Acharang Sutram Part 01

Author(s): Sudharmaswami, Jinhansasuri
Publisher: Jinshasan Aradhana Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/600360/1

Page #1

॥
१
॥
आगम प्रकाशनमाला-क्रमांक ३२
श्रीसुधर्मस्वामिविरचितं श्रीजिनसमरिकृतप्रदीपिकासमन्वितं
॥ श्रीआचाराङ्गसूत्रम् ॥
संशोधक: | सम्पादक: पूज्यपादआचार्यदेवश्रीमद्विजयहेमचन्द्रसूरीश्वरशिष्यपूज्य
मुनिराजनीअक्षयबोधिविजयशिष्य मुनिमहाबोधिविजयः
प्रकाशक :
श्रीजिनशासन आराधना ट्रस्ट सोप नं. ५-६-७, ८२,-बद्रीकेश्वर सोसायटी, मरीनड्राइव इ रोड, मरीनड्राइच मुंबई-२
॥१॥

Page #2

||
૨ ||
નનનન નનનન
પ્રાપ્તિસ્થાન: ૧. શ્રે જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ
સેપ નં ૫-૬-૭, ૮૨, બદ્રીકેશ્વર સોસાયટી, મરીન ડ્રાઈવ ઈ રોડ
મરીન ડ્રાઇવ-મુંબઈ-૨. ૨. મૂળીબેન અંબાલાલ રતનચંદ જૈન ધર્મશાળા
સરદાર બાગ સામે, સ્ટેશન રોડ, વિરમગામ-૩૮૨૧૫૦ ૩. શ્રીજિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટ
C/o સુમતિલાલ ઉત્તમચંદ મારફતીયા મહેતાને પડે, ગોળશેરી, પાટણ-૩૮૪૨૬૫ પ્રત: ૬૦૦
વિ. સં. ૨૦૪૯ આવૃતિ-પ્રથમ
ઈસ્વી. ૧૯૯૨ મુદ્રકઃ જીગી પ્રિન્ટર્સ જ જીતેન્દ્ર બી. શાહ
૩૦૫, મહાવીર દશન, કસ્તુરબા કેસ રેડ નં. ૫, બેરીવલી (ઈસ્ટ), મુંબઈ-૪૦૦ ૦૬૬ ફોન : C/o ૩૧૭૮૧૦, ૨૯૫૫૭૬
SCIENCE SICHERESSE
છે
રે !

Page #3

||
૩ |
* મધથીયે મીઠા, માખણથીયે કુણા અને માથીયે વધુ મમતાળુ સ્વભાવથી જેમણે સમુદાયના સહુ સાધુઓના દિલ જીતી લીધા હતા, * જયણુ એ જ જેમના જીવનને
શ્વાસ હતું, પ્રાણ હતું,
સમર્પણ
* જિંદગીના છેડા સુધી ઉગ્ર વિહાર વચ્ચે પણ જેમણે દર મહિનાની સુદ પંચમીએ ઉપવાસતપ વડે જ્ઞાનપદની આરાધના કરી * પ્રૌઢ વયે ચારિત્ર લઈને
છેક આગમગ્રંથને, એમાં ય પ્રૌઢ આગમગ્રંથ (છેદ ગ્રંથ)ને ગુરુ અનુજ્ઞાથી અભ્યાસ કર્યો,
REGERINGESCHLESSEGGIOCASAS
ગુરુતુલ્ય, અજાતશત્રુ, વૃદ્ધવજીર પરમ ઉપકારી પરમપૂજ્ય સ્વર્ગસ્થ મુનિરાજશ્રીનાંદીવર્ધનવિજયજી મહારાજના
ચરણકમલમાં ભાવભરી વંદના સાથે આ ગ્રન્થપુષ્પ તેઓશ્રીના કરકમલમાં અર્પણ કરું છું.
-સુનિ મહાબોધિ વિજય
|
૩ ||

Page #4

||
૪ |
: દ્રવ્યસહાયક :
સુરત તપગચ્છ રત્નત્રયી આરાધક સંઘ દ્રસ્ટ–૧૦૦૦૦ ૩, (પરમપૂજ્ય શાસનપ્રભાવક સ્વ. આચાર્ય દેવ શ્રીમદ્ વિજય
રામચંદ્ર સુરીશ્વરજી મહારાજના શુભ આશિર્વાદ તથા પૂજ્ય ગણિવર શ્રી નરવાહનવિજયજી મહારાજની પ્રેરણાથી.) (૨) શ્રી મનફરા શ્વેતાંબર મૂતિ પૂજક જૈન સંઘ-પ૦૦૦ રૂ, (પરમપૂજ્ય અધ્યાત્મણી આચાર્ય દેવ શ્રીમદ્ વિજ્ય કલા
પૂર્ણ સૂરીશ્વરજી મહારાજની શુભપ્રેરણાથી). (૩) શ્રી સીમંધર સ્વામી જૈન પેઢી, મહેસાણ-૫૦૦૦ રૂ., પરમપૂજ્ય આચાર્યદેવ શ્રી કલ્યાણ સાગર સૂરીશ્વરજી મહારાજની
શુભ પ્રેરણાથી. (૪) શ્રી માટુંગા રોડ (વેસ્ટર્ન) જૈન સંઘ, માટુંગા-૫૦૦૦ રૂ, (૫) શ્રી કેડાય વીએશવાળ જૈન સંઘ, કચ્છ-૫૦૦૦ રૂ, (૬) શ્રી ચિંતામણિ પાશ્વનાથ ભગવાનની પેઢી ૫૦૦૦ રૂ., મધુમતી, નવસારી.
ઉપરોકત સંઘાએ પિતાના જ્ઞાનનિધિમાંથી પ્રસ્તુત પ્રકાશનો લાભ લીધે છે. જેની અમે હાર્દિક અનુમોદના કરીએ છીએ.
–શ્રી જિનશાસન આરાધના દ્રસ્ટ
સંતકતકતક્લનિનનનન
છે
૪

Page #5

.
૫ |
નનનનન
|ઃ પ્રકાશકીય નિવેદન : તીર્થકર ભગવતેએ અર્થથી પ્રરૂપેલી અને ગણધર ભગવંતોએ શ્રુતમાં ગુંથેલી શ્રી જિનવાણી વિશ્વ ઉપર સતત ઉપકાર કરી રહેલી છે. મેહના અંધકારમાં અથડાતા જીવેને સમ્યજ્ઞાનને પ્રકાશ પાથરી રહી છે. અનેક જીના ભયંકર ભવભ્રમણને સીમિત કરીને મુક્તિના અનંત સુખને અપી રહી છે. વિશ્વના સર્વ જી પર ઉપકાર કરી રહેલ જિનવાણીનું જતન કરવું, રક્ષા કરવી એ જૈન સંઘનું સૌથી પ્રધાન કર્તવ્ય છે.
વિષમકાળમાં અનેક ઉપદ્રવના કારણે જિનશાસનનું કૃતનિધિ અત્યંત હાનિને પામેલ છે. સમુદ્ર સમ વિશાળ દ્વાદશાંગી વિ છેદ પામતી આજે ગાગર જેવા પીસ્તાલીશ આગમ અને અન્ય શાઓમાં સમાઈ ગઈ છે. દ્વાદશાંગીસમુદ્ર એટલે વિશાળ અતિવિશાળ છે કે ગાગર પણ અત્યારે સમુદ્ર જેવી લાગે છે. પરંતુ આ ગાગરની રક્ષા કરવી અતિશય આવશ્યક છે. જે આમાં પ્રમાદ થાય અને ગાગર પણ જે નાશ પામે તે પછી તૃષાની પીડામાં મરવાનું જ રહે.
ગાગર સમાન વર્તમાન શ્રુતની રક્ષા માટે સૌ કોઈએ કટિબદ્ધ થવું જરૂરી છે. અમે દેવ-ગુરુની કૃપાથી આ અંગે યત્કિંચિત્ પ્રયત્ન ચાલુ કર્યો છે. જેમાં શ્રુત લેખન, શ્રુત પ્રકાશન, શ્રુતની પ્રતિકૃતિઓ (reaox) વગેરેને સમાવેશ થાય છે. શ્રુતપ્રકાશનમાં-પૂર્વ પ્રકાશિત ગ્રન્થનું પુનઃ પ્રકાશન થાય તે રીતે આપણા જ્ઞાનભંડારોમાં રહેલ હસ્તલિખિત પ્રતે પરથી શુદ્ધિકરણ વગેરે કરીને નવા ગ્રન્થ પણ પ્રકાશિત થાય છે. આ કાર્ય આપણુ પૂજનીય મુનિભગવંતે કરી રહ્યા છે. પ્રસ્તુત ગ્રન્થ આચારાંગ-પ્રદીપિકાનું પણ આ જ રીતે મુનિરાજ શ્રી મહાબોધિ વિજયજી મહારાજે હસ્તપ્રતાના આધારે સંશોધન
વિન દ્વિ-રક્તદ્રવ -
|
૫ |

Page #6

વર્તનનનનનનન નન્નેમા
સંપાદન કરેલ છે. આ સાથે બીજી પણ આવા અનેક ગ્રંથને ઉદ્ધાર કરી અમને પ્રકાશનને લાભ આપે એવી ભાવભરી વિનતિ અમે પૂજ્યશ્રીને કરીએ છીએ.
તપગચ્છગગનદિવાકર, સિદ્ધાંત મહેદધિ, સ્વર્ગસ્થ પૂજ્યપાદ આચાર્ય દેવ શ્રીમદ્ વિજય પ્રેમ સૂરીશ્વરજી મહારાજાની દિવ્યકૃપા, તેઓશ્રીના પટ્ટવિભૂષક વર્ધમાન તપેનિધિ ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય ભુવનભાનુ સૂરીશ્વરજી મહારાજના શુભાશિષ, તથા સમતા સાગર સ્વ. પૂજ્ય પંન્યાસજી શ્રી પદ્મવિજયજી ગણિવરશ્રીના શિષ્યરત્ન વૈરાગ્ય દેશનાદક્ષ પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવ શ્રીમદ વિજય હેમચંદ્ર સૂરીશ્વરજી મહારાજની શુભપ્રેરણાથી ચાલી રહેલ શ્રુતભક્તિના કાર્યમાં ખૂબ ખૂબ પ્રગતિ થાય તેવી શ્રુતાધિષ્ઠાયિકા શ્રી શારદાદેવીને ભાવભરી પ્રાર્થના...
આ ગ્રંથના પઠન-પાઠનના અધિકારી દ્વહન કરેલ ગુર્વારા પ્રાપ્ત મુનિ ભગવંતે જ હોઈ એવા મુનિભગવંતે આ ગ્રંથને અભ્યાસ કરી વધુને વધુ આચાર નિષ્ઠ બની શીઘ મુકિતને પ્રાપ્ત કરે એવી શુભ ભાવના...
નિરરરરરર
લિ.
શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટના ટ્રસ્ટીઓ. (૧) ચન્દ્રકુમાર બાબુભાઈ જરીવાળા
(૩) નવિનચંદ્ર ભગવાનદાસ શાહ (૨) લલિતભાઈ રતનચંદ કોઠારી
(૪) પુંડરિક અંબાલાલ શાહ
છે
૬

Page #7

|
૭ |
પ્રસ્તાવના
અર્થથી પ્રભુ મહાવીરસ્વામીએ અને સૂત્રથી પંચમ ગણધર શ્રીસુધર્મ સ્વામીએ રચેલ દ્વાદશાંગીનું પહેલું અંગ છે આચારાંગ. શ્રમજીવનના આચારનું અદ્ભુત વર્ણન આ ગ્રંથમાં સમાયેલું છે. પ્રત્યેક આલાપકમાંથી શ્રમણજીવનનું દિવ્ય સંગીત રેલાય છે. દરેક સૂત્રમાંથી શ્રમણુધર્મની મીઠી સુગંધ ફેલાય છે. હર એક પદમાં સાધુ જીવનને પ્રાણ સમાયે છે. એકેક વર્ણમાં યતિ જીવનને શ્વાસ ધબકે છે.
આચારાંગ સૂત્ર ઉપર આજ સુધીમાં અનેક વૃત્તિ, સ્તબક અને વિવેચનનું નિર્માણ થયું છે. પ્રસ્તુત વૃત્તિ ખરતરગચ્છીય આચાર્ય શ્રીજિનહંસસૂરિકૃત છે. જે દીપિકા યા પ્રદીપિકાના નામથી વર્તમાનમાં પ્રસિદ્ધ છે. જો કે શ્રીજિનહંસસૂરિએ આ વૃત્તિને પ્રદીપિકા તરીકે ઉલ્લેખ કર્યો છે. લગભગ ૫૦૦ શ્લેક પ્રમાણુ આ વૃત્તિની રચના વિ. સં. ૧૫૭૩ માં થઈ છે.
શીલાંકાચાર્યની વૃત્તિ વિસ્તૃત અને દુગમ હોવાથી તેઓશ્રીએ આ પ્રદીપિકાની રચના કરી છે. મુખ્યતયા શીલાંકાચાર્યની વૃત્તિના આધારે રચાયેલ આ પ્રદીકામાં ફરક એટલે છે કે શીલાંકાચાર્યની વૃત્તિમાં આવતી દાર્શનિક ચર્ચા, નય-નિક્ષેપના વિસ્તારો આદિ આમાં લીધા નથી. તેમજ શીવાંકાચાર્યની વૃત્તિ મૂળસૂત્ર તેમજ શ્રીભદ્રબાહુસ્વામીકૃત આચારાંગસૂત્રની નિર્યુક્તિ એમ બંને ઉપર છે, જ્યારે પ્રદીપિકા માત્ર મૂળસુત્ર ઉપર રચાયેલ છે. કેઈ કઈ સ્થળે નિક્તિની ગાથાઓ લીધી છે. ટૂંકમાં બને તેટલી પ્રદીપિકાને સરળ કરવા પ્રયાસ તેઓશ્રીએ કર્યો છે. १ श्रीजिनहंससूरीन्द्रः क्रियते स्म पदीपिका-पृ. २.।
રવિવારના રોજ
|
૭ |

Page #8

હૈં ॥
પ્રસ્તુત પ્રથમ ભાગમાં જ આચારાંગ/આચારાંગની ટીકાઓ, પ્રીષિકાકાર શ્રીજિનડ’સસૂરિનું જીવનચરિત્ર તેમજ ખીજા અનેક પરિશિષ્ટો આપવાની અમારી ગણતરી હતી, પરન્તુ ધાર્યા કરતા કદ વધુ થઈ ગયુ` હાવાથી હવે બીજા ભાગમાં આ બધું વિસ્તારથી આપવાના અમારા વિચાર છે. અહીં તા અમે પ્રસ્તુત ગ્રંથનુ સંશાધન જે હસ્તપ્રતો અને મુદ્રિત થાના આધારે કર્યુ છે તેની વિગતવાર માહિતી તથા અમારી સ`પાદન પદ્ધત્તિ જણાવશું.
આ સપાદનમાં આધારભૂત
આચારાંગસૂત્રની પ્રદીપિકાની હસ્તલિખિત પ્રતિ
(૧) પ।.—શ્રી હેમચ'દ્રાચાય જૈન જ્ઞાનભડાર-પાટણ-ની આ પ્રતિ છે. પત્ર ૧ થી ૧૨૪. ભંડારના કેટલેગ નંબર ૬૮૯૪ છે. પ્રત્યેક પત્રમાં લગભગ ૧૯ ૫ક્તિઓ છે અને પ્રત્યેક પક્તિમાં ૬૯ અક્ષરો છે. દરેક પત્રની મધ્યમાં રકત સ્થાન છે. પ્રતિ શુદ્ધ પ્રાયઃ છે. મુખ્યતયા આ પ્રતિ ઉપરથી જ આ ગ્રંથની વાચના તૈયાર કરી છે.
(ર) દે.— શ્રી હેમચંદ્રાચા` જૈન જ્ઞાનભંડાર-પાટણની આ પ્રતિ છે. પત્ર ૧ થી ૧૮૩. ભંડારના કેટલેગ નંબર ૧૦૪૦૯ છે. પ્રત્યેક પત્રમાં લગભગ ૧૫ ૫તિ છે અને પ્રત્યેક પ"ક્તિમાં પર થી ૫૫ અક્ષરા છે. પ્રત્યેક પત્રની મધ્યમાં તથા અને બાજુમાં કલાત્મક સુશાલના છે. ગ્રંથને અંતે ટીકાકારની પ્રશસ્તિ છે, જે વા. પ્રતિમાં નથી. પા. પ્રતિમાં જ્યાં પાઠ પડી ગયા હાય, તેમજ અશુદ્ધ પાઠ હોય ત્યાં અમે હૈં. પ્રતિના ઉપયોગ કર્યાં છે.
આ સિવાય મુદ્રિત પ્રદીષિકાના પણ આ ગ્રંથના સ શેાધન અને સંપાદન વખતે ઉપયાગ કર્યાં છે. જેની માહિતી નીચે મુજ્બ છે.
॥ 4 ॥

Page #9

વિ. સં ૧૯૩૬ માં એટલે કે આજથી ૧૧૨ વર્ષ પૂર્વે મકસુદાબાદ-અજીમગંજનિવાસી શ્રી રાયધનપતસિંહ બહાદુર તરફથી શ્રી રાધનપતસિંહ બહાદુરના આગમસંગ્રહના પ્રથમ ભાગ તરીકે બાળબધ-ટાઈપમાં આચારાંગ સૂત્ર અનુક્રમે પાર્વચંદ્ર સૂરિકૃત વાર્તિક (બાલાવબોધ), જિનહંસસૂરિ કૃત પ્રદીપિકા અને શીલાંકાચાર્ય કૃત વૃત્તિ સાથે પુસ્તકાકારે છપાયેલ.
બાલબધ ટાઈપ, અપવિરામ-પૂર્ણવિરામાદિ ચિને અભાવ અને અશુદ્ધિની બહુલતાને લીધે આ પ્રકાશન હસ્તપ્રતથી ઉણું ઉતરે તેમ નથી. તે છતાં તે મુદ્રિત હોવાથી તેને હસ્તપ્રતથી અલગ પાડયું છે. કોઈ કઈ સ્થળે આમાંથી સારા પાઠાંતરે મળ્યા છે તેને અમે મુ. સંજ્ઞા આપીને ટીપ્પણુમાં લીધા છે.
પ્રદીપિકા શીલાંકાચાર્ચની વૃત્તિનાં આધારે રચાયેલ હોવાથી અમે પણ આનું સંશોધન તથા સંપાદન કરતી વેળાએ શીલાંકાચાર્યની વૃત્તિને સામે રાખેલી, પ્રદીપિકાની અપેક્ષાએ શીલાંકાચાર્યની વૃત્તિ એ બહંદુવૃત્તિ તુલ્ય કહેવાય. શીલાંકાચાર્યની વૃત્તિમાંથી જે પાઠાંતરે મળ્યા છે તેને ૬. સંજ્ઞા આપીને ટીપ્પણુમાં લીધા છે, તેમજ પ્રદીપિકામાં પણ જ્યાં પાઠ પડી ગયે હોય એવું લાગ્યું હોય અને હસ્તપ્રતોમાં પણ એ સ્થળે કોઈ પાડ ન મળ્યું હોય ત્યાં અમે શીલાંકાચાર્યની વૃત્તિના આધારે પાઠ ઉમેરેલ છે. જે આવા [ ] કૌંસની અંદર લીધેલ છે.
૯

Page #10

૧૦॥
સંપાદન પત્તિ
આચારાંગ મૂળસૂત્રનુ' સ'પાદન શ્રીમહાવીર જૈન વિદ્યાલય પ્રકાશિત, દન પ્રભાવક, શ્રુત સ્થવિર, પરમપૂજ્ય પ્રવક શ્રીજ પૂવિજયજી મહારાજ સ`પાદિત જૈન આગમ ગ્રંથમાલાના દ્વિતીય ગ્રંથાંક-આયારાંગ સુત્તના આધારે કરેલ છે. સૂત્રાંકો તેના આધારે નથી આપ્યા, પરંતુ આગમાદ્ધારક આચાર્ય શ્રી સાગરાનંદસૂરિમહારાજ સપાદિત આચારાંગ સૂત્ર અને શીલાંકા ચાની વૃત્તિના આધારે આપ્યા છે.
પ્રઢીપિકામાં ઉષ્કૃત ગાથા કારિકાએ આદિના મૂળસ્થાના શેાધવાના અમે ઘણો જ પ્રયાસ કર્યાં છે. જેટલાના મૂળ સ્થાના મળ્યા છે તેના નામ સાથે તેના જે તે અધ્યયન-શતક ઉદ્દેશ-સૂત્ર-ગાથા-કારિકાના અ' પણ નોંધ્યા છે. સમવાયાંગ સૂત્ર, ભગવતીસૂત્ર, પશુવણા તથા નંદીસૂત્રના જે અંકો આપ્યા છે તે શ્રીમહાવીર જૈન વિદ્યાલયના પ્રકાશનના આધારે આપ્યા છે. ભગવતી સૂત્ર ‘વિયાહપણુત્તી સુત્ત”ના નામે છપાયેલ છે. જે ઉષ્કૃત પાઠોના મૂળસ્થાને મળ્યા નથી તે પાઠની બાજુમાં આવા [...] કૌંસ કર્યાં છે.
સંપૂર્ણ' ગ્રંથને અન્ત શુદ્ધિપત્રક તથા વૃદ્ધિપત્રક આપ્યું છે. સહુ વાચકોને નમ્ર વિનંતી છે કે શુદ્ધિ-વૃદ્ધિપત્રકના ઉપયાગ કરીને ગ્રંથનું વાચન કરવાના આગ્રહ સેવે,
॥ ૧૦ ॥

Page #11

॥ ૧ ॥
ઉપકાર સ્મરણુ
* વર્ધમાન તપોનિધિ, ગચ્છાધિપતિ પૂજ્યપાદ આચાર્ય દેવ શ્રીમદ્વિજય ભુવનભાનુ સૂરીશ્વરજી મહારાજના શુભ આશીર્વાદ, * વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ પ્રગુરુદેવ પૂજ્યપાદ આચાય દેવ શ્રીમદ્ભૂવિજય હેમચ'દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજની શુભનિશ્રા અને સતત પ્રેરણા,
* રત્નત્રયી આરાધક પૂજ્ય ગુરૂદેવ શ્રી અક્ષયમેાધિ વિજયજી મહારાજની શુભેચ્છાઓ આ કાઈમાં સતત પ્રાપ્ત થતી
રહી છે.
પ્રસ્તુત ગ્રન્થના સ'શેાધન/સપાદનમાં ઉપયોગ કરેલ ગ્રંથોના સપાદક મુનિવરેશના અમે આભારી છીએ. પાટણ શ્રી હેમચ'દ્રાચાય, જૈન જ્ઞાનમદિરની હસ્તપ્રત ૫. ચંદ્રકાતભાઈ સોંઘવી દ્વારા પ્રાપ્ત થયેલ છે માટે તેઓ ધન્યવાદને પાત્ર છે. આ ગ્રંથ ઝડપી છપાય તે માટે પેાતાના સમયના ઉદાર દિલથી ભાગ આપનાર બાપુનગર-અમદાવાદના યોગેશકુમાર પોપટલાલ શાહ પણ ધન્યવાદને પાત્ર છે. આ સિવાય પણ અનેક રીતે સહાયક બનનાર ચતુ`િધશ્રીસંઘના ઉપકાર સદેવ અવિસ્મ રણીય રહેશે.
પ્રાન્તે...આ ગ્રન્થના સંશોધન-સંપાદનમાં શ્રીજિનાજ્ઞા વિરુદ્ધ ક'ઈપણ થયું હોય તે તેની ક્ષમા યાચુ છું. શાંતિનગર જૈન ઉપાશ્રય, આશ્રમરોડ, વાડજ અમદાવાદ–૧૩.
કાર્તિકપૂર્ણિમા ૨૦૪૯
—મુ. મહાત્રેાધિ વિજય
। ૧૧ ।

Page #12

૧ ૧૨
શ્રુતસમુદ્ધારક ભાણબાઈ નાનજી ગડા
(૫. પૂ. ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રીમવિજ્ય ભુવનભાનુસૂરિ મ. સા. ના ઉપદેશથી) ૨. શેઠ આણંદજી કલ્યાણજી અમદાવાદ. ૩. શ્રી શાંતિનગર શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ અમદાવાદ, - (પ. પૂ. તપસમ્રાટ આચાર્યદેવ શ્રીમવિજય હિમાંશુસૂરિ મ. ની પ્રેરણાથી) ૪. શ્રી શ્રીપાળનગર જૈન ઉપાશ્રય ટ્રસ્ટ વાલકેશ્વર, મુંબઈ
(પ. પૂ. ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્દવિજય રામચંદ્રસૂરિ મ.ની દિવ્યકૃપા તથા પ. પૂ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્દવિજય મિત્રાનંદ સૂ. મ. ની પ્રેરણાથી)
શ્રતોદ્ધારક ૧. શ્રી લક્ષમીવર્ધક જૈન સંઘ, પાલડી, અમદાવાદ. - (પ. પૂ. મુનિરાજશ્રી નિપુણચંદ્ર વિજય મ. ની પ્રેરણાથી) ૨. શ્રી નડીયાદ શ્વેતાંબર મૂતિ. જૈન સંધ, નડીયાદ
(પ.પૂ. મુનિરાજશ્રી વરબધિ વિજ્યજી મ. ની પ્રેરણાથી)
| ૧૨

Page #13

| ૧૩
નનન નનનનન
મુતભક્ત ૧. શ્રી બાબુભાઈ સી. જરીવાલા ટ્રસ્ટ વડોદરા. ૨. શ્રી બાપુનગર વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંધ, અમદાવાદ,
(મુનિશ્રી અક્ષયાધિવિજયજી મ. તથા મુનિશ્રી મહાબોધિ વિજયજી મ. ની પ્રેરણાથી) ૩. શ્રી સુમતિનાથ શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક જૈન સંઘ, મેમનગર, અમદાવાદ.
(પૂ. ધર્મરક્ષિત વિ. મ. તથા પૂ, હેમદર્શન વિ. મ. ની પ્રેરણાથી)
R-Wવ- નવ વવવ
TRI

Page #14

॥१४॥
A
आचाराङ्गप्रदीपिकायाः विषयानुक्रमः सूत्राङ्काः विषय पृष्ठाङ्काः
विषयः
पृष्ठाङ्काः मङ्गलाचरणम्
गतस्य आत्मनः प्रतिपादनम् अध्ययनार्थाधिकारः
तद्वेदिनः एव याथायेन आत्म-लोक-कर्म-क्रियावादित्यम् १५ उद्देशाधिकारः
ज्ञातव्याः कर्मसमारम्भाः द्वितीयश्रुतस्कंधाधिकारः
अपरिक्षातकर्मणोऽपायाः शत्रपरिक्षानामान्वर्थम्
परिक्षावर्णनम् प्रथम मध्ययनं शस्त्रपरिज्ञा(७ उद्देशकाः)
परिशातकर्मणो मुनित्वम् प्रथम उद्देशकः
द्वितीय उद्देशकः 'श्रुतं मया भगवता वीरवर्धमानस्वामिना
लोकस्य आर्त-परियूनत्यादि पवमाख्यातम्' इति ।
पृथिव्याः सचेतनत्थमनेकजीवाधिष्ठितत्व' च सुधर्मस्वामिना जम्बूस्वामिन प्रति ग्रन्थोपन्यास:,
'पृथिवीसमारम्मे कृत-कारिता-ऽनुमतिभिः प्रधर्तमानस्य केषाश्चित् 'पूर्वादिदिशात आगतोऽहम्' इति सझाऽभावः,
अहितादि' इति सम्बुध्यमानस्य सम्यग् ज्ञानम् , आत्मन औपपातिकेतरत्वज्ञानाभावः, पूर्वापरभवशाना
अन्धादिधत् पृथिवीजीपानामपि वेदना भाषश्च
परिशया त्रिविधेन पृथ्वीदण्डविरतस्य मुनित्यम् सहसम्मत्यादिना [जातिस्मृत्यादिना] तज्ज्ञानम्, ११ तृतीय उद्देशकः 'सोऽहम् ' इत्यस्य जिनवचनानुसारेणार्थः, पूर्वापरजन्मानु अनगारस्वरूपम्
BARAHARASHARABAR
ASHASTRIES
॥१४॥

Page #15

છે ૧પ
CATEGUSARALASAHAS
विषयः
पृष्ठाङ्काः निष्क्रमणकालीनश्रद्धायाः सदाऽनुपालनीयत्वम् महापुरुषैराराधितपूर्वोऽयं मार्गः,
४२ अकुतोभयः संयमः अप्कायलोकस्य आत्मनश्च अभ्याख्यानं न कर्तव्यम् ४३ अप्कायषधे दोषाः, अपां सचेतनत्वमितरजीवाश्रितत्वं च ४४ अप्कायवघेऽदत्तादानम् , अन्यमतप्रदर्शनं दूषण च परिशाय अप्कायवधविरतस्य मुनित्यम् चतुर्थ उद्देशकः तेजस्कायलोकस्य आत्मनश्च अभ्याख्यानं न कर्तव्यम् प्रमत्त एव दण्डः तेजस्कायिकजीपसमारम्मे दोषाः तेजस्कायसमारम्मेऽन्यजीवानामपि वधः परिज्ञाय तेजस्कायवधधिरतस्य मुनित्वम् पश्चम उद्देशक वनस्पत्यारम्भादुपरतस्य अनगारत्वम्
विषयः शब्दादयो गुणा एवं संसारे आवर्तरूपाः वनस्पतिकायिकजोषवघे दोषाः घनस्पतेः सचेतनत्वम् परिशाय धनस्पतिवधविरतस्य मुनित्वम् षष्ठ उद्देशकः प्रसजीवानां मेदाः, सर्वेषां जीयानां दुःख महाभयम् त्रसजीधसमारम्भे दोषाः त्रसजीवहिंसायाः कारणम् त्रसषधाद् घिरतस्य मुनित्वम् सप्तम उद्देशक घायुकायिकजीववधपरिहारे योग्यः वायुकायिकजीववधेऽपाय:, घायुकायवधेऽन्यजीवानामपि वधः, परिशाय वायुधधाद् घिरतस्य मुनित्वम् आचारेऽरममाणानां संसारे सक्तत्वम्
DAABARROREGAONETIER-REAAERES
I૧૫ા.

Page #16

॥१६॥
विषयः
परिशाय षड्जीव निकायवधविरतस्य मुनित्वम् द्वितीयमध्ययनं 'लोकविजयः' (६ उद्देशकाः) प्रथम उद्देशकः
शब्दादयो गुणाः संसारस्य मूलस्थानम्, गुणार्थिनां स्वरूपम् गुणार्थिनामपायाः प्रमादो न कार्यः
प्रमादिनां दोषा अपायाश्च उपदेशः
द्वितीय उद्देशकः
अरतित्यागे मोक्षः अनुपदेशवर्तिनां दोषाः
अनगारस्य स्वरूपम् अर्थलुग्धानां स्वरूपम्
दण्डाद् घिरतिरेव आर्यप्रवेदितो मार्गः
पृष्ठाङ्काः
११३
११३
११९
१२४
१२५
१२८
१३२
१३२
१३३
१३५
१३६
१३९
विषयः
तृतीय उद्देशकः
गोत्रमदो न कार्यः
अन्धत्वादि दृष्ट्वा समितभावः परिग्रहरक्तानां मूदत्वम्
वचारिणां स्वरूपादि,
संसारे मूढानां स्वरूपम् चतुर्थ उद्देशकः
भोगिनां रोगोत्पादे ऽसहायता सञ्चितस्यापि विनाश:
आशा - छन्दयोस्त्यागायोपदेशः, स्त्रीभिलोकस्य प्रव्यथितत्वम्
अप्रमादपूर्वक मौन' समनुवासनीयम्
पश्चम उद्देशकः
समुत्थित आमगन्धं परित्यजेत् कालादिशो भिक्षुः वस्त्राऽऽहारादिग्रहणे विधि
पृष्ठाङ्का
१४१
२४१
१४३
१४५
१४७
१५५
१५५
१५६
१५७
१६०
१६३
१६३
१६९
॥१६॥

Page #17

૧૭ !
पृष्ठाङ्काः
१७३ १७३
१७८
१८० १८०
ENGALOREARRESCREGISTRAORRIERRIE
विषयः कामानां दुरतिक्रमत्वम् लोकदर्शन शरीरदर्शनं च मायालोभनिषेधः बालसङ्गनिषेधः षष्ठ उद्देशकः सम्बुध्यमानः पापं न कुर्यात् , न च कारयेत् एकजीवनिकायहिंसायामितरहिंसापि, ममतात्यागे मुनेदृष्टपथत्वम् , लोकसंज्ञात्यागेन संयमे पराक्रमः, वीरस्वरूपम् मौनमादाय कर्मशरीरधूननं कर्तव्यम्, ' प्रान्त-रूक्षसेधिनो धीराः दुर्घसुमुनिस्वरूपम्, लोकसंयोगात्ययः, अनन्यारामानन्यदर्शनयोाप्तिः, तुच्छपुण्ययोः समानभावेन कथनम्
विषयः
पृष्ठाङ्काः देशकस्य पुरुषादिशानावश्यकता, वीरवर्णनम्, मेधाविषर्णनम् द्रष्टुनौपदेशः, बालस्वापाया: तृतीयमध्ययनं 'शीतोष्णीयम्' (४ उद्देशकाः १९६ प्रथम उद्देशकः अमुनयः सुष्ताः, मुनयः सदा जाग्रति शीतोष्णत्यागिनो दुःखाद् मुक्तिः मायिनः पुनर्गर्भगमनम् ,
२०३ अप्रमत्तः खेदशः, कर्मणा उपाधिर्जायते लोकं ज्ञात्वा लोकसंज्ञां त्यक्त्व संयमे पराक्रमः काय: २०७ द्वितीय उद्देशकः सम्यक्त्वदर्शिनः स्वरूपम्
PIRURGIA-
KORPORARIAS
| ૧૭T

Page #18

॥१८॥
२१३
विषयः
पृष्ठाहा कामगृद्धिः संसारमूलम्
२१० बालसङ्गनिषेधः अग्र-मूलयोः छेदनायोपदेशादि
२११ सत्ये धृतिः कर्तव्या अनेकचित्ते पुरुष दोषाः समुत्थितस्य वीरस्य वर्णनम् तृतीय उद्देशकः मुनिकारणानि आत्मनो धिप्रसादः कार्यः, प्रमादश्च त्याज्य: अरतावानन्दे चाग्रह परित्यज्य स्थेयम् ,
२२२ पुरुषस्य स्थात्मैव मित्र, बाह्यमित्रच्छा व्यर्था पुरुषस्य आत्मनिग्रहो मोक्षस्योपाय:,
२२५ सत्यमेघ पुरुषेण ज्ञातव्यम् , तदेव मारतरणोपायः, लोकालोकप्रपश्चाद् मुक्तेरुपाय: चतुर्थ उद्देशकः
२२९
२१८
विषयः
पृष्ठाङ्काः क्रोधादीनां वमनं पश्यकस्य वर्धमानस्वामिनो दर्शनम् २२९ एकश-सर्वशयोाप्तिः,
२३१ एकनाम-बहुनामयोाप्तिः, वीरा महायानं यान्ति कोधादिस्वरूपदीं मानादिस्वरूपदर्शी भवति, पतत् पश्यकस्य दर्शनम्, पश्यकस्य नोपाधिः चतुर्थमध्ययनं सम्यक्तत्वम् (४ उद्देशकाः) प्रथम उद्देशक: सर्वेषामहंतामुपदेशः
२३७ लोकैपणां परित्यज्य अप्रमत्तेन पराक्रान्तव्यम् २४१ द्वितीय उद्देशकः आश्रध-परिनवयोव्याप्तिः, मृत्युमुखस्य अनागमो नास्ति करा-ऽक्ररकर्मणां फलम्
२४८ अनार्याणां वचनानि,
२४९
SPITIRISHISHIROSHIRISHURIESISCHE
२१८
२४४
SEX
છે ૧૮

Page #19

॥ १८ ॥
विषयः
आर्याणां वचनस्य स्वरूपम् तृतीय उद्देशकः बहिलेकि उपेक्षणीयः आज्ञाकाक्षिणा शरीरधूननं कार्यम्, क्रोधपरित्यागायोपदेशः
चतुर्थ उद्देशकः
दुरनुचरो बीराणां मार्गः,
ब्रह्मचये उषित्वा कर्मापचयं यो धुनाति स आदानीयः। अज्ञस्य आज्ञालाभो नास्ति
वीराणां सत्यनिष्ठता, धीराणां ज्ञानम्
पञ्चममध्ययनं 'लोकसारः' 'आवन्ती' बा (६ उद्देकाः)
प्रथम उद्देशकः
आरम्भिणां कामिनां च स्वरूपम् कुशाग्रस्थित-वातेरितजलविन्दुवजीवितम् छेकः सागरिकं न सेवते
पृष्ठाङ्काः
२५४
२५४
२५६
२५९
२५१
२६१
२६२
२६६
२६७
२६८
२७०
विषयः
बालानां मूढत्वम् द्वितीय उद्देशकः
अनारम्भजीविनां घिरतानां जीवनम्
परिग्रहो महाभयम्
परमचक्षुषः पुरुषस्य कर्तव्यम्, अप्रमत्तेन मौनं समनुवासनीयम् तृतीय उद्देशकः
सम्धेरन्यत्र दुझेोध्यत्वाद् वीर्य न गूहनीयम् अकामेन अझ शेन च भवितव्यम् बाह्ययुद्ध परित्यज्य आन्तरयुद्ध कर्तव्यम्, प्रज्ञानवता पापं कर्म नान्वेषणीयम् सम्यक्त्वं मौनमेघ मौनं सम्यक्त्वमेव, मौनमादाय शरीरं धूननीयम्
चतुर्थ उद्देशकः
मानिनां स्वरूपम्,
यतनया गन्तव्यम्
पृष्ठाङ्काः
२७१
२७६
२८१
२८३
२८५
२८५
२८६
२९३
२९६
२९६
॥ १८ ॥

Page #20

॥२०॥
३१०
SARKARISAROSAROREGISTERIOTECTES
विषयः
पृष्ठाका अप्रमादेन विवेक आदरणीयः
३०० स्त्रियो लोके परमारामरूपाः, तासां त्यागाय विधिः, ३०२ कथकादित्वं परित्यज्य मौनं समनुवासनीयम् पञ्चम उद्देशकः
३०७ आचार्याणां गम्भीरहदोपमत्वम्
३०७ विचिकित्सा परिहार्या यज्जिनः प्रवेदितं तदेष सत्यं निःशङ्कम् बालभावे आत्मा नोपदर्शयितव्यः 'तत् त्वमसि' इत्यस्य धीरवर्धमानस्वामिना प्राप्तोऽर्थः ३१४
आत्मघादिनः स्वरूपम् Pा षष्ठ उद्देशकः
महान् अबहिर्मनाः वीर आगमेन सदा पराक्रमेत्
३१९ ऊर्धादिषु स्रोतांसि दृष्ट्वा विरतिः कार्या ३२० सिद्धाः स्वर-तर्क-मतीनामगोचराः, सिद्धानामेकत्रिंशद् गुणाः
विषयः
पृष्ठाङ्का षष्ठमध्वयनं 'तम्' (५ उद्देशकाः)
३२७ प्रथम उद्देशः जातीनां सघतो ज्ञाता अनीदृशं शानमाख्याति, ३२८ कुलीना अपि गृहपास न त्यजन्ति, षोडश रोगा विषयासक्तानां जायन्ते जन्तनां बहुदुःखत्वम्
३३५ महामुनिभिः स्वजनेषु रतिन विधेया परीषहानधिसहने दोषः
३४२ द्वितीय उद्देशकः
३४२ गृधि स च परित्यज्य एकत्वं भावनीयं परिषहाश्च
सोढव्याः ३४४ प्रथम उद्देशकः अचेलस्बे गुणाः
३५० कृशा अपि शानिनस्तीर्णा भवन्ति
३५३ असन्दीनद्वीपतुल्य आर्यदेशितो धर्मः
३५३ अष्टम उद्देशक
४२१
RI HIERRESSINGARGAHRES
३२२
॥२०॥

Page #21

॥ ૨૧ ॥
विषय
पूर्वमुत्थायापि पश्चात् कामगृद्धानां स्थितिः, वीर आगमेन सदा परिक्रामयेत् पञ्चम उद्देशकः धर्मोपदेशस्य विधिः,
क्रोधादीन् वान्त्वा शरीरमेदं याबज्जीवितव्यम् सप्तममध्ययने 'महापरिशा' व्युच्छिन्नम् अष्टममध्ययनं 'विमोक्षः' (८ उद्देशंका::) प्रथमः उद्देशकः
पार्श्व स्थाम्यतीर्थिकेभ्योऽशनादिदाननिषेधः तेषामशनार्थनङ्गीकारश्च ३७५ वाचः, न तेषां सुप्रज्ञप्तो धर्मः ३७७
परेषां लोकादिविषयकाः विविधा
३८१
मतिमता माहनेन प्रवेदितो धर्मः दण्डपरित्यागः कार्यः द्वितीय उद्देशकः
३८२
आधा कर्माद्यशनाद्यनङ्गीकरणम्
पृष्ठाङ्काः ३५७
३६६
३६६
३७४
३८४
३८४
पृष्ठाक ३८८
विषय परीषहसहनम् आचारगोचराख्यानं च असमनोशाय न दातव्यम्, समनोज्ञाय तु दातव्यम् ३८९ तृतीय उद्देशकः
३९१
३९१
मध्यमेन वयसा समुत्थानम् कालादिशो भिक्षुः निर्याति
३९२
३९६
शीतार्दितेन भिक्षुणा गाथापतेरामन्त्रणस्य। स्वीकारस्तत्कृताग्नेरनासेधनं च चतुर्थ उद्देशकः
३९३
३९६
३९६
त्रिभिः प्रब्रजितस्य समाचारः वेहानसादिमरणाङ्गीकारः पञ्चम उद्देशकः
३९९
४७२
४०२
द्वाभ्यां वस्त्राभ्यां प्रवजितस्य समाचार: भक्तपरिशामरणाङ्गीकारः
षष्ठ उद्देशकः
पकेन वस्त्रेण प्रव्रजितस्य समाचार: इङ्गितमरणाङ्गीकारः
૪૦૩
४०८
४०८
४१०
।। २१ ।।

Page #22

॥२२
॥
विषय
४१६
पृष्ठाङ्काः सप्तम उद्देशकः पकेन वस्त्रेण प्रवजितस्य समाचारः भिक्षोरभिग्रहविशेषाः पादपोपगमनाङ्गीकारः अष्टम उद्दशकः भक्तपरिक्षेङ्गितमरणपादपोपगमनेषु कर्तव्यम् ४२१ नघममध्ययनम् 'उपधानश्रुतम्' (४ उद्देशकाः) ४३३ प्रथम उद्देशक प्रवज्याग्रहणानन्तरं भगवतो महाधीरस्य ध्यानमयी ४३५ अत्युग्रा जीवनचर्या
SAECTRICIAAAA-%A5
विषयः
पृष्ठाङ्काः द्वितीय उद्देशकः विधिधासु वसतिषु ध्यान-समाधिमयो भगवतो बासः ६६६ तृतीय उद्देशकः भगवतो महावीरस्य अनार्यदेशेषु घोरपरीपहेष्वप्य
चलत्वम् ४५३ चतुर्थ उद्देशकः भगवतो महाधीरस्य विविध घोरं तपः, भिक्षावेलायां ४५९
कस्यापि बाधाऽभाषः, अप्रमादेन विविधरीत्या ध्यानं समाधिश्च
४२१
ATECASTESCESCREECRECEICE
॥२२॥

Page #23

PALALPEPAREEK
सङ्केतविवरणम् आ. नि. = आचारागनियुक्ति उ. = उद्देश दशधैः = दशधैकालिकसूत्र बृ. सं. = बृहत्सङ्ग्रहणी बृहत् स.= बृहत्संग्रहणी (श्रीचन्द्रीया) भग. = भगवती श. =शतक सम. =समवायाङ्ग
-सूत्र
PARASTAGIOCESORIOSHOCHSCRE!
॥२३॥

Page #24


Page #25

आचाद
प्रदी
LE
॥ श्रीशङखेश्वरपार्श्वनाथाय नमः ॥ ॥ नमो स्थु णं समगरसभगवओ महामहावीरषद्धमाणपामिस्स ॥
॥ श्रीसद्गुरुदेवेभ्यो नमः ॥
श्रीसुधर्मस्वामिविरचितं श्रीजिनहंसमरिकृतप्रदीपिकाव्याख्यासमन्वितं श्रीआचारागसत्रम्
प्रथमः श्रुतस्कन्धः3 प्रथम शस्त्रपरिशाध्ययनम् 3 प्रथमोद्देशक:
॥ अहं ॥
. [प्रदीपिकाकृन्मङ्गलाचरणम् ] शासनाधीश्वरो जीयाद् व धमानो जिनेश्वरः । भवन्ति सुखिनो भव्या यदीयवचनामृतः ॥१॥

Page #26

आचा. प्रदी.
१११११
ISISASHISHERSISTER
शीलाङ्काचार्यरचिता वृत्तिरस्ति सविस्तरा । श्रीआचारागसूत्रस्य दुर्विगाहा परं ततः ॥ २॥
अनुग्रहार्थ सभ्यानां व्याख्यातॄणां सुखावहा । श्रीजिनहंससूरीन्द्रः क्रियते स्म प्रदीपिका ॥३॥ इह द्वादशानामङ्गानां मध्ये प्रथमाझं श्रीआचाराङ्गम् , यतो ज्ञानाचारादीनां मोक्षाभूतानामिह प्ररूपणादाचाराङ्गम् । अत्र हि द्वौ श्रुतस्कन्धौ । तत्र प्रथमे श्रुतसन्धे नवाध्ययनानि । तानि चामनि
सत्थपरिन्ना १ लोगविजओ २ य सीओसणिज्ज ३ सम्मत्तं ४।।
तह लोगसारनामं ५ धुये ६ तह महापरिण्णा य ७ ॥१॥ अट्ठमए य विमोक्खो ८ उवहाणसुयं ९ च नवमगं भणियं । । इच्चेसो आयारो आयारग्गाणि सेसाणि ॥२॥
[आ. नि. गाथा ३१॥३२] स्पष्टे, केवलमित्येप-नवाध्ययनरूप आचारो, द्वितीयश्रुतस्कन्धाध्ययनानि तु आचाराग्राणि-शेषाणीति । अथ नवाध्ययनानामर्थाधिकारो यथा
जिअसंजमो १ अ लोगो जह बज्झइ जह य तं पजहियव्वं २ । सुहदुक्खतितिक्खावि य ३ सम्मत्तं ४ लोगसारो ५ य ॥१॥
2
॥२॥

Page #27

आचा० प्रदी०
१।११
निस्संगया ६ य छठे मोहसमुत्था परिसहुवसग्गा ७। निज्जाणं ८ अट्ठमए नवमे य जिणेण एवं ति ९ ॥२॥
[आ. नि. गाथा ३३।३४ ] नियुक्तिगाथाव्याख्या-तत्र शस्त्रपरिज्ञायामयमर्थाधिकारो-'जिअसंजमो 'त्ति जीवेषु संयमो जीवसंयमस्तेषु हिंसादिपरिहारः, स च जीवास्तित्त्परिज्ञाने सति भवत्यतो जीवास्तित्वविरतिप्रतिपादनमत्राधिकारः।
जीवो छक्कायपरुवणा य तेसिं वहे य' बंधोत्ति । विरईए अहिगारो सस्थपरिणाए णायव्यो ॥१॥१।
[ आ. नि. गाथा ३५] लोकविजये तु 'लोगो जह बज्झइ, जह य तं पनाहियव्वं' ति विजितभावलोकेन संयमस्थितेन लोको यथा बध्यते अष्टविधेन कर्मणा यथा च तत्पहातव्यं तथा ज्ञातव्यमित्ययमर्थाधिकारः२ ।
तृतीये त्वयम्-संयमस्थितेन जितकषायेणानुकूलप्रतिकूलोपसर्गनिपाते सुखदुःखतिनिक्षा विधेयेति ३। १ वहेण-पा० । २ उदइओ भावो लोगा कसाया जाणियध्वा । (इति चूणि:)
SARKARIE%ERE
॥३॥

Page #28

आचा०
प्रदी०
चतुर्थे यम्- प्राकनाध्ययनार्थसम्पन्नेन तापमादिकष्टतपः से विनामष्टगुणैश्वर्यमुद्वीक्ष्यापिदृढसम्यक्त्वेन भवितव्यमिति ४ । पञ्चमे त्वयम् - चतुरध्ययनार्थस्थिते नासारपरित्यागेन लोकसाररत्नत्रयोद्युक्तेन भाव्यमिति ५ । पृष्ठे त्वयम् - प्रागुक गुणयुक्तेन निसङ्गतायुक्तेनाप्रतिबद्धेन भवितव्यम् ६ ।
सप्तमे स्वयम् - संयमादिगुणयुक्तस्य कदाचिन्मोहसमुत्थाः परीषहा उपसर्गा वा प्रादुर्भवेयुस्ते सम्यक् सोढव्याः ७ । अष्टमे स्वयम् - निर्माणम्-अन्तक्रिया सा सर्वगुणयुक्तेन सम्यग् विधेयेति ८ ।
नवमाध्ययने स्वयम्-अष्टाध्ययनप्रतिपादितोऽर्थः सम्यगे वर्धमानस्वामिना विहित इति, तत्प्रतिपादनं चाशेषसाधूनामुत्साहार्थम् ९ । इति नवाध्ययनार्थाधिकारः ।
अथ उद्देशाधिकारः- तत्र प्रथमे श्रुतस्कन्धे नवस्वध्ययनेषु क्रमेण सप्त १ प २ चत्वारः ३ चत्वारः ४ षट् ५ पञ्च ६ अष्ट ७ चत्वारः ८ सप्त ९ उद्देशा भवन्ति ।
द्वितीये हि श्रुतस्कन्धे पञ्च चूलिकाः । तासु पञ्चमी निशीथाख्या सा इह न गृहयते, भिन्नस्थानरूपत्वात्तस्याः । तदग्रथाश्चतस्रः, तासु च प्रथम द्वितीये सप्त सप्ताध्ययनात्मिके । तृतीय- चतुर्थ्यां च एकैकाध्ययनात्मिके । १ सम्यगेव पा० ।
१।१।१
॥ ४ ॥

Page #29

आचा०
प्रदी०
तत्र प्रथमचूलिकायां सप्ताध्ययनेषु क्रमेणोदेशक संख्या यथा - प्रथमाध्ययने एकादश, द्वितीये त्रयः तृतीये त्रयः, शेषेषु चतुर्षु द्वौ द्वौ उद्देशकौ ।
द्वितीयायां चूलिकायां सप्तै कसराण्यध्ययनानि' ।
तृतीया चूलिका एकाध्ययनात्मिका ।
एवं चतुर्थ्यपि चूलिका एकाध्ययनात्मिका । एवं सर्वमीलने पञ्चाशीतिरुदेशनकाला भवन्ति, यतः समवायाङ्गे नन्द्यांच"से णं अंगडयाए पढमे अंगे, दो सुक्खंधा, पणुवीसं अज्झयणा, पंचासीइं उद्देसणकाला, पंचासीई समुद्दे सणकाला, अट्ठारस पयसहस्साइं पयग्गेणं पन्नता" [सम० सूत्र १३६] [नंदी सूत्र ८५ ] *
इत्याद्यागमवचनात् कालिकश्रुतमाचाराङ्गं, यो विना कालग्रहणैर्विना तपसा च पठति, दाचयति, श्रावयत्यकृततपसः पार्थे च यः श्रृणोति तस्य सूत्राज्ञाभङ्गदोषः। आगमाज्ञाभङ्गो हि महते संसाराय, आचारी मोक्षाङ्गम्, यतो निर्युक्तिकृदाहअंगाणं किं सारो ? आयारो, तस्स हवइ किं सारो ? अणुओगत्थो सारो, तस्सवि य परूवणा सारो ॥ १ ॥ सारो परूवणाएं चरणं, तस्सवि य होइ निव्वाणं । निव्वाणस्स उ सारो अब्याबाहं जिणा बिति ॥ २ ॥ [आ. नि. गाथा १६।१७]
१ सप्ताध्ययनान्युद्दे शकरहितानि भवन्तीत्यर्थः । २ 'पन्नत्ता' इति पदं नन्द्यां नास्ति ।
१।१।१
॥ ५॥

Page #30

आवा०
प्रदी०
साम्प्रतमाचारादिप्रदानस्य सुखप्रतिपत्तये द्रष्टान्तोपन्यासेन विधिराख्यायते यथा कश्चिद्राजाऽभिनवनगर निवेशेच्छया भूखण्डानि विभज्य रामतया प्रकृतिभ्यो दत्तवांस्तथा कववरापनयने शल्योद्धारे भूस्थिरीकरणे पक्वेष्टकापीठप्रासादरचने रत्नाद्युपादाने चोपदेशं दत्तवान् ताथ प्रकृतयस्तदुप देशद्वारेण तथैव कृत्वा यथाऽभिप्रेतान् सुखान् बुभुजिरे ।
अयमत्रापिनयः- राजसदृशेन सूरिणा प्रकृतिसदृशस्य शिष्यगणस्य भूखण्डसदृशः संयमो मिथ्यात्वकचवराद्यपनीय सर्वोपाधिशुद्धस्यारोपणीयः तं च सामायिकसंयमं स्थिरीकृत्य पक्वेष्टकापीठतुल्यानि व्रतान्यारोपणीयानि ततः प्रासादकल्पोऽयमाचारो विधेयः, तत्रस्थवाशेषशास्त्रादिरत्नान्यादत्ते, निर्वाणभागू भवति ।
अथ शस्त्रपरिज्ञाध्ययनस्य नामान्वर्थे नियुक्तिकृदाह, शस्त्रपरिज्ञेति द्विपदं नाम, शस्त्रस्य निक्षेपमाह
दव्वं सत्यग्गिविसन्नेहं बिलखार लोणमाईयं । भावो य दुप्पउतो वाया काओ अविरई या ॥ १ ॥ [ आ. नि. गाथा ३६ ]
शस्त्रस्य निक्षेपो नामादिचतुति, तत्र नामस्थापने क्षुण्णे, व्यतिरिक्तं द्रव्यशस्त्रं खड्गाद्यग्निविपस्ने हाम्ल क्षारलवणादिकं, भावशस्त्रं तु दुःप्रयुक्तो भावः - अन्तःकरणं, वाक्कायाऽविरतिश्चेति, जीवोपघातकारित्वादिति भावः । १ सर्वोपधा० पा० । २ तत्र पा० । ३ नापादे०पा० ।
%
१।१।१
॥६॥

Page #31

आचा०
प्रदी०
परिज्ञापि चतुर्धा
दव्वं जाणण पच्चक्खाणे दविए सरीर उबगरणे । भावपरिण्गा जागण पच्चक्खाणं च भावेणं ॥
-
[आा. नि. गाथा ३७]
तत्र द्रव्यपरिज्ञा द्विधा ज्ञपरिज्ञा प्रत्याख्यानपरिज्ञा च ज्ञपरिज्ञा आगमनोआगमभेदाद् द्विधा, आगमतो ज्ञाताsनुपयुक्तः, नोआगमतस्त्रिधा तत्र व्यतिरिक्ता द्रव्यपरिज्ञा यो यद् द्रव्यं जानीते सवित्तादि सा परिच्छेद्यद्रव्यप्राधान्यात् द्रव्यपरिज्ञेति । प्रत्याख्यानवरिज्ञाऽप्येवमेव, तत्र व्यतिरिक्त द्रव्य प्रत्याख्यान परिज्ञा देहोपकरणपरिज्ञानम्, उपकरणं च रजोहरणादि साधकतमत्वात् ।
भावपरिज्ञाऽपि द्विधैव-ज्ञपरिज्ञा प्रत्याख्यानपरिज्ञा च तत्रागमनो ज्ञातोपयुक्तच, नोआगमतस्त्विदमेवाध्ययनं ज्ञानक्रियारूपं, नोशब्दस्य मिश्रवावित्वान् । प्रत्याख्यानभाव परिज्ञापि तथैव, आगमतः पूर्ववत्, नोआगयतस्तु प्राणादिपातनिवृत्तिरूपा मनोवाक्कायकृतकारितानुमतिभेदात्मिक ज्ञेयेति । गतो नाम निष्पन्नो निक्षेपः ।
साम्प्रतं सूत्रानुगमे सूत्रमुच्चारणीयं तच्चेदम्
सुयं मे आउ ! ते भगवया एवमक्खायं - इहमेगेसिं णो सण्णा भवति (सू. १)
१ आगमतो० पा० ।
१।१।१
116 11

Page #32

आचा०
प्रदी०
व्याख्या - भगवान् सुधर्मस्वामी जम्बूनाम्न इदमाचष्टे यथा श्रुतम् - आकर्णितमवधारितमिति, अनेन स्वमनीषिकाव्युदासो, मयेति साक्षान्न पुनः पारम्पर्येण 'आउस तेणं'ति हे आयुष्मन् ! चिरंजीविन् ! सर्वगुणेष्वायुष्कस्यैव प्राधान्यात्, यदिवा - आमृशता भगवत्पादारविन्दम् इत्यनेन विनय आवेदितो मवति, अथवा आवसता' तदन्तिके, इत्यनेन गुरुकुलवासः कर्तव्य इत्यावेदितं भवति, भगवता - समग्रैश्वर्यादिगुणवता श्रीवर्धमानस्वामिना आख्यातं कथितं, इति शस्त्रपरिज्ञाध्ययने अथवा 'इहेति' ससारे एकेषां ज्ञानावरणीयावृत्तानां प्राणिनां नो संज्ञा भवति, संज्ञानं संज्ञा स्मृतिश्वबोधः सा नोपजायते । आहारसंज्ञादीनां बहुत्वेऽपि इह ज्ञानसंज्ञयाधिकारो यतः सैव निषिद्धा 'इह एकेषां नो संज्ञा ज्ञानमवबोधो भवती 'ति ॥ १ ॥
प्रतिषिद्धसंज्ञा विशेषावगमार्थमाह सूत्रम्-
तं जहा
पुरस्थिमातो वा दिसातो आगतो अहमंसि, दाहिणातो वा दिसातो आगतो अहमंसि पच्चत्थिमातो वा दिसातो आगतो अहमंसि,
१ भावसता वा पा० । २ इहैव पा० ।
१1१1१
॥ ८ ॥

Page #33

आचा०
प्रदी.
१।११
उत्तरातो वा दिसातो आगतो अहमंसि, उड्ढातो वा दिसातो आगतो अहमंसि, अधोदिसातो वा आगतो अहमंसि, अन्नयरीतो दिसातो वा अणुदिसातो वा आगतो अहमंसि,
एवमेगेसि णो णातं भवति (सू. २) व्याख्या-'तद्यथेति प्रतिज्ञातार्थोदाहरणं, दिशत्यतिसृजति व्यपदिशति द्रव्यभागमिति दिग्र , पूर्वस्या दिश आगतोऽहमस्मि एवं दक्षिणस्या वा, वाशब्द उत्तरपक्षापेक्षया विकल्पार्थों, 'अन्नयरीतो दिसातो आगतो अहमसि' इत्यनेन दिगग्रहणात् प्रज्ञापकदिशश्चतस्रः पूर्वादिका ऊर्वाऽधोदिशौ च परिगृह्यन्ते, अनुदिग्ग्रहणात्तु विदिशो द्वादश, तत्र दिशश्चतस्रः, विदिशश्चतस्रः तासामन्त। अष्टौ अपरा विदिशः, एवं प्रज्ञापकदिशोऽष्टादश परिगृहीता, एवमष्टादश भावदिशोऽप्यत्र ग्राह्याः ।
अथ भावदिशां परिज्ञानाय नियुक्तिगाथामाहमणुया तिरिया काया तहऽग्गवीया चउक्कगा चउरो । देवा नेरइया वा अट्ठारस होनि भावदिसा ॥
[आ. नि. गाथा ६०]
ISISRASHRSHRIRALES
॥९॥

Page #34

आचा०
प्रदी.
RSARVEER-1-75%
व्याख्या-मनुष्याश्चतुभेदास्तद्यथा-सम्मूर्छनजाः, कर्मभूमिजा, अर्मभूमिजाः, अन्तरद्वीपजाश्चेति, तथा तिर्यश्चो द्वीन्द्रियास्त्रीन्द्रियाश्चतुरिन्द्रियाः पञ्चेन्द्रियाश्चेति चतुर्धा, कायाः पृथिव्यप्तेजोवायवश्चत्वारः, तथाऽग्र-मूल-सन्ध-पर्वबीजाश्चत्वार एव, एते षोडश देवनारकप्रक्षेपादष्टादश, एभिर्भावर्भवनाजीवो व्यपदिश्यत इति भावदिगष्टादशभेदेति ।।
तत्रासंज्ञिनां नैपोऽवबोधोऽस्ति, संज्ञिनामपि केषाश्चिद्भवति यथाऽहममुष्या दिशः समागत इहेति, 'एवमेगेसि णो | णातं भवती' त्येवमनेन प्रकारेण प्रतिविशिष्टदिगविदिगागमनं नैकेषां विदितं भवतीत्येतदेव नियुक्तिकृदाह - केसिंचि नाणसण्णा अस्थि केसिंचि नस्थि जीवाणं । कोऽहं परंमि लोए आसी कयरा दिसाओवा? ॥
[आ. नि. गाथा-६३] व्याख्या-केपाश्चिज्जीवानां ज्ञानावरणीयक्षयोपशमवतां ज्ञानसंज्ञाऽस्ति, केषाश्चित्तु तदावृतिमतां न भवतीति । यादृशी संज्ञा न भवति तां दर्शयति-कोऽहं परस्मिन् लोके जन्मनि मनुष्यादिरासम् ? अनेन भावदिगुपात्ता, कतरस्या वा दिशः समायात ? इत्यनेन तु प्रज्ञापकदिग् गृहीता, यथा कश्चिन्मदिराघूणितलोचनोऽव्यक्तमनोविज्ञानो रथ्यानिपतितच्छाकृष्टश्वगणावलिह्य मानवदनो गृहमानीतो मदात्यये न जानाति कुतोऽहमागत इति, तथा प्रकृतो मनुष्यादिरपीति भावार्थः॥२॥ न केवलमेषैव संज्ञा नास्ति अपराऽपि नास्तीति सूत्रकृदाह
अस्थि मे आया उववाइए, णस्थि मे आया उववाइए, के अहं आसी ? के वा
RESISTIAGURIN
॥१०॥

Page #35

आचा० प्रदी०
श१११
इओ चुते इह पेच्चा भविस्सामि ? (सू. ३)
अस्ति-विद्यते ममास्य शरीरस्याधिष्ठाता, अतति गच्छति सततं गतिप्रवृत्त आत्मा-जीवोऽस्तीति, किंभूतः ? औपपातिका-उपपातो जन्मान्तरसंक्रान्तिः, उपपाते भव औपपातिक इत्यनेन संसारिणः स्वरूपं दर्शयति, स एवम्भूत आत्मा ममास्ति नास्तीति चैवम्भूता संज्ञा केषाश्चिदज्ञानावष्टब्धचेतसां न जायते, तथा कोऽहं नारक-तिर्यग्-मनुष्यादिरासं पूर्वजन्मनि ? को वा देवादिः ? इतो मनुल्यादेर्जन्मनः च्युतो-विनष्टः इह-संसारे प्रेत्य-जन्म न्तरे भविष्यामि-उत्पत्स्ये इति, एषा च संज्ञा न भवतीति ।। ३ ॥
'इहमेगेसिं नो नायं भवती' त्यनेन केपाश्चिदेव संज्ञानिषेधात् केपाश्चित्तु भवतीत्युक्तं भवति, तत्र सामान्यसंज्ञायाः प्रतिप्राणिप्रसिद्धत्वात् तत्कारणपरिज्ञानस्येहाकिश्चित्करत्वाद्विशिष्टसंज्ञायास्तु केशञ्चिदेव भावात् विशिष्टसंज्ञायाः कारणं सूत्रकृदर्शयितुमाह
से ज्जं पुण जाणेज्जा सह सम्मुइयाए परवागरणेणं अण्णेप्ति वा अंतिए सोचा, तं जहा-पुरस्थिमातो वा दिसातो आगतो अहमंसि जाव अन्नयरीतो दिसातो वा अणुदिसातो वा आगतो अहमंसि, एवमेगेसिं णायं भवति-अत्थि मे आया उव
॥१२॥

Page #36

१११११
आचा प्रदी०
वाइए, जो इमाओ दिसाओ वा अणुदिसाओ वा अणुसंचरति, सब्बाओ दिसाओ सव्वाओ
अणुदिसाओ सोहं (सू. ४) स इति प्राग्निर्दिष्टो ज्ञाता विशिष्टक्षयोपशमादिमान् , यदिति प्राग्निर्दिष्टं दिग्विदिगागमनं, तथा कोऽहमभूवमतीतजन्मनि देवादिः,कोऽहं प्रेत्य देवादिर्भविष्यामीति परामृश्यते जानीयाद-आगरछेत् ।
AAAAAAA%
इदमुक्तं भवति-न कश्चिदनादौ संसृतौ पर्यटनसुमान् दिगागमनादिकं जानीयात् , यः पुनर्जानीयात् स एवं 'सह सम्मुइयाए' आत्मना सह सदा या सन्मतिर्वर्तते तया सन्मत्या कश्चिज्जानीते, यदि वा स्वमत्या वा, सा पुनः सन्मतिः स्वमतिर्वाऽवधि-मन:पर्याय केवलज्ञान-जातिस्मरणभेदाच्चतुर्विधा, तत्र जातिस्मरणं स्वाभिनिबोधिकज्ञानविशेषः, तदेवं चतुर्विधया मत्या कश्चिदात्मनो विशिष्टदिग्गत्यागती जानाति, कश्चिच्च परः-तीर्थकृत्सर्वज्ञः तस्यैव परमार्थतः परशब्दवाच्यत्वात् , तस्य व्याकरणम्-उपदेशस्तेन जीवांस्तभेदांश्च-पृथिव्यादीन गत्यागती च जानाति, अपरः पुनरन्येषां तीर्थकरव्यतिरिक्तानामतिशयज्ञानिनामन्तिके जानाति ।
तत् सूत्राश्य वेन दर्शयति-तद्यथा-पूर्वस्या दिश आगतोऽहमस्मि, एवं द क्षगस्याः पश्चिमायाः उत्तरस्या उर्वदिशोऽघोदिशोऽन्यतरस्या दिशोऽनुदिशो वाऽऽगतोऽहमस्मीत्येवमे केषां विशिष्टक्षयोपशमादिमतां, तीर्थकराऽन्यातिशयज्ञानिबोधितानां

Page #37

आचा० प्रदी०
%3A%
ECENECTECAR
च ज्ञानं भवति, तथा प्रतिविशिष्टदिगागमनपरिज्ञानाऽनन्तरमे नेपामेतदपि' ज्ञानं भवति यथा-अस्ति कोऽस्य शरीरकस्याधिष्ठाता ज्ञानदर्शनोपयोगलक्षण उपपादुको-भवान्तरसंक्रान्तिभाग असर्वगतो भोक्ता मूर्तिरहितोऽविनाशी शरीरमात्रव्यापीत्यादिगुणवानात्मेति । तथाऽस्ति च ममात्मा, योऽमुष्या दिशोऽनुदिशश्च सकाशाद् अनुसञ्चरति-गतिप्रायोग्यकर्मोपादानादनु -पश्चात् सञ्चरत्यनुसश्चरति, दिग्विदिगागमनं भावदिगागमनं वा स्मरतीत्यर्थः ।
साम्प्रतं सूत्रावयवेन पूर्वसूत्रोक्तमेवार्थमुपसंहरति-सर्वस्या दिशः सर्वस्याश्चानुदिशो य आगतोऽनुसञ्चरतीति सः 'अह'मित्यात्मोल्लेखः, अहं प्रत्ययग्राह्यत्वादात्मनः, अनेन च पूर्वाद्याः प्रज्ञापकदिशः सर्वा गृहीताः भावदिशश्चेति । ___ सहसम्मत्यादिपरिज्ञाने सुखप्रतिपत्यर्थ त्रयो द्रष्टान्ताः प्रदर्श्यन्ते, तद्यथा-वसन्तपुरे नगरे जितशत्रु राना, धारिणी महादेवी, तयोर्धर्मरुच्यभिधानः सुतः, स च राजाऽन्यदा तापसत्वेन प्रवजितुमिच्छुर्धर्मरुचिं राज्ये स्थापयितुमुद्यतः, धर्मरुचिना माता पृष्टा-'किमिति तातो राज्यं त्यजति ?' तयोतं-किंमनया चपलया नरकादिसकलदुःखहेतुभूतया स्वर्गापवर्गमार्गार्गलया परमार्थत इहलोकेऽप्यभिमानमात्रफलयाऽतो विहायैनां सकलसुखसाधनं धर्म कर्तुमुद्यतः, 'धर्मरुचिस्तदाकर्योक्तवान् -यये किमहं तातस्यानिष्टो ? येनैवंभूतां सकलदोषाश्रयणीयां मयि नियोजयति, सकलकल्याणहेतोधर्मात्प्रच्यावयतीत्यभिधाय पित्राऽनुज्ञातस्तेन सह तापसाश्रममगात् , तत्र च सकलां तापसक्रियां यथोक्तां पालयन्नास्ते, अन्यदाऽमावास्यायाः
१०षां तदपि-पा० । २ दिग्विदिशां गमन-वृ०। ३ अणुसंसरह इति पाठान्तरेण स्मरतीत्येतदर्थो गृहीतः । ५ नारकादि०-३० ।
CESSOROCCO
E
मा०२
॥१३॥

Page #38

आचां०
प्रदी०
पूर्वेऽह्नि एकैन तापसेनोद्धुष्टं यथा भोस्तापसाः ! कल्येऽनाकुट्टिर्भविता, तदद्यैव कुश - कुसुम-समित्-कंद-मूल-फलाद्याहरणं कुरुत इत्येतच्च [आकर्ण्य] धर्मरुचिना जनकः पृष्टस्तात ! केयमना कुट्टिनम ? तेनोक्तं पुत्र ! लतादीनामच्छेदनं तद्द्यमावास्यादिके विशिष्टे पर्वदिवसे न वर्तते, सावद्यत्वाच्छेदनादिक्रियायाः श्रुत्वा चैतदसावचिन्तयत् - यदि पुनः सर्वदाऽनाकुट्टिः स्यात्तदा शोभनं भवेत्, एवमध्यवसायिनस्तस्यामावास्यायां तपोवनासन्नपथेन गच्छतां साधूनां दर्शनमभूत् तेन चाभिहिताः -'किमद्य भवतामनाकुट्टिने जाता ? येनाटवीं प्रस्थिताः, ' तैरभिहितम् -' यथाऽस्माकं यावज्जीवमनाकुट्टि' रित्यभिधायातिक्रान्ताः साधवः, तस्य च तदाकयै हापोहविमर्शेन जातिस्मरणमुत्पन्नं - यथाऽहं जन्मान्तरे प्रवज्यां कृत्वा देवलोके सुखमनुभूय इहागत इति, एवं तेन विशिष्टदिगागमनं स्वमत्या - जातिस्मरणरूपया विज्ञात, प्रत्येकबुद्धश्च जातः, एवमन्येऽपि वल्कलचीरिश्रेयांसप्रभृतयोऽत्र योज्या इति १ ।
परव्याकरणे विदमुदाहरणम्- गौतमस्वामिना भगवान् पृष्टः - किमिति मे केवलज्ञानं नोत्पद्यते ?, भगवता व्याहृतं - 'भो गौतम ! भवतोऽतीव ममोपरि स्नेहोऽस्ति, तद्वशात्,' तेनोक्तं- 'भगवन्नेवमेतत् किं निमित्तः पुनरसौ मम भगवदुपरि स्नेहः ?' ततो भगवता तस्य बहुषु भवान्तरेषु पूर्वसम्बन्धः समावेदितः 'चिरसंसिद्धोऽसि मे गोयमा ! चिरपरिचिओसि मे गोय" [ भगवतीसूत्र - शतक १४ उद्देश ७ सूत्र २] त्येवमादि, तच्च तीर्थकृद्व्याकरणमाकर्ण्य गौतमस्वामिनो विशिष्टदिगागमनादिविज्ञानमभूदिति २ ।
१ चिरसंसृष्टोऽसि मया गौतम । चिरपरिचितोऽसि मम गौतम !
१।१।१
॥ १४ ॥

Page #39

आचा
१११
प्रदी०
HTTAHISHASTRA
अन्य श्रवणे विदमुदाहरणं-श्रीमल्लिस्वामिना राजपुत्राणां षण्णामुद्वाहार्थमागतानामवधिज्ञानेन तत्प्रतिबोधार्थ यथा जन्मान्तरे सहितैरेव प्रव्रज्या कृता, यथा च तत्फलं देवलोके जयन्ताऽभिधाने विमानेऽनुभूत तथाऽऽख्यातं, तच्चाकर्ण्य लघुकर्मत्वात् प्रतिबुद्धा, विशिष्ट दिगागमनविज्ञानत्वं सञ्जातम् ३ ॥४॥
साम्प्रतं प्रकृतमनुस्रियते-यो हि सोऽहमित्य नेनाहकारज्ञानेनात्मोल्ले खेन पूर्वादेर्दिश आगतमात्मानमविच्छिन्नसंततिपतितं द्रव्यार्थतया नित्यं पर्यायार्थतयाऽनित्यं जानाति स परमार्थतयाऽऽत्मवादीति सूत्रकृदर्शयति
से आयावादी लोगावादी कम्मावादी किरियावादी (सू. ५) 'से' इति-यो भ्रान्तः पूर्व नारकादिभावदिक्षु पूर्वाद्यासु च प्रज्ञापकदिक्षु अमृर्तादिगुणोपेतमात्मानं जानाति स एवम्भूत आत्मवादीति आत्मानं वदितुं शीलमस्येति, यः पुनरेवम्भूतमात्मानं नाभ्युपगच्छति सोऽअनात्मवादी नास्तिकः।
य एवात्मवादी स एव परमार्थतो लोकवादी, लोक:-प्राणिगणस्तं वदितुं शीलमस्येति, अनेन चात्माद्वैतवादिनिरासेना- | त्मबहत्त्वमुक्तं, यदिवा लोकापातीति लोक:-चतुर्दशरज्ज्वात्मकः प्राणिगणो वा, तत्रापतितुं शीलमस्येति, अनेन च विशिष्टाकाशखण्डस्य लोकसंज्ञाऽऽवेदिता, तत्र च जीवास्तिकायस्य सम्भवेन जीवानां गमनागमनमावेदितम् ।
य एवात्मवादी लोकवादी च स एव कर्मवादी, कर्म-ज्ञानावरणीयादि तद्वदितुं शीलमस्य, प्राणिनो हि मिथ्यात्वादि
STRATIVE
॥१५॥

Page #40

१११११
MSRTCHECCAS-
C
आचा०
|| हेतुभिः पूर्व गत्यादियोग्यानि कर्माण्याददते, पश्चात्तासु विरुपरूपासु योनिषूत्पद्यन्ते, अनेन कालादिवादिनो निरस्ताः । प्रदी.
तथा य एव कर्मवादी स एव क्रियावादी, यतः कर्म योगनिमित्तं बध्यते, योगश्च व्यापारः, स च क्रियारूपः, अतः कर्मणः कार्यभूतस्य वदनात् तत्कारणभूतायाः क्रियाया अप्यसावेव परमार्थतो क्रियावादी, क्रियायाश्च कर्मनिमित्तत्वं प्रसिद्धमागमे
"जावणं भते ! एस जोवे सया समियं एयइ वेयइ चलति फंदति घट्टति तिप्पति जाव तं तं भावं परिणमति तावणं अट्ठविहबंधए वा सत्तविहबंधए वा एगविहबंधए वा छविहबंधए वाणो णं अबंधए"त्ति'
] एवं य एव कर्मवादी स एव क्रियावादी, अनेन सांख्याभिमतात्माऽक्रियावादिमतनिरासः ॥५॥ साम्प्रतं त्रिकालस्पर्शिना मतिज्ञानेनैव तदभवे एवाऽऽत्मनः कियायास्त्रिकालगोचरतां दर्शयति
अकरिस्सं च हं काराविसं चहं, करओ यावि समणुण्णे भविस्सामि (सू. ६) 'अकरिस्स' मिति-इह त्रिकालापेक्षयाकृत-कारितानुमतिभिनव विकल्पाः सम्भवन्ति, ते चामी-अहमकार्ष १ अचीकर१ कालादिवादिन इत्यत्र आदिपदेन यदृच्छा-नियति-ईश्वरात्मवादिनो ग्राह्याः ।।
२-यावद् भदन्त ! एष जीवः सदा समितमेजते व्येजते चलति स्पन्दते तिष्यति यावत् तं तं भावं परिणमति तावच्च भष्टविधबन्धको वा सप्तविधबन्धको वा षड्विधबन्धको वा एकविधबन्धको वा, नाऽबन्धकः ।
ANCIESREGISTERESIESTATERIES
EX
॥१६॥

Page #41

आचा०
प्रदी०
महं २ कुर्वन्तमन्यमन्त्रज्ञा सिपमहं ३ करोमि ४ कारयामि ५ अनुजानाम्यहं ६ करिष्याम्यहं ७ कारयिष्याम्यहं ८ कुर्वन्तमन्यमनुज्ञास्याम्यहं ९ एते नव मनो- वाक्कायैश्चिन्त्यमाना २७ भेदा भवन्ति ।
अकार्षमहमित्यनेन विशिष्टक्रियापरिणतिरूप आत्माऽभिहितः, ततश्च स एवाऽहं मयाऽस्य देहादेः पूर्वं यौवनावस्थायामिन्द्रियवशगेन विषयविमोहितान्धवेतसा तत्तदकार्यानुष्ठानपरायणेनाऽऽनुकूल्यमनुष्ठितम्, यतः - "विहवावलेवनडिएहिं जाई कीरंति जोव्वणमएणं । वयपरिणामे सरियाई ताई हियए खुडुकंति ॥ १ ॥ " [ ]
तथा अवीकरमहमित्यनेन परोऽकार्यादौ प्रवर्तमानो मया प्रवृत्ति कारितः, तथा कुर्वन्तमन्यमनुज्ञातवानित्येवं कृतकारितानुमतिभिर्भूतकालाभिधानम् ।
तथा करोमीत्यादिना वचनत्रिकेण वर्तमानकालोल्लेखः ।
तथा करिष्यामि कारयिष्यामि कुर्वतोऽन्यान् प्रति समनुज्ञापरायणो भविष्यामीत्यादिना वचनत्रिकेणानागतका लोल्लेखः । अनेन कालत्रयसंस्पर्शन देहेन्द्रियातिरिक्तस्वात्मनो कालत्रयपरिणतिरूपस्यास्तित्वावगतिरावेदिता || ६ ||
अथ किमेतावत्य एव क्रिया उतान्यापि सन्तीत्याह
१ विभवावलेपनटितैर्यानि क्रियन्ते यौवनमदेन । वयःपरिणामे स्मृतानि तानि हृदये शल्यायन्ते || १ ||
॥१७॥

Page #42

आचा० प्रदो०
१।११
SHRISHAD
TO THE SERIES:
एयावंति सव्वावंति लोगंसि कम्मसमारंभा परिजाणितव्वा भवंति (सू. ७) एतावन्तः सर्वेऽपि लोके-प्राणिसङ्घाते कर्मसमारम्भाः-क्रियाविशेषा ये प्रागुक्ताः कालत्रयभेदेन कृतकारितानुमतिभिश्च सर्व क्रियानुयायिना सर्वेषां सङ्ग्रहात् , एतावन्त एव परिज्ञातव्या नान्ये, तत्र ज्ञपरिज्ञया सर्वेऽपि कर्मसमारंभा ज्ञातव्याः प्रत्याख्यानपरिज्ञया च सर्वे पापोपादानहेतवः कर्मसमारम्भाः प्रत्याख्यातव्याः ।।७।। इयता सामान्येन जीगस्तित्वं प्रसाधितमधुना तस्यैवात्मनो दिगादिभ्रमणहेतूपदर्शनपूर्वमपायान् दर्श पति
__अपरिण्णायकम्मे खलु अयं पुरिसे जो इमाओ दिसाओ वा अणुदिसाओ वा अणुसंचरति, सव्वाओ वा दिसाओ सव्वाओ अणुदिसाओ सहेति (सू०८) योऽयं पुरि शयनात् पुरुषः पूर्णः सुखदुःखानां वा पुरुषो-जन्तुर्मनुष्यो वा, प्राधान्याच्च पुरुषस्योपादानम्, उपलक्षणं चैतत्तेन सर्वोऽपि चतुर्गत्यापन्नः प्राणी गृह्य ते, दिशोऽनुदिशो वाऽनुसञ्चरति, सः अपरिनातकर्मा-अपरिज्ञात कर्माने नेत्यपरिज्ञातकर्मा, खलुरवधारणे, अपरिज्ञातकर्मव दिगादौ भ्राम्यति नेतर, उपलक्षणं चैतद, अपरिज्ञातात्माऽपरिज्ञातक्रियश्चेति स सर्वा दिशः सर्वाश्चानुदिशः सहेति स्वयंकृतेन कर्मणा सहानुसञ्चरति ॥८॥ स यदाप्नोति तद् दर्शयति
अणेगरुवाओ जोणीओ संधेति, विरुवरूवे फासे पडिसंवेदयति (सू०९)
15555
॥१८॥

Page #43

आचा. प्रदी०
२८२२-२२ RISHISHALIGROSITE
अनेक संवृतविवृतादिकं रूपं यासां ता योनयः-उत्पत्तिस्थानानि, संवृतादिस्वरूपं चेदम्
"संवुडजोणि सुरेगिदिनारया वियडविगलगम्भुभया ।" [बृहत् सं. २९७ ] संवृता-आच्छादितयोनयः, के ? सुरा एकेन्द्रिया नारकाच, विकलेन्द्रियाः विकटयोनय:-प्रकटयोनयः, गर्भजाः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्नराः उभययोनयः।
तथा सुर-नारकाणां योनिरचित्ता सर्वथा जीवप्रदेशरहिता, गर्भनतियंग्नराणां योनिर्मिश्रा ये शोणितपुद्गलाः शुक्रमिश्रा योन्यात्मसात्कृताः ते सचित्ताः, अन्ये खचित्ताः, शेपाणामेकेन्द्रियादीनां योनिस्त्रिभेदा सचित्ता अचित्ता मिश्रा च ।
तथा नारकाणां योनिः शीता, उष्णा च सुराणां, गर्भजतिर्यग्नराणां च योनिर्मिश्रा शीतोष्णस्वभावा, तेजस्कायिनां | योनिरुष्णव, शेषाणां योनिस्त्रिधा-शीता उष्णा मिश्रा च । अथवा चतुरशीतिलक्षभेदेनपुढवी-जल-जलण-मारुय एकेक्के मत्त सत्त लक्खाउ । वण-पत्तेय अणते दश चोहस जोणिलक्खाउ ॥१॥' विगलिंदिएस दो दो चउरो चउरो य णारयसुरेसुं । तिरिएसु हुँति चउरो चोद्दस लक्खा य मणुएस्सु ॥२॥
[जिनभद्रीया वृ०सं. गाथा ३५११३५२] १ पृथ्वी-जल-ज्वलन-मारुतेषु पस्मिन् सप्त लक्षाः । प्रत्येकवने अनन्ते दश चतुर्दश योनिलझा: ॥१॥ २ विकलेन्द्रियेषु द्वे द्वे चतनश्चतनश्च नारकसुरेषु । तिरश्चि भवन्ति चतस्रश्चतुर्दश लक्षाश्च मनुष्येषु ॥२॥
॥१९॥

Page #44

GOSH
१११११
आचा प्रदी०
तथा शुभाशुभभेदेन योनीनामनेकत्वं गाथाभिः प्रदर्श्यतेसीयादो जोणीओ चउरासीती य सयसहस्साई। असुभाओ य सुभाओ तत्थ सुभाओ इमा जाण ॥१॥'
अस्संखाउमणुस्ता राईसर संखमादिआऊणं । तित्थयरनामगोत्तं सव्वसुहं होइ नायव्वं ॥२॥ तस्थवि य जाइसंपन्नतादि सेसाउ हुँति असुभाओ । देवेसु किविसादी सेसाओ हुंति उ सुभाओ ॥३॥ पंचिंदियतिरिएसु हयगयरयणे हवंति ज सुभाओ । सेसाओ असुहाओ हवंति एगिदियादीया ॥४॥ देविंदचक्कवहित्तणाई मोत्तुं च तित्थगरभावं । अणगारभावितावि य सेसा उ अणंतसो पत्ता ॥५॥
[ एताश्चानेकरूपा योनीदिंगादिषु पर्यटन्नपरिज्ञातकर्माऽसुमान् 'संधेइ'त्ति सन्धि करोत्यात्मना सहाविच्छेदेन संघटयति, १ शीताद्या योनयश्चतुरशीतिश्च शतसहस्राणि । अशुभाः शुभाश्च तत्र शुभा इमा जानीहि ॥१॥ २ असख्यायुर्मनुष्याः संख्यायुष्काणां राजेश्वराद्याः । तीथ करनामगोत्र सर्वशुभं भवति ज्ञातव्यम् ॥२॥ ३ तत्रापि च जातिसम्पन्नताद्याः शेषा भवन्त्यशुभाः । देवेषु किल्बिषाद्याः शेषा भवन्ति च शुभाः ॥३॥ ४ पञ्चन्द्रियतिर्यक्षु ह्यगजरत्नयोर्भवति शुभा । शेषाश्च शुभाः शुभवर्यैकेन्द्रियाद्याः ॥४॥ ५ देवेन्द्रचक्रवर्तित्वे मुक्त्वा तीर्थकरभावं च । भावितानगारतामपि च शेषास्त्वनन्तशः प्राप्ताः ।।५।।
HASHARORA SHARRARHICHOSE
॥२०॥
भा। शेषा देवेषु किनामगोत्र
|| ११

Page #45

आचा०
प्रदी०
तत्संघाने च यदनुभवति तद् दर्शयति-विरूपं बीभत्सममनोज्ञं रूपं स्वरूपं येषां स्पर्शानां दुःखोपनिपातानां ते, उपलक्षणं चैतमानस्योऽपि वेदना ग्राह्याः, अपरिज्ञातकर्मा संसारी स्पर्शादीन् विरूपरूपान् तेषु तेषु योन्यन्तरेषु विपाकतः परिसंवेदयतीति भावः | ९||
यद्येवं ततः किमित्यत आह
तत्थ खलु भगवता परिण्णा पवेदिता (सु०१०)
तत्र कर्मणि व्यापारे अकार्षमदं करोमि करिष्यामीत्याद्यात्मपरिणतिस्वभावतया मनोवाक्कायव्यापाररूपे भगवता वीरवर्धमानस्वामिना परिज्ञानं परिज्ञा सा प्रकर्षेण वेदिता, एतच्च सुधर्मस्वामी जम्बूनाम्ने कथयति सा च द्विविधा - ज्ञपरिज्ञा प्रत्याख्यानपरिज्ञा च तत्र ज्ञपरिज्ञया सावद्यव्यापारेण बन्धो भवतीत्येवं भगवता परिज्ञा प्रवेदिता, प्रत्याख्यानपरिज्ञया च सावद्ययोगा बन्धहेतवः प्रत्याख्येया इत्येवंरूपा ||१०||
अथ किमर्थमसौ कटुविपाकेषु कर्माश्रवहेतुभूतेषु' क्रियाविशेषेषु प्रवर्तत इत्याहइस चैव जीवियस परिखंदणमाणणपूयणाए जातीमरणमोयणाए दुक्खपडिघातहेतुं (सू०११)
१ कर्माश्रवभूतेषु पा० ।
१।१।१
॥२१॥

Page #46

आचा०
१।११
प्रदी०
अस्यैव तडिल्लताचश्चलस्य जीवितस्याथै दीर्घसुखार्थ कर्माश्रवेषु जीवितोपमर्दादिरूपेषु' प्रवर्तन्ते, तथाऽस्यैव जीवितस्य परिबन्दन-मानन-पूजनार्थ हिंसादिषु प्रवर्तन्ते, तत्र परिवन्दनं-संस्तवः प्रशंसा तदर्थमाचेष्टते, तथाहि-अहं मयूरादिपिशिताशसनाद्वली तेजसा देदीप्यमानो देवकुमार इव लोकानां प्रशंसास्पदं भविष्यामीति, माननम्-अभ्युत्थानासनदानादि तदर्थमाचेष्टमानः कर्माचिनोति, तथा पूजनं पूजा-द्रविण-वस्त्रान्न-पान-प्रणाम-सेवाविशेषरूपं तदर्थ च प्रवर्तमानः क्रियासु कर्माश्रवैरात्मानं सम्भावयति ।
न केवलं परिवन्दनाद्यर्थमेव कर्मादत्ते, अन्यार्थमप्यादन इति दर्शयति-जाति-मरण-मोचनार्थ कर्माददते, तत्र जात्यर्थ कार्तिकेयरन्दनादिकाः क्रिया विधत्ते, यः कार्तिकेयं वन्दते स उत्तमजाति लभते, तथा यान् यान् कामान् ब्राह्मणेभ्यो ददाति तांस्तानन्यजन्मनि लभते इत्यादिकुमार्गोपदेशात् हिंसादौ प्रवृत्तिं विदधाति । तथा मरणार्थ पितृपिण्डदानादिषु अथवा ममानेन सम्बन्धी व्यापादितस्तस्य वैरनिर्यातनार्थ बन्धवधा प्रवर्तते, यदिवा मरणनिवृत्त्यर्थमात्मनो दुर्गाद्युपयाचितमजादिना बलिं विधत्ते, तथा मुक्त्यर्थमज्ञानावृतचेतसः पञ्चाग्नितपोऽनुष्ठानादिषु प्राण्युपमर्द कारिषु प्रवर्तमानाः कर्माददते, यदिवा जातिमरणयोर्विमोचनाय हिंसादिकाः क्रियाः कुर्वते ।
दुःखप्रतिघातार्थमेव व्याधिवेदनार्ताः लावकपिशितमदिराद्यासेवन्ते, कलत्र-पुत्र-गृहोपस्कराधाददते, तल्लाभपालनार्थ १ रूपे-पा० । २ दीप्यमानो-पा० ।
॥२२॥

Page #47

आचा०
प्रदी०
च तासु तासु क्रियासु प्रवर्त्तमानाः कर्मासेवन्ते, कर्मोपादानाच्च नानायोनिषु विरूपरूपान् स्पर्शान् प्रतिसंवेदयन्तीत्येतद् ज्ञात्वा क्रियाविशेषनिवृत्तिर्विधेयेति ॥ ११ ॥
एतावन्त एव क्रियाविशेषा इति दर्शयितुमाह
एतावति सव्वाति लोगंसि कम्मसमारंभा परिजाणियव्वा भवंति (सू. १२)
एतावन्त एव सर्वस्मिन् लोके ये पूर्व प्रतिपादिताः कर्मसमारंभाः - क्रियाविशेषाः, नैतेभ्योऽधिकाः केचन सन्तीति, तथाहि — आत्म-परोभयैहिकामुस्मिकातीतानागतवर्तमानकालकृतकारितानुमतिभिरारम्भाः क्रियन्ते, ते च सर्वे प्रागुपात्ता यथासम्भवमायोज्याः ॥१२॥
एवं सामान्येन जीवास्तित्त्रं प्रसाध्य तदुपमर्दकारिणां च क्रियाविशेषाणां बन्धहेतुत्वं प्रदश्र्योपसंहारद्वारेण विरतिं प्रतिपादयन्नाह -
जस्सेते लोगंसि कम्मसमारंभा परिण्णाया भवंति से हु मुणी परिण्णायकम्मे त्ति बेमि (सू. १३) ॥ सत्थपरिणाए पढमो उद्देसओ समत्तो ॥
१।१।१
॥२३॥

Page #48

आचा० प्रदी.
भगवान् समस्तवस्तुवेदी केवलज्ञानेन साक्षादुपलभ्येवमाह-यस्य साधोरेते पूर्वोक्ताः कर्मसमारम्भाः-क्रियाविशेषाः कर्मणो वा-ज्ञानावरणीयाधष्टप्रकारस्य समारम्भा-उपादानहेतवस्ते च परि-समन्तात् ज्ञाता:-कर्मबन्धहेतुत्वेन परिच्छिन्ना भवन्ति, हुरवधारणे, स एव मुनिपरिज्ञया परिज्ञातकमा प्रत्याख्यानपरिज्ञया च प्रत्याख्यातकर्मबन्धहेतुभूतसमस्तमनोवाक्कायव्यापारः, अनेन च मोक्षाङ्गभूने ज्ञान-क्रिये उपात्ते, यतो "ज्ञान-क्रियाभ्यां मोक्षः," [ इतिशब्दः समाप्ति--सूचकः, यदि वा इत्येतदहं ब्रवीमि यत्प्रागुक्तं यच्च वक्ष्ये तत्सर्व भगवदन्तिके साक्षात् श्रुत्वा ॥१३ ॥
इति श्रीशस्त्रपरिज्ञाध्ययने प्रथमोद्देशकप्रदीपिका समाप्ता ।।
HEACEAE
॥२४॥

Page #49

आचा०
१।१२
॥ शस्त्रपरिज्ञाध्ययने द्वितीयोद्देशकः ॥ उक्तः प्रथमोद्देशकः, साम्प्रतं द्वितीयः प्रतिपाद्यते-तस्य चायमभिसम्बन्धः-प्रथमोद्देशके जीवास्तित्वमुक्तम् , द्वितीये पृथिव्याद्यस्तित्वं प्रतिपादयति, यदि वा परिज्ञातकर्मत्वं मुनित्वकारणमुक्तम् , यः पुनरपरिज्ञातकर्माऽविरतश्च स पृथिव्यादिषु बम्भ्रमीति, अथ क एते पृथिव्या इय ? इत्यतस्तद्विशेषास्तित्वज्ञापनार्थमिदमुपक्रम्यते, तत्र पृथिव्यास्तु यनिक्षेपादि सम्भवति तन्नियुक्तिकृद् दर्शयितुमाह
पुढवीए निक्खेवो परूवणा लक्षणं परोमाणं । उपभोगो सत्थं वेयणा य वहणा निवित्तीय ॥१॥ [आ. नि. गाथा ६८]
HORARISZORGSRESULTAK
तत्र
पृथिव्या नामादिनिक्षेपो वक्तव्यः १, प्ररूपणा-सूक्ष्मबादरादिभेदा २, लक्षणं-साकारानाकारोपयोगकाययोगादिकम् ३, परिमाण-संवर्तितलोकप्रतरासंख्येयभागमात्रादिकम् , ४,
॥२५॥

Page #50

१।१२
ASTROPERABA
उपभोगः-शयनासनचक्रमणादिकः ५, शस्त्रं-स्नेहाम्लक्षारादि ६, वेदना-स्वशरीराव्यक्तचेतनानुरूपा सुखदुःखानुभवस्वभावा ७, वधा-कृतकारितानुमतिभिरुपमईनादिकः ८, निवृत्तिः--अप्रमत्तस्य मनोवाकायगुप्त्याऽनुपमर्दादिकेति ९ समासार्थः, व्यासार्थ तु नियुक्तिगाथानां व्याख्याने बृहट्टीकातोऽवसेयः। अधुनासूत्रानुगमेऽस्खलितादिगुणोपेतं सूत्रमुच्चार्यते, तच्चेदं
अट्टे लोए परिजुण्णे दुस्संबोधे अविजाणए । अस्सिं लोए पव्वहिए तत्थ तत्थ पुढो पास आतुरा परिताउति (सू. १४) शब्दादिविषयेषु विषविपाकसदृशेषु तदाकाङ्कित्वाद्धिताहितविचारशून्यमना भावार्तः कर्म उपचिनोति, यत उक्तम्१०वसेयम्-पा०॥
॥२६॥
रामा

Page #51

४११२
आचा० प्रदी०
निरुव-SHAH
"सोइंदियवसट्टे णं भंते जीवे कि बंधइ ? किं उचिणाइ ? गोयमा ! अढकम्मपगडोओ सिढिलबंधण- | बद्धाओ धणियबंधणबद्धाओ पकरेइ, जाव अणादियं च णं अणवदग्गं दीहमद्धं चाउरंतसंसारकंतारमणुपरियट्ट"
[भगवती सूत्र-श० १२।उ. सू. २१] एवं स्पर्शनादिष्वप्यायोजनीयम् , एवं क्रोध-मान-माया-लोभ-दर्शनमोहनीय-चारित्रमोहनीयादिभिर्भावार्ताः संसारिणो जीवा, उक्तं च
"रागददोसकसाएहिं, इंदिएहि य पंचहिं ।
. दुहा वा मोहणिज्जेण, अट्टा संसारिणो जिया ॥१॥[ यदि वा ज्ञानावरणीयाद्यष्टप्रकारेण शुभाशुभेन कर्मणाऽऽतः, कः पुनरेवंविध इत्याह-लोकयतीति लोकः-एक-द्वित्रि-चतु:-पञ्चेन्द्रियजीवराशिरप्रशस्तभावोदयवर्ती, यस्माद्यावानात्तः स सर्वोऽपि परिघुनो नाम परिपेलवो निस्सारः औपशमिकादिप्रशस्तभावहीनोऽव्यभिचारिमोक्षसाधनहीनो वा, परिघुनो द्विधा-द्रव्य-भावभेदात् , तत्र सचितद्रव्यपरिघुनो १ श्रोत्रेन्द्रियवशातौ भदन्त ! जीवः किं बध्नाति ? किं चिनोति ? किमुपचिनोति ? गौतम! अष्टकर्मप्रकृतीः शिथिल
बन्धनबद्धा गाढबन्धनबद्धा प्रकरोति, यावदनादिकमनवनताग्रं दीर्घावानं चातुरन्तसंसारकान्तारमनुपर्यटति । २ रागद्वेषकषायैरिन्द्रियश्च पञ्चभिः । द्विधा मोहनीयेन वा आर्ताः संसारिणो जीवाः ॥ १॥
POSSESSIECIEREA Ceaeg
॥२७॥

Page #52

११११२
आचा० प्रदी.
CIENCE
जीर्णशरीरः स्थविरकः जीर्णवृक्षो वा, अचित्तद्रव्यपरिनो जीर्णपटादिः, भावपरियन औदयिकभावोदयात् प्रशस्तज्ञानादिभावविकलः, कथं विकल: ? अनन्तगुणपरिहाण्या, तथाहि-पञ्चचतुत्रिद्विएकेन्द्रियाः क्रमेण ज्ञानविकलाः, तत्र निकृष्टज्ञानाः सूक्ष्मनिगोदापर्याप्त का प्रथमसमयोत्पन्ना इति, उक्तं चसर्वनिकृष्टो जीवस्य दृष्ट उपयोग एष वीरेण । सूक्ष्मनिगोदापर्याप्तकानां स च भवति विज्ञेयः॥१॥
तस्मात्प्रभृति ज्ञानविवृद्धिदृष्टा जिनेन जीवानाम ।
लब्धिनिमित्तः करणः कायेन्द्रियवाङ्मनोहराभिः ॥२॥" [ स च विषय-कपायातः प्रशस्त ज्ञानानः किमवस्थो भवति ? दुःसंबोध-दुःखेन धौ प्रतिपत्ति कार्यते, मेतार्यवत् , दुर्बोधो वा बोधयितुमशक्यो ब्रह्मदत्तवत् , किमित्येवम् ? यतः 'अविजाणए'त्ति विशिष्टावबोधरहितः स चैवंविधः किं विदध्यात् ? अस्मिन्-पृथिवीकायलोके प्रव्यथिते पीडिते, सर्वस्यार भस्य तदाश्रयत्वात् , 'तत्थ तत्थे ति तेषु तेषु-कृषि-खनन-- गृहकरणादिषु 'पुढो'त्ति पृथग विमिन्नेषु कार्येपूत्पन्नेषु भो शिष्य ! 'पासे'ति पश्येति दिने यस्य लोकाकार्यप्रवृत्तिः प्रदर्यते, आतुरा-विषयकषायादिभिः पृथिवीकार्य परितापयन्ति-परिसमन्तात् तापयन्ति पीडयन्ति, बहुवचननिर्देशस्तु तदारम्भिणां बहुत्वं गमयति, यदि वा लो शब्दः प्रत्येकमभिसम्बध्यते, कश्चिल्लोको विषय कषायादिभिरातः कश्चित्तु कायपरिजीर्णोऽपरो दुःसम्बोधस्तथाऽपरो विशिष्टज्ञानरहितः, एते सर्वेऽप्यातुरा विषय नीर्णदेहादिभिः सुखाप्तयेऽस्मिन्-पृथिवी कायलोके
॥२८॥

Page #53

आचा प्रदी०
११११२
15RSARSHIRSHRA
विषयभूते पृथिवी कायं नानाविधैरुपायैः परितापयन्ति-पीडयन्तीति सूत्रार्थः ॥१४॥ ___ ननु चैकदेवताविशेषावस्थिता पृथिवीति शक्यं प्रतिपत्तुं न पुनरसंख्येयजीवसङ्घातरूपेत्येतत् परिहतुकाम आह - संति पाणा पुढो सिना । लज्जमाणा पुढो पास । 'अणगारा मो' ति एगे पवयमाणा, जमिणं विरूवरूवेहि सत्थेहिं पुढविकम्मसमारंभेणं पुढविसत्थं समारंभमाणो अणेगरूवे पाणे विहिंसति (सू. १५)
व्याख्या-सन्ति-विद्यन्ते प्राणाः-सत्वा:पृथग्-पृथगभावेन अङ्गुलासंख्येयभागस्वदेहावगाहनया पृथिव्याश्रिताः सिता वा-सम्बद्धा इत्यर्थः, अनेनैतत्कथयति नैकदेवता पृथिवी, अपि तु प्रत्येकशरीरपृथ्वीकायात्मिका, तदेवं सचेतनत्वमनेकजीवाधिष्ठितत्वं च पृथिव्या आविष्कृतं भवतीति ।
एतच्च ज्ञात्वा तदारम्भनिवृत्तान दर्शयितुमाह-'लज्जमाणा पुढो पास'त्ति, लज्जा द्विधा-लौकिकी लोकोत्तरा च, तत्र लौकिकी स्नुषा-सुभटादेः श्वपुर-सङ्ग्रामविपया, लोकोत्तरा सप्तदशप्रकारः संयमः, तदुक्तम्
" लज्जादयासंजमबंभचेर" 'मित्यादि [ दशवे. ९।१।१३] १ लज्जा दया संयमो ब्रह्मचर्यम् ।
AFARISMOSHARRIGARICARICAE
॥२९॥

Page #54

:
११११२
आचा. प्रदी०
लज्जमाना:-संयमानुष्ठानपराः, यदिवा पृथिवीकायसमारम्भरूपादसंयमानुष्ठानाल्लज्जमानाः पृथगिति प्रत्यक्षज्ञानिन: परोक्षज्ञानिनश्च, अतस्तान् लज्जमानान् पश्येत्यनेन शिष्यस्य कुशलानुष्ठानप्रवृत्तिविषयः प्रदर्शितो भवति ।
RSS
___ कुतीथिकास्त्वन्यथावादिनोऽन्यथाकारिण इति दर्शयितुमाह-'अणगारा मो त्ति' न विद्यतेऽगारं-गृहं येषां तेऽनगारा यतयः स्मो वयमित्येवं प्रकर्षेण वदन्तः-प्रवदन्त इति, एके-शाक्यादयो ग्राहयाः, ते च वयमेव जन्तुरक्षणपराः क्षपितकषायाज्ञानतिमिरा इत्येवमादि प्रतिज्ञामात्रमनर्थकमारटन्ति, न चानगारगुणेषु मनागपि वर्तन्ते, न च गृहस्थ चर्या मनागप्यतिलङ्घयन्तीति दर्शयति-'जमिणं विरूबरू वेडिं'ति-यद्-यस्माद् इममिति सर्वजनप्रत्यक्षं पृथ्वीकार्य विरूपरूपैः-नानाप्रकारैः शस्त्र:-इल-कुदाल-खनित्रादिभिः पृथिव्याश्रयं कर्म-क्रियां समारंभमाणा 'विहिंसती'ति अनेन पृथ्वीकायसमारम्भेण पृथिवीशस्त्रं समारभमाणो व्यापारयन् पृथ्वीकार्य नानाविधैः शस्त्रैर्व्यापादयन् 'अणेग' त्ति अनेकरूपान् तदाश्रितानुदकवनस्पत्यादीन् विविघं हिनस्ति-नानाविध रूपायैपादयतीत्यर्थः॥१५॥
एवं शाक्यादीनां पार्थिवजन्तुवैरिणामयतित्वं 'प्रतिपाद्य सम्प्रति सुखाभिलापितया कृत-कारितानुमतिभिर्मनो-वाक्कायलक्षणां प्रवृत्ति दर्शयितुमाह-- २ ०मयतत्वं-पा०।
RSS२२ॐ

Page #55

आचा० प्रदी०
श११२
GURISIRIASISARESCA
तत्थ खलु भगवता परिणा पवेदिता, इमस्म चेव जीवियस्स परिवंदण-माणण-पूयणाए जातीमरण-मोयणाए दुक्खपडिघातहेउं से सय मेव पुढविसत्थं समारंभति अण्णेहिं वा पुढविसत्थं समारंभावेति अण्णे वा पुढविसत्थं समारंभंते समणुजाणति (सू. १६) ___ व्याख्या-तत्र-पृथ्वी कायसमारम्भे, खलुक्यालङ्कारे भगवता-श्रीवर्धमानस्वामिना परिज्ञा प्रवेदिता, इदमुक्तं भवति -भगवतेदमाख्यातं-यथेभिर्वक्ष्यमाणैः कारणैः कृतकारितानुमतिभिः सुखैषिणः पृथिवीकार्य समारभन्ते, तानि चामूनिअस्यैव जीवितस्य परिपेलवस्य परितन्दन-मानन-पूजनार्थं तथा जाति-मरण-मोचनार्थ दुःखप्रतिघात हेतुं च स' सुखलिप्मुःखद्विट् सयमात्मनेव पृथिवी शस्त्रं समारभते, तथाऽन्यैश्च पृथ्वीशस्त्रं समारम्भयति, पृथ्वीशस्त्रं समारममाणानन्यांश्च स एव समनु नानीते, एवम गीतानागताभ्यां मनोवाक्कायकर्मभिरायोजनीयम् ।। १६॥ तदेवं प्रवृत्तम तेर्यद् भाति तद् दर्शयितुमाह-- तं से अहिताए, तं से अबोहीए ।
RSSRRESTERNA
१ स्व-पा०।
॥३१॥

Page #56

११११२
आचा० प्रदी०
NE२%2595%
GRUSHTRA
से तं संबुज्झमाणे आयाणीयं समुट्ठाए सोचा भगवतो अणगाराणं इहमेगेसिं णातं भवतिएस खलु गंथे, एस खलु मोहे, एस खलु मारे, एस खलु निरए ।
इच्चत्थं गड्ढिए लोए, जमिणं विरूवरूवेहिं सत्थेहिं पुढविकम्मसमारंभेणं पुढविसत्थं समारंभमाणे अण्णे वऽणेगरूवे पाणे विहिंसति ।
से बेमिअप्पेगे अंधमन्भे अप्पेगे अंधमच्छे, अप्पेगे पादमब्भे अप्पेगे पादमच्छे, अप्पेगे गुप्फपब्भे अप्पेगे गुप्फमच्छे, अप्पेगे जंघमब्भे २, अप्पेगे जाणुमभ्भे २, अप्पेगे उरुमभे २, अप्पेगे कडिमभे २, अप्पेगे णाभिमब्भे २, अप्पेगे उदरमभे २, अपेगे पासपमे २, अप्पेगे पिहिमभे २, अप्पेगे उरमभे २, अप्पेगे हिययमन्भे २, अप्पेगे थगमभे २, अप्पेगे खंघमब्मे २, अप्पेगे बाहुमब्भे २, अप्पेगे हत्थमन्भे २,
2
5२
CK
॥३२॥

Page #57

ॐ
आचा०14 प्रदीप
११११२
१२२२
अप्पेगे अंगुलिमब्भे २, अप्पेगे णहमभे २, अप्पेगे गीवमम्मे २, अप्पेगे हणुमब्भे २, अप्पेगे होट्ठमभे २, अप्पेगे दंतमब्भे २, अप्पेगे जिब्भमभे २, अप्पेगे तालुमन्भे २, अप्पेगे गलमभे २, अप्पेगे गंडमब्भे २, अप्पेगे कण्णमब्भे २, अप्पेगे णासमभे २, अप्पेगे अच्छिमभे २, अप्पेगे भमुहमभे २, अप्पेगे गिडालमब्भे २, अप्पेगे सीसमभे २, | अप्पेगे संपमारए, अप्पेगे उद्दवए। एत्थ सत्थं समारभमाणस्स इचेते आरंभा अपरिण्णाता भवंति (सू. १७) व्याख्या-'तं से अहिताए'त्ति तत् पृथ्वीकायसमारम्भणं 'से' तस्य कृतकारितानुमतिभिः पृथिवीशस्त्रं समारभमाणस्यागामिनि काले अहिताय भवति, तदेव चाबोधिलाभाय, न हि प्राणिगणोपमर्दनप्रवृत्तानां स्तोकेनाऽपि हितेनोत्तरकाले योगो भवति ।
यः पुनर्भगवतः सकाशात् तच्छिष्यानगारेभ्यो वा विज्ञाय पृथिवीकायसमारम्भं पाप.त्मकं भावयति स एवं मन्यते'से तं संबुज्झनाणे'त्ति, सः-ज्ञातपृथिवीजोवत्वेन विदितपरमार्थः, पृथिवीशस्त्रसमारम्भं सम्यगवबुध्यमानः आदानीयं-प्राचं
ॐॐॐॐॐIRAL
॥३३॥

Page #58

आचा० प्रदी.
২-
৬৬-৬৭
सादर
सम्यग्दर्शनादि, 'समुहाए'त्ति सम्यगुत्थाय-अभ्युपगम्य, केन प्रत्ययेन ? श्रुत्वा-अवगम्य साक्षाद्भगवतोऽनगाराणां वा समीपे, ततः इहमेगेसिं'ति इह-मनुष्यजन्मनि एकपा-साधूनां ज्ञातं भवतीति । यद् ज्ञातं भवति तद् दर्शयितुमाह-'एस खलु गंथेति य एप-पृथ्वीकायसमारम्भः खलुरवधारणे, ग्रन्थः-अष्टप्रकारकर्मबन्धः, तथा एष एव पृथ्वीसमारम्भो मोहहेतुस्वान्मोहः-दर्शन-चारित्रभेदोऽष्टाविंशतिविधः, तथैप एव मरण हेतुत्वान्मारः आयुष्कक्षयलक्षणः, तथैष एप नरकहेतुत्वानरका, अनेन चासातावेदनीयमुपात्तं भवति ।
कथं पुनरेकप्राणिव्याणदनप्रवृत्तावष्टविधकर्मबन्धं करोतीति ? उच्यते-मार्यमाणजन्तुज्ञानविनाशकत्वात् ज्ञानावरणीयं बध्नात्येवमन्यत्रापि योज्यम् ।
अन्यदपि तेषां साधूनां ज्ञातं भवतीति दर्शयितुमाह-'इच्चत्थं गढिए लोए' इत्येवमर्थ-आहरभूषणोपकरणार्थ, परिवन्दन-मानन-पूजनार्थ, जाति-मरण-मोचनार्थ, दुःखप्रतिघातहेतुं च गृद्धो मूर्छितो लोकः-प्राणिगणः, एवंविधेऽप्यतिदुरितनिचय विपाकफले पृथ्वीकायसमारम्भे अज्ञानवशान्मूच्छितस्त्वेतद् विधत्त इति दर्शयति-'जमिणं विरूवरूवे हिं'ति विरूपरूपैः शस्त्रैः पृथिवीकर्म समारभमाणो हिनस्ति, पृथ्वीसमारंभेण च पृथिव्येव शस्त्रं स्वकायादेः, पृथिव्या वा शस्त्र हल-कुदालादि तत्समारभते, पृथिवीशस्त्रं समारभमाणश्चान्यान नेकरूपान् प्राणिनो-द्वीन्द्रियादीन् हिनस्तीति ।।
से बेमि'त्ति सोऽहं पृष्टो भवता पृथिवी काय वेदनां ब्रवीमि, यदिवा 'से' इति तच्छब्दार्थे, यच्चया पृष्टस्तदहं ब्रवीमि, अपिशब्दो यथानामशब्दार्थे ।
२७
॥३४॥

Page #59

चाo DU
१११२
आचा० । प्रदी.
RESSESGERERASTASE
यथा नाम कश्चिज्जात्यन्धो बधिरो मूकः कुष्ठी पङ्गुः अनभिनिवर्तितहसमाधवयव विभागो मृगापुत्रवत् पूर्वकृताशुभकर्मोदयात् हिताहितप्राप्ति-परिहारविमुखोऽतिकरुगां दशां प्राप्तः, तमेवंविधमन्धादिगुणोपेतं कश्चित्कुन्ताग्रेण 'अब्भे' इति आभिन्द्यात तथाऽपरः कश्चिदन्धमाच्छिन्द्यात् , स च भिद्यमानाद्यवस्थायां न पश्यति न शृणोति मूकत्वानोच्चै रास्टीति, किमतावता तस्य वेदनाऽभावो जीवाभावो वा शक्यो विज्ञातुं ? एवं पृथिवीजीवा अपि अव्यक्तचेतना जात्यन्धबधिर-मूक-पयादिगुणोपेतपुरुषवत् ।
यथा वा पञ्चेन्द्रियाणां परिस्पष्टचेतनानां 'अप्पेगे पायमन्भे' इति यथा नाम कश्चित् पादमाभिंद्यात्-आच्छिन्द्याद्वा, एवं [गुल्फ] जङ्घा-जानूरु-कटी-नाभ्युदर-पार्श्व-पृष्ठ-उरो-हृदय-स्तन-स्कन्ध-बाहु-हस्ताङ्गुलि-नख-ग्रीवा-हनुकाप्ठदन्त-जिबा-तालु--गल-गण्ड-कर्ण-नासिकाक्षि-भ्र-ललाट-शिरःप्रभृतिष्ववय वेषु भिद्यमानेषु छिद्यमानेषु वा वेदनोत्पत्तिलक्ष्य ते, एवमेषामुत्कट मोहाऽज्ञानभाजां स्त्यानद्धर्याधुदयादव्यक्तचेतनानामव्यक्तव वेदना भवतीति ग्राहयम् ।
अत्रैव द्रष्टान्तान्तरं दर्शयितुमाह-'अप्पेगे संपमारए अप्पेगे उद्दयए' यथा नाम कश्चित् सम्-एकीभावेन प्रकर्षेण प्राणानां मारणं-अव्यक्तत्वापादनं कस्यचित् कुर्यात् मृच्छीमापादयेदित्यर्थः, तथावस्थं च यथा नाम कश्चिदपद्रावयेत् प्राणेभ्यो व्यपरोपयेत् न चासौ तां वेदनां न स्फुटमनुभवति, अस्ति चाव्यक्ता तस्यासौ वेदनेति, एवं पृथिवीजीवानामपि द्रष्टव्यमिति ॥१७॥ १०मुक्ता-पा०
॥३५॥
હિં

Page #60

आना०
प्रदी०
69
पृथिवीकायिकानां जीवत्वं प्रसाध्य तथा नानाविधशस्त्रसंघातेन वेदनां चाविर्भान्याधुना तद्बन्धे बन्धं प्रतिपादयन्नाह - एत्थ सत्थं अप्तमारभमाणस्स इच्चेते आरंभा परिण्णाता भवंति ।
तं परिण्णाय मेहावी व सयं पुढविसत्थं समारभेज्जा, णेवण्णेहिं पुढविसत्थं समारभावेज्जा, व पुढविसत्थं समारभंते समणुजाणेज्जा ।
जस्से ते पुढविकम्मसमारंभा परिष्णाता भवंति से हु मुणी परिण्णायकम्मे तिबेमि ॥ (सू. १८) ॥ सत्यपरिण्णाए बीयओ उद्देसओ समत्तो ॥
'एत्थ सत्यं असमारभमाणस्स ' अत्र पृथिवीकाये शस्त्रं द्रव्य - भावभेदभिन्नं, तत्र द्रव्यशस्त्रं स्वकाय - परकायो भयरूपं, भावशस्त्रं त्वसंयमो दुष्प्रणिहितमनोवाक्कायलक्षणः, एतद् द्विविधमपि शस्त्रं समारभमाणस्य इत्येते कृष्याद्यात्मकाः समारम्भाः बन्धहेतुत्वेनापरिज्ञाता - अविदिता भवन्ति ।
एतद्विपरीतस्य परिज्ञाता भवन्तीति दर्शयितुमाह -- ' एत्थे 'त्यादि अत्र - पृथ्वीका ये द्विविधमपि शस्त्रम् असमारभमाणस्यअव्यापारयन इत्येते- प्रागुकाः कर्मसमारम्भाः परिज्ञाता - विदिता भवन्ति, अनेन च विरत्यधिकारः प्रतिपादितो भवतीति ।
१।१।२
।। ३६ ।।

Page #61

आचा०
प्रदी०
TO 8
तामेव विरतिं स्वनामग्राहमाह - 'त' मित्यादि तं पृथिवीकायसमारम्भे बन्धं परिज्ञायाऽसमारम्भे वाडबन्धमिति, मेधावीकुशलः एतत् कुर्यादिति दर्शयति-नैव पृथिवीशस्त्रं द्रव्य-भावभिन्नं समारभेत, नाऽपि तद्विषयोऽन्यैः समारम्भः कारयितव्यः, न चाऽन्यान् पृथ्वीशस्त्रं समारभमाणान् समनुजानीयादिति, एवं मनोवाक्कायकर्मभिरतीतानागतकालयोरप्यायोजनीयमिति ॥
ततश्चैवं कृतनिवृत्तिरसौ मुनिरिति व्यपदिश्यते न शेष इति दर्शयन्नुपस जिहीर्षुराह - 'जस्से ते पुढविकम्मसमारंभा परिणाया ' यस्यैते पृथिवीविषयाः कर्मसमारम्भाः खननकृष्याद्यात्मकाः कर्मबन्धहेतुत्वेन परिज्ञाता भवन्ति ज्ञपरिज्ञया तथा प्रत्याख्यान परिज्ञया च परिहृता भवन्ति, हुरवधारणे, स एव मुनिर्द्विविधयाऽपि परिज्ञया परिज्ञातं कर्म - सावधानुष्ठानमष्टप्रकारं कर्म येन स परिज्ञातकर्मा, नापर: शाक्यादिः, ब्रवीमीति पूर्ववत् ॥ १८ ॥
श्रीशपरिज्ञाध्ययने द्वितीयोदेशक प्रदीपिका समाप्ता ॥
品
१।१।२
॥३७॥

Page #62

आचा०
प्रदी
निर्देष्टुकामो नियाय बन्धो विरति दशक पृथिवीकायजीव
PESABSAAमा
ॐ शस्त्रपरिज्ञाध्ययने तृतीयोद्देशकः
| ११३ गतः पृथिव्युद्देशकः, साम्प्रतमकायोद्देशकः प्रारभ्यते, तस्य चायमभिसम्बन्धः-इहानन्तरोदेशके पृथिवीकायजीवाः प्रतिपादितास्तद्वधे बन्धो विरतिश्च, साम्प्रतं क्रमायातस्याकायस्य जीवत्वं तद्वधे बन्धो विरतिश्च प्रतिपाद्यत इति, अनेन हा सम्बन्धेनायातस्यास्योद्देशकस्य निक्षेपादीनि नव द्वाराणि निर्देष्टुकामो नियुक्तिकारो गाथामाह-- आउस्सवि दाराई ताई जाइं हवंति पुढवीए। नाणत्ती उ विहाणे परिमाणुवभोगसत्थे य ॥१॥
[आ. नि. गाथा १०६] अप्कायस्यापि तान्येव द्वाराणि भवन्ति यानि पृथिव्याःप्रतिपादितानि, नानात्वं च भेदरूपं विधानपरिमाणोपभोगशस्त्रविषयं द्रष्टव्यं, चशब्दाल्लक्षणविषयं च, तत्रापकायस्य नामादिनिक्षेपो वक्तव्यः।
प्ररूपणादुविहा य आउजीवा सुहुमा तह बायरा य लोगंमि । सुहमा य सव्वलोए पंचेव य बायरविहाणा ॥१॥ सुद्धोदए य उस्सा हिमे य महिया य हरतणू चेव । बायर आउविहाणा पंचविहा वणिया एए॥२॥
[आ. नि. गाथा १०७।१०८]
॥३८॥
ALLAHARI

Page #63

क
१।१।३
आचा० प्रदी०
AAAAAसान
शुद्धोदकं-तडागसमुदनदीहृदावटादिगतं, अवश्यायो-रजन्यां यस्त्रहः' पतति, शीतपुद्गलसम्पत्किठिनीभूतं जलमेव हिमं, गर्भमासादिषु धूमिकापातो महिका, भूमिस्नेहसम्पर्कोद्भूतो हरतनुः, एवमेते बादराकायभेदाः पञ्च, ते च पर्याप्त- | कापर्याप्तकाः संवृत्तयोनयः सचित्ताचित्तमिश्रयोन यः शीतोष्णोभययोनय एवं गण्यमाना योनीनां सप्तलक्षा भवन्तीति २।
लक्षणं-साकारानाकारोपयोग-काययोगात्मादिकम् । अत्र पर आक्षिपति-नाप्कायो जीवस्तल्लक्षणरहितत्वात् , प्रश्रवणादिवत् । सात्मकं तोयमनुपहतद्रवत्वात् , अण्डकमध्यस्थकललवत् , इत्यादिलक्षण भाक्त्वाज्जीवाभवन्त्यप्कायाः ३।
परिमाणद्वारे-ये बादराऽप्कायिकाः पर्याप्तकास्ते संवर्तितलोकप्रतरासंख्येयभागवत्तिप्रदेशराशिप्रमाणाः, शेषास्तु बादराऽपर्याप्त-सूक्ष्मपर्याप्तापर्याप्तभेदास्त्रयोऽपि राशयः पृथग पृथगसंख्येयलोकाका प्रदेश]राशिपरिमाणाः, विशेषवायम्-बादरपृथिवीकायपर्याप्तकेभ्यो बादराऽकायपर्याप्तका असंख्ये यगुणाः, बादरपृथ्वीकायापर्याप्तकेभ्यो बादराकायापर्याप्तका असंख्येयगुणाः, सूक्ष्मपृथिवीकायाऽपर्याप्तकेभ्यः सूक्ष्माकायाऽपर्याप्तका विशेषाधिकाः, सूक्ष्मपृथिवीकायपर्याप्तकेभ्यः सूक्ष्माकायपर्याप्तका विशेषाधिकाः ४ ।
उपभोगद्वारे-स्नान-पान-धावन-भक्तकरण-सेक-यानपात्रोडुपगमनागमनादिरुपभोगः, एभिः कारणैरुपस्थितैर्विषयविमोहितात्मानो निष्करुणाः विवेकरहिता अप्कायवधे प्रवर्तन्ते ५। १ यः स्नेहः इति पाठः बृहदवृत्तरमुक्कस्यां प्रतौ प्राप्नोति ।
लक
|| ॥३९॥

