________________
५६७
षष्ठाध्यायस्य चतुर्थः पादः अनु०-अङ्गस्य, आर्धधातुके, णेरिति चानुवर्तते । अन्वय:-अगस्य णेरार्धधातुकेषु आमन्ताल्वाय्येन्विष्णुषु अय् ।
अर्थ:-अङ्गस्य णिच्-प्रत्ययस्य स्थाने आर्धधातुकेषु आमन्ताल्वाय्येत्न्विष्णुषु प्रत्ययेषु परतोऽय्-आदेशो भवति ।
उदा०-(आम्) कारयाञ्चकार । हारयाञ्चकार। (अन्तः) गण्डयन्तः। मण्डयन्तः। (आलु:) स्पृहयालुः । गृहयालुः। (आय्य:) स्पृहयाय्य: । गृहयाय्यः। (इनुः) स्तनयित्नुः। (इष्णुः) पोषयिष्णुः । पारयिष्णवः।
आर्यभाषा: अर्थ-(अङ्गस्य) अङ्ग के अवयव (णे:) णिच् प्रत्यय के स्थान में (आर्धधातुके) आर्धधातुक (आम०) आम्, अन्त, आलु, आय्य, इत्नु और इष्णु प्रत्यय परे होने पर (अय्) अय्-आदेश होता है।
उदा०-(आम्) कारयाञ्चकार । उसने कराया। हारयाञ्चकार। उसने हरण (चोरी) कराया। (अन्त) गण्डयन्त: । सेचन का हेतु मेघ । मण्डयन्तः । मण्डन का हेतु आभूषण। (आलु) स्पृहयालुः । प्राप्ति का इच्छुक । गृहयालुः । ग्रहण करनेवाला। (आय्य) स्पृहयाय्यः । प्राप्ति का इच्छुक वा नक्षत्र। गृहयाय्यः । पदार्थों का ग्रहण करनेवाला, गृहस्वामी। (इत्तु) स्तनयित्नुः । शब्द करनेवाला, मेघ वा विद्युत्। (इष्णु) पोषयिष्णुः। पुष्टि करानेवाला। पारयिष्णव: । पार=कम समाप्ति करानेवाले, पार करनेवाले।
सिद्धि-(१) कारयाञ्चकार । कृ+णिच् । कृ+इ। कार+इ। कारि+आम्+लिट् । कार् अय्+आम्+० । कारयाम् । कारयाम्+चकार-कारयाञ्चकार।
यहां 'डुकृञ् करणे' (तनाउ०) धातु से प्रथम हेतुमति च (३।१।२६) से णिच्' प्रत्यय है। तत्पश्चात् णिजन्त कारि' धातु से कास्प्रत्ययादाममन्त्रे लिटि' (३।१।३५) से 'आम्' प्रत्यय है। इस सूत्र से आर्धधातुक 'आम्' प्रत्यय परे होने पर णिच्' के स्थान में 'अय्' आदेश होता है। ऐसे ही हृञ् हरणे' (भ्वा० उ०) धातु से-हारयाञ्चकार।
(२) गण्डयन्त: । गडि+णिच् । गड्+इ। गाड्+इ। गड्+इ। ग नुम् ड्+इ। गन्ड्+इ। गण्डि+झच् । गण्डि+अन्त । गण्ड् अय्+अन्त। गण्डयन्त+सु। गण्डयन्तः ।
__यहां 'गडि वदनैकदेशे (सेचने)' (भ्वा०प०) धातु से प्रथम हेतुमति च' (३।१।२६) से 'णिच्' प्रत्यय हे। 'अत उपधाया:' (७।२।११६) से उपधावृद्धि और मितां हस्व:' (६।४।९९) से इसे ह्रस्व होता है। 'घटादयो मित:' (भ्वा० गणसूत्र) से इसकी मित्'