________________
६४२
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् यहां प्रथम 'शमु उपशमे (दि०प०) धातु से हेतुमति च' (३।१।२६) से णिच्’ प्रत्यय है। 'अत उपधाया:' (७।२।११५) से उपधावृद्धि होती है और मितां हस्व:' (६।४।९२) से ह्रस्वादेश होता है। तत्पश्चात् णिजन्त शमि' धातु से 'लुङ् (३।२।११०) से कर्मवाच्य अर्थ में 'लुङ्' प्रत्यय है। चिण भावकर्मणो:' (३।१।६६) से चिल' के स्थान में चिण्' आदेश होता है। इस सूत्र से चिण्परक णिच्’ प्रत्यय परे होने पर अङ्ग (शम्) की उपधा को दीर्घ होता है-अशामि।
(२) अतमि। 'तमु काङ्क्षायाम् (दि०प०) धातु से पूर्ववत् । विकल्प-पक्ष में अङ्ग (शम्) की उपधा को दीर्घ होता है-अतामि।
(३) शमंशमम् । शम्+णिच् । शम्+इ। शाम्+इ। शमि+णमुल्। शामि+अम्। शम्+अम् । शमम्। शमंशमम्।
यहां 'शमु उपशमे' धातु से पूर्ववत् णिच्' प्रत्यय है। णिजन्त शमि' धातु से 'अभीक्ष्ण्ये णमुल च' (३।४।२२) से आभीक्ष्ण्य अर्थ में णमुल्' प्रत्यय है। वा०'आभीक्ष्ण्ये' (द्व भवतः) (८।१।१२) से द्विवचन होता है। इस सूत्र से णमुल्परक णिच्’ प्रत्यय परे होने पर अङ्ग (शम्) की उपधा को दीर्घ नहीं है। विकल्प-पक्ष में अङ्ग (शम्) की उपधा को दीर्घ होता है-शामंशामम् । ऐसे ही 'तमु काङ्क्षायाम् (दि०प०) धातु से-तमंतमम्, तामंतामम्। हस्वादेशः
(१६) खचि ह्रस्वः ।६४। प०वि०-खचि ७१ ह्रस्व: १।१। अनु०-अङ्गस्य, उपधाया:, णौ इति चानुवर्तते। अन्वय:-अङ्गस्य उपधायाः खचि णौ ह्रस्व: । अर्थ:-अङ्गस्य उपधाया: स्थाने खच्परके णौ परतो ह्रस्वो भवति। उदा०-द्विषन्तपः। परन्तप: । पुरन्दरः ।
आर्यभाषा: अर्थ-(अङ्गस्य) अङ्ग की (उपधायाः) उपधा के स्थान में (खचि) खच्परक (णौ) णिच् प्रत्यय परे होने पर (ह्रस्व:) ह्रस्वादेश होता है।
उदा०-द्विषन्तपः । द्वेष करनेवाले को सन्ताप देनेवाला। परन्तपः। शत्रु को . सन्ताप देनेवाला। पुरन्दरः । नगर का विदारण करनेवाला (इन्द्र)।
सिद्धि-(१) द्विषन्तपः । तप्+णिच् । तप्+इ। तापि।। द्विष्त्+तापि+खच् । द्विष्त्+तापि+अ । द्विषत्+तपि+अ । द्विष मुम्त्+तप्+अ। द्विषम्त्+तप्+अ। द्विषम्+तप+अ। द्विषन्तप+सु। द्विषन्तपः।