Page #64

आचा० प्रदी.
शस्त्रद्वारे
51 ११३ किंची सकायसस्थं किंची परकाय तदुभयं किंचि । एयं तु दव्वसत्थं भावे य असंजमो सत्थं ॥१॥
[आ. नि. गाथा ११४] किञ्चित् स्वकायशस्त्रं, यथा-नादेयं तडागस्य, किश्चिच्च परकायशस्त्रं-मृत्तिका-स्नेह-क्षारादिकं, किश्चिच्चोभयमुदकमिश्रा मृतिकोदकस्येति, एतद् द्रव्यशस्त्रं, भावशस्त्रं त्वसंयमः, प्रमत्तस्य दुष्प्रणिहितमनोवाक्कायलक्षणः ६।
वेदनाद्वारे-वेदना-स्वशरीराव्यक्तचेतनानुरूपा सुखदुःखानुभवस्वभावा ७ । वधद्वारे-वधः कृतकारितानुमतिभिरुपमर्दनादिकः ८। निवृत्तिद्वारे-निवृत्तिरप्रमत्तस्य मनोवाक्कायगुप्त्याऽनुपमर्दादिकेति ९ ॥१८॥ एवमप्कायोद्देशक नियुक्तिकृता नव द्वाराणि दर्शितानि, साम्प्रतं सूत्रानुगमे सूत्रमुच्चारणीयं, तच्चेदम् -
से बेमि-जहा वि अणगारे उज्जुकडे णियागपडिवण्णे अमायं कुव्वमाणे वियाहिते (सू. १९) । व्याख्या अस्य चायमभिसम्बन्धः-इहानन्तरोदेशके परिसमाप्तिसूत्रे 'पृथिवीकायसमारम्भव्यावृत्तो मुनि रित्युक्तं, न चैतावता सम्पूर्णो मुनिर्भवति, यथा भवति तथा दर्शयति, सुधर्मस्वामीदमाह- श्रुतं मया भगवदन्तिके यत् प्राक् प्रतिपादि- ॥४०॥
SARSHISHIRE

Page #65

आचा० प्रदी०
तमन्यच्चेदं-'से बेमि जह'त्ति सशब्दस्तच्छन्दार्थे, स यथा पृथिवीकायसमारम्भव्यावृत्त्युत्तरकालं सम्पूर्णानगारव्यपदेशभाग्भवति तदहं ब्रवीमि, अपिः समुच्चये, स यथा वाऽनगारो [न] भवति तथा च ब्रवीमि, 'अगगारे'त्ति न विद्यतेऽगारं गृहमस्येत्यनगारः, इह च यत्यादिशब्दव्युदासेनानगारशब्दोपादानेनैतदाचष्टे-गृहपरित्यागः प्रधानं मुनित्वकारणं, तदाश्रयत्वात्सायद्यानुष्ठानस्य । निरवद्यानुष्ठायी च मुनि रिति दर्शयति-'उज्जुकडे'त्ति ऋजुरकुटिल: संयमस्तं करोतीति ऋजुकृत्-ऋजुकारी । अनेनेदमुक्तं भवति-अशेषसंयमानुष्ठायी सम्पूर्णोऽनगारः, एवंविधवेन भवति-'णियागपडिवण्णे' यजनं यागः, नियतो निश्चितो वा यागः सम्यग्ज्ञान-दर्शन-चारित्रात्मको मोक्षमार्गस्तं प्रतिपन्नः, निकायप्रतिपन्नो वा-निर्गतः कायः औदारिकादिर्यस्मात् स निकायो मोक्षमार्गस्तं प्रतिपन्नः, तत्कारणस्य सम्यग्दर्शनादेः स्वशक्त्याऽनुष्ठानात् , स्वशक्त्याऽनुष्ठानं चामायिनो भवतीति-'अमायं कुबमाणे'त्ति माया-सर्वत्र स्ववीर्यनिगूहनं, न माया अमाया तां कुर्वाणः, अनिगूहितबल-वीर्यः, संयमानुष्ठाने पराक्रममाणोऽनगारो व्याख्यातः, एवं शेषकषायापगमोऽपि द्रष्टव्यः॥१९॥ तदेवमसावुद्धृतसकलमायावल्लीवितानः किं कुर्यादित्याह---
जाए सद्धाए णिक्खंतो तमेव अणुपालिया, विजहिता विसोत्तियं '(सू. २०) १ 'पुव्वसंजोयं' पाठान्तरम् ।
SAIRARASI HASHIRAISHISHISHIRT
॥४१॥

Page #66

॥ ११११३
आचा. प्रदी०
__'जाए सद्धाए'त्ति यया श्रद्धया-प्रवर्धमानसंयमस्थानकण्डकरूपया निष्क्रान्त:-प्रव्रज्यां गृहीतवान् तामेव श्रद्धां यावज्जीवमनुपालयेत्-रक्षेत , प्रव्रज्याकाले च प्रायशः प्रवृद्धपरिणाम एव प्रवनति, पश्चातु संयमश्रेणिं प्रतिपन्नो वर्धमानपरिणामो होनपरिणामोऽवस्थितपरिणामो वा भवति, स्तोका एव वर्धमानपरिणामाः, बड़वश्च परिपतन्ति, अतोऽभिधीयतेतामेवानुपालयेत् , कथं पुनः ? श्रद्धां कृत्वाऽनुपालयेदित्याह-'विजहिता विसोत्तियं' विहाय-परित्यज्य विश्रोतसिकां शङ्कां, शङ्का द्विविधा-सर्वशङ्का देशशङ्का च, तत्र सर्वशङ्का-'किमस्ति आहतो मार्ग उत न ? देशशङ्का तु किं विद्यन्तेऽप्कायादयो जीवा उत प्रस्पष्टचैतन्याभावान्न विद्यन्ते इत्येवमादिकां शङ्कां विहाय सम्पूर्णाननगारगुणान् पालयेत् , पाठान्तरं वा 'विजहित्ता पुनसं नोयं' पूर्वसंयोगं मातापित्रादिकं, श्वसुरादिकश्च पश्चात्संयोगं विहाय त्यक्त्वा श्रद्धामनुपालयेत् ॥२०॥ अयमुपदेशो महासतौः कृतपूर्वः इति दर्शयितुमाह
पणया वीरा महावी हि (सू. २१) प्रणताः-नम्रीभूताः, वीरा:-परीषहोपसर्गकषायसेनाविजयात् , वीथि:-पन्थाः महांश्चासौ वीथिश्च सम्यगदर्शनादिको मोक्षमार्गों । जिनेन्द्रादिभिः सत्पुरुषैरासे वितस्तं प्रति वीर्यवन्तः संयमानुष्ठानं कुर्वन्ति, ततश्चोत्तमपुरुषप्रतोऽयं माग इति प्रदय तज्जनितमार्गविश्रम्भो विनेयः संयमानुष्ठाने प्रवर्तयिष्यते ।। २१ ॥
यद्यपि भवतो मतिन क्रमतेऽप्कायजीवविषयेऽसंस्कृतत्वान्मतेस्तथापि भगवदाज्ञेयमिति श्रद्धातव्यमित्याह
॥४२॥

Page #67

आचा०
प्रदी०
लोगं च आणाए अभिसमेच्चा अकुतोभयं (सू. २)
tararaatat ethaब्देनाभिधीयते तमप्कायलोकं च शब्दादन्यांथ पदार्थान् आज्ञया मौनीन्द्रप्रवचनेनाभिमुख्येन सम्यग्ज्ञाला यथाऽकायादयो जीवाः, इत्येवमवगम्य 'अकुतोभयं 'ति न विद्यते कुतविद्धेतोः केनापि प्रकारेण जन्तूनां भयं यस्मात् सोऽयमकुतोभयः- संयमस्तमनुपालयेत् ॥ २२ ॥
अकायलोकमाज्ञया अभिसमेत्य यत्कर्तव्यं तदाह
से बेमिव सयं लोगं अभाइक्खेज्जा, णेव अत्ताणं अब्भाइक्खेज्जा, जे लोगं अव्भाइक्खति से अत्ताणं अभाइक्खति, जे अत्ताणं अम्भाइक्खति से लोयं अमाइक्खति (सू. २३)
'से बेमित्ति-सोsहं ब्रवीमि सेशब्दस्य युष्मदर्थत्वाखां वा ब्रवीमि न स्वयमात्वना लोक:- अप्कायलोकोऽभ्याख्यातव्यः, अभ्याख्यानं नामासदभियोगः - अयथार्थकथनं, यथाऽचौरं चौरमित्याह, इह त्यापो जीवा न भवन्ति, केवलमुपकरणमात्रं, घृत-तैलादिवत्', हस्त्यादीनामपि जीवानामुपकरणत्वात् ।
ननु एतदेवाभ्याख्यानं यदजीवानां जोवत्वापादनं, नैतदस्ति, अपां सचेतनत्वं प्रागे: प्रसाधितम् ।
१०वत् एषोऽसदभियोगः
- बु० ।
"
१।१।३
॥४३॥

Page #68

आचा० प्रदी०
मा ११११३
BARSAARRRRRRRRRRREAL
'णे व अत्ताणं'ति नैवात्मन:-शरीराधिष्ठातुरभ्याख्यानं कर्तव्यं, तत्क्रियमाणं न घटामियत्ति, नैवात्मानं शरीराधिष्ठातारमहंप्रत्ययसिद्धं ज्ञानाद्यभिन्नगुणं प्रत्यक्षं अपहुबीत ।
'जे अत्ताणं ति' यो ह्यज्ञानोपहतचक्षुरप्कायलोकमभ्याख्याति स सर्वप्रमाणसिद्धमात्मानमभ्याख्याति, यश्चात्मानमभ्या ख्याति सोऽप्कायलोकमभ्याख्यातीत्यालोच्य साधवो नाप्कायविषयमारम्भं कुर्वन्तीति ॥२३॥
शाक्यादयस्त्वन्यथोपस्थिता इति दर्शयितुमाह____ लज्जमाणा पुढो पास । 'अणगारा मो' ति एगे पवयमाणा, जमिणं विरूवरूवेहिं सत्थेहि उदयकम्मसमारंभेणं उदयसत्थं समारंभमाणे अण्णे वऽणेगरूवे पाणे विहिंसति ।
तत्थ खलु भगवता परिण्णा पवेदिता-इमस्स चेव जीवितस्स परिवंदण-मागण-पूयणाए जातीमरण-मोयणाए दुक्खपडिघातहेतु से सयमेव उदयसत्थं समारभति, अण्णेहि वा उदयसत्थं समारंभावेति, अण्णे वा उदयमत्थं समारंभंते समणुजाणति । तं से अहिताए, तं से अबोधीए।
से तं संबुज्झमाणे आयाणीयं समुट्ठाए सोच्चा भगवतो अणगाराणं अंतिए इहमेगेसिं जातं भवति-एस खलु गंथे, एस खलु मोहे, एस खलु मारे, एस खलु निरए ।
॥४४॥

Page #69

आचा० प्रदी०
१।१३
SERECERRESEARCRARILOR
इब्वत्थं गढिए लोए, जमिणं विरूवरूवेहिं सत्थेहिं उदयकम्मसमारंभेणं उदयसत्थं समारभमाणे | अण्णे वऽणेगरूवे पाणे विहिंसति ।
से बेमि-संति पाणा उदयणिस्सिया जीवा अणेगे (सू. २४) 'लज्जमाणे'त्ति लज्जमानाः-स्वकीयं प्रव्रज्याभासं कुर्वाणाः यदिवा सावद्यानुष्ठानेन लज्जमाना:-लज्जां कुर्वाणाः । पृथगू-विभिन्नाः शाक्योलूकशिष्याः, द्वितीयार्थे प्रथमा, तान् पश्येति शिष्यनोदना, ततश्चायमर्थः-शाक्यादीन् गृहीतप्रवज्यानपि सावद्यानुष्ठानरतान् पश्य। किं तैरसदाचरितं ? येनैवं प्रदर्श्यन्त' इति दर्शयति-अनगारा वयमित्येके शाक्यादयः प्रवदन्तो यदिदं विरूपरूपैः-उत्सेचनाग्निविध्यापनादिशस्त्रैः स्वकाय-परकायभेदभिन्नैरुदककर्म समारभन्ते, उदककर्मसमारम्भेण च उदकशस्त्रं समारभन्ते, तच्च समारम्भमाणोऽनेकरूपान्वनस्पतिद्वीन्द्रियादीन् विविधं हिनस्ति ।
तत्र खलु भगवता परिज्ञा प्रवेदिता, यथा अस्यैव जीवितस्य परिवन्दन-मानन-पूजनार्थ जाति-मरण -मोचनार्थ दुःखप्रतिघात हेतुं यत्करोति तद् दर्शयति-'से सयमेव'त्ति स स्वयमेवोदकशस्त्रं समारभते अन्यैश्चोदकशस्त्रं समारम्भयति अन्यांश्चोदकशस्त्रं समारभमाणान् समनुजानीते, तच्चोदकसमारम्भणं तस्याहिताय भवति, तथा तदेवाबोधिलाभाय भवति ।
-SALESASTERSTOCK
PAL
१ प्रदर्यते - पा० । २ जाति-जरा-मरण. -पा०
॥४५॥

Page #70

आचा० प्रदी.
ARREARRIA
स एतत् सम्बुध्यमान आदानीयं-सम्यग्दर्शनादि सम्यगुत्थायांभ्युपगम्य श्रुत्वा भगवतोऽनगाराणां वाऽन्तिके इहैकेषां साधूनां यत् ज्ञातं भवति तदर्शयति-एपोऽकायसमारम्भो ग्रन्थ, एष खलु मोह, एष खलु मार, एष खलु नरक । इत्येवमर्थ गृद्धो लोको यदिदं विरूपरूपैः शस्त्रैः उदककर्मसमारम्भः उदकशस्त्रं समारभमाणोऽन्याननेकरूपान् प्राणिनो विविधं हिनस्ति ।
'से बेमी ति सोऽहमेवमुपलब्धानेकाकायतत्ववृत्तान्तो ब्रवीमि-सन्ति-विद्यन्ते प्राणिनः उदकनिश्रिता:-पूतरक-मत्स्यादयो यानुदकारम्भप्रवृत्तो हन्यात् , कियन्तः पुनस्ते इति दर्शयति-'जीवा अणेगे' पुनर्जीवोपादानमुदकाश्रितप्रभूतजीवभेदज्ञानार्थ,' एकै कस्मिन् जीवभेदे उदकाश्रिता अनेके-असंख्येयाः प्राणिनो भवन्ति, एवं चाप्कायारम्भभाज: पुरुषास्तन्निश्रितप्रभूतसचव्यापत्तिकारिणो द्रष्टव्याः ॥ २४॥ शाक्यादयस्तूदकाश्रितानेव द्वीन्द्रियादीन् जीवानिच्छन्ति, नोदकमेतदेव दर्शयति
___ इहं च खलु भो ! अगगाराणं उदयजीवा वियाहिया (सू. २५) 'इहं च'त्ति इहैव-ज्ञातपुत्रीये प्रवचने अनगाराणां-साधूनां उदकजीवा-उदकरूपा जीवाः प्रतिपादिताः, च शब्दात्तदाश्रिताश्च पूतरक-मत्स्यादयो जीवा व्याख्याताः। १ ०ज्ञापनार्थ-वृ०।
GRESCREESECRECE
॥४६॥

Page #71

आचा० प्रदी०
यद्येवमुदकमेव जीवास्ततोऽवश्यं तत्परिभोगे सति प्राणातिपातभाजः साधव इति ?
अत्रोच्यते-नैतदेवं, यतो वयं त्रिविधमकायं ब्रूमः-सचित्तं मिश्रमचित्तं च, तब योऽचित्तोऽप्कायस्तेनोपयोगविधि: साधूनां, नेतराभ्यां, कथं पुनरसौ भवत्यचित्तः ? किं स्वभावात् उस शस्त्रसम्बन्धात् ? उभयथाऽपीति, तत्र यः स्वभावादेवाचित्तीभवति न बाहृयशस्त्रसम्पर्कात्तमचित्तं जानाना अपि केवलमन:पर्यायावधिश्रतज्ञानिनो न परिभुञ्जते, अनवस्थाप्रसगदोपात् , यतो भगवता श्रीवर्धमानस्वामिना विमलसलिलसमुल्लसत्तरङ्गः शैवलपटलात्रसादिरहितो महाहूदो व्यपगताशेषजलजन्तुकोऽचित्तवारिपरिपूर्णः स्वशिष्याणां तृड्वाधितानामपि पानाय नानुज्ञातः, सामान्यश्रुतज्ञानी बाहयशस्त्रसम्पर्कजमेवाचितं जलं व्यवहरति, न पुनः सभावजमतो यद् बायशस्त्रसम्पर्कात् परिणामान्तरापन्न वर्णादिभिस्तदचित्तं साधुपरिभोगाय कल्पते' ॥२५॥ किं पुनस्तच्छस्त्रमित्याह
सत्थं चेत्थं अणुवीयी पास !, पुढो सत्थं पवेदितं (सू. २६) शस्यन्ते-हिंस्यन्ते प्राणिनोऽनेन इति शस्त्रं, तच्चोत्सेचन-गालन-उपकरणधावनादि १ स्वकायादि च २ वर्णादयो वा | पूर्वावस्थाविलक्षणाः ३ शव, एवमेतत् त्रिविधं शस्त्रं, च शब्दोऽवधारणार्थः अन्यतमशस्त्रसम्पर्कविध्वस्तमेव ग्राहथं, नान्य१ साधुभोगाय परिकल्पते -पा०।
॥४७॥

Page #72

१२११३
आचा०
थेति 'एत्थ'त्ति एतस्मिन् अप्काये अनुविचिन्त्य-विचार्य इदमस्य शस्त्रमित्येवं, पश्येत्यनेन शिष्यनोदना, तदेवं नानाविधं प्रदी० || शस्त्रमपकायस्यास्तीति प्रतिपादितम् । एतदेव दर्शयति –'पुढो सत्यं पवेइयं' पृथग-विभिन्न मुत्सेचनादिकं कचवर-गो
करीप-मूत्रोषादिसम्बन्धो वा शस्त्रं प्रवेदितमाख्यातं भगवता, एवं तावत्साधूनां सचित्त-मिश्राप्कायपरित्यागेनाचित्तपयसा परिभोगः प्रतिपादितः ॥२६॥
ये पुनः शाक्यादयोऽप्कायोपभोगप्रवृत्तास्ते नियमत एवाप्कायं विहिंसन्ति, तदाश्रयांश्चान्यानिति, तत्र न केवलं प्राणातिपातापत्तिरेव किन्त्वन्यदपीतीत्यत आह
अदुवा अदिण्णादाणं (सू. २७) अथवा-अशस्त्रोपहताप्कायोपभोगकारिणां न केवलं प्राणातिपातोऽपि त्वदत्तादानमपि, अप्कायजीवैः स्वपरिगृहीतशरीरस्यादानात् स्वाम्यदत्तम् ।।२७॥ . साम्प्रतमेतद्दोषद्वयं शाक्यः स्वसिद्धान्ताभ्युपगमद्वारेण परः परिजिहीर्षुराह
कप्पइ णे कृप्पइ णे पातुं, अदुवा विभूसाए (सू. २८)
२-६८२६८२०८२-८३६२ ५६२-६६२-६१-७१
AKG AUCHAGHAGHIGAARASHISHA
॥४८॥

Page #73

भाचा०
नदी०
मा० ५
अशस्त्रोपहतोदकारम्भिणो दि जैनैः प्रेरिताः सन्त एवमाहुः - यथा नैतत् स्त्रमनीषिकातः समारम्भयामो वयं, किन्त्वस्मदागमे निर्जीवत्वेनानिषिद्धत्वात् कल्पते - युज्यते नः - अस्माकं पातुं - अभ्यवहर्तुं वाप्सया च नानाविधप्रयोजनविषय उपभोगोऽभ्यनुज्ञातो भवति, तथाहि -आजीविक भस्मस्न्याय्यादयो वदन्ति - पातुमस्माकं कल्पते न स्नातुं वारिणा, शाक्यादयस्तु स्नानपानावगाहनादि सर्व कल्पते, अथवोदकं विभूषार्थमनुज्ञातं नः समये, विभूषा च कर-चरण- पायूपस्थमुखप्रक्षालनादिका वस्त्र - भाण्डादिप्रक्षालनात्मिका वा, एवं स्नानादिशौचानुष्ठायिनां नास्ति कश्विदोषः ॥ २८ ॥ एवञ्च शाक्यादयो मुग्धमतीन् विमोह्य किं कुर्वन्तीत्याह
पुढो सत्थे विति (सू. २९)
पृथग् - विभिन्नलक्षणैः नानारूपैरुत्सेचना दिशस्त्रैस्ते ऽनगारायमाणाः 'विउति' अप्कायजीवान् जीवनाद् व्यावर्त्त - यन्ति - व्यपरोपयन्ति ॥ २९ ॥
अथ तेषामागमासारत्वमाह-
एत्थ विसि णो णकरणाए (सू. ३०)
एतस्मिन्नपि प्रस्तुते निजागमानुसारेणाङ्गीकारे 'कप्पड़ णे कप्पइ णे पाउं, अदुवा विभूसाद' इत्यादिकस्तेषामयमागमो यवादका परिभोगे ते प्रवृत्ताः, स आगमः स्याद्वादयुक्तिभिरभ्याहतः सन् 'णो णिकरणाए 'त्ति नो निश्चयं कर्तुं समर्थों
१।१३
॥४९॥

Page #74

१११।३
आचा प्रदी०
SESIAS
AGARATA
भवति, न केवलं तेषां युक्तयः आगमोऽपि निश्चयाय न समर्थः, यतः आप्तवचनमागमः, भवदागमप्रणेताऽनाप्तः, अप्कायजीवाऽपरिज्ञानात् तद्वधानुज्ञानाद्वा भवानिवागमोऽपि न प्रमाणं, अनाप्तप्रणीतत्वाद, रथ्यापुरुषवाक्यवदित्यादि । विभूषासूत्रावयवे ऽपि] पृष्टा न प्रत्युत्तरदाने क्षमाः, यतियोग्यं स्नानं न भवति, कामाङ्गत्वात् , मण्डनत् । भावशौचमेव कर्मक्षयाय समर्थ, तच्च वारिसाध्यं न भवति, न हि मत्स्यादयस्तत्र स्थिताः कर्मक्षयभाक्त्वेना'भ्युपगम्यन्ते, विना च वारिणा महर्षयो विविधतपोभिः कर्म क्षपयन्तीति, तस्मात् तेषां सिद्धान्तोऽपि न निश्चयाय समर्थों भवति ॥ ३०॥
एत्थ सत्थं समारभमाणस्स इच्छेते आरंभा अपरिणाया भवंति । एत्थ सत्थं असमारभमाणस्स इच्चेते आरंभा परिण्णाया भवंति ।
तं परिण्णाय मेहावी णेव सयं उदयसत्थं समारभेज्जा, णेवण्णेहिं उदयसत्थं समारभावेज्जा, उदयसत्थं समारभंते अण्णे ण समणुजाणेज्जा ।
जस्सेते उदयसत्थसमारंभा परिण्णाया भवंति से हु मुणी परिण्णातकम्मे त्ति बेमि (सू. ३१) १. भावेना. - पा०।
।
॥५०॥

Page #75

भाचा०
प्रदी०
॥ सत्थपरिण्णाए तइओ उद्देसओ समत्तो ॥
'एत्थ सत्यं समारभमाणस्स' त्ति एतस्मिन् अपूकाये शस्त्रं- द्रव्यभावरूपं समारभमाणस्येत्येते समारम्भा बन्धेकारणत्वेनापरिज्ञाता भवन्ति, अत्रैवापकाये शस्त्रमसमारभमाणस्येत्येते आरंभा ज्ञपरिज्ञया परिज्ञाता भवन्ति प्रत्याख्यानपरिज्ञया च परिहृता भवन्ति ।
अथ प्रत्याख्यानपरिज्ञां विशेषतो ज्ञपरिज्ञया पूर्विकां दर्शयति - तदुदकारम्भणं बन्धायेत्येवं परिज्ञाय मेधावी - मर्यादाव्यवस्थितो नैव स्वयमुदकशस्त्रं समारभेत, नैवान्यैरुदकशस्त्रं समारंभयेत् नैवान्यानुद कशस्त्रं समारभमाणान् समनुजानीयात्, यस्यैते उदकशस्त्रसमारम्भा द्विधा परिज्ञाता भवन्ति स एव मुनिः परिज्ञातकर्मा भवति, ब्रवीमीति पूर्ववत् ॥ ३१ ॥ ॥ श्रीशस्त्रपरिज्ञाध्ययने तृतीयोदेशकप्रदीपिका समाप्ता ॥
區
१ वध-बन्ध० पा० ।
१।१।३
॥५१॥

Page #76

आचा
शश४
प्रदी.
155-555
शस्त्रपरिज्ञाध्ययने चतुर्थोद्देशकः ॥ उक्तस्तृतीयोदेशकः, साम्प्रतं चतुर्थ आरभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः-इहानन्तरोद्देशके मुनित्वप्रतिपत्तये अप्काय: प्रतिपादितः, अधुना तदर्थमेव क्रमायातस्तेजस्कायप्रतिपादनायायमुद्देशकः समारभ्यते-तत्र नामनिष्पन्ने निक्षेपे तेजउद्देशक इति नाम, तत्र तेजसो निक्षेपादीनि नव द्वाराणि वाच्यानि, तानि नियुक्तिकृदाहतेउस्सवि दाराइं ताई जाइं हवंति पुढवीए । नाण तो उ विहाणे परिमाणुवभोगसत्धे य ॥१॥
[आ० नि० गाथा ११६] तेजसोऽग्नेरपि द्वाराणि निक्षेपादीनि यानि द्वाराणि पृथिव्याः समधिगमेऽभिहितानि तान्येव वाच्यानि, नानात्वं हि भेदो विधान १ परिमाण २ उपभोग ३ शस्त्रेषु ४ च शब्दाल्लक्षणद्वारपरिग्रहः ५ ।
भेदद्वारमाह - दुविहा य तेउजीवा सुहमा तह बायरा य लोगंमि । सुहुमा य सवलोए पंचेव य बायरविहाणा ॥१॥
[आ०नि० गाथा ११७] | बादरभेदानाह
EASSSSSSSS
॥५२॥

Page #77

आचा० प्रदी.
इंगाल अगणि अच्ची जाला तह मुम्मुरे य बोद्धव्वे । वायरतेउविहाणा पंचविहा वणिया एए ॥१॥
[आ० नि० गाथा ११८ ]
१।११४
SHASHISHASHRSSHRS-SERISHISHI
दग्धेन्धनो विगतधूमज्वालः इन्धनस्थो दाहक्रियावान् अङ्गारः १ विधुदुल्काऽशनिसङ्घर्षसमुत्थितः सूर्यमणिसंमृतादिरूपश्चाग्निः २ दायप्रतिबद्धो ज्वालाविशेषोऽचिः ३ ज्वाला-छिनमूलाऽनङ्गारप्रतिबद्धा ४ प्रविरलाग्निकणानुविद्धं भस्म मुर्मुरः ५ एते च बादराग्नयः स्वस्थानाङ्गीकरणान्मनुष्यक्षेत्रेऽधतृतीयेषु द्वीप-समुद्रेषु अव्याघातेन पश्चदशसु कर्मभूमिषु व्याघाते सति पञ्चम महाविदेहेषु, नान्यत्र, उपपाताङ्गीकरणेन कोकासङ्खयेयभागवर्तिनः बादराग्नयः। यत्र च बादराः पर्याप्तकास्तत्रैव बादरा अपर्याप्तकाः, तन्निश्रया तेषामुत्पद्यमानत्वात् , तदेवं सूक्ष्मा बादराश्च पर्याप्ताऽपयाप्तभेदेन प्रत्येक द्विधा भवन्ति, एते च वर्ण-गन्ध-रस-स्पर्शादेशैः सहस्राग्रशो भिधमाना संख्येययोनिप्रमुखशतसहस्रभेदपरिमाणा भवन्ति, एषां च संवृता योनिरुष्णा च सचित्ताचित्तमिश्रभेदात् त्रिधा, सप्त चैषां योनिलक्षा भवन्ति १ । ___ लक्षणद्वारेजह देहप्परिणामो रत्ति खज्जोयगस्स सा उवमा । जरियरस वजा उम्हा एसुवमा ने उजीवाणं ॥१॥
[आ० नि० गाथा ११९]
Hal॥५३॥

Page #78

आचा. प्रदी०
__ यथा रात्रौ खद्योतकस्य देहपरिणामो जीवप्रयोगशक्तिः प्रकटीभवति, एवमङ्गारादीनामपि प्रतिविशिष्टा प्रकाशशक्तिरनुमीयते जीवप्रयोगविशेषता । यथा वा ज्यरोष्मा जीवप्रयोगं नातिवर्तते, जीवाधिष्ठितशरीरकानुपात्येव भाति, एषैवोपमाऽऽग्नेयजन्तनां, न च मृता अरिणः क्वचिदुपलभ्यन्ते, प्रयोगश्चात्र-आत्मसंयोगाविर्भूतोऽङ्गारादीनां प्रकासपरिणामः शरीरस्थत्वात् , खद्योतकदेहपरिमाणवत्, एवमादिना लक्षणेनाग्नेया जन्तवो निश्चेयाः २।
परिमाणद्वारमाहजे घायरपज्जत्ता पलिअस्स असंखभागमित्ता उ । सेसा तिण्णिवि रासी वोसुं लोगा असंखिज्जा ॥ १ ॥
[आ० नि० गाथा १२०] ये बादरपर्याप्ताग्निजीवाः क्षेत्रपल्योपमासंख्येयभागवर्तिप्रदेशराशिपरिमाणाः भवन्ति, ते बादरपृथिवीकायपर्याप्तकेभ्योऽसंख्येयगुणहीनाः, शेषास्त्रयोऽपि राशयः असंख्येयलोकाकाशप्रदेशपरिमाणाः, किन्तु बादरपृथिवीकायापर्याप्तकेभ्यो बादराग्न्यपर्याप्तका असंख्येयगुणहीनाः, सूक्ष्मपृथिवीकायापर्याप्तकेभ्यः सूक्ष्माग्नेयापर्याप्तका विशेषहीनाः, सूक्ष्मपृथिवीकायपर्याप्तकेभ्यः सूक्ष्माऽऽग्नेयपर्याप्तका विशेषहीनाः ३ ।
साम्प्रतमुपभोगद्वारम्
॥५४॥

Page #79

आचा०
प्रदी०
दह पावण पगासणे य सेए य भक्तकरणे य । बायरतेडक्काए उवभोगगुणा मणुस्साणं ॥ १ ॥ [ आ० नि० गाथा १२१ ]
दहनं— शरीरावयवस्य डंभादिदानं, वाताद्यपनयनार्थं प्रकृष्टं तापनं प्रतापनं- शीतापनोदाय, प्रकाशकरणमुद्योतकरणं, भक्तकरणमोदनादिरन्धनं, स्वेदो - ज्वरविसूचिकादीनाम् एवमादिष्वनेकेषु प्रयोजनेषु मनुष्याणां वादरतेजस्कायविषया उपभोगरूपा गुणा भवन्ति ४ ।
शस्त्रद्वारे -
किंची सकायसत्थं किंची परकाय तदुभयं किंची । एयं तु दव्वसत्थं भावे य असंजमो सत्थं ॥ १ ॥ [ आ० नि० गाथा १२४ ]
किञ्चित् स्वकायशस्त्रं यथा-तार्णोऽग्निः पार्णोऽग्नेः शस्त्रं, किश्चित् परकायशस्त्रं - उदकादि, उभयशस्त्रं पुन:- तुषकरीषादिमिश्रोऽग्निरग्नेः शस्त्रं, एतद् द्रव्यशस्त्रं, भावशस्त्रं त्वसंयमो दुष्प्रणिहितमनोवाक्कायलक्षणः ५ ।
शेषाणि द्वाराणि पृथ्वीकायवत् ।
साम्प्रतं सूत्रानुगमे सूत्रमुच्चारणीयं तच्चेदम्-
१|१|४
॥५५॥

Page #80

१।१२४
आचा० प्रदी०
से बेमि-णेव सयं लोगं अब्भाइक्खेज्जा, णेव अत्ताणं अब्भाइक्खेज्जा।
जे लोगं अब्भाइक्खति से अत्ताणं अब्भाइक्खति, जे अत्ताणं अन्भाइक्खति से लोगं अब्भाइक्खति (सू. ३२)
येन मया सामान्यात्मपदार्थ-पृथिव्यप्कायजीवप्रविभागव्यावर्णनमकारि स एवाहमव्यवच्छित्रज्ञानप्रवाहस्तेजोजीवस्वरूपोपलम्भसमुपजनितजिनवचनहर्षों ब्रवीमि, किं पुनस्तद् दर्शयति-'णेव सयं लोय' मिति, इह लोकशब्देनाग्निलोकस्तं जीवत्वेन नैव स्वयम्-आत्मनाऽभ्याचक्षीत-नैवापहनुवीत इत्यर्थः, अग्निलोकाभ्याख्याने हि आत्मनोऽपि ज्ञानादिगुणकलापानुमितस्याभ्याख्यानमवाप्नोति, 'नेव अत्ताणं'ति नैवाऽऽत्मानं शरीराधिष्ठातारं ज्ञानमुख्यगुणं प्रत्यात्मसंवेद्यं प्रत्याचक्षीत, तस्य शरीराधिष्ठातृत्वेनाहृतमिदं [शरीरं] केनचिदभिसन्धिमता, तथा त्यक्तमिदं शरीरं केनचिदभिसन्धिमतेत्येवमादिभिहेतुभिः प्रसाधितत्वात् ।
ततो योऽग्निलोकमभ्याख्याति स आत्मानमभ्याख्याति, य आत्मानमभ्याख्याति सोऽग्निलोकमभ्याख्याति ॥ ३२ ॥
अधुना अग्निजीवप्रतिपत्तौ सत्यां तद्विषयसमारम्भकटुकफलपरिहारोपन्यासाय सूत्रमाह-- १०वचनसहर्षा-पा० ।
SAREESOROSCUSSAMSHALOS
॥५६॥

Page #81

आचा. प्रदी.
54ऊन
जे दोहलोगसत्थस्स खेत्तण्णे से असत्थस्स खेत्तण्णे, जे असत्थस्स खेत्तण्णे से दीहलोगसत्थस्स खेत्तण्णे (सू. ३३)
यः साधुर्दीर्घलोको-वनस्पतिर्यस्मादसौ कायस्थित्या परिमाणेन शरीरोच्छ्येण च शेपैकेन्द्रियेभ्यो दीर्थों वर्तते, तथाहि-कायस्थित्या तावत् “वणस्सकाइए णं भंते १ वणस्सहकाएत्ति कालो केवच्चिरं होइ ? गोयमा ! अणंतं कालं अणंताओ उस्सप्पिणिअवसप्पिणिओ खेत्तओ अणंता लोया असंखेज्जा पोग्गलपरियहा, ते णं पुग्गलपरियट्टा आवलियाए असंखेज्जइ भागे''[पण्णवणासुतं-१२८८ ]
- परिमाणतस्तु "पडप्पन्नवणस्सइकाइयाणं भंते ! केवतिकालस्स निल्लेवणा सिया? गोयमा! पडुप्पन्नवणस्सइकाइयाणं नस्थि निल्लेवणा" [ ___तथा शरीरोच्चत्वेन दी| वनस्पतिः यथा--"वणस्सइकाइयाणं भंते ! के महालिया सरीरोगाहणा १. वनस्पतिकायो भदन्त ! वनस्पतिकाय इति कालत: कियच्चिरं भवति ? गौतम ! अनन्तं कालम्, अनन्ता उत्सपिण्यवस
पिण्यः, क्षेत्रतोऽनन्ता लोकाः, असंख्येयाः पुद्गलपरावर्ताः, ते पुद्गलपरावर्ता आवलिकाया असङ्ख्येये भागे। २. प्रत्युत्पन्नवनस्पतिकायिकानां भदन्त ! कियता कालेन निलेपना स्यात् ? गौतम ! प्रत्युत्पन्नघनस्पतिकायिकाना नास्ति निर्लेपना।
HUISHO
॥५७॥

Page #82

श११४
आचा० प्रदी०
पण्णत्ता ? गोयमा ! साइरेगं जोयणसहस्सं सरीरोगाहणा' [पण्णवणासुत्त-सू. १५०६]
न तथाऽन्येषामेकेन्द्रियाणां, अतः स्थितमेतत्--सर्वथा दीर्घलोको वनस्पतिः, अस्य च शस्त्रमग्निर्यस्मात् स हि प्रवृद्धज्वालामालाकुलः सकलतरुगणप्रध्वंसनाय प्रभवति, अतोऽसौ तदुत्सादकत्वाच्छस्त्रम् ।
ननु च सर्वलोकप्रसिद्धया कस्मादग्निरेव नोक्तः ? किमर्थ दीर्घलोकशस्त्रमिति ? ।
अत्रोच्यते--यस्मादयमुत्पद्यमानोऽग्निः समस्तभूतग्रामघाताय प्रवर्तते, वनस्पतिदाहप्रवृत्तस्तु बहुविधसत्त्वसंहतिविनाशकारी विशेषतः स्यात्, यतो वनस्पतौ कृमि-पिपीलिका-भ्रमर-कपोत-श्वापदादयः सम्भवन्ति, पृथिव्यपि तरुकोटरव्यवस्थिता स्यात्, आपोऽप्यवश्यायरूपाः, वायुरपीपच्चंचलसभावकोमलकिशलयानुसारी सम्भाव्यते, तदेवमग्निसमारम्भप्रवृत्तः एतावतो जीवान्नाशयति, इत्यस्यार्थस्य सूचनाय दीर्घलोकशस्त्रग्रहणमकरोत् सूत्रकारः। ___ अथवा बादरपर्याप्ततेजस्कायाः स्तोकाः, शेषाः पृथिव्यादयो जीवकाया बहवः, भवस्थितिरपि त्रीण्यहोरात्राणि स्वल्पा, इतरेषां पृथिव्यब्-वायु-वनस्पतीनां यथाक्रमं द्वाविंशति-सप्त-त्रि-दशवर्षसहस्रपरिमाणा दीर्घाऽवसेया, अतो दीर्घलोकः-पृथिव्यादिस्तस्य शस्त्रमग्निकायस्तस्य 'खेत्तपणे ति क्षेत्रज्ञो-निपुणः अग्निकार्य वर्णादितो जानाति, खेदज्ञो वा खेदः-तदव्यापारः सर्वसत्त्वानां दहनात्मकः पाकाबनेकशक्तिकलापोपचितः प्रवरमणिरिख जाज्वल्यमानो लब्धाग्निव्यपदेशः १. वनस्पतिकायिकानां भदन्त ! का महती शरीरावगाहना प्रज्ञप्ता ? गौतम ! सातिरेक योजनसहनं शरीरावगाहना । २. तदुच्छातकत्वा० पा० ।
॥५८॥

Page #83

आचा०
११११४
प्रदी०
U
SHUSHASARLIGE
यतीनामनारम्भणीयः तमेवंविधं खेदम्-अग्निव्यापार जानातीति खेदज्ञः, अतो य एव दीर्घलोकशस्त्र खेदज्ञः स एव अशस्त्रस्यसप्तदशभेदस्य संयमस्य खेदज्ञः, संयमो हि न कश्चिज्जीवं व्यापादयति-अतोऽशस्त्रम्, 'जे असत्थस्स खेत्तण्णे'त्ति यश्चाशस्त्रसंयमस्य खेदज्ञो निपुणः स खलु दीघलोकशस्त्रस्य-अग्नेः क्षेत्रज्ञः खेदज्ञो वा, संयमपूर्वकं हि अग्निविषयखेदज्ञत्वम् , अग्निविषयखेदज्ञतापूर्वकं च संयमानुष्ठानम् ॥ ३३ ॥
कैः पुनरिदमेवमुपलब्धमित्यत आह-- वीरेहि एवं अभिभूय दि8 संजतेहिं सया जतेहिं सया अप्पमत्तेहिं (सू. ३४)
घनघातिकर्मसङ्घातविदारणानन्तरप्राप्तातुलकेवलश्रिया विराजन्ते इति वीरास्तीर्थंकरास्तै:रै रर्थतो दृष्टमेतद्गणध| रैश्च सूत्रतो दृष्टमग्निशस्त्रमसंयमस्वरूपं चेति ।
किं पुनरनुष्ठायेदं तैरुपलब्धमिदम् ?
उच्यते--'अभिभूय'त्ति अभिभवो नामादिश्चतुर्धा, द्रव्याभिभवो--रिपुसेनादिपराजयः, आदित्यतेजसा वा चन्द्रग्रह-नक्षत्रादितेजोऽभिभवः, भावामिभवस्तु परीषहोपसर्गानीकज्ञान-दर्शनावरण-मोहान्तरायकर्मनिर्दलनं, परीषहोपसर्गसेनाविजयाद्विमलं चरणं, चरणशुद्धर्ज्ञानावरणादिकर्मक्षयः, तत्क्षयान्निरावरणमप्रतिहतमशेषज्ञेयग्राहि केवलज्ञानमुपजायते । १. नीकजयात्-शान० पा० ।
HARTARRAREALISASIKALISASIRA
॥५९॥

Page #84

१।१४
आचा० प्रदी०
SHOCESCARRESECRESS
यथाभूतैस्तैरुपलब्धं तद् दर्शयति-संजएहि' सम्यग् यताः संयताः प्राणातिपातादिभ्यस्तैः तथा 'सया जत्तेहि'ति सदा-सर्वकालं चरणप्रतिपत्तौ मूलोत्तरगुणभेदायां निरतिचारत्वात् [ यत्नवन्तस्तैः, तथा 'सया अप्पमत्तेहिं सदा-सर्वकालं ] न विद्यते प्रमादो-मद्य-विषय-विकथा-निद्राख्यो येषां तेऽप्रमत्तास्तैरेवम्भूतैर्महावीरैः केवलज्ञानचक्षुषेदं दीर्घलोकशस्त्रं, अशस्त्रंसंयमो दृष्टम्-उपलब्धम् । तदेवमेतत् प्रधानपुरुषप्रतिपादितमग्निशस्त्रमपायदर्शनादप्रमत्तः साधुभिः परिहार्यमिति ॥३४॥ एवं प्रत्यक्षीकृतानेकदोषजालमप्यग्निशस्त्रमुपभोगलोभात् प्रमादवशगा ये न परिहरन्ति तानुद्दिश्य विपाकदर्शनायाह
जे पमत्ते गुणद्विते से हु दंडे पवुच्चति (सू. ३५) __ यो हि प्रमत्तो भवति मद्य-विषयादिप्रमादैरसंयतो रन्धन-पचन प्रकाशातापनाद्यग्निगुणप्रयोजनवान् स दुष्प्रणिहितमनोवाक्कायोऽग्निशस्त्रसमारम्भकतया प्राणिनां दण्डहेतुत्वादण्डः प्रकर्षेणोच्यते प्रोच्यते ॥३५॥ यतश्चैव ततः कि कर्तव्यमित्याह
___तं परिण्णाय मेहावी इदाणिं णो जनहं पुब्बमकासी पमादेणं (सू० ३६) ।
तमग्निकायविषयमारम्भं दण्ड फलं परिज्ञाय मेधावी-मर्यादाव्यवस्थितो वक्ष्यमाणप्रकारेण व्यवच्छेदमात्मन्याचिनोतिकरोति । तमेव प्रकारं दर्शयति--'इयाणि मिति यमहमग्निसमारम्भं विषयप्रमादेनाकुलीकृतान्तःकरणः सन् पूर्वमकार्ष तमि
॥६
॥

Page #85

आचा० प्रदी०
TEGESEGRETOSESSORIESIOGIE
दानी जिनवचनोपलब्धाग्निसमारम्भदण्डतत्वः नो करोमीति ॥ ३६॥
अन्ये वन्यथावादिनोऽन्यथाकारिण इति दर्शयितुमाह-- ___ लज्जमाणा पुढो पास–'अणगारा मोति एगे पवदमाणा, जमिणं विरूवरूवेहि सत्थेहि अगणिकम्मसमारंभेणं अगणिसत्थं समारंभमाणे अण्णे वऽणेगरूवे पाणे विहिंसति ।
तत्थ खलु भगवता परिण्णा पवेदित, इमस्स चेव जीवियस्स परिवंदण-माणण-पूयणाएजातीमरण-मोयणाए दुक्खपडिघातहेतुं से सयमेव अगणिसत्थं समारभति अण्णेहिं वा अगणिसत्थं समा- | रभावेति, अण्णे वा अगणिसत्थं समारभमाणे समणुजाणइ । तं से अहिताए, तं से अबोधीए ।
से संबुज्झमाणे आयाणीयं समुट्ठाए सोचा भगवतो अणगागणं इहमेगेसिं णातं भवतिएस खलु गंथे, एस खलु मोहे, एस खलु मारे, एस खलु निरए । ____ इचत्थं गढिए लोए, जमिणं विरूवरूवेहि सत्थेहिं अगणिकम्मसमारंभेणं अगणिसत्थं समारभमाणे अण्णे अणेगरूवे पाणे विहिंसति (सू. ३७)
मा०.६
॥६१॥

Page #86

आचा.
११११४
प्रदी०
52391
लज्जमाना:-स्वागमोक्तानुष्ठानं कुर्वाणाः सावधानुष्ठानेन वा लज्जां कुर्वाणाः पृथग-विभिन्नाः शाक्यादयः, तान् | पश्येति संयमानुष्ठाने स्थिरीकरणार्थ शिष्यनोदना, अनगारा वयमित्येके प्रवदमानाः, किं तैर्विरूपमाचरितं येनैवं प्रदर्श्यन्त इति दर्शयति-यदिदं विरूपरूपैः शस्त्रैरग्निकर्मसमारम्भेणाग्निशस्त्रं समारभमाणः सन्नन्याननेकरूपान् प्राणिनो विहिनस्ति ।
तत्र खलु भगवता परिज्ञा प्रवेदिता, यथाऽस्यैव परिफल्गुजीवितस्य परिवन्दन-मानन-पूजानार्थ जाति-मरण-मोचनाथं दुःखप्रतिघातहेतु यत्करोति तद् दर्शयति--स-परिवन्दनाद्यर्थी स्वत एवाग्निशस्त्रं समारभते, अन्यैश्चाग्निशस्त्रं समारम्भयति तथा अन्य श्चिाग्निशस्त्रं समारभमाणान् समनुनानी ते । 'तं से अहिताए'त्ति तच्चाग्नेः समारम्भणं 'से' तस्य | सुखलिप्सोरमुत्रान्यत्र चाहिताय भवति, तथा तदेव च तस्याऽबोधिलाभाय भवति ।
से तं संबुज्झमाणे'त्ति 'से' ति यस्यैत दसदाचरणं प्रदर्शितं, स तु शिष्यस्तदग्निसमारम्भणं पापायेत्येवं सम्बुध्यमानः आदानीयं-ग्राह्यं सम्यगुत्थायाऽभ्युपगम्य 'सोचा' श्रुत्वा भगवदन्तिकेऽनगाराणां वा 'इहमेगेसिं'ति इहैकेषां साधनां ज्ञातं भवति, किं ? तद दर्शयति--'एस खलु गंथे' त्ति एषोऽग्निसमारम्भो ग्रन्थः कर्महेतुत्वात् एष एव मोहः, एष एव मारः, एष एव नरकस्तहेतुत्वात् ।
'इच्चत्थंति इत्येवमर्थ गृद्धो लोको यत्करोति तद् दर्शयति--'जमिणं'ति यदिदं विरूपरूपैः शस्त्रैरग्निकर्म समारभतेऽग्निशस्त्रं च समारभमाणोऽन्याननेकरूपान् प्राणिनो विहिनस्ति ॥३७ ॥
कथं पुनरग्निसमारम्भप्रवृत्ता नानाविधान् प्राणिनो विहिंसन्तीति दर्शयितुमाह--
GEORGERLIGARCIARE REAREASES
-APUR
॥६२॥

Page #87

आचा
१०१४
प्रदी.
किसान
से वेमि-संति पाणा पुढवीणिस्मिता तगणिस्मिता पत्तपिस्सिता कणिस्सिता गोमयणिस्सिता कयवरणिस्सिया।
संति संपातिमा पाणा आहच संपयंति य।
अगणिं च खलु पुट्ठा एगे संघातमावज्जंति, जे तत्थ संघातभावज्जति ते तत्थ परियावज्जति।। जे तत्थ परियावज्जति ते तत्थ उद्दायंति (यू. ३८) _ 'से बेमि'त्ति तदहं ब्रवीमि यथा नानाविधजीवहिंसनमग्नि कायसमारम्भेण भवति, यथा-'संति' विद्यन्ते प्राणाःजन्तवः, पृथिवीकायनिश्रिताः पृथ्वीकायत्वेन परिणता, तदाश्रिता वा कृमि-कुन्थु-पिपीलिका-मण्डूकाहि-वृश्चिकादयः, तथा | वृक्ष-गुल्म-वितानादयः, तथा तृण-पत्रनिश्रिताः पतङ्गेलिकादयः, काष्ठनिश्रिताः घुणोद्देहिकापिपीलिकाण्डादयः, गोमयनिश्रिताः कुन्थु-पनकादयः, कचबरः-तृण-पत्र-पूतिसमुदायः, तनिश्रिताः कृमि-कीट-पतङ्गादयः ।
'संति संपातिमा पाणा' सन्ति-विद्यन्ते संपतितुमुत्प्लुत्योत्प्लुत्य गन्तुमागन्तुं वा शीलमेषां ते सम्पातिनः प्राणिनोजीवाः मक्षिका-भ्रमर-पतङ्ग-मशक-पक्षि-वातादयः। एते च सम्पातिनः आइत्योपेत्य स्वत एव, यदिवा अत्यर्थ कदाचिद वाऽग्निशिखायां वा सम्पतन्ति च ।
तदेवं पृथिव्यादिनिश्रितानां जीवानां यद्भवति तद् दर्शयितुमाह--'अगणिं च खलु पुढे'त्ति रन्धन-पचन-तापनाद्यग्नि
ERREGRAREASIASSASSINS
॥६३॥

Page #88

आचा०
प्रदी०
गुणार्थिभिरवश्यमग्नि समारम्भो विधेयः, तत्समारम्भे च पृथिव्यादिनिश्रितानां जीवानामेता वक्ष्यमाणा अवस्था भवन्ति, अग्निना स्पृष्टाः - छुप्ता एके शलभादयः सङ्घातं समेकी भावेनाधिकं गात्रसङ्कोच मापद्यन्ते--आप्नुवन्ति, 'अगणि' मित्यत्र तृतीयार्थे द्वितीया, ये च तत्राग्नौ पतिताः सङ्घातमापद्यन्ते ते प्राणिनस्तत्राग्नौ 'परियावज्जंति' पर्यापद्यन्ते - उष्माभिभूता मूर्च्छामापद्यन्ते इत्यर्थः, ये च तत्राग्नौ पर्यावद्यन्ते ते प्राणिनः कृमि -पिपीलिका-भ्रमर-नकुलादयस्तत्राग्नावपद्रावन्तिप्राणान् मुञ्चन्तीत्यर्थः, तदेवमग्निसमारम्भे न केवलमग्निजन्तूनां विनाशः किन्त्वन्येषामपि पृथिवी - तृण-पत्र - काष्ठ- गोमयकचवराश्रितानां सम्पातिमानां च व्यापत्तिरवश्यम्भाविनीति, अत एव च भगवत्यां भगवतोक्तं
"दो पुरिसा सरिसवया अन्नमन्नेहिं सद्धिं अगणिकार्य समारंभंति, तत्थ णं एगे पुरिसे अगणिकार्य समुज्जालेति, एगे विज्झवेति, तत्थ णं के पुरिसे महाकम्मराए ? ते पुरिसे अप्पकम्मथराए ? गोयमा ! जे उज्जालेति से महाकम्मघराए, जे विज्झवेति से अप्पकम्मराए "" [भग. सूत्र श. ७ /उ. १० / सू. ११ ॥३८॥ ] अत एव प्रभूतसवोपमर्दनमग्न्यारम्भं विज्ञाय मनोवाक्कायैः कृतकारितानुमतिभिश्च तत्परिहारः कार्य इति दर्शयितुमाह-
१. द्वौ पुरुष
सौ अन्योऽन्यं समकमग्निकार्य समारम्भयतः, तत्रैकः पुरुषोऽग्निकार्य समुज्ज्वलयति, एको विध्यापयति, तत्र कः पुरुषो महाकर्मा ? कः पुरुषोऽल्पकर्मा ? गौतम ? य उज्ज्वलयति स महाकर्मा यो विध्यापयति सोऽल्पकर्मा ।
१|१|४
॥६४॥

Page #89

शश४
आचा प्रदी०
AnterestEETTESERE
एत्थ सत्थं समारभमाणस्स इच्चेते आरंभा अपरिण्णाता भवंति । एत्थ सत्थं असमारभमाणस्स इच्चेते आरंभा परिण्णाता भवंति ।
तं परिण्णाय मेहावी णेव सयं अगणिसत्थं समारभेज्जा, णेवऽण्णेहिं अगणिसत्थं समारभावेज्जा अगणिसत्थं समराभंते अण्णे ण समणुजाणेज्जा । जस्सेते अगणिकम्मसमारंभा परिण्णाता भवंति से हु मुणी परिण्णायकम्मे त्ति बेमि (सू. ३९) ।
॥सस्थपरिणाए चउत्थो उद्देसओ समत्सो ॥ अत्र-अग्निकाचे शस्त्रं-स्वकाय-परकायभेदभिन्न समारभमाणस्य-व्यापारयत इत्येते आरम्भाः पचन-पाचनादयो बन्धहेतुत्वेनापरिज्ञाता भवन्ति । तथाऽत्रैवाग्निकाये शस्त्रमसमारभमाणस्यैते आरम्भाः परिज्ञाता भवन्ति ।
यस्यैतेऽग्निकायप्तमारम्भाः ज्ञपरिज्ञया ज्ञाता भवन्ति, प्रत्याख्यानपरिक्षया च परिहृता भवन्ति स एव मुनिः परिज्ञातकर्मा, ब्रवीमीति पूर्ववत् ।। ३९ ॥ श्रीशस्त्रपरिज्ञाध्ययने चतुर्थोद्देशकप्रदीपिका समाप्ता॥
卐
॥६५॥

Page #90

R
१११५
आचा० प्रदी०
.
शस्त्रपरिज्ञाध्ययने पञ्चमोद्देशकः ॥ उक्तश्चतुर्थो देशकः, साम्प्रतं पश्चम आरभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः- इहानन्तरोद्देशके तेजस्कायः प्रतिपादितः, तदनन्तरमविकलसाधुगुणप्रतिपत्तये क्रमायातवायुकायावसरे वनस्पतिकायजीवस्वरूपमाविर्भाव्यते ।
किं पुनः क्रमोल्लंघनकारणम् ?
इदमुच्यते-एष हि वायुरचाक्षुषत्वाददुःश्रद्धानः, अतः समधिगताशेषपृथिव्यायेकेन्द्रियप्राणिगणस्वरूपः शिष्यः मुखमेव वायुजीवस्वरूपं प्रतिपत्स्यते, स एव क्रमो येन शिष्याः जीवादितत्वं प्रति प्रोत्सहन्ते यथावत्प्रतिपत्तमिति, वनस्पतिकायस्तु समस्तलोकप्रत्यक्षपरिस्फुट नीवलिङ्गकलापोपेतः] अतः स एव तावत्प्रतिपाद्यते, इत्यनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य चत्वार्यनुयोगद्वाराणि वाच्यानि यावन्नामनिष्पन्ने निक्षेपे वनस्पत्युद्देशकः तत्र वनस्पतेः स्वभेदप्रतिपादनाय नियुक्तिकृदाह[पुढवीए जे दारा वणस्सइकाइएऽवि हुंति ते चेव । नाणत्ती उ विहाणे परिमाणुवभोगसत्थे य ॥१॥]
[आ. नि. गाथा १२६] यानि पृथिवीकायद्वाराण्युक्तानि तान्येव वनस्पतौ द्रष्टव्यानि, नानात्वं तु प्ररूपणा १ परिमाण २ उपभोग ३ शस्त्रेषु ४ च शब्दालक्षणे च द्रष्टव्यम् ।
PESASARO
A
-%
%

Page #91

आचा० प्रदी.
१११५
तत्र प्ररूपणामाह-वनस्पतयो द्विविधाः, सूक्ष्माः बादराश्च, सूक्ष्माः सर्वलोकापन्नाचक्षुर्लाह्याश्च न भवन्त्येकाकाराश्चैते । बादराः द्विविधा:-प्रत्येकाः साधारणाश्च, तत्र [पत्र-] पुष्प-फल-मूल-स्कन्धादीन् प्रति एको जीवो येषां ते प्रत्येकजीवा:, साधारणास्तु परस्परमिलितानंतजीवसङ्घातशरीरावस्थानाः, तत्र प्रत्येकशरीराः द्वादशविधाः, साधारणास्त्वनेकभेदाः, सर्वेऽप्येते समासतो षोढा ज्ञातव्याः, तत्र प्रत्येकतरु १२ भेदाः, यथा-वृक्ष १ गुच्छ २ गुल्म ३ लता ४ वल्ली ५ पर्वरुह ६ तृण ७ वलय ८ हरित ९ औषधी १० जलरुह ११ कुहु(णाः) १२ ।
वृक्षा द्विविधाः--एकास्थिका बहुवीजाश्च, तत्रैकास्थिकाः--निम्बाम्र-कोशम्ब-शाल-पीलु-शल्लक्यादयः, बहुबीजकास्तु-उदुम्बर-कपित्थ-तिन्दुक-बिल्बामलक-पनस-दाडिम-मातुलिङ्गादयः १। 'गुच्छास्तु-वृन्ताकी-कर्पासी-जपा-तुलसी-पिप्पली-नील्यादयः २।
गुल्मानि तु-नवमालिका-कोरंटक-चन्धुजीवक-करवीर-सिन्दुवार-जातियूथिकादयः ३ । लतास्तु-पद्मनागाशोक-चम्पक-चूत-वासन्ती-अतिमुक्तक-कुन्द-लताधाः ४। वल्ल्यस्तु-कृष्माण्डीका-लिङ्गी-त्रपुषी-वालुङ्को-पटोल्यादयः ५ । पर्वगाः--इक्षु-वीरण-शुण्ठ-शर-वेत्र-वंश-नलादयः ६। तृणानि तु.-श्वेतिका-कुश-दर्भार्जुन-कुरुविन्दादीनि ७ ।
9A-%ARASHIARRASHRIS
॥६७॥

Page #92

आचा० प्रदी.
१।१।५
वलयानि-ताल-तमाल-केतकी-कदल्यादीनि ८ । हरितानि-तन्दुलीयक-वस्तुल-बदरक-मारिपादिकादीनि ९। औषध्यस्तु-शाली-व्रीहि-गोधूम-यव-कलम-मसर-तिल-मुद्ग-निष्पाव-कुलत्थातसी-कुसुम्भ-कोद्रव-कवादयः १०।। जलरुहा:-उत्पल-पद्म-कुमुद-नलिन-पौण्डरिक-कशेरुक-पावा[क]-शैवलादयः ११ । कुहुणास्तु-भूमिस्फोट-सर्पच्छत्रादयः १२ ।
एषां हि प्रत्येकजीवानां वृक्षाणां मृल-स्कन्ध-कन्द-त्वक्-शाल-प्रवालादिष्वसङ्ख्येयाः प्रत्येकं जीवाः, पत्राणि पुष्पाणि चैकजीवानि मन्तव्यानि, साधारणास्त्वनेकविधाः तद्यथा--स्तुही-अश्वकर्णी-सिंहकर्णी-शृङ्गवेर-मूलक-सूरणकन्दादयः।
सर्वेऽप्ये ते संक्षेपात् पोढा भवन्ति, तत्र कुरण्टादयोऽग्रबीजाः १ कदल्यादयो मूलबीजाः २ निहु-शल्लक्यरणिकादयः स्कन्धबीजाः ३ इक्षु-वंश-बेत्रादयः पर्वबीनाः ४ बीजरुहाः शालिव्रीह्यादयः ५ सम्मूर्छनजाः पद्मिनी-शृङ्गाटक-पाठशैवलादयः ६ एते षडेव भेदा नान्ये इति प्रतिपत्तव्यम् ।
किंलक्षणाः प्रत्येकतरवो भवन्ति ? यथा सम्पूर्णसर्पपाणां श्लेषद्रव्यमिश्रिता वर्तिस्तथा प्रत्येकतरुशरीरसङ्घातः, यथा सर्पपास्तथा तदधिष्ठायिनो जीवाः,
॥६८॥

Page #93

आचा प्रदी०
१।११५
R PORRCASE
यथा श्लेषविमिश्रितास्तथा राग-द्वेष-प्रचितकर्मपुद्गलोदयमिश्रिताः जीवाः, एवं तिलशष्कुलिकाद्रष्टान्तोऽपि भाव्यः, तथा । ताल-सरल-नालिकेर्यादीनां पत्राणि स्कन्धा अपि एकजीवाधिष्ठिता भवन्ति, अवशिष्टानामनेकजीवाधिष्ठितत्वं सामर्थ्यात् प्रतिपादितं भवति ।
प्रत्येकतरुजीवराशिपरिमाणमाह--प्रत्येकतरुजीवाः पर्याप्तकाः संवर्तितचतुरस्त्रीकृतलोकश्रेण्यसंख्येयभागवाकाशप्रदेशराशितुल्यप्रमाणाः, एते च बादर तेजस्कायपर्याप्तकराशेरसंख्येयगुणाः, ये पुनरपर्याप्तकाः प्रत्येकजन्तवस्ते ह्यसख्येयानां लोकानां यावन्तः प्रदेशास्तावन्त इति, एतेऽप्यपर्याप्तकबादरतेजस्कायजीवराशेरसङ्ख्येयगुणाः, 'सूक्ष्मास्तु वनस्पतयः प्रत्येकशरीरिणः पर्याप्ता अपर्याप्तका वा न सन्त्येव, साधारणास्तु अनंताः सूक्ष्मबादर-पर्याप्तापर्याप्तभेदेन चतुर्विधा अपि पृथक पृथगनंतानां लोकानां यावन्तः प्रदेशास्तावन्तः, अयं तु विशेषः-साधारणबादरपर्याप्तकेभ्यो बादरा अपर्याप्ता असंख्येयगुणाः, बादरापर्याप्तकेभ्यः सूक्ष्मा अपर्याप्ता असंख्येयगुणाः तेभ्योऽपि सूक्ष्मपर्याप्तका असंख्येयगुणा इति ।
प्रत्येकवनस्पतयः प्रत्यक्षप्रमाणेनैव जीवत्वेन ज्ञायन्ते, सूक्ष्मास्तु चक्षुषा नोपलभ्यन्ते इत्याज्ञया ग्राह्याः, आज्ञा च भगवद्वचनमवितथमरक्तद्विष्टप्रणीतमिति श्रद्धातव्यमेवेति ।
साम्प्रतं साधारणलक्षणमाह-- १. ०८तका-बा० ।
ASIEST GAI
॥६९॥

Page #94

११११५
साहारणमाहारो साहारण आणपाणगहणं च । साहारणजीवाणं साहारणलक्खणं एयं ॥१॥
[आ. नि. गाथा १३६] समानम्-एकं धारणम्-अङ्गीकरणं शरीराहारादेर्येषां ते साधारणाः, तेषां साधारणानां सामान्यमेकमाहारग्रहणं, एकस्मिन्नाहारितवति सर्वेऽप्याहारितवन्तः, एकस्मिन्नुच्छ्वसिते निःश्वसिते वा सर्वेऽप्युच्छ्वसिता निःश्वसिता वेति । एको यदुच्छ्वास-निःश्वासयोग्य पुद्गलोपादानं विधत्ते बहूनामपि साधारणजीवानां तदेव भवति, यच्च बहवो ग्रहणमकार्षरेकस्यापि तदेव भवति ।
अथ ये वीजात्प्ररोहन्ति वनस्पतयस्तेषां कथं प्रकटीभावइत्याह-- जोणिभूए बीए जीवो वक्कमइ सो व अन्नो वा । जोऽवि य मूले जीवो सो चिय पत्ते पढमयाए ॥१॥ |
[आ. नि. गाथा १३८] तस्मिन् बीजे योनिभूते जीवो व्युत्क्रामति-उत्पद्यते, स एव पूर्वको बीजजीकोऽन्यो वाऽऽगत्योत्पद्यते, एतदुक्तं भवति--यदा जीवेनायुषःक्षयाद् बीजपरित्यागः कृतो भवति तस्य च बीजस्य क्षित्युदकादियोगस्तदा कदाचित्स एव प्राक्तनो जीवस्तत्रागत्य परिणमते कदाचिदन्य इति, यश्च मूलतया जीवः परिणमते स एव प्रथमपत्रतयाऽपीति एकजीवकर्तृके मूलपत्रे, प्रथमपत्रं च याऽसौ बीजस्य समुच्छूनावस्था भू-जलकालापेक्षा सैवोच्यत इति, नियमप्रदर्शनमेतत्, शेषं तु किशलयादि सकलं
॥७०॥

Page #95

माचा
[दी ०
मूलजीव परिणामाविर्भावितमित्यवगन्तव्यम् । [ यत उक्तम्- -]
" सव्वोsवि किसलओ खलु उग्गममाणो अनंतओ भणिओ ।
सो चैव विवढतो होइ परितो अणतो वा"" ॥१॥ [ बृ. सं. गाथा २७८ ]
अथाऽपरं साधारणलक्षणमाह-
चक्कागं भज्जमाणस्स गंठी चुण्णघणो भवे । पुढविसरिसभेएणं अनंतजीवं विद्याणेहि ॥ १ ॥ [ आ० नि० गाथा १३९ ]
यस्य मूल-कन्द-त्यक्- पत्र-पुष्प - फलादेर्भज्यमानस्य चक्राकारः समभङ्गो भवति, यस्य च ग्रन्थिः-पर्व भङ्गस्थानं वा चूर्णेन रजसा घनो व्याप्तो भवति, यो वा भिद्यमानो वनस्पतिः पृथिवी सदृशेन केदारोपरिशुष्कतरिकावत् पुटभेदेन भिद्यते, तमनन्तकार्यं विजानीहि ।
लक्षणान्तरमाह -
गूढसिरागं पत्तं सच्छीरं जं च होइ निच्छीरं जं पुण पणट्ठसंघिय अनंतजीवं वियाणाहि ॥ १ ॥ आ. नि. गाथा १४० ]
[
१. सर्वोऽपि किशलयः खलूद्गच्छन्ननन्तको भणितः । सः चैव विवर्धन् भवति प्रत्येक : अनन्तो वा ।।
११११५
॥७१॥

Page #96

आचा प्रदी०
११११५
काठमाऊॐॐॐॐ75%
स्पष्टा। अथ प्रत्येकतरूणामेकादिजीवपरिगृहीतशरीरदृश्यत्वमाह-- एगस्स दुण्ह तिण्ह व संखिज्जाण व तहा असंखाणं । पत्तयसरीराणं दीसंति सरीरसंघाया ॥१॥
[आ. नि. गाथा १४२ ] एकजीवपरिगृहीतशरीरं, ताल-सरल-नालिकेर्यादीनां स्कन्धश्चक्षुर्लाह्यः, तथा विस-मृणाल-कर्णिका-कटाहानामेकजीवजीवत्वं' चक्षुधित्वं च द्वि-त्रि-संख्येयाऽसंख्येयजीवपरिगृहीतत्वमप्येवं दृश्यतया भावनीयमिति ।
किमनन्त जीवानामप्येवम् ? नेत्यत आह-- इक्कस्स दुण्ह तिण्ह व संखिज्जाण व न पासि सक्का । दीसंति सरीराइं निओयजीवाणऽणताणं ॥१॥
[आ. नि. गाथा १४३ ] एकादोनामसंख्येयावसानानामनंततरुजीवानां नैव शरीराण्युपलभ्यन्ते, कुतः ? अभावात् , नोकादिजीवपरिगृहीतान्यनन्तकायानां शरीराणि सन्ति, अनन्तजीवपिण्डत्वादेव, कथं तद्युपलभ्यास्ते भवन्ति ? दृश्यन्ते शरीराणि बादरनिगोदानामनंतजीवानां, सूक्ष्मनिगोदानां तु नोपलभ्यन्ते, अनंतजीवसंघातत्वे सत्यपि अतिसूक्ष्मत्वादिति भावः, निगोदास्तु १-०कजीव परिगृहीतत्वम्-वृ० ।
ASSISॐॐॐ
? अभाभा. नि.गा
झ्यास्ते
॥७२॥

Page #97

आचा० प्रदी०
१।१।५
CCCESCRCHCREAM
नियमत एवानंतजीवसंघाता भवन्तीत्युक्तं च -
"गोला य असंखेज्जा हुँति णिोआ असंखया गोले।
एक्केको य निओए अणंतजीवो मुणेयवो ॥१॥ [ बृ. सं. गाथा २७६ ] एवं वनस्पतीनां वृक्षादिप्रत्येकादिभेदात्तथा वर्ण-गन्ध-रस-स्पर्शभेदात सहस्रायशो विधानानि संख्येयानि योनिप्रमुखानि शतसहस्राणि भेदानामवसे यानि, तथाहि-वनस्पतीनां संवृता योनिः, सा च सचित्ताचित्तमिश्रभेदात् त्रिघा, तथा शीतोष्णमिश्रभेदाच्च, तथा प्रत्येकतरूणां दश लक्षा योनिभेदानां, साधारणानां च चतुर्दश, कुलकोटीनां द्वयोरपि पश्चविंशतिकोटिशतसहस्राणीति । अथातिप्रसिद्धद्वात्रिंशदनंतकायभेदानाह--
सब्वाइ कंदजाई सूरणकंदो य वज्जकंदो उ । अल्लहलिद्दा य तहा अल्लं तह अल्लकच्चूरो ॥१॥ सत्तावरी विराली कुंयारी य तह थोहरी गिलोई य ।
ल्हसणं वंशकरिल्ला गज्जर तह लोण उलोढो ॥२॥ १ गोलाश्चासङ्ख्यया भवन्ति निगोदा असङ्ख्येया गोले । एकैकश्च निगोदोऽनंतजीवो मुणितव्यः ॥ १॥
मा०७
॥७३॥

Page #98

आचा०
प्रदी०
गिरिकण्ण किसलपत्ता कसेरुगा विगा अल्लसमुत्था य । तह लोण रुक्खुलत्थी खिल्लूडो अमयवल्ली य ॥ ३ ॥ मूला तह भूमिरुहा विरुहा तह ढक्क वत्थुलो पढलो । सूयर वल्लोय तहा पल्लेको मलबिलिया ॥ ४ ॥ आलू तह पिंडालू बत्तीसं जाणिउ अणंताई । एयाई बुद्धिमया परिहरिकव्वा जन्तेणं ॥ ५ ॥
+
एवमन्यान्यपि ज्ञात्वा परिहर्त्तव्यानि, उक्तं विधानद्वारम् १ |
[
J
इदानीं परिमाणद्वारं तत्र प्रथमं सूक्ष्मजीवानां परिमाणमाह
पत्थेण व कुडवेण व जह कोइ मिणिज्ज सव्वधन्नाहं । एवं मविज्जमाणा हवंति लोया अनंता उ ॥ १ ॥ [आ. नि. गाथा १४४]
यथा कश्चित् प्रस्थकुडवा दिना सर्वधान्यानि प्रमिणुयात्, मित्वा चान्यत्र निक्षिपेद्, एवं यदि नाम कश्चित् साधारणजीवराशि लोककुडवेन मित्वाऽन्यत्र निक्षिपेत् तत एवं भवन्ति मीयमाना लोका अनन्ताः ।
१।१।५
॥७४॥

Page #99

आचा० प्रदी.
8%
--
-
88 -
अथ बादरनिगोदपरिमाणं यथा-ये पर्याप्तवादरनिगोदास्ते संवृतचतुरस्रीकृतसर्वलोकप्रतरासंख्येयभागवर्तिप्रदेशराशिपरिमाणा भवन्ति, एते पुनः प्रत्येकशरीरबादरवनस्पतिपर्याप्तजीवेभ्योऽसंख्येयगुणाः, अपर्याप्तबादरनिगोदाः, अपर्याप्तसूक्ष्मनिगोदाः, पर्याप्तसूक्ष्मनिगोदा एते च क्रमशो बहुतरका असंख्येयलोकाकाशप्रदेशपरिमाणाः २ ।
उपभोगद्वारेआहारे उवगरणे सयणासण जाण जुग्गकरणे य । आवरण पहरणेसु अ सस्थविहाणेसु अ बहुसु ॥१॥
[आ. नि. गाथा-१४६] आहारः-फलपत्रकिशलयमूलकन्दत्वगादिनिवर्त्यः, उपकरणं-व्यजनकटककवलकार्गलादि, शयनं-खट्वाफलकादि, [आसनं-आसन्दकादि,] यानं-शिबिकादि, युग्यं-गन्त्रिकादि, [आवरणं-फलकादि,] प्रहरणं-लकुटमुशलादि, शस्त्रभेदास्तु बहवस्तनिर्वाः शर-दात्र-खग-क्षुरिकादयः। आउज्ज कट्ठकम्मे गंधंगे वत्थ मल्लजोए य । झावण-वियावणेसु अ तिल्लविहाणे अ उज्जोए ॥१॥
[आ. नि. गाथा १४७] आतोद्यानि-पटहभेरीवंशवीणाझल्लादीनि, काष्ठकर्म-प्रतिमास्तम्भद्वारशाखादि, गन्धाङ्गानि-बालकप्रियङ्गुपत्रदमनकत्वकचन्दनोशीरदेवदादीनि, वस्त्राणि-वल्कलकर्पासमयादीनि, माल्ययोगा-नवमालिकाबकुलचम्पकपुन्नागाशोकमालती.
TOSSASTESTION
॥७५॥
08

Page #100

आचा० प्रदी०
ASRISHAILERASHISHASHISHNAEX
विचकिलादयः, ध्मापन-दाहो भस्मसात्करणमिन्धनैः, वितापनं-शीतार्तस्य शीतापनयनाय काष्ठप्रज्वालनात् , तैल विधानंतिलातसीसपपकरञ्जादिभिः, उद्योतो-वर्तितृणचूडाकाष्ठादिभिः।।
एवमेतैरुपभोगकारणैः प्रत्येक-साधारणवनस्पतिजीवान् तदाश्रितानन्यांश्च जीवान् सुखान्वेषिणो वनस्पतिसमारम्भिणः पुरुषाः व्यापादयन्ति-विनाशयन्ति, वनस्पतिजीवानां दुःखं चोत्पादयन्ति ३। । शस्त्रद्वारे
कप्पणि-कुहाणि-असियग-दत्तिय-कुद्दाल-बासि-परसू अ।
सत्थं वणस्सईए हत्था पाया मुहं अग्गी ॥१॥ [आ. नि. गाथा १४९] शस्त्रं द्विधा-द्रव्य-भावभेदात् , तत्र द्रव्यशस्त्रं-'कप्पणि' कल्प्यते-छिद्यते यया सा कल्पनी-शस्त्रविशेषः, कुठारी-प्रसिद्धा, असियगं-दात्रं, दात्रिका-प्रसिद्धा, कुर्दालिका वासिपरशवश्चैतद् बनस्पतेः शस्त्रं, तथा हस्त-पाद-मुखाग्नयश्च एतत्सामान्यशस्त्रम् । विभागशस्त्रं तु किश्चित्स्त्रकायशस्त्रं लकुटादि, किश्चिच परकायशस्त्रं पाषाणाग्न्यादि, किश्चिदुभयशस्त्रं दात्रदात्रिका-कुठारादि, एतद् द्रव्यशस्त्रं, भावशस्त्रं त्वसंयमः दुष्प्रणिहितमनो-वाक्-कायलक्षणः ४ ।
शेषद्वाराणि पृथ्वीकायवत् ।
॥७६॥

Page #101

पाचा०
नदी०
साम्प्रतं सूत्रानुगमेऽस्खलितादिगुणोपेतं सूत्रमुच्चारणीयं तच्चेदम्
तं णो करिस्सामि समुट्ठाए मत्ता मतिमं अभयं विदित्ता तं जे णो करए एसोवरते, एत्थोवर, एस अणगारे त्ति पवुच्चति (सू. ४०)
उक्तं प्राकू 'सातान्वेषिणो जन्तूनां दुःखमुदीरयन्ति ततश्च दुःखगहने संसारसागरे भ्राम्यन्ति सत्वाः' इत्येवं विदितकटुविपाकः समस्तवनस्पतिसत्वविषयविमर्दन निवृत्तिमात्यन्तिकीमात्मनि दर्शयन्नाह - तद्-वनस्पतीनां दुःखमहं दृष्टप्रत्ययो न करिथे यदि वा तद्दुः खोत्पत्तिनिमित्तभूतं वनस्पतावारम्भं - छेदनभेदनादिरूपं नो करिष्ये मनो-वाकू - कायैः, तथा नो कारयिष्ये, कुर्वतश्चान्यान्नानुमंस्ये, किं कृत्वा ? सम्यक् प्रव्रज्योत्थानेनोत्थाय समुत्थाय - प्रव्रज्यां प्रतिपद्येत्यर्थः, तदेवं वर्जितसकलसावद्यारम्भकलापः संस्तद्वनस्पतिदुःखं तदारम्भं वा नो करिष्यामीति, अनेन च संयमक्रिया दर्शिता, न च क्रियात एव मोक्षावाप्तिः, किं तर्हि ? ज्ञान-क्रियाभ्यां मोक्षः ।
अतो विशिष्टमोक्षकारणभूतज्ञानप्रतिपादनायाह - 'मत्ता मतिमं मत्वा ज्ञात्वाऽवबुध्य यथावज्जीवान् मतिरस्यास्तीति मतिमान्, मतिमानेोपदेशार्हो भवतीत्यतस्तद्द्वारेणैव शिष्यामन्त्रणं, हे मतिमन् ! प्रव्रज्यां प्रतिपद्य जीवादिपदार्थांश्च ज्ञात्वा मोक्षमवाप्नोतीति, सम्यग्ज्ञानपूर्विका हि क्रिया फलवतीति दर्शितम् । पुनरत्रैवाह - 'अभयं विदित्ता' अविद्यमानं भयमस्मिन् १ वनस्पतिजन्तूनां वृ०
११११५
॥७७॥

Page #102

| चा० दी०
सत्वानामित्यभयः संयमः, संयमः सप्तदशविधानस्तं चाभयं सर्वभूतपरिपालनात्मकं विदित्वा वनस्पत्यारम्भान्निवृत्तिर्विधेयेति ।
एतदेव दर्शयितुमाह- 'तं जे णो करए' तं - वनस्पत्यारम्भं यो विदिततदारम्भकटुकविपाको नो कुर्यात् तस्येष्टफलावाप्तिर्नान्यस्य एवं यः सम्यग्ज्ञानपूर्विकां निवृत्तिं करोति स एव समस्तारम्भान्निवृत्त इति दर्शयति- ' एसोवरते' एष एव सर्वस्मादारंभाद्वनस्पतिविषयादुपरतो यो यथावत् ज्ञात्वाऽऽरम्भं न करोति, एवंविधयोपरतः किं शाक्यादिष्वपि सम्भवति उत इहैव प्रवचने इत्याह- ' एत्थोवरए' एतस्मिन् जैनेन्द्रप्रवचने परमार्थत उपरतो, नान्यंत्र, 'एस अणगारे 'त्ति एष- पूर्वोक्तसूत्रार्थव्यवस्थितोऽनगारः साधुरितिशब्दोऽनगारव्यपदेश कारण परिसमाप्तिद्योती, एतावदनगारलक्षणं नान्यदिति, ये पुनरनगरगुणरहिताः शब्दादीन् विषयानङ्गीकृत्य प्रवर्त्तन्ते ते तु नोपेक्षन्ते वनस्पतीन्, जीवान् यतः शब्दादयो गुणा भूयांसो वनस्पतिभ्य एव निष्पद्यन्ते |४०||
शब्दादिगुणेष्वेव वर्त्तमाना रागद्वेषाभ्यां नरकादिचतुर्विधगत्यन्तःपातिनो विषयाभिष्वङ्गिणश्च भवन्तीत्यस्य प्रसिद्धये
सूत्रमाह
जेसे आट्टे, जे आवट्टे से गुणे (सू. ४१)
यो गुणः-शब्दादिकः स आवर्तः, आवर्तन्ते - परिभ्रमन्ति प्राणिनो यत्र स आवर्त्तः - संसारः, एवं य एते शब्दादयो गुणाः स आवर्त्तः, तत्कारणत्वात् यः शब्दादिगुणेषु वर्त्तते स आवर्त्ते वर्तते, यश्चावर्ते वर्तते स शब्दादिगुणेषु वर्त्तते इति भावः ।
१।११५
॥७८॥

Page #103

RECOR
१।११५
पाचा दी.
कथं पुनर्गुणभूयस्त्वं वनस्पतिभ्य इत्याह-वेणु-वीणा-पटह-मुकुंदादीनामातोद्यविशेषाणां बनस्पतेरुत्पत्तिः, ततश्च मनोहराः शब्दा निष्पद्यन्ते, प्राधान्यमत्र वनस्पते विवक्षितं, अन्यथा तु तन्त्री-चर्म-पाण्यादिसंयोगाच्छब्दनिष्पत्तिरिति, रूपं पुनः काष्ठकर्मस्त्रीप्रतिमादिषु गृहतोरणवेदिकास्तम्भादिषु च चर्रमणीयं, गन्धोऽपि हि कर्पूर-पाटल-लवली लवङ्गकेतकी-सरस-चन्दनागरु-कक्कोल-केला-जातिफल-पत्रिका-केसरच्छटा-स्वक्-पत्रादीनां सुरभयो गन्धेन्द्रियाहादकारिणः प्रादुर्भवन्ति, रसास्तु बिश-मृणाल-मूल-कन्द-पुष्प-फल-पत्र-कन्द-मञ्जरी-त्वगफूर-किशलयारविन्दकेसरादीनां जिह्वेन्द्रियप्रह्लादिनो निष्पद्यन्तेऽतिबहवः, तथा स्पर्शाः पद्मिनीपत्र-कमलदल-मृणाल-वल्कल-दुकूल-शाटकोपधान-तूलीप्रच्छादनपटादीनां स्पर्शनेन्द्रियसुखाः प्रादुष्प्यन्ति ।
एवमेतेषु वनस्पतिनिष्पन्नेषु शब्दादिगुणेषु यो वर्तते स आवर्ते वर्तते, यश्चावर्त्तवों स रागद्वेषात्मकत्वात् गुणेषु प्रवर्तते ॥४१॥ ____ अथ य एते गुणाः संसारावर्तकारणभूताः शब्दादयो बनस्पतिनिष्पन्नास्ते किं नियतदिग्देशभाज उत सर्वदिक्षु इत्यत आह
उर्ल्ड अवं तिरियं पाईणं पासमाणे स्वाइं पासति, सुणमाणे सदाइं सुति। उड्ढे अहं तिरिय पाईणं मुच्छमाणे रूवेसु मुच्छति, सद्देसु वावि (सू. ४२)
R ERAPEX
७२॥

Page #104

माचा०
दी०
प्रज्ञापक दिगङ्गिकरणादूर्ध्वदिग्व्यवस्थितं रूपगुणं पश्यति प्रासादतल-हर्म्यादिषु, अध इति अधस्तात् गिरिशिखर- प्रासादारूढोऽभ्यवस्थितं रूपणं पश्यति, गृहभित्यादिव्यवस्थितं रूपगुणं तिर्यक् पश्यति, तिर्यक्शन्देन चात्र दिशोऽनुदिशश्च परिगृह्यन्ते, तामाः - प्राचीनमिति पूर्वा दिक्, एवमन्या अपि तिर्यदिशो दृष्टव्याः, एतासु दिक्षु पश्यन् चक्षुर्ज्ञानपरिणतो रूपादिद्रव्याणि चक्षुर्ग्राह्यतया परिणतानि पश्यति - उपलभते, तथा तासु च शृण्वन् शृणोति शब्दानुपयुक्तः श्रोत्रेण नान्यथेति । न चोपलब्धिमात्रात् संसारप्रपातः किन्तु मूर्च्छति इति दर्शयितुमाह – 'उ'ति ऊर्ध्वादिदिक्षु रूपेषु मूर्च्छन् मूर्च्छति, रागपरिणामवान् रूपादिषु रज्यत इत्यर्थः एवं शब्देष्वपि मूच्छति, रूप-शब्दविषयग्रहणाच्च शेषा अपि गन्ध-रसस्पर्शा गृह्यते ॥४२॥
एस लोगे वियाहिते एत्थ अगुत्ते अणाणाए (सू. ४३)
एष रूप-रस- गन्ध-स्पर्श - शब्दविषयाख्यो लोको व्याख्यातः, लोक्यते - परिच्छिद्यते इति लोकः, अस्मिथ प्रस्तुते शब्दादिगुणलोकेऽगुप्तो यो मनो- वाक्कायैर्मनसा द्वेष्टि रज्यते, वाचा प्रार्थनं शब्दादीनां करोति, कायेन शब्दादिविषयदेशमभिसर्पति, एवं योऽगुप्तो भवति सोऽनाज्ञायां वर्तते, न भगवद्वचनानुसारीति ॥४३॥
एवंगुणश्च यत्कुर्यात्तदाह
१ शब्दोषयुक्तः पा० ।
१1११५
॥ ८० ॥

Page #105

श
आचा० प्रदी०
पुणो पुणो गुणासाते वंक समायारे (सू. ४४) । ततश्चासावेवमसकृच्छब्दादिगुणलुब्धो न शक्नोत्यात्मानं शब्दादिगृद्धे निवर्तयितुम् , अनिवर्तमानश्च पुनः पुनर्गुणास्वादो भवति, शब्दादिगुणानास्वादयतीत्यर्थः, तथा वक्रोऽसंयतः कुटिलो नरकादिगत्याभिमुख्यप्रवणत्वात् , समाचरणं समाचारोऽनुष्ठानं, वक्रः समाचारो यस्यासौ वक्रसमाचारः, असंयमानुष्ठायीत्यर्थः, अश्यमेव शब्दादिविषयाभिलाषी भूतोपमर्द- | कारीत्यतो वक्रसमाचारः, प्राक् शब्दादिविषयलवसमास्वादनाद गृद्धः पुनरप्यात्मानं वारयितुमसमर्थवादपथ्याम्रफलभोजिराजवद्विनाशं प्राप्नोति । ____ यथा-एकस्य राज्ञः सहकाराजीर्णमपनीय वैद्यैरुक्तं-राजन्नतः परं नाम्रफलानि त्वया भक्षणीयानि, ततो राजा उत्खानितस्वदेशाम्रोऽऽश्वापहृतो वने सहकाराऽधस्तात् छायायामुपविष्टो मन्त्रिणा वार्यमाणोऽपि पतिताऽऽम्रभक्षणे राजा मृत इति ॥४४॥ ___एवं चासौ शब्दादिविषयसमास्वादनात् खंतपुत्रवदिदमाचरति, तद्दृष्टान्तश्च संक्षेपतोऽयम्
आहारदायकदत्तनामपितृ मृतौ निदाघे गोचरचर्यायां भ्रमन् तृषाव्याकुल उदाराकार इति कृत्वा प्रोषितवणिग्भार्यया स्वगृहे स्थापितो, वातायनस्थो भोगान् भुङ्क्ते, वैकल्येन अरहन्नक! अरहन्नक ! क्यासीति विलपन्ती भद्रा यतिनी स्वमातरमुपलक्ष्याऽऽगत्य प्रणास्तया बोधितः, पाप्यह संयमाऽसमर्थः करोम्यनशनमित्युक्त्वा मात्राऽनुज्ञातस्तप्तशिलायां पादपोपगमनेन क्षणादेहो विलीनो नवनीतवत् सुरश्चाहन्नकोऽजनि ।
BSPREASSESPECHAR
SHASKAR
॥८
॥

Page #106

शश५
आचा० प्रदो०
ॐॐॐॐॐॐॐ
एवम्
पमत्ते गारमावसे (सू. ४५) प्रमत्तो-विषयविषमच्छित अगारं-गृहमावसति, योऽपि द्रव्यलिङ्गसहितः शब्दादिविषयप्रमादवानसावपि विरतिरूपभावलिङ्गरहितत्वात् गृहस्थ एवेति ॥ ४५ ॥ अन्यतीथिकाः पुनः सर्वदा सर्वथाऽन्यथावादिनोऽन्यथाकारिण इति दर्शयितुमाह
लज्जमाणा पुढो पास । 'अणगारा मोति एगे पवदमाणा, जमिणं विरूवरूवेहिं सत्थेहिं वणस्ततिकम्मसमारंभेणं वणस्सतिसत्थं समारभप्राणे अण्णे वऽणेगरूवे पाणे विहिंसति ।
तत्थ खलु भगवता परिण्णा पवेदिता-इपस्स चेव जीवियस्स पविंदण-माणणपूयणाए जाती- भरण-मोयणाए दुक्खपडिघातहेतुं से सयमेव वणस्सतिसत्थं समारभति, अण्णेहिं वा वणस्सतिसत्थं समारभावेति, अण्णे वा वणस्सतिसत्थं समारभमाणे
SEGURANGIRESUARISIESIOG
॥८२॥

Page #107

आचा०
प्रदी०
श१
CREC-२८२
समणु नाणति । तं से अहियाए, तं से अबोहीए ।
से तं संबुज्झमाणे आयाणीयं समुट्ठाए सोच्चा भगवतो अणगाराणं वा अंतिए इहमेगेसि णायं भवति-एस खलु गंथे, एस खलु मोहे, एस खलु मारे, एस खलु णिरए ॥
इच्चत्थं गढिए लोए, जमिणं विरूवरूवेहिं सत्थेहिं वणस्सतिकम्मसमारंभेणं वणस्सतिसत्थं समारभमाणे अण्णे वऽणेगरूवे पाणे विहिंसति (सू. ४६) प्राग्वन्नेयं, नवरं वनस्पत्यालापो विधेय इति ॥ ४६ ।।
साम्प्रतं वनस्पतिजीवास्तित्वे लिङ्गमाहसे बेमि- इमं पि जातिधम्मयं. एयं पि जातिधम्मय;
इमं पि वुड्ढिधम्मयं, एयं पि वुड्ढिधम्मय
CERIACEASTA SALAZARLISLARIS
॥८३॥

Page #108

१४१५
आचा प्रदी.
ARRIA
इमं पि चित्तमंतयं, एयं पि चित्तमंतयं; इमं पि छिण्णं मिलाति, एयं पि छिण्णं मिलाति; इमं पि आहारगं, एयं पि आहारगं, इमं पि अणितिय, एयं पि अणितिय, इमं पि असासयं, एयं पि आसासयं; इमं पि चयावचइयं, एयं पि चयावचइयं;
इमं पि विप्परिणामधम्मयं, एयं पि विप्परिणामधम्मयं (सू. ४७) 'से बेमी'ति सोऽहमुपलब्धतत्वो ब्रवीमि, अथवा वनस्पतिचैतन्यं प्रत्यक्षप्रमाणसमधिगम्यमानस्वरूपं यत्तदहं ब्रवीमि, यथा प्रतिज्ञातमर्थ दर्शयति-'इमं पि जातिधम्मयं' इहोपदेशदानाय सूत्रारम्भः, उपदेशयोग्यश्च पुरुषो भवति, अतस्तस्य सामर्थ्येन संनिहितत्वात् तच्छरीरं प्रत्यक्षवाचिनेदमा' परामृशति, इदमपिमनुष्यशरीरं जननं-जातिरुत्पत्तिस्तद्धर्मकं, एतदपि वनस्पतिशरीरं तद्धर्मकं-तत्स्वभावमेवेति । प्रथमोऽपि शब्दः सर्वत्र यथाशब्दार्थे, द्वितीयस्तु समुच्चये, ततश्चायमर्थः१ ०नेदम्-पा० ।
॥८
॥

Page #109

आचा० प्रदी०
54ESSIA4%252
यथा मनुष्यशरीरं बाल-कुमार-युव-वृद्धतापरिणामविशेषवत् चेतनावत्सदाधिष्ठितं प्रस्पष्टचेतनाकमुपलभ्यते, तथेदमपि ला वनस्पतिशरीरं, यतो जातः केतकतरुलिको युवा वृद्धश्च संवृत्त इति, अतस्तुल्यत्वादेतदपि जातिधर्मकम् ।
तथा 'इमं पि बुड्विधम्मयं' यथेदं मनुष्यशरीरकमनवरतं बाल-कुमाराद्यवस्थाविशेषेवर्धते तथैतदपि वनस्पतिशरीरं अङ्कुर-किशलय-शाखा-प्रशाखादिभिर्विशेषवर्धते ।
तथा 'इमं पि चित्तमंतयं' यथेदं मनुष्यशरीरं चित्तवदेवं वनस्पतिशरीरमपि चित्तवत् , कथम् ? चेतयति येन तच्चित्तं, यथा मनुष्यशरीरं ज्ञानेनानुगतमेवं वनस्पतिशरीरमपि, यतो धात्री-अपुन्नाटादीनां स्वापविबोधतस्तद्भावः' तथाऽधोनिखातद्रविणराशेः स्वप्ररोहणावेष्टनं प्रावृड्नलधरनिनादशिशिरवायुसंस्पर्शादङ्कुरोदभेदः, तथा मदमदनसङ्गमस्खलद्गतिविघूर्णमानलोललोचनविलासिनीसन्नूपुरसुकुमारचरणताडनादशोकतरोः पल्लवकुसुमोद्गमः, तथा सुरभिमुरागण्डूपसेकाद्वकुलस्याङ्कुरोद्भेदः, सङ्कोचनिका हस्तस्पर्शादेव सङ्कोचमामोति, न चैतदभिहिततरुसम्बन्धिक्रियाजालं ज्ञानमन्तरेण घटते, तस्मात् सिद्ध चित्तवचं वनस्पतेरिति ।
'इमं पि छिण्णं मिलाति' यथेदं मनुष्यशरीरं इस्तादि छिन्नं म्लायति--शुष्यति तथा तरुशरीरमपि पल्लव-कुसुमादि छिन्नं शोषमुपगच्छद् दृष्टं, न चाचेतनानामयं धर्मः। १ स्वापविबोधसद्भाव:-वृ०।
मा०८
॥८५॥

Page #110

श१५
आचा प्रदी०
RS
SHISHASHISHASHA-RSS RSS
. 'इमं पि आहारग' यथेदं मनुष्यशरीरं स्तनक्षीरव्यञ्जनौदनाद्याहाराभ्यवहारकं तथेदमपि वनस्पतिशरीरं भू-जलाधाहाराभ्यवहारकम् ।
'इमं पि अणितियं यथेदं मनुष्यशरीरमनित्यक-न सर्वदा स्थायि तथैतदपि वनस्पतिशरीरकमनित्यं नियतायुष्कत्वात् , वनस्पतेर्दशवर्षसहस्राण्युत्कृष्टमायुः ।
तथा 'इमं पि असासयं' यथेदं मनुष्यशरीरमशाश्वतं प्रतिक्षणमावीचीमरणेन मरणोत्तथेदमपि वनस्पतिशरीरम् । तथा 'इमं पि चयावचइयं' यथेदं मनुष्यशरीरमिष्टानिष्टाहारादिप्राप्त्या चयापचयिकं वृद्धिहान्यात्मकं तथैतदपि । तथा 'इमं पि विपरिणामधम्मयं' यथेदं मनुष्यशरीरं विविधपरिणाम:-तत्तद्रोगसम्पर्कात् पाण्डुत्वोदरवृद्धि-शोफ-कृशत्वागुलिनाशिकाप्रवेशादिरूपो बालादिरूपो वा, तथा रसायन-स्नेहाधुपयोगाद्विशिष्टकान्ति-बलोपचयादिरूपो विपरिणामस्तद्धर्मकं-तत्स्वभावकं तथैतदपि वनस्पतिशरीरं तथाविधरोगोद्भवात्पत्र-पुष्प-फल-त्वगाधन्यथाभवनात् तथा विशिष्टदोहदप्रदानेन पुष्पफलाधुपचयाद्विपरिणामधर्मकमेव ।
इत्यादिधर्मकलापसद्भावाभिःसंशयं सचेतनास्तरव इति ॥ ४७ ।।
एवं वनस्पतेश्चेतनां प्रदर्य तदारम्भे बन्धं' परिहाररूपविरत्यासेवनेन च मुनित्वं प्रतिपादयन्नुपसञ्जिहीपुराह१बन्धः-पा० ।
॥८६॥

Page #111

आचा० प्रदी०
१।१५
KISISASTERS5I5ASE
एत्थ सत्थं समारभमाणस्स इच्चेते आरंभा अपरिग्णाता भवंति। एत्थ सत्थं असमारभमाणस्स इच्चेते आरंभा परिण्णा या भवंति ।
तं परिण्णाय मेहावी णेव सयं वणस्सतिसत्थं समारभेज्जा, णेवण्णेहिं वणस्सतिसत्थं समारभावेज्जा, णेवण्णे वणस्सतिसत्थं समारभंते समणुजाणेज्जा ।
जस्सेते वणस्सतिसत्थसमारंभा परिण्णाया भवंति से हु मुणी परिण्णायकम्मे त्ति बेमि (सू. ४८)॥
॥ सस्थपरिणाए पंचमो उद्देसओ समत्तो ॥ एतस्मिन् वनस्पती शस्त्रं द्रव्य-भावाख्यमारभमाणस्येत्येते आरम्भा अपरिज्ञाता अप्रत्याख्याता भवन्ति, एतस्मिंश्च वनस्पती शस्त्रमसमारभमाणस्यैते आरम्भाः परिज्ञाता:-प्रत्याख्याता भवन्ति, पूर्ववच्च सर्वोऽप्यर्थों व्याख्येय, यावत् स एवं मुनिः परिज्ञातकर्मेति, ब्रवीमीति पूर्ववत् ॥४८॥ ॥श्रीशस्त्रपरिज्ञाध्ययने पञ्चमोद्देशकप्रदीपिका समाप्ता।
卐
॥८७॥

Page #112

आचा०
प्रदी०
॥ शस्त्रपरिज्ञाध्ययने षष्ठोद्देशकः ॥
उक्तः पञ्चमोद्देशकः, साम्प्रतं षष्ठः समारभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः - इहानन्तरोद्देश के वनस्पतिकायः प्रतिपादितः, तदनन्तरं सकायस्यागमे परिपठितत्वात् सकायस्वरूपाधिगमायाऽयमुदेशकः समारभ्यते, तस्य चोपक्रमादीनि चत्वार्ययोगद्वाराणि वाच्यानि यावन्नाम निष्पन्ने निक्षेपे त्रसकायोद्देशकः, तत्र सकायस्य पूर्वप्रसिद्धद्वारातिदेशायाह -
तसकाए दाराई ताई जाई हवंति पुढवीए । नाणसी उ विहाणे परिमाणुवभोगसस्थे य ॥ १ ॥ [ आ० नि० गाथा १५२ ] त्रस्यन्तीति सा द्वीन्द्रियादयस्तेषां कायस्त्रसकायस्तस्मिन् तान्येव द्वाराणि भवन्ति यानि पृथिव्यां प्रतिपादितानि, नानात्वं तु विधानपरिमाणुपभोगशस्त्रद्वारेषु च शब्दाल्लक्षणे च ज्ञातव्यम् ।
तत्र विधानद्वारे - द्विविधास्त्रसकायजीवाः, लब्धित्रसा गतित्रसाथ, तत्र लब्धिस्तच्छक्तिमात्रं तया त्रसालब्धित्रसाः, लब्धित्रसौ तेजो - वायुकायौ, ताभ्यां नेहाधिकारः, यतस्तेजसोऽभिहितत्वात् वायोश्चाभिधास्यमानत्वात् इह गतित्रसा एवाधिक्रियते, तत्र नारका - रत्नप्रभादिभेदात्सप्तधा, तिर्यञ्चोऽपि द्वि-त्रि- चतुः - पञ्चेन्द्रियाः, मनुष्याः सम्मूर्च्छनगर्भव्युत्क्रान्तयः, अमराश्च भवनपति - व्यन्तर-ज्योतिषिक वैमानिकाः । एते च नारकादयो पर्याप्ताऽपर्याप्तभेदेन द्विधा ।
१।१।६
॥८८॥

Page #113

आचा०
प्रदी०
अथ तेषामेव योन्यादिभेदेनोत्तरभेदानाह - तत्र नारकाणामाद्यासु तिसृषु शीतैव यांनिः, चतुर्थ्यामुपरितननरकेषु शीताऽधस्तननरकेषु उष्णा, पञ्चमी- पष्ठी - सप्तमीषु उष्णैव योनिर्नेतरे । गर्भव्युत्क्रान्तिकतिर्यग्मनुष्याणां समस्तदेवानां च शीतोष्णा योनिर्नेतरे । द्वि-त्रि- चतुः - पञ्चेन्द्रियतिर्यग्मनुष्याणां त्रिविधाऽपि योनिः शीता - उष्णा- शीतोष्णा चेति ।
तथा नारक देवानां अचित्ता नेतरे । द्वीन्द्रियादिसम्मूर्च्छनजपञ्चेन्द्रियतिर्यग् - मनुष्याणां त्रिविधाऽपि योनिः सचित्ताऽचित्ता मिश्रा च । गर्भव्युत्क्रान्तिकतिर्यग् - मनुष्याणां मिश्रा योनिर्नेतरे ।
तथा नारक - देवानां संवृता योनिर्नेतरे । द्वि-त्रि- चतुरिन्द्रिय-सम्मूर्च्छन तिर्यग मनुष्याणां विवृता योनिर्नेतरे । गर्भव्युत्क्रान्तिक तिर्यग् - मनुष्याणां संवृतविवृतायोनिर्नेतरे ।
तथा नारका नपुंसकयोनय एव । तिर्यश्वस्त्रिविधाः स्त्री-पुंनपुंसकयोनयोऽपि । मनुष्याः स्त्री-पुं- नपुंसकयोनयः, देवाः स्त्री-पुंयोनय एव ।
तथा मनुष्याणां यो नेत्रैविध्यं यथा - कूर्मोश्नता-तस्यां चार्हच्चक्रवर्त्त्यादिसत्पुरुषाणामुत्पत्तिः, तथा शङ्खावर्ता-सा च स्त्रीरत्नस्यैव तस्यां च प्राणिनां सम्भवोऽस्ति न निष्पत्तिः, तथा वंशीपत्रा-सा च प्राकृतजनस्य ।
अथवा त्रिविधानसाः - अण्डजाः पोतजाः जरायुजाः, तत्राण्डजाः - पक्ष्यादयः, पोतजाः- वल्गुलीगजकलभकादयः, जरायुजा - गोमहिषी मनुष्यादयः ।
१|१|६
॥८९॥

Page #114

आचा० ।
१।१६
प्रदी०
PRIRILIREACHASHISHUSHIRORRAHASTOG
तथा द्वि-त्रि-चतु:-पञ्चेन्द्रियभेदाच्च भिद्यन्ते । एवमेते त्रसास्त्रिविधयोन्यादिभेदेन प्ररूपिताः। योनिसङ्ग्रहगाथे
"पुढवि-दग-अगणि-मारुय-पत्तेय-निओयजीवजोणीणं । सत्तग सत्तग सत्तग सत्तग दस चोद्दस य लक्खा ॥१॥ विगलिंदिएसु दो दो चउरो चउरो य नारयसुरेसु।
तिरियाण होन्ति चउरो चोद्दस मणुआण लक्खाइं ॥२॥' [ एते चतुरशीतियोनिलक्षा भवन्ति, तथा कुलकोटिपरिमाणम्
"कुलकोडिसयसहस्सा बत्तीसढनव य पणवीसा। एगिदिय-बि-तिइंदिय-चउरिंदिय-हरियकायाणं ॥१॥ अद्धतेरस बारस दस दस नव चेव कोडिलक्खाई।
जलयर-पक्खि -चउप्पय-उर-भुयपरिसप्पजीवाणं ॥२॥ १ पृथ्व्युदकाग्निमारुतप्रत्येकनिगोदजीवयोनीनाम् । सप्त सप्त सप्त सप्त दश चतुर्दश च लक्षाः ॥१॥
विकलेन्द्रियेषु द्वे वेतनश्चतस्रश्च नारक-सुरयोः । तिरश्चा भवन्ति चतस्रश्चतुर्दश मनुष्याणां लक्षाः ॥२॥ २ बत्तीस सगट्ट नव-पा० ।
TolgSGERESERESSERE
॥९
॥

Page #115

आचा प्रदी०
११श६
SECREN
SEARCH RECOR
पणुवीसं छब्बीसं च सयसहस्साई नारय-सुराणं । बारस य सयसहस्सा कुलकोडीणं मणुस्साणं ॥३॥ एगा कोडाकोडी सत्ताणउतिं च सयसहस्साई।
पंचामं च सहस्सा कुलकोडीणं मुणेयव्वा ॥४॥' [ अङ्कतोऽपि १९७५००००००००००० सकलकुलसङ्ग्रहोऽयं बोद्धव्यः । लक्षणद्वारम्दसणनाणचरित्ते चरियाचरिए अदाणलाभे अ । उवभोगभोगवारिय इंदियविमए य लद्धी य ॥१॥ उवओगजोगअज्झवसाणे वीसुं च लद्धि ओदइया । अट्ठविहोदय लेसा सन्नुसासे कसाओ अ ॥२॥
[आ. नि. गाथा १५६।१५७ ] कुलकोटिशतसहस्राणि द्वात्रिंशत् अष्टाष्ट नव च पञ्चविंशतिः । एकेन्द्रियद्वितीन्द्रियचतुरिन्द्रियहरितकायानाम् ॥१।। भर्धत्रयोदश द्वादश दश दश नव चैव कोटीलक्षाः । जलचरपक्षिचतुष्पदोरोभुजपरिसपंजीवानाम् ।।२।। पञ्चविंशतिः षड्विंशतिश्च शतसहस्राणि नारकसुरयोः । द्वादश च शतसहस्राणि कुलकोटीनां मनुष्याणाम् ॥३॥ एका कोटीकोटी सप्तनवतिश्च शतसहस्राणि । पञ्चाशच सहस्त्राणि कुलकोटीना मुणितव्यानि ॥ .
SENSIRSARE
॥११॥

Page #116

आचा०
प्रदी०
दर्शनं - सामान्योपलब्धिरूपं चक्षुरचक्षुरवधिकेवलाख्यं मत्यादीनि ज्ञानानि, सामायिक - छेदोपस्थापना - परिहारविशुद्धि --सूक्ष्मसंपराय - यथाख्यातानि चारित्रं, चारित्राचारित्रं - देशविरतिः स्थूलप्राणातिपातादिनिवृत्तिलक्षणं श्रावकाणां, तथा दानलाभ- भोगोपभोग - वीर्य-श्रोत्र - चक्षुर्घाण - रसन- स्पर्शनाख्या दश लब्धय जीवद्रव्याव्यभिचारिण्यो लक्षणं भवन्ति ।
तथा उपयोगः - साकारोऽनाकारश्चाष्ट- चतुर्भेदः, योगो मनो- वाक्- कायाख्यस्त्रिधा अध्यवसायाश्वानेकविधाः सूक्ष्माचेत:परिणामविशेषाः, विश्वग्- पृथग् लब्धीनामुदयाः - प्रादुर्भावाः क्षीर-मध्वास्रवादयः, ज्ञानावरणाद्यन्तरायावसानकर्माष्टकस्य स्वशक्तिपरिणाम उदयः, लेश्याः कृष्णादिभेदा अशुभाः शुभाश्च कषाययोगपरिणाम विशेष समुत्थाश्च संज्ञास्त्वाहार-भयपरिग्रह - मैथुनाख्याश्चतस्रः, अथवा दशभेदाश्चतस्रस्ता एव क्रोधसंज्ञा-मान- माया - लोमसंज्ञा - ओघसंज्ञा-लोकसंज्ञाचेति दश, उच्छ्रवास - निःश्वासौ प्राणापानौ, कपायाः क्रोधादयोऽनन्तानुबन्ध्यादिभेदात् पोडशविधाः, एतानि द्वीन्द्रियादीनां लक्षणानि यथासम्भवं ज्ञातव्यानि २ ।
परिमाणद्वारे - क्षेत्रतः संवर्तित लोकप्रतरासङ्ख्ये य भागवर्त्तिप्रदेशराशि परिमाणास्त्रसकाय पर्याप्तकाः, एते च वादरतेजस्कायपर्याप्तकेभ्योऽसङ्ख्येयगुणाः, त्रसकायपर्याप्तकेभ्यस्त्रसकायाऽपर्याप्तका असइख्येयगुणाः, तथा कालतः प्रत्युत्पन्नत्रसकायिकाः सागरोपमलक्षपृथक्त्वसमय राशिपरिमाणा जघन्यपदे, उत्कृष्टपदेऽपि सागरोपमलक्षपृथक्त्वसमयराशिपरिमाणा एवेति, उक्तं परिमाणद्वारम् ३ ।
१।१६
॥९२॥

Page #117

आचा०
प्रदी०
साम्प्रतमुपभोग- शस्त्र-वेदनाद्वारत्रयप्रतिपादनायाऽऽह
साईपरिभोगो सत्यं सत्थाइयं अणेगविहं । सारीर-माणसा वेयणा य दुविहा बहुविहा य ॥ १ ॥
[ आ० नि० गाथा १६० ]
मांस- चर्म - केश-नख- पिच्छ-दन्त-स्नाय्वस्थिविषाणादिभिस्त्रसजीवसम्बन्धिभिरुपभोगो भवति, शस्त्र शस्त्रादिकं खङ्गतोमर-क्षुरिकादि तदादिर्यस्य जलाऽनलादेस्तच्छत्रादिकमनेकविधं स्वकायपरकायो भयद्रव्य भाव भेदभिन्नमनेकप्रकारं, कायस्य वेदना द्विविधा - शरीरसमुत्था मनःसमुत्था च तत्राद्या शल्य-शलाकादिभेदजनिता, इतरा प्रियविप्रयोगाऽप्रियसम्प्रयोगादिकृता, बहुविधा च ज्जरातीसार-कास- श्वास- भगन्दर - शिरोरोग-शूलादिसमुत्था तीव्रेति ।
पुनरप्युपभोगप्रपञ्च माह —
मंसस्स के अट्ठाई केइ चम्मस्स केइ रोमाणं । पिच्छाणं पुच्छाणं दंताणऽट्ठा वहिजति ॥ १ ॥ केई वहति अट्ठा केइ अणट्ठा पसंगदोसेणं । कम्मपसंगपसत्ता बंधंति वहति मारंति ॥ २ ॥
[ आ० नि० गाथा १६१।१६२ ] पिच्छार्थ - मयूर - गृध्रादयः, पुच्छार्थ चमर्या
मांसार्थं मृग-शुकरादयो वध्यन्ते, चम्र्म्मार्थं चित्रकादयः, रोमार्थं मूषिकादयः, दयः, दन्तार्थ हस्ति - वराहादयो वध्यन्ते ।
१|१|६
॥९३॥

Page #118

भाचा प्रदी०
RECENEC
तत्र केचन पूर्वोक्तं प्रयोजनमुदिश्य घ्नन्ति, केचित् पुनः प्रयोजनमन्तरेणापि क्रीडया नन्ति, तथाऽपरे प्रसङ्गदोषात् मृगलक्षक्षिप्तबाणादिना तदन्तरालव्यवस्थितानेककपोत-कपिञ्जक-शुक-सारिकादयो हन्यन्ते, तथा कर्म-कृष्याधनेकप्रकार तस्य प्रसङ्गोऽनुष्ठानं तत्र प्रसक्ताः सन्तस्त्रसकायिकान् बहून् बध्नन्ति रज्ज्वादिना, घ्नन्ति-कशा लकुटादिभिस्ताडयन्ति, मारयन्ति-प्राणैर्वियोजयन्ति ।
शेषद्वाराणि पृथिवीकायवत् ।। साम्प्रतं सूत्रानुगमे सूत्रमुच्चारणीयं, तच्चेदम्---
से बेमि-संतिमे तसा पाणा, तंजहा-अंडया पोतया जराउया रसया संसेयया सम्मुच्छिमा उब्भिया उववातिया । एस संसारे त्ति पवुच्चति (सू. ४९)
सोऽहं ब्रवीमि येन मया भगवद्वदनारविन्दनिसृतार्थज्ञानावधारणात् यथावदुपलब्धं तचामिति, त्रस्यन्तीति साः-प्राणिनो द्वीन्द्रियादयः, ते च कियभेदाः-किम्प्रकाराश्चेति दर्शयति, तद्यथा-तथाऽहं भणामि यथा भगवताऽभिहितम् ,
अण्डाजाता अण्डजाः-पक्षिगृहकोकिलादयः । पोता एव जायन्ते पोतजाः-हस्तिवल्गुलीप्रभृतयः । जरायुवेष्टिता जायन्ते इति जरायुजाः-गोमहिष्यजाविकमनुष्यादयः ।
२-२२६२
॥९४॥

Page #119

१।११६
प्राचा प्रदी
रसाजाताः रसजाः-तक्राऽऽरनालदधितीमनादिषु कृम्याऽऽकृतयोऽतिसूक्ष्मा भवन्ति । संस्वेदाजाताः सं स्वेदजाः-मत्कुणयकाशतपदिकादयः। सम्मुर्छनाज्जाताः सम्मूर्छनजाः-शलभपिपीलिकामक्षिकादयः। उद्भेदनमुद्भिद्, भुवमुद्भिद्य जाताः पृषोदरादित्वाद्दलोपे उद्भिजाः-पतङ्गखञ्जरीटादयः । उपपाताजाता उपपातजा अथवा उपपाते भवा औपपातिकाः देवा नारकाश्च ।
एवमेतस्मिन्नष्टविधे जन्मनि सर्वे त्रसजन्तवः संसारिणो निपतन्ति, नैतव्यतिरेकेणाऽन्ये सन्ति, सन्स्यनेन त्रिकालाऽस्तित्वं प्रतिपाद्यते त्रसानां, न कदाचिदेतैविरहितः संसारः सम्भवतीति दर्शयति, 'एस संसारे त्ति पवुञ्चति' एषोऽण्डमादिप्राणिकलापः संसारः प्रोच्यते ॥ ४९ ॥ कस्य पुनरत्राऽष्टविधभूतग्रामे उत्पत्तिर्भवतीत्याह
मंदस्स अवियाणओ (सू. ५०) मन्दो द्वेधा-द्रव्य-भावभेदान , द्रव्यमन्दोऽतिस्थूलोऽतिकृशो वा, भावमन्दोऽनुचितबुद्धिाल: कुशास्त्रवासितमतिर्वा, अयपपि सबुद्धेरभावाद् बाल एष, इह भावपन्देनाऽधिकारः, मन्दस्य-बालस्याऽविशिष्टबुद्धेरतएव अजानतः-हिताऽहितप्राप्तिपरिहारशून्यमनस एष संसारो भवतीति ॥५०॥
॥९५॥

Page #120

आचा० प्रदी.
१।१।६
यद्येवं ततः किमित्याह--
_णिज्झाइत्ता पडिलेहित्ता पत्तेयं परिणिव्वाणं सवेसि पाणाणं सव्वेसि भूताणं सव्वेसिं जीवाणं सव्वेसिं सत्ताणं असायं अपरिणिव्वाणं महब्भयं दुक्खं ति बेमि ।
__ तसंति पाणा पदिसो दिसासु य (सू. ५१) ___ 'णिज्झाइ' त्ति इमं त्रसकायं निश्चयेन ध्यावा-चिन्तयित्वा ब्रवीमि, 'पडिले हित्ता' प्रत्युपेक्ष्य-दृष्ट्वा यथावदुपलभ्य, किं तत् ? 'पत्तेयं' ति एकं [एकं ] त्रसकायं प्रति, परिनिर्वाणं- सुखं, प्रत्येकमुखभाजः सर्वेऽपि प्राणिनो, नान्यदीयं सुखमन्य उपभुङ्क्ते, एष च सर्वः प्राणिधर्म इति दर्शयति--'सव्वेसिं पाणाणं' ति सर्वेषां प्राणिनां-द्वि-त्रि-चतुरिन्द्रियाणां, सर्वेषां भूतानां प्रत्येक-साधारण-सूक्ष्म-बादर-पर्याप्तकाऽपर्याप्तकतरूणां, सर्वेषां जीवानां-गर्भव्युत्क्रान्तिकसम्मूर्च्छनजौपपातिकपञ्चेन्द्रियाणां सर्वेषां सत्वानां-पृथिव्यायेकेन्द्रियाणामिति, उक्तश्च -
"प्राणा द्वि-त्रि-चतुःप्रोक्ताः, भूतास्तु तरवः स्मृताः।
जीवाः पञ्चेन्द्रियाः प्रोक्ताः, शेषाः सत्त्वाः प्रकीर्तिताः ॥१॥" [ तदेवं विचिन्त्य प्रत्युपेक्ष्य च सर्वेषां जीवाना प्रत्येक परिनिर्वाणं-सुखं, तथा प्रत्येकमसातं, अपरिनिर्वाणमिति समन्तात् सुखं परिनिर्वाणं, न परिनिर्वाणमपरिनिर्वाणं-समन्तात शरीर-मनःपीडाकर, तथा महाभयं-नातःपरमन्यदस्तीति महाभयं,
॥९६॥

Page #121

आचा०
१११६
प्रदी.
TIESIOGIOSICIOCESSISSUSCISSIOG
सर्वेऽपि प्राणिनः शारीरान्मानसाच्च दुःखादुद्विजन्ते इत्येवमहं ब्रवीमि ।
एतच्च ब्रवीमि-एवंविधेनाऽसातादिविशेषणविशिष्टेन दुःखेनाभिभूतास्त्रस्यन्ति-उद्विजन्ति प्राणा इति प्राणिनः, कुतः पुनरुद्विजन्तीति दर्शयति-'पदिस' त्ति प्रगता दिक् प्रदिग्विदिक् इत्यर्थः, ततः प्रदिशः सकाशादुद्विजन्ति, तथा प्राच्यादिषु च दिक्षु व्यस्थितास्त्रस्यन्ति, एताश्च प्रज्ञापकविधिविभक्ता दिशोऽनुदिशो वा गृह्यन्ते, तासु जीवव्यवस्थानश्रवणात् , ततश्चायमर्थः प्रतिपादितो भवति काक्वा-न काचिद्दिगनुदिग् वा यस्यां न सन्ति त्रसाः, त्रस्यन्ति वा न यस्यां' कोशिकारकीटवत, कोशिकारकीटो हि सर्वदिग्भ्योऽनुदिग्भ्यश्च बिभ्यदात्मसंरक्षणार्थ वेष्टनं करोति शरीरस्येति, भावदिगपि न काचित्तादृश्यस्ति यस्यां वर्तमानो जन्तुन त्रस्येत् , शारीर-मानसाभ्यां दुःखाभ्यां सर्वत्र नरकादिषु जंघन्यते प्राणिनोऽतस्त्रासपरिगतमनसः सर्वदाऽवगन्तव्याः ॥ ५१ ॥
एवं सर्वत्र दिक्षु विदिक्षु च त्रसाः सन्तीति गृहणीमः, कुतः पुनस्वस्यन्ति यस्माचदारम्भवद्भिस्ते व्यापाद्यन्ते, किं पुनः कारणं ते तानारभन्त इत्याह
तत्थ तत्थ पुढो पास आतुरा परिताति ।
संति पाणा पुढो सिता (सू. ५२) १ वा यस्यां बृ.।
SESEOSESSISSIPLASS
मा०
॥९७॥

Page #122

आचा
११६
प्रदी०
SHASHAR ASHTRA
तत्र तत्र-तेषु तेषु कारणेपूत्पन्नेषु वक्ष्यमाणेषु शरीर-चर्म-शोणितादिषु पृथग्विभिन्नेषु प्रयोजनेषु, पश्येति शिष्यनोदना, किं तत्पश्येति दर्शयति-मांसभक्षणादिगृद्धा आतुरा:-अस्वस्थमनसः परि-समन्तात्तापयन्ति ।
येन केनचिदारम्भेण प्राणिनां सन्तापनं भवतीति दर्शयति-'संति पाणा' सन्ति-विद्यन्ते प्रायः सर्वत्रैव प्राणा:-प्राणिनः पृथग्-विभिन्नाः द्वि-त्रि-चतु:-पश्चन्द्रियाः, श्रिताः-पृथिव्यादिनिश्रिताः, एतच्च ज्ञात्वा निरवद्यानुष्ठायिना भवितव्यमित्यभिप्रायः॥५२॥ अन्ये पुनरन्यथावादिनोऽन्यथाकारिण इति दर्शयन्नाह
लज्जमाणा पुढो पास । 'अणगारा मोत्ति एगे पवदमाणा, जमिणं विरूवरूवेहि सत्थेहिं तसकायसमारंमेणं तमकायसत्थं समारभमाणे अण्णे वऽणेगरूवे पाणे विहिंसति ।
तत्थ खलु भगवता परिण्णा पवेदिता-इमस्स चेव जीवियस्स पविंदण-माणणपूयणाए जाती-मरण-मोयणाए दुक्खपडिघायहेतुं से सयमेव तसकायसत्थं समारभति, अण्णेहिं वा तसकायसत्थं समारभावेति, अण्णे वा तसकायसत्थं समारभमाणे समणुजाणति । तं से अहिताए, तं से अबोधीए ।
GSRECESSO SESS
॥९८॥

Page #123

आचा० प्रदी.
११६
SIN
इचत्थ
.. से तं संबुज्झमाणे आयाणीयं समुट्ठाए सोच्चा भगवतो अणगाराणं अंतिए इहमेगेसिं णातं भवति-एस खलु गंथे, एस खलु मोहे, एस खलु मारे, एस खलु निरए ।
मण विरूवरूवेहि सत्थेहि तसकायकम्मसमारंभेणं तसकायसत्थं समारभमाणे अण्णे वऽणेगरूवे पाणे विहिंसति (सू० ५३)
पूर्ववत् व्याख्येयम् ॥ ५३॥ यानि कानिचित्कारणान्युद्दिश्य त्रसवधः क्रियते तानि दर्शयितुमाह
से बेमि-अप्पेगे अच्चाए वर्षेति, अप्पेगे अजिणाए वर्षेति, एवं मंसाए सोणिताए हिययाए पित्ताए वसार पिच्छाए पुच्छाए वालाए सिंगाए विसाणाए दंताए दाढाए नहाए ण्हारुणीए अट्ठिए अद्विमिजाए अट्ठाए अणट्ठाए।
___ अप्पेगे हिंसिसु मे त्ति वा, अप्पेगे हिंसंति वा, अप्पेगे हिंसिस्संति वा णे वधेति । (सू० ५४)
CREATESARIES
॥९९॥

