________________
षष्ठाध्यायस्य द्वितीयः पादः
३४६
आर्यभाषाः अर्थ- (तत्पुरुषे) तत्पुरुष समास में ( अप्राणिषष्ठ्याः) अप्राणीवाची षष्ठयन्त शब्द से परे (चूर्णादीनि ) चूर्ण आदि शब्द ( उत्तरपदादिः, उदात्त:) उत्तरपद में आद्युदात्त होते हैं।
उदा०- मुद्गचूर्णम्। मूंग दाल का चून (आटा) । मसूर॒चूर्णम् । मसूर दाल का चून इत्यादि ।
सिद्धि-मुद्ग॒चूर्णेम्। यहां मुद्ग और चूर्ण शब्दों का 'षष्ठी' (राराट) से षष्ठीतत्पुरुष समास है। इस सूत्र से अप्राणीवाची षष्ठ्यन्त मुद्ग शब्द से परे 'चूर्ण' उत्तरपद को आद्युदात्त स्वर होता है। ऐसे ही-म॒सूर॒चूर्णम् ।
आद्युदात्तम्
(२५) षट् च काण्डादीनि । १३५ ।
० - षट् १ ।१ च अव्ययपदम्, काण्ड - आदीनि १ । ३ ।
प०वि०
स०-काण्ड आदिर्येषां तानि - काण्डादीनि ( बहुव्रीहि: ) ।
अनु०- उदात्त:, उत्तरपदादि:, तत्पुरुषे, अप्राणिषष्ठ्या इति चानुवर्तते ।
अन्वयः - तत्पुरुषे, अप्राणिषष्ठ्याः षट् काण्डादीनि चोत्तरपदादिरुदात्तः । अर्थः- तत्पुरुषे समासेऽप्राणिवाचिनः षष्ठ्यन्ताच्छब्दात् पराणि षट् काण्डादीनि चोत्तरपदानि आद्युदात्तानि भवन्ति ।
उदा०-(काण्डम्) दर्भस्य काण्डमिति दर्भकाण्डम् । शर॒काण्ड॑म् । (चीरम्) दर्भस्य चीरमिति द॒र्भ॒चीर॑म् । कु॒श॒चीर॑म् । (पललम् ) तिलस्य पलल॒मिति तल॒पस॑ल॒म्। (सूप) मुद्गस्य सूप इति मुद्गसूर्पः । ( शाकम् ) मूलकस्य शाकमिति मूल॒क॒शाक॑म् । (कूलम् ) नद्या: कूलमिति न॒दी॒कूल॑म् । स॒मु॒द्रकूल॑म् ।
अत्र 'चेलखेटकटुककाण्डं गर्हायाम् ' ( ६ । २ । १२६ ) इत्यस्मात् प्रारम्य आ 'कूलसूदकर्षाः संज्ञायाम् ' ( ६ । २ । १२९) इति यावत् काण्डादयः षट् शब्दा गृह्यन्ते। ते चेमे-(१) काण्डम् । (२) चीरम् । (३) पललम्। (४) सूपः । (५) शाकम्। (६) कूलम् इति । ।
