi0 - jhali 7 / 1 upottamam 1 / 1 / sa0-triprabhRtInAmantimamakSaramuttamam, uttamasya samIpam-upottamam (avyayIbhAvaH) / anu0-udAtta:, vibhaktiH, SaTtricaturbhya iti cAnuvartate / anvayaH - SaTtricaturbhyo jhali vibhaktAvupottamamudAttam / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH 161 artha:-SaTtricatubhya uttarA yA jhalAdivibhaktistadante pade upottamamakSaramudAttaM bhvti| udA0-(SaT) paJcabhi: (tapastapati} (tai0saM0 5 / 2 / 7 / 5) / saptabhi: parAn jayati / (tri:) tisRbhizca vahase triMzatA (shau0sN07|4|1)| (catur) caturbhiH (yaju0 23 / 13) / ___ AryabhASA: artha-(patricaturthya:) SaT-saMjJaka tri aura catur zabdoM se uttara jo (jhali) jhalAdi (vibhakti) hai, usa pada meM (upottamam) upottama akSara (udAtta:) udAtta hotA hai| __ udA0-(SaT) paJcabhiH (tapastapati) (tai0saM0 5 / 27 / 5) / saptabhiH parAn jyti| (tri:) tisRbhizca vahase triMzatA (zau0saM0 7 / 4 / 1) / (catur) caturbhi: (yaju0 23 / 13) / siddhi-paJcabhiH / paJcan+bhis / paJca+bhis / paJcabhiH / yahAM 'paJcan' zabda kI 'SNAntA SaT' (1 / 1 / 23) se SaT saMjJA hai| isase uttara jhalAdi bhis' vibhakti pare hone para yahAM paJcabhiH' pada kA upottama akSara udAtta hai| tIna akSaroM meM jo antima akSara hotA hai use uttama kahate haiM aura uttama ke samIpavartI akSara ko 'upottama' kahA jAtA hai| ata: yahAM upottama (a) varNa udAtta hokara anudAttaM padamekavarjam (6 / 1 / 153) se zeSa pada anudAtta hotA hai| udAttAdanudAttasya svarita:' (8 / 4 / 65) se udAtta se uttaravartI anudAtta ko svarita Adeza hotA hai| aise hI-saptabhiH / (2) tisRbhiH / tri+bhis / tisR+bhis / tisRbhiH / yahAM strItva-vivakSA meM tricaturo: striyAM tisRcatasR' (7 / 2 / 99) se tisR-Adeza hotA hai| 'tribhiH' meM tIna akSara na hone se upottama' akSara nahIM banatA hai, ata: yaha tisRbhiH' udAharaNa prastuta kiyA gayA hai| svarakArya pUrvavat hai| (3) caturbhiH / catur+bhis / caturbhiH / pUrvavat / upottamodAtta-vikalpa: (24) vibhASA bhaassaayaam|178| pa0vi0-vibhASA 11 bhASAyAm 7 / 1 / anu0-udAtta:, vibhaktiH, SaTtricaturya:, jhali, upottamam iti caanuvrtte| anvaya:-bhASAyAM SaTtricaturyo jhali vibhaktAvupottamaM vibhASA udaattm| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-bhASAyAM viSaye SaTtricaturyo yA jhalAdirvibhaktistadante pade vikalpenopottamamudAttaM bhavati / udA0-(SaT) paJcabhiH, paJcabhiH / saptabhiH, saptabhiH / (tri) tisRbhiH, tisRbhiH / (catur) caturbhiH, caturbhiH / AryabhASA: artha-(bhASAyAm) laukika bhASA viSaya meM (patricaturthya:) SaT-saMjJaka, tri aura catur zabdoM se uttara (jhali) jo jhalAdi (vibhaktiH) vibhakti hai, tadanta pada meM (vibhASA) vikalpa se (upottamam) upottama akSara (udAtta:) udAtta hotA hai| udA0-(SaT) paJcabhiH, paJcabhiH / pAMcoM ke dvaaraa| saptabhiH, saptabhiH / sAtoM ke dvaaraa| (tri) tisRbhiH, tisRbhiH / tIna nAriyoM ke dvaaraa| (catur) caturbhiH, caturbhiH / cAroM ke dvaaraa| siddhi-(1) pnycbhiH| yahAM SaT-saMjJaka 'paJcan' zabda se jhalAdi bhis' pratyaya hai| 'paJcabhiH' isa pada meM isa sUtra se bhASA meM upottama akSara udAtta hotA hai| 'anudAttaM padamekavarjam' (6 / 1 / 153) se zeSa pada anudAtta hokara 'udAttAdanudAttasya svarita:' (8 / 4 / 65) se udAtta se uttara anudAtta ko svarita Adeza hotA hai| aise hI-saptabhiH, tisRbhiH, cturbhiH| (2) paJcabhiH / isa pada meM isa sUtra se bhASA meM vikalpa-pakSa meM upottama akSara udAtta nahIM hai| ata: SaTtricaturthyo halAdiH' (6 / 1 / 173) se halAdi 'bhis' vibhakti antodAtta hotI hai| zeSa pada pUrvavat anudAtta hotA hai| aise hI-saptabhiH, tisRbhiH, cturbhi:| uktasvara-pratiSedhaH(25) na gozvansAvavarNarADaGghakRdbhyaH / 176 / pa0vi0-na avyayapadam, go-zvan-sAvavarNa (sau+avarNa) rAT-aGkruG-kRdbhya: 5 / 3 / sa0-gauzca zvA ca sAvavarNazca rAT ca aG ca kruG ca kRcca te-go0kRta:, tebhya:-go0kRdbhyaH / anvaya:-gozvansAvavarNarADaGghakRdbhyo yaduktaM tnn| artha:-asmin svaraprakaraNe go, zvan, sAvavarNa=sau prathamaikavacane yad avarNAntam, rAT, aG, kruG, kRd ityetebhya: zabdebhyo yaduktaM tanna bhvti| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 udA0-(gau:) gA, gave, gobhyAm / sugunA, sugave, sugubhyA'm / (zvA) zunA, zune, zvabhyAm / paramazunA, paramazune, paramazvabhyA'm / (sAvavarNa:) yebhya:, tebhya:, kebhyaH / (rATa) rAjA, prmraaje| (aG) prAJcA, prAGbhyAm / (kruG) kruJcA, paramakrucA / (kRt) kRtA, paramakRtA / AryabhASA: artha-isa svara prakaraNa meM (go0kRdbhyaH) go, zvan, sAvavarNa prathamA-vibhakti ke ekavacana 'su' pratyaya pare hone para jo a-varNAnta hai, vaha zabda, rAT, aD, kruG kRt ina zabdoM se uttara jo svara vihita kiyA gayA hai, vaha (na) nahIM hotA hai| udA0-(gau) go / gau ke dvaaraa| gve| gau ke liye| gobhyAm / do gauoM ke liye/se| sugunA / uttama gau vAle ke dvaaraa| sugve| uttama gauvAle ke liye| sugubhyAm / do uttama gauvAloM ke liye/se| (zvan) shuno| kutte ke dvaaraa| shune| kutte ke liye| zvabhyAm / do kuttoM ke liye/se| paramazuno / uttama kuttevAle ke dvaaraa| prmshune| uttama kuttevAle ke liye| paramazvabhyAm / do uttama kuttevAloM ke liye/se| (sAvavarNa) prathamA-vibhakti ke ekavacana 'su' pratyaya pare hone para jo a-varNAnta hai-yebhyaH / jinake liye/se| tebhya: / unake liye/se| kebhya: / kinake liye/se| (rATa) raajaa| rAjA ke dvaaraa| prmraaje| uttama rAjA ke liye| (a) praanycaa| pUrva dizA se| prAbhyAm / do pUrva-dizAoM se| (kuG) kruJco / krauMca pakSI ke dvArA / paramaJco / uttama krauMca pakSI ke dvaaraa| (kRta) kRtA / kartA ke dvaaraa| paramakatA / uttama kartA ke dvaaraa| siddhi-(1) garvA / go+ttaa| gv+aa| gvaa| yahAM 'go' zabda se 'TA' pratyaya hai| 'sAvekAcastRtIyAdirvibhaktiH' (6 / 1 / 162) se 'TA' vibhakti ko antodAtta svara prApta thA, usakA sUtra se pratiSedha kiyA gayA hai| 'phiSo'ntodAtta:' (phiTa0 11) se go' zabda antodAtta hai| 'anudAttau supitau' (3 / 1 / 4) se TA-vibhakti anudAtta hai ata: yahI svara rahatA hai| gvaa| udAttAdanudAttasya svarita:' (8 / 4 / 65) se anudAtta ko svarita Adeza hotA hai| aise hI-gave, gobhyAm / (2) sugunI / zobhanA gAvo yasya sa:-sugu:, tena-sugunA / yahAM 'antodAttAduttarapadAdanyatarasyAmanityasamAse' (6 / 1 / 163) se 'TA' vibhakti ko vikalpa se antodAtta svara prApta thA, usakA isa sUtra se pratiSedha kiyA gayA hai| ata: 'nasubhyAm' (6 / 2 / 171) se prApta uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| aise hI-sugave, sugubhyaam| (3) zuA / shvn+ttaa| z u an+aa| shun+aa| shunaa| yahAM zvan' zabda se 'TA' pratyaya hai| 'zvayuvamaghonAmataddhite' (6 / 4 / 133) se samprasAraNa aura samprasAraNAcca' (6 / 1 / 105) se akAra ko pUrvarUpa ekAdeza hotA hai| svara-kArya 'gavA' ke samAna hai| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 (4) p'rmaa'shurnaa| yahAM 'samAsasya' (6 | 1 | 217 ) se antodAtta svara hotA hai| aise hI paramazune, paramazvabhyA'm / (5) yebhyeH / yat+bhyas / ya a+bhyaH / ya+bhyas | ye+bhys| yebhyH| 'yat' zabda 'su' (111) pratyaya pare hone para 'tyadAdInAma:' ( 7/2/102 ) se akAra Adeza hone se avarNAnta hai / 'bahuvacane jhalyet' ( 7 / 3 / 103 ) se ekAra Adeza hotA hai / svara- kArya 'gavA' ke samAna hai| aise hI tat+bhyas= tebhyaH / kim+bhyas= kebhyaH / 'kima: ka:' ( 7/2/103) se kim' ke sthAna meM 'ka' Adeza hotA hai| (6) rAjo | rAj+TA | raaj+aa| raajaa| yahAM svara- kArya 'gavA' ke samAna hai| (7) paramarAjai / pUrvavat / (8) prAJco | svara- kArya 'gavA' ke samAna hai| aise hI - prAJce / (9) kruJco | svara- kArya 'gavA' ke samAna hai| (10) paramakruJca / yahAM 'samAsasya' ( 6 / 1 / 217 ) se antodAtta svara hotA hai| (11) kRto / svara- kArya 'gavA' ke samAna hai| / (12) prmkRt| yahAM 'samAsasya' (6 / 1 / 217 ) se antodAtta svara hotA hai| antodAtta-pratiSedha: (26) divo jhal | 180 / pa0vi0-diva: 5 / 1 jhal 1 / 1 / anu0-anta:, udAtta:, vibhakti:, na iti cAnuvartate / anvayaH - divo jhalAdirvibhaktirantodAttA na / artha:-diva uttarA jhalAdirvibhaktirantodAttA na bhavati / udA.-dyubhyA'm, dyubhiH' / AryabhASAH artha- (divaH) div zabda se uttara ( jhal ) jhalAdi ( vibhaktiH ) vibhakti ( anta udAtta:) antodAtta (na) nahIM hotI hai / udA0 - dyubhyam / do dyulokoM se| dyubhiH / saba dyulokoM se / siddhi-dyubhyaa'm| div+bhyaam| di u+bhyaam| d y u+bhyaam| dyubhyaam| yahAM 'div' zabda se 'bhyAm' pratyaya hai| 'sAvekAcastRtIyAdirvibhakti:' ( 6 / 1 / 162) tathA 'UDidampadAdyapapuprairaidyubhya:' ( 6 / 1 / 165 ) se 'bhyAs' vibhakti ko antodAtta svara prApta thA, isa sUtra se pratiSedha kiyA gayA hai| ata: yahAM 'gavA' ke samAna svara- kArya hotA hai / aise hI-dhubhi: / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH 185 185 antodAtta-pratiSedhaH __ (27) nR cAnyatarasyAm / 181 / pa0vi0-nR 5 / 1 (luptapaJcamInirdeza:) ca avyayapadam, anyatarasyAm avyypdm| anu0-anta:, udAtta:, vibhaktiH , na, jhal iti caanuvrtte| anvaya:-nR jhalAdivibhaktiranyatarasyAmantodAttA n| artha:-nR' ityetasmAd uttarA jhalAdirvibhaktirvikalpenAntodAttA na bhvti| udA0-nRbhiH, nRbhiH / nRbhyAm, nRbhyAm / nRbhyaH, nRbhyaH / AryabhASA: artha-(4) nR' isa zabda se uttara (jhal) jhalAdi (vibhaktiH) vibhakti (anyatarasyAm) vikalpa se (anta udAtta:) antodAtta (na) nahIM hotA hai| udA0-nRbhiH, nRbhiH / naroM ke dvaaraa| nRbhyA'm, nRbhyAm / do naroM ke liye/se| nRbhyaH, nRbhyaH / saba naroM ke liye/se| siddhi-(1) nbhiH| yahAM 'na' zabda se uttara jhalAdi 'bhis' vibhakti vikalpa pakSa meM antodAtta nahIM hotI hai, ata: yaha 'anudAttau supapitau' (3 / 1 / 4) se anudAtta hotI hai| udAttAdanudAttasya svarita:' (8 / 4 / 65) se anudAtta ke sthAna meM svarita Adeza hotA hai| aise hI-nRbhyom, nRbhyaH / (2) nRbhiH / nR+bhis / nRbhiH / yahAM nR' zabda se uttara jhalAdi 'bhis' vibhakti isa sUtra se antodAtta hotI hai| aise hI-nRbhyAm, nRbhyaH / / / iti antodAttaprakaraNam / / svarita-vidhiH antasvaritam (28) tit svaritam / 182 / pa0vi0-tit 11 svaritam 1 / 1 / sa0-ta id yasya sa tit (bhuvriihi:)| anu0-anta itynuvrtte| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvaya:-tid anta: svritm| artha:-tid anta: svarito bhavati / udA0-kartavyam, cikIrNyam, jihIrNyam, kAryam, hAryam / AryabhASA: artha-(tit) 'ta' jisakA it hai vaha zabda (antaH svaritam) anta-svarita hotA hai| udA0-kartavyam / karanA caahiye| cikIrNyam / cikIrSA ke yogy| jihIrNyam / jihIrSA ke yogya / kAryam / karane ke yogya / hAryam / harane ke yogya / siddhi-(1) kartavyam / kR+tavyat / kr+tvy| krtvy+su| krtvym| yahAM DukRJ karaNe' (tanAu0) dhAtu se 'tavyattavyAnIyaraH' (3 / 1 / 96) se tavyat' pratyaya hai| yaha tit hone se isa sUtra se anta-svarita hotA hai, 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se iganta aMga ko guNa hotA hai| (2) cikIrNyam / cikIrSa+yat / cikii+y| cikiirnny+su| cikIrNyam / yahAM cikIrSa' dhAtu se 'aco yat' (3 / 1 / 97) se 'yat' pratyaya hai| yaha tit hone se anta-svarita hotA hai| aise hI 'jihIrSa' dhAtu se-jihIrNyam / cikarSa aura jihIrSa sannanta dhAtu haiN| (3) kAryam / kR+Nyat / kaa+y| kArya+su / kaarym| yahAM 'kR' dhAtu se 'RhalorNyat' (3 / 1 / 124) se Nyat pratyaya hai| yaha tit hone se isa sUtra se anta-svarita hotA hai| aise hI hRJa haraNe' (bhvA0u0) dhAtu se-hAryam / 'aco miti' (7 / 2 / 115) se aMga ko vRddhi hotI hai| anudAtta-vidhiH antAnudAttam(26) tAsyanudAttenGidadupadezAllasArvadhAtuka manudAttamahanviGoH / 183 / pa0vi0-tAsi-anudAttet-Dit-adupadezAt 5 / 1 lasArvadhAtukam 11 anudAttam 1 / 1 aha nu-iDo: 6 / 2 (pnycmyrthe)| sa0-anudAtta id yasya s:-anudaattet| Ga id yasya sa:-Git / accAsAvupadeza:- adupadeza: / tAsizca, anudAttecca, Gicca, adupadezazca eteSAM samAhAra:-tAsyanudAttenDidadupadezam, tasmAt-tAsyanudAttenGidadupadezAt Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 SaSTAdhyAyasya prathamaH pAdaH (bhuvriihikrmdhaarygrbhitsmaahaardvndv:)| lasya sArvadhAtukam-lasArvadhAtukam (sssstthiittpurussH)| hanuzca iG ca tau viDau, na vigau-alviDau, tayo:-alviGoH (itretryogdvndvgrbhitnnyttpurussH)| anu0-anta itynuvrtte| anvayaH-tAsi-anudAttet-Dit-adupadezAllasArvadhAtukam anto'nudAttam, avingoH| artha:-tAseranudAtteto Dito'kAropadezAccottaraM la-sArvadhAtukamantAnudAttaM bhavati, hanu-iGbhyAM paraM vrjyitvaa| udA0- (tAsi:) kartA, kartArau, krtaarH| (anudAttet) Aste, vste| (Dit) sUte, shete| (adupadeza:) tudataH, nudataH, parcata:, paTheta: / ___ AryabhASA: artha-(tAsi0adupadezAt) tAsi pratyaya, anudAttet dhAtu, Git dhAtu aura pANinIya upadeza meM a-varNavAn zabda se uttara (lasArvadhAtukam) lakAra ke sthAna meM jo sArvadhAtuka-saMjJaka pratyaya hai, vaha (anta:, anudAttam) anta anudAtta hotA hai| udA0-(tAsi) kartA / vaha kala karegA / kartArauM / ve donoM kala kreNge| kartAraH / ve saba kala kreNge| (anudAttet) aastai| vaha baiThatA hai| vastai / vaha DhakatA hai| (Dit) suute| vaha sUtI (byAtI) hai| shetai| vaha sotA hai| (adupadeza) tudata: / ve donoM pIr3A dete haiN| ndtH| ve donoM preraNA karate haiN| prctH| ve donoM pakAte haiN| paThataH / ve donoM par3hate haiN| siddhi-(1) krtaa| kR+luT / kR+taasi+t| kR+taas+t| kR+taas+ddaa| kR+t+aa| kr+t+aa| krtaa| yahAM 'kR' dhAtu se 'luT' pratyaya hai| 'syatAsI luluTo:' (3 / 1 / 33) se tAsi' vikaraNa pratyaya hotA hai| 'la' ke sthAna meM tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se ta-Adeza hai aura isakI tizit sArvadhAtukam' (3 / 4 / 113) se sArvadhAtuka saMjJA hai| 'tAs' se uttara yaha la-sArvadhAtuka 'ta' pratyaya isa sUtra se anudAtta hai| luTa: prathamasya DAraurasa:' (2 / 4 / 85) se 'ta' ke sthAna meM 'DA' Adeza hotA hai| vA0-'DityabhasyApi Terlopa:' (6 / 4 / 143) se 'tAs' ke Ti-bhAga (As) kA lopa hotA hai| yahAM anudAtta 'ta' pratyaya ke pare hone para udAtta 'As' kA lopa hone se 'anudAttasya ca yatrodAttalopa:' (6 / 1 / 161) se anudAtta ta' udAtta ho jAtA hai| (2) krtaarau'| yahAM tAsi' se uttara la-sArvadhAtuka 'AtAm' ke sthAna meM rau' Adeza anudAtta hai, ise 'udAttAdanudAttasya svarita:' (8 / 4 / 65) se svarita hotA hai| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam rica' (7 / 4 / 51) se 'tAs' ke sakAra kA lopa hotA hai| aise hI 'jha' ke sthAna meM 'ras' Adeza hone pr-krtaarH| (3) aastai| As+laT / aas+t| aas+shp+t| aas+o+t| aaste| yahAM anudAttet-Atmanepada 'As upavezane' (adA0A0) dhAtu se laT' pratyaya hai| isake la-sArvadhAtuka 'ta' pratyaya ko isa sUtra se anudAtta hotA hai| udAttAdanudAttasya svaritaH' (8 / 4 / 65) se use svarita hotA hai| aise hI-vasa AcchAdane' (adA0A0) dhAtu se-vstai| (4) suutai| sU+laT / suu+t| suu+shp+t| suu+o+t| suute| yahAM 'dhUG prANigarbhavimocane' (adA0A0) isa Dit dhAtu se laT pratyaya hai| svara-kArya pUrvavat hai| aise hI-'zIG svapne (adA0A0) dhAtu se-shete| . (5) tudataH / tud+laT / tud+tas / tud+za+tas / tud+a+tas / tudataH / yahAM tuda vyathane (tu0pa0) isa upadeza meM a-varNavAn dhAtu se laT' pratyaya hai| isa a-varNavAn dhAtu se uttara la-sArvadhAtuka tas' pratyaya isa sUtra se anudAtta hotA hai| zeSa svara-kArya pUrvavat hai| (6) nudata: / 'Nuda preraNe' (tu0pa0) pUrvavat / (7) parcata: / pac+laT / pac+tas / pac+zap+tas / pac+a+tas / pacataH / yahAM DupacaS pAke' (bhvA0u0) dhAtu se laT pratyaya hai| kartari za' (3 / 1 / 68) se zapa' vikaraNa pratyaya hotA hai| isa a-varNavAn dhAtu se uttara hai la-sArvadhAtuka tas' pratyaya anudAtta hotA hai| anudAttau supitau' (3 / 1 / 4) se 'zap' pratyaya bhI anudAtta hai| ata: 'dhAto:' (6 / 1 / 162) se 'pac' dhAtu ko udAtta hokara zap' ke anudAtta akAra ko udAttAdanudAttasya svarita:' (8 / 4 / 65) se svarita hotA hai aura svarita se uttara svaritAt saMhitAyAmanudAttAnAm (1 / 2 / 39) se anudAtta tas' pratyaya ekazruti svara meM rahatA hai| aise hI 'paTha vyaktAyAM vAciM' (bhvA0pa0) dhAtu se-ptthtH| hanuG aura iG dhAtu kA pratiSedha isaliye kiyA hai ki yahAM la-sArvadhAtuka' ko anudAtta na ho-hanute, adhiite| AdhudAttaprakaraNam AdhudAtta-vikalpa: (30) AdiH sico'nyatarasyAm / 184 / pa0vi0-Adi: 11 sica: 6 / 1 anyatarasyAm avyayapadam / anu0-udAtta itynuvrtte| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 SaSTAdhyAyasya prathamaH pAdaH anvaya:-sico'nyatarasyAm AdirudAtta: / artha:-sijvata: zabdasya vikalpenAdirudAtto bhavati / udA0-mA hi kASTam, mA hi kaassrttaam| eko'trAdyudAtta:, aparo'ntodAtta: / mA hi lAviSTAm, mA hi lAviSTAm / eko'trAdyudAtta:, aparo mdhyodaattH| AryabhASA: artha-(sica:) sicvAle zabda ko (anyatarasyAm) vikalpa se (AdiH, udAtta:) AdhudAtta hotA hai| udA0-mA hi kAm / mA hi kASrTAm / una donoM ne nahIM kiyaa| yahAM pahalA sicvAlA zabda AdhudAtta aura dUsarA antodAtta hai| mA hi lAviSTAm, mA hi laavissttaam| una donoM ne nahIM kaattaa| yahAM pahalA sicvAlA zabda AdhudAtta aura dUsarA madhyodAtta hai| siddhi-(1) mA hi kArTAm / maang+kR+lung| maa+kR+cli+l| mA+kR+ sic+tas / mA+kR+s+tAm / maa+kaa+ss+ttaam| mA kArTAm / yahAM kR' dhAtu se 'luG' pratyaya, ise cti vikaraNa-pratyaya aura ble: sic (3 / 1 / 44) se 'cli' ke sthAna meM sic Adeza hai| yaha sicvAlA 'kArTAm' zabda isa sUtra se AdhudAtta hotA hai| na mAGyoge' (6 / 4 / 74) se aT Agama nahIM hotA hai| 'sici vRddhi: parasmaipadeSu' (7 / 2 / 1) se aMga ko vRddhi (Ara) hotI hai| AdezapratyayayoH' (8 / 3 / 59) se Satva aura 'STunA STuH' (8 / 4 / 40) se Tutva hotA hai| (2) mA hi kArTAm / yahAM vikalpa pakSa meM sicvAlA kArTAm' zabda 'AdhudAttazca (3 / 1 / 3) se tAm' pratyaya AdhudAtta hokara, antodAtta hotA hai| (3) mA hi laavissttaam| yahAM sicvAlA 'lAviSTAm' zabda isa sUtra se AdhudAtta hai| (4) mA hi lAviSTAm / luu+lung| luu+cli+l| luu+sic+ts| lU+iT+ s+tAm / lau+i+S+TAm / laavissttaam| ___yahAM sic' ke cit hone se cita:' (6 / 1 / 158) se antodAtta hokara ise madhyodAtta svara hotA hai-lAviSTAm / iT Agama 'sic' kA bhakta hone se yaha 'AgamA anudAttA bhavanti' isa Apta-vacana se anudAtta nahIM hotA hai| AdhudAtta-vikalpa: (31) svpaadihiNsaamcynitti|185| pa0vi0-svapAdi-hiMsAm 6 / 1 aci 7 / 1 aniTi 7 / 1 / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam ___sa0-svapa AdiryeSAM te svapAdaya:, svapAdayazca, hiMs ca te svapAdihiMsa:, teSAm-svapAdihiMsAm (bahuvrIhigarbhita itretryogdvndvH)| na iD vidyate yasya sa:-aniTa, tasmin-aniTi (bhuvriihi:)| ___anu0-udAtta:, lasArvadhAtukam, Adi:, anyatarasyAm iti caanuvrtte| 'lasArvadhAtukam' iti cArthavazAdiha saptamyAM viprinnmyte| anvayaH-svapAdihiMsAm acyaniTi lasArvadhAtuke'ntarasyAm aadirudaatt:| artha:-svapAdInAM hiMsezca dhAtorajAdAvaniTi lasArvadhAtuke pratyaye parato vikalpenAdirudAtto bhavati, pakSe ca pratyayasvareNa madhyodAtto bhavati / udA0-(svapAdi:) svapa'nti, svpnti| zvasanti, zvasanti, ityAdikam / (hiMsa:) hiMsanti, hiMsanti / jiSvap shye| zvasa praannne| ana c| jakSa bhksshsnyoH| jAgR nidraakssye| daridrA durgtau| cakAsR diiptau| zAsu anushissttau| dIdhIG dIptidevanayoH / vevIG vetinA tulye| Sasa, sasti svapne / vaza kAntau / carkarItaM ca / hanuG apanayane / iti adAdigaNAntargatA: svapAdayo dhAtavaH / AryabhASA: artha-(svapAdihiMsAm) svapa Adi tathA hiMsa dhAtu ko (aci) ajAdi (aniTi) iT se rahita (lasArvadhAtuke) la-sArvadhAtuka pratyaya pare hone para (anyatarasyAm) vikalpa se (AdiH, udAtta:) AdhudAtta hotA hai aura pakSa meM pratyaya svara se madhyodAtta hotA hai| udA0-(svapAdi) svapa'nti, svapanti / ve saba sote haiN| zvasanti, zvasanti / ve saba sAMsa lete haiM ityaadi| (hiMsa) hiMsanti, hiNsnti| ve saba hiMsA karate haiN| siddhi-(1) svapa'nti / svap+laT / svp+jhi| svp+anti| svp+shp+anti| svp+o+anti| svpnti| yahAM triSvap zaye' (adA0pa0) dhAtu se laT pratyaya hai| isa sUtra se ajAdi, aniT, lasArvadhAtuka jhi (anti) pratyaya pare hone para svap' dhAtu ko AdhudAtta hotA hai| aise hI-zvasanti, hiNsnti| (2) svpnti| yahAM 'svap' dhAtu vikalpa pakSa meM AdhudAtta nahIM hotA, apitu 'AdyudAttazca' (3 / 1 / 3) se jhi (anti) AdhudAtta hotA hai| ata: isa pratyaya svara se madhyodAtta svara hotA hai| aise hI-zvasanti, hiNsnti| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdyudAttaH jAga'tu / SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH (32) abhyastAnAmAdiH / 186 | pa0vi0-abhyastAnAm 6 / 3 Adi: 1 / 1 / anu0-udAtta:, lasArvadhAtukam aci, aniTi iti cAnuvartate / anvayaH-abhyastAnAm acyaniTi lasArvadhAtuke AdirudAttaH / arthaH-abhyastAnAM dhAtUnAm ajAdAvaniTi lasArvadhAtuke pratyaye parata AdirudAtto bhvti| AdirityanuvartamAne punarAdivacanaM nityArthaM veditavyam / udA-dada'ti' dada'tu / dadha'ti' dadha'tu / jakSa'ti, jakSa'tu / jAgrati, 1 161 AryabhASAH artha- (abhyastAnAm) abhyasta - saMjJaka dhAtuoM ko (aci) ajAdi (aniTi) iT se rahita (lasArvadhAtuke) la-sArvadhAtuka-saMjJaka pratyaya para hone para (Adi:, udAttaH) AdyudAtta hotA hai / 'Adi' pada kI anuvRtti meM puna: 'Adi' zabda kA kathana nityavidhi ke liye hai| udaa0-drdti| ve saba dete haiN| dadetu / ve saba deveM / dadheti / ve saba dhAraNa-poSaNa karate haiN| dadha'tu / ve saba dhAraNa-poSaNa kreN| jksseti| ve saba khAte / haMsate haiN| jakSetu / ve saba khAveM/ haMseM / jAgrati / ve saba jAgate haiM / jAyetu / ve saba jAgeM / siddhi - (1) dadeti / dA+laT / dA+jhi / dA+zap+jhi / dA-dA+0+ati / da-d+ati / dadati / yahAM 'DudAJ dAneM' (ju0u0 ) dhAtu se 'laT' pratyaya hai / kartari zarpA' 3 | 1 | 68) se 'zap' vikaraNa pratyaya aura use juhotyAdibhyaH zlu:' ( 2/4/75 ) se zlu (lopa) hotA hai| 'zlau' se 'dA' dhAtu ko dvitva hotA hai| 'ubhe abhyastam' (6 1814) se isakI abhyasta saMjJA hone se isa sUtra se ise AdyudAtta hotA hai| 'adabhyastAt' (7 1114 ) se jhi' ke 'jhU' ke sthAna meM 'at' Adeza hotA hai / 'hrasvaH' (7/4/59) se abhyAsa ko hrasva (a) aura 'Ato lopa iTi ca' (6/4/64) se AkAra kA lopa hotA hai| (2) dadha'ti / 'DudhAJ dhAraNapoSaNayo:' (ju0u0) dhAtu se pUrvavat / (3) jakSati | 'jakSa bhakSahasanayo:' ( adA0pa0 ) / 'jakSityAdaya: SaT' (6 | 1 |6 ) se 'jakSa' dhAtu kI abhyasta saMjJA hai| svara- kArya pUrvavat hai / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke ikAra ketu Adi prayogamA nijAye ( 162 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (4) jAgrati / jAgR nidrAkSaye' (adA0pa0) dhAtu se pUrvavat / 'dadatu' Adi prayoga loT lakAra ke haiN| unheM 'eru:' (3 / 4 / 86) se jhi' pratyaya ke ikAra ko ukAra Adeza hotA hai| svara-kArya pUrvavat hai| AdhudAttaH (33) anudAtte c|187| pa0vi0-anudAtte 7 / 1 ca avyayapadam / sa0-avidyamAnamudAttaM yasmiMstad anudAttam, tasmin-anudAtte (bhuvriihi:)| anu0-udAtta:, Adi:, lasArvadhAtukam, abhyastAnAm iti cAnuvartate / anvaya:-abhyastAnAm anudAtte lasArvadhAtuke cAdirudAtta: / artha:-abhyastAnAM dhAtUnAmanudAtte lasArvadhAtuke ca pratyaye parata AdirudAtto bhvti| udA0-dauti / jAti / dauti| jihiit| mimiit| AryabhASA: artha-(abhyastAnAm) abhyasta dhAtuoM ko (anudAtte) udAtta se rahita (lasArvadhAtuke) la-sArvadhAtuka pratyaya pare hone para (Adi., udAtta:) AdhudAtta hotA hai| udA0-dauti / vaha detA hai| jAti / vaha chor3atA hai| dadhAti / vaha dhAraNa-poSaNa karatA hai| jihiite| vaha gati karatA hai| mimIte / vaha mAMpatA hai| siddhi-(1) doti / dA+laT / dA+tim / dA+zap+ti / daa+o+ti| daa-daa+ti| da-dA+ti / ddaati| yahAM DudAJ dAne' (ju0u0) dhAtu se laT pratyaya hai| kartari zap' (3 / 1168) se zap' vikaraNa pratyaya aura 'juhotyAdibhyaH zluH' (2 / 4 / 75) se usako zlu (lopa) hotA hai| zlau' (6 / 1 / 10) se 'dA' dhAtu ko dvitva hokara ubhe abhyastAm' (6 / 1 / 5) se isakI abhyasta saMjJA hotI hai| isa sUtra se isa abhyasta-saMjJaka dhAtu ko anudAtta la-sArvadhAtuka tip' pratyaya pare hone para AdhudAtta hotA hai| tip' 'anudAttau supitau (3 / 1 / 4) se anudAtta hai| (2) jAti / haa+ltt| haa+tip| haa+shp+ti| haa+o+ti| haa-haa+ti| h+haa+ti| jh-haa+ti| j-haa+ti| jhaati| yahAM ohAk tyAge' (ju0pa0) dhAtu se laT pratyaya hai| kuhozcuH' (7 / 4 / 62) se hakAra ko cutva jhakAra aura 'abhyAse carca (8 / 4 / 53) se jaz jakAra hotA hai| svara-kArya puurvvt| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH 163 (3) dadhAti / dhA+laT / dhaa+tim| dhaa+shp+ti| dhaa+o+ti| dhA-dhA+ti / dha-dhA+ti / d-dhaa+ti| ddhaati| yahAM 'DudhAJ dhAraNa-poSaNayoH' (ju0u0) dhAtu se laT' pratyaya hai| 'abhyAse carca (8 / 4 / 53) se abhyAsa ko jaz dakAra hotA hai| svara-kArya pUrvavat hai| (4) jihiite| hA+laT / haa+t| hA+zap+ta / haa+o+t| haa-haa+t| h-haa+t| hi-hii+t| jhi-hii+t| ji+hii+te| jihiite| yahAM 'ohAG gatau' (ju0A0) dhAtu se laT' pratyaya hai| bhRJAmit' (7 / 4 / 76) se abhyAsa ke akAra ko itva aura jahAtezca' (6 / 4 / 116) se 'hA' ko itva hotA hai| zeSa kArya jahAti' ke samAna hai| tAsyanudAttet' (6 / 1 / 180) se la-sArvadhAtuka ta' pratyaya anudAtta hai| zeSa svara-kArya pUrvavat hai| (5) mimiite| yahAM 'mAG mAne (di0A0) dhAtu se laT' pratyaya hai| 'bhRJAmit (7 / 4 176) se abhyAsa ke akAra ko itva aura I halyagho:' (6 / 4 / 113) se 'mA' ko Itva hotA hai| svara-kArya pUrvavat hai| ____ anudAtta pada meM bahuvrIhi samAsa isaliye kiyA hai ki 'mA hi sma dadhAt' yahAM tipa pratyaya kA lopa hone para bhI AdhudAtta ho jAye kyoMki yahAM tip' kA t' udAtta guNa se rahita hai| AdhudAttaH (34) sarvasya supi|188 / pa0vi0-sarvasya 6 / 1 supi 7 / 1 / / anu0-udAtta:, Adiriti caanuvrtte| anvaya:-sarvasya supi AdirudAtta: / artha:-sarva-zabdasya supi pratyaye parata AdirudAtto bhavati / udA0-sarvaH / srvo| srv| AryabhASA: artha- (sarvasya) sarva zabda ko (supi) sup pratyayoM ke pare hone para (AdiH, udAtta:) AdhudAtta hotA hai| udA0-sarvaH / eka saba ne| srvo| do saboM ne| sarve / saboM ne| siddhi-sarvaH / srv+su| sarva+s / sarvaH / yahAM 'sarva' zabda se sup-saMjJaka 'su' pratyaya hai| isake pare hone para sarva' zabda isa sUtra se AdhudAtta hotA hai| aise hI-sarvo, srve| Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam 164 pratyayAt pUrvamudAttam- (35) bhIhIbhRhumadajanadhanadaridrAjAgarAM pratyayAt pUrvaM piti / 186 | pa0vi0- bhI-hI-bhU-hu-mada- jana-dhana- daridrA - jAgarAm 6 / 3 pratyayAt 5 / 1 pUrvam 1 / 1 piti 7 / 1 / sao - bhIzca hrIzca bhRzca huzca madazca janazca dhanazca daridrAzca jAgRzca te-bhI0jAgaraH teSAm - bhI0jAgarAm (itaretarayogadvandvaH) / pa id yasya sa pit, tasmin - piti ( bahuvrIhi: ) / anu0-udAtta:, lasArvadhAtukam, abhyastAnAm iti cAnuvartate / anvayaH-abhyastAnAM bhIhrIbhRhumadajanadhanadaridrAjAgarAM piti lasArvadhAtuke pratyayAt pUrvamudAttam / arthaH-abhyastasaMjJakAnAM bhIhIbhRhumadajanadhanadaridrAjAgarAM dhAtUnAM pita lasArvadhAtuke pratyaye parataH pratyayAt pUrvamudAttaM bhavati / udA0 - ( bhI ) vi'bheti' / ( hI ) jihreti / (bhRH) bibharti / (huH ) ju'hoti' / (madaH ) ma'mattu' naH parijmA ( tai0saM0 2 / 1 / 11 / 1) / (jana: ) jajanadindram (tai0A0 3 / 2 / 1) / (dhanaH ) dhanat ( tai0brA0 2 / 8 / 3 / 5) / ( daridrA :) da'ri'drAti' / (jAgRH ) jAgarti' / udA0-1 AryabhASAH artha- (abhyastAnAm) abhyasta - saMjJaka (bhI0 jAgarAm) bhI, hrI, bhR, mada, jana, dhana, daridrA, jAgR dhAtuoM ko (piti) pit (lasArvadhAtuke) la-sArvadhAtuka pratyaya pare hone para (pratyayAt) pratyaya se (pUrvam) pUrvavartI ac (udAtta:) udAtta hotA hai| (bhI) bibheti / vaha DaratA hai / ( hI ) jiheti / vaha lajjA karatI hai| (bhR) bibharti | vaha dhAraNa-poSaNa karatA hai / (hu) juhoti / vaha yajJa karatA hai / (mada) ma'mattu'' naH parijmA (tai0saM0 211 11111 ) / mamattu = vaha harSita kre| (jana) jajanadindram ( tai0A0 3 / 211) / jajanat = vaha utpanna kre| (dhana) dadhanat ( tai0brA0 2/81315) / vaha dhanI hote haiN| ( daridrA ) da'ri'dvAti' / vaha durgata hotA hai| (jAgR) jaagrti'| vaha jAgatA hai| siddha-vi'bheti' / bhI+laT / bhI+tip / bhI+zap+ti / bhI+0+ti / bhI-bhI+ti / bi+bhe+ti / bibheti / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH 165 yahAM tribhI bhaye (ju0pa0) dhAtu se laT' pratyaya hai| 'zlau' (6 / 1 / 10) se 'bhI' dhAtu ko dvitva hokara ubhe abhyastAm (6 / 115) se isakI abhyasta saMjJA hotI hai| isa abhyasta 'bhI' dhAtu ko pit, la-sArvadhAtuka tip' pratyaya pare hone para isa sUtra se 'tip' pratyaya se pUrvavartI ac udAtta hotA hai| hrasva:' (7 / 4 / 59) se abhyAsa ko hrasva, 'abhyAse carca (8 / 4 / 53) se abhyAsa ke bhakAra ko jaz bakAra hotA hai| sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (713 184) se iganta aMga ko guNa hotA hai| (2) jiheti / hrI+laT / hrI+tim / hrii+shp+ti| hrii+o+ti| hrii-hii+ti| jhi+hI+ti / jihve+ti / jihveti| yahAM hI lajjAyAm (ju0pa0) dhAtu se laT pratyaya hai| zlau' (6 / 1 / 10) se hI' ko dvitva, halAdi: zeSaH' (7 / 4 / 60) se hI' zeSa, hasva:' 7 / 4 / 59) se hrasva hi' kuhozcaH' (7 / 4 / 62) se hakAra ko kavarga jhakAra aura 'abhyAse carca (814153) se jhakAra ko jaz jakAra hotA hai| svara-kArya pUrvavat hai| (3) bibhrti| bha+laT / bhR+tip / bhR+zap+ti / bhR+0 ti / bhU-bhR+ti / bhi-bhr+ti| bi-bhar+ti / bibhrti| yahAM DubhRJ dhAraNapoSaNayoH' (ju u0) dhAtu se laT' pratyaya hai| 'bhRJAmit (7 / 4 / 76) se abhyAsa ko itva hotA hai| svara-kArya pUrvavat hai| (4) juhoti / hu+laT / hu+tip| hu+zap+ti / hu+o+ti / hu-hu+ti / jhu-hu+ti| ju-ho+ti| juhoti| yahAM hu dAnAdanayoH, AdAne cetyeke (ju0pa0) dhAtu se laT' pratyaya hai| kuhozcuH' (7 / 4 / 62) se abhyAsa ke hakAra ko cavarga jhakAra aura 'abhyAse carca (8 / 4 / 53) se jhakAra ko jaz jakAra hotA hai| svara-kArya pUrvavat hai| (5) mmttu'| mad+loT / mad+tim / md+shyn+ti| mad+o+ti / md-md+tu| m-md+tu| mmttu| yahAM 'madI harSe (di0pa0) dhAtu se 'loT' pratyaya hai| bahulaM chandasi' (2 / 4 / 73) se chanda meM bahulavacana se 'zyan' ko 'zlu' hotA hai| zlau' (6 / 1 / 10) se mad dhAtu ko dvitva aura 'eruH' (3 / 4 / 86) se tip' ke ikAra ko ukAra Adeza hotA hai| svara-kArya pUrvavat hai| (6) jajanat / jn+lett| jn+tip| jn+shyn+ti| jan+0 att+ti| jan-jan+a+t / ja+jan+a+t / jajanat / yahAM janI prAdubhAveM' (di0A0) dhAtu se 'leT' pratyaya hai| 'bahulaM chandasi (2 / 4 / 73) se chanda meM bahula-vacana se 'zyan' vikaraNa pratyaya ko zlu' hokara zlauM' Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (6 / 1 / 10) se jan' dhAtu ko dvitva hotA hai| leTo'DATauM' (3 / 4 / 94) se 'aT' Agama 'itazca' (3 / 4 / 100) se tip' ke ikAra kA lopa hotA hai| vyatyayo bahulam (3 / 1 / 85) se Atmanepada dhAtu se vyatyaya se parasmaipada hotA hai| svara-kArya pUrvavat hai| (7) dadhanat / yahAM 'dhana dhAnye (ju0pa0) dhAtu se leT' pratyaya hai| 'abhyAse carca (8 / 4 / 53) se abhyAsa ke dhakAra ko jaz dakAra Adeza hotA hai| svara-kArya pUrvavat hai| (8) dridraati| yahAM 'daridrA durgatau' (a0pa0) dhAtu se 'laT' pratyaya hai| svara-kArya pUrvavat hai| (9) jaagrti| yahAM jAgR nidrAkSaye (a0pa0) dhAtu se laT' pratyaya hai| svara-kArya pUrvavat hai| pratyayAt pUrvamudAttam (36) liti|160| vi0-liti 71 / sa0-la id yasya sa lit, tasmin-liti (bahuvrIhiH) / anu0-udAtta:, pratyayAt, pUrvam iti caanuvrtte| anvaya:-liti pratyayAt pUrvam udaattm| artha:-litilakAretsaMjJake zabde pratyayAt pUrvamudAttaM bhvti| udA0-cikIrSaka: / jihiirssk:| bhaurikividhm| bhaulikividhm| aissukaaribhktm| AryabhASA: artha-(liti) lakAra itsaMjJAvAle zabda meM (pratyayAt) pratyaya se (pUrvam) pUrvavartI ac (udAtta:) udAtta hotA hai| udA0-cikIrSaka: / karane kA icchuk| jihiirssk:| harane kA icchuk| bhaurikividham / bhauriki janoM kA desh| bhaulikividham / bhauliki janoM kA desh| aiSukAribhaktam / aiSukAri janoM kA desh| __ siddhi-cikIrSaka: / cikIrSa+Nvula / cikiirss+vu| cikiirss+ak| cikiirssk+su| cikiirssk:| yahAM sannanta cikIrSa' dhAtu se 'NvultRcau' (3 / 1 / 133) se 'Nvul' pratyaya hai| pratyaya ke lit hone se isa sUtra se cikIrSaka:' isa pada meM pratyaya se pUrvavartI ac udAtta hotA hai| aise hii-jihiirssk:| (2) bhaurikividham / bhauriki+vidhl| bhauriki+vidh| bhaurikividha+su / bhaurikividhm| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTAdhyAyasya prathamaH pAdaH 167 yahAM bhauriki zabda se viSaya diza) artha meM 'bhaurikyAdyaiSukAryAdibhyo vidhalbhaktalau' (4 / 2 / 54) se vidhal' pratyaya hai| pratyaya ke lit hone se pratyaya se pUrvavartI ac udAtta hotA hai| aise hI-bhaulikividham / (3) aiSukAribhaktam / aissukaari+bhktl| aissukaari+bhkt| aissukaaribhkt+su| aissukaaribhktm| yahAM eSukAri' zabda se viSaya (daza) artha meM pUrvavat 'bhaktala' pratyaya hai| pratyaya ke lit hone se eSukAribhaktam' isa pada meM pratyaya se pUrvavartI ac udAtta hotA hai| pratyayAt pUrvamudAtta-vikalpaH _(37) aadirnnmulynytrsyaam|161| pa0vi0-Adi: 11 Namuli 71 anyatarasyAm avyypdm| anu0-udAtta itynuvrtte| anvyH-dhaatonnrmulynytrsyaamaadirudaatt:| artha:-dhAtorNamuli parato vikalpenAdirudAtto bhavati, pakSe ca pratyayAt pUrvamudAttaM bhvti| udA0-lolUyaMlolUyam, loluuyNloluuym| porpUyaMpopUyam, popuurypopuuym| AryabhASA: artha:-(dhAto:} dhAtu ko (Namuli) Namul pratyaya pare hone para (anyatarasyAm) vikalpa se (AdiH, udAtta:) AdhudAtta hotA hai| udA0-lolUyaMlolUyam / puna: puna:/adhika kaatt-kaattkr| lolUyaMlolUyam / artha pUrvavat hai| porpUyaMpopUyam / puna: puna:/adhika pavitra-pavitra krke| popUyaMpopUyam / artha pUrvavat hai| ___ siddhi-lolUyaMlolUyam / lU+yaG / lUya-lUya / lo-lUya / lolUya+ nnmul| loluuy+am| lolUyam / loluuyNloluuym| ___ yahAM lUja chedane (krayA u0) dhAtu se prathama 'dhAtorekAco halAde: kriyAsamabhihAre yaG (3 / 1 / 22) se yaG' pratyaya hai| yaGanta lolUya' dhAtu se 'AbhIkSNye Namul ca' (3 / 4 / 22) se 'Namul' pratyaya hai| vAo-'AbhIkSNye dve bhavata:' (8 / 1 / 12) se dvitva hotA hai| tasya paramAmeDitam (8 / 1 / 2) dvirukta ke paravartI zabda rUpa kI AmeDita saMjJA hotI hai aura vaha 'anudAttaM ca' (8 / 1 / 3) se anudAtta hotA hai| isa sUtra se lolUya' dhAtu ko Namul pratyaya pare hone para AdhudAtta hotA hai| anudAttaM padamekavarjam' (6 / 1 / 153) se zeSa pada anudAtta aura 'udAttAdanudAttasya svarita:' (8 / 4 / 65) se udAtta se uttara Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam 168 anudAtta ko svarita hotA hai| 'svaritAt saMhitAyAmanudAttAnAm ' (1 / 2 / 39) se svarita se uttara samasta anudAttoM kI ekazruti hotI hai / (2) lolUyaMlolUyam / yahAM vikalpa pakSa meM 'Namul' pratyaya ke lit hone se 'litiM' (6 111187) se pratyaya se pUrvavartI ac udAtta hotA hai| zeSa svara- kArya pUrvavat hai / aise hI 'pUJ pavaneM' (bhvA0 u0 ) dhAtu se pUrvavat - popeya'popUyam, pA'paya'popUyam / AdyudAtta-vikalpaH (38) acaH kartRyaki / 162 / pa0vi0-aca: 5 / 1 kartR-yaki 7 / 1 / sa0-kartari vihito yak-kartRyak, tasmin kartRyaki (saptamItatpuruSaH) / anu0 - 'Adeca upadeze'ziti' ( 6 / 1 / 44 ) ityasmAd 'upadeze' iti padaM maNDUkotplutyA'nuvartanIyam / udAttaH, Adiriti cAnuvartate / anvayaH - upadeze'caH kartRyaki anyatarasyAmAdirudAttaH / artha:- upadeze ye'jantA dhAtavasteSAM kartRvAcini yaki parato vikalpenAdirudAtto bhavati, pakSe ca ' tAsyanudAttenGidadupadezAt0' (6 / 1 / 180) iti lasArvadhAtukamanudAttaM bhavati / udA.-lUya'te kedAraH svayameva, lUyate kedAraH svayameva / stIryata kedAraH svayameva, stIryate kedAraH svayameva / AryabhASAH artha-(upadeze) pANini muni ke upadeza meM (ajantA: ) jo ajanta dhAtu haiM unheM (kartRyaki) kartRvAcI yak pratyaya pare hone para ( anyatarasyAm) vikalpa se (Adi:, udAtta:) AdyudAtta hotA hai| udA0 0 - lUyete kedAraH svayameva, lUyatai kedAraH svayameva / kedAra= kheta svayaM hI kaTa rahA hai| stIryate kedAraH svayameva, stIryate kedAraH svayameva / kedAra= kheta svayaM hI AcchAdita ho rahA hai| siddhi-(1) luuy'te| lU+laT / luu+t| luu+yk+t| lU+ya+te / lUyate / yahAM 'lUJ chedane' (krayA0 u0 ) dhAtu se karmakartRvAcya meM laT pratyaya hai| karmavadbhAva se 'sArvadhAtuke yak' (3 | 1/67) se yak vikaraNa- pratyaya hai| ataH karmakartRvAcI 'yak' pratyaya pare hone para ajanta 'lU' dhAtu ko isa sUtra se AdyudAtta hotA hai| Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH 166. (2) stiiryte| yahAM 'stRJ AcchAdane (krayA u0) dhAtu se laT pratyaya aura pUrvavat yak vikaraNa-pratyaya hai| Rta id dhAtoH' (7 / 1 / 100) se ittva aura ise hali ca' (8 / 2 / 77) se dIrgha hotA hai| svara-kArya pUrvavat hai| (3) luuyte'| yahAM vikalpa pakSa meM tAsyanudAttenDindadupadezAt0' (6 / 1 / 180) se la-sArvadhAtuka ta' pratyaya anudAtta hotA hai| yak' vikaraNa-pratyaya 'AdhudAttazca' (3 / 1 / 3) se udAtta hai| ata. udAttAdanudAttasya svaritaH' (8 / 4 / 65) se anudAtta ko svarita Adeza hotA hai| (4) stiiryte| 'stRJ AcchAdane (krayA u0) dhAtu se vikalpa pakSa meM puurvvt| AdhudAttAdi-vikalpaH ___ (36) thali ca seTIDanto vA / 163 / pa0vi0-thali 71 ca avyayapadam, seTi 71 iT 11 anta: 11 vA avyypdm| sa0-iTA saha vartate iti seTa, tasmin-seTi (bahuvrIhiH) / anu0-udAttaH, Adi:, anyatarasyAm iti caanuvrtte| anvaya:-seTi thali iD ca udAtta:, anto vA''diranyatarasyAm / artha:-seTi thali ca iDudAtto bhavati, vikalpena cAdirudAtto bhavati / pakSe ca 'liti' iti pratyayAt pUrvamudAttaM bhvti| udA0- (iT-udAtta:) lulavitha / (antodAtta:) lulavitha / (AdhudAtta:) lulavitha / (pratyayAt pUrvamudAttam) lulavitha / evaM paryAyaNa catvAra udAttA bhvnti| AryabhASA artha- (seTi) iT-sahita vAle (thali) thalanta pada meM (ca) bhI (iTa) iTa (udAtta:) udAtta hotA hai aura (vA) athavA (anta udAtta:) antodAtta hotA hai aura (anyatarasyAm) vikalpa se (AdiH, udAtta:) AdhudAtta hotA hai aura pakSa meM liti (6 / 1 / 187) se pratyaya se pUrvavartI ac (udAtta:) udAtta hotA hai| isa prakAra paryAya se cAra udAtta hote haiN| udA0-(iT-udAtta) lulvith'| (antodAtta) lulavitha / (AdhudAtta) lulevitha / (pratyaya se pUrva udAtta) lulavitha / tUne kaattaa| siddhi-lulvithe| lU+liT / lU+sip / lU+thal / luu-luu+itt+th| luu-lo+i+th| lulvith| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM lUjha chedane (RyAu0) dhAtu se liT' pratyaya hai| tiptajhi0' (3 / 4 / 78) se lakAra ke sthAna meM sip' Adeza parasmaipadAnAM Nala0' (3 / 4 / 82) se 'sip' ke sthAna meM 'thal' Adeza hai| kRsRbhR0' (7 / 2 / 13) isa kR-Adi niyama se thal ko iT Agama hotA hai| lulavitha' isa seT thalanta pada meM prathama 'iT' udAtta hotA hai-lulavitha / tatpazcAt yaha antodAtta hotA hai-lulavitha / puna: yaha vikalpa se AdhudAtta hotA hai-lulavitha / vikalpa pakSa meM liti' (6 / 1 / 187) se pratyaya se pUrvavartI ac udAtta hotA hai-lulavitha / isa prakAra yahAM paryAya se cAra udAtta hote haiN| nityamAyudAtta: (40) nityaadirnitym|164| pa0vi0-niti 7 / 1 Adi: 11 nityam 1 / 1 / sa0-azca nazca tau anau, icca icca tau-itau, nau itau yasya sa jit, tasmin-niti (itretrdvndvgrbhitbhuvriihiH)| anu0-udAtta itynuvrtte| anvaya:-niti nityamAdirudAtta: / artha:-JitpratyayAnte nitpratyayAnte ca pade nityamAdirudAtto bhavati / prtyysvraapvaado'ym| udA0-(jit) gArgya:, vaatsy:| (nit) vAsudevakaH, arjunakaH / AryabhASA: artha-(niti) jit-pratyayAnta aura nit-pratyayAnta pada meM (nityam) sadA (AdiH, udAtta:) AdhudAtta hotA hai| udA0-(jit) gArya: / garga kA pautr| vaatsyH| vatsa kA pautr| (nita) vAsudevakaH / vAsudeva kRSNa kA sevaka / arjunakaH / arjuna kA sevk| siddhi-(1) gAya: / garga+yaj / gaarg+y| gAye+su / gArya: / yahAM 'garga' zabda se gargAdibhyo yatra (4 / 1 / 105) se yaJ' pratyaya hai| isa jit-pratyayAnta pada ko isa sUtra se nitya AdhudAtta hotA hai| aise hI 'vatsa' zabda pe-vaatsy:| (2) vAsudevakaH / vAsudeva+kan / vaasudev+k| vaasudevk+su| vAsudevakaH / yahAM vAsudeva' zabda se vAsudevArjunAbhyAM vun' (4 / 1 / 98) se 'vun' pratyaya hai| yuvoranAkau' (7 / 1 / 1) se vu' ke sthAna meM 'aka' Adeza hotA hai| isa nit-pratyayAnta pada ko isa sUtra se nitya AdhudAtta hotA hai| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdyudAttaH (41) Amantritasya ca / 165 / pa0vi0-Amantritasya 6 / 1 ca avyayapadam / anu0-udAtta:, Adiriti cAnuvartate / anvayaH - Amantritasya cAdirudAttaH / artha:- Amantritasya padasya cAdirudAtto bhavati / udA0-deva'datta ! deva'da'ttau ! devadattA: ! SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH AryabhASAH artha-(Amantritasya) Amantrita= sambodhana ke pada ko (Adi:, udAtta:) AdyudAtta hotA hai / udA0- devadatta ! he eka devadatta ! devadattau / he do devadatto ! devadattA: / he saba devadatto ! siddhi-devadatta ! devadatta + su / devadatta+0 / devadatta ! yahAM devadatta' zabda se prathamA-ekavacana 'su' pratyaya hai / sA''mantritam' (2 / 3 / 48 ) se prathamA vibhakti kI Amantrita saMjJA bhI hai aura usake ekavacana kI 'ekavacanaM sambuddhi:' ( 2 | 3 | 49 ) se sambuddhi saMjJA bhI hotI hai| 'ehasvAt sambuddhe:' (6/1/67) se sambuddhi-saMjJaka 'su' kA lopa hotA hai / devadatta ! isa Amantrita pada ko isa sUtra se AdyudAtta hotA hai / 'kArakAd dattazrutayorevAziSi' (6 121148) se prApta antodAtta svara nahIM hotA hai| aise hI - devadattau ! devadattA: ! AdyudAttaH (42) pathimathoH sarvanAmasthAne / 166 / (itaretarayogadvandvaH) / 201 pa0vi0 - pathi matho: 6 / 2 sarvanAmasthAne 7 / 1 / sa0-panthAzca manthAzca tau pathimanthAnau tayoH pathimatho: bhavati / 1 anu0 - udAttaH, Adiriti cAnuvartate / anvayaH - pathimathoH sarvanAmasthAne AdirudAttaH / artha:-pathimathizabdayoH sarvanAmasthAne pratyaye parata AdirudAtto Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(pathin) panthAH, panthAnau, pnthaanH| (mathin) manthAH, manthAnau, mnthaanH| AryabhASA: artha-(pathimatho:) pathin, mathin zabdoM ko (sarvanAmasthAne) sarvanAmasthAna-saMjJaka pratyaya pare hone para (AdiH, udAtta:) AdhudAtta hotA hai| udA0-(pathin) panthAH / eka mArga / panthAnau / do maarg| panthAnaH / saba maarg| (mathin) manthAH / eka rii| manthAnau / do riyaaN| manthAnaH / saba raiyAM (dUdha bilone kA upkrnn)| siddhi-(1) panthAH / pthin+su| pathi aa+s| path a| aa+s| pandh / A+s / panth a A+s / panthAs / panthAH / yahAM pathin' zabda se sarvanAmasthAna-saMjJaka 'su' pratyaya hai| isa sUtra meM se 'pathin' zabda ko AdhudAtta hotA hai| 'pathimathyabhukSAmAt' (7 / 1 / 85) se pathin' ke nakAra ko AkAra Adeza, ito't sarvanAmasthAne' (7 / 1186) se 'pathin' ke ikAra ko akAra Adeza aura 'tho nthaH' (7/187) se thakAra ke sthAna meM 'ntha' Adeza hotA hai| aise hI panthAnau, pnthaanH| (2) mnthaaH| mithin' zabda se pUrvavat / aise hI-manthAnau, manthAnaH / yahAM patlu gatau' (bhvA0 pa0) dhAtu se 'paMtastha ca' (uNA0 4 / 12) se 'ini' pratyaya karane para 'pathin' zabda siddha hotA hai| mantha viloDane' (bhvA0 pA0) dhAtu se 'mantha:' (uNA0 4 / 11) se ini pratyaya karane para 'mathin' zabda siddha hotA hai| ye donoM zabda pratyaya-svara se antodAtta haiN| isa sUtra se sarvanAmasthAna-saMjJaka pratyaya pare hone para AdhudAtta svara vidhAna kiyA gayA hai| suDanapuMsakasya' (1 / 1 / 42) se su, au, jas, am, auT ina pAMca pratyayoM kI sarvanAmasthAna saMjJA hai| yugapadAdhantodAttaH (43) antazca tavai yugpt|167 / pa0vi0-anta: 11 ca avyayapadam, tavai 6 / 1 (luptaSaSThInirdeza:) yugapat avyypdm| anu0-udAtta:, Adiriti cAnuvartate / anvaya:-tavai AdizcAntazca yugapad udAtta: / artha:-tavai-pratyayAntasya zabdasyAdizcAntazca yugapad udAtto bhavati / udA0-kartavai, hvai| pratyayAdhudAttasvarApavAda: / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTAdhyAyasya prathamaH pAdaH 203 AryabhASA: artha:-(tavai) tavai-pratyayAnta zabda ko (AdiH) Adi aura (antaH) anta ko (yugapat) eka sAtha (udAtta:) udAtta hotA hai| udaa0-krtvai| karane ke liye| hrtvai| harane ke lie| siddhi-krtv| kR+tvai| kr+tvai| krtvai+su| katavai+0 / kartavai / yahAM kR' dhAtu se kRtyArthe tavaikenkenyatvana:' (3 / 4 / 14) se tavai' pratyaya hai| sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se iganta aMga (kR) ko guNa hotA hai| isa sUtra se tavai-pratyayAnta kartavai' zabda yugapat ekadama AdhudAtta aura antodAtta hotA hai| ata: yahAM yugapat-vacana se 'anudAttaM padamekavarjam' (6 / 1 / 153) isa paribhASA kI pravRtti nahIM hotI hai| nodAttasvaritodayamagAryakAzyapagAlavAnAm' (8 / 4 / 67) se svarita kA pratiSedha hone se udAttAdanudAttasya svarita:' (8 / 4 / 66) se anudAtta ko svarita Adeza nahIM hotA hai| AdhudAtta: (44) kSayo nivAse / 168/ pa0vi0-kSaya: 1 / 1 nivAse 7 / 1 / anu0-udAtta:, Adiriti cAnuvartate / anvaya:-nivAse kSaya AdirudAttaH / artha:-nivAse'rthe kSayazabda AdirudAtto bhvti| udA0-kSayanti=nivasantyasminniti kSaya: (nivaas:)| kSaye (jAgRhi prapazyan) (R0 10 1118 / 1) / AryabhASA: artha-(nivAse) nivAsa artha meM vidyamAna (kSayaH) kSaya zabda (AdiH, udAtta:) AdhudAtta hotA hai| udA0-kSaye (jAgRhi prapazyan) (R0 10 1118 / 1) / nivAse iti kim ? kSayo vartate dsyuunaam| siddhi-kSaya: / kSi+gha / ksse+a| kssy+a| kSaya+su / kSayaH / yahAM kSi nivAsagatyoH' (tu.pa.) dhAtu se 'puMsi saMjJAyAM gha: prAyeNa (3 / 3 / 118) se 'gha' pratyaya hai| nivAsa artha meM vidyamAna 'kSaya' zabda isa sUtra se AdhudAtta hotA hai| pratyayasvara se antodAtta prApta thaa| jahAM nivAsa artha nahIM hai vahAM antodAtta hotA hai-kssyH| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AdhudAtta: (45) jayaH krnnm|166 | pa0vi0-jaya: 11 karaNam 11 / anu0-udAtta:, Adiriti cAnuvartate / anvaya:-karaNaM jaya AdirudAtta: / artha:-karaNavAcI jayazabda AdirudAtto bhavati / udA0-jayanti yeneti-jayaH / jayo'zvaH / AryabhASA: artha-(karaNam) karaNavAcI (jayaH) jaya zabda (AdiH, udAtta:) AdhudAtta hotA hai| udA0-jisase yuddha ko jItate haiM vaha (ghodd'aa)-jy| jayo'zvaH / karaNamiti kim ? jayo vartate brAhmaNAnAm / siddhi-jaya: / ji+gh| je+a| jy+a| jaya+su / jyH| yahAM ji (bri) abhibhaveM' (bhvA0pa0) dhAtu se 'puMsi saMjJAyAM ghaH prAyeNa (3 / 3 / 118) se 'gha' pratyaya hai| karaNavAcI 'jaya' zabda isa sUtra se AdhudAtta hotA hai| pratyayasvara se andodAtta prApta thaa| jahAM jaya zabda karaNavAcI nahIM hai vahAM antodAtta hotA hai-jayaH / jayo vartate brAhmaNAnAm / brAhmaNoM kI jIta hai| yahAM 'erac (3 / 4 / 86) se 'ac' pratyaya hai| AdhudAttaH (46) vRSAdInAM c|200| pa0vi0-vRSa-AdInAm 6 / 3 ca avyypdm| sa0-vRSa AdiryeSAM te vRSAdayaH, teSAm-vRSAdInAm (bhuvriihiH)| anu0-udAtta:, Adiriti cAnuvartate / anvaya:-vRSAdInAM cAdirudAtta: / artha:-vRSAdInAM zabdAnAM cAdirudAtto bhavati / udA0-vRSaH / janaH / jvaraH / graha: / haya: / garyaH, ityAdikam / vRSa: / janaH / jvrH| grh:| hyH| gyH| nyH| tyH| paya: veda: / aMza: / dava: / sUda: / guhA / zamaraNau saMjJAyAM sammatau bhAvakarmaNoH / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH 205 mantraH / zAnti: / kAmaH / yAmaH / ArA / dhArA / kArA / vahaH / kalpaH / paad:| aakRtignno'ym| avihitalakSaNamAdyudAttatvaM vRSAdiSu drssttvym| AryabhASAH artha- (vRSAdInAm) vRSa- Adi zabdoM ko (ca) bhI (Adi:, udAtta:) AdyudAtta hotA hai| udA0- vRSaH / bail| janaH / manuSya / jvaraH / bukhAra / praha: / sUrya kI parikramA karanevAlA tArA / hayeH / ghodd'aa| gye| eka rAjarSi kA nAma, ityAdi / siddhi-(1) vRSaH / vRss+ac| vRss+a| vRSa+su / vRSaH / yahAM 'vRSu secaneM' (bhvA0pa0) dhAtu se 'nandigrahipacAdibhyo lyuNinyacaH' (3 / 1 / 134 ) se pacAdi 'ac' pratyaya hai / 'cita:' ( 6 111158 ) se antodAtta prApta thA, isa sUtra se AdyudAtta hotA hai| (2) jana: / 'janI prAdurbhAveM (di0A0) pUrvavat / (3) jvaraH / jvara rogeM' (svA0pa0) pUrvavat / (4) graha: / 'graha upAdane (krayA0 u0 ) pUrvavat / (5) haye: / 'hi gatau vRddhau ca' (svA0pa0) pUrvavat / / (6) gaye: / ' zabde' (svA0pa0) 'maiM' ko nipAtana se etva (ge) hotA hai| / pUrvavat / AdyudAttaH (47) saMjJAyAmupamAnam / 201 | pa0vi0 saMjJAyAm 7 / 1 upamAnam 1 / 1 / anu0 - udAttaH, Adiriti cAnuvartate / anvayaH-saMjJAyAmupamAnamAdirudAttam / artha:-saMjJAyAM viSaye upamAnavAcI zabda AdirudAtto bhavati / udA0-caJcA iva manuSyaH caJca / dAsI iva manuSyaH - dAsI' / kharakuTI iva manuSya-khara'kuTI / vadhikA iva manuSya : - vardhikA / AryabhASAH artha- (saMjJAyAm ) saMjJAviSaya meM (upamAnam) upamAnavAcI zabda (Adi:, udAtta:) AdyudAtta hotA hai| udA0 - caJcA iva manuSya :- caJca / tRNa ke samAna nirbala manuSya- caJcA / dAsI iva manuSyaH - dAsI / dAsI ke samAna garIba manuSya- daasii| kharakuTI iva manuSyaH - kharekuTI / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam gardabhazAlA ke samAna malina mnussy-khrkuttii| vadhikA iva manuSya:-vadhikA / vadhikAcamar3e ke tasame ke samAna sudRr3ha mnussy-vdhikaa| siddhi-cnycaa| cnycaa+kn| caJcA+0 / caJcA+su / caJcA+0 / cnycaa| yahAM upamAnavAcI caJcA' zabda isa sUtra se saMjJA viSaya meM AdhudAtta hotA hai| lummanuSye (5 / 3 / 198) se vihita kan' pratyaya kA lup hotA hai| aise hI-dAsI, kharakuTI, vdhikaa| AdhudAttaH (48) niSThA ca vyajanAt / 202 / pa0vi0-niSThA 11 ca avyayapadam, vyac 1 / 1 anAt 1 / 1 / sa0-dvAvacau yasmi~stad-vyac (bhuvriihi:)| na At-anAt (nnyttpurussH)| anu0-udAtta:, Adi:, saMjJAyAm iti caanuvrtte| anvaya:-saMjJAyAM niSThA ca vyaj AdirudAtta:, anAt / artha:-saMjJAyAM viSaye niSThAntazca vyac-zabda AdirudAtto bhavati, sa cedAdirAkAro na bhavati / udA0-dattaH, guptaH, buddhaH, anAditi kim ? trAta:, AptaH / AryabhASA: artha-(saMjJAyAm) saMjJAviSaya meM (niSThA) niThAnta (dvayac) do acoMvAlA zabda (AdiH, udAtta:) AdhudAtta hotA hai (anAta) yadi usa niSThA ke Adi meM AkAra na ho| udaa0-dttH| diyA huaa| guptH| rakSA kiyA huaa| buddhaH / samajhA huaa| 'anAt' kA kathana isaliye hai ki yahAM AdhudAtta na ho-traatH| pAlana kiyA huaa| AptaH / pahuMcA huaa| siddhi-dattaH / dA+kta / dd+t| dt+t| datta+su / dattaH / yahAM 'DudAJ dAne' (ju030) dhAtu se niSThA (3 / 2 / 102) se bhUtakAla meM niSThA-saMjJaka kta' pratyaya hai| ktaktavatU niSThA' (1 / 1 / 25) se 'kta' pratyaya kI niSThA saMjJA hai| isa sUtra se do acoMvAlA, niSThAnta 'datta' zabda AdhudAtta hotA hai| do dad gho:' (7 / 4 / 46) se 'dA' ke sthAna meM 'dad' Adeza hotA hai| 'khari ca' (8 / 4 / 54) se 'dad' ke dakAra ko car takAra Adeza hotA hai| (2) guptaH / gupU rakSaNe' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat / (3) buddhaH / budha avagamane' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdyudAttaH SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH (46) zuSkadhRSTau / 203 | - pa0vi0 - zuSka - dhRSTau 1 / 2 / sa0- zuSkazca dhRSTazca tau - zuSka dhRSTau (itaretarayogadvandvaH ) anu0-udAtta:, Adi:-niSThA iti cAnuvartate / anu0 - niSThA zuSka dhRSTAvAdirudAttau / arthaH- niSThAntau zuSkadhRSTau zabdAvAdirudAttau bhavataH / asaMjJArthaH sUtrArambhaH / udA0 - zuSkaH / dhRSTeH / AryabhASAH artha- (niSThA) niSThAnta (zuSkadhRSTau ) zuSka, dhRSTa zabda (Adi:, udAtta:) AdyudAtta hote haiN| udA0 -zuSkeH / sUkhA huA / dhRSTeH / catura banA huA / siddhi - (1) zuSkeH / zuS+kta / shuss+k| zuSka+su / zuSkaH / yahAM 'zuSa zoSaNa' (di0 pa0 ) dhAtu se pUrvavat niSThAsaMjJaka 'kta' pratyaya hai / 'zuSa: ka:' ( 812148) se niSThA' ke takAra ko kakAra Adeza hotA hai| isa sUtra se niSThAnta 'zuSka' zabda AdyudAtta hotA hai| 'zuSaH ka:' ( 8 / 2 / 51) yaha tripAdI kA hai| use isa svara- kArya meM asiddha mAnakara isakA niSThAntatva siddha hotA hai| 207 (2) dhRSTeH / dhRS+kta / dhRss+t| dhRS+Ta / dhRSTa+su / dhRSTaH / yahAM 'JidhRSA prAgalbhye' (svA0 pa0) dhAtu se pUrvavat niSThA -saMjJaka kta pratyaya hai / 'STunA STuH' (8 I4 /40) se 'kta' ke takAra ko Tutva hotA hai| 'STunA STuH' (8/4/40) tripAdI kA hai| ise yahAM asiddha mAnakara isakA niSThAntatva siddha hotA hai / svara- kArya pUrvavat hai / AdyudAttaH (50) AzitaH kartA / 204 | pa0vi0 - Azita: 1 / 1 kartA 1 / 1 / anu0-udAtta:, Adi:, niSThA iti cAnuvartate / anvayaH - kartA niSThA Azita AdirudAtta: I artha:- kartRvAcI niSThAnta Azita: zabda AdirudAtto bhavati / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-Arzito devdttH| AryabhASA8 artha- (kartA) kartRvAcI (niSThA) niSThA-pratyayAnta (Azita:) Azita zabda (AdiH, udAtta:) AdhudAtta hotA hai| udA0-Azito devadattaH / devadatta ne bhojana kiyaa| siddhi-aashit:| aadd+ash+kt| aa+ash+id+t| aa+ash+i+t| aashit+su| aashitH| yahAM AG-upasargapUrvaka 'aza bhojane (krayA0pa0) dhAtu se pUrvavat niSThA-saMjJaka 'kta' pratyaya hai| 'gatyarthAkarmaka0' (3 / 4 / 72) se 'kta' pratyaya kartA meM hai| isa sUtra se kartRvAcI niSThAnta 'Azita' zabda AdhudAtta hotA hai| 'thAthaghakta0' (6 / 2 / 144) se antodAtta svara prApta thaa| AdhudAtta-vikalpaH (51) rikte vibhaassaa|205| pa0vi0-rikte 7 / 1 vibhASA 11 / anu0-udAtta:, Adi:, niSThA iti caanuvrtte| anvaya:-niSThA rikte vibhASA aadirudaatt:| artha:-niSThAnte rikte zabde vikalpenAdirudAtto bhvti| udA0-rikta:, riktH| AryabhASA: artha-(niSThA) niSThA-pratyayAnta (rikte) rikta zabda meM (vibhASA) vikalpa se (AdiH, udAtta:) AdhudAtta hotA hai| udA0-rikta:, riktaH / yaha kisI puruSa kI saMjJA (nAma) hai| siddhi-rikta: / ric+kt| ric+t| rik+t| rikt+su| riktH| yahAM ricir virecane' (ru0u0) dhAtu se pUrvavat niSThA-saMjJaka 'kta' pratyaya hai| 'niSThA ca vyajanAt' (6 / 1 / 201) se nitya AdhudAtta svara prApta thaa| isa sUtra se vikalpa-vidhAna kiyA gayA hai| pakSa meM pratyayasvara se andodAtta hotA hai-rikta: / 'co: ku (8 / 2 / 30) se 'ric' ke cakAra ko kutva hotA hai| AdhudAtta-vikalpa: (52) juSTArpite ca cchandasi / 206 / pa0vi0-juSTa-arpite 1 / 2 ca avyayapadam, chandasi 7 / 1 / sa0-juSTaM ca arpitaM ca te-juSTArpite (itaretarayogadvandvaH) / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH anu0-udAtta:, Adi:, niSThA, vibhASA iti cAnuvartate / anvayaH - chandasi niSThA juSTArpite ca vibhASA AdirudAtte / artha:-chandasi viSaye niSThAntau juSTArpitau zabdau vikalpenAdirudAttau bhavataH / 206 udA0-(juSTaH) juSTeH, juSTaH / (arpitaH ) arpitaH, a'rpataH / AryabhASAH artha-(chandasi ) vedaviSaya meM (niSThA) niSThAnta (juSTArpite) juSTa aura arpita zabda (vibhASA) vikalpa se (Adi:, udAtta:) Adi udAtta hote haiN| -juSTaH / priya/sevita / arpitaH / bheMTa kiyA gyaa| udA0 siddhi - (1) juSTeH / juS+kta / juss+t| juss+tt| jusstt+su| jussttH| yahAM 'juSI prItisevanayo:' ( tu0 A0) dhAtu se pUrvavat niSThA-saMjJaka 'kta' pratyaya hai| 'STunA STuH' (8/4/40) se 'kta' ke takAra ko Tutva TakAra hotA hai| isa sUtra se niSThAnta 'juSTa' zabda chandaviSaya meM AdyudAtta hotA hai / aura vikalpa-pakSa meM pratyaya-svara se antodAtta hotA hai- juSTaH / laukikabhASA meM pratyayasvara se antodAtta hI hotA hai - juSTa: / (2) arpitaH / R + Nic / R+puk + i / arp+i| arp+i+t| arpita+su / arpitaH / yahAM 'R gatau' (ju0pa0) dhAtu se prathama hetumati ca' (3 / 1 / 26 ) se Nic pratyaya hai / 'artihI0' (7 | 3 | 36 ) se Nic' pare hone para 'R' dhAtu ko 'puk' Agama hotA hai| 'ghugantalaghUpadhasya caM' (7/3/86) se 'R' dhAtu ko pugantalakSaNa guNa (ar) hotA hai| isa sUtra se niSThAnta 'arpita' zabda chandaviSaya meM AdyudAtta hotA hai| zeSa svara- kArya pUrvavat hai / AdyudAtta: (53) nityaM mantre / 207 / pa0vi0-nityam 1 / 1 mantre 7 / 1 / anu0-udAtta:, Adi:, niSThA, juSTArpita iti cAnuvartate / anvayaH-mantre niSThA juSTArpite nityamAdirudAtte / artha:-mantre viSaye niSThAntau juSTArpitau zabdau nityamAdirudAttau bhavataH / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0- (juSTam) juSTaM devaanaam| (arpitam) arpita pitRRNAm / AryabhASA: artha-(mantre) mantra viSaya meM (niSThA) niSThA-pratyayAnta (juSTArpita) juSTa aura arpita zabda (nityam) sadA (adiH, udAtta:) Adi udAtta hote haiN| udA0-juSTaM devAnAm / devoM kI sevA krnaa| arpitaM pitRRNAm / pitarajanoM ko arpaNa krnaa| siddhi-juSTam aura arpitam zabdoM kI siddhi pUrvavat hai| yahAM mantra viSaya meM inheM nitya AdhudAtta svara vidhAna kiyA gayA hai| AdhudAtta: (54) yussmdsmdorddsi|208/ pa0vi0-yuSmadasmado: 6 / 2 Gasi 7 / 1 / sa0-yuSmacca asmacca tau yuSmadasmadau, tayo:-yuSmadasmado: (itretryogdvndv:)| anu0-udAtta:, Adiriti cAnuvartate / anvaya:-Gasi yussmdsmdoraadirudaatt:| artha:-Gasi pratyaye parato yuSmadasmado: zabdayorAdirudAtto bhvti| udA0-(yuSmad) tava svm| (asmad) mama svam / AryabhASA: artha-(Dasi) Das pratyaya pare hone para (yuSmadasmado:) yuSmad aura asmad zabdoM ko (AdiH, udAtta:) AdhudAtta hotA hai| udA0-(yuSmad) tavaM svam / terA dhn| (asmad) mama svam / merA dhn| siddhi-(1) tava / yuSmad Das / yuSmad+az / tava ad+a| tv+a| tv| yahAM yuSmad zabda se 'Das' pratyaya hai| yuSmadasmadbhyAM Gaso'z' (7 / 1 / 27) se 'Das' ke sthAna meM 'az' Adeza, 'tavamamau Gasi' (7 / 2 / 96) se 'yuSmad' ke ma-paryanta ke sthAna meM 'tava' Adeza zeSe lopa:' (7 / 2 / 90) 'ad' bhAga kA lopa aura 'ato guNe' (6 / 1 / 95) se pararUpa ekAdeza hotA hai| isa sUtra se yuSmad (tava) zabda Das pratyaya pare hone para AdhudAtta hotA hai| pratyayasvara se antodAtta prApta thaa| (2) mm| 'asmad' zabda se 'Das' pratyaya karane para samasta kArya pUrvavat hai| Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhudAttaH yuSmad SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH aura (55) Gayi ca / 206 | pa0vi0 - Gayi 7 / 1 ca avyayapadam / anu0-udAtta:, Adi:, yuSmadasmadoriti cAnuvartate / anvayaH-Gayi ca yuSmadasmahorAdirudAttaH / artha:-Gayi ca pratyaye parato yuSmadasmadoH zabdayorAdirudAtto bhavati / udA0- ( yuSmad) tubhya'm / (asmad ) mahya'm / AryabhASAH artha-( Gayi ) Ge- pratyaya pare hone para (ca) bhI ( yuSmadasmado: ) asmad zabdoM ko (Adi:, udAtta:) AdyudAtta hotA hai| udA0- - (yuSmad) tubhya'm / tere liye / ( asmad ) mahya'm / mere liye / 211 siddhi- (1) tubhya'm / yuSmad+Ge / yussmd+am| tubhya ad+am| tubhya+am / tubhyam / yahAM yuSmad zabda se 'De' pratyaya hai / 'Geprathamayoram' (7/1/28) se 'De' ke sthAna meM 'am' Adeza hotA hai| 'tubhyamahyau Gayi' (7/2/95) se yuSmada ke ma - paryanta ke sthAna meM 'tubhya' Adeza hotA hai| 'zeSe lopa:' (7 / 2190) se 'ad' bhAga kAlopa aura ato guNe (6 | 1/97) se pararUpa ekAdeza hotA hai| isa sUtra se yuSmad (tubhyam) zabda 'Ge' pratyaya pare hone para AdyudAtta hotA hai / pratyayasvara se antodAtta prApta thA / (2) mahya'm / 'asmad' zabda se 'Ga' pratyaya pare hone para samasta kArya pUrvavat hai / AdyudAttaH (56) yato'nAvaH | 210 | pa0vi0-yata: 6 / 1 anAva: 6 / 1 / sa0-na nau:-anauH, tasyA:- anAva: ( naJtatpuruSaH ) anu0-udAtta:, Adi:, 'niSThA ca dvyajanAt' (6 / 1 / 199) ityatazca 'dvayac' iti maNDUkotplutyA'nuvartate / anvayaH - anAvo yato dvayaca AdirudAttaH / artha:-anAva:-nauvarjitasya yatpratyayAntasya dvayacaH zabdasyAdirudAtto bhavati / udaa-cey'm| jeya'm / kaNThyam, oSThyam / 'titsvaritam' (6 / 1 / 179) ityasyAyamapavAda: / anAva iti kim ? nA'vya'm / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA: artha-(anAva:) nau zabda se bhinna (yata:) yat-pratyayAnta (dvayaca:) do acoMvAle zabda ko (AdiH, udAtta:) AdhudAtta hotA hai| udA0-ceyam / cunane yogya / jeyam / jItane yogya / kaNThya m / kaNTha meM honevaalaa| oSThyam / oSThoM meM honevaalaa| siddhi-(1) ceyam / ci+yat / ce+y| cey+su| ceym| yahAM ciJ cayane (svA0 u0) dhAtu se 'aco yat' (3 / 1 / 97) se yat' pratyaya hai| sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3184) se iganta aMga 'ci' ko guNa hotA hai| isa sUtra se yat-pratyayAnta, do acoMvAlA 'ceyam' zabda AdhudAtta hotA hai| 'tit svaritam (6 / 1 / 179) se svarita prApta thaa| aise hI- ji jaye' (bhvA0 pa0) dhAtu se-jeyam / (2) kaNThyam / kaNTha+yat / knntth+y| kaNThya+su / kaNThyam / yahAM kaNTha' zabda se 'zarIrAvayavAd yat' (4 / 3 / 55) se yat' pratyaya hai| svara-kArya pUrvavat hai| aise hI-'oSTha' zabda se-osstthym| 'nauH' zabda kA pratiSedha isaliye kiyA hai ki yahAM AdhudAtta na ho-nAvyam / yahAM tit svaritam' (6 / 1 / 179) se svarita svara hotA hai| AdhudAtta: (57) IDavandavRzaMsaduhAM NyataH / 211 // pa0vi0-IDa-vanda-vR-zaMsa-dRhAm 6 / 3 Nyata: 6 / 1 / sa0-IDazca vandazca vRzca zaMsazca duh ca te-IDa0duhaH, teSAmIDa0duhAm (itretryogdvndv:)| anu0-udAtta:, Adiriti caanuvrtte| anvaya:-NyatAm iiddvndvRshNsduhaamaadirudaatt:| artha:-Nyat-pratyayAntAnAm IDavandavRzaMsaduhAM dhAtUnAmAdirudAtto bhvti| udA0-(IDa:) IDyam / (vanda:) vandayam / (vR:) vAryam / (zaMsa:) zaMsya'm (duha:) doyA dhenuH| AryabhASA: artha- (Nyata:) Nyat-pratyayAnta (IDanduhAm) ID, vanda, vR, zaMsa, duh dhAtuoM ko (Adi:. udAtta:) AdhudAtta hotA hai| Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTAdhyAyasya prathamaH pAdaH 213 udA0-(IDa) IDyam / stuti karane yogy| (vanda) vandayam / abhivAdana/stuti karane yogy| (va) vAryam / sevA-paricaryA karane yogy| (zaMsa) zaMsyam / prazaMsA karane yogy| (duh) doyA dhenuH / duhane yogya gaay|| siddhi-(1) IDyam / ID+Nyat / iiddy| iiddy+su| iiddym| yahAM IDa stutauM' (adA0A0) dhAtu se RhalorNyat' (3 / 1 / 124) se 'Nyat' pratyaya hai| isa sUtra se Nyat-pratyayAnta IDyam' zabda AdhudAtta hotA hai| tit svaritam (6 / 1 / 179) se svarita svara prApta thaa| (2) vanyam / vadi abhivAdanastutyoH' (bhvA0A0) dhAtu se pUrvavat Nyat' pratyaya hai| 'idito num dhAto:' (7 / 1 / 58) se num' Agama hotA hai| svara-kArya pUrvavat hai| (3) vAryam / vRG sambhaktau (krayA0A0) se pUrvavat Nyat' pratyaya hai| aco miti (7 / 2 / 115) se vR' aMga kI vRddhi hotI hai| svara-kArya pUrvavat hai| (4) shNsym| 'zaMsu stutau' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat Nyat' pratyaya hai| svara-kArya pUrvavat hai| (5) doyo| 'duha prapUraNe' (adA0u0) dhAtu se pUrvavat 'Nyat' pratyaya hai| 'pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se laghUpadhalakSaNa guNa hotA hai| strItva-vivakSA meM 'ajAdyataSTA (4 / 1 / 4) se 'TAp' pratyaya hotA hai| svara-kArya pUrvavat hai| AdhudAtta-vikalpa: (58) vibhASA veNvindhAnayoH / 212 / pa0vi0-vibhASA 11 veNu-indhAnayoH 6 / 2 / sa0-veNuzca indhAnazca tau veNvindhAnau, tayo:-veNvindhAnayoH (itretryogdvndv:)| anu0-udAtta, Adiriti caanuvrtte| anvy:-vennvindhaanyorvibhaassaa''dirudaatt:| artha:-veNu-indhAnayo: zabdayorvikalpenAdirudAtto bhavati / udA0- (vaNuH) veNuH, veNuH / (indhAna:) indhAna:, indhAnaH / AryabhASA: artha:-viNvindhAnayoH) veNu aura indhAna zabdoM ko (vibhASA) vikalpa se (AdiH, udAttaH) AdhudAtta hotA hai| udA0- viNu:) veNu:, veNuH / vaMza=bAMsa / (indhAna:) indhAna:, indhAna: / dIptizIla evaM jalatA huaa| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam siddhi - (1) veNuH | aj+nnu| vI+Nu / ve+su / veNu + su / veNuH / yahAM 'aja gatikSepaNayo:' ( bhvA0pa0) dhAtu se 'ajivRrIbhyo nicca' (uNAva 3 | 38) se 'Nu' pratyaya hai / 'ajervyaghaJapo: ' (2/4 / 56 ) se 'aja' ke sthAna meM 'vI' Adeza hotA hai| 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 85 ) se 'vI' ko igantalakSaNa guNa hotA hai| isa sUtra se veNu' zabda AdyudAtta hotA hai / 'Nu' pratyaya ke nit hone se 'JnityAdirnityam' (6 / 1 / 161 ) se nitya AdyudAtta prApta thA / isa sUtra se vikalpavidhAna kiyA gayA hai| 214 ( 2 ) indhana: / indhu + cAnaz / indh+Ana / indhAna+su / indhanaH / yahAM 'JiindhI dIptau~' (rudhA. A.) dhAtu se 'tAcchIlyavayocanazaktiSu cAnaz (3 / 2 / 129) se 'cAnaz' pratyaya hai / ata: cita:' ( 6 / 1 / 158) se antadotta svara prApta thA, isa sUtra se vikalpa se AdyudAtta svara vidhAna kiyA gayA hai| pakSa meM pUrvavat antodAtta bhI hotA hai- indhAna: / (ka) indh+laT / indh + zAnac / i znam n dh+aan| i na n dh+Ana / ina dh+Ana / in dh+Ana / indhAna+su / indhAnaH / yahAM pUrvokta 'indha' dhAtu se 'laTa: zatRzAnacA0' (3 / 2 / 124 ) se laT ke sthAna meM zAnac Adeza hai| 'rudhAdibhyaH znam ' ( 3 | 1/78 ) se 'znam' vikaraNa- pratyaya hotA hai / 'znAnnalopa:' (6 / 4 / 23) se 'znam' se uttaravartI nakAra kA lopa hotA hai| 'tAsyanudAttet0' (6 /1/180) se dhAtu ke adupadezavAn hone se (znam ) la-sArvadhAtuka 'zAnac' ko anudAtta svara prApta hotA hai / anudAtta 'zAnac' ke pare hone para 'znasorallopa:' ( 6 / 4 / 111) se udAtta 'znam' ke akAra kA lopa hotA hai / ata: 'anudAttasya ca yatrodAttalopaH ' (6/1/156) se madhyodAtta svara hotA hai - indhAne: / AdyudAtta- vikalpaH (56) tyAgarAgahAsakuhazvaThakrathAnAm // 213 / pa0vi0-tyAga-rAga-hAsa- kuha-zvaTha-krathAnAm 6 / 3 / sa0-tyAgazca rAgazca hAsazca kuhazca zvaThazca krathazca tetyAga0krathA:, teSAm - tyAga0krathAnAm (itaretarayogadvandvaH) / anu0-udAtta:, Adi:, vibhASA iti cAnuvartate / anvayaH - tyAgarAgahAsakuhazvaThakrathAnAM vibhASA''dirudAttaH / artha:-tyAgarAgahAsakuhazvaThakrathAnAM zabdAnAM vikalpenAdirudAtto bhavati / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH udA0- (tyAga:) tyAga:, tyAgaH / (rAga:) rAga:, rAga: / (hAsa:) hAsa:, haas:| (kuha:) kuha:, kuhaH / (zvaThaH) zvaThaH, zvaThaH / (kratha:) krathaH, kthH| AryabhASA: artha-(tyAga0kathAnAm) tyAga, rAga, hAsa, kuha, zvaTha aura kratha zabdoM ko (vibhASA) vikalpa se (AdiH, udAtta:) AdhudAtta hotA hai| ___udA0-(tyAga:) tyAge:, tyaagH| chodd'naa| (rAga:) rAga:, raagH| rNgnaa| (hAsa:) hAsa:, hAsa: / hNsnaa| (kuha:) kuha:, kuhaH / cakita krnevaalaa/ddraanevaalaa| (zvaTha:) zvaThaH, zvaThaH / dhuurt| (kratha:) krathaH, kratha: / hiNsk| siddhi-(1) tyAga: / tyaj+ghaJ / tyj+a| tyaag+a| tyAgaH / yahAM tyaja hAnau' (bhvA0pa0) dhAtu se 'bhAve' (3 / 3 / 18) se bhAva artha meM 'ghaJ' pratyaya hai| 'cajo: ku ghiNyato:' (7 / 3 / 52) se jakAra ko kutva gakAra hotA hai| isa sUtra se yaha vikalpa se AdhudAtta hotA hai| vikalpa pakSa meM karSAtvato: ghaJo'ntodAtta:' (6 / 1 / 15 4) se antodAtta hotA hai| pahale ukta sUtra se antodAtta hI prApta thaa| (2) raag:| yahAM raja rAge' (bhvA0 u0) dhAtu se pUrvavat 'ghaJ' pratyaya hai| 'rajezca' (6 / 4 / 26) se anunAsika (n) kA lopa hotA hai| svara-kArya pUrvavat hai| (3) hAsa: / hase hasane (bhvA0 u0) dhAtu se pUrvavat 'ghaJ' pratyaya hai| 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se upadhAvRddhi hotI hai| svara-kArya pUrvavat hai| (4) kuhaH / kuha+ac / kuh+a| kuh+su| kuhaH / yahAM kuha vismApane; (cu0A0) dhAtu se nandigrahipacAdibhyo lyuNinyaca:' (3 / 1 / 134) se pacAdi 'ac' pratyaya hai| isa sUtra se vikalpa se AdhudAtta hotA hai| citaH' (6 / 1 / 158) se antodAtta svara hI prApta thaa| pakSa meM antodAtta svara bhI hotA (5) zvaThaH / zvaTha asaMskAragatyo:' (cu0u0) se pUrvavat pacAdi 'ac' pratyaya hai| svara-kArya pUrvavat / (6) krathaH / kratha hiMsArtha:' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat pacAdi ac pratyaya hai| svara-kArya pUrvavat hai| upottamamudAttam (60) upottamaM riti|214| pa0vi0-upottamam 1 / 1 riti 7 / 1 / sa0-triprabhRtInAmantimamakSaram-uttamam, uttamasya samIpam-upottamam (avyyiibhaav:)| ra id yasya sa rit, tasmin-riti (bhuvriihi:)| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-udAtta itynuvrtte| anvaya:-riti upottamam udAttam / artha:-riti-rit-pratyayAnte zabde upottamamakSaramudAttaM bhavati / udA0-karaNIyam, haraNIyam / paTujAtIya:, mRdujAtIyaH / AryabhASA: artha-(riti) rit-pratyayAnta zabda meM (upottamam) antima se pUrvavartI akSara (udAttam) udAtta hotA hai| tIna athavA usase adhika acoMvAle zabda meM antima ac uttama kahAtA hai, aura uttama ke samIpavartI ac ko upottama kahate haiN| udA0-karaNIyam / karanA caahiye| haraNIyam / haranA caahiye| pttujaatiiyH| catura prakAra kaa| mRdujAtIya: / mRdu-komala prakAra kaa| siddhi-(1) karaNIyam / kR+anIyar / kr+aniiy| karaNIya+su / karaNIyam / yahAM 'ikuJ karaNe (tanA0u0) dhAtu se tavyattavyAnIyaraH' (3 / 1 / 96) se anIyar' pratyaya hai| isa pratyaya ke 'rit' hone se isa sUtra se 'karaNIyam' ridanta pada upottama udAtta hotA hai| aise hRJ haraNe' (bhvA0u0) dhAtu se-haraNIyam / (2) paTujAtIya: / paTu+jAtIyar / pttu+jaatiiy| paTujAtIya+su / paTujAtIyaH / yahAM 'paTu' zabda se prakAravacane jAtIyara (53 179) se 'jAtIyar' pratyaya hai| isa pratyaya ke rit hone se isa sUtra se 'paTujAtIya:' yaha ridanta pada upottama udAtta hotA hai| aise hI 'mRdu' zabda se-mudjaatiiyH| upottamodAtta-vikalpaH (61) cddynytrsyaam|215 / pa0vi0-caDi 71 anyatarasyAm avyayapadam / anu0-udAtta:, upottamam iti caanuvrtte| anvaya:-caGi anyatarasyAmupottamam udAttam / artha:-capratyayAnte pade'vikalpenopottamamakSaramudAttaM bhavati / udA0-mA hi cIkaratAm, mA hi ciikrtaam| AryabhASA: artha-(caDi) capratyayAnta pada meM (anyatarasyAm) vikalpa se (upottamam) upottama akSara (udAttam) udAtta hotA hai| udA0-mA hi cIkaratAm, mA hi cIkaratAm / una donoM ne nahIM kraayaa| siddhi-cIkaratAm / kR+Nic / kaa+i| kaari| kaari+lung| kaari+cil+l| kAri+ca+tas / kr+a+taam| kR-ka+a+tAm / ca-kara+a+tAm / ci-kara+a+tAm / cii-k+a+taam| ciikrtaam| Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH 217 yahAM 'DukRJ karaNeM' (tanA0 a0 ) dhAtu se prathama hetumati ca' (3 / 1 / 26) se Nic' pratyaya hotA hai| tatpazcAt Nijanta 'kAri' dhAtu se luG pratyaya li luGi' (23|1|44) se cila vikaraNa-pratyaya aura 'NizriduzrubhyaH kartari caG' (3/4/48) se 'cila' ke sthAna meM 'caG' Adeza hotA hai| 'NeraniTiM' (6/4/51) se 'Nic' kA lopa tathA 'Nau caGyupadhAyA hasva:' ( 7/419) se upadhA ko hrasva hokara, 'dvirvacane'ci' (111/58) se rUpAtideza ko sthAnivat mAnakara 'caGi (6 11111) se 'kR' ko dvitva hotA hai / 'kuhozcu:' ( 7 / 4 / 62 ) se abhyAsa ke kakAra ko cakAra Adeza hotA hai| 'sanvallaghuni caGpare'naglope (7 / 4 / 83) se abhyAsa ko sanvadbhAva hokara 'sanyataH ' (7/4 /79 ) se abhyAsa ko itva aura 'dIrgho laghoH' (7/4/94) se use dIrgha hotA hai| yahAM 'na mAGyoge' (6/4/74) se aT Agama kA pratiSedha hai / 'mA hi cIkaratAm' yahAM 'hi' se uttara 'cIkaratAm' yaha tiGanta pada hone se 'tiGGatiGa: ' ( 811/28 ) se nighAta = anudAtta prApta thA, kintu 'hi ca' (811134) se usakA pratiSedha hotA hai / ata: 'caG' ke akAra se dhAtu ko adupadeza mAnakara 'tAsyanudAttet0' (6 / 1 / 180 ) se la- sArvadhAtuka 'tAm' pratyaya anudAtta hotA hai| pratyaya-svara se 'caG' ke akAra ko hI udAttasvara prApta thA / isa sUtra se caGanta arthAt 'cIkara' zabda ke upottama akSara ko udAtta hotA hai- cIkaretAm / vikalpa pakSa meM pratyayasvara se udAtta hotA hai-cIkaratam / AkAra udAttaH (62) matoH pUrvamAt saMjJAyAM striyAm // 216 / | pa0vi0 - mato: 5 / 1 pUrvam 11 At 11 saMjJAyAm 7 / 1 striyAm 7 / 1 / anu0 - udAtta ityanuvartate / anvayaH - mato: pUrvam Ad udAtta:, striyAM saMjJAyAm / artha:-mato: pUrvo ya AkAra: sa udAtto bhavati, tacced matvantaM zabdarUpaM strIliGge saMjJA bhavati / udA0-u'dumba'rAva'tI, puSka'rAva'tI, vI'ra'NAva'tI, za'rA'va'tI / AryabhASAH artha-(mato:) matup pratyaya se (pUrvam) pUrvavartI (At) AkAra (udAttaH) udAtta hotA hai. yadi vaha zabda (striyAm) strIliGga (saMjJAyAm) saMjJAvAcI ho / udA.-udu'mna'rAva'tI, puSka'rAva'tI, vI'ra'NAva'tI, za'rA'va'tI / ye nadI- vizeSa kI saMjJAyeM haiN| Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-udumbraavtii| udumbr+mtum| udumbr+mt| udumbraa+vt| udumbarAvat / udumbarAvat+DIp / udumbraavtii+su| udumbraavtii| yahAM udumbara zabda se 'tadasyAstyasminniti matup' (5 / 2 / 64) se 'matup' pratyaya hai| 'mAdupadhAyAzca0' (6 / 2 / 9) se matup' ke makAra ko vakAra Adeza hotA hai| 'matau bahaco'najirAdInAm' (6 / 3 / 119) se dIrgha hotA hai| isa sUtra se isa AkAra ko udAtta svara hotA hai| strItva-vivakSA meM ugitazca' (4 / 1 / 6) se DIp pratyaya hotA hai| aise hI-puSkarAvatI, vIraNAvatI, shraavtii| antodAttaH (63) anto'vatyAH / 217 / pa0vi0-anta: 11 avatyA: 6 / 1 / anu0-udAtta:, saMjJAyAm iti caanuvrtte| anvaya:-saMjJAyAm avatyA anta udAtta: / artha:-saMjJAyAM viSaye'vatI-zabdAntasyAnta udAtto bhavati / udA0-ajiravatI, khadiravatI, haMsavatI, kaarnnddvtii| AryabhASA: artha- (saMjJAyAm) saMjJAviSaya meM (avatyAH) avatI zabda jisake anta meM hai use (anta:, udAtta:) antodAtta hotA hai| udA0-ajiravatI, khadiravatI, haMsavatI, kaarnnddvtii| siddhi-ajirvtii| isa zabda ke anta meM 'avatI' hai| ata: isa sUtra se ise antodAtta svara hotA hai| aise hI-khadiravatI, haMsavatI, kaarnnddvtii| ye nadI-vizeSa kI saMjJAyeM haiN| antodAtta: (64) IvatyAH / 218 / pa0vi0-IvatyA: 6 / 1 / anu0-udAtta:, saMjJAyAm, anta iti caanuvrtte| anvaya:-saMjJAyAm IvatyA anta udaatt:| artha:-saMjJAyAM viSaye IvatI-zabdAntasyAnta udAtto bhvti| udaa0-ahiivtii| kRssiivtii| muniivtii| AryabhASA: artha- (saMjJAyAm) saMjJAviSaya meM (IvatyAH) IvatI zabda jisake anta meM use (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH udA0-ahIvatI, kRSIvatI, muniivtii| siddhi-ahiivtii| isa vatIzabdAnta 'ahIvatI' zabda ko isa sUtra se antodAtta svara hotA hai| aise hI-kRSIvatI, munIvatI / ye nadI-vizeSa kI saMjJAyeM haiN| antodAtta: (65) cau|216| vi0-cau 7 / 1 / anu0-udAtta:, anta iti cAnuvartate / anvaya:-cau pUrvasyAnta udAtta: / artha:-cau parata: pUrvasyAnta udAtto bhavati / aJcate kArasyAkArasya ca lopaM kRtvA cau' iti nirdeza: kRtaH / ___ udA0-dhIca: pshy| dadhIcA, ddhiice| madhUca: pshy| madhUcA, mdhuuce| AryabhASA: artha-(cau) cu' pare hone para pUrvavartI ac ko (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| yahAM 'aJcati' dhAtu ke nakAra aura akAra kA lopa karake 'cu' zeSa rahatA hai, usakA saptamI-ekavacana meM nirdeza kiyA gayA hai| udA0-dadhIca: pazya / dadhi prApta karanevAloM ko tU dekh| dadhIcA / dadhi prApta karanevAle ke dvaaraa| dadhIce / dadhi prApta karanevAle ke liye| madhUca: pazya / madhu prApta karanevAloM ko dekh| mdhuucaa| madhu prApta karanevAle ke dvaaraa| mdhuuce| madhu prApta karanevAle ke liye| siddhi-dadhIcaH / ddhi+anycu+kvin| ddhi+anyc+vi| dadhi+aJc+0 / ddhi+ac+0| ddhi+ac+shs| ddhi+ac+as| ddhi+c+as| dadhI+ca+as / ddhiic:| ___ yahAM dadhi-upapada hone para 'aJcu gatauM' (bhvA0pa0) dhAtu se RtvigdadhRk' (3 / 2 / 59) se kvin' pratyaya hai| 'aniditAM hala upadhAyA: kDiti' (6 / 4 / 24) se 'aJcu' ke nakAra kA lopa hotA hai| usase zas' pratyaya karane para aca:' (6 / 4 / 139) se 'aJcati' ke akAra kA lopa hokara cau' (6 / 3 / 138) se pUrvapada ko dIrgha hotA hai| isa sUtra se 'cu' (luptanakAra aJcati) pare hone para pUrvavartI ac antodAtta hotA hai| 'gatikArakopapadAt kRt' (6 / 2 / 138) se uttarapada ko prakRtisvara hone se 'aJcati' ke akAra ko udAtta hotA hai| 'acaH' (6 / 4 / 138) se asarvanAmasthAna, ajAdi vibhakta pare Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam hone para 'aJcati' ke udAtta akAra kA lopa ho jAtA hai| ata: 'anudAttasya ca yatrodAttalopa:' ( 6 / 1 / 156) se udAttanivRttisvara arthAt vibhakti ko anudAtta svara prApta hotA hai| yaha sUtra usakA apavAda hai| aise hI dadhIcA, dadhIce, madhUcaH, madhUcA, madhUce / antodAttaH (66) samAsasya / 220 / vi0- samAsasya 6 / 1 / anu0-udAtta:, anta iti cAnuvartate anvayaH - samAsasyAnta udAttaH / artha:-samAsasyAnta udAtto bhavati / udA0 - rAjapuruSaH / brAhmaNakambalaH / kanyAsvanaH / paTahazabda: / nadIghoSa: / rAjapRSat / brAhmaNasamit / AryabhASAH artha- (samAsasya ) samAsa ko (antaH udAttaH) antodAtta svara hotA hai| udA0 - rAjapuruSaH / rAjA kA puruSa / brAhmaNakambalaH / brAhmaNa kA kambala / kanyAsvanaH / kanyA kI AvAz2a / paTahazabdaH / Dhola kA zabda / nadIghoSaH / nadI kA zabda | rAjapRSat / rAjA kA bindu ( cihnavizeSa ) / brAhmaNasa'mat / brAhmaNa kI samidhA / siddhi - rAjapuruSaH / raajn+s+puruss| raajn+puruss| raajpuruss+su| rAjapuruSaH / yahA~ rAjana aura puruSa zabdoM kA SaSThI (21218) se SaSThItatpuruSa samAsa hotA hai| isa sUtra se samAsa ko antodAtta svara hotA hai / 'nalopaH prAtipadikAntasya' (8/2/7 ) se nakAra kA lopa hotA hai| aise hI - brAhmaNakambalaH Adi / 'svaravidhau vyaJjanamavidyamAnavat' isa paribhASA se svara-1 ra-vidhi meM vyaJjana varNa avidyamAna ke samAna hotA hai / ata: isa sUtra se rAjapRSat aura brAhmaNasamit vyaJjanAnta samAsapadoM meM bhI antodAtta svara hotA hai| yaha sUtra nAnApadoM ke pRthak-pRthak svara kA apavAda hai / / / iti pUrvasvaraprakaraNam / / iti paNDitasudarzanadevAcAryaviracite pANinIyASTAdhyAyI pravacane SaSThAdhyAyasya prathamaH pAdaH samAptaH / / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH uttarasvaraprakaraNam (pUrvapadaprakRtisvaraprakaraNam) prakRtisvara: (1) bahuvrIhau prakRtyA puurvpdm|1| pa0vi0-bahuvrIhau 7 / 1 prakRtyA 31 pUrvapadam 1 / 1 anvaya:-bahuvrIhau pUrvapadaM prkRtyaa| artha:-bahuvrIhau samAse pUrvapadaM prakRtisvaraM bhavati, pUrvapadasya ya: svara: sa prakRtyA bhavati, svabhAvenA'vatiSThate, na vikAramanudAttatvamApadyate ityrthH| udA0-kArNam uttarAsagaM yasya sa:-kArNottarAsaga: / yUpo valajo yasya sa:-yUpavalaja: / brahmacArI pariskando yasya sa:-brahmacAripariskandaH / snAtaka: putro yasya sa:-snAtakaputra: / adhyApaka: putro yasya sa:-adhyApakaputraH / zrotriya: putro yasya sa:-zrotriyaputraH / manuSyo nAtho yasya sa:-manuSyanAthaH / - AryabhASAartha-(bahuvrIhau) bahuvrIhi samAsa meM (pUrvapadam) pUrva-pada (prakRtyA) prakRti svaravAlA hotA hai, pUrvapada kA jo svara hai vaha prakRtibhAva se rahatA hai, svabhAva meM avasthita rahatA hai, anudAtta rUpa vikArabhAva ko prApta nahIM hotA hai| udA0-kArNottarAsaGgaH / kRSNamRga-carma hai uttarAsaGga Upara dhAraNa karane kA vastra (cAdara) jisakA vaha-kArNottarAsaga / yUpavalajaH / yUpa hai valaja jisakA vh-yuupvlj| yUpa-yajJIya stambha, vlj-bndhn| brahmacAripariskandaH / brahmacArI hai pariskanda-sevaka jisakA vh-brhmcaariprisknd| snaatkputrH| gurukula kA snAtaka hai putra jisakA vaha-snAtakaputra / adhyApakaputraH / adhyApaka hai putra jisakA vaha-adhyApakaputra / zrotriyaputraH / zrotriya: veda kA adhyayana karanevAlA putra hai jisakA vaha-zrotriyaputra / manuSyanAtha: / manuSya= mananazIla puruSa hai nAtha (svAmI) jisakA vaha-manuSyanAtha / siddhi-kArNottarAsaGga: / kaarssnn+su+uttraasngg+su| kaassnnottraasngg+su| kaassrnnottraasgH| Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam yahAM bahuvrIhi samAsa ke 'kArSNa' pUrvapada meM mRgavAcI 'kRSNa' zabda se 'prANirajatAdibhyo'J' (4 / 3 / 154) se vikAra arja meM 'aJ' pratyaya hai, ataH pratyaya ke Jit hone se jnityAdirnityam' (6 111191) se 'kArSNa' zabda AdyudAtta hai| isa sUtra se vaha bahuvrIhi samAsa ke pUrvapada meM prakRtisvara se rahatA hai / 'samAsasya' (6 / 1 / 218) se prApta antodAtta svara nahIM hotA hai| 222 (2) yUpevalajaH / yuup+su+vlj+su| yuupvlj+su| yUpavalajaH / yahAM bahuvrIhi samAsa kA 'yUpa' pUrvapada 'kusuyubhyazcaM' (daza030 715) se pa- pratyayAnta hai, vahAM dIrgha aura nit kI anuvRtti hai| ataH pratyaya ke nit hone se 'yUpa' zabda pUrvavat AdyudAtta hai| isa sUtra se vaha bahuvrIhi samAsa ke pUrvapada meM prakRti svara se rahatA hai| (3) brahmacAriperiskandaH / brahmacArin+su+pariskanda+su / brahmacAripariskanda+su / brahmacAripariskandaH / yahAM bahuvrIhi samAsa ke 'brahmacArI' pUrvapada meM 'vrata' (3/2/80 ) se Nini' pratyaya aura 'upapadamatiG-' ( 2 / 2 / 19 ) se upapadatatpuruSa samAsa hai 'gatikArakopapadAt kRt ( 6 / 2 /138 ) se 'brahmacArI' zabda kRtsvara se antodAtta hai| isa sUtra se vaha bahuvrIhi samAsa ke pUrvapada meM prakRtisvara se rahatA hai| (4) snAtakaputraH / snaatk+su+putr+su| snaatkputr+su| snAtakaputraH / yahAM bahuvrIhi samAsa ke 'snAtaka' pUrvapada meM 'yAvAdibhyaH kan' (5 / 4 / 29 ) se 'kan' pratyaya hai| ataH pratyaya ke nit hone se 'snAtaka' zabda pUrvavat AdyudAtta hai| isa sUtra se vaha bahuvrIhi samAsa ke pUrvapada meM prakRtisvara se rahatA hai| (5) adhyApa'kaputraH / adhyaapk+su+putr+su| adhyaapkputr+su| adhyApakaputraH / yahAM bahuvrIhi samAsa ke 'adhyApaka' pUrvapada meM 'vultRcauM' (3 111133) se 'Nvul' pratyaya hai| pratyaya ke lit hone se 'liti' (6 / 1 / 187 ) se pratyaya se pUrvavartI ac udAtta hotA hai, arthAt 'adhyApaka' zabda madhyodAtta hai| isa sUtra se vaha bahuvrIhi samAsa ke pUrvapada meM prakRtisvara se rahatA hai| (6) zrotriyaputraH / zrotriyan+su+putra+su / zrotriyaputra+su / zrotriyaputraH / yahAM bahuvrIhi samAsa kA 'zrotriyan' pUrvapada nit hone se pUrvavat AdyudAtta hai| isa sUtra meM vaha bahuvrIhi samAsa ke pUrvapada meM prakRtisvara se rahatA hai| (7) ma'nu'Sya'nAtha: / mnu'ssy+su+naath+su| mnussynaath+su| manuSyanAthaH / yahAM bahuvrIhi samAsa ke pUrvavada meM 'manuSya' zabda meM 'manorjAtAvaJyatau Suk ca' (4 111161 ) se 'yat' pratyaya hai| pratyaya ke tit hone se 'tit svaritam' (6 |1| 176 ) se 'manuSya' zabda svaritAnta hai| isa sUtra se vaha bahuvrIhi samAsa ke pUrvapada meM prakRtisvara se rahatA hai| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223 SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH yahAM karSAtvato ghaJo'nta udAtta:' (6 / 1 / 154) se udAtta kI aura tit svaritam (6 / 1 / 179) se svarita kI anuvRtti hone se sarvAnudAttavAle pUrvapada meM yaha pUrvapada prakRtisvara kI vidhi nahIM hotI hai| jaise-samabhAga: / yahAM pUrvapada kA 'sama' zabda sarvAnudAtta hai| ata: yahAM samAsasya' (6 / 1 / 219) se antodAtta svara hotA hai| prakRtisvara:(2) tatpuruSe tulyArthatRtIyAsaptamyupamAnAvyaya dvitIyAkRtyAH / / pa0vi0-tatpuruSe 7 / 1 tulyArtha-tRtIyA-saptamI-upamAna-avyayadvitIyA-kRtyA: 1 / 3 / sa0-tulyo'rtho yasya tat-tulyArtham / tulyArthaM ca tRtIyA ca saptamI ca upamAnaM ca avyayaM ca dvitIyA ca kRtyAzca te-tulyArtha0kRtyA: (bahuvrIhigarbhita itretryogdvndvH)| anu0-prakRtyA, pUrvapadamiti caanuvrtte| anvaya:-tatpuruSe tulyArtha0kRtyA: pUrvapadaM prkRtyaa| artha:-tatpuruSa samAse tulyArtham, tRtIyAntam, saptamyantam, upamAnavAci, avyayam, dvitIyAntam, kRtyapratyayAntaM ca pUrvapadaM prakRtisvaraM bhvti| udA0-(tulyArtham) tulyazcAsau zveta:-tulyazveta: / tulylohitH| tuly'mhaan| sadRk cAsau zveta:-sadRkacchaveta: / sadRglohitaH / sdRgmhaan| sadRzazcAsau zveta:-sadRzazvata: / sadRzohitaH / sdRshmhaan| (tRtIyAntam) zakulayA khaNDa:-zakulArkhaNDa: / kiriNA kANa:-kirikANa: / (saptamyantam) akSeSu zauNDa:-akSazauNDa: / pAnazauNDa: (upamAnam) zastrI iva zyAmAzastrIzyAmA / kumudshyainii| hNsgdgdaa| nyagrodhaparimaNDalA / dUrvAkANDazyAmA / shrkaannddgaurii| (avyayam) na brAhmaNa:-abrAhmaNa: / avRSala: / kutsito braahmnn:-kubraahmnnH| kuvRsslH| niSkrAnta: kauzAmbyA:-niSkauzAmbiH / nirvArANasiH / khaTvAmatikrAnta:-atikhaTva: / atimAla: / (dvitIyA) muhUrta sukham-muhUrtasukham / muhUrtarramaNIyam / sarvarAtraM klyaannii-srvraakklyaannii| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam srvraa'trshobhnaa| (kRtyAntam) bhojyaM ca tad uSNam - bhojyo'SNam / paa'niiy'shiitm| ha'ra'NIya'cUrNam / 224 AryabhASA: artha - (tatpuruSe ) tatpuruSa samAsa meM (tulyArtha0 kRtyAH ) tulyArthaka, tRtIyAnta, saptamyanta, upamAnavAcI, avyaya, dvitIyAnta aura kRtyapratyayAnta (pUrvapadam ) pUrvapada (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| udA0 - (tulyArtha ) tulyezveta: / samAna zveta (sapheda) / tulyelohitaH / samAna lohita (lAla) / tulyemahAn / samAna mahAn (puujy)| sadRkcchvetaiH / sa'dRglohitaH / sa'dRgrmahAn / artha pUrvavat hai / sadRzazvetaH / sa'dRzalohitaH / sa'da'zama'hAn / artha pUrvavat hai| (tRtIyA) zaGkulArkhaNDaH / zaGkulA=sarotA se kiyA huA khaNDa (Tukar3A) / karikoNaH / kiri=bANa se kiyA gayA kANA / (saptamI ) akSazauNDa: / akSa= = dyUtakrIr3A meM catura / pAnazauNDa: 1 surApAna meM catura / ( upamAnavAcI) za'strIzyamA / zastrI = barchA ke samAna zyAmavarNavAlI / kumudshyainii| kumuda= kamala ke samAna zveta varNavAlI | hNsrgdgdaa| haMsa ke samAna gadgad=vAkskhalanavAlI / nyo'grodha'parimaNDalA / nyagrodha-bar3a ke samAna parimaNDala (gherA) vaalii| dUrvAka'NDazyA'mA / dUrvA = dUba ke kANDa = zAkhA ke samAna zyAmavarNavAlI / zarakANDagaurI / zarakANDa=sarakaNDe ke samAna gaura vrnnvaalii| (avyaya) abrohmaNa: / jo brAhmaNa nahIM hai| avRrSalaH / jo vRSala= nIca nahIM hai / kubrahmaNaH / kutsita= nindita brAhmaNa / kurvRSalaH kutsita vRSala-nIca / niSkauzAmbi: / kauzAmbI nagarI se nikalA huaa| nirvAraNasiH / vArANasI nagarI se nikalA huaa| ati'ikhaTvaH / khaTvA = khATa kA atikramaNa karanevAlA / artimAla: / mAlA kA atikramaNa karanevAlA / (dvitIyA ) muhUrttasukham / muhUrta bhara ko sukh| muhUrttarramaNIyam / muhUrta bhara ko ramaNIya (sundara) / sarvarA'traka'lyANI / samasta rAtri sukhadAyinI / sarvarA'trazobhanA / samasta rAtri sohaNI / (kRtyAnta) bhojyoSNam / uSNa bhojya pdaarth| bhaa'jy'lvnnm| namakIna bhojya padArtha / paaniiy'shiitm| pIne yogya zItala padArtha / hara'NIya'cUrNam / AhAra ke yogya cUrNa | siddhi0- (1) tulyezvetaH / tuly+su+shvet+su| tulyshvet+su| tulyazvetaH / yahAM tulya aura zveta zabdoM kA 'kRtyatulyAkhyA ajAtyA' (111/67) se karmadhArayatatpuruSa samAsa hai| isake pUrvapada tulya' zabda meM 'nauvayodharma0' (4|4|11 ) se 'yat' pratyaya hai| 'yato'nAva:' (6 / 1 / 207 ) se 'tulya' zabda AdyudAtta hai| isa sUtra se vaha tatpuruSa samA ke pUrvavapada meM prakRtisvara se rahatA hai| aise hI tulyelohitaH, tulya'mahAn / (2) s'dRkcchvait:| yahAM tulyArthaka 'sadRk' zabda aura 'zveta' zabdoM kA pUrvavat karmadhArayatatpuruSa samAsa hai / tyadAdiSu dRzo'nAlocane kaJ ca' (3 / 2 / 60 ) se sadRk' zabda kvip-pratyayAnta hai| dRgdRzavatuSu' (6 / 3 / 188 ) se samAna ko sa-bhAva hotA hai / 'gatikArakopapadAt kRt' (6 13188 ) se 'sadRk' zabda antodAtta hai / isa sUtra Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 225 se vaha tatpuruSa samAsa ke pUrvapada meM prakRti svara se rahatA hai| aise hI-sadRglohitaH, sdgmhaan| (3) sdRshaashvt:| yahAM tulyArthaka sadRza' zabda aura zveta' zabdoM kA pUrvavat karmadhAraya samAsa hai| tyadAdiSu dRzo'nAlocane kaJ ca' (3 / 20 160) se 'sadRza' zabda kaJ-pratyayAnta hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-sadRzalohitaH, sadazamahAn / (4) zakulAkhaNDa: / zakulA+TA+khaNDa+su / shngkulaakhnndd+su| zakulAkhaNDaH / yahAM zakulA aura khaNDa zabdoM kA tRtIyA tatkRtArthena guNavacanena' (2 / 2 / 29) se tRtIyA tatpuruSa samAsa hai| isakA tRtIyAnta zakulA' pUrvapada zaku-pUrvaka 'lA AdAne (adA0pa0) dhAtu se vA0-'ghArthe kavidhAnam (3 / 3158) se ka-pratyayAnta hone se antodAtta hai| isa sUtra se yaha tatpuruSa samAsa meM prakRtisvara se rahatA hai| (5) kirikANa: / yahAM kiri aura kANa zabdoM kA pUrvavat tRtIyA samAsa hai| isakA tRtIyAnta kiri' pUrvapada kRgRzRpRkuTibhidicchidibhyazca' (u0 3 / 144) se ikArapratyayAnta hone se AntodAtta hai| isa sUtra se yaha tatpuruSa samAsa meM prakRtisvara se rahatA hai| (6) akSazauNDaH / akss+sup+shaunndd+su| akssshaunndd+su| akSazauNDaH / yahAM akSa aura zauNDa zabdoM kA saptamI zauNDaiH' (2 / 1 / 39) se saptamI tatpuruSa samAsa hai| isakA saptamyanta 'akSa' pUrvapada 'azo devane (u0 3 / 65) se sa-pratyayAnta hone se antodAtta hai| isa sUtra se yaha tatpuruSa samAsa meM prakRtisvara se rahatA hai| (7) pAnezauNDa: / yahAM pAna aura zauNDa zabdoM kA pUrvavat saptamI tatpuruSa samAsa hai| isakA saptamyanta 'pAna' pUrvapada lyuT-pratyayAnta hone se liti (6 / 1 / 187) se AdhudAtta hai| isa sUtra se yaha tatpuruSa samAsa meM prakRtisvara se rahatA hai| (8) zastrIzyAmA / shstrii+su+shyaamaa+su| zastrIzyAmA+su / shstriishyaamaa| ___ yahAM zastrI aura zyAmA zabdoM kA upamAnAni sAmAnyavacanaiH' (2 / 1 / 54) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| isakA upamAnavAcI zastrI' pUrvapada DIS-pratyayAnta hone se antodAtta hai| isa sUtra se yaha tatpuruSa samAsa meM prakRtisvara se rahatA hai| (9) kumudazyenI / yahAM kumuda aura zyenI zabdoM kA pUrvavat karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| isakA kumuda' pUrvapada ko modate iti kumudam' 'mUlavibhujAdi' (vA0 3 / 2 / 5) se ka-pratyayAnta aura naviSayasyAnisantasya' (phiTa 2 // 3) se AdhudAtta hai| isa sUtra se yaha tatpuruSa samAsa meM prakRtisvara se rahatA hai| (10) haMsagadgadA / yahAM haMsa aura gadgadA zabdoM kA pUrvavat karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| isakA upamAnavAcI 'haMsa' pUrvapada vRtRvadihanikamikaSibhyaH saH' (uNA0 3 / 65) se sa-pratyayAnta hone se antodAtta hai| isa sUtra se yaha tatpuruSa samAsa meM prakRtisvara se rahatA hai| Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (11) nygrodhprimnnddlaa| yahAM nyagrodha aura parimaNDala zabdoM kA pUrvavat karmadhArayatatpuruSa samAsa hai| isakA upamAnavAcI nyagrodha' pUrvapada nndigrhipcaadibhyo|' (3 / 1 / 134) se ac-pratyayAnta hone se antodAtta hai| nyagrodhasya ca kevalasya (7 / 3 / 5) isa sUtrokta nipAtana se 'ruh' dhAtu ke hakAra ko dhakAra Adeza (nyag rohatIti nyagrodha:) aura madhyodAtta hotA hai| isa sUtra se yaha tatpuruSa samAsa meM prakRtisvara se rahatA hai| (12) dUrvAkANDazyAmA / yahAM dUrvAkANDa aura zyAmA zabdoM kA pUrvavat karmadhArayatatpuruSa samAsa hai| isake upamAnavAcI 'dUrvAkANDa' pUrvapada meM SaSThItatpuruSa samAsa hone se samAsasya' (6 / 1 / 217) se antodAtta hai-dUrvAyA: kANDam- dUrvAkANDam / isa sUtra se yaha tatpuruSa samAsa meM prakRtisvara se rahatA hai| aise hii-shrkaannddgaurii| (13) abrAhmaNa: / nny+su+braahmnn+su| a+brAhmaNa+abrAhmaNa+su / abrAhmaNaH ! yahAM na aura brAhmaNa zabdoM kA natra' (2016) se naJ tatpuruSa samAsa hai| isa kA avyaya nan' pUrvapada nipAtA AdhudAttA:' (phiTa0 4 / 12) se AdhudAtta hai| yaha isa sUtra se tatpuruSa samAsa meM prakRtisvara se rahatA hai| aise hI-avRSalaH / (14) kubrAhmaNaH / yahAM ku aura brAhmaNa zabdoM kA kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) se tatpuruSa samAsa hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-kuvRSalaH / (15) niSkauzAmbiH / yahAM nis aura kauzAmbI zabdoM kA pUrvavat prAdi-tatpuruSa samAsa hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-nirvANisiH / (16) atikhaTva: / yahAM ati aura khadvA zabdoM kA pUrvavat prAdi-tatpuruSa samAsa hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-artimAla: / (17) muhUrtasukham / muhUrta+am+sukha+su / muhuurtsukh+su| muhuurtsukhm|| yahAM muhUrta aura sukha zabdoM kA 'atyantasaMyoge ca' (211 / 29) se dvitIyAtatpuruSa samAsa hai| isakA dvitIyAnta 'muhUrta' zabda pRSodarAdIni yathopadiSTam (6 / 3 / 108) se antodAtta hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (18) sarvarAtra klyaannii| yahAM sarvarAtra aura kalyANa zabdoM kA pUrvavat dvitIyA tatpuruSa samAsa hai| isakA dvitIyAnta sarvarAtra' zabda 'aha:sarvaikadeza0' (5 / 4 / 87) se samAsAnta ac-pratyayAnta hone se andodAtta hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hii-srvraatrshobhnaa| (19) bhojyoSNam / yahAM bhojya aura uSNa zabdoM kA kRtyatulyAkhyA ajAtyA' (2 / 1 / 68) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| isake 'bhojyam' pUrvapada RhalorNyat (3 / 1 / 24) se Nyat-pratyayAnta hone se antasvarita hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (20) pAnIyazItam / yahAM pAnIya aura zIta zabdoM kA pUrvavat karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| isake pAnIyam' pUrvapada ke tavyattavyAnIyaraH' (3 / 1 / 96) se anIyar-pratyayAnta hone se 'upottamaM riti' (6 / 1 / 211) se isakA IkAra udAtta hai| zeSa kArya pUrvavat hai| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 227 SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 227 prakRtisvaraH (3) varNo vrnnessvnete|3| pa0vi0-varNa: 1 / 1 varNeSu 7 / 3 anete 7 / 1 / sa0-na eta:-aneta:, tasmin-anete (naJtatpuruSaH), eta:-raMga-biraMgA iti bhaassaayaam| anu0-prakRtyA, pUrvapadam, tatpuruSe iti cAnuvartate / anvaya:-tatpuruSe'neteSu varNeSu varNa: pUrvapadaM prkRtyaa| artha:-tatpuruSa samAse eta-zabdavarjitaSu varNavAciSu uttarapadeSu varNavAci pUrvapadaM prakRtisvaraM bhvti| udA0-kRSNazcAsau sAraGga iti kRSNasAraGga: / lohitasAraGgaH / kRSNakalmASa: / lohitakalmASaH / ___ AryabhASA: artha-(tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (anete) eta-zabda se bhinna (varNeSu) varNavAcI uttarapada hone para (varNa:) varNavAcI (pUrvapadam) pUrvapada (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| udA0-kRSNasAraGga: / kAlA aura citkbraa| lohitasAraGga: / lAla aura citkbraa| kRSNazebala: / kAlA aura rNg-birNgaa| lohitazabala: / lAla aura rNg-birNgaa|| siddhi-(1) kRSNasAraGgaH / kRSNa+su+sAraGga+su / kRSNasArama+su / kRSNasAraGgaH / yahAM kRSNa aura sAraGga zabdoM kA varNo varNena' (2 / 1 / 69) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| yahAM eta-zabda se bhinna varNa vizeSavAcI sAraGga' zabda uttarapada hone para varNavizeSavAcI kRSNa' pUrvapada isa sUtra se prakRtisvara se rahatA hai| kRServaNe (uNA0 3 / 4) se kRSNa' zabda nak-pratyayAnta hone se antodAtta hai| aise hii-kRssnnklmaassH| (2) lohitasAraGga: / yahAM lohita aura sAraGga zabdoM kA pUrvavat karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| eta-zabda se bhinna varNa vizeSaNavAcI sAraGga zabda uttarapada hone para varNavizeSavAcI lohita' pUrvapada isa sUtra se prakRtisvara se rahatA hai| lohita zabda ruherazca lo vA' (uNA0 3 / 94) se itan-pratyayAnta hone se AdhudAtta hai| aise hI-lohitazabala: / prakRtisvara: (4) gAdhalavaNayoH prmaanne|4| pa0vi0-gAdha-lavaNayoH 7 / 2 pramANe 7 / 1 / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sa0-gAdhazca lavaNaM ca te gAdhalavaNe, tayo:-gAdhalavaNayo: (itretryogdvndv:)| anu0-prakRtyA, pUrvapadam, tatpuruSe iti caanuvrtte| anvayaH-pramANe tatpuruSe gAdhalavaNayo: pUrvapadaM prkRtyaa| artha:-pramANavAcini tatpuruSa samAse gAdhalavaNayoruttarapadayo: parata: pUrvapadaM prakRtisvaraM bhvti| udA0-(gAdha:) zambasya gAdham-zambaMgAdham udkm| aritrasya gAdham-aritraMgAdham udakam / zambapramANam, aritrapramANaM cetyartha: / (lavaNam) gorlavaNam golavaNam / azvasya lavaNam-avalavaNam / yAvallavaNaM gave'zvAya ca dIyate taavdityrthH| AryabhASA: artha-(pramANe) pramANavAcI (tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (gAdhalavaNayoH) gAdha aura lavaNa zabda uttarapada hone para (pUrvapadam) pUrvapada (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| __udA0-zambaMgAdham udakam / zamba-bhUkhaNDa bhara pramANa kA jl| aritraMgAdham udakam / aritra-naukA ke daNDa (cappU) pramANa kA jl| golavaNam / jitanA gau ko diyA jAtA hai utanA lavaNa (nmk)| azvalavaNam / jitanA ghor3e ko diyA jAtA hai utanA lvnn| siddhi-(1) zambaMgAdham / shmb+dds+gaadh+su| shmbgaadh+su| shmbgaadhm| yahAM pramANavAcI zamba aura gAdha zabdoM kA SaSThI' (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se gAdha zabda uttarapada hone para zamba pUrvapada prakRtisvara se rahatA hai| 'zamevana (uNA0 4 / 94) se zamba zabda van-pratyayAnta hone se nitsvara se AdhudAtta hai| (2) aritragAdham / yahAM pramANavAcI aritra aura gAdha zabdoM kA pUrvavat SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se gAdha zabda uttarapada hone para aritra' pUrvapada prakRtisvara se rahatA hai| 'artilUdhU0' (3 / 2 / 184) se 'aritra' zabda itra-pratyayAnta hone se pratyayasvara se madhyodAtta hai| (3) golavaNam / yahAM pramANavAcI go aura lavaNa zabdoM kA pUrvavat SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se lavaNa zabda uttarapada hone para 'go' pUrvapada prakRtisvara se rahatA hai| 'game?:' (uNA0 1 / 1 / 51) se Do-pratyayAnta go' zabda pratyayasvara se udAtta hai| (4) azvalavaNam / yahAM pramANavAcI azva aura lavaNa zabdoM kA pUrvavat SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se lavaNa zabda uttarapada hone para 'azva' pUrvapada prakRtisvara se rahatA hai| 'azughuSilaTi0' (uNA0 2 / 67) se 'azva' zabda kvan-pratyayAnta hone se nitsvara se AdhudAtta hai| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH prakRtisvaraH (5) dAyAcaM daayaade|5| pa0vi0-dAyAdyam 11 dAyAde 7 / 1 / sa0-dAyamAdatte iti dAyAda: (upapadatatpuruSa:) mUlavibhujAditvAt ka: pratyaya: / dAyAdasya bhAva:-dAyAdyam / 'guNavacanabrAhmaNadibhyaH karmaNi ca' (5 / 1 / 124) iti brAhmaNAditvAd bhAve SyaJ pratyayaH / anu0-prakRtyA, pUrvapadam, tatpuruSa iti cAnuvartate / anvaya:-tatpuruSe dAyAde dAyAdyaM pUrvapadaM prkRtyaa| artha:-tatpuruSa samAse dAyAda-zabde uttarapade dAyAdyavAci pUrvapadaM prakRtisvaraM bhvti| udA0-vidyAyA dAyAda:-vidyAdAyAda: / dhanasya dAyAda:-dhanAyAda: / dAya:=bhAga:, aMza ityrthH| AryabhASA artha-(tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (dAyAde) dAyAda zabda uttarapada hone para (dAyAdyam) dAyAdyavAcI (pUrvapadam) pUrvapada (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| udA0-vidyAdAyAdaH / vidyA ke bhAga ko lenevaalaa| dhanadAyAdaH / dhana ke bhAga ko lenevaalaa| pUrvajoM se prApta karane yogya padArtha ko dAyAdya' kahate haiN| siddhi-(1) vidyAdAyAdaH / vidyaa+dds+daayaad+su| vidyaadaayd+su| vidyAdAyAdaH / yahAM vidyA aura dAyAda zabdoM kA SaSThI (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se dAyAda zabda uttarapada hone para dAyAdyavAcI vidyA' pUrvapada prakRtisvara se rahatA hai| 'saMjJAyAM samajaniSada0' (3 / 3 / 99) se vidyA' zabda kyap-pratyayAnta hai aura vahAM kyap pratyaya ke udAttavacana se antodAtta hai| (2) dhanadAyAda: / yahAM dhana aura dAyAda zabdoM kA pUrvavat SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se dAyAda zabda uttarapada hone para dAyAdyavAcI 'dhana' zabda prakRtisvara se rahatA hai| kRpRvRjimandinidhAJbhya: kyuH' (da0 uNA0 5 / 26) meM bahula-vacana se kevala 'dhAJ' dhAtu se 'kyu' pratyaya hone se 'dhana' zabda pratyayasvara se AdhudAtta hai| prakRtisvaraH . (6) pratibandhi cirkRcchryoH|6| pa0vi0-pratibandhi 11 cirakRcchrayo: 7 / 2 / / kRdavRtti:-kAryasiddhiM pratibadhnAti vyAhantIti prbndhi| 'AvazyakAdharmaNyayorNini:' (3 / 3 / 170) iti Avazyake Nini: pratyayaH / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sa0-ciraM ca kRcchre ca te cirakRcchre, tayo:-cirakRcchrayo: (itaretara yogdvndv:)| anu0-prakRtyA, pUrvapadam, tatpuruSe iti caanuvrtte| anvaya:-tatpuruSe cirakRcchrayo: pratibandhi pUrvapadaM prkRtyaa| artha:-tatpuruSa samAse cirakRcchrayoruttarapadayo: pratibandhivAci pUrvapadaM prakRtisvaraM bhvti| udA0-(ciram) gamanaM ca tacciram-gamanaciram / vyaahrnncirm| (kRcchram) gamanaM ca tat kRcchram-gamanakRcchram / vyaahrnnkRcchrm| atra 'mayUravyaMsakAdayazca' (2 / 1 / 71) iti karmadhArayatatpuruSaH / ___gamanaM hi kAraNavikalatayA cirakAlabhAvi kRcchrayogi vA sat pratibandhi jaayte| AryabhASA: artha-(tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (cirakRcchrayoH) cira aura kRcchra zabda uttarapada hone para (pratibandhi) pratibandhI vighAtIvAcI pUrvapada (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| udA0-(cira) gamanaciram / cirakAlabhAvI gamana (jaanaa)| vyAharaNaciram / cirakAlabhAvI vyAharaNa (bolnaa)| (kRcchra) gamanakRcchram / duHkhadAyI gamana (jaanaa)| vyAharaNakRcchram / duHkhadAyI vyAharaNa (bolnaa)| ___ gAr3I Adi ke abhAva se gamana Adi cirakAlabhAvI vA kRcchrayogI hotA huA pratibandhI (rukAvaTI) ho jAtA hai| siddhi-(1) gamanacinam / gamana+su+cira+su / gamanacira+su / gamanaciram / yahAM pratibandhIvAcI gamana aura cira zabdoM kA 'mayUravyaMsakAradayazca' (2 / 1 / 71) se karmadhArayatatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se cira zabda uttarapada hone para pratibandhIvAcI gamana pUrvapada prakRtisvara se rahatA hai| gamana' zabda lyuT-pratyayAnta hone se litsvara se pratyaya se pUrvavartI ac udAttavAlA arthAt AdhudAtta hai| aise hii-gmnkRcchrm| (2) vyAhara'Naciram / yahAM pratibandhIvAcI vyAharaNa aura cira zabdoM kA pUrvavat karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se cira zabda uttarapada hone para pratibandhIvAcI vyAharaNa pUrvapad prakRtisvara se rahatA hai| vyAharaNa' zabda lyuT-pratyayAnta hone se lit svara se pratyaya se pUrvavartI ac udAttavAlA arthAt madhyodAtta hai| aise hii-vyaahrnnkRcchrm| . Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 231 prakRtisvara: (7) pde'pdeshe| pa0vi0-pade 71 apadeze 7 / 1 / anu0-prakRtyA, pUrvapadam, tatpuruSe iti caanuvrtte| anvaya:-tatpuruSe'padeze pade pUrvavadaM prkRtyaa| artha:-tatpuruSe samAse'padezavAcini pada-zabde uttarapade parata: pUrvapadaM prakRtisvaraM bhvti| udA0-mUtraM ca tat pdm-muutrpdm| mUtrapadena prasthita: / uccAraM ca tat pdm-uccaarpdm| uccArapadana prasthita: / apadeza: vyAja: / mUtravyAjena, uccAravyAjena vA gata ityartha: / uccAra:=malatyAgaH / AryabhASA: artha-(tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (apadeze) apadeza vyAja (bahAnA) vAcI (pade) pada zabda uttarapada hone para (pUrvapadam) pUrvapada (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| udA0-mUtrapadena prasthita: / laghuzaMkA ke bahAne se calA gyaa| uccArapadena prasthitaH / malatyAga (zauca) ke bahAne se calA gyaa| siddhi-(1) mUtrapadam / mUtra+su+pada+su / muutrpd+su| muutrpdm| yahAM mUtra aura apadezavAcI pada zabdoM kA 'mayUravyaMsakAdayazca' (2 / 1 / 71) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se apadezavAcI 'pada' zabda uttarapada hone para mUtra' pUrvapada prakRtisvara se rahatA hai| mUtra' zabda sivimucyoSTerU ca' (uNA0 4 / 163) se STran-pratyayAnta hone se nitsvara se AdhudAtta hai| (2) uccArapadam / yahAM uccAra aura apadezavAcI pada zabdoM kA pUrvavat karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se apadezavAcI pada' zabda uttarapada hone para uccAra' pUrvapada prakRtisvara se rahatA hai| uccAra' zabda ghaJ-pratyayAnta hone se 'thAthaghakta0' (6 / 2 / 143) se antodAtta hai| prakRtisvara: (8) nivAte vaattraanne|8| pa0vi0-nivAte 711 vAtatrANe 7 / 1 / sa0-vAtasyAbhAva:-nivAtam, tsmin-nivaate| 'avyayaM vibhakti0' (2 / 2 / 6) ityarthAbhAve'vyayIbhAvaH / athavA-niruddho vAto yasmin sa: Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam 232 nivAta:, tasmin-nivAte (bahuvrIhi: ) vAtAt trANam -vAtatrANam, tasmin vAtatrANe (paJcamItatpuruSaH) / anu0-prakRtyA, pUrvapadam, tatpuruSe iti cAnuvartate / anvayaH- tatpuruSe vAtatrANe nivAte pUrvapadaM prakRtyA / arthaH- tatpuruSe samAse vAtatrANavAcini nivAtazabde uttarapade pUrvapadaM prakRtisvaraM bhavati / udA0-kuTI eva nivAtam-kuTIni'vAtam / za'mIni'vAtam / kuDya'nivAtam / atra kuTyAdihetuke nivAte kuTyAdayo vartamAnAH santaH samAnAdhikaraNena nivAtazabdena saha samasyante / AryabhASAH artha- (tatpuruSa) tatpuruSa samAsa meM (vAtatrANa) vAta- trANa havA se bacAva-vAcI (nivAte) nivAta zabda uttarapada hone para (pUrvapadam ) pUrvapada (prakRtyA ) prakRtisvara se rahatA hai| udA0 - kuTInivAtam / havA se bacAva karanevAlI kuTIra / za'mIni'vAtam / havA se bacAva karanevAlI zamI (jAMTI vRkSa ) / kuDyenivAtam / havA se bacAva karanevAlI kuDya (dIvAra) / siddhi - (1) kuttiinivaatm| kuttii+su+nivaat+su| kuttiinivaat+su| kuTInivAtam / yahAM kuTI aura vAtatrANavAcI 'nivAta' zabdoM kA 'mayUravyaMsakAdayazca' (211171) se karmadhArayatatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se vAtatrANavAcI 'nivAta' zabda uttarapada hone para 'kuTI' pUrvapada prakRtisvara se rahatA hai / 'kuTI' zabda gaurAdigaNa meM paThita hone se pratyayasvara se antodAtta hai| aise hI - zamIni'ivAtam / (2) kuddyenivaatm| yahAM 'kuDya' aura vAtatrANavAcI nivAta' zabdoM kA pUrvapada karmadhArayatatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se 'nivAta' zabda uttarapada hone para 'kuDya' pUrvapada prakRtisvara se rahatA hai| kuDya' zabda 'kavateryat' se yat-pratyayAnta hone se yato'nAva: ' ( 6 11/207 ) se AdyudAtta hai| kaI AcAryoM kA mata hai ki 'kavaterkyak' se 'kuDya' zabda Dyak-pratyayAnta hone se antodAtta hai| kuDyenivAtam / (kaI AcAryoM ke mata meN)| maharSi dayAnanda dvArA paMcapAdI uNAdivRtti (4 / 113) meM 'kuMDya' zabda bahulavacana se yak-pratyayAnta vyAkhyAta hai| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakRtisvara: SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH (6) zArade 'nArtave / 6 / 233 pa0vi0 - zArade 7 / 1 anArtave 7 / 1 / sa0-Rtau bhavam-Artavam, na Artavam - anArtavam, tasmin -anArtave (naJtatpuruSaH) / anu0 - prakRtyA, pUrvapadam, tatpuruSe iti cAnuvartate / anvayaH-tatpuruSe'nArtave zArade pUrvapadaM prakRtyA / arthaH-tatpuruSe samAse'nArtavavAcini zArada - zabde uttarapade pUrvapadaM prakRtisvaraM bhavati / udA0-rajjUddhRtaM ca tacchAradam-rajju'zAradam udakam / dRSatpiSTAH zAradA:-dRSarcchAradA: saktavaH / zAradazabdo'tra pratyagravAcI, tasya nityasamAso'svapadavigrahazceSyate / sadyo rajjUddhRtam pratyagram = abhinavam udakaM rajjuzAradamucyate / AryabhASAH artha- (tatpuruSe ) tatpuruSa samAsa meM (anArtave) Artava se bhinna arthavAcI (zArade) zArada zabda uttarapada hone para (pUrvapadam ) pUrvapada (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai / udA0- -rajju'zAradam udakam / abhI-abhI rassI se nikAlA huA tAjA jl| dRSacchoradA: saktavaH / dRSat= patthara se ( cakkI meM ) pise huye tAjA sattU / siddhi- (1) rajju'zAradam / rajju+su+zArada+su / rjjushaard+su| rajjuzAradam / yahAM rajju aura Artava artha se bhinna artha meM vidyamAna zArada zabdoM kA 'mayUvyaMsakAdayazca' (211171) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| yaha nitya aura asvapadavigrahI samAsa hai / isa sUtra 'se anArtavavAcI 'zArada' zabda uttarapada hone para 'rajju' pUrvapada prakRtisvara se rahatA hai| 'rajju' zabda 'sRje: sum ca' (uNA0 1115 ) se u-pratyayAnta hai aura vahAM nit kI anuvRtti se nitsvara se AdyudAtta hai| yahAM zArada abhinavavAcI hai, ArtavavAcI nhiiN| Artava= RtusambandhI / (2) dRsscchaardaa:| yahAM dRSat aura anArtavavAcI zArada zabdoM kA pUrvavat karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se anArtavavAcI zArada zabda uttarapada hone para 'dRSat' pUrvavat prakRtisvara se rahatA hai / 'dRSat' zabda 'dRNAteH Sugghrasvazca (uNA0 1 / 131) se adipratyayAnta hone se pratyayasvara se antodAtta hai| Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 prakRtisvaraH pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (10) adhvaryukaSAyayorjAtau // 10 // pa0vi0 - adhvaryu- kaSAyayoH 7 / 2 jAtau 7 / 1 / sa0-adhvaryuzca kaSAyazca tau - adhvaryukaSAyau, tayoH - adhvaryukaSAyayoH (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - prakRtyA, pUrvapadam, tatpuruSe iti cAnuvartate / anvayaH- tatpuruSe'dhvaryukaSAyayo: pUrvapadaM prakRtyA, jAtau / arthaH- tatpuruSe samAse'dhvaryukaSAyayoruttarapadayoH pUrvapadaM prakRtisvaraM bhavati, jAtau gamyamAnAyAm / udA0- (adhvaryuH) kaThazcAsAvadhvaryuH ka'ThAdhva'ryuH / kAlApArdhvaryuH / prAcyadhvaryu: / ( kaSAyaH) sarpirmaNDasya kaSAyam - sarpirmaNDaka'SAyam / umApuSpaka'SAyam / de'va'ri'ka'kaSAyam / AryabhASAH artha- (tatpuruSe ) tatpuruSa samAsa meM (adhvaryukaSAyayoH) adhvaryu aura kaSAya zabda uttarapada hone para (pUrvapadam ) pUrvapada (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai (jAtI) yadi vahAM jAti artha kI pratIti ho / udA0- - (adhvaryu) kuThArdhvaryuH / kaTha jAti kA adhvaryu (Rtvik) / kAlApArdhvaryuH / kAlApa jAti kA adhvaryu (Rtvik) / prAcyodhvaryuH / prAcya bharata kA adhvaryu / (kaSAya ) sa'rparma'NDaka'SAyam / ghRta kI mAMDa ke samAna kasailA padArtha / u'mApuSpaka'SAyam / haldI ke phUla ke samAna kasailA padArtha / dauvArikakeSAyam / dvArapAla ke samAna kasaile ( kar3ave ) svabhAva kA puruSa / siddhi - (1) kaThAdhvaryuH / kaTha+su+adhvaryu+su / kaThAdhvaryu+su / kaThAdhvaryuH / yahAM kaTha aura adhvaryu zabdoM kA 'mayUravyaMsakAdayazcaM' (211171 ) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se adhvaryu zabda uttarapada pare hone para 'kaTha' pUrvapada jAtivizeSa artha abhidheya meM prakRtisvara se rahatA hai| 'kaTha' zabda 'nandigrahipacAdibhyAlyuNinyacaH ' (3 | 1|134) se pacAdi ac-pratyayAnta vyutpAdita hai / usa 'kaTha' zabda se 'kalApivaizampAyanAntevAsibhyazca' (4 | 3 | 104 ) se prokta artha meM 'Nini' pratyaya hotA hai aura usakA 'kaThacarakAlluk' (4 / 3 / 107) se luk ho jAtA hai| isa prakAra 'kaTha' zabda pratyayasvara se antodAtta hai| (2) kAlApAdhvaryuH / yahAM kAlApa aura adhvaryu zabdoM kA pUrvavat karmadhArayatatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se adhvaryu zabda uttarapada hone para 'kAlApa' pUrvapada jAti artha abhidheya Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 235 meM prakRtisvara se rahatA hai| kalApino'N (4 / 3 / 108) se kalApI zabda se prokta artha meM 'aN' pratyaya hotA hai| inaNyanapatye' (6 / 4 / 164) se prakRtibhAva prApta hone para vA0- nAntasya Tilope sabrahmacAri0' (6 / 4 / 114) se Ti-lopa hotA hai| isa prakAra kAlApa' zabda pratyaya svara se antodAtta hai| (3) prAcyAdhvaryuH / yahAM prAcya aura adhvaryu zabdoM kA pUrvavat karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se adhvaryu zabda uttarapada hone para prAcya' pUrvapada prakRtisvara se rahatA hai| 'prAcya' zabda 'dhuprAgapAgudakpratIco yat' (4 / 2 / 100) se yat-pratyayAnta hai| ata: 'yato'nAva:' (6 / 1 / 207) se AdhudAtta hai| (4) sarpirmaNDakaSAyam / srpirmnndd+dds+kssaay+su| srpirmnnddkssaay+su| srpirmnnddkssaaym| yahAM sarpirmaNDa aura kaSAya zabdoM kA jAti artha abhidheya meM 'SaSThI' (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se kaSAya zabda uttarapada hone para sarpirmaNDa' pUrvapada prakRtisvara se rahatA hai| 'sarpirmaNDa' zabda meM bhI SaSThIsamAsa hone se yaha samAsasya' (6 / 1 / 217) se antodAtta hai| aise hI-umApuSpakaSAyam / (5) dauvArikakaSAyam / yahAM dauvArika aura kaSAya zabdoM kA pUrvavat SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se kaSAya zabda uttarapada hone para dauvArika' pUrvapada prakRtisvara se rahatA hai| dauvArika zabda tatra niyuktaH' (4 / 4 / 69) se niyukta artha meM Thak-pratyayAnta hai, ata: pratyaya ke kit hone se 'kita:' (6 / 1 / 159) se antodAtta hai| prakRtisvara: (11) sadRzapratirUpayoH sAdRzye / 11 / pa0vi0-sadRza-pratirUpayo: 7 / 2 sAdRzye 7 / 1 / sa0-sadRzaM ca pratirUpaM ca te sadRzapratirUpe, tayo:-sadRzapratirUpayo: (itretryogdvndv:)| taddhitavRtti:-sadRzasya bhaav:-saadRshym| atra 'guNavacanabrAhmaNAdibhyaH karmaNi ca' (5 / 1 / 124) ityanena brAhmaNAderAkRtigaNatvAd bhAve SyaJ prtyyH| anu0-prakRtyA, pUrvapadam, tatpuruSe iti caanuvrtte| anvaya:-tatpuruSe sAdRzye sadRzapratirUpayo: prakRtyA pUrvapadam / artha:-tatpuruSa samAse sAdRzyavAcino: sadRzapratirUpayoruttarapadayo: pUrvapadaM prakRtisvaraM bhvti| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam . udA0-(sadRzam) pitrA sadRza iti pitRsdRshH| mAtrA sadRza iti mAtRsadRzaH / (pratirUpam) pitrA pratirUpa iti pitRpratirUpa: / mAtrA pratirUpa iti mAtRpratirUpa: / AryabhASA: artha-(tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (sAdRzye) sadRzatAvAcI (sadRzapratirUpayo:) sadRza aura pratirUpa zabda uttarapada hone para (pUrvapadam) pUrvapada (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| udA0-(sadRza) pitRsadRzaH / pitA ke samAna / mAtRsadRzaH / mAtA ke samAna (pratirUpa) pitRpratirUpa: / pitA ke smaan| mAtRpratirUpa: / mAtA ke smaan| siddhi-(1) pitRsaMdRzaH / pitR+TA+sadRza+su / pitRsadRza+su / pitRsadRzaH / yahAM pitR aura sadRza zabdoM kA pUrvasadRza0' (2 / 1 / 31) se tRtIyAtatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se sAdRzya artha meM sadRza' zabda uttarapada hone para pUrvapada pitR' zabda prakRtisvara se rahatA hai| pitR' zabda naptRneSTutvaSTa0' (uNA0 2 / 95) se antodAtta nipAtita hai| aise hii-pitRprtiruupH| (2) mAtRsadRzaH / yahAM mAtR aura sadRza zabdoM kA pUrvavat tRtIyAtatpuruSa samAsa hai| zeSa saba kArya pUrvavat hai| aise hI-mAtRpratirUpaH / prakRtisvara: (12) dvigau pramANe / 12 / pa0vi0-dvigau 7 / 1 pramANe 7 / 1 / anu0-prakRtyA, pUrvapadam, tatpuruSe iti caanuvrtte| anvaya:-tatpuruSe pramANe dvigau pUrvapadaM prkRtyaa| artha:-tatpuruSa samAse pramANavAcini dvigusaMjJake zabde uttarapade pUrvapadaM prakRtisvaraM bhvti| udA0-prAcyazcAsau saptazama:-prAcyasaptazama: / gAndhArisaptazamaH / saptazamA: pramANamasya ityasminnarthe utpannasya mAtrac pratyayasya vA0-'pramANe lo dvigornityam' (5 / 2 / 37) ityanena lug bhvti| AryabhASA: artha-(tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (pramANe) pramANavAcI (dvigau) dvigusaMjJaka zabda uttarapada hone para (pUrvapadam) pUrvapada (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| udaa0-praacysptshmH| prAcya bharata ke logoM ke sAta hAtha prmaannvaalaa| gAndhArisaptazamaH / gandhAra deza ke logoM ke sAta hAtha prmaannvaalaa| shm-haath| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 237 siddhi-(1) praacysptshmH| yahAM prAcya aura pramANavAcI dvigusaMjJaka saptazama' zabdoM kA mayUravyaMsakAdayazca' (2 / 1 / 71) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| saptazama' zabda meM saptazamA: pramANasya' artha meM utpanna mAtrac' pratyaya kA vA0-pramANe lo dvigornityam (5 / 2 / 37) se nitya luk hotA hai| 'saptazamA:' isa pramANavAcI dvigusaMjJaka zabda kI saMkhyApUrvo dviguH' (2 / 1 / 51) se dvigu saMjJA hai| isa sUtra se pramANavAcI, dvigusaMjJaka saptazama' zabda uttarapada hone para prAcya' pUrvapada prakRtisvara se rahatA hai| prAcya zabda yuprAgapAgudapratIco yat (4 / 2 / 100) se yat-pratyayAnta hai aura yato'nAvaH' (6 / 1 / 207) se AdyudAtta hai| (2) gAndhArisaptazamaH / yahAM gAndhAri aura pramANavAcI, dvigusaMjJaka saptazama' zabdoM kA pUrvavat karmadhArayatatpuruSa samAsa hai| gAndhAri' zabda 'kardamAdInAM ca' (phiTa0 3 / 10) se AyudAtta aura vikalpapakSa meM madhyodAtta bhI hai-gAndhArisaptazamaH / zeSa kArya pUrvavat hai| ' prakRtisvaraH (13) gantavyapaNyaM vaannije|13| pa0vi0-gantavya-paNyam 11 vANije 7 / 1 / gantumarham gantavyam / paNitumarham=paNyam / sa0-gantavyaM ca paNyaM ca etayo: samAhAra:-gantavyapaNyam (smaahaardvndvH)| anu0-prakRtyA, pUrvapadam, tatpuruSe iti caanuvrtte| anvaya:-tatpuruSa samAse vANija-zabde uttarapade gantavyavAci paNyavAci ca pUrvapadaM prakRtisvaraM bhvti| udA0-(gantavyam) madreSu vANija:-madrANija: / kAzmIravANijaH / gAndhArivANijaH / madrAdiSu janapadeSu gatvA vyavaharantItyarthaH / (paNyam) gavAM vANija:-govANija: / ashvvaannijH| AryabhASA: artha- (tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (vANije) vANija zabda uttarapada hone para (gantavyapaNyam) gantavyavAcI aura paNyavAcI (pUrvapadam) pUrvapada (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| udA0-(gantavya) madrANijaH / madra janapada meM jAkara vyApAra krnevaalaa| kaashmiirvaannijH| kAzmIra janapada meM jAkara vyApAra krnevaalaa| gAndhArivANijaH / gandhAra janapada meM jAkara vyApAra krnevaalaa| (paNya) govANija: / gauoM kA vyaapaarii| azvavANija: / ghor3oM kA vyaapaarii| Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-(1) madrANijaH / mdr+sup+vaannij+su| mdrvaannij+su| madravANijaH / yahAM gantavyavAcI madra aura vANija zabdoM kA saptamI zauNDaiH' (2 / 1 / 39) se saptamItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se vANija' zabda uttarapada hone para gantavyavAcI madra' zabda prakRtisvara se rahatA hai| 'madra' zabda 'sphAyitaJci0' (uNA0 2 / 13) se rak-pratyayAnta hone se pratyayasvara se antodAtta hai| (2) kAzmIravANijaH / yahAM gantavyavAcI kAzmIra aura vANija zabdoM kA pUrvavat saptamItatpuruSa samAsa hai| kAzmIra' zabda 'pRSodarAdIni yathopadiSTama' (6 / 3 / 108) se madhyodAtta hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (3) gAndhArivANijaH / yahAM gantavyavAcI gAndhAri aura vANija zabdoM kA pUrvavat saptamItatpuruSa samAsa hai| 'gAndhAri' zabda 'kardamAdInAM ca' (phiTa0 3 / 10) se AdhudAtta athavA madhyodAtta hai| zeSa kArya pUrvavat hai| madhyodAtta pakSa meM-gAndhArivANijaH / (4) govANijaH / yahAM paNyavAcI go aura vANija zabdoM kA SaSThI' (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| 'go' zabda AdhudAtta hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (5) azvavANijaH / yahAM paNyavAcI azva aura vANija zabdoM kA pUrvavat SaSThItatpuruSa samAsa hai| 'azva' zabda AdhudAtta hai| zeSa kArya pUrvavat hai| paNya kraya-vikraya ke yogya padArtha / prakRtisvara: (14) mAtropajJopakramacchAye npuNske|14| pa0vi0-mAtra-upajJA-upakrama-chAye 71 napuMsake 71 / sa0-mAtraM ca upajJA ca upakramazca chAyA ca eteSAM samAhAro mAtropajJopakramacchAyam, tasmin-mAtropajJopakramacchAye (samAhAradvandva:) / anu0-prakRtyA, pUrvapadam, tatpuruSe iti caanuvrtte| anvaya:-napuMsake tatpuruSe mAtropajJopakramacchAye pUrvapadaM prkRtyaa| artha:-napuMsakavAcini tatpuruSa samAse mAtra-upajJA-upakrama-chAyAsu uttarapadeSu pUrvapadaM prakRtisvaraM bhvti| udA0-(mAtram) bhikSAmAtraM na dadAti yAcita: / samudrAtraM na saro'sti kinycn| (upajJA) pANinopajJam akAlakaM vyaakrnnm| vyADyupajJaM dazahuSkaraNam / ApizalyupajJaM gurulaaghvm| (upakrama:) AdyopakramaM prAsAda: / drshniiyopkrmm| sukumAropakramam / nandopakramANi maanaani| (chAyA) irSucchAyam / dhnushchaaym| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH AryabhASA: artha-(napuMsake) napuMsakavAcI (tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (mAtropajJopakramacchAye) mAtra, upajJA, upakrama, chAyA uttarapada hone para (pUrvapadam) pUrvapada (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| udA0-(mAtra) bhikSAmAtraM na dadAti yaacitH| vaha mAMgane para bhikSA ke tulya pramANa bhI nahIM detA hai| samudramAtraM na saro'sti kiJcana / samudra ke tulya pramANa koI tAlAba nahIM hai| (upajJA) pANinopajJam akAlakaM vyAkaraNam / pANinimuni ne apane upajJAna se kAlalakSaNa rahita vyAkaraNazAstra kI racanA kii| vyADyupajJaM dazahuSkaraNam / vyADi muni ne apane upajJAna se sarvaprathama daza hue zabdoM sahita kAlalakSaNayukta vyAkaraNazAstra kI racanA kii| pANinimuni ke vRt' zabda ke samAna vyADi muni kA huS' zabda samApti kA sUcaka hai| ApizalyupazaM gurulAghavam / Apizali muni ne sarvaprathama guru aura laghu lakSaNayukta vyAkaraNazAstra kI racanA kii| (upakrama) AdyopakramaM praasaadH| Adya (vizvakarmA) ne sarvaprathama prAsAda-mahala banAne kA kArya prArambha kiyaa| darzanIyopakramam / darzanIya ke dvArA sarvaprathama banAyA huaa| sukumAropakramam / sukumAra ke dvArA sarvaprathama banAyA huaa| nandopakramANi mAnAni / nanda nAmaka rAjA ne sarvaprathama mAna-bAMToM se tolane kI paddhati prArambha kii| (chAyA) iSucchAyam / iSu-bahuta dhAnyoM kI chaayaa| dhanuzchAyam / dhanuSoM kI chaayaa| siddhi-(1) bhikSAmAtram / bhikSAyAstulyapramANamiti bhikSAmAtram / yahAM bhikSA aura tulya pramANa zabdoM kA asvapadavigraha tathA SaSThI tatpuruSa samAsa hai| mAtra zabda samAsavRtti meM hI tulyapramANa artha meM hotA hai| bhikSA' zabda meM bhikSa bhikSAyAmalAbhe lAbhe ca' (bhvA0A0) se gurozca hala:' (3 / 3 / 103) se 'a' pratyaya hai| ata: yaha a-pratyayAnta hone se pratyayasvara se antodAtta hai| yaha isa sUtra se mAtra' zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| (2) samudramAtram / samudra' zabda 'pATalApAlaGkAsAgarArthAnAm' (phiTa0 12) se antodAtta hai| yaha isa sUtra se 'mAtra' zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| (3) pANinopajJam / paannin+dds+upjnyaa+su| pANinopajJa+su / pANinopajJam / yahAM pANina aura upajJA zabdoM kA SaSThI (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| yaha upajJopakramaM tadAdyAcikhyAsAyAm' (2 / 4 / 21) se napuMsakaliGga hai| paNino'patyaM pANinaH / yahAM tasyApatyam' (4 / 1 / 92) se 'aN' pratyaya hai| aN-pratyayAnta 'pANina' zabda pratyayasvara se antodAtta hai| yaha isa sUtra se upajJA uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| (4) vyADyupajJam / vyADi+isa+upajJA+su / vyaaddyupjny+su| vyADyupajJam / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM 'vyADi' zabda meM 'ata ina' (4 / 1 / 95) se apatya artha meM 'iJ' pratyaya hai| yaha iJ-pratyayAnta hone se nityAdinityam' (6 / 1 / 191) se AdhudAtta hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-ApizalyupajJam / (5) Adyopakramam / 'Adya' yahAM 'Adi' zabda se digAdibhyo yat' (4 / 3 / 54) se 'bhava' artha meM yat-pratyaya hai| ata: yaha tit svaritam (6 / 1 / 179) se svaritAnta hai| yaha isa sUtra se 'upakrama' zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| (6) darzanIyopakramam / yahAM darzanIya' zabda meM tavyattavyAnIyaraH' (3 / 1 / 96) se anIyar pratyaya hai| ata: yaha upottamaM riti (6 / 1 / 211) se upottama-udAtta hai| yaha isa sUtra se upakrama' uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| (7) sukumAropa'kramam / 'sukumAra' zabda nasubhyAm (6 / 2 / 172) se antodAtta hai| yaha isa sUtra se upakrama' uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| (8) nandopakramam / nanda' zabda meM nandigrAhipacAdibhyo lyuNinyacaH' (3 / 1 / 134) se 'ac' pratyaya hai| ata: yaha cita:' (6 / 1 / 158) se antodAtta hai| yaha isa sUtra se upakrama' uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| (9) iSucchAyam / iSu' zabda meM 'iSe: kicca' (uNA0 1 / 13) se 'u' pratyaya hai| yahAM 'dhAnye nit' (uNA0 1 / 9) se 'nit' kI anuvRtti mAnakara 'u' pratyaya ke nit hone se nityAdinityam' (6 / 1 / 191) se yaha AdhudAtta hai| isa sUtra se yaha 'chAyA' zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| chAyA bAhulye' (2 / 4 / 22) se napuMsakaliGga hotA hai| (10) dhanuzchAyam / 'dhanuS' zabda naviSayasyAnisantasya' (phi0 26) se AdhudAtta hai| isa sUtra se yaha 'chAyA' zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| prakRtisvaraH (15) sukhpriyyorhite|15| pa0vi0-sukha-priyayo: 7 / 2 hite 7 / 1 / sa0-sukhaM ca priyazca tau sukhapriyau, tayo:-sukhapriyayoH (itretryogdvndv:)| anu0-prakRtyA, pUrvapadam, tatpuruSe iti cAnuvartate / anvaya:-hite tatpuruSe samAse sukhapriyayo: pUrvapadaM prakRtyA / artha:-hitavAcini tatpuruSa samAse sukhapriyayoruttarapadayoH pUrvapadaM prakRtisvaraM bhvti| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 241 SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH udA0-(sukham) garmanasukham / vacanasukham / vyaahr'nnsukhm| (priyam) gamanapriyam / vacanapriyam / vyaahr'nnpriym| AryabhASA artha-(hite) hitavAcI (tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (sukhapriyayoH) sukha aura priya zabda uttarapada hone para (pUrvapadam) pUrvapada (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| udA0- (sukha) gamanasukham / gamana-jAnA pariNAma meM hitakara hai| vacanasukham / vacana-kahanA pariNAma meM hitakara hai| vyAharaNasukham / vyAharaNa bolanA pariNAma meM hitakara hai| (priya) gamanapriyam / jAnA pariNAma meM hitakara hai| vacanapriyam / kahanA pariNAma meM hitakara hai| vyAharaNapriyam / bolanA pariNAma meM hitakara hai| siddhi-gamanasukham / yahAM gamana aura sukha zabdoM kA vizeSaNaM vizeSyeNa bahulam (2 / 1 / 56) se samAnAdhikaraNa (karmadhAraya) tatpuruSa samAsa hai| 'gamana' zabda lyuT-pratyayAnta hone se lit svara se liti' (6 / 1 / 187) se pratyaya se pUrvavartI ac udAtta hai| isa sUtra se yaha sukha zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| aise hI-vacanasukham, aadi| prakRtisvara: (16) prItau c|16| pa0vi0-prItau 71 ca avyypdm| anu0-prakRtyA, pUrvapadam, tatpuruSe, sukhapriyayoriti caanuvrtte| anvayaH-tatpuruSe sukhapriyayo: pUrvapadaM prakRtyA, prItau ca / artha:-tatpuruSe samAse sukhapriyayoruttarapadayo: pUrvapadaM prakRtisvaraM bhavati, prItau ca gmymaanaayaam| udA0- (sukham) brAhmaNasukhaM pAyasam / (priya:) chAtrapriyo'nadhyAyaH / kanyApriyo mRdaGgaH / sukhapriyayo: prItyAtmakatvAdiha prItigrahaNaM tadatizayadyotanArtham / AryabhASA: artha-(tatpuruSa) tatpuruSa samAsa meM (sukhapriyayoH) sukha aura priya zabda uttarapada hone para (pUrvapadam) pUrvapada (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai (ca) aura (prItau) vahAM prIti artha kI pratIti hone pr| udA0-(sukha) brAhmaNasukhaM pAyasam / khIra brAhmaNa ke liye atyanta sukhadAyaka hai| (priya) chAtrapriyo'nadhyAyaH / anadhyAya chuTTI chAtroM ke liye atyanta priya hai| kanyApriyo mRdaGgaH / mRdaGga vAdyavizeSa (muraja) kanyAoM ke liye atyanta priya hai| Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam sukha aura priya prItyAtmaka hI haiM phira yahAM prIti kA grahaNa unakI adhikatA ko prakAzita karane ke liye kiyA gayA hai| 242 siddhi-(1) brAhmaNasu'kham / brAhmaNa+ Ge+sukha+su / braahmnnsukh+su| brAhmaNasukham / yahAM brAhmaNa aura sukha zabdoM kA 'caturthI tadarthArthabalihitasukharakSitaiH' (211/36 ) se caturthI tatpuruSa samAsa hai| 'brAhmaNa' zabda meM 'brahman' zabda se 'tasyApatyam' (411192 ) se apatya artha meM 'aN' pratyaya hai / ata: yaha pratyayasvara se antodAta hai| yaha isa sUtra se sukha zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| (2) chAtrapriya: / yahAM chAtra aura priya zabdoM kA pUrvavat caturthI tatpuruSa samAsa hai / 'chAtra' zabda meM 'chatrAdibhyo Na:' ( 4 / 4 / 62 ) se 'Na' pratyaya hai / ata: yaha pratyayasvara se antodAtta hai| yaha isa sUtra se priya zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| (3) ka'nyA'priya: / yahAM kanyA aura priya zabdoM kA pUrvavat caturthI tatpuruSa samAsa hai / 'kanyA' zabda tilyazikyakAzmaryadhdhAnyakanyArAjanyamanuSyANAmantaH' (phiT0 418) se svaritAnta hai / yaha isa sUtra se 'priya' zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai / prakRtisvaraH (17) svaM svAmini / 17 / pa0vi0 - svam 1 | 1 svAmini 7 / 1 / anu0-prakRtyA, pUrvapadam, tatpuruSe iti caanuvrtte| anvayaH-tatpuruSe svAmini svaM pUrvapadaM prakRtyA / arthaH- tatpuruSe samAse svAmi-zabde uttarapade svavAci pUrvapadaM prakRtisvaraM bhavati / udA0 - gavAM svAmI - gosvAmI / azvAnAM svAmI - azva'svAmI / dhanasya svAmI - dhana'svAmI / AryabhASAH artha- (tatpuruSe ) tatpuruSa samAsa meM (svAmini) svAmin zabda uttarapada hone para (pUrvapadam ) pUrvapada (prakRtyA ) prakRtisvara se rahatA hai| udaa0-gosvaamii| gauoM kA svAmI / azva'svAmI / ghor3oM kA svAmI / dhana'svAmI / dhana kA svAmI / siddhi - (1) gosvaamii| yahAM go aura svAmin zabdoM kA 'SaSThI' (2/2ITa) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| 'go' zabda pratyaya svara se antodAtta hai| yaha isa sUtra se svAmin ' zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 243 (2) azvasvAmI / yahAM azva aura svAmin zabdoM kA pUrvavat SaSThItatpuruSa samAsa hai| 'azva' zabda AdhudAtta hai| yaha isa sUtra se svAmin' zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| (3) dhnesvaamii| yahAM dhana aura svAmin zabdoM kA pUrvavat SaSThItatpuruSa samAsa hai| 'dhana' zabda AdhudAtta hai| yaha isa sUtra se svAmin ' zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| prakRtisvara: (18) patyAvaizvarye / 18 / pa0vi0-patyau 7 / 1 aizvarye 7 / 1 / anu0-prakRtyA, pUrvapadam, tatpuruSe iti cAnuvartate / anvaya:-aizvarye tatpuruSe patyau pUrvapadaM prkRtyaa| artha:-aizvaryavAcini tatpuruSa samAse pati-zabde uttarapade pUrvapadaM prakRtisvaraM bhvti| udA0-gRhasya pati:-gRhapatiH / senAyA: pati:-senApati: / narANAM pati:-narapati: / dhAnyAnAM pati:-dhAnyapatiH / AryabhASA artha-(ezvarye) aizvaryavAcI (tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (patyau) pati zabda uttarapada hone para (pUrvapadam) pUrvapada (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| udaa0-ghptiH| ghara kA Izvara (svaamii)| senaaptiH| senA kA Izvara / nrptiH| naroM kA Izvara / dhAnyapati: / dhAnyoM kA iishvr| siddhi-(1) gRhptiH| yahAM gRha aura pati zabdoM kA 'SaSThI (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| gehe kaH' (3 / 1 / 144) se gRha' zabda prakRtisvara se antodAtta hai| yaha isa sUtra se aizvaryavAcI tatpuruSa samAsa meM 'pati' zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| (2) senApatiH / yahAM senA aura pati zabdoM kA pUrvavat SaSThItatpuruSa samAsa hai| saha inena vartate iti senA (bhuvriihiH)| senA zabda 'bahuvrIhau prakRtyA pUrvapadam' (6 / 2 / 1) se AdhudAtta hai| yaha isa sUtra se aizvaryavAcI tatpuruSa samAsa meM 'pati' zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| (3) narapati: / yahAM nara aura pati zabdoM kA pUrvavat SaSThItatpuruSa samAsa hai| nara' zabda nR naye (krayA0A0) dhAtu se Rdora' (3 / 3 / 57) se ap-pratyayAnta hone se Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AdhudAtta hai| yaha isa sUtra se aizvaryavAcI tatpuruSa samAsa 'pati' zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| (4) dhAnyapati: / yahAM dhAnya aura pati zabdoM kA pUrvavat SaSThItatpuruSa samAsa hai| 'dhAnya' zabda 'dhana dhAnye' (ju0pa0) dhAtu se RhalorNyat' (3 / 1 / 124) se Nyat-pratyayAnta hone se 'tit svaritam' (6 / 1 / 179) se antasvarita hai| yaha isa sUtra se aizvaryavAcI tatpuruSa samAsa meM pati' zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| prakRtisvarapratiSedhaH (16) na bhuuvaacididhissu|16 | pa0vi0-na avyayapadam, bhU-vAk-cit-didhiSu 1 / 1 / sa0-bhUzca vAk ca cicca didhiSUzca eteSAM samAhAra:-bhUvAkciddidhiSu (smaahaardvndvH)| anu0-prakRtyA, pUrvapadam, tatpuruSa, patyau, aizvarye iti caanuvrtte| anvaya:-aizvarye tatpuruSe patyau bhUvAciddidhiSu pUrvapadaM prakRtyA n| artha:-aizvaryavAcini tatpuruSa samAse pati-zabde uttarapade bhU, vAk, cid, didhiSU ityetAni pUrvapadAni prakRtisvarANi na bhavanti / udA0-bhuva: pati:-bhUpati: / vAca: pti:-vaakptiH| cita: pati:citpati: / didhiSvA: pti:-didhissuptiH| ___ AryabhASA8 artha-(ezvarye) aizvaryavAcI (tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (patyau) pati-zabda uttarapada hone para (bhUvAcididhiSu) bhU, vAk, cit, didhiSU ye (pUrvapadam) pUrvapada (prakRtyA) prakRtisvara se (na) nahIM rahate haiN| ___ udA0-(bhU) bhUpati: / bhU-pRthivI kA Izvara (svAmI) / vAkpatiH / vANI kA iishvr| citpati: / cetana AtmA kA Izvara / didhiSUpati: / apane bhAI kI vidhavA strI kA iishvr| vaha manuSya jisane apane bhAI kI vidhavA strI se vivAha kiyA ho| siddhi-bhUpati: / yahAM bhU aura pati zabdoM kA 'SaSThI (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se aizvaryavAcI tatpuruSa samAsa meM pati zabda uttarapada hone para 'bhU' zabda ke prakRtisvara kA pratiSedha hai| ata: samAsasya' (6 / 1 / 217) se antodAtta svara hotA hai| aise hI-vAkpatiH, citpati., didhiSUpatiH / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 245 SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH prakRtisvaravikalpa: (20) vA bhuvanam / 20 / pa0vi0-vA avyayapadam, bhuvanam 1 / 1 / anu0-prakRtyA, pUrvapadam, tatpuruSe, patyau, aizvarye iti cAnuvartate / anvaya:-aizvarye tatpuruSe patyau bhuvanaM pUrvapadaM vA prkRtyaa| artha:-aizvaryavAcini tatpuruSa samAse pati-zabde uttarapade bhuvanamiti pUrvapadaM vikalpena prakRtisvaraM bhavati / udA0-bhuvanasya pati:-bhuvanapatiH / bhuvanapatiH / AryabhASA: artha-(ezvarye) aizvaryavAcI (tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (patyau) pati-zabda uttarapada hone para (bhuvanam) bhuvana-zabda (pUrvapadam) pUrvapada (vA) vikalpa se (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| udA0-bhuvanapatiH, bhuvanapati: / bhuvana jagat kA Izvara (svaamii)| siddhi-bhuvnptiH| yahAM bhuvana aura pati zabdoM kA 'SaSThI' (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| 'bhuvana' zabda rajje: kyun' (uNA0 280) se 'kyun' pratyaya kI anuvRtti meM 'bhUsUdhUbhrasjibhyazchandasi' (uNA0 2 / 81) se kyun-pratyayAnta hai| yaha isa sUtra se aizvaryavAcI tatpuruSa samAsa meM pati-zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai aura vikalpa pakSa meM samAsasya' (6 / 1 / 217) se antodAtta svara hotA hai-bhuvanapatiH / uNAdi koSa (2 / 81) meM 'bhuvana' zabda vaidikabhASA meM AdhudAta kahA gayA hai kintu uNAdayo bahulam' (3 / 3 / 1) meM bahulavacana se laukikabhASA meM bhI vaha AdhudAtta hotA hai| jaise-bhuvnptiraadity:| prakRtisvara: (21) AzaGkAbAdhanedIyassu smbhaavne|21| pa0vi0-AzaGka-AbAdha-nedIyassu 7 / 3 sambhAvane 7 / 1 / sa0-AzaGkazca AbAdhazca nedIyA~zca tAni AzaGkAbAdhanedIyAMsi, teSu-AzaGkAbAdhanedIyassu (itretryogdvndv:)| anu0-prakRtyA, pUrvapadam, tatpuruSe iti cAnuvartate / anvayaH-sambhAvane tatpuruSe AzaGkAbAdhanedIyassu pUrvapadaM prkRtyaa| Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-sambhAvanavAcini tatpuruSa samAse AzaGkAbAdhanedIyassu uttarapadeSu pUrvapadaM prakRtisvaraM bhavati / astitvAdhyavasAya: smbhaavnmucyte| adhyavasAya: nishcy:| udA0-(AzaGka:) gamanAzakaM vrtte| gamanamAzakyate iti smbhaavyte| vacanAzakaM vrtte| vyAharaNAzaDkaM vartate / (AbAdha:) gamanAbAdhaM vrtte| gamanaM bAdhyate iti smbhaavyte| vacanAbAdhaM vartate / vyAharaNAbAdhaM vrtte| (nadIya:) gamananedIyo vartate / gamanamatinikaTataramiti smbhaavyte| vyAharaNanedIyo vrtte| AryabhASA: artha-(sambhAvane) astitva ke nizcayavAcI (tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (AzaGkAbAdhanedIyassu) AzaGka, AbAdha aura nedIyas zabda uttarapada hone para (pUrvapadam) pUrvapada (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| udA0-(AzaGka) gamanAzakaM vartate / gamana kI AzaMkA sambhAvita hai| varcanAzakaM vrtte| kathana kI AzaMkA sambhAvita hai| vyAharaNAzakaM vartate / bolane kI AzaMkA sambhAvita hai| (AbAdha) gamanAbAdhaM vartate / gamana meM bAdhA sambhAvita hai| vacanAbAdhaM vartate / vacana meM bAdhA sambhAvita hai| vyAharaNAbAdhaM vartate / bolane meM bAdhA sambhAvita hai| (nedIyas) gamananedIyo vartate / gamana ati nikaTatara hai, sambhAvanA hai| vyAharaNanedIyo vartate / bolanA ati nikaTa hai, sambhAvanA hai| ___ siddhi-gamanAzaGkam / yahAM gamana aura AzaGka zabdoM kA vizeSaNaM vizeSyeNa bahulam (2 / 1 / 56) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai athavA mayUravyaMsakAdayazca' (2 / 1 / 71) se bhI ukta samAsa ho sakatA hai| 'gamana' zabda lyuT-pratyayAnta hone se liti' (6 / 1 / 187) se isakA pratyaya se pUrvavatI ac udAtta hai| yaha isa sUtra se sambhAvanavAcI tatpuruSa samAsa meM Azaka zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| aise hI-vacanAzaGkam, vyAharaNAzaGkam aadi| prakRtisvara: (22) pUrve bhUtapUrve / 22 / pa0vi0-pUrve 7 / 1 bhUtapUrve 7 / 1 / / sa0-bhUta: pUrvImati-bhUtapUrvaH, 'sup supA' iti kevalasamAsaH / anu0-prakRtyA, pUrvapadam, tatpuruSe iti caanuvrtte| anvaya:-bhUtapUrve tatpuruSe pUrve pUrvapadaM prkRtyaa| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 247 artha:-bhUtapUrvavAcini tatpuruSa samAse pUrva-zabde uttarapade pUrvapadaM prakRtyA bhvti| udA0-ADhyo bhUtapUrva:-ADhyapUrvaH / darzanIyapUrva: / sukumaarpuurvH| AryabhASA: artha-(bhUtapUrve) bhUtapUrvavAcI (tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (pUrve) pUrva-zabda uttarapada hone para (pUrvapadam) pUrvapada (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| ___udA0-ADhyapUrva: / bhUtapUrva ADhya=dhanavAn / darzanIyapUrvaH / bhUtapUrva darzanIya dekhane yogya / sukumArapUrvaH / bhUtapUrva atyanta koml| siddhi-(1) ADhyapUrvaH / yahAM ADhya aura bhUtapUrva zabdoM kA vizeSaNaM vizeSyeNa bahulam' (2 / 1 / 57) se athavA mayUravyaMsakAdayazca' (2 / 1 / 72) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| samAsa meM artha ke gamyamAna hone se 'bhUta' zabda kA prayoga nahIM kiyA jAtA hai| jaise-danopasikta odana:, dadhyodana:, yahAM upasikta zabda kA prayoga nahIM hotA hai athavA samAsavRtti meM pUrva' zabda bhUtapUrva artha meM hai| 'ADhya' zabda meM ApUrvaka 'dhyai cintAyAm (bhvA0pa0) dhAtu se vA0- 'ghanarthe kavidhAnam (3 / 3 / 58) se 'ka' pratyaya aura pRSodarAdIni yathopadiSTam (6 / 3 / 108) se dhakAra ko DhakAra Adeza hai| tatraityenaM dhyaayntiityaadyH| yaha 'ADhya' zabda 'thAthaghaktAjabitrakANAm (6 / 2 / 144) se antodAtta hai| yaha isa sUtra se bhUtapUrvavAcI tatpuruSa samAsa meM pUrva-zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| (2) darzanIyapUrva: / yahAM darzanIya aura bhUtapUrva zabdoM kA pUrvavat karmadhAraya samAsa hai| darzanIya zabda meM 'tavyattavyAnIyaraH' (3 / 1196) se anIyar pratyaya hai| pratyaya ke rit hone se 'upottamaM riti' (6 / 1 / 211) se darzanIya' zabda kA upottama ac udAtta hai| yaha isa sUtra se pUrva-zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| (3) sukumArapUrvaH / yahAM sukumAra aura bhUtapUrva zabdoM kA pUrvavat karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| sukumAra' zabda nasubhyAm' (6 / 2 / 172) se antodAtta hai| yaha isa sUtra se pUrva-zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| prakRtisvara:(23) savidhasanIDasamaryAdasavezasadezeSu saamiipye|23| pa0vi0-savidha-sanIDa-samaryAda-saveza-sadezeSu 7 / 3 sAmIpye 7 / 1 / sa0-savidhaM ca sanIDaM ca samaryAdaM ca savezaM ca sadezaM ca tAni savidha0sadezAni, teSu-savidha0sadezeSu (itretryogdvndvH)| samIpasya bhAva: sAmIpyam, tsmin-saamiipye| anu0-prakRtyA, pUrvapadam, tatpuruSe iti cAnuvartate / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvaya:-sAmIpye tatpuruSe savidhasanIDasamaryAdasavezasadezeSu pUrvapadaM prkRtyaa| artha:-sAmIpyavAcini tatpuruSa samAse savidhasanIDasamaryAdasavezasadezeSu uttarapadeSu pUrvapadaM prakRtisvaraM bhvti| udA0-(savidham) madrANAM savidhamiti madrasavidham / gAndhArisavidham / kaashmiirsvidhm| (sanIDam) madrANAM sanIDamiti mdrsainiiddm| gaandhaarisniiddm| kaashmiirsniiddm| (samaryAdam) madrANAM samaryAdamiti mdrsmryaadm| gaandhaarismryaadm| kaashmiirsmryaadm| (sadezam) madrANAM sadezamiti madrasadezam / gAndhArisadezam / kaashmiirsdeshm| AryabhASA: artha-(sAmIpye) samIpatAvAcI (tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (savidha0sadezeSu) savidha, sanIDa, samaryAda, saveza, sadeza zabdoM ke uttarapada hone para (pUrvapadam) pUrvapada (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| ___ udA0-(savidha) madrasavidham / madra ke smiip| gAndhArisavidham / gAndhAri ke smiip| kAzmIrasavidham / kAzmIra ke smiip| (sanIDa) madrasainIDam / madra ke samIpa / gAndhArisanIDam / gAndhAri ke samIpa / kAzmIrasanIDam / kAzmIra ke smiip| (samaryAda) madrasamaryAdam / madra ke samIpa / gAndhArisamaryAdam / gAndhAri ke smiip| kaashmiirsmryaadm| kAzmIra ke smiip| (sadeza) madrasadezam / madra ke smiip| gAndhArisadezam / gAndhAri ke smiip| kAzmIrasadezam / kAzmIra ke smiip| siddhi-(1) madrasavidham / yahAM madra aura savidha zabdoM kA SaSThI (2/28) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| savidha' zabda meM tena saheti tulyayoge' (2 / 2 / 28) se bahuvrIhi samAsa aura vopasarjanasya' (6 / 3 / 81) se 'saha' ke sthAna meM 'sa' Adeza hotA hai| aise hI 'sanIDa' Adi zabdoM meM bhI bahuvrIhi samAsa jaaneN| savidha' Adi zabdoM kI saha vidhayeti savidham' ityAdi kevala vyutpattimAtra hai| ye zabda-samudAya vastuta: samIpavAcI haiN| madra' zabda rak-pratyayAnta hone se antodAtta hai| yaha isa sUtra se savidha zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| aise hI-madrasenIDam aadi| (2) gAndhArisavidham / yahAM gAndhAri aura savidha zabdoM kA pUrvavat SaSThItatpuruSa samAsa hai| gAndhAri zabda kardamAdigaNa meM paThita hai ise 'kardamAdInAM vA' (phiTa0 3 / 10) se AdhudAtta athavA dvitIya ac udAtta hotA hai| yaha isa sUtra se savidha zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| aise hI-gAndhArisanIDam aadi| (3) kAzmIresavidham / yahAM kAzmIra aura savidha zabdoM kA pUrvavat SaSThItatpuruSa samAsa hai| kAzmIra zabda 'pRSodarAdIni yathopadiSTam' (6 / 3 / 109) se madhyodAtta hai| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 246 yaha isa sUtra se savidha zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| aise hIkAzmIresanIDam aadi| vizeSa: (1) madra-madra janapada prAcIna vAhIka kA uttarI bhAga thA isakI rAjadhAnI zAkala (vartamAna syAlakoTa) thI jo ApagA (vartamAna ayaka) nadI para sthita hai| yaha choTI nadI jammU kI pahAr3iyoM se nikalakara syAlakoTa ke pAsa se hotI huI varSA Rtu meM canAba se milatI hai (pANinikAlIna bhAratavarSa, pR0 67) / (2) gAndhAra-pANinimuni ne isa janapada kA adhika purAnA nAma gAndhAri eka sUtra meM (4 / 1 / 69) meM diyA hai| gandhAra mahAjanapada kunar3a yA kAzkara nadI se takSazilA taka phailA huA thaa| pazcimI gandhAra kI rAjadhAnI puSkalAvatI (yUnAnI piukalAutI) thI, jahAM svAta aura kAbula nadI ke saMgama para vartamAna cArasadA hai (pANinikAlIna bhAratavarSa, pR0 67) / (3) kAzmIra janapada lokaprasiddha hai| prakRtisvara: (24) vispaSTAdIni gunnvcnessu|24| pa0vi0-vispaSTAdIni 1 / 3 guNavacaneSu 7 / 3 / sa0-vispaSTa AdiryeSAM tAni-vispaSTadIni (bhuvriihi:)| guNAn uktavanta iti guNavacanA:, teSu-guNavacaneSu (upapadatatpuruSaH) / anu0-prakRtyA, pUrvapadam iti caanuvrtte| . anvaya:-vispaSTAdIni pUrvapadAni guNavacaneSu prakRtyA / artha:-vispaSTAdIni pUrvapadAni guNavacaneSu