SearchBrowseAboutContactDonate
Page Preview
Page 135
Loading...
Download File
Download File
Page Text
________________ ११८ उकार-एकादेशः पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् ( ३६ ) ऋत उत् । ११० । प०वि० - ऋत: ५ ।१ उत् १ ।१ । अनु०-संहितायाम्, एकः, पूर्वपरयोः, अति, ङसिङसोरिति चानुवर्तते । अन्वयः-संहितायाम् ऋतो ङसिङसोरति पूर्वपरयोरुद् एकः । अर्थ:-संहितायां विषये ऋकारादुत्तरयोङसिङसोरति परतः पूर्वपरयोः स्थाने उकारादेशो भवति । उदा०- (ङसि) होतुरागच्छति । ( ङस् ) होतुः स्वम् । आर्यभाषाः अर्थ- (संहितायाम् ) सन्धि - विषय में (ऋत:) ऋ - वर्ण से उत्तर (ङसिङसो: ) ङसि और ङस् प्रत्ययविषयक (अति) अ-वर्ण परे होने पर (पूर्वपरयोः) पूर्व-पर के स्थान में (उत्) उकार आदेश होता है। उदा०- -(ङसि) होतुरागच्छति । होता से आता है। (ङस् ) होतुः स्वम् । होता का स्व=धन | होता = ऋग्वेद का ज्ञाता ऋत्विक् । सिद्धि - होतु: । होतृ + ङसि । होतृ+अस् । होतुरस् । होतु । होतुः । यहां 'होतृ' शब्द से 'ङसि' प्रत्यय है। इस सूत्र से होतृ शब्द के ऋ -वर्ण से उत्तर ङसि प्रत्ययविषयक अ-वर्ण परे होने पर पूर्व-पर के स्थान में उकार रूप एकादेश होता है। जो दो षष्ठी-निर्दिष्टों के स्थान में होता है उसका उनमें से किसी एक से कथन किया जा सकता है । पुत्र का माता वा पिता किसी एक से कथन हो सकता है । अत: यहां एक 'ऋ' के स्थान में उकार - आदेश मानकर 'उरण् रपरः ' (१1१140 ) से उकार आदेश रपर होता है और 'रात् सस्य' (८/२/२४ ) से सकार का लोप होता है । 'खरवसानयोर्विसर्जनीयः' (८ | ३ |१५ ) से रेफ को विसर्जनीय आदेश होता है। सूचना:- 'एकः पूर्वपरयोः' (६ । १।८४) का अधिकार समाप्त हुआ। उकार आदेश: ( समाहारद्वन्द्वः) । (४०) ख्यत्यात् परस्य । १११ । प०वि०-ख्य-त्यात् ५ ।१ परस्य ६ ।१ । स०-ख्यश्च त्यश्च एतयोः समाहारः - ख्यत्यम्, तस्मात्-ख्यत्यात् अनु०-संहितायाम्, अति, ङसिङसो, उद् इति चानुवर्तते ।
SR No.003300
Book TitlePaniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 05
Original Sutra AuthorN/A
AuthorSudarshanacharya
PublisherBramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
Publication Year1999
Total Pages754
LanguageHindi, Sanskrit
ClassificationBook_Devnagari
File Size25 MB
Copyright © Jain Education International. All rights reserved. | Privacy Policy