Page #124

१११६
आचा० प्रदी०
ABRECAREAAAAAX
'से बेमि' तदहं ब्रवीमि यदर्थ प्राणिनस्तदारम्भप्रवृत्तौ व्यापाद्यन्ते, अप्येकेऽर्चायै ध्नन्ति, अर्च्यतेऽसावाहारालङ्कार|| विधानैरित्यर्चा-देहस्तदर्थ व्यापादयन्ति, तथाहि-लक्षणवत्पुरुषमक्षतमव्यङ्गं व्याणद्य तच्छरीरेण विद्या-मन्त्रसाधनानि
कुर्वन्ति, उपयाचितं वा यच्छन्ति दुर्गादीनां, तथाऽजिनार्थ चित्रक-व्याघ्रादीन् व्यापादयन्ति, एवं मांस-शोणित-हृदयपित्त-वशा-पिच्छ-पुच्छ-चाल -शृङ्ग-विषाण-दन्त-दंष्ट्रा-नख-स्नाय्वस्थ्यस्थिमिञ्जादिष्वपि वाच्यम् । ____ तत्र मांसाथ शूकरादयः, त्रिशूळालेखार्थ' शोणितं गृह्णन्ति, हृदयानि साधका गृहीत्वाऽश्नन्ति', पित्तार्थ मयूरादयः, बसार्थ व्याघ-मकर-वराहादयः, पिच्छार्थ मयूरगृध्रादयः, पुच्छार्थ रोझादयः, वालार्थ चमर्यादयः, शृङ्गार्थ रुरुखड्गादयः, तत् किल शङ्ग याज्ञिकाः पवित्रमिति गृहन्ति, विषाणार्थ शृगालादयः', दन्तार्थ हस्त्यादयः, दंष्ट्रार्थ वराहादयः, नखार्थ व्याघ्रादयः, स्नास्त्रथं गो-महिष्यादयः, अस्ध्यर्थ शङ्ख-शुक्त्यादयः, अस्थिमिजार्थ महिप-वराहादयः, एवमेके यथोपदिष्टप्रयोजन- | कलापापेक्षया घ्नन्ति, अपरे तु कुकलास-गृहकोकिलादीन् विना प्रयोजनेन व्यापादयन्ति ।
अन्ये पुनः 'हिंसिंसु मे ति' हिंसितवानेपोऽस्मतस्वजनान्सिहः सोऽरिर्वाऽतो ध्नन्ति, मम वा पीडां कृतवन्त इत्यतो हन्ति, तथाऽन्ये वर्तमानकाल एव हिनस्ति अस्मान् सिंहोऽन्यो वेति घ्नन्ति, तथाऽस्मानयं हि सिष्यतीत्यनागतमेव सादिकं व्यापादयन्ति ॥ ५४॥
१०लेण्यार्थ-पा० । ५०त्वा मध्नन्ति-वृ० । ३०) हस्त्यादयः -वृ० । ४०र्थ टगालादयः-वृ० ।
SOSSESSISESEOSESSISSES
॥१०॥

Page #125

आचा०
प्रदी०
एवमनेकप्रयोजनोपन्यासेन हननं त्रसविषयं प्रदश्यद्देशकार्यमुपस जिहीर्षुराह -
एत्थ सत्यं समारभमाणस्स इच्चेते आरंभा अपरिणाया भवंति । एत्थ सत्थं असमारभमाणस्स इते आरंभा परिणाया भवंति ।
तं परिणाय मेधावी व सयं तसकायसत्थं समारभेज्जा, वऽण्णेहिं तसकायसत्थं समारभावेज्जा, वऽण्णे तसकायसत्थं समारभंते समणुजाणेज्जा ।
सेते तसा सत्थसमारंभा परिण्णाया भवंति से हु मुणी परिणातकम्मे त्ति बेमि (सू० ५५) ॥
|| सत्यपरिणाए छट्ठो उद्देसओ समत्तो ॥
'एत्थ सत्यं' इत्यादि सूत्रं प्राग्वद्भावनीयं यावत् स एव मुनिस्त्रसकायसमारम्भविरतत्वात् परिज्ञातकर्मत्वात् प्रत्याख्यातपापकर्मस्वादिति ब्रवीमि भगवतस्त्रिलोकबन्धोः परमकेवलालो कसाक्षात्कृत सकलभुवनप्रपञ्चस्योपदेशात् ॥ ५५॥ ॥ श्रीशस्त्रपरिज्ञाध्ययने षष्ठोद्देशकप्रदीपिका समाप्ता ॥
१|१|६
॥१०१॥

Page #126

आचा०
प्रदी०
॥ शस्त्रपरिज्ञाध्ययने सप्तमोद्देशकः ॥
उक्तः षष्ठोदेशकः, साम्प्रतं सप्तमः समारभ्यतेऽस्य चाऽयमभिसम्बन्धः - अभिनवधर्माणां दुःश्रद्धानत्वादल्पपरिभोगत्वादुत्क्रमायातस्योक्तशेषस्य वायोः स्वरूपनिरूपणार्थमिदमुपक्रम्यते - यावन्नामनिष्पन्ने निक्षेपे वायूद्देशक इति, तत्र वायोः स्वरूपनिरूपणाय द्वाराण्याह-वातीति वायुस्तस्य वायोर्द्वाराणि पृथिवीकायवनवरं विधान १ परिमाण २ उपभोग ३ शस्त्र ४ लक्षण ५ द्वारेषु नानात्वं द्रष्टव्यम् ।
तत्र विधानद्वारे - वायुरेव जीवा वायुजीवाः, ते च द्विविधाः सूक्ष्मा बादराव, सूक्ष्मा:- सकललोकव्यापकाः, बादरास्तु पञ्चविधा:- उत्कलिकावातः १ मण्डलिकावातः २ गुजावातः ३ घनवातः ४ शुद्धवातश्च ५ ।
तत्र स्थित्वा स्थित्वोत्कलिकाभिर्यो वाति स उत्कलिकावातः १ ।
मण्डलिकावातो वातोलीरूपः २ ।
गुञ्जा- भम्भा तद्वत् गुञ्जन् यो वाति स गुञ्जावातः ३ ।
घनवातोऽत्यन्तघनः पृथिव्याद्याधारतया व्यवस्थितः हिमपटलकल्पः ४ । मन्दस्तिमितः शीतकालादिषु यो वाति स शुद्धवातः ५ ।१।
१।१।७
॥१०२॥

Page #127

श१७
आचा० प्रदी.
२०७२
Celest-TESTRACTORS
लक्षणद्वारे-- जह देवस्स सरीरं अंतद्धाणं व अंजणाईसुं। एओवम आएसो वाएऽसंते विरूवंमि ॥१॥
[आ० नि० गाथा १६७] यथा देवस्य शरीरं चक्षुषाऽनुपलभ्यमानमपि विद्यते चेतनावच्च, देवाः स्वशक्तिप्रभावात्तथाभूतं रूपं कुर्वन्ति यच्चक्षुषा नो पलभ्यते, न चैतद्वक्तुं शक्यते-नास्त्यचेतनं च, तद्वायुरपि चक्षुषो विषयो न भवति, अस्ति च चित्तवांश्च, यथा वाऽन्तर्धानमञ्जनविद्यामन्त्रैर्भवति मनुष्याणां, न च नास्तित्वमचेतनत्वं च, एतदुपमान' वायौ भवति, आदेशो-व्यपदेशोऽसत्यपि रूप इति, अत्राऽसच्छन्दो नाऽभाववचन:, कित्वसद्रूपं वायोरिति चक्षुग्रोद्यं तद्रूपं न भवति, सूक्ष्मपरिणामात् , परमाणोरिव रूप-रस-गन्ध-स्पर्शात्मकश्च वायुरिष्यते २।।
परिमाणद्वारे-ये बादरपर्याप्तका वायवस्ते संवर्तितलोकप्रतराऽसंख्येयभागवर्तिप्रदेशराशिपरिमाणाः, शेपास्त्रयोऽपि राशयः पृथगसङ्ख्यलोकाकाशप्रदेशपरिमाणा भवन्ति, विशेषश्चात्र-चादराऽप्कायपर्याप्तकेभ्यो बादरवायुपर्याप्तका असङ्ख्येयगुणाः, बादराऽप्कायाऽपर्याप्तकेभ्यो बादरवायुकायापर्याप्तका असङ्ख्येयगुणाः, सूक्ष्माऽकायापर्याप्तकेभ्यः सूक्ष्मवाय्वपर्याप्तका विशेषाधिकाः, सूक्ष्माऽप्यकायपर्याप्तकेभ्यः सूक्ष्मवायुपर्याप्तका विशेषाधिकाः ३।
१०पमानो-वृक्ष
॥१०॥

Page #128

आचा० प्रदी
उपभोगद्वारे-व्यजनभस्त्राध्मानाभिधारणोत्सिङ्घनफूत्कारप्राणाऽपानादिभिर्बादरवायुकायेनोपभोग एव गुण उपभोगगुणो 18|| ११७ मनुष्याणाम् ।।
शस्त्रद्वारे-व्यजनं, तालवृन्तं, चामर-सूर्प-पत्र-चेल[कर्णादयः], अभिधारणा, [गन्धा:-चन्दनोशीरादीनां] अग्निाला प्रतापश्च, प्रतिपक्षवातः शीतोष्णादिकः द्रव्यशस्त्रं, भावशस्त्रं दुष्प्रणिहितमनोवाक्कायलक्षणं ज्ञातव्यम् ।
शेषद्वाराणि पृथ्वीकायवत् । साम्प्रतं सूत्राऽनुगमेऽस्खलितादिगुणोपेतं सूत्रमुच्चारणीयं, तच्चेदम्
पभू एजस्स दुगुंछणाए (सू० ५६) अस्य चाऽयमभिसम्बन्ध:-अनन्तरोद्देशके त्रसकायपरिज्ञानं तदारम्भवर्जनं च मुनित्व कारणमभिहितं, इहापि तदेव द्वयं वायुकायविषयं मुनित्वकारणमेवोच्यते, तच्च 'पभू एजस्स दुगुंछणाए'ति, एजतीत्येजो-वायुः कम्पनशीलत्वात , तस्यजस्य जुगुप्सा-निन्दा तदासेवापरिहारो निवृत्तिः, तस्यां तद्विषये प्रभुर्भवति ॥५६॥
वायुकायसमारभ्भनिवृत्तौ शक्तो भवतीति तं दर्शयति१०माताभि०-पा०। २ व्यजन-तालवृन्त-चामर-सूर्प-पत्र-चेल-कर्माऽभिधारणा-गन्धग्रहण-अग्निज्वाला प्रताप-प्रति०-पा०।
दा॥१०४॥

Page #129

आचा०
प्रदी०
आतंकदंसी अहियं ति णच्चा ।
जे अज्झत्थं जाणति से बहिया जाणति, जे बहिया जाणति से अज्झत्थं जाणति । एतं तुलमणेर्सि (सू. ५७)
'आतंके' त्ति आतङ्को-दुःखं, तच्च द्विविधं - शारीरं मानसञ्च तत्राऽऽद्यं - कण्टक' - क्षार - शस्त्र - गण्ड - लूतादिसमुत्थं, मानसं प्रियविप्रयोगाऽप्रियसम्प्रयोगवाच्छिताऽलाभदारिद्रयदौर्मनस्यादिकृतं एतदुभयमातङ्कः, आतङ्कं पश्यतीत्यातकदर्शी, अवश्यमेतदुभयमपि दुःखं मयि अनिवृत्तवायुकायसमारम्भे समापतति, ततश्च तद्वायुकायसमारम्भणमातङ्कहेतुभूतमभिहितमिति ज्ञात्वा एतस्मान्निवर्त्तने प्रभुर्भवतीति । अहितमेतद्वायुकायसमारम्भणमिति ज्ञात्वा परिहरति ।
वायुकायसमारम्भनिवृत्तेः कारणमाह – 'जे अज्झत्थं 'ति आत्मानमधिकृत्य यद्वर्तते तदध्यात्मं तच्च सुखदुःखादि, तो जानाति -स्वरूपतोऽवगच्छति स बहिरपि प्राणिगणं वायुकायादिकं जानाति, यथा- एषोऽपि हि सुखाभिलाषी दुःखाचोद्विजते, यथा मयि दुःखमापतितमतिकटुकम सद्वेद्य कर्मोदयादशुभफलं स्वानुभवसिद्धमेवं यो वेत्ति स्वात्मनि सुखं च सद्वेद्यकर्मोदयात् शुभफलमेवं योऽवगच्छति स खल्वध्यात्मं जानाति, एवञ्च योऽध्यात्मवेदी स बहिर्व्यवस्थितवायुकायादिप्राणिगणस्यापि नानाविधोपक्रमजनितं स्व-परसमुत्थं वा शरीर-मनः समाश्रयं दुःखं सुखं वा वेत्ति, यस्य पुनः स्वात्मन्येवं
१ कडक पा० ।
१1१1७
॥ १०५ ॥

Page #130

| श१७
आचा० प्रदी०
विधं विज्ञानं नास्ति कुतस्तस्य बहिर्व्यवस्थितवायुकायादिष्वपेक्षा ? यश्च बहिर्जानाति सोऽध्यात्म वेत्ति । परात्मपरिज्ञानात् यद्विधेयं तदाह-एतं तुल'त्ति एनां तुलामन्वेषयेत् , का पुनरसौ तुला ? यथाऽऽत्मानं सर्वथा सुखाभिलाषितया रक्षसि तथाऽपरमपि रक्ष ॥५७॥ अतश्च यथाऽभिहिततुलातुलितस्त्रपरान्तराः' स्थावर-जङ्गमजन्तुरक्षणाय प्रवर्त्तन्ते, कथमिति दर्शयति -
इह संतिगता दविया णावखंति जीविउं (सु. ५८) 'इह संति'त्ति इह-एतस्मिन् दयेकरसे जिनप्रवचने शमन-शान्तिरूपशमः प्रशम-संवेग-निर्वेदाऽनुकम्पाऽऽस्तिक्याऽ भिव्यक्तिलक्षणसम्यग्दर्शन-ज्ञान-चरणकलापः शान्तिरुच्यते, निराबाधमोक्षाख्यशान्तिप्राप्तिकारणत्वात् , एवंविधा शान्तिं गता:-प्राप्ताः शान्तिगताः, द्रविकाः-रागद्वेषविनिर्मुक्ताः, द्रवः-संयमः, कर्मकाठिन्यद्रवणकारित्वात् स विद्यते येषां ते द्रविकाः, नाऽवकाक्षन्ति-न वाञ्छन्ति, किं नाऽवकाङ्क्षन्ति ? जीवितुं-प्राणान् धारयितुं, केनोपायेन ? जीवितुं नाऽवकाक्षन्ति ? वायुजीवोपमर्दनेन, शेपजीवनिकायरक्षणं तु प्रागुक्तमेव, समुदायाऽर्थस्त्वयम्-इहैव जैने प्रवचने यः संयमस्तव्यवस्थिता एवोन्मलिताऽतितुङ्गराग-द्वेषद्रुमाः परभूतोपमर्दनिष्पन्नसुखजोविकानिरभिलाषाः साधवो, नाऽन्यत्र, एवंविधक्रियाऽवबोधाsभावात् ॥५८॥
१ रा नराः- वृ०।
॥१०६॥

Page #131

आचा० प्रदी०
११११७
SAGAR
एवं व्यवस्थिते सति
लज्जमाणा पुढो पास । 'अणगारा मोत्ति एगे पवदमाणा, जमिणं विरूवरूवेहिं सत्थेहिं वाउकम्मसमारंभेणं वाउसत्थं समारभमाणे अण्णे वणेगरूवे पाणे विहिंसति ।
तत्थ खलु भगवता परिण्णा पवेदिता-इमस्स चेव जीवियस्स परिवंदण-माणणपूयणाए जाती-मरण-मोयणाए दुक्खपडिघातहेतुं से सपमेव वाउसत्थं समारभति अण्णेहिं वा वाउसत्थं समारभावेति, अण्णे वा वाउसत्थं समारंभंते समणुजाणति । तं से अहियाए, तं से अबोधीए।
से तं संबुज्झमाणे आयाणीयं समुट्ठाए सोच्चा भगवतो अणगाराणं अंतिए इहमेगेसिं जातं भवति-एस खल्लु गंथे, एस खलु मोहे, एस खलु मारे, एस खलु णिरए ।
इच्चत्थं गढिए लोगे, जमिणं विरूवरूवेहि सत्थेहिं वाउकम्मसमारंभेणं वाउसत्थं समारभमाणे अण्णे वऽणेगरूवे पाणे विहिंसति (सु. ५९)
AREGALISANEL
॥१०७॥

Page #132

आचा प्रदी.
१।१७
से बेमि-संति संपाइमा पाणा आहच्च संपतंति य ।
फरिसं च खलु पुट्ठा एगे संघायमावज्जंति । जे तत्थ संघायमावज्जति ते तत्थं परियाविज्जति । जे तत्थ परियाविज्जति ते तत्थ उद्दायति ।
एत्थ सत्थं समारभमाणस्स इच्चेते आरंभा अपरिगणाता भवंति । एत्थ सत्थं असमारभमाणस्स इच्चेते आरंभा परिण्णाता भवंति ।
तं परिण्णाय मेहावी णेव सयं वाउसत्थं समारभेज्जा, णेवऽण्णेहिं वाउसस्थं समारभावेज्जा, णेवण्णे वाउसत्थं समारभंते समणुजाणेज्जा । __जस्सेते वाउसत्थसमारंभा परिणाया भवंति से हु मुणी परिण्णायकम्मे त्ति बेमि (सू. ६०)॥ व्याख्या पूर्ववत् ॥५९/६० ॥ सम्प्रति षड्जीवनिकायविषयवधकारिणामपायदर्शनाय तनिवृत्तिकारिणां च सम्पूर्णमुनिभावप्रदर्शनाय सूत्राणि
H ASRISHISHASTRIES RSS
प्रारभ्यन्ते
॥१८॥

Page #133

आचा० प्रदी.
ESCOLECTOCICHOCHES
एत्थंपि जाण उवादीयमाणा, जे आयारे ण मंति, , आरंभमाणा विणयं वयंति छंदोवणीया अज्झोववण्णा,
आरंभसत्ता पकरेंति संगं (सू. ६१) 'एत्थंपि' एतस्मिन्नपि प्रस्तुते वायुकाये, अपिशब्दात् पृथिव्यादिषु समाश्रितमारम्भं ये कुर्वन्ति ते उपादीयन्तेकर्मणा बध्यन्ते, एकस्मिन् जीवनिकाये वधप्रवृत्ताः शेषनिकायधननितेन' कर्मणा बध्यन्ते, किमिति ? यतो न ह्येकजीवनिकायविषय आरम्भः शेषजीवनिकायोपमर्दमन्तरेण कर्तुं शक्यते, अतस्त्वमेव जानीहि, अनेन श्रोतुः परामर्शः, पृथिव्याघारम्भिणः शेषकायारम्भकर्मणोपादीयमानान् जानीहि । के पुनः कर्मणोपादीयन्ते इत्याह-'जे आयारेत्ति' येऽविदित| परमार्थाः पञ्चविधे आचारे न रमन्ते-न धृतिं कुर्वन्ति, तदधृत्या पृथिव्याद्यारम्भिणः तान् कर्मभिरुपादीयमानान् जानीहि ।
के पुनराचारे न रमन्ते ? शाक्य-दिगम्बर-पार्श्वस्थादयः, किमिति ? यत आह-"आरम्भमाण'त्ति आरम्भामाणा अपि पृथिव्यादीन् जीवान् विनयं-संयममेव भाषन्ते, कमोष्टकविनयनाद्विनयः-संयमः, शाक्यादयो हि वयमपि विनयव्यवस्थिता
१ शेषनिकायवधप्रवृत्ताः शेषनिकायवध ज०-पा०।
आ०१०
॥१०९॥

Page #134

आचा०
प्रदी०
इत्येवं भाषन्ते न च पृथिव्यादिजीवाभ्युपगमं कुर्वन्ति, तदुपगमे वा तदाश्रिताऽऽरम्भित्वात् ज्ञानाद्याचारविकलत्वेन नष्टशीलाः ।
किं पुनः कारणं ? ये नैवं ते दुष्टशीला अपि विनयव्यवस्थितमात्मानं भाषन्ते इत्यत आह- 'छंदोवणीया अज्झोववण्णा' छन्दः - स्वाभिप्रायः, इच्छामात्रमनालोचितपूर्वापरं विषयाभिलाषो वा तेन छन्दसा उपनीताः - प्रापिता आरम्भमार्गमविनिता अपि विनयं भाषन्ते ।
अधिकमत्यर्थमुपपन्नाः तच्चित्ताः विषयपरिभोगायत्तजीवितास्ते किं कुर्युरित्याह- 'आरंभसत्ता पकरेंति संगं' आरम्भ:सावधानुष्ठानं तस्मिन् सक्ताः- तत्पराः प्रकर्षेण कुर्वन्ति, सज्यन्ते येन संसारे जीवाः स सङ्गः - अष्टविधं कर्म विषयसङ्गो वा तं सङ्गं प्रकुर्वन्ति, सङ्गाच्च पुनरपि संसारेऽपायानाप्नोति षड्जीवनिकायघातकारीति ॥ ६१ ॥
अथ यो निवृत्तस्तदारम्भात् स किं विशिष्टो भवतीत्याह
सेमं सव्वमणागत पण्णाणेणं अप्पाणेणं अकरणिज्जं पावं कम्मं णो अण्णेर्सि । तं परिणाय मेहावी व सयं छज्जीवणिकायसत्थं समारभेज्जा, वऽण्णेहि छज्जीवणिकायसत्थं समाग्भावेज्जा, णेवऽण्णे छज्जीवणिकायसत्थं समारभंते समणुजाज्जा |
११/७
॥ ११० ॥

Page #135

भाचा
१।१७
प्रदी.
जस्सेते छज्जीवणिकायसत्थसमारंभा परिण्णाया भवंति से हु मुणी परिण्णायकम्मे त्ति बेमि (सू० ६२)॥
॥ सत्थपरिणाए सत्तमो उद्देसो समत्तो ॥ ____'से वसुमति स षड्जीवनिकायहनननिवृत्तो वसुमान-द्रव्यवान् , वसूनि द्रव्य-भावभेदात् द्विधा, द्रव्यवसूनि-मरकतेन्द्रनीलादीनि, भाववसूनि-सम्यक्त्वादीनि, इह च भाववसुभिर्वसुमत्वमङ्गीक्रियते, 'सव्वसमण्णागतपण्णाणेणं'ति प्रज्ञानानियथाऽवस्थितविषयग्राहीणि ज्ञानानि, सर्वाणि समन्वागतानि प्रज्ञानान्यस्याऽऽत्मनः स सर्वसमन्वागतप्रज्ञान:-सर्वावबोधविशेषा| नुगतः, एवंविधेनात्मना अकरणीयं-अकर्तव्यमिह-परलोकविरुद्धत्वादकार्यमिति मत्वा नाऽन्वेषयेत्-न तदुपादानाय यत्नं || कुर्यात् ।
किं पुनस्तदकरणीयं-अकर्तयमिह-परलोकाऽविरुद्धत्वेनाऽन्वेषितव्यमिति ?
उच्यते-पापं कर्म-अधःपतनकारित्वात् पापं क्रियते इति कर्म, तच्चाऽष्टादश भेद-प्राणाऽतिपात १ मृषावाद २ अदत्तादान ३ मैथुन ४ परिग्रह ५ क्रोध ६ मान ७ माया ८ लोभ ९ राग १० द्वेष ११ कलह १२ अभ्याख्यान १३ पैशून्य १४ परपरिवाद १५ रत्यरति १६ मायामुपा १७ मिथ्यादर्शनशल्याख्यं १८ इत्येवमेतत्पापमष्टादशविधं नाऽन्वेषयेत न कुर्यात् स्वयं; न चान्यं कारयेत् , न कुर्वाणमन्यमनुमोदेत ।
॥११॥
।

Page #136

आचा०
प्रदी ०
,
एतदेवाह - 'तं परिण्णाय'त्ति तत्पापमष्टादशधा परि:- सर्वतो ज्ञात्वा मेधावी मर्यादावान् नैव स्वयं षड्जीवनिकायशस्त्र परका यशस्त्रादिभेदं समारभते, नैवाऽन्यैः समारम्भयेत्, न चाऽन्यान् समारभमाणान् समनुजानीयात् एवं यस्यैते सुपरीक्ष्यकारिणः षड्जीवनिकायशस्त्रसमारम्भाः परिज्ञाताः ज्ञपरिज्ञया प्रत्याख्यानपरिज्ञया च स एव मुनिः प्रत्याख्यात कर्मत्वात्, इति शब्दोऽध्ययनसमाप्त्यर्थः, ब्रवीमीति सुधर्मस्वाम्याह स्वमनी पिकाव्यावृत्तये, श्रीवर्धमानस्वामिन उपदेशात् सर्वमाख्यातं मयेति ।
इदं चाऽध्ययनं साधुना यदाऽधीतं भवति, अर्थतश्च शिष्यकेण धृतं भवति तदाऽस्योपस्थापना - विधिना महाव्रताssरोपणं कार्यमिति ॥ ६२॥
॥ श्रीशस्त्रपरिज्ञाध्ययने सप्तमोदेशक प्रदीपिका समाप्ता ॥
॥ इति श्रीबृहद्खरतरगच्छराजाधिराजश्रीजिन समुद्रसूरिपहालङ्कारश्रीजिनहंस सूरिविरचितायामाचाराङ्गप्रदीपिकायां वृत्तौ श्रीशस्त्रपरिज्ञाऽध्ययनं समाप्तम् ॥
.............................og
॥ इति श्रीआचाराङ्गे शस्त्रपरिज्ञाध्ययनम् ॥
oooooooooooooooooooooooooooooooooooo.....8
१ भवति सूत्रतः वृ० । २ शिक्षकेणा वृ०
१1१1७
॥ ११२ ॥

Page #137

आचा०
प्रदी ०
॥ अथ द्वितीयं लोकविजयाख्यमध्ययनम् ॥
उक्तं प्रथमाऽध्ययनं साम्प्रतं द्वितीयमारभ्यते, अस्य चाऽयमभिसम्बन्धः - अधिगतशस्त्रपरिज्ञास्त्रार्थस्य तत्प्रतिपादिकेन्द्रियादिश्रद्धधानस्य सम्यक् तद्रचापरिणामवतः तद्योग्यतयाऽऽरोपितमहाव्रतभारस्य साघोर्यथा रागादिकषायलोकस्य शब्दादिविषयलोकस्य वा विजयो भवति तथाऽनेनाऽध्ययनेन प्रतिपाद्यते, अस्योदेशाऽर्थाधिकारी यथा—
तत्र प्रथमोद्देश - स्वजने - मातापित्रादिकेऽभिष्वङ्गो न कार्य इत्यर्थाधिकारः १ । द्वितीयोदेशके--अदृढत्वं संयमे न कार्यमिति २ ।
तृतीये -- जात्याद्युपेतेनाभिमानो न कार्य इति ३ । चतुर्थे - भोगेष्वभिष्वङ्गो न कार्य इति ४
पञ्चमे तु त्यक्तस्वजनादिनाऽपि साधुना संयमदेहप्रतिपालनाय लोकनिश्रया विहर्तव्यमिति । षष्ठोद्देशके तु- लोकनिश्रया विहरताऽपि साधुना लोके ममत्वं न कार्यम् ६ । इत्युद्देशार्याधिकारः । नामनिष्पन्ने निक्षेपे लोकविजय इत्यध्ययननाम, सूत्रानुगमेऽस्खलितादिगुणोपेतं सूत्रमुच्चारणीयं तच्चेदम्जे गुणे से मूलट्ठाणे, जे मूलट्ठाणे से गुणे ।
१।२।१
॥११३॥

Page #138

आचा. प्रदी०
| १२१
इति से गुणट्ठो महता परितावेण वसे पमत्ते । तं जहा-माता मे, पिता मे, भगिणी मे, भज्जा मे, पुत्ता मे, धूता मे, सुण्हा मे, सहि-सयण-संगंथ-संथुता मे, विवित्तोवकरण-परियट्टण-भोयण-अच्छायणं मे ।
इचत्थं गढिए लोए वसे पमत्ते अहो य राओ य परितप्पमाणे कालाकालसमुट्ठायी संजोगट्ठी अट्ठालोभी आलुपे सहसक्कारे विणिविट्ठचित्ते, एत्थ सत्थे पुणो पुणो।
अप्पं च खलु आउं इहमेगेसिं माणवाणं (सू. ६३) यो गुणः, गुण्यते-विशिष्यतेऽनेन द्रव्यमिति गुणः, स चेह शब्द-रूप-रस-गन्ध-स्पर्शादिकः, स मूलं निमित्तं कारणं प्रत्यय इति पर्यायाः, तिष्ठन्त्यस्मिन्निते स्थानं, य एव शब्दादिकः कामगुणः स एव संसारस्य नारकतिर्यगृनराऽमरसंमृतिलक्षणस्य यन्मूलं कारणं कषायास्तेषां स्थानमाश्रयो वर्तते, यस्मान्मनोज्ञेतरशब्दाद्यपलब्धौ कषायः, ततोऽपि संसार इत, ततश्च य एव शब्दादिको गुणः स एव मूलस्थानं संसारस्याद्यं प्रधानं कारणम् ।।
साम्प्रतमनयोरेव नियम्य-नियामकभावं दर्शयंस्तदुपात्तानां विषय-कषायादीनां बीजाऽरन्यायेन परस्परतः कार्य-कारणभावं सूत्रेणैव दर्शयति-'जे मूलढाणे से गुणेत्ति' यदेव संसारमूलानां कषायाणां स्थानमाश्रयः शब्दादिको, गुणोऽप्यसावेव ।
ESSASAॐ
REARSARSASARA
ला॥११४॥
.

Page #139

आचा प्रदी०
११२१
ततः किमित्याह-'इति से गुणट्ठी'ति इतिहेतौ, यस्माच्छब्दादिगुणपरीत आत्मा कषायमूलस्थाने वर्तते, सर्वोऽपि च प्राणी गुणार्थी-गुणप्रयोजनी गुणानुरागीत्यतस्तेषां गुणानामप्राप्तौ प्राप्तिविनाशे वा काङ्क्षा-शोकाभ्यां स प्राणी महता परितापेन शारीर-मानसस्वभावेन दुःखेनाभिभूतः सन् प्रमत्तः।
प्रमादश्च राग-द्वेषात्मको, द्वेषश्च प्रायो न राग विना, रागोऽपि उत्पत्तेरारभ्याऽनादिभवाऽभ्यासान्मातापित्रादिविषयो भवतीति दर्शयति-'माया मे' तत्र मातृविषयो रागः संसारस्वभावादुपकारकतत्वाद्वोपजायते, रागे च सति मदीया माता क्षुत्पिपासादिकां वेदनां मा प्रापदित्यतः कृषि-वाणिज्यसेवादिकां प्राण्युपघातरूपां क्रियामारभते, तदुपघातकारिणि पुरुषादौ तस्यां वाऽकार्यप्रवृत्तायां द्वेष उपजायते, तद्यथा-अनन्तवीर्यप्रसक्तायां रेणुकायां रोमस्येति ।
एवं पिता मे, पितृनिमित्तं राग-द्वेषौ भवतो, यथा रामेण पितरि रागात्तदुपहन्तरि च द्वेषात् सप्तकृत्वः क्षत्रिया व्यापादिताः, सुभूमेनापि त्रिसप्तकृत्वो ब्राह्मणा व्यापादिता इति । भगिनीनिमित्तेन च क्लेशमनुभवति प्राणी।
तथा भार्यानिमितं रागद्वेषोद्भवः, यथा-चाणिक्येन' भगिनीपत्याद्यवज्ञातया भार्यया प्रेरितेन नन्दान्तिकं द्रव्यार्थमुपगतेन कोपानन्दकुलक्षयं निन्ये ।
१ चाणाक्येन-वृ०।
॥११५॥
A

Page #140

A
११२११
आचा प्रदी०
ABPERHI
तथा पुत्रा मे न जीवन्तीत्यारम्भे प्रवर्तते ।
एवं दुहिता मे दु:खिनीति राग-द्वेषोपहतचेताः परमार्थमजानानस्तत्तद्विधत्ते येनैहिकाऽमुष्मिकानपायानवाप्नोति, यथाजरासन्धो जामातरि कंसे व्यापादिते स्वबलावलेपादपमृतवासुदेवपदानुसारी सबलवाहनः क्षयमगात् ।
स्नुषा मे न जीवन्तीत्यारम्भे प्रवर्तते ।
सखि-स्वजन-संग्रन्थ-संस्तुता मे, सखा-मित्रं, स्वजन:-पितृव्यादिः, संग्रन्थः स्वजनस्यापि स्वजनः पितृव्यपुत्रशालकादिः, संस्तुतो-भूयो भूयो दर्शनेन परिचितः, अथवा पूर्वसंस्तुतो मातापित्रादिरभिहितः, पश्चात् संस्तुतः शालकादिः, स इह ग्राह्यः, स च मे दुःखित इति परितप्यते । ___'विवित्तीवकरण'त्ति विविक्तं-शोभनं प्रचुरं वा उपकरण-हस्त्यश्वरथासनमश्चकादि परिवर्तन-द्विगुण-त्रिगुणादिभेदभिन्नं तदेव, भोजन-मोदकादि, आच्छादनं-पट्टयुग्मादि, तच्च मे भविष्यति नष्टं वा ।
'इच्चत्थं गढिए'त्ति इत्येवमर्थ गृद्धो लोकस्तेष्वेव माता-पित्रादिरागादिनिमित्तस्थानेष्वामरणं प्रमत्तो ममेदमहमस्य स्वामी पोषको वेत्येवं मोहितमतिः वसेत्-तिष्ठेत् । तदेवं कषायेन्द्रियप्रमत्तो माता-पित्राद्यर्थमर्थोपार्जनरक्षणतत्परो दुःखमेव केवलमनुभवतीत्याह-'अहो य राओ य परितप्पमाणे' अहश्च-दिवस, रात्रिञ्च, चशब्दात्पक्षं मासं च, निवृत्तशुभाध्यवसाय: परि-समन्तात्तप्यमानः सन् तिष्ठति, [तद्यथा-]
%AE-ICIA
-RS-
किस
॥११६॥

Page #141

१२२१
आचा प्रदी.
RECII-ASESSIST-II
"काया वचइ सत्थो ? किं भंड ? कत्थ कित्तिया भूमी?
को कयविक्कयकालो ? निविसह किं कहिं केण ? ॥१॥ [ स च परितप्यमानः किम्भूतो भवतीत्याह --'कालाकालसमुट्ठाई'त्ति काल:-कर्त्तव्यावसरस्तद्विपर्यासोऽकालः, सम्यगुस्थातुमभ्युद्यन्तुं शीलमस्येति समुत्थायीति पदार्थः, वाक्यार्थस्तु-काले कर्तव्यावसरेऽकाले तद्विपर्यासे समुत्तिष्ठते, कर्तव्यावसरे न करोत्यन्यदा च विदधाति, यथा काले करोत्येवमकालेऽपि, यथा वाऽनवसरे न करोत्येवमवसरेऽपि, अन्यमन| स्कत्वादपगतकालाकालविवेकः, यथा-चण्डप्रद्योतेन मृगावती' अपगतभर्तृका सती ग्रहणकालमतिवाह्य कृतप्राकारादिरक्षा जिघृक्षिता, यः पुनः सम्यक्कालोत्थायी भवति स यथाकालं परस्परानाबाधया सर्वाः क्रियाः करोति, तदुक्तम्
"मासैरष्टभिरहना च, पूर्वेण वयसाऽऽयुषा।।
तस्कर्तव्यं मनुष्येण येनान्ते सुखमेधते ॥१॥" धर्मानुष्ठानस्य च न कश्चिदकालो मृत्योरिवेति । किमर्थ पुनः कालाकालसमुत्थायी भवतीत्याह-'संजोगट्ठी' संयुज्यते संयोजनं वा संयोगोऽर्थः-प्रयोजनं सोऽस्यास्तीति संयोगार्थी, तत्र धन-धान्य-हिरण्य-द्विपद-चतुष्पद-राज्य-भार्यादिः संयोगस्तेनार्थी तत्प्रयोजनी कालाकालसमुत्थायी भवतीति ।
१कदा ब्रजति सार्थः ? किं भाण्ड ? कुत्र कियती भूमिः ! कः क्रय विक्रयकालो? निर्विषयति (निविंशति) किं क्व केन? ॥ २ मृगापतिः-वृ०।
॥११७॥

Page #142

ट
१।२।१
आचा० प्रदी०
किश्च 'अट्टालोभी' अर्थों-रत्नकुप्यादिस्तत्र आसमंताल्लोभोऽर्थालौभा, स विद्यते यस्येत्यसावपि कालाकालसमुत्थायी भवति, मम्मणवणिग्वत् । तथाहि--असावतिक्रान्तार्थोपार्जनसमर्थयौवनवया जलस्थलपथप्रेषितनानादेशमाण्डगृतबोहित्थगन्त्रीकोष्ट्रमण्डलिकासम्भृतसम्भारोऽपि प्रावृषि सप्तरात्रावच्छिन्नमुशलप्रमाणधारावर्षनिरुद्धसकलपाणिगणसञ्चारमनोरथायां महानदीजलपूरानीतकाष्ठानि जिघक्षुरुपभोगधर्मावसरे निवृत्ताऽपराऽशेषशुभपरिणामः केवलमर्थोपार्जनप्रवृत्त इति ।
पुनरपि लोभिनोऽशुभव्यापारानाह-'आलुपे' आ-समन्ताल्लुम्पतीत्यालुम्पः, स हि लोभाभिभूताऽन्तःकरणोऽपगतसकलकर्तव्याऽकर्तव्यविवेकोऽर्थलाभैकदत्तदृष्टिः, ऐहिकाऽऽमुष्मिकविपाककारिणीनिर्लान्छनगलकर्तनचौर्यादिकाः क्रिया: करोति।
अन्यच्च 'सहसक्कारे' करणं-कारः, असमीक्षितपूर्वाऽपरदोषं सहसाकरणं सहसाकारः, तथाहि-लोभतिमिराच्छादितदृष्टिरथैकमनाः शकुन्तवच्छराघातमनालोच्य मांसाभिलाषितया गात्र-सन्धिच्छेदनादितो विनश्यति । ___लोभाभिभूतोऽर्थमेव पश्यति नाऽपायान् , आह च- 'विणिविट्ठचित्ते' विविधम्-अनेकधा निविष्ट-स्थितमवगाढमर्थोंपार्जनोपाये मातापित्राद्यभिष्वङ्गे वा शब्दादिविषयोपभोगे वा चित्तमन्तःकरणं यस्याऽसौ विनिविष्टचित्तः।
एवंविधश्च किम्भवतीत्याह-'एत्थ सत्थे'त्ति अत्र-अस्मिन् मातापित्रादौ शब्दादिविषयसंयोगे वा विनिविष्टचित्तः सन् १०णजलधारा-वृ०।
CELEAA-%
AA
ASIASISARERARIERAL
॥११८
१८॥
थल

Page #143

आचा०
प्रदी०
पृथिवीकायादिजन्तूनां यच्छस्त्रमुपघातकारि तत्र पुनः पुनः प्रवर्तते ।
एतच्च साम्प्रतेक्षणामपि युज्येत यद्यजरामरत्वं दीर्घायुष्कत्वं' वा स्यात्, तच्चोभयमपि नास्तीत्याह -- 'अप्पं चत्ति अल्प- स्तोकञ्च शब्दोऽधिकवचनः, खलुरवधारणे, आयुरिति भवस्थितिहेतवः कर्मपुद्गलाः, इहेति संसारे मनुष्यभवे वा एकेषां केषाञ्चिदेव मानवानां मनुजानां चशब्दादुत्तरोत्तरसमयादिवृध्द्धया पल्योपमत्रयाऽवसानेऽप्यायुषि खलुशब्दस्यावधारणार्थत्वात् संयमायुष्कं तत्राल्पमेवेति, तथाहि - अन्तर्मुहूर्तादारभ्य देशोनपूर्वकोटिं यावत् संयमायुष्कं तच्चाल्पमेवेति ॥ ६३ ॥
ast दीर्घाssssस्थितिका उपक्रमणकारणाभावे आयुःस्थितिमनुभवन्ति तेऽपि मरणादप्यधिकां जराभिभूतविग्रहा जघन्यतराम'वस्थामनुभवन्तीति तद्यथेत्यादिना दर्शयति
तं जहा -सोतपरिणाणेहिं परिहायमाणेहिं चक्खुपरिणाणेहिं परिहायमाणे हि घाणपरिणाणेहि परिहायमाणेहि रसपरिणाणेहिं परिहायमाणेहिं फासपरिणाणेहिं परिहायमाणेहि अभिकतं च खलु वयं सपेहाए ततो से एगया मूढभावं जणयंति (सू. ६४)
१ दीर्घायुष्कं वा घृ० । २ ० तमाम० वृ० ।
१।२।१
॥ ११९॥

Page #144

आचा०
पदी०
'सोतपरिण्णाणेहिं 'ति शृणोति भाषापरिणतान् पुद्गलानिति श्रोत्रं तच्च कदम्बपुष्पाकारं द्रव्यतो, [भावतो ] भाषाद्रव्यग्रहण लब्ध्युपयोग स्वभावम् तेन श्रोत्रेण परि:- समन्तात् घटपटशब्दादिविषयाणि ज्ञानानि परिज्ञानानि तैः श्रोत्रपरिज्ञानैर्जराप्रभावात्परिहायमानैः सद्भिस्ततोऽसौ प्राणी एकदा वृद्धावस्थायां रोगोदयावसरे वा मूढभावं - मूढतां कर्त्तव्याकर्त्तव्याज्ञतामिन्द्रियपाटवाभावादात्मने जनयति, हिताऽहितप्राप्तिपरिहारविवेकशून्यतामापद्यत इत्यर्थः ।
"
एवं चक्षुरादिविज्ञानेष्वपि योज्यम् ।
श्रोत्रादिविज्ञानानि च वयोऽतिक्रमे परिहीयन्ते, तदेवाह - 'अभिकंतं चे 'ति, तत्र प्राणिनां कालकृता शरीरावस्था यौवनादिर्वयः, तज्जरामभि मृत्युं वा क्रान्तं, तत्राद्यवयोद्वयातिक्रमे जराभिमुखमतिक्रान्तं च' वयो भवति, चः समुच्चये, न केवलं श्रोत्रचक्षु-ण-रसन - स्पर्शन विज्ञानैर्व्यस्तसमस्तैर्देशतः सर्वतो वा परिहीयमाणैमयमापद्यते, वयश्चातिक्रान्तं प्रेक्ष्य - पर्यालोच्य स इति प्राणी खलुरिति विशेषणे विशेषेण - अत्यर्थं मौद्यमापद्यते, 'तओ से एगया मूढभावं जणयंति' ततस्तस्मादिन्द्रियविज्ञानापचयाद्वयोऽतिक्रमणाद्वा स इति प्राणी एकदा - वृद्धावस्थायां मूढत्वं किंकर्तव्यताभावमात्मनो जनयति, श्रोत्रादिविज्ञानानि वा परिहीयमाणानि मूढभावं जनयन्ति ॥ ६४ ॥
स एवं वार्द्धक्ये मूढस्वभावः सन् प्रायेण लोकावगीतो भवतीत्याह
१०खमभिक्रा० वृ० ।
११२।१
1122011

Page #145

१।२।१
आचा० प्रदी०
HASHRESISTER
HALA
जेहिं वा सद्धिं संवसति ते व णं एगदा णियगा पुब् िपरिवदंति, सो वा ते णियगे पच्छा परिवदेज्जा । णालं ते तव ताणाए वा सरणाए वा, तुमं पि तेसि णालं ताणाए वा सरणाए वा । से ण हासाए, ण किड्डाए, ण रतीए, ण विभूसाए (सू. ६५)
'जेहिं वा सद्धिति वाशब्दः पक्षान्तरद्योतकः, आस्तां तावदपरो लोको यैः पुत्रकलत्रादिभिः सारै-सह संवसति त | एव भार्या-पुत्रादयो 'ण'मिति वाक्यालङ्कारे, एकदेति वृद्धावस्थायां 'णियगा' आत्मीया ये तेन समर्थावस्थायां पूर्वमेव पोषितास्ते तं परिवदन्ति-यथाऽयं न म्रियते, नापि मश्चकं ददाति, यदिवा परिवदन्ति-परिभवन्ति, किमनेन वृद्धेनेत्येवं परिवदन्ति, न केवलमेषां, तस्यात्मापि तस्यामवस्थायामवगीतो भवति, आह च
"वलिसन्ततमस्थिशेषितं, शिथिलस्नायुधृतं कडेवरम् ।
स्वयमेव पुमान जुगुप्सते, किमु कान्ता कमनीयविग्रहा ? ॥१॥ [ कथानकं चात्र-कौशाम्ब्यां नगर्यामर्थवान् बहुपुत्रो धनो नाम सार्थवाः, तेनै काकिना नानाविधैरुपायैर्द्रव्यमुपार्जितं, तच्चाशेषदुःखितबन्धुजन-स्वजन-मित्र-कलत्रादिभोग्यतां निन्ये, ततोऽसौ कालपरिपाकवशाद् वृद्धभावमुपगतः सन् पुत्रेषु सम्यक् पालनोचितकलाकुशलेषु समस्तकार्यचिन्ताभार निचिक्षेप । तेऽपि वयमनेनेशीमवस्थां नीताः सर्वजनाग्रेसरा विहिता इति
मा० ११
॥१२॥

Page #146

आचा प्रदी०
१।२।१
कृतोपकाराः' सन्तः कुलपुत्रतामधलम्बमानाः स्वतः क्वचित् कार्यव्यासङ्गात् स्वभार्याभिसमकल्पं वृद्धं प्रत्यजागरन्', ता अपि उद्वर्तन-स्नान-भोजनादिना यथाकालमक्षुण्णं विहितात्यः। ततो गच्छत्सु दिवसेसु प्रबर्द्धमानेषु पुत्रभाण्डेषु प्रौढीभवत्सु भर्तृसु जरवृद्धे च सर्वाङ्गकम्पिनि गलदशेपश्रोतसि सति शनैः शनैरुचितमुपचारशिथिलतां निन्युः। वृद्धोऽपि मन्दप्रतिजागरणतया चित्ताभिमानेन च दुःख पागरावगाढः सन् पुत्रेभ्यः स्नुषार्णान्याचचक्षे, ताश्च भर्तृभिः खिद्यमाना सुतरामुपचारं परिहृतवत्यः, सर्वाश्च पर्यालोच्य कवाक्यतया स्वभर्तृनभिहितवत्यः-क्रियमाणेऽप्ययं प्रति जागरणे वृद्धभावाद्विपरीतबुद्धितयाऽपहनुते, यदि भवतामप्यस्माकमुपयविसम्भस्ततोऽन्येन विश्वसनीयेन निरुपयत, तेऽपि तथैव चक्रुः, तास्तु तस्मिन्नवसरे सर्वा एव सर्वाणि कार्याणि यथाऽवसरं विहितवत्यः, असावपि पुत्रैः पृष्टः पूर्वविरुक्षितचेतास्तथैव ता अपवदति नैता मम सम्यक् कुर्वन्ति, तैस्तु प्रत्ययिकंवचनादवगततत्त्वैर्यथाऽयमुपचर्यमाणोऽपि वार्द्धक्याद्रोरुद्यते ततस्तैरप्यवधी रितोऽन्येषामपि कथाऽवसरे तद्भण्डनस्वभावतामचचक्षिरे । ततोऽसौ पुत्रैरवधी रितः स्नुपाभिः परिभूतः परिजनेनावगीतो वाङ्मात्रेणापि केनचिदप्यननुवय॑मानः कष्टतरमायुःशेपावस्थामनुभवति ।
1- STARSINISRAERASAN
एवमन्योऽपि जराभिभूतविग्रहस्तृणकुजीकरणेऽप्यसमर्थः सन् कार्यकनिष्ठलोकात परिभवमाप्नोति, तदेवं जराभिभूतं 'णियगा पुब्बिं परिवदंति' निजाः परिवदन्ति, असावपि परिभूयमानस्तव्यतिरिक्तचेतास्तदपवादान् जनायाचष्टे । १ स्मृतोपकाराः । २ असमर्थम् । ३ ०त्यजजागरन्-ब० । ४ चेखिद्यमानाः--- । ५ प्रत्ययक०-पा० । ६ यथाऽवसरे पा० ।
॥१२२॥

Page #147

आचा० प्रदी०
'सो वा' इति वा शब्दः पूर्वापेक्षया पक्षान्तरं दर्शयति, ते वा निजास्तं .परिवदन्ति, स वा जराजर्जरितदेहस्तानिजाननेकदोषोद्घनतया परिवदेव - निन्देत , येऽपि पूर्वकृतधर्मवशात्तं वृद्धं न परिवदन्ति तेऽपि तदुःखापनयनसमर्था न भवन्ति, आह च-'णालं ते तव ताणाए'त्ति नालं-न समर्थास्ते पुत्र कलत्रादयः, तवेति प्रत्यक्षभावमुपगतं वृद्धमाह, प्राणाय शरणाय वेति, तत्रापत्तरणसमर्थ त्राणमुच्यते, यथा महाश्रोतोभिरुह यमानः सुकर्णधाराधिष्ठितं प्लबमासाद्यापत्तरतीति', शरणं पुनर्यदवष्टम्भानिर्भयः स्थीयते तदुच्यते, तत् पुनर्दुर्ग पर्वतः पुरुषो वेति, एतदुक्तं भवति--जराभिभूतस्य न कश्चित् त्राणाय शरणाय वा, उक्तश्च
"जन्म-जरा-मरण भयैराभद्रते व्याधिवेदनाग्रस्ते।
जिनवरवचनादन्यत्र नास्ति शरणं क्वचिल्लोके ॥१॥" [प्रशमरति-१५२] स तु तस्यामवस्थायां किम्भूतो भवतीत्याह-स-जराजीर्णविग्रहो न हास्याय भवति, तस्यैव हसनीयत्वात् न परान् हसितुं योग्यो भवतीत्यर्थः, न च कोडायै-न च लड्न-बलान-आस्फोटनक्रीडानां योग्योऽसौ भवति, नाऽपि रत्यै, रतिरिह विषयगता गृहयते, सा पुनर्ललनाऽवगृहनादिका, तथाभूतोऽप्यवजुगूहिषुः स्त्रीभिरभिधीयते-न लज्जते भवान् न पश्य: त्यात्मानं नावलोकयति शिरःपलितं मां दुहितृभूतामवगृहितुमिच्छसीत्यादिवचसामास्पदत्वान्न रत्यै भवति, न विभूषायै, यतो
१. ०पस्तर०-६० ।
ॐ51556SEA
६ ॥१२३॥

Page #148

आचा० प्रदी.
कार
१।२।१
विभूषितोऽपि प्रततचर्मवलीकः स नैव शोभते ॥६५॥
गतमप्रशस्तं मूलस्थानं, साम्प्रतं प्रशस्तमुच्यते इत्येवमित्यादि, अथवा यत एवं ते सुहृदो नालं त्राणाय शरणाय वाऽतः | किं विदध्यात् ? [ इत्याह-]
इच्चेवं समुट्टिते अहोविहाराए अंतरं च खलु इमं सपेहाए धीरे मुहुत्तमवि णो पमादए। वओ अच्चेति जोव्वणं च (सू. ६६) ___ 'इच्चे 'ति इतिरुपप्रदर्शने, अप्रशसमूलगुणस्थाने वर्तमानो जराभिभूतो न हास्याय न क्रीडायै न रत्यै न विभूषायै प्रत्येकञ्च शुभाशुभकर्मफलं प्राणिनामित्येवं मत्वा समुत्थितः शस्त्रपरिज्ञोक्तं मूलगुणस्थानमधितिष्ठन् अहो-इत्याश्चर्ये विहरणं-विहारः आश्चर्यभूतो विहारो अहोविहारो-यथोक्तसंयमानुष्ठानं तस्मै अहोविहारायोत्थितः सन् क्षणमपि नो प्रमादयेदित्युत्तरेण सम्बन्धः। किश्च-'अंतरं-च'त्ति अन्तरमपसरः, तच्चार्यक्षेत्र सुकुलोत्पत्ति-बोधिलाभ-सर्वविरत्यादिकं, चा-समुच्चये, खलुरवधारणे, इममित्यने नेदमाह-विने यस्तपःसंयमादाववसीदन् प्रत्यक्षभावापनमार्यक्षेत्रादिकमवसरमुपदर्याभिधीयतेतवाऽयमेवम्भूतोऽवसरोऽनादौ संसारे पुनरतीय दुर्लभ एव, इत्यतसमवसरं संप्रक्ष्य-पर्यालोच्य धीरः सन् मुहूर्तमप्येकं नो प्रमादयेत्-न प्रमादवशगो भूयादिति ।
॥१२४॥

Page #149

आचा० प्रदी.
१।२।१
IRLIRIRICARAGIRRIG
किमर्थ नो प्रमादयेदित्याह-वओ अच्चेति' वय:-कुमारादिकं अत्येति-अतीव एति-याति अत्येति, अन्यच्च यौवनमत्येति-अतिक्रामति, वयोग्रहणेऽपि यौवनग्रहणं यौवनस्य सर्ववयसां प्रधानत्वात्, तदपि त्वरितं याति, तदेवं मत्वा अहोविहारायोस्थानं श्रेयः॥६६॥ ये पुनः संसाराभिष्वङ्गिणोऽसंयमजीवितमेव बहु मन्यन्ते ते किम्भूता भवन्तीत्याह
जीविते इह जे पमत्ता से हंता छेत्ता मेत्ता लुंपित्ता विलुपित्ता उद्दवेत्ता उत्तासयित्ता, अकडं करिस्सामि त्ति मण्णमाणे।
जेहिं वा सद्धिं संवसति ते व णं एगया णियगा पुव्विं पोसेंति, सो वा ते णियगे पच्छा पोसेज्जा, णालं ते तव ताणाए वा सरणाए वा, तुमं पि तेर्सि णालं ताणाए वा सरणाए वा (सू० ६७) 'जीविते इह जे पमत्ता' ये तु वयोऽतिक्रमणं नावगच्छन्ति, ते इहेत्यस्मिन्संयमजीविते' प्रमत्ताः-अध्युपपना विषयकषायेषु प्रमाद्यन्ति, प्रमत्ताश्चाहनिशं परितप्यमानाः कालाकालसमत्थायिनः सन्तः सचोपघातकारिणी: क्रियाः समारभन्ते,
१.स्मिन् असंय०-पा० । २ सर्वोपघातकारिणी:-पा० ।
सवालमाRASA65
॥१२५॥
A

Page #150

15
१।२।१
आचा. प्रदी०
आह च-'से हंता' इत्यादि, स इति अप्रशस्तगुणमूलस्थानवान्विषयाभिलापी प्रमत्तः सन् स्थावरजङ्गमानामसुमतां हन्ता भवति, तथा छेत्ता कर्ण-नासिकादीनां, भेत्ता नयन -शिरो-दशनादीनां, लुम्पयिता ग्रन्थिच्छेदनादिभिः, विलुम्पयिता ग्रामघातादिभिः, अपद्रावयिता-प्राणव्यपरोपको वा विषशस्त्रादिभिरवद्रापयिता[वा, उत्त्रासको-लोष्टप्रक्षेपादिभिः। स किमर्थ हननादिकाः क्रियाः करोतीत्याह – 'अकडं करिस्सामि'त्ति अकृतमिति, यदन्येन नानुष्ठितं तदहं करिष्यामीत्येवं मन्यमानोर्थोपार्जनाय हननादिषु' प्रवर्तते ।
स एवं क्रूरकर्मातिशयकारी समुद्रखनादिकाः क्रियाः कुर्वनप्यलाभोदयादपगतसर्वस्वः किम्भूतो भवतीत्याह-'जेहिं वा सद्धिति वाशब्दो भिन्नक्रमः पक्षान्तरद्योतकः, यैः-माता-पितृ-स्वजनादिभिः साधं संवसत्यसो त एव, 'ण'-वाक्यालङ्कारे, एकदेत्यर्थनाशाद्यापदि शैशवे वा निजा:-आत्मीया बान्धवाः सुहृदो वा 'पुब्धि' पूर्वमेव तं-सर्वोपायक्षीणं पोषयन्ति, स वा प्राप्तेष्टमनोरथलाभः संस्तानिजान् पश्चात्योषयत्-अर्थदानादिना सन्मानयेत, ते च पोषकाः पोष्या वा तवापदगतस्य न त्राणाय भवन्तीत्याह-'णाल ते' इत्यादि ते-निजा मातापित्रादयः, तवेति उपदेशविषयापन उच्यते, त्राणाय-आपद्रक्षणार्थ शरणाय -निर्भयस्थित्यर्थ नालं-न समास्त्वमपि तेषां त्राणशरणे कर्तुं नालमिति ॥६॥
१ देषु क्रियासु-प्र० मु० ।
-
॥१२६॥
SA

Page #151

आचा०
प्रदी०
तदेवं तावत्स्वजनो न त्राणाय भवतीत्येतत् प्रतिपादितं, अर्थोऽपि महता क्लेशेनोपातो रक्षितश्च न त्राणाय भवतीति प्रतिपिपादयिषुराह
-
उवादीतसेसेण वा संणिसिण्णिचयो कज्जति इहमेगेसिं माणवाणं भोयणाए । ततो से एगया रोग समुपाया समुप्पज्जंति । जेर्हि वा सद्धि संवसति ते वा णं एगदा णियगा पुर्वि परिहरति, सो वा ते यिए पच्छा परिहरेज्जा । णालं ते तव ताणा वा सरणाएवा, तुमं पि तेसिं णालं ताणाए वा सरणाए वा ( सू. ६८ )
'उत्रादीतसेस' त्ति उपादितं - उपभुक्तं तस्य शेषमुपभुक्तशेषं तेन वा, वाशब्दादनुपभुकशेषेण वा, सन्निधानं - सन्निधिस्तस्य संनिचयः संनिधिसंनिचयः, अथवा सम्यग् निधीयते स्थाप्यते उपभोगाय योऽर्थः स सन्निधिस्तत्संनिचयः - प्राचुर्यमुपभोग्यद्रव्यनिचय इत्यर्थः, स इहास्मिन् संसारे एकेषां असंयतानां संयताभासानां वा केषाञ्चिद् भोजनाय - उपभोगार्थं क्रियतेविधीयत इति, असावपि यदर्थमनुष्ठितोऽन्तरायोदयात्तत्संपत्तये न प्रभवतीत्याह-'ततो से' त्ति, ततो द्रव्यसंनिधिसन्निच यादुत्तरकालमुपभोगावसरे 'से' तस्य बुभुक्षोः एकदेति द्रव्य-क्षेत्र - काल - भावनिमित्ताविर्भावित वेदनीयकर्मोदये रोगसमुत्पादाः-ज्वरादिप्रादुर्भावाः समुत्पद्यन्ते ।
ग
१।१।६
॥१२७॥

Page #152

आचा प्रदी०
१।२।१
SASIRSARASHREC%95
SRIEOSHNESSAGA
स च तैः कुष्ठ-राजयक्ष्मादिभिरभिभूतः सन् भग्ननाशिको गलत्पाणिपादो अतीवश्वासाकुलः किम्भूतो भवतीत्याह'जेहिं वा सद्धिति यैर्मातापित्रादिभिर्निजैः सार्द्ध संवसति त एव एकदा-रोगोत्सत्तिकाले पूर्वमेव तं परिहरन्ति, स वा तानिजान् पश्चात्परिभवोत्थापितविवेकः परिहरेत्-त्यजेत् , तनिरपेक्षः सेडुकवत् , ते च स्वजनादयो रोगोत्पत्तिकाले परिहरन्तोऽपरिहरन्तो वा न त्राणाय भवन्तीति दर्शयति-'णाल' मित्यादि, पूर्ववद् ॥ ६८ ॥ __ रोगाऽभिभूताऽन्तःकरणेनाऽपगतत्राणेन वा' किमालम्ब्य रोगवेदनाः सोढव्याः ? इत्याह
एवं जाणित्तु दुक्खं पत्तेयं सातं (सू. ६९) 'एवं जाणितु दुक्खं' ति ज्ञात्वा प्रत्येक प्राणिनां दुःखं तद्विपरीतं सातं वाऽदीनमानसेन ज्वरादिवेदनोत्पत्तिकाले स्वकृत कर्मफलमवश्यमनुभवनीयमिति मत्वा न वैक्लव्यं कार्यम् ।। ६९ ॥
यावच्च श्रोत्रादिविज्ञानः परिहीयमानः जराजीण न निजाः परिवदन्ति यावच्चानुकम्पया न पोषयन्ति रोगाभिभूतं च न परिहरन्ति तावदात्मार्थों विधेय इत्येतद् दर्शयति
अणभिकंतं च खलु वयं सपेहाए (सू. ७०) १च-बृ० ।
R GARH
॥१२८॥
AM

Page #153

१।२।१
आचा. प्रदी०
साकलम १११
'अणभिकंतं च' ति चशब्दः आधिक्ये, खलुशब्दः पुनःशब्दार्थे, पूर्वमभिक्रान्तं वयः समीक्ष्य मूढभावं बजतीति प्रतिपादितम् , अनभिकान्तं च पुनर्वयः सम्प्रेक्ष्य 'आयटुं समणुवासेज्जासि' इत्युत्तरेण सम्बन्धः, आत्मार्थम् आत्महितं समनुवासयेत्-कुर्यात् ॥ ७॥ किमनभिक्रान्तवयसैवात्महितमनुष्ठेयमुताऽन्येनापि इति ? अपरेणापि लब्धावसरेणात्महितमनुष्ठेयमित्येतद् दर्शयति
खणं जाणाहि पंडिते ! (सू. ७१) क्षण:-अवसरो धर्मानुष्ठानस्य, स चाऽऽर्यक्षेत्र-सुकुलोत्पत्त्यादिकः, परिवादपोषणपरिहारदोषदुष्टानां जराबालभावरोगाणामभावे सति, तं क्षणं जानीहि-अवगच्छ, पण्डित !-आत्मज्ञ ! । अथवाऽवसीदन् शिष्यःप्रोत्साह्यते-हे अनभिक्रान्तयौवन ! परिवादादिदोषत्रयास्पृष्ट ! द्रव्य-क्षेत्र-काल-भावभेदभिन्न क्षणम्-अवसरमेवम्भूतं जानीहि-अवबुध्यस्त्र, क्षणश्चतुर्धा-तद्यथा-द्रव्यक्षणो जङ्गमत्र-पश्चेन्द्रियत्व-विशिष्ट जातिकुलादिविशिष्टं मनुष्यजन्म १। क्षेत्रक्षणः-आर्यक्षेत्रम् २ । कालक्षणः-धर्मचरणकालः ३। भावक्षण:-क्षयोपशमादिरूपः ४ । इत्येवम्भूतमवसरमवाप्याऽऽस्मार्थ समनुवासयेदित्युत्तरेण सम्बन्धः ।। ७१ ॥
१ अनतिक्रान्त०-पा० । २ अनतिक्रान्त०-पा० ।
HERSHISHASHRSHISHASASHANGA
॥१२९।

Page #154

भाचा०
प्रदी०
किश्व
जाव सोतपरिणाणा अपरिहीणा जाव णेत्तपरिणाणा अपरिहीणा जाव घाणपरिणाणा अपरिहीणा जाव जीहपरिण्णाणा अपरिहीणा जाव फासपरिण्णाणा अपरिहीणा, इच्चेतेर्हि विरूवरूवेहिं परिण्णाणेहिं अपरिहीणेहिं आयहं समणुवासेज्जासि त्ति बेमि ॥ ( सू. ७२ )
| लोगविजयस्स पढमो उद्देसओ समत्तो ॥
'जाव सोत्तपरिण्णाणा' इति यावदस्य विनश्वरस्य काय गृहस्य श्रोत्रविज्ञानानि जरसा रोगेण वा अपरिहीनानि भवन्ति, एवं नेत्र-घ्राण-रसन-स्पर्शविज्ञानानि न विषयग्रहणस्वभावतया मान्द्यं प्रतिपद्यन्ते इत्येतैः विरूपरूपैः - इष्टानिष्टरूपतया नानारूपैः परिज्ञानैः प्रकृष्टज्ञानैरपरिक्षीयमाणैः सद्भिः किं कुर्याद् ? इत्याह- 'आयट्ठे समणुवा सेज्ज' ति आत्मनो ऽर्थ आत्मार्थः, स च ज्ञान-दर्शन- चारित्रात्मकः, अन्यस्त्वनर्थ एव, अथवाऽऽत्मने हितं - प्रयोजनमात्मार्थं तच्च चारित्रानुष्ठानमेव, समनुवासयेः-सं-सम्यग् यथोक्तानुष्ठानेन, अनुपश्चादनभिक्रान्तं वयः सम्प्रेक्ष्य क्षणम् - अवसरं प्रतिपद्य श्रोत्रादिविज्ञानानां वा प्रहीणतामधिगम्य तत आत्मार्थं समनुवासयेः - आत्मनि विदध्याः । तेन' वा आत्मार्थेन ज्ञान-दर्शन- चारित्रान्म
१ अथवा 'अर्थशाद् विभक्तिपुरुषपरिणाम' इति कृत्वा तेन वृ० ।
१।२।१
॥१३०॥

Page #155

प्राचा प्रदी०
१२।१
केनात्मानं समनुवासयेद्-भावयेद्रशयेत् । इतिः परिसमाप्तौ, ब्रवीमीति सुधर्मस्वामी जम्बूस्वामिनमिदमाह, यद्भगवता वर्धमानस्वामिनाऽर्थतोऽभ्यधापि तदेवाहं सूत्रात्मना वाच्मीति ॥७२॥
॥ श्रीलोकविजयाध्ययनस्थय प्रथमोद्देशकप्रदीपिका समाप्ता ।
AMRAPARAN
MAGAGAKHASSAKAAN
१॥

Page #156

आचा०
प्रदी०
॥ श्रीलोकविजयाध्ययने द्वितीयोदेशकः ॥
उक्तः प्रथमोद्देशकः, साम्प्रतं द्वितीय आरभ्यते, अस्य चाऽयमभिसम्बन्धः, इह विषय - कषाय- माता- पित्रादिलोकविजयेन मोक्षावाप्तिहेतुभूतं चारित्रं यथा सम्पूर्णभावमनुभवत्येवंरूपोऽध्ययनार्थाधिकारः प्राङ् निरदेशि, तत्र माता- पित्रादिलोकविजयेन रोग - जराद्यनभिभूत वेतसाऽऽत्मार्थः संयमोऽनुष्ठेय इत्येतत्प्रथमोद्देशक्रेऽभिहितं इहापि तस्मिन्नेव संयमे वर्तमानस्य कदाचिन्मोहनीयोदयादरतिः स्याद्, संयमे न दृढत्वं भवेदित्यतोऽरत्यादिव्युदासेन यथा संयमे दृढत्वं भवति तथाऽनेन प्रतिपाद्यते -
अरति आउट्टे से मेधावी, खणंसि मुक्के (सू. ७३)
'अरति आउट्टे से मेहावी 'ति रमणं - रतिस्तदभावोऽरतिस्तां पञ्चविधाऽऽचारविषयां मोहोदयात् कषायाभिष्वङ्गजनितां मातापित्राद्युत्थापितां स इति अरतिमान् मेधावी - विदितासारसं सारस्वभावः सन् आवर्त्तेत- निवर्तयेदित्युक्तं भवति, संयमे चारतिर्न विषयाभिष्वङ्ग[रति]मृते कण्डरिकस्येव, अतो विपयाभिष्वङ्गे रविं निवर्त्तेत, संयमे च रतिं कुब्र्वीत, तद्विहिततेस्तु न किञ्चिद् बाधायै, नापीहापर सुखोत्तर बुद्धिः, आह च
१।२।२
॥१३२॥

Page #157

आचा०
प्रदी०
मा० १२
“क्षितितलशयनं वा प्रान्तभैक्षाशनं वा, सहजपरिभवो वा नीचदुर्भाषितं वा । महति फलविशेषे नित्यमभ्युद्यतानां न मनसि न शरीरे दुःखमुत्पादयन्ति ॥ १॥ [ तणसंधारनि सण्णोऽवि मुणिवरो भट्टरागमयमोहो । जं पावह मुत्तिसुहं तं कत्तो चक्कवट्टीवि ॥२॥
[
संयमारतिनिवृत्तश्च सन् कं गुणमवाप्नोतीत्याह - 'खणंसि मुक्के' परमनिरुद्धः कालः क्षणः जरत्पदृशाटिकापाटनदृष्टान्तसमयप्रसाधितः तत्र मुक्तो, विभक्तिपरिणामाद्वा क्षणेन-अष्टप्रकारेण कर्मणा संसारबन्धनैर्वा विषयाभिष्वङ्गस्नेहादिभिर्मुक्तो भरतादिवत् ॥ ७३ ॥
पुनरनुपदेशवर्त्तिनः कण्डरीकाद्यास्ते चातुर्गतिकै संसारवर्तिनो दुःखसागरमधिवसन्तीत्याह
अाणा पुट्ठाएगे नियति मंदा मोहेण पाउडा । 'अपरिग्गहा भविस्सामो' समुट्ठाय लद्धे कामे अभिगाहति । अणाणाए मुणिणो पडिलें हेंति । एत्थ मोहे पुणो पुणो सण्णा णो हव्वा णो पाराए (सू. ७४ )
१. तृणसंस्तारनिषण्णोऽपि मुनिवरो भ्रष्टरागमदमोहः । यत्प्राप्नोति मुक्तिसुखं कुतस्तत् चक्रवर्त्यपि १ २. चतुर्गतिक० ० ।
1
]
१।२।२
॥ १३३॥

Page #158

१२।२
आचा प्रदी.
BES
ABGABछर
'अणाणाए' ति आंज्ञाप्यते आज्ञा-हिताहितप्रातिपरिहाररूपतया सर्वज्ञोपदेशस्तद्विपर्ययोऽनाज्ञा तया स्पृष्टाः परीषहो- ॥ पसगैः एके-मोहनीयकर्मोदयात् कण्डरीकादयो न सबै संयमात् समस्तद्वन्द्वोपशमरूपात् निवर्तन्तेऽपीति सम्भाव्यते ।
किम्भूताः सन्तो निवर्तन्त इत्याह-मन्दा-जडा अपगतकर्तव्याकर्तव्यविवेकाः, कुत एवम्भूता ? यतो मोहेन प्रावृताः, मोहो-अज्ञानं मिथ्यात्वमोहनीयं वा तेन प्रावृता-व्याप्ताः, तदेवमवाप्तचारित्रोऽपि कर्मोदयात्परीषहोदये कृतलिङ्गः' पश्चा-2 द्भावतामालम्बत इत्युक्तम् । अपरे तु स्वरुचिविरचितवृत्तयो नानाविधैरुपायोंकादर्थ जिघृक्षवः किल वयं संसारादुद्विग्ना आरम्भविषयाभिष्वङ्गेषु प्रवर्तन्ते इति दर्शयति-'अपरिग्गहा भविस्तामो' त्ति परिः-समन्तात्मनोवाक्कायकर्मभिहयत इति परिग्रहः, स येषां नास्तीत्यपरिग्रहा एवम्भूता वयं भविष्याम इति शाक्यादिमतानुसारिणः स्वयूथ्या वा समुत्थाय-चीवरादिग्रहणं प्रतिपद्य, ततो लब्धान् कामान् अभिगाहन्ते सेवन्ते, अन्त्यव्रतोपादानात् शेपाण्यपि ग्राह्याणि, अहिंसका बयं भविध्याम एवममृषावादिन इत्याद्यप्यायोज्यम् ।
तदेवं प्रवज्यावेषधारिणो लब्धान् कामानवगाहन्ते तल्लाभार्थं च तदुपायेषु प्रवर्तन्ते इत्याह-'अणाणाए' ति अनाज्ञया-स्वैरिण्या बुद्ध्या मुनय इति मुनिवेषविडम्बिनः कामोपायान् प्रत्युपेक्षन्ते-कामोपायारम्भेषु पौनःपुन्येन लगन्तीति, आहच-'एत्थ मोहे' त्ति अत्र-अस्मिन् विषयाभिष्वङ्गाज्ञानमये भावमोहे पौन:पुन्येन सन्ना:-विषण्णा निमग्नाः पङकावमग्ना १. ०दये अङ्गीकृतलिङ्गः बृ० । २. प्रतिपद्यन्ते पा० ।
PESAR
RECE
॥१३४॥

Page #159

१।२।२
आचा० प्रदी०
विनाश
नागा इवात्मानमाक्रष्टुं नालमिति, आह-'णो हव्याए णो पाराए' यो हि महानदीपूरमध्ये निमग्नो भवत्यसौ नाऽक्तिीरं न परतीरमिति, एवमिहापि' कुतश्चिनिमित्तात् त्यक्तगृह-गृहिणी-पुत्र-धन-धान्य-हिरण्य-रत्न-कुप्य-दासी-दासादिविभव आकिश्चन्यं प्रतिज्ञायारातीयतीरदेश्याद् गृहवाससौख्यानिर्गतः सन् नो हव्याएत्ति भवति, पुनरपि वान्तभोगाभिलाषितया यथोक्तसंयमाभावेन तक्रियाया विफलत्वात् नो पाराएत्ति भवति, उभयतो मुक्तबन्धना मुक्तोलीवोभयभ्रष्टो न गृहस्थो नाऽपि प्रत्रजित इति ॥ ७४ ॥ ये पुनरप्रशस्तरतिनिवृत्ताः प्रशस्तरतिसहितास्ते किम्भूता भवन्तीत्याह
विमुक्का हु ते जणा जे जणा पारगामिणो, लोभमलोभेण दुगुंछमाणे लद्धे कामे णाभिगाहति (सू० ७५) विविधम्-अनेकप्रकारं द्रव्यतो धन-स्वजनानुषङ्गाद्भावतो विषय-कषायादिभ्योऽनुसमयं मुच्यमानस्वान्मुक्तास्ते जनाः सर्वस्वजनभूता निर्ममत्वाः पारगामिनो भवन्ति, पारो-मोक्षस्तं गन्तुं शीलं येषां ते पारगामिनस्ते मुक्ता भवन्तीति पूर्वेण सम्बन्धः, कथं पुनः सम्पूर्णपारगामित्वं भवतीत्याह-'लोभमलोभेण' त्ति इह हि लोभः सर्वसङ्गानां दुस्त्यजो भवत्यतस्तं लोभ तद्विपक्षेणाऽलोभेन जुगप्समानो-निंदन परिहरन् किं करोतीत्याह-लद्धे कामे' ति लब्धान्-प्राप्तान् इच्छामदनरूपान १. एवमित्येवमिहापि पा० ।
GEGETEGESE CHASEX
|॥१३५॥

Page #160

आचा प्रदी०
१।२।२
RISHNCICICICICICICICIAEX
कामान् नाभिगाहते-न सेवते, यो हि शरीरादावपि निवृत्तलोभः स कामाभिष्वङ्गवान्न भवति, ब्रह्मदत्तामन्त्रितचित्रवत् ॥७५॥
तदेवं कुतश्चिभिमित्तात सहाऽपि लोभादिना निष्क्रम्य पुनर्लोभादिपरित्यागः कार्यः, [अन्यस्तु ] विनाऽपि लोभं निष्क्रम्य प्रवज्यां प्रतिपद्यत इति दर्शयति
विणावि लोभं निक्खम्म एस अकम्मे जाणति पासति, पडिलेहाए णावकंखति, एस अणगारेत्ति पवुच्चति ।
.. अहो य य रातो य परितप्पमाणे कालाकालसमुट्ठायी संजोगट्ठी अट्ठालोभी आलुपे सहसक्कारे विणिविट्ठचित्ते एत्थ सत्थे पुणो पुणो।
से आतबले, से णातबले, से मित्तबले, से पेचवले, से देवबले, से रायबले, से चोखले, से अतिथिवले, से किवणवले, से समणबले, इच्चेतेहिं विरूवरूवेहिं कज्जेहिं दंडसमादाणं सपेहाए भया कज्जति, पावमोक्खो ति मण्णमाणे अदुवा आसंसाए (सू० ७६)
२४२च
॥१३६॥

Page #161

B
आचा प्रदी.
११२।२
कश्चिदभरतादिनिःशेषतो लोभाऽपगमाद्विनापि लोभं निष्क्रम्य-प्रव्रज्यां प्रतिपद्य 'विणइत्तु लोभं' इति पाठान्तरं, सज्वलनसंज्ञकमपि लोभं विनीय-निर्मूलतोऽपनीय एष एवम्भूतः सन् अकर्मा-अपगतघातिकर्मचतुष्टयाऽऽविभूतानावरणज्ञानो विशेषतो जानाति सामान्यतः पश्यति, एतदुक्तं भवति-एवम्भूतो लोभो येन तत्क्षये मोहनीयक्षयः, मोहनीयक्षये चावश्यम्भावी घातिकर्मक्षयस्तस्मिंश्च निरावरणज्ञानसद्भावस्ततोऽपि भवोपग्राहिकर्मापगम., अतो लोभापगमेऽकर्मा इत्युक्तम् । यतश्चैवम्भूतो लोभो दुरन्तस्तद्धानौ चावश्यं कर्मक्षयस्ततः किं कर्तव्यमित्याह -- 'पडिले हाए णावकंखति' प्रत्युपेक्षणया गुणदोषपर्यालोचनयोपपन्नः सन् लोभं नावकाङ्क्षति-नाभिलपतीति एपोऽनगार इत्युच्यते । ___अनगारभावविपरीतश्च अहोरात्रं परितप्यमानः कालाकालसमुत्थायी संयोगार्थी अर्थालोभी आलुम्पः सहसाकारो विनिविष्टचित्त अत्र-शस्त्रे पृथिवीकायाद्युपघातकारिणि पौन:पुन्येन वर्तते ।।
किश्च-'से आतबले' आत्मनो बलं शक्त्युपचय आत्मबलं तन्मे भावीतिकृत्वा नानाविधैरुपायैरात्मपुष्टये तास्ताः क्रियाः ऐहिकामुष्मिकोपघातकारिणीविधत्ते, तथाहि-'मांसेन पुष्यते मांसम्' [ ] इति कृत्वा पञ्चेन्द्रियघातादावपि प्रवर्तते, अपराश्च लुम्पनादिकाः सूत्रेणैवोक्ताः, एवं ज्ञातिबलं-स्वजनबलं मे भावीति, तथा तन्मित्रबल मे भविष्यति येनाहमापदं सुखेनैव निस्तरिष्यामि, तत्प्रेत्यवलं मम भविष्यतीत्यजादिकमुपहन्ति, तथा देवबलं भावीति पचनादिकाः क्रिया विधत्ते, राजबलं वा मे भविष्यति [इति] राजानमुपचरति, चौरभागं वा प्राप्स्यामि [इति) चोरानुपचरति, अतिथिवलं वा मे भविष्यतीत्यतिथीनुपचरति, एतदुक्तं भवति-तबलार्थमपि दण्डो न निक्षेप्तव्यः, एवं कृपण-श्रमणार्थमपि वाच्यम् ।
AE%%ACHCHCHE
Cl॥१३७॥

Page #162

आचा०
प्रदी०
'इच्चेतेहिं'ति इत्येवं पूर्वोक्तैः विरूपरूपैः - नानाप्रकारैः पिण्डदानादिभिः कार्यैः दण्डसमादानमिति दण्ड्यन्ते - व्यापाप्राणिनो येन स दण्डस्तस्य सम्यगादानं - ग्रहणं समादानं, तदात्मबलादिकं मम नाभविष्यत् यद्यहमेतन्नाकरिष्यमित्येवं सम्प्रेक्षया पर्यालोचनया एवं सम्प्रेक्ष्य भयात् क्रियते, एवं तावदिद्दभवमाश्रित्य दण्डसमादानकारणमुपन्यस्तम् आमुष्मिकार्थमपि परमार्थमानानैर्दण्डसमादानं क्रियत इति दर्शयति-पातयतीति पापं तस्मान्मोक्षः पापमोक्षः, इति - हेतौ,' यस्मात् मम भविष्यतीत्येवं मन्यमानो दण्डसमादानाय प्रवर्त्तते, तथाहि हुतभुजि पड्जीवोपघातकारिणि शस्त्रे पापविध्वंसनाय पिप्पल - शमी- समित्ति - लाज्यादिकं शठव्युद्ग्राहितमतयो जुह्वति, तथा पितृपिण्डदानादौ वस्तादिमांसोपस्कृत भोजनादिकं द्विजातिभ्य उपकल्पयन्ति तद्भुक्तशेषानुज्ञातं स्वतोऽपि भुञ्जते, तदेवं नानाविधैरुपायैरज्ञानोपहतबुद्धयः पापमोक्षार्थं दण्डोपादानेन तास्ताः क्रियाः प्राण्युपघातकारिणीः समारभमाणाः भवकोटिशतदुर्मोचं पापमेवोपाददते ।
'अदुवा आसंसार'त्ति, पापमोक्ष इति मन्यमानो दण्डमादत्त इत्युक्तम्, अथवा आशंसनमाशंसा - अप्राप्तप्रापणाभिलाषस्तदर्थं दण्डसमादानमादत्ते, तथाहि ममैतत् परुत्परारि वा परलोके वोपस्थाप्यत इत्याशंसया क्रियासु प्रवर्त्तते, राजानं वाऽर्थाशाविमोहितमना अवलगति ॥ ७६ ॥
तदेवं ज्ञात्वा किं कर्त्तव्यमित्याह -
१ इति हेतोः पा० ।
१२/२
॥१३८॥

Page #163

आचा.
प्रदी०
REGISTRAPPRECIPE
तं परिणाय मेहावी व सयं एतेहिं कज्जेहिं दंड समारभेज्जा, णेव अण्णं एतेहिं कज्जेहिं दंडं समारभाविज्जा, एएहिं कज्जेहिं दंडं समारभंतंपि अण्णं न समणुजाणिज्जा। एस मग्गे आरिएहि पवेदिते जहेत्थ कुसले नोपलिंपिज्जासि त्ति बेमि (सू. ७७)
॥ लोगविजयस्स विइओ उद्देसओ समत्तो ॥ 'तं परिणाय मेहावी'त्ति तदिति शस्त्रपरिज्ञोक्तं स्वकाय-परकायादिभेदभिन्नं शस्त्रम् , इह वा यदुक्तम् अप्रशस्तमूलगुणस्थानं-विषय- कपाय-माता-पित्रादिकं, तथा कालाकालसमुत्थानक्षणपरिज्ञानश्रोत्रादिविज्ञानप्रहाणादिकं तथाऽऽत्मबलाधानाद्यर्थ च दण्डसमादानं ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परिहरेत् मेधावी-मर्यादावर्ती ज्ञातहे योपादेयः सन् किं कुर्यादित्याह - 'णे सयंति, नैव स्वयम् -आत्मना एतैः-आत्मबलाधानादिकैः कार्य:-कर्तव्यैः समुपस्थितः सद्भिः दण्डं -सच्चोपघातं समारभेत, नाप्यन्यमपरमेभिः काहिंसानृतादिकं दण्डं समारम्भयेत् , तथा समारभपाणमप्यपरं योगत्रिकेण न समनुज्ञापयेद् ।
एष चोपदेशस्तीर्थकृद्भिरभिहित इत्येतत् सुधर्मस्वामी जम्बूस्वामिनमाहेति दर्शयति--'एस मग्गे आरिएहिं पवेदिते
SIISSSSSSSSSSS515
॥१३९॥

Page #164

१।२।२
आचा. प्रदी०
एष इति ज्ञानादिगुणयुक्तो भावमार्गो योगत्रिक-करणत्रिकेण दण्डसमादानपरिहारलक्षणो वा आर्यैः-आराद्याताः सर्वहेयधर्मेभ्य इत्यार्या:-संसारार्णवतटवर्तिनः क्षीणघातिकाशाः संसारोदरविवरवर्तिभावविदः तीर्थकरास्तैः प्रकर्षण-सदेवमनुजायां पर्षदि सर्वस्वभाषानुगामिन्या वाचा योगपद्याशेषसंशीतिच्छेच्या प्रकर्षण वेदित:-कथितः, एवम्भूतं च मार्ग ज्ञात्वा किं| कर्त्तव्यमित्याह -'जहेत्थ कुसले'त्ति तेषु तेष्वात्मबलोपधानादिकेषु कार्येषु समुपस्थितेषु सत्सु दण्डसमुपादानादिकं परिहरन् कुशलो-निपुण अवगततत्वो यथैतस्मिन् दण्डसमुपादाने स्वमात्मानं नोपलिम्पये-न तत्र संश्लेषं कुर्याः, विभक्तिपरिणामाद्वा एतेन दण्डसमुपादानजनितकर्मणा यथा नोपलिप्यसे तथा सर्वैः प्रकारैः कुर्यास्त्वम् , इतिशब्दः परिसमाप्ती, ब्रवीमीति पूर्ववत् ॥ ७७ ॥
SIERRESS.
॥ इति श्रोलोकविजयाध्ययनस्य द्वितीयोद्देशकप्रदीपिका समाप्ता।।
S
卐
ARKAesex
॥१४॥

Page #165

११२।३
आचा० प्रदी.
॥ श्रीलोकविजयाध्ययने तृतीयोदेशकः॥ उक्तो द्वितीयोद्देशकः, साम्प्रतं तृतीय आरभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः-इहानन्तरोद्देशके संयमे दृढत्वं कार्यमसंयमे चादृढत्वं कार्य', तच्चोभयमपि कषायव्युदासेन सम्पद्यते, तत्रापि मान उत्पत्तेरारभ्य उच्चैर्गोत्रोत्थापितः स्यादतस्तव्युदासार्थमिदमभिधीयते । अस्य चानन्तरसूत्रेण सम्बन्धः--'जहेत्थ कुसले नोपलिंपिज्जासि' कुशलो-निपुणः सन्नस्मिन्नुच्चैगौत्राभिधाने यथाऽऽत्मानं नोपलिम्पयेस्तथा वं विदध्याः, किं मत्त्वा ? इत्यतस्तदभिधीयते--
से असई उच्चागोए, असई णीयागोए । णो हीणे, णो अतिरिते। णो पीहए । इति संखाए के गोतावादी ? के माणावादी ? कंसि वा एगे गिज्झे ? तम्हा पंडिते णो हरिसे, णो कुज्झे ।
भूतेहिं जाण पडिलेह सातं (मू. ७८) स इति संसार्यात्मा, असकृद-अनेकशः उच्चैोत्रे मान-सत्काराहें उत्पन्न इति शेषः, तथाऽसकुन्नीचैर्गोत्रे सर्वलोकावगीते पौनःपुन्येनोत्पन्न, नीचैर्गोत्रोदयादनन्तकालं तिर्यवास्ते, तयोश्चोच्चाबच्चयोः गोत्रयोर्बन्धाध्यवसायस्थानकण्ड कानि
१ कार्यत्वमुक्तम् बृ०।
॥१४॥

Page #166

१।२।३
आचा० पदी.
तुल्यानि-'णो हीणे'त्ति यावन्त्युच्चैगोत्रेऽनुभाववन्धाऽध्यवसायस्थानानि' नीचैर्गोत्रेऽपि तावन्त्येव, तानि चाऽसुमता अनादिसंसारे भूयोभूयः स्पृष्टानि, तत उच्चैर्गोत्रकण्डकार्थतया जीवो न हीनो नाप्यतिरिक्तः, एवं नीचैर्गोत्रकण्डकार्थतयाऽपीति । यतश्चोच्चावच्चेषु स्थानेषु कर्मवशादुत्पद्यन्ते, बल-रूप-लाभादिमदस्थानानां चासमञ्जसतामवगम्य किं कर्तव्यमित्याह-'णो पीहए' जात्यादीनां मरस्थानानामन्यतमदपि नो ईहेतापि-नाऽभिलषेदपि ।
यद्युच्चावच्चेषु स्थानेषु निरन्तरमुत्पन्नः प्राणी ततः किमित्याह-'इति संखाए', इति-एतत्पूर्वोक्तनीत्योच्चावच्चस्थानोत्पादादिकं परिसंख्याय-ज्ञात्वा को गोत्रबादी भवेद् ?-यथा ममोच्चैर्गोत्रं सर्वलोकमाननीयं नापरस्येत्येवंबादी को बुद्धिमान् भवेत् ? तथाहि-मयाऽन्यैश्च जन्तुभिः सर्वाण्यपि स्थानान्यनेकशः प्राप्तपूर्वाणि तथोच्चैर्गोत्रनिमित्तमानवादी को भवेत् ? न कश्चित् संसारस्वभावपरिच्छेदी, किश्च-'कंसि वा एगे गिज्झे अनेकशोऽनेकस्मिन् स्थानेऽनुभूते सति तन्मध्ये कस्मिन् वा एकस्मिन्नुच्चैर्गोत्रादिकेऽनवस्थिते स्थाने रागादिविरहादेकः कथं गृध्येत् ? विदितकर्मपरिणामः कथं गृद्धिं विदध्यात् , युज्येत गाध्यं यदि तत्स्थान प्राप्तपूर्व नाऽभविष्यत् , तचनेकशः प्राप्तम् ।
अतस्तल्लाभालाभयो!त्कर्षापकों विधेयावित्याह-'तम्हे'ति यतोऽनादौ संसारे पर्यटताऽसुमता यत्तान्यसकच्चावच्चानि स्थानान्यनुभूतानि तस्मात्कथश्चिदुच्चावच्छादिकं मदस्थानमवाप्य पण्डितो-हे योपादेयतत्वज्ञो न हृष्येत्-न हर्ष विदध्याद , नापि नीचस्थानावाप्तौ वैमनस्यं विदध्याद , आह च- 'नो कुज्झे अदृष्टवशात्तथाभूतलोकासम्मतं जाति-कुल-रूप-बल१.स्थान कण्डकानि-बृ० ।
RESORREC%9C%888-
॥१४२॥

Page #167

आचा० प्रदी०
११२।३
लाभादिकमधममवाप्य न कुप्येत्-न क्रोधं कुर्यात् , कारली वस्थानं शब्दादिकं वा दुःख मया नानुभूतमित्येवमवगम्य नोद्वेगवशेन भाव्यम् । एकस्मिन् वा जन्मनि नानाभूतावस्था उच्चावच्चाः कर्मवशगोऽनुभवति ।
तदेवमुच्चनीचगोत्रनिर्विकल्पमनाः अन्यदपि अविकल्पेन किं कुर्यादित्याह-'भूतेहि'ति भवन्ति भविष्यन्त्यभूवन्निति भूतानि-असुभृतस्तेषु प्रत्युपेक्ष्य-पर्यालोच्य विचार्य जानीहि सात--सुख तद्विपरीतमसातमपि जानीहि, यतः सर्वोऽपि प्राणी सातमभिलपति असातश्च जुगुप्सते, एवमन्या अपि शुभनामगोत्रायुराद्याः कर्मप्रकृतीरनुधावत्यशुभाश्च जुगुप्सते ॥७८॥ एवं च व्यवस्थिते सति किं विधेयमित्याह...
समिते एयाणुपस्सी। तं जहा-अंधत्तं बहिरत्तं मूकत्तं काणत्तं कुंटतं खुज्जत्तं वडभत्तं __सामत्तं सवलत्तं । सह पमादेणं अणेगरुवाओ जोणीओ संधेति, विरूवरूवे फासे ___पडिसंवेदयति (सू० ७९)
'समिते एयाणुपस्सी' पञ्चभिः समितिभिः समितः सन् एतद-शुभाशुभं कर्म वक्ष्यमाणं चान्धत्वादिकं द्रष्टुं शीलमस्येस्येतदनुदर्शी भूतेषु सातं जानीही ति सण्टङ्कः, तदेवं पञ्चमहाव्रतोपेतस्तवृत्तिभूतसमितिभिः समितः सन् भावत एतद्भूतसातादिकमनुपश्यति, तदेव दर्शयति-तद्यथा-'अंधत्तं यावत् विरूवरूवे फासे पडिसंवेदयति' संसारोदरे पर्यटन् प्राणी अन्धत्वादिका
XII॥१४३॥

Page #168

आचा० प्रदी०
१॥२॥३
अवस्था बहुशः परिसंवेदयते, स चान्धो द्रव्यतो भावतश्च, तत्रैकेन्द्रिय-द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रिया द्रव्य-भावाभ्यामन्धाः, चतुरिन्द्रि
॥ यादयस्तु मिथ्याद्रष्टयो भावान्धाः, सम्यग्दृष्टयस्तूपहतनयना द्रव्यान्धाः, अनुपहतनयनास्तु सभ्यग्दृष्टयो न द्रव्यान्धाः न भावान्धाः, तदेवमन्धत्वं द्रव्य भावभेदभिन्नमेकान्तेन दुःखनननमवाप्नोति । एवं बधिरत्वमप्यदृष्टवशादनेकशः परिसंवेदयते, तदावृत्तश्च सदसद्विवेकविकलवादैहिकामुष्मिकेष्टफल क्रियानुष्ठानशून्यतां बिभर्ति, एवं.मूकत्वमप्ये कान्तेन दुःखरूपं परिवेदयते, उक्तश्च
"दुःखकरमकीतिकरं मूकत्वं सर्वलोकपरिभूतम् । प्रत्यादेशं मूढाः कर्मकृतं किं न पश्यन्ति ? ॥१॥"
ALISESEGERLIGEREIROSLAN
SCUSSIOGIRISSURSSICS
तथा काणत्वमप्येवंरूपमेव,
"काणो निमग्नविषमोत्कटदृष्टिरेकः', शक्तो विरागजनने जननातुराणाम् । यो नैव कस्यचिदुपैति मन:प्रियत्व-मालेख्य कर्मलिखितोऽपि किमु स्वरूपः ? ॥१॥"
एवं कुण्टत्वं-पाणिवक्रत्वादिकं, कुब्जत्वं-वामनलक्षणं, वड भत्व-विनिर्गतपृष्ठीवडभलक्षणं, श्यामत्व-कृष्णत्वं, शबलत्वं१ ०मोन्नतद्र बृ० ।
॥१४४॥

Page #169

आचा.
११।३
प्रदी०
श्वित्रलक्षणं सहज पश्चाद्भावि वा कर्मवशगो भूरिशो दुःखराशिदेशीयं परिसंवेदयते ।
किश्च-'सह पमा देणं' सह प्रमादेन विषयक्रीडाभिष्वङ्गरूपेण श्रेयस्यनुद्यमात्मकेन वा अनेकरूपाः-संकट-विकटशीतोष्णादिभेदभिन्नाः योनीः संदधाति-विधत्ते-चतुरशीतियोनिलक्षसम्बन्धाविच्छेदं विदधातीति भावः, सम्यग् धावतीति वा, तासु तासु योनिषु आयुष्कबन्धोत्तरकालं गच्छतीत्यर्थः, 'विरूवरूवे'त्ति तासु च नानाप्रकारासु योनिषु विरूपरूपान् नानाप्रकारान् स्पर्शान् परिसंवेदयते -अनुभवति ॥७९॥
तदेवमुच्चैर्गोत्रोस्थापितमानोपहतचेता नीचैर्गोत्रविहितदीनभावो वाऽन्धवधिरभूयं वा गतः समावबुध्यते, कर्तव्यं न जानाति, कर्मविपाकं नावगच्छति, तत्रैवोच्चैर्गोत्रादिके विपर्यासमुपैति, [ आह च-]
से अबुज्झमाणे हतोवहते जाती-मरणं अणुपरियट्टमाणे ।
जीवियं पुढो पियं इहमेगेसि माणवाणं खेत्त-वत्थु ममायमाणाणं । आरत्तं विरत्तं मणि-कुंडलं सह हिरण्णेण इत्थियाओ परिगिज्झ तत्थेव रत्ता । ण एत्थ तवो वा दमो वा णियमो वा दिस्सति । संपुण्णं बाले जीविउकामे लालप्पमाणे मूढे विप्परियासमुवेति (सू० ८०)
RARSA-ARSHASIR-RRIES
मा० १३
॥१४५

Page #170

१।२।३
आचा प्रदी.
'से अबुज्झमाणे'त्ति स इति उच्चैर्गोत्राभिमानी अन्ध-बधिरादिभावसंवेदको वा कर्मविपाकमनवबुध्यमानो हतोपहतो भवति, नानाव्याधिसद्भावक्षतशरीरत्वाद्धतः समस्तलोकपरिभूतत्वादुपहतः, मूढो विपर्यासमुपतीत्युत्तरेण सम्बन्धः, 'जातीमरणं'ति जातिश्च मरणश्च तद् अनुपरिवर्त्तमानः-पुनर्जन्म पुनर्मरणमित्येवमरहट्टघटीयन्त्रन्यायेन संसारोदरे विवर्तमानः दुःखसागरावगाढो हितेऽप्यहिताध्यवसायो विपर्याशमुपैति ।
जीवितम्-आयुष्कानुपरमलक्षणसंयमजीवितं वा पृथगिति प्रत्येकं प्रतिप्राणि प्रियं-दयितं वल्लभम् , इहेति-अस्मिन् संसारे एकेषां-अविद्योपहतचेतसां मानवानां, तथाहि-दीर्घजीवनाथ तास्ताः रसायनादिकाः सत्त्वोपपातकारिणीः क्रियाः कुर्वते, 'खेत्तवत्यु ममायमाणाणं'ति क्षेत्रं-शालिक्षेत्रादि वास्तु-धवलगृहादिकं मम इत्येवमाचरन् सन् तत्क्षेत्रादिकं वल्लभ भवति । किञ्च-आरक्तम्-ईपद्रक्तं वस्त्रादि, विरक्तं-विविधरागं विरागं वा, मणिरिति रत्न-वैडूर्य-इन्द्रनीलादिः, कुण्डलंकर्णाभरणं, हिरण्येन सह स्त्रीः परिगृह्य', तत्रैव क्षेत्रवास्त्वारक्तविरक्तवस्त्रमणिकुण्डलस्यादौ रक्ता-गृद्धा मृदा विपर्यासमुपयान्ति, वदन्ति च-'ण एत्थ तवो वा दमो वा णियमो वा' नाऽत्र तपोऽनशनादिकं, दमो वा-इन्द्रिय-नोइन्द्रियोपशमलक्षणः, नियमो वा-अहिंसावतलक्षणः फलवान् दृश्यते, तथाहि-तपोनियमोपेतस्यापि कायक्लेशभोगादिवश्चनां विहाय नान्यत्फलं लभ्यते, जन्मान्तरे भविष्यतीति चेद् व्युद्ग्राहितस्योल्लापः, किञ्च-दृष्टहानिरदृष्टपरिकल्पना च पापीयसीति, तदेवं साम्प्रतेक्षी १ परिगृह्यते--पा० ।
667-11-15-%EO
बा ॥१४६॥

Page #171

!
१।२।३
आचा प्रदी०
भोगसङ्गविहितैकपुरुषार्थबुद्धिः सम्पूर्ण यथाऽवसर[सम्पादित]विषयोपभोगं बाल:-अज्ञः जीवितुकामः-आयुष्कानुभवनमभिलषन् लालप्यमान:-भोगार्थमत्यर्थ लपन् वाग्दण्डं करोति, तद्यथा-तपो दमो नियमो वा फलवान्न दृश्यत इत्येवमर्थ ब्रुवन् मूढ अबुध्यमानो हतोपहतो जाति-मरणमनुपरिवर्त्तमानो जीवित-क्षेत्र-स्त्र्यादिलोभपरिमोहितमनाः विपर्यासमुपैति ॥८॥ __ ये पुनः शुभकर्मापादिताध्यवसायपुरस्कृतमोक्षास्ते किम्भूता भवन्तीत्याह
इणमेव णावकंखंति, जे जणा धुवचारिणो ।
जाती-मरणं परिण्णाय चर संकमणे दढे ॥१॥ णत्थि कालस्सऽणागमो।
सव्वे पाणा पिआउया, सुहसाता, दुक्खपडिकूला, अप्पियवधा, पियजीविणो, जीवितुकामा । सव्वेसि जीवितं पियं ।
तं परिगिज्झ दुपयं चउप्पयं अभिमुंजियाणं संसिंचियाणं तिविधेण जावि से तत्थ मत्ता भवति अप्पा वा बहुगा वा से तत्थ गढिते चिट्ठति भोयणाए । ततो से एगदा विपरिसिढे संभूतं महोवकरणं भवति । तंपि से एगदा दायादा विभयंति,
|॥१४७॥

Page #172

आचा०
१।२।३
अदत्तहारो वा सेज्वहरति, रायाणो वा से विलंपंति, णस्सति वा से, विणस्सति वा से, अगारदाहेण वा से डज्झति ।
इति से परस्सऽट्ठाए कूराई कम्माइं बाले पकुव्वमाणे तेण दुक्खेण मूढे विप्परियासमुवेति ।
मुणिणा हु एतं पवेदितं । अणोहंतग एते, णो य ओहं तरित्तए । अतीरंगमा एते, णो य तीरं गमित्तए । अपारंगमा एते, णो य पारं गमित्तए । आयाणिज्झं च आदाय तम्मि ठाणे ण चिट्ठति । वितहं पप्प खेतण्णे तम्मि ठाणम्मि चिट्ठति ॥ २ ॥ (सू० ८१)
॥१४८

Page #173

प्राचा प्रदी०
-SECRETA
PRASHASAASPREAK
'इणमेव'त्ति इदमेव पूर्वोतं सम्पूर्णजीवितं क्षेत्राङ्गनापरिभोगादिकं वा नावकाङ्क्षन्ति-नाभिलषन्ति, ये जना ध्रुवचारिणो
११२।३ -ध्रुवो मोक्षस्तत्कारणश्च ज्ञानादि ध्रुवं तदाचरितुं शीलं येषां ते ध्रुवचारिणः । किञ्च - 'जाती-मरणं ति जातिश्च मरणश्च, तत् परिज्ञाय-ज्ञात्वा चरेत्-युक्तो भवेत् , क्व ? सङ्क्रमणे-सङ्क्रम्यतेऽमे नेति सङ्क्रमणं-चारित्रं तत्र दृढो विश्रोतसिकारहितः परिषहोपसर्गः निष्प्रकम्पः सन् चरेत् , नैतद्भावनीयं यथा-परुत्परारि वृद्धावस्थायां वा धर्म करिष्यामीति ॥१॥
यतः-'णत्थि कालस्स'त्ति, नास्ति-न विद्यते कालस्य-मृत्योरनागमः-अनागमनमनवसरः, सोपक्रमायुषोऽसुमतो न काचित्साऽवस्था यस्यां कर्मपावकान्तवर्ती जन्तुर्जतुगोलक इव न विलीयेत,' तदेवं सर्वकषत्वं मृत्योरवधार्याऽहिंसादिषु दत्तावधानेन भाव्यम् ।
किमिति ? यतः-'सव्वे पाणा पिआउया' सर्वे प्राणिनो-जन्तवः प्रियायुपः-प्रियमायुर्येषां ते प्रियायुषः, 'सुहसाता' सुखमानन्दरूपमास्वादयन्तीति सुखास्वादाः-सुखभोगिनः सुखैषिणः, 'दुक्खपडिकूला' दुःखम्-असातं तत्प्रतिकूलयन्तीति दुःखप्रतिकूला:-दुःखद्वेषिणः, 'अप्पियवधा' अप्रियं दुःखकारणं तद् घ्नन्तीत्यप्रियवधाः, "पियजीविणो' प्रियं-वल्लभं जीवितम्-आयुष्कमसंयमजीवितं येषां ते प्रियजीविनः, जीवितुकामा:-यत एव प्रियजी विनोऽत एव दीर्घकालं जीवितुकामाः दुःखाभिभूता अन्त्यां दशामप्यापना जीवितमेव वाञ्छन्ति, 'सव्वेसिं'ति सर्वेषां जीवितमसंयमजीवितं प्रियं-दयितम् । १ विलीयते-पा० ।
18 ॥१४९॥
R A

Page #174

आचा०
प्रदी०
ततः किमित्याह – 'तं परिगिज्झत्ति तदसंयमजीवितं परिगृह्याश्रित्य किं कुर्वन्तीत्याह- 'दुपये 'ति द्विपदं दासीकर्मकरादि, चतुष्पदं - गवाश्वादि, अभियुज्य-योजयित्वा व्यापारयित्वा ततः किमित्याह - 'संसि चियाणं 'ति प्रियजीवितार्थमर्याभिवृद्धये द्विपद-चतुष्पदादिव्यापारेण संसिन्य- अर्थनिचयं संवद्धर्य त्रिविधेन - योगत्रिककरणत्रिकेण, 'जादि से 'त्ति याsपि काचिदल्पा परमार्थचिन्तायां बहुव्यपि फल्गुदेश्या 'से' तस्यार्थारम्भिणः सा चार्थमात्रा तत्रेति द्विपदाद्यारम्भे मात्रा इति अर्थमात्रा - अर्थात्पता भवति - सत्तां विभर्ति किम्भूता ? सा सूत्रेणैव कथयति अल्पा वा वही वाऽल्पबहुत्वं चापेक्षिकमतः सर्वाऽप्यल्पा सर्वापि बड़ी स इत्यर्थवान् तत्र - तस्मिन्नर्थे 'गढिते 'ति गृद्धस्तिष्ठति, नालोचयत्यर्थस्योपार्जनक्लेश, न गणयति रक्षणपरिश्रमम् । स च किमर्थमर्थयत इत्यत आह- ' भोयणाए 'ति भोजनमुपभोगः तस्मै अर्थमर्थयते, तदर्थी च क्रियासु प्रवर्तते, क्रियावतश्च किं भवतीत्याह - 'ततो से एगदा' ततः 'से' तस्या लगनादिकाः क्रियाः कुर्वतः एकदा - लाभान्तरायक्षयोपशमे विविधं नानाप्रकारं परिशिष्टं प्रभूतत्वाद् भुतोद्धरितं सम्भूतं सम्यक् - प्रतिपालनाय' भूतं - संच्छन्नं, किं तत् ? 'महोत्रकरणं 'ति महच्च तत्परिभोगाङ्गत्वादुपकरणं च महोपकरणं - द्रव्यनिचय इत्यर्थः, स काचिल्लाभोदये भवति । अप्तावप्यन्तरायोदयान्न तस्योपभोगायेत्याह- 'तंपि से 'ति तदपि समुद्रोत्तरण- रोहण-खनन-बिलप्रवेश - रसेन्द्रमर्दनराजावलगन - कृषीवलादिकाभिः क्रियाभिः स-परोपतापकारिणीभिः स्वोपभोगायोपार्जितं सत् 'से' तस्यार्थोपार्जन क्लेश
१ परिपालनाय पृ० ।
१/२/३
॥ १५०॥

Page #175

आचा० प्रदी.
१।२।३
AAAAAAAERA
कारिणः एकदा-भाग्यक्षये दायादा:-गोत्रिणः विभनन्ते-विलुम्पन्ति, अइत्तहार:-चौरोऽपहरति, राजानो वा विलुम्पन्ति, नश्यति वा स्वत एष विनश्यति वा जीर्णभावाऽऽपत्तेः, अगारदाहेन वा दह्यते ।
कियन्ति वा कारणान्यर्थनाशे वक्ष्यन्ते, इत्येवं बहुभिः प्रकारैरुपार्जितोऽप्यों नाशमुपैति, सोऽर्थस्योत्पादयिता 'परस्सहाए' परस्मै-अन्य स्मै अर्थाय-प्रयोजनाय अन्यप्रयोजनकृते कराणि-गलकतनादीनि कर्माणि-अनुष्ठानानि बाल:-अज्ञः प्रकुर्वाण:-विदधानः तेन कर्मविपाकापादितेन दुःखेन-असातोदयेन मूढः-अपगतविवेकः विपर्यासमुपैति-अपगतसदसद्विवेकत्वात्कार्यमकार्य मन्यते, अकार्य कार्य च मन्यते ।
अदश्च मया न स्वमनीषिकयोच्यते इति सुधर्मस्वामो जम्बूस्वामिनमाह, यदि समनीषिकया नोच्यते तर्हि कौतस्त्यमिदमित्यत आह-'मुणिणा हु एतं पवेदितं' मनुते जगतस्त्रिकालावस्थामिति मुनि:-तीर्थकरः [एतद्-] उच्चैर्गोत्रभवनादिकं प्रकर्षेण सर्वस्वभाषानुगामिन्या वाचा वेदितं-कथितं ।
'अणोहंति ओधो द्विधा द्रव्याघो नदीपूरादिकः, भावौघोऽष्टप्रकारं कर्म संसारो वा, अनेन हि प्राण्यनन्तकालमुहयते, तम-ओघ ज्ञान-दर्शन चारित्रबोहित्थस्थास्तरन्तीत्योघन्तराः, न ओघन्तरा अनोधन्तराः, एते कुतीथिकाः पार्थस्थादयो वा ज्ञानादियानपात्रविकलाः यद्यपि तेऽप्योघं तरणायोद्यतास्तथापि सम्यमुपायाभावात् न ओघतरणसमर्था भवन्ति, आह च 'णो य ओहं तरित्तए' न च नैव ओघं तरितु समर्थाः संसारौघतरणप्रत्यला न भवन्तीत्यर्थः ।
AAAAAAAAAE
8|॥१५॥

Page #176

११२३
भाचा प्रदी०
PERSAEKAR
तथा 'अतीरंगमा' तीरं गच्छन्तीति तीरङ्गमाः न तीरङ्गमा अतीरङ्गमाः,, 'पते'त्ति एतान् प्रत्यक्षभावमापनान् कुतीथिकादीन् दर्शयति, न च ते तीरं गमनायोधता अपि तीरं गन्तुमलं सर्वज्ञोपदिष्टसन्मार्गाभावात् । ___ 'अपारंगमा एते' पारः-तटः परकूलं तद्गच्छन्तीति पारङ्गमा, न पारङ्गमा अपारङ्गमाः, एते-पूर्वोक्ताः पारगतोपदेशाभावादपारङ्गताः, न च ते पारगतोपदेशमृते पारगमनायोद्यता अपि पारं गन्तुमलम् ।
अथ तीर-पारयोः को विशेषः? । उच्यते-तीरं-मोहनीयक्षयः, पारं-शेषघातिकर्मक्षयः, अथवा तीरं-घातिचतुष्टयापगमः, पारं-भवोपग्राहिकर्माभावः।
अथ कथं कुतीर्थ्यादिकः' ओघन्तरो तीरपारगामी वा न भवतीत्याह-'आयाणिज्झं' आदीयन्ते-गृह्यन्ते सर्वभावा अनेनेत्यादानीयं श्रुतं तदादाय तदुक्ते तस्मिन् संयमस्थाने न तिष्ठति ।
न केवलं सर्वज्ञोपदेशस्थाने न तिष्ठति विपर्ययानुष्ठायी च भवतीति दर्शयति-'वितह पप्पत्ति वितथम्-असद्भूतं दुर्गतिहेतुं तत्तथाभूतमुपदेशं प्राप्याखेदज्ञः अकुशल: 'तम्मि ठाणम्मि'त्ति तस्मिन् साम्प्रतेक्ष्याचरित उपदिष्टे वा तिष्ठति, तत्रैवाऽसंयमस्थानेऽध्युपपन्नो भवति ॥२॥ ॥८१॥ कुतीर्थादिकः-वृ० ।
PRASALALASSAMACARAM
॥१५२॥

Page #177

आचा०
प्रदी०
स्वगतदेयोपादेयविशेषः स यथावसरं यथाविधेयं स्वत एव विधत्त इत्याह
उद्देसो पासगस्स णत्थि । बाले पुण परियट्टति त्ति बेमि (सू. ८२ ) ॥
तदुक्खे दुक्खी दुक्खाणमेव आवट्टं अणु
| लोगविजयस्स ततीयो उद्देसओ समत्तो ॥
'उद्देसो पासगस्स णत्थि ' उद्दिश्यते इत्युद्देश :- सदसत्कर्त्तव्यादेशः स पश्यतीति पश्यः स एव पश्यकस्तस्य न विद्यते, स्वत एव विदितवेद्यत्वात्, अथवा पश्यतीति पश्यक : - सर्वज्ञस्तदुपदेशवर्ती वा तस्य उद्दिश्यत इत्युद्देशो - नारका दिव्यपदेशो वास तस्य न विद्यते, तस्य द्रा (प्रा) गेव मोक्षगमनात् ।
कः पुनर्यथोपदेशकारी न भवतीत्याह 'वाले पुण'त्ति वालो नाम रागादिमोहितः, स पुनः कषायैः कर्म-परिषहोपसर्गे निहन्यत इति निह:, अथवा स्निहयत इति स्निह:- स्नेहभाववान् रागीत्यर्थः, 'कामममणुण्णे' कामाः - इच्छामदनरूपाः सम्यग् मनोज्ञा यस्य यदि वा सम्यगनु पश्चात् स्नेहानुबन्धाज्जानाति सेवत इति कामसमनोज्ञः, एवम्भूतच किम्भूतो भवतीत्याह 'असमितदुक्खे' अशमितम् - अनुपशमितं विषयाऽभिष्वङ्गकषायोत्थं दुःखं येन स तथा यत एवाऽशमितदुःखोत
१२३
॥१५३॥

Page #178

प्राचा
श२।३
प्रदी०
एव दुःखी शारीर-मानसाभ्यां दुःखाभ्यां, तत्र शारीरं कण्टक-शस्त्र-गण्ड-लूतादिसमुत्थं मानसं प्रियविप्रयोगाऽप्रियसम्प्रयोगेप्सिताऽलाभदारिद्रयदौर्भाग्यदौर्मनस्यभूतं तद्विरूपमपि दुःखं विधत्ते यस्यासौ दुःखी, एवम्भूतश्च सन् किमवाप्नोतीत्याह-'दुक्खागमेव आवट्ट ति दुःखानां शारीर-मानसानां आवर्त पुन:पुनर्भवनमनुवर्तते, दुःखावर्तमग्नो बंभ्रम्यते । इति:परिसमाप्तौ, ब्रवीमीति पूर्ववत् ॥ ८२ ॥
॥ इति श्रीलोकविजयाध्ययनस्य तृतीयोद्देशकप्रदीपिका समाप्ता ।।
ARRIASISASTISARS
॥१५४॥

Page #179

आचा. प्रदी.
54:54SSSSSSSSS-97IES
॥ श्रीलोकविजयाध्ययने चतुर्थोद्देशकः ॥
१२।४ उक्तस्तृतीयोदेशकः, साम्प्रतं चतुर्थस्य व्याख्या प्रस्तूयते-भोगेधनभिषक्तेन भाव्यं, यतो भोगिनामपाया दर्यन्ते [इति] प्रागुक्तं, ते चामी
ततो से एगया रोगसमुप्पाया समुप्पज्जंति । जेहिं वा सद्धिं संवसति ते व णं एगया णियगा पुवि परिवयंति, सो वा ते णियए पच्छा परिखएज्जा । णालं ते तव ताणाए वा सरणाए वा, तुमंपि तेसि णालं ताणाए वा सरणाए वा।।
जाणितु दुक्खं पत्तेय सायं, भोगामेव अणुसोयंति, इहमेगेसि माणवाणं (सू. ८३) 'ततो'त्ति ततः कामानुपङ्गात् कर्मोपचयस्ततोऽपि पश्चत्वं तस्मादपि नरकभवो नरकाभिषेककललार्बुदपेशीव्युहगर्भप्रसवाविर्भूतस्य रोगाः प्रादुःष्यन्ति, 'से' तस्य कामानुष तमनसः एकदा-असातावेदनीयविपाकोदये रोगसमुत्पादाः-रोगाणां | शिरःशूल-धातुक्षय-भगन्दरादीनां समुत्पादाः प्रादुर्भावाः समुत्पद्यन्ते-प्रकटीभवन्ति, तस्यां च रोगावस्थायां किम्भूतो भवत्यसावित्यत आह-'जेहिं वा सद्धिं संवसई' यैर्वा सार्द्ध त एव एकदा निजाः पूर्व परिवदन्ति, स वा तानिजान पश्चात् परिवदेत् , नालं ते तव त्राणाय शरणाय वा, त्वमपि तेषां नालं त्राणाय शरणाय वा ।
18|॥१५५॥

Page #180

श२।४
आचा. प्रदी०
। 'जाणित्तु' ति ज्ञात्वा दुःखं प्रत्येक सातं च स्वकृतकर्मफलभुजः प्राणिन इति मत्वा रोगोत्पत्तौ न दौमनस्यं भावनीय, न भोगाः शोचनीया इति, आह च-'भोगामेव' इत्यादि, भोगा:-शब्द-रूप-गन्ध-रस-स्पर्शविषयाभिलाषास्तानेवानुशोचयन्ति-कथमस्यामप्यवस्थायां वयं भोगान् भुज्महे एबम्भूता वाऽस्माकं दशाऽभूयेन मनोज्ञा अपि विषया उपनता नोपभोगायेति । ईदृक्षश्चाध्यवसायः केषाश्चिदेव भवतीत्याह-'इहमेगेसिं'ति इहैव संसारे एकेषामनवगतविषयविपाकानां ब्रह्मदत्तादीनामेवम्भूतोऽध्यवसायो भवति, न सर्वेषां, सनत्कुमारादिना व्यभिचारात् ॥ ८३ ॥ अपि च भोगानां प्रधान कारणमर्थोऽतस्तत्स्वरूपमेव निर्दिदिक्षुराह
तिविहेण जावि से तत्थ मत्ता भवति अप्पा वा बहुया वा से तत्थ गढिते चिट्ठति भोयणाए । ततो से एगया विपरिसिढे संभूतं महोवकरणं भवति । तं पि से एगया दायादा विभयंति, अदत्तहारो वा सेऽवहरति, गयाणो वा से विलुपंति, णस्सति वा से, विणस्सति वा से, अगारदाहेण वा से डज्झति ।।
इति से परस्स अट्ठाए कूराई कम्माई वाले पकुव्वमाणे तेण दुक्खेण मूढे विप्परियासमुवेति (सू. ८४) १. ०रूप रस-गन्ध स्पर्श पा० । २ भुकमहे पा० ।
RASHRESTERIOR
॥१५६॥

Page #181

आचा०
प्रदी०
मा० १४
'तिविण'त्ति त्रिविधेन याऽपि 'से' तस्य मात्रा भवति अल्पा वा बही वा, तस्यामर्थमात्रायां गृद्धस्तिष्ठति, सा च भोजनाय कि भविष्यति, ततस्तस्यै कदा विपरिशिष्टं सम्भूतं महोपकरणं भवति, तदपि तस्यैकदा दायादा विभजन्ते, अदत्तहारो वा तस्य हरति, राजानो वा विलुम्पन्ति, नश्यति वा विनश्यति वा, अगारदाहेन वा दह्यते इति स परस्मै अर्थाय क्रूराणि कर्माणि बालः प्रकुर्वाणस्तेन दुःखेन मूढो विपर्यासमुपैति एतच्च प्रागेव व्याख्यातम् ॥ ८४ ॥
तदेवं दुःखविपाकान् भोगान् प्रतिपाद्य यत्कर्त्तव्यं तदुपदिशतीत्याहआसंच छंदं च विर्गिच धीरे ।
तुमं चैव तं सल्लाह टु । जेण सिया तेण णो सिया । इणमेवावति जे जणा मोहपाउडा | थीभि लो पव्वहिते ।
भो ! वदंति एयाई आयतणाई |
१।२।४
॥१५७॥

Page #182

११२।४
आचा० प्रदी०
से दुक्खाए मोहाए माराए णरगाए नरगतिरिक्खाए। सततं मूढे धम्मं णाभिजाणति ।
उदाहु वीरे-अप्पमादो महामोहे, अलं कुसलस्स पमादेणं, संतिमरणं सपेहाए, भेउरधम्म सपेहाए । णालं पास । अलं ते एतेहिं (सू. ८५) 'आसं च छंदं च'त्ति आशां-भोगाकाङ्क्षां छन्द-परानुवृत्त्या भोगाभिप्राय, तो आशाच्छन्दौ 'विगिंच' त्ति पृथक्कुरुत्यज 'धीरे धी:-बुद्धिस्तया राजते इति धीरः, भोगाशाच्छन्दापरित्यागे च दुःखमेव केवलं न तत्प्राप्तिरित्याह च-'तुम चेव'त्ति विनेय उपदेशगोचरापन्न आत्मा वा कथ्यते-त्वमेव तद्भोगाशादिकं' शल्यमाहृत्य -स्वीकृत्य परमशुभमादत्से, न तु पुनरुपभोगं, यतो भोगोपभोगो यैरेवार्थाधुपायैर्भवति तैरेव न भवतीत्याह-'जेण सिया तेण णो सिया' येनैवार्थोंपार्जनादिना भोगोपभोगः स्यात् तेनैव विचित्रत्वात् कर्मपरिणतेन स्याद ।
एतच्चानुभवावधारितमपि मोहाभिभूता नावगच्छन्तीत्याह-'इणमेव णावबुझंति' इदमेव हेतु वैचित्र्यं न बुध्यन्ते-न संजानते, के ? 'जे जणा मोहपाउडा' ये जना मौनीन्द्रोपदेश विकला मोहेन-अज्ञानेन मिथ्यात्वोदयेन वा प्रावृताः-आच्छादितास्ताविपर्यासमतयो मोहनीयोदयाद् भवन्ति । मोहनीयस्य तद्भेदकामानां च स्त्रियो गरीयः कारणमिति दर्शयति
१ भोजनादिक-पा०।
॥१५८॥

Page #183

| १२४
आचा० प्रदी०
RESS
'थीभि लोए पचहिते' स्त्रीभिः अङ्गनाभिः प्रक्षेपादिविभ्रमरसौ लोकः प्रकर्षण व्यथितः पराजितो वशीकृतः, 'ते भो ! वदंति'- || त्ति ते स्वभिः प्रथिता भो ! इत्यामन्त्रणे एतद्वदन्ति यथैतानि स्च्यादीनि आयतनानि उपभोगास्पदभूतानि वर्त्तन्ते, एतैश्च विना शरीरस्थितिरेव न भवति । ___एतच्च प्रव्यथनमुपदेशदानं वा तेपामपायाय स्यादित्याह-'से दुक्खाए'त्ति, तेषां 'से' इत्येतत् स्त्रीप्रव्यथनमायतनभणनं वा दुःखाय भवति शारीरमानसाऽसातवेदनीयोदयाय जायते, किश्च 'मोहाए' मोहनीयकर्मबन्धाय अज्ञानाय वा, 'माराए' मारणाय, ततोऽपि नरकाय-नरकगमनाथ, ततोऽपि नरकादुद्वृत्य तिरश्चैतत्' प्रभवति, तिर्यग्योन्यर्थ तत् स्त्रीप्रव्यथनं भोगायतनवदनं वा सर्वत्र सम्बन्धनीयम् ।
स एवमङ्गनापाङ्गविलोकनाक्षिप्तस्तासु तासु योनिषु पर्यटनात्महितं न जानातीत्याह-'सततं मूढे'त्ति सततमनवरतं | दुःखाभिभूतो मूढो वा धर्म-क्षान्त्यादिलक्षणं न जानाति ।
एतच तीर्थकृदाह-'उदाहु'त्ति, उत्-प्राबल्येनाह-उदाहोक्तगन् , कोऽसौ ? वीरः अपगतसंसारभयस्तीर्थकृत् , किमुक्तवान् ? तदेव पूर्वोक्तं वाचा दर्शयति-अप्रमादः कर्तव्यः, क्य ? 'महामोहे' अङ्गानाभिष्वङ्गे स एव महामोहकारणत्वान्महामोहः, तत्र प्रमादवता न भाव्यम् । आह च-'अलं कुसल'त्ति अलं-पर्याप्तं कुशलस्य-निपुणस्य, केनाऽलं ?-मध-विषय-कपायनिद्रा-विकथारूपेण पञ्चविधेनापि प्रमादेनालमित्युच्यते, 'संतिमरणति शमनं शान्तिः अशेषकर्मापगमोऽतो मोक्ष एव
१ तिरश्चे० ० ।
TECRETARA %