uttarapadeSu prakRtisvarANi bhvnti| __ udA0-vispaSTaM kaTukamiti vispssttkttukm| vicitrakaTukam / vyktkttukm| vispaSTaM lavaNamiti vispssttlvnnm| vicitralavaNam / vyktlvnnm| vispaSTaM kaTukamiti vigRhya vispaSTakaTukamityatra 'sup supA' ityanena kevalasamAso veditavyaH / vispaSTAdaya: zabdA: pravRttinimittasya vizeSaNaM vartante / kaTukAdibhizca zabdaistattad guNavad dravyamabhidhIyate ityato nAsti sAmAnyAdhikaraNyam, ato na karmadhArayasamAsa: / vispaSTa / vicitra / vyakta / sampanna / kaTu / paNDita / kuzala / capala / nipuNa iti vispaSTAdayaH / / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA: artha-(vispaSTAdIni) vispaSTa Adi (pUrvapadam) pUrvapada (guNavacaneSu) guNavAcI zabdoM ke uttarapada hone para (prakRtyA) prakRtisvara se rahate haiN| __ udA0-vispaSTakaTukam / sApha kdduvaa| vicitrakaTukam / vicitra kaDuvA / vyaktakaTukam / prakaTa kaDuvA / vispaSTalavaNam / sApha namakIna / vicitralavaNam / vicitra namakIna / vyaktalavaNam / prakaTa namakIna / vispaSTakaTukam' yahAM vispaSTaM kaTukam' aisA vigraha karake 'sup supA' se kevala samAsa jaaneN| vispaSTa Adi zabda pravRtti-nimitta ke vizeSaNa hai| kaTuka Adi zabdoM se usa guNavAn dravyoM kA kathana kiyA jAtA hai isaliye vispaSTa aura kaTuka zabda kA paraspara samAnAdhikaraNa nahIM hai, ata: yahAM karmadhAraya samAsa nahIM hai| siddhi-(1) vispaSTakaTukam / yahAM vispaSTa aura guNavAcI kaTuka zabdoM kA sup supA se kevalasamAsa hai| vispaSTa zabda 'gatiranantaraH' (6 / 2 / 49) se AdyudAtta hai| yaha isa sUtra se guNavAcI kaTuka zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| aise hIvispaSTalavaNam / (2) vicitrakaTukam / yahAM vicitra aura kaTuka zabdoM kA pUrvavat kevalasamAsa hai| vicitra' zabda meM vi' upasargapUrvaka citra citrIkaraNe' (cu0u0) dhAtu se 'ghaJ' pratyaya hai-vizeSeNa citram-vicitram (praadittpuruss)| tatpuruSe tulyArthatRtIyAsaptamyupamAnAvyayadvitIyAkRtyAH ' (6 / 2 / 2) se 'vi' avyaya prakRtisvara se rahatA hai| nipAtA AdhudAttA:' (phiTa 4 / 12) se nipAta (avyaya) AdhudAtta hote haiN| ata: vicitra' zabda AdhudAtta hai| yaha isa sUtra se guNavAcI kaTuka zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| aise hii-vicitrlvnnm| (3) vyaktakaTukam / yahAM vyakta aura kaTuka zabdoM kA pUrvavat kevalasamAsa hai| 'vyakta' zabda (vi+akta) 'udAttasvaritayoryaNa: svarito'nudAttasya' (8 / 2 / 4) se Adisvarita hai| yaha isa sUtra se guNavAcI kaTuka' zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| aise hI-vyaktalavaNam / vispaSTa Adi gaNa meM jo anya zabda paThita haiM unameM--'sampanna' zabda 'thAthAghaktAjabitrakANAm' (6 / 2 / 143) se antodAtta hai| paTu aura paNDita zabda pratyayasvara se antodAtta hai| 'kuzala' zabda gatikArakopapadAt kRt' (6 / 2 / 38) se antodAtta hai| capala' zabda 'caperaccopadhAyA:' (uNA0 11111) se kala-pratyayAnta hai| yahAM vaSAdibhyazcita (uNA0 1 / 106) se cit' kI anuvRtti hai| ata: cita:' (6 / 1 / 158) se antodAtta nipuNa' zabda meM ni-upasargapUrvaka puNa karmaNi zubhe' (tu0pa0) dhAtu se gupadhajJAprIkira: ka:' (3 / 1 / 135) se ka' pratyaya hai| ata: yaha 'thAthapatraktAjabitrakANAm' (6 / 2 / 143) se antodAtta hai| Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH prakRtisvaraH (25) zrajyAvamakanpApavatsu bhAve karmadhAraye / 25 / pa0vi0- zra-jya-avama-kan-pApavatsu 7 / 3 bhAve 71 karmadhAraye 7 / 1 / sa0-zrazca jyazca avamazca kan ca pApavA~zca te zrajyAvamakanpApavanta:, teSu-zravyAvamakanpApavatsu (itaretarayogadvandva:) / anu0-prakRtyA, pUrvapadamiti caanuvrtte| anvaya:-karmadhAraye zrajyAvamakanpApavatsu bhAve pUrvapadaM prkRtyaa| artha:-karmadhAraye samAse zrajyAvamakanpApavatsu ca zabdeSu uttarapadeSu bhAvavAci pUrvapadaM prakRtisvaraM bhvti| udA0-(zra:) gamanaM ca tcchresstthm-gmnshresstthm| gamanazreyaH / (jya:) vacanaM ca tajjyeSTham-vacanajyeSTham / vacanajyAya: / (avamam) gamanaM ca tdvmm-gmnaavmm| vcnaavmm| (kan) gamanaM ca tat kaniSThamgamanakaniSTham / gmnkniiyH| (pApavat) gamanaM ca tat pApiSThamgamanapApiSTham / gmnpaapiiyH| AryabhASA: artha-(karmadhAraye) karmadhAraya samAsa meM (zrajyA0) zra, jya, avama, kan aura pApaban zabdoM ke uttarada hone para (bhAve) bhAvavAcI (pUrvapadam) pUrvapada (prakRtyA) pakRtisvara se rahatA hai| udA0-(zra) gamanazreSTham / zreSTha bahutoM meM prazasya gamana (jaanaa)| gamanazreyaH / zreya=donoM meM prazasya gmn| (jya) vacanajyeSTham / jyeSTha=bahutoM meM prazasya vcn| vacanajyAyaH / jyAya: donoM meM prazasya vcn| (avama) gamanAvamam / tiraskaraNIya gmn| vacanAvamam / tiraskaraNIya vcn| (kan) gamanakaniSTham / kaniSTha-bahutoM meM alpa gamana / gamanakanIya: / kanIya donoM meM alpa gmn| (pApavat) gamanapApiSTham / pApiSTha bahutoM meM pAparUpa gamana / gamanapApIya: / pApIya=donoM meM pAparUpa gmn|| siddhi-gamanazreSTham / yahAM gamana aura zreSTha zabdoM kA mayUravyaMsakAdayazca' (2 / 1 / 71) se karmadhAraya samAsa hai| ata: gamana vizeSya kA samAsa meM pUrvanipAta hai| 'gamana' zabda lyuT-pratyayAnta hai, ata: pratyaya ke lit hone se liti (6 / 1 / 187) se pratyaya se pUrvavartI ac udAtta hotA hai| isa sUtra se 'zra' zabda uttarapada pare hone para yaha bhAvavAcI 'gamana' zabda prakRtisvara se rahatA hai| aise hI-vacanazreSTham aadi| Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 prakRtisvara: pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (26) kumArazca / 26 / pa0vi0-kumAraH 1 / 1 ca avyayapadam / anu0-prakRtyA, pUrvapadam karmadhAraye iti cAnuvartate / anvayaH-karmadhAraye kumAraH pUrvapadaM ca prakRtyA / artha:-karmadhAraye samAse kumAra-zabda: pUrvapadaM ca prakRtisvaraM bhavati / udA0-kumArI ceyaM zramaNA - kumAra zramaNA / kumArI ceyaM kulttaaku'maa'rrkulttaa| kumArI ceyaM tApasI - kumA'ratA'pasI / AryabhASAH artha-(karmadhAraye ) karmadhAraya samAsa meM (kumAra:) kumAra zabda (pUrvapadam ) pUrvapada (ca) bhI (prakRtyA ) prakRtisvara se rahatA hai| udA0-kumA'rava'maNA / zramaNA = saMnyAsinI kumArI / kumArakulaTA | kulaTA= vyabhicAriNI kumArI / kumA'ratA'pasI / tapasvinI kumArI ( brahmacAriNI) / siddhi-ku'mA'ratha'maNA / yahAM kumArI aura zramaNA zabdoM kA 'kumAraH zramaNAdibhi:' ( 2/2/69 ) se karmadhAraya samAsa hai / prAtipadikagrahaNe liGgaviziSTasyApi grahaNam' isa paribhASA se strIliGga kumArI zabda kA grahaNa kiyA jAtA hai| 'puMvat karmadhArayajAtIyadezIyeSu' (3 | 3 | 43) se 'kumArI' zabda ko puMvadbhAva hotA hai| 'kumAra' zabda meM 'kumAra krIDAyAm ' ( cu030) dhAtu se 'nandigrahipacAdibhyo lyuNinyacaH' (3 / 1 / 134 ) se pacAdi ac pratyaya hai| pratyaya ke cit hone se 'cita:' ( 6 / 1 / 158) se antodAtta hai| yaha isa sUtra se karmadhAraya samAsa meM pUrvapada meM prakRtisvara se rahatA hai| AdyudAttaH (27) AdiH pratyenasi / 27 / pa0vi0 - AdiH 5 / 1 pratyenasi 7 / 1 / sa0-pratigatam eno yasya sa pratyenAH, tasmin - pratyenasi (bahuvrIhi: ) / ena:=pApam / anu0 - pUrvapadam, karmadhAraye, kumAra iti caanuvrtte| anvayaH-karmadhAraye pratyenasi kumAra: pUrvapadam Adi: (udAttam) / arthaH-karmadhAraye samAse pratyenasi zabde uttarapade kumArazabda: pUrvapadam AdyudAttaM bhvti| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 253 SaSTAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH udA0-kumArazcAsau pratyenA iti kumArapratyenAH / pAparahita: kumAra ityarthaH / AryabhASA artha-(karmadhAraye) karmadhAraya samAsa meM (pratyenasi) pratyenas zabda uttarapada hone para (kumAra:) kumAra zabda (pUrvapadam) pUrvapada (AdiH) AdhudAtta hotA hai| udA0-kumArapratyenA: / pAparahita kumAra / rAjA kA aMgarakSaka rAjakumAra (pANinikAlIna bhAratavarSa, pR0 397) / siddhi-kumArapratyenAH / yahAM kumAra aura pratyenas zabdoM kA vizeSaNaM vizeSyeNa bahulam' (2 / 1156) se karmadhAraya samAsa hai| isa sUtra se pratyenas' zabda uttarapada hone para 'kumAra' zabda pUrvapada AdhudAtta hotA hai| udAtta' zabda isa sUtra meM paThita nahIM hai kintu arthasAmarthya se udAtta-artha grahaNa kiyA jAtA hai| AdhudAttavikalpaH (28) puugessvnytrsyaam|28| pa0vi0-pUgeSu 7 / 3 anyatarasyAm avyypdm| anu0-pUrvapadam, karmadhAraye, kumAraH, Adiriti caanuvrtte| anvaya:-karmadhAraye pUgeSu kumAra: pUrvapadamanyatarasyAm Adi: (udaattm)| ___ artha:-karmadhAraye samAse pUgavAciSu uttarapadeSu kamArazabda: pUrvapadaM vikalpena AdhudAttaM bhavati / nAnAjAtIyA aniyatavRttayo'rthakAmapradhAnA: saMghA: pUgA ityucynte| udA0-kumArAzca te cAtakA: kumaarcaatkaaH| kumAracAtakA: / kumAralohadhvajA: / kumAralauhadhvajA: / kumArabalAhakA: / kumArabalAhakA: / kumArajImUtA: / kumArajImUtAH / atra yadA''dyudAttatvaM na bhavati tadA kumArazca' (6 / 2 / 26) ityatra ye 'lakSaNapratipadoktayo: pratipadoktasyaiva grahaNam' iti paribhASayA pratipadoktasyaiva grahaNamicchanti teSAM mate 'samAsasya' (6 / 1 / 217) ityanenAntodAttatvameva bhvti-kumaarcaatkaaH| kumAralohadhvajAH / kumArabalAhakA: / kumaarjiimuutaaH| Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA: artha-(karmadhAraye) karmadhAraya samAsa meM (pUgeSu) pUga gaNavizeSavAcI zabda uttarapada hone para (kumAraH) kumAra zabda (pUrvapadam) pUrvapada (anyatarasyAm) vikalpa se (Adi:) AdhudAtta hotA hai| ___ udA0-kumAracAtakA: / kumaarcaatkaaH| cAtaka kumaar| kurilohadhvajAH / kumAralohadhvajA: / lohadhvaja kumAra / kumArabalAhakA: / kumArabalAhakA: / balAhaka kumaar| kumArajImUtAH / kumArajImUtAH / jImUta kumaar| ye cAtaka Adi zabda nAnA jAtivAle, anizcitavRtti (AjIvikA) vAle, artha aura kAma pradhAna pUga-saMgho ke vAcaka haiN| yahAM jaba AdyudAtta svara nahIM hotA hai taba 'kumArazca' (6 / 2 / 26) se kaI AcArya pUrvapada prakRtisvara cAhate haiM aura jo AcArya kumArazca' (6 / 2 / 26) meM lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNam' isa paribhASA se pratipadokta 'kumAra' (ekavacana) kA hI grahaNa cAhate haiM, unake mata meM samAsasya' (6 / 1 / 217) se antodAtta svara hotA hai-kumAracAtakAH, kumAralohadhvajAH / kumArabalAhakAH / kumArajImUtAH / siddhi-kumAracAtakA: / yahAM kumAra aura cAtaka zabdoM kA vizeSaNaM vizeSyeNa bahulam' (2 / 1 / 56) se karmadhAraya samAsa hai| isa sUtra se pUgavAcI cAtaka' zabda uttarapada hone para kumAra' zabda AdhudAtta hotA hai| vikalpa pakSa meM kumArazca' (6 / 2 / 26) se pUrvapada kumAra zabda prakRtisvara (antodAtta) se rahatA hai| jo AcArya kumArazca' (6 / 2 / 26) meM pratipadokta grahaNa ke pakSadhara haiM unake mata meM samAsasya' (6 / 1 / 217) se antodAtta svara hotA hai jaisA ki Upara udAharaNa meM darzAyA gayA hai| kumAracAtaka Adi zabdoM meM pUgAjyo'grAmaNIpUrvAt' (5 / 3 / 112) se svArtha meM jya' pratyaya hotA hai kintu usakA tadrAjasya bahuSu tenaivAstriyAm' (2 / 4 / 62) se bahuvacana meM luk ho jAtA hai| prakRtisvara: (26) igantakAlakapAlabhagAlazarAveSu dvigau|26| pa0vi0-iganta-kAla-kapAla-bhagAla-zarAveSu 7 / 3 dvigau 7 / 1 / sa0-ik ante yasya sa igntH| igantazca kAlazca bhagAlazca zarAvazca te iganta0zarAvA:, teSu-iganta0zarAveSu (bahuvrIhigarbhita itretryogdvndv:)| anu0-prakRtyA, pUrvapadamiti caanuvrtte| anvaya:-dvigau igantakAlakapAlabhagAlazarAveSu pUrvapadaM prkRtyaa| Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 255 artha:-dvigau samAse iganteSu, kAlavAciSu, kapAlabhagAlazarAveSu ca zabdeSu uttarapadeSu pUrvapadaM prakRtisvaraM bhvti| udA0-(iganta:) paJcAratnaya: pramANamasyeti paJcAratni: / dazAratni: / (kAla:) paJca mAsAn bhRto bhUto bhAvI veti paJcamAsya: / darzamAsyaH / paJcabhirvarSernirvRtta iti paJcavarSaH / dshvrssH| (kapAla:) paJcasu kapAleSu saMskRta: paJcakapAla: / drshkpaal:| (bhagAla:) paJcasu bhagAleSu saMskRta: paJcabhagAla: / darzabhagAla: / (zarAva:) paJcasu zarAveSu saMskRta: paJcazarAvaH / drshshraavH| AryabhASA: artha-(dvigau) dvigusamAsa meM (igantaHzarAveSu) iganta, kAlavAcI aura kapAla, bhagAla, zarAva zabdoM ke uttarapada hone para (pUrvapadam) pUrvapada (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| udA0-(iganta) pnycaarni:| pAMca arali pramANa (lambAI) vaalaa| dshaarni:| daza arani prmaannvaalaa| arani-Der3ha phuTa lmbaa| (kAla) paJcamAsya: / pAMca mAsa taka bhUta, bhUta vA bhAvI sevaka aadi| dazemAsyaH / daza mAsa taka bhRta, bhUta vA bhAvI sevaka aadi| (kapAla) paJcakapAla: / pAMca kapAloM meM saMskRta puroddaash| dazakapAlaH / daza kapAloM meM saMskRta puroddaash| kapAla-pyAlA (kttoraa)| (bhagAla) pnycbhgaal:| pAMca bhagAloM meM saMskRta puroddaash| darzabhagAla: / daza bhagAloM meM saMskRta puroddaash| bhagAla-khopar3I kI AkRti kA paatrvishess| (zarAva) paJcazarAva: / pAMca bhagAloM meM saMskRta puroddaash| dazazarAvaH / daza bhagAloM meM saMskRta puroddaash| zarAva-zakorA, miTTI kA paatrvishess| siddhi-(1) pnycaarniH| yahAM paJcan aura iganta arani zabdoM kA taddhitArthottarapadasamAhAre ca' (2 / 1150) se taddhitArtha meM dvigusamAsa hai| pramANe dvayasajadanamAtraca:' (5 / 2 / 37) se pramANa artha meM mAtrac pratyaya hotA hai kintu vA0- pramANe lo dvigornityam' (5 / 2 / 37) se usakA nitya lopa ho jAtA hai| paJcan' zabda tra. saMkhyAyA:' (phiTa0 2 / 5) se AdhudAtta hai| yaha isa sUtra se dvigusamAsa meM iganta arani zabda utarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| aise hI-dAraniH / (2) paJcamAsyaH / yahAM paJcan aura kAlavAcI mAsa zabdoM kA taddhitArtha meM pUrvavat dvigusamAsa hai| usase dvigoryap' (5 / 1 / 82) se bhUta artha meM tathA vayaH (Ayu) abhidheya meM 'yap pratyaya hai| zeSa svarakArya pUrvavat hai| aise hI-darzamAsyaH / (3) pnyckpaalH| yahAM paJcan aura kapAla zabdoM kA taddhitArtha meM pUrvavat dvigusamAsa hai| saMskRtaM bhakSA:' (4 / 2 / 16) se saMskRta artha meM 'aN' pratyaya aura 'dvigortuganapatye Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam (4/1/88) se usakA luk ho jAtA hai| zeSa svarakArya pUrvavat hai / aise hI darzakapAla, paJcabhagAla:, darzabhagAla:, paJcezarAva, darzazarAvaH / (3) paJcaivarSa: / yahAM paJcana aura kAlavAcI varSa zabdoM kA taddhitArtha meM pUrvavat dvigusamAsa hai / 'varSAlluk ca' (511188) se nirvRtta Adi arthoM meM vihita 'ThaJ' pratyaya kA luk ho jAtA hai| zeSa svarakArya pUrvavat hai / aise hI darzavarSa: / prakRtisvaravikalpaH (30) bahvanyatarasyAm / 30 / pa0vi0 - bahu 1 / 1 anyatarasyAm avyayapadam / / anu0 - prakRtyA, pUrvapadam, igantakAlakapAlabhagAlazarAveSu, dvigAviti anvayaH-dvigAvigantakAlakapAlabhagAlazarAveSu bahupUrvapadamanyatarasyAM prakRtyA / artha:-dvigau samAse iganteSu kAlavAciSu kapAlabhagAlazarAveSu cottarapadeSu bahu-zabda: pUrvapadaM vikalpena prakRtisvaraM bhavati / 1 udA0- ( igantaH) bahyo'ratnayaH pramANamasyeti baharatni: / baharatni: / (kAlaH) bahUn mAsAn bhRto bhUto bhAvI veti bahumAsyaH / ba'humA'syaH / (kapAlaH) bahuSu kapAleSu saMskRto bahukapAlaH / bahukapAla: / ( bhagAla: ) bahuSu bhagAleSu saMskRto bahubhagAla: / bahubhagAla: / (zarAva :) bahuSu zarAveSu saMskRto ba'hu'zarAva: / ba'huzarAva: / 1 cAnuvartate / AryabhASAH artha- (dvigau) dvigusamAsa meM (igantavzarAveSu) iganta, kAlavAcI aura kapAla, bhagAla, zarAva zabdoM ke uttarapada hone para (bahu) bahu- zabda ( pUrvapadam ) pUrvapada (anyatarasyAm) vikalpa se ( prakRtyA ) prakRtisvara se rahatA hai| udA0 - ( iganta) baheratni: / baharaniH / bahuta aratni pramANavAlA / arali-Der3ha phuTa lmbaa| (kAla) bahumAsyaH / bahumAsyaH / bahuta mAsoM taka bhRta, bhUta, bhAvI sevaka Adi / (kapAla) bahukapAlaH / bahukapAlaH / bahuta kapAloM meM saMskRta puroddaash| (bhagAla) bahubhagAla: / bahubhagAla: / bahuta bhagAloM meM saMskRta puroddaash| (zarAva ) bahuzarAvaH / bahuzarAvaH / bahuta zarAboM meM saMskRta puroDAza / siddhi - (1) ba'ha'ratni: / yahAM bahu aura iganta aratni zabdoM kA taddhitArtha meM pUrvavat dvigusamAsa hai| 'bahu' zabda 'phiSo'ntodAttaH' (phiT0 111 ) se antodAtta hai / use isa sUtra Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 257 se prakRtisvara karane para Iko yaNaciM' (6 / 1 / 75) se yaN- Adeza hone para 'udAttasvaritayoryaNaH svarito'nudAttasya' (8/2/4 ) se svarita svara hotA hai| vikalpa pakSa meM 'samAsasya' ( 6 11/217) se antodAtta svara hotA hai- baharatniH / (2) bhumosyH| yahAM bahu aura kAlavAcI mAsa zabdoM kA taddhitArtha meM pUrvavat dvigusamAsa hai| usase 'dvigoryap' (511182 ) se bhUta artha meM tathA vaya: (Ayu) abhidheya meM 'yap' pratyaya hai| 'bahu' zabda isa sUtra se dvigusamAsa meM kAlavAcI mAsa zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| vikalpa pakSa meM pUrvavat antodAtta svara hotA hai - bahumAsya: / (3) bahukepAla: / yahAM bahu aura kapAla zabdoM kA taddhitArtha meM pUrvavat dvigusamAsa hai / 'bahu' zabda pUrvavat antodAtta hai| yaha isa sUtra se dvigusamAsa meM kapAla zabda uttarapada hone para prakRtisva se rahatA hai / vikalpa pakSa meM pUrvavat antodAtta svara hotA hai- bahukapAla: / aise hI- bahubhagAlaH, bahubhagAla: / bahu'zarAvaH, bahuzarA'vaH / prakRtisvaravikalpaH (31) STivitastyozca | 31 | pa0vi0-diSTi-vitastyoH 7 / 2 ca avyayapadam / sao - dviSTizca vitastizca te diSTivitastI, tayo: - diSTivitastyoH (itaretarayogadvandvaH) / I anu0-prakRtyA, pUrvapadam, dvigau, anyatarasyAmiti cAnuvartate / anvayaH -dvigau diSTivitastyozca pUrvapadamanyatarasyAM prakRtyA / artha:-dvigau samAse diSTivitastyozcottarapadayoH pUrvapadaM vikalpena prakRtisvaraM bhavati / udA0- ( diSTi ) paJca diSTayaH pramANamasyeti paJca'diSTiH / paJcadiSTi: / ( vitasti:) paJca vitastaya: pramANamasyeti paJcavitastiH / paJcavitastiH / AryabhASAH artha- (dvigau) dvigusamAsa meM (diSTivitastyoH) diSTi aura vitasti zabda uttarapada hone para (ca) bhI (pUrvapadam ) pUrvapada (anyatarasyAm) vikalpa se ( prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| udA0- - (diSTi) paJcadiSTi: / paJcadiSTi: / pAMca diSTi pramANavAlA / diSTi = prAdeza (aMgUThe ke zira se tarjanI aMguli ke zira taka kI dUrI kA pramANavizeSa ) / prAcInakAla kA eka mAna jo aMgUThe kI noka se lekara tarjanI kI noka taka kA hotA thA aura nApane ke kAma Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam meM AtA thA (zabdArthakaustubha) / (vitasti) paJca'vitastiH / paJcavitastiH / pAMca vitasti prmaannvaalaa| vitasti=12 aMgula (9 iMca ) / diSTi aura vitasti zabda paryAyavAcI haiN| siddhi-pnyc'dissttiH| yahAM paJcan aura diSTi zabdoM kA taddhitArtha meM pUrvavat dvigusamAsa hai| 'paJcan' zabda 'nraH saMkhyAyA:' (phiT0 2/5 ) se AdyudAtta hai / yaha isa sUtra se dvigusamAsa meM diSTi zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai / vikalpa pakSa meM 'samAsasya' (6 |1 | 217 ) se antodAtta svara hotA hai- paJcadiSTi: / aise hI - paJcavitasti:, paJcavitasti: / prakRtisvara : (32) saptamI siddhazuSkapakcabandheSvakAlAt // 32 // pa0vi0 - saptamI 1 / 1 siddha-zuSka pakva bandheSu 7 / 3 akAlAt 5 / 1 / sa0-siddhazca zuSkazca pakvazca bandhazca te siddhazuSka pakvabandhAH, teSu - siddhazuSkapakvabandheSu ( itaretarayogadvandvaH) / na kAla iti akAla:, tasmAt - akAlAt (naJtatpuruSaH) / anu0-prakRtyA, pUrvapadam, tatpuruSe iti cAnuvartate / anvayaH-tatpuruSe siddhazuSka pakvabandheSu saptamI pUrvapadaM prakRtyA, akAlAt / arthaH- tatpuruSe samAse siddhazuSka pakvabandheSu uttarapadeSu saptamyantaM pUrvapadaM prakRtisvaraM bhavati, sA cet saptamI kAlAd na bhavati / udA0- (siddha:) sAMkAzye siddha iti sAMkAzyasiddhaH / kAmpilye siddha iti kAmpa'lyasiddha: / (zuSkaH ) oke zuSka iti okarzuSkaH / nidhane zuSka iti ni'idha'narzuSkaH / (pakva:) kumbhyAM pakva iti kumbhIpa'kvaH / kalasyAM pakva iti kala'sIpa'kvaH / bhrASTre pakva iti bhrASTrapakva: / (bandhaH ) cakre bandha iti ca'krabandhaH / cArake bandha iti cArakabandhaH / AryabhASAH artha- (tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (siddha0bandheSu) siddha, zuSka, pakva, bandha zabdoM ke uttarapada hone para (saptamI ) saptamyanta ( pUrvapadam ) pUrvapada ( prakRtyA ) prakRtisvara se rahatA hai (akAlAt) yadi vaha saptamI kAlavAcI zabda se uttara na ho / (siddha) sAMkAzyasiddhaH / sAMkAzya nagara meM banA huA / kAmpilyasiddha: / kAmpilya nagara meM banA huaa| (zuSka ) okazuSkaH / ghara meM sUkhA huA / nidhanazuSkaH / udA0 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 256 garIbI meM sUkhA huaa| (pakva ) kumbhIpa'kva: / iMDiyA meM pakA huaa| kalasIpa'kvaH / gagarI meM pakA huA / bhraSTrapakva: / bhAr3a meM pakA huaa| (bandha ) cakrabandhaH / cakra meM bandhA huA / cArekabandhaH / kArAgAra (jela) meM bandhA huA / siddhi-(1) sAMkAzyasiddha: / yahAM sAMkAzya aura siddha zabdoM kA 'siddhazuSkapakvabandhaizca' (2 / 1 / 41) se saptamItatpuruSa samAsa hai| sAMkAzya zabda 'vuJchaN0' (4/2/79) se ya-pratyayAnta hai, ataH pratyayasvara se antodAtta hai / yaha isa sUtra se tatpuruSa samAsa meM siddha zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| phiT sUtra meM 'sAMkAzyakAmpilya0' (phiT0 3 | 16 ) se sAMkAzya zabda madhyodAtta bhI hai| ataH zAntanava AcArya ke mata meM yaha madhyodAtta bhI hotA hai- sAMkAzyasiddha: / aise hI - kAmpilyasiddha: / (2) okazuSkaH / yahAM oka aura zuSka zabdoM kA pUrvavat saptamItatpuruSa samAsa hai / 'oka' zabda meM 'sRvRbhUzuSimuSibhyaH kak' (uNA0 3 | 41) se vihita kak pratyaya bahulavacana se 'ava rakSaNAdiSu' ( vA0pa0) dhAtu se bhI hotA hai / 'jvaratvara0' (6 / 4 / 20) se 'av' dhAtu ke vakAra aura upadhA bhUta akAra ko UTh hotA hai aura use 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' ( 7 13 184) se guNa hokara 'oka' zabda siddha hotA hai| isa prakAra 'oka' zabda pratyayasvara se antodAtta hai / yaha isa sUtra se tatpuruSa samAsa meM zuSka zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| kAzikAvRtti meM 'UkazuSkaH' pATha hai kintu maharSi dayAnanda ne 'sRvRbhU0' (uNA0 3 / 41) kI saMskRtavRtti meM bahulavacana se 'oka' zabda siddha kiyA hai, Uka nahIM / (3) nidhanazuSkaH / yahAM nidhana aura zuSka zabdoM kA pUrvavat saptamItatpuruSa samAsa hai / 'nidhana' zabda meM ni-upasargapUrvaka DudhAJ dhAraNapoSaNayo:' (ju030) dhAtu se 'kRpTavRjimandinidhAJa: kyuH' (uNA0 2 / 82) se 'kyu' pratyaya hai| 'yuvoranAkau~' (7 1918) se 'yu' ko ana- Adeza aura 'Ato lopa iTi ca' (6/4/64) se 'dhA' ke AkAra kA lopa kara 'nidhana' zabda siddha hotA hai| ata: yaha pratyaya svara se madhyodAtta hai| yaha isa sUtra se zuSka zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| (4) kumbhiip'kvH| yahAM kumbhI aura pakva zabdoM kA pUrvavat saptamItatpuruSa samAsa hai / 'kumbhI' zabda meM 'SidgaurAdibhyazca' (4 |1| 41 ) se GIS pratyaya hai / ata: yaha pratyayasvara se antodAtta hai| yaha isa sUtra se 'pakva' zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| aise hI kalasIpekvaH / (5) bhrASTrapekva: / yahAM bhASTra aura pakva zabdoM kA pUrvavat saptamItatpuruSa samAsa hai| 'bhrASTra' zabda 'bhrasjigami0' (uNA0 4 / 160) se STran-pratyayAnta hai| pratyaya ke nit hone se yaha 'nityAdirnityam' (6/6/1/199) se AdyudAtta hai| yaha isa sUtra se 'pakva' zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam (6) c'krb'ndhH| yahAM cakra aura bandha zabdoM kA pUrvavat saptamItatpuruSa samAsa hai| 'cakra' zabda 'DukRJ karaNe' (tanA0 u0 ) dhAtu se 'ka' pratyaya aura vA0- kRJAdInAM kedve bhavata: ' ( 6 |1|12) se dvitva hokara siddha hotA hai / ata: yaha pratyayasvara se antodAtta hai| yaha isa sUtra se 'bandha' zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai / 260 (7) cArekabandha: / yahAM cAraka aura bandha zabdoM kA pUrvavat saptamItatpuruSa samAsa hai / 'cAraka' zabda 'cara gatibhakSaNayo:' (bhvA0pa0) dhAtu se 'NvultRcau (3 11 / 133) se 'Nvul' pratyaya karane para siddha hotA hai / pratyaya ke lit hone se 'liti' (6 111187) se pratyaya se pUrvavartI ac hotA hai| ata: yaha isa sUtra se bandha zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| 'akAlAt' ke kathana se yahAM prakRtisvara nahIM hotA hai-pUrvAhNasiddhaH / aparAhNasiddhaH / yahAM 'samAsasya' (6 |1| 217 ) se antodAtta svara hotA hai / 'sAMkAzyasiddha:' Adi meM 'gatikArakopapadAt kRt' (6 / 2 / 1939) se kRdanta uttarapada ko prakRtisvara prApta thA, ata: yaha kathana kiyA gayA hai| vizeSa: (1) sAMkAzya - pharrukhAbAda jile meM ikSumatI ( vartamAna Ikhana ) nadI ke kinAre vartamAna nAma saMkisA hai, jahAM azokakAlIna stambha ke cihna mile haiM (pANinikAlIna bhAratavarSa, pR0 87) / (2) kAmpilya- saMkAza AdigaNa meM kAmpilya kA pATha hai, jo pharrukhAbAda jile kI kAyamagaMja tahasIla meM vartamAna nAma kampila hai (pANinikAlIna bhAratavarSa, pR0 87) / prakRtisvaraH (33) paripratyupApA varjyamAnAhorAtrAvayaveSu / 33 / pa0vi0-pari-prati-upa-apA: 1 / 3 varjyamAna- ahorAtrAvayaveSu 7 / 3 / sa0-parizca pratizca upazca apazca te - paripratyupApA: (itaretarayogadvandva : ) / ahazca rAtrizca tau - ahorAtrau tayo: - ahorAtrayoH, ahorAtrayoravAyavA :- ahorAtrAvayavAH, varjyamAnaM ca ahorAtrAvayavAzca te-varjyamAnAhorAtrAvayavA:, teSu - varjyamAnAhorAtrAvayaveSu (SaSThItatpuruSagarbhita itaretarayogadvandvaH) / anu0-prakRtyA, pUrvapadamiti cAnuvartate / anvayaH - {avyayIbhAve} varjyamAnAhorAtrAvayaveSu paripratyupApA pUrvapadaM prakRtyA / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH artha:- {avyayIbhAvasamAse} varjyamAnavAcake aharavayavavAcini, rAtryavayavavAcini cottarapade pari-prati-upa-apA: pUrvapadabhUtA: prakRtisvarA bhavanti / 261 | udA0- (pari: ) trigartAt pari iti paritrigartam / paritrigartaM vRSTo de'vaH / parasauvIraM vR'STo devaH / pari'sArvasena vR'STo devaH / (prati:) pUrvAhNaM pUrvAhNe prati iti prati'pU'rvAhNam / pratya'pa'rAhNam / prati'pU'rvarA'tram / pratya'pa'rarAtram / (upa) pUrvAhNasya samIpamiti upapUrvAhNam / upA'parAhNam / upa'pUrvarAtram / upA'rarA'tram / (apa: ) trigartAd apa iti apatrigartam / apa'trigartaM dRSTo devaH / apa'sauvIraM vRSTo devaH / apa'sArvaseni vRSTo devaH / AryabhASAH artha-{avyayIbhAva samAsa meM} (varjyamAnAhorAtrAvayaveSu) varjyamAnavAcaka, aharavayavavAcI aura rAtryavayavavAcI zabdoM ke uttarapada hone para (paripratyupApA:) pari, prati, upa, apa ( pUrvapadam ) pUrvapada ( prakRtyA ) prakRtisvara se rahate haiN| udA0- - (pari) paritrigartaM vRSTo devaH / trigarta deza ko chor3akara bAdala brsaa| parisauvIraM vRSTo devaH / sauvIra deza ko chor3akara bAdala barasA / parisArvaseni vRS devaH / sArvaseni deza ko chor3akara bAdala barasA / (prati) pratipUrvAhNam / pratyeka pUrvAhNa= dina kA pUrva bhAga / pratyeparAhNam / pratyeka aparAhNa= dina kA apara bhAga / pratipUrvarAtram / pratyeka pUrvarAtra=rAtri kA pUrva bhAga / pratyepararAtram / pratyeka apararAtra = rAtri kA apara bhaag| (upa) upapUrvAhNam / pUrvAhNa ke samIpa / upoparAhNam / aparAhNa ke samIpa / upepUrvarAtram / pUrvarAtra ke samIpa / upapararAtram / apararAtra ke samIpa / (apa) apetrigarta vRSTo devaH / trigarta deza ko chor3akara bAdala brsaa| apesauvIraM vRSTo devaH / sauvIra deza ko chor3akara bAdala brsaa| apesArvaseni vRSTo devaH / sArvaseni deza ko chor3akara bAdala barasA / 'apaparI varjane' (1 / 4 / 88) se apa aura pari zabda hI varjanArthaka hai ata: unake yoga meM hI varjyamAna uttarapada hai, prati aura upa zabdoM ke yoga meM nahIM / siddhi - (1) paritrigartam / yahAM pari aura trigarta zabdoM kA 'apaparibahiraJcavaH paJcamyA' (211112) se avyayIbhAva samAsa hai / 'pari' zabda 'nipAtA AdyudAttA:' (phiT0 4 / 12) upasargAzcAbhivarjam (phiT 4 / 13) se AdyudAtta hai| yaha isa sUtra se varjyamAnavAcI 'trigarta' zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| aise hI - parisauvIram, parisArvaseni / (2) pratipUrvAhNam / yahAM prati aura aharavayavavAcI 'pUrvAhNa' zabdoM kA 'avyayaM vibhakti0' (21116 ) se yathA ( vIpsA) artha meM avyayIbhAva samAsa hai| 'prati' zabda pUrvavat AdyudAtta hai| yaha isa sUtra se aharavacavavAcI 'pUrvAhNa' zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| aise hI-pratyeparAhNam, prati'pUrvarAtram, pratyepararAtram / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam (3) upepUrvAhNam / yahAM upa aura pUrvAhNa zabdoM kA 'avyayaM vibhakti0' (2/1/6 ) se samIpa artha meM avyayIbhAva samAsa hai| 'upa' zabda pUrvavat AdyudAtta hai| yaha isa sUtra se aharavayavavAcI 'pUrvAhNa' zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| aise hI upoparAhNam, upepUrvarAtram, upopararAtram / 262 (4) apetrigartam / yahAM apa aura varjyamAnavAcI trigarta' zabdoM kA 'apaparibahiraJcavaH paJcamyAH' (2 / 1 / 12) se avyayIbhAva samAsa hai| 'apa' zabda pUrvavat AdyudAtta hai| yaha varjyamAnavAcI trigarta' zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| aise hI apesauvIram, apesArvaseni / vizeSa : (1) trigarta-rAvI, vyAsa aura sataluja ina tIna nadI ghATiyoM ke bIca kA pradeza trigarta (kullU kAMgar3A) kahalAtA thaa| (2) sauvIra - vartamAnakAla meM sindhu prAnta yA sindha nada ke nicale kAThe kA nAma sauvIra (sindha bahAvalapura ) janapada thA isakI rAjadhAnI rauruva (saMskRta-nAma rauruka) thii| isakA vartamAna nAma ror3I hai| (3) sArvaseni - bIkAnera kA uttarI bhuubhaag| yaha aise logoM kA saMgha thA jo ki saba sainika the (pANinikAlIna bhAratavarSa, pR0 460 ) / prakRtisvara: (34) rAjanyabahuvacanadvandve'ndhakavRSNiSu / 34 / pa0vi0-rAjanya-bahuvacana - dvandve 7 / 1 andhaka - vRSNiSu 7 / 3 / sa0-rAjanyAni ca tAni bahuvacanAnIti rAjanyabahuvacanAni teSAmrAjanyabahuvacanAnAm, rAjanyabahuvacanAnAM dvandva iti rAjanyabahuvacanadvandvaH, tasmin-rAjanyabahuvacanadvandve ( karmadhArayagarbhitaSaSThItatpuruSaH) / andhakAraca vRSNayazca te - andhakavRSNaya:, teSu - andhakavRSNiSu (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - prakRtyA, pUrvapadamiti cAnuvartate / anvayaH - andhakavRSNiSu rAjanyabahuvacanadvandve pUrvapadaM prakRtyA / artha:-andhakeSu vRSNiSu ca vartamAnAnAM rAjanyavAcinAM bahuvacanAntAnAM dvandve samAse pUrvapadaM prakRtisvaraM bhavati / udA0- ( andhakaH) zvaphalakasyApatyam - zvAphalakaH, citrakasyApatyamcaitraka: / zvAphalakAzca caitrakAzca te - zvAphalakacaitrakA: / caitrakAzca rodhakAzca te-caitra'karo'dhakA: / (vRSNaya: ) zinayazca vAsudevAzca te - zini'vAsudevAH / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 SaSTAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH AryabhASA: artha-(andhakavRSNiSu) andhaka aura vRSNi vaMza meM vidyamAna (rAjanyabahuvacane) rAjanyavAcI bahuvacanAnta dvandvasamAsa meM (pUrvapadam) pUrvapada (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| udA0-(andhaka) zvAphalakacaitrakA: / andhakavaMzIya zvaphalaka aura citraka ke sntaan| caitrakarodhakA: / andhakavaMzIya citraka aura rodhaka ke sntaan| (vRSNi) zinivAsudevAH / vRSNivaMzIya zini aura vasudeva ke sntaan| zini ke santAna abhedopacAra se 'zini' kahAte haiN| siddhi-(1) zvAphalakacaitrakA: / yahAM zvAphalaka aura caitraka zabdoM kA cArthe dvandvaH' (2 / 2 / 29) se dvandvasamAsa hai| zvAphalaka aura caitraka zabdoM meM RSyandhakavRSNikurubhyazca' (4 / 1 / 114) se apatya artha meM 'aN' pratyaya hai| ata: aN-pratyayAnta zvAphalaka' zabda pratyayasvara se antodAtta hai| yaha pUrvapada isa sUtra se andhakavaMza meM vartamAna rAjanyavAcI bahuvacanAnta zabdoM ke dvandvasamAsa meM prakRtisvara se rahatA hai| aise hI-caitrakarodhakAH / (2) zinivAsudevA: / yahAM zini aura vAsudeva zabdoM kA pUrvavat dvandvasamAsa hai| zini zabda AdhudAtta hai| yaha pUrvapada isa sUtra se vRSNivaMza meM vartamAna rAjanyavAcI bahuvacanAnta zabdoM ke dvandva samAsa meM prakRtisvara se rahatA hai| vizeSa: mahAbhArata aura kauTilya donoM ke anusAra andhaka-vRSNi saMgha-rAjya thaa| pANini ke anusAra andhaka-vRSNisaMgha meM rAjanyoM dvArA zAsana kI vyavasthA thii| isameM dUsare saMghoM kI bhAMti kuloM kA zAsana thaa| pratyeka kula kA adhipati rAjA kahalAtA thaa| unhIM ke apatyoM kI saMjJA rAjanya thii| akrUra, zvAphalaka (caitraka) andhakoM ke aura (zini kRSNa (vAsudeva), balarAma, nakula Adi vRSNiyoM ke netA the (pANinikAlIna bhAratavarSa, pR0 464) / prakRtisvara: (35) sNkhyaa|35| pa0vi0-saMkhyA 11 / anu0-prakRtyA, pUrvapadam, dvandve iti caanuvrtte| anvaya:-dvandve saMkhyA pUrvapadaM prkRtyaa| artha:-dvandve samAse saMkhyAvAci pUrvapadaM prakRtisvaraM bhavati / udA0-ekazca daza ceti ekaadsh| dvau ca daza ceti dvAdaza / trayazca daza ceti tryodsh| AryabhASA: artha- (dvandve) dvandvasamAsa meM (saMkhyA) saMkhyAvAcI (pUrvapadam) pUrvapada (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-ekAdaza / eka aura daza gyAraha / dvAdaza / do aura daza bAraha / trayodaza / tIna aura dsh-terh| siddhi-(1) ekAdaza / yahAM eka aura daza zabdoM kA cArthe dvandvaH' (2 / 2 / 29) se dvandvasamAsa hai| 'Anmahata: samAnAdhikaraNajAtIyayoH' (6 / 3 / 45) se eka zabda ko Attva hotA hai| eka' zabda 'iNbhIkApAzalyatimarcibhya: kan' (uNA0 3 / 43) se kan-pratyayAnta hai| pratyaya ke nit hone se jityAdirnetyam (6 / 1 / 191) se yaha AdhudAtta hai| yaha saMkhyAvAcI pUrvapada isa sUtra se dvandvasamAsa meM prakRtisvara se rahatA hai| (2) dvaadsh| yahAM dvi aura daza zabdoM kA pUrvavat dvandvasamAsa hai| vyaSTana: saMkhyAyAmabahuvrIhyazItyoH' (6 / 4 / 46) se dvi' zabda ko Attva hotA hai| dvi' zabda phiSo'ntodAtta:' (phiTa0 11) se antodAtta hai| yaha saMkhyAvAcI pUrvapada isa sUtra se dvandvasamAsa meM prakRtisvara se rahatA hai| (3) tryodsh| yahAM tri aura daza zabdoM kA pUrvavat dvandvasamAsa hai| trestraya:' (6 / 3 / 48) se tri' ke sthAna meM trayas Adeza hotA hai aura vaha sthAnivadbhAva se antodAtta hai| yaha saMkhyAvAcI pUrvapada isa sUtra se dvandvasamAsa meM prakRtisvara se rahatA hai| prakRtisvara: (36) aacaaryopsrjnshcaantevaasii|36| pa0vi0-AcAryopasarjana: 11 ca avyayapadam, antevAsI 11 / sa0-AcArya upasarjanam apradhAnaM yasmin sa:-AcAryopasarjana: (bhuvriihiH)| ante vasatIti-antevAsI (uppdttpurussH)| 'zayavAsavAsiSvakAlAt' (6 / 3 / 17) iti saptamyA alug bhvti| anu0-prakRtyA, pUrvapadam, dvandve iti caanuvrtte| anvaya:-AcAryopasarjanAnAmantevAsinAM dvandve pUrvapadaM prkRtyaa| artha:-AcAryopasarjanAnAmantevAsivAcinAM zabdAnAM dvandve samAse pUrvapadaM prakRtisvaraM bhvti| udA0-ApizalAzca pANinIyAzca te-ApizalapANinIyAH / pANinIyAzca rauDhIyAzca te-pANinIyarauDhIyA: / rauDhIyAzca kAzakRtsnAzca te-rauDhIyakAzakRtsnAH / AryabhASA: artha-(AcAryopasarjana:) jahAM AcArya kA kathana upasarjana gauNa hai aise (antevAsI) ziSyavAcI zabdoM ke (dvandve) dvandvasamAsa meM (pUrvapadam) pUrvapada (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 265 udA0 - ApizalapANinIyA: / zrI apizali aura zrI pANini AcArya ke antevAsI (ziSya) / pANinIyarauDhIyA: / zrI pANini aura zrI rauDhi AcArya ke antevAsI / rauDhIyakozakRtsnA: / zrI rauDhi aura zrI kAzakRtsna AcArya ke antevaasii| siddhi-ApizalapANinIyA: / yahAM Apizala aura pANinIya zabdoM kA 'cArthe dvandva:' (2 / 2 / 29) se dvandvasamAsa hai / apizalasyApatyam - ApizaliH / api kA apatya (putra) 'Apizali' kahAtA hai| yahAM 'ata iJ' (4 11195) se apatya artha maM 'iJ' pratyaya hai| ApizalinA proktam- Apizalam / Apizali AcArya ke dvArA prokta grantha 'Apizala' kahAtA hai| yahAM tena proktam' ( 4 | 3 | 101 ) se prokta artha meM 'aN' pratyaya hai| ApizalamadhIyate ye te'ntevAsina ApizalA: / Apizala grantha ko jo par3hate haiM ve antevAsI bhI 'Apizala' kahAte haiN| yahAM 'proktAlluk' (4/2/63) se adhyetA artha meM vihita aN pratyaya kA luk ho jAtA hai| isa prakAra 'Apizala' zabda AcArya-upasarjanIbhUta antevAsI vAcI hai| aise hI - pANininA proktam- pANinIyam / pANinIyamadhIyate - pANinIyAH / pANini AcArya ke dvArA prokta grantha (aSTAdhyAyI Adi) pANinIya kahAte haiN| yahAM 'tena proktam' ( 4 | 3 |101 ) se yathAvihita 'cha' pratyaya hai / tatpazcAt 'proktAlluk' (4/2/63) se adhyetA artha meM vihita pratyaya kA luk ho jAtA hai| isa prakAra 'pANinIya' zabda AcArya-upasarjanIbhUta antevAsI vAcI hai| ina ukta 'Apizala' aura pANinIya zabdoM ke dvandvarUma meM 'Apizala' pUrvapada prakRtisvara se rahatA hai| 'Apizala' zabda pratyayasvara se antodAtta hai| aise hI - pANinIyarauDhIyAH, rauDhIyakozakRtsnAH / 'ApizalapANinIyA:' Adi meM Apiza aura pANinIya zabda unake dvArA prokta granthoM ke adhyetA antevAsI (ziSya) arthoM meM pradhAna aura AcArya artha meM upasarjana (gauNa) haiN| prakRtisvara: (37) kArtakaujapAdayazca // 37 // pa0vi0 - kArtakaujapa-3 [-Adaya: 1 / 3 ca avyayapadam / sa0-kArtakaujapa AdiryeSAM te - kArtakaujapAdaya: (bahuvrIhi: ) : anu0-prakRtyA, pUrvapadam, dvandve iti cAnuvartate / anvayaH-kArtakaujapAdInAM ca dvandve pUrvapadaM prakRtyA / arthaH-kArtakaujapAdInAM ca zabdAnAM dvandve samAse pUrvapadaM prakRtisvaraM bhavati / I udA0 - kArtazca kaujapazca tau - kArtakaujapau / sAvarNizca mANDUkeyazca tau saav'rnnimaanndduukeyau| avantayazca azmakAzca te - a'va'ntya'zmakAH / pailAzca zyAparNeyAzca te-pe'lazyA'pa'rNeyAH, ityAdikam / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam kaartkaujpau| saavrnnimaanndduukeyau| pailazyAparNeyAH / pailshyaaprnneyau| kapizyAparNeyA: / zaitikAkSapAJcAleyA: / kaTukavArcaleyau / zAkalazunakA: / shaaklsnnkaa:| zunakadhAtreyA: / saNakabAbhravA: / ArcAbhimaudgalAH / kuntisurASTrA: / citisuraassttraaH| tnnddvtnnddaaH| grgvtsaa:| avimttkaamviddhaaH| bAbhravazAlakAyanA: / baabhrvdaancyutaaH| kaThakAlApA: / ktthkauthumaaH| kauthumalaukAkSAH / striikumaarm| maudapaippalAdA: / dvipATha: samAsAntodAttArtha: / vatsajarat / sauzrutapArthavAH / jarAmRtyU / yAjyAnuvAkye iti kArtakaujapAdayaH / / AryabhASA: artha-(kArtakojapAdaya:) kArtakaujapa Adi zabdoM ke (ca) bhI (dvandve) dvandvasamAsa meM (pUrvapadam) pUrvapada (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| udaa0-kaartkaujpau| kRta aura kujapa ke putra / saavrnnimaanndduukeyau| savarNa aura maNDUka ke putra / avantyazmakA: / avanti aura azmakajanoM kA nivAsa / pailazyAparNeyAH / pIlA aura zyAparNI ke pautra, ityaadi| siddhi-(1) kArtakaujapau / yahAM kArta aura kaujapa zabdoM kA cArthe dvandvaH' (2 /2 / 29) se dvandvasamAsa hai| kRtasyApatyaM kArta: / kRta kA putra kArta kahAtA hai| kRta' zabda ke RSivAcI hone se RSyandhakavaSNikurubhyazca' (4 / 1 / 114) se apatya artha meM 'aNa' pratyaya hai| ata: yaha pratyayasvara se antodAtta hai| yaha isa sUtra se dvandvasamAsa meM prakRtisvara se rahatA hai| 'kojapa' zabda meM bhI pUrvavat 'aN' pratyaya jaaneN| (2) sArvarNimANDUkeyau / yahAM sAvarNi aura mANDUkeya zabdoM kA pUrvavat dvandvasamAsa hai| 'sAvarNi' zabda meM 'ata ija' (4 / 1 / 95) se apatya artha meM 'iJ' pratyaya hai| pratyaya ke jit hone se yaha nityAdirnityam' (6 / 1 / 191) se AdhudAtta hai| yaha isa sUtra se dvandvasamAsa meM prakRtisvara se rahatA hai| 'mANDUkeya' zabda meM maNDUka zabda se Dhaka ca maNDUkAt' (4 / 1 / 120) se Dhak pratyaya hai| (3) avantyazmakA: / yahAM avanti aura azmaka zabdoM kA pUrvavat dvandvasamAsa hai| 'avanti' zabda se vRddhetakosalAjAdAjyaG (4 / 1 / 171) se apatya artha meM jyaG' pratyaya hai, usakA 'tadrAjasya bahuSu tenaivAstriyAm' (2 / 4 / 62) se usakA bahuvacana meM luka hotA hai-avanterapatyAni bahani-avantayaH / puna: tasya nivAsaH' (4 / 2 / 69) se nivAsa artha meM aN' pratyaya aura usakA janapade lup' (4 / 2 / 80) se lopa hotA hai-avantInAM nivAso jnpd:-avntyH| avanti' zabda 'ghatAdInAM ca' (phitt01|21) se antodAtta hai| iko yaNaci (6 / 1 / 75 ) se yaNa-Adeza hokara udAttasvaritayoryaNa: svarito'nudAttasya' (8 / 2 / 4) se yaN (ya) svarita hotA hai| 'azmakA:' zabda kI siddhi 'avantayaH' ke samAna smjheN| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 267 (4) paila'zyA'parNeyA: / yahAM paila aura zyAparNeya zabdoM kA pUrvavat dvandvasamAsa hai| paila zabda meM pIlAyA vA' (4 / 1 / 118) se apatya artha meM 'aN' pratyaya hai| usase 'aNo dvyacaH' (4 111956 ) se yuvApatya artha meM phiJ pratyaya hokara usakA pailAdibhyazcaM ' (214148) se luk ho jAtA hai| isa prakAra 'paila' zabda pratyayasvara se antodAtta hai| yaha isa sUtra se dvandvasamAsa meM prakRtisvara se rahatA hai| 'zyAparNa' zabda ke vidAdi gaNa meM paThita hone se 'anRSyAnantarye vidAdibhyo'J' (4 / 1 / 104) se gotrApatya artha meM 'aJ' pratyaya aura usase strItva - vivakSA meM 'TiDDhANaJ0' (4 11115 ) se GIp pratyaya karane para 'zyAparNI' zabda siddha hotA hai| isase 'strIbhyo Dhak' (4|1|120 ) se yuvApatya artha meM Dhak pratyaya hokara 'zyAparNeya' zabda banatA hai / prakRtisvaraH (38) mahAn vrIhyaparAhNagRSTISvAsajAbAlabhArabhAratahailihilarauravapravRddheSu / 38 / pa0vi0- mahAn 1 / 1 vrIhi- aparAhNa- gRSTi- iSvAsa- jAbAla-bhArabhArata- hailihila- raurava-pravRddheSu 7 / 3 / sa0-vrIhizca aparAhNazca gRSTizca iSvAsazca jAbAlazca bhArazca bhAratazca hailihilazca rauravazca pravRddhazca te - vrIhi0 pravRddhA:, teSu - vrIhi0 pravRddheSu (itaretarayogadvandvaH) / anu0-prakRtya pUrvapadamiti cAnuvartate / 'dvandve' iti ca nivRttam / anvayaH-vrIhNA rAhNa.pravRddheSu mahAn pUrvapadaM prkRtyaa| arthaH-vrIhyaparAhNagRSTISvAsajAbAlabhArabhAratahailihilarauravapravRddheSu uttarapadeSu mahAniti pUrvapadaM prakRtisvaraM bhavati / I udA0-mahA~zcAsau vrIhiriti - ma'hAvrIhiH / ma'hApa'rA'hNaH / ma'hAgR'STiH / maheSvAsaH / mahAbala: / mahAbhAraH / mahAbharataH / mahArhailihila: / mahArauravaH / ma'hApra'vRddhaH / AryabhASAH artha- (vrIhyaparANa0 pravRddheSu) vrIhi, aparAhNa, gRSTi, iSvAsa, jAbAla, bhAra, bhArata, hailihila, raurava, pravRddha zabdoM ke uttarapada hone para ( mahAn ) mahAn yaha (pUrvapadam ) pUrvapada (prakRtyA ) prakRtisvara se rahatA hai| udA0 - mahAvrIhiH / cAvala vizeSa kI saMjJA / mahAperA:: / aparAhNa kA antima bhaag| m'haagRssttiH| eka bAra byAI huI bar3I gAya / maheSvAsaH / bahuta bar3A dhanurdhara / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam 268 ma'hArjAbAla: / eka RSivizeSa kI saMjJA / ma'hAbhA'raH / bahuta bojh| ma'hAbharataH / isa nAma se lokaprasiddha grnthvishess| ma'hAhailihila: / bahuta bar3A khilaadd'ii| ma'hAraurava: / ghora naraka / ma'hApra'vRddha: / bahu buuddh'aa| siddhi-m'haavriihiH| yahAM mahAn aura vrIhi zabdoM kA 'sanmahatparamottamotkRSTAH pUjyamAnai:' ( 2 11 161) se karmadhArayatatpuruSa samAsa hai| yahAM 'lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNam' isa paribhASA se 'sanmahat0 ' (2 11 161) meM pratipadokta samAsa kA hI grahaNa 'mahat' zabda se grahaNa kiyA jAtA hai / mahat zabda 'vartamAne pRSadvahanmahajjagacchatRvacca' (uNA0 2 / 85) se ati-pratyayAnta nipAtita hai, ataH pratyayasvara se angedAtta hai| yaha isa sUtra se 'vrIhi' zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| aise hI - ma'hApa'rAhNaH Adi / prakRtisvaraH (36) kSullakazca vaizvadeve | 36 | pa0vi0 - kSullaka: 1 / 1 ca avyayapadam, vaizvadeve 7 / 1 / sa0 kSudhaM lAtIti kSulla, hrasvaH kSulla:- kSullaka: ( upapadatatpuruSaH) / atra 'Ato'nupasarge kaH' (3 / 2 / 3) iti lAdhAtoH kaH pratyayaH / 'torli' (8 / 4 / 59) iti takArasya lakAraH / tatazca hasve' (5 |3 | 86 ) iti hrasve'rthe taddhitaH kaH pratyayaH / kSudraparyAyaH kSullakazabdaH / anu0-prakRtyA, pUrvapadam, mahAniti cAnuvartate / anvayaH-vaizvadeve kSullako mahA~zca pUrvapadaM prakRtyA / artha:-vaizvadeve uttarapade kSullako mahAniti ca pUrvapadaM prakRtisvaraM bhavati / udA0- (kSullaka:) kSullakaM ca tad vaizvadevamiti kSullakavaizvadevam / ( mahAn) mahacca tad vaizvadevamiti ma'hAvaizvadevam / AryabhASAH artha-(vaizvadeve) vaizvadeva zabda uttarapada hone para (kSullakaH) kSullaka (ca) aura (mahAn) mahAn ( pUrvapadam ) pUrvapada (prakRtyA ) prakRtisvara se rahate haiN| udA0-(kSullaka) kSullakavaizvadevam / laghu yjnyvishess| (mahAn) ma'hAvaizvadevam / mahAn yajJavizeSa / siddhi- '') kSullakavaizvadevam / yahAM kSullaka aura vaizvadeva zabdoM kA vizeSaNaM vizeSyeNa 'bahu m' (211156 ) se karmadhArayatatpuruSa samAsa hai / 'kSullaka' zabda meM 'kSut' Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 266 upapada lA AdAne (adA0pa0) dhAtu se 'Ato'nupasarge kaH' (3 / 2 / 3) se ka' pratyaya hai| torli' (8 / 4 / 59) se takAra ko parasavarNa lakAra Adeza hotA hai| puna: 'hasve (5 / 3 / 86) se hrasva artha meM taddhita 'ka' pratyaya hai| ata: yaha pratyayasvara se antodAtta hai| yaha isa sUtra se vaizvadeva zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| (2) mahAvaizvadevam / yahAM mahat aura vaizvadeva zabdoM kA 'sanmahatparamottamotkRSTA: pUjyamAnaiH' (2 / 1 / 60 se karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| Anmahata: samAnAdhikaraNajAtIyayo:' (6 / 3 / 45) se mahat ko Attva hotA hai| 'mahat' zabda pUrvavat antodAtta hai| yaha isa sUtra se vaizvadeva zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| prakRtisvaraH (40) uSTra: sAdivAmyoH / 40 / pa0vi0-uSTra: 11 sAdi-vAmyo: 7 / 2 / sa0-sAdizca vAmI ca te sAdivAmyau, tayo:-sAdivAmyo: (itretryogdvndv:)| anu0-prakRtyA, pUrvapadamiti cAnuvartate / anvayaH-sAdivAmyoruSTra: pUrvapadaM prakRtyA / artha:-sAdivAmyoruttarapadayoruSTrazabda: pUrvapadaM prakRtisvaraM bhavati / udA0- (sADhi:) uSTrasya sAdiriti uSTrasAdi: / uSTrasArathirityarthaH / (vAmI) uSTro'yaM vAmIva iti uSTravAmI / vaamii-vddvaa| AryabhASA: artha-(sAdivAmyoH) sAdi aura vAmI zabda uttarapada hone para (uSTra:) uSTra (pUrvapadam) pUrvapada (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| udA0-(sADhi) uSTrasAdiH / UMTa kA saarthi| (vAmI) uSTravAmI / vAmI ghor3I ke samAna zIghragAmI uuNtt| siddhi-(1) uSTrasAdiH / yahAM uSTra aura sAdi zabdoM kA SaSThI' (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| 'uSTra' zabda meM 'uSikhanibhyAM kit' (uNA0 4 / 162) se 'uSa dAhe' dhAtu se 'STran' pratyaya hai| pratyaya ke nit hone se yaha nityAdinityam' (7 / 2 / 102) se AdhudAtta hai| yaha isa sUtra se sAdi' zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| (2) ussttrvaamii| yahAM uSTra aura vAmI zabdoM kA upamitaM vyAghrAdibhi: sAmAnyAprayoge (2 / 1 / 56) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| vyAghrAdi AkRtigaNa hai| uSTra zabda pUrvavat AdhudAtta hai| yaha isa sUtra se vAmI uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 prakRtisvara: pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam (41) gau: sAdasAdisArathiSu / 41 / pa0vi0-gau: 1 / 1 sAda-sAdi-sArathiSu 7 / 3 / sa0-sAdazca sAdizca sArathizca te sAdasAdisArathaya:, teSu - sAdasAdisArathiSu (itaretarayogadvandvaH) / anu0-prakRtyA, pUrvapadamiti cAnuvartate / anvayaH-sAdasAdisArathiSu gau: pUrvapadaM prakRtyA / arthaH-sAdasAdisArathiSu uttarapadeSu gozabda: pUrvapadaM prakRtisvaraM bhavati / udA0- (sAda: ) go: sAda iti gosAda: / (sAdiH) goH sAdiriti gosA'di / (sArathiH ) go: sArathiriti gosarathi: / AryabhASAH artha-(sAdasAdisArathiSu) sAda, sAdi, sArathi zabdoM ke uttarapada hone para (gau: ) gau zabda ( pUrvapadam ) pUrvapada (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| udA0 - (sAda) gosoda: / baila ko saMtApa denevaalaa| (sAdi) gosodi: / baila kA savAra (ziva) / ( sArathi ) gosorathi: / bailoM kA sArathi / siddhi-gosodaH / yahAM go aura sAda zabdoM kA SaSThI (21218) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| 'go' zabda 'gamerDI:' ( uNA0 2 / 67 ) se Do-pratyayAnta hai / ata: yaha pratyayasvara se udAtta hai| yaha isa sUtra se 'sAda' uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| aise hI - gosodi:, gosorathiH / prakRtisvaraH (42) kurugArhapatariktagurvasUtajaratyazlIladRDharUpApArevaDavAtaitilakadrUH paNyakambalo dAsIbhArANAM ca / 42 / pa0vi0 - kurugArhapata 1 / 1 (su- luk ) riktaguru 111 (su- luk ) asUtajaratI 1 / 1 azlIladRDharUpA 1 / 1 pArevaDavA 1 / 1 taitilakadrUH 1 / 1 paNyakambalaH 1 / 1 dAsIbhArANAm 6 / 3 ca avyayapadam / anu0 - prakRtyA, pUrvapadamiti cAnuvartate / anvayaH - kurugArhapata-riktaguru-asUtajaratI -azlIladRDharUpApArevaDavA-taitilakadrU-paNyakambalAnAM dAsIbhArANAM ca pUrvapadaM prakRtyA / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 271 SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH artha:- kurugArhapata-riktaguru-asUtajaratI-azlIladRDharUpA-pArevaDavAtaitilakadrU-paNyakambalAnAM dAsIbhArANAm dAsIbhArAdInAM ca zabdAnAM pUrvapadaM prakRtisvaraM bhvti| ___udA0- (kurugArhapatam) kurUNAM gArhapatamiti kurugArhapatam / (riktaguru:) rikto gururiti riktaguru: / (asUtajaratI) asUtA jaratIti asNtjrtii| (azlIladRDharUpA) azlIlA dRDharUpeti ashliildRddhruupaa| pArevaDavA iveti paarevddvaa| (taitilakadrU:) taitilAnAM kadUriti taitilakadrUH / (paNyakambala:) paNya: kambala iti paNyakambala: / (dAsIbhArAdaya:) dAsyA bhAra iti dAsIbhAraH / devAnAM hUtiriti devahUti:, ityAdikam / ____ dAsIbhAraH / devahUti: / devajUti: / devasUti: / devanIti: . vasunItiH / ossdhiH| cndrmaa:| avihitalakSaNa: pUrvapadaprakRtisvaro dAsIbhArAdiSu draSTavya: / / . AryabhASA: artha- (kurugArhapata0dAsIbhArANAm) kurugArhapata, riktaguru, asUtajaratI, azlIladRDharUpA, pArevaDavA, taitilakadU, paNyakambala, dAsIbhAra Adi zabdoM kA (ca) bhI (pUrvapadam) pUrvapada (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| ___ udA0-kurugArhapatam / kuru janapada ke gRhapatiyoM kI saMsthA / riktaguru: / khAlI rahane para bhI bhaarii| asNtjrtii| santAnotpatti na hone para bhI vRddhaa| ashliildddhruupaa| azlIla-a zrIla-arthAt zrI (kAnti) se rahita hone para bhI sthira rUpavAlI saMsthAnamAtra se sundara / paarevNddvaa| pAra utArane meM vaDavA-ghor3I ke smaan| taitilakadraH / taitila titilI ke putroM/chAtroM kI maataa| paNyakambalaH / bikAU kmbl| dAsIbhAraH / dAsI ke dvArA vahana karane yogya bojh| devahatiH / devoM kA AhAna. ityaadi| siddhi-(1) kurugArhapatam / yahAM kuru aura gArhapata zabdoM kA SaSThI (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| kuru' zabda kRmorucca' (uNA0 1124) se ku-pratyayAnta hai| ata: yaha pratyayasvara se antodAtta hai| yaha isa sUtra se pUrvapada meM prakRtisvara se rahatA hai| (2) riktaguruH / yahAM rikta aura guru zabdoM kA vizeSaNaM vizeSyeNa bahulam (2 / 1 / 56) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| 'rikta' zabda rikte vibhASA' (6 / 1 / 202) se vikalpa se AdhudAtta aura antodAtta hai| yaha isa sUtra se pUrvapada meM prakRtisvara se rahatA hai| (3) asuutjrtii| yahAM asUtA aura jaratI zabdoM kA pUrvavat karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| 'asUtA' zabda meM naJtatpuruSa samAsa hai-na sUteti asUtA / naJ' zabda 'nipAtA AdhudAttA:' (phiT0 4 / 12) se AdhudAtta hai, ata: asUtA zabda bhI AdhudAtta huaa| yaha isa sUtra se pUrvapada meM prakRtisvara se rahatA hai| Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam (4) ashliildRddhruupaa| yahAM azlIlA aura dRDharUpA zabdoM kA pUrvavat karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai / 'azlIlA' zabda meM naJtatpuruSa samAsa hai-na zrIleti / azrIlA = azlIlA (riphasya latvam) / 'naJ' zabda pUrvava AdyudAtta hai, ataH azlIlA zabda bhI AdyudAtta huaa| yaha isa sUtra se pUrvapada meM prakRtisvara se rahatA hai| 272 (5) pArevaDavA / yahAM pAra aura vaDavA zabdoM kA isI nipAtana se iva-artha meM samAsa hai tathA saptamI vibhakti kA lopa nahIM hotA hai| pAra' zabda 'ghRtAdInAM caM' (phiTTTha 1/21) se antodAtta hai| yaha isa sUtra se pUrvapada meM prakRtisvara se rahatA hai| (6) taiti'lake: / yahAM taitila aura kadrU zabdoM kA SaSThI' (2 1218) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| taitila' zabda meM 'tasyApatyam' (4 11 192 ) se 'aN' pratyaya hai- titilino'patyam taitila: / ata: yaha pratyayasvara se antodAtta hai / yaha isa sUtra se pUrvapada meM prakRtisvara se rahatA hai| (7) parNyakambalaH / yahAM paNya aura kambala zabdoM kA pUrvavat karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| 'paNya' zabda 'avadyapaNyavaryA garhyapaNitavyAnirodheSu' (3 / 1 / 101) se yatpratyayAnta nipAtita hai, ata: yaha 'yato'nAva:' ( 6 /1/207 ) se AdyudAtta hai / yaha isa sUtra se pUrvapada meM prakRtisvara se rahatA hai| / (8) daasiibhaar:| yahAM dAsI aura bhAra zabdoM kA pUrvavat SaSThItatpuruSa samAsa hai 'dAsI' zabda meM 'daMseSTaTanau na A caM' 'raNA0 5 120 ) se 'Ta' pratyaya aura nakAra ko AkAra Adeza hokara 'dAsa' zabda banatA hai. strItva - vivakSA meM 'TiDDhANaJo' (4 11115) se GIp pratyaya hai| ata: yaha 'anudAttasya ca yatrodAttalopa:' ( 6 / 1 / 155) se udAttanivRtti svara se antodAtta hai| yaha isa sUtra se pUrvapada meM prakRtisvara se rahatA hai| (9) devahUti: / yahAM deva aura hUti zabdoM kA pUrvavat SaSThItatpuruSa samAsa hai| deva' zabda 'nandigrahipacAdibhyo lyuNinyacaH' (3 11) se ac-pratyayAnta hai| pratyaya ke cit hone se yaha 'cita:' (6 |1|156 ) se antodAtta hai / yaha isa sUtra se pUrvapada meM prakRtisvara se rahatA hai| prakRtisvaraH (43) carthI tadarthe / 43 / pa0vi0 - caturthI 1 / 1 tada 7 / 1 / sa0-tasmai idamiti tadartham, tsmin-tdrthe| tadartham=caturthyantArthamityarthaH (caturthItatpuruSaH) / anu0 - prakRtyA, pUrvapadamiti cAnuvartate / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH anvayaH-tadarthe caturthI pUrvapadaM prkRtyaa| artha:-tadarthe uttarapade caturthyantaM pUrvapadaM prakRtisvaraM bhavati / udA0-yUpAya dAru iti yuupdaaru| kuNDalAya hiraNyamiti kuNDalahiraNyam / rathAya dAru iti rathadAru / vallyai hiraNyamiti vallIhiraNyam / __ AryabhASA: artha-(tadarthe) usa caturthyanta ke abhidheyavAcI uttarapada hone para (caturthI) caturthI-anta (pUrvapadam) pUrvapada (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| ___ udA0-yUpadAru / yajJa-stambha ke liye lkdd'ii| kuNDalahiraNyam / kuNDala ke liye suvrnn| rathadAru / ratha ke liye lkdd'ii| vallIhiraNyam / bALI ke liye suvarNa / siddhi-(1) yUpadAru / yahAM yUpa aura dAru zabdoM kA caturthI tadarthArthabalihitasukharakSitaiH' (2 / 1135) se caturthI tatpuruSa samAsa hai| yUpa' zabda meM kuyubhyAM ca' (uNA0 3 / 27) se 'pa' pratyaya hai aura yahAM stuvo dIrghazca' (uNA0 3 / 25) se dIrgha kI tathA suzabhyAM nicca (uNA0 3 (26) se nit kI anuvRtti hai| ata: pratyaya ke nit hone se yaha nityAdirnityam (6 / 1 / 191) se AdhudAtta hai| yaha isa sUtra se tadarthavAcI dAru zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| (2) kuNDalahiraNyam / yahAM kuNDala aura hiraNya zabdoM kA pUrvavat caturthI tatpuruSa samAsa hai| kuNDala' zabda meM vRSAdibhyazcit (uNA0 1 / 106) se AkRtigaNa se kala pratyaya aura vaha cit hai| pratyaya ke cit hone se cita:' (6 / 1 / 158) se antodAtta hai| yaha isa sUtra se tadarthavAcI hiraNya zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| (3) rathadAru / yahAM ratha aura dAru zabdoM kA pUrvavat caturthI tatpuruSa samAsa hai| 'ratha' zabda meM hanikuSinIramikAzibhya: kthan (uNA0 2 / 2) se kthan' pratyaya hai| pratyaya ke nit hone se yaha 'jityAdinityam' (6 / 1 / 191) se AdhudAtta hai| yaha isa sUtra se tadarthavAcI dAru zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| (4) vallIhiraNyam / yahAM vallI aura hiraNya zabdoM kA pUrvavat caturthI tatpuruSa samAsa hai| 'vallI' zabda meM 'SidgaurAdibhyazca' (4 / 1 / 41) se DIS pratyaya hai| ata: yaha pratyayasvara se antodAtta hai| yaha isa sUtra se tadarthavAcI hiraNya zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| prakRtisvara: (44) arthe / 44 / pa0vi0-arthe 7 / 1 / anu0-prakRtyA, pUrvapadam, caturthI iti caanuvrtte| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvaya:-arthe caturthI pUrvapadaM prkRtyaa| artha:-arthazabde uttarapade caturthyantaM pUrvapadaM prakRtisvaraM bhavati / udA0-mAtre idamiti mAtrartham / pitrartham / devArtham / atithyartham / AryabhASA8 artha-(artha) artha zabda uttarapada hone para (caturthI) caturthI-anta (pUrvapadam) pUrvapada (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| udA0-mAtrartham / mAtA ke liye| pitrartham / pitA ke liye| devatArtham / devatA ke liye| atithyartham / atithi ke liye| siddhi-(1) mAtrartham / yahAM mAtR aura artha zabdoM kA caturthI tadarthArthabalihitasukharakSitaiH' (2 / 1 / 35) se caturthI tatpuruSa samAsa hai| mAtR' zabda naptaneSTutvaSTrahotRpotRbhAtRjAmAtRmAtRpitRduhituM' (uNA0 2 / 97) se antodAtta nipAtita hai| yaha isa sUtra se artha zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| aise hI-pitrartham / (2) devatArtham / yahAM devatA aura artha zabdoM kA pUrvavat caturthI-tatpuruSa samAsa hai| devatA' zabda meM devAttala (5 / 4 / 27) se tal pratyaya hai| pratyaya ke lit hone se yaha liti (6 / 1 / 127) se madhyodAtta hai| yaha isa sUtra se artha zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| (3) atithyartham / yahAM atithi aura artha zabdoM kA pUrvavat caturthI-tatpuruSa samAsa hai| atithi zabda meM 'Rtanyaji0' (uNA0 4 / 2) se ithin pratyaya hai| pratyaya ke nit hone se nityAdirnityam' (6 / 1 / 191) se AdhudAtta hai| yaha isa sUtra se artha zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| prakRtisvaraH (45) kte c|45| pa0vi0-kte 71 ca avyypdm| anu0-prakRtyA, pUrvapadam, caturthI iti caanuvrtte| . anvaya:-kte ca caturthI pUrvapadaM prkRtyaa| artha:-ktAnte zabde cottarapade caturthyantaM pUrvapadaM prakRtisvaraM bhvti| udA0-gave hitamiti gohitm| ashvhitm| mnussyhitm| gave rakSitamiti gorakSitam / azvarakSitam / vanaM tApasarakSitam / AryabhASA artha-(kte) kta-pratyayAnta zabda uttarapada hone para (ca) bhI (caturthI) caturthI-anta (pUrvapadam) pUrvapada (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 275 udA0-gohitam / gau ke liye hitkaarii| azvahitam / ghor3e ke liye hitkaarii| manuSyahitam / manuSya ke liye hitkaarii| gorakSitam / gau ke liye rakhA huaa| azvarakSitam / ghor3e ke liye rakhA huaa| vanaM tApasarakSitam / tapasviyoM ke liye rakhA huA vn| siddhi-(1) gohitam / yahAM go aura kta-pratyayAnta hita zabdoM kA caturthI tadarthArthabalihitasukharakSitaiH' (2 / 1 / 35) se caturthItatpuruSa samAsa hai| 'go zabda antodAtta hai| yaha isa sUtra se ktAnta hita zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| aise hii-gorkssitm| (2) azvahitam / yahAM azva aura hita zabdoM kA pUrvavat caturthI tatpuruSa samAsa hai| azva zabda AdhudAtta hai| yaha isa sUtra se ktAnta hita zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| aise hI-azvarakSitam / (3) manuSyahitam / yahAM manuSya aura hita zabdoM kA pUrvavat caturthI tatpuruSa samAsa hai| manuSya zabda meM 'manorjAtAvaJyatau Suk ca' (4 / 1 / 61) se yat pratyaya hai| pratyaya ke tit hone se yaha tit svaritam (6 / 1 / 179) se antasvarita hai| yaha isa sUtra se ktAnta hita zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| (4) tApasarakSitam / yahAM tApasa aura ktAnta rakSita zabdoM kA pUrvavat caturthI tatpuruSa samAsa hai| tApasa zabda meM tapaHsahasrAbhyAM vinInI (5 / 2 / 102) kI anuvRtti meM 'aN ca' (5 / 2 / 103) se aN-pratyaya hai| ata: yaha pratyayasvara se antodAtta hai| yaha isa sUtra se ktAnta rakSita zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| prakRtisvaraH (46) krmdhaarye'nisstthaa|46| pa0vi0-karmadhAraye 7 / 1 aniSThA 1 / 1 / sa0-na niSTheti aniSThA (nnyttpurussH)| 'ktaktavatU niSThA' (1 / 1 / 25) iti niSThA saMjJA vihitaa| anu0-prakRtyA, pUrvapadam, kte iti caanuvrtte| anvaya:-karmadhAraye kte'niSThA pUrvapadaM prkRtyaa| artha:-karmadhAraye samAse ktAnte zabde uttarapade'niSThAntaM pUrvapadaM prakRtisvaraM bhvti| udA0-azreNaya: zreNaya: kRtA iti zreNikRtA: / okakRtA: / pUgakRtAH / nidhnkRtaaH| Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA: artha:-(karmadhAraye) karmadhAraya samAsa meM (kte) kta-pratyayAnta zabda uttarapada hone para (aniSThA) niSThA-pratyayAnta se bhinna (pUrvapadam) pUrvapada (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| udAo-zreNikRtAH / jo zreNibaddha nahIM the unheM zreNibaddha kiyA gyaa| okakRtAH / jo beghara the unheM gharayukta kiyA gayA hai| pUgakRtAH / jo saMgha meM nahIM the unheM saMgha meM sammilita kiyA gyaa| nidhanakRtAH / jo garIba nahIM the unheM garIba banAyA gyaa| siddhi-(1) shrennikRtaaH| yahAM zreNi aura ktAnta kRta zabdoM kA 'zreNyAdayaH kRtAdibhiH' (2 / 1 / 59) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| zreNi zabda meM vahizrizruyuddhAlAhAtvaribhyo nita' (uNA0 452) se ni' pratyaya aura vaha nit hai| ata: yaha nityAdirnityam' (6 / 1 / 191) se AdhudAtta hai| yaha isa sUtra se ktAnta kRta' zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| (2) okakRtA: / yahAM oka aura ktAnta kRta' zabdoM kA pUrvavat karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| oka zabda antodAtta hai| isakI siddhi pUrvokta (6 / 2 / 32) hai| yaha isa sUtra se ktAnta kRta zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| (3) puugkRtaaH| yahAM pUga aura ktAnta kRta' zabdoM kA pUrvavat karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| pUga zabda meM chApUjakhaDibhyo gak' (daza0uNA0 3 / 69) se gak pratyaya hai| ata: yaha pratyayasvara se antodAtta hai| yaha isa sUtra se ktAnta kRta zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| (4) nidhnkRtaaH| yahAM nidhana aura ktAnta kRta' zabdoM kA pUrvavat karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| nidhana zabda madhyodAtta hai| isakI siddhi pUrvokta (6 / 2 / 32) hai| yaha isa sUtra se ktAnta kRta zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| yahAM 'aniSThA' kA kathana isaliye kiyA hai ki yahAM pUrvapada prakRtisvara na hokRtaakRtm| prakRtisvaraH (47) ahIne dvitiiyaa|47| pa0vi0-ahIne 71 dvitIyA 1 / 1 / s0-hiinm-tyktm| na hInamiti ahInam, tasmin-ahIne (nnyttpurussH)| anu0-prakRtyA, pUrvapadam, kte iti caanuvrtte| anvaya:-ahIne kte dvitIyA pUrvapadaM prkRtyaa| Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 277 artha:-ahInavAcini samAse ktAnte zabde uttarapade pUrvapadaM prakRtisvaraM bhvti| udA0-kaSTaM zrita iti kaSTazrita: / trizakalapatita: / graam'gt:| AryabhASAartha-(ahIne) ahIna atyAgavAcI samAsa meM (kte) kta-pratyayAnta zabda uttarapada hone para (pUrvapadam) pUrvapada (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| udA0-kRSTazritaH / kaSTa ko prApta huaa| trizakalapatita: / AdhyAtmika, Adhibhautika Adhidaivika tIna khaNDoM vAle duHkha meM par3A huaa| grAmagata: / gAMva ko gayA huaa| siddhi-(1) kssttshritH| yahAM kaSTa aura zrita zabdoM kA 'dvitIyA zritAtItapatitagatAtyastaprAptApannaH' (2 / 1 / 24) se dvitIyA tatpuruSa samAsa hai| kaSTa zabda meM 'kaSa hiMsAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu se kta-pratyaya aura 'kRcchragahanayo: kaSa:' (7 / 2 / 22) se iT Agama kA pratiSedha hai| ata: yaha pratyayasvara se antodAtta hai| yaha isa sUtra se ahInavAcI, ktAnta zrita zabda uttarapada hone para prakRti se rahatA hai| (2) trishklptit:| yahAM trizakala aura patita zabdoM kA pUrvavat dvitIyA tatpuruSa samAsa hai| trizakala' zabda meM trINi zakalAni yasya sa trizakala:' bahuvrIhi samAsa hai| ata: 'bahuvrIhau prakRtyA pUrvapadam' (6 / 2 / 1) se isakA prakRtisvara se rahatA hai| isakA tri pUrvapada phiSo'ntodAtta:' (phiTa0 11) se antodAtta hai| isa prakAra trizakala zabda AdyudAtta hai| yaha isa sUtra se ahInavAcI, ktAnta 'patita' zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| (3) graamNgtH| yahAM grAma aura ahInavAcI ktAnta gata zabdoM kA pUrvavat dvitIyA tatpuruSa samAsa hai| grAma zabda 'graserA ca' (uNA0 1143) se man-pratyayAnta hai| pratyaya ke nit hone se yaha jityAdinityam' (6 / 1 / 191) se AdhudAtta hai| yaha isa sUtra se ahInavAcI aura ktAnta gata zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| yahAM 'ahIne' kA kathana isaliye kiyA gayA hai ki yahAM hInavAcI samAsa meM dvitIyAnta pUrvapada prakRtisvara se na rahe-kAntArAtItaH / kAntAra-vana ko pAra kiyA huA (chor3A huaa)| yojanAtItaH / eka yojana mArga ko pAra kiyA huaa| prakRtisvara: (48) tRtIyA krmnni|48| pa0vi0-tRtIyA 11 karmaNi 7 / 1 / anu0-prakRtyA, pUrvapadam, kte iti caanuvrtte| Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvayaH-karmaNi kte tRtIyA pUrvapadaM prakRtyA / artha:- karmavAcini ktAnte zabde uttarapade tRtIyAntaM pUrvapadaM prakRtisvaraM bhavati / udA0 -ahinA hata iti a'hi'ha'taH / va'jraha'taH / mahArAjaha'taH / n'khni'rbhinnaa| daatr'luunaa| 278 AryabhASAH artha-(karmaNi) karmavAcI (kte) kta-pratyayAnta zabda uttarapada hone para (tRtIyA) tRtIyAnta (pUrvapadam ) pUrvapada ( prakRtyA ) prakRtisvara se rahatA hai| udA0-a'hi'iha'taH / sarpadaMza se marA huaa| vajrahataH / vajrapAta se marA huaa| mahArAjarhataH / mahArAja ke dvArA mRtyudaNDa diyA huaa| nakhanirbhinnA / nakhoM se nauMcI huI naarii| dAtrelUnA / dAtI se kATI huI oSadhi / siddhi-(1) a'hi'iht:| yahAM ahi aura karmavAcI ktAnta hata zabdoM kA 'kartRkaraNe kRtA bahulam (211131 ) se tRtIyA tatpuruSa samAsa hai / ahi zabda meM 'AGi zrahanibhyAM hrasvazca' (uNA0 4 / 138) se iN pratyaya hai| yahAM 'vAterDicca' (uNA0 4 / 135) se Dit kI anuvRtti se 'DityabhasyApi TerlopaH' (6 / 4 / 143) se 'han' ke Ti-bhAga (an) kA lopa aura 'AG' ko hrasva hokara 'ahi: ' zabda siddha hotA hai / ata: yaha pratyayasvara se antodAtta hai| yaha isa sUtra se karmavAcI 'hata' zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| (2) vajrahata: / yahAM vajra aura pUrvokta hata zabdoM kA pUrvavat tRtIyA tatpuruSa samAsa hai| vajra zabda 'vajrendra0mAlA:' (uNA0 2 / 29) se rak-pratyayAnta nipAtita hai / ata: yaha pratyayasvara se antodAtta hai / yaha isa sUtra se karmavAcI 'hata' zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| (3) m'hraa'jh't:| yahAM mahArAja aura pUrvokta hata zabdoM kA pUrvavat tRtIyA tatpuruSa samAsa hai| mahArAja zabda meM 'rAjAhaH sakhibhyaSTac' (5 / 4 / 91) se samAsAnta 'Tac' pratyaya hai| pratyaya ke cit hone se yaha 'cita:' (6 |1| 158) se antodAtta hai| yaha isa sUtra karmavAcI, ktAnta hata zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai / (4) n'khniirbhnnaa| yahAM nakha aura pUrvokta nirbhinnA zabdoM kA pUrvavat tRtIyA tatpuruSa samAsa hai| 'nakha' zabda meM 'na khamasyAstIti nakha: ' bahuvrIhi samAsa hai| yahAM 'nabhrANnapAnnavedA0' (6 / 3 / 73) se 'naJ' ko prakRtibhAva hone se 'nalopo naJaH' (6 / 3 /72) se nakAra kA lopa nahIM hotA hai| yaha 'naJsubhyAm' (6 / 2 / 171) se antodAtta hai| yaha isa sUtra se karmavAcI ktAnta nirbhinnA zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 SaSTAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH (5) dAtrelUnA / yahAM dAtra aura pUrvokta lUnA zabdoM kA pUrvavat tRtIyA tatpuruSa samAsa hai| dAtra zabda 'dAmnIzasa0' (3 / 2 / 182) se STran-pratyayAnta hai| pratyaya ke nit hone se yaha nityAdinityam' (6 / 1 / 191) se AdhudAtta hai| yaha isa sUtra se karmavAcI, ktAnta lUnA zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| yahAM hata' Adi zabdoM meM tayoreva kRtyaktakhalAH ' (3 / 4 / 70) se karmavAcya meM 'kta' pratyaya hai| prakRtisvaraH (46) gtirnntrH|46 pa0vi0-gati: 1 / 1 anantara: 1 / 1 / sa0-na vidyate antaraM yasya sa:-anantara: (bahuvrIhiH) / 'anantara' iti puMliGganirdezAd gatizabda: 'kticaktau ca saMjJAyAm (3 / 3 / 174) iti kticpratyayAnto nipAtanAccAnunAsikalopo veditavyaH / anu0-prakRtyA, pUrvapadam, kte, karmaNi iti caanuvrtte| anvaya:-kaNi kte'nantaro gati: pUrvapadaM prkRtyaa| artha:-karmavAcini ktAnte zabde uttarapade'nantaro gati: pUrvapadaM prakRtisvaraM bhavati / anantara:=avyavahita ityrthH| udA0-prakarSeNa kRta iti prakRta: / prahRtaH / AryabhASA: artha-(karmaNi) karmavAcI (kte) kta-pratyayAnta zabda uttarapada hone para (anantara:) avyavahita (gati:gati-saMjJaka (pUrvapadam) pUrvapada (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| udA0-prakRtaH / prakarSa se banAyA huaa| prahRtaH / prakarSa se haraNa kiyA huaa| siddhi-prkRt:| yahAM pra aura karmavAcI, ktAnta hRta zabdoM kA kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) se gatisamAsa hai| 'pra' zabda upasargAzcAbhivarjam' (phiTa0 4 / 13) se AdhudAtta hai aura 'gatizca' (1 / 4 / 59) isakI gati' saMjJA hai| ata: yaha avyavahita gati-saMjJaka zabda isa sUtra se karmavAcI, ktAnta kRta' zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| aise hii-prhRtH| yahAM 'anantaraH' kA kathana isaliye kiyA gayA hai vyavahita gati prakRtisvara se na rahe jaise-abhyuddhRtaH / samuddhRtaH / samudAhRtaH / yahAM vyavahita abhi Adi gatiyoM kA AdhudAtta svara nahIM hotA hai| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 prakRtisvaraH pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam (50) tAdau ca niti kRtyatau / 50 / pa0vi0-ta-Adau 7 / 1 ca avyayapadam, niti 7 / 1 kRti 7 / 1 atau 7 / 1 / sa0-ta Adiryasya sa tAdi:, tasmin - tAdau ( bahuvrIhi: ) / na id yasya sa nit, tasmin-niti / na turiti atu:, tasmin - atau ( naJtatpuruSaH ) / anu0-prakRtyA, pUrvapadam, gati:, anantara iti cAnuvartate / anvayaH - atau tAdau niti kRti cAnantaro gati: pUrvapadaM prakRtyA / artha::-tuzabda-varjite takArAdau niti kRti ca pratyaye parato'nantaro gatiH pUrvapadaM prakRtisvaraM bhavati / udA0 prakarSeNa kartA iti praka'rtA / praka'rtum / prakRtiH / - AryabhASAH artha- (atau) tu zabda se bhinna (tAdau ) takAra - Adi (niti) nit (kRti) kRt-saMjJaka pratyaya pare hone para (ca) bhI (anantaraH ) avyavahita (gatiH) gati-saMjJaka (pUrvapadam ) pUrvapada (prakRtyA ) prakRtisvara se rahatA hai / udA0 - prakertA / prakRSTa kartA / prakartum / prakRSTa karane ke liye / prakRtiH / prakRSTa kRti / siddhi- (1) prakertA / yahAM 'pra' aura 'kartR' zabdoM kA 'kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) gati- samAsa hai / 'kartR' zabda meM 'DukRJ karaNe' (tanA0 u0) dhAtu se 'tRn' (3 / 2 / 135 ) se tacchIla Adi arthoM meM tRn pratyaya hai / yaha takArAdi, nit kRt hai / isake uttarapada hone para gati - saMjJaka 'pra' pUrvapada isa sUtra se prakRtisvara se rahatA hai| 'pra' zabda 'upasargAzcAbhivarjam (phiT0 4 / 13) se AdyudAtta hai| yahAM 'gatikArakopadAt kRt' (6 / 2 /39 ) se kRt-svara prApta thA, usakA yaha bAdhaka hai| (2) prakertum / yahAM 'pra' aura 'kartum' zabdoM kA pUrvavat gatisamAsa hai / 'kartum' zabda meM 'kR' dhAtu se 'tumunNvulau kriyAyAM kriyArthAyAm (3 / 3 / 10) se tumun pratyaya hai| yaha takArAdi nit kRt hai| isake uttarapada hone para gati-saMjJaka 'pra' pUrvapada isa sUtra se prakRtisvara se rahatA hai| (3) prakRti: / yahAM 'pra' aura 'kRti' zabdoM kA pUrvavat gatisamAsa hai / kRti zabda meM 'kR' dhAtu se 'striyAM ktin' (3 / 3 / ) se ktin' pratyaya hai / yaha takArAdi, nit kRt hai| isake uttarapada hone para gati - saMjJaka 'pra' pUrvapada prakRtisvara se rahatA hai| yahAM 'atau' kA kathana isaliye kiyA gayA hai ki yahAM gati pUrvapada prakRtisvara se na ho - AgantuH / yahAM 'sitanigami0' (uNA0 1 / 69) se tun' pratyaya hai| yahAM 'gatikArakopadAt kRt' (6 / 2 / 138) se kRt-svara (AdyudAtta) hotA hai| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 SaSTAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH yugapatsvaraH (51) tavai cAntazca yugpt|51| pa0vi0-tavai 11 (su-luk) ca avyayapadam, anta: 11 ca avyayapadam, yugapat avyypdm|| anu0-prakRtyA, pUrvapadam, gati:, anantara iti caanuvrtte| anvaya:-tavaizcAnta udAtto'nantaro gatizca pUrvapadaM prakRtyA yugapat / artha:-tavai-pratyayasya cAnta udAtto, anantaro gatizca pUrvapadaM prakRtisvaramityetadubhayaM yugapad bhavati / udA0-anvaitavai (tai0saM0 1 / 4 / 45 / 1) / pristritvai| pripaatvai| tsmaadgnicinnaabhicritvai| AryabhASA: artha-(tavai) tavai-pratyaya ko (ca) bhI (antaH) antodAtta (ca) aura (anantara:) avyavahita (gatiH) gati-saMjJaka (pUrvapadam) pUrvapada ko (prakRtyA) prakRtisvara ye donoM (yugapat) eka sAtha hote haiN| udA0-anvaitavai (tai0saM0 114145 11) / anvita hone ke liye| pristritvai| AcchAdita karane ke liye| paripAtavai / paripAlana ke liye| abhicaritavai / abhicaraNa= sammukha calane ke liye| ___ siddhi-(1) anvaitvai| yahAM anu aura etavai zabdoM kA kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) se gati-tatpuruSa samAsa hai| etavai' zabda meM iN gatau (adA0pa0) dhAto tumarthe sesena.' (3 / 4 / 9) se tavai' pratyaya hai| yaha isa sUtra se antodAtta aura gati-saMjJaka 'anu' zabda prakRtisvara se yugapat hote haiN| (2) paristaritavai / yahAM pari aura staritavai zabdoM kA pUrvavat gatitatpuruSa samAsa hai| staritavai' zabda meM stana AcchAdane (krayAu0) dhAtu se pUrvavat tavai' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (3) pripaatvai| yahAM pari aura pAtavai zabdoM kA pUrvavat gatitatpuruSa samAsa hai| pAtavai' zabda meM pA rakSaNe (adA0pa0) dhAtu se pUrvavat tavai' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (4) abhicarituvai / yahAM abhi aura caritavai zabdoM kA pUrvavat gatitatpuruSa samAsa hai| caritavai' zabda meM cara gatibhakSaNayoH' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat tavai' pratyaya hai| upasargAzcAbhivarjam' (phiTa0 4 / 13) se 'abhi' zabda antodAtta hai| zeSa kArya pUrvavat hai| yaha sUtra gatikArakopapadAt kRt' (6 / 2 / 138) se vihita kRtsva ra kA apavAda hai| Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam prakRtisvaraH (52) aniganto'Jcatau vapratyaye / 52 / pa0vi0-aniganta: 1 / 1 aJcatau 71 vapratyaye 7 / 1 / sa0-ik ante yasya sa igantaH, na iganta iti aniganta: (bahuvrIhigarbhito nnyttpuruss:)| va pratyayo yasya sa vapratyaya:, tasmin-vapratyaye (bhuvriihiH)| anu0-prakRtyA, pUrvapadam, gatiriti caanuvrtte| anvaya:-va-pratyaye'JcatAvaniganto gati: pUrvapadaM prkRtyaa| artha:-va-pratyayAnte'Jcatau parato'niganto gati: pUrvapadaM prakRtisvaraM bhvti| udA0-proG / prAJcau / prAJcaH / paroG / parAJcau / parAJcaH / AryabhASA: artha-(va-pratyaye) va-pratyayAnta (aJcatau) aJcati dhAtu ke pare hone para (anigantaH) jisake anta meM ika nahIM hai vaha (gati:) gati-saMjJaka (pUrvapadam) pUrvapada (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| " . udA0-prAG / pUrva dishaa| prAJcau / do pUrva dishaayeN| prAJcaH / saba pUrva dishaayeN| paroG / pazcima dishaa| praanycau| do pazcima dishaayeN| parAJcaH / saba pazcima dishaayeN| siddhi-prAG / yahAM pra aura aG zabdoM kA pUrvavat gatitatpuruSa samAsa hai| 'a' zabda 'aJcu gatauM' (bhvA0pa0) dhAtu se RtvigdadhRk' (3 / 3 / 59) se 'kvin' pratyaya hai| kvin' pratyaya ke anubandha lopa ke pazcAt 'va' zeSa rahatA hai, ata: yaha va-pratyaya hai| isa sUtra se va-pratyayAnta aJcati dhAtu pare hone para aniganta gati-saMjJaka 'pra' zabda prakRtisvara se rahatA hai| aise hii-praang| svarito vA'nudAtte padAdau' (8 / 2 / 6) se padAdi anudAtta pare hone para anudAtta ke sAtha jo ekAdeza hai vaha vikalpa se svarita hotA hai-prAG / prAJcau / prAJcaH / parAG / parAJcau / parAJcaH / prAG' kI sampUrNasiddhi RtvigdadhRk0' (3 / 3 / 59) ke pravacana meM dekha leveN| prakRtisvaraH (53) nyadhI c|53| pa0vi0-ni-adhI 1 / 2 ca avyayapadam / sa0-nizca adhizca tau-nyadhI (itaretarayogadvandvaH) / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 283 anu0-prakRtyA, pUrvapadam, gati:, aJcatau, vapratyaye iti cAnuvartate / anvayaH-va-pratyaye'Jcatau nyadhI gatI pUrvapade ca prakRtyA / arthaH-va-pratyayAnte'Jcatau parato nyadhI ca gatI pUrvapade prakRtisvare bhavataH / / udA0-(niH) nyaJcatIti- nya'G / nya'Jcau / nya'JcaH / ( adhi : ) adhyaJcatIti- arghyaG / adhya'Jcau / adhya'JcaH / AryabhASAH artha - (va-pratyaye) va-pratyayAnta ( aJcatau) aJcati dhAtu ke pare hone para ( nyadhI) ni aura adhi (gatiH) gati-saMjJaka (pUrvapadam ) pUrvapada (ca) bhI (prakRtyA) prakRtisvara se rahate haiN| udA0- (ni) nyeG / eka nIce kI dizA / nya'Jcau / do nIce kI dishaayeN| nyaJcaH / saba nIce kI dishaayeN| (adhi) adhyeG / eka Upara kI dizA (UrdhvA) / adhyeJcau / do Upara kI dishaayeN| adhyaJcaH / saba Upara kI dizAyeM / siddhi-ny'ng| yahAM ni aura aG zabdoM kA pUrvavat gatisamAsa hai| isa sUtra va-pratyayAnta aJcati dhAtu pare hone para gati-saMjJaka, pUrvapada 'ni' zabda prakRtisvara se rahatA hai| 'ni' zabda 'upasargAzcAbhivarjam' (phiT0 4 / 13) se AdyudAtta hai / 'udAttasvaritayoryaNaH svarito'nudAttasya' (8 / 2 / 4) se udAtta yaN aura svarita yaN se pare anudAtta ko svarita Adeza hotA hai| aise hI adhyeG / prakRtisvaravikalpaH (54) ISadanyatarasyAm / 54 / pa0vi0-ISat avyayapadam, anyatarasyAm avyayapadam / anu0-prakRtyA, pUrvapadam iti cAnuvartate, gatiriti ca nivRttam / anvayaH - ISat pUrvapadamanyatarasyAM prakRtyA / artha:-ISaditi pUrvapadaM vikalpena prakRtisvaraM bhavati / udA0-ISatka'DAraH / ISatka'raH / ISatpa'GgalaH / ISatpiGgalaH / AryabhASAH artha- (ISat ) ISat yaha (pUrvapadam ) pUrvapada (anyatarasyAm) vikalpa se (prakRtyA ) prakRtisvara se rahatA hai| udA0 - ISatkaMDAraH / ISatkAraH / thor3A bhUrA / ISatpiGgalaH / ISatpa'GgulaH / artha pUrvavat hai / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-ISatkaMDAraH / yahAM ISat aura kaDAra zabdoM kA ISadakRtA' (2 / 2 / 7) se tatpuruSa samAsa hai| ISat' zabda phiSo'ntodAttaH' (phiTa0 11) se antodAtta hai| yaha isa sUtra se pUrvapada meM prakRtisvara se rahatA hai| vikalpa pakSa meM samAsasya' (6 / 1 / 217) se samAsa ko antodAtta hotA hai-ISatkAraH / aise hI-ISatpiGgalaH / iisstpingglH| prakRtisvaravikalpa: (55) hiraNyaparimANaM dhne|55 / pa0vi0-hiraNyaparimANam 1 / 1 dhane 7 / 1 / sa0-hiraNyaM ca tat parimANamiti hiraNyaparimANam (krmdhaaryttpurussH)| anu0-prakRtyA, pUrvapadam, anyatarasyAmiti cAnuvartate / anvaya:-dhane hiraNyaparimANaM pUrvapadamanyatarasyAM prkRtyaa| artha:-dhanazabde uttarapade hiraNyaparimANavAci pUrvapadaM vikalpena prakRtisvaraM bhvti| udA0-dvau suvarNau parimANamasyeti dvisuvarNam, dvisuvarNaM ca tad dhanamiti dvisuvarNadhanam, dvisuvrnndhnm| AryabhASA: artha-(dhane) dhana zabda uttarapada hone para (hiraNyaparimANam) suvarNaparivANavAcI (pUrvapadam) pUrvapada (anyatarasyAm) vikalpa se (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| ____udA0-dvisuvarNadhanam / dvisuvarNadhanam / do suvarNa-parimANavAlA dhn| suvarNa-eka karSa 10 guMjA (rttii)| dvisuvarNa=20 rttii| siddhi-dvisuvarNadhanam / yahAM dvisuvarNa aura dhana zabdoM kA vizeSaNaM vizeSyeNa bahulam (2 / 1 / 56) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| dvisuvarNa' zabda taddhitArthottarapadasamAhAre ca' (2 / 1 / 51) se taddhitArtha meM dvigutatpuruSa samAsa hai| yahAM tadasya parimANam (5 / 1 / 57) se ThaJ' pratyaya aura 'adhyardhapUrvAdvigoluMgasaMjJAyAm' (5 / 1 / 28) se usakA luk hotA hai| dvisuvarNa' zabda 'samAsasya' (6 / 1 / 217) se antodAtta hai| yaha hiraNya parimANavAcI zabda isa sUtra se dhana zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| vikalpa pakSa meM samAsasya' (6 / 1 / 217) se samAsa ko antodAtta svara hotA hai-dvisuvarNadhanam / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakRtisvaravikalpaH SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH (56) prathamo'ciropasampattau / 56 / pa0vi0-prathamaH 1 / 1 aciropasampattau 7 / 1 / sa0-acirA ceyamupasampattiriti aciropasampattiH, tasyAm-aciropasampattau ( karmadhArayatatpuruSaH) / upasampattiH = upazleSaH sambandha iti yAvat, abhinava ityarthaH 1 285 anu0-prakRtyA, pUrvapadam, anyatarasyAmiti cAnuvartate / anvayaH-aciropasampattau prathama: pUrvapadamanyatarasyAM prakRtyA / arthaH-aciropasampattau gamyamAnAyAM prathamazabda: pUrvapadaM vikalpena prakRtisvaraM bhavati / udA0-prathamazcAsau vaiyAkaraNa iti prathamavaiyAkaraNaH, prathamavaiyAkaraNa: / samprati vyAkaraNamadhyetuM pravRtto'bhinavavaiyAkaraNa ityarthaH / AryabhASAH arthaH- (aciropasampattau) acira upazleSa = abhinava artha kI pratIti meM vartamAna (prathama) prathama zabda ( pUrvapadam ) pUrvapada (anyatarasyAm) vikalpa se (prakRtyA ) prakRtisvara se rahatA hai| udA0 - pratha'mavaiyAkaraNa: / prathamavaiyAkaraNa: / jisane abhI vyAkaraNa adhyayana prArambha kiyA hai vaha nayA vaiyAkaraNa / siddhi-pr'th'mvaiyaakrnnH| yahAM prathama aura vaiyAkaraNa zabdoM kA pUrvAparaprathamacaramajaghanyamadhyamadhyamavIrAzca' (211 / 58 ) se karmadhArayatatpuruSa samAsa hai / prathama zabda meM 'pratheramac' (uNA0 5 / 38) se 'amac' pratyaya hai / pratyaya ke cit hone se 'cita:' (6 11 / 158) se antodAtta hai| yaha pUrvapada aciropasampatti artha kI pratIti meM isa sUtra prakRtisvara se rahatA hai| vikalpa pakSa meM 'samAsasya' (6 |1| 217 ) se samAsa ko antodAtta svara hotA hai-prathamavaiyAkaraNa: / prakRtisvaravikalpaH (57) katarakatamau karmadhAraye / 57 / pa0vi0-katara-katamau 1 / 2 karmadhAraye 7 / 1 / sa0-katarazca katamazca tau katarakatamau (itaretarayogadvandvaH) / anu0-prakRtyA, pUrvapadam, anyatarasyAmiti cAnuvartate / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvayaH - karmadhAraye katarakatamau pUrvapadamanyatarasyAM prakRtyA / arthaH-karmadhAraye samAse katarakatamau pUrvapade vikalpena prakRtisvare bhavataH / udA0- (katara:) katarazcAsau kaTha iti ke'ta'rava'ThaH / ka'ta'raThaH / ( katamaH) katamazcAsau kaTha iti kRta'maTha: / ka'tamakaThaH / AryabhASAH artha- (karmadhAraye) karmadhAraya tatpuruSa samAsa meM (katarakatamau) katara aura katama zabda ( pUrvapadam ) pUrvapada (anyatarasyAm ) vikalpa se ( prakRtyA) prakRtisvara se rahate haiM / udA0- - (katara) ka'tara'kaThaH / katarakaThaH / ina donoM meM kauna-sA kaTha hai ? ( katama) ka'ta'maThaH / kata'makaThaH / ina saba meM kauna-sA kaTha hai ? siddhi-(1) ka'ta'rarkaThaH / yahAM katara aura kaTha zabdoM kA katarakatamau jAtipariprazneM (211/62) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai / katara zabda meM kiMyattadornirdhAraNe dvayorekasya utarac' (5 / 3 / 92 ) se utarac pratyaya hai / pratyaya ke cit hone se 'cita: ' (6 / 1 / 158) se yaha antodAtta hai| yaha isa sUtra se karmadhAraya samAsa ke pUrvapada meM prakRtisvara se rahatA hai| vikalpa pakSa meM 'samAsasya' (6 |1| 217 ) se samAsa ko antodAtta hotA hai- katarakaThaH / (2) kata'maTha: / yahAM katama aura kaTha zabdoM kA pUrvavat karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai / 'katama' zabda meM 'vA bahUnAM jAtipariprazne Datamac' (5 / 3 / 93) se 'Datamac' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / prakRtisvaravikalpaH / (58) Aryo brAhmaNakumArayoH / 58 / pa0vi0 - Arya: 5 / 1 brAhmaNa kumArayoH 7 / 2 / sa0-brAhmaNazca kumArazca tau brAhmaNakumArau tayo: - brAhmaNakumArayoH (itaretarayogadvandvaH) / / anu0-prakRtyA, pUrvapadam, anyatarasyAm, karmadhAraya iti cAnuvartate / anvayaH-karmadhAraye brAhmaNakumArayorAryaH pUrvapadamanyatarasyAM prakRtyA / arthaH-karmadhAraye samAse brAhmaNakumArayoruttarapadayorAryaH zabda: pUrvapadaM vikalpena prakRtisvaraM bhavati / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 287 udA - (brAhmaNa:) AryazcAsau brAhmaNa iti AryabrAhmaNa: / AryabrAhmaNaH / (kumAra:) AryazcAsau kumAra iti A'rya'kumAra: / A'rya'mA'raH / AryabhASAH artha-(karmadhAraye) karmadhAraya tatpuruSa samAsa meM (brAhmaNakumArayoH ) brAhmaNa aura kumAra zabda uttarapada hone para (Arya) Arya zabda ( pUrvapadam ) pUrvapada (anyatarasyAm) vikalpa se (prakRtyA ) prakRtisvara se rahatA hai| udA- (brAhmaNa) AryabrAhmaNa: / AryabrAhmaNa: / zreSTha brAhmaNa / (kumAra) AryakumAraH / AryakumAraH / zreSTha kumaar| Arya = Izvaraputra / siddhi - AryabrAhmaNa: / yahAM Arya aura brAhmaNa zabdoM kA vizeSaNaM vizeSyeNa bahulam' (211 156 ) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai / 'Arya' zabda meM 'R gatauM' (bhvA0pa0) dhAtu se 'RhalorNyat' (3 111124 ) se Nyat pratyaya hai / pratyaya ke tit hone se yaha 'tit svaritam' se antasvarita hai / yaha isa sUtra se brAhmaNa zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| vikalpa pakSa meM 'samAsasya' (6 / 1 / 217 ) se samAsa ko antodAtta svara hotA hai- AryabrAhmaNa: / aise hI AryakumAra, AryakumAraH / prakRtisvaravikalpaH (56) rAjA ca / 56 / pa0vi0 - rAjA 1 / 1 ca avyayapadam / anu0-prakRtyA, pUrvapadam, anyatarasyAm, karmadhAraye, brAhmaNakumArayoriti cAnuvartate / anvayaH-karmadhAraye brAhmaNakumArayo rAjA ca pUrvapadamanyatarasyAM prakRtyA / arthaH-karmadhAraye samAse brAhmaNakumArayoruttarapadayo rAjA ca pUrvapadaM vikalpena prakRtisvaraM bhavati / udA0-(brAhmaNaH) rAjA cAsau brAhmaNa iti rAja'brAhmaNaH / rAjabrAhmaNaH / (kumAra:) rAjA cAsau kumAra iti rAja'kumAraH / rA'jakumAraH / AryabhASAH artha- (karmadhAraye) karmadhAraya tatpuruSa samAsa meM (brAhmaNakumArayoH) brAhmaNa aura kumAra zabda uttarapada hone para (rAjA) rAjA ( pUrvapadam ) pUrvapada (ca) bhI (anyatarasyAm) vikalpa se (prakRtyA ) prakRtisvara se rahatA hai| udA0- (brAhmaNa) rAjebrAhmaNa: / rAjabrAhmaNaH / brAhmaNa rAjA / (kumAraH ) rAjekumAra: / rAjakumAra: / kumAra rAjA / Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-rAjebrAhmaNaH / yahAM rAjan aura brAhmaNa zabdoM kA vizeSaNaM vizeSyeNa bahulam' (2 / 1 / 56) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| rAjan zabda meM 'kanin yuvataSitakSirAjidhanvidyupratidivaH' (uNA0 1156) se kanin pratyaya / pratyaya ke nit hone se yaha nityAdinityam' (6 / 1 / 191) se AdhudAtta hai| yaha isa sUtra se brAhmaNa zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| vikalpa pakSa meM samAsasya' (6 / 1 / 217) se samAsa ko antodAtta hotA hai-rAjabrAhmaNaH / aise hI-rAjakumAraH / raajkumaarH| prakRtisvaravikalpa: (60) SaSThI prtyensi|60| pa0vi0-SaSThI 11 pratyenasi 7 / 1 / / sa0-pratigatam eno yasya sa pratenA:, tasmin-pratyenasi (bhuvriihi:)| anu0-prakRtyA, pUrvapadam, anyatarasyAm, rAjA iti caanuvrtte| anvayaH-pratyenasi SaSThI rAjA pUrvapadamanyatarasyAM prkRtyaa| artha:-pratyenasi zabde uttarapade SaSThyantaM rAjA iti pUrvapadamanyatarasyAM prakRtisvaraM bhvti| udA0-rAjJA: pratyenA iti rAjapratyenA: / rAjapratyenA: / rAjJo'DgarakSaka ityrthH| AryabhASA: artha-(pratyenasi) pratyenas zabda uttarapada hone para (SaSThI) SaSThIanta (rAjA) rAjan yaha (pUrvapadam) pUrvapada (anyatarasyAm) vikalpa se (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| udA0-rAjapratyenA: / rAjapratyenAH / rAjA kA anggrkssk| siddhi-raajprtyenaaH| yahAM rAjan aura pratyenas zabdoM kA SaSThI (2018) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| rAjan zabda pUrvokta AdhudAtta hai| yaha pratyenas zabda uttarapada hone para isa sUtra se prakRtisvara se vikalpa pakSa meM samAsasya (6 / 1 / 217) se samAsa ko antodAtta hotA hai-raajprtyenaa:| prakRtisvaravikalpaH (61) kte ca nityArthe / 61 / pa0vi0-kte 71 ca avyayapadam, nityArthe 7 / 1 / sa0-nityo'rtho yasya sa nityArthaH, tasmin-nityArthe (bahuvrIhiH) / anu0-prakRtyA, pUrvapadam, anyatarasyAmiti caanuvrtte| Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH / anvaya:-nityArthe kte ca pUrvapadamanyatarasyAM prkRtyaa| artha:-nityArthe samAse ktAnte zabde cottarapade pUrvapadaM vikalpena prakRtisvaraM bhvti| udA0-nityaM prahasita iti nityaprahasita: / nityprhsit:| satataM prahasita iti satatargrahasita: / sttprhsit:| nityazabdo'yamAbhIkSNye kUTasthe cArthe'vartate, atra cAbhIkSNye'rthe gRhyate, ktasya dhAtunA saha yogAt, dhAtozca kriyAvacanAt, kriyAyAzca kSaNikatvAt kauTasthyaM noppdyte| AryabhASA: artha-(nitye) nitya AbhIkSNyArthaka samAsa meM (kte) kta-pratyayAnta zAbda uttarapada hone para (pUrvapadam) pUrvapada (anyatarasyAm) vikalpa se (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| udA0-nityaprahasitaH / nityaprahasitaH / sadA hNsnevaalaa| satataprahasitaH / satataprahasita: / artha pUrvavat hai| AbhIkSNya-puna: puna: honaa| siddhi-nityaprahasita: / yahAM nitya aura prahasita zabdoM kA kAlA:' (2 / 1 / 28) se dvitIyAtatpuruSa samAsa hai| kAlAdhvanoratyantasaMyoge (2 / 3 / 6) se dvitIyA vibhakti hotI hai| nitya zabda meM vA0-tyabanedhuve (4 / 2 / 103) se tyap' pratyaya hai| pratyaya ke pit hone se yaha anudAttau suppitau' (3 / 1 / 4) se anudAtta hai aura upasargAzcAbhivarjam' (phiTa0 4 / 13) se ni' zabda AdhudAtta hai| udAttAdunudAttasya svarita:' (8 / 4 / 65) se tyap ko svarita hokara yaha svaritAnta hotA hai| yaha isa sUtra se ktAnta zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| vikalpa pakSa meM samAsasya' (6 / 1 / 217) se samAsa ko antodAtta svara hotA hai-nityprhsit:| (2) satataprahasita: / yahAM satata aura prahasita zabdoM kA pUrvavat dvitIyA tatpuruSa samAsa hai| satata zabda meM bhAva artha meM kta pratyaya hai ata: yaha 'thAthaghaktAjabitrakANAm (6 / 2 / 143) se antodAtta hai| yaha isa sUtra se ktAnta zabda uttarapada hone para prakRtisvara se rahatA hai| vikalpa pakSa meM 'samAsasya' (6 / 1 / 217) se samAsa ko antodAtta svara hotA hai-satataprahasitaH / prakRtisvaravikalpa: _ (62) grAmaH shilpini|62| pa0vi0-grAma: 11 zilpini 71 / anu0-prakRtyA, pUrvapadam, anyatarasyAmiti cAnuvartate / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvaya:-zilpini grAma: pUrvapadamanyatarasyAM prkRtyaa| artha:-zilpivAcini zabde uttarapade grAmazabda: pUrvapadaM vikalpena prakRtisvaraM bhvti| udA0-grAmasya nApita iti grAmanApitaH / graamnaapitH| grAmasya kulAla iti grAmakulAla: / graamkulaal:| AryabhASA: artha-(zilpini) zilpIvAcI zabda uttarapada hone para (grAma:) grAma zabda (anyatarasyAm) vikalpa se (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| udA0-grAmainApitaH / grAmanApitaH / grAma kA naaii| grAmakulAla: grAmakulAlaH / grAma kA kumhaar| siddhi-grAmanApita: / yahAM grAma aura nApita zabdoM kA SaSThI' (2 / 2 / 8) SaSThItatpuruSa samAsa hai| grAma zabda meM 'graserAca' (uNA0 1 / 43) se man pratyaya hai| pratyaya ke nit hone se yaha jityAdinityam (6 / 1 / 191) se AdhudAtta hai| yaha isa sUtra se zilpIvAcI nApita zabda uttarapada hone para prakRti se rahatA hai| vikalpa pakSa meM samAsasya' (6 / 1 / 217) se antodAtta svara hotA hai-grAmanApitaH / aise hI-grAmakulAla: / grAmakulAla: / prakRtisvaravikalpaH (63) rAjA ca prazaMsAyAm / 63 / pa0vi0-rAjA 1 / 1 ca avyayapadam, prazaMsAyAm 7 / 1 / anu0-prakRtyA, pUrvapadam, anyatarasyAm, zilpini iti caanuvrtte| anvaya:-zilpini rAjA pUrvapadaM cAnyatarasyAM prakRtyA, prazaMsAyAm / artha:-zilpivAcini zabde uttarapade rAjA iti zabda: pUrvapadaM ca vikalpena prakRtisvaraM bhavati, prazaMsAyAM gamyamAnAyAm / udA0-rAjJo nApita iti rAjanApita: / rAjanApita: / rAjJa: kulAla iti rAjakulAla: / rAjakulAla: / AryabhASA: artha-(zilpini) zilpIvAcI zabda uttarapada hone para (rAjA) rAjan zabda (pUrvapadam) pUrvapada (ca) bhI (anyatarasyAm) vikalpa se (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai (prazaMsAyAm) yadi vahAM prazaMsA artha kI pratIti ho| udA0-rAjenApita: / rAjanApitaH / rAjakula kA prazaMsanIya naaii| rAjakulAlaH / rAjakulAla: / rAjakula kA prazaMsanIya kumhAra / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 261 - - SaSTAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH siddhi-rAjanApita: / yahAM rAjan aura nApita zabdoM kA SaSThI (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| 'rAjan' zabda meM kanin yuvRSitakSirAjidhanvidyupratidivaH' (uNA0 1156) se kanin pratyaya hai| pratyaya ke nit hone se yaha jityAdinityam (6 / 1 / 191) se AdhudAtta hai| yaha isa sUtra se zilpIvAcI zabda uttarapada hone para tathA prazaMsA artha abhidheya meM prakRtisvara se rahatA hai| vikalpa pakSa meM samAsasya (6 / 1 / 217) se antodAtta svara hotA hai-rAjanApitaH / aise hI-rAjekulAla: / rAjakulAlaH / / / iti pUrvapadaprakRtisvaraprakaraNam / / pUrvapadAdhudAttaprakaraNam AdhudAttAdhikAra: (1) AdirudAttaH / 64 / pa0vi0-Adi: 11 udAtta: 11 / anu0-puurvpdmitynuvrtte| anvy:-puurvpdmaadirudaatt:| artha:-ito'gre yad vakSyati tatra pUrvapadamAdhudAttaM bhvtiitydhikaaro'ym| vakSyati- 'saptamIhAriNau dharme'haraNe (6 / 2 / 65) iti / stUpezANaH / mukuttekaarsspnnm| yAjJikAzva: / dRssdimaassk:| ___ Adiriti prAk 'antaH' (6 / 2 / 92) ityadhikArAt / udAtta iti ca prAk 'prakRtyA bhagAlam' (6 / 2 / 137) iti yAvad veditavyaH / AryabhASA: artha-pANini muni isase Age jo kaheMge vahAM (pUrvapadam) pUrvapada (AdiH, udAtta:) AdhudAtta hotA hai| yaha adhikAra sUtra hai| jaise pANini muni kaheMge'saptamIhAriNau dharme'haraNe' (6 / 2 / 65) stUpezANa: / mukuTekArSapaNam / yAjJikAzvaH / dRssdimaassk:| ina udAharaNoM kA bhASArtha aura siddhi Age yathAsthAna likhI jaayegii| Adi' kA adhikAra 'antaH' (6 / 2 / 92) ke adhikAra se pahale-pahale hai aura 'udAtta' kA adhikAra prakRtyA bhagAlam (6 / 2 / 137) se pahale-pahale jaaneN| AdhudAttam (2) saptamIhAriNau dhrme'hrnne|65| pa0vi0-saptamI-hAriNau 11 dharme 7 / 1 aharaNe 7 / 1 / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sa0-saptamI ca hArI ca tau-saptamIhAriNau (itaretarayogadvandvaH) / na haraNamiti aharaNam, tasmin-aharaNe (nnyttpurussH)| anu0-pUrvapadam, Adi:, udAtta iti caanuvrtte| anvaya:-aharaNe dharmya saptamIhAriNau pUrvapadamAdirudAtta: / artha:-haraNavarjite dharmyavAcini zabde uttarapade saptamyantaM hArivAci ca pUrvapadamAyudAttaM bhvti| udA0- (saptamI) stUpezANa: / mukuttekaarssaapnnm| hledvipdikaa| haletripadikA / dRssdimaassk:| (hArI) yAjJikasyAzva iti yAjJikAzvaH / vaiyAkaraNasya hastIti vaiyaakrnnhstii| mAtulasyAzva iti mAtulAzvaH / pitRvyasya gauriti pitRvyagavaH / yo deyaM svIkaroti sa 'hArI' ityucyate / AcAraniyataM yad deyaM tad dharmyamiti kthyte| 'dharmyam' ityatra 'dharmapathyarthanyAyAdanapete' (4 / 4 / 92) ityanenAnapete'rthe yat pratyayaH / 'bIjaniSekAduttarakAlaM zarIrapuSTyartha yad dIyate haraNamiti taducyate' iti kAzikAyAm / AryabhASA: artha-(aharaNe) haraNa zabda se bhinna (dharmya) AcAraniyata deyavAcI zabda uttarapada hone para (saptamIhAriNau) saptamI-anta aura hArIvAcI (pUrvapadam) pUrvapada (AdirudAtta:) AdhudAtta hotA hai| udA0- (saptamI) stUpaizANa: / stUpa (smRti-cihna) nirmANa ke samaya deya zANa nAmaka sikkaa| zANa sAr3he bAraha rattI kA cAMdI kA sikkaa| mukuTekArSApaNam / mukuTa dhAraNa-rAjyArohaNa ke samaya deya kArSApaNa nAmaka sikkaa| kArSApaNa=80 rattI sone kA, 32 rattI cAMdI kA aura 80 rattI tAmbe kA sikkaa| hledvipdikaa| hala jotane yogya bhUmi para deya pAda nAmaka do sikke| pAda-8 rattI cAMdI kA sikkA (kArSApaNa kI khriij)| haletripadikA / hala jotane yogya bhUmi para deya pAda nAmaka tIna sikke| dRSadimASaka: / dRSad-mahala Adi kA patthara (AdhArazilA) rakhane para deya mASa nAmaka sikkaa| mASa-2 rattI cAMdI kA sikkaa| (hArI) yAjJikAzvaH / yajJa karAnevAle Rtvika (vidvAna) ko dakSiNA meM dene yogya ghodd'aa| vaiyaakrnnhstii| vyAkaraNazAstra ke AcArya ko upahAra meM deya haathii| mAtalAzva: / mAmA jI ke sammAna meM deya ghodd'aa| pitavyagavaH / pitRvya-cAcA jI ke sammAna meM deya gau| ___jo deya dravya ko svIkAra karatA hai vaha 'hArI' kahAtA hai| kulaparamparA vA dezaparamparA ke AcAra ke anusAra deya vastu dharmya kahAtI hai| vIrya-niSeka ke pazcAt zarIra kI puSTi ke liye jo khAdyavastu de jAtI hai use haraNa' kahate haiM (kaashikaa)| Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH siddhi-(1) stuupeshaannH| yahAM saptamyanta stUpa aura dharmyavAcI zANa zabdoM kA saMjJAyAm (2 / 1 / 44) se saptamItatpuruSa samAsa hai| yaha nityasamAsa hai kyoMki vigrahavAkya se saMjJA kI pratIti nahIM hotI hai| kAranAmni ca prAcAM halAdau' (6 / 3 / 10) se saptamIvibhakti kA aluk hotA hai| isa sUtra se dharmyavAcI 'zANa' zabda uttarapada hone para saptamyanta stUpe' pUrvapada AdhudAtta hotA hai| yaha samAsasya' (6 / 1 / 127) se prApta antodAtta svara kA apavAda hai| aise hI-mukuTekArSApaNam, halaidvipadikA, halaitripadikA, dRssdimaasskH| (2) yAjJikAzva: / yahAM hArIvAcI yAjJika aura dharmyavAcI azva zabdoM kA SaSThI' (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se dharmyavAcI azva zabda uttarapada hone para hArIvAcI yAjJika pUrvapada AdyudAtta hotA hai| aise hI-vaiyAkaraNahastI, mAtulAzvaH, pitRvyagavaH / AdhudAttam (3) yukte c|66 / pa0vi0-yukte 7 / 1 ca avyypdm| anu0-pUrvapadam, Adi:, udAtta iti caanuvrtte| anvaya:-yukte ca pUrvapadamAdirudAtta: / artha:-yuktavAcini ca samAse pUrvapadamAdhudAttaM bhavati / udA0-gavAM ballava iti goballava: / azvAnAM ballava iti ashvbllv:| gavAM maNinda iti gomaNindaH / azvAnAM maNinda iti azvamaNinda: / gavAM saMkhya iti gosaMkhya: / azvAnAM saMkhya iti azvasaMkhyaH / yuktaH samAhitaH / ya: svakartavye tatpara: sa yukta ityabhidhIyate / AryabhASA: artha- (yukte) yuktavAcI samAsa meM (ca) bhI (pUrvapadam) pUrvapada (AdirudAtta:) AdyudAtta hotA hai| udA0-gobellava: / gauoM kA pAlaka arthAt unake pAlana meM yukta tatpara / azvaballavaH / ghor3oM kA pAlaka / gomaNindaH / gauoM para pahacAna ke liye maNi nAmaka lakSaNa (cihna) lgaanevaalaa| azvamaNindaH / ghor3oM para pahacAna ke liye maNi nAmaka lakSaNa lgaanevaalaa| gosaMkhyaH / gauoM kI bhalIbhAMti dekhabhAla krnevaalaa| azvasaMkhyaH / ghor3oM kI bhalIbhAMti dekhabhAla krnevaalaa| yukta' zabda samAhita arthAt apane kartavya meM tatpara artha kA vAcaka hai| siddhi-(1) gobellava: / yahAM go aura ballava zabda kA SaSThI' (2 / 2 / 8) se yuktavAcI SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se isake go' pUrvapada ko AdhudAtta svara hotA Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam hai| 'balla' zabda adhikAravAcI hai, isase vA0-va-prakaraNe'nyebhyo'pi dRzyate' (5 / 2 / 109) se 'asyAsti' artha meM 'va' pratyaya hai| aise hI-azvaballavaH / (2) gomaNindaH / yahAM go aura maNinda zabdoM kA pUrvavat yuktavAcI SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se isake go pUrvapada ko AdyadAtta svara hotA hai| maNindaH' zabda meM 'Ato'nupasarge kaH' (3 / 2 / 3) se 'ka' pratyaya hai| tatpuruSe kRti bahulam' (6 / 3 / 13) se dvitIyA vibhakti kA aluka hotA hai| karNe lakSaNasyAviSTASTapaJcamaNibhinnachinnachidravasvastikasya (6 / 3 / 115) ke pramANa se maNi' zabda lakSaNavizeSavAcI hai| aise hii-ashvmnnindH| (3) gosaMkhyaH / yahAM go aura saMkhya zabdoM kA pUrvavat yuktavAcI tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se isake pUrvapada go' zabda ko AdhudAtta svara hotA hai| saMkhya' zabda meM sami khyaH' (3 / 2 / 7) se 'ka' pratyaya hai| cakSiGa: khyA' (2 / 4 / 54) se 'cakSiG vyaktAyAM vAci, ayaM darzane'pi (adA0A0) dhAtu ko khyAJ Adeza hotA hai| aise hI-azvasaMkhyaH / AdhudAttam (4) vibhaassaa'dhyksse|67| pa0vi0-vibhASA 11 adhyakSe 7 / 1 / anu0-pUrvapadam, Adi:, udAtta iti caanuvrtte| anvaya:-adhyakSe pUrvapadaM vibhASA aadirudaatt:| artha:-adhyakSazabde uttarapade pUrvapadaM vikalpenAdyudAttaM bhavati / udA0-gavAmadhyakSa iti gAdhyakSa: / gavAdhyakSaH / azvAnAmadhyakSa iti azvAdhyakSa: / ashvaadhykss:| AryabhASA: artha- (adhyakSa) adhyakSa zabda uttarapada hone para (pUrvapadam) pUrvapada (vibhASA) vikalpa se (AdirudAtta:) AdhudAtta hotA hai| udA0-gAdhyakSa: / gavAdhyakSa: / gauoM kA uccattama prshaasn-adhikaarii| azvAdhyakSaH / azvAdhyakSa: / ghor3oM kA uccatama prshaasn-adhikaarii| siddhi-gAdhyakSa: / yahAM go aura adhyakSa zabdoM kA SaSThI (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa meN| isa sUtra se adhyakSa zabda uttarapada hone para go' pUrvapada AdhudAtta hotA hai| vikalpa pakSa meM samAsasya' (6 / 1 / 217) se samAsa ko antodAtta svara hotA hai-gavAdhyakSaH / aise hI-aAdhyakSaH / azvAdhyakSaH / go+adhyakSa: gvaadhykssH| 'avaG sphoTAyanasya' (6 / 1 / 123) se 'go' zabda ko avaG Adeza hotA hai| Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 265 AdhudAttam (5) pApaM ca shilpini|68| pa0vi0-pApam 11 ca avyayapadam, zilpini 7 / 1 / anu0-pUrvapadam, Adi:, udAtta:, vibhASA iti caanuvrtte| anvaya:-zilpini pApaM pUrvapadaM vibhaassaa''dirudaatt:| artha:-zilpivAcini zabde uttarapade pApamiti pUrvapadaM vikalpenA''dyudAttaM bhvti| udA0-pApazcAsau nApita iti pApanApita: / pApanApitaH / kutsitanApita ityrthH| pApazcAsau kulAla iti pAIMkulAla: / pApakulAlaH / kutsitakumbhakAra ityarthaH / / AryabhASA: artha-(zilpini) zilpIvAcI zabda uttarapada hone para (pApam) pApa yaha (pUrvapadam) pUrvapada (vibhASA) vikalpa se (AdirudAtta:) AdhudAtta hotA hai| udA0-pApanApita: / pApanApitaH / kutsita=nindita nAI jo ThIka prakAra se kSaurakarma nahIM karatA hai| pApakulAla: / pApakulAla: / kutsita kumbhakAra jo uttama rIti se kumbha nahIM banAtA hai| siddhi-pApanApita: / yahAM pApa aura nApita zabdoM kA pApANake kutsitaiH' (2 / 1 / 53) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se zilpIvAcI nApita zabda uttarapada hone para 'pApa' pUrvapada AdhudAtta hotA hai| vikalpa pakSa meM samAsasya' (6 / 1 / 217) se samAsa ko antodAtta svara hotA hai-pApanApitaH / aise hI-pApaikulAla: / pApakulAlaH / AdhudAttam (6) gotrAntevAsimANavabrAhmaNeSu kssepe|66| pa0vi0-gotra-antevAsi-mANava-brAhmaNeSu 7 / 3 kSepe 71 / sa0-gotraM ca antevAsI ca mANavazca brAhmaNazca te gotrAntevAsimANavabrAhmaNA:, teSu-gotrAntevAsimANavabrAhmaNeSu (itaretarayogadvandvaH) / anu0-pUrvapadam, Adi:, udAtta iti caanuvrtte| anvaya:-kSepe gotrAntevAsimANavabrAhmaNeSu pUrvapadamAdirudAtta: / artha:-kSepavAcini samAse gotravAcini antevAsivAcizabde cottarapade mANavabrAhmaNayozcottarapadayo: pUrvapadamAyudAttaM bhavati / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 paanniniiy-assttaadhyaayii-prvcnm| __ udA0- (gotram) jaGghA vAtsya iti jaGghAvAtsya: / bhAryA pradhAnaM sauzruta iti bhaaryaaNsaushrutH| vazApradhAnaM brAhmakRteya iti vazAbrAhmakRteyaH / (antevAsI) kumArIlAbhakAmA dAkSA iti kumArIdAkSA: / kambalalAbhakAmA zcArAyaNIyA iti kmblcaaraaynniiyaa:| ghRtalAbhAkAmA rauDhIyA iti ghRtarauDhIyA: / odanalAbhakAmA: pANinIyA iti odanapANinIyAH / (mANava:) bhikSAlAbhakAmo mANava iti bhikSAmANava: / (brAhmaNa:) dAsyA: kAmayitA brAhmaNa iti dAsIbrAhmaNa: / vRSalyA: kAmayitA brAhmaNa iti vRSalIbrAhmaNaH / bhayena brAhmaNa iti bhayabrAhmaNaH / "yo brAhmaNa eva san rAjadaNDAdibhayena brAhmaNAcAraM karoti, na zraddhayA sa evaM kSipyate" (pdmnyjrii)| AryabhASA8 artha-(kSepe) nindAvAcI samAsa meM (gotrAntevAsimANavabrAhmaNeSu) gotravAsI aura antevAsIvAcI zabda uttarapada hone para tathA mANava aura brAhmaNa zabdoM ke uttarapada hone para (pUrvapadam) pUrvapada (AdirudAtta:) AdhudAtta hotA hai| udA0-(gotra) jIvAtsyaH / zrAddha Adi karmoM meM vAtsyagotrIya brAhmaNoM kA hI caraNa-prakSAlana kI kAmanA se vAtsyo'ham' kahatA hai vaha jaGghAvAtsya:' kahAtA hai| bhAryAsauzruta: / sauzruta-suzruta kA putra bhAryApradhAna hai arthAt usake ghara meM usakI bhAryA kI calatI hai, sauzruta kI nhiiN| vazAbrAhmakRteyaH / brAhmakRteya brahmakRta kA putra vazApradhAna hai. arthAt usakI patnI vazA (vandhyA) hai aura ghara meM usI kI calatI hai| (antevAsI) kumaariidaakssaa:| kumArI kI prApti (vivAha) ke liye jo dAkSi AcArya ke antevAsI (ziSya) bane huye haiN| dAkSi (vyADi) kRta saMgraha nAmaka grantha ko pddh'nevaale| kmblcaaraaynniiyaaH| kambala kI prApti ke liye jo cArAyaNa AcArya ke ziSya bane huye haiN| patarauDhIyA: / ghata prApti ke liye jo roDhi AcArya ke ziSya bane huye haiN| odanapANinIyAH / jo odana (bhAta) prApti ke liye pANini muni ke ziSya bane huye haiN| (mANava) bhikSAmANavaH / bhikSAprApti ke liye jo mANava (brahmacArI) banA huA hai| (brAhmaNa) dAsIbrAhmaNaH / dAsI kA kAmuka braahmnn| varSalIbrAhmaNa: / vRSalI kA kAmuka braahmnn| bhybraahmnnH| jo brAhmaNa hotA huA bhI rAjadaNDa Adi ke bhaya se brAhmaNa-dharma kA AcaraNa karatA hai, zraddhApUrvaka nhiiN| ina jaGghAvAtsya:' Adi samasta udAharaNoM meM kSepa (nindA) artha spaSTa hai| siddhi-(1) jovAtsya: / yahAM jayA aura gotravAcI vAtsya zabdoM kA 'sup supA (2 / 1 / 4) se kSepavAcI kevalasamAsa hai| isa sUtra se jaGghA pUrvapada ko AdhudAtta svara hotA hai| vAtsya' zabda meM gargAdibhyo yajJa' (4 / 1 / 105) se gotrApatya artha meM yaj' pratyaya hai| (2) bhaaryaasaushrut:| yahAM bhAryApradhAna aura gotravAcI sauzruta zabdoM kA vA0'zAkapArthivAdInAmupasaMkhyAnamuttarapadalopazca' (2 / 1 / 59) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH hai aura 'pradhAna' uttarapada kA lopa hotA hai| 'sauzruta:' meM suzrut zabda se 'tasyApatyam' (4/1/92) se apatya artha meM 'aN' pratyaya hai / (3) vazobrAhmakRteyaH / yahAM vazApradhAna aura gotravAcI brAhmakRteya zabdoM kA pUrvavat karmadhAraya tatpuruSa samAsa aura uttarapada kA lopa hai| 'brAhmakRteya' meM brahmakRta zabda ke zubhrAdigaNa meM paThita hone se 'zubhrAdibhyazca' (4 | 1 | 123) se apatya artha meM Dhak pratyaya hai| (4) kurmArIdAkSAH / yahAM kumArIlAbhakAma aura antevAsIvAcI dAkSa zabdoM kA pUrvavat karmadhAraya tatpuruSa aura 'lAbhakAma' uttarapada kA lopa hai| 'dAkSa' zabda meM dAkSiNA proktam-dAkSam, dAkSamadhIyate iti dAkSAH / dAkSi (vyADi) AcArya ke dvArA prokta saMgraha nAmaka grantha 'dAkSa' kahAtA hai| 'iJazca' (4/2 / 112 ) se aN pratyaya hotA hai aura dAkSa (saMgraha) grantha ke adhyetA bhI 'dAkSa' kahAte haiN| 'proktAlluk' (4/2/63) se adhIte veda arthoM meM vihita 'aN' kA luk ho jAtA hai| (5) kambelacArAyaNIyA: / kambalAbhakAma aura antevAsIvAcI cArAyaNIya zabdoM kA pUrvavat karmadhAraya tatpuruSa samAsa aura uttarapada kA lopa hai| isa sUtra se antevAsIvAcI cArAyaNIya zabda uttarapada hone para kambala pUrvapada ko AdyudAtta hotA hai| cArAyaNIya' zabda meM prathama 'cara' zabda se 'naDAdibhyaH phak' (4 11199) se apatya artha meM 'phak' hokara 'cArAyaNa' aura 'tena proktam' (4 | 3 | 101 ) se cArAyaNa ke dvArA prokta artha meM 'vRddhAccha: ' (4 / 2 / 113) se 'cha' pratyaya hokara 'cArAyaNIya' (grantha) aura usake adhyetA artha meM pUrvavat 'proktAlluk' (4 / 2 / 62) se vihita 'aN' pratyaya kA luk hotA hai- cArAyaNIyA: / aise hI-ghRta'rauDhIyA: / audanapANinIyAH / bhikSamANavaH / (6) daasiibraahmnnH| yahAM dAsI aura brAhmaNa zabdoM kA 'kartRkaraNe kRtA bahulam' (211131) meM bahulavacana se akRdanta brAhmaNa zabda ke sAtha tRtIyA tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se brAhmaNa zabda uttarapada hone para dAsI pUrvapada AdyudAtta hotA hai| aise hIvRSelIbrAhmaNa: / bharyabrAhmaNaH / AdyudAttam (7) aGgAni maireye / 70 / pa0vi0 - aGgAni 1 | 3 maireye 7 / 1 / anu0- pUrvapadam, Adi:, udAtta iti cAnuvartate / anvayaH-maireye'GgAni pUrvapadamAdirudAttaH / artha:- maireyazabde uttarapade tasyAGgavAcIni pUrvapadAnyAdyudAttAni bhavanti / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-guDasya maireya iti gumaireyaH / madhuno maireya iti madhumaireyaH / 'aGgAni' ityatra bahuvacanaM svarUpavidhinirAsArtham / surAvyatiriktaM madyam-maireyam (padamaJjarI) / 268 AryabhASAH artha- ( maireye) maireya zabda uttarapada hone para ( aGgAni ) usake aGga=avayavavAcI (pUrvapadam ) pUrvapada (AdirudAttaH) AdyudAtta hote haiN| udA00 - guDemaireyaH / guDa kI banI huI maireya (madya ) / madhumaireyaH / madhu-zahada kI banI huI maireya / siddhi-gurDemaireyaH / yahAM guDa aura maireya zabdoM kA 'SaSThI (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se maireya kA aGgavAcI pUrvapada guDa ko AdyudAtta svara hotA hai| aise hI madhumaireyaH / vizeSaH kauTilya ne maireya kA nuskhA isa prakAra diyA hai - meSazRGgItvakkvAthAbhiSuto guDapratIvApaH pippalImaricasambhArastriphalAyukto vA maireya: (2/25) arthAt meSazRGgI kI chAla kA kAr3hA banAkara usameM gur3a DAlakara use utthaao| phira pIpala, kAlImirca yA triphalA kA cUrNa milAo yahI maireya hai| isa yoga meM kAkar3AsIMgI, mirca aura triphalA - yaha oSadhivarga eka ora aura gur3a dUsarI ora hai (pANinikAlIna bhAratavarSa, pR0 130 ) / AdyudAttam (8) bhaktAkhyAstadartheSu // 71 / pa0vi0-bhaktAkhyA: 1 / 3 tadartheSu 7 / 3 / s0-bhktm=annm| bhaktasyAkhyA iti bhaktAkhyAH (SaSThItatpuruSa: ) / tebhya imAni tadarthAni, teSu-tadartheSu (caturthItatpuruSaH ) / anu0 - pUrvapadam AdiH, udAtta iti cAnuvartate / anvayaH-tadartheSu bhaktAkhyAH pUrvapadamAdirudAttaH / artha:-tadartheSu uttarapadeSu bhaktAkhyAni pUrvapadAni AdyudAttAni bhavanti / udA0 - bhikSAyai kaMsa iti bhikSAkaMsaH / zrANakiMsaH / bhAjIkaMsaH / AryabhASA: artha- (tadartheSu) una anna- vizeSoM ke liye pAtravAcI zabdoM ke uttarapada hone para (bhaktAkhyAH) annavizeSavAcI (pUrvapadam ) pUrvapada (AdirudAttaH) AdyudAtta hote haiN| udA0-bhikSokaMsaH / bhikSA ke liye kaMsa= kAMsI kA belA / zrANokaMsaH / zrANA= yavAgU (lApasI) ke liye kaMsa (balA) | bhAjIkaMsaH | bhAjI= yavAgU ke liye kaMsa (balA) / zrANA aura bhAjI zabda paryAyavAcI haiN| Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 266 siddhi-bhikssaaksH| yahAM bhaktavizeSavAcI bhikSA aura tadarthavAcI kaMsa zabdoM kA caturthItadarthArthabalihitasukharakSitaiH' (1 / 35) se caturthItatpuruSa samAsa hai| jo yahAM tadartha' se prakRti-vikArabhAva kA grahaNa mAnate haiM unake mata meM yahAM SaSThI (2 / 118) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se tadarthavAcI kaMsa zabda uttarapada hone para bhaktavizeSavAcI bhikSA pUrvapada ko AdhudAtta svara hotA hai| AdhudAttam (6) goviDAlasiMhasaindhaveSUpamAne 72 / pa0vi0-go-viDAla-siMha-saindhaveSu 7 / 3 upamAne 7 / 1 / sa0-gauzca viDAlazca siMhazca saindhavazca te goviDAlasiMhasaindhavA:, teSu-goviDAlasiMhasaindhaveSu (itretryogdvndv:)| anu0-pUrvapadam, Adi:, udAtta iti caanuvrtte| anvayaH-upamAneSu goviDAlasiMhasaindhaveSu pUrvapadam AdirudAtta: / artha:-upamAnavAciSu goviDAlasiMhasaindhaveSu zabdeSu uttarapadeSu pUrvapadamAyudAttaM bhvti| udA0- (gauH) dhAnyaM gauriva iti dhaanygvH| (hiraNyam) hiraNyaM gauriva iti hiraNyagavaH / (viDAla:) bhikSA viDAla iva iti bhikSAviDAlaH / (siMha:) tRNaM siMha iva iti tRNasiMha: / kASThaM siMha iva kaasstthsiNh| (saindhava:) saktu: saindhava iva iti saktusaindhavaH / pAnaM saindhava iva iti pAnasaindhavaH / - AryabhASA: artha-(upamAne) upamAnavAcI (goviDAlasiMhasaindhaveSu) go, viDAla, siMha, saindhava zabdoM ke uttarapada hone para (pUrvapadam) pUrvapada (AdirudAtta:) AdhudAtta hotA hai| udA0-(go) dhAnyagavaH / gau ke AkAra meM sannivezita (lagAyA huA) dhaany| (hiraNya) hiraNyagavaH / gau ke varNa kA pIlA suvarNa / (viDAla) bhikSAviDAla: / viDAla ke samAna durlabha bhikssaa| (siMha) tRNasiMha: / siMha ke AkAra meM sannivezita tRNa (ghaas)| kASThasiMhaH / siMha ke AkAra meM sannivezita kASTha (lkdd'ii)| (saindhava) saktusaindhavaH / saindhava (namaka) ke samAna sapheda saktu (sttuu)| pAnasaindhavaH / namaka ke samAna sapheda pAna piypdaarth)| siddhi-dhAnyagavaH / yahAM upamitavAcI dhAnya aura upamAnavAcI gau zabdoM kA upamitaM vyAghrAdibhi: sAmAnyAprayoge (2 / 1 / 55) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| gorataddhitaluki' (5 / 4 / 92) se samAsAnta Tac' pratyaya hotA hai| isa sUtra se upamAnavAcI 'gau' zabda uttarapada hone para pUrvapada 'dhAnya' ko AdhudAttasvara hotA hai| aise hI-hiraNyagava: aadi| Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AdhudAttam (10) ake jIvikArthe / 73 / pa0vi0-ake 71 jIvikArthe 7 / 1 / / sa0-jIvikAyA artha iti jIvikArthaH, tasmin-jIvikArthe (sssstthiittpurussH)| anu0-pUrvapadam, Adi:, udAtta: iti cAnuvartate / anvaya:-jIvikArthe'ke puurvpdmaadirudaatt:| artha:-jIvikArthavAcini samAse'kapratyayAnte zabde uttarapade pUrvamAdirudAttaM bhvti| udA0-dantalekhaka: / nakhalekhaka: / avaskarazodhaka: / ramaNIyakArakaH / atra jIvikAzabdena tadvAn jIvikAvAnityartho gRhyate / AryabhASA: artha- (jIvikArthe) jIvikArthavAcI samAsa meM (ake) aka-pratyayAnta zabda uttarapada hone para (pUrvapadam) pUrvapada (AdirudAtta:) AdhudAtta hotA hai| udA0-dantalekhakaH / dAMtoM para likhnevaalaa| nakhelekhakaH / nAkhunoM para paoNliza karanevAlA / avaskarazodhakaH / kUr3A sApha karanevAlA (saphAI krmcaarii)| ramaNIyakArakaH / sundara banAnevAlA (meka-apa krnevaalaa)| siddhi-dantalekhakaH / yahAM danta' aura jIvikArthavAcI, aka-pratyayAnta 'lekhaka' zabdoM kA nityaM krIDAjIvikayo:' (2 / 2 / 17) se nitya SaSThItatpuruSa samAsa hai| 'lekhaka' zabda meM likha akSaravinyAse' (tu0pa0) dhAtu se 'vultRcauM' (3 / 1 / 133) se bul pratyaya hai| yuvoranAkau' (7 / 1 / 1) se 'vu' ke sthAna meM 'aka' Adeza hotA hai| isa sUtra se jIvikArthavAcI aka-pratyayAnta 'lekhaka' zabda uttarapada hone para pUrvapada 'danta' zabda ko AdhudAtta svara hotA hai| aise hI-nakhalekhakaH, avaskarazodhakaH, ramaNIyakArakaH / yahAM nitya samAsa meM vigrahavAkya nahIM hotA hai| AdhudAttam (11) prAcAM krIDAyAm 74 / pa0vi0-prAcAm 6 / 3 krIDAyAm 7 / 1 / anu0-pUrvapadam, Adi:, udAtta, ake iti cAnuvartate / anvaya:-prAcAM krIDAyAm ake pUrvapadamAdirudAtta: / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301 SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH artha:-prAcAm=prAgdezavAsinAM krIDAvAcini samAse'kapratyayAnte zabde uttarapade pUrvapadamAyudAttaM bhvti| udaa0-urdaalkpusspbhnyjikaa| vIraNapuSpapracAyikA / shaalbhnyjikaa| taalbhjikaa| AryabhASA: artha-(prAcAm) pUrvadezavAsI janoM ke krIDAvAcI samAsa meM (ake) aka-pratyayAnta zabda uttarapada hone para (pUrvapadam) pUrvapada (AdirudAtta:) AdhudAtta hotA hai| __udA0-uddaulakapuSpabhaJjikA / rAjA uddAlaka ke vana meM rAniyoM dvArA phUla tor3ane kI kriiddaa| vIreNapuSpapracAyikA / rAniyoM dvArA vIraNa (khasa) vRkSa ke phUloM ko cunane kI kriiddaa| shaalbhjikaa| rAniyoM dvArA zAla vRkSa ke zAkhAoM ko jhukAne kI kriiddaa| tAlebhajikA / rAniyoM dvArA tAla vRkSa kI zAkhAoM ko jhukAne kI kriiddaa|| siddhi-udolkpusspbhnyjikaa| yahAM uddAlakapuSpa aura aka-pratyayAnta bhaJjikA zabdoM kA nityaM krIDAjIvikayoH' (2 / 2 / 17) se nitya SaSThItatpuruSa samAsa hai| 'bhaJjikA' zabda meM 'bhaJjo Amardane' (rudhA0pa0) dhAtu se 'vultRcauM' (3 / 1 / 133) se Nvul pratyaya hai aura 'yuvoranAkau' (7 / 1 / 1) se 'vu' ke sthAna meM 'aka' Adeza hotA hai| strItva-vivakSA meM 'ajAdyataSTAp' (4 / 1 / 4) se TAp-pratyaya aura 'pratyayasthAt kAtpUrvasyAta idApyasupa:' (7 / 3 / 44) se ittva hotA hai| isa sUtra se prAgdezavAsI janoM ke krIDAvAcI samAsa meM aka-pratyayAnta bhaJjikA' zabda uttarapada hone para uddAlakapuSpa' pUrvapada ko AdhudAtta svara hotA hai| aise hI-vIraNapuSpapracAyikA aadi| uddAlakapuSpabhaJjikA' Adi krIDAyeM prAcIdezavAsI janoM kI krIDAyeM haiM udIcI dezavAsI janoM kI nhiiN| unakI jIvaputrapracAyikA' Adi krIDAyeM haiN| AdhudAttam (12) aNi niyukte|75 / pa0vi0-aNi 7 / 1 niyukte 7 1 / anu0-pUrvapadam, Adi:, udAtta iti caanuvrtte| anvaya:-niyukte'Ni pUrvapadamAdirudAttaH / artha:-niyuktavAcini samAse'N-pratyayAnte zabde uttarapade pUrvapadamAyudAttaM bhvti| udA0-chatraM dharatIti chatradhAraH / tuunniirdhaarH| bhRGgAradhAraH / kamaNDaluM gRhNAtIti kmnnddlugraah:| Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA: artha- (niyukte) niyukta adhikRtavAcI samAsa meM (aNi) aNpratyayAnta zabda uttarapada hone para (pUrvapadam) pUrvapada (AdirudAtta:) AdhudAtta hotA hai| udA0-chatradhAraH / chatra-dhAraNa meM niyukta / tUNIradhAraH / tUNIra bANakoSa (iSudhi) dhAraNa meM niyukt| bhRgAradhAraH / rAjyAbhiSeka ke samaya suvarNa-ghaTa ke dhAraNa meM niyukt| kamaNDalugrAha: / kamaNDalu jalapAtra vizeSa ke grahaNa karane meM niyukt| siddhi-chatradhAraH / yahAM chatra karma upapada hone para 'dhUna dhAraNe' (bhvA0u0) dhAtu se karmaNyaN' (3 / 2 / 1) se 'aN' pratyaya hai| yaha upapadatatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se niyuktavAcI samAsa meM aN-pratyayAnta 'dhAra' zabda uttarapada hone para 'chatra' pUrvapada ko AdhudAtta svara hotA hai| aise hI-tUNIradhAraH, bhRGgAradhAra:, kamaNDalugrAhaH / AdyudAttam (13) zilpini cAkRJaH / 76 / pa0vi0-zilpini 7 1 ca avyayapadam, akRJa: 5 / 1 / sa0-na kRJ iti akRJ, tasmAt-akRJa: (nnyttpurussH)| anu0-pUrvapadam, Adi:, udAtta, aNi iti caanuvrtte| anvaya:-zilpini cANi pUrvapadamAdirudAtta:, akRJaH / artha:-zilpivAcini samAse cAN-pratyayAnte zabde uttarapade pUrvapadamAyudAttaM bhavati, sa ced aN kRJa: paro na bhavati / udA0-tantUn vayatIti tantuvAya: / tunnAni vayatIti tunnavAyaH / bAlAn vayatIti baalvaayH| AryabhASA: artha-(zilpini) zilpIvAcI samAsa meM (ca) bhI (aNi) rANa-pratyayAnta zabda uttarapada hone para (pUrvapadam) pUrvapada (AdirudAttaH) AdhudAtta hotA hai (akRJaH) yadi vaha aN-pratyaya kRJ dhAtu se uttara na ho| udA0-tantuvAya: / julAhA nAmaka shilpii| tunnevAya: / darjI nAmaka shilpii| bAlavAyaH / UnI vastra bunanevAlA shilpii| siddhi-tatuvAya: / yahAM tantu karma upapada hone para ve tantusantAne (bhvA0u0) dhAtu se karmaNyaNa' (3 / 2 / 1) se 'aN' pratyaya hai| Adeca upadeze'ziti' (6 / 1 / 44) se dhAtu ko Attva aura 'Ato yuk ciNkRto: (7 / 3 / 33) se dhAtu ko yuk Agama hotA hai| isa sUtra se zilpIvAcI samAsa meM aN-pratyayAnta 'vAya' zabda uttarapada hone para tantu' pUrvapada AdhudAtta svara hotA hai| aise hI-tunnavAya:, bAlavAyaH / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 303 SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH AdhudAttam (14) saMjJAyAM ca 77 / pa0vi0-saMjJAyAm 71 ca avyypdm| anu0-pUrvapadam, Adi:, udAtta:, aNi, akRJa iti caanuvrtte| anvaya:-saMjJAyAM cANi pUrvapadamAdirudAtta:, akRJaH / artha:-saMjJAyAM ca viSaye'N-pratyayAnte zabde uttarapade pUrvapadamAyudAttaM bhavati, sa ced aN kRJaH paro na bhavati / udA0-tantuvAyo nAma kITa: / bAlavAyo nAma parvataH / AryabhASA: artha- (saMjJAyAm) saMjJAviSaya meM (ca) bhI (aN) aN-pratyayAnta zabda uttarapada hone para (pUrvapadam) pUrvapada (AdirudAtta:) AdhudAtta hotA hai, (akRJaH) yadi vaha aN-pratyaya kRJ dhAtu se uttara na ho| udA0-tantuvAyo nAma kITa: / rezama kA kiidd'aa| bAlavAyo nAma parvata: / bAlavAya nAmaka phaadd'| vaidUryamaNi kA utpattisthAna / sAtapur3A parvata (pArajITara-mArkaNDeyapurANa kI vyaakhyaa)| siddhi-tantuvAya aura bAlavAya padoM kI siddhi pUrvavat hai (6 / 2 / 76) / AdhudAttam (15) gotantiyavaM pAle 78 | pa0vi0-go-tanti-yavam 1 / 1 pAle 7 / 1 / sa0-gauzca tantizca yavazca eteSAM samAhAra:-gotantiyavam (smaahaardvndv:)| anu0-pUrvapadam, Adi:, udAtta iti cAnuvartate / anvaya:-pAle gotantiyavaM pUrvapadamAdirudAtta: / artha:-pAlazabde uttarapade gotantiyavAni pUrvapadAni AdhudAttAni bhavanti / udA0- (gau:) gA: pAlayatIti gaupAla: / (tanti:) tantiM pAlayatIti tantipAlaH / (yava:) yavAn pAlayatIti yavapAlaH / __AryabhASA: artha- (pAle) pAla zabda uttarapada hone para (gotantiyavam) gau, tanti. yava (pUrvapadam) pUrvapada (AdirudAttaH) AdhudAtta hote haiN| Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(gau) gopAla: / gauoM kA paalii| (tanti) tantipAla: / gauoM ke jhuNDa kA paalii| rAjA virATa ke yahAM rahate samaya sahadeva ne apanA banAvaTI nAma tantipAla' rakhA thaa| (yava) yavapAla: / jau ke kheta kA rkhvaalaa| siddhi-gopAlaH / yahAM go upapada pAla rakSaNe' (cu0pa0) dhAtu se karmaNyaNa' (3 / 2 / 1) se 'aN' pratyaya hai| isa sUtra se pAla zabda uttarapada hone para 'go' pUrvapada ko AdhudAtta svara hotA hai| aise hI-tantipAla:, yavapAlaH / AdhudAttam (16) nnini|76| pa0vi0-Nini 7 / 1 / anu0-pUrvapadam, Adi:, udAtta iti caanuvrtte| anvaya:-Nini: puurvpdmaadirudaatt:|| artha:-Nin-pratyayAnte zabde uttarapade pUrvapadamAdyudAttaM bhavati / udA0-phalAni haratIti phalahArI / prnnhaarii| AryabhASA: artha-(Nini) Nin-pratyayAnta zabda uttarapada hone para (pUrvapadam) pUrvapada (AdirudAtta:) AyudAtta hotA hai| udaa0-phlhaarii| phalAhAra kA vrtii| prnnhaarii| parNAhAra kA vrtii| siddhi-phlhaarii| yahAM phala upapada hone para hA haraNe' (bhvA0 u0) dhAtu se vrate (3 / 2 / 80) se Nini' pratyaya hai| 'aco Niti (712115) se hR' dhAtu ko vRddhi hotI hai| isa sUtra se Nin-pratyayAnta hArI' zabda uttarapada hone para phala' pUrvapada ko AdhudAtta svara hotA hai| aise hii-prnnhaarii| AdhudAttam (17) upamAnaM shbdaarthprkRtaavev|80| pa0vi0-upamAnam 1 / 1 zabdArtha-prakRtau 7 1 eva avyypdm| sa0-zabdArtha: prakRtiryasmin sa zabdArthaprakRti:, tasmin-zabdArthaprakRtau (bhuvriihi:)| anu0-pUrvapadam, Adi:. udAtta:, Nini iti cAnuvartate / anvaya:-zabdArthaprakRtAveva Nini upamAnaM pUrvapadamAdirudAttaH / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 305 arthaH- zabdArthakaprakRtAveva Nin - pratyayAnte zabde uttarapade upamAnavAci pUrvapadamAdyudAttaM bhavati / udA0-uSTra iva krozatIti uSTrakrozI / dhvAGkSa iva rautIti dhvAGkSarAvI / khara iva nadatIti kharanAdI / AryabhASAH artha- (zabdArthaprakRtau) zabdArthaka prakRti = dhAtuvAle (eva) hI (Nini ) Nin-pratyayAnta zabda uttarapada hone para ( upamAnam) upamAnavAcI ( pUrvapadam ) pUrvapada (AdirudAttaH) AdyudAtta hotA hai| udA0 - uSTrekrozI / uSTra kI bhAMti balabalAnevAlA / dhvAGkSarAvI / kauve kI bhAMti kAMva-kAMva krnevaalaa| kharanAdI / gadhe kI bhAMti hoMcI - hoMcI zabda karanevAlA / siddhi-(1) ussttrekroshii| yahAM uSTra upapada hone para zabdArthaka kuza AhvAne rodane ca' (bhvA0pa0) dhAtu se 'kartaryupamAneM' (3/2/79 ) se Nini pratyaya hai / isa sUtra se Nin-pratyayAnta 'krozI' zabda uttarapada hone para 'uSTra' pUrvapada ko AdyudAtta svara hotA hai| (2) dhvaangkssraavii| yahAM dhvAGkSa upapada hone para zabdArthaka 'ruzabde' (adA0pa0) dhAtu se pUrvavat Nini pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (3) kharenAdI / yahAM khara upapada hone para 'Na avyakte zabde' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat Nini pratyaya hai / zeSa kArya pUrvavat hai / AdyudAttAH (18) yuktArohyAdayazca / 81 / pa0vi0-yuktArohI-AdayaH 1 / 3 ca avyayapadam / sa0- yuktArohI AdiryeSAM te yuktArohyAdaya: ( bahuvrIhi: ) / anu0- pUrvapadam, Adi:, udAtta iti cAnuvartate / anvayaH-yuktArohyAdayazca pUrvapadamAdirudAttaH / arthaH-yuktArohyAdiSu ca zabdeSu pUrvapadamAyudAttaM bhavati / udA0 - yu'ktA'rohI / Aga'ta'rohI / Aga'ta'yodhI, ityAdikam / yuktArohI / AgatarohI / AgatayodhI / AgatavaJcI / AgatanardI / aagtprhaarii| AgatamatsyA / kSIrahotA / bhaginIbhartA / grAmagodhuk / azvatrirAtra: / gargatrirAtra: / vyuSTatrirAtraH / zaNapAdaH / samapAda: / ekazitipAt / pAtresammitAdayazca / iti yuktArohyAdayaH / / Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA: artha-(yuktarodyAdaya:) yuktarohI Adi zabdoM meM (ca) bhI (pUrvapadam) pUrvapada (AdirudAtta:) AdhudAtta hotA hai| udaa0-yuktaarohii| azvazAlA meM niyukta adhikaarii| aagetrohii| naye Aye huye ghor3e ko rohaNa yogya bnaanevaalaa| aagtyodhii| naye Aye huye ghor3e Adi ko prahAra se sAdhanevAlA, ityaadi| siddhi-yuktaarohii| yahAM yukta upapada AGpUrvaka ruha bIjajanmani prAdurbhAva ca (bhvA0pa0) dhAtu se supyajAtau NinistAcchIlye' (3 / 2 / 78) se Nini pratyaya hai| isa sUtra se yukta' pUrvapada ko AdhudAtta svara hotA hai| aise hI-AgatarohI, aargtyodhii| vizeSa: pANini ne azvazAlA ke yukta adhikAriyoM ko yuktArohI' kahA hai (6 / 2 / 81) / unheM hI arthazAstra meM yuktArohaka kahA gayA hai (5 // 3) / unheM prativarSa 500 se 1000 kArSApaNa taka pUjA-vetana diyA jAtA thaa| yuktArohaka adhikAriyoM kA kartavya avinIta hAthI aura ghor3oM ko zikSA dekara unheM ArohaNa ke yogya banAnA thA (pANinikAlIna bhAratavarSa, pR0 402) / AdhudAttam (16) dIrghakAzatuSabhrASTravaTaM je|82 pa0vi0-dIrgha-kAza-tuSa-bhrASTra-vaTam 11 je 71 / sa0-dIrghazca kAzazca tuSazca bhrASTraM ca vaTazca eteSAM samAhAra:dIrghakAzatuSabhrASTravaTam (samAhAradvandvaH) / anu0-pUrvapadam, Adi:, udAtta iti cAnuvartate / anvaya:-je dIrghakAzatuSabhrASTravaTaM pUrvapadamAdirudAtta: / artha:-je-zabde uttarapade dIrghAntaM pUrvapadaM kAzatuSabhrASTravaTAni ca pUrvapadAni AdhudAttAni bhavanti / udA0-(dIrgha:) kuTyAM jAta iti kuTIja: / zamIja: / (kAza:) kAze jAta iti kAzajaH / (tuSa:) tuSe jAta iti tuSajaH / (bhrASTram) bhrASTre jAta iti bhrASTrajaH / (vaTa:) vaTe jAta iti vttjH| AryabhASA: artha-(je) ja-zabda uttarapada hone para (dIrghakAzatuSabhrASTavaTam) dIrghAnta pUrvapada aura kAza, tuSa, bhrASTra, vaTa (pUrvapadam) pUrvapada (AdirudAtta:) AdhudAtta hote haiN| Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 307 udA0 1- (dIrgha) kuTIja: / kuTI-jhoMpar3I meM paidA honevAlA - nirdhana | zamIjaH / zamI (jAMTI) vRkSa para paidA honevAlA phalavizeSa ( sAMgara) / (kAza) kAzeja: / kAsa (sarakaMDA ) para paidA honevAlA pusspvishess| (tuSa) tuSeja: / tuSa= jhilake meM paidA honevAlA cAvala / (bhrASTra) bhrASTrejaH / bhrASTra=bhAr3a meM pakanevAlA bhU~gar3A aadi| (vaTa) vaTeja: / vaTa vRkSa para paidA honevAlA phalavizeSa ( varavaMTI) / siddhi-kuTIja: / yaha saptamyanta kuTI zabda upapada 'janI prAdurbhAveM' (bhvA0pa0) dhAtu se 'saptamyAM janerDa: ' (3 / 2 / 97) se 'Da' pratyaya hai / vA0 - DityabhasyApi TerlopaH' (6 / 4 / 143) se 'jan' ke Ti-bhAga (an) kA lopa hotA hai| isa sUtra se ja-zabda uttarapada hone para dIrghAnta' 'zamI' zabda ko AdyudAtta svara hotA hai| aise hI - zamIja: Adi / antyAtpUrvamudAttam (20) antyAt pUrvaM bahvacaH / 83 / pa0vi0-antyAt 5 / 1 pUrvam 1 / 1 bahvaca: 6 / 1 / taddhitavRtti:-ante bhavam - antyam, tasmAt - antyAt, 'digAdibhyo yat' (4 / 3 / 54) iti bhavArthe yat-pratyaya: / sa0-bahavo'cau yasmin sa bahrac, tasya - bahvaca: (bahuvrIhi: ) / anu0- pUrvapadam, udAtta:, je iti cAnuvartate / anvayaH-je bahvaca: pUrvapadasyAntyAt pUrvam udAttam / artha:-ja-zabde uttarapade bahvacaH pUrvapadasyAntyAt pUrvamudAttaM bhavati / udA0-upasare jAta iti upa'sara'ja: / mandure jAta iti ma'ndura'ja: / AmalakyA jAta iti AmalakIjaH / vaDavAyAM jAta iti vaDavaja: / AryabhASAH artha- (je) ja-zabda uttarapada hone para (bahvacaH ) bahuta acoMvAle ( pUrvapadam ) pUrvapada kA ( antyAt) antima ac se (pUrvam) pUrvavartI ac (udAttaH) udAtta hotA hai| udA0-upa'sarejaH / upasara=prathama garbhagrahaNa para utpanna huaa| ma'ndureja: / azvazAlA meM utpanna huaa| A'ma'lakaja: / AmalakI vRkSa para utpanna huA phalavizeSa ( AMvalA) / vaDavajaH / vaDavA = ghor3I se utpanna huA- khaccara / athavA vaDavA vezyA se utpanna huA puruSa / siddhi-upa'sareja: / yahAM bahuta acoMvAlA upasara upapada 'janI prAdurbhAva' (bhvA0pa0) dhAtu se 'saptamyAM janerDa' (3/2/97) se 'Da' pratyaya hai| isa sUtra se ja- zabda uttarapada hone para bahuta acoMvAlA 'upasara' pUrvapada ko antima ac se pUrvavartI ac udAtta hotA hai| Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AdhudAttam (21) graame'nivsntH|84| pa0vi0-grAme 71 anivasanta: 1 / 1 / kRvRtti:-'anivasantaH' ityatra ni-pUrvAt 'vasa nivAse' (bhvA0pa0) ityasmAd dhAto: 'tRbhUvahivasibhAsisAdhigaDibhaNDijinandibhyazca' (uNAo 3 / 128) ityanena jhac pratyaya:, 'jho'nta:' (7 / 1 / 3) iti jhakArasya sthaane'ntaadeshH| sa0-na nivasanta iti anivasanta: (naJtatpuruSaH) / anu0-pUrvapadam, Adi:, udAtta iti caanuvrtte| anvaya:-grAme pUrvapadam AdirudAtta:, anivasantaH / artha:-grAma-zabde uttarapade pUrvapadamAyudAttaM bhavati, tacced pUrvapadaM nivasantavAci na bhvti| udA0-mallAnAM grAma iti mallagrAma: / grAma: samUha ityartha: / vaNijAM grAma iti varNigagrAma: / vaNijAM samUha ityarthaH / devagrAmaH / devasvAmiko gRhasamudAya ityarthaH / AryabhASA: artha-(grAme) grAma zabda uttarapada hone para (pUrvapadam) pUrvapada (AdirudAtta:) AdhudAtta hotA hai (anivasantaH) jo pUrvapada hai yadi vaha nivAsIvAcI na ho| udA0-mallagrAmaH / pahalavAnoM kA smuuh| varNiggrAmaH / vyApAriyoM kA samUha / devagrAmaH / deva hai svAmI jisakA vaha grAma (gRhsmudaay)| siddhi-mallagrAma: / yahAM malla aura grAma zabdoM kA SaSThI (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| mallagrAma:' kA artha malloM kA samUha' hai ata: malla pUrvapada nivasanta nivAsIvAcI nahIM hai| isa sUtra se grAma zabda uttarapada hone para anivasantavAcI malla pUrvapada ko AdhudAtta svara hotA hai| aise hI-varNikgrAmaH / devagrAma: / AdhudAttam (22) ghoSAdiSu c|85| pa0vi0-ghoSa-AdiSu 7 / 3 ca avyayapadam / sa0-ghoSa AdiryeSAM te ghoSAdaya:, teSu-ghoSAdiSu (bahuvrIhiH) / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 SaSTAdhyAyasya dvitIya: pAdaH 306 anu0-pUrvapadam, Adi:, udAtta iti caanuvrtte| anvaya:-ghoSAdiSu ca pUrvapadam AdirudAttaH / artha:-ghoSAdiSu zabdeSu cottarapadeSu pUrvapadamAdyudAttaM bhavati / udA0-dAkSe?Sa iti dAkSighoSaH / dAkSikaTa: / dAkSihradaH, ityAdikam / dAkSighoSa: / dAkSikaTa: / dAkSipalvala: / daakssivllbhH| dAkSihradaH / daakssibdrii| dAkSipiGgala: / dAkSipizaGgaH / dAkSizAla: / dAkSirakSa: / daakssishilpii| dAkSyazvattha: / kundtRnnm| daakssishaalmlii| AzramamuniH / zAlmalimuniH / dAkSipuMsA (daakssiprekssaa)| dAkSikUTa: / iti ghoSAdayaH / / ___AryabhASA: artha-(ghoSAdiSu) ghoSa Adi zabda uttarapada hone para (pUrvapadam) pUrvapada (AdirudAtta:) AdhudAtta hotA hai| udaa0-daakssighossH| dAkSijanoM kI bstii| dAkSi-dakSa ke putra / dAkSikaTa: / dAkSijanoM kI cttaaii| dAkSihadaH / dAkSijanoM kA tAlAba ityaadi| ____ siddhi-dAkSighoSaH / yahAM dAkSi aura ghoSa zabdoM kA SaSThI' (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se ghoSa' zabda uttarapada hone para dAkSi' pUrvapada ko AdhudAtta svara hotA hai| aise hI-dAkSikaTa:, dAkSihadaH / AdhudAttam (23) chAtryAdayaH shaalaayaam|86| pa0vi0-chAtri-AdayaH 1 / 3 zAlAyAm 7 / 1 / sa0-chAtrirAdiryeSAM te-chAtryAdaya: (bhuvriihi:)| anu0-pUrvapadam, Adi:, udAtta iti caanuvrtte| anvaya:-zAlAyAM chAtryAdaya: pUrvapadam aadirudaattH| artha:-zAlA-zabde uttarapade chAtryAdaya: pUrvapadAni AdhudAttAni bhavanti / udaa0-chaatrishaalaa| ailizAlA (pailishaalaa)| bhANDizAlA / vyADizAlA / ApizalizAlA, ityAdikam / chaatri| aili (paili)| bhaannddi| aapishli| aakhnnddi| aapaari| gaumi| iti chAtryAdayaH / / Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA: artha- (zAlAyAm) zAlA zabda uttarapada hone para (chAtryAdaya:) chAtri-Adi (pUrvapadam) pUrvapada (AdirudAtta:) AdhudAtta hote haiN| udaa0-chaatrishaalaa| chAtri nAmaka AcArya kI pAThazAlA (gurukul)| ailizAlA (pailishaalaa)| aili/paili nAmaka AcArya kI paatthshaalaa| bhANDizAlA / bhANDi nAmaka AcArya kI paatthshaalaa| vyADizAlA / vyADi nAmaka AcArya kI paatthshaalaa| aapishlishaalaa| Apizali nAmaka AcArya kI paatthshaalaa| siddhi-chaatrishaalaa| yahAM chAtri aura zAlA zabdoM kA SaSThI' (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se 'zAlA' zabda uttarapada hone para 'chAtri' pUrvapada ko AdhudAtta svara hotA hai| aise hI-ailizAlA (pailizAlA) aadi| AdhudAttam (24) prsthe'vRddhmkaadiinaam|87| pa0vi0-prasthe 7 / 1 avRddham 11 akAdInAm 6 / 3 / sa0-na vRddhamiti avRddham (nnyttpurussH)| karkI AdiryeSAM te karkAdayaH, na kAdaya iti akAdaya:, teSAm-akAdInAm (bhuvriihigrbhitnnyttpurussH)| anu0-pUrvapadam, Adi:, udAtta iti caanuvrtte| anvayaH-prasthe'kAdInAm avRddhaM pUrvapadam aadirudaatt:| artha:-prastha-zabde uttarapade kAdivarjitam avRddhasaMjJakaM pUrvapadamAyudAttaM bhvti| udA0-indrasya prastha iti indraprastha: / kuNDaprastha: / hRdaprasthaH / suvrnnprsthH| krkii| mghii| mkrii| karkandhU / shmii| karIra / kttuk| kurala (kuvl)| bdr| iti kAdayaH / / AryabhASA: artha-(prasthe) prastha zabda uttarapada hone para (akAdInAm) karkI Adi tathA (avRddham) vRddhasaMjJaka zabdoM se bhinna (pUrvapadam) pUrvapada (AdirudAtta:) AdhudAtta hotA hai| udA0-indraprasthaH / indra kA sthAna / kuNDaprasthaH / kuNDa kA sthaan| hRdaprastha: / hrada kA sthAna / suvarNaprasthaH / suvarNa kA sthAna (soniipt)| Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 311 siddhi-indraprastha: / yahAM indra aura prastha zabdoM kA SaSThI (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se prastha' zabda uttarapada hone para kAdi se bhinna tathA avRddhasaMjJaka 'indra' pUrvapada ko AdhudAtta svara hotA hai| aise hI-kuNDaprastha: aadi| vizeSa prasthAnta nAma kurukSetra aura kuru janapada ke pradeza kI bhaugolika vizeSatA the| vahAM prastha' kI jagaha pata' sthAna-nAmoM ke anta meM pAyA jAtA hai, jaise-pAnIpata, bAghapata, sonIpata, mArIpata, tilapata (pANinikAlIna bhAratavarSa, pR0 80-81) / AdhudAttam (25) mAlAdInAM c|88| pa0vi0-mAlA-AdInAm 6 / 3 ca avyayapadam / sa0-mAlA AdiryeSAM te mAlAdaya:, teSAm-mAlAdInAm (bhuvriihi:)| anu0-pUrvapadam, Adi:, udAtta:, prasthe iti cAnuvartate / anvayaH-prasthe mAlAdInAM ca pUrvapadam aadirudaatt:| artha:-prastha-zabde uttarapade mAlAdInAM zabdAnAM ca pUrvapadamAdyudAttaM bhvti| udA0-(mAlA) mAlAyA: prastha iti mAlAprastha: / (zAlA) zAlAprastha:, ityaadikm| maalaa| shaalaa| shonnaa| draakssaa| kssaumaa| kssaamaa| kaanycii| ek| kaam| iti mAlAdayaH / / AryabhASA: artha-(prasthe) prastha zabda uttarapada hone para (mAlAdInAm) mAlA Adi zabdoM meM vidyamAna (pUrvapadam) pUrvapada (ca) bhI (AdirudAtta:) AdhudAtta hotA hai| udA0-(mAlA) mAlAprasthaH / sthAnavizeSa kA naam| (zAlA) zAlAprasthaH / sthAnavizeSa kA nAma ityaadi| ___ siddhi-maalaaprsthH| yahAM mAlA aura prastha zabdoM kA 'SaSThI (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se prastha' zabda uttarapada hone para 'mAlA' pUrvapada ko AdhudAtta svara hotA hai| aise hI-zAlAprasthaH / AdhudAttam (26) amahannavaM nagare'nudIcAm / 86 / pa0vi0-amahat-navam 11 nagare 7 / 1 anudIcAm 6 / 3 / Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sa0-mahacca navaM ca etayo: samAhAra:-mahannavam, na mahannavamiti amahannavam (samAhAradvandvagarbhitanaJtatpuruSaH) / na udaJca iti anudaJca:, teSAm-anudIcAm (naJtatpuruSaH) / anu0-pUrvapadam, Adi:, udAtta iti cAnuvartate / anvaya:-nagare'mahannavaM pUrvapadam AdirudAtta:, anudiicaam| artha:-nagara-zabde uttarapade mahat-navazabdavarjitaM pUrvapadam AdhudAttaM bhavati, taccennagaram udIcAM na bhvti| udA0-suhmasya nagaram iti sumanagaram / puNDranagaram / AryabhASA: artha-(nagare) nagara zabda uttarapada hone para (amahannavam) mahat aura nava zabdoM se bhinna (pUrvapadam) pUrvapada (AdirudAtta:) AdhudAtta hotA hai (anudIcAm) yadi vaha nagara uttaradezIya nagaroM meM se na ho| udA0-sumanagaram / nagaravizeSa kA nAma / puNDranagaram / nagaravizeSa kA naam| siddhi-suhmanagaram / yahAM suna aura nagara zabdoM kA 'SaSThI' (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se nagara zabda uttarapada hone para mahat aura nava zabdoM se bhinna suhma pUrvapada ko AdhudAtta svara hotA hai| aise hI-puNDranagaram / AdhudAttam (27) arme cAvaNa dyac tryac / 60 / pa0vi0-arme 71 ca avyayapadam 1 / 1 avarNam 1 / 1 vyac 1 / 1 tryac 11 / sa0-dvAvacau yasmin sa:-dvayac (bahuvrIhi:) / trayo'co yasmin sa:-tryac (bhuvriihiH)| anu0-pUrvapadam, Adi:, udAtta iti cAnuvartate / anvaya:-arme ca dvayaca tryac cAvarNaM pUrvapadam AdirudAttaH / artha:-arma-zabde cottarapade dvyac tryaccAvarNAntaM pUrvapadam AdyudAttaM bhvti| udA0-(vyac) dattasya amiti dattArmam / guptrmim| (tryac) kukkuTasya armamiti kukkuTArmam / vAyasArmam / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 313 AryabhASA: artha-(arme) arma zabda uttarapada hone para (ca) bhI (dvayac) do acIvAlA aura (vyac) tIna acIvAlA (avarNam) akArAnta (pUrvapadam) pUrvapada (AdirudAtta:) AdhudAtta hotA hai| udA0- (vyac) dattarmim / datta kA arma-Ujar3a khedd'aa| guptArmam / gupta kA Ujar3a khedd'aa| (tryac) kukkuMTArmam / kukkuTa kA Ujar3a khedd'aa| vAyasArmam / vAyasa kA Ujar3a khedd'aa| ___ siddhi-dattArmam / yahAM datta aura arma zabdoM kA 'SaSThI' (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se 'arma' zabda uttarapada hone para do acoMvAlA, avarNAnta 'datta' pUrvapada ko AdhudAtta svara hotA hai| aise hI-guptatarmam aadi| AdhudAtta-pratiSedhaH (28) na bhuutaadhiksnyjiivmdraashmkjjlm|61| pa0vi0- na avyayapadam, bhUta-adhika-saJjIva-madra-azmakajjalam 1 / 1 / sa0-bhUtaM ca adhikaM ca saJjIvazca madrazca azmA ca kajjalaM ca eteSAM samAhAra:-bhUtAdhikasajIvamadrAzmakajjalam (samAhAradvandva:) / anu0-pUrvapadam, Adi:, udAtta: arme iti caanuvrtte| anvaya:-arme bhUtAdhikasajjIvamadrAzmakajjalaM pUrvapadam AdirudAttaM n| artha:-arma-zabde uttarapade bhUtAdhikasaJjIvamadrAzmakajjalAni pUrvapadAni AdhudAttAni na bhvnti| udA0-(bhUtam) bhUtasyArmamiti bhUtArmam / (adhikam) adhikArmam / (saJjIva:) snyjiivaamm| madrAzmagrahaNaM saGghAtavigRhItArtham-madrArmam / azmArmam / mdraashmaarmm| (kajjalam) kajjalArmam / atra 'samAsasya (6 / 1 / 218) ityanenAntodAttasvaro bhvti|| AryabhASA: artha-(arme) arma zabda uttarapada hone para (bhUtAdhikasaJjIvamadrAzmakajjalam) bhUta, adhika, saJjIva, madra, azma, kajjala (pUrvapadam) pUrvapada zabdoM ko (AdirudAtta:) AdhudAtta (na) nahIM hotA hai| ___ udA0-(bhUta) bhUtArmam / (adhik)| adhikArmam / (saJjIva) saJjIvArmam / (madrAzma) madra-azma kA saMghAta aura vigRhIta pada ke liye kiyA gayA hai-madrArmam / azmArmam / madrAzmArmam / (kajjala) kajjalArmam / ye saba prAcIna arma-Ujar3a-kher3oM ke nAma haiN| Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-bhUtArmam / yahAM bhUta aura arma zabdoM kA 'SaSThI (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se arma zabda uttarapada hone para bhUta pUrvapada ko AdhudAtta svara nahIM hotA hai| 'arme cAvarNa vyac tryac' (6 / 2 / 98) se pUrvapada ko AdhudAtta svara prApta thA, usakA pratiSedha kiyA hai| samAsasya' (6 / 1 / 218) se samAsa ko antodAtta svara hotA hai| aise hI-adhikArmam aadi| / / iti pUrvapadAyudAttaprakaraNam / / pUrvapadAntodAttaprakaraNam antodAttAdhikAra: (1) antaH / 12 / vi0-anta: 11 / anu0-pUrvapadam, udAtta iti cAnuvartate / Adiriti ca nivRttm| anvaya:-pUrvapadam antodaattH| artha:-anta ityadhikAro'yam, ita uttaraM yad vakSyati tatra pUrvapadamantodAttaM bhavatIti veditvym| vakSyati- 'sarvaM guNakAtsnye (6 / 2 / 93) iti| sarvazveta: / srvkRssnnH| uttarapadasyAdiH' (6 / 2 / 111) ityasmAt prAgayamadhikAro veditavyaH / AryabhASA: artha- 'anta:' yaha adhikAra sUtra hai| pANini muni isase Age jo kaheMge vahAM (pUrvapadam) pUrvapada (anta udAtta:) antodAtta hotA hai, aisA jaaneN| jaise pANini muni kaheMge- 'sarvaM guNakAtsnye (6 / 2 / 93) sarvazvata: / sArA sphed| sarvakRSNaH / sArA kaalaa| 'uttarapadasyAdi:' (6 / 2 / 111) se pahale-pahale yaha adhikAra samajhanA caahiye| siddhi-sarvazveta: Adi padoM kI siddhi Age yathAsthAna likhI jaayegii| antodAttam (2) sarvaM guNakAtsnye / 63 / pa0vi0-sarvam 1 / 1 guNa-kAtsnye 7 / 1 / sa0-guNasya kAtyamiti guNakAtya'm, tasmin-guNakAtsnrye (sssstthiittpuruss:)| kRtsnasya bhAva: kAsnayam=sarvatrabhAva ityarthaH / guNavacanabrAhmaNAdibhyaH karmaNi ca' (5 / 1 / 124) ityanena brAhmaNAderAkRtigaNatvAd bhAve ssynyprtyyH| Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 315 SaSTAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH anu0-pUrvapadam, udAtta:, anta iti caanuvrtte| anvaya:-guNakAtsya' sarvaM pUrvapadam anta udAttaH / artha:-guNakAtsnye 'rthe vartamAnaM sarvamiti pUrvapadam antodAttaM bhavati / udA0-sarvAzcAsau zveta iti sarvazvata: / sarvakRSNaH / srvmhaan| AryabhASA8 artha:-(guNakAtsnye) guNa ke sarvatra bhAva artha meM vidyamAna (sarvam) sarva (pUrvapadam) pUrvapada (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| udA0-sarvazvata: / sArA sapheda / sarvakRSNaH / sArA kaalaa| sarvamahAn / sArA mahAn (puujy)| siddhi-sarvazvetaH / yahAM guNakAtya'vAcI 'sarva' aura 'zveta' zabdoM kA pUrvakAlaikasarvajaratpurANanavakevalA: samAnAdhikaraNena' (2 / 1 / 49) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se guNa- kArya artha meM vidyamAna sarva' pUrvapada ko antodAtta svara hotA hai| aise hI-sarvakRSNaH, sarvamahAn / antodAttam (3) saMjJAyAM girinikAyayoH / 64 / pa0vi0-saMjJAyAm 7 / 1 giri-nikAyayo: 7 / 2 / sa0-girizca nikAyazca to girinikAyau, tayo:-girinikAyayo: (itretryogdvndvH)| anu0-pUrvapadam, udAtta:, anta iti caanuvrtte|| anvaya:-saMjJAyAM girinikAyayo: pUrvapadam anta udAtta: / artha:-saMjJAyAM viSaye girinikAyayoruttarapadayo: pUrvapadam antodAttaM bhvti| __ udA0-(giriH) anyjnaagiriH| bhjnaagiriH| (nikAya:) zApiNDinikAya: / mauNDinikAya: / cikhillinikAyaH / AryabhASA: artha- (saMjJAyAm) saMjJA viSaya meM (girinikAyayoH) giri aura nikAya zabda uttarapada hone para (pUrvapadam) pUrvapada (anta udAtta:) antodatta hotA hai| udA0-(giri) aJjanAgiriH / aJjana (surmA) kA phaadd'| bhaJjanAgiriH / bhaJjanAgiri nAmaka parvata / (nikAya) zApiNDinikAya: / zApiNDijanoM kA ghara/samUha / mauNDinikAya: / mauNDijanoM kA ghara/samUha / cikhillinikAya: / cikhillIjanoM kA ghr/smuuh| Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam / siddhi-anyjnaagiriH| yahAM aJjana aura giri zabdoM kA 'SaSThI' (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se saMjJA viSaya meM giri' zabda uttarapada hone para 'aJjana' pUrvapada ko antodAtta svara hotA hai| vanagiryo: saMjJAyAM koTarakiMzulakAdInAm' (6 / 3 / 117) se 'aJjana' pUrvapada ko dIrgha hotA hai| aise hI-bhajanAgiriH / saMjJA viSaya meM vigraha vAkya nahIM hotA hai kyoMki vAkya se saMjJA artha kI pratIti nahIM hotI hai| 'zApiNDi' aura mauNDi' zabdoM meM 'ata i (4 / 195) se apatya artha meM iJ pratyaya hai aura cikhillI' zabda meM 'ata iniThanau (5 / 2 / 115) se ini pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| antodAttam (4) kumAryAM vysi|65| pa0vi0-kumAryAm 7 / 1 vayasi 7 / 1 / anu0-pUrvapadam, udAtta:, anta iti cAnuvartate / anvaya:-kumAryAM pUrvapadam anta udAtta:, vayasi / artha:-kumArI-zabde uttarapade pUrvapadam antodAttaM bhavati, vayasi gmymaane| udA0-vRddhA cAsau kumArI iti vRddhkumaarii| jaratI cAsau kumArI iti jrtkumaarii| AryabhASA: artha-(kumAryAm) kumArI zabda uttarapada hone para (pUrvapadam) pUrvapada (anta udAtta:) antodAtta hotA hai (vayasi) yadi vaha Ayu artha kI pratIti ho| udA0-vRddhakumArI / vRddha Ayu kI kumaarii| jaratkumArI / jIrNa Ayu kI kumaarii| siddhi-vRddhakumArI / yahAM vRddhA aura kumArI zabdoM kA vizeSaNaM vizeSyeNa bahumalam' (2 / 1 / 56) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| puMvat karmadhArajAtIyadezIyeSu' (6 / 3 / 42) se vRddhA zabda ko puMvadbhAva hotA hai| isa sUtra se 'kumArI' zabda uttarapada hone para vRddha' pUrvapada ko antodAtta svara hotA hai| aise hii-jrtkumaarii| antodAttam (5) udke'kevle|66| pa0vi0-udake 7 / 1 akevale 7 / 1 / sa0-na kevalamiti akevalam, tasmin-akevale (nnyttpuruss:)| akevalam=mizramityarthaH / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 317 317 SaSTAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH anu0-pUrvapadam, udAtta:, anta iti caanuvrtte| anvaya:-akevale udake pUrvapadam anta udAtta: / artha:-akevale mizravAcini samAse udakazabde uttarapade pUrvapadamantodAttaM bhvti| udA0-guDamizramudakam iti guddodkm| tilodakam / AryabhASA: artha-(akevale) mizravAcI samAsa meM (udake) udaka-zabda uttarapada hone para (pUrvapadam) pUrvapada (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| udA0-guDodakam / gur3a mizrita udaka (jl)| tilodakam / tila mizrita udk| siddhi-guDordakam / yahAM guDamizra aura udaka zabdoM kA vAo-'samAnAdhikaraNAdhikAre zAkapArthivAdInAmupasaMkhyAnamuttarapadalopazca' (2 / 1 / 59) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa aura mizra uttarapada kA lopa hotA hai| isa sUtra se akevala mizravAcI samAsa meM udaka zabda uttarapada hone para pUrvapada ko antodAtta svara hotA hai| guDa aura udaka zabdoM kA ekAdeza (guDa+udakam guDodakam) hone para 'svarito vA'nudAtte padAdau' (8 / 2 / 6) se pakSa meM svarita svara bhI hotA hai-guDodakam, tilodakam / antodAttam (6) dvigau krtau|67| pa0vi0-dvigau 7 1 kratau 7 / 1 / anu0-pUrvapadam, udAtta:, anta iti caanuvrtte| anvaya:-kratau dvigau pUrvapadam anta udAtta: / artha:-kratuvAcini samAse dvigusaMjJake zabde uttarapade pUrvapadamantodAttaM bhvti| udA0-gargANAM trirAtra iti grgtriraatrH| carakatrirAtraH / kusurvindsptraatrH| AryabhASA: artha- (kratau) yajJavizeSavAcI samAsa meM (dvigau) dvigu-saMjJaka zabda uttarapada hone para (pUrvapadam) pUrvapada (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| udA0-gargatrirAtra: / gargajanoM kA trirAtra nAmaka yajJavizeSa / carakatrirAtra: / carakajanoM kA trirAtra nAmaka yajJavizeSa / kusuravindasaptarAtraH / kusuravindajanoM kA saptarAtra nAmaka yjnyvishess| Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pra -pravacanam siddhi-ga'rgatra'rAtra: / yahAM garga aura trirAtra zabdoM kA SaSThI' (2/2/8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai / 'trirAtra' zabda meM 'tisRNAM rAtrINAM samAhAraH- trirAtraH, 'taddhitArthottarapadasamAhAre ca' (211 150) se samAhAra artha meM dvigusamAsa hai aura 'aha :sarvaikadezasaMkhyAtapuNyAcca rAtre:' 5 / 4 / 87) se samAsAnta Tac' pratyaya hotA hai| isa sUtra sekratuvizeSavAcI samAsa meM dvisaMjJaka trirAtra' zabda uttarapada hone para garga pUrvapada ko antodAtta svara hotA hai| aise hI - ca'ra'katra'rA'traH kusu'ra'vi'ndasa'pta'rAtraH / antodAttam 318 (7) sabhAyAM napuMsake / 68 / pa0vi0 sabhAyAm 7 / 1 napuMsake 7 / 1 / anu0 - pUrvapadam, udAtta:, anta cAnuvartate / anvayaH - napuMsake sabhAyAM pUrvapadam anta udAttaH / artha:-napuMsakaliGge samAse sabhA-zabde uttarapade pUrvapadam antodAttaM bhavati / udA0-gopAlasya sabheti gopAlasa'bham / pa'zu'pA'lasa'bham / strasabham / da'sIsa'bha'm / AryabhASAH artha- (napuMsake) napuMsakaliGga samAsa meM (sabhAyAm ) sabhA zabda uttarapada hone para (pUrvapadam ) pUrvapada (anta udAtta: ) antodAtta hotA hai| udA0- - go'pA'lasa'bham / gopAla kA ghara / pa'zu'pA'lasa'bham / pazupAla kA ghara / strIsebham / strI kA ghara / dAsIsebham / dAsI kA ghara / siddhi-gopAlasa'bham / yahAM gopAla aura sabhA zabdoM kA 'SaSThI' (2 1218) se SaSThItatpuruSa samAsa hai / 'sabhA rAjA'manuSyapUrvI (2 / 4 / 23) se sabhAnta tatpuruSa napuMsaka liGga hotA hai| isa sUtra se napuMsakaliGga samAsa meM sabhA-zabda uttarapada hone para pUrvapada ko antodAtta svara hotA hai| vizeSaH sabhA zabda ke samudAya aura zAlA do artha haiN| yahAM zAlA (ghara) artha kA grahaNa kiyA gayA hai| 'vAsa: kuTI zAlA sabhA' ityamaraH / antodAttam (8) pure prAcAm / 66 / pa0vi0 - pure 7 / 1 prAcAm 6 / 3 / anu0 - pUrvapadam, udAtta:, anta iti cAnuvartate / Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH anvaya:-pure pUrvapadam anta udAtta:, praacaam|| artha:-pura-zabde uttarapade pUrvapadamantodAttaM bhavati, prAcAM deshe'bhidheye| udA0-lalATasya puramiti lalATapuram / kaanyciipurm| shivdttpurm| kArNipuram / naampurm| AryabhASA: artha-(pure) pura-zabda uttarapada hone para (pUrvapadam) pUrvapada (anta udAtta:) antodAtta hotA hai (prAcyam) yadi vahAM prAcya-bharata ke dezavizeSa kA kathana ho| udA0-lalATapuram / lalATa kA grAma / kAJcIpuram / kAJcI kA grAma / zivadattapuram / zivadatta kA graam| kArNipuram / kArNi kA graam| nArmapuram / nArma kA grAma / siddhi-lalATapuram / yahAM lalATa aura pura zabdoM kA SaSThI (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se prAgadezavAcI samAsa meM pura-zabda uttarapada hone para lalATa pUrvapada ko antodAtta svara hotA hai| aise hI-kAJcIpuram aadi| vizeSa: zarAvatI (nadI) ke dakSiNa-pUrva kA deza prAcya aura pazcimottara kA udIcya kahalAtA thaa| sambhavata: ambAlA jile meM bahanevAlI ghAghara nadI zarAvatI kahI jAtI thI aura vahI prAcI aura udIcI kI sImAoM ko alaga karatI thI (pANinikAlIna bhAratavarSa, pR042)| antodAttam (6) ariSTagauDapUrve c|100| pa0vi0-ariSTa-gauDapUrve 71 ca avyayapadam / sa0-ariSTaM ca gauDazca tau-ariSTagauDau, ariSTagauDau pUrvI yasmin sa:-ariSTagauDapUrvaH, tasmin-ariSTagauDapUrve (itretryogdvndvgrbhitbhuvriihiH)| anu0-pUrvapadam, udAtta:, anta:, pure iti caanuvrtte| anvaya:-ariSTagauDapUrve pure pUrvapadam anta udaatt:| artha:-ariSTagauDapUrve samAse pura-zabde uttarapade pUrvapadamantodAttaM bhvti| udA0- (ariSTam) ariSTasya puram iti arissttpurm| (gauDaH) gauDasya puram iti gauddpurm|| AryabhASA: artha-(ariSTagauDapUrve) ariSTa aura gauDa zabda pUrvapadavAle samAsa meM (pure) pura-zabda uttarapada hone para (pUrvapadam) pUrvapada (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| udA0- (ariSTa) ariSTapuram / ariSTa kA graam| (gauDa) gaur3apuram / gauDa kA graam| Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-ariSTapu'ram / yahAM ariSTa aura pura zabdoM kA 'SaSThI' (2 / 218) SaSThItatpuruSa ra-zabda uttarapada hone para antodAtta hotA samAsa hai| isa sUtra se ariSTa zabda pUrvapada pura-3 hai| aise hI gauDapu'ram / 320 vizeSa: (1) ariSTapura - yaha zivi janapada meM zivi kSatriyoM kI rAjadhAnI thI (ariTTasAhanagara, cariyA piTaka 11811, zivijAtaka 6 / 401 / 12) / (2) gauDapura - yaha gauDa deza baMgAla meM thA (pANinikAlIna bhAratavarSa, pR0 78 ) / antodAttapratiSedhaH (10) na hAstinaphalakamArdeyAH / 101 / pa0vi0-na avyayapadam, hAstina phalaka- mArdeyA: 1 / 3 / sao - hAstinaM ca phalakaM ca mArdeyazca te - hAstinaphalakamArdeyA: (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - pUrvapadam, udAtta:, antaH, pure iti cAnuvartate / anvayaH-pure hAstinaphalakamArdeyA: pUrvapadam anta udAtto na / artha:-pura-zabde uttarapade hAstinaphalakamArdeyA: pUrvapadAni antodAttAni na bhavanti / udA0-(hAstinam) hAstinasya puram iti hAstinapuram / (phalakam) phlkpurm| (mArdeyaH) mArdeyapuram / AryabhASAH artha-(pure) pura-zabda uttarapada hone para ( hAstinaphalakamardeyA:) hAstina, phalaka aura mArdeya (pUrvapadam ) pUrvapada ( anta udAtta:) antedAtta (na) nahIM hote haiN| - ( hAstina) hAstinapuram / hAstina kA graam| (phalaka) phalakapuram / phalaka kA graam| (mArdeya) mArdeyapuram / mArdeya kA graam| udA0 siddhi-hAstinapuram / yahAM hAstina aura pura zabdoM kA SaSThI (2 1218) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se pura- zabda uttarapada hone para hAstina pUrvapada ko antodAtta kA pratiSedha hai, ata: 'samAsasya' (6 / 1 / 218) se samAsa ko antodAtta svara hotA hai| aise hI-phalakapuram, mArdeyapuram / vizeSaH hAstinapura kuru janapada kI prasiddha rAjadhAnI thaa| phalakapura sambhavata: phillaura (ji0 jAlandhara) aura mArdeyapura maMDAvara (ji0 bijanaura) thA ( pANinikAlIna bhAratavarSa, pu0 78 ) / Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antodAttam SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 321 (11) kusUlakUpakumbhazAlaM bile / 102 / pa0vi0-kusUla-kUpa-kumbha - zAlam 1 / 1 bile 7 / 1 / sao - kusUlaM ca kUpazca kumbhaM ca zAlA ca eteSAM samAhAra:kusUlakUpakumbhazAlam (samAhAradvandvaH) / anu0 - pUrvapadam, udAtta:, anta iti cAnuvartate / anvayaH-bile kusUlakUpakumbhazAlaM pUrvapadam anta udAttaH / artha:-bila-zabde uttarapade kusUlakUpakumbhazAlAni pUrvapadAni antodAttAni bhavanti / udA0- (kusUlam) kusUlasya bilam iti kusUlabilam / ( kUpaH ) kUparbalam / (kumbham) kumbhabilam / (zAlA ) zAlArbalam / AryabhASAH artha-(bile) bila zabda uttarapada hone para (kusUlakUpakumbhazAlam) kusUla, kUpa, kumbha aura zAlA ( pUrvapadam ) pUrvapada (anta udAtta:) antodAtta hote haiN| udA0- (kusUla ) kusUlabilam / kuThale kA mukh| (kUpa) kUparbilam / kUe kA mukha / (kumbha) ku'mbharbalam / ghar3e kA mukha / (zAlA) zAlArbalam / ghara kA mukha= dvAra / siddhi - kusUlabilam / yahAM kusUla aura bila zabdoM kA 'SaSThI' ( 2/2/8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se bila-zabda uttarapada hone para kusUla pUrvapada ko antodAtta svara hotA hai| aise hI - kUparbalam Adi 1 vizeSaH (1) kusUla - bahuta bar3A lambotarA miTTI kA banA huA kuThalA yA koThI jo manuSya kI UMcAI se kucha UMcI hai aura jisameM 15 se 20 mana taka anAja A ske| (2) kUpa- isakA tAtparya pakkI miTTI kI banI huI lagabhaga 3 phuTa vyAsa kI una cakariyoM se jJAta hotA hai jinheM eka ke Upara eka rakhakara annasaMgraha ke liye kuThale jaise banAyA jAtA thaa| (3) kumbha-miTTI kA bar3A ghar3A jisakA muMha apekSAkRta choTA ho| ise sindha kI ora godI kahA jAtA hai| isameM kusUla se lagabhaga AdhA anna AyegA / (4) zAlA - isa sUtra meM jisa zAlA- bila kA ullekha hai vaha anna rakhane ke bhaNDAra kA Anana yA choTA mukha honA caahye| anna rakhane ke bakhara ko hI yahAM sUtrakAra ne zAlA kahA hai (pANinikAlIna bhAratavarSa, pR0 150 -51) / Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam antodAttam(12) dikzabdA graamjnpdaakhyaancaanraattessu|103| pa0vi0-dik-zabdA: 1 / 3 grAma-janapada-AkhyAna-cAnarATeSu 7 / 3 / sa0-dizi dRSTAH zabdA iti dikzabdA: (uttarapadalopI sptmiittpurussH)| anu0-pUrvapadam, udAtta:, anta iti cAnuvartate / anvaya:-grAmajanapadAkhyAnacAnarATeSu dikzabdA: pUrvapadam anta udAtta: / artha:-grAmajanapadAkhyAnavAciSu uttarapadeSu cAnarATazabde cottarapade dikzabdA: pUrvapadAni antodAttAni bhavanti / udA0- (grAma:) pUrvA ceyam iSukAmazamI iti puurvessukaamshmii| apressukaamshmii| pUrvA ceyaM kRSNamRttikA iti pUrvakRSNamRttikA / aprkRssnnmRttikaa| (janapada:) pUrve ca te paJcAlA iti pUrvapaJcAlA: / aparapa'JcAlA: / (AkhyAmam) AdhirAmasya pUrvam iti puurvaadhiraamm| puurvyaayaatm| apraayaatm| (cAnarATa:) cAnarATasya pUrvam iti pUrvacAnarATam / apraanraattm| AryabhASA: artha-(grAmajanapadAkhyAnacAnarATeSu) grAma, janapada aura AkhyAnavAcI tathA cAnarATa zabdoM ke uttarapada hone para (dikzabdA:) dizAvAcI (pUrvapadam) pUrvapada (anta udAtta:) antodAtta hote haiN| udA0- (grAma:) puurvessukaamshmii| iNukAmazamI nAmaka grAma kA puurvbhaag| apareSukAmazamI / iSukAmazamI nAmaka grAma kA apara (pazcima) bhAga / puurvkRssnnmRttikaa| kRSNamRttikA nAmaka grAma kA puurvbhaag| aparakRSNamRttikA / kRSNamRttikA nAmaka grAma kA apara bhaag| (janapada) pUrvapaJcAlA: / paJcAla nAmaka janapada kA pUrvabhAga / aparapaJcAlA: / paJcAla nAmaka janapada kA apara bhaag| (AkhyAna) pUrvAdhirAmam / adhirAma rAma ke viSaya ko adhikRta karake likhA gayA grantha-AdhirAma, usakA pUrva bhaag| pUrvayAyAtam / yayAti rAjA ko adhikRta karake likhA gayA grantha-yAyAta, usakA pUrva bhaag| aparayaryAyAtam / yAyAta nAmaka grantha kA apara bhaag| (cAnarATa) puurvcaanraattm| cAnarATa nagara kA pUrva bhaag| aparacAnarATam / cAnarATa nagara kA apara bhaag| siddhi-puurvesskaamshmii| yahAM pUrva aura iNukAmI zabdoM kA diksaMkhye saMjJAyAm' (2 / 1 / 50) se karmadhArayatatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se grAmavAcI iSukAmazamI zabda uttarapada hone para dizAvAcI pUrva' pUrvapada ko antodAtta svara hotA hai| aise hIapareSukAmazamI aadi| Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antodAttam SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 323 (13) AcAryopasarjanazcAntevAsini / 104 / pa0vi0-AcAryopasarjanaH 1 / 1 (saptamyarthe ) ca avyayapadam, ante vAsini 7 / 1 / sao - AcArya upasarjanam = apradhAnaM yasya sa AcAryopasarjana: (bahuvrIhiH) / supAM surbhavatIti saptamyekavacanasya sthAne prathamaikavacanaM chAndasam / chandovat sUtrANi bhavanti / anu0 - pUrvapadam, udAtta:, antaH, dikzabdA iti cAnuvartate / anvayaH-AcAryopasarjane'ntevAsini ca dikzabdAH pUrvapadam anta udAtta: / artha :- AcAryopasarjane'ntevAsivAcini zabde cottarapade dikzabdA: pUrvapadAni antodAttAni bhavanti / S udA0-pANinezchAtrA iti pANinIyAH / pUrve ca te pANinIyA iti pU'rvatA'NinIyAH / a'pa'rapA'NinIyAH / kAzakRsnasya chAtrAH kAzakRtsnAH / pUrve ca te kAzakRtsnA iti pU'rvakA'zakRtsnA / a'pa'ra'kA'zakRtsnAH / AryabhASAH artha-(AcAryopasarjana:) AcArya kA kathana jahAM upasarjana = apradhAna hai, usa (antevAsini) ziSyavAcI zabda ke uttarapada hone para (ca) bhI (dikzabdA:) dizAvAcI ( pUrvapadam ) pUrvapada ( anta udAtta:) antodAtta hote haiM / udA0 - pUrvapoNinIyAH / pANini AcArya ke pUrvakAlIna antevAsI = ziSya | ap'rponniniiyaa:| pANini AcArya ke aparakAlIna antevAsI / puurvkoshkRtsnaa| kAzakRtsna AcArya ke pUrvakAlIna antevAsI / a'pa'ra'kozakRtsnAH / kAzakRtsna AcArya ke aparakAlIna antevAsI / siddhi - (1) pUrvapANinIyA: / yahAM pUrva aura pANinIya zabdoM kA 'pUrvAparaprathamacaramamadhyamadhyamavIrAzca' (211157 ) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai / pANinIya' zabda meM AcAryavAcI 'pANini' zabda se 'vRddhAccha:' (4 / 2 / 114 ) se zaiSika artha meM 'cha' pratyaya hai| ataH yahAM AcArya artha upasarjana=apradhAna aura zaiSika artha (antevAsI) pradhAna hai| isa se AcArya upasarjanavAle antevAsIvAcI 'pANinIya' zabda uttarapada hone para dizAvAcI 'pUrva' pUrvapada ko antodAtta svara hotA hai| aise hI - a'pa'ra'poNinIyAH / sUtra Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) pUrvakozakRtsnAH / yahAM kAzakRtsna' zabda meM AcAryavAcI kAzakRtsna' zabda se tasyedam (4 / 3 / 120) se zaiSika artha (antevAsI) meM autsargika 'aN' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-aparakozakRtsnAH / antodAttam (14) uttarapadavRddhau sarvaM c|105 / pa0vi0-uttarapada-vRddhau 7 / 1 sarvam 1 / 1 ca avyayapadam / sa0-uttarapadasya vRddhiriti uttarapadavRddhi:, tasyAm-uttarapadavRddhau (sssstthiittpurussH)| anu0-pUrvapadam, udAtta:, anta:, dikzabdA iti cAnuvartate / anvaya:-uttarapadavRddhau sarvaM dikzabdAzca pUrvapadam anta udAttaH / artha:- uttarapadasya' (7 / 3 / 10) ityevamadhikRtya yA vRddhirvihitA tadvati zabde uttarapade sarvaM dikzabdAzca pUrvapadAni antodAttAni bhvnti| udA0-(sarvam) sarve ca te paJcAlA iti sarvapaJcAlA: / sarvapaJcAleSu bhava:-sarvapAJcAlaka: / (dikzabdA:) pUrve ca te paJcAlA iti pUrvapaJcAlA: / pUrvapaJcAleSu bhava:-pUrvapAJcAlaka: / uttarapAJcAlaka: / AryabhASA8 artha-(uttarapadavRddhau) uttarapadasya' (7 / 3 / 10) isa sUtra ke adhikAra meM jo vRddhi vihita kI gaI hai usa vRddhimAn zabda ke uttarapada hone para (sarvam) sarvazabda (ca) aura (dikzabdA:) dizAvAcI (pUrvapadam) pUrvapada (anta udAtta:) antodAtta hote haiN| udA0-(sarva) sarvapAJcAlaka: / samasta paJcAla janapada meM honevaalaa| (dikzabda) pUrvapoJcAlakaH / paJcAla janapada ke pUrvabhAga meM honevaalaa| uttarapAJcAlaka: / paJcAla janapada ke uttarabhAga meM honevaalaa| siddhi-(1) sarvapAJcAlaka: / yahAM prathama sarva aura paJcAla zabdoM kA pUrvakAlaikasarvajaratpurANanavakevalA: samAnAdhikaraNena' (2 / 1 / 49) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai, tatpazcAt tadantavidhi se 'avRddhAdapi bahuvacanaviSayAt' (4 / 2 / 125) se zaiSika arthoM meM vuJ' pratyaya hotA hai aura uttarapadasya' (7 / 3 / 10) ke adhikAra meM paThita susarvArdhAjjanapadasya (7 / 3 / 25) se janapadavAcI paJcAla' uttarapada ko AdivRddhi hotI hai| isa sUtra se uttarapadasya' (7 / 3 / 10) ke adhikAra meM vihita vRddhimAn pAJcAlaka' uttarapada hone para 'sarva' pUrvapada ko antodAtta svara hotA hai| Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 325 SaSTAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH (2) puurvpaanycaalkH| yahAM pUrva aura paJcAla zabdoM kA pUrvAparaprathamacaramajaghanyasamAnamadhyamadhyamavIrAzca' (2 / 1 / 58) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| tatpazcAt 'pUrvapaJcAla' zabda se pUrvavat 'vuJ' pratyaya aura dizo'madrANAm (7 / 3 / 13) se uttarapadavRddhi hotI hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-uttarapAJcAla: / antodAttam (15) bahuvrIhau vizvaM saMjJAyAm / 106 / pa0vi0-bahuvrIhau 7 / 1 vizvam 1 / 1 saMjJAyAm 7 / 1 / anu0-pUrvapadam, udAtta:, anta iti caanuvrtte| anvaya:-bahuvrIhau saMjJAyAM vizvaM pUrvapadam anta udAtta: / artha:-bahuvrIhau samAse saMjJAyAM ca viSaye vizvam iti pUrvapadam antodAttaM bhvti| udA0-vizvadevaH / vizvayaMzA: / vishvmhaan| AryabhASA: artha-(bahuvrIhau) bahuvrIhi samAsa tathA (saMjJAyAm) saMjJA viSaya meM (vizvam) vizva (pUrvapadam) pUrvapada (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| ___ udA0-vizvadeva: / yaha saMjJA-vizeSa hai| vizvayazA: / yaha saMjJA-vizeSa hai| vizvamahAn / yaha saMjJA-vizeSa hai| siddhi-vizvadevaH / yahAM vizva aura deva zabdoM kA 'anekamanyapadArthe' (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se bahuvrIhi samAsa tathA saMjJAviSaya meM vizva pUrvapada ko antodAtta svara hotA hai| bahuvrIhau prakRtyA pUrvapadam' (6 / 2 / 1) se vizva' pUrvapada ko prakRtisvara prApta thA, yaha usakA apavAda hai| vizva' zabda meM azighuSilaTikaNikhaTivizibhyaH kvan' (uNA0 1151) se 'kvan' pratyaya hai| pratyaya ke nit hone se 'vizva' zabda nityAdirnityam' (6 / 1 / 191) se AdhudAtta hai| vizvadeva Adi zabda saMjJAvAcI hone se inakA vigraha-vAkya nahIM hotA hai kyoMki vAkya se saMjJA kI pratIti nahIM hotI hai| antodAttam (16) udraashvessussu|107| pa0vi0-udara-azva-iSuSu 7 / 3 / sa0-udaraM ca azvazca iSuzca te-udarAzveSavaH, teSu-udarAzveSuSu (itretryogdvndv:)| Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-pUrvapadam, udAtta:, anta:, bahuvrIhau, saMjJAyAm iti caanuvrtte| anvaya:-bahuvrIhau saMjJAyAm udarAzveSuSu pUrvapadam anta udAtta: / artha:-bahuvrIhau samAse saMjJAyAM viSaye udarAzveSuSu uttarapadeSu pUrvapadamantodAttaM bhvti| udA0-(udaram) vRkodaraH / dAmodara: / (azva:) haryazva: / yauvanAzvaH / (iSuH) suvarNapuDheSuH / mhessuH| AryabhASA: artha-(bahuvrIhau) bahuvrIhi samAsa meM tathA (saMjJAyAm) saMjJAviSaya meM (udarAzveSuSu) udara, azva aura iSu zabda uttarapada hone para (pUrvapadam) pUrvapada (anta udatta:) antodAtta hotA hai| udA0-(udara) vRkodaraH / vRka=bher3iyA ke samAna udara (peTa) vAlA (sNjnyaavishessbhiim)| dAmodaraH / dAma bandhana hai udara para jisake vaha puruSa (sNjnyaavishess-kRssnn)| (azva) haryazva: / hari-bhUrA hai azva (ghor3A) jisakA vaha puruSa (sNjnyaavishess-indr)| yauvanAva: / yauvana hI hai azva jisakA vaha puruSa (sNjnyaavishess)| (iSu) suvarNapukheSuH / sundara varNavAle pukha (patra) se yukta bANavAlA puruSa (sNjnyaavishess)| maheSuH / mahAn bar3A hai iSu (bANa) jisakA vaha puruSa (sNjnyaavishess)| siddhi-vRkodaraH / yahAM vRka aura udara zabdoM kA 'anekamanyapadArthe (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se bahuvrIhi samAsa tathA saMjJAviSaya meM udara zabda uttarapada hone para vRka' pUrvapada ko antodAtta svara hotA hai| aise hI-dAmodara: aadi| antodAttam (17) kssepe|108| vi0-kSepe 7 / 1 / anu0-pUrvapadam, udAtta:, anta:, bahuvrIhau, saMjJAyAm, udarAzveSuSu iti caanuvrtte| anvaya:bahuvrIhau saMjJAyAm udarAzveSuSu pUrvapadam anta udAtta:, kssepe| artha:-bahuvrIhau samAse saMjJAyAM viSaye udarAzveSuSu uttarapadeSu pUrvapadamantodAttaM bhavati, kSepe gmymaane| . udA0- (udaram) kunnddodrH| ghttodrH| (azva:) kuTukAzvaH / spanditAvaH / (iSuH) anighAteSuH / calAcaleSuH / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 327 AryabhASA: artha- (bahuvrIhi) bahuvrIhi samAsa meM tathA (saMjJAyAm) saMjJAviSaya meM ( udarAzveSuSu) udara, azva aura iSu zabda uttarapada hone para ( pUrvapadam ) pUrvapada (anta udAtta:) antodAtta hotA hai (kSepe) yadi vahAM kSepa= nindA artha kI pratIti ho / udA0-1 (udara) kuNDodera: / kuNDa ke samAna udara (peTa) vAlA (sNjnyaavishess)| ghaToda'raH / ghaTa=ghar3e ke samAna udaravAlA puruSa (saMjJAvizeSa) (azva) kaTukAzvaH / kaDave svabhAva ke ghor3evAlA puruSa (saMjJAvizeSa ) / syanditArzvaH / manda cAla ke ghor3evAlA puruSa (saMjJAvizeSa) / (iSu) anighaterSuH / nighAta se rahita bANavAlA puruSa (saMjJAvizeSa) / ca'lAca'leSu' / ati calAyamAna bANavAlA puruSa (saMjJAvizeSa) / siddhi-kunnddod'rH| yahAM kuNDa aura udara zabdoM kA 'anekamanyapadArthe (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se bahuvrIhi samAsa, saMjJAviSaya tathA kSepa ( nindA) kI pratIti meM udara zabda uttarapada hone para kuNDa pUrvapada ko antodAtta svara hotA hai| aise hI ghaTodera: Adi / antodAttam (18) nadI bandhuni / 106 / pa0vi0-nadI 1 / 1 bandhuni 7 / 1 / anu0-pUrvapadam, udAtta:, anta:, bahuvrIhau iti cAnuvartate / anvayaH - bahuvrIhau bandhuni nadI pUrvapadam anta udAttaH / artha:- bahuvrIhau samAse bandhu-zabde uttarapade nadI-saMjJakaM pUrvapadamantodAttaM bhavati / udA0-gArgI bandhuryasya saH- gA'rgIba'ndhuH / vA'tsIba'ndhuH / AryabhASAH artha-(bahuvrIhau) bahuvrIhi samAsa meM (bandhuni) bandhu zabda uttarapada hone para (nadI) nadI-saMjJaka (pUrvapadam ) pUrvapada ( anta udAtta:) antodAtta hotA hai / udA0 - gArgIrbandhuH / gArgI hai bandhu jisakA vaha gArgIbandhu / jo gArgI jaisI mahAviduSI RSikA ke bandhubhAva se apanA zreSThatva siddha karanA cAhatA hai vaha gArgIbandhu kahAtA hai| vA'tsIba'ndhuH / vAtsI hai bandhu jisakI vaha vAtsIbandhu / siddhi0- gA'rgIba'ndhuH / yahAM gArgI aura bandhu zabdoM kA 'anekamanyapadArthe' (2/2/24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se bahuvrIhi samAsa meM bandhu zabda uttarapada hone para nadI -saMjJaka 'gArgI' pUrvapada ko antodAtta svara hotA hai| gArgI zabda kI 'yU stryAkhyau nadI' (1/4/4) se nadI saMjJA hai| aise hI-vA'tsIba'ndhuH / Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 antodAttavikalpaH pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (16) niSThopasargapUrvamanyatarasyAm // 110 // pa0vi0-niSThA 1 / 1 upasargapUrvam 1 / 1 anyatarasyAm avyypdm| sa0-upasargaH pUrvo yasya tat-upasargapUrvam (bahuvrIhiH) / anu0 - pUrvapadam, udAttaH, anta:, bahuvrIhau iti cAnuvartate / anvayaH - bahuvrIhAvupasargapUrvaM niSThApUrvapadamanyatarasyAm anta udAttaH / artha:- bahuvrIhau samAse upasargapUrvaM niSThAntaM pUrvapadaM vikalpenAntodAttaM bhavati / udA0-pradhautaM mukhaM yena saH- pra'dha'autarmukhaH / pra'dhauta'mukhaH / pradhautamukhaH / prakSAlitau pAdau yena saH - prakSAlitapA'daH / prarkSAlitapAda: / / 'pradhautamukhaH' ityatra yadi mukhazabdaH svAGgavAcI tadA vikalpapakSe 'mukhaM svAGgam' (6 / 2 / 167 ) ityanena mukhazabdo'ntodAtto bhavatipradhautamukhaH / yadi mukhazabdo na svAGgavAcI tadA 'gatiranantara' ( 6 / 2 / 49) ityanena pUrvapadaprakRtisvareNAdyudAttaH svaro bhavati-pradhautamukhaH / AryabhASAH artha- (bahuvrIhau) bahuvrIhi samAsa meM (upasargapUrvam) upasarga-pUrvavAlA (niSThA) niSThAnta (pUrvapadam ) pUrvapada (anyatarasyAm) vikalpa se (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| udA0 - pradhautarmukhaH / pradhautamukhaH / pradhautamukhaH / dhoye huye mukhvaalaa| prakSAlitapA'daH / prkssolitpaadH| dhoye huye caraNoMvAlA / 'pra'dha'tarmukhaH' yahAM yadi mukha zabda svAGvAcI hai to vikalpa pakSa meM mukhaM svAGgam' (6 / 2 /167) se mukha zabda antodAtta hotA hai- pradhautamukhaH / yadi mukha zabda svAGgavAcI nahIM hai to 'gatiranantaraH' (6 / 2 / 49) se pUrvapada ko AdyudAtta prakRtisvara hotA haipradhautamukhaH / siddhi - (1) pradhautarmukhaH / yahAM pradhauta aura mukha zabdoM kA 'anekamanyapadArthe (2/2/24) se bahuvrIhi samAsa hai| 'pradhauta' zabda meM pra-upasargapUrvaka 'dhAvu gatizuddhayoH ' (bhvA0pa0) dhAtu se 'niSThA' (3 / 2 / 102 ) se bhUtakAla artha meM niSThA-saMjJaka 'kta' pratyaya hai| 'chvo: zUDanunAsike ca' (6 / 4 / 19) se dhAtu ke vakAra ko UTh Adeza aura 'etyedhatyUsu (6 / 1 / 87) se vRddhirUpa ekAdeza hotA hai| isa sUtra se yaha upasargapUrvI niSThAnta 'pradhauta' pUrvapada vikalpa se antodAtta hotA hai| vikalpa pakSa meM 'mukhaM svAGgam' (6 / 2 / 167) se mukha zabda ko antodAtta svara hotA hai jaisA ki Upara darzAyA gayA hai| Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 SaSTAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH (2) prakSAlitamukha: / yahAM prakSAlita aura mukha zabdoM kA pUrvavat bahuvrIhi samAsa hai| 'prakSAlita' zabda meM pra-upasargapUrvaka 'kSala zaucakarmaNi' (cu0pa0) dhAtu se pUrvavat kta' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| / / iti puurvpdaantodaattprkrnnm|| uttarapadAdhudAttaprakaraNam adhikAra: (1) uttarapadAdiH / 111 // pa0vi0-uttarapada-Adi: 1 / 1 / sa0-uttarapadasya Adiriti uttarapadAdiH (sssstthiittpurussH)| anu0-udAtta itynuvrtte| anvy:-uttrpdsyaadirudaatt:| artha:-uttarapadAdirityadhikAro'yam / yad ito'gre vakSyati tatrottarapadasyAdirudAtto bhavatIti tad veditavyam / udA0-vakSyati-karNo varNalakSaNAt' (6 / 2 / 112) iti, zuklakarNaH / kRSNakarNaH, ityaadikm| AryabhASA: artha-(uttarapadAdiH) uttarapadAdiH' yaha adhikAra sUtra hai| pANini muni jo isase Age kaheMge vahAM uttarapada ko AdhudAtta svara hotA hai, aisA jaaneN| udA0-jaise pANini muni kaheMge- 'karNo varNalakSaNAt' (6 / 2 / 112) yahAM uttarapada ko AdhudAtta svara hotA hai-zuklakarNa: / kRSNakarNaH, ityaadi| siddhi-zuklakarNa: Adi padoM kI siddhi Age yathAsthAna likhI jaayegii| AdhudAttam (2) karNo vrnnlkssnnaat|112| pa0vi0-karNa: 1 / 1 varNa-lakSaNAt 5 / 1 / sa0-varNazca lakSaNaM ca etayo: samAhAro varNalakSaNam, tasmAtvarNalakSaNAt (smaahaardvndvH)| anu0-udAtta:, bahuvrIhau, uttarapadAdiriti caanuvrtte| anvaya:-bahuvrIhau varNalakSaNAt karNa uttarapadAdirudAtta: / Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-bahuvrIhau samAse varNavAcino lakSaNavAcinazca para: karNazabda uttarapadamAyudAttaM bhvti| udA0-(varNa:) zuklau karNau yasya sa:-zuklakarNaH / kRSNakarNaH / (lakSaNam) dAtraM karNe yasya sa:-dAtrAkarNaH / zaGkakarNaH / AryabhASA artha- (bahuvrIhau) bahuvrIhi samAsa meM (varNalakSaNAt) varNavAcI aura lakSaNavAcI zabda se pare (karNa:) karNa (uttarapadAdiH, udAtta:) uttarapada ko AdhudAtta hotA hai| udA0-(varNa) zuklakarNaH / sapheda kaanoNvaalaa| kRSNakarNa: / kAle kAnoMvAlA / (lakSaNa) dAtrAkarNa: / kAna para dAtra (dAtI) ke lakSaNa (cihna) vAlA / zaGkakarNa: / kAna para zaku (tIra) ke lkssnnvaalaa| siddhi-(1) zuklakarNa: / yahAM zukla aura karNa zabdoM kA anekamanyapadArthe (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se varNavAcI kRSNa-zabda se pare karNa uttarapada ko AdhudAtta svara hotA hai| aise hI-zuklakarNaH / (2) daatraakrnnH| yahAM dAtra aura karNa zabdoM kA pUrvavat bahuvrIhi samAsa hai| karNe lakSaNasyAviSTASTapaJcamaNibhinnachinnacchidrasuvasvastikasya (6 / 3 / 115) se lakSaNavAcI dAtra-zabda ko dIrgha hotA hai| isa sUtra se lakSaNavAcI dAtra zabda se pare karNa uttarapada ko AdhudAtta svara hotA hai| aise hI-zaGkakarNaH / AdhudAttam (3) saMjJaupamyozca / 113 / pa0vi0-saMjJA-aupamyayo: 7 / 2 ca avyayapadam / sa0-upamAyA bhAva iti aupamyam / saMjJA ca aupamyaM ca te saMjJaupamye, tayo:-saMjJaupamyayo: (itaretarayogadvandvaH) / anu0-udAtta:, bahuvrIhau, uttarapadAdi:, karNa iti caanuvrtte| anvaya:-saMjJaupamyayozca bahuvrIhau karNa uttrpdaadiraadirudaatt:| artha:-saMjJAyAm aupamye ca viSayake bahuvrIhau samAse ca karNa-zabda uttarapadamAyudAttaM bhvti| udA0- (saMjJA) kuJcikarNaH / maNikarNaH / (aupamyam ) go karNAviva karNau yasya sa:-gokarNaH / kharakarNaH / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 331 AryabhASA artha- (saMjJaupamyayoH) saMjJA aura aupamya (upamA) viSayavAle (bahuvrIhau) bahuvrIhi samAsa meM (ca) bhI (karNa:) karNa (uttarapadAdiH, udAtta:) uttarapada ko AdhudAtta hotA hai| udA0-(saMjJA) kuJcikarNaH / kuJcikarNa nAmaka puruSavizeSa / maNikarNaH / maNikarNa nAmaka purussvishess| (aupamya) gokarNaH / gau ke kAnoM ke samAna kAnoMvAlA puruss| kharakarNa: / gadhe ke kAnoM ke samAna kAnoMvAlA puruss| siddhi-(1) kuJcikarNa: / yahAM maNi aura karNa zabdoM kA anekamanyapadArtha (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa meN| isa sUtra se saMjJAviSayaka bahuvrIhi samAsa meM karNa uttarapada ko AdhudAtta svara hotA hai| aise hI-maNikarNaH / (2) gokarNa: / yahAM go aura karNa zabdoM kA pUrvavat bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se aupamya-viSayaka bahuvrIhi samAsa meM karNa uttarapada AdhudAtta svara hotA hai| aise hiikhrkrnnH| AdhudAttam (4) kaNThapRSThagrIvAjacaM c|114 / pa0vi0-kaNTha-pRSTha-grIvA-jaGgham 1 / 1 ca avyayapadam / sa0-kaNThazca pRSThaM ca grIvA ca jaGghA ca eteSAM samAhAra:-kaNThapRSThagrIvAjaGgham (smaahaardvndv:)| anu0-udAtta:, bahuvrIhau, uttarapadAdiH, saMjJaupamyoriti cAnuvartate / anvaya:-saMjJaupamyayorbahuvrIhau kaNThapRSThagrIvAjacaM cottrpdaadirudaatt:| artha:-saMjJAyAm aupamye ca viSayake bahuvrIhau samAse kaNThapRSThagrIvAjaGghAni uttarapadAni AdhudAttAni bhvnti| udA0- (saMjJAyAM kaNThaH) zitikaNThaH / nIlakaNThaH / (aupamye) kharakaNTha iva kaNTho yasya sa:-kharakaNThaH / uSTrakaNThaH / (saMjJAyAM pRSTham) kaannddpRsstthH| naakpRsstthH| (aupamye) gopRSTha: / ajpRsstthH| (saMjJAyAM grIvA) sugrIvaH / nIlagrIvaH / (aupamye) gogrIvaH / azvagrIvaH / (saMjJAyAM javA) nArIjaGghaH / tAlajaGgha: / (aupamye) gojaGgha: / azvajaGghaH / eNIjaGghaH / AryabhASA artha- (saMjJaupamyayoH) saMjJA aura aupamya (upamA) viSayaka (bahuvrIhau) bahuvrIhi samAsa meM (kaNThapRSThagrIvAjagham) kaNTha, pRSTha, grIvA aura jaGghA (uttarapadAdirudAtta:) ye uttarapada AdhudAtta hote haiN| Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0- (saMjJA-kaNTha) zitikaNThaH / nIle knntthvaalaa-shiv| nIlakaNThaH / nIle knntthvaalaa-shiv| (aupamya) kharakaNThaH / gadhe ke kaNTha ke samAna kaNThavAlA puruss| ussttrknntthH| UMTa ke kaNTha ke samAna kaNThavAlA puruss| (saMjJA-pRSTha) kANDapRSThaH / sainik/shstrjiivii| nAkapRSThaH / sNjnyaavishess| (aupamya) gopRSThaH / gau (baila) kI pITha ke samAna pIThavAlA puruss| ajapaSThaH / aja (bakarA) kI pITha ke samAna pIThavAlA puruss| (saMjJA-grIvA) sugrIvaH / sundara gardanavAlA-rAmAyaNakAlIna eka rAjA kA naam| nIlagrIvaH / nIlI grdnvaalaa-shiv| (aupamya) gogrIvaH / gau (baila) kI gardana ke samAna gardanavAlA puruss| azvagrIvaH / ghor3e kI gardana ke samAna gardanavAlA puruss| (saMjJA-jaGghA) nArIjaGghaH / sNjnyaavishess| tAlajaGghaH / tAlajaGgha nAmaka deza kA rAjA/eka vIrajAti ke pUrvaja kA naam| (aupamya) gojaGghaH / gau kI jaMghA ke samAna jaMghAvAlA puruss| azvajaGghaH / ghor3e kI jaMghA ke samAna jaMghAvAlA puruSa / eNIjaGghaH / kAlI hiranI kI jaMghA ke samAna jaMghAvAlA puruss| siddhi-(1) shitiknntthH| yahAM ziti aura kaNTha zabdoM kA 'anekamanyapadArthe' (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se saMjJAviSayaka bahuvrIhi samAsa meM kaNTha uttarapada ko AdhudAttasvara hotA hai| aise hI-kANThapRSTha: aadi| (2) kharakaNThaH / yahAM khara aura kaNTha zabdoM kA pUrvavat bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se aupamya viSayaka bahuvrIhi samAsa meM kaNTha uttarapada ko AdhudAtta svara hotA hai| aise hI-gopRSTha: aadi| AdhudAttam (5) zRGgamavasthAyAM c|115 / pa0vi0-zRGgam 1 / 1 avasthAyAm 71 ca avyypdm| anu0-udAtta:, bahuvrIhau, uttarapadAdiH, saMjJaupamyayoriti caanuvrtte| anvaya:-avasthAyAM saMjJaupamyayorbahuvrIhau zRGgam uttrpdaadirudaatt:| artha:-avasthAyAM saMjJAyAm aupamye ca viSayake bahuvrIhau samAse zRDgazabda uttarapadam AdhudAttaM bhvti| udA0-(avasthA) udgate zRGge yasya sa:-udgatazRGgaH / dvayaGgule zRMge yasya sa:-vyaGgulazRGga: / tryagulazRGgaH / atra zRGgodgamAdikRto gavAdervayovizeSo'vasthA jnyaayte| (saMjJA) RSyazRGgaH / (aupamyam) gozRGge iva zRGge yasya saH-gozRGgaH / meSazRGgaH / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 333 AryabhASAH artha- (avasthAyAm) Ayu (saMjJaupamyayoH) saMjJA aura aupamya (upamA ) viSayaka (bahuvrIhau) bahuvrIhi samAsa meM (zRGgam) zRGga-zabda (uttarapadAdirudAttaH ) uttarapada AdyudAtta hotA hai| udA0-(avasthA) udgatazRGgeH / nikale huye sIMgoMvAlA bail| dvya'Ggula'bhRGgeH / do aMgula pramANa sIMgoMvAlA bail| trya'Ggula'bhRGgeH / tIna aMgula pramANa sIMgoMvAlA baila / yahAM sIMgoM ke nikalane Adi se gau (baila) Adi kI avasthA (Ayu ) jAnI jAtI hai. (saMjJA ) RSyazRGge: / vibhANDaka RSi ke putra kA nAma / ( aupamya ) gozRGgeH / gau (baila) ke sIMgoM ke samAna sIMgoMvAlA pazu / meSazRGgeH / meSa (bher3a) ke sIMgoM ke samAna sIMgoMvAlA pazu / siddhi-u'dg't'shRngge| yahAM udgata aura zRGga zabdoM kA 'anekamanyapadArthe' ( 2/2/24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se avasthA viSayaka bahuvrIhi samAsa meM zRGga uttarapada ko AdyudAtta svara hotA hai| aise hI - gula'zRGgeH Adi / AdyudAttam (6) naJo jaramaramitramRtAH / 116 / pa0vi0-naJaH 5 / 1 jara-mara-mitra- mRtA: 1 / 3 / sa0-jarazca marazca mitraM ca mRtazca te jaramaramitramRtA: (itaretara yogadvandvaH) / anu0-udAtta:, bahuvrIhau, uttarapadAdiriti cAnuvartate / anvayaH-bahuvrIhau naJo jaramaramitramRtA: uttarapadAdirudAttaH / artha:- bahuvrIhau samAse naJaH pare jaramaramitramRtA: zabdA uttarapadAni AdyudAttAni bhavanti / udA0- (jara: ) avidyamAno jaro yasya saH - ajara: / ( mara: ) avidyamAno maro yasya sa: - amara: / (mitram) avidyamAnaM mitraM yasya saHa'mitra' / (mR'taH) avidyamAno mR'to yasya sa:-a'mRta' / AryabhASAH artha - (bahuvrIhau) bahuvrIhi samAsa meM ( naJaH ) naJ se pare (jaramaramitramRtA: ) jara, mara, mitra aura mRta zabda (uttarapadAdirudAtta:) uttarapada AdyudAtta hote haiM / udA0 - (jara) a'jare: / avidyamAna jaraNavAlA (Izvara) / (mara) amare: / avidyamAna maraNavAlA (Izvara) | (mitra) amitreH / avidyamAna mitravAlA puruSa / (mRta) amRteH / avidyamAna maraNavAlA (Izvara) / Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-a'jrH| yahAM naJ aura jara zabdoM kA 'anekamanyapadArthe' (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se naJ se pare jara uttarapada ko AdhudAtta svara hotA hai| aise hI-amara: aadi| AdhudAttam (7) sormanasI alomosssii|117| pa0vi0-so: 5 / 1 manasI 1 / 2 alomoSasI 1 / 2 / sa0-man ca as ca te-manasI (itaretarayogadvandvaH) / loma ca uSas ca te lomoSasI, na lomoSasI iti alomoSasI (itretryogdvndvgrbhitnnyttpurussH)| anu0-udAtta:, bahuvIhI, uttarapadAdiriti cAnuvartate / anvaya:-bahuvrIhau sormanasI, uttarapadAdirudAtta:, alomosssii| artha:-bahuvrIhau samAse su-zabdAt paraM mannantam asantaM cottarapadam AdhudAttaM bhavati, lomoSasI zabdau vrjyitvaa| udA0-(man) zobhanaM karma yasya sa:-sukarmA / sudhrmii| suprathimA / (as) zobhanaM payo yasya sa:-supayA: / suyazAH / susrotA: / susrat / sudhvat / ___ AryabhASA: artha- (bahuvrIhau) bahuvrIhi samAsa meM (so:) su-zabda se pare (manasI) mannanta aura asanta zabda (uttarapadAdirudAtta:) uttarapada AdhudAtta hote haiM (alomoSasI) loman aura uSas zabdoM ko chodd'kr| udA0-(man) sukarmA / zobhana krmvaalaa| sudharmA / zobhana dhrmvaalaa| suprathimA / zobhana prsiddhivaalaa| (as) supayoH / zobhana payas (dUdha/pAnI) vaalaa| suyA: / zobhana yshvaalaa| susrotA: / zobhana srotvaalaa| sunat / ati adh:ptnvaalaa| sudhvat / ati adh:ptnvaalaa| siddhi-(1) sukarmA / yahAM su aura karman zabdoM kA 'anekamanyapadArthe' (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se su' zabda se pare annanta karman' uttarapada ko AdhudAtta svara hotA hai| aise hI-sudharmA aadi| (2) sutrat / yahAM su-upasargapUrvaka sraMsu dhvaMsu adha:patane (di0pa0) dhAtu se kvim pratyaya karane para sutras' zabda siddha hotA hai| vasuAtrudhvaMsvanaDuhAM daH' (8 / 2 / 72) se sakAra ko dakAra aura 'vA'vasAne (8 / 4 / 55) se dakAra ko takAra Adeza hotA hai| aise hI-sudhvat / zeSa kArya pUrvavat hai| Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 335 SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH AdhudAttam (8) kratvAdayazca / 118 pa0vi0-kratu-Adaya: 1 / 3 ca avyayapadam / sa0-kraturAdiryeSAM te-kratvAdaya: (bhuvriihi:)| anu0-udAtta:, uttarapadAdi, soriti cAnuvartate / anvaya:-bahuvrIhau so: kratvAdayazca uttarapadAdirudAtta: / artha:-bahuvrIhau samAse su-zabdAt pare kratvAdaya: zabdAzca uttarapadAni AdhudAttAni bhvnti| udA0-zobhana: kraturyasya sa:-sukratuH / sudRzIka:, ityAdikam / kratu / dRzIka / pratIka / prpuurti| havya / bhg| iti kratvAdayaH / / AryabhASA: artha- (bahuvrIhau) bahuvrIhi samAsa meM (soH) su-zabda se pare (kratvAdaya:) kratu-Adi zabda (ca) bhI (uttarapadAdiH, udAtta:) uttarapada AdhudAtta hote haiN| udA0-sukratuH / zobhana kratu (somayajJa) vaalaa| sudazIkaH / sundara AMkhoMvAlA, ityaadi| siddhi-sukratuH / yahAM su aura kratu zabdoM kA 'anekamanyapadArthe (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se su-zabda se pare kratu uttarapada ko AdhudAtta svara hotA hai| aise hI-sudazIkaH / AdhudAttameva (6) AdhudAttaM vyac chndsi|116 / pa0vi0-AdhudAttam 1 / 1 vyac 1 / 1 chandasi 7 / 1 / sa0-AdirudAtto yasya tat-AdhudAttam (bhuvriihiH)| dvAvacau yasmi~stat-dvyac (bhuvriihi:)| anu0-udAtta:, bahuvrIhau, uttarapadAdiH, soriti caanuvrtte| anvaya:-chandasi bahuvrIhau soyaj AdhudAttam, uttarapadAdiH, udAtta: / artha:-chandasi viSaye bahuvrIhau samAse su-zabdAt paraM dyac AdyudAttam uttarapadam, AdhudAttameva bhavati / udA0-zobhanA azvA yeSAM te-svazvA: / zobhanA rathA yeSAM te-surAH / svazvAstvA surathA majayema (R0 4 / 4 / 8) / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM (bahuvrIhau) bahuvrIhi samAsa meM (so:) su-zabda se pare (dvayac) do acoMvAlA (AdhudAttam) AdhudAtta (uttarapAdAdiH, udAtta:) uttarapada, AdhudAtta hI hotA hai| udA0-svazvA: / sundara ghodd'oNvaale| surAH / sundara rthoNvaale| svazvAstvA surA marjayema (R0 4 / 4 / 8) / siddhi-svazvAH / yahAM su aura azva zabdoM kA 'anekamanyapadArthe' (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se vedaviSaya meM tathA bahuvrIhi samAsa meM su-zabda se pare do acoMvAlA 'azva' uttarapada ko AdhudAtta svara hI hotA hai| aise hii-surthaaH| yaha 'nasubhyAm (6 / 2 / 172) se prApta antodAtta svara kA apavAda hai| AdhudAttam (10) vIravI? c|120 / pa0vi0-vIra-vI? 1 / 2 ca avyayapadam / sa0-vIrazca vIryaM ca tau-vIravI? (itaretarayogadvandvaH) / asmAdeva nipAtanAt pUrvavalliGgaM veditavyam / anu0-udAtta:, bahuvrIhau, uttarapadAdiH, so., chandasIti cAnuvartate / anvaya:-chandasi bahuvrIhau sorvIravI? cottarapadAdiH, udaatt:|| artha:-chandasi viSaye bahuvrIhau samAse su-zabdAt parau vIravI? zabdau cottarapade AdhudAtte bhvtH| udA0-(vIra:) zobhano vIro yasya sa:-suvIraH / suvIraste (R0 4 / 17 / 4) / zobhanaM vIryaM yasya s:-suviiryH| suvIryasya pataya: syAma (tai0saM0 117 / 13 / 4) / AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM tathA (bahuvrIhau) bahuvrIhi samAsa meM (so:) su-zabda se pare (vIravI?) vIra aura vIrya zabda (uttarapadAdiH, udAtta:) uttarapada AdhudAtta hote haiN| ___udA0-(vIra) suvIraH / sundara viirvaalaa| suvIraste (R0 4 / 17 / 4) / suvIryaH / zuddha viiryvaalaa| suvIryasya pataya: syAma (tai0saM0 1 / 7 / 13 / 4) / siddhi-suviirH| yahAM su aura vIra zabdoM kA 'anekamanyapadArthe (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se vedaviSaya meM tathA bahuvrIhi samAsa meM su-zabda se pare vIra uttarapada ko AdhudAtta svara hotA hai| aise hI-suvIryaH / Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 337 SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH AdhudAttam(11) kuultiirtuulmuulshaalaaksssmmvyyiibhaave|121| pa0vi0-kUla-tIra-tUla-mUla-zAlA-akSa-samam 1 / 1 avyayIbhAve 71 / sa0-kUlaM ca tIraM ca tUlaM ca mUlaM ca zAkhA ca akSaM ca samaM ca eteSAM samAhAra:-kUlatIratUlamUlazAlAkSasamam (samAhAradvandvaH) / anu0-udAtta:, uttarapadAdiriti caanuvrtte| anvaya:-avyayIbhAve kUlatIratUlamUlazAlAkSasamam uttarapadAdirudAtta: / artha:-avyayIbhAva samAse kUlatIratUlamUlazAlAkSasamAni uttarapadAni AdhudAttAni bhvnti| udA0- (kUlam) pari kUlAditi prikuulm| kUlasya samIpamiti upakUlam / (tIram) pritiirm| uptiirm| (tUla) prituulm| upatUlam / (mUlam) primuulm| upmuulm| (zAlA) prishaalm| upshaalm| (akSam) paryakSam / upaakssm| (samam) sussmm| vissmm| Sarmam / duHssmm| AryabhASA artha- (avyayIbhAve) avyayIbhAva samAsa meM kUlasamam) kUla, tIra, tUla, mUla, zAlA, akSa aura sama zabda (uttarapadAdiH, udAtta:) uttarapada AdhudAtta hote haiN| udA0- (kUla) parikUlam / kUla taTa ko chodd'kr| upakUlam / taTa ke smiip| (tIra) paritIram / tIra ko chor3akara / upatIram / tIra ke samIpa / (tUla) paritUlam / tUla (rUI) ko chor3akara / upatUlam / tUla ke samIpa / (mUla) parimUlam / mUla ko chodd'kr| upamUlam / mUla ke samIpa / (zAlA) parizAlam / zAlA (ghara) ko chodd'kr| upazAlam / zAlA ke smiip| (akSa) paryakSam / akSa-pAse ko chodd'kr| upAkSam / pAse ke samIpa / (sama) suSamam / ati sama (smaan)| viSamam / vikRta sm| niSamam / nikRSTa sm| duHSarmam / duSTa sm| sm=sdRsh| siddhi-(1) parikUlam / yahAM pari aura kUla zabdoM kA apaparivahiraJcava: paJcamyA' (2 / 1 / 11) se avyayIbhAva samAsa hai| pari zabda kI 'apaparI varjane' (1 / 4 / 87) se karma pravacanIya saMjJA aura usake yoga meM 'paJcamyapAGparibhi:' (2 / 3 / 10) se paMcamI vibhakti hotI hai| isa sUtra se avyayIbhAva samAsa meM kUla uttarapada ko AdhudAtta svara hotA hai| aise hI-paritIram aadi| Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) upakUla'm / yahAM upa aura kUla zabdoM kA 'avyayaM vibhaktisamIpa0 ' (211 16 ) se avyayIbhAva samAsa hai| isa sUtra se avyayIbhAva samAsa meM kUla uttarapada ko AdyudAtta svara hotA hai| aise hI - upatIra'm Adi / 338 (3) su'Sama'm / yahAM su aura sama zabdoM kA 'tiSThadguprabhRtIni ca' (2 / 1 / 16) se avyayIbhAva samAsa hai| 'suvinirdurbhyaH supisUtisamA:' (8 / 3 / 88) se Satva hotA hai| usake asiddha adhikAra meM hone se yaha yahAM 'sama' zabda hI mAnA jAtA hai| isa sUtra se avyayIbhAva samAsa meM sama uttarapada ko AdyudAtta svara hotA hai| aise hI vi'Sama'm, ni'Sama'm, du'Sasa'm / AdyudAttam (12) kaMsamanthazUrpapAyyakANDaM dvigau / 122 / pa0vi0-kaMsa-mantha-zUrpa-pAyya - kANDam 1 / 1 dvigau 7 / 1 / sa0-kaMsaM ca manthazca zUrpaM ca pAyyaM ca kANDaM ca eteSAM samAhAraHkaMsamanthazUrpapAyyakANDam (samAhAradvandvaH) / anu0 - udAttaH, uttarapadAdiriti cAnuvartate / anvayaH - dvigau kaMsamanthazUrpapAyyakANDam uttarapadAdi:, udAttaH / artha:-dvigau samAse kaMsamanyazUrpapAyyakANDAni uttarapadAni AdyudAttAni bhavanti / udA0- (kaMsam) dvAbhyAM kaMsAbhyAM krIta iti dvikaMsaH / trikaMsaH / ( manyaH ) dvAbhyAM manthAbhyAM krIta iti dvimandha'H / tri'mandha'H / (zUrpam ) dvAbhyAM zUrpAbhyAM krIta iti dvazUrpaH / tri'zUrpaH / (pAyyam) dvAbhyAM pAyyAbhyAM krIta iti dvi'pAyya'H / tri'pAyya'H / (kANDam) dve kANDe pramANamasyeti dvikANDaH / trikANDaH / AryabhASAH artha- (dvigau) dvigu samAsa meM (kaMsa0 kANDam ) kaMsa, mantha, zUrpa, pAyya aura kANDa zabda (uttarapadAdi:, udAtta:) uttarapada AdyudAtta hote haiM / udA0 - (kaMsa) dvikaMse: / do kaMsoM se kharIdA huA padArtha / tri'kaMse / tIna kaMsoM se kharIdA huA padArtha / (mantha) dvi'manthe / do manthoM se kharIdA huA padArtha / tri'manya'H / tIna manthoM se kharIdA huA pdaarth| (zUrpa) dvizUrpa: / do zUrpoM se kharIdA huA padArtha / tri'zUrpaH / tIna zUrpoM se kharIdA huA padArtha / (pAyya) dvi'pAyya'H / do pAyyoM se kharIdA huA padArtha / tri'paayryyH| tIna pAyyoM se kharIdA huA padArtha / (kANDa ) dvikANDe : | do kANDa pramANa (lambAI) vAlA padArtha | trikANDe / tIna kANDa pramANavAlA padArthaH / Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 336 siddhi - (1) dvikaMse: / yahAM dvi aura kaMsa zabdoM kA 'taddhitArthottarapadasamAhAre ca' (211150 ) se taddhita - artha meM dvigutatpuruSa samAsa hai / dvikaMsa zabda meM 'kaMsAThin' (511 / 25) se krIta- artha meM TiThan pratyaya aura 'adhyardhapUrvAd dvigorlugasaMjJAyAm' (511/28) se usakA luk hotA hai| isa sUtra se dvigusamAsa meM kaMsa uttarapada ko AdyudAtta svara hotA hai| aise hI trikaMse: dvimanyaH / trimanyaH / (2) dvizUrpa: / yahAM dvi aura zUrpa zabdoM kA pUrvavat dvigutatpuruSa samAsa hai| dvizUrpa zabda se 'zUrpAdaJanyatarasyAm' (511 / 26 ) se krIta- artha meM aJ pratyaya aura usakA pUrvavat luk hotA hai| isa sUtra se dvigusamAsa meM zUrpa uttarapada ko AdyudAtta svara hotA hai| aise hI- trizUrpaH / (3) dvipAyrya: / yahAM dvi aura pAyya zabdoM kA pUrvavat dvigutatpuruSa samAsa hai / 'dvipAyya' zabda se 'tena krItam' (511137 ) se yathAvihita 'ThaJ' pratyaya aura usakA pUrvavat luk hotA hai| isa sUtra se dvigusamAsa meM 'pAyya' uttarapada ko AdyudAtta svara hotA hai| aise hI- tripAyyaH / (4) dvikANDe | yahAM dvi aura kANDa zabdoM kA pUrvavat dvigutatpuruSa samAsa hai / 'dvikANDa' zabda se 'pramANe dvayasajdaghnamAtraca: ' ( 5 | 2 | 37 ) se 'dvayasac' Adi pratyaya aura unakA vA0- 'pramANe lo dvigornityam' (5 / 2 / 37 ) se luk hotA hai / isa sUtra se dvigusamAsa meM kANDa uttarapada ko AdyudAtta svara hotA hai| aise hI - trikANDa: / vizeSa: (1) kaMsa - caraka ke anusAra kaMsa ATha prastha yA do ADhaka ke barAbara thA / vaha arthazAstra kI tAlikA ke anusAra pAMca sera aura caraka kI tAlikA ke anusAra 66 sera ke barAbara huA / (2) mantha - isakI ThIka tola kisI tAlikA meM nahIM miltii| sambhava hai 'mantha' droNa kA paryAyavAcI ho| kauTilya ke anusAra droNa 10 sera kI tola thii| vahI sambhavata: mantha kI bhI tola thI / (3) zUrpa - caraka ne do droNa kA zUrpa mAnA hai, jise kumbha bhI kahate the| unakI tAlikA ke anusAra zUrpa = 4096 tolA =1 mana 11 sera 16 tolA (pANinikAlIna bhAratavarSa, pR0 245) / (4) pAyya - anna mApane kA pAtravizeSa mAMpa Adi / (5) kANDa - kANDa eka nApa thii| jisakI lambAI 16 hAtha mAnI jAtI thI SoDazAratnyAyAmo daNDaH kANDam' (baalmnormaa)| aratni=do vitasti yA 24 aMgula = 18 iNc| isa prakAra eka kANDa kheta 24 phuTa se 24 phuTa huA ( pANinikAlIna bhAratavarSa, pR0 199) / Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 AdyudAttam pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (13) tatpuruSe zAlAyAM napuMsake / 123 / pa0vi0-tatpuruSe 7 / 1 zAlAyAm 7 / 1 napuMsake 7 / 1 / anu0- udAttaH, uttarapadAdiriti cAnuvartate / anvayaH-napuMsake zAlAyAM tatpuruSe uttarapadAdirudAttaH / arthaH-napuMsakaliGge zAlA-zabdAnte tatpuruSa samAse uttarapadamAdyudAttaM bhavati / udA0-brAhmaNasya zAleti bra'hma'Na'zAla'm / kSatriyasya zAleti kSa'triya'zAla'm / A'rya'zAla'm / AryabhASA: artha- (napuMsake) napuMsakaliGga meM (zAlAyAm) zAlA - zabdAntavAle ( tatpuruSe ) tatpuruSa samAsa meM (uttarapadAdi:, udAttaH ) uttarapada AdyudAtta hotA hai / udA0- - brAhmaNazAlam / brAhmaNa kA ghara / kSatriyazAlam / kSatriya kA ghara / A'rya'zAla'm / Arya kA ghara / siddhi-brAhmaNazAlem / yahAM brAhmaNa aura zAlA zabdoM kA 'SaSThI' (2/2/8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| yaha vibhASA senAsurAcchAyAzAlAnizAnAm' (2 / 4124) se napuMsakaliMga hai| isa sUtra se napuMsakaliGga, zAlAzabdAnta tatpuruSa samAsa meM zAlA uttarapada ko AdyudAtta svara hotA hai| aise hI kSatriyazAla'm A'rya'zAla'm / AdyudAttam bhavati / (14) kanthA ca / 124 / pa0vi0- kanthA 1 / 1 ca avyayapadam / anu0-udAtta:, uttarapadAdi:, tatpuruSe, napuMsake iti cAnuvartate / anvayaH-napuMsake tatpuruSe kanthA cottarapadAdirudAttaH / artha:- napuMsakaliGge tatpuruSe samAse kanthA - zabdazcottarapadamAdyudAttaM udA0-sauzaminAM kanthA iti sauzamikantham / A'ra'nya'm cappa'kantha'm / AryabhASAH artha-(napuMsake) napuMsakaliGga meM (tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (kanthA) kandhA zabda (ca) bhI (uttarapadAdi:, udAtta:) uttarapada meM AdyudAtta hotA hai| Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 341 udA0-sauzamikanyam / uzInara dezavAsI sauzamijanoM kI kanthA (bichaunaa-vishess)| Aharakantham / AharajanoM kI knthaa| cappakantham / cappajanoM kI knthaa| siddhi-sauzamikantham / yahAM sauzami aura kanthA zabdoM kA SaSThI (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| yaha saMjJAyAM kanthozInareSu' (2 / 4 / 20) se napuMsakaliGga hai| isa sUtra se napuMsakaliGgavAle tatpuruSa samAsa meM kanthA uttarapada ko AdhudAtta svara hotA hai| AdhudAttam (15) aadishcihnnaadiinaam|125 / pa0vi0-Adi: 1 / 1 cihaNa-AdInAm 6 / 3 / sa0-cihaNa AdiryeSAM te cihaNAdaya:, teSAm-cihaNAdInAm (bhuvriihiH)| anu0-udAtta:, tatpuruSe, napuMsake, kanthA iti caanuvrtte| anvaya:-napuMsake kanthAnte tatpuruSe cihaNAdInAmAdirudAtta: / artha:-napuMsakaliGge kathAnte tatpuruSa samAse cihaNAdInAM pUrvapadAnAmAyudAtto bhvti| udA0-cihaNAnAM kanthA iti cihaNakantham / marDarakantham / AdirityanuvartamAne punarAdigrahaNaM pUrvapadAnAmAyudAttArthaM veditvym| cihaNa / maDara (mddur)| vaitula / paTatka / vaiDAlikarNa / vaitaalikrnn| kukkuTa / citkaNa / cikkaNa iti cihaNAdayaH / / AryabhASA: artha-(napuMsake) napuMsakaliGga meM (kanthA) kanthA-zabdAntavAle (tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (cihaNAdInAm) cihaNa Adi pUrvapadoM ko (AdiH, udAtta:) AdhudAtta hotA hai| udA0-cihaNakantham / uzInara dezavAsI cihaNajanoM kI kanthA (bichaunaa-vishess)| maDarakantham / maDarajanoM kI knthaa| siddhi-cihaNakantham / yahAM cihaNa aura kanthA zabdoM kA 'SaSThI' (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| yaha saMjJAyAM kanthozInareSu' (2 / 4 / 20) se napuMsakaliGga hai| isa sUtra se napuMsakaliGgavAle kanthAnta tatpuruSa samAsa meM cihaNa pUrvapada ko AdhudAtta svara hotA hai| aise hI-marDarakantham / yahAM 'Adi:' pada kI anuvatti hone para puna: 'AdiH' pada kA grahaNa cihaNa-Adi pUrvapadoM ko AdhudAtta vidhAna ke liye kiyA gayA hai| Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AdhudAttam (16) celakheTakaTukakANDa garhAyAm / 126 / pa0vi0-cela-kheTa-kaTuka-kANDam 11 garhAyAm 7 / 1 / sa0-celaM ca kheTaM ca kaTukaM ca kANDaM ca eteSAM samAhAra:-celakheTakaTukakANDam (smaahaardvndvH)| anu0-udAtta:, uttarapadAdiH, tatpuruSe iti cAnuvartate / anvaya:-tatpuruSe celakheTakaTukakANDam uttarapadAdirudAtta:, garhAyAm / artha:-tatpuruSa samAse celakheTakaTukakANDAni uttapadAni AdhudAttAni bhavanti, garhAyAM gmymaanaayaam|| udA0-(celam) putrazcelamiva iti putracelam / bhAryAcelam / (kheTam) upAnat kheTamiva iti upaantkhettm| ngrkhettm| (kaTukam) dadhi kaTukamiva iti dadhikaTukam udshvitkrttkm| (kANDam) bhUtaM kANDamiva iti bhUtakANDam / prjaakaannddm| AryabhASA artha-(tatpuruSa) tatpuruSa samAsa meM (celakheTakaTukakANDam) cela, kheTa, kaTuka aura kANDa zabda (uttarapadAdiH, udAtta:) uttarapada meM AdhudAtta hote haiM, (garhAyAm) yadi vahAM nindA artha kI pratIti ho| udA0-(cela) putracelam / jo putra jIrNa vastra ke samAna tyAjya hai-kuputra / bhAryAcelam / jo bhAryA (patnI) jIrNa vastra ke samAna heya hai-kubhAryA / (kheTam) upAnatkheTam / upAnat (jUtA) kheTa-Ujar3a kher3A ke samAna duHkhadAyaka hai-kharAba juutaa| nagarakheTem / jo nagara kheTa-ujar3a kher3A ke samAna hai-kungr| (kaTuka) dadhikaTukam / kaTu padArtha ke samAna asvAdu dhii| udazvitkaTukam / kaTu padArtha ke samAna asvAdu lssii| (kANDa) bhUtakANDam / kANDa-zara (bANa) ke samAna pIr3Akara bhUta (praannii)| prajAkANDam / zara ke samAna pIr3Akara prjaa| siddhi-putracelam / yahAM putra aura cela zabdoM kA upamitaM vyAghrAdibhi: sAmAnyAprayoge' (2 / 1 / 55) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se tatpuruSa samAsa meM tathA gare (nindA) artha kI pratIti meM cela' uttarapada ko AdhudAtta svara hotA hai| aise hI-bhAryAcelam aadi| Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 343 SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH AdhudAttam (17) cIramupamAnam / 127 / pa0vi0-cIram 11 upamAnam 1 / 1 / anu0-udAtta:, uttarapadAdiH, tatpuruSe iti cAnuvartate / anvaya:-tatpuruSa samAse upamAnaM cIram uttarapadAdirudAtta: / artha:-tatpuruSa samAse upamAnavAci cIram uttarapadam AdyudAttaM bhvti| udA0-vastraM cIram iva iti vastracIram / paTacIram / kmblciirm| AryabhASA: artha-(tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (upamAnam) upamAnavAcI (cIram) cIra zabda (uttarapadAdiH, udAtta:) uttarapada meM AdhudAtta hotA hai| udA0-vastracIram / jo vastra cIra (cithar3A) ke samAna hai-phaTA vstr| paTacIram / jo kapar3A cIra ke samAna hai-phaTA kpdd'aa| kambalacIram / jo kambala cIra ke samAna hai-phaTA kmbl| siddhi-vastracIram / yahAM vastra aura cIra zabdoM kA upamitaM vyAghrAdibhiH sAmAnyAprayoge (2 / 1 / 55) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se tatpuruSa samAsa meM upamAnavAcI cIra' uttarapada ko AdhudAtta svara hotA hai| aise hI-paTacIram, kambalacIram / AdhudAttam (18) palalasUpazAkaM mishre|128 / pa0vi0-palala-sUpa-zAkam 1 / 1 mizre 71 / sa0-palalaM ca sUpazca zAkaM ca eteSAM samAhAra:-palalasUpazAkam (smaahaardvndv:)| anu0-udAtta:, uttarapadAdiH, tatpuruSe iti caanuvrtte| anvaya:-mizre tatpuruSe palalasUpazAkam uttarapadAdirudAtta: / artha:-mizravAcini tatpuruSa samAse palalasUpazAkAni uttarapadAni AdhudAttAni bhvnti| udA0- (palalam) guDena mizraM palalamiti-guDapalalam / ghRtpllm| (sUpa:) ghRtena mizraH sUpa iti ghRtasUrpaH / mUlakasUpa: / (zAkam) ghRtena mizraM zAkamiti ghRtazAkam / mudgshaakm| Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASAH artha-(mizra) mizrIkaraNavAcI (tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (palalasUpazAkam ) palala, sUpa aura zAka zabda (uttarapadAdi:, udAtta:) uttarapada meM AdyudAtta hote haiN| udA0- - ( palala) guDapalelam / gur3a milA huA mAMsa / ghRt'py'lm| ghI milA huA maaNs| (sUpa) ghR't'suup'| ghI milI huI daal| mUlakasUpaH / mULI milI huI daal| (zAka) ghR't'shaak'm| ghI milA huA saag| mudga'zAka'm / mUMga milA huA sAga / 344 siddhi-guDa'palelam / yahAM guDa aura palala zabdoM kA 'bhakSyeNa mizrIkaraNam' (2 / 1 / 34) se mizrIkaraNavAcI tRtIyA tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se ukta tatpuruSa samAsa meM 'palala' uttarapada ko AdyudAtta svara hotA hai| aise hI - ghRtapalelam Adi / AdyudAttam (16) kUlasUdasthalakarSAH saMjJAyAm / 126 / pa0vi0-kUla-sUda-sthala-karSAH 1 / 3 saMjJAyAm 7 / 1 / sao - kUlaM ca sUdaM ca sthalaM ca karSazca te - kUlasUdasthalakarSAH (itaretarayogadvandvaH) / anu0-udAtta:, uttarapadAdi:, tatpuruSe iti cAnuvartate / anvayaH -saMjJAyAM tatpuruSe kUlasUdasthalakarSA uttarapadAdirudAttaH / artha:-saMjJAyAM viSaye kUlasUdasthalakarSA uttarapadAni AdyudAttAni bhavanti / udA0- (kUlam ) dA'kSikUla'm / mAhakikUla'm / ( sU'dam ) de'va'sUda'm / bhaajiisuud'm| (sthalam) dA'NDAyana'sthalI / mAhakisthala / ( karSaH) dAkSikarSaH / etAni grAmanAmAni santi / AryabhASAH artha- (saMjJAyAm ) saMjJA viSaya ( tatpuruSe ) tatpuruSa samAsa meM (kUlasUdasthalakarSaH) kUla, sUda, sthala aura karSa zabda (uttarapadAdiH, udAtta:) uttarapada meM AdyudAtta hote haiN| udA0- (kUla) dakSikUla'm / mahaka'kUla'm / (sUda) de'va'sUra'm / bhajIsUda'm / ( sthala) daNDAyana'sthalI / mAhakisthalI / ( karSa) dAkSikarSa: / ye 'dAkSikUla' Adi grAmoM kI saMjJAyeM haiM / siddhi-dA'kSikUla'm / yahAM dAkSi aura kUla zabdoM kA SaSThI' (2 1218) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se saMjJA-viSayaka tatpuruSa samAsa meM 'kUla' uttarapada ko AdyudAtta svara hotA hai| aise hI - mAhakikUla'm Adi / Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdyudAttam SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH (20) akarmadhAraye rAjyam | 130 / bhavati / 345 pa0vi0-akarmadhAraye 7 / 1 rAjyam 1 / 1 / sa0-na karmadhAraya iti akarmadhArayaH, tasmin - akarmadhAraye ( naJtatpuruSaH) / anu0-udAtta:, uttarapadAdi:, tatpuruSe iti cAnuvartate / anvayaH - akarmadhAraye tatpuruSe rAjyam uttarapadAdirudAttaH / arthaH-karmadhArayabhinne tatpuruSe samAse rAjyamiti uttarapadamAdyudAttaM udA0-brAhmaNAnAM rAjyamiti brAhmaNa'rAjya'm / kSa'tri'ya'rAjya'm / AryabhASAH artha- (akarmadhAraye) karmadhAraya se bhinna (tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (rAjyam) rAjya yaha ( uttarapadAdiH) uttarapada AdyudAtta hotA hai| udA0-brAhmaNa'rAjya'm / brAhmaNoM kA rAjya / kSatriyarAjyem / kSatriyoM kA rAjya / siddhi-brAhmaNa'rAjya'm / yahAM brAhmaNa aura rAjya zabdoM kA 'SaSThI' (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se karmadhAraya bhinna tatpuruSa samAsa meM rAjya zabda uttarapada ko AdyudAtta svara hotA hai| aise hI - kSa'tri'ya'rAjya'm / AdyudAttam (21) vargyAdayazca // 131 / pa0vi0-vargya-Adaya: 1 / 3 ca avyayapadam / sa0-vargya AdiryeSAM te-vargyAdaya: ( bahuvrIhi: ) / anu0-udAtta:, uttarapadAdi:, tatpuruSe, akarmadhAraye iti cAnuvartate / anvayaH - akarmadhAraye tatpuruSe vargyAdayazca uttarapadAdirudAttaH / artha:- karmadhArayabhinne tatpuruSe samAse vargyAdayaH zabdAzca uttarapadAni AdyudAttAni bhavanti / udA0-vAsudevasya vargya iti vA'su'de'va'vargya: / vA'su'de'va'pakSya' / arjunasya vargya iti a'rjuna'vargyaH' / a'rjuna'paya'H / Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam 1 'digAdibhyo yat' (4 / 3 / 54 ) ityatra digAdiSu ye vargAdayaH zabdAH paThyante te eva yatpratyayAntAH santo'tra vargyAdaya iti kathyante / te ceme-varga / pUga / gaNa | pakSa | dhAyyA / mitra / medhA / antara / pthin| rhs| aliik| ukhA / sAkSin / Adi / ant| mukha / jaghana / megha / yUtha / udakAt sNjnyaayaam| nyAya / vaMza | anuvaMza | viza / kAla / ap| AkAza iti vargAdayaH / / | 1 346 AryabhASA: artha- (akarmadhAraye ) karmadhAraya se bhinna (tatpuruSe ) tatpuruSa samAsa meM (vargyAdayaH) vargya - Adi zabda (ca) bhI ( uttarapadAdi:, udAtta:) uttarapada meM AdA hote haiN| / udA0 - vAsudevavargya: / vAsudeva (kRSNa) ke varga meM rahanevAlA puruSa / vAsudevapakSyeH / vAsudeva ke pakSa meM rahanevAlA puruSa / arjunavargya: / arjuna ke varga meM rahanevAlA puruSa / arjuna'pakSyeH / arjuna ke pakSa meM rahanevAlA puruSa / siddhi-vAsudevavargya: / yahAM vAsudeva aura vargya zabdoM kA 'SaSThI' (21218) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se karmadhAraya se bhinna tatpuruSa samAsa meM vargya uttarapada ko AdyudAtta svara hotA hai| aise hI-vA'su'de'va'paya'H Adi / AdyudAttam (22) putraH puMbhyaH / 132 / pa0vi0 - putraH 1 / 1 puMbhyaH 5 / 3 / anu0-udAtta:, uttarapadAdi:, tatpuruSe iti cAnuvartate / anvayaH- tatpuruSe puMbhyaH putra uttarapadAdirudAttaH / artha :- tatpuruSe samAse puMliGgazabdebhyaH paraM putrazabda uttarapadam AdyudAttaM bhavati / udA0-kaunaTeH putra iti kaunaTiputra'H / dA'makaputra'H / mahiSakaputraH / / / AryabhASAH artha- (tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (pubhyaH) puMliGga zabdoM se pare (putraH ) putra - zabda (uttarapadAdi:, udAtta:) uttarapada meM AdyudAtta hotA hai| udA0- - kaunaTiputraH / kaunaTi kA putra / dAmakaputraH / dAmaka kA putra / mAhiSakaputre: / mAhiSaka kA putra / siddhi-kaunaTiputreH | yahAM kaunaTi aura putra zabdoM kA SaSThI (2/2/8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se puMliGga kaunaTi zabda se pare putra uttarapada ko AdyudAtta svara hotA hai| aise hI dAmakaputraH, mAhiSakaputraH / Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 347 SaSTAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 347 AdhudAttapratiSedhaH (23) nAcAryarAjarviksaMyuktajJAtyAkhyebhyaH / 133 / pa0vi0-na avyayapadam, AcArya-rAja-Rtvik-saMyukta-jJAtyAkhyebhya: 5 / 3 / sa0-AcAryazca rAjA ca Rtvik ca saMyuktazca jJAtizca tA:-AcAryarAjaviMksaMyuktajJAtayaH, AcAryarAjaviksaMyuktajJAtaya AkhyA yeSAM teAcAryarAjaviMksaMyuktajJAtyAkhyA:, tebhya:-AcAryarAjaviksaMyuktajJAtyAkhyebhya: (itretryogdvndvgrbhitbhuvriihi:)| ___ anu0-udAtta:, uttarapadAdiH, tatpuruSa, putra iti cAnuvartate / anvayaH-tatpuruSe AcArya rAjaviksaMyuktajJAtyAkhyebhyaH putra uttarapadAdirudAtto n| artha:-tatpuruSa samAse AcAryaviksaMyuktajJAtyAkhyebhya: putra-zabda uttarapadamAyudAttaM na bhvti| udA0-(AcArya:) AcAryasya putra iti AcAryaputraH / upAdhyAyaputraH / zAkaTAyanaputraH / (rAjA) rAjJa: putra iti rAjaputraH / IzvaraputraH / nandaputraH / (Rtvik) Rtvija: putra iti Rtvikaputra: / yAjakaputra: / hotu:putraH / (saMyukta:) saMyuktasya putra iti saMyuktaputra: / sambandhiputraH / zyAlaputraH / (jJAti:) jJAte: putra iti jJAtiputra: / svaputra: / bhrAtuSputraH / atrA''khyAzabdagrahaNAt tatsvarUpasya tatparyAyANAM tadvizeSANAM ca zabdAnAM grahaNaM kriyte| AryabhASA: artha-(tatpuruSa) tatpuruSa samAsa meM (AcAryarAjaviMksaMyuktajJAtyAkhyebhya:) AcArya, rAjA, Rtvika, saMyukta aura jJAti zabdoM, inake paryAyavAcI tathA inake vizeSavAcI zabdoM se pare (putra:) putra-zabda (uttarapadAdiH, udAtta:) uttarapada meM AdhudAtta (na) nahIM hotA hai| udA0-(AcArya) AcAryaputraH / AcArya kA putra (svarUpa) / upAdhyAyaputraH / upAdhyAya kA putra (pryaayvaacii)| zAkaTAyanaputraH / zAkaTAyana kA putra (AcAvizeSa) / (rAjA) rAjaputraH / rAjA kA putra (svruup)| IzvaraputraH / Izvara kA putra (pryaayvaacii)| nandaputraH / nanda kA putra (raajaavishess)| (Rtvik) RtvikuputraH / Rtvik kA putra (svruup)| Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yAjakaputra: / yAjaka kA putra (pryaayvaacii)| hotuHputraH / hotA kA putra (Rtvigvishess)| (saMyukta) sNyuktputrH| saMyukta kA putra (svruup)| sambandhiputraH / sambandhI kA putra (paryAyavAcI) / zyAlaputraH / sALe kA putra (sNyuktvishess)| (jJAti) jJAtiputraH / jJAti kA putra (svruup)| svaputra: / khuda kA putra (pryaayvaacii)| bhAtuSputra: / bhAI kA putra (jnyaativishess)| ___yahAM sUtra meM AkhyA-zabda ke grahaNa karane se AcArya Adi ke svarUpa kA, unake paryAyavAcI zabdoM kA tathA unake vizeSavAcI zabdoM kA grahaNa kiyA jAtA hai, jaise ki udAharaNoM meM spaSTa kiyA gayA hai| ____ siddhi-(1) AcAryaputraH / yahAM AcArya aura putra zabdoM kA SaSThI (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se tatpuruSa samAsa meM AcArya zabda se pare 'putra' uttarapada ko AdhudAtta svara nahIM hotA hai| ata: samAsasya' (6 / 1 / 217) se samAsa ko antodAtta svara hotA hai| aise hI-upAdhyAyaputra: aadi| (2) hotuHputra: aura bhrAtuSputra: zabdoM meM 'Rto vidyAyonisambandhebhyaH' (6 / 3 / 23) se SaSThIvibhakti kA aluk hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| AdhudAttam __(24) cUrNAdInyaprANiSaSThyAH / 134 / pa0vi0-cUrNa-AdIni 13 aprANi-SaSThyA: 5 / 1 / sa0-cUrNa AdiryeSAM tAni-cUrNAdIni (bhuvriihiH)| na prANI iti aprANI, aprANina: SaSThI iti aprANiSaSThI, tasyA:-aprANiSaSThyA: (naJtatpuruSagarbhitapaJcamItatpuruSaH) / anu0-udAtta:, uttarapadAdiH, tatpuruSe iti caanuvrtte| anvaya:-tatpuruSe'prANiSaSThyAzcUrNAdIni uttarapadAdirudAtta: / artha:-tatpuruSa samAse'prANivAcina: SaSThyantAcchabdAt parANi cUrNAdIni uttarapadAni AdhudAttAni bhavanti / udA0-mudgasya cUrNamiti mudgcuurnnm| masUracUrNam ityaadikm| cUrNa / krip| kariva / zAkina / zAkaTa / drAkSA / tUsta / kundama / dlp| cmsii| cakkana / caula iti cUrNAdayaH / / _ 'cUrNAdInyaprANyupagrahAt' iti sUtrasya pAThAntaram, tatra upagraha iti SaSThyantameva pUrvAcAryopacAreNa gRhyate' (kaashikaa)| Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 346 AryabhASAH artha- (tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM ( aprANiSaSThyAH) aprANIvAcI SaSThayanta zabda se pare (cUrNAdIni ) cUrNa Adi zabda ( uttarapadAdiH, udAtta:) uttarapada meM AdyudAtta hote haiN| udA0- mudgcuurnnm| mUMga dAla kA cUna (ATA) / masUra'cUrNam / masUra dAla kA cUna ityAdi / siddhi-mudg'cuurnnem| yahAM mudga aura cUrNa zabdoM kA 'SaSThI' (rArATa) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se aprANIvAcI SaSThyanta mudga zabda se pare 'cUrNa' uttarapada ko AdyudAtta svara hotA hai| aise hI-ma'sUra'cUrNam / AdyudAttam (25) SaT ca kANDAdIni / 135 / 0 - SaT 1 / 1 ca avyayapadam, kANDa - AdIni 1 / 3 / pa0vi0 sa0-kANDa AdiryeSAM tAni - kANDAdIni ( bahuvrIhi: ) / anu0- udAtta:, uttarapadAdi:, tatpuruSe, aprANiSaSThyA iti cAnuvartate / anvayaH - tatpuruSe, aprANiSaSThyAH SaT kANDAdIni cottarapadAdirudAttaH / arthaH- tatpuruSe samAse'prANivAcinaH SaSThyantAcchabdAt parANi SaT kANDAdIni cottarapadAni AdyudAttAni bhavanti / udA0-(kANDam) darbhasya kANDamiti darbhakANDam / zara'kANDa'm / (cIram) darbhasya cIramiti da'rbha'cIra'm / ku'za'cIra'm / (palalam ) tilasya palala'miti tl'ps'l'm| (sUpa) mudgasya sUpa iti mudgasUrpaH / ( zAkam ) mUlakasya zAkamiti mUla'ka'zAka'm / (kUlam ) nadyA: kUlamiti na'dI'kUla'm / sa'mu'drakUla'm / atra 'celakheTakaTukakANDaM garhAyAm ' ( 6 / 2 / 126 ) ityasmAt prAramya A 'kUlasUdakarSAH saMjJAyAm ' ( 6 / 2 / 129) iti yAvat kANDAdayaH SaT zabdA gRhynte| te ceme-(1) kANDam / (2) cIram / (3) pllm| (4) sUpaH / (5) shaakm| (6) kUlam iti / / Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA: artha-(tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (aprANiSaSThyAH) aprANIvAcI SaSThayanta zabda se pare (SaT) cha: (kANDAdIni) kANDa Adi zabda (uttarapadAdiH, udAtta:) uttarapada meM AdhudAtta hote haiN| __ udA0-(kANDa) darbhakANDam / DAbha kA tnnaa| zarakANDam / sarakaMDe kA tnnaa| (cIra) darbhacIram / DAbha kA khaNDa / kuzacIram / kuza (tRNavizeSa) kA khnndd| (palala) tilplelm| tila kA cokara (bhuusii)| (sUpa) mudgasUpaH / mUMga kI daal| (zAka) mUlakazAkam / mULI kA saag| (kUla) nadIkUlam / nadI kA ttt| samudrakUlam / sAgara kA ttt| siddhi-darbhakANDam / yahAM darbha aura kANDa zabdoM kA SaSThI (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se tatpuruSa samAsa meM aprANIvAcI SaSThyanta darbha zabda se pare kANDa uttarapada ko AdhudAtta svara hotA hai| aise hI-zarakANDam aadi| vizeSa: celakheTakaTukakANDaM garhAyAm' (6 / 2 / 126) Adi se gahare, upamAna, mizra aura saMjJA arthoM meM kANDa Adi zabdoM ko uttarapada meM AdhudAtta svara kA vidhAna kiyA gayA hai| isa sUtra se gardA Adi artho se anyatra bhI kANDa Adi cha: zabdoM ko uttarapada meM AdhudAtta svara hotA hai| AdhudAttam (26) kuNDaM vanam / 136 / pa0vi0-kuNDam 1 / 1 vanam 1 / 1 / anu0-udAttaH, uttarapadAdiH, tatpuruSe iti cAnuvartate / anvayaH-tatpuruSe vanaM kuNDam uttrpdaadirudaatt:| artha:-tatpuruSa samAse vanavAci kuNDamityuttarapadam AdhudAttaM bhavati / udA0-darbhasya kuNDamiti darbhakuNDam / darbhavanamityarthaH / zarakuNDam / shrvnnmityrthH| AryabhASA artha- (tatpuruSa) tatpuruSa samAsa meM (vanam) vanavAcI (kuNDam) kuNDa zabda (uttarapadAdiH, udAtta:) uttarapada meM AdhudAtta hotA hai| udA0-darbhakuNDam / DAbha kA vn| zarakuNDam / sarakaMDoM kA vn| siddhi-darbhakuNDam / yahAM darbha aura kuNDa zabdoM kA SaSThI (6 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se vanavAcI kuNDa' zabda ko uttarapada meM AdhudAtta svara hotA hai| aise hI-zarakuNDam / / / iti uttarapadAyudAttaprakaraNam / / Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 351 uttarapadaprakRtisvaraprakaraNam prakRtisvaraH (1) prakRtyA bhagAlam / 137 / pa0vi0-prakRtyA 3 / 1 bhagAlam 1 / 1 / anu0-uttarapadam, tatpuruSe iti caanuvrtte| anvaya:-tatpuruSe bhagAlam uttarapadaM prkRtyaa| artha:-tatpuruSa samAse bhagAlavAci uttarapadaM prakRtisvaraM bhvti| udA0-kumbhyA bhagAlamiti kumbhiibhgaalm| kumbhIkapAlam / kumbhiindaalm| AryabhASA: artha- (tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (bhagAlam) bhAgAlavAcI (uttarapadam) uttarapada (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| udA0-kumbhIbhagAlam / ghar3iyA kA AdhA Tukar3A (tthkraa)| kumbhIkapAlam / artha pUrvavat hai| kumbhInadAlam / artha pUrvavat hai| siddhi-kumbhIbhagAlam / yahAM kumbhI aura bhagAla zabdoM kA SaSThI' (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se tatpuruSa samAsa meM bhagAla uttarapada ko prakRtisvara se rahatA hai| 'bhagAla' zabda 'laghAvante dvayozca bahaSo guruH' (phiTa0 2 / 19) se madhyodAtta hai| aise hI-kumbhIkapAlam / kumbhInadAlam / 'prakRtyA' pada kA adhikAra antaH' (6 / 2 / 143) sUtra taka hai| prakRtisvara: (2) ziternityAbahaj bahuvrIhAvabhasat / 138 / pa0vi0-zite: 5 / 1 nitya-abahRc 11 bahuvrIhau 7 / 1 abhasat 1 / 1 / sa0-bahavo'co yasmi~stat-bahvac, na bahRc iti abahRc, nityaM ca tad abahRc iti nityAbahac (bhuvriihinrbhitkrmdhaaryttpurussH)| na bhasad iti abhasat (naJtatpuruSaH) / bhasat-yoniH / anu0-uttaparadam, prakRtyA iti caanuvrtte| anvaya:-bahuvrIhau ziterabhasad nityAbahac uttarapadaM prakRtyA / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-bahuvrIhau samAse ziti-zabdAt paraM yad bhasat-zabdavarjitaM nityamabahaj uttarapadaM tat prakRtisvaraM bhavati / udA0-zitI pAdau yasya saH-zitipAda: / zatyaMsa: / zatyoSThaH / AryabhASA: artha-(bahuvrIhau) bahuvrIhi samAsa meM (zite:) ziti-zabda se pare (abhasat) bhasat zabda se bhinna jo (nityAbahac) nitya-abahUc (uttarapadam) uttarapada hai vaha (prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| udA0-zitipAda: / kALe caraNoMvAlA puruss| zityaMsa: / kALe kandhoMvAlA puruSa / zityoSThaH / kALe hoThoMvAlA puruss| siddhi-(1) shitipaadH| yahAM ziti aura pAda zabdoM kA 'anekamanyapadArthe' (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se bahuvrIhi samAsa ziti zabda se pare nitya-abahacvAle pAda uttarapada ko prakRtisvara hotA hai| pAda zabda vRSAdInAM ca' (6 / 1 / 167) se AdhudAtta hai| (2) zityaMsa: aura zityoSTha: zabdoM meM aMsa uttarapada 'ame: san' (uNA0 5 1) se san-pratyayAnta hai aura oSTha uttarapada uSikuSigAtibhyasthan' (uNA0 2 / 4) se than-pratyayAnta hai| ata: donoM zabdoM meM pratyaya ke nit hone se ye nityAdirnityam (6 / 1 / 191) se AdhudAtta haiN| zeSa kArya pUrvavat hai| yahAM bahuvrIhau prakRtyA pUrvapadam (6 / 2 / 1) se zitipAda' ko prakRtisvara prApta thaa| yaha sUtra usakA apavAda hai| ziti' zabda varNAnAM taNatinitAntAnAm (phiTa 2 / 10) se AdhudAtta hai| prakRtisvara: (3) gatikArakopapadAt kRt / 136 / pa0vi0-gati-kAraka-upapadAt 5 / 1 kRt 11 / sa0-gatizca kArakaM ca upapadaM ca eteSAM samAhAro gatikArakopapadam, tasmAt-gatikArakopapadAt (samAhAradvandvaH) / anu0-uttarapadam, tatpuruSe, prakRtyA iti caanuvrtte| anvaya:-tatpuruSe gatikArakopapadAt kRd uttarapadaM prkRtyaa| artha:-tatpuruSa samAse gate: kArakAd upapadAcca paraM kRdantam uttarapadaM prakRtisvaraM bhvti| Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 353 udA0-(gati) prakRSTa: kAraka: iti pra'kAra'ka: / pra'hAra'kaH / prakRSTaM karaNamiti pra'kara'Nam / pra'hara'Nam / ( kArakam ) idhmaM pravrazcyate yena sa:i'dhma'pravrazca'naH / palAzAni zAtyante yena saH - palAza'zAta'na : ( daNDavizeSa : ) / zmazru kalpyate yena sa:-zma'zrukalpa'naH / ( upapadam ) ISat kriyate iti ISatkaraH' / duSkaraiH / su'karaH' / I AryabhASAH artha- (tatpuruSe ) tatpuruSa samAsa meM (gatikArakopapadAt) gati, kAraka aura upapada se pare (kRt) kRt-pratyayAnta ( uttarapadam ) uttarapada ( prakRtyA) prakRtisvara se rahatA hai| udA0- - (gati) prakAreka: / uttama rIti se banAnevAlA / prahAreka: / uttama rIti se haraNa karanevAlA / pra'kareNam / uttama rIti se banAnA / pra'haNam / uttama rIti se haraNa karanA / (kAraka) idhmapravrazca'naH / iMdhana ko kATane kA sAdhana - kulhaadd'aa| palaza'zAta'naH / pattoM ko tor3ane kA saadhn-dnnddvishess| zma'bhrukalpa'naH / mUMcha ko kATane kA sAdhana-kaiMcI Adi / (upapada) iisstkreH| thor3e prayatna (sukha) se banAne yogy| duSkare: / duHkha se banAne yogy| su'kre| sukha se banAne yogy| siddhi - (1) pra'kAreka: / yahAM pra aura kAraka zabdoM kA 'kugatiprAdayaH' (2 / 2118 ) se gati tatpuruSa samAsa hai| pra-zabda kI 'gatizca' (1 / 4 / 59 ) se gati-saMjJA hai| isa sUtra se gati-saMjJaka pra-zabda se pare kRdanta kAraka uttarapada ko prakRtisvara hotA hai| kAraka zabda meM 'DukRJ karaNe' (tanA0 u0) dhAtu se 'vultRcauM' (3 11 1133 ) se kRt - saMjJaka Nvul pratyaya hai| pratyaya ke lit hone se 'liti' (6 / 1 / 193) se pratyaya se pUrvavartI ac udAtta hai| aise hI-prahArekaH / (2) pra'kareNam / yahAM pra aura karaNa zabdoM kA pUrvavat gatisamAsa hai / karaNa zabda meM 'lyuT ca' (3 | 3 |115 ) se bhAva artha meM lyuT pratyaya hai| pratyaya ke lita hone se pUrvavat pratyaya se pUrvavartI ac udAtta hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI pra'hareNam / (3) i'dhmapra'vrazca'naH / yahAM idhma aura pravrazcana zabdoM kA 'SaSThI' (21218) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se idhma kAraka se pare kRdanta pravrazcana uttarapada ko prakRtisvara hai| 'pravrazcana' zabda meM pra-upasargapUrvaka 'ovrazca chedane' (tu0pa0) dhAtu se 'karaNAdhikarayozca' ( 3/3 / 117) se karaNa kAraka meM kRt-saMjJaka lyuT pratyaya hai| ataH yahAM 'liti' (6 / 1 / 193) se pratyaya se pUrvavartI ac udAtta hai| 1 (4) pa'lA'za'zAta'naH / yahAM palAza aura zAtana zabdoM kA pUrvavat SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se palAza kAraka se pare kRdanta zAtana uttarapada ko prakRtisvara hotA hai| zAtana zabda meM Nijanta 'zaTTa zAtaneM (bhvA0pa0) se pUrvavat lyuT pratyaya aura 'zaderagatau taH' (7 / 3 / 42) se dhAtu ko takAra- Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (5) zmazrukalpanaH / yahAM zmazru aura kalpana zabdoM kA pUrvavat SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se zmazru kAraka se pare kRdanta kalpana uttarapada ko prakRtisvara hotA hai| kalpana zabda meM kRpU sAmarthe (bhvA0A0) dhAtu se pUrvavat lyuT pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (6) iisstkrH| yahAM ISat aura kara zabdoM kA upapadamatiG (2 / 2 / 19) se upapadatatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se ISat upapada se pare kRdanta kara uttarapada ko prakRtisvara hotA hai| kara' zabda meM ISaduHsuSu kRcchrAkRcchrArtheSu khala (3 / 3 / 126) se khal pratyaya hai| pratyaya ke lit hone se 'liti' (6 / 1 / 187) se pratyaya se pUrvavartI ac udAtta hai| aise hI-duSkaraH, sukrH| prakRtisvara: (4) ubhe vanaspatyAdiSu yugapat / 140 / pa0vi0-ubhe 1 / 2 vanaspati-AdiSu 7 / 3 yugapat avyayapadam / sa0-vanaspatirAdiryeSAM te vanaspatyAdayaH, teSu-vanaspatyAdiSu (bhuvriihiH)| anu0-prakRtyA iti caanuvrtte| anvayaH-vanaspatyAdiSu ubhe yugapat prkRtyaa| artha:-vanaspatyAdiSu samAseSu ubhe pUrvapada-uttarapade yugapat prakRtisvare bhvt:| udA0-vanasya patiriti vanaspati: / bRhatAM patiriti bRhaspati:, ityaadikm| vanaspati: / bRhaspati: / zacIpati: / tanUnapAt / narAzaMsa: / zuna:zepaH / zaNDAmau / tRssnnaavrucii| bambAvizvavayasau / marmRtyu: / iti vanaspatyAdayaH / / AryabhASA: artha-(vanaspatyAdiSu) vanaspati Adi zabdoM ke samAsa meM (ubhe) donoM pUrvapada aura uttarapada (yugapat) eka sAtha (prakRtyA) prakRtisvara se rahate haiN| udA0-vanaspatiH / bar3A jaMgalI vRkSa jisa para phUloM ke binA hI phala lagate haiN| bRhaspatiH / devatAoM kA guru, ityaadi| - siddhi-(1) vanaspatiH / yahAM vana aura pati zabdoM kA 'SaSThI' (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se tatpuruSa samAsa meM pUrvapada vana aura uttarapada pati zabda yugapat prakRtisvara se rahate haiN| vana zabda naviSayasyAnisantasya' (phiTa0 213) se AdhudAtta hai aura pati zabda meM pAterDati (uNA0 4 / 58) se Dati-pratyaya hai. ata: yaha bhI Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 355 pratyayasvara se AdyudAtta hai / vana+suT+pati = vanaspatiH / pAraskaraprabhRtIni ca saMjJAyAm' ( 6 / 1 / 157) se suT Agama hotA hai| (2) bRha'spatiH' / yahAM bRhat aura pati zabdoM kA pUrvavat SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se tatpuruSa samAsa meM pUrvapada bRhat aura uttarapada pati zabda yugapat prakRtisvara se rahate haiM / 'bRhat' zabda 'vartamAne pRSadbRhanmahacchatRvacca' (uNA0 2 / 85) se antodAtta hai aura pati zabda pUrvavat AdyudAtta hai| bRhat+pati / bRhat+suT+pati / bRha0+ s +pati / bRhaspatiH / vA0- 'tadabRhato: karapatyozcoradevatayoH suT 'talopazca' (6 / 2 / 140) se suT Agama aura bRhat ke takAra kA lopa hotA hai 1 prakRtisvara: (5) devatAdvandve ca / 141 / pa0vi0-devatA- dvandve 7 / 1 ca avyayapadam / sao - devatAnAM dvandva iti devatAdvandvaH, tasmin devatAdvandve (SaSThI tatpuruSaH) / anu0-prakRtyA, ubhe, yugapad iti cAnuvartate / anvayaH-devatAdvandve ca ubhe yugapat prakRtyA / arthaH-devatAvAcinAM zabdAnAM dvandve samAse ca ubhe pUrvapada-uttarapade yugapat prakRtisvare bhavataH / udA0-indrazca somazca tau-indrA'soma / indraa'vru'nnau| indrA'bRha'spatI' / AryabhASAH artha- (devatAdvandve) devatAvAcI zabdoM ke dvandvasamAsa meM (ca) bhI (ubhe) donoM pUrvapada aura uttarapada (prakRtyA ) prakRtisvara se rahate haiM / udA0 - indrAsomau / indra aura soma devatA / indrA' varu'Nau / indra aura varuNa devatA / indrAbRhaspatI / indra aura bRhaspati devatA / siddhi - (1) indrAsomau / yahAM indra aura soma zabdoM kA 'cArthe dvandvaH' (2 /2/29 ) se itaretarayogadvandva samAsa hai| isa sUtra se devatAvAcI indra pUrvapada aura soma uttarapada ko yugapat prakRtisvara hotA hai / indra zabda 'Rbrendra0mAlA:' ( uNA0 2 / 29) se ran-pratyayAnta nipAtita hai| pratyaya ke nit hone se 'nityAdirnityam' ( 6 | 1|191 ) se AdyudAtta svara hotA hai| soma zabda 'artistusu0nIbhyo man' (uNA0 1 / 140 ) se man-pratyayAnta hai / pratyaya ke nit hone se yaha bhI pUrvavat AdyudAtta hai| Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam indr+som+au| indr AnaG+soma+au / indr+aan+som+au| ind+A+soma+au / indrAsomau / yahAM 'devatAdvandve ca' (6 13 1 125 ) se indra zabda ke antya akAra ko AnaG Adeza hokara 'nalopaH prAtipadikAntasya' ( 812 12 ) se nakAra kA lopa hotA hai| aise hI anya udAharaNoM meM bhI samajheM / (2) indrA'varu'Nau / yahAM indra aura varuNa zabdoM kA pUrvavat itaretarayogadvandva samAsa hai| varuNa zabda meM kRvRdAtribhya unan' (uNA0 3153) se unan pratyaya hai| pratyaya ke nit hone se yaha pUrvavat AdyudAtta hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (3) indrabRha'spatI' / 'hAM indra aura bRhaspati zabdoM kA pUrvavat itaretarayogadvandva samAsa hai| bRhaspati zabda kA svara pUrvokta (6 / 2 / 140) hai| prakRtisvarapratiSedhaH (6) nottarapade 'nudAttAdAvapRthivIrudrapUSamanthiSu / 142 / pa0vi0-na avyayapadam, anudAttAdau 7 / 1 apRthivI-rudra-pUSamanthiSu 7 / 3 / sa0-anudAtta Adau yasya saH - anudAttAdi:, tasmin-anudAttAdau ( bahuvrIhi: ) / pRthivI ca rudrazca pUSA ca manthI ca te pRthivIrudrapUSamanthinaH, teSu-pRthivIrudrapUSamanthiSu ( itaretarayogadvandvaH) / anu0-prakRtyA, ubhe, yugapat, devatAdvandve iti cAnuvartate / anvayaH -anudAttAdAvuttarapade'pRthviIrudrapUSamanthiSu devatAdvandve ubhe yugapat prakRtyA na / artha:-anudAttAdau zabde uttarapade pRthivIrudrapUSamanthivarjite devatAdvandve samAse ubhe pUrvapada-uttarapade prakRtisvare na bhavataH / udA0-indrazca agnizca iti indrAgnI / indravAyU / AryabhASAH artha- (anudAttau ) anudAttAdi zabda (uttarapade) uttarapada hone para ( apRthivIrudrapUSamanthiSu) pRthivI, rudra, pUSA aura manthI se bhinna (devatAdvandve) devatAvAcI dvandvasamAsa meM (ubhe) donoM pUrvapada aura uttarapada ( yugapat) eka sAtha (prakRtyA) prakRtisvara se (na) nahIM rahate haiN| devatA / udA0 - indrAgnI / indra aura agni devatA / indravAyU / indra aura vAyu siddhi-indraagnii| yahAM indra aura agni zabdoM kA 'cArthe dvandva : ' (2/2/29) se itaretarayoga dvandvasamAsa hai| isa sUtra se devatAvAcI dvandvasamAsa meM pUrva sUtra se prApta pUrvapada aura uttarapada ke yugapat prakRtisvara kA pratiSedha hotA hai| agni zabda meM 'agi Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 357 gatau (bhvA0pa0) dhAtu se 'aGgernalopazca' (uNA0 4 / 51) se ni' pratyaya hai| ata: yaha pratyayasvara se antodAtta arthAt anudAttAdi hai-agniH| devatAdvandve ca' (6 / 3 / 26) se pUrvavat AnaG Adeza hotA hai| samAsasya (6 / 1 / 218) se samAsa ko antodAtta svara hotA hai| (2) indravAyU / yahAM indra aura vAyu zabdoM kA pUrvavat dvandvasamAsa hai| vAyu zabda meM 'vA gatigandhanayo:' (adA0pa0) dhAtu se kRvApAjimisvadisAdhyazUbhya uNa' (uNA0 1 / 1) se 'uN' pratyaya hai| ata: yaha pratyayasvara se antodAtta arthAt anudAttAdi hai-vAyuH / vA0- ubhayatra vAyo: pratiSedho vaktavyaH' (6 / 3 / 26) se AnaG Adeza kA pratiSedha hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| / / iti uttarapadaprakRtisvaraprakaraNam / / uttarapadAntodAttasvaraprakaraNam adhikAra: (1) antaH / 143 / vi0-anta: 11 / anu0-samAsasya, udAtta:, uttaramiti cAnuvartanIyam / anvaya:-samAsasya uttarapadam anta udaatt:|| artha:-anta ityadhikAro'yam A pAdaparisamApte: / yadito'gre vakSyati tatra samAsasyottarapadasyAntodAtto bhavatIti veditvym| yathA vakSyati'thAthaghaktAjabitrakANAm' (6 / 2 / 144) iti| sunIthaH / avabhRtha: ityaadikm| AryabhASA: artha- (anta:) 'antaH' isa sUtra kA pAda kI samAptiparyanta adhikAra hai| pANini muni jo isase Age kaheMge vahAM (samAsasya) samAsa ke (uttarapadam) uttarapada ko (anta udAtta:) antodAtta hotA hai, yaha jaaneN| jaise ki pANini muni kaheMge'thAthaghaktAjabitrakANAm' (6 / 2 / 144) / sunIthaH / avabhRtha: ityaadi| siddhi-sunItha: Adi padoM kI siddhi Age yathAsthAna likhI jaayegii| antodAttam (2) thaathghRktaajbitrkaannaam|144| pa0vi0-tha-atha-ghaJ-kta-aca-ap-itra-kANAm 6 / 3 / Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam sa0-thazca athazca ghaJ ca ktazca ac ca ap ca itrazca kazca te thAthaghaJktAjabitrakA:, teSAm - thAthaghaJktAjabitrakANAm ( itaretarayogadvandvaH) / anu0- udAttaH, uttarapadam, tatpuruSe, gatikArakopadAt, anta iti cAnuvartanIyam / anvayaH - tatpuruSe gatikArakopapadAt thAthaghaJktAjabitrakANAm uttarapadam anta udAtta: / arthaH- tatpuruSe samAse gatikArakopapadAt pareSAM thAthaghaJktAjabitrakAntAnAm uttarapadAnAmantodAtto bhavati / 358 1 udA0-(thaH) sunIthaH / avabhRtha: / ( atha: ) AvasathaH / upavasathaH / (ghaJ) prabhedaH / kASThabhedaH / rajjubheda: / (ktaH ) dUrAdAgataH / vizuSkaH / AtapazuSkaH / (ac ) prakSayaH / prajaya: / ( ap) pralava: / prasava: / (itra : ) prlvitrm| prsvitrm| (kaH ) govRSa: / kharIvRSaH / pravRSa: / praharSaH / 1 AryabhASAH artha- (tatpuruSe ) tatpuruSa samAsa meM (gatikArakopapadAt) gati, kAraka aura upapada se pare (thAtha0 kANAm ) tha, atha, ghaJ, kta, ac, apa, itra aura ka-pratyayAnta (uttarapadam ) uttarapadoM ko (anta udAtta: ) antodAtta hotA hai| udA0- - (tha) sunIthaH / dharmazIla puruSa / avabhRthaH / yajJAnta snAna / (atha) Avasatha: / ghr| upvsthH| nikaTa nivAsa / (ghaJ) prabheda: / bheda kA bheda / kASThabheda: / lakar3I kA phaadd'naa| rjjubhedH| rassI ko todd'naa| (kta) dUrAdAgataH / dUra se AyA huA / vizuSkaH / bilkula sUkhA huaa| AtapazuSkaH / dhUpa meM sUkhA huaa| (ac) prakSayaH / nivAsa / prajayaH / jItane kA sAdhana / ( ap) pralavaH / pracchedana karanA / prasavaH / paidA honaa| (itra ) pralavitram / kATane kA sAdhana / (cAkU Adi) / prasavitram / prasava kA sAdhanavizeSa / (ka) govRSaH / gau ko sIMcanevAlA (sAMDa) | kharIvRSa: / gadhI ko sIMcanevAlA ( gadhA ) / pravRSaH sIMcanevAlA / praharSaH / harSita karanevAlA / 1 siddhi-(1) suniithH| yahAM su aura nItha zabdoM kA 'kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) se gati - tatpuruSa samAsa hai / 'nItha' zabda meM 'hanikuSinIramikAzibhyaH kthan' (uNA0 2 / 2) sekthan (tha) pratyaya hai| isa sUtra se tha-pratyayAnta 'nItha' uttarapada ko antodAtta svara hotA he| yahAM 'gatikArakopapadAt kRt' (6 / 2 / 139 ) se kRdanta uttarapada ko AdyudAtta svara prApta thaa| (2) avabhRtha: / yahAM ava aura bhRtha zabdoM kA pUrvavat gati-tatpuruSa samAsa hai| 'bhRtha' zabda meM 'ave bhRtha:' (uNA0 2 13) se kthan pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 356 (3) AvasathaH / yahAM AG aura vasatha zabdoM kA pUrvavat gati-tatpuruSa samAsa hai| 'vasatha:' zabda meM 'uparge vase:' (uNA0 3 / 116) se athan (atha) pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hii-upvsthH| (4) prabheda: / yahAM pra aura bheda zabdoM kA pUrvavat gati-tatpuruSa samAsa hai| bheda zabda meM 'bhidir vidAraNe (rudhA0pa0) dhAtu se 'bhAve' (3 / 3 / 18) se bhAva-artha meM ghaJ pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (5) kASThabheda: / yahAM kASTha aura bheda zabdoM kA upapadamatiG' (2 / 2 / 19) se upapada tatpuruSa samAsa hai| bheda zabda meM pUrvavat 'ghaJ' pratyaya hai| aise hI-rajjubhedaH / (6) dUrAdAgataH / yahAM dUrAt aura Agata zabdoM kA stokAntikadUrArthakRcchrANi ktena' (2 / 1 / 38) se paJcamItatpuruSa samAsa hai| 'paJcamyA: stokAdibhyaH' (6 / 3 / 2) se paJcamI vibhakti kA aluk hotA hai| AgataH' zabda meM AG upasargapUrvaka 'gamla gatau (bhvA0pa0) dhAtu se 'niSThA' (3 / 2 / 102) se bhUtakAla artha meM kta-pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (7) vizuSkaH / yahAM vi aura zuSka zabdoM kA 'gatikArakopapadAt kRt' (6 / 2 / 132) se gati-tatpuruSa samAsa hai| 'zuSka' zabda meM 'zuSa zoSaNe' (di0pa0) dhAtu se pUrvavat kta-pratyaya hai| 'zuSaH kaH' (8 / 2 / 51) se kta' pratyaya ke takAra ko kakAra Adeza hotA hai| vahAM gatiranantaraH' (6 / 2 / 49) se pUrvapada prakRtisvara (AdhudAtta) prApta thaa| zeSa kArya pUrvavat hai| (8) AtapazuSkaH / yahAM Atapa aura zuSka zabdoM kA siddhazuSkapakvabandhaizca' (2 / 1 / 40) se saptamItatpuruSa samAsa hai| yahAM 'saptamI siddhazuSkapakvabandheSvakAlAt (6 / 2 / 32) se pUrvapada prakRtisvara prApta thaa| (9) prakSayaH / yahAM pra aura kSaya zabdoM kA pUrvavat gati-tatpuruSa samAsa hai| 'kSayaH' zabda meM 'kSi kSaye' (bhvA0pa0) dhAtu se 'eraca (3 / 3 / 56) se 'ac' pratyaya hai| aise hI-prajayaH / yahAM 'gatikArakopapadAt kRt' (6 / 1 / 138) se prakRtisvara kI prApti hokara kramaza: 'kSayo nivAse' (6 / 1 / 195) se tathA jaya: karaNam' (6 / 1 / 196) se AdhudAtta svara prApta thaa| (10) pralava: / yahAM pra aura lava zabdoM kA pUrvavat gati-tatpuruSa samAsa hai| 'lava' zabda meM 'laJ chedane (krayA0u0) dhAtu se Rdoram' (3 / 3 / 57) se ap pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI- 'SUG prANigarbhavimocane (adA0A0) se-prasavaH / (11) pralavitram / yahAM pra aura lavitra zabdoM kA pUrvavat gati-tatpuruSa samAsa hai| 'lavitra' zabda meM 'artilUdhUsUkhanasahacara itra:' (7 / 3 / 26) se 'itra' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI pUrvokta pUJ' dhAtu se-prasavitram / Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (12) govRssH| yahAM go aura vRSa zabdoM kA upapadamati' (2 / 2 / 19) se upapada-tatpuruSa samAsa hai| vRSa' zabda meM vRSu secane' (bhvA0pa0) dhAtu se vA0- 'kaprakaraNe mUlavibhujAdInAmupasaMkhyAnam (3 / 2 / 5) se 'ka' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-kharIvRSa: (13) pravRSa: / yahAM pra aura vRSa zabdoM kA pUrvavat gatitatpuruSa samAsa hai| vRSa' zabda meM vRSu secane (bhvA0pa0) dhAtu se 'igupadhajJAprIkira: kaH' (3 / 1 / 135) se 'ka' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI- 'hRSa tuSTau' (di0pa0) dhAtu se-praharSaH / antodAttam (3) sUpamAnAt ktH|145| pa0vi0-su-upamAnAt 5 1 kta: 11 / sa0-upamIyate'neneti upamAnaM siMhAdikam / suzca upamAnaM ca etayo: samAhAra: sUpamAnam, tasmAt-sUpamAnAt (smaahaardvndvH)| anu0-udAtta:, uttarapadam, tatpuruSe, anta iti cAnuvartate / anvaya:-tatpuruSe sUpamAnAt kta uttarapadam anta udAtta: / artha:-tatpuruSa samAse su-zabdAd upamAnavAcinazca paraM ktAntam uttarapadamantodAttaM bhvti| ___ udA0-(suH) suSThu kRtamiti sukRtm| subhuktm| supiitm| (upamAnam) vRkairivAvaluptamiti vRkaavluptm| zazakapluptam / siNhvinrditm| AryabhASA: artha-(tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (sUpamAnAt) su-zabda aura upamAnavAcI zabda se pare (ktaH) ktapratyayAnta (uttarapadam) uttarapada (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| udA0-(su) sukRtm| satkArapUrvaka kiyaa| subhuktam / satkArapUrvaka khaayaa| supItam / satkArapUrvaka piiyaa| (upamAna) vRkAvaluptam / bher3iyoM ke samAna lupta huaa| zazakapluptam / kharagozoM ke samAna uchlaa| siMhavinarditam / siMhoM kI samAna garjanA kii| siddhi-(1) sukRtam / yahAM su aura kRta zabdoM kA 'kugatiprAdaya:' (2 / 2 / 18) se gati-tatpuruSa samAsa hai| kRta zabda meM DukRJ karaNe (tanAu0) dhAtu se niSThA' (3 / 2 / 102) se 'kta' pratyaya hai| isa sUtra se su-zabda se pare ktAnta kRta uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| 'gatiranantaraH' (6 / 2 / 49) se pUrvapada ko prakRtisvara (AdyudAtta) prApta thaa| usakA yaha apavAda hai| aise hI-subhuktam / supItam / Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 361 (2) vRkaavluptm| yahAM vRka aura avalupta zabdoM kA 'kartRkaraNe kRtA bahulam (2 / 1 / 31) se tRtIyAtatpuruSa samAsa hai| 'avalupta' zabda meM ava-upasargapUrvaka 'luplu chedane ( tu030) dhAtu se pUrvavat 'kta' pratyaya hai| isa sUtra se upamAnavAcI vRka- zabda se pare kta-pratyayAnta avalupta zabda ko antodAtta svara hotA hai| 'tRtIyA karmaNi' (6 / 2148) se tRtIyAnta vRka pUrvapada ko prakRtisvara prApta thA / yaha usakA apavAda hai| aise hIzazakaplutam, siMhavinarditam / antodAttam (4) saMjJAyAmanAcitAdInAm | 146 / pa0vi0 - saMjJAyAm 7 / 1 anAcita AdInAm 6 / 3 / sao - Acita AdiryeSAM te AcitAdaya:, na AcitAdaya iti anAcitAdaya:, teSAm - anAcitAdInAm (bahuvrIhigarbhitanaJtatpuruSaH ) / anu0-udAtta, uttarapadam, tatpuruSe, gatikArakopapadAt, kta iti cAnuvartate / anvayaH -saMjJAyAM tatpuruSe gatikArakopapadAt kta uttarapadam anta udAtta:, anAcitAdInAm / artha:-saMjJAyAM viSaye tatpuruSe samAse gatikArakopapadAt paraM ktAntam uttarapadamantodAttaM bhavati, AcitAdIn zabdAn varjayitvA / udA0 - sambhUto rAmAyaNa: / upahUtaH zAkalyaH / parijagdha: kauNDinyaH / aacitm| pryaacitm| AsthApitam / parigRhItam / niruktam / pratipannam / prazliSTam / uphtm| upasthitam / ityAcitAdayaH / / AryabhASAH artha- (tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (gatikArakopapadAt) gati-saMjJaka, kAraka aura upapada se pare ( ktaH ) kta pratyayAnta ( uttarapadam ) uttarapada (anta udAtta:) antodAtta hotA (anAcitAdInAm ) Acita Adi zabdoM ko chor3akara / udA0- sambhUto rAmAyaNa: / samApta huA raamaaynn| upahUtaH zAkalyaH / pAsa bulAyA huA zAkalya / parijagdha: kauNDinyaH / sarvataH khAyA huA kauNDinya / siddhi-smbhuutH| yahAM sam aura bhUta zabdoM kA 'kugatiprAdayaH' (2 / 2118) se gatite- tatpuruSa samAsa hai| yahAM sam-upasarga 'bhU sattAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu prApti arthaka hai| bhUta zabda meM 'niSThA' (2 12 1102 ) se kta pratyaya hai| isa sUtra se saMjJA viSaya meM tathA tatpuruSa samAsa meM 'su' gati se pare ktAnta 'bhUta' uttarapada ko antodAtta svara ( AdyudAtta) prApta thaa| yaha usakA apavAda hai| aise hI upahUtaH / parijagdhaH / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam 'anAcitAdInAm kA kathana isaliye kiyA gayA hai ki yahAM yaha antodAtta svara na ho-Acitam / paryAcitam / yahAM gatiranantaraH' (6 / 2 / 49) se pUrvapada ko prakRtisvara (AdhudAtta) hotA hai| antodAttam (5) pravRddhAdInAM c|147| pa0vi0-pravRddha-AdInAm 6 / 3 ca avyayapadam / sa0-pravRddha AdiryeSAM te pravRddhAdayaH, teSAm-pravRddhAdInAm (bahuvrIhiH) / anu0-udAtta:, uttarapadam, tatpuruSa, anta:, kta iti caanuvrtte| anvaya:-tatpuruSe pravRddhAdInAM ca kta uttarapadam anta udAtta: / artha:-tatpuruSa samAse pravRddhAdInAM zabdAnAM ca ktAntam uttarapadamantodAttaM bhvti| udA0-pravRddhaM yAnam / pravRddho vRSala: / prayuktA: sakttavaH, ityAdikam / pravRddhaM yAnam / pravRddho vRSala: / prayuktA: saktavaH / AkarSe'vahitaH / avahito bhogessu| khaTvArUDhaH / kavizasta: / AkRtigaNo'yam / tena-punarutsyUtaM vaso deyam, punarniSkRto ratha:, ityevamAdi siddhaM bhavati / __ yAnAdInAmatra gaNe pATha: prAyovRttipradarzanArtho veditavyaH, na tu vissyniymaarthH| AryabhASA: artha-(tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (pravRddhAdInAm) pravRddha Adi zabdoM kA (ca) bhI (kta:) kta-pratyayAnta (uttarapadam) uttarapada (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| ____ udA0-pravRddhaM yAnam / bahuta purAnI gaadd'ii| pravRddho vRSalaH / bahuta bUDhA vRSala / prayuktA: saktavaH / prayoga kiye huye sattU ityaadi| siddhi-pravRddham / yahAM pra aura vRddha zabdoM kA kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) se prAdi-tatpuruSa samAsa hai| vRddha' zabda meM vadhu vaddhau (bhvA0A0) dhAtu se niSThA (3 / 2 / 102) se bhUtakAla meM kta-pratyaya hai| isa sUtra se pravRddha zabda ke ktAnta vRddha' uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| aise hI-pravRddho vRSala: / prayuktA: saktavaH / pravRddhAdi gaNa meM yAna Adi zabdoM kA pATha inakI prAyika vRtti ke pradarzana ke liye kiyA gayA hai; viSaya-niyama ke liye nhiiN| Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 363 antodAttam (6) kArakAd dattazrutayorevAziSi / 148 | pa0vi0-kArakAt 5 / 1 datta - zrutayoH 6 / 2 eva avyayapadam, AziSi 7 / 1 / sa0 - dattazca zrutazca tau dattazrutau tayo: - dattazrutayo: (itaretarayogadvandvaH) / anu0-udAttaH, uttarapadam, tatpuruSe, antaH, ktaH, saMjJAyAmiti cAnuvartate / anvayaH-saMjJAyAM tatpuruSe kArakAd dattazrutayoreva kta uttarapadam anta udAtta:, AziSi 1 arthaH-saMjJAyAM viSaye tatpuruSe samAse kArakAt parayordattazrutayoreva ktAntayoruttarapadayorantodAttaM bhavati, AziSi gamyamAnAyAm / udA0- ( dattaH ) devA enaM deyAsuriti devadattaH / (zrutaH) viSNurenaM zRNuyAditi vissnnushrutH| AryabhASAH artha-(saMjJAyAm) saMjJAviSaya meM (tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (kArakAt) kAraka se pare (dattazrutayo: ) datta aura zruta (ktaH) kta pratyayAnta zabdoM ko (eva) hI (anta udAttaH) antodAtta hotA hai (AziSa) yadi vahAM AzIrvAda artha abhidheya ho / udA0- ( datta) devadattaH / devoM ne ise AzIrvAdapUrvaka diyA hai yaha devadatta / (zruta) viSNuzrutaH / viSNu ne ise AzIrvAdapUrvaka sunA hai yaha - viSNuzruta / siddhi-devadattaH / yahAM devadatta zabdoM kA 'kartRkaraNe kRtA bahulam' (211131) se tRtIyatatpuruSa samAsa hai / datta zabda meM 'DudAJ dAne' (ju030) dhAtu se 'kticktau ca saMjJAyAm' (3 / 3 / 174 ) se kta pratyaya hai / 'do dad gho:' (7 / 4 / 46 ) se 'dA' ke sthAna meM dad - Adeza hotA hai| isa sUtra se saMjJAviSaya meM tathA tatpuruSa samAsa meM aura AzIrvAda abhidheya meM deva' kAraka se pare ktAnta 'datta' uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| aise hI - viSNuzrutaH / yahAM 'saMjJAyAmanAcitAdInAm' ( 6 / 2 / 145 ) se ktAnta uttarapada ko antodAtta svara prApta thA / usakA yahAM niyama kiyA gayA hai ki yadi kAraka se pare koI ktAnta uttarapada ho to kevala 'datta' aura 'zruta' zabdoM ko hI antodAtta svara ho; anyoM ko nahIM / anyatra 'tRtIyA karmaNi' (6 / 2 / 48) se pUrvapada ko prakRtisvara hotA hai| Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam antodAttam (7) itthambhUtena kRtamiti c|146| pa0vi0-itthambhUtena 31 kRtam 1 / 1 iti avyayapadam, ca avyypdm| sa0-imaM prakAraM prApta iti itthambhUta:, tena-itthambhUtena (dvitiiyaattpurusso'svpdvigrhshc)| anu0-udAtta:, uttarapadam, tatpuruSe, antaH, kta:, kArakAditi caanuvrtte| anvaya:-itthambhUtena kRtamiti ca tatpuruSe kta uttarapadam anta udaattH| artha:-itthambhUtena kRtamityasminnarthe ca tatpuruSa samAse kArakAtparaM ktAntam uttarapadamantodAttaM bhvti|| udA0-suptena prlpitmiti-suptprlpitm| unmttprlpitm| pramattagItam / vipnnshrutm| itikaraNo'rthanirdezArthaH / AryabhASA: artha-(itthambhUtena) isa prakAra ko prApta huye ke dvArA (kRtam) kiyA huA (iti) isa artha meM (ca) bhI (tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (kArakAt) kAraka se pare (kta:) kta-pratyayAnta (uttarapadam) uttarapada (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| udA0-suptapralapitam / soye huye ke dvArA pralApa kiyA huaa| unmattapralapitam / pAgala huye ke dvArA pralApa kiyA huaa| pramattagItam / masta huye ke dvArA gAyA huaa| vipannazrutam / vipatti meM par3e huye ke dvArA sunA huaa| ___ siddhi-suptprlpitm| yahAM supta aura pralapita zabdoM kA kartRkaraNe kRtA bahulam' (2 / 1 / 31) se tRtIyAtatpuruSa samAsa hai| pralapita zabda meM pra-upasargapUrvaka 'lapa vyaktAyAM vAciM' (bhvA0pa0) dhAtu se niSThA' (3 / 2 / 102) se bhUtakAla artha meM kta-pratyaya hai| isa sUtra se itthambhUta artha meM tathA tatpuruSa samAsa meM supta kAraka se pare ktAnta pralapita uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| supta' zabda itthambhUta artha kA dyotaka hai| yahAM tRtIyA karmaNi' (6 / 2 / 48) se pUrvapada ko prakRtisvara prApta thaa| yaha usakA apavAda hai| aise hIunmattapralapitam aadi| antodAttam (8) ano bhAvakarmavacanaH / 150 / pa0vi0-ana: 1 / 1 bhAva-karmavacana: 1 / 1 / sa0-bhAvazca karma ca te bhAvakarmaNI, tayo:-bhAvakarmaNoH, bhAvakarmaNorvacana iti bhAvakarmavacana: (itretryogdvndvgrbhitsssstthiittpurussH)| Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 365 anu0-udAtta:, uttarapadam, tatpuruSa, anta:, kArakAditi caanuvrtte| anvaya:-tatpuruSe kArakAd bhAvakarmavacano'na uttarapadam anta udAtta: / artha:-tatpuruSa samAse kArakAt paraM bhAvavacanaM karmavacanaM cAnapratyayAntam uttarapadamantodAttaM bhvti| udA0-(bhAvavacanam) odanabhojanaM sukhm| paya:pAnaM sukhm| candanapriyaGgukAlepanaM sukhm| (karmavacanam) rAjabhojanA: zAlaya: / rAjAcchAdanAni vaasaaNsi| AryabhASA: artha-(tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (kArakAt) kAraka se pare (bhAvakarmavacanaH) bhAvavAcI aura karmavAcI (ana:) ana-pratyayAnta (uttarapadam) uttarapada (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| udA0-(bhAvavacana) odanabhojanaM sukham / odana kA bhojana sukhadAyaka hai| payaHpAnaM sukham / dUdha kA pInA sukhadAyaka hai| candanapriyaGgukAlepanaM sukham / candana aura priyaGgukA (rAI) kA lepa karanA sukhadAyaka hai| (karmavacana) rAjabhojanA: zAlayaH / rAjA ke bhojana yogya caavl| rAjAcchAdanAni vaasaaNsi| rAjA ke pahanane yogya vstr|| siddhi-(1) odanabhojanam / yahAM odana aura bhojana zabdoM kA SaSThI (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| bhojana zabda meM 'bhuja pAlanAbhyavahArayoH' (rudhA0A0) se 'karmaNi ca yena saMsparzAt kartuH zarIrasukham (3 / 3 / 116) se bhAva artha meM lyuT pratyaya hai| yuvoranAkau' (7 / 1 / 1) se 'yu' ke sthAna meM ana-Adeza hotA hai| isa sUtra se tatpuruSa samAsa meM odana kAraka se pare ana-pratyayAnta bhojana uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| aise hI-paya:pAnaM sukham aadi| (2) rAjabhojanA: / yahAM rAjan aura bhojana zabdoM kA pUrvavat SaSThItatpuruSa samAsa hai| bhojana zabda meM pUrvokta sUtra se karma artha meM lyuT pratyaya hai| isa sUtra se tatpuruSa samAsa meM rAjan kAraka se pare ana-pratyayAnta bhojana uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| yaha 'gatikArakopapadAt kRt' (6 / 2 / 138) kA apavAda hai| antodAttam(6) manktinvyAkhyAnazayanAsanasthAna yaajkaadikriitaaH|151|| pa0vi0- man-ktin-vyAkhyAna-zayana-Asana-sthAna-yAjakAdikrItA: 1 / 3 / Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam sa0-man ca ktin ca vyAkhyAnaM ca zayanaM ca AsanaM ca sthAnaM ca yAjakAdayazca krItazca te manktinvyAkhyAnazayanAsanasthAnayAjakAdikrItAH (itaretarayogadvandvaH) / 366 anu0-udAtta, uttarapadam, tatpuruSe, anta:, kArakAditi cAnuvartate / anvayaH- tatpuruSe kArakAd manktinvyAkhyAnazayanAsanasthAnayAjakAdikrItA uttarapadam anta udAttaH / arthaH- tatpuruSe samAse kArakAt paraM mannantaM ktinnantaM vyAkhyAnazayanAsanasthAnAni yAjakAdayaH krItazabdazcottarapadam antodAttaM bhavati / udA0-(man) rathasya vartmeti rathavartma / zakaTavartma / (ktin) pANineH kRtiriti pANinikRti: / ApizalikRtiH / dayAnandakRti: / ( vyAkhyAnam ) Rgayanasya vyAkhyAnamiti RgayanavyAkhyAnam / chandovyAkhyAnam / vedvyaakhyaanm| (zayanam) rAjJa: zayanamiti rAjazayanam / brAhmaNazayanam / (Asanam) rAjJa Asanamiti rAjAsanam / brAhmaNAsanam / ( sthAnam ) gavAM sthAnamiti gosthAnam / azvasthAnam / (yAjakAdayaH) brAhmaNasya yAjaka iti brAhmaNayAjakaH / kSatriyayAjakaH / brAhmaNasya pUjaka iti brAhmaNapUjakaH / kSatriyapUjakaH / ( krItaH ) gavA krIta iti gokrItaH / azvakrItaH / 'yAjakAdibhizca' (2 / 2 / 9) ityatra ye SaSThIsamAsArthA yAjakAdayaH paThyante te evAtra gRhyante / te ceme-yaajk| pUjaka / paricAraka / pariSecaka / pariveSaka / snAtaka / adhyApaka / utsAdaka / udvartaka / hartR / vartaka / hotR / potR| bhrtR| rathagaNaka / patigaNaka / iti yAjakAdayaH / / AryabhASAH artha- (tatpuruSe ) tatpuruSa samAsa meM ( kArakAt ) kAraka se pare ( man0 krItAH ) man- anta, ktin- anta, AkhyAna, zayana, Asana, sthAna, yAjakAdi aura krIta zabda (uttarapadam ) uttarapada (anta udAtta:) antodAtta hote haiN| / udA0- (man) rathavartma / ratha kA mArga / zakaTavartma / gAr3I kA mArga | (ktin) pANinikRtiH / pANinimuni kI racanA (aSTAdhyAyI Adi) / ApizalikRti: / Apizali muni kI racanA (shikssaa)| dayAnandakRtiH / maharSi dayAnanda kI racanA (vidabhASya Adi) / ( vyAkhyAna) RgayanavyAkhyAnam / Rgayana nAmaka grantha kI vyAkhyA / chando'vyA'khyA'nam / chanda:zAstra kI vyaakhyaa| vedavyAkhyAnam / vedoM kI vyAkhyA / (zayana) rAjazayanam / rAjA Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 367 kA bistara / brAhmaNazayanam / brAhmaNa kA bistara / (Asana) rAjAsanam / rAjA kA aasn| braahmnnaasnm| brAhmaNa kA Asana / (sthAna) gosthAnam / gauoM kA sthAna / azvasthAnam / ghor3oM kA sthaan| (yAjakAdi) brAhmaNayAjakaH / brAhmaNa ko yajJa karAnevAlA Rtvik / kSatriyayAjakaH / kSatriya ko yajJa karAnevAlA Rtvik / brAhmaNapUjakaH / brAhmaNoM kA pUjaka / kSatriyapUjakaH / kSatriyoM kA pUjaka / (krIta) gokrItaH / gau se kharIdA huaa| azvakrItaH / ghor3e se kharIdA huA gau athavA ghor3e ke badale meM liyA huA / 'yAjakAdibhizca' (2 / 2 / 9) yahAM jo yAcaka Adi zabda SaSThIsamAsa ke liye par3he haiM, ve hI yahAM yAjakAdi nAma se grahaNa kiye jAte haiN| unakA pATha Upara saMskRtabhAga meM likhA hai| siddhi - (1) rathavartma / yahAM ratha aura vartman zabdoM kA 'SaSThI (2/2/8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai / 'vartman' zabda meM 'vRtu vartaneM' (bhvA0A0) dhAtu se 'anyebhyo'pi dRzyante' (2 13/75) se adhikaraNa kAraka meM manin (man) pratyaya hai| isa sUtra se kAraka se pare mana- anta vartman uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| aise hI zakaTavartma / yahAM 'gatikArakopapadAt kRt' (6 / 2 / 138) se kRt-svara prApta thA / yaha usakA apavAda hai| (2) pANinikRti: / yahAM pANini aura kRti zabdoM kA pUrvavat SaSThItatpuruSa samAsa hai / kRti zabda meM 'DukRJ karaNeM (tanA0 u0 ) dhAtu se 'striyAM ktin' ( 3/3/94) se 'ktin' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / aise hI - ApizalikRtiH, dayAnandakRtiH / (3) RgayanavyAkhyAnam / yahAM Rgayana aura vyAkhyAna zabdoM kA pUrvavat SaSThItatpuruSa samAsa hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI - chandovyAkhyAnam, vedavyAkhyAnam, Adi / (4) brAhmaNayAjaka: / yahAM brAhmaNa aura yAjaka zabdoM kA yAjakAdibhizca' (2 12 19 ) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI- brAhmaNapUjakaH, Adi / (5) gokrItaH / yahAM go aura krIta zabdoM kA kartRkaraNe kRtA bahulam (211/32) se tRtIyA tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se go kAraka se pare 'krIta' uttarapada ko antodAtta svara hotA hai / 'tRtIyA karmaNi' (6 / 2 / 48) se pUrvapada ko prakRtisvara prApta thA, yaha sUtra usakA apavAda hai| antodAttam (10) saptamyAH puNyam / 152 / pa0vi0 - saptamyA: 5 / 1 puNyam 1 / 1 / anu0- udAttaH, uttarapadam tatpuruSe, anta iti cAnuvartate / anvayaH-tatpuruSe saptamyAH puNyam uttarapadam anta udAttaH / Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-tatpuruSe samAse saptamyantAcchabdAt paraM puNyamityuttarapadamantodAttaM bhavati / 368 udA0-adhyayane puNyamiti adhyynpunnym| vede puNyamiti vedapuNyam / AryabhASA: artha- (tatpuruSe ) tatpuruSa samAsa meM (saptamyAH) saptamI-anta zabda se pare (puNyam) puNya (uttarapadam ) uttarapada (anta udAtta:) antodAtta hotA hai / udaa0-adhyynpunnym| adhyayana meM puNya hai| vedapuNyam / veda ke svAdhyAya meM puNya hai / siddhidv-adhyynpunnym| yahAM adhyayana aura puNya zabdoM kA 'saptamI zauNDai : ' (211140) meM 'saptamI' isa yogavibhAga se saptamItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se saptamI - anta adhyayana zabda se pare 'puNya' uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| aise hI-vedapuNyam / yahAM 'tatpuruSe tulyArthatRtIyAsaptamyupamAnAvyayadvitIyAkRtyAH' (6 / 2 / 2) se pUrvapada ko prakRtisvara prApta thA, yaha sUtra usakA apavAda hai / antodAttam (11) UnArthakalahaM tRtIyAyAH / 153 / pa0vi0 - UnArtha - kalaham 1 / 1 tRtIyAyAH 5 / 1 / sa0-Uno'rtho yasya sa UnArtha: / UnArthazca kalahazca etayoH samAhAra / 1 UnArthakalaham (bahuvrIhigarbhitasamAhAradvandvaH) anu0-udAtta:, uttarapadam, tatpuruSe, anta iti cAnuvartate / anvayaH -tatpuruSe tRtIyAyA UnArthakalaham uttarapadam anta udAttaH / arthaH- tatpuruSe samAse tRtIyAntAcchabdAt param UnArthakaM kahala-zabdazcottarapadam antodAttaM bhavati / udA0- (UnArthakam ) mASeNa Unamiti mASonam / kArSApaNanam / mASeNa vikalamiti mASavikalam / kArSApaNavikalam / ( kalahaH ) asinA kalaha iti asikalahaH / vAkkalahaH / AryabhASAH artha- (tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (tRtIyAyAH) tRtIyA - anta zabda pare (UnArthakalaham ) nyUnArthaka aura kalaha - zabda (uttarapadam ) uttarapada meM (anta udAtta:) antodAtta hote haiN| / udA0- ( UnArthaka) mASonam / eka mASa se km| kArSApaNInam / eka kArSApaNa se kama / maassviklm| eka mASa se kama / kArSApaNavikalam / eka kArSApaNa se kama / Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH mASa=2 rattI cAMdI kA sikkA / kArSApaNa = 32 rattI cAMdI kA sikkA / (kalaha ) asikalaha: / talavAra se jhagar3A karanA / vAkkalahaH / vANI se jhagar3A karanA / siddhi - (1) mASonam / yahAM mASa aura Una zabdoM kA pUrvasadRzasamonArthakalahanipuNamizrazlakSaNai: ' (2 11131 ) se tRtIyA tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se tRtIyA - anta mASa zabda se pare Una uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| aise hI - kArSApaNonam, Adi / (2) asikalaha: / yahAM asi aura kalaha zabdoM kA pUrvavat tRtIyA tatpuruSa samAsa hai| zeSa kArya pUrvavat hai / aise hI - vAkkalaha: / yahAM 'tatpuruSe tulyArthatRtIyAsaptamyupamAnadvitIyAkRtyA:' (6 / 2 / 2) se pUrvapada ko prakRtisvara prApta thA, yaha sUtra usakA apavAda hai| antodAttam (12) mizraM cAnupasargamasandhau / 154 / pa0vi0-mizram 1 / 1 ca avyayapadam, anupasargam 1 / 1 asandhau 7 / 1 / sa0- na vidyate upasargo yasmiMstat- anupasargam (bahuvrIhi: ) / na sandhiriti asandhi:, tasmin - asandhau ( naJtatpuruSaH ) / anu0 - udAttaH, uttarapadam, tatpuruSe, antaH, tRtIyAyA iti cAnuvartate / anvayaH- tatpuruSe tRtIyAyA anupasargaM mizram uttarapadam anta udAtta:, asandhau / arthaH- tatpuruSe samAse tRtIyAntAcchabdAt param upasargarahitaM mizramityuttarapadamantodAttaM bhavati, asandhau gmymaane| udA0-guDena mizrA iti guDamizrA: / tilamizrAH / sarpirmizrAH / / AryabhASAH artha- (tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (tRtIyAyAH) tRtIyA - anta zabda se pare (anupasargam) upasarga se rahita (mizram ) mizra zabda (uttarapadam ) uttarapada meM (anta udAttaH) antodAtta hotA hai (asandhau) yadi vahAM sandhi (mela) artha kI pratIti na ho / udaa0-gudd'mishraaH| guDa se mizrita dhAna Adi / tilamizrA: / tila se mizrita dhAna Adi / sarpirmizrAH / ghRta se mizrita odana Adi / siddhi-guddmishraaH| yahAM guDa aura mizra zabdoM kA pUrvasadRzasamonArthakalahanipuNamizrazlakSNai:' (2 / 1 / 31) se tRtIyA tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se tatpuruSa samAsa meM tRtIyA - anta guDa zabda se pare upasarga rahita mizra uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| aise hI- tilamizrA:, sarpirmizrA: / Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam antodAttam (13) naJo guNapratiSedhe sampAdyarhahitAlamarthAstaddhitAH / 155 / pa0vi0 - naJaH 5 / 1 guNa-pratiSedhe 7 11 sampAdi - arha -hitaalamarthA: 1 / 3 taddhitA: 1 / 3 / sa0-guNasya pratiSedha iti guNapratiSedha:, tasmin guNapratiSedhe (SaSThItatpuruSaH) / sampAdI ca arhaM ca hitaM ca alaM ca te sampAdyarhahitAlamaH / sampAdyarhahitAlamo'rthA yeSAM te sampAdyarhahitAlamaryA: (itaretarayogadvandvagarbhitabahuvrIhi: ) / anu0-udAtta:, uttarapadam, tatpuruSe, anta iti cAnuvartate / anvayaH - tatpuruSe guNapratiSedhe naJaH sampAdyarhahitAlamarthAstaddhitA uttarapadam anta udAttaH / arthaH- tatpuruSe samAse guNapratiSedhe'rthe vartamAnAd naJaH parANi sampAdyarhahitAlamarthakAni taddhitapratyayAntAni uttarapadAni antodAttAni bhavanti / udA0-(sampAdi) karNaveSTakAbhyAM sampAdi mukham - kArNavaSTikam, na kArNavaSTikamiti akArNavaSTikam / (arham ) chedamarhati - chaidikaH, na chaidika iti acchedikaH / (hitam ) vatsebhyo hita: - vatsIyaH, na vatsIya iti avatsIya: / (alam ) santApAya prabhavati - sAntApika:, na sAntApika iti asAntApikaH / AryabhASAH artha- (tatpuruSe ) tatpuruSa samAsa meM (guNapratiSedhe) guNa ke niSedha artha meM vidyamAna ( naJaH ) naJ-zabda se pare (sampAdyarhahitAlamarthA:) sampAdI, arha, hita aura alam - arthaka (taddhitA) taddhita-pratyayAnta (uttarapadam ) uttarapada (anta udAtta:) antodatta hote haiN| udA0- (sampAdI) akaarnnvessttkm| kAnoM kI do bALiyoM se asampanna = a = analaMkRta / mukh| (arha) acchedikaH / jo chedana nahIM kara sakatA hai vaha puruSa (hita) avatsIyaH / jo bachar3oM ke liye hitakArI nahIM hai vaha puruSa / (ala) asAntApikaH / jo tapa karane ke liye taiyAra nahIM hotA hai vaha puruSa / siddhi - (1) akaarnnvssttikm| yahAM prathama karNavaSTa zabda se 'sampAdiniM' (418198) se sampAdI artha meM yathAvihita taddhita 'ThaJ' pratyaya hai| tatpazcAt 'kArNavaSTika' zabda se ! Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 371 'naJ' (2/2/6) se guNapratiSedha artha meM naJtatpuruSa samAsa hotA hai| isa sUtra se tatpuruSa samAsa meM guNapratiSedha artha meM vidyamAna naJ se pare sampAdI - arthaka taddhitAnta kArNavaSTika' uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| (2) acchedikaH / yahAM cheda zabda se 'chedAdibhyo nityam' (5 13 163) se arhati artha meM yathAvihita taddhita 'Thak' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (3) avatsIya: / yahAM vatsa zabda se 'tasmai hitam' (51115 ) se hita- artha meM yathAvihita taddhita 'cha' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (4) asAntApika: / yahAM santApa zabda se 'tasmai prabhavati santApAdibhyaH' (5 18 1800) se prabhavati (alam) artha meM yathAvihita taddhita 'ThaJ' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / antodAttam (14) yayatozcAtadarthe / 156 / pa0vi0-ya-yato: 6 / 2 ca avyayapadam, atadarthe 7 / 1 / sa0-yazca yacca tau yayatau, tayo:-yayato: (itaretarayogadvandvaH) / tasmai idam-tadartham, na tadarthAmiti atadartham, tasmin-atadarthe (caturthItatpuruSagarbhitanaJtatpuruSaH ) / anu0-udAtta:, uttarapadam, tatpuruSe, antaH, naJaH, guNapratiSedhe, taddhitA iti cAnuvartate / anvayaH-tatpuruSe guNapratiSedhe naJo'tadarthe taddhitayoryayatozcottarapadam anta udAtta: / arthaH-tatpuruSe samAse guNapratiSedhe'rthe vartamAnAd naJaH param atadarthe vartamAnaM taddhitaM ya-pratyayAntaM yat-pratyayAntaM cottarapadam antodAttaM bhavati / udA0-(yaH) pAzAnAM samUhaH-pAzyA, na pAzyA iti apAzyA / atRpyA / (yat) danteSu bhavam-dantyam, na dantyamiti adntym| akrnnym| 1 AryabhASA: artha- (tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (guNapratiSedhe) guNa ke niSedha artha meM vidyamAna (naJaH) naJ-zabda se pare (atadarthe) tadartha se bhinna artha meM vidyamAna ( taddhitA:) taddhita-saMjJaka (yayato: ) ya - pratyayAnta aura yat-pratyayAnta (uttarapadam ) uttarapada ko (ca) bhI ( anta udAtta:) antodAtta hotA hai| udA0- - (ya) apAzyA / pAzoM kA samUha nhiiN| atRRNyA / tRNoM kA samUha nahIM / (yat) adantyam / dAMtoM meM na honevAlA / akarNyam / kAnoM meM na honevAlA / Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-(1) apAzyA / yahAM prathama pAza zabda se 'pAzAdibhyo yaH' (4 / 2 / 49) se samUha artha meM taddhita ya-pratyaya hai| tatpazcAt 'pAzya' zabda se nan' (2 / 2) se naJtatpuruSa samAsa hotA hai| isa sUtra se tatpuruSa samAsa meM guNa-pratiSedha artha meM vidyamAna naJ se pare 'pAzya' uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| ya-pratyayAnta zabda strIliGga meM hote haiM ata: strItva-vivakSA meM 'ajAdyataSTA (4 / 1 / 4) se TAp' pratyaya hotA hai| aise hii-atRnnyaa| (2) adantam / yahAM danta zabda se zarIrAvayavAcca' (4 / 3 / 55) se bhava-artha meM yat' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-akarNyam / antodAttam (15) ackaavshktau|157| pa0vi0-ackau 1 / 2 azaktau 7 / 1 / sa0-ac ca kazca tau-ackau (itaretarayogadvandvaH) / na zaktiriti azakti:, tasyAm-azaktau (nnyttpurussH)| anu0-udAtta:, uttarapadam, tatpuruSa, anta:, natra iti cAnuvartate / anvaya:-tatpuruSe naJo'cakAvuttarapadamanta udAtta:, azaktau / artha:-tatpuruSa samAse naJaH param ac-pratyayAntaM ka-pratyayAntaM cottarapadam antodAttaM bhavati, azaktau gmymaanaayaam| udA0- (ac) pacatIti paca:, na paca iti apaca: / ajaya: / (ka) vikSipatIti vikSipaH, na vikSipa iti avikSipa: / avilikha: / AryabhASA: artha-(tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (naJaH) naJ-zabda se pare (acko) ac-pratyayAnta aura ka-pratyayAnta (uttarapadam) uttarapada (anta udAtta:) antodAtta hotA hai (azaktau) yadi vahAM azakti asAmarthya artha kI pratIti ho| udA0-(ac) apaca: / pakAne meM azakta puruSa / ajayaH / jItane meM azakta puruss| (ka) avikSipa: / vikSepaNa meM azakta puruSa / avilikhaH / vilekhana meM azakta puruSa / siddhi-(1) apaca: / yahAM prathama DupacaS pA' (bhvA0u0) dhAtu se nandigrahipacAdibhyo lyuNinyacaH' (3 / 1 / 134) se 'ac' pratyaya hai| tatpazcAt pacaH' zabda se 'na' (2 / 2 / 6) se naJ tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se tatpuruSa samAsa meM naJ-zabda se pare ac-pratyayAnta 'paca:' uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| aise hI-ajayaH / yahAM tatpuruSe tulyArtha0' (6 / 2 / 2) se pUrvapada ko prakRtisvara prApta thaa| yaha usakA apavAda hai| Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 373 (2) avikSipaH / yahAM vi-upasargapUrvaka 'kSipa preraNe' (tu0pa0) dhAtu se 'igupadhajJAprIkira: ka:' ( 3 / 1 / 135 ) se 'ka' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / aise hI - avilikhaH / antodAttam (16) Akroze ca / 158 / pa0vi0 - Akroze 7 / 1 ca avyayapadam / anu0 - udAttaH, uttarapadam tatpuruSe, antaH, naJaH, ackAviti cAnuvartate / anvayaH - tatpuruSe Akroze ca naJo'ckAvuttarapadam anta udAttaH / arthaH- tatpuruSe samAse Akroze ca gamyamAne naJaH param ac-pratyayAntaM ka-pratyayAntaM cottarapadam antodAttaM bhavati / udA0-(ac) a'pa'co'yaM jAlmaH / apaTho'yaM jAlmaH / paktuM paThituM ca zakto'pyevamAkruzyate / (ka: ) avilikhaH / avilikhaH / AryabhASA: artha- (tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (ca) aura (Akroze) doSavacana artha kI pratIti meM (naJaH) naJ se pare (ackau ) ac-pratyayAnta aura ka - pratyayAnta ( uttarapadam ) uttarapada (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| udA0-(ac) apaco'yaM jAlmaH / yaha nIca pakAnevAlA nahIM hai (bhrtsnaa)| apaTho'yaM jAlmaH | yaha nIca par3hanevAlA nahIM hai| (ka) avikSipa: / yaha vikSepaNa karanevAlA nahIM hai| avilikh:| yaha vilekhana (hala - cAlana) karanevAlA nahIM hai (bhartsanA ) / siddhi-apaca: Adi padoM kI siddhi pUrvavat hai, yahAM Akroza (bhartsanA) artha vizeSa hai| antodAttam (17) saMjJAyAm / 156 / pa0vi0 - saMjJAyAm 7 / 1 / anu0-udAtta:, uttarapadam, tatpuruSe, naJaH, Akroze iti cAnuvartate / anvayaH-saMjJAyAM tatpuruSe Akroze naJa uttarapadam anta udAttaH / artha:-saMjJAyAM viSaye tatpuruSe samAse Akroze ca gamyamAne naJaH param uttarapadam antodAttaM bhavati / Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-na devadatta iti adevadatta: / ayajJadatta: / aviSNumatraH / yo devadatta: san tat kAryaM na karoti sa evmaakrushyte| AryabhASA: artha- (saMjJAyAm) saMjJAviSaya meM (tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM tathA (Akroze) bhartsanA artha meM (naJaH) naJ-zabda se pare (uttarapadam) uttarapada (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| udA0-adevadattaH / jo devadatta hotA huA apane nAma ke sadRza kArya nahIM karatA hai| ayajJadatta: / jo yajJadatta hotA huA apane nAma ke sadRza kArya nahIM karatA hai| aviSNumitraH / jo viSNumitra hotA huA apane nAma ke sadRza kArya nahIM karatA hai| siddhi-adevadattaH / yahAM naJ aura devadatta zabdoM kA na' (2 / 2 / 6) se naJtatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se saMjJAviSaya, tatpuruSa samAsa tathA Akroza artha kI pratIti meM naJ-zabda se pare devadatta' uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| aise hI-ayajJadattaH, aviSNumatraH / antodAttam (18) kRtyokeSNuccArvAdayazca / 160 / pa0vi0-kRtya-uka-iSNuc-cArvAdaya: 1 / 3 ca avyayapadam / sa0-cAru AdiryeSAM te caarvaady:| kRtyAzca ukazca iSNuc ca cArvAdayazca te-kRtyokeSNuccArvAdaya: (bahuvrIhigarbhita itretryegdvndvH)| anu0-udAtta:, uttarapadam, tatpuruSe, naJ iti caanuvrtte| anvaya:-tatpuruSe naJa: kRtyokeSNuccArvAdayazcottarapadam anta udAtta: / artha:-tatpuruSa samAse nana: pare kRtya-uka-iSNucpratyayAntAzcArvAdayazca zabdA uttarapadAni antodAttAni bhavanti / udA0-(kRtyA:) kartumarham-karttavyam, na karttavyamiti akrtvym| akrnniiym| (uka:) AgantuM zIlamasyeti AgAmukam, na AgAmukamiti anaagaamukm| anplaassukm| (iSNuc) alakartuM zIlamasyeti alaGkariSNu:, na alaGkariSNuriti analakariSNuH / anirAkariSNu: (cArvAdi:) na cAruriti acAru: / asAdhuH / ayaudhika: / avadAnya:, ityaadikm| cAru / sAdhu / yaudhika / anaGgamejaya / vadAnya / akasmAt / vA0vartamAnavardhamAnatvaramANadhriyamANakriyamANarocamAnazobhamAnA: saMjJAyAm / vAo - - - Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 375 SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH vikAsadRze vystsmste| avikAraH / asadRzaH / avikArasadRza: / gRhapati / gRhapatika / vA0- rAjANozchandasi / arAjA / anahaH / iti cArvAdayaH / / AryabhASAH artha-(tatpuruSe ) tatpuruSa samAsa meM ( naJaH) naJ-zabda se pare (kRtyokeSNuccArvAdayaH) kRtya, uka aura iSNuc pratyayAnta tathA cAru Adi zabda (uttarapadam) uttarapada meM (anta udAttaH) antodAtta hote haiN| udA0- (kRtya) akarttavyam / na karane yogya karma / akaraNIyam / na karane yogya krm| (uka) anaagaamukm| jo AgamanazIla nahIM hai| anapalASukam / jo duSkAmanAzIla nahIM hai| (iSNuc ) analaGkariSNuH / jo alaMkaraNazIla hai| anirAkariSNuH / jo nirAkaraNazIla nahIM hai| ( cArvAdi) acAru: / jo cAru = sundara nahIM hai / asAdhuH / jo sAdhu nahIM hai| ayodhika: / jo yuddha karanevAlA nahIM hai| avadAnyaH / jo dAnazIla nahIM hai, ityAdi / siddhi- (1) akartavyam / yahAM 'DukRJ karaNeM' (tanA030) dhAtu se 'tavyattavyAnIyaraH' (3 11196 ) se kRtya- saMjJaka 'tavya' pratyaya hai / tatpazcAt naJ aura kartavya zabdoM kA 'na' ( 2/2/6) se naJtatpuruSa samAsa hotA hai| isa sUtra se tatpuruSa samAsa meM naJ-zabda se pare kRtya-pratyayAnta karttavya uttarapada ko antodAtta svara hotA hai / (2) akaraNIyam / yahAM pUrvokta 'kRJ' dhAtu se pUrvavat 'anIyar' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (3) anaagaamukm| yahAM AG upasargapUrvaka 'gamlR gatauM' ( vA0pa0) dhAtu se 'laSapatapadasthAbhUvRSahanakamagamazRbhya ukaJ (3 / 2 / 154) se 'ukaJ' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI apa-upasargapUrvaka 'laSa kAntI' (bhvA0pa0) dhAtu se - anapalASukam / (4) analaGkariSNuH / yahAM alam - pUrvaka pUrvokta 'kRJ' dhAtu se 'alaGkRJnirAkRJ0cara iSNuc' (3 / 2 / 136 ) se 'iSNuc' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / aise hI nir aura AipUrvaka pUrvokta 'kRJ' dhAtu se anirAkariSNuH / (5) acAru: / yahAM naJ aura cAru zabdoM kA pUrvavat naJtatpuruSa samAsa hai| zeSa kArya pUrvavat hai / aise hI - asAdhuH Adi / antodAttavikalpaH (16) vibhASA tRnnannatIkSNazuciSu / 161 / pa0vi0-vibhASA 1 / 1 tRn- anna - tIkSNa - zuciSu 7 / 3 / sa0-tRn ca annaM ca tIkSNaM ca zucizca tAH - tRnnannatIkSNazucayaH, tAsu-tRnnannatIkSNazuciSu ( itaretarayogadvandvaH) / anu0-udAtta:, uttarapadam, tatpuruSe, antaH, naJa iti cAnuvartate / Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvaya:-tatpuruSe najastRnnannatIkSNazuciSu uttarapadaM vibhASA'ntodAtta: / artha:-tatpuruSa samAse naJaH paraM tRn-pratyayAntam annatIkSNazucizabdAzcottarapadAni vikalpenAntodAttAni bhavanti / udA0-(tRn) kartuM zIlamasyeti-kartA, na kartA iti akartA / akrtaa| (annam) na annamiti annnm| annnm| (tIkSNam) na tIkSNamiti atIkSNam / atIkSNam / (zuci:) na zuciriti azuciH / azuciH / AryabhASA: artha- (tatpuruSa) tatpuruSa samAsa meM (naJaH) naJ-zabda se pare (tRnnannatIkSNazuciSu) tRn-pratyayAnta tathA anna, tIkSNa aura zuci zabda (uttarapadam) uttarapada meM (vibhASA) vikalpa se (anta udAtta:) antodAtta hote haiN| udA0-(tRn) akartA / akartA / akaraNazIla puruss| (anna) anannam / anennm| jo anna nahIM hai| (tIkSNa) atIkSNam / atIkSNam / jo tIkSNa teja nahIM hai| (zuci) azuciH / azuciH / ashuddhi| siddhi-akartA / yahAM prathama DukRJ karaNe (tanAu0) dhAtu se tRn' (3 / 2 / 135) se tacchIla Adi arthoM meM tRn' pratyaya hai| tatpazcAt naJ aura kartA zabdoM kA na (2 / 2 / 6) se naJtatpuruSa samAsa hotA hai| isa sUtra se tatpuruSa samAsa meM naJ-zabda se pare tan-pratyayAnta kartA uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| vikalpa pakSa meM tatpuruSe talyArtha.' (6 / 2 / 2) se pUrvapada ko prakRtisvara hotA hai| 'nipAtA AdhudAttA:' (phiTa0 4 / 12) se naJ-zabda AdhudAtta hotA hai-akrtaa| (2) anannam / yahAM naJ aura anna zabdoM kA pUrvavat naJtatpuruSa samAsa hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-atIkSNam, atIkSNam / azuciH, azuciH / antodAttam(20) bahuvrIhAvidametattadbhyaH prathamapUraNayoH kriyaagnnne|162| pa0vi0-bahuvrIhau 71 idam etat-tadbhya: 5 / 3 prathama-pUraNayo: 7 / 2 kriyA-gaNane 71 / sa0-idaM ca etacca tacca te-idametattadaH, tebhya:-idametattadbhyaH (itretryogdvndvH)| prathamazca pUraNaM ca te prathamapUraNe, tayo:-prathamapUraNayo: (itaretarayogadvandvaH) / kriyAyA gaNanamiti kriyAgaNanam, tasmin-kriyAgaNane (sssstthiittpurussH)| Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 377 SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH anu0-udAtta:, uttarapadam, anta iti cAnuvartate / anvaya:-bahuvrIhAvidametattadbhyaH kriyAgaNane prathamapUraNayoruttarapadam anta udaatt:| artha:-bahuvrIhau samAse idametattadbhya: paraM, kriyAgaNane vartamAna: prathamazabda:, pUraNapratyayAntazcottarapadamantodAttaM bhvti| udA0-(idam) idaM prathamaM bhojanam/gamanaM yasya sa:-idamprathamaH / (etat) etatprathamaH / (tat) tatprathama: (prthm:)| (idam) idaM dvitIyaM bhojanam/gamanaM yasya sa:-idandvitIya: / idantRtIyaH / (etat) etadvitIya: / etattRtIyaH / (tat) tadvitIyaH / tattRtIya: (pUraNam) / AryabhASA: artha-(bahuvrIhau) bahuvrIhi samAsa meM (idametattadbhyaH) idam, etat aura tat zabdoM se pare (kriyAgaNane) kriyA kI gaNanA artha meM vidyamAna (prathamapUraNayoH) prathama aura pUraNa-pratyayAnta (uttarapadam) uttarapada meM (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| udA0-(idam) idmprthmH| yaha prathama bhojana/gamana hai jisakA vaha puruss| (etat) etatprathamaH / artha pUrvavat hai| (tat) tatprathama: vaha prathama bhojana/gamana hai jisakA vaha puruSa (prthm)| (idam) idandvitIyaH / yaha dUsarA bhojana/gamana hai jisakA vaha puruss| idntRtiiyH| yaha tIsarA bhojana/gamana hai jisakA vaha puruss| (etat) etadvitIyaH / artha pUrvavat hai| etttRtiiyH| artha pUrvavat hai| (tat) tadvitIyaH / vaha dvitIya bhojana/gamana hai jisakA vaha puruss| tttRtiiyH| vaha tRtIya bhojana/gamana hai jisakA vaha puruss| siddhi-(1) idmprthmH| yahAM idam aura prathama zabdoM kA 'anekamanyapadArthe' (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se idam zabda se pare kriyA kI gaNanA artha meM vidyamAna prathama uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| bahuvrIhau prakRtyA pUrvapadam' (6 / 2 / 1) se pUrvapada ko prakRtisvara prApta thaa| aise hI-etatprathamaH, tatprathamaH / (2) idandvitIya: / yahAM idam aura dvitIya zabdoM kA pUrvavat bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se bahuvrIhi samAsa meM idam zabda se pare kriyA kI gaNanA artha meM vidyamAna pUraNa-pratyayAnta dvitIya' uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| bahuvrIhau prakRtyA pUrvapadam (6 / 1 / 2) se pUrvapada ko prakRtisvara prApta thaa| dvitIya zabda meM dvastIya:' (5 / 2 / 54) se puraNa-artha meM 'tIya' pratyaya hai| aise hI-etadvitIyaH, tadvitIyaH, idantatIyaH, etattRtIyaH, tattRtIyaH / tRtIya' zabda meM tri' zabda se traiH samprasAraNaM ca' (5 / 2 / 55) se 'tIya' pratyaya aura tri' ko samprasAraNa bhI hotA hai| Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 antodAttam pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam (21) saMkhyAyAH stanaH / 163 / pa0vi0 - saMkhyAyAH 5 / 1 stana: 1 / 1 / anu0-udAtta:, uttarapadam, antaH, bahuvrIhAvitti cAnuvartate / anvayaH - bahuvrIhau saMkhyAyA: stana uttarapadam anta udAttaH / artha:-bahuvrIhau samAse saMkhyAvAcinaH zabdAt paraH stanazabda uttarapadam antodAttaM bhavati / udA0-dvau stanau yasyA: sA - dvistanA / tri'stanA / catuH stanA / AryabhASAH artha - (bahuvrIhau) bahuvrIhi samAsa meM (saMkhyAyA:) saMkhyAvAcI zabda se pare (stana) stana - zabda (uttarapadam ) uttarapada meM (anta udAtta:) antodAtta hotA hai / udA0-1 - dvistanA / do stanoMvAlI bakarI / tristanA / tIna stanoMvAlI ( tethaNa) / ctuHstnaa| cAra stanoMvAlI gau / siddhi - dvistanA / yahAM dvi aura stana zabdoM kA 'anekamanyapadArthe' (2/2/24) se bahuvrIhi samAsa hai / isa sUtra se bahuvrIhi samAsa meM saMkhyAvAcI dvi-zabda se pare 'stana' uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| strItva-vivakSA meM 'ajAdyataSTAp' (4|1|4) se TAp pratyaya hai / aise hI - tristanA, catuH stanA / antodAttavikalpaH (22) vibhASA chandasi / 164 | pa0vi0 - vibhASA 11 chandasi 7 / 1 / anu0-udAtta:, uttarapadam, antaH, bahuvrIhau, saMkhyAyA:, stana iti cAnuvartate / anvayaH - chandasi bahuvrIhau saMkhyAyA: stana uttarapadaM vibhASA anta udAttaH / artha :- chandasi viSaye bahuvrIhau samAse saMkhyAvAcinaH zabdAt paraH stana- zabda uttarapadaM vikalpenAntodAttaM bhavati / I udA0-dvista'nAM kuryAd vAmadeva: / dvasta'nAM ka'roti' dyAvA'pRthi'vyordorhoya catu'stanAM karoti pazUnAM dohA'ya' ( tai0saM0 5 / 1 / 6 / 4 ) / catuHsta'nAM karoti / Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 SaSTAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM (bahuvrIhau) bahuvrIhi samAsa meM (saMkhyAyAH) saMkhyAvAcI zabda se pare (stanaH) stana-zabda (uttarapadam) uttarapada meM (vibhASA) vikalpa se (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| udA0-dvistanAM kuryAd vAmadeva: / dvistanAM karoti dyAvApRthivyordohAya catuHstanAM karoti / pazUnAM dohAya (tai0saM0 5 / 1 / 6 / 4) / catuHstanAM karoti / siddhi-(1) dvistnaa| yahAM dvi aura stana zabdoM kA anekamanyapadArthe (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se vedaviSaya meM tathA bahuvrIhi samAsa meM saMkhyAvAcI dvi-zabda se pare stana' zabda uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| vikalpa pakSa meM bahuvrIhau prakRtyA pUrvapadam' (6 / 2 / 1) se pUrvapada ko prakRtisvara hotA hai| dvi' zabda phiSo'ntodAtta:' (1 / 1 / 1) se antodatta hai-dvistnaa| (2) ctuHstnaa| yahAM catur aura stana zabdoM kA pUrvavat bahuvrIhi samAsa hai| catur-zabda meM 'cateruran' (uNA0 5 / 58) se uran pratyaya hai| ata: yaha pratyaya ke nit hone se 'nityAdirnityam' (6 / 1 / 197) se AdhudAtta hai| zeSa kArya pUrvavat hai| antodAttam (23) saMjJAyAM mitrAjinayoH / 165 / pa0vi0-saMjJAyAm 7 / 1 mitra-ajinayo: 6 / 2 / sao-mitraM ca ajinaM ca te mitrAjine, tayo:-mitrAjinayo: (itretryogdvndvH)| anu0-udAtta:, uttarapadam, anta:, bahuvrIhAviti cAnuvartate / anvaya:-saMjJAyAM bahuvrIhau mitrAjinayoruttarapadam anta udAtta: / artha:-saMjJAyAM viSaye bahuvrIhau samAse mitrAjinayoruttarapadayorantodAtto bhvti| udA0-(mitram) devo mitraM yasya sa:-devamitraH / brahmamitraH / (ajinam) vRkamajinaM yasya sa:-vRkAjinaH / kUlAjinaH / kRSNAjinaH / AryabhASA: artha- (saMjJAyAm) saMjJAviSaya meM tathA (bahuvrIhau) bahuvrIhi samAsa meM (mitrAjinayo:) mitra aura ajina (uttarapadam) uttarapadoM ko (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| udA0-(mitra) devamitraH / deva hai mitra jisakA vaha puruSa / brahmamitraH / brahmA hai mitra jisakA vaha puruSa / (ajina) vRkAjinaH / vRka=bher3iye kA carma hai AcchAdana jisakA vaha Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam tpsvii| kUlAjinaH / kUla nadI taTa Adi hai AcchAdana jisakA vaha tpsvii| kRssnnaajinH| kRSNa hariNa kA carma hai AcchAdana jisakA vaha brhmcaarii| siddhi-(1) devamitraH / yahAM deva aura mitra zabdoM kA anekamanyapadArthe (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se saMjJAviSaya me tathA bahuvrIhi samAsa meM deva' uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| aise hI-brahmamitraH / (2) vRkAjinaH / yahAM vRka aura ajina zabdoM kA pUrvavat bahuvrIhi samAsa hai| yahAM vRka zabda vRka ke vikAra (carma) artha meM hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-kUlAjinaH, kRSNAjinaH / antodAttam __ (24) vyavAyino'ntaram / 166 / pa0vi0-vyavAyina: 5 / 1 antaram 1 / 1 / anu0-udAtta:, uttarapadam, anta:, bahuvrIhAviti caanuvrtte| anvaya:-bahuvrIhau vyavAyino'ntaram uttarapadam anta udAtta: / artha:-bahuvrIhau samAse vyavAyivAcina: zabdAt param antaramityuttarapadam antodAttaM bhavati / vyavAyI-vyavadhAyaka ityarthaH / udA0-vastramantaraM yasya saH-vastrAntaraH / paTAntaraH / kambalAntaraH / AryabhASA artha- (bahuvrIhau) bahuvrIhi samAsa meM (vyavAyinaH) vyavAyI vyavadhAyakavAcI zabda se pare (antaram) antara-zabda (uttarapadam) uttarapada meM (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| udA0-vastrAntaraH / vastra hai antara (vyavadhAna) jisakA vaha puruSa / paTAntaraH / kapar3A hai antara jisakA vaha puruss| kambalAntaraH / kambala hai antara jisakA vaha puruSa / antr-prdaa| siddhi-vastrAntaraH / yahAM vastra aura antara zabdoM kA anekamanyapadArthe' (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se bahuvrIhi samAsa meM vyavAyI vyavadhAyakavAcI vastra-zabda se pare antara uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| aise hI-paTAntaraH, kambalAntaraH / antodAttam (25) mukhaM svaanggm|167 / pa0vi0-mukham 1 / 1 svAGgam 1 / 1 / anu0-udatta:, uttarapadam, anta:, bahuvrIhAviti caanuvrtte| Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 381 SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH anvaya:-bahuvrIhau svAGgaM mukham uttarapadam antodaatt:| artha:-bahuvrIhau samAse svAGgavAci mukhamityuttarapadam antodAttaM bhvti| udA0-gauraM mukhaM yasya sa:-gauramukha: / bhadramukha: / AryabhASA: artha-(bahuvrIhau) bahuvrIhi samAsa meM (svAGgam) svAGgavAcI (mukham) mukha-zabda (uttarapadam) uttarapada meM (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| udA0-gauramukha: / gaura varNa hai mukha jisakA vaha puruSa / bhadramukhaH / bhadra-sukhakArI hai mukha jisakA vaha puruss| siddhi-gauramukha: / yahAM gaura aura mukha zabdoM kA 'anekamanyapadArthe (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se bahuvrIhi samAsa meM svAGgavAcI mukha' zabda uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| aise hI-bhadramukhaH / antodAttapratiSedhaH(26) nAvyayadizabdagomahatthUlamuSTipRthuvatsebhyaH / 168 / pa0vi0-na avyayapadam, avyaya-dikzabda-go-mahat-sthUla-muSTipRthu-vatsebhya: 5 / 3 / sa0-avyayaM ca dikzabdazca gauzca mahacca sthUlaM ca muSTizca pRthu ca vatsazca te-avyayadikzabdagomahatsthUlamuSTipRthuvatsA:, tebhya:-avyayadikzabdagomahatsthUlamuSTipRthuvatsebhya: (itretryogdvndv:)| anu0-udAtta:, uttarapadam, anta:, bahuvrIhau, mukham, svAGgamiti caanuvrtte| anvaya:-bahuvrIhau avyayadikzabdagomahatsthUlamuSTipRthuvatsebhya: svAGgaM mukham uttarapadam anta udAtto n| artha:-bahuvrIhau avyayadikzabdagomahatsthUlamuSTipRthuvatsebhyaH paraM svAGgavAci mukhamityuttarapadam antodAttaM na bhavati / ___udA0-(avyayam) uccairmukhaM yasya s:-uccairmukhH| nIcairmukhaH / (dikzabda:) prAG mukhaM yasya sa:-prAGmukha: / pratyaGmukhaH / (gau:) gauriva mukhaM yasya sa:-gomukhaH / (mahat) mahad mukhaM yasya sa:-mahAmukhaH / (sthUlam) Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam 382 sthUlaM mukhaM yasya saH-sthUlarmukhaH / (muSTiH ) muSTiriva mukhaM yasya saH-muSTirmukhaH / (pRthu ) pRthu mukhaM yasya saH - pRthurmukhaH / ( vatsaH ) vatsa iva mukhaM yasya saH- va'tsarmukhaH / AryabhASA: artha - (bahuvrIhau) bahuvrIhi samAsa meM (avyaya0 vatsebhyaH) avyaya, dizAvAcI zabda, gau, mahat, sthUla, muSTi, pRthu aura vatsa zabdoM se pare (svAGgam ) svAGgavAcI (mukham ) mukha-zabda (uttarapadam) uttarapada meM (avyaya) antodAtta (na) nahIM hotA hai| hai udA0- - (avyaya) uccairmukhaH / UMcA hai mukha jisakA vaha puruSa / nIcairmukhaH / nIcA mukha jisakA vaha puruSa / (dikzabda ) prAGmukhaH / pUrva dizA kI ora hai mukha jisakA vaha upAsaka / pra'tyaGkhaH / pazcima dizA kI ora hai mukha jisakA vaha upAsaka / ( gau) gomukhaH / gau ke mukha ke samAna hai mukha jisakA vaha puruSa / (mahat) ma'hArmukhaH / mahAn=bar3A hai mukha jisakA vaha puruSa / (sthUla) sthUlamukhaH / moTA hai mukha jisakA vaha puruss| (muSTi) muSTirmukhaH / muTThI ke samAna hai mukha jisakA vaha puruss| (pRthu) pRthurmukhaH / pRthu ke samAna hai mukha jisakA vaha puruSa / ( vatsa ) va'tsarmukhaH / bacce ke samAna hai mukha jisakA vaha puruSa / siddhi - (1) uccairmukhaH / yahAM uccais aura mukha zabdoM kA 'anekamanyapadArthe' (2/2/24.) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se bahuvrIhi samAsa meM uccais avyaya se pare svAGgavAcI 'mukha' zabda uttarapada ko antodAtta svara kA pratiSedha hotA hai / ata: 'bahuvrIhau prakRtyA pUrvapadam' (6 / 2 /2 ) se 'uccais' zabda 'svarAdinipAtamavyayam' (111137 ) se avyaya hai aura yaha vaha svarAdigaNa meM antodAtta paThita hai| aise hI - nIcairmukhaH / (2) prAGmukhaH / yahAM prAk aura mukha zabdoM kA pUrvavat bahuvrIhi samAsa hai| bahuvrIhi samAsa meM 'aniganto'Jcatau vapratyayeM (6/2/52 ) se prAk - zabda ko pUrvapada prakRtisvara hotA hai| prAk - zabda meM pra-zabda 'upasargAzcAbhivarjam' (phiT0 4 / 13) se AdyudAtta hai| isa prakAra 'prAk' zabda AdyudAtta hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (3) pra'tyaGmukhaH / yahAM pratyak aura mukha zabdoM kA pUrvavat bahuvrIhi samAsa hai / pratyak zabda meM prati-upasargapUrvaka 'aJcu gatauM' (bhvA0pa0) dhAtu se RtvigdadhRk0' (3/2/59 ) se 'kvin' pratyaya hai| 'gatikArakopadAt kRt' (6 / 2 /139) se gatisaMjJaka prati-zabda se pare ak kRdanta ko pUrvokta nit pratyaya hone se 'nityAdirnityam' (6 111197) se AdyudAtta hotA hai| isa prakAra pratyaka zabda antodAtta hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (4) gaumukha: / yahAM go aura mukha zabdoM kA pUrvavat bahuvrIhi samAsa hai| go zabda 'gata' ( vA0pa0) dhAtu se 'gamerDI' (uNA0 2 / 68 ) se 'Do' pratyaya hai / ata: yaha pratyayasvara se antodAtta hai| Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 383 (5) mahAmukha: / yahAM mahat aura mukha zabdoM kA pUrvavat bahuvrIhi samAsa hai| mahat zabda vartamAne pRSabRhanmahajjagacchatRvacca' (uNA0 2 185) se ati-pratyayAnta nipAtita hai| ata: yaha pratyayasvara se antodAtta hai| zeSa kArya pUrvavat hai| 'niSThopamAnAdanyatarasyAm (6 / 2 / 169) se vikalpa se uttarapada ko antodAtta svara prApta thA, usakA yaha pUrva pratiSedha hai| (6) sthUlamukhaH / yahAM sthUla aura mukha zabdoM kA pUrvavat bahuvrIhi samAsa hai| sthUla zabda sthUla parivahaNe (cu0A0) dhAtu se nandigrahipacAdibhyo lyuNinyacaH' (3 / 1 / 134) se pacAdi ac' pratyaya hai| yaha pratyaya ke cit hone se cita:' (6 / 1 / 163) se antodAtta hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (7) muSTimukha: / yahAM muSTi aura mukha zabdoM kA pUrvavat bahuvrIhi samAsa hai| muSTi zabda 'muSa steye (krayA0pa0) dhAtu se 'kticaktau ca saMjJAyAm' (3 / 3 / 174) se ktic' pratyaya hai| yaha pratyaya ke cit hone se cita:' (6 / 1 / 163) se antodAtta hai| zeSa kArya pUrvavat hai| yahAM pUrvavat pUrvapratiSedha hai| (8) pRthumukha: / yahAM pRthu aura mukha zabdoM kA pUrvavat bahuvrIhi samAsa hai| pRthu zabda meM prathimudibhrasjAM samprasAraNaM salopazca' (uNA0 1 / 28) se 'ku' pratyaya hai| ata: yaha pratyayasvara se antodAtta hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (9) vatsamukha: / yahAM vatsa aura mukha zabdoM kA pUrvavat bahuvrIhi samAsa hai| vatsa zabda meM vada vyaktAyAM vAci' (bhvA0pa0) dhAtu se vRtRvadivacivasihanikamikaSibhya: saH' (uNA0 3 / 62) se 'sa' pratyaya hai| ata: yaha pratyayasvara se antodAtta hai| zeSa kArya pUrvavat hai| yahAM pUrvavat pUrvapratiSedha hai| antodAttavikalpaH (27) nisstthopmaanaadnytrsyaam|166 / pa0vi0-niSThA-upamAnAt 5 / 1 anyatarasyAm avyayapadam / sa0-upamIyate'neneti upamAnaM siMhAdikam / niSThA ca upamAnaM ca etayo: samAhAro-niSThopamAnam, tasmAt-niSThopamAnAt (samAhAradvandva:) / - anu0-udAtta:, uttarapadam, anta:, bahuvrIhau, mukham, svAGgamiti caanuvrtte| anvaya:-bahuvrIhau niSThopamAnAt svAGga mukham uttarapadam anyatarasyAm anta udaatt:| Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-bahuvrIhau samAse niSThAntAd upamAnavAcinazca zabdAt paraM svAGgavAci mukhamityuttarapadaM vikalpenAntodAttaM bhvti| udA0-(niSThA) prakSAlitaM mukhaM yena sa:-prakSAlitamukha: / prakSAlitamukhaH / prakSAlitamukha: / (upamAnam) siMha iva mukhaM yasya sa:-siMhamukha: / siMharmukhaH / vyAghramukha: / vyaaghrmukhH| AryabhASA: artha-(bahuvrIhau) bahuvrIhi samAsa meM (niSThopamAnAt) niSThA-pratyayAnta aura upamAnavAcI zabda se pare (svAGgam) svAGgavAcI (mukham) mukha-zabda (uttarapadam) uttarapada (anyatarasyAm) vikalpa se (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| udA0-(niSThA) prakSAlitamukhaH / prakSAlitamukhaH / prakSAlitamukha: / dho liyA hai mukha jisane vaha puruss| (upamAna) siMhamukhaH / siMhamukha: / zera ke mukha ke samAna hai jisakA vaha viirpuruss| vyAghramukhaH / vyAghramukha: / bAgha ke mukha ke samAna mukha hai jisakA vaha zUra puruss| siddhi-(1) prakSAlitamukhaH / yahAM prakSAlita aura mukha zabdoM kA 'anekamanyapadArthe (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| prakSAlita zabda meM pra-upasargapUrvaka 'kSala zaucakarmaNi' (cu0pa0) Nijanta dhAtu se niSThA' (3 / 2 / 102) se bhUtakAla artha meM niSThA-saMjJaka kta-pratyaya hai| isa sUtra se bahuvrIhi samAsa meM isa niSThAnta-zabda se pare svAbhAvAcI mukha-zabda uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| ___ yahAM vikalpa pakSa meM niSThopasargapUrvamanyatarasyAm (6 / 1 / 110) se pUrvapada ko antodAtta svara hotA hai aura usakA bhI vikalpa-vacana hone se 'gatiranantaraH' (6 / 2 / 49) se gati-saMjJaka pra-zabda ko udAttasvara hotA hai| isa prakAra yahAM uparilikhita tIna svara hote haiN| (2) siMhamukhaH / yahAM siMha aura mukha zabdoM kA pUrvavat bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se bahuvrIhi samAsa meM upamAnavAcI siMha-zabda se pare svAGgavAcI mukha-zabda uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| vikalpa pakSa meM bahuvrIhau prakRtyA pUrvapadam' (6 / 2 / 1) se siMha pUrvapada ko prakRtisvara hotA hai| siMha-zabda meM hisi hiMsAyAm' (rudhA0pa0) dhAtu se 'nandigrahipacAdibhyo lyuNinyacaH' (3 / 1 / 134) se 'ac' pratyaya / pratyaya ke cit hone se cita:' (6 / 1 / 163) se antodAtta hotA hai| praSadodarAdIni yathopadiSTam' (6 / 3 / 107) se varNa-viparyaya hone se 'siMha:' zabda siddha hotA hai-siMhamukhaH / (3) vyAghramukha: / yahAM vyAghra aura mukha zabdoM kA pUrvavat bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se bahuvrIhi samAsa meM upamAnavAcI vyAghra zabda se pare svAGgavAcI mukha' zabda uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 385 vikalpa pakSa meM vyAghra zabda ko pUrvavat pUrvapada ko prakRtisvara hotA hai / vyAghra zabda meM vi- AG - upasargapUrvaka 'ghrA gandhopAdAne' (rudhA0pa0) dhAtu 'Atazcopasarge (3 / 1 / 136 ) se 'ka' pratyaya hai / ata: yaha pratyayasvara se antodAtta hai / 'vyAghra' zabda meM pAghrAdhmAdheTdRza: za:' (3 | 1 | 137 ) se 'za' pratyaya nahIM hai kyoMki vahAM vA0- jighrateH saMjJAyAM pratiSedhaH ' (3 / 1 / 137 ) se saMjJA viSaya meM za-pratyaya kA pratiSedha kiyA gayA hai| antodAttam (28) jAtikAlasukhAdibhyo'nAcchadanAt kto'kRtamitapratipannAH / 170 / pa0vi0-jAti-kAla-sukhAdibhyaH 5 / 3 anAcchadanAt 5 / 1 ktaH 1 / 1 akRta-mita-pratipannAH 1 / 3 / sa0-sukham AdaryeSAM te sukhAdaya: / jAtizca kAlazca sukhAdayazca te jAtikAlasukhAdayaH, tebhya:- jAtikAlasukhAdibhyaH (bahuvrIhigarbhita itaretarayogadvandvaH) / AcchAdyate'neneti AcchAdanam, na AcchAdanamiti anAcchAdanam, tasmAt-AcchAdanAt (naJtatpuruSaH) / karaNAdhikaraNayozca' (3 / 3 / 117) iti karaNe kArake lyuT pratyayaH / kRzca mitazca pratipannazca te kRtamitapratipannA:, na kRtamitapratipannA iti akRtamitapratipannAH (itaretarayogadvandvagarbhitanaJtatpuruSaH ) / anu0-udAtta:, uttarapadam, anta:, bahuvrIhAviti cAnuvartate / anvayaH - bahuvrIhau anAcchAdanAjjAtikAlasukhAdibhyo'kRtamitapratipannAH kta uttarapadam anta udAtta: / artha:-bahuvrIhau samAse AcchAdanavarjitebhyo jAtivAcibhyaH kAlavAcibhyaH sukhAdibhyazca zabdebhyaH paraM kRtamitapratipannavarjitaM ktAntam uttarapadam antodAttaM bhavati / udA0-(jAti:) sAraGgo jagdho yena saH - sAraGgajagdha: / plaannddubhkssitH| surApItaH / ( kAlaH) mAso jAto yasya saH - mAsajAtaH / sNvtsrjaatH| dvyahajAta: / tryahajAtaH / ( sukhAdiH) sukhaM jAtaM yasya saH-sukhajAtaH / duHkhajAta: / prajAtaH / Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam ___ sukha / duHkha / tRpta / gahana / kRcchr| asra / aliik| pratIpa / krunn| kRpnn| soDha / iti sukhAdayaH / / ete sukhAdibhya: kartRvedanAyAm (3 / 1 / 18) ityatra sUtre ptthynte|| AryabhASA artha- (bahuvrIhau) bahuvrIhi samAsa meM (anAcchAdanAt) AcchAdanavAcI zabda ko chor3akara (jAtikAlasukhAdibhyaH) jAtivAcI, kAlavAcI aura sukhAdi zabdoM se pare (akRtamitapratipannAH) kRta, mita aura pratipanna ina zabdoM ko chor3akara (ktaH) kta-pratyayAnta zabda (uttarapadam) uttarapada meM (anta udAttaH) antodAtta hotA hai| udA0-(jAti) sAraGgajagdhaH / jisane sAraGga (citakabarA hariNa) khA liyA hai vaha mAMsabhakSI puruss| palANDubhakSita: / jisane palANDu (pyAja) khA liyA hai vaha tAmasabhojI puruss| suraapiitH| jisane surA kA pAna kara liyA hai vaha shraabii| (kAla) mAsajAtaH / jise utpanna huye eka mAsa ho cukA hai vaha bAlaka / saMvatsarajAtaH / jise utpanna huye eka varSa ho cukA hai vaha baalk| vyahajAtaH / jise utpanna huye do dina ho cuke haiM vaha bAlaka / vyahajAtaH / jise utpanna huye tIna dina ho cuke haiM vaha baalk| (sukhAdi) sukhajAtaH / jise sukha ho gayA hai vaha sukhI puruss| duHkhajAtaH / jise duHkha ho gayA hai vaha duHkhI puruss| tRprajAtaH / jise tRpra-puroDAza prApta ho cukA hai vaha yajJIya puruSa / siddhi-(1) sAraGgajagdha: / yahAM sAraGga aura jagdha zabdoM kA 'anekamanyapadArthe (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se bahuvrIhi meM jAtivAcI sAraGga zabda se pare kta-pratyayAnta jagdha uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| jagdha-zabda meM 'ada bhakSaNe (adA0pa0) dhAtu se niSThA' (3 / 2 / 102) se bhUtakAla artha meM 'kta' pratyaya hai| 'ado jagdhiya'pti kiti' (2 / 4 / 36) se ad ke sthAna meM jagdhi-Adeza hotA hai| bahuvrIhi samAsa meM niSThA' (2 13 136) se niSThAnta pada kA pUrvanipAta prApta hai kintu vA0-niSThAyA: pUrvanipAte jAtikAlasukhAdibhyaH paravacanam (2 / 2 / 39) se ktAnta pada kA paranipAta hotA hai| aise hI-palANDubhakSitaH, surApItaH / (2) maasjaat:| yahAM mAsa aura jAta zabdoM kA pUrvavat bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se bahuvrIhi samAsa meM kAlavAcI mAsa zabda se pare ktAnta jAta' uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| jAta-zabda meM janI prAdurbhAve' (di0A0) se 'niSThA' (3 / 2 / 102) se pUrvavat kta' pratyaya hai| janasanakhanAM saJjhalo:' (6 / 4 / 42) se Attva hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-saMvatsarajAta: aadi| (3) sukhajAtaH / yahAM sukha aura jAta zabdoM kA pUrvavat bahuvrIhi samAsa hai| sukhAdi zabda 'sukhAdibhyaH kartRvedanAyAm (3 / 1 / 18) sUtra meM paThita haiN| aise hI-duHkhajAta: aadi| Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 387 (4) tRpra'jAta: / yahAM tRpra aura jAta zabdoM kA pUrvavat bahuvrIhi samAsa hai / vikalpa pakSa meM 'tRpra' pUrvapada ko pUrvavat prakRtisvara hotA hai| 'tRpra' zabda meM 'tRpa prINane (di0pa0) dhAtu se 'sphAyitaJci0' (uNA0 2113) se 'ra' pratyaya hai| ata: yaha pratyayasvara se antodAtta hai| zeSa kArya pUrvokta hai / antodAttavikalpaH (26) vA jAte / 171 / pa0vi0-vA avyayapadam, jAte 7 / 1 / anu0-udAtta:, uttarapadam, antaH, bahuvrIhau, jAtikAlasukhAdibhya iti cAnuvartate / anvayaH - bahuvrIhau jAtikAlasukhAdibhyo jAta uttarapadaM vA'nta udAttaH / artha:-bahuvrIhau samAse jAtikAlavAcibhyaH kAlavAcibhyaH sukhAdibhyazca zabdebhyaH paraM jAta ityuttarapadaM vikalpenAntodAttaM bhavati / udA0- ( jAti: ) dantA jAtA yasya saH - danta'jAtaH / danta'jA'taH / sta'na'jAtA / sta'na'jA'tA / ( kAla: ) mAso jAto yasya sa: - mAsajAtaH / mAsa'jAta: / saMvatsa'rajA'taH / saMvatsa'rajA'taH / ( sukhAdi: ) sukhaM jAtaM yasya saH-sukhajA'taH / surkhajAta: / duHkhajA'taH / duHkha'jAta: / AryabhASA: artha- (bahuvrIhau ) bahuvrIhi samAsa meM (jAtikAlasukhAdibhyaH) jAtivAcI, kAlavAcI aura sukhAdi zabdoM se pare (jAte) jAta-zabda ( uttarapadam ) uttarapada meM (vA) vikalpa se ( anta udAttaH) antodAtta hotA hai| udA0- (jAti) dantajAtaH / dantejAta: / jisake dAMta utpanna ho cuke haiM vaha bAlaka / stanajAtA / stnejaataa| jisake stana utpanna ho cuke haiM vaha kumaarii| (kAla) mAsajAtaH / maarsjaatH| jise utpanna huye eka mAsa ho cukA hai vaha bAlaka / saMvatsarajAta: / saMvatsa'rajata: / jise utpanna huye eka varSa ho cukA hai vaha baalk| (sukhAdi) sukhajAtaH / surkhajAta: / jise sukha ho cukA hai vaha sukhI puruSa / duHkhajAtaH / duHkhejAtaH / jise duHkha cukA hai vaha du:khI puruSa | ho siddhi - (1) dantajAta: / yahAM danta aura jAta zabdoM kA 'anekamanyapadArthoM ( 2/2/24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se jAtivAcI danta zabda se pare 'jAta' zabda uttarapada ko antodAtta svara hotA hai / yahAM vikalpa pakSa meM 'bahuvrIhau prakRtyA pUrvapadam ( 6 12 11 ) se danta pUrvapada ko Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 prakRtisvara hotA hai / 'danta' zabda 'svAGgaziSTAnAmadantAnAm' (phiT0 2 / 6 ) se antodAtta hai - dantajAta: / aise hI - stanajAtA / stanejAtA / pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam (2) mAsajAta: / yahAM mAsa aura jAta zabdoM kA pUrvavat bahuvrIhi samAsa hai / vikalpa pakSa meM mAsa pUrvapada ko pUrvavat prakRtisvara hotA hai / mAsa zabda meM 'masI parimANe ' (di0pa0) dhAtu se 'hala' (3 / 3 / 121) se karaNakAraka meM 'ghaJ' pratyaya hai| pratyaya ke Jit hone se yaha 'nityAdirnityam' (6 / 1 / 197) AdyudAtta hai - mAsejAta: / zeSa kArya pUrvavat hai / (3) saMvatsarajAta: / yahAM saMvatsara aura jAta zabdoM kA pUrvavat bahuvrIhi samAsa hai / vikalpa pakSa meM saMvatsara pUrvapada ko pUrvavat prakRtisvara hotA hai| saMvatsara zabda meM sam-upasargapUrvaka 'vasa nivAse' (bhvA0pa0) dhAtu se 'sampUrvAccit' (uNA0 3 /72 ) se sara-pratyaya hai| ata: yaha pratyayasvara se antodAtta hai- saMvatsa'rajA'taH / zeSa kArya pUrvokta hai| (4) sukhajAta: / yahAM sukha aura jAta zabdoM kA pUrvavat bahuvrIhi samAsa hai / vikalpa pakSa meM sukha pUrvapadako pUrvavat prakRtisvara hotA hai| sukha- zabda meM su-upasarga pUrvaka 'khanu avadAraNe' ( vA0pa0) dhAtu se 'anyeSvapi dRzyate' (3 1 2 1101 ) se 'Da' pratyaya hai ata: yaha pratyayasvara se antodAtta hai - sukhejAta: / aise hI - duHkhajAtaH, du:khejAtaH / antodAttam bhavati / (30) naJsubhyAm / 172 / pa0vi0 - naJ - subhyAm 5 / 2 / sa0- naJ ca suzca tau- naJsU, tAbhyAm - naJsubhyAm (itaretarayogadvandvaH) / anu0-udAtta:, uttarapadam, antaH, bahuvrIhAviti cAnuvartate / anvayaH - bahuvrIhau naJsubhyAm uttarapadam anta udAttaH / artha:- bahuvrIhau samAse naJsubhyAM zabdAbhyAM param uttarapadam antodAttaM udA0- (naJ) na vidyante yavA yasmin saH - ayavo deza: / avrIhirdezaH / amASo deza: / (suH) zobhanA yavA yasmin saH - suya'vo deza: / suvrIhirdeza: / sumASo deza: / AryabhASAH artha- (bahuvrIhau) bahuvrIhi samAsa meM ( naJsubhyAm) naJ aura su- zabdoM se pare (uttarapadam) uttarapada meM (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| udA0 - (naJ) ayavo deza: / vaha deza jisameM yava= jau nahIM hote haiM / avrIhirdeza: / vaha deza jisameM vrIhi-cAvala nahIM hote haiN| amASo deza: / vaha deza jisameM mASa= ur3ada nahIM Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH hote haiN| (su) suyavo deza: / vaha deza jisameM yava acche hote haiN| suvrIhirdezaH / vaha deza jisameM vrIhi acche hote haiN| sumASo deza: / vaha deza jisameM mASa acche hote haiN| siddhi-(1) ayavaH / yahAM naJ aura yava zabdoM 'anekamanyapadArthe (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se isa bahuvrIhi samAsa meM naja-zabda se pare yava uttarapada ko antodAtta hotA hai| nalopo natraH' (6 / 3 173) se naJ ke nakAra kA lopa hokara akAra zeSa rahatA hai| aise hI-avrIhiH, amASaH / (2) suyavaH / yahAM su aura yava zabdoM kA pUrvavat bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se isa bahuvrIhi samAsa meM su-zabda se pare yava uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| aise hI-suvrIhiH / sumaassH| antodAttam (31) kapi puurvm|173| pa0vi0-kapi 71 pUrvam 1 / 1 / anu0-udAtta:, uttarapadam, anta:, bahuvrIhau, nasubhyAmiti caanuvrtte| anvaya:-bahuvrIhau nasubhyAm uttarapadaM kapi pUrvam anta udAtta: / artha:-bahuvrIhau samAse nasubhyAM zabdAbhyAM param uttarapadaM kapi pratyaye parata: pUrvamantodAttaM bhvti| udA0-(naJ) na vidyante kumAryo yasmin sa:-akumArIko deshH| . avRSalIko deza: / abrahmabandhUko deshH| (suH) zobhanA vidyante kumAryo yasmin sa:-sukumArIko deza: / suvRSalIko deza: / subrahmabandhUko deshH| ___ AryabhASA: artha-(bahuvrIhau) bahuvrIhi samAsa meM (naJsubhyAm) naJ aura su zabdoM se pare (uttarapadam) uttarapada ko (kapi) kap-pratyaya se (pUrvam) pUrva (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| udA0-(na) akumArIko deza: / vaha deza jisameM kumAriyAM nahIM haiN| avRSalIko dezaH / vaha deza jisameM vRSaliyAM nahIM haiN| vRSalI=avivAhita rajasvalA knyaa| abrahmabandhUko dezaH / vaha deza jisameM brahmabandhU striyAM nahIM haiN| brahmabandhU patita braahmnnii| (su) sukumArIko dezaH / vaha deza jisameM sundara kumAriyAM nahIM haiN| suvRSalIko deza: / vaha deza jisameM sundara vRSaliyAM nahIM haiN| subrahmabandhUko deza: / vaha deza jisameM sundara brahmabandhU striyAM nahIM haiN| / ___ siddhi-(1) akumArIkaH / yahAM naJ aura kumArI zabdoM kA 'anekamanyapadArthe (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se isa bahuvrIhi samAsa meM naJ-zabda se pare Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam kumArI uttarapada ko kap-pratyaya pare hone para antodAtta svara hotA hai| kumArI-zabda kI yU stryAkhyau nadI' (1 / 4 / 3) se nadI saMjJA hai| naghRtazca' (5 / 4 / 153) se samAsAnta kap' pratyaya hotA hai| aise hI-avRSalIkaH, abrhmbndhuukH| (2) sukumArIkaH / yahAM su aura kumArI zabdoM kA pUrvavat bahuvrIhi samAsa hai| zeSa kArya pUrvokta hai| aise hI-savRSalIkaH, subrahmabandhUkaH / antyAt pUrvamudAttam (32) hasvAnte'ntyAt pUrvam / 174 / pa0vi0-hrasvAnte 7 / 1 antyAt 5 / 1 pUrvam 1 / 1 / sa0-hrasvo'nte yasya tat-hrasvAntam, tasmin-hrasvAnte (bahuvrIhiH) / ante bhavam-antyam, tasmAt-antyAt / 'digAdibhyo yat' (4 13 154) iti bhavArthe yat prtyyH| anu0-udAtta:, uttarapadam, bahuvrIhau, nasubhyAm, kapi iti caanuvrtte| anvaya:-bahuvrIhau nasubhyAM hrasvAntam uttarapadam kapi antyAt pUrvam udaattm| artha:-bahuvrIhau samAse nasubhyAM zabdAbhyAM paraM hrasvAntam uttarapadaM kapi pratyaye parato'ntyAt pUrvam udAttaM bhavati / udA0-(naJ) na vidyante yavA yasmin sa:-ayavako deza: / avrIhiko deza: / amASako desh:| (suH) zobhanA yavA yasmin sa:-suyavako deza: / suvrIhiko deza: / sumASako deza: / AryabhASA: artha-(bahuvrIhau) bahuvrIhi samAsa meM (nasubhyAm) naJ aura su zabdoM se pare (hrasvAnta) hrasva-varNAnta (uttarapadam) uttarapada ko (kapi) kap pratyaya pare hone para (antyAt) antima varNa se (pUrvam) pUrva varNa (udAtta:) udAtta hotA hai| __udA0-(naJ) ayavako deza: / vaha deza jisameM yava jau nahIM hote haiN| avrIhiko deza: / vaha deza jisameM vrIhi-cAvala nahIM hote haiN| amASako dezaH / vaha deza jisameM mASa-ur3ada nahIM hote haiN| (su) suyavakI deza: / vaha deza jisameM yava-jau acche hote haiN| suvrIhiko deza: / vaha deza jisameM vrIhi acche hote haiN| sumASako deza: / vaha deza jisameM mASa acche hote haiN| Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 361 SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH siddhi-ayarvaka: / yahAM naJ aura yava zabdoM kA 'anekamanyapadArthe' (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| zeSAd vibhASA' (5 / 4 / 154) se samAsAnta kap' pratyaya hotA hai| isa sUtra se isa bahuvrIhi samAsa meM naJ-zabda se pare hrasvAnta yava' uttarapada ko antya vakAra se pUrvavartI yakAra ko udAtta svara hotA hai| aise hI-avrIhika: aadi| namvatsvaravidhiH (33) bhornvduttrpdbhuumni|175 / pa0vi0-baho: 5 / 1 naJvat avyayapadam, uttarapadabhUmni 7 / 1 / taddhitavRtti:-natra iva iti naJvat 'tatra tasyeva' (5 / 1 / 116) iti ivArthe vati: pratyayaH / sa0-uttarapadasya bhUmA iti uttarapadabhUmA, tasmin-uttarapadabhUmni (sssstthiittpurussH)| anu0-uttaraparam, bahuvrIhAviti caanuvrtte| anvaya:-bahuvrIhau uttarapadabhUmni bahoruttarapadaM naJvat / artha:-bahuvrIhau samAse uttarapadasya bahutve'rthe vartamAnAd bahu-zabdAt param uttarapadaM naJvatsvaraM bhavati / udAharaNam (1) nasubhyAm' (6 / 2 / 172) ityuktam, tad bahorapi tathA bhavati-bahuyavo deza: / bahuvrIhirdeza: / bahutilo desh:|| (2) kapi pUrvam' (6 / 2 / 173) ityuktam, tad bahorapi tathA bhavati-bahukumArIko deza: / bahuvRSalIko deza: / bahubrahmabandhUko deza: / (3) 'hasvAnte'ntyAt pUrvam' (6 / 2 / 174) ityuktam, tad bahorapi tathA bhavati-bahuyarvako deza: / bahuvrIhiko deza: / bahumASako deza: / (4) no jaramaramitramRtA:' (6 / 2 / 116) ityuktam, tad bahorapi bhavati-bahujara: / bahumaraH / bahumitraH / bahumRtaH / __ AryabhASA: artha-(bahuvrIhau) bahuvrIhi samAsa meM (uttarapadabhUmni) uttarapada ke bahutva artha meM vidyamAna (bahoH) bahu-zabda se pare (uttarapadam) uttarapada ko (naJvat) naJ ke samAna svara hotA hai| udAharaNa (1) 'na[subhyAm' (6 / 2 / 172) se bahuvrIhi samAsa meM naJ-zabda se pare uttarapada ko antodAtta svara kahA hai so bahu-zabda se pare bhI hotA hai-bahuyavo deza: / vaha deza ki Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam jisameM bahuta yava-jau hote haiN| bahuvrIhirdeza: / vaha deza ki jisameM vrIhi cAvala adhika hote haiN| bahutilo deza: / vaha deza ki jisameM tila adhika hote haiN| (2) kapi pUrvam' (6 / 2 / 173) se bahuvrIhi samAsa meM naJ-zabda se pare uttarapada ko kap-pratyaya se pUrva antodAtta svara kahA hai so bahu-zabda se pare bhI hotA hai-bahukumArIko deshH| vaha deza ki jisameM kumAriyAM bahuta haiN| bahuvRSalIko deza: / vaha deza ki jisameM bahuta vRSaliyAM haiN| vRSalI-avivAhita rajasvalA knyaa| bahubrahmabandhUko deza: / vaha deza ki jisameM brahmabandhU striyAM bahuta haiN| brahmabandhU patita braahmnnii| (3) 'hasvAnte'ntyAt pUrvam (6 / 2 / 174) se bahuvrIhi samAsa meM naJ-zabda se pare hrasvAnta uttarapada ko kap-pratyaya pare hone para antima varNa se pUrvavartI varNa ko udAtta svara kahA hai so bahu-zabda se bhI pare hotA hai-bahuyavako deza: / vaha deza ki jisameM yava adhika hote haiN| bahuvrIhiko deza: / vaha deza ki jisameM vrIhi adhika hote haiN| bahumASako dezaH / vaha deza ki jisameM mASa adhika hote haiN| (4) naJo jaramaramitramRtAH' (6 / 2 / 116) se bahuvrIhi samAsa meM naJ-zabda se pare jara, mara, mitra aura mRta uttarapadoM ko AdhudAtta svara kahA hai so bahu-zabda se pare bhI hotA hai-bahujaraH / bahuta hai jara (jIrNatA) jisakA vaha puruss| bahumaraH / bahuta hai maraNa jisakA vaha puruSa / bahumitra: / bahuta haiM mitra jisake vaha puruSa / bahumRtaH / bahuta haiM mRta jisake vaha puruss| siddhi-bahuyavo deza: Adi padoM kI siddhi 'ayavo deza:' Adi padoM ke samAna hai| unheM yathAsthAna dekha leveN| antodAttapratiSedhaH (34) na guNAdayo'vayavAH / 176 / pa0vi0-na avyayapadam, guNa-Adaya: 113 avayavA: 1 / 3 / sa0-guNa AdiryeSAM te guNAdaya: (bhuvriihiH)|| anu0-udAtta:, uttarapadam, anta:, bahuvrIhau, bahoriti cAnuvartate / anvaya:-bahuvrIhau bahoravayavA guNAdaya uttarapadam anta udAtto n| artha:-bahuvrIhau samAse bahu-zabdAt pare'vayavavAcino guNAdaya: zabdA uttarapadAni antodAttAni na bhvti| udA0-bahavo guNA yasyAM sA-bahuguNA rjjuH| bahakSaraM pdm| bahucchandomAnaM yasmiMstat-bahucchandomAnaM kAvyam / bahUni sUktAni yasmin Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 363 SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH sa:-bahusUkto granthaH / bahavo'dhyAyA yasmin sa:-badhyAyo granthaH / "guNAdirAkRtigaNo draSTavyaH" (kaashikaa)| AryabhASA: artha-(bahuvrIhau) bahuvrIhi samAsa meM (baho:) bahu-zabda se pare (avayavAH) avayavavAcI (guNAdaya:) guNAdi-zabda (uttarapadam) uttarapada meM (anta udAtta:) antodAtta hote haiN| udA0-(guNa) bahuguNA rajjuH / bahuta guNoM (lar3a) vAlI rssii| bahakSaraM padam / bahuta accharoMvAlA pd| bahucchandomAnaM kAvyam / bahuta chandonirmANavAlA kaavy| bahusUkto granthaH / bahuta sUktoMvAlA grantha (Rgved)| bahadhyAyo granthaH / bahuta adhyAyoMvAlA grantha (yjurved)| "guNAdi AkRtigaNa haiM" (kaashikaa)| siddhi-bahuguNA / yahAM bahu aura guNa zabdoM kA anekamanyapadArthe (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se isa bahuvrIhi samAsa meM 'bahu' zabda se pare avayavavAcI guNa uttarapada ko antodAtta svara kA pratiSedha hai| ata: 'bahuvrIhau prakRtyA pUrvapadam (6 / 2 / 1) se bahu pUrvapada ko prakRtisvara hai| bahu zabda meM 'bahi vRddhau' dhAtu se laMghibaMDonalopazca' (uNA0 1 / 29) se u-pratyaya hai| ata: yaha pratyayasvara se antodAtta hai| aise hI-bahakSaram aadi| antodAttam (35) upasargAt svAGgaM dhruvmpshu|177| pa0vi0-upasargAt 5 / 1 svAGgam 1 / 1 dhruvam 1 / 1 aparyu 11 / sa0-na pazu iti apazu (nnyttpuruss:)| anu0-udAtta:, uttarapadam, anta:, bahuvrIhAviti caanuvrtte| anvaya:-bahuvrIhau upasargAd apazu dhruvaM svAGgam uttarapadam anta udaatt:| artha:-bahuvrIhau samAse upasargAt paraM pazuvarjitaM dhruvaM svAGgavAci uttarapadam antodAttaM bhavati / udA0-pragataM pRSThaM yasya :-prapRSTha: / prodaraH / pralalATa: / AryabhASA: artha- (bahuvrIhau) bahuvrIhi samAsa meM (upasargAt) upasarga se pare (apazu) pazu-zabda ko chor3akara (dhruvam) ekarUpa (svAGgam) svAGgavAcI (uttarapadam) uttarapada (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| udA0-prapRSThaH / Upara ko uThI huI pIThavAlA puruSa (kubdd'aa)| prodaraH / Age ko uThe huye udara-peTavAlA puruSa (pttlaa)| pralalATa: / Age ko bar3he huye lalATamAthevAlA puruss| Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-prapRSThaH / yahAM pra aura pRSTha zabdoM kA 'anekamanyapadArthe (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se isa bahuvrIhi samAsa meM pra-upasarga se pare dhruva (ekarUpa) svAGgavAcI pRSTha uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| aise hI-prodaraH, pralalATaH / pazu ke niSedha se yahAM antodAtta svara nahIM hotA hai-utpazu, viparcha / pshu-pslii| antodAttam (36) vanaM smaase|178| pa0vi0-vanam 11 samAse 7 / 1 / anu0-udAtta:, uttarapadam, antaH, upasargAditi caanuvrtte| anvaya:-samAse upasargAd vanam uttarapadam anta udAtta: / artha:-samAsamAtre upasargAt paraM vanamityuttarapadam antodAttaM bhavati / udA0-prakRSTaM vanamiti prvnnm| pravaNe yaSTavyam / nirgataM vanAditi nirvnnm| nirvaNe prnnidhiiyte| AryabhASA: artha- (samAse) samAsa mAtra meM (upasargAt) upasarga se pare (vanam) vana-zabda (uttarapadam) uttarapada (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| udA0-pravaNam / isa pada kA yaugika artha prakRSTa vana hai kintu yaha nIcA artha meM rUDha hai| pravaNe yaSTavyam / pUrva dizA kI ora nimna yajJakuNDa meM yajJa karanA caahiye| prAkpravaNa-pUrva dizA meM nIcI yajJavedikA banAne kA vidhAna hai| nirvaNam / isa pada kA yaugika artha vana se nikalA huA hai kintu yaha cAroM ora sama-bhUmi artha meM rUDha hai| nirvaNe praNidhIyate / cAroM ora sama-bhUmi para Izvara-praNidhAna kiyA jAtA hai| siddhi-pravaNam / yahAM pra aura vana zabdoM kA kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) se prAdi-tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se isa tatpuruSa samAsa meM pra-upasarga se pare vana uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| pranirantaHzarekSuplakSAmrAkArghyakhadirapIyUkSAbhyo'saMjJAyAmapi' (8 / 4 / 5) se vana-zabda ke nakAra ko NakAra Adeza hotA hai| aise hii-nirvnnm| antodAttam (37) antaH / 176 vi0-anta: avyypdm| anu0-udAtta:, uttarapadam, anta:, vanam, samAse iti cAnuvartate / anvayaH-samAse'ntarvanam uttarapadam anta udAtta: / Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 365 artha:-samAsamAtre'nta:-zabdAt param vanamityuttarapadam antodAttaM bhvti| udA0-antarvanaM yasmin sa:-antarvaNo desh:| AryabhASA: artha-(samAse) samAsamAtra meM (antaH) antar zabda se pare (vanam) vana-zabda (uttarapadam) uttarapada ko (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| udA-antarvaNo deza: / vaha deza ki jisake anta: madhya meM vana hai| antar zabda svarAdigaNa meM paThita hone se 'svarAdinipAtamavyayam' (1 / 1 / 37) se avyaya hai| siddhi-antarvaNaH / yahAM antar aura vana zabdoM kA 'anekamanyapadArthe (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se isa bahuvrIhi samAsa meM antar-zabda se pare vana uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| praniranta:zarekSuplakSAmrakArghyakhadirapIyUkSAbhyo'saMjJAyAmapi (8 / 4 / 5) se vana-zabda ke nakAra ko NakAra Adeza hotA hai| antodAttam (38) antazca / 180 / vi0-anta: 11 ca avyayapadam / anu0-udAtta:, uttarapadam, anta:, upasargAt, samAse iti caanuvrtte| anvaya:-samAse upasargAd antazcottarapadam anta udAtta: / artha:-samAsamAtre upasargAt paro'nta-zabdazcottarapadam antodAttaM bhvti| udA0-pragato'nto yasya sa:-prAnta: / parigato'nto yasya sa:-paryantaH / athavA-pragato'nta iti prAnta: / parito'nta iti paryantaH / AryabhASA: artha-(samAse) samAsa mAtra meM (upasargAt) upasarga se pare (antaH) anta-zabda (ca) bhI (uttarapadam) uttarapada (anta udAttaH) antodAtta hotA hai| udA0-prAntaH / jisakA anta bhAga pragata (prasRta) hai vaha prdesh| paryantaH / jisakA anta bhAga parigata (parisRta) hai vaha prdesh| athavA-pragata: / pragata ant| paryantaH / parigata ant| siddhi-prAntaH / yahAM pra aura anta zabdoM kA 'anekamanyapadArthe' (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se isa bahuvrIhi samAsa meM upasarga se pare anta uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| yahAM kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) se prAdi-samAsa bhI hai| aise hii-pryntH| Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam antodAttapratiSedhaH (36) na nivibhyAm / 181 / pa0vi0-na avyayapadam, ni-vibhyAm 5 / 2 / sa0-nizca vizca tau nivI, tAbhyAm-nivibhyAm (itaretarayogadvandvaH) / anu0-udAtta:, uttarapadam, anta:, upasargAt, samAse anta iti caanuvrtte| ___ anvaya:-samAse nivibhyAm upasargAbhyAm anta uttarapadaM anta udAtto n| artha:-samAsamAtre nivibhyAmupasargAbhyAM paro'nta-zabda uttarapadam antodAttaM na bhvti| udA0-(ni:) nigato'nto yasya sa:-nyanta: / athavA-nigato'nta iti nyanta: / (vi:) vigato'nto yasya sa:-vyanta: / athavA-vigato'nta iti vyntH| AryabhASA artha- (samAse) samAsa mAtra meM (nivibhyAm) ni aura vi (upasargAt) upasargoM se pare (antaH) anta-zabda (uttarapadam) uttarapada ko (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| udA0-(ni) nyantaH / jisakA anta nigata (nikRSTa) hai vaha aarmbh| athavAnikRSTa ant| (vi) vyantaH / jisakA anta vigata (vyatIta) hai vaha aarmbh| athavAvigata ant| siddhi-nyntH| yahAM ni aura anta zabdoM kA 'anekamanyapadArthe' (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se ni-upasarga se pare anta uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| athavA yahAM kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) se prAditatpuruSa samAsa bhI hai| aise hii-vyntH| antodAttam (40) parerabhitobhAvi maNDalam / 182 / pa0vi0-pare: 5 / 1 abhitobhAvi 11 maNDalam 1 / 1 / kRvRtti:-abhito bhavituM zIlamasya tt-abhitobhaavi| 'supyajAtau NinistAcchIlye (3 / 2 / 78) ityanena tAcchIlye'rthe Nini: pratyayaH / Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 367 SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH anu0-udAtta:, uttarapadam, anta:, upasargAt, samAse iti caanuvrtte| anvaya:-samAse parerupasargAd abhitobhAvimaNDalam uttarapadam anta udaatt:| ___ artha:-samAsamAtre parerupasargAt param abhitobhAvivAci maNDalazabdazcottarapadam antodAttaM bhaavti| ___udA0-(abhitobhAvi) parita: kUlaM yasya tt-prikuulm| paritIram (bhuvriihiH)| parigataM kUlamiti parikUlam (praadittpurussH)| pari kUlAditi parikUlam (avyyiibhaav:)| evmev-pritiirm| (maNDalam) parito maNDalaM yasya tat-parimaNDalam (bhuvriihi:)| parigataM maNDalamiti parimaNDalam (praadittpuruss:)| pari maNDalAditi parimaNDalam (avyyiibhaav:)| ___ "abhita ityubhytH| abhito bhAvo'syAsyAstIti tadabhitobhAvi, yaccaivaMsvabhAvaM kUlAdi tadabhitobhAvigrahaNena gRhyate" (kaashikaa)| AryabhASA: artha-(samAse) samAsamAtra meM (pare:) pari (upasargAt) upasarga se pare (abhitobhAvi) ubhayatobhAvIvAcI zabda aura (maNDalam) maNDala' (uttarapadam) uttarapada ko (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| udA0-(abhitobhAvI) parikUlam / jisake saba ora kUla (kinArA) hai vaha sarovara (bhuvriihi)| parikUlam / saba ora phailA huA kinArA (praadittpurussH)| parikUlam kinAre ko chor3akara (avyyiibhaav)|| paritIram / jisake saba ora tIra ghATa haiM vaha sarovara (bhuvriihi)| paritIram / saba ora phailA huA tIra (praadittpuruss)| paritIram / tIra ko chor3akara (avyyiibhaav)| (maNDala) parimaNDalam / jisake saba ora maNDala (gherA) hai vaha vana Adi (bhuvriihi)| parimaNDalam / saba ora phailA huA mnnddl| (praadittpurussH)| parimaNDalam / maNDala ko chor3akara (avyyiibhaav)| siddhi-parikUlam / yahAM pari aura kUla zabdoM kA 'anekamanyapadArthe (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se isa samAsa meM pari-upasarga se pari abhitobhAvI (donoM ora honevAlA) vAcaka kUla-zabda uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| samAsamAtra ke kathana se yahAM kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) se prAditatpuruSa aura 'apaparibahiraJcava: paJcamyA:' (2 / 1 / 12) se avyayIbhAva samAsa bhI hotA hai| aise hI-paritIram, parimaNDalam / Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 antodAttam pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (41) prAdasvAGgaM saMjJAyAm // 183 / pa0vi0 - prAt 5 / 1 asvAGgam 1 / 1 saMjJAyAm 7 / 1 / sao - svasya aGgamiti svAGgam na svAGgamiti asvAGgam (SaSThItatpuruSagarbhitanaJtatpuruSaH ) anu0-udAttaH, uttarapadam, antaH, upasargAt samAse iti cAnuvartate / anvayaH-samAse saMjJAyAM prAd upasargAd asvAGgam uttarapadam anta udAttaH / artha:-samAsamAtre saMjJAyAM ca viSaye prAd upasargAt param asvAGgavAci uttarapadam antodAttaM bhavati / udA0-pragataM koSThamiti prakoSTham / pragataM gRhamiti pragR'ham / pragataM dvAramiti pradvAram / AryabhASAH artha- (samAse) samAsamAtra meM tathA (saMjJAyAm ) saMjJAviSaya meM (prAt) pra (upasargAt) upasarga se pare (asvAGgam) svAGgavAcI zabda se bhinna (uttarapadam ) uttarapada ko (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| udA0 - prakoSTham / kohanI ke nIce kA bhaag| daravAje ke samIpa kA kmraa| pragraham / ghara kA aaNgn| pradvAram / daravAje ke sAmane kA sthAna / siddhi-prkosstthm| yahAM pra aura koSTha zabdoM kA 'kugatiprAdayaH' (2/2 118) se prAditatpuruSa samAsa hai / isa sUtra se isa samAsa meM tathA saMjJAviSaya meM pra-upasarga se pare asvAGgavAcI koSTha uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| aise hI pragraham, pradvAram / antodAttam (42) nirudakAdIni ca / 184 | pa0vi0 nirudaka AdIni 1 3 ca avyayapadam / sa0-nirudakam AdiryeSAM tAni - nirudakAdIni ( bahuvrIhi: ) / anu0- udAtta:, anta:, samAse iti cAnuvartate / anvayaH - samAse nirudakAdIni cAnta udAtta: / artha:-samAsamAtre nirudakAdIni zabdarUpANi cAntodAttAni bhavanti / Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH udA0-nirgatamudakaM yasmAditi-nirudakaM pAtram (bhuvriihiH)| nirgatamudakamiti nirudakam (praadismaas:)| nirmakSikam / nirmazakam, ityAdikam / nirudakam / nirulpm| nirupalam / nirmazakam / nirmakSikam / niSkAlaka: / nikAlika: / niSpeSa: / dustarIpa: / nistarIpa: / nistarIkaH / nirajinam / udajinam / upAjinam / vAo-parerhastapAdakezakarSAH / parihasta: / paripAda: / parikeza: / parikarSaH / AkRtigaNo'yam / iti nirudkaady:|| AryabhASA: artha-(samAse) samAsamAtra meM (nirudakAdIni) nirudaka-Adi zabda (anta udAtta:) antodAtta hote haiN| udA0-nirudakam / jisase udaka jala nikala cukA hai vaha pAtra (bhuvriihi)| nirudakam / nikalA huA jala (praadittpuruss)| nirmakSikam / jisase makSikA makkhiyAM nikala cukI haiM vaha sthaan| (bhuvriihi)| nirmakSikam / nikalI huI makkhI (praadittpuruss)| nirmazakam / jisase mazaka macchara nikala cuke haiM vaha sthAna (bhuvriihi)| nirmazakam / nikalA huA macchara (prAditatpuruSa) ityaadi| siddhi-nirudakam / yahAM nis aura udaka zabdoM kA anekamanyapadArthe (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se isa samAsa meM nis-upasarga se pare udaka uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| yahAM kugatiprAdayaH' (212 / 18) se prAditatpuruSa samAsa bhI hotA hai| aise hInirmakSikam, nirmshkm| antodAttam (43) abhermukham / 185 / pa0vi0-abhe: 5 / 1 mukham 1 / 1 / anu0-udAtta:, uttarapadam, anta:, upasargAt samAse iti cAnuvartate / anvaya:-samAse abherupasargAd mukham uttarapadam anta udAtta: / artha:-samAsamAtre'bherupasargAt paraM mukhamityuttarapadam antodAttaM bhvti| udA0-abhigataM mukhaM yena sa:-abhimukha: (bhuvriihiH)| abhigataM mukhamiti abhimukham (praadittpurussH)| AryabhASA: artha-(samAse) samAsamAtra meM (abhe:) abhi (upasargAta) upasarga se pare (mukham ) mukha (uttarapadam) uttarapada ko (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| udA0-abhimukha: / abhigata (sAmane) kiyA hai mukha jisane vaha puruSa (bhuvriihi)| abhimukham / abhigata mukha (praadittpuruss)| Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-abhimukhaH / yahAM abhi aura mukha zabdoM kA anekamanyapadArthe (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se isa samAsa meM abhi-upasarga se pare mukha uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| ___yahAM kugatiprAdaya:' (2 / 2 / 18) se prAditatpuruSa samAsa bhI hotA hai| antodAttam (44) apAcca / 186 / pa0vi0-apAt 5 / 1 ca avyypdm| anu0-udAtta:, uttarapadam, anta:, samAse, upasargAt, mukhamiti caanuvrtte| anvaya:-samAse'pAd upasargAcca mukham uttarapadam anta udAtta: / artha:-samAsamAtre'pAd upasargAcca paraM mukhamityuttarapadam antodAttaM bhvti| udA0-apagataM mukhaM yasmAt sa:-apamukha: (bhuvriihi:)| apagataM mukhamiti apamukham (prAditatpuruSa:) / apa mukhAditi apamukham (avyayIbhAva:) / AryabhASA: artha-(samAse) samAsa mAtra meM (apAt) apa (upasargAt) upasarga se pare (mukham) mukha (uttarapadam) uttarapada ko (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| udA0-apamukhaH / apagata haTA liyA hai mukha jisase vaha dravyavizeSa (bhuvriihi)| apamukham / haTAyA huA mukha (praadittpuruss)| apamukham / mukha ko chor3akara (avyayIbhAva) / siddhi-apamukha: / yahAM apa aura mukha zabdoM kA anekamanyapadArthe' (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se isa samAsa meM apa-upasarga se pare mukha uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| ___yahAM kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) se prAditatpuruSa samAsa aura 'apaparibahiraJcava: paJcamyA' (2 / 1 / 12) se avyayIbhAva samAsa bhI hotA hai| avyayIbhAva pakSa meM paripratyapApA varjamAnAhorAtrAvayaveSu' (6 / 2 / 33) se pUrvapada ko prakRtisvara prApta thA, yaha usakA apavAda hai| antodAttam(45) sphigapUtavINAJjo'dhvakukSisIranAmanAma c|187| pa0vi0-sphiga-pUta-vINA-aJjas-adhvan-kukSi-sIranAma-nAma 11 ca avyypdm| Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 401 sa0-sphigazca pUtazca vINA ca aJjas ca adhvA ca kukSi ca sIranAma ca nAma ca eteSAM samAhAra:-sphigapUtavINAJjo'dhvakukSisIranAmanAma (smaahaardvndv:)| anu0-udAtta:, uttarapadam, anta:, samAse, apAditi caanuvrtte| anvaya:-samAse'pAd upasargAt sphigapUtavINAJjo'dhvakukSisIranAmanAma cottarapadam anta udaatt:| artha:-samAsamAtre'pAdupasargAtparANi sphigapUtavINAjo'dhvakukSisIranAmanAmAnyuttarapadAni antodAttAni bhvnti| udA0-(sphiga:) apagataM sphigaM yasmAt, tat-apasfigam (bhuvriihiH)| apagataM sphigamiti apasphigam (praadittpuruss:)| apa sphigAditi apasphigam (avyyiibhaav:)| (pUta:) apagataM pUtaM yasmAt tat-apapUtam (bhuvriihiH)| apagataM pUtamiti apapUtam (praadittpurussH)| apa pUtAditi apapUtam (avyyiibhaav:)| (vINA) apagatA vINA yasmAt tat-apavINam (bhuvriihi:)| apagatA vINeti apavINam (prAditatpuruSaH) / apa vINAyA iti apavINam (avyayIbhAva:) / (aja:) apagatam aJjo yasmAt tat-apAJja: (bhuvriihi:)| apagatam aJja iti apAJja: (prAditatpuruSaH) / apa aJjasa iti apAja: (avyyiibhaav:)| (adhvA) apagato'dhvA yasya sa:-apAdhvA (bhuvriihiH)| apagato'dhvA iti apAdhvA (praadittpuruss:)| apa adhvana iti apAdhvA (avyayIbhAva:) / (kukSi:) apagata: kukSiryasyA sA-apakukSi: (bhuvriihiH)| apagata: kukSiriti apakukSi: (praadittpuruss:)| apa kukSeriti apakukSi (avyayIbhAva:) / (sIranAma) apagata: sIro yasmAt sa:-apasIra: (bhuvriihiH)| apagata: sIra iti apasIra: (praadittpurussH)| apa sIrAditi apasIram (avyyiibhaav:)| evam-apahalam, aplaangglm| (nAma) apagataM nAma yasmAt tat-apanAma (bhuvriihi:)| apagataM nAma iti apanAma (praadittpuruss:)| apa nAmna iti apanAma (avyyiibhaav:)| AryabhASA: artha-(samAse) samAsa mAtra meM (apAt) apa (upasargAt) upasarga se pare (sphiga nAma) sphiga, pUta, vINA, aJjas. adhvan, kukSi, sIranAma halavAcI zabda aura nAma (uttarapadam) uttarapada (anta udAttaH) antodAtta hote haiN| Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0- (sphiga) apasphigam / nitambarahita (bhuvriihi)| apasphigam / dUra huA nitamba / (prAditatpuruSa) / apasphigam / nitamba ko chor3akara (avyayIbhAva) / nitamba cuutdd'| (pUta) apapUtam / pavitratA rahita (bhuvriihi)| apapUtam / dUra huI pavitratA (praadittpuruss)| apapUtam / pavitratA ko chor3akara (avyyiibhaav)| (vINA) apavINam / vINA rahita (bhuvriihi)| apavINam / dUra huI vINA (praadittpuruss)| apavINam / vINA ko chor3akara (avyayIbhAva) / (aJjas) apAJjaH / aJjana rahita (bhuvriihi)| apAJjaH / dUra huA aJjana (praadittpuruss)| apAJja: aJjana ko chor3akara (avyyiibhaav)| (adhvan) apAdhvA / mArga rahita (bahuvrIhi) / apAdhvA / dUra huA mArga (praadittpuruss)| apAdhvA / mArga ko chor3akara (avyayIbhAva) / (kukSi) apakukSi: / kukSi garbhAzaya se rahita (bhuvriihi)| apakukSi: / dUra huI kukSi (praadittpuruss)| apakukSi / kukSi ko chor3akara (avyyiibhaav)| (sIranAma) apasIraH / sIra hala se rahita (bhuvriihi)| apasIraH / dUra huA hala (praadittpuruss)| apasIram / hala ko chor3akara (avyyiibhaav)| aise hI hala ke paryAyavAcI-apahalam, apalAGgalam / artha pUrvavat hai| (nAma) apanAma / nAma rahita (bhuvriihi)| apanAma / dUra huA nAma (praadittpuruss)| apanAma / nAma ko chor3akara (avyyiibhaav)| siddhi-apasphigam / yahAM apa aura sphiga zabdoM kA 'anekamanyapadArthe (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se isa samAsa meM apa-upasarga se pare sphiga' uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| yahAM kugatiprAdaya:' (2 / 2 / 18) se prAditatpuruSa samAsa tathA 'apaparibahiraJjava: paJcamyA' (2 / 1 / 12) se avyayIbhAva samAsa bhI hotA hai| aise hI-apapUtam aadi| antodAttam (46) adherupristhm|188| pa0vi0-adhe: 5 / 1 uparistham 1 / 1 / sa0-upari tiSThatIti uparistham (uppdsmaas:)| 'supi stha' (3 / 2 / 4) iti ka: pratyayaH / / anu0-udAtta:, uttarapadam, anta:, samAse, upasargAditi caanuvrtte| anvaya:-samAse'dherupasargAd uparistham uttarapadam anta udaatt:| artha:-samAsamAtre'dherupasargAt param uparisthavAci uttarapadam antodAttaM bhvti| udA0-adhyArUDho danta iti adhidanta: / adhikarNaH / adhikeza: / AryabhASA: artha- (samAse) samAsa mAtra meM (adhe:) adhi (upasargAta) upasarga se pare (uparistham) uparisthitavAcI (uttarapadam) uttarapada ko (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 403 udA0- adhidantaH / dAMta ke Upara utpanna huA dAMta / adhikarNa: / kAna ke Upara utpanna huA kAna / adhikezaH / keza= bALa ke Upara utpanna huA baal| siddhi-adhidntH| yahAM adhi aura danta zabdoM ko 'kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) se prAditatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se isa samAsa meM adhi-upasarga se pare upari-sthitavAcI 'danta' uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| aise hI- adhikarNa, adhikeza: / adhyArUDho danta iti adhidantaH / yahAM vA0- samAnAdhikaraNAdhikAre zAkapArthivAdInAmupasaMkhyAnamuttarapadalopazca' (2 / 1 / 60) se uttarapadalopI samAnAdhikaraNa (karmadhAraya ) samAsa bhI hai| antodAttam (47) anorapradhAnakanIyasI / 186 | pa0vi0 - ano: 5 / 1 apradhAna - kanIyasI 1 / 2 / sa0-na pradhAnamiti apradhAnam / apradhAnaM ca kanIyas ca teapradhAnakanIyasI (itaretarayogadvandvaH) / anu0-udAtta:, uttarapadam, anta:, samAse, upasargAditi cAnuvartate / anvayaH-samAse'norupasargAd apradhAnakanIyasI uttarapadam anta udAttaH / arthaH-samAsamAtre'norupasargAt param apradhAnavAci kanIya: zabdazcottarapadam antodAttaM bhavati / udA0-(apradhAnam) anugato jyeSThamiti anujye'SThaH / anumadhya'maH / pUrvapadArthapradhAnaH prAdisamAso'yam / ( kanIyAn ) anugataH kanIyAniti anukanIyAn / uttarapadArthapradhAnaH prAdisamAso'yam / AryabhASAH artha- (samAse) samAsamAtra meM (anoH) anu (upasargAt) upasarga se pare ( apradhAnakanIyasI) apradhAnavAcI aura kanIyas ( uttarapadam ) uttarapada ko (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| udA0- -(apradhAna) anujyeSThaH / jyeSTha ke pazcAt gayA huA puruss| anumadhyamaH / madhyama ke pazcAt gayA huA puruss| yahAM pUrvapadArtha pradhAna prAdisamAsa hai / (kanIyas ) pra'kanIyAn / pazcAt gayA huA kanIyAn (choTA puruSa ) / yahAM uttarapadArthapradhAna prAdisamAsa hai| siddhi- (1) anu'jyeSThaH / yahAM anu aura jyeSTha zabdoM kA kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18 ) se pUrvapadArthapradhAna prAdisamAsa hai| ataH jyeSTha uttarapada apradhAna hai| isa sUtra se isa samAsa Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam meM anu-upasarga se pare apradhAnavAcI jyeSTha uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| aise hii-anumdhymH| (2) anukanIyAn / yahAM anu aura kanIyAn zabdoM kA 'kugatiprAdaya:' (2 / 2 / 18) se uttarapadArtha pradhAna prAdisamAsa hai| sUtra meM kanIyas-zabda kA pATha uttarapadArtha kI pradhAnatA ke liye hai| isa sUtra se isa samAsa meM anu-upasarga se pare kanIyas uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| antodAttam (48) puruSazcAnvAdiSTaH / 160 / pa0vi0-puruSaH 11 ca avyayapadam, anvAdiSTa: 11 / anu0-udAtta:, uttarapadam, anta:, samAse, upasargAt, anoriti caanuvrtte| anvayaH-samAse'norupasargAd anvAdiSTa: puruSa uttarapadam anta udaatt:| artha:-samAsamAtre'norupasargAt param anvAdiSTavAcI puruSa ityuttarapadam antodAttaM bhvti| udA0-anvAdiSTa: puruSa iti anupuruSaH / "anAdiSTa: anvAcita: kathitAnukathito vA" (kaashikaa)| __ AryabhASA: artha-(samAse) samAsamAtra meM (anoH) anu (upasargAt) upasarga se pare (anvAdiSTaH) apradhAna ziSTa athavA kathitAnukathitavAcI (puruSa:) puruSa (uttarapadam) uttarapada ko (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| udA0-anupuruSaH / anvAcita puruSa arthAt jaise 'kartuH kyaG salopa:' (3 / 1 / 11) isa sUtra meM sakAra kA lopa apradhAnaziSTa hai yadi zabda meM sakAra ho to lopa ho jAtA hai isI prakAra se jo puruSa kisI kArya meM apradhAnaziSTa hotA hai use anvAdiSTa puruSa kahate haiN| athavA eka pradhAna kathana meM jo gauNa kathana kiyA jAtA hai use anvAdiSTa% kathitAnukathita kahate haiM jaise-'bhikSAmaTa gau cAnaya' he ziSya ! tU bhikSATana kara aura gau bhI le aa| yahAM bhikSATana kathana pradhAna aura go-Anayana apradhAna hai| isa prakAra se AdiSTa puruSa ko anvAdiSTa puruSa kahate haiN| siddhi-anupuruSaH / yahAM anu aura puruSa zabdoM kA 'kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) se prAditatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se isa samAsa meM anu-upasarga se pare anvAdiSTavAcI puruSa uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antodAttam SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 405 (46) aterakRtapade / 161 | pa0vi0-ate: 5 / 1 akRta-pade 1 / 2 / sa0-na kRd iti akRt| akRcca padaM ca te - akRtpade ( itaretara / yogadvandvaH) / anu0-udAtta:, uttarapadam, anta:, samAse, upasargAditi cAnuvartate / anvayaH-samAse'terupasargAt akRt-pade uttarapadam anta udAtta: / artha:-samAsamAtre'terupasargAt param akRdantaM padamiti cottarapadam antodAttaM bhavati / udA0-(akRt) aGkuzamatikrAnta iti atya'Gkuzo nAgaH / kazAmatikrAnta iti atikazo'zvaH / (padam ) padamatikrAntA iti atipadA zakvarI / AryabhASAH artha- (samAse) samAsa mAtra meM (ate:) ati (upasargAt) upasarga se pare (akRtpade) akRdanta aura pada (uttarapadam ) uttarapada ko (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| udA0 - (akRt) atyaGkuzo nAga: / aGkuza ko atikrAnta hAthI arthAt vaha hAthI jo aMkuza kI koI paravAha nahIM karatA hai| atikazo'zvaH / kazA= kor3e ko atikrAntaghor3a arthAt vaha ghor3A jo kor3e kI koI paravAha nahIM karatA hai| (pada) atipadA zakvarI / pada-vyavasthA kA atikramaNa karanevAlI RcA / siddhi-(1) atyngkushH| yahAM ati aura aGkuza zabdoM kA 'kugatiprAdayaH' (2 12118) se prAditatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se isa samAsa meM ati-upasarga se pare akRdanta 'aGkuza' uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| aise hI atikazaH, atipadA / antodAttam (50) neranidhAne / 112 / pa0vi0-ne: 5 / 1 anidhAne 7 / 1 / sa0-na nidhAnamiti anidhAnam, tasmin-anidhAne ( naJtatpuruSa: ) / nidhaanm=aprkaashnm| anidhAnam = prakAzanamityarthaH / anu0-udAttaH, uttarapadam, antaH samAse, upasargAditi cAnuvartate / " Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvaya:-samAse'nidhAne nerupasargAd uttarapadam anta udAtta: / artha:-samAsamAtre'nidhAne cArthe nerupasargAt param uttarapadam antodAttaM bhvti| udA0-nigatAni mUlAni yasya tat-nimUlam (bhuvriihi:)| nigataM mUlamiti nimUlam (prAditatpuruSaH) / nykssm| ntRnnm| AryabhASA: artha-(samAse) samAsa mAtra meM (anidhAne) prakAzita-prakaTa artha meM ni:) ni (upasargAt) upasarga se pare (uttarapadam) uttarapada ko (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| udA0-nimUlam / jisakA mUla nikalA huA vaha vRkSa Adi (bhuvriihi)| nimUlam / nikalA huA mUla (praadittpuruss)| nyakSam / jisakA akSa (dhurA) nikalA huA hai vaha ratha Adi (bhuvriihi)| nikalA huA akSa (praadi0)| nitRNam / jisake tRNa nikale huye vaha chappara Adi (bhuvriihi)| nikale huye tRNa (praadi0)| siddhi-nimUlam / yahAM ni aura mUla zabdoM kA anekamanyapadArthe (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se isa samAsa meM anidhAna (prakaTa) artha meM ni-upasarga se pare mUla uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| aise hI-nyakSam, nitRnnm| ___ yahAM kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) se prAditatpuruSa samAsa bhI hotA hai| antodAttam (51) prterNshvaadysttpuruss|163 / pa0vi0-prate: 5 / 1 aMzu-Adaya: 1 / 3 tatpuruSe 7 / 1 / sa0-azu AdiryeSAM te-aMzvAdaya: (bhuvriihi:)| anu0-udAtta:, uttarapadam, anta:, samAse, upasargAditi caanuvrtte| anvaya:-tatpuruSa samAse praterupasargAd aMzvAdaya uttarapadam anta udaatt:| artha:-tatpuruSa samAse praterupasargAt parANi aMzvAdIni uttarapadAni antodAttAni bhvnti| udA0-pratigato'zuriti pratyaMzuH / pratijana: / pratirAjA, ityaadikm| aMzu / jana / raajaa| ussttr| kheTaka / ajir| ArdrA / zravaNa / kRttikA / ardha / pur| ityaMzvAdayaH / / Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 407 SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH AryabhASA: artha-(tatpuruSa) tatpuruSa (samAse) samAsa meM (prate:) prati (upasargAta) upasarga se pare (aMzvAdayaH) aMzu-Adi (uttarapadam) uttarapadoM ko (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| udA0-pratyaMzuH / pratigata lauTI huI aNshu-kirnn| pratijanaH / lauTA huA puruss| pratirAjA / lauTA huA rAjA, ityaadi| siddhi-pratyaMzuH / yahAM prati aura aMzu zabdoM kA kugatiprAdaya:' (2 / 2 / 18) se prAditatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se isa samAsa meM prati-upasarga se pare 'aMzu' uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| aise hI-pratijana:, prtiraajaa| antodAttam (52) upAd dvayajajinamagaurAdayaH / 164 / pa0vi0-upAt 5 / 1 vyac 1 / 1 ajinam 1 / 1 agaurAdaya: 1 / 3 / sa0-dvAvacau yasmi~stat-vyac (bahuvrIhi:) gaura AdiryeSAM te gaurAdaya:, na gaurAdaya iti agaurAdaya: (bahuvrIhigarbhitanaJtatpuruSaH) / anu0-udAtta:, uttarapadam, anta:, samAse, upasargAt, tatpuruSe iti caanuvrtte| anvaya:-tatpuruSe samAse upAd upasargAd agaurAdayo vyac, ajinam uttarapadam anta udaatt:| artha:-tatpuruSa samAse upAd upasargAt paraM gaurAdivarjitaM vyac, ajinamiti cottarapadam antodAttaM bhavati / udA0-(vyac) upagato devamiti upadeva: / upasomaH / upendraH / upahoDa: / (ajinam) upagatam ajinamiti upaajinm| gaura / taiSa / naiSa / taitt| ltt| loTa / jihvA / kRssnnaa| knyaa| gudd| kalya / pAda / iti gaurAdayaH / / AryabhASA: artha-(tatpuruSe) tatpuruSa (samAse) samAsa meM (agaurAdayaH) gaura Adi zabdoM se bhinna (vyac) do acoMvAlA zabda aura (ajinam) ajina (uttarapadam) uttarapada ko (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| udA0-(nyac) upadeva: / deva ke samIpa gayA huA puruSa / upasomaH / soma ke samIpa gayA huA puruSa / upendraH / indra ke samIpa gayA huA puruSa / upahoDa: / hoDa ber3A/naukA ke pAsa gayA huA puruss| (ajina) upAjinam / prApta ajina (mRgcrm)| Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-upadevaH / yahAM upa aura deva zabdoM kA kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) se prAditatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se isa samAsa meM upa-upasarga se pare dvi-ac (do acoMvAle) deva' uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| aise hI-upasoma: aadi| antodAttam (53) sorvkssepnne|165| pa0vi0-so: 5 1 avakSepaNe 7 / 1 / anu0-udAtta:, uttarapadam, anta:, samAse, upasargAt, tatpuruSe iti caanuvrtte| __ anvaya:-tatpuruSa samAse sorupasargAd uttarapadam anta udAtta:, avkssepnne| artha:-tatpuruSa samAse sorupasargAt param uttarapadam antodAttaM bhavati, akSepaNe gmymaane| avakSepaNam nindA / udA0-iha khalvidAnIM susthaNDile susphigAbhyAM suprtyvsthitH| suzabdo'tra pUjAyAmarthe vartate kintu vAkyArthena tu avakSepaNam (nindA) artho'vgmyte| AryabhASA: artha-(tatpuruSe) tatpuruSa (samAse) samAsa meM (so:) su (upasargAt) upasarga se pare (uttarapadam) uttarapada ko (anta udAtta:) antodAtta hotA hai (avakSepaNe) yadi vahAM nindA artha kI pratIti ho| udA0-iha khalvidAnIM susthaNDile susphigAbhyAM supratyavasthitaH / aba Apa yahAM isa sundara cabUtare para sundara sphigoM (nitamba-cUtar3a) se sundara rIti se baiThe huye ho| koI puruSa anartha upasthita hone para bhI sukhapUrvaka baiThA rahe use isa prakAra cir3AyA jAtA hai| yahAM avakSepaNa nindA artha spaSTa hai| siddhi-susthaNDilam / yahAM su aura sthaNDila zabdoM kA vA0- 'svatI pUjAyAm (bhA0 2 / 2 / 18) se prAditatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se isa samAsa meM su-upasarga se pare sthaNDila uttarapada ko avakSepaNa artha kI pratIti meM antodAtta svara hotA hai| yadyapi yahAM 'su' zabda pUjA artha meM hai kintu vAkya se avakSepaNa artha prakaTa ho rahA hai| aise hI-susphigAbhyAm, suprtyvsthitH| antodAttavikalpa: (54) vibhaassotpucche|166 / pa0vi0-vibhASA 1 / 1 utpucche 7 / 1 / Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 406 anu0-udAtta:, uttarapadam, anta:, samAse, tatpuruSe iti caanuvrtte| anvaya:-tatpuruSa samAse utpucche uttarapadaM vibhASA'nta udaatt:| artha:-tatpuruSa samAse utpucche zabde vartamAnam uttarapadaM vikalpenAntodAttaM bhvti| udA0-utkrAnta: pucchAditi utpuccha: / utpucchaH / "yadA tu pucchamudasyati-utpucchayati, utpucchayaterac utpuccha:, tadA thAthAdisUtreNa nityamantodAttatve prApte vikalpo'yamiti seyamubhayatravibhASA bhavati" (kaashikaa)| AryabhASAartha-(tatpuruSe) tatpuruSa (samAse) samAsa meM (utpucche) utpuccha-zabda meM vidyamAna (uttarapadam) uttarapada ko (vibhASA) vikalpa se (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| udA0-utpuccha: / utyucch;| pUcha se uThA huA (pshu)| / siddhi-utpucchaH / yahAM ut aura puccha zabdoM kA 'kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) se prAditatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se isa tatpuruSa samAsa meM utpuccha zabda meM vidyamAna puccha uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| yahAM kisI sUtra se antodAtta svara prApta nahIM thaa| yahAM vikalpa pakSa meM tatpuruSe tulyArthatRtIyAsaptamyupamAnAvyayadvitIyAkRtyA:' (6 / 2 / 2) se pUrvapada ko prakRtisvara hotA hai| "aura jaba 'pucchabhANDacIvarANNi' (3 / 1 / 20) se NiDanta utpuccha' dhAtu se nandigrahipacAdibhyo lyuNinyacaH' (3 / 1 / 134) se ac pratyaya karane para utpuccha:' zabda siddha kiyA jAtA hai taba 'thAthaghaktAjabitrakANAm (6 / 2 / 144) se anatodAtta svara prApta thaa| isa prakAra prApta aura aprApta hone se yaha ubhayatra vibhASA hai" (kaashikaa)| antodAttavikalpa: (55) dvitribhyAM pAddanmUrdhasu bahuvrIhau / 167 / pa0vi0-dvitribhyAm 5 / 2 pAd-dan-mUrdhasu 7 / 3 bahuvrIhau 7 / 1 / sa0-dvizca trizca tau dvitrI, tAbhyAm-dvitribhyAm (itaretarayogadvandvaH) / pAcca dacca mUrdhA ca te pAddanmUrdhAna:, teSu-pAdanamUrdhasu (itaretarayogadvandvaH) / anu0-udAtta:, uttarapadam, anta:, samAse, vibhASA iti cAnuvartate / anvaya:-bahuvrIhau samAse dvitribhyAM pAddanamUrdhasu uttarapadaM vibhASA anta udaatt:| Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam artha:- bahuvrIhau samAse dvitribhyAM parANi paddanmUrdhana uttarapadAni vikalpenAntodAttAni bhavanti / 410 udA0-(dvi:) dvau pAdau yasya saH - dvi'pA't dvipA't / (triH ) trayaH pAdA: yasya sa:-tri'pA'At, tripA't (pAt) / (dvi:) dvau dantau yasya sa:-dvada'n, dvida'n / (triH) trayo dantA yasya sa: - tri'da'n, trida'n (n) / (dvi:) dvau mUrdhAnau yasya saH-dvi'mU'rdhA, dvimU'rdhA, dvi'mU'rdha, dvirmUrdhaH / (triH) trayo mUrdhAno yasya sa:-trimUrdhA, trimU'rdhA, tri'mU'rdhaH, trimU'rdhaH (mUrdhan) / AryabhASA: artha- (bahuvrIhau) bahuvrIhi (samAse) samAsa meM (dvitribhyAm) dvi aura tri zabdoM se pare (pAddanmUrdhasu) pAda, dan aura mUrdhan ( uttarapadam ) uttarapadoM ko (vibhASA) vikalpa se ( anta udAtta: ) antodAtta hotA hai| udA0 - (dvi) dvipAt, dvipA't / do pAvoMvAlA / (tri) tripAt, tripat / tIna pAvoMvAlA chanda Adi (paat)| (dvi) dvidan, dvida'n / do dAMtoMvAlA / (tri) tri'dan, trida'n / tIna dAMtoMvAlA pazu (dn)| (dvi) dvimUrdhA, dvirmUrdhA, dvimUrdha., dvimUrdhaH | do ziroMvAlA puruSa / (tri ) trimU'rdhA, trirmUrdhA, trimUrdhaH, trimUrdhaH / ziroMvAlA puruSa (mUrdhan ) / siddhi- (1) dvpaat| yahAM dvi aura pAda zabdoM kA 'anekamanyapadArthe' (2 12 /24) se bahuvrIhi samAsa hai / isa sUtra se isa samAsa meM dvi-zabda se pare 'pAt' uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| 'pAdasya lopo'hastyAdibhyaH' (5/4 / 138) se pAda zabda ke akAra kA samAsAnta-lopa hotA hai| aise hI - tripAt / (2) dvidan / yahAM dvi aura danta zabdoM kA pUrvavat bahuvrIhi samAsa hai / 'vayasi dantasya datR' (5 / 4 / 141) se 'danta' zabda ke sthAna meM samAsAnta 'datR ' Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI tridan / pAt (3) dvi'muu'rdhaa| yahAM dvi aura mUrdhan zabdoM kA pUrvavat bahuvrIhi samAsa hai| sUtra meM aura dat zabdoM kA samAsAnta rUpa meM pATha hai ata: unakA usI rUpa meM grahaNa kiyA jAtA hai kintu 'mUrdhan' zabda kA samAsAnta rUpa meM pATha nahIM hai ataH isakA asamAsAnta aura samAsAnta donoM rUpoM meM grahaNa kiyA jAtA hai / dvitribhyAM So mUrdhana : ' (5/4 1115) se samAsAnta 'Sa' pratyaya karane para 'dvimUrdha' zabda siddha hotA hai| ise bhI isa sUtra se antodAtta svara hotA hai / yahAM vikalpa pakSa meM 'bahuvrIhau prakRtyA pUrvapadam ( 6 1211 ) se dvi aura tri pUrvapadoM ko prakRtisvara hotA hai| 'phiSo'ntodAttaH' (phiT0 111 ) se dvi aura tri zabda antodAtta haiM, jaise ki Upara udAharaNoM meM svarAMGkana se darzAyA gayA hai| Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 411 SaSTAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 411 antodAttavikalpa: (56) sakthaM cAkrAntAt / 168 / pa0vi0-saktham 11 ca avyayapadam, akrAntAt 5 / 1 / sa0-kra-zabdo'nte yasya sa:-krAnta:, na krAnta iti akrAnta:, tasmAt-akrAntAt (bhuvriihigrbhitnnyttpuruss:)| anu0-udAtta:, uttarapadam, anta:, samAse, vibhASA, bahuvrIhau iti caanuvrtte| anvaya:-bahuvrIhau samAse'krAntAt saktham uttarapadaM ca vibhASA'nta udaattH| artha:-bahuvrIhau samAse krAntavarjitAcchabdAt paraM sakthamityuttarapadaM vikalpenAntodAttaM bhvti| udA0-gauraM sakthi yasya sa:-gaurasaktha: / gaurasakthaH / zlakSNasakthaH / zlakSNasaktha: / akrAntAditi kim-cakrasakthaH / AryabhASA artha-(bahuvrIhau) bahuvrIhi (samAse) samAsa meM (akrAntAt) krAnta se bhinna zabda se pare (saktham) saktha (uttarapadam) uttarapada ko (vibhASA) vikalpa se (anta udAtta:) antodAtta hotA hai| udA0-gaurasakthaH / gaurasakthaH / gauravarNa sakthi-jaMghAvAlA puruss| zlakSNasakthaH / zlakSNasakthaH / zlakSNa=cikanI jaMghAvAlA puruSa / siddhi-gaurasakthaH / yahAM gaura aura sakthi zabdoM kA 'anekamanyapadArthe' (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se isa samAsa meM krAnta zabda se bhinna gaura zabda se pare saktha uttarapada ko antodAtta svara hotA hai| yahAM sUtra meM saktha-zabda kA samAsAnta rUpa meM pATha hai| bahuvrIhau sakthakSNo: svAGgAt pac (5 / 4 / 113) se 'sakthi' zabda se samAsAnta Sac' pratyaya hai| ata: yahAM samAsAnta 'saktha' rUpa kA hI grahaNa kiyA jAtA hai|| yahAM vikalpa pakSa meM 'bahuvrIhau prakRtyA pUrvapadam' (6 / 2 / 1) se gaura pUrvapada ko prakRtisvara hotA hai| gaura zabda meM 'gora' zabda se 'prajJAdibhyazca' (5 / 4 / 38) se svArtha meM 'aN' pratyaya hai| ata: yaha pratyayasvara se antodAtta hai-gaurasakthaH / isa prakAra zlakSNa' zabda meM 'zliSa AliGgane (di0pa0) dhAtu se 'zliSeraccopadhAyA:' (uNA0 3 19) se ksna' pratyaya hai| ata: yaha bhI pratyayasvara se antodAtta hai-lakSNasakthaH / Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam antodAttam (57) parAdizchandasi bahulam / 166 | pa0vi0-parAdi: 1 / 1 chandasi 7 / 1 bahulam 1 / 1 / sa0-parasya Adiriti parAdi: (sssstthiittpuruss:)| atra para-zabdena paragata: saktha-zabdo gRhyte| anu0-udAtta:, uttarapadam, samAse, iti caanuvrtte| anvaya:-chandasi samAse param saktham uttarapadaM bahulam AdiH / artha:-chandasi viSaye samAse ca param=sakthamityuttarapadaM bahulam AdhudAttaM bhvti| udA0-ajisakthamAlabheta / tvASTrau lomasakyau (tai0saM0 5 / 5 / 23 / 1) / atra bahulavacanAt padAntare samAsAntare cAdirudAtto bhavati-RjubAhu~: (bhuvriihiH)| vAkpati:, citpati: (sssstthiittpurussH)| AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM aura (samAse) samAsa mAtra meM (param) parokta pazcAt kahA saktha (uttarapadam) uttarapada ko (bahulam) prAyaza: (AdiH) AdhudAtta hotA hai| udA0-ajisakthamAlabheta / ajisaktham camakIlI/candanAdi se lipta jNghaa| tvASTrau lomasakthau / lomasaktham lomavAlI jNghaa| siddhi-ajisaktham / yahAM aji aura sakthi zabdoM kA vizeSaNaM vizeSyeNa bahulam' (2 / 1 / 57) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se isa samAsa meM saktha' uttarapada ko AdhudAtta svara hotA hai| 'bahuvrIhau sakthyakSNo: svAgAta Sac' (5 / 4 / 113) se samAsAnta 'ac' pratyaya hokara bahuvrIhi samAsa meM hI saktha' zabda siddha hotA hai kintu bahulavacana se chanda meM bahuvrIhi se anyatra bhI saktha' zabda ko AdhudAtta svara hotA hai| yahAM bahulavacana se saktha se bhinna padoM meM tathA anya samAsoM meM bhI chanda meM AdhudAtta svara hotA hai-RjubAhuH / vaha puruSa ki jisakI bhujAyeM Rju-sarala hai| yahAM bahuvrIhi samAsa meM bhI uttarapada ko AdhudAtta svara hotA hai jabaki bahuvrIhau prakRtyA pUrvapadam' (6 / 2 / 1) se bahuvrIhi samAsa meM pUrvapada ko prakRtisvara kA vidhAna hai| vAkpati: aura citpatiH zabdoM meM SaSThItatpuruSa hai| yahAM samAsasya (6 / 1 / 223) se samAsa ko antodAtta svara prApta hai kintu chanda meM uttarapada pati-zabda ko AdhudAtta svara hotA hai| yaha saba bahula-vacana kI mahimA hai| iti paNDitasudarzanadevAcAryaviracite pANinIyASTAdhyAyIpravacane SaSTAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH smaaptH|| Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH vibhakti-alukprakaraNam (1) aluguttarapade |1| pa0vi0-aluk 1 / 1 uttarapade 7 / 1 sa0-na luk iti aluk ( naJtatpuruSaH ) / 1 artha:- aluk uttarapade ityadhikAro'yam / yadito'gre vakSyati - alug uttarapade ityeva tad veditavyam / vakSyati - 'paJcamyAH stokAdibhyaH ' (6 / 3 / 2) iti / stokAdibhyaH parasyAH paJcamyA uttarapade parato'lug bhavatItyarthaH / udA0-stokAnmuktaH, alpAnmuktaH / AryabhASAH artha- (aluk - uttarapade) 'aluk uttarapadeM yaha adhikAra sUtra hai| pANinimuni jo isase Age kaheMge vaha 'uttarapada pare hone para aluk hotA hai' aisA jAnanA caahiye| jaise ki pANinimuni kaheMge- 'paJcamyAH stekAdibhyaH' (6 / 3 / 2) arthAt uttarapada pare hone para stoka Adi zabdoM se pare paMcamI vibhakti kA aluk hotA hai| 3- stokAnmuktaH / thor3e prayatna se mukta huA / svalpAnmuktaH / bahuta thor3e prayatna se mukta huA / udA0 siddhi - stokAnmukta: Adi padoM kI siddhi Age yathAsthAna likhI jaayegii| paJcamI- aluk - (2) paJcamyAH stokAdibhyaH / 2 / pa0vi0 - paJcamyA: 6 / 1 stokAdibhyaH 5 / 3 / sa0-stoka AdiryeSAM te stokAdayaH, tebhya:- stokAdibhyaH ( bahuvrIhi: ) / anu0 - aluka, uttarapade iti cAnuvartate / anvayaH-stokAdibhyaH paJcamyA uttarapade'luk / arthaH-stokAdibhyaH zabdebhyaH parasyAH paJcamyA uttarapade parato'lug bhavati / Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(stokam) stokAd mukta iti stokAnmukta: / (alpam) alpAnmukta: / (antikam) antikAdagata: / (abhyAzam) abhyaashaadaagt:| (dUram) duuraadaagt:| (viprakRSTam) viprkRssttaadaagtH| (kRcchram) kRcchraanmukt:| 'stokAntikadUrArthakRcchrANi ktena (2 / 1 / 39) ityatra paThitA: stokAdaya: zabdA atra gRhynte| AryabhASA: artha-(stokAdibhyaH) stoka Adi zabdoM se pare (paJcamyAH) paJcamI vibhakti kA (uttarapade) uttarapada pare hone para (aluk) luk lopa nahIM hotA hai| ___ udA0-(stoka) stokAnmukta: / thor3e prayatna se mukta huaa| (alpa) alpAnmukta: / bahuta thor3e prayatna se mukta huaa| (antika) antikAdagataH / samIpa se aayaa| (abhyAza) abhyAzAdAgataH / pAsa se aayaa| (dUra) duurdaagtH| dUra se aayaa| (viprakRSTa) viprakRSTAdAgataH / dUra se aayaa| (kRcchra) kRcchrAnmuktaH / du:kha se mukta huaa| siddhi-stokAnmukta: / yahAM stoka aura mukta zabdoM kA stokAntikadUrArthakRcchrANi ktena' (2 / 1 / 39) se paJcamI tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se stoka Adi zabdoM se pare ktAnta 'mukta' zabda uttarapada hone para paMcamI vibhakti kA luka nahIM hotA hai| 'sapo dhAtuprAdipadikayo:' (2 / 4 / 71) se sup kA luk prApta thA, isa sUtra se usakA pratiSedha kiyA gayA hai| __ yahAM stokAntikadUrArthakRcchrANi ktena (2 / 1 / 39) isa sUtra meM paThita stoka Adi zabdoM kA grahaNa kiyA jAtA hai| tRtIyA-aluk (3) ojaHsaho'mbhastamasastRtIyAyAH / 3 / pa0vi0-oja:-saha:-ambha:-tamasa: 5 / 1 tRtIyAyA: 6 / 1 / sa0-ojazca sahazca ambhazca tamazca eteSAM samAhAra:oja:saho'mbhastamaH, tasmAt-oja:saho'mbhastamasa: (smaahaardvndvH)| anu0-aluk, uttarapade iti caanuvrtte| anvaya:-oja:saho'mbhastamasastRtIyAyA uttarapade'luk / artha:-oja:saho'mbhastamobhya: zabdebhya: parasyAstRtIyAyA uttarapade parato'lugU bhvti| udA0-(ojaH) ojasA kRtamiti ojsaakRtm| (sahaH) shsaakRtm| (ambhaH) ambhsaakRtm| (tamaH) tmsaakRtm| Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 415 SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH AryabhASA: artha-(oja:saho'mbhastamasa:) ojas, sahas, ambhas aura tamas zabdoM se pare (tRtIyAyAH) tRtIyA vibhakti kA (uttarapade) uttarapada pare hone para (aluk) luk nahIM hotA hai| udA0-(oja:) ojsaakRtm| bala se kiyA huaa| (saha:) sahasAkRtam / zakti se kiyA huaa| (ambhaH) ambhasAkRtam / jala se zuddha kiyA huaa| (tamaH) tamasAkRtam / andhakAra se AcchAdita kiyA huaa| ___ siddhi-ojasAkRtam / yahAM ojas aura kRta zabdoM kA kartRkaraNe kRtA bahulam (2 / 1 / 32) se tRtIyAtatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se ojas zabda se pare kRta uttapada hone para tRtIyA vibhakti kA luk nahIM hotA hai| aise hI-sahasAkRtam aadi| tRtIyA-aluka (4) manasaH sNjnyaayaam|4| pa0vi0-manasa: 5 1 saMjJAyAm 71 / anu0-aluk, uttarapade, tRtIyAyA iti cAnuvartate / anvaya:-saMjJAyAM manasastRtIyAyA uttarapade'luk / artha:-saMjJAyAM viSaye mana:zabdAt parasyAstRtIyAyA uttarapade parato'lug bhvti| udA0-manasA dattA iti-manasAdattA / manasAguptA / mnsaasnggtaa| AryabhASA: artha- (saMjJAyAm) saMjJA viSaya meM (manasa:) manas-zabda se pare (tRtIyAyAH) tRtIyA vibhakti kA (uttarapade) uttarapada pare hone para (aluk) luk nahIM hotA hai| udaa0-mnsaadttaa| mana se pradAna kI huI naarii| mnsaaguptaa| mana se rakSA kI huI naarii| manasAsaGgatA / mana se saMgata huI naarii| ye nAriyoM kI saMjJAvizeSa haiN| siddhi-mnsaadttaa| yahAM manas aura dattA zabdaM kA kartRkaraNe kRtA bahulam (3 / 1 / 32) se tRtIyA tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se manas zabda se pare dattA uttarapada hone para tRtIyA vibhakti kA luka nahIM hotA hai| aise hI-manasAguptA aadi| loka meM bhI 'manasArAma' Adi isa prakAra ke nAma milate haiN| tRtIyA-aluk (5) AjJAyini c|5| pa0vi0-AjJAyini 71 ca avyayapadam / Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sao - AjJAtuM zIlaM yasya sa: AjJAyI, tasmin - AjJAyini ( upapadatatpuruSaH) / 416 anu0 - aluk, uttarapade, tRtIyAyAH, manasa iti cAnuvartate / anvayaH - manasastRtIyAyA AjJAyini uttarapade cAluk / arthaH-mana:zabdAt parasyAstRtIyAyA AjJAyini zabde cottarapade'lug bhavati / udA0 - manasA''jJAtuM zIlaM yasya saH - manasAjJAyI / AryabhASA: artha- (manasa:) manas-zabda se pare (tRtIyAyAH) tRtIyA vibhakti kA (AjJAyini) AjJAyin zabda ( uttarapade ) uttarapada hone para (aluk ) luk nahIM hotA hai / udA0 - manasAjJAyI / mana se AjJA karane kA svabhAvI / siddhi-mnsaajnyaayii| yahAM manas aura AjJAyin zabdoM kA kartRkaraNe kRtA bahulam ' (211132 ) se tRtIyA tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se manas zabda se pare AjJAyin uttarapada hone tRtIyA vibhakti kA luka nahIM hotA hai / tRtIyA - aluk - (6) Atmanazca pUraNe / 6 / pa0vi0-Atmana: 5 / 1 ca avyayapadam, pUraNe 7 / 1 / anu0 - aluka, uttarapade, tRtIyAyA iti cAnuvartate / anvayaH-Atmanazca tRtIyAyAH pUraNe uttarapade'luk / artha:-AtmanaH zabdAcca parasyAstRtIyAyAH pUraNapratyayAnte zabde uttarapade'lug bhvti| udA0 - AtmanA paJcama iti AtmanApaJcamaH / AtmanASaSThaH / AryabhASAH artha- (Atmana: ) Atman zabda se pare (ca) bhI (tRtIyAyAH ) tRtIyAvibhakti kA ( pUraNa) pUraNa- pratyayAnta zabda ( uttarapade ) uttarapada hone para (aluk) luk nahIM hotA hai| udaa0-aatmnaapnycmH| apane se pAMcavAM puruSa / AtmanASaSThaH / apane se chaThA puruSa / Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 417 siddhi - (1) AtmanApaJcamaH | yahAM Atman aura paJcama zabdoM kA tRtIyA tatkRtArthena guNavacanena ' (211130 ) isa sUtra meM tRtIyA' isa yoga vibhAga se tRtIyA tatpuruSa samAsa hai aura yahAM vA0- 'tRtIyAvidhAne prakRtyAdibhya upasaMkhyAnam' (2 / 3 / 18) se tRtIyA vibhakti hotI hai| isa sUtra se Atman zabda se pare tRtIyA vibhakti kA pUraNa-pratyayAnta paJcama zabda uttarapada hone para luk nahIM hotA hai| 'paJcamaH' zabda meM 'nAntAdasaMkhyAdermaT' (5 / 2 / 49) se paJcan zabda se pUraNArthaka DaT pratyaya aura use maT Agama hai| (2) aatmnaasssstthH| yahAM Atman aura SaSTha zabdoM kA pUrvavat tRtIyA tatpuruSa samAsa hai| SaSTha zabda meM 'SaTkatikatipayacaturAM thuk' (5 '2/51) se SaS zabda se pUraNArthaka DaT pratyaya aura thuk Agama hai| zeSa kArya pUrvavat hai / caturthI-aluk (7) vaiyAkaraNAkhyAyAM caturthyAH // 7 / pa0vi0-vaiyAkaraNa-AkhyAyAm 7 / 1 caturthyAH 6 / 1 / sa0-vaiyAkaraNAnAm AkhyA iti vaiyAkaraNAkhyA, tasyAm - vaiyAkaraNAkhyAyAm (SaSThItatpuruSaH) / AkhyA = saMjJA ityarthaH / anu0 - aluka, uttarapade, Atmana iti cAnuvartate / anvayaH-vaiyAkaraNAkhyAyAm AtmanazcaturthyA uttarapade'luk / arthaH-vaiyAkaraNAkhyAyAM viSaye AtmanaH zabdAt parasyAzcaturthyA uttarapade'lug bhvti| udA0 - Atmane padamiti Atmanepadam / AtmanebhASaH / AryabhASAH artha- (vaiyAkaraNAkhyAyAm) vaiyAkaraNoM kI saMjJA viSaya meM (AtmanaH ) Atman zabda se pare (caturthyA:) caturthI vibhakti kA ( uttarapade) uttarapadaM pare hone para (aluka) luk nahIM hotA hai| udA00 - Atmanepadam / apane liye prayukta honevAlA pada / AtmanebhASa: / artha pUrvavat / siddhi-Atmanepadam / yahAM Atman aura pada zabdoM kA 'caturthI tadarthArthabalihitasukharakSitai: ' (211/36) meM 'caturthI' isa yogavibhAga se tadartha - artha meM caturthI tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se vaiyAkaraNoM kI saMjJA vizeSa meM Atman zabda se pare caturthI vibhakti kA 'pada' uttarapada hone para luk nahIM hotA hai| aise hI - AtmanebhASa: / Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 caturthI aluk (8) parasya ca | 8 | pa0vi0- parasya 6 / 1 ca avyayapadam / anu0-aluk, uttarapade, AtmanaH, vaiyAkaraNAkhyAyAm, caturthyA iti cAnuvartate / pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvayaH-vaiyAkaraNAkhyAyAM parasya ca caturthyA uttarapade'luk / artha:-vaiyAkaraNAkhyAyAM viSaye parasya ca caturthyA uttarapade'lug bhavati / udA0-parasmaipadamiti prsmaipdm| parasmaibhASaH / AryabhASA artha - (vaiyAkaraNAkhyAyAm) vaiyAkaraNoM kI saMjJA viSaya meM (parasya) para - zabda kI (ca) bhI (caturthyA:) caturthI vibhakti kA ( uttarapade) uttarapada pare hone para (aluka) luk nahIM hotA hai / udaa0-prsmaipdm| dUsare ke liye prayukta honevAlA pada / parasmaibhASaH / artha pUrvavat hai / siddhi-parasmaipadam / yahAM para aura pada zabda kA pUrvavat caturthI tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se vaiyAkaraNoM kI saMjJAvizeSa meM 'para' zabda se pare caturthI vibhakti kA pada uttarapada hone para luk nahIM hotA hai| yahAM caturthI vibhakti 'Ge' ke sthAna meM 'sarvanAmnaH smai (7 11114) se smai- Adeza hotA hai| aise hI - parasmaibhASa: / saptamI- aluk (6) haladantAt saptamyAH saMjJAyAm / 6 / pa0vi0-hal-adantAt 5 / 1 saptamyAH 6 / 1 saMjJAyAm 7 / 1 / sa0-hal ca acca tau halatau, halatAvante yasya sa:- haladantaH, tasmAt-haladantAt (itaretarayogadvandvagarbhitabahuvrIhiH) / anu0 - aluk, uttarapade iti cAnuvartate / anvayaH-saMjJAyAM haladantAt saptamyA uttarapade'luk / artha:-saMjJAyAM viSaye halantAd adantAcca zabdAt parasyAH saptamyA uttarapade'lug bhavati / Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH udA0-(halanta:) yudhi tiSThatIti yudhisstthirH| tvcisaarH| 'gaviSTharaH' ityatra tu 'gaviyudhibhyAM sthira:' (8 / 3 / 85) ityasmAdeva vacanAd alum bhvti| (adantaH) araNye tilakA iti araNyetilakA: / araNyemASakA: / vanekiMzukAH / vaneharidrakA: / vanebalvajakA: / pUrvANesphoTakA: / kuupepishaackaaH| AryabhASA: artha-(saMjJAyAm) saMjJA viSaya meM (haladantAt) halanta aura akArAnta zabda se pare (saptamyA:) saptamI vibhakti kA (uttarapade) uttarapada pare hone para (aluk) luk nahIM hotA hai| udA0-(halanta) yudhiSThiraH / yudh-yuddha meM sthira honevAlA, dharmarAja yudhisstthir| gaviSTharaH / gau=apanI vANI para sthira rhnevaalaa| (adanta) araNyetilakAH / araNya jaMgala meM honevAle til| araNyemASakA: / araNya meM honevAle maass-udd'd| vanekiMzukAH / vana meM honevAle kiNshk-ddhaak| vnehridrkaaH| vana meM honevAlI hridraa-hldii| vneblvjkaa:| vana meM honevAlI balvaja nAmaka ghaasvishess| pUrvAhNasphoTakA: / pUrvAhNa meM zabdavizeSa krnevaale| kUpepizAcakAH / kUpa meM rahanevAle pizAca log| siddhi-(1) yudhiSThiraH / yahAM yudh aura sthira zabdoM kA saMjJAyAm (2 / 1 / 44) se saptamI tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se saMjJAvizeSa meM halanta yudha-zabda se pare saptamI-vibhakti kA sthira upapada hone para luk nahIM hotA hai| 'gaviyudhibhyAM sthiraH' (8 / 3 / 95) se sthira ke sakAra ko SakAra aura 'STunA STuH' (8 / 4 / 41) se thakAra ko ThakAra hotA hai| (2) gaviSThiraH / yahAM go aura sthira zabdoM kA pUrvavat saptamI tatpuruSa samAsa hai| go zabda na to halanta hai aura na hI akArAnta hai ata: yahAM gaviyudhibhyAM sthiraH' (8 / 3 / 95) isI sUtrokta kathana se saptamI vibhakti kA aluka hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (3) araNyetilakA: / yahAM araNya aura tilaka zabdoM kA pUrvavat saptamI tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se saMjJAvizeSa meM akArAnta araNya zabda se pare saptamI vibhakti kA tilaka' uttarapada hone para luk nahIM hotA hai| aise hI-vanekiMzukA: aadi| saptamI-aluka (10) kAranAmni ca prAcAM hlaadau|10| pa0vi0-kAra-nAmni 71 ca avyayapadam, prAcAm 613 halAdau 7 / 1 / Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam sa0 - vaNigbhiH karSakai: pazupAlaizca rAze rakSanibandhano deyo bhAgaH kAra: / kArasya nAma iti kAranAma, tasmin - kAranAmni (SaSThItatpuruSaH) / hal Adiryasya sa:- halAdi:, tasmin - halAdau ( bahuvrIhi: ) / anu0 - aluk, uttarapade, haladantAt saptamyA iti cAnuvartate / anvayaH-haladantAt saptamyAH prAcAM kAranAmni halAdau cottara 420 pade'luk / artha:- halantAd akArAntAcca zabdAt parasyAH saptamyAH prAcAM dezIye-kAravAcini halAdau cottarapade'lug bhavati / udA0-stUpe zANa iti stUpezANa: / dRSadimASakaH / haledvipadikA / haletripadikA / AryabhASAH artha- ( haladantAt ) halanta aura akArAnta zabda se pare (saptamyAH) saptamI vibhakti kA ( prAcAm ) prAgdezIya (kAranAmni ) kAravAcaka (halAdI) halAdi (uttarapade) uttarapada hone para (aluk ) luk nahIM hotA hai| udA0 - stUpezANa: / stUpa = smRti cihna ke nirmANa ke samaya deya zANa rAzi / zANa= sAr3he bAraha rattI cAMdI kA sikkA / dRSadimASakaH / mahala Adi kI AdhArazilA para deya mASaka rAzi / mASaka = do rattI cAMdI kA sikkA / haledvipadikA / hala kI jota para deya dvipadikA raashi| pAda-ATha rattI cAMdI kA sikkA / haletripadikA / hala kI jota para deya tripadikA rAzi / siddhi - (1) stUpezANa: / yahAM stUpa aura zANa zabdoM kA 'saMjJAyAm' (2 / 1 / 44) se saptamI tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se akArAnta stUpa zabda se pare saptamI vibhakti kA prAgudezIya, kAravAcI, halAdi 'zANa' uttarapada hone para luk nahIM hotA hai| aise hI - dRSadimASakaH / (2) hledvipdikaa| yahAM hala aura dvipAda zabdoM kA pUrvavat saptamI tatpuruSa samAsa hai / pAda zabda se pAdazatasya saMkhyAdervIpsAyAM vun lopazca' (5 / 4 / 1) se vun pratyaya aura pAda ke antya akAra kA lopa hotA hai| 'pAda: pat' (6 / 4 / 130) se pAda ke sthAna meM pat Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / aise hI haletripadikA / saptamI - aluk (11) madhyAd gurau | 11 | pa0vi0 - madhyAt 5 / 1 gurau 7 / 1 / Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 421 SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH anu0-aluk, uttarapade, saptamyA iti cAnuvartate / anvaya:-madhyAt saptamyA gurAvuttarapade'luk / artha:-madhyazabdAt parasyA: saptamyA guruzabde uttarapade'lug bhvti| udA0-madhye gururiti madhyeguruH / AryabhASA: artha-(madhyAt) madhya zabda se pare (saptamyAH) saptamI vibhakti kA (gurau) guru (uttarapade) uttarapada hone para (aluk) luk nahIM hotA hai| udA0-madhyeguruH / madhya meM guru jaise chandaHzAstra kA jagaNa |'| (kroti)| . siddhi-madhye guruH| yahAM madhya aura guru zabdoM kA saMjJAyAm (2 / 1 / 44) se saptamI tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se madhya zabda se pare saptamI vibhakti kA guru uttarapada hone para luk nahIM hotA hai| saptamI-aluk (12) amUrdhamastakAt svAGgAdakAme / 12 / pa0vi0-amUrdha-mastakAt 5 / 1 svAGgAt 5 / 1 akAme 7 / 1 / sa0-mUrdhA ca mastakaM ca etayo: samAhAra:-mUrdhamastakam, na mUrdhamastakamiti amUrdhamastakam, tasmAt-amUrdhamastakAt (smaahaardvndvgrbhitnnyttpuruss:)| svasya aGgamiti svAGgam, tasmAt-svAGgAt (SaSThItatpuruSaH) / na kAma iti akAma:, tasmin-akAme (naJtatpuruSaH) / anu0-aluk, uttarapade, haladantAt, saptamyA iti caanuvrtte| anvaya:-amUrdhamastakAt svAGgAt saptamyA akAme uttrpde'luk| artha:-mUrdhamastakavarjitAt svAGgavAcina: zabdAt parasyA: saptamyA kAmavarjite uttarapade'lug bhavati / udA0-kaNThe sthita: kAlo yasya sa:-kaNThekAla: / ursilomaa| udaremaNiH / AryabhASA: artha-(amUrdhamastakAt) mUrdhA aura mastaka zabdoM se bhinna (svAGgAt) svAGgavAcI zabda se pare (saptamyA:) saptamI vibhakti kA (akAme) kAma zabda se bhinna (uttarapade) uttarapada hone para (aluk) luk nahIM hotA hai| Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-kaNThekAla: / vaha puruSa ki kaNTha meM kAla sthita hai, maraNAsanna puruss| ursilomaa| vaha puruSa ki jisake ura:sthala (chAtI) para roma sthita hai| udaremaNiH / vaha puruSa ki jisake udara meM maNi sthita hai| siddhi-knntthekaalH| yahAM kaNTha aura kAla zabdoM kA vAo-'saptamyupamAnapUrvapadasyottarapadalopazca vaktavyaH' (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se svAGgavAcI kaNTha zabda se pare saptamI vibhakti kA kAla uttarapada hone para luka nahIM hotA hai| aise hI-urasilomA, udaremaNiH / saptamI-alugvikalpa: (13) bandhe ca vibhaassaa|13| pa0vi0-bandhe 71 ca avyayapadam, vibhASA 11 / anu0-aluk, uttarapade, haladantAt, saptamyA iti cAnuvartate / anvaya:-haladantAt saptamyA bandhe cottarapade vibhASA'luk / artha:-haladantAt adantAcca parasyA: saptamyA bandhe cottarapade vikalpenA'lug bhvti| udA0-haste bandha iti hastabandhaH, hastebandhaH / cakre bandha iti cakrabandha:, ckrebndhH| AryabhASA: artha-(haladantAt) halanta aura akArAnta zabda se pare (saptamyA:) saptamI vibhakti kA (bandhe) bandha zabda (uttarapade) uttarapada hone para (ca) bhI (vibhASA) vikalpa se (aluk) luka nahIM hotA hai| udA0-hastabandhaH, hastebandhaH / hAtha meM bndh| cakrabandhaH, cakrebandhaH / cakra meM bndh| siddhi-hstbndhH| yahAM hasta aura bandha zabdoM ko siddhaSkapakvabandhaizca (2 / 1 / 41) se saptamI tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se akArAnta hasta zabda se pare saptamI vibhakti kA bandha uttarapada hone para vikalpa pakSa meM luk hota hai aura pakSa meM saptamI vibhakti kA luk nahIM hotA hai-hastebandhaH / aise hI-cakrabandhaH, cakrebandhaH / bahulaM saptamI-aluk (14) tatpuruSe kRti bahulam / 14 / pa0vi0-tatpuruSe 7 / 1 kRti 71 bahulam 1 / 1 / anu0-aluk, uttarapade, saptamyA iti caanuvrtte| Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 423 SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH anvaya:-tatpuruSe saptamyA kRti uttarapade bahulam aluk / artha:-tatpuruSa samAse saptamyA: kRdante uttarapade bahulam alug bhvti| udA0-stambe ramate iti stmbermH| karNe japatIti karNejapaH / bahulavacanAnna ca bhavati-madreSu caratIti madracara: / kuruSu caratIti kurucaraH / AryabhASA: artha-(tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (saptamyA:) saptamI vibhakti kA (kRti) kRdanta zabda (uttarapade) uttarapada hone para (bahulam) prAyaza: (aluk) luk nahIM hotA hai| udA0-stamberamaH / vRkSoM kI zAkhA athavA ghAsa meM ramaNa karanevAlA haathii| hAthI ghAsa nAmaka eka prasiddha ghAsa hai| krnnejpH| kAna meM kucha khnevaalaa-cuglkhor| bahulavacana se kahIM saptamI vibhakti kA aluk nahIM hotA hai-mdrcrH| madra deza meM ghUmanevAlA puruSa / kurucaraH / kuru deza meM ghUmanevAlA puruSa / siddhi-stamberamaH / yahAM stamba aura rama zabdoM kA upapadamatiG' (2 / 2 / 19) se upapadatatpuruSa samAsa hai| stambakarNayoramijapoH' (3 / 2 / 13) se stamba upapada hone para ramu krIDAyAm' (bhvA0A0) dhAtu se kRtsaMjJaka 'ac' pratyaya hai| isa sUtra se isa upapada tatpuruSa samAsa meM saptamI vibhakti kA kRdanta rama' uttarapada hone para luk nahIM hotA hai| aise hii-krnnejpH| bahulaM saptamI-aluk (15) prAvRTazaratkAladivAM je|15| pa0vi0-prAvRTa-zarat-kAla-divAm 6 / 3 je 7 / 1 / sa0-prAvRT ca zaracca kAlazca dyauzca tA:-prAvRTzaratkAladiva:, tAsAm-prAvRTzaratkAladivAm (itaretarayogadvandvaH) / anu0-aluk, uttarapade, saptamyA:, tatpuruSe iti caanuvrtte| anvaya:-prAvRTzaratkAladivAM saptamyA je uttarapade'luk / artha:-tatpuruSa samAse prAvRTazaratkAladivAM zabdAnAM saptapyA ja-zabde uttarapade'lug bhvti| udA0-(prAvRTa) prAvRSi jAta iti prAvRSija: / (zarat) zaradijaH / (kAla:) kAlejaH / (div) divijaH / Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASAH artha- ( tatpuruSe ) tatpuruSa samAsa meM (prAvRTzaratkAladivAm) prAvRT zarat kAla aura div sambandhI (saptamyAH ) saptamI vibhakti kA (je) ja-zabda ( uttarapade) uttarapada hone para (aluk) luk nahIM hotA hai| 424 udA0- -(prAvRT) prAvRSija: / varSA Rtu meM utpanna huA / ( zarat) zaradijaH / zarad Rtu meM utpanna huaa| (kAla) kAleja: / samaya para utpanna huaa| (div) divijaH / dyau (loka) meM utpanna huaa| siddhi - prAvRSija: / yahAM prAvRT aura ja-zabdoM kA 'upapadamatiG' (2 / 2119) se upapada tatpuruSa samAsa hai| ja-zabda meM 'saptamyAM janerDa: ' ( 3/2/97) se 'janI prAdurbhAvi (di0A0) dhAtu se bhUtakAla meM 'Da' pratyaya hai / vA0- 'DityabhasyApi TerlopaH' (6 / 4 / 143) se jan ke Ti-bhAga (an) kA lopa hotA hai| isa sUtra se prAvRT kI saptamI vibhakti kA ja-pazabda uttarapada hone para luk nahIM hotA hai| aise hI - zaradijaH Adi / saptamI - alugvikalpaH (16) vibhASA varSakSarazaravarAt // 16 // pa0vi0-vibhASA 1 / 1 varSa - kSara-zara- varAt 5 / 1 / sa0 varSazca kSarazca zarazca varazca eteSAM samAhAraH - varSakSarazaravaram, tasmAt-varSakSarazaravarAt ( samAhAradvandva : ) / anu0-aluk, uttarapade, saptamyAH, tatpuruSe, je iti cAnuvartate / anvayaH - tatpuruSe varSakSarazaravarAt saptamyA je uttarapade vibhASA'luk / artha :- tatpuruSe samAse varSakSarazaravarAt parasyAH saptamyA ja-zabde uttarapade vikalpenAlug bhavati / udA0-(varSa) varSe jAta iti varSeja:, varSajaH / (kSara: ) kSareja:, kSaraja: / (zara: ) zareja:, zaraja: / ( vara: ) vareja:, varajaH / AryabhASAH artha- (tatpuruSe ) tatpuruSa samAsa meM (varSakSarazaravarAt) varSa, kSara, zara aura vara zabdoM se pare (saptamyAH) saptamI vibhakti kA (je) ja-zabda ( uttarapade) uttarapada hone para ( vibhASA) vikalpa se (aluk) luk nahIM hotA hai| udA0- -(varSa) varSeja:, varSaja: / eka varSa meM utpanna huaa| (kSara) kSareja:, kSaraja: / pravAha meM utpanna huaa| (zara) zareja:, zaraja: / bANa meM utpanna huA / (vara) vareja:, varajaH / vara (zreSTha) meM utpanna huaa| Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 425 siddhi-varSejaH / yahAM varSa aura ja-zabdoM kA upapadamatiG' (2 / 2 / 19) se upapada tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se isa upapada tatpuruSa samasa meM varSa-zabda se pare saptamI vibhakti kA ja-zabda uttarapada hone para luka nahIM hotA hai| vikalpa pakSa meM supo dhAtuprAtipadikayo:' (2 / 4/71) se saptamI vibhakti kA luk hotA hai-varSajaH / aise hI-kSarejaH, kSaraja: aadi| saptamI-alugvikalpaH (17) ghakAlataneSu kaalnaamnH|17| pa0vi0-gha-kAla-taneSu 713 kAlanAmna: 5 / 1 / sa0-ghazca kAlazca tanazca te-ghakAlatanA:, teSu-ghakAlataneSu (itretryogdvndv:)| kAlasya nAma iti kAlanAma, tasmAt-kAlanAmna: (sssstthiittpuruss:)| anu0-aluk, uttarapade, saptamyA:, tatpuruSe, vibhASA iti caanuvrtte| anvaya:-tatpuruSe kAlanAmnaH saptamyA ghakAlataneSu uttarapadeSu vibhASA'luk / artha:-tatpuruSa samAse kAlavAcina: zabdAt parasyA: saptamyA gha-saMjJake pratyaye kAlazabde tana-pratyaye cottarapade vikalpenAluga bhavati / udA0-(gha:) pUrvArkotare, puurvaahntre| pUrvAhnatame, puurvaahnntme| (kAla:) pUrvANaikAle, puurvaahnkaale| (tana:) puurvaahnntne| pUrvAhNatane / _ AryabhASA: artha-(tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (kAlanAmnaH) kAlavAcI zabda se pare (saptamyA:) saptamI vibhakti kA (ghakAlataneSu) gha-saMjJaka pratyaya, kAla-zabda aura tana-pratyaya (uttarapade) uttarapada hone para (vibhASA) vikalpa se (aluk) luk nahIM hotA hai| udA0-(gha) pUrvAhNatare, puurvaahnntre| do meM se adhika pUrvAhna meN| pUrvANa dina kA puurvbhaag| pUrvAhNatame, pUrvAhNatame / bahuta meM adhika pUrvAhNa meN| (kAla) pUrvAhNakAle, pUrvAhnakAle / pUrvAhna samaya meN| (tana) pUrvAhnatane / pUrvAhNatane / pUrvAhya meM honevAle karma meN| siddhi-(1) pUrvAhNatare / yahAM saptamyanta pUrvAhNa' zabda se 'dvivacanavibhajyopapade tarabIyasunau' (5 / 3 / 57) se gha-saMjJaka tarap' pratyaya hai| isa sUtra se kAlavAcI pUrvAhna zabda se pare saptamI vibhakti kA gha-saMjJaka tarap' pratyaya pare hone para luk nahIM hotA hai| Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam 'taraptamapau ghaH' (1 / 1 / 22 ) se tarap-pratyaya kI gha-saMjJA hai / vikalpa pakSa meM supo dhAtuprAtipadikayo:' ( 2/4 /71 ) se saptamI vibhakti (Gi) kA luk ho jAtA haipUrvAhNatare / (2) puurvaahnnetme| yahAM saptamyanta pUrvAhNa zabda se 'atizAyane tamabiSThanau (513155) se gha-saMjJaka 'tamap' pratyaya hai / 'taraptamapau ghaH' ( 1 / 1 / 22) se 'tamap' pratyaya kI gha-saMjJA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (3) pUrvAhNekAle / yahAM pUrvAhNa aura kAla zabdoM kA 'vizeSaNaM vizeSyeNa bahulam ' (211157) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| saptamI vibhakti ke aluk prakaraNa meM saptamyanta rUpa darzAyA gayA hai| 'tatpuruSe' pada kI anuvRtti kA sambhavabala se isI ke sAtha sambandha hai kyoMki 'gha' aura 'tana' to pratyaya hai ata: vahAM tatpuruSa sambhava nahIM hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (4) puurvaahnnetne| yahAM pUrvAhNa zabda se 'vibhASA pUrvAhNAparAhNAbhyAm (4/3/24) se 'Tyu' aura 'Tyul' pratyaya aura use 'tuT' Agama hai| yuvoranAkau~ (7 1111) se 'yu' ke sthAna me ana- Adeza hotA hai| isa prakAra tana-pratyaya pare hone para isa sUtra se kAlavAcI pUrvAhNa zabda se pare saptamI vibhakti kA luk nahIM hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / saptamI-alugvikalpaH (18) zayavAsavAsiSvakAlAt / 18 / pa0vi0-zaya-vAsa - vAsiSu 7 / 3 akAlAt 5 / 1 / sa0-zayazca vAsazca vAsI ca te - zayavAsavAsina:, teSu - zayavAsavAsiSu (itaretarayogadvandvaH) / na kAla iti akAla:, tasmAt-akAlAt ( naJtatpuruSaH ) / anu0-aluk, uttarapade, saptamyAH, tatpuruSe, vibhASA iti cAnuvartate / anvayaH-tatpuruSe'kAlAt zayavAsavAsiSu uttarapadeSu vibhASA'luk / arthaH- tatpuruSe samAse'kAlavAcinaH zabdAt parasyAH saptamyAH zayavAsavAsiSu uttarapadeSu vikalpenAlug bhavati / udA0- (zaya:) khe zete iti khezayaH, khazaya: / ( vAsa: ) grAma vAsa iti grAmevAsa:, grAmavAsa: / (vAsI ) grAme vastuM zIlaM yasya sa:-grAmevAsI, grAmavAsI / antevAsI / Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 427 AryabhASA: artha - (tatpuruSe ) tatpuruSa samAsa meM (akAlAt) kAlavAcI se bhinna zabda se pare (saptamyAH ) saptamI vibhakti kA ( zayavAsavAsiSu) zaya, vAsa, aura vAsI (uttarapade) uttarapada hone para ( vibhASA ) vikalpa se (aluk) luk nahIM hotA hai| udA0- - (zaya) khezayaH, khazaya: / AkAza meM zayana karanevAlI vRkSa kI zAkhA / (vAsa:) grAmevAsa:, grAmavAsa: / grAma meM rahanA / (vAsI) grAmevAsI, grAmavAsI / grAma meM rahanevAlA / antevAsI / ziSya / siddhi - (1) khezaya: / yahAM kha aura zaya zabdoM kA 'upapadamatiG' (2 12119 ) se upapadatatpuruSa samAsa hai| 'zaya:' zabda meM 'zIG svapneM' (adA0A0) dhAtu se 'adhikaraNe zete:' (3 / 2 / 15) se 'ac' pratyaya hai| isa sUtra se akAlavAcI, kha- zabda se pare saptamI vibhakti kA 'zaya' uttarapada hone para luk nahIM hotA hai| vikalpa pakSa meM supo dhAtuprAtipadikayo:' (2 / 4 / 71 ) se saptamI vibhakti kA luk hotA hai-khazaya: / (2) grAmevAsa: / yahAM grAma aura vAsa zabdoM kA 'saptamI zauNDai: ' (211140 ) se saptamI tatpuruSa samAsa hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (3) grAmevAsI / yahAM aura vAsI zabdoM kA 'upapadamatiG' (2 / 2 / 19) se upapada tatpuruSa samAsa hai / vAsI zabda meM 'vasa nivAse' (bhvA0pa0) dhAtu se 'supyajAtau NinistAcchIlye (3 / 2 / 78) se Nini ' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / aise hI - antevAsI Adi / aluk-pratiSedhaH (16) ne siddhabadhnAtiSu ca / 16 / pa0vi0-na avyayapadam, in-siddha-badhnAtiSu 7 / 3 ca avyayapadam / sao - in ca siddhazca badhnAtizca te insiddhabadhnAtaya:, teSuinsiddhabadhnAtiSu (itaretarayogadvandvaH) / anu0-aluk, uttarapade, saptamyAH, tatpuruSe iti cAnuvartate / anvayaH- tatpuruSe saptamyA insiddhabadhnAtiSu cottarapade'luG na / arthaH- tatpuruSe samAse saptamyA inpratyayAnte siddhazabde badhnAtau cottarapade'luG na bhavati / udA0-(in) sthaNDile zayituM vrataM yasya sa:- sthaNDilazAyI, sthnnddilvrtii| (siddha:) sAMkAzye siddha iti sAMkAzyasiddha: / kAmpilyasiddha: / (badhnAti ) cakre bandha iti cakrabandha:, cArabandha: / Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA: artha-(tatpuruSa) tatpuruSa samAsa meM (saptamyA:) saptamI vibhakti kA (insiddhabadhnAtiSu) in-pratyayAnta, siddha aura badhnAti dhAtu se niSpanna zabda (uttarapade) uttarapada hone para (ca) bhI (aluk) aluk (na) nahIM hotA hai| udA0-(in) sthaNDalazAyI / sthaNDila-cabUtare para zayana kA vrtii| sthnnddilvrtii| sthaNDila para rahane kA vrtii| (siddha) sAMkAzyasiddhaH / sAMkAzya nagara meM siddha banA huaa| kAmpilyasiddhaH / kAmpilya nagara meM siddha huaa| (badhnAti) cakrabandhaH / cakra meM bnd| cArabandhaH / cAra bandIgRha meM bnd| siddhi-(1) sthnnddilshaayii| yahAM sthaNDila aura zAyin zabdoM kA upapadamatiG (2 / 2 / 19) se upapada tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se tatpuruSa samAsa meM sthaNDila zabda se pare in-anta zAyin uttarapada hone para saptamI vibhakti kA aluka nahIM hotA hai| tatpuruSe kRti bahulam' (6 / 3 / 14) se aluk prApta thA, usakA isa sUtra se pratiSedha kiyA gayA hai| sthaNDilazAyI meM vrate (3 / 2 / 80) se 'Nini' pratyaya hai| aise hii-sthnnddilvrtii| (2) sAMkAzyasiddhaH / yahAM sAMkAzya aura siddha zabdoM kA siddhazuSkapakvabandhaizca (2 / 1 / 41) se saptamI tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se tatpuruSa samAsa meM siddha zabda uttarapada hone para saptamI vibhakti kA aluk nahIM hotA hai| pUrvavat luk prApta thaa| aise hI-cakrabandhaH, caarbndhH| sUtra meM badhnAti-zabda ke pATha se kAzikA meM 'baddhaH' zabda kA bhI grahaNa kiyA hai-cakrabaddha, caarbddhH| aluk-pratiSedhaH (20) sthe ca bhaassaayaam|20| pa0vi0-sthe 71 ca avyayapadam, bhASAyAm 7 / 1 / anu0-aluk, uttarapade, saptamyA:, tatpuruSe, na iti cAnuvartate / anvaya:-bhASAyAM tatpuruSe saptamyA: sthe cottarapade'luG n| artha:-bhASAyAM viSaye tatpuruSa samAse saptamyA: stha-zabde cottarapade'luG na bhvti| udA0-same tiSThatIti samasthaH / viSamasthaH / kUTasthaH / parvatasthaH / AryabhASA: artha-(bhASAyAm) laukika bhASA meM tathA (tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (saptamyA:) saptamI vibhakti kA (sthe) stha-zabda (uttarapade) uttarapada hone para (ca) bhI (aluk) aluk (na) nahIM hotA hai| Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH udA0-samastha: / hAni-lAbha Adi meM sama rahanevAlA puruSa / viSamastha: / hAni-lAbha Adi meM viSama rahanevAlA puruSa / kUTastha: / sthira rahanevAlA / parvatasyaH / parvata para rahanevAlA / siddhi-smsthH| yahAM sama aura stha zabdoM kA 'upapadamatiG' (2 / 2 / 19 ) se upapada tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se bhASA meM tathA tatpuruSa samAsa meM saptamI vibhakti kA 'stha' zabda uttarapada hone para aluk nahIM hotA hai / 'samasthaH ' meM sama upapadA gatinivRttau (bhvA0pa0) dhAtu se 'supi stha:' ( 31214 ) se 'ka' pratyaya hai| aise hIviSamastha: Adi / SaSThI - aluk (21) SaSThyA Akroze / 21 / pa0vi0 - SaSThyAH 6 / 1 Akroze 7 / 1 / anu0-aluk, uttarapade, tatpuruSe iti cAnuvartate / anvayaH-tatpuruSe SaSThyA uttarapade'luk, Akroze / arthaH- tatpuruSe samAse SaSThyA uttarapade'lug bhavati, Akroze gamyamAne / udA0 - caurasya kulamiti caurasyakulam / vRSalasyakulam / AryabhASAH artha- (tatpuruSe ) tatpuruSa samAsa meM (SaSThyAH) SaSThI vibhakti kA (uttarapade) uttarapada pare hone para (aluk ) luk nahIM hotA hai (Akroze) yadi vahAM Akroza = bhartsanA artha prakaTa ho / udA0- -caurasyakulam | yaha caura kA kula hai| vRSalasyakulam | yaha nIca kA kula hai, aisA kahakara Akroza prakaTa kiyA jA rahA hai| siddhi-caurasyakulam / yahAM caura aura kula zabdoM kA 'SaSThI' (21218) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se tatpuruSa samAsa meM tathA Akroza (bhartsanA) artha kI pratIti meM SaSThIvibhakti kA kula uttarapada hone para aluk hotA hai| aise hIvRSalasyakulam / SaSThI - alugvikalpaH (22) putre'nyatarasyAm / 22 / / pa0vi0-putre 7 / 1 anyatarasyAm avyypdm| anu0 - aluka, uttarapade, SaSThyAH, Akroze iti cAnuvartate / anvayaH-tatpuruSe SaSThyAH putre uttarapade'nyatarasyAm aluk, Akroze / Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-tatpuruSa samAse SaSThyA : putra-zabde uttarapade vikalpenA'lug bhavati, Akroze gmymaane| udA0-dAsyAH putra iti dAsyA:putraH, daasiiputrH| vRSalyA:putra:, vRssliiputrH| AryabhASA: artha-(tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (SaSThyA:) SaSThIvibhakti kA (putre) putra-zabda uttarapada hone para (anyatarasyAm) vikalpa se (aluk) aluk hotA hai (Akroze) yadi vahAM Akroza bhartsanA artha prakaTa ho| udA0-dAsyA:putraH, dAsIputra: / dAsI kA putra / vRSalyA:putraH, vRSalIputra: / vRSalI kA putr| siddhi-daasyaa:putrH| yahAM dAsI aura putra zabdoM kA 'SaSThI (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se tatpuruSa samAsa meM tathA Akroza artha kI pratIti meM putra-zabda uttarapada hone para SaSThI vibhakti kA aluka hotA hai| vikalpa pakSa meM sapo dhAtuprAtipadikayo:' (2 / 4 / 71) se SaSThIvibhakti kA luk hotA hai-daasiiputrH| aise hI-vRSalyA:putraH, vRSalIputraH / SaSThI-aluk (23) Rto vidyAyonisambandhebhyaH / 23 / pa0vi0-Rta: 5 / 1 vidyA-yonisambandhebhya: 5 / 3 / sa0-vidyA ca yonizca te vidyAyonI, vidyAyonibhyAM kRta: sambandho yeSAM te vidyAyonisambandhAH, tebhya:-vidyAyonisambandhebhyaH (itretryogdvndvgrbhitbhuvriihiH)| anu0-aluk, uttarapade, tatpuruSa, SaSThyA iti caanuvrtte| anvaya:-tatpuruSe Rto vidyAyonisambandhebhya: SaSThyA uttrpde'luk| artha:-tatpuruSa samAse RkArAntebhyo vidyAsambandhavAcibhyo yonisambandhavAcibhyazca zabdebhya: parasyA: SaSThyA uttarapade'lug bhavati / udA0-(vidyAsambandha:) hoturntevaasiiti-hoturntevaasii| hotuHputraH / (yonisambandha:) piturntevaasiiti-piturntevaasii| pitu:putraH / AryabhASA: artha-(tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (Rta:) RkArAnta (vidyAyonisambandhebhya:) vidyAsambandhavAcI aura yonisambandhavAcI zabdoM se pare (SaSThyA:) SaSThI vibhakti kA (uttarapade) uttarapada pare hone para (aluk) aluk hotA hai| Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 431 udA00- ( vidyAsambandha) hoturantevAsI / hotA nAmaka Rtvik kA ziSya / hotuHputraH / hotA nAmaka Rtvik kA putra / (yonisambandha ) piturantevAsI / pitA kA ziSya / pituH putraH / pitA kA putra / siddhi-hoturntevaasii| yahAM hotR aura antevAsI zabdoM kA 'SaSThI' (2/248) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se tatpuruSa samAsa meM RkArAnta vidyA-sambandhavAcI hotR-zabda se pare SaSThIvibhakti kA antevAsI uttarapada hone para aluk hotA hai| 'hotu:' zabda meM - hotR + Gas / hotR+as / ho t u r+s / hotur +0 / hotuH / SaSThIvibhakti kA Gas pratyaya, 'Rta ut' (6 / 1 / 11) se RkAra aura akAra ke sthAna meM ukAra Adeza, use 'uraN raparaH ' (111/51) se raparatva aura 'rAtsasya' (8 / 2 / 24) se sakAra kA lopa hotA hai| aise hI hotuH putraH / piturantevAsI, pituH putraH / SaSThI-alugvikalpaH (24) vibhASA svasRpatyoH / 24 / pa0vi0-vibhASA 1 / 1 svasR-patyoH 7 / 2 / sa0-svasA ca patizca tau- svasRpatI, tayo: svasRpatyoH (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - aluka, uttarapade, tatpuruSe SaSThyAH, Rta:, vidyAyonisambandhebhya iti cAnuvartate / anvayaH- tatpuruSe Rto vidyAyonisambandhebhyaH SaSThyAH svasRpatyorvibhASA'luk / ' arthaH- tatpuruSe samAse RkArAntebhyo vidyAsambandhavAcibhyo yonisambandhavAcibhyazca zabdebhyaH parasyAH SaSThyAH svasRpatyoH zabdayoruttarapadayorvikalpenA'lug bhavati / atra svasRpatyoruttarapadayoryonisambandha eva sambhavati, na vidyA sambandhaH / udA0-(svasA) mAtu: svasA iti mAtuHSvasA, mAtuHsvasA, mAtRSvasA / (patiH) duhituH patiriti duhituHpatiH, duhitRpatiH / nanAnduHpatiH, nanAndRpatiH / Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA:artha- (tatpuruSe ) tatpuruSa samAsa meM (Rta:) RkArAnta ( vidyAyonisambandhebhyaH) vidyAsambandhavAcI aura yonisambandhavAcI zabdoM se pare (SaSThyAH) SaSThIvibhakti kA (svasRpatyoH) svasA aura pati zabda (uttarapade ) uttarapada hone para ( vibhASA) vikalpa se (aluk ) aluk hotA hai| 432 udA0- - ( svasA ) mAtuHSvasA, mAtRsvasA, mAtRSvasA / mAtA kI bahina = mAsI | (pati) duhituHpatiH, duhitRpatiH / putrI kA pati = dAmAda / nanAnduHpatiH, nanAndUpatiH / nanda kA pati = naNadoiyA / yahAM svasR aura pati uttaraMpada ke kathana se yonisambandha kA sambhava hai, vidyAsambandha kA nahIM / ekapada ke bala se 'vidyA' pada kI bhI anuvRtti dikhAI gaI hai| siddhi mAtuHsvasA / yahAM mAtR aura svasR zabdoM kA SaSThI (2/2/8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se yonisambandhavAcI RkArAnta mAtR-zabda se pare SaSThIvibhakti kA svasR zabda uttarapada hone para aluk hotA hai| vikalpa pakSa meM 'supo dhAtuprAtipadikayo:' ( 2/4 /71 ) se SaSThIvibhakti ka luk hotA hai - mAtRsvasA / 'mAtuH piturbhyAmanyatarasyAm' (8 / 3 / 85) se vikalpa se Satva bhI hotA hai-mAtuHSvasA / aise hI pituHsvasA Adi / / / iti vibhakti - alukprakaraNam / / Adeza-prakaraNam AnaG-AdezaH (1) AnaG Rto dvandve / 25 / pa0vi0 - AnaG 1 / 1 Rta: 6 / 1 dvandve 7 / 1 / anu0 - uttarapade, vidyAyonisambandhebhya iti cAnuvartate / anvayaH - Rto vidyAyonisambandhAnAM dvandve uttarapade pUrvapadasya AnaG / artha:-RkArAntAnAM vidyAsambandhavAcinAM yonisambandhavAcinAM ca zabdAnAM dvandve samAse uttarapade pUrvapadasyAnaG Adezo bhavati / udA0- ( vidyAsambandha : ) hotA ca potA ca tau hotApotArau / neSTodgAtArau / prazAstApratihartArau / (yonisambandhaH ) mAtA ca pitA ca tau mAtApitarau / yAtAnanAndarau / Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 433 AryabhASA: artha-(Rta:) RkArAnta (vidyAyonisambandhebhya:) vidyAsambandhavAcI aura yonisambandhavAcI zabdoM ke (dvandve) dvandva samAsa meM (uttarapade) uttarapada pare hone para pUrvapada ko (AnaG) AnaG Adeza hotA hai| udA0-(vidyAsambandha) hotApotArau / hotA aura potaa| hotA=RgvedajJa Rtvik / potA caturvedajJa brhmaa| nessttodgaataarau| neSTA aura udgaataa| neSTA somayAga ke 16 yAjJika Rtvik / udgAtA=sAmavedajJa vidvAn / prazAstApratihartArau / prazAstA aura prtihrtaa| prazAstA hotA Rtvik kA pradhAna sahAyaka ise maitrAvaruNa bhI kahate haiN| pratihartA-16 prakAra ke RtvijoM meM se eka kA naam| (yonisambandha) mAtApitarau / mAtA aura pitaa| yAtAnanAndarau / yAtA aura nnaandaa| yaataa=doraannii-jetthaanii| nnaandaa=nnnnd| siddhi-hotaapotaarau| yahAM hotR aura potR zabdoM kA cArthe dvandvaH' (2 / 2 / 29) se dvandvasamAsa hai| isa sUtra se RkArAnta, vidyAsambandhavAcI hotR aura potR zabdoM ke isa dvandvasamAse pota-zabda uttarapada hone para pUrvapada ke hota ke RkAra ke sthAna meM Ana Adeza hotA hai| AnaG Adeza ke Dit hone se yaha Gicca' (1 / 1 / 53) se antya al (R) ke sthAna meM hotA hai| 'AnaG' Adeza meM nakAra anubandha ke vacana se uraNa raparaH' (111151) se raparatva nahIM hotA hai, kyoMki RkAra ke sthAna meM vidhIyamAna aNa ko raparatva hotA hai, aN aura anaN ko nahIM hai| yahAM RkAra ke sthAna meM akAra aura nakAra Adeza anaNa hai| hotR+su+potR+su| hot AnaG+su+potR+su / hot aan+su+potR+su| hotaao+potR| hotApota au| hotApot ar+au| hotApot aar+au| hotaapotaarau| yahAM nalopa: prAtipadikAntasya' (8 / 2 / 7) se nakAra kA lopa, Rto DisarvanAmasthAnayoH' (7 / 3 / 110) se guNa aura 'apatRntRccha' (6 / 4 / 11) se dIrgha hotA hai| aise hI-neSTodgAtArau aadi| AnaG-Adeza: (2) devatAdvandve ca / 26 / pa0vi0-devatA-dvandve 7 / 1 ca avyypdm| sa0-devatAnAM dvandva iti devatAdvandvaH, tasmin-devatAdvandve (sssstthiittpurussH)| anu0-uttarapade, AnaG iti caanuvrtte| anvaya:-devatAdvandve cottarapade pUrvapadasyA''naG / artha:-devatAvAcinAM zabdAnAM ca dvandve samAse uttarapade pUrvapadasyA''naG Adezo bhvti| Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-indrasya varuNazca tau-indraavrunnau| indrAsomau / indraabRhsptii| AryabhASA: artha-(devatAdvandve) devatAvAcI zabdoM ke dvandvasamAsa meM (ca) bhI (uttarapade) uttarapada pare hone para pUrvapada ko (AnaG) AnaG Adeza hotA hai| udaa0-indraavrunnau| indra aura varuNa devtaa| indrAsomau / indra aura soma devtaa| indrAbRhaspatI / indra aura bRhaspati devtaa| siddhi-indrAvaruNau / yahAM indra aura varuNa zabdoM kA cArthe dvandvaH' (2 / 2 / 29) se dvandvasamAsa hai| isa sUtra se isa devatAvAcI zabdoM ke dvandvasamAsa meM varuNa uttarapada hone para indra pUrvapada ko AnaG Adeza hotA hai| zeSa kArya hotApotArauM' (6 / 3 / 25) ke samAna hai| aise hI-indrAsomau aadi| Id-AdezaH (3) IdagneH somavaruNayoH / 27 / pa0vi0-It 11 agne: 6 / 1 soma-varuNayo: 7 / 2 / sa0-somazca varuNazca tau somavaruNau, tayo:-somavaruNayoH (itretryogdvndv:)| anu0-uttarapade, devatAdvandve iti caanuvrtte| anvaya:-devatAdvandve somvrunnyoruttrpdyorgneriit| artha:-devatAvAcinAM zabdAnAM dvandve samAse somavaruNayoH zabdayoruttarapadayoragne: pUrvapadasya Id-Adezo bhavati / udA0-(soma:) agnizca somazca tau-aagniissomau| (varuNa:) agnizca varuNazca tau-agniivrunnau| AryabhASA: artha- (devatAdvandve) devatAvAcI zabdoM ke dvandvasamAsa meM (somavaruNayoH) soma aura varuNa zabda uttarapada hone para (agne:) agni pUrvapada ko (It) IkAra Adeza hotA hai| udA0-(soma) agniissomau| agni aura soma devtaa| (varuNa) agnIvaruNau / agni aura varuNa devtaa| siddhi-agnISomau / yahAM agni aura soma zabdoM kA cArthe dvandvaH' (2 / 2 / 29) se dvandvasamAsa hai| isa sUtra se isa dvandvasamAsa meM soma zabda uttarapada hone para agni pUrvapada ko IkAra antya Adeza hotA hai| 'agne: stutastomasomA:' (8 / 3 / 82) se Satva hotA hai| aise hii-aaniivrunnau| Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 435 id-AdezaH (4) id vRddhau / 28 / pa0vi0 - it 1 / 1 vRddhau 7 / 1 / anu0-uttarapade, devatAdvandve, agneriti caanuvrtte| anvayaH - devatAdvandve vRddhAvuttarapade'gnerit / arthaH-devatAvAcinAM zabdAnAM dvandve samAse kRtavRddhau zabde uttarapade'gneH pUrvapadasya idAdezo bhavati / udA0-AgnivAruNImanaDvAhImAlabheta (kA0saM0 13 / 6) / AgnimArutaM karma kriyate / AryabhASAH artha- (devatAdvandve) devatAvAcI zabdoM ke dvandvasamAsa meM (vRddhau) vRddhi kiyA huA zabda (uttarapade ) uttarapada hone para (agne) agni pUrvapada ko (it) ikAra Adeza hotA hai| udA0- - AgnivAruNImanaDvAhImAlabheta (kA0saM0 13 | 6 ) / AgnimArutaM karma kriyate / siddhi - AgnivAruNI / yahAM prathama agni aura varuNa zabdoM kA 'cArthe dvandvaH' ( 2 / 2 /29 ) se dvandvasamAsa hai / tatpazcAt 'agnIvaruNa' zabda se 'sA'sya devatA' (4/2/23) se devatA- artha meM 'aN' pratyaya hotA hai aura 'devatAdvandve ca' (7 13121) se ubhayapadada- vRddhi hokara 'AgnIvAruNam' zabda banatA hai| isa sUtra se isa dvandvasamAsa meM vRddhimAn vAruNa-zabda uttarapada hone para AgnI zabda ke IkAra ko ikAra Adeza hotA hai / 'Idagne: somavaruNayo:' ( 6 / 2 / 26 ) se IkAra Adeza prApta thA, usakA yaha apavAda hai| strItva-vivakSA meM 'TiDDhANaJ0' (419115) se 'GIp' pratyaya hotA hai- AgnivAruNI / aise hI - AgnimArutam / dyAvA-AdezaH (5) divo dyAvA / 26 / pa0vi0 - divaH 6 / 1 dyAvA 1 / 1 / anu0 - uttarapade, devatAdvandve iti cAnuvartate / anvayaH - devatAdvandve uttarapade divo dyAvA / artha:- devatAvAcinAM zabdanAM dvandve samAse uttarapade diva: sthAne dyAvA''dezo bhavati / Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 pANinIya-aSTAdhyAyI pra -pravacanam udA0 - dyauzca kSAmA ca te dyAvAkSAme / dyAvAkSAmA (R0 8 / 18 / 16 ) / dyauzca bhUmizca te dyAvAbhUmI (R0 10 / 65 / 4) / AryabhASAH artha- (devatAdvandve) devatAvAcI zabdoM ke dvandvasamAsa meM (uttarapade) uttarapada hone para (divaH) div-zabda ke sthAna meM ( dyAvA ) dyAvA Adeza hotA hai| udA0-dyAvAkSAmA (R0 8 / 18 / 16) dyuloka aura pRthivIloka devatA / dyAvAbhUmI (R0 10/65/4) dyuloka aura bhUmi loka devatA / siddhi-dyAvAkSAme / yahAM div aura kSAmA zabdoM kA 'cArthe dvandvaH' (2 / 2 /29 ) se dvandvasamAsa hai| isa sUtra se isa devatAvAcI dvandvasamAsa meM div ke sthAna meM dyAvA Adeza hotA hai| aise hI - dyAvAbhUmI / divas-AdezaH (6) divasazca pRthivyAm // 30 // pa0vi0-divasaH 1 / 1 ca avyayapadam, pRthivyAm 7 / 1 / anu0 - uttarapade, devatAdvandve, divaH dyAvA iti cAnuvartate / anvayaH - devatAdvandve pRthivyAm uttarapade divo divaso dyAvA ca / arthaH-devatAvAcinAM zabdAnAM dvandve samAse pRthivyAm uttarapade divaH sthAne divaso dyAvA cA''dezo bhavati / udA0- (divasa ) dyauzca pRthivI ca te divaspRthivyau / ( dyAvA ) dyaavaapRthivyau| AryabhASAH artha- (devatAdvandve) devatAvAcI zabdoM ke dvandvasamAsa meM (pRthivyAm) pRthivI - zabda (uttarapade) uttarapada hone para (divaH ) div-zabda ke sthAna meM (divasa ) divas (ca) aura ( dyAvA ) dyAvA Adeza hote haiN| udA0 -(divasa) divaspRthivyau / dyau aura pRthivI devatA / ( dyAvA ) dyAvApRthivyau / artha pUrvavat hai / siddhi-divaspRthivyau / yahAM div aura pRthivI zabdoM kA 'cArthe dvandva : ' (2/2/29 ) se dvandvasamAsa hai| isa sUtra se isa devatAvAcI dvandvasamAsa meM div ke sthAna meM pRthivI - zabda uttarapada hone para divas - Adeza hotA hai| aise hI dvitIya pakSa meM- dyAvApRthivyau / uSAsA-AdezaH (7) uSAsoSasaH | 31 | pa0vi0 - uSAsA 1 / 1 uSasaH 6 / 1 / Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH anu0-uttarapade, devatAdvandve iti cAnuvartate / anvayaH - devatAdvandve uttarapade uSasa uSAsA / artha:- devatAvAcinAM zabdAnAM dvandve samAse uttarapade uSasaH sthAne uSAsA''dezo bhavati / udA0 - uSAzca sUryazca etayoH samAhAraH - uSAsAsUryam / uSAzca naktaM ca te uSAsAnakte / uSAsAnaktA (R0 1 / 122 / 2 ) / AryabhASAH artha- (devatAdvandve) devatAvAcI zabdoM ke dvandvasamAsa meM (uttarapade) uttarapada pare hone para (uSasaH) uSas ke sthAna meM (uSAsA) uSAsA Adeza hotA hai| udA0 - uSAsAsUryam / uSA aura sUrya devatA / uSAsAnaktA (R0 1/122 / 2 ) 1 uSA aura rAtri devatA / 437 siddhi - uSAsAsUryam / yahAM uSas aura sUrya zabdoM kA 'cArthe dvandvaH' (2 / 2 / 29 ) se dvandvasamAsa hai| isa sUtra se isa devatAvAcI dvandvasamAsa meM sUrya uttarapada pare hone para uSas ke sthAna meM uSAsA Adeza hotA hai| aise hI - ussaasaanktaa| yahAM 'supAM suluko' ( 7 11139 ) se sup= au ke sthAna meM AkAra Adeza vizeSa hai| nipAtanam (8) mAtarapitarAvudIcAm // 32 // pa0vi0-mAtara-pitarau 1 / 2 udIcAm 6 / 3 / sa0 - mAtA ca pitA ca tau - mAtarapitarau (itaretarayogadvandvaH ) anvayaH - udIcAM mAtarapitarau / arthaH- udIcAmAcAryANAM matena mAtarapitarAviti zabdo nipAtyate / atra mAtR-zabdasya uttarapade raG - Adezo nipAtyate / udA0 - mAtA ca pitA ca tau - mAtarapitarau / AryabhASA: artha- (udIcAm) uttara bhAratIya AcAryoM ke mata meM (mAtarapitarau ) mAtarapitarau yaha zabda nipAtita hai arthAt yahAM mAtR zabda ko uttarapada pare hone para araG Adeza nipAtita hai| udA0 - mAtarapitarau / mAtA aura pitA devatA / siddhi-mAtarapitarau / yahAM mAtR aura pitR zabdoM kA 'cArthe dvandvaH' (2 / 2 / 29) se dvandvasamAsa hai| isa sUtra se isa devatAvAcI dvandvasamAsa meM mAtR-zabda ko pitR-zabda uttarapada hone para uttara bhAratIya AcAryoM ke mata meM araG- Adeza nipAtita hai| Adeza ke Git hone se yaha 'Gicca' (111153) se mAtR-zabda ke antya RkAra ke sthAna meM hotA hai| Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam nipAtanam (6) pitarAmAtarA ca chndsi|33| pa0vi0-pitarA-mAtarA 1 / 2 ca avyayapadam, chandasi 7 / 1 / sa0-pitA ca mAtA ca te-pitarAmAtarau (pitraamtraa)| anu0-chandasi pitarAmAtarA c|| artha:-chandasi viSaye pitarAmAtarA ca zabdo nipaatyte| atra pUrvapadasya pitR-zabdasya uttarapade arAG Adezo nipaatyte| udA0-pitA ca mAtA ca te-pitarAmAtarau / chndsi-pitraamaatraa| A mA gantAM pitarAmAtarA ca (yaju0 9 / 19) AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM (pitarAmAtarA) pitarAmAtarA zabda (ca) bhI nipAtita hai| yahAM pitR pUrvapada ko uttarapada pare hone para arAG Adeza nipAtita hai| udA0-pitarAmAtarau / pitA aura mAtA devtaa| siddhi-pitraamaatraa| yahAM pita aura mAta zabdoM kA cArthe dvandvaH' (2 / 2 / 29) se dvandvasamAsa hai| isa sUtra se devatAvAcI dvandvasamAsa meM pitR pUrvapada ko mAtR uttarapada pare hone para vedaviSaya meM arAG Adeza nipAtita hai| Adeza ke Dit hone se yaha Gicca' (1 / 1 / 53) se pitR zabda ke antya RkAra ke sthAna meM hotA hai| supAM suluka0' (7 / 1 / 39) se sup= 'au' pratyaya ke sthAna meM 'AkAra' Adeza aura 'Rto DisarvanAmasthAnayoH' (7 / 3 / 110) se aMga ko guNa hotA hai| / / iti Adeza-prakaraNam / / striyAH puMvadbhAvaprakaraNam puMvadbhAvaH(1) striyAH puMvadbhASitapuMskAdanUG samAnAdhikaraNe striyAmapUraNIpriyAdiSu / 34 / pa0vi0-striyA: 6 / 1 puMvat avyayapadam, bhASitapuMskAdanUG luptaSaSThIkaM padam, samAnAdhikaraNe 7 / 1 striyAm 7 / 1 apUraNIpriyAdiSu 7 / 3 / Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH taddhitavRtti:-puMsa iva iti puNvt| 'tatra tasyeva' (5 / 1 / 116) iti ivArthe vati: pratyayaH / sa0-bhASita: pumAn yena samAnAyAmAkRtau ekasmin pravRttinimitte sa bhASitapuMska:, tasmAt-bhASitapuMskAt / na UG iti anUG / bhASitapuMskAd anUG iti bhASitapuMskAdanU, tasyA:-bhASitapuMskAdanUG (bhuvriihingrbhitpnycmiittpurussH)| atrAsmAdeva nipAtanAt paJcamyA alug veditavyaH / chandovazAcca luptaSaSThIka pdmidm| chandovat sUtrANi bhavanti / priyA AdiryeSAM te priyAdaya:, pUraNI ca priyAdayazca te pUraNIpriyAdayaH, na pUraNIpriyAdaya iti apUraNIpriyAdaya:, teSu-apUraNIpriyAdiSu (bhuvriihidvndvgrbhitnnyttpurussH)| anu0-uttarapade itynuvrtte| anvaya:-bhASitapuMskAdanUG striyA: apUraNIpriyAdiSu striyAM samAnAdhikaraNe uttarapade puNvt|| artha:-bhASitapuMskAdanUGa: yasmAd bhASitapuMskAcchabdAd Upratyayo na kRtastasya strIliGgasya zabdasya pUraNIpriyAdivarjite strIliGge samAnAdhikaraNe uttarapade parata: puMliGgazabdasyeva rUpaM bhavati / udA0-darzanIyA bhAryA yasya s:-drshniiybhaaryH| zlakSNacUDaH / dIrghajaGghaH / priyaa| mnojnyaa| klyaannii| subhgaa| durbhgaa| bhakti: / scivaa| ambA / kAntA / kSAntA / smaa| cplaa| duhitA / vAmA / iti priyAdayaH / / AryabhASA: artha-(bhASitapuMskAdanUG) jisa zabda ne samAna AkRti meM arthAt eka pravRttinimitta meM puMliGga artha ko kahA hai usa UG-pratyaya se rahita (striyAH) strIliGga zabda ke sthAna meM (apUraNIpriyAdiSu) pUraNa-pratyayAnta aura priyA Adi zabdoM se bhinna (striyAm) strIliGga (samAnAdhikaraNe) samAnAdhikaraNavAlA (uttarapade) uttarapada re hone para (puMvat) puMliGgAvAcI zabda ke samAna hotA hai| udA0-darzanIyabhArya: / vaha puruSa ki jisakI bhAryA (patnI) darzanIyA hai| zlakSNacUDaH / vaha puruSa ki jisakI cUDA (coTI) komala hai| dIrghajaGghaH / vaha puruSa ki jisakI jAMgha dIrgha haiN| Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi - darzanIyabhArya: / yahAM darzanIyA aura bhAryA zabdoM kA 'anekamanyapadArthe' (212124 ) se bahuvrIhi samAsa hai / isa sUtra se UG-pratyaya se rahita, bhASitapuMska, strIliGga darzanIyA zabda ke sthAna meM pUraNa- pratyayAnta aura priyA - AdigaNa paThita zabdoM se bhinna, samAnAdhikaraNavAlA bhAryA-zabda uttarapada hone para puMliGga zabda ke samAna 'darzanIya' rUpa ho jAtA hai / tatpazcAt 'gostriyorupasarjanasya' (1 / 2 / 48 ) se 'bhAryA' zabda ko hrasva hotA hai| 'darzanIyA' zabda isI AkRti meM puMliGga artha kA bhI vAcaka rahA hai- darzanIya: puruSa:, aura yaha TAp-pratyayAnta hone se UGpratyaya se rahita hai| puMvadbhAvaH 440 (2) tasilAdiSvAkRtvasucaH / 35 / pa0vi0-tasil - AdiSu 7 / 3 A avyayapadam, kRtvasuca: 5 / 1 / sa0-tasil AdiryeSAM te tasilAdaya:, teSu - tasilAdiSu ( bahuvrIhi: ) / anu0 - striyAH puMvat, bhASitapuMskAdanUG iti cAnuvartate / 'uttarapade' iti ca nAnuvartate'rthAsambhavAt / 1 anvayaH-tasilAdiSu AkRtvasuco bhASitapuMskAdanUGaH striyAH puMvat / arthaH- tasilAdiSu pratyayeSu parato bhASitapuMskAdanUGaH=yasmAd bhASitapuMskAcchabdAd UGpratyayo na kRtastasya strIliGgasya zabdasya puMliGzabdasyeva rUpaM bhavati / udA0- (tasil ) tasyA: zAlAyA iti tataH / yasyAH zAlAyA iti yataH / ( tral ) tasyAM zAlAyAmiti tatra / yasyAM zAlAyAmiti yatra / AryabhASAH artha - (tasilAdiSu) paJcamyAstasil' (51317) se lekara ( AkRtvasuca: ) 'saMkhyAyA: kriyAbhyAvRttigaNane kRtvasuc' (5 / 4 / 17) isa sUtra taka jo pratyaya haiM, unake pare hone para (bhASitapuMskAdanUG) jisa zabda ne samAna AkRti meM puMliGga artha ko kahA hai usa UG - pratyaya se rahita (striyAH ) strIliGga zabda ke sthAna meM (puMvat) puMliGgavAcI zabda ke samAna rUpa hotA hai| udA0- - (tasil) tata: / usa zAlA se / yata: / jisa zAlA se / (l) tatra / usa zAlA meM / yatra / jisa zAlA meM / siddhi - (1) tata: / tat+Gasi+tasil / tat+tas / ta a+tas / ta+TAp+tas / t+0+ts| ttH| Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 441 SaSTAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH yahAM tat' zabda se paJcamyAstasila (5 / 3 / 7) se tasila pratyaya hai| tyadAdInAma:' (7 / 2 / 102) se tat' ke takAra ko akAra Adeza hotA hai| strItva-vivakSA meM 'ajAdyataSTA (4 / 1 / 4) se TAp' pratyaya hai| isa sUtra se bhASitapuMska, Upratyaya se rahita, strIliGga 'tA' zabda ke sthAna meM tasil-pratyaya pare hone para use puMliGga zabda ke samAna 'ta' rUpa ho jAtA hai| (2) yata: / yahAM yat' zabda se pUrvavat tasil' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (3) tatra / yahAM tat' zabda se saptamyAstrala' (5 / 3 / 10) se 'bala' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (4) yatra / yahAM yat' zabda se pUrvavat 'cala' pratyaya hai| vizeSa: tasilAdi pratyaya-mahAbhASyakAra pataMjali ne tasilAdi pratyayoM meM ina pratyayoM kA parigaNana kiyA hai-tra, tas, tara, tamap, caraTa, jAtIyar, kalpap, dezya, dezIyara, rUpap, pAzapa, tham, thAl, dA, hil, til, taatil| puMvadbhAvaH (3) kyaGmAninozca / 36 / pa0vi0-kyaG-mAnino: 7 / 2 ca avyayapadam / sa0-kyaG ca mAnin ca tau kyaGmAninau, tayo:-kyaGmAnino: (itretryogdvndv:)| anu0-uttarapade, striyA:, puMvat, bhASitapuMskAdanUG iti caanuvrtte| anvaya:-kyaGmAninozcottarapade bhASitapuMskAdanUGa: striyA: puMvat / artha:-kyapratyaye mAnini zabde cottarapade bhASitapuMskAdanUGa: yasmAd bhASitapuMskAcchabdAd UGpratyayo na kRtastasya strIliGgasya zabdasya puMliGgazabdasyeva rUpaM bhvti| udA0- (kyaG) enI ivaacrti-etaayte| zyenI ivaacrtishyetaayte| (mAnin) darzanIyAmimAM manyate'yamiti-darzanIyamAnI ayamasyA: / drshniiymaaniniiymsyaa:| AryabhASA: artha-(kyaGmAnino:) kyaG aura mAnin zabda (uttarapade) uttarapada hone para (ca) bhI (bhASitapuMskAdanUG) jisa zabda ne samAna AkRti meM puMliGga artha ko kahA hai, usa Upratyaya se rahita, (striyA:) strIliGga zabda ke sthAna meM (puMvat) puMliGgavAcI zabda ke samAna rUpa hotA hai| Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(kyaG) etaayte| jo enI ke samAna AcaraNa karatA hai| enI aneka vrnnovaalii| shyetaayte| jo zyenI ke samAna AcaraNa karatA hai| zyenI sapheda vrnnvaalii| (mAnin) darzanIyamAnI aymsyaaH| yaha puruSa isa strI kA darzanIyamAnI hai arthAt yaha ise darzanIya mAnatI hai| drshniiymaaniniiymsyaaH| yaha strI isa strI kI darzanIyamAninI hai arthAt yaha strI isa strI ko darzanIya mAnatI hai| siddhi-(1) etAyate / enii+kyng| et+y| etAya+laT / etaay+shp+t| etaay+a+te| etaayte| yahAM enI' zabda se kartaH kyaG salopAzca' (3 / 1 / 11) se kyaG' pratyaya hai| isa sUtra se bhASitaska, UD-pratyaya se rahita, strIliGga enI' zabda ko kyaG' pratyaya pare hone para puMvadbhAva hotA hai arthAt usakA puMliGga ke samAna eta' rUpa ho jAtA hai| 'akRtsArvadhAtukayordIrghaH' (7 / 4 / 54) se dIrgha hotA hai| enI' zabda meM eta' zabda se strItva-vivakSA meM 'varNAdanudAttAt topadhAt to na:' (4 / 1 / 39) se DIp pratyaya aura takAra ko nakAra Adeza hai| aise hI zyenI zabda se-shyetaayte| (2) drshniiymaanii| yahAM darzanIyA aura mAnin zabdoM kA upapadamatiG (2 / 2 / 19) se upapadatatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se bhASitapuMska, UG-pratyaya se rahita, strIliGga darzanIyA zabda ko mAnin-zabda uttarapada hone para puMvadbhAva hotA hai| aise hiidrshniiymaaninii| puMvadbhAva-pratiSedhaH (4) na kopadhAyAH / 37 / pa0vi0-na avyayapadam, kopadhAyA: 6 / 1 / sa0-ka upadhA yasyAH sA kopadhA, tasyA:-kopadhAyA: (bhuvriihiH)| anu0-uttarapade, striyA:, puMvat, bhASitapuMskAdanUG iti caanuvrtte| anvaya:-bhASitApuMskAdanUGa: kopadhAyA: striyA uttarapade puNvnn| artha:-bhASitapuMskAdanUGa: yasmAd bhASitapuMskAcchabdAd Upratyayo na kRtastasya kakAropadhasya strIliGgasya zabdasya uttarapade parata: puMliGgazabdasyeva rUpaM na bhavati / udA0-(striyAM samAnAdhikaraNe uttarapade) pAcikA bhAryA yasya s:-paacikaabhaaryH| kaarikaabhaaryH| mdrikaabhaaryH| vRjikAbhAryaH / (tasilAdiSu) ISad asamAptA madrikA iti mdrikaaklpaa| (kyaG) Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 443 madrikA ivaacrti-mdrikaayte| vRjikaayte| (mAnin) mdrikaamaaninii| vRjikaamaaninii| AryabhASA: artha-(bhASitapuMskAdanUG) jisa zabda ne samAna AkRti meM puMliGga artha ko kahA hai, usa Upratyaya se rahita (kopadhAyAH) kakAra upadhAvAle (striyAH) strIliGga zabda ke sthAna meM (puMvat) puMliGga zabda ke samAna rUpa (na) nahIM hotA hai| udA0-(striyAM samAnAdhikaraNe uttarapade) pAcikAbhArya: / vaha puruSa ki jisakI bhAryA (patnI) pAcikA hai| kArikAbhAryaH / vaha puruSa ki jisakI bhAryA kArikA kArya karanevAlI hai| madrikAbhArya: / vaha puruSa ki jisakI bhAryA madra janapada kI hai| vjikaabhaaryH| vaha puruSa ki jisakI bhAryA vRji janapada kI hai| (tasila Adi meM) mdrikaaklpaa| madrikA nArI se kucha km| (kyaG) mdrikaayte| jo nArI madrikA ke samAna AcaraNa karatI hai| vRjikaayte| jo nArI vRjikA ke samAna AcaraNa karatI hai| (mAnin) mdrikaamaaninii| svayaM ko madrikA mAnanevAlI naarii| vRjikaamaaninii| svayaM ko vRjikA mAnanevAlI naarii| siddhi-(1) pAcikAbhArya: / yahAM pAcikA aura bhAryA zabdoM kA 'anekamanyapadArthe (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se bhASitapuMska, UG-pratyaya se rahita, strIliGga pAcikA zabda ko samAnAdhikaraNavAle strIliGga bhAryA-zabda uttarapada hone para puMvadbhAva kA pratiSedha hai, kyoMki 'pAcikA' kakAropadha hai| yahAM striyA: puMvata0' (6 / 3 / 34) se puMvadbhAva prApta thA, usakA isa sUtra se pratiSedha kiyA gayA hai| aise hI-kArikAbhArya: aadi| (2) mdrikaaklpaa| yahAM madrikA' zabda se ISadasamAptau kalpabdezyadezIyaraH' (5 / 3 / 67) se kalpap' pratyaya hai| isa sUtra se madrikA zabda ko kalpap pratyaya pare hone para puMvadbhAva kA pratiSedha hai, kyoMki madrikA zabda kakAropadha hai| yahAM tasilAdiSvAkRtvasucaH' (6 / 3 / 35) se puMvadbhAva prApta thA, isa sUtra se usakA pratiSedha kiyA gayA hai| (3) madrikAyate / yahAM madrikA' zabda se kartuH kyaG salopazca' (3 / 1 / 11) se AcAra artha meM kyaG pratyaya hai| isa sUtra se madrikA zabda ko kyaG pratyaya pare hone para puMvadbhAva kA pratiSedha hai, kyoMki madrikA-zabda kakAropadha hai| yahAM kyaGmAninozca' (6 // 3 / 36) se puMvadbhAva prApta thA, isa sUtra se usakA pratiSedha kiyA gayA hai| aise hIvRjikAyate, madrikAmAninI, vRjikaamaaninii| puMvadbhAva-pratiSedhaH (5) sNjnyaapuurnnyoshc|38 pa0vi0-saMjJA-pUraNyo: 6 / 2 ca avyayapadam / Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam ___ sa0-saMjJA ca pUraNI ca te saMjJApUraNyau, tayo:-saMjJApUraNyo: (itretryogdvndv:)| anu0-uttarapade, striyAH, puMvat, bhASitapuMskAdanUG, na iti caanuvrtte| anvaya:-bhASitapuMskAdanUGa: saMjJApUraNyozca striyA: uttarapade puMvanna / artha:-bhASitapuMskAdanUGa: yasmAd bhASitapuMskAcchabdAd UG pratyayo na kRtastasya saMjJAvAcina: pUraNapratyayAntasya ca strIliGgasya zabdasya uttarapade parata: puMliGgazabdasyeva rUpaM na bhvti| udA0-(saMjJA) dattAbhAryaH / guptAbhArya: / dttaapaashaa| guptaapaashaa| dttaayte| guptAyate / dattAmAninI / guptaamaaninii| (pUraNI) paJcamIbhAryaH / dazamIbhAryaH / pnycmiipaashaa| dshmiipaashaa| pnycmiiyte| dazamIyate / pnycmiimaaninii| dshmiimaaninii| ___AryabhASA: artha-(bhASitapuMskAdanUG) jisa zabda ne samAna AkRti meM puMliGga artha ko kahA hai, usa upratyaya se rahita, (saMjJApUraNyo:) saMjJAvAcI aura pUraNapratyayAnta (striyA:) strIliGga zabda ke sthAna meM (ca) bhI (uttarapade) uttarapada pare hone para (puMvat) puMliGga zabda ke samAna rUpa (na) nahIM hotA hai| __udA0-(saMjJA) dattAbhArya: / vaha puruSa ki jisakI dattA nAmikA bhAryA hai| guptAbhArya: / vaha puruSa ki jisakI guptA nAmikA bhAryA hai| dattApAzA / dattA nAmikA nindita naarii| guptApAzA / guptA nAmikA nindita naarii| dattAyate / dattA nAmikA nArI ke samAna AcaraNa krnevaalii| guptaayte| guptA nAmikA nArI ke samAna AcaraNa krnevaalii| dttaamaaninii| svayaM ko dattA nAmikA nArI maannevaalii| guptaamaaninii| svayaM ko guptA nAmikA nArI maannevaalii| (pUraNI) paJcamIbhArya: / vaha puruSa ki jisakI pAMcavIM bhAryA hai| dazamIbhArya: / vaha puruSa ki jisakI dazavIM bhAryA hai| pnycmiipaashaa| pAMcavIM nindita naarii| dshmiipaashaa| dazavI nindita naarii| pnycmiiyte| vaha nArI ki jo pAMcavIM ke samAna AcaraNa karatI hai| dshmiiyte| vaha nArI ki jo dazavIM ke samAna AcaraNa karatI hai| pnycmiimaaninii| svayaM ko pAMcavIM mAnanevAlI naarii| dshmiimaaninii| svayaM ko dazavIM mAnanevAlI naarii| siddhi-(1) dttaabhaaryH| yahAM dattA aura bhAryA zabdoM kA 'anekamanyapadArthe (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se bhASitapuMska, Upratyaya se rahita, saMjJAvAcI dattA zabda bhAryA uttarapada hone para puMvadbhAva nahIM hotA hai| 'striyA: vad' (6 / 3 / 34) se puMvadbhAva prApta thA, isa sUtra se usakA pratiSedha kiyA gayA hai| aise hii-guptaabhaaryH| Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 445 (2) dattApAzA / yahAM dattA zabda se yApye pAza' (5 / 3 / 47) se pAzap' pratyaya hai| tasilAdiSvAkRtvasUca:' (6 / 3 / 35) se saMjJAvAcI dattA-zabda ko puMvadbhAva prApta thaa| isa sUtra se usakA pratiSedha kiyA gayA hai| aise hii-guptaapaashaa| (3) dattAyate / yahAM dattA zabda se kartuH kyaG salopazca' (3 / 1 / 11) se AcAra artha meM kyaG' pratyaya hai| kyaGmAninozca (6 / 3 / 36) se saMjJAvAcI dattA zabda ko puMvadbhAva prApta thaa| isa sUtra se usakA pratiSedha kiyA gayA hai| aise hI-guptAyate, dattAmAninI, guptaamaaninii| (4) paJcamIbhAryaH / yahAM paJcamI aura bhAryA zabdoM kA pUrvavat bahuvrIhi samAsa hai| 'paJcamI' zabda meM paJcana zabda se nAntAdasaMkhyAdermaTa' (5 / 2 / 49) se pUraNArthaka DaT-pratyaya aura ise maT Agama hai| pratyaya ke Tit hone se strItva-vivakSA meM TiDDhANaJ' (4 / 1 / 15) se DIp pratyaya hokara 'paJcamI' zabda siddha hotA hai| isa sUtra se bhASitapuMska, Upratyaya se rahita, pUraNa-pratyayAnta pIliGga paJcamI zabda ko strIliG bhAryA zabda uttarapada hone para puMvadbhAva nahIM hotA hai| striyA: puMvad' (6 / 3 / 34) se puMvadbhAva prApta thA, isa sUtra se usakA pratiSedha hotA hai| aise hI-dazamIbhAryaH / paJcamIpAzA Adi zabdoM kI siddhi dattApAzA Adi zabdoM ke samAna hai| puMvadbhAva-pratiSedhaH(6) vRddhinimittasya ca tddhitsyaarktvikaare|36 / pa0vi0-vRddhinimittasya 61 ca avyayapadam, taddhitasya 6 / 1 araktavikAre 71 / sa0-vRddhernimittaM yasmin sa:-vRddhinimitta:, tasya-vRddhinimittasya (bhuvriihi:)| raktaM ca vikArazca etayo: samAhAro raktavikAram, na raktavikAramiti araktavikAram, tasmin-araktavikAre (smaahaardvndvgrbhitnnyttpurussH)| anu0-uttarapade, striyA:, puMvat, abhASitapuMskAdanUGa, na iti caanuvrtte| ___ anvaya:-araktavikAre vRddhinimittasya ca taddhitasya bhASitapuMskAdanUGa: striyA uttarapade puNvnn| artha:-rakte vikAre cArthe vihito yo vRddhinimittastaddhitapratyaya:, tadantasya bhASitapuMskAdanUGa: yasmAd bhASitapuMskAcchabdAd Upratyayo na Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam kRtastasya strIliGgasya zabdasya uttarapade parata: puMliGgazabdasyeva rUpaM na bhvti| udA0-saunI bhAryA yasya sa:-saunIbhArya: / mAthurIbhArya: / yApyA sraunIti-sraunIpAzA / mAthurIpAzA / sraunIvAcarati-sraunIyate / maathuriiyte| AtmAnaM sraunI manyate iti saujiimaaninii| maathuriimaaninii| AryabhASA: artha-(araktavikAre) jo rakta aura vikAra artha meM avihita (vRddhinimittasya) vRddhi kA hetu (taddhitasya) taddhita pratyaya hai, usa taddhitapratyayAnta (bhASitapuMskAdanUGa:) jisa zabda ne samAna AkRti meM puMliGga artha ko kahA hai, usa UG pratyaya se rahita (striyA:) strIliGga zabda ke sthAna meM (ca) bhI (puMvat) puMliGga zabda ke samAna rUpa (na) nahIM hotA hai| udA0-saunIbhArya: / vaha puruSa ki jisakI bhAryA sughna janapada kI hai| mAthurIbhAryaH / vaha puruSa ki jisakI bhAryA mathurA janapada kI hai| sraunIpAzA / sughna janapada kI nindita naarii| mAthurIpAzA / mathurA janapada kI nindita naarii| saujIyate / trughna janapada kI nArI ke samAna AcaraNa karatI hai| maathuriiyte| mathurA janapada kI nArI ke samAna AcaraNa karatI hai| sropniimaaninii| svayaM ko trughna janapada kI nArI maannevaalii| maathuriimaaninii| svayaM ko mathurA janapada kI nArI maannevaalii| siddhi-sauniibhaaryH| yahAM sraunI aura bhAryA zabdoM kA anekamanyapadArthe (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| sraunI zabda meM trughna zabda meM tatra bhava:' (4 / 3 / 53) se bhava artha meM aN-pratyaya hai jo ki vRddhi kA nimitta taddhita pratyaya hai aura rakta aura vikAra arthoM se bhinna hai| strItva-vivakSA meM TiDDhANaJ' (4 / 1 / 15) se DIp pratyaya hotA hai| isa sUtra se isa bhASitaska, Upratyaya se rahita, strIliGga saujI zabda ko bhAryA uttarapada hone para puMvadbhAva nahIM hotA hai| aise hI-mAthurIbhAryaH / ___ naujIpAzA Adi zabdoM kI siddhi dattApAzA Adi (6 / 3 / 38) zabdoM ke samAna hai| puMvadbhAva-pratiSedhaH (7) svaanggaacceto'maanini|40| pa0vi0-svAGgAt 5 1 ca avyayapadam, Ita: 5 / 1 amAnini 7 / 1 / sa0-svasya aGgamiti svAGgam, tasmAt-svAGgAt (sssstthiittpurussH)| na mAnI iti amAnI, tasmin amAnini (naJtatpuruSaH) / Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 447 SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH anu0-uttarapade, striyA:, puMvat, bhASitapuMskAdanUGa, na iti caanuvrtte| anvaya:-Ita: svAGgAd bhASitapuMskAdanUGa: striyAzca amAnini uttarapade puNvnn| ___artha:-IkArAntAt svAGgavAcino bhASitapuMskAdanUGa: yasmAd bhASitapuMskAcchabdAt Upratyayo na kRtastasya strIliGgasya zabdasya mAninivarjite uttarapade paratazca puMliGgazabdasyeva rUpaM na bhavati / udA0-dIrghakezI bhAryA yasya sa:-dIrghakezIbhAryaH / yApyA dIrghakezI iti dIrghakezIpAzA / shlkssnnkeshiipaashaa| dIrghakezIvAcarati-dIrghakezIyate / shlkssnnkeshiiyte| AryabhASA artha-(Ita:) IkArAnta (svAGgAt) svAGvAcI (bhASitapuMskAdanUG) jisa zabda ne samAna AkRti meM puMliGga artha ko kahA hai, usa Upratyaya se rahita (striyA:) strIliGga zabda ke sthAna meM (ca) bhI (amAnini) mAnI se bhinna (uttarapade) uttarapada hone para (puMvat) puMliGga zabda ke samAna rUpa (na) nahIM hotA hai| udaa0-diirghkeshiibhaaryH| vaha puruSa ki jisakI dIrgha kezoMvAlI bhAryA hai| diirghkeshiipaashaa| dIrgha kezoMvAlI nindita naarii| shlkssnnkeshiipaashaa| komala kezoMvAlI nindita naarii| diirghkeshiiyte| jo dIrgha kezoMvAlI nArI ke samAna AcaraNa karatI hai| shlkssnnkeshiiyte| jo komala kezoMvAlI nArI ke samAna AcaraNa karatI hai| siddhi-dIrghakezIbhAryaH / yahAM dIrghakezI aura bhAryA zabdoM kA 'anekamanyapadArthe' (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| dIrghakezI zabda meM svAgAccopasarjanAdasaMyogopadhAt (4 / 1 / 54) se 'dIrghakezI' zabda se strIliGga meM 'DI' pratyaya hai| isa sUtra se IkArAnta, svAGgavAcI, bhASitapuMska, Upratyaya se rahita, strIliGga 'dIrghakezI' zabda ko 'bhAryA' zabda uttarapada hone para puMvadbhAva nahIM hotA hai| 'dIrghakezIpAzA' Adi zabdoM kI siddhi dattApAzA' Adi (6 / 3 / 38) zabdoM ke samAna hai| puMvadbhAva-pratiSedhaH (8) jaateshc|41 pa0vi0-jAte: 5 / 1 ca avyayapadam / anu0-uttarapade, striyA:, puMvat, bhASitapuMskAdanUG, na amAnini iti caanuvrtte| Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam ____ anvaya:- jAterbhASitapuMskAdanUGa: striyAzca amAnini uttarapade puNvnn| artha:-jAtivAcino bhASitapuMskAdanUGa: yasmAd bhASitapuMskAcchabdAd Upratyayo na kRtastasya strIliGgasya zabdasya ca mAnizabdavarjite uttarapade puMliGgazabdasyeva rUpaM na bhavati / __ udA0-kaThI bhAryA yasya sa:-kaThIbhArya: / baDhcIbhAryaH / yApyA kaThIti ktthiipaashaa| baDhcIpAzA / ktthiivaacrti-ktthiiyte| bciiyte| AryabhASA: artha-(jAte.) jAtivAcI (bhASitapuMskAdUnaG) jisa zabda ne samAna AkRti meM puMliGga artha ko kahA hai usa Upratyaya se rahita (striyAH) strIliGga zabda ke sthAna meM (amAnini) mAnI zabda se bhinna (uttarapade) uttarapada hone para (puMvat) puMliGga zabda ke samAna rUpa (na) nahIM hotA hai| udA0-kaThIbhArya: / vaha puruSa ki jisakI bhAryA kaTha jAti kI hai| baDhacIbhAryaH / vaha puruSa ki jisakI bhAryA baDhaca jAti kI hai| ktthiipaashaa| kaTha jAti kI nindita naarii| baDhacIpAzA / baDhaca jAti kI nindita naarii| kaThIyate / kaTha jAti kI nArI ke samAna AcaraNa krnevaalii| bahva'cIyate / bahvaca jAti kI nArI ke samAna AcaraNa krnevaalii| siddhi-kaThIbhAryaH / yahAM kaThI aura bhAryA zabdoM kA 'anekamanyapadArthe' (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se jAtivAcI, bhASitapuMska, Upratyaya se rahita, strIliGga kaThI zabda ko bhAryA uttarapada hone para puMbadbhAva nahIM hotA hai| kaThIpAzA' Adi zabdoM kI siddhi dattApAzA' Adi (6 / 3 / 38) zabdoM ke samAna hai| puMvadbhAvaH (6) puMvat krmdhaaryjaatiiydeshiiyessu|42| pa0vi0-puMvat avyayapadam, karmadhAraya-jAtIya-dezIyeSu 7 / 3 / sa0-karmadhArayazca jAtIyazca dezIyazca te karmadhArayajAtIyadezIyAH, teSu-karmadhArayajAtIyadezIyeSu (itretryogdvndvH)| / anu0-uttarapade, striyA:, puMvat, bhASitapuMskAdanUG iti cAnuvartate / Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 446 anvaya:-bhASitapuMskAdanUGa: striyA: karmadhArayajAtIyadezIyeSu uttarapade puNvt| artha:-bhASitapuMskAdanUGa: yasmAd bhASitapuMskAcchabdAd Upratyayo na kRtastasya strIliGgasya zabdasya sthAne karmadhArayasamAse uttarapade jAtIyadezIyayozca pratyayayoH parata: puMvadbhAvo bhvti| pratiSedhArtho'yamArambhaH / udAharaNam (1) na kopadhAyA:' (6 / 3 / 37) ityuktam, tatrApi bhavati(karmadhAraya:) pAcikA cAsau vRndArikA iti pAcakavRndArikA / (jAtIya:) paackjaatiiyaa| (dazIya:) paackdeshiiyaa| (2) saMjJApUraNyozca' (6 / 3 / 38) ityuktam, tatrApi bhavati-(saMjJA) dattavRndArikA / dttjaatiiyaa| dttdeshiiyaa| (pUraNI) paJcamavRndArikA / pnycmjaatiiyaa| pnycmdeshiiyaa|| (3) vRddhinimittasya ca taddhitasyAraktavikAre' (6 / 3 / 39) ityuktam, tatrApi bhavati-sraunavRndArikA / sraunajAtIyA / sraundeshiiyaa| (4) 'svAGgAcceto'mAnini' (6 / 3 / 40) ityuktam, tatrApi bhvti-shlkssnnmukhvRndaarikaa| shlkssnnmukhjaatiiyaa| shlkssnnmukhdeshiiyaa| (5) 'jAtezca' (6 / 3 / 41) ityuktam, tatrApi bhvti-ktthvRndaarikaa| ktthjaatiiyaa| ktthdeshiiyaa| AryabhASA: artha-(bhASitapuMskAdanUD) jisa zabda ne samAna AkRti meM puMliGga artha ko kahA hai usa uG-pratyaya se rahita (striyAH) strIliGga zabda ke sthAna meM (karmadhAraya-jAtIyadezIyeSu) karmadhAraya samAsaviSayaka (uttarapade) uttarapada pare hone para tathA jAtIya aura dezIya pratyaya pare hone para (puMvat) puMliG zabda ke samAna rUpa hotA hai| pahale jahAM puMvadbhAva kA pratiSedha kiyA hai usake pratiSedha ke liye isa sUtra kA Arambha kiyA gayA hai| udA0-(1) na kopadhAyA:' (6 / 3 / 37) se jahAM puMvadbhAva kA pratiSedha kiyA gayA hai, vahAM karmadhAraya samAsa, jAtIya aura dezIya pratyaya pare hone para puMvadbhAva hotA hai(karmadhAraya) pAcakavRndArikA / zreSTha paacikaa| (jAtIya) paackjaatiiyaa| vizeSa paacikaa| (dazIya) pAcakadezIyA / pAcikA se kama nhiiN| Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) saMjJApUraNyozca' (6 / 3 / 38) se jahAM puMvadbhAva kA pratiSedha kiyA hai vahAM isa sUtrokta viSaya meM puMvadbhAva hotA hai- (saMjJA) dattavRndArikA / dattA nAmaka zreSTha naarii| dattajAtIyA / dattA nAmikA vizeSa naarii| dattadezIyA / dattA nAmikA nArI se kama nhiiN| (pUraNI) paJcamavRndArikA / paJcamajAtIyA / pnycmdeshiiyaa| (3) vRddhinimittasya ca taddhitasyAraktavikAre' (6 / 3 / 39) se jahAM puMvadbhAva kA pratiSedha kiyA gayA hai vahAM isa sUtrokta viSaya meM puMvadbhAva hotA hai-saunavRndArikA / trughna janapada kI zreSTha naarii| saunajAtIyA / trughna janapada kI vizeSa nArI / saundeshiiyaa| trughna janapada kI nArI se kama nhiiN| (4) 'svAGgAcceto'mAnini' (6 / 3 / 40) se jahAM puMvadbhAva kA pratiSedha kiyA hai vahAM isa sUtrokta viSaya meM puMvadbhAva hotA hai-zlakSNamukhavRndArikA / komala mukhavAlI zreSTha naarii| shlkssnnmukhjaatiiyaa| komala mukhavAlI vizeSa naarii| shlkssnnmukhdeshiiyaa| komala mukhavAlI nArI se kama nhiiN| (5) 'jAtezca' (6 / 3 / 41) se jahAM puMvadbhAva kA pratiSedha kiyA gayA hai vahAM isa sUtrokta viSaya meM puMvadbhAva hotA hai-kaThavandArikA / kaTha jAti kI zreSTha naarii| ktthjaatiiyaa| kaTha jAti kI vizeSa naarii| ktthdeshiiyaa| kaTha jAti kI nArI se kama nhiiN| siddhi-(1) paackvRndaarikaa| yahAM pAcikA aura vRndArikA zabdoM kA vRndArakanAgakuJjaraiH pUjyamAnam' (21162) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se bhASitapuMska, Upratyaya se rahita strIliGga pAcikA zabda ko vRndArikA zabda uttarapada hone para puMvadbhAva hotA hai| na kopadhAyA:' (6 / 3 / 37) se yahAM puMvadbhAva kA pratiSedha prApta thA, yaha sUtra usakA bAdhaka hai| aise hI-dattavRndArikA aadi| (2) paackjaatiiyaa| yahAM pAcikA zabda se 'prakAravacane jAtIyar (5/3 / 69) se jAtIyar pratyaya hai| isa sUtra se bhASitapuMska, Upratyaya se rahita, strIliGga pAcikA zabda ko jAtIyar pratyaya pare hone para puMvadbhAva hotA hai| na kopadhAyA:' (6 / 3 / 37) se yahAM puMvadbhAva kA pratiSedha prApta thA, yaha sUtra usakA bAdhaka hai| aise hI-dattajAtIyA aadi| (3) paackdeshiiyaa| yahAM pAcikA zabda se ISadasamAptau kalpabdezyadezIyaraH' (5 / 3 / 67) se dezIyar pratyaya hai| isa sUtra se bhASitapuMska, Upratya se rahita, strIliGga pAcikA zabda ko dezIyar pratyaya pare hone para puMvadbhAva hotA hai| na kopadhAyA:' (6 / 3 / 37) se puMvadbhAva kA pratiSedha prApta thaa| yaha sUtra usakA bAdhaka hai| aise hI-dattadezIyA aadi| / / iti striyA: puMvadbhAvaprakaraNam / / Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 451 SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH hrasva-prakaraNam hasva: (1) gharUpakalpacelaDbruvagotramatahateSu Dyo'nekAco hasvaH / 43 / pa0vi0-gha-rUpa-kalpa-celaD-bruva-gotra-mata-hateSu 7 / 3 Gya: 6 / 1 anekAca: 6 / 1 hrasva: 1 / 1 / sa0-ghazca rUpazca kalpazca celaT ca bruvazca gotraM ca matazca hatazca te gharUpakalpacelaDabruvagotramatahatA:, teSu-gharUpakalpacelaDabruvagotramatahateSu (itretryogdvndvH)| aneko'c yasmin sa:-anekAc, tasyaanekAca: (bhuvriihi:)| anu0-uttarapade, bhASitapuMskAd iti caanuvrtte| anvaya:-bhASitapuMskAd anekAco Dyo gharUpakalpacelabruvagotramatahateSu uttarapadeSu hrsvH| artha:-bhASitapuMskasyAnekAco DIpratyayAntasya zabdasya gharUpakalpacelabruvagotramatahateSu uttarapadeSu parato hrasvo bhvti| udA0-(gha:) braahmnnitraa| braahmnnitmaa| (rUpa:) braahmnniruupaa| (kalpa:) braahmnniklpaa| (celaTa) braahmnnicelii| (bruva:) braahmnnibruvaa| (gotram) braahmnnigotraa| (mata:) braahmnnimtaa| (hata:) brAhmaNihatA / atra gharUpakalpAstrayaH pratyayAH, celaDAdIni cottarapadAni jJeyAni / AryabhASA: artha-(bhASitapuMskAt) jisa zabda ne samAna AkRti meM puMliGga artha ke kahA hai usa (anekAca:) aneka acvAle (jya:) DI--pratyayAnta zabda ko (gha0hateSu) gha, rUpa, kalpa pratyaya tathA celaTa, bruva, gotra, mata aura hata (uttarapade) uttarapada pare hone para (hrasva:) hrasva hotA hai| udA0-(gha) brAhmaNitarA / donoM meM se adhika brAhmaNI (vidussii)| braahmnnitmaa| bahata meM se adhika braahmnnii| (rUpa) braahmnniruupaa| prazaMsanIya braahmnnii| (kalpa) braahmnniklpaa| jo brAhmaNI se kama nhiiN| (celaT) braahmnnicelii| garhita braahaannii| (bruva) brAhmaNibuvA / brAhmaNI khaaniivaalii| (gotrA) brAhmaNigotrA / gotra jAtimA se Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam braahmnnii| (mata) braahmnnimtaa| mAnI huI braahmnnii| (hata) braahmnnihtaa| nindita braahmnnii| yahAM gha, rUpa aura kalpa ye tIna pratyaya haiM aura celaD Adi uttarapada haiN| ata: yahAM uttarapada kA yathAsambhava sambandha hai|| siddhi-(1) braahmnnitraa| braahmnnii+trp| braahmnnii+tr| braahmnnitr+ttaam| braahmnnitraa+su| braahmnnitraa| yahAM brAhmaNI zabda se dvivacanavibhajyopapade tarabIyasunau' (5 / 3 / 57) se tarap' pratyaya hai| 'taraptamapau ghaH' (1 / 1 / 22) se tarap' pratyaya kI 'gha' saMjJA hai| isa sUtra se bhASitapuMska, anekAc, DI-pratyayAnta brAhmaNI zabda ko gha-saMjJaka tarap' pratyaya pare hone para hrasva hotA hai| brAhmaNI' zabda meM puMyogAdAkhyAyAm (4 / 1 / 48) se 'DIe' pratyaya hai| (2) brAhmaNitamA / yahAM brAhmaNI zabda se 'atizAyane tamabiSThanau' (5 / 3 / 55) se 'tamap' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (3) brAhmaNirUpA / yahAM brAhmaNI zabda se prazaMsAyAM rUpap' (5 / 3 / 66) se 'rUpap' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (4) braahmnniklpaa| yahAM brAhmaNI zabda se 'ISadasamAptau kalpabdezyadezIyaraH' (5 / 3 / 67) se kalpap' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (5) braahmnnicelii| yahAM brAhmaNI aura celI zabdoM kA kutsitAni kutsanaiH' (2 / 1 / 53) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| celaT zabda kutsanavAcI hai| isake Tit hone se 'TiDDhANaJ' (4 / 1 / 15) se strIliGga meM DIp' pratyaya hotA hai| aise hI-brAhmaNibruvA aura brAhmaNigotrA / bruva aura gotra zabda kutsanavAcI haiN| (6) braahmnnimtaa| yahAM brAhmaNI aura matA zabdoM kA vizeSaNaM vizeSyeNa bahulam (2 / 1 / 57) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hiibraahmnnihtaa| hasva-vikalpa: (2) nadyAH shesssyaanytrsyaam|44| pa0vi0-nadyA: 6 / 1 zeSasya 6 / 1 anyatarasyAm avyypdm| anu0-uttarapade, gharUpakalpacelaDbruvagotramatahateSu, hrasva iti caanuvrtte| Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpam - SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 453 anvaya:-zeSasya nadyA gharUpakalpacelaDabruvagotramatahateSu uttarapadeSu anyatarasyAM hrsvH| artha:-zeSasya nadIsaMjJakasya zabdasya gharUpakalpacelaDbruvagotramatahateSu uttarapadeSu vikalpena hrasvo bhvti| pUrvasUtroktAdanya: shess:| kazca sa zeSa: ? aGI ca yA