________________
षष्टाध्यायस्य तृतीयः पादः
५२१ सिद्धि-दात्राकर्ण: । यहां दात्र और कर्ण शब्दों का 'अनेकमन्यपदार्थे' (२।२।२४) से बहुव्रीहि समास है। इस सूत्र से लक्षणवाची दात्र शब्द के कर्ण-शब्द उत्तरपद होने पर पूर्ववर्ती अण् अकार को दीर्घ होता है। ऐसे ही-द्विगुणाकर्ण: आदि।
दीर्घ:
(३) नहिवृतिवृषिव्यधिरुचिसहितनिषु क्चौ।११६ । प०वि०-नहि-वृति-वृषि-व्यधि-रुचि-सहि-तनिषु ७।३ क्वौ ७।१।
स०-नहिश्च वृतिश्च वृषिश्च व्यधिश्च रुचिश्च सहिश्च तनिश्च ते नहितनयः, तेषु-नहितनिषु (इतरेतरयोगद्वन्द्वः)।
अनु०-उत्तरपदे, पूर्वस्य, दीर्घ:, अणः, संहितायामिति चानुवर्तते ।
अन्वयः-संहितायां पूर्वस्याण: क्वौ नहिवृतिवृषिव्यधिरुचिसहितनिषु उत्तरपदेषु दीर्घः।
अर्थ:-संहितायां विषये पूर्वस्याण: क्विप्-प्रत्ययान्तेषु नहिवृतिवृषिव्यधिरुचिसहितनिषु उत्तरपदेषु परतो दीर्घो भवति।
उदा०-(नहि:) उपनद्यते इति उपानत्। परिणह्यतीति परीणत् । (वृति:) निवर्तते इति नीवृत्। (वृषि:) प्रवर्षतीति प्रावृट्। (व्यधि:) मर्माणि विध्यतीति मर्मावित् । (रुचि:) निरोचणमिति नीरुक् । (सहि:) ऋतिं सहते इति ऋतीषट्। (तनि:) परितनोतीति परीतत् ।
आर्यभाषा: अर्थ- (संहितायाम्) संहिता विषय में (पूर्वस्य) पूर्ववर्ती (अण:) अण् को (क्वौ) क्विप्-प्रत्ययान्त (नहितनिषु) नहि, वृति, वृषि, व्यधि, रुचि, सहि, और तनि (उत्तरपदे) उत्तरपद परे होने पर (दीर्घ:) दीर्घ होता है।
उदा०-(नहि) उपानत् । जूता। परीणत् । परिबन्धक। (वृति) नीवृत् । आबाद स्थान। (वृषि) प्रावृट् । वर्षा ऋतु। (व्यधि) मर्मावित् । मर्मस्थलों को बींधनेवाला शस्त्र। (रुचि) नीरुक् । मन्द दीप्ति। (सहि) ऋतीषट् । निन्दा को सहन करनेवाला। (तनि) परीतत् । विस्तारक।
सिद्धि-(१) उपानत् । यहां उप और नत् शब्दों का कुगतिप्रादयः' (२।२।१८) से प्रादितत्पुरुष समास है। नत्' शब्द में ‘णह बन्धने (दि०प०) धातु से वा०- 'सम्पदादिभ्यः क्विप्' (३।३।९४) से 'क्विप्' प्रत्यय है। नहो धः' (८।२।२४) से नह' धातु के हकार को धकार, झलां जशोऽन्ते' (८।२।३८) से धकार को जश्' हकार और