Page #184

१।२।४
आचा प्रदी०
SEGUICESCIOGLOSSUSSIS
शान्तिः, म्रियन्ते प्राणिनः पौनःपुन्येन यत्र चातुर्गतिके' संसारे तन्मरणं शान्तिश्च मरणच, तत्सम्प्रेक्ष्य-पर्यालोच्य प्रमादवतः संसारः तत्परित्यागाच्च मोक्षः, तत्पर्यालोच्य प्रमादं न कुर्यादिति । किश्च 'भेउरधम्म' ति प्रमादो हि विषयाभिष्वरूपः शरीराधिष्ठानः, तच्च भिदुरधर्म, स्वत एव भिद्यते एतत्समीक्ष्य-पर्यालोच्य प्रमादं न कुर्यादिति, एते च भोगा भुज्यमाना अपि न तृप्तये भवन्तीत्याह-'णालं पास'त्ति नालं-न समर्था अभिलापोच्छित्तये ययेष्टावाप्तावपि भोगा एतत् पश्य-जानीहि, अतोऽलं तव कुशल ! एभिः-प्रमादमयैर्दुःखकारणस्वभावैर्विषयरुपभोगैरिति ॥ ८५॥ तदेवं भोगलिप्सूनां तत्प्राप्तावप्राप्तौ च दुःखमेवेति दर्शयति
एतं पास मुणी ! महब्भयं । णातिवातेज्ज कंचणं । एस वीरे पसंसिते जे ण णिविज्जति आदाणाए । ण मे देति ण कुप्पेज्जा, थोवं लधु ण खिसए ।
पडिसेहितो परिणामेज्जा। १ चतुर्गतिके-बृ० ।
SHIKARARISHISHIRI
॥१६॥

Page #185

आचा प्रदी०
१२।४
एतं मोणं समणुवासेज्जासि (सू. ८६) तिबेमि ।।
लोगविजयस्स चउत्थो उद्देसओ समत्तो ।। 'एतं पास मुणी' एतत्-प्रत्यक्षमेव भोगाशामहाज्वरगृहीतानां कामदशाऽवस्थात्मकं महद्भयं भयहेतुत्वात् दुःखमेव महाभयं, तच्च मरणकारणमिति महदुच्यते, एतत् मुने! पश्य सम्यगैहिकामुष्मिकापायापादकत्वेन जानीहि । यद्येवं ततः किं कुर्यादित्याह-'णातिवातेज कंचणं'ति यतो भोगाभिलषणं महद्भयमतस्तदर्थ नातिपातयेत्-न व्यथेत, कञ्चन-कमपि जीवम् , अशेषव्रतोपलक्षणञ्चेतत् ।
भोगनिरोहः प्राणातिपातादिवतारुढश्च कं गुणमवाप्नोतीत्याह-'एस वारे पसंसिते' एष इति भोगाशाच्छन्दविवेचकोऽप्रमादी पश्चमहावतभारारोहणानामितस्कन्धो वीरः कर्मविदारणात् प्रशंसित:-स्तुतो देवराजादिभिः ।
क एष वीरो नाम ? योऽभिष्ट्रयत इत्यत आह-'जे न णिबिज्जतीति यो न निर्विद्यते-न जुगुप्सते, कस्मै ? आदानाय आदीयते परमानन्दसुखं येन तदादानं-संयमानुष्ठानं तस्मै न जुगुप्सते ।। ___ क्वचिदलाभादौ न खेदमुपयातीत्याह च- ण मे देति ण कुप्पेज्जा' ममायं गृहस्थः सम्भृतसंभारोऽप्युपस्थितेऽपि दानावसरे न ददातीति कृत्वा न कुप्येत्-न क्रोधवशगो भूयाद्, भावनीय च-ममैवेषा कर्मपरिणतिरित्यलाभोदयोऽयम् , अनेन चालाभेन कर्मक्षयायोद्यतस्य मे कर्मक्षपणसमर्थ तपो भावीति न किञ्चित्स्यते,' अथापि किश्चित्स्तोकं प्रान्तं वा लभेत'
१ दूयते-पा० । २ लभते-पा०।
॥१६१॥

Page #186

१।२।४
आचा प्रदी०
|| तदपि न निन्देदित्याह-'थोवं लधु ण खिसए' स्तोकम्-अपर्याप्त लब्ध्वा न निन्देद् दातार दत्तं वा, तथाहि-कतिचित्सि-|| क्थानयने ब्रवीति-सिद्ध ओदनो भिक्षामानय लवणाहारो वा अस्माकं नास्तीत्यन्नं ददस्वेत्येवमत्युद्वृत्तछात्रवन विदध्यात् ।
किश्च-'पडिसेहिओ परिणामेज्जा' प्रतिषिद्धो-अदित्सितस्तस्मादेव प्रदेशात् परिणमेव-निवर्तेत, क्षणमपि न तिष्ठेन्न दौर्मनस्यं विदध्यान रुण्टन्नपगच्छेत् न तां सीमन्तिनीमपवदेद् धिक् ते गृहवासमित्यादि, [पठ्यते च] “पडिलाभिओ परिणमेज्जा" [
] प्राप्तभिक्षादिलाभः सन् परिणमेत् , नौच्चावचालापैस्तत्रैव संस्तवं विदध्याद, वैतालिकवददातारं नोत्प्रासयेत् ।।
उपसंहरन्नाह-'एतं मोणं समणुवासेज्जासि' एतत्-प्रव्रज्यानिर्वेदरूपं अदानाकोपनं स्तोकाजुगुप्सनं प्रतिषिद्धनिवर्त्तनं मुनेरिदं मौनं मुनिभिराचरितं त्वमप्यवाप्तानेकभवकोटिदुरापसंयमः सन् समनुवासये:-सम्यगनुपालयेति विनेयोपदेश आत्मानुशासनं वा । इतिः परिसमाप्तौ, ब्रवीमीति पूर्ववत् ॥ ८६ ॥
॥ इति श्रीआचाराने लोकविजयाध्ययने चतुर्थो देशकप्रदीपिका समाप्ता ।।
RSSISTARSAGAR
REGLASLARARASISESEIPARRAG
॥१६२॥

Page #187

आचा०
प्रदी०
॥ श्रीलोकविजयाध्ययने पञ्चमोद्देशकः ॥
•
साम्प्रतं पञ्चमस्य व्याख्या प्रतन्यते, तस्य चायमभिसम्बन्धः - इह भोगान् परित्यज्य लोकनिश्रया संयमदेहप्रतिपालनार्थं विहर्तव्यं तदत्र प्रतिपाद्यते - इह हि संसारोद्वेगवता परित्यक्तभोगाभिलाषेण साधुनोत्क्षिप्तमहाव्रतभारेण निरवद्यानुष्ठानविधायिना संयमयात्रार्थं देवप्रतिपालनार्थं लोकनिश्रया विहर्तव्यं, निराश्रयस्य हि कुतो देहसाधनानि । तदभावे धर्मश्व, उक्तं हि
"धर्म चरतः साधोर्लोके निश्रापदानि पञ्चापि । राजा गृहपतिरपरः षट्काया गणशरीरे च ॥ १ ॥ " [ ]
वस्त्र' - पात्राशन- शयनादीनि तत्रापि प्रायः प्रतिदिनमुपयोगित्वादाहारो गरीयान् स च लोकादन्वेष्टव्यो, लोकश्च नानाविधैरुपायैरात्मीयपुत्र - कलत्राद्यर्थमारम्भप्रवृत्तः, तत्र साधुना संयम देहार्थे प्रवृत्ति रन्वेषणीयेति दर्शयति
hi faad सत्थेहिं लोगस्स कम्मसमारंभा कज्जंति । तं जहा - अप्पणी से पुणं धूताणं सुहाणं णातीणं धाईणं रातीणं दासाणं दासीणं कम्मकराणं कम्म -
१ विहर्तव्यमित्युक्तं वृ० । २ साधनानि च वस्त्र०- बृ० । ३ वृत्ति० - ० ।
१/२/५
॥ १६३॥

Page #188

११२१५
आचा प्रदी०
SHRSHASTRASHISHRA
करीणं आदेसाए पुढो पहेणाए सामासाए पातरासाए संणिहिसंणिचयो कज्जति, इहमेगेसिं माणवाणं भोयणाए (सू. ८७) 'जमिणं'ति-यैरविदितवेद्यैरिदमिति सुखदुःखप्राप्तिपरिहारस्वमुद्दिश्य, विरूपरूपैः शस्त्रैः-प्राण्युपघातकारिभिर्द्रव्यभावभेदभिन्नै: लोकाय-शरीर-पुत्र-दुहित-स्नुषा-ज्ञात्याद्यर्थ, कर्मणां-सुखदुःखप्राप्तिपरिहारक्रियाणां कायिकाधिकरणिकाप्रादोषिका-पारितापनिका-प्राणातिपातरूपाणां कृषिवाणिज्यरूपाणां वा समारम्भाः क्रियन्ते, मध्यग्रहणात् संरम्भारम्भयोरपि ग्रहः।
तत्र इशानिष्टप्राप्तिपरिहाराय प्राणातिपातादिसंकल्पावेशः संरम्भः, तत्साधनसन्निपातकायवाग्व्यापारजनितपरितापनादि| लक्षणः समारम्भः, दण्डत्रयव्यापारापादितचिकीर्षितप्राणातिपातादिक्रियानिवृत्तिरारम्भः ।
कः पुनरसौ लोको ? यदर्थ संरम्भसमारम्भारम्भाः क्रियन्त इत्याह-'तं जहा अप्पणो से पुत्ताणं 'ति-तद्यथेत्युपप्रदर्शनार्थः, तेनानुक्तमपि मित्रादिकं द्रष्टव्यं, 'से'-तस्यारम्भरिप्सोय आत्मा-शरीरं तस्मै कमसमारंभाः पाकादयः क्रियन्ते ।
ननु च लोकार्थमारम्भाः क्रियन्त इति प्रागभिहितं, न च शरीरं कोको भवति ?
नैतदस्ति, यतः परमार्थदृशां ज्ञान-दर्शन-चारित्रात्मकमात्मतत्वं विहायान्यत्सर्व शरीराद्यपि परकीयमेव, तथाहि-बाह्यस्य पौद्गलिकस्याचेतनस्य कर्मणो विपाकभूतानि पञ्चापि शरीराण्यतः शरीरात्माऽपि लोकशब्दाभिधेयः ।
॥१६
४॥

Page #189

श२५
आचा. प्रदी०
-% AAAAAAA
तदेवं कश्चिच्छरीरनिमित्तं कारभते, परस्तु पुत्रेभ्यो दुहितभ्यः स्नुषा:-वश्वस्ताभ्यो ज्ञातयः-पूर्वापरसम्बद्धाः स्वजनाः तेभ्यो धात्रीभ्यो राजभ्यो दासेभ्यो दासीभ्यः कर्मकरीभ्यः आदिश्यते परिजनो यस्मिन्नागते तदातिथेयायेत्यादेश:प्राघूर्णकस्तदर्थ कर्मसमारम्भाः क्रियन्ते तथा 'पुढो पहेणाए'त्ति पृथक् पृथक् पुत्रादिभ्यः प्रहेणकार्य 'सामासाए' श्यामारजनी तस्यामशनं श्यामाशः तदर्थ, 'पायरासाए'त्ति प्रातरशनं प्रातराशस्तस्मै कर्मसमारम्भाः क्रियन्त इति सामान्योक्तावषि विशेषार्थमाह-'संणिहि' इति सम्यग्निधीयत इति सन्निधिः-विनाशिद्रव्याणां दध्योदनादीनां संस्थापनं, तथा सम्यग् निश्चयेन चीयत इति सन्निचयोऽविनाशिद्रव्याणामभयासितामृद्वीकादीनां सङ्ग्रहः, सन्निधिश्च संनिचयश्च' सन्निधिसंनिचयं अथवा सन्निः संनिचयः सन्निधिसंनिचयः, स च परिग्रहसंज्ञोदयादाजीविकाभयाद्वा धन-धान्य-हिरण्यादीनां क्रियते, स च किमर्थमित्याह-'इहे'ति मनुष्यलोके, एकेषां-इहलोकभूतपरमार्थबुद्धीनां, मानवानां-मनुष्याणां, भोजनायउपभोगार्थम् ॥ ८७॥
तदेवं विरूपरूपैः शस्त्रैरात्मपुत्राद्यर्थ कर्मसमारम्भप्रवृत्ते लोके पृथक्प्रहेणकाय श्यामाशाय प्रातराशाय केषाश्चिमानवानां भोजनार्थ सन्निधिसन्निचयकरणोद्यते सति साधुना किं कर्तव्यम् ?
समुट्टिते अणगारे आरिए आरियपण्णे आरियदंसी अयं संधीति अदक्खु ।
१ सञ्चयश्च-पा० । २ ०सश्चयं -पा० ।
॥१६५॥

Page #190

१२।५
आचा. प्रदी०
XXPage #191

AE%
आचा० प्रदी०
१।२।५
%
%
पूरकश्च ६ पडेते उद्गमदोषा अविशुद्धकोट्यन्तर्गता गृहीताः, शेषास्तु विशुद्ध कोट्यन्तर्भूता आमग्रहणेनोपात्ता द्रष्टव्याः, सर्वमाममपरिशुद्ध पूति वा ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया प्रत्याख्याय निरामगन्धो निर्गतावामगन्धौ यस्मात् स तथा परिव्रजेत् संयमानुष्ठान सम्यगनुपालयेत् ।। ८८॥ ___ आमग्रहणेन प्रतिषिद्धेऽपि क्रीतकृते तथाऽप्यल्पसत्वानां विशुद्ध कोट्यालम्बनतया मा भूत्तत्र प्रवृत्तिरतस्तदेव नामग्राई प्रतिषिषेधिषुराह
अदिस्समाणे कय-विककएसु । से ण किणे, ण किणावए, किणतं न समणुजाणए ।
से भिक्खु कालण्णे बालण्णे मालण्णे खेयन्ने खणयण्णे विणयण्णे समयण्णे भावण्णे परिग्गहं अममायमाणे कालेअट्ठाई अपडिण्णे (सू. ८९)
'अदिस्समाणे'त्ति--क्रयश्च विक्रयश्च क्रय-विक्रयौ तयोरदृश्यमानः, किदृक्षश्च तयोरदृश्यमानो यतस्तयोनिमित्तभूतद्रव्यभावादकिश्चनः, 'से ण किणे' इत्यादि, स-मुमुक्षुरकिञ्चनो धर्मोपकःणमपि न क्रीणीयात् स्वतो, नाप्यपरेण क्रापयेत् , क्रीणन्तमपि न समनुजानीयात् ।
AAAAAAAAAAPE
%
%
॥१६७॥

Page #192

आचा प्रदी०
R-.V
| १२।५
AILAPA-%
एतद्गुणविशिष्टश्च किम्भूतो भवतीत्याह--'से भिक्खु कालण्णे' काल:-कर्तव्यावसरस्तं जानातीति कालज्ञो विदितवेद्यः बलज्ञः-बलमात्मसामर्थ्य जानातीति यथा शक्त्यनुष्ठानविधायी अनिगृहितबल-कीर्य इत्यर्थः, तथा 'मातण्णे' यावद्द्रव्योपयोगिता मात्रा तां जानातीति मात्रज्ञः, खेदः-अभ्यासस्तेन जानात्यथवा खेदः संसारपर्यटनश्रमस्तं जानातीति, 'खणयपणे' क्षण एव क्षणकोऽवसरो भिक्षार्थमुपसर्पणादिकस्तं जानातीति, तथा 'विणयण्णे' विनयो-ज्ञान-दर्शन-चारित्रौपचारिकस्तं जानातीति तथा 'समयण्णे' स्वसमयं जानातीति स्वसमयज्ञो गोचरप्रदेशादौ पृष्टः सन् सुखनैव भिक्षादोषानाधाकर्मादीनाचष्टे तथा परसमयज्ञः मलक्लिन्नवपुः साधुः केनचिद् द्विजातिदेश्येनाभिहितः किमिति भवतां सर्वजनाचीणे स्नानं न सम्मतं ? स आह--प्रायः सर्वेषामेव यतीनां कामाङ्गत्वाज्जलस्नानं प्रतिषिद्धं, [ तथा चार्षम् ]
"स्नानं मददर्पकर, कामानं प्रथम स्मृतम् । तस्मात्कार्म परित्यज्य, नैव स्नान्ति दमे रताः ॥१॥"
REGGAESCHOSSAGICALGIE
इत्यादि, तदेवमुभयज्ञस्तद्विषयप्रश्नोत्तरदाने कुशलो भवति, तथा 'भावण्णे' भावश्चित्ताभिप्रायो दातुः श्रोतुर्वा तं जानातीति भावज्ञः परिग्गरं अममायमाणे' परिगृह्यते इति परिग्रहः-संयमातिरिक्तमुपकरणादिः, तमममीकुर्वन्-अस्वीकुर्वन् | मनसाऽप्यनाददान, एवं विधश्च भिक्षुः कीदृशो भवतीत्याह--'काल अणुढाई' यद्यस्मिन् काले कर्त्तव्यं तत्तस्मिन्नेवानुष्ठातुं शीलमस्येति कालानुष्ठायी, किञ्च -'अपडिपणे' नाऽस्य प्रतिज्ञा विधते इत्यप्रतिज्ञः, प्रतिज्ञा च कषायोदयादाविरस्ति,
॥१६८॥
AE%

Page #193

आचा०
प्रदी०
me. १५
तद्यथा-क्रोधोदयात् स्कन्दकाचार्येण स्वशिष्ययन्त्रपीडनव्यतिकरमवलोक्य सबलवाहन राजधानीसमन्वित पुरोहितोपरि विनाप्रतिज्ञाकारि, तथा मानोदयात् बाहुबलिना प्रतिज्ञा व्यधायि-यथा कथमहं शिशून् स्वभ्रातृनुत्पन्ननिरावरणज्ञानांश्छद्मस्थः सन् द्रक्ष्यामीति, तथा मायोदयात् मल्लिस्वामिजीवेन यथाऽपरयतिविप्रलम्भनं भवति तथा प्रत्याख्यानप्रतिज्ञा जगृहे, तथा लोभोदयाच्चाविदितपरमार्था साम्प्रतेक्षिणो यत्याभासा मासक्षपणादिका अपि प्रतिज्ञा कुर्वते, अप्रतिज्ञोऽनिदानो वसुदेववत् संयमानुष्ठानं कुर्वन् निदानं न करोतीति, 'अयंसन्धीत्यारभ्य काले अणुट्टाइ 'ति यावदेतेभ्यः सूत्रेभ्य एकादश पिण्डैपण निर्यूढा, अप्रतिज्ञ इत्यनेन सूत्रेणेदमापन्नं न क्वचित्केनचित् प्रतिज्ञा विधेया ॥ ८९ ॥
प्रतिपादिताश्चागमे नानाविधा अभिग्रह विशेषाः, ततश्च पूर्वोत्तरव्याहतिरिव लक्ष्यत इत्यत आहgoat far fort |
वत्थं पडिग्गहं कंबलं पायपुंछणं उग्गहं च कडासणं एतेसु चेव जाणेज्जा (सू० ९०)
'दुहतो छत्ता णियाइ'त्ति, द्विधेति रागेण द्वेषेण वा या प्रतिज्ञा तां छित्वा निश्चयेन नियतं वा याति नियाति ज्ञानदर्शन - चारित्राख्ये मोक्षमार्गे संयमानुष्ठाने वा भिक्षाद्यर्थं वा राग-द्वेषौ प्रतिज्ञा गुणवती, व्यत्यये व्यत्ययः ।
'सएवम्भूतो भिक्षुः किं कुर्यादित्याह - 'वत्थं पडिग्गहुं यावत् एतेसु वेव जाणेज्जा' एतेषु गृहस्थेषु पुत्राद्यर्थं समारम्भप्रवृत्तेषु संनिधिसञ्चयकरणोद्यनेषु जानीयात् - शुद्धाशुद्धतया परिच्छिन्द्यात्, परिच्छेदश्चैवंरूपः-शुद्धं गृह्णीयात्, अशुद्धं
१।२।५
॥१६९॥

Page #194

बाचा
१२।५
प्रदी.
RRRRRRRRRR
परिहरेत, किं च जानीयात् ? वस्त्रं-वस्त्रग्रहणेन वस्त्रैषणा सूचिता, पतद्ग्रह-पात्रं पात्रग्रहणेन पात्रैषणा सूचिता, कम्बलमित्यने नौर्णिकः' पात्रनिर्योगकल्पश्च सूचितः, पादपुच्छनकमित्यनेन च रजोहरणमेभिश्च सूत्रैरौधिकोपधिरौपग्रहिकश्वोपधिः सूचितः, एतेभ्यः सूत्रेभ्यो वस्लेषणा पात्रैषणा निर्मूढा तथा 'उग्गहणं'ति अवग्रहः, स च पञ्चधा-देवेन्द्रावग्रहः १ राजावग्रहः २ गृहपत्यवग्रहः ३ शय्यातरावग्रहः ४ साधर्मिकावग्रहः ५ इत्यनेनावग्रहप्रतिमाः सर्वाः सचिताः, तथा 'कडासणं'ति कटासनं-कटग्रहणेन संस्तारको गृह्यते, आसनग्रहणेन चासन्दकादिविष्टरं, आस्यते-स्थीयतेऽस्मिनित्यासनं शय्या, ततशासनग्रहणेन शय्या सूचिता।
एतानि च समस्तान्यपि वस्त्रादीन्याहारादीनि चैतेषु स्वारम्भप्रवृत्तेषु गृहस्थेषु जानीयात, सर्वामगन्धं परिज्ञाय निरामगन्धो यथा भवति स तथा परिव्रजेरिति भावार्थः ॥९॥
एतेषु चाऽऽरम्भप्रवृत्तेषु परिव्रजन यावल्लाभं गृह्णीयादुत कश्चिनियमोऽप्यस्तीत्याह-- लद्धे आहारे अणगारो मातं जाणेज्जा।
से जहेयं भगवता पवेदितं । लाभो त्ति ण मज्जेज्जा, अलाभो ति ण सोएज्जा, बहुं पि लधुं ण णिहे । परिग्गहाओ अप्पाणं अवसकेज्जा (सू. ९१) १. आवि(घि)कः-वृ० ।
TELARAबायब
॥१७॥

Page #195

११२१५
बाचा प्रदी.
HASIRSAAPSARASA
'लद्धे आहारे'त्ति लब्ध प्राप्ते सति आहारे वस्त्रौपधादिके च, अनगारो-भिक्षुर्मात्रां जानीयात्-यावन्मात्रेण गृहीतेन गृहस्थः पुनरारम्भे न प्रवर्तते यावन्मात्रेण चात्मनो विवक्षितकार्यनिष्पत्तिर्भवति तथाभूतां मात्रामवगच्छेदिति भावः, एतच्च स्वमनीषिकया नोच्यते इत्यत आह -'से जहेयं भगवता पवेदितं' तद्यथेदमुद्देशकादारभ्यानन्तरसूत्रं यावद्भगवता-ऐश्वर्यादिगुणयुक्तेनार्धमागधभाषया सर्वस्वभाषानुगतया सदेव-मनुजायां पर्षदि केवलज्ञानचक्षुषा अवलोक्य प्रवेदितं-प्रतिपादितं सुधर्मस्वामी जम्बूस्वामिने इदमाचष्टे ।।
किं चान्यत् --'लाभो त्ति ण मज्जेजा' लाभो--चस्वाहारादेर्मम संवृत्तः इत्यतोऽहं लब्धिमान् इत्येवं मदं न विदध्यात्, न च तदभावे शोकाभिभूतमनस्को भूयादित्याह च-'अलाभो त्ति ण सोएज्जा' अलाभे सति शोकं न कुर्यात्, मन्दभाग्योऽहं येन सर्वदानोद्यतादपि दातुर्न लभेऽहमपि तु तयोर्लाभालाभयोर्माध्यस्थ्यं भावनीयम्, उक्तश्च-- __ "लभ्यते लभ्यते साधु साधुरेव न लभ्यते । अलब्धे तपसो वृद्धिलब्धे तु प्राणधारणम् ॥१॥"
[ तदेवं पिण्ड-पात्र-वत्राणामेपणा: प्रतिपादिताः, साम्प्रतं सन्निधिप्रतिषेधं कुर्वन्नाह-'बहुं पिलधुं ण णिहे' बदपि लब्ध्वा 'ण णिहे'त्ति न स्थापयेत्-न सन्निधिं कुर्यात्, न केवलमाहारसन्निधिं न कुर्यादपरमपि वस्त्र-पात्रादिकं संयमोपकरणातिरिक्तं न विभृयादिति, आह-'परिग्गहाओ अप्पणं अवसकेजा' परिगृह्यते इति परिग्रहो धर्मोपकरणातिरिक्तमपकरणं तस्मादात्मानमपष्वष्केत्, संयमोपकरणेऽपि मूझै न कुर्यात् ।।११॥
AREATERIARRE
|॥१७॥

Page #196

श२।५
BREA
आचा०
यदिह परिगृहीतं कर्मबन्धाय भवेत् स परिग्रहो, यत्तु पुनः कर्मनिर्जरणार्थ प्रभवति स परिग्रह एव न भवति, आह चप्रदी.
अण्णहा णं पासए परिहरेज्जा। एस मग्गे आरिएहिं पवेदिते, जहेत्थ कुसले णोवलिंपिज्जासि त्ति बेमि (सू. ९२)
'अण्णहा णं पासए', 'ण' वाक्यालङ्कारे, अन्यथा-अन्येन प्रकारेण पश्यकः सन् परिग्रहं परिहरेत, यथाहि अवि18| दितपरमार्था गृहस्थाः सुखसाधनाय परिग्रहं पश्यन्ति न तथा साधुः, तथाहि अयमस्याशय:--आचार्यसत्कमिदमुपकरण न ममेति, राग-द्वेषमूलत्वात्परिग्रहयोगोऽत्र निषेध्यो, न धर्मोपकरणं, तेन विना संसारार्णवपारागमनात् ।
'एस मग्गे ति, धर्मोपकरणं न परिग्रहाय इत्यनन्तरोक्तो मार्गः, आराद्याताः सर्वहेयधर्मेभ्य इत्याः -तीर्थकृतस्तैः प्रवेदित:-कथितः, अस्मिश्चार्यप्रवेदिते मार्गे प्रयत्नवता भाव्यमिति, आह-'जहेत्थ कुसले'त्ति लब्ध्वा कर्मभूमि मोक्षपादपबीजभूतां च बोधि सर्वसंवरचारित्रश्च प्राप्य तथा विधेयं यथा कुशलो-विदितवेद्योऽस्मिन् आर्यप्रवेदिते मार्गे आत्मानं | पापेन कर्मणा नोपलिम्पयेत, इतिशब्दोऽधिकारसमाप्त्यर्थः, ब्रवीमीति येन मया भगवत्पादारविन्दमुपासताऽश्रावि ॥१२॥
परिग्रहादात्मानमपसर्पयेदित्युक्तं, तच्च निदानोच्छेदं विना न भवति, निदानश्च शब्दादिपञ्चगुणानुगामिनः कामाः, तेषां चोच्छेदो न सुकरः, यत आह--
ॐAIRS
SEASE
॥१७२॥

Page #197

११२१५
आचा प्रदी.
A5%-51555555
कामा दुरतिस्कमा । जीवियं दुप्पडिबूहगं । कामकामी खलु अयं पुरिसे, से सोयति जूरति तिप्पति पिड्डुति परितप्पति (सू. ९३)
'कामा दुरतिकम'त्ति कामा द्विविधाः-इच्छाकामा मदनकामाश्च, तत्रेच्छाकामा मोहनीयभेदहास्य-रत्युद्भवाः, मदन- | कामा अपि मोहनीयभेदवेदोदयात् प्रादुष्ष्यन्ति, ततश्च द्विरूपाणामपि कामानां मोहनीयं कारणं, तत्सद्भावे च न कामोच्छेदोऽतो दुःखेनातिक्रमो लङ्घनं विनाशो येषां ते तथा, ततश्चेदमुक्तं भवति-न तत्र प्रमादवता भाव्यं, न केवलमत्र, जीवितेऽ ऽप्यप्रमादवता भाव्यं, आह च-'जीवियं'ति जीवितम्-आयुष्कं तत् क्षीणं सत् दुष्प्रतिबृंहणीयं-नैव वृद्धिं नीयते ।
येन चाभिप्रायेण कामा दुरतिक्रमा इति प्रागुक्तं तमभिप्रायमाविष्कुर्वनाह-'कामकामी'ति कामान् कामयितुम्-अभि. लषितुं शीलमस्येति कामकामी, खलु:-वाक्यालङ्कारे, अयं-प्रत्यक्षः पुरुषो-जन्तुः, यस्त्वेवंविधोऽविरतचेताः कामकामी स नानाविधान् दुःखविशेषाननुभवतीति दर्शयति-'से सोयति'ति स इति कामकामी ईप्सितस्यार्थस्याप्राप्तौ तद्वियोगे च शोचयति-शोकमनुभवति, 'जूरति'ति हृदयेन खिद्यते, 'तिप्पति'ति तेपते-क्षरति मर्यादातो भ्रश्यति निर्मर्यादो भवति, 'पिट्टति' शारीरमानसैदुःखैः पीडयते, 'परितप्पति' परिः समन्ताद बहिरन्तश्च तप्यते परितप्यते ॥९॥ कः पुनरेवं न शोचा इत्याह
आयतचक्खू लोगविपस्सी लोगस्स अहेभागं जाणति, उड्ढे भागं जाणति, तिरियं
BHARASHIERRRRRRRRRRRRIAEX
॥१७३॥

Page #198

११२।४
आचा० प्रदी०
भागं जाणति, गढिए अणुपरियट्टमाणे ।
संधि विदित्ता इह मच्चिएहिं, एस वीरे पसंसिते जे बद्धे पडिमोयए । जहा अंतो तहा बाहिं, जहा बाहिं तहा अंतो।
अंतो अंतो पूतिदेहंतराणि पासति पुढो वि सवंताई। पंडिते पडिलेहाए (सू. ९४) 'आयतचक्खू' आयतं-दीघमैहिकामुष्मिकापायदर्शि चक्षुः-ज्ञानं यस्य, कः पुनरित्येवम्भूतो भवति ? यः कामान् त्यक्त्वा प्रशमसुखमनुभवति, किञ्च 'लोगविपस्सी'ति लोकं-विषयानुषगावाप्त दुःखं त्यक्तकामावाप्तप्रशमसुखं विविधं द्रष्टुं शीलमस्येति लोकविदर्शी, 'लोगस्स अहे भागं जाणति' लोकस्य धर्माधर्मास्तिकायव्याप्ताकाशखण्डस्याधोभागं जानाति:स्वरूपतोऽवगच्छति, इदमुक्तं भवति-येन कर्मणा तत्रोत्पद्यन्ते जीवाः यादृक् तत्र सुखदुःखविपाको भवति तं जानात्येवमूर्ध्व-तिर्यग्भागयोरपि वाच्यं, 'गढिए अणुपरियट्टमाणे' अयं हि लोको गृद्धः-अध्युपपन्नः कामानुषङ्गे तत्रैवानुपरिवर्तमानो | भूयोभूयस्तदेवाचरन् तज्जनितेन कर्मणा संसारचक्रे विपरिवर्त्तमानः-पर्यटनायतचक्षुषो गोचरी भवन् कामाभिलापनिवर्तनाय प्रभवति ।
॥१७४॥

Page #199

१।२५
आचा प्रदी०
___ अपि च 'संधि विदित्ता' इह मत्येषु यो ज्ञानादिको भावसन्धिः। स च मत्येष्वेव सम्पूर्णों भवतीति मर्त्य ग्रहणमतस्तं विदित्वा यो विषय-कषायादीन् परित्यजति स एव वीर इति दर्शयति
'एस वीर'त्ति एषोऽनन्तरोतः आयतचक्षुर्यथावस्थितलोकस्वभावविभागदर्शी' भावसन्धेर्वेत्ता परित्यक्तविषयतर्षों वीरः कर्मविदारणात् प्रशंसितः-स्तुतः विदिततत्वैः । स एवम्भूतः किमपरं करोतीति चेदाह-'जे बद्धे पडिमोयए' यो बद्धान् द्रव्य-भावबन्धनेन सतो विमुक्तोऽपरानपि मोचयति ।
एतदेव द्रव्य-भावबन्धनविमोक्षं वाचोयुक्त्याऽऽचष्टे-'जहा अंतो'त्ति यथाऽन्तर्भावनिवन्धनमष्टप्रकारं कर्म निगडनं मोचयति एवं पुत्र-कलत्रादि बाह्यमपि, यथा वा बाय बन्धुमोचनं मोचयत्येवं मोक्षविघ्नकारणमान्तरमपि, यदिवा यथा स्वकायस्यान्तः-मध्ये अमेध्य कलल-पिशितामक्-पूत्यादिपूर्णत्वेनासारत्वमेवं बहिरपि असारता द्रष्टव्या, अमेध्यपूर्णघटवत , यथा वा बहिरसारता तथाऽन्तरपीति ।
किश्च 'अंतो अंतो पूति'त्ति देहस्य मध्ये मध्ये पूत्यन्तराणि-पूतिविशेषान् देहान्तराणि-देहस्यावस्थाविशेषान , इह मांसमिह रुधिरमिह मेदो मज्जा चेत्येवमादि पूतिदेहान्तराणि पश्यति-यथावस्थितानि जानाति, 'पुढो वित्ति पृथगपिप्रत्येकमपि, अपिशब्दात् कुष्ठाद्यवस्थायां योगपद्येनापि स्रवन्ति नवभिः श्रोतोभिः कर्णाक्षिमलश्लेष्म-लालाप्रश्रवणोच्चारादीन् तथाऽपरव्याधिविशेषापादितवणमुख (तिशोणितरसिकादीनि वा, यद्येवं ततः किं ? 'पंडिते पडिलेहाए' एतान्येवम्भूतानि
१. लोकविभागस्वभावदर्शी बृ० ।
SHESARIAAAAAAA
॥१७५।

Page #200

आचा० प्रदी०
१।२।५
RSSIRSASIAw
गलच्छ्रोतोव्रणरोमकूपानि पण्डितः-अवगततत्वः प्रत्युपेक्षेत--यथाऽवस्थितमस्य स्वरूपं जानाति ॥९॥ तदेवं पूतिदेहान्तराणि पश्यन् पृथग [अपि] स्रवन्ति [इत्येवं] प्रत्युपेक्ष्य किं कुर्यादित्याह---
से मतिमं परिण्णाय मा य हु लालं पच्चासी । मा तेसु तिरिच्छमप्पाणमावातए । कासंकसे खलु अयं पुरिसे, बहुमायी, कडेण मूढे, पुणो तं करेति लोभ, वरं वड्ढेति अप्पणो।। जमिणं परिकहिज्जइ इमस्स चेव पडिबहणताए।
अमरायइ महासड्ढी । अट्टमेतं पेहाए, अपरिग्णाए कंदति (सू. ९५) 'से मतिम ति स पूर्वोक्को यतिर्मतिमान् श्रुतसंस्कृतमतियथावस्थितं देहस्वरूपं कामस्वरुपं च द्विविधयाऽपि परिज्ञया परिज्ञाय किं कुर्यादित्याह--'मा य हु'त्ति मा-प्रतिषेधे, चः-समुच्चये, हुः-वाक्यालङ्कारे, ललतीति लाला-अत्रुटयन्मुखश्लेध्मसन्ततिः तां प्रत्यशितुं शीलमस्येति प्रत्याशी, यथाहि बालो निर्गतामपि लालां सदसद्विवेकाभावात् पुनरप्यश्नातीत्येवं त्वमपि लालावत्यक्त्वा मा भोगान् प्रत्यशान, वान्तस्य पुनरप्यभिलाषं मा कुर्वित्यर्थः, किश्च 'मा तेसु'त्ति संसारश्रोतांसिअज्ञानाविरतिमिथ्यादर्शनादीनि प्रतिकूलेन वा तिरश्चिनेन वाऽतिक्रमणीयानि, निर्वाणश्रोतांसि तु ज्ञानादीनि तत्रानुकूल्यं विधेयं
5
॥१७६॥

Page #201

आचा० प्रदी०
१२५
किए
मा तेष्वात्मानं तिरश्चिनमापादयेः, ज्ञानादिकार्ये प्रतिकूलतां मा विदध्याः, तत्राऽप्रमादयता भाव्यं, प्रमादवांश्चहैव शान्ति ना लभते ।
यतः 'कासकसे' इति, यो हि ज्ञानादिश्रोतसि तिरश्चीनवर्ती भोगामिलापवान् स एवम्भूतोऽपि पुरुषः सर्वदा किंकर्तव्यताकुल इदमहमकार्षमिदं च करिष्ये इत्येवं भोगाभिलापक्रियाव्यापृतान्तःकरणो न स्वास्थ्यमनुभवति, बहुमायी-कासंकपो हि कषायैर्भवति, तन्मध्यभूताया मायाया ग्रहणे तेषामपि ग्रहणं द्रष्टव्यं, ततः क्रोधी मानी मायी लोभीति द्रष्टव्यं । 'कडेण मूढे' करणं कृतं तेन मूढः-किंकर्तव्यताकुलः सुखार्थी दुःखमश्नुते, स एवं कासंकषः बहुमायी कृतेन मूढस्तत्तत्करोति येनात्मनो वैरानुषङ्गो जायते ।।
आह च'पुणो तं करेति' मायावी परवश्चनबुद्ध्या पुनरपि तल्लोभानुष्ठानं तथा करोति येनात्मनो वैरं वर्धते ।
किं पुनः कारणं प्राणी तत्करोति येनात्मनो वैरं वर्धते ? इत्याह--'जमिणं ति यदिति यस्मादस्यैव विशरारो शरीरस्य परिबृंहणार्थं प्राणघातादिकाः क्रियाः करोति, ते च तेन हताः प्राणिनः पुनः शतशो घ्नन्ति, अतो मयेदं कथ्यते-कासंकषः पुरुषो बहुमायी कृतेन मूढः पुनस्तत्करोति येनात्मनो वैरं वर्द्धयति । ___अपरं च अमरायते--द्रव्ययौवनप्रभुत्वरूपावसक्तोऽमर इवाचरत्यमरायते, कोऽमौ ? महाश्रद्धी-महती चासौ श्रद्धा च महाश्रद्धा सा विद्यते यस्य भोगेषु तदुपायेषु वा, भोगार्थिनोऽथे प्रसक्ता अजरामरवत् क्रियासु प्रवर्त्तन्ते, यश्चामरायमाणः काम-भोगाभिलाषुकः सः किम्भूतो भवतीत्याह--'अट्टमेतं पेहाए' अतिः-शारीर-मानसी पीडा तत्र भव आस्तिमार्तमम
ISSSSSSSC
॥१७७॥

Page #202

श२५
आचा० प्रदी०
7-2-ARIAGE
हा रायमाणं महाश्रद्धावन्तं प्रेक्ष्य-पर्यालोच्य कामार्थयोर्न मनो विधेयं, पुनरमरायमाणभोगश्रद्धावतः स्वरुपमुच्यते--'अपरिणाए | कंदति' कामस्वरूपं तद्विपाकं वा अपरिज्ञाय क्रन्दते-भोगेष्वप्राप्तनष्टेषु काङ्क्षा-शोकावनुभवति ॥९५॥ तदेवमनेकधा कामविपाकमुपदर्य उपसंहरति--
से तं जाणह जमहं बेमि । तेइच्छं पंडिए पवयमाणे से हंता छेत्ता मेत्ता लुंपित्ता विलुपित्ता उद्दवइत्ता 'अकडं करिस्सामिति मण्णमाणे, जस्स वि य णं करेइ ।
अलं बालस्स संगेणं, जे चा से कारेति बाले । ण एवं अणगारस्स जायति त्ति बेमि ॥ (सू. ९६)
॥लोगविजयस्स पंचमो उद्देसओ समत्तो ।। 'से तं जाणह जमहं बेमि', 'से'त्ति तदर्थे, तदपि हेत्वर्थे, यस्मात् कामा दुःखैकहेतवः तस्मात्तज्जानीत यदहं ब्रवीमि, मदुपदेशं कामपरित्यागविषयं कर्णे कुरुत । ननु च कामनिग्रहोऽत्र चिकीर्षितः, स चान्योपदेशादपि सिद्ध्यत्येवेत्येतदाशङ्क्याह-'तेइच्छे'ति कामचिकित्सा पण्डितः-पण्डिताभिमानी प्रवदन्नपरव्याधिचिकित्सामिवोपदिशनपरः-तीथिको जीवोपमर्दे वर्तत इति, आह-'से हंता' स इत्यविदिततत्वः कामचिकित्सोपदेशकः प्राणिनां हन्ता दण्डादिभिः, छेत्ता कर्णादीनां,
OGLOGLOGLOGIESSLICH SEISISTA
॥१७८॥

Page #203

आचा० प्रदी.
११२।५
भेत्ता शुलादिभिः, लुपया। ग्रधिकादिना, मिथित ग्रामवादिना, आदापिता प्राणव्यपरोपणात् , नान्यथा कामचिकित्सा व्याधिचिकित्सा वा अपरमार्थदृशां सम्पद्यते, 'अकडं करिस्सामित्ति अकृतं-यदपरेण न कृतं कामचिकित्सनं व्याधिचिकित्सनं वा तदहं करिष्य इत्येवं मन्यमानः हननादिकाः क्रियाः करोति, ताभिश्च कर्मबन्धोऽतो य एवम्भूत उपदिशति यस्याप्युपदिश्यते उभयोरप्येतयोरपथ्यवादकार्यमिति, आह च-'जस्स वि य णं'ति यस्याप्यसौ एवम्भूतां चिकित्सा करोति, न केवलं स्वस्येत्यपिशब्दार्थः, तयोर्द्वयोरपि कर्तुः कारयितुश्च हननादिकाः क्रियाः।
अतो अलं-पर्याप्तं बालस्य-अज्ञस्य सङ्गेन कर्मबन्ध हेतुना करिति यो वैतत्कारयति बालोऽज्ञस्तस्याप्यलम् ।
एतच्चैवम्भूतमुपदेशदानं विधानं वाऽवगततत्वस्य न भवतीत्याह-'ण एवं अणगारस्स जायति'त्ति एवम्भूतं प्राण्युपमर्दैन चिकित्सोपदेशदानं करणं वा अनगारस्य-साधोः ज्ञातसंसारस्वभावस्य न जायते-न कल्पते, ये तु कामचिकित्सा व्याधिचिकित्सां वा जीवोपमर्दैन प्रतिपादयन्ति ते बाला:-आवेज्ञाततत्खास्तेषां वचनमबधीरणीयमेवेति भावार्थः। इति:परिसमाप्तौ, ब्रवीमीति पूर्ववत् ॥९६||
॥ श्रीलोकविजयाध्ययने पञ्चमोद्देशकप्रदीपिका समाप्ता।
॥१७९॥

Page #204

आचा.
रास
प्रदी०
PRASHARE
॥ श्रीलोकविजयाध्ययने षष्ठोद्देशकः ॥ उक्तः पञ्चमोद्देशकः, साम्प्रतं पष्ठ आरभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः-संयमदेहयात्रार्थ लोकमनुसरता साधुना लोके ममत्वं न कर्तव्यमित्युद्देशार्थाधिकारोऽभिहितः, सोऽधुना प्रतिपाद्यते--
से तं संबुज्झमाणे आयाणीयं समुट्ठाए तम्हा पावं कम्मं णेव कुज्जा ण कारवे (सू. ९७) ___ 'से तंति यस्यानगारस्यैतत् पूर्वोक्तं न जायते सोऽनगारस्तत्-प्राण्युपघातकारि चिकित्सोपदेशदानमनुष्ठानं वा संबुद्ध्यमानः-अवगच्छन् ज्ञपरिज्ञया प्रत्याख्यानपरिज्ञया च परिहरन् आदाताव्यमादानीयं तच्च परमार्थतो भावादानीयं ज्ञानदर्शन-चारित्ररूपं तद् उत्थाय-गृहीत्वा किं कुर्यादित्याह--'तम्हा पावं कम्मति यस्मात् संयमः सर्वसावद्यारम्भनिवृत्तिरूपस्तस्मात्तमा दाय पापहेतुत्वात् कर्म क्रियां स्वतो न कुर्यात् मनसापि न समनुजानीयात् इत्यवधारणफलं, अपरेणाऽपि न कारयेदिति, आह-'ण कारवेत्ति अपरेणापि कर्मकरादिना पापसमारम्भं न कारयेदित्युक्तं भवति-अष्टादशापि पापस्थानानि स्वतो न कुर्यात्, नाऽप्यपरेण कारयेत्, अपरं कुर्वन्तं न समनुजानीयाधोगत्रिकेणाऽपि भावार्थः ॥९७॥ स्यादेतत्-किमेकं प्राणातिपातादिकं पापं कुर्वतोऽपरमपि ढौकते आहोस्विन्नेत्याह१. त्तदा०-पा० । २०येदेतदुक्तम्-पा० ।
॥१८॥

Page #205

आचा प्रदी०
सिया तत्थ एकयरं विप्परामुसति छसु अण्णयरंमि कप्पति । सुहट्ठी लालप्पमाणे सएण दुक्खेण मूढे विपरियासमुवेति। सरण विप्पमाएण पुढो वयं पकुव्वति सिमे पाणा पव्वहिता।
पडिलेहाए णो णिकरणाए । एस परिण्णा पवुच्चति कम्मोवसंती (सू. ९८) स्यात्तत्र—कदाचित्तत्र पापारम्भे एकतरं-पृथिवीकायादिसमारम्भ विपरामृशति-पृथिवीकायादिसमारम्भं करोति, एकतरं वाऽऽश्रवद्वारं परामृशति-स षट्स्वन्यतरस्मिन् कल्पते, यस्मिन्नेवालोच्यते तस्मिन्नेव प्रवृत्तो द्रष्टव्यः, इदमुक्तं भवतिपृथिवीकायादिषु षट्सु जीवनिकायेष्वाश्रवद्वारेषु वा मध्येऽन्यतरस्मिन्नपि प्रवर्त्तमानो यस्मिन्नेव पर्यालोच्यते तस्मिन्नेव | कल्पते, सर्वस्मिन्नेव वर्तत इति भावार्थः।
कथमन्यतरस्मिन् पृथिवीकायादिसमारम्भे वर्तमानोऽपरकायसमारम्भे सर्वपापसमारम्भे वा वर्तते एवं मन्यते-कुम्भकारशालोदकप्लावनद्रष्टान्तेनैककायसमारम्भकोऽपि भवत्यपरकायसमारम्भकः, किमर्थमेवंविधं पापकं कर्म समारभते ? तदुच्यते - 'सुहट्टी लालप्पमाणे' मुखेनार्थः सुखार्थः स विद्यते यस्यासौ मुखार्थी [स एवम्भूतः सनत्यर्थ] लपति पुनः पुनर्वा लपति-लालप्यते वाचा, कायेन धावन-वल्गनादिकाः कियाः करोति, मनसा च तत्साधनोपायांश्चिन्तयति, सुखार्थी
सन् कृष्यादिकर्मभिः पृथिवों समारभते, स्नानार्थमुदकं, तापनार्थमग्नि, धर्मापनोदार्थ वायु, आहारार्थी वनस्पति सकार्य जा वाऽसंयतः संयतो वा रससुखार्थी सचित्तं लवणवनस्पतिफलादि गृह्णात्येवमन्यदपि यथासंभवमायोज्यम् ।
IAS-I-SA-AGAR
मा० १६
॥१८॥

Page #206

आचा०
प्रदी०
स चैवं लालप्यमानः किम्भूतो भवतीत्याह- 'सएण 'त्ति यत्तदुप्तमन्यजन्मनि दुःखतरुकर्मबीजं तदात्मीयं तच्च तेनैव कृतमित्यात्मीयमुच्यते, अतस्तेन स्वकीयेन दुःखेन स्वकृत कर्मोदयजनितेन मूढः - परमार्थमजानानो विपर्यासमुपैति - सुखार्थी प्राण्युपघातकारणमारम्भमारभते, सुखस्य च विपर्यासो दुःखं तदुपैति । पुनरपि मूढस्यानर्थपरम्परां दर्शयितुमाह'सएण 'त्ति स्वकीयेनात्मना कृतेन प्रमादेन मद्यादिना विविधमिति मद्य-विषय- कषाय-विकथा - निद्राणां स्वभेदग्रहणं, पृथग - विभिन्नं व्रतं करोति, यदिवा पृथु विस्तीर्ण वयन्ते पर्यटन्ति प्राणिनः स्वकीयेन कर्मणा यस्मिन् स वयः - संसारस्तं करोति, एकैकस्मिन् काये दीर्घकालावस्थानं करोति, तस्मिंश्च संसारे प्राणिनः पीडयन्ते इति दर्शयितुमाह – 'जंसिमे' त्ति यस्मिन् चातुर्गतिकैसंसारे इमे - प्रत्यक्षाः प्राणाः - प्राणिनः प्रव्यथिताः - नानाप्रकारैर्व्यसनोपनिपातैः पीडिताः, सुखार्थिभिराम्भप्रवृत्तैर्मोहाद्विपर्यस्तैः प्रमादवद्भिश्च गृहस्थैः पापण्डिकैर्यत्याभासैश्चेति वा ।
यदि नाम प्राणिनः प्रव्यथितास्ततः किमित्याह – 'पडिलेहाए' एतस्मिन् संसारचक्रे स्वकृतकर्मफलेश्वराणां प्राणिनां गृहस्थादिभिः परस्परतो वा कर्मविपाकतो वा प्रव्यथनं प्रत्युपेक्ष्य विदितवेद्यः साधुर्निश्चयेन नितरां क्रियन्ते नाना दुःखावस्था * जन्तवो येन तनिकरण निकार : शारीरमान पदुःखोत्पादनं तस्मै नो [कर्म] कुर्यात् येन प्राणिनां पीडोत्पद्यते तमारम्भं न विदध्यादिति । एवञ्च सति किं भवतीत्याह-- 'एस परिण्णा पवुच्चति' येयं सावद्ययोगनिवृत्तिरेषा परिज्ञा- एतत्तत्वतः परिज्ञानं प्रकर्षेणोच्यते प्रोच्यते । द्विविधयाऽपि परिज्ञया प्राणिनिकारपरिहारे सति किं भवतीत्याह-- 'कम्मोवसंती' कर्मणामुपशान्ति
१. चतुर्मतिक० ० । २. ०वस्थासु पा० । ३. प्राणिनि निकार० पा० ।
११२२६
॥ १८२ ॥

Page #207

आचा० प्रदी०
१।२।६
SPESSOARERARIOSRAAGISEL!
रुपशमः, कर्मक्षयः प्राणिनिकारक्रियानिवृत्तेभवति ॥९८॥ अस्य च कर्मक्षयप्रत्यूहस्य प्राणिनिकरणस्य मूलमात्मात्मीयग्रहस्तदपनोदार्थमाह
जे ममाइयमति जहाति से जहाति ममाइतं । से हु दिट्ठपहे मुणी जस्स णत्थि ममाइतं । तं परिण्णाय मेहावी विदित्ता लोग, वंता लोगसण्णं, से मतिमं परक्कमेज्जासि त्ति बेमि। णारति सहती वीरे, वीरे णो सहती रति ।
जम्हा अविमणे वीरे तम्हा वीरे ण रज्जति ॥३॥ (सू. ९९) 'जे ममाइयमति जहाति' ममायित-मामकं तत्र मतिममायितमतिस्तां यः परिग्रहविपाकज्ञो जहाति--परित्यजति स | ममायितं--स्वीकृतं जहाति ।
RECESSASSOSTOSTEOSSES
यदि नामैवं ततः किमित्याह--'से हु दिट्ठपहे'त्ति यो हि मोक्ष कविघ्नहेतोः संसारभ्रमणकारगात् परिग्रहानिवृत्ताध्यवसायः, हुः अवधारणे, स एव मुनिः दृष्टो ज्ञानादिको मोक्षपन्था येन स दृष्टपथः, यदि वा दृष्टभयोऽवगतसप्तप्रकारभयः
॥१८३॥

Page #208

आचा०
प्रदी०
शरीरादेः परिग्रहात् साक्षात्पारम्पर्येण वा पर्यालोच्यमानं सप्तप्रकारमपि भयमापनपद्यत इत्यतः परिग्रहपरित्यागे ज्ञातभयत्वमवसीयते । एतदेव स्पष्टयितुमाह--' जस्स णत्थि ममाइतं यस्य ममायितं स्वीकृतं परिग्रहो न विद्यते स दृष्टभयो मुनिरिति ।
किञ्च -- 'तं परिण्णाय'त्ति तं - पूर्वव्यावर्णितस्वरूपं परिग्रहं द्विविधयाऽपि परिज्ञया परिज्ञाय मेधावी - ज्ञातज्ञेयो विदित्वा लोकं परिग्रहाग्रहयोगविपाकिनमेकेन्द्रियादिप्राणिगणं 'वंता लोग सण्णं' ति वान्त्वा - उद्गीर्य लोकस्य - प्राणिगणस्य संज्ञा - दशप्रकारात, इति मुनिः किम्भूतो ? मतिमान् - विवेकज्ञः सन् पराक्रमेथाः - संयमानुष्ठानोद्योगं सम्यग् विदध्याः, इतिः - अधिकारपरिसमाप्तौ ब्रवीमीति पूर्ववत् ।
स एवं संयमानुष्ठाने पराक्रममाणस्त्यक्तपरिग्रहाग्रहयोगो मुनिः किम्भूतो भवतीत्याह -- 'णारतिं ' इत्यादिश्लोकः, तस्य हि त्यक्तगृह - गृहिणी-धन - हिरण्यादिपरिग्रहस्य निष्किञ्चनस्य संयमानुष्ठानं कुर्वतः साधोः कदाचिन्मोहनीयोदया दरतिः स्यात्, तामुत्पन्नां संयमविषयां न सहते -न क्षमते, कोऽसौ विशेषेणेरयति - प्रेरयत्यष्टप्रकारं कर्म अन्तरङ्गा रिषड्वर्ग वा वीरः शक्तिमान् स एव वीरोऽसंयमे विषये परिग्रहे वा या रतिरुत्पद्यते तां न सहते न मर्षयति, या चाऽरतिस्ताभ्यां विमनीभूतो न शब्दादिषु रज्यति, अतो रत्यरतिपरित्यागान्न विमनस्को भवति नापि रागमुपयातीति दर्शयति-- यस्माच्य क्रत्यरतिरविमना वीरस्तस्मात्कारणाद्वीरो न रज्यति-शब्दादिविषयग्रामे न गादूर्ध्य विदधाति ३ ॥९९॥
११२६
1182811

Page #209

आचा. प्रदी.
BAERSIRSAR
यत एवं ततः किमित्याह -
सद्दे फासे अधियासमाणे णिव्विंद णदि इह जीवियस्स । मुणी मोणं समादाय धुणे कम्मसरीरगं । पंतं लूहं सेवंति वीरा सम्मत्तदंसिणो ।
एस ओघंतरे मुणी तिण्णे मुत्ते विरते वियाहिते ति बेमि (सू. १००) 'सद्दे फासे'त्ति यस्माद्वीरो रत्यरती निराकृत्य शब्दादिषु विषयेषु मनोज्ञेषु न रागमुपयाति नापि दुष्टेषु द्वेष, तस्माच्छब्दान् स्पर्शाश्च मनोज्ञेतरभेदभिन्नान् 'अधियासमाणे त्ति सम्यक् सहमानो निर्विन्द नन्दीत्युत्तरसूत्रेण सम्बन्धः, एतदुक्तं भवतिमनोज्ञान् शब्दान् श्रुतता न रागमुपयाति, नापीतरान् द्वेष्टि, आद्यन्तग्रहणादितरेषामप्युपादानं द्रष्टव्यं, ततश्च शब्दादीन् विषयानभिसहमानः' किं कुर्यादित्याह-'णिबिंद णदिति इहोपदेशगोचरापनो विनेयोऽभिधीयते, निर्विदस्व-जुगुप्सस्त्र ऐश्वर्यविभवात्मिका मनसस्तुष्टिर्नन्दिस्ताम्, इह मनुष्यलोके यजीवितमसंयमजीवितं तस्य या नन्दिस्तुष्टिः प्रमोदो यथा ममैतत् समृद्ध्यादिकमभूद्भवति भविष्यति चेत्येवं विकल्पजनितां नन्दी जुगुप्सस्त्र-यथा किमनया पापोपादानहेतुभृतयाऽस्थिरयेति ?
१. नतिसहमान:-पा० ।
॥१८५॥

Page #210

45
१।२।६
आचा० प्रदी०
एवं रूप-बलादिष्वपि वाच्यं, सनत्कुमारद्रष्टान्तेनेति, अथवा पञ्चानामप्यतीचाराणामतीतं निन्दति प्रत्युत्पन्नं संवृणोत्यनागतं प्रत्याख्याति ।
स्यादेतत्-किमालम्ब्य करोतीत्याह---'मुणी मोणं समादाय'त्ति मुनिस्त्रिकालवेदी यतिः मुनेरयं मौन:-संयमो, सर्वथा संयममादाय किं कुर्यात् ? धुनीयात् कर्मशरीरकम् ।
कथं तच्छरीरकं धृयते, ममत्वं वा तदुपरि न कृतं भवतीत्याह--'पंत लूहं सेवंति' प्रान्त-स्वाभाविकरसरहितमल्पं वा, रूक्षम् - आगन्तुकस्नेहादिरहितं द्रव्यतो भावतोऽपि, प्रान्तं-द्वेषरहितं विगतधूम, रूक्षं-रागरहितमपगताङ्गार सेवन्ते-भुजते, के ? वीरा:-साधवः, किम्भूताः ? समत्वदर्शिनो-राग-द्वेषरहिताः।
प्रान्त-रूक्षसेवी समत्वदर्शी च कं गुणमवाप्नोतीत्याह--'एस ओघंतरे मुणी' एष इति प्रान्तरुक्षाहारसेवनेन कर्मादिशरीरं धुनानो भावतो भवौधं तरति । कोऽसौ ? मुनिः, कश्च भवौधं तरति ? यो मुक्तः स बाह्याभ्यन्तरपरिग्रहरहितः, कश्च परिग्रहान्मुक्तो भवति ? यो भावतः शब्दादिविपयाभिष्वङ्गाद्विरतः, ततश्च यो मुक्तत्वेन विरतत्वेन वा विख्यातो मुनिः स एव भवौधं तरति, तीर्ण एवेति वा, इति:-अधिकारपरिसमाप्तौ, ब्रवीमीति पूर्ववत् ॥१०॥ यश्च मुक्तत्व-विरताभ्यां न विख्यातः स किम्भूतो भवतीत्याह--
दुव्वसुमुणी अणाणाए, तुच्छए गिलाति वत्तए ।
B॥१८६॥

Page #211

आचा० प्रदी.
| १।२।६
RIER-I-NIRAHASRASHAIL
एम सुवसु वीरे पसंसिए अच्चेति लोगसंजोगं । एस णाए पवुनति (सू. १०१) 'दुव्वसु'त्ति वसु-द्रव्यमेतच्च भव्येऽर्थे व्युत्पादितं 'द्रव्यं च भव्य' इत्यनेन, भव्यश्च मुक्तिगमनयोग्यः, ततश्च मुक्तिगमनयोग्यं यद्व्यं तद्वसु, दुष्टं वसु दुर्वसु, दुर्वसु चासौ मुनिश्च दुर्वसुमुनिः-मुक्तिगमनायोग्यः, स च कुतो भवति ? अनाज्ञया तीर्थकरोपदेशशून्यः स्वैरीत्यर्थः, किमत्र तीर्थकरोपदेशे दुष्करं येन स्वैरित्वमभ्युपगम्यते ? तदुच्यते --उद्देशकादेरारभ्य यथासंभवमायोज्यं, तथाहि-मिथ्यात्वमोहिते लोके संबोधैं दुष्करं व्रतेष्वात्मानमध्यारोपयितुं रत्यरती निग्रहीतुं शब्दादिविषयेविष्टानिष्टेषु मध्यस्थतां भावयितुं प्रान्तरुक्षाणि भोक्तुम् , एवं यथोद्दिष्टया मौनीन्द्राज्ञया असिधारकल्पया दुष्करं सञ्चरितुं, अनुकूल-प्रतिकूलांश्च नानाप्रकारानुपसर्गान् सोढुं, असहने च कर्मोदयोऽनाद्यतीत कालसुखभावना च कारणं, जीवो हि स्वभावतो दुःखभीरुरनिरोधसुखप्रियोऽतो निरोधकल्पायामाज्ञायां दुःखं वसति, असंश्च किम्भूतो भवतीत्याह-'तुच्छए गिलाति' तुच्छो-रिक्तः, स च द्रव्यतो निर्धनो घटादिर्वा जलादिरहितो, भावतो ज्ञानादिरहितः, ज्ञानादिरहितो हि काचित संशीतिविषये केनचित् पृष्टोऽपरिज्ञानात् ग्लायति वक्तुं, ज्ञानसमन्वितो वा चारित्ररिकाः पूजासत्कारभयात् शुद्धमार्गप्ररूपणावसरे ग्लायति यथावस्थितं प्रज्ञापयितुं, तथाहि-प्रवृत्तसंनिधिः संनिधेर्निर्दोषतामाचष्टे एवमन्यत्रापीति ।
यस्सु कषायमहा विषागदकल्पभगवदाज्ञोपजीवकः स सुवसुर्मुनिर्भवत्यरिक्तो न ग्लायति च वक्तुं, यथावस्थितवस्तुपरिज्ञानादनुष्ठानाच्च, आह च-'एस सुबसु वीरे पसंसिए' एष इति मुबसुमुनिानाधरिक्तो यथावस्थितमार्गप्ररूपको वीरः
%C414141
।।१८७॥

Page #212

शश६
आचा प्रदी०
REGRAHARASHTRA
कर्मविदारणात् प्रशंसितः-लाधितः, 'अच्चेति लोगसंजोग' स एवं भगवदाज्ञानुवर्तको वीरोऽत्येति-अतिक्रामति कं-लोकसंयोगं लोकेनासंयतलोकेन संयोगः-सम्बन्धः ममत्वकृतस्तमत्येति, अथवा लोको बाह्योऽभ्यन्तरश्च, बाह्यो धन-हिरण्य-माता || (त)-पित्रादि:', आन्तरस्तु राग-द्वेषादिस्तकार्य वा अष्टप्रकारं कर्म तेन साई संयोगमत्येति-लधयति । 'एस गाए पवुचति' योऽयं लोकसंयोगातिक्रमः एष न्यायः-एष सन्मार्गः मुमुक्षूणामयमाचारःप्रोच्यते सदुपदेशात् ।।१०१॥
स्यादेतत्-किम्भूतोऽसावुपदेश इत्यत आह - - जं दुक्खं पवेदितं इह माणवाणं तस्स दुक्खस्स कुसला परिण्णमुदाहरंति, इति कम्म परिण्णाय सव्वसो।
जे अणण्णदंसी से अणण्णारामे, जे अणण्णारामे से अणण्णदंसी । जहा पुण्णस्स कत्थति तहा तुच्छस्स कथति ।।
जहा तुच्छस्स कथति तहा पुण्णस्स कत्थति (सू. १०२) 'जं दुक्खं पवेदितं' यद् दुःख दुःखकारणं वा कर्म लोकसंयोगात्मकं प्रवेदितं-तीर्थकृद्भिरावेदितमिहास्मिन् संसारे १. धन-धान्य-हिरण्य-मातृ-पित्रादिः- ७०।
BADARA
॥१८८॥

Page #213

प्राचा पदी.
१२।६
मानवानां-जन्तूनां, ततः किं ? तस्य दुःखस्य-असातलक्षणस्य कर्मणो वा कुशला-निपुणाः धर्मकथालब्धिसम्पन्नाः स्वसमयपरसमयविद उद्युक्तविहारिणो यथावादिनस्तथाकारिणो जितनिद्रा जितेन्द्रिया देश-कालादिक्रमज्ञास्त एवम्भूताः परिज्ञाम् -उपादानकारणपरिज्ञानं निरोधकारणपरिच्छेदं चोदाहरन्ति ज्ञया प्रत्याख्यानपरिज्ञया च परिहरन्ति परिहारयन्ति च । किञ्च'इति कम्मं परिण्णाय'त्ति इतिः-पूर्वप्रक्रान्तपरामर्शको यत्तदुःखं प्रवेदितं मनुजानां, यस्य च दुःखस्य परिज्ञां कुशला उदाह| रन्ति तद् दुःखं कर्मकृतं तत्कर्माऽष्टप्रकारं परिज्ञाय तदाश्रवद्वाराणि च, ज्ञानप्रत्यनीकतया ज्ञानावरणीयमित्यादि, प्रत्याख्यानपरिज्ञया प्रत्याख्याय तदाश्रवद्वारेषु सर्वशः सर्वैः प्रकारोगत्रिक-करणत्रिकरूपैर्न वर्तेत'।
'जे अणण्णदंसी' अन्यद द्रष्टुं शीलमस्ये त्यन्यदर्शी, न अन्यदर्शी अनन्यदर्शी-यथाऽवस्थितपदार्थद्रष्टा, कश्चैवम्भूतो ? यः सम्यगूदृष्टिमौनीन्द्रप्रवचनाविर्भूततत्वार्थों यश्चाऽनन्यदृष्टिः सोऽनन्यारामो-मोक्षमार्गादन्यत्र न रमते, हेतु-हेतुमद्भावे सूत्रं लगयितुमाह-'जे अणण्णारामे' यश्च भगवदुपदेशादन्यत्र न रमते सोऽनन्यदर्शी । तदेवं सम्यक्त्वस्वरूपमाख्यातम् ।
कथयंश्चारक्तद्विष्टः कथयतीति दर्शयति- 'जहा पुण्णस्स कत्थति' तीर्थकर-गणधराचार्यादिना यथा येन प्रकारेण पुण्यवतः सुरेश्वर-चक्रवर्ति-माण्डलिकादेः कथ्यते-उपदेशो दीयते तथा-तेनैव प्रकारेण तुच्छस्य-द्रमकस्यापि काष्ठहारादेः | कथ्यते अथवा पूर्णो-जाति-कुल-रूपाधुपेतस्तद्विपरीतस्तुच्छो, विज्ञानवान् वा पूर्णस्ततोऽन्यस्तुच्छ:, उक्तश्च--
१. वर्तते-बृ०।
HARASHARERASACREAAL
॥१८९॥

Page #214

१२।६
प्राचा प्रदी.
PISOSICISSISSIEGESCHIC
"ज्ञानेश्वर्यधनोपेतो जात्यान्वयबलान्विनः।
तेजस्वी मतिमान् ख्यातः, पूर्णस्तुच्छो विपर्ययात् ॥१॥" एतदुक्तं भवति-यथा द्रमकादेस्तदनुग्रहबुद्ध्या प्रत्युपकारनिरपेक्षः कथयत्येवं चक्रवादेरपि, यथा वा चक्रवर्त्यादेः कथयत्यादरेण संसारोत्तरणहेतुमेवं द्रमकस्यापि, अत्र च निरीहता विवक्षिता, न पुनरयं नियम:-एकरूपतयैव कथनीयं, तथाहि--यो यथा बुध्यते तस्य तथा कथ्यते, बुद्धिमतो निपुणं स्थूलबुद्धस्त्वन्यथा, राज्ञश्च कथयता तदभिप्रायमनुवर्तमानेन कथनीयं, किमसावभिगृहीतमिथ्यादृष्टिरनभिगृहीतो वा संशीत्यापनो वा ? अभिगृहीतोऽपि कुतीथिकैऍग्राहितः स्वत एव वा? तस्यैवम्भूतस्य यद्येवं कथयेद्यथा
'दशसूनासमश्चक्री, दशक्रिसमो ध्वजः। दशध्वजसमा वेश्या, दशवेश्यासमो नृपः ॥१॥ [
] ॥१०२॥ तद्भक्तिविषयरूद्रादिदेवताचरित्रकथने' च कदाचिदसौ प्रद्वेषमुपगच्छेद, द्विष्टश्चैतद्विदध्यात्
अवि य हणे अणातियमाणे । एत्थंपि जाण सेयं ति णत्थि ।
केऽयं पुरिसे कं च णए ? १ देवताभवनचरितकथने वृ० ।
AGARI ILOCHARGILOSALICHO
॥१९०॥

Page #215

२६१
श२६
प्राचा पदी.
CHIHIROSICIOS CORIGA
एस वीरे पसंसिए जे बढे पडिमोयए, उइदं अहं तिरियं दिसासु, से सव्वतो सबपरिण्णाचारी ण लिप्पति छणणापदेण वीरे। से मेधावी जे अणुग्धातणस्स खेतण्णे जे य बन्धपमोक्खमण्णेसी ।
कुसले पुण ण बढे णो मुक्के (सू. १०३) 'अवि य हणे अणातियमाणे'त्ति अपिः-सम्भावने, आस्तां तावद्वाचा तर्जनम् , अनादियमाणो हन्यादपि, इत्याद्यविधिकथनेने हैव तावबाधा, आमुष्मिकोऽपि न कश्चिद्गुणोऽस्तीत्याह च-'एत्यपि जाण सेयं तिणत्थि' साधोः परहितार्थ धर्मकथां: कथयतस्तावत् पुण्यमस्ति, पर्पदमज्ञात्वाऽनन्तरोपवर्णितस्वरूपकथने अत्रापि-धर्मकथायामपि श्रेय:-पुण्यमित्येतन्नास्तीत्येवं जानीहि ।
स्यादेतत्-कथं तर्हि धर्मकथा कार्या इत्युच्यते-'केयं पुरिसे कं च णए यो हि वश्येन्द्रियो विषयविषपराङ्मुखः संसारोद्विग्नमना वैराग्याकृष्यमाण हृदयो धर्म पृच्छति, तेनाचार्यादिना धर्मकथनासौ' पर्यालोचनीयः-कोऽयं पुरुषो ? मिथ्याद्रष्टिरुत भद्रकः, केन चाभिप्रायेगाऽयं पृच्छति ? कं च देवताविशेां नतः किमनेन दर्शनमाश्रितमित्येवमालोच्य
१. धर्मकथिकेनासौ-वृ० ।
CTERIES
॥१९॥

Page #216

१११६
चा० दी०
RA
यथायोग्यमुत्तरकालं कथनीयम् , एतदुक्तं भवति-धर्मकथाविधिज्ञो हि आत्मना परिपूर्णः श्रोतारमालोचयति द्रव्यतः, क्षेत्रतः किमिदं क्षेत्र बौदैर्भागवतैरन्यैर्वा तज्जातीयः पार्श्वस्थादिभिर्वोत्सर्गरुचिभिर्वा भावितं, कालतो दुःषमादिकं दुर्लभद्रव्यकालं वा', भावतोऽरक्तद्विष्टमध्यस्थभावापन्नमेवं पर्यालोच्य यथाऽसौ बुध्यते तथा तथा धर्मकथा कार्या, एवमसौ धर्मकथायोग्य, अपरस्य वधिकार एव नास्ति, उक्तञ्च
"जो हेउवायपक्खमि हेउओ आगमम्मि आगमिओ। सो समयपण्णवओ सिद्धंतविराहओ अण्णो ॥१॥
[सन्मतितर्क-३/४५] य एवं धर्मकथाविधिज्ञः स एव प्रशस्त, आह च-'एस वीरे पसंसिए' यो हि पुण्यापुण्यवतोधर्मकथासमदृष्टिविधिज्ञः श्रोतृविवेचकः एषोऽनन्तरोक्तो वीर:-कर्मविदारकः प्रशंसित:-श्लाषितः। किम्भूतो यो भवतीत्याह-'जे बद्धे पडिमोयए' यो ह्यष्टप्रकारेण कर्मणा स्नेहनिगडादिना वा बद्धानां जन्तूनां प्रतिमोचकः धर्मोपदेशदानादिना स च तीर्थकरगणधराचार्याः | दिर्वा यथोक्तधर्मकथाविधिज्ञः।
क्व पुनर्व्यवस्थितान् जन्तून् मोचयतीत्याह-'उ8 अहं तिरियं ऊद्धर्व-ज्योतिष्कादीन् , अधो-भवनपत्यादीन, तिर्यग्दिक्षु-मनुष्यादीन् मोचयति । __ 'से सव्वतो' स इति वीरो बद्धप्रत्तिमोचकः सर्वतः-सर्वकालं सर्वपरिज्ञया द्विविधयाऽपि चरितुं शीलमस्येति सर्वपरि
१. यो हेतुवादपक्षे हेतुक आगमे आगमिकः । स स्वसमयप्रज्ञापकः सिद्धान्तविराधकोऽन्यः ॥१॥
॥१९२॥

Page #217

आचा०
१।२।६
प्रदी.
DEGREGRESSIGGSGESPRESSRECE
ज्ञाचारी-विशिष्टज्ञानान्वितः सर्वसंबरचारित्रोपेतो वा, स एवम्भूतः कं गुणमवाप्नोतीत्याह-'ण लिप्पति' न लिप्यतेनावगुण्ठथते, केन ? 'छणणापदेण' क्षणपदेन-हिंसास्पदेन प्राण्युपमर्दजनितेन कोऽसौ ? वीरः।
किमेतावदेव वीरलक्षणमुतान्यदप्यस्तीत्याह---'से मेधावी जे अणुग्घायणस्स खेयन्ने' स मेघावी-बुद्धिमान् य अणोदघातनस्य खेदज्ञः-अणत्यनेन चातुर्गतिकसंसारमित्यणं-कर्म तस्योत्-प्रावल्येन घातनमपनयनं तस्य तत्र वा खेदज्ञो-निपुणः, 'जे य बन्धपमोक्खमण्णेसी' यश्च प्रकृतिस्थित्यनुभाग'प्रदेशरूपस्य चतुर्विधस्यापि बन्धस्य यः मोक्षस्तदुपायो वा तमन्वेष्टुंविलोकयितुं शीलमस्येति बन्धप्रमोक्षमन्वेषो स वीरः, स किं छद्मस्थ आहोस्वित् केवली? केवलिनो यथोक्तविशेषणासम्भवात् छमस्थस्य ग्रहणम् ।
केवलिनस्तर्हि का वार्तेति ? उच्यते--'कुसले पुण णो बद्धे णो मुक्के' कुशलोऽत्र क्षीणघातिकमांशो विवक्षितः स च तीर्थकृत् सामान्यकेवली वा, छद्मस्थो हि कर्मणा बद्धो मोक्षार्थी तदुपायान्वेषकः, केवळी तु घातिकर्मक्षयान्नो बद्धो, भवोपग्राहिकर्मसद्भावानो मुक्तः, यदि वा छद्मस्थ एवाभिधीयते कुशलोऽवाप्तज्ञान-दर्शन-चारित्रो मिथ्यात्व-द्वादशकषायोपशमसद्भावात्तदुदयवानिव न बद्धोऽद्यापि तत् सत्कर्मतासद्भावानो मुक्त इति ॥१३॥ एवम्भूतश्च कुशलः केवली छमस्थो वा यदाचीर्णवानाचरति वा तदपरेणापि मुमुक्षुणा विधेयमिति दर्शयति--
से जं च आरभे, जं च णारभे, अणारद्धं च ण आरभे । १. •नुभाव०-६०।
SOSIAALISESSHOSILA
मा० १७

Page #218

आचा प्रदी०
१।२।६
सध
सावरकर
छणं छणं परिण्णाय लोगसण्णं च सव्वसो (सू. १०४) __'से जं च आरभे'त्ति स कुशलो यदारभत आरब्धवान् वा अशेषकर्मक्षपणोपायं संयमानुष्ठानं यच्च नारभते मिथ्यात्वाविरत्यादिकं संसारकारणं, तदारब्धव्यमनारम्भणीयं चेति संसारकारणस्य मिथ्यात्वाविरत्यादेः प्राणातिपाताधष्टादशरूपस्य चैकान्तेन निराकार्यत्वात् , तनिषेधे च विधेयस्य संयमानुष्ठानस्य सामर्थ्यायातत्वात् तनिषेधमाह--'अणारद्धं च ण आरभे' अनारब्धं-अनाचीणं केवलिभिर्विशिष्टमुनिभिर्वा तत्साधु रभेत-नो कुर्यात्, यदाचीण मोक्षाङ्गं तत् कुर्यात् ।
यद्भगवताऽनाचीर्ण परिहार्य तन्नामग्राहमाह--'छणं छणं परिणाय' 'क्षणुहिंसायां' क्षणनं क्षणो-हिंसनं येन येन प्रकारेण हिंसोत्पद्यते तत् ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परिहरेत, किञ्च-'लोगसणं च सव्यसो' लोकस्य-गृहस्थलोकस्य संज्ञान-संज्ञा विषयाभिष्कङ्ग जनितेसुखेच्छा परिग्रहसंज्ञा वा तां च ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परिहरेत, कथं ? सर्वशः-सर्वैः प्रकारैर्योगत्रिक-करणत्रिकेणेत्यर्थः ॥१०४॥
तस्यैवंविधस्य यथोक्तगुणावस्थितस्य धर्मकथाविधिज्ञस्य बद्धप्रतिमोचकस्य कर्मोद्घातनखेदज्ञस्य बन्धमोक्षान्वेषिणः सत्पथव्यवस्थितस्य कुमार्ग निराचिकीहिंसाद्यष्टादशपापस्थानविरतस्यावगतलोकसंज्ञस्य यद्भवति तदर्शयति--
१. जनिता-पा० ।
RASHISHASHISH
॥१९४॥

Page #219

आचा०
प्रदी०
उसो पासगस्स णत्थि ।
हे काम असमितदुक्खे दुक्खी दुक्खाणमेव आव परति बेमि (सू. १०५) ॥
॥ लोगविजयस्स छट्ठो उद्देसो समत्तो ॥ ॥ बीयमज्झयणं लोगविजयो समत्तं ॥
'उद्देसो पासगस्स णत्थि ' उद्दिश्यते नारकादिव्यपदेशेन इत्युद्देशः, स पश्यकस्य - परमार्थदृशो नास्ति न विद्यते इत्यादीनि च सूत्राण्युदेशक परिसमाप्ति यावत् तृतीयोदेशके व्याख्यातानि तत एवार्थोऽवगन्तव्यः, आक्षेप - परिहारौ चेति । तानि चामूनि - बाल: पुनर्नेहः कामसमनुज्ञः अशमितदुःखः दुःखी दुःखानामेवावर्त्तमनुपरिवर्तते । इतिः - परिसमाप्तौ ब्रवीमीति पूर्ववत् ॥ १०५ ॥ उक्तः षष्ठोदेशकः । तत्समाप्तौ च समाप्तञ्च लोकविजयाध्ययनम् ॥
॥ इति श्रीबृहत्खरतरगच्छे श्रीजिनस मुद्रसूरिपद्यालङ्कारश्रीजिनहं ससूरिविरचितायां श्रीआचाराङ्गप्रदीपिकायां श्रीलोकविजयाख्यं द्वितीयाध्ययनं परिसमाप्तम् ॥ ॥ इति श्रीआचाराङ्गे लोकविजयाध्ययनम् ॥२॥
१।२६
॥ १९५॥

Page #220

आचा प्रदी.
ASASHABAR
॥ श्रीशीतोष्णीयाध्ययने प्रथमोद्देशकः ॥ उक्तं द्वितीयाध्ययनं, साम्प्रतं तृतीयमारभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः, श्रीलोकविजयाध्ययनप्रसिद्धसंयमव्यवस्थितस्य विजितकषायादिलोकस्य साधोः कदाचित्प्रतिकोमानुलोमाः परीषहाः प्रादुष्पन्ति, तेऽविकृतान्तःकरणेन सम्यक् सोढव्या, इत्यनेन सम्बन्धेनायातमिदमध्ययनम् , अस्यैव पूर्वमुद्देशार्थाधिकारो लिख्यते
तत्र प्रथमोद्देशके भावनिद्रया गुप्तानां सम्यगविवेकरहितानां गृहस्थानां दोषा अभिधीयन्ते, जाग्रतां च गुणाः कथ्यन्ते । द्वितीये त एव भावनिद्रापन्ना यथा दुःखमनुभवन्ति तथोच्यते २ । तृतीये तु संयमानुष्ठानमन्तरेण दुःखसहनादेव केवलान्न श्रमण इत्युच्यते ३ ।
चतुर्थोद्देशके तु कषायाणां वमनं कार्य, पापस्य कर्मणो भवोपग्राहिकर्मक्षयान्मोक्षश्च प्रतिपाद्यते ४ । इत्युद्देशार्थाधिकारः प्रोक्तः। अथ नामनिष्पन्ने निक्षेपे नाम शीतोष्णीयं, अतः शीतोष्णयोर्किश्चित् स्वरूपमाह
सीयं परीसहपमायुवसमविरई सुहं चउण्हं तु । परीसहतवुजमकसाय सोगाहियेयारई दुक्ख ॥१॥ [आ. नि. गाथा २०२]
ASSSSS
ला॥१९६॥

Page #221

आचा प्रदी.
।३।१
शीतमिति भावशीतं, तच्चेह जीवपरिणामस्वरूपं गृह्यते, स चायं परिणामो-मार्गाच्यवननिर्जरी परिसोढव्याः परीषहाः', प्रमादः-कार्यशैथिल्यं शीतलविहारता, उपशमो-मोहनीयोपशमः, स च सम्यक्त्व-देशविरति-सर्वविरतिलक्षणः, उपशमश्रेण्याश्रिनो वा तत्क्षयो वा, विरतिः-प्राणातिपातादिविरत्युपलक्षितः सप्तदशविधः संयमः, सुखं च सातावेदनीयविपाकाविर्भूतम् । एतत् सर्व परिषद-प्रमादादि शीतं स्त्रीपरीपह-सत्कार परीषहौ शीतो, भावमनोऽनुकूलत्वात्, शेषास्तु विंशतिः परीपहा उष्णा, मनसः प्रतिकूलत्वात् ।
उष्णश्च परीषहाः-पूर्वव्यावर्णितस्वरूपाः, तपस्युद्यमो-यथाशक्ति द्वादशप्रकारतपोऽनुष्ठान, कषायाः-क्रोधादयः, शोक - इष्टाप्राप्तिविनाशोद्भव आधिः, वेदः-स्त्री-पु-नपुंसकवेदोदयः, अरतिः-मोहनीय विपाकाच्चित्तौःस्थ्य, दुःख चासातवेदनीयोदयात्, इत्येतानि परीपहादीनि पीडाकारित्वादुष्णमिति ॥१॥
इत्यादि शीतोष्णभावानिह प्रतिपादितत्वात् शीतोष्णीयाध्ययनं, गतो नामनिष्पन्नो निक्षेपः, साम्प्रतं सूत्रानुगमे सूत्रमुच्चारणीय, तच्चेदम्
सुत्ता अमुणी मुणिणो सया जागरंति (सू. १०६) अस्य चानन्तरसूत्रेण सम्बन्धो वाच्यः, स चायम्-इह दुःखी दुःखानामेवावर्त्तमनुवर्तत इत्युक्तं, इहापि भावमुप्ता १. तत्वार्थसूत्र ९/८ । २. विहारिता-पा० ।
॥१९७॥

Page #222

45
आचा० प्रदी०
१।३।१
5 अज्ञानिनो दुःखिनो दुःखानामेवावर्त्तनमनुवर्तन्ते, उक्तश्च
"नातः परमहं मन्ये, जगतो दुःख कारणम् ।
यथाऽज्ञानमहारोगो, दुरन्तः सर्वदेहिनाम् ॥१॥" [ 'सुत्ता अमुणी' इह सुप्ता द्वेघा-द्रव्यतो भावतश्च, तत्र निद्राप्रमादापन्ना द्रव्यमुप्ताः, भावसुप्ताः मिथ्यात्वाज्ञानमयमहानिद्राव्यामोहिताः, ततो ये अमुनयः-मिथ्यादृशः सततं भावमुप्ताः सद्विज्ञानानुष्ठानरहितत्वात, निद्रया तु भजनीयाः, मुनयस्तु सद्बोधोपेता मोक्षमार्गादचलनस्ते सततं-अनवरतं जाग्रति-हिताहितप्राप्तिपरिहारं कुर्वते, अतो द्रव्यनिद्रोपगता अपि क्वचिद्वितीयपौरुष्यादौ सततं जागरुका एव ।
तदेवं दर्शनावरणीयकर्मविपाकोदयेन काचित्स्वपन्नपि यःसंविग्नो यतनावांश्च स दर्शनमोहनीयमहानिद्रापगमाज्जाग्रदवस्थ एवेति ॥१०६॥ ये तु सुप्तास्तेऽज्ञानोदयाद्भवन्ति, अज्ञानं च महादुःखं च जन्तूनामहितायेति दर्शयति--
लोगंसि जाण अहियाय दुक्खं । समयं लोगस्स जाणित्ता एत्थ सत्थोवरते ।
-54
DI॥१९८॥

Page #223

आचा० प्रदी.
जस्सिमे सद्दाय ख्वा य रसा य गंधा य फासा य अभिसमण्णागता भवंति (सू. १०७) ||| १॥३॥१ 'लोगंसि जाण अहियाय दुवखं' लोके-पट्नीवनिकाये जानीहि-परिच्छिन्द्या दुःखहेतुत्वादुःखम्-अज्ञानं मोहनीयं वा, तदहिताय नरकादिभवव्यपनोपनिपाताय, इह वा बन्ध-वध-शारीर-मानसपीडायै जापत इस्पेतज्जानीहि, परिज्ञानाच्चैतत्फलं यदुत-द्रव्यभावस्वापादज्ञानरूपाददुःखहेतोरपसर्पणम् ।
'समयं लोगस्स जाणित्ता' समयः-आचारोऽनुष्ठानं तं लोकस्य प्राणिगणस्य ज्ञात्वाऽत्र शस्त्रोपरतो भवेदित्युत्तरसूत्रेण सम्बन्धः, लोको हि भोगाभिलाषितया प्राण्युपमर्दादिकपायहेतुकं कर्मोपादाय नरकादियातनास्थानेवृत्पद्यते ततः कथञ्चिदुदवृत्त्यावाप्य चाऽशेपक्लेशवातनं धर्मकारणमार्यक्षेत्रादौ मनुष्यजन्म पुनरपि महामोहमोहितमति स्तत्तदारभते येना'ऽधोऽधो व्रजति, संसारान्नोन्मज्जतीति । अयं लोकाचारस्तं ज्ञात्वा, किं कुर्यात् इत्याह - एत्थ सत्थोवरते' अत्रास्मिन् पटकायलोके शस्त्राद द्रव्यभावभेदादुपरतो धर्मजागरणेन जागृहि, यदि वा यत्संयमशस्त्रं प्राणातिपातादि शब्दाददिकामगुणाभिष्वङ्गो वा तस्माद्य उपरतः स मुनिरिति ।
आह च-'जस्सिमे सदा य रूवा य' ति यस्य मुने रिमे प्रत्यात्मवेद्याः समस्तप्राणिगणेन्द्रियप्रवृत्तिविषयभूताः शब्द-रूप-- रस-गन्ध-स्पर्शा मनोज्ञेतरभेदभिन्ना अभिसमन्वागता-ज्ञाता यस्य मुनेर्भवन्ति स लोकं जानाति, इष्टेषु न रागमुपयाति नापीतरेषु द्वेषमिति भावः, यदिवा इहैव शब्दादयो दुःखाय भवन्त्यास्तां तावत्परलोके, उक्तश्च१. ०ते येन येना०-७० । २. पर्व-पा० । ३. द्वेष इति मु. ।
।।१९९॥

Page #224

१।३।१
आचा० प्रदी.
RMATERIASIREHI--KI-
"रक्तः शब्दे हरिणः स्पर्शे नागो रसे च वारिचरः । कृपण पतङ्गो रूपे भुजगो गन्धे ननु विनष्टः ॥१॥ पञ्चसु रक्ताः पञ्च विनष्टा यत्रागृहीतपरमार्थाः।
एकः पश्चसु रक्त प्रयाति भस्मान्ततामबुधः ॥२॥ [ __ अथवा शब्दे पुष्पशालाद्भद्रा ननाश १, रूपे अर्जुनकतस्करः २, गन्धे गन्धप्रियकुमारः ३, रसे सौदासः ४, स्पर्शे सत्यकिः सुकुमारिकापतिर्वा ललिताङ्गकः ५, परत्र च नरकादियातनास्थानभयमिति ॥१०७॥ एवं शब्दादीनुभयदुःखस्वभावानवगम्य यः परित्यजेदसौ कं गुणमवाप्नुयादित्याह
से आतवं णागवं वेयवं धम्मवं बंभवं से पन्नाणेहिं परिजाणति लोगं, मुणी ति वच्चे, धम्मविदु ति अंजू आवट्टसोए संगमभिजाणति (सू. १०८) 'से आत'ति यो हि महामोहनिद्रावृते लोके दुःखमहिताय जानानो लोकसमयदर्शी शस्त्रोपरतः सन् शब्दादीन् कामगुणान् दुःखैकहेतून् जानाति ज्ञपरिज्ञया प्रत्याख्यानपरिज्ञया प्रत्यायष्टे स-साधुरात्मवान् शब्दादिपरित्यागेन आत्माऽनेन रक्षितो भवति, अन्यथा नारकैकेन्द्रियादिपाते सत्यात्मकार्याकरणात्कुतोऽस्यात्मा ।
१०ततां मूढः - पा० ।
॥२०॥

Page #225

आचा०
प्रदी
११
पाठान्तरं वा 'से आयवी नाणवी' आत्मानं श्वभ्रादिपतनरक्षणद्वारेण वेत्तीत्यात्मवित् , तथा ज्ञानं - यथावस्थितपदार्थ- परिच्छेदकं वेत्तीति ज्ञानवित् , तथा वेद्यते जीवादिस्वरूपमनेनेति वेद:-आचाराङ्गाद्यागमः तं वेत्तीति वेदवित् , तथा दुर्गतिप्रसृतजन्तुधरणस्वभावं स्वर्गापवर्गमार्ग धर्म वेत्तीति धर्मवित् , एवं ब्रह्माऽशेषमलकलङ्कविकलं' योगिशर्म वेत्तीति ब्रह्मवित् , एवं 'पन्नाणेहिं परिजाणति लोगं' प्रकर्षेण ज्ञायते इति ज्ञेयं यैस्तानि प्रज्ञानानि-मत्यादीनि तैलों के यथावस्थितं जन्तुलोकं तदाधार क्षेत्रं वा जानातीति, य एव शब्दादिविषयसङ्गस्य परिहर्ता स एव यथावस्थितलोकस्वरूपपरिच्छेदीति ।
यश्चानन्तरगुणोपेतः स किं वाच्य ? इत्यत आह-'मुणीति बच्चे' योह्यात्मवान् ज्ञानवान् वेदवान् धर्मवान् ब्रह्मवान् प्रज्ञानैर्व्यस्तैः समस्तैर्वा लोकं जानाति स मुनिर्वाच्यो, मनुते मन्यते वा जगतस्त्रिकालावस्थामिति मुनिः, किश्च-'धम्मविदुत्ति धर्म-चेतनाचेतनद्रव्यस्वभा श्रुत-चारित्ररूपं वा वेत्तीति धर्मवित् , 'अंजू' ऋजुर्ज्ञान-दर्शन-चारित्राख्यस्य मोक्षमार्गस्यानुष्ठानादकुटिलः।
तदेवं धर्मविजुर्मुनिः किम्भूतो भवतीत्याह-'आवट्टसोए' भावावतों-जन्म-जरा-मरण-रोग-शोक-व्यसनोपनिकतास्मकः संसारः, भावोतोऽपि शब्दादिकामगुणविषयाभिलाषः, आवर्तश्च श्रोतश्चावर्त्तश्रोतसी तयो रागद्वेषाभ्यां सम्बन्धः -सङ्गस्तमभिजानात्याभिमुख्येन परिच्छिनत्ति ॥१०८॥
एवंविधश्च के गुणमवाप्नुयादित्याह--
BOSSESSES SOCIALE
१०वकल्य०-पा०।
॥२०१॥

Page #226

१३१
आचा प्रदी०
सितोसिणचागी से णिग्गंथे अरति-रतिसहे, पल्सयं णो वेदेति, जागर-वेरोवरते वीरे ! एवं दुक्खा पमोक्खसि ।
____ जरा-मच्चुवसोवणीते णरे सततं मूढे धम्मं णाभिजाणति (सू. १०९) । 'सीतोसिणच्चागी' सबाह्याभ्यन्तरग्रन्थिरहितः सन् शीतोष्णत्यागी सुख-दुःखानभिलाषुकः शीतोष्णरूपौ वा परीषहावतिसहमानः संयमारत्यसंयमरतिसहः' सन् परुषतां-कर्कशतां पीडाकारितां परीपहाणामुपसर्गाणां वा कर्मक्षपणायोद्यतः साहाय्यं मन्यमानो नो वेत्ति-न तान् पीडाकारित्वेन गृहातीत्यर्थः । किञ्च-'जागर' असंयमनिद्रापगमाज्जागर्तीति जागरः, 'वेरोपरते' अभिमानसमुत्थोऽमावेशः परापकाराध्यवसायो वैरं, तस्मादुपरतो वैरोपरतो, जागरश्वासौ वैरोपरतश्चेति कर्मधारयः, क एवम्भूतो ? वीरः-कर्मापनयनशक्त्युपेतः, एवम्भूतश्च त्वं वीर ! आत्मानं परं वा दुःखात् दुःखकारणात् प्रमोक्ष्यसीति । यश्च यथोक्ताद्विपरीतः आवर्तश्रोतसोः सङ्गमुपगतोऽजागरः स किमाप्नुयादित्याह-'जरामच्चुत्ति जरा च मृत्युश्च ताभ्यामात्मवशमुपनीतो नरः प्राणी सततमनवरतं मूढो-महामोहमोहितमतिर्ध वर्गापवर्गमार्ग नाभिजानी ते-नावगच्छति, तत् संसारे स्थानमेव नास्ति यत्र जरा-मरणे न स्तः,
देवानां जराऽभाव इति चेत् ? १ संयमासंयमरत्यरतिसहः - बु० । २ धीरः -पा० । ३ धीर ! - पा० ।
KEEPEACEAEECIAAAA
॥२०२॥

Page #227

आचा० प्रदी.
१।३।१
22-2-%81-%AMARRIALSF
न, तत्राप्युपान्तकाले लेश्या-बल-सुख-प्रभुत्व-वर्णहान्युत्पत्तेरस्त्येव तेषामपि जरासद्भावः, उक्तश्च--
"देवा णं भंते ! सव्वे समवण्णा? णो इणढे समढे, से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ ? गोयमा! देवा दुविहा पण्णत्ता-पुत्वोचवणगा य पच्छोववाणगा य, तत्थ णं जे ते पुबोववण्णगा ते ण अविसुद्धवण्णयरा जे णं पच्छोववण्णगा ते णं विसुद्धवाणयरा""
[ भगवती सूत्र-१/२/६] एवं लेश्याद्यपीति, च्यवनकाले सर्वस्यैवैतद्भवति, तद्यथा
"माल्यम्लानिः कल्पवृक्षप्रकम्पः, श्रीहीनाशो वाससा चोपरागः।
दैन्यं तन्द्रा कामरागाङ्गभङ्गो, द्रष्टेभ्रंशो वेपथुश्चारतिश्च ॥१॥ ॥१०९॥ [ यतश्चैवमतः सर्व जरा-मृत्युवशोपनीतमभिसमीक्ष्य किं कुर्यादित्याह--
पासिय आतुरे पाणे अप्पमत्तो परिवए ।
मंता एवं मतिमं पास, १ देवा भदन्त ! सर्वे समवर्णाः ! नैषोऽर्थः समर्थः, तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते ? गौतम ! देवा द्विविधा:-पूर्वो.
त्पन्नकाश्च । पश्चादुपपन्नकाश्च । तत्र ये ते पूर्वोत्पन्नकास्तेऽविशुद्धवर्णाः, ये पश्चादुपपन्नास्ते विशुद्धवर्णाः । २ द्रष्टिभ्रान्तिः-० ।
॥२०३॥

Page #228

११३११
आचा प्रदी०
GLICERIES AGREGAREAREAREA
आरंभजं दुक्खमिणं ति णचा, मायी पमायी पुण एइ गभं। उवेहमाणो सद्द-रूवेसु अंजू माराभिसंकी मरणा पमुंचति ।
अप्पमत्तो कामे हिं, उवरतो पावकम्मे हिं, वीरे गुत्ते खेयण्णे । जे पज्जवजातसत्थस्स खेतण्णे से असत्थस्स खेतण्णे । जे असत्थस्स खेतण्णे से पज्जवजातसत्थस्स खेतण्णे।
अकम्मस्स ववहारो ण विज्जति । कम्मुण्णा उवाधि जायति ।
कम्मं च पडिलेहाए (सू. ११०) 'पासिय आतुरे'त्ति स हि भावजागरस्तैस्तैर्भावस्वापजनितः शारीरमानसैदुःखैरातुरान्-किंकर्तव्यतामूढान् दुःखसागरावगाढान् प्राणिनो दृष्ट्वा-ज्ञात्वाऽप्रमत्तः परिव्रजेद-उद्युक्तः सन् संयमानुष्ठानं विदध्यात् । अपिच-'मंता एयंति हे
॥२०४॥

Page #229

आचा० प्रदी०
मा० १८
मतिमान् ! सश्रुतिक ! भावसुप्तातुरान् पश्य, मत्वा चैतज्जाग्रत् सुप्तगुणदोषापादनं मा स्वापे मर्ति' कुरु, किश्च - 'आरंभ' ति आरम्भः - सावधक्रियानुष्ठानं तस्माज्जातमारंभजं, किं तद् ? दुःखं तत्कारणं वा कर्म । इदमिति प्रत्यक्षगोचरापनमशेषारम्भप्रवृत्तप्राणिगणानुभूयमानमित्येतत् ज्ञात्वा परिच्छिद्य निरारम्भो भूत्वाऽऽत्महिते जागृहि ।
यस्तु विषय - पायाच्छादित चेताभावशायी स किमाप्नुयादित्याह - 'मायी' मध्यग्रहणाच्चाद्यन्तयोर्ग्रहणं, तेन क्रोधादिकपायवान् मद्यादिप्रमादवान्भारकदुःखमनुभूय पुनस्तिर्यक्षु गर्भमुपैति । यस्त्वकषायी प्रमादरहितः, स किम्भूतो भवतीत्याह'उवेहमाणो 'त्ति शब्द-रूपादिषु यौ रागद्वेषौ तावुपेक्षमाणः - अकुर्वन् ऋजुर्भवति, यतिरेव परमार्थतः ऋजुः, अपरस्त्वन्यथाभूतः स्त्र्यादिपदार्थान्यथाग्रहणाद्वक्रः, किञ्च - 'माराभिसंकी' स ऋजुः शब्दादीनुपेक्षमाणो मरणं मारस्तदभिशङ्की- मरणादुद्विजंस्तत्करोति येन मरणात्प्रमुच्यते ।
किं तत्करोति ? 'अप्पमत्तो कामेहिं' कामैर्यः प्रमादस्तत्राप्रमत्तो भवेत् । कश्चाप्रमत्तः स्याद् ? यः कामारम्भकेभ्यः पापेभ्य उपरतो भवतीति- 'उवरतो पावकम्मेहिं' उपरतो मनोवाक्कायैः कुतः ? पापोपादानकर्मभ्यः कोऽसौ ? वीरः, किम्भूतो ? गुप्तात्मा, कश्च गुप्तो भवति ? यः खेदज्ञो । यश्च खेदज्ञः स कं गुणमवाप्नुयादित्याह - 'जे पज्जवजात 'ति शब्दादीनां विषयाणां पर्यवा: - विशेषास्तेषु तन्निमित्तं जातं शस्त्रं पर्यवजातशस्त्रं - शब्दादिविशेषोपादानाय यत्प्राण्युपघात - १ स्वापमर्ति ब० ।
શાર
॥२०५॥

Page #230

आचा० प्रदी०
१३१
कार्यनुष्ठानं तत्पर्यवजातशस्त्रं तस्य यः खेदज्ञो-निपुणः सोऽशस्त्रस्य-निरवद्यानुष्ठानस्य संयमस्य खेदज्ञो-निपुणः, | यश्चाशस्त्रस्य संयमस्य खेदज्ञः स पर्यवजातशत्रस्य खेदज्ञः।।
इदमुक्तं भवति-यः शब्दादिपर्यायान् इष्टानिष्टात्मकत्वात् तत्प्राप्तिपरिहारानुष्ठानं च शस्त्रभूतं वेत्ति सोऽनुपघातकत्वासंयममप्यशस्त्रभूतमात्मपरोपकारिणं वेत्ति, शस्त्राशस्त्रे च जानानस्तत्प्राप्तिपरिहारौ विधत्ते, एतत्फलत्वात् ज्ञानस्येति, तस्य च संयमतपःखेदज्ञस्यास्रवनिरोधादनादिभवोपात्तकर्मक्षयः ।
कर्मक्षयाच यद्भवति तदुपदिशति-'अकम्मस्से ति न विद्यतेऽष्टप्रकारं कर्मास्येत्यकर्मा तस्य व्यवहारो न विद्यते-नाऽसौ नारकतियग्नरामरपर्याप्तकापर्याप्तकबालकुमारादिसंसारिव्यपदेशभाग् भवति । यश्च सकर्मा स नारकादिव्यपदेशेन व्यपदिश्यत इत्याह-'कम्मुणा उवाधी'ति उपाधीयते-व्यपदिश्यते येनेत्युपाधिर्विशेषणं, स उपाधिः कर्मणा ज्ञानावरणीयादिना जायते, तद्यथा-मतिश्रुतावधिमनःपर्यायवान् मन्दमतिस्तीक्ष्णो वेत्यादि १, चक्षुर्दर्शनी अचक्षुदर्शनी निद्रालुरित्यादि २, सुखी दुःखी चेति, ३, मिथ्याद्रष्टिः सम्यग्रदृष्टिः सम्यगमिथ्यादृष्टिः स्त्री पुमानपुंसकः कषायीत्यादि ४, सोपक्रमायुष्को निरुपक्रमायुष्कोऽल्पायुर्दीर्घायुरित्यादि ५, नारकस्तियग्योनयः' एकेन्द्रियो द्वीन्द्रियः पर्याप्तकोऽपर्याप्तकः सुभगो दुर्भग इत्यादि ६, उच्चैर्गोत्रो नीचैर्गोत्रो वेति ७, कृपणस्त्यागी निरुपभोगो निर्वीय ८, इत्येवं कर्मणा संसारी व्यपदिश्यते । यदि नामैवं ततः किं कर्तव्यमित्याह --- 'कम्मं च पडिले हाए' कर्म-ज्ञानावरणीयादि तत्प्रत्युपेक्ष्य बन्धं वा प्रकृतिस्थित्यनु
१ ०योनिकः-वृ०
GESSESAROSESSIOSHOROSCOOLOCALOG
॥२०६॥

Page #231

आचा०
प्रदी०
भावप्रदेशात्मक' पर्यालोच्य तत्सत्ताविपाकापन्नांश्च प्राणिनो यथा भावनिद्रया शेरते तथाऽवगम्याकर्मतोपाये भावजागरणे यतिव्यम् ॥ ११०॥
किश्च -
कम्ममूलं च जं छणं,
पडिलेहिय सव्वं समायाय दोहि अंतेहिं अदिस्समाणे तं परिण्णाय मेधावी विदित्ता लोगं वं लागणं सहावी परिक्कमेज्जासि (सू. १९१ ) तिबेमि
॥ सीओसणिज्जस्स पढमो उद्देसओ समत्तो ॥
'कम्ममूलं' कर्मणो मूलं कारणं मिथ्यात्वाविरतिप्रमादकषाययोगाः, चः समुच्चये, कर्ममूलं च प्रत्युपेक्ष्य, यत्क्षणमिति 'क्षणु हिंसाया' क्षणनं यत्किमपि प्राण्युपघातकारि तत्कर्म मूलतया प्रत्युपेक्ष्य परित्यजेत् पुनरप्युपदेशदानायाह - 'पडिले हिय सव्वं प्रत्युपेक्ष्य पूर्वोक्तं कर्म तद्विपक्षमुपदेशञ्च सर्व समादाय गृहीत्वा अन्तहेतुत्वादन्तौ राग-द्वेषौ ताभ्यां द्वाभ्यां सहायमानस्तत्कर्म तदुपादानं वा रागादिकं ज्ञपरिज्ञया परिज्ञाय प्रत्याख्यानपरिज्ञया परिहरेदिति, 'तं परिण्णाय' तं रागादि१ ०नुभागप्र० मु० । २०भ्य कर्मणोपाये - पा० ।
१।३।१
॥२०७॥

Page #232

आचा.. प्रदी.
मोहितं लोकं विषय-कषायलोकं वा ज्ञात्वा वान्त्वा च लोकसंज्ञा-विषयपिपासासंज्ञितां [स] मेधावी-मर्यादाव्यवस्थितः सन् पराक्रमेत-संयमानुष्ठाने उधुक्तो भवेत् , विषयपिपासामरिषड्वर्ग वाऽष्टप्रकारं कर्मावष्टभ्याद, इतिः-परिसमाप्तौ, ब्रवीमीति पूर्ववत् ॥१११॥
॥ श्रीशीतोष्णीयाध्ययनस्य प्रथमोद्देशकप्रदीपिका समाप्ता ॥
SASARASWAR A
SESSTECEXISTA
॥२०॥

Page #233

१।३१२
आचा प्रदी०
nell
MALAGHEECHECCAME
॥ श्रीशीतोष्णीयाध्ययने द्वितीयोद्देशकः ॥ उक्तः प्रथमोद्देशकः, साम्प्रतं द्वितीय आरभ्यते, अस्य चायममिसम्बन्धः-पूर्वोद्देशके भावसुप्ताः प्रदर्शिता, इह तु तेषां स्वापविपाकफलमसातमुच्यते, इत्यनेन सम्बन्धेनायातस्यास्योद्देशकस्यादिवत्रम्
जातिं च बुढि च इहज्ज पास, भूतेहिं जाण पडिलेह सातं।। तम्हातिविज्जो परमं ति णच्चा, सम्मत्तदंसी ण करेति पावं ॥४॥
जाति:-प्रसूतिः, बाल-कुमार-यौवन-वृद्धावस्थानां वृद्धिः, इह-मनुष्यलोके संसारे वाऽद्यैव कालक्षेपमन्तरेण जातिं च | वृद्धिं च पश्य-अवलोकय, इदमुक्तं भवति-जायमानस्य यदुःखं वृद्धावस्थायां यच्छारीरमानसमुत्पद्यते तद्विवेकचक्षुषा पश्य, यथा च जात्यादिकं न स्यात्तथा विधत्स्त्र ।
किश्चापरं-'भूतेहिं सात' भूतानि-चतुर्दशभूतग्रामाः तैः सममात्मनः सात-सुखं प्रत्युपेक्ष्य-पर्यालोच्य जानीहि, तथाहियथा त्वं सुखप्रिय एवमन्येऽपि, यथा च त्वं दुःखद्विडेवमन्येऽपि जन्तव, एवं मत्वाऽन्येषामसातोत्पादनं न विदध्या, एवं च जन्मादिदुःखं न प्राप्स्यसि ।
ISISCEGIESISCH GAGAL
| ॥२०९॥
A K

Page #234

आचा०
प्रदी०
यद्येवं ततः किमित्याह -- ' तम्हाऽतिविज्जो' तस्माज्जाति-वृद्धि-सुख - दुःखदर्शनादतीव विद्या- तस्वपरिच्छेत्री यस्यासावतिविधः स परमं - मोक्षं ज्ञानादिकं तन्मार्ग ज्ञात्वा सम्यक्त्वदर्शी सन् पापं न करोति, सावधानुष्ठानं न विदधाति ॥४॥ पापस्य च मूलं स्नेहपाशास्तदपनोदार्थमाह
उम्मुच पास इह मच्चिएर्हि, आरंभजीवी उभयाणुपस्सी,
कामेसु गिद्धा णिचयं करेंति, संसिच्चमाणा पुणेरेति गन्भं ॥ ५ ॥
इह - मनुष्यलोके मर्त्यैः-लोकैः सार्द्धं द्रव्यभावभेदभिन्नं पाशमुत्- प्राबल्येन मुञ्च-अपशकुरु, स हि काम-भोगलालसस्तदादानहेतोर्डिंसादीनि पापान्यारभते, आरम्भेण जीवितुं शीलमस्येत्यारम्भजीवी - महारम्भ-परिग्रहपरिकल्पितज । वनोपायः' स उभयं - शारीर - मानसमैहिकामुष्मिकं वा दृष्टं शीलमस्येति स तथा, 'कामेसु'त्ति कामा- इच्छामदनरूपास्तेषु गृद्धाःअध्युपपन्ना निचयं - कर्मोपचयं कुर्वन्ति । यदि नामैवं ततः किमित्याह - 'संसिन्च्चमाणा' तेन कामोपादानजनितेन कर्मणा संसिच्यमाना- आपूर्यमाणा गर्भाद्गर्भान्तरमुपयान्ति संसारचक्रवालेऽरघट्टघटीयन्त्रन्यायेन पर्यटन्ते - आसते ||५||
तदेवमनिभृतात्मा किम्भूतो भवतीत्याह
अवि से हासमासज्ज, हंता गंदीति मण्णति ।
१०पायम् वृ० । २ भयम् ।
१।३।२
॥२१० ॥

Page #235

१।३।२
आचा० प्रदी.
RESEARCRA-%AACARE
अलं बालप्स संगेणं, वेरं वड्ढेति अप्पणो ॥६॥ भ्लोकः । हीभयादिनिमित्तश्चेतोविप्लवो हासस्तमासाद्य-अङ्गीकृत्य स कामगृघ्नहत्वाऽपि प्राणिनो नन्दीति क्रीडेति मन्यते, वदति च महामोहावृतोऽशुभाध्यवसायो' यथैते पशवो मृगया सृष्टाः, मृगया च सुखिनां क्रीडायै भवति, इत्येवं मृषावादादिष्वप्यायोज्यम् । यदि नामैवं ततः किमित्याह-अलं-पर्याप्तं बालस्य-अज्ञस्य यः प्राणातिपातरूपः सङ्गो विषयादिमयो वा तेनालं, बालस्य हास्यादिसङ्गेनालं, किमिति चेद् ? उच्यते, 'वेरं' पुरुषवधसमुत्थं वैरं तद्बालः सङ्गानुसङ्गी | सन्नात्मनो वर्धयति ॥६॥ यतश्चैवं ततः किमित्याहतम्हातिविज्जं परमंति णचा, आयंकदंसी ण करेति पावं ।
अग्गं च मूलं च विगिच धीरे, पलिछिदियाणं णिक्कम्मदंसी ॥७॥ यस्माद्वालसङ्गिनो वैरं वर्द्धते तस्मादतिविद्वान् परम-मोक्षपदं सर्वसंवररूपं चारित्रं वा, सम्यग्ज्ञान-सम्यग्दर्शनं वा, | एतत्परमिति ज्ञात्वा किं करोतीत्याह-आतङ्को-नरकादिदुःखं तद्रष्टुं शीलमस्येत्यातङ्कदर्शी स पापानुबन्धि कर्म न करोति, | उपलक्षणार्थत्वान्न कारयति, नानुमन्यते । पुनरप्युपदेशदानायाह-अग्रं-भवोपग्राहिकर्मचतुष्टयं, मूलं-घातिकर्मचतुष्टयं,
१०वृत्ताऽशु०-पा०।
HASTRIANESHASKAR
॥२१॥

Page #236

आचा०
११३२
प्रदी
ALGISIGILESESSISSEARKASS
तदेवं सर्वमग्रश्च मूलश्च 'विगिच' त्यज-पृथक्कुरु, तदनेनेदमुक्तं भवति-न कर्मणः पौद्गलिकस्यात्यन्तिकक्षयोऽपि त्वात्मनः पृथक्करणं, किश्च 'पलिछिदियाणं तपः-संयमाभ्यां रागादीनिबन्धनानि तत्कार्याणि छित्त्वा निष्कर्मदर्शी भवति, निष्कर्माणमात्मानं पश्यतीति, निष्कर्मत्वादपगतावरणः सर्वज्ञानी सर्वदर्शी च भवति ॥७॥
यश्च निष्कर्मदर्शी भवति सोऽपरं किमाप्नुयादित्याहएस मरणा पमुच्चति, से हु दिट्ठभये मुणी । लोगंसि परमदंसी विवित्तजीवी उवसंते समिते सहिते सदा जते कालकंखी परिव्वए । बहं च खलु पावं कम्मं पगडं (सू० ११२) एष-इत्यनन्तरोक्तो मूलाग्रविवेकज्ञो निष्कर्मदशी मरणाद्-आयुःक्षयलक्षणान् मुच्यते, आयुषो बन्धनाभावात्, 'से हु'त्ति सोऽनन्तरोक्तो मुनिदृष्टं संसाराद्भयं सप्तप्रकारं वा भयं येन स तथा, हुरवधारणे द्रष्टभय एव । ___'लोगंसि' इति लोके-द्रव्याधारे चतुर्दशभूतग्रामात्मके वा परमो-मोक्षस्तत्कारणं वा संयमस्तं द्रष्टुं शीलमस्येति परमदर्शी, 'विवित्तजीवी' विविक्तं स्त्री-पशुपण्ड कसमन्वितशय्यादिरहितं द्रव्यतो, भावतस्तु रागद्वेषरहितमसक्लिष्टं जीवितुं शीलमस्येति विविक्तजीवी, यश्चैवम्भूतः स इन्द्रिय-नोइन्द्रियोपशमादुपशान्तो, यश्चोपशान्तः स पञ्चभिः समितिभिः सम्यग्या इतो-गतो मोक्षमार्गे समितः, यश्चैवं स ज्ञानादिभिः सहितः-समन्वितो, यश्च ज्ञानादिसहितः स सदा यत:-अप्रमादी ।।
GISESEISISSASIGIOSASIES
॥२१२॥

Page #237

आचा० प्रदी.
११३२
SARA
किमवधिश्चायमनन्तरोक्तो गुणकलापोपन्यास इत्याह-'कालकंखी' कालो-मृत्युस्तमाकायितुं शीलमस्येति कालाकाङ्क्षी, स एवम्भूतः परिः-समन्ताद्वजेत् , यावत्पर्यायागतं पण्डितमरणं तावदाकाङ्क्षमाणो विविक्तजीवित्वादिगुणोपेतः संयमानुष्ठानमार्गे परिष्वष्केत् ।
स्यादेतत्-किमर्थमेवं क्रियते ? इत्याह-बहुं च खलु' मूलोत्तरप्रकृतिभेदभिन्न प्रकृतिस्थित्यनुभागप्रदेशात्मकं बन्धोदयसत्कर्मताव्यवस्थामयं बद्ध-स्पृष्ट-निधत्त-निकाचितावस्थागतं कर्म तच्च न हूसीयसा कालेन क्षयमुपयातीत्यतः कालाकाङ्क्षी, खलुरवधारणे, बड्वेव तत्कर्म ॥११२॥ यदि नामैवं ततस्तदपनोदाय किं कर्तव्यम् ?
सचंसि घिति कुव्वह । एत्थोवरए मेहावी सव्वं पावं कम्मं झोसेति (सू० ११३) सद्भ्यो हितः सत्यः संयमस्तत्र धृतिं कुरुवं, 'पत्थोवरए' अत्र-अस्मिन् संयमे उप-सामीप्येन रतो-व्यवस्थितो मेधावीतत्वदर्शी सर्वम्-अशेष पापं-कर्म संसारार्णवपरिभ्रमण हेतुं झोषयति-क्षयं नयति ॥११३॥
उक्तोऽप्रमादः, तत्प्रत्यनीकस्तु प्रमादः, तेन च कषायादिप्रमादेन प्रमत्तः किं गुणो भवतीत्याहअणेगचित्ते खलु अयं पुरिसे, से केयणं अरिहइ पूरइत्तए । से अण्णवहाए अण्णपरियावणाए अण्णपरिग्गहाए जणवयवहाए जणवयपरियावणाए || ॥२१३॥

Page #238

१।३
आचा प्रदी०
||
CTESRAEESASARIES
जणवयपरिग्गहाए (सू० ११४) । 'अणेगचित्ते'त्ति अनेकानि चित्तानि कृषिवाणिज्यादीनि यस्यासावनेकचित्तः, खलुरवधारणे, संसारसुखाभिलाष्यनेकचित्त एव भवति, अयं पुरुष इति प्रत्यक्षगोचरीभूत संसार्यपदिश्यते, यश्चानेकचित्तो भवति स किं कुर्यादित्याह-'से केयणं'ति द्रव्यकेतनं चालिनी' परिपूर्णकः समुद्रो वेति, भावकेतनं लोभेच्छा, तदसावनेकचित्तः केनाप्यभूतपूर्व पूरयितुमर्हति, अर्थितया शक्याशक्यविचारक्षमोऽशक्यानुष्ठानेऽपि प्रवर्तते ।
सच लोभेच्छापूरणव्याकुलितमतिः किं कुर्यादित्याह-'से अण्णवहाए' स लोभपूरणप्रवृत्तोऽन्येषां प्राणिनां वधाय भवति, तथाऽन्येषां 'परियावणाए' परितापनाय भवति, तथाऽन्येषां द्विपद-चतुष्पदादीनां परिग्रहाय भवति, 'जणवयवहाए' जनपदे भवा जानपदाः कालप्रष्ठादयो राजादयो तद्वधाय तथा जनपदानां लोकानां परिवादाय चौरोऽयं पिशुनो वेत्येवं मर्मोद्घट्टनाय, जनपदानां मगधादीनां परिग्रहाय भवति ॥११४॥ किं य एते लोभप्रवृत्ता वधादिकाः क्रियाः कुर्वन्ति ते तथाभूता एवासते उतान्यथापीति दर्शयतिआसेवित्ता एयमद्वं इच्चेवेगे समुद्विता । तम्हा तं बिइयं नासेवते णिस्सारं पासिय णाणी । १. चालनी-बृ०।
ASISASTERBASHI
॥२२

Page #239

आचा प्रदी०
११३२
SAR
उववायं चवणं णचा, अणणं चर माहणे । से ण छणे, न छणावए, छणतं णाणुजाणति । णिबिंद णंदि, अस्ते पयासु, अणोमदंसो णिसण्णे पावेहि कम्मेहिं (सू. ११५) 'आसेवित्ता' एवमनन्तरोक्तमर्थमन्यवधपरिग्रहपरितापनादिकमासेव्य इत्येव-लोभेच्छाप्रतिपूरणायैव एके-भरतराजादयः सनुत्थिताः-सम्यग्योगत्रिकेणोत्थिताः संयमानुष्ठानेनोद्यतास्तेनैव भवेन सिद्धिमासादयन्ति ।
संयमसमुत्थानेन चोत्थाय कामभोगान् हिंसादीनि चााद्वाराणि हित्वा किं विधेयमित्याह-'तम्हा तं विइय'ति यस्माद्वान्तभोगतया कृतप्रतिज्ञस्तस्माद्भोगलिप्सुतया तं द्वितीयं मृपावादसंयमं वा नासेवते । विषयार्थमसंयमः सेव्यते, ते च विषया निःसारा इति दर्शयति 'णिस्सारं पासिय णाणी' सारो हि विषयगणस्य तत्प्राप्तौ तृप्तिस्तदभावानिःसारस्तं द्रष्टवा ज्ञानी न विषयाभिलाषं विदध्यात् ।
न केवलं मनुष्याणां, देवानामपि विषय मुखास्पदमनित्यं जीवितमिति दर्शयति-'उववायं चवणं णच्चा' उपपातं-जन्म च्यवन-पातस्तच्च ज्ञात्वा न विषयसङ्गोन्मुखो भवेदिति, यतो निःसारो विषयमामः समस्त संसारो वा सर्वाणि स्थानान्यशाश्वतानि, ततः कि कर्तव्यमित्याह-'अगणं पर माहणे' मोक्षमार्गादन्योऽसय नाऽन्योऽनन्या-ज्ञानादिस्तं चर 'माहण' इति मुनिः।
RIBRARIAAAAEX
॥२१५॥

Page #240

आचा० प्रदी०
१३।२
किश्च-'से ण छणे ति स मुनिरन्य पेवी प्राणिनो नक्षणुयात्- न हन्धात् , नाप्यपरं घातयेत् घ्नन्तमन्य' न || समनुजानीयात् ।
चतुर्थव्रतसिद्धये विदमुपदिश्यते-'णिलिंद गंदि' निर्विन्दस्व-जुगुप्सस्य विषयजनितां नन्दी-प्रमोदं, किम्भूतः सन् ? प्रजासु-स्त्रीषु अरक्तो-रागरहितो, भावयेच्च यथते विषयाः किम्पाकफलोपमास्त्रषुषी फलनिबन्धनकटवः, तदर्थ परिग्रहाग्रहयोगपराङ्मुखो भवेदिति, उत्तमधर्मपालनार्थमाह-'अणोमदंसी' अवमं-हीनं मिथ्यादर्शनाविरत्यादि तद्विपरीतमनवमं तद्रष्टुं शीलमस्येत्यनवमदर्शी सम्यग्दर्शन-ज्ञान-चारित्रवान् , एवम्भूतः सन् प्रजानुगां नन्दि निर्विन्दस्व. यश्चानवमदर्शी स किम्भूतो भवतीत्याह-'णिसण्णे पापोपादानेभ्यः कर्मभ्यो निषण्णो-निर्विणः पापकर्तव्येषु निवृत्त इतियावत् ॥११५॥ किश्चकोधादिमाणं हणिया य वीरे, लोभस्स पासे णिरयं महंतं । तम्हा हि वीरे विरते वधातो, छिदिज्ज सोतं लहुभूयगामी ॥८॥ गंथं परिण्णाय इहज्ज वीरे, सोय परिण्णाय चरेज्ज दंते । उम्मुग्ग लडुं इह माणवेहिं, णो पाणिणं पाणे सभारभेज्जासि ॥९॥ तिबेमि ।
॥ सिओसणिज्जस्स बीओ उद्देसओ समत्तो ॥ १. पतघ्नन्त० बृ० । २. समनुजानीत- पा० ।
TEASEASISASARASI
॥२१६॥

