________________
६४५
षष्ठाध्यायस्य चतुर्थः पादः अनु०-अङ्गस्य, उपधाया:, ह्रस्व:, छादेः। अन्वय:-छादेरङ्गस्य उपधाया इस्मन्त्रन्क्विषु च ह्रस्व:।
अर्थ:-छकारादेरङ्गस्य उपधाया: स्थाने इस्मन्त्रन्क्विषु प्रत्ययेषु च परतो ह्रस्वो भवति।
उदा०-(इस्) छदिः। (मन्) छद्म । (वन्) छत्रम्। (क्विप्) धामच्छत् । उपच्छत्।
आर्यभाषा: अर्थ-(छादे:) छकार जिसके आदि में है उस (अङ्गस्य) अग की (उपधायाः) उपधा के स्थान में (इस्मन्त्रन्क्विषु) इस्, मन्, वन और विप् प्रत्यय परे होने पर (च) भी (ह्रस्व:) ह्रस्वादेश होता है।
उदा०-(इस्) छदिः । गाड़ी की छत/घर की छत। (मन्) छद्म । कपटवेश। (त्रन्) छत्रम्। छाता। (क्विप्) धामच्छत् । घर को आच्छादित करनेवाला छप्पर आदि। उपच्छत् । ढक्कन/परदा।
सिद्धि-(१) छदिः । छादि+इसि । छादि+इस् । छाद्+इस्। छद्+इस् । छदिस्+सु। छदिस्+० । छदिः।
यहां 'छद अपवारणे (चु०प०) इस णिजन्त धातु से 'अर्चिशुचिहुसृपिछादिदिभ्यः इसि:' (उणा० २।१०९) से 'इसि' प्रत्यय है। णेरनिटि' (६ ।४।५१) से णिच्’ का लोप होता है। इस सूत्र से छकारादि अङ्ग (छाद्) की उपधा के स्थान में इस्' प्रत्यय परे होने पर ह्रस्वादेश (छद्) होता है।
(२) छद्म । छादि+मनिन्। छादि+मन्। छाद्+मन् । छद्+मन्। छद्मन्+सु। छद्मन्+० । छद्मन् । छद्म।
यहां पूर्वोक्त णिजन्त 'छादि' धातु से 'सर्वधातुभ्यो मनिन्' (उणा० ४ ।१४६) से 'मनिन्' प्रत्यय है। इस सूत्र से छकारादि अङ्ग (छाद्) की उपधा को ह्रस्वादेश होता है। हल्याब्भ्यो दीर्घात' (६।१।६८) से 'सु' का लोप और नलोप: प्रातिपदिकान्तस्य' (८।२।७) से नकार का लोप होता है।
(३) छत्रम्। छादि+ष्टन्। छादि+बन्। छाद्+त्र। छद्+त्र। छत्+त्र। छत्र+सु। छत्रम्।
यहां पूर्वोक्त णिजन्त छादि' धातु से 'सर्वधातुभ्य: ष्टन्' (उणा० ४।१६०) से 'ष्ट्रन्' प्रत्यय है। इस सूत्र से छकारादि अङ्ग (छाद्) की उपधा को ह्रस्वादेश होता है।
(४) धामच्छत् । धाम+छादि-क्विप् । धाम+छादि+ति। धाम+छादि+० । धाम+छाद्+० । धाम+छद्+० । धाम+तुक्+छद्+० । धाम+च+छत्+0। धामच्छत् ।