nadI, DyantaM ca yadekAc sa shess:|| udA0-(dha:) brahmabandhUtarA, brahmabandhutarA / brahmabandhUtamA, brhmbndhutmaa| strItarA, stritraa| strItamA, stritmaa| rUpabAdInAmudAharaNAniuttarapadam bhASArtha: (rUpap- (ka) brahmabandhUrUpA, brahmabandhurUpA prazaMsanIyA brhmbndhuu| pratyaya:) (kha) strIrUpA, strirUpA prazaMsanIyA strii| (kalpap- (ka) brahmabandhUkalpA, brahmabandhukalpA brahmabandhU se kama nhiiN| pratyaya:) (kha) strIkalpA, strikalpA strI se kama nhiiN| celaT (ka) brahmabandhUcelI, brahmabandhucelI garhita brhmbndhuu| (kha) strIcelI, stricelI garhita strii| bruvaH (ka) brahmabandhUbruvA, brahmabandhubruvA brahmabandhU khaanevaalii| (kha) strIbruvA, stribruvA strI khaanevaalii| gotra (ka) brahmabandhUgotrA, brahmabandhugotrA jAtimAtra se brahmabandhU / (kha) strIgotrA, strigotrA jAtimAtra se strii| mata: (ka) brahmabandhUmatA, brahmabandhumatA mAnI huI brhmbndhuu| (kha) strImatA, strimatA mAnI huI strii| hataH (ka) brahmabandhUhatA, brahmabandhuhatA hiMsita brhmbndhuu| (kha) strIhatA, strihatA nindita strii| brahmabandhU-patita braahmnnii| vIrabandhU patita ksstriyaa| AryabhASA: artha-(zeSasya) pUrva sUtrokta se anya (nadyAH) nadI-saMjJaka zabda ko (gha0hateSu) gha, rUpa, kalpa pratyaya tathA celaT, bruva, gotra, mata aura hata (uttarapade) uttarapada hone para (anyatarasyAm) vikalpa se (hrasva:) hrasva hotA hai| Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam pUrva sUtrokta se anya zeSa zabda kauna hai ? jo ki DI-anta nahIM hai aura nadI-saMjJaka hai jaise ki-brahmabandhU aura jo ki DI-anta hai tathA ekAc hai jaise ki-strii| udA0-(gha) brahmabandhUtarA, brhmbndhutraa| donoM meM se adhika brahmabandhU (patita braahmnnii)| brahmabandhUtamA, brhmbndhutmaa| bahuta meM se adhika brhmbndhuu| kalpap Adi ke udAharaNa aura unakA bhASArtha saMskRtabhAga meM dekha leveN| siddhi-brahmabandhUtarA' Adi padoM kI siddhi brAhmaNitarA' Adi padoM ke samAna hai, yahAM kevala hrasva-vikalpa vizeSa hai| hasva-vikalpa: (3) ugitshc|45| pa0vi0-ugita: 61 ca avyypdm| sa0-uk id yasya sa ugit, tasya-ugita: (bhuvriihi:)| anu0-uttarapade, gharUpakalpacelaDbruvagotramatahateSu, hrasva:, nadyA:, anyatarasyAmiti cAnuvartate / anvaya:-ugito nadyAzca gharUpakalpacelabruvagotramatahateSu anyatarasyAM hrsv:| artha:-ugitsambandhino nadIsaMjJakasya zabdasya ca gharUpakalpacelaDbruvagotramatahateSu uttarapadeSu vikalpena hrasvo bhavati / udAharaNAniuttarapadam rUpam bhASArtha: (gha: (1) zreyasItarA, zreyasitarA donoM meM se adhika prazasyA naarii| pratyaya:) (2) zreyasItamA, zreyasitamA bahuta meM adhika prazasyA naarii| (1) viduSItarA, viduSitarA donoM meM se adhika vidussii| (2) viduSItamA, viduSitamA bahuta meM adhika vidussii| (rUpap- (1) zreyasIrUpA, zreyasirUpA donoM meM se atyadhika prazasyA naarii| pratyaya:) (2) viduSIrUpA, viduSirUpA prazaMsanIya vidussii| (kalpap- (1) zreyasIkalpA, zreyasikalpA zreyasI nArI se kama nhiiN| pratyaya:) (2) viduSIkalpA, viduSikalpA viduSI se kama nhiiN| Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpam - SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 455 uttarapadam bhASArtha: celaT (1) zreyasIcelI, zreyasicelI garhita zreyasI naarii| (2) viduSIcelI, viduSicelI garhita viduSI naarii| bruvaH (1) zreyasIbruvA, zreyasibruvA zreyasI kahAnevAlI naarii| (2) viduSIbruvA, viduSibruvA viduSI kahAnevAlI naarii| gotram (1) zreyasIgotrA, zreyasigotrA jAtimAtra se zreyasI naarii| (2) viduSIgotrA, viduSigotrA jAtimAtra se viduSI naarii| mata: (1) zreyasImatA, zreyasimatA zreyasI mAnI huI naarii| (2) viduSImatA, viduSimatA viduSI mAnI huI naarii| (1) zreyasIhatA, zreyasihatA hiMsita zreyasI naarii| (2) viduSIhatA, viduSihatA nindita viduSI naarii| AryabhASA: artha-(ugit) ugit se sambandhita (nadyAH) nadIsaMjJaka zabda ko (ca) bhI (gha0hateSu) gha, rUpa, kalpa, celaTa, bruva, gotra, mata aura hata zabda (uttarapade) uttarapada hone para (anyatarasyAm) vikalpa se (hrasva:) hrasva hotA hai| udA0-udAharaNa aura unakA bhASArtha saMskRtabhAga meM dekha leveN| siddhi-shreysiitraa| yahAM zreyasI zabda se 'dvivacanavibhajyopapade tarabIyasuno (5 / 3 / 57) se 'tarap' pratyaya hai| 'tarap' pratyaya kI taraptamapau ghaH' (1 / 1 / 22) se 'gha' saMjJA hai| isa sUtra se gha-saMjJaka pratyaya pare hone para ugitsambandhI nadIsaMjJaka zreyasI zabda ko vikalpa se hrasva hotA hai| hrasva pakSa meN-shreysitraa| prshsy+iiysun| zra+Iyas / zreyas / zreyas+DIp / shreysii+su| shreysii| prazasya zabda se prazasyasya zraH' (5 / 3 / 60) se 'Iyasun- pratyaya aura use zra-Adeza hotA hai| pratyaya ke ugit hone se ugitazca' (4 / 1 / 6) se strIliGga meM 'DIp' pratyaya hotA hai| DIbanta zreyasI zabda kI 'yU stryAkhyau nadI' (1 / 4 / 2) se nadI saMjJA hai| (2) vidussiitraa| yahAM viduSI zabda se pUrvapat 'tarap' pratyaya hai| viduSI' zabda kI siddhi adholikhita hai vid+laT / vid+shp+shtR| vid+o+vasu / vid+vas / vidvas / vid u as / vidus / viduS+DIp / viduss+ii| vidussii+su| vidussii| yahAM vida jJAne' (adA0pa0) dhAtu se vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se laT' pratyaya, 'laTa: zatRzAnacAvaprathamAsamAnAdhikaraNe (3 / 2 / 124) se laT' ke sthAna meM Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam 'zatR' Adeza, 'kartari zapa' ( 3 | 1/68 ) se zap-vikaraNa pratyaya, 'adiprabhRtibhyaH zapa:' (2/4/72) se 'zap' kA luka, 'vide: zartuvasuH' (7/1/36 ) se 'zatR' ke sthAna meM 'vasu' Adeza, 'vasoH samprasAraNAcca' ( 6 / 1 / 108) se pUrvarUpa ekAdeza hotA hai| pratyaya ke ugit hone se 'ugitazca' (4 |1| 6 ) se strIliGga meM 'GIp' pratyaya hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / 'zreyasIrUpA' Adi padoM kI siddhi 'brAhmaNirUpA' Adi (6 / 3 / 43) padoM ke samAna hai, hrasva- vikalpa vizeSa hai| AkArAdeza: Adeza-prakaraNam (1) AnmahataH samAnAdhikaraNajAtIyayoH / 46 / pa0vi0 - At 1 / 1 mahata: 6 / 9 samAnAdhikaraNa - jAtIyayoH 7 / 2 / sa0-samAnAdhikaraNaM jAtIyazca tau samAnAdhikaraNajAtIyayau, tayo:samAnAdhikaraNajAtIyayo: ( itaretarayogadvandva : ) / anu0 - uttarapade ityanuvartate / anvayaH-maitaH samAnAdhikaraNe uttarapade jAtIye caa''t| artha:- mahacchabdasya samAnAdhikaraNe uttarapade jAtIye pratyaye ca parata AkArAdezo bhavati / udA0- (samAnAdhikaraNam) mahA~zcAsau deva iti mahAdevaH / mahAbrAhmaNaH / mahAn bAhuryasya sa: - mahAbAhuH / mahAbala: / ( jAtIya: ) mahAjAtIyaH / AryabhASAH artha- ( mahataH ) mahat zabda ko (samAnAdhikaraNajAtIyayoH) samAnAdhikaraNa viSayaka ( uttarapade ) uttarapada tathA jAtIya pratyaya pare hone para ( At) AkAra Adeza hotA hai| udA0-1 - ( samAnAdhikaraNa ) mahAdeva: / mahAn = pUjya devtaa| mhaabraahmnnH| pUjya braahmnn| mhaabaahuH| vaha puruSa ki jisakA bAhu (bhujA) mahAn hai / mahAbala: / vaha puruSa ki jisakA bala mahAn hai| (jAtIya) mahAjAtIyaH / vizeSa prakAra kA mahAn puruSa / siddhi- (1) mahAdeva: / mahat+su+deva+su / maha A+deva / mahAdeva+su / mahAdevaH / yahAM mahat aura deva zabdoM kA 'sanmahatparamottamotkRSTAH pUjyamAnai:' (2 / 2 / 61) se samAnAdhikaraNa (karmadhAraya) tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se 'mahat' zabda ke takAra ko Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 457 samAnAdhikaraNa tatpuruSa samAsa meM deva' zabda uttarapada hone para AkAra Adeza hotA hai| aise hii-mhaabraahmnnH| (2) mhaabaahuH| yahAM mahat aura bAha zabdoM kA 'anekamanyapadArthe (2 / 2 / 24) se samAnAdhikaraNa-bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se mahat zabda ke takAra ko samAnAdhikaraNa bahuvrIhi samAsa meM bAhu-zabda uttarapada hone para AkAra Adeza hotA hai| aise hImahAbalaH / (3) mahAjAtIya: / yahAM mahat zabda se prakAravacane jAtIyar (5 / 3 / 69) se 'jAtIyar' pratyaya hai| isa sUtra se mahat zabda ke takAra' ko jAtIyar pratyaya pare hone para 'AkAra' Adeza hotA hai| AkArAdezaH (2) vyaSTanaH sNkhyaayaambhuvriihyshiityoH|47| pa0vi0-dvi-aSTana: 61 saMkhyAyAm 71 abahuvrIhi-azItyo: 7 / 2 / sa0-dvizca aSTan ca etayo: samAhAra:-vyaSTan, tasmAt-dvayaSTana: (smaahaardvndvH)| bahuvrIhizca azItizca tau bahuvrIhyazItI, na bahuvrIhyazItI iti abahuvrIhyazItI, tayo:-abahuvrIhyazItyoH (itretryogdvndvgrbhitnnyttpurussH)| anu0-uttarapade, Ad iti caanuvrtte| anvaya:-dvayaSTana: saMkhyAyAm uttarapade At, abahuvrIhyazItyoH / artha:-dvi-aSTano: zabdayo: saMkhyAvAcini zabde uttarapade AkArAdezo bhavati, bahuvrIhisamAse'zItizabde cottarapade na bhvti| udA0-(dvi:) dvau ca daza ca etayo: samAhAra:-dvAdaza / dvAviMzati / (aSTan) aSTa ca daza ca etayo: smaahaar:-assttaadsh| aSTAviMzatiH / aSTAtriMzat / AryabhASA: artha- (dvayaSTana:) dvi aura aSTan zabdoM ko (saMkhyAyAm) saMkhyAvAcI zabda (uttarapade) uttarapada hone para (At) AkAra Adeza hotA hai (abahuvrIhyazItyoH) bahuvrIhi samAsa meM tathA azIti zabda uttarapada hone para to nahIM hotA hai| udA0-(dvi) dvAdaza / do aura dsh-baarh| dvAviMzati / do aura biis-baaiis| (aSTan) aSTAdaza / ATha aura daza-aThAraha / aSTAviMzatiH / ATha aura biis-atthaaiis| aSTAtriMzat / ATha aura tIsa-aThatIsa / Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-dvaadsh| dvi+au+dshn+js| dvi+dsh| dav aa+dsh| dvaadshn+su| dvaadsh| yahAM dvi aura dazan zabdoM kA cArthe dvandvaH' (2 / 2 / 29) se samAhAradvandva samAsa hai| isa sUtra se dvi-zabda ko saMkhyAvAcI dazan zabda uttarapada hone para AkAra Adeza hotA hai| sa napuMsakam (2 / 4 / 17) se yahAM samAhAradvandva meM napuMsakaliGga nahIM hotA hai kyoMki liMga para zAsana karanA sambhava nahIM hai kyoMki vaha lokAzrita hai-liGgamaziSyaM lokaashrytvaallinggsy'| aise hI-'dvAvizatiH' aura 'aSTAdaza' aadi| trayasAdeza: (3) trestryH|48| pa0vi0-tre: 61 traya: 11 / anu0-uttarapade, saMkhyAyAm, abahuvrIhyazItyoriti caanuvrtte| anvaya:-tre: saMkhyAyAm uttarapade trayaH, abahuvrIhyazItyoH / artha:-tri-zabdasya saMkhyAvAcini zabde uttarapade trayasAdezo bhavati, bahuvrIhisamAse'zItizabde cottarapade na bhavati / udA0-trayazca daza ca etayo: smaahaar:-tryodsh| trayoviMzatiH / trayastriMzat / 'trayaH' iti sakArAnto'yamAdeza: (trayas) / AryabhASA artha-tri:) tri-zabda ke sthAna meM (saMkhyAyAm) saMkhyAvAcI zabda uttarapada hone para (traya:) trayas Adeza hotA hai (abahuvrIhyazItyoH) bahuvrIhi samAsa meM tathA azIti zabda uttarapada hone para to nahIM hotA hai| udA0-trayodaza / tIna aura dsh-terh| trayoviMzatiH / tIna aura bIsa-teIsa / trayastriMzat / tIna aura tIsa-taiMtIsa / siddhi-trayodaza / yahAM tri aura daza zabdoM kA cArthe dvandvaH' (2 / 2 / 29) se samAhAra dvandvasamAsa hai| isa sUtra se tri-zabda ke sthAna meM saMkhyAvAcI daza-zabda uttarapada hone para trayas' Adeza hotA hai| usake sakAra ko sasajaSo ruH' (8 / 2 / 66) se rutva, hazi ca' (6 / 1 / 114) se repha ko utva aura 'AdguNaH' (6 / 1 / 87) se akAra-ukAra ko guNarUpa ekAdeza (o) hotA hai| aise hI-trayoviMzati: aadi| Adeza-vikalpaH (4) vibhASA catvAriMzatprabhRtau srvessaam|46 | pa0vi0-vibhASA 11 catvAriMzatprabhRtau 7 / 1 sarveSAm 6 / 3 / Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH sa0-catvAriMzat prabhRtiryasyAH sA catvAriMzatprabhRtiH, tasyAmcatvAriMzatprabhRtau (bhuvriihi:)| anu0-uttarapade, saMkhyAyAm, abahuvrIhyazItyoriti cAnuvartate / anvaya:-sarveSAm dvi-aSTan-trINAM catvAriMzatprabhRtau saMkhyAyAm uttarapade vibhASA, abhuvriihyorshiityoH| artha:-sarveSAm dvi-aSTan-trINAM pUrvoktAnAM zabdAnAM catvAriMzatprabhRtau saMkhyAvAcini zabde uttarapade yaduktaM tad vikalpena bhavati, bahuvrIhisamAse'zItizabde cottarapade na bhvti|| udA0-(dvi:) dvau ca catvAriMzacca etayo: samAhAra:-dvicatvAriMzat, dvAcatvAriMzat / (tri:) trayazca paJcAzacca etayo: samAhAra:-tripaJcAzat, try:pnycaasht| (aSTan) aSTa ca paJcAzacca etayoH samAhAra:aSTapaJcAzat, assttaapnycaasht| __ AryabhASA: artha-(sarveSAm) dvi, aSTan aura tri ina sabako (catvAriMzatprabhRtau) catvAriMzat 40 Adi (saMkhyAyAm) saMkhyAvAcI zabda (uttarapade) uttarapada hone para (vibhASA) jo kahA gayA hai, vaha vikalpa se hotA hai (abahuvrIhyazItyoH) bahuvrIhi samAsa aura azIti zabda uttarapada hone para to nahIM hotA hai| udA0-(vi) dvicatvAriMzat, dvAcatvAriMzat / do aura cAlIsa-biyAlIsa / (tri) tripaJcAzat, trayaHpaJcAzat / tIna aura pcaas-tirepn| (aSTan) aSTapaJcAzat, aSTApaJcAzat / ATha aura pcaas-atthaavn| siddhi-(1) dvicatvAriMzat / yahAM dvi aura catvAriMzat zabdoM kA cArthe dvandvaH' (2 / 2 / 29) se samAhAra dvandvasamAsa hai| isa sUtra se dvi-zabda ko saMkhyAvAcI catvAriMzat zabda uttarapada hone para AkAra Adeza nahIM hotA hai aura vikalpa pakSa meM vyaSTana: saMkhyAyAmabahuvrIhyazItyoH' (6 / 3 / 47) se AkAra Adeza bhI hotA hai-dvaactvaariNsht| (2) tripaJcAzat / yahAM tri aura paJcAzat zabdoM kA pUrvavat samAhAra dvandvasamAsa hai| isa sUtra se tri' zabda ko saMkhyAvAcI paJcAzat zabda uttarapada hone para trayas' Adeza nahIM hotA hai aura vikalpa pakSa meM strayaH' (6 / 4 / 48) se trayas Adeza bhI hotA hai-traya:paJcAzat / (3) aSTapaJcAzat / yahAM aSTan aura paJcAzat zabdoM kA pUrvavat samAhAra dvandvasamAsa hai| isa sUtra se aSTan zabda ko saMkhyAvAcI paJcAzat zabda uttarapada hone para Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AkAra Adeza nahIM hotA hai aura vikalpa pakSa meM vyaSTana: saMkhyAyAmabahuvrIhyazItyo:' (6 / 3 / 47) se AkAra Adeza bhI hotA hai-aSTApaJcAzat / hRdAdezaH (5) hRdayasya hRllekhydnnlaasessu|50| pa0vi0-hRdayasya 61 hRt 11 lekha-yat-aNa-lAseSu 7 / 3 / sa0-lekhazca yacca aN ca lAsazca te-lekhayadaNlAsA:, teSu lekhayadaNlAseSu (itaretarayogadvandva:) / anu0-uttarapade itynuvrtte| anvaya:-hRdayasya lekhayadaNlAseSu uttarapadeSu hRd / artha:-hRdayasya sthAne lekhayadaNlAseSu uttarapadeSu hRd Adezo bhvti| atra yadaNau pratyayau lekhalAsau ca pade vartete, ata uttarapadasya yathAyogaM sambandho bhavati, evamanyatrApi bodhyam / udA0-(lekha:) hRdayaM likhatIti hRllekha: / (yat) hRdayasya priyamiti hRdym| (aN) hRdayasyedamiti haardm| (lAsa:) hRdayasya lAsa iti hRllaas:| AryabhASA: artha-(hRdayasya) hRdaya zabda ke sthAna meM (lekhayadaNlAseSu) lekha, yat, aN aura lAsa (uttarapade) uttarapada hone para (hRt) hRt Adeza hotA hai| yahAM yat' aura 'aNa' pratyaya haiM tathA lekha aura lasa pada haiM ata: uttarapada zabda kA yathAyoga sambandha hotA hai| aise hI anyatra bhI smjheN| udA0-(lekha) hRllekha: / hRdaya ko kaattnevaalaa| (yat) hRdyam / hRdaya ko priya / (aNa) hArdam / hRdysmbndhii| (lAsa) hallAsa: / hRdaya kI kaamnaa| siddhi-(1) hallekha: / yahAM hRdaya aura lekha zabdoM kA upapadamatiG (2 / 2 / 19) se upapadatatpuruSa samAsa hai| hRdaya zabda uttarapada hone para likha akSaravinyAse (bhvA0pa0) dhAtu se karmaNyaNa' (3 / 2 / 1) se aN pratyaya hai| yahAM likha' dhAtu kATane artha meM hai- "anekArthA hi dhAtavo bhavanti" (mhaabhaassym)| isa sUtra se hRdaya ke sthAna meM lekha zabda uttarapada hone para hRt Adeza hotA hai| torli (8 / 4 / 60) se takAra ko parasavarNa lakAra hotA hai| (2) hRdyam / yahAM hRdaya zabda se hRdayasya priyaH' (4 / 4 / 95) se 'yata' pratyaya hai| isa sUtra se hRdaya ke sthAna meM yat' pratyaya pare hone para hat' Adeza hotA hai| Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 461 (3) hArdam | yahAM hRdaya zabda se 'tasyedam' ( 4 | 3 | 120 ) se yathAvihita 'aN' pratyaya hai| isa sUtra se hRdaya ke sthAna meM 'aN' pratyaya pare hone para 'hRt' Adeza hotA hai| 'taddhiteSvacAmAde:' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| (4) hRllAsa: / yahAM hRdaya aura lAsa zabdoM kA 'SaSThI' (2 12 18) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se hRdaya ke sthAna meM lAsa uttarapada hone para hRt Adeza hotA hai| 'torli' (8 / 4 / 59) se takAra ko lakAra pare hone para parasavarNa hotA hai| hRdAdeza-vikalpaH (6) vA zokaSyaJogeSu / 51 / pa0vi0-vA avyayapadam, zoka - SyaJ - rogeSu 7 / 3 / sa0-zokazca SyaJ ca rogazca te zokaSyaJogA:, teSu-zokaSyaJogeSu (itaretarayogadvandvaH) / anu0- uttarapade, hRdayasya, hRd iti cAnuvartate / anvayaH- hRdayasya zokaSyaJarogeSu uttarapadeSu vA hRt / artha:- hRdayasya sthAne zokaSyaJogeSu uttarapadeSu vikalpena hRd Adezo bhavati / atra SyaJ iti pratyaya uttarapadena na yujyate'rthAsambhavAt / udA0- (zoka: ) hRdayasya zoka iti hRcchoka:, hRdayazokaH / SyaJ ) suhRdayasya bhAva iti sauhArdyam, sauhRdayyam / (roga) hRdayasya roga iti hRdroga, hRdayaroga: / AryabhASAH artha- (hRdayasya) hRdaya zabda ke sthAna meM (zokaSyaJogeSu) zoka, SyaJ aura roga (uttarapade ) uttarapada hone para (vA) vikalpa se (hRt) hRt Adeza hotA hai| yahAM SyaJ pratyaya hai ata: isakA uttarapada ke sAtha yoga nahIM hai| udA0- (zoka) hRcchoka, hRdayazokaH / hRdaya kA zoka / ( SyaJ ) sauhArdyam, sauhRdyym| suhRdaya kA bhAva / karma / (roga) hRdroga:, hRdayarogaH / hRdaya kA rog| siddhi- hRcchokaH / hRdaya aura zoka zabdoM kA SaSThI' (21218) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se hRdaya zabda ko zoka zabda uttarapada hone para hRt Adeza hotA hai| 'zazcho'TiM' (8/4/63) se zoka ke zakAra ko chakAra aura sto: zcunA zcuH ' Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (8 / 4 / 40) se hRt ke takAra ko cakAra Adeza hotA hai| vikalpa pakSa meM hRdaya ke sthAna meM hRt Adeza nahIM hotA hai-hRdayazokaH / aise hI-hRdroga:, hRdayarogaH / (2) sauhaardm| su+hRdy+vyny| su+hRt+y| sau+haa+y| sauhaary+su| sauhaarym| yahAM 'suhRdaya' zabda se 'guNavacanabrAhmaNAdibhyaH karmaNi ca' (5 / 1 / 123) se bhAva aura karma artha meM pyaJ' pratyaya hai| isa sUtra se 'hRdaya' ke sthAna meM vyaJ' pratyaya pare hone para hRt' Adeza hotA hai| hRdbhagasindhvante pUrvapadasya ca' (7 / 3 / 19) se ubhayapadavRddhi hotI hai| vikalpa pakSa meM hRdaya' ke sthAna meM hRt' Adeza nahIM hotA hai-sauhRdyym| yasyeti ca se aMga ke akAra kA lopa aura taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| padAdeza: (7) pAdasya pdaajyaatigophtessu|52| pa0vi0-pAdasya 61 pada 11 (su-luk) Aji-Ati-gaupahateSu 7 / 3 / sa0-Ajizca Atizca gazca upahatazca te-AjyAtigopahatA:, teSu-AjyAtigopahateSu (itaretarayogadvandvaH) / anu0-uttarapade itynuvrtte| anvaya:-pAdasya AjyAtigopahateSu uttarapadeSu padaH / artha:-pAdasya sthAne AjyAtigopahateSu uttarapadeSu pada Adezo bhavati / udA0-(Aji:) pAdAbhyAmajatIti pdaajiH| (Ati:) pAdAbhyAmatatIti padAti: / (ga:) pAdAbhyAM gacchatIti padaga: / (upahata:) pAdenopahata iti paadopht:| AryabhASA: artha- (pAdasya) pAda zabda ke sthAna meM (AjyAtigopahateSu) Aji, Ati, ga aura upahata (uttarapade) uttarapada hone para (pada:) pada Adeza hotA hai| udA0-(Aji) padAjiH / pAMvoM se clnevaalaa-paidl| (Ati) padAti: / pAMvoM se nirantara clnevaalaa-paidl| (ga) padagaH / pAMvoM se jaanevaalaa-paidl| (upahata) pAdopahataH / pAMva se ghAyala kiyA huaa| siddhi-(1) padAjiH / yahAM pAda' aura 'Aji' zabdoM kA upapadamatiG (2 / 2 / 19) se upapadatatpuruSa samAsa hai| 'Aji:' zabda meM 'aja gatikSepaNayoH' (bhvA0pa0) dhAtu se Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 463 pAde ca' (uNA0 4 / 133) se 'iN' pratyaya hai| isa sUtra se pAda ke sthAna meM Aji uttarapada hone para pada' Adeza hotA hai| (2) padAti: / yahAM 'Ati:' zabda meM 'ata sAtatyagamane' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat iN' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (3) padagaH / yahAM 'pAda' aura 'ga' zabdoM kA upapadamatiG' (2 / 2 / 19) se upapadatatpuruSa samAsa hai| 'gaH' zabda meM vA0-'DaprakaraNe'nyeSvapi dRzyate' (3 / 2 / 48) se pAda uttarapada hone para bhI gamlu gatau (bhvA0pa0) dhAtu se 'Da' pratyaya hai| vA0-DityabhasyApi Terlopa:' (6 / 4 / 143) se gam' ke Ti-bhAga (am) kA lopa hotA hai| isa sUtra se pAda ke sthAna meM 'ga' uttarapada hone para 'pada' Adeza hotA hai| (4) pdophtH| yahAM pAda aura upahata zabdoM kA kartakaraNe kRtA bahulam (2 / 1 / 39) se tRtIyAtatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se pAda ke sthAna meM upahata uttarapada hone para 'pada' Adeza hotA hai| pad-AdezaH (8) pad yatyatadarthe / 53 / pa0vi0-pad 1 / 1 yati 7 / 1 atadarthe 7 / 1 / sa0-tasmai idamiti tadartham, na tadarthamiti atadartham, tasmin-atadarthe (cturthiigrbhitnnyttpurussH)| anu0-uttarapade, pAdasya iti caanuvrtte| anvaya:-pAdasya pad atadarthe yti| artha:-pAdasya sthAne pad-Adezo bhavati, tadarthavarjite yati pratyaye prt:| udA0-pAdau vidhyantIti padyA: zarkarA:, padyA: kaNTakA: / AryabhASA: artha-(pAdasya) pAda zabda ke sthAna meM (pad) pad Adeza hotA hai (atadarthe) yadi tadartha se bhinna (yati) yat pratyaya pare ho| udA0-padyA: zarkarAH / pAMvoM ko bIMdhanevAlI kAMkara / padyA: kaNTakA: / pAMvoM ko bIMdhanevAle kaaNtte| siddhi-padyA: / yahAM pAda zabda se vidhyatyadhanuSA' (4 / 4 / 83) se vidhyati-artha meM yat' pratyaya hai| isa sUtra se 'pAda' ke sthAna meM 'yat' pratyaya pare hone para pad Adeza hotA hai| Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM 'atAda kA kathana isaliye kiyA hai ki yahAM pAda ke sthAna meM 'pad' Adeza na ho-pAdArthamudakam-pAdyam / yahAM 'pAdArghAbhyAM ca' (5/4/25) se tAdarthya abhidheya meM 'yat' pratyaya hai| pad-AdezaH 464 (6) himakASihatiSu ca / 54 / pa0vi0-hima- kASi-hatiSu 7 | 3 ca avyayapadam / sa0 - himaM ca kASI ca hatizca tA himakASihatayaH, tAsuhimakASihatiSu (itaretarayogadvandvaH) / anu0-uttarapade, pAdasya, pad iti cAnuvartate / anvayaH-pAdasya himakASihatiSu cottarapadeSu pad / artha:-pAdasya sthAne himakASihatiSu cottarapadeSu pad Adezo bhavati / udA0- (himam) pAdasya himamiti paddhimam / himam = zItamityarthaH / (kASI) pAdau kaSantIti patkASiNaH / pAdacAriNa ityartha: / (hatiH ) pAdAbhyAM hanyate iti paddhati: / udA0 AryabhASAH artha- ( pAdasya) pAda zabda ke sthAna meM (himakASihatiSu) hima, kASin aura hati (uttarapade ) uttarapada hone para (ca) bhI (pad) pad Adeza hotA hai / - (hima) paddhimam / pAMva ko laganevAlI ThaNDa / (kASI) patkASiNaH / pAMvoM se calanevAle paidala / (hati) paddhatiH / jo pAMvoM se Ahata kI jAtI hai-rAha, rIti / siddhi - (1) paddhimam / yahAM pAda aura hima zabdoM kA SaSThI (21218) se SaSThItatpuruSa samAsa hai / isa sUtra se 'pAda' ke sthAna meM hima' uttarapada hone para pad' Adeza hotA hai| 'jhayo ho'nyatarasyAm (8/4 / 61 ) se hima ke hakAra ko pUrvasavarNa dhakAra Adeza hotA hai| (2) patkASiNa: / yahAM pAda aura kASin zabdoM kA 'upapadamatiG' (2 / 2119 ) se upapadatatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se pAda ke sthAna meM kASin uttarapada hone para pad Adeza hotA hai / 'kASin' zabda meM 'kaSa hiMsArtha:' ( bhvA0pa0) dhAtu se supyajAtau NinistAcchIlye (312 178) se 'Nini' pratyaya hai| yahAM 'kaSa' dhAtu gatyarthaka hai'anekArthA hi dhAtavo bhavanti' ( mahAbhASyam) / (3) paddhati: / yahAM pAda aura hati zabdoM kA pUrvavat upapada tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se 'pAda' ke sthAna meM hati' uttarapada hone para 'pad' Adeza hotA hai| 'jho ho'nyatarasyAm' (8 / 4 / 62 ) se hati' ke hakAra ko pUrvasavarNa dhakAra Adeza hotA hai| Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pad-Adeza: SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH (10) Rca: ze / 55 / pa0vi0 - Rca: 6 / 1 ze 7 / 1 / anu0 - uttarapade, pAdasya, pad iti cAnuvartate / anvayaH-RcaH pAdasya ze pad / artha:-RksambindhanaH pAdasya sthAne ze pratyaye parata: pad Adezo bhavati / 465 bhavati / udA0 - pAdaM pAdaM zaMsatIti pacchaH zaMsati / paccho gAyatrIM zaMsati / AryabhASAH artha- (Rca: ) RcAsambandhI (pAdasya) pAda zabda ke sthAna meM (ze) zas pratyaya pare hone para (pad) pad Adeza hotA hai / udA0- paccho gAyatrIM zaMsati / gAyatrI chanda kI RcA ke eka-eka pAda (caraNa) kA japa karatA hai| siddhi- paccha / yahAM pAda' zabda se 'saMkhyaikavacanAcca vIpsAyAm' (5/4/43) se vIpsA artha meM 'zas' pratyaya hai / sUtrapATha meM zas ke avayava 'za' kA grahaNa kiyA gayA hai| isa sUtra se RcAsambandhI pAda ke sthAna meM 'zas' pratyaya pare hone para 'pad' Adeza hotA hai| 'sto: zacunAzcuH' (8/4/40) se pat ke takAra ko cakAra aura 'zazchouTiM' (8/4/63) se zas ke zakAra ko chakAra Adeza hotA hai| pad-AdezavikalpaH (11) vA ghoSamizrazabdeSu / 56 / pa0vi0 - vA avyayapadam, ghoSa - mizra - zabdeSu 7 / 3 / sao - ghoSazca mizrazca zabdazca te ghoSamizrazabdA:, teSu ghoSamizrazabdeSu (itaretarayogadvandvaH ) / anu0-uttarapade, pAdasya, pad iti cAnuvartate / anvayaH - pAdasya ghoSamizrazabdeSu uttarapadeSu vA pad / arthaH-pAdasya sthAne ghoSamizrazabdeSu uttarapadeSu vikalpena pad Adezo udA0-(ghoSaH) pAdasya ghoSa iti padghoSaH pAdaghoSa: / ( mizraH ) pAdena mizra iti panmizra, pAdamizraH / (zabda) pAdasya zabda iti pacchabda:, pAdazabdaH / " Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASAH artha- ( pAdasya ) pAda zabda ke sthAna meM (ghoSamizrazabdeSu) ghoSa, mizra aura zabda (uttarapade) uttarapada hone para (vA) vikalpa se (pad) pad Adeza hotA hai| udA0- -(ghoSa) padghoSa:, pAdaghoSa: / pAMva kI gambhIra dhvani / (mizra) panmizraH, paadmishrH| pAMva se mizrita kiyA huA / (zabda) pacchabda:, pAdazabdaH / pAMva kI dhvani / siddhi - (1) padghoSa: / yahaM pAda aura ghoSa zabdoM kA SaSThI (2/2/8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se pAda ke sthAna meM ghoSa uttarapada hone para 'pad' Adeza hotA hai| vikalpa pakSa meM 'pad' Adeza nahIM hotA hai-pAdaghoSa: / aise hI- pacchabdaH, 466 pAdazabdaH / (2) panmizraH / yahAM pAda aura mizra zabdoM kA pUrvasadRzasamonArthakalahanipuNamizrazlakSNai: ' (2 / 1 / 31) se tRtIyAtatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se pAda ke sthAna meM mizra uttarapada hone para pad Adeza hotA hai| 'ro'nunAsike'nunAsiko vA' (8/4/44) se d ko anunAsika nakAra Adeza hai| vikalpa pakSa meM pada Adeza nahIM hotA hai - pAdamizraH / udAdeza: (12) udakasyodaH saMjJAyAm / 57 / pa0vi0 - udakasya 6 / 1 uda: 1 / 1 saMjJAyAm 7 / 1 / anu0 - uttarapade ityanuvartate / anvayaH-saMjJAyAm udakasya uttarapade uda: / artha:-saMjJAyAM viSaye udakasya sthAne uttarapade uda Adezo bhavati / udA0-udakasya megha iti udamegha: / udamegho nAma-yasya audamedhiH putraH / udakaM vahatIti- udavAhaH / udavAho nAma - yasya audavAhiH putraH / AryabhASAH artha- (saMjJAyAm ) saMjJAviSaya meM (udakasya) udaka zabda ke sthAna meM (uttarapade) uttarapada pare hone para ( udaH) uda Adeza hotA hai / udA0 - audamedhiH putraH / udaka = jala se bharA huA megha= bAdala- udamegha / udamegha nAmaka puruSa kA putra- 'audameghi' kahAtA hai| audavAhiH putraH / udaka ko vahana krnevaalaaudvaah| udavAha nAmaka puruSa kA putra - 'audavAhi' kahAtA hai| siddhi - (1) audameghi: / yahAM udaka aura megha zabdoM kA 'SaSThI' (2/2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se saMjJAviSaya meM 'udaka' ke sthAna meM megha uttarapada hone para 'uda' Adeza hotA hai| 'udamegha' zabda se 'ata iJ' (419195) se apatya artha meM 'iJ' pratyaya hai| 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aMga ke akAra kA lopa aura 'taddhiteSvacAmAde:' (7 |2| 117 ) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 467 (2) audavAhi: / yahAM udaka aura vAha zabdoM kA upapadamatiG' (2 / 2 / 19) se upapadatatpuruSa samAsa hai| udaka upapada vaha prApaNe (bhvA0pa0) dhAtu se karmaNyaN' (3 / 2 / 1) se 'aN' pratyaya hai| 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se upadhAvRddhi hotI hai| zeSa kArya pUrvavat hai| udAdeza: (13) peSavAsavAhanadhiSu ca / 58 / pa0vi0-peSam-vAsa-vAhana-dhiSu 7 / 3 ca avyypdm| sa0-peSaM ca vAsazca vAhanazca dhizca te peSaMvAsavAhanadhiyaH, teSupeSaMvAsavAhanadhiSu (itretryogdvndv:)| anu0-uttarapade, udakasya, uda iti cAnuvartate / anvaya:-udakasya peSaMvAsavAhanadhiSu cottarapadeSu uda: / artha:-udakasya sthAne peSaMvAsavAhanadhiSu cottarapadeSu uda Adezo bhvti| udA0- piSam) upadeSaM pinsstti| udakena pinssttiityrthH| (vAsa:) udakasya vAsa iti udavAsa: / (vAhana:) udakasya vAhana iti udavAhanaH / (dhi:) udakaM dhIyate'sminniti-udadhiH kumbhaH / AryabhASA: artha-(udakasya) udaka zabda ke sthAna meM (paSavAsavAhanadhiSu) peSam, vAsa, vAhana aura dhi zabda (uttarapade) uttarapada hone para (uda:) uda Adeza hotA hai| udA0-piSam) upadeSaM pinsstti| jala ke sahAya se auSadha Adi ko pIsatA hai| (vAsa) udavAsa: / jala kA nivaas| (vAhana) udavAhanaH / jala kA vAhana (gaadd'ii)| (dhi) udadhi: kumbh:| jisameM jala rakhA jAtA hai vaha ghaTa aadi| yahAM udadhi zabda kA samudra artha nahIM hai kyoMki saMjJAviSaya meM pUrvasUtra se hI uda' Adeza siddha hai| siddhi-(1) udapeSam / yahAM udaka aura peSam zabdoM kA upapadamatiG' (2 / 2 / 19) se upapadatatpuruSa samAsa hai| udaka upapada hone para piSlu saMcUrNane (rudhA0pa0) dhAtu se snehane piSa:' (3 / 4 / 38) se Namul' pratyaya hai| isa sUtra se udaka' ke sthAna meM peSam uttarapada hone para uda' Adeza hotA hai| (2) udavAsa: / yahAM udaka aura vAsa zabdoM kA SaSThI (2 / 2 / 8) se SThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se udaka' ke sthAna meM vAsa' uttarapada hone para uda' Adeza hotA hai| aise hii-udvaahnH| Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (3) udadhiH / yahAM udaka aura dhi zabdoM kA pUrvavat upapadatatpuruSa samAsa hai| udaka upapada 'DudhAJ dhAraNapoSaNayo:' (ju0u0) dhAtu se karmaNyadhikaraNe ca' (3 / 3 / 93) se adhikaraNa kAraka meM 'ki' pratyaya hai| 'Ato lopa iTi ca' (6 / 4 / 64) se 'dhA' ke AkAra kA lopa hotA hai| isa sUtra se 'udaka' ke sthAna meM 'dhi' uttarapada hone para uda' Adeza hotA hai| udAdeza-vikalpa: (14) ekahalAdau puuryitvye'nytrsyaam|56 / pa0vi0-ekahalAdau 71 pUrayitavye 7 1 anyatarasyAm avyypdm| sa0-eko hal Adiryasya sa:-ekahalAdi:, tasmin-ekahalAdau (tripdbhuvriihi:)| anu0-uttarapade, udakasya, uda iti cAnuvartate / anvaya:-udakasya ekahalAdau pUrayitavye uttarapade'nyatarasyAm udaH / artha:-udakasya sthAne ekahalAdau pUrayitavyavAcini zabde uttarapade vikalpena uda Adezo bhavati / ___ udA0-udakasya kumbha iti udakumbha:, udakakumbha: / udakasya pAtramiti udapAtram, udkpaatrm| AryabhASA: artha-(udakasya) udaka zabda ke sthAna meM (ekahalAdau) jisake Adi meM eka hala hai usa (pUritavye) pUrayitavya {bharane yogya) vAcI zabda (uttarapade) uttarapada hone para (uda:) uda Adeza hotA hai| udA0-udakumbhaH, udakakumbhaH / jala kA kumbha (ghdd'aa)| udapAtram, udakapAtram / jala kA paatr| siddhi-udakumbhaH / yahAM udaka aura kumbha zabdoM kA SaSThI' (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se 'udaka' ke sthAna meM pUrayitavyayavAcI kumbha zabda uttarapada hone para uda' Adeza hotA hai| vikalpa pakSa meM uda' Adeza nahIM hotAudakakumbhaH / aise hI-udapAtram, udakapAtram / udAdeza-vikalpaH(15) manthaudanasaktabindavajrabhArahAravIvadhagAheSu c|60| pa0vi0- mantha-odana-saktu-bindu-vajra-bhAra-hAra-vIvIdhagAheSu 713 ca avyayapadam / Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 466 sa0-manthazca odanaM ca saktuzca binduzca vajrazca bhArazca hArazca vIvadhazca gAhazca te mantha0 gAhA:, teSu mantha0 gAheSu (itaretarayogadvandvaH ) / anu0 - uttarapade, udakasya, uda:, anyatarasyAmiti cAnuvartate / anvayaH-udakasya manthaudanasaktubinduvajrabhArahAravIvadhagAheSu uttarapadeSu cAnyatarasyAm udaH / artha:-udakasya sthAne manthaudanasaktubinduvajrabhArahAravIvadhagAheSu cottarapadeSu vikalpena uda Adezo bhavati / udAharaNam uttarapadam zabdarUpam bhASArtha: mantha: udakena saMyukto mantha iti udamantha:, udakamanthaH jala se saMyukta mantha / odanaH udakena saMyukta odana iti udaudanaH, udakaudanaH jala se saMyukta odana (bhAta) saktuH udakena saMyuktaH sakturiti udasaktuH, udakasaktuH bindu : udakasya binduriti udabindu:, udakabinduH jala se saMyukta sattu / jala kA bindu| vajraH udakasya vajra iti udavajraH, udakavajraH jala kA vajra (bijalI) / bhAra: udakaM bibhartIti udabhAraH, udakabhAra : hAra: udakaM haratIti udahAra:, udakahAra: vIvadha: udakasya vIvadha iti udavIvadha:, udakavIvadhaH gAha: udakaM gAhate iti udagAha:, udakagAhaH jala bharanevAlA puruSa | jala DhonevAlA puruss| jala kI bahaMgI / jala kA viloDana karanevAlA ( gotA khora ) / AryabhASAH artha- ( udakasya ) udaka zabda ke sthAna meM (manthaudana0 gAheSu) mantha, odana, saktu, bindu, vajra, bhAra, hAra, vIvadha aura gAha zabda (uttarapade) uttarapada hone para (ca) bhI (anyatarasyAm) vikalpa se (udaH) uda Adeza hotA hai| udA0-udAharaNa aura unakA artha saMskRtabhAga meM likhA hai / siddhi - (1) udamantha: / yahAM udaka aura mantha zabdoM kA tRtIyA tatkRtArthena guNavacanena ' (211130 ) meM 'tRtIyA' isa yoga - vibhAga se tRtIyAtatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se udaka ke sthAna meM mantha uttarapada hone para uda Adeza hotA hai| kisI drava padArtha se saMyukta sattu 'mantha' kahAtA hai| vikalpa pakSa meM uda Adeza nahIM hai- udakamantha / aise hI - udaudanaH, udakaudanaH / udasaktuH, udakasaktuH / (2) udbinduH| yahAM udaka aura bindu zabdoM kA SaSThI' (rArATa) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se 'udaka' ke sthAna meM bindu uttarapada hone para 'uda' Adeza hotA hai| vikalpa pakSa meM 'uda' Adeza nahIM hai- udakabinduH / Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (3) udabhAraH / yahAM udaka aura bhAra zabdoM kA upapadamatiG (2 / 2 / 19) se upapadatatpuruSa samAsa hai| yahAM udaka upapada 'bhana bharaNe (bhvA030) dhAtu se 'karmaNyaNa (3 / 2 / 1) se 'aN' pratyaya hai| aco Niti' (7 / 2 / 115) se 'bhR' ko vRddhi hotI hai| isa sUtra se 'udaka' ke sthAna meM bhAra uttarapada hone para uda' Adeza hotA hai| vikalpa pakSa meM 'uda' Adeza nahIM hai-udakabhAraH / aise hI hRJ haraNe' (bhvA0u0) dhAtu seudahAraH, udkhaarH| (4) udavIvadha: / yahAM udaka aura vIvadha zabdoM kA 'SaSThI' (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se udaka ke sthAna meM vIvadha' uttarapada hone para uda' Adeza hotA hai| vikalpa pakSa meM uda' Adeza nahIM hai-udakavIvadhaH / (5) udakagAha: / yahAM udaka aura gAha zabdoM kA upapadamatiG (2 / 2 / 19) se upapadatatpuruSa samAsa hai| yahAM udaka upapada 'gAhU viloDane (bhvA0A0) dhAtu se 'karmaNyaNa' (3 / 2 / 1) se 'aN' pratyaya hai| isa sUtra se udaka ke sthAna meM gAha' uttarapada hone para uda' Adeza hotA hai| vikalpa pakSa meM uda' Adeza nahIM hai-udkgaah:| hasvAdeza-vikalpa: (16) iko hrasvo'Gayo gAlavasya / 61 / pa0vi0-ika: 6 / 1 hrasva: 11 aGya: 6 / 1 gAlavasya 6 / 1 / sa0-na GI iti aGI, tasya-aya: (nnyttpurussH)| anu0-uttarapade, anyatarasyAmiti caanuvrtte|| anvaya:-aGya ika uttarapade'nyatarasyAM hrasva:, gAlavasya / artha:-Dyantavarjitasya igantasya zabdasya uttarapade vikalpena hrasvAdezo bhavati, gAlavasyAcAryasya mten| udA0-grAmaNyA putra iti grAmaNiputraH, grAmaNIputra: / brahmabandhvA: putra iti brahmabandhuputraH, brhmbndhuuputrH| atra gAlavagrahaNaM pUjArthaM na tu vikalpArtham, anyatarasyAmiti hi anuvrtte| _ AryabhASA: artha-(aDya:) GI-anta se bhinna (ika:) iganta zabda ko (uttarapade) uttarapada hone para (anyatarasyAm) vikalpa se (hrasva:) hrasva Adeza hotA hai (gAlavasya) gAlava AcArya ke mata meN| udA0-grAmaNiputraH, grAmaNIputra: / gAMva ke netA (pradhAna) kA putra / brahmabandhuputraH, brahmabandhUputraH / patita brAhmaNI kA putr| yahAM gAlava AcArya kA grahaNa pUjA ke liye kiyA gayA hai, vikalpa ke liye nahIM kyoMki usake liye to 'anyatarasyAm' kI anuvRtti hai hii| Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 471 siddhi-graamnniputrH| yahAM grAmaNI aura putra zabdoM kA SaSThI (2/218) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isase GI- anta se bhinna, iganta 'grAmaNI' zabda ko putra uttarapada hone para hrasva- Adeza hotA hai| vikalpa pakSa meM hrasva Adeza nahIM hai- grAmaNIputraH / 'grAmaNI' zabda meM 'satsUdviSa0' (312 161) se kvip pratyaya hai- grAmaM nayatIti grAmaNIH / aise hI - brahmabandhuputra:, brahmabandhUputraH 1 hasvAdeza: (17) eka taddhite ca / 62 / pa0vi0-eka 6 / 1 (luptaSaSThIkaM padam ) taddhite 7 / 1 ca avyayapadam / anu0 - uttarapade, hrasva iti cAnuvartate / anvayaH - ekasya uttarapade taddhite ca hrasvaH / artha:- ekazabdasya uttarapade taddhite ca parato hrasvAdezo bhavati / udA0-(uttarapadam) ekasyAH kSIramiti ekakSIram / ekadugdham / ( taddhita:) ekasyA Agatamiti ekarUpyam / ekamayam / ekasyA bhAva ekatvam, ekatA / atra ekazabda: striyAM gRhyate tatraivArthasya sambhavAt sa cA'sahAyaparyAyo na saMkhyAvacana: / AryabhASAH artha- (ekasya ) eka zabda ko (uttarapade) uttarapada aura ( taddhite) taddhita pratyaya pare hone para (ca) bhI (hrasva:) hrasvAdeza hotA hai| udA0 - ( uttarapada) ekakSIram / akelI gau kA dUdha / ekadugdham / artha pUrvavat hai / ( taddhita ) ekarUpyam | akelI zulkazAlA se AyA huA dravya / ekamayam / artha pUrvavat hai| ekatvam / akelI honA / ekatA / artha pUrvavat hai / yahAM strIliGga ekA zabda kA grahaNa kiyA jAtA hai kyoMki hrasvAdeza vahIM saMbhava hai aura yahAM eka zabda asahAyavAcI hai; saMkhyAvAcI nahIM / siddhi - (1) ekakSIram / yahAM ekA aura kSIra zabdoM kA 'SaSThI' (21218) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se asahAyavAcI 'ekA' zabda ko kSIra uttarapada hone para hrasva Adeza hotA hai| aise hI - ekadugdham / (2) ekruupym| yahAM 'ekA' zabda se hetumanuSyebhyo'nyatarasyAM rUpyaH' (4 / 3 / 81) se taddhita 'rUpya' pratyaya hai| isa sUtra se asahAyavAcI ekA zabda ko taddhita rUpya' pratyaya pade hone para hrasva Adeza hotA hai| Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (3) ekamayam / yahAM ekA' zabda se 'mayaT ca' (4 / 3 / 82) se taddhita mayaT' pratyaya he| zeSa kArya pUrvavat hai| (4) ekatvam / yahAM 'ekA' zabda se 'tasya bhAvastvatalau' (5 / 1 / 119) se taddhita tva' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (5) ektaa| yaha 'ekA' zabda se pUrvokta sUtra se tal' pratyaya hai| talantaH' (ligA0 17) se tal-pratyayAnta zabda strIliGga hote haiN| ata: strItva-vivakSA meM 'ajAdyataSTAp' (4 / 1 / 4) se TAp' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| bahulaM hasvAdezaH (18) DyApoH sNjnyaacchndsorbhulm|63| pa0vi0-DyApo: 6 / 2 saMjJA-chandaso: 7 / 2 bahulam 1 / 1 / sa0-DIzca Ap ca tau DyApau, tayo:-DyApoH (itaretarayogadvandvaH) / saMjJA ca chandazca te saMjJAcchandasI, tayo:-saMjJAcchandaso: (itretryogdvndv:)| anu0-uttarapade, hrasva iti caanuvrtte| anvaya:-saMjJAcchandasoyAporuttarapade bahulaM hrasva: / artha:-saMjJAyAM chandasi ca viSaye Dyantasya Abantasya ca zabdasya uttarapade bahulaM hrasvo bhvti| udAharaNamviSaya: zabdarUpam bhASArtha: (1) Dyantasya revatiputra: revatI kA putr| saMjJAyAm rohiNiputra rohiNI kA putr| bharaNiputraH bharaNI kA putr| bahulavacanAnna nAndIkara: nAndIpATha krnevaalaa| ca bhavati- nAndIghoSa: nAndI meM ghoSa krnevaalaa| nAndIvizAla: nAndI ko vizAla krnevaalaa| (2) Dyantasya kumAridA kumArI ko denevaalii| cchandasi prapharvidA prapharvI ko denevaalii| Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 473 SaSTAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH viSaya: zabdarUpam bhASArthaH bahulavacanAnna phAlgunIpaurNamAsI phAlguna kI paurnnmaasii| ca bhavati- jagatIcchanda: jagatI nAmaka chnd| Abantasya zilavaham zilavaha nAmaka ngr| saMjJAyAm zilaprastham zilaprastha nAmaka ngr| bahulavacanAnna lomakAgRham lomakA kA ghr| ca bhavati- lomakASaNDam lomakA kA SaNDa (rog)| Abantasya ajakSIreNa juhoti ajA ke dUdha se homa karatA hai| saMjJAyAm UrNamradA: pRthivI dakSiNAvAn kI dakSiNAvata (zA0saM0 Una ke samAna mRdu 18 / 3 / 49) / (sukhada) pRthivii| bahulavacanAnna UrNAsUtreNa kavayo kavi jana Una ke sUta se ca bhavati- vayanti / kapar3A bunate haiN| AryabhASA: artha-(saMjJAcchandasoH) saMjJA aura vedaviSaya meM (DyApoH) DIpratyayAnta aura Ap-pratyayAnta zabda ko (uttarapade) uttarapada pare hone para (bahulam) prAyaza: (hrasva:) hrasva Adeza hotA hai| udA0-udAharaNa aura unakA bhASArtha saMskRtabhAga meM likhA hai| siddhi-(1) revtiputrH| yahAM revatI aura putra zabdoM kA SaSThI (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se saMjJAviSaya meM DI-pratyayAnta revatI' zabda ko putra uttarapada hone para hrasva Adeza hotA hai| aise hI-rohiNiputra:, bharaNiputraH / (2) nAndIkaraH / yahAM nAndI aura kara zabdoM kA upapadamatiG' (2 / 2 / 19) se upapadatatpuruSa samAsa hai| nAndI-upapada 'DukRJ karaNe' (tanA0u0) dhAtu se divAvibhA0' (3 / 2 / 21) se Ta' pratyaya hai| isa sUtra se saMjJAviSaya meM DI-pratyayAnta nAndI' zabda ko kara' uttarapada hone para bahulavacana se hrasva Adeza nahIM hotA hai| aise hI-nAndIghoSa:, naandiivishaal:| (3) kumaaridaa| yahAM kumArI aura dA zabdoM kA pUrvavat upapadatatpuruSa samAsa hai| kumArI-upapada DudAJ dAne (ju0u0) dhAtu se 'Ato'nupasarge kaH' (3 / 2 / 3) se 'ka' pratyaya hai| strItva-vivakSA meM 'ajAdyataSTA (4 / 1 / 4) se TAp' pratyaya hotA hai| isa sUtra se vedaviSaya meM DI-pratyayAnta kumArI zabda ko 'dA' uttarapada hone para hrasva Adeza hotA hai| aise hI-prapharvidA / Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (4) phaalguniipaurnnmaasii| yahAM phAlgunI aura paurNamAsI zabdoM kA vizeSaNaM vizeSyeNa bahulam' (2 / 1 / 57) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se vedaviSaya meM DIpratyayAnta phAlgunI zabda ko paurNamAsI uttarapada hone para bahulavacana se hrasva Adeza nahIM hotA hai| aise hI-jagatIcchandaH / / (5) zilavaham / yahAM zilA aura vaha zabdoM kA SaSThI (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se saMjJAviSaya meM Abanta 'zilA' zabda ko vaha-uttarapada hone para hrasva Adeza hotA hai| aise hI-zilaprastham / (6) lomakAgRham / yahAM lomakA aura gRha zabdoM kA pUrvavat SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa satra se saMjJAviSaya meM Abanta 'lomakA' zabda ko gRha uttarapada hone para bahulavacana se hrasva Adeza nahIM hotA hai| aise hI-lomakASaNDam / (7) ajakSIram / yahAM ajA aura kSIra zabdoM kA pUrvavat SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se vedaviSaya meM Abanta 'ajA' zabda ko kSIra uttarapada hone para hrasva Adeza hotA hai| (8) UrNamadA: / yahAM UrNA aura madIyasI zabdoM kA anekamanyapadArthe (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai-UrNAvad mradIyasIti uurnnmrdaaH| isa sUtra se vedaviSaya meM Abanta UrNA' zabda ko mradIyasI uttarapada hone para hrasva Adeza hotA hai| 'IyasI' zabda ko AkAra Adeza chAndasa hai| "taittirIyAstu dIrghamadhIyateUrNAmRdasaM cAstRNAmIti" (pdmnyjrii)| (9) UrNAsUtram / yahAM UrNA aura sUtra zabda kA pUrvavat SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se vedaviSaya meM Abanta UrNA' zabda ko sUtra-uttarapada hone para bahulavacana se hrasva Adeza nahIM hotA hai| bahulaM hasvAdezaH (16) tve c|64| pa0vi0-tve 71 ca avyypdm| anu0-hrasva:, jhyApo:, chandasi iti cAnuvartate, saMjJAyAmiti ca naanuvrtte'rthaasmbhaavaat| anvaya:-chandasi DyApostve ca bahulaM hrasva: / artha:-chandasi viSaye Dyantasya Abantasya ca zabdasya tva-pratyaye ca parato bahulaM hrasvAdezo bhavati / Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 475 udA0- (ap) tadajAyA bhAvo'jatvam ajAtvam / (Ap) tad rohiNyA bhAvo rohiNitvam, rohiNItvam ( kATha0saM0 811 ) 1 "saMjJAyAmasambhavAcchandasyevodAharaNAni bhavanti" ( kAzikA) / AryabhASAH artha- (chandasi ) vedaviSaya meM (GayApoH) GI - pratyayAnta aura Ap-pratyayAnta zabdoM ko (tve) tva-pratyaya pare hone para (ca) bhI (bahulam ) prAyaza: ( hrasva:) hrasva Adeza hotA hai| udA0- - (Apa) tadajAyA bhAvo'jatvam, ajAtvam / vaha ajA (bakarI) kA honA ajatva, ajAtva kahAtA hai| (GI) tad rohiNyA bhAvo rohiNitvam, rohiNItvam / vaha rohiNI kA honA rohiNitva, rohiNItva kahAtA hai / siddhi - (1) ajatvam / yahAM ajA zabda se 'tasya bhAvastvataloM (5111119 ) se 'tva' pratyaya hai| isa sUtra se vedaviSaya meM Abanta 'ajA' zabda ko tva' pratyaya pare hone para hrasva Adeza hotA hai aura bahulavacana se nahIM bhI hotA hai- ajAtvam / (2) rohiNitvam / yahAM rohiNI zabda se pUrvavat 'tva' pratyaya hai| isa sUtra se vedaviSaya meM GI - anta rohiNI zabda ko 'tva' pratyaya pare hone para hrasva Adeza hotA hai aura bahulavacana se nahIM bhI hotA hai - rohiNItvam / hasvAdeza: (20) iSTakeSIkAmAlAnAM citatUlabhAriSu / 65 / pa0vi0-iSTakA-iSIkA- mAlAnAm 6 / 3 cita- tUla-bhAriSu 7 / 3 / sa0- iSTakA ca iSIkA ca mAlA ca tA iSTakeSIkAmAlA:, tAsAm-iSTakeSIkAmAlAnAm (itaretarayogadvandvaH) / citaM ca tUlaM ca bhArI ca te citatUlabhAriNa:, teSu - citatUlabhAriSu (itaretarayogadvandvaH ) / anu0 - uttarapade, hrasva iti cAnuvartate / anvayaH - iSTakeSIkAmAlAnAM citatUlabhAriSu uttarapadeSu hrasvaH / arthaH-iSTakeSIkAmAlAnAM zabdAnAM yathAsaMkhyaM citatUlabhAriSu uttarapadeSu svAdezo bhavati / udA0-(iSTakA) iSTakAbhizcitamiti iSTakacitam / (iSIkA ) iSIkANAM tUlamiti iSIkatUlam / ( mAlA) mAlAM bhartuM zIlamasyA iti mAlabhAriNI kanyA / Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam AryabhASAH artha- (iSTakeSIkAmAlAnAm) iSTakA, iSIkA aura mAlA zabdoM ko yathAsaMkhya (citatUlabhAriSu) cita, tUla aura bhArI ( uttarapade) uttarapada hone para ( hrasva:) hrasva Adeza hotA hai / 476 udA0- (iSTakA) iSTakacitam / IMToM ke dvArA ciNanA / (iSIkA) iSIkatUlam / sIMka (sarakaMDA ) kA tUla (ruI) / ( mAlA) mAlabhAriNI kanyA / svabhAva se mAlA dhAraNa karanevAlI knyaa| siddhi - (1) iSTakacitam / yahAM iSTakA aura cita zabdoM kA kartRkaraNe kRtA bahulam' (211132) se tRtIyAtatpuruSa samAsa hai| 'cita' zabda meM 'ciJ cayaneM ( svA030) dhAtu se 'napuMsake bhAve ktaH' (3 | 3 | 114 ) se kRt - saMjJaka 'kta' pratyaya hai / isa sUtra se 'iSTakA' zabda ko 'cita' uttarapada hone para hrasva Adeza hotA hai| (2) iSIkatUlam | yahAM iSIkA aura tUla zabdoM kA 'SaSThI' (21218) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se 'iSIkA' zabda ko 'tUla' uttarapada hone para hrasva Adeza hotA hai| (3) maalbhaarinnii| yahAM mAlA aura bhAriNI zabdoM kA 'upapadamatiG' (2 12119 ) se upapadatatpuruSa samAsa hai| 'bhAriNI' zabda meM 'DubhRJ dhAraNapoSaNayo:' (juou0) dhAtu se supyajAtau ginistAcchIlye (312178) se tAcchIlya artha meM 'Nini' pratyaya hai| strItva-vivakSA meM 'Rnnebhyo GIp (41114) se 'GIp' pratyaya hotA hai| hasvAdeza: (21) khityanavyayasya / 66 / pa0vi0 - khiti 7 / 1 anavyayasya 6 |1 | sa0-kha id yasya saH khit tasmin khiti ( bahuvrIhiH) / na avyayamiti anavyayam, tasya-anavyayasya ( naJtatpuruSaH ) / anu0 - uttarapade, hrasva iti cAnuvartate / anvayaH-anavyayasya khiti uttarapade hrasvaH / arthaH-anavyayasya=avyayavarjitasya zabdasya khitpratyayAnte zabde uttarapade hrasvAdezo bhavati / udA0 - kAlImAtmAnaM manyate iti kAlimmanyA / hariNimmanyA / AryabhASAH artha- (anavyayasya) avyaya se bhinna zabda ko (khit) khit-pratyayAnta zabda (uttarapade) uttarapada hone para (hrasvaH) hrasva Adeza hotA hai| Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 477 SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH udA0-kAlimmanyA / svayaM ko kAlI pArvatI mAnanevAlI naarii| hrinnimmnyaa| svayaM ko hariNI=sundarI mAnanevAlI naarii| siddhi-kaalimmnyaa| yahAM kAlI aura manyA zabdoM kA upapadamatiG' (2 / 2 / 19) se upapadatatpuruSa samAsa hai| kAlI zabda upapada hone para 'mana jJAne' (di0A0) dhAtu se AtmamAne khaz ca (3 / 2 / 83) se khaz pratyaya hai| pratyaya ke zit-dharma se sArvadhAtuka hone se divAdibhyaH zyan' (3 / 1 / 69) se zyan vikaraNa pratyaya hotA hai aura isa sUtra se 'kAlI' zabda ko khit-pratyayAnta 'manyA' zabda uttarapada hone para hrasva Adeza hotA hai| 'aruSidajantasya mum' (6 / 3 / 67) se mum Agama hai| mum Agama hrasva Adeza meM bAdhaka nahIM hotA hai| aise hii-hrinnimmnyaa| / / iti Adeza-prakaraNam / / Agama-prakaraNam mum-AgamaH (1) arurdviSadajantasya mum|67| pa0vi0-arus-dviSat-ajantasya 6 / 1 mum 1 / 1 / sa0-ac ante yasya sa:-ajanta:, aruzca dviSan ca ajantazca eteSAM samAhAra:-arurdviSadajantam, tasya-arurdviSadajantasya (bhuvriihigrbhitsmaahaardvndv:)| anu0-uttarapade, khiti, anavyayasya iti caanuvrtte| anvaya:-aruDheiSadajantasyAnavyayasya khiti uttarapade mum| artha:-arurdviSatoravyayavarjitasya ajantasya zabdasya ca khitpratyayAnte uttarapade mum Agamo bhvti| udA0-(arus) aruSaM tudatIti aruntud:| (dviSat) dviSantaM tApayatIti dvissntpH| (ajanta:) AtmAnaM kAlI manyate iti kaalimmnyaa| hrinnimmnyaa| AryabhASA: artha-(arurdviSat) aruS, dviSat aura (anavyayasya) avyaya se bhinna (ajantasya) ajanta zabda ko (khiti) khit-pratyayAnta zabda (uttarapade) uttarapada hone para (mum) mum Agama hotA hai| Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0- - ( arus) aruntudaH / marmasthala ko pIr3ita karanevAlA / (dviSat) dviSantapaH / dveSa karanevAle (zatru) ko santApa denevaalaa| (ajantaH) kAlimmanyA / svayaM ko kAlI-pArvatI mAnanevAlI nArI / hariNimmanyA / svayaM ko hariNI = sundarI mAnanevAlI nArI / 478 siddhi- (1) aruntudaH / yahAM aruSa aura tuda zabdoM kA 'upapadamatiG' (2 12119) upapadatatpuruSa samAsa hai| aruS karma upapada hone para 'tuda vyathaneM' (tu0pa0) dhAtu se 'vidhvaruSostudaH ' ( 3 / 2 / 35 ) se khaz pratyaya hai / isa sUtra se aruS zabda ko khit-pratyayAnta 'tuda' uttarapada hone para mum Agama hotA hai| yaha Agama mit hone se 'midaco'ntyAt para:' (1 / 1 / 46) se aruS ke antya ac ukAra se pare kiyA jAtA hai / 'saMyogAntasya lopa:' ( 812 / 23) se sakAra kA lopa, 'mo'nusvAraH' (8/3/23) se makAra ko anusvAra aura 'anusvArasya yayi parasavarNa:' (8/4/57) se anusvAra ko parasavarNa nakAra hotA hai| (2) dviSantapa: / yahAM dviSat aura tapaH zabdoM kA pUrvavat upapadatatpuruSa samAsa hai / dviSat karma - upapada hone para 'tapa santApe (bhvA0pa0) isa Nijanta dhAtu se 'dviSatparayostApe:' ( 3 / 2/39 ) se khac pratyaya hai / 'NeraniTiM' (6 / 4 / 51) se Nic' kA lopa aura 'khaci hrasva:' (6 / 4 / 94) se 'tAp' ko hrasva ( tap) hotA hai / zeSa kArya pUrvavat hai / (3) 'kAlimmanyA' aura 'hariNimmanyA' padoM kI siddhi pUrvavat (6 / 3 /66 ) hai / am-AgamaH (2) ica: ekAco'mpratyayavacca / 68 / pa0vi0 - ica: 6 / 1 ekAca: 6 / 1 am 1 / 1 pratyayavat avyayapadam, ca avyypdm| sa0-eko'c yasmin sa:- ekAc, tasya - ekAca: ( bahuvrIhi: ) / am ca am etayoH samAhAraH-am (ekazeSasamAhAradvandvaH) / taddhitavRddhiH-pratyayasya iva iti pratyayavat / 'tatra tasyeva' ( 5 / 1 / 116 ) iti ivArthe vatiH pratyayaH / anu0 - uttarapade, khiti iti cAnuvartate / anvayaH-ekAca ica: khiti uttarapade'm sa ca pratyayavat / artha:- ekAca ijantasya zabdasya khit-pratyayAnte zabde uttarapade'm Agamo bhavati, sa ca am - Agama: pratyayavat (dvitIyaikavacanavat) bhavati / Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH udA0-(I) AtmAnaM strI manyate iti strImmanyaH, striyammanyaH / zriyammanyaH / (U) AtmanaM dhruvaM manyate iti dhruvammanya: / (R) AtmAnaM naraM manyate iti nrmmnyH| (o) AtmAnaM gAM manyate iti gAmmanyaH / AryabhASA: artha-(ekAca:) eka acvAle (ica:) ijanta zabda ko (khiti) khit-pratyayAnta zabda uttarapada hone para (am) am Agama hotA hai (ca) aura (am) vaha am (pratyayavat) dvitIyA ekavacana 'am' pratyaya ke samAna hotA hai| udA0-(I) striyammanyaH / svayaM ko strI ke tulya maannevaalaa| zriyammanyaH / svayaM ko zrI lakSmI maannevaalaa| (U) bhruvammanyaH / svayaM ko bhU-bhauM ke samAna bhramaNazIla maannevaalaa| (R) narammanyaH / svayaM ko nara maannevaalaa| (o) gAmmanyaH / svayaM ko gau ke samAna nirbala maannevaalaa| siddhi-(1) strImmanyaH / yahAM strI aura manya zabdoM kA upapadamatiD' (2 / 2 / 19) se upapadatatpuruSa samAsa hai| 'am' Agama ke pratyaya ke samAna hone se 'ami pUrvaH' (6 / 1 / 103) se pUrvasavarNa ekAdeza hotA hai| vA'mzasoH' (6 / 4 / 80) se vikalpa-pakSa meM iyaG Adeza bhI hotA hai-striyammanyaH / (2) zriyammanyaH / yahAM zrI aura manya zabdoM kA pUrvavat upapadatatpuruSa samAsa hai| 'am' Agama ko ajAdi pratyaya mAnakara 'aci anudhAtubhruvAM voriyaDuvaGauM' (6 / 4 / 77) se 'iyaG' Adeza hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (3) nrmmnyH| yahAM na aura manya zabdoM kA pUrvavat upapadatatpuruSa samAsa hai| 'am' Agama ko sarvanAmasthAna ke samAna mAnakara 'Rto DisarvanAmasthAnayoH' (7 / 3 / 110) se nR' ko guNa hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (4) gAmmanyaH / yahAM go aura manya zabdoM kA pUrvavat upapadatatpuruSa samAsa hai| 'manya' zabda meM 'manu avabodhane' (di0A0) dhAtu se 'AtmamAne khaz ca' (3 / 2 / 83) se 'khaz' pratyaya hai| 'divAdibhya: zyan' (3 / 1 / 69) se 'zyan' vikaraNa-pratyaya hai| isa sUtra se eka acvAle tathA ijanta 'go' zabda ko khit-pratyayAnta 'manya' zabda uttarapada hone para 'am' Agama hotA hai| Agama ke 'am' pratyaya ke samAna hone se 'auto'mzaso:' (6 / 1 / 90) se pUrva-para ke sthAna meM 'AkAra' ekAdeza hotA hai| nipAtanam __ (3) vAcaMyamapurandarau ca / 66 / pa0vi0-vAcaMyama-purandarau 1 / 2 ca avyypdm| ___ sa0:-vAcaMyamazca purandarazca tau-vAcaMyamapurandarau (itretryogdvndv:)| Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0 - uttarapade, am iti cAnuvartate / anvayaH - vAcaMyamapurandarau cottarapade'm / arthaH-'vAcaMyamapurandarau' ityatra cottarapade parataH pUrvapadasyAmantatvaM nipAtyate / udA0-vAcaM yacchatIti vAcaMyamaH / puraM dArayatIti purandaraH / AryabhASAH artha-(vAcaMyamapurandarau ) vAcaMyama aura purandara ina zabdoM meM ( uttarapade) uttarapada pare hone para pUrvapada ko (am) amanta bhAva nipAtita hai| udA0 - vAcaMyamaH / vANI ko zAstrokta vidhi se niyama meM rakhanevAlA vratI / purandaraH / kile ko tor3anevAlA indra / siddhi - (1) vAcaMyamaH / yahAM vAc aura yama zabdoM kA 'upapadamatiG' (2 12119 ) se upapadatatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se 'vAc' pUrvapada ko 'yama' uttarapada hone para amantabhAva nipAtita hai| 'vAc' karma upapada hone para 'yama uparameM' (bhvA0pa0) dhAtu se 'vAci yamo vrateM' (3 / 2140 ) se 'khac' pratyaya hai| (2) purandaraH / yahAM pur aura dara zabdoM kA pUrvavat upapadatatpuruSa samAsa hai / isa sUtra se pur pUrvapada ko dara uttarapada hone para 'dR vidAraNe' (krayA0pa0) isa Nijanta dhAtu se 'pU:sarvayordArisaho:' ( 3 / 2 / 41) se 'khac' pratyaya hai / 'NeraniTiM' (6/4/51) se 'Nic' kA lopa aura 'khaci hrasva:' ( 6 / 4 / 94 ) se 'dAr' ko hrasva ( dar) hotA hai| mum-AgamaH (4) kAre satyAgadasya / 70 / pa0vi0-kAre 7 / 1 satya - agadasya 6 / 1 / sa0-satyaM ca agadaM ca etayoH samAhAraH satyAgadam, tasya-satyAgadasya (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - uttarapade, mumiti cAnuvartate / anvayaH-satyAgadasya kAre uttarapade mum / artha:-satyAgadayoH zabdayoH kAre zabde uttarapade mum Agamo bhavati / udA0-(satyam) satyaM karotIti satyaGkAraH / ( agadam) agadaM karotIti-agadaGkAraH / AryabhASAH artha - ( satyAgadasya ) satya aura agada zabda ko ( uttarapade) uttarapada pare hone para ( mum ) mum Agama hotA hai / Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 481 udA0-(satya) satyakAra: / satya prtijnyaavaalaa| (agada) agdngkaarH| auSadha bnaanevaalaa| 'viSapratipakSadravyavizeSakaraNam' (pdmnyjrii)| siddhi-satyakAraH / yahAM satya aura kAra zabdoM kA 'upapadamatiG' (2 / 2 / 19) se upapadatatpuruSa samAsa hai| 'satya' karma-upapada 'DukRJ karaNe (tanAu0) dhAtu se karmaNyaN (3 / 2 / 1) se 'aN' pratyaya hai| isa sUtra se 'satya' zabda ko kAra' uttarapada hone para 'mum' Agama hotA hai| mo'nusvAraH' (8 / 3 / 23) se makAra ko anusvAra aura anusvArasya yayi parasavarNaH' (8 / 4 / 58) se anusvAra ko parasavarNa DakAra hotA hai| aise hii-agdngkaarH| mum-AgamaH (5) zyenatilasya pAte 71 / pa0vi0-zyena-tilasya 6 / 1 pAte 71 je 7 / 1 / sa0-zyenazca tilaM ca etayo: samAhAra: zyenatilam, tasya zyenatilasya (smaahaardvndvH)| anu0-uttarapade, mum iti cAnuvartate / anvaya:-zyenatilasya pAte uttarapade je mum| artha:-zyenatilayo: zabdayo: pAte zabde uttarapade se pratyaye parato mumAgamo bhvti| udA0- (zyena:) zyenapAto'syAM krIDAyAM vartate sA zyainaMpAtA mRgyaa| (tilam) tilapAto'syAM krIDAyAM vartate sA tailampAtA kriiddaa| AryabhASA: artha-(zyenatilasya) zyena aura tila zabdoM ko (pAte) pAta zabda (uttarapade) uttarapada meM (je) a-pratyaya pare hone para (mum) mum Agama hotA hai| - udA0-(zyena) zyainaMpAtA mRgyaa| vaha mRgayA (zikAra khelanA) ki jisameM bAja girAyA jAtA hai| (tila) tailampAtA mRgyaa| vaha mRgayA ki jisameM tila girAyA jAtA hai| siddhi-shyainmpaataa| yahAM zyena aura pAta zabdoM kA SaSThI' (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| 'pAt' zabda meM patlu gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se 'bhAve (3 / 3 / 18) se bhAva artha meM 'gha' pratyaya hai| tatpazcAt 'pAta' zabda se ghaJa: sA'syAM kriyeti jaH' (4 / 2 / 57) se ja' pratyaya hotA hai| isa sUtra se zyena' zabda ko 'pAta' zabda uttarapada hone para ki jisase a' pratyaya pare hai, mum Agama hotA hai| taddhiteSvacAmAde:' (7 / 2 / 117) se aMga ko AdivRddhi hotI hai| aise hI-tailampAtA krIDA / Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam mumAgama-vikalpaH (6) rAtreH kRti vibhASA / 72 / pa0vi0-rAtre: 61 kRti 7 / 1 vibhASA 11 / anu0-uttarapade, mum iti caanuvrtte| anvaya:-rAtre: kRti uttarapade vibhASA mum| artha:-rAtri-zabdasya kRdante zabde uttarapade vikalpena mumAgamo bhvti| udA0-rAtrau caratIti rAtriJcara:, rAtricara: / rAtrAvaTatIti-rAtrimaTa:, raatryttH| AryabhASA: artha-(rAtre:) rAtri zabda ko (kRti) kRt-pratyayAnta zabda (uttarapade) uttarapada hone para (vibhASA) vikalpa se (mum) mum Agama hotA hai| udA0-rAtriJcaraH, rAtricaraH / rAtri meM vicaraNa krnevaalaa| rAtrimaTaH, rAtryaTaH / rAtri meM ghuumnevaalaa| udA0-rAtriJcaraH / yahAM rAtri aura cara zabdoM kA upapadamatiG (2 / 2 / 19) se upapadatatpuruSa samAsa hai| rAtri upapada 'cara gatau (bhvA0pa0) dhAtu se careSTa:' (3 / 2 / 16) se kRt-saMjJaka 'Ta' pratyaya hai| isa sUtra se 'rAtri' zabda ko kRdanta cara' uttarapada hone para mum' Agama hotA hai| vikalpa-pakSa meM mum' Agama nahIM hai-rAtricaraH / aise hI aTa gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se-rAtrimaTa:, rAtryaTaH / nakAra-lopaH (7) nalopo naJaH 73 / pa0vi0-na-lopa: 11 naJaH 6 / 1 / sa0-nasya lopa iti nalopa: (sssstthiittpuruss:)| anu0-uttarapade itynuvrtte| anvaya:-naJo nalopa uttrpde| artha:-namo nakArasya lopo bhavati, uttarapade prt:| udA0-na brAhmaNa iti abrAhmaNa: / avRSala: / asurApaH / asomapa: / AryabhASA: artha-(naJaH) naJ zabda ke (nalopa:) nakAra kA lopa hotA hai (uttarapade) uttarapada pare hone pr| Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 483 udA0-abrAhmaNaH / jo ki brAhmaNa nahIM hai| avRSalaH / jo ki vRSala nahIM hai| asurApaH / jo ki surApAna karanevAlA nahIM hai| asomapa: / jo ki somapAna karanevAlA nahIM hai| siddhi-abrAhmaNaH / yahAM naJ aura brAhmaNa zabdoM kA nam' (2 / 2 / 6) se naJtatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se 'naJ' zabda ke nakAra kA brAhmaNa uttarapada hone para lopa hotA hai aura akAra zeSa rahatA hai| aise hI-avRSala: aadi| nuT-AgamaH (8) tsmaannuddci|74| pa0vi0-tasmAt 5 / 1 nuTa 11 aci 7 / 1 / anu0-uttarapade, natra iti cAnuvartate / anvaya:-tasmAd namo'ci uttarapade nuT / artha:-tasmAlluptanakArAd natra: parasya ajAderuttarapadasya nuDAgamo bhvti| udA0-na azva iti anazvaH / anajaH / AryabhASA: artha-(tasmAt) usa lupta nakAravAle (naJaH) naJ zabda se pare (aci) ajAdi (uttarapade) uttarapada ko (nuTa) nuT Agama hotA hai| udA0-anazvaH / jo ki ghor3A nahIM hai| anajaH / jo ki bakarA nahIM hai| siddhi-anazva: / yahAM naJ aura azva zabdoM kA natra (2 / 2 / 6) se naJtatpuruSa samAsa hai| nalopo naJaH' (6 / 3 / 72) se naJ' zabda ke nakAra kA lopa hotA hai| isa sUtra se usa lupta nakAravAle naJ' zabda se pare ajAdi azva uttarapada ko nuT' Agama hotA hai| aise hI-anajaH / prakRtibhAvaH(6) nabhrANanapAnnavedAnAsatyAnamucinakulanakha napuMsakanakSatranakranAkeSu prakRtyA / 75 / pa0vi0-nabhrAT-napAt-navedAs-nAsatyA:-namuci-nakula-nakhanapuMsaka-nakSatra-nakra- nAkeSu 7 / 3 prakRtyA 3 / 1 / sa0-nabhrAT ca napAcca, navedAzca, nAsatyAzca namucizca nakulazca, nakhaM ca napuMsakaM ca nakSatraM ca nakrazca nAkaM ca tAni-nabhrANanAkAni, teSu-nabhrANanAkeSu (itretryogdvndv:)| Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam anu0 - uttarapade, naJa iti canuvartate / anvayaH-nabhrANnapAnnavedAnAsatyAnamucinakulanakhanapuMsakanakSatranakra nAkeSu naJ uttarapade prakRtyA / arthaH-nabhrANnapAnnavedAnAsatyAnamucinakulanakhanapuMsakanakSatranakranAkeSu zabdeSu naJ - zabda uttarapade parataH prakRtyA bhavati / udAharaNam zabda: bhASArtha: nabhrAT napAt navedA: nAkam vigraha: na bhrAjate iti nabhrAT na pAtayatIti napAt na vettati navedAH na camakanevAlI / kula ko na girAnevAlA (pautra) / na jAnanevAlA / nAsatyA: satsu sAdhavaH satyA:, na satyA iti asatyA:, na asatyA iti nAsatyA: / namuciH na muJcatIti namuciH nakula: nAsya kulamastIti nakulaH nakham nAsya khamastIti nakham napuMsakam na strI na pumAniti napuMsakam nakSatram na kSarati kSIyate iti vA nakSatram nakra: na krAmatIti nakraH nAsminnakamastIti nAkam AryabhASAH artha- (nabhrAN0 nAkeSu) nabhrAT, napAt, navedA, nAsatyA, namuci, nakula, nakha, napuMsaka, nakSatra, nakra aura nAka zabdoM meM (naJ) naJ zabda (uttarapade) uttarapada pare hone para ( prakRtyA) prakRtibhAva se rahatA hai, arthAt usake nakAra kA lopa nahIM hotA hai| udA0-udAharaNa aura unakA bhASArtha saMskRtabhAga meM likhA hai| siddhi - (1) bhrAT / yahAM naJ aura bhrAT zabdoM kA 'upapadamatiG' (212119) se upapadatatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se 'naJ' zabda 'bhrAT' uttarapada hone para prakRtibhAva sajjanoM meM sAdhu satya, jo satya nahIM ve asatya aura jo asatya nahIM haiM, ve nAsatyA kahAte haiM (azvinIkumAra) na chor3anevAlA, kAmadeva / kula se rahita nevalA / AkAza se rahita, nAkhuna / na strI aura na puruSa, napuMsaka / kSaraNa aura kSINatA se rahita - nakSatra / pAMva se na calanevAlA magaramaccha, ghar3iyAla / ka=sukha | aka=duHkha | jisameM aka= duHkha nahIM hai vaha nAka (svarga) / Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 485 se rahatA hai arthAt nalopo naJaH' (6 // 3173) se prApta usake nakAra kA lopa nahIM hotA hai| 'bhrAT' zabda meM 'bhrAja dIptau' (bhvA0A0) dhAtu se 'bhrAjabhAsadhurvidyutorjigrAvastuva: kvip' (3 / 2 / 177) se 'kvip' pratyaya hai| vazcabhrasja0' (8 / 2 / 36) se 'bhrAj' ke jakAra ko SakAra, 'jhalAM jazo'nte (8 / 2 / 39) se SakAra ko jaz DakAra aura vA'vasAne (8 / 4 156) se DakAra ko car TakAra hotA hai| (2) napAt / yahAM naJ aura pAt zabdoM kA pUrvavat naJtatpuruSa samAsa hai| 'pAt' zabda meM patnu gatau (bhvA0pa0) isa Nijanta dhAtu se 'kvip ca' (3 / 2 / 76) se kvip-pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai|| (3) nvedaaH| yahAM naJ aura vedas zabdoM kA pUrvavat upapadatatpuruSa samAsa hai| vedas' zabda meM vida jJAne' (adA0pa0) dhAtu se 'sarvadhAtubhyo'sun' (uNA0 4 / 190) se asun' pratyaya hai| 'atvasantasya cAdhAto:' (6 / 4 / 14) se dIrgha hotA hai| (4) nAsatyA: / yahAM naJ aura asatya zabdoM kA 'na' (2 / 2 / 6) se naJtatpuruSa samAsa hai| asatya zabda meM prathama sat zabda se tatra sAdhuH' (4 / 4 / 98) se sAdhu (yogya) artha meM yat' pratyaya hai pazcAt 'satya' zabda se pUrvavat naJtatpuruSa samAsa hokara-asatya aura tatpazcAt naJ' aura 'asatya' ke naJtatpuruSa samAsa meM isa sUtra se prakRtibhAva hotA hai| (5) nmuciH| yahAM naJ aura muci zabdoM kA pUrvavat upapadatatpuruSa samAsa hai| muci' zabda meM 'mRclU mocane (rudhA0pa0) dhAtu se 'gupadhAt kit' (uNA0 4 / 121) se 'in' pratyaya aura vaha kit hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (6) nakula: / yahAM naJ aura kula zabdoM kA 'anekamanyapadArthe (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (7) nakham / yahAM naJ aura kham zabdoM kA pUrvavat bahuvrIhi samAsa hai| (8) napuMsakam / yahAM naJ aura strIpuMsa zabdoM kA naJtatpuruSa samAsa hai 'strIpuMsa' ke sthAna meM puMsakabhAva nipAtita hai| (9) nakSatram / yahAM naJ aura kSatra zabdoM kA upapadamatiG' (2 / 2 / 19) se upapadatatpuruSa samAsa hai| 'kSatra' zabda meM 'kSara saMcalane' (bhvA0pa0) dhAtu se 'tra' pratyaya aura dhAtu ke repha kA lopa nipAtita hai aura kSi nivAsagatyoH' (tu0pa0) dhAtu se tra' pratyaya aura kSi' dhAtu ke ikAra ko akAra Adeza nipAtita hai| (10) nakra: / yahAM naJ ka zabdoM kA pUrvavat upapadatatpuruSa samAsa hai| 'kra:' zabda kramu pAdavikSepe' (bhvA0pa0) dhAtu se 'Da' pratyaya nipAtita hai| Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (11) nAkam / yahAM naJ aura aka zabdoM kA 'anekamanyapadArthe' (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| km-sukhm| akam-duHkham, tad yatra nAsti sa nAka: svargaH / duHkhena yanna sambhinnaM na prastamanantaram / abhilASopanItaM ca sukhaM svargapadAspadam / / pdmnyjrii|| prakRtibhAva Aduk-Agamazca (10) ekAdizcaikasya cAduk / 76 / pa0vi0-ekAdi: 11 ca avyayapadam, ekasya 6 / 1 ca avyayapadam, Aduk 1 / 1 / sa0-eka Adiryasya sa:-ekAdi: (bhuvriihi:)| anu0-uttarapade, naJaH, prakRtyA iti caanuvrtte| anvaya:-ekAdizca naJ uttarapade prakRtyA, ekasya cA''duk / artha:-ekAdizca naJ-zabde uttarapade parata: prakRtyA bhavati, ekazabdasya cA''dug Agamo bhvti| udA0-ekena na viMzatiriti ekAnnaviMzatiH, ekAnnatriMzat / AryabhASA: artha-(ekAdi:) eka zabda Adi meM hai jisake vaha (naJ) naJ-zabda (uttarapade) uttarapada pare hone para (prakRtyA) prakRtibhAva se rahatA hai (ca) aura (ekasya) eka zabda ko (Aduk) Aduk Agama hotA hai| udA0-ekAnnaviMzatiH / jo ki eka se bIsa nahIM hai arthAt unnIsa / ekAnnatriMzat / jo ki eka se tIsa nahIM hai arthAt uNatIsa / siddhi-ekAnnaviMzati: / ek+n+viNshti| eka+Aduk+na+viMzati / eka+At+na viNshti| ek+aan+n+viNshti| ekaannviNshti+su| ekaannviNshti| yahAM eka aura naviMzati zabdoM kA tRtIyA tatkRtArthena guNavacanena' (2 / 1 / 30) isa sUtra meM tRtIyA' isa yogavibhAga se tRtIyAtatpuruSa samAsa hai| eka zabda se pare naJ-zabda viMzati zabda uttarapada hone para isa sUtra se prakRtibhAva se rahatA hai| 'jhalAM jazo'nte (8 / 2 / 39) se 'At' ke takAra ko dakAra, yaro'nunAsikenunAsiko vA' se ise anunAsika nakAra Adeza hai| Aduk Agama ko pUrva kA antavat mAnakara vikalpa-pakSa meM 'ekAnaviMzati:' rUpa bhI hotA hai| aise hI-ekAnnatriMzat, ekaadntriNsht| Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 487 SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH prakRtibhAva-vikalpaH (11) nago'prANiSvanyatarasyAm 77 / pa0vi0-naga: 11 aprANiSu 7 13 anyatarasyAm avyayapadam / sa0-na prANina iti aprANinaH, teSu-aprANiSu (nnyttpuruss:)| anu0-uttarapade, naJaH, prakRtyA iti caanuvrtte| anvaya:-aprANiSu nago naJ uttarapade'nyatarasyAM prkRtyaa| artha:-aprANiSu vartamAno yo naga: zabdo'tra ca yo naJ sa uttarapade parato vikalpena prakRtyA bhavati / udA0-na gacchantIti ngaa:| nagA vRkSAH, agA vRkssaaH| nagA: parvatA:, agA: prvtaaH| AryabhASA: artha-(aprANiSu) aprANI arthoM meM vidyamAna (nagaH) jo naga zabda hai (naJ) aura isameM jo naJ zabda hai vaha (uttarapade) uttarapada pare hone para (anyatarasyAm) vikalpa se (prakRtyA) prakRtibhAva se rahatA hai| udA0-nagA vRkssaaH| agA vRkSAH / na clnevaale-vRkss| nagA: parvatA:, agA: parvatAH / na calanevAle phaadd'|| siddhi-nagaH / yahAM naJ' aura 'ga' zabdoM kA upapadamatiG' (2 / 2 / 19) se upapadatatpuruSa samAsa hai| 'ga' zabda meM 'gamlu gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se vA0-'anyeSvapi dazyate (3 / 2 / 48) se 'Da' pratyaya hai| pratyaya ke Dit hone se vA0-'DityabhasyApi Terlopa:' (6 / 4 / 143) se gam ke Ti-bhAga (am) kA lopa hotA hai| isa sUtra se aprANIvAcI naga' zabda meM 'ga' zabda uttarapada hone para naJ' zabda prakRtibhAva se rahatA hai arthAt nalopo naJaH' (6 / 3 / 73) se naJ ke nakAra kA lopa nahIM hotA hai| vikalpapakSa meM nakAra kA lopa hokara 'agaH' rUpa bhI banatA hai| / / iti Agama-prakaraNam / / Adeza-prakaraNam sa-AdezaH (1) sahasya sa saMjJAyAm 78 / pa0vi0-sahasya 6 1 sa: 11 saMjJAyAm 7 / 1 / anu0-uttarapade itynuvrtte| Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvaya:-saMjJAyAM sahasya uttarapade sH| artha:-saMjJAyAM viSaye saha-zabdasya sthAne uttarapade parata: sa-Adezo bhvti| udA0-azvatthena saha vartate iti sAzvattham / sapalAzam, sshiNshpm| AryabhASA: artha- (saMjJAyAm) saMjJAviSaya meM (sahasya) saha zabda ke sthAna meM (uttarapade) uttarapada pare hone para (sa:) sa-Adeza hotA hai| udA0-sAzvattham / azvattha (pIpaLa) ke sAtha vrtmaan| sapalAzam / palAza (DhAka) ke sAtha vrtmaan| saziMzapam / zizapA (zIzama) ke sAtha vrtmaan| siddhi-sAzvattham / yahAM saha aura azvattha zabdoM kA tena saheti tulyayoge' (2 / 2 / 8) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se saMjJAviSaya meM saha ke sthAna meM azvattha uttarapada hone para sa-Adeza hotA hai| aise hI-sapalAzam, saziMzipam / sa-Adeza: (2) granthAntAdhike c|76 | pa0vi0-granthAnta-adhike 71 ca avyypdm| sa0-granthasya anta iti granthAnta: / granthAntazca adhikaM ca etayo: samAhAra:-granthAntAdhikam, tasmin-granthAntAdhike (SaSThIgarbhitasamAhAra anu0-uttarapade, sahasya, sa iti caanuvrtte| anvaya:-granthAntAdhike ca sahasya uttarapade sa: / artha:-granthAnte'dhike cArthe vartamAnasya saha-zabdasya sthAne uttarapade parata: sa-Adezo bhvti| udA0-(granthAntam) saha kalayA vartate iti sklm| sakalaM jyautissmdhiite| kalA-kAlavizeSaH, tatsahacarito grantho'pi 'kalA' ityucyte| muhUrtena saha vartate iti smuhuurtm| samuhUrtaM jyautissmdhiite| (adhikam) droNena saha vartate iti sadroNA khaarii| samASa: kArSApaNaH / sakAkiNIko maass:| Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 486 ___ "sasaMgrahaM vyAkaraNamadhIyate, ityetadudAharaNaM pramAdAdidAnIntanaiH kulekhakailikhitam, tatra hi 'avyayabhAve cAkAle' (6 / 3 / 81) ityeva siddha: sabhAva:" (nyaaskaar:)| AryabhASA: artha-(granthAntAdhike) granthAnta aura adhika artha meM (ca) bhI vidyamAna (sahasya) saha zabda ke sthAna meM (uttarapade) uttarapada pare hone para (sa:) sa-Adeza hotA hai| udA0-(granthAnta) sakalaM jyautissmdhiite| kAlavizeSa ko kalA' kahate haiM, tatsahacarita grantha bhI 'kalA' kahAtA hai| vaha kalAparyanta jyautiSa grantha ko par3hatA hai| samuhUrtaM jyautiSamadhIte / vaha muhUrta viSayaparyanta jyautiSa grantha ko par3hatA hai| (adhika) sadroNA khaarii| khArI parimANa droNa se adhika hai| samASa: kArSApaNa: / kArSApaNa sikkA mASa nAmaka sikke se adhika hai| sakAkiNIko maassH| mASa nAmaka sikkA kAkiNI nAmaka sikke se adhika hai| vizeSa: (1) kalA=candramaNDala kA 16vAM bhaag| (2) droNa=200 pala=800 tolA (10 ser)| khArI=160 sera (4 mnn)| kArSApaNa=32 rattI cAMdI kA sikkaa| mASa=2 rattI cAMdI kA sikkaa| kAkiNI=1/2 rattI cAMdI kA sikkaa| sa-Adeza: (3) dvitIye caanupaakhye|80| pa0vi0-dvitIye 71 ca avyayapadam, anupAkhye 7 / 1 / sa0-upAkhyAyate pratyakSata upalabhyate ya: sa upAkhyaH, na upAkhya iti anupAkhya:, tasmin-anupAkhye, anumeye ityarthaH (nnyttpurussH)| anu0-uttarapade, sahasya, sa iti cAnuvartate / anvaya:-sahasya anupAkhye dvitIye cottarapade s:|| artha:-saha-zabdasya sthAne'nupAkhye dvitIye zabde uttarapade parata: sa-Adezo bhvti| udA0-agninA saha vartate iti sAgniH / sAgnidhUma: / savRSTirmegha: / dvayoH sahayuktayoryo'pradhAna: sa dvitIya iti kthyte| AryabhASA: artha-(sahasya) saha zabda ke sthAna meM (anupAkhye) anumAna ke yogya (dvitIye) apradhAnavAcI (uttarapade) uttarapada pare hone para (ca) bhI (sa:)-Adeza hotA hai| Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0 - sAgnirdhUma: / dhUma (dhUMvA) agni ke sAtha vartamAna hai / yatra yatra dhUmastatra tatra vahniH' jahAM-jahAM dhUma hotA hai vahAM-vahAM agni hotI hai| yahAM dhUma aura agni do sahayukta padArtha haiM, inameM dhUma pradhAna aura agni dvitIya arthAt apradhAna aura anupAkhya = anumeya hai| dhUma ko dekhakara agni kA anumAna kiyA jAtA hai| savRSTirmeghaH / megha vRSTi ke sAtha vartamAna hai| 'meghonnatiM dRSTvA'numIyate bhaviSyati vRSTiriti / ' meghoM kI vRddhi ko dekhakara yaha anumAna kiyA jAtA hai ki vRSTi hogii| yahAM vRSTi aura megha do sahayukta padArtha haiM, inameM megha pradhAna aura vRSTi arthAt dvitIya apradhAna hai aura anupAkhya = anumeya hai| 460 siddhi-sAgniH / yahAM saha aura agni zabdoM kA tena saheti tulyayoge (2 / 2 / 28) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se 'saha' zabda ke sthAna meM anupAkhya (anumeya ) tathA dvitIya = apradhAnavAcI agni zabda uttarapada hone para sa-Adeza hotA hai| aise hI- savRSTiH / vizeSaH yahAM kAzikA meM 'sAgniH kapota:, sapicAzA vAtyA' aura 'sarAkSasIkA zAlA' udAharaNa diye gaye haiN| kapota ko dekhakara agni kA anumAna, vAtyA ( bhabULiyA ) ko dekhakara pizAca kA anumAna aura zAlA (phUTA DhUMr3ha) ko dekhakara rAkSasI kA anumAna karanA andhavizvAsa se grasta hai / sa- Adeza: (4) avyayIbhAve cAkAle / 81 / pa0vi0 - avyayIbhAve 7 / 1 ca avyayapadam, akAle 7 / 1 sa0-na kAla iti akAla:, tasmin akAle ( naJtatpuruSaH ) / anu0 - uttarapade, sahasya, sa iti cAnuvartate / anvayaH - avyayIbhAve sahasya akAle uttarapade ca saH / artha:- avyayIbhAve samAse saha- zabdasya sthAne akAlavAcini zabde uttarapade ca sa - Adezo bhavati / udA0-yugapaccakramiti sacakram / sacakraM dhehi / sadhuraM prAja / mahAbhASyasyAnta iti samahAbhASyam / samahAbhASyaM vyAkaraNamadhIte / AryabhASAH artha- (avyayIbhAve) avyayIbhAva samAsa meM (sahasya ) saha zabda ke sthAna meM (akAle) kAlavAcI zabda se bhinna ( uttarapade) uttarapada hone para (ca) bhI (saH) sa- Adeza hotA hai| udA0 - sacakraM dhehi / tU yugapat (eka sAtha) cakra ko dhAraNa kara / sadhuraM prAja / tU yugapat dhur (juA) ko dUra pheMka / samahAbhASyaM vyAkaraNamadhIte / vaha mahAbhASyaparyanta vyAkaraNa par3hatA hai| Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 461 SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH siddhi-(1) sacakram / yahAM saha aura cakra zabdoM kA 'avyayaM vibhakti0' (2 / 116) se yaugapadya artha meM avyayIbhAva samAsa hai| isa sUtra se avyayIbhAva samAsa meM saha zabda ko kAlavAcI se bhinna cakra zabda uttarapada hone para sa-Adeza hotA hai| (2) sadhuram / yahAM saha aura dhur zabdoM kA pUrvavat avyayIbhAva samAsa hai| 'RkpUrabdhUHpathAmAnakSe (5 / 4 / 74) se samAsAnta 'a' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (3) samahAbhASyam / yahAM saha aura mahAbhASya zabdoM kA pUrvavat antavacana artha meM avyayIbhAva samAsa hai| zeSa kArya pUrvavat hai| sAdeza-vikalpa: (5) vopsrjnsy|82| pa0vi0-vA avyayapadam, upasarjanasya 6 / 1 / upasarjanasarvAvayavaH samAsa upasarjanamiti kthyte| yasya samAsasya sarve'vayavA upasarjanIbhUtA: sa sarvopasarjano bahuvrIhisamAso'tropasarjanazabdena gRhyte| anu0-uttarapade, sahasya, sa iti caanuvrtte| anvaya:-upasarjanasya sahasya uttarapade vA saH / artha:-upasarjanasya=bahuvrIhisamAsasyAvayavabhUtasya saha-zabdasya sthAne uttarapade parato vikalpena sa-Adezo bhavati / udA0-putreNa saha iti saputra:, shputrH| sacchAtra:, shcchaatrH| AryabhASA: artha-(upasarjanasya) jisameM saba avayava upasarjana haiM usa bahuvrIhi samAsa ke avayava bhUta (sahasya) saha zabda ke sthAna meM (uttarapade) uttarapada pare hone para (vA) vikalpa se (sa:) sa-Adeza hotA hai| udA0-saputraH, sahaputraH / putra ke sahita pitaa| sacchAtra., sahacchAtra: / chAtroM ke sahita upaadhyaay| siddhi-saputra: / yahAM saha aura putra zabdoM kA tena saheti tulyayoge (2 / 2 / 27) se upasarjana bahuvrIhi samAsa hai| bahuvrIhi samAsa meM saba zabda upasarjana-saMjJaka hote haiM kyoMki prathamAnirdiSTaM samAsa upasarjanam (1 / 2 / 43) arthAt samAsa-vidhAyaka sUtroM meM jo pada prathamA-vibhakti se nirdiSTa kiyA gayA hai usakI upasarjana saMjJA hotI hai| Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anekamanyapadArthe' (2 / 2 / 24) isa bahuvrIhi samAsavidhAyaka sUtra meM anekam' pada prathamA-vibhakti se nirdiSTa hai ata: isa samAsa meM saba zabda upasarjana haiN| yahAM upasarjana' zabda se sarvopasarjana bahuvrIhi samAsa kA hI grahaNa kiyA gayA hai| isa sUtra se upasarjana bahuvrIhi samAsa meM saha zabda ko uttarapada pare hone para sa-Adeza hotA hai| vikalpa pakSa meM sa-Adeza nahIM hai-shputrH| aise hI-sacchAtra:, shcchaatrH| prakRtibhAvaH (6) prkRtyaashissi|83| pa0vi0-prakRtyA 31 AziSi 7 / 1 / anu0-uttarapade, sahasya iti caanuvrtte| anvaya:-AziSi saha uttarapade prkRtyaa| artha:-AziSi viSaye saha-zabda uttarapade parata: prakRtyA bhavati / udA0-putreNa saha iti sahaputraH, tasmai-sahaputrAya / svasti devadattAya sahaputrAya, sahacchAtrAya, sahAmAtyAya / AryabhASA: artha-(AziSi) AzIrvAda viSaya meM (sahaH) saha-zabda (uttarapade) uttarapada pare hone para (prakRtyA) prakRtibhAva se rahatA hai| udA0-svasti devadattAya sahaputrAya, sahacchAtrAya, sahAmAtyAya / putroM ke sahita, chAtroM ke sahita aura mantriyoM ke sahita rAjA devadatta kA kalyANa ho| siddhi-sahaputrAya / yahAM saha aura putra zabdoM kA tana saheti tulyayoge (2 / 2 / 28) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se AzIrvAda viSaya meM saha zabda putra uttarapada hone para prakRtibhAva se rahatA hai arthAt usake sthAna meM sa-Adeza nahIM hotA hai| 'nama: svastisvAhAsvadhAlaMvaSaDyogAcca' (2 / 3 / 16) se svasti ke yoga meM caturthI vibhakti hotI hai| aise hI-sahacchAtrAya, sahAmAtyAya / vizeSa: 'prakRtyAziSi' yaha pANinIya sUtrapATha hai| kAzikAkAra ne isameM 'agovatsahaleSu' yaha pATha mizrita kiyA hai| sa-Adeza: (7) samAnasya chndsymuurdhprbhRtyudrkessu|4| pa0vi0-samAnasya 61 chandasi 7 11 amUrdha-prabhRti-udarkeSu 7 / 3 / Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 463 SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH ___sao-mUrdhA ca prabhRtizca udarkazca te mUrdhaprabhRtyudarkAH, na mUrdhaprabhRtyudarkA iti amUrdhaprabhRtyudarkAH, teSu-amUrdhaprabhRtyudarkeSu (itretryogdvndvgrbhitnnyttpurussH)| anu0-uttarapade, sa iti caanuvrtte| anvaya:-chandasi samAnasya amUrdhaprabhRtyudarkeSu uttarapadeSu saH / artha:-chandasi viSaye samAna-zabdasya sthAne mUrdhaprabhRtyudarkavarjitaSu uttarapadeSu parata: sa-Adezo bhvti| udA0-anu bhrAtA sagarya: (yaju0 4 / 20) / anu sakhA sayUthya: (yaju0 4 / 20) / yo na: sanutya: (R0 2 / 30 / 9) / AryabhASA: artha- (chandasi) vedaviSaya meM (samAnasya) samAna zabda ke sthAna meM (amUrdhaprabhRtyudarkeSu) mUrdhan, prabhRti aura udarka se bhinna (uttarapadeSu) uttarapada pare hone para (sa:) sa-Adeza hotA hai| . udA0-anu bhrAtA sagaW: (yaju0 4 / 20) / he munaSya ! tujhe sagaya'=sagA bhAI vidyAprApti ke liye anumati pradAna kre| anu sakhA sayUthya: (yaju0 4 / 20) / eka samUha meM rahanevAlA mitra tujhe vidyA-prApti ke liye anumati pradAna kre| yo na: sanutya: (R0 2 / 30 / 9) / vaha bRhaspati vidajJa vidvAn) hamAre liye samAna rUpa se stuti ke yogya hai| siddhi-sgrthyH| yahAM samAna aura garbha zabdoM kA parvAparaprathamacaramajaghanyasamAnamadhyamadhyamavIrAzca' (2 / 1 / 58) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se vedaviSaya meM samAna zabda ke sthAna meM garbha uttarapada hone pare sa-Adeza hotA hai| tatpazcAt 'sagarbha' zabda se 'sagarbhasayUthasanutAd yan (4 / 4 / 114) se bhava-artha meM yan' pratyaya hotA hai| aise hI-sayUtha' zabda se-sayUthya:, aura sanuta' zabda se-sanutyaH / sa-Adeza: (8) jyotirjanapadarAtrinAbhinAmagotrarUpa __ sthaanvrnnvyovcnbndhussu|85| pa0vi0- jyotir-janapada-rAtri-nAbhi-nAma-gotra-rUpa-sthAna-varNavayas-vacana-bandhuSu 7 / 3 / Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sa0-jyotizca janapadazca rAtrizca nAbhizca nAma ca gotraM ca rUpaM ca sthAnaM ca varNazca vayazca vacanaM ca bandhuzca te jyotirjanapadarAtrinAbhinAmagotrarUpasthAnavarNavayovacanabandhuva:, teSu-jyotirjanapadarAtrinAbhinAmagotrarUpasthAnavarNavayovacanabandhuSu (itretryogdvndvH)| anu0-uttarapade, samAnasya, sa iti caanuvrtte|| anvayaH-samAnasya jyotirjanapadarAtrinAbhinAmagotrarUpasthAnavarNavayovacanabandhuSu uttarapadeSu sH| artha:-samAnazabdasya sthAne jyotirjanapadarAtrinAbhinAmagotrarUpasthAnavarNavayovacanabandhuSu uttarapadeSu parata: sa-Adezo bhvti| udAharaNamuttarapadam zabda-rUpam bhASArtha: jyotiH samAnaM jyotiryasya sa:-sajyoti: samAna jyotivaalaa| janapada: samAno janapado yasya sa:-sajanapada: samAna jnpdvaalaa| rAtriH samAnA rAtriryasya sa:-sarAtri: samAna raatrivaalaa| nAbhiH samAnA nAbhiryasya sa:-sanAbhi: samAna naabhivaalaa| nAman samAnaM nAma yasya sa:-sanAmA samAna naamvaalaa| gotram samAnaM gotraM yasya sa:-sagotra: samAna gotrvaalaa| rUpam . samAnaM rUpaM yasya sa:-sarUpa: samAna ruupvaalaa| sthAnam samAnaM sthAnaM yasya sa:-sasthAna: samAna sthaanvaalaa| varNaH samAno varNo yasya sa:-savarNa: samAna vrnnvaalaa| vaya: samAnaM vayo yasya sa:-savayA: samAna aayuvaalaa| samAnaM vacanaM yasya sa:-savacana: samAna vcnvaalaa| bandhuH samAno bandhuryasya sa:-sabandhuH samAna bndhuvaalaa| smaan=sdRsh/ek| AryabhASA: artha-(samAnasya) samAna zabda ke sthAna meM (jyotibandhuSu) jyotir, janapada, rAtri, nAbhi, nAma, gotra, rUpa, sthAna, varNa, vayas, vacana aura gotra (uttarapade) uttarapada hone para (sa:) sa-Adeza hotA hai| udA0-udAharaNa aura unakA bhASArtha saMskRta-bhAga meM likhA hai| vacanaH Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 465 SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH siddhi-sjyotiH| yahAM samAna aura jyAtiS zabdoM kA 'anekamanyapadArthe (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se samAna ke sthAna meM jyotiS uttarapada hone para sa-Adeza hotA hai| aise hI-sajanapada:, aadi| 'sanAmA' yahAM sarvanAmasthAne cAsambuddhau' (6 / 4 / 9) se tathA savayAH' yahAM atvasantasya cAdhAto:' (6 / 4 / 14) se dIrgha hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| sa-AdezaH (6) caraNe brhmcaarinni|86| pa0vi0-caraNe 7 / 1 brahmacAriNi 7 / 1 / sa0-brahmavedaH, vedasyAdhyAyanArthaM yad vrataM tadapi 'brahma' ityucyte| brahma vedAdhyayanavrataM caratIti brahmacArI (uppdttpurussH)| anu0-uttarapade, samAnasya, sa iti caanuvrtte| anvaya:-samAnasya brahmacAriNi uttarapade sa:, crnne| artha:-samAnazabdasya sthAne brahmacAriNi uttarapade parata: sa-Adezo bhavati, caraNe gmymaane| udA0-samAno brahmacArIti sbrhmcaarii| samAne brahmaNi vratacArIti sbrhmcaarii| AryabhASA: artha-(samAnasya) samAna zabda ke sthAna meM (brahmacAriNi) brahmacArI (uttarapade) uttarapada pare hone para (sa:) sa-Adeza hotA hai (caraNe) yadi vahAM caraNa artha abhidheya ho| caraNa vaidika vidyaapiitth| udA0-sabrahmacArI / brahma zabda kA artha veda hai| veda ke adhyayana ke liye jo vrata kiyA jAtA hai vaha bhI brahma' kahAtA hai| jo eka kAla meM veda kI eka zAkhAvizeSa ke liye vrata kA anuSThAna karate haiM, ve paraspara sabrahmacArI kahAte haiN| siddhi-sbrhmcaarii| yahAM samAna aura brahmacArI zabdoM kA pUrvAparaprathamacaramajaghanyasamAnamadhyamadhyamavIrAzca' (2 / 158) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| isa satra se zabda ke sthAna meM brahmacArI uttarapada hone para tathA caraNavizeSa artha meM sa-Adeza hotA hai| sa-AdezaH (10) tIrthe ye 87 / pa0vi0-tIrthe 7 / 1 ye 71 / anu0-uttarapade, samAnasya, sa iti cAnuvartate / Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvaya:-samAnasya ye tIrthe uttarapade sH| artha:-samAnazabdasya sthAne ya-pratyayAnte tIrthazabde uttarapade parata: sa-Adezo bhvti| udA0-samAne tIrthe vasatIti satIrthya: / AryabhASA: artha-(samAnasya) samAna zabda ke sthAna meM (ya) ya-pratyayAnta (tIrthe) tIrtha-zabda (uttarapade) uttarapada pare hone para (sa.) sa-Adeza hotA hai| udA0-satIrthya: / samAna tIrtha upAdhyAya (guru) ke pAsa meM rhnevaalaa| siddhi-satIrthaH / yahAM samAna aura tIrtha zabdoM kA pUrvApara0' (2 / 1 / 58) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| tatpazcAt samAnatIrtha' zabda se 'samAnatIrthe vAsI (4 / 4 / 107) se 'yat' pratyaya hai| isa sUtra se samAna' zabda ke sthAna meM yat-pratyayAnta tIrthya' zabda uttarapada hone para sa-Adeza hotA hai| sAdeza-vikalpa: (11) vibhaassodre|88 pa0vi0-vibhASA 11 udare 71 / anu0-uttarapade, sahasya, sa:, ye iti caanuvrtte| anvaya:-samAnasya ye udare uttarapade vibhASA sH| artha:-samAnazabdasya sthAne ya-pratyayAnte udarazabde uttarapade parato vikalpena sa-Adezo bhvti|| udA0-samAnodare zayita iti sodaryo bhraataa| samAnodaryo bhraataa| AryabhASA: artha-(samAnasya) samAna zabda ke sthAna meM (ya) ya-pratyayAnta (udare) udarazabda (uttarapade) uttarapada hone para (vibhASA) vikalpa se (sa:) sa-Adeza hotA hai| udA0-sodaryo bhraataa| samAna eka udara meM zayana kiyA huA sagA bhaaii| samAnodaryo bhrAtA / artha pUrvavat hai| siddhi-(1) sodarya: / yahAM samAna aura udara zabdoM kA pUrvApara0' (2 / 2 / 58) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| sodarAd yaH' (4 / 4 / 109) se 'ya' pratyaya kI vivakSA meM isa sUtra se samAna ke sthAna meM sa-Adeza hotA hai| Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 467 (2) samAnodarya: / yahAM samAna aura udara zabdoM kA pUrvavat karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai / udara zabda se 'samAnodare zayita o cAdAtta:' (4|4|108 ) se yat pratyaya hai| isa sUtra se vikalpa pakSa meM samAna ke sthAna meM sa-Adeza nahIM hai| vizeSa: yahAM 'ya' pratyaya kA sAmAnya se grahaNa kiyA hai ataH isase 'ya' aura 'yat' donoM pratyayoM kA grahaNa hotA hai / 'sodarya:' meM 'ya' pratyaya aura 'samAnodaryaH' meM 'yat' pratyaya hai / 'satIrthya:' meM bhI 'yat' pratyaya hai| sa- Adeza: (12) dRdRzavatuSu / 86 / pa0vi0 - dRk dRza- vatuSu 7 / 3 / sa0-dRk ca dRzazca vatuzca te dRkadRzavatava:, teSu dRdRzavatuSu (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - uttarapade, samAnasya sa iti cAnuvartate / anvayaH - samAnasya dRkadRzavatuSu uttarapadeSu saH / artha:-samAnazabdasya sthAne dRkdRzavatuSu uttarapadeSu parataHsa-Adezo bhavati / udA0-(dRk) samAnaM pazyatIti sadRk / ( dRza: ) samAnaM pazyatIti sadRza: / atra dRzadhAtustulyabhAve'rthe vartate nAlocane, 'anekArthA hi dhAtavo bhavanti' (mhaabhaassym)| atra vatu - grahaNamuttarArtham, sa ca pratyayo'ta uttarapadena saha na yujyate / AryabhASAH artha- (samAnasya) samAna zabda ke sthAna meM (dRkadRzavatuSu) dRk, dRza aura vatu ( uttarapade) uttarapada pare hone para (saH) sa-Adeza hotA hai| udA0-1 - (dRk) sadRk / samAna= eka ke tulya honaa| (dRza) sadRza: / artha pUrvavat hai / yahAM 'vatu' kA grahaNa uttara - sUtra ke liye kiyA gayA hai| 'vatu' pratyaya hai ataH isakA uttarapada ke sAtha yoga nahIM hotA hai / siddhi- sadRk / yahAM samAna aura dRk 'zabdoM kA 'upapadamati' ( 2 / 2 / 19 ) se upapadatatpuruSa samAsa hai| 'dRk' zabda meM 'dRzir prekSaNe' (bhvA0pa0) dhAtu se 'tyadAdiSu dRzo'nAlocane kaJ ca' ( 3/2/60 ) se kvin' pratyaya hai| yahAM 'dRz' dhAtu tulyabhAva artha meM hai prekSaNa=Alocana (dekhanA) artha meM nahIM 'anekArthA hi dhAtavo bhavanti Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (mhaabhaassy)| kvin' pratyaya kA varapRktasya (6 / 1 / 67) se sarvahArI hopa hokara kvinpratyayasya ku:' (8 / 2 / 62) se dRz ke zakAra ko kutva khakAra, 'jhalAM jazo'nte' (8 / 2 / 39) se khakAra ko jaztva gakAra aura vAvasAne (8 / 4 / 55) se gakAra ko carva kakAra hotA hai| isa sUtra se samAna ke sthAna meM dRz-uttarapada pare hone para sa-Adeza hotA hai| (2) sadRzaH / yahAM samAna aura dRza zabdoM kA pUrvavat upapadatatpuruSa samAsa hai| dRza' zabda meM tyadAdiSu dRzo'nAlocane kaJ ca' (3 / 2 / 60) se kaJ' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| Iz-kI Adezau (13) idaM kimoriishkii|60| pa0vi0-idam-kimo: 6 / 2 Iz-kI 1 / 1 / sa0-idaM ca kiM ca tau-idaM kimau, tayo:-idaM kimo: (itretryogdvndvH)| Iz ca kI ca etayo: samAhAra IzkI (smaahaardvndvH)| anu0-uttarapade, dRkza vatuSu iti caanuvrtte| anvaya:-idaMkimordRkdRzavatuSu uttarapadeSu IzkI / artha:-idaMkimo: zabdayo: sthAne dRkza vatuSu uttarapadeSu parato yathAsaMkhyam IzkI Adezau bhvtH| udA0-(idam) idamiva pazyatIti-IdRk, IdRza: / idaM parimANamasya iti iyaan| (kim) kimiva pazyatIti-kIdRk, kIdRza: / kiM parimANamasya iti kiyaa| IdRka, iidRsh| kIdRk, kIdRza ityatra vyutpattimAtrArthe vigraha: kriyate, na tu vigrahavAkyenAvayavArtha upadarzito bhavati, rUDhizabdA hi ete| 'vatuH' iti pratyaya: sa uttarapadena saha na yujyte| AryabhASA: artha-(idaMkimo:) idam aura kim zabdoM ke sthAna meM (dadRzavatuSu) dRk dRz aura vatu (uttarapade) uttarapada pare hone para (IzkI) yathAsaMkhya Iz aura kI Adeza hote haiN| udA0-(idam) IdRk, IdRza: / isake tuly-aisaa| iyAn / yaha primaannvaalaaitnaa| (kim) kIdaka, kIdRzaH / kisake tulya kaisaa| kiyAn / kyA primaannvaalaakitnaa| Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH IdRk, IdRza: aura kIdRk, kIdRza: yahAM vyutpattimAtra ke liye vigraha kiyA jAtA hai, vigrahavAkya se avayavArtha upadarzita nahIM hotA hai kyoMki ye rUDhi zabda hai| yahAM vatu' pratyaya hai, ata: isakA uttarapada ke sAtha yoga nahIM hai| siddhi-(1) IdRk / yahAM idam aura dRk zabdoM kA upapadamatiG (2 / 2 / 19) se upapadatatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se idam ke sthAna meM dRk' uttarapada hone para 'Iz' Adeza hotA hai| Adeza ke zit hone se yaha anekAzit sarvasya' (1 / 1 / 55) se savadiza kiyA jAtA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-IdazaH / (2) iyaan| yahAM idam zabda se kimidaMbhyAM vo gha:' (5 / 2 / 40) se vatupa pratyaya hai| isa sUtra se idam ke sthAna meM vatup pratyaya pare hone para 'Iz' Adeza hotA hai| pUrvokta sUtra se 'vatupa' ke 'va' ko 'gha' Adeza aura 'AyaneyaH' (7 / 1 / 2) se 'gha' ko 'iya' Adeza hokara yasyeti ca (6 / 4 / 148) se 'Iz' ke IkAra kA lopa hotA hai| pratyaya ke ugit hone se ugidacAM sarvanAmasthAne'dhAtoH' (7 / 1 / 70) se num Agama aura sarvanAmasthAne cAsambuddhauH' (6 / 4 / 8) se upadhA ko dIrgha hotA hai| (3) kIdRk / yahAM kim aura dRk zabdoM kA pUrvavat upapadatatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se kim ke sthAna meM dRka uttarapada hone para kI-Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hii-kiidRshH| (4) kiyAn / yahAM kim zabda se pUrvavat vatup pratyaya hai| isa sUtra se kim ke sthAna para vatup-pratyaya pare hone para kI-Adeza hotA hai| zeSa kArya 'iyAna' ke samAna hai| AkAra-Adeza: (14) A srvnaamnH|61| pa0vi0-A 1 / 1 (su-luk) sarvanAmna: 6 / 1 / anu0-uttarapade, dRkdRzavatuSu iti caanuvrtte| anvaya:-sarvanAmno dRkza vatuSu uttarapadeSu A: / artha:-sarvanAmasaMjJakasya zabdasya dRkdRzavatuSu uttarapadeSu parata AkArAdezo bhvti| udA0-(dRk) tat pazyatIti tAdRk / yat pazyatIti yAdRk / (dRza:) tat pazyatIti tAdRza: / yat pazyatIti yaadRshH| (vatuH) tat parimANamasya iti tAvAn / yat parimANamasya iti yaavaan| AryabhASAartha-(sarvanAmnaH) sarvanAmasaMjJaka zabda ko (dRkzavatuSu) dRk, dRza aura vatu (uttarapade) uttarapada pare hone para (A) AkAra Adeza hotA hai| Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0- -(dRk) taadRk| usake tulya-vaisA / yAdRk / jisake tulya - jaisA / (dRza) tAdRzaH, yAdRza: / artha pUrvavat hai| (vatu) tAvAn / usa parimANavAlA=utanA / yAvAn / jisa parimANavAlA = jitanA / 500 siddhi-(1) tAdRk // yahAM tat aura dRk zabdoM kA 'upapadamatiGa' (1 / 1 / 19) se upapadatatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se sarvanAmasaMjJaka 'tat' zabda ko dRk uttarapada pare hone para AkAra Adeza hotA hai| yaha 'alo'ntyasya' (111152 ) se antya al ke sthAna meM kiyA jAtA hai| tat zabda kI 'sarvAdIni sarvanAmAni (1 / 1 / 27) se sarvanAma saMjJA hai / aise hI 'yat' zabda se - yAdRk / " (2) tAdRza: / yahAM tat dRza zabdoM kA pUrvavat upapadatatpuruSa samAsa hai| zeSa kArya pUrvavat hai / aise hI 'yat' pratyaya se- yAdRzaH / (3) tAvAn / yahAM tat zabda se 'yattadetebhyaH parimANe vatup (5 / 2 / 39 ) se 'vatup' pratyaya hai| isa sUtra se tat ko vatup pratyaya pare hone para AkAra Adeza hotA hai| zeSa kArya 'iyAn' (6 / 3 / 90 ) ke samAna hai| aise hI 'yat' zabda se - yAvAn / adri-AdezaH (15) viSvagdevayozca TeradryaJcatAvapratyaye / 62 / pa0vi0 - viSvak-devayoH 6 / 2 ca avyayapadam, Te: 6 / 1 adri 1 / 1 (su-luk) aJcatau 7 / 1 apratyaye 7 / 1 / sa0- viSvak ca devazca tau viSvagdevau tayo:-viSvagdevayoH (itaretarayogadvandvaH) / avidyamAnaH pratyayo yasmAt saH - apratyaya:, tasmin - apratyaye (bhuvriihiH)| anu0 - uttarapade, sarvanAmna iti cAnuvartate / anvayaH - viSvagdevayoH sarvanAmnazca Terapratyaye'Jcatau uttarapade'driH / arthaH- viSvagdevayoH zabdayoH sarvanAmasaMjJakasya zabdasya Ti - bhAgasya sthAne apratyayAnte'JcatAvuttarapade parato'drirAdezo bhavati / udA0- (viSvak) vizvagaJcatIti viSvadrayaG / (deva:) devamaJcatIti devadryaG / (sarvanAma) tad aJcatIti tadryaG / yadaJcatIti yadryaG / AryabhASAH artha- (viSvagdevayoH) viSvak aura deva zabda aura (sarvanAmnaH) sarvanAmasaMjJaka zabda ke (Ta) Ti-bhAga ko (apratyaye) a- pratyayAnta (aJcatau) aJcati-zabda ( uttarapade) uttarapada pare hone para (adri:) adri Adeza hotA hai| Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 501 SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH udA0-(viSvak) viSvavyaG / viSvak saba meM vyaapk| (deva) devavyaG / devoM meM vyaapk| (sarvanAma) tavyaG / usameM vyaapk| yadyaG / usameM vyApaka / siddhi-viSvavyaG / viSv+aJcu+kvin / viSvak+aJc+vi / viSvak+aJc+0 / viSv adri+anum ca+0 / viSvadri+an c / viSvadri+an / viSvadri+aG / vissvvyng+su| vissvvyng| __ yahAM viSvak upapada 'aJcu gatipUjanayoH' (bhvA0pa0) dhAtu se RtviAdadhRktrAdiguSNigaJcuyujikruJcAM ca' (3 / 2 / 59) se kvin' pratyaya hai| vaparaktasya' (6 / 1 / 67) se kvin' pratyaya kA sarvahArI lopa hotA hai| isa sUtra se viSvak zabda ke Ti-bhAga (ak) ko va-pratyayAnta aJc-zabda pare hone para adri Adeza hotA hai| yahAM 'aniditAM hala upadhAyA: kDiti' (6 / 4 / 24) se aJc dhAtu ke upadhAbhUta nakAra kA lopa, pratyaya ke ugit hone se ugidacAM sarvanAmasthAne'dhAto:' (7 / 1 / 70) se ac ko num Agama hotA hai| halyAbabhyo dIrghAta' (6 / 1 / 68) se su kA lopa, saMyogAntasya lopaH' (8 / 2 / 23) se saMyogAnta cakAra kA lopa, 'kvinpratyayasya ku:' (8 / 2 / 62) se num ke nakAra ko kutva DakAra hotA hai| aise hii-devvyng| (2) tvyng| yahAM tat aura aG zabdoM kA upapadamatiG' (2 / 2 / 19) se upapadatatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se sarvanAmasaMjJaka tat zabda ke Ti-bhAga (at) ko va-pratyayAnta 'aJca' zabda pare hone para adri-Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI yat' zabda se-yvyng| vizeSa: isa sUtra meM 'apratyaye' ke sthAna meM 'vapratyaye' pATha bhI kAzikA meM milatA hai| azrUyamANa: pratyaya: aprtyyH| azrUyamANa pratyaya apratyaya kahAtA hai| kvin' pratyaya kA sarvahArI lopa hone se yaha sunAI nahIM detA hai, ata: yaha 'apratyaya' hai| pratyayastha vakAra kI dRSTi se ise 'vapratyaya' bhI kahA jA sakatA hai| sami-Adeza: (16) samaH smi|63| pa0vi0-sama: 61 sami 11 (su-luk) / / anu0-uttarapade, aJcatau, apratyaye iti cAnuvartate / anvaya:-samo'pratyaye'JcatAvuttarapade samiH / artha:-sam-zabdasya sthAne'pratyayAnte'JcatAvuttarapade parata: samirAderAdezo bhvti| udA0-samaJcatIti samyaG / samyaG, samyaJcau, samyaJca: / Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA: artha- (sama:) sam zabda ke sthAna meM (apratyaye) a-pratyayanta (aJcatau) aJcati zabda (uttarapade) uttarapada hone para (samiH) sami Adeza hotA hai| udA0-samyaG / milakara calanevAlA (tthiik)| samyaJcau / do milakara clnevaale| smynyc:| saba milakara clnevaale| "samyaJca: savratA bhUtvA vAcaM vadata bhadrayA" (atharva0 3 / 30 // 3) / siddhi-smyng| yahAM sam aura aG zabdoM kA 'upapadamatiG (2 / 2 / 19) se upapadatatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se sam-zabda ke sthAna meM a-pratyayAnta aJc uttarapada hone para sami Adeza hotA hai| zeSa kArya viSvavyaG' (6 / 3 / 92) ke samAna hai| tiri-AdezaH (17) tirsstirylope|64|| pa0vi0-tirasa: 61 tiri 11 (su-luk) alope 7 / 1 / sa0-na lopa iti alopa:, tasmin-alope (nnyttpurussH)| anu0-uttarapade, aJcatau, apratyaye iti caanuvrtte| anvaya:-tiraso'lope'pratyaye'JcatAvuttarapade tiriH / artha:-tiras-zabdasya sthAne loparahite'pratyayAnte'JcatAvuttarapade paratastirirAdezo bhvti| udA0-tiro'JcatIti tiryaG / tiryaG, tiryaJcau, tirynyc:| AryabhASA: artha-(tirasa:) tiras zabda ke sthAna meM (alope) lopa Adeza se rahita (apratyaye) a-pratyayAnta (aJcatau) aJcati zabda (uttarapade) uttarapada pare hone para (tiri:) tiri Adeza hotA hai| udaa0-tiryng| Ter3hA clnevaalaa| tiryaJcau / do Ter3he clnevaale| tiryaJca: / saba Ter3he clnevaale| siddhi-tiryng| yahAM tiras aura aG zabdoM kA upapadamatiG (2 / 2 / 19) se upapadatatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se tiras ke sthAna meM lopa Adeza se rahita, a-pratyayAnta, aJc uttarapada hone para tiri' Adeza hotA hai| zeSa kArya viSvavyaG' (6 / 3 / 92) ke samAna hai| 'alopa' kA kathana isaliye kiyA gayA hai ki jahAM aJcati ke akAra ko lopa-Adeza hotA hai vahAM tiras ko tiri Adeza na ho jaise- 'tirazcA' (3 / 1), 'tirazce (41) / yahAM 'aca:' (6 / 4 / 138) se aJcati ke akAra kA lopa hotA hai ata: yahAM tiras ko tiri Adeza nahIM hotA hai| Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 503 SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH sadhri-AdezaH (18) sahasya sadhiH / 65 / pa0vi0-sahasya 6 / 1 sadhriH 1 / 1 / anu0-uttarapade, aJcatau, apratyaye iti caanuvrtte| anvaya:-sahasya apratyaye'JcatAvuttarapade sadhriH / artha:-sahazabdasya sthAne'pratyayAnte'JcatAvuttarapade parata: sadhrirAdezo bhvti| udA0-sahAJcatIti sadhyaG / sadhyaG / sdhynycau| sadhyaJca: / AryabhASA: artha-(sahasya) saha zabda ke sthAna meM (apratyaye) a-pratyayAnta (aJcatau) aJcati zabda (uttarapade) uttarapada pare hone para (sadhriH) sadhri Adeza hotA hai| udaa0-sdhyng| sAtha calanevAlA / sdhynycau| do sAtha clnevaale| sadhyaJcaH / saba sAtha clnevaale| siddhi-sdhyng| yahAM saha aura aG zabdoM kA upapadamati' (2 / 2 / 19) se upapadatatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se saha ke sthAna meM a-pratyayAnta aJc uttarapada hone para sadhri Adeza hotA hai| zeSa kArya viSvavyaG' (6 / 3 / 92) ke samAna hai| sadha-Adeza: (16) sadha maadsthyoshchndsi|66| pa0vi0-sadha 1 / 1 (su-luk) mAda-sthayo: 7 / 2 chandasi 7 / 1 / sao-mAdazca sthazca tau mAdasthau, tayo:-mAdasthayoH (itretryogdvndv:)| anu0-uttarapade, sahasya iti cAnuvartate / anvaya:-chandasi sahasya mAdasthayoruttarapadayo: sadhaH / artha:-chandasi viSaye sahazabdasya sthAne mAdasthayoruttarapadayo: parata: sadha Adezo bhvti| udA0-(mAda:) sadhamAdo dhumninIrApa: (yaju0 10 17) / (stha:) sadhasthA: (tai0saM0 5 / 7 / 7 / 1) / Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM (sahasya) saha zabda ke sthAna meM (mAdasthayoH) mAda aura stha (uttarapade) uttarapada pare hone para (sadha:) sadha-Adeza hotA hai| __ udA0-(mAda) sadhamAdo dyumninIrApa: (yaju0 10 17) / sAtha harSita honevAlI, prazasta dhanavAlI aura jala ke samAna zAnta svabhAvavAlI striyaaN| (stha) sadhasthA: (tai0saM0 517 / 7 / 1) / sAtha avasthita rhnevaale| siddhi-(1) sadhamAda: / yahAM saha aura mAda zabdoM kA tena saheti tulyayoge (2 / 2 / 28) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se vedaviSaya meM saha ke sthAna meM mAda uttarapada hone para sadha Adeza hotA hai| mAda' zabda meM 'madI harSaglepanayo:' (bhvA0pa0) dhAtu se 'bhAve se bhAva artha meM 'ghaJ' pratyaya hai| (2) sadhasthAH / yahAM saha aura stha zabdoM kA upapadamatiG' (2 / 2 / 19) se upapadatatpuruSa samAsa hai| 'stha:' zabda meM chA gatinivRttau (bhvA0pa0) dhAtu se 'supi stha:' (3 / 2 / 4) se ka' pratyaya hai| isa sUtra se vedaviSaya meM saha' ke sthAna meM stha' uttarapada hone para sadha' Adeza hotA hai| It-Adeza: (20) dvayantarupasargebhyo'pa iit|67| pa0vi0-dvi-antar-upasargebhya: 5 / 3 apa: 6 / 1 It 1 / 1 / sa0-dvizca antazca upasargazca te vyantarupasargAH, tebhya:- vyantarupasargebhya: (itretryogdvndv:)| anu0-uttarapade itynuvrtte| anvaya:-vyantarupasargebhyo'pa uttarapadasya It / artha:-dvayantarupasargebhya: parasyApa uttarapadasya IdAdezo bhavati / udA0-(dvi:) dvirgatA Apo yasminniti dviipm| (anta:) antargatA Apo yasminniti antriipm| (upasarga:) saMgatA Apo yasminniti smiipm| vigatA Apo yasminniti viipm| nigatA Apo yasminniti niipm| AryabhASA: artha-(dvayantarupasargebhya:) dvi, antar aura upasarga se pare (apa:) ap (uttarapadasya) uttarapada ke (It) IkAra Adeza hotA hai| Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 505 udA0-(dvi) dvIpam / bhUmi kA vaha bhAga jisake donoM ora jala ho vh-dviip| (antar) antarIpam / bhUmi kA eka Tukar3A jo kisI samudra yA khAr3I ke bhItara taka calA gayA ho vh-antriip| (upasarga) samIpam / jisameM jala saMgata ho vh-smiip| vIpam / jisameM jala vigata ho vh-viip| nIpam / jisameM jala nigata ho vh-niip| siddhi-dvIpam / yahAM dvi aura ap zabdoM kA 'anekamanyapadArthe' (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se 'dvi' zabda se pare 'ap' uttarapada ko IkAra Adeza hotA hai aura vaha 'Ade: parasya' (1 / 1153) ke 'ap' ke Adima al akAra ke sthAna meM hotA hai| aise hI-antarIpam, aadi| Ut-Adeza: (21) uudnordeshe|68| pa0vi0-Ut 11 ano: 5 / 1 deze 7 / 1 / anu0-uttarapade, apa iti caanuvrtte| anvaya:-anorapa uttarapadasya Ut, deshe| artha:-ano: parasyApa uttarapadasya UkAra Adezo bhavati, deshe'bhidheye| udA0-anugatA Apo yasmin sa:-anUpo deza: / AryabhASA: artha-(ano:) anu zabda se pare (apa:) ap (uttarapadasya) uttarapada ko (Ut) UkAra adeza hotA hai (daze) yadi vahAM deza artha abhidheya ho| udA0-anUpo deza: / jala kA samIpavartI desh| siddhi-anuupH| yahAM anu aura apa zabdoM kA 'anekamanyapadArthe (2 / 2 / 19) se bahuvrIhi samAsa hai| isase anu zabda se pare apa zabda ko deza abhidheya meM UkAra Adeza hotA hai aura yaha 'Ade: parasya' (111 153) se apa ke Adima ala akAra ke sthAna meM hotA hai| duka-Agama:(22) aSaSThyatRtIyAsthasyAnyasya dugAzIrAzA'' sthitotsukotikaarkraagcchessu|16| pa0vi0-aSaSThI-atRtIyAsthasya 61 anyasya 61 duk 11 Azis-AzA-Asthita-utsuka-Uti-kAraka-rAga-cheSu 7 / 3 / ___ sa0-na SaSThIti aSaSThI, na tRtIyeti atRtiiyaa| aSaSThI ca atRtIyA ca te aSaSThyatRtIye, tayo:-aSaSThyatRtIyayo:, aSaSThyatRtIyayostiSThatIti saddhi-anUpaH / yahAM anu aura apa zabdoM kA 'anekA Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam aSaSThyatRtIyAsthaH, tsy-asssstthytRtiiyaasthsy| (nbhitretryogdvndvgrbhitoppdttpuruss:)| AzIzca AzA ca Asthitazca utsukazca Utizca kArakazca rAgazca chazca te-AzIrAzAsthitotsukotikArakarAgacchAH, teSuAzIrAzAsthitotsukotikArakarAgaccheSu (itaretarayogadvandvaH) / anu0-uttarapade itynuvrtte| anvaya:- aSaSThyatRtIyAsthasyAnyasyA''zIrAzAsthitotsukotikArakarAgaccheSu uttarapadeSu duk| artha:-aSaSThyatRtIyAsthasyAnyasyA''zIrAzAsthitotsukotikArakarAgaccheSu uttarapadeSu parato dugAgamo bhavati / udAharaNam__ uttarapadam zabda-rUpam bhASArthaH 1. AzI: anyA''zIriti anyadAzI: anya icchaa| 2. AzA anyA''zeti anyadAzA anya aashaa| 3. Asthita: anya Asthita iti anyadAsthita: anya Asthita / 4. utsuka: anya utsuka iti anyadutsuka: anya utsuk| 5. Uti: anyA Utiriti anyadUti: anya Uti (rakSA Adi) 6. kAraka: anya: kAraka iti anyatkAraka: anya kaark| 7. rAga: anyo rAga iti anyadrAgaH anya raag| 8. cha: anyasmin bhava iti anyadIyaH anya meM honevaalaa| atra 'cha' iti pratyayo'ta uttarapadena saha na yujyte| AryabhASA: artha-(aSaSThyatRtIyAsthasya) aSaSThI aura atRtIyA vibhakti meM avasthita (anyasya) anya zabda ko (AzIrAzA0cheSu) Azis, AzA, Asthita, utsuka, Uti, kAraka, rAga aura cha (uttarapade) uttarapada pare hone para (duk) duk Agama hotA hai| udA0-udAharaNa aura unakA bhASArtha saMskRtabhAga meM likhA hai| siddhi-(1) anyadAzI: / yahAM anya aura Azis zabdoM kA vizeSaNaM vizeSyeNa bahulam (2 / 1 / 57) se karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se SaSThI aura tRtIyA vibhakti se rahita anya zabda ko Azis uttarapada hone para duk Agama hotA hai| aise hI-anyadAzA aadi| Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 507 (2) anydiiyH| yahAM anya zabda se gahAdibhyazcha:' (4 / 2 / 137) se bhava-artha meM 'cha' pratyaya hai| isa sUtra se SaSThI aura tRtIyA vibhakti se rahita anya zabda ko cha' pratyaya pare hone para duk Agama hotA hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se cha' ke sthAna meM 'Iya' Adeza hotA hai| dugAgama-vikalpa: (23) arthe vibhaassaa|100| pa0vi0-arthe 7 / 1 vibhASA 11 / anu0-uttarapade, aSaSThyatRtIyAsthasya, anyasya, duk iti cAnuvartate / anvaya:-aSaSThyatRtIyAsthasyA'nyasyA'rthe uttarapade vibhASA duk / artha:-aSaSThIsthasyAtRtIyAsthasya cAnyazabdasya arthazabde uttarapade parato vikalpena dugAgamo bhavati / udA0-anyasmai idamiti anyadartham, anyArtham / AryabhASA: artha-(aSaSThyatRtIyAsthasya) SaSThI aura tRtIyA vibhakti se rahita (anyasya) anya zabda ko (artha) artha (uttarapade) uttarapada pare hone para (vibhASA) vikalpa se (duk) duk Agama hotA hai| udA0-anyadartham, anyArtham / anya ke liye| siddhi-anyadartham / yahAM anya aura artha zabdoM kA caturthI tadarthArthabalihitasukharakSitaiH' (2 / 1 / 36) se caturthI tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se SaSThI aura tRtIyA vibhakti se rahita anya zabda ko artha uttarapada hone para duka Agama hotA hai| vikalpa pakSa meM duk Agama nahIM hai-anyArtham / kat-Adeza: (24) koH kat ttpurusse'ci|101| pa0vi0-ko: 6 / 1 kat 11 tatpuruSe 7 / 1 aci 7 / 1 / anu0-uttarapade itynuvrtte| anvaya:-tatpuruSe koraci uttarapade kt| artha:-tatpuruSa samAse kuzabdasya sthAne'jAdau zabde uttarapade parata: kadAdezo bhvti| udA0-kutsito'ja iti kadaja: / kadazva: / kdussttr:| kdnnm| Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA: artha-(tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (ko:) ku-zabda ke sthAna meM (aci) ajAdi zabda (uttarapade) uttarapada pare hone para (kat) kat Adeza hotA hai| udA0-kadajaH / kutsita=nindita bkraa| kadazvaH / kutsita ghodd'aa| kaduSTraH / kutsita uuNtt| kadannam / kutsita ann| siddhi-kadajaH / yahAM ku aura aja zabdoM kA kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) se tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se tatpuruSa samAsa meM 'ku' zabda ko ajAdi 'aja' zabda uttarapada hone para kat' Adeza hotA hai| jhalAM jazo'nte' (8 / 3 / 39) se 'kat' ke takAra ko 'jaz' dakAra hota hai| aise hI-kadazva: aadi| kat-Adeza: (25) rathavadayozca / 102 / pa0vi0-ratha-vadayo: 7 / 2 ca avyypdm| sa0-rathazca vadazca tau rathavadau, tayo:-rathavadayo: (itretryogdvndvH)| anu0-uttarapade, ko:, kat, tatpuruSe iti caanuvrtte| anvaya:-tatpuruSe ko rathavadayozcottarapadayo: kt| artha:-tatpuruSa samAse kuzabdasya sthAne rathavadayozcottarapadayo: parata: kadAdezo bhvti| udA0-(ratha:) kutsito ratha iti kdrthH| (vada:) kutsito vada iti kdvdH| AryabhASA: artha-(tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (ko:) ku-zabda ke sthAna meM (rathavadayoH) ratha aura vada zabda (uttarapade) uttarapada hone para (ca) bhI (kat) kat Adeza hotA hai| __udA0-(ratha) kadrathaH / kutsita=nindita rth| (vada) kadvadaH / kutsita bolnevaalaa| siddhi-kadrathaH / yahAM ku aura ratha zabdoM kA kugatiprAdaya' (2 / 2 / 18) se tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se tatpuruSa samAsa meM 'ku' zabda ko 'ratha' uttarapada hone para kat' Adeza hotA hai| aise hI 'vada' zabda se uttarapada hone para-kadvadaH / kat-AdezaH (36) tRNe ca jaatau|103| pa0vi0-tRNe 71 ca avyayapadam, jAtau 71 / sa0-uttarapade, ko:, kat, tatpuruSe iti cAnuvartate / Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 506 anvaya:-tatpuruSe kostRNe cottarapade kat, jAtau / artha:-tatpuruSa samAse kuzabdasya sthAne tRNazabde cottarapade kadAdezo bhavati, jaataavbhidheyaayaam| udA0-kutsitaM tRNamiti kattRNam / kattRNA nAma jAtiH / AryabhASA: artha-(tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (ko:) kuzabda ke sthAna meM (tRNe) tRNa-zabda (uttarapade) uttarapada hone para (ca) bhI (kat) kat Adeza hotA hai (jAtau) yadi jAti artha abhidheya ho| udA0-kattRRNA nAma jAti: / kattRNa nAmaka jAti / katRNa-kutsita (nindita ghaasvishess)| siddhi-kattRNam / yahAM ku aura tRNa zabdoM kA kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) se tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se 'ku' zabda ke sthAna meM tRNa' uttarapada hone para tathA jAti artha abhidheya meM kat' Adeza hotA hai| kA-Adeza: (27) kA pthykssyoH|104| pa0vi0-kA 1 / 1 (su-luk) pathi-akSayo: 7 / 2 / sa0-panthAzca akSazca tau pathyakSau, tayo:-pathyakSayoH (itretryogdvndv:)| anu0-uttarapade, koH, tatpuruSe iti cAnuvartate / anvaya:-tatpuruSe ko: pathyakSayoruttarapadayo: kaa:| artha:-tatpuruSa samAse kuzabdasya sthAne pathyakSayoruttarapadayo: parata: kA-Adezo bhvti| udA0-kutsita: panthA iti kApatha: / kutsito'kSa iti kAkSaH / AryabhASA: artha-(tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (ko:) kuzabda ke sthAna meM (pathyakSayoH) pathin aura akSa zabda (uttarapade) uttarapada pare hone para (kA:) kA Adeza hotA hai| udA0-kApatha: / kutsita panthA (mArga) kAkSa: / gAr3I kA kutsita dhuraa| siddhi-kApatha: / ku+pthin| kA+pathin / kaapthin+a| kaapth+a| kaapth+su| kaapthH| Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM ku aura pathin zabdoM kA 'kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) se tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se tatpuruSa samAsa meM kuzabda ko pathin zabda uttarapada hone para kA-Adeza hotA hai| RkpUrabdhU:pathAmAnakSe (5 / 4 / 74) se samAsAnta 'a' pratyaya aura nastaddhite (6 / 4 / 114) se aMga ke Ti-bhAga (in) kA lopa hota hai| aise hI 'akSa' zabda uttarapada hone pr-kaakssH| kA-AdezaH (28) ISadarthe c|105| pa0vi0-ISadarthe 7 1 ca avyayapadam / sa0-ISado'rtha iti ISadartha:, tasmin-ISadarthe (sssstthiittpuruss:)| anu0-uttarapade, ko:, kA iti caanuvrtte| anvaya:-tatpuruSe ISadarthe ca koruttarapade kaaH| artha:-tatpuruSe samAse ISadarthe ca vartamAnasya kuzabdasya sthAne uttarapade parata: kA-Adezo bhvti| udA0-ISad madhuramiti kaamdhurm| kAlavaNam / ajAdAvapi paratvAt kA-Adeza eva bhavati-ISadamlamiti kAmlam / koSNam / AryabhASA: artha-(tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM aura (ISadarthe) ISat=thor3A artha meM (ca) bhI vidyamAna (ko:) kuzabda ke sthAna meM (uttarapade) uttarapada pare hone para (kAH) kA Adeza hotA hai| udA0-kAmadhuram / thor3A miitthaa| kAlavaNam / thor3A namaka (khaaraa)| ajAdi zabda uttarapada hone para bhI paratva se kA-Adeza hI hotA hai-ISadamlam / thor3A khttttaa| kossnnm| thor3A grm| ko: kat tatpuruSe'ci' (6 / 3 / 101) se prApta kat-Adeza nahIM hotA hai| siddhi-kAmadhuram / yahAM ku aura madhura zabdoM kA kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) se tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se ISad artha meM vidyamAna kuzabda ko madhura uttarapada hone para kA-Adeza hotA hai| aise hI-kAlavaNam aadi| kAdeza-vikalpa: (26) vibhASA purusse|106 / pa0vi0-vibhASA 11 puruSe 7 / 1 / Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 511 SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH anu0-uttarapade, ko:, tatpuruSe, kA iti caanuvrtte| anvaya:-tatpuruSe ko: puruSe uttarapade vibhASA kA: / artha:-tatpuruSa samAse kuzabdasya sthAne puruSazabde uttarapade parato vikalpena kA-Adezo bhvti| udA0-kutsita: puruSa iti kApuruSaH, kupuruSaH / AryabhASA: artha-(tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (ko:) kuzabda ke sthAna meM (puruSe) puruSa zabda (uttarapade) uttarapada hone para (vibhASA) vikalpa se (kA:) kA-Adeza hotA hai| udA0-kutsita: puruSa iti kApuruSaH, kupuruSaH / kutsita=nindita puruss| siddhi-kaapuruss:| yahAM ku aura puruSa zabdoM kA kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) se tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se kuzabda ko puruSa zabda uttarapada hone para kA-Adeza hotA hai| vikalpa pakSa meM kA-Adeza nahIM hai-kupuruSaH / kava-Adeza: kAdezavikalpazca (30) kavaM cossnne|107| pa0vi0-kavam 11 ca avyayapadam, uSNe 7 / 1 / anu0-uttarapade, ko:, tatpuruSe, kA, vibhASA iti cAnuvartate / anvaya:-tatpuruSe koSNe uttarapade kavaM ca vibhASA ca kA: / artha:-tatpuruSa samAse kuzabdasya sthAne uSNazabde uttarapade parata: kavamAdezo bhavati, vikalpena ca kA-Adezo bhavati / udA0-kutsitamuSNamiti kavoSNam (kvaadesh:)| koSNam (kaadesh:)| kaduSNam (kdaadesh:)| AryabhASA: artha- (tatapuruSe) tatpuruSa samAsa meM (ko:) kuzabda ke sthAna meM (uSNe) uSNa zabda (uttarapade) uttarapada hone para (kavam) kava Adeza (ca) bhI hotA hai aura (vibhASA) vikalpa se (kA:) kA-Adeza hotA hai| __udA0-kavoSNam / (kavAdeza) kutsita garma / koSNam / (kAdeza) artha pUrvavat hai| kaduSNam / (kadAdeza) artha pUrvavat hai| Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-(1) kavoSNam / yahAM ku aura uSNa zabdoM kA kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 19) se tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se kuzabda ko uSNa zabda uttarapada hone para kava-Adeza hotA hai| (2) koSNam / yahAM ku aura uSNa zabdoM kA pUrvavat tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se 'ku' zabda ko uSNa zabda uttarapada hone para kA-Adeza hai| vikalpa pakSa meM ko: kata tatpuruSe'ciM' (6 / 3 / 101) se kat-Adeza hotA hai-koSNam / kava-kAdezavikalpa: (31) pathi ca cchndsi|108| pa0vi0-pathi 71 ca avyayapadam, chandasi 7 / 1 / anu0-uttarapade, koH, tatpuruSa, kA:, vibhASA, kavamiti caanuvrtte| anvayaH-chandasi tatpuruSe ko: pathi cottarapade kavam, vibhASA kaaH| artha:-chandasi viSaye tatpuruSa samAse kuzabdasya sthAne pathin-zabde cottarapade kavamAdezo bhavati, vikalpena ca kA-Adezo bhavati / udA0-kutsita: panthA iti kavapatha: (kvaadesh:)| kApatha: (kaadesh:)| kupatha: (na kaadesh:)| __ AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM (tatpuruSe) tatpuruSa samAsa meM (koH) kuzabda ke sthAna meM (pathi) pathin zabda (uttarapade) uttarapada hone para (ca) bhI (kavam) kava-Adeza hotA hai aura (vibhASA) vikalpa se (kAH) kA-Adeza hotA hai| udA0-kavapatha: (kava-Adeza) kutsita maarg| kApathaH / (kA-Adeza) artha pUrvavat hai| kupatha: (vikalpa pakSa meM kA-Adeza nahIM) artha pUrvavat hai| siddhi-kavapatha: / yahAM ku aura pathin zabdoM kA 'kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) se tatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se vedaviSaya meM tathA tatpuruSa samAsa meM kuzabda ko pathin zabda uttarapada pare hone para kava-Adeza hotA hai| RkpUrabdhU:pathAmAnakSe (5/4/74) se samAsAnta 'a' pratyaya aura 'nastaddhite' (6 / 4 / 144) se pathin ke Ti-bhAga (in) kA lopa hetA hai| (2) kApathaH / yahAM kuzabda ke sthAna meM kA-Adeza hai| zeSa kArya pUrvavat hai| vikalpa-pakSa meM kA-Adeza nahIM hai-kupathaH / Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH yathopadiSTaM sAdhutvam 513 (32) pRSodarAdIni yathopadiSTam / 106 / pa0vi0 - pRSodarAdIni 1 / 3 yathopadiSTam 1 / 1 / sa0-pRSodara AdiryeSAM tAnImAni - pRSodarAdIni (bahuvrIhi: ) / ziSTairyAni yAni upadiSTAnIti yathopadiSTam / 'yathA'sAdRzye (2 1117 ) iti vIpsArthe'vyayIbhAvasamAsaH / anvayaH-pRSodarAdIni yathopadiSTaM sAdhUni / artha :- pRSodarAdIni zabdarUpANi yathopadiSTam = ziSTairyathA yathoccAritAni tAni tathaiva sAdhUni bhavanti / udAharaNam (1) pRSad udaraM yasya tat - pRSodaram / pRSad udvAnaM yasya tat pRSodvAnam / atra takAralopo bhavati / ( 2 ) vArivAhako balAhakaH / atra vArizabdasya ba-AdezaH, uttarapadAdezca latvaM bhavati / (3) jIvanasya mUta iti jImUta: / atra vana-zabdasya lopo bhavati / (4) zavAnAM zayanamiti zmazAnam / atra zavazabdasya zmAdeza: zayanazabdasya ca zAnAdezo bhavati / ( 5 ) UrdhvaM khamasyeti ulUkhalam / atra UrdhvakhazabdayoryathAsaMkhyam ulU-khalAvAdezau bhavataH / (6) pizitAza iti pizAca: / atra pizita - AzazabdayoryathAyogaM piza - AcAvAdezau bhavataH / (7) bruvanto'syAM sIdantIti bRsI / atra 'Sad vizaraNagatyavasAdaneSu' (bhvA0pa0 ) ityasmAd dhAtoradhikaraNe kArake DaT pratyaya:, bruvat - upapadasya ca sthAne ba - Adezo bhavati / (8) mahyAM rautIti mayUraH / atra 'ru zabde' (a0pa0) ityasmAd dhAto: 'nandigrahipacAdibhyo lyuNinyacaH' (3 / 1 / 134 ) ityac pratyayaH, TerlopaH, mahIsthAne ca mayU - Adezo bhavati / Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam evamanye'pi-azvattha- kapitthAdayaH zabdA yathAyogamanugantavyA: / AryabhASAH artha-(pRSodarAdIni ) jo pRSodara Adi zabda (yathopadiSTam ) ziSTa=vidyA pAraMgata janoM ke dvArA yathA-uccArita haiM ve usI rUpa meM sAdhu haiN| udAharaNa(1) pRSodaram | bindumAn udaravAlA ( mRgavizeSa) / pRSodvAnam / bindumAn (bulabulA ) vamana krnevaalaa| yahAM pRSat ke takAra kA lopa hai 1 514 (2) balAhakaH / baadl| yahAM 'vArivAha' zabda ke vAri zabda ko ba - Adeza aura vAha uttarapada ke Adima vakAra ko lakAra Adeza hai| (3) jImUtaH / megha vA prvt| yahAM jIvanamUta zabda ke 'vana' kA lopa hai| (4) zmazAna / maraghaTa / yahAM 'zavazayana' zabda ke zava ko zma aura zayana ko zAna Adeza hai| (5) ulUkhala | uukhl| yahAM 'Urdhvakha' zabda ke Urdhva ko ulU aura kha ko khala Adeza hai| (6) pizAca / kaccA mAMsa khaanevaalaa| yahAM 'pizitAza' zabda ke pizita ko piza aura Aza ko Aca Adeza hai| (7) bRsI / yajJIya Asana / yahAM SaTTa vizaraNagatyavasAdaneSu' (bhvA0pa0) dhAtu se adhikaraNa kAraka meM 'Da' pratyaya aura bruvat upapada ko bR-Adeza hai| (8) mayUraH / mahI= pRthivI para zabda karanevAlA mor| yahAM mahI upapada 'ru zabda ( adA0pa0) dhAtu se pacAdi ac pratyaya, dhAtu ke Ti-bhAga ( u ) kA lopa aura mahI ko mayU Adeza hai| isa prakAra anya azvattha aura kapittha Adi zabda bhI jo ki ziSTa janoM ke dvArA upadiSTa haiM, ve hamAre anugamanIya haiN| ziSTalakSaNam (1) etasminnAryanivAse ye brAhmaNAH kumbhIdhAnyA, alolupA, agRhyamANakAraNA: kiJcidantareNa kasyAzcid vidyAyAH pAragAste natrabhavantaH ziSTAH / ( mahAbhASyam 6 / 3 / 107 ) / (2) AvirbhUtaprakAzAnAmanupaplutacetasAm / atItAnAgatajJAnaM pratyakSAnna viziSyate / / atIndriyAnasaMvedyAn pazyantyArSeNa cakSuSA / ye bhAvAn vacanaM teSAM nAnumAnena baadhyte|| (padamaJjarI 6 / 3 / 107 ) / Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 515 ahanAdeza - vikalpaH (33) saMkhyAvisAyapUrvasyAhnasyAhananyatarasyAM Gau / 110 / pa0vi0-saMkhyA-vi-sAyapUrvasya 6 / 1 ahnasya 6 / 1 ahan 1 / 1 anyatarasyAm avyayapadam, Gau 7 / 1 / sa0- saMkhyA ca vizca sAyazca eteSAM samAhAraH saMkhyAvisAyam, saMkhyAvisAyaM pUrvaM yasya saH saMkhyAvisAyapUrvaH, tasya saMkhyAvisAyapUrvasya (samAhAradvandvagarbhitabahuvrIhi: ) / anu0 - uttarapade ityanuvartate / anvayaH - saMkhyAvisAyapUrvasyAhnasya uttarapadasya DAvanyatarasyAmahan / artha :- saMkhyApUrvasya vipUrvasya sAyapUrvasya cAhnasya uttarapadasya Dipratyaye parato vikalpenA'han Adezo bhavati / 1 udA0- (saMkhyApUrva:) dvayoranorbhava iti dvayahna:, tasmin dvayani, dvayahani, dvayahane / tryani, tryahani tryahne / (vipUrvaH ) vyapagatamaha iti vyahna:, tasmin-vyahni, vyahani vyahne / ( sAyapUrva:) sAyamana iti sAyAhna:, tasmin-sAyAni, sAyAhani, sAyAhne / 2 AryabhASAH artha-(saMkhyAvisAyapUrvasya) saMkhyApUrvaka, vipUrvaka aura sAyapUrvaka (ahnasya) ahna ( uttarapadasya ) uttarapada ke sthAna meM (Ga) Dipratyaya pare hone para (anyatarasyAm) vikalpa se ( ahan) ahan Adeza hotA hai| udA0- - (saMkhyApUrvaka) dvyahni, dvyahani, dvyane / do dina meM honevAle karma meM / tryahni, tryahani, tryhne| tIna dina meM honevAle karma meM / (vipUrvaka ) vyahina, vyahani, vyne| bIte huye dina meM / (sAyapUrvaka ) sAyAni, sAyAhani, saayaahne| dina ke antima bhAga meM / siddhi-dvyahni / yahAM dvi aura ahan zabdoM kA taddhitArthottarapadasamAhAre ca (211150) se dvigutatpuruSa samAsa hai / tatpazcAt 'kAlATThaJ' (4 13 111) se bhava- artha meM 'ThaJ' pratyaya aura usakA 'dvigorluganapatye' (411/88 ) se luk hotA hai / 'rAjAha:sakhibhyaSTac' (4/5/91 ) se samAsAnta Tac' pratyaya aura 'ano'hna etebhyaH' (5/4/88) se ahna Adeza hotA hai / 'Gi' pratyaya pare hone para 'vibhASA Gizyo: ' ( 6 / 4 / 136 ) se vikalpa se ahan ke akAra kA lopa hotA hai- dvyahina / jahAM vikalpa pakSa meM akAra kA lopa nahIM hai vahAM dvyahani / jahAM ahan Adeza nahIM hotA hai vahAM dvayahane / Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM 'AdguNa:' (6 / 1 / 87 ) se Gi' 'pratyaya ko guNarUpa ekAdeza hai| aise hI - tryahina, tryahani, tryahne / (2) vyahina / yahAM vi aura ahan zabdoM kA kugatiprAdaya:' ( 2 / 2118 ) se prAditatpuruSa samAsa hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (3) sAyAni / yahAM sAyam aura ahan zabdoM kA pUrvAparAdharottaramekadezinaikAdhikaraNe' (2 / 211) se ekadezitatpuruSa samAsa hai / 'sAyam' zabda isa sUtra meM paThita nahIM hai kintu sUtrokta jJApaka se sAyaMpUrvaka tathA pUrvAdi se anyapUrvaka kA bhI ekadezitatpuruSa samAsa hotA hai jaise - madhyAhna aadi| zeSa kArya pUrvavat hai / dIrgha-AdezaH (34) ThUlope pUrvasya dIrgho'NaH / 111 | ' pa0vi0 - lope 7 / 1 pUrvasya 6 / 1 dIrghaH 1 / 1 aNa: 6 / 1 / sao - Dhazca razca tau drau tayoH droH / drorlopo yasmin sa ThUlopa:, tasmin-ThUlope ( itaretarayogadvandvagarbhitabahuvrIhi: ) / anu0 - uttarapade ityanuvartate / anvayaH -pUrvasyANo ThUlope uttarapade dIrghaH / artha:- pUrvasyANo DhrakAralope rephalope cottarapade parato dIrgho bhavati / udA0-(DhalopaH) liiddhm| miiddhm| upagUDham / mUDhaH / (ralopaH ) nIraktam / agnI rathaH / indU rathaH / punA raktaM vAsaH / prAtA rAjakraya: / atra sUtre pUrvagrahaNAdanuttarapade'pi pUrvamAtrasyANo dIrgho bhavati / Dhalopauttarapadena saha na yujyate, tatra DhalopasyAsambhavAt / udA0 AryabhASAH artha- (pUrvasya) pUrvavartI (aNa:) aNa ko (dralope) DhakAra aura repha lopavAlA (uttarapade ) uttarapada pare hone para (dIrgha) dIrgha Adeza hotA hai| - (Dhalopa) lIDham / AsvAdita kiyA huA ( cakhA huA ) / mIDham / sIMcA huaa| upagUDham / saMvRta kiyA huA ( DhakA huA ) / mUDhaH / mUrkha / (ralopa) nIraktam / rakta se niSkrAnta = nikalA huA / agnI rathaH / agni, ratha / indU rthH| indu=candramA, rth| punA raktaM vAsaH / punaH raMgA huA kapar3A / prAtA rAjakrayaH / prAtaHkAla, rAjakraya / yahAM sUtra meM 'pUrvasya' ke grahaNa karane se anuttarapada meM bhI pUrvamAtra aN ko dIrgha hotA hai| Dhalopa kA uttarapada ke sAtha yoga nahIM hai kyoMki vahAM Dhalopa sambhava nahIM / Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 517 siddhi-(1) liiddhm| lih+kt| lih+t| liddh+dh| lid+ddh| lio+ddh| liiddh+su| liiddhm| ___ yahAM liha AsvAdane (adA030) dhAtu se 'niSThA' (3 / 2 / 102) se bhUtakAla artha meM 'kta' pratyaya hai| ho DhaH' (8 / 2 / 31) se liha ke hakAra ko DhakAra, jhaSastathortho'dha:' (8 / 2 / 40) se kta ke takAra ko dhakAra, 'STunA STuH' (8 / 4 / 41) se dhakAra ko DhakAra aura Dho Dhe lopa:' (8 / 3 / 13) se DhakAra pare hone para pUrvavartI DhakAra kA lopa hotA hai| isa sUtra se Dhalopa pare hone para liha' ke pUrvavartI ikAra aN ko dIrgha hotA hai| (2) mIDham / yahAM 'miha secane (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat kta' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (3) upagUDham / yahAM upa-upasargapUrvaka 'guhU saMvaraNe' (bhvA0 u0) dhAtu se pUrvavat kta' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (4) mUDhaH / yahAM 'muha vaicitye' (di0pa0) dhAtu se pUrvavat kta' pratyaya hai| (5) nIraktam / yahAM nir aura rakta zabdoM kA kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) prAditatpuruSa samAsa hai| rori' (8 / 3 / 14) se 'rakta' kA repha pare hone para pUrvavartI repha kA lopa hotA hai| isa sUtra se rephalopI rakta uttarapada pare hone para pUrvavartI ikAra aNa ko dIrgha hotA hai| aise hI-agni+ratha: / agni0+rathaH / AnI rathaH / indu+rathaH / indu0+rathaH / indU rthH|| punr+rktm| puna0+raktam / punA raktam / / prAta+rAjakrayaH / praat0+raajkryH| prAtA rAjakrayaH / / okAra AdezaH (35) shivhorodvrnnsy|112| pa0vi0-sahi-vaho: 6 / 2 ot 1 / 1 avarNasya 6 / 1 / sa0-sahizca vah ca tau sahivahau, tayo:-sahivaho: (itretryogdvndv:)| azcAsau varNa iti avarNaH, tasya-avarNasya (krmdhaary:)| anu0-uttarapade iti nAnuvartate, arthAsambhavAt, ThUlope iti cAnuvartate / anvaya:-sahivahoravarNasya lope parata okArAdezo bhvti| udA0- (sahi:) soDhA, soDhum, soddhvym| (vaha) voDhA, voDhum, voddhvym| Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA: artha- (sahivaho:) saha aura vaha dhAtuoM ke (avarNasya) akAra ke sthAna meM (dralope) DhakAralopI aura rephalopI varNa pare hone para (ot) okAra Adeza hotA hai| udA0-(sahi) soDhA / sahana krnevaalaa| soDhum / sahana karane ke liye| soDhavyam / sahana krnevaalaa| (vah) voddhaa| vahana krnevaalaa| voddhum| vahana karane ke liye| voDhavyam / vahana karanA caahiye| dralope' yaha eka pada hai ata: ekapada ke vazIbhUta huI ralopa kI anuvRtti kI jAtI hai kintu saha aura vaha dhAtuoM meM ralopa kA sambhava nahIM hai| siddhi-(1) soDhA / saha+tRc / sh+tR| sd+dhR| sd+dR| s0+ddh| so+| soDha+su / soda anaG+su / soddhn+su| soddhaan+su| soDhAn+0 / soDhA0 / soddhaa| yahAM paha marSaNe' (bhvA0A0) dhAtu se NvultRcau (3 / 1 / 133) se tRc' pratyaya hai| ho DhaH' (8 / 2 / 31) se 'sah' dhAtu ke hakAra ko DhakAra, 'jhaSastatho?'dha:' (8 / 2 / 40) se tRc ke takAra ko dhakAra, STunA STuH' (8 / 4 / 41) se dhakAra ko DhakAra aura Dho Dhe lopaH' (8 / 3 / 13) se DhakAra pare hone para saha ke pUrvavartI DhakAra kA hotA hai| isa sUtra se 'saha' ke akAra ko okAra Adeza hotA hai| RduzanaspurudaMso'nehasAM ca' (7 / 1 / 94) se anaG, 'sarvanAmasthAne cAsambuddhau' (6 / 4 / 8) se dIrgha, halGyAbbhyo dIrghAta0' (6 / 1 / 68) se su kA lopa aura nalopa: prAtipadikAntasya (8 / 27) se nakAra kA lopa hotA hai| aise hI vaha prApaNe (bhvA0pa0) dhAtu se-voddhaa| (2) soDhum / yahAM paha marSaNe' (bhvA0A0) dhAtu se tavyattavyAnIyaraH' (3 / 1 / 96) se tavyat pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| vaha prApaNe (bhvA0pa0) dhAtu se-voDhavyam / nipAtanam (36) sADhyai sADhvA sADheti nigme|113| pa0vi0-sADhyai avyayapadam, sADhvA avyayapadam, sADhA 11 iti avyayapadam, nigame 7 / 1 / artha:-nigame sADhyai, sADhvA, sADhA ityete zabdA nipaatynte| udA0-sADhyai samantAt (mai0saM0 1 / 6 / 3) / sADhvA zatrUn (mai0saM0 3 / 8 / 5) / saaddhaa| AryabhASA: artha-(nigame) vedaviSaya meM (sADhyai) sADhyai (sAvA) sAvA aura (sADhA) sADhA (iti) ye zabda nipAtita haiN| Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 516 udA0-sADhyai samantAt (mai0saM0 1 / 6 / 3) / saba ora se sahana krke| sADhvA zatrUn (mai0saM0 3 / 8 / 5) / zatruoM kA marSaNa krke| sADhA / sahana krnevaalaa| siddhi-(1) saaddhyai| sh+ktvaa| saha tvaa| sd+dhyai| sd+ddhyai| sa0+Dhyai / saa+ddhyai| sADhyai+su / saaddhyai| yahAM paha marSaNe (bhvA0A0) dhAtu se samAnakartRkayo: pUrvakAle (3 / 4 / 21) se 'ktvA' pratyaya hai| ktvA' pratyaya ke sthAna meM dhya-Adeza nipAtita hai| ho DhaH' (8 / 2 / 31) se hakAra ko DhakAra, 'STunA STuH' (8 / 4 / 41) se 'dhyai' ke dhakAra ko DhakAra, 'Dho Dhe lopa:' (8 / 3 / 13) se sad ke DhakAra kA lopa aura dralope pUrvasya dIrgho'Na:' (6 / 3 / 111) se saha ke akAra aN ko dIrgha hotA hai| veda meM sahivahorodavarNasya' (6 / 3 / 112) se avarNa ko okAra Adeza nahIM hotA hai| (2) sADhvA / yahAM Saha marSaNe' (bhvA0A0) dhAtu se pUrvavat ktvA' pratyaya hai| ktvA' ke sthAna meM dhya-Adeza nahIM hai| zeSa kArya pUrvavat hai|| (3) sADhA / yahAM paha marSaNe' (bhvA0A0) dhAtu se 'vultRcauM' (3 / 1 / 113) se tRc' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| ||iti AdezaprakaraNam / / saMhitAdhikArIyadIrghaprakaraNama saMhitA-adhikAra: (1) sNhitaayaam|114| pa0vi0-saMhitAyAm 71 / artha:-'saMhitAyAm' ityadhikAro'yam A pAdaparisamApte: / yadito'gre vakSyati 'saMhitAyAm' iti tad vedativyam / yathA vakSyati-vyaco'tastiGa:' (6 / 3 / 135) iti| vidmA hi tvA gopatiM zUra gonAm (R0 10 / 47 / 1) / AryabhASA: artha- (saMhitAyAm) 'saMhitAyAm' yaha adhikAra sUtra hai, isakA isa pAda kI samApti taka adhikAra hai| pANini muni jo isase Age kaheMge vaha saMhitA viSaya meM jAnanA caahiye| jaise ki pANini muni kaheMge-vyaco'tastiGaH' (6 / 3 / 135) arthAt Rgveda meM do acoMvAle tiGanta zabda ke akAra ko dIrgha hotA hai, jaise- vidmA hi tvA gopatiM zUra gonAm (R0 10 / 47 / 1) / siddhi-vimA' isa pada kI siddhi Age yathAsthAna likhI jaayegii| Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 dIrghaH pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) karNe lakSaNasyAviSTASTapaJcamaNibhinnacchinnacchidrasruvasvastikasya / 115 / pa0vi0-karNe 7 / 1 lakSaNasya 6 / 1 aviSTa - aSTa-paJca-maNi-bhinnachinna- chidra - sruva - svastikasya 6 / 1 / sao - viSTaM ca aSTa ca paJca ca maNizca bhinnaM ca chinnaM ca chidraM ca sruvazca svastikaM ca eteSAM samAhAro'viSTASTapaJcamaNibhinnacchinnacchidrasruvasvastikam, na viSTASTapaJcamaNibhinnacchinnacchidrasruvasvastikamiti aviSTASTapaJcamaNibhinnacchinnacchidrasruvasvastikam, tasya aviSTASTapaJcamaNibhinnacchinnacchidrasruvasvastikasya (samAhAradvandvagarbhitanaJtatpuruSaH) anu0 - uttarapade, pUrvasya, dIrgha, aNaH, saMhitAyAmiti cAnuvartate / anvayaH-saMhitAyAm aviSTASTapaJcamaNibhinnacchinnacchidrasruvasvastikasya lakSaNasya pUrvasyANa: karNe uttarapade dIrghaH / artha:-saMhitAyAM viSaye'viSTASTapaJcamaNibhinnacchinnacchidrasruvasvastikasya lakSaNavAcinaH zabdasya pUrvasyANa: karNazabde uttarapade parato dIrgho bhavati / udA0-dAtraM karNe yasya sa: - dAtrAkarNaH / dviguNAkarNaH / triguNAkarNa: / dvyaGgulAkarNaH / tryagulAkarNaH / "yat pazUnAM svAmivizeSasambandhajJApanArthaM dAtrAkArAdi kriyate tadiha lakSaNaM gRhyate" (kAzikA) / AryabhASAH artha-(saMhitAyAm ) saMhitA viSaya meM (aviSTa0 svastikasya) viSTa, aSTa, paJca, maNi, bhinna, chinna, chidra, sruva aura svastika zabdoM se bhinna (lakSaNasya ) lakSaNavAcI zabda ke (pUrvasya) pUrvavartI (aNa:) aN ko (karNe) karNa zabda (uttarapade) uttarapada hone para (dIrgha) dIrgha hotA hai| udA0 - dAtrAkarNa: / vaha pazu kI jisake kAna para dAMtI kA lakSaNa (cihna) hai| dviguNAkarNa: / kAna para do ora se mur3e huye lakSaNavAlA pshu| triguNAkarNaH / kAna para tIna ora se mur3e huye lakSaNavAlA pazu / dvyaGgulAkarNaH / kAna para do aMguliyoM ke lakSaNavAlA pazu / tryaGgulAkarNaH / kAna para tIna aMguliyoM ke lakSaNavAlA pazu / Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 521 siddhi-dAtrAkarNa: / yahAM dAtra aura karNa zabdoM kA 'anekamanyapadArthe' (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se lakSaNavAcI dAtra zabda ke karNa-zabda uttarapada hone para pUrvavartI aN akAra ko dIrgha hotA hai| aise hI-dviguNAkarNa: aadi| dIrgha: (3) nahivRtivRSivyadhirucisahitaniSu kcau|116 / pa0vi0-nahi-vRti-vRSi-vyadhi-ruci-sahi-taniSu 7 / 3 kvau 7 / 1 / sa0-nahizca vRtizca vRSizca vyadhizca rucizca sahizca tanizca te nahitanayaH, teSu-nahitaniSu (itretryogdvndvH)| anu0-uttarapade, pUrvasya, dIrgha:, aNaH, saMhitAyAmiti cAnuvartate / anvayaH-saMhitAyAM pUrvasyANa: kvau nahivRtivRSivyadhirucisahitaniSu uttarapadeSu diirghH| artha:-saMhitAyAM viSaye pUrvasyANa: kvip-pratyayAnteSu nahivRtivRSivyadhirucisahitaniSu uttarapadeSu parato dIrgho bhvti| udA0-(nahi:) upanadyate iti upaant| pariNahyatIti parINat / (vRti:) nivartate iti niivRt| (vRSi:) pravarSatIti praavRtt| (vyadhi:) marmANi vidhyatIti marmAvit / (ruci:) nirocaNamiti nIruk / (sahi:) RtiM sahate iti Rtiisstt| (tani:) paritanotIti parItat / AryabhASA: artha- (saMhitAyAm) saMhitA viSaya meM (pUrvasya) pUrvavartI (aNa:) aN ko (kvau) kvip-pratyayAnta (nahitaniSu) nahi, vRti, vRSi, vyadhi, ruci, sahi, aura tani (uttarapade) uttarapada pare hone para (dIrgha:) dIrgha hotA hai| udA0-(nahi) upAnat / juutaa| parINat / pribndhk| (vRti) nIvRt / AbAda sthaan| (vRSi) prAvRT / varSA Rtu| (vyadhi) marmAvit / marmasthaloM ko bIMdhanevAlA shstr| (ruci) nIruk / manda diipti| (sahi) RtISaT / nindA ko sahana krnevaalaa| (tani) parItat / vistaark| siddhi-(1) upAnat / yahAM upa aura nat zabdoM kA kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) se prAditatpuruSa samAsa hai| nat' zabda meM 'Naha bandhane (di0pa0) dhAtu se vA0- 'sampadAdibhyaH kvip' (3 / 3 / 94) se 'kvip' pratyaya hai| naho dhaH' (8 / 2 / 24) se naha' dhAtu ke hakAra ko dhakAra, jhalAM jazo'nte' (8 / 2 / 38) se dhakAra ko jaz' hakAra aura Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam 'vA'vasAne' (8/4/55 ) se dakAra ko car takAra hotA hai| isa sUtra se kvinta nat-zabda uttarapada hone para pUrvavartI upa ke aN akAra ko dIrgha hotA hai| (2) parINat / yahAM pari aura nat zabdoM kA pUrvavat upapadatatpuruSa samAsa hai / yahAM nat zabda meM 'Naha bandhane' (di0pa0) dhAtu se 'anyebhyo'pi dRzyate' (3/2/75) se 'kvip' pratyaya hai| 'upasargAdasamAse'pi gopadezasya' (8|4|14) se Natva hotA hai / dIrgha- kArya pUrvavat hai / (3) niivRt| yahAM ni aura vRt zabdoM kA pUrvavat prAditatpuruSa samAsa hai / 'vRt' zabda meM 'vRtu vartane' (bhvA0A0) dhAtu se pUrvavat kvip' pratyaya hai| dIrgha-kArya pUrvavat hai / (4) prAvRT / yahAM pra aura vRT zabdoM kA pUrvavat prAditatpuruSa samAsa hai| 'vRSu secane' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat 'kvip' pratyaya hai / 'jhalAM jazo'nte' (8/2/38) se vRS ke SakAra ko jaz DakAra aura 'vA'vasAne' (8/4/55) se DakAra ko car TakAra hotA hai| dIrgha- kArya pUrvavat hai / (5) mrmaavit| yahAM marma aura vit zabdoM kA 'upapadamatiG' (2 / 2119) se upapadatatpuruSa samAsa hai| vit' zabda meM 'vyadha tADane' (di0pa0) dhAtu se pUrvavat kvip' pratyaya hai / 'prahijyAvayivyadhi0 ' ( 6 / 1 / 16 ) se 'vyadh' dhAtu ke yakAra ko ikAra samprasAraNa hotA hai| dhakAra ko pUrvavat jaz hakAra aura dakAra ko car takAra hotA hai| dIrgha- kArya pUrvavat hai / (6) nIruk / yahAM ni aura ruk zabdoM kA pUrvavat prAditatpuruSa samAsa hai / ruk - zabda meM 'ruca dIptau~' (svA0A0) dhAtu se pUrvavat kvip' pratyaya hai| 'ruc' dhAtu cakAra ko 'coH kuH' (8 / 2 / 30) se kutva kakAra hotA hai| dIrgha- kArya pUrvavat hai / ke (7) RtISaT / yahAM Rti aura SaT zabdoM kA pUrvavat upapadatatpuruSa samAsa hai / 'SaT' zabda meM 'Saha marSaNe (bhvA0A0) dhAtu pUrvavat kvip' pratyaya hai / 'ho Dha: ' (8 / 2 / 31) se 'saha' dhAtu ke hakAra ko DhakAra, 'jhalAM jazo'nte' (8 12 138) se DhakAra ko jaz DakAra aura 'vA'vasAne' (8/4/55) se DakAra ko car TakAra hotA hai / 'saheH pRtanArtAbhyAM ca (8 / 3 / 109) meM yogavibhAga se 'saha' ko Satva hotA hai| dIrgha-kArya pUrvavat hai / (8) parItat / yahAM pari aura tat zabdoM kA pUrvavat prAditatpuruSa samAsa hai / 'tat' zabda meM 'tanu vistAre' (tanA0pa0) dhAtu se pUrvavat kvip' pratyaya hai / vA0- 'gamAdInAmiti vaktavyam' (6 / 4 / 40) se 'tan' ke anunAsika nakAra kA lopa tathA 'hasvasya pati kRti tuk' (6 / 1 / 71) se tuk Agama hotA hai| dIrgha-kArya pUrvavat hai / Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 523 SaSTAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH dIrghaH(4) vanagiryoH saMjJAyAM koTarakiMzulakAdInAm / 117 / pa0vi0-vana-giryoH 7 / 2 saMjJAyAm 71 koTara-kiMzulakAdInAm 6 / 3 / sa0-vanaM ca girizca tau vanagirI, tayo:-vanagiryo: (itaretarayogadvandvaH) / koTarazca kiMzulakazca tau koTarakiMzulakau, koTarakiMzulako AdI yeSAM te koTarakiMzulakAdayaH, teSAm-koTarakiMzulakAdInAm (itretryogdvndvgrbhitbhuvriihi:)| anu0-uttarapade, pUrvasya, dIrgha:, aNaH, saMhitAyAmiti cAnuvartate / anvaya:-saMhitAyAM saMjJAyAM ca koTarakiMzulakAdInAM pUrvasyANo vanagiryoruttarapadayordIrghaH / artha:-saMhitAyAM saMjJAyAM ca viSaye koTarAdInAM kiMzulakAdInAM ca zabdAnAM pUrvasyANo yathAsaMkhyaM vanazabde girizabde cottarapade parato dI? bhvti| udA0-(koTarAdaya:) koTarAvaNam, mizrakAvaNam, sidhrakAvaNam, saarikaavnnm| (kiMzulakAdaya:) kiMzulakAgiriH, aJjanAgiriH / (1) kottr| mizraka / puraka / sidhraka / sArika / iti koTarAdayaH / / (2) kiNshulk| zAlvaka / anyjn| bhnyjn| lohit| kukkutt| iti kiMzulakAdayaH / / AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) saMhitA aura (saMjJAyAm) saMjJAviSaya meM (koTarakiMzulakAdInAm) koTara Adi aura kiMzula Adi sambandhI (pUrvasya) pUrvavartI (aNa:) aN ko (vanagiryo:) yathAsaMkhya vana aura giri zabda uttarapada hone para (dIrgha:) dIrgha hotA hai| udA0- (koTarAdi) kottraavnnm| koTarAvaNa nAmaka jNgl| mizrakAvaNam / mizrakAvaNa nAmaka jNgl| sidhakAvaNam / sidhrakA nAmaka jaMgala / sArikAvaNam / sArikAvaNa nAmaka jNgl| (kiMzulakAdi) kiNshulkaagiriH| kiMzulakAgiri nAmaka phaadd'| aJjanAgiriH / aJjanAgiri nAmaka phaadd'| Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-(1) koTarAvaNam / yahAM koTara aura vana zabdoM kA 'SaSThI (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se saMjJAviSaya meM koTara zabda ke pUrvavartI aN akAra kA vana uttarapada hone para dIrgha hotA hai| vanaM paragAmizrakAsArikAkoTarAgrebhyaH' (8 / 4 / 4) se vana' ke nakAra ko Natva hotA hai| aise hI-mizrakAvaNam, sidhrakAvaNam, sArikAvaNam / (2) kiNshulkaagiriH| yahAM kiMzulakA aura giri zabdoM kA pUrvavat SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se saMjJAviSaya meM kiMzulaka zabda ke pUrvavartI aN akAra ko giri-zabda uttarapada pare hone para dIrgha hotA hai| aise hii-anyjnaagiriH| vizeSa: (1) koTarAvaNa-yaha lakhImapura jile kA koI jaMgala jJAta hotA hai jahAM koTarA nAmaka riyAsata hai| yahAM adhikatara sAkhU aura zIzama ke vRkSa haiN| (2) mizrakAvaNa-yaha naimiSAraNya ke pAsa vartamAna misarikha jJAta hotA hai, jo aba nImakhAra misarikha (sItApura se 13 mIla dakSiNa) kahalAtA hai| (3) sidhakAvaNa-yaha sidhaka nAma kI lakar3iyoM kA vana thaa| sAmavidhAna brAhmaNa meM saidhrakamayI samidhAoM ko ghI meM DubAkara sahasra AhutiyoM se havana karane kA ullekha hai| (4) sArikAvaNa-yaha ArvAcIna sArana (bihAra) kA purAnA nAma jAna par3atA hai (pANinikAlIna bhAratavarSa, pR0 48) / (5) kiMzulakAgiri-palAza ke vRkSoM kA phaadd'| "bhArata ke uttara-pazcimI chora para aphagAnistAna se balUcistAna taka uttara-dakkhina daur3atI huI pahAr3oM kI jo UMcI dIvAra hai, usI kI bar3I coTiyoM meM se kisI kA nAma" (pANinikAlIna bhAratavarSa, pR0 48) / (6) aJjanAgiri-trikakut parvata, jahAM kA prasiddha aMjana vaidikakAla se hI sAre paMjAba meM jAtA thaa| yahI pANini kA aMjanAgiri hai (pANinikAlIna bhAratavarSa, pR0 48) / dIrghaH (5) vle|118 pa0vi0-vale 71 / anu0-pUrvasya, dIrghaH, aNa:, saMhitAyAm, saMjJAyAmiti caanuvrtte| 'valac' ityatra pratyayo'ta uttarapade' iti naanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAM saMjJAyAM pUrvasyANo vale dIrghaH / artha:-saMhitAyAM saMjJAyAM ca viSaye pUrvasyANo vale parato dI? bhvti| udA0-dantAvala:, kRSIvala:, AsutIvala: / Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 525 AryabhASA: artha- (saMhitAyAm) saMhitA aura (saMjJAyAm) saMjJAviSaya meM (pUrvasya) pUrvavartI (aNa:) aN ko (vale) valac pratyaya pare hone para (dIrgha:) dIrgha hotA hai| udA0-dantAvala: / bar3e daaNtoNvaalaa-haathii| kRSIvala: / kRssivaalaa-kisaan| AsutIvala: / AsavavAlA-zauNDika (zarAba becnevaalaa)| siddhi-(1) dantAvala: / yahAM danta zabda se 'dantazikhAt saMjJAyAm (5 / 2 / 113) se matup-artha meM valac pratyaya hai| isa sUtra se saMjJAviSaya meM pUrvavartI akAra aN ko valac pratyaya pare hone para dIrgha hotA hai| (2) kRSIvala: / yahAM kRSi zabda se rajaHkRSyAsutipariSado valac' (5 / 2 / 112) se valac pratyaya hai| dIrgha-kArya pUrvavat hai| aise hI-AsutIvala: / vizeSa: yahAM valac' pratyaya hai, ata: uttarapade' kI anuvRtti nahIM kI jAtI hai| dIrghaH (6) matau bahaco'najirAdInAm / 116 | pa0vi0-matau 7 / 1 bahaca: 61 anajirAdInAm 6 / 3 / sa0-bahavo'co yasmin sa bahac, tasya-bahaca: (bhuvriihiH)| ajira AdiryeSAM te ajirAdayaH, na ajirAdaya iti anajirAdayaH, teSAmanajirAdInAm (bhuvriihigrbhitnnyttpurussH)| anu0-pUrvasya, dIrghaH, aNa:, saMhitAyAm, saMjJAyAmiti caanuvrtte| 'matup' ityatra pratyayo'ta uttarapade iti naanuvrtte|| .. anvaya:-saMhitAyAM saMjJAyAM anajirAdInAM bahaca: pUrvasyANo matau dIrgha: / artha:-saMhitAyAM saMjJAyAM ca viSaye'jirAdivarjitasya bahavaH zabdasya pUrvasyANo matau parato dIrgho bhavati / udA0-udumbarA yasyAM santIti udumbraavtii| mshkaavtii| viirnnaavtii| pusskraavtii| amraavtii| AryabhASA: artha- (saMhitAyAm) saMhitA aura (saMjJAyAm) saMjJAviSya meM (anajirAdInAm) ajira-Adi zabdoM se bhinna (bahaca:) bahuta acoMvAle zabda ke (pUrvasya) pUrvavartI (aNa:) aN ko (matau) matup pratyaya pare hone para (dIrgha:) dIrgha hotA hai| udaa0-udumbraavtii| mazakAvatI / viirnnaavtii| pusskraavtii| amraavtii| ye nadIvizeSa ke saMyoga se dezavizeSa kI saMjJAyeM haiN| Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-udumbraavtii| yahAM udumbara zabda se nadyAM matup' (4 / 2 / 85) se cAturarthika matup pratyaya hai| saMjJAyAm' (8 / 2 / 11) se matupa ke makAra ko vakAra Adeza hotA hai| isa sUtra se saMjJAviSaya meM bahuta acoMvAle udumbara zabda ke pUrvavartI akAra aNa ko matum pratyaya pare hone para dIrgha hotA hai| aise hI-mazakAvatI aadi| vizeSa: (1) udumbarAvatI-vyAsa aura rAvI ke bIca meM trigarta (kAMgar3A) kA jahAM se rAstA gayA hai, vahAM gurudAsapura, paThAnakoTa aura nUrapura ilAke meM audumbaroM ke sikke mile haiN| audumbaroM (kSatriya) ke deza kI hI kisI nadI kA nAma udumbarAtI honA caahiye| (2) mazakAvatI / mazakAvatI nAma massaga yA massaka se sambandhita hai jo gaMdhAra ke AzvakAyanoM kI rAjadhAnI thii| yUnAniyoM ke anusAra massaga kA kilA pahAr3I thA, jisake nIce nadI bahatI thii| azvaka loga svAta nahIM ke kAThe para rahate the unhoMne durAsaha mazakAvatI (massaka) ke durga meM yuddha kA sAja sajAkara abhiyAna karate hue sikandara kA mArga cheda diyA thaa| (3) vIraNAvatI-vIraNAvatI nadI hI prAcIna varaNAvatI jJAta hotI hai, AzvakAyanoM kI zAntikAla kI rAjadhAnI mazakAvatI thI kintu saMkaTakAla ke liye sudRr3ha pahAr3I durga 'varaNA' thaa| isI ke pAsa varaNAvatI nadI honI caahiye| (4) puSkarAvatI-suvAstu aura kuMbhA ke saMgama para sthita pacchimI gandhAra kI rAjadhAnI thI jisake prAcIna avazeSa Adhunika cArasadA aura prAG meM pAye gaye haiN| isa dRSTi se saMbhava hai gaurIsuvAstu saMgama taka kI sammilita dhArA puSkalAvatI kahI jAtI thI (pANinikAlIna bhAratavarSa, pR0 54-55) (5) amarAvatI-indra kI purI kA nAma hai| (6) yahAM 'matup' pratyaya hai, ata: uttarapade' kI anuvRtti nahIM kI jAtI hai| dIrghaH (7) zarAdInAM c|120| pa0vi0-zara-AdInAM 6 / 3 ca avyayapadam / sa0-zara AdiryeSAM te zarAdaya:, teSAm-zarAdInAm (bahuvrIhiH) / anu0-pUrvasya, dIrghaH, aNaH, saMhitAyAm, saMjJAyAm, matAviti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAM saMjJAyAM zarAdInAM ca matau dIrghaH / artha:-saMhitAyAM saMjJAyAM ca viSaye zarAdInAM ca zabdAnAM pUrvasyANo matau parato dI| bhavati / Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 527 SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH udA0-zarA yasyAM santIti zarAvatI, vaMzAvatI, ityaadikm|| shr| vNsh| dhuum| ahi| kpi| mnni| muni| shuci| iti zarAdayaH / / AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) saMhitA aura (saMjJAyAm) saMjJAviSaya meM (zarAdInAm) zara Adi zabdoM ke (ca) bhI (pUrvasya) pUrvavartI (aNa:) aN ko (matau) matupa pratyaya pare hone para (dIrgha:) dIrgha hotA hai| udA0-zarAvatI, vaMzAvatI ityaadi| siddhi-shraavtii| yahAM zara zabda se nadyAM matam (4 / 2 / 85) se matupa pratyaya hai| 'saMjJAyAm (8 / 2 / 11) se matupa ke makAra ko vakAra Adeza hotA hai| aise hiivNshaavtii| vizeSa: (1) zarAvatI-kurukSetra kI ghagghara nadI ke sAtha isakI pahacAna kI gaI hai| yaha bhArata ke prAcya aura udIcya dezoM kI bIca kI sImA thii| (2) yahAM 'matup' pratyaya hai, ata: uttarapade' kI anuvRtti nahIM kI jAtI hai| dIrgha: (8) iko vhe'piiloH|121| pa0vi0-ika: 61 vahe 71 apIlo: 6 / 1 / sa0-na pIluriti apIluH, tasya-apIlo: (nnyttpurussH)| anu0-uttarapade, saMhitAyAm, dIrgha iti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAm apIloriko vahe uttarapade dIrghaH / artha:-pIluvarjitasya igantasya pUrvapadasya vaha-zabde uttarapade parato dIrgho bhvti| udA0-RServahamiti Rssiivhm| munIvaham / kpiivhm| AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) saMhitA viSaya meM (apIlo:) pIlu zabda se bhinna (ika:) iganta pUrvapada ko (vahe) vaha-zabda (uttarapade) uttarapada hone para (dIrgha:) dIrgha hotA hai| udA0-RSIvaham / RSi kI savArI (ghor3A aadi)| munIvaham / muni kI svaarii| kapIvaham / vAnaroM kI gaadd'ii| siddhi-RSIvaham / yahAM RSi aura vaha zabdoM kA 'SaSThI (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| 'vaha' zabda meM vaha prApaNe' (bhva0pa0) dhAtu se nandigrahi0' (3 / 1 / 134) se pacAdi-ac pratyaya hai| isa sUtra se iganta RSi' pUrvapada ko vaha' uttarapada pare hone para dIrgha hotA hai| aise hI-munIvaham, kapIvaham / Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 dIrghaH pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (6) upasargasya ghaJyamanuSye bahulam // 122 // pa0vi0-upasargasya 6 / 1 ghaJi 7 / 1 amanuSye 7 / 1 bahulam 1 / 1 / sao-na manuSya iti amanuSyaH, tasmin - amanuSye ( naJtatpuruSaH ) anu0 - uttarapade, saMhitAyAm, dIrgha, aNa iti cAnuvartate / anvayaH-saMhitAyAm upasargasyANo ghaJi uttarapade bahulaM dIrghaH, amanuSye / artha:-saMhitAyAM viSaye upasargasyANo ghaJante zabde uttarapade parato bahulaM dIrgho bhavati, amanuSye'bhidheye / udA0-viklidayate yena saH vIkleda: / vImArgaH / apAmArga: | bahulavacanAnna ca bhavati - prasevaH, prasAraH / AryabhASAH artha- ( saMhitAyAm ) saMhitA viSaya meM (upasargasya ) upasarga ke (aNaH) aN ko (ghaJi ) ghaJ-pratyayAnta zabda ( uttarapade ) uttarapada pare hone para (bahulam ) prAyaza: (dIrghaH) dIrgha hotA hai (amanuSye) yadi vahAM manuSya artha abhidheya na ho / udA0-1 2- vikleda: / ArdrabhAva ko dUra karane kA sAdhana / vImArga: / vizuddhi kA sAdhana / apAmArga: / viSa Adi ko dUra karane kA sAdhana oSadhivizeSa (ciraciTA ) / bahulavacana se kahIM dIrgha nahIM bhI hotA hai- praseva: / thailA Adi / prasAraH / phailAva / siddhi-(1) vikleda: / yahAM 'vi' aura 'kleda' zabdoM kA kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) se prAditatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se 'vi' upasarga ke aN ikAra ko ghaJanta 'kleda' zabda uttarapada pare hone para dIrgha heta hai| 'kleda' zabda meM 'klidU ArdrabhAve' (di0pa0) dhAtu se 'halazca' (3 | 3 |121) se saMjJAviSaya meM 'ghaJ' pratyaya hai| (2) vImArga: / yahAM 'vi' aura 'mArga' zabdoM kA pUrvavat prAditatpuruSa samAsa hai| 'mArga' zabda meM 'mRjUSa zuddhauM ( adA0pa0) dhAtu se pUrvavat 'ghaJ' pratyaya hai| 'coH kuH' ( 812 130) se 'mRj' dhAtu ke jakAra ko kutva gakAra hotA hai| aise hI apAmArgaH / manuSyaH / (3) praseva: / yahAM 'pra' aura 'seva' zabdoM kA pUrvavat prAditatpuruSa samAsa hai| yahAM bahulavacana se upasarga ko dIrgha nahIM hotA hai| 'seva' zabda meM 'Sivu tantusantAne' (di0pa0) dhAtu se 'akartari ca kArake saMjJAyAm' (3 | 3 | 19) se ghaJ' pratyaya hai| aise hI 'pra' upasargapUrvaka 'sR gatauM' ( vA0pa0) dhAtu se - prasAraH / yahAM amanuSya kA kathana isaliye kiyA gayA hai ki yahAM dIrgha na ho - niSAdo Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH dIrgha: (10) ika: kaashe|123| pa0vi0-ika: 61 kAze 7 / 1 / anu0-uttarapade, saMhitAyAm, dIrghaH, upasargasya iti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAm ika upasargasya kAze uttarapade dIrghaH / artha:-saMhitAyAM viSaye igantasya upasargasya kAza-zabde uttarapade parato dIrgho bhvti| udA0-nigata: kAza iti nIkAza: / vigata: kAza iti vIkAza: / anugata: kAza iti anUkAzaH / AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) saMhitA viSaya meM (ika:) iganta (upasargasya) upasarga ko (kAze) kAza-zabda (uttarapade) uttarapada pare hone para (dIrgha:) dIrgha hotA hai| udA0-nIkAza: / nimna diiptivaalaa| vIkAza: / atIta diiptivaalaa| anUkAzaH / anukUla dIptivAlA (dIpaka aadi)| siddhi-nIkAza: / yahAM ni' aura 'kAza' zabdoM kA kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) se prAditatpuruSa samAsa hai| 'kAza' zabda meM kAzR dIptauM' (bhvA0A0) dhAtu se nandigrahi0' (3 / 1 / 134) se pacAdi-ac pratyaya he, ghaJ' pratyaya nahIM hai| aise hI-vIkAza:, anUkAzaH / dIrghaH (11) dsti|124| pa0vi0-da: 61 ti 7 / 1 / / anu0-uttarapade, saMhitAyAm, dIrghaH, upasargasya, ika iti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAm ika upasargasya dasti uttarapade dIrghaH / artha:-saMhitAyAM viSaye igantasya upasargasya dA-sthAne yastakArAdirAdezastasmin uttarapade parato dIrgho bhavati / udA0-nIttam, vIttam, parIttam / AryabhASA: artha- (saMhitAyAm) saMhitA viSaya meM (ika:) iganta (upasargasya) upasarga ke (dA) dA dhAtu ko (ti) jo takArAdi Adeza hai usa (uttarapade) uttarapada ke pare hone para (dIrgha:) dIrgha hotA hai| udA0-nIttam / nimna dAna / vIttam / vizeSa daan| parIttam / sarvata: daan| Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-nIttam / ni+dA+kta / ni+daa+t| ni+d t+t / ni+tat-ta / ni+to+t| nItta+su / niittm| yahAM ni' aura 'tta' zabdoM kA kugatiprAdaya:' (2 / 2 / 18) se prAditatpuruSa samAsa hai| 'ta' zabda meM 'DudAJ dAne (ju0u0) dhAtu se napuMsake bhAve kta:' (3 / 3 / 114) se bhAva artha meM 'kta' pratyaya hai| 'aca upasargAt ta:' (7 / 4 / 47) se 'dA' dhAtu ke antya AkAra ko takAra-Adeza hotA hai tatpazcAt 'khari ca' (8 / 4 / 55) se dakAra ko car takAra Adeza hotA hai| 'jharo jhari savarNe (8 / 4 / 65) se antya takAra ko lopa ho jAtA hai| isa sUtra se iganta ni' upasarga ko dA-dhAtusambandhI takArAdi Adeza ke uttarapada meM hone para dIrgha hotA hai| vizeSa: yadyapi 'aca upasargAtta:' (7 / 4 / 47) se 'dA' dhAtu ke antya AkAra ko takAra Adeza hotA hai kintu dakAra ko 'khari ca' (8 / 4 / 55) se vihita takAra ko mAnakara yaha takArAdi Adeza hai| isa sUtra se dIrghavidhi karate samaya carva se vihita takAra asiddha nahIM hotA hai, apitu dIrgha-Azraya se siddha mAnA jAtA hai, yadi ukta takAra Adeza asiddha ho jAye to yaha dIrghavidhAna anarthaka ho jaayegaa| dIrghaH . (12) aSTana: sNjnyaayaam|125 / pa0vi0-aSTana: 6 / 1 saMjJAyAm 7 / 1 / anu0-uttarapade, saMhitAyAm, dIrgha iti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAM saMjJAyAm aSTana uttarapade dIrghaH / artha:-saMhitAyAM saMjJAyAM ca viSaye'STan-zabdasya uttarapade parato dIrgho bhvti| udA0-aSTau vakrANi yasya s:-assttaavkr:| assttaabndhurH| assttaapdm| AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) saMhitA aura (saMjJAyAm) saMjJAviSaya meM (aSTana:) aSTan zabda ko (uttarapade) uttarapada pare hone para (dIrgha:) dIrgha hotA hai| udA0-aSTAvakra: / aSTAvakra nAmaka Rssi| aSTAbandhuraH / ATha aMgoM meM laharAtA huA-haMsa / aSTApadam / ATha crnnoNvaalaa| siddhi-aSTAvakra: / yahAM aSTan aura vakra zabdoM kA 'anekamanyapadArthe (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se saMjJAviSaya meM aSTan zabda ko uttarapada pare hone para dIrgha hotA hai| nalopa: prAtipadikAntasya' (8 / 2 / 7) se nakAra kA lopa ho jAtA hai| aise hI-aSTAbandhuraH, aSTApadam / Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 531 SaSTAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH dIrghaH (13) chandasi c|126 / pa0vi0-chandasi 71 ca avyayapadam / anu0-uttarapade, saMhitAyAm, dIrgha:, aSTana iti cAnuvartate / anvaya:-saMhitAyAM chandasi ca aSTana uttarapade dIrghaH / artha:-saMhitAyAM chandasi ca viSaye aSTan-zabdasya uttarapade parato dIrgho bhvti| udA0-AgneyamaSTAkapAlaM nivapat (mai0saM0 2 / 1 / 3) / aSTAhiraNyA dkssinnaa| aSTApadI devatA sumtii| AryabhASAartha-(saMhitA) saMhitA aura (chandasi) vedaviSaya meM (ca) bhI (aSTana:) aSTan zabda ko (uttarapade) uttarapada pare hone para (dIrgha:) dIrgha hotA hai| udA0-AgneyamaSTAkapAlaM nirvapeta (mai0saM0 2 / 1 / 3) / aSTAhiraNyA dkssinnaa| aSTApadI devatA sumtii| siddhi-(1) aSTAkapAlam / yahAM aSTa aura kapAla zabdoM kA taddhitArthottarapadasamAhAre ca' (2 / 1 / 51) se taddhita-artha meM dvigutatpuruSa samAsa hai-aSTasu kapAleSu saMskRtamiti assttaakpaalm| saMskRtaM bhakSAH' (4 / 2 / 16) se saMskRta-artha meM 'aN' pratyaya aura usakA dvigo ganapatye' (411188) se luka hotA hai| isa sUtra se vedaviSaya meM aSTan zabda ko kapAla uttarapada hone para dIrgha hotA hai| nalopa: prAtipadikAntasya (8 / 27) se nakAra kA lopa hotA hai| (2) assttaahirnnyaa| yahAM aSTan aura hiraNya zabdoM kA 'anekamanyapadArthe (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai-aSTau hiraNyAni yasyAM saa-assttaahirnnyaa| strItva-vivakSA meM 'ajAdyataSTAp' (4 / 1 / 4) se 'TAp' pratyaya hai| dIrgha-kArya pUrvavat hai| (3) assttaapdii| yahAM aSTan aura pAda zabdoM kA pUrvavat bahuvrIhi samAsa hai-aSTau pAdA yasyA saa-assttaapdii| 'pAdasya lopo'hastyAdibhyaH' (5 / 4 / 138) se pAda zabda ke akAra kA samAsAnta-lopa aura strItva-vivakSA meM 'pAdo'nyatarasyAm' (4 / 1 / 8) se DIp' pratyaya hotA hai| dIrgha: (14) cite: kpi|127 / pa0vi0-cite: 6 / 1 kapi 7 / 1 / anu0-pUrvasya, aNa:, dIrgha:, saMhitAyAmiti cAnuvartate / Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvaya:-saMhitAyAM cite: pUrvasyANa: kapi dIrghaH / artha:-saMhitAyAM viSaye citi-zabdasya pUrvasyANa: kapi pratyaye parato dI? bhvti| udA0-ekA citiryasya sa ekacitIka:, dvicitIka:, tricitIkaH / AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) saMhitA viSaya meM (cite:) citi zabda ke (pUrvasya) pUrvavartI (aNa:) aN ko (kapi) kap pratyaya pare hone para (dIrghaH) dIrgha hotA hai| udA0-ekacitIkaH / eka citi-rAzi Dhira) vaalaa| dvicitIkaH / do rAziyoM vaalaa| tricitIkaH / tIna rAziyoM vaalaa| siddhi-ekacitIkaH / yahAM eka aura citi zabdoM kA anekamanyapadArthe (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| 'ekaciti' zabda meM 'striyA: puMvat' (6 / 3 / 32) se puMvadbhAva aura zeSAd vibhASA' (5 / 4 / 154) se samAsAnta kapa' pratyaya hai| isa sUtra se citi zabda ke pUrvavartI aN (ikAra) ko kap pratyaya pare hone para dIrgha hotA hai| aise hIvicitIkaH, tricitiikH| dIrgha: (15) vizvasya vasurAToH / 128 / pa0vi0-vizvasya 6 / 1 vasu-rATo: 7 / 2 / sa0-vasuzca rAT ca tau vasurATau, tyo:-vsuraattoH| anu0-uttarapade, saMhitAyAm, dIrgha iti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAM vizvasya vasurAToruttarapadayordIrghaH / artha:-saMhitAyAM viSaye vizva-zabdasya vasurAToruttarapadayoH parato dIrgho bhvti| udA0-(vasuH) vizvaM vasu yasya sa:-vizvAvasuH / (rATa) vizvasmin rAjate iti vishvaaraatt| AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) saMhitA viSaya meM (vizvasya) vizva zabda ko (vasurATo:) vasu aura rAT zabda (uttarapade) uttarapada pare hone para (dIrghaH) dIrgha hotA hai| udA0-(vasa) vishvaavsuH| vizva samasta vasu-dhanavAlA iishvr| amarAvatI meM rahanevAle eka gandharva kA nAma (sh0ko0)| (rAT) vizvArAT / vizva meM virAjamAna iishvr| Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 533 siddhi-(1) vizvAvasuH / yahAM vizva aura vasu zabdoM ka 'anekamanyapadArthe (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| isa sUtra se 'vizva' zabda ko 'vasu' uttarapada hone para dIrgha hotA hai| (2) vizvArAT / yahAM vizva aura rAT zabdoM kA upapadamatiG' (2 / 2 / 19) se upapadatatpuruSa samAsa hai| dIrgha-kArya pUrvavat hai| 'rAT' zabda meM rAja dIptau' (bhvA0A0) dhAtu se 'satsUdviSa0' (3 / 2 / 61) se 'kvip' pratyaya hai| dIrghaH (15) nare sNjnyaayaam|126| pa0vi0-nare 7 / 1 saMjJAyAm 71 / anu0-uttarapade, saMhitAyAm, pUrvasya, dIrgha:, aNa:, vizvasya iti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAM saMjJAyAM vizvasya pUrvasyANo nare uttarapade dIrghaH / artha:-saMhitAyAM saMjJAyAM ca viSaye vizva-zabdasya pUrvasyANo nara-zabde uttarapade parato dIrgho bhvti| udA0-vizvAnaro nAma kazcit, yasya vaizvAnariH putraH / AryabhASA8 artha-(saMhitAyAm) saMhitA aura (saMjJAyAm) saMjJAviSaya meM (vizvasya) vizva zabda ke (pUrvasya) pUrvavartI (aNa:) aN ko (nare) nara-zabda (uttarapade) uttarapada pare hone para (dIrgha:) dIrgha hotA hai| udA0-vizvAnaro nAma kazcit, yasya vaizvAnariH putraH / vizvAnara nAmaka koI puruSa hai usakA putra vaizvAnari kahAtA hai| vizvAnara-savitA, indra, agni ke pitA, sabakA netaa| siddhi-vizvAnaraH / yahAM vizva aura nara zabdoM kA SaSThI' (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| isa sUtra se saMjJAviSaya meM vizva zabda ke pUrvavartI aN akAra ko uttarapada pare hone para dIrgha hotA hai| tatpazcAt vizvAnara' zabda se 'ata itra (4 / 1 / 75) se apatya-artha meM 'iJ' pratyaya hai-vaizvAnariH / dIrghaH (16) mitre carSoM 130 / pa0vi0-mitre 71 ca avyayapadam, RSau 7 / 1 / anu0-uttarapade, saMhitAyAm, pUrvasya, aNaH, dIrghaH, vizvasya iti caanuvrtte| Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvayaH - saMhitAyAM vizvasya pUrvasyANo mitre cottarapade dIrghaH, RSau / artha:-saMhitAyAM viSaye vizvazabdasya pUrvasyANo mitra - zabde cottarapade parato dIrgho bhavati, Rssaavbhidheye| udA0 - vizvAmitro nAma RSiH / 534 AryabhASAH artha - ( saMhitAyAm ) saMhitA viSaya meM (vizvasya) vizva- zabda ke (pUrvasya) pUrvavartI (aN) aN ko (mitre) mitra zabda (uttarapade) uttarapada hone para (ca) bhI (dIrgha) dIrgha hotA hai (RSI) yadi vahAM RSi artha abhidheya ho| udA0 0 - vizvAmitro nAma RSiH / vizvAmitra nAmaka RSi / eka prasiddha brahmarSi jo gAdhija, gAMgeya aura kauzika bhI kahalAte haiN| Ayurveda - pAradarzI suzruta ke pitA kA nAma (za0 kau0 ) / dIrghaH ( 17 ) mantre somAzvendriyavizvadevyasya matau / 131 | pa0vi0- mantre 71 soma - azva-indriya - vizvadevyasya 6 / 1 matau 7 / 1 / sa0- somazca azvazca indriyaM ca vizvadevyaM ca eteSAM samAhAraH somAzvendriyavizvadevyam, tasya somAzvendriyavizvadevyasya ( samAhAradvandvaH) / anu0 - saMhitAyAm, pUrvasya, dIrgha, aNa iti cAnuvartate / atra 'matup ' iti pratyayota uttarapade iti nAnuvartate / anvayaH - saMhitAyAM mantre somAzvendriyavizvadevyasya pUrvasyANo matau dIrghaH / artha:-saMhitAyAM mantre ca viSaye somAzvendriyavizvadevyazabdAnAM pUrvasyANo matup pratyaye parato dIrgho bhavati / udA0- (somaH) somAvatI (R0 10 / 97 / 7) / ( azva:) azvAvatI (R010|97|7) / ( indriyam ) indriyAvatI ( tai0saM0 2 / 4 / 2 / 1) / (vizvadevyam) vizvadevyAvatI ( tai0saM0 4 / 1 / 6 |1) / AryabhASAH artha - ( saMhitAyAm ) saMhitA aura (mantre ) mantra viSaya meM (somAzvendriyavizvadevyasya) soma, azva, indriya aura vizvadevya zabdoM ke (pUrvasya) pUrvavartI (aNa:) aNu ko (matau) matup pratyaya pare hone para (dIrghaH) dIrgha hotA hai. Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 535 udA0-(soma) somAvatI (R0 10 19717) / somvaalii| (azva) azvAvatI (R0 101977) / ghodd'oNvaalii| (indriya) indriyAvatI (tai0saM0 2 / 4 / 2 / 1) / indriyoNvaalii| (vizvadevyam) vizvadevyAvatI (tai0saM0 4 / 1 / 6 / 1) / vishvdevyvaalii| siddhi-somaavtii| yahAM soma zabda se tadasyAstyasminniti matup' (5 / 1 / 16) se matup pratyaya hai| mAdupadhAyAzca matorvo'yavAdibhyaH' (8 / 2 / 9) se matup ke makAra ko vakAra Adeza hotA hai| pratyaya ke ugit hone se strItva-vivakSA meM 'ugitazca (4 / 1 / 6) se 'DIp' pratyaya hai| isa sUtra se mantra viSaya meM soma zabda ke pUrvavartI aNa (akAra) ko matup pratyaya pare hone para dIrgha hotA hai| aise hI-azvAvatI, indriyAvatI, vishvdevyaavtii| vizeSa: yahAM 'matus' pratyaya hai, ata: uttarapadeM kI anuvRtti nahIM kI jAtI hai| dIrghaH (18) oSadhezca vibhaktAvaprathamAyAm / 132 / pa0vi0-oSadhe: 61 ca avyayapadam, vibhaktau 7 / 1 aprathamAyAm 71 / sa0-na prathamA iti aprathamA, tasyAm-aprathamAyAm (naJtatpuruSaH) / anu0-saMhitAyAm, pUrvasya, aNa:, dIrgha:, mantre iti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAM mantre oSadhezcAprathamAyAM vibhaktau dIrghaH / artha:-saMhitAyAM mantre ca viSaye oSadhi-zabdasya ca prathamAvarjitAyAM vibhaktau parato dIrgho bhvti| udA0-oSadhIbhi: punItAt (R0 10 130 / 5) / nama: pRthivyai nama oSadhIbhyaH (tai0A0 2 / 12 / 1) / AryabhASA: artha- (saMhitAyAm) saMhitA aura (mantre) mantra viSaya meM (oSadhe:) oSadhi zabda ko (ca) bhI (aprathamAyAm) prathamA se bhinna (vibhaktau) vibhakti pare hone para (dIrgha:) dIrgha hotA hotA hai| udA0-oSadhIbhi: punItAt (R0 10 130 15) / oSadhiyoM se svayaM ko pavitra (svastha) kre| namaH pRthivyai nama oSadhIbhyaH (tai0A0 2 / 12 / 1) / pRthivI ko namaskAra, oSadhiyoM ko namaskAra arthAt unakA yathAvat upayoga karanA caahiye| siddhi-oSadhIbhiH / oSadhi+bhis / ossdhiibhiru| oSadhIbhIr / oSadhIbhiH / yahAM 'oSadhi' zabda se 'svaujasaH' (4 / 1 / 2) se bhis' pratyaya hai| bhis' kI vibhaktizca' (1 / 4 / 104) se vibhakti saMjJA hai| isa sUtra se mantra viSaya meM oSadhi Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam zabda ko prathamA se bhinna bhis' tRtIyA vibhakti (bahuvacana) pare hone para dIrgha hotA hai| aise hI 'bhyas' pratyaya pare hone para - oSadhIbhyaH / dIrghaH (16) Rci tunughamakSutaGkutroruSyANAm / 133 / pa0vi0 - Rci 7 / 1 tu-nu-gha -makSu - taG - kutra - uruSyANAm 6 / 3 / sa0-tuzca nuzca ghazca makSuzca taG ca kutrazca uruSyazca te tunughamakSutaGkutroruSyAH teSAm - tunughamakSutaGkutroruSyANAm (itaretara yogadvandvaH) / anu0-saMhitAyAm, dIrghaH, aNa iti cAnuvartate / anvayaH-saMhitAyAm Rci tunughamakSutaGkutroruSyANAm aNo dIrghaH / arthaH-saMhitAyAm Rci ca viSaye tunughamakSutaGkutroruSyANAM zabdAnAmaNo dIrgho bhavati / udA0- (tu) A tU na indra vRtrahan (R04 / 32 / 1) / (nu) nU karaNe / (gha) uta vA ghA syAlAt (R0 1 / 109 / 2 ) | ( makSu) makSU gomantamImahe (R0 8 / 33 / 3 ) | ( taG ) bharatA jAtavedasam (R0 10 / 176 / 2) / (ku) kU mana: / (tra) atrA gau: / (uruSya) uruSyA No abhizaste (R0 1 / 91 / 15) / AryabhASAH artha- (saMhitAyAm ) saMhitA aura (Rci) Rgveda viSaya meM (tunughamakSutaGkutroruSyANAm ) tu, nu, gha, makSu, taG kutra aura uruSya zabdoM ke (aNa:) aN ko (dIrgha) dIrgha hotA hai| udA0-saba udAharaNa saMskRtabhAga meM likhe haiN| sUtrokta padoM kA artha yaha hai-tu-kintu, pratyuta, aura, aba, isa sambandha meM, bhedasUcaka / nu-sandeha aura anizcitatA sUcaka avyaya hai, yaha sambhAvanA aura avazya ke artha meM bhI prayukta hotA hai| gha eva- arthaka tathA api- arthaka nipAta hai| makSu = zIghra / kSipra-nAma ( nighaNTu 2 / 15) / taG-tha- pratyaya ke sthAna meM ta- Adeza hai| kutra = kahAM / uruSya = pAhi (tU rakSA kara) 'uruSa rakSAyAm' (kaNDvAdi AkRtigaNa se) / siddhi - tU / tu' zabda ko isa sUtra se RcA viSaya meM dIrgha hotA hai - tU / aise hI- nU' Adi / Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 537 dIrghaH (20) ika: suni|134| pa0vi0-ika: 61 suJi 7 / 1 / anu0-uttarapade, saMhitAyAm, dIrgha:, Rci iti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAm Rci ika: suJi dIrghaH / artha:-saMhitAyAm Rci ca viSaye igantasya zabdasya suji parato dI? bhvti| udA0-abhI Su Na: sakhInAm (R0 4 / 31 / 3) / Urdhva U Su Na Utaye (R0 1 / 36 / 13) / AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) saMhitA aura (Rci) Rgveda viSaya meM (ika:) iganta zabda ko (suji) su-zabda pare hone para (dIrgha:) dIrgha hotA hai| udA0-abhI Su Na: sakhInAm (R0 4 / 31 / 3) / Urdhva U Su Na Utaye (R0 1 / 36 13) / siddhi-abhI Su NaH / yahAM isa sUtra se iganta abhi zabda ko 'su' zabda pare hone para dIrgha hotA hai-abhii| 'su' zabda ko suJa:' (8 / 3 / 105) se Satva aura nazca dhAtusthoruSubhya:' (8 / 4 / 27) se 'na:' ko Natva hotA hai-Na: / aise hI- 'U Su nnH'| dIrghaH (21) vyaco'tastiGaH / 135 / pa0vi0-dvayaca: 6 / 1 ata: 61 tiGa: 6 / 1 / sa0-dvAvacau yasmin sa vyac, tasya-vyaca: (bhuvriihi:)| anu0-saMhitAyAm, dIrghaH, Rci iti cAnuvartate / anvaya:-saMhitAyAm Rci dvayacastiGo'to dIrghaH / artha:-saMhitAyAm Rci ca viSaye dyacastiGantasya zabdasyAkArasya dIrgho bhvti| udA0-vidmA hi tvA gopatiM zUra gonAm (R0 10 // 47 1) / vidmA zarasya pitaram (zau0saM0 1 / 2 / 1) / AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) saMhitA aura (Rci) Rgveda viSaya meM (yaca:) do acoMvAle (tiGa:) tiGanta zabda ke (ata:) akAra ko (dIrgha:) dIrgha hotA hai| Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 ___ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-vidmA hi tvA gopatiM zUra gonAm (R0 10 / 47 / 1) / vidmA zarasya pitaram (zau0saM0 1 / 2 / 1) / siddhi-vidmaa| yahAM 'vida jJAne (adA0pa0) dhAtu se loT ca (3 / 3 / 162) se loT pratyaya aura isake lakAra ke sthAna meM tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se mas' Adeza hai| nityaM Dita:' (3 / 4 / 99) se mas ke sakAra kA lopa hotA hai| isa sUtra se do acoMvAle, tiGanta vidma' zabda ke akAra ko dIrgha hotA hai-vimA / dIrghaH (22) nipAtasya c|136| pa0vi0-nipAtasya 6 1 ca avyypdm| anu0-saMhitAyAm, dIrghaH, Rci iti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAm Rci nipAtasya ca dIrghaH / artha:-saMhitAyAm Rci ca viSaye nipAtasya ca dI? bhavati / udA0-evA te (R0 10 / 20 / 10) / acchA jaritAra: (R0 1 / 2 / 2) / AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) saMhitA aura (Rci) Rgveda viSaya meM (nipAtasya) nipAta-saMjJaka zabda ko (ca) bhI (dIrgha:) dIrgha hotA hai| udA0-evA te (R0 10 / 20 / 10) / acchA jaritAraH (1 / 2 / 2) / eva-nizcayArthaka nipAta hai| accha-uttamArthaka nipAta hai| siddhi-evA / 'eva' zabda kI cAdayo'satve (1 / 4 / 57) se nipAta saMjJA hai| isa sUtra se Rgveda viSaya meM 'eva' nipAta ko dIrgha hotA hai-evaa| aise hii-acchaa| dIrghaH (23) anyeSAmapi dRshyte|137 / pa0vi0-anyeSAm 6 / 3 api avyayapadam, dRzyate kriyApadam / anu0-saMhitAyAm, dIrgha iti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAm anyeSAmapi dIrghaH dRshyte| artha:-saMhitAyAM viSaye'nyeSAmapi zabdAnAM dI? dRzyate, yasya zabdasya dIrghatvaM na vihitaM, ziSTaprayoge ca dRzyate tasyAnena sAdhutvaM veditavyam / udaa0-keshaakeshi| kacAkaci / nAraka: / pUruSaH / Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 536 AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) saMhitA viSaya meM (anyeSAm) anya zabdoM ko (api) bhI (dIrgha:) dIrgha (dRzyate) dekhA jAtA hai| jisa zabda ko pahale dIrgha-vidhAna nahIM kiyA gayA hai, aura ziSTa prayoga meM dIrgha dekhA jAtA hai, usakA isa sUtra se sAdhutva jaaneN| udA0-kezAkezi / paraspara ke keza pakar3a kara pravRtta huA yuddh| kcaakci| artha pUrvavat hai| nArakaH / nrk| pUruSaH / puruss| siddhi-keshaakeshi| yahAM keza aura keza zabdoM kA tatra tenedamiti sarUpe (2 / 2 / 27) se bahuvrIhi samAsa hai| 'ic karmavyatihAre' (5 / 4 / 127) se samAsAnta 'ic' pratyaya hotA hai| isa sUtra se keza zabda ko keza zabda uttarapada hone para dIrghatva ko sAdha mAnA jAtA hai| aise hI-kacAkaci, nArakaH, puurussH| dIrghaH (24) cau|138 vi0-cau 71 / anu0-uttarapade, saMhitAyAm, pUrvasya, dIrghaH, aN iti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAM pUrvasyANazcAvuttarapade dIrghaH / artha:-saMhitAyAM viSaye pUrvasyANazcAvuttarapade parato dI| bhavati / udA0-dadhi aJcatIti-dadhyaG / dadhIca: pshy| dadhIcA kRtam / dadhIce dehi| madhu anyctiiti-mdhvng| madhUca: pshy| madhUcA kRtam / madhUce dehi| atra 'cau' ityanena luptnkaaraakaaro'nyctirgRhyte| AryabhASA: artha- (saMhitAyAm) saMhitA viSaya meM (pUrvasya) pUrvavartI (aNa:) aNa ko (cau) lupta nakAraka aJcati zabda pare hone para (dIrgha:) dIrgha hotA hai| udA0-dadhyaG / dadhi (dahI) ko prApta krnevaalaa| dadhIca: pazya / tU dadhi ko prApta karanevAloM ko dekha / dadhIcA kRtam / dadhi ko prApta karanevAle ke dvArA kiyA gayA kaary| dadhIce dehi / dadhi ko prApta karanevAle ko de| madhvaG / madhu ko prApta krnevaalaa| madhUca: pshy| madhu ko prApta karanevAloM ko dekh| madhUcA kRtm| madhu ko prApta karanevAle ke dvArA kiyA gyaa| madhUce dehi| madhu ko prApta karanevAle ko de| siddhi-dadhIca: / ddhi+anycu+svip| ddhi+anyc+vi| dadhi+aJc+0 / dadhi+ac+zas / dadhi+ac+as / ddhii+0c+as| dadhIcas / dadhIcaru / dadhIcar / dadhIcaH / yahAM dadhi upapada 'aJcu gatau (bhvA0pa0) dhAtu se 'RtvikdadhRk0' (3 / 2 / 59) se 'kvip' pratyaya hai| 'aniditAM hala upadhAyA: kDiti (6 / 4 / 24) se 'aJcu' ke Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam nakAra kA lopa aura 'aca:' (6 / 4 / 138) se 'aJcu' ke akAra kA bhI hotA hai| 'aJcu' kA kevala 'cu' zeSa rahatA hai| lupta nakAra tathA lupta akAravAlI 'aJcu' dhAtu kA cau' nAma se grahaNa kiyA gayA hai| isa sUtra se pUrvapada dadhi ke ikAra aN ko ukta aJcati (cu) zabda pare hone para dIrgha hotA hai| aise hI-dadhIcA, ddhiice| madhu zabda se-madhUca:, madhUcA, mdhuuce| dIrgha: (25) smprsaarnnsy|136 / vi0-samprasAraNasya 6 / 1 / anu0-uttarapade, saMhitAyAm, pUrvasya, aNa:, dIrgha iti caanuvrtte| anvaya:-saMhitAyAM samprasAraNasya pUrvasyANa uttarapade dIrghaH / artha:-saMhitAyAM viSaye samprasAraNAntasya pUrvapadasyANa uttarapade parato dIrgho bhvti| udA0-kArISagandhIputraH, kaariissgndhiiptiH| kaumudagandhIputraH / kaumudgndhiiptiH| __ AryabhASA: artha-(saMhitAyAm) saMhitA viSaya meM (samprasAraNasya) samprasAraNa jisake anta meM hai, usa (pUrvasya) pUrvavartI pada ke (aNa:) aN ko (uttarapade) uttarapada pare hone para (dIrgha:) dIrgha hotA hai| udA0-kArISagandhIpatraH / kArISagandhyA kA putra / kArISagandhIpatiH / kArISagandhyA kA pati / kaumudagandhIputra: / kaumudagandhyA kA putra / kaumudagandhIpatiH / kaumudagandhyA kA pti| siddhi-kaariissgndhiiputrH| yahAM kArISagandhyA aura putra zabdoM kA 'SaSThI' (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| kArISagandhyA' zabda meM 'aNizoranArSayorgurUpottamayo: SyaG gotre (4 / 1 / 78) se gotrApatya artha meM aN-pratyaya ko dhyaG' Adeza aura 'pyaGa: samprasAraNaM putrapatyostatpuruSe' (6 / 1 / 13) se vyaG' ke yakAra ko ikAra samprasAraNa hotA hai| isa sUtra se samprasAraNAnta kArISagandhi zabda ke aNa (ikAra) ko putra uttarapada hone para dIrgha hotA hai-kaariissgndhiiputrH| aise hIkArISagandhIpatiH / kaumudagandhIputra:, kaumudagandhIpatiH / ||iti saMhitAdhikArIyadIrghaprakaraNam / / iti paNDitasudarzanadevAcAryaviracite pANinIyASTAdhyAyIpravacane SaSThAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH samAptaH / Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH aGgasaMjJA-adhikAra: {dIrgha-prakaraNam } aGgAdhikAraH (1) aGgasya | 1 | vi0 - aGgasya 6 / 1 / arthaH-'aGgasya' ityadhikAro'yam, A saptamAdhyAyaparisamApteH / ito'gre yad vakSyati 'aGgasya' ityevaM tad veditavyam / yathA vakSyati-hala: ( 6 / 4 / 2 ) iti / hUta: / jIna: / saMvItaH / 1 AryabhASAH artha- ( aGgasya) aGgasya yaha adhikAra sUtra hai| isakA saptama adhyAya kI samApti paryanta adhikAra hai / pANini muni isase Age jo kaheMge vaha aMga ke sambandha meM jAnanA caahiye| jaise ki pANini muni kaheMge- 'hala: ' ( 6 / 4 / 2) hUtaH / bulAyA/pukArA huaa| jIna: / jIrNa huaa| saMvItaH / AcchAdita kiyA huA / siddhi- 'hUta:' Adi padoM kI siddhi Age yathAsthAna likhI jAyegI / 'yasmAt pratyayavidhistadAdi pratyaye'Ggam (1 / 4 / 13) se jo aGga saMjJA kI gaI hai, yahAM tatsambandhI kAryoM kA vidhAna kiyA jAyegA / dIrghaH artha:dIrgho bhavati / (2) halaH / 2 / vi0-hala: 5 / 1 / anu0 - dIrghaH, aNaH samprasAraNasya, aGgasya dIrghaH / anvayaH - halaH samprasAraNasya aGgasya dIrghaH 1 -aGgAvayavAd hala uttaraM yat samprasAraNaM tadantasya aGgasya udaa0-huutH| jiin:| saMvItaH / Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASAH artha- (hala: ) aGga ke avayavabhUta hal se pare jo (samprasAraNasya) samprasAraNa hai, usa samprasAraNAnta (aGgasya ) aMga ko (dIrgha) dIrgha hotA hai| o - hUtaH / bulAyA / pukArA huaa| jIna: / jIrNa huA / saMvItaH / AcchAdita udA0 542 kiyA huA / siddhi - (1) hUtaH / hveJ+kta / hrA+ta / hUta+su / hUtaH / yahAM 'hveJa spardhAyAm' (bhvA0 u0 ) dhAtu se pUrvavat niSThA pratyaya hai / 'vacisvapiyajAdInAM kiti' (6 11115 ) se 'hA' ke vakAra ko ukAra samprasAraNa, AkAra ko pUrvavat pUrvasavarNa ukAra aura isa sUtra se hala se uttaravartI samprasAraNabhUta ukAra ko dIrgha hotA hai| ha u aa+t| hu+ta / huu+t| ( 2 ) jIna: / jyA+kta / jyaa+t| jyaa+n| ja i A+na / ji+na / jI+na / jIna+su | jInaH / yahAM 'jyA vayohAnau' (krayA0pa0) dhAtu se 'niSThA' (313 1102) se bhUtakAla artha meM 'kta' pratyaya hai / 'vAdibhyaH' (8 / 2 / 44) se niSThA ke takAra ko nakAra Adeza hotA hai / 'prahijyAvayi0' (6 11116 ) se 'jyA' ko samprasAraNa ikAra, 'samprasAraNAcca' (6 111108) se 'jyA' ke AkAra ko pUrvarUpa ikAra aura isa sUtra se hal uttaravartI samprasAraNabhUta ikAra ko dIrgha hotA hai| (3) saMvIta: / sam + vyaJ+kta / sm+vyaa+t| sam+v i aa+t| sam+vi+ta / sm+vii+t| sNviit+su| saMvItaH / yahAM sam-upasargapUrvaka 'vyeJa saMvaraNe' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat 'kta' pratyaya aura pUrvavat samprasAraNa tathA pUrvasavarNa hokara isa sUtra se hala se uttaravartI samprasAraNabhUta ikAra ko dIrgha hotA hai| dIrghaH (3) nAmi / 3 / vi0-nAmi 7 / 1 / anu0-dIrghaH, aGgasya iti cAnuvartate / 'aNa:' iti ca nivRttm| anvayaH-aGgasya nAmi dIrghaH / artha:- ( ajantasya } aGgasya nAmi parato dIrgho bhavati / udaa0-agniinaam| vAyUnAm / kartRNAm / 'nAm' ityetat SaSThIbahuvacanam AgatanuTkaM gRhyte| Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 543 AryabhASA: artha-(aGgasya) ajanta aMga ko (nAmi) nuT-Agama sahita Am pratyaya pare hone para (dIrgha:) dIrgha hotA hai| udA0-AnInAm / bahuta agniyoM kaa| vAyUnAm / bahuta vAyuoM kaa| kartRNAm / bahuta kartAoM kaa| siddhi-(1) AnInAm / agni+aam| agni+nutt+aam| agni+n+Am / AnI+nAm / aaniinaam| yahAM 'agni' zabda se SaSThIvibhakti ke bahuvacana kI vivakSA meM svaujasa0' (4 / 1 / 2) se 'Am' pratyaya hai, 'hasvanadyApo nuT' (7 / 1154) se 'Am' ko naT' Agama hotA hai| isa sUtra se ajanta 'agni' zabda ko nAm' pratyaya pare hone para dIrgha hotA hai| aise hI-vAyUnAm / (2) kartRNAm / yahAM kartR zabda se pUrvavat 'Am' pratyaya aura nuT' Agama hai| vA0- RvarNAcceti vaktavyam' (8 / 4 / 1) se Natva hotA hai| dIrgha-kArya pUrvavat hai| dIrgha-pratiSedhaH (4) na tisRctsR|4| pa0vi0-na avyayapadam, tisR-catasR 6 / 1 (luptaSaSThIkaM padam) / sa0-tisRzca catasRzca etayo: samAhAra:-tisRcatasR / atra 'supAM suluk0' (7 / 1 / 39) ityanena SaSThyA luk / anu0-dIrghaH, aGgasya, nAmi iti caanuvrtte| anvaya:-tisRcatasR aGgasya nAmi dIrgho n| artha:-tisR, catasR ityetaraGyornAmi parato dIrgho na bhavati / pUrveNa prAptaH prtissidhyte| udA0- (tisR) tisRnnaam| (catasR) catasRNAm / AryabhASA: artha- (tisRcatasR) tisR aura catasR ina (agasya) aMgoM ko (nAmi) nAm pratyaya pare hone para (dIrghaH) dIrgha (na) nahIM hotA hai| udA0-(tisR) tisRNAm / tIna striyoM kaa| (catasR) catasRNAm / cAra striyoM kaa| siddhi-tisRNAm / tisR+aam| tisR+nutt+aam| tisR+n+aam| tisR+naam| tisRnnaam| yahAM 'tisR' zabda se SaSThI bahuvacana kI vivakSA meM svaujasa0' (4 / 1 / 2) se 'Am' pratyaya aura ise 'hasvanadyApo nuT' (7 / 1 / 54) se nuT' Agama hotA hai| isa sUtra pA: artha-ti(dIrghaH) dIrgha (n| (catasR) cata Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam se tisR' aMga ko nAm' pratyaya pare hone para dIrgha nahIM hotA hai| nAmi (6 // 4 // 3) se dIrgha prApta thA, usakA pratiSedha kiyA gayA hai| vA0-'RvarNAcceti vaktavyam' (8 / 4 / 1) se Natva hotA hai| aise hI-catasRNAm / ubhayathA darzanam (5) chndsyubhythaa|5| pa0vi0-chandasi 71 ubhayathA avyayapadam / anu0-dIrgha:, aGgasya, nAmi, tisRcatasR iti caanuvrtte| anvaya:-chandasi tisRcatasR aGgasya nAmi ubhayathA dIrghaH / artha:-chandasi viSaye tisRcatasroraGgayo mi parata ubhayathA dIrgho'dIrghazca dRshyte| udA0-(tisR) tisRNAM madhyandine (dra0kA0saM0 27 / 9) / tisRNAM madhyandine (dra0R0 5 / 69 / 2) / (catasR) catasRNAM madhyandine (dra0kA0saM0 27.9) / catasRNAM mdhyndine| AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM (tisRcatasR) tisR aura catasR (a./sya) aMgoM kA (nAmi) nAm pratyaya pare hone para (ubhayathA) dIrgha aura adIrgha donoM prakAra kA rUpa dekhA jAtA hai| udA0-(tisR) tisRNAM madhyandine (dra0kA0saM0 27 / 9) / tisRNAM madhyandine (dra0 R0 5 169 / 2) / (catasa) catasRNAM madhyandine (dra0kA0saM0 2719) / catasRNAM mdhyndine| siddhi-tisRNAm aura catasRNAm padoM kI siddhi pUrvavat (6 / 4 / 4) hai| dIrghabhAva vizeSa hai-tisRNAm, catasRNAm / ubhayathA darzanam (6) nR ca / 6 / pa0vi0-nR 6 / 1 (luptaSaSThIkaM padam) ca avyayapadam / anu0-dIrghaH, aGgasya, nAmi, chandasi, ubhayathA iti caanuvrtte| anvayaH-chandasi nR cA'Ggasya nAmi ubhayathA diirghH|| artha:-chandasi viSaye nR ityetasyAGgasya nAmi parata ubhayathA dIrgho'dIrghazca dRshyte| Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTAdhyAyasya caturthaH pAdaH 545 udA0-tvAM nRNAM nRpate (dra0pai0saM0 2 / 10 / 4) / tvaM nRNAM nRpate (R0 2 / 1 / 1) / atra kecit 'chandasi' iti nAnuvartayanti, tena laukikabhASAyAmapi vikalpo bhavati-nRNAm, nRnnaam| AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM (nR) nR isa (aGgasya) aMga ko (nAmi) nAm pratyaya pare hone para (ubhayathA) dIrgha aura adIrgha donoM prakAra kA rUpa dekhA jAtA hai| udA0-tvAM nRNAM nRpate (dra0pai0saM0 2 / 10 (4) / tvaM nRNAM nRpate (R02|1|1)| yahAM kaI AcArya 'chandasi' pada kI anuvatti nahIM karate haiN| ata: laukika bhASA meM bhI yaha vikalpa hotA hai-nRNAm, nRNAm / saba naroM kaa| siddhi-nRNAm aura nRNAm padoM kI siddhi tisRNAm aura tisRNAm padoM ke samAna hai| dIrgha: (7) nopdhaayaaH7| pa0vi0-na 6 / 1 (luptaSaSThIkaM padam) upadhAyA: 6 / 1 / anu0-dIrghaH, aGgasya, nAmi iti caanuvrtte| anvaya:-nasya aGgasya upadhAyA nAmi dIrghaH / artha:-nakArAntasyAGgasya upadhAyA nAmi dI| bhavati / udA0-paJcAnAm, saptAnAm, navAnAm, dazAnAm / AryabhASA: artha- (nasya) nakArAnta (aGgasya) aMga kI (upadhAyAH) upadhA ko (nAmi) nAm pratyaya pare hone para (dIrgha:) dIrgha hotA hai| udA0-paJcAnAm / pAMcoM kaa| saptAnAm / sAtoM kaa| navAnAm / nauoM kaa| dazAnAm / dazoM kaa| siddhi-paJcanAm / pnycn+aam| paJcan+nuT+Am / paJcan+nAm / pnycaan+naam| paJcAo+nAm / pnycaanaam| yahAM 'paJcan' zabda se SaSThI bahuvacana kI vivakSA meM svaujasa0' (4 / 1 / 2) se . Am' pratyaya hai| SaTcaturthyazca' (7 / 6 / 55) se 'Am' ko nuT' Agama hotA hai| isa sUtra se nakArAnta paJcan' aMga ke upadhAbhUta akAra ko nAm' pratyaya pare hone para dIrgha hotA hai| nalopa: prAtipadikAntasya' (8 / 217) se nakAra kA lopa hotA hai| aise hI-saptAnAm aadi| Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam dIrghaH (8) sarvanAmasthAne caasmbuddhau|8| pa0vi0-sarvanAmasthAne 71 ca avyayapadam, asambuddhau 7 / 1 / sa0-na sambuddhiriti asambuddhi:, tasyAm-asambuddhau (naJtatpuruSaH) / anu0-dIrghaH, aGgasya, nAmi, nasya, upadhAyA iti caanuvrtte| anvaya:-nasya aGgasya upadhAyA asambuddhau sarvanAmasthAne ca diirghH| artha:-nakArAntasyAGgasya upadhAyAH sambuddhivarjite sarvanAmasthAne ca parato dI? bhvti| udA0-rAjA, rAjAnau, raajaanH| rAjAnam, raajaanau| sAmAni tiSThanti, sAmAni pshy| AryabhASA: artha-(nasya) nakArAnta (aGgasya) aMga kI (upadhAyA:) upadhA ko (asambuddhau) sambuddhi se bhinna (sarvanAmasthAne) sarvanAmasthAna saMjJaka pratyaya pare hone para (ca) bhI (dIrghaH) dIrgha hotA hai| udA0-rAjA / eka rAjA ne| rAjAnau / do rAjAoM ne| rAjAnaH / saba rAjAoM ne| rAjAnam / eka rAjA ko| rAjAnau / do rAjAoM ko| sAmAni tiSThanti / bahuta sAma haiN| sAmAni pazya / tU bahuta sAmoM ko dekha / siddhi-(1) rAjA / raajn+su| rAjAn+su / rAjAn+0 / rAjA0 / raajaa| yahAM rAjan' zabda se prathamA ekavacana kI vivakSA meM 'svaujasa0' (4 / 1 / 2) se 'su' pratyaya hai| 'su' pratyaya kI 'suDanapuMsakasya' (1 / 1 / 43) se sarvanAmasthAna saMjJA hai| isa sUtra se nakArAnta rAjan aMga kI upadhA ko sarvanAmasthAna saMjJaka 'su' pratyaya pare hone para dIrgha hotA hai| aise hI-rAjAnau aadi| (2) saamaani| saamn+js| saamn+shi| saamn+i| saamaan+i| sAmAni / yahAM 'sAman' zabda se prathamA bahuvacana kI vivakSA meM svaujasaH' (4 / 1 / 2) se 'jas' pratyaya hai| jazazaso: zi:' (7 / 1 / 20) se jas' ke sthAna meM 'zi' Adeza hotA hai aura isakI zi sarvanAmasthAnam (1 / 1 / 42) se sarvanAmasthAna saMjJA hai| isa sUtra se nakArAnta 'sAman' aMga' kI upadhA ko sarvanAmasthAna saMjJaka 'zi' pratyaya pare hone para dIrgha hotA hai| aise hI zas' pratyaya meM-tvaM sAmAni pazya / Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 547 dIrgha-vikalpaH (6) vA SapUrvasya nigme|6| pa0vi0-vA avyayapadam, SapUrvasya 61 nigame 71 / sa0-Sa: pUrvo yasmAt sa SapUrvaH, tasya-SapUrvasya (bhuvriihi:)| anu0-dIrgha:, agasya, nasya, upadhAyAH, sarvanAmasthAne, asambuddhAviti caanuvrtte| anvaya:-nigame SapUrvasya nasyAGgasya upadhAyA asambuddhau sarvanAmasthAne vA diirghH| artha:-nigame viSaye SapUrvasya nakArAntasyAGgasya upadhAyA: sambuddhivarjite sarvanAmasthAne parato vikalpena dIrgho bhvti| udA0-sa takSANaM tiSThantamabravIt (mai0saM0 2 / 4 / 1) / sa takSaNaM tiSThantamabravIt / RbhukSANamindram / RbhukSaNamindram (R0 1 / 112 / 4) / ___AryabhASA: artha-(nigame) vedaviSaya meM (SapUrvasya) SakAra pUrvavAle (nasya) nakArAnta (aGgasya) aMga kI (upadhAyAH) upadhA ko (asambuddhau) sambuddhi se bhinna (sarvanAmasthAne) sarvanAmasthAna saMjJaka pratyaya pare hone para (vA) vikalpa se (dIrgha:) dIrgha hotA hai| udA0-sa takSANaM tiSThantamabravIt (mai0saM0 2 / 4 / 1) / takSANam bar3haI ko| sa takSaNaM tiSThantamabravIt / takSaNam-bar3haI ko| RbhukSANamindram / RbhukSANam mahAn indra ko| RbhukSaNamindram (R0 1111 / 4) / RbhukSaNam-mahAn indra ko| siddhi-(1) tkssaannm| takSan+am / tkssaan+am| takSANa+am / takSANam / yahAM takSan' zabda se dvitIyA ekavacana kI vivakSA meM svaujasa0' (4 / 1 / 2) se 'am' pratyaya hai| isa sUtra se vedaviSaya meM SakArapUrvI, nakArAnta takSan' aMga ke upadhAbhUta AkAra ko sarvanAmasthAnasaMjJaka 'am' pratyaya pare hone para dIrgha hotA hai| vikalpa pakSa meM dIrgha nahIM hai-takSaNam / 'aTkvAnumvyavAye'pi (8 / 4 / 2) se Natva hotA hai| (2) Rbhukssaannm| yahAM 'RbhukSin' zabda se pUrvavat 'am' pratyaya hai| prathama 'ito't sarvanAmasthAne (7 / 1 / 86) se 'RbhukSin' ke ikAra ko akAra Adeza hotA hai| tatpazcAt isa sUtra se akAra ko dIrgha hotA hai| vikalpa-pakSa meM dIrgha nahIM hai-RbhukSaNam / dIrghaH (10) sAntamahataH sNyogsy|10| pa0vi0-sAntamahata. 6 / 1 saMyogasya 6 / 1 / Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sa0-so'nte yasya sa:-sAnta: / sAntazca mahA~zca etayo: samAhAra: sAntamahat, tasya-sAntamahata: / ___ anu0-dIrgha:, aGgasya, nasya, upadhAyAH, sarvanAmasthAne, asambuddhAviti caanuvrtte| anvaya:-sAntamahato'Ggasya saMyogasya nasya upadhAyA asambuddhau sarvanAmasthAne diirghH| artha:-sakArAntasya mahatazcAGgasya saMyogasthasya nakArasya upadhAyA sambuddhivarjite sarvanAmasthAne parato dIrghA bhavati / udA-(sAnta:) zreyAn, zreyAMsau, zreyAMsaH / zreyAMsi, payAMsi, yshaaNsi| (mahat) mahAn, mahAntau, mahAnta: / AryabhASA: artha-(sAntamahata:) sakArAnta aura (mahata:) mahat (aGgasya) aMga ke (saMyogasya) saMyogastha ke (nasya) nakAra kI (upadhAyA:) upadhA ko (asambuddhau) sambuddhi se bhinna (sarvanAmasthAne) sarvanAmasthAna saMjJaka pratyaya pare hone para (dIrgha:) dIrgha hotA hai| udA0-(sAnta) zreyAn / eka prazasya ne| shreyaaNsau| do prazasyoM ne| zreyAMsaH / saba prazasyoM ne| shreyaaNsi| bahuta prazasyoM ne/ko| pyaaNsi| bahuta dUdha/jaloM ne/ko| yazAMsi / bahuta yazoM ne/ko| (mahat) mahAn / eka mahAn ne| mahAntau / do mahAnoM ne| mahAntaH / saba mahAnoM ne| siddhi-(1) zreyAn / prazasya+Iyasun / zra+Iyas / zreyas+su / zreya num s+su| zreyans+su / zreyAnsa+su / zreyAns+0 / zreyAn / zreyAn / ___ yahAM prazasya' zabda se dvivacanavibhajyopapade tarabIyasunau' (5 / 3 / 57) se Iyasun' pratyaya hai| prazasyasya zraH' (5 / 3 / 60) se prazasya' ko 'zra' Adeza hotA hai| pratyaya ke ugit hone se ugidacAM sarvanAmasthAne'dhAto:' (7 / 1 / 70) se tum' Agama hotA hai| isa sUtra se isa sakArAnta saMyoga ke upadhAbhUta akAra ko dIrgha hotA hai| halDanyAbbhyo dIrghAt' (6 / 1 / 68) se su' kA lopa aura saMyogAntasya lopa:' (8 / 2 / 23) se sakAra kA lopa hotA hai| aise hI-zreyAMsau, shreyaaNsH|| (2) zreyAMsi / yahAM pUrvokta 'zreyas' zabda se 'jas' pratyaya aura jazzaso: zi' (7 / 1 / 20) se jas ke sthAna meM zi' Adeza aura isakI zi sarvanAmasthAnam (1 / 1 / 42) se sarvanAmasthAna saMjJA hai| napuMsakasya jhalacaH' (7 / 1 / 72) se nam' Agama aura isake nakAra ko nazcApadAsya jhali' (8 / 3 / 24) se anusvAra hotA hai| aise hI-payAMsi, yshaaNsi| Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH (3) mahAn / mht+su| mhaanmt+su| mhnt+su| mhaant+0| mahAn / mhaan| yahAM 'mahat' zabda se 'su' pratyaya vartamAne pRSabRhanmahacchatRvacca' (uNA0) se 'mahat' ko zatRvadbhAva hone se udagicAM sarvanAmasthAne'dhAto:' (7 / 1 / 70) se num' Agama hotA hai| dIrgha-kArya pUrvavat hai| dIrghaH(11) aptRntRcvasRnaptRneSTutvaSTakSatR hotRpotRprazAstRNAm / 11 / / pa0vi0- ap-tRn-tRc-svasR-naptR-neSTa-tvaSTa-hotR-potRprazastRNAm 6 / 3 / sa0-Apazca tRn ca tRc ca svasA ca naptA ca neSTA ca tvaSTA ca hotA ca potA ca prazAstA ca te-apaprazAstAra:, teSAm-apprazAstRNAm (itretryogdvndv:)| anu0-dIrghaH, aGgasya, upAdhAyAH, sarvanAmasthAne, asambuddhAviti caanuvrtte| anvaya:-aptRRntRcsvasRnaptRneSTutvaSThotRpotRprazAstRNAm aGgAnAm upadhAyA asambuddhau sarvanAmasthAne dIrghaH / artha:-ap ityetasya tRnnantasya tRjantasya svasRnaptaneSTutvaSTrahotRpotRprazAstRNAM cAGgAnAm upadhAyA sambuddhivarjite sarvanAmasthAne parato dI? bhavati / udAharaNamaGgAni zabdarUpam bhASArtha: 1. ap Apa:. aapH| jala, sarvavyApaka iishvr| 2. tRn-anta kartA, kartArau, kartAraH / karaNazIla, karaNadharmA saadhukaarii| 3. tRc-anta kartA, kartArau, krtaarH| krnevaalaa| 4. svasR svasA, svasArau, svsaar:|| 5. napta naptA, naptArau, nptaarH| naatii| pautr/dauhitr| bhin| Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 aGgAni 6. neSTa 7. tvaSTR 8. kSattR 9. hotR 10. potR 11. prazAstR pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam zabdarUpam neSTA, neSTArau, neSTAraH / tvaSTA, tvaSTArau, tvssttaarH| kSattA, kSattArau, kSattAraH / hotA hotA hotAra: / potA potArau potAraH / bhASArtha: somayAga ke 16 yAjJikoM meM se eka / yajurvedajJa Rtvik / baDhaI / vizvakarmA / mUrtikAra / RgvedajJa Rtvik / caturvedajJa brahmA / prazAstA, prazAstArau, prazAstAraH / prazAstA ( Rtvik vizeSa ) / AryabhASAH artha-(ap0prazAstRRNAm) ap, tRn-pratyayAnta, tRc-pratyayAnta, svasR, naptR, neSTa, tvaSTR, hotR, potR aura prazAstR aMgoM kI upadhA ko (asambuddhau) sambuddhi se bhinna (sarvanAmasthAne) sarvanAmasthAna saMjJaka pratyaya pare hone para (dIrgha) dIrgha hotA hai| udA0-udAharaNa aura unakA bhASArtha saMskRtabhAga meM likhA hai| siddhi - (1) Apa: / ap+jas / ap+as| Apas / aapru| Apar / ApaH / yahAM 'ap' zabda se 'su' pratyaya hai| isa sUtra se 'ap' aMga ke upadhAbhUta akAra ko sarvanAmasthAna saMjJaka 'su' pratyaya pare hone para dIrgha hotA hai| (2) kartA / kR+tRn / kR+tR / krtR+su| kartR anaG+su / kartan+su / kartAn+su / kartAn +0 | kartA0 / kartA / yahAM 'DukRJ karaNe' (tanA030) dhAtu se 'tRn' (3 / 2 / 135) se 'tRn' pratyaya hai / 'Rduzanas 0' (7 / 1 / 95 ) se anaG Adeza hai| isa sUtra se tRnnanta aMga ke upadhAbhUta akAra ko dIrgha hotA hai / 'halDayAbbhyo dIrghAt 0' (6 /1/68) se 'su' kA lopa aura 'nalopaH prAtipadikAntasya' ( 812 17 ) se nakAra kA lopa hotA hai| (3) kartArau / kartR+au / katar+au / kartAr+au / kartArau / yahAM kartR zabda se au pratyaya karane para 'Rto GisarvanAmasthAnayo:' (7 / 3 / 110) se RkAra guNa akAra (ar) hotA hai| isa sUtra se tRnnanta kartar aMga ke upadhAbhUta akAra ko dIrgha hotA hai| aise hI kartAraH / (4) kartA | yahAM 'kR' dhAtu se 'NvultRcauM' (3|1 | 133 ) se tRc' pratyaya hai / zeSa kArya tRnnanta 'katR' zabda ke samAna hai| (5) svasA Adi padoM kI siddhi kartA, kartArau kartAra: ke samAna hai| Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 551 SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH dIrghaH (12) inhanpUSAryamNAM shau|12| pa0vi0-in-han-pUSa-aryamNAm 6 / 3 zau 7 / 1 / sa0-in ca han ca pUSA ca aryamA ca te-inhanpUSAryamANaH, teSAm-inhanpUSAryamNAm (itretryogdvndvH)| anu0-dIrghaH, aGgasya, upadhAyAH, sarvanAmasthAne iti caanuvrtte| anvaya:-inhanpUSAryamNAm aGgAnAm upadhAyA: sarvanAmasthAne zau diirghH| ____ artha:-in, han, pUSan, aryaman ityevamantAnAm aGgAnAm upadhAyAH sarvanAmasthAne zau parato dIrgho bhvti| udA0-(in ) bahavo daNDino eSAM santIti-bahudaNDIni kulAni / bahucchatrINi kulAni / (han) bahavo vRtrahaNa eSu santIti-bahuvRtrahANi kulaani| bahubhrUNahAni kulaani| (pUSan) bahavaH pUSANa eSu santIti bahupUSANi kulaani| (aryaman) bahavo'ryamANa eSu santIti-baryamANi kulaani| AryabhASA: artha-(inhanpUSAryamNAm) ina, han, pUSan aura aryaman zabda jinake anta meM haiM una (aGgAnAm) aMgoM kI (upadhAyAH) upadhA ko (sarvanAmasthAne) sarvanAmasthAna saMjJaka (zau) zi-pratyaya pare hone para (dIrghaH) dIrgha hotA hai| udA0-(in) bahudaNDIni kulAni / bahuta daNDI janoM vAlA kul| bahucchatrINi kulAni / bahuta chatrI janoM vAlA kul| (han) bahuvRtrahANi kulAni / bahuta vRtrahA=indravAle kul| bahubhrUNahAni kulAni / bahuta bhrUNahA (garbhaghAtI) vAlA kul| (pUSan) bahupUSANi kulAni / bahuta pUSA devatAoM vAlA kul| (aryaman) baharyamANi kula / bahuta nyAyAdhIzoM vAlA kul| siddhi-(1) bhudnnddiini| yahAM bahu' aura daNDin' zabdoM kA 'anekamanyapadArthe (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| 'daNDin' zabda meM 'daNDa' zabda se 'ata iniThanau' (5 / 2 / 115) se 'ini' pratyaya hai| bahudaNDin' zabda se jas' pratyaya aura jazzaso: zi:' (7 / 1 / 20) jas' ko zi' Adeza hotA hai| isa sUtra se innanta bahudaNDin' zabda ke upadhAbhUta ikAra ko sarvanAmasthAna-saMjJaka zi' pratyaya pare hone para dIrgha hotA hai| aise hii-bhucchtriinni| (2) bahuvRtrahANi / yahAM bahuvRtrahan' zabda se jas' pratyaya aura ise pUrvavat zi' Adeza hai| dIrgha-kArya pUrvavat hai| aise hI-bahupUSANi, baharyamANi / Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 dIrghaH pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam aryamA / (13) sau ca |13| pa0vi0 - sau 7 / 1 ca avyayapadam / anu0 - dIrghaH, aGgasya, upadhAyAH, asambuddhau, inahanpUSAryamNAmiti cAnuvartate / anvayaH-inhanpUSAryamNAm aGgAnAm upadhAyA asambuddhau sau ca dIrghaH / artha:-in, han, pUSan, aryaman ityevamantAnAm aGgAnAm upadhAyAH sambuddhivarjita sau ca parato dIrgho bhavati / udA0-(in) dnnddii| ( han) vRtrahA / (pUSan ) pUSA / (aryaman) AryabhASAH artha- (inhanpUSAryamNAm ) in, han, pUSan, aryaman zabda jinake anta meM haiM una (aGgAnAm ) aMgoM kI (upadhAyAH) upadhA ko (asambuddhau) sambuddhi se. bhinna (sau) su-pratyaya pare hone para (ca) bhI (dIrgha) dIrgha hotA hai| udA0- -(in) daNDI / daNDavAlA / ( han) vRtrahA / vRtrA ko mAranevAlA- indra / (pUSan) pUSA / pUSA nAmaka devatA - candra (oSadhiyoM ko puSTa karanevAlA) / (aryaman) aryamA / nyAyAdhIza / siddhi-daNDI / daNDa+ini / daND+in / daNDin+su / daNDIn+su / daNDIn+0 / daNDI0 / daNDI / yahAM 'daNDa' zabda se 'ata iniThanau~' ( 412 1115 ) se matup - artha meM 'ini' pratyaya hai| 'yasyeti ca' (6 |4|148) se aMga ke akAra kA lopa hotA hai| isa sUtra se innanta aMga 'daNDin' zabda ke sambuddhi se bhinna upadhAbhUta ikAra ko 'su' pratyaya pare hone para dIrgha hotA hai / 'halDayAbbhyo dIrghAt 0' ( 6 / 1/68) se 'su' kA lopa aura 'nalopaH prAtipadikAntasya' ( 812 17) se nakAra kA lopa hotA hai| aise hI - vRtrahA, pUSA, aryamA / dIrghaH (14) atvasantasya cAdhAtoH | 14 | pa0vi0 - atu-asantasya 6 / 1 ca avyayapadam adhAtoH 6 / 1 / Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 553 sa0-atuzca as ca tau-atvasau, atvasAvante yasya sa:-atvasanta:, tasya-atvasantasya (itretryogdvndvgrbhitbhuvriihi:)| na dhAturiti adhAtu:, tasya-adhAto: (nnyttpurussH)| anu0-dIrghaH, aGgasya, upadhAyA:, asambuddhau, sAviti caanuvrtte| anvaya:-adhAtoratvasantasya cAGgasya upadhAyA asambuddhau sau dIrghaH / artha:-dhAtuvarjitasya atvantasya asantasya cAGgasya upadhAyA: sambuddhivarjite sau parato dIrgho bhavati / udA0- (atvanta:) Davatu-bhavAn / ktavatu-kRtavAn / matup-gomAn / yvmaan| (asanta:) supayA: / suyazA: / susrotaa:| AryabhASA: artha-(adhAtoH) dhAtu se bhinna (atvasantasya) atu-antavAle aura as-antavAle (aGgasya) aMga kI (upadhAyAH) upadhA ko (asambuddhau) sambuddhi se bhinna (sau) su pratyaya pare hone para (dIrghaH) dIrgha hotA hai| udA0-(atvanta) Davatu-bhavAn / aap| ktavatu-kRtavAn / usane kiyaa| matup-gomAn / gauvaalaa| yavamAn / jauvaalaa| (asanta) supayAH / uttama duudh/jlvaalaa| suyazAH / uttama kiirtivaalaa| susrotA: / uttama srotvaalaa| siddhi-(1) bhavAn / bhA+Davatup / bhA+avat / bh+avat / bhavet+su / bhvaat+su| bhavAnum t+su| bhavAnt+0 / bhavAn / bhvaan| yahAM 'bhA dIptauM' (adA0pa0) dhAtu se 'bhAterDavatu' (uNA0 1 / 63) se 'Davatup' pratyaya hai| vA0-DityabhasyApi Terlopa:' (6 / 4 / 143) se 'bhA' ke Ti-bhAga (A) kA lopa hotA hai| isa sUtra se atvanta 'bhavat' aMga ko 'su' pratyaya pare hone para dIrgha hotA hai| tatpazcAt pratyaya ke ugit hone se ugidacAM sarvanAmasthAne'dhAto:' (7 / 1170) se num' Agama hai| yadyapi num' Agama para aura nitya hai kintu yaha dIrgha-vidhi ke pazcAt hI kiyA jAtA hai kyoMki prathama num' Agama karane para dIrgha kI nimittabhUta upadhA kA vighAta hotA jAtA hai| halDyAbbhyo dIrghAta0' (6 / 1 / 68) se 'su' kA lopa aura saMyogAntasya lopa:' (8 / 2 / 23) se takAra kA lopa hotA hai| (2) kRtavAn / kR+ktavatu / kR+tavat / kRtvt+su| kRtavAt +su / kRtavA num t+su / kRtavAnt+su / kRtavAnt / kRtavAn / kRtvaan| yahAM DukRJ karaNe (tanAu0) dhAtu se niSThA' (3 / 2 / 102) se bhUtakAla meM ktavatu' pratyaya hai| dIrgha aura 'tum' Adi kArya pUrvavat haiN| Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (3) gomAn / go+matup / go+mat / gomat+su / gomAt+su / gomAnumt+su / gomAnt+su / gomAnat+0 / gomAn0 / gomAn / 554 yahAM 'go' zabda se 'tadasyAstyasminniti matup (5 12194) se 'matup' pratyaya hai| dIrgha aura 'num' Adi kArya pUrvavat haiN| aise hI-yavamAn / (4) supayAH / supys+su| supyaas+su| supyaas+0| supyaaru| supyaar| supayAH / yahAM 'supayas' zabda se prathamA ekavacana kI vivakSA meM su' pratyaya hai| isa sUtra se asanta 'supayas' ke upadhAbhUta akAra ko 'su' pratyaya pare hone para dIrgha hotA hai| 'halDayAbbhyo dIrghAt0' (6 11/68) se 'su' kA lopa, 'sasajuSo ru' (8/2 / 66) se rutva aura 'kharavasAnayorvisarjanIyaH' (8 | 3 | 15 ) se visarjanIya hotA hai| aise hIsuyazAH, susrotA: / dIrghaH (15) anunAsikasya kvijhaloH kGiti / 15 / pa0vi0 - anunAsikasya 6 / 1 kvijhalo 7 / 2 kGiti 7 / 1 / sa0 - kvizca jhal ca tau kvijhalau tayo: - kvijhalo: (itaretarayogadvandvaH) / kazca Gazca tau kDau, kDau itau yasya sa kGit, tasman kGiti (itaretarayogagarbhitabahuvrIhi: ) / , anu-dIrghaH, aGgasya, upadhAyA iti cAnuvartate / anvayaH - anunAsikasyAGgasya upadhAyA: kvijhalo: kGiti dIrghaH / arthaH- anunAsikAntasyAGgasya upadhAyAH kvippratyaye jhalAdau ca kGati pratyaye parato dIrgho bhavati / udA0 - kvau - prazAn, pratAn / jhalAdau kiti- zAntaH, zAntavAn, zAntvA, zAnti: / jhalAdau Giti - tau zaMzAntaH, tau tantAntaH / AryabhASAH artha- (anunAsikasya) anunAsika antavAle (aGgGgasya ) aMga kI (upadhAyAH) upadhA ko (kvijhalo: ) kvip pratyaya aura jhalAdi ( kGiti ) kit - Git pratyaya pare hone para (dIrgha) dIrgha hotA hai / udA0 - kvau - prazAn / upazamana krnevaalaa| pratAn / AkAMkSA karanevAlA / jhalAdi kit- zAntaH / upazamana kiyaa| zAntavAn / artha pUrvavat hai / zAntvA / upazamana karake / zAnti: / upazamana karanA / jhalAdi Git tau zaMzAnta: / ve donoM adhika upazamana karate haiN| tau tantAnta: / ve donoM adhika AkAMkSA karate haiN| Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH .555 siddhi - prazAn / pra+zam+ kvip / pra+zam+vi / pra+zAm +0 / pra+zAn +01 prazAn+su / prazAn+ prazAn / yahAM pra-upasarga pUrvaka 'zamu upazameM' ( di0pa0) dhAtu se 'kvip ca' ( 3 / 2 / 76) se 'kvip' pratyaya hai| isa sUtra se anunAsikAnta 'zam' dhAtu ke upadhAbhUta akAra ko 'kvip' pratyaya pare hone para dIrgha hotA hai| 'mo no dhAto:' ( 8 / 2 / 64 ) se dhAtu ke makAra ko nakAra Adeza hotA hai| 'halDanyAbbhyo dIrghAt ' ( 6 11/68) se 'su' kA lopa hotA hai| aise hI - 'tamukAGkSAyAm' (di0pa0) dhAtu se - pratAn / ( 2 ) zAntaH / zam + kta / shm+t| shaam+t| zA N +t| shaan+t| zAnta+su / zAntaH / yahAM 'zamu upazameM' (di0pa0) dhAtu se 'niSThA' (3121102) se bhUtakAla meM 'kta' pratyaya hai| isa sUtra se anunAsikAnta 'zam' dhAtu ke upadhAbhUta akAra ko jhalAdi 'kta' pratyaya pare hone para dIrgha hotA hai / 'mo'nusvAraH' (8 / 3 / 23) se makAra ko anusvAra aura 'anusvArasya yayi parasavarNa:' (8/4/58) se anusvAra ko parasavarNa nakAra hotA hai / (3) zAntavAn / yahAM 'zamu upazameM' (di0pa0) dhAtu se pUrvavat 'ktavatu' pratyaya hai| dIrgha Adi kArya pUrvavat haiM / (4) zAntvA / yahAM 'zamu upazameM (di0pa0) dhAtu se samAnakartRkayoH pUrvakAle (3 / 4 / 21) se 'ktvA' pratyaya hai| dIrgha Adi kArya pUrvavat haiN| (5) zAnti: / yahAM 'zame upazameM' (di0pa0) dhAtu se 'striyAM ktin' (3 / 3 / 94 ) se 'ktin' pratyaya hai| dIrgha Adi kArya pUrvavat haiN| (6) zazAntaH / zam+yaG / shm+shm+y| sh+shm+y| za nuk+zam+ya / zan+zam+0 / zaMzam+laT / zaMzAm+ tas / zaM zA N +tas / shNshaants| zaMzAntaru | zaMzAntar / zaMzAntaH / yahAM 'zamu upazameM' (di0pa0) dhAtu se 'dhAtorekAco halAde: kriyAsamabhihAre yaG' (3 / 1 / 22) se 'yaG' pratyaya, 'sanyaGo:' ( 6 1119 ) se dhAtu ko dvitva, 'nugato'nunAsikAntasya' (7/4/85) se abhyAsa ko 'nuk' Agama, 'yaGo'ci ca (2 / 4/74) se yaG kA luk hotA hai| tatpazcAt yaGluganta 'zaMzam' dhAtu se 'vartamAne laT' (3 / 2 / 123 ) se 'laT' pratyaya, tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se 'tas' lAdeza, 'sArvadhAtukamapit' (1 / 2 / 4 ) se 'tas' ko Gittva hokara isa sUtra se anunAsikAnta 'zaMzam' dhAtu ke upadhAbhUta akAra ko jhalAdi Git 'tas' pratyaya pare hone para dIrgha hotA hai| aise hI 'tamu kAGkSAyAm ' ( di0pa0) dhAtu se - tantAntaH / Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam dIrgha: (16) ajhangamA sni|16| pa0vi0-ac-han-gamAm 6 / 3 sani 7 / 1 / sa0-ac ca han ca gam ca te-ajhangama:, teSAm-ajhangamAm (itretryogdvndv:)| anu0-dIrghaH, aGgasya, upadhAyAH, jhali iti caanuvrtte| anvaya:-ajhangamAm aGgAnAm upadhAyA jhali sani dIrghaH / artha:-ajantAnAm aGgAnAM hanigamyozca aGgayorupadhAyA jhalAdau sani parato dI? bhvti| udA0-(ajanta:) ciciissti| tussttuupti| cikiirssti| (han) jighaaNsti| (gam) adhijigaaNste| AryabhASA: artha-(ajhangamAma) ajanta aMgoM aura han aura gam (aGgasya) aMgoM kI (upadhAyAH) upadhA ko (jhali) jhalAdi (sani) san pratyaya pare hone para (dIrgha:) dIrgha hotA hai| udA0-(ajanta) cicISati / vaha cayana karanA cAhatA hai| tuSTUpati / vaha stuti karanA cAhatA hai| cikIrSati / vaha karanA cAhatA hai| (han) jighAMsati / vaha hiMsA/gati karanA cAhatA hai| (gam) adhijigAMsate / vaha adhyayana karanA cAhatA hai| siddhi-(1) cicISati / ci+sn| cii+sn| cii+cii+s| cicISa+laT / ciciiss+tim| ciciiss+shp+ti| cicISa+a+ti / ciciissti| yahAM ciJ cayane (svA0u0) dhAtu se 'dhAtoH karmaNa: samAnakartRkAdicchAyAM vA' (3 / 117) se 'san' pratyaya hai| isa sUtra se ajanta ci' dhAtu ko jhalAdi san pratyaya pare hone para dIrgha hotA hai| tatpazcAt 'sanyaGo:' (6 / 1 / 9) se dIrghAbhUta 'cI' dhAtu ko dvitva hotA hai| puna: sannanta cicISa' dhAtu se laT Adi kArya hote haiN| (2) tuSTUpati / yahAM 'STuJa stutau' (adA0u0) dhAtu se pUrvavat san' pratyaya hai| 'zapUrvA: khaya:' (7 / 4 / 61) se abhyAsa ko khay takAra zeSa rahatA hai| dIrgha Adi kArya pUrvavat hai| (3) cikIrSati / yahAM 'DukRJ karaNe (tanAu0) dhAtu se pUrvavat san' pratyaya hai| isa sUtra se ajanta 'kR' dhAtu ko jhalAdi san' pratyaya pare hone para dIrgha hotA hai| tatpazcAt Rta iddhAtoH' (7 / 1 / 100) se RkAra ko ittva, uraNa raparaH' (1 / 1 / 51) Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 557 se ise raparatva, 'hali ca' (8 / 3 / 77) se dIrghatva aura kuhozcuH' (7 / 4 / 62) se abhyAsa ko cutva hotA hai| (4) jighAMsati / yahAM han hiMsAgatyo:' (adA0pa0) dhAtu se pUrvavat san' pratyaya hai| isa sUtra se han' dhAtu ke upadhAbhUta akAra ko jhalAdi san' pratyaya pare hone para dIrgha hotA hai| tatpazcAt sanyo :' (6 / 1 / 9) se dvitva, abhyAsAcca' (7 3 155) se hAna' ke hakAra ke cutva ghakAra, kuhozcaH' (7 / 4 / 62) se abhyAsa ke hakAra ke cutva jhakAra aura 'abhyAse carca (8 / 4 / 54) se jaztva jakAra hotA hai| (5) adhijigAMsate / yahAM adhi-upasargapUrvaka iG adhyayane (adA0A0) dhAtu se pUrvavat san' pratyaya hai| iGazca' (2 / 4 / 48) se 'i' ko 'gami' Adeza hotA hai| isa sUtra se 'gam' dhAtu ke upadhAbhUta akAra kA jhalAdi san' pratyaya pare hone para dIrgha hotA hai| yahAM 'iG' ke sthAna meM vihita gami' Adeza kA grahaNa hai, 'gamlu gatau (bhvA0pa0) dhAtu kA nhiiN| dIrgha-vikalpaH (17) tnotervibhaassaa|17| pa0vi0-tanote: 6 / 1 vibhASA 11 / anu0-dIrghaH, aGgasya, jhali, upadhAyA:, sani iti cAnuvartate / anvaya:-tanoteraGgasya upadhAyA jhali sani vibhASA dIrghaH / artha:-tanoteraGgasya upadhAyA jhalAdau sani parato vikalpena dI? bhvti| udA0-titAMsati, titNsti| AryabhASA: artha-(tanote:) tanu isa (aGgasya) aMga kI (upadhAyAH) upadhA ko (jhali) jhalAdi (sani) san pratyaya pare hone para (vibhASA) vikalpa se (dIrgha:) dIrgha hotA hai| udA0-titAMsati, titaMsati / vaha vistAra karanA cAhatA hai| siddhi-titaaNsti| yahAM 'tanu vistAre' (tanA0pa0) dhAtu se 'dhAtoH karmaNa: samAnakartakAdicchAyAM vA' (3 / 117) se san' pratyaya hai| isa sUtra se tana' aMga ke upadhAbhUta akAra ko jhalAdi san' pratyaya pare hone para dIrgha hotA hai| tatpazcAt 'sanyaGo:' (6 / 1 / 9) se dhAtu ko dvitva, sanyata:' (7 / 4 / 79) se abhyAsa ko ittva' aura 'nazcApadAntasya jhali (8 / 4 / 27) se dhAtu ke nakAra ko anusvAra hotA hai| vikalpa-pakSa meM dIrgha nahIM hai-titaMsati / aura nAzcApadAntasya jhali / / 27) Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam dIrgha-vikalpaH (18) kramazca ktvi|18| pa0vi0-krama: 61 ca avyayapadam, ktvi 7 / 1 / anu0-dIrghaH, aGgasya, upadhAyAH, jhali, vibhASA iti caanuvrtte| anvaya:-kramo'Ggasya ca upadhAyA: jhali ktvi vibhASA dIrghaH / artha:-kramogasya copadhAyA jhalAdau ktvA-pratyaye parato vikalpena dIrghA bhvti| udA0-krAntvA, krantvA / AryabhASA: artha-(kramaH) kram (aGgasya) aMga kI (upadhAyAH) upadhA ko (jhali) jhalAdi (ktvi) ktvA pratyaya pare hone para (vibhASA) vikalpa se dIrgha hotA hai| udA0-krAntvA, kranvA / clkr| siddhi-kraantvaa| yahAM kramu pAdavikSepe' (di0pa0) dhAtu se 'samAnakartRkayo: pUrvakAle (3 / 4 / 21) se ktvA' pratyaya hai| isa sUtra se kram' aMga ke upadhAbhUta akAra ko jhalAdi ktvA' pratyaya pare hone para dIrgha hai| vikalpa-pakSa meM dIrgha nahIM hai-krntvaa| / / iti dIrghaprakaraNam / / Adeza-prakaraNam za-U (1) cchvoH zUDanunAsike c|16 | pa0vi0-cch-voH 7 / 2 z-UTha 11 anunAsike 71 ca avyypdm| sa0-cchazca vazca tau cchvau, tayo:-cchvoH (itretryogdvndvH)| zazca U ca etayo: samAhAra:-zUTha (smaahaardvndvH)| anu0-aGgasya, kvijhalo:, kDiti iti caanuvrtte| anvaya:-aGgasya cchvoranunAsike kvijhalo: kDiti ca zUTha / artha:-aGgasya cchakAra-vakArayo: sthAne'nunAsikAdau, kvau, jhalAdau viGati ca parato yathAsaMkhyaM za-UThAvAdezau bhvtH| udA0-anunAsikAdau-prazna:, viznaH (shaadesh:)| syona: (uuddaadesh:)| kvau-zabdaprATa, goviTa (shaadesh:)| akSayU: / hiraNyayU: / Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTAdhyAyasya caturthaH pAdaH 556 (U) / jhalAdau kiti-pRSTaH, pRSTavAn, pRSTvA (zAdeza:) / dyUta:, dyUtavAn, dyUtvA (uu)| __ AryabhASA: artha-(aGgasya) aMga ke (cchvo:) cchakAra aura vakAra ke sthAna meM (anunAsike) anunAsika Adi, (kvau) kvip aura (jhali) jhalAdi (kDiti) kit tathA Git pratyaya pare hone para (ca) bhI yathAsaMkhya (zUl) zakAra aura U Adeza hote haiN| udA0-anunAsikAdi-prazna: / puuchnaa| vizna: / gati karanA (shaadesh)| syonaH / sukhI (uu)| kvau-zabdaprAT / zabda ko puuchnevaalaa| goviT / gau ko prApta karanevAlA (shaadesh)| akssyH| pAsoM se khelnevaalaa-juaarii| hiraNyaH / svarNa kA vyavahAra krnevaalaa-svrnnkaar| (U) / jhalAdi kit-pRssttH| puuchaa| pRSTavAn / puuchaa| pRSTvA / pUchakara (shaadesh)| dyUta: / juA khelaa| dyUtavAn / juA khelaa| dyUtvA / jUA khelakara / siddhi-(1) prazna: / prcch+n| prsh+n| prazna+su / praznaH / yahAM pracha jJIpsAyAm (bhvA0pa0) dhAtu se 'yajayAcayatavicchapraccharakSo naG' (3 / 3 / 90) se 'naG' pratyaya hai| isa sUtra se pracha' ke cchakAra ko anunAsikAdi naha' pratyaya pare hone para zakAra Adeza hotA hai| aise hI vicha gatau' (tu0pa0) dhAtu se-vishnH| (2) syona: / sik+n| si uu+n| si uu+n| syuu+n| syo+n| syon+su| syonH| yahA pivu tantusantAne (di0pa0) dhAtu se 'siveSTeryu ca' (uNA0 3 / 9) se bahuvacana se kevala 'na' pratyaya hai| isa sUtra se siv' ke vakAra ko anunAsikAdi na' pratyaya pare hone para U' Adeza hotA hai| iko yaNaciM' (6 / 1176) se yaNa-Adeza aura sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se guNa hotA hai| (3) zabdaprAT / zabda+pracch+kvim / zabda+prAz+vi / zabda+prAz+0 / zabdaprAe / shbdpraadd| shbdpraatt| yahAM zabda upapada 'pracha jIpsAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu se 'kvib vacipacchizipujvAM dIrgho'samprasAraNaM ca' (uNA0 2 / 58) se 'kvim' pratyaya, dIrgha aura ahijyAvayi0' (6 / 1 / 16) se prApta samprasAraNa kA pratiSedha hai| isa sUtra se 'praccha' ke cchakAra ko zakAra, 'vazcabhrasja0' (8 / 2 / 36) se zakAra ko SakAra, 'jhalAM jazo'nte (8 / 2 / 39) se SakAra ko jaz DakAra aura vA'vasAne (8 / 4 / 56) se DakAra ko car TakAra hotA hai| Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (3) akSadyU: / akSa+div+kvip / akS+di UTh + vi0 / akSa+ di U+0 | akSadyU+su / akSadyUH / yahAM akSa-upapada 'divu krIDAvijigISAvyavahAradyutistutimodasvapnakAntigatiSu' (di0A0) dhAtu se 'kvip ca' ( 3 / 2 / 78) se kvip' pratyaya hai| isa sUtra se 'div' ke vakAra ko 'kvip' pratyaya pare hone para UTh Adeza hotA hai / 'iko yaNaci' (6 11176) seyaNa Adeza hotA hai| aise hI - hiraNyadyU: / (5) pRSTaH / pracch + kta / pracch+ta / pRz+ta / pRS+ta / pRss+tt| pRSTa+su / pRSTaH / yahAM 'pracha jJIpsAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu se 'niSThA' (3 / 2 / 102 ) se bhUtakAla artha meM 'kta' pratyaya hai| isa sUtra se 'pracch' ke chakAra ko jhalAdi kit 'ta' pratyaya pare hone para zakAra Adeza hotA hai / 'prahijyA0' (6 | 1 | 16 ) se dhAtu ko samprasAraNa, 'vrazcabhrasja0' (8 / 2 / 36 ) se zakAra ko SakAra aura 'TunA STuH' (8 / 4 / 41) se takAravarga ko Tavarga TakAra hotA hai| aise hI 'ktavatu' pratyaya karane para - pRSTavAn / (6) pRSTvA / yahAM 'pracha jJIpsAyAm (bhvA0pa0) dhAtu se 'samAnakartRkayoH pUrvakAleM (8 12 121) se 'ktvA' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (7) dyUta: / div+kta / di UTh+ta / di U+ta / dyUta+su / dyUtaH / yahAM 'divu krIDAdiSu' (di0pa0) dhAtu se pUrvavat 'kta' pratyaya hai| isa sUtra se div' ke vakAra ko jhalAdi, kit ta' pratyaya pare hone para 'UTh' Adeza hotA hai| 'iko yaNaci' (7 11176 ) se 'yaN' Adeza hai| aise hI 'ktavatu' pratyaya karane para dyUtavAn aura 'ktvA ' pratyaya karane para 'dyUtvA' zabda siddha hotA hai| UDAdeza: (2) jvaratvarastrivyavimavAmupadhAyAzca | 20 | pa0vi0-jvara-tvara-trivi - avi-mavAm 6 / 3 upadhAyAH 6 / 1 ca avyayapadam / sa0-jvarazca tvarazca strivizca avizva mav ca te- jvaratvarastrivyavimava:, teSAm-jvaratvarastrivyavimavAm (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - aGgasya, kvijhalo, kGiti vaH, UTh iti cAnuvartate 'cchvo:' ityasmAd 'va:' zUTh ityasmAcca UTh ityanuvartanIyamarthasambhavAt / anvayaH-jvaratvarasrivyavimavAm aGgAnAM vasya upadhAyAzca kvijhalo : kGiti ca UTh / Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 561 artha:-jvaratvarasrivyavimavAmaGgAnAM vakArasya upadhAyAzca sthAne kvau jhalAdau kDiti, ca pratyaye parata: UDAdezo bhavati / udA0-(jvara:) kvip-jU:, jUrau, jUra: / jhalAdau kiti-jUrtiH / (tvaraH) kvip-tU: tUrau, tUra: / jhalAdau kiti-tUrti: / (trivi:) kvip-t:, sruvau, suvaH / jhalAdau kiti-sUti: / (avi:) kvip-U., uvau, uvaH / jhalAdau kiti-uuti:| (mava:) kvip-mU:, muvau, muva: / jhalAdau kiti-muutiH| AryabhASA: artha-(jvaratvara0) jvara, tvara, trivi, avi aura mava (aGgasya) aMgoM ke (va:) vakAra aura (upadhAyAH) upadhA ke sthAna meM (ca) bhI (kvijhalo:) kvip aura jhalAdi (kGiti) kit, Git pratyaya pare hone para (U) U Adeza hotA hai| __ udA0-(jvara) kvip-jU, jUrau, jUraH / jU: rogii| jhalAdi kit-jUrti: / rogI honaa| (tvara) kvip-tU: tUrau, tUraH / tU:-sambhrAnta / jhalAdi kit-tUrtiH / smbhraanti| (trivi) kvip-khUH, sruvau, juvaH / =gati/zoSaNa karanevAlA / jhalAdi kit-sUtiH / gati/zoSaNa krnaa| (avi) kvip-U., uvau, uvaH / U: rakSA Adi krnevaalaa| jhalAdi kita-Uti: / rakSA Adi krnaa| (mava) kvip-mU, muvau, muva: / muu:=baaNdhnevaalaa| jhalAdi kit-mUti: / baaNdhnaa| siddhi-(1) juu:| jvr+kvim| j UTh +vi| ja U r+0| juur+su| jUra+0 / juuH| yahAM jvara roge' (bhvA0pa0) dhAtu se kvip ca' (3 / 2 / 76) se kvip' pratyaya hai| isa sUtra se jvar' ke vakAra aura upadhAbhUta akAra ko 'kvip' pratyaya pare hone para UTha' Adeza hotA hai| halyAbbhyo dIrghAt' (6 / 1 / 68) se su' kA lopa aura kharavasAnayorvisarjanIyaH' (8 / 3 / 15) se repha ko visarjanIya Adeza hotA hai| aise hI-tritvarA sambhame' (bhvA0A0) dhAtu se-tU:, 'trivu gatizoSaNayoH' (di0pa0) dhAtu se-stU:, 'ava rakSaNAdiSu' (bhvA0pa0) dhAtu se-U., 'mava bandhane (bhvA0pa0) dhAtu se-mUH / (2) jUrtiH / jvr+ktin| jvr+ti| j UTh +ti| juur+ti| jUrti+su / juurtiH| yahAM jvara roge' (bhvA0pa0) dhAtu se 'striyAM ktin' (3 / 3 / 94) se 'ktin' pratyaya hai| isa sUtra se 'jvara' ke vakAra aura upadhAbhUta akAra ko jhalAdi ktin pratyaya pare hone para U Adeza hotA hai| aise hI- tvara' se-tUrti:, trivu se-srutiH, ava se-Uti:, mava se-mUtiH / Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 lopAdeza: (3) rAllopaH / 21 / pa0vi0-rAt 5 / 1 lopaH 1 / 1 / anu0-aGgasya, kvijhaloH, kGiti, chvoriti cAnuvartate / anvayaH-aGgasya rAt cchvoH kvijhalo: kGiti lopa: / arthaH-aGgAvayavAd rephAt parayozchakAravakArayoH kvau jhalAdau ca kGiti pratyaye parato lopo bhavati / udA0 - chakAralopaH- (murchA) kvip-mUH, murau, muraH / jhalAdau kiti - mUrta:, mUrtavAn, mUrti: / (hurchA ) kvip-hU, hurau, hura: / jhalAdau kiti-hUrNa:, hUrNavAn, hUrti: / vakAralopaH - (turvI ) kvip-tUH, turau, turaH / jhalAdau kiti- tUrNa:, tUrNavAn, tUrti: / (dhurvI ) dhUH, dhurau, dhuraH / jhalAdau kiti-dhUrNa:, dhUrNavAn, dhUrti: / AryabhASAH artha- (aGgasya) aMga ke (rAt) repha se pare (chvoH ) chakAra aura vakAra kA (kvijhalo :) kvip aura jhalAdi (kGiti ) kit, Git pratyaya pare hone para (lopaH) lopa hotA hai| udA0 - chakAralopa- (murchA) kvip-mUH, murau, mura: / mU:= moha karanevAlA / jhalAdi kita - mUrta: / moha kiyaa| mUrtavAn / moha kiyaa| mUrti: / moha karanA / samucchrAya=UMcA honaa| (hurchA) kvip-hU., hurau, hura: / hUH = kuTila / jhalAdi kit- hUrNa: / kuTilatA kI / hUrNavAn / kuTilatA kI / hUrtiH / kuTilatA krnaa| vakAralopa- (turvI) kvip- tUH, turau, turaH / tUH = hiMsA karanevAlA / jhalAdi kit tUrNa: / hiMsA kI / tUrNavAn / hiMsA kI / tUrti: / hiMsA karanA / (dhurvI ) dhUH, dhurau, dhuraH / dhUH = hiMsA karanevAlA / jhalAdi kita- dhUrNa: / hiMsA kI / dhUrNavAn / hiMsA kI / dhUrti: / hiMsA karanA / siddhi-muuH| mUrdy+kvip / mUr+0+vi / mUr+0 | mUr / mUH / yahAM 'murchA mohasamucchrAyayo:' (bhvA0pa0) dhAtu se 'kvip ca' (3/2/76 ) se 'kvip' pratyaya hai| isa sUtra se 'murcha' ke repha se paravartI chakAra kA 'kvip' pratyaya pare hone para lopa hotA hai| aise hI- 'hurchA kauTilye' (dhvA0pa0) dhAtu se - hU: / (2) mUrta: / mUrcha + kta / muur+t| mUrta + su / mUrtaH / yahAM 'murcha' dhAtu se 'niSThA' ( 3 | 3 | 102 ) se bhUtakAla artha meM 'kta' pratyaya hai| isa sUtra se 'murcha' ke repha se paravartI chakAra kA jhalAdi kit 'kta' pratyaya pare hone para Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 563 lopa hotA hai| na dhyAkhyApUmUrchimadAm' (8 / 2 / 57) se niSThAtakAra ko nakarAdeza aura 'Aditazca' (8 / 3 / 77) se iT-Agama kA pratiSedha hai| hali ca' (8 / 277) se rephAnta kI upadhA ko dIrgha hotA hai| aise hI ktavatu' pratyaya meM-mUrtavAn / aise hI hurchA kauTilye' (bhvA0pa0) dhAtu se-hUrNaH, hUrNavAn / 'radAbhyAM niSThAto na: pUrvasya ca daH' (8 / 2 / 42) se niSThA ke takAra ko nakAra aura 'raSAbhyAM No na: samAnapade:' (8 / 4 / 1) se Natva hotA hai| (3) mUrti: / yahAM 'murcha' dhAtu se striyAM ktin' (3 / 3 / 94) se 'ktin' pratyaya he| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI hurcha' dhAtu se-hUrtiH / (4) tU: / yahAM turvI hiMsArtha:' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat kvim' pratyaya hai| isa sUtra se 'tu' ke repha se paravartI vakAra ko lopa hotA hai| aise hI-kta, ktavatu aura ktin pratyaya karane para-tUrNaH, tUrNavAn, tUrti: / 'dhurvI hiMsArtha:' (bhvA0pa0) dhAtu se-dhUH, dhUrNaH, dhUrNavAn, dhuurtiH| asiddhavat-prakaraNam asiddhavat-adhikAra: (1) asiddhvdtraabhaat|22| pa0vi0-asiddhavat avyayapadam, atra avyayapadam, A avyayapadam, bhAt 5 / 1 / sa0-na siddhamiti asiddham, asiddhena tulyaM vartate iti asiddhavat (nnyttpuss:)| siddhazabdo'tra niSpannaparyAya: / 'A bhAt' ityatrAbhividhAvarthe AG veditvyH| artha:-atra ekAzraye A bhAt arthAd bhAdhikAraparyantam A . adhyAyaparisamApteryad vakSyati tad asiddhavad bhavatItyadhikAro'yam / 'AbhIye kArye kartavye jAtamAbhIyamasiddhaM syAdityadhikAro'yam' iti guruvarapaNDitavizvapriyazAstriNa: prAhuH / udaa0-edhi| zAdhi / Agahi / jahi / AryabhASA: artha- (atra) yahAM eka Azraya=nimitta meM (A bhAt) bha-adhikAra paryanta arthAt isa adhyAya kI samApti taka pANini muni jo kaheMge vaha (asiddhavat) asiddha aniSpanna ke tulya hotA hai, yaha adhikAra sUtra hai| Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam tAtparya yaha hai ki "yahAM bha-adhikAra taka ke kArya karane meM kiyA huA bha-sambandhI kArya asiddha ke samAna ho jAtA hai" (guruvara paNDita vizvapriya shaastrii)| udA0-edhi / tU ho| zAdhi / tU zikSA kr| Agahi / tU aa| jahi / tU hiMsA kara (maar)| siddhi-(1) edhi / as+loT / as+sip| as+zap+si / as+hi / s+hi / e+hi| e+dhi| edhi| yahAM 'asa bhuvi' (adA0pa0) dhAtu se loT ca (3 / 3 / 162) se loT pratyaya, tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se lAdeza sip', kartari zap' (3 / 1 / 68) se 'zap' vikaraNa-pratyaya aura adiprabhRtibhyaH zapa:' (2 / 4 / 72) se zap' kA luk aura seTapicca (3 / 4 / 87) se 'sipa' ko 'hi' Adeza hotA hai| 'znasollopaH' (6 / 4 / 111) se 'as' ke akAra kA lopa aura dhvasoredhAvabhyAsalopazca' (6 / 4 / 119) se zeSa sakAra ko ekAra Adeza hotA hai| isa avasthA meM hujhalbhyo herdhi:' (6 / 4 / 101) se hi' ko dhi' Adeza prApta nahIM hotA hai, ata: ukta ekAra-Adeza ko asiddha (na huA) mAnakara dhi' Adeza hotA hai| (2) zAdhi / zAs+loT / zAs+sipa / zAs+zap+si / shaas+o+hi| shaa+hi| shaa+dhi| shaadhi| yahAM zAsu anuziSTau' (adA0pa0) dhAtu se loT' Adi kArya pUrvavat hai| zAs' ke sthAna meM 'zA hauM' (6 / 4 (35) se zA' Adeza hotA hai| isa avasthA meM hu jhalbhyo herdhi:' (6 / 4 / 101) se 'hi' ko 'dhi' Adeza prApta nahIM hotA hai, ata: ukta zA-Adeza ko asiddha mAnakara 'dhi' Adeza hotA hai| (3) Agahi / AD+gam+loT / aa+gm+sip| A+gam+zap+si / a+gm+hi| aa+To+hi| aaghi| yahAM AG upasargapUrvaka 'gamlu gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat loT' Adi kArya haiN| 'bahulaM chandasi' (2 / 4 / 76) se zap' kA luk hotA hai| anudAttopadezavanatitanotyAdInAmanunAsikalopo jhali kGiti' (6 / / 37) se gam' ke anunAsika makAra kA lopa hotA hai, tatpazcAt 'ato he:' (6 / 4 / 105) se 'hi' kA lopa prApta hotA hai, ata: ukta anunAsika-lopa ko asiddha mAnakara hi' kA luk nahIM hotA hai| (4) jahi / han+loT / han+sip / hn+shp+si| han+o+hi / j+hi| jahi / yahAM hana hiMsAgatyoH ' (adA0pa0) dhAtu se 'loT' Adi kArya pUrvavat hai| 'hanterja:' (6 / 4 / 36) se han' ke sthAna meM ja' Adeza karane para pUrvavat hi' kA luka prApta hotA hai, ata: ja-Adeza ko asiddha mAnakara hi' kA luk nahIM hotA hai| Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 565 SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH Adeza-prakaraNam nalopaH __ (1) shnaannlopH|23| pa0vi0-znAt 5 / 1 nalopa: 1 / 1 / sa0-nasya lopa iti nalopa: (sssstthiittpurussH)| anu0-aGgasya itynuvrtte| anvaya:-znAd aGgasya nlopH| artha:-znAt=znam-pratyayAt parasya agAvayavasya nakArasya lopo bhvti| udA0-anakti devdttH| bhanakti yajJadatta: / hinasti brahmadattaH / AryabhASA: artha- (znAt) znam pratyaya se pare (aGgasya) aMga ke avayavabhUta (nalopa:) nakAra kA lopa hotA hai| udA0-anakti devadattaH / devadatta prakaTa karatA hai| bhanakti yajJadattaH / yajJadatta tor3atA hai| hinasti brahmadattaH / brahmadatta hiMsA karatA hai (mAratA hai)| siddhi-(1) anakti / aGg+laT / aj+tim / aznam n j+ti / a na j+ti / an0+ti| ang+ti| ank+ti| ankti| yahAM 'aJjU vyaktimrakSaNakAntigatiSu' (rudhA0pa0) dhAtu se vartamAne laT (3 / 2 / 123) se laT' pratyaya, tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se lAdeza tip' aura rudhAdibhyaH shnm|3|1178) se 'znam' vikaraNa-pratyaya hotA hai| pratyaya ke mit' hone se yaha midaco'nyAta paraH' (1 / 1 / 47) se 'aj' ke antya ac akAra se pare rahatA hai| isa sUtra se isa znam' se paravartI nakAra kA lopa hotA hai| aja meM dRzyamAna jakAra vastuta: nakAra hai, 'sto: zcunA zcuH' (8 / 4 / 40) se ise cavarga akAra ho gayA hai| aisA hI sarvatra jaaneN| (2) bhanakti / yahAM 'bhaJjo Amardane (rudhA0pa0) dhAtu se laT' Adi saba kArya pUrvavat hai| (3) hinsti| yahAM 'hisi hiMsAyAm' (rudhA0pa0) dhAtu ke idit hone se 'idito num dhAto:' (7 / 1 / 58) se num' Agama hotA hai| isa sUtra se 'znam' se paravartI isa num' ke nakAra kA lopa hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 nalopaH pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) aniditAM hala upadhAyAH kGiti / 24 / pa0vi0-aniditAm 6 / 3 hala: 6 / 1 upadhAyAH 6 / 1 kGiti 7 / 1 / sao - ikAra id yeSAM te idita:, na idita iti anidita:, teSAmaniditAm (bahuvrIhigarbhitanaJtatpuruSaH) / kazca Gazca tau kDau, kGAvitau yasya sa kGit, tasmin-kGiti (itaretarayogadvandvagarbhitabahuvrIhi: ) / anu0-aGgasya, nalopa iti cAnuvartate / anvayaH-aniditAM halAm aGgAnAm upadhAyA: kGiti nalopaH / artha :- aniditAM halantAnAm aGgAnAm upadhAyA: kGiti pratyaye parato nakArasya lopo bhavati / udA0 - kiti srasta:, dhvasta:, srasyate, dhvasyate / Giti - sanIsrasyate, danIdhvasyate / AryabhASAH artha- ( aniditAm ) jinakA ikAra it nahIM hai una (hala: ) halanta (aGgGgasya) aMgoM kI (upadhAyAH) upadhA ke ( nalopaH) nakAra kA lopa hotA hai ( kGiti ) kit aura Git pratyaya pare hone pr| udA0 - kiti - srasta: / nIce girA huA / dhvastaH / nIce girA huaa| strasyate / nIce girA jAtA hai| dhvasyate / nIce girA jAtA hai| Giti - sanIsrasyate / punaH-punaH nIce giratA hai| danIdhvasyate / punaH punaH nIce giratA hai| siddhi - (1) srasta: / sraMs+kta / srNs+t| srs+t| srasta+su / srastaH / yahAM 'su adha: patane' ( vA0A0) se 'niSThA' (3/ 2 /102 ) se bhUtakAla meM 'kta' pratyaya hai| isa sUtra anidita, halanta, sraMs aMga ke upadhAbhUta nakAra kA kit 'kta' pratyaya pare hone para lopa hotA hai| aise hI 'dhvaMsu adha: patane' dhAtu se - dhvastaH / (2) srasyate / sras+laT / srNs+t| srNs+yk+t| sras+ya+te / srasyate / yahAM 'sraMsu adha:patane' (bhvA0A0) se 'vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se karmavAcya meM 'laT' pratyaya aura 'sArvadhAtuke yak' (3 | 1/67) se 'yak' vikaraNa- pratyaya hai| isa sUtra 'se anidita, halanta 'sraMs' aMga ke upadhAbhUta nakAra kA kit 'yak' pratyaya pare hone para lopa hotA hai| aise hI 'dhvaMsu adhaHpatane' (bhvA0A0) dhAtu se - dhvasyate / (3) sanIstrasyate / sraMs+yaG / srNs+y| srs+y| srs+strsr+y| sa+sras+ya / sa niik+trs+y| snii+srs+y| sanIssya+laT / sanIsrasyate / Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 567 yahAM 'sraMsu adha:patane' (bhvA0A0) dhAtu se 'dhAtorekAco halAde: kriyAsamabhihAre yaG (3 / 1 / 22) se 'yaG' pratyaya hai| isa sUtra se anidita, halanta sras' aMga ke upadhAbhUta nakAra kA Dit yaG' pratyaya pare hone para lopa hotA hai| nIg vaJculaMsudhvaMsubhraMsukasapatapadaskandAm' (8 / 4 / 84) se abhyAsa ko 'nIka' Agama hotA hai| nalopa: (3) daMzasaJjasvajAM shpi|25| pa0vi0-daMza-saJja-svajAm 6 / 3 zapi 7 / 1 / sa0-daMzazca saJjazca svaJ ca te daMzasaJjasvaJja:, teSAmdaMzasaJjasvajAm (itretryogdvndv:)| anu0-aGgasya, upadhAyA:, nalopa iti caanuvrtte| anvaya:-daMzasaJjasvaJjAm aGgAnAm upadhAyA: zapi pratyaye parato nakArasya lopo bhvti| udA0-(daMza:) dazati devdttH| (saJja:) sajati yajJadattaH / (svaja:) pariSvajate brahmadattaH / AryabhASA: artha-(daMzasaJjasvaJjAm) daMza, saJja aura svaJja (aGgasya) aMgoM ke (upadhAyAH) upadhAbhUta (nalopa:) nakAra kA lopa hotA hai (zapi) zap pratyaya pare hone pr| udA0-(daza) dazati devadattaH / devadatta dAMtoM se kATatA hai| (saJja) sajati yajJadattaH / yajJadatta AliMgana karatA hai| (svaJja) pariSvajate brahmadattaH / brahmadatta sarvata: AliMgana karatA hai| siddhi-(1) dazati / daMz+laT / daMza+tim / daMz+zap+ti / dNsh+a+ti| dazati / yahAM daMza dazane (bhvA0pa0) dhAtu se laT' pratyaya hai| kartari zapa' (3 / 1 / 68) se 'zap' vikaraNa-pratyaya hotA hai| isa sUtra se 'daMz' aMga ke upadhAbhUta nakAra kA 'zap' pratyaya pare hone para lopa hotA hai| (2) sjti| saJja saGge (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat / (3) svajati / svaJja pariSvaGge (bhvA0A0) dhAtu se pUrvavat / nalopa: (4) rajezca / 26 / pa0vi0-raje: 6 / 1 ca avyayapadam / anu0-aGgasya, upadhAyAH, nalopa:, zapi iti cAnuvartate / Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvayaH-rajeraGgasya ca upadhAyA: zapi nlopH| artha:- raJjeraGgasya copadhAyA: zapi pratyaye parato nakArasya lopo bhavati / udA0-rajati, rajata:, rajanti 1 AryabhASAH artha- (raJjeH) raj (aGgasya) aMga ke (upadhAyAH) upadhAbhUta ( nalopaH) nakAra kA lopa hotA hai (zapi) zap pratyaya pare hone para / udA0 - rjti| vaha raMgatA hai| rajata: / ve donoM raMgate haiN| rajanti / ve saba raMgate haiM / siddhi-rajati / raJj+laT / raj+tip / raj+zap+ti / raj+a+ti / rajati / yahAM 'reJja rAgeM' (zvA0pa0) dhAtu se 'laT' pratyaya hai| isa sUtra se 'rajj' aMga ke upadhAbhUta nakAra kA 'zap' pratyaya pare hone para lopa hotA hai| aise hI - rajataH, rajanti / nalopaH (5) ghaJi ca bhAvakaraNayoH / 27 / pa0vi0-ghaJi 7 / 1 ca avyayapadam, bhAvakaraNayoH 7 / 2 / sa0-bhAvazca karaNaM ca te bhAvakaraNe, tayo:-bhAvakaraNayo: (itaretarayogadvandvaH) / anu0-aGgasya, upadhAyAH, nalopaH, rajeriti cAnuvartate / anvayaH-raJjeraGgasya upadhAyA bhAvakaraNayorghaJi ca nalopaH / artha:- rajeraGgasya upadhAyA bhAvakaraNavAcini ghaJi pratyaye ca parato nakArasya lopo bhavati / udA0 - bhAve - Azcaryo rAgaH / vicitro rAgaH / karaNe - rajyate'neneti rAgaH / AryabhASAH artha- (raJjeH) raJju (aGgGgasya) aMga ke (upadhAyAH) upadhAbhUta ( nalopaH) nakAra kA lopa hotA hai (bhAvakaraNayoH) bhAvavAcI aura karaNavAcI (ghaJi ) ghaJ pratyaya pare hone para (ca) bhI / udA0- bhAva- Azcaryo rAga: / kyA adbhuta raMgAI hai| vicitro rAga: / kyA vicitra raMgAI hai (raMgaNA) / karaNa - rAgaH / jisase vastra Adi raMgA jAtA hai vaha lohita Adi raMga (dravya) / Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH siddhi-(1) raagH| rj+ghny| rj+a| rj+a| raaj+a| raag+a| rAga+su / raagH| yahAM raja rAgeM (di030) dhAtu se 'bhAve (3 / 3 / 18) se bhAva artha meM ghaJ' pratyaya hai| isa sUtra se 'rajj' aMga ke upadhAbhUta nakAra kA bhAvavAcI 'paJ' pratyaya pare hone para lopa hotA hai| 'cajo: ku ghiNyato:' (7 / 3 / 52) se jakAra ko kutva gakAra aura ata upadhAyAH' (7 / 2 / 116) se upadhAvRddhi hotI hai| (2) raagH| yahAM 'raja rAge' (di030) dhAtu se halazca' (3 / 3 / 121) se karaNa-kAraka meM 'ghaJ' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| nipAtanam (6) syado jve|28| pa0vi0-syada: 11 jave 7 / 1 / anu0-upadhAyA:, nalopa:, ghani iti caanuvrtte| anvaya:-jave syado ghaji upadhAyA nalopaH / artha:-jave'rthe syada ityatra ghaJi parata upadhAyA nakArasya lopo vRddhyabhAvazca nipaatyte| udA0-gavAM syada iti gosydH| azvasyadaH / gavAm azvAnAM ca gativiSayako vega ityarthaH / AryabhASA: artha-(jave) vega artha meM (syadaH) syada isa pada meM (ghaji) ghaJ pratyaya pare hone para (upadhAyAH) upadhAbhUta (nalopa:) nakAra kA lopa aura vRddhi kA abhAva nipAtita hai| udA0-gosyadaH / gauoM kA gativiSayaka veg| azvasyadaH / ghor3oM kA gativiSayaka veg| siddhi-syadaH / syand+ghaJ / synd+a| syad+a / syadaH / go+syada:-gosyadaH / yahAM 'syandU prasravaNe' (bhvA0A0) dhAtu se 'bhAve (3 / 3 / 18) se bhAva artha meM 'ghaJ' pratyaya hai| nipAtana se upadhAbhUta nakAra kA lopa aura 'ata upadhAyAH' (7 / 2 / 116) se prApta upadhAvRddhi kA abhAva hai| aise hI-azvasyadaH / nipAtanam (7) avodaidhodmaprazrathahimazrathAH / 26 / pa0vi0-avoda-edha-odma-prazratha, himazrathAH 1 / 3 / Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sa0-avodazca edhazca odmazca prazrathazca himazrathazca te avodaidhodmaprazrathahimazrathA: (itretryogdvndvH)| anu0-upadhAyA:, nalopa iti caanuvrtte| anvaya:-avodaidhodmaprazrathahimazratheSu upadhAyA nlopH| artha:-avodaidhodmaprazrathahimazratheSu zabdeSu upadhAyA nakArasya lopo nipaatyte| udA0-avoda: / edha: / odma: / prazratha: / himazrathaH / AryabhASA artha-(avoda0) avoda, edha, oma, prazratha aura himazratha ina zabdoM meM (upadhAyAH) upadhA ke (nalopa:) nakAra kA lopa nipAtita hai| __ udA0-avodaH / kama gIlA krnaa| edhaH / iNdhn| odmaH / gIlA krnevaalaa| prazrathaH / ati zithila honaa| himazrathaH / hima (barpha) kA piNghlnaa| siddhi-(1) avoda: / ava+und+ghaJ / ava+und+a / av+ud+a| avod+su| avodH| yahAM ava-upasargapUrvaka undI kledane (ru0pa0) dhAtu se 'bhAve' (3 / 3 / 18) se bhAva artha meM 'ghaJ' pratyaya hai| isa sUtra se und' ke upadhAbhUta nakAra kA 'ghaJ' pratyaya pare hone para lopa nipAtita hai| (2) edha: / indh+ghaJ / indh+a| idh+a| edh+a| edh+su| edhaH / yahAM triindhI dIptau' (rudhA0A0) dhAtu se 'akartari ca kArake saMjJAyAm (3 / 3 / 19) se ghaJ' pratyaya hai| isa sUtra se indh' ke upadhAbhUta nakAra kA 'ghaJ' pratyaya pare hone para lopa aura pugantalaghUpadhasya ca' (8 / 3 / 86) se guNa bhI nipAtita hai| na dhAtulopa ArdhadhAtuke' (1 / 1 / 4) se prApta guNa kA pratiSedha nahIM hotA hai| (3) omaH / und+man / und+m| ud+m| od+m| od+m| om+su| odmH| yahAM undI kledane (rudhA0pa0) dhAtu se auNAdika man' pratyaya hai| 'artistu0' (uNA0 1140) se vihita 'man' pratyaya, bahulavacana se 'undI' dhAtu se bhI hotA hai| isa sUtra se und dhAtu ke upadhAbhUta nakAra kA lopa aura pUrvavat guNabhAva nipAtita hai| (4) prazrathaH / pra+zranth+ghaJ / pra+zranth+a / pra+zrath+a / prazratha+su / prazrayaH / yahAM pra-upasargapUrvaka 'zrantha mocanapratiharSaNayoH, sandarbhe ca' (krayA0pa0) dhAtu se pUrvavat 'ghaJ' pratyaya hai| isa sUtra se 'zranth' ke upadhAbhUta nakAra kA ghaJ' pratyaya pare hone para lopa aura 'ata upadhAyAH' (7 / 3 / 116) se prApta vRddhi kA abhAva nipAtita hai| aise hI 'hima' upapada hone para-himazrathaH / Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nalopa- pratiSedhaH SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 571 (8) nAJce: pUjAyAm / 30 / pa0vi0-na avyayapadam, aJce: 6 / 1 pUjAyAm 7 / 1 / anu0-aGgasya, upadhAyAH, nalopa iti cAnuvartate / anvayaH - pUjAyAm aJceraGgasya upadhAyA nalopo na / artha :- pUjAyAmarthe vartamAnasya aJcateraGgasya upadhAyA nakArasya lopo na bhavati / udA0 - aJcitA asya guravaH / aJcitamiva ziro vahati / AryabhASAH artha- (pUjAyAm) pUjA artha meM vidyamAna (aJce: ) aJci (aGgasya) aMga ke (upadhAyAH) upadhAbhUta ( nalopaH ) nakAra kA lopa (na) nahIM hotA hai / udA0-aJcitA asya gurava: / yaha gurujanoM kA pUjaka hai| aJcitamiva ziro vahati / vaha pUjita ke tulya zira ko dhAraNa karatA hai| siddhi - aJcitAH / aJc+kta / anyc+t| anyc+itt+t| anyc+i+t| aJcita+jas / aJcitAH / yahAM 'aJcu gatipUjanayo:' (svA0pa0) dhAtu se pUjA artha meM 'matibuddhipUjArthebhyazca' (3 / 2 / 188) se vartamAnakAla meM 'kta' pratyaya hai aura 'aJce: pUjAyAm' (7/2/53) se 'iT' Agama hotA hai| isa sUtra se pUjA artha meM 'aJci' aMga ke upadhAbhUta nakAra kA lopa nahIM hotA hai / 'aniditAM hala upadhAyA: kGiti (6 / 4 / 24) se nakAra kA lopa prApta thA, usakA pratiSedha kiyA gayA / 'aJcitA asya gurava:' yahAM 'ktasya ca vartamAne' (2/3/67) se kartA kAraka SaSThIvibhakti hai| nalopa- pratiSedhaH (6) ktvi skandisyandoH / 31 / pa0vi0 - ktvi 7 / 1 skandi - syandoH 7 / 2 / sa0-skandizca syand ca tau skandisyandau, tayoH - skandisyandoH bhavati / (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - aGgasya, upadhAyAH, nalopaH, na iti cAnuvartate / anvayaH - skandisyandoraGgayoH ktvi upadhAyA nalopo na / arthaH-skandisyandoraGgayoH ktvA pratyaye parato nakArasya lopo na Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(skandi:) skntvaa| (syanda:) syantvA, syanditvA / AryabhASA: artha-(skandisyandoH) skandi aura syanda (aGgasya) aMgoM ke (upadhAyAH) upadhAbhUta (nalopa:) nakAra kA lopa (na) nahIM hotA hai (ktvi) ktvA pratyaya pare hone pr| udA0-(skandi) skanvA / gati karake suukhkr| (syanda) syantvA, syanditvA / bhkr| siddhi-(1) skntvaa| sknd+ktvaa| skndu+tvaa| sknt+tvaa| skn+tvaa| skntvaa| yahAM skandira gatizoSaNayoH' (bhvA0A0) dhAtu se samAnakartakayo: pUrvakAleM (3 / 4 / 21) se ktvA' pratyaya hai| isa sUtra se skand' ke upadhAbhUta nakAra kA kvA' pratyaya pare hone para lopa nahIM hotA hai| 'aniditAM hala upadhAyA: kDiti (6 / 4 / 24) se nakAra kA lopa prApta thA, usakA pratiSedha kiyA gayA hai| kharica' (8 / 4 / 54) se dakAra ko car takAra Adeza aura jharo jhari savarNe (6 / 4 / 64) se pUrvavartI takAra kA lopa hotA hai| aise hI syandU prasravaNe' (bhvA0A0) dhAtu se-syantvA / isa dhAtu ke udit hone se 'svaratisUtisUyatidhUdito vA' (7 / 2 / 44) se vikalpa se 'iTa' Agama hotA hai-syanditvA / iT-pakSa meM na ktvA seTa' (1 / 2 / 18) se ktvA' pratyaya ke kit na hone se dhAtu ke upadhAbhUta nakAra-lopa kI prApti nahIM hotI hai| nalopa-vikalpa: (10) jAntanazAM vibhASA|32| pa0vi0-jAnta-nazAm 6 / 3 vibhASA 1 / 1 / sa0-jo'nte yeSAM te jAntA:, jAntAzca naz ca te jAntanaza:, teSAm-jAntanazAm (bahuvrIhigarbhita itretryogdvndvH)| anu0-aGgasya, upadhAyA:, nalopa:, na, ktvi iti caanuvrtte| anvaya:-jAntanazAmaGgAnAM ktvi upadhAyA vibhASA nalopo n| artha:-jakArAntAnAM nazezcAGgasya ktvA pratyaye parata upadhAyA vikalpena nalopo na bhavati / udA0-(jAnta:) raj-raktvA, raktvA / bhaj-bhaktvA , bhaktvA / (naz) naMSTvA, naSTvA, ittpksse-nshitvaa| Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 573 AryabhASA: artha-(jAntanazAm) jakArAnta aura naz (aGgasya) aMga ke (upadhAyAH) upadhAbhUta (nalopa:) nakAra kA lopa (vibhASA) vikalpa se (na) nahIM hotA hai| udA0-(jAnta) ra-raGktvA, raktvA / rNgkr| bhaJj-bhaktvA , bhaktvA / todd'kr| (naz) naMSTvA , naSTvA, iT-pakSa meM-nazitvA / adRSTa hokr| siddhi-(1) raGktvA / rj+ktvaa| rjj+tvaa| rngg+tvaa| rk+tvaa| rtvaa| yahAM raja rAge' (bhvA0pa0) dhAtu se samAnakartRkayo: pUrvakAle' (3 / 2 / 21) se ktvA' pratyaya hai| isa sUtra se jakArAnta raja' aMga ke upadhAbhUta nakAra kA lopa nahIM hotA hai| 'aniditAM hala upadhAyA: kDiti (6 / 4 / 24) se nakAra kA lopa prApta thA, usakA pratiSedha kiyA gayA hai| co: ku:' (8 / 2 / 30) se jakAra ko kavarga gakAra aura khari ca' (8/4/54) se gakAra ko car kakAra hotA hai| vikalpa-pakSa meM nakAra kA lopa hai-rakvA / (2) naMSTvA / naz+ktvA / naz+tvA / na num sh+tvaa| na n sh+tvaa| na sh+tvaa| naS+TtvA / naMSTtvA / yahAM Naza adarzane' (di0pa0) dhAtu se pUrvavat ktvA' pratyaya hai| masjinazojhali' (7 / 1 / 60) se 'naz' ko num' Agama hotA hai| isa sUtra se 'naMz' ke upadhAbhUta nakAra kA lopa nahIM hotA hai| pUrvokta prApti kA isa sUtra se pratiSedha kiyA gayA hai| nazcApadAntasya jhali' (1 / 1 / 44) se nakAra ko anusvAra hotA hai| vrazcabhrasja0' (7 / 2 / 36) se zakAra ko SakAra aura STunA STuH' (8 / 4 / 41) se takAra ko TakAra hotA hai| vikalpa-pakSa meM nakAra kA lopa hai-naSTatvA / nazitvA' yahAM 'radhAdibhyazca' (7 / 2 / 45) se vikalpa se iT Agama hotA hai| vizeSa: raktvA ' Adi meM 'aniditAM hala upadhAyA: kDiti (6 / 4 / 24) se nakAra lopa prApta thA, ata: yaha prApta vibhASA hai| naveti vibhASA' (11144) se niSedha aura vikalpa kI vibhASA-saMjJA kI gaI hai, ata: isa prApta vibhASA-sUtra meM nakAra se prApta kA pratiSedha hokara 'vA' se vikalpa hotA hai| vibhASA na bhavati' kA yahI abhiprAya hai| nalopa-vikalpa: (11) bhajezca cinni|33| pa0vi0-bhaje: 6 / 1 ca avyayapadam, ciNi 7 / 1 / anu0-aGgasya, upadhAyA:, nalopaH, vibhASA iti caanuvrtte| anvaya:-bhajezcAGgasya ciNi upadhAyA vibhASA nalopaH / Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-bhajeraGgasya ciNi parata upadhAyA vikalpena nakArasya lopo bhvti| udA0-abhAji devadattena / abhaji devdtten| AryabhASA: artha-(bhaje:) bhaJj (aGgasya) aMga ke (upadhAyAH) upadhAbhUta (nalopa) nakAra kA lopa (vibhASA) vikalpa se hotA hai (ciNi) ciN pratyaya pare hone pr| udA0-abhAji devadattena / abhaji devadattena / devadatta ke dvArA tor3A gyaa| siddhi-abhaaji| bha+luG / att+bh+cil+| a+bhj+cinn+t| a+bhaj+i+0 | a+bhaaj+i| abhAji / yahAM 'bhaJjo Amardane (rudhA0pa0) dhAtu se luG (3 / 2 / 100) se bhUtakAla meM luG' pratyaya aura ciNa bhAvakarmaNoH' (3 / 1 / 66) se karma-artha meM cila' ke sthAna meM ciN' Adeza hai| isa sUtra se 'bhaJj' aMga ke upadhAbhUta nakAra kA 'ciN' pare hone para lopa hotA hai| tatpazcAt 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se upadhAvRddhi hotI hai| vikalpa-pakSa meM nakAra kA lopa nahIM hai-abhaJji / ikAra-Adeza: (12) zAsa idaGhaloH / 34 / pa0vi0-zAsa: 61 it 1 / 1 aGhalo: 7 / 2 / sa0-aG ca hal ca tau-ahalau, tayoH-ahalo: (itretryogdvndvH)| anu0-aGgasya, upadhAyA iti caanuvrtte| 'kDiti' iti cAtra mnndduukplutgtyaa'nuvrtniiym| anvaya:-zAso'Ggasya upadhAyA ahalo: kDiti it / artha:-zAso'Ggasya upadhAyA aGi halAdau ca kDiti pratyaye parata ikArAdezo bhvti| udA0-aGi-anvaziSat, anvaziSatAm, anvshissn| halAdau kiti-ziSTa:, ziSTavAn / halAdau Diti-AvAM ziSvaH / vayaM ziSmaH / Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 575 AryabhASAH artha- (zAsaH) zAs (aGgGgasya) aGga kI ( upadhAyAH) upadhA ko (it) ikAra Adeza hotA hai (ahalo: ) aG aura halAdi ( kGiti ) kit, Git pratyaya pare hone para / udA0- aDi - anvaziSat / usane AjJA kii| anvshisstaam| una donoM ne AjJA kI / anvaziSan / una sabane AjJA kii| halAdi kit- ziSTa: / AjJA kI / ziSTavAn / AjJA kI / halAdi Git-AvAM ziSvaH / hama donoM AjJA karate haiM / vayaM ziSma: / hama saba AjJA karate haiM / siddhi-(1) anvaziSat / anu+zAs+luG / anu+att+shaas+cli+l| anu+a+ zAs+aG+tip / anu+a+ziS+a+t / anvaziSat / se yahAM anu-upasargapUrvaka 'zAsu anuziSTau' (adA0pa0) dhAtu se 'luG' (3 1 2 1110 ) bhUtakAla meM 'luG' pratyaya hai / 'sartizAstyartibhyazca' (3 | 1/56 ) se cila' ke sthAna meM 'aGga' Adeza hotA hai| isa sUtra 'zAs' ke upadhAbhUta AkAra ko 'aG' pratyaya pare hone para ikAra Adeza hotA hai| tatpazcAt 'zAsivasighasInAM ca' (8 | 3 | 60) se Satva hotA hai| (2) ziSTa: / zAs + kta / shaas+t| ziS+Ta / ziSTa+su / ziSTaH / yahAM pUrvokta 'zAs' dhAtu se 'niSThA' (312 1102 ) se bhUtakAla meM 'kta' pratyaya hai| isa sUtra se 'zAs' aMga ke upadhAbhUta AkAra ko halAdi kit 'kta' pratyaya pare hone para ikAra Adeza hotA hai| pUrvavat Satva aura 'TunA STuH' (8 / 4 / 41) se takAra ko TakAra hotA hai| aise hI 'ktavatu' pratyaya meM ziSTavAn / (3) ziSvaH / zAs+laT / zAs+vas / zAs+zap+vas / zAs+0+vas / ziS+vas / ziSvas / ziSvaru / ziSvair / ziSvaH / yahAM pUrvokta 'zAs' dhAtu se 'vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se 'laT' pratyaya, 'tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se lAdeza 'vas', 'kartari zap' (3/1/68) se 'zab' vikaraNa-pratyaya aura 'adiprabhRtibhyaH zapa:' (2 / 4 / 72 ) se 'zap' kA luk hotA hai| isa sUtra se 'zAs' aMga ke upadhAbhUta AkAra ko halAdi Git 'vas' pratyaya pare hone para AkAra Adeza hotA hai / 'sArvadhAtukamapit' (1 / 214 ) se 'vas' pratyaya Gidvat hai| aise hI 'mas' pratyaya meM-ziSmaH / zA-Adeza: (13) zA hau / 35 / pa0vi0 - zA: 1 / 1 hau 7 / 1 / anu0-aGgasya, zAsa iti cAnuvartate / Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvaya:-zAso'Ggasya hau zAH / artha:-zAso'Ggasya sthAne hau parata: zA-Adezo bhavati / udA0-anuzAdhi guruvara ! prazAdhi rAjan ! AryabhASA: artha-(zAsa:) zAs (aGgasya) aMga ke sthAna meM (hau) hi pratyaya pare hone para (zA:) zA-Adeza hotA hai| udA0-anuzAdhi guruvara ! he guruvara ! AjJA kro| prazAdhi rAjan ! he rAjan ! prazAsana kro| siddhi-anushaadhi| anu+zAs+loT / anu+shaas+sip| anu+shaas+shp+si| anu+zAs+o+hi / anu+zA+hi / anu+shaa+dhi| anushaadhi| yahAM anu-upasargapUrvaka zAsu anuziSTauM (adA0pa0) dhAtu se loT ca (3 / 3 / 162) se vidhi-Adi arthoM meM loT' pratyaya hai| tipatasjhi0' (3 / 4 / 78) se lAdeza sip', kartari zapa' (3 / 1 / 68) se zap' vikaraNa-pratyaya aura adiprabhRtibhyaH zapaH' (2 / 4 / 72) se 'zap' kA luk hotA hai| seTapicca' (3 / 4 / 87) se 'sipa' ke sthAna meM 'hi' Adeza hotA hai| isa sUtra se zAs' aMga ko hi' pare hone para zA-Adeza hotA hai| asiddhavadatrAbhAta (3 / 4 / 22) se ise asiddha mAnakara hujhalbhyo herdhi:' (6 / 4 / 101) se hi' ko dhi' Adeza hotA hai| aise hI-prazAdhi / ja-AdezaH (14) hnterjH|36 / pa0vi0-hante: 6 / 1 ja: 1 / 1 / anu0-aGgasya, hAviti caanuvrtte| anvayaH-hanteraGgasya hau jaH / artha:-hanteraGgasya sthAne hau parato ja-Adezo bhavati / udA0-vIra ! zatrUn jhi| AryabhASA: artha-(hante:) han (agasya) aMga ke sthAna meM (hau) hi pratyaya pare hone para (ja:) ja-Adeza hotA hai| udA0-vIra ! zatrUn jahi / he vIra ! zatruoM kA vadha kro| siddhi-jahi / han+loT / hn+sip| hn+shp+si| hn+o+si| han+hi / j+hi| jhi| yahAM 'hana hiMsAgatyoH ' (adA0pa0) dhAtu se loT ca' (3 / 3 / 162) se vidhiAdi arthoM meM loT pratyaya, 'tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se lAdeza sip', 'kartari zapa Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 577 (3 / 4 / 78) se 'zap' vikaraNa-pratyaya aura adiprabhRtibhyaH zapa:' (3 / 4 / 72) se 'zapa' kA luka hotA hai| seTapicca' (3 / 4 / 87) se 'sipa' ke sthAna meM 'hi' Adeza hotA hai| isa sUtra se han' aMga ko 'hi' pratyaya pare hone para ja-Adeza hotA hai| asiddhavadatrAbhAta (3 / 4 / 22) se ja-Adeza ko asiddha mAnakara 'ato he:' (6 / 4 / 105) se 'hi' kA luka nahIM hotA hai| anunAsikalopaprakaraNam anunAsika-lopaH(1) anudAttopadezavanatitanotyAdInAmanunAsikalopo jhali kngiti|37| __pa0vi0-anudAttopadeza-vanati-tanotyAdInAm 6 / 3 anunAsikalopa: 11 jhali 71 kDiti 7 / 1 / sa0-anudAttAzca te upadezA iti anudAttopadezA: / upadizyamAnAvasthAyAm anudAttA ityarthaH / tanotirAdiryeSAM te tanotyAdaya: / anudAttopadezAzca vanatizca tanotyAdayazca te-anudAttopadezavanatitanotyAdayaH, teSAmanudAttopadezavanatitanotyAdInAm (karmadhArayabahuvrIhigarbhita itaretarayogadvandva:) / anunAsikasya lopa iti anunAsikalopa: (SaSThItatpuruSaH) / kazca Gazca tau kDau, kDAvitau yasya sa kGit, tasmin-kGiti (itretryogdvndvgrbhitbhuvriihiH)| anu0-aGgasya itynuvrtte| __ anvaya:-anudAttopadezavanatitanotyAdInAm aGgAnAm anunAsikalopo jhali kdditi| artha:-anudAttopadezAnAm, vanateH, tanotyAdInAM cAGgAnAm anunAsikasya lopo bhavati, jhalAdau kDiti pratyaye prt:| udA0-(anudAttopadezA:) ram-ratvA, rata:, ratavAn, ratiH / anudAttopadezA anunAsikAntA yamiraminamigamihanimanyatayo vartante / (vanati:) vati: / (tanotyAdaya:) tanu-tata:, tatavAn / kSaNu-kSata:, kSatavAn / RNu-Rta:, RtavAn / tRNu-tRtaH, tRtvaan| ghRNu-ghRtaH, ghRtavAn / vanu-vata:, vatavAn / manu-mata:, matavAn, Diti-atata, atathAH / Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA: artha- (anudAttopadeza0) upadizyamAna avasthA meM anudAtta, vanati aura tanoti Adi (aGgGgasya) aMgoM ke (anunAsikalopa: ) anunAsika kA lopa hotA hai ( jhali ) jhalAdi ( kGiti ) kit aura Git pratyaya pare hone para / 578 udA0-(anudAttopadeza) ram - ratvA / khelakara / rataH / khelaa| rtvaan| khelaa| ratiH / khelnaa| (vanati ) vati: / sevA karanA / ( tanotyAdi) tanu-tataH / vistAra kiyA / tatavAn / vistAra kiyA / kSaNu-kSataH / hiMsA kI / kSatavAn / hiMsA kI / Rnnu-Rt:| gyaa| RtavAn / gyaa| tRNu-tRtaH / dAna kiyaa| tRtavAn / dAna kiyaa| ghRnnu-ghRtH|` cmkaa| ghRtavAn / cmkaa| vanu- vataH / yAcanA kI / vatavAn / yAcanA kii| manu-mataH / smjhaa| matavAn / smjhaa| Giti - atata / atathA: / siddhi - (1) ratvA / rm+ktvaa| rm+tvaa| ra0+tvA / ratvA+su / ratvA / yahAM 'ramu krIDAyAm ' (bhvA0A0) dhAtu se 'samAnakartRkayoH pUrvakAle' (3/4/21) se 'ktvA' pratyaya hai| isa sUtra se anudAttopadeza (aniT) ram dhAtu ke anunAsika (m) kA jhalAdi 'ktvA' pratyaya pare hone para lopa hotA hai| (2) rtH| rm+kt| rm+t| r0+t| rata+su / rataH / yahAM pUrvokta 'ram' dhAtu se 'niSThA' (3 /2 1102 ) se bhUtakAla meM 'kta' pratyaya hai / isa sUtra se isa dhatu ke anunAsika kA jhalAdi 'kta' pratyaya pare hone para lopa hotA hai| aise hI ktavatu meM - ratavAn / (3) ratiH / ram+ktin / rm+ti| ra0+ti / rati+su / ratiH / / yahAM pUrvokta 'ram' dhAtu se 'striyAM ktinM' (3 / 3 / 94) se 'ktin' pratyaya hai anunAsika - lopa kArya pUrvavat hai / (4) vati: / van+ktin / van+ti / va0+ti / vati+su / vatiH / yahAM 'vana sambhaktau' (bhvA0pa0) dhAtu se 'striyAM ktin' (313194 ) se ktin' pratyaya hai| yahAM 'ktic' pratyaya nahIM hai kyoMki 'ktic' pratyaya meM to 'na ktici dIrghazca' (6 / 4 / 39) se anunAsika - lopa kA pratiSedha hai| atata / (5) tata: / 'tanu vistAreM (ta030 ) / (6) kSata: / ' kSaNu hiMsAyAm' (ta0 u0 ) / (7) Rta: / RNu gatau (ta0 u0 ) / (8) vata: / 'vanu yAcaneM' (ta0A0 ) / (9) mata: / 'manu avabodhane (ta0A0 ) / (10) att| tanU+luG / aT+tan+cli+l / a+tan+sic+ta | a+ta+vta / Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 576 yahAM 'tanu vistAre' (ta030) dhAtu se 'luG' (3 / 2 / 110) se bhUtakAla meM 'luG' pratyaya, 'cli luGi' (311/43) se 'cila' pratyaya aura 'cle: sic' (3 1114.4) se 'cli' ke sthAna meM 'sic' Adeza hotA hai| 'tanAdibhyastathAso: ' (2/4 /79 ) se 'sic' kA luk ho jAtA hai| isa sUtra se 'tan' aMga ke anunAsika nakAra kA jhalAdi Git 'ta' pratyaya pare hone para lopa hotA hai| 'sArvadhAtukamapit' (11214 ) se sArvadhAtuka 'ta' pratyaya Gidvat hai / 'thAs' pratyaya meM - atathA: / anunAsikalopa-vikalpaH (2) vA lyapi / 38 | pa0vi0-vA avyayapadam, lyapi 7 / 1 / anu0-aGgasya, anudAttopadezavanatitanotyAdInAm, anunAsikalopa iti caanuvrtte| anvayaH - anudAttopadezavanatitanotyAdInAm aGgAnAM vA'nunAsikalopo lyapi / artha:-anudAttopadezAnAm, vanate:, tanotyAdInAM cAGgAnAM anunAsikasya vikalpena lopo bhavati, lyapi pratyaye parataH / vyavasthitavibhASA ceyam / makArAntAnAM vikalpo bhavati, anyatra tu nityameva lopo jAyate / udA0- (anudAttopadeza:) yam - prayatya, prayamya / ram-praratya, praramya / nam- praNatya, praNamya / gam-Agatya, Agamya / han-Ahatya / man-pramatya / ( vanatiH) pravatya / ( tanotyAdiH ) tan- pratatya / kSaN - prakSatya / ityAdikam / AryabhASA: artha- (anudAttopadeza0) upadeza avasthA meM anudAtta, vanati aura tanoti Adi (aGgasya) aMgoM ke (anunAsikalopaH) anunAsika kA lopa (vA) vikalpa se hotA hai ( lyapi) lyap pratyaya pare hone para / yaha vyavasthita-vibhASA hai, ataH makArAnta aMgoM kA vikalpa se aura anyatra anunAsika kA nitya lopa hotA hai| udA0- (anudAttopadeza) yam - prayatya, prayamya / niyama meM krke| ram-praratya, praramya / ramaNa karake / nam- praNatya, praNamya / praNAma karake / gam- Agatya, Agamya / Akara / han- Ahatya | dhakkA dekr| man-pramatya / khUba samajhakara / (vanati ) pravatya / Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam 580 khUba mAMgakara / ( tanoti ) tan- pratatya / khUba phailAkara / kSaN prakSatya / khUba hiMsA karake / ityAdi / siddhi - (1) prayatya / pra+yam+ktvA / pra+yam+lyap / pra+ya0+ya / pra+ya tuk+ya / pra+yat+ya / prayatna+su / prayatya / yahAM pra-upasargapUrvaka 'yama uparameM' (bhvA0pa0) dhAtu se 'samAnakartRkayoH pUrvakAle' (3 / 4 / 21) se 'ktvA' pratyaya aura 'samAse'naJpUrve ktvo lyap' (7 / 1 / 37) 'ktvA' ko 'lyap' Adeza hotA hai| isa sUtra se anudAttopadeza 'yam' aMga ke anunAsika kA 'lyap' pratyaya pare hone para lopa hotA hai| 'hasvasya piti kRti tuk' (6 11170) se 'tuk' Agama hotA hai| vikalpa pakSa meM anunAsika kA lopa nahIM hai-prayamya / (2) praratya, praramya / ramu krIDAyAm' (bhvA0A0 ) / (3) praNatya, praNamya / 'Nama prahRtve zabde ca' (bhvA0A0) / (4) Agatya, Agamya / 'gamlR gatau' (bhvA0A0 ) / (5) Ahatya | hana hiMsAgatyo:' ( adA0pa0 ) / (6) pramatya / 'manu avabodhane (ta0A0 ) / (7) pravatya / 'vanu yAcane' (ta0A0 ) / (8) pratatya | 'tanu vistAreM (ta030 ) / (9) prakSatya | 'kSaNu hiMsAyAm ' ( ta030 ) / anunAsikalopa-pratiSedhaH (3) na ktici dIrghazca | 36 | pa0vi0-na avyayapadam, ktici 7 / 1 dIrghaH 1 / 1 ca avyayapadam / anu0-aGgasya, anudAttopadezavanatitanotyAdInAm, anunAsikalopa iti cAnuvartate / anvayaH-anudAttopadezavanatitanotyAdInAm aGgAnAm anunAsikalopo dIrghazca na ktici / artha:- anudAttopadezAnAM vanate:, tanotyAdInAM cAGgAnAm anunAsikasya lopo dIrghazca na bhavati, ktici pratyaye parataH / udA0- (anudAttApadezaH ) yam - yantiH / ( vanatiH ) vanti: / ( tanotyAdiH ) tan - tantiH / Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 581 AryabhASA: artha-(anudAttopadeza0) upadeza avasthA meM anudAtta, vanati aura tanoti Adi (aGgasya) aMgoM ke (anunAsikalopa:) anunAsika kA lopa aura (dIrgha:) dIrgha (ca) bhI (na) nahIM hotA hai (ktici) ktic pratyaya pare hone pr| udA0-(anudAttApadeza) ym-yntiH| uprti| (vanati) vantiH / maaNg| (tanotyAdi) tan-tantiH / go-smuuh| siddhi-(1) yantiH / yam+ktic / ym+ti| yn+ti| yantiH / yahAM yama uparameM (bhvA0pa0) dhAtu se 'kticaktau ca saMjJAyAm (3 / 3 / 74) se ktica' pratyaya hai| isa sUtra se anudAttopadeza yam' aMga ke anunAsika kA ktic' pratyaya pare hone para lopa nahIM hotA hai aura anunAsikasya kvijhalo: kDiti (6 / 4 / 15) se prApta dIrgha bhI nahIM hotA hai| (2) vantiH / vanu yAcane' (t0aa0)| (3) tantiH / 'tanu vistAre' (ta0A0) / anunAsika-lopaH (4) gamaH kcau / 40 / pa0vi0-gama: 61 kvau 71 / anu0-aGgasya, anunAsikalopa iti caanuvrtte| anvaya:-gamo'GgasyAnunAsikalopa: kvau| artha:-gamo'GgasyAnunAsikasya lopo bhavati, kvau pratyaye prt:| udA0-aGgAn gacchatIti-aGgagat / kaliGgagat / AryabhASA8 artha-(gama:) gam (aGgasya) aMga ke (anunAsikalopaH) anunAsika kA lopa hotA hai (kvau) kvip pratyaya pare hone pr| udA0-aGgagat / aMga deza meM jAnevAlA / kaliGgagat / kaliMga deza meM jaanevaalaa| siddhi-aGgagat / angg+gm+kvip| angg+gm+vi| aGga+ga+vi / aGga+ga tuk+vi| aGga+ga t+0 / aGgagat+su / aGgagat / yahAM aGga upapada gamtR gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se 'vip ca (3 / 2 / 76) se kvip' pratyaya hai| isa sUtra se gam' aMga ko kvip' pratyaya pare hone para anunAsika makAra kA lopa hotA hai| tatpazcAt 'hasvasya piti kRti tuk' (6 / 1 / 70) se 'tuk' Agama hotA hai| aise hI-kaliGgagat / Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam vizeSa: (1) aGga-zrI gaMgA ke taTa para avasthita prAcIna eka prasiddha raajy| isa rAjya kI rAjadhAnI kA nAma campA nagarI thaa| campA nagarI kA dUsarA nAma anaGgapurI bhI thaa| yaha campA nagarI Adhunika bhAgalapura ke samIpa vihAra prAnta meM thI (sh0ko0)| (2) kaliGga-ur3IsA ke dakSiNa kI ora kA prdesh| yaha pradeza godAvarI nadI ke udgama sthAna taka phailA huA thaa| isa rAjya kI rAjadhAnI kaliGganagara, samudra-taTa se kucha phAsale para thI, aura sambhavata: usa sthAna para bhI jahAM Adhunika rAjamahendrI nAmaka nagara hai (sh0ko0)| AkAra-Adeza: (5) viddvnornunaasiksyaat|41| pa0vi0-viT-vano: 7 / 2 anunAsikasya 61 At 11 / sa0-viT ca van ca tau viDvanau, tayo:-viDvano: (itretryogdvndvH)| anu0-aGgasya itynuvrtte| anvaya:-anunAsikasyAGgasya At, viDvanoH / . artha:-anunAsikAntasyAGgasya AkAra Adezo bhavati, viTi vani ca pratyaye prtH| ___ udA0-viT-(jan) abjA:, gojA, RtajAH, adrijaaH| (san) goSA indro nRSA asi| (khan) kUpakhA:, zatakhAH, sahasrakhA: / (kram) dadhikrA: / (gam) agregA unnetRnnaam| vana-vijAvA, agrejaavaa| AryabhASA: artha-(anunAsikasya) anunAsika jisake anta meM hai usa (aGgasya) aMga ke (anunAsikasya) anunAsika ke sthAna meM (At) AkAra Adeza hotA hai (viDvano:) viT aura van pratyaya pare hone pr| udA0-viT-(jan) abjaa:| jala meM utpanna honevaalaa| gojaa| gauoM meM utpanna honevaalaa| RtjaaH| ThIka/ucita sthAna para utpanna honevaalaa| adrijAH / pahAr3a para utpanna honevaalaa| (san) goSA indro nRSA asi / goSA-godAna krnevaalaa| nRSA: naradAna krnevaalaa| (khan) kuupkhaaH| kUA khodnevaalaa| shtkhaaH| sau kUpa khodnevaalaa| sahasrakhA: / hajAra kUpa khodnevaalaa| (kram) dadhikrA: / ghodd'aa| (gam) apregA unnetRNAm / agregA: Age clnevaalaa| van-vijAvA / utpanna honevaalaa| agrejAvA / Age utpanna honevaalaa| agre prArambha meN| Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 583 SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH siddhi-(1) abjA: / ap+jan+viT / ap+jn+vi| ap+ja aa+vi| abjA+0 / abjaa+su| abjAH / yahAM ap-upapada janI prAdurbhAve' (di0A0) dhAtu se janasanakhanakramagamo viT (3 / 2 / 67) se 'viT' pratyaya hai| isa sUtra se jan ke anunAsika ko 'viT' pratyaya pare hone para AkAra Adeza hotA hai| 'jhalAM jazo'nte' (8 / 2 / 39) se jhal pakAra ko jaz bakAra Adeza hotA hai| aise hI-gojA: aadi| (2) goSAH / 'SaNu dAne (t030)| aise hI-nRSAH / (3) kuupkhaa| khanu avadAraNe' (bhvaa0p0)| aise hI-zatakhAH, sahasrakhAH / (4) dadhikrA: / kramu pAdavikSepe' (bhvaa0p0)| (5) agregA: / 'gamlu gatau (bhvaa0p0)| (6) vijaavaa| vi+jan+vanip / vi+jn+vn| vi+ja A+van / vijaavn+su| vijaavaan+su| vijAvAn+0 / vijAdA0 / vijaavaa| yahAM vi-upasargapUrvaka janI prAdurbhAva (di0A0) dhAtu se 'anyebhyo'pi dRzyante (3 / 2 / 72) se vanip' pratyaya hai| sarvanAmasthAne cAsambuddhau' (6 / 4 / 8) se nakArAnta aMga kI upadhA ko dIrgha, halDacyAbbhyo dIrghAt' (6 / 1 / 68) se 'su' kA lopa aura 'nalopa: prAtipadikAntasya' (8 / 2 / 7) se nakAra kA lopa hotA hai| aise hii-agrejaavaa| AkAra-Adeza: (6) janasanakhanA saJjhaloH / 42 / pa0vi0-jana-sana-khanAm 6 / 3 san-jhalo: 7 / 2 / sa0-janazca sanazca khan ca te janasanakhanaH, teSAm-janasanakhanAm (itretryogdvndv:)| san ca jhal ca tau saJjhalau, tayo:-saJjhalo: (itretryogdvndv:)| anu0-aGgasya, kDiti, Ad iti cAnuvartate / anvaya:-janasanakhanAm aGgAnAm At saJjhalo: kdditi| artha:-janasanakhanAm aGgAnAm AkAra Adezo bhavati, jhalAdau sani jhalAdau kDiti ca pratyaye prt:| udA0-(jan) jhalAdau kiti-jAta:, jAtavAn, jaati:| (san) jhalAdau sani-siSAsati / jhalAdau kiti-sAta:, sAtavAn, sAti: / (khan) jhalAdau kiti-khAta:, khAtavAn, khAtiH / Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASAH artha- (janasakhanAm) jan, san aura khan (aGgAnAm) aMgoM ko (At) AkAra Adeza hotA hai (sanjhalo: ) jhalAdi san aura jhalAdi ( kGiti ) kit, Git pratyaya pare hone para / 584 udA0-1 - (jan) jhalAdi kit- jAtaH / utpanna huaa| jAtavAn / utpanna huA / jAti: / utpanna honA / (san) jhalAdi sani-siSAsati / devadatta dAna karanA cAhatA hai| sAtaH / dAna kiyaa| sAtavAn / dAna kiyA / sAtiH / dAna krnaa| (khan ) jhalAdi kit-khAtaH / khodaa| khAtavAn / khodaa| khAtiH / khodanA / siddhi - (1) jAta: / jan+kta / jn+t| ja aa+t| jAta+su / jAtaH / yahAM 'janI prAdurbhAve' (di0A0) dhAtu se 'niSThA' (3 / 2 / 102) se bhUtakAla artha meM 'kta' pratyaya hai| isa sUtra se 'jan' aMga ko jhalAdi kit 'kta' pratyaya pare hone para AkAra Adeza hotA hai aura vaha 'alo'ntyasya' (111152 ) se antima al nakAra ke sthAna meM kiyA jAtA hai| aise hI 'ktavatu' pratyaya meM- jAtavAn / (2) jAti: / jan+ ktin / jan+ti / ja A+ti jAti+su / jAti: / yahAM pUrvokta 'jan' dhAtu se 'striyAM ktin' (3/3 / 94 ) se ktin' pratyaya he| isa sUtra se pUrvavat AkAra Adeza hotA hai| (3) siSAsati / san+san / sa o+san / saa+sn| sA saa+sn| sa sA+sa / siSASa / siSAsa+ laT / siSAsa+tip / sisASa+ zap+ti / siSAsa+a+ti / siSAsati / yahAM SaNu dAneM' (To30 ) dhAtu se 'dhAtoH karmaNa: samAnakartRkAdicchAyAM vA' (3 1117) se 'san' pratyaya hai| isa sUtra se 'san' ko jhalAdi san pratyaya pare hone para AkAra Adeza hotA hai| tatpazcAt 'sanyaGo:' ( 6 1119 ) se 'sA' ko dvitva hotA hai| 'sanyata:' (7 / 4 / 79) se abhyAsa ke akAra ko ikAra Adeza aura 'AdezapratyayayoH ' ( 813159) se Satva hotA hai / tatpazcAt sannanta 'siSAsa' dhAtu se laT Adi kArya hote haiM / (4) sAta:, sAtavAn, sAtiH / SaNu dAne' (ta0 u0 ) pUrvavat / (5) khAta:, khAtavAn, khAti: / khanu avadAraNe' (bhvA0pa0) pUrvavat / vizeSa: yahAM 'saJjhalo:' se jhalAdi san aura kit pratyaya kA grahaNa kiyA jAtA hai| jan aura khan dhAtuoM meM 'san' ko iT Agama hone se jhalAdi 'san' upalabdha nahIM hai| 'san' dhAtu meM 'sanIvanta0' ( 7 / 2 / 49 ) se 'san' pratyaya pare hone para vikalpa se iT-Agamavidhi hone se jhalAdi san upalabdha ho jAtA hai| iT pakSa meM- 'sisaniSati' rUpa banatA hai / Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 585 SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH AkArAdeza-vikalpaH (7) ye vibhASA / 43 / pa0vi0-ye 71 vibhASA 11 / anu0-aGgasya, kGiti, At, janasanakhAnAmiti caanuvrtte| anvaya:-janasanakhanAm aGgAnAM ye kGiti vibhASA''t / artha:-janasanakhanAm aGgAnAM yakArAdau kGiti pratyaye parato vikalpenA''kAra Adezo bhvti|| udA0-(jan) kiti-jAyate, jnyte| Diti-jAjAyate, jnyjnyte| (san) kiti-sAyate, snyte| Diti-sAsAyate, sNsaanyte| (khan) kitikhAyate, khnyte| Diti-cAkhAyate, cngkhnyte| AryabhASA: artha-(janasanakhanAm) jan, san aura khan (aGgAnAm) aMgoM ko (ye) yakArAdi (kDiti) kit, Dit pratyaya pare hone para (vibhASA) vikalpa se (At) AkAra Adeza hotA hai| udA0- (jan) kit meM-jAyate, janyate / utpanna kiyA jAtA hai| Dit meMjAjAyate, jaJjanyate / puna:-puna: utpanna hotA hai| (san) kit meM-sAyate, snyte| dAna kiyA jAtA hai| Dita meM-sAsAyate, sNsaanyte| puna:-puna: dAna karatA hai| (khan) kit meM-khAyate, khanyate / khodA jAtA hai| Dit meM-cAkhAyate, cakhanyate / puna:-puna: khodatA hai| siddhi-(1) jAyate / jan+laT / jn+t| jan+yak ta / ja aa+y+te| jaayte| __yahAM janI prAdurbhAve' (bhvA0pa0) dhAtu se vartamAne laT (3 / 2 / 123) se karma artha meM laT' pratyaya hai, tapatisjhi0' (3 / 4 / 78) se lAdeza 'ta' pratyaya, sArvadhAtuke yak (3 / 1 / 67) se yak vikaraNa-pratyaya hai| isa sUtra se jan aMga ko yakArAdi, kit yak' pratyaya pare hone para AkAra Adeza hotA hai| vikalpa-pakSa meM AkAra Adeza nahIM hai-jnyte| (2) sAyate, snyte| paNa dAne (t030)| (3) khAyate, khnyte| khanu avadAraNe (bhvaa0p0)| (4) jAjAyate / jn+yng| ja A+ya / jaa+jaa+y| j+jaa+y| jAjAya+laT / jaajaay+t| jaajaay+shp+t| jaajaay+a+te| jaajaayte| yahAM pUrvokta jan' dhAtu se 'dhAtorekAco halAde: kriyAsamabhihAre yaG' (3 / 1 / 22) se 'yaG' pratyaya hai| isa sUtra se jan' aMga ko yakArAdi Dit yaG' pratyaya pare hone para Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AkAra Adeza hotA hai| tatpazcAt 'sanyaGo:' ( 6 |1 | 9 ) se dvitva, 'hrasvaH' (7/4/59) se abhyAsa ko hrasva aura 'dIrgho'kita:' ( 7 / 4 / 83) se abhyAsa ko dIrgha hotA hai / tatpazcAt yaGanta 'jAjAya' dhAtu se 'laT' Adi kArya hote haiM / vikalpa-pakSa meM AkAra Adeza nahIM hai- jaJjanyate / 'nugato'nunAsikasya' (7/4/85) se abhyAsa ko 'nuk' Agama hotA hai| (5) sAsAyate, saMsanyate / 'SaNu avadAne' (ta0 u0 ) / (6) cAkhAyate, cakhanyate / 'khanu avadAraNe' (bhvA0pa0) / pUrvavat abhyAsa ko 'nuk' Agama aura 'kuhozcuH' (7/4/62 ) se abhyAsa ko cutva hotA hai| AkArAdeza - vikalpaH (8) tanoteryaki / 44 / pa0vi0-tanoteH 6 / 1 yaki 7 / 1 / anu0 - aGgasya, At, vibhASA iti cAnuvartate / anvayaH - tanoteraGgasya yaki vibhASA''t / artha:- tanoteraGgasya yaki pratyaye parato vikalpenA''kAra Adezo bhavati / udA0 - tAyate devadattena / tanyate devadattena AryabhASAH artha-(tanoteH) tanoti (aGgasye) aMga ko (yaki) yak pratyaya pare hone para ( vibhASA) vikalpa se (At) AkAra Adeza hotA hai / udA0 - tAyate devadattena / devadatta ke dvArA vistAra kiyA jAtA hai| tanyate devadattena / artha pUrvavat hai / siddhi- tAyate / tan+laT / tn+t| tn+yk+t| ta A+ya+te / tAyate / yahAM 'tanu vistAre' (tanA0 u0 ) dhAtu se 'vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se karma-artha meM 'laT' pratyaya hai / 'sArvadhAtuke yak' (3 / 1 / 67 ) se 'yak' vikaraNa - pratyaya hotA hai| isa sUtra se 'tan' aMga ko yak' pratyaya pare hone para AkAra Adeza hotA hai| vikalpa-pakSa meM AkAra Adeza nahIM hai- tanyate / AkAra-Adeza: (6) sanaH ktici lopazcAsyAnyatarasyAm / 45 / pa0vi0-sanaH 6 |1 ktici 7 / 1 lopaH 1 / 1 ca avyayapadam, asya 6 / 1 anyatarasyAm avyypdm| Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 587 SaSTAdhyAyasya caturthaH pAdaH anu0-aGgasya, Ad iti cAnuvartate / anvaya:-sano'Ggasya ktici At, asyAnyatarasyAM lopazca / artha:-sanoteraGgasya ktici pratyaye parata AkAra Adezo bhavati, asyAGgAvayavasya nakArasya vikalpena lopazca bhavati / udA0- (san) sAti: (AkArAdezaH) / santi: (na nkaarlop:)| sati: (nkaarlop:)| AryabhASA: artha- (sana:) sanoti (aGgasya) aMga ko (ktici) ktic pratyaya pare hone para (At) AkAra Adeza hotA hai aura (asya) isa aMga ke avayavabhUta nakAra kA (anyatarasyAm) vikalpa se (lopa:) lopa (ca) bhI hotA hai| udA0-(san) sAti: / dAna karanA (aakaaraadesh)| santiH / dAna karanA (nakAra kA lopa nhiiN)| sati: / dAna karanA (nakAra kA lop)| siddhi-sAti: / san+ktic / sn+ti| sa A+ti / sAti+su / sAti: / yahAM 'SaNu dAne' (ta030) dhAtu se kticaktau ca saMjJAyAm' (3 / 3 / 174) se 'ktic' pratyaya hai| isa sUtra se san' aMga ko AkAra Adeza hotA hai aura nakAra-lopa ke vikalpa se-santi: aura sati: rUpa bhI hote haiN| / / iti anunAsikalopaprakaraNam / / ArdhadhAtukaprakaraNam ArdhadhAtuka-adhikAraH (1) ArdhadhAtuke / 46 / vi0-ArdhadhAtuke 7 / 1 / / artha:-'ArdhadhAtuke' itydhikaaro'ym| 'mayateridanyatarasyAm' (6 / 4 / 70) ityasmAt prAg yad vakSyati 'ArdhadhAtuke' ityevaM tad veditvym| vakSyati-'ato lopa:' (8 / 4 / 48) iti cikIrSitA, jihiirssitaa| __ AryabhASA artha-(ArdhadhAtuke) 'ArdhadhAtuke' yaha adhikAra hai| pANini muni 'mayateridanyatarasyAm' (6 / 4 170) se pUrva jo kaheMge vaha ArdhadhAtu-paraka jAnanA caahiye| Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam jaise ki pANini muni kaheMge- 'ato lopa:' (6 / 4 / 48) arthAt akArAnta aMga kA lopa hotA hai, ArdhadhAtuka pratyaya pare hone para / cikIrSitA / karane kA icchuka / jihiirssitaa| harane kA icchuk| siddhi-cikIrSitA Adi padoM kI siddhi Age yathAsthAna likhI jaayegii| ram-AgamaH (2) bhrasjo ropdhyormnytrsyaam|47| pa0vi0-bhrasja: 61 ra-upadhayo: 6 / 2 ram 1 / 1 anyatarasyAm avyypdm| sa0-razca upadhA ca te ropadhe, tayo:-ropadhayo: (itaretarayogadvandvaH) / anu0-aGgasya, ArdhadhAtuke iti caanuvrtte| anvaya:-bhrasjo'Ggasya ropadhayA ArdhadhAtuke'nyatarasyAM ram / artha:-bhrasjo'Ggasya rephasya upadhAyAzca sthAne ArdhadhAtuke parato vikalpena ram-Agamo bhvti| 'ropadhayoH' iti sthAnaSaSThInirdezAd repha upadhA ca nivrtte| udA0-bhraSTA, bhaa| bhraSTum, bhssttuNm| bhraSTavyam, bhaSTavyam / bhrajjanam, bhrjnm| AryabhASA: artha-(bhrasjaH) bhrasja (aGgasya) aga ke (ropadhAyoH) repha aura upadhA ke sthAna meM (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka pratyaya pare hone para (anyatarasyAm) vikalpa se (ram) ram Agama hotA hai| udA0-bhraSTA, bhssrttaa| pakAne (bhUnane) vaalaa| bhraSTum, bhaSTuMm / pakAne ke liye| bhraSTavyam, bhaSTavyam / pakAnA caahiye| bhrajjanam, bharjanam / pkaanaa| siddhi-(1) bhraSTA / bhrsj+tRc| bhrs+tR| bhrsss+tR| bhraS tt+su| bhrssttaa| yahAM 'bhrasja pAke' (tu030) dhAtu se 'vultRcauM' (3 / 1 / 133) ArdhadhAtuka tRc' pratyaya hai| 'sko: saMyogAdyorante ca' (8 / 2 / 29) se saMyogAdi sakAra kA lopa, vrazcabhrasja0' (8 / 2 / 36) se 'bhrasj' ke jakAra ko Satva aura 'STunA STuH' (8 / 4 / 41) se tRc' ke takAra ko Tavarga TakAra hotA hai| (2) bhI / bhrastR c / bhrs+tR| bh a ram +tR / bha ra j+t| bha ++tttt| bhsstttt+su| bhssrttaa| Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH uda6 yahAM pUrvokta 'bhrasja dhAtu se pUrvavat ArdhadhAtuka tRc' pratyaya hai| isa sUtra se 'bhrasj' dhAtu ke repha aura upadhAbhUta sakAra ke sthAna meM vikalpa-pakSa meM ram' Agama hotA hai| 'ram' Agama mit hone se midaco'nyAt paraH' (1 / 1 / 46) se 'bhrasj' ke antima ac akAra se pare hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (3) bhraSTum / yahAM 'bhrasja' dhAtu se tumunNvulau kriyAyAM kriyArthAyAm (3 / 3 / 10) se ArdhadhAtuka 'tumun' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (4) bhaTuMm / yahAM bhrasja' dhAtu se pUrvavat ArdhadhAtuka tumun' pratyaya hai| isa sUtra se vikalpa-pakSa meM 'ram' Agama hai| (5) bhraSTavyam / yahAM 'bhrasja' dhAtu se tavyattavyAnIyaraH' (3 / 1 / 96) se ArdhadhAtuka tavyat' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (6) bhaSTavyam / yahAM 'bhrasja' dhAtu se pUrvavat ArdhadhAtuka tavyat' pratyaya hai| isa sUtra se vikalpa-pakSa meM 'ram' Agama hai| (7) bhrajjanam / yahAM 'bhrasja' dhAtu se 'lyuT ca' (3 / 3 / 115) se bhAva-artha meM ArdhadhAtuka lyuT' pratyaya hai| 'yuvoranAkau' (7 / 1 / 1) se 'yu' ke sthAna meM 'ana' Adeza hetA hai| jhalAM jaz jhazi' (8 / 4 / 53) se 'bhrasja' ke sakAra ke jaztva 'dakAra' aura isako sto: zcunA zcuH' (8 / 4 / 40) se cavarga jakAra hotA hai| (8) bharjanam / yahAM 'bhrasja' dhAtu se pUrvavat ArdhadhAtuka lyuT' pratyaya hai| isa sUtra se vikalpa-pakSa meM 'ram' Agama hai| 'aco rahAbhyAM dve' (8 / 4 / 46) se yar (jakAra) ko vikalpa se dvitva hotA hai-bharjanam, bhajanam / lopAdezaH (3) ato lopH|48| pa0vi0-ata: 61 lopa: 1 / 1 / anu0-aGgasya, ArdhadhAtuke iti cAnuvartate / anvaya:-ato'Ggasya ardhadhAtuke lopH| artha:-akArAntasyAGgasya ArdhadhAtuke parato lopo bhavati / udaa0-cikiirssitaa| cikIrSitum / cikIrSitavyam / dhinuta: / kRnnut:| AryabhASA: artha-(ata:) akArAnta (aGgasya) aGga ko (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka pratyaya pare hone para (lopa:) lopa-Adeza hotA hai| Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam / udA0 - cikIrSitA / karane kA icchuka / cikIrSitum / karane kI icchA ke liye. cikIrSitavyam / karane kI icchA karanI cAhiye / dhinuta: / ve donoM tRpta karate haiN| kRNuta: / ve donoM hiMsA karate haiM / karate haiN| 560 siddhi - (1) cikIrSitA / cikIrSa+tRc / cikiirnn+tR| cikIS+id+tR / cikIrSu +i+tR / cikIrSita+su / cikIrSitA / yahAM sannanta 'cikIrSa' dhAtu se 'vultRcauM' (3 | 1 | 133) se ArdhadhAtuka 'tRc' pratyaya hai aura ise 'ArdhadhAtukasyeDvalAdeH' (7 / 2 / 35 ) se 'iT' Agama hotA hai| isa sUtra se ArdhadhAtuka 'tRc' pratyaya pare hone para cikIrSa' dhAtu ke 'alo'ntyasya' (111142) se antima akAra kA lopa hotA hai| (2) cikIrSitum / yahAM 'cikIrSa' dhAtu se 'tumunNvulau kriyAyAM kriyArthAyAm (3 131910) se ArdhadhAtuka 'tumun' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (3) cikIrSitavyam / yahAM 'cikIrSa' dhAtu se 'tavyattavyAnIyaraH' (3/3 /76) se ArdhadhAtuka 'tavyat' pratyaya hai / zeSa kArya pUrvavat hai / (4) dhinutaH / dhinv+laT / dhinv+ts| dhinv+u+ts| dhina+u+tas / dhin0+u+tas / dhinutaH / yahAM 'dhivi prINanArtha:' ( bhvA0pa0) dhAtu se 'dhinvikRNvyora ca' (3 / 1 / 80) se 'u' vikaraNa-pratyaya aura 'dhinv' ke vakAra ko akAra Adeza hotA hai| isa sUtra se ArdhadhAtuka 'u' pratyaya pare hone para isa antima akAra kA lopa hotA hai| aise hI - 'kRvi hiMsAkaraNayozca' (bhvA0pa0) dhAtu se - 'kRNuta: / yaha dhAtu cakAra se gatyarthaka bhI hai| lopAdeza: (4) yasya halaH / 46 / pa0vi0 - yasya 6 / 1 hala: 5 / 1 / anu0-aGgasya, ArdhadhAtuke, lopa iti cAnuvartate / anvayaH-halo yasya ArdhadhAtuke lopaH / artha:-hala uttarasya ya-zabdasya ArdhadhAtuke parato lopo bhavati / udA0 - bebhiditA / bebhiditum| bebhiditvym| AryabhASAH artha-(hala: ) hal se pare (yasya) ya-zabda ko (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka pratyaya pare hone para (lopaH) lopa- Adeza hotA hai| Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTAdhyAyasya caturthaH pAdaH 561 udA0-bebhiditA / puna:-puna: adhika bhedana (phAr3anA) krnevaalaa| bebhiditum / puna:-puna: adhika bhedana karane ke liye| bebhiditavyam / puna:-puna: adhika bhedana karanA caahie| siddhi-bebhiditA / bebhidya+tRc / bebhidya+tR / bebhidya+iT+tR / bebhid+i+tu| bebhiditR+su / bebhiditaa| ____ yahAM yaDanta 'bebhidya' dhAtu se 'NvultRcauM' (3 / 1 / 133) se tRc' pratyaya hai aura ise 'ArdhadhAtukasyeDvalAde:' (7 / 2 / 35) se iT' Agama hotA hai| isa sUtra se ArdhadhAtuka tRc' pratyaya pare hone para bebhidya' aMga ke ya-zabda (ya+a) kA saMghAta-rUpa meM grahaNa kiyA gayA hai, ata: yahAM 'ato lopa:' (6 / 4 / 48) se prathama akAra kA lopa nahIM hotA hai apitu isa sUtra se saMghAta-rUpa yakAra aura akAra kA lopa hotA hai| (2) bebhiditum / yahAM yaGanta bebhidya' dhAtu se 'tumunNvulau kriyAyAM kriyArthAyAm (3 / 3 / 10) se tumun' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (3) bebhiditavyam / yahAM yaGanta babhidya' dhAtu se tavyattavyAnIyaraH' (3 / 1 / 133) se tavyat' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| lopAdeza-vikalpa: (5) kyasya vibhaassaa|50| pa0vi0-kyasya 61 vibhASA 1 / 1 / / anu0-aGgasya, ArdhadhAtuke, lopa:, hala iti caanuvrtte| anvaya:-hala: kyasya ArdhadhAtuke vibhASA lopH| artha:-aGgAvayavAd hala uttarasya kya-pratyayasya ArdhadhAtuke parato vikalpena lopo bhvti| udA0-Atmana: samidhamicchati, samid ivAcaratIti vA-samidhyitA, smidhitaa| dRSadyitA, dRssditaa| AryabhASA: artha-(aGgasya) aGga ke avayava (hala:) hal se pare (kyasya) kyac aura kyaG pratyaya ko (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka pratyaya pare hone para (vibhASA) vikalpa se (lopa:) lopAdeza hotA hai| Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-samidhyitA, smidhitaa| apanI samidhA ko cAhanevAlA athavA samidhA ke samAna AcaraNa krnevaalaa| dUSadhitA, dRssditaa| apane patthara ko cAhanevAlA athavA patthara ke samAna AcaraNa krnevaalaa| siddhi-samidhyitA / samidh+kyac / samidh+ya / samidhya+tRc / smidhy+itt+tu| smidhy+i+tR| samitadhyatR+su / smidhyitaa|| yahAM prathama samidh' zabda se 'supa Atmana: kyac (3 / 1 / 8) se Atma-icchA artha meM kyac' pratyaya hai athavA kartuH kyaG salopazca' (3 / 1 / 11) se kyaG' pratyaya hai| tatpazcAt kyac-pratyayAnta samidhya' dhAtu se Nvalatacau' (3 / 1 / 133) se ArdhadhAtuka tRc' pratyaya hai| 'ato lopa:' (6 / 4 / 48) se aGga ke akAra kA lopa hotA hai| vikalpa-pakSa meM kyac/kyaG pratyaya kA isa sUtra se lopa hotA hai-smidhitaa| aise hI 'dRSad' zabda se -dRSadhitA, dRssiditaa| yahAM kya' se kyac aura kyaG pratyaya kA sAmAnyarUpa se grahaNa kiyA jAtA hai| Ni-lopaH (6) nnernitti|51| pa0vi0-Ne: 6 / 1 aniTi 7 / 1 / sa0-na iD yasya sa:-aniTa, tasmin-aniTi (bhuvriihiH)| anu0-aGgasya, ArdhadhAtuke, lopa iti cAnuvartate / anvaya:-aGgasya NeraniTi ArdhadhAtuke lopa: / artha:-agasya Ni-pratyayasya aniDAdAvArdhadhAtuke pratyaye parato lopo bhvti| udaa0-attksst| arrksst| ATiTat / aashisht| kaarnnaa| haarnnaa| kAraka: / hAraka: / kaaryte| haaryte| jIpsati / AryabhASA artha-(aGgasya) aGsambandhI (Ne:) Nic pratyaya ko (aniTi) aniT-Adi (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka pratyaya pare hone para (lopa:) lopAdeza hotA hai| udA0-atatakSat / usane tanUkaraNa (chilAI) kraayaa| ararakSat / usane rakSA kraaii| ATiTat / usane bhramaNa (ghumAI) kraayaa| Azizat / usane bhojana kraayaa| kaarnnaa| kArya kraanaa| haarnnaa| corI kraanaa| kArakaH / kraanevaalaa| hArakaH / hraanevaalaa| kaaryte| usake dvArA karAyA jAtA hai| haaryte| usake dvArA harAyA jAtA hai| jJIpsati / vaha batalAnA cAhatA hai| Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 563 siddhi-(1) atatakSat / takS+Nic / tkss+i| tkssi| tkssi+lung| aT+takSi+ phil+l| a+tkssi+c+tip| a+takSi+a+t / a+tas+a+t / a+tkss-tkss+a+t| a+ta-takS+a+t / attksst| yahAM takSU tanUkaraNe' (bhvA0pa0) dhAtu se prathama hetumati ca' (3 / 1 / 26) se 'Nic' pratyaya hai| tatpazcAt Nijanta takSi' dhAtu se luG (3 / 2 / 110) se bhUtakAla meM luG pratyaya hai| li luGi' (3 / 1 / 43) se cli' pratyaya aura NizridrunubhyaH kartari caG (3 / 1 / 48) se cila' ke sthAna meM 'caG' Adeza hotA hai| isa sUtra se aniT-Adi, ArdhadhAtuka 'caG' pratyaya pare hone para Nic' pratyaya kA lopa hotA hai| tatpazcAt 'caDi' (6 / 1 / 11) se dhAtu ko dvitva hotA hai| (2) ararakSat / 'rakSa pAlane (bhvA0pa0) dhAtu se puurvvt| (3) ATiTat / 'aTa gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat / (4) Azizat / 'aza bhojane (krayA0pa0) dhAtu se pUrvavat / (5) kAraNA / kR+Nic / kR+i| kaa+i| kAri+yuc / kAri+ana / kaar+an| kAraNa+TAp / kaarnn+aa| kAraNA+su / kaarnnaa| yahAM DukRJa karaNe (tanAu0) dhAtu se prathama hetumati ca' (3 / 1 / 26) se 'Nic' pratyaya hai| tatpazcAt Nijanta kAri' dhAtu se 'NyAsazrantho yuc' 3 / 3 / 107) se strIliGga meM yuc' pratyaya hai| yuvoranAko' (7 / 1 / 1) se yu' ke sthAna meM 'ana' Adeza hotA hai| isa sUtra se aniT-Adi ArdhadhAtuka 'yuc' pratyaya pare hone para Nic' pratyaya kA lopa hotA hai| 'aTkupvAnumvyavAye'pi' (8 / 13) se Natva aura strItva-vivakSA meM 'ajAdyataSTAp' (4 / 1 / 4) se 'TAp' pratyaya hai| aise hI hama haraNe (bhvA0pa0) dhAtu se-haarnnaa| (6) kArakaH / kR+Nic / kR+i / kaa+i| kAri+Nvul / kAri+aka / kaa+ak| kaark+su| kaarkH| yahAM DukRJ karaNe (tanA030) dhAtu se pUrvavat Nic' pratyaya hai| tatpazcAt Nijanta kAri' dhAtu se 'NvultRcauM' (3 / 1 / 133) se 'evul' pratyaya hai| isa sUtra se aniT-Adi ArdhadhAtuka 'Nvul' pratyaya pare hone para Nic' pratyaya kA lopa hotA hai| yuvoranAko' (7 / 1 / 1) se 'vu' ke sthAna meM 'aka' Adeza hotA hai| aise hI hRJ haraNe (bhvA0u0) dhAtu se-haarkH| (7) kAryate / kR+Nic / kR+i| kaa+i| kAri+laT / kaari+t| kAri+yakta / kaar+y+te| kaaryte| yahAM 'DukRJ karaNe' (tanA0 u0) dhAtu se pUrvavat Nic' pratyaya hai| tatpazcAt Nijanta kAri' dhAtu se vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se karma-vAcya artha meM laT' pratyaya Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam tathA 'sArvadhAtuke yak' (3 11/67) se karmavAcya artha meM 'yak' vikaraNa-pratyaya hotA hai| isa sUtra se aniT-Adi, ArdhadhAtuka 'yak' pratyaya pare hone para 'Nic' pratyaya kA lopa hotA hai / 'Tita AtmanepadAnAM Tere (3 / 4 / 79) se etva hotA hai| aise hI 'hRJa haraNeM' ( bhvA0 u0 ) dhAtu se - hAryate / (8) jJIpsati / jJA+Nic / jnyaa+i| jnyaa+puk+i| jnyaa+p+i| jJApi / jJapi+san / jJap-jJapi+sa / jny+jnypi+s| jny+jnyp+s| jny+jnyiip+s| 0+jnyiip+s| jJIpsa / jJIpsa+laT / jJIpsa+zap + tip / jJIpsa+a+ti / jJIpsati / yahAM 'jJA avabodhaneM' (krayA0pa0) dhAtu se prathama hetumati ca' ( 3 / 1 / 26 ) se 'Nic' pratyaya, 'artihI0' (7/3/36 ) se 'jJA' dhAtu ko puk' Agama hotA hai| 'mAraNatoSaNanizAmaneSu jJA' (bhvA0 gaNasUtra ) se 'jJA' dhAtu kI mit-saMjJA hokara 'mitAM hasva:' (6 / 4 / 92 ) se ise hrasva hotA hai / tatpazcAt Nijanta 'jJapi' dhAtu se 'dhAtoH karmaNa: samAnakartRkAdicchAyAM vA' (3 / 117 ) se icchA - artha meM 'san' pratyaya hotA hai| 'sanIvantardha0' (7 / 2 / 49) se vikalpa-pakSa meM 'iT' Agama kA abhAva hai| isa sUtra se aniT-Adi ArdhadhAtuka 'san' pratyaya pare hone para 'Nic' pratyaya kA lopa hotA hai| 'ApjJapyRdhAmIt' (7/4/55 ) se Ittva aura 'atra lopo'bhyAsasya' (7/4/58) se abhyAsa kA lopa hotA hai / Ni-lopa: (7) niSThAyAM seTi / 52 / pa0vi0 niSThAyAm 7 / 1 seTi 7 / 1 / sa0-iTA saha vartate iti seT, tasyAm - seTi ( bahuvrIhi: ) / anu0 - aGgasya, ArdhadhAtuke lopa:, Neriti cAnuvartate / anvayaH-aGgasya NeH seTi niSThAyAm ArdhadhAtuke lopaH / artha::- aGgasya Ni-pratyayasya seTi niSThAyAm ArdhadhAtuke pratyaye parato lopo bhavati / 1 udA0-kAritam | hAritam / gaNitam / lakSitam / AryabhASAH artha-(aGgasya) aGga-sambandhI (Ne:) Nic pratyaya ko (seTi) seT (niSThAyAm) niSThAsaMjJaka (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka pratyaya pare hone para (lopaH) lopAdeza hotA hai| udA0- - kAritam / karAyA huA / hAritam / corI karAyA huaa| gaNitam / ginA huaa| lakSitam / dekhA huA / Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 565 siddhi - (1) kAritam / kR+Nic / kR+i / kAr + i / kAri+kta / kAri+ta / kaari+itt+t| kAr+i+ta | kArita+su / kAritam / yahAM 'DukRJ karaNe' (tanA0 u0 ) dhAtu se prathama hetumati ca' ( 3 / 1 / 26 ) se 'Nic' pratyaya hai| tatpazcAt Nijanta 'kAri' dhAtu se 'niSThA' (3 / 2 / 102 ) se bhUtakAla artha meM niSThA-saMjJaka 'kta' pratyaya hai| ise 'ArdhadhAtukasyeDvalAde:' ( 7 / 2 / 35) se 'iT' Agama hotA hai| isa sUtra se seT, niSThA-saMjJaka, ArdhadhAtuka 'kta' pratyaya pare hone para 'Nic' pratyaya kA lopa hotA hai| aise hI 'hRJ haraNe' (bhvA030) dhAtu se- hAritam / (2) gaNitam / 'gaNa saMkhyAne ( cu030) dhAtu se pUrvavat / (3) lakSitam / 'lakSa darzanAGkanayo:' (cu0pa0) dhAtu se pUrvavat / nipAtanam (8) janitA mantre / 53 / pa0vi0 - janitA 1 / 1 mantre 7 / 1 / anu0 - aGgasya, ArdhadhAtuke lopa:, Ne:, seTi iti cAnuvartate / anvayaH - mantre janitA ityaGgasya Ne: seTi ArdhadhAtuke lopaH / artha:- mantre viSaye 'janitA' ityetasya aGgasya Nic-pratyayasya seTi ArdhadhAtuke pratyaye parato lopo nipAtyate / udA0-yo na: pitA janitA (R0 10 / 82 / 3) / sa no bandhurjanitA ( yaju0 32 / 10 ) / AryabhASAH artha-(mantre) mantra viSaya meM ( janitA) 'janitA' isa aGga ke (Ne.) Nic-pratyaya ko (seTi) seT (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka pratyaya pare hone para (lopaH) lopAdeza nipAtita hai / udA0 - yo naH pitA janitA ( R0 10 / 82 / 3) / jo Izvara hamArA pitA aura janaka hai / sa no bandhurjanitA (yaju0 32 / 10 ) / vaha Izvara hamArA bandhu aura sakala jagat kA utpAdaka hai| siddhi-jnitaa| jan+ Nic / jaan+i| jani / / jani+tRc / jani+tR / jni+itt+tR| jani+i+tR / jn+i+tR / janitR+su / janitA / yahAM 'janI prAdurbhAveM' (di0A0) dhAtu se prathama hetumati ca' ( 3 / 1 / 26 ) se 'Nic' pratyaya hai| 'jan' dhAtu ko 'ata upadhAyAH' (7 / 2 / 116 ) se upadhAvRddhi aura 'mitAM hrasva:' (6 / 4 / 99 ) se ise hrasva Adeza hotA hai| 'janI' dhAtu kI 'janI jRSaknasuraJjo'mantAzca' (bhvA0 gaNasUtra ) se mit-saMjJA hai / tatpazcAt Nijanta 'jani' Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 666 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam dhAtu se 'vultRcauM' (3 / 1 / 133) se tRc' pratyaya aura ise 'ArdhadhAtukasyeDvalAde:' (7 / 2 / 35) se 'iTa' Agama hotA hai| isa sUtra se seT' sArvadhAtuka 'tac' pratyaya pare hone para Nic' pratyaya kA lopa nipAtita hai| 'NeraniTi' (6 / 3 / 51) se aniT-Adi ArdhadhAtuka pare hone para hI Nic-lopa prApta thaa| yaha usakA apavAda hai| nipAtanam (6) zamitA yjnye|54| pa0vi0-zamitA 11 yajJe 71 / anu0-aGgasya, ArdhadhAtuke, lopa:, Ne: , seTi iti caanuvrtte| anvaya:-yajJe zamitA ityaGgasya Ne: seTi ArdhadhAtuke lopH| artha:-yajJe karmaNi zamitA ityetasya aGgasya Nic-pratyayasya seTi ArdhadhAtuke pratyaye parato lopo nipaatyte| udA0-zRtaM havi3: zamita: (tai0saM0 6 / 3 / 10 / 1) / 'zamita:' iti sambuddhyantaM ruupmett| AryabhASA: artha-(yajJe) yajJa karma meM (zamitA) zamitA isa aGga-sambandhI (Ne:) Nic-pratyaya ko (seTi) seT (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka pratyaya pare hone para (lopa:) lopAdeza nipAtita hai| udA0-zRtaM havi3: zamita: (tai0sN06|3|10|1)| he zamita: ! havi (Ahuti) pakI huI hai| siddhi-shmitaa| zam+Nic / shm+i| shaam+i| zami+tRc / shm+tu| shm+itt+tR| zam+i+tR / shmitR+su| smitaa| yahAM 'zamu upazameM (di0pa0) dhAtu se prathama hetumati ca' (3 / 1 / 26) se Nic' pratyaya hai| tatpazcAt Nijanta zami' dhAtu se NvultRcau' (3 / 1 / 133) se tRc' pratyaya hai| zeSa mit-saMjJA aura hrasva Adi kArya janitA' (6 / 3 153) ke samAna hai| udAharaNa meM 'zamita:' sambuddhi (sambodhana ekavacana) kA rUpa hai| ay-AdezaH (10) ayaamntaalvaayyelvissnnussu|55 / pa0vi0-ay 1 / 1 Am-anta-Alu-Ayya-itnu-iSNuSu 7 / 3 / sa0-Am ca antazca Aluzca Ayyazca itnuzca iSNuzca teAmantAlvAyyetnviSNavaH, tessu-aamntaalvaayyetnvissnnussu| Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 567 SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH anu0-aGgasya, ArdhadhAtuke, Neriti cAnuvartate / anvaya:-agasya NerArdhadhAtukeSu AmantAlvAyyenviSNuSu ay / artha:-aGgasya Nic-pratyayasya sthAne ArdhadhAtukeSu AmantAlvAyyetnviSNuSu pratyayeSu parato'y-Adezo bhavati / udA0-(Am) kArayAJcakAra / haaryaanyckaar| (antaH) gnnddyntH| mnnddyntH| (Alu:) spRhayAluH / gRhyaaluH| (Ayya:) spRhayAyya: / gRhyaayyH| (inuH) stnyitnuH| (iSNuH) poSayiSNuH / paaryissnnvH| AryabhASA: artha-(aGgasya) aGga ke avayava (Ne:) Nic pratyaya ke sthAna meM (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka (Ama0) Am, anta, Alu, Ayya, itnu aura iSNu pratyaya pare hone para (ay) ay-Adeza hotA hai| udA0-(Am) kArayAJcakAra / usane kraayaa| haaryaanyckaar| usane haraNa (corI) kraayaa| (anta) gaNDayanta: / secana kA hetu megha / maNDayantaH / maNDana kA hetu aabhuussnn| (Alu) spRhayAluH / prApti kA icchuka / gRhayAluH / grahaNa krnevaalaa| (Ayya) spRhayAyyaH / prApti kA icchuka vA nksstr| gRhayAyyaH / padArthoM kA grahaNa karanevAlA, gRhsvaamii| (ittu) stanayitnuH / zabda karanevAlA, megha vA vidyut| (iSNu) possyissnnuH| puSTi kraanevaalaa| pArayiSNava: / pAra=kama samApti karAnevAle, pAra krnevaale| siddhi-(1) kArayAJcakAra / kR+Nic / kR+i| kaar+i| kAri+Am+liT / kAr ay+Am+0 / kArayAm / kaaryaam+ckaar-kaaryaanyckaar| yahAM 'DukRJ karaNe' (tanAu0) dhAtu se prathama hetumati ca (3 / 1 / 26) se Nic' pratyaya hai| tatpazcAt Nijanta kAri' dhAtu se kAspratyayAdAmamantre liTi' (3 / 1 / 35) se 'Am' pratyaya hai| isa sUtra se ArdhadhAtuka 'Am' pratyaya pare hone para Nic' ke sthAna meM 'ay' Adeza hotA hai| aise hI hRJ haraNe' (bhvA0 u0) dhAtu se-haaryaanyckaar| (2) gaNDayanta: / gaDi+Nic / gdd+i| gaadd+i| gdd+i| ga num dd+i| gndd+i| gaNDi+jhac / gaNDi+anta / gaND ay+ant| gnnddynt+su| gaNDayantaH / __yahAM 'gaDi vadanaikadeze (secane)' (bhvA0pa0) dhAtu se prathama hetumati ca' (3 / 1 / 26) se 'Nic' pratyaya he| 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se upadhAvRddhi aura mitAM hasva:' (6 / 4 / 99) se ise hrasva hotA hai| 'ghaTAdayo mita:' (bhvA0 gaNasUtra) se isakI mit' Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam saMjJA hai| 'idito num dhAto:' (7 / 1 / 58) se num' Agama hotA hai| tatpazcAt Nijanta gaNDi' dhAtu se tRbhUvahivasibhAsisAdhigaNDimaNDijinandibhyazca' (uNA0 3 / 128) jhac' pratyaya aura ise 'jho'ntaH' (7 / 1 / 3) se anta-Adeza hotA hai| aise hI 'maDi bhUSAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu se-maNDayantaH / (3) spRhayAluH / spRha+Nic / spRh+i| spRhi+Aluc / spRh ay+Alu / spRhyaalu+su| spRhayAluH / yahAM spRha IpsAyAm' (cu0u0) akArAnta dhAtu se prathama satyApapAza0' (3 / 1 / 25) se caurAdika Nic' pratyaya hai| ato lopa:' (6 / 4 / 48) se 'spRha' dhAtu ke akAra kA lopa hotA hai| tatpazcAt Nijanta spRhi' dhAtu se 'spRhigRhi0' (3 / 2 / 158) se 'Aluc' pratyaya hai| isa sUtra se ArdhadhAtuka 'Aluc' pratyaya pare hone para Nic' ke sthAna meM 'ay' Adeza hotA hai| aise hI 'graha grahaNe' (krayA030) dhAtu se-gRhyaaluH| (4) spRhayAyyaH / spRhi+aayy| spRh ay+aayy| spRhayAya+su / spRhayAyyaH / yahAM 'spRha IpsAyAm' (tu0pa0) akArAnta dhAtu se pUrvavat Nic' pratyaya aura Nijanta spRhi' dhAtu se 'zrudakSispRhigRhibhya AyyaH' (uNA0 3 / 96) se 'Ayya' pratyaya hai| isa sUtra se ArdhadhAtuka 'Ayya' pratyaya pare hone para Nic' ke sthAna meM 'ay' Adeza hotA hai| aise hI 'graha grahaNe (krayA0u0) dhAtu se-gRhayAyyaH / (5) stnyitnuH| stana+Nic / stn+i| stni+inu| stan ay+itnu| stnyitnu+su| stnyitnuH| yahA~ stana devazabde (cu030) akArAnta dhAtu se prathama satyApapAza0' (3 / 1 / 25) se caurAdika pic' pratyaya hai| ato lopa:' (6 / 4 / 48) se 'stana' dhAtu ke akAra kA lopa hotA hai, usake sthAnivadbhAva se 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se stan' dhAtu ko upadhAvRddhi nahIM hotI hai| tatpazcAt Nijanta stani' dhAtu se 'stanihaSipuSigadimadibhyo NerituH' (uNA0 3 / 29) se itnu' pratyaya hai| isa sUtra se ArdhadhAtuka itlu' pratyaya pare hone para Nic' ke sthAna meM 'ay' Adeza hotA hai| (6) poSayiSNuH / puS+Nic / puss+i| poss+i| poSi+iSNuc / possi+issnnu| poS ay+issnnu| possyissnnu+su| poSayiSNuH / yahAM 'puSa puSTau' (krayA0pa0) dhAtu se prathama hetumati ca' (3 / 1 / 26) se Nic' pratyaya hai| tatpazcAt Nijanta poSi' dhAtu se Nezchandasi' (3 / 2 / 137) se chanda viSaya meM iSNuc' pratyaya hai| isa sUtra se ArdhadhAtuka 'iSNuc' pratyaya pare hone para Nic' ke sthAna meM 'ay' Adeza hotA hai| aise hI pAra karmasamAptau' (cu0u0) dhAtu se-paaryissnnuH| Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 666 SaSTAdhyAyasya caturthaH pAdaH ay-AdezaH (11) lyapi lghupuurvaat|56 / pa0vi0-lyapi 71 laghupUrvAt 5 / 1 / sa0-laghu: pUrvo yasmAt sa laghupUrvaH, tasmAt-laghupUrvAt (bhuvriihi:)| anu0-aGgasya, ArdhadhAtuke, Ne, ay iti cAnuvartate / anvaya:-laghupUrvAd aGgasya NerArdhadhAtuke lyapi ay / artha:-laghupUrvAd varNAd uttarasya aGgasya Nic-pratyayasya sthAne ArdhadhAtuke lyapi pratyaye parato'y-Adezo bhvti| udA0-praNamayya gtH| pratamayya gtH| pradamayya gtH| prazamayya gata: / sandamayya gata: / prabebhidayya gtH| pragaNayya gt:| AryabhASA: artha-(laghupUrvAt) laghupUrva varNa se pare (aGgasya) aGga ke avayava (Ne:) Nic pratyaya ke sthAna meM (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka (lyapi) lyap pratyaya pare hone para (ay) ay-Adeza hotA hai| udA0-praNamayya gtH| praNAma karAkara gyaa| pratamayya gataH / AkAGkSA karAkara gyaa| pradamayya gtH| pradamana karAkara gyaa| prazamayya gtH| prazamana karAkara gyaa| sandamayya gataH / sandamana karAkara gyaa| prabebhidayya gataH / atyanta prabheda karAkara gyaa| pragaNayya gataH / pragaNana karAkara gyaa| siddhi-praNamayya / pra+nam+Nic / pr+nm+i| pr+nnaam+i| pr+nnm+i| prnnmi+ktvaa| praNami tvaa| praNami lyap / prnnmi+y| praNam ay+y| prnnmyy+su| prnnmyy+0| prnnmyy| yahAM prathama pra-upasargapUrvaka 'Nam prahatve zabde ca' (bhvA0pa0) dhAtu se hetumati ca (3 / 1 / 26) se 'Nic' pratyaya hai| nam' dhAtu kI janIjRSknasurajo'mantAzca (bhvA0 gaNasUtra) se mit-saMjJA hokara 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se nam' dhAtu ko upadhAvRddhi aura mitAM hasva:' (6 / 4 / 92) se ise hrasvAdeza hotA hai| tatpazcAt Nijanta praNami' dhAtu se 'samAnakartRkayo: pUrvakAle' (3 / 4 / 21) se ktvA' pratyaya aura ise samAsenApUrve ktvo lyap (7 / 1 / 37) se 'lyap' Adeza hotA hai| isa sUtra se ArdhadhAtuka lyap pratyaya pare hone para praNami' ke laghu a-varNa se uttaravartI Nic' pratyaya ko 'ay' Adeza hotA hai| ktvAtosunakasuna:' (1 / 1 / 40) se avyaya saMjJA hokara 'avyayAdApasupa:' (2 / 4 / 82) se 'su' kA luk hotA hai| (2) pratamayya / pra-upasargapUrvaka tamu kAGkSAyAm (di0pa0) dhAtu se pUrvavat / Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam (3) pradamayya / pra-upasargapUrvaka 'damu upazameM' (di0pa0) dhAtu se pUrvavat / (4) prazamayya / pra-upasargapUrvaka 'zamu upazameM' (di0pa0) dhAtu se pUrvavat / (5) sndmyy| sam-upasargapUrvaka 'damu upazameM' (di0pa0) dhAtu se pUrvavat / (6) prabebhidayya / pra+bebhidya+ Nic / pra+bebhidy + i / prabebhidi + ktvA / prabebhidi+lyap / prabebhidi+ya / prabebhid ay+ya / prabebhidayya+su / prabebhidayya+0 / prabebhidayya / yahAM prathama pra-upasargapUrvaka 'bhidir vidAraNe' (rudhA0pa0) dhAtu se 'dhAtorekAco halAde: kriyAsamabhihAre yaG' (3 / 1 / 22) se 'yaG' pratyaya hai / puna: yaGanta 'prabebhidya' dhAtu se hetumati ca' (3 / 1 / 26 ) se Nic' pratyaya hai / 'yasya hala:' ( 6 |4/48) se 'yaG' ke yakAra kA lopa hotA hai| tatpazcAt Nijanta 'prabebhidi' dhAtu se pUrvavat 'ktvA' pratyaya aura isakA 'lyap' Adeza pare hone para 'prabebhidi' dhAtu ke laghu-varNa ikAra se uttaravartI 'Nic' pratyaya ko 'ay' Adeza hotA hai| (7) pragaNayya / pra-upasargapUrvaka 'gaNasaMkhyAne' (cu030) dhAtu se pUrvavat / ayAdeza-vikalpaH 600 (12) vibhASA''paH / 57 / pa0vi0 - vibhASA 1 / 1 ApaH 5 / 1 / anu0-aGGgasya, ArdhadhAtuke, Ne:, ay, lyapi iti cAnuvartate / anvayaH-Apo aGgasya NerArdhadhAtuke lyapi vibhASA ay / artha:- Apa uttarasyAGgasya Nic-pratyayasya ArdhadhAtuke lyapi pratyaye parato vikalpena ay-Adezo bhavati / udA0-prApayya gataH / prAyya gataH / AryabhASAH artha-(Apa) Ap se pare (aGgasya) aGga ke avayava (NeH) Nic-pratyaya ke sthAna meM (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka ( lyapi) lyap pratyaya pare hone para (vibhASA) vikalpa se (ay) ay-Adeza hotA hai| udA0-prApayya gataH / prApta karAkara gayA / prAyya gataH / artha pUrvavat hai / siddhi-3 - prApayya / pra+Apa+ Nic / pr+aap+i| prApi+ktvA / prApi+lyap / prApi+ya / prAp ay+y| praapyy+su| prApayya+0 / prApayya / yahAM pra-upasargapUrvaka 'AplU lambhane ' ( cu0 u0 ) aura 'AplR vyAptau~' (svA0pa0) dhAtu se pUrvavat Nic' pratyaya hai / isa sUtra se ArdhadhAtuka lyap' pratyaya pare hone para 'Nic' ke sthAna meM 'ay' Adeza hotA hai| vikalpa-pakSa meM 'ay' Adeza nahIM hai- prApya / yahAM 'NeraniTiM' (6 13151) se 'Nic' kA lopa hotA hai / Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 601 SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH dIrghAdeza: (13) yupluvordiirghshchndsi|58 / pa0vi0-yu-pluvo: 6 / 2 dIrghaH 1 / 1 chandasi 7 1 / sa0-yuzca pluzca tau yupluvau, tayo:-yupluvoH (itaretarayogadvandvaH) / anu0-aGgasya, ArdhadhAtuke, lyapi iti caanuvrtte| anvaya:-chandasi yupluvoraGgayorArdhadhAtuke lyapi diirghH| artha:-chandasi viSaye yupluvoraGgayorArdhadhAtuke lyapi pratyaye parato dIrgho bhvti| udA0- (yuH) dAntyanupUrvaM viyUya (R0 10 1131 / 2) / (pluH) yatrApo dakSiNA pariplUya (kATha0saM0 25 / 3) / AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM (yupluvoH) yu aura plu (aGgasya) agoM ko (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka (lyapi) lyap pratyaya pare hone para (dIrghaH) dIrgha Adeza hotA hai| udA0-(yu) dAntyanupUrvaM viyUya (R0 10 131 / 2) / (plu) yatrApo dakSiNA pariplUya (kATha0saM0 25 // 3) / siddhi-viyUya / vi+yu+ktvA / vi+yu+tvA / vi+yu+lyap / vi+yu+ya / vi+yuu+y| viyUya+su / viyUya+0 / viyuuy| ___ yahAM vi-upasargapUrvaka 'yu mizraNe'mizraNe ca' (adA0pa0) dhAtu se pUrvavat ktvA' pratyaya aura ise 'lyap' Adeza hai| isa sUtra se ArdhadhAtuka lyap pratyaya pare hone para yu' aGga ko dIrgha Adeza (yU) hotA hai| aise hI pari-upasargapUrvaka 'pluG gatau' (bhvA0A0) dhAtu se-pripluuy| dIrghAdeza: (14) kSiyaH / 56 / vi0-kSiya: 6 / 1 / anu0-aGgasya, ArdhadhAtuke, lyapi, dIrgha iti caanuvrtte| anvayaH-kSiyo'Ggasya ArdhadhAtuke lyapi dIrghaH / artha:-kSiyo'Ggasya ArdhadhAtuke lyapi pratyaye parato dIrgho bhavati / udA0-prakSIya gtH| Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA: artha-(kSiya:) kSi (aGgasya) aGga ko (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka (lyapi) lyap pratyaya pare hone para (dIrgha:) dIrgha Adeza hotA hai| udA0-prakSIya gtH| prakSINa karake gyaa| siddhi-prakSIya / pra+kSi+ktvA / pra+kSi+tvA / pra+kSi+lyap / pr+kssii+y| prkssiiy+su| prakSIya+0 / prkssiiy| yahAM pra-upasargapUrvaka kSi kSaye (bhvA0pa0) aura kSi nivAsagatyo:' (svA0pa0) se pUrvavat ktvA' pratyaya aura ise 'lyap' Adeza hai| isa sUtra se ArdhadhAtuka lyap pratyaya pare hone para dIrgha Adeza (kSI) hotA hai| dIrghAdezaH (15) niSThAyAmaNyadarthe / 60 / pa0vi0-niSThAyAm 7 / 1 aNyat-arthe 7 / 1 / sa0-Nyato'rtha iti NyadarthaH, na Nyadartha iti aNyadartha:, tasmin-aNyadarthe (sssstthiigrbhitnnyttpurussH)| anu0-aGgasya, ArdhadhAtuke, dIrgha:, kSiya iti caanuvrtte| anvaya:-kSiyo'Ggasya ArdhadhAtuke'Nyadarthe niSThAyAM dIrgha: / artha:-kSiyo'Ggasya ArdhadhAtuke aNyadarthe=Nyadarthabhinne niSThA-pratyaye parato dI? bhavati / NyadarthaH=bhAvakarmaNI, tAbhyAmanyatra katari, adhikaraNe ca niSThAyAM dIrgho vidhiiyte| udA0-(kartari) aakssiinnH| prkssiinnH| prikssiinnH| (adhikaraNe) prakSINamidaM devdttsy| AryabhASA: artha-(kSiya:) mi (aGgasya) aGga ko (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka (aNyadarthe) Nyat-pratyaya se bhinna artha meM vidyamAna (niSThAyAm) niSThA-saMjJaka pratyaya pare hone para (dIrgha:) dIrgha Adeza hotA hai| 'Nyat' pratyaya kRtya-saMjJaka hai aura 'tayoreva kRtyaktakhalAH ' (3 / 4 / 70) se kRtya-saMjJaka pratyaya bhAva aura karma artha meM hote haiN| yahAM aNyat-artha kA abhiprAya bhAva aura karma se bhinna artha kA hai| udA0-(kartari) AkSINaH / sAmane se kSINa huaa| prakSINaH / ati kSINa huaa| parikSINaH / sarvata: kSINa huaa| (adhikaraNe) prakSINamidaM devdttsy| yaha devadatta kA prakRSTa nivAsa sthAna hai| Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 603 siddhi-(1) AkSINaH / aadd+kssi+kt| aa+kssi+t| aa+kssii+n| aa+kssii+nn| aakssiinn+su| aakssiinnH| yahAM AG-upasargapUrvaka kSi kSaye (bhvA0pa0) aura kSi nivAsagatyoH' (svA0pa0) dhAtu se 'niSThA' (3 / 2 / 102) se bhUtakAla artha meM 'kta' pratyaya hai aura yaha 'gatyarthAkarmaka0' (3 / 4 / 72) se akarmaka kSi' dhAtu se kartA-artha meM hai| isa sUtra se kSi' ko ArdhadhAtuka, Nyat-artha se bhinna kartR-arthaka, niSThA-saMjJaka kta' pratyaya pare hone para dIrgha hotA hai| 'kSiyo dIrghAt' (8 / 2 / 46) se niSThA-takAra ko nakAra aura ise 'aTkupvAG' (8 / 4 / 2) se Natva hotA hai| aise hI-prakSINaH / parikSINaH / (2) prakSINam / yahAM pra-upasargapUrvaka pUrvokta kSi' dhAtu se pUrvavat 'kta' pratyaya hai aura yaha 'kto'dhikaraNe ca dhauvyagatipratyavasAnArthebhyaH' (3 / 4 / 76) se adhikaraNa-artha meM hai| isa sUtra se dhauvyArthaka-akarmaka jhi' dhAtu ko ArdhadhAtuka, Nyat-artha se bhinna adhikaraNa-arthaka, niSThA-saMjJaka kta' pratyaya pare hone para dIrgha hotA hai| 'adhikaraNavAcinazca' (2 / 3 / 68) se SaSThIvibhakti hotI-prakSINamidaM devadattasya / dIrghAdeza-vikalpaH (16) vaa''kroshdainyyoH|61|| pa0vi0-vA avyayapadam, Akroza-dainyayoH 7 / 2 / sa0-dInasya bhAva:-dainyam (diintaa)| Akrozazca dainyaM ca te Akrozadainye, tayo:-AkrozadainyayoH (itretryogdvndv:)| anu0-aGgasya, ArdhadhAtuke, dIrghaH, kSiya:, niSThAyAm, aNyadarthe iti caanuvrtte| anvaya:-kSiyo'Ggasya ArdhadhAtuke aNyadarthe niSThAyAM vA dIrgha:, aakroshdainyyoH| artha:-kSiyo'Ggasya ArdhadhAtuke'Nyadarthe niSThA-saMjJake pratyaye parato vikalpena dIrgho bhavati, Akroze dainye ca gmymaane| udA0-(Akroza:) tvaM kssitaayuredhi| tvaM kssiinnaayuredhi| (dainyam) kSitaka: / kSINaka: / kSito'yaM tpsvii| kSINo'yaM tpsvii| AryabhASA: artha- (kSiyaH) kSi (aGgasya) aGga ko (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka (aNyadarthe) Nyat-artha se bhinna (niSThAyAm) niSThA-saMjJaka pratyaya pare hone para (vA) vikalpa se (dIrgha:) dIrgha Adeza hotA hai (AkrozadainyayoH) yadi vahAM Akroza bhartsanA aura dInatA artha kI pratIti ho| Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(Akroza) tvaM kSitAyuredhi / tU kSINa (alpa) AyuvAlA ho| tvaM kSINAyuredhi / artha pUrvavat hai| (dainya) kSitaka: / vaha becArA dIna hai| kSINakaH / artha pUrvavat hai| kSito'yaM tpsvii| yaha tapasvI dIna=nirbala hai| kSINo'yaM tpsvii| artha pUrvavat hai| siddhi-(1) kSINaH / kSi+kta / kssi+t| kssii+n| kSINa+su / kSINaH / yahAM kSi kSaye' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat kta' pratyaya hai aura yaha 'gatyarthAkarmaka0' (3 / 4 / 72) se akarmaka kSi' dhAtu se kartA artha meM hai| isa sUtra se 'kSi' ko ArdhadhAtuka, Nyat-artha se bhinna, kartR-arthaka niSThA-saMjJaka kta' pratyaya pare hone para tathA Akroza aura dainya artha kI pratIti meM dIrgha hotA hai| kta' pratyaya ko nakArAdeza aura Natva pUrvavat hai| (2) kSita: / yahAM pUrvokta kSi' dhAtu se pUrvavat 'kta' pratyaya hai| vikalpa-pakSa meM kSi' dhAtu ko dIrgha nahIM hai| (3) kSINakaH / kssiinn+k| kSINaka+su / kSINakaH / yahAM kSINa' zabda se anukampA karuNA artha meM 'anukampAyAm (5 / 376) se 'ka' pratyaya hai aura yaha dInatA artha kA dyotaka hai| aise hI kSi' zabda se-kSitakaH / ciNvadbhAva-vikalpa:(17) syasicsIyuTatAsiSu bhAvakarmaNorupadeze'jjhana grahadRzAM vA ciNvadiT c|62| pa0vi0-sya-sic-sIyuTa-tAsiSu 7 / 3 bhAva-karmaNo: 7 / 2 upadeze 7 / 1 ac-hana-graha-dRzAm 6 / 3 vA avyayapadam, ciNvat avyayapadam, iT 1 / 1 ca avyypdm| sa0-syazca sic ca sIyuT ca tAsizca te syasicsIyuTatAsaya:, teSu-syasicsIyuTatAsiSu (itryogdvndv:)| bhAvazca karma ca te bhAvakarmaNI, tayo:-bhAvakarmaNo: (itretryogdvndv:)| ac ca hanazca grahazca dRz ca te ajjhanagrahadRzaH, teSAm-ajjhanagrahadRzAm (itretryogdvndv:)| taddhitavRtti:-ciNIva iti ciNvat, 'tatra tasyeva' (5 / 1 / 115) iti saptamIsamarthAd vati: prtyy:| . anu0-aGgasya, ArdhadhAtuke iti caanuvrtte| anvaya:-upadeze'jjhanagrahadRzAm aGgAnAm bhAvakarmaNorArdhadhAtukeSu syasicsIyuTtAsiSu vA ciNvad, iT c| Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 605 artha:-upadeze'jantAnAM hanagrahadRzAM cAGgAnAM bhAvakarmaviSayakeSu ArdhadhAtukeSu syasicsIyuTatAsiSu pratyayeSu parato vikalpena ciNvat kArya bhavati, iT cAgamo bhavati / yadA ciNvat kAryaM tadA syasicsIyuTtAsInAmiDAgamo bhvti| udAharaNam (1) (sya:) ajantA:-(ci) cAyiSyate, cessyte| cayana kiyA jaayegaa| acAyiSyata, aceSyata / yadi cayana kiyA jaataa| (dA) dAyiSyate, dAsyate / dAna kiyA jaayegaa| adAyiSyata, adAsyata / yadi dAna kiyA jaataa| (zami:) zAmiSyate, shmissyte| upazAnta karAyA jaayegaa| azAmiSyata, azamiSyata, azamayiSyata / yadi upazAnta karAyA jaataa| (han) ghAniSyate, hnissyte| hanana kiyA jaayegaa| aghAniSyata, ahnissyt| yadi hanana kiyA jaataa| (graha) grAhiSyate, grahISyate / grahaNa kiyA jaayegaa| agrAhiSyata, agrahISyata / yadi grahaNa kiyA jaataa| (dRz) darziSyate, drakSyate / dekhA jaayegaa| adarziSyata, adrakSyata / yadi dekhA jaataa| (2) (sic) ajantA:-(ci)- acAyiSAtAm, aceSAtAm / una donoM kA cayana kiyA gyaa| (dA) adAyiSAtAm, adiSAtAm / una donoM kA dAna kiyA gyaa| (zami) azAmiSAtAm, azamiSAtAm, azamayiSAtAm / una donoM ko upazAnta karAyA gyaa| (han) aghAniSAtAm, avadhiSAtAm, ahasAtAm / una donoM kA hanana kiyA gyaa| (graha) agrAhiSAtAm, agrahISatAm / una donoM kA grahaNa kiyA gyaa| (dRz) adarziSAtAm, adRkSAtAm / una donoM ko dekhA gyaa| (3) (sIyuTa) ajantA:-(ci)-cAyiSISTa, ceSISTa / cayana kiyA jaaye| (dA) dAyiSISTa, dAsISTa / dAna kiyA jaaye| (zami) zAmiziSTa, zamiSISTa, zamayisISTa / upazAnta karAyA jaaye| (han) ghAniSISTa, vdhissiisstt| hanana kiyA jaaye| (graha) grAhiSISTa, grahISISTa / grahaNa kiyA jaaye| (dRz) dArziSISTa, drakSISTa / dekhA jaaye| Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (4) (tAsi:) ajantA:-(ci)-cAyitA, cetaa| vaha cayana kregaa| (dA) dAyitA, dAtA / vaha dAna kregaa| (zami) zAmitA, zamitA, shmyitaa| vaha upazAnta kraayegaa| (han) ghAnitA, hantA / vaha hananaM kregaa| (graha) grAhitA, grhiitaa| vaha grahaNa kregaa| (dRz) darzitA, draSTA / vaha dekhegaa| AryabhASA: artha-(upadeze) upadeza avasthA meM (ajjhanagrahadRzAm) ajanta aura hana, graha, dRz (aGgasya) aMgoM ko (bhAvakarmaNoH) bhAva aura karma artha meM (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka (syasicsIyuTtAsiSu) sya, sic, sIyuT, tAsi pratyaya pare hone para (vA) vikalpa se (ciNvat) ciN-pratyaya ke samAna kArya hotA hai (ca) aura (iT) iT Agama hotA hai tabhI sya, sic, sIyuT aura tAsi pratyayoM ko 'iT' Agama hotA hai| udA0-udAharaNa aura unakA bhASArtha saMskRtabhAga meM likhA hai| siddhi-(1) caayissyte| ci+lRT / ci+l| ci+sy+t| ci+itt+sy+t| cai+i+sy+t| caay+i+ssy+te| caayissyte| yahAM 'ciJ cayane (svA0u0) isa ajanta (i) dhAtu se lRT zeSe ca' (3 3 / 13) se karmavAcya meM luTa' pratyaya aura 'syatAsI luluTo:' (3 / 1 / 33) se 'sya' vikaraNa-pratyaya hai| isa sUtra se 'sya' pratyaya ko ciNvat hone se 'aco Niti' (7 / 2 / 115) se aga (ci) ko vRddhi hotI hai aura sya' pratyaya ko 'iTa' Agama hotA hai| vikalpa-pakSa meM ciNvad bhAva nahIM hai-cessyte| (2) acAyiSyata / ci+luG / aT+ci+l / a+ci+sy+t| a+ci+itt+sy+t| a+cai+i+sy+t| a+caay+i+ssy+t| acaayissyt| yahAM pUrvokta ci' dhAtu se 'linimitte luG kriyAtipattau' (3 / 3 / 139) se karmavAcya meM luG' pratyaya hai| 'luGlaGluGvaDudAtta:' (6 / 4 / 71) se 'aT' Agama hotA hai| pUrvavat sya' vikaraNa-pratyaya hai| zeSa ciNvadbhAva aura 'iT' Agama pUrvavat hai| vikalpa-pakSa meM ciNvad bhAva nahIM hai-aceSyata / (3) daayissyte| dA+luT / daa+l| daa+sy+t| daa+itt+sy+t| dA+yuk+i+ sy+t| daa+y+i+ssy+te| daayissyte| yahAM 'DukRJ dAne (ju0u0) isa ajanta dhAtu se pUrvavat karmavAcya meM tRT' pratyaya aura sya' vikaraNa-pratyaya hai| isa sUtra se 'sya' pratyaya ko ciNvat hone se 'Ato yuk ciNkRto:' (7 / 3 / 33) se aGga (dA) ko 'yuk' Agama hotA hai| vikalpa-pakSa meM ciNvadbhAva nahIM hai-daasyte| Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 607 (4) adaayissyt| yahAM pUrvokta ajanta 'dA' dhAtu se pUrvavat karmavAcya meM 'lRG' aura 'sya' vikaraNa- pratyaya hai / ciNvadbhAva kArya pUrvavat hai| vikalpa-pakSa meM ciNvadbhAva nahIM hotA hai-adAsyata / (5) zAmiSyate / zam+ Nic / shm+i| zAm+i+zAmi / shaami|| zami+lRT / zami+l / shmi+sy+t| zami+iT+sya+ta / shm0+i+ssy+te| zAm+i+Sya+te / zAmiSyate / yahAM prathama 'zamu upazameM' (di0pa0) dhAtu se hetumati ca' (3 / 1 / 26 ) se 'Nic' pratyaya hai| 'ata upadhAyAH' (7/2/116) se aGga (zam) ko upadhAvRddhi hotI hai| 'janIjRSknasuraJjo'mantAzca' (bhvA0 gaNasUtra) se 'zam' dhAtu kI mit-saMjJA hai ata: 'mitAM hrasva:' (6 / 4 / 99) se ise hrasva hotA hai- zami | 'sanAdyantA dhAtava:' ( 3 / 1 / 32 ) se isa Nijanta 'zami' kI dhAtu saMjJA hai, ata: yaha upadeza avasthA meM ajanta hai / isa sUtra se 'sya' pratyaya ko ciNvadbhAva aura 'iT' Agama hotA hai| isa 'iT' Agama ke 'asiddhavadatrAbhAt' (6 / 4 / 22 ) se asiddha prakaraNa meM hone se yaha 'NeraniTiM' (6/4/51) se Ni-lopa karate samaya asiddha rahatA hai| 'sya' pratyaya ke 'ciNvat' hone se aco Niti' (7 / 2 / 116) se aGga (zam) ko upadhAvRddhi hotI hai| vikalpa - pakSa meM ciNvadbhAva nahIM hai- zamiSyate / Nijanta avasthA meM 'ArdhadhAtukasyeDvalAde:' (7/2/35 ) se 'iT' Agama hokara - zamayiSyate / aise hI 'lRG ' lakAra meM - azAmiSyata, azamiSyata, azamayiSyata / ( 6 ) ghAniSyate / han+lRT / han+lR / hn+sy+t| han+iT+sya+ta / haan+i+sy+t| ghAn+i+Sya+te / ghAniSyate / yahAM 'hana hiMsAgatyoH' ( adA0pa0) dhAtu se pUrvavat 'lRT' pratyaya aura 'sya' vikaraNa- pratyaya hai| isa sUtra se 'sya' pratyaya ko ciNvat hone se aGga (han) ko 'ata upadhAyAH' (7 / 2 / 116 ) se upadhAvRddhi hotI hai tathA 'ho hanteginneSu' (7 13154) se 'han' ke hakAra ko kutva ghakAra hotA hai| vikaMlpa-pakSa meM ciNvadbhAva nahIM hai- haniSyate / aise hI lRG lakAra meM - aghAniSyata, ahaniSyata / (7) graahissyte| yahAM 'graha upAdAne' (krayA0pa0) dhAtu se pUrvavat 'lRT' pratyaya aura 'sya' vikaraNa-pratyaya hai / isa sUtra se sya' pratyaya ko ciNvat hone se aGga (graha) ko pUrvavat upadhAvRddhi hotI hai| vikalpa-pakSa meM ciNvadbhAva nahIM hai- grhiissyte| yahAM 'praho'liTidIrghaH' (7 / 2 / 37) se 'iT' ko dIrgha (I) hotA hai| aise hI 'lRG' lakAra meM- aprAhiSyata, agrahISyata / (8) drshissyte| yahAM 'dRzir prekSaNa' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat 'lRT' pratyaya aura 'sya' vikaraNa-pratyaya hai| isa sUtra se 'sya' pratyaya ko 'ciNvat' hone se aGga (dRz) ko 'pugantalaghUpadhasya ca' (7 13186) se guNa tathA 'sya' ko 'iT' Agama hotA hai / vikalpa-pakSa meM ciNvadbhAva nahIM hai- drakSyate / aise hI lRGlakAra meM - adarziSyata, adrakSyata / Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam ( 9 ) acAyiSAtAm / ci+luG / aT+ci+cila+l / a+ci+sic+AtAm / a+ci+iT+s+AtAm / a+cai+i+ss+aataam| a+cAy+iS+AtAm / acAyiSAtAm / yahAM pUrvokta 'ci' dhAtu se 'luG' (3 | 3 | 110) se karmavAcya meM 'luG' pratyaya hai| 'luGlaGlRGkSvaDudAtta:' (6 / 4 / 71) se 'aT' Agama, cli luGi (311141) se 'cila' pratyaya aura 'cle: sic' (3 11142 ) se cila' ke sthAna meM 'sic' Adeza hotA hai| isa sUtra se 'sic' pratyaya ke ciNvat hone se aGga (ci) ko 'aco Niti' ( 7/21115 ) se vRddhi hotI hai tathA sic' ko 'iT' Agama hotA hai / vikalpa- pakSa meM ciNvadbhAva nahIM hai- aceSAtAm / 608 aise hI 'DudAJ dAne' (ju030) dhAtu se - adAyiSAtAm / 'adiSAtAm' yahAM 'sthAdhvoricca' 'dA' ko ittva hotA hai| Nijanta 'zami' dhAtu se - azAmiSAtAm, azamiSAtAm, azamayiSAtAm / 'hana hiMsAgatyoH' (adA0pa0) dhAtu se - aghAniSAtAm / 'avadhiSAtAm ' yahAM 'luGi ca' (2 / 4 / 43) se 'han' ke sthAna meM 'vadha' Adeza hotA hai| 'ahasAtAm' yahAM 'hana: sic' (1 / 2 / 14 ) se 'sic' ko kittva aura 'anudAttopadeza0' (6 / 4 / 37 ) se 'han' ke anunAsika (n) kA lopa hotA hai| 'dRzir prekSaNe' (bhvA0pa0) dhAtu seadarziSAtAm, adrakSAtAm / (10) cAyiSISTa / ci+liG / ci+sIyuT+l / ci+siiy+t| ci+sIy+suT+ta / ci+iT + sI0 + s +ta / cai+i+sii+ss+tt| caay+i+ssii+ss+tt| cAyiSISTa / yahAM pUrvokta ci' dhAtu se 'vidhinimantraNA0 ' ( 3 / 3 / 161 ) se karmavAcya meM liG' pratyaya hai / 'liGaH sIyuT ' ( 3 / 4 / 102 ) se sIyuT' aura 'suT titho:' (3 / 41907) se 'suT' Agama hai| isa sUtra se 'sIyuT ' ko ciNvat hone se 'aco Niti' (7/2 1115 ) se aGga (ci) ko vRddhi hotI hai| vikalpa-pakSa meM ciNvadbhAva nahIM hai - ceSISTa / aise hI- DudAJ dAne (ju0u0) dhAtu se - dAyiSISTa, dAsISTa / Nijanta 'zami' dhAtu se - zAmayiSISTa, zamiSISTa, zamayiSISTa / 'hana hiMsAgatyoH' (adA0pa0) dhAtu se- ghAniSISTa, yahAM pUrvavat hakAra kutva ghakAra hotA hai| vadhiSISTa, yahAM pUrvavat 'han' ko 'vadha' Adeza hotA hai| 'graha upAdAne' (krayA0pa0) dhAtu se -grAhiSISTa, grahISISTa / yahAM 'praho liTi dIrghaH' (7/2/38 ) se 'iT' ko dIrgha hotA hai| 'dRzir prekSaNe' (vA0pa0) dhAtu se - darziSISTa, drakSISTa / (11) cAyitA / ci+luT / ci+l | ci+ta | ci+tAsi+ta / ci+tAs+DA / ci+iT+tAs+A / ci+i+t+aa| cai+i+t+aa| caay+i+t+aa| cAyitA / yahAM pUrvokta 'ci' dhAtu se ' anadyatane luT' (3 | 3 | 15 ) se karmavAcya meM 'luT' pratyaya hai / syatAsI lRluTo:' ( 3 11133) se tAsi vikaraNa- pratyaya hotA hai / 'luTa: prathamasya DAraurasa:' ( 2/4/85) se 'ta' ke sthAna meM 'DA' Adeza hotA hai| isa sUtra se Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 606 'tAs' pratyaya ke ciNvat hone se aGga (ci) ko 'aco Niti' (7 12 1115) se vRddhi hotI hai| vikalpa-pakSa meM ciNvadbhAva nahIM hai - cetA / aise hI- 'DudAJ dAneM' (ju030) dhAtu se - dAyitA, dAtA / Nijanta 'zami' dhAtu se zAmitA, zamitA, zamayitA / 'hana hiMsAgatyoH' (adA0pa0) dhAtu se - ghAtitA, yahAM pUrvavat han' dhAtu ke hakAra ko kutva ghakAra hotA hai-hantA / dRzir prekSaNa' (bhvA0pa0) dhAtu se- darzitA, draSTA / yahAM ciNvadbhAva vidhAna ke nimnalikhita prayojana hai ciNvadvRddhiryuk ca hantezca ghatvam, dIrghazcokto yo mitAM vA ciNIti / iT cAsiddhastena me lupyate NiniH, nityazcAyaM valnimitto vighAtI / / artha:- ciNvadbhAva hone se sya Adi pratyaya pare hone para ci' Adi ajanta dhAtuoM ko vRddhi hotI hai| 'dA' Adi AkArAnta dhAtuoM ko 'yuk' Agama hotA hai| 'han' dhAtu ko kutva ghakAra hotA hai| 'zam' Adi mit-saMjJaka dhAtuoM ko vikalpa se dIrgha hotA hai / ciNvadbhAva ke sAtha vihita 'iT' pratyaya 'asiddhavadatrAbhAt' (6/4/22) asiddha ho jAtA hai| ataH isake asiddha hone se 'zamiSyate' Adi meM merA Ni-lopa siddha ho jAtA hai| yaha iT-Agama nitya hai, ata: yahAM 'ArdhadhAtukasyevalAdeH' (7 12 135) se vihita val- nimittaka iT-Agama vighAtI arthAt nimittAbhAva se pravRtta nahIM hotA hai| yuT-Agama: - (18) dIGo yuDaci kGiti / 63 / pa0vi0 - dIGa: 5 / 1 yuT 1 / 1 aci 7 / 1 kGiti 7 / 1 / sa0-kazca Gazca tau kGau, kGAvitau yasya sa kGit, tasmin kGiti (itaretarayogadvandvagarbhitabahuvrIhi: ) / anu0-aGgasya, ArdhadhAtuke iti cAnuvartate / anvayaH-dIGo'GgAd ArdhadhAtuke'ci kGiti yuT / arthaH-dIGo'GgAd uttarasmAd ArdhadhAtuke ajAdau kGiti pratyaye paratastasya yuDAgamo bhavati / udA0 - sa upadidIye / tau upadidIyAte / te upadidIyire / Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASAH artha- (dIGa: ) dIG (aGgAt) aGga se uttara (aci) ajAdi ( kGiti ) kit - Git pratyaya pare hone para use (yuT) yuT Agama hotA hai| udA0 - sa upadidIye / vaha upakSINa huaa| tau updidiiyaate| ve donoM upakSeNa huye / te updidiiyire| ve saba upakSINa huye| siddhi - upadidIye / upa+dIG+liT / upa+dI+l / up+dii+t| upa+dI+ez / up+dii+yutt+e| up+dii-dii-y+e| up+di+dii+y+e| updidiiye| 610 se yahAM upa-upasargapUrvaka 'dIG kSaye' (di0A0) dhAtu se 'parokSe liT' (3 / 2 / 115 ) bhUtakAla 'artha meM 'liT' pratyaya hai / 'liTastajhayorazirec' (3 | 4 |81) se 'ta' ke sthAna meM 'ez' Adeza hotA hai| isa sUtra se ajAdi, kit 'ez' pratyaya ko yuT' Agama hotA hai| 'asaMyogAlliT kit' (21214 ) se ajAdi 'ez' pratyaya kit hai / 'Adyantau TakitauM (1/4/46) se 'yuT' Agama pratyaya ke Adi meM hotA hai| liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 1118) se 'dIG' dhAtu ko dvitva aura 'hrasva:' ( 7/4/59) se abhyAsa ko hrasva Adeza (hi) hotA hai| aise hI - upadidIyate, upadidIyire / lopAdeza: (16) Ato lopa iTi ca / 64 / pa0vi0 - Ata: 6 / 1 lopa: 5 / 1 iTi 7 / 1 ca avyayapadam / anu0 - aGgasya, ArdhadhAtuke, aci, kGiti iti cAnuvartate / anvayaH - Ato'Ggasya iTi aci ArdhadhAtuke kGiti ca lopaH / arthaH-AkArAntasya aGgasya iTi ajAdAvArdhadhAtuke kGiti ca pratyaye parato lopo bhavati / T 1 udA0-iTi-tvaM papitha / tvaM tasthitha / kiti tau papatuH / te papuH / tasthatuH / te tasthuH / goda: / kambalada: / Giti - pradA / pradhA / tau AryabhASAH artha-(Ata:) AkArAnta (aGgasya) aGga ko (iTi) iT (aci) ajAdi (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka (ca) aura ajAdi ( kGiti ) kit - Git pratyaya pare hone para (lopa) lopAdeza hotA hai| udA0-1 (iT) tvaM papitha / tUne pAna kiyA / tvaM tasthitha / tU tthhraa| (kit) tau papatuH / una donoM ne pAna kiyaa| te papuH / una sabane pAna kiyaa| tau tasthatuH / ve donoM Thahare / te tasthuH | ve saba Thahare / goda: / godAna karanevAlA / kambalada: kambala-dAna karanevAlA / (Git) pradA / pradAna karanA / pradhA / pradhAraNa aura prapoSaNa karanA / siddhi - (1) papitha / pA+liT / paa+l| paa+ths| pA+thal / paa+itt+th| pA+i+tha / p+i+th| pA- paa+i+th| pa- p+i+th| papitha / Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 611 yahAM 'pA pAne' ( vA0pa0) athavA 'pA rakSaNe' (adA0pa0) dhAtu se 'parokSe liT (3 / 2 / 115) se liT' pratyaya hai / 'parasmaipadAnAM Nala0' (3 / 4 / 82) se 'thas' ke sthAna meM 'thal' Adeza hotA hai| 'Rto bhAradvAjasya' (7/2/63) ke niyama se 'thal' ko 'iT' Agama hotA hai| isa sUtra se iT-ajAdi 'thal' pratyaya pare hone para aGga (pA) ke AkAra kA lopa hotA hai| 'liTi dhAtoranabhyAsasya' ( 6 / 1 / 8 ) se dvirvacana karate samaya isa lopAdeza ko sthAnivat mAnakara 'pA' ko dvitva hotA hai| aise hI 'SThA gatinivRttau ( vA0pa0) dhAtu se - tasthitha / (2) papatuH / pA+liT / pA+l / pA+tas / pA+atus / p+atus| pA-pA+atus / pa-p+atus / papatuH / yahAM pUrvokta 'pA' dhAtu se pUrvavat 'liT' pratyaya aura isake sthAna meM 'tas' aura isake bhI sthAna meM 'parasmaipadAnAM gala0' (3/4/82) se 'atus' Adeza hai| ajAdi, kit 'atus' pratyaya pare hone para aGga (pA) ke AkAra kA lopa hotA hai| 'asaMyogAlliT kit' (112 14 ) se 'atus' pratyaya kivat hai / aise hI 'jhi' (us) pratyaya karane para - papuH / SThA gatinivRtau (bhvA0pa0) dhAtu se-tasthatu:, tasthuH / (3) goda: / go+daa+k| go+dA+a / go+d+a / goda+su / godaH / yahAM 'go' karma-upapada 'DudAJ dAne (ju0 u0 ) dhAtu se 'Ato'nupasarge kaH ' (3 / 2 / 3) se 'ka' pratyaya hai| isa sUtra se ArdhadhAtuka, ajAdi, kit 'ka' pratyaya pare hone para aGga (dA) ke AkAra kA lopa hotA hai| aise hI - kambaladaH / (4) pradA / pra+dA+aG / pra+dA+a / pra+d+a / prada+TAp / prd+aa| pradA+su / pradA+01 pradA / yahAM pra-upasargapUrvaka 'DudAJ dAneM' (ju0u0) dhAtu se 'Atazcopasarge' (3 | 3 |106) se strIliGga meM 'aG' pratyaya hai| isa sUtra se ArdhadhAtuka, ajAdi Git 'aG' pratyaya pare hone para aGga (dA) ke AkAra kA lopa hotA hai / punaH strItva - vivakSA meM 'ajAdyataSTAp' (4/1/4) se 'TAp' pratyaya hotA hai| aise hI DudhAJ dhAraNapoSaNayo:' (ju030) dhAtu se- pradhA / Ida-Adeza: (20) Id yati / 65 / pa0vi0 - It 1 / 1 yati 7 / 1 / anu0-aGgasya, ArdhadhAtuke, Ata iti cAnuvartate / anvayaH-Ato'Ggasya ArdhadhAtuke yati It / Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam arthaH-AkArAntasyAGgasya ArdhadhAtuke yati pratyaye parata IkArAdezo bhavati / udA0-deyam / dheyam / heyam / stheyam / AryabhASAH artha-(Ata:) AkArAnta (aGgGgasya) aGga ko (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka (yati) yat pratyaya pare hone para ( It ) IkAra Adeza hotA hai| udaa0-deym| denA caahiye| dheyam / dhAraNa-poSaNa karanA caahiye| heyam / tyAga karanA caahiye| stheyam / ThaharanA cAhiye / siddhi-deym| daa+yt| daa+y| da ii+y| d e+y| dey+su| deym| yahAM 'DudAJ dAne' (ju0u0) dhAtu se 'aco yat' (3 / 1 / 97 ) se 'yat' pratyaya hai| isa sUtra se AkArAnta aGga (dA) ke antya AkAra ko ArdhadhAtuka yat' pratyaya pare hone para IkAra Adeza hotA hai / puna: ise 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se guNa (e) ho jAtA hai| aise hI- DudhAJ dhAraNapoSaNayo:' (7 / 3 / 84) dhAtu se - dheyam / 'ohAMk tyAge' (ju0pa0) dhAtu se - heyam / 'SThA gatinivRttau' (bhvA0pa0) dhAtu se - stheyam / Id-Adeza: (21) ghumAsthAgApAjahAtisAM hali / 66 / pa0vi0-ghu-mA-sthA- gA pA jahAti sAm 6 / 1 hali 6 / 1 / sa0- ghuzca mAzca sthAzca gAzca pAzca jahAtizca sAzca te ghumAsthAgApAjahAtisA:, teSAm-ghumAsthAgApAjahAtisAm (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - aGgasya, ArdhadhAtuke kGiti It iti cAnuvartate / anvayaH -ghumAsthAgApAjahAtisAm aGgAnAm ArdhadhAtuke hali kGiti , It / , arthaH-ghu-saMjJakAnAM sthAgApAjahAtisAM cAGgAnAm ArdhadhAtuke halAdau kGiti pratyaye parata IkArAdezo bhavati / , udA0- (ghuH ) dIyate, dedIyate / dhIyate dedhIyate / (mAH ) mIyate, memIyate / (sthA :) sthIyate, teSThIyate / (gAH) gIyate, jegIyate / adhyagISTa, adhyagISAtAm / (pAH) pIyate, pepIyate / ( jahAtiH ) hIyate, jehIyate / (sA:) avasIyate, avaselIyate / Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 613 AryabhASA: artha-(ghumAsthAgApAjahAtisAm) ghu-saMjJaka aura mA, sthA, gA, pA, jahAti (hA) aura sA (agasya) agoM ko (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka (hali) halAdi (kDiti) kit-Dit pratyaya pare hone para (It) IkAra Adeza hotA hai| __ udA0-(ghu) dIyate / dAna kiyA jAtA hai| dedIyate / vaha puna:-puna:/adhika dAna karatA hai| dhIyate / dhAraNa-poSaNa kiyA jAtA hai| dedhiiyte| vaha puna:-punaH/adhika dhAraNa-poSaNa karatA hai| (mA) mIyate / nApA jAtA hai| memiiyte| vaha puna:-punaH/ adhika nApatA hai| (sthA) sthIyate / ThaharA jAtA hai| teSThIyate / vaha puna:-puna:/adhika ThaharatA hai| (gA) gIyate / stuti kI jAtI hai| jegIyate / vaha puna:-punaH/adhika stuti karatA hai| adhygiisstt| usane adhyayana kiyaa| adhyagISAtAm / una donoM ne adhyayana kiyaa| (pA) piiyte| pIyA jAtA hai| pepiiyte| vaha puna:-puna:/adhika pItA hai| (jahAti) hIyate / tyAga kiyA jAtA hai| jehIyate / vaha puna:-puna:/adhika tyAga karatA hai| (sA) avsiiyte| samApta kiyA jAtA hai| avsesiiyte| vaha puna:-puna:/adhika samApta karatA hai| siddhi-(1) diiyte| dA+laT / daa+l| daa+t| daa+yk+t| daa+y+t| d ii+y+te| diiyte| ___yahAM DudAJ dAne (ju0pa0) ghu-saMjJaka dhAtu se vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se karmavAcya meM 'laT' pratyaya hai| dAdhA ghvadAp' (1 / 1 / 20) se 'dA' dhAtu kI 'ghu' saMjJA hai| 'sArvadhAtuke yak' (3 / 1 / 67) se yak' vikaraNa-pratyaya hai| isa sUtra se ArdhadhAtuka, halAdi, kit yak' pratyaya pare hone para ghu-saMjJaka 'dA' dhAtu ke antya AkAra ko IkAra Adeza hotA hai| aise hI-DudhAJ dhAraNa-poSaNayoH' (ju0u0) ghu-saMjJaka dhAtu se-dhIyate / 'mA mAne (adA0pa0) dhAtu se-mIyate / 'ThA gatinivRtau' (bhvA0pa0) dhAtu se-sthiiyte| 'gA stutauM (ju0pa0) dhAtu se-gIyate / ohAk tyAge (hA) (ju0pa0) dhAtu se-hIyate / So'ntakarmaNi {sA) (di0pa0) dhAtu se-avsiiyte| (2) dedIyate / dA+yaG / dA+ya / duii+y| dIya-dIya / dI-dIya / didiiy| dediiy|| dediiy+ltt-dediiyte| yahAM 'DudAna dAne (ju0u0) ghu-saMjJaka dhAtu se 'dhAtorekAco halAdeH kriyAsamabhihAre yaG (3 / 1 / 22) se yaG' pratyaya hai| isa sUtra se ArdhadhAtuka, halAdi, Git yaG' pratyaya pare hone para 'dA' dhAtu ke antya AkAra ko IkAra Adeza hotA hai| hrasva:' (7 / 3 / 59) se abhyAsa ko hrasvAdeza (di) aura guNo yaGluko:' (7 / 4 / 82) se iganta abhyAsa ko guNa (e) hotA hai| aise hI uparilikhita dhAtuoM se dadhIyate' Adi prayoga siddha kreN| Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (3) adhyagISTa / adhi + iG+luG / adhi+gAG+l / adhi+att+gaa+cil+l| adhi+a+gaa+sic+t| adhi+a+g ii+s+t| adhi+a+gii+ss+tt| adhyagISTa / 614 yahAM nitya-adhipUrvaka 'iG adhyayane' (adA0A0) dhAtu se 'luG' (3 1 2 1110) se 'luG' pratyaya hai| 'vibhASA luGlRGo:' (2/4/50) se 'iG' ke sthAna meM 'gAG' Adeza hotA hai| isa sUtra se ArdhadhAtuka, halAdi, Git sic' pratyaya pare hone para 'gA' ke antya AkAra ko IkAra Adeza hotA hai| 'gAGkuTAdibhyo'JNinGit ' (21111 ) se 'gAG' se pare sic' pratyaya Gidvat hotA hai / 'Adezapratyayayo:' ( 813159) se Satva aura 'STunA STuH' (8/4/41) se takAra ko Tavarga TakAra hotA hai| vizeSa- 'gAmAdAgrahaNeSvavizeSa:' isa paribhASA se 'iG' ke sthAna meM vihita 'gAG' Adeza kA bhI grahaNa kiyA jAtA hai| isa paribhASA se 'mAG mAne zabde ca' (ju0A0) 'mA mAneM' (adA0pa0) / 'gAG gatauM' (bhvA0A0) / ' zabde' (bhvA0pa0) / 'gA stutauM' (ju0pa0) / 'iNo gA luGi' (2 / 4 / 45) se 'iN' ke sthAna meM vihita 'gA' Adeza kA sAmAnya rUpa se grahaNa kiyA jAtA hai| e-AdezaH (22) erliGi / 67 / pa0vi0- e : 1 / 1 liGi 7 / 1 / anu0 - aGgasya, ArdhadhAtuke, ghumAsthAgApAjahAtisAm iti cAnuvartate / anvayaH-ghumAsthAgApAjahAtisAm aGgAnAm ArdhadhAtuke liGi eH / artha:-ghu-saMjJakAnAM mAsthAgApAjahAtisAM cAGganAm ArdhadhAtuke liGi pratyaye parata ekArAdezo bhavati / udA0-(ghuH) deyaat| (mAH ) meyAt / ( sthA: ) stheyAt / (gAH ) geyAt / (pAH) peyAt / ( jahAti : ) (hA } - heyAt / (sA) avaseyAt / AryabhASAH artha-(ghumAsthAgApAjahAtisAm ) ghu-saMjJaka aura mA, sthA, gA, pA, jahAti (hA) tathA sA ( aGgasya ) aGgoM ko (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka (liGi) liG pratyaya pare hone para (e) ekArAdeza hotA hai| udA0 (ghu) deyAt / vaha dAna kre| (mA) meyAt / vaha nApa-taula kare / (sthA) stheyAt / vaha tthhre| (gA) geyAt / vaha gAna kre| (pA) peyAt / vaha pAna kare / ( jahAti ) (hA } - heyAt / vaha tyAga kare / (sA) avaseyAt / vaha virAma kre| siddhi-deyaat| dA+liG / dA+l / dA+tip / dA+yAsuT+ti / dA+yAs+t / da e+yaa0+t| deyaat| Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 615 yahAM 'DudAJ dAne (ju0u0) isa ghu-saMjJaka dhAtu se 'AziSi liGloTau (3 / 3 / 173) se AzIrvAda artha meM liG' pratyaya hai| 'yAsuT parasmaipadeSUdAtto Gicca (3 / 4 / 103) se yAsuT' Agama hotA hai| liGAziSi (3 / 4 / 116) se AzIrliG ArdhadhAtuka hai aura kidAziSi (3 / 4 / 104) se yaha kit bhI hai| isa sUtra se ArdhadhAtuka liG' pratyaya pare hone para 'dA' dhAtu ke antya AkAra ke sthAna meM ekAra Adeza hotA hai| sko: saMyogAdyorante ca' (8 / 2 / 29) se yAsa' ke sakAra kA lopa hotA hai| aise hI 'mA mAne (adA0pa0) Adi dhAtuoM se- meyAt' Adi pada siddha hote haiN| ekArAdeza-vikalpa: (23) vA'nyasya sNyogaadeH|68| pa0vi0-vA avyayapadam, anyasya 6 / 1 saMyogAde: 6 / 1 / sa0-saMyoga Adiryasya sa saMyogAdiH, tasya-saMyogAde: (bahuvrIhiH) / anu0-aGgasya, ArdhadhAtuke, ghumAsthAgApAjahAtisAm, e:, liGi iti caanuvrtte| anvaya:-ghumAsthAgApAjahAtisAbhyo'nyasya saMyogAderamasya ArdhadhAtuke liGi vA e:| artha:-ghu-saMjJakebhyo mAsthAgApAjahAtisAbhyazcAnyasya saMyogAderaGgasya ArdhadhAtuke liGi pratyaye parato vikalpena ekArAdezo bhavati / udA0-sa gleyAt, glAyAt / sa mleyAt, mlAyAt / AryabhASA: artha-(ghumAsthAgApAjahAtisAm) ghu-saMjJaka aura mA, sthA, gA, pA, jahAti aura sA dhAtuoM se (anyasya) bhinna (aGgasya) aGga ko (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka (liGi) liG pratyaya pare hone para (vA) vikalpa se (e:) ekArAdeza hotA hai| udA0-sa gleyAt, glAyAt / vaha glAni kre| sa mleyAt, mlAyAt / artha pUrvavat hai| siddhi-gleyAt / glA+liG / glaa+l| glA+tip / glA+yAsuT+ti / glaanyaas+t| glae+yAo+t / gleyaat| yahAM glai harSakSaye' (bhvA0pa0) dhAtu se 'AziSi liGloTauM' (3 / 3 / 173) se AzIrvAda artha meM liG' pratyaya hai| isa sUtra se pUrvokta ghu-saMjJaka Adi dhAtuoM se bhinna saMyogAdi glai harSakSaye' (bhvA0pa0) dhAtu ke antya AkAra ko ArdhadhAtuka liG' pratyaya pare hone para ekArAdeza hotA hai| zeSa kArya dayAt' (6 / 4 / 67) ke samAna hai| aise hI mlai harSakSaye' (bhvA0pa0) dhAtu se-mleyAt / Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 616 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam IkArAdeza-pratiSedhaH tanna / (24) na lyapi / 66 / pa0vi0-na avyayapadam, lyapi 7 / 1 / anu0 - aGgasya, ArdhadhAtuke, ghumAsthAgApAjahAtisAm iti cAnuvartate / anvayaH-ghumAsthAgApAjahAtisAm aGgAnAm ArdhadhAtuke lyapi yaduktaM arthaH-ghu-saMjJakAnAM mAsthAgApAjahAtisAm aGgAnAm ArdhadhAtuke lyapi pratyaye parato yaduktaM tanna bhavati, IkArAdezo na bhavatItyabhiprAyaH / udA0- (ghuH ) pradAya, pradhAya / (mA) pramAya / ( sthA: ) prasthAya / ( gAH) pragAya / (pAH) prapAya / ( jahAti ) (hA } prahAya / (sA: ) avasAya | AryabhASAH artha- (ghumAsthAgApAjahAtisAm ) ghu-saMjJaka aura mA, sthA, gA, pA, jahAti {hA} tathA sA ina dhAtuoM se (anyasya) bhinna ( saMyogAde:) saMyoga jisake Adi meM hai usa (aGgasya) aGga ko (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka ( lyapi) lyap pratyaya pare hone para (na) jo pUrva-kArya kahA hai vaha nahIM hotA, arthAt IkArAdeza nahIM hotA hai| udA0- (ghu) pradAya | pradAna karake / pradhAya / prakRSTa dhAraNa-poSaNa karake / (mA) pramAya / nApa-taula karake / (sthA ) prasthAya / prasthAna karake / (gA) pragAya / prazaMsA karake / (pA) prapAya / prakRSTa pAna karake / ( jahAti ) (hA } prahAya / parityAga karake / (sA) avasAya / virAma karake / siddhi-pradAya / pra+dAya+ktvA / pra+dA+tvA / pra+dA+ lyap / pr+daa+y| pradAya+su / pradAya +0 / pradAya / yahAM pra-upasargapUrvaka 'DudAJ dAne' (ju0pa0) ghu-saMjJaka dhAtu se 'samAnakartRkayoH pUrvakAle (3/4/35 ) se 'ktvA' pratyaya hai| 'kugatiprAdaya:' (2 / 2 / 18) se prAditatpuruSa samAsa hai| 'samAse'naJpUrve ktvo lyap' (7 / 1 / 37) se 'ktvA' ke sthAna meM 'lyap' Adeza hai| isa sUtra se ghumAsthAgApAjahAtisAM hani' (6 / 4 / 66 ) se vihita IkAra Adeza kA pratiSedha kiya gayA hai / 'ktvAtosunkasunaH' (111140 ) se avyaya - saMjJA aura 'avyayAdApsupa:' (2 / 4 / 82) se 'su' kA luk hotA hai| aise hI- DudhAJ dhAraNa-poSaNayo:' (ju0u0) Adi pUrvokta dhAtuoM se 'pradhAya Adi pada siddha kreN| Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikArAdeza-vikalpaH SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 617 (25) mayateridanyatarasyAm / 70 / pa0vi0 - mayate : 6 / 1 it 1 / 1 anyatarasyAm avyayapadam / anu0-aGgasya, ArdhadhAtuke, lyapi iti caanuvrtte| anvayaH-mayateraGgasya ArdhadhAtuke lyapi anyatarasyAm it / arthaH- mayateraGgasya ArdhadhAtuke lyapi pratyaye parato vikalpena ikArAdezo bhavati / udA0- (mA) apamitya, apamAya / AryabhASAH artha- (mayate: ) mA (aGgGgasya) aGga ko (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka (lyapi) lyap pratyaya pare hone para ( anyatarasyAm ) vikalpa se ( it) ikArAdeza hotA hai| - (mA) apamitya, apamAya / vinimaya (badalA) karake / udA0 siddhi - apamitya / apa+mA+ktvA / ap+maa+tvaa| apa+mA+lyap / apa+m i+ya / ap+mituk+y| apa+mit+ya / apamitya+su / apmity+0| apmity| aT-AgamaH yahAM apa-upasargapUrvaka maiG praNidAne' (bhvA0A0) dhAtu se 'udIcAM mAGo vyatIhAreM (3 / 4 / 19) se 'ktvA' pratyaya hai / 'samAse'naJpUrve ktvo lyap' (7 11137 ) se 'ktvA' ko 'lyap' Adeza hai| isa sUtra se ArdhadhAtuka 'lyap' pratyaya pare hone para 'mA' aGga ko ikArAdeza hotA hai| 'hrasvasya piti kRti tuM' (6 11170) se 'tuk' Agama hai| vikalpa - pakSa meM ikArAdeza nahIM hai- apamAya / / / iti ArdhadhAtukaprakaraNam / / AgamaprakaraNam (1) luGlaGlRGkSvaDudAttaH / 71 / pa0vi0 -luG-laG-lRGkSu 7 / 3 aT 1 / 1 udAtta: 1 / 1 sa0-luG ca laG ca lRG ca te luGlaGlRGa:, teSu - luGlaGlRGkSu (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - aGgasya ityanuvartate / anvayaH-luGlaGlRGkSu aGgasya aT, udAttaH / Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-luGlaGluGkSa pratyayeSu parato'Ggasya aDAgamo bhavati, sa codAtto bhvti| udA0-(luG) akArSIt, ahrssiiit| (laG) akarot, aherat / (laG) akariSyat, ahrissyt| ___AryabhASA: artha-(luGlaGlakSu) luG, laG aura luG pratyaya pare hone para (aGgasya) aga ko (aT) aT Agama hotA hai (udAtta:) aura vaha udAtta hotA hai| - udA0-(luG) akArSIt / usane kiyaa| ahArSIt / usane haraNa kiyaa| (laG) akarot / usane kiyaa| aherat / usane haraNa kiyaa| (luG) akariSyat / yadi vaha krtaa| ahariSyat / yadi vaha haraNa krtaa| siddhi-(1) akArSIt / kR+lung| att+kR+l| a+kR+cil+l| a+kR+ sic+tip / a+kR+s+ti / a+kA+s+t / a+kA+s+IT+t / a+kA++I+t / akArSIt / ___ yahAM 'DukRJ karaNe (tanA0u0) dhAtu se luG (3 / 2 / 110) se sAmAnya bhUtakAla artha meM luG' pratyaya hai| isa sUtra se luG' pratyaya pare hone para aGga (kR) ko udAtta aT-Agama hotA hai| li luGi (3 / 1 / 43) se 'cli' pratyaya, le: sic (3 / 1 / 44) se cila' ke sthAna meM 'sic' Adeza, 'sici vRddhi: parasmaipadeSu' (7 / 2 / 1) se vRddhi, 'astisico'pRkte (7 / 3 / 96) se 'IT' Agama aura Adezapratyayayo:' (8 / 3 / 59) se Satva hotA hai| aise hI hana haraNe' (bhvA0u0) dhAtu se-ahArSIt / (2) akarot / kR+lng| att+kR+l| a+kR+tim / a+kR+u+ti / a+kara+u+t / a+kara+o+t / akarot / yahAM pUrvokta kR' dhAtu se anadyatane laG' (2 / 1 / 111) se anadyatana bhUtakAla artha meM 'laG' pratyaya hai| isa sUtra se 'laG' pratyaya pare hone para aGga (kR) ko udAtta 'aT' Agama hotA hai| tanAdikRJbhya u:' (3 / 1 / 79) se 'u' vikaraNa-pratyaya hai| sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se 'kR' aura 'u' donoM agoM ko guNa hotA hai| aise hI hRJ haraNe' (bhvA0u0) dhAtu se-ahrt| (3) akariSyat / kR+lung| att+kR+l| a+kR+sya+tim / a+kR+itt+sy+ti| a+kR+i+sya+t / a+kara+i+Sya+t / akariSyat / yahAM pUrvokta kR' dhAtu se linimitte luG kriyAtipattau' (3 / 3 / 139) se luG' pratyaya hai| isa sUtra se luG' pratyaya pare hone para aGga (kR) ko udAtta 'aT' Agama hotA hai| 'syatAsI luluTo:' (3 / 1 / 33) se sya' pratyaya, 'ArdhadhAtukasyeDvalAde:' (7 / 2 / 35) se 'iT' Agama, sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 384) se aGga ko guNa aura 'AdezapratyayayoH' (8 / 3 / 59) se Satva hotA hai| aise hI-hRJ haraNe' (bhvA070) se-ahrissyt| Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 616 AT-Agama: (2) ADajAdInAm / 72 / pa0vi0-AT 1 / 1 ajAdInAm 6 / 3 / sa0-ac AdiryeSAM tAni ajAdIni, teSu-ajAdiSu (bhuvriihiH)| anu0-aGgasya, luGlaGlRkSu, udAtta iti caanuvrtte| anvaya:-luGlalRkSu ajAdInAm aGgAnAm AT, udaatt:| artha:-luGlaGlRkSu pratyayeSu parato'jAdInAm aGgAnAm ADAgamo bhavati, sa codAtto bhvti| udA0-(luG) aikssisstt| aihiSTa / aubjiit| aumbhIt / (laG) aiksst| aiht| aujt| aumbht| (laG) aikssissyt| aihiSyata / aubjiSyat / aumbhissyt| AryabhASA: artha-(luGlaGlakSu) luG, laG aura luG pratyaya pare hone para (ajAdInAm) ac jinake Adi meM hai una (aGgasya) agoM ko (AT) AT Agama hotA hai (udAtta:) aura vaha udAtta hotA hai| udA0-(luG) aikssisstt| usane dekhaa| aihisstt| usane ceSTA (prayatna) kii| aubjIt / usane saralatA se vyavahAra kiyaa| aumbhIt / usane bharA, pUraNa kiyaa| (laG) aikSata / usane dekhaa| aihata / usane ceSTA (prayatna) kii| auJjat / usane saralatA se vyavahAra kiyaa| aumbhat / usane bharA, pUraNa kiyaa| (luG) aikSiSyata / yadi vaha dekhtaa| aihiSyata / yadi vaha ceSTA (prayatna) krtaa| aujiSyat / yadi vaha saralatA se vyavahAra krtaa| aumbhiSyat / yadi vaha bharatA, pUraNa krtaa| siddhi-(1) aikSiSTa / iikss+lung| AT+IkS l / aa+iish+cli+l| A+IkSa+ sic+t| aa+iish+s+t| aa+iikss+itt+s+t| aa+iish+i++tt| aikssisstt| yahAM 'IkSa darzane' (bhvA0pa0) dhAtu sUtra se 'luG (3 / 2 / 110) se bhUtakAla artha meM 'luG' pratyaya hai| isa sUtra se luG' pratyaya pare hone para ajAdi aGga (IkSa) ko udAtta 'AT' Agama hotA hai| 'ATazca' (6 / 1 / 89) se vRddhirUpa ekAdeza hotA hai-aa+ii=ai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI Iha ceSTAyAm' (bhvA0A0) dhAtu se-aihiSTa / 'ubja Arjave' (tu0pa0) dhAta . gaibjIt / umbha pUraNe (tu0pa0) dhAtu se-aumbhIt / / aikSata / iish+lng| aatt+iish+l| aa+iish+t| aa+iikss+shp+t| t| aiksst| Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM 'IkSa darzane' (bhvA0A0) dhAtu se 'anadyatane laG' (3 1 2 1111) se 'laG' pratyaya hai| isa sUtra se 'laG' pratyaya pare hone para ajAdi aGga (IkS) ko udAtta 'AT' Agama hotA hai| 'ATazca' ( 6 |1| 89 ) se vRddhirUpa ekAdeza hotA hai| aise hI'Iha ceSTAyAm' (bhvA0A0) dhAtu se - aihata / 'ubja Arjave' (tu0pa0) dhAtu se - aubjat / 'umbha pUraNeM (tu0pa0) dhAtu se - aumbhat / 620 (3) aikSiSyata / IkS + lRG / aatt+iikss+l| aa+iish+sy+t| A+IkS+iT+ sy+t| A+Iz+i+Sya+ta / aikSiSyata / yahAM 'IkSa darzane' (bhvA0A0) dhAtu se linimitte lRG kriyAtipattau (3 / 3 / 139) se 'lRG' pratyaya hai| isa sUtra se 'lRG' pratyaya pare hone para ajAdi aGga (IkS) ko udAtta 'AT' Agama hotA hai| 'ATazca' (6 / 1 / 89) se vRddhirUpa ekAdeza hotA hai| aise hI'Iha ceSTAyAm' (bhvA0A0) dhAtu se - aihiSyata / 'ubja Arjave' (tu0pa0) dhAtu se - aubjiSyat / 'umbha pUraNe (tu0pa0) dhAtu se - aumbhiSyat / ADAgamadarzanam - (3) chandasyapi dRzyate / 73 / pa0vi0-chandasi 7 / 1 api avyayapadam dRzyate kriyApadam / anu0-aGgasya, udAtta:, AT iti cAnuvartate / anvayaH-chandasyapi udAtta AD dRzyate / arthaH-chandasi viSaye'pi udAtta ADAgamo dRzyate / yato vihitastato'nyatrApi dRzyate ityabhiprAya: / 'ADajAdInAm' (6 / 4 / 72 ) ityuktam, anajAdInAmapi dRzyate / udA0 - suruco vena Ava: (yaju0 13 | 3 ) | Anak / Ayunak / AryabhASAH artha- (chandasi ) vedaviSaya meM (api) bhI (udAtta:) udAtta (AT) AT Agama (dRzyate) dekhA jAtA hai, arthAt yaha jisase vidhAna kiyA gayA hai usase anyatra bhI dikhAI detA hai / 'ADajAdInAm' (6 / 4 / 72 ) se ajAdi aGgoM ko udAtta AT Agama kA vidhAna kiyA gayA hai kintu yaha chanda meM anajAdi = halAdi aGagoM ko bhI dekhA jAtA hai| udA0 0 - suruco vena Ava: (yaju0 13 / 3 ) | Ava: / usane varaNa kiyA / Anak / usane naSTa kiyaa| aayunk| usane yoga kiyaa| siddhi-(1) Ava: / vR+luG / aatt+vR+l| A+vR+cli+l / A+vR+li+tip / A+vR+0+ti / aa+vr+t| aa+vr+0| aavH| Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 621 yahAM 'vRJ varaNeM' (svA0 u0 ) dhAtu se 'luG' (3 / 2 / 110) se sAmAnya bhUtakAla artha meM 'luG' pratyaya hai| isa sUtra se 'luG' pratyaya pare hone para chandaviSaya meM anajAdi= halAdi aGga (vR) ko 'AT' Agama hotA hai| 'mantre ghasaraNaza0 ' (2 / 4 / 8) se cli' pratyaya ke li' kA luk, 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH (7 / 3 / 84) se guNa aura 'halDayAbbhyo dIrghAt 0' (6 | 1/68) se 'tip' kA lopa hotA hai| (2) Anak / naz+luG / aatt+nsh+l| aa+nsh+cli+l| A+naz+li+tip / A+naz+0+ti / aa+nsh+t| aa+nsh+0| A+nak / Anak / yahAM 'Naza adarzane' (di0pa0) dhAtu se pUrvavat 'luG' pratyaya hai| isa sUtra se 'luG' pratyaya pare hone para chandaviSaya meM anajAdi = halAdi aGga (naz) ko AT Agama hai / pUrvavat li' kA luk aura tip' kA lopa hokara 'naze' (8/2/63) se kutva hotA hai| (3) Ayunak / yuj+laG / aatt+yuj+l| A+yuj + tip / A+yu znam j+ti / aa+yunj+t| aayunj+0| Ayunag / Ayunak / yahAM 'yujir yogeM' (rudhA0pa0) dhAtu se 'anadyatane laG (3 1 2 1111) se anadyatana bhUtakAla artha meM 'laG' pratyaya hai| isa sUtra se 'laG' pratyaya pare hone para chandaviSaya meM anajAMdi=halAdi aGga (yuj) ko 'AT' Agama hotA hai| 'rudhAdibhyaH znam' (311178) se 'znam' vikaraNa-pratyaya, 'halGayAbbhyo dIrghAto' (6/1/68 ) se tip' kA lopa, 'co: ku:' ( 812130) se jakAra ko kutva gakAra aura 'vA'vasAne' (8/4/56) se ca kakAra hotA hai / ukta pratiSedhaH (4) na mAGyoge / 74 / pa0vi0-na avyayapadam, mAGyoge 7 / 1 / sa0-mAGo yoga iti mADyoga:, tasmin mAGyoge (SaSThItatpuruSaH ) / anu0-aGgasya, luGlaGlRGkSu iti cAnuvartate / anvayaH - luGlaGlRGkSu mAGyoge'Ggasya yad uktaM tanna / artha:- luGlaGlRGkSu pratyayeSu parato mAGyoge'Ggasya yad uktaM tanna bhavati / aT-ATAvAgamau na bhavata ityarthaH / udA0- (luGa) mA bhavAn kArSIt / mA bhavAn hArSIt / mA bhavAn IkSiSTa / mA bhavAn IhiSTa / (laG ) mA sma karot / mA sma harat / (lRG ) mA sma bhavAn IkSata / mA sma bhavAn Ihata / Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam AryabhASAH artha- (luGlaGlRGkSu) luG, laG aura lRG pratyaya pare hone para (mAGyoge) mAG zabda ke yoga meM (aGgasya) aGga ko (na) jo kArya vihita kiyA hai vaha nahIM hotA hai, arthAt aT aura AT Agama nahIM hote haiN| 622 udA0- - (luG) mA bhavAn kArSIt / Apane nahIM kiyaa| mA bhavAn hArSIt / Apane haraNa nahIM kiyA / mA bhavAn IkSiSTa / Apane nahIM dekhA / mA bhavAn IhiSTa / Apane ceSTA=prayatna nahIM kiyA / ( laG) mA sma karot / usane nahIM kiyaa| mAsma hrt| usane haraNa nahIM kiyA / (lRG ) mA sma bhavAn iiksst| Apane nahIM dekhA / mA sma bhavAn Ihata / Apane ceSTA = prayatna nahIM kiyaa| siddhi-(1) mA bhavAnM kArSIt / yahAM mAG-upapada 'DukRJ karaNeM' ( tanA0 u0 ) dhAtu se 'mAGa luG' (3 | 3 | 175) se 'luG' pratyaya hai| isa sUtra se 'luG' pratyaya pare hone para 'mAG' zabda ke yoga meM aGga (kR) ko aT-Agama nahIM hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI 'hRJ haraNe' (bhvA0 u0 ) dhAtu se - mA bhavAn hArSIt / (2) mA bhavAn IkSiSTa / yahAM mAG - upapada 'IkSa darzane' (bhvA0A0) dhAtu se pUrvavat 'luG' pratyaya hai| isa sUtra se 'luG' pratyaya pare hone para 'mAG' zabda ke yoga meM `ajAdi aGga (IkS) ko 'AT' Agama nahIM hotA hai| aise hI 'Iha ceSTAyAm' (bhvA0A0) dhAtu se - mA bhavAn IhiSTa / (3) mA sma karot / yahAM mAG - upapada DukRJ karaNe' (tanA0 u0 ) dhAtu se 'smottare laG ca' (3 / 3 / 176 ) se 'laG' pratyaya hai| isa sUtra se 'laG' pratyaya pare hone para ''mAG' zabda ke yoga meM aGga (kR) ko 'aT' Agama nahIM hotA hai| aise hI- 'hRJ haraNeM' (bhvA030 ) dhAtu se - mA sma bhavAn harat / 'IkSa darzane (bhvA0A0) dhAtu se - mA sma bhavAn IkSata / iha ceSTAyAm' (bhvA0A0) dhAtu se - mA sma bhavAn iiht| yahAM 'AT' Agama nahIM hotA hai| bahulam aT-ADAgamaH (5) bahulaM chandasyamAGyoge'pi / 75 / pa0vi0-bahulam 1 / 1 chandasi 7 / 1 amAGyoge 7 / 1 api avyayapadam / sa0 - mAGo yoga iti mAGyoga:, na mAGyoga iti amAGyoga:, tasmin-amAGyoge (SaSThIgarbhitanaJtatpuruSaH) / anu0-aGgasya, luGlaGlRGkSu, aT, AT, mAGyoge iti cAnuvartate / Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTAdhyAyasya caturthaH pAdaH 623 anvaya:-chandasi luDlaGluGakSu mADyoge'mADyoge'pi agasya bahulam aTa, aatt| artha:-chandasi viSaye luGlaGluGakSu pratyayeSu parato mAGayoge'mAGyoge'pi aGgasya bahulam aT-ATavAgamau bhvtH| bahulavacanAd amAGyoge'pi na bhavata:, mAGyoge'pi ca bhavata: / udA0-(amADyoge) janiSThA ugra: (R0 10 (73 / 1) / kAmamUnayI: (R0 1 153 / 3) / kaammrdyiit| (mADyoge) mA va: kSetre parabIjAnyavApsuH (Apa0dharma0 2 / 6 / 13 / 5) / mA abhitthA: / mA Ava: / AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM (luGlaTThaDkSu) luG, laG aura luG pratyaya pare hone para (mAGyoge) mAG zabda ke yoga meM aura (amAGayoge) mAG zabda kA yoga na hone para (api) bhI (aGgasya) aGga ko (bahulam) prAyaza: (aT, AT) aT aura AT Agama hote haiN| bahulavacana se amAGyoga meM bhI nahIM hote haiM aura mAGyoga meM bhI ho jAte haiN| . - udA0-(amAGyoga) janiSThA ugra: (R0 10 173 / 1) / kAmamUnayI: (R0 1153 / 3) / kAmamardayIt / (mAGyoga) mA va: kSetre parabIjAnyavApsuH (Apa0 dharma 2 / 6 / 13 / 5) / mA abhitthAH / mA AvaH / siddhi-(1) janiSThAH / jn+lung| jn+l| jn+cli+l| jn+sic+thaas| jn+itt+s+thaas| jn+i++tthaas| janiSThAH / yahAM janI prAdurbhAve' (di0A0) dhAtu se 'luG (3 / 2 / 110) se 'luG' pratyaya hai| isa sUtra se luG' pratyaya pare hone para chanda meM amAGyoga meM bhI luGlaGluGvaDudAtta:' (6 / 4 / 71) se prApta 'aT' Agama nahIM hotA hai| AdezapratyayayoH' (8 / 3 / 59) se Satva aura 'STunA STuH' (8 / 4 / 41) se thakAra ko Tavarga ThakAra hotA hai| (2) UnayI: / Una+Nic / un+i| Uni+luG / uuni+l| uuni+cl+il| Uni+sic+ sip| Uni+iT+s+IT+s / uuni+i+o+ii+s| une+ii+ru| Unaya+ I+r / uunyii:| yahAM Una parihANe' (cu0pa0) dhAtu se pUrvavat 'luG' pratyaya hai| isa sUtra se luG' pratyaya pare hone para chanda meM amAGyoga meM bhI 'ADajAdInAm' (6 / 4 / 72) se prApta 'AT' Agama nahIM hotA hai| ArdhadhAtukasyevalAdeH' (7 / 2 / 35) se sic' ko iT' Agama, 'astisico'pRkte' (7 / 3 / 96) se apRkta sip (s) ko IT Agama aura iTa ITi' (7 / 2 / 28) se sic' kA lopa hotA hai| sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dara4 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (7 / 3 / 84) se iganta aGga (Uni) ko guNa aura eco'yavAyAvaH' (6 / 177) se Ay-Adeza hotA hai| (3) ardayIt / yahAM 'arda hiMsAyAm' (cu0u0) dhAtu se pUrvavat luG' pratyaya hai| isa sUtra se 'luG' pratyaya pare hone para chanda meM amAGyoga meM bhI 'ADajAdInAm (6 / 4 / 72) se prApta 'AT' Agama nahIM hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (4) avApsuH / vp+lung| att+v+l| a+vap+li+la / a+vp+sic+jhi| a+vap+s+jus / a+vAp+s+us / avApsuH / yahAM 'Duvapa bIjasantAne chedane ca (bhvA030) dhAtu se pUrvavat luG' pratyaya hai| isa sUtra se luG' pratyaya pare hone para chandaviSaya meM mAGyoga meM bhI 'aT' Agama hotA hai| "mA va: kSetre prbiijaanyvaapsuH"| na mADyoge' (6 / 4 / 74) se mAGyoga meM 'aT' Agama kA pratiSedha hai| 'jherjusa' (3 / 4 / 108) se 'jhi' ke sthAna meM 'jus' Adeza aura vadavrajahalantasyAca:' (7 / 2 / 3) se aGga (vap) ko vRddhi hotI hai| (5) abhitthA: / bhid+lung| att+bhid+l| a+bhid+cli+l| a+bhid+ sic+thaas| a+bhid+s+thAs / a+bhid+o+thaas| a+bhit+thaas| abhitthaaH| yahAM bhidira vidAraNe (rudhA0pa0) dhAtu se pUrvavat luGa' pratyaya hai| isa sUtra se luG' pratyaya pare hone para chandaviSaya meM mADyoga meM bhI aGga (bhid) ko 'aT' Agama hotA hai-mA abhitthaaH| na mADyoge (6 / 4 / 74) se mAGyoga meM 'aT' Agama kA pratiSedha hai| 'jhalo jhali' (8 / 2 / 26) se sic' ke sakAra kA lopa hotA hai| (6) Ava: / isa pada kI siddhi pUrvavat hai (dra0 6 / 4 / 73) / yahAM mADyoga meM bhI anajAdi halAdi aGga (vaJ) ke chanda meM 'AT' Agama hai-mA AvaH / yaha saba bahulavacana kA prapaJca hai| AdezaprakaraNam re-Adeza: (1) irayo re|76| pa0vi0-irayoH 6 / 2 re 1 / 1 (su-luk)| .. sa0-irazca irezca tau irayau, tayo:-irayoH / anu0-bahulam, chandasi iti caanuvrtte| anvaya:-chandasi irayo bahulaM reH / artha:-chandasi viSaye 'ire' ityetasya sthAne bahulaM re-Adezo bhavati / Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTAdhyAyasya caturthaH pAdaH 625 udA0-garbha prathamaM dadhra Apa: (R0 10 / 82 / 5) / yAzca paridadRzre (mai0saM0 4 / 4 / 1) / bahulavacanAnna ca bhavati-paramAyA dhiyo'gnikarmANi ckrire| "atra rezabdasya seTAM dhAtUnAmiTi kRte punA rebhAvaH kriyate, tadarthaM ca irayorityayaM dvivacananirdeza:" (kAzikA) / AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM (irayo:) 'ire' athavA i+re zabdoM ke sthAna meM (bahulam) prAyaza: (re) re-Adeza hotA hai| udA0-garbha prathamaM dadhra Apa: (R0 10 18215) / yAzca paridadazre (mai0saM0 4 / 4 / 1) / bahulavacana se re-Adeza nahIM bhI hotA hai-paramAyA dhiyo'gnikarmANi cakrire / yahAM re' zabda ke seT dhAtuoM meM iT-Agama karane para puna: re' Adeza hotA hai| isa prakAra 'i' aura 're' ke sthAna meM re' Adeza hotA hai| isaliye sUtrapATha meM 'irayoH' yaha dvivacana meM nirdeza kiyA gayA hai| siddhi-(1) dadhe / dhA+liT / dhaa+l| dhaa+jh| dhA+irec / dhA+ire / dhA+re / dho+re| dhaa-dhaa+re| dh-dhaa+re| d-dh-re| ddhe| yahAM 'idhAna dhAraNapoSaNayoH' (ju0 u0) dhAtu se parokSe liT' (3 / 2 / 115) se 'liT' pratyaya hai| liTastajhayorezirec' (3 / 4 / 81) se 'jha' ke sthAna meM irec' Adeza hotA hai| isa sUtra se chandaviSaya meM ire' ke sthAna meM re' Adeza hotA hai| yaha re-Adeza 'asiddhavadatrAbhAt' (6 / 4 / 22) se asiddha prakaraNa kA hai| ata: ise asiddha mAnakara 'Ato lopa:' (6 / 4 / 48) se aGga ke AkAra kA lopa hotA hai| liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 / 18) se 'dhA' ko dvirvacana karane meM dvivacane'ci' (1 / 1159) se AkAra ke lopAdeza ko sthAnivat mAnakara 'dhA' ko dvitva hotA hai| hrasvaH' (7 / 4 / 59) se abhyAsa ko hrasvAdeza (dha) aura ise 'abhyAse carca' (8 / 4 / 59) se dhakAra ko jaz (da) Adeza hotA hai| aise hI pari-upasargapUrvaka 'dazir prekSaNe (bhvA0pa0) dhAtu se-pridRdR|| (2) ckrire| yahAM 'DukRJ karaNe (tanA0u0) dhAtu se pUrvavat liT' pratyaya hai| bahulavacana se yahAM 'irec' ke sthAna meM re' Adeza nahIM hai| vizeSa: jo dhAtu seT haiM unase pare prathama 'irec' ke sthAna para re' Adeza kiyA jAtA hai, tatpazcAt use 'iT' Agama hokara ire' rUpa banatA hai| use bhI isa sUtra se chanda meM punaH re' Adeza kiyA jAtA hai| irec' Adeza athavA iT sahita re-Adeza (ire) ina donoM ko hI re-Adeza kA vidhAna kiyA gayA hai| ata: sUtrapATha meM-irazca irezca tau irayau, tayoH-irayoH' yaha dvivacana meM nirdeza kiyA gayA hai| Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam iyaG-uvaGAdezau (2) aci znudhAtubhruvAM voriyaDuvaGau / 77 / pa0vi0-aci 71 anu-dhAtu-bhruvAm 6 / 3 yvoH 6 / 2 iyaDuvaDau 12 // sa0-znuzca dhAtuzca bhrUzca tA: anudhAtubhravaH, tAsAm-anudhAtubhruvAm (itaretarayogadvandvaH) / izca uzca tau yU, tayo:-yvo: (itaretarayogadvandvaH) / iyaG ca uvaG ca tau-iyaDuvaGau (itaretarayogadvandvaH) / anu0-aGgasya itynuvrtte| anvaya:-znudhAtubhruvAm yvoraGgasya aci iyaDuvaGau / artha:-anu-pratyayAntasya dhAtorbhuvazca ikArAntasya ukArAntasyAGgasya ajAdau pratyaye parato yathAsaMkhyam iyaDubaDAvAdezau bhvtH| udA0- (anu:) te aapnuvnti| te raanuvnti| te zaknuvanti / (dhAtuH) tau cikSiyatuH, te cikSiyuH / tau luluvatuH, te luluvuH / niyau, niyaH / luvau, luvH| (bhUH) dhruvau, dhruvaH / / ___ AryabhASA: artha- (znudhAtudhruvAm) anu-pratyayAnta, dhAtu aura bhrU ina (yvo:) ikArAnta aura ukArAnta (aGgasya) agoM ko (aci) ajAdi pratyaya pare hone para yathAsaMkhya (iyaDubaDau) iyaG aura uvaG Adeza hote haiN| udA0-(znu) te Apnuvanti / ve vyApta hote haiN| te rAnuvanti / ve siddha karate haiN| te zaknuvanti / ve zakta hote haiN| (dhAtu) tau cikSiyatuH / ve donoM kSINa huye| te cikSiyuH / ve saba kSINa huye| tau luluvatuH / una donoM ne chedana kiyaa| te luluvuH / una sabane chedana kiyaa| niyau / do nAyakoM ne| niyaH / saba nAyakoM ne| luvau / do chedakoM ne| luvaH / saba chedakoM ne| (bhU) dhruvau| do bhruu| bhuvaH / saba bhuu| bhU-AMkha kI bhauMha (Eay Brow) / siddhi-(1) Apnuvanti / Apa+laT / Ap+l / aap+anu+jhi| aap+nu+anti| Ap+n uvdd+anti| Ap+n uv+anti| Apnuvanti / yahAM 'Aplu vyAptau' (ru0pa0) dhAtu se vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se vartamAna kAla artha meM 'laT' pratyaya hai| svAdibhyaH znaH' (3 / 1 / 73) se 'znu' vikaraNa-pratyaya hai| isa sUtra se anu-pratyayAnta 'Apnu' aGga ko ajAdi anti' pratyaya pare hone para uvaD' Adeza hotA hai| yaha 'Dit' hone se 'Dicca' (1 / 1 / 53) se antya ala (u) ke sthAna meM hotA hai| Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 627 aise hI 'rAdha saMsiddhauM' (svA0pa0) dhAtu se-rAnuvanti / 'zakla zaktau (svA0pa0) dhAtu se-shknuvnti| (2) cikSiyatuH / kSi+liT / kssi+l| kSi+tas / kSi+atus / kSi-kSi-atus / ki-kSi-atus / ci-kSi+atus / ci-kS iyaG+atus / ci+kS iy+atus / cikSiyatuH / yahAM kSi kSaye' (bhvA0pa0) dhAtu se 'parokSe liT' (3 / 2 / 115) se bhUtakAla artha meM liT' pratyaya hai| 'parasmaipadAnAM Nala0' (3 / 4 / 82) se tas' ke sthAna meM 'atus' Adeza aura 'liTi dhAtoranabhyAsasya (6 / 18) se dhAtu ko dvitva hotA hai| isa sUtra se ikArAnta kSi' dhAtu ko ajAdi atus' pratyaya pare hone para iyaG' Adeza hotA hai| kuhozcuH' (7 / 4 / 62) se abhyAsa ke kakAra ko cavarga cakAra hotA hai| aise hI 'us' pratyaya pare hone para-cikSiyuH / 'lUna chedane (krayA0u0) dhAtu se-luluvatuH, luluvuH / yahAM uvaG' Adeza hai| (3) niyau| nii+au| n iyng+au| na iy+au| niyau| yahAM 'NIjJa prApaNe' dhAtu se satsUdviSaH' (3 / 2 / 61) se 'kvip' pratyaya hai| varapRktasya' (6 / 1 / 66) se 'kvip' kA sarvahArI lopa hotA hai| kvibanto dhAtutvaM na jahAti' isa Aptavacana se 'kvip-pratyayAnta zabda dhAtubhAva ko nahIM chor3atA hai| ata: isa sUtra se IkArAnta nI' dhAtu ko ajAdi au' pratyaya pare hone para iyaG' Adeza hotA hai| aise hI 'jas' pratyaya pare hone pr-niyH| (4) luvau / yahAM lUz2a chedane' (krayA u0) dhAtu se 'kvip ca' (3 / 2 / 178) se 'vip' pratyaya hai| tatpazcAt UkArAnta 'lU' dhAtu ko ajAdi au' pratyaya pare hone para 'uvaG' Adeza hotA hai| aise hI jas' pratyaya pare hone para-luvaH / (5) dhruvau / bhruu+au| bhra uvdd+au| bhrU uv+au| dhruvau| yahAM 'dhU' zabda ko ajAdi au' pratyaya pare hone para uvaG' Adeza hotA hai| aise hI jas' pratyaya pare hone para-bhuvaH / iyaG-uvaGAdezau (3) abhyAsasyAsavarNe 78 pa0vi0-abhyAsasya 6 / 1 asavarNe 7 / 1 / sa0-na savarNam iti asavarNam, tasmin-asavarNe (naJtatpuruSaH) / anu0-aGgasya, aci, voH, iyaDuvaGau iti cAnuvartate / anvayaH-aGgasya yvorabhyAsasya asavarNe'ci iydduvngau| Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-agasya ikArAntasya ukArAntasya cAbhyAsasya asavarNe'ci parato yathAsaMkhyam iyaDuvaDAvAdezau bhavata: / udA0-sa iyess| sa uvoss| sa iyrti| AryabhASA: artha-(aGgasya) aGga ke (yvoH) ikArAnta aura ukArAnta (abhyAsasya) abhyAsa ko (asavarNe) asavarNa (aci) ac pare hone para yathAsaMkhya (iyaDuvaGau) iyaG aura uvaG Adeza hote haiN| udA0-sa iyeSa / usane icchA kii| sa uvoSa / usane dAha kiyaa| sa iyrti| vaha gati (jJAna-gamana-prApti) karatA hai| siddhi-(1) sa iyeSa / iS+liT / iss+l| iss+tim| iss+nnl| ess+a| iss-iss+a| i-ess+a| iyng-ess+a| iy-ess+a| iyess| yahAM 'iSu icchAyAm (bhvA0pa0) dhAtu se parokSe liT' (3 / 2 / 115) se liT' pratyaya, parasmaipadAnAM Nala0' (3 / 4 / 82) se tim' ke sthAna meM 'Nal' Adeza hotA hai| liTi dhAtoranabhyAsasya (6 / 18) se dhAtu ko dvitva aura pugantalaghUpadhasya ca (7 / 3 / 86) se laghUpadha guNa kI prApti meM paratva se guNa hotA hai| puna: 'dvirvacane'ci' (11159) se sthAnivat hokara iSa' ko dvitva hotA hai| isa sUtra se 'iSa' ke abhyAsa ko asavarNa ac (e) pare hone para iyaG' Adeza hotA hai| aise hI 'uSa dAhe' (bhvA0pa0) dhAtu se- uvoss'| yahAM 'uvaG' Adeza hai| (2) iyrti| R+laT / R+l| R+shp+ti| R+o+ti| R-R+ti| ar-R+ti| a-R+ti| i+ar+ti / iyng-ar+ti| iy-ar+ti| iyrti| ___ yahAM R gatau (ju0pa0) dhAtu se vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se vartamAnakAla meM laT' pratyaya, 'juhotyAdibhya: zluH' (2 / 4 / 75) se 'zap' ko zlu (lopa) aura 'zlau' (6 / 1 / 10) se dhAtu ko dvitva hotA hai| urat' (7 / 4 / 6) se abhyAsa ko akAra, 'artipipozca' (7 / 4 / 77) se ikAra Adeza hotA hai| isa sUtra se asavarNa ac (a) pare hone para ikAra ko 'iyaG' Adeza hotA hai| iyaG-AdezaH (4) striyAH 76 vi0-striyA: 6 / 1 / anu0-aGgasya, aci, iyaG iti caanuvrtte| anvaya:-striyA aGgasya yo'ci iyaG / Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 626 artha:-striyA agasya IkArasya ajAdau pratyaye parata iyaG Adezo bhvti| udaa0-striyau| striyH| AryabhASA: artha-(striyAH) strI (aGgasya) aga ke (ya:) IkAra ko (aci) ajAdi pratyaya pare hone para (iyaG) iyaG Adeza hotA hai| udaa0-striyau| do striyaaN| striyaH / saba striyaaN| siddhi-striyau / strii+au| stra iydd+au| str iy+au| striyau| yahAM strI' zabda se dvitva-vivakSA meM svaujasaH' (4 / 1 / 2) se 'au' pratyaya hai| isa sUtra se 'strI' aMga ke ikAra ko ajAdi au' pratyaya pare hone para iyaG' Adeza hotA hai| aise hI jas' pratyaya pare hone para-striyaH / iyaDAdeza-vikalpa: (5) vaa'mshsoH|80| pa0vi0-vA avyayapadam, am-zaso: 7 / 2 / / sa0-am ca zas ca tau amzasau, tayo:-amzaso: (itretryogdvndvH)| anu0-aGgasya, yaH, iyaG iti caanuvrtte| anvaya:-striyA aGgasya yo'mzasorvA iyaG / artha:-striyA aGgasya IkArasya ami zasi ca pratyaye parato vikalpena iyaG Adezo bhvti| udA0-(am) tvaM strI pazya, striyaM pazya / (zas) tvaM strI: pazya, striyaH pshy| AryabhASA: artha-(striyAH) strI (aGgasya) aGga ke (ya:) IkAra ko (amzasoH) am aura zas pratyaya pare hone para (vA) vikalpa se (iyaG) Adeza hotA hai| udA0-(am) tvaM strI pazya, striyaM pazya / tU strI ko dekha / (zas) tvaM strI: pazya, striya: pazya / tU striyoM ko dekh| siddhi-(1) strIm / strI+am / strI+0m / striim| yahAM strI' zabda se karma kAraka meM tathA ekatva-vivakSA meM svaujasa0' (4 / 1 / 2) se 'am' pratyaya hai| isa sUtra se strI aGga ke ikAra ko vikalpa-pakSa meM 'iyaG' Adeza nahIM hai| 'ami pUrvaH' (6 / 1 / 105) se pUrvasavarNa ekAdeza hai| Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) striyam / strI+am / str iyaG+am / str iy+am / striyam / yahAM 'strI' zabda se pUrvavat 'am' pratyaya hai| isa sUtra se strI aGga ke ikAra ko 'am' pratyaya pare hone para 'iyaG' Adeza hotA hai / 630 aise hI 'strI' zabda se 'zas' pratyaya karane para tvaM strI: pazya / yahAM 'prathamayoH pUrvasavarNa:' (6 / 1 / 98) se pUrvasavarNa - dIrgha ekAdeza hotA hai| tvaM striyaH pazya / yahAM 'iyaG' Adeza hai| yaN-AdezaH (6) iNo yaN | 81 | pa0vi0 - iNa: 6 / 1 yaN 1 / 1 / anu0-aGgasya, aci iti cAnuvartate / anvayaH - iNo'Ggasya aci yaN / artha :- iNo'Ggasya ajAdau pratyaye parato yaN Adezo bhavati / udA0-te ynti| te yntu| te aayn| AryabhASAH artha - ( iNa:) iN (aGgGgasya) aGga ko (aci) ajAdi pratyaya pare hone para (yaN ) yaNa Adeza hotA hai| udA0 o - te yanti / ve saba jAte haiN| te yantu / ve saba jAyeM / te Ayan / ve saba gye| siddhi - (1) yanti / iN+laT / i+l / i+jhi / i+anti / y+anti / yanti / yahAM 'iN gatauM' (bhvA0pa0) dhAtu se 'vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se vartamAnakAla artha meM 'laT' pratyaya hai| isa sUtra se 'iN' aGga ko ajAdi 'anti' pratyaya pare hone para 'yaN' Adeza hotA hai| yaha 'aci znudhAtubhruvAM' (6 / 4 / 77 ) se prApta 'iyaG' Adeza kA apavAda hai| aise hI loT lakAra meM- yantu / yahAM 'eru:' ( 3 | 4 | 86 ) se 'anti' ke ikAra ko ukAra Adeza hotA hai| laG lakAra meM- Ayan / 'saMyogAntaya lopaH' (8 12 123) se saMyogAnta takAra kA lopa hotA hai| 'ADajAdInAm' (6 / 4 / 72 ) se 'AT' Agama nahIM hai| yaN-AdezaH (7) eranekAco'saMyogapUrvasya / 82 / pa0vi0-e: 6 / 1 anekAca: 6 / 1 asaMyogapUrvasya 6 / 1 / sao-na eka iti aneka: / aneko'c yasmin sa:-anekAc, tasya anekAca: (naJgarbhitabahuvrIhi: ) / avidyamAnaH saMyogaH pUrvo yasmAt sa:asaMyogapUrvaH, tasya-asaMyogapUrvasya ( bahuvrIhi: ) / Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 631 anu0-aGgasya, aci, yaN iti cAnuvartate / 'aci anudhAtubhruvAM0' (6 / 4 177) ityatra 'dhAtoH' iti maNDUkotplutyA'nuvartate, tena ca saMyogo vishessyte| anvaya:-dhAtorasaMyogapUrvasya eranekAco'Ggasya aci yaN / artha:-dhAtoravayavaH saMyogo yasmAdikArAt pUrvo na bhavati, tadantasyAnekAco'Ggasya ajAdau pratyaye parato yaNAdezo bhvti| udA0-tau ninyatu:, te ninyu: / unnyau, unnyaH / grAmaNyau, grAmaNya: / AryabhASA: artha-(dhAto:) dhAtu kA avayavabhUta, (asaMyogapUrvasya, e:) saMyoga jisa ikAra-varNa se pUrva nahIM hai, usa ikArAnta (anekAca:) aneka acoMvAle (aGgasya) aGga ko (aci) ajAdi pratyaya pare hone para (yaN) yaN Adeza hotA hai| __ udA0-tau ninyatuH / una donoM ne prApta karAyA (phuNcaayaa)| te ninyuH / una sabane prApta kraayaa| unnyau| do UMcA utthaanevaale| unnyH| saba UMcA utthaanevaale| graamnnyau| do grAmaNI grAma ke netaa| grAmaNya: / saba graamnnii| siddhi-(1) ninyatuH / ni+liT / nii+l| nI+tas / nii+atus| nI-nI+atus / ni+nya+atus / ninyatuH / yaha 'NI prApaNe' (bhvA0u0) dhAtu se 'parokSe liT' (3 / 2 / 115) se bhUtakAla meM liT' pratyaya hai| 'parasmaipadAnAM Nala0' (3 / 4 / 82) se tas' ke sthAna meM 'atus' Adeza hotA hai| liTi dhAtoranabhyAsasya (6 / 18) se dhAtu ke dvitva hotA hai-nii-nii| isa avasthA meM dhAtu ke IkAra se pUrva usakA avayava saMyogapUrva nahIM hai aura dvitva-avasthA meM yaha aneka acoMvAlI bhI hai, ata: isa aGga ko ajAdi 'atus' pratyaya pare hone para yaNa (ya) Adeza hotA hai| yaha pUrvokta iyaG' Adeza kA apavAda hai| aise hI 'us' pratyaya pare hone pr-ninyuH| (2) unnyau / ut+nii+au| ut+n y+au| unnyau / yahAM ut-upasargapUrvaka 'NI prApaNe' (bhvA0u0) dhAtu se prathama satsUdviSa0' (3 / 2 / 61) se 'kvip' pratyaya hai| varapaktasya' (3 / 1 / 66) kvip kA sarvahArI hotA hai| 'kvibanto dhAtutvaM na jahAti' isa Aptavacana se kvipa-pratyayAnta zabda dhAtubhAva ko nahIM chor3atA hai. ata: isa dhAtu ke IkAra se pUrva isakA avayava saMyogapUrva nahIM hai| jo yahAM saMyoga dikhAI detA hai vaha uta-upasargajanya hai, dhAtu kA nhiiN| ut-upasarga ke yoga se yaha anekAc aGga hai| ata: isa sUtra se ajAdi au' pratyaya pare hone para ise yaNa (ya) Adeza hotA hai| aise hI jas' pratyaya pare hone pr-unnyH| aise hI 'grAmaNI' zabda segrAmaNyo, prAmaNya: / Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 632 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yaNa-Adeza: (8) oH supi|83| pa0vi0-o: 61 supi 7 / 1 / anu0-aGgasya, aci, anekAca:, asaMyogapUrvasya iti caanuvrtte| 'dhAtoH' iti ca maNDUkotplutyA pUrvavadanuvartate, tena ca saMyogo vishessyte| anvaya:-dhAtorasaMyogapUrvasya oranekAco'Ggasya aci supi yaN / artha:-dhAtoravayava: saMyogo yasmAdukArAt pUrvo na bhavati, tadantasyAnekAco'Ggasya ajAdau supi pratyaye parato yaNAdezo bhvti|| udA0-khalapvau, khalapva: / zatasvI, zatasva: / sakRllvau , sakRllva : / AryabhASA: artha-(dhAto:) dhAtu kA avayavabhUta (asaMyogapUrvasya o:) saMyoga jisa ukAra varNa se pUrI nahIM hai, usa ukArAnta (anekAca:) aneka acoMvAle (aGgasya) aGga ko (aci) ajAdi (supi) sup pratyaya pare hone para (yaN) yaNa Adeza hotA hai| udaa0-khlpvau| do khalihAna ko zuddha krnevaale| khalapvaH / saba khalihAna ko zuddha krnevaale| zatasvau / do sau ko utpanna krnevaale| zatasva: / saba sau ko utpanna krnevaale| sakallvau / do eka bAra chedana krnevaale| sakRllva: / saba eka bAra chedana krnevaale| siddhi-khlpvau| khala+pU+kvip / khala+pU+vi0 / khalapU+0 / khlpuu+au| khl+au| khlpvau| __yahAM prathama khala-upapada 'pUna pavane (krayAu0) dhAtu se 'anyebhyo'pi dRzyate (3 / 2 / 178) se 'kvip' pratyaya hai| varapRktasya' (6 / 1 / 66) se vip' kA sarvahArI lopa hotA hai| tatpazcAt khalapU' zabda se dvitva-vivakSA meM svaujasaH' (4 / 1 / 2) se au' pratyaya hai| isa sUtra se dhAtu kA avayavabhUta saMyoga jisake pUrva nahIM hai usa ukArAnta tathA aneka acoMvAle khalapU' aGga ko 'yaNa' (v) Adeza hotA hai| aise hI 'jas pratyaya pare hone para-khalapvaH / (2) shtsvau| yahAM prathama zata-upapada paG prANigarbhavimocane (adA0A0) dhAtu se satsUdviSa0' (3 / 2 / 61) se vip' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI 'jas' pratyaya pare hone pr-shtsvH| (3) sakRllcau / yahAM prathama sakRt-upapada 'lUna chedane (krayA030) dhAtu se 'anyebhyo'pi dRzyate' (3 / 2 / 178) se svipa' pratyaya hai| torli' (8 / 4 / 60) se takAra ko parasavarNa lakAra hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI jas' pratyaya pare hone para-sakRllvaH / Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 633 yaNa-AdezaH (6) vrssaabhvshc|84| pa0vi0-varSAbhva: 6 / 1 ca avyayapadam / anu0-aGgasya, aci, yaNa, supi iti caanuvrtte| anvaya:-varSAbhvo'Ggasya ca aci supi yaN / artha:-varSAbhU-ityetasyAGgasya ca ajAdau supi pratyaye parato yaNAdezo bhvti| udA0-varSAbhvau, vrssaabhvH| AryabhASA: artha-(varSAbhva:) varSAbhU isa (aGgasya) aGga ko (ca) bhI (aci) ajAdi (supi) sup pratyaya pare hone para (yaN) yaN Adeza hotA hai| udA0-varSAbhvau / do varSAbhU (mnndduuk-meNddhk)| varSAbhvaH / saba vrssaabhuu| siddhi-varSAbhvau / varSA+bhU+kvim / vrssaa+bhuu+vi| varSA+bhU+0 / vrssaabhuu+au| vrssaabhv+au| vrssaabhvau| ___ yahAM varSA-upapada bhU sattAyAm (bhvA0pa0) dhAtu se 'anyebhyo'pi dRzyate (3 / 2 / 178) se 'kvip' pratyaya hai| varapRktasya (6 / 1 / 66) se 'kvip' kA sarvahArI lopa hotA hai| tatpazcAt varSAbhU' zabda se dvitva-vivakSA meM svaujasa0' (4 / 1 / 2) se ajAdi, sup au' pratyaya karane para isa sUtra se yaN (v) Adeza hotA hai| aise hI jas' pratyaya karane para-varSAbhvaH / yahAM 'na bhUsudhiyoH' (6 / 4 / 85) se yaNa-Adeza kA pratiSedha prApta thA, ata: yaha usakA purastAt apavAda hai| yaNAdeza-pratiSedhaH (10) na bhuusudhiyoH|85| pa0vi0-na avyayapadam, bhU-sudhiyo: 6 / 2 / sa0-bhUzca sudhIzca tau bhUsudhiyau, tayo:-bhUsudhiyoH (itretryodvndvH)| anu0-agasya, aci, yaNa, supi iti caanuvrtte| anvaya:-bhUsudhiyoraGgayoraci supi yaN n| artha:-bhU-sudhiyoraGgayorajAdau supi pratyaye parato yaNAdezo na bhvti| udA0-(bhUH) pratibhuvau, pratibhuva: / (sudhI:) sudhiyau, sudhiyaH / AryabhASA: artha-(bhUsudhiyoH) bhU aura sudhI (aGgasya) agoM ko (aci) ajAdi (supi) sup-pratyaya pare hone para (yaNa) yaNAdeza (na) nahIM hotA hai| Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-1 -(bhU) pratibhuvau / do pratibhU (jAmina ) / pratibhuvaH / saba pratibhU / ( sudhI) sudhiyau / do sudhI (vidvAn) / sudhiyaH / saba sudhI / 634 siddhi - (1) pratibhuvau / prati+bhU+kvip / prati+bhU+vi / pra+bhU+0 | pratibhU+au / prati+bh uvaG+au / prati+bh uv + au / pratibhuvau / yahAM prathama prati-upapada 'bhU sattAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu se 'bhuva: saMjJAntarayo:' (3/2/179) se 'kvip' pratyaya hai| vairapRktasya' (6/1/66 ) se 'kvip' pratyaya kA sarvahArI lopa hotA hai| tatpazcAt 'pratibhU' zabda se dvitva - vivakSA meM 'svaujasa0' (4/1/2) se ajAdi, sup 'au' pratyaya hai| isa sUtra se pratibhU' aGga ko yaNAdeza kA pratiSedha hotA hai / 'o: supiM (6/4/83 ) se yaNAdeza prApta thA / ataH yathAprApta 'aci nudhAtubhruvAM0' (6 / 4 / 77) se 'uvaG ' Adeza hotA hai| aise hI 'jas' pratyaya pare hone para - pratibhuvaH / (2) sudhiyoM / su+dhyA + kvip / su+dhyA+0 / su+dh i aa+0| sudhI+au / sudh iyng+au| sudh iy+au / sudhiyau / yahAM prathama su-upapada 'dhyai cintAyAm' (dhvA0pa0) dhAtu se 'anyebhyo'pi dRzyateM (3121178) se 'kvip' pratyaya hai| vairapRktasya' (6 | 1 | 66 ) se kvip' kA sarvahArI lopa hotA hai| vA0- 'dhyAyateH samprasAraNaM ca' (3 / 2 / 178) se samprasAraNa hotA hai| tatpazcAt 'sudhI' zabda se pUrvavat 'au' pratyaya karane para 'eranekAco'saMyopUrvasya' (6 / 4 / 82) se 'yaN- Adeza prApta hotA hai| isa sUtra se usakA pratiSedha kiyA gayA hai| ataH yathAprApta 'aci dhAtubhruvAM0' (6/4/77) se 'iyaG' Adeza hotA hai| ubhayathA-AdezaH (11) chandasyubhayathA / 86 / pa0vi0-chandasi 7 / 1 ubhayathA avyayapadam / anu0-aGgasya, aci, supi bhUsudhiyoriti cAnuvartate / anvayaH - chandasi bhUsudhiyoraGgayoraci supi ubhayathA / artha :- chandasi viSaye bhUsudhiyoraGgayorajAdau supi parata ubhayathA dRzyate, yaNAdeza uvaGAdezazca / udA0 - (bhUH ) vaneSu citraM vibhvaM vize (R0 4 // 7 // 1) / vibhuvaM vize ( tai0saM0 1 / 5 / 5 / 1) / ( sudhI:) sudhyo3 navyamagne (R0 6 / 1 / 7) / sudhiyo navyamagne ( tai0brA0 3 | 6 | 10 | 3 ) | 'havyamagne' ( kAzikA) / Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 635 AryabhASAH artha- (chandasi ) vedaviSaya meM (bhUsudhiyoH) bhU aura sudhI (aGgGgasya ) aGgoM ko (aci) ajAdi (supi) sup pratyaya pare hone para (ubhayathA) yaN aura uvaG yaha do prakAra kA Adeza dekhA jAtA hai| udA0- (bhU) vaneSu citraM vibhvaM vize (R0 4/7/1) / vibhuvaM vize ( tai0saM0 114 1418) | ( sudhI) sudhyo3 navyamagne (R0 6/1/7) / sudhiyo navyamagne ( tai0 brA0 3 | 6 |10|3) / siddhi - (1) vizvam / vibhU+am / vi+v+am / vibhvam / yahAM 'vibhU' zabda se 'svaujasa0' (4 / 1 / 2) se 'am' pratyaya hai| isa sUtra se chandaviSaya meM 'vibhU' aGga ko ajAdi sup 'am' pratyaya pare hone para yaN' (v) Adeza hotA hai| 'vibhuvam' yahAM 'uvaG ' Adeza hai| (2) sudhyaH / sudhI+jas / sudhii+as| sudh y+as| sudhyH| yahAM 'sudhI' zabda se pUrvavat 'jas' pratyaya hai| isa sUtra se chandaviSaya meM sudhI' aGga ko yaN (y) Adeza hotA hai| 'sudhiyaH' yahAM iyaG Adeza hai| yaNa-Adeza: (12) huznuvoH sArvadhAtuke / 87 / pa0vi0 - hu- znuvo: 6 / 2 sArvadhAtuke 7 / 1 / sao - huzca znuzca tau huznuvau tayo: - huznuvo: (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - aGgasya, aci, anekAca:, asaMyogapUrvasya, yaNa iti cAnuvartate / 'o: supi' (6 / 4 / 83) ityasmAd maNDUkotplutyA 'o:' iti cAnuvartate / anvayaH - huznuvorasaMyogapUrvasya oranekAco'Ggasya aci sArvadhAtuke yaN / artha:-'hu' ityetasya znu-pratyayAntasya ca saMyogo yasmAd ukArAt pUrvo na bhavati, tadantasyAnekAco'Ggasya ajAdau sArvadhAtuke pratyaye parato yaNAdezo bhavati / udA0-(hu:) te juhvati, sa juhvatu / juhvat / te sunvnti| te sunvantu, te asunvan / AryabhASAH artha-(huznuvo: ) hu' isako aura znu - pratyaya kI ( asaMyogapUrvasya o.) jisake ukAra se pUrva saMyoga nahIM hai usa ukArAnta (anekAcaH ) aneka acoMvAle (aGgasya) aGga ko (aci) ajAdi (sArvadhAtuke) sArvadhAtuka pratyaya pare hone para (yaN) yaNa Adeza hotA hai| Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(ha) te juhati / ve saba yajJa karate haiN| te jahata / vaha yajJa kre| jahata / yajJa karatA huaa| (znu) te sunvanti / ve saba paidA hote haiN| te sunvantu / ve saba paidA hoveN| te asunvan / ve saba paidA huye| ___ siddhi-(1) juhti| hu+laT / hu+l| hu+jhi| hu+shp+jhi| hu+o+jhi| hu-hu+at i| jhu-hu+ati / ju-ha+ati / juhvati / yahAM hu dAnAdanayoH, AdAne cetyeke (ju0pa0) dhAtu se vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se vartamAnakAla artha meM laT' pratyaya hai| 'juhotyAdibhyaH zluH' (2 / 4 / 75) se zap' ko zlu (lopa) aura 'zlau' (6 / 1 / 10) se dhAtu ko dvitva hotA hai| 'adabhyastAt' (7 / 1 / 4) se 'jha' ke sthAna meM 'at' Adeza hotA hai| 'kuhozcuH' (7 / 4 / 62) se abhyAsa ke hakAra ko cavarga jhakAra aura abhyAse carca' (8 / 4 / 54) se jhakAra ko jaz jakAra hotA hai| isa sUtra se ajAdi sArvadhAtuka pratyaya pare hone para yaNa' (va) Adeza hotA hai| hu' dhAtu ke ukAra se pUrva saMyoga nahIM hai tathA dvitva avasthA meM (hu-hu) yaha anekAc hai| aise hI loT lakAra meN-juhtu| hu' dhAtu se laTa: zatRzAnacAvaprathamAsamAnAdhikaraNe (3 / 2 / 124) se 'zatR' pratyaya karane para-juhat / (2) sunvnti| su+laT / su+l| su+jhi| su+shnu+anti| su+nu+anti| su+n u+anti| su+n v+anti| sunvanti / yahAM putra abhiSave' (svA0u0) dhAtu se pUrvavat 'laT' pratyaya hai| 'svAdibhya: anuH' (3 / 1 / 73) se 'anu' vikaraNa-pratyaya hai| isa sUtra se jisake ukAra se pUrva saMyoga nahIM hai tathA jo anekAc aGga hai usa isa 'su+nu' anu-pratyayAnta aGga ko ajAdi sArvadhAtuka 'anti' pratyaya pare hone para yaNa' (v) Adeza hotA hai| aise hI loT lakAra meM-sunvantu, aura laG lakAra meM-asunvan / vuk-AgamaH ___(13) bhuvo vug lunglittoH|88| pa0vi0-bhuva: 6 / 1 vuk 11 luG-liTo: 7 / 2 / sa0-luG ca liT ca tau luGliTau, tayo:-luGliTo: (itretryogdvndv:)| anu0-aGgasya, aci iti caanuvrtte| anvaya:-bhuvo'Ggasya aci lunglittovuk| artha:-bhuvo'Ggasya ajAdau luGi liTi ca pratyaye parato vugAgamo bhvti| Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 637 udA0-(luG) te abhUvan / aham abhUvam / (liT) sa babhUva / tau babhUvatuH / te babhUvuH / AryabhASA: artha- (bhuva:) bhU (aGgasya) aGga ko (aci) ajAdi (luliToH) luG aura liT pratyaya pare hone para (vuka ) vuk Agama hotA hai| udA0- (luG) te abhUvan / ve saba huye / aham abhUvam | maiM huaa| (liT) sa bbhuuv| vaha huaa| tau babhUvatuH / ve donoM huye / te babhUvuH / ve saba huye / siddhi - (1) abhUvan / bhU+luG / aT+bhU+l / a+bhU+cli+l / a+bhU+sic+jhi / a+bhU+0+anti / a+bhU vuk+anti / a+bhU+v+anti / a+bhUv+ant / a+bhUv+an0 / abhUvan / yahAM 'bhU sattAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu se 'luG' (3121110) se bhUtakAla artha meM 'luG' pratyaya hai| 'gatisthAghu0 ' (214 177 ) se sic' kA luk hotA hai| isa sUtra 'bhU' aGga ko ajAdi, luviSayaka 'anti' pratyaya pare hone para 'vuk' Agama hotA hai / 'saMyogAntasya lopa:' ( 8 / 2 / 23) se saMyogAnta takAra kA lopa hotA hai| aise hI uttama puruSa ekavacana meM abhUvam / (2) babhUva / bhU+liT / bhU+l / bhU+tip / bhuu+nnl| bhU+a / bhU vuk+a / bhUv+a / babhUv+a / babhUva / yahAM 'bhU sattAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu se 'parokSe liT' (3 / 2 / 115 ) se 'liT' pratyaya hai| 'parasmaipadAnAM Nala0 ' ( 3 / 4 / 82) se tip' ke sthAna meM 'gal' Adeza hai| isa sUtra se 'bhU' aGga ko liT-viSayaka, ajAdi 'a' pratyaya pare hone para 'vuk' Agama hotA hai / 'liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 |1 |8) se dhAtu ko dvitva, 'bhavateraH' (7/4/73) se abhyAsa ko akArAdeza aura 'abhyAse carca' (8/4/54) se abhyAsa ke bhakAra ko jaz bakAra hotA hai| aise hI dvivacana aura bahuvacana meM- babhUvatuH, babhUvuH / Ut-Adeza: (14) UdupadhAyA gohaH / 86 / pa0vi0 - Ut 1 / 1 upadhAyA: 6 / 1 goha : 6 / 1 / anu0-aGgasya, aci iti cAnuvartate / anvayaH - goho'Ggasya upadhAyA aci Ut / artha:- goho'Ggasya upadhAyA: sthAne ajAdau pratyaye parata UkArAdezo bhavati / Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-sa nigRhati / nigUhakaH / saadhunigRhii| nigRhanigUham / nigRho vrtte| _ AryabhASA: artha-(goha:) goha (agasya) aGga kI (upadhAyAH) upadhA ke sthAna meM (aci) ajAdi pratyaya pare hone para (Ut) UkArAdeza hotA hai| . udA0-sa nigRhati / vaha chupAtA hai| nigUhakaH / chupaanevaalaa| saadhunigRhii| chupAne ke svbhaavvaalaa| nigRhanigUham / chupaa-chupaakr| nigUho vartate / chupAnA hai| siddhi-(1) nigRhati / ni+guha+laT / ni+guh+l| ni+guh+zap+tip / ni+guh+a+ti| ni+goha+a+ti / ni+guuh+a+ti| nigRhti| yahAM ni-upasargapUrvaka guhU saMvaraNe' (bhvA030) dhAtu se vartamAne laT (3 / 2 / 123) se 'laT' pratyaya hai| 'kartari zap' (3 / 1 / 68) se 'zap' vikaraNa-pratyaya hai| 'pragantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se dhAtu ko laghUpadha guNa (o) hotA hai| isa sUtra se ajAdi zap' pratyaya pare hone para goha' aGga kI upadhA (o) ke sthAna meM UkAra Adeza hotA hai| (2) nigUhakaH / yahAM ni-upasargapUrvaka pUrvokta guh' dhAtu se 'NvultRcauM (3 / 1 / 133) se 'vul' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (3) saadhunigRhii| yahAM ni-upasargapUrvaka pUrvokta guh' dhAtu se 'suSyajAtau NinistAcchIlye' (3 / 2 / 78) se tAcchIla artha meM Nini' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (4) nigRhanigUham / yahAM ni-upasargapUrvaka pUrvokta 'guh' dhAtu se 'AbhIkSNye Namula ca' (3 / 4 / 22) se Namul' pratyaya hai| vA0-'AbhIkSNye (dva bhavata:) (8 / 1 / 12) se dvirvacana hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (5) niguuhH| yahAM ni-upasargapUrvaka pUrvokta 'guha' dhAtu se 'bhAve' (3 / 3 / 18) se bhAva artha meM 'ghaJ' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| Ut-AdezaH (15) doSo nnau|60| pa0vi0-doSa: 61 Nau 7 / 1 / anu0-aGgasya, Ut, upadhAyA iti caanuvrtte| anvaya:-doSo'Ggasya upadhAyA Nau uut| artha:-doSo'Ggasya upadhAyAH sthAne Nau pratyaye parata UkArAdezo bhvti| Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH udA0-sa dUSayati / tau dUSayataH / te dUSayanti / AryabhASA: artha-(doSa:) doSa (aGgasya) aGga kI (upadhAyAH) upadhA ke sthAna meM (Nau) Nic pratyaya pare hone para (Ut) UkAra Adeza hotA hai| udA0-sa dUSayati / vaha vikRta karatA hai (bigAr3atA) hai| to dUSayata: / ve donoM vikRta karate haiN| te dUSayanti / ve saba vikRta karate haiN| siddhi-duussyti| duS+Nic / duss+i| doss+i| duuss+i| dUSi / / dUSi+laT / duussi+l| dUSi+tip / duussi+shp+ti| duusse+a+ti| dUSu ay+a+ti| duussyti| __ yahAM prathama duSa vaikRtye' (di0pa0) dhAtu se hetumati ca' (3 / 1 / 26) se Nic' pratyaya hai| pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se dhAtu ko laghUpadha guNa (o) hotA hai| isa sUtra se Nic' pratyaya pare hone para doS' ke upadhAbhUta okAra ke sthAna meM UkAra Adeza hotA hai| tatpazcAt Nijanta doSi' dhAtu se 'vartamAne laT (3 / 2 / 123) se laT' pratyaya hai| aise hI dvivacana aura bahuvacana meM-tau dUSayataH, te duussynti| UkArAdeza-vikalpa: (16) vA cittviraage|61| pa0vi0-vA avyayapadam, citta-virAge 71 / sa0-cittasya virAga iti cittavirAgaH, tasmin-cittavirAge / virAga: vikAra ityrthH| anu0-aGgasya, Ut, upadhAyAH, doSa:, Nau iti cAnuvartate / anvaya:-cittavirAge doSo'Ggasya upadhAyA Nau vA uut|| artha:-cittavirAge cittavikAre'rthe doSo'Ggasya upadhAyA: sthAne Nau pratyaye parato vikalpena UkArAdezo bhvti| udA0-cittaM dUSayati, cittaM doSayati / prajJAM dUSayati, prajJAM doSayati / AryabhASAartha-(cittavirAge) citta-vikAra artha meM (doSa:) doSa (aGgasya) aGga kI (upadhAyAH) upadhA ke sthAna meM (Nau) Nic pratyaya pare hone para (vA) vikalpa se (Ut) UkArAdeza hotA hai| udA0-cittaM dUSayati, cittaM doSayati / vaha citta ko bigAr3atA hai| prajJAM dUSayati, prajJAM doSayati / vaha prajJA ko bigAr3atA hai| prjnyaa-buddhi| siddhi-dUSayati zabda kI siddhi pUrvavat hai| kevala cittavirAga arthavizeSa hai| vikalpa-pakSa meM doSa' aGga kI upadhA ko UkArAdeza nahIM hai-dossyti| Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 hasvAdeza: pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (17) mitAM hasvaH | 12| pa0vi0 - mitAm 6 / 3 hrasvaH 1 / 1 / anu0-aGgasya, upadhAyAH, Nau iti cAnuvartate / anvayaH-mitAm aGgAnAm upadhAyA Nau hrasvaH / artha:-mitAm aGgAnAm upadhAyA: sthAne Nau pratyaye parato hrasvAdezo bhavati / udA0 - sa ghaTayati / sa vyathayati / sa janayati / sa rajayati / sa zamayati / sa jJapayati / AryabhASAH artha-(mitAm ) mit-saMjJaka (aGgasya) aGgoM kI (upadhAyAH ) upadhA ke sthAna meM (Nau) Nic pratyaya pare hone para (hrasva:) hrasvAdeza hotA hai| udA0 - sa ghaTayati / vaha ceSTA (prayatna) karAtA hai / sa vyathayati / vaha bhaya aura saMcalana karAtA hai / sa janayati / vaha prAdurbhAva karAtA hai / sa rajayati / vaha mRgoM ko mAratA hai / sa zamayati / vaha upazAnta karatA hai / sa jJapayati / vaha mAratA hai| siddhi - (1) ghaTayati / ghaT+ Nic / ghtt+i| ghaatt+i| ghtt+i| ghtti|| ghaTi+laT / ghaTayati / yahAM 'ghaTa ceSTAyAm' (bhvA0A0) dhAtu se hetumati ca' ( 3 / 1 / 26 ) se Nic' pratyaya hai| 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 115) se 'ghaT' ko upadhAvRddhi hotI hai| isa sUtra se mit-saMjJaka 'ghaT' dhAtu kI upadhA ko 'Nic' pratyaya pare hone para hrasvAdeza hotA hai| (2) vyathayati / 'vyatha bhayasaJcalanayo:' (bhvA0A0) se pUrvavat / (3) janayati / 'janI prAdurbhAvi' (di0A0) dhAtu se pUrvavat / 'janI' kI 'janIjRSknasurajjo'mantAzca' (bhvA0 gaNasUtra ) se mit-saMjJA hai| (4) rajayati / 'raJja rAgeM' (bhvA030) dhAtu se pUrvavat 'Nic' pratyaya vA0- 'rajjerNo mRgamAraNe upasaMkhyAnam' ( 6 / 4 / 26 ) se anunAsika (Ja) kA lopa aura 'ata upadhAyAH' (7 12 1115) se vRddhi hotI hai| zeSa kArya pUrvavat hai / 'raJja' dhAtu kI 'janIjRSknasuraJjo'mantAzcaM' (bhvA0 gaNasUtra ) se mit-saMjJA hai| (5) zamayati / 'zamu upazameM' (di0pa0) dhAtu se pUrvavat 'zamo'darzane' (bhvA0 gaNasUtra) se 'zamu' dhAtu kI darzana artha se anyatra mit-saMjJA hotI hai| Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 641 (6) jJapayati / yahAM jJA avabodhane (krayA0pa0) dhAtu se pUrvavat Nic pratyaya hai| artihI0' (7 / 3 / 36) se 'puka' Agama hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| 'mAraNatoSaNanizAmaneSu jJA' (bhvA0 gaNasUtra) se jJA' dhAtu kI mAraNa-Adi arthoM meM mit-saMjJA hotI hai, anyatra nhiiN| vizeSa: 'ghaTa ceSTAyAm' (bhvA0A0) dhAtu se lekara 'phaNa gatau' (vRt) taka ghaTAdi dhAtuoM kI mit-saMjJA hai| vRt' zabda ghaTAdi gaNa kI samApti kA dyotaka hai| mit-saMjJaka dhAtu pANinIya dhAtupATha ke bhvAdigaNa meM dekha leveN| dIrghAdeza-vikalpaH (18) ciNNamulordIrgho'nyatarasyAm / 63 / pa0vi0-ciN-Namulo: 7 / 2 dIrgha: 1 / 1 anyatarasyAm avyypdm| sa0-ciN ca Namul ca to ciNNamulau, tayo:-ciNNamulo: (itretryogdvndv:)| anu0-aGgasya, upadhAyAH, Nau iti caanuvrtte| anvaya:-mitAm aGgAnAm upadhAyAzciNNamulorNAvanyatarasyAM dIrghaH / artha:-mitAm aGgAnAm upadhAyA: sthAne ciNparake ca Nau pratyaye parato vikalpena dIrghA bhavati / udA0-ciNparake Nau-tena azami, ashaami| tena atami, ataami| Namulparake gau-zamaMzamam, zAmaMzAmam / tamaMtamam, taamNtaamm| AryabhASAartha-(mitAm) mit-saMjJaka (aGgasya) agoM kI (upadhAyAH) upadhA ke sthAna meM (ciNNamulo:) ciNparaka aura Namulparaka (Nau) Nic pratyaya pare hone para (anyatarasyAm) vikalpa se (dIrghaH) dIrgha Adeza hotA hai| . udA0-ciNparaka Nic-tena azami, ashaami| usake dvArA upazAnta karAyA gyaa| tena atami, ataami| usake dvArA AkAGkSA (icchA) karAI gii| Namulparaka Nic-zamaMzamam, zAmaMzAmam / upazAnta kraa-kraakr| tamaMtamam, tAmaMtAmam / AkAGkSA kraa-kraakr| siddhi-(1) ashmi| zam+Nic / shm+i| shaam+i| shaami| zami+luG / att+shmi+l| a+shmi+cli+l| a+shmi+cinn+tim| a+zam+i+t / a+zam+ i+01 ashmi| Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM prathama 'zamu upazame (di0pa0) dhAtu se hetumati ca' (3 / 1 / 26) se Nic' pratyaya hai| 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 115) se upadhAvRddhi hotI hai aura mitAM hasva:' (6 / 4 / 92) se hrasvAdeza hotA hai| tatpazcAt Nijanta zami' dhAtu se 'luG (3 / 2 / 110) se karmavAcya artha meM 'luG' pratyaya hai| ciNa bhAvakarmaNo:' (3 / 1 / 66) se cila' ke sthAna meM ciN' Adeza hotA hai| isa sUtra se ciNparaka Nic' pratyaya pare hone para aGga (zam) kI upadhA ko dIrgha hotA hai-ashaami| (2) atmi| 'tamu kAGkSAyAm (di0pa0) dhAtu se pUrvavat / vikalpa-pakSa meM aGga (zam) kI upadhA ko dIrgha hotA hai-ataami| (3) zamaMzamam / zam+Nic / shm+i| shaam+i| shmi+nnmul| shaami+am| zam+am / shmm| shmNshmm| yahAM 'zamu upazame' dhAtu se pUrvavat Nic' pratyaya hai| Nijanta zami' dhAtu se 'abhIkSNye Namula ca' (3 / 4 / 22) se AbhIkSNya artha meM Namul' pratyaya hai| vA0'AbhIkSNye' (dva bhavataH) (8 / 1 / 12) se dvivacana hotA hai| isa sUtra se Namulparaka Nic' pratyaya pare hone para aGga (zam) kI upadhA ko dIrgha nahIM hai| vikalpa-pakSa meM aGga (zam) kI upadhA ko dIrgha hotA hai-zAmaMzAmam / aise hI 'tamu kAGkSAyAm (di0pa0) dhAtu se-tamaMtamam, taamNtaamm| hasvAdezaH (16) khaci hrasvaH / 64 / pa0vi0-khaci 71 hrasva: 1 / 1 / anu0-aGgasya, upadhAyA:, Nau iti caanuvrtte| anvaya:-aGgasya upadhAyAH khaci Nau hrasva: / artha:-aGgasya upadhAyA: sthAne khacparake Nau parato hrasvo bhvti| udaa0-dvissntpH| parantapa: / purandaraH / AryabhASA: artha-(aGgasya) aGga kI (upadhAyAH) upadhA ke sthAna meM (khaci) khacparaka (Nau) Nic pratyaya pare hone para (hrasva:) hrasvAdeza hotA hai| udA0-dviSantapaH / dveSa karanevAle ko santApa denevaalaa| prntpH| zatru ko . santApa denevaalaa| purandaraH / nagara kA vidAraNa karanevAlA (indr)| siddhi-(1) dviSantapaH / tap+Nic / tp+i| taapi|| dviSt+tApi+khac / dviSt+tApi+a / dviSat+tapi+a / dviSa mumt+tp+a| dvissmt+tp+a| dvissm+tp+a| dvissntp+su| dvissntpH| Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 643 yahAM prathama tapa santApe' (bhvA0pa0) dhAtu se hatumati ca' (3 / 1 / 26) se Nic' ya pratyaya hai| 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 115) se aGga (tap) ko upadhAvRddhi hotI hai| 5 tatpazcAt dviSat-upapada Nijanta tApi' dhAtu se dviSatparayostApe:' (3 / 2 / 39) se * 'khac' pratyaya hai| isa sUtra se khacparaka Nic' pratyaya pare hone para aGga kI upadhA : ko hrasvAdeza hotA hai| 'NeraniTi' (6 / 4 / 51) se 'Nic' kA lopa hotA hai| 1 'arurdiSadajantasya mum' (6 / 3 / 65) se mum' Agama aura saMyogAntasya lopa:' (8 / 2 / 23) 1 se 'dviSat' ke takAra kA lopa hotA hai| aise hii-prntpH| (2) purndrH| yahAM prathama dR vidAraNe' (svA0pa0) dhAtu se hetumati ca / (3 / 1 / 26) se 'Nic' pratyaya hai| tatpazcAt pur-upapada Nijanta 'dAri' dhAtu se / 'pU:sarvayorisaho:' (3 / 2 / 41) se 'khac' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| ! hasvAdezaH (20) halAdo nisstthaayaam|65| pa0vi0-hlAda: 6 / 1 / niSThAyAm 7 / 1 / anu0-aGgasya, upadhAyA:, hrasva iti caanuvrtte| anvaya:-halAdo'Ggasya upadhAyA niSThAyAM hrasvaH / artha:-hlAdo'Ggasya upadhAyA: sthAne niSThAyAM pratyaye parato hrasvo bhvti| udA0-prahalanna:, prhlnnvaan| AryabhASA: artha-(halAdaH) halAd (aGgamasya) aga kI (upadhAyAH) upadhA ke sthAna meM (niSThAyAm) niSThA-saMjJaka pratyaya pare hone para (hrasva:) hrasvAdeza hotA hai| udA0-prahlanna:, prahlannavAn / prasanna huaa| siddhi-prhlnnH| pr+laad+kt| pr+laad+t| pr+hld+t| pr+ld+n| prhln+n| prhlnn+su| prhlnnH| yahAM pra-upasargapUrvaka halAdI sukhe ca' (bhvA0A0) dhAtu se niSThA' (3 / 2 / 102) se bhUtakAla artha meM kta' hai| ktaktavatU niSThA' (1 / 1 / 26) se 'kta' pratyaya kI niSThA' saMjJA hai| isa sUtra se niSThA-saMjJaka 'kta' pratyaya pare hone para halAd' aga kI upadhA ko hrasvAdeza hotA hai| 'radAbhyAM niSThAto na: pUrvasya ca daH' (8 / 2 / 42) se 'niSThA' (kta) ke takAra ko nakArAdeza aura dhAtu ke pUrvavartI dakAra ko bhI nakArAdeza hotA hai| aise hI ktavatu' pratyaya karane para-pralannavAn / Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644 hasvAdeza: pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (21) chAderghe'dvayupasargasya / 66 / pa0vi0-cha-Ade: 6 / 1 ghe 7 / 1 advi-upasargasya 6 / 1 / sa0-cha Adiryasya sa chAdi:, tasya - chAde: (bahuvrIhi: ) / dvau upasargau yasya sa dvyupasargaH, na dryupasarga iti advayupasargaH, tasya - advayupasargasya (bahuvrIhigarbhitanaJtatpuruSaH) / anu0-aGgasya, upadhAyAH, hrasva iti cAnuvartate / anvayaH - advayupasargasya chAderaGgasya upadhAyA ghe hrasvaH / artha:- ayupasargasya chakArAderaGgasya upadhAyA: sthAne ghe pratyaye parato hrasvo bhavati / udA0- urazchandaH / pracchadaH / dantacchadaH / AryabhASAH artha-( advayupasargasya) do upasargoM se rahita (chAde: ) chakAra jisake Adi meM usa (aGgasya) aGga kI ( upadhAyAH) upadhA ke sthAna meM (ghe) gha-pratyaya pare hone para (hrasva:) hrasvAdeza hotA hai| udA0 - urazchanda: / chAtI kI rakSA ke liye dhAraNa kiyA jAnevAlA kavacavizeSa / pracchadaH / bichAvana kI cAdara / dantacchadaH / dAMtoM ko DhakanevAlA- oSTha (hoTha ) / siddhi-urazchanda: / chad+ Nic / chad+i / chaad+i| chAdi / / uras+chAdi+gha / urs+chaadi+a| urs+chaad+a| uras+chad+a / urazchada+su / urazchadaH / yahAM prathama 'chaMda apavAraNe' (cu030) dhAtu se 'satyApapAza0' (3 | 1 | 25) se caurAdika 'Nic' pratyaya hai / tatpazcAt uras - upapada Nijanta 'chAdi' dhAtu se puMsi saMjJAyAM ghaH prAyeNa:' ( 3 | 3 | 118 ) se saMjJAviSaya meM 'gha' pratyaya hai| isa sUtra se 'gha' pratyaya pare hone para do upasargoM se rahita, chakArAdi aGga (chAd) kI upadhA ko hrasvAdeza hotA hai| 'NeraniTiM' (6/4/51) se 'Ni' kA lopa hai| 'urasazchada iti urazchadaH / - kRdyogA ca SaSThI samasyateM (2 / 2 / 8) se SaSThItatpuruSa samAsa hai| aise hI - pracchadaH, dantacchadaH / yahAM 'che ca' (811172 ) se 'tuk' Agama hotA hai| vA0 hasvAdeza: - (22) ismantrankviSu ca / 67 / pa0vi0-is-man-tran-kviSu 7 / 3 ca avyayapadam / sa0-is ca man ca tran ca kvizca te ismantrankvaya:, teSuismantrankviSu (itaretarayogadvandvaH) / Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 645 SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH anu0-aGgasya, upadhAyA:, hrasva:, chaadeH| anvaya:-chAderaGgasya upadhAyA ismantrankviSu ca hrsv:| artha:-chakArAderaGgasya upadhAyA: sthAne ismantrankviSu pratyayeSu ca parato hrasvo bhvti| udA0-(is) chdiH| (man) chadma / (van) chtrm| (kvip) dhAmacchat / upccht| AryabhASA: artha-(chAde:) chakAra jisake Adi meM hai usa (aGgasya) aga kI (upadhAyAH) upadhA ke sthAna meM (ismantrankviSu) is, man, vana aura vip pratyaya pare hone para (ca) bhI (hrasva:) hrasvAdeza hotA hai| udA0-(is) chadiH / gAr3I kI chata/ghara kI cht| (man) chadma / kpttvesh| (tran) chtrm| chaataa| (kvip) dhAmacchat / ghara ko AcchAdita karanevAlA chappara aadi| upacchat / ddhkkn/prdaa| siddhi-(1) chadiH / chAdi+isi / chAdi+is / chaad+is| chad+is / chdis+su| chadis+0 / chdiH| yahAM 'chada apavAraNe (cu0pa0) isa Nijanta dhAtu se 'arcizucihusRpichAdidibhyaH isi:' (uNA0 2 / 109) se 'isi' pratyaya hai| NeraniTi' (6 / 4 / 51) se Nic' kA lopa hotA hai| isa sUtra se chakArAdi aGga (chAd) kI upadhA ke sthAna meM is' pratyaya pare hone para hrasvAdeza (chad) hotA hai| (2) chadma / chaadi+mnin| chaadi+mn| chAd+man / chd+mn| chdmn+su| chadman+0 / chadman / chdm| yahAM pUrvokta Nijanta 'chAdi' dhAtu se 'sarvadhAtubhyo manin' (uNA0 4 / 146) se 'manin' pratyaya hai| isa sUtra se chakArAdi aGga (chAd) kI upadhA ko hrasvAdeza hotA hai| halyAbbhyo dIrghAta' (6 / 1 / 68) se 'su' kA lopa aura nalopa: prAtipadikAntasya' (8 / 2 / 7) se nakAra kA lopa hotA hai| (3) chtrm| chaadi+ssttn| chaadi+bn| chaad+tr| chd+tr| cht+tr| chtr+su| chtrm| yahAM pUrvokta Nijanta chAdi' dhAtu se 'sarvadhAtubhya: STan' (uNA0 4 / 160) se 'STran' pratyaya hai| isa sUtra se chakArAdi aGga (chAd) kI upadhA ko hrasvAdeza hotA hai| (4) dhAmacchat / dhAma+chAdi-kvip / dhaam+chaadi+ti| dhAma+chAdi+0 / dhAma+chAd+0 / dhAma+chad+0 / dhAma+tuk+chad+0 / dhaam+c+cht+0| dhAmacchat / Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam yahAM dhAma-upapada pUrvokta chakArAdi 'chAdi' dhAtu se 'anyebhyo'pi dRzyate' (3 / 3 / 178) se 'kvip' pratyaya hai| isa sUtra se chakArAdi aGga (chAd) kI upadhA ko hrasvAdeza hotA hai| verapRktasya' (6 /1/66 ) se 'kvip' kA sarvahArI lopa hai| 'che ca' (6 / 1 / 72) se tuk' Agama hotA hai| aise hI upa-upasarga pUrvaka se - upacchat / lopAdeza: (23) gamahanajanakhanaghasAM lopaH kGityanaGi / 68 / pa0vi0-gama-hana-jana - khana-ghasAm 6 / 3 lopa: 1 / 1 kGiti 7 / 1 anaGi 7 / 1 / sa0-gamazca hanazca janazca khanazca ghas ca te gamahanajanakhanaghasa:, teSAm-gamahanajanakhanaghasAm (itaretarayogadvandvaH) / kazca Gazca tau kDau, kGAvitau yasya sa kGit, tasmin kGiti ( bahuvrIhi: ) na aG iti anaG, tasmin-anaGi (naJtatpuruSa: ) / 646 anu0 - aGgasya, aci, upadhAyA iti cAnuvartate / anvayaH-gamahanajanakhanaghasAm aGgAnAm upadhAyA anaGi aci kGiti lopaH / artha:- gamahanajanakhanaghasAm aGgAnAm upadhAyA avarjite'jAdau kiti Giti ca pratyaye parato lopo bhavati / udA0 - (gamaH ) tau jagmatuH / te jagmuH / ( hanaH ) tau jaghnatuH / te jaghnuH / (jana: ) sa jajJe / tau jajJAte / te jajJire / (khanaH ) tau caranatuH / te canuH / ( ghas ) tau jakSatuH / te kSuH / AryabhASAH artha-(gamahanajanakhanaghasAm) gama, hana, jana, khana, ghas ina ( aGgAnAm ) aGgoM kI ( upadhAyAH) upadhA ke sthAna meM (anaGi) aGga ko chor3akara (aci) ajAdi ( kGiti ) kit aura Git pratyaya pare hone para (lopaH) lopAdeza hotA hai| udA0- - (gama) tau jagmatuH / ve donoM gaye / te jagmuH | ve saba gye| (hana) tau jaghnatuH / una donoM ne hiMsA / gati kI / te jaghnuH / una saba ne hiMsA / gati kI / (jana) sa jjnye| vaha utpanna huaa| tau jjnyaate| ve donoM utpanna huye / te jjnyire| ve saba utpanna huye / (khana) tau carannatuH / una donoM ne khodA / te caranuH / una saba ne khodA / (ghas) tau jakSatuH / una donoM ne khaayaa| te jakSuH / una saba ne khaayaa| Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 647 siddhi-(1) jagmatuH / gam+liT / gm+l| gam+tas / gam+atus / gm+atus / gm-gm+atus| ga-gam+atus / ja-gm+atus / jagmatuH / yahAM 'gamlR gatauM' (bhvA0pa0) dhAtu se parokSe liT' (3 / 21115 ) se 'liT' pratyaya hai / 'parasmaipadAnAM Nala0' (3 / 4 / 82) se 'tas' ke sthAna meM 'atus' Adeza hotA ' / isa sUtra se 'gam' aGga kI upadhA (a) kA ajAdi kit 'atus' pratyaya pare hone para lopa hotA hai| 'asaMyogAlliT kit' (11214 ) se 'atus' pratyaya kidvat hotA hai| aGga ke upadhA lopa ko 'dvirvacane'ciM ' (111/59 ) se sthAnivat mAnakara 'liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 / 1 / 8) se 'gam' dhAtu ko dvirvacana hotA hai| 'kuhozcuH' (7/4/62) se 'abhyAsa' ke gakAra ko cavarga 'jakAra' Adeza hai| aise hI 'us' pratyaya karane para-jagmuH / (2) jaghnatuH | yahAM 'hana hiMsAgatyo:' (adA0pa0) dhAtu se pUrvavat 'atus' pratyaya hai| 'abhyAsAcca' (7 13155) se abhyAsa se uttara 'hun' ke hakAra ko kutva ghakAra Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / aise hI - jaghnuH / (3) jajJe / jan+liT / jan+l / jn+t| jn+esh| jn+e| jan-jUn+e / j+ny+e| jjnye| yahAM 'janI prAdurbhAva' ( di0pa0) dhAtu se pUrvavat 'liT', isake sthAna meM 'ta' Adeza aura 'liTastajhorezirec' (3 / 4 / 81) se 'ta' ke sthAna meM 'ez' Adeza hai| 'sto: zcunA zcuH' (8/4/40) se nakAra ko cavarga 'akAra' Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / 'AtAm' pratyaya pare hone para - jajJAte / 'jha' (irec ) pratyaya pare hone para - jajJire / (4) caranatuH / 'khanu avadAraNe' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat / 'us' pratyaya pare hone para - caranuH / (5) jakSatuH / ad+liT / ad+l / ghas+l / ghas+tas / ghs+atus / ghs-ghs+atus| gha- ghs+atus / ja+S+atus / jakSatuH / yahAM 'ada bhakSaNe' (adA0pa0) dhAtu se pUrvavat liT', isake sthAna meM 'ta' Adeza aura isake sthAna meM 'atus' Adeza hai| 'khari ca' (8 / 4/55) se ghakAra ko car kakAra aura 'zAsivasighasInAM ca' (8 | 3 | 60) se Satva hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / aise hI 'us' pratyaya pare hone para - jakSuH / lopAdeza: (24) tanipatyozchandasi / 66 / pa0vi0-tani-patyoH 6 / 2 chandasi 7 / 1 / sao - tanizca patizca tau tanipatI tayo:-tanipatyoH (itaretarayogadvandvaH) / Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-aGgasya, aci, upadhAyAH, lopa:, kGiti iti cAnuvartate / anvayaH-chandasi tanipatyoraGgayorupadhAyA aci kGiti lopa: / artha :- chandasi viSaye tanipatyoraGgayorupadhAyA ajAdau kiti Giti ca pratyaye parato lopo bhavati / 648 udA0- ( tani:) vitatnire kavayaH (R0 1 / 164 / 5) / ( patiH ) zakunA iva paptima (R09|107 / 20 ) / AryabhASAH artha- (chandasi ) vedaviSaya meM ( tanipatyoH) tani aura pati (aGgGgasya) aMgoM kI (upadhAyAH) upadhA ke sthAna meM (aci) ajAdi ( kGiti ) kit aura Git pratyaya pare hone para (lopaH) lopAdeza hotA hai / udA0 - ( tani:) vitatnire kavayaH (R0 1/164/5) | ( patiH) zakunA iva paptima (R0 9 / 107 /20 ) / siddhi - (1) vitatnire / vi+tan+liT / vi+tan+l / vi+tn+jh| vi+tan+irec / vi+tnu+ ire / vi+tn-tn+ire| vi+ta- tn+ire / vitalire / yahAM vi-upasargapUrvaka 'tanu vistAre' (tanA0 u0 ) dhAtu se 'parokSe liT ' (3 / 4 / 115) se liT' pratyaya hai / 'liTastajhayorezirec' ( 6 |1 | 8) se 'jha' ke sthAna meM 'irec' Adeza hotA hai| isa sUtra se ajAdi, kit 'irec' pratyaya pare hone para 'tan' aGga kI upadhA lopa hotA hai| 'asaMyogAlliT kit' (11214) se 'irec' pratyaya kidvat hai / aGga ke upadhAlopa ko 'dvirvacane'ciM ' (1/1/59) se sthAnivat mAnakara liTi dhAtoranabhyAsasya' ( 6 1118) se 'tan' dhAtu ko dvirvacana hotA hai| (2) pptim| yahAM patlR gatauM' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat liT' pratyaya hai| 'parasmaipadAnAM Nala0' (3/4/82 ) se 'mas' ke sthAna meM 'ma' Adeza hai / 'ArdhadhAtukasyeDvalAdeH' (7/2/35) se 'iT' Agama hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / lopAdeza: (25) ghasibhasorhali ca / 100 / pa0vi0-ghasi-bhaso: 6 / 2 hali 7 / 1 ca avyayapadam / sa0-ghasizca bhas ca tau ghasibhasau, tayo:- ghasibhasoH (itaretara yogadvandvaH) / anu0 - aGgasya, aci, upadhAyAH, lopa:, kGiti, chandasi iti cAnuvartate / Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 646 anvaya:-chandasi ghasibhasoraGgayorupadhAyA hali aci ca kDiti lopH| artha:-chandasi viSaye ghasibhasoraGgayorupadhAyA halAdAvajAdau ca kiti Diti ca pratyaye parato lopo bhavati / udA0-(ghasi:) sagdhizca me sapItizca me (yaju0 18 / 9) / babdhAM te harI dhAnA: (niruktam-5 / 12) / ajAdau-bapsati / AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM (ghasibhaso:) ghasi aura bhas (aGgasya) agoM kI (upadhAyA:) upadhA ke sthAna meM (hali) halAdi (ca) aura (aci) ajAdi (kGiti) kit aura Dit pratyaya pare hone para (lopa:) lopAdeza hotA hai| __udA0-(ghasi) sagdhizca me sapItizca me (yaju0 18 / 9) / sandhi: samAna bhojn| (bhas) babdhAM te harI dhAnA: (niruktam-5 /12) / babdhAm / ve donoM bhartsana/dIpta kreN| ajAdi-te bapsati / ve saba bhartsana/dIpta karate haiN| siddhi-(1) sandhiH / ad+ktin| ad+ti| ghstR+ti| ghs+ti| ghs+ti / gh+ti / g+dhi| gdhi+su / samAnA gdhariti-sandhiH / yahAM 'ada bhakSaNe' (adA0pa0) dhAtu se striyAM ktin' (3 / 3 / 94) se kitan' pratyaya aura aura bahulaM chandasi (2 / 4 / 39) se 'ad' ke sthAna meM 'ghastR' Adeza hai| isa sUtra se halAdi, kit ktin' pratyaya pare hone para 'ghas' kI upadhA (a) kA lopa hotA hai| tatpazcAt karmadhAraya samAsa meM 'samAnasya chandasyamUrdhaprabhRtyudarkeSu' (6 / 3 / 84) se 'samAna' ke sthAna meM 'sa' Adeza hotA hai| (2) babdhAm / bhas+loT / bhs+l| bhas+tas / bhs+taam| bhs+shp+taam| bhas+o+tAm / bhas-bhas-tAm / bha-bhas+tAm / bha-bhas+dhAm / bha-pas-dhAm / bh-p0+dhaam| bha-b+dhAm / ba-b+dhAm / babdhAm / yahAM 'bhasa bhartsanadIptyoH ' (ju0pa0) dhAtu se loT ca' (33 / 162) se loT' pratyaya hai| tasthasthamipAM tAntantAmaH' (3 / 4 / 101) se tas' ke sthAna meM tAm' Adeza hai| 'juhotyAdibhya: zluH' (2 / 4 / 75) se zap' ko 'zlu' Adeza hotA hai| zlau' (6 / 1 / 10) se 'bhas' dhAtu ko dvivacana hotA hai| isa sUtra se halAdi, Dit tAm' pratyaya pare hone para bhas' aGga kI upadhA (a) kA lopa hotA hai| 'jhalo jhali' (8 / 2 / 26) se sakAra kA lopa, 'jhaSastathoo'dha:' (8 / 2 / 40) se takAra ko dhakAra, 'jhalAM jaz jhazi' (8 / 4 / 53) se pakAra ko 'jaz' bakAra hotA hai| 'abhyAse carca' (8 / 4 / 54) se abhyAsa ke bhakAra ko jaz bakAra hotA hai| Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (3) bapsati / bhas+laT / bhs+l| bhs+jhi| bhs+shp+jhi| bhas+o+jhi / bhs-bhs+ati| bh-bhs+ati| bh-bhs+ati| bh-ps+ati| baps+ati / bpsti| ___yahAM pUrvokta 'bhas' dhAtu se 'vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se laT' pratyaya hai| pUrvavat zap' ko 'zlu' aura 'bhas' dhAtu ko dvivacana hotA hai| 'adabhyastAt' (7 / 1 / 4) se jh' ke sthAna meM at' Adeza hai| isa sUtra se ajAdi, Dit 'ati' pratyaya pare hone para 'bhas' aGga kI upadhA (a) kA lopa hotA hai| 'khari ca' (8 / 4 / 55) se 'bha' ko car pakAra hotA hai| 'abhyAse carca (8 / 4 / 54) se bhakAra ko jaz' bakAra hotA hai| dhi-Adeza: (26) hujhalbhyo herdhiH 101 / pa0vi0-hu-jhalbhya: 5 / 3 he: 6 / 1 dhi: 1 / 1 / sa0-huzca jhalazca te hujhala:, tebhya:-hujhalbhya: (itaretarayogadvandvaH) / anu0-aGgasya, hali iti caanuvrtte| anvaya:-hujhalbhyo'Ggebhyo halo herdhiH / artha:-hu' ityasmAd jhalantebhyazca aGgebhya: parasya halAdeheM: pratyayasya sthAne dhirAdezo bhvti| udA0-(hu:) tvaM juhudhi| (jhalanta:) tvaM bhinddhi / tvaM chindaddhi / AryabhASA: artha-(hujhalbhyo) hu' isase aura jhalanta (aGgAt) aGgoM se pare (hali) halAdi (ha:) hi-pratyaya ke sthAna meM (dhi:) dhi-Adeza hotA hai| udA0-(hu) tvaM juhudhi / tU yajJa kr| (jhalanta) tvaM bhindaddhi / tU bhedana kr| tvaM chindadhi / tU chedana kr| siddhi-(1) juhudhi| hu+loT / hu+l| hu+sip| hu+shp+si| hu+o+si / hu-hu+si| hu-hu+hi| hu-hu+dhi| jhu-hu+dhi| ju-hu+dhi| juhudhi| ___ yahAM hu dAnAdanayoH, AdAne cetyeke' (ju0pa0) dhAtu se loT ca' (3 / 4 / 162) se loT' pratyaya hai| seTapicca' (3 / 4 / 87) se 'sipa' ke sthAna meM 'hi' Adeza hotA hai aura vaha apit' hotA hai| apit hone se 'sArvadhAtukamapit' (1 / 2 / 4) se vaha Didvat mAnA jAtA hai| isa sUtra se halAdi, 'hi' pratyaya ke sthAna meM dhi' Adeza hotA hai| isake Didvat hone se sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 85) se aGga (hu) ko guNa nahIM hotA hai| kuhozcuH' (7 / 4 / 62) se abhyAsa ke hakAra ko cavarga jhakAra aura ise 'abhyAse carca' (8 / 4 / 54) se jaz jakAra Adeza hotA hai| Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 651 SaSTAdhyAyasya caturthaH pAdaH (2) bhinddhi / bhid+loT / bhid+l / bhid+sim / bhi nam d+si / bhind+hi| bhind+dhi / bhinddhi| yahAM bhidir vidAraNe' (rudhA0pa0) dhAtu se pUrvavat loT' pratyaya aura sipa' ke sthAna meM hi' Adeza hai| inasorallopa:' (6 / 4 / 111) se 'znam' ke akAra kA lopa hotA hai| isa satra se jhalanta bhinda' aGga se pare hi' ke sthAna meM 'dhi' Adeza hotA hai| aise hI chidir dvaidhIkaraNe' (rudhA0pa0) dhAtu se-chindaddhi / dhi-Adeza: (27) shrushRnnupRkRvRbhyshchndsi|102| pa0vi0-zru-zRNu-pR-kR-vRbhya: 5 / 3 chandasi 7 / 1 / sao-zruzca zRNuzca pRzca kRzca vRzca te zruzRNuprakRvaraH, tebhya:zruzRNupRkRvRbhyaH (itretryogdvndv:)| anu0-aGgasya, he:, dhiriti caanuvrtte| anvayaH-chandasi zruzRNuprakRvRbhyo'Ggebhyo herdhi: / artha:-chandasi viSaye zruzRNupRkRvRbhyo'Ggebhya uttarasya hi-pratyayasya sthAne dhirAderAdezo bhvti|| udA0-(zru:) zrudhI havam (R0 2 / 11 / 1) (zRNuH) gira: zRNudhI (R0 8 / 13 / 7) / (pR:) pUrdhi (R0 8 / 78 / 10) / (kR:) uru NaskRdhi (R0 8 / 75 / 11) / (vR:) apA vRdhi (R0 1 / 7 / 6) / AryabhASA: artha- (chandasi) vedaviSaya meM (zru0vRbhya:) zru, zRNu, pR. kR aura vR (aGgasya) agoM se pare (he:) hi-pratyaya ke sthAna meM (dhi) dhi-Adeza hotA hai| __udA0-(zru) zrudhI havam (R0 2 / 11 / 1) / zrudhi-tU sun| (zRNu) giraH zRNudhI (R0 8 / 13 / 7) / zRNudhi-tU sun| (e) pUrdhi (R0 8178 / 10) / pUrdhi-tU pAlana/pUSaNa kr| (ka:) uru NaskRdhi (R0 8 / 75 / 11) / kRdhi-tU kr| (va) apA vRdhi (R0 1 / 7 / 6) / vRdhi-tU AcchAdita kr| siddhi-(1) zrudhi / zru+loT / shru+l| shru+shp+sim| shru+o+si| shru+hi| shru+dhi| shrudhi| yahAM 'zru zravaNe' (bhvA0pa0) dhAtu se loT ca' (3 / 3 / 162) se 'loT' pratyaya hai| vyatyayo bahulam' (3 / 1 / 85) se vyatyaya se zap' vikaraNa-pratyaya aura 'bahulaM chandasi' (2 / 4 / 73) se isakA luka hotA hai| isa sUtra se 'zru' aGga se pare 'hi' ke sthAna meM Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam 652 'dhi' Adeza hotA hai| 'anyeSAmapi dRzyate' (6 | 3 | 135 ) se chandaviSaya meM dIrgha hotA hai-zrudhI / (2) zRNudhi / zru+loT / shru+l| zru+sip / zru+znu+si / shR+nu+hi| zR+nu+dhi | zR+Nu+dhi / zRNudhi / yahAM pUrvokta 'zru' dhAtu se pUrvavat 'loT' pratyaya hai| 'zruvaH zR caM' (3 / 1 / 74) se 'zru' ke sthAna meM 'zrR' Adeza aura 'znu' vikaraNa-pratyaya hotA hai| isa sUtra se ''zRNu' aGga se pare 'hi' ke sthAna meM dhi' Adeza hotA hai| dhi-Adeza ke vidhAna- sAmarthya se 'utazca pratyayAdasaMyogapUrvAt' (6 / 4 / 106 ) se hi' kA luk nahIM hotA hai| 'anyeSAmapi dRzyate' ( 6 / 3 /135 ) se chandaviSaya meM dIrgha hai - zRNudhI / (3) pUrdhi / pR+loT / pR+l / pR+sip / pR+zap+si / pR+0+si / pR+hi / pR+dhi / pur+dhi / pUr+dhi / pUrdhi / yahAM pRR pAlanapUraNayoH' (krayA0pa0) dhAtu se pUrvavat 'loT' pratyaya hai / pUrvavat 'zap' vikaraNa-pratyaya aura usakA luk hotA hai| isa sUtra se 'Ta' aGga se pare hi' ke sthAna meM 'dhi' Adeza hotA hai| 'udoSThyapUrvasya' (7 111102 ) se 'pR' ke RkAra ko ukAra Adeza, ise 'uraNrapara : ' (111151) se raparatva aura 'hali ca' (813177) se dIrgha (pUr) hotA hai| (4) kRdhi / DukRJ karaNe' (tanA0 u0 ) dhAtu se pUrvavat / (5) vRdhi / vRJ AcchAdane' (svA0 u0 ) dhAtu se pUrvavat / 'dhi-Adeza: (28) aGitazca // 103 // pa0vi0-aGitaH 6 / 1 / ca avyayapadam / sa0-Ga id yasya sa Git, na Gid iti aGit, tasya-aGitaH (bahuvrIhigarbhitanaJtatpuruSaH ) / anu0-aGgasya, he:, dhiH, chandasi iti caanuvrtte| anvayaH-chandasi aGgAd aGito hezca dhi: artha:-chandasi viSaye aGgAt parasya aGito hi-pratyayasya sthAne ca dhirAdezo bhavati / udA0 - soma rArandhi (R0 1 / 91 / 13) / asmabhyaM taddharyazva prayandhi ( R0 3 | 36 |9) / yuyodhyasmajuhurANamena (R0 1 / 189 / 1) / Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM (aGgAt) aGga se pare (aDita:) Dit se bhinna (he.) hi-pratyaya ke sthAna meM (ca) bhI (dhi:) dhi-Adeza hotA hai| udA0-soma rArandhi (R0 1 / 91 / 13) / rArandhi-tU ramaNa kr| asmabhyaM taddharyazva prayandhi (R0 3 / 36 19) / prayandhi-tU prakarSata: uparamaNa kr| yuyodhyasmajuhurANamena: (R0 1 / 1891) / yuyodhi-tU dUra kr| siddhi-(1) rArandhi / ram+loT / rm+l| rm+sip| rm+shp+si| rm+o+si| rm-rm+si| r-rm+dhi| raa-rm+dhi| raarndhi| yahAM ramu krIDAyAm' (bhvA0A0) dhAtu se pUrvavat 'loT' pratyaya hai| 'vyatyayo bahulam' (3 / 1 / 85) se vyatyaya se chanda meM parasmaipada, 'zap' ko 'mulu' aura abhyAsa ko dIrgha hotA hai| vA chandasi' (3 / 4 / 88) se hi' Adeza pit' hai ata: yaha sArvadhAtukamapit (1 / 2 / 4) se dvit nahIM hotA hai aura isake aDit hone se 'anudAttopadezavanatitanotyAdInAmanunAsikalopo jhali kGiti (6 / 4 / 37) se anunAsika makAra kA lopa nahIM hotA hai| (2) pryndhi| pra+yam+loT / pr+ym+l| pr+ym+sip| pra+yam+zap+si / pra+yam +o+si / pr+ym+dhi| pryndhi| yahAM pra-upasargapUrvaka 'yama uparame' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat 'loTa' pratyaya hai| 'bahulaM chandasi' (2 / 4 / 73) se zap' kA luk hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (3) yuyodhi / yu-loT / yu+l| yu+sip / yu+zap+si / yu+o+si / yu-yu+o+dhi| yu-yu+dhi / yu-yo+dhi| yuyodhi| yahAM 'yu mizraNe'mizraNe ca' (adA0pa0) dhAtu se pUrvavat 'loT' pratyaya hai| 'bahulaM chandasi' (2 / 4 176) se zap' ko 'zlu' aura 'zlauM' (6 / 1 / 10) se 'yu' dhAtu ko dvirvacana hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| luk-Adeza: (26) ciNo luk|104| pa0vi0-ciNa: 5 / 1 luk 1 / 1 / anu0-aGgasya itynuvrtte| anvaya:-aGgAt ciNo luk / artha:-aGgAt parasya ciNa uttarasya pratyayasya lug bhvti| udA0-tena akAri / tena ahaari| tena alaavi| tena apaaci| AryabhASA: artha-(aGgAt) aga se pare (ciN) ciNa se uttaravartI pratyaya ko (luk) luk Adeza hotA hai| Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0 - tena akAri / usane kiyA / tena ahAri / usane haraNa kiyA / tena alAvi / usane chedana kiyA / tena apAci / usane pakAyA / 654 siddhi - (1) akAri / kR+luG / aT+kR+l / a+kR+cli+l / a+kR+ciN+ta / a+kR+i+0 | a+kaar+i| akAri / yahAM 'DukRJ karaNeM' (tanA0 u0) dhAtu se 'luG' (3 | 3 |110) se karmavAcya artha meM 'luG' pratyaya hai / 'ciN bhAvakarmaNoH' (3 / 1 / 66 ) se cila' ke sthAna meM 'ciN' Adeza hotA hai| isa sUtra se 'ciN' se uttaravartI 'ta' pratyaya kA luk (lopa) hotA hai| 'aco NitiM' (7 / 21115 ) se aGga (kR) ko vRddhi hotI hai| (2) ahAri / 'hRJ haraNe' (bhvA030) dhAtu se pUrvavat / (3) alAvi / 'lUJ chedane' (krayA0 u0 ) dhAtu se pUrvavat / (4) apAci / DupacaS pAke (bhvA030) dhAtu se pUrvavat / 'ata upadhAyAH ' (7/21116 ) se upadhAvRddhi hotI hai| luk-AdezaH (30) ato he: / 105 / pa0vi0 - ata: 5 / 1 he: 6 / 1 / anu0 - aGgasya, luk iti cAnuvartate / anvayaH - ato'GgAd herluk / artha:-akArAntAd aGgAd uttarasya hi - pratyayasya udA0 - tvaM paca / tvaM paTha / tvaM gaccha / tvaM dhAva | lug bhavati I AryabhASAH artha-(ata:) akArAnta (aGgAt) aGga se pare (ha: ) hi-pratyaya ko (luk) luk Adeza hotA hai| udA0-tvaM paca / tU pakA / tvaM ptth| tU pddh'| tvaM gaccha / tU jA / tvaM dhAva / tU Da/zuddha kara / daur3a / siddhi - (1) paca / pac+loT / pac+l / pac+sip / pac+zap+si / pac+a+hi / pac+a+0 / pac+a / paca / yahAM 'DupacaS pAkeM' (bhvA0 u0 ) dhAtu se pUrvavat loT' pratyaya hai| 'kartari zap (3|1|68) se 'zap' vikaraNa- pratyaya hotA hai| isa sUtra se akArAnta aGga (paca) se pare 'hi' pratyaya kA luk hotA hai / (2) paTha / paTha vyaktAyAM vAci' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat / Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 655 (3) gaccha / 'gamlR gatauM' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat / iSugamiyamAM cha: ' (7/3/75) se makAra ko chakAra Adeza hotA hai| (4) dhAva | 'dhAvu gatizuddhayo:' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat / luk-Adeza: (31) utazca pratyayAdasaMyogapUrvAt / 106 / pa0vi0 - uta: 5 | 1 ca avyayapadam pratyayAt 5 / 1 asaMyogapUrvAt 5 / 1 / sa0-avidyamAnaH saMyogaH pUrvo yasya saH - asaMyogapUrva:, tasmAtasaMyogapUrvAt (bahuvrIhiH) / anu0 - aGgasya, he:, luk iti cAnuvartate / anvayaH-aGgasya asaMyogapUrvAd utaH pratyayAcca herluk / arthaH-aGgasyAsaMyogapUrvo ya ukArastadantAd pratyayAt parasya ca hi-pratyayasya lug bhavati / udA0 -tvaM cinu / tvaM sunu / tvaM kuru / AryabhASAH artha-(aGgasya) aGga kA ( asaMyogapUrvAt ) asaMyogapUrvaka jo ( utaH) ukAra hai tadanta ( pratyayAt ) ukAra - pratyaya se pare (ca ) bhI (ha: ) hi - pratyaya ko (luk) luk- Adeza hotA hai| udA0 - tvaM cinu / tU cayana kara / tvaM sunu / tU abhiSavaNa kara, nicodd'| tvaM kuru / tU kara / siddhi - (1) cinu / ci+loT / ci+l / ci+sip / ci+znu+si / ci+nu+hi / ci+nu+0 | ci+nu / cinu / yahAM 'ciJ cayaneM' (svA0 u0 ) dhAtu se pUrvavat 'loT' pratyaya hai / 'svAdibhyaH znuH' (3 / 1/73) se 'znu' vikaraNa- pratyaya hotA hai| isa sUtra se asaMyogapUrvI ukArAnta 'znu' pratyaya se uttaravartI 'hi' pratyaya kA luk hotA hai| (2) sunu / 'SuJ abhiSaveM (svA0 u0 ) dhAtu se pUrvavat / (3) kuru / 'DukRJ karaNe' (tanA0 u0) dhAtu se 'tanAdikRJbhya u:' ( 3 | 1/79 ) se 'u' vikaraNa pratyaya hai| 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se 'kR' dhAtu ko guNa, 'uraNraparaH' (111151) se raparatva aura 'ata ut sArvadhAtukeM (6 / 4 / 110) se ukArAdeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 656 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam lopAdeza-vikalpa: (32) lopazcAsyAnyatarasyAM mvoH|107| pa0vi0-lopa: 11 ca avyayapadam, asya 6 / 1 anyatarasyAm avyayapadam, mvo: 7 / 2 / / sa0-mazca vazca tau mvau, tayo:-mvoH (itretryogdvndvH)| anu0-aGgasya, uta:, pratyayAt, asaMyogapUrvasya, iti caanuvrtte| anvaya:-aGgasya asaMyogapUrvasya uta: pratyayasya mvoranyatarasyAM lopshc| artha:-aGgasya yo'saMyogapUrva ukArastadantasya pratyayasya makAravakArAdau pratyaye parato vikalpena lopazca bhavati / udA0-AvAM sunvaH, sunuvaH / vayaM sunvaH, sunumaH / AvAM tanva:, tanuvaH / vayaM tanma:, tanumaH / AryabhASA: artha-(agasya) aga kA jo (asaMyogapUrvasya) asaMyogapUrva (uta:) ukAra hai tadanta (pratyayasya) pratyaya ke ukAra ko (mvoH) makArAdi aura vakArAdi pratyaya pare hone para (anyatarasyAm) vikalpa se (lopa:) lopAdeza (ca) bhI hotA hai| udA0-AvAM sunva:, sunuvaH / hama donoM abhiSavaNa karate haiM, nicor3ate haiN| vayaM sunvaH, sunumaH / hama saba abhiSavaNa karate haiN| AvAM tanva:, tanuvaH / hama donoM vistAra karate haiN| vayaM tanma:, tanuma: / hama saba vistAra karate haiN| siddhi-(1) sunvaH / su+laT / su+l| su+vas / su+anu+vs| su+nu+vas / su+n+vas / sunvas / sunvaH / yahAM 'puna abhiSaveM' (svA0u0) dhAtu se vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se laT' pratyaya hai| svAdibhyaH anuH' (3 / 1 / 73) se 'anu' vikaraNa-pratyaya hai| isa sUtra se asaMyogapUrvI 'anu' pratyaya ke ukAra kA vakArAdi vas' pratyaya pare hone para lopa hotA hai| vikalpa-pakSa meM ukAra kA lopa nahIM hai-sunuvaH / aise hI makArAdi mas' pratyaya pare hone para-sunma:, sunumH| (2) tanva: / 'tanu vistAre' (tanAu0) dhAtu se tanAdikRbhya u:' (3 / 1 / 79) se 'u' vikaraNa-pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| vikalpa-pakSa meM ukAra kA lopa nahIM hai-tanuvaH / aise hI makArAdi mas' pratyaya pare hone para-tanma:, tanumaH / Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTAdhyAyasya caturthaH pAdaH 657 nityaM lopAdeza: (33) nityaM kroteH|108| pa0vi0-nityam 11 karote: 5 / 1 / anu0-aGgasya, uta:, pratyayAt, lopa:, mvoriti caanuvrtte| anvaya:-karoteragAd uta: pratyayasya mvornityaM lopH| artha:-karoteraGgAt parasya ukAra-pratyayasya makAravakArAdau pratyaye parato nityaM lopo bhvti| udA0-AvAM kurvaH / vayaM kurmaH / AryabhASA: artha-(karote:) karoti-kR (aGgAt) aGga se uttara (uta:) ukAra (pratyayasya) pratyaya ko (mvoH) makArAdi aura vakArAdi pratyaya pare hone para (nityam) sadA (lopa:) lopAdeza hotA hai| udA0-AvAM kurva: / hama donoM karate haiN| vayaM kurmaH / hama saba karate haiN| siddhi-kurvH| kR+laT / kR+| kR+vas / kR+u+vas / kara+u+vas / kara+o+vas / kur+vas / kurvas / kurvaH / yahAM 'DukRJ karaNe' (tanAu0) dhAtu se vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se laT' pratyaya hai| isa sUtra se kR' aMga se uttara vakArAdi vas' pratyaya pare hone para 'u' pratyaya kA nitya lopa hotA hai| aise hI makArAdi mas' pratyaya pare hone para-kurmaH / nityaM lopAdezaH (34) ye c|106| pa0vi0-ye 71 ca avyayapadam / anu0-aGgasya, uta:, pratyayAt, lopa:, nityam iti caanuvrtte| anvaya:-karoteraGgAt uta: pratyayasya ye ca nityaM lopa: / artha:-karoteraGgAt parasya ukAra-pratyayasya yakArAdau ca pratyaye parato nityaM lopo bhvti| udA0-sa kuryAt / tau kuryaataam| te kuryuH / AryabhASA: artha- (karote:) karoti-kR (aGgAt) aGga se pare (uta:) ukAra (pratyayasya) pratyaya ko (ye) yakArAdi pratyaya pare hone para (ca) bhI (nityam) sadA (lopa:) lopAdeza hotA hai| Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 658 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-sa kuryAt / vaha kre| tau kuryAtAm / ve donoM kreN| te kuryuH / ve saba kreN| siddhi-kuryAt / kR+ling| kR+l| kR+yaasutt+l| kR+u+yAs+tim / kR+u+yaas+t| kara+u+yA+t / kur+u+yaa+t| kur+o+yA+t / kuryAt / ___yahAM DukRJ karaNe (tanAu0) dhAtu se vidhinimantraNAmantraNAdhISTasampraznaprArthaneSu' (3 / 3 / 161) se liG' pratyaya hai| yAsuT parasmaipadeSUdAtto Gicca' (3 / 4 / 103) se yAsuT' Agama aura tanAdikRbhya u:' (3 / 1 / 179) se 'u' vikaraNa-pratyaya hai| isa sUtra se karoti (kR) aGga se uttaravartI u' pratyaya kA yakArAdi yAsuT' pratyaya pare hone para nitya lopa hotA hai| aise hI-kuryAtAm, kuryuH / ukAra-Adeza: (35) ata ut sArvadhAtuke / 110 / pa0vi0-ata: 6 / 1 ut 1 / 1 sArvadhAtuke 7 / 1 / anu0-aGgasya, kGiti, uta:, pratyayAt, karoteriti caanuvrtte| anvaya:-uta: pratyayasya karoteraGgasya sArvadhAtuke kDiti ut / artha:-ukAra-pratyayAntasya karoteraGgasya akArasya sthAne sArvadhAtuke kDiti pratyaye parata ukArAdezo bhvti| udA0-tau kurutaH / te kurvnti| AryabhASA: artha-(uta:, pratyayasya) ukAra-pratyayAnta (karote:) karoti-kR (aGgasya) aGga ke (ata:) akAra ke sthAna meM (sArvadhAtuke) sArvadhAtuka (kDiti) kit aura Dit pratyaya pare hone para (ut) ukArAdeza hotA hai| udA0-tau kuruta: / ve donoM karate haiN| te kurvanti / ve saba karate haiN| siddhi-kurutaH / kR+laT / kR+l| kR+tas / kR+u+ts| kar+u+tas / kur+u+tas / kurutas / kurutaH / yahAM DukRJ karaNe (tanA030) dhAtu se vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se laT' pratyaya hai| tanAdikRJbhya: u:' (3 / 1179) se 'u' vikaraNa-pratyaya hotA hai| sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se aGga (kR) ko guNa hotA hai| isa sUtra se ukAra-pratyayAnta kR' aMga ke 'akAra' ke sthAna meM sArvadhAtuka Dit tas' pratyaya pare hone para ukArAdeza hotA hai| sArvadhAtukamapit (1 / 2 / 4) se tas' pratyaya Didvat hotA hai| aise hI jhi' (anti) pratyaya pare hone pr-kurvnti| Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lopAdeza: SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH ( 36 ) znasorallopaH / 111 / 656 pa0vi0-zna- asoH 6 / 2 allopaH 1 / 1 / sa0-znazca as ca tau znasau, tayo: - znasoH (itaretarayogadvandvaH ) atra vA0 - 'zakandhvAdiSu pararUpaM vAcyam' (6 / 1 / 94 ) ityanena pararUpaM veditavyam / ato lopa iti allopaH (SaSThItatpuruSaH ) / anu0-aGgasya, kGiti, sArvadhAtuke iti cAnuvartate / anvayaH -znasoraGgayorallopa:, sArvadhAtuke kGiti / artha:-znasya astezcAGgasya akArasya lopo bhavati sArvadhAtuke kGiti pratyaye parata: / / udA0- ( znam ) tau rundhaH, te rundhanti / tau bhintaH, te bhindanti / ( as) tau staH, te santi / AryabhASAH artha-(znasoH) znam aura asti=as' (aGgasya) (aGge) ke (allopaH) akAra ko lopAdeza hotA hai (sArvadhAtuke) sArvadhAtuka ( kGiti ) kit aura Git pratyaya pare hone para / udA0 - ( znam ) tau rundha: / ve donoM rokate haiM / te rundhanti / ve saba rokate haiM / tau bhintaH / ve donoM vidAraNa karate haiM / te bhindanti / ve saba vidAraNa karate haiN| vidAraNa=phAr3anA / (as) tau staH / ve donoM haiM / te santi / ve saba haiM / siddhi - (1) rundha: / rudh+laT / rudh+l / rudha+tas / ru znam dh+tas / runadh+tas / rundh+tas / rundh+dhas / runad+dhas / run0+dhas / rundhas / rundhaH / yahAM 'rudhir AvaraNe' (rudhA0pa0) dhAtu se 'vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se 'laT' pratyaya hai| 'rudhAdibhyaH znam' (3 | 1178 ) se 'znam' vikaraNa-pratyaya hotA hai| isa sUtra se 'znam' ke akAra kA sArvadhAtuka, Git 'tas' pratyaya pare hone para lopa hotA hai| 'jhaSastathordho'dhaH' (8/2 / 40) se takAra ko dhakAra, 'jhalAM jaz jhazi' (8/4/53) se 'rudh' ke dhakAra ko jaz dakAra aura 'jharo jhari savarNe (8/4/65) se dakAra kA lopa hotA hai| aise hI jhi' (anti) pratyaya karane para - rundhanti / bhidir vidAraNe' (rudhA0pa0) dhAtu se - bhintaH, bhindanti / (2) staH / as+laT / as+l / as+tas / as+shp+ts| as+0+tas / as+tas / .s+tas / sts| staH / yahAM 'asa bhuvi' (adA0pa0) dhAtu se vartamAne laT' ( 3 / 2 / 123) se 'laMTU' pratyaya hai / 'adiprabhRtibhyaH zapa:' ( 2/4/72 ) se 'zap' pratyaya kA luk hotA hai| isa Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 660 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sUtra se 'as' aGga ke akAra kA sArvadhAtuka, Git 'tas' pratyaya pare hone para lopa hotA hai| aise hI 'jhi' pratyaya karane para - santi / lopAdeza: (37) znAbhyastayorAtaH / 112 / pa0vi0-znA-abhyastayo: 6 / 2 Ata: 6 / 1 / sao - znAzca abhyastaM ca te znAbhyaste, tayo: - znAbhyastayo: (itaretarayogadvandvaH) / anu0-aGgasya, kGiti, sArvadhAtuke lopa iti cAnuvartate / anvayaH-znAbhyastayoraGgayorAtaH sArvadhAtuke kGiti lopa: / artha:-znA-ityetasye,abhyastAnAM cAGgAnAm AkArasya sArvadhAtuke kiti Giti ca pratyaye parato lopo bhavati / udA0- (znA: ) te lunate / te lunatAm / te'lunata / (abhyastam) te mimate / te mimtaam| te'mimat / te saJjite / te sahitAma / te samajihata / 1 AryabhASAH artha- (znAbhyastayoH) 'znA' isake aura abhyasta - saMjJaka (aGgAnAm) aGgoM ke (Ata:) AkAra ko (sArvadhAtuke) sArvadhAtuka ( kGiti ) kita aura Git pratyaya pare hone para (lopa: ) lopAdeza hotA hai| udA0- (znA) te lunte| ve saba kATate haiM / te lunatAm / ve saba kATeM / telunata | una saba ne kaattaa| (abhyasta ) te mimate / ve saba nApate haiN| te mimatAm / ve saba nApeM / te'mimat / una saba ne nApA / te sjjihte| ve saba saMgati karate haiN| te saJjitAm / vaha saMgati kareM / te samajihata / usane saMgati kii| siddhi - (1) lunate | luu+ltt| luu+l| luu+jh| luu+shnaa+jh| lU+nA+ata / lu+n+ate / lunte| yahAM 'lUJ chedane' (krayA0 u0 ) dhAtu se 'vata ne laT' (3 / 2 / 123) se 'laT' pratyaya hai / 'kryAdibhyaH znA' (3 / 2 / 81 ) se 'znA' vikaraNa-pratyaya hai| 'AtmanepadaSvanataH ' (7 1814) se 'jha' ke sthAna meM 'at' Adeza hotA hai| isa sUtra se 'znA' pratyaya ke AkAra kA sArvadhAtuka, Git 'jha' pratyaya pare hone para lopa hotA hai / 'sArvadhAtukamapit' (1 / 2 / 4) se 'jha' pratyaya Gidvat hotA hai| (2) lunatAm / lU+loT / luu+l| luu+jh| luu+shnaa+jh| luu+naa+at| lU+n+ate / lU+n+at aam| lunatAm / Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 661 yahAM pUrvokta 'lUJ' dhAtu se 'loT ca' (3 | 3 | 162 ) se 'loT' pratyaya hai| 'Tita AtmanepadAnAM Tere' (3 / 4 / 79) se 'ata' ke Ti-bhAga (a) ko ekAra Adeza aura ise 'Ameta:' (3 / 4 / 90) se 'Am' Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (3) alunt| yahAM pUrvokta 'lUJ' dhAtu se 'anadyatane laG' (3 / 2 / 111) se meM 'laG' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / bhUtakAla (4) mimate / mA+laT / mA+l / mA+jha | mA+zapa+jha / mA+0+jha | mA-mA+ 0+ata | mA+m0+ate / mi+m+ate / mimte| se 'jha' ke sthAna meM yahAM 'mAG mAne zabde ca' (ju0A0) dhAtu se 'vartamAne 'laT' pratyaya hai / 'juhotyAdibhyaH zluH' (2/4/75) se 'zap' ko (6 11110) se dhAtu ko dvitva hotA hai| 'adabhyastAt' (7/1/4 'ata' Adeza hotA hai| isa sUtra se sArvadhAtuka Git 'ata' pratyaya pare hone para abhyasta aGga (mA) ke AkAra kA lopa hotA hai| 'bhRJAmit' (7/4/76 ) se abhyAsa ko ikAra Adeza hotA hai| (5) mimatAm / pUrvokta 'mAG' dhAtu se 'loT ca' (3 / 3 / 162) se 'loT' pratyaya hai| (6) amita / pUrvokta 'mAG' dhAtu se 'anadyatane laG' (3 / 2 /111) se 'laG' pratyaya hai| (7) sajjihate, sajjihatAm, samajihata / sam - upasargapUrvaka 'ohAG gatauM (ju0A0) dhAtu se pUrvavat / IkArAdeza: (38) I halyaghoH / 113 | pa0vi0 - I 1 / 1 (su-luk ) hali 7 / 1 agho: 6 / 1 / sa0-na ghuriti aghuH, tasya-agho: ( naJtatpuruSaH ) / anu0 - aGgasya, kGiti sArvadhAtuke lopaH znAbhyastayoH, Ata iti cAnuvartate / (3 / 2 / 123) se - Adeza aura 'zlo' , 1 " anvayaH - aghoH znAbhyastayorAto hali kGiti I: / artha :- znA - pratyayantAnAM ghuvarjitAnAm abhyastAnAM cAGgAnAm AkArasya sthAne halAdau sArvadhAtuke kiti Giti ca pratyaye parata IkArAdezo bhavati / Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 662 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0- (znA:) sa lunIte / tau lunItaH / yuvAM lunIthaH / sa puniite| tau puniit:| yuvAM punItha: / (abhyastam ) sa mimiite| tvaM mimiisse| yUyaM mimIdhve / sa snyjiihiite| tvaM snyjihiiye| yUyaM saJjihIdhve / AryabhASA: artha-(agho:) ghu-saMjJaka se bhinna (znAbhyastayoH) znA-pratyayAnta aura abhyastasaMjJaka (aGgasya) agoM ke (Ata:) AkAra ke sthAna meM (hali) halAdi (sArvadhAtuke) sArvadhAtuka (kGiti) kit aura Dit pratyaya pare hone para (I.) IkArAdeza hotA hai| udA0-(znA) sa lunIte / vaha kATatA hai| tau lunIta: / ve donoM kATate haiN| yuvAM lunIthaH / tuma donoM kATate ho| sa punIte / vaha pavitra karatA hai| tau punIta: / ve donoM pavitra karate haiN| yuvAM punIthaH / tuma donoM pavitra karate ho| (abhyasta) sa mimIte / vaha nApatA hai| tvaM mimISe / tU nApatA hai| yUyaM mimIdhve / tuma saba nApate ho / sa snyjiihiite| vaha saMgati karatA hai| tvaM saJjihISe / tU saMgati karatA hai| yUyaM saJjihIdhve / tuma saba saMgati karate ho| siddhi-(1) luniite| lU+laT / luu+l| luu+t| luu+shnaa+t| luu+naa+t| lU+n ii+te| luniite| __ yahAM lU chedane (krayA u0) dhAtu se vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se laT' pratyaya hai| 'krayAdibhyaH znA' (3 / 1 / 81) se znA' vikaraNa-pratyaya hotA hai| isa sUtra se znA-pratyayAnta (lU+nA) aGga ke AkAra ke sthAna meM halAdi, sArvadhAtuka, Dit 'ta' pratyaya pare hone para IkArAdeza hotA hai| sArvadhAtukamapit' (1 / 2 / 4) se ta' pratyaya Didvat hotA hai| aise hI tas' aura 'thas' pratyaya karane para-lunIta:, lunIthaH / (2) puniite| 'pUna pavane' (krayAu0) dhAtu se pUrvavat / (3) mimiite| mA+laT / maa+l| maa+t| mA+zap+ta / mA+o+ta / maa-maa+t| maa-mii+t| mi-mii+te| mimiite| yahAM 'mAG mAne zabde ca' (ju0A0) dhAtu se vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se 'laT' pratyaya hai| 'juhotyAdibhyaH zluH' (2 / 4 / 75) se 'zap' ko zlu-Adeza aura zlau (6 / 1 / 10) se dhAtu ko dvitva hotA hai| isa sUtra se abhyasta-saMjJaka 'mA' dhAtu ke AkAra ko halAdi, sArvadhAtuka Dit 'ta' pratyaya pare hone para IkArAdeza hotA hai| 'bhRJAmit (7 / 4 / 76) se abhyAsa ko ikArAdeza hotA hai| aise hI 'thAs' aura 'dhvam' pratyaya karane para-mimISe, mimIdhve / (4) sNjihiite| sam-upasargapUrvaka 'ohAG gatau' (ju0A0) dhAtu se pUrvavat / aise hI thAs (se) aura 'dhvam' pratyaya karane para-saJjihIye, saJjihIdhve / Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikArAdeza: SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 663 (39) id daridrasya / 114 / pa0vi0 - id 1 / 1 daridrasya 6 / 1 / anu0-aGgasya, kGiti, sArvadhAtuke, Ata:, hali iti cAnuvartate / anvayaH - daridrasya aGgasyAto sArvadhAtuke kGiti it / arthaH-daridrAteraGgasya AkArasya sthAne halAdau sArvadhAtuke kiti Giti ca pratyaye parata ikArAdezo bhavati / udA0 - tau daridritaH / yuvAM daridrithaH / AvAM daridrivaH / vayaM daridrimaH / AryabhASAH artha- ( daridrasya) daridrA (aGgasya) aGga ke (Ata:) AkAra ke sthAna meM (hali) halAdi (sArvadhAtuke) sArvadhAtuka ( kGiti ) kit aura Git pratyaya pare hone para ( it) ikArAdeza hotA hai| udA0 - tau daridrita: / ve donoM daridra hote haiN| yuvAM daridrithaH / tuma donoM daridra hote ho| AvAM daridrivaH / hama donoM daridra hote haiM / vayaM daridrimaH / hama saba daridra hote haiM / siddhi-daridritaH / daridrA+laT / daridrA+l / daridrA+tas / daridrA+zap+tas / daridrA+0+tas / daridrha+tas / daridritas / daridritaH / yahAM 'daridrA durgatauM' (adA0pa0) dhAtu se 'vartamAne laT' (3 / 2 / 123 ) se 'laT' pratyaya hai / 'adiprabhRtibhyaH zapa:' ( 2/4 /72 ) se 'zap' vikaraNa- pratyaya kA luk hotA hai| isa sUtra se 'daridrA' aGga ke AkAra ko halAdi, sArvadhAtuka, Git 'tas' pratyaya pare hone para ikAra Adeza hotA hai / 'tas' pratyaya 'sArvadhAtukamapit' (1 / 2 / 4) se Gidvat hotA hai| aise hI 'daridritha:' Adi / vizeSaH sUtrapATha meM ''daridrasya' pada meM 'daridrA' dhAtu kA hrasvapATha chAndasa hai "chandovat sUtrANi bhavanti" ( mahAbhASyam) / ikArAdeza-vikalpaH (40) bhiyo'nyatarasyAm / 115 / pa0vi0 - bhiyaH 6 / 1 anyatarasyAm avyayapadam / anu0 - aGgasya, kGiti sArvadhAtuke, hali, id iti cAnuvartate / anvayaH - bhiyo'Ggasya hali sArvadhAtuke kGiti anyatarasyAm it / , Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha :- bhI- ityetasyAGgasya halAdau sArvadhAtuke kiti Giti ca pratyaye parato vikalpena ikArAdezo bhavati / 664 udA0 - tau bibhitaH, bibhItaH / yuvAM bibhithaH, bibhIthaH / AvAM bibhiva:, bibhIvaH / vayaM bibhima:, bibhImaH / AryabhASAH artha- ( bhiyaH) 'bhI' isa (aGgGgasya) aGga ko (hali ) halAdi ` (sArvadhAtuke) sArvadhAtuka ( kGiti ) kit aura Git pratyaya pare hone para ( anyatarasyAm) vikalpa se ( it) ikArAdeza hotA hai| udA0 0 - tau bibhitaH, bibhIta: / ve donoM Darate haiN| yuvAM bibhitha:, bibhIthaH / tuma donoM Darate ho / AvAM bibhivaH, bibhIvaH / hama donoM Darate haiN| vayaM bibhima:, bibhImaH / hama saba Darate haiN| siddhi - bibhitaH / bhii+ltt| bhii+l| bhii+ts| bhii+shp+ts| bhI+0+tas / bhI-bhI+tas / bhI-bh i+tas / bi-bhi+tas / bibhitas / bibhitaH / yahAM 'JibhI bhayeM' (ju0pa0) dhAtu se 'vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se 'laT' pratyaya hai / 'juhotyAdibhyaH zluH' (2/4/75) se 'zap' ko zlu- Adeza aura 'zlauM' (6 11110) se dhAtu ko dvitva hotA hai| isa sUtra se bhI' aGga ko halAdi, sArvadhAtuka, Git 'tas' pratyaya pare hone para ikArAdeza hotA hai| 'tas' pratyaya pUrvavat Git hai / vikalpa-pakSa meM ikArAdeza nahIM hai - bibhIta: / aise hI-bibhiya:' Adi / ikArAdeza - vikalpaH avyayapadam / it / ( 41 ) jahAtezca // 116 // pa0vi0 - jahAte : 6 / 1 ca avyayapadam / anu0 - aGgasya, kGiti sArvadhAtuke, hali, id anyatarasyAm " anvayaH-jahAteraGgasya ca hali sArvadhAtuke kGiti anyatarasyAm artha:-jahAteraGgasya ca halAdau sArvadhAtuke kiti Giti ca pratyaye parato vikalpena ikArAdezo bhavati / udA0 - tau jihitaH, jihItaH / yuvAM jihithaH, jihIthaH / Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 665 AryabhASA: artha-(jahAte:) jahAti-hA isa (aGgasya) aGga ko (ca) bhI (hali) halAdi (sArvadhAtuke) sArvadhAtuka (kDiti) kit aura Dit pratyaya pare hone para (anyatarasyAm) vikalpa se (it) ikArAdeza hotA hai| udA0-tau jihita:, jihIta: / ve donoM tyAga karate haiN| yuvAM jihitha:, jihIthaH / tuma donoM tyAga karate ho| siddhi-jihitH| hA+laT / haa+l| haa+ts| hA+zap+tas / haa+o+ts| hA-hA+o+tas / hA-ha i+tas / jhi-hi+tas / ji-hi+tas / jihitas / jihitH| yahAM 'ohAk tyAge (ju0pa0) dhAtu se 'vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se laT' pratyaya hai| 'juhotyAdibhyaH zluH' (2 / 4 / 75) se 'zap' ko zlu-Adeza aura zlau' (6 / 1 / 10) se dhAtu ko dvitva hotA hai| isa sUtra se jahAti (hA) aGga ko halAdi, sArvadhAtuka, Dit tas' pratyaya pare hone para ikArAdeza hotA hai| tas' pratyaya pUrvavat Didvat hai| bhaJAmit' (7 / 4 / 76) se abhyAsa ko ikAra Adeza hotA hai| vikalpa pakSa meM ikArAdeza nahIM hai-jihIta: / aise hI-jihitha:, jihIthaH / ikArAkArAdeza-vikalpaH (42) A ca hau|117| pa0vi0-A 11 (su-luk) ca avyayapadam, hau 7 / 1 / anu0-aGgasya, it, anyatarasyAmiti cAnuvartate / anvaya:-jahAteraGgasya hAvanyatarasyAm id A ca / artha:-jahAteraGgasya hau pratyaye parato vikalpena ikAra-AkArAvAdezau bhvtH| udA0-tvaM jahihi, jahAhi, jhiihi| AryabhASA: artha-(jahAte:) jahAti-hA isa (aGgasya) aGga ko (hau) hi-pratyaya pare hone para (anyatarasyAm) vikalpa se (id A ca) ikAra aura AkAra Adeza hote haiN| udA0-tvaM jahihi, jahAhi, jahIhi / tU tyAga kr| siddhi-jhihi| hA+loT / haa+l| haa+sip| haa+shp+si| haa+o+hi| haa-haa+o+hi| hA-ha i+hi| jh-hi+hi| j-hi+hi| jhihi| yahAM 'ohAk tyAge' (ju0pa0) dhAtu se loT ca' (3 / 3 / 162) se 'loT' pratyaya hai| juhotyAdibhya: zluH' (2 / 4 / 75) se zap' ko 'zlu' Adeza aura zlau' (6 / 1 / 10) se dhAtu ko dvitva hotA hai| isa sUtra se 'hi' pratyaya pare hone para 'hA' aGga ko ikArAdeza Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 666 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam hotA hai aura AkArAdeza bhI hotA hai- jahAhi / vikalpa-pakSa meM 'I halyagho:' (6 / 4 / 113 ) se IkArAdeza hotA hai - jahIhi / lopAdeza: (43) lopo yi / 118 pa0vi0 - lopa: 1 / 1 yi 7 / 1 / anu0-aGgasya, kGiti, sArvadhAtuke, jahAteriti cAnuvartate / anvayaH-jahAteraGgasya yi sArvadhAtuke kGiti lopa: / artha:- jahAteraGgasya yakArAdau sArvadhAtuke kiti Giti ca pratyaye parato lopo bhavati / udA0-sa j'hyaat| tau ja'hyAtA'm / te' ja'hyuH / I AryabhASAH artha-(jahAte :) jahAti = hA isa (aGgasya) aGga ko (yi) yakArAdi (sArvadhAtuke) sArvadhAtuka ( kGiti ) kit aura Git pratyaya pare hone para (lopaH ) lopAdeza hotA hai| udA0-sa j'hyaat| vaha tyAga kare / tau ji'hyAtam / ve donoM tyAga kreN| jahyu: / ve saba tyAga kreN| siddhi - (1) jahyAt / hA+liG / hA+yAsuT+l / hA+yAs+tip / hA+zap+ yAs+ti / hA+0+yAs+t / hA-hA+0+yAs+t / jha-h+yA0+t / ja-h+yA+t / jahyAt / yahAM 'ohAk tyAge' (ju0pa0) dhAtu se 'vidhinimantraNA0 ' ( 3 | 3 | 161) se 'liG' pratyaya hai| 'yAsuT parasmaipadeSUdAtto Gicca' (3 | 4 | 103 ) se 'liG' ko udAtta aura Git 'yAsuT' Agama hotA hai / 'juhotyAdibhyaH zluH ' (2 / 4/75 ) se 'zap' ko 'zlu' aura 'zlo' (6 11110 ) se dhAtu ko dvitva hotA hai| isa sUtra se 'hA' aGga ko yakArAdi, sArvadhAtuka, Git 'yAsuT' pratyaya pare hone para lopAdeza hotA hai arthAt 'alo'ntyasya' (219151 ) ke niyama se isake antya AkAra kA lopa hotA hai| 'liGaH salopo'nantyasya' (7/2/79 ) se 'yAsud' ke sakAra kA lopa hotA hai| aise hI - ja'hyAtA'm ja'hyuH / ekArAdeza: (44) ghvasoreddhAvabhyAsalopazca // 116 // pa0vi0-ghu-aso : 6 / 2 et 1 / 1 hau 7 / 1 abhyAsalopaH 1 / 1 ca avyayapadam / Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 667 sao - ghuzca as ca tau ghvasau tayo:-dhvasoH (itaretarayogadvandvaH) / abhyAsasya