Page #241

आचा० प्रदी०
क्रोध आदिउँषा ते क्रोधादयः, मीयते-परिच्छिद्यतेऽनेनेति मानं-स्वलक्षणं अनन्तानुबन्ध्यादिविशेषः, क्रोधादीनां मानं
११३१२ क्रोधादिमानं, क्रोधादि यो मानो-गर्वः क्रोधकारणस्तं हन्यात , कोऽसौ ? वीरः, द्वेषापनोदमुक्त्वा रागापनोदार्थमाहलोभस्यानन्तानुवन्ध्यादेश्चतुर्विधस्यापि स्थितिं विपाकं च पश्य, स्थितिमहती सूक्ष्मसम्परायानुयायित्वाद् विपाकोऽप्यप्रतिष्ठानादिनरकापत्तेर्महान् , यत आगम:-'मच्छा मणुआ य सत्तमि पुढवि' [जिनभद्रीया बृ० सं० २८५] ते च महालोभा-ला भिभूताः सप्तमपृथिवीभाजो भवन्तीति भावार्थः। यस्माल्लोभाभिभूताः प्राणिवधादिप्रवृत्तितया महानरकभाजो भवन्ति तस्माद्वीरो लोभतोर्वधाद्विरतः स्यादिति, किश्च-'छिदिज सोतं' शोकं भावश्रोतो [वा] छिन्धात्-अपनयेत्, किम्भूतो ? लघुभूतो-मोक्षः संयमो वा तं गन्तुं शीलमस्येति लघुभूतगामी ॥८॥
पुनरप्युपदेशदानायाह-'गंथं ति ग्रन्थं-बाह्याभ्यन्तरभेदभिन्नं ज्ञपरिज्ञया परिज्ञायेहाचैव कालानतिपातेन वीरः सन् प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यजेत् , किश्च-'सोय'ति विषयाभिष्वङ्गः संसारश्रोतस्तद् ज्ञात्वा दान्त इन्द्रिय-नोइन्द्रियदमेन संयम चरेत् , किमभिसन्धाय 'उम्मुग्ग'त्ति इह मिथ्यात्वादिशैवलाच्छादिते संसारहदे जीवकच्छपः श्रुति-श्रद्धा-संयमवीर्यरूपमुन्म जनमासाद्य-लब्ध्वाऽन्यत्र सम्पूर्णमोक्षमार्गाभावात् मानुषेष्वित्युक्तं, 'णो पाणिणं'ति प्राणा विद्यन्ते येषां ते प्राणान्-पञ्चेन्द्रिय-त्रिविधवलोच्छ्वासनिःश्वासायुष्कलक्षणान् नो समारभेथा:-न व्यपरोपयेः, तदुपघातकार्यनुष्ठानं मा कृथा, इतिःपरिसमाप्तौ, ब्रवीमीति पूर्ववत् ॥९॥ ॥श्रीशीतोष्णीयाध्ययनस्य द्वितीयोइंशकप्रदीपिका समाप्ता ॥
| ॥२१७॥
PRAKASHASTRA
मा० १९

Page #242

१।३।३
भाचा प्रदी०
NEGISTERESI-%AGICAIना
॥ श्रीशीतोष्णीयाध्ययने तृतीयोद्देशकः ॥ उक्तो द्वितीयोद्देशकः साम्प्रतं तृतीय आरभ्यते, अस्य चेदमादिसूत्रम्संधि लोगस्स जाणित्ता, आततो बहिया पास । तम्हा ण हंता ण विघातए।
जमिणं अण्णमण्णवितिगिछाए पडिलेहाए ण करेति पावं कम्म कि तत्थ मुणी कारणं सिया ? । (सू. ११६)
'संधिंति सन्धिद्रव्यतो भावतश्च, द्रव्यतः कुडयादिविवरं भावतः कर्मविवरं, तत्र दर्शनमोहनीयं यदुदीर्ण तत् क्षीणं शेषमुपशान्तमित्ययं सम्यक्त्वावाप्तिलक्षणो भावसन्धिः, यदिवा ज्ञानावरणीयं विशिष्टक्षायोपशमिकभावमुपगतमित्ययं सम्यग्ज्ञानावाप्तिलक्षणः सन्धिः, अथवा चारित्रमोहनीयक्षयोपशमात्मकः सन्धिस्तं ज्ञात्वा न प्रमादः श्रेयान् , एवं मुमुक्षोरपि कर्मविवरमासाद्य क्षणमपि पुत्र-कलत्र-संसारमुखव्यामोहो न श्रेयसे भवतीति, यदिवा सन्धिरवसरो धर्मानुष्ठानस्य तं ज्ञात्वा लोकस्यभूतग्रामस्य दुःखोत्पादनानुष्ठानं न कुर्यात् । सर्वत्रात्मौपम्यं समाचरेदित्याह च-'आततो बहिया पास' यथाऽऽत्मानं मुखमिष्टमितरत्त्चन्यथा तथा बहिरप्यात्मनो व्यतिरिक्तानामपि जन्तूनां सुखप्रियत्वममुखाप्रियत्वं च पश्य-अवधारय ।
॥२१८॥

Page #243

आचा०
प्रदी.
तदेवमात्मसमतां सर्वप्राणिनामधार्य किं कर्तव्यमित्याह-'तम्हा ण हता' यस्मात् सर्वेऽपि जन्तवो दुःखद्विषः सुखलिप्सवः तस्मानहन्ता न व्यापादकः स्यात् , नाप्यपरस्तान जन्तून विविधैः-नानाप्रकारैरुपायैर्घातयेत-विघातयेदिति ।
न चैकान्तेन पापकर्माकरणमात्रतया श्रमणो भवतीति दर्शयति-'जमिणं'ति यदिदं-यदेतत् 'पापकर्माकरणताकारणं, कि तद् ? दर्शयति-अन्योन्यस्य परस्परं या विचिकित्सा-आशङ्का परस्परतो भयं लज्जा वा तया तां वा प्रत्युपेक्ष्य पापं-पापोपादानं कर्मानुष्ठानं न विद्यत्ते 'किं तत्थ मुणी कारणं सिया' ? किं-प्रश्ने, तत्र-तस्मिन् पापकर्माकरणे किं मुनिरितिकृत्वा पापं कर्म न करोति ? काक्वा पृच्छति, यदि नामासौ यथोक्त [निमित्तात्] पापानुष्ठानविधायी न सञ्जज्ञे किमेतावतैव मुनि[रसौ ? नैव मुनि] रित्यर्थः, अद्रोहाध्यवसायो हि मुनि[भाव] कारणं, स च तत्र न विद्यते, अपरोपाध्यावेशात, विनेयो वा पृच्छतियदिदं परस्पराशङ्कया आधाकर्मादिपरिहरणं तन्मुनिभावाङ्गतां यात्याहोस्विन्न ? आचार्य आह--सौम्य ! निरस्तापरव्यापारः शृणु-अपरोपाधिनिरस्त हेयव्यापारत्वमेव मुनिभावकारणमिति भावार्थः, यतः शुभान्तःकरणपरिणामव्यापारापादितक्रियस्य मुनिभावो नान्यथा, अयं तावनिश्चयनयाभिप्रायो, व्यवहारनयाभिप्रायेण तूच्यते-यो हि सम्यग्द्रष्टिरुत्क्षिप्तपञ्चमहाव्रतभारस्तद्वहने प्रमाद्यन्नप्यपरसमानसाधुलज्जया गुर्वाधाराध्यभयेन गारवेण' वा केनचिदाधाकर्मादि परिहरन् प्रत्युपेक्षणादिकाः क्रियाः करोति तत्र तस्य मुनिभाव एव कारणं, तद्व्यापारापादितपारम्पर्यशुभाध्यवसायोपपत्तेः ॥११६।।
१. गौरवेण बृ० ।
॥२१९॥

Page #244

१३।३
आचा प्रदी.
तदेवं शुभान्त:करणव्यापारविकलस्य मुनित्वे सद्भावः' प्रदर्शितः कथं तहि नैश्चयिको मुनिभाव इत्यत आहसमयं तत्थवेहाए अप्पाणं विप्पसादए । अणण्णपरमं णाणी णो पमादे कयाइ वि । आतगुत्ते सदा वीरे जायामायाइ जावए ॥१०॥ विरागं रूवेहिं गच्छेज्जा महता खुडुएहिं वा ।
आगति गति परिण्णाय दोहिं वि अंतेहिं अदिस्समाणेहिं से ण छिज्जति, ण भिज्जति, ण डज्झति, ण हम्मति कंचणं सव्वलोए (सू. ११७)
'समयं तत्थुवेहाए' समस्य भावः समता तां तत्रोत्प्रेक्ष्य-पर्यालोच्य समताव्यवस्थितो यद्यत्करोति येन केनचित्प्रकारेणानेपणीयपरिहरणं लज्जादीना जनविदितं चोपवासादि तत्सर्वमुनिभावकारणं, यदिवा समयमागमं तत्रोत्प्रेक्ष्य यदागमोक्तविधिनाऽनुष्ठानं तत्सर्व मुनिभावकारणमिति भावार्थस्तेनागमोत्प्रेक्षणेन समतोत्प्रेक्षया वाऽऽत्मानं विप्रसादयेत्-विविधं प्रसादयेदागमपर्यालोचनेन समतादृष्ट्या वाऽऽत्मानं विविधैरुपायैरिन्द्रियप्रणिधानाप्रमादादिभिः प्रसन्नं विदध्यात् ।
१. त्वे सदसद्भावः वृ० ।
॥२२०॥

Page #245

आचा०
प्रदी ०
आत्मप्रसन्नता च संयमस्थस्य भवति, तत्राप्रमादवता भाव्यमित्याह च- 'अणण्णपरमं णाणी' श्लोकोऽयं, न विद्यतेऽन्यः परमः प्रधानोऽस्मादित्यनन्य परमः - संयमस्तं ज्ञानी - परमार्थवित्, नो प्रमादयेत् तस्य प्रमादं न कुर्यात्कदाचिदपि, यथा चाप्रमादवत्ता भवति तथा दर्शयितुमाह- 'आयगुत्ते ' इन्द्रिय- नोइन्द्रियात्मना गुप्तः आत्मगुप्तः, सदा-सर्वकालं, यात्रा - संयम यात्रा तस्यां मात्रा तयाऽऽत्मानं यापयेद्यथा विषयानुदीरणेन दीर्घकालं संयमाधार देहप्रतिपालनं भवति तथा कुर्यात् ॥१०॥
सैवात्मगुप्ता कथं स्यादिति चेदाह - विरञ्जनं विरागस्तं विरागं रूपेषु मनोज्ञेषु चक्षुर्गोचरीभूतेषु गच्छेद् यायात्, महता दिव्यभावेन यद्व्यवस्थितं रूपं क्षुल्लकेषु वा मनुष्यरूपेषु सर्वत्र विरागं कुर्यात् ।
किमालम्व्यैतत्कर्त्तव्यमित्याह - ' आगतिं गतिं' आगमनमागतिः सा च तिर्यङ्मनुष्ययोश्चतुर्द्धा, चतुर्विधनरकादिगत्यागमनसद्भावाद्, देव-नारकयो द्विधा, तिर्यग्मनुष्यगतिभ्यामेवागमनसद्भावाद्, एवं गतिरपि मनुष्येषु तु पञ्चधा, तत्र मोक्षगतिसद्भावादतस्तामागतिं गतिं च परिज्ञाय संसारचक्रवालेऽरघट्टघटीयन्त्रन्यायमवेत्य मनुष्यत्वे मोक्षगतिसद्भावमाकलय्यान्तहेतुत्वादन्तौ रागद्वेषौ ताभ्यामन्ताभ्यामदृश्यमानाभ्यामनपदिश्यमानाभ्यां स न छिद्यतेऽस्यादिना न भिद्यते कुन्तादिना न दह्यते पावकादिना न हन्यते नरकगत्यानुपूर्व्यादिना बहुशः, अथवा राग-द्वेषाभावात् सिद्ध्यत्येव तदवस्थस्य चैतानि छेदनादीनि विशेषणानि 'कंचणं'ति विभक्तिपरिणामात केनचित् सर्वस्मिन्नपि लोके न विद्यते नापि भिद्यते रागद्वेषोपशमादिति, तदेवमागति - गतिपरिज्ञानाद्राग-द्वेषपरित्यागस्तदभावाच्च छेदनादिसंसारदुःखाभावः ॥ ११७ ॥
१।३।३
॥२२१॥

Page #246

आचा०
प्रदी०
अपरे च साम्प्रतेक्षिणः कुतो वयमागताः ? क्व यास्यामः ? किं वा तत्र नः सम्पत्स्यते ? नैवं भावयन्त्यतः संसारे भ्रमन्तीति दर्शयितुमाह
अवरेण पुव्वंण सरंति एगे, किमस्स तीतं किं वाऽऽगमिस्सं ।
भासंति एगे इह माणवा तु, जमस्स तीतं तं आगमिस्सं ||११||
'आरेण पुव्वं' ति अपरेण पश्चात्कालभाविना सह पूर्वमतिक्रान्ते न स्मरन्त्यन्ये मोहाज्ञानावृत्तबुद्धयो यथा किमस्य जन्तोर्नरकादिभवोद्भूतं बालकुमारादिवयोपचितं वा दुःखाद्यतीतं किं वाऽऽगमिष्यत्यागामिनि काले किमस्य सुखाभिलाषिणो दुःखद्वो भावीति, 'एगे इह माणवा तु' एके पुनर्महामिथ्याज्ञानिनो भाषन्ते -- इह - अस्मिन् संसारे मनुष्या यथा यदस्य जन्तोरतीतं स्त्रीपुंनपुंमकसुभगादुर्भगश्व गोमायुत्राह्मणक्षत्रियविट्शूद्रादिभेदावेशात् पुनरप्यन्यजन्मानुभूतं तदेव [आगमिष्यम् - ] आगामीति ||११||
ये
तु पुनः संसारार्णवतीरमाजस्ते पूर्वोत्तरवेदिन इत्येतद्दर्शयितुमाह---
णातीतम ण य आगमिस्सं अहं नियच्छंति तथागता उ । विधूत एताणुपस्सी णिज्झोसइत्ता ।
१।३।३
|॥२२२॥

Page #247

आचा०
प्रदी०
का अरती के आणंदे ? एत्थंपि अग्गहे चरे ।
सव्वं हासं परिचज्ज अल्लीणगुत्तो परिव्वए ।
पुरिसा ! तुममेव तु मित्तं किं बहिया मित्तमिच्छसि ? (सू. ११८ )
'णातीतमहं 'ति तथैवापुनरावृत्त्या गतं गमनं येषां ते तथागताः - सिद्धाः यदिवा यथैव ज्ञेयं तथैव गतं ज्ञानं येषां ते तथागताः सर्वज्ञास्ते तु नातीतमर्थमनागतरूपतयैव नियच्छन्ति - अवधारयन्ति नाऽप्यनागतमतिक्रान्तरूपतयैव, विचित्रत्वात्परिणतेः, यदिवा नातीतमर्थ विषयभोगादिकं नाप्यनागतं दिव्याङ्गनासङ्गादिकं स्मरन्त्यभिलपन्ति वा, के ? तथागताः -रागद्वेषाभावात् पुनरावृत्तिरहिताः, तुशब्दो विशेषमाह, यथा मोहोदयादेके पूर्वमा गामि वाऽभिलपन्ति, सर्वज्ञास्तु नैवम् ।
तस्मान्मार्गानुयाय्यप्येवम्भूत एवेति दर्शयितुमाह-- ' विधूतकप्पे 'ति विविधम् - अनेकधा धूतम् - अपनीतमष्टप्रकारं कर्म येन स विधूतः कोऽसौ ? कल्पः- आचारी, विधूतः कल्पो यस्य साधोः [स] विधूतकल्पः स एतदनुदर्शी भवति, अतीतानागतसुखाभिलाषी न भवतीति यावत्, एतदनुदर्शी च किंगुणो भवतीत्याह -- ' णिज्झोसइत्ता' पूर्वोपचितकर्मणां निज्झषयिता- क्षपकः क्षपयिष्यति वा ।
कर्मक्षपणायोद्यतस्य च धर्मध्यायिनः शुक्लध्यायिनो वा महायोगीश्वरस्य निरस्त संसारदुःख विकल्पाभासस्य यत् १. ०र सुखदुःख० ब० ।
१।३।३
॥२२३॥

Page #248

आचा० प्रदी०
BREarweKERAKHREPERIES
स्यात्तदर्शयति-'का अरती के आणंदे ?' इष्टाप्राप्तिविनाशोत्यो मानसो विकारोऽरतिः, अभिलषितार्थावाप्तावानन्दः, योगचित्तस्य तु धर्मशुक्लध्यानावेशावष्टब्धध्येयान्तरावकाशस्यारत्यानन्दयोरुपादानकारणाभावादनुत्थानमेवेत्यतोऽपदिश्यते--केयमरतिर्नाम को वाऽऽनन्द इति ?, नास्त्येवेतरजनक्षुण्णोऽयं विकल्पः । एवं तहरतिरसंयमे संयमे चानन्द इत्येतदन्यत्रानुमतमनेनाभिप्रायेण न विधेयमित्येतदनिच्छतोऽप्यापन्न [इति चेत्, न अभिप्रायापरिज्ञानाद, यतोऽत्रारतिरतिविकल्पाध्यवसायो निषिधित्सितः, न प्रसङ्गायातेऽपि अरतिरती, तदाह--'एत्थंपि अग्गहे चरे' अत्राप्यरतावानन्दे चोपसर्जनप्राये न विद्यते ग्रहो-गाऱ्या तात्पर्य यस्य सोऽग्रहः, स एवम्भूतश्चरेद्, इदमुक्तं भवति--शुक्लध्यानादारतोऽरत्यानन्दौ कुतश्चिनिमित्तादायातौ तदाऽऽग्रहरहितस्तावप्यनुचरेत् ।।
पुनरप्युपदेशदानायाह -- 'सव्वं हासं'ति सर्व हास्यं तदास्पदं वा परित्यज्य, आङ्-मर्यादया इन्द्रियनिरोधादिकया लीन:-आलीनो गुप्तः-मनोवाक्कायकर्मभिः कूर्मवद्वा संवृतगात्रः, आलीनश्चासौ गुप्तश्चालीनगुप्तः स एवम्भूतः परिःसमन्ताद्वजेत्-संयमानुष्ठायी भवेदिति ।
तस्य च साधोरात्मसामर्थ्यात् संयमानुष्ठानं फलवद्भवति न परोपाधिने ति दर्शयति-'पुरिसा' कश्चित्संसारादुद्विग्नो विषमस्थितो वाऽऽत्मानमनुशास्ति, परेण वा साध्वादिनाऽनुशास्यते यथा-हे पुरुष ! हे जीव ! तब सदनुष्ठानविधायित्वाचमेव
२. तत्राभि० -पा०।
REGISTRIESENSIBILISAKS
॥२२४॥

Page #249

অন্য
प्रदी०
१।३।३
GREGORISEERIAREGGAGASTS
मित्रं, विपर्ययाचामित्रः, किमित बहिमित्रमिच्छसि ? यतो हयुपकारि मित्रं, स चोपकारः पारमार्थिकात्यन्तिकैकान्तिकगुणोपेतं सन्मार्गपतितमात्मानं विहाय नान्येन शक्यो विधातुं, योऽपि संसारमुख'साहाय्योपकारितया मित्राभासाभिमानस्तन्मोहविज़म्भितं, यतो महाव्यसनोपनिपातार्णवपतनहेतुत्वादमित्र एवासौ, इदमुक्तं भवति-आत्मैवात्मनोऽप्रमत्तो' मित्रम् , आत्यन्तिकैकान्तिकसुखोत्पादनात् , विपर्ययाच्च विपर्ययः, न बहिमित्रमन्वेष्टव्यमिति, यस्त्वयं बाह्यो मित्रामित्रविकल्पः सोऽदृष्टोदयनिमित्तवशादौपचारिकः ।। ११८॥
यो हि निर्वाणनिवर्तकं वृत्तमाचरति स आत्मनो मित्रं, स चैवम्भूतः कुतोऽवगन्तव्यः ? किं फलश्चेत्याह
जं जाणेज्जा उच्चालयितं तं जाणेज्जा दूरालयितं, जं जाणेज्जा दूरालइतं तं जाणेज्जा उच्चालयितं ।
पुरिसा ! अत्ताणमेव अभिणिगिज्झ, एवं दुक्खा पमोक्खसि । पुरिसा ! सच्चमेव समभिजाणाहि । सच्चस्स आणाए से उवट्ठिए मेधावी मारं तरति । सहिते धम्ममादाय सेयं समणुपस्सति (मू. ११९) १ संसारिसुख० ० । २ आत्मैवासुमतोऽप्र० मु० । ३ वृत्तिमा० पा० ।
RECERSEASE
॥२२॥

Page #250

आचा० प्रदी०
११३३
ARRACRECEAERसहक
'जं जाणेजा उच्चालयित' यं-पुरुष जानीयात्-परिच्छिन्द्यात् कर्मणां विषयसङ्गानां चौच्चालयितारं-अपनेतारं तं जानीयाद् दूरालयिकमिति दूरे सर्वहेयधर्मेभ्य इत्याळयो दूरालयः-मोक्षस्तन्मार्गों वा स विद्यते यस्येति दूरालयिकस्तं हेतुहेतुमद्भावं दर्शयति-'जं जाणेजति यं जानीयाद्रालयिकं तं जानीयादुच्चालयितारमिदमुक्तं भवति-यो हि कर्मणां तदाश्रवद्वाराणां चोच्चालयिता अपनेता स मोक्षमार्गव्यवस्थितो मुक्तो वेति, यो वा सन्मार्गानुष्ठायी स सत्कर्मणामुच्चालयिता ।
स चात्मनो मित्रमतो व्युपदिश्यते'--'पुरिसा!' हे जीव ! आस्मानमेवाभिनिगृहय धर्मध्यानादबहिर्विपयाभिष्वङ्गाय निःसरन्तमवरुध्य तत एवमनेन प्रकारेण दुःखात्सकाशादात्मानं प्रमोक्ष्यसि, एवमात्मा कर्मणामुच्चालयिताऽऽत्मनो मित्रं भवति ।
अपि च-'पुरिसा !' हे पुरुष ! सद्भ्यो हितः सत्यः-संयमस्तमेवापरब्यापारनिरपेक्षः समभिजानीहि-आसेवनापरिज्ञया समनुतिष्ठ । किमर्थमिति चेदाह 'सच्चस्से'ति सत्यस्याज्ञयोपस्थितः सन् स मेधावी मार-संसारं तरति ।
'सहिते'ति सहितो-ज्ञानादियुक्तः धर्म-श्रुतचारित्राख्यं आदाय-गृहीत्वा किं करोतीत्याह-'सेय'ति श्रेयः पुण्यमात्महितं सम्यगविपरीततया अनुपश्यति ॥ ११९ ॥ उक्तोऽप्रमत्तः तद्गुणाच, तद्विपर्ययमाह
दुहतो जीवियस्स पबिंदण-माणण-पूयणाए, जंसि एगे पमादेंति (सू. १२०) १ स कर्मणा०-० । २ अपदिश्यते-वृ० ।
ESCIUGIESIOGGIGIIGISSISSIT
||२२६॥

Page #251

आचा. प्रदी.
१।३।३
PIXARAKTERISTIGE-VES
'दुहतो'त्ति द्विधा-रागढे पप्रकारद्वयेनात्मपरनिमित्तनैहिकामुष्मिकार्थ वा हतो द्विहतः, स किं कुर्याद ? जीवितस्य कदलीगर्भनिःसारस्य परिवन्दन-मानन-पूजनार्थ हिंसादिषु प्रवर्तते। किञ्च 'जंसि एगे' यस्मिन् परिवन्दनादिनिमित्ते एके रागद्वेषोपहताः प्रमाद्यन्ति, न ते आत्मने हिताः ॥ १२०॥ एतद्विपरीतं वाह
सहिते दक्खमत्ताए पद्रो णो झंझाए। पासिमं दविए लोगालोगपवंचातो मुच्चति त्ति बेमि ॥ (सू. १२१)
॥सिओसणिज्जस्स तइओ उद्दसओ समत्तो॥ 'सहिते'त्ति सहितो-ज्ञानादिसमन्वितो दुःखमात्रया उपसर्गजनितया व्याध्युद्भवया वा स्पृष्टः सन् ‘णो झंझाए'त्ति नो व्याकुलितमतिर्भवेत् , तदपनयनाय नोद्यच्छेद्, इष्टविषयावाप्तौ रागसंज्ञा अनिष्टावाप्तौ द्वेषसंज्ञा, तामुभयप्रकारामपि | व्याकुलतां परित्यजेदिति भावः ।
किञ्च-'पासिमं दविए लोए' यदुक्तमुद्देशकादेरारभ्यानन्तरसूत्रं यावत्तमिममर्थ पश्य-कर्तव्याकर्तव्यतया विवेकेनावधारय, कोऽसौ द्रव्यभूतो-मुक्तिगमनयोग्यः साधुरित्यर्थः, एवम्भूतश्च के गुणमवाप्नोति ? कोके-चतुर्दशरज्वात्मके
XIA||२६

Page #252

आचा०
प्रदी०
आलोको - लोकालोकस्तस्य प्रपञ्चः - पर्याप्तापर्याप्त सुभगादिद्वन्द्व विकल्पः, तद्यथा-नारको नरकत्वेनावलोक्यते, एकेन्द्रिया|दिरेकेन्द्रिय (यादि) त्वेन एवं पर्याप्ता पर्याप्तकाद्यपि वाच्यं तदेवम्भूतात्प्रपश्चान्मुच्यते - चतुर्दशजीवस्थानान्यतरव्यपदेशार्हो न भवतीति । इतिः - परिसमाप्तौ ब्रवीमीति पूर्ववत् ॥ १२१ ॥
॥ श्रीशीतोष्णीयाध्ययनस्य तृतीयोदेशक प्रदीपिका समाप्ता ॥
卐
१३
॥२२८॥

Page #253

आचा
१॥३४
प्रदी.
ABHISHASHASHIOPERABADAS
॥ श्रीशीतोष्णीयाध्ययने चतुर्थीद्देशकः ॥ उक्तस्तृतीयोद्देशकः, साम्प्रतं चतुर्थ आरभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः-अनन्तरोद्देशके पापकर्माकरणतया दुःखसहनादेव केवलाच्छ्रमणो न भवतीति, अपि तु निष्प्रत्यूहसंयमानुष्ठानादित्येतत्प्रतिपादितं, निष्प्रत्यूहता च कषायवमनाद्भवतीत्येतत्प्रतिपादनाय सूत्रमाह
से वंता कोहं च माणं च मायं च लोभं च । एतं पासगस्स दंसणं, उवरतसत्थस्स पलियंतकरस्स, आयाणं सगडब्भि (सू. १२२) ‘से वंता' स-ज्ञानादिसहितो दुःखमात्रास्पृष्टो व्याकुलितमतिद्रव्यभूतो लोकालोकप्रपञ्चान्मुक्तः स्वपरापकारिणं क्रोध वमिता यो हि यथोक्तसंयमानुष्ठायी सोऽचिरात्क्रोधं वमिष्यत्येवमुत्तरत्रापि यथासम्भवमायोज्यम्, तत्रात्मीयोपघातकारिणि PI क्रोधकर्मविपाकोदयात्क्रोधः, जाति-कुल-रूप-बलादिसमुत्थो गर्यो मानः, परवश्चनाध्यवसायो माया, तृष्णापरिग्रहपरिणामो लोभः, तदेवं क्रोध-मान-माया-लोभवमनादेव पारमार्थिकः श्रमणभावो, न तत्सम्भवे सति, यत उक्तम्
" सामण्णमणुचरंतस्स कसाया जस्स उक्कडा हंति ।
मन्नामि उच्छुपुप्फ व निष्फलं तस्स सामण्णं ॥१॥ १ श्रामण्यमनुचरतः कषाया यस्योत्कटा भवन्ति । मन्ये इक्षुपुष्पवत् निष्फलं तस्य श्रामण्यम् ॥१॥
BASANTEASEASकामना
मा०२०

Page #254

आचा० प्रदी०
११३४
जं अज्जिअं चरितं देसूणाएवि पुचकोडीए ।
तं पि कसाइयमेत्तो हारेइ नरो मुहुत्तेणं ॥२॥' [पुष्पमालाप्रकरण ३१३/३१४ ] स्वमनी पिकापरिहारार्थ गौतमस्वाम्याह—'एतं पासगस्स देसणं' एतद्यत्कषायवमनमनन्तरमुपादेशि तत्पश्यकस्य दर्शनं-सर्व निरावरणत्वात्पश्यति-उपलभत इति पश्यः, स एव पश्यकस्तीर्थकृत् श्रीवर्धमानस्वामी तस्य दर्शनम्-अभिप्रायो, न स्वमनीषिका, किम्भूतस्य पश्यकस्य दर्शनमित्याह - 'उवरतसत्थस्स' उपरतं द्रव्य-भावशस्त्रं यस्यासावुपरतशस्त्रः, भावशस्त्रं त्वसंयमः कषाया वा, तस्मादुपरतः, इदमुक्तं भवति-तीर्थकृतोऽपि कषायवमनं विना न निरावरणसकलपदार्थग्राहिपरमज्ञानावाप्तिः, तदभावे च सिद्धिवधूसमागमसुखाभावः, एवमन्येनापि साधुना तन्मार्गानुयायिना कषायवमनं कार्य, शस्त्रोपरमकार्य दर्शयन् पुनः तीर्थकरविशेषणमाह-'पलियंतकरस्स'पर्यन्तं कर्मणां संसारस्य वा करोतीति पर्यन्त करस्तस्यैतद् दर्शनमिति । यथा च तीर्थंकरः संयमापकारिकषायशस्त्रोपरमात्कर्मपर्यन्तकृदेवमन्योऽपि तदुक्तानुसारीत्युपदर्शयितुमाह--'आयाणं सगड'त्ति आदीयते-गृह्य ते आत्मप्रदेशैः सह श्लिष्यतेऽष्टप्रकारं कर्म येन तदादानं हिंसाधाश्रवद्वारं तत्स्थितेनिमित्तत्वात् कपाया वाऽऽदानं तद्वमिता स्वकृतभिद् भवति, स्वकृतमनेकजन्मोपात्तं कर्म भिनत्तीति स्वकृतभित्, यो ह्यादानं कर्मणां कषायादि निरुणद्धि सोऽपूर्वकर्मप्रतिषिद्धप्रवेशः सन् स्वकृतकर्मणां भेत्ता भवतीति भावः ॥१२२॥ १ यदर्जितं चारित्रं देशोनयापि पूर्वकोटया । तदपि कपायमात्रेण हरति नरः मुहूर्तेन ॥२॥ २ ०तस्यैव तद्-पा० ।
ASISTER
-
-
॥२३०॥

Page #255

आचा०
प्रदी०
यथावस्थितैकपदार्थ परिच्छेदश्च न सर्वज्ञतामन्तरेणेति दर्शयितुमाह
जे एगं जाणति से सव्वं जाणति,
जे सव्वं जाति से एगं जाणति (सू. १२३)
'जे एगं जाणति' यः कश्चिदविशेषितः एकं - परमाण्वादि द्रव्यं पश्चात्पुरस्कृतपर्यायं स्वपरपर्यायं वा जानाति, स सर्व स्व- परपर्यायं जानाति, अतीतानागतपर्यायिद्रव्यपरिज्ञानस्य समस्तवस्तु परिच्छेदाविनाभावित्वाद्, इदमेव हेतु - हेतुमद्भावेन लगयितुमाह-- 'जे सव्वं जाणति' यः सर्व संसारोदर विवरवत्ति वस्तु जानाति स एकं घटादि वस्तु जानाति, तस्यैवातीतानागतपर्यायभेदैस्त तत्स्वभावापच्याऽनाद्यनन्तकालतया समस्तजस्तुस्वभावगमनात् ॥ १२३ ॥
सर्वज्ञश्चोपदेशं ददातीति दर्शयति
सव्वतोपमत्तस्स भयं सव्वतो अपमत्तस्स णत्थि भयं । जे एगणामे से बहुणामे, जे बहुनामे से गणा ।
दुक्खं लागस्स जाणित्ता, वंता लोगस्स संजोगं, जंति वीरा महाजाणं । परेण परं जंति, णावकंखंति जीवितं (सू. १२४ )
१।३।४
॥२३१॥

Page #256

आचा०
प्रदी०
'सव्वतो' सर्वतः - सर्वप्रकारेण द्रव्यादिना यद्भयकारि कर्मोपादीयते ततः प्रमत्तस्य- मद्यादिप्रमादवतो भयं भीतिः, [तद्यथा-] प्रमत्तो हि कर्मोपचिनोति द्रव्यतः सर्वैरात्मप्रदेशैः क्षेत्रतः पदिग्व्यवस्थितं कालतोऽनुसमयं भावतो हिंसादिभिः, तद्विपरीतस्य नास्ति भयं, 'सव्वतो अपमत्तस्स णत्थि भयं सर्वत ऐहिकामुष्मिकापायाद् अप्रमत्तस्य- आत्महितेषु जाग्रतो नास्ति भयं संसारात्कर्मणो वा अप्रमत्तता च कषायाभावाद् भवति, तदभावाच्च मोहनीयाभावः, ततोऽप्यशेषकर्मक्षयः ।
तदेवकाभावे बहूनामभावः बहुनामभावे एकाभाव इत्येवं गतप्रत्यागतसूत्रेणैव हेतुहेतुमद्भावं दर्शयितुमाह – 'जे एगं' यो हि प्रवर्धमानशुभाध्यवसाय एकम् - अनन्तानुबन्धिनं क्रोधं नामयति-क्षपयति स बहूनपि मानादीनामयति, मोहनीयं चैकं यो नामयति स शेषा अपि प्रकृतीर्नामयति, यो वा बहून् स्थितिविशेषान्नामयति सोऽनन्तानुबन्धिनमेकं नामयति, अत उच्यते - यो बहुनामः स एव परमार्थत एकनामः ।
मोहनीयसद्भावे च जन्तूनां बहुदुःखसम्भव इति दर्शयति - ' दुक्खं लोगस्स जाणित्ता' दुःखम् - असातोदयस्तलोकस्य - भूतग्रामस्य ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया च यथा तदभावो भवति तथा विदध्यात् कथं दुःखाभावः ? दुःखाभावे च कथं गुणावाप्तिरित्युभयमपि दर्शयितुमाह – 'वंता लोगस्स संजोगं' वान्त्वा त्यक्त्वा लोकस्य - आत्मव्यतिरिक्तस्य धन- पुत्र - शरीरादेः संयोगं - ममत्वपूर्वकं सम्बन्धं, यान्ति - गच्छन्ति, वीराः - कर्मविदारण सहिष्णवः 'महाजाणं' ति यान्त्यनेन मोक्षमिति यानं - सम्यग्दर्शनादित्रितयं, महच्च तद्यानं महायानं तद् यस्य स महायानो - मोक्षस्तं यान्तीति सम्बन्धः ।
१।३।४
॥२३२॥

Page #257

१।३।४
आचा प्रदी.
अवाप्तमहायानस्य किमेकेन भवेन मोक्षावाप्तिरुत पारम्पर्येण ?
उभयथाऽपि ब्रमः, तद्यथा-अवाप्ततधोग्यक्षेत्रकालस्य लघुकर्मण स्तेनैव भवेन मोक्षावाप्तिरपरस्य त्वन्यथेति दर्शयति'परेण परं' सम्यक्त्वप्रतिषिद्धनरकतिर्यग्गतयो ज्ञानाऽवाप्तियथाशक्तिप्रतिपालितसंयमा' आयुषः क्षयात् सौधर्मादिकं देवलोकमवाप्नुवन्ति, ततोऽपि पुण्यशेषतया कर्मभूम्यार्यक्षेत्रमुकुलोत्पत्यारोग्यश्रद्धाश्रवणसंयमादिकमवाप्य विशिष्टतरं स्वर्गमनुत्तरोषपातिकपर्यन्तमधितिष्ठन्ति, पुनरपि ततश्च्युतस्यावाप्तमनुष्यादिसंयमभावस्याशेषकर्मक्षयान्मोक्षः, तदेवं परेण-संयमेनोद्दिष्टविधिना परं-स्वर्गपारम्पर्येणापवर्गमपि यान्ति, एवंविधाश्च कर्मक्षपणोद्यता जीवितं कियद्गतं किं वा शेषमित्येवं नावकाङ्क्षन्ति, दीर्घजीवित्वं नाभिलपन्ति, असंयमजीवितं वा नावकाङ्क्षन्ति ॥१२४॥
AAAAAAAAAE
SECRECORMA-BAS
यश्चानन्तानुबन्ध्यादिक्षपणोद्यतः स किमेकक्ष यादेव प्रवर्त्तते' उत नेत्याहएगं विगित्रमाणे पुढो विगिचइ, पुढो विगिचमाणे एगं विगिचइ सड्ढी आणाए मेधावी । लोगं च आणाए अभिसमेच्चा अकुतोभयं । अत्थि सत्थं परेण परं, णत्थि असत्थं परेण परं । (सू. १२५)
१शानाऽवाप्त०-पा० । २- ०देवापवत्तते-पा०।
॥२३३॥

Page #258

आचा०
प्रदी०
'ए विर्गियमाणे 'त्ति, एकम् - अनन्तानुबन्धिनं क्रोधं क्षपकश्रेण्यारूढः क्षपयन् पृथग्-अन्यदपि दर्शनादिकं क्षपयति, वायुकोsपि दर्शनमप्तकं यावत् क्षपयति, पृथगन्यदपि क्षपयन्नवश्यमनन्तानुबन्धिनमेकं क्षपयति, पृथग् श्रयान्यथानुपपत्तेः, कः पुनः क्षपकश्रेणियोग्यो भवतीत्याह - 'सड्ढी 'ति श्रद्धा - मोक्षमार्गोद्यमेच्छा वर्त्तते यस्यासौ श्रद्धावान्, आज्ञयातीर्थकर प्रणीतागमानुसारेण यथोक्तानुष्ठान विधायी मेघावी मर्यादाव्यवस्थितोऽप्रमत्तयतिः श्रेण्य नापर इति ।
'लोगं च' चः - समुच्चये, लोकं पड्जीवनिकायात्मकं कषायलोकं वा आज्ञया- मौनीन्द्रागमोपदेशेन अभिसमेत्य - ज्ञात्वा पड्जीव निकायलोकस्य यथा न कुतश्चिन्निमित्ताद् भयं भवति तथा विधेयं, कषायलोकप्रत्याख्यानपरिज्ञानाच्च तस्यैव परिहर्तुर्न कुतश्चिद्भयमुपजायते ।
तच्च भयं शस्त्राद्भवति, शस्त्रस्य च प्रकर्णगतिरस्त्युत नेति ? अस्तीति दर्शयति- 'अस्थि सत्थं'ति तत्र द्रव्यशस्त्र कृपाणादि तत्परेणापि परमस्ति तीक्ष्गादपि तीक्ष्णतरमस्ति, लोहकर्तृ संस्कारविशेषात्, भावशस्त्रपारम्पर्यं त्वेकसूत्रान्तरितं स्वत एव प्रत्याख्यानपरिज्ञाद्वारेण वक्ष्यति, यथा च शस्त्रस्य प्रकर्षगतिरस्ति पारम्पर्ये वा विद्यते तयाऽशस्त्रस्य नास्तीति दर्शयति - णत्थि असत्यं'ति नास्ति न विद्यते, किं तद् ? अशस्त्रं - संयमस्तत्परेण परं प्रकर्षगत्यापन्नं, तथाहि - पृथि - व्यादीनां सर्वत्र तुल्यता कार्या न मन्दतीत्रभेदोऽस्ति, पृथिव्यादिषु समभावत्वात्सामायिकस्य, अथवा शैलेश्यवस्थासंयमादपि परः संयमो नास्ति, तदूर्ध्वं गुणस्थानाभावादिति भावः ॥ १२५ ॥
१ सर्व तुल्यता- ० |
१।३१४
॥२३४॥

Page #259

आचा. प्रदी०
१।३।४
ARRERSI-RSSIRSAGAR
यो हि क्रोधमुपादानतो बन्धाः' स्थितितो विपाकतोऽनन्तानुबन्धिलागतः क्षयमाश्रित्य प्रत्याख्यानपरिज्ञया जानाति सोऽपरमानादिदर्येतदेव प्रतिसूत्र लगयितव्यम्
जे कोहदंसी से माणदंसी, जे माणदंसी से मायदंसी, जे मायदंसी से लोभदंसी, जे लोभ! दंसी से पेज्जदंसो, जे पेज्जदंसी से दोसदंसी, जे दोसदंसी से मोहदंसी, जे मोहदंसी से गम्भदंसी, जे गम्भदंसी से जम्मदंसी, जे जम्मदंसी से मारदंसी, जे मारदंसी से णिस्यदंसी, जे णिरयदंसी | से तिरियदंसी, जे तिरियदंसी से दुक्खदंसी ।
से मेहावी अभिणिवट्टेज्जा कोधं च माणं च मायं च लोभं च पेज्जं च दोसं च मोहं च गन्भं च जम्मं च मारं च णरगं च तिरियं च दुक्खं च ।
एयं पासगस्स दंसगं उपरयसत्थस्स पलियंतकरस्स, आया निसिद्धा सगडब्भि । किमत्थि उवधी पासगस्स, ण विज्जति ? णत्थि त्ति बेमि ।। (सू. १२६)
॥सीतोसणिज्जं ततियमज्झयणं समतं ।।
१बन्धनतः-पा।
॥२३॥

Page #260

आचा०
प्रदी०
'जे कोहदंसी' यो हि क्रोधं स्वरूपतो वेत्ति अनर्थपरित्यागरूपत्वाज्ज्ञानस्य परिहरति च स मानमपि परिहरति, यदि वा यः क्रोधं पश्यत्याचरति समानमपि पश्यति, मानाध्मातो भवतीत्यर्थः एवमुत्तरत्राप्यायोज्यं, यावत् स दुःखदर्शीति, सुगमत्वान्न वित्रियते ।
साम्प्रतं क्रोधादेः साक्षान्निवर्त्तनमाह - ' से मेहावी' स मेधावी अभिनिवर्त्तयेद् - व्यावर्त्तयेत् किं तत् ? क्रोधं यावद्दुःखम् । स्वमनीषिकापरिहारार्थमाह- 'एयं पासगस्स दंसणं' ति एतद्-अनन्तरोक्तमुद्देशका दे[रारभ्य ] 'पश्य कस्य - तीर्थकृतो दर्शनम् - अभिप्रायः, किम्भूतस्य ? उपरतशस्त्रस्य पर्यन्तकृतः, पुनरपि किम्भूतोऽसौ ? ' आयाणं'ति आदानं कर्मणामुपादानं निषेध्य पूर्वस्वकृतकर्मभिदसाविति ।
किञ्चास्य भवतीत्याह -- ' किमत्थि उवधि' पश्यकस्य- केवलिनः उपाधिः- विशेषणं उपाधीयते इति वोपाधिः, द्रव्यतो हिरण्यादि भवतोऽष्टप्रकारं कर्म, स द्विविधोऽप्युपाधिः किमस्त्याहोस्विन्न विद्यते ? ' णत्थि 'ति नास्तीत्येतदहं ब्रवीमि, सुधर्मस्वामी जम्बूस्वामिने कथयति, यन्मया भगवदन्तिकेऽश्रावि न पुनः स्वमत्या ।। १२६ ।।
॥ इतिश्रीजिन समुद्रसूरिपद्यालङ्कारश्रीजिनहं ससूरिविरचितायां श्रीआचाराङ्गप्रदीपिकायां तृतीयं शीतोष्णीयाध्ययनं समाप्तम् ॥
卐
१-०देव प० पा० ।
१।३।४
॥२३६॥

Page #261

आचा प्रदी०
IREEKACHEREGE
॥ चतुर्थ श्रीसम्यक्त्वाख्यमध्ययनम् ॥ उक्तं तृतीयमध्ययनं, साम्प्रतं चतुर्थमारभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः-अनन्तराध्ययनत्रयेण सप्तपदार्थात्मक तत्वमभिहितं, तत्वार्थश्रद्धानं च सम्यक्त्वमुच्यते, तदत्र प्रतिपाद्यते, अनेन सम्बन्धेनायातस्याध्ययनस्य उद्देशार्थाधिकारः प्रतिपाद्यते।
तत्र प्रथमोद्देशके-सम्यग्दर्शनम् १, द्वितीये सम्यग्ज्ञानम्-२, तृतीयेऽज्ञानितपोव्युदासेन सम्यक्तपः ३,
चतुर्थे तु सम्यक्चारित्रम् ४, यतः प्रागुक्तं चतुष्टयमपि मोक्षाङ्गं ततो ज्ञानदर्शनतपश्चरणेषु साधुना यतितव्यं, तत्प्रतिपालनाय यावज्जीवं यत्नो विधेयः, तत्रापि निरुपाधेर्दर्शनवतश्तपोज्ञानचरणानि' सफलानीति स्थितमतो दर्शने यतितव्यं, दर्शनं च तत्वार्थश्रद्धानं, तत्त्वं चोत्पन्न केवलज्ञानस्तीर्थकृद्भिर्यदभाषि तदेव सूत्रानुगमायातेन सूत्रेण दर्शयति
से बेमि-जे य अतीता जे य पडुप्पण्णा जे य आगमिस्सा अरहंता भगवंता ते सवे एव्वमाइक्खंति, एवं भासंति, एवं पण्णवेंति, एवं परूवेति-सव्वे पाणा सव्वे भूता सव्वे जीवा सव्वे |
१. निरुपधे०-०।
॥२३७॥

Page #262

आचा प्रदी०
શકાર
GEEREISER SHARES HORARISHA
सत्ता ण हतब्बा, ण आणावेतव्वा, ण परिघेतव्वा, ण परितावेयव्या, ण उद्दवेयव्वा ।
एस धम्मे सुद्धे णितिए सासए समेच लोयं खेतण्णेहिं पवेदिते । तं जहा-उट्ठिएसु वा अणुट्ठिएसु वा, उवरतदंडेसु वा अणुवस्तदंडेसु वा, सोवधिएसु वा अणुवहिएसु वा, संजोगरएसु वा असंजोगरएसु वा।
तच्चं चेतं तहा चेतं अस्सिं चेतं पवुचति (सू. १२७) 'से बेमी'ति गौतमस्वाम्याह-यथा सोऽहं ब्रवीमि योऽहं तोर्थकरवचनावगत तत्वः] श्रद्धेयवचन इति, यदिवा सेशब्दस्तच्छब्दार्थे यच्छूद्धाने सम्यक्त्वं भवति तदहं तत्वं ब्रवीमि, 'जे य अतीता' ये अतीता:-अतिक्रान्ताः, ये च प्रत्युत्पन्नाः-वर्तमानकालभाविनो ये चागामिनस्त एवं प्ररूपयन्तीति सम्बन्धः, तत्रातिक्रान्तास्तीर्थकृतः कालस्यानादित्वादियत्तामतिक्रान्ता' अनागता अप्यनन्ता आगामिकालस्यानन्तत्वात्, वर्तमानतीर्थकृतां प्रज्ञापकापेक्षितयाऽनवस्थितत्वे सत्यप्युत्कृष्टजघन्यपदिन एव कथ्यन्ते । तत्रोत्सर्गतः समयक्षेत्रसम्भविनः सप्तत्युत्तरशतं, तच्चैवं पश्चस्वपि विदेहेषु प्रत्येक द्वात्रिंशत्क्षेत्रास्मकत्वादेकैकस्मिन् द्वात्रिंशत, एवं पञ्चस्वपि भरतेषु पञ्चैवैवमैरावतेष्वपि, तत्र द्वात्रिंशत्पश्चभिर्गुणिताः पष्ट्युत्तरशतं
१०दित्वादनन्ता अतिक्रान्ताः-बृ० । २ पञ्चैवमै०-७०।
GSISILGISCUSSESS915
| ॥२३८॥

Page #263

आचा प्रदी०
PASSICURARE LE CASTING
(१६०) भरतरावतदशप्रक्षेपेग सप्तत्युत्तरशतमिति । जवन्यास्तु विंशतिः, सा चां-पश्चस्वपि महाविदेहेषु विदेहान्तर्महानधुभयतटसद्भावात्तीर्थकृतां प्रत्येकं चत्वारः, तेऽपि पश्चभिगुणिता विंशतिर्भरतैरावतयोस्त्वेकान्तसुषमादावभाव एव, अन्ये तु व्याचक्षते-मेरोः पूर्वापरविदेहे कैकसद्भावान्महाविदेहे द्वावेव, पश्चस्वपि दशवेति । के इमे ? अहेन्तः-अर्हन्ति पूजासत्कारादिकमिति, तथैश्वर्याद्युपेता भगवन्तः, ते सर्व एव प्रश्नावसर' एवमाचक्षते एवमाचचक्षिरे एवमाख्यास्यन्ति, एवं सामान्यतः सदेवमनुजायां पदि अर्धमागधभाषया भापन्ते, एवं प्रकर्षेण संशीत्यपनोदायान्तेवासिनो जीवाजीवास्रवसंवरबन्धनिरामोक्षपदार्थान् ज्ञापयन्ति-प्रज्ञापयान्त, एवं सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि माक्षमागः मिथ्यात्वाविरतिप्रमादकपाययोगा बन्धहेतव' इत्यादिना प्रकारेण प्ररूपयन्ति । किं तदेवमाचक्षते इति दर्शयति 'सव्वे पाणा' यथा सर्वे प्राणा:-सर्व एव पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतयः द्वित्रिचतुःपञ्चेन्द्रियाश्च पञ्चेन्द्रियत्रिविधवलोच्छ्वासनिःश्वासायुष्कलक्षणप्राणधारणात् प्राणाः, तथा 'सव्वे भूया' सर्वाणि भवन्ति भविष्यन्त्यभूवन्निति च भूतानि चतुदेशभूतग्रामान्तःपातीनि, 'सव्वे जीवा' सर्व एव जीवन्ति जीविष्यन्ति अजीविषुरिति जोवा:-नारकतिर्यग्नरामरलक्षणाश्चतुर्गतिकाः, 'सव्वे सत्ता' सर्व एव स्वकृतसातासातोदयात् सुखदुःखभाजः सत्वाः, एकार्था वते शब्दाः, एते च सर्वेऽपि प्राणिनः पर्यायशब्दा वेदितव्या, न हन्तव्याः दण्डकशादिभिः, 'ण आणावेतव्वा' नाज्ञापयितव्याः प्रसहयाभियोगदानतः, न परिग्राह्या भृत्यदासदास्यादिममत्वपरिग्रहतो, 'न परितावेयवा' न परितापयितव्याः शारीरमानसपीडोत्पादनतः, 'ण उद्दवेयब्या' नापद्रावयितव्याः प्राणव्यपरोपणतः । १ परप्रश्नावसरे-बृ. । २ तत्वार्थाधिगम सूत्र ११ तत्वार्थाधिगम सूत्र ८१
वाकर

Page #264

१।४।१
आचा. प्रदी०
PRESEASESAE
'एस धम्मे'त्ति एषोऽनन्तरोक्तः सर्वे प्राणा न हन्तव्या इत्यादिको धर्मों-दुर्गत्यर्गलासुगतिसोपानदेश्यः, किम्भूतः ? शुद्धः-पापानुबन्धरहितः न शाक्यधिग जातीयानामिव' एकेन्द्रियपञ्चेन्द्रिवधानुमतिकलङ्काङ्कितः, तथा नित्यः अप्रच्युतिरूपः, पञ्चसु विदेहेषु सदाभवनात् , शाश्वतः-शाश्वतगतिहेतुत्वात् यदिवा नित्यत्वाच्छाश्वतो, 'समेच्च लोय' अमुं च लोकंजन्तुलोकं दुःखसागरावगाद समेत्य-ज्ञात्वा तदुत्तरणाय खेदज्ञैः-जन्तुदुःख परि]च्छेतृभिः प्रवेदितः प्रतिपादितः। ___तीर्थकरोपदेशश्च परोपकारितया तत्स्वाभाव्यादेव प्रवर्त्तमानो भास्करोदय इव प्रबोध्यविशेषनिरपेक्षतया प्रतर्त्तते इति । तद्यथेत्यादिना दर्शयति-तं जहा उट्ठिएसु वा' धर्मचरणा योद्यता उत्थिता ज्ञानदर्शनचारित्रोद्योगवन्तः, तद्विपर्ययेणानुत्थिताः तेषु निमित्तभूतेषु तानुद्दिश्य भगवता सर्ववेदिना त्रिजगत्पतिना धर्मः प्रवेदितः, तथोपस्थिता धर्म शुश्रूषवो जिघृक्षवो वा तद्विपर्ययेणानुपस्थितास्तेषु,
ननु भावोपस्थितेषु चिलातिपुत्रादिष्वि(प्वे)व धर्मकथा युक्तिमती, अनुपस्थितेषु के गुणं पुष्णाति ?
अनुपस्थितेष्वपीन्द्रनागादिषु विचित्रत्वाकर्मपरिण तेः क्षयोपशमापादनादगुणवत्येवेति, 'उवरतदंडेसु' प्राणिन आत्मानं [वा]दण्डयतीति दण्डः, स च मनोवाक्कायलक्षणः, उपरतो दण्डो येषां ते तथा, तद्विपर्ययेणानुपरतदण्डाः, तेषूभयरूपेषु, तत्रोपरतदण्डेषु तत्स्थर्यगुणान्तराधानाथ देशना, इतरेषु उपरतदण्डत्वार्थ, 'सोवधिएसु वा उपधीयते-सङ्गृह यते इत्युपधि१०धिगजातीना०-पा०।
SHASSANASAधार
॥२४०॥

Page #265

भाचा प्रदी०
श४१
द्रव्यतो हिरण्यादिभवतो माया, सहोपविना वर्तन इति सोपधि कास्तद्विपर्ययेणानुपधिकास्तेष्विति, 'संजोगरएस वा संयोगः-सम्बन्धः, पुत्रकलत्रमित्रादिजनितस्तत्र रतास्तद्विपर्य येणैकत्वभावनाभावितत्वादसंयोगरतास्तेष्विति'।
तदेवमुभयरूपेष्वपि यद्भगवता देशनाऽकारि तत्तथ्यं सत्यमेतत् , चशब्दो नियमार्थस्तथ्यमेवैतद्भगवद्वचनं, यथावस्थितवस्तुप्ररूपणात् , तथा चैतद्वस्तु यथा भगवान् जगाद, यथा-सर्वे प्राणा न हन्तव्या इत्यादि, एवं सम्यग्दर्शनश्रद्धानं विधेयम , 'अस्सिं चेयं पवुचति' एतच्चास्मिन्नेव मौनीन्द्रप्रवचने सम्यग्मोक्षमार्गविधायिनि समस्तदण्डप्रपञ्चोपरते प्रकणोच्यते. न तु यथाऽन्यत्र 'न हिंस्यात्सर्वभूतानी'त्यभिधायाऽन्यत्र वाक्ये यज्ञपशुवधाभ्यनुज्ञानात् पूर्वोत्तरबाधेति ॥ १२७॥ ___तदेवं सम्यक्त्वस्वरूपमभिधाय तदवाप्तौ यद्विधेयं तदर्शयति--
तं आइत्तु ण णिहे, ण णिक्खिवे, जाणित्तु धम्मं जहा तहा । दिठेहिं णिव्वेयं गच्छेज्जा ।
णो लोगस्सेसणं चरे (मू. १२८) ___ 'तं आइत्तु' तत्तत्वार्थश्रद्धानलक्षणं सम्यग्दर्शनमादाय-गृहीत्वा तत्कार्याकरणतो 'ण णिहे'त्ति न गोपयेत् तथाविधसंसर्गादिनिमित्तोत्थापितमिथ्यात्वोऽपि जीव सामर्थ्यगुणान्न त्यजेदपि, कि कृत्वा ? यथावस्थितं धर्म ज्ञात्वा ।
१० भाविता असं०-वृ० । २ समस्तदम्भप्रबन्धोपरते-पा० । ३ यथा तथाऽवस्थितं-ब० ।
मा० २१
॥२४॥

Page #266

आचा० प्रदीο
श्रुतधर्म चारित्रधर्मं वावगम्यापरं किं कुर्यादित्याह - 'दिट्ठेहिं णिव्वेयं गच्छेज्जा' दृष्टैरिष्टानिष्टरूपैर्निर्वेदं गच्छेद्विरागं कुर्यात्, शब्दैः श्रुतै रसैरास्वादितैः गन्धैराघ्रातैः स्पर्शैः स्पर्शितैः सद्भिरेवं भावयेत् यथा शुभेतरता परिणामवशाद्भवतीत्यतः कस्तेषु रागो वा द्वेषो वेति ।
किञ्च - 'णो लोगस्सेसणं चरे' लोकस्य प्राणिगणस्यैषणा - अन्वेषणा इष्टेषु शब्दादिषु प्रवृत्तिरनिष्टेषु च देयबुद्धिस्तां न चरेत् न विदध्यात् ॥ १२८ ॥
यस्य चैषा लोषणा नास्ति तस्यान्याप्यप्रशस्ता मतिर्नास्तीति दर्शयति
जस्स णत्थि इमा णाती अण्णा तस्स कतो सिया ।
दि सुतं मयं विण्णायं जमेयं परिकहिज्जति ।
सममाणा पमाणा पुणो पुणो जाति पकप्पेंती (सू. १२९)
'जस्स णत्थि इमा णाती' यस्य साघोरिमा ज्ञातिः लोकैषणाबुद्धिः नास्ति न विद्यते, तस्यान्या सावद्यारम्भप्रवृत्तिः कुतः स्यात् ? इदमुक्तं भवति-- भोगेच्छारूपां लोकैषणां परिजिहीर्षोर्नैव सावद्यानुष्ठानप्रवृत्तिरुपजायते, तदर्थत्वात्तस्याः । शिष्यमतिस्थैर्यार्थमाह- 'दिठं सुतं' ति यदेतन्मया परिकथ्यते तत्सर्वज्ञैः केवलज्ञानालोकेन' दृष्टं तत् शुश्रूषुभिः १ ज्ञानाबलोकेन पा० । २ ततः पा० ।
१।४।१
॥२४२॥

Page #267

भाचा प्रदी.
१४१
श्रुतं, लघुकर्मणां भव्यानां मतं, ज्ञानावरणीयक्षयोपशमाद्विशेषेण ज्ञात-विज्ञातम , अतो भवताऽपि सम्यक्त्वादिके मकथिते यत्नवता भाव्यम् ।
ये पुनर्यथोक्तकारिणो न स्युस्ते किम्भूता भवेयुरित्याह-'समेमाणा' तस्मिन्नेव मनुष्यादिजन्मनि शाम्यन्तो-गाद्धर्थेनात्यर्थमासेवां कुर्वन्तः, 'पलेमाणा' प्रलीयमानाः मनोज्ञेन्द्रियार्थेषु पौन:पुन्येनैकेन्द्रियद्वीन्द्रियादिकां जाति प्रकल्पयन्ति संसाराविच्छित्तिं विदधतीत्यर्थः ॥ १२९॥ यद्येवं ततः किं कर्तव्यमित्याह
अहो य रातो य जतमाणे धीरे सया आगतपण्णाणे, पमत्ते बहिया पास, अप्पमत्ते सया परक्कमेज्जासि त्ति बेमि ॥ (सू. १३०)
॥ सम्मत्तस्स पढमो उद्देसओ समत्तो ॥ 'अहो य रातो य' अहश्च रात्रिं च यतमान एव यत्नवानेव मोक्षाध्वनि धोर:-परीषहोपसर्गाक्षोभ्यः सदा सर्वकालं आगतं-स्वीकृतं प्रज्ञान-सदसद्विवेको यस्य स तथा, 'पमत्ते'ति प्रमत्तान्-असंयतान् परतीथिकान्वा धर्माद्वहिर्व्यवस्थितान् पश्य, तांश्च तथाभूतान् दृष्ट्वा किं कुर्यादित्याह-'अप्पमत्ते'ति अप्रमत्तः सन्निद्राविकथादिप्रमादरहितोऽक्षिनिमेषोन्मेषादावपि सदोपयुक्तः पराक्रमेथाः मोक्षाध्वनि । इतिः परिसमाप्तौ, ब्रवीमीति पूर्ववत् ॥१३०॥
॥ श्रोसम्यक्त्वाध्ययने प्रथमोद्देशकप्रदीपिका समाप्ता ॥
NAGASHASHISHAS
|२४३॥

Page #268

१।४।२
आचा प्रदी०
PRECARRRRRRIESARI
॥ श्रीसम्यक्त्वाध्ययने द्वितीयोद्देशकः ॥ उक्तः प्रथमोद्देशकः । अधुना द्वितीय आरभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः--अनन्तरोद्देशके सम्यग्दर्शनं प्रतिपादितं, तच्च सम्यग्ज्ञानाद्भवति, अतः सम्यग्ज्ञानप्रतिपादनायेदमुपक्रम्यते, अनेन सम्बन्धेनायातस्योद्देशकस्येदमादिसूत्रम्
जे आसवा ते परिस्सवा, जे परिस्सवा ते आसवा । जे अणासवा ते अपरिस्सवा, जे अपरिस्सवा ते अणासवा ।
एते य पए संबुज्झमाणे लोगं च आणाए अभिसमेच्चा पुढो पवेदितं (सू. १३१) 'जे आसवा' इति य इति सामान्य निर्देशः, आश्रवत्यष्टप्रकारं कर्म यैरारम्भस्ते आश्रवाः, परि:-समन्तात् श्रवतिall गलति यैरनुष्ठानविशेषैस्ते परिश्रवाः, य एवाश्रवाः-कर्मबन्धस्थानानि त एव परिश्रवाः-कर्मनिर्जरास्थानानि, इदमुक्तं
भवति--यानीतरजनाचरितानि स्रगगनादीनि सुखकारणतया तानि कर्मबन्धहेतुत्वादाश्रवाः, पुनस्तान्येव तत्वविदां विषयसुखपराङ्मुखानां निःसारतया संसारसरणिदेश्यानीतिकृत्वा वैराग्यजनकान्यतः परिश्रवाः-निर्जरास्थानानि । सर्ववस्तूनामनैकान्तिकता दर्शयितुमेतदेव विपर्ययेणाह--'जे परिस्सवा' य एव परिश्रवाः-निर्जरास्थानानि अर्हत्साधुतपश्चरणदश विध
SIRSASARAGRAM
॥२४४॥

Page #269

आचा०
प्रदी०
चक्रवालसामाचार्यनुष्ठानादीनि तान्येव कर्मोदयावष्टन्धशुभाध्यवसायस्य दुर्गतिमार्गप्रवृत्तसार्थवाहस्य जन्तोर्महाशातनावत: सातर्द्धिरसगारवप्रवणस्याश्रवा भवन्ति पापोपादानकारणानि जायन्ते, यावन्ति कर्मनिर्जरार्थं संयमस्थानानि असंयमस्थानान्यपि तावन्त्येव, तथाहि-- रागद्वेषनासितान्तःकरणस्य विषयसुखोन्मुखस्य दुष्टाशयत्वात्सवं संसाराय, पिचुमन्दरसवासितास्यस्य दुग्धशर्करादिकत्वापत्तिवत्, सम्प्रग्दृष्टेस्तु विज्ञातसंसारसमुद्रस्य त्यक्तविषयाभिलाषस्य सर्वमशुचि दुःखकारणमिति भावयतः सञ्जातसंवेगस्येतरजनसंसारकारणमपि मोक्षायेति भावार्थ: ।
पुनरेतदेव गतप्रत्यागतसूत्रं सप्रतिषेधमाह-- 'जे अणासवा' आश्रवेभ्योऽन्येऽनाश्रवाः - व्रतविशेषाः, तेऽपि कर्मोदयादशुभाध्यवसायिनोऽपरिस्रवाः कर्मणः, तथाऽपरिश्रवाः - पापोपादानकारणानि केनचिदुपाधिना प्रवचनोपकारादिना क्रियमाणाः कणवीरलता भ्रामक क्षुल्लकस्येवाऽनाश्रवाः - कर्मबन्धनानि न भवन्ति ।
यद्येवं ततः किमित्याह -- 'एते य पए'ति एतान्यनन्तरोक्तानि पदानि 'ये आश्रवा' इत्यादीनि सम्यग् अविपर्यासेन बुध्यमानः लोकं - जन्तुगणमाश्रवद्वारायातेन कर्मणा बध्यमानं तपश्चरणादिना [च] मुच्यमानमाज्ञया - तीर्थकरप्रणीतागमानुसारेणाभिसमेत्य - ज्ञात्वा 'पुढो पवेदितं' पृथक् प्रवेदितं चाभिसमेत्य पृथगाश्रवोपादान निर्जरोपादानं चेत्येतच्च ज्ञात्वा को नाम धमचरणं प्रति नोद्यच्छेत्-नोद्यमं कुर्यात् ? एवं तीर्थकरैः प्रवेदितम् ।। १३१ ।।
अथाऽन्योऽपि ज्ञानी परहिताय प्रवेदयतीत्याह -
११४२
॥२४५॥

Page #270

A
श४२
आचा० प्रदी.
आघाति णाणी इह माणवाणं संसारपडिवण्णाणं संबुज्झमाणाणं विण्णाणपत्ताणं । अट्टा वि संता अदुवा पमत्ता। अहासच्चमिणं ति बेमि । णाऽणागमो मच्चुमुहस्स अस्थि ।
इच्छापणीता वंकाणिकेया कालग्गहीता णिचये णिविट्ठा पुढो पुढो जाइं पकप्पेंति (सू. १३२) | ज्ञानं-सकलपदार्थाविर्भावकं विद्यते यस्यासौ ज्ञानी स आख्याति-आचष्टे, इहेति प्रवचने, केपाश्चिन्मानवानां,' सर्वसंवरचारित्रार्हत्वात्तेषामुपलक्षणं चैतदेवादोनां, तत्रापि केवल्यादिव्युदासाय विशेषणमाह--'संसारपडिवण्णाणं' संसार-चतुर्गतिलक्षणं प्रतिपन्नाः, तत्रापि ये धर्म भोत्स्यन्ते ग्रहीष्यन्ते च मुनिसुव्रतस्वामिघोटकद्रष्टान्तेन तेपामेवाख्यातीति दर्शयति'संबुज्झमाणाण' यथोपदिष्टं धर्म सम्यगवबुध्यमानानां छद्मस्थेन त्वज्ञातबुध्यमानेतरविशेषेण यादृग्भूतानां कथयितव्यं तान सूत्रेणैव दर्शयति--'विण्णाणपत्ताणं' विज्ञानप्राप्तानां हिताहितप्राप्तिपरिहाराऽध्यवसायो-विज्ञानं तत्प्राप्ताः विज्ञानप्राप्ताः समस्तपर्याप्तिभिः पर्याप्ताः संज्ञिनस्तेषाम् ।। १ केषां मा०-बू० । २ नाते हे । ३ °सारं दुर्गति०-हे० ।
RREARS
६॥

Page #271

आचा प्रदी०
१४।२
यथा च ज्ञानी धमायटे तपादर्शयति--'अट्टावि संतेति विज्ञान प्राप्ता धर्म कथ्यमानं कुतथिन्निमित्तादार्ता अपि सन्तः चिलातिपुत्रादय' इव अथवा प्रमत्ता विषयाभिष्वगादिना शालिभद्रादय इव तथाविधकर्मक्षयोपशमापत्र्यथा प्रतिपद्यन्ते तथ,ऽऽचष्टे--यदिवाऽऽर्ता:-दुःखिनः प्रमत्ताः-सुखिनः तेऽपि प्रतिपद्यन्ते धर्म, किं पुनरपरे ?
एतच्चान्यथा मा भंस्था इति दयितुमाह--'अहासच्चमिणं'ति इदं यन्मया कथितं कथ्यमानं च तद् [ यथासत्यं ] याथातथ्यमित्ययः, इत्येतदहं ब्रवीमि--यथा दुर्लभमवाप्य सम्यक्त्वं चारित्रपरिणाम या प्रमादो न कार्यः। स्यात्-किमालम्ब्य प्रमादान कार्यस्तदाह-'णाणागमोत्ति न हयनागमो मृत्योर्मुखस्य कस्यचिदपि संसारोदरवर्तिनोऽस्ति ।
ये पुनर्विषयकपायाभिष्वङ्गात्प्रमता धर्म नावबुध्यन्ते ते किम्भूता भवन्तीत्याह--'इच्छापणीता' इन्द्रियमनोविषयानुकूला प्रवृत्तिरिहेच्छा तया विषयाभिमुखमभिकर्मबन्धं संसाराभिमुखं वा प्रकोण नीता इच्छाप्रणीताः, ये चवम्भूतास्ते वंकानिकेता:-नङ्कस्य-असंयमस्य आ-मर्यादया संयमावधिभूतया निकेतभूता:-आश्रयभूताः, ये चैवम्भूतास्ते कालगृहीताःकालेन-मृत्युना गृहीताः कालगृहोताः, पौन:पुन्येन मरणभाजः, धर्मचरणाय वा गृहीतः कालो यस्ते, तथाहि-- पाश्चात्ये वयसि परुत्परारि वा अपत्यपरिणयनात्तरकालं धर्म करिष्याम इत्येवं गृहीतकालाः, ये चैवम्भूतास्ते निचये निविष्टाः, निचये कर्मनिचये तदुपादाने वा वा सावद्यारम्भनिचये निविष्टा:-अध्युपपन्नाः, ते किमपां कुन्तिाति दर्शयितुमाह--'पुढो पुढो जाई पृथक्पृथगेकेन्द्रियद्वीन्द्रियादिकां जातिमनेकशःप्रकल्पयन्ति-प्रकुर्वन्ति, पाठान्तरं वा 'पत्थ मोहे पुणो पुणो' अत्र१ चिलातपु०-पा० । २ . शमोपपत्ते-मु० ।
।
ॐॐॐॐॐॐॐ
॥२४७॥

Page #272

आचा. प्रदी०
१।४।२
RECCESSESECTURESSOCISCENCES
|| अस्मिनिच्छाप्रणीतादिके हृषीकानुकूले' मोहे कर्मरूपे वा मोहे निमग्नाः पुनः पुनस्तत्कुर्वन्ति येन तदप्रच्युतिः स्यात् । ॥१३२॥
___तदप्रच्युतौ च किं स्यादित्याह-- ____ इहमेगेसि तत्थ तत्थ संथवो भवति । अहोववातिए फासे पडिसंवेदयति । चिट्ठे कूरेहिं कम्मेहिं चिट्ठे परिविचिट्ठति । अचि कूरेहिं कम्मेहिं णो चिट्ट परिविचिट्ठति ।
एगे वदंति अदुवा वि णाणी, णाणी वदंति अदुवा वि एगे (सू. १३३)
इह-अस्मिंश्चतुर्दशरज्ज्वात्मके लोके एकेषां-मिथ्यात्वाविरतिप्रमादकषायवतां तत्र तत्र-नरकतिर्यग्गत्यादिषु यातनास्थानेषु संस्तवः-परिचयो भूयोभूयोगमनाद्भवति, ततः किमित्याह-'अहोववातिए'त्ति एते एव औपपातिकान्-नरकादिभवान् स्पर्शान्-दुःखानुभवान् प्रतिसंवेदयन्ति अनुभवन्ति, 'चिटं कूरेहिं कम्मेहिं ति चिट्ठ-भृशमत्यर्थ क्रूरैः-वधबन्धादिभिः कर्मभिः-क्रियाभिः 'चिटं'ति भृशमत्यर्थमेव विरूपां दशां वैतरणीतरणासिपत्रवनपत्रपाताभिघातशाल्मलीवृक्षालिङगनादिजनितामनुभवंस्तमस्तमादिस्थानेषु परिवितिष्ठति । यस्तु नात्यर्थ हिंसादिभिः कर्मभिर्वर्तते सोऽत्यन्त वेदनानिचितेषु नरकेषु नोत्पद्यते ।
१०कूले इन्द्रियानुकूले मोहे मु० । २ ०णासिवनपत्राभि...निता तम०-पा० ।
SHREEKROSSASS
॥२४८॥

Page #273

आचा० प्रदी.
१।४।२
स्यात्-के एवं वदन्तीत्याह-'एगे वदंती'ति एके चतुर्दशपूर्व विदादयो वदन्ति-बुवते 'अदुवा विणाणी' अथवाऽपि ज्ञानी वदति, ज्ञान-सकलपदार्थाविर्भावकमस्यास्तीति ज्ञानी स चैतब्रवीति, यदिव्यज्ञानी'-केवली भाषते श्रुतकेवलिनोऽपि तदेव भाषन्ते, यच्च श्रुतकेवलिनो भाषन्ते निरावरणज्ञानिनोऽपि तदेव वदन्तीत्येतद्गतप्रत्यागतसूत्रेण दर्शयति-'णाणी वदंति अदुवा वि एगे' ज्ञानिनः केवलिनो यद्वदन्त्यथवाऽप्येके श्रुतकेवलिनो यद्वदन्ति तद्यथार्थभापितत्वादेकमेव, एकेषां सर्वार्थप्रत्यक्षत्वादपरेषां तदुपदेशप्रवृत्तः, वक्ष्यमाणेऽप्येकवाक्यता ॥१३३॥
तदाह___ आवंती केआवंती लोयंसि समणा य माहणा य पुढो विवादं वदंति से दिटुं च णे, सुयं च णे, | मयं च णे, विण्णायं च णे, उड्दं अहं तिरियं दिसासु सव्वतो सुपडिलेहितं च णे-'सव्वे पाणा | सव्वे जीवा सव्वे भूता सव्वे सत्ता हतबा आणावेत्तव्या, परिघेतव्वा, परितावेअव्वा उद्दवेतव्वा । एत्थ वि जाणह णत्थेत्थ दोसो'। अणारियवयणमेयं । ___तत्थ जे ते आरिया ते एवं वदासी-से दुद्दिटुं च मे, दुस्सुयं च भे, दुम्मयं च भे, दुविण्णा १ यदिवा ज्ञानी मु.। २० लिनोऽपि-पा० । ३ ०भावित्वा०-पा.।
A RKARSANSARSANSAR
॥२४९॥
IS

Page #274

प्राचा
१।४।२
पदी.
यं च भे, उड्ढे अहं तिरिय दिसासु सव्वतो दुप्पडिलेहितं च भे, ज णं तुम्भे एवं आचक्खह, एवं भासह, एवं पण्णवेह, एवं परूवेह-सव्ये पाणा सव्वे भूता सव्वे जीवा सव्वे सत्ता हंतव्वा आणा- | वेतव्वा, परिघेत्तव्वा, परितावेयव्वा, उद्दवेतव्वा । एत्थवि जाणह णत्थेत्थ दोसो' । अणारियवयणमेयं । ___वयं पुण एवमाचिक्खामो, एवं भासामो, एवं पण्णवेमो एवं परूवेमो-सव्वे पाणा सव्वे भूता | सव्वे जीवा सव्वे सत्ता ण हंतव्बा, ण आणावेतव्वा, ण परिवेत्तव्या, ण परियावेयव्वा, 'ण उदवेतव्वा ।। एत्थवि जाणह णत्थेत्थ दोसो।' आरियवयणमेयं ।
पुव्वं णिकाय समयं पत्तेयं पुच्छिस्सामो-हं भो पावादुया ! किं भे सायं दुक्खं उताहु असायं ? समिता पडिवण्णे यात्रि एवं बूया-सव्वेसि पाणाणं सव्वेसि भूताणं सव्वेसि जीवाणं सव्वेसि सत्ताणं असायं अपरिणिव्वाणं महब्भयं दुक्खं ति त्ति बेमि (सू. १३४)
॥ सम्मत्तस्स बोओ उद्देसओ सम्मत्तो ।
QAAAAAAAAAAE
॥२५॥

Page #275

आचा
१।४।२
प्रदी०
'आवंती' यावन्तः 'केआवन्तीति केचन लोके-मनुष्यलोके श्रमणाः पाषण्डिकाः [ब्राह्मणाः-] द्विजातयः' पृथक्पृथम् विरुद्धो वादो विवादस्तं वदन्ति, एतदुक्तं भवति-यावन्तः केचन परलोकं ज्ञीप्सवस्ते आत्मीयदर्शनानुरागितया पाराक्यं दर्शनमपवदन्तो विवदन्ते, श्रमणा ब्राह्मणा वा यद्विरुद्धवादं वदन्ति तत्सूत्रणव दर्शयति-'से दिटुं च णे' 'सेति तच्छब्दार्थे, यदहं वक्ष्ये तत् दृष्टम्-उपलब्धं दिव्यज्ञानेनास्माभिरस्माकं सम्बन्धिना तीर्थकृता आगमप्रणायकेन श्रुतं, चाऽस्माभिमुर्वादेः सकाशात्, अस्मद्गुरुशिष्यैर्वा तदन्तेवासिभिर्वा मतम्-अभिमतं युक्तियुक्तवादस्माकमस्मत्तीर्थकराणां वा 'विन्नायं च मे विज्ञातं च तत्वभेदपर्यायैरस्माभिरस्मत्तीर्थ करेण वा, स्वतो न परोपदेशदानेन एतच्चोर्धाधस्तियक्षु दशस्वपि दिक्षु सर्वतः सर्वैः-प्रत्यक्षानुमानोपमानागमार्थापत्त्यादिभिः प्रकारैः सुष्टु प्रत्युपेक्षितं च-पर्यालोचितं च, मनःप्रणिधानादिना अस्माभिरस्मत्तीर्थकरेण वा, किं तदित्याह-'सम्वे पाणा' सो प्राणा: स जीवाः स भूताः सो सत्वा हन्तव्या आज्ञापयितव्याः परिगृहीतव्या: परितापयितव्या अपद्रापयितव्याः, 'एत्थ विजाणह' अत्रापि-धर्मचिन्तायामप्येवं जानीथ', यथा नास्त्यत्र यागार्थ देवतोपयाचिकतया वा प्राणिहननादौ दोषः-पापानुबन्ध, एवं यावन्तः केचन पापण्डिका औदेशिकभोजिनो ब्राह्मणा वा धर्मविरुद्धं परलोकविरुद्ध वा वादं भाषन्ते । अयं च जीवापमईकवावापानुबन्धी अनार्यप्रणीत इति, आह-'अणारियवयमेयं ति आराधाता: सर्वहेयधर्मेभ्य इत्यार्यास्तद्विपर्यासादनार्याः क्रूरकर्माणस्तेषां प्राण्युपधातकारीदं वचनम् ।
AAAAAAAAAEES
१ द्विजावः-मुः। २ जानीथाः-पा. ।
॥२५॥

Page #276

आचा०
१।४२
प्रदी०
ये तु तथाभूता न ते किम्भूतं प्रज्ञापयन्तीत्याह च-'तत्थ जे ते आरिया ते एवं वयासी' तत्रेति वाक्योपन्यासे, ये ते आर्या देश-भाषा-चारित्रार्यास्त एवमवादिषुर्यथा तद्यदनन्तरोक्तं दुईष्टमेतद् युष्माभिर्युष्मत्तीर्थकरेण वा, एवं यावद्दुष्प्रत्युपेक्षितम् । तदेवं दुदृष्टादिकं प्रतिपाद्य दुष्प्रज्ञापनानुवादद्वारेण तदभ्युपगमे दोषाविष्करणमाह-'जं णं तुम्भे एवमाचक्खह' 'णं' वाक्यालङ्कारे, यदेतद्वक्ष्यमाणं यूयमेवमाचक्षध्वमित्यादि यावदत्रापि यागोपहारादौ जानीथ यूयं यथा नास्त्येवात्रप्राण्युपमर्दानुष्ठाने दोषः-पापानुबन्ध इति ।
तदेवं परवादे दोषाविर्भावनेन धर्मविरुद्धतामाविर्भाव्य स्वमतवादमार्या आविर्भावयन्ति-'वयं पुण एवमाचिक्खामो' पुनःशब्दः पूर्वस्माद्विशेषमाह, वयं पुनर्यथा धर्मविरुद्धवादो न भवति तथा प्रज्ञापयामः-सर्वे प्राणा न हन्तव्या इत्यादि, 'एत्थ वि जाणह' अत्राप्यस्मदीये वचने नास्ति दोषोऽत्राप्यधिकारे जानीथ यूयं यथाऽत्र हननादिप्रतिषेधविधौ नास्ति दोष:पापानुबन्धः, सावधारणत्वाद्वाक्यस्य नास्त्येव दोपः, प्राण्युपघातप्रतिषेधाच्चार्यवचनमेतत् । ___ एवमुक्ते सति ते पापण्डिका ऊचुः भवदीयमार्यवचनमस्मदीयमनायवचनमित्येतन्निरन्तराः सुहृद प्रत्येष्यन्ति, युक्तिविकलत्वात्, तदत्राचार्यों यथा परमतस्यानायता स्यात्तथा दिदर्शयिषुः स्ववाग्यन्त्रिता वादिनो न चलिष्यन्तीतिकृत्वा प्रत्येकमतप्रच्छनार्थमाह-'पुव्यं निकाय'ति पूर्वमादावेव समयम्-आगमं यद्यदीयागमेऽभिहितं तत् निकाच्य-व्यवस्थाप्य पुनस्तद्वि रूपापादनेन परमतानार्यता प्रतिपाद्यत्वतस्तदेव परमतं प्रश्नयति, यदिवा पूर्व प्राश्निकानिकाच्य ततः पाषण्डिकान् प्रश्नयितु
ISASTISEASE
SS
॥२५२॥

Page #277

भाचा प्रदी०
१।४।२
REGISTRIEGESCHICHA!
माह-पत्तेयं पुच्छिस्सामो' एकमेकं प्रति प्रत्येक भोः प्रावादुकाः। भवतः प्रश्नयिष्याभि, कि 'भे' युष्माकं सात-मनआहादकारि दुःखमुतासातं मनःप्रतिकूलं ? एवं पृष्टाः सन्तो यदि सातमित्येवं ब्रयुः ततः प्रत्यक्षागमलोकबाधा स्याद् अथाऽसातमित्येवं ब्रयुस्ततः 'समिया' सम्यक् प्रतिपन्नांस्तान् प्रावादुकान स्ववाग्यन्त्रितानप्येवं ब्रूयात्-'अपिः' सम्भावने सम्भाव्यते एतद्भणनं-[यथा] न केवलं भवतां दुःखमसातं, सर्वेषामपिं प्राणिनां दुःखमसातं मनसोऽनभिप्रेतं 'अपरिनिव्वाणं' -अनिवृत्तिरूपं महद्भयमित्येतत् परिगणय्य सर्वेऽपि प्राणिनो न हन्तव्या इत्यादि वाच्यं, तद्वधेन' च दोषः, यस्त्वदोषमाह तदनार्यवचनम् । इतिरधिकारपरिसमाप्तौ, ब्रवीमीति पूर्ववत् ॥१३४॥
॥ श्रीसम्यक्वाध्ययनस्य द्वितीयोदेशकप्रदीपिका समाप्ता॥ .
卐
मा०२२
१-तद्धनने-च ब०।
॥२५३॥

Page #278

45
आचा०
શષ્ટ રૂ
प्रदी.
॥ श्रीसम्यक्त्वाध्ययने तृतीयोद्देशकः ॥ उक्तो द्वितीयोदेशकः, साम्प्रतं तृतीय आरभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः-इहानन्तरोद्देशकै परमतव्युदासेन सम्यक्त्वमविचलं प्रतिपादयता तत्सहचरितं ज्ञानं तत्फलभूता च विरतिरभिहिता, सत्यपि चास्मिंस्त्रये न पूर्वोपात्तकर्मणो निरवद्यतपोऽनुष्ठानमन्तरेण क्षयो भवतीत्यतस्तदधुना प्रतिपाद्यत इत्यनेन सम्बन्धेनायातस्योद्देशकस्यादिसूत्रम्
उवहेणं बहिता य लोकं । से सव्वलोकंसि जे केइ विष्णू । अणुवियि पास णिक्खित्तदंडा जे केइ सत्ता पलियं चयंति णरा मुतचा धम्मविदु त्ति अंजू आरंभ दुक्खमिणं ति णचा ।
एवमाहु सम्मत्तदंसिणो। ते सव्वे पावादिया दुक्खस्स कुसला परिण्णमुदाहरंति इति कम्मं । परिण्णाय सव्वसो (सू. १३५)
'उवेहेणं'ति योऽयमनन्तरं प्रतिपादितः पापण्डिलोक एनं धर्माबहिर्व्यवस्थितमुपेक्ष स्व-तदनुष्ठानं मा अनुमंस्थाः , च शब्दोऽनुक्तसमुच्चयार्थः, तदुपदेशमभिगमनपर्युपासनदानसंस्तवनादिकं मा कृथाः । यः पापण्डिलोकोपेक्षकः स के गुणमवाप्नुयादित्याह-'से सबलोकंसि' यः पापण्डिलोकमनार्यवचनमवगम्य तदपेक्षां विधत्ते स सर्वस्मिन् [लोके]-मनुष्यलोके ये केचन विद्वांसस्तेभ्योऽग्रणीविद्वत्तमः ।
SPECRE-८२२१-२२-१२-२
॥२५४॥

Page #279

आचा०
प्रदी ०
स्यात्-लोके[न] केचन विद्वांसः सन्ति ? तेभ्योऽधिकः' स्यादित्यत आह- 'अणुवी 'ति ये केचन लोके निक्षिप्तदण्डाः निश्चयेन क्षिप्तो निक्षिप्तः परित्यक्तः कायमनोवाङ्मयः प्राण्युपघातकारी दण्डो यैस्ते विद्वांसो भवन्त्येव एतदनुविचिन्त्य - पर्यालोच्य पश्य अवगच्छ । के चोपरतदण्डा इत्यत आह- 'जे केइ सत्ता पलियं 'ति ये केचनावगतधर्माणः सत्वाः- प्राणिनः पलितमिति कर्म तत्यजन्ति ये चोपरतदण्डा भूत्वाप्रकारं कर्म घ्नन्ति ते विद्वांसः, के पुनः शेषकर्मक्षयं कुर्वन्तीत्याह-'णग मुतच्चा' नराः - मनुष्यास्त एवाशेषकर्मक्षयायालं नाऽन्ये, तेऽपि न सर्वेऽपि तु मृताचः, मृतेव संस्काराभावादच शरीरं येषां ते मृतार्चा, निःप्रतिकर्मशरीरा इत्यर्थः किञ्च - 'धम्मविदु'त्ति धर्मं श्रुतचारित्राख्यं विदन्तीति धर्मविदः, इति हेतोर्यत * एव धर्मविदो एव ऋजवः - कौटिल्यरहिताः । किमालम्ब्यैतद्विधेयमित्याह - 'आरंभजं दुक्खमिणं' ति सावधक्रियानुष्ठानमारम्भस्तस्माज्जातमारम्भजं, किं तद् ? दुःखमिति सकलप्राणिप्रत्यक्षं, तथाहि -कृषिसेवावाणिज्यारम्भप्रवृत्तो यच्छारीरमानसं दुःखमनुभवति तद्वाचामगोचरमतः प्रत्यक्षाभिधायिनेदमोक्तं" इत्येतदनुभवसिद्धं दुःखं ज्ञात्वा मृताच धर्मविद ऋजवव भवन्तीति ।
एतच समस्तवेदिनो भाषन्त इति दर्शयति- 'एवमाहु सम्मनदंसिणो' एवं पूर्वोक्तप्रकारेणाहुरुक्तवन्तः, के एवमाहुः ? समत्वदर्शिनः सम्यक्त्वदर्शिनः समस्तदर्शिनो वा, कस्मात्त ऊचुरित्याह- 'ते सव्वे 'त्ति यस्मात्ते सर्वेऽपि सर्वविदः प्रावादिकाःप्रकर्षेण मर्यादया वदितुं शीलं येषां ते प्रावादिनः, त एव प्रावादिकाः- यथावस्थितार्थस्य प्रतिपादनाय वावदूकाः, दुःखस्य
१ येभ्योऽधिकः पृ० । २ हेतौ यत ब० । ३० गोचर अतः पा० ४ ०दमुक्तम्- पा० ।
१।४।३
॥२५५॥

Page #280

१४२
प्राचा प्रदी.
११-१२RSS५११८९६२-६२
शारीरमानसस्य तदुपादानस्य वा कर्मणः कुशला-निपुणास्तदपनोदोपायवेदिन:सन्तस्ते सर्वेऽपि ज्ञपरिज्ञया परिज्ञाय हेयार्थस्य प्रत्याख्यानपरिज्ञामुदाहरन्ति, 'इति कम्मं परिण्णाय'त्ति इत्येवं पूर्वोक्तया नीत्या कर्मबन्धोदयसत्कर्मताविधानतः परिज्ञाय सर्वशः-सर्वैः प्रकारैः कुशलाः प्रत्याख्यानपरिज्ञामुदाहरन्ति ॥ १३५ ॥ __यदि नाम कर्मपरिज्ञामुदाहरन्ति ततः किं कार्यमित्याह___ इह आणाकंखी पंडिते अणिहे एगमप्पाणं सपेहाए धुणे सरीरं, कसेहि अप्पाणं, जरेहि अप्पाणं । जहा जन्नाई कटाई हव्ववाहो पमत्थति एवं अत्तसमाहिते अणिहे।
विगिंच कोहं अविकंपमाणे (सू. १३६) 'इह आणाकंखी'ति इह-अस्मिन् प्रवचने आज्ञामाकाङिक्षतुं शीलमस्येत्याज्ञाकाङ्क्षी-सर्वज्ञोपदेशानुष्ठायी यश्चैवम्भूतः | स पण्डितो-विदितवेद्यः, 'अणिहे' स्निह्यते श्लिष्यतेऽष्टप्रकारेण कर्मणा इति स्निहो न स्निहोऽस्निहः । यश्चैवम्भूतः स किं कुर्यादित्याह- एगमप्पाणं'ति सोऽस्निह आत्मानमेकंधनधान्यहिरण्यपुत्रकलत्रशरीरादिव्यतिरिक्तं संप्रेक्ष्य-पर्यालोच्य 'धुणे सरीरं' धुनीयाच्छरीरकं, सम्भावने सप्तमी, सर्वस्मादात्मानं व्यतिरिक्तं पश्यतः सम्भाव्यत एवं शरीरविधृननमिति, किश्च-'कसेहि अप्पाणं' परव्यतिरिक्त आत्मा शरीरं तत्कष्टतपश्चरणादिना कृशं कुरू तथा जरी-शरीरकं जरीकुरू, तपसा तथा
१ एतत्-बृ० ।
96%BEIGE ROSHEGHOSSOS
॥२५६॥

Page #281

चा
6
१।४13
S
EOSESSISEOSESSISK
कुरु यथा जराजीर्णमिव प्रतिभासते, किमर्थमिति चेदाह-'जहा जुनाई'ति यथा जीर्णानि-निःसाराणि काष्ठानि हव्यवाहो -हुतभुक्प्रमथ्नाति-शीघ्र भस्मसात् करोति, इति दृष्टान्तं प्रदर्श्य दार्शन्तिकमाह-एवं अत्तसमाहिए' एवमनन्तरोक्तप्रकारेणात्मना समाहित आत्मसमाहितः ज्ञानदर्शनचारित्रोपयोगेन सदोपयुक्त इत्यर्थः, 'अणिहे 'त्ति अस्निहः-स्नेहरहितः-संस्तवोऽग्निना कम काष्ठं दहतीति भावार्थः । अत्र चास्निहपदेन रागनिवृतिं विधाय द्वेषनिवृत्ति विधिसुराह-'विगिंच कोह' कारणेऽकारणेवाऽतिक्रूराध्यवसायः क्रोधस्तं त्यज, तस्य च कार्य कम्पनं तत्प्रतिषेधं दर्शयति-अविकम्पमानः ॥ १३६ ॥
किं विगणय्यैतत्कुर्यादित्याह
इमं निरुद्धाउयं सपेहाए । दुक्खं च जाण अदुवाऽऽगमेस्सं । पुढो फासाई च फासे । लोयं च पास विष्फंदमाणं।
जे णिव्वुडा पावेहिं कम्मेहिं अणिदाणा ते वियाहिता । तम्हाऽतिविज्जो णो पडिसंजलेज्जासि त्ति बेमि ॥ (सू. १३७)
॥सम्मत्तस्स तइओ उद्देसओ सम्मत्तो॥ 'इमं निरुद्धाउयं' इदं' मनुष्यत्वं निरुद्धायुष्कं निरुद्धं-परिगलितमायुष्कं सम्प्रेक्ष्य-पर्यालोच्य क्रोधादिपरित्यागं विद१ इम-पा०।
SAE%EMAME%%AASARA-SA-AR
॥२५७॥

Page #282

११४।३
चा० दी०
NERA TE
ध्यात्, 'दुक्खं च जाण'त्ति क्रोधादिना दन्दह्यमानस्य यन्मानसं दुःखमुत्पद्यते तज्जानीहि, तज्जनितकर्मविपाकापादितं चागामि' दुखं सम्प्रेक्ष्य-क्रोधादिकं प्रत्याख्यानपरिज्ञया जानीहि-परित्यजेदित्यर्थः, आगामिदुःखस्वरूपमाह-'पुढो फासाई च'त्ति पृथक् सप्तमना कपृथ्वीसम्भवशीतोष्ण वेदनाकुम्भीपाकादियातनास्थानेषु स्पर्शान् दुःखानि, चः समुच्चये, न केवलं क्रोधाध्मातस्तस्मिन्नेव [क्षणे] दुःखमनुभवतीत्यागामीनि च पृथग दुःखानि च स्पृशेत्-अनुभवेत्, तेन चातिदुःखेनापरोऽपि लोको दुःखित इत्येतदाह -'लोगं च पास' न केवलं क्रोधादि विपाकादात्मा दुःखान्यनुभवति, लोकं च शारीरमानसदुःखापन्न' विस्पन्दमानमस्वतन्त्रमितश्चेतश्च दुःखप्रतीकाराय धावन्तं पश्य-विवेकचक्षुषाऽवलोकय ।
थे त्वेवं न ते किम्भूता भवन्तीत्याह-'जे णिचुडा' ये तीर्थकरोपदेशवासितान्त:करणा विषयकषायाग्न्युपशमाभिवृत्ताः' शीतीभूताः पापेसु कर्मसु अनिदाना:-निदानरहितास्ते परमसुखास्पदतया व्याख्याताः औपशमिक सुखभाक्त्वेन प्रसिद्धा इत्यर्थः, यत एवं ततः किमित्याह-'तम्हाऽतिविज्जो'त्ति यस्माद् रागद्वेषाभिभूतो दुःखभाग्भवति तस्मादतिविद्वान्-विदितागमसद्भावः सन्न प्रतिसज्यले:-क्रोधाग्निनाऽऽत्मानं नोद्दीपयेः, कषायोपशमं कुर्वित्यर्थः। इतिः-अधिकारसमाप्तौ, बबीमीति पूर्ववत् ॥ १३७ ॥
॥श्रीसम्यक्त्वाध्ययनस्य तृतीयोदेशकप्रदीपिका समाप्ता ।।
मकर
१ वागामि० पा० । २ ० दुःखोपपन्न-पा० । ३ ० यास्तूप०-मु०।
॥२५८॥

Page #283

पाचा० पदी.
१।४।४
॥ श्रीसम्यक्त्वाध्ययने चतुर्थोद्देशकः ।। उक्तस्तृतीयोदेशकः, साम्प्रतं चतुर्थ आरभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः - इहानन्तरोद्देशके निरवद्यं तपोऽभिहितं, | तच्चाविकलं संयमव्यवस्थितस्य भवतीत्यतः संयमप्रतिपादनाय चतुर्थोद्देशक इत्यनेन सम्बन्धेनायातस्यास्योद्देशकस्यादिसूत्रम्
आवीलए पवीलए णिप्पीलए जहित्ता पुव्वसंजोगं हिचा उवसमं । तम्हा अविमणे वीरे सारए समिए सहिते सदा जते । दुरणुचरो मग्गो वीराणं अणियट्टगामीणं। विगिच मंस-सोणितं ।
एस पुरिसे दविए वीरे आयाणिज्जे वियाहिते जे धुणाति समुस्सयं वसित्ता बंभचेरंसि (सू. १३८) 'आवीलए'त्ति आ[]-ईपत्पीडयेदविकृष्टेन तपसा शरीरकमापीडयेद, एउच्च प्रथमप्रवज्यावसरे, तत ऊर्ध्वमधीतागमः परिणतार्थसद्भावः सन् प्रकर्षेण विकृष्टतपसा पीडयेत्-प्रपीडयेत् , पुनरध्यापितान्तेवासिवर्गः सङ्क्रामितार्थसारः शरीरं तित्य
॥२५९॥

Page #284

PE G
चा.
१।४।४
eesterende
क्षुर्मासार्द्धमासक्षपणादिभिः शरीरं निश्चयेन पीडयेनिष्पीडयेत् , किं कृत्वैतत्कुर्यादित्याह-'जहित्त'त्ति पूर्वसंयोगों'धनधान्यहिरण्यपुत्र कलत्रादिकृतस्तं त्यक्त्वा 'आवीलये'दित्यादिसम्बन्धः, किश्च 'हिच्च'त्ति हित्वा-गत्वा किं तद् ? उपशमंइन्द्रियनोइन्द्रिय [जय] रूपं प्रतिपद्यापीडयेत् ।
यतः कर्मपीडनार्थमुपशमप्रतिपत्तिस्तत्प्रतिपत्तौ चाविमनस्कतेत्याह-'तम्हा अविमणे'त्ति यस्मात् कर्मक्षयायासंयमपरित्यागस्तत्परित्यागे चावश्यंभावी संयमस्तत्र न चित्तवैमनस्यमिति, तस्मादविमना विगतं भोगकषायादिष्वरतौ वा मनो यस्य स विमना, यो न तथा सोऽविमनाः, कोऽसौ ? वीर:-कर्मविदारणसमर्थः। अविमनस्कत्वाच्च यत्स्यात्तदाह-'सारए' सुष्ठु आजीवनमर्यादया संयमानुष्ठाने रतः स्वारतः, पञ्चभिःसमितिभिः समितः, सह हितेन सहितो ज्ञानादिसमन्वितो वा सहितः, सदा-सर्वकालं सदारोपितसंयमभारः संस्तत्र यतेत-यत्नवान् भवेत् ।
किमर्थ पौनःपुन्येन संयमानुष्ठानं प्रत्युपदेशो दीयते ? 'दुरणुचरो मग्गो'त्ति दुःखेनानुचर्यत इति दुरनुचरः, कोऽसौ ? मार्गः-संयमानुष्ठानविधिः, केषां ? वीराणामप्रमत्तयतीनां, किम्भूतानां ? 'अणियट्टगामीणं' अनिवत्तों मोक्षस्तत्र गन्तुं | शीलं येषां ते तथा तेषाम् ।
यथा च तन्मार्गानुचरणं कृतं भवति तथा दर्शयति-'विगिंच मंस सोणितंति मांसं शोणितं दर्पकारि विकृष्टतपोऽनुष्ठाना| दिना विवेचय-पृथक्कुरु, तद्भासं विधेहि, एवं वीराणां मार्गानुचरणं कृतं भवतीति ।
१ पूर्वः सं०-पा०।
RECERaiCRACTEGRATE
॥२६॥

Page #285

आचा० प्रदी.
१।४।४
यश्चैवम्भूतः स कं गुणमवाप्नुयादित्याह-एष मांसशोणितयोरपनेता पुरि शयनात् पुरुषः वः-संयमः स विद्यते यस्थासौ द्रविकः, कर्मरिपुविदारणसहिष्णुत्वाद्वीरः। किश्च-'आयाणिज्जे' स वीराणां मार्ग प्रतिपन्नः मांसशोणितयोरपनेता मुमुक्षूणामादानीयो-ग्राहय आदेयवचनश्च व्याख्यातः। कश्चैवम्भूत इत्याह-'जे धुणाति समुस्सय'ति ब्रह्मचर्ये-संयमे मदनपरित्यागे वोषित्वा यः समुच्छ्रयं-शरीरं कर्मोपचयं वा तपश्चरणादिना घुनाति-कृशीकरोति स आदानीयो | व्याख्यातः ॥१३८॥ उक्ता अप्रमत्ता, अथ तद्विधर्मिणः प्रमत्तानभिधित्सुराह
णेत्तेहिं पलिछिण्णेहिं आताणसोतगढिते बाले अव्वोच्छिण्णवंधणे अणभिक्कंतसंजोए । तमंसि अविजाणओ आणाए लंभो णत्थि ति बेमि (सू० १३९) 'णेत्तेहिति नयन्त्यर्थदेश-अर्थक्रियासमर्थमर्थमाविर्भावयन्तीति नेत्राणि-चक्षुरादीनीन्द्रियाणि तैः परिच्छिन्नैः-यथास्वं विषयग्रहणं प्रति निरुद्धैः सद्भिरादानीयोऽपि भूत्वोषित्वा ब्रह्मचर्ये पुनर्मोहोदयादादानस्रोतोगृद्धः-आदीयते सावद्यानुष्ठानेन स्वीक्रियत इत्यादानं-कर्म संसारबीजभूतं तस्य श्रोतांसि-इन्द्रियविषया मिथ्यात्वाविरतिप्रमादकषाययोगा वा तेषु गृद्धोऽध्युपपन्नः स्यात् , कोऽसौ ? बाल:-अज्ञः रागद्वेपमोहाभिभूतान्तःकरणः। यश्चादानश्रोतोगृद्धः स किम्भूतः स्यादित्याह'अव्वोच्छिण्णबंधणे' अव्यवच्छिन्नं जन्मशतानुवृत्ति बन्धनम्-अष्टप्रकारं कर्म यस्य स तथा, किश्च-'अणभिक्कंतसंजोए'
॥२६॥

Page #286

आचा०
રોણાર્ક
प्रदी
अनभिक्रान्तोऽनतिलवितः संयोगो धनधान्यहिरण्यपुत्रकलत्रादिकृतोऽपयमसंयोगो वा येनासावनभिकान्तसंयोगः।
तस्य चैवम्भूतस्येन्द्रियानुकूल्यरूपे मोहात्मके वा तमसि वर्तमानस्यात्महितं मोक्षोपायं वाऽविजानतः, 'आणाए लंभो'त्ति आज्ञायाः-तीर्थकरोपदेशस्य लाभो नास्तीत्येतदहं ब्रवीमि, यदिवा बोधिः-सम्यक्त्वं, अस्तिशब्दश्च त्रिकालविषयी, तेनायमर्थ:-तस्यानभिक्रान्तसंयोगस्याज्ञानतमसि वर्तमानस्य बोधिलाभो नासीनास्ति न भावीति ॥१३९ ॥ एतदेवाह
जस्त णत्थि पुरे पच्छा मज्झे तस्स कुओ सिया ? से हु पन्नाणमंते बुद्धे आरंभोवरए । सम्ममेतं ति पासहा। जेण बंधं वहं घोरं परितावं च दारुणं । पलिछिदिय बाहिरगं च सोतं णिक्कम्मदंसी इह मच्चिएहिं । कम्मुणा सफलं दट्टुं ततो णिज्जाति वेदवी (सू. १४०)
&ा॥२६२॥

Page #287

आचा प्रदी०
श४।४
'जस्स णस्थि'त्ति यस्य कस्यचिदविशेषितस्य कर्मादानश्रोतोगृद्धस्य बालस्याव्यवच्छिन्नबन्धनस्यानभिक्रान्तसंयोगस्याज्ञानतमसि वर्तमानस्य पुरा-पूर्वजन्मनि बोधिलाभो नास्ति-सम्यक्त्वं नासीत् पश्चादपि-एष्येऽपि जन्मनि न भावि मध्येमध्यजन्मनि तस्य कुतः स्यात् ? एतदुक्तं भवति-यस्यैव पूर्व बोधिलाभः संवृत्तो भविष्यति वा तस्यैव वर्तमानकाले भवति, येन हि सम्यक्त्वमासादितं' पुनर्मिथ्यात्वोदयात् तत्प्रच्यवते तस्यापार्धपुदलपरावर्तेनापि कालेनावश्यं तत्सद्भावात् ।
किश्च 'से हु' हुः-यस्मादर्थे, प्रकृष्टं ज्ञानं जीवाजीवादिपरिच्छेत तद्विद्यते यस्यासौ प्रज्ञावान् , यस्मात् प्रज्ञावानत एव बुद्धोऽवगततत्वः यत एवम्भूतोऽत एवाह-'आरंभोवरए' सायद्यानुष्ठानमारम्भस्तस्मादुपरत आरम्भोपरतः।
एतच्चारम्भोपरमणं शोभनमिति दर्शयन्नाह–'सम्ममेतंति यदिदं सावद्यारम्भोपरमणं सम्यगेतच्छोभनमेतत् सम्यक्त्वकार्यत्वाद्वा सम्यक्त्वमेतदित्येवं पश्यत-एवं गृणीत यूयमिति ।।
किमित्यारम्भोपरमणं सम्यगिति चेदाह-'जेण बंध'ति येन कारणेन सावद्यारम्भप्रवृत्तो बन्धं निगडादिभिः वधं कशादिभिः घोरं-प्राणसंशयरूपं परिताप-शारीरं मानसं दारुणं-असहयमवाप्नोत्यत आरम्भोपरमणं सम्यग्भूतं कुर्यात् ।
किं कृत्वेत्याह--'पलिछिदिय'त्ति परिच्छिद्य-अपनीय, किं तत् ? स्रोतः-पापोपादानं, तच्च बाहथं-धनधान्यहिरण्यपुत्रकलत्रादिरूपं हिंसाद्याबद्यारात्मकं, च शब्दादान्तरं च रागद्वेषात्मक विषयपिपासारूपं वेति, किञ्च--'णिकम्मदंसी' १- ०मास्वादितम् बृ० । २०रमान-वृ० ।
Iॐॐॐॐॐ
| ॥२६३॥

Page #288

भाचा०
प्रदी०
निष्क्रान्तः कर्मणो निष्कर्मा - मोक्षः संवरो वा तं द्रष्टुं शीलमस्येति निष्कर्मदर्शी, इहेति संसारे मर्त्येषु मध्ये य एव निष्कर्म - दर्शी स एव बाहयाभ्यन्तरश्रोतश्छेत्ता स्यात् ।
किमभिसन्ध्य' स बाह्याभ्यन्तरसंयोगस्य छेत्ता निष्कर्मदर्शी भवेदित्यत आह- 'कम्मुणा सफलं 'ति मिथ्यात्वाविरतिप्रमादकपाययोगैः क्रियन्ते बध्यन्त इति कर्माणि ज्ञानावरणीयादीनि तेषां सफलत्वं द्रष्ट्वा ततस्तस्मात् कर्मणस्तदुपादानादाश्राद्वा निश्चयेन याति निर्गच्छति, तन्न विधत्ते, कोऽसौ ? वेदविद्-वेद्यते सकलं चराचरमनेनेति वेदः - आगमस्तं वेत्तीति वेदवित्- सर्वज्ञोपदेशवर्तीत्यर्थः ॥ १४० ॥
न केवलस्य ममैवायमभिप्रायः, किन्तु सर्वेषामेव तीर्थकराणामयमाशय इति दर्शयितुमाह
जे खलु भो वीरा ते समिया सहिता सदा जता संथडदंसिणो आतोवरता अहा तहा लोगं उवेहमाणा पाइणं पडीणं दाहिणं उदीणं इति सच्चसि परिविचिट्ठि |
साहिस्सामा णाणं वीराणं समिताणं सदा जताणं संथडदंसीणं आतोवरताणं अहा तहा लोकमुवेहमाणां - किमत्थि उवधी पासगस्स, ण विज्जति ? णत्थि त्ति बेमि (सू. १४१)
॥ चउत्थमज्झयणं सम्मतं ॥
१ किमभिसन्धिः य० । २०यः सर्वे० ० ।
१|४|४
॥२६४॥

Page #289

१।५।१
आचा० प्रदी०
SHEHARASHISIXE ECH
'जे खलु भो वीर'त्ति खलुशब्दो वाक्यालङ्कारे, ये केचनातीतानागतवर्तमानाः भो इत्यामन्त्रणे वीराः-कर्मविदारणसहिष्णवः समिताः-समितिभिः सहिता-ज्ञानादिभिः सदा यताः सत्संयमेन 'संथडदंसिणो'त्ति निरन्तरदर्शिनः शुभाशुभस्य' आत्मोपरताः पापकर्मभ्यो 'अहा तहा' यथा तथाऽवस्थितं लोकं चतुर्दशरज्ज्वात्मकं कर्मलोकं वोपेक्षमाणाः-पश्यन्तः सर्वासु प्राच्यादिषु दिक्षु व्यवस्थिता इत्येवं प्रकाराः सत्यं ऋतं तपः संयमो वा तत्र परिचितस्थिरे तस्थुः, तत्रातीते कालेऽनन्ता अपि सत्ये तस्थुः वर्तमाने पञ्चदशसु कर्मभूमिषु सङ्ख्येयास्तिष्ठन्ति अनागते अनन्ता अपि स्थास्यन्ति । तेषां चातीतानागतवर्तमानानां सत्यवतां यज्ज्ञानं योऽभिप्रायस्तदहं कथयिष्यामि भवतां श्रृणुत यूयं, किम्भूतानां तेषां ? वीराणामित्यादीनि विशेषणानि गतार्थानि, किम्भूतं ज्ञानमितिचेदाह-'किमस्थिति किं-प्रश्ने अस्ति-विद्यते ? कोऽसौ ? उपाधिः-कर्मजनितं विशेषणं, तद्यथा-नारकस्तैर्यग्योनः सुखीदुःखी सुभगो दुर्भगः पर्याप्तकोऽपर्याप्तक इत्यादिः, आहोस्विन्न विद्यत इति परमतमाशय त ऊचुः पश्यकस्य-सम्यग्वादादिकमर्थं पूर्वोपात्तं पश्यतीति पश्यः स एव पश्यकस्तस्य कर्मजनितोपाधिर्न विद्यते, इत्येतदनुसारेणाहमपि बवीमि न स्वमनीषिकया । गतः सूत्रानुगमः तद्गतौ च समाप्तश्चतुर्थोद्देशको नयविचारातिदेशात् समाप्तं सम्यक्त्वाध्ययनं चतुर्थमिति ॥ १४१॥ ॥ इति श्रीबृहत्खरतरगच्छे श्रीजिनसमुद्रमूरिपट्टालङ्कारश्रीजिनहंससूरिविरचितायां
श्रीआचाराङ्गप्रदीपिकायां श्रीसम्यक्त्वाध्ययनं समाप्तम् ।। १ नःशुभस्य-पा० ।
SHESERECIRRESE
मा०२३
॥२६५॥
AR

Page #290

बांचा ० प्रदी०
|| श्री लोकसाराख्यं पञ्चममध्ययनम् ॥
उक्तं चतुर्थमध्ययनम्, साम्प्रतं पञ्चममारभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः - इहानन्तराध्ययने सम्यक्त्वं प्रतिपादितं तदन्ततं च ज्ञानं, तदुभयस्य चारित्रफलत्वात् तस्यैव च प्रधानमोक्षाङ्गतया लोकसारत्वात् तत्प्रतिपादनार्थमिदमुपक्रम्यत इत्यनेन सम्बन्धेनायातस्यास्याध्ययनस्योद्देशार्थाधिकारो लिख्यते
तत्र प्रथमोद्देश प्राणिनां हिंसको विषयारम्भकः विषयार्थमेकचरश्च मुनिर्न भवतीत्यधिकारः १।
द्वितीये तु हिंसादिपापस्थानेभ्यो विरतो मुनिर्भवतीत्यधिकारः २ ।
तृतीये तु विरतो मुनिर्निष्परिग्रहो भवतीत्यधिकारः ३ |
चतुर्थे स्वव्यक्तस्य-अगीतार्थस्य सूत्रार्थापरिनिष्ठितस्य प्रत्यपाया भवन्तीत्ययमर्थाधिकारः ४ |
पञ्चमे तुहृदोपमेन साधुना भाव्यं यथा हि हृदो जलभृतोऽप्रतिश्रवः प्रशस्यो भवति, एवं साधुरपि ज्ञानादिभृतो विश्रोत सिकार हितो भवतीत्यर्थाधिकारः ५ ।
षष्ठे तून्मार्गवर्जना - कुदृष्टिपरित्यागः राग-द्वेषत्यागश्चेत्यर्थाधिकारः ६ ।
नामनिष्पन्ने निक्षेपे लोकसार इत्यध्ययनस्य नाम, साम्प्रतं सूत्रानुगमे सूत्रमुच्चारयितव्यं तच्चेदम्—
१२५/१
॥२६६॥

Page #291

बाचा प्रदी.
|| ११५१
आवंती केआवंती लोयंसी विप्परामसंति अट्ठाए अणट्ठाए व, एतेसु चेव विप्परामसंति ।
गुरू से कामा। ततो से मारस्स अंतो । जतो से मारस्स अंतो ततो से दूरे।
नेव से अंतो व से दूरे। (सू. १४२) 'आवन्ती'त्ति यावन्तो जीवा मनुष्या असंयता वा स्युः, 'केआवंती'त्ति केचन लोके-चतुर्दशरज्ज्वात्मके गृहस्थान्यतीर्थिकळोके वा षड्जीवनिकायान् आरम्भप्रवृत्ता विविधम्-अनेकप्रकारं विषयाभिलाषितया परामशन्ति-उपतापयन्ति, दण्डकशाताडनादिभिर्घातयन्तीत्यर्थः, किमर्थ विपरामृशन्तीति दर्शयति-'अट्ठाए'त्ति अर्थाय-अर्थार्थ अर्थाद्वा अर्थः-प्रयोजनं धर्मार्थकामरूपं, अर्थ-प्रयोजनमुद्दिश्य प्राणिनो घातयन्ति, तत्र-धर्मनिमित्तं शौचाथं पृथिवीकार्य समारभन्ते, अर्थार्थ कृष्यादि करोति, कामार्थमाभरणादि, एवं शेषेष्वपि कायेषु वाच्यं, अनर्थाद्वा-प्रयोजनमनुद्दिश्यैव तच्छोलतया मृगयाद्याः प्राण्युपघातकारिणीः क्रियाः कुर्वन्ति, तदेवमर्थादनाद्वा प्राणिनो हत्वा 'एतेसु चेव'त्ति एतेस्वेव षड्जीवनिकायस्थानेषु विविधम्अनेकप्रकारं सूक्ष्मपर्याप्तकादिभेदेन तानेकेन्द्रियादीन् प्राणिनस्तदुपघातकारिणः परामशन्ति, तान् प्रपीडय तेष्वेवानेकशः' उत्पद्यन्ते। १. व नैकश:-मु०।
॥२६७॥

Page #292

१।४।४
बाचा प्रदी०
REASEASEASEARLA
किमर्थमसावेवंविधानि कर्माणि कुरुते ? तदुच्यते-'गुरु से कामा' तस्यापरमार्थविदः काम्यन्त इति कामा:-शब्दादयस्ते गुरवो दुस्त्यजत्वात्, कामा ह्यल्पसत्वैरनवाप्तपुण्योपचयैरुल्लधयितुं दुष्करा' अतस्तदर्थ कायेषु प्रवर्त्तते तत्प्रवृत्तौ पापोपचयः, पापोपचयाच्च यत्स्यात्तदाह-'तओ से मारस्स अंतो' ततः-षड्जीवनिकायपरामर्शात् कामगुरुत्वादसौ मरणं मारः-आयुषः क्षयस्तस्यान्तवर्तते, मृतस्य च पुनर्जन्म जन्मनि चावश्यंभावी मृत्युरेवं जन्ममरणात् संसारसमुद्रे मज्जनोन्मजनरूपान्न मुच्यते । ततः किमपरमित्याह-'जओ से मारस्स अंतो' यतोऽसौ मृत्योरन्तस्ततोऽसौ 'दूरे' परमपदोपायात् ज्ञानादित्रयात् तत्कार्याद्वा मोक्षात् ।
दूरे पुनः किम्भूतो भवतीत्याह-'णेव से नैवासौ विषयसुखास्यान्तर्वर्तते, तदभिलाषापरित्यागाच नैवासौ दुरे ॥१४२॥ यस्तु भिन्नग्रन्थिको दुरापावाप्तसम्यक्त्वः संसारारातीयतीरवर्ती स किमध्यवसायी स्यादित्याह
से पासति फुसितमिव कुसग्गे पणुण्णं णिवतितं वातेरितं । एवं बालस्स जीवितं मंदस्स अविजाणतो। ____कूराणि कम्माणि बाले पकुव्वमाणे तेण दुक्खेण मूढे विपरियासमवेति, मोहेण
गब्भं मरणाइ एति । एत्थ मोहे पुणो पुणो (सू. १४३) १ दुष्करम्-वृ० । २ मुच्येत-पा०।
WIECIESCIUGUSIE
॥२६८॥
TE

Page #293

११५/१
आचा प्रदी०
_ 'से पासति' सः अपगतमिथ्यात्वपटलः सम्यक्त्वप्रभावावगतसंसारासारः' पश्यति, किं तत् ? 'फुसियमिव'त्ति कुशाग्रोदकबिन्दुमिव बालस्य जीवितमिति सम्बन्धः, तत्किम्भूतमित्याह-'पणुण्णं ति पणुन्नम्-अनवरताऽपरापरोदकपरमाणूपचयात् पणुन्नं-प्रेरितं वातेनेरितं सन्निपतितं भाविनि भूतवदुपचारान्निपतदेव निपतितं, दाान्तिकं दर्शयति-'एव'मिति यथा कुशाग्रे बिन्दुः क्षणसम्भावितस्थितिका एवं बालस्यापि जीवितम्, अपगततत्वो हि स्वयमेवावगच्छति नाऽप्यसौ तदभिकाङ्क्षति अतो बालग्रहणं, बालो ह्यज्ञः, स चाज्ञानत्वादेव जीवितं बहु मन्यते, यत एव बालोऽत एव मन्दः-सदसद्विवेकापटुः, यत एव मन्दोऽत एव परमार्थ न जानाति, अतः परमार्थमजानत एवम्भूतं जीवितमित्येवं पश्यति ।
AAAAAAS
परमार्थमजानंश्च यत्कुर्यात्तदाह-'कूराणि कम्माणी'ति क्रराणि-निर्दयानि कर्माणि-अनुष्ठानानि हिंसानृतस्तेयादीनि का सकललोकचमत्कृतिकारीणि अष्टादश वा पापस्थानानि बाल:-अज्ञः प्रकर्षेण कुर्वाणः तेन-क्रूरकर्मविपाका]पादितेन दुःखेन ४ी मूढः-किंकर्तव्यताऽऽकुलः, केन कृतेन ममैतद्दुःखमुपशमं यायादिति मोहमोहितो विपर्यासमुपैति-यदेव प्राण्युपघातादि
दुःखोत्पादने कारणं तदुपशमाय तदेव विदधातीति । किश्च-'मोहेण गम्भं' मोहः-अज्ञानं मोहनीयं वा मिथ्यात्वविषयाभिः | लापमयं तेन मोहेन मोहितः सन् कर्म बध्नाति, तेन च गर्भमवाप्नोति, ततोऽपि जन्म पुनर्बालकुमारयौवनादिवयोविशेषाः, पुनर्विषयकषायादिना कर्मोपचयादायुषः क्षयात् मरणमवाप्नोति, आदिग्रहणान्नरकादियातनास्थानमेतीति । 'एत्थ मोहे पुणो १.भावादव०-मु०।
॥२६९॥

Page #294

आचा
११५१
प्रदी०
PRASHASASARSA-PEBARE
पुणो' अत्र-अस्मिन्ननन्तरोते मोहे-मोहकार्य गर्भमरणादिके पौनःपुन्येनानादिकमपर्यन्तं चतुर्गतिक' संसारकान्तारं पर्यटति ॥१४३॥ किश्च
संसयं परिजाणतो संसारे परिण्णाते भवति, संसयं अपरिजाणतो संसारे अपरिण्णाते भवति (सू. १४४)
'संसयं परिजाणतो' संशयमर्थानर्थगतं परिजानतो हेयोपादेयप्रवृत्तिः स्यादेत देव परमार्थतः संसारपरिज्ञानमिति तेन संशयं परिजानता संसारश्चतुर्गतिकस्तदुपादानं वा मिथ्यात्वाऽविरत्यादि अनर्थरूपतया परिज्ञातं भवति ज्ञपरिज्ञया, प्रत्याख्यानपरिज्ञया तु परिहृतमिति, यस्तु पुनः संशयं न जानाति [स] संसारमपि न जानातीति दर्शयितुमाह-'संसयं अपरिजाणतो' संशयं-सन्देहं द्विविधमप्यपरिजानतो हेयोपादेयप्रवृत्तिर्न स्यात् , तदप्रवृत्तौ च संसारोऽनित्याशुचिरूपो व्यसनोपनिपातबहुलो निःसारो न ज्ञातो भवति ॥१४४॥
कुतः पुनरेतन्निश्चीयते ? यथा तेन संशयवेदिना संसारः परिज्ञातः ? [किमत्र निश्चेतव्यं ? संसारपरिज्ञानकार्यविरत्युपलब्धेः, तत्र सर्वविरतिप्रष्ठां विरतिं निर्दिदिक्षुराह-]
१ चातुर्गतिक० पा० ।
॥२७॥

Page #295

आचा० प्रदी ०
सागारिण से सेवे । कट्टु एवं अविजाणतो बितिया मंद्स्स बालया ।
लद्धा हुरत्था पडिलेहाए आगमेत्ता आणवेज्जा अणासेवणयाए ति बेमि (सू. १४५)
'जे छेये' यश्छेको निपुण उपलब्धपुण्यपापः स 'सागारियं' मैथुनं न सेवते मनोवाक्कायकर्मभिः, स एव यथावस्थितसंसारवेदी, यस्तु मोहनीयोदयात्पार्श्वस्थादिः तत्सेवते, सेवित्वा च सातागौरवभयात् किं कुर्यादित्याह - ' कट्टु एवं 'ति रहसि मैथुन कृत्वा पुनर्गुर्वादिना पृष्टः सन्नपलपति, तस्य चैवमकार्यमपलपतोऽविज्ञापयतो वा किं स्यादित्याह - 'बितिया मंदस बालया' मन्दस्य - अबुद्धिमता एकमकार्यासेवनमियं बालता - अज्ञानता, द्वितीया तदपह्नवनं मृषावादः तदकरणतया [वा ] पुनरनुत्थानमिति ।
'लद्धा हुरत्था' लब्धानपि कामान् 'हुरत्थे'त्ति बहिस्तद्विपाकं प्रत्युपेक्ष्य चित्ताद्बहिः कुर्यात्, 'आगमेत्ता' आगम्यज्ञात्वा दुरन्तं शब्दादिविषयानुप तदना सेवनतया परानाज्ञापयेत् स्वतोऽपि परिहरेदिति एतदहं ब्रवीमि ॥ १४५ ॥
तदाह
पासह एगे रूवे गिद्धे परिणिज्जमाणे । एत्थ फासे पुणो पुणो । आवंती के आवंती लोयंसि आरंभजीवी एतेसु चेव आरंभजीवी ।
१।५।१
॥२७१ ॥

