________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी- प्रवचनम्
(३) प्रदमय्य । प्र-उपसर्गपूर्वक 'दमु उपशमें' (दि०प०) धातु से पूर्ववत् । (४) प्रशमय्य । प्र-उपसर्गपूर्वक 'शमु उपशमें' (दि०प०) धातु से पूर्ववत् । (५) सन्दमय्य। सम्-उपसर्गपूर्वक 'दमु उपशमें' (दि०प०) धातु से पूर्ववत् । (६) प्रबेभिदय्य । प्र+बेभिद्य+ णिच् । प्र+बेभिद्य् + इ । प्रबेभिदि + क्त्वा । प्रबेभिदि+ल्यप् । प्रबेभिदि+य । प्रबेभिद् अय्+य । प्रबेभिदय्य+सु । प्रबेभिदय्य+० । प्रबेभिदय्य । यहां प्रथम प्र-उपसर्गपूर्वक 'भिदिर् विदारणे' (रुधा०प०) धातु से 'धातोरेकाचो हलादे: क्रियासमभिहारे यङ्' (३।१।२२) से 'यङ्' प्रत्यय है । पुन: यङन्त 'प्रबेभिद्य' धातु से हेतुमति च' (३ । १ । २६ ) से णिच्' प्रत्यय है । 'यस्य हल:' ( ६ |४/४८) से 'यङ्' के यकार का लोप होता है। तत्पश्चात् णिजन्त 'प्रबेभिदि' धातु से पूर्ववत् 'क्त्वा' प्रत्यय और इसका 'ल्यप्' आदेश परे होने पर 'प्रबेभिदि' धातु के लघु-वर्ण इकार से उत्तरवर्ती 'णिच्' प्रत्यय को 'अय्' आदेश होता है।
(७) प्रगणय्य । प्र-उपसर्गपूर्वक 'गणसंख्याने' (चु०3०) धातु से पूर्ववत् । अयादेश-विकल्पः
६००
(१२) विभाषाऽऽपः । ५७ ।
प०वि० - विभाषा १ । १ आपः ५ ।१ ।
अनु०-अङ्ङ्गस्य, आर्धधातुके, णे:, अय्, ल्यपि इति चानुवर्तते । अन्वयः-आपो अङ्गस्य णेरार्धधातुके ल्यपि विभाषा अय् । अर्थ:- आप उत्तरस्याङ्गस्य णिच्-प्रत्ययस्य आर्धधातुके ल्यपि प्रत्यये परतो विकल्पेन अय्-आदेशो भवति ।
उदा०-प्रापय्य गतः । प्राय्य गतः ।
आर्यभाषाः अर्थ-(आप) आप् से परे (अङ्गस्य) अङ्ग के अवयव (णेः) णिच्-प्रत्यय के स्थान में (आर्धधातुके) आर्धधातुक ( ल्यपि) ल्यप् प्रत्यय परे होने पर (विभाषा) विकल्प से (अय्) अय्-आदेश होता है।
उदा०-प्रापय्य गतः । प्राप्त कराकर गया । प्राय्य गतः । अर्थ पूर्ववत् है । सिद्धि-3 - प्रापय्य । प्र+आप+ णिच् । प्र+आप+इ। प्रापि+क्त्वा । प्रापि+ल्यप् । प्रापि+य । प्राप् अय्+य। प्रापय्य+सु। प्रापय्य+0 । प्रापय्य ।
यहां प्र-उपसर्गपूर्वक 'आप्लू लम्भने ' ( चु० उ० ) और 'आप्लृ व्याप्तौँ' (स्वा०प०) धातु से पूर्ववत् णिच्' प्रत्यय है । इस सूत्र से आर्धधातुक ल्यप्' प्रत्यय परे होने पर 'णिच्' के स्थान में 'अय्' आदेश होता है। विकल्प-पक्ष में 'अय्' आदेश नहीं है- प्राप्य । यहां 'णेरनिटिं' (६ 1३1५१) से 'णिच्' का लोप होता है ।