lopa iti abhyAsalopaH (SaSThItatpuruSa: ) / anvayaH - dhvasoraGgayorho ed abhyAsalopazca / arthaH-ghu-saMjJakAnAmaGgAnAm astezcAGgasya hau pratyaye parata ekArAdezo bhavati, abhyAsasya ca lopo bhavati / udA0-(ghuH) tvaM dehi| tvaM dhehi / (as) tvam edhi / zidayamabhyAsalopa:, tena sarvasyAbhyAsasya lopo bhavati / AryabhASAH artha-(ghvasoH) ghu-saMjJaka aura as (aGgasya) aGga ko (hau) hi-pratyaya pare hone para ( et) ekArAdeza hotA hai (ca) aura (abhyAsalopaH ) sarva-abhyAsa kA lopa hotA hai| udA0- (ghu) tvaM dehi / tU dAna kara / tvaM dhehi / tU dhAraNa-poSaNa kara / (as) tvam edhi / tU ho / yaha lopAdeza 'zit' hai ata: 'anekAlzitsarvasya' (111155 ) se sarva-abhyAsa ko lopAdeza hotA hai / / siddhi - (1) dehi / dA+loT / dA+l / dA+sip / dA+zap+si / dA+0+si / dA-dA+si / 0-d e+hi / de+hi / dehi / yahAM 'DudAJ dAne' (ju030) dhAtu se 'loT ca' (3 / 3 / 162 ) se 'loT' pratyaya hai / 'juhotyAdibhyaH zlu : ' (2 / 4/75) se 'zap' ko zlu- Adeza aura 'zlauM' (6 18180) se dhAtu ko dvitva hotA hai| isa sUtra se ghu-saMjJaka 'dA' aMga ko hi' pratyaya pare hone para ekArAdeza aura sarva-abhyAsa kA lopa hotA hai| 'dAdhA ghvadAp' (111/20) se 'dA' dhAtu kI 'ghu' saMjJA hai / (2) dhehi / 'DudhAJ dhAraNapoSaNayo:' (ju030) dhAtu se pUrvavat / (3) edhi / as+loT / as+l / as+sip / as+shp+si| as+si / as+hi / .s+dhi| e+dhi / edhi / yahAM 'asa bhuvi' (adA0pa0) dhAtu se 'loT ca' (3 / 3 / 162 ) se 'loT' pratyaya hai / 'adiprabhRtibhyaH zapa:' ( 2/4 /72 ) se 'zap' vikaraNa-pratyaya kA luk hotA hai| isa sUtra se 'as' aMGga ko hi' pratyaya pare hone para ekArAdeza hotA hai| 'inasorallopaH' (6 / 4 / 111) se 'as' ke akAra kA lopa aura 'hujhalabhyo herdhiH' (6 / 4 / 87) se 'hi' ko 'dhi' Adeza hotA hai| sUtrapATha meM 'abhyAsalopa' anvAcayaziSTa hai arthAt yadi abhyAsa ho to lopa ho jAtA hai| yahAM abhyAsa nahIM hai ata: isa lopAdeza kI pravRtti nahIM hotI hai| Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668 ekArAdeza: pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (45) ata ekahalamadhye'nAdezAderliTi / 120 / pa0vi0-ata: 6 / 1 ekahalamadhye 7 / 1 anAdezAde: 6 / 1 liTi 7 / 1 / sa0- ekazca ekazca tau ekau, ekau ca tau halAviti ekahalau, tayo:-ekahaloH, ekahalormadhya iti ekahalamadhya:, tasmin-ekahaldhye (ekazeSakarmadhArayagarbhitaSaSThItatpuruSaH) / avidyamAna Adeza Adiryasya sa:-anAdezAdiH, tasya-anAdezAde: (bahuvrIhi: ) / , anu0 - aGgasya, kGiti et, abhyAsalopaH ca iti cAnuvartate / anvayaH-anAdezAderaGgasya ekahalamadhye'taH kGiti liTi ed abhyAsalopazca / arthaH-anAdezAdeH=Adeza Adiryasya nAsti tasyAGgasya ekahalamadhye = asahAyayorhalormadhye vartamAnasyAkArasya kiti kGiti ca liTi pratyaye parata ekArAdezo bhavati, abhyAsasya ca lopo bhavati / udA0 - tau reNatu:, te reNuH / tau yematu:, te yemuH / tau pecatu:, te cuH / tau detu:, te demuH / AryabhASAH artha - (anAdezAdeH) jisake Adi meM koI Adeza nahIM hai usa (aGgasya) aGga ke (ekahalmadhye) eka = asahAya (asaMyukta) do haloM ke madhya meM vidyamAna ( ataH ) akAra ko ( kGiti ) kit aura Git ( liTi ) liT pratyaya pare hone para ( et ) ekArAdeza hotA hai (ca) aura (abhyAsalopaH ) abhyAsa kA lopa hotA hai| udA0 - tau reNatuH / una donoM ne zabda kiyA / te reNuH / una saba ne zabda kiyA / tau yematuH / una donoM ne rokaa| te yemuH / una saba ne rokaa| tau pecatuH / una donoM ne pakAyA / te pecuH | una saba ne pakAyA / tau dematuH / una donoM ne upazAnta kiyA / te demu: / una saba ne upazAnta kiyA / siddhi- (1) reNatuH / raN+liT / raN+l / raN+tas / rnn+atus| raN-raN+atus / 0+raN+atus / reN+atus / reNatus / reNatuH / yahAM 'raNa zabdArthaH' (bhvA0pa0) dhAtu se parokSe liT' (3 1 2 1115 ) se 'liT' pratyaya hai / 'liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 1118) se dhAtu ko dvitva hotA hai| isa sUtra se anAdezAdi 'raNa' dhAtu ke do haloM ke madhya meM vidyamAna akAra ko kit 'liT' pratyaya pare Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 666 SaSTAdhyAyasya caturthaH pAdaH * hone para ekArAdeza hotA hai aura abhyAsa kA lopa hotA hai| aise hI jhi (us) pratyaya pare hone para-reNatuH / 'asaMyogAlliT kit' (1 / 2 / 5) se tas' pratyaya kidvat hotA hai| (2) yematuH / yama uparame' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat / (3) pecatuH / DupacaS pAke' (bhvA0 u0) dhAtu se pUrvavat / (4) dematuH / 'damu upazame' (di0pa0) dhAtu se pUrvavat / ekArAdezaH (46) thali ca setti|121| pa0vi0-thali 71 ca avyayapadam, seTi 7 / 1 / sa0-iTA saha vartate iti seTa, tasmin-seTi (bahuvrIhi:) / anu0-aGgasya, et, abhyAsalopa:, ca, ata:, ekahalamadhye, anAdezAderiti caanuvrtte| anvaya:-anAdezAderaGgasya ekahalamadhye'ta: seTi thali ca et, abhyaaslopshc| artha:-anAdezAde: Adeza Adiryasya nAsti tasyAGgasya ekahalamadhye asahAyayorhalormadhye vartamAnasyAkArasya seTi thali ca pratyaye parata ekArAdezo bhavati, abhyAsasya ca lopo bhavati / udA0-tvaM pecitha / tvaM zekitha / AryabhASA: artha-(anAdezAde:) jisake Adi meM koI Adeza nahIM hai usa (agasya) aga ke (ekahalamadhye) eka asahAya (asaMyukta) do haloM ke madhya meM vidyamAna (ata:) akAra ko (seTi) seT (thali) thal pratyaya pare hone para (ca) bhI (et) ekAdeza hotA hai| udA0-tvaM pecitha / tUne pkaayaa| tvaM zekitha / tU zakta-samartha huA (kara skaa)| siddhi-(1) pecitha / pac+liT / pc+l| pac+sip / pac+thal / pac+iT+thal / pc-pc+i+th| 0-pec+i+th| pec+i+th| pecith| yahAM 'DupacaS pAke' (bhvA030) dhAtu se parokSe liT' (3 / 2 / 155) se 'liT' pratyaya hai| 'liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 / 18) se pac' dhAtu ko dvitva hotA hai| isa sUtra se anAdezAdi pac' dhAtu ke do haloM ke madhya meM vidyamAna akAra ko ekArAdeza aura abhyAsa kA lopa hotA hai| 'Rto bhAradvAjasya' (7 / 2 / 63) ke niyama se 'thala' ko iT' Agama hotA hai| (2) zekitha / 'zakla zaktau' svA0pa0) dhAtu se pUrvavat / Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam ekArAdezaH (47) tRphalabhajatrapazca / 122 / pa0vi0-tR-phala-bhaja-trapa: 6 / 1 ca avyyaapdm| sa0-tRzca phalazca bhajazca trap ca eteSAM samAhAra:-tRphalabhajatrA, tasya-tRphalabhajatrapa: (samAhAradvandvaH) / anu0-aGgasya, kGiti, et, abhyAsalopa:, ca, liTi, thali, ca, seTi iti caanuvrtte| anvaya:-tRphalabhajatrapazcAGgasya ata kDiti liTi seTi ca thali et, abhyaaslopshc| artha:-tRphalabhajatrapAm aGgAnAm akArasya kiti Diti ca liTi, seTi thali ca pratyaye parata ekArAdezo bhavati, abhyAsasya ca lopo bhvti| udA0-(tR:) tau tertuH| te teru: / tvaM terith| (phala:) tau pheltuH| te pheluH / tvaM phelith| (bhaja:) tau bhejtuH| te bhejuH / tvaM bhejith| (trap) sa pe| tau pAte / te vepire| AryabhASA: artha-(tRphalabhajatrapa:) tR, phala, bhaja aura bram (aGgasya) agoM ke (ata:) akAra ko (kDiti) kit aura Dit (liTi) liT tathA (seTi) seT (thali) thal pratyaya pare hone para (ca) bhI (et) ekArAdeza hotA hai (ca) aura (abhyAsalopa:) abhyAsa kA lopa hotA hai| udA0-(ta) tau teratuH / ve donoM tre| te teruH / ve saba tre| tvaM teritha / tU traa| (phala) tau phelatuH / ve donoM saphala huye| te pheluH| ve saba saphala huye| tvaM phelitha / tU saphala huaa| (bhaja) tau bhejatuH / una donoM ne sevA kii| te bhejuH / una saba ne sevA kii| tvaM bhejith| tane sevA kii| tripa) sa trepe| usane lajjA kii| tau paate| una donoM ne lajjA kii| te trepire / una saba ne lajjA kii| siddhi-(1) teratuH / tR+liT / tR+l| tR+ts| tR+atus| tR-tR+atus / tR-tar+atus / 0-tera+atus / teratus / teratuH / yahAM tR plavanasantaraNayo:' (bhvA0pa0) dhAtu se 'parokSe liT (3 / 2 / 115) se 'liT' pratyaya hai| liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 / 118) se tu' dhAtu ko dvitva hotA hai| RcchatyatAm' (7 / 4 / 11) se RkArAnta tR' dhAtu ko guNa hotA hai| isa sUtra se Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 671 SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH tu (tar) dhAtu ke akAra ko liT (tas) pratyaya pare hone para ekArAdeza aura abhyAsa kA lopa hotA hai| aise hI us' pratyaya pare hone para-teru: / 'thal' pratyaya pare hone pr-terith| na zasadadavAdiguNAnAm (6 / 4 / 126) se ekArAdeza aura abhyAsa lopa kA pratiSedha prApta thA, ata: yaha vidhAna kiyA gayA hai| (2) pheltuH| 'phala niSpattau' aura 'triphalA vizaraNe' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat / isa dhAtu ke AdezAdi (pa) hone se ata ekahalamadhye'nAdezAderliTi' (6 / 4 / 120) se ekArAdeza aura abhyAsa lopa kI prApti nahIM thI, ata: yaha vidhAna kiyA gayA hai| (3) bhejatuH / 'bhaja sevAyAm' (bhvA0u0) dhAtu se puurvvt| (4) trepe / trap+liT / trap+l / trp+t| trap+ez / trp-trp+e| 0-trep+e| p+e| trepe| yahAM 'trapUS lajjAyAm' (bhvA0A0) dhAtu se pUrvavat 'liT' pratyaya hai| liTastajhayorezirec' (3 / 4 / 81) se ta' ko 'ez' Adeza hotA hai| trap' dhAtu ke ekahal-madhyavAn na hone se 'ata ekahalamadhye0' (6 / 4 / 120) se ekArAdeza aura abhyAsalopa kI prApti nahIM thI, ata: yaha vidhAna kiyA gayA hai| 'trap' dhAtu ke Atmanepada hone se parasmaipada ke 'thala' pratyaya kI prApti nahIM hai| ekArAdezaH (48) rAdho hiMsAyAm / 123 / pa0vi0-rAdha: 6 / 1 hiMsAyAm 71 / anu0-aGgasya, kDiti, et, abhyAsalopa:, ca, ata:, liTi, thali, ca, seTi iti caanuvrtte| anvaya:-hiMsAyAM rAdho'Ggasya ata: kDiti liTi seTi ca thali et, abhyaaslopshc| ___ artha:-hiMsAyAmarthe vartamAnasya rAdho'Ggasya akArasya kiti Diti ca liTi seTi ca thali pratyaye parata ekArAdezo bhavati, abhyAsasya ca lopo bhvti| udA0-tau apredhtuH| te aparedhuH / tvam apredhith| AryabhASA: artha-(hiMsAyAm) hiMsA artha meM vidyamAna (rAdha:) rAdha (aGgasya) aGga ke (ata:) akAra ko (kDiti) kit aura Dit (liTi) liT tathA (seTi) seT (thali) thal pratyaya pare hone para (ca) bhI (et) ekArAdeza hotA hai (ca) aura (abhyAsalopa:) abhyAsa kA lopa hotA hai| Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-tau aparedhatuH / una donoM ne aparAdha (hiMsA) kiyA / te aparedhuH / una saba ne aparAdha kiyaa| tvam aparedhitha / tUne aparAdha kiyA / 672 siddhi - aparedhatuH / apa + rAdh + liT / apa+rAdh+l / apa+rAdh+tas / apa+rAdh+atus / apa+rAdh- rAdh+atus / apa+0- redh+atus / aparedhatus / aparedhatuH / yahAM apa-upasargapUrvaka 'rAdha saMsiddhA' (svA0pa0) dhAtu se liT' pratyaya hai| 'liTi dhAtoranabhyAsasya' ( 6 |1| 8 ) se dhAtu ko dvitva hotA hai| isa sUtra se kit, liT (atus) pratyaya pare hone para hiMsArthaka 'rAdh' dhAtu ke AkAra ko ekArAdeza aura abhyAsa kA lopa hotA hai / vizeSaH pANinIya dhAtupATha meM 'rAdha' dhAtu saMsiddhi artha meM paThita hai, kintu " anekArthA hi dhAtavo bhavanti" ( mahAbhASyam) isa Aptavacana se 'rAdha' dhAtu hiMsArthaka bhI hai| yahAM para 'ata:' kI anuvRtti se akAra ko hI ekArAdeza hotA hai / 'rAdha' dhAtu meM akAra nahIM hai, ataH vidhAna- sAmarthya se 'rAdhe' ke AkAra ko hI ekArAdeza hotA hai| aise hI - aparedhuH (us) / aparedhitha (thal) / 1 ekArAdeza - vikalpaH (46) vA bhramutrasAm / 124 / pa0vi0 - vA avyayapadam, jR-bhramu-trasAm 6 / 3 / sa0-jRzca bhramuzca tras ca te jRbhramutrasa:, teSAm-jRbhramutrasAm (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - aGgasya, kGiti, et, abhyAsalopaH, ca, ataH, liTi, thali, ca, seTi iti caanuvrtte| anvayaH-jRbhramutrasAm aGgAnAm ata: kGiti liTi seTi ca thali abhyAsalopazca / vA et, artha:- jRbhramutrasAm aGgAnAm akArasya kiti Giti ca liTi seTi thali ca pratyaye parato vikalpena ekArAdezo bhavati, abhyAsasya ca lopo bhavati / " udA0- (z2a: ) tau jeratu:, jajaratuH / te jeru:, jajaruH / tvaM jeritha, jjrith| (bhramuH) tau bhrematuH babhramatuH / te bhramuH babhramuH / tvaM bhremitha, bbhrmith| (tras) tau tresatuH, tatrasatuH / te tresuH, tatrasuH / tvaM tresitha, tatrasitha / Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTAdhyAyasya caturthaH pAdaH darU AryabhASA: artha-(bhramutrasAm) , bhrama, tras (aGgasya) agoM ke (ata:) akAra ko (kDiti) kit aura Git (liTi) liT tathA (seTi) seT (thali) thal pratyaya pare hone para (ca) bhI (vA) vikalpa se (et) ekArAdeza hotA hai (ca) aura (abhyAsalopa:) abhyAsa kA lopa hotA hai| udA0-(jU) tau jeratuH, jajaratuH / ve donoM jIrNa huye| te jeru:, jajaruH / ve saba jIrNa huye / tvaM jeritha, jajaritha / tU jIrNa huaa| (bhramu) tau bhramatuH, babhramatuH / una donoM ne bhramaNa kiyaa| te bhramaH, babhramaH / una saba ne bhramaNa kiyaa| tvaM bhramitha, babhramitha / una tUne bhramaNa kiyaa| (tras) tau tresatuH, tatrasatuH / ve donoM udvigna huye| te tresuH, ttrsuH| ve saba udvigna huye| tvaM tresitha, tatrasitha / tU udvigna huaa| siddhi-(1) jeratuH / na+liT / +l| nR+ts| ju+atus / ju-jU+atus / 0-+atus / je+atus / jera+atus / jeratus / jertuH| yahAM z2a vayohAnau' (krayA0pa0) dhAtu se liT' pratyaya hai| liTi dhAtoranabhyAsasya (6 / 1 / 8) se ' dhAtu ko dvitva hotA hai| jR' dhAtu ko RcchatyRtAm (7 / 4 / 11) se guNa hotA hai| isa sUtra se z2a (jar) ke akAra ko kit liT (atus) pratyaya pare hone para ekAradeza aura abhyAsa kA lopa hotA hai| yaha na zasadadavAdiguNAnAm (6 / 4 / 126) kA apavAda hai| vikalpa-pakSa meM ekArAdeza aura abhyAsa kA lopa nahIM hai-jajaratuH / aise hI-jeru:, jajaru: (us) / jeritha, jajaritha (thl)| (2) bhramatuH, babhramatuH / 'bhrama anavasthAne' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat / yaha 'ata ekahalamadhye0' (6 / 4 / 120) kA apavAda hai kyoMki 'bhramu' dhAtu AdezAdi aura akAra aneka halmadhyavAn hai| aise hI-premuH, babhramuH (us)| bhramitha, babhramitha (thl)| (3) tresatuH, tatrasatuH / trasI udvege' (di0pa0) dhAtu se pUrvavat / yaha 'ata ekahalamadhye0' (6 / 4 / 120) kA apavAda hai kyoMki trasI dhAtu meM akAra aneka halmadhyavAn hai| aise hI-tresuH, tatrasuH (us) / tresitha, tatrasitha (thl)| ekArAdeza-vikalpa: (50) phaNAM ca saptAnAm / 125 / pa0vi0-phaNAm 6 / 3 ca avyayapadam, saptAnAm 6 / 3 / anu0-agasya, kDiti, et, abhyAsalopa:, ca, ata:, liTi, thali, ca, seTi, vA iti caanuvrtte| anvaya:-phaNAM saptAnAM ca aGgAnAm ata: kDiti liTi, seTi thali ca vA et, abhyAsalopazca / Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-phaNAm = phaNAdInAM saptAnAm aGgAnAm akArasya kiti 1 Giti ca liTi seTi thali ca pratyaye parato vikalpena ekArAdezo bhavati, abhyAsasya ca lopo bhavati / udAharaNam saMkhyA phaNAdayaH zabdarUpam (1) phaNa tau pheNatuH, paphaNatuH / te pheNuH, phaphaNuH / tvaM pheNitha, paphaNitha / 674 (2) rAja (3) bhrAja (4) bhrAza (5) bhlAza (6) syama (7) svana tau rejatuH, rraajtuH| te reju:, rarAju: / tvaM rejitha, rarAjitha / sa bheje, babhrAje / tau bhrejAte, babhrAjAte 1 te bhrejire, babhrAjire / sa dhreze, babhrAze / tau zAte, babhrAzAte / te bhrezire, babhrAzire / sa bhleze, babhlAze / tau bhlezAte, bbhlaashaate| te bhlezire, babhlAzire / tau syematu:, sasyamatuH / te syemuH, ssymuH| tvaM syemitha, ssymith| tau svenatuH, sasvanatuH / te svenuH, sasvanuH / tvaM svenitha, sasvanitha / bhASArtha: ve donoM gaye / ve saba gaye / tU gyaa| ve donoM camake / ve saba camake / tU cmkaa| vaha camakA / ve donoM camake / ve saba camake / vaha camakA / ve donoM camake / ve saba camake / vaha camakA / ve donoM camake / ve saba camake / una donoM ne zabda kiyA / una sabane zabda kiyA / tUne zabda kiyA / una donoM ne zabda kiyA / una sabane zabda kiyA / tUne zabda kiyA / 'phaNAm' ityatra bahuvacananirdezAt phaNAdayo dhAtavo gRhyante / te ceme-phaNa gatau (bhvaa0p0)| rAjU dIptau ( bhvA0 u0 ) / TubhrAjU, TubhrAzR, Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 675 TubhlA" dIptau (bhvaa0aa0)| syamu, svana zabde (bhvA0pa0) iti bhvAdigaNAntargatA: sapta phaNAdayaH / / AryabhASA: artha-(phaNAm) phaNa-Adi (saptAnAm) sAta (aGgasya) agoM ke (ata:) akAra ko (kGiti) kit aura Git (liTi) liT tathA (seTi) seT (thali) thal pratyaya pare hone para (ca) bhI (vA) vikalpa se (et) ekArAdeza hotA hai (ca) aura (abhyAsalopa:) abhyAsa kA lopa hotA hai| udA0-udAharaNa aura unakA bhASArtha saMskRtabhAga meM dekha leveN| siddhi-(1) pheNatuH / phaN+liT / phnn+l| phaN+tas / phaN+atus / phaN-phaN+atus / 0+pheNa+atus / pheNatus / pheNatuH / - yahAM 'phaNa gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se 'liT' pratyaya hai| liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 / 1 / 8) se dhAtu ko dvitva hotA hai| isa sUtra se kit, liT (atus) pratyaya pare hone para 'phaN' ke akAra ko ekArAdeza aura abhyAsa kA lopa hotA hai| vikalpa-pakSa meM ekArAdeza aura abhyAsa kA lopa nahIM hai-paphaNatuH / aise hI-pheNuH, paphaNuH (us)| pheNitha, paphaNitha (thl)| (2) rejatuH / rAju dIptauM' (bhvA0u0) pUrvavat / (3) bheje| 'bhAjU dIptau (bhvA0A0) pUrvavat / (4) preshe| 'bhArI dIptau' (bhvA0A0) pUrvavat / (5) bhleshe| lAza dIptau (bhvA0A0) pUrvavat / (6) syematuH / syamu zabde' (bhvA0pa0) pUrvavat / (7) svenatuH / svana zabdeM' (bhvA0pa0) pUrvavat / vizeSa: phaNAm' isa bahuvacana-nirdeza se bhvAdigaNa antargata phaNAdi sAta dhAtuoM kA grahaNa kiyA jAtA hai| ekArAdezapratiSedhaH (51) na zasadadavAdiguNAnAm / 126 / pa0vi0-na avyayapadam, zasa-dada-vAdi-guNAnAm 6 / 3 / sa0-va AdiryeSAM te vAdayaH / zasazca dadazca vAdayazca guNazca te zasadadavAdiguNAH, teSAm-zasadadavAdiguNAnAm (bahuvrIhigarbhita itretryogdvndv:)| anu0-aGgasya, kDiti, et, abhyAsalopa:, ca, ata:, liTi, thali, ca, seTi iti caanuvrtte| Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvaya:-zasadadavAdiguNAnAm ata: kDiti liTi, seTi thali ca ed na, abhyAsalopazca n| artha:-zasadadavAdiguNAnAm zasa:, dada ityetayoH, vakArAdInAm, guNazabdena cAbhinivRttasya aGgasya akArasya kiti Diti ca liTi, seTi thali ca pratyaye parata ekArAdezo na bhavati, abhyAsasya ca lopo na bhvti| udA0- (zasa:) tau vizazasatuH / te vizazasuH / tvaM vizazasitha / (dada:) sa ddde| tau ddaate| te ddire| (vakArAdi:) tau vavamatuH / te vvmuH| tvaM vvmith| (guNa:) tau vishshrtuH| te vishshruH| tvaM vizazaritha / tvaM lulavitha / tvaM pupavitha / AryabhASA: artha-(zasadadavAdiguNAnAm) zasa, dada, vakArAdi aura guNa-zabda se bane huye (aGgasya) aGga ke (ata:) akAra ko (kDiti) kit aura Dit (liTi) liT tathA (seTi) seT (thali) thal pratyaya pare hone para (ca) bhI ) et) ekArAdeza (na) nahIM hotA hai (ca) aura (abhyAsalopa:) abhyAsa kA lopa (na) nahIM hotA hai| udA0-(zasa) tau vizazasatuH / una donoM ne hiMsA kii| te vizazasuH / una saba ne hiMsA kii| tvaM vizazasitha / tUne hiMsA kii| (dada) sa ddde| usane dAna kiyaa| tau ddaate| una donoM ne dAna kiyaa| te ddire| una saba ne dAna kiyaa| (vakArAdi) tau vvmtH| una donoM ne vamana (ulTI) kiyaa| te vvmH| una saba ne vamana kiyaa| tvaM vavamitha / tUne vamana kiyaa| (guNa se nivRtta akAra) tau vizazaratuH / una donoM ne hiMsA kii| te vizazaruH / una saba ne hiMsA kii| tvaM vizazaritha / tUne hiMsA kii| tvaM lulavitha / tUne chedana kiyaa| tvaM pupavitha / tUne pavitra kiyaa| siddhi-(1) vizazasatuH / vi+zas+liT / vi+shs+l| vi+zas+tas / vi+zas+atus / vi+zas-zas+atus / vi+za-zas+atus / vizazatus / vizazasatuH / yahAM vi-upasargapUrvaka zasu hiMsAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu se liT' pratyaya hai| liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 / 18) se dhAtu ko dvitva hotA hai| isa sUtra se kit liT (atus) pratyaya pare hone para 'zas' dhAtu ke akAra ko ekArAdeza aura abhyAsa kA lopa nahIM hotA hai| aise hI-vizazasuH (us) / vizazasitha (thl)| (2) dadade / 'dada dAne (bhvA0A0) pUrvavat / (3) vavamatuH / Duvama ugiraNe (bhvA0A0) pUrvavat / Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 677 SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH (4) vizazaratuH / zR hiMsAyAm' (RyAu0) pUrvavat / (5) lulavitha / 'lU chedane (krayAu0) pUrvavat / (6) pupvith| pUtra pavane (krayA u0) pUrvavat / tR-Adeza: (52) arvnnstrsaavnnyH|127| pa0vi0-arvaNa: 6 / 1 tR 1 / 1 (su-luk) asau 7 / 1 anaJa: 5 / 1 / sa0-na suriti asu:, tasmin-asau (nnyttpuruss:)| na naJ iti anaJ, tasmAt-anaJaH (nnyttpurussH)| anu0-aGgasya itynuvrtte| anvaya:-anamo'rvaNo'Ggasya tR, asau| artha:-anatra uttarasya 'arvan' ityetasya aGgasya tR-Adezo bhavati, su-varjite pratyaye prt:| udA0-arvantau, arvanta: / arvatA, arvadbhyAm, arviidbhaH / arvtii| aarvtm| AryabhASA: artha-(anaJaH) jo naJ se pare nahIM hai usa (arvaNa:) arvan (aGgasya) aGga ko (4) tR-Adeza hotA hai (asau) 'su' (1 / 1) se bhinna patyaya pare hone pr| udaa0-arvntau| do ghodd'e| arvntH| saba ghodd'e| arvtaa| eka ghor3e ke dvaaraa| arvadbhyAm / do ghor3oM ke dvaaraa| arvdibhiH| saba ghor3oM ke dvaaraa| arvtii| ghodd'ii| Arvatam / ghor3e kA apatya (sntaan)| siddhi-(1) arvntau| arvn+au| arvtR+au| arvt+au| arva num t+au| arvnt+au| arvntau| yahAM 'arvan' prAtipadika se svaujasa0' (4 / 1 / 2) se 'au' pratyaya hai| isa sUtra se 'su' (11) se bhinna au' pratyaya pare hone para arvan' zabda ke antya nakAra ko 'alo'ntyasya' (11152) ke niyama se tR' Adeza hotA hai| tR' meM RkAra anubandha hai| nAnubandhakRtamanekAlatvam' isa paribhASA se yaha anekAla nahIM hai ata: 'anekAzit sarvasya' (1155) se sarva-Adeza nahIM hotA hai| 'ta' ke 'ugit' hone se ugidacAM sarvanAmasthAne'dhAto:' (7 / 170) se num' agama hotA hai| aise hI-arvanta: (js)| arvatA (ttaa)| abhyAm (bhyAm) / arvadbhiH (bhis)| Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) arvatI / arvan+GIp / arvtR+ii| arvt+ii| arvatI+su / arvatI / yahAM 'arvan' zabda se strItva-vivakSA meM 'tR' ke ugit hone se 'ugitazca' (4/1/6 ) se 'GIp ' pratyaya hai / 678 (3) Arvatam | arvan+aN / arvatR+a / Arvat+a / Arvata + su / arvatam / yahAM 'arvan' zabda se 'tasyApatyam' ( 4 / 1 / 92 ) se apatya artha meM 'aN' pratyaya hai| isa sUtra se 'aN' pratyaya pare hone para 'tR' Adeza hotA hai / 'taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 17) se aGga ko AdivRddhi hotI hai| bahulaM tR-AdezaH (53) maghavA bahulam / 128 / pa0vi0-maghavA 1 / 1 (SaSThyarthe) bahulam 1 / 1 / anu0 - aGgasya, tR iti cAnuvartate / anvayaH-maghavA aGgGgasya bahulaM tR / artha :- 'maghavA' ityetasya aGgasya bahulaM tR-Adezo bhavati / udA0-maghavAn, maghavantau maghavantaH / maghavantam, maghavantau maghavataH / maghavatA / / maghavatI / mAghavatam / bahulavacanAd na ca bhavati-maghavA, maghavAnau, maghavAnaH / maghavAnam, maghavAnau maghonaH / mghonaa| maghonI / maaghvnm| " AryabhASAH artha- ( maghavA ) maghavan isa ( aGgasya ) aGga ko (bahulam ) prAyaza: (tR) tR-Adeza hotA hai| udA0-maghavAn / indra / maghavantau / do indra / maghavantaH / saba indra / maghavantam / indra ko / maghavantau / do indroM ko / maghavata: / saba indroM ko / maghavatA / indra ke dvArA / maghavatI / indra kI patnI / mAghavatam / indra kA apatya ( santAna ) / bahulavacana se 'tR-Adeza nahIM hai hotA hai - maghavA, maghavAnau, maghavAnaH / maghavAnam, maghavAnau, maghonaH / mghonaa| mghonii| mAghavanam / artha pUrvavat hai / siddhi - (1) maghavAn / maghavan+su / mghvtR+su| mghvt+su| maghava num t+su / maghavant+su / maghavan+su / maghavAn+su / maghavAn +0 / maghavAn / yahAM 'maghavan' zabda se 'su' pratyaya hai| isa sUtra se 'su' pratyaya pare hone para 'maghavan' zabda ko 'tR' Adeza hotA hai| 'tR' ke ugit hone se 'ugidacAM sarvanamasthAne'dhAto:' ( 7 11170) se 'num' Agama, 'saMyogAntasya lopa:' (8/2/23) se takAra kA lopa, 'sarvanAmasthAne cA'sambuddhau (6/4/8) se nakArAnta aGga kI Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 676 upadhA kA dIrgha aura 'halyAbbhyo dIrghAt0' (6 / 1 / 67) se 'su' kA lopa hotA hai| aise hI-maghavantau aadi| (2) maghavatI / mghvn+ddiip| mghvtR+ii| mghvt+ii| mghvtii+su| mghvtii| yahAM maghavan' zabda se strItva-vivakSA meM tR' ke ugit hene se 'ugitazca (4 / 1 / 6) se DIp' pratyaya hai| (3) mAghavatam / maghavan+aN / mghvtR+a| mAghavat+a / mAghavata+su / maaghvtm| yahAM maghavan' zabda se tasyApatyam (4 / 1 / 92) se apatya artha meM 'aN' pratyaya hai| isa sUtra se 'aN' pratyaya pare hone para tR' Adeza hotA hai| taddhiteSvacAmAdeH' (7 / 2 / 117) se aGga ko AdivRddhi hotI hai| __bahulavacana se maghavA, maghavAnau, maghavAna: ityAdi meM maghavAn' zabda ko tR-Adeza nahIM hai| / / iti AdezaprakaraNam / / bha-saMjJAprakaraNam bha-adhikAra: (1) bhsy|126| vi0-bhasya 6 / 1 / artha:-'bhasya' ityadhiro'yam, A adhyaayprismaapteH| yadito'gre vakSyati 'bhasya' ityevaM tad veditavyam / vakSyati- pAda: pat' (6 / 4 / 130) iti| dvipada: pazya / dvipadA kRtm| AryabhASAartha-(bhasya) 'bhasya' yaha adhikAra sUtra hai, isakA SaSTha adhyAya kI samApti paryanta adhikAra hai| pANini muni isase Age jo kaheMge vaha 'bhasya' bha-saMjJaka ko kArya hogA, aisA jaaneN| jaise ki pANini muni kaheMge-pAda: pat' (6 / 4 / 130) arthAt 'pAd' ke sthAna meM pat' Adeza hotA hai| dvipadaH pazya / tU do pAMvoMvAloM ko dekha / dvipadA kRtam / do pAMvoM kedvArA kiyA gyaa| ___ siddhi-dvipada ' Adi padoM kI siddhi Age yathAsthAna likhI jaayegii| pat-Adeza: (2) pAdaH pt|130| pa0vi0-pAda: 61 pat 11 / anu0-aGgasya, bhasya iti caanuvrtte| Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvaya:-pAdo bhasya aGgasya pt| artha:-pAdantasya bha-saMjJakasya aGgasya padAdezo bhavati / udA0-dvipada: pazya / dvipadA / dvipde| dvipadikAM ddaati| tripadikAM ddaati| vaiyaaghrpdy:| 'pAda:' ityatra luptAkAra: pAdazabdo gRhyte| 'nirdizyamAnasyAdezA bhavanti' iti paribhASayA ca pAt-zabdasyaiva sthAne pat-Adezo vidhIyate, na tu sarvasya pAdAntasya zabdasya pat-Adezo bhavati / AryabhASA: artha-(pAda:) 'pAd' zabda jisake anta meM hai usa (bhasya) bha-saMjJaka (aGgasya) aga ko (pat) pat-Adeza hotA hai| udA0-dvipadaH pazya / tU do pAMvoMvAloM ko dekha / dvipdaa| do pAMvoMvAle ke dvaaraa| dvipde| do pAMvoMvAle ke liye| dvipadikAM ddaati| do-do pAda dAna karatA hai| pAda=8 rattI cAMdI kA sikkaa| tripadikAM dadAti / tIna-tIna pAda dAna karatA hai| vaiyAghrapadyaH / vyAghra bAgha ke samAna jisake pAda-caraNa haiM vaha-vyAghrapAt, vyAghrapAt puruSa kA apatya (sntaan)-vaiyaaghrpdy| siddhi-dvipadaH / dvi+paad| dvipAd / / dvipAd+zas / dvipAd+as / dvipt+as| dvipadas / dvipdH| yahAM prathama dvi aura pAda zabdoM kA 'anekamanyapadArthe (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai-dvau pAdau yasya sa dvipAd / 'saMkhyAsupUrvasya' (5 / 4 / 140) se 'pAda' zabda ke akAra kA samAsAnta-lopa hotA hai| tatpazcAt dvipAd' zabda se zas' pratyaya pare hone para isa sUtra se bha-saMjJaka pAda' ke sthAna meM pat' Adeza hotA hai| yaci bham (1 / 4 / 18) se 'pAd' kI bha-sajJA hai| 'jhalAM jazo'nte (8 / 2 / 39) se takAra ko jaz dakAra hotA hai| sUtrapATha meM lupta akAravAle 'pAd' zabda kA grahaNa kiyA gayA hai| nirdizyamAnasyAdezA bhavanti isa paribhASA se nirdizyamAna pAda' zabda ko hI 'pat' Adeza kiyA jAtA hai, pAdAnta dvipAda' ko nhiiN| aise hI-dvipadA (ttaa)| dvipade (dde)| (2) dvipdikaa| dvipaad+vun| dvipaad+ak| dvipaad+ak| dvipt+ak| dvipadaka+TAp / dvipdk+aa| dvipadikA+su / dvipdikaa|| yahAM prathama dvipAda' zabda se 'pAdazatasya saMkhyAdevun lopazca' (5 / 4 / 1) se vIpsA-artha meM vun' pratyaya aura 'pAd' ke antya akAra kA lApa hotA hai| tatpazcAt isa sUtra se bha-saMjJaka 'pAd' ke sthAna meM 'pat' adeza hotA hai| yaci bham (1 / 4 / 18) se 'pAd' kI bha-saMjJA hai| strItva-vivakSA meM 'ajAdyataSTAp' (4 / 1 / 4) se 'TAp' pratyaya aura pratyayasthAtkAt0' (7 / 3 / 44) se ittva hotA hai| aise hii-tripdikaa| Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 681 SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH (3) vaiyAghrapadya: / vyaaghr+paad| vyAghrapAd / / vyaaghrpaad+yny| vyaghrapAd+ya / vaiyaaghrpaad+y| vaiyaaghrpt+y| vaiyaaghrpdy+su| vaiyAghrapadyaH / ____ yahAM prathama vyAghra aura pAda zabdoM kA 'anekamanyapadArthe (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai-vyAghrasyeva pAdau yasya sa vyAghrapAd / 'pAdasya lopo'hastyAdibhyaH' (5 / 4 / 138) se 'pAda' ke akAra kA samAsAnta lopa hotA hai| puna: gargAdibhyo yajJa' (4 / 1 / 105) se apatya-artha meM yaJ' pratyaya hai| isa sUtra se bha-saMjJaka 'pAda' zabda ke sthAna meM 'pat' Adeza hotA hai| yaci bham (1 / 4 / 18) se pAd' zabda kI bha-saMjJA hai| na yvAbhyAM padAntAbhyAM pUrvI tu tAbhyAmaic' (7 / 3 / 3) se aGma ko AdivRddhi na hekara aica' (e) Adeza hotA hai| samprasAraNam (3) vasoH samprasAraNam / 131 / pa0vi0-vaso: 6 / 1 samprasAraNam 1 / 1 / anu0-aGgasya, bhasya iti caanuvrtte| anvayaH-vasorbhasya aGgasya samprasAraNam / artha:-vasu-antasya bhasaMjJakasya aGgasya samprasAraNaM bhavati / udA0-tvaM viduSa: pshy| vidussaa| vidusse| tvaM pecuSa: pazya / pecussaa| pecusse| tvaM papuSa: pazya / AryabhASA: artha-(vaso:) vasu jisake anta meM hai usa (bhasya) bha-saMjJaka (amasya) aga ko (samprasAraNam) samprasAraNa hotA hai| udA0-tvaM viduSa: pazya / tU vidvAnoM ko dekha / viduSA / eka vidvAn ke dvaaraa| viduSe / eka vidvAn ke liye| tvaM pecuSa: pazya / tU pecivAnoM ko dekha / pecuSA / pecivAn ke dvaaraa| pecuSe / pecivAn ke liye| pecivAn pkaanevaalaa| tvaM papuSa: pazya / tU papivAnoM ko dekh| papivAn pAna krnevaalaa| siddhi-(1) viduSaH / vid+laT / vid+t / vid+zatR / vid+at / vid+zap+at / vid+o+at / vid+vasu / vid+vas / vidvs+shs| vidvas+as / vid u a s+as| vid us+as / vid uS+as / viduS+as / viduSas / viduSaH / yahAM 'vida jJAne' (adA0pa0) dhAtu se laT' pratyaya hai| 'laTa: zatRzAnacAvaprathamAsamAnAdhikaraNe (3 / 2 / 124) se laT' ke sthAna meM 'zatR' Adeza, kartari za' (3 / 1 / 68) se zap' vikaraNa-pratyaya, 'adiprabhRtibhya: zapa:' (2 / 4 / 72) se 'zap' kA luka, vide: zaturvasuH' (7 / 1 / 36) se 'zatR' ke sthAna meM vasu' Adeza hotA Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 682 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam hai / tatpazcAt vasu - anta bha- saMjJaka aGga ko 'zas' pratyaya pare hone para isa sUtra se samprasAraNa hotA hai| 'samprasAraNAcca' (6 / 1 / 106 ) se pUrvarUpa ekAdeza aura ''AdezapratyayayoH' (8 / 3 / 59 ) se Satva hotA hai| aise hI - viduSA (TA) / viduSe (Ge) / (2) pecuSaH / pac+ liT / pac+l / pac+kvasu / pc+vs| pac-pac+vas / 0-pec+vas / pec+vas+zas / pec+u as+as / pec+us+as / pecuS+as / pecuSas / pecuSaH / yahAM 'DupacaS pAkeM' (bhvA0 u0 ) dhAtu se liT' pratyaya hai / 'kvasuzca' (3 / 2 / 107 ) se 'liT' ke sthAna meM 'kvasu' Adeza, 'liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 1118) se 'pac' dhAtu ke dvitva, 'ata ekahalmadhye0 ' ( 6 / 4 / 120 ) se ettva aura abhyAsa kA lopa hotA hai| 'zas' pratyaya pare hone para isa sUtra se bha-saMjJaka vasu - anta aGga ko samprasAraNa hotA hai| samprasAraNa ho jAne para valAdi ArdhadhAtuka na rahane se 'ArdhadhAtukasyeDvalAde:' (7 12135) se 'iT' Agama nahIM hotA hai| (3) papuSa: / 'pA pAne' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat / kvasu aura 'Ato lopa iTi ca' (6/4/64) se 'pA' ke AkAra kA lopa hotA hai| AkAra kA lopa karane meM 'asiddhavadatrAbhAt' (6 / 4 / 22) se samprasaraNa asiddha nahIM hotA hai kyoMki samprasAraNa 'zas' vibhakti para Azrita hai, samAnAzrita kArya asiddha hotA hai, vyAzrita nahIM / meM 'vasu' ' ke grahaNa se 'kvasu' pratyaya kA bhI grahaNa kiyA vizeSaH sUtrapATha jAtA hai| UTh samprasAraNam (4) vAha UTh | 132 / pa0vi0 - vAhaH 6 / 1 UTh 1 / 1 / anu0-aGgasya, bhasya, samprasAraNam iti cAnuvartate / anvayaH-vAho bhasya aGgasya UTh samprasAraNam / artha:-vAhantasya bhasaMjJakasya aGgasya UTh iti samprasAraNaM bhavati / udA0 - praSThauhaH, praSThauhA, praSThauhe / dityauha:, dityauhA, dityauhe / AryabhASAH artha - (vAha: ) vAha jisake anta meM hai usa (bhasya ) bha-saMjJaka (aGgasya) aGga ko (UTh) UTh yaha (samprasAraNam) samprasAraNa hotA hai| " udA0- praSThauhaH / bailoM ko / prsstthauhaa| baila ke dvArA / praSThauhe / baila ke liye / praSThavAha (puM) javAna baila jise hala jotane kA abhyAsa karAyA jAtA ho (zabdArthakaustubha ) / halAU nArA / dityauhaH / daitya- voDhAoM ko / dityauhaa| daitya-voDhA ke dvArA / dityauhe / daitya - voDhA ke liye / Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH siddhi-praSThauha: / praSTha+va+Nvi / prsstth+v+vi| praSTha+vAha+0 / prsstthvaah+shs| praSThavAha as / praSTha U Ah+as / praSThAU A ha as / praSTha uha+as / praSThauha as| praSThauhas / praSThauhaH / yahAM praSTha upapada vaha prApaNe (bhvA0pa0) dhAtu se vahazca' (3 / 2 / 64) se 'Nvi' pratyaya hai| 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 115) se upadhAvRddhi aura varapRktasya (6 / 166 / ) se vi' kA sarvahArI lopa hotA hai| zas' pratyaya pare hone para isa sUtra se vAhanta 'praSThavAha' ko UTh rUpa samprasAraNa hotA hai| 'samprasAraNAcca' (6 / 1 / 106) se pUrvarUpa ekAdeza aura etyedhatyUThasu' (6 / 1188) se vRddhirUpa ekAdeza hotA hai| U' meM ThakAra-anubandha 'etyedhatyUThasu' (6 / 1 / 88) meM vizeSaNArtha hai| aise hI-praSThauhA (ttaa)| praSThauhe (dde)| aise hI-dityauhaH, dityauhA, dityauhe| samprasAraNam (5) shvyuvmghonaamtddhite|133| pa0vi0-zva-yuva-maghonAm 6 / 3 ataddhite 7 / 1 / sa0-zvA ca yuvA ca maghavA ca te zvayuvamaghavAnaH, teSAmzvayuvamaghonAm (itretryogdvndv:)| na taddhita iti ataddhitaH, tasmin ataddhite (nnyttpurussH)| anu0-aGgasya, bhasya, samprasAraNam iti caanuvrtte| anvaya:-zvayuvamaghonAM bhAnAm aGgAnAm ataddhite samprasAraNam / artha:-zvayuvamaghonAM bhasaMjJakAnAm aGgAnAM taddhitavarjite pratyaye parata: samprasAraNaM bhvti| udA0-(zvA) zunaH / shunaa| shune| (yuvA) yUna: / yuunaa| yuune| (maghavA) maghonaH / mghonaa| mghone| AryabhASA: artha-(zvayuvamaghonAm) zvana, yuvan, maghavan ina (bhasya) bha-saMjJaka (aGgasya) agoM ko (ataddhite) taddhita se bhinna pratyaya pare hone para (samprasAraNam) samprasAraNa hotA hai| udA0-(zvA) zuna: / kuttoM ko| shunaa| kutte kedvaaraa| zune / kutte keliye| (yuvA) yUnaH / yuvakoM ko| yuunaa| yuvaka kedvaaraa| yuune| yuvaka keliye| (maghavA) maghonaH / indroM ko| indr-raajaa| maghonA / indra kedvaaraa| maghone / indra keliye| siddhi-(1) zuna: / zvan+zas / shvn+as| za u an+as| za un+as| zunas / zunaH / Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 684 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM zvan zabda se zas pratyaya karane para bha-saMjJaka zvan' zabda ko isa sUtra se samprasAraNa hotA hai| samprasAraNAcca' (6 / 1 / 106) se pUrvarUpa ekAdeza hotA hai| aise hI-zunA (ttaa)| zune (dde)| (2) yuunH| yuvan' zabda se pUrvavat / (3) maghonaH / maghavan' zabda se pUrvavat / akAralopa: (6) allopo'nH|134| pa0vi0-allopa: 1 / 1 ana: 6 / 1 / sa0-ato lopa iti allopa: {at+lopa:} (sssstthiittpurussH)| anu0-aGgasya, bhasya iti caanuvrtte| anvaya:-ano bhasya aGgasya allopa: / artha:-an-antasya bhasya aGgasya akAralopo bhavati / udA0-tvaM rAjJa: pshy| raajnyaa| raajnye| tvaM takSNa: pazya / takSNA / tkssnne| AryabhASA: artha-(ana:) an jisake anta meM hai usa (bhasya) bha-saMjJaka (aGgasya) aGga ke (allopa:) akAra kA lopa hotA hai| udA0-tvaM rAjJaH pazya / tU rAjAoM ko dekh| raajnyaa| eka rAjA kedvaaraa| raajnye| eka rAjA keliye| tvaM takSNa: pshy| tU takSAoM ko dekh| takSA khAtI (bddh'ii)| tkssnnaa| eka takSA kedvaaraa| tkssnne| eka takSA keliye| siddhi-(1) raajnyH| raajn+shs| raajn+as| raajn+as| rAj+as / rAjas / raajnyH| yahAM rAjan zabda se zas pratyaya pare hone para isa sUtra se bha-saMjJaka rAjan' aGga ke akAra kA lopa hotA hai| 'sto: zcunA zcaH' (8 / 4 / 40) se tavarga nakAra ko cavarga akAra Adeza hotA hai| aise hI-rAjJA (ttaa)| rAje (dde)| (2) takSNaH / 'takSan' zabda se pUrvavat / akAralopa: (7) sspuurvhndhRtraajnyaamnni|135 / pa0vi0-SapUrva-han-dhRtarAjJAm 6 / 3 aNi 7 / 1 / sa0-Sa: pUrvo yasmAt sa SapUrva: / SapUrvazca han ca dhRtarAjA ca te SapUrvahandhRtarAjAnaH, teSAm-SapUrvahandhRtarAjJAm (bahuvrIhigarbhita itretryogdvndvH)| Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 685 SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH anu0-aGgasya, bhasya, allopa:, ana iti caanuvrtte| anvaya:-SapUrvahandhRtarAjJAm ano'Ni allopa: / artha:-SapUrvasya hano dhRtarAjJazca an-antasya bhasya aGgasya aNi pratyaye parato'kAralopo bhavati / udA0-(SapUrva:) ukssnno'ptym-aukssnnH| takSNo'patyam-tAkSNa: / (han) bhrUNano'patyam-dhrauNana: / (dhRtarAjan) dhRtarAjJo'patyam-dhArtarAjJaH / AryabhASA: artha-(SapUrvahandhRtarAjJAm) SakAra pUrvavAle, han aura dhRtarAjan ina (bhasya) bha-saMjJaka (aGgasya) aGgoM ke (ana:) an ke (allopa:) akAra kA lopa hotA hai (aNi) aN pratyaya pare hone pr| udA0-(SapUrva) ukSA kA apatya (sntaan)-aukssnn| takSA kA apty-taakssnn| takSA khAtI (bddh'ii)| (han) bhrUNahA kA apty-bhraunnghn| (dhRtarAjan dhRtarAjA kA apty-dhaartraajny| siddhi-(1) aukSaNaH / ukssn+ann| aukssn+a| aukssn+a| aukssnn+| aukssnn+su| aukssnnH| yahAM ukSan' zabda se tasyApatyam' (4 / 1 / 92) se apatya artha meM 'aN' pratyaya hai| isa sUtra se SakArapUrvI 'an' ke akAra kA 'aN' pratyaya pare hone para hopa hotA hai| 'taddhiteSvacAmAde: (7 / 2 / 117) se aGga ko AdivRddhi aura 'raSAbhyAM no Na: samAnapadeM (8 / 4 / 1) se Natva hotA hai| aise hI 'takSan' zabda se-tAkSNaH / (2) prauNanaH / yahAM prathama 'bhrUNahan' zabda meM brahmabhrUNavRtreSu' (3 / 2 / 87) se han' dhAtu se kvip' pratyaya hai| tatpazcAt 'bhrUNahan' zabda se apatya artha meM pUrvavat 'aN' pratyaya hai| isa sUtra se 'aNa' pratyaya pare hone para han' ke akAra kA lopa hotA hai| ho hanteNinneSu' (7 / 3 / 54) se hakAra ko kutva ghakAra hotA hai| (3) dhArtarAjJaH / yahAM prathama dhRta aura rAjan zabdoM kA 'anekamanyapadArthe (2 / 2 / 24) se bahuvrIhi samAsa hai| tatpazcAt 'dhRtarAjan' zabda se pUrvavat 'aN' pratyaya hai| akAralopa-vikalpaH (8) vibhASA DizyoH / 136 / pa0vi0-vibhASA 11 Di-zyo: 7 / 2 / sa0-Dizca zIzca tau DIzyau, tayo:-Dizyo: (itretryogdvndv:)| Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam anu0 - aGgasya bhasya, allopa:, ana iti cAnuvartate / anvayaH-ano bhasya aGgasya GizyorvibhASA'llopaH / artha:-an-antasya bhasaMjJakasya aGgasya Gipratyaye zIpratyaye ca parato vikalpena akAralopo bhavati / udA0- (Gi : ) rAjJi, rAjani / sAmni, sAmani / (zI:) sAmnI, sAmanI / 686 AryabhASAH artha- (ana:) 'an' jisake anta meM hai usa (bhasya ) bha-saMjJaka (aGgasya) aGga ke (allopaH ) akAra kA lopa hotA hai (Gizyo :) Gi aura zI pratyaya pare hone para ( vibhASA) vikalpa se| udA0- -(Gi) rAjJi, rAjani / rAjA meN/pr| sAmni, sAmani / sAma meM / pr| (zI) sAmnI, sAmanI / do sAma (mantra) / siddhi - (1) rAjJi / rAjan+Gi / raajn+i| raajn+i| raajny+i| rAjJi / yahAM 'rAjan' zabda se 'Gi' pratyaya pare hone para isa sUtra se 'rAjan' ke akAra kA lopa hotA hai / 'sto: zcunA zcuH' (8|4 | 40) se tavarga nakAra ko cavarga JakAra Adeza hai / vikalpa - pakSa meM akAra kA lopa nahIM hai- rAjani / aise hI 'sAman' zabda se sAmni, sAmani / (2) sAmnI / sAman + au / sAman+zI / saamn+ii| saamn+ii| sAmnI / yahAM 'sAman' zabda se 'au' pratyaya hai| 'napuMsakAcca' (7 11119) se 'au' ke sthAna meM 'zI' Adeza hotA hai| isa sUtra se 'zI' pratyaya pare hone para 'sAman' ke akAra kA lopa hotA hai| vikalpa- pakSa meM akAra kA lopa nahIM hai-sAmanI / akAralopa- pratiSedhaH (6) na saMyogAd vamantAt / 137 / pa0vi0-na avyayapadam, saMyogAt 5 / 1 vamantAt 5 / 1 / sa0- vazca mazca tau vamau vamAvante yasya sa vamanta:, tasmAtvamantAt (itaretarayogadvandvagarbhitabahuvrIhi: ) anu0-aGgasya, bhasya, allopa:, ana iti cAnuvartate / anvayaH-vamantAt saMyogAd bhasya aGgasya ano'llopo na / artha:-vakArAntAd makArAntAcca saMyogAd uttarasya bhasaMjJakasya aGgGgasya ano'kArasya lopo na bhavati / Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH da67 udA0-(vAntasaMyogAt) parvaNA, prvnne| atharvaNA, athrvnne| (mAntasaMyogAt) zarmaNA, shrmnne| carmaNA, carmaNe / AryabhASA: artha-(vamantAt) vakArAnta aura makArAnta (saMyogAt) saMyoga se paravartI (bhasya) bha-saMjJaka (aGgasya) agasambandhI (ana:) an ke (allopaH) akAra kA lopa (na) nahIM hotA hai| udA0-(vakArAnta saMyoga) prvnnaa| parva kedvaaraa| prvnne| parva keliye| parva= utsava (tyauhaar)| atharvaNA / atharvA kedvaaraa| athrvnne| atharvA keliye| atharvA eka RSi kA naam| (makArAnta saMyoga) zarmaNA / zarmA kedvaaraa| zarmaNe / zarmA keliye| crmnnaa| carma=cAma kedvaaraa| crmnne| carma keliye| siddhi-(1) parvaNA / prvn+ttaa| prvn+aa| prvnn+aa| prvnnaa| yaha parvan' zabda se 'TA' pratyaya hai| 'parvan' zabda meM vakArAnta saMyoga () se uttara bha-saMjJaka 'an' hai| isa sUtra se isa 'an' ke akAra kA lopa nahIM hotA hai| 'aTkupvAG' (8 / 4 / 2) se nakAra ko NakAra Adeza hotA hai| aise hI-parvaNe (dde)| 'atharvan' zabda se-atharvaNA (ttaa)| atharvaNe (dde)| (2) zarmaNA / yahAM zarman' zabda se 'TA' pratyaya hai| 'zarman' zabda meM makArAnta saMyoga (ram) se uttara bha-saMjJaka 'an' hai| isa sUtra se isa 'an' ke akAra kA lopa nahIM hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-zarmaNe (dde)| carman' zabda se-carmaNA (ttaa)| carmaNe (dde)| akAralopa: (10) acH|138| vi0-aca: 6 / 1 / anu0-aGgasya, bhasya, allopa iti cAnuvartate / anvaya:-aco bhasya aGgasya allopH| artha:-aca: aJcati-antasya bhasaMjJakasya aGgasya akArasya lopo bhvti| udA0-tvaM dadhIca: pshy| ddhiicaa| ddhiice| tvaM madhUca: pazya / madhUcA / mdhuuce| atra 'aca:' iti luptnkaaro'nyctirgRhyte| Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 655 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA: artha-(aca:) jisake anta meM aJcati hai, usa (bhasya) bha-saMjJaka (aGgasya) aGga ke (allopa:) akAra kA lopa hotA hai| udA0-tvaM dadhIca: pazya / tU dadhi (dahI) prAptakartA ko dekh| ddhiicaa| dadhi prAptakartA kedvaaraa| ddhiice| dadhi prAptakartA keliye| tvaM madhUca: pazya / tU madhu prAptakartA ko dekh| madhUcA / madhu prAptakartA kedvaaraa| mdhuuce| madhu prAptakartA keliye|| siddhi-(1) dadhIca: / ddhi+anycu+kvin| ddhi+anyc+vi| ddhi+ac+vi| dadhi+ac+0 / dadhI+ac+0 / / ddhi+ac+shs| ddhi+ac+as| dadhi+0c+as / ddhii+c+as| dadhIcas / ddhiic:| yahAM prathama dadhi-upapada 'aJcu gatipUjanayo:' (bhvA0pa0) dhAtu se RtvigdadhRkcha' (3 / 2 / 59) se kvin' pratyaya hai| aniditAM hala upadhAyA: viDati (6 / 4 / 24) se 'aJc' ke anunAsika (n) kA lopa aura varapRktasya' (6 / 1 / 66) se 'vi' kA sarvahArI lopa hotA hai| isa satra se 'aJcati' ke 'ac' rUpa ke akAra kA lopa hotA hai| cau' (6 / 3 / 138) se dadhi' ke ikAra ko dIrgha hotA hai| aise hI-dadhIcA (ttaa)| dadhIce (dde)| (2) madhUcaH / madhu-upapada 'aJcu' dhAtu se pUrvavat / IphArAdezaH (11) uda iit|136 / pa0vi0-uda: 5 / 1 It 1 / 1 / anu0-aGgasya, bhasya, aca iti caanuvrtte| anvaya:-udo'co bhasya aGgasya {ata:} It / artha:-uda: parasya aca ityetasya bhasaMjJakasya aGgasya (akArasya} IkArAdezo bhvti| udA0-tvaM udIca: pazya / udiicaa| udIce / AryabhASA: artha-(uda:) ut-upasarga se pare (aca:) ac-aJcati isa (bhasya) bha-saMjJaka (aGgasya) aGga ke {ata:} akAra ko (It) IkAra Adeza hotA hai| udA0-tvaM udIca: pazya / tU uttaragAmiyoM ko dekh| udiicaa| uttaragAmI ke dvaaraa| udiice| uttaragAmI keliye| siddhi-udiic:| yahAM ut-upasargapUrvaka 'aJcu gatipUjanayoH' (bhvA0pa0) 'RtvigdadhRk' (3 / 2 / 59) se 'kvin' pratyaya hai| isa sUtra se ut-upasarga se pare 'ac' (aJcati) ke akAra ko IkArAdeza hotA hai| zeSa kArya dadhIca:' (6 / 4 / 138) ke samAna hai| aise hI-udIcA (TA) udIce (dde)| Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH AkAralopaH (12) Ato dhAtoH / 140 / pa0vi0-Ata: 6 / 1 dhAto: 6 / 1 / anu0-aGgasya, bhasya, lopa iti cAnuvartate / anvaya:-Ato dhAtorbhasya aGgasya lopH| artha:-AkArAntasya dhAtorbhasaMjJakasya aGgasya lopo bhavati / udA0-tvaM kIlAlapa: pshy| kiilaalpaa| kiilaalpe| tvaM zubhaMya: pshy| shubhNyaa| shubhNye| AryabhASA: artha-(Ata:) AkArAnta (dhAto:) dhAtu ke (bhasya) bha-saMjJaka (aGgasya) aGga kA (lopa:) lopa hotA hai| udA0-tvaM kIlAlapa: pazya / tU kIlAlapAoM ko dekha / kIlAlapA amRta kA pAna karanevAle devtaa| kiilaalpaa| kIlAlapA kedvaaraa| kiilaalpe| kIlAlapA keliye| tvaM zubhaMyaH pazya / tU kalyANa mArga ke pathikoM ko dekh| shubhNyaa| kalyANa mArga ke pathika ke dvaaraa| shubhNye| kalyANa mArga ke pathika keliye| siddhi-(1) kIlAlapa: / kIlAla+pA+vic / kiilaal+paa+vi| kIlAla+pA+0 / kiilaalpaa|| kIlAlapA+zas / kIlAlapA+as / kIlAlap0+as / kIlAlapas / kIlAlapa: / yahAM kIlAla-upapada pA pAne (bhvA0pa0) dhAtu se 'Ato maninkvanibvanipazca (3 / 2 / 74) 'vic' pratyaya hai| varapaktaya' (6 / 1 / 66) se vi' kA sarvahArI lopa hotA hai| tatpazcAt kIlAlapA' zabda se 'zas' pratyaya pare hone para isa sUtra se 'pA' dhAtu ke AkAra kA lopa hotA hai| aise hI-kIlAlapA (ttaa)| kIlAlape (dde)| (2) zubhaMya: / yahAM zubham' (avyaya) upapada yA prApaNe (adA0pa0) dhAtu se pUrvavat vic' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| zubhaMyA (ttaa)| zubhaMye (dde)| AkAralopaH (13) mantreSvAGayAderAtmanaH / 141 / pa0vi0-mantreSu 7 / 3 ADi 71 Ade: 61 Atmana: 6 / 1 / anu0-agasya, bhasya, lopa:, Ata iti caanuvrtte| anvaya:-mantreSu Atmano bhasya aGgasya AGi AderAto lopH| artha:-mantreSu Atmano bhasya aGgasya ADi pratyaye parato AderAkArasya lopo bhvti| Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 660 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-tmanA devebhya: / tmanA someSu / tmanA=AtmanA ityarthaH / AryabhASA: artha-(mantreSu) veda-mantroM meM (AtmanaH) Atman isa (bhasya) bha-saMjJaka (aGgasya) aga ke (Ade:) Adi ke (Ata:) AkAra kA (lopa:) lopa hotA hai| udA0-tmanA devebhyaH / tmanA someSu / tmnaa=aatmnaa| AtmA kedvaaraa| siddhi-tmnaa| aatmn+ttaa| aatmn+aa| 0tmn+aa| tmnaa| yahAM 'Atman' zabda se 'TA' pratyaya hai| TA' (AG) pratyaya pare hone para isa sUtra se mantraviSaya meM 'Atman' zabda ke AdibhUta AkAra kA lopa hotA hai| vizeSa: pANini muni se prAcIna AcAryoM ke vyAkaraNazAstra meM TA' pratyaya ko 'AG' kahA gayA hai| pANini muni ne use usI rUpa meM yahAM grahaNa kiyA hai| ti-lopaH (14) ti viNshterdditi|142| pa0vi0-ti 61 (luptaSaSThInirdeza:) viMzate: 6 / 1 Diti 7 / 1 / sa0-Da id yasya Dit, tasmin-Diti (bhuvriihiH)| anu0-aGgasya, bhasya, lopa iti caanuvrtte| anvaya:-viMzaterbhasya aGgasya ti ti:} Diti lopH| artha:-viMzaterbhasya aGgasya tizabdasya Diti pratyaye parato lopo bhvti| udA0-viMzatyA krIta:-viMzaka: paTa: / viMzatiradhikA'sminniti-vizaM shtm| viMzate: pUraNa:-viMza: / ekaviMzaH / AryabhASA: artha-(viMzate) viMzati isa (bhasya) bha-saMjJaka (aGgasya) aGga ke (ti) ti-zabda kA (Diti) Dit pratyaya pare hone para (lopa:) lopa hotA hai| udA0-viMzaka: paTa: / bIsa kApiNoM se kharIdA huA kpdd'aa| viMzaM zatam / vaha zata (sau) kArSApaNa ki jisameM bIsa adhika haiM 100+20=120 / viMzaH / bIsa ko pUrA krnevaalaa-biisvaaN| ekaviMzaH / ikkIsa ko pUrA karanevAlA-ikkIsavAM / siddhi-(1) viMzakaH / vishti+dduvun| vishti+vu| vishti+ak| viNsh0ak| viNshk+su| viNshkH| yahAM viMzati' zabda se 'viMzatitriMzadbhyAM DvunnasaMjJAyAm (5 / 1 / 24) se krIta-artha meM Duvun' pratyaya hai| 'yuvoranAkau (7 / 1 / 1) se 'vu' ko 'aka' Adeza hotA Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 661 hai| 'Duvun' isa Dit pratyaya ke pare hone para isa sUtra se viMzati' zabda ke 'ti' kA lopa hotA hai| ato guNe (6 / 1 / 96) se pararUpa (a+a=a) ekAdeza hotA hai| (2) viNshm| yahAM 'viMzati' zabda se 'zadantaviMzatezca' (5 / 2 / 46) se 'asminnadhikam' artha meM Da' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (3) viMzaH / yahAM viMzati' zabda se tasya pUraNe iT (5 / 2 / 48) se pUraNa-artha meM 'DaT' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| Ti-lopaH (15) tteH|143| vi0-Te: 6 / 1 / anu0-aGgasya, bhasya, lopa:, Diti iti cAnuvartate / anvaya:-bhasya aGgasya TerDiti tterlopH| artha:-bhasaMjJakasya aGgasya TerDiti pratyaye parato lopo bhavati / udaa0-kumudvaan| nddvaan| vetsvaan| upasarajaH / mandurajaH / triMzatA krIta:-triMzaka: paTa: / AryabhASA: artha-(bhasya) bha-saMjJaka (aGgasya) aGga ke Ti:) Ti-bhAga kA (Diti) Dit pratyaya pare hone para (lopa:) lopa hotA hai| udA0-kumudvAn / sapheda kamaloMvAlA desh| nddvlH| sarapatoMvAlA desh| srpt-srkNddaa| vetasvAn / beMtoMvAlA desh| upasarajaH / upasara-prathama garbhagrahaNa para utpanna huaa| mandurajaH / ghur3azAlA meM utpanna huaa| triMzaka: paTa: / tIsa kApiNoM se kharIdA huA kpdd'aa| siddhi-(1) kumudvAn / kumuda Dmatup / kumuda+mat / kumud+mat / kumud+vat / kumudvat+su / kumudvaan| yahAM kumuda' zabda se 'asmin santi' artha meM kumudanaDavetasebhyo Dmatupa (4 / 2 / 86) se Dmatup' pratyaya hai| isa Dit pratyaya ke pare hone para isa sUtra se 'kumuda' ke Ti-bhAga (a) kA lopa hotA hai| 'jhaya:' (8 / 2 / 10) se 'matupa' ke makAra ko vakAra Adeza hotA hai| aise hI-naDvAn, vetasvAn / . (2) upasaraja: / upsr+jn+dd| upsr+jn+a| upsr+o+a| upsrj+su| upsrjH| yahAM upasara-upapada janI prAdurbhAva (di0A0) dhAtu se 'saptamyAM janerDa:' (3 / 2 / 97) se 'Da' pratyaya hai| isa Dit pratyaya ke pare hone para isa sUtra se jan' ke Ti-bhAga (an) kA lopa hotA hai| aise hI-mandurajaH / Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 662 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (3) triMzakaH / triMzat+Duvun / triNsht+vu| triMzat+aka / triMzo+aka / triNshk+su| triNshkH| yahAM 'trizat' zabda se 'viMzatitriMzadbhyAM khunnasaMjJAyAm (5 / 1 / 24) se krIta-artha meM 'Duvun' pratyaya hai| isa Dit pratyaya ke pare hone para isa sUtra se 'triMzat' ke Ti-bhAga (at) kA lopa hotA hai| Ti-lopaH (16) nstddhite|144| pa0vi0-na: 6 / 1 taddhite 71 / anu0-aGgasya, bhasya, lopa:, Teriti caanuvrtte| anvaya:-no bhasya aGgasya Testaddhite lopaH / artha:-na: nakArAntasya bhasya aGgasya Testaddhite pratyaye parato lopo bhvti| udaa0-agnishrmnno'ptym-aagnishrmiH| uddulomno'ptymauddulomiH| AryabhASA: artha-(na:) nakArAnta (bhasya) bha-saMjJaka (aGgasya) aGga ke Ti:) Ti-bhAga kA (taddhite) taddhita pratyaya pare hone para (lopa:) lopa hotA hai| udA0-Agnizarmi: / agnizarmA kA apatya (sntaan)| auDulomiH / uDuloma kA apatya (putr)| siddhi-aagnishrmi:| agnizarman+in / agnishmn+i| aagnishm+i| aagnishrmi+su| aagnishrmiH| yahAM 'agnizarman' zabda se bAhAdibhyazca' (4 / 1 / 96) se apatya-artha meM iJ' pratyaya hai| isa taddhita 'iJ' pratyaya ke pare hone para isa sUtra se nakArAnta 'agnizaman' zabda ke Ti-bhAga (an) kA lopa hotA hai| taddhiteSvacAmAde:' (7 / 2 / 117) se aGga ko AdivRddhi hotI hai| aise hI uDuloman' zabda se-auDulomiH / Tilopa: (17) ahnssttkhorev|145| pa0vi0-ahnaH 61 Ta-kho: 7 12 eva avyypdm| sa0-Tazca kh ca tau Takhau, tayo:-Takho: (itaretarayogadvandva:) / anu0-aGgasya, bhasya, lopa:, Te:, taddhite iti caanuvrtte| Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 663 SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH anvaya:-ahno bhasya aGgasya TestaddhitayoSTakhoreva lopH| artha:-ahna: ahan-ityetasya bhasya aGgasya TestaddhitayoSTakho: pratyayayoreva parato lopo bhavati / udA0-(Ta:) dve ahanI samAhRte iti vyaha: / tyh:| (kha:) dve ahanI adhISTo bhRto bhUto bhAvI vaa-vyhiinH| vyahInaH / ahnAM samUha: kratu:-ahIna: krtuH| AryabhASA: artha-(ataH) ahan isa (bhasya) bha-saMjJaka (aGgasya) aGga ke (Ta:) Ti-bhAga kA (taddhite) taddhita-saMjJaka (Takho:) Ta aura kha pratyaya pare hone para (eva) hI (lopa:) lopa hotA hai| udA0-(Ta) vyhH| do dinoM kA smaahaar| yahaH / tIna dinoM kA smaahaar| (kha) vyahIna: / do dina taka adhISTa-pUjita (AcArya), bhRta-vRtti se rakhA huA (sevaka), bhUta-huA, bhAvI honevAlA (utsava) / tyahIna: / tIna dinoM taka adhISTa pUjita (AcArya), bhRta (sevaka), bhUta vA bhAvI (utsv)| ahIna: kratuH / dinoM ke samUha se sAdhya yajJavizeSa / siddhi-(1) vyahaH / dvayahan+Tac / dvyhn+a| yh+a| vyaha+su / vyahaH / yahAM prathama dvi aura ahana zabdoM kA taddhitArthottarapadasamAhAre ca' (2 / 2 / 51) se samAhAra artha meM dvigutatpuruSa samAsa hai| tatpazcAt dvayahan' zabda se rAjAha:sakhibhyaSTac (5 / 4 / 91) se taddhita, samAsAnta 'Tac' pratyaya hai| isa Ta' pratyaya ke pare hone para isa sUtra se dvayahan' ke Ti-bhAga (an) kA lopa hotA hai| aise-tryahaH / (2) vyahInaH / yahAM prathama dvi aura ahan zabdoM kA pUrvavat taddhitArtha meM dvigutatpuruSa samAsa hai| tatpazcAt dvayahan' zabda se rAtryaha:saMvatsarAcca' (5 / 1187) se adhISTa Adi arthoM meM taddhita 'kha' pratyaya hai| 'AyaneyaH' (7 / 1 / 2) se 'kha' ke sthAna meM 'In' Adeza hotA hai| i kha' pratyaya ke pare hone para isa sUtra se dvayahan' ke Ti-bhAga (an) kA lopa hotA hai| aise hI-tryahInaH / (3) ahIna: krtH| yahAM 'ahan' zabda se vA0-'anaH khaH kratau' (4 / 2 / 42) se samUha-artha meM taddhita kha' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| guNa: (18) orguNaH / 146 / pa0vi0-o: 61 guNa: 1 / 1 / anu0-aGgasya, bhasya, taddhite iti cAnuvartate / anvaya:-orbhasya aGgasya taddhite guNaH / Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 664 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam arthaH-oH=ukArAntasya bhasya aGgasya taddhite pratyaye parato guNo bhavati / udA0-babhrorgotrApatyam-bAbhravyaH kauzikaH / maNDorgotrApatyammANDavyaH / zaGkave hitam - zaGkavyaM dAru / picave hita: - picavyaH kArpAsa: / kamaNDalave hitA - kamaNDalavyA mRttikA / parazave hitam - parazavyam aya: / upagorapatyam-aupagavaH | kapaTorapatyam-kApaTavaH / AryabhASAH artha- (o: ) ukAra jisake anta meM hai usa (bhasya) bha-saMjJaka (aGgasya) aGga ko (taddhite) taddhita pratyaya pare hone para (guNa:) guNa hotA hai / udA0-bAbhravyaH / babhru kA pautra (kauzika) | mANDavyaH / maNDu kA pautra / zaGkavyaM daaru| zaGku=khUMTA ke liye hitakArI lakar3I / picavya: kArpAsa: / picu (ruI) ke liye hitakArI kapAsa / kamaNDalavyA mRttikA / kamaNDalu = jalapAtra ke liye hitakArI miTTI / parazavyam ayH| parazu=kuThAra ke liye hitakArI lohA / aupagavaH / upagu kA putra / kApaTavaH / kapaTu kA putra / siddhi - (1) bAbhravyaH / babhru+yaJ / babhru+ya / bAbhro+ya / bAbhruav+ya / bAbhravya+su / bAbhravyaH / yahAM ukArAnta 'babhru' zabda se 'madhubabhruvorbrAhmaNakauzikayoH' (4 | 2 | 106) se gotrApatya artha meM 'yaJ' pratyaya hai| isa sUtra se 'babhru' zabda ko taddhita 'yaJ' pratyaya pare hone para guNa hotA hai / 'vAnto yi pratyaye ( 6 |1| 78 ) se av - Adeza aura 'taddhiteSvacAmAdeH' (7 12 1117) se aGga ko AdivRddhi hotI hai| (2) mANDavyaH | yahAM 'maNDu' zabda se 'gargAdibhyo yaJ' (4 / 21105) se gotrApatya artha meM 'yaJ' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (3) zaGkavyam | yahAM 'zaGku' zabda se 'ugavAdibhyo yat ( 511 12 ) se hita-artha meM 'yat' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI picu' zabda se 'picavyaH, kamaNDalu' zabda se - kamaNDalavyA, 'parazu' zabda se - parazavyam / (4) aupagavaH / yahAM 'upagu' zabda se 'tasyApatyam' (4 11192) se apatya- artha meM 'aN' pratyaya hai| aise hI 'kapaTu' zabda se - kApaTavaH / ukAra-lopa: (16) Dhe lopo'kadravAH / 147 / pa0vi0-Dhe 7 / 9 lopa: 1 / 1 akadrvAH 6 / 1 / sa0-na kadrUriti akadrUH, tasyA:- akadravAH (SaSThItatpuruSaH ) / Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 665 SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH anu0-aGgasya, bhasya, taddhite, oriti caanuvrtte| anvaya:-akavA orbhasya aGgasya taddhite Dhe lopH| artha:-kadrUzabdavarjitasya ukArAntasya bhasya aGgasya taddhite Dhe pratyaye parato lopo bhavati / udA0-kamaNDalvA aptym-kaamnnddleyH| zItabAhvA apatyamzaitabAheya: / jambvA apatyam-jAmbveya: / madrabAhvA apatyam-mAdrabAheyaH / ___ AryabhASA: artha-(akavAH) kadU zabda se bhinna (o:) ukArAnta (bhasya) bha-saMjJaka (aGgasya) aGga kA (taddhite) taddhita-saMjJaka (Dha) Dha-pratyaya pare hone para (lopa:) lopa hotA hai| udA0-kAmaNDaleya: / kamaNDalU nAmaka pazuvizeSa kA putra / zaitabAheya: / zItabAhU nAmaka pazuvizeSa kA putra / jaambveyH| jambU-gIdar3I kA bccaa| mAdrabAheyaH / madrabAhU nAmaka strI kA putr| siddhi-(1) kaamnnddleyH| kamaNDalU+DhaJ / kmnnddluu+ddh| kaamnnddluu+ey| kaamnnddl+ey| kaamnnddley+su| kAmaNDaleyaH / yahAM catuSpAdavAcI ukArAnta kamaNDalU' zabda se catuSpAbhyo ddh(4|1|135) se apatya-artha meM 'Dha' pratyaya hai| 'Dha' pratyaya pare hone para isa sUtra se 'kamaNDalU' zabda ke antya UkAra kA lopa hotA hai| Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se 'da' ke sthAna meM 'ey' Adeza aura taddhiteSvacAmAde:' (7 / 2 / 117) se aGga ko AdivRddhi hotI hai| aise hI-zaitabAheya:, jAmbveyaH / (2) maadrbaaheyH| yahAM madrabAhU' zabda se 'strIbhyo Dhak' (4 / 1 / 120) se Dhak' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| 'akadravA:' kA kathana isaliye hai ki yahAM UkAra kA lopa na ho-kAdraveyo mantramapazyat / kadU-kazyapa RSi kI patnI ke putra ne mantra kA darzana kiyaa| ikAra-akAralopaH (20) yasyeti c|148| pa0vi0-yasya 61 Iti 71 ca avyayapadam / sa0-izca azca etayo: samAhAra:-yam, tasya-yasya (i+a=y)| anu0-aGgasya, bhasya, lopa:, taddhite iti caanuvrtte| anvaya:-yasya bhasya aGgasya Iti taddhite ca lopH| Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ da66 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-yasya ikArAntasya akArAntasya ca bhasya aGgasya IkAre taddhite ca pratyaye parato lopo bhavati / udA0-ikArAntasya IkAre-dakSasya apatyaM strii-daakssii| plaakssii| skhii| ikArAntasya tddhite-dulerptym-dauleyH| vaaleyH| AtreyaH / akArAntasya iikaare-kumaarii| gaurii| shaanggrvii| akArAntasya taddhite-dakSasya apatyam-dAkSi: / plAkSi: / cauDi: / bAlAki: / saumitriH / AryabhASA: artha-(yasya) ikArAnta aura akArAnta (bhasya) bha-saMjJaka (aGgasya) aGga kA (iti) IkAra (ca) aura (taddhite) taddhita pratyaya pare hone para (lopa:) lopa hotA hai| udA0-ikArAnta kA IkAra pare hone pr-daakssii| dakSa kI putrii| pANini muni kI mAtA kA nAma / plaakssii| plakSa kI putrii| skhii| shelii| ikArAnta kA taddhita pare hone para-dauleyaH / duli kA putra / vAleyaH / vAli kA putra / aatreyH| atri kA putr| akArAnta kA IkAra pare hone pr-kumaarii| knyaa| gaurii| paarvtii| shaarivii| eka RSi kanyA kA naam| akArAnta kA taddhita pare hone para-dAkSi: / plAkSiH / cauDiH / bAlAkiH / saumitriH / artha pUrvavat hai| .. siddhi-(1) daakssii| dAkSi+DIp / daakssi+ii| daa+ii| daakssii+su| daakssii| yahAM dAkSi' zabda se 'ito manuSyajAte:' (4 / 1 / 65) se strIliGga meM 'DI' pratyaya hai| IkAra pare hone para isa sUtra se dAkSi' ke antya ikAra kA lopa hotA hai| aise hii-plaakssii| (2) skhii| yahAM sakhi' zabda se 'sakhyazizvIti bhASAyAm (4 / 1 / 62) se strIliGga meM 'DIe' pratyaya nipAtita hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (3) dauleyaH / duli+Dhak / duli+Dha / dauli+ey| daul+ey| dauleyA / dauleyaH / yahAM 'duli' zabda se itazcAniJaH' (4 / 1 / 122) se apatya-artha meM Dhak' pratyaya hai| taddhita Dhak' pratyaya pare hone para isa sUtra se 'duli' ke antya ikAra kA lopa hotA hai| aise hI-vAleyaH, aatreyH| (4) kumaarii| kumAra+DIp / kumaar+ii| kumaar+ii| kumArI+su / kumaarii| yahAM kumAra' zabda se 'vayasi prathame (4 / 1 / 20) se strIliGga meM 'DIp' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (5) gaurI / yahAM gaura' zabda se SidgaurAdibhyazca' (4 / 1 / 41) se strIliGgameM 'DIe' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 667 (6) zAGgaravI / yahAM zAriva' zabda se zArivAdyatro DIn' (4 / 1 / 73) strIliGga meM 'DIn' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (7) dAkSiH / dakSa+in / dkss+i| daakss+i| dAkSi+su / daakssiH| yahAM dakSa' zabda se 'ata ij' (4 / 1 / 95) se apatya-artha meM 'iJ' pratyaya hai| taddhita iJ' pratyaya pare hone para isa sUtra se 'dakSa' ke antya akAra kA lopa hotA hai| aise hI-plAkSi:, cauddiH| (8) baalaakiH| yahAM 'balAkA' zabda se 'bAhAdibhyazca (4 / 1496) se apatya-artha meM iJ' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI sumitrA' zabda se-saumitriH| upadhA-lopaH(21) sUryatiSyAgastyamatsyAnAM ya updhaayaaH|146 / pa0vi0-sUrya-tiSya-agastya-matsyAnAm 6 / 3 (sambandhaSaSThI) ya: 6 / 1 upadhAyA: 6 / 1 / / ____sa0-sUryazca tiSyazca agastyazca matsyazca te sUryatiSyAgastyamatsyA:, teSAm-sUryatiSyAgastyamatsyAnAm (itretryogdvndv:)| anu0-aGgasya, bhasya, lopa:, taddhite, Iti iti caanuvrtte| anvayaH-sUryatiSyAgastyamatsyAnAM bhAnAm aGgAnAm upadhAyA ya Iti taddhite ca lopH| artha:-sUryatiSyAgastyamatsyAnAM bhasaMjJakAnAm aGgAnAm upadhAbhUtasya yakArasya IkAre taddhite ca pratyaye parato lopo bhavati / udA0-(sUrya:) sUryeNa ekadik-saurI blaakaa| (tiSya:) tiSyeNa yuktam-taiSyam ahaH / taiSI raatriH| (agastya:) agastyasya apatyaM strii-aagstii| AgastyA aym-aagstiiyH| (matsya:) mtsii| AryabhASA: artha-(sUryatiSyAgastyamatsyAnAm) sUrya, tiSya, agastya, matsyasambandhI (bhasya) bha-saMjJaka (aGgasya) aGgoM ke (upadhAyAH) upadhAbhUta (ya:) yakAra kA (iti) IkAra aura (taddhite) taddhita pratyaya pare hone para (lopaH) lopa hotA hai| udA0-(sUrya) saurI balAkA / sUrya ke ekadik-samAna dizAvAlI baguloM kI pNkti| (tiSya) taiSyam ahaH / tiSya nakSatra se yukta din| tiSya-puSya nksstr| (agastya) aagstii| agastya RSi kI putrii| AgastIyaH / agastya kI dizA (dakSiNa) meM honevaalaa| (matsya) mtsii| mchlii| Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6s pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-(1) saurii| suury+ann| suury+a| saury+a| saurya / / saurya+DIm / saurya+0DIp / saury+ii| sauy+ii| sau6+ii| saurI+su / saurii| yahAM prathama sUrya' zabda se tenaikadik' (4 / 3 / 112) se ekadik-samAna dizA-artha meM taddhita 'aN' pratyaya hai| 'aN' pratyaya pare hone para 'sUrya' zabda ke akAra kA yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se lopa hotA hai| tatpazcAt aNanta saurya' zabda se strIliGga meM TiDDhANaJ' (4 / 1 / 15) se 'DIp' pratyaya hai| IkAra pare hone para isa sUtra sUryasambandhI saurya' zabda ke upadhAbhUta yakAra kA lopa hotA hai| 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se akAra kA lopa bhI hotI hai| 'asiddhavadatrAbhAta' (6 / 4 / 22) se ise asiddha mAnakara 'yakAra' upadhAbhUta hotA hai| (2) taiSam / tiSya+aN / tiSya+a / tissy+a| taiss+a| taiSa+su / taiSam / yahAM tiSya' zabda se nakSatreNa yukta: kAla:' (4 / 2 / 3) se yukta-artha meM 'aN' pratyaya hai| sUtra-kArya pUrvavat hai| strIliGga meM 'TiDDhANaJ' (4 / 1 / 15) se 'DIp' pratyaya hai-taiSI raatriH| (3) aagstii| yahAM agastya' zabda se RSyandhakavRSNikurubhyazca' (4 / 1 / 114) se RSi-apatya artha meM 'aN' pratyaya hai| tatpazcAt strIliGga meM pUrvavat 'DIp' pratyaya hotA hai| AgastI' zabda se vRddhAcchaH' (412 / 114) se zaiSika bhava-artha meM cha' pratyaya hokr-aagstiiyH| (4) matsI / matsya+DIe / mtsy+ii| mtsy+ii| mts+ii| matsI+su / mtsii| yahAM 'matsya' zabda se 'SidgaurAdibhyazca' (4 / 1 / 41) se 'DIe' pratyaya hai| sUtra-kArya pUrvavat hai| upadhA-lopaH (22) hlstddhitsy|150| pa0vi0-hala: 5 / 1 taddhitasya 6 / 1 / anu0-aGgasya, bhasya, lopa:, Iti, ya:, upadhAyA iti caanuvrtte| 'taddhite' iti ca nivRttm|| anvaya:-bhasya aGgasya halastaddhitasya upadhAyA ya Iti lopH| artha:-bhasaMjJakasya aGgasya hala uttarasya taddhitasya upadhAbhUtasya yakArasya IkAre lopo bhavati / udA0-gargasya gotrApatyaM strii-gaargii| vaatsii| Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH da66 AryabhASA: artha-(bhasya) bha-saMjJaka (aGgasya) aGga ke (hala:) hal se pare (taddhitasya) taddhita-pratyaya ke (upadhAyAH) upadhAbhUta (ya:) yakAra kA (iti) IkAra pare hone para (lopa:) lopa hotA hai| udA0-gArgI / garga kI pautrI / vaatsii| vatsa kI pautrii| siddhi-gArgI / garga+yaJ / grg+y| gaarg+y| gAye+DIp / gaaye+ii| gaaye+ii| gaarg+ii| gaargii+su| gaargii| yahAM prathama 'garga' zabda se 'gargAdibhyo yajJa (4 / 1 / 105) se gotrApatya artha meM yaj' pratyaya hai| tatpazcAt gArgya' zabda se 'yatrazca' (4 / 1 / 16) se strIliGga meM DIpa' pratyaya hai| isa sUtra se hal (ra) se uttaravartI taddhita-pratyaya ke upadhAbhUta yakAra kA IkAra pare hone para lopa hotA hai| 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se jo akAra kA lopa hotA hai ise 'asiddhavadatrAbhAt' (6 / 4 / 22) se asiddha mAnakara taddhita-yakAra upadhAbhUta hotA hai| aise hI vatsa' zabda se-vaatsii| upadhA-lopaH (23) Apatyasya ca tddhite'naati|151| pa0vi0-Apatyasya 61 ca avyayapadam, taddhite 7 1 anAti 7 / 1 / taddhitavRtti:-apatyasya idamiti Apatyam, tasya-Apatyasya / 'tasyedam' (4 / 3 / 120) iti idamarthe'N pratyayaH / sa0-na At iti anAt, tasmin-anAti (nnyttpurussH)| anu0-aGgasya, bhasya, lopaH, ya:, upadhAyA:, hala iti caanuvrtte| anvaya:-bhasya aGgasya hala Apatyasya upadhAyA yo'nAti taddhite lopH| artha:-bhasaMjJakasya agasya hala uttarasya Apatyasya apatyasambandhina upadhAbhUtasya yakArasya AkArAdivarjita taddhite pratyaye parato lopo bhavati / udA0-gargANAM samUhaH-gArgakam / vaatskm| AryabhASA: artha-(bhasya) bha-saMjJaka (aGgasya) aGga ke (hala:) hala se uttaravartI (Apatyasya) Apatya-arthasambandhI (upadhAyAH) upadhAbhUta (ya:) yakAra kA (anAti) AkAra Adi se bhinna (taddhite) taddhita pratyaya pare hone para (lopa:) lopa hotA hai| udA0-gArgakam / gAryoM kA samUha / vAtsakam / vAtsyoM kA samUha / Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 700 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-gArgakam / garga+yaJ / garga+ya / gArgasya / gAye+tu / gaaye+vu| gaaye+ak| gaaye+ak| gArga+aka / gaargk+su| gArga+am / gArgakam / yahAM prathama garga' zabda se gargAdibhyo yan' (4 / 1 / 105) se gotrApatya artha meM yaJ' pratyaya hai| tatpazcAt gotrapratyayAnta 'gArgya' zabda se 'gotrokSoSTra0' (4 / 2 / 38) se samUha-artha meM vu' pratyaya hai| yuvoranAko' (7 / 1 / 1) se 'vu' ko 'aka' Adeza hotA hai| isa sUtra se hal (ra) se uttaravartI, apatyasambandhI, upadhAbhUta yakAra kA lopa hotA hai| 'yasyeti ca (6 / 4 / 148) se jo akAra kA lopa hotA hai ise 'asiddhavadatrAbhAta (6 / 4 / 22) se asiddha mAnakara yakAra upadhAbhUta hotA hai| aise hI vatsa' zabda se-vaatskm| upadhAlopa: (24) kyccyoshc|152| pa0vi0-kya-ccyoH 7 / 2 ca avyypdm| sa0-kyazca cvizca tau kyaccI, tayo:-kyaccyo: (itaretarayogadvandvaH) / anu0-aGgasya, bhasya, lopa:, ya:, upadhAyA:, hala, Apatyasya iti caanuvrtte| anvaya:-bhasya aGgasya hala Apatyasya upadhAyA ya: kyacvyozca lopH| artha:-bhasaMjJakasya agasya hala uttarasya Apatyasya-apatyasambandhina upadhAbhUtasya yakArasya kye cvau pratyaye ca parato lopo bhavati / udA0- (kya:) Atmano gaarymicchti-gaargiiyti| vAtsIyati (kyac) / gArgya ivAcarati-gArgAyate / vatsAyate (kyaG) / (cvi:) agAryo gAryo bhUta iti-gArgIbhUta: / vAtsIbhUta: / AryabhASA: artha-(bhasya) bha-saMjJaka (aGgasya) aGga ke (hala.) hal se uttaravartI (Apatyasya) apatya-arthasambandhI (upadhAyAH) upadhAbhUta (ya:) yakAra kA (kyaccyo:) kya au cci pratyaya pare hone para (ca) bhI (lopa:) lopa hotA hai| udA0-(kya) gArgIyati / apane gAye kI icchA karatA hai| vAtsIyati / apane gArya kI icchA karatA hai| (kyc)| gaargaayte| gArya ke samAna AcaraNa karatA hai| vtsaayte| vAtsya ke samAna AcaraNa karatA hai (kyng)| (cci) gArgIbhUtaH / jo gAye nahIM hai vaha gArgya banA huA hai| vAtsIbhUta: / jo vAtsya nahIM hai vaha vAtsya banA huA hai| Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 701 SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH siddhi-(1) gArgIyati / gAye+kyac / gaaye+y| gA! ii+y| gArgaI+ya / gArgIya ltt| gaargiiyti| yahAM prathama 'garga' zabda se 'gargAdibhyo yajJa (4 / 1 / 105) se gotrApatya artha meM 'yaJ' pratyaya hai| tatpazcAt gotrapratyayAnta 'gArya' zabda se 'supa Atmana: kyac (3 / 118) se Atma-icchA artha meM kyac' pratyaya hai| kyac' pratyaya pare hone para isa sUtra se 'hala' (ra) se uttaravartI, apatyasambandhI upadhAbhUta 'yakAra' kA lopa hotA hai| kyaci ca (7 / 4 / 33) se akAra ko IkAra Adeza hotA hai| aise hii-vaatsiiyti| (2) gaargaayte| yahAM upamAnavAcI 'gArgya' zabda se AcAra-artha meM kartuH kyaG salopazca' (3 / 1 / 11) se kyaG' pratyaya hai| pratyaya ke Git hone se 'anudAttaDita Atmanepadam (1 / 3 / 12) se Atmanepada hotA hai| akRtsArvadhAtukayordIrghaH' (7 / 4 / 25) se akAra ko dIrgha hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-vAtsAyate / kAzikAvRtti meM gArgIyate, vAtsIyate yaha apapATha hai|| (3) gArgIbhUtaH / yahAM 'gArya' zabda se abhUtatadbhAve kRbhvastiyoge sampadyakartari vi:' (5 / 4 150) se abhUta tadbhAva artha meM 'cci' pratyaya hai| 'asya cvau' (7 / 4 / 32) se akAra ko IkAra Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| chasya luka (25) bilvakAdibhyazchasya luk / 153 / pa0vi0-bilvaka-Adibhya: 5 / 3 chasya 61 luk 1 / 1 / sa0-bilvaka AdiryeSAM te bilvakAdayaH, tebhya:-bilvakAdibhyaH (bhuvriihi:)| anu0-aGgasya, bhasya, taddhite iti caanuvrtte| anvaya:-bilvakAdibhyo bhasya aGgasya chasya taddhite luk / artha:-bilvakAdibhya uttarasya bhasaMjJakasya aGgasya cha-pratyayasya taddhite pratyaye parato lum bhvti|| udA0-bilvA yasyAM sntiiti-bilvkiiyaa| bilvakIyAyAM bhavA:bilvakA: / veNukIyA-vaiNukA: / vetrakIyA-vaitrakA: / vetskiiyaa-vaitkaa:| tRNakIyA-tArNakAH / ikSukIyA-aikSukA: / kASThakIyA-kASThakA: / kpotkiiyaakaapotkaaH| Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam 1 nAdiSu (4 / 1 / 99) bilvAdayaH zabdAH paThyante / teSAM ca 'naDAdInAM kuk ca' (4 / 2 / 91) iti kugAgamo vidhIyate / te cAtra sakugAmA bilvakAdayaH zabdA gRhyante / 702 AryabhASAH artha - (bilvakAdibhyaH) bilvaka Adi zabdoM se pare jo (bhasya) bha-saMjJaka (aGgasya) aGga (chasya) cha- pratyaya hai usakA (taddhite) taddhita pratyaya pare hone para (luka) lopa hotA hai| udA0-bilva jisa vATikA meM vaha bilvkiiyaa| usa bilvakIyA vATikA meM honevAle vRkSa Adi-bailvakA: / aise hI - vaiNukA : aadi| zeSa udAharaNa saMskRtabhAga meM dekha leveM / siddhi-bilvkaaH| bilva + cha / bilv+iiy| bilv+kuk+iiy| bilva+k+Iya / bilvakIya+aN / bilvakIya+a / bailv0+a / bailv+js| bailvAH / yahAM prathama 'bilva' zabda se 'utkarAdibhyazcha: ' (4/2/90) se cAturarthika 'cha' pratyaya hai| 'naDAdInAM kuk ca' (4/2/91) se 'kuk' Agama hotA hai / tatpazcAt 'tatra bhava:' (4 / 3 / 53) se prAgdIvyatIya taddhita 'aN' pratyaya hai| isa 'aN' pratyaya ke pare hone para isa sUtra se 'cha' (Iya) pratyaya kA luk hotA hai| aise hI - vaiNukA : Adi / tR-lopaH (26) turiSThemeyassu / 154 / pa0vi0 -tuH 6 / 1 iSTha -ima - Iyassu 7 / 3 / sa0-iSThazca imA ca IyA~zca te iSThemeyAMsa:, teSu iSThemeyassu (itaretarayogadvandvaH) / anu0-aGgasya, bhasya, lopa iti cAnuvartate / anvayaH - turbhasya aGgasya iSThemeyassu lopaH / arthaH-tuH=tR ityetasya bhasaMjJakasya aGgasya iSThemeyassu pratyayeSu parato lopo bhavati / udA0-(iSThan) AsutiM kariSThaH (R0 7 / 97 / 7) / vijayiSThaH / vhisstthH| (Iyasun) dohIyasI dhenuH / imanigrahaNamuttarArtham / AryabhASAH artha- (tuH ) 'tR' isa (bhasya) bha-saMjJaka (aGgasya) aGga kA (iSThemeyassu) iSThan, imanic, Iyasun pratyaya pare hone para (lopaH) lopa hotA hai| Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 703 udA0 - ( iSThan) AsutiM kariSThaH (R0 7197/7 ) / kariSTha: - bahutoM meM atizayakartA / vijayiSThaH / vahiSThaH / (imanic ) isakA udAharaNa nahIM hai / ( Iyasun) dohIyasI dhenu: / donoM meM se adhika dUdha denevAlI gau / 'imanic' kA grahaNa uttarArtha hai / siddhi- (1) kariSThaH / kR+tRc / kR+tR / kar+tR / kartR+iSThan / krtR+isstth| kr+isstth| krisstth+su| kariSThaH / yahAM 'DukRJ karaNe' (tanA0 u0) dhAtu se 'vultRcauM' (3 / 1 / 133) se 'tRc' pratyaya hai| tatpazcAt 'kartR' zabda se 'tuzchandasi' (513159) se atizAyana artha meM 'iSThan' pratyaya hai| isa pratyaya ke pare hone para 'katR' ke 'tR' kA lopa hotA hai| (2) dohIyasI / duh+tRc / doh+tR| doh+tR+Iyasun / doha+Iyas / dohIyas+GIp / dohiiys+ii| dohIyasI+su / dohIyasI / yahAM prathama 'duha prapUraNe' (adA0pa0) dhAtu se pUrvavat 'tRc' pratyaya hai| tatpazcAt 'tuzchandasi' (513159) se atizAyana artha meM 'Iyasun' pratyaya hai / isa pratyaya ke pare hone para doha+tR ' ke 'tR' kA lopa hotA hai / punaH pratyaya ke ugit hone se 'ugitazca' (4/1/6 ) se strIliGga meM 'GIp' pratyaya hotA hai| vizeSaH tR-anta zabdoM se 'tuzchandasi' (513159) se ajAdi iSThan aura Iyasun pratyayoM kA vidhAna kiyA gayA hai, iSThan kA nhiiN| ataH yaha 'iSThan' pratyaya kA udAharaNa sambhava nahIM hai / 'iSThan' kA grahaNa uttarArtha kiyA gayA hai| Ti-lopa: (27) TeH / 155 / vi0-Te: 6 |1 | anu0-aGgasya, bhasya, lopa:, iSThemeyassu iti cAnuvartate / anvayaH-bhasya aGgasya TeriSThemeyassu lopaH / arthaH-bhasaMjJakasya aGgasya TeriSThemeyassu pratyayeSu parato lopo bhavati / udA0-(iSThan) paTiSThaH, laghiSThaH / (imanic) paTimA, laghimA / (Iyasun) paTIyAn, laghIyAn / AryabhASAH artha- (bhasya) bha-saMjJaka (aGgGgasya) aGga ke (Ta) Ti-bhAga kA (iSThemeyassu) iSThan, imanic, Iyasun pratyaya pare hone para (lopaH) lopa hotA hai| udA0- ( iSThan ) paTiSTha: / bahutoM meM paTu (catura ) / laghiSTha: / bahutoM meM laghu (choTA) / (imanic) paTimA / caturatA / laghimA / lghutaa| (Iyasun) paTIyAn / do meM catura / laghIyAn / do meM se laghu / se Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam siddhi-(1) paTiSTha: / pttu+isstthn| pttu+isstth| ptt+isstth| paTiSTha+su / paTiSThaH / yahAM 'paTu' zabda se 'atizAyane tamabiSThanoM (513155) se atizAyana (prakarSa) artha meM 'iSThan' pratyaya hai| isa pratyaya ke pare hone para isa sUtra se 'paTu' ke Ti-bhAga ( u ) kA lopa hotA hai| aise hI- laghiSThaH / 704 (2) pttimaa| yahAM 'paTu' zabda se pRthvAdibhyaH imanijvA' (5111122) se bhAva-artha meM 'imanic' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / aise hI - laghimA / (3) paTIyAn / yahAM 'paTu' zabda se 'dvivacanavibhajyopapade tarabIyasunauM (513157) se 'Iyasun' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / aise hI- laghIyAn / yaNAdiparasya lopaH (28) sthUladUrayuvahasvakSiprakSudrANAM yaNAdiparaM pUrvasya ca guNaH | 156 / pa0vi0-sthUla-dUra- yuva-hrasva- kSiprANAm 6 / 3 yaNAdiparam 1 / 1 pUrvasya 6 / 1 ca avyayapadam guNaH 1 / 1 / sa0-sthUlaM ca dUraM ca yuvA ca hrasvazca kSipraM ca kSudrazca sthUla0kSudrA:, teSAm-sthUla0kSudrANAm (itaretarayogadvandvaH) / yaN Adi yasya tad yaNAdi, yaNAdi ca adaH paraM ca iti yaNAdiparam (bahuvrIhigarbhitakarmadhArayaH) / anu0-aGgasya, bhasya, lopa:, iSThemeyassu iti cAnuvartate / anvayaH-sthUladUrayuvahrasvakSiprakSudrANAM bhAnAm aGgAnAM iSThemeyassu yaNAdiparaM lopa:, pUrvasya ca guNaH / artha::-sthUladUrayuvahrasvakSiprakSudrANAM bhasaMjJakAnAm aGgAnAm iSThemeyassu pratyayeSu parato yaNAdi parasya bhAgasya lopo bhavati, pUrvasya ca guNo bhavati / udA0-(sthUlam) sthaviSThaH (isstthn)| sthavIyAn (Iyasun) / (dUram) daviSThaH (iSThan) / davIyAn ( Iyasun) / (yuvan ) yaviSThaH (iSThan ) / yavIyAn (Iyasun) / (hrasva:) hrasiSThaH (iSThan ) / hrasimA (imnic)| hrasIyAn (iiysun)| (kSipram ) kSepiSThaH (iSThan ) / kSepimA (imnic)| Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 705 kSepIyAn (Iyasun) / (kSudraH) kSodiSTha: (iSThan) / kSodimA (imanic) / kSodIyAn (iiysun)| AryabhASA: artha- (sthUla0kSudrANAm) sthUla, dUra, yuvan, hrasva, kSipra, kSudra ina (bhasya) bha-saMjJaka (aGgasya) agoM ke (iSThemeyassu) iSThan, imanica, Iyasun pratyaya pare hone para (yaNAdiparam) paravartI yaNAdi bhAga kA (lopaH) lopa hotA hai (ca) aura usa yaNAdi se (pUrvasya) pUrvavartI ik ko (guNa:) guNa hotA hai| udA0-(sthUla) sthaviSThaH / bahutoM meM ati sthUla (mottaa)| sthavIyAn / do meM ati sthuul| (dUra) daviSThaH / bahutoM meM ati duur| davIyAn / do meM ati duur| (yuvan) yaviSThaH / bahutoM meM ati yuvA (jvaan)| yavIyAn / do meM ati yuvaa| (hasva) hasiSThaH / bahutoM meM ati hrasva (chottaa)| hasimA / hrasvabhAva (chottaapn)| hasIyAn / do meM ati hrsv| (kSipra) kSepiSThaH / bahutoM meM ati kSipra (shiighr)| kssepimaa| shiighrtaa| kSepIyAn / do meM ati shiighr| (kSudra) kSodiSTha: bahutoM meM ati kSudra (chottaa)| kSodimA / kSudratA (chottaapn)| kSodIyAn do meM ati kSudra (chottaa)| siddhi-(1) sthaviSThaH / sthuul+isstthn| sthuul+isstth| sthuu0+isstth| stho+isstth| sthv+isstth| sthvisstth+su| sthaviSThaH / yahAM sthUla' zabda se 'atizAyane tamabiSThanauM' (5 / 3 / 55) se 'iSThan' pratyaya hai| isa pratyaya ke pare hone para isa sUtra se sthUla' ke paravartI yaNAdi bhAga (la a) kA lopa hotA hai aura yaNAdi se pUrvavartI ik (U) ko guNa hotA hai| 'eco'yavAyAva:' (6 / 1 177) se 'av' Adeza hai| aise hI- daviSThaH' aadi| (2) sthavIyAn / yahAM sthUla zabda se dvivacanavibhajyopapade0' (5 / 3 / 57) se Iyasun' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI- 'davIyAn' aadi| (3) hasimA / hrasva+imanic / hrasva+iman / hras0+iman / hasiman+su / hsimaa| yahAM hrasva' zabda se 'pRthvAdibhya imanijvA' (5 / 1 / 122) se bhAva-artha meM 'imanic' pratyaya hai| isa pratyaya ke pare hone para isa sUtra se hrasva' ke paravartI yaNAdi bhAga kA lopa hotA hai| aise hI-kSepimA, kSodimA / hrasva, kSipra, kSudra ye zabda pRthvAdigaNa meM paThita haiM, ata: ina se 'pRthvAdibhya imanijvA' (5 / 1 / 122) se 'imanic' pratyaya hotA hai| priyAdInAM prAdaya AdezAH(26) priyasthirasphirorubahulaguruvRddhatRpradIrghavRndArakANAM prasthasphavabaMhigarvarSitrapdrAghivRndAH !157 / pa0vi0- priya-sthira-sphira-uru-bahula-guru-vRddha-tRpra-dIrgha-vRndArakANAm 6 / 3 pra-stha-spha-var-baMhi-gar-varSi-trap-drAghi-vRndA: 1 / 3 / Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 706 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam __ sa0-priyaM ca sthiraM ca sphiraM ca uru ca bahulaM ca guru ca vRddhaM ca tRpraM ca dIrgha ca vRndArakazca te priya0vRndArakA:, tessaam-priy0vRndaarkaannaam| prazca sthazca sphazca var ca baMhizca gar ca varSizca trap ca drAghizca vRndazca te-pr0vRndaa:| anu0-aGgasya, bhasya, iSThemeyassu iti cAnuvartate / anvaya:-priyasthirasphirorubahulaguruvRddhatRpradIrghavRndArakANAM bhAnAm aGgAnAm iSThemeyassu prsthsphvbNhigrvrssitrpdraaghivRndaaH|| artha:-priyasthirasphirorubahulaguruvRddhatRpradIrghavRndArakANAM bhasaMjJakAnAm aGgAnAM sthAne iSThemeyassu pratyayeSu parato yathAsaMkhyaM prasthasphavabaMhigarvarSitrapdrAghivRndA AdezA bhavanti / udAharaNam__sthAnI Adeza: pratyayaH zabdarUpam bhASArtha: (1) priyam praH iSThan preSTha: bahutoM meM ati priya / imanic premA prembhaav| Iyasun preyAn do meM ati priya / (2) sthiram stha: iSThan stheSTha: bahutoM meM ati sthira / imanic xx x x x x Iyasun stheyAn do meM ati sthira / (3) sphiram spha: iSThan spheSTha: bahutoM meM ati sphira (vishaal)| imanic x x x x x x Iyasun spheyAn do meM ati sphira (vishaal)| (4) uru var iSThan variSTha: bahutoM meM ati uru (mahAn) / imanic varimA urutA (mhimaa)| Iyasun varIya: do meM ati uru (mahAn) / (5) bahulam bahi: iSThan baMhiSTha: bahutoM meM ati bahula (adhik)| imanic baMhimA bahulatA (adhiktaa)| Iyasun baMhIya: do meM ati bahula (adhik)| Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 707 SaSTAdhyAyasya caturthaH pAdaH sthAnI Adeza: pratyaya: zabdarUpam bhASArtha: (6) guru gar iSThan gariSTha: bahutoM meM ati guru (bhaarii)| imanic garimA gurutA (bhaariipn)| Iyasun garIya: do meM ati guru (bhaarii)| vRddham varSiH iSThan varSiSTha: bahutoM meM ati vRddha (bdd'aa)| imanic xx x x x x Iyasun varSIyAn do meM ati vRddha (bdd'aa)| (8) tRpram trap iSThan trapiSTha: bahutoM meM ati tRpra (sntusstt)| imanica xxxxxx Iyasun pIyAn do meM ati tRpra (sntusstt)| (9) dIrgham drAghiH iSThan drAghiSTha: bahutoM meM ati dIrgha (lmbaa)| imanic drAdhimA dIrghatA (lmbaaii)| Iyasun drAdhIyAn do meM ati dIrgha (lmbaa)| (10) vRndAraka: vRndaH iSThan vRndiSTha: bahutoM meM ati vRndAraka (puujy)| imanica x x x x x x Iyasun vRndIyAn do meM ati vRndAraka (puujy)| AryabhASA: artha-(priya0vRndArakANAm) priya, sthira, sphira, uru, bahula, guru, vRddha, tRpra, dIrgha, vRndAraka ina (bhasya) bha-saMjJaka (aGgasya) agoM ke sthAna meM (iSThemeyassu) iSThan, imanic, Iyasun pratyaya pare hone para yathAsaMkhya (pra0vRndA:) pra, stha, spha, var, baMhi, gar, varSi, trap, drAghi, vRnda Adeza hote haiN| udA0-udAharaNa aura unakA bhASArtha saMskRtabhAga meM dekha leveN| siddhi-(1) preSThaH / priya+iSThan / priy+isstth| pr+isstth| presstth+su| presstthH| yahAM priya' zabda se 'atizAyane tamabiSThanauM' (5 / 3 / 55) se atizAyana (prakarSa) artha meM 'iSThan' pratyaya hai| isa pratyaya ke pare hone para isa sUtra se priya' ko 'pra' Adeza hotA hai| aise hI-stheSThaH' aadi| (2) preyAn / yahAM 'priya' zabda se dvivacanavibhajyopapade tarabIyasunau (5 / 3 / 57) se 'Iyasun' pratyaya hai| isa pratyaya ke pare hone para isa sUtra se priya' ko 'pra' Adeza hotA hai| aise hI- 'stheyAn' aadi| Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (3) premaa| yahAM 'priya' zabda se 'pRthvAdibhya imijvA' (5 | 1 | 122 ) se 'imanic' pratyaya hai| isa pratyaya ke pare hone para 'priya' ko 'pra' Adeza hotA hai| aise hI - varimA, baMhimA, drAghimA / 708 priya, uru, bahula aura dIrgha zabda pRthvAdigaNa meM paThita haiM ataH ine pRthvAdibhya imanijvA' (5 / 1 / 122) se bhAva - artha meM 'imanic' pratyaya hotA hai, zeSa zabdoM se nahIM / iSThemeyassAm AdilopaH (30) bahorlopo bhU ca bahoH / 158 / pa0vi0 - bahoH 5 / 1 lopa: 1 / 1 bhU 1 / 1 (su-luk) ca avyayapadam, bahoH 6 / 1 / anu0 - aGgasya, bhasya, iSThemeyassu iti cAnuvartate / anvayaH - bahorbhAd aGgAd iSThemeyasAM lopa:, bahozca bhUH / arthaH-bahorityasmAd bhasaMjJakAd aGgAd uttareSAm iSThemeyasAM pratyayAnAm Adilopo bhavati, bahozca sthAne bhUrAdezo bhavati / udA0- ( imanic) bhuumaa| ( Iyasun) bhUyAn / agre iSThasya yiDAgamaM vakSyati (6 / 4 / 159) / AryabhASAH artha- (bahoH) bahu isa (bhAt) bha-saMjJaka (aGgAt ) aGga se pare (iSThemeyasAm) iSThan, imanic, Iyasun pratyayoM ke Adima varNa kA (lopaH) lopa hotA hai (ca) aura (bahoH) bahu ke sthAna meM (bhUH) bhU Adeza hotA hai| udA0- - ( imanic) bhUmA / bahutA (adhikatA ) | ( Iyasun) bhUyAn / donoM se bahu (adhika) / pANini muni Age 'iSThasya yiT ca' ( 6 / 4 / 159) se 'iSTha' ko 'yiT' Agama kA vidhAna kareMge ata: yahAM 'iSThan' kA udAharaNa nahIM diyA hai| siddhi - (1) bhUmA / bahu + imanic / bahu + iman / bhuu+imn| bhU+0man / bhUman+su / bhUmA / 1 yahAM 'bahu' zabda se 'pRthvAdibhya imanijvA' (5 / 1 / 122) se 'imanic' pratyaya hai / 'bahu' zabda se uttaravartI isa pratyaya ke isa sUtra meM AdivarNa (i) kA lopa hotA hai| 'AdeH parasya ' (111 / 54) ke niyama se 'iyasun' pratyaya ke Adima varNa kA lopa kiyA jAtA hai| 'bahu' ke sthAna meM 'bhU' Adeza bhI hotA hai / (2) bhUyAn / bahu + Iyasun / bahu + Iyas / bhuu+vys| bhuuys+su| bhUyAn / yahAM 'bahu' zabda se 'dvivacanavibhajyopapade tarabIyasunauM' (513157)' 'Iyasun' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yiT-AgamaH SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 706 (31) iSThasya yiT ca / 156 / pa0vi0-iSThasya 6 / 1 yiT 1 / 1 ca avyayapadam / anu0 - aGgasya, bhasya, bahoH, bhUH, bahoriti cAnuvartate / anvayaH-bahorbhAd aGgAd iSThasya yiT bahozca bhUH / artha :- bahorityetasmAd bhasaMjJakAd aGgAd uttarasya iSThan-pratyayasya yiDAgamo bhavati, baho: sthAne ca bhUrAdezo bhavati / udA0-bhUyiSThaH / bhUyiSThAM te nama ukti vidhema (yaju0 40 / 16 ) AryabhASAH artha-(bahoH) bahu isa (bhAt) bha-saMjJaka (aGgAt) aGga se pare (iSThasya) iSThan pratyaya ko ( yiT ) yiT Agama hotA hai (ca) aura (bahoH) bahu ke sthAna meM (bhUH) bhU Adeza hotA hai| udA0-1 -bhUyiSThaH / bahutoM meM se bahu (adhika) / bhUyiSThAM te nama ukti vidhema / (yaju0 40 116) / siddhi-bhUyiSThaH / bahu + iSThan / bahu+iSTha / bahu + yiT + iSTha / bhU+y+iSTha / bhUyiSTha+ su / bhUyiSThaH / yahAM 'bahu' zabda se 'atizAyane tamabiSThanauM (513157) se 'iSThan' pratyaya hai 'bahu' zabda se uttaravartI isa pratyaya ko isa sUtra se 'yiT' Agama hotA hai aura 'bahu' ko 'bhU' Adeza bhI hotA hai| 'yiT' Agama meM ikAra uccAraNArtha (yU) hai| AkAra-AdezaH (32) jyAdAdIyasaH / 160 / pa0vi0 - jyAt 5 / 1 At 1 / 1 Iyasa 6 / 1 / anu0-aGgasya, bhasya iti cAnuvartate / anvayaH-jyAd bhAd aGgAd Iyasa At / artha:-jyAd ityetasmAd bhasaMjJakAd aGgAd uttarasya Iyasun-pratyayasya AkArAdezo bhvti| udA0-jyAyAn / AryabhASAH artha-( jyAt) jya isa (bhAt) bha-saMjJaka (aGgAt) aGga se pare (IyasaH) Iyasun pratyaya ko (At) AkAra Adeza hotA hai / Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 710 pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam udA0-jyAyAn / do meM prazasya (prazaMsanIya) vRddha | siddhi-jyAyAn / prazasya + + Iyasun / prazasya + Iyas / jya+Iyas / jya+A yas / jyAyas+su / jyAyAn / yahAM 'prazasya' zabda se dvivacanavibhajyopapade tarabIyasunau (513157 ) se 'Iyasun' pratyaya hai / 'jya ca' (5 / 3 / 61 ) se 'prazasya' ko 'jya' Adeza hotA hai aura 'vRddhasya ca' (513 / 62) se 'vRddha' ko bhI 'jya' Adeza hotA hai| isa sUtra se 'jya' zabda se uttaravartI 'Iyasun' pratyaya ko AkAra Adeza hotA hai aura yaha 'AdeH parasya ' (111154) ke niyama se 'Iyasun' ke AdimavarNa (I) ke sthAna para kiyA jAtA hai| ra-AdezaH (33) ra Rto halAderlaghoH / 161 / pa0vi0-ra: 1 / 1 Rta: 6 11 halAde: 6 / 1 laghoH 6 / 1 / sa0-hal Adiryasya sa halAdi:, tasya - halAde: (bahuvrIhi: ) / anu0-aGgasya, bhasya, iSThemeyassu iti cAnuvartate / anvayaH - halAderlaghorbhasya aGgasya Rta iSThemeyassu raH / artha:- halAderlaghorbhasaMjJakasya aGgasya Rta: sthAne iSThemeyassu pratyayeSu parato rAdezo bhavati / udA0- (iSThan) prathiSThaH / mradiSThaH / (imanic) prathimA / mradimA / (Iyasun) prathIyAn / mradIyAn / pRthuM mRTuM bhRzaM caiva kRzaM ca dRDhameva ca / paripUrvaM vRDhaM caiva SaDetAn ravidhau smaret / / AryabhASA: artha- (halAde:) halAdi (laghoH) laghu mAtrAvAle (bhasya) bha-saMjJaka (aGgasya) aGga ke (Rta:) RkAra ke sthAna meM (iSThemeyassu) iSThannU, imanic, Iyasun pratyaya pare hone para (raH) rakAra = r +a Adeza hotA hai| udA0 - ( iSThan ) prathiSThaH / bahutoM meM ati pRthu (sthUla) / pradiSThaH / bahutoM meM ati mRdu (komala) / (imanic) prathimA / sthUlatA / mradimA / mRdutA (komalatA) / (Iyasun) prathIyAn / do meM ati pRthu (sthUla) / pradIyAn / do meM ati mRdu (komala) / siddhi - (1) prathiSThaH / pRthu+isstthn| pRthu+isstth| pRth+isstth| prth+isstth| prathiSTha+su / prathiSThaH / Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 711 SaSTAdhyAyasya caturthaH pAdaH yahAM pRthu' zabda se 'atizAyane tamabiSThanau' (5 / 3 / 55) se 'iSThan' pratyaya hai| isa pratyaya ke pare hone para halAdi, laghu pRthu' ke RkAra ko 'ra' (+a) Adeza hotA hai| Ta:' (6 / 4 / 55) se pRthu' ke Ti-bhAga (u) kA lopa hotA hai| aise hI mRdu' zabda se-mrdisstthH| (2) prthimaa| yahAM 'pRthu' zabda se pRthvAdibhya imanijvA' (5 / 1 / 122) se bhAva-artha meM 'imanic' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI mRdu' zabda se-mdimaa| (3) prathIyAn / yahAM 'pRthu' zabda se dvivacanavibhajyopapade tarabIyasunauM' (5 / 3 / 57) se atizAyana artha meM Iyasun' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI mRdu' zabda se-madIyAn / vizeSa: isa ra-vidhi meM vaiyAkaraNa pRthu, mRdu, bhRza, kRza aura parivRDha ina cha: zabdoM kA smaraNa karate haiN| rAdeza-vikalpaH __ (34) vibhASa|zchandasi / 162 / pa0vi0-vibhASA 11 Rjo: 61 chandasi 71 / anu0-aGgasya, bhasya, iSThemeyassu, ra:, Rta iti caanuvrtte| anvaya:-chandasi Rjorbhasya aGgasya Rta iSThemeyassu vibhASA raH / artha:-chandasi viSaye Rjorityetasya bhasaMjJakasya aGgasya Rta: sthAne iSThemeyassu pratyayeSu parato vikalpena rAdezo bhvti| udA0-rajiSThaM neSi panthAm (R0 1 / 91 / 1) / tvamRjiSThaH / AryabhASA8 artha-(chandasi) vedaviSaya meM (RjoH) Rju isa (bhasya) bha-saMjJaka (aGgasya) aGga ke (Rta:) RkAra ke sthAna meM (iSThemeyassu) iSThan, imanica, Iyasun pratyaya pare hone para (vibhASA) vikalpa se (ra:) ra (ra+a) Adeza hotA hai| udA0-rajiSThaM neSi panthAm (R0 1 / 911) / rajiSTha: saralatama / tvamajiSThaH / RjiSTha: srltm| siddhi-rajiSThaH / Rju+iSThan / Rju+isstth| R+iSTha / rj+isstth| rjisstth+su| rjisstthH| ___ yahAM 'Rju' zabda se 'atizAyane tamabiSThanau' (5 / 3 / 55) se atizAyana artha meM 'iSThan' pratyaya hai| isa pratyaya ke pare hone para 'Rju' ke RkAra ko ra-Adeza hotA hai| 2:' (6 / 4 / 155) se 'Rju' ke Ti-bhAga (u) kA lopa hotA hai| vikalpa-pakSa meM 'Rju' ko ra-Adeza nahIM hai-RjiSThaH / Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 712 prakRtibhAvaH pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam (35) prakRtyaikAc | 163 | pa0vi0-prakRtyA 3 / 1 ekAc 1 / 1 / sa0-eko'c yasmin sa ekAc ( bahuvrIhi: ) / anu0-aGgasya, bhasya, iSThemeyassu iti cAnuvartate / anvayaH - ekAc bham aGgam iSThemeyassu prakRtyA / artha:-ekAj yad bhasaMjJakam aGgam tad iSThemeyastu pratyayeSu parataH prakRtyA bhavati / udA0-(iSThan) srajiSThaH, sruciSThaH / (Iyasun) srajIyAn srucIyan / NAviSThavat prAtipadikasya- srajayati, srucayati / AryabhASAH artha-(ekAc) eka acvAlA jo (bham) bha-saMjJaka (aGgam) aGga hai vaha (iSThemeyassu) iSThan, imanic, Iyasun pratyaya pare hone para ( prakRtyA ) prakRtibhAva se rahatA hai| udA0- ( iSThan ) srajiSThaH / bahutoM meM ati sragvI ( mAlAdhArI) / sruciSThaH / bahutoM meM ati srugvI / sruk=camasoMvAlA / sruk = yajJIya camasa / ( Iyasun) trajIyAn / do meM ati srugvI / srucIyan / do meM ati srugvI / NAviSThavat prAtipadikasya = Nic pratyaya pare hone para prAtipadika ko 'iSThan' pratyaya ke tulya kArya hotA hai - srajayati / vaha srak=mAlA banAtA hai / srucayati / vaha sruk = yajJIya camasa banAtA hai| siddhi-(1) srajiSThaH / srj+vini| sraj+vin / sragvin+iSThan / sragvin+iSTha / src0+isstth| srajiSTha+su / srajiSThaH / yahAM prathama 'sraj' zabda se 'asmAyAmedhAsrajo viniH' (5 / 2 / 121) se matup-artha meM vini' pratyaya hai| tatpazcAt sragvin' zabda se 'atizAyano tamabiSThanauM' (513155) se atizAyana artha meM 'iSThan' pratyaya hai| isa pratyaya ke pare hone para 'vinmatorluk' (5/3/65 ) se 'vin' pratyaya kA luk ho jAtA hai| isa sthiti meM ekAc 'srak' zabda 'iSThan' pratyaya pare hone para isa sUtra se prakRtibhAva se rahatA hai arthAt 2: ' (6 141955) se prApta Ti-bhAga (ak) kA lopa nahIM hotA hai| (2) sruciSThaH / yahAM prathama 'sruc' zabda se 'tadasyAstyasminniti matup' (5 / 2 / 94) se 'matup' pratyaya hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (3) srajIyAn / yahAM 'srak' zabda se 'dvivacanavibhajyopapade0 ' (5 / 3 / 57) se 'Iyasun' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / aise hI sruc' zabda se - srucIyAn / Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH (4) srajayati / sraj + Nic / sraj + i / sraji+laT / srajayati / yahAM 'sraj ' zabda se vA0-' * tatkarotItyupasaMkhyAnaM sUtrayatyAdyartham ' ( 3 | 1 | 26 ) se karoti- artha meM 'Nic' pratyaya hai / vA0 NAviSThavat prAtipadikasya kAryaM bhavatIti vaktavyam' (6 / 4 / 155) se 'Nic' pratyaya pare hone para bhI 'iSThan' pratyaya ke tulya kArya hotA hai / ata: yahAM bhI ekAc sraj' zabda 'Nic' pratyaya pare hone para isa sUtra se prakRtibhAva rahatA hai arthAt Te : ' ( 6 / 4 / 155 ) se prApta Ti-bhAga (aka) kA lopa nahIM hotA hai| aise hI 'sruk' zabda se- srucayati / prakRtibhAvaH (36) inaNyanapatye | 164 | pa0vi0 - in 1 / 1 aNi 7 / 1 anapatye 7 / 1 / 713 sa0-na apatyam iti anapatyam, tasmin - anapatye ( naJtatpuruSa: ) / anu0-aGgasya, bhasya, prakRtyA iti cAnuvartate / anvayaH-in bham aGgam anapatye'Ni prakRtyA / artha:-in-in-antaM bhasaMjJakam aGgam apatyavarjite'Ni pratyaye parata: prakRtyA bhavati / 1 udA0-sAMkUTinaM vartate / sAMrAviNaM vartate / sAmmArjanaM vartate / tragviNa idam - strAgviNam / AryabhASAH artha- ( in) in jisake anta meM hai vaha (bham ) bha-saMjJaka (aGgam) aGga, (anapatye ) apatya - artha se bhinna (aNi) aN pratyaya pare hone para (prakRtyA) prakRtibhAva se rahatA hai| udA0 - sAMkUTinaM vartate / saba ora dahana ho rahA hai (Aga lagI huI hai) / sAMrAviNaM vartate / saba ora zora ho rahA hai| sAmmArjanaM vartate / saba ora mArjana (saphAI) ho rahA hai| trAgviNam / sragvI = mAlAdhArI sambandhI padArtha / siddhi-(1) sAMkUTinam / sam +kUTa + inuN / sam +kutt+in| saaNkuuttin+ann| sAMkUTin +a / sAMkUTina+su / sAMkUTinam / yahAM sam-upasargapUrvaka kUTa paritApe, paridAhe ityeke' (cu0A0) dhAtu se bhAva artha meM tathA abhividhi artha kI pratIti meM 'abhividhau bhAva inuN ( 3 / 2 / 144) se 'inuN' pratyaya hai| tatpazcAt 'aNinuNa:' (5 / 4 / 15) se svArtha meM 'aN' pratyaya hotA hai| isa sUtra se innanta 'sAMkUTin' zabda, apatyArtha se bhinna 'aN' pratyaya pare hone para Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 714 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam prakRtibhAva se rahatA hai arthAt 'nastaddhite (6 / 4 / 144) se prApta Ti-bhAga (in) kA lopa nahIM hotA hai| (2) sAMrAviNam / 'sam' upasargapUrvaka 'ru zabde' (adA0pa0) dhAtu se pUrvavat / (3) sAmmArjinam / 'sam' upasargapUrvaka mRjUSa zuddhau' (adA0pa0) dhAtu se puurvvt| (4) sraagvinnm| yahAM prathama srak' zabda se 'asmAyAmedhAsrajo viniH' (5 / 2 / 121) se vini' pratyaya hai| tatpazcAt sragvin' zabda se tasyedam (4 / 3 / 120) se idam-artha meM 'aN' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| prakRtibhAvaH (37) gAthividathikezigaNipaNinazca / 165 pa0vi0-gAthi-vidathi-kezi-gaNi-paNina: 1 / 3 ca avyayapadam / sa0-gAthI ca vidathI ca kezI ca gaNI ca paNI ca te-gAthividathikezigaNipaNina: (itretryogdvndv:)| anu0-aGgasya, bhasya, prakRtyA, in, aNi iti cAnuvartate / anvaya:-gAthividathikezigaNipaNina ina bhAni agAni ca aNi prkRtyaa| artha:-gAthividathikezigaNipaNina ityetAni innantAni bhasaMjJakAni aGgAni ca aNi pratyaye parata: prakRtyA bhvnti| udA0-(gAthI) gaathino'ptym-gaathin:| (vidathI) vidathino'patyam-vaidathina: / (kezI) kezino'patyam-kezinaH / (gaNI) gaNino'patyamgANinaH / (paNI) paNino'patyam-pANina: / apatyArtho'yamArambhaH / AryabhASA: artha-(gAthi0pANina:) gAthin, vidathin, kezin, gaNin, paNin ye (in) an-anta (bhAni) bha-saMjJaka (aGgAni) aGga (ca) bhI (aNi) aN pratyaya pare hone para (prakRtyA) prakRtibhAva se rahate haiN| udA0-(gAthI) gAthina: / gAthI kA putr| (vidathI) vaidathina: / vidathI kA putr| (kezI) kezinaH / kezI kA putra / (gaNI) gANinaH / gaNI kA putra / (paNI) pANinaH / paNI kA putra / aura pANina kA putra pANini muni hai, jisakI yaha 'aSTAdhyAyI' nAmaka adbhuta racanA hai| Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 715 SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH siddhi-gAthina: / gAthin+aN / gAthin+a / gaathin+su| gAthinaH / yahAM gAthin' zabda se tasyApatyam (4 / 1 / 92) se apatya-artha meM 'aN' pratyaya hai| isa pratyaya ke pare hone para gAthin' zabda prakRtibhAva se rahatA hai arthAt 'nastaddhite' (6 / 4 / 144) se prApta Ti-lopa nahIM hotA hai| aise hI- vaidathina:' aadi| isa sUtra kA Arambha apatyArthaka aN' pratyaya ke liye kiyA gayA hai| anapatya artha meM pUrvasUtra se prakRtibhAva siddha hai| prakRtibhAvaH (38) sNyogaadishc|166| pa0vi0-saMyogAdi: 11 ca avyayapadam / sa0-saMyoga Adiryasya sa saMyogAdiH (bhuvriihiH)| anu0-aGgasya, bhasya, prakRtyA, in, aNi iti cAnuvartate / anvaya:-saMyogAdirin bham aGgaM ca aNi prkRtyaa| artha:-saMyogAdirinnantaM bhasaMjJakam aGgaM ca aNi pratyaye parata: prakRtyA bhvti| udaa0-shngkhino'ptym-shaakhinH| mdrinno'ptym-maadrinn:| vajriNo'patyam-vAjriNaH / apatyArtho'yamArambhaH / AryabhASA: artha- (saMyogAdiH) saMyoga jisake Adi meM vaha (in) in-anta (bham) bha-saMjJaka (aGgam) aGga (ca) bhI (prakRtyA) prakRtibhAva se rahatA hai| udA0-zAkhinaH / zaGkhI kA putra / mAdriNaH / madrI kA putr| vAjriNa: / vajrI kA putra / apatya-artha ke liye isa sUtra kA Arambha kiyA gayA hai| siddhi-zAkhinaH / shngkh+ini| zaGkh+in / shkhin+ann| shaakhin+a| shaakhin+su| shaangkhinH| yahAM prathama 'zaGkha' zabda se 'ata iniThanau' (3 / 2 / 115) se matup-artha meM 'ini' pratyaya hai| tatpazcAt 'zakhin' zabda se tasyApatyam' (4 / 1 / 92) se apatya-artha meM 'aN' pratyaya hai| isa aN' pratyaya ke pare hone para saMyogAdi, innanta zakhin' zabda isa sUtra se prakRtibhAva se rahatA hai arthAt 'nastaddhite' (6 / 4 / 114) se prApta Ti-lopa nahIM hotA hai| aise hI 'madin' zabda se-mAdriNa:, vajrin' zabda se-vaajrinn:| Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 716 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam prakRtibhAvaH (36) an / 167 / vi0-an 1 / 1 / anu0-aGgasya, bhasya, prakRtyA, aNi iti cAnuvartate / anvaya:-an bham aGgam aNi prkRtyaa| artha:-an annantaM bhasaMjJakam aGgam aNi pratyaye parata: prakRtyA bhvti| udA0-sAmno'patyam-sAmana: / vemno'patyam-vaimanaH / sutvano'patyamsautvanaH / jitvano'patyam-jaitvana: / sAmAnyenANamAtre'patye'napatye cAyaM vidhiH| AryabhASA: artha- (an) an jisake anta meM hai vaha (bham) bha-saMjJaka (aGgam) aGga (aNi) aN pratyaya pare hone para (prakRtyA) prakRtibhAva se rahatA hai| udA0-sAmana: / sAmA kA putr| vaimanaH / vemA kA putra / sautvanaH / sutvA kA putr| jaitvanaH / jitvA kA putr| yaha sAmAnya se 'aN' pratyayamAtra arthAt apatya aura anapatya artha meM vidhi hai| siddhi-(1) sAmana: / sAman+aN / saamn+a| saamn+su| sAmanaH / yahAM sAman' zabda se tasyApatyam' (6 / 1 / 92) se apatya-artha meM 'aN' pratyaya ke pare hone para annanta sAman' zabda isa sUtra se prakRtibhAva se rahatA hai, arthAt nastaddhite (6 / 4 / 144) se prApta Ti-lopa nahIM hotA hai| aise hI vaman' zabda se-vaimanaH / (2) sautvana: / yahAM prathama putra abhiSave' (svA030) dhAtu se 'suyajordhvanip' (3 / 2 / 103) se Dvanip' pratyaya hai aura 'hasvasya piti kRti tuk' (6 / 1 / 71) se tuk' Agama hotA hai| tatpazcAt sutvan' zabda se zeSa kArya pUrvavat hai| (3) jaitvana: / yahAM prathama ji jaye' (bhvA0pa0) dhAtu se 'anyebhyo'pi dRzyante (3 / 2 / 75) se kvanip' pratyaya aura pUrvavat tuk' Agama hotA hai| tatpazcAt 'jitvan' zabda se zeSa kArya pUrvavat hai| prakRtibhAvaH (40) ye cAbhAvakarmaNoH / 168 / pa0vi0-ye 71 ca avyayapadam, abhAvakarmaNo: 7 / 2 / Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 717 SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH sa0-bhAvazca karma ca te bhAvakarmaNI, na bhAvakarmaNI iti abhAvakarmaNI, tayo:-abhAvakarmaNoH (itretryogdvndvgrbhitnnyttpurussH)| ___anu0-aGgasya, bhasya, prakRtyA, an iti caanuvrtte| 'Apatyasya ca taddhite'nAti' (6 / 4 / 151) ityasmAcca taddhite' iti mnndduukotplutyaa'nuvrtte| anvaya:-an bham aGgasya abhAvakarmaNorye taddhite ca prkRtyaa| __ artha:-an annantaM bhasaMjJakam aGgaM bhAvakarmavajite ye=yakArAdau taddhite pratyaye paratazca prakRtyA bhvti| udA0-sAmasu sAdhuH-sAmanyaH / vemani sAdhu:-vemanyaH / abhAvakarmaNoriti kim-rAjJo bhAva: karma vA-rAjyam / AryabhASA: artha-(an) an jisake anta meM hai vaha (bham) bha-saMjJaka (aGgam) aGga (abhAvakarmaNoH) bhAva aura karma artha se bhinna (ya) yakArAdi (taddhite) taddhita pratyaya pare hone para (prakRtyA) prakRtibhAva se rahatA hai| udA0-sAmanyaH / sAmagAna meM siddha (kushl)| vemanyaH / vemA karaghA calAne meM siddhhst| siddhi-sAmanyaH / sAman+yat / saamn+y| saamny+su| sAmanyaH / yahAM sAman' zabda se 'tatra sAdhuH' (4 / 4 / 98) se sAdhu-artha meM yat' pratyaya hai| isa yat' pratyaya ke pare hone para an-anta sAman' zabda prakRtibhAva se rahatA hai, arthAt nastaddhite' (6 / 4 / 144) se prApta Ti-lopa nahIM hotA hai| aise hI veman' zabda se-vemny:| 'abhAvakarmaNoH' kA kathana isaliye kiyA hai ki yahAM prakRtibhAva na ho-rAjJo bhAva: karma vA-rAjyam / yahAM patyantapurohitAdibhyo yak' (5 / 1 / 128) se bhAva aura karma artha meM yak' pratyaya hai| prakRtibhAvaH (41) AtmAdhvAnau khe|166| pa0vi0-Atma-adhvAnau 12 khe 71 / sa0-AtmA ca adhvA ca tau-AtmAdhvAnau (itretryogdvndvH)| anu0-aGgasya, bhasya, prakRtyA iti cAnuvartate / Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 718 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvaya:-AtmAdhvAnau bhau aGgau khe prakRtyA / artha:-AtmAdhvAnau bhasaMjJakAvaGgau khe pratyaye parata: prakRtyA bhavataH / udA0-(Atman) Atmane hita iti AtmanInaH / (adhvan) adhvAnam alaGgAmI iti adhvanInaH / AryabhASA: artha-(AtmAdhvAnau) Atman, adhvan ye (bham) bha-saMjJaka (agam) aGga (khe) kha-pratyaya pare hone para (prakRtyA) prakRtibhAva se rahate haiN| udA0-(Atman) AtmanInaH / AtmA ke liye hitkaarii| (adhvan) adhvanInaH / adhvA mArga ko taya karane meM smrth| siddhi-(1) AtmanInaH / aatmn+kh| aatmn+iin| aatmniin+su| AtmanInaH / yahAM 'Atman' zabda se 'Atman vizvajanabhogottarapadAta khaH' (5 / 1 / 9) se hita-artha meM 'kha' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se 'kh' ke sthAna meM 'In' Adeza hotA hai| isa 'kha' pratyaya ke pare hone para 'Atman' zabda isa sUtra se prakRtibhAva se rahatA hai arthAt 'nastaddhite' (6 / 4 / 144) se prApta Ti-lopa nahIM hotA hai| (2) adhvniinH| yahAM 'adhvan' zabda se 'adhvano yatakhau (5 / 2 / 16) se alagAmI-artha meM 'kha' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| prakRtibhAva-pratiSedhaH (42) na mpuurvo'ptye'vrmnnH|170| pa0vi0-na avyayapadam, mapUrvaH 11 apatye 7 / 1 avarmaNa: 5 / 1 / sa0-ma: pUrvo yasya sa:-mapUrva: (bhuvriihi:)| na varmA iti avarmA, tasya-avarmaNa: (nnyttpurussH)| anu0-agasya, bhasya, prakRtyA, an iti cAnuvartate / 'inaNyanapatye (6 / 4 / 164) ityasmAcca 'aNi' iti mnndduukotplutyaa'nuvrtte| anvaya:-avarmaNo mapUrvo'n bham aGgam apatye'Ni prakRtyA n| artha:-varmazabdavarjitaM mapUrvam an an-antaM bhasaMjJakam aGgam apatyArthe'Ni pratyaye parata: prakRtyA na bhvti| udA0-suSAmno'patyam-sauSAmana: / candrasAmno'patyam-cAndrasAmanaH / AryabhASA: artha-(avarmaNa:) varman zabda se bhinna (mapUrva:) makAra jisake pUrva meM hai vaha (an) an an-anta (bham) bha-saMjJaka (aGgam) aGga (apatye) apatyArthaka (aNi) aN pratyaya pare hone para (prakRtyA) prakRtibhAva se (na) nahIM rahatA hai| Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 716 SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH udA0-sauSAmanaH / suSAmA kA putra / cAndrasAmanaH / candrasAmA kA putra / siddhi-sauSAmanaH / suSAman+aN / saussaamn+a| saussaamnn+su| sauSAmaNaH / yahAM 'suSAman' zabda se tasyApatyam' (6 / 1 / 92) se apatya-artha meM 'aN' pratyaya hai| isa aN' pratyaya ke pare hone para mapUrvI, an-anta suSAman' zabda isa sUtra se prakRtibhAva se nahIM rahatA hai arthAt yahAM nastaddhite (6 / 4 / 144) se prApta Ti-bhAga (an) kA lopa hotA hai| aise hI 'candrasAman' zabda se-cAndrasAmanaH / nipAtanam (43) braahmo'jaatau|171| pa0vi0-brAhma: 11 ajAtau 7 / 1 / sa0-na jAtiriti ajAti:, tasyAm-ajAtau (nnyttpuruss:)| anu0-aGgasya, bhasya, aNi, apatye iti caanuvrtte| yogavibhAgo'tra kriyate (ka) braahmH| artha:-'brAhmaH' ityatra bhasaMjJakasya aGgasya aNi pratyaye parataSTilopo nipaatyte| udA0-brahmaNo'yam-brAhmo garbha: / brahmaNa idam-brAhmam astrm| brahmaNa idam-brAhmaM hviH| (kha) ajaatau| anu0-apatye, brAhma iti caanuvrtte| artha:-'brAhma' ityatra bhasaMjJakasya aGgasya apatyArthe'Nipratyaye parato jAtau Tilopo na bhvti| udA0-brahmaNo'patyam-brAhmaNaH / AryabhASA: isa sUtra meM yogavibhAga karake artha kiyA jAtA hai-- (ka) braahmH| artha- (brAhmaH) brAhma isa zabda meM (bhasya) bha-saMjJaka (agasya) aGga kA (aNi) aN pratyaya pare hone para Ti-lopa nipAtita hai| udA0-brAhmo garbha: / brahmA kA grbh| brAhmam astram / brahmA kA astra / brAhma haviH / brahmA kI havi (aahuti)| Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 720 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (kha) ajaatau| artha-(brAhmaH) brAhma isa zabda meM (bhasya) bha-saMjJaka (aGgasya) aGga kA (apatye) apatya artha meM (aNi) aN-pratyaya pare hone para (ajAtau) jAtiviSaya meM Tilopa nahIM hotA hai| brAhmaNaH / brahmA kA putra / siddhi-(1) brAhmaH / brahman+aN / braahmn+a| braahm+su| brAhmaH / yahAM brahman' zabda se tasyedam (4 / 3 / 120) se idam-artha meM 'aN' pratyaya hai| isa 'aN' pratyaya ke pare hone para brahman' zabda kA Tilopa (an) nipAtita hai| yahAM 'an' (6 / 4 / 167) se prakRtibhAva prApta thaa| (2) brAhmaNaH / brahman+aN / braahmn+a| brAhmaNa+su / brAhmaNaH / ___ yahAM brahman' zabda se tasyApatyam (6 / 1 / 92) se apatya-artha meM 'aN' pratyaya hai| isa 'aNa' pratyaya ke pare hone para apatyArthaka jAti meM Ti-lopa nahIM hotA hai, apita 'an (6 / 4 / 167) se prakRtibhAva hotA hai| 'ajAtau' yahAM paryudAsa pratiSedha se jAti meM Ti-lopa nahIM hotA hai| nipAtanam (44) kaarmstaacchiilye|172| pa0vi0-kArma: 11 tAcchIlye 7 / 1 / anu0-aGgasya, bhasya iti caanuvrtte| anvaya:-kArmo bhasya aGgasya tAcchIlye Ne ttilopH| artha:-kArma ityatra bhasaMjJakasya aGgasya tAcchIlye'rthe Ne pratyaye parataSTilopo nipaatyte| udA0-karmazIlamasya iti kArmaH / AryabhASA: artha-(kArma:) kArma isa zabda meM (bhasya) bha-saMjJaka (aGgasya) aGga kA (tAcchIlye) zIla-arthaka, Na-pratyaya pare hone para Tilopa nipAtita hai| udA0-kArma: / krmshiil| siddhi-kArma: / karman+Na / karman+a / kA+a / kArma+su / kArmaH / yahAM karman' zabda 'chatrAdibhyo NaH' (4 / 4 / 62) se zIla-artha meM 'Na' pratyaya hai| isa 'Na' pratyaya ke pare hone para isa sUtra se karman' zabda kA Ti-lopa (an) nipAtita hai, 'an' (6 / 4 / 167) se prakRtibhAva prApta thaa| Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nipAtanam - SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH (45) aukSamanapatye / 173 | pa0vi0 - aukSam 1 / 1 anapatye 7 / 1 / sa0-na apatyam iti anapatyam, tasmin - anapatye (naJtatpuruSa: ) / anu0 - aGgasya, bhasya iti cAnuvartate / anvayaH-aukSaM bhasya aGgasya anapatye'Ni TilopaH / 721 artha :- aukSam ityatra bhasaMjJakasya aGgasya apatyavarjite'Ni pratyaye parataSTilopo nipAtyate / - udA0-ukSNa idam- - aukSaM padam / AryabhASAH artha- (aukSam ) aukSam isa zabda meM (bhasya) bha-saMjJaka (aGgasya ) aGga kA (anapatye ) apatyArtha se bhinna (aNi) aN pratyaya pare hone para Ti-lopa nipAtita hai / udA0- aukSaM padam / ukSA = baila kA pada (sthAna) / siddhi-aukssm| ukSan+aN / aukSan+a / aukS +a / aukSa+su / aukSam / yahAM 'ukSan' zabda se 'tasyedam' (4 | 3 | 120 ) se idam-artha meM 'aN' pratyaya hai / isa apatyArtha se bhinna 'aN' pratyaya hai| isa apatyArtha se bhinna 'aN' pratyaya pare hone para isa sUtra se 'akSan' zabda kA Ti-lopa (an) nipAtita hai, 'an' ( 6 |4 / 167) se prakRtibhAva prApta thaa| nipAtanam (46) dANDinAyanahAstinAyanAtharvaNikajaihmAzineyavAsinAyanibhrauNahatyadhaivatyasAravaikSvAka maitreyahiraNmayAni / 174 / / pa0vi0 - dANDinAyana hAstinAyana-AtharvaNika- jainAzineyavAsinAyani bhauNahatya- dhaivatya-sArava aikSvAka - maitreya - hiraNmayAni 1 / 3 / -- sao - dANDinAyanazca hAstinAyanazca AtharvaNikazca jainAzineyazca vAsinAyanizca bhrauNahatyaM ca dhaivatyaM ca sArakhaM ca aikSvAkaM ca maitreyazca hiraNmayaM ca tAni - dANDinAyana0 hiraNmayAni ( itaretarayogadvandvaH) / Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 722 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-dANDinAyanAdaya: zabdA nipAtyante / udAharaNam (1) (dANDinAyana:} daNDino gotrApatyam-dANDinAyana: / daNDI kA pautr| (2) {hAstinAyana:} hastino gotrApatyam-hAstinAyana: / hastI kA pautr| (3) {AtharvaNika:} atharvaNA prokto grantho'pi upacArAd 'atharvan' ityucyte| atharvANamadhIyate veda vA ya: sa:-AtharvaNikaH / atharvA RSi dvArA prokta grantha kA adhyetA 'kaalaa| (4) {jihmAzineya:} jihmAzino'patyam-jihmAzineyaH / jihmAzI kA putr| (5) vAsinAyani:} vAsino'patyam-vAsinAyana: / vAsI kA putra / (6) {bhrauNahatyam) bhrauNaghno bhAva iti bhraunnhtym| bhrUNahA kA bhAva (honaa)| (7) {dhaivatyam} dhIno'patyam-dhaivatyam / dhIvA kA bhAva (honaa)| (8) (sAravam} sarayvAM bhavam-sAravam udkm| sarayU nadI kA jl| (9) eikSvAka:} ikSvAkorapatyam-aikSvAkaH / ikSvAku rAjA kA putr| (10) (maitreya:} mitrayorapatyam-maitreyaH / mitrayu kA putra / (11) (hiraNmaya:} hiraNyasya vikAra:-hiraNmaya: / hiraNya-suvarNa kA vikaar| AryabhASA: artha-(dANDinAyanAhiraNmayAni) dANDinAyana, hAstinAyana, AthavaNika, jilAzineya, vAsinAyani, bhrauNahatya, dhaivatya, sArava, aikSvAka, maitreya, hiraNmaya ye zabda nipAtita hai| udA0-udAharaNa aura unakA bhASArtha saMskRta-bhAga meM dekha leveN| siddhi-(1) dANDinAyanaH / dnnddin+phk| dnnddin+ph| dnnddin+aayn| dANDinAyana+su / dANDinAyanaH / yahAM daNDin' zabda se naDAdibhyaH phak' (4 / 1 / 99) se gotrApatya artha meM phak' pratyaya hai| 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se ph' ke sthAna meM Ayan' Adeza hotA hai| isa sUtra Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH 723 se prakRtibhAva nipAtita hai / 'nastaddhiteM' (6 / 4 / 114) se Ti-lopa (in) prApta thA / aise hI hatin ' zabda se hAstinAyanaH / (2) AtharvaNikaH / atharvan+Thak / aathrvn+ik| aathrvnnik+su| AtharvaNikaH / yahAM 'atharvan' zabda se 'vasantAdibhyaSThak' (4/2/63 ) se 'Thak' pratyaya hai / 'Thasyeka:' (713150) se 'Th' ke sthAna meM 'ik' Adeza hotA hai| isa sUtra se Tha (ika) pratyaya pare hone para prakRtibhAva nipAtita hai, pUrvavat Tilopa prApta thA / (3) jihmAzineya: / jihmAzin +Dhak / jaihmAzin + eya / jaihmAzineya+su / jaihmAzineyaH / yahAM 'jihmAzin' zabda se 'zubhrAdibhyazca' (4 | 1 | 123) se apatya- artha meM 'Dhak' pratyaya hai / 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se 'Dh' ke sthAna meM 'ey' Adeza hotA hai| isa sUtra se Dhak (ey) pratyaya pare hone para prakRtibhAva nipAtita hai| pUrvavat Tilopa prApta thA / (4) vAsinAyaniH / vAsin+phiJ / vAsin+Ayan i / vAsinAyini + su / vAsinAyaniH / yahAM 'vAsin' zabda se 'udIcAM vRddhAdagotrAt' (4 / 1 / 157 ) se apatya-artha meM 'phiJ' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (5) zrauNahatyam / bhrUNahan + SyaJ / bhrUNahan+ya / bhrauNahat+ya / zrauNahatya+su / bhrauNahatyam / yahAM 'bhrUNahan' zabda se 'guNavacanabrAhmaNAdibhyaH karmaNi ca' (5111124) se 'SyaJ' pratyaya hai| yahAM 'han' ko takArAdeza nipAtita hai / (6) dhaivatyam | yahAM 'dhIvan' zabda se pUrvavat SyaJ' pratyaya aura takArAdeza nipAtita hai| (7) sAravam / sarayU+aN / sArayU+a / sAU+a / sAr o+a / sArava+su / sAravam / yahAM 'sarayU' zabda se 'tatra bhava:' ( 4 | 3 |53) se bhava- artha meM 'aN' pratyaya hai / isa sUtra se 'sarayU' ke ay-zabda kA lopa nipAtita hai / 'orguNa:' ( 6 / 4 / 146) se aGga ko guNa aura 'eco'yavAyAva:' ( 6 / 1 / 78) se av- Adeza hotA hai| (8) aikSvAkaH / ikSvAku+aJ / ikssvaaku+a| aikSvAk+a / aikssvaak+su| aikSvAkaH yahAM 'ikSvAku' zabda 'janapadazabdAt kSatriyAdaJ' (4 111168) se apatya-artha meM 'aJ' pratyaya hai| isa sUtra se 'ikSvAku' kA ukAra lopa nipAtita hai| ikSvAkuSu janapadeSu bhava:- aikSvAkaH / ikSvAku janapada meM honevaalaa| yahAM 'kopadhAdaN' (4/2/132 ) se bhava- artha meM 'aN' pratyaya hai| ukAra kA lopa pUrvavat nipAtita hai| Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam aikSvAka' zabda sUtrapATha meM ekazruti-svara se paThita hai| yaha pUrvokta aJ-pratyayAnta hone se 'nityAdirnityam' ( 6 / 1 / 194 ) se AdyudAtta aura aN-pratyayAnta hone se 'AdyudAttazca' ( 3 1113) se pratyaya - svara se antodAtta hotA hai| (9) maitreyaH / mitrayu+DhaJ / maitrayu+eya / maitra0+ eya / maitreya+su / maitreyaH / yahAM 'mitrayu' zabda se 'gRSThyAdibhyazca' (4 |1 | 136 ) se 'DhaJ' pratyaya hai / 'DhaJ' pratyaya pare hone para 'kaikayamitrayupralayAnAM yAderiya:' (7 / 3 / 2) se isake yAdi-bhAga yu' ko iy-Adeza prApta hai| kintu isa sUtra se 'yu' kA lopa nipAtita hai| 724 (10) hiraNmayaH / hiraNya+mayaT / hiraNya+maya / hiraN0 + maya / hiraNmaya+su / hiraNmayaH / yahAM 'hiraNya' zabda se 'mayaDvaitayo0 ' ( 4 | 3 | 143) se vikAra - artha meM 'mayaT ' pratyaya hai| mayaT' pratyaya pare hone para hiraNya' zabda ke yAdi-bhAga (ya) kA lopa nipAtita hai / nipAtanam (47) RtvyavAstvyavAstvamAdhvIhiraNyayAni cchandasi / 175 / pa0vi0- Rtvya-vAstvya- vAstava-mAdhvI - hiraNyayAni 1 / 3 chandasi 7 / 1 / sa0-RtvyaM ca vAstvyaM ca vAstvazca mAdhvI ca hiraNyayaM caM tAniRtvyavAstvyavAstvamAdhvIhiraNyayAni ( itaretarayogadvandvaH) / anvayaH-chandasi RtvyavAstvyavAstvamAdhvIhiraNyayAni / artha :- chandasi viSaye RtvyavAstvyavAstvamAdhvIhiraNyayAni zabdarUpANi nipAtyante / udAharaNam (1) Rtvyam - Rtau bhavam - Rtvyam / (2) vAstvam - vAstau bhavam - vAstvyam / (3) vAstva:- vastuni bhava:-vAstvaH / (4) mAdhvI: - madhUna idam - mAdhavam, strI cet - mAdhvIH / 'mAdhvIrnaH santvoSadhI: ( 1 / 90 / 6) / (5) hiraNyayam - hiraNyayasya vikAraH - hiraNyayaH 'hiraNyayena savitA rathena' (R0 1 / 35 / 2) / Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 725 SaSTAdhyAyasya caturthaH pAdaH AryabhASA: artha-(chandasi) vedaviSaya meM (Rtvya0hiraNyayAni) Rtvya, vAstvya, vAstva, mAdhvI, hiraNyaya zabda nipAtita haiN| udA0-Rtvyam / Rtu meM honevAlA / vAstvam / vAstu-ghara meM honevAlA / vAstvaH / vastu meM honevaalaa| mAdhvI: / mdhu-smbndhinii| hiraNyayam / hiraNya-suvarNa kA vikaar| siddhi-(1) Rtvyam / Rtujhyat / Rtu+y| Rtt+ya / Rtvya+su / Rtvyam / yahAM Rtu' zabda se 'bhave chandasi' (4 / 4 / 110) se bhava-artha meM yat' pratyaya hai| yat' pratyaya pare hone para 'Rtu' ke ukAra ko yaNAdeza (v) nipAtita hai| aise hI 'vAstu' zabda se-vaastvym| (2) vAstvaH / vastu+aN / vaastu+a| vaastv+a| vAstva+su / vAstvaH / yahAM vastu' zabda se tatra bhavaH' (4 / 2/53) se bhava-artha meM 'aN' pratyaya hai| 'orguNaH' (6 / 4 / 146) se aGga ko guNa prApta thA, kintu nipAtana se yaNAdeza (v) hotA hai| (3) mAdhvI: / madhu+aN / mAdhu+a+DIp / maadh+a+ii| maadh+o+ii| maadhvii+su| maadhviiH| yahAM 'madhu' zabda se tasyedam (4 / 3 / 120) se 'aNa' pratyaya hai| strItva-vivakSA meM TiDDhANaJ' (4 / 1 / 15) se DIp' pratyaya hotA hai| orguNaH' (6 / 4 / 146) se aGga ko guNa prApta hai, kintu strIliGga meM yaNAdeza (v) nipAtita hai| 'yasyeti ca' (6 / 4 / 148) se aGga ke akAra kA lopa hotA hai| (4) hiraNyayam / hirnny+mytt| hirnny+my| hirnny+y| hiraNyaya+su / hirnnyym| yahAM hiraNya' zabda se 'mayaDvaitayorbhASAyAma0' (4 / 3 / 143) se vikAra-artha meM 'mayaT' pratyaya hai| nipAtana se 'mayaT' pratyaya ke makAra kA lopa hotA hai| / / iti bhasaMjJAdhikAra: sampUrNaH / / iti zrIyutaparivrAjakAcAryANAm omAnandasarasvatIsvAminAM mahAviduSAM paNDitavizvapriyazAstriNAM ca ziSyeNa paNDitasudarzanadevAcAryeNa viracite pANinIyASTAdhyAyIpravacane SaSThAdhyAyasya caturthaH pAdaH / samAptazcAyaM SaSTho'dhyAyaH / / / / iti paJcamo bhaagH|| Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam paJcamabhAgasya sUtravarNAnukramaNikA pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA (a) | 193 anudAtte ca 6192 108 aqa: savarNe dIrghaH 61101 125 anudAtte ca kudhapare 6 / 1 / 119 345 akarmadhAraye rAjyam 6 / 2 / 130 577 anudAttopadezavanati0 6 / 4 / 27 300 ake jIvikArthe 6 / 2 / 73 254 anunAsikasya kvijhalo:0 6 / 4 / 15 652 aDitazca 6 / 4 / 103 364 ano bhAvakarmavacana: 62 / 150 124 aGga ityAdau ca 6 / 1 / 128 403 anorapradhAnakanIyasI 6 / 2 / 189 297 aGgAni maireye 6 / 2170 314 anta: 6 / 2 / 92 687 aca: 6 / 4 / 138 357 anta: 6 / 2 / 143 199 aca: kartRyaki 61 / 198 394 anta: 6 / 2 / 179 65 aci zIrSaH 6 / 1 / 62 395 antazca 6 / 2 / 180 626 aciznudhAtubhruvAM0 6 / 4 / 77 202 antazca tavai yugapat 6 / 1 / 197 372 ackAvazaktau 6 / 2 / 157 93 antAdivacca 6 / 185 2 ajAderdvitIyasya 6 / 1 / 2 167 antodAttAduttarapadA0 6 / 1 / 166 566 ajjhanagamAM sani 6 / 4 / 16 | 218 anto'vatyAH 6 / 1 / 220 168 aJcezchandasya0 6 / 1167 307 antyAt pUrvaM baca: 6 / 282 301 aNi niyukte 6 / 275 538 anyeSAmapi dRzyate 6 / 3 / 137 658 ata ut sArvadhAtuke 6 / 4 / 110 57 apaguro Namuli 6153 668 ata ekahalamadhye06 / 4 / 120 146 aparasparA: kriyaa06|1|142 405 aterakRtpade 6 / 2 / 191 150 apaskaro rathAGgam 61147 105 ato guNe 6 / 1 / 97 41 apspRdhethaamaanRcu06|1|36 119 ato roraplutAdaplute 6 / 1 / 112 400 apAcca 6 / 2 / 186 589 ato lopaH 6 / 4 / 48 144 apAccatuSpAcchakuni0 6 / 1 / 140 654 ato he: 6 / 4 / 105 549 aptRntRcsvasR0 6 / 4 / 11 552 atvasantasya cAdhAtoH 6 / 4 / 14 399 abhermukham / 6 / 2 / 85 402 adheruparistham 6 / 2 / 88 38 abhyastasya ca 6 / 1 / 33 234 adhvaryukaSAyayo0 6 / 2 / 10/ 191 abhyastAnAmAdi: 6 / 1 / 186 716 an 6 / 4 / 167 | 627 abhyAsasyAsavarNe 6 / 4 / 78 285 anignto'nyctau06|252/ 311 amahannavaM nagare0 6 / 289 566 aniditAM hala upadhAyA0 6 / 4 / 34 | 114 ami pUrvaH 61106 158 anudAttaM padamekavarjam 6 / 1 / 155 | 421 amUrdhamastakAt0 6 / 3 / 12 161 anudAttasya ca yatro0 6 / 1 / 158 | 596 ayAmantAlvAyya0 6 / 4 / 55 62 anudAttasya cardupadhasyA0 6 / 1 / 59 / 319 ariSTagauDapUrva ca 6 / 2 / 100 Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamabhAgasya sUtravarNAnukramaNikA 727 pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA 477 aruSidajantasya0 6 / 3 / 67 | 197 AdirNamulyanyatarasyAm 6 / 1 / 191 273 arthe 6 / 2 / 44 341 AdizcihaNAdInAm 6 / 2 / 125 507 arthe vibhASA 6 / 3 / 100 49 Adeca upadeze'ziti 61 / 45 312 arme cAvaNa dvaya 6 / 2 / 90 ___95 AdguNa: 6 / 187 677 avarNastrasAvanaJaH 6 / 4 / 127 335 AdhudAttaM dvaya 6 / 2 / 119 413 aluguttarapade 6.31 432 AnaG Rto dvandve 6 / 3 / 25 684 allopo'na: 6 / 4 / 134 456 Anmahata: smaanaadhikrnn06|3|46 127 avaG sphoTAyanasya 6 / 1 / 122 699 Apatyasya ca taddhite 6 / 4 / 151 126 avapathAsi ca ... 6 / 1 / 120, 123 Apo juSANo vRSNo0 61117 569 avodaidhodmprshrth06|4|29 201 Amantritasya ca 6 / 1 / 195 106 avyktaanukrnnsyaa061|98 587 ArdhadhAtuke 6 / 4 / 46 490 avyayIbhAve cAkAle 6 / 3 / 81 286 Aryo brAhmaNakumArayoH 6 / 2 / 58 122 avyAdavadyAdavakramu0 6 / 1 / 115 245 aashngkaabaadhnediiy06|2|21 505 aSaSThyatRtIyAstha0 6 / 3 / 99 207 Azita: kartA 6 / 1 / 207 530 aSTana: saMjJAyAm 6 / 3 / 125 148 Azcaryamanitye 61147 171 aSTano dIrghAt 6 / 1 / 169 499 AsarvanAmna: 36 / 3 / 91 563 asiddhavatrAbhAt 6 / 4 / 22 148 AspadaM pratiSThAyAm 61144 276 ahIne dvitIyA 6 / 2 / 47 692 agaSTakhoreva 6 / 4 / 145 529 ika: kAze 6 / 3 / 123 537 ika: suni 6 / 3 / 134 373 Akroze ca 6 / 2 / 158 86 iko yaNaci 6177 130 ADo'nunAsika0 6 / 1 / 125 527 iko vahe'pIlo: 6 / 3 / 121 83 AGmAGozca 6 / 174 | 131 iko'savarNo zAkalya0 6 / 1 / 126 665 A ca hau 6 / 4 / 117 470 iko hrasvo'Gyo0 6 / 3 / 61 323 aacaaryopsrjn06|2|104/ 254 igntkaalkpaal06|2|29 264 aacaaryopsrjnshcaa06|2|36 478 ica ekAco'mpratyayA0 6 / 3 / 68 415 AjJAyini ca 6 / 3 / 5 630 iNo yaNa 6 / 4 / 81 98 ATazca 6 / 1 / 90 364 itthambhUtena kRta0 6 / 2 / 149 619 ADajAdInAm 6 / 4 / 72 498 idaM kimorIzkI 6 / 3 / 90 689 Ato dhAto: 6 / 4 / 140 663 id daridrasya 6 / 4 / 114 610 Ato lopa iTi ca 6 / 4 / 64 435 id vRddhau 6 / 3 / 28 416 Atmanazca pUraNe 6 / 3 / 6 713 inaNyanapatye 6 / 4 / 97 717 AtmAdhvAnau khe 6 / 4 / 169 | 128 indre ca 6 / 1123 252 Adi: pratyenasi 6 / 2 / 27 551 inhanpUrSAyamNAM0 6 / 4 / 12 188 Adi: sico'ny061|184 | 624 irayo re 6 / 4 / 76 291 AdirudAtta: 6 / 2 / 64 / 475 issttkessiikaamaalaanaaN06|3|65 A} Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 728 sala sUtrasaMkhyA __pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA | pRSThAGkAH sUtram 709 iSThasya yiT ca 637 UdupadhAyA goha: 6 / 4 / 49 644 ismantrankviSu ca 6 / 4 / 197, 368 UnArthakalahaM tRtIyAyA: 6 / 2 / 153 (R) 212 IDavRndavRzaMsaduhAM06 1 / 211 465 RcaH ze 6.3155 434 Idagne: somavaruNayoH 6 / 3 / 27 536 Rci tunughamakSu0 6 / 3 / 133 611 Id yati 6 / 4 / 65 118 Rci ut 61 / 110 283 ISadanyatarasyAm 6 / 2 / 24 430 Rto vidyAyoni0 6 / 2 / 23 510 ISadarthe ca 6 / 3 / 105 132 Rtyaka: 61127 661 I halyayoH 6 / 4 / 113 / 724 RtvyavAstvyavAstva0 6 / 4 / 175 133 I icAkravarmaNasya 6 / 1 / 129 __92 eka: pUrvaparayoH 6184 454 ugitazca 6 / 3 / 45) 471 ekataddhite ca 6 / 3 / 62 160 ucchAdInAM ca 6 / 1 / 157 468 ekahalAdau pUrayitavye0 4 / 3 / 59 655 utazca pratyayAd 6 / 4 / 206 1 ekAco dve prathamasya 611 324 uttarapadavRddhau sarvaM ca 6 / 2 / 105 486 ekAdizcaikasya cAduk 6 / 3 / 76 329 uttarapadAdi: 6 / 2 / 111 116 eGa: padAntAdati 61 108 688 uda It 6 / 4 / 39 102 eGi pararUpam 6 / 1 / 94 466 udakasyoda: saMjJAyAm 613157 97 ehrasvAt sambuddheH 6169 316 udake'kevale 6 / 296 86 eco'yavAyAva: 6 / 1 / 78 325 udarAzveSuSu 6 / 2 / 107 135 etattado: sulopo0 6 / 1 / 131 173 udAttayaNo halpUrvAt 61 / 171 97 etyedhatyUThasu 6 / 1 / 89 304 upamAnaM shbdaarth06|2|90 630 eranekAco'saMyoga0 6 / 4 / 82 528 upasargasya ghajyamanuSye0 6 / 3 / 22 614 ertiGi 6 / 4 / 97 393 upasargAt svaangge06|2|177 99 upasargAdRti dhAtau 6191 | 632 o: supi 6 / 4 / 82 141 upAt pratiyatnavaikRtA0 6 / 1 / 137 414 oj:sho'mbhstms06|3|3 407 upAd dvyjjinm06|2|194) 103 omADozca 61165 215 upottamaM riti 6 / 1 / 124 693 orguNa: 6 / 4 / 146 6 ubhe abhyastam 615/ 535 oSadhezca vibhaktA0 6 / 3 / 132 354 ubhe vanaspatyAdiSu0 6 / 2 / 140 (au} 436 uSAsoSasa: 6 / 3 / 31 721 aukSamanapatye 6 / 4 / 173 269 uSTra: sAdivAmyoH 6 / 2 / 40 101 auto'mzasoH 6 / 1 / 93 104 usyapadAntAt 6 / 1 / 96 | 338 kNsmnthshuurppaayy06|2|122 169 UDidaMpadAdyapputraiH 6 / 1 / 168 | 331 kaNThapRSThagrIvAjadhaM ca 6 / 2 / 114 505 Udanordeze 6 / 3 / 98 / 285 katarakatamau karmadhAraye 6 / 2 / 57 (o) Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamabhAgasya sUtravarNAnukramaNikA 726 pRSThAkAH sUtram sUtrasaMkhyA pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA 340 kanthA ca 6 / 2 / 124 203 kSayo nivAse 6 / 1 / 198 389 kapi pUrvam 6 / 2 / 173 / 90 kSayyajayyau zakyArthe 6181 520 karNe lakSaNasyAviSTha0 6 / 3 / 115 / 601 kSiyaH 614159 329 karNo varNalakSaNAt 6 // 2 // 112/ 226 kSullakazca vaizvadeve 6 / 2 / 39 257 karmadhAraye'niSThA 6 / 4 / 46 226 kSepe 6 / 2 / 108 159 karSAtvato gho0 6 / 1 / 156 511 kavaM coSNe 6 / 3 / 107 642 khaci hrasva: 6 / 4 / 94 509 ka pathyakSayoH 6 / 3 / 104 476 khityanavyayasya 6 / 3 / 66 363 kArakAddattazrutayo0 6 / 2 / 148 56 khidezchandasi 6 / 1 / 52 419 kAranAmni ca praacaaN06|3|10 118 khyatyAt parasya 6 / 1 / 111 480 kAre satyAgadasya 6 / 3 / 70 265 kArtakaujapAdayazca 6 / 2 / 37 352 gtikaarkoppdaat| 6 / 2 / 139 720 kArmastAcchIlye 6 / 4 / 172 279 gatiranantaraH 6 / 2 / 49 265 kAstIrAjastunde0 6 / 2 / 37 237 gantavyapaNyaM vANije 6 / 213 164 kita: 6 / 1 / 162 581 gama: kvau 6 / 4 / 40 143 kiratau lavane 6 / 1 / 139 646 gmhnjnkhnghsaaN06|4|98 350 kuNDaM vanam 6 / 2 / 136 714 gaathividthikeshi06|4|165 252 kumArazca 6 / 2 / 26 227 gAdhalavaNayo: pramANe 6 / 2 / 4 316 kumAryAM vayasi 6 / 2 / 95 295 gotrAntevAsimANava061269 270 kurugaarhptrikt06|2|42 299 goviddaalsiNhsaindhv06|272 321 kusUlakUpakumbhazAlaM0 6 / 2 / 102 147 goSpadaM sevitAsevita0 61 / 143 145 kustumburuNi jAti: 6 / 1 / 141 270 gau: saadsaadisaarthi06|2|41 337 kUlatIratUlamUla06 / 2 / 129 488 granthAntAdhike ca 6 / 3 / 79 344 kUlasUdasthala06 / 2 / 129 17 grahijyAvayivyadhi0 6 / 116 374 kRtyokeSNuc06 / 2 / 160 289 grAma: shilpini| 6 / 2 / 62 507 ko: kattatpuruSe'ci 6 / 2 / 101 308 grAme'nivasantaH 6 / 2 / 84 274 kte ca 6 / 2 / 42 {gha) 288 kte nityArthe 6 / 2 / 61 / 425 ghakAlavateneSu0 6 / 3 / 17 571 ktvi skandisyandoH 6 / 4 / 31 / 568 ghani ca bhAvakaraNayoH 6 / 4 / 27 441 kyaGmAninozca 6 / 3 / 36 451 ghruupklpceldd06|3|43 700 kyaccyozca 6 / 4 / 152 648 ghasibhasorhali ca 6 / 4 / 100 591 kyasya vibhASA 6 / 4 / 50 612 ghumAsthAgApA0 6 / 4 / 66 335 kratvAdayazca 6 / 2 / 118 308 ghoSAdiSu ca 6.2185 558 kramazca ktvi 6 / 4 / 18 666 ghvsoreddhaavbhyaas06|4|119 90 krayyastadarthe 6 / 1 / 82 52 krIjInAM Nau 6 / 1 / 48 211 Gayi ca 61 / 209 Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 730 Te pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA 117 DasiGasozca 6 / 1 / 109 385 jAtikAlasukhAdibhyaH 6 / 2 / 170 178 DyApo: saMjJAcchandaso0 6 1175 447 jAtezca 6 / 3 / 41 178 DyAzchandasi bahulam 6 / 1 / 175 | 572 jAntanazAM vibhASA 6 / 4 / 32 {ca} 208 juSTArpite ca cchandasi 6 / 1 / 206 12 caDi 6 / 1 / 11 47 jyazca 6 / 1 / 42 216 caDyanyatarasyAm 6 / 1 / 215 709 jyAdAdIyasaH 6 / 4 / 160 166 catura: zasi 6 / 1 / 164 493 jyotirjanapada0 6 / 3 / 85 272 caturthI tadarthe 6 / 2 / 43 560 jvaratvarasrivyavi0 6 / 4 / 20 495 caraNe brahmacAriNi 6 / 296 27 cAya: kI 6 / 1 / 21 180 jhalyupottamam 6 / 1 / 177 40 cAya: kI 6 / 1 / 35 653 ciNo luk 6 / 4 / 104 200 nityAdinityam 6 / 1 / 194 641 ciNNamulordIgho0 6 / 2 / 93 163 citaH 6 / 3 / 127 6 / 4 / 143 531 cite: kapi 6 / 3 / 127 703 Te: 6 / 4 / 155 58 cisphurorNI 6 / 1154 {Dha} 343 cIramupamAnam 6 / 2 / 127 694 Dhe lopo'kavAH 6 / 4 / 147 348 cUrNAdInyaprANi 6 / 2 / 134 516 dralope pUrvasya0 6 / 2 / 111 342 celakheTakaTukakANDa0 6 / 2 / 126 229 cau 6 / 1 / 219 304 Nini 6 / 279 539 cau 6 / 3 / 138 592 NeraniTi 6 / 4 / 51 558 cchvo zUDanunAsike ca 6 / 4 / 19 73 No na: 6 / 1 / 65 35 Nau ca saMzcaGo: 6 / 1 / 31 531 chandasi ca 6 / 2 / 126 620 chandasyapi dRzyate 6 / 473 422 tatpuruSe kRti bahulam 6 / 1 / 14 544 chandasyubhayathA 6 / 4 / 5 223 tatpuruSe tulyArthatRtIyA0 6 / 2 / 2 634 chandasyubhayathA 6 / 4 / 86 340 tatpuruSe shaalaayaaN06|2|123 309 chAtryAdaya: zAlAyAm 6 / 2 / 86 | 164 taddhitasya 6 / 1 / 161 644 chAderthe'dvayupasargasya 6 / 296 647 tanipatyozchandasi 6 / 4 / 99 82 che ca 6 / 173 586 tanoteryaki 6 / 4 / 44 557 tanotervibhASA 6 / 4 / 17 7 jakSityAdaya: SaT 616 281 tavai cAntazca yugapat 6 / 4 / 17 583 janasanakhanAM0 6 / 4 / 42 440 tasilAdiSvAkRtvasucaH 6 / 3 / 35 595 janitA mantre 6 / 4 153 / 110 tasmAcchaso na: puMsi 6 / 1 / 102 204 jaya: karaNam 6 / 1 / 199 / 483 tasmAnnuDaci 6 / 3 / 74 664 jahAtezca 6 / 4 / 116 / 186 tAdau ca niti kRtyatau 6 / 2 / 57 Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamabhAgasya sUtravarNAnukramaNikA 731 pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA 186 tAsyanudAtteGida0 6 / 1183 432 devatAdvandve ca 6 / 3125 185 titsvaritam 6 / 1 / 182 638 doSo Nau 6 / 4 / 90 502 tirasastiyelope 6 / 3 / 94 29 dravamUrtisparzayo:0 6 / 1 / 24 690 ti viMzaterDiti 6 / 4 / 142 317 dvigau krato 6 / 2 / 97 165 tisRbhyo jasa: 6 / 3 / 163 236 dvigau pramANe 6 / 2 / 12 495 tIrthe ye 6 / 3 / 87 489 dvitIye cAnupAkhye 6 / 3180 8 tujAdInAM dIrgho0 6 / 17 409 dvitribhyAM pAddan0 6 / 2 / 197 702 turiSThemeyassu 6 / 4 / 154 537 dvayaco'tastiGa: 6 / 3 / 135 508 tRNe ca jAtI 6 / 3 / 103 504 vyantarupasargebhyo0 6 / 3 / 97 277 tRtIyA karmaNi 6 / 2 / 48 457 dvayaSTana: saMkhyAyAma0 6 / 3 / 47 670 tRphalabhajatRpazca 6 / 4 / 122 (dha} 214 tyAgarAgahAsakuha0 6 / 1 / 213 112 dhAto: 6 / 1 / 59 458 vestrayaH 6 / 3 / 48 89 dhAtostannimitta 6 / 1 / 80 474 tve ca 6 // 364 72 dhAtvAde: Sa: sa: 6164 (na) 669 thali ca seTi 4 / 6 / 121 442 na kopadhAyAH 6 / 3 / 37 199 thali ca seTIDanto vA 61196 | 580 na ktici dIrghazca 6 / 4 / 39 357 thaathghnyktaa06|2|144 392 na guNAdayo'vayavAH 6 / 2 / 136 487 nago'prANiSva0 6 / 377 669 daMzasaJjasvajAM0 6 / 4 / 25 182 na gozvansAvavarNa 6 / 1 / 179 529 dasti 6 / 3 / 124 370 no guNapratiSedhe0 6 / 2 / 155 721 dANDinAyanahAsti0 6 / 4 / 174 333 no jaramaramitra0 6 / 2 / 116 229 dAyAcaM dAyade 6 / 25 288 nasubhyAm 6 / 2 / 172 13 dAzvAnsAhAn 6112 543 na tisRcatasR 6 / 4 / 4 322 dikazabdAH grAma0 6 / 2 / 103 327 nadI bandhuni 6 / 2 / 109 134 diva ut 6 / 1 / 130 452 nadyAH zeSasyA0 6 / 3144 436 divasazca pRthivyAm 6 / 3 / 30 396 na nivibhyAm 6 / 2 / 182 184 divo jhal 6 / 1 / 180 3 nandrA: saMyogAdaya: 6 / 1 / 3 435 divo dyAvA 6 / 3 / 29 313 na bhuutaadhiksNjiiv06|2|91 257 diSTivitastyozca 6 / 2 / 31 244 na bhUvAciddidhiSu 6 / 2 / 19 609 dIDo yuddhaci kDiti 6 / 4 / 63 633 na bhUsudhiyoH 6.4185 306 dIrghakAzatuSabhrASTra 6 / 2 / 83 483 nabhrANnapAnnavedA0 6 / 3 / 75 112 dIrghAjjasi ca 6 / 1 / 105 718 na mapUrvo'patye0 6 / 4 / 170 84 dIrghAt 6 / 1 / 75 / 621 na mAyoge 6 / 4 / 74 497 dRgadRzvatuSu 6 / 3 / 89 533 nare saMjJAyAm 6 / 3 / 129 355 devatAdvandve ca 6 / 2 / 141, 482 nalopo naJaH 6 / 3173 Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 732 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA 616 na lyapi 6 / 4 / 96 26 na vazaH 6 / 1 / 20 413 paJcamyA: stokAdibhyaH 6 / 3 / 12 50 na vyoliTi 6 / 1 / 46 243 patyAvaizvarye 6218 675 na zasadadavAdi06 / 4 / 126 512 pathi ca cchandasi 63 / 108 686 na saMyogAd vamantAt 6 / 4 / 137 201 pathimatho: sarvanAmasthAne 6 / 1 / 196 43 na samprasAraNe samprasaraNam 6 / 1 / 37 85 padAntAd vA 6176 692 nastaddhite 6 / 4 / 144 231 pade'padeze 6 / 27 320 na hAstinaphalaka06 / 2 / 101 66 paddannomAs0 6 / 1 / 63 521 nahivRtivRSi0 6 / 3 / 116 463 padyatyatadarthe 6 / 3 / 53 347 nAcAryarAjaviMga 6 / 2 / 133 418 parasya ca 6 / 3 / 8 571 nAJce: pUjAyAm 412 parAdizchandasi0 5 / 4 / 30 6 / 2 / 119 111 nAdici 6 / 11104 260 paripratyupApavartya 6 / 2 / 33 177 nAmanyatarasyAm 6 / 1 / 174 396 parerabhito bhAvi0 6 / 2 / 182 542 nAmi 343 palalasUpazAkaM0 6 / 2 / 128 6 / 4 / 3 107 naamedditsyaantysy061|99 679 pAda: pat 6 / 4 / 130 462 pAdasya pdaajyaati06|252 381 nAvyayadikzabda0 6 / 2 / 1688 59 nityaM smayate: 295 pApaM ca zilpini 6 / 2 / 68 6 / 157 657 nityaM karote: 155 paarskrprbhRtiini061|154 6 / 4 / 108 438 pitarAmAtarA ca06 209 nityaM mantre / 3 / 33 6 / 1 / 207 448 puMvat karmadhArayajAtIya0 6 / 3 / 42 328 nipAtasya ca 6 / 2 / 110 346 putra: pubhya:0 6 / 2 / 132 398 nirudakAdIni ca 6 / 2 / 184 429 putre'nyatarasyAm 6 / 3 / 22 231 nivAte vAtatrANe 628 404 puruSazcAnvayAdiSTa: 62 190 206 niSThA ca vyajanAt 6 / 1 / 202 318 pure prAcAm 6 / 2 / 99 594 niSThAyAM seTi 6 / 4152 253 pUgeSvanyatarasyAm 6 / 2 / 28 602 niSThAyAmaNyadarthe 6 / 4 / 60 246 pUrve bhUtapUrve 6 / 2 / 22 383 niSThopamAnAda0 6 / 2 / 169 413 pRSodarAdIni0 6 / 3 / 109 328 niSThopasargapUrvama0 6 / 2 / 110 467 peSaM vAsavAhanadhiSu ca 6 / 3 / 58 544 nR ca 6 / 4 / 6 32 pyAya: pI 61 / 28 185 nR cAnyatarasyAm 6 / 1 / 181 120 prkRtyaa'nt:paadm06|1|115 427 netsiddhabadhnAtiSu c| 6 / 3 / 19 351 prakRtyA bhagAlam 6 / 2 / 137 405 neranidhAne 6 / 2 / 192/ 492 prakRtyAziSyaH 6 / 3 / 83 175 nodhAtvoH 6 / 1 / 172 712 prakRtyaikAc 6 / 4 / 163 356 nottarapade'nudAttA0 6 / 2 / 142 59 prajane vIyate: 6 / 1 / 55 545 nopadhAyAH 6 / 4 / 7/ 229 pratibandhi cirakRcchrayoH 6 / 2 / 8 282 nyadhI ca 6 / 2 / 53 / 152 pratiSkAzazca kazeH 61 / 150 Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 733 sUtrasaMkhyA paJcamabhAgasya sUtravarNAnukramaNikA pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA | pRSThAGkAH sUtram 406 praterazvAdaya0 7 / 2 / 193 | 636 bhuvo vugaluGliTo: 6 / 4 / 88 30 pratezca 61 / 25 | 588 bhrasjo ropadhayo0 6 / 4 / 47 109 prathamayoH pUrvasavarNaH 61 102 285 prathamo'ciropasampattau 6 / 256 678 maghavA bahulam 6 / 4 / 128 362 pravRddhAdInAM ca 6 / 2 / 147 217 mato: pUrvamAt0 6 / 1 / 216 153 praskaNvaharizcandrA0 61151/ 525 matau bahavo0 6 / 2 / 119 310 prasthe'vRddhama0 6 / 287 420 madhyAd gurau 6 / 3 / 11 300 prAcAM krIDAyAm 6 / 274 | 415 manasa: saMjJAyAm 63 / 4 398 prAdasvAgaM saMjJAyAm 6 / 2 / 183 | 365 mnktinvyaakhyaan06|2|151 423 praavRttshrtkaal06|3|15 | | 689 mntressvaaddyaade06|4|141 705 priyasthirasphiroru0 6 / 4 / 157 534 mantre somAzvendriya0 6 / 3 / 131 241 prItau ca 6 / 2 / 16 468 mnthaudnsktubindu06|3|60 129 plutapragRhyA aci06|1|124 | 617 mayateridanyatarasyAm 6 / 4 / 70 153 mskrmskrinnau06|1152 673 phaNAM ca saptAnAm 6 / 4 / 125 267 mahAn vrIhyaparAhna 6 / 2 / 38 437 mAtarapitarAvudIcAm 6 / 332 15 bandhuni bahuvrIhau 6114 | 238 mAtropajJopakrama0 6 / 2 / 14 422 bandhe ca vibhASA 6 / 3 / 13 ___311 mAlAdInAM ca 6 / 2 / 88 39 bahulaM chandasi 6 / 1 / 34 | 640 mitAM hrasvaH 6 / 4 / 92 622 bahulaM chanyasyamAG 6 / 4 / 75 533 mitre carSoM 6 / 3 / 130 376 bahuvrIhAvidametat06 / 2 / 61 ___369 mizraM cAnupasargama0 6 / 2 / 154 221 bahuvrIhau prakRtyA06 / 2 / 1 54 mInAtiminodIDAM0 6150 325 bahuvrIhau vishv06|2|106 380 mukhaM svAGgam 6 / 3 / 167 325 bahornavaduttarapada0 6 / 2 / 175 ya) 708 bahorlopo bhU ca baho: 6 / 4 / 158 123 yajuSyura: 6 / 1 / 117 256 bahanyatarasyAm 612 / 30 211 yato'nAva: 61 / 210 59 bibheterhetubhaye 6 / 1 / 56 371 yayatozcAtadarthe 6 / 2 / 156 701 bilvakAdibhya: 0 6 / 4 / 153 591 yasya hala: 6 / 4 / 49 719 brAhmo'jAtau 6 / 4 / 171 695 yasyeti ca 6 / 4 / 148 305 yuktArohyAdayazca 6 / 2 / 81 298 bhaktAkhyAstadartheSu 6 / 271 293 yukte ca 6 / 2 / 66 573 bhaJjezca ciNi 6 / 4 / 33 601 yupluvordIrgha0 6 / 4 / 58 91 bhayyapravayye ca0 6 / 1 / 83 210 yuSmadasmadosi 611208 679 bhasya 6 / 4 / 129 657 ye ca 6 / 4 / 109 663 bhiyo'nyatarasyAm 6 / 4 / 115 64 ye ca taddhite 6161 194 bhIhIbhRmadajanaka 1 / 1 / 189| 716 ye cAbhAvakarmaNo: 6 / 4 / 138 Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtatyA0 734 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam pRSThAkAH sUtram sUtrasaMkhyA pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA 585 ye vibhASA 6 / 4 / 43|| 113 vA chandasi 6 / 3 / 115 387 vA jAte 6 / 2 / 161 710 ra RtorhalAderlagho: 6 / 4 / 161 / 672 vA bhramutrasAm 6 / 4 / 24 567 rajjezca 6 / 4 / 26 88 vAnto yi pratyaye 6 / 179 508 rathavadayozca 6 / 3 / 102 615 vAnyasya saMyogAde: 6 / 4 / 68 .262 rAjanyabahuvacana0 6 / 2 / 34 245 vA bhuvanam 6 / 2 / 20 287 rAjA ca prazaMsAyAm 6 / 2 / 59 629 vAmzaso: 6 / 4 / 80 482 rAtre: kRti vibhASA 6272 579 vA lyapi 64 / 38 671 rAdho hiMsAyAm 6 / 4 / 123 461 vA zokaSyabrogeSu 6 / 3 / 51 563 rAllopa: 6 / 4 / 21 547 vA SapUrvasya nigama 6 / 4 / 9 208 rikte vibhASA 6 / 1 / 205 100 vA supyApizale: 6192 {la 682 vAha UTh 6 / 4 / 132 10 liTi dhAtoranabhyAsasya 6118 582 viddvnornunaasik06|4|41 44 liTi vayo ya: 6 / 1 / 38 711 vibhASa|zchandasi 6 / 4 / 162 22 liTyabhyAsasyo0 6 / 1 / 17 685 vibhASA Dizyo: 6 / 4 / 136 32 liDyozca 6 / 1 / 29 458 vibhASA catvAriMzat 6 / 3 / 49 197 liti 6 / 1 / 191 378 vibhASA chandasi 6 / 2164 617 luGlaGlakSvaDudAtta: 6 / 4 / 17 375 vibhASA tRnnanna0 6 / 2 / 161 656 lopazcAsyAnyatarasyAMka 6 / 4 / 107 294 vibhASAdhyakSe 6 / 2 / 67 666 lopo yi 6 / 4 / 118 600 vibhASA''pa: 6 / 4 / 57 74 lopo vyovali 6 / 1 / 66 48 vibhASA pare: 6 / 1 / 44 47 lyapi ca 6 / 1 / 41 510 vibhASA puruSe 6 / 3 / 106 599 lyapi laghupUrvAt 6 / 4 / 46 181 vibhASA bhASAyAm 6 / 1 / 175 30 vibhASAbhyavapUrvasya 61 / 26 16 vacisvapiyajAdInAM 48 55 vibhASA lIyate: 6 / 1 / 51 390 vanaM samAse 6 / 2 / 168, 424 vibhASA vrsskssrshr06|3|16 523 vanagiryo: saMjJAyAMka 6 / 3 / 117, 213 vibhASA veNvindhAnayoH 6 / 1 / 212 345 vAdayazca 6 / 1 / 131, 33 vibhASA zve: 6.1 / 30 149 varcaske'vaskara: 6 / 1 / 146 431 vibhASA svasRpatyoH 6 / 3 / 24 227 varNo varNeSvanete 6 / 2 / 3 408 vibhASotpucche 6 / 2 / 196 633 varSAbhyazca 6 / 4 / 84 496 vibhASodare 6 / 3 / 88 44 vazcAsyAnyatarasyAm0 6 / 1 / 39 | 532 vizvasya vasurAToH 6 / 3 / 128 681 vasoH samprasAraNam 6 / 4 / 131 150 viSkira: zakunika 6 / 1 / 148 603 vAkrozadainyayoH 6 / 4 / 61 / 500 viSvagdevayozca0 6 / 4 / 92 465 vA ghoSamizrazabdeSu 63156/ 249 vispaSTAdIni0 6 / 2 / 24 479 vAcaMyamapurandarau ca 63 / 69 336 vIrada? ca 6 / 2 / 120 639 vA cittavirAge 6 / 4 / 91 | 445 vRddhinimittasya ca0 6 / 3 / 39 Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThAGkAH sUtram 96 vRddhireci 204 vRSAdInAM ca 45 veJaH 75 veraputtasya 417 vaiyAkaraNAkhyAyAM0 491 vopasarjanasya 380 vyavAyino'ntaram 48 vyazca {za} 172 zaturanumo nadyajAdI 596 zAmitA yajJe 426 zayavAsavAsi0 526 zarAdInAM ca 233 zArade'nAve 574 zAsa idahaloH paJcamabhAgasya sUtravarNAnukramaNikA 575 zA hau 351 ziternityAbahaj0 302 zilpini cAkRJaH 63 zIrSaMzchandasi 207 zuSkapRSTau 332 zRGgamavasthAyAM ca 31 zrutaM pAke 80 zezchandasi bahulam 659 znasorallopaH 565 znAnnalopaH 660 znAbhyastayorAta: 481 zyenatilasya pAte 251 zrajyAvamakanpApavatsu0 659 zruzRNupRkRvR0 12 zlau 683 zvayuvamaghonAma0 (Sa) 349 SaT ca kANDAdIni 179 SaTcaturthyo halAdiH 94 SatvatukorasiddhaH 684 SapUrvahanta 288 SaSThI pratyenasi sUtrasaMkhyA pRSThAGkAH sUtram 6 / 1 / 88 6 / 1 / 200 6 / 1 / 40 6 / 1 / 67 6 / 3 / 7 6 / 3 / 82 6 / 2 / 166 6 / 1 / 43 6 / 1 / 170 614154 6 / 3 / 18 6 / 3 / 120 6 / 2 / 9 6 / 4 / 34 6 14 135 6 12 / 138 6 / 2176 6 / 1 / 60 6 / 1 / 203 6 / 1 / 115 6 / 1 / 27 6 / 1 / 70 6 / 4 / 111 6 / 4 / 23 6 / 4 / 112 6 / 3 / 71 6 / 2 / 25 6 / 4 / 102 6 // 1 // 10 6 // 4 // 133 6 / 2 / 135 6 / 1 / 176 6 / 1 / 86 6 / 4 / 125 6 / 2 / 60 429 SaSThyA Akroze 14 SyaGaH samprasAraNam (sa} 715 saMyogAdizca 82 saMhitAyAm 519 saMhitAyAm 411 sakthaM cAkrAntAt 263 saGkhyA 378 saGkhyAyA: stanaH 515 saGkhyAvisAyapUrva0 443 saMjJA pUraNyozca 315 saMjJAyA girinikAyayoH 303 saMjJAyAM ca 373 saMjJAyAm 361 saMjJAyAmanAcitAdInAm 205 saMjJAyAmupamAnam 379 saMjJAyAM mitrAjinayoH 330 saMjJaupamyayozca 235 sadRzapratirUpayo: 0 503 sadhamAdasthayo0 586 sanaH ktici lopa0 11 sanyaGoH 258 saptamI siddhazuSka 291 saptamIhAriNau0 367 saptamyAH puNyam 318 sabhAyAM napuMsake 501 samaH sami 141 samavAye ca 492 samAnasya chandanya0 220 samAsasya 263 saMkhyA 139 samparyupebhyaH karotau0 57 samprasAraNasya 115 samprasAraNAcca 314 127 546 sarva guNakArtsnye sarvatra vibhASA goH sarvanAmasthAne cAsambuddhau 735 sUtrasaMkhyA 6 / 3 / 21 6 / 1 / 13 6 / 4 / 166 6 / 1 / 72 6 / 3 / 114 3 / 2 / 198 6 / 2 / 35 6 / 2 / 163 6 // 3 // 110 6 / 3 / 38 6 / 2 / 94 * 612177 6 / 2 / 15 612 / 46 6 1 1 201 6 / 2 / 165 6 / 2 / 113 6 / 2 / 11 6 / 3 / 96 614 145 6 / 1 / 9 6 / 2 / 32 6 / 2 / 65 6 / 2 / 152 6 / 2 / 98 6 / 3 / 93 6 / 1 / 137 6 // 3 // 84 6 / 1 / 220 6 / 2 / 35 6 / 1 / 135 6 / 3 / 139 6 1 107 6 / 1 / 93 6 / 1 / 121 6 / 4 18 Page #753 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 736 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA 193 sarvasya supi 6 / 1 / 188 | 569 syado jave 6 / 4 / 28 247 svidhsniiddsmryaad06|2|23 | 136 syazchandasi bahulam 6 / 1 / 132 487 sahasya sa: saMjJAyAm 6 / 3 / 95 604 syasicsIyuTatAsiSu0 6 / 4 / 62 503 sahasya sadhiH 6 / 3 / 95 242 svaM svAmini 6 / 2 / 17 517 sahivahorodavarNasya 6 / 3 / 112 / 189 svapAdihiMsAma0 61185 518 sADhyai sADhvA sADhe 6 / 3 / 113 / 26 svapisyamivejAM0 6 / 1 / 19 547 sAntamahata: saMyogasya 6 / 4 / 10 / 242 svAgAcceto0 6.3 / 40 166 saavekaacstRtiiyaa06|1|166 / 25 svApezcaDi 6 / 1 / 18 53 sidhyateraparalaukike 6 / 1 / 49 240 sukhapriyayohite 6 / 2 / 15 576 hanterjaH 6 / 4 / 36 139 suT kAt pUrvaH 6 / 1 / 134 541 hala: 6 / 4 / 2 360 sUpamAnAt ktaH 6 / 2 / 145 418 haladantAt saptamyA: 0 6 / 3 / 9 697 sUryatiSyAgastya0 6 / 4 / 149 / 698 halastaddhitasya 6 / 4 / 150 61 sRjidRzojhalyakiti 6158 77 halGyAbbhyo dIrghAt 6168 137 so'ci lope cet / 6 / 1 / 133 / 120 hazi ca 6 / 1 / 113 408 soravakSepaNe 612 / 195 143 hiMsAyAM pratezca 6 / 1 / 139 334 sormanasI alomo0 6 / 2 / 117 464 himakASihatiSu c| 6 / 3 154 552 sau ca 6 / 4 / 13 650 hujhalbhyo herdhi: 6 / 4 / 87 28 stya: prapUrvasya 6 / 1 / 23 635 huznuvo: sArvadhAtuke 6 / 4 / 101 628 striyA: 6 / 4 / 79 460 hRdayasya hRllekha0 6350 438 striyA: puMvadbhASita0 6 / 3 / 34 176 hrasvanuDbhyAM matup 61 / 173 704 sthuulduuryuvhrsv06|4|156 ___ 81 hrasvasya piti kRti0 6171 428 sthe ca bhASAyAm 6 / 3 / 20 151 hrasvAnte'ntyAt0 612 / 174 28 sphAya: sphI niSThAyAm 6 / 1 / 22/ 643 lAdo niSThAyAm 6 / 4 / 95 400 sphigpuutviinnaa061|187 __ 36 ha: samprasaraNam 6132 51 sphurtisphultyo061|47 | - / / iti paJcamabhAgasya suutrvrnnaanukrmnnikaa|| saMkSepa-vivaraNam 1. Apa0 dha0 - apastambadharmasUtram 18. tai0 saM0 - taittirIyasaMhitA 2. uNA0 - uNAdikoSa: 9. phiTa0 - phiTasUtram 3. R0 - RgvedasaMhitA 10. mai0 saM0 - maitrAyaNIsaMhitA 4. kA0 saM0 - kAThakasaMhitA | 11. yaju0 - yajurvedasaMhitA 5. khi0 - khilapAThaH (Rgveda:) 12. lau0 gR0 - laugAkSigRhyasUtram 6. tai0 A0 - taittirIya-AraNyakam 13. za0 kau0 - zabdArthakaustubha (koSa) 7. tai0 brA0 - taittirIya brAhmaNam 14. zau0 saM0 - zaunakIyasaMhitA / / iti sNkssep-vivrnnm|| Page #754 -------------------------------------------------------------------------- _