Page #296

आचा० प्रदी०
A7%E
१।५।१
PIREC२४२४२६२४२२८१
एत्थ वि बाले परिपञ्चमाणे रमति पावेहिं कम्मेहिं असरणं सरणं ति मण्णमाणे।
इहमेगेसिं एगचरिया भवति । से बहुकोहे बहुमाणे बहुमाए बहुलोभे बहुरते बहुणडे बहुसढे बहुसंकप्पे आसवसकी पलिओछण्णे उट्टितवादं पवदमाणे, मा मे केइ अदक्खु अण्णाण-पमाददोसेणं।
सततं मुढे धम्म णाभिजाणति । अट्टा पया माणव ! कम्मकोविया, जे अणुवरता अविज्जाए पलिमोक्खमाहु, आवट्ठे अणुपरियटृति त्ति बेमि । (सू. १४६) |
॥आवंतीए पढमो उद्देसओ सम्मत्तो॥ 'पासह'त्ति हे जनाः ! पश्यत यूयमेकान्तपुष्टधर्माणो, रूपेषु-रूपादिष्विन्द्रियविषयेषु निःसारकटुफलेषु' गृद्धान्अध्युपपन्नान् सतः इन्द्रियैर्विषयाभिमुख संसाराभिमुखं वा नरकादियातनास्थानेषु परिणीयमानान् प्राणिन इत्यादि। ते च विषयगृद्धा इन्द्रियवशगाः संसारार्णवे किमाप्नुयुरित्याह- एत्थ फासे' अत्र-अस्मिन् संसारे इन्द्रियवशगतः कमपरिणतिरूपान्
१ ०कटुक०-मु०।
RREN1%
॥२७२॥

Page #297

आचा प्रदी.
| १५१
SROREHISHASTROPERHHAASHARE
स्पर्शान् पौनःपुन्येन-आवृत्त्या तानेव तेष्वेव स्थानेषु प्राप्नुयात् ।
कोऽसावेवम्भूतः स्यादित्यत आह-'आवन्ती'त्ति यावन्तः केचन लोके आरम्भजीविन:-सावधानुष्ठानस्थितिकाः, ते || पौनःपुन्येन दुःखान्यनुभवेयुः । यदि' गृहस्थाश्रिताः सारम्भास्तीथिकादयस्तेऽपि तदुःखभाजिन इति दर्शयति-'एतेसु || चेत्र आरंभजीवी' एतेषु-सावद्यारम्भप्रवृत्तेषु गृहस्थेषु शरीरयापनार्थ वर्तमानस्तीथिकः पावस्थादिर्वा आरम्भजीवी-सावधानुष्ठानवृत्तिः पूर्वोक्तदुःखभाग भवति ।
आस्तां तावद्गृहस्थस्तीथिको वा, योऽपि संसारार्णवतट देश्यमवाप्य सम्यक्त्वरत्नं लब्ध्वापि मोक्षककारणं विरतिपरिणाम सफलतामनीत्वा कर्मोदयात् सोऽपि सावद्यानुष्ठायी स्यादित्याह-'पत्थवि बाले' अत्र-अस्मिन्नप्य हत्प्रणीतसंयमाभ्युपगमे बालो-रागद्वेषाकुलितः परितप्यमानः विषयपिपासया रमते, कैः ? पापैः कर्मभिः, विषयार्थं सावधानुष्ठाने धर्ति विधत्ते, किं कुर्वाण इत्याह-'असरणं सरण' कामाग्निना पापैर्वा कर्मभिः परिपच्यमानः सावद्यानुष्ठानमशरणमेव शरणमिति मन्यमानो भूयो भूयो नानारूपा वेदना अनुभवेदिति ।।
किञ्च-'इहमेगेसिं एगचरिया भवति' इह-मनुष्यलोके एकेषां न सर्वेषां, चरणं-चर्या एकस्य चर्या एकचर्या गृहस्थपापण्डिकादेविषयकषायनिमित्तमेकाकिनो विहरणं भवति, विषयकषायनिमित्तं यस्यैकचर्या स्यात् स किम्भूतः स्यादित्याह से बहुकोहे'त्ति स विषयगृध्रुरिन्द्रियानुकुलवयेकचर्याप्रतिपन्नस्तीथिको गृहस्थो वा परैः परिभूयमानो बहुः क्रोधोऽस्येति बहु
१ येऽपि-वृ०।
॥२७३॥

Page #298

११५२
आचा प्रदी०
FASACRORIA
क्रोधः, तथा वन्धमानो मानमुद्बहते इति बहुमानः, तथा कुरुकुचादिभिः कल्कतपसा च बहुमायी, सर्वमेतदाहारादिलोभास्करोतीत्यतो बहुलोभः, यत एवमतो बहुरजाः-बहुपापो बहुषु वाऽऽरम्भादिषु रतो बहुरतः, 'बहुणडे' नटवत् भोगार्थ बहून् वेषान् विधत्ते इति बहुनटः, तथा बहुभिः प्रकारैः शठो बहुशठः, तथा बहवः सङ्कल्पाः, कर्तव्याध्यवसाया यस्य स बहुसङ्कल्पः, इत्येवमन्येषामपि चौरादीनामेकचर्या वाच्या, स एवम्भूतः किमवस्थ: स्यादित्यत आह-'आसवसक्की' आश्रवाः-हिंसादयस्तेषु सक्तं-सङ्ग आश्रवसक्तं तद्विद्यते यस्यासावाश्रवसक्ती-हिंसाधनुषङ्गवान्, 'पलिओछण्णे' पलितं-कर्म तेनावच्छन्नः स चैवम्भूतोऽपि किं ब्रूयादित्याह-'उट्टितवाद' धर्मचरणायोयुक्तः उत्थितस्तद्वादस्तं प्रवदन् , तीथिकोऽप्येव- - माह-यथाऽहमपि प्रवजितो धर्मचरणायोद्यत इत्येवं प्रवदन् कर्मणाऽवच्छाद्यते। स चोत्थितवादी आश्रवेषु प्रवर्त्तमानः आजीविकाभयात् कथं प्रवर्तत इत्याह-'मा मे केइ अदक्खु' मा मां केचन-अन्येऽद्राक्षुरवद्यकारिणमित्यतः प्रच्छन्नमकार्य विदधाति, 'अण्णाण पमायदोसेणं' तच्चाज्ञानदोषेण प्रमाददोषेण वा विधत्ते ।
किञ्च-'सययं मूढे' सततं-अनवरतं मूढो मोहनीयोदयादज्ञानाद्वाधर्म-श्रुतचारित्राख्यं नाभिजानाति, न विवेचयतीत्यर्थः।
यद्येवं ततः किमित्याह-'अट्टा' आर्ता विषयकषायैः प्रजायन्त इति प्रजा:-जन्तवः हे मानव !' मनुजस्यैवोपदेशाईत्वान्मानवग्रहणं, कर्मणि-अष्टप्रकारे कोविदाः, न धर्मानुष्ठाने ।
१ हे मानवा : ! -पा०।
॥२७४॥

Page #299

आचा० प्रदी०
१५२
के पुनस्ते इत्याह-'जे अणुवरया' ये केवन अनिर्दिष्टस्वरूपाः अनुपरताः-पापानुष्ठानेभ्योऽनिवृत्ता ज्ञानदर्शनचारित्राणि मोक्षमार्ग इत्येषा विद्या अतो विपर्ययेणाविद्या तया परिः-समन्तान्मोक्षमाहुः ते धर्म नाभिजानन्त इति सम्बन्धः, धर्ममजानानाश्च किमाप्नुयुरित्याह-'आवट्ट' भावावतः संसारस्तमरघट्टघटीयन्त्रन्यायेनानुपरिवर्तन्ते, तास्वेव नरकादिगतिषु भूयो भूयो भवन्तीति यावत् । इतिरधिकारसमाप्तौ, ब्रवीमीति पूर्ववत ॥१४६॥
॥ श्रीलोकसाराध्ययने प्रथमोद्देशकप्रदीपिका समाप्ता॥
KISASARAAAAAA
| ॥२७५॥

Page #300

भाचा
શકાર
प्रदी०
॥ श्री लोकसाराध्ययने द्वितीयोद्देशकः ॥ उक्तः प्रथमोद्देशकः, साम्प्रतं द्वितीय आरभ्यते, अस्य चायमभिसम्धन्धः-इह प्रागुद्देशके एकचर्याप्रतिपन्नोऽपि सावद्यानुष्ठानाद्विरतेरभावाच्च न मुनिरित्युक्तं, इह तु तद्विपर्ययेण मुनिभावः स्यात्तथोच्यते, इत्यनेन सम्बन्धेनायातस्यास्योदेशकस्यादिसूत्रम्
आवंती केआवंती लोगंसि अणारंभजीवी, तेसु चेव अणारंभजीवी।
एत्थोवरते तं झोसमाणे अयं संधी ति अदक्खु, जे इमस्स विग्गहस्स अयं खणे त्ति अन्नेसी।
एस मग्गे आरिएहिं पवेदिते । उहिते णो पमादए जाणितु दुक्खं पत्तेयं सातं । पुढोछंदा इह माणवा। पुढो दुक्खं पवेदितं। से अविहिंसमाणे अणवयमाणे पुट्ठो फासे विपणुन्नए (सू. १४७)
॥२७६॥

Page #301

आचा
प्रदी.
CIEWALASSISTANICHERE
'आवन्ती'ति यावन्तः केवन मनुष्यलोके अनारम्भजीविनः आरम्भः-सावद्यानुष्ठानं प्रमत्तयोगो वा तद्विपर्ययेण खनारम्भस्तेन जीवितुं शीलमेपामित्यनारम्भजीविनो यतयः समस्तारम्भनिवृत्तास्तेष्वेव-गृहिषु पुत्रकलत्रस्य शरीराद्यर्थमारम्भप्रवृत्तेध्वनारम्भजीविनो भवन्ति, एतदुक्तं भवति-सावद्यानुष्ठानारम्भप्रवृत्तेषु गृहस्थेपु देहसाधनार्थमनवद्यारम्भजीविनः साधवः पङ्काधारपङ्कजवन्निर्लेपा एव भवन्ति ।
यद्य ततः किमित्याह-'एत्थोवरए'त्ति अनाऽस्मिन्-सावद्यारम्भे कर्तव्ये उपरत:-सङकुचितगात्रः अत्र चाऽऽईते'धर्मे व्यवस्थित उपरतः पापारम्भात्, किं कुर्यात् ? 'तं झोसमाणे' तत्सावद्यानुष्ठानायातं कर्म झोषयन्-क्षपयन् मुनिभावं भजते । किमभिसन्धायात्रोपरतः स्यादित्याह-'अयं संधी ति' अयमिति प्रत्यक्षगोचरापनः आर्यक्षेत्रसुकुलोत्पत्तिश्रद्धासंवेगलक्षणः सन्धिः-अवसरो मिथ्यात्वक्षयानुदयलक्षणो वा सम्यक्त्वावाप्तिहेतुभूतकर्म विवरलक्षणः सन्धिः स्वात्मन्यवस्थितमद्राक्षीद्भवानत: क्षणमप्येकं न प्रमादयेत् विषयादिप्रमादवशगो न भूयात् । कश्च न प्रमत्तः स्यादित्याह-'जे इमस्स' य इत्युपलब्धतत्वः अस्यअध्यक्षस्य विशेषेण गृह्य ते अनेनाष्टप्रकारं कर्म तद्वेतरशरीरविशिष्टं बाह्येन्द्रियेण गृह्यत इति विग्रहः-औदारिकं शरीरं तस्य अयं-वार्तमानिकक्षणः एवम्भूतः सुखदुःखान्यतररूपो गतः एवम्भूतश्च भावीत्येवं यः क्षणान्वेषणशीलः सोऽन्वेषी सदाऽप्रमत्तः स्यादिति ।
स्वमनीषिकापरिहारार्थमाह-'एस मग्गे' एषोऽनन्तरोक्तो मागों-मोक्षपथः आय:-तीर्थकरगणधरैः प्रकर्षेण वेदित१ वाऽऽहते-बृ० ।
मा०२४
॥२७७॥

Page #302

आचा प्रदी०
RE
कथितः प्रवेदितः। न केवलमनन्तरोक्तो वक्ष्यमाणश्च तीर्थकरैः प्रवेदित इत्याह-'उद्विते णो' सन्धिमधिगम्योत्थितो धर्म
११५/२ चरणाय क्षणमप्येकं न प्रमादयेत् । किश्चापरमधिगम्येत्याह-'जाणित्तु' ज्ञात्वा प्राणिनां प्रत्येकं दुःखं तदुपादानं वा कर्म तथा प्रत्येकं सातं च-मनाहादि ज्ञात्वा समुत्थितो न प्रमादयेत् ।
न केवलं दुःखं कर्म वा प्रत्येक, तदुपादानभूतोऽध्यवसायोऽपि प्राणिनां भिन्न एवेति दर्शयितुमाह-पृथग-भिन्नः छन्द:अभिप्रायो येषां ते पृथक् छन्दाः, नानाभूतबन्धाध्यवसायस्थाना', इहेति संसारे संज्ञिलोके वा, के ते ? मानवा:-मनुष्याः, उपलक्षणार्थत्वादन्येऽपि, संज्ञिनां पृथक् संकल्पत्वाच्च तत्कार्य कर्मापि पृथगेव, तत्कारणमपि दुःखं नानारूपं, कारणभेदे कार्यभेदस्यावश्यंभावित्वादिति।
अतः पूर्वोक्तं स्मारयन्नाह-'पुढो दुक्खं दुःखोपादानभेदाद् दुःखमपि प्राणिनां पृथक् प्रवेदितं, सर्वस्य स्वकृतकर्मफले. श्वरत्वात् नान्य कृतमन्य उपभुङयते इति ।
एतन्मत्वा किं कुर्यादित्याह-'से अविहिंसमाणे'त्ति स:-अनारम्भनीवी प्रत्येकमुखदुःखाध्यवसायी प्राणिनो विविधैरुपायैरहिंसन् तथाऽनपदन् मृषावादमब्रुवन् , एवं परस्वमगृह्णन्नित्याद्यप्यायोज्यम् । एतद्विधायी च किमपरं कुर्यादित्याह'पुढो फासे' स पञ्चमहावतव्यवस्थितः सन् यथागृहीतप्रतिज्ञानिर्वहणोद्यतः स्पृष्टः परीपहोपसर्गस्तान् तस्कृतान् शीतोष्णादिस्पर्शान् दुःखस्पर्शान् वा तत्सहिष्णुतया अनाकुलो विविधैः प्रकारैः संसारभावनादिभिः प्रेरयेत्, तत्प्रेरणं च सम्यक्सहनं, १ व्यस्य स्थाना-मु०।
IA ॥२७८॥
ॐॐॐॐॐॐॐॐ
:
:ॐॐॐ

Page #303

आचा० प्रदी०
१५/२
न तस्कृतया दुःखासिकयाऽऽत्मानं भावयेत् ॥१४७॥ यो हि सम्यकरणतया परीषहान् सहेत स किंगुणः स्यादित्याह
एस समियापरियाए वियाहिते।
जे असत्ता पावेहि कम्मेहिं उदाहु ते आतंका फुसंति । इति उदाहु धीरे। ते फासे पुट्ठोऽधियासते।
से पुव्वं पेतं पच्छा पेतं भेउरधम्मं विद्धंसणधम्म अधुवं अणितिय असासतं चयोवचइयं विप्परिणामधम्मं । पासह एवं रूवसंधिं (सू. १४८) . 'एस समियापरियाए'त्ति एषोऽनन्तरोक्तो यः परीपहाणां प्रणोदकः 'समिया' सम्यक् पर्यायः-प्रवज्याऽस्येति सम्यक्- | पर्यायो व्याख्यातो नाऽपर इति ।
तदेवं परोषहोपसर्गाक्षोभ्यतां प्रतिपादयन्नाह-'जे असत्ता पावेहि ति येऽपाकृतमदनतया समतृणमणिलेष्टुकाञ्चनाः समतापन्नाः पापेसु कर्मस्वसकाः 'उदाहु' कदाचित्तान् तथाभूतान् साधून आतङ्का-आशुजीवितापहारिणः शूलादयो व्याधिविशेषाः स्पृशन्ति-अभिभवन्ति पीडयन्ति । यदि नामैवं ततः किमित्याह-'इति उदाहु धीरे' इत्यतेद्वक्ष्यमाणमुदाहृतवान्व्याकृतवान्, कोऽसौ ? धीरो-धी:-बुद्धिस्तया राजते, स च तीर्थकुद्गणधरोवा, किं तदाहृतवानित्याह-'ते फासेस
ASSIGIRAAT
॥२७९॥

Page #304

A
१।५।२
आचा प्रदी.
RE
एतैरातकैः स्पृष्टः सन् तान् स्पर्शान् दुःखानुभवान् व्याधिविशेषापादितानध्यासयेत्-सहेत ।
किमाकलय्येत्याह-'से पुव्वं पेतंति स स्पृष्टः पीडित आशुकारिभिरातकैरेतद्भावयेद यथा-पूर्वमप्येतद-असातावेदनीयविपाकजनितं दुःखं मयैव सोढव्यं, पश्चादेतन्मयैव सहनीयं, यतः संसारोदरविवरवती न विद्यते एवासौ यस्यासातावेदनीय. विपाकापादिता रोगातङ्का न भवेयुः, तथाहि-केवलिनोऽपि मोहनीयादिधातिचतुष्टयक्षयादुत्पन्नज्ञानस्य वेदनीयसद्भावेन तदुदयात्तत्सम्भव इति, यतश्च तीर्थकरैरप्येतद्वद्धस्पृष्टनिधत्तनिकाचनावस्थायातं कर्मावश्यं वेद्यं नान्यथा तन्मोक्षः, अतोऽन्येनाप्यसातावेदनीयोदये सनत्कुमारद्रष्टान्तेन मयैवेतत्सोढव्यमित्याकलय्य नोद्विजितव्यम्, अपिच-एतदौदारिकं शरीरं सुचिरमप्यौषधरसायनाद्युपवंहितं मृन्मयामघटादपि निःसारतरं सर्वदा विशरारु इति दर्शयन्नाह-'भेउरधम्म' स्वयमेव भिद्यत इति भिदुरः, 'विद्धंसणधम्म' विध्वंसनधर्म पाणिपादाद्यवयवविध्वंसनात्, तथा 'अधुवं' अवश्यम्भावसम्भावितं त्रियामान्ते सूर्योदयवत् ध्रुवं न तथा यत्तदध्रुवं तथा 'अणितियं' अप्रयुतानुत्पन्नस्थिरे कस्वभावतया कूटस्थनित्यत्वेन व्यवस्थितं सन्नित्यं नैवं यत्तदनित्यं, तथा तेन तेन रूपेणोदकधारावच्छश्वद्भवतीति शाश्वतं ततोऽन्यदशाश्वतं 'चयावचइयं' इष्टाहारोपभोगतया धत्युपष्टम्भादौदारिकवर्गणापरमाणूपचयाचयः तदभावेन तद्विचटनादपचयः, चयापचयौं विद्यते यस्य तच्चयापचयिक, अत एव 'विप्परिणामधम्म' विविधः परिणाम:-अन्यथाभावात्मको धर्मः स्वभावो यस्य तद्विपरिणामधर्म । यतश्चैवम्भूतमिदं शरीर. कमतोऽस्योपरि कोऽनुबन्धः का मूर्छा ? नास्य कुशलानुष्ठानमृतेऽन्यथा साफल्यमित्येतदेवाह-'पासह एवं ति पश्यतेनं
-
॥२८॥
E

Page #305

पाचा. दी.
११५२
AAS करॐॐॐ.
पूर्वोक्तरूपसन्धि, भिदुरधर्माद्याधातौदारिकं पञ्चेन्द्रियनिर्वृत्तिकाभावसरात्मकं, दृष्ट्वा च विविधातङ्कजनितान् स्पर्शानध्यासयेत् ॥१४८॥ एतत्पश्यतश्च यत्स्यात्तदाह
समुप्पेहमाणस्स एगायतणरतस्स इह विप्पमुक्कस्स णस्थि मग्गे विरयस्स ति बेमि | (सू. १४९) 'समुप्पेहमाणस्स' सम्यगुत्प्रेक्षमाणस्य-पश्यतोऽनित्यताघ्रातमिदं शरीरकमित्येवमवधारयतो नास्ति मार्ग इति सम्बन्धः 'एगायतणरतस्स' आङ्-अभिविधौ समस्तपापारम्भेभ्य आत्मा आयत्यते यस्मिन् कुशलानुष्ठाने वीर्यवान् यत्नवान् क्रियते इत्यायतनं-ज्ञानादित्रयम् , एकम्-अद्वितीयमायतनमेकायतनं तत्र रतस्तस्य, किश्च-इह-शरीरे जन्मनि वा विविधं परमार्थभावनया शरीरानुबन्धात् प्रमुक्तो विप्रमुक्तस्तस्य नास्ति-न विद्यते, कोऽसौ ? मार्गों-नरकतिर्यङ्मनुष्यगमनपद्धतिर्न भविष्यति, कस्येति दर्शयति-विरतस्य हिंसाद्याश्रवद्वारेभ्यो निवृत्तस्य, इतिरधिकारसमाप्तौ, ब्रवीमीति सुधर्मस्वाम्यात्मानमाह,यद्भगवता वीरवर्धमानस्वामिना दिव्यज्ञानेनार्थानुपलभ्य वाग्योगेनोतं तदहं भवतां ब्रवीमि, न स्वमतिविरचनेनेति ॥१४९।। पिरत एव मुनिर्भवतीत्येतत्प्रतिपाद्य साम्प्रतम् 'अविरतवादी परिग्रहवानि'ति यदुक्तं तत्प्रतिपादयन्नाह -
आवंती केआवंती लोगंसि परिगहावंती, से अप्पं वा बहुं वा अणुं वा थूलं

Page #306

A-%
वाचा
१।५।२
दी.
वा चित्तमंत वा अचित्तमंत वा. एतेसु चेव परिग्गहावंती ।
एतदेवेगेसि महब्भयं भवति । लोगवित्तं च णं उवेहाए ।
एते संगे अविजाणतो। यावन्तः केचन लोके परिग्रहवन्त:-परिग्रहयुक्ताः स्युस्त एवम्भूतपरिग्रहसद्भावादित्याह--‘से अप्पं वा' तद्व्यं । यत्परिगृह्य ते तदल्पं वा स्तोकं वा स्यात् कपर्दकादि, बहु वा स्यात् धनधान्यहिरण्यग्रामजनपदादि, अणु वा स्यात् मूल्यतस्तृणकाष्ठादि प्रमाणतो बज्रादि, स्थूलं वा स्यात् मूल्यतः प्रमाणतश्च हस्त्यश्वादि, एतच्च चित्तवद्वा स्यादचित्तवद्वेति । एतेन च परिग्रहेण परिग्रहवन्तः सन्त एतेस्वेव परिग्रहवत्सु गृहस्थेष्वन्तर्वतिनो तिनोऽपि स्युः।
एतच्चाल्पादिपरिग्रहेण परिग्रहवत्त्वमपरिग्रहाभिमानिनां चाहारशरीरादिकं महतेऽनयेति दर्शयन्नाह-'एतदेवेगेसिं' एतदेव-अल्पबहुत्वादिपरिग्रहेण परिग्रहवचमेकेषां-परिग्रहवतां नरकादिगमनहेतुत्वात् सर्वस्याविश्वासहेतुत्वाद्वा महाभयं भवति ।
यतः परिग्रहो महाभयमतोऽपदिश्यते--'लोगवित्तंति लोकस्याऽसंयतलोकस्य वित्तं-द्रव्यमल्पादिविशेषणविशिष्टं, च शब्द:-पुनःशब्दार्थे, णं-वाक्यालङ्कारे, लोकवित्तं लोकवृत्तं वा आहारभयमैथुनपरिग्रहोत्कटसंज्ञात्मकं महते भयाय पुनरुत्प्रेक्ष्य ज्ञात्वा ज्ञपरिज्ञया प्रत्याख्यानपरिज्ञया परिहरेत् ।
ECAREE%
||२८२॥

Page #307

माचा पदी.
१५।२
SAREASISASIC
तत्परिहतुश्च यत्स्यात्तदाह-'एते संगे'त्ति एतान्-अल्पादिद्रव्यपरिग्रहसङ्गान् शरीराहारादिसङ्गान्या अविजानतः-अकुर्वाणस्य तत्परिग्रह जनितं महाभयं न स्यात् ।। १५०॥
किञ्च
से सुपडिबुद्धं सूवणीयं ति णचा पुरिसा ! परमचक्खू ! विपरिक्कम । एतेसु चेव बंभचे ति बेमि । से सुतं च मे अज्झत्थं च मे बंधपमोक्खो तुम्भऽझत्थेव । एत्थ विरते अणगारे दीहरायं तितिक्खते । पमत्ते बहिया पास, अप्पमत्तो परिव्वए । एयं मोणं सम्म अणुवासेज्जासि त्ति बेमि (सू. १५१)
॥ आवंतीए बीओ उसओ समतो॥ 'से' तस्य-परिग्रहपरिहतुः सुष्टु प्रतिबुद्धं सुष्ट्रपनीतं ज्ञानादीत्येतदज्ञात्वा हे पुरुष !-हे मानव ! 'परमच खु' परम ज्ञानं चक्षुर्यस्यासौ परमचक्षुः मोक्षकदृष्टि सन् विविधं तपोऽनुष्ठानविधिना संयमे कर्मणि वा पराक्रमस्वेति ।
ASHLAAAAAS
॥२८३॥

Page #308

अथ किमर्थ पराक्रमणोपदेश इत्यत आह-पतेसु चेव'त्ति य इमे परिग्रहविरताः परमचक्षुषश्चैतेष्वेव परमार्थतो ब्रह्मचर्य नान्येषु, नवविधब्रह्मचर्यगुप्त्यभावाद, इतिरधिकारसमाप्तौ, ब्रवीम्यहं यदुक्तं वक्ष्यमाणं च सर्वज्ञोपदेशादित्याह-- _ 'से सुतं च तद्यत् कथितं यच्च कथयिष्यामि तत्छूतं च मया तीर्थकरसकाशात तथा आत्मन्यधि अध्यात्मं ममैतच्चेतसि व्यवस्थितं, किं तदध्यात्मनि स्थितमिति दर्शयति--बन्धात्सकाशात्प्रमोक्षः बन्धप्रमोक्षस्तव अध्यात्मन्येव-ब्रह्मचर्ये व्यवस्थितस्यैवेति ।
किश्च--'एत्य विरते' अत्र-अस्मिन् परिग्रहे जिक्षिते विरतः, कोऽसौ ? नास्यागारं-गृहं विद्यत इत्यनगारः, स एवम्भूतो दीर्घरात्रं-यावज्जीवं परिग्रहाभावात् यत् क्षुत्पिपासादिकमागच्छति तत् तितिक्षेत ।
पुनरप्युपदेशदानायाह--'पमत्ते' प्रमत्तान् विषयादिभिः प्रमादैहि[र्धमाद व्यवस्थितान् पश्य परतीथिकादीन् , दृष्ट्या च किं कुर्यादिति दर्शयति--'अप्पमत्तो' अप्रमत्तः सन् संयमानुष्ठाने परिव्रजेदिति ।
किञ्च--'एयं मोणं 'ति एतत्पूर्वोतं संयमानुष्ठानं मुनेरिदं मौनं-सर्वज्ञोक्तं सम्यग् अनुवासये:-प्रतिपालयेः इतिःअधिकारपरिसमाप्तौ, ब्रवीमीति पूर्ववत् ॥ १५१ ।।
॥ श्रीलोकसाराध्ययने द्वितीयोदेशकप्रदीपिका समाता ॥
॥२८४॥

Page #309

१।५।३
आचा प्रदी.
BHARASHTRA
॥ श्रीलोकसाराध्ययने तृतीयोद्देशकः ॥ उक्तो द्वितीयोद्देशकः, साम्प्रतं तृतीय आरभ्यते--अस्य चायमभिसम्बन्धः--इहानन्तरोद्देशकेऽविरतवादी परिग्रहवा|| नित्युक्तं, इह तु तद्विपर्यय उच्यत इत्यनेन सम्बन्धेनायातस्यास्योद्देशकस्यादिसूत्रम्--
आवंती केआवंती लोगसि अपरिगहावंती, एएसु चेव अपरिग्गहावंती । सोचा वई मेधावी पंडियाणं निसामिया । समियाए धम्मे आरिएहिं पवेदिते ।
जहेत्थ मए संधी झोसिते एवमण्णस्थ संधी दुझोसए भवति ।
तम्हा बेमि णो णिहेज्ज वीरियं (सू. १५२) 'आवंती'ति यावन्तः केचन लोकेऽपरिग्रहवन्तो विरता यतयः, ते सर्वे एतेष्वेव-अल्पादिषु द्रव्येषु त्यक्तेषु सत्स्वपरिग्रहवन्तो भवन्ति, यदिवैतेस्वेव षट्सु जीवनिकायेषु ममत्वाभावादपरिग्रहा भवन्ति । अथ कथमपरिग्रहभावः स्यादित्याह-- 'सोच्चे ति वाचं-तीर्थकराज्ञामागमरूपां श्रुत्वा मेधावी-मर्यादाव्यवस्थितः सथतिको हेयोपादेयपरिहारप्रवृत्तितः, तथा पण्डितानां-गणधराचार्यादीनां विधिनियमात्मकं वचनं निशम्य सचित्ताचित्तपरिग्रहत्यागादपरिग्रहो भवति । [स्यादेतत्] कदा
DISIPURILIRIPOTILASALATAY
॥२८५॥

Page #310

आचा. प्रदी०
AAAAAAAAAAAAS
पुनरुत्पन्न निरावरणज्ञानानां तीर्थकृतां वाग्योगो भवति येनासावाकयंते ? उच्यते-धर्मकथाऽवसरे, किम्भूतस्तैः पुनर्धर्मः ||३|| १५।३ प्रवेदित इत्याह-समियाए'त्ति समता-समशत्रुमित्रता तयाऽऽर्यैर्धर्मः प्रवेदितः।
स्याद-अन्यैरपि स्वाभिप्रायेण धर्माः प्रवेदिता एवेत्यतस्तदव्युदासाथ भगवाने वाह--'जहेत्थ मए'त्ति सदेवमनुजायां पर्षदि भगवानेवमाह--यथाऽत्र मया ज्ञानादिको मोक्षसन्धिः 'झोसिते' सेवितः अतो य एव तीर्थकृद्भिर्धर्मोऽभिहितः स एव मोक्षमार्गों नापर एतदेवाह-एवमण्णत्थ'त्ति यथाऽत्र मया सन्धिोषितः एवमन्यत्र-अन्यतीर्थिकप्रणीते मोक्षमार्गे सन्धिः || कर्मसन्ततिरूप: दुर्योध्यो भवति-दुःक्षयो भवति, असमीचीनतया तदुपायाभावाद ।
यदि नाम भगवताऽत्र कर्मसन्धिसैपितस्ततः किमित्याह--'तम्हा बेमि' यस्मादस्मिन्नेव मार्गे व्यवस्थितेन मयाऽपि विकृष्टतरेण तपसा कर्म क्षपितं ततोऽन्योऽपि साधुः संयमानुष्ठाने वीर्य नो निहन्यात्-नो निगृहयेदनिहितबलवीर्यो भूयाद, एतदहं ब्रवीमि परम कारुण्याकृष्टहृदयः परहितकोपदेशदायीत्येतद्वीरवर्धमानस्वाम्याह, सुधर्मस्वामी स्वशिष्याणां क्थयति स्म ।। १५२॥
___ कश्चैवम्भूतः स्यादित्याह--
जे पुव्वुट्ठाई णो पच्छाणिवाती । जे पुवुट्ठाई पच्छाणिवाती । जे णो पुव्वुट्ठाई णो पच्छाणिवाती । से वि तारिसए सिया जे परिण्णाय लोगमण्णेसिति (सू. १५३)
॥२८६॥

Page #311

१।५।३
आचा प्रदी.
ARRECAREKAKKARACTEREORER
'जे पुवुट्ठाई' यः कश्चिद्विदितसंसारस्वभावत या धर्मचरणकप्रणमनाः पूर्व-प्रव्रज्याऽवमरे संयमानुष्ठानेनोत्थातुं शीलमस्येति पूर्वोत्थायी पश्चाच्च श्रद्धासंवेगतया विशेषेण बर्द्धमानपरिणामो नो निपाती, निपतितुं शीलमस्येति निपाती, सिंहतया निष्क्रान्तः सिंहतया विहारी च गणधरादिवत् प्रथमो भगः।। ____ द्वितीयभङ्ग सूत्रेणैव दर्शयति--जे पुबुट्ठाई' पूर्वमुत्थातुं शीलमस्येति पूर्वोत्थायी, पुनर्विचित्रत्वात् कर्मपरिणतेस्तथाविधभवितव्यतानियोगात्पश्चाभिपाती स्यात् , नन्दिषेणवत् , कश्चिद्दर्शनतोऽपि गोष्ठामाहिलवत् ।
तृतीयभङ्गस्य चाऽभावादनुपादानं, स चायम्-नो पूर्वोत्थायी पश्चाग्निपातीति, तथाहि-उत्थाने सति निपातोऽनिपातो वा चिन्त्यते', सति धर्मिणि धर्मचिन्ता, तदुत्थानप्रतिषेधे च दूरोत्सादितैव निपातचिन्ता ।
चतुर्थभङ्गदर्शनायाह-'जे णो पुच्वुट्ठाई णो पच्छाणिवाती' यो हि नो पूर्वोत्थायी न च पश्चाभिपाती सोऽविरत एव | गृहस्थः सनोत्थायी भवति सम्यग्बिरतेरभावात् , नापि पश्चानिपाती उत्थानाविनाभाविवान्निपातस्य, शाक्यादयो चतुर्थभङ्गपतिता द्रष्टव्याः।
एतदेव दर्शयति--से वि तारिसए'त्ति सोऽपि शाक्या दिर्गणः पञ्चमहावतभारारोपणाभावेन सावद्ययोगानुष्टानत या नो पूर्वोत्थायी निपातस्य च तसूर्वकसानो पश्चानिपातीत्यतस्तादृश एव-गृहस्थतुल्य एव स्याद् , आश्रबद्वाराणामुभयेषामप्यसंवृतत्वात् , उदायिनृपमारकवत् । अन्येऽपि ये सावद्यानुष्ठायिनस्तेऽपि तादृक्षा एवेत दर्शयन्नाह--'जे परिण्णाय'त्ति
१ सति निपातश्चिन्त्यते-पा० ।
॥२८७॥

Page #312

आचा. प्रदी०
१५/३
PEARRARSAPPROPAR
येऽपि स्वयथ्या: पार्श्वस्थादयो द्विविधयाऽपि परिज्ञया लोकं परिज्ञाय पुनः पचनपाचनाद्यर्थ तमेव लोकमन्वाश्रितास्तेऽपि तादृशा एवेति ॥१५३॥ स्वमनीषिकापरिहारार्थमाह--
एयं णिदाय मुणिणा पवेदितं ।
इह आणाकंखी पंडिते अणिहे पुव्वावरायं जतमाणे सया सीलं संपेहाए सुणिया भवे अकामे अझंझे।
इमेण चेव जुझ्जाहि, किं ते जुन्झेण बज्झतो ? (सू. १५४) 'एयं णिदायेति एतद्-यदुत्थाननिपातादिकं प्रागुपन्यस्तं [तत्] केवलज्ञानावलोकेन 'णिदाय' ज्ञात्वा मुनिना तीर्थकृता प्रवेदितं-कथितम् ।
इदं चान्यत्प्रवेदितमित्याह-'इह आणाकंखी ति इह-अस्मिन् मौनीन्द्रे प्रवचने व्यवस्थितः सन् आज्ञां-तीर्थकृतोपदेश आकाङ्क्षितुं शीलमस्येति आज्ञाङ्काक्षी-आगमानुसार[प्रवृत्तिकः, कश्चैवम्भूतः ? पण्डित:-सदसद्विवेकज्ञः अस्निहः-स्नेहरहितः, रागद्वेषविप्रमुक्तोऽहनिशं गुरुनिर्देशवर्ती यत्नवान् स्यादित्येतदाह-'पुब्बावरायं जतमाणे त्ति पूर्वरात्र-रात्रेः प्रथमो
॥२८८॥

Page #313

आचा०
प्रदी०
मा० २५
यामोsपररात्रं रात्रेः पाश्चात्यो यामः एतद्यामद्वयमपि यतमानः सदाचारमाचरेत्, मध्यवर्तियामद्वयमपि यथोक्तविधिना स्वपन् वैरात्रिक' विदध्यात्, रात्रियतनाप्रतिपादनेन च दिवापि प्रतिपादितैव भवति, आद्यन्तग्रहणे मध्यग्रहणस्यावश्यम्भावित्वात् । 'सया सीलं संपेहाए' सदा सर्वकालं शीलमष्टादशसहस्रभेदभिन्नं संयमं वा यदि वा चतुर्धा शीलं - महाव्रतसमाधानं तिस्रो गुप्तयः पञ्चेन्द्रियदमः कषायनिग्रहश्वेत्येतत् सम्प्रेक्ष्य मोक्षाङ्गतयाऽनुपालयेत् क्षणमपि न प्रमादवशगो भूयात् । कश्च शीलसम्प्रेक्षकः स्यादित्याह - 'सुणिया भवे अकामे' यो हि वा शीलप्रेक्षणफलं निःशील निर्वतानां च नरकादिपातविपाकमा - कर्ण्याऽऽगमात् भवेत् अकामः - इच्छामदनकामरहितस्तथा 'अझंझे' नास्य झझा - माया लोभेच्छा वा विद्यते इत्यझञ्झः, धर्म श्रुत्वा [ स्यात् ] अकामोऽझंझ श्वेत्यनेनोत्तरगुणा गृहीताः, उपलक्षणत्वाच्च मूलगुणा अपि गृहीताः, तेनाहिंसकः सत्यवादीत्याद्यपि द्रष्टव्यम् ।
ननु चान्यज्जीवाच्छरीरमित्येवं भावनायुक्तस्यानिगूहितबलवीर्यस्य पराक्रममाणस्याष्टादशशीलाङ्गसहस्रधारिणोऽपि मे यथोपदेशं प्रवर्तमानस्यापि नाऽशेषकर्ममलापगमोऽद्यापि भवतीत्यतस्तथाभूतमसाधारण [ कारण ] माचक्ष्व येनाहं शीघ्रमेवाशेषमलकलङ्करहितः स्याम्, अहं च भवदुपदेशादपि सहेनापि सह युद्ध्ये, न मे कर्मक्षयार्थं प्रवृत्तस्य किश्चिदशक्यमस्तीत्यत्रोतरं सूत्रेणैवाह - 'इमेण चैव जुझ्जाहि' अनेनैवौदारिकेण शरीरेणेन्द्रियनोइन्द्रियात्मकेन विषयसुखपिपासुना स्वैरिणा सार्द्ध १ वैरात्रादिकं पृ० । २ यतना आद्य० पा० । ३ ०त्तर० पा० ।
१२५/३
॥ २८९ ॥

Page #314

१।५।३
आचा० प्रदी०
GECASKAR
युध्यस्व, सन्मार्गावतरणतो वशीकुरु, किमपरेण बाह्यतस्ते युद्धेन ? अन्तरारिषड्वर्गजयाद्वा सर्व सेत्स्यति भवतो, नाऽतोऽप्यपरं दुष्करमस्तीति ॥१५४॥ कित्वियमेव सामग्री अगाधसंसारार्णवे पर्यटतो भवकोटिसहस्रेष्वपि दुष्प्रापेति दर्शयितुमाह
जुद्धारिहं खलु दुल्लभं । जहेत्थ कुसलेहिं परिण्णाविवेगे भासिते । चुते हु बाले गम्भातिसु रज्जति । अस्सिं चेतं पवुच्चति रूवंसि वा छणंसि वा । से हु एगे संविद्धपहे मुणी अण्णहा लोगमुवेहमाणे । इति कम्मं परिण्णाय सव्वसो से ण हिंसति, संजमति, णो पगब्भति, उवेहमाणे पत्तेयं सातं, वण्णादेसी णारभे कंचणं सब्बलोए
एगप्पमुहे विदिसप्पतिण्णे णिविणचारी अरते पयासु (सू. १५५) एतदौदारिकं शरीरं भावयुद्धाह, खलुरवधारणे दुर्लभमेव-दुःप्रापमेवेति । तच्च भावयुद्धाह शरीरं लब्ध्वा कश्चित्तेनैव भवेनाशेषकर्मक्षयं विधत्ते, मरूदेवोवत्, कश्चित् सप्ताष्टभवैर्भरतवत् , कश्चिदपार्द्धपुद्गलपरावर्तेन, अपरो न सेत्स्यत्येव, किमित्येवं यत आह-यथा येन प्रकारेण अत्र-अस्मिन् संसारे कुशलैः-तीर्थकृद्भिः परिज्ञाविवेकः-परिज्ञानविशिष्टता,
मनमा
॥२९॥

Page #315

१।५।३
SANSARIES RESEARES
कस्यचित्कोऽप्यध्यवसायः संसारवैचित्र्यहेतुः भाषितः, स च मतिमता तथैवाङ्गीकर्तव्यः।
तदेव परिज्ञाननानात्वं दर्शयन्नाह-'चुते' लब्ध्वापि दुर्लभ मनुजत्वं प्राप्य च मोक्षकहेतु' धर्म पुनरपि कर्मोदयात्तस्मात् च्युतो बाल:-अज्ञ गर्भादिषु रज्यते-गर्भ आदिर्येषां कुमारयौवनावस्थाविशेषाणां ते गर्भादयस्तेष्वेव गार्थ्यनुपयाति, यथैभिः सार्द्ध मम वियोगो मा भूत् इत्यध्यवसायी भवति । स्यात्-क्योक्तमिदं ? यत् प्राग्व्यावणितमित्याह-अस्मिन्निति आर्हते प्रवचने एतत्-पूर्वोक्तं प्रकर्षणोच्यते प्रोच्यते । एतच्च वक्ष्यमाणमत्रैवोच्यते इति दर्शयन्नाह-'रूवंसि वा' रूपे-चक्षुरिन्द्रियविषयेऽध्युपपन्नो वा शब्दात स्पर्शरसादौ वा, 'छणंसि वा' क्षणनं-हिंसनं तत्र प्रवर्तते, वाशब्दादनृतस्तेयादौ च ।
बालो रूपादिविषयनिमित्तं धर्माच्युतः सन् गर्भादिषु रज्यते, अत्राईते मार्गे इदमुच्यते, यस्तु पुनर्ग दिगमन हेतुं ज्ञात्वा विषयसङ्ग धर्मादच्युतो हिंसाद्याश्रवद्वारेभ्यो निवर्तते स किम्भूतः स्यादित्याह-'से हुएगे'त्ति स-जितेन्द्रियो हुरवधारणे, स एवैक:-अद्वितीयो मुनि:-जगत्त्रयमन्ता संविद्धपथ:-सम्यविद्धस्ताडितः क्षुण्णः पन्थाः-मोक्षमार्गों ज्ञानदर्शनचारित्राख्यो येन, यो ह्याश्रवद्वारेभ्यो निवृत्तः स एव मुनिः क्षुण्णमोक्षमार्गः। किश्च 'अण्णहा लोगं'ति अन्येन प्रकारेणान्यथा-विषयकषायाभिभूतं हिंसादिकर्मसु प्रवृत्तं लोकमुत्प्रेक्षमाणोऽन्यथा वाऽऽत्मानं निवृत्ताशुभव्यापारमुत्प्रेक्षमाणः संविद्धपथो मुनिः स्यात् ।
लोकं चान्यथोत्प्रेक्ष्य किं कुर्यादित्याह-इति-पूर्वोक्तहेतुभिर्यवद्धं कम तदुपादानश्च परिज्ञाय ज्ञपरिज्ञया प्रत्याख्यान१ मोकगमनहेतुं-० । २ इत्येतदध्यवसायी-मु० ।
AIRSHASSISASARASHTRA
S
|॥२९॥
URE

Page #316

११५।३
आचा प्रदी०
PESUSEGLARIAREGISTROSERIES
परिज्ञयाऽपि सर्वतः परिहरेत् । कथं परिहरतीत्याह –'से ण हिंसति' स कर्मपरिहर्ता कायवाङ्मनोभिर्न हिनस्ति जन्तून् , न घातयत्यपरै प्यनुमन्यते । किञ्च 'संजमती' पापोपादानप्रवृत्तमात्मानं संयमयति, सप्तदशप्रकारं वा संयमं करोति संयमयति, 'णो पगब्भति' 'गल्भ धाष्र्ये [ ] असंयमकर्मसु प्रवृत्तः सन् न प्रगल्भत्वमायाति, रहस्यकार्यप्रवृत्तो जिहेति न धष्टतामवलम्बते । उपलक्षणत्वान्न क्रुध्यति, न जात्यादिमानमुद्वहति, न वश्चनां विधत्ते, न लुभ्यति ।
किमाकलय्यैतत्कुर्यादित्याह-'उवेहमाणे'त्ति उत्प्रेक्षमाणोऽवगच्छन् प्रत्येक प्राणिनां सातं मनोऽनुकूलं नान्यसुखेनान्यः सुखी नाऽपि परदुःखेन दुःखी अतः प्राणिनो न हिंस्यात् । प्राणिनां प्रत्येक सातमुत्प्रेक्षमाणश्च किं कुर्यादित्याह-'वण्णादेसी' वर्ण्यते-प्रशस्यते येन स वर्णः-साधुकारस्तदादेशी वर्णा देशी-वर्णाभिलाषी सन् नारभते कञ्चन पापारम्भं सर्वस्मिन्नपि लोके ।
किम्भूतः सन्नेतत्कुर्यादित्याह-'एगप्पमुहे' एको-मोक्षोऽशेषमलकलङ्करहितत्वात संयमो वा रागद्वेषरहितत्वात् तत्र प्रगतं मुखं यस्य स तथा मोक्षे तदुपाये वा दत्तकदृष्टिन कञ्चन पापारम्भमारभेत', किश्च-'विदिसप्पतिपणे मोक्षसंयमाभिमुखा दिक् ततोऽन्या विदिक् तां प्रकर्षेण तीर्थों विदिप्रतीर्णः, स चैवम्भूतः सन्नारम्भी स्यात् , कुमार्गपरित्यागेन न पापारम्भान्वेषी भवति, किश्च-'णिविण्णचारी' चरणं चारोऽनुष्टानं निर्विण्णस्य चारो निर्विण्णचारः सोऽस्यास्तीति निविण्णचारी, कुत इति चेत् , 'अरते पयासु' यतः प्रजास्वरतः प्रजायन्त इति [प्रजा:-] प्राणिनस्तत्रारतः-तदारम्भनिवृत्तो निर्ममत्वो वा, यश्च शरीरादिषु ममत्वरहितः स निर्विण्णचार्येव भवति ।। १५५ ॥ १. रम्भ समारभते-मु० ।
॥२९२॥

Page #317

आचा. प्रदी०
११५।३
BREAKINCRECASSESPEECH
यश्च प्रजास्वरक्तः आरम्भरहितः स किम्भूतः स्यादित्याह
से वसुमं सव्वसमण्णागतपण्णाणेणं अप्पाणेणं अकरणिज्जं पावं कम्मं तं णो अण्णेसी । जं सम्मं ति पासहा तं मोणं ति पासहा, जं मोणं ति पासहा तं सम्मं ति पासहा । ण इमं सक्कं सिढिलेहिं अद्दिज्जमाणेहिं गुणासाएहि वंकसमायारेहिं पमत्तेहिं गारमावसंतेहिं । मुणी मोणं समादाय धुणे सरीरंगं । पंतं लूहं सेवंति वीरा सम्मत्तदंसिणो । एस ओहंतरे मुणी तिण्णे मुत्ते विरते वियाहिते ति बेमि।
॥ आवंतीए ततिओ उद्देसओ सम्मत्तो ॥ ‘से वसुम' वसु-द्रव्यं, स चात्र-संयमस्तद्विद्यते यस्य स निवृत्तारम्भो, मुनिर्वसुमान् 'सबसमण्णागत'इति सर्व समन्वागतं प्रज्ञानं पदार्थाविर्भावकं यस्यात्मनस्तेनात्मना सर्वसमन्वागतप्रज्ञानरूपापन्नेन यदकर्तव्यं पापं कर्म तनो कदाचिदप्यन्वेषयति, उपलब्धपरमार्थस्वरूपेणात्मना न सावधानुष्ठानविधायी स्यादिति भावः।
सऊ5
| ॥२९३॥

Page #318

११५/३
i
आचा० प्रदी०
___ यदेव सम्यक्प्रज्ञानं तदेव पापकर्मवर्जन, यदेव पापकर्मवजनं तदेव सम्यकपज्ञानमित्येतद्गतप्रत्यागतसूत्रेण दर्शयितुमाह-'जं सम्म ति' सम्यगिति-सम्यग्ज्ञानं सम्यक्त्वं वा तत्सहचरितं, अनयोः सहभाबादेकग्रहणे द्वितीयग्रहणं न्याय्यं, यदिदं सम्यगज्ञानं सम्यक्त्वं वेत्येतत्पश्यत तन्मुनेर्भावो मौनं-संयमानुष्ठानमित्येतत्पश्यत, [यच्च मौनमित्येतत् पश्यत] तत्सम्यगज्ञानं नैश्चयिकसम्यक्त्वं वा पश्यत, ज्ञानस्य विरतिफलत्वात् सम्यक्त्वस्पाभिव्यक्तिकारणत्वात् सम्यक्त्वज्ञानचरणानामेकताऽध्यवसेयेति' भावः। ___एतच्च न येन केनचिच्छ क्यमनुष्ठातुमित्याह-'ण इमं सक्कं' नैतत्सम्यक्त्वादित्रयं सम्यगनुष्ठातुं शक्यं, कैः ? शिथिलैं:अल्पपरिणामतया मन्दवीयः संयमतपसोऽतिदृढिमरहितः, किश्च-'अदिजमाणेहि' आर्दैः पुत्रकलाद्यनुपङ्गजनितस्नेहादा
क्रियमाणैरेतत्पूर्वोक्तमशक्यमिति सम्बन्धः, किश्च-गुणासाएहि' गुणाः-शब्दादयस्तेष्वास्वादो येषां ते गुणास्वादास्तैः, किश्च-'वंकसमायारेहिं' वक्र: समाचारो येषां ते तथा तैः, मायाविभिः, 'पमत्तेहि' विषयकषायादिप्रमादैः प्रमः, 'गारमावसंतेहिं' अगारं-गृहं तदाद्याक्षरलोपाद्गारमित्युक्तं तदगारमावसद्भिः-सेवमानैः, पापकर्मवर्जनरूपं मौनमनुष्ठानमशक्यमिति सर्वत्र योज्यम् ।
कथं तर्हि शक्यमित्याह-'मुणी मोणं ति मुनिः-जगत्त्रयस्य मन्ता मौन-मुनित्वमशेषसावधानुष्ठानवर्जनरूपं समादायगृहीत्वा धुनीयाच्छरी कमौदारिकं कर्मशरीरं वा । १. मेकाध्यवसायतेति पा० ।
OSEOCEROSAROSTOSTEOSSES
॥२९४॥

Page #319

आचा० प्रदी०
११५।३
कथं च तस्य धुननमित्याह-पंतति प्रान्तं-पर्युषितं वल्लचनकाद्यल्प वा, तदपि रूक्षं विकृतेरभावात् , तत् सेवन्ते-|| तदभ्यवहरन्ति, के ते ? वीरा:-कर्मविदारणसहिष्णवः, किम्भूताः ? सम्यक्त्वदर्शिनः।
यश्च प्रान्तरूक्षसेवी स किंगुणः स्यादित्याह-'एस ओहंतरे मुणी' एप:-अनन्तरोक्तविशेषण विशिष्टः ओघो-भावौघः । संसारस्तं तरतीति, कोऽसौ ? मुनिः, तीर्ण एवासौ, सबाह्याभ्यन्तरसङ्गाभावान्मुक्तान्मुक्तः, कश्चैवम्भूतो? यः सावधानुष्ठानाद्विरत इत्येवं व्याख्यातः । इतिरधिकारपरिसमाप्तौ, अत्रीमीति पूर्ववत् ॥ १५६ ॥
KARNSRऊAARA
॥ श्रीलोकसाराध्ययने तृतीयोद्देशकप्रदीपिका समाप्ता ॥
SC-SSSS
॥२९५॥

Page #320

११५/४
आचा. प्रदी०
PECARRIA
॥ श्रीलोकसाराध्ययने चतुर्थोद्देशकः ॥ उक्तस्तृतीयोदेशकः, साम्प्रतं चतुर्थ आरभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः-हिंसाविषयारम्भादिव्युदासेन तद्वतो दोष प्रदय विरत एव मुनिर्भवतीत्येतत्प्रतिपादितम् , अस्मिंश्च एकचरस्यामुनिभावे दोषोद्भावनतः कारणमाह, इत्यनेन सम्बन्धेनायातस्योद्देशकस्यादिसूत्रम्
गामाणुगामं दूइज्जमाणस्स दुज्जातं दुप्परक्कतं भवति अवियत्तस्स भिक्खुणो (सू. १५७)
'गामाणुगाम'ति ग्रसते बुद्धयादिगुणानिति ग्रामः, ग्रामादनु-पश्चादपरो ग्रामो ग्रामानुग्रामस्तं, दूयमानस्य विहरतः एकाकिनः साधोर्यस्मात्तदाह-'दुज्जातं' दुष्टं यातं दुर्यातं, गमनक्रियाया गर्दा, गच्छत एवानुकूलप्रतिकूलोपसर्गसद्भावादहन्नकस्येव कृतगतिभेददुष्टव्यन्तरीजङ्घाच्छेदवत् , दुष्टं पराक्रान्तं स्थानमेकाकिनो भवति, स्थूलभद्रेणूंगतोपाशागृहसाधोरिवेति, एतच न सर्वस्यैव दुर्यातं दुष्पराक्रान्तं च भवतीत्यतो विशिनष्टि--'अवियत्तम्स' अव्यक्तस्य भिक्षोः, स चाव्यक्तः श्रुत-वयोभ्यां स्यात् , तत्र श्रुताव्यक्तो येनाचारप्रकल्पोऽर्थतो नाधिगतो भवति गच्छगतानां, गच्छनिगेतानां तु नवमपूर्वतृतीयवस्तु, वयसा चाव्यक्त आपोडशवर्षाद्गच्छगतानां तनिर्गतानां चात्रिंशतः।
अत्र चतुर्भङ्गिका-श्रुतवयोभ्यामव्यक्तस्यैकचर्या न कल्पते, संयमात्मविराधनातः इत्याद्यो भङ्गः १।
IRECTRESSING
| ॥२९
॥

Page #321

आचा०
प्रदी ०
तथा श्रुतेनाव्यक्तो वयसा च व्यक्तः तस्याप्येकचर्या न कल्पते, अगीतार्थत्वादुभयविराधनासद्भावादिति द्वितीयो भङ्गः २ । तथा श्रुतेन व्यक्तो वयसा चाव्यक्तः तस्यापि न कल्पते, बालतया सर्वपरिभवास्पदत्वादिति तृतीयः ३ ।
यस्तूभयव्यक्तः स सति कारणे प्रतिमा का किविहारित्वमुद्यतविहारं वा प्रतिपद्यताम्र, अस्यापि कारणाभावे एकचर्या न कल्पते ४, यतस्तस्यां बहवो दोषाः प्रादुष्यन्ति, तथाहि - एकाकी पर्यटन् यदीर्यापथं शोधयति ततः श्वाद्युपयोगाद्भ्रश्यति तदुपयुक्त ने र्याप शोधयेदेवं शेषा अपि समितयो वाच्याः, अन्यच्च - अजीर्णेन वातादिक्षोभेण व्याध्युद्भवे संयमात्मविराधना प्रवचनहीलना च तत्र यदि करुणापन्ना गृहस्थाः प्रतिजागरणं कुर्युस्तर्बज्ञानतया पट्कायोपमर्देन संयमवाधामापादयेयुः, अथ न कश्चित्तत्र तथाभूतः कर्तव्योद्यतः स्यात् तत आत्मविराधना, तयाऽतिसारादौ मूत्रपुरीषजम्बालान्तर्वर्तित्वात् प्रवचनहीलना, अपि च- ग्रामादिव्यवस्थितः सन् धिग्जात्यादिना केशलुञ्चनाद्यधिक्षेपेणाधिक्षिप्तः सन् परस्परोपमर्दकारि दण्डादण्डभण्डनं विदध्यात् तच्च गच्छगतस्य न सम्भवति, गुर्वाद्युपदेशसम्भवात् ॥ १५७ ॥
किश्च
वयसा वि एगे बुइता कुप्पंति माणवा । उष्णतमाणे य णरे महता मोहेण मुज्झति ।
१० लुञ्चिताय ० ।
१/५/४
॥२९७॥

Page #322

११५/४
आचा० प्रदी०
२२२२६७२२२ERI-RS
संवाहा बहवे भुज्जो भुज्जो दुरतिक्कमा अजाणतो अपासतो । एतं ते मा होउ।
एयं कुसलत्स दंसणं । तदिट्ठोए तम्मुत्तीए तप्पुरकारे तस्सग्णी तण्णिवेसणे, जयं विहारी चित्तणिवाती पंथणिज्याडे पलिवाहिरे पासिय पाणे गच्छेज्जा (सू. १५८)
क्वचित्तपःसंयमानुष्ठानादाववसीदन्तः प्रमादस्खलिता वा गुर्वादिना धर्येण वचसाऽप्येके अपुष्टधर्माणोऽनवगतपरमार्थाः उक्ताः सन्तः कुप्यन्ति, के ते ? माना-मनुजाः क्रोधवशगा भवन्ति, यते च कथमहमनेनेयतां साधूनां मध्ये तिरस्कृतः, किं मया कृतम् ? अथवाऽन्येऽप्येतत्कारिणो सन्त्येव, ममाऽप्येवम्भूतोऽधिकारोऽभूत् , धिग्मे जीवितमित्यादि, महामोहोदयेन क्रोधतमिस्राच्छादितद्रष्टय उज्झितसमुझिवतावारा उभयान्यतराव्यक्ता मीना इव गच्छ समुद्राद्विनिर्गत्य' विनाशमुपयान्ति ।
किं पुनः कारणं वचसाऽप्यभिहिता ऐहिकामुष्मिकापकारकारिणः स्वपरवाधकस्य क्रोधस्यावकाशं ददतीत्याह-'उण्णतमाणे' उन्नतो मानोऽस्येत्युनतमानः, उन्नतं वाऽऽत्मानं मन्यते, स चैवम्भूतो नरो मनुष्यो महता मोहेन-प्रबलमोहनीयोदयेनाज्ञानोदयेन वा मुह्यति-कार्याकार्यविवेकविकलो भवति, स च मोडमोहितः केनचिच्छिक्षणार्थमभिहितो मिथ्यादृष्टिना वा वाचा तिरस्कृतो जात्यादिमदस्थानान्यतरसद्भावेनोन नमानसन्दरारूढः कुप्यति, ममाप्येवमयं तिरस्करोति, धिग्मे जाति १ . द्रान्निर्गत्य ब० । २-मामप्येव०
REASABHAABARABARORS
||२९८॥

Page #323

आचा०
2-1992
१।५।४
प्रदी.
GEORGIA
पौरूपं विज्ञानं चेत्येवमभिमान ग्रहगृहीतो वाङमात्रादपि गच्छा निर्गच्छति, तन्निर्गतोऽधिकरणादिविडम्बनयाऽऽत्मानं विडम्बयति ।
एवञ्च कोपाच्च गच्छनिर्गतस्यानभिव्यक्तस्य भिक्षोामानुग्राममेकाकिनः पर्यटतो यत्स्यात्तदाह-संबाह'त्ति तस्याव्यक्तस्यैकचरस्य पर्यटतः सम्बाधयन्तीति सम्बाधा:-पीडाः उपसर्गननिता नानाप्रकारातङ्कजनिता वा भूयो भूयो-बहव्यः स्युः, ताश्चाव्यक्तेन निरवद्यविधिना दुरतिक्रमाः-दुरतिलचनीयाः किम्भूतस्य दुरतिक्रमाः 'अजाणतो'त्ति तासां बाधानामधिसहनोपायमजानानस्य सम्यक्करणसहनफलं चापश्यतो दुरतिक्रमणीयाः पीडा भवन्ति ।
एतत्प्रदर्य भगवान् विनेयमाह-एतद् एकचर्याप्रतिपन्नस्य बाधादुरतिक्रमणीयत्वमजानानस्य अपथ्यतश्च ते-तव मदुपदेशवर्तिनो मा भवतु, आगमानुसारितया सदा गच्छान्तवर्ती भव ।।
सुधर्मस्वाम्याह-'एयं ते एतद्यत्पूर्वोक्तं तत्कुशलस्य-श्रीवर्धमानस्वामिनो दर्शनमभिप्रायो यथाऽव्यक्तस्यैकचरस्य दोषाः सततमाचार्यसमीपवर्तिनश्च गुणाः। आचार्यसमीपातिना च किं विधेयमित्याह-'तविठ्ठीए' तस्याचार्यस्य दृष्टिस्तद दृष्टिस्तया सततं वर्तितव्यं हेयोपादेयेषु, 'तम्मुत्तीए' तेनोका सर्वसङ्गेभ्यो विरतिर्मुतिस्तन्मुक्तिस्तया सदा यतितव्यम् , तथा 'तपुरक्कारे' तस्य-आचार्यस्य पुरस्कारः सर्वकार्येष्वग्रतः स्थापनं तद्विषये यतितव्यं, 'तस्सणी' तस्य-आचार्यस्य | संज्ञा तत्संज्ञा-तज्ज्ञानं तद्वान् सर्वकार्येषु स्यात् , न स्वमतिविरचनया कार्य विदध्यात् , 'तण्णिवेसणे' तस्य-गुरोनिवेशनं
ABARADABASABREARRORE
॥२९९॥

Page #324

आचा०
११५।४
प्रदी.
AAAAAAAE
स्थानं यस्यासौ तनिवेशनः, सदा गुरुकुलवासी स्यात् । तत्र च गुरुकुले निवसन् किम्भूतः स्यादित्याह--'जयं विहारी' यतमानो यतनया विहरणशीलो विहारी स्यात् , प्राण्युपमर्दमकुर्वाणः प्रत्युपेक्षणादिकाः क्रियाः कुर्यात् , किश्च-'चित्तणिवाती' चित्तम् आचार्याभिप्रायस्तेन निपतितुं-क्रियायां प्रवर्तितुं शीलमस्येति चित्तनिपाती सदा स्यादिति, 'पंथणिज्झाई' गुरोः क्वचिद्गतस्य पन्थानं निर्ध्यातु-प्रलोकितुं शीलमस्येति पथिनिायी, उपलक्षणं चैतत् [तेन] शिशयिषोः संस्तारकप्रलोकी बुभुक्षोराहारान्वेषीत्यादिना गुरोराराधकः सदा स्यात् , किश्च--'पलिबाहिरे' परिः समन्तात् गुरोरवग्रहात् पुरतः पृष्ठतो वाऽवस्थानात् कार्यमृते बाहयः स्यात्, एतस्माच्च सूत्रात् त्रयः ईयर्योद्देशका निर्गताः। किञ्च-'पासिय पाणे गच्छेज्जा' क्वचित्कार्यादौ गुर्वादिना प्रेषितः सन् दृष्ट्वा प्राणिनो युगमात्रदृष्टिस्तदुपघातं परिहरन् गच्छेत् ॥ १५८ ॥ किश्च-..
से अभिक्कममाणे पडिकममाणे संकुचेमाणे पसारेमाणे विणियमाणे संपलिमज्जमाणे ।
एगया गुणसमितस्स रीयतो कायसंकासमणुचिण्णा एगतिया पाणा उद्दायंति, इहलोगवेदणवेज्जावडियं । जं आउट्टिकयं कम्मं तं परिण्णाय विवेगमेति । एवं से अप्पमादेण विवेगं किट्टति वेदवी (सू. १५९)
॥३०॥

Page #325

११५४
आचा०
प्रदी.
‘से अभिक्कममाणे ति स भिक्षुः सदा गुर्वादेशविधायी एतदव्यापारवान् भवति, तद्यथा-अभिक्रामन्-गच्छन् प्रतिक्रामन्-निवर्तमानः सङ्कुचन् हस्तपादादिसङ्कोचनतः प्रसारयन् हस्तादीनवयवान् विनिवर्तमानः समस्ताशुभव्यापारात् 'संपलिमज्जमाणे' सम्यक् परिः-समन्ताद्धस्तपादादीनवयवांस्तन्निक्षेपस्थानानि वा रजोहरणादिना प्रमृजन् गुरुकुलवासे वसेत् ।
एवं चाप्रमत्ततया पूर्वोक्ताः क्रियाः कुर्वतोऽपि कदाचिदवश्यम्भावितया यत्स्याचदाह-'एगया गुणसमितस्स'त्ति एकदा कदाचित् गुणसमितस्य गुणयुक्तस्याप्रमत्तयतेः रीयमाणस्य-सम्यगनुष्ठानवतः कस्यांचिदवस्थायां काय:-शरीरं तत्संस्पर्शमनुचीर्णा:-कायसङ्गमागताः सम्पातिमादयः प्राणिनः एके परितापमाप्नुवन्ति-एके ग्लानतामुपयान्ति एकेऽवयवविध्वंसमापद्यन्ते, अपश्चिमावस्थां तु सूत्रणव दर्शयति-एके प्राणाः-प्राणिनः अपद्रान्ति-प्राणैर्विमुच्यन्ते, अत्र कर्मबन्धं प्रति विचित्रता, तथाहि-शैलेश्यवस्थायां मशकादीनां कायसंस्पर्शेन प्राणत्यागेऽपि बन्धोपादानकारणयोगाऽभावान्नास्ति बन्धः, उपशान्तक्षीणमोहसयोगिकेवलिनां स्थितिनिमित्तकषायाभावात् सामयिकः, अप्रमत्तयतेजघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तमुत्कृष्टतश्चान्त:कोटीस्थितिरिति, प्रमत्तस्य त्वनाकुट्टिकयाऽनुपेत्यप्रवृत्तस्य क्वचित्पाण्याद्यवयवसंस्पर्शात् प्राण्युपतापनादौ जघन्यतः कर्मबन्ध उत्कृष्टतश्च प्राक्तन एव विशेषिततरः । स च तेनापि भवेन' दिव्यत इति दर्शयितुमाह-'इहलोगवेदण' ति इहास्मिन् लोके जन्मनि वेदनम्
१. तेनैव भ०-
AREGARENERGANGABRASHISAR
मा० २६
॥३०१॥

Page #326

११५।४
आचा० प्रदी०
CHOREOREUROSECRECGS
अनुभवनमिहलोकवेदनं तेन वेद्यम्-अनुभवनीयमिहलोकवेदनवेद्यं तत्रापतितमिहलोकवेदनवेद्यापतितं, इदमुक्तं भवतिप्रमत्तयतिना यदकामतः कृतं कर्म कायसङ्घटनादिना तदैहिकभवानुबन्धि, तेनैव भवेन क्षिप्यमाणत्वाद, आकुट्टीकृतकर्मणि तु यद्विधेयं तदाह-'जं आउट्टिकयं' यत्तु पुनः कर्माकुट्या कृतम्-आगमोक्तकारणमन्तरेणोपेत्य प्राण्युपमर्देन विहितं तत्परिज्ञाय ज्ञपरिज्ञया विवेकमेति-विविच्यतेऽने नेति विवेकः-प्रायश्चितं दशविध तस्यान्यतरं भेदमुपैति, तत्करोति येन कर्मणोऽभावो भवति । यथा च कर्मणो विवेको भवति तथा दर्शयितुमाह-एवं से अप्पमादेण' एवमिति वक्ष्यमाणेन प्रकारेण 'से' तस्य कर्मणः साम्परायिकस्य अप्रमादेन-प्रमादाभावेन दशविधप्रायश्चित्तसम्यगनुष्ठानेन विवेक-अभावं कीर्तयति वेदवित्-तीर्थकरो वेदविद्वा-आगमविद्गणधरश्चतुर्दशपूर्वविद्वा ॥१५९॥ किम्भूतः पुनरप्रमादवान् भवतीत्याह
से पभूतदंसी पभूतपरिणाणे उवसंते समिए सहिते सदा जते दट्टुं विप्पडिवेदेति अप्पाणं-किमेस जणो करिस्सति ?
एस से परामारामो जाओ लोगंसि इत्थीओ। मुणिणा हु एतं पवेदितं ।
ॐॐॐ
॥३०२॥

Page #327

आचा०
पत
१-१-४२१११
उब्बाधिज्जमाणे गामधम्मेहिं अवि णियलासए, अवि ओमोदरियं कुज्जा, अवि | १५।४ उड्ढे ठाणं ठाएज्जा, अवि गामाणुगामं दूइज्जेज्जा, अवि आहारं वोच्छिंदेज्जा, अवि चए | इत्थीसु मणं ।
पुव्वं दंडा पच्छा फासा, पुव्वं फासा पच्छा दंडा। इच्चेते कलहासंगकरा भवति । पडिलेहाए आगमेत्ता आणवेज्ज अणासेवणाए त्ति बेमि ।
से णो काहिए, णो पासणिए, णो संपसारए, णो मामए, णो कतकिरिए, वइगुत्ते || अज्झप्पसंवुडे परिवज्जए सदा पावं। एतं मोणं समणुवासेज्जासि त्ति बेमि (सू. १६०)
॥ आवंतीए चउत्थो उद्देसओ सम्मत्तो ॥ 'से पभूतदंसी'ति स-साधुः प्रभूतं प्रमादविपाकादिकमतीतानागतवर्तमानं वा कर्मविपाकं द्रष्टुं शीलमस्येति प्रभूतदर्शी, साम्प्रतेक्षितया न यत्किश्चित् करोति, तथा प्रभृतं सत्वरक्षणोपायपरिज्ञानं यस्य स प्रभूतपरिज्ञानः यथावस्थितसंसारस्व
॥३०३॥

Page #328

आचा०
११५।४
प्रदी
NENERASHTERISTIANERIENRIES
रूपदर्शी, किञ्च-उपशान्तः कषायानुदयात्पञ्चभिः समितिभिः समितः सहितः-ज्ञानादिसमन्वितः सदा-सर्वकालं स एवम्भूतो | गुरोरन्तिकमावसन प्रमादजनितस्य कर्मणोऽन्तं विदधाति । स च स्च्याद्यनुकूलपरिषडोपपत्तौ किं विदध्यादित्याह- 'दट्टुं विपडिवेदेति' दृष्ट्वा-अवलोक्य स्त्रीजनमुपसर्गकरणायोद्यतमात्मानं विप्रतिवेदयति-पर्यालोचयति-किमेष स्त्रीजनो मम त्यक्तजीविताशस्योपसर्गादिकं विदध्यात् ।
यदिवैनं' स्त्रीजनस्य स्वभावं चिन्तयेदिति सूत्रेणैव दर्शयति-'एस से परमारामो' एष-स्त्रीजन आरमयतीति' आरामः, परमश्चासौ आरामश्च परमारामः, ज्ञाततत्वमपि जनं हासविलासादिभिर्मोहयतीत्यर्थः, याः काश्चनास्मिन् लोके स्त्रियस्ता मोहरूपा विज्ञाय यावन्न परित्यजन्ति तावत्स्वत एव परित्यजेत् ।
इति मुनिना श्रीवर्धमानस्वामिना प्रवेदितं प्रकर्षणादौ व्याख्यातम् ।।
एतच्च वक्ष्यमाणं प्रवेदितमित्याह–'उब्बाधिज्जमाणे'त्ति उत्-प्राबल्येन मोहोदयाद् बाध्यमानः पीड्यमानः, कैः ? -ग्रामधर्मः ग्रामाः-इन्द्रियग्रामास्तेषां धर्माः -स्वभावा यथास्वं विषयेषु वर्तनं तैरुवाध्यमानो गच्छान्तर्गतः सन् गुर्वादिनाऽनुशास्यते, कथमित्याह-'अवि णिब्बलासए' अपिः-सम्भावनायां, निर्बलं-निःसारमन्तप्रान्तादिकं यद्रव्यं तदाशकःतद्भोजी स्यात्, बलाभावे च ग्रामधर्मोपशमदर्शनाद, अप्यवमौदर्य कुर्यात्, तेनाप्यनुपशमेऽप्यूवं स्थानं तिष्ठेत, शीतोष्णादो। कायोत्सर्गेणातापनां कुर्यात, तेनाप्यनुपशमे ग्रामानुग्राममपि विहरेत्, निष्कारणे विहारो निषिद्धो मोहोपशमनार्थ तु कुर्यात् , |
१ वैवं-१० । २ आराम०-पा।
RECENGALORESTERRIORRRRRRRIA
॥३०४॥

Page #329

११५।३
भाचा प्रदी०
किंबहुना ? येन येनोपायेन विषयेच्छा निवर्तते तत्तत्कुर्यात्, पर्यन्ते आहारमपि व्यवच्छिन्द्याद, 'अवि चए इत्थीसु मणं' अपिः-ससुचये, स्त्रीषु यन्मनः प्रवृत्तं तत् परित्यजेत् ।
किं पुनः कारणं स्त्रीषु मनो न विधेयमित्याह-'पुवं दंडा' स्त्रीसङ्गप्रसक्तानामपरमार्थदृशां पूर्व-प्रथममेव तत्सङ्गाविच्छे. दार्थमर्थोपार्जनप्रवृत्तस्य कृषिवाणिज्यादिक्रियाः कुर्वतोऽगणितक्षुत्पिपासाशीतोष्णादिपरिषहस्यैहिकदुःखरूपा दण्डाः, ते | च स्त्रीसंभोगात्प्रथममेव क्रियन्त इति पूर्णमित्युक्तं, पश्चाच्च विषयनिमित्तजनितकर्मविपाकापादितनरकादिदुःखविशेषाः | स्पर्शा भवन्ति, पूर्व वा सुखादिस्पर्शाः पश्चाद्दण्डा ललिताङ्गस्येव ।
किश्च-'इच्चे ते' इत्येते स्त्रीसम्बन्धाः कलहः-सङ्ग्रामस्तत्राऽऽसङ्गः-सम्बन्धस्तत्करा भवन्ति ।
यद्येवं ततः किमित्याह-'पडिलेहाए' ऐहिकामुष्मिकापायतः स्रीसङ्गप्रत्युपेक्षया 'आगमेत्ता'त्ति ज्ञात्वा आतापयेदात्मा-| नमनासेवनया, इतिरधिकारपरिसमाप्तौ, ब्रवीम्यहं तीर्थ करवचनानुसारेण ।
पुनरपि तत्परिहरणोपायमाह-'से णो काहिए' स-स्त्रीसङ्गपरित्यागी स्त्रीनेपथ्यकथां अङ्गारकथां वा न कुर्यात्, 'णो पासणिए' तासामङ्गप्रत्यङ्गादिकं न पश्येत्, तथा 'णो संपसारए' ताभिः सह संप्रसारणं पर्यालोचनं न कुर्यात्, 'णो मामए' न तासु ममत्वं कुर्यात् , 'णो कतकिरिए' कृता-अनुष्ठिता तदुपकारिणी मण्डनादिका क्रिया येन स कृतक्रिप इत्येवम्भूतो न भूयात्, न स्त्रीणां वैयावृत्त्यं कुर्यात, 'वइगुत्ते' तथैव वाङ्मात्रेणापि नालपेत् , आत्मन्यधि अध्यात्म मनस्तेन संवृतोऽ
॥३०५॥

Page #330

१५।४
आचा० प्रदी०
ध्यात्मसंवृतः-स्त्रीभोगादत्तमनाः सूत्रार्थोपयुक्तनिरुद्धमनोयोगो भवेत्, 'परिवज्जए सदा पावं' परिः-समन्तात् वर्जयेत्पापं तदुपादानं कर्म वा।
'एतं मोण'मिति एतद्-यदुदेशकादेरारभ्योक्तं मुनेरिदं मौनं मुनिभावो वा तदात्मनि समनवासये:-आत्मनि विदध्याः। ४|| इतिः-परिसमाप्तौ, ब्रवीमीति पूर्ववत् ॥१६॥
॥श्रीलोकसाराध्ययने चतुर्थोद्देशकप्रदीपिका समाप्ता।
HAKAARAAG
+
०६॥

Page #331

आचा० प्रदी.
११५५
RESPESMIGGERLARISSA
॥ श्रीलोकसाराध्ययने पञ्चमोद्देशकः ॥ उक्तश्चतुर्थोद्देशकः, साम्प्रतं पञ्चम आरभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः-इहानन्तरोद्देश केऽपतस्यै कचरस्य प्रत्यपाया दर्शिताः, अतस्तान् परिजिहीर्षणा सदाऽऽचार्यसेविना भवितव्यमित्यनेन सम्बन्धेनायातस्यास्योद्देशकस्यादि सूत्रम् -
से बेमि, तं जहा-अवि हरदे पडिपुण्णे चिट्ठति समंसि भोमे उवसंतरए सारक्खमाणे । से चिट्ठति सोतमज्झए । से पास सब्बतो गुत्ते । पास लोए महेसिणो जे य पण्णाणता पबुद्धा आरंभोवरता। सम्ममेतं ति पासहा । कालस्स कंखाए परिवयंति त्ति बेमि (स. १३१) _ 'से बेमि' त्ति 'से' शब्दस्तच्छब्दार्थे, यद्गुण आचार्यों भवति तदहं तीर्थकरोपदेशानुसारेण ब्रवीमि, ते चामी भङ्गाः-एको हृदो परिगलस्रोताः पर्यागलस्रोताच, सीतासीतोदा प्रवाहहूदवत् १, अपरस्तु परिगलस्रोताः नो पर्यागलस्रोता: पद्महृदवत् २, तथापरो नो परिगलस्रोता: पर्यागलस्रोताश्च लवणोदधिवत् ३, अपरस्तु नो परिगलस्रोता नो पर्यागलस्रोताच, मनुष्यलोकाद् बहिः समुद्रवत् ४।।
तत्राचायः श्रुतमङ्गीकृत्य प्रथमभङ्गपतितः, श्रुतस्य दानग्रहणसद्भावात् १, साम्पायिककर्मापेक्षया तु द्वितीय भङ्गपतितः, कषायोदयाभावेन ग्रहणाभावात्तपःकायोत्सर्गादिना क्षपणोपपत्तेश्च २, आलोचनामङ्गीकृत्य तृतीय भङ्गपतितः, आलोचनाया अप्रतिश्रावित्वात् ३, कुमार्ग प्रति चतुर्थभङ्गपतितः कुमार्गस्य हि प्रवेशनिर्गमाभावात् ४।
॥३०७॥

Page #332

भाचा०
१।५।३.
नदी.
__इह प्रथमभङ्गपति तेनाधिकारः, तथाभूतस्यायं हृददृष्टान्तः, स च हृदो निर्मलजलप्रतिपूर्णी जलजैः सर्वतुजैरुपशोभितः | समे भूभागे विद्यमानोदकनिर्गमप्रवेशो नित्यमेव तिष्ठति, न कदाचिच्छोषमुपयाति, सुखोत्तारावतारसमन्वितः, उपशान्तरजाः, नानाविधांस्तु यादसां गणान् संरक्षन् तिष्ठति ।
यथा चासौ हदस्तथाचार्योऽपीति दर्शयति-स आचार्यः प्रथमभङ्गपतितः पञ्चविधाचारसमन्वितोऽष्टविधाचार्यसम्पदुपेतः पट्त्रिंशद्गुणगणाधारो हुदकल्पो निर्मलज्ञानपूर्णः समे भूभाग इति संसक्तादिदोषरहिते सुखविहारे क्षेत्रे तिष्ठति, किम्भूतः ? उपशान्तरजा-उपशान्तमोहनीय इति, किं कुर्वन् ? जीवनिकायान् रक्षन् स्वतः परतश्च सदुपदेशदानतो नरकादिपाताद्वा । स्रोतोमध्यगः-श्रुतार्थदानग्रहणसद्भावात् स्रोतोमध्यगतत्वम् , स च किम्भूतः 'से पास' स आचार्योऽक्षोभ्यहूदकल्पः सर्वप्रकारतयेन्द्रियरूपया गुप्त्या गुप्त इत्येतत्पश्य । आचार्यव्यतिरेकेणैवम्भूता बहवः सम्भवन्तीत्याह-पास लोए महे सिणों' इह मनुष्यलोके पूर्वव्यावणितस्वरूपा महर्षयो महामुनयः सन्तीत्येतत्पश्य, किम्भूतास्ते 'जे य पण्णाणमंता' न केवलमाचार्या हदकल्पा ये चान्ये साधवस्तेऽपि हूदकल्पाः, किम्भूताः ? प्रकर्षेण ज्ञायतेऽनेनेति प्रज्ञानं स्वपरावभासकत्वादागमस्तद्वन्तःआगमस्य वेत्तारः, प्रबुद्धाः प्रकर्षेण यथैव तीर्थकदाह तथैवावगततत्वाः, 'आरंभोवरता' आरम्भ:-सावधो योगस्तस्मादुपरता १. अष्टविधाचार्यसम्पदः
"आयार' सुअ* सरीरे' वयणे बायण" मई पओगमई । एए सुसंपया खलु अमिआ संगहपरिन्ना ॥१॥"
॥३०८॥

Page #333

आचा० प्रदी०
BAR
११५५
AHASARASHARAMERPUR
आरम्भोपरताः, 'सभ्ममेतं ति पासहा' एतद्यन्मया प्रागुक्तं तत्सम्यग् मध्यस्था भूत्वा समर्यादं यूयमपि पश्यत । 'कालस्स कंखाए'त्ति काल:-समाधिमरणकालस्तदभिकाङ्क्षया साधवो मोक्षाध्वनि संयमे परिः-समन्ताद्वजन्ति-उद्यच्छन्ति, इतिरधिकारसमाप्तौ, ब्रवीमीत्येतत्प्रकरणपरिसमाप्तौ द्रष्टव्यमिति ॥१६१॥
आचार्याधिकारमुक्त्वा विनेयवक्तव्यतामाह-- वितिगिछसमावन्नेणं अप्पाणेणं णो लभति समाधि । सिता वेगे अणुगच्छंति, असिता वेगे अणुगच्छंति ॥
अणुगच्छमाणेहिं अणणुगच्छमाणे कहं ण णिविज्जे ? (सू. १६२) 'वितिगिंछ'त्ति विचिकित्सा-चित्तविप्लुतिः यया' [इदमस्ति] इदमप्यत्वेवमाकारो युक्त्या समुपपन्नेऽप्यर्थे मतिविभ्रमो मोहोदयाद्भवति, तथाहि-अस्य महतस्तपःक्लेशस्य सिकताकणकवलनिःस्वादस्य स्यात् सफलता न वा ? कृषीवलादिक्रियाया उभयथाप्युपलब्धेः, इयं च मतिमिथ्यात्वांशानुवेधाद्भवति ज्ञेयगहनत्वाच्च, तथाहि-अर्थस्त्रिविधः सुखाधिगमो दुरधिगमोऽनधिगमश्च श्रोतारं प्रति भिद्यते, तत्र सुखाधिगमो यथा-चक्षुष्मतश्चित्रकर्मनिपुणस्य रूपसिद्धिः, दुरधिगमस्त्व
१. यथा-पा०।
SI-AAAAAAAA
॥३०९॥

Page #334

A
११५/५
आचा प्रदी.
निपुणस्य, अनधिगमस्त्वन्धस्य, तत्राऽनधिगमरूपोऽवस्त्वेव, सुखाधिगमस्तु विचिकित्साविषय एव न भवति, देशकालस्वभावविप्रकृष्ट विचिकित्सागोचरीभवति, तस्मिन् धर्माधर्माकाशादी या विचिकित्सा तां समापन्नः प्राप्तः आत्मा यस्य तेन विचिकित्सासमापन्नेनात्मना नोपलभते समाधि-चित्तस्वास्थ्यम् ।
विचिकित्साकलुषितान्तःकरणो हि कथयतोऽप्याचार्यस्य सम्यक्त्वाख्यां बोधिं नाप्नोति, यश्चाप्नोति स गृहस्थो यतित्याह--'सिता वेगे' सिताः-पुत्रकलत्रादिभिरवबद्धाः, एके वा लघुकर्माण: सम्यक्त्वं प्रतिपादयन्तमाचार्यमनुगच्छन्ति -आचार्योक्तं प्रतिपद्यन्ते, तथा असिता वा गृहवासविमुक्ता' वा एके विचिकित्सावादरहिता आचार्यमार्गमनुगच्छन्ति ।
_ 'अणुगच्छमाणेहि' सितासितैराचार्योक्तमनुगच्छद्भिर्बुध्यमानः कश्चिदज्ञानोदयात् क्षपकादिश्चिरप्रव्रजितोऽप्यननुगच्छन् अनवधारयन् कथं न निविद्येत ? निर्विष्णश्चेदमपि भावयेत् , यथा नाऽहं भव्यः स्यां न च मे संयतभावोऽस्ति, यतः प्रकटमपि कथितं नावगच्छामि, एवं च निर्विष्णस्याचार्याः समाधिमाहुः यथा-भोः साधो ! मा विषादं कुरु, भव्यो भवान् यतो भवता सम्यक्त्वमङ्गीकृत, तच न ग्रन्थिभेदं विना, ग्रन्थिभेदश्च न भव्यत्वं विना, अभव्यस्य हि भव्याभव्यशङ्काया अभावात् ।।१६२॥ किश्चतमेव सच्चं णीसंकं जं जिणेहिं पवेदितं (सू. १६३) १ गृहपाशवि०-० । २ ०मधिगतं-वृ० ।
RRECORESEASESCRECR55
॥३१०॥

Page #335

आचा० प्रदी०
२॥५॥
GARSASCHALECOSISIEG:Hotel
यत्किमपि धर्माधर्माकाशादि जिनैः-रागद्वेषादिजयनशीलैः प्रवेदितं-कथितं तनिःशकं तत्तथ्यमेवेत्येवम्भूतं श्रद्धानं विधेयं सम्यक्पदार्थानवगमेऽपि, न विचिकित्सा कार्येति ॥१६३॥
सा पुनर्विचिकित्सा प्रविजिपोर्भवत्यागमापरिकर्मितमतेः, तत्राप्येतद्भावयितव्यम्--
सड्ढिस्स णं समणुण्णस्स संपव्वयमाणस्स समियं ति मण्णमाणस्स एगदा समिया होति १ ला समियं ति मण्णमाणस्स एगदा असमिया होति २, असमियं ति मण्णमाणस्स एगया समिया होति || ३, असमियं ति मण्णमाणस्स एगया असमिया होति ४, समियं ति मण्णमाणस्स समिया वाली असमिया वा समिया होति उवेहाए ५, असमियं ति मण्णमाणस्स समिया वा असमिया वा असमिया होति उवेहाए ६ । उवेहमाणो अणुवेहमाणं बूया--उबेहाहि समियाए, इच्चेवं तत्थ संधी झोसितो
भवति ।
से उद्वितस्स ठितस्स गति समणुपासह । एत्थ वि बालभावे अप्पाणं णो उवदंसेज्जा (सू. १६४) 'सढिस्स णं' ति श्रद्धा-धर्मेच्छा विद्यते यस्यासौ श्रद्धावांस्तस्य समनुज्ञस्य-संविग्नविहारिभिर्भावितस्य संप्रव्रजत:
॥३१
॥

Page #336

आचा०
प्रदी०
सम्यक्प्रवज्यामभ्युपगच्छतो विचिकित्सा शङ्का वा भवेत्, तत्रेदमुपदेष्टव्यम्, तदेव सत्यं यज्जिनैः प्रवेदितमित्येवं यथोपदेशं प्रवर्त्तमानस्य प्रवर्द्धमानकण्डकस्य सत उत्तरकालमपि तदधिकता तत्समता तन्न्यूनता तदभावो वा स्यादित्येवंरूपां विचित्र परिणामतां दर्शयितुमाह - 'समियं ति मण्णमाणस्स' तस्य श्रद्धावतः समनुज्ञस्य तदेव निःशङ्कं यज्जिनैः प्रवेदितमित्येवं मन्यमानस्य एकदा - उत्तरकालमपि शङ्कादिरहिततया सम्यगेव भवति न तीर्थकर भाषिते शङ्काद्युत्पद्यते १ ।
कस्यचित्तु प्रव्रज्यावसरे श्रद्धानुसारितया सम्यगिति मन्यमानस्य तदुत्तरकालं ज्ञेयगहनताव्याकुलितमतेरेकदा मिथ्यात्वांशोदये सम्यगिति भवति ।
'असिमयंति' कस्यचित् मिथ्यात्वलेशानुविद्धस्य कथं पौद्गलिकः शब्द इत्यादिकमसम्यगिति मन्यमानस्य एकदा मिथ्यात्वपरमाणूपशमतया शङ्काद्यभावे गुर्वाद्युपदेशतः सम्यगिति भवति ३ ।
'असमियं ति' कस्यचिदागमापरिमलितमतेः कथमेकेनैव समयेन परमाणोर्लोकान्तगमनमित्यादि असम्यगिति मन्यमानस्य एकदा - कुहेतुवितर्काविर्भावावसरे नितरामसम्यगेव भवति ४ ।
'समियं ति' सम्यगित्येवं मन्यमानस्य शङ्कादिरहितस्य सतस्तद्वस्तु यत्नेन तथारूपतया तत्सम्यग्वा स्यादसम्यग्वा, तथापि तस्य तत्र सम्यगुत्प्रेक्षया पर्यालोचनया सम्यगेव भवति, ईर्यापथोपयुक्तस्य क्वचित्प्राण्युपमर्दवत् ५ ।
'असमियं ति' असम्यगिति किश्चिद्वस्तु मन्यमानस्य शङ्का स्यादवग्दर्शितया छद्मस्थस्य सतस्तद्वस्तु सम्यग्वा स्याद
११५१५
॥३१२॥

Page #337

११५५
थाचा प्रदी०
SASUSASUSASSASSASSASSA
सम्यग्वा तस्य तदसम्यगेवोत्प्रेक्षया, असम्यक्पर्यालोचनया, 'यद्यथा शङ्कयेत्तत्तथैव समापद्यते'ति वचनात् ६।
'उवेहमाणो' आगमपरिकर्मितमतित्वाद्यथावस्थितपदार्थस्वभावदर्शितया सम्यगसम्यगिति चोत्प्रेक्षमाणः-पर्यालोचयनपरमनुत्प्रेक्षमाणं गतानुगतिकन्यायानुसारिणं शङ्कयाऽपधावन्तं ब्रूयाद्-यथा-उत्प्रेक्षस्व-पर्यालोचय सम्यग्भावेन माध्यस्थ्यमवलम्ब्य किमेतदईदुक्तं जीवादितत्वं घटामियाहोश्विन्नेत्यक्षिणी निमील्य चिन्तयेति भावः । इत्येवं पूर्वोक्तेन प्रकारेण तत्र-तस्मिन् संयमे सन्धिः कर्मसन्ततिरूपो झोषित:-क्षपितो भवति, यदि संयमे सम्यग्भावे वोत्प्रेक्षणं स्यात् , नान्यथेति ।
सम्यगुत्प्रेक्षमाणस्य यत्स्यात्तदाह-से उद्वितस्स' 'से'-तस्य सम्यगुत्थानेनोत्थितस्य निःशङ्कस्य श्रद्धावतः गुरोराज्ञायां स्थितस्य या गतिर्भवति-या पदवी भवति तां समनुपश्यत यूयं, तद्यथा-सकललोकश्लाध्यता दर्शनस्थैर्य चारित्रनिष्प्रकम्पता श्रुतज्ञानाधारता च स्यादिति, तदभावेन स्थितस्य पार्श्वस्थादेः सकलजनोपहास्यरूपा गतिर्भवति तां च पश्यत ।
यदि नामानुपस्थितस्य विरूपा गतिर्भवति ततः किमित्याह--'एत्थ वि बालभावे'त्ति अत्राप्यसंयमे बालभावरूपे इतरजनाचरिते आत्मानं सकलकल्याणास्पदं नोपदर्शयेत् , बालानुष्ठान विधायी मा भूदिति, तथाहि-बाला:-शाक्यादयस्तद्भावितो बालभावमाचरति, वक्ति च-नित्यत्वादमूर्तत्वादात्मनः प्राणातिपात एव नास्त्याकाशस्येव, न हि वृक्षादिच्छेदे दाहे वाऽऽकाशस्य भिदा दाहो' वा स्यात् , एवमात्मनोऽपि ॥१६॥
१ मेदो शोषो-मु० । भिदा प्लोषो-बृ० ।
STERESTESARGASTRAIGARIES
२७
॥३१३॥

Page #338

आचा० प्रदी●
इत्याद्यध्यवसायात्तद्धननादौ प्रवृत्तस्य तत्प्रतिषेधार्थमाह-तुमं सि णाम तं चैव जं हंतव्वं तिमण्णसि, तुमं सि णाम तं चैव जं अज्जावेतव्वं ति मण्णसि, तुमंणाम तं चैव जं परितावेतव्वं तिमण्णसि, तुमं स णाम तं चैव जं परिचितव्वं ति मन्नसि, एवं तं चैव जं उद्दवेयव्वं ति मन्नसि ।
अंजू चेयं पडिबुद्धजीवी । तम्हा ण हंता, ण विघातए । अणुसंवेयणमप्पाणेणं, जं
तव्वं णाभिपत्थए (सू. १६५ )
'तुमं सि' योऽयं हन्तव्यत्वेन भवताऽध्यवसितः स त्वमेव, नामशब्द:- संभावनायां यथा भवान् शिरःपाणिपार्श्वपृष्ठोदरवान् एवमसावपि यं हन्तव्यमिति मन्यसे, यथा च भवतो हननोद्यतं दृष्ट्वा दुःखमुत्पद्यते एवमन्येषामपि, तदुःखा पादनात्पापानुषङ्गः, [इदमुक्तं भवति - ] नात्रान्तरात्मनो व्यापादनेन विनाश अपि तु शरीरात्मनः, तस्य हि यत्र क्वचित्स्वा धारं शरीरं नितरां वल्लभं तद्वियोजीकरणमेव हिंसा ।
१/५/५
॥३१४॥

Page #339

आचा प्रदी०
PLA6
१२५५
1952-
R
GISIS1995199
सर्वत्रैव च प्राण्युपमर्दचिकीर्षायामात्मतुल्यता' भावयितव्येतदुत्तरसूत्रैर्दर्शयति-'तुमं सि' त्वमपि नाम स एव यं प्रेषणादिना आज्ञापयितव्यमिति मन्यसे, तथा त्वमपि नाम स एव यं परितापयितव्यमिति मन्यसे, एवं यं परिगृहीतव्यमिति मन्यसे, यमपदावयितव्यमिति मन्यसे असौ त्वमेव, यथा भवतोऽनिष्टापादनेन दुःखमुत्पद्यते एवमस्यापीत्यर्थः।
यदि नाम हन्तव्य-घातकयोरुक्तक्रमेणैक्यं ततः किमित्याह-'अंजू चेयं ति ऋजुः-प्रगुण ः साधुः चशब्दोऽवधारणे, एतस्य-हन्तव्यघातकैकत्वस्य प्रतिबोधस्तेन जीवितुं शीलमस्येति प्रतिबुद्धजीवी साधुरेवैतत्परिज्ञानेन जीवति नापर इति । यदि नामैवं तत किमित्याह तस्माद्-हन्यमानस्यात्मन इव महदुःखमुत्पद्यते तस्मादात्मौपम्यादन्येषां जन्तूनां न हन्ता स्यात, नाऽप्यपरैर्यातयेत्, न नतोऽनुमन्येत, किञ्च-'अणुसंवेयणं'ति संवेदनम्-[अनुभवनं] अनु-पश्चात्संवेदनं केन ? -आत्मना, यत्परेषां मोहोदयाद्धननादिना दुःखमुत्पाद्यते तत्पश्चादात्मना संवेद्यमिति ज्ञात्वा यक्किमपि हन्तव्यमिति चिकीपितं तन्नाभिप्रार्थयेत्-नाभिलषेत् ॥१६५॥ ननु च संवेदनं साताऽसातरूपं, तदात्मनो ज्ञानेन भिन्नेनाभिन्नेन वा भवतीत्यस्य प्रतिवचनमाह
जे आता से विण्णाता, जे विण्णाता से आता। जेण विजाणति से आता । तं पडुच्च पडिसंखाए । एस आतावादी सभियार परियार वियाहिते ति बेमि (सू. १६६)
॥ आवंतीए पंचमो उद्देसओ सम्मत्तो॥ १० चिकीर्षिताया०-६०।
RRRRIES
॥३१५॥

Page #340

११५/५
आचा० प्रदी.
'जे आया य आत्मा नित्य उपयोगलक्षणः विज्ञाताऽप्यसावेव, न तु पुनस्तस्मादात्मनो भिन्नं ज्ञानं पदार्थसंवेदकं, यश्च विज्ञाता-पदार्थानां परिच्छेदक उपयोगात्माऽप्यसावेव, उपयोगलक्षणत्वाज्जीवस्योपयोगस्य च ज्ञानात्मकत्वात्, ज्ञानामनोरभेदाभिधानात् । 'जेण विजाणति'त्ति येन-मत्यादिना ज्ञानेन सामान्यविशेषाकारतया वस्तु जानाति विजानात्यसावात्मा, न तस्मादात्मनो भिन्नं ज्ञानम् । ज्ञानात्मनोश्चैकत्वे यद्भवति तदाह-'तं पडुच्च' तं ज्ञानपरिणामं प्रतीत्य-आश्रित्यात्मा तेनैव प्रतिसङ्ख्यायते-व्यपदिश्यते, यथा-मतिज्ञानी श्रुतज्ञानी यावत्केवलज्ञानी, यश्च ज्ञानात्मनोरेकत्वं मन्यते स किंगुणः स्यादित्याह-'एस आतावादी' एषोऽनन्तरोक्तया नीत्या यथावस्थितात्मवादी स्यात्, तस्य च सम्यग्भावेन शमि| तया वा पर्यायः-संयमानुष्ठानरूपो व्याख्यातः । इतिरधिकारपरिसमाप्तौ, ब्रवीमीति पूर्ववत् ॥१६६॥
॥ श्रीलोकसाराध्ययने पञ्चमोद्देशकप्रदीपिका समाप्ता ॥
॥३१६॥

Page #341

आचा० प्रदी०
१।५।६
PRECAAAAAAAA
॥ श्रीलोकसाराध्ययने षष्ठोद्देशकः ॥ उक्तः पञ्चमोद्देशकः, साम्प्रतं षष्ठ आरभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः-इहानन्तरोद्देशके हृदोपमेनाचार्येण भाव्यमित्येतदुक्तं, तथाभूताचार्यसम्पर्काच्च कुमार्गपरित्यागो भवतीत्यनेन सम्बन्धेनायातस्यास्योद्देशकस्यादिसूत्रम्
अणाणाए एगे सोवट्ठाणा, आणाए एगे णिरुवट्ठाणा । एतं ते मा होतु । एतं कुसलस्स देसणं । तद्दिट्ठीए तम्मुत्तीए तप्पुरस्कारे तस्सण्णी तण्णिवेसणे (सू. १६७) 'अणाणाए'त्ति अनाज्ञा-तीर्थ रानुपदेशः स्वमनीषिकाचरितोऽनाचारस्तयाऽनाज्ञया एके-इन्द्रियवशगा दुर्गतिं जिगमिषवः स्वाभिमानग्रहग्रस्ताः सह उपस्थानेन-धर्मचरणाभासेन वर्त्तन्त इति सोपस्थानाः, किल वयमपि प्रबजिताः सदसद्धर्मविशेषविवेकविकलाः सावधरम्मतया प्रवर्तन्ते । 'आणाए एगे'ति एके तु न कुमार्गवासितान्तःकरणाः, किन्त्वालस्याद्यपबंहितमतयः, I आज्ञायां-तीर्थकरप्रणीते सदाचारे निर्गतमुपस्थानम्-उद्यमो येषां ते निरुपस्थानाः-सर्वज्ञप्रणीतसदाचारानुष्ठानविकलाः। एतत्कुमार्गानुष्ठानं सन्मार्गावसीदनं च द्वयमपि ते-तव गुरुविनयोपगतस्य दुर्गतिहेतुत्वान्मा भूदिति ।
सुधर्मस्वामी स्वमनीषिकापरिहारार्थमाह-'एयं कुसलस्स'त्ति एतद-अनाज्ञायां निरुपस्थानत्वमाज्ञायां सोपस्थानत्वमित्येतस्कुशलस्य तीर्थकतो दर्शनं, कुमार्ग परित्यज्य सदाऽऽचार्यान्तिकवासिना एवम्भूतेन भाव्यं, 'तद्दिट्ठीए' तस्य-आचार्य
AASEASTERSION
॥३१७

Page #342

११५६
आचा० प्रदी०
स्य द्रष्टिस्तराष्टिस्तया वर्तितव्यं, तस्याचार्यस्य मुक्तिस्तया वर्तितव्यं, तमाचार्य सर्वकार्येषु पुरःकरोतीति तत्पुरस्कारः -आचार्यानुमत्या क्रियानुष्ठायी, तत्संज्ञी-तज्ज्ञानोपयुक्तः, तन्निवेशन:-सदा गुरुकुलनिवासी ॥ १६७॥ स एवम्भूतः किंगुणः स्यादित्याह
अभिभूय अदक्खु । अणाभिभूते पभू णिरालंबणताए, जे महं अबहिमणे ।
पवाएण पवायं जाणेज्जा सहसम्मुइयाए परवागरणेणं अण्णेसि वा सोचा (सू. १६८) 'अभिभूय अदक्खु' अभिभ्य-पराजित्य परीषहोपसर्गान् घातिकर्मचतुष्टयं वा तत्त्वमद्राक्षीत् । ।
किश्च-'अणभिभूते' नाभिभूतोऽनुकूलप्रतिकूलोपसर्गः परतीर्थिकैर्वा, स एवम्भूतः प्रभुः-समर्थों निरालम्बनतायाःनात्र संसारे मातापित्रादिकमालम्बनमस्तीति तीर्थद्वचनमन्तरेण नरकादौ पततामित्येवम्भूतभावनायाः समर्थों भवति, का पुनर्निरालम्बनतायाः प्रभुर्भवतीत्याह-'जे महं'ति यो महान् महापुरुषो लघुकर्मा अबहिर्मनाः-सर्वज्ञोपदेशवर्ती ।
कुतः पुनस्तदुपदेशनिश्चय इत्याह-'पवारण पवाय' प्रकृष्टो बादः प्रवादः-आचार्यपारम्पर्योपदेशः प्रवादस्तेन सर्वज्ञोपदेशं जानीयात् । पुनः कथं जानीयात् ? 'सह सम्मुइयाए' मननं मतिः-ज्ञानं ज्ञानावरणीयक्षयोपशमान्यतरसद्भावानन्तरमेव सहसा-तत्क्षणमेव मत्याऽवध्यादिज्ञानेन परिच्छिन्द्यात् , सह वा ज्ञानेन ज्ञेयं सच्छोभनया मिथ्यात्वकलङ्काकरहितया
|॥३१८॥

Page #343

आचा०
प्रदी०
मत्याऽवगच्छेत् स्वपरावभासकत्वान्मतेरिति 'परवागरणेणं' कदाचित्परव्याकरणेनापि जानीयात् परः - तीर्थकृत्तस्य व्याकरणं - यथावस्थितार्थ प्रज्ञापनम् आगमः परव्याकरणं तेन वा जानीयात्, तथाऽन्येषामाचार्यादीनामन्तिके' श्रुत्वा यथावस्थितवस्तुसद्भावमवधारयेद् ॥ १६८ ॥
अवधार्य च किं कुर्यादित्याह -
सिं णातिवत्तेज्ज मेहावी सुपडिलेहिय सव्वओ सव्वताए सम्ममेव समभिजाणिया । इह आरामं परिणाय अल्लीणगुत्तो परिव्वए ।
निट्ठियट्ठी वीरे आगमेणं सदा परक्कमेज्जासि त्ति बेमि (सू० १६९)
निर्देश:- तीर्थकराद्युपदेशस्तं नातिपर्तेत मेधावी मर्यादावान् । किं कृत्वेत्याह- 'सुपडिले हिय'त्ति सुष्ठु प्रत्युपेक्ष्य हेयोपादेयतया तीर्थकवादान् सर्वज्ञवादं च सर्वतः सर्वैः प्रकारैर्द्रव्यक्षेत्र काळभावरूपैः सर्वात्मना सामान्यविशेषात्मकतया पदार्थान् पर्यालोच्य सहसन्मत्यादित्रिकेण परिच्छिद्य 'सम्ममेव समभिजाणिया' सम्यगेव परतीर्थिकप्रवादान् समभिज्ञयततो परतीर्थिकप्रवादनिराकरणं कुर्यात् ।
१ तथाऽध्यनवगमेऽन्ये० पा० । २ स्वपर० - १० ।
१/५/३
॥३१९॥

Page #344

११५६
आचा० प्रदी०
जल-संयमानुष्ठाने विहरेत ।
भाक्षस्तेनार्थी, वीरः-
सर्वकालं पराक्रमेथाः
AAAAAAAAAAAE
किश्च-'इहआरामं परिणाय' इह-अस्मिन् मनुष्यलोके आरमणमारामो रतिरित्यर्थः, स चारामः परमार्थचिन्तायामात्यन्तिकैकान्तिकरतिरूपः संयमस्तमासेवनपरिज्ञया परिज्ञाय आलीनो गुप्तश्च परिव्रजेत्-संयमानुष्ठाने विहरेत् ।।
किंभूत इत्याह-निहियटी'ति निष्ठितो मोक्षस्तेनार्थी, वीरः-कर्मविदारणसहिष्णुः सन् आगमेन-सर्वज्ञप्रणीताचारादिना सदा सर्वकालं पराक्रमेथाः-कर्मरिपून [प्रति] मोक्षाध्वनि वा गच्छेः । इतिरधिकारपरिसमाप्तौ, ब्रवीमीति पूर्ववत् ॥१६९।। किमर्थ पौनःपुन्येनोपदेशदानमित्याह
उड्ढं सोता अहे सोता तिरियं सोता वियाहिता ।
एते सोया वियक्खाता जेहिं संगं ति पासहा ॥ १२ ॥ ___ श्लोकः। श्रोतांसि-कर्माश्रवद्वाराणि तानि च प्रतिभवाभ्यासाद्विषयानुबन्धीनि' गृहयन्ते, तत्र ऊर्ध्व श्रोतांसि वैमानिकाङ्गनाऽभिलाषेच्छा वैमानिकसुखनिदानं वा, अधो-भवनपतिमुखाभिलाषिता, तिर्यग्-व्यन्तरमनुष्यतिर्यग्विषयेच्छा, यदिवा प्रज्ञापका पेक्षयोवं गिरिशिखरप्राग्भारनितम्बप्रपातोदकादीनि, अधोऽपि श्वभ्रनदीकूलगुहालयनादीनि, तिर्यगप्यारामसभाऽऽवसथादीनि प्राणिनां, विषयोपभोगस्थानानि विविधमाहितानि-प्रयोगविस्रसाभ्यां स्वकर्मपरिणत्या वा जनितानि व्याहितानि, एतानि च कर्माश्रवद्वाराणीतिकृत्वा श्रोतांसीव श्रोतांसि, एभिश्च त्रिभिः प्रकारैरप्यन्यैश्च पापोपा१०नुबन्धादीनि-बृ० । २ तत अ० वृ० ।
॥३२॥

Page #345

माचा०
नदी०
दानहेतुभूतैः सङ्ग - प्राणिनामासक्ति कर्मानुष वा पश्यत इतिर्हेतौ तस्मात् कर्मानुषङ्गकारणादेतानि स्रोतांस्युच्यन्तेऽत आगमेन सदा पराक्रमेथाः ॥ १२ ॥
किञ्च --
आव तु पेहा एत्थ विरमेज्ज वेदवी ।
fare सतं निम्म एस महं अम्मा जाणति, पासति, पडिलेहाए णावकंखति । आगतिं गतिं परिणाय (सू. १७० )
'आवट्ट' रागद्वेष [ कषाय ] विषयावर्त तुशब्दः पुनः शब्दार्थे, भावावर्त पुनरुत्प्रेक्ष्य अत्र अस्मिन् भावावर्ते वेदविद्आगमविद् रिमेद्-आश्रवद्वारनिरोधं कुर्यात् ।
'विणएत्तु' स्रोतः - आस्रवद्वारं तद्विनेतुं अपनेतुं निष्क्रम्य - प्रव्रज्य एष इति प्रत्यक्षो यः कश्चित् महान् -महापुरुषः आतिशयिककर्म विधायी, अकर्मा नास्य कर्म विधत्त इत्यकर्मा, कर्मशब्देनात्र घातिकर्म विवक्षितं तद्भावाच्च जानाति विशेषतः पश्यति च सामान्यतः स चोत्पन्नज्ञानो विदितवेद्यः सन् किं कुर्यादित्याह -- ' पडिलेहाए' स हि ज्ञातज्ञेयः सुरासुरनपबृंहितां 'पूजामुपलभ्य कृत्रिमामनित्यामसारां सोपाधिकां प्रत्युपेक्ष्य पर्यालोच्य हृषीकविषयजनितसुखनिःस्पृहतया तां नाकाङ्क्षति - नाभिलषतीति ।
१० रोपहिताम्ब० ।
१/५/६
॥ ३२९॥

Page #346

C
११५६
पाचा दी०
ASSES
SARASEAॐॐ
-
किश्च--इह आगति' इह-अस्मिन् मनुष्यलोके व्यवस्थितः सन् उत्पन्नज्ञानःप्राणिनामागति गतिं च संसारभ्रमणं | तत्कारणं च ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया निराकरोति ॥१७॥
तनिराकरणे च यत्स्याचदाह--
अच्चेति जातिमरणस्स वदुमगं वक्खातरते । सव्वे सरा नियटुंति, तका जत्थ ण विज्जति, मती तत्थ ण गाहिया ।
ओए अप्पतिट्ठाणस्स खेत्तण्णे ।
से ण दीहे, ण हुस्से, ण वट्टे, ण तसे, ण च उरंसे, ण परिमंडले, ण किण्हे, ण णीले, ण लोहिते, ण हालिदे, ण सुकिल्ले, ण सुरभिगंधे, ण दुरभिगंधे, ण तित्ते, ण कडुए, ण कसाए, ण अंबिले, ण महुरे, ण कक्खडे, ण मउए, ण गरुए, ण लहुए, ण सीए, ण उण्हे, ण णिद्धे, ण लुक्खे, ण काउ, ण रुहे, ण संगे, ण इत्थी, ण पुरिसे, ण अण्णहा ।
-
-
|
-
॥३१२॥

Page #347

आचा०
प्रदी
परिणे, सण्णे ।
उवमाण विज्जति । अरूवी सत्ता ।
अपदस्त पदं णत्थि (सू. १७१)
'अच्चेति' अत्येति - अतिक्रामति जातिश्च मरणं च तस्य 'वदुमगं'ति पन्थानं मार्ग उपादानं कर्म, तदत्येति - अशेषकर्मक्षयं कुरुते, तत्क्षयाच्च किंगुणः स्यादित्याह -- 'वक्खातर ते ' विविधम् - अनेक प्रकार प्रधानपुरुषार्थतयाऽऽख्यातो व्याख्यातो मोक्षोऽशेषकर्मक्षयलक्षणः, तत्र रतः, आत्यन्तिकै कान्तिकानाबाधसुखक्षायिकज्ञानदर्शन संपदुपेतोऽनन्तमपि कालं संतिष्ठते । शब्दैरभिधीयेत इत्येतत्प्रतिपादयितुमाहकिम्भूत इति चेत्, न तत्र शब्दानां प्रवृत्तिः, न च सा काचिदवस्थाsस्ति या 'सव्वे सरा' सर्वे निरवशेषाः स्वरा-ध्वनयस्तस्मान्निवर्त्तन्ते तद्वाच्यवाचकसम्ब वेन न प्रवर्त्तन्ते, शब्दाः प्रवर्त्तमाना रूपरसगन्धस्पर्शानामन्यतमे विशेषे सङ्केतकालगृहीते तत्तुल्ये वा प्रवर्तेरन्, न चैवत्र शब्दादीनां प्रवृत्तिनिमित्तमस्ति, अतः शब्दानभिधेया मोक्षावस्था ।
न केवलं शब्दानभिधेया, उत्प्रेक्षणीयाऽपि न संभवतीत्याह -- 'तका जति सम्भवत्पदार्थ विशेषास्तित्वाध्यवसाय ऊहस्तर्क:- एवमेव चैतत्स्यात्, स च यत्र न विद्यते ततः शब्दानां कुतः प्रवृत्तिः
स्यात् ?
१२५/६
॥३२३॥

Page #348

आचा.
१५६
प्रदी०
SeeSeSSeSSeSeecleece
किमिति तत्र तर्काभाव इति चेदाह--'मती तत्थे ति मननं मतिः मनसो व्यापारः पदार्थचिन्ता सौत्पत्तिक्यादिका चतुर्विधाऽपि मतिस्तत्र न ग्राहिका, मोक्षावस्थायाः सकलविकल्पातीतत्वात् ।
न तत्र कर्मसहितस्य गमनं, यतः 'ओए' ओजः-एकोऽशेषमलकलङकाङ्करहितः, किञ्च-'अप्पतिढाणस्स' न विद्यते प्रतिष्ठानमौदारिकशरीरादेः कर्मणो वा यत्र सोऽप्रतिष्ठानो-मोक्षस्तस्य खेदज्ञो-निपुणो, यदिवा अप्रतिष्ठानोनरकस्तत्र स्थित्यादिपरिज्ञानतया खेदज्ञो लोकनाडिपर्यन्तपरिज्ञाता तेन च समस्तलोकालोकखेदज्ञता आवेदिता भवति ।
सर्वस्वरनिवर्त्तनं च येनाभिप्रायेणोक्तवांस्तमभिप्रायमाविष्कुर्वनाह-'से ण दीहे' स-परमपदाध्यासी लोकान्तकोशषड्भागक्षेत्रावस्थानोऽनन्तज्ञानदर्शनोपयुक्तः संस्थानमाश्रित्य न दीर्षों न इस्वो न वृत्तो न व्यस्रो न चतुरस्रो न परिमण्डलो, वर्णमाश्रित्य न कृष्णो न नीलो न लोहितो न हारिद्रो न शुक्लो, गन्धमाश्रित्य न सुरभिगन्धो न दुरभिगन्धो, रसमाश्रित्य न न तिक्तो न कटुको न कषायो नाम्लो न मधुरः, स्पर्शमाश्रित्य न कर्कशो न मृदुर्न गुरुन लघुः न शीतो नोष्णो न स्निग्धो | | न रुक्षो, 'न काउ' न कायवान् , तथा न रुहः कर्मबीजाभावादपुनर्भावीत्यर्थः, न विद्यते सङ्गोऽमृर्तत्वाद्यस्य स तथा, तथा न स्त्री न पुरुषो नान्यथेति-न नपुंसकः ।
'परिणे' सर्वैरात्मप्रदेशैः परिः-समन्ताद्विशेषतो जानातीति परिज्ञः, तथा सामान्यतः सम्यग्जानाति-पश्यतीति संज्ञा-ज्ञानदर्शनयुक्तः।
CASSISTANI
॥३२४॥

Page #349

१।५।६
SABAISINSISIOECICICLE
_ 'उवमा' उपमीयते-सादृश्यात्परिच्छिद्यते ययासावुपमा'-तुल्यता सा मुक्तात्मनस्तज्ज्ञानमुखयोर्वा न विद्यते, लोकातिगत्वादेषाम् ।
कुत एतदिति चेदाह–'अरूबी' तेषां मुक्तात्मनां या सत्ता [सा] अरूपिणी, अरूपित्वं च दीर्घादिप्रतिषेधेन प्रतिपादितमेव ।
किञ्च–'अपयस्स' न विद्यते पदमवस्थाविशेषो यस्य सोऽपदः, तस्य पदम-अभिधानं तच्च नास्ति वाच्यविशेषाभावात् ॥१७॥ तथाहि-योऽभिधीयते स शब्दरूपरसगन्धस्पर्शान्यतरविशेषेणाभिधीयते, तस्य च तदभाव इत्येतदर्शयितुमाहसे ण सद्दे, ण रूवे, ण गंधे, ण रसे, ण फासे, इच्चेतावंति त्ति बेमि (सू. १७२)
॥पंचमं अज्झयणं आवंती समत्ता॥ 'सेण सद्दे स-मुक्तात्मा न शब्दरूपः न रूपात्मा न गन्धः न रसः न स्पर्श इत्येतावन्त एव वस्तनो भेदाः तत्प्रतिषेधाच्च नापरः कश्चिद्विशेषः सम्भाव्यते येनासौ व्यपदिश्यतेति भावार्थः। इतिरधिकारपरिसमाप्तौ, ब्रवीमीति पूर्ववत् । गतः सूत्रानुगमः, तद्गतौ समाप्त उद्देशकः, तत्समाप्तौ च समाप्त पञ्चमाध्ययनम् ॥१७२॥
१ सोपमा-ब० । २. विशेषाभावः-पा० । ३ ०त्मा न गन्धरसस्पर्शाः-पा० ।
RECE-करवाऊस
मा०२८
M॥३२५॥

Page #350

॥ इति श्रीबृहत्खरतरगच्छे श्रीजिनसमुद्रमरिपट्टालङ्कारश्रीजिनहंससूरिविरचितायां श्रीआचाराङ्गप्रदीपिकायां पञ्चमं श्री लोकसाराध्ययनं
समाप्तम् ॥
ఉండిపడిందనడవడివడివడివడిందనడవనడవడివడపడండి మండిపడిందనడాడినట్లు
॥३२६॥

Page #351

१।६।१
%
%
%
%
॥ अथ धूताख्यं षष्ठमध्ययनम् ॥ उक्तं पश्चममध्ययनम्, साम्प्रतं षष्ठमारभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः-इहानन्तराध्ययने लोकसारभूतः संयमो मोक्षश्च प्रतिपादितः, स च निःसङ्गताव्यतिरेकेण कर्मधूननमन्तरेण च न भवतीत्यतस्तत्प्रतिपादनार्थमिदमुपक्रम्यते ।
अस्योद्देशकार्थाधिकारो यथा-प्रथमोद्देशके स्वजनानां विधूननमित्ययमर्थाधिकारः १॥ द्वितीये-कर्मणां विधृननम् २।। तृतीये-उपकरण-शरीराणां विधूननम् ३॥ चतुर्थे-गौरवत्रिकस्य विधूननम् ।। पञ्चमे-उपसर्गाः सन्माननानि च यथा साधुभिर्विधूतानि तथा प्रतिपाद्यत इत्याधिकारः ५। अथाध्ययनार्थस्य नामनिक्षेपं नियुक्तिकदाह
अहियासित्तुवसग्गे दिव्वे माणुस्सए तिरिच्छे य ।
जो विहुणइ कम्माइं भावधुयं तं वियाणाहि ॥१॥ [आ. नि. गाथा २५१] एतद्भावधूतमिह प्रतिपाद्यत इति धूताध्ययनस्य नामनिक्षेपं प्रतिपाद्याथ सूत्रानुगमेऽस्खलितादिगुणोपेतं सूत्रमुच्चारयितव्यं, तच्चेदम्
%
%
%
9%%
॥३२७॥

Page #352

१४६१.
FREEP
ओबुन्झमाणे इह माणवेसु आघाइ से गरे, जस्स इमाओ जातीओ सव्वतो सुपडिलेहिताओ भवंति आघाति से णाणमणेलिसं ।
से किट्टति तेसि समुट्ठित्ताण निक्खित्तदंडाणं समाहिताणं पण्णाणमंताणं इह मुत्सिमग्गं । एवं पेगे महावीरा विप्परक्कमति । पासह एगेऽवसीयमाणे अणत्तपण्णे।
से बेमि-से जहा वि कुम्मे हरए विणिविचिठ्ठत्ते पच्छण्णपलासे, उम्मुग्गं से णो लभति । भंजगा इव संनिवेसं नो चयति ।
एवं पेगे अणेगरूवेहिं कुलेहिं जाता रूवेहिं सत्ता कलुणं थणंति, णिदाणतो ते ण लभंति मोक्खं । अह पास तेहिं कुलेहिं आयत्ताए जायागंडी अदुवा कोढी रायंसी अवमारियं ।
CLOCALOCALCCIRCTERSTAR
-EP-8-
| ॥३२८॥
AM
C

Page #353

आचा० प्रदी.
१।६।१
काणियं झिमियं चेव कुणितं खुज्जितं तहा ॥१३॥ उदरिं च पास मुई च सूणियं च गिलासणिं । वेवई पीढसप्पिं च सिलिवयं मधुमेहणि ॥१४॥ सोलस एते रोगा अक्खाया अणुपुव्वसो अह णं फुसंति आतंका फासा य असमंजसा ॥१५॥
मरणं तेसिं सपेहाए उववायं चवणं च णच्चा परिपागं च सपेहाए (सू. १७३) 'ओबुज्झमाणे'त्ति स्वर्गापवौं संसारं वा तत्कारणानि चावबुध्यमानोऽनागारकज्ञानसभावाद् इहेति-मनुष्यलोके मानवेषु विषयभूतेषु धर्ममाख्याति स नये भवोपग्राहिकर्मसदभावात् मनुष्यभावव्यवस्थितः सन् कृतार्थोऽपि सवहिताय सदेवमनुजायां पर्षदि धर्म कथयति । किं तीर्थकर एव धर्ममाचष्टे उतान्योऽपि ? यो विशिष्टज्ञानः सम्यक्पदार्थपरिच्छेदी स धर्माविर्भावनं करोतीति दर्शयितुमाह-'जस्स इमाओ'त्ति यस्यातीन्द्रियज्ञानिनः श्रुतकेवलिनो वा इमाः जातयः-एकेन्द्रियादयः सर्वतः-सर्वैः प्रकारैः सूक्ष्मवादरपर्याप्तकापर्याप्तकरूपैः सुष्टु-शङ्कादिव्युदासेन प्रत्युपेक्षिताः-ज्ञाता भवन्ति स धर्ममाचष्टे नापरा इदमेवाह-'आघाति से त्ति आख्याति-कथयति स तीर्थकृत् सामान्यकेवली श्रुतकेवली वा, किमाख्याति ?
CASSESA-%AA
%

Page #354

प्राचा
११६१
दी.
दिया -ज्ञान-मत्यादि पञ्चधा, किम्भूतम् ? अनीदृशं-नान्यत्रेदृशमस्तीत्यनीदृशम् ।
__केषां पुनः स धर्ममाचष्ट इत्याह-स तीर्थकुद्गणधरादिः कीर्तयति-यथावस्थितान् [भावान् प्रतिपादयति] तेषांधर्मचरणाय सम्यगुत्थितानां, यदिवा उत्थिता द्रव्यतो भावतश्च, द्रव्यतः शरीरेण भावतो ज्ञानादिभिः, तत्र स्त्रियः समवसरण. स्था उभयथाऽप्युत्थिताः अण्वन्ति, पुरुषास्तु द्रव्यतो भाज्याः, भावोत्थितानां तु धर्ममावेदयति उत्तिष्ठासूनां च देवानां तिरश्चां च, येऽपि च कौतुकादिना अण्वन्ति तेभ्योऽप्याचष्टे, किम्भूतानां भावोत्थितानां 'निक्खित्तदंडाण' निक्षिप्ताःसंयमिताः मनोवाकायरूपाः प्राण्युपमर्दकारित्वाद्दण्डा इव दण्डा यैस्तेषां, 'समाहिताणं'-सम्यगाहिताः तपःसंयमे सावधाना | | अनन्यमनस्कास्तेषां, 'पण्णाणमंताणं'ति प्रकर्षण ज्ञायतेऽनेनेति प्रज्ञानं तद्वतां सश्रुतिकानाम् इह-अस्मिन् मनुष्यलोके मुक्तिमार्ग-ज्ञानाद्यात्मकं कीर्तयति ।
'एवं पेगे'त्ति एवं तीर्थकृताऽऽवेदिते सत्येके महावीरा-लब्धकर्मविवराः विविधं संयमसामशिरसि पराक्रमन्ते ।
एतद्विपर्ययमाह-'पासह'त्ति साक्षात्तीर्थकरे सकलसंशयच्छेतरि धर्ममावेदयति सत्येकान् प्रबलमोहावृत्तान् संयमेऽवसीदतः पश्यत यूयं, किम्भूतानित्याह--नात्मने हिता प्रज्ञा येषां तेऽनात्मप्रज्ञास्तान् ।
कुतः पुनः संयमेऽवसीदन्तीत्यारेकायां सोऽहं ब्रवीमि-अत्र द्रष्टान्तद्वारेण सोपपत्तिकं कारणमाह--'से जहा वि' सेशब्दस्तच्छब्दार्थे, अपिशब्दश्चार्थे, स च वाक्योपन्यासे, तद्यथा च कूर्मों महाहृदे विनिविष्टं चित्तं यस्यासौ विनिविष्ट
AAAAAABAR
॥३३०॥

Page #355

आचा
12
श६१
प्रदी.
चित्तो-गायमुपगतः पलाशैः-पत्रैः प्रच्छन्नः पलाशप्रच्छन्नः, 'उम्मुग्गति विवरं उन्मज्यतेऽनेनेति वोन्मज्जम् ,' ऊर्य वा मार्गमुन्मार्ग सर्वथा रन्ध्र, तदसौ न लभत इत्यक्षरार्थः।।
भावार्थस्त्वयम्- यथा कश्चित् हुदो योजनशतसहस्रविस्तीर्ण पलाशप्रबलशैवलाच्छादित: नानारूपकरिमकरमच्छकच्छपादिजलचराश्रयः, तन्मध्ये चै विस्र सापरिणामापादितं कच्छपग्रीवाप्रमाणे विवरमभूत्तत्र चकेन कूर्मेण निजयुथात प्रभ्रष्टेन बियोगाकुलतयेतश्वेतश्च ग्रीवां प्रक्षिपता कुतश्चित्तथाविधभवितव्यतानियोगेन तद्रन्धं ग्रीवानिर्गमनमाप्त, तत्र चासौ शरच्चन्द्रचन्द्रिकया क्षीरोदसलिलप्रवाहकल्पयोपशोभित विकचकुमुदनिकर कृतोपचारमिव तारकाकीण नभस्तलमीक्षाश्चक्रे, दृष्ट्वा चातीव मुमुदे, आसीचास्य मनसि-यदि तानि मद्वया॑ण्येतत्स्वर्गदेश्यमदृष्टपूर्व पश्यन्ति ततः शोभनमापद्यत इत्येतदवधार्य तूणमन्वेषणाय बन्धूनामितश्चेतश्च बभ्राम, अवाप्य च निजान् पुनरपि तद्विवरान्वेषणार्थं सर्वतः पर्यटन्ति, न च तद्विवरं विस्तीर्णतया हृदस्य प्रचुरतया यादसामीक्षते, तत्रैव च विनाशमुपयात इति । ___ अस्यायमर्थोपनयः--संसारहू दे जीवकूर्मः कर्मशैवलविवरतो मनुष्यार्यक्षेत्रसुकुलोत्पत्तिसम्यक्त्वावसाननभस्तलमासाद्य मोहोदयात् ज्ञात्यर्थ विषयोपभोगाय वा सदनुष्ठानविकलो न सफलतां नयति, तत्त्यागे कुतः पुनः संसारहदान्तवर्तिनस्तस्वाप्तिः ?, तस्मादवाप्य भवशत दुरापं सम्यक्त्वं क्षणमप्येकं न प्रमादवता भाव्यमिति तात्पर्यार्थ ।
पुनरपि दृष्टान्तान्तरमाह--'भंजगा इव'त्ति भञ्जगा-वृक्षास्त इव शीतोष्णप्रकम्पनच्छेदनशाखाकर्षणामोटनभञ्जनरूपान१. बोन्मज्जनम्-पा० ।
RRRRIES
॥३३॥
R

Page #356

श६।१
आचा प्रदी०
पद्रवान् सहमाना अपि सन्निवेश-स्थानं कर्मपरतया न त्यजन्ति । 'एवं पेगे'त्ति एवं-वृक्षोपमया एके-कर्मगुरवोऽनेकरूपेघृच्चावच्चेषु कुलेषु जाता धर्मचरणयोग्या अपि रूपेषु चक्षुरिन्द्रियानुकुलेखूपलक्षणात्शब्दादिषु च विषयेषु सक्ताः शारीरमानसदुःखदुःखिता राजोपद्रवोपद्रुताः अग्निदाहृदग्धसर्वस्वा नानानिमित्ताहिताधयो न सकलदुःखावासं गृहवासं त्यक्तुं समर्थाः, अपि तु तत्स्था एव तेषु तेषु व्यसनोपनिपातेषु सत्सु करुणं स्तनन्ति-दीनमाक्रोशन्ति, 'णिदाणतो' दुःखस्य निदानम्उपादानं कर्म ततस्ते विलपन्तोऽपि न लभन्ते मोक्षं-दुःखापगमम् ।
दुःखविमोक्षाभावे च यथा नानाव्याध्युपसृष्टाः संसारोदरे प्राणिनो वर्तन्ते तथा दर्शयितुमाह-'अह पास'त्ति अथेति वाक्योपन्यासे, पश्य त्वं तेपूच्चावच्चेषु कुलेषु आत्मत्वाय--आत्मीयकर्मानुभवनाय जाताः, तदुदयाच्चेमा अवस्थामनुभवन्तीत्याह--'गंठी'त्यादिषोडशरोगवक्तव्यतानुगतं श्लोकत्रयं, तत्र वातपित्तश्लेष्मसन्निपातजं चतुर्दा गण्डं, तदस्यास्तीति गण्डी-गण्डमालावान् १॥
तथा कुष्ठो-कुष्ठमष्टादशभेदं तदस्यास्तीति कुष्ठी २ । 'रायसीति राजांसो-राजयक्ष्मा सोऽस्यास्तीति राजांसी क्षयीत्यर्थः ३ ।
तथा 'अवमारिय'ति अपस्मारो-वातपित्तश्लेष्मसन्निपातजत्वाच्चतुर्धा, तद्वानपगतसदसद्विवेकः भ्रमर्छादिकामवस्थामनुभवति ।
REGISTRIERSIERIGKIS
३३२॥

Page #357

आचा०
प्रदी०
'काणियं 'ति अक्षिरोगः, स च द्विधा - गर्भगतस्योत्पद्यते जातस्य च तत्र गर्भस्थस्य दृष्टिभागमप्रतिपन्नं तेजो जात्यन्धं करोति, तदेवैकाक्षिगतं काणं विधत्ते, तदेव रक्तानुगतं रकाक्षं पित्तानुगतं पिङ्गाक्षं श्लेष्मानुगतं शुक्लाक्षं वातानुगतं विकृताक्षमित्यादि ५ ।
'झिमियं 'ति जाडयता सर्वशरीरावयवानामवशित्वम् ६ ।
'कुणितं 'ति गर्भाधानदोषाद् ह्रस्वैकपादो न्यूनैकपाणिर्वा कुणिः ७ ।
'खुज्जियं' ति कुब्जं पृष्ठादावस्यास्तीति कुब्जी, मातापितृशुक्रशोणितदोषेण' गर्भस्य दोषोद्भवाः कुब्जवामनकादयो दोषा भवन्ति ८ || १३ ||
'उदरं च 'ति वातपित्तादिसमुत्यमष्टधोदरं तदस्यास्तीत्युदरी, तत्र जलोदर्यसाध्यः, शेषास्त्वचिरोत्थिताः साध्याः ते चामी --
"पृथक् समस्तैरपि चानिलाद्यैः, प्लीहोदरं बद्धगुदं तथैव ।
आगन्तुकं सप्तममष्टमं तु जलोदरं चेति भवन्ति तानि ॥१॥
[
तथा 'पास मूई च'ति पश्य अवधारय मूकं मन्मनभाषिणं वा, गर्भदोपादेव जातं तदुत्तरकालं वा, पञ्चषष्टिर्मुखे रोगाः सप्तस्वायतनेषु जायन्ते तत्रायतनान्योष्ठौ दन्तमूलानि दन्ता जिह्वा तालु कण्ठः सर्वाणि च तत्राष्टावोष्ठयोः पञ्चदश
१. ० पितृशोणितशुक्रदो० - ० ।
११६।१
॥ ३३३॥

Page #358

१६१
आचा० प्रदी.
1555555555
दन्तमूलेषु अष्टौ दन्तेषु पञ्च जिह्वायां नव तालुनि सप्तदश कण्ठे त्रयः सर्वेष्वायतनेषु १० ।
'सूणियं च'त्ति शुनव-श्वयथर्वातपित्तश्लेष्मसन्निपातरताभिघातजोऽयं षोढा ११ । 'गिलासणि'ति भस्मको व्याधिः, स च वातपित्तोत्कटतया श्लेष्मन्यूनतयोपजायते १२ । 'वेवई'ति वातसमुत्थः शरीरावयवानां कम्पः, उक्तञ्च
"प्रकामं वेपते यस्तु, कम्पमानस्तु गच्छति ।
कलापखजं तं विद्यान्मुक्तसन्धिनिबन्धनम् ॥१॥"१३।। 'पोढसपि च त्ति जन्तर्गर्भदोषात पीढसर्पित्वेनोत्पद्यते जातो वा कर्मदोषाद्भवति.स किल पाणिगृहीतकाष्ठः प्रसपति १४ ।
'सिलिवयंति भ्लीपदं-पादादौ काठिन्यं, तद्यथा-प्रकुपितवातपित्तश्लेष्माणोऽधः अपना वंक्षणो(वक्षो)रुजकास्ववतिgमानाः कालान्तरेण पादमाश्रित्य शनैः शनैः शोफं' जनयन्ति तच्छ्लीपदम् ,
"पुराणोदकभूयिष्ठाः सर्व षु च शीतलाः।। ये देशास्तेषु जायन्ते, श्लीपदानि विशेषतः॥१॥ पादयोहस्तयोश्चापि श्लोपदं जायते नृणाम् ।
कर्णोष्ठनाशास्वपि च केचिदिच्छन्ति तद्विदः॥२॥१५। । १ शोषं - पा०।
SABASAASALAASARAS
॥३३४॥

Page #359

आचा०
प्रदी०
'मधुमेह' ति मधुमेहो- वस्तिरोगः सविद्यते यस्यासौ मधुमेही, मधुतुल्यप्रस्राववान्, तत्र प्रमेहाणां विंशतिर्भेदास्तत्रास्यासाध्यत्वेनोपन्यासः, सर्व एव प्रमेहाः प्रायः सर्वदोषोत्थास्तथापि वाताद्युत्कटभेदाद्विंशतिभेदा भवन्ति, तत्र कफाद्दश : षट् पित्तात् वातजाश्चत्वारः, सर्वेऽपि चैतेऽसाध्यावस्थायां मधुमेहत्वमुपयान्ति १६ ॥ १४ ॥
तदेवं षोडशाऽप्येते - अनन्तरोक्ताः रोगा-व्याधयो व्याख्याताः अनुपूर्वशो - अनुक्रमेण, अथ- अनन्तरं 'णं' इति वाक्यालङ्कारे स्पृशन्ति-अभिभवन्ति आतङ्का- आशुजीवितापहारिणः शूलादयो व्याधिविशेषाः स्पर्शाश्च - गाढप्रहारादिजनिता दुःखविशेषाः [असमञ्जसाः-] क्रमयौगपद्यनिमित्तानिमित्तोत्पन्नाः स्पृशन्तीति सम्बन्धः ॥ १५ ॥
न रोगातकैरेव केवलैर्मुच्यते, अन्यदपि यत्संसारिणोऽधिकं स्यात्तदाह - 'मरणं तेर्सि' तेषां कर्मगुरूणां गृहवासासक्तमानसानां रोगैः संक्लेशितानां मरणं प्राणत्यागलक्षण संप्रेक्ष्य पर्यालोच्य पुनरुपपातं च्यवनं च देवानां कर्मोदयात् संततं ज्ञात्रा तद्विधेयं येन गण्डादिरोगाणां मरणोपपातयोश्चात्यन्तिकोऽभावो भवति, किश्च परिपागं च सपेहाए' कर्मणां मिथ्यात्वाविरतिकषाय योगाहितानामवाधोचरकालमुदयावस्थायां परिपाकं च सम्प्रेक्ष्य- शारीरमानस दुःखोत्पादकं च पर्यालोच्य तदुच्छित्तये यतितव्यम् ॥ १७३ ॥
तं सुह जहा तहा ।
१ ०नां च कर्मोदयात् सञ्चितम् - पा० ।
१।६।१
॥ ३३५॥

Page #360

ओचा० प्रदी.
नाम
संति पाणा अंधा तमंसि वियाहिता । तामेव सई असई अतियच्च उच्चावच्चे फासे पडिसंवेदेति । बुद्धेहिं एयं पवेदितं । संति पाणा वासगा रसगा उदए उदयचरा आगासगामिणो । पाणा पाणे किलेसंति । पास लोए महब्भयं । (सू. १७४) 'तं सुणेह जहा तहा' तं-कर्मविपाकं यथावस्थितं तथैव ममावेदयतः शृणुत यूयम् ।।
तदेव कर्मविपाकं सूत्रेणाह--'संति पाणा' सन्ति-विद्यन्ते प्राणा-प्राणिनः [अन्धा:-] चक्षुरिन्द्रियविकला:' भावान्धा अपि सदसद्विवेकविकलाः तमसि-अन्धकारे नरकगत्यादौ भावान्धकारेऽपि च मिथ्यात्वाऽविरतिप्रमादकषायादिके कर्मविपाकापादिते व्यवस्थिता-व्याख्याताः। किश्च-'तामेव सईति तामेवावस्थां कुष्ठाद्यापादितामेकेन्द्रियाऽपर्याप्तकादिकां वा सकृदनुभूय कर्मोदयात्तामेव असकृद्-अनेकशोऽतिगत्योच्चावच्चान्-तीव्रमन्दान् स्पर्शान् दुःखविशेषान् प्रतिसंवेदयन्तिअनुभवन्ति ।
'बुद्धेहिं ति बुदैः-तीर्थकृद्भिः एतद्-अनन्तरोतं प्रवेदितम् । एतच्च वक्ष्यमाणं प्रवेदितमित्याह-'संति पाणा वासगा' सन्ति-विद्यन्ते प्राणा:-प्राणिनो वासन्तीति वासका:-: १०णिनो वा चक्षु० - पा० । २०यति-अनुभवति-पा० ।
AAAAAAAAAA%
॥३३६॥

Page #361

श६१
RAIGA4%
A4-464
भाषालब्धिसम्पन्ना द्वीन्द्रियादयः, रसमनुगच्छन्तीति रसगा:-कटुतिक्तकषायादिरसवेदिनः संज्ञिन, इत्येवम्भूतः कर्मविपाकः संसारिणां सम्प्रेक्ष्य, उदके-उदकरूपा एव एकेन्द्रियादयो जन्तवः' पर्याप्ताऽपर्याप्तभेदेन व्यवस्थिताः, उदके चरन्तीत्युदकचरा:-पूतरकच्छेदनकलोडणकत्रसा मत्स्यकच्छपादयः, स्थलजा अपि केचन जलाश्रिता महोरगादयः पक्षिणश्च केचन तद्गतवृत्तयो द्रष्टव्याः, अपरे त्वाकाशगामिनः पक्षिणः।
इत्येवं सर्वेऽपि प्राणा:-प्राणिनोऽपरान् प्राणिनः आहारावर्थ मत्सरादिना वा क्लेशयन्ति-उपतापयन्ति । यद्येवं ततः किमित्यत आह-पास लोए' पश्य लोके-चतुर्दशरज्वात्मके, कर्मविपाकात्सकाशात् महद्भयं-नानागतिदुःखक्लेशविपाकात्मकमिति ॥ १७४॥ कर्मविपाकात्मकं महद्भयमित्याह'
बहुदुक्खा हु जंतवो। सत्ता कामेसु माणवा । अबलेण वहं गच्छंति सरीरेण पभंगुरेण । अट्टे से बहुदुक्खे इति बाले पकुव्वति ।
एते रोगे बहू णच्चा आतुरा परितावए । १०केन्द्रिया ज० -५।२०पाकाद्मह-बृ ।
ASIAAAAAAAAAEG
मा०२९
॥३३७॥

Page #362

आचा०
११६१
प्रदी.
णालं पास | अलं तवेतेहिं । एतं पास मुणी ! महब्भयं । णातिवादेज्ज कंचणं (सू. १७५) बहूनि दुःखानि कर्मविपाकापादितानि येषां ते तथा, हुः[यस्मात् ,] यस्मादेवं तस्मात्तत्राऽप्रमादवता भाव्यम् ।
किमित्येवं भूयोऽप्यपदिश्यत इत्याह-'सत्ता कामेहिं माणवा' यस्मादनादिभवाभ्यासेनागणितोत्तरपरिणामाः सक्ताः कामेषु-इच्छामदनरूपेषु मानवा, अतो न पुनरुक्तदोषः। कामासक्ताश्च यदाप्नुवन्ति तदाह-'अबलेण'त्ति बलरहितेन निःसारेणौदारिकेण शरीरेण प्रभङ्गुरेण-स्वत एव भङ्गशीलेन तत्सुखाधानाय कर्मोपचित्याऽनेकशो वधं गच्छन्ति ।।
कः पुनः कामेषु रतिं कुर्यादित्याह-'अट्टे' मोहोदयादातः [सः] बहु दुःखं प्राप्तव्यमनेनेति बहुदुःख प्राणी इत्येनं कामानुषङ्ग बालो- रागद्वेषाकुलितः प्रकर्षण करोति ।।
किश्च--'एते रोगे'त्ति एतान्-गण्डकुष्ठराजयक्ष्मादीन् रोगान् बहूनुत्पन्नानिति ज्ञात्वा तद्रोगवेदनयातुराः 'सन्तश्चिकित्साय प्राणिनः परितापयेयुः, 'लावकादिपिशिताशिनः किल क्षयव्याध्युपशमः स्यादि'त्यादिवाक्याकर्णनाज्जीविताशया गरीयस्यपि प्राण्युपमर्दे प्रवर्तेरन् , नैतदवधारयेयुः यथा-स्वकृतावन्ध्यकर्मविपाकोदयादेतत् , तदुपशमाचोपशमः, प्राण्युपमर्दचिकित्सया च किल्बिषानुषङ्ग एव ।।
एतदेवाह-'णालं पास ।' पश्यैतद्विमलविवेकावलोकनेन नालं-न समर्थाश्चिकित्साविधयः कर्मोदयोपशमं विधातुं, यद्येवं ततः किं [कर्तव्यमिति दर्शयति-'अल तव' अलं-पर्याप्तं तव-सदसद्विवेकिनः एभिः-पापोपादानभूतैश्चिकित्साविधिभिः।
१-०दनायातु०-पा० ।
ॐॐॐॐॐॐॐॐॐ
८॥

Page #363

भाचा०
११६१
प्रदी०
RECESSESSIP
किच--'एतं पास मुणी' एतत्-प्राण्युपमर्दादिकं पश्य-अवधारय हे मुने ! महद्भयहेतुत्वान्महाभयं, यद्य ततः किमित्याह 'णातिवादेज' नातिपातयेत-न हन्यात कचन प्राणिनं, यत एकस्मिन्नपि प्राणिनि-हन्यमानेऽष्टप्रकारमपि कर्म बध्यते, तच्चानुत्तारसंसारगमनायातो महाभयम् । १७५॥
आयाण भो । सुस्सूस भो ! धूतवादं पवेदयिस्सामि । इह खल्लु अत्तत्ताए तेहिं तेहिं कुलेहिं अभिसेएण अभिसंभूता अभिसंजाता अभिनिवुट्टा अभिसंवुड्ढा अभिसंबुद्धा अभिणिक्खंता अणुपुव्वेण महामुणी (सू. १७६)
'आयाण भो'त्ति भोः-इति शिष्यामन्त्रणे, यदहमुत्तरत्रावेदयिष्यामि भवतस्तद् आजानीहि--अवधारय, शुश्रूषस्व-- श्रवणेच्छां विधेहि, भोः-इति पुनरप्यामन्त्रणमर्थगरीयस्त्वख्यापनाय, नात्र प्रमादो भवता विधेयो, धृतवादं च कथयिष्याम्यहं, धूतम्--अष्टप्रकारकर्मधूननं ज्ञातिपरित्यागो वा तस्य वादो धूतवादस्तं प्रवेदयिष्यामि, कोऽसौ धृतवाद इत्याह-- 'इह खलु'त्ति इहास्मिन् संसारे खलुक्यालङ्कारे आत्मनो भाव आत्मता--जीवास्तिता स्वकृतकर्म परिणतिर्वा तयाऽभिसम्भूता:--सजाताः, तेषु [तेषु] उच्चावचेषु कुलेषु यथास्वं कर्मोदयापादितेषु अभिषेकेण-शुक्रशोणितनिषेकादिक्रमेण', तत्रायं क्रमः--
१०शुक्रनिषे०-० । शुक्रशोणिताभिषेक-मु० ।
॥३३९॥

Page #364

आचा०
।६।१
प्रदी०
"सप्ताह कललं विद्यात् , ततः सप्ताहमवुदम् ।
अर्बुदाजायते पेशी, पेशीतोऽपि घनं भवेत् ॥१॥ तत्र यावत्कललं तावदभिसम्भूताः, पेशी यावदभिसञ्जाताः, ततः साङ्गोपाङ्गस्नायुशिरोरोमादिक्रमाभिनिवर्तनादभिनिवृत्ताः, ततः प्रसूताः सन्तोऽभिसंवृद्धाः, धर्मश्रवणयोग्यावस्थायां वर्तमाना धर्मकथादिकं निमित्तमासाधोपलब्धपुण्यपापतयाभिसम्बुद्धाः, ततः सदसद्विवेकं जानाना अभिनिष्क्रान्ताः, ततोऽधीताचारादिशास्त्रास्तदर्थभावनोपबृंहित चरणपरिणामाः 'अणुपुत्वेण' अनु. पूर्वेण शिक्षकगीतार्थक्षपकपरिहारविशुद्धिकैकाकिविहारिजिनकल्पिकावसाना मुनयोऽभूवम् ॥१७६॥
अभिसम्बुद्धं च प्रविजिषुमुपलभ्य यनिजाः कुर्युस्तदर्शयितुमाह-- तं परकमतं परिदेवमाणा मा णे चयाहि इति ते वदंति । छंदोवणीता अज्झोववण्णा अक्कंदकारी जणगा रुदंति । अतारिसे मुणी ओहं तरए जणगा जेण विप्पजढा । सरणं तत्थ णो समेति । कहं नु नाम से तत्थ रमति । एतं गाणं सया समणुवासेज्जासि त्ति बेमि (सू. १७७)
॥ धुयस्स पढमो उद्देसओ समत्तो॥
SSSSSSSSSSSSSSSSS
| ॥३४॥

Page #365

आचा० प्रदी०
श६२
AAAAAAAAAAA
'त परकपतं' तम्-अवगततत्वं गृहवासपराङ्मुखं महापुरुषसेवितं पन्थानं पराक्रममाणमुपलभ्य मातापितकलत्रादयः परिदेवमाना माऽस्मान् परित्यज इति-एतत् ते कृपामापादयन्तो वदन्ति ।
किश्चापरं वदन्तीत्याह--'छंदोवणीता' छन्देनोपनीता:-छन्दोपनीताः तवाभिप्रायानुवर्तिनस्त्वयि चाभ्युपपन्नास्तदेवम्भूतानस्मान्माऽवमंस्था इत्येवमाक्रन्दकारिणो जनका-मातापित्रादयो रुदन्ति ।।
एवं च वदेयुरित्याह-'अतारिसे मुणी' न तादृशो मुनिर्भवति, न चौघं संसारं तरति येन मातापित्रादयस्त्यक्ताः। । स चाऽवगतसंसारस्वभावो यत्करोति तदाह-'सरणं तत्थ'त्ति न ह्यसावनुरक्तमपि बन्धुवर्ग तत्र-तस्मिन्नवसरे शरणं समेति । किमित्यसौ शरणं न समेतीत्याह'--'कहं नु नाम' कथं नु नामासौ तत्र-तस्मिन् गृहवासे रमेत् ? कथं गृहवासे द्वन्द्वैकहेतौ विघटितमोहकपाटः सन् रतिं कुर्यात् ?
उपसंहरन्नाह--एतत्-पूर्वोक्तं ज्ञानं सदा आत्मनि सम्यगनुवासयेः--व्यवस्थापयेः, इतिः-अधिकारपरिसमाप्तौ, ब्रवीमीति पूर्ववत् ॥१७७॥
॥ श्रीघूताध्ययने प्रथमोद्देशकप्रदीपिका समाप्ता ।।
卐 १०ण नैती०-पा० ।
AAPA
॥३४॥

Page #366

आचा० प्रदी०
SAR
१६२
१२%
A
॥ श्रीधूताध्ययने द्वितीयोद्देशकः ॥ उक्तः प्रथमोदेशकः, साम्प्रतं द्वितीय आरभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धोऽत्रानन्तरोद्देशके निजविधुनना प्रतिपादिता, सा चैवं फलवती स्याद्यदि कर्मविधून[ नं स्याद्, अतःकर्मविधून ]नार्थमुपक्रम्यत इत्यनेन सम्बन्धेनायातस्यास्योद्देशकस्यादि सूत्रम् -
आतुरं लोगमायाए चइत्ता पुव्वसंजोगं हेचा उवसमं वसित्ता बंभचेरंसि वसु वा अणुवसु वा जाणित्तु धम्म अहा तहा अहेगे तमचाइ कुसीला (सू. १७८) _ 'आतुरं'ति लोकं मातापित पुत्रकलत्रादिकं आतुरं-स्नेहानुषङ्गतया वियोगात कार्यावसादेन वा यदिवा जन्तुलोकं कामरोगातुर आदाय ज्ञानेन गृहीत्वा-परिच्छिद्य त्यक्त्वा च पूर्वसंयोगं, तथा हित्वा-उपशममुषित्वापि ब्रह्मचर्ये, किम्भूतः सन् ? 'वसु वा वसुः-सुसाधुः' अनुवसुः-श्रावकः, तदुक्तम्--
"वोतरागो वसुज्ञेयो, जिनो वा संयतोऽथवा ।
सरागो ह्यनुवसुः प्रोकः, स्थविरः श्रावकोऽपि वा ॥१॥ [ 'जाणित्तु' ज्ञात्वा धर्म-श्रुतचारित्राख्यं यथातथावस्थित धर्म प्रतिपद्याप्यथैके मोहोदयानथाविधभस्तिव्यतानियोगेन तं १ वसुः-साधुः-वृ०।
ASHIRSA
ल॥३४२॥

Page #367

आचा प्रदी.
१।६।२
KAASHIS
धर्म प्रतिपालयितुं न शक्नुवन्ति, कुत्सितं शीलं येषां ते कुशीलाः ॥१७८॥
एवम्भूताश्च सन्तः किं कुर्युरित्याह--
वत्थं पडिग्गहं कंबलं पायपुंछणं विउसिज्ज अणुपुत्रेण अगधियासेमाणा परीसहे । दुरहियासए ।
कामे ममायमाणस्स इदाणिं वा मुहुत्ते वा अपरिमाणाए भेदे । एवं से अंतराइएहिं कामे हे आकेवलिएहिं अवितिण्णा चेते (सू. १७९) 'वत्यं पडिग्गहंति वस्त्रमित्यनेन क्षौमिकः कल्पो गृहीतः, पतद्ग्रहः-पात्र, कम्बलं-औणिकं कल्पं, पादपुञ्छनकरजोहरणमेतानि निरपेक्षतया व्युत्सृज्य कश्चिदेशविरतिमभ्युपगच्छति, कश्चिद्दर्शनमेवावलम्बते', कश्चित्ततोऽपि] भ्रश्यति । कथं पुनदुर्लभं चारित्रमवाप्य पुनस्त्यजेयुः? 'अणुपुवेणं'ति परीषहान्--दुरघिलहनीयान् अनुपूर्वेण परिपाट्या योगपद्येन वोदीर्णाननधिसहमाना:-परीषहैर्भग्ना मोक्षमार्ग परित्यजन्ति ।
भोगार्थ त्यक्तवतामपि पापोदयात् यत्स्यात्तदाह--'कामे ममायमाणस्स' कामान्-विरूपानपि सीकुर्वतो भोगाध्यवसायिनोऽन्तरायोदयात् इदानीं-तत्क्षणमेव प्रत्रज्यापरित्यागानन्तरमेव भोगप्राप्तिसमनन्तरमेव अन्तर्मुहर्तेन वा कण्डरीकस्ये१ ०मेवालम्बते-वृ० । २ द्विरूपानपि-पृ० ।
॥३४३॥

Page #368

पाचा
१६।२
पदी.
AAAAAAAAAA
। वाहोरात्रेण ततोऽप्यूल शरीरभेदो भवत्यपरिमाणाय, एवम्भूत आत्मना सार्धं विवक्षितशरीरभेदो भवति येनानन्तेनापि
कालेन पुनः पञ्चेन्द्रियत्वं नावाप्नोति । ___एवं पूर्वोक्तप्रकारेण स भोगाभिलाषी आन्तरायिकैः कामैः-बहुप्रत्यपायैः आकेवलिका:-असम्पूर्णा, तैः सद्भिरवितीर्णाः संसारं भोगाभिलाषिणः कामैरतृप्ता एव शरीरभेदमवाप्नुवन्ति ॥१७९॥
अपरे तु चरणपरिणाममवाप्य लघुकर्मतया प्रतिक्षणं प्रवर्धमानाध्यवसायिनो भवन्तीति दर्शयितुमाह-- __ अहेगे धम्ममादाय आदाणप्पभिति सुप्पणिहिए चरे अप्पलीयमाणे दढे सव्वं रोहिं परिण्णाय । ___ एस पणते महामुणी अतियच्च सव्वओ संग ‘ण महं अस्थिति, इति एगो अहमंसि, जयमाणे, एत्थ विरते अणगारे सव्वतो मुंडे रीयंते जे अचेले पखुिसिते संचिक्खति
ओमोयरियाए । से अकुढे वा हए वा लूसिए वा पलियं पगंथं अदुवा पगंथं अतहेहि सद्दफासेहिं इति संखाए एगतरे अण्णतरे अभिण्णाय तितिक्खमाणे परिवए जे य हिरी जे य अहिरीमणा (सू. १८०)
READA-A-AAAAAAORIES
॥३४४॥

Page #369

आचा० प्रदी०
१।६२
_ 'अहेगे'त्ति अथ-अनन्तरमेके विशुद्धपरिणामनया आसन्नापवर्गतया धर्म-श्रुतचारित्रात्मकं आदाय-गृहीत्वा वस्त्रपतद्ग्रहादिधर्मोपकरणसमन्विता धर्मक(च)रणेषु(सु)प्रणिहिताः परीषहसहिष्णवः सर्वज्ञोपदिष्टं धर्म चरेयुरित्याह--'अप्पलीयमाणे' कामेषु मातापित्रादिके वा लोके न प्रलीयमाना अप्रलीयमानाः-अनभिषक्ता धर्मचरणे दृढाः-तपःसंयमादौ द्रढिमानमालम्ब-18 माना धर्म चरन्तीति । किश्च-'सव्वं गेहि' सर्वा गृद्धि भोगकाङक्षां दुःखरूपतया ज्ञपरिज्ञया परिज्ञाय प्रत्याख्यानपरिज्ञया | परित्यजेत् ।
परित्यागे गुणमाह-'एस पण ते' एष इति कामपिपासापरित्यागी प्रकर्षण नतः-प्रणतः प्रवः संयमे कर्मधूननायां वा| महामुनिर्भवति नापरः, किश्च-'अतियच्च'त्ति अतिगत्य-अतिक्रम्य सर्वतः-सर्वैः प्रकारैः सङ्ग-सम्बन्धं पुत्रकलत्रादिजनितं कामानुषङ्ग वा, किं भावयेदित्याह-'ण महं अत्थिन मम किमप्यस्तीति यत्संसारे पतत आलम्बनाय स्यादिति, तदभावाच्च इति-उक्तक्रमेणैकोऽहमस्मिन्-संसारोदरे, न चाहमन्यस्य कस्यचिदिति । एतदभावनाभावितश्च यत्कुर्यात्तदाह-'जयमाणे' अत्र-अस्मिन् मौनीन्द्रे प्रवचने विरतः सन् सावधानुष्ठानात् दशविधचक्रवालसामाचार्या यतमानः, कोऽसौ ? अनगार:प्रव्रजितः, एकत्वभावनां भावयन्नवमौदर्य सन्तिष्ठत इत्युत्तरसूत्रेण सम्बन्धः, इयमेव क्रियोत्तरसूत्रेष्वपि लगयितव्या, किश्च'सव्वतो मुंडे' सर्वतः-द्रव्यतो भावतश्च मुण्डो रीयमाणः-संयमानुष्ठाने गच्छन् , किम्भूत इत्याह-'जे अचेले' योऽचेलोऽल्पचेलो जिनकल्पिको वा पर्युषित:-संयमे उद्युक्तविहारी अन्तप्रान्तभोजी, तदपि न प्रकामतयेत्याह-'संचिक्खति' संतिष्ठते अवमौदर्ये । न्यूनोदरतायां वर्तमानः कदाचित्प्रत्यनीकतया ग्रामकण्टकैस्तुद्ये तेत्याह-'से अकुट्टे वा' स-मुनिर्वाग्मिराक्रुष्टो वा
EGILEAGEERISICOGG
॥३४५॥

Page #370

आचा०
प्रदी०
दण्डादिभिर्हतो वा लुञ्चितो वा केशोत्पादनतः पूर्वकृत कर्मपरिणत्युदयादेत देवावगच्छन् सम्यक् तितिक्षमाणः परिव्रजेत् । कथं पुनर्वाग्भिराक्रुश्यत इत्याह- 'पलियं' कर्म जुगुप्सितमनुष्ठानं तेन पूर्वाचरितेन कुविन्दादिना प्रकध्य जुगुप्सते, तद्यथा-भो कालिक ! प्रव्रजित ! स्वमपि मया साद्धमेवं जल्पसि, अथवा जकारचकारादिभिरपरैः [प्रकारैः ] प्रकथ्य निन्दां विधत्ते, एभिर्वा वक्ष्यमाणैः प्रकारैरित्याह- 'अत हेर्हि' अतथ्यैः - वितथैरसद्भूतैः शब्दैश्वौरस्त्वं पारदारिक इत्येवमादिकैः स्पर्शश्च असद्भूतैः साधोः कर्तुमयुक्तैः करचरणच्छेदनादिभिः स्वकृतादृष्टफलमित्येतत् सङ्ख्याय - ज्ञात्वा तितिक्षमाणः परित्रजेत् । परीषदाचानुकूल प्रतिकूलतया भिन्ना इति दर्शयति- ' एगतरे' एकतरान् - अनुकूलान् अन्यतरान् प्रतिकूलान् [ परीषहान् ] उदीर्णान् ज्ञात्वा सयक् तितिक्षमाणः परिव्रजेत् यदिवाऽन्यथा परीषदाणां द्वैविध्यं [ इत्याह ] - 'जे य हिरी' ये च परीषदाः सत्कारपुरस्कारादयः साधोहरिणो-मन आह्लाद कारिणो ये तु प्रतिकूला' अहारिणो मनसोऽनिष्टा, यदिवा ह्रीरूपा: - याच्याSलादयः, अह्रीरूपा मनसव' लज्जाकारिणः शीतोष्णादयः, इति द्विरूपानपि परीषदान सम्यक् तितिक्षमाणः परिव्रजेत्
।। १८० ।।
किञ्च --
चेच्च सव्वं विसोत्तियं फासे फासे समितदंसणे |
१ ० कूलतया वृ० । २ ०अही मन० ब० ।
११६/२
॥३४६॥

Page #371

१।३।२
-
SIRSIA
एते भो णगिणा वुत्ता जे लोगसि अगागमणधम्मिणो । आणाए मामगं धम्मं । एस उत्तरवादे इह माणवाणं वियाहिते । एत्थोवरते तं झोसमाणे आयाणिज्जं परिणाय परियारण विगिचति ।
इह एगेसि एगवरिया होति । तस्थितराइतरेहिं कुलेहिं सुद्धेसणाए सव्वेसणाए से मेधावी ४ परिवए सुभि अदुवा दुभि । अदुवा तत्थ भेरवा पाणा पाणे किलेसंति । ते फासे पुट्ठो धीगे | अधियासेज्जासि त्ति बेमि (सू. १८१) .
___॥धुयस्स बिइमो उद्देसओ समत्तो।। 'चेचा' त्यक्त्वा सर्वा-विस्रोतसिकां परीषहकृतां परीषहापादितान् स्पर्शान-दुःखानुभवान् स्पृशेत्-सम्यगधिसहेत, किम्भूतः ? 'समितदंसणे' सम्यग् इत-प्राप्त दशनं येन स समितदर्शनः, सम्यग्दृष्टिः । __ तत्सहिष्णवश्च किम्भूताः स्युरित्याह--'एते भो' भोः-इत्यामन्त्रणे, एते परीष हसहिष्णवो निग्रन्था भावनग्ना उक्ताः, येऽस्मिन् मनुष्यलोके अनागमनं धर्मो येषां तेऽनागमनधर्माणः, यथाऽऽरोपितप्रतिज्ञाभारवाहित्वाम्म पुनर्ग्रहं प्रति प्रत्यागमनेप्सवः'।
१ गृहं प्रत्या० ०।
॥३४७॥

Page #372

११६२
आचा प्रदी०
-%AAAAAAA-%A
| किञ्च-'आणाए' आज्ञाप्यतेऽनयेत्याज्ञा तया मामकं धर्म सम्यग्नुपालयेत् तीर्थकर एवमाह, यदिवा धर्मानुष्ठायी एवमाहधर्म एवैको मामकोऽन्यत्तु पाराक्यमतस्तमाज्ञया-तीर्थकरोपदेशेन सम्यकरोमि, आज्ञया धर्मोऽनुपाल्यत इत्याह- 'एस उत्तरवादे' एषः-अनन्तरोक्तः उत्तरवाद-उत्कृष्टवाद इह मानवानां व्याख्यातः।
किश्च-'एत्थोवरते' अत्र-अस्मिन् कर्मधूननोपाये संयमे उप-सामीप्येन रत उपरतस्तदष्टप्रकारं कर्म शोषयन्'-क्षपयन् धर्म चरेत्, 'आयाणिज्ज' आदीयत इत्यादानीयं-कर्म तत्परिज्ञाय मूलोत्तरप्रकृतिभेदतो ज्ञात्वा पर्यायेण-श्रामण्येन विवेचयति-क्षपयति ।
'इह एगेसिं'ति इह-अस्मिन् प्रवचने एकेषां शिथिलकर्मणामेकचर्या भवति-एकाकिविहारप्रतिमाऽभ्युपगमो भवति, तत्र च नानारूपाभिग्रहविशेषाश्तपश्चरणविशेषाश्च भवन्ति अतस्तावत्प्राभृतिकामधिकृत्याह-'तत्थितरा' तत्र-तस्मिन्नेकाकिविहारे इतरे-सामान्यसाधुभ्यो विशिष्टतरा इतरेषु-अन्तप्रान्तेषु कुलेषु शुद्धषणया दशैषणादोषरहितेनाहारादिना सर्वेषणया सर्वा याऽऽहाराद्युद्गमोत्पादनग्रासैपणारूपा तया सुपरिशुद्धेन विधिना संयमे परिवजन्ति, 'से मेधावी' स मेधावी-मर्यादाव्यवस्थितः संयमे परिव्रजेत्, किश्च-'मुभि' स आहारस्तेष्वितरेषु [कुलेषु] सुरभिर्वा स्यादथवा दुर्गन्धः, न तत्र रागद्वेषौ विदध्यात्, किश्च-'अदुवा तत्थ' [अथवा] तत्रैकाकिविहारित्वे प्रेतभुवि प्रतिमाप्रतिपन्नस्य सतो भैरवा-भयानका यातुधानादि
१ झोषयन्-वृ०।
AISATERESEASELECTROLOGLE T-
CG
॥३४८॥

Page #373

श६२
कृताः शब्दाः प्रादुर्भवेयुः, यदिवा भैरवा-बीभत्साः प्राणा:-प्राणिनो दीप्तजिहादयोऽपरान् प्राणिनः क्लेशयन्ति-उपतापयन्ति, त्वं तु पुनस्तैः स्पृष्टस्तान् स्पर्शान् दुःखविशेषान् धीर:-अक्षोभ्यः सनधिसहस्व । इतिरधिकारपरिसमाप्तौ, ब्रवीमीति पूर्ववत् ॥१८॥
॥ श्रीधूताध्ययने द्वितीयोद्देशकप्रदीपिका समाप्ता॥
ARIBARSASAR AOKE
y
कायम
॥३४९॥

Page #374

A
आचा० प्रदी०
श६।३
॥ श्रीधूताध्ययने तृतीयोदेशकः ।। उक्तो द्वितीयोद्वेशकः, साम्प्रतं तृतीय आरभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः-इहानन्तरोदेशके फर्मधूननाऽभिहिता, सा || च नोपकरणशरीरविधूननामन्तरेण, इत्यतस्तद्विधूननार्थमिदमारभ्यते, इत्यनेन सम्बन्धेनायातस्यास्योद्देशकस्यादिसूत्रम्, तच्चेदम् -
एतं खु मुणी आदाणं सदा सुअक्खातधम्मे विधूतकप्पे णिज्झोसइत्ता। . जे अचेले पखिसिते तस्स णं भिक्खुस्स णो एवं भवति--परिजुण्णे मे वत्थे, वत्थं जाइस्सामि, सुत्तं जाइस्सामि, सूई जाइस्सामि, संधिस्सामि, सीविस्सामि, उक्कसिस्सामि, वोक्कसिस्सामि, परिहिस्सामि, पाउणिस्सामि ।
अदुवा तत्थ परक्कमंतं भुज्जो अचेलं तणफासा फुसंति, सीतफासा फुसंति, तेउफासा फुसंति, दंस-मसगफासा फुसंति, एगतरे अण्णयरे विरूवरूवे फासे अधियासेति अचेले लाघवं आगममाणे । तवे से अभिसमण्णागए भवति । जहेतं भगवता पवेदितं । तमेव
ROCESSINGER
AAAAAAEGALABAR
-
ACACA
॥३५०॥

Page #375

आचा०
A-
१६३
प्रदी०
AEAAAAAAAA
___अभिसमेच्चा सव्वतो सव्वत्ताए सम्मत्तमेव समभिजाणिया।
___ एवं तेसि महावीराणं चिरराई पुब्वाइं वासाइं रीयमाणाणं दवियाणं पास अधियासिय (सू.१८२) ___ 'एतं खु'त्ति एतत्पूर्वोक्तं वक्ष्यमाणं वा खुः-वाक्यालङ्कारे, आदीयते इत्यादानं-कर्म, तच्च धर्मोपकरणातिरिक्तं वस्त्रादि
झोषयतीति' सम्बन्धः, सदा स्वाख्यातधर्मा-संसारभीरुत्वाद्यथारोपितभारवाही, विधृतः-सम्यक् स्पृष्टः कल्प-आचारी | येन स तथा, स एवम्भृतो मुनिरादानं झोषयित्वा' आदानमपनेष्यति ।
कथं पुनस्तदादानं वस्त्रादि स्यायेन तत् झोषयितव्यं भवेदित्याह-'जे अचेले' यः साधु स्य चेलं-वस्त्रमस्तीत्यचेल:तस्य भिक्षोः नैतद्भवति-नैतत्कल्पते यथा परिजीणं मे वस्त्रमचेलकोऽहं भविष्यामि, ततश्च शीताद्यदितस्य किं शरणं मे स्याद् वस्त्रं विना ? अतोऽहं कश्चन श्रावकादि[क] प्रत्यग्रं वस्त्रं याचिष्ये, तस्य वा जीर्णस्य वस्त्रस्य सन्धानाय सूत्रं याचिष्ये, सूचिं याचिष्ये, अवाप्ताभ्यां सूचिसूत्राभ्यां जीर्णवस्त्ररन्धं सन्धास्यामि पाटितं सेविष्यामि, लघु वा सदपरशकललगनत उत्कर्षयिष्यामि, दीर्घ वा सत्खण्डापनयनतो व्युत्कर्षयिष्यामि, एवं च कृतं सत्परिधास्यामि तथा प्रावरिष्यामीत्याद्यार्तध्यानं न भवति । _____ तस्य चाऽचेलस्याल्पचेलस्य वा तृणादिस्पर्शसद्भावे यद्विधेयं तदाह-'अदुवा तत्थ' तस्य हि [अचेलतया] परिवसतो जीर्णवस्त्रादिकतमपध्यानं न भवति, अथवैतत्स्यात्-तत्राचेलत्वे पराक्रममाणं पुनस्तं साधुमचेलं क्वचिदग्रामादौ त्वक्त्राणा
१० षयितेति-वृ० । २ शोषयितेति-बृ०।
AGRAHARSHIR-CASRAE
॥३५॥

Page #376

O
याचा प्रदी०
REAMINERASHASANSARESHESARIES
भावात् तृणशय्याशायिनं तृणानां स्पर्शाः परुषास्तुणस्पर्शास्ते कदाचित् स्पृशन्ति, तांश्च सम्यग-अदीनमनस्कोऽतिसहते, | शीतस्पर्शाः स्पृशन्ति, तेजस्पर्शा:-उष्णस्पर्शा:स्पृशन्ति, दंशमशकस्पर्शः स्पृशन्ति, 'एगतरे' इति एतेषां परीषहाणामेकतरेऽविरुद्धा दंशमशकादयः प्रादुर्भवेयुः, शीतोष्णादिपरीषहाणां वा परस्परविरुद्धानामन्यतरे प्रादुष्प्युः, 'विरूवरूवे'त्ति विरूपंबीभत्सं स्वरूपं येषां ते विरूपरूपाः, स्पर्शा:-दुःख विशेषाः, तान् सम्यकरणेनापध्यानरहितोऽधिसहते, कोऽसौ ? अचेलः, किमभिसन्ध्य परीषहान् अधिसहत इत्यत आह-'लाघवं आगममाणे' लधोर्भावो लाघवं, द्रव्यतः उपकरणलाघवं भावतः | कर्मलाघवं आगमयन्-बुद्ध्यमानः परीषहोपसर्गान् सहते । 'तवे से 'से' तस्य उपकरणलाघवेन कर्मलाघवं कर्मलाघवेनोपकरणलाघवमागमयतस्तृणादिस्पर्शानधिसहमानस्य तपः-कायक्लेशरूपतया बाह्यमभिसमन्वागतं भवति-सम्यग् आभिमुख्येन सोढं भवति । 'जहेत' यथा-येन प्रकारेण इदं-यदुक्तं वक्ष्यमाणं चैतद्भगवता वर्धमानस्वामिना प्रवेदितं, 'तमेव तद्उपकरणलाघवमाहारलाघवं च अभिसमेत्य-ज्ञात्वा, सर्वत इति द्रव्यतः क्षेत्रतः कालतो भावतश्च, तत्र द्रव्यतः आहारोपकरणादौ, क्षेत्रतः सर्वत्र ग्रामादौ, कालतोऽहनि रात्रौ वा दुर्भिक्षादौ वा सर्वात्मना, भावतः कृत्रिमकल्काद्यभावेन, 'सम्मत्तमेव' सम्यक्त्वमेव सम्यगभिजानीयात्, तीर्थकरगणधरोपदेशात् सम्यक्कुर्यात् ।
RGASHAER
'एवं तेसिं'ति एवमित्यचेलतया पर्युषितानां तृणादिस्पर्शानधिसहमानानां तेषां महावीराणां सकललोकचमत्कृतिकारिणां चिररात्रं-यावज्जीचं, पूर्वाणि-प्रभूतानि वर्षाणि रीयमाणानां-संयमानुष्ठानेन गच्छतां 'दवियाणं पास'त्ति द्रव्याणां-भव्यानां
॥३५२॥

Page #377

आचा०
प्रदी
मुक्तिगमनयोग्यानां पश्य - अवधारय, यत्तणस्पर्शादिकं पूर्वमभिहितं तदधिसोढव्यमिति सम्यकरणेन स्पर्शातिसहनं कृतमेतदिति जानीहि ॥ १८२ ॥
एतच्चाधिसहमानानां यत्स्यात्तदाह
आगतपणाणा किसा बाहा भवंति पयणुए य मंससोणिए । विस्सेर्णि सति मुत्र वियाहिते ति बेमि (सू. १८३)
| कट्टु परिणाय 'आगतपण्णाणाणं' आगतं प्रज्ञानं पदार्थाविर्भावकं येषां ते तथा तेषां तपसा परीषहातिसहनेन च कृशा बाहवः- भुजा भवन्ति, कर्मक्षपणायोत्थितस्य शरीरमात्रपीडाकारिणः परीषहोपसर्गान् सहायानिति मन्यमानस्य न मनः पीडोत्पद्यते, शरीरपीडा तु भवत्येवेत्याह- 'पयणुण्य'त्ति मांसं च शोणितं च मांसशोणिते, द्वे अपि प्रतनुके रुक्षाहारत्वादल्पाहारत्वाच्च भवतः । तथा 'विस्से णि' ति संसार श्रेणी - संसारावतरणी रागद्वेषकषाय संततिस्तां क्षान्त्यादिना विश्रेणीं कृत्वा, तथा परिज्ञायज्ञात्वा समत्वभावनया एष उक्तलक्षणो मुनिः तीर्णः संसारसागरं, एष एव मुक्तः सर्वसङ्गेभ्यो, विरतः [सर्वसावधानुष्ठानेभ्यो ] एष एव व्याख्यातो नापरः । ब्रवीमीति पूर्ववत् ॥ १८३॥
तं च तथाभूतं मुनिमरतिरभिभवेत्, अचिन्त्यसामर्थ्यात् कर्मणः, इत्याह
विरयं भिक्खु तं चिरतोसीयं अरती तत्थ किं विधारए ? संघेमाणे समुट्ठिते ।
१।६।३
॥ ३५३॥

Page #378

श६।३
आचा० प्रदी०
HAGAVARANASI
जहा से दीवे असंदीणे एवं से धम्मे आरियपदेसिए । तं अणवकखमाणा अणतिवा- 2 तेमाणा दइता मेधाविणो पंडिता।
एवं तेसिं भगवतो अणुट्ठाणे जहा से दियापोते। एवं ते सिस्सा दिया य रातो य अणुपुव्वेण वायित त्ति बेमि (सू. १८४)
॥धुयस्स ततिओ उद्देसओ समत्तो॥ 'विरय'ति विरतमसंयमादु भिक्षणशीलं भिक्षु रीयन्तं-निस्सरन्तमप्रशस्तेभ्योऽसंयमस्थानेभ्यः प्रशस्तेष्वपि वर्तमानं चिररात्रं-प्रभूतं कालं संयमे उषितश्चिररात्रोषितस्तमेवंगुणयुक्तम् अरतिः-संयमोद्विग्नता तत्र-तस्मिन् संयमे प्रवर्त्तमानं किं[वि] धारयेत् ? -कि प्रतिस्खलयेत् ?, ओमित्युच्यते, विचित्राकर्मपरिणतिः किं न कुर्यात् ? अथवा लघुकर्माणं कथमरतिर्विधारयेदित्याह-'संधेमाणे'क्षणे क्षणेऽव्यवच्छेदेनोत्तरोत्तरं संयमस्थानं सन्दधानः सम्यमुत्थितः समुत्थितः यथाख्यातचारित्राभिमुखस्तम रतिः कथं विधारयेत् ।
स चैवम्भूतो न केवलमात्मनस्त्राता अपरेषामप्यरतिविधारकत्वात् त्राणाय भवतीति दर्शयति--'जहा से दीवे' द्विर्गता आपोऽस्मिन्निति द्वीपः, स च द्रव्य भावभेदात् द्वेधा--तत्र द्रव्यद्वीपो द्विधा-सन्दीनोऽसन्दीनश्च, यो हि पक्षमासादावदकेन प्लान्यते स सन्दीनः, विपरीतस्त्वसन्दीन: सिंहलद्वीपादिः, यथा सांयात्रिकाः असन्दीनद्वीपं समवाप्याश्वसन्ति एवं
॥३५४॥

Page #379

आचा०
प्रदी०
भावसन्धानायोत्थितं साधुमवाप्यापरे प्राणिनः समाश्वस्युः, अथवा भावद्वीप:- सम्यक्त्वं तच्च प्रतिपातित्वादोपशमिकं क्षायोपशमिकं च सन्दोनो भावद्वीपः क्षायिकं त्वसन्दीनः तं द्विविधमप्यवाप्य' परीतसंसारत्वात् प्राणिन आश्वसन्ति, अथवा भावदीपः सन्दीनः श्रुतज्ञानमसन्दीनस्तु केवलज्ञानं तच्चावाप्य प्राणिनोऽवश्यमाश्वसन्त्येव यदिवा भावद्वीपो धर्मः यथासन्दीनो द्वीपो भग्नपोतानां बहूनां जन्तूनां शरण्यतयाऽऽश्वास हेतुर्भवत्येवम सावपि धर्मस्तीर्थकरप्रणीतः कषतापच्छेद निर्घटितोऽसन्दीन आश्वासभूमिर्भवति । तस्य धर्मस्यानुष्ठायिनः कीदृशाः सन्तीत्याह -- 'ते अणवकखमाणा' ते - साधवो भावसन्धानोद्यताः संयमारतेः प्रणोदका मोक्षनेदिष्ठा भोगाननवकाङ्क्षन्तो धर्मे सम्यगुत्थानवन्तः स्युः तथा 'अणतिवातेमाणा' प्राणिनोऽनतिपातयन्तः, उपलक्षणात् शेषमहाव्रतग्रहणमायोज्यं, 'दहता मेधाविणो' कुशलानुष्ठानप्रवृत्तत्वाद्दयिताः सर्वलोकानां मेधाविनो मर्यादाव्यवस्थिताः पण्डिताः- पापोपादानपरिहारितया सम्यक्पदार्थज्ञा धर्मचरणायोत्थिता भवन्ति ।
पुनस्तथाभूतज्ञानाभावात् विवेकविकलास्ते आचार्यादिभिः सम्यगनुपाल्या यावद्विवेकिनोऽभूवन्निति दर्शयितुमाह-'एवं सिं'ति एवम् उक्तविधिना तेषाम् अपरिकर्मितमतीनां भगवतो - वीरवर्धमानस्वामिनो धर्मे सम्यगनुत्थाने सति तत्परिपालनतः सदुपदेशदानेन परिकर्मितमतित्वं विधेयम् । अत्रैव दृष्टान्तमाह-- 'जहा से दियापोते' द्विजः - पक्षी तस्य पोतः बालः स यथा तेन द्विजेन गर्भप्रसवादारभ्याण्डको च्छूनोच्छु नतर भेदादिकास्ववस्थासु यावन्निप्पन्न पक्षस्तावत्पाल्यते एवमाचार्येणापि शिष्यः दोक्षादानादारभ्य सामाचार्युपदेशदानेनाध्यापनेन तावदनुपाल्यते यावद्गीतार्थोऽभूत्, 'एवं ते
१० मवाप्य । २ भावद्वीपः पा० । ३०परिहारतया पा० ।
१।६।३
।। ३५५॥

Page #380

१६।३
भाचा प्रदी०
सिस्सा' यथा द्विजपोतो मातृपितुभ्यामनुपाल्यते एवमाचार्येणापि शिष्या अहनिशमनुपूर्वेण-क्रमेण वाचिता:-पाठिताः शिक्षा ग्राहिताः समस्त कार्यसहिष्णवः संसारोत्तरणसमर्थाश्च भवन्तीति । इतिरधिकारपरिसमाप्तौ, ब्रवीमीति पूर्ववत् ॥१८४॥
॥ श्रीधूताध्ययने तृतीयोदेशकप्रदीपिका समाप्ता॥
ASSISASHASIESTERIESIASIS
CATEGIESIOGISSISSISSISSIES
॥३५६॥

Page #381

आचा० प्रदी०
११६४
॥ श्रीधूताध्ययने चतुर्थोद्देशकः ॥ उक्तस्तृतीयोद्देशकः, साम्प्रतं चतुर्थ आरभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः-इहानन्तरोद्देशके शरीरोपकरणधुननाऽभिहिता, &ा सा च परिपूर्णा न गौरवत्रिकसमन्वितस्यातस्तद्भूननार्थमिदमुपक्रम्यत, इत्यनेन सम्बन्धेनायातस्योदेशकस्यादिसूत्रम्
एवं ते सिस्सा दिया य रातो य अणुपुत्वेण वायिता तेहिं महावीरेहिं पण्णाणमंतेहिं तेसंतिए पण्णाणमुवलब्भ हेचा उवसमं फारुसियं समादियंति । वसित्ता बंभचेरंसि आणं तं णो ति मण्णमाणा आघायं तु सोच्चा णिसम्म 'समणुण्णा जीविस्सामो' एगे णिक्खम्म,
ते असंभवंता विडज्झमाणा कामेसु गिधा अन्झोववण्णा
समाहिमाघातमझोसयंता सत्थारमेव फरसं वदंति (सू. १८५) 'एवं ते सिस्सा' एवमिति द्विजपोतसंवर्धनक्रमेणैव ते शिष्या:-स्वहस्तप्रवाजिता उपसम्पदागताः प्रातीच्छ काश्च दिवा रात्रौ वा अनुपूर्वेण-क्रमेण वाचिताः-पाठिताः, तत्राध्यापनमाचारादिक्रमेण' क्रियते, आचारश्च त्रिवर्षपर्यायोऽध्याप्यत १ तच्चाध्या०-५०।
॥३५७॥

Page #382

१।६।४
आचा प्रदी.
SEARCASEAECA
इत्यादिक्रमेगाध्यापिताः शिष्याश्चारित्रं ग्राहिताः, यथा-युगमात्रदृष्टिना गन्तव्यम् , कूर्मवत्सङ्कुचिताङ्गेन भाव्यमित्येवं शिक्षा ग्राहिताः, कैः ? तैर्महावीरैः-तीर्थकरगणधराचार्यादिभिः, किम्भूतैः ? -प्रज्ञावद्भिर्जानिभिः, ते तु शिष्याः आचार्यादीनामन्तिके-समीपे प्रज्ञानं-श्रुतज्ञानं, उपलभ्य बहुश्रुतीभूताः प्रबलमोहोदयात् त्यक्त्वोपशमं ज्ञानलवोत्तम्भितगर्वाध्माता: पारुष्यं-परुषतां समाददति-गृह्णन्ति, तद्यथा-परस्परगुणनिकायां मीमांसायां वा एकोऽपरमाह-त्वं न जानीषे न चैषां शब्दानामयमों [यो] भवताऽभाणि, अपि च-कश्चिदेव मादृशः शब्दार्थनिर्णयापालं, न सर्व इत्यादि । किश्च'वसित्ता बंभचेरंसि' एके पुनब्रह्मचर्य-संयमस्तत्रोषित्वा तामाज्ञां-तीर्थकरोपदेशरूपां नो इति मन्यमानाः-न बहु मन्यमानाः सातागौरवबाहुल्यात् बाकुशिकतामालम्बन्ते, 'आघायं तु' आख्यातमेतत् कुशीलविपाकादिकं श्रुत्वा निशम्य-अवबुध्य च शास्तारमेव परुष वदन्तीति सम्बन्धः । किमर्थं तहि श्रृण्वन्तीति चेत्तदाह--'समण्णुण्णा जीविस्सामो' संमनोज्ञा-लोकसम्मता जीविष्याम इति कृत्वा प्रश्नव्याकरणाथै शब्दशास्त्रादीनि शास्त्राण्यधीयन्ते, अथवा समनोज्ञा-उद्युक्तविहारिणः सन्तो जीविष्यामः संयमजीवितेनेत्येवं निष्क्रम्य,
पुनर्मोहोदयादसम्भवन्तः-ते गौरवत्रिकान्यतरदोषात् ज्ञानादिके मोक्षमार्गे न सम्यग्भवन्तो-नोपदेशे वर्तमाना विविध दह्यमानाः कामैद्धा गौरवत्रिकेऽध्युपपन्नाः विषयेषु, _ समाधि-इन्द्रियप्रणिधानमाख्यातं तीर्थकरादिभिस्त अजोषयन्तः-असेवमाना दुर्विदग्धा आचार्यादिना शास्त्राभिप्रायेण | प्रेर्यमाणा अपि तच्छास्तारमेव परुष वदन्ति-नास्मिन् विपये भवान् किञ्चिजानाति, यथाऽहं सूत्रार्थ शब्दं गणितं निमित्तं
ॐ ॐ
| ॥३५८॥

Page #383

आचा प्रदी०
११६४
वा जाने तथा कोऽन्यो जानीते ?, इत्येवमाचार्यादिक शास्तारं हीलयन्ति' परुष वदन्ति, यदिवा शास्ता-तीर्थकदादिस्तमपि परुषं वदन्ति, तथा चकाचित्स्खलिते नोदिता जगदुः--किमन्यदधिकं तीर्थकद्वक्ष्यत्यस्मद्गलकर्तनादपीत्यादिभिरालापरली कविद्यामदावलेपाच्छास्त्रकृतामपि दषणानि वदेयुः ॥१८५॥ न केवलं शास्तारं परुष वदन्त्यपरानपि साधूनपवदेयुरित्येतदाह-- सीलमंता उवसंता संखाए रीयमाणा । असीला अणुवयमाणस्स बितिया मंदस्स बालिया
RRRRRRRRR
'सीलमंता' शीलम्-अष्टादशशीलासहस्रसङख्य तद्विद्यते येषां ते शीलवन्तः, उपशान्ता:-कषायोपशभात , 'संखाए रोयमाणा' संख्यया-प्रज्ञया रीयमाणाः-संयमानुष्ठाने पराक्रममाणाः सन्तः कस्यचिद्विश्रान्तभागधेयतया अशीला एव' इत्येवमनुवदतोऽनु-पश्चाद्वदतः पृष्ठतोऽपवदतः पार्श्वस्थादेः द्वितीयैषा मन्दस्य बाळता-मूर्खता, एकं तावत्स्वतश्चारित्रापगमः पुनरपरानुयुक्तविहारिणोऽपवदत इत्येषा द्वितीया बालता ॥१८६॥
अपरे च वीर्यान्तरायोदयात् स्वतोऽवसीदन्तोऽप्यपरसाधुप्रशंसान्विता यथावस्थितमाचारगोचरमावदेयुरिति दर्शयति-- णियट्टमाणा वेगे आयारगोयरमाइक्खंति, णाणभट्ठा दंसणलूसिणो (सू. १८७) १ हीलयन्तः -बृ० । २ तथाहि-पा० । ३ सहनाख्यं-पा० । ४ एते-वृ० । ५ ०तो व०-७० ।
कडकमाल
| ॥३५९॥

Page #384

आचा०
प्रदी०
'णियट्टमाणा' एके-कर्मोदयात् संयमान्निवर्त्तमाना लिङ्गाद्वाऽनिवर्त्तमाना' यथावस्थितमाचारगोचरमाचक्षते, वयं तु कर्तुमसहिष्णव आचारस्त्वेवम्भूत इत्येवं वदतां तेषां द्वितीया बाळता न भवति । किम्भूताः बालाः पुनरेवं समर्थयेयुरित्याह-सदसद्विवेको - ज्ञानं तस्माद्भ्रष्टाः, 'दंसणलूसिणो' सम्यग्दर्शन विंध्वसिनः ॥ १८७॥
अपरे पुनर्बाह्य क्रियोपेता अप्यात्मानं नाशयन्तीत्याह-णममाणा वेगे जीवितं विपरिणामेंति ।
पुट्ठा वेगेणियति जीवितस्सेव कारणा ॥
णिक्खतं पितेसिंदुष्णिक्खतं भवति । बालवयणिज्जा हु तेरा पुणो पुणो जाति पकपैति । अधे संभवंता विद्यायमाणा, अहमंसीति विउक्कसे । उदासीणे फरुसं वदंति, पलियं पथे अदुवा थे अतहिं । तं वा मेहावी जाणेज्जा धम्मं (सू. १८८ )
'ममाणा वेगे' नमन्तोऽप्याचार्यादेर्द्रव्यतः श्रुतज्ञानार्थं ज्ञानादिभावविनयाभावात् कर्मोदया देके न सर्वे संयमजीवितं विपरिणामयन्ति - अपनयन्ति, सच्चरितादात्मानं ध्वंसयन्ति ।
१ लिङ्गावा, वा शब्दादनिवर्त्तमाना वा= बृ० |
११६१४
॥३६०॥

Page #385

भाचा
श६४
प्रदी०
'पुढा वेगे' एके-अपरिमितमतयो गौरवत्रिकप्रतिबद्धाः-स्पृष्टाः परीपहेनिवर्तन्ते संयमात् लिङ्गाद्वा, किमर्थ ? 'जीवितस्सेव' जीवितस्यैव-असंयमाख्यस्य कारणात् निमित्तात् सुखेन वयं जीविष्याम इतिकृत्वा सावद्यानुष्ठानतया संयमानिवर्तन्ते ।
तथाभूतानां च यत्स्यात्तदाह-'णिक्खतं पि' तेषां गृहपाशानिष्क्रान्तमपि' ज्ञानदर्शनचारित्रमूलगुणान्यतरोपघाताददुनिष्क्रान्तं भवति । तद्धर्माणां च यत्स्यात्तदाह-'बालवयणिज्ज'त्ति हुहेतौ यस्मादसम्यगनुष्ठानात् दुनिष्क्रान्तास्तस्माबाळानामपि-प्राकृतपुरुषाणामपि वचनीयाः-गर्हणीयास्ते नराः। किश्च 'पुणो पुणो' पौनःपुन्येनारहट्टघटीयन्त्रन्यायेन | जाति:-उत्पत्तिस्तां कल्पयन्ति, किम्भूतास्ते इत्याह-'अधे संभवंता' अधःसंयमस्थानेषु सम्भवन्तो वर्तमाना अविद्यया वाऽधो वर्तमानाः विद्वांसो वयमित्येवं मन्यमाना लघुतयाऽऽत्मानं व्युत्कर्ष येयु:-आत्मनः श्लाघां कुर्वते, यत्किञ्चिज्जानानोऽपि मानोन्नतचाद्रससातगौरवबहुलोऽहमेवात्र बहुश्रुतो यदाचार्यों जानाति तन्मयाऽल्पेनैव कालेनाधीतमित्येवमात्मानं व्युत्कर्षयेत् । नात्मश्लाघतयैवासते, परानप्यपवदेयुरित्याह–'उदासीणे' रागद्वेषरहिता मध्यस्था बहुश्रुतत्वे सत्यप्युपशान्तास्तान् स्खलितप्रेरणोधतान् परुषं वदन्ति, [तद्यथा-] स्वयमेव तावत्कृत्यमकृत्यं वा जानीहि, ततोऽन्येषामुपदेक्ष्यसि । 'पलियंति अनुष्ठानं तेन पूर्वाचरितेनानुष्ठानेन तृणाहारादिना प्रकथयेद्-एवम्भूतस्त्वम् , अथवा कुण्टमुण्टादिभिर्गुणैमुखविकारादिभिर्वा प्रकथयेत् । किम्भूतैः-अविद्यमानैः । उपसंहरनाह–'तं वा मेहावी' तं वा धर्म-श्रुतचारित्राख्यं मेधावी-मर्यादाव्यवस्थितो जानीयात् ॥१८८॥
१ गृहवासान्नि-वृ० । २ तद्धर्मणां-वृ० । ३ सत्युप०-पा० ।
15EGESSI SHSG
मा०३१
॥३६१॥

Page #386

११६४
आचा० प्रदी.
सोऽसभ्यवादप्रवृत्तो बाली गुर्वादिना यथाऽनुशास्यते तथा दर्शयति--
अधम्मट्टी तुमं सि णाम बाले आरंभट्ठी अणुवयमाणे, हणमाणे, घातमाणे, हणतो यावि समणुजाणमाणे । घोरे धम्मे उदीरेति । उवेहेति णं अणाणाए । एस विसण्णे वित्तद्दे वियाहिते त्ति बेमि (सू. १८९) ___'अधम्मट्टी' यतो नाम त्वमधर्मार्थी अतोऽनुशास्यसे, कुतोऽधर्मार्थी ? यतो बालः, कुतो बालो ? यत आरम्भार्थी सावद्यारम्भप्रवृत्तः, कुतः आरम्भार्थी ? यतः प्राण्युपमदेवादाननुवदन् एतद् वषे, तद्यथा-जहि प्राणिनोऽपरैरेवं घातयन् , घ्नतश्चापि समनुजानासि, किञ्चैवं ब्रवीपि तद्यथा--'घोरे धम्मे' घोरो-भयानको धर्मः सर्वाश्रवनिरोधाददुरनुचरः उत्प्राबल्येनेरित:-कथितः तीर्थकरादिभिरित्येवमध्यवसायी भवांस्तमनुष्ठानत उपेक्षते-उपेक्षां विधत्ते, 'ण'-वाक्यालङ्कारे, अनाज्ञया-तीर्थकरगणधरानुपदेशेन स्वेच्छया प्रवृत्तिं दर्शयति-एष-अनन्तरोक्तोऽधर्मार्थी बाल आरम्भार्थी प्राणिनां हन्ताघातयिता घ्नतोऽनुमन्ता धर्मोपेक्षक इति, विषण्णः कामभोगेषु, विविधं तदंतीति विती-हिंसकः, इत्येवंरूपस्त्वमेष व्याख्यात इत्यतोऽहं ब्रवीमि-त्वं मेघावी धर्म जानीयाः॥१८९॥
एतच्च वक्ष्यमाणमहं ब्रवीमीत्यत आह--
AAAAAAAA
ला॥३६॥

Page #387

आचा०
१।६।४
प्रदी०
RSHIRSALAAAAAAE
किमणेण भो ! जणेण करिस्सामित्ति मण्णमाणा एवं पेगे वदित्ता मातरं पित्तरं हेचा णातओ य परिग्गहं वीरायमाणा समुट्ठाए अविहिंसा सुव्वता दंता। पस्स दीणे उप्पइए पडिवतमाणे । | वसहा कायरा जणा लूसगा भवंति ।। ___अहमेगेसि सिलोए पावए भवति - से समणविभंते समणविन्भंते ।
पासहेगे समन्नागरहिं सह असमण्णागए णममाणेहिं अणममाणे विरतेहिं अविरते दवितेहिं अदविते । अभिसमेचा पंडिते मेहावी णिट्ठियढे वीरे आगमेणं सदा परिक्कमेज्जासि ति बेमि (सू.१९०) ||
॥धुयस्स चउत्थो उद्देसओ समत्तो॥ 'किमणेण' केचन-विदित वेद्या वीराः सम्यगुत्थानेनोत्थाय पुनः प्राण्युपमर्दका भवन्ति, कथमुत्थाय ? किमनेन भोरित्यामन्त्रणे जनेन-मातापितृ पुत्रकलात्रादिना स्वार्थपरेण परमार्थतोऽनर्थरूपेण करिष्यामीति, न ममायं कस्यचिदपि कार्यस्य रोगापनयनादेरलमित्यतोऽनेन किमां करिष्ये ? यदिवा प्रवित्रजिषुः केनचिदभिहितः किमनया सिकताकवलसनिभया प्रव्रज्यया करिष्यति भवान् ? अदृष्टवशायातं भोजनादिकं मुझवेत्यभिहितो विरागमापभो ब्रवीति--किमहमनेन
BREAOR-SAEROPEAREKASKAR
१३॥

Page #388

श६४
आचा० प्रदी.
RRRRe========
भोजनादिना करिष्ये ? भुक्तमप्यनेकशः संसारे पर्यटता तथापि तृप्ति भूत , [तत] किमिदानीमनेन जन्मना भविष्यतीत्येवं मन्यमाना एके विदितसंसारस्वभावा विदित्वाऽप्येवं' ततो मातरं--जननीं पितरं-जनयितारं हित्वा-त्यक्त्वा ज्ञातयः-पूर्वापरसम्बन्धिनः स्वजनास्तान् परित्रहः-धनधान्यहिरण्यद्विपदचतुष्पदादिः तं, किम्भूताः ? वीरमिवात्मानमाचरन्तो वीरायमाणाः, सम्यक् संयमानुष्ठानेनोत्थाय विविधैरुपायैहिंसा न विद्यते अविहिंसाः, शोभनं व्रतं येषां ते सुव्रताः, इन्द्रियदमाद्दान्ताः, इत्येवं समुत्थाय पूर्व पश्चात् पश्य-निभालय दीनान्-श्रगालत्वविहारिणः पूर्वमुत्पतितान् संयमारोहणात् पश्चात्पापोदयात् प्रतिपतत, किमिति दीना भवन्ति यतो 'वसट्टा' वशा इन्द्रियविषयकषायाणां तत आर्ताः, कातराः परीषहोपनिपाते सति, के ते ? जनाः, 'लूसगा' लूषका व्रतानां विध्वंसका भवन्ति । ___ 'अहमेगेसिं' एकेषां-भग्नप्रतिज्ञानां श्लोकः-अश्लाघारूपः पापको भवेत् , स्वपक्षात् परपक्षाद्वा महत्ययश कीर्तिर्भवति, 'से समणविभंते' सोऽयं श्रमणो भूत्वा विविधं भ्रान्तो-भग्नः श्रमणविभ्रान्तो, वीप्सयाऽत्यन्तजुगुप्सामाह ।
किन--पश्यत ययं कर्मसामयम एके समन्वागतरुद्यक्तविहारिभिः सह वसन्तोऽप्यसमन्वागताः शीतलविहारिणः, तथा नममानैः-संयमानुष्ठानेन विनयवद्भिः अनममाना-निर्पणतया सावद्यानुष्ठायिनो, विरतैरविरता द्रव्यभूतैरद्रव्यभूताः।
एवम्भूतान् अभिसमेत्य-ज्ञात्वा किं कर्त्तव्यम् ? 'पंडिते मेहावी' पण्डितः-वं ज्ञातज्ञेयो मेधावी-मर्यादाव्यवस्थितो १ उदित्वाऽप्येव-०।
SSSSSSSSSCRIBE
|॥३६४॥

Page #389

आचा०
प्रदी०
निष्ठितार्थः - विषयसुखनिष्पिपातो वीरः कर्मविदारणसहिष्णुर्भूत्वा आगमेन - सर्वज्ञ प्रणीतोपदेशानुसारेण सदा-सर्वकालं परिक्रामयेः । इतिरधिकारपरिसमाप्तौ ब्रवीमीति पूर्ववत् ॥ १९० ॥
॥ श्रीधूताध्ययने चतुर्थोद्देशक प्रदीपिका समाप्ता ॥
११६४
॥ ३६५॥

Page #390

१६५
श्राचा प्रदी०
AAAAA-%AE%
AAAAAA
॥ श्रीधूताध्ययने पञ्चमोद्देशकः ॥ उक्तश्चतुर्थोद्देशकः, साम्प्रतं पञ्चम आरभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः--इहानन्तरोद्देशके कर्मविधूननार्थ गौरवत्रय- || | विधूननाऽभिहिता, सा चोपसर्गविधूननाव्यतिरेकेण न संपूर्णभावमनुभवति, अत उपसर्गविधूननार्थमिदमुपक्रम्यते, इत्यनेन || सम्बन्धेनायातस्यास्योद्देशकस्यादिवत्रम्--
से गिहेसु वा गिहतरेसु वा गामेसु वा गामंतरेसु वा णगरेसु वा णगरंतरेसु वा जणवएसु वा जणवयंतरेसु वा संतेगतिया जणा लूसगा भवंति अदुवा फासा फुसंति । ते फासे पुट्ठो धीरो अधियासए ओए समितदंसणे।।
दयं लोगस्स जाणित्ता पाईणं पडीणं दाहिणं उदीणं आइक्खे विभए किट्टे वेदवी।
से उठ्ठिएसु वा अणुट्ठिएसु वा सुस्सूसमाणेसु पवेदए संति विरतिं उवसमं णिव्वाणं सोयं अज्जवियं मद्दवियं लापवियं अणतिवत्तियं सव्वेसि पाणाणं सव्वेसि भूताणं सव्वेसि जीवाणं सव्वेसि सत्ताणं, अणुवीइ भिक्खू धम्ममाइखेज्जा (सू. १९१)
| ॥३६६॥

Page #391

आचा.
श६५
प्रदी०
AAAAAAA
___ 'सेति स पण्डितो मेधावी निष्ठितार्थों वीरः एकाकिविहारितया ग्रामानुग्रामं रीयमाणः क्षुद्रतिर्यग्नरामरकृतोपसर्गपरीषहापादितान् दुःखस्पर्शान् निर्जरार्थों सम्यगधिसहेत, क्य पुनर्व्यवस्थितस्य के' परीषहोपसर्गा अभिपते युरिति दर्शयतिआहाराद्यर्थ प्रविष्टस्य 'गिहेसु वा गृहेषु वा उच्चनीचमध्यमावस्थासंसूचकं बहुवचनं, गृहान्तरेषु वा, असन्ती बुद्ध्यादीन् गुणानिति ग्रामास्तेषु वा तदन्तरालेषु वा, नैतेषु करोऽस्तीति नकराणि तेषु तदन्तरालेषु वा, जनानां-लोकानां पदानिस्थानानि येषु ते जनपदाः देशाः अवन्त्यादयः साधुविहरणयोग्याः अर्धषड्विंशतिः तेषु तदन्तरालेषु वा, विहारभूमिगतस्य गच्छतो वा, तदेवं तस्य भिक्षा मादीनधिशयानस्य कायोत्सर्गादि वा कुर्वत एके कालुष्योपहतात्मानो ये जना लूषयन्तीति लूषका हिंसका सन्ति-विद्यन्ते, 'अदुवा' अथवा तेषु ग्रामादिषु स्थानेषु तिष्ठतो गच्छतो वा स्पर्शाः तृणस्पर्शदंशमशकशीतोष्णाद्यापादिताः दुःखविशेषाः कदाचित् स्पृशन्ति-अभिभवन्ति, तैश्च स्पृष्टः परीषहैस्तान स्पर्शान् दुःखविशेषान् धीरःअक्षोभ्योऽधिसहेत नरकादिदुःखभावनयाऽवन्ध्यकर्मोदयापादितं पुनरपि मयैवैतत्सोढव्यमित्याकलय्य सम्यक तितिक्षेतेति । कीदृक्षोऽधिसहेत इत्याह--'ओए समितदंसणे' ओजः-एको रागादिविरहात् सम्यग इतं-प्राप्तं दर्शनमस्येति समितदर्शनः सम्यग्दृष्टिः। ___ एवम्भूतः किमभिसन्ध्य धर्ममाचक्षीत-'दयं लोगस्स' दयां-कृपां लोकस्य-जन्तुलोकस्योपरि द्रव्यतो ज्ञात्वा क्षेत्रतः प्राचीनं प्रतीचीनं दक्षिणमुदीचीनमपरानपि दिग्विभागानभिसमीक्ष्य सर्वत्र दयां कुर्वन् धर्ममाचक्षीत, कालतो यावज्जीवं,
१-ते-वृ० ।
55%A5%ॐॐन
॥३६७

Page #392

1
११६५:
आचा० प्रदी०
PEOSEXMOCREATOR
549-6--
भावतोऽरक्तोऽद्विष्टः, तथा 'विभए' धर्ममाचक्षाणो विभजेत्-द्रव्यादिभिः आक्षेपिण्यादिकथाविशेषैर्वा प्राणातिपातादिविशेषैर्वा धर्म विभजेत् , यदि वा कोऽयं पुरुषः कश्च नतो देवताविशेषमभिगृहितोऽनभिगृहितो वा? एवं विभजेत् , तथा 'किट्टे' कीर्तयेद् व्रतानुष्ठानफलं, कोऽसौ ? वेदविद-आगमवित् ।
स पुनः केषु निमित्तेषु कीर्तयेदित्याह-'से उढिएसु वा स-आगमवित् स्वसमयपरसमयज्ञः उत्थितेषु वा-भावोत्थानेन । यतिषु, वा शब्दः पक्षान्तरद्योतकः, पार्श्वनाथशिष्येषु चतुर्यामोत्थितेष्वेव वर्धमानतीर्थाचार्यादिः पश्चयामं धर्म प्रवेदयेत् , I स्वशिष्येषु वा सदोत्थितेष्वज्ञातज्ञापनाय धर्म प्रवेदयेत् , अनुत्थितेषु वा श्रावकादिषु शुश्रूषमाणेषु धर्म श्रोतुमिच्छत्सु गुर्वादेः पर्युपास्तिं कुर्वत्सु वा धर्म प्रवेदयेत् । किम्भूतं धर्म प्रवेदयेदित्याह-'संति विरति उवसमं'ति शमनं शान्तिरहिंसा तामाचक्षीत, तथा विरतिमनेन च मृषावादादिशेषव्रतसङ्ग्रहः, तथा उपशम-क्रोधजयादनेन चोत्तरगुणसङ्ग्रहः, तथा निवृतिः-निर्वाणं मूलगुणोत्तरगुणयोरहिकामुष्मिकफलभूतमाचक्षीत, तथा शौच-सर्वोपाधिशुचित्वं निर्वाच्यव्रतधारणं, आजवंमायावक्रतापरित्यागात् , मार्दवं-मानस्तब्धतापरित्यागात् , लाघवं बाह्याभ्यन्तरग्रन्थपरित्यागात् , कथमाचक्षीत ? अनतिपत्य यथावस्थितं वस्त्वागमाभिहितं तथाऽनतिक्रम्य केषां कथयति ? 'सव्वेसिं पाणाणं ' सर्वेषां प्राणिनां दशविधाः प्राणा विद्यन्ते येषां ते प्राणिनस्तेषां सामान्यतः संज्ञिपञ्चेन्द्रियाणां, सर्वेषां भूतानां मुक्तिगमनयोग्यत्वेन' भव्यत्वेन भूतानां-व्यवस्थितानां, सर्वेषां जीवानां संयमजीवितेन जीवतां जिजीविषूणां, सर्वेषां सत्वानां-तिर्यनरामराणां संसारे क्लिश्यमानतया करुणास्प
१ योग्येन-पा०।
14
RECE%E469
॥३६८॥

Page #393

प्राचा० प्रदी०
श६५
ॐॐॐAALAAM
दानामेकार्थिकानि प्राणादीनि पदानि, तेषां क्षान्त्यादिकं दशविधं धर्म भिक्षणशीलो भिक्षुर्धर्मकथालब्धिमानाचक्षीत ॥१९१॥ यथा च धर्म कथयेत्तदाह
अणुवीइ भिक्खू धम्ममाइक्खमाणे णो अत्ताणं आसादेज्जा णो परं आसादेज्जा णो अण्णाई पाणाइं भूयाइं जीवाइं सत्ताइं आसादेज्जा ।
से अणासादए अणासादमाणे वज्झमाणाणं पाणाणं भूताणं जीवाणं सत्ताणं जहा से दीवे असंदीणे एवं से भवति सरणं महामुणी। ___ एवं से उद्विते ठितप्पा अणिहे अचले चले अवहिलेस्से परिवए ।
संखाय पेसलं धम्मं दिट्ठिमं परिणिव्वुडे ।
तम्हा संगं ति पासहा । गंथेहिं गढिता णरा विसण्णा कामक्कंता । तम्हा लूहातो णो परिवितसेज्जा । जस्सिमे आरंभा सञ्वतो सव्वताए सुपरिण्णाता भवंति जेसिमे लूसिणो णो परिवित्तसंति, से वंता कोधं च माणं च मायं च लोभं च । एस तिउट्टे वियाहिते त्ति बेमि (सू. १९२)
ISISASHISISISASIA
॥३६९॥

Page #394

आचा० प्रदी.
१।६।५
स भिक्षु:-साधुरनुविचिन्त्य-पूर्वापरेण धर्म पुरुषं वाऽऽलोच्य यो यस्य कथनयोग्यस्तं धर्ममाचक्षाणः आइ-मर्यादया यथाऽनुष्ठानं सम्यग्दर्शनादेः शातना आशातना तया आत्मानं नो आशातयेत् , आत्मन आशातना द्विधा-द्रव्यतो भावतश्च, द्रव्यत-आहारोपकरणादेव्यस्य कालातिपातादिकृताऽऽशातना-बाधा न भवति तथा कथयेद् , आहारादिद्रव्यबाधया च शरीरस्यापि पीडा भावाशातनारूपा स्यात् , कथयतो यथा गात्रभङ्गरूपा भावाशातना न स्यात् तथा कथयेत, तथा नो परं शुश्रूषमाणमाशातयेद्, यतः परो हीलनया कुपितः सन्नाहारोपकरणशरीरान्यतरपीडायै प्रवर्तते', अतस्तदाशातनां वर्जयन् || धर्म बुयात् , तथाऽन्यान् वा सामान्येन प्राणिनो भूतान् जीवान् सत्वानो आशातयेद्-बाधयेत् ।
तदेवं स मुनिः स्वतोऽनाशतकः परैरनाशातयन् तथाऽपरानाशातयतोऽननुमन्यमानो परेषां वध्यमानानां प्राणिनां यथा पीडा नोत्पद्यते तथा धर्म कथयेत् , तद्यथा-यद्यसौ लोकिककुप्रावचनिकपार्श्वस्थादिदानानि प्रशंसति अवटतटाकादीनि वा ततः पृथिवीकायादयो व्यापादिता भवेयुः, अथ दूषयति तदाऽपरेषामन्तरायापादनेन तत्कृतो बन्धविपाकानुभवः स्यात्, उक्तश्च
"जे उदाणं पसंसंति, वहमिच्छंति पाणिणं ।
__ जे उणं पडिसेहिति वित्तिच्छे करिति ते । १॥ [ १ प्रवर्त्तत - वृ० । २ ततोऽपरे - बृ० । ३ ये तु दान प्रशंसन्ति, वधमिच्छन्ति प्राणिनाम् । ये चैतत् प्रतिषेधयन्ति वृत्तिच्छेदं कुर्वन्ति ते ॥१॥
1
॥३७०॥

Page #395

आचा
श६५
प्रदी०
BIROURURLARLA
तस्मादवटतटाकादिविधिप्रतिषेधव्युदासेन यथावस्थितं दानं शुद्ध प्ररूपयेदसावद्यानुष्ठानं वेति, एवं ब्रुवन्नुभयदोषपरिहारी' जन्तूनामाश्वासभूमिर्भवति, एतदृदृष्टान्तद्वारेण दर्शयति-'जहा से दीवे' यथाऽसौ द्वीपोऽसन्दीनः शरणं भवत्येवमसावपि महामुनिः तद्रक्षणोपायोपदेशदानतः वध्यमानानां वधकानां च तदध्यवसायनिवर्त्तनेन विशिष्टगुणस्थानापादनाच्छरण्यो भवति, तथाहि--यथोक्तप्रकारेण धर्मकथां कथयन् कांचन प्रवाजयति, कांचन श्रावकान् विधत्ते, कांचन सम्यगदर्शनयुजः करोति, केषाञ्चित्प्रकृतिभद्रकतामापादयति ।
किंगुणश्चासौ शरण्यो भवतीत्याह--'एवं से उद्विते' एवमिति वक्ष्यमाणप्रकारेण स-शरण्यो महामुनिर्भावोत्थानेन संयमानुष्ठानरूपेण उत्-प्रावल्येन स्थित उस्थितः, स्थितो ज्ञानादिके मोक्षमार्गे आत्मा यस्य स स्थितात्मा, अस्निहो-रागद्वेषरहितत्वादप्रतिबद्धः, तथा न चलतीत्यचलः परीषहोपसर्गवातेरितोऽपि, तथा चलोऽनियतविहारित्वात् तथा संयमाद्वहिनिर्गता लेश्याऽध्यवसायो यस्य स बहिर्लेश्यः, यो न तथा सोऽवहिर्लेश्यः, स एवम्भूतः परिः-समन्तात् संयमानुष्ठाने परिव्रजेत् ।
स च किमिति संयमानुष्ठाने परिव्रजेदित्याह--'संखाय'त्ति संख्याय-अबधार्य पेशलं-शोभनं धर्म 'दिटिम' अविपरीतार्थदर्शनं दृष्टिः सदनुष्ठानं वा, [सायस्यासौ दृष्टिमान् , 'परिणिचुडे' परिः-समन्तानिवृतः-शीतीभूतो ।
१ एवं कुर्वन्नुभ०-पा०।
ASIASISASAR
॥३७१॥

Page #396

पाचा०
दी०
यस्त्वसङ्ख्यातवान् पेशलं धर्मं नासौ परिनिर्वातीति दर्शयति-- ' तम्हा संगं 'ति इतिर्हेतौ, यस्मात् मिथ्यादृष्टिः सङ्गवान् ननिर्वाति तस्मात् सङ्गं मातापितृकलत्रादिजनितं धनधान्यादिजनितं वा विपाकं वा पश्यत यूयं विवेकेनावधारयत, सूत्रेणैव सङ्गमाह-- 'गंथेहिं गढिता' त एवं सङ्गिनो नराः सबाहयाभ्यन्तरैर्ग्रन्थैर्ग्रथिता अवबद्धा विषण्णा ग्रन्थसङ्गे निमग्नाः कामैरिच्छामदनरूपैराक्रान्ता अवष्टब्धा न निर्वान्ति, यद्येवं ततः किं कर्तव्यमित्याह -- 'तम्हा लूहातो' तस्माद् रूक्षात् - संयमान्निःसङ्गात्मकात् नो परिवित्र सेत् न बिभीयात् । कस्य पुनः संयमान परिवित्रसनं सम्भाव्यत इत्याह – 'जस्सिमे' यस्य महा| मुनेरिमे सङ्गाः- आरम्भाः सर्वतोऽविगानतः सर्वजनाचरितत्वात् प्रत्यक्षाः सर्वतः - सर्वात्मकतया सुपरिज्ञाता भवन्ति, किम्भूता आरम्भाः ? येष्विमे जना लूपिणो हिंसका अज्ञानमोहोदयात् न परिवित्रसन्ति न बिभ्यति । यश्चारम्भाणां परिज्ञाता स किमपरं कुर्यादित्याह —- स - महामुनिः पूर्वव्यावर्णितस्वरूपो वान्त्वा त्यक्त्वा क्रोधं च मानं च मायां च लोभं च स एवं क्रोधादीन् वान्या मोहनीयं त्रोटयति, स चैषोऽपगतमोहनीयः संसारसन्ततेस्तुट्टः - अपसृतो व्याख्यातस्तीर्थकर गणधरादिभिरितिरधिकारपरिसमाप्तौ ब्रवीम्येतत् पूर्वोक्तम् ॥ १९२ ॥
यदि वैतद्वक्ष्यमाणमित्याह -
कायस्स विओवाए एस संगामसी से वियाहिए । से हु पारंगमे मुणी |
अवि हम्ममाणे फलगावतट्टी कालोवणी ते कंखेज्ज कालं जाव सरीरभेदो त्ति बेमि (सू. १९३)
॥ धुयनामयं छट्टमज्झयणं समत्तं ॥
१२६५
॥ ३७२ ॥

Page #397

आचा प्रदी.
११६५
'कायस्स'त्ति चीयत इति कायस्तस्य विशेषेण आङ्-मर्यादयाऽऽयुष्कक्षयावधिलक्षणया पातो व्यापातः शरीरविनाश' एष सङ्ग्रामशीर्षरूपतया व्याख्यातो, यथा हि सङ्ग्रामशिरसि परानीकनिशाताकृष्टकृपाणनिर्यत्प्रभासंवलितोद्यत्सूर्यविडुद्भूतविद्युन्नयनचमत्कृतिकारिणि कृतकरणोऽपि सुभटश्चित्तविकारं विधत्ते, एवं मरणकाले समुपस्थिते परिकर्मितमतेरप्यन्यथाभावः कदाचित्स्यादतो यो मरणकाले न मुह्यति स पारगामी मुनिः संसारस्य कर्मणो वा उत्क्षिप्तभारस्य वा पर्यन्तयायी।
किश्च-'अवि हम्ममाणे' हन्यमानोऽपि परीषहोपसगैः फलकवदवतिष्ठते न कातरीभवति, कालोपनीतः-मृत्युकालेनात्मवशतां प्रापितः सन् द्वादशवर्षसंलेखनयाऽऽत्मानं संलिख्य गिरिगहरादिस्थण्डिले पादपोपगमनेङ्गितमरणभक्तपरिज्ञान्यतरावस्थोपगतः कालं मरणकालमायुष्कक्षयं यावच्छरीरस्य जीवेन सार्द्ध भेदो भवति तावदाकाङ्क्षद्, अयमेव च मृत्युकालो यदुत शरीरभेदो, न पुनर्जीवस्यात्यन्तिको विनाशोऽस्तीति । इतिरधिकारपरिसमाप्तौ, ब्रवीमीति पूर्ववदिति पञ्चमोद्देशकः समाप्तः ।। १९३॥
इति श्रीबृहत्खरतरगच्छे श्रीजिनसमुद्रसूरिपट्टालङ्कारश्रीजिनहंससूरिविरचितायां
श्रीआचाराङ्गप्रदीपिकायां षष्ठं श्री धृताध्ययनं समाप्तम् ।।
AAAAAAAAAX
मा०३२
१०णया घातो व्याघातः- शरी०-पा० ।
॥३७३॥

Page #398

SReq
भाचा प्रदी०
१८१
१८९८६२६२८१२४६२२०१२८१
॥ अथाष्टमं विमोक्षाध्ययनम् ॥
( सप्तमं महापरीज्ञाख्यमध्ययनं व्युच्छिन्नम् ) उक्तं षष्ठमध्ययनं, अधुना सप्तमाध्ययनस्य महापरिज्ञाख्यस्यावसरः, तच्च व्यवच्छिन्नमितिकृत्वातिलध्याष्टमस्य सम्बन्धी वाच्यः, स चायम्-इहानन्तराध्ययने निजकर्मशरीरोपकरणगौरवत्रिकादिविधूननेन निःसङ्गताऽभिहिता, सा चैवं साफल्यमनुभवति यद्यन्तकालेऽपि सम्यग्निर्याणं स्यादित्यतः सम्यग्निर्याणप्रतिपादनायेदमारभ्यते, इत्यनेन सम्बन्धेनायातस्यास्याध्ययनस्योद्देशार्थाधिकारः प्रोच्यते
तत्राद्योद्देशकेऽयमर्थाधिकारः, तद्यथा-त्रयाणां त्रिषष्ट्यधिकानां प्रावादुकशतानां' पार्श्वस्थादीनां च विमोक्षः परित्याग कार्यः१।
द्वितीये तु-अकल्पिकस्य-आधाकर्मादेविमोक्षः परित्यागः कार्यः ।।
तृतीये तु-गोचरगतस्य यतेशीतादिना कम्पनादिकायामङ्गचेष्टायां सत्यां गृहस्थस्येयमारेका स्याद् यथा-ग्रामधर्मरुद्वाध्यमानस्य शृङ्गारभावावेशादस्य यतेः कम्पनमित्येवं भाषिते तदाशङ्काव्युदासाय यथावस्थितार्थकथना क्रियते ।
शेषेषूद्देशकेषु पञ्चस्वयमर्थाधिकारः, तद्यथा-उपकरणशरीराणां विमोक्षः-परित्यागः समासतो व्यासतस्तूच्यते, १ प्राक्षकशतानां - पा० ।
PALSUSKLOGISTARAR:843
॥३७४॥

Page #399

आचा० प्रदी०
१।८।१
১৯৭৭%%%954
इत्युद्देशार्थाधिकारः ४-८।
नामनिष्पन्ने निक्षेपे क्मिोक्ष इति नाम, तत्र भावविमोक्षो द्विधा-' देशतः सर्वतश्च, तत्र देशतोऽविरतसम्यग्दृष्टीनामाद्यकषायचतुष्कक्षयोपशमादेशविरतानामाद्याष्टककषायक्षयोपशमाद्भवति, साधूनां च द्वादशकपायक्षयोपशमात् क्षपकश्रेण्यां तु यस्य यावन्मात्रं क्षीणं तस्य तत्क्षयाद्देशविमुक्तता, अत: साधवो देशविमुक्ता, भवस्थ केवलिनोऽपि भवोपग्राहिकर्मसद्भावादेशविमुक्ता एव, सर्वविमुक्ताश्च सिद्धाः ।
गतो नामनिष्पनो निक्षेपः, साम्प्रतं सूत्रानुगमेऽस्खलितादिगुणोपेतं सूत्रमुच्चारणीयं, तच्चेदम्
से बेमि - समणुण्णस्स वा असमणुण्णस्स वा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा वत्थं | वा पडिग्गहं वा कंबलं वा पादपुंछणं वा णो पाएज्जा, णो णिमंतेज्जा, णो कुज्जा वेयावडियं परं आढायमाणे ति बेमि (सू. १९४)
से बेमि'त्ति सोऽहं ब्रवीमि योऽहं भगवतः सकाशात् ज्ञातज्ञेय इति, किं तत्-वक्ष्यमाणं, तद्यथा-समनोज्ञस्य वा, वाशब्द उत्तरापेक्षया पक्षान्तरद्योतकः, समनोज्ञो दृष्टितो लिङ्गतो न तु भोजनादिभिः तस्य, तद्विपरीतस्त्वसमनोज्ञः-शाक्यादि. स्तस्य, 'असणं वा' अश्यत इत्यशनं-शाल्योदनादि, पीयत इति पानं-द्राक्षापानकादि, खाद्यत इति खादिम-नालिकेरादि, स्वाद्यत
१ नोआगमतः भावविमोक्षो द्विधा । २ नाहिसद्भा० - ५० ।
ASSISTANHASHA
| ॥३७५॥

Page #400

आचा०
८१
प्रदी०
इति स्वादिम-कर्पूरलवङ्गादि, तथा वस्त्रं वा पतद्ग्रहं वा कम्बलं वा पादपुञ्छनं वा नो प्रदद्यात् , [ यत् ] प्रासुकमप्रासुकं वा तदन्येषां कुशीलानामुपभोगाय नो वितरेत् , नापि दानार्थ निमन्त्रयेत् , न च तेषां वैयावृत्त्यं कुर्यात् , परम्-अत्यर्थमाद्रियमाण अत्यर्थमादरखान्न तेभ्यः किमपि दद्यात् नापि तानामन्त्रयेत् न च तेषां वैयावृत्त्यमुच्चावच्चं कुर्यादिति, ब्रवीमीत्यधिकारपरिसमाप्तौ ॥ १९४॥ एतच्च वक्ष्यमाणमहं ब्रवीमीत्याह--
धुवं चेतं जाणेज्जा असणं वा जाव पादपुंछणं वा, लभिय णो लभिय, भुंजिया नो भुंजिया, | पंथं वियत्ता विओकम्म, विभत्तं धम्मं झोसेमाणे समेमाणे वलेमाणे पाएज्ज वा, णिमंतेज्ज वा, कुज्जा वेयावडियं । परं अणाढायमाणे ति बेमि (सू. १९५)
ते हि शाक्यादयः कुशीला अशनादिकमुद्दिश्यैवं' युः यथा ध्रुवं चैतन्जानीयात्-नित्यमस्मदावसथे भवति लभ्यते वाऽतो भवद्भिरेतदशनादिकमन्यत्र लब्ध्वा वाऽलब्ध्वा वा भुक्त्वा वाऽभुक्त्वा वाऽस्मद्धृतयेऽवश्यमागन्तव्यं, अलब्धे [लाभाय लब्धे] ऽपि विशेषाय भुक्ते पुनर्भोजनायाभुक्तेऽपि प्रथमालिकार्थमस्मद्धृतये यथाकथञ्चिदागन्तव्यं, यद्यथा भवतां कल्पनीयं भवति तत्तथा दास्याम इति, अनुपथ एवास्मदावसथो भवतां वर्तते, अन्यथाऽप्यस्मत्कृते पन्थानं व्यावापि वक्रपथेनाप्यागन्तव्य
१ ०मुपदश्य म् - बृ०॥
ARISHRSHASHASAHE ASIANS
॥३७६॥

Page #401

आचा प्रदी.
मप्रक्रम्य वाऽन्यगृहाणि' समागन्तव्यं, नात्रागमने खेदो विधेयः, किम्भूतोऽसौ शाक्यादिरिति दर्शयति--"विभत्तं धम्मति विभक्तं-पृथग्भूतं धर्म जुषन्-आचरन् , एतच्च कदाचित्प्रतिश्रयमध्येन 'समेमाणे'त्ति समागच्छन् 'वलेमाणे ति गच्छन् ब्रयाद् यदि बा अशनादि प्रदद्यात् अशनादिदानेन वा निमन्त्रयेदन्यद्वा प्रश्रयवद्वैयावृत्त्यं कुर्यात् , तस्य कुशीलस्य नाभ्युपेयात् , न तेन सह संस्तवमपि कुर्यात् , कथं परम् --अत्यर्थमनाद्रियमाण:-अनादरवान् एवं हि दर्शनशुद्धिर्भवति, ब्रवीम्येतत्पूर्वोक्तम् ॥ १९५॥ ___ यदि वैतद्वक्ष्यमाणमित्याह---
इहमेगेसिं आयारगोयरे णो सुणिसंते भवति । ते इह आरंभट्ठी अणुवयमाणा, हण पाणे || घातमाणा, हणतो यावि समणुजाणमाणा, अदुवा अदिन्नमाइयंति, अदुवा वायाओ विउंजंति, तं जहा-अस्थि लोए, णत्थि लोए, धुवे लोए, अधुवे लोए, सादिए लोए, अणादिए लोए, सपज्जवसिए लोए, अपज्जवसिए लाए, सुकडे ति वा दुकडे ति वा कल्लाणे ति वा पावए ति वा साधू ति वा असाधू ति वा सिद्धी ति वा असिद्धी ति वा निरए ति वा अनिरए ति वा ।।
१ शून्यगृहाणि - पा० । २ द्वा० उपाश्रयात् बै० - पा० ।
॥३७७

Page #402

आचा० प्रदी०
| जमिणं विप्पडिवण्णा मामगं धम्मं पण्णवेमाणा । एत्थ वि जागह अकस्मात् । ___ एवं तेसिं णो सुअक्खाते णो सुपण्णत्ते धम्मे भवति (सू. १९६)
'इहमे गेसिं'ति इह-अस्मिन् - मनुष्यलोके एकेषां-पुरस्कृताशुभकर्मविपाकानामाचरणमाचारो-मोक्षार्थमनुष्ठानविशेषस्तस्य गोचरो-विषयः नो सुष्टु निशान्त:-परिचितो भवति, 'ते इह'त्ति ते अनधीताचारगोचरा भिक्षाचर्याऽस्नानस्वेदमलपरीषहतर्जिताः सुखविहारिभिः शाक्यादिभिरात्मसात्परिणमिताः इह-मनुष्यलोके आरम्भार्थिनो भवन्ति, ते शाक्यादयोऽन्ये वा कुशीलाः सावद्यारम्भार्थिनः, तथा विहारारामतडागकूपकरणौदेशिक भोजनादिभिर्धर्म बदन्तोऽनुवदन्तः, "हण पाणे' जहि प्राणिन इत्येवमपरैर्घातयन्तो धनतश्चापि समनुनानन्तः, 'अदुवा' अथवा अदत्तं परकीयं द्रव्यमगणितविपाकास्तिरोहितशुभाध्यवसायाः आददति गृहन्ति, 'अदुवा वायाओ' अथवा [वाचो] विविधं-नानाप्रकारा युञ्जन्ति, तद्यथा-'अस्थि लोए' अस्ति लोकः-स्थावर जङ्गनात्मकः, तत्र नवखण्डा पृथ्वी सप्तद्वीपा वसुन्धरेत्यादि, अपरे चार्वाका आहुः--नास्ति लोको, मायेन्द्रजालस्वप्न कल्पमेवैतत्सर्वे, नास्ति परलोकानुयायी जीवो, न स्तः शुभाशुभे, सुराङ्गेभ्यो मदशक्तिवद्भूतेभ्य एव चैतन्यमुत्पद्यते इत्यादि । तथा साङ्ख्यादय आहुः-ध्रुवो-नित्यो लोकः, आविर्भावतिरोभावमात्रत्वादुत्पादविनाशयोः, असतोऽनुवादात् सतश्चाविराशात् । शाक्यादयस्त्वाहुः--अध्रुवो [लोको]ऽनित्यः, प्रतिक्षणं विशरारुस्वभावत्वात् , विनाशहेतोरभावात् नित्यस्य च क्रम यौगपद्याभ्यामर्थक्रियायामसामर्थ्यात् । अन्ये पुनः सादिको लोक इति ते चाहुः-प्रलयकाले
॥३७८

Page #403

૨૮૨
सर्वेषु भावेषु विनष्टेषु ब्रह्मणा जगन्मातरः मष्टाः।
अदितिः सुरसानां दितिरसुराणां मनुर्मनुष्याणाम् । विनना विहङ्गमानां माता विश्वप्रकाराणाम् ॥१॥ कद्रुः सरीसृपाणां सुलसा माता तु नागजातीनाम् ।
सुरभिश्चतुष्पदामामिला पुनः सर्वबीजानाम् ॥ २॥ [ इत्यादि । अपरे तु पुनरनादिको लोको, यथा शाक्या आहुः--अनवदग्रोऽयं भिक्षवः ! संसारः, पूर्वा च कोटी न प्रज्ञायते, तथा सपर्यवसितो लोको, जगत्प्रलये सर्वस्य विनाशसद्भावात् , तथाऽपर्यवसितो लोकः, सतः आत्यन्तिकविनाशासम्भवात् , तदेवं परमार्थमनानाना अस्तोत्याद्यभ्युपगमेन लोकं विवदमानाः प्रभूता वाचो नियुञ्जन्ति, तथा आत्मानं प्रति विवदन्ते, 'सुकडे ति वा' सुष्टु कृतं सुकृतं दुष्कृतमित्येवं क्रियावादिनः संप्रतिपद्यन्ते, तथा सुष्टु कृतं यत्सङ्गपरित्यागतो महाव्रतमग्राहि, अपरे दुष्कृतं भवता यदसौ मुग्धमालोचना पुत्रमनुत्पाद्योज्झिता, तथा य एव कश्चित्प्रवज्योधतः कल्याण इत्येवमभिहितः स एवापरेण पाखण्डिक विप्र लब्धोऽयं क्लीबो गृहाश्रमपालनायासमर्थोऽनपत्यः पाप इत्येवमभिधीयते, तथा साधुरिति वा असाधुरिति वा सिद्धिरिति वा असिद्धिरिति वा नरक इति वा अनरक इति वा, एवमन्यदप्याश्रित्य स्वाग्रहग्राहिणो विवदन्त इति दर्शयति, 'जमिणं विपडिवणा' यदिदं विप्रतिपन्ना यत्पूर्वोक्तं लोकादिकं तदिदमाश्रित्य विविधं प्रतिपन्ना विप्रतिपन्नाः, [ तथा चोक्तम्-]

Page #404

आचा०
१२८१
प्रदी.
KADASHIE
इश्वरप्रेरितं केचित् केचित् ब्रह्मकृतं जगत् । अव्यक्तप्रभवं सर्व विश्वमिच्छन्ति कापिलाः॥१॥ यादृच्छिकमिदं सर्व केचिद्भूतविकारजम् ।
केचिच्चानेकरूपं तु बहुधा संप्रधाविताः ॥२॥ [ इत्यादि, तदेवमनवगाहितस्याद्वादसमुद्राणामेकांशावलम्बिना मतिभेदाः प्रादुष्ष्यन्ति, येषां तु पुमः स्याद्वादमतं निश्चितं तेषामस्तित्वनास्तित्वादेरर्थस्य नयाभिप्रायेण कथञ्चिदाश्रयणात् विवादाभाव एव । ते च विवदन्तः परस्परतो विप्रतिपन्ना 'मामगं धम्म' मामकं-आत्मीयमात्मीयं धर्म प्रज्ञापयन्तः स्वयं नष्टाः परानपि नाशयन्ति, तथाहि केचित् सुखेन धर्ममिच्छन्ति, अपरे दुःखेनान्ये स्नानादिना, मामक एवैको धर्मों मोक्षायानिर्वाच्यश्च, नापर इत्येवं वदन्तोऽपुष्टधर्माणोऽविदितपरमार्थान् प्रतारयन्ति, तेषामुत्तरं दर्शयति-'एत्थ वि जाणह' अत्रापि अस्ति लोको नास्ति वेत्यादौ जानीत यूयम् | अकस्मादिति मागधदेशे आबालगोपालाङ्गनादिना संस्कृतस्यैवोच्चारणादिहापि तथैवोच्चारितः, कस्मादिति हेतुर्नकस्मादकस्माधेतोरभावात् ।
'एवं तेर्सि'ति एवम्-उक्तनीत्या तेषामेकान्तवादिनां न स्वाख्यातो धर्मो भवति, नापि शास्त्रप्रणयनेन सुप्रज्ञापितो का भवति ॥ १९६॥
N ESEARCICIRCTER
ॐ ॐॐॐ
SCREEN
॥३८०॥

Page #405

१।८।१
आचा० प्रदी०
ARRRRECRETARVASNA
से जहेतं भगवया पवेदितं आसुपण्णेण जाणया पासया । अदुवा गुत्ती वइगोयरस्स त्ति बेमि ।
सब्बत्थ संमतं पावं । तमेव उवातिकम्म एस महं विवेगे वियाहिते । गामे अदुवा रणे, णेव गामे णेव रण्णे, धम्ममायाणह पवेदितं माहणेण मतिमया। जामा तिण्णि उदाहडा जेसु इमे आरिया संबुज्झमागा समुट्ठिता, जे णिव्वुता पावेहि कम्मे हिं अणिदाणा ते वियाहिता (सू. १९७)
से जहेत' तद्यथा इद-स्याद्वादरूपं वस्तुनो लक्षणं समस्तव्यवहारानुयायि क्वचिदप्यप्रतिहतं भगवता श्रीवर्धमानस्वामिना प्रवेदितम् , किम्भूतेन ?-आशुप्रज्ञेन, निरावरणत्वात् सतत पयुक्तेन, किं योगपद्येन ? नेति दर्शयति-'जाणया' ज्ञानोपयुक्तेन, पश्यता-दर्शनोपयुक्तेनैतत्प्रवेदितम् । 'अदुवा गुत्ती' [अथवा गुप्तिर्वाग्गोचरस्य-भाषासमितिः कार्येत्येतत्प्रवेदितं भगवता, यदिवा] अस्तिनास्त्यादिवादिनां वादायोत्थितानां वादलब्धिमतां प्रतिज्ञाहेतुद्रष्टान्तोपन्यासद्वारेण तदुपन्यस्तदूषणोपन्यासेन च तत्पराजयापादनतः सम्यगुत्तरं देयम् , अथवा गुप्तिर्वाग्गोचरस्य विधेयेत्येतदहं ब्रवीमि ।
वक्ष्यमाणं चेत्याह–'सबत्य संमतंति तान् वादिनो वादायोत्थितानेवं ब्रूयाद्-यथा भवतां सर्वेषामपि पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पत्यारम्भः कृतकारितानुमतिभिरनुज्ञातोऽतः सर्वत्र सम्मतम्-अभिप्रेतमपतिषिद्धं पापं-पापानुष्ठानं, मम तु नैतत्सम्मतमित्याह-'तमेव उवातिकम्म' तदेवैतत्पापानुष्ठानं उप-सामीप्येनातिक्रम्य-अतिलठ्य ततोऽहं व्यवस्थितोऽत एष मम विवको व्याख्यातः, तत्कथमहं सर्वाप्रतिषिद्धाश्रवद्वारैः संभाषणमपि करिष्ये ? आस्तां तावद्वाद इत्येवमसमनुज्ञविवेकं करोति,
॥३८॥

Page #406

१२८१
आचा प्रदी०
ARCLAGUAAAAAAGARLX
अत्राह-कथं तीथिकाः सम्मतपापा अज्ञानिनो मिथ्यादृष्टयोऽचारित्रिणोऽतपस्विनो वा ? तेऽप्यकृष्टभूमिवनवासिनो भूलकन्दाहारा वृक्षादिनिवासिनश्च, अत्राहाचार्य:-नारण्यवासादिना धर्मः, अपि तु जीवाजीवपरिज्ञानात् तत्पूर्वकानुष्ठानाच्च, तच्च तेषां नास्त्यतोऽसमनोज्ञास्ते इति । किञ्च सदसद्विवेकिनो हि धर्मः, स च ग्रामे वा स्यादथवाऽरण्ये, नैवाधारो ग्रामो नैधारण्यं धर्मनिमित्तं, यतो भगवता न वसिममितरद्वाऽऽश्रित्य धर्म प्रवेदितः, जीवादितचपरिज्ञानात् सम्यगनुष्ठानाच्च, अतस्तं धर्ममाजानीत, प्रवेदितं-कथितं 'माहणेण'त्ति भगवता, किम्भूतेन ? मतिमता-केवलिना । किम्भूतो धर्मः प्रवेदित इत्याह-'जामा तिणि यामा-व्रतविशेषाः त्रय उदाहृताः, तद्यथा-प्राणातिपातो मृषावादः परिग्रहश्च, अदत्तादानमैथुनयोः परिग्रह एवान्तर्भावात् त्रयग्रहणं, ते उदाहृताः-व्याख्याताः, येषु यामेषु हमे देशार्याः सम्बुध्यमानाः सन्तः समुत्थिताः, के ? ये निवृताः-क्रोधाद्यपगमनेन शीतीभूताः पापेसु कर्मसु अनिदाना-निदानरहिताः व्याख्याता:-प्रतिपादिताः॥१९७॥ क्य पुनः पापकर्मस्वनिदाना इत्यत आह - उड्डं अधं तिरियं दिसासु सब्बतो सब्यावंति च णं पाडियक्कं जीवहिं कम्मसमारंभे णं ।।
तं परिणाय मेहावो णेव सयं एतेहिं काएहिं दंडं समारंभेज्जा, नेक्न्नेहि एएहि काएहिं दंडं समारंभाविन्जा, णेवऽण्णे एतेहिं काएहि दंडं समारभंते वि समणुजाणेज्जा । जे चऽण्णे एतेहिं काएहिं दंडं समारभंति तेसि पि वयं लग्जामो ।
RECAHARASATAR
॥३८२।

Page #407

શતા?
आचा प्रदी.
RECUPER-LOGE GESPEELGER
तं परिण्णाय मेहावी तं वा दंडं अण्णं वा दंडं णो दंडभी दंडं समारभेज्जासि त्ति बेमि (सू. १९८)
॥विमोक्खस्स पढमो उद्देसओ समत्तो ॥ 'उड्ढ'ति ऊर्ध्वमधस्तियग्दिक्षु सर्वतः-सर्वैः प्रकारैः सर्वा याः काश्चन दिशोऽनुदिशश्च प्रत्येकं जीवेषु-एकेन्द्रियसूक्ष्मेतरेषु यः कर्मसमारम्भ:-जीवानुद्दिश्य य उपमर्दरूपः क्रियायाः समारम्भः,
तंज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया प्रत्याचक्षीत, मेधावी-मर्यादाव्यवस्थितः कथं प्रत्याचक्षीत ? 'णेव सयंति नैव स्वयमात्मना एतेषु कायेषु पृथिवीकायादिषु दण्डम् -उपमर्द समारभेत, न चापरेण समारम्भयेत् , नैवान्यान् समारभमाणान् समनुजानीयात् , ये चान्ये दण्डं समारभन्ते, तैरपि वयं लज्जामहे' इत्येवं कृताध्यवसायः सन् तज्जीवेषु कर्मसमारम्भं महतेऽनर्थाय ।
परिज्ञाय-ज्ञात्वा, मेधावी-मर्यादागन् तद्वा पूर्वोक्तं दण्डमन्यद्वा मृषावादादिकं दण्डादिभेतीति दण्डभीः सन् नो दण्डंप्राण्युपमर्दादिकं समारभेथाः, करणत्रिकयोगत्रिकेण परिहरेत् , इतिरधिकारपरिसमाप्तौ, ब्रवीमीति पूर्ववत् ॥१९८॥
॥ श्रीविमोक्षाध्ययने प्रथमोद्देशकप्रदीपिका समाप्ता ॥
BALASALAWALASAILABORE
लज्जामः-पा०।
॥३८३

Page #408

१।८।२
आचा० प्रदी०
AAAA
॥ श्रीविमोक्षाध्ययने द्वितीयोदेशकः ॥ उक्तः प्रथमोद्देशकः, साम्प्रतं द्वितीय आरभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः-इहानन्तरोद्देशके संयमप्रतिपालनाय कुशीलपरित्यागोऽभिहितः, स चाकल्पनीयपरित्यागेन भवति, अतोऽकल्पनीयपरित्यागार्थमिदमुपक्रम्यते, अनेन संबन्धेनायातस्यास्योद्देशकस्यादिसूत्रम्
से भिक्खू परक्कमेज्ज वा चिट्ठज्ज वा णिसीएज्ज वा तुयट्टेज्ज वा सुसाणंसि वा सुण्णागारंसि | वा रुक्खमूलंसि वा गिरिगुहंसि वा कुंभारायतणंसि वा हरत्था वा कहिंचि विहरमाणं तं भिक्खं उवसंकमित्त गाहावती बया-आउसंतो समणा! अहं खल तव अद्राण असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा वत्थं वा पडिगगहं वा कंबलं वा पायपुंछणं वा पाणाई भूताई जीवाई सत्ताई समारंभ | समुद्दिस्स कीयं पामिच्चं अच्छेज्जं अणिसट्ठ अभिहडं आहटु चेतेमि आवसहं वा समुस्सिणामि, से भुंजह वसह आउसंतो समणा!।
तं भिक्खु गाहावतिं समणसं सवयसं पडियाइक्खे - आउसंतो गाहावती ! णो खलु ते ||5| ॥३८४॥

Page #409

आचा० प्रदी०
मा० ३३
ari आढामि, णो खलु ते वयणं परिजाणामि, जो तुमं मम अट्ठाए असणं वा ४ वत्थं वा ४ पाणाई ४ समारंभ समुद्दिस्स कीयं पामिच्चं अच्छेज्जं अणिसङ्कं अभिहडं आहट्टु चेतेसि आवसह वा मुस्णिासि | से विरतो आउसो गाहावती ! एतस्स अकरणयाए (सू. १९९ )
'से भिक्खू' स भिक्षुः -- भिक्षार्थमन्यकार्याय वा पराक्रमेत विहरेत् तिष्ठेद्वा ध्यानव्यग्रो निपीदेद्वा अध्ययनाध्यापनश्रवणादृतः, तथा श्रान्तः क्वचिदध्यानादौ त्वग्वर्त्तनं वा विदध्यात् क्व ? श्मशाने वा श्मशानं पितृवनं, तत्र त्वग्वर्त्तनं न सम्भवत्यतो यथासम्भवं पराक्रमणाद्यायोज्यं, तथाहि-- गच्छ्वासिनस्तावत्तत्र स्थानादिकं न कल्पते, प्रमादस्खलितादौ व्यन्तराद्युपद्रवात् । तथा जिनकल्पार्थे सच्चभावनां भावयतोऽपि न पितृवनमध्ये निवासोऽनुज्ञातः, प्रतिमाप्रतिपन्नस्य तु
सूर्योऽस्तमुपयाति तत्रैव स्थानं, जिनकल्पिकस्य वा तदपेक्षया श्मशानसूत्रम् एवमन्यदपि यथासम्भवमायोज्यम्, शून्यागारे वा गिरिगुहायां वा वृक्षमूले वा कुम्भकारायतनेषु वा 'हुरत्या वा' अन्यत्र वा ग्रामादेर्वस्तिं भिक्षु क्वचिद्विहन्तं गृहपतिरुपसंक्रम्य विनेयदेशं गला ब्रुयाद् वदेत् यच्च वदेत्तदाह- साधुं श्मशानादिषु पराक्रमणादिकां क्रियां कुर्वाणमुपसङ्क्रम्य-उपेत्य पूर्वस्थितो वा गृहस्थः प्रकृतिभद्रकोऽभ्युपेतसम्यक्त्वः साध्वाचारा पण्डितः साधुमुद्दिश्यैतद्ब्रूयात् - हे आयुष्मन् ! भोः श्रमण ! अहं संसारार्णवमुत्तितीर्षुः खलः- वाक्यालङ्कारे, तवार्थाय युष्मन्निमित्तमशनं वा पानं वा खादिमं वा वस्त्रं वा तद् वा कम्बलं वा पादपुच्छनकं वा समुद्दिश्य - आश्रित्य किं कुर्यादिति दर्शयति-- ' पाणाई 'ति पञ्चेन्द्रि
१८२
।। ३८५ ।।

Page #410

प्राचा०
प्रदी०
यच्छ्वासादिसमन्विताः प्राणिनस्तान, अभूवन् भवन्ति भविष्यन्ति चेति भूतानि तानि जीवितवन्तौ जीवन्ति जीवष्यन्तीति जीवास्तान्, 'सत्ताई' ति सक्ताः सुखदुःखेष्विति सच्चास्तान् समारभ्य - उपमर्थ, अशनाद्यारम्भे प्राण्युपमर्दोऽवश्यं - भावी तच्च समस्तं व्यस्तं वा कश्चित्प्रतिपद्येत, इयं चाविशुद्धकोटिगृहीता, सा चेमा, -
आहाक मुद्देसिअ मीसज्जा बाघराय पाहुडिआ । पूइअ अज्झोयरगो उग्गमकोडी अ छन्भेआ ||१||
[
]
विशुद्धकोटिं दर्शयति-'कीयं'ति क्रीतं - मूल्येन गृहीतं 'पामिच्च' ति अपरस्मादुच्छिन्नमुद्यतकं गृहीतं, बलात्कारितया वाऽन्यस्मादाच्छिद्य राज्ञोपदिष्टो' वाऽन्येभ्यो गृहिभ्यः साधोर्दास्यामीत्याच्छिंद्यात्, अनिसृष्टं - परकीयं यत्तदन्तिके तिष्ठति न च परेण तस्य निसृष्टं-दत्तं तदनिसृष्टं, 'अभिहर्ड' ति अभ्याहृतं स्वगृहादाहृत्य 'चेर मि'त्ति वितरामि - ददामि तुभ्यं, एवमशनादिकमुद्दिश्य ब्रूयात्, तथा 'आवसई'ति आवसथं वा युष्मदाश्रयं समुच्छृणोमि - आदेरारभ्यापूर्वं करोमीत्येवं प्राञ्जलिवनतोत्तमाङ्गः सन् अशनादिनाऽऽमन्त्रयेत्, यथा- भुङ्क्ष्वाशनादिकं मत्संस्कृतावसथे वस, एवं द्विवचनबहुवचने अध्यायोज्ये । साधुना तु सूत्रार्थविशारदेनादीनमनस्केन प्रतिषेद्धव्यमित्याह -- ' आउसंतो' त्ति आयुष्मन् ! श्रमण ! भिक्षो ! | तं गृहपतिं समनसं सवयसमन्यथाभूतं [वा ] प्रत्याचक्षीत, कथमिति चेद्दर्शयति 'आउसंतो'त्ति आयुष्मन् ! भो गृहपते ! न खलु तवैवम्भूतं वचनमहमाद्रिये, नाऽपि च तवैतद्वचनं [ परि] जानामि, आसेवनपरिज्ञा न विदधेऽहम्, यस्त्वं ममकृतेऽशनादि १ आधाकमद्देशिके मिश्रजातं बादरा च प्राभृतिका । पूतिश्च अध्यवपूरक उद्गमकोटी च षड्मेदा ॥१॥ २ राजोपसृष्टं - पा० ।
१/८/२
|॥३८६॥

Page #411

आचा०
प्रदी०
प्राण्युपमर्देन विदधासि यावदावसथसमुच्छ्रयं विदधासि भो आयुष्मन् गृहपते ! विरतोऽहमेवम्भूतादनुष्ठानाद करण तया ॥ १९९ ॥
तदेवं प्रसाशनादिसंस्कारप्रतिषेधः प्रतिपादितो, यदि पुनः कश्चिद्विदितसाध्यभिप्रायः प्रच्छन्नमेव विदध्यात्तदपि कुतश्चिदुपलभ्य प्रतिषेधयेदित्याह --
सेभिक्खु परक्कमेज्ज वा जाव हुरत्था वा कर्हिचि विहरमाणं तं भिक्खु उवसंकमित्त गाहावती आतगताए पेहार असणं वा ४ जाव आहट्टु चेतेति आवसहं वा समुस्सिणाति तं भिक्खुं परिघासेतुं । तं च भिक्खु जाणेज्जा सह सम्मुतियाए परवागरणेणं अण्णेर्सि वा सोच्चाअयं खलु गाहावती मम अट्ठाए असणं वा ४ जाव आवसहं वा समुस्सिणाति । तं च भिक्खु पडिलेहाए आगमेत्ता आणवेज्जा अणासेवणाए ति बेमि (सू. २०० )
'सेभिक्खू'ति तं भिक्षु क्वचित् श्मशानादौ विहरन्तमुपसङ्क्रम्य प्राञ्जलिर्वन्दित्वा गृहपतिः प्रकृतिभद्रकादिकः कश्चिदामगतया प्रेक्षयाsप्रकटीकृताभिप्रायः केनचिदलक्ष्यमाणो यथाऽहमस्य दास्यामीत्यशनादिकं प्राण्युपर्देन किमर्थमारभ्यते इति दर्शयति - तदशनादिकं भिक्षं परिवासयितुं साधुमोजनार्थम्, आवसथं च साधुभिरधिवासयितुं तदशनादिकं साध्वर्थं निष्पादितं भिक्षुः जानीयात् - परिच्छिन्द्यात्, कथमित्याह -- ' सह सम्मुतियाए' स्वसम्मत्या परव्याकरणेन वा तीर्थकरोप•
१८ २
॥३८७ ॥

Page #412

आचा०
प्रदी०
दिष्टेनोपायेन वा अन्येभ्यो वा तत्परिजनादिभ्यः श्रुत्वा जानीयात्, यथाऽयं खलु गृहपतिर्मदर्थमशनादिकं प्राण्युपमर्देन विधाय मह्यं ददात्यावसथञ्च समुच्छृणोति, तद्भिक्षुः सम्यक् प्रत्युपेक्ष्य पर्यालोच्यावगम्य च ज्ञात्वा [च] आज्ञापयेत् तं गृहपतिमनासेवनया यथाऽनेन विधानेन कृतमाहारादिकं नाऽहं भुज्जे, यद्यसौ श्रावकस्ततो लेशतः पिण्डनिर्युक्तिं कथयेद्, अन्यस्य प्रकृतिभद्रकस्योद्गमादिदोषान् कथयेत् प्रासुकदानफलं च प्ररूपयेत् इतिरधिकारपरिसमाप्तौ ब्रवीमीत्येतपूर्वोक्तम् वक्ष्यमाणं चेत्याह ॥ २०० ॥
भिक्खूं च खलु पुट्ठा वा अपुट्ठा वा जे इमे आहच्च गंथा फुसंति, से हंता हणह खणह छिंदह दहह पचह आलुपह विलुंह सहसक्कारेह विप्परामुसह । ते फासे पुट्ठो धीरो अहियासए । अदुवा आयारगोयरमाइक्खे तक्कियाणमणेलिसं । अदुवा वइगुत्तीए गोयरस्स अणुपुब्वेण सम्मं पडिलेहए आयगुते । बुद्धेहिं एवं पवेदितं (सू. १९१)
'भिक्खु च 'त्ति भिक्षु पृष्ट्वा कश्चिद्यथा भो भिक्षो ! भवदर्थमशनादिकमावसथं वा संस्करिष्येऽननुज्ञातोऽपि तेनासौ तत्करोत्यवश्यमयं चादुभिर्बलात्कारेण वा ग्राहयिष्यते, अन्यस्त्वीपत्साध्वाचारविधिज्ञोऽतोऽपृष्ट्वैव छद्मना ग्राहयिष्यामीत्यभिसन्धायाशनादिकं विदध्यात् स च तदपरिभोगे श्रद्धाभङ्गाच्चाटुशताग्रहणाच्च रोपावेशात् न्यक्कार भावनातः प्रद्वेषमुपगतो हननादिकमपि कुर्यादिति दर्शयति-- 'जे इमे आहच्च 'त्ति ये इमे प्रश्नपूर्वकमप्रश्नपूर्वकं वा आहारादिकं ग्रन्थात् - महतो द्रव्य
,
,
१८२
॥ ३८८ ॥

Page #413

आचा प्रदी.
११८/२
व्ययाद् आहृत्य-दौकित्वा तदपरिभोगे स्पृशन्ति-उपतापयन्ति, कथमित्याह--'से हता' स ईश्वरादिः प्रद्विष्टः सन् हन्ता स्वतोऽपरांश्च हननादौ प्रेरयति, तद्यथा-हतैनं साधु दण्डादिभिः क्षणुत-व्यापादयत, छिन्त हस्तपादादिकं, दहत अग्न्यादिना, पचत उरुमांसादिकं, आलुम्पत वस्त्रादिकं, विलुम्पत सर्वस्वापहारेण, सहसा कारयत-आशु पश्चत्वं नयत, तथा विविधं परामृशत-नानापीडाकारणैर्वाधयत । 'ते फासे'त्ति तान् स्पर्शान् दुःखविशेषान् धीरोऽक्षोभ्यः तैः स्पशैंः स्पृष्टः सम्बधिसहेत, 'अदुवा आयार'त्ति साधूनामाचारगोचरं-आचारानुष्ठानविषयं मूलोत्तरगुणभेदभिन्न पिण्डविशुद्धिं वाऽऽचक्षीत, किं सर्वस्य सर्वं कथयेत् ? नेति दर्शयति--तर्कयित्वा-पर्यालोच्य पुरुषं, तद्यथा-] कोऽयं पुरुषः? कञ्च नतोऽभिगृहीतोऽनभिगृहीतो मध्यस्थः प्रकृतिभद्रको वेत्येवमुपयुज्य अनीदृशं स्वपरपक्षस्थापनाव्युदासद्वारेणावेदयेत् । सति सामर्थ्य शृण्वति वा दातरि आचारगोचरमाचक्षोत, अथवेत्यन्यथाभावे तु वाग्गुप्त्या व्यवस्थितः सन्नात्महितमाचरन् गोचरस्य-पिण्ड विशुद्धयादेगचारस्य आनुपूर्व्या-उदगमप्रश्नादिरूपया, 'सम्म पडिलेहए' सम्यकशुद्धि प्रत्युपेक्षेत, किम्भूतः-आत्मगुप्तः सन् -सततोपयुक्तः सन् , नैतन्मयोच्यत इत्याह-'बुद्धेहि ति बुद्धैः-कल्प्याकल्प्यविधि रेतत्पूर्वोक्तं प्रवेदितम् ॥२०१॥ एतद्वा वक्ष्यमाणमित्याह
से समणुण्ण असपणुण्णस्स असणं वा ४ जाव नो पाइज्जा णो णिमंतेज्जा णो कुज्जा वेयावडियं परं आढायमाणे त्ति बेमि (सू. २०२) न केवलं गृहस्थेभ्यः कुशीलेभ्यो वा अल्प्यमिति कृत्वाऽऽहारादिकं न गृहणीयात् , स समनोज्ञोऽसमनोज्ञाय तत्पूर्वो
8|॥३८९॥

Page #414

आचा० प्रदी.
१।८।२
॥
-ॐॐॐॐ
तमशनादिक न प्रदद्यात् , नापि परम्-अत्यर्थमाद्रियमाणोऽशनादिनिमन्त्रणतोऽन्यथा वा तेयां वैयावृत्त्यं कुर्यादिति ब्रवीमीति शब्दावधिकारपरिसमाप्त्यर्थं ॥ २०२॥ किम्भूतस्तर्हि किम्भूताय दद्यादित्याह
धम्ममायाणह पवेदितं माहणेण मतिमता--समणुण्णे समणुण्णस्स असणं वा जाव कुज्जा वेयावडियं आढायमाणे त्ति बेमि (सू. २०३)
॥ विमोक्खस्स बीओ उद्देसओ समत्तो॥ 'धम्ममायाणह'त्ति धर्म-दानधर्म जानीत यूयं, प्रवेदितं -कथितं, केन ? श्रीवर्धमानस्वामिना किम्भूतेन ? 6 मतिमता-कालिना, किम्भूतं धर्ममिति दर्शयति--समनोज्ञः-उद्युक्तविहारी साधुः समनोज्ञाय चारित्रवते संविग्नायैकसामाचारीप्रविष्टायाशनादिकं चतुर्विध वस्त्रादिकमपि चतुर्धा प्रदद्यात् , तदर्थ च निमन्त्रयेत , पेशलमन्यद्वा वैयावृत्त्यम्-अङ्गमर्दनादिकं कुर्यातू , नैतद्विपर्यस्तेभ्यो गृहस्थेभ्यः कुतीथिकेभ्यः पार्श्वस्थादिभ्योऽसंविग्नेभ्योऽसमनोज्ञेभ्यो वेत्येतत्पूर्वोक्त कुर्यात् , किन्तु समनोज्ञेभ्य एत्र परम्-अत्यर्थमाद्रियमाणस्तदर्थसीदने परमुत्तप्यमानः सम्यग् वैयावृत्त्यं कुर्यात् , अयं तु | विशेषो--गृहस्थेभ्यो यावल्लभ्यते तावद्गृहयते, कोलमकल्पनीयं प्रतिषिध्यते, असमनोज्ञेभ्यस्तु दानग्रहणं प्रति :सर्वथा । निषेधः । इतिब्रवीमिशब्दौ पूर्ववत् ॥ २०३॥ ।
॥ श्रीविमोक्षाध्ययने द्वितीयोद्देशकप्रदीपिका समाप्ता ॥
SARAIGRESS
॥३९

Page #415

आचा
प्रदी.
શદારૂ
4GIRRASSAS1-%A4र
॥ श्रीविमोक्षाध्ययने तृतीयोद्देशकः ॥ उको द्वितीयोदेशकः, साम्प्रतं तृतीय आरभ्यते, [अस्य चायमभिसम्बन्ध:-] इहानन्तरोद्देशके अकल्पनीयाहारादिप्रतिषेधोऽभिहितः, इहाहारादिनिमित्तं प्रविष्टेन शीताद्यगोत्क्षेपदर्शनान्यथाभाववतो गृहपतेः साधुनाऽसदारेकाऽपने येत्यनेन सम्बन्धेनायातस्योद्देशकस्यादिसूत्रम्--
मज्झिमेणं वयसा वि एगे संबुज्झमागा समुट्ठिता सोच्चा वयं मेधावी पंडियाण णिसामिया । समियाए धम्मे आरिएहिं पवेदिते । ते अणहिकखमाणा, अणतिवातेमाणा, अपरिग्गहमाणा, णो परिगहावंति सव्यावंति च णं लोगंसि, णिहाय दंडं पाणेहिं पावं कम्मं अकुबमाणे एस | महं अगंथे वियाहिते । ओए जुइमस्स खेतण्णे उववायं षवणं च णच्चा (सू. २०४) ___ 'मज्झिमेणं'ति इह त्रीणि वयांसि--युवा मध्यमवया वृद्धश्चेति, तत्र मध्यमवयाः पपिपवबुद्धित्वादहि, अतो मध्यमेन वयसाऽप्येके सम्धुध्यमानाः धर्मचरणाय सम्पगुत्थिताः, सत्यपि प्रथमचरमवयसोरुत्थाने यतो बाहुल्याद्योग्यत्वाच्च प्रायो निवृत्तभोगकुतूहल इति निष्प्रत्यूहधर्माधिकारी ति मध्यमवयोग्रहणम् । कथं सम्बुध्यमानाः समुत्थिता इत्याह--इह त्रिविधाः सम्बुध्यमानका भवन्ति, तद्यथा--स्वयंबुद्धाः १ प्रत्येकबुद्धाः २ बुद्धचोधिताश्च ३। तत्र बुद्धबोधितेनेहाधिकारः, मेधावी
॥३९॥

Page #416

आचा० प्रदी०
१२८३
मर्यादाव्यवस्थितः, पण्डितानां-तीर्थकदादीनां वचनं श्रुत्वा-आकर्ण्य निशम्य-अवधार्य समतामालम्बेत, किमिति ? यतः समतया-माध्यस्थ्ये नार्यैः-तीर्थकृद्भिर्धर्म:-श्रुतचारित्राख्यः प्रवेदितः, ते बुध्यमानाः किं कुर्युरित्याह--'ते अणहिकंखमाणा' ते निष्क्रान्ताः कामभोगाननभिकाङ्क्षन्तः प्राणिनोऽनतिपातयन्तः परिग्रहमपरिगृह्णन्तः, एवंभूताश्च स्वदेहेऽप्यममत्वाः, 'सम्बावंति' सर्वस्मिन्नपि लोके नो परिग्रहवन्तश्च भवन्तीति । किश्च-'णिहाय दंडंति प्राणिनो दण्डयतीति दण्डः-परितापकारी तं दण्डं [प्राणिषु] प्राणिभ्यो वा निधाय त्यक्त्वा पापं पापोपादानं कर्माष्टादशभेदभिन्नं तदकुर्वाणोऽनाचरन्नेष महान् न विद्यते ग्रन्थः सबाहथाभ्यन्तरोऽस्येत्यग्रन्थः व्याख्यातस्तीर्थकरादिभिः। कश्चैवंभूतः स्यादित्याह--'ओए'त्ति ओजःअद्वितीयः एको रागद्वेषविरहात् द्युतिमान्-संयमो मोक्षो वा तस्य खेदज्ञो-निपुणो देवलोकेऽप्युपपातं च्यवनश्च ज्ञात्वा सर्वस्थानानित्यताहितमतिः पापकर्मवीं स्यात् ॥२०४॥
केचित्तु परीपहेर्लानतां नीयन्त इत्याह-- ___ आहारोवचया देहा परीसहपभंगुणो । पासहेगे सविदिएहिं परिगिलायमाणेहिं (सू. २०५) __ आहारेणोपचयो येषां ते आहारोपचयाः, के ते ? देहाः-शरीराणि, आहाराभावात्तु म्लायन्ते म्रियन्ते वा, परीषहै। सद्धिर्भङ्गुरा देहा भवन्ति, ततश्चाहारोपचितदेहा अपि प्राप्तपरीपहा वातादिक्षोभेण वा पश्यत यूयमेके कटीबाः सर्वैरिन्द्रियैर्लायमानैः क्लीबतामीयुः, केवलिनोऽप्याहारमन्तरेण शरीरं ग्लानभावं यायाद आस्तां तावदपरः प्रकृतिभगुरशरीरः॥२०५॥
K//॥३९२॥

Page #417

आचा प्रदी.
१।८।३
AARAM
विदितवेद्यश्च परीपहपीडितोऽपि किं कुर्यादित्याह
ओए दयं दयाइ जे संणिधाणसत्थस्स खेत्तण्णे, से भिक्खू कालण्णे बालण्णे मातण्णे खणयण्णे विणयण्णे समयण्णे परिग्गहं अममायमाणे कालेणुट्ठाई अपडिण्णे दुहतो छेत्ता णियाति (सू. २०६)
'ओए दय'ति ओजः-एको रागादिरहितः सन् क्षुत्पिपासादिपरीषहे दयामेव दयते-कृपां पालयति । कः पुनर्दयां | पालयतीत्याह-'जे संणिधाण'त्ति यो हि लघुकर्मा सम्यङ् निधीयते नारकादिगतिषु येन तत्सभिधानं-कर्म तस्य स्वरूपनिरूपकं शास्त्रं तस्य खेदज्ञो-निपुणः, स भिक्षुः कालज्ञः-उचितानुचितावसरज्ञः, एतानि सूत्राणि लोकविजयपश्चमोद्दे. शकव्याख्यानुसारेण नेतव्यानि, तथा बालज्ञो मात्रज्ञः क्षणको विनयज्ञः समयज्ञः परिग्रहममत्वेन अचरन् कालेनोत्थायी अप्रतिज्ञः उभयतश्छेत्ता, स चैवम्भूतः संयमानुष्ठाने निश्चयेन याति निर्याति ॥२०६॥ तस्य च संयमानुष्ठाने परिव्रजतो यत्स्यात्तदाह
तं भिक्खु सीतफासपरीवेवमाणगातं उवसंकमित्तु गाहावती बूया-आउसंतो समणा ! णो खलु ते गामधम्मा उबाहंति ? आउसंतो गाहावती! णो खलु मम १ परिग्रहमसमत्वेन माचरन्-पा० ।
॥३९३॥

Page #418

A
आचा प्रदी०
શદારૂ
AAAAAAA
गामधम्मा उब्बाहंति । सीतफासं णो खलु अहं संचाएमि अहियासेत्तए । णो खलु मे कप्पति अगणिकायं उज्जालित्तए वा पज्जालित्तए वा कायं आयावित्तए वा पयावित्तए वा अण्णेसि वा वयणाओ।
सिया से एवं वदंतस्स परो अगणिकायं उज्जालेत्ता पज्जालेत्ता कायं आयावेज्जा वा पयावेज्जा वा । तं च भिक्खू पडिलेहाए आगमेत्ता आणवेज्जा अणासेवणाए त्ति बेमि (सू. २०७)
॥ विमोक्खस्स ततिओ उद्देसओ समत्तो ॥ 'तं भिक्खं'ति तम्-अन्नप्रान्ताहारतया निस्तेजसमतिक्रान्तसोष्मयौवनावस्थं सम्यक्त्वक्त्राणाभावतया शीतस्पर्शपरिवेपमानगात्रं भिक्षु उपसङ्क्रम्य-आसन्नतामेत्य गृहपतिः ऐश्वर्योष्मानुगतो मृगनाभ्यनुविद्धकश्मीरजबहलरसानुलिप्तदेहो मीनमदागुरुधनसारधूपितरल्लिकाच्छादितवपुः प्रौढप्सीमन्तिनीसन्दोहपरिवृतो वार्तीभूतशीत स्पर्शानुभवः सन् किमयं मुनिरुपहसितसुरसुन्दरीरूपसम्पदो मत्सीमन्तिनीरवलोक्य साविकभावोपेतः कम्पते उत शीतेनेत्येवं संशयानो ब्रुयात्-भो आयुष्मन् ! श्रमण ! नो भवन्तं ग्रामधर्माः-विषया उत्-प्राबल्येन बाधन्ते ? एवं गृहपतिनोक्ते विदिताभिप्रायः साधुराह
CAECASRECARSACADASHA
॥३९४॥

Page #419

4
१।८।३
आचा० प्रदी.
%AE%
'आउसंतो' आयुष्मन् ! गृहपते ! नो खलु-नैव ग्रामधर्मा मामुदाधन्ते, यत्पुनर्वेपमानगात्रयष्टिमीक्षांचकृषे तच्छीतस्पर्शविजृम्भितं, न मनसिजविकारः, शीतस्पर्शमहं न खलु शक्नोम्यधिसोहुम् । एवमुक्तः सन् गृहपतिर्भक्तिकरुणारसाक्षिप्तहृदयो ब्रूयात्-सुप्रज्वलितमग्नि' किमिति न सेवसे ? मुनिराह-'णो खलु में भो गृहपते ! न खलु मे कल्पतेऽग्निकायं मनार उज्ज्यालयितुं प्रकर्षेण ज्वालयितुं स्वतो ज्यालितादौ शरीरमीपत् तापयितुं [आतापयितुं वा] प्रकर्षेण तापयितुं प्रतापयितुं वा, अन्येषां वा वचनात् ममैतत्कतुं न कल्पते, यदिवाऽग्निसमारम्भायान्यो वा वक्तुं न कल्पते मम ।
तं चैवं वदन्तं साधुमवगम्य गृहपतिः कदाचि देतत्कुर्यादित्याह-'सिया से' स्यात्-कदाचित् [स] परो गृहस्थ एवमुक्तनीत्या वदतः साधोरग्निकायमुज्ज्वालय्य प्रज्वालय्य वा कायमातापयेत् प्रतापयेद्वा, तच्चोज्ज्यालनातापनादिकं भिक्षुः प्रत्युपेक्ष्य विचार्य स्वसन्मत्या परव्याकरणेनान्येषां वाऽन्तिके श्रुत्वा-अवगम्य तं गृहपतिमाज्ञापयेत्-प्रतिबोधयेत् , कया ? अनासेवनया, यथैतत् ममायुक्तमासे वितुं भवता तु. पुनः साधुभक्त्यनुकम्पाभ्यां पुण्यप्राग्भारोपार्जनमकारीति ॥ २०७॥
%
%
AAAAAAAABADAS
%
॥ श्रीविमोक्षाध्ययने तृतीयोद्देशकप्रदीपिका समाप्ता॥
%
A
१- प्रज्वालि०-पा० २ मम -पा० ।
| ॥३९५॥

Page #420

आचा प्रदी.
११८१४ ॥ श्रीविमोक्षाध्ययने चतुर्थोद्देशकः ॥ उक्तस्तृतीयोद्देशकः, साम्प्रतं चतुर्थ आरभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः-इहानन्तरोद्देशके गृहस्थस्यासदारेका व्युदस्ता, II इह तु योपिदुपसर्गे वैहानसगाईपृष्ठादिकं मरणमप्यवलम्बनीयं, कारणाभावे तु तन्न कार्यमित्यनेन सम्बन्धेनायातस्यास्यांदेश- ||5|| कस्यादिसूत्रम्
जे भिक्खू तिहिं वत्थेहिं पखुिसिते पायचउत्थेहिं तस्स णं णो एवं भवतिचउत्थं वत्थं जाइस्सामि ।
से अहेसणिज्जाइं वत्थाई जाएज्जा, अहापरिग्गहियाइं वत्थाई धारेज्जा, णो धोएज्जा, णो रएज्जा, णो धोतरत्ताई वत्थाइं धारेज्जा, अपलिउंचमाणे गामंतरेसु
ओमचेलिए । एतं खु वत्थधारिस्स सामग्गियं (सू. २०८) । 'जे भिक्खू'त्ति यो भिक्षुः प्रतिमाप्रतिपन्नो जिनकल्पिको वा त्रिभिर्वस्त्रैः पर्युषितो-व्यवस्थितः, तत्र शीते पतत्येक क्षौमिकं प्रावृणोति, ततोऽपि शीताऽसहिष्णुतया द्वितीयं क्षौमिक, पुनरप्यतिशीततया क्षौमिककल्पद्वयोपाणिकम् , सर्वथौ
॥३९६॥

Page #421

११८४
आचा० प्रदी०
ALSARALASAHESARIA
णिकस्य बाह्याच्छादनता विधेया, किम्भूतै खिभिर्वस्त्रैः? 'पायचउत्थेहिं' पात्रचतुर्थः पात्रग्रहणेन पात्रनिर्योगः सप्तप्रकारोऽपि गृहीतः, स चायम्
"पत्तं पत्ताबंधो पायट्ठवणं च पायकेसरिआ।
पडलाइ रयत्ताणं च गोच्छओ पायणिज्जोगो ॥ १॥"" [ओघनियुक्ति-गाथा ६६८] तदेवं सप्तप्रकारं पात्रं कल्पत्रयं रजोहरणं मुखवत्रिकेत्येवं द्वादशोपधिः, तस्यैवम्भूतस्य भिक्षोः नैवं भवति-नायमध्यवसायो भवति, [तद्यथा-1 न ममास्मिन् काले कल्पत्रयेण सम्यक शीतापनोदो भवत्यतश्चतुर्थ वस्त्रमहं याचिष्ये, अध्यवसायनिषेधे च तद्याचनं दूरोत्सादितमेव ।
यदि पुनः कल्पत्रयं न विद्यते शीतकालश्चापतितस्ततोऽसौ जिनकल्पिकादिः 'अहेसणिज्जाईति यथैषणीयानि वस्त्राणि याचेत, याच्यावाप्तानि च वस्त्राणि यथापरिगृहीतानि धारयेत् , न तत्रोत्कर्षणधावनादिकं परिकर्म कुर्यादित्याह-'णो धोएज्जा' नो धावेत-प्रासुकोदकेनापि न प्रक्षालयेत् , गच्छवासिनो ह्यप्राप्तवर्षादौ ग्लानावस्थायां वा प्रामुकोदकेन यतनया धावनमनुज्ञातं, न तु जिनकल्पिकस्य, ‘णो धोतरत्ताई'ति न च धौतरक्तानि वस्त्राणि धारयेत् , पूर्व धौतानि पश्चाद्रक्तानि, 'अपलिउंचमाणे' नामान्तरेषु गच्छन् वस्त्राण्यगोपयन् व्रजेत , तथाभूतान्येवान्तप्रान्तानि बिभर्ति यानि गोपनीयानि न
१ पात्रं पात्रबन्धः पात्रस्थापनं च पात्रकेशरिका । पटलानि रजस्त्राणं च गोच्छकः पात्रनियोगः ॥ १॥
SERICA
मा०३४
॥३९७॥

Page #422

११८४
A
थाचा प्रदी.
-
GESARILALA
भवन्ति, 'ओमचेलिए'त्ति अवम-न्यून चेलं प्रमाणतो [परिमाणतो मूल्यतश्चं, तदस्यास्तीत्यवमचेलिकः। एतत्-पूर्वोक्तं खुः-अवधारणे, एषैव त्रिकल्पात्मिका द्वादशप्रकारौधिकोपध्यादिरूपा वा सामग्री भवति ॥ २०८॥ शीतापगमे तान्यपि वस्त्राणि त्याज्यानीति दर्शयति
___ अह पुण एवं जाणेज्जा ‘उवातिक्कते खलु हेमंते, गिम्हे पडिवण्णे,' अहापरिजुण्णाई वत्थाइं परिवेज्जा. अहापरिजुण्णाइं वत्थाइं परिहवेत्ता अदुवा संतरुत्तरे, अदुवा
ओमचेले, अदुवा एगसाडे, अदुवा अचेले (सू. २०९) 'अह पुण'त्ति यदि तानि वस्त्राण्यपरहेमन्तस्थितिसहिष्णूनि तत उभयकालं प्रत्युपेक्षयन् बिभर्ति, अथ पुनरेवं जानीयाद्यथाऽप्रक्रान्तः खलु हेमन्तो, ग्रीष्मः प्रतिपन्ना, अपगता शीतपीडा, यथापरिजीर्णान्येतानि वस्त्राणि, एवमवगम्य ततः परिष्ठापयेत् , परिष्ठाप्य च निस्सङ्गो विहरेत् , यदि पुनरतिक्रान्तेऽपि शिशिरे क्षेत्रकालपुरुषगुणाच्छीतं भवेत्ततः किं कर्तव्यमित्याह-'अदुवा संतरुत्तरे' अपगते शीते वस्त्राणि त्याज्यानि, अथवा क्षेत्रादिगुणात् शीने वाते वाति सत्यात्मपरितुलनार्थ सान्तरोत्तरो भवेत् , सान्तरमुत्तरं-प्रावरणीयं यस्य स तथा, क्वचित्पावृणोति क्वचित्पार्श्ववति विभर्ति, अथवाऽवमचेलक एककल्पपरित्यागात् द्विकल्पधारी भवेत् , शनैः शनैः शीतेऽपगच्छति सति द्वितीयमपि कल्पं परित्यजेत् , एकशाटकः स्यात् , अथवा शीताभावे तदपि परित्यज्याचेलो भवति, मुखवस्विकारजोहरणमात्रोपधिः स्यात् ।। २०९ ॥
-
-
-
॥३९८॥

Page #423

आचा० प्रदी०
१।८।४
FASCIRCTCHESHAASANATA
किमर्थमसावेकैकं वस्त्रं परित्यजेदित्याह
लाघवियं आगममाणे । तवे से अभिसमण्णागते भवति (सू. २१०) 'लाघवियंति शरीरोपकरणकर्मणि लाघवमागमयन् वस्त्रपरित्यागं कुर्यात् । तस्यैवम्भूतस्य किं स्यादित्याह-'तवे से' | तस्य वस्त्रपरित्यागं कुर्वतः साधोस्तपोऽभिसमन्वागतं भवति, कायक्लेशस्य तपोभेदत्वात् । २१० ॥
जमेतं भगवता पवेदितं तमेव अभिसमेचा सव्वतो सब्बताए सम्मत्तमेव समभिजाणिया (सू.२११) __ यदेतद्भगवता-वीरवर्धमानस्वामिना प्रवेदितं तदेवाभिसमेत्य-ज्ञात्वा सर्वतः-सर्वैः प्रकारैः सर्वात्मतया समत्वंसचेलाचेलावस्थयोस्तुल्यता समभिजानीयात्-आसेवनापरिज्ञया आसेवेत ॥ २११॥ यः पुनरल्पसत्वः स एतदध्यवसायी स्यादित्याह
जस्स णं भिक्खुस्स एवं भवति 'पुट्ठो खलु अहमंसि, नालमहमंसि सीतफासं अहियासेत्तए', से वसुमं सव्वसमण्णागतपण्णाणेणं अप्पाणेणं केइ अकरणयाए आउट्टे ।
तवस्सिणो हु तं सेयं जं सेगे विहमादिए । तत्थावि तस्स कालपरियाए । से वि
॥३९९॥

Page #424

आचा०
१८४
प्रदी०
SICIOSASSOSIERIAUSSOS
तत्थ वियंतिकारए। इच्चेतं विमोहायतणं हियं सुहं खमं णिस्सेसं आणुगामियं ति बेमि (सू. २१२)
॥ विमोक्खस्स चउत्थो उद्देसओ समत्तो ॥ 'जस्स णति यस्य भिक्षोर्मन्दसंहननतया एवम्भूतोऽध्यवसायो भवति, तद्यथा-स्पृष्टः खल्वहमस्मि रोगातकैः | शीतस्पर्शादिभिर्वा स्याद्युपसर्गः, ततो ममास्मिन्नवसरे शरीरविमोक्षं कतुं श्रेयो नालं-न समर्थोऽहमस्मि, शीतस्पर्श-शीतापादितं दुःखविशेष भावशीतस्पर्श वा च्याद्युपसर्ग अध्यासयितुम्-अधिसोहुमतो भक्तपरिक्षेङ्गितमरणपादपोपगमनमुत्सर्गतः कतुं युक्तं, यतो मे कालक्षेपासहिष्णुरुपसर्गः समुपस्थितो रोगवेदनां वा चिराय सोढुं नालमतो वेहानसं गार्धपृष्ठं वा आपवादिकं मरणमत्र साम्प्रतं, न पुनरुपसगितस्तदेवाभ्युपेयादित्याह-'से वसुमं ति स-साधुः वसु-द्रव्यं स चात्र संयमः स विद्यते यस्यासौ वसुमान् , शीतस्पर्श-वातादिननितं दुःखविशेषमसहिष्णुस्तच्चिकित्साऽकरणतया वसमान् सर्वसमन्वागतप्रज्ञानेनात्मना आवृत्तो-व्यवस्थितः। __स चोपसर्गितो वातादिवेदनामसहिष्णुः किं कुर्यादित्याह – 'तवस्सिणो हु'त्ति हुईतौ, यस्माच्चिराय वातादिवेदनामसहिष्णुः, यदिवा सीमन्तिनी उपसर्गयितुमुपस्थिता विषभक्षणोदबन्धनायुपन्यासेऽपिन मुश्चति ततस्तपस्विनस्तदेव श्रेयो
१. पन्यासेनापि - बृ०।
BESCOSSIOGIES
॥४०॥

Page #425

१८४
आचा० प्रदी०
ARREARRIEREAL
यदुत आत्मोद्वन्धनाय विहायोगमनं तदाऽऽदद्याद्विषं वा भक्षयेत् , पतनं वा कुर्यात् ।
ननु वेहानसादिकं बालमरणं, तच्चानाय, तत्कथं तस्याङ्गीकारः?
उच्यते-[नैष दोषोऽत्रास्माकम् ] आईतानां, नैकान्ततः किश्चित्प्रतिषिद्धमभ्युपगतं वा मैथुनमेकं विहाय, किन्तु द्रव्यक्षेत्राद्याश्रित्य तदेव प्रतिषिध्यते तदेव चाभ्युपगम्यते, 'तथावि तस्स'त्ति यथा संलेखनाविधिना कालपर्यायेण भक्तपरिज्ञादिमरणं गुणाय तथा तत्र-तस्मिन्नवसरे वेहानसगार्धपृष्ठादिमरणमपि' कालपर्याय एव, यद्वकालपर्यायमरणं गुणायैवं वेहानसादिकमपि, 'से वि तत्थति सोऽपि-वेहानसादेविधाता, तत्र-वेहानसादिमरणे, विशेषेणान्तिय॑न्तिः अन्तक्रिया तस्याः कारको भवति, यतोऽनेनाप्यापवादिकेन मरणेनानन्ताः सिद्धाः सेत्स्यन्ति च ।
उपसञ्जिहीर्षुराह-'इच्चेतंति इत्येतत् पूर्वोतं वेहानसादिमरणं विगतमोहानामाश्रयः कर्तव्यतया, हितमपायपरिहारतया, सुखं जन्मान्तरेऽपि सुखहेतुत्वात् , क्षमं युक्तं प्राप्तकालत्वात्, निःश्रेयसं कर्मक्षयहेतुत्वात् , आनुगामिकं-तदनितपुण्यानुगमनात् ॥ २१२ ॥
॥ श्रीविमोक्षाध्ययने चतुर्थोद्देशकप्रदीपिका समाप्ता ॥
ज
१०रणे अपि-बृ०।
॥४०१॥

Page #426

आचा०
प्रदी०
AE%ASAAAAAAA
॥ श्रीविमोक्षाध्ययने पञ्चमोदेशकः ॥
2 १८५ उक्तश्चतुर्थोद्देशकः, साम्प्रतं पश्चम आरभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः-इहानन्तरोद्देशक बालमरणं वेहानसाद्युपन्यस्तं, इह तु ग्लानभावोपगतेन भिक्षुणा भक्तपरिज्ञाख्यं मरणमभ्युपगम्यते, अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्योद्देशकस्यादिसूत्रम्--
जे भिक्खू दोहिं वत्थेहिं परिखुसिते पायततिएहिं तस्स णं णो एवं भवति-- ततियं वत्थं जाइस्सामि।
से अहेसणिज्जाई वत्थाई जाएज्जा जाव एवं खु तस्स भिक्खुस्स सामग्गियं ।
अह पुण एवं जाणेज्जा 'उवातिक्कंते खल्लु हेमंते, गिम्हे पडिवण्णे' अहापरिजुण्णाई वस्थाई परिट्ठवेज्जा, अहापरिजुण्णाई वत्थाई परिद्ववेत्ता अदुवा संतरुत्तरे अदुवा ओमचेले अदुवा एगसाडे अदुवा अचेले लावियं आगममाणे । तवे से अभिसपण्णागते भवति । जहेयं भगवता पवेदितं । तमेव अभिसमेचा सव्वतो सव्वयाए सम्मत्तमेव समभिजाणिया ।
॥४०२॥

Page #427

आचा०
प्रदी०
जस्स णं भिक्खुस्स एवं भवति - पुट्ठो अवलो अहमंसि, णालाहमंसि गिहंतरसंकमणं भिखारियगमणाए । से सेवं वदंतस्स परो अभिहडं असणं वा ४ आहट्ट दलज्जा, से पुत्रमेव आलोएज्जा -- आउसंतो गाहावती ! णो खलु मे कप्पति अभिहर्ड असणं वा ४ भोत्तए वा पातए वा अण्णे वा एतप्पगारे (सू. २१३ ) 'जे भिक्खू'ति तत्र त्रिकल्पपर्युषितः स्थविरकल्पिको जिनकल्पिको वा स्यात्, कल्पद्वयपर्युषितस्तु नियमाज्जिनकल्पिकपरिहारविशुद्धिकयथालन्दिकप्रतिमाप्रतिपन्नानामन्यतमः, अस्मिन् सूत्रेपदिष्टो' यो भिक्षुर्जिन कल्पिकादिर्द्वाभ्यां वस्त्राभ्यां पर्युषितो वस्त्रशब्दस्य सामान्यत्राचित्वादेकः क्षौमिकोऽपर और्णिक इत्येताभ्यां कल्पाभ्यां पर्युपितः - संयमे व्यवस्थितः, किम्भूताभ्यां कल्पाभ्यां ?- पात्रतृतीयाभ्यां पर्युषित इत्याद्यनन्तरोद्देश कवन्नेयं [ यावत् ] 'नाल मह मंसि 'ति ।
स्पृष्टोऽहं वातादिभी रोगैः अबल:- असमर्थः नालं-न समर्थोऽस्मि गृहाद्गृहान्तरं सङ्क्रमितुं, तथा भिक्षार्थं चरणं चर्या, भिक्षाचर्यागमनाय नालं न समर्थः, 'से सेवं'ति एवम्भूतामात्मीयावस्थां वदतः साधोरवदतोऽपि परो गृहस्थादिरनुकम्पा - भक्तिरसाई हृदयोऽभिहृतं - जीवोपमर्दनिर्वृत्तं, किं तद् ? अशनं पानं खादिमं स्वादिमं वाऽऽहृत्य तस्मै साधवे 'द एज्ज' ति दद्यात् । ' से पुव्वमेव'त्ति सजिनकल्पिकादीनां चतुर्णामन्यतमः पूर्वमेव आदावेव आलोचयेत्, कतरेणोद्गमादिना दोषेण
१ अनुप०
- पा० ।
-
मु० । अपरिदि
१/८/५
॥४०३॥

Page #428

आचा० प्रदी.
वववववव
दुष्टमेतत् । तत्राभिहतमिति' ज्ञात्वा प्रतिषेधयेत् , यथा-भो आयुष्मन् गृहपते! न खलु एतन्ममाभ्याहृतमशनादि भोक्तुं १८५ पातुं वा कल्पते, अन्यद्वैतत्प्रकारमाधाकर्मादि दोषदुष्टं न कल्पते, इत्येवं तं गृहपतिं दानायोद्यतमाज्ञापयेत् ॥ २१३ ।। ।
किश्च- जस्स णं भिक्खुस्स अयं पगप्पे अहं च खलु पडिण्णत्तो अपडिण्णत्तेहिं गिलाणो अगिलाणेहिं । अभिकंख साधम्मिएहिं कीरमाणं वेयावडियं सातिज्जिस्सामि, अहं चावि खलु अपडिण्णत्तो | पडिण्णत्तस्स अगिलाणो गिलाणस्स अभिकंख साधम्मियस्स कुज्जा वेयावडियं करणाए । आहट्ट परिणं आणक्खेस्सामि आहडं च सातिज्जिस्सामि १, आहट्ट परिणं आणखेस्सामि आहडं | आहडं नो सातिज्जिस्सामि २, आहट्ट परिणं णो नो आणखेस्सामि आहडं च सातिज्जिस्सामि | ३, आहट्ट परिणं णो आणक्खेस्सामि आहडं च णो सातिज्जिस्सामि ४ । [लाघवियं आगममाणे । तवे से अभिसमण्णागते भवति । जहेतं भगवता पवेदितं तमेव अभिसमेचा सव्वतो सव्वताए सम्मत्तमेव समभिजाणिया।]
१ तत्राभ्याहृ०-पा०।२ [ ] एतदन्तर्गत: पाठो यद्यपि शीलाचार्यादिवृत्तौ न दृश्यते तथापि चूणौँ स्पष्टमत्र दृश्यते ।
॥४०४॥

Page #429

आचा० प्रदी०
११८५
5015IGEGESSE SISEGIK
एवं से अहाकिट्टितमेव धम्मं समभिजाणमाणे संते विरते सुसमाहितलेस्से । तत्थावि तस्स कालपरियाए । से तत्थ वियंतिकारए। । इच्चेतं विमोहायतणं हितं सुहं खमं णिस्सेसं आणुगामियं ति सेमि (सू. २१४)
॥ विमोक्खस्स पंचमो उद्देसओ समत्तो ॥ 'जस्सणं ति यस्य भिक्षोः परिहारविशुद्धिकस्य वाऽयं-वक्ष्यमाणः प्रकल्प:-आचारो भवति, 'अहं च'त्ति चः-समुच्चये, खलुः-वाक्यालङ्कारे, अहं क्रियमाणं वैयावृत्त्यमपरैः स्वादयिष्यामि-अभिलषिस्यामि, किम्भूतोऽहं ?-प्रतिज्ञतो'-वैयावृत्त्यकरणायापरैरुक्तः अभिहितो यथा तव वैयावृत्यं यथोचितं कुर्मः, किम्भूतैरपरैः ?-अप्रतिज्ञप्तैः-अनुक्तः, किम्भूतोऽहं-ग्लानो विकृष्टतपसा कर्तव्यताऽशक्तो वातादिक्षोभेण वा ग्लानः, किम्भूतैरपरैः ? अग्लानैः-उचितकर्तव्यसहिष्णुभिः, तत्र परिहारविशुद्धिकस्यानुपारिहारिकः करोति कल्पस्थितो वा अपरो, यदि पुनस्तेऽपि ग्लानास्ततोऽन्ये न कुर्वन्ति, एवं यथालन्दिकस्यापि, केवलं [तस्य] स्थविरा अपि कुन्तिीति दर्शयति-'अभिकंख'त्ति निर्जराम् अभिकाझ्य-उद्दिश्य साधर्मिकैः सदृशकल्पिकैरेकसामाचारीस्थैरपरसाधुभिर्वा क्रियमाणं वैयावृत्त्यमहं स्वादयिष्यामि यस्यायं भिक्षोः प्रकल्पः आचारः स तमाचारमनुपालयन् भक्तपरिज्ञयाऽपि जीवितं जथात्, न पुनराचारखण्डनं कुर्यात् । तदेवमन्येन साधर्मिकेण वैयावृत्त्यं क्रियमाण
१ प्रज्ञप्तः-पा० ।
॥४०५॥

Page #430

१८५
आचा० प्रदी०
HRESEN-CAR२
मनुज्ञातं, साम्प्रतं स एवापरस्य कुर्यादिति दर्शयति–'अहं चावि' अहं च पुनरप्रतिज्ञप्तः-अनभिहितः प्रतिज्ञप्तस्य || वैयावृत्त्यकरणायाभिहितस्य अग्लानो ग्लानस्य निर्जरामभिकाङ्क्षय सार्मिकस्य वैयावृत्त्यं कुर्या, किमर्थ ? करणाय-तदुपकारायेत्यर्थः, तदेवं प्रतिज्ञां परिगृहयापि भक्तपरिज्ञया प्राणान् जहयात् , न पुनः प्रतिज्ञामिति सूत्रभावार्थः।
इदानी प्रतिज्ञाविशेषद्वारेण चतुर्भङ्गिकामाह-'आहटु'त्ति एकः कश्चिदेवम्भूतां प्रतिज्ञां गृह्णाति, ग्लानस्यापरस्य सार्मिकस्याहारादिकमन्विक्षिष्ये अपरश्च वैयावृत्यं यथोचितं करिष्यामि, परेण च साधर्मिकेणाहृतमानीतमाहारादिकं स्वादयिष्यामि-उपभोक्ष्ये, एवम्भूतां प्रतिज्ञामाहृत्य-गृहीत्वा वैयावृत्त्यं कुर्यादिति १। 'आहटु'त्ति तथाऽपरः प्रतिज्ञामाहृत्य गृहीता यथाऽपरनिमित्तमन्त्रीक्षिष्ये आहारादिकमाहृतश्चापरेण न स्वादयिस्यामि २।
तथाऽपर आहृत्य-प्रतिज्ञां गृहीत्वा, यथा-नाऽपरनिमित्तमन्वीक्षिष्ये आहारादिकमाहृतश्चान्येन स्वादयिष्यामि ३। तथाऽपर आहृत्य प्रतिज्ञां, यथा-नान्धीक्षिष्येऽपरनिमित्तमाहारादिकं नाप्याहृतमन्येन स्वादयिष्यामीति ४।। एवम्भूताश्च नानाप्रकारां प्रतिज्ञां गृहीत्वा कुतश्चिद् ग्लायमानोऽपि जीवितपरित्यागं कुर्यात्, न पुनः प्रतिज्ञालोपम् ।
'एवं से'त्ति एवमुक्तविधिना स भिक्षुरवगततत्वः शरीरादिनिष्पिपासो यथा कीर्तितमेव धर्मम् उक्तस्वरूपं समभिजानन्आसेवनापरिज्ञया आसेवमानः, तथा शान्तः कपायोपशमात् , विरत:-सायद्यानुष्ठानात् , शोभना समाहृता-गृहीता लेश्या येन स सुसमाहृतलेश्यः, एवम्भूतः सन् पूर्वगृहीतप्रतिज्ञापालनासमर्थों रोगादिना प्रतिज्ञालोपमकुर्वन् भक्तप्रत्याख्यानं
-
-
॥४०६॥

Page #431

IS
आचा०
१।८५
प्रदी.
कुर्यात् , 'तत्थावि तस्स'त्ति तत्रापि-भक्तपरिज्ञायामपि तस्य कालपर्यायेणानागतायामपि कालपर्याय एव निष्पादितशिष्यस्य सलिखितदेहस्य य: कालपर्यायोऽत्रापि ग्लानावसरेऽसावेव कालपर्यायः, निर्जराया उभयत्र समानस्वात् , स भिक्षुस्तत्र ग्लानतयाऽनशनविधाने व्यन्तिकारक:-कर्मक्षयविधायी।
'इच्चेत'मित्यादि पूर्ववत् ॥ २१४ ॥
॥ श्रीविमोक्षाध्ययने पञ्चमोद्देशकप्रदीपिका समाप्ता।
R-ENERASHTRAMATALA
S ASSAG
॥४०७॥

Page #432

आचा० प्रदी०
॥ श्रीविमोक्षाध्ययने षष्ठोद्देशकः ॥ उक्तः पञ्चमोद्देशकः, साम्प्रतं षष्ठस्तस्य चायमभिसम्बन्धः-इहानन्तरोद्देशके ग्लानतया भक्तप्रत्याख्यानमुक्तं, इह तु || धृतिसंहननादिबलोपेत एकत्वभावनां भावयन्निङ्गितमरणं कुर्याद्, अनेन संबन्धेनायातस्यास्योद्देशकस्यादिसूत्रम्--
जे भिक्खू एगेण वत्थेण परिखुसिते पायबिइए तस्स णो एवं भवति–बितियं वत्थं जाइस्सामि।
से अहेसणिज्जं वत्थं जाएज्जा, अहापरिग्गहितं वत्थं धारेज्जो जाव गिम्हे पडिवन्ने अहापरिजुण्णं वत्थं परिद्ववेज्जा, अहापरिजुण्णं वत्थं परिहवेता अदुवा एगसाडे अदुवा अचेले लाघवियं आगममाणे जाव सम्मत्तमेव समभिजाणिया (सू. २१५) गतार्थम् ॥२१५॥
____जस्स णं भिक्खुस्स एवं भवति-एगो अहमंसि, ण मे अस्थि कोइ, ण याहमवि कस्सइ । एवं से एगाणिय मेव अप्पाणं समभिजाणेज्जा लाघवियं आगममाणे । तवे
BABARRESTECRECASSACREASAN
॥४०८॥

Page #433

भाषा प्रदी०
११८६
से अभिसमण्णागते भवइ जाव समभिजाणिया ॥ २१६ ॥ '' इति वाक्यालङ्कारे, यस्य भिक्षोः एवं भवति, तद्यथा--एकोऽहमस्मि संसारे पर्यटतो न मे पारमार्थिकउपकारकर्तृत्वेन द्वितीयोऽस्ति, न चाहं दुःखापनयनतः कस्यचिद् द्वितीयः, स्वकृतकर्मफलेश्वरत्वात्प्राणिनां, एवमसौ साधुरेकाकिनमेवात्मानं-अन्तरात्मानं सम्यगभिजानीयात् , नास्यात्मनो नरकादिदुःखत्राणतया शरण्यो द्वितीयोऽस्तीत्येवं संदधानो यद्यद्रोगादिकमुपतापकारणमापद्यते तत्तदपरशरणनिरपेक्षो मयैवैतत्कृतं मयैव सोढव्यमित्यध्यवसायी सम्यगधिसहते। कुत इत्याह-'लापविय'मित्यादि गतार्थम् ॥ २१६ ॥
द्वितीयोद्देशके उदगमोत्पादनैषणोक्ता, 'आउसंतो समणा! अहं खलु तव अट्ठाए असणं ४' [सू. १९९] इत्यादिना, पश्चमोद्देशके ग्रहणैषणा प्रतिपादिता, 'से सेवं वदंतस्स परो अभिहडं असणंवा ४' [सू. २१३] इत्यादिना, ततो प्रासैषणाऽवशिष्यते, तत्प्रतिपादनायाह
से भिक्खू वा भिक्खुणी वा असणं वा ४ आहारेमाणे णो वामातो हणुयातो दाहिण हणुयं संचारेज्जा आसाएमाणे, दाहिणातो वा हणुयातो वामं हणुयं णो संचारेज्जा आसादेमाणे । से अणासादमाणे लाघवियं आगममाणे । तवे से अभिसमण्णागते भवति । जहेयं भगवता पवेदितं तमेव अभिसमेचा सव्वतो सव्वयाए
ॐॐॐॐॐॐॐॐॐकार
OR
॥४०९॥

Page #434

भाचा
११८६
प्रदी.
सम्मत्तमेव सममिजाणिया (सू. २१७) स-पूर्वव्यावर्णितो भिक्षुः-साधुः साध्वी वा अशनादिकमाहारमुद्गमोत्पादनैषणाशुद्धं ग्रहणैषणाशुदं च गृहीतं सदङ्गारिताभिधमितवर्जमाहारयेत् , तयोश्चाङ्गार धुमितयो रागद्वेषौ निमित्तं, तयोरपि सरसनीरसोपलब्धिः, रसोपलब्धिनिमित्तं परिहारं' दर्शयति-स भिक्षुराहारयन् नो वामतो हनुतो दक्षिणां हनुं रसोपलब्धये सञ्चारयेदास्वादयनशनादिकं, नापि दक्षिणतो वामां सञ्चारयेदास्वादयन् , स स्याहारं चतुर्विधमप्याहारयन् रागद्वेषौ परिहरनास्वादयेत् , 'अणासादमाणे कुतश्चिनिमित्ताद्धन्वन्तरं सञ्चारयन्नप्यनास्वादयन् सञ्चारयेदिति । किमिति यत आह--आहारलाघवमागमयन्--आपादपन् नो आस्वदयेत , आस्वादनिषेधेन चान्तप्रान्ताहाराभ्युपगमो विहितो भवति, एवं तपः 'से तस्य भिक्षोरभिसमन्वागतं भवतीत्यादि गताथं यावत् 'सम्मत्तमेव समभिजाणिय'त्ति ॥ २१७ ॥ तस्य चान्तप्रान्ताशितया शरीरपरित्यागबुद्धिः स्यादित्याह--.
जस्स णं भिक्खुस्स एवं भवति ‘से गिलामि च खलु अहं इमंसि समए इमं । सरीरगं अणुपुब्वेण परिवहित्तए' से आणुपुब्वेण आहारं संवदृज्जा, आणुपुव्वेण आहारं संवट्टेत्ता कसाए पत्तणुए किच्चा समाहियच्चे फलगावयट्ठी उट्ठाय भिक्ख अभिणि१०निमित्तपरि० - बृ ।
309 HORECALACAS
SIA
॥४१०॥

Page #435

आचा० प्रदी.
११८६
SANILKATASAGAAAAISA
व्वुडच्चे (सू. २१८) 'जस्स'त्ति यस्यैकत्वभावितस्य भिक्षोराहारोपकरणलाघवं गतस्य एवमिति वक्ष्यमाणोऽभिप्रायो भवति, 'से गिलामी'ति 'से' इति तच्छब्दार्थे, तच्छब्दो-वाक्योपन्यासे, 'च' शब्दः-समुच्चये, खलुः अवधारणे, अहं चास्मिन् समये-अवसरे संयमावसरे ग्लायामि रूक्षाहारतया तत्समुत्थेन वा रोगेण पीडितोऽतो न शक्नोमि रुक्तपोभिरभिनिष्टप्तं शरीरकमानुपूर्व्यायथेष्टकालावश्यकक्रियारूपया परिवोढुं-नालमहं क्रियासु व्यापारयितुम् , अस्मिन्नवसरे ‘से अणुपुव्वेण'त्ति स भिक्षुरानुपूर्व्या ला चतुर्थषष्ठादिकया आहारं संवर्तयेत् संक्षिपेत् , न पुनर्वादशसंवत्सरसंलेखनानुपूर्वीह गृह्य ते, ग्लानस्य तावन्मात्रकालस्थितेरभावात् । द्रव्यसंलेखनया संलिख्य च यदपरं कुर्यात्तदाह--'से आणुपुत्वेण'त्ति षष्ठाष्टमादिकयाऽऽनुपूर्व्याऽऽहारं संवयं कषायान् प्रतनून् कृत्वा सम्यगाहिता-व्यवस्थापिता अर्चा-शरीरं येन स समाहितार्चः-नियमितकायव्यापारः, तथा 'फलगावयट्ठी' तक्ष्यमाणोऽपि दुर्वचनवास्यादिभिः कषायाभावतया फलकबदवतिष्ठते इति फलकावस्थायी, वासीचन्दनकल्पः, स एवम्भूतः प्रतिदिनं साकारभक्तप्रत्याख्यायी बलवति रोगे उत्थाय-मरणोद्यम विधाय अभिनिवृतार्चः शरीरसन्तापरहितः धृतिसंहननाधुपेतो इङ्गितमरणं कुर्यात् ॥२१८॥ कथमित्याह--
अणुपविसित्ता गाम वा णगरं वा खेडं वा कब्बडं वा मडंबं वा दोणमुहं वा आगर
LICHAGESESSIESGASSISCHES
॥

Page #436

बाचा प्रदी.
वा आसमं वा संणिवेसं वा णिगम वा रायहाणिं वा तणाई जाएज्जा, तणाई जाएत्ता से तमायाए एगंतमवक्कमिज्जा, एगंतमवक्कमित्ता अप्पंडे अप्पपाणे अप्पबीए अप्पहरिए अप्पोसे अप्पोदए अप्पलिंग-पणग-दगमट्टिय-मक्कडासंताणए पडिलेहिय पडिलेहिय पमज्जिय पमज्जिय तणाई संथरेज्जा, तणाई संथरेत्ता एत्थ वि समए इत्तिरियं कुज्जा।
तं सच्चं सच्चवादी ओए तिण्णे छिण्णकहकहे आतीतढे अणातीते चिचाण भेदुरं कायं मंविधुणिय विरूवरूवे परीसहोवसग्गे अस्सि विस्संभणयाए मेरवमणुचिण्णे। तत्थावि तस्स कालपरियाए । से वि तत्थ वियंतिकारए । इच्चेतं विमोहायतणं हितं सुहं खमं हिस्सेसं आणुगामियं ति बेमि (सू. २१९)
॥विमोक्खस्स छट्ठो उद्देसओ समत्तो ॥ प्रसति बुद्धयादीन् गुणानिति ग्रामः, सर्वत्र वा शब्दः पक्षान्तरद्योतकः, मात्र करी विद्यत इति मकरं, पांशुप्राकारबद्धं खेटं, क्षुल्लकाकारवेष्टितं कर्बट, अर्धतृतीयगव्य॒तान्तामरहितं मडम्ब, पत्तनं तु द्विधा--जलपत्तनं स्थळपत्तनं च,
+SHISISIGNESSISA
२॥

Page #437

आचा० प्रदी०
ला १८६
SECORREA
द्रोणमुख-जलस्थलनिर्गमप्रवेशं, आकरो-हिरण्याकरादिः, आश्रमः-तापसावसथः, सन्निवेश:-यात्रासमागतजनावास:, नैगमः-प्रभूततरवणिग्वर्गावासः, राजधानी-राजाधिष्ठानं, एतानि प्रविश्य तृणानि याचेत, ततः किमित्याह-'तणाई जाएत्ता' संस्तार काय प्रासुकानि-दर्भवोरणादीनि तृणानि याचित्वा स तृणान्यादाय एकान्ते-गिरिगुहादावपक्रामेत् , एकान्तमपक्रम्य च प्रासुकं महास्थण्डिलं प्रत्युपेक्षते किम्भूतं तद्दर्शयति-'अप्पंडे' अल्पान्यण्डानि कोटिकादानां यत्र तस्मिन् , अल्पशब्दोऽत्राभावे वर्तते, अण्डकरहित इत्यर्थः, अल्पा:-प्राणिनो द्वीन्द्रियादयो यस्मिन् , अल्पानि बीजानि व्रीह्यादीनां यत्र, अल्पानि हरितानि-दर्वाङ्कुरादीनि यत्र, अल्पावश्याये-उपरित नाधस्तनत्रेहरहिते, अल्पोदके-भौमान्तरिक्षोदकरहिते, तथोत्तिङ्गपनकोदकमृत्तिकामर्कटसन्तानरहिते, तत्रोत्तिङ्ग:-पिपीलिकासन्तानकः, पनको-भूम्यादा]बुल्लिविशेषः, उदक मृत्तिका-अचिराप्कायाकिता मृत्तिका, मटसन्तानको-लूतातन्तु जालं, तदेवम्भूते महास्थण्डिले तृणानि संस्तरेत , कि कृता- तत् स्थण्डिलं चक्षुषा प्रत्युपेक्ष्य [२], वीप्सया भृशभावमाह, एवं रजोहरणादिना प्रमृज्य [२], संस्तीर्य च तृणान्युचारप्रस्रवणभूमि च प्रत्युपेक्ष्य पूर्वाभिमुख संस्तारकगतः करतलललाटस्पर्शिधृतरजोहरणः कृत सिद्धनमस्कारः आवर्तितपश्चनमस्कारः 'एत्थ वि समए'त्ति अत्रापि समये अपिशब्दादन्यत्र वा समये 'इत्तिरिय'ति इत्यरमिति पादपोपगमनापेक्षया नियतदेशप्रचाराभ्युपगमादिङ्गितमणमुच्यते, न पुनरित्वरं साकारं, जिनकल्पिकादेः साकारप्रत्याख्यानस्यान्यस्मिन्नपि कालेऽसम्भवात् , तदेमिङ्गितमरणं धृतिसंहननादिवलोपेतः स्वकृतत्ववर्तनादिक्रियो यावज्जीवं चतुर्विधाहारनियमं कुर्यात् ।
11ॐछर
SAA-%AE
॥४१३॥

Page #438

A
૧૮૬
२६२
"तं सच्चति तइ-इङ्गितमरणं सुगतिगमनाविसंवादात सर्वज्ञोपदेशाच्च सत्यं, किम्भूतः साधुः? सत्यं वदितुं शीलमस्येति सत्यवादी ओजः-रागद्वेषरहितः, तीर्ण इव तीर्णः संसारसागरं, कथमहमिङ्गितमरणप्रतिज्ञां निर्वहिष्ये इत्येवंरूपा या ! कथा सा छिन्ना येन स छिन्नकथं कथः, दुष्करानुष्ठान विधायी हि कथंकथी भवति, स पुनर्महापुरुषतया [न व्याकुलता मियात् , आ-समन्तादतीव इता-ज्ञाता जीवादयोऽर्था येन स अतीतार्थः, 'अणातीते' आ-समन्तादतीव इसो-गतोऽनाद्यनन्ते संसारे आतीतः, न आतीत:-अनातीतः संसारार्णवपारगामीत्यर्थः। स एवम्भूत इगितमरणं प्रतिपद्य' विधिना, किंकृत्वा ? -त्यक्त्वा प्रोज्य सयपेव भिद्यत इति भिदुरं-प्रतिक्षणविशरारं कायं-औदारिकं शरीरं त्यक्त्या, संविधय-परीपहोपसर्गान प्रमथ्य वि[रूप] रूपान्-नानाप्रकारान् सोना अस्मिन् सर्वज्ञप्रणीत आगमे विस्रम्भणतया-विश्वासास्पदे तदुक्ता
ऑविसंवादाध्यवसायेन भैरवं भयानकमनुष्ठानं क्लीबैदुरनु वरमिगितमरणाख्यमनुचीर्णवान् , तत्रापि रोगपीडाऽऽहितेङ्गितमरणाभ्युपगमेऽपि, न केवलं कालपर्यायेणेत्यपिशब्दार्थः, तस्य-कालज्ञस्य भिक्षोरसावेव कालपर्यायः, कर्मक्षयस्योभयत्र तुल्यत्वात, आह-'से वि तत्थ' इत्यादि पूर्ववत् ॥२१९ ॥
॥ श्रीविमोक्षाध्ययने षष्ठोद्देशकप्रदीपिका समाप्ता ।।
ए
१ प्रतिपद्यते पा०।
ॐ॥४१४॥

Page #439

॥ श्रीविमोक्षाध्ययने सप्तमोद्देशकः ॥
उक्तः षष्ठोद्देशकः, साम्प्रतं सप्तमस्तस्य चायमभिसम्बन्धः - इहानन्तरोदेशके एकत्वभावनाभावितस्येङ्गितमरणमभिहितं, इह त्वेकत्व भावना प्रतिमाभिर्निष्पद्यते इति प्रतिमाः प्रतिपाद्यन्ते, अनेन संबन्धेनायातस्यास्योद्देशकस्यादिसूत्रम्-
जे भिक्खु अचेले पखिसि तस्स णं एवं भवति - चारनि अहं तणफ सं अधियासेत्तए, सीतासं अधियासेत्तए, तेउफासं अधिवासेत्तए, दंसमसगकासं अधियासेत्तए, एगतरे अण्णतरे विरूवरूवे फासे अधियासेत्तए, हिरिपडिच्छादणं चहं नो संचामि अधियासेत्तए । एवं से कप्पइ कडिबंधणं धारितएं (सू. २२०)
'जे भिक्खू' त्ति यो भिक्षुः प्रतिमाप्रतिपन्नोऽभिग्रह विशेषाद वेलो- दिग्वासाः पर्युषितः संयमे व्यवस्थितः, तस्य भिक्षोरेवमिति वक्ष्यमाणोऽभिप्राया भवति, तद्यथा - 'चा'एमी 'ति शक्नोम्यहं तृणस्पर्शमपि सो धृतिसंहननायुपेतस्य महति फलविशेषेऽभ्युद्यतस्य तृणस्पर्शो न किञ्चित्प्रतिभासते, तथा शीतोष्णदंशमशकस्पर्शममधिसोढुं तथा एकतरान् अन्यतरांश्चानुकूलप्रत्यनीकान् वि[रूप, रूपान् स्पर्शान् दुःखविशेषानध्यासयितुं सोढुं शक्नोमि किं त्वहं 'हिरिपंडिच्छादणं' ति हूीलज्जा तया गुह्यप्रदेशस्य प्रच्छादनं ह्रीप्रच्छादनं तच्चाहं त्यक्तुं न शक्नोमि एतच्च प्रकृतिलज्जात्मकतया साधनविकृत रूप
१८७
॥४१५॥

Page #440

आचा०
प्रदी०
तया वा स्यात्, एवमेभिः कारणैः 'से' तस्य कल्पते - युज्यते कटिबन्धनं-चोलपट्टकं कर्तुं स च विस्तरेण चतुरङ्गुला" धिको हस्तो दैर्येण कटिप्रमाण इति गणनाप्रमाणेनैकः, यदि पुनरेतानि कारणानि न स्युस्ततोऽचेल एव पराक्रमेत ॥ २२० ॥ अदुवा तत्थ परक्कमंत भुज्जो अचेलं तणफासा फुसंति, सीतफासा फुर्सति, ते फासा संति, दंस - मसगफा सा फुसंति, एगतरे अण्णतरे विरूवरूवे फासे अधियासेति अचेले लाघवयं आगममाणे जाव समभिजाणिया (सू. २२१ )
'अदुवा] तत्य'त्ति स एवं कारणसद्भावे सति वस्त्रं विभृयादथवाऽसौ नैव जिह्रेति, ततोऽचेल एव पराक्रमेत, तं च भूयस्तृणस्पर्शाः स्पृशन्ति - उपतापयन्ति, शीतोष्णदंशम कस्पर्शाः स्पृशन्ति, एकतरानन्यतरांश्च विरूपरूपांच स्पर्शानुदीर्णानसिहते असावलोsवेललाघवमागमयन्नित्यादि गतार्थे यावत् 'सम्मत्तमेव समभिजाणिय'त्ति ॥ २२१ ॥
किञ्च - प्रतिमाप्रतिपन्न एव विशिष्टमभिग्रहं गृहणीयात्, तद्यथा - अहमन्येषां प्रतिमाप्रतिपन्नानामेव किञ्चिद्दास्यामि, तेभ्यो ग्रहीष्यामीत्येवं चतुर्भङ्गीमाह -
जस्स भिक्खुस एवं भवति - अहं च खलु अण्णेर्सि भिक्खूणं असणं वा ४ आहट्टु णो दलविसामि आहडं च सातिज्जिस्सामि [ १ ], जस्स णं भिक्खुस्स एवं
१२८/७
॥४१६ ॥

Page #441

११८५७
भवति--अहं च खलु अण्णेसि भिक्खूणं असणं वा ४ आह१ दलयिस्सामि आहर्ड च णो सातिज्जिस्सामि [२], जस्सणं भिक्खुस्स एवं भवति--अहं च खलु असणं वा ४ आहट्ट णो दलयिस्सामि आहडं च सातिज्जिस्सामि [३], जस्स णं भिक्खुस्स एवं भवति--अहं च खल्लु अण्णेसि भिक्खूणं असणं वा ४ आहट्ट णो दलयिस्सामि आहडं च णो सातिज्जिस्सामि [४], अहं च खलु तेण अहातिरित्तेण अहेसणिज्जेण अहापरिग्गहिएण असणेण वा ४ अभिकंख साहम्मियस्त कुज्जा वेयावडियं करणाय अहं वा वि तेण अहातिरित्तेण अहेसणिज्जेण अहापरिग्गहिएण असणेण वा ४ अभिकंख साहम्मिएहिं कीरमाणं वेयावडियं सातिज्जिस्सामि [५] लाघवियं आगममाणे
जाव सम्मत्तमेव समभिजाणिया (सू. २२२) 'जस्सणं'ति यस्य भिक्षोरेवं भवति, अहं च खल्वन्येभ्यो-भिक्षुभ्योऽशनादिकमाहृत्य दास्याम्यपराहृतं स्वादयिष्यामीत्येको भङ्गः १ .
॥४१७॥

Page #442

भाचा.
एब-
Rઢાક
पदी.
यस्य भिक्षोरेवं भवति, अहं च खल्वन्येभ्योऽशनादिकमाहृत्य दास्याम्यपराहृतं च नो स्वादयिष्यामीति द्वितीयः २। अहं च खल्वन्येभ्योऽशनादिकमाहृत्य नो दास्याम्यपराहृतं च स्वादयिष्यामीति तृतीयः३।
अहमन्येभ्यो भिक्षुभ्योऽशनादिकमाहृत्य नो दास्याम्यपराहृतं च नो स्वादयिष्यामीति चतुर्थः ४ । इत्येवं चतुर्णामभिग्रहाणामन्यतरमभिग्रहं गृहणीयात् , कश्चिदाद्यानां त्रयाणां भङ्गाना मेकप देनैवाभिग्रहं गृहणीयादिति दर्शयितुमाह-'अहं च खलु'त्ति यस्य भिक्षोरेवम्भूतोऽभिग्रहो भवति, अहं खलु तेन यथाऽतिरिक्तेन-आत्मपरिभोगाधिकेन यथैषणीयेन यत्तेषां प्रतिमाप्रतिपन्नानामेषणीयमुक्तं तद्यथा-पश्चसु भिक्षास्वग्रहः द्वयोरभिग्रहः, तथा 'अहापरिग्गहिएणं' यथापरिगृहीतेनात्मार्थ रवीकृतेनाशनादिना निर्जरामभिकाङ्क्षय साधर्मिकस्य वैयावृत्त्यं कुर्याम् कश्चिदेवम्भूतमभिग्रहं गृणाति । तथाऽपरं दर्शयितुमाह-'अहं वा वि' अहं वा पुनस्तेन यथातिरिक्तेन यथैषणीयेन यथापरिगृहीतेनाशनेन ४ निर्जरामभिकाक्ष्य साधर्मिकैः क्रियमाणं वैयावृत्त्यं स्वादयिष्यामि-अभिलषिष्यामि, यो वाऽन्यः साधर्मिकोऽन्यस्य करोति तं चानुमोदयिष्यामि, सुष्टु भवता कृतमेवम्भूतया वाचा, कायेन च प्रसन्नदृष्टिमुखेन मनसा चानुमोदयिष्यामि, किमित्येवं करोति ? 'लापवियं आगममाणे जाव सम्मत्तमेव समभिजाणिया' गतार्थम् ॥ २२२ ॥
जस्स णं भिक्खुस्स एवं भवति 'से गिलामि च खलु अहं इमम्मि समए इमं
PORONARAAAAA-%
ब ला
४१८॥

Page #443

AGO
११८७
APHABBABA
बरकरार
सरीरगं अणुपुग्वेणं पखिहित्तए' से अणुपुवेणं आहारं संवडेज्जा, अणुपुब्वेणं आहार संवट्टेता कसाए पतणुए किचा समाहियच्चे फलगावयट्ठी उट्ठाय भिक्ख अभिणिव्वुडच्चे अणुपविसित्ता गामं वा जाव रायहाणि वा तणाई जाएज्जा, तणाई जाएत्ता से त्तमायाए एगंतमवक्क मेज्जा, एगंतमवक्कमेत्ता अप्पंडे जाव तणाइं जाइज्जा जाव संथरिज्जा, तणाई संथरेत्ता] एत्थ वि समए कायं च जोगं च इरियं च पच्चक्खाएज्जा।
तं सच्चं सच्चवादी ओए तिण्णे छिण्णकहकहे आतीतढे अणातीते चिचाण भेउरं कायं विहुणिया विरूवरूवे परिसहुवसग्गे अस्सिं विसंभणाए भेरवमणुविणे । । तत्थावि तस्स कालपरियाए । से वि तत्थ वियंतिकारए । इच्चेतं विमोहायतणं हितं सुहं खमं णिस्सेसं आणुगामियं ति बेमि (सू. २२३)
॥ विमोक्खस्स सत्तमो उद्देसओ समत्तो॥ 'जस्स गति णं-वाक्यालङ्कारे, यस्य भिक्षोरेवम्भूतो-वक्ष्यमाणोऽभिप्रायो भवति, [तद्यथा]-ग्लायामि खवहमित्यादि ||१९||

Page #444

चा. दी.
[ ૮૭
2IEASTEREORIGISISISAX
[ यावत्तणानि ] संस्तरेत् , संस्तीर्य च तृणानि यदपरं कुर्यात्तदाह--'एत्थ वि समए' अत्रापि समये--अवसरे न केवलमन्यत्रानुज्ञाप्य संस्तारकमारुह्य सिद्धसमक्षं स्वत एव पञ्चमहावतारोपणं करोति, ततश्चतुर्विधमप्याहारं प्रत्याचष्टे, ततः पादपोपगमनाय कायं च-शरीरं प्रत्याचक्षीत, तद्योगं च-आकुश्चनप्रसारणोन्मेषनिमेषादिकं 'इरियं च'त्ति इरणमीर्या तां च सूक्ष्मां कायवागतां [मनोगतां] वाऽप्रशस्तां प्रत्याचक्षीत ।। तच्च सत्यं सत्यवादीत्याद्यनन्तरोद्देशकवन्नेयं, ब्रवीमीति पूर्ववत् ॥२२३॥
॥ श्रीविमोक्षाध्ययने सप्तमोद्देशकप्रदीपिका समाप्ता ॥
SESSHOSHOSHGACHGESIG
IP४२०॥

Page #445

पाचा०
૪૮૮
प्रदी०
ISISSSSSSSSSSSSSS
॥ श्रीविमोक्षाध्ययने अष्टमोद्देशकः ।। उक्तः सप्तमोद्देशकः, साम्प्रतमष्टम आरभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः - इहानन्तरोदेशकेषु रोगादिसम्भवे अकालपर्यायागतं भक्तपरिक्षेङ्गितमरणपादपोपगमनविधानमुक्तम्, इह तु तदेवानुपूर्वीविहारिणां कालपर्यायगतमुच्यते, इत्यनेन सम्बन्धेनायातस्यास्योद्देशकस्यादिसूत्रम्--
अणुपुब्वेण विमोहाइं जाइं धीरा समासज्ज ।
वसुमंतो मतिमंतो सव्वं णच्चा अणेलिसं ॥ १६ ॥ आनुपूर्वी-संलेखनाक्रमश्चत्वारि विकृष्टानीत्यादि तया आनुपूर्व्या यान्यभिहितानि, कानि पुनस्तानि ? विमोहानिविगतो मोहो येभ्यस्तानि तया भक्तपरिक्षेतिपादपोपगमनानि यथाक्रममायातानि धीराः--अक्षोभ्याः समासाद्यप्राप्य वसुमन्तः-संयमवन्तः, मतिमन्तः-बुद्धिमन्तः, सर्व-कृत्यमकृत्यं च ज्ञात्वा यद्यस्य वा भक्तपरिज्ञादिकमुचितं धृतिसंहननाद्यपेक्षया 'अणेलिसं' अनन्यसदृशं-अद्वितीयं, सर्व ज्ञात्वा समाधिमनुपालयेत् ॥१६॥
दुविहं पि विदित्ता णं बुद्धा धम्मस्स पारगा।
अणुपुवीए संखाए आरंभाय तिउद्दति ॥१७॥ विमोक्षाधिकारे विमोक्तव्यं द्विविधं, बाह्यं शरीरोपकरणादि आन्तरं रागादि, तद्धेयतया विदित्वा-त्यक्त्वेत्यर्थः, के ||
ॐॐॐॐॐ

Page #446

प्रदी.
बुद्धाः-अवगततत्काः धर्मस्य-श्रुतचारित्राख्यस्य पोरगाः-सम्यग्वेत्तारः, ते आनुपूया प्रवज्यादिक्रमेण संयममनुपाल्य मम जीवतः कश्चिद्गुणो नास्तीत्यतः शरीरमोक्षावसरः प्राप्तः, कस्मै मरणाय समर्थोऽहमित्येवं संख्याय-ज्ञात्वा, कर्माष्टभेदं तस्मात् त्रुटथति त्रुटिष्यति-अपगमिष्यतीत्यर्थः ॥१७॥ अथ भावसंलेखनामाह
कसाए पयणुए किच्चा अप्पाहारो तितिक्खए।
अह भिक्खू गिलाएज्जा आहारस्सेव अंतियं ॥ १८ ॥ कषायान् - क्रोधादीन् प्रतनकत्य अल्पाहार:-स्तोकाशी संलेखनाक्रमायातं षष्ठाष्टमादि तपः कुर्वम् यत्र पारयेत्तत्राप्यल्पमित्यर्थः, तितिक्षते - असदृशजनादपि दुर्भाषितादि क्षमते, रोगातङ्क वा सहते, अथेत्यानन्तयें भिक्षुः ग्लायेत्-आहारेण विना ग्लानतां व्रजेत्, क्षणे क्षणे मूर्छन्नाहारस्यैवान्तिकं-पर्यवसानं व्रजेत्, संलेखनाक्रमं विहायानशनं [न] विदध्यादित्यर्थः॥१८॥
जीवियं णाभिकंखेज्जा मरणं णो वि पत्थए ।
दहतो वि ण सज्जेज्जा जीविते मरणे तहा ॥१९॥ संलेखनायां व्यवस्थितः साधुः सर्वथा जीवितं नाभिकाक्षेत्, नापि मरणं प्रार्थयेत् , उभयतो-जीविते मरणे वा न सङ्गं विदध्यात् जीविते मरणे तथा ॥१९॥
FREERESPLEASEARRESISTER
॥४२२॥

Page #447

भाचा
१।८८
प्रदी.
मजझस्थो णिज्जरापेही समाहिमणुपालए।
अंतो बहिं वियोसज्ज अज्झत्थं सुद्धमेसए ॥२०॥ मध्यस्थो निर्जरापेक्षी सन् मरणसमाधिमनुपालयेत् , मरणं समाधिस्थोऽनुपालयेदिति भावः । अन्तः कषायान् बहिरपि | शरीरोपकरणादिकं व्युत्सृज्याध्यात्मम्-अन्तःकरणं तच्छुद्धं विस्त्रोतसिकारहितमन्वेषयेत-प्रार्थयेत् ॥२०॥
जंकिंचुवक्कम जाणे आउखेमस्स अप्पणो ।
तस्सेव अंतरद्धाए खिप्पं सिक्वेज्ज पंडिते ॥२१॥ आयुषः क्षेम--सम्यग्पालनं तस्य, कस्य सम्बन्धि तदायुः?-आत्मनः आत्मायुषो यं कश्चनोपक्रम क्षेमप्रतिपालनोपाय |जानीत तं क्षिप्रमेव शिक्षेत् -व्यापारयेत् पण्डितो-बुद्धिमान् , तस्यैव संलेखनाकालस्य अन्तरकालेऽर्धसंलिखित एव देहे
देही यदि कश्चित्वातादिक्षोभात् आतङ्क आशुजीवितापहारी स्यात्, ततः समाधिमरणमभिकाइलन् तदुपशमोपायमेषणीयविधिनाऽभ्यङ्गादिकं विदध्यात् , पुनरपि संलिखेत्, अथवा भक्तपरिज्ञानादिकं कुर्यात् ॥२१॥ संलेखनाशुद्धकायश्च मरणकालं समुपस्थितं ज्ञात्वा किं कुर्यादित्वाह--
गामे अदुवा रणे थंडिलं पडिलेहिया।
अप्पपाणं तु विण्णाय तणाई संथरे मुणी ॥ २२ ॥ ग्रामे-ग्राममध्ये उपाश्रये, अरण्ये-उपाश्रयाबहिरप्युद्याने, गिरिगुहायामरण्ये वा स्थण्डिलं प्रस्युपेक्ष्य अल्पप्राणं तु प्राण
मरॐवरना
॥४२३॥

Page #448

गाचा.
११८१८
प्रदी
SHARE
| रहितं विज्ञाय, ग्रामादियाचितानि प्रामुकानि तृणानि संस्तरेत्, मुनिः-यथोचितकालस्य वेत्ता ॥२२॥ तणानि संस्तीर्य किं कुर्यादित्याह
अणाहारो तुबद्वेज्जा पुट्ठो तत्थ हियासए।
णातिवेलं उवचरे माणुस्सेहिं वि पुट्ठवं ॥ २३ ॥ न विद्यतेऽऽहारोऽस्येत्यनाहारः, तत्र यथाशक्ति त्रिविधं चतुर्विधं वाऽऽहारं प्रत्याख्याय संस्तारके त्वग्वर्तनं कुर्यात्, स्पृष्ट:-परीषहोपसर्गः सम्यक् तानधिमहेत, तत्र मानुष्यैरनुकूलप्रतिकूलः स्पृष्टो व्याप्तो नातिवेकमुपचरेत्-न मर्यादोल्लङ्कन कुर्यात् ॥२३॥
संसप्पगा य जे पाणा जे य उड्रमहेचरा।
भुंजंति मंससोणियं ण छणे ण पमज्जए ॥२४॥ संसर्पन्तीति संसर्पकाः - पिपीलिकाक्रोष्ट्रादयो ये प्राणाः-प्राणिनो ये चोर्ध्वचरा- गृध्रादयो ये चाधश्चराः-सर्पादयस्त एवम्भूता नानाप्रकाराः भुञ्जन्ते मांसशोणित, सिंहादयो मांसं, मशकादयः शोणितं, तांश्च प्राणिन आहारार्थिनः समागतान हस्तादिभिर्न क्षणुयात्-न हन्यात्, न च भक्ष्यमाणं शरीरावयवं रजोहरणादिना प्रमार्जयेत् ॥ २४॥
पाणा देहं विहिंसंति ठाणातो ण वि उन्भमे ।। आसवेहिं विवित्तेहिं तिप्पमाणोऽधियासए ॥२५॥
SSSSSS
॥४२४॥

Page #449

आचा प्रदी०
११८१८
प्राणा:-प्राणिनो मम देहं (वि)हिंसन्ति न पुनर्ज्ञानादीन्यतस्स्यक्तदेहाशिन अन्तरायभयान्न निषेधयेत् , तस्माच्च स्थानान्नाप्युदभ्रमेत्-नान्यत्र यायात, किम्भूतः सन् ? आश्रवैः-प्राणातिपातादिभिः विविक्तः-पृथग्भूतैर विद्यमानः, शुभाध्यवसायात् भक्ष्यमाणोऽप्यमृतादिना तृप्यमाण इव सम्यक्तत्कृता वेदनामधिसहेत ॥ २५॥
गंथेहिं विवित्तेहिं आयुकालस्स पारए।
पग्गहिततरगं चेतं दवियस्स वियाणतो ॥२६॥ ग्रन्थरङ्गानङ्गप्रविष्टैरात्मानं भावयन् आयुःकालस्य-मृत्युकालस्य पारगः-पारगामी स्यात्-यावदन्त्या उच्छासनिश्वासाः, तन्मरणविधानकारी च सिद्धि त्रिविष्टपं वा प्राप्नुयात, गतं भक्तपरिक्षामरणम् ।
साम्प्रतमिङ्गितमरणमुच्यते-प्रगृहीततरं वेदं-प्रकर्षेण गृहीतं' प्रगृहीततरं तदेव प्रगृहीततरकम् , इदमिति वक्ष्यमाणमिङ्गितमरणम्, तद्धि भक्तप्रत्याख्यानात् सकाशाभियमेन चतुर्विधाहारप्रत्याख्यानादिङ्गितप्रदेशसंस्तारकमात्रविहाराभ्युपगमाच्च विशिष्टतरधृतिसंहननाद्युपेतेन प्रकर्षण गृह्यते, कस्यैतद्भवति ? 'दवियस्स'त्ति द्रव्यं-संयमः स विद्यते यस्यासौ द्रविकस्तस्य विजानतो गीतार्थस्य जधन्यतोऽपि नवपूर्वविशारदस्य भवति, नान्यस्येति, अनापीङ्गितमरणे यत्संलेखनातृणसंस्तारादिकमभिहितं तत्सर्व वाच्यम् ।। २६ ॥
अयमपरो विधिरित्याह१ गृहीततर-पृ.।
REASON आ1ि6
॥४२५॥

Page #450

Rબહુ
अयं से अवरे धम्मे णायपुत्तेण साहिते।
आयवज्जं पडियारं विजहेज्जा तिघा तिधा ॥ २७ ॥ सोऽयम् अपरः - अन्यो भक्तप्रत्याख्यानाद्भिभ इङ्गितमरणस्य धर्मों विशेषो ज्ञातपुत्रेण वोरवर्धमानस्वामिना सुष्ठ्वाहितः - उपलब्धः स्वाहितः, अत्रापीङ्गितमरणे प्रव्रज्यादिको विधिः संलेखना च पूर्ववत, तथोपकरणादिकं हित्वा स्थण्डिलं प्रत्युपेक्ष्यालोचितप्रतिक्रान्तः पञ्चमहावतारुढश्चतुर्विधाहारं प्रत्याख्याय संस्तारके तिष्ठति, अयमत्र विशेषः - आत्मवर्ज प्रतिचारम् - अङ्गव्यापार विशेषेण जह्यात् -- त्यजेत्, त्रिविधं त्रिविधेन स्वव्यापरव्यतिरेकेण परित्यजेत, स्वयमेव चोद्वर्तनपरिवर्तन कायिकायोगादिकं विधत्ते ॥ २७ ॥
हरिएसु ण णिवज्जेज्जा धंडिलं मुणिआ सए।
वियोसज्ज अणाहारो पुट्ठो तत्थऽधियासए ॥ २८॥ हरितानि - दुर्वान्कुरादीनि तेषु न शयीत, स्थण्डिलं मत्वा शयीत, सबाह्याभ्यन्तरमुपधि व्युत्सृज्य--त्यक्त्वाऽ. नाहारः सन् स्पृष्टः परीषहोपसर्गः तत्र - संस्तारके व्यवस्थितः सन् सर्वमधिसहेत ॥ २८ ॥
इंदिएहिं गिलायंतो समियं आहरे मुणी। तहावि से अगरहे अचले जे समाहिए ॥ २९ ॥
FTESINOSACEAEGSERGIO
wesd
॥४२६॥

Page #451

आचा० प्रदी.
GRAHAARAASICS
||२|| १८८ स मुनिरनाहारतया इन्द्रियैर्लायमान शमितामाहरेत् नार्तध्यानोपगतो भूयात, यथासमाधानमास्ते, सङ्कोचनिर्विणों हस्तादिकं प्रसारयेत् तेनापि निविण्ण उपविशेत् यथेङ्गितदेशे सञ्चरेत, तथाऽप्यसौ स्वकृतचेष्टत्वादगी एव, किम्भूतः ?अचलो यः समाहितः, अङ्गीकृतमरणान्न चलतीत्यचलः, सम्यगाहितं व्यवस्थापितं धर्मध्याने शुक्लध्याने वा मनो येन स समाहितः ॥ २९॥
अभिक्कमे पडिक्कमे संकुचए पसारए।
कायसाहारणट्ठाए एत्थं वा वि अचेतणे ॥३०॥ प्रज्ञापकाऽपेक्षयाऽभिमुखं क्रमणमभिक्रमणं, प्रतिक्रमणमागमनमित्यर्थः, यथासमाधानं भुनादिकं सङ्कोचयेत् प्रसारयेद्वा, किमर्थ? कायस्य -शरीरस्य प्रकृतिपेलवस्य साधारणार्थ, अत्राऽप्यसौ वा शब्दात्तत्र वा पादपोपगमनेऽचेतनवत् सक्रियोऽपि निष्क्रिय एव ॥३०॥
परिक्कमे परिकिलंते अदवा चिट्टे अहायते।
ठाणेण परिकिलंते णिसीइज्जा य अंतसो ॥ ३१॥ यदि निषण्णस्यापि गात्रभङ्गः स्यात् ततः परिक्रमेत - चक्रम्याद यथानियमिते देशेऽकुटिलया गत्या गतागतानि ६ कुर्यात, तेनापि श्रान्तः सन् अथवोपविष्टस्तिष्ठेत, यथायतो - यथाप्रणिहितगात्रः, यदा पुनः स्थानेनापि परिक्लम१०चननि० पा०।
| ॥४२७॥
GROGROCESSORRORSCAM

Page #452

आचा०
प्रदी०
मियात् ततः उत्तानको वा पार्श्वशायी वा दण्डायतो वा यथासमाधानं तिष्ठति ॥ ३१ ॥ आसीणेऽलिसं मरणं इंदियाणि समीरते । कोलावासं समासज्ज वित पारेसए ॥ ३२ ॥
आसीनः - आश्रितः, किम्भूतम् - अनीदृशं इतरजनदुरध्यवसेथम्, इन्द्रियाणीष्टानिष्टस्त्रविषयेभ्यः सकाशात् रागद्वेषकिरणतया सम्यगीरयेत् - प्रेरयेत्, कोलाघुणकीटकास्तेषामावासः कोलावास स्तमन्तर्घुणक्षतमुद्देहिकादिनिचितं वा समासाद्य – प्राप्य तस्माद्यद्वितथम् - आगन्तुकतदुत्थजन्तु रहितमवष्टम्भनाय प्रादुरेषयेत् - अन्वेषयेत् ॥ ३२ ॥ जतो वज्जं समुप्पज्जे ण तत्थ अवलंबए ।
नतो उक्कसे अप्पाणं सव्वफालेऽधियासए ॥ ३३ ॥
यतो - यस्मादनुष्ठानादवष्टम्भनादेर्वज्रवद्वज्र - गुरुत्वात्कर्म अद्यं वा पापं तत्समुत्पद्येत, न तत्र घुणाक्षतकाष्ठादा| ववलम्बेत, ततः - तस्मादवद्यसमुत्पत्तिहेतोरात्मानमुत्कर्षेद् - उत्क्रामयेत्, पापोपादानादात्मानं निवर्तयेत् सर्वान् स्पर्शान् - दुःखविशेषानध्यासयेत्, यतो यन्मया त्यक्तं शरीरकमेते तदेवोपद्रवन्ति न पुनर्यब्जिघृक्षितं धर्मचरणमित्याकलय्य' सर्वपीडासहिष्णुर्भवेत् ।। ३३ ।। १ धर्माच पा० ।
१1८1८
॥४२८ ॥

Page #453

आचा० प्रदी.
११८८
ASA-AASHASSANCHAR
गतमिक्तिमरणं, साम्प्रतं पादपोपगमनमाह
अयं चाततरे सिया जे एवं अणुपालए।
सव्वगायणिरोधेवि ठाणातो ण वि उम्भमे ॥ ३४॥ अनन्तरमभिधास्यमानत्वाद्योऽयं प्रत्यक्षो मरणविधिः स चाऽऽयततरो, न केवलं भक्तपरिज्ञाया इङ्गित-मरणविधिरायततर, क्षयं चास्मादायततरः, अत्रापि यदिङ्गितमरणे प्रव्रज्यासंलेखनादिकमुक्तं तत्सर्व द्रष्टव्यं, यो भिक्षुरेवमुक्तविधिना एवं पादपोगमनविधिमनुपालयेत्, सर्वगात्रनिरोधेऽपि भक्ष्यमाणमांसशोणितोऽपि क्रोष्ट्रगृध्रपिपीलिकादिभिर्महासत्वतयाऽऽशंसितमहाफलविशेषः संस्तस्मात् स्थानात् - प्रदेशात् द्रव्यतो भावतोऽपि शुभाध्यवसायस्थानान व्युद्भाँमेत्न स्थानान्तरं यायात् ॥३४॥
। अयं से उत्तमे धम्मे पुब्वट्ठाणस्स पग्गहे।
___ अचिरं पडिलेहिता विहरे चिट्ठ माहणे ॥ ३५॥ अयं - प्रत्यक्षः उत्तमः -प्रधानो मरणविधानः, सर्वोत्तमत्वाद्धर्मों - विशेषः पादपोपगमनरूपो मरणविशेषः, पूर्वस्थानाद्भक्तपरिज्ञादेः प्रकर्षण ग्रहोऽत्र पादपोपगमने, प्रगृहीततरमेतद, अत्र यदिङ्गितमरणानुमतं कायपरिस्पन्दनं तदपि निषिध्यते, छिन्नमूलपादपवन्निश्चेष्टो निष्क्रियो दह्यमानच्छिद्यमानो वा विषमपतितो वा तथैवास्ते न तस्माच्चलति, अचिरं-स्थानं, तच्च स्थण्डिलं तत्पूर्वविधिना प्रत्युपेक्ष्य तस्मिन् प्रत्युपेक्षिते स्थण्डिले विहरेत, अत्र विहरणं तद्विधिपा
BASEASSASSAAS
॥४२९॥

Page #454

आचा. |5|| लनमुक्तं, तिष्ठेत् सर्वगात्रनिरोधेऽपि स्थानान्तरसमणं कुर्यात्, कोऽसौ ? माहन:-साधुः, स हि निषण्णोऽनिषण्ण ऊर्ध्व- |
Bा १२८८ प्रदी० स्थितो वा निष्प्रतिकर्मा यद्ययानिक्षिप्तमझमचेतन इव तन्न चाळयेत् ॥ ३५॥
अचित्तं तु समासज्ज ठावए तत्थ अप्पगं।
वोसिरे सव्वसो कायं ण मे देहे परीसहा ॥३६॥ अचित्तं-जीवरहितं, तच्च स्थण्डिलं फलकादि वा समासाद्य - लब्ध्वा फलकेऽपि समर्थः कश्चित्काष्ठे वाऽवष्टभ्य तत्रास्मानं स्थापयेत्, व्यवस्थाप्य च त्यक्तचतुर्विधाहारो मेरुरिव निष्पकम्पः कृतालोचनादिपरिकर्मा गुरुभिरनुज्ञातो व्युन्सजेत, || सर्वश:- सर्वात्मना कायं-देहं, व्युत्सृष्टदेहस्य च यदि केचन परीषहोपसर्गाः स्युस्ततो भावयेत् - 'ण मे देहे परीसहा' मत्सम्बन्धी देह एव न भवति, परित्यक्तत्वात, तदभावे कुतः परीषहाः ॥३६॥
जावज्जीवं परीसहा उवसग्गा इति संखया।
संखुडे देहभेदाए इति पण्णेऽधियासए ॥ ३१॥ ___ यावजीवं - यावत्प्राणधारणं तावत्परीषहोपसर्गाः सोढव्या इत्येतत् संख्याय - मत्वा तानध्यासयेत्, संवृतो यथानिक्षिप्तत्यक्तगात्रो देहभेदाय - शरीरत्यागायोत्थित इतिकृत्वा प्राज्ञः- उचित विधानवेदी, यद्यतत्कायपीडाकार्युपतिष्ठते तत्तत्सम्यगधिसहेत ॥ ३७॥
॥४३०॥
PA% AA-SARI
ASSॐॐॐ

Page #455

११८८
आचा प्रदी
HASHISHAS
REPARACEAE
भिदुरेसु ण रज्जेजा कामेसु बहतरेसु वि ।
इच्छालोभ ण सेवेज्जा धुववण्णं सपेहिया ॥३८॥ भेदनशीला भिदुराः - शब्दादयः कामगुणास्तेषु प्रभूततरेष्वपि न रज्येत् - न राग यायाव, कामेषु - इच्छामदनरूपेषु बहुतरेषु - अनपेष्वपि, यद्यपि राजा राजकन्यादिनोपलोभयेत् तथापि न तत्र गाय॑मियात् इच्छारूपो लोभ इच्छालोभः - चक्रवर्तीन्द्रत्वाभिलाषादिको' निदानविशेषस्तमसौ निर्जरापेक्षी न सेवेत, ध्रुवां-शाश्वतीं यशःकीर्ति पर्यालोच्य कामेच्छालोभविक्षेपं कुर्यात् ॥ ३८॥
सासएहिं णिमंतेज्जा दिव्वमायं ण सद्दहे।
तं पडिबुज्झ माहणे सव्वं नूमं विधूणिता ॥ ३९ ॥ शाश्वता-यावज्जीवमपरिक्षयादस्तैिस्तथाभूतैर्विभवैः कश्चिन्निमन्त्रयेत् तत्प्रतिबुध्यस्व, यथा - शरीराथं धनं मृग्यते तदेव शरीरमशाश्वतं, तथा दिव्यां मायां न श्रदधीत, यदि कश्चिद्देवो प्रत्यनीकतया वा कौतुकादिना नानदिानतो निमन्त्रयेत, तां च देवकृतां मायां न श्रदधीत, तामपि चुध्यस्व' 'माहणे'त्ति साधुः, सर्वम् - अशेषं 'नूमं ति कर्म माया वा तत् तां वा विध्य - अपनीय देवादिमायां बुध्यस्वेति ॥ ३९॥
१. वर्तीद्रव्याभि०-पा०२-तामपि प्रतियुध्यस्व पा० ।
H ISHASHISHASKAR
४॥४३१॥

Page #456

I
१४८८
आचा० प्रदी०
सम्बटेहिं अमुच्छिए आयुकालस्स पारए। तितिक्खं परमं णचा विमोहण्णतरं हितं ॥ ४० ॥ त्ति वेमि ॥
॥अट्ठम विमोक्खज्सयणं समतं ॥ सर्वे च तेश्च सर्वार्थाः- पञ्चप्रकाराः कामगुणास्तेष्वमाञ्छितः, आयुःकालस्य-यावन्मात्र कालमायुः संतिष्ठतेऽसौ आयुःकालस्तस्य पारगः, यथोक्तविधिना पादपोपगमनव्यवस्थितः प्रवर्द्धमानशुभाध्यवसाय आयुःकालपारगः स्यात् । तितिक्षा-परीषहोपसर्गापादितदुःखविशेषसहनं तत्त्रयाणामपि मरणानां परमं-प्रधानमस्तीति ज्ञात्वा 'विमोप्रनयरं'ति विमोहान्यतरं विगतो मोहो येषु तानि विमोहानि-भक्तपरिक्षेङ्गितमरणपादपोपगमनानि तेषामन्यतरत्क्षेत्रकालादिकमाश्रित्य तुल्यफलस्वादितं अभिप्रेतार्थसाधना दतो यथाशक्ति त्रयाणामन्यतरधथावसरं विधेयमिति ॥४०॥
॥ इति श्रीबृहत्खरतरगच्छे श्रीजिनसमुद्रसूरिपट्टालङ्कार श्रीजिनहंससूरिविरचितायां
श्रीआचाराहप्रदीपिकायामष्टमं श्रीविमोक्षाध्ययनं समाप्तम् ॥
BREASESSISABSE
ASऊन
॥४३२॥

Page #457

आचा०
प्रदी०
मा० ३७
॥ अथोपधानश्रुताख्यं नवमध्ययनम् ॥
उक्तमष्टममध्ययनं साम्प्रतं नवममारभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः - इहानन्तराध्ययनेष्वष्टसु योऽर्थोऽभिहितः स तीर्थकृता श्रीवर्धमानस्वामिना स्वत एवाचीर्ण इत्येतन्नवमाध्ययने प्रतिपाद्यते इत्यनेन सम्बन्धेनायात [स्या ] स्या ध्ययनस्योपधानश्रुताख्यस्याध्ययनार्थाधिकारमाह नियुक्तिकारः
जो जझ्या तिस्थयरो सो तहया अप्पणो य तित्थम्मि । वण्णेt तवोकम्मं ओहाणसुयंमि अज्झयणे ॥ १ ॥ सव्वेसिं तवोकम्मं निरुवसग्गं तु वण्णय जिणाणं । नवरं तु वद्धमाणस्स सोवसग्गं मुणेयव्वं ॥ २ ॥ तिस्रो उनाणी सुरमहिओ सिज्झियन्वय धुवम्मि । अणिगूहिय बलविरिओ तवोविहाणंमि उज्जमइ ॥ ३ ॥ किं पुण अवसेसेहिं दुक्खक्खयकारणा सुविहि एहिं । होइ न उज्जयिव्वं सपच्चवायंमि माणुस्से ? ॥ ४ ॥
[ आ. नि. गाथा २७५ - २७६-२७७-२७८]
११९।१
॥४३३॥

Page #458

१९१
_ अत्रोपधानश्रुतमिति द्विपद नाम, अत्र भावोपधानं ज्ञानदर्शनाचारित्राणि सबाह्याभ्यन्तरे तपो वा, तेन हि चारित्रपरिणतभावस्योपष्टम्भनं क्रियते, तस्मात् ज्ञानदर्शनतपश्चरणैरिहाधिकारः, द्रव्यभावश्रुताभ्यामप्यधिकारः, उपधानश्रुतयोगादुपधानश्रुताख्यमध्ययनम् , अथोद्देशाधिकारमाह
चरिया १ सिज्जा य २ परीसहा य ३ आतंकिते तिगिच्छा ४ य तवचरणेणहिगारो चउसुद्देसेसु नायव्वो ॥ १॥
[आ. नि. गाथा २७९] चरणं चर्या-श्री वर्धमानस्वामिनो विहारः, अयं प्रथमोद्देशकेऽर्थाधिकारः १ । शय्या-वसतिः, सा च यादृग्भगवत आसीत् तादृग्वक्ष्यते, अयं द्वितीयोद्देशकाधिकारः २ ।
मार्गाच्यवननिर्जरार्य परिषोढव्याः परीषहाः [तत्वार्थ सूत्र १/८] उपसर्गाश्चानुकूला ये भगवतो वर्धमानस्वामिनोऽभूवन् तेऽत्र प्रतिपाद्यन्ते, अयं तृतीयोदेशकाधिकारः ३।
आतङ्किते-क्षुत्पीडायामातकोत्पत्तौ विशिष्टाभिग्रहावाप्ताहारेण चिकित्सा, अयं चतुर्थोद्देशकाधिकारः ४ । तपश्चरणाधिकारश्चतुर्वप्युद्देशकेष्वनुयायीति गाथार्थः । साम्प्रतं सूत्रानुगमे सूत्रमुच्चारणीयं, तच्चेदम्
M॥४३४॥

Page #459

बाचा प्रदी०
१।९।१
अहासुतं वदिस्सामि जहा से समणे भगवं उट्ठाय ।
संखाए तंसि हेमंते अgणा पव्वइए रीइत्था ॥४१॥ आर्यसुधर्मस्वामी जम्बस्वामिने पृच्छते कथयति, यथाश्रुतं वदिष्यामि, यथाऽसौ श्रमणो भगवान् महावीर उत्थायउद्यतविहारं प्रतिपद्य सर्वालङ्कारं परित्यज्य पञ्चमुष्टिकं लोचं विधायकेन देवदृष्येणेन्द्रक्षिप्तेन युक्तः कृतसामायिकप्रतिज्ञ आविर्भतमनःपर्यायज्ञानोऽष्टकर्मक्षयार्थ तीर्थप्रवर्तनार्थ चोत्थाय संख्याय-ज्ञात्वा तस्मिन् हेमन्ते मार्गशीर्षदशम्यां प्राचीनगामिन्यां छायायां प्रव्रज्याग्रहणसमनन्तरमेव 'रीयते स्म'- विजहार द्वादशवर्षाणि यावत् ॥४१॥
___ अत्र च सामायिकारोपणसमनन्तरमेव सुरपतिना भगवदुपरि देवदुष्यं चिक्षिपे, तद्भगवतापि निःसङ्गताभिप्रायेणैव' धर्मों|| पकरणमते न धर्मोऽनुष्ठामुमुक्षुभिरपरः शक्यत इति कारणापेक्षया मध्यस्थवृत्तिना तथैवावधारितं, न पुनस्तस्य तदपभोगेच्छास्तीति दर्शयति
णो चेविमेण वत्थेण पिहिस्सामि तंसि हेमंते ।
से पारए आवकहाए एतं खु अणुधम्मियं तस्स ॥४२॥ 'णो चेविमेण'त्ति श्लोकः, न चैवाहमनेन वस्त्रेणात्मानं पिधास्यामि-स्थगयिष्यामि, तस्मिन् हेमन्ते तद्वा वस्त्र र निःसनाभि०-० ।
ॐॐॐॐॐ
॥४३५॥

Page #460

बाचा
१।९।१
प्रदी०
ISESSISSHAREIRASIGA
स्वक्त्राणीकरिष्यामि, लज्जापच्छादनं वा विधास्यामि, किम्भूतः? स-भगवान् प्रतिज्ञायाः परीपहाणां संसारस्य वा पारं गच्छतीति पारगः, यावत्कथं-यावज्जीवं, खुः- अवधारणे, एतद्वस्त्रावज्ञावधारणं तस्य भगवतोऽनु पश्चादार्मिकमनुधार्मिकमेव, अपरैरपि तीर्थकृद्भिः समाचीर्ण मित्यर्थः ॥४२॥
. तथा भगवतः प्रव्रजतो ये दिव्याः सुगन्धिपटवासा आसंस्तद्गन्धाकृष्टाश्च भ्रमरादयः समागत्य शरीरमुपतापयन्तीति | दर्शयति
चत्तारि साहिए मासे बहवे पाणजाती आगम्म ।
अभिरुज्झ कायं विहरिंसु आरुसियाणं तत्थ हिंसंसु ॥४३॥ चतुरः साधिकान् मासान् बहवः प्राणिजातयो-भ्रमरादिकाः समागत्यारुह्य च कायं-शरीरं विजहू-काये प्रविचारं | चक्रुः, मांसशोणितार्थतयाऽऽरुष्य तत्र-काये, 'ण'मिति वाक्यालङ्कारे, 'हिंसंमु'-इतश्वेतश्च विलुम्पन्ति स्म ॥४३॥ कियन्मात्रं कालं तदेवदुष्यं भगवति स्थितमित्याह
संवच्छरं साहियं मासं जं ण रिक्कासि वत्थगं भगवं । अचेलए ततो चाई तं वोसिज्ज वत्थमणगारे ॥४४॥
६ ॥४३६॥

Page #461

१।९।१
प्रदी.
भाचा.
रूपकम् । तदिन्द्रोपाहितं वस्त्रं संवत्सरमेकं साधिकं च मासं 'जण रिक्कासि'त्ति यत्र त्यक्तवान् भगवान् तस्थिति- ॥ M कल्प इतिकृत्वा, तत' ऊर्ध्वं तद्वस्त्रत्यागात् त्यागी, व्युत्सृज्य च तदनगारो भगवानचेलोऽभूत् , तच्च सुवर्णवालुकानदीनीरे कण्टकावलग्नं धिग्जातिना गृहीतम् ॥४४॥
अदु पोरिसिं तिरियभितिं चक्खुमासज्ज अंतसो झायह।
अह चक्खुभीया सहिया ते हता हंता बहवे कंदिसु ॥ ४५ ।। - अथ-आनन्तर्ये, पुरुषप्रमाणा पौरुषी-आत्मप्रमाणा वीथी तां गच्छन् ध्यायतीर्यासमितो गच्छति, तदेवात्र ध्यान यदीर्यासमितस्य गमनं, किम्भूतां तां ?-तियग्भित्ति-शकटोधिवदादौ सङ्कटामग्रतो विस्तीर्णा, कथं ध्यायति ? - चक्षुरासज्य-चक्षुर्दत्वाऽन्तः-मध्ये दत्तावधानो भूत्वा अथ-आनन्तये, चक्षुःशब्दोऽत्र दर्शनपर्यायी, दर्शनादेव भीता दर्शनभीताः सहिता-मिलितास्ते बहवो डिम्भादयः पांशुमुष्टयादिभिईत्वा हत्वा चक्रन्दुः, अपरांश्च चुक्रुशुः-पश्यत यूयं नग्नो मुण्डितः, कोऽयं ? कुतोऽयं ? किमीयोऽयमित्येवं हलबोलं चक्रुः॥४५॥
सयहिं वितिमिस्सेहिं इत्थीओ तत्थ से परिणाय ।
सागारियं न सेवे इय से सयं पवेसिया झाति ॥ ४६ ।। १ तावत्-पा० । २. चक्षुरासद्य पा० । ३. किमितोऽय' । पा०।.
AAAAAA
X
॥४३७॥

Page #462

PA
|
| १९१
आचा० प्रदी०
R ASARASHTRA
शय्यत एप्विति शयनानि-सतयः, तेषु कुश्विन्निमित्ताव्यतिमिश्रेवु गृहस्थतीथिकैः, तत्र व्यवस्थितः सन् यदि स्त्रीभिः प्रार्थ्यते ततस्ताः शुभमार्गागला इति ज्ञात्वा ज्ञपरिज्ञया प्रत्याख्यानपरिक्षया परिहरन् सागारिक-मैथुनं न सेवेत, शुन्येषु भावमैथुनं न सेवेत, इत्येवं स भगवान् स्वयम्-आत्मना वैराग्यमार्गमात्मानं प्रवेश्य धर्मध्यानं शुक्लध्यानं वा ध्यायति ॥४६॥
जे देखि अगारस्था मीमीभावं पहाय से प्राति ।
पुट्ठोवि णाभिभासिंसु गच्छति णाइवत्तती अंजू ॥ ४७ ॥ ये केचन इमेऽगारस्थास्तैर्मिश्रीभावं प्रहाय-त्यक्त्वा स-भगवान् धर्मध्यानं ध्यायति, कुतश्चिनिमित्ताद्गृहस्थैः पृष्टोऽपृष्टो वा न वक्ति, सकाीय गच्छत्येव, न तैरुक्तो मोक्षपथमतिवर्तते, 'अंजु'त्ति ऋजुः जोः संयमस्यानुष्ठानात् ॥४७॥
णो सुकरमेतमेगेसिं णाभिभासेइ अभिवादमाणे ।
_ हयपुब्यो तत्थ दंडेहिं लूसियपुव्वो अप्पपुण्णेहिं ।। ४८ ॥ 'णो सुकर'ति नैतद्वक्ष्यमाणमुक्तं वा एकेषां-अन्येषां सुकरमेव, नान्यः प्राकृतपुरुषैः कर्तुमलं, किं तत्तेन कृतमित्याहअभिवादयतो नाभिभाषते, नाप्यनभिवादयभ्यः कुप्यति, नापि प्रतिकूलोपसगैरन्यथाभावं यातीति दर्शयति-'हयपुव्वो इति दण्डैहतपूर्वः तत्राऽनार्य देशादौ पर्यटन तथा लूषितपूर्वः केशलुश्चनादिभिरपुण्यैः-अनार्यैः पापाचारैः ॥४८॥ २ किमितोऽय०-पा० ।
GEECSSSSSSSSCROLOGEOG
॥४३८॥

Page #463

आचा०
प्रदी०
फरुसाई दुतितिखाइं अतिअच्च मुणी परक्कममाणे | आघात - णह-गीताई दंडजुदाई मुहिजुद्धाई ।। ४९ ।।
परुषाणि - कर्कशानि तानि दुःखेन तितिक्ष्यन्त इति दुस्तितिक्षाणि तान्यतिगत्य - अविगणय्य मुनि:- विदितजगत्स्वभावः पराक्रममाणः सम्यक् तितिक्षते, 'आघात - णट्ट' ति आख्यातनृत्यगीतानि तान्युद्दिश्य न कौतुकं विदधाति, नापि दण्डयुद्धं मुष्टियुद्धादीन्याकर्ण्य विस्मयोत्फुल्ललोचन उद्भूषितरोमकूपो भवति ॥ ४९ ॥
गढिए मिकासु समयम्मि णातसुते विसोगे अदक्खु । एताई से उरालाई गच्छति णायपुत्ते असरणाए ॥ ५० ॥
श्लोकः । ग्रथितः -अवबद्धो मिथः - अन्योन्यं कथासु समये वा बद्धस्तं, स्त्रीद्वयं वा परस्परकथायां गृद्धमपेक्ष्य तस्मिन्नवसरे ज्ञातपुत्रो - भगवान् विगतशोको विगतहर्षश्च तान्मिथः कथाऽववर्द्धान मध्यस्थोऽद्राक्षीत्, एतान्यन्यानि चानुकूल प्रतिकूलानि परीषहोपसर्गरूपाणि दुष्प्रधृष्याणि दुःखान्यस्मान् गच्छति - संयमानुष्ठाने पराक्राते, ज्ञातपुत्रः - श्री वीरवर्धमानस्वामी भगवान्नैतद्दुःखस्मरणाय गच्छति - पराक्रमते । यदिवा शरणं गृहं नात्र [वरण मस्तीत्य ] शरणः- संयमस्तस्मै अशरणाय पराक्रमते, तथाहि -किमत्र चित्रं यद्भगवानपरिमितबलपराक्रमः प्रतिज्ञामन्दरमारुढः पराक्रमते ?, स भगवानप्रवजितोऽपि प्रासुकाहारानुवर्त्त्यासीत् श्रयते च किल पञ्चत्वमुपगते मातापितरि समाप्तप्रतिज्ञोऽभूत्, ततः प्रविवजिषुः ज्ञातिभिरभिहितो यथा भगवन् ! मा कृथाः क्षते क्षारावसेवनमित्येवमभिहितेन भगवताऽवधिना व्यज्ञायि, मय्यस्मिन्नवसरे प्रव्रजति सति
११९११
॥४३९॥

Page #464

आचा०
प्रदो.
बन्छ AA-%AE%E-carx
बहवो नष्टचित्ताः विगतासवश्च स्युरित्यवधार्य तानुवाच-कियन्तं कालं पुनरत्र मया स्यातव्यमिति ? ते ऊचुः संवत्सरद्वयेनास्माकं शोकापगमो भावीति, भट्टारकोऽप्योमित्युवाच, किन्त्वाहारादिकं मया स्वेच्छया कार्य, नेच्छाविधाताय भवद्भिरुपस्थातव्यं, तैरपि यथाकथश्चिदयं तिष्ठत्विति तैः सर्व तथैव प्रतिपेदे॥५०॥ ____ ततो भगवास्तद्वचनमनुवात्मीयं निष्क्रमणावसरमवगम्य संसारासारतां विज्ञाय तीर्थप्रवर्तनायोद्यत इति दर्शयितुमाह
अवि साधिए दुवे मासे सीतोदं अभोच्चा णिक्खते ।
एगत्तए पिहियच्चे से अहिण्णाणदंसणे संते ॥५१॥ अपि साधिके द्वे वर्षे शांतोदकमभुक्त्वा-अपीत्वेत्यर्थः, अपरा अपि पादधावनादिकाः क्रियाः प्रासुकेनैव प्रकृत्य ततो निष्क्रान्तो, यथा च प्राणातिपातं परिहतवानेवं शेषवतान्यपि पालितवान् , तथा एकत्वगतः-एकत्वभावनाभावितान्तःकरणः पिहिता-स्थगिताऽर्चा-क्रोधज्वाला येन स तथा, स-भगवान् छद्मस्थकालेऽभिज्ञातदर्शन:-सम्यक्त्वभावनण भावितः शान्त इन्द्रियनोइन्द्रियैः ॥५१॥
SAHARASHTRA
स एवम्भूतो भगवान् गृहवासेऽपि सावद्यारम्भत्यागी, किंपुनः प्रवज्यायामित्याह१ सवैः-१०।
॥४४०॥

Page #465

A
भाचा प्रदी०
१।९।१
SISASARASANASALA
पुढविं च आउउकायं च तेउकायं च वायुकायं च । पणगाई बीयहरियाई तसकायं च सव्वसो णच्चा ॥ ५२ ॥ एताई संति पडिलेहे चित्तमंताई से अभिण्णाय ।
परिवज्जियाण विहरित्था इति संखाए से महावीरे ॥५३॥ 'पुढविं च' 'एताई'च श्लोकद्वयम् । एतानि पृथिव्यादीनि चित्तमन्ति, तदारम्भं परिवळ विहरति स्मेति क्रियासम्बन्धः, पृथिव्यादयः प्रतीताः, पनकग्रहणेन बीजाकुरभावरहितस्य पनकादेरुल्यादिविशेषापत्रस्य ग्रहणं, बीजग्रहणेन त्वरबीजादेरुपादानं, हरितशब्देन शेषस्येत्येतानि पृथिव्यादीनि भूतानि सन्ति-विद्यन्त इत्येवं प्रत्युपेक्ष्य सचेतनान्यभिधाय-ज्ञात्वा इत्येतत्संख्याय-अवगम्य भगवान् महावीरस्तदारम्भं परिवर्त्य विहृतवान् ।। ५२॥५३॥ पृथिवीकायादीनां जन्तूनां प्रसस्थावरत्वेन भेदमुपदर्य साम्प्रतमेषां परस्परतोऽनुगमनमस्तीति दर्शयितुमाह
अदु थावरा य तसत्ताए तसजीवा य थावरत्ताए।
अदुवा सव्वजोणिया सत्ता कम्मुणा कप्पिया पुढो बाला ॥५४॥ अथेति-आनन्तर्ये, स्थावरा:-पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतयः, ते त्रसतया-द्वीन्द्रियादितया विपरिणमन्ते-कर्मवशाद् | गच्छन्ति, च:-समुच्चये, त्रसजीवाश्च-कृम्यादयः, स्थावरतया-पृथिव्यादित्वेन कर्मनिघ्नाः समुत्पद्यन्ते, अथवा सर्वा योनयः उत्पत्तिस्थानानि येषां सत्वानां ते सर्वयोनिकाः सत्वाः सर्वगतिभाजः, ते च बाला-रागद्वेषाकलिताः स्वकतेन कर्मणा
॥४४॥

Page #466

आचा०
१९।१
प्रदी.
PAAAAAAAAE
पृथक्तया सर्वयोनिभावत्वेन च कल्पिता:-व्यवस्थापिताः ॥ ५४॥
भगवं च एवमण्णेसि सोवधिए हु लुप्पती बाले ।
कम्मं च सव्वसो णचा तं पडियाइक्खे पावगं भगवं ॥५५॥ भगवांश्च-वर्धमानस्वाम्येवमवमन्यत-ज्ञातवान् सह उपधिना वर्तत इति सोपधिका-द्रव्यभावोपधियुक्तः, हु:-अवधारणे, लुप्यत एव-कर्मणा क्लेशमनुभवत्येव अज्ञो-बालः, यस्मात् सोपधिकः कर्मणा लुप्यते तस्मात्कर्म च सर्वशो ज्ञात्वा तत्कर्म प्रत्याख्यातवांस्तदुपादानं च कर्मानुष्ठानं भगवान् वर्धमानस्वामी ॥५५॥ किश्च
दुविहं समेच मेहावी किरियमक्खायमणेलिसी णाणी।
आयाणसोतमतिवातसोतं जोगं च सव्वसो णचा ॥५६॥ द्विविध-द्विप्रकार, किं तत ? -कर्म, तच्चे-प्रत्ययं साम्परायिकं च, तद द्विविधमपि समेत्य-ज्ञात्वा मेधावी-सर्वभावज्ञः, क्रियां-संयमानुष्ठानरूपां कर्मोच्छेत्रीमनीदृशीम्-अनन्यसदृशीमाख्यातवान् , किम्भूतो ? ज्ञानी-केवलज्ञानवान् , किं चापरमाख्यातवान् ? 'आयाणसोत मिति आदीयते कर्मानेनेति आदान-दुष्प्रणिहितमिन्द्रियमादानं च तत्स्रोतश्चादानस्रोतस्तत् ज्ञात्वा तथाऽतिपातस्रोतश्चोपलक्षणार्थत्वाद् मृषावादादि च ज्ञात्वा योगं च मनोवाक्कायलक्षणं दुष्प्रणीहितं सर्वश:-सर्वैः प्रकारैः कर्मबन्धायेति ज्ञात्वा क्रियां संयमलक्षणामाख्यातवान् ॥ ५६ ॥
FIRBOSHGIRREROSIOSASTOG
॥४४२॥

Page #467

आचा० प्रदी.
RECAPACIRCRECIPES
१।९।१ अतिवत्तियं अणाउहि सयमण्णेसिं अकरणयाए।
जस्सिस्थिओ परिण्णाता सव्वकम्मावहाओ सेऽदक्खू ॥५७॥ 'अतिवत्तिय'ति आकुट्टिःहिंसा नाकुट्टिरनाकुटिरहिंसा, किंभूतां ?-अतिक्रान्ता पातकादतिपातिका-निर्दोषा तामाश्रित्य, [स्वतोऽन्येषां चाकरणतया-अव्यापारतया प्रवृत्तः, 'जस्सित्थीओ' इति यस्य स्त्रियः स्वरूपतस्तद्विपाकतश्च परिज्ञाता भवन्ति, सर्व कर्मावहन्तीति सर्वकर्मावहाः-सर्वपापोपादानभूताः स एवादाक्षीत् यथावस्थितं संसारस्वभावम् ॥ ५७॥ मूलगुणानाख्यायोत्तरगुणानाह
अहाकडं ण से सेवे सव्वसो कम्मुणा अदक्खू ।
। जं किंचि पावगं भगवं तं अकुव्वं वियर्ड इंजित्था ॥५८॥ 'अहाकडंति यथा-येन प्रकारेण पृष्ट्वा अपृष्ट्वा वा कृत-आधाकर्मादि नासौ सेवते, किमिति ? यतः सर्वैः प्रकारैस्त- | दासेवनेन कर्मणाऽष्टप्रकारेण बन्धमद्राक्षीत , अन्यदपि यत्किञ्चित पापकं-पापोपादानकरणं तद्भगवानकुर्वन विकटं-प्रामुकमभुङ्क्त-उपभुक्तवान् ॥ ५८॥
णासेवइय परवत्थं परपाए वि से ण भुंजित्था। परिवज्जियाण ओमाणं गच्छति संखडिं असरणाए ॥५९॥
का॥४४३॥

Page #468

SE
आचा
प्रदी०
ॐॐॐ
___ नो सेवते च परवस्त्र-प्रधानवस्य परस्य वा वस्त्र नासेवते, परपात्रेऽप्यसौ नोपभुङ्क्ते, परिवापमानम्-अवगणय्य । गच्छत्यसावाहाराय सखण्डयन्ते प्राणिनोऽस्यामिति सङ्कण्डिस्तामाहारपाकस्थानभूतामशरणाय शरणमनालम्बमानोऽदीनमनस्कः कल्प इति कृत्वा परीषहविजयार्थ गच्छति ।। ५९॥
मातण्णे असणपाणस्स णाणुगिद्धे रसेस्सु अपडिण्णे ।
अच्छि पि णो पमजिया णो विय कंडुयए मुणी गातं ॥६०॥ 'मातण्णे' इति आहारस्य मात्रां जानातीति मात्रज्ञः, कस्य ? अश्यत इत्यशन-शाल्योदनादि, पीयत इति पानं-द्राक्षापानादि, नानुगृद्धो रसेषु-विकृतिषु, भगवतो हि गृहस्थभावेऽपि रसे गृद्धिर्नासीत् , किं पुनः प्रवजितस्य ?, तथा रसग्रहणंप्रत्यप्रतिज्ञो, यथा-मयाऽद्य सिंहकेसरा मोदका एव ग्राह्या इत्येवंरूपप्रतिज्ञारहितोऽन्यत्र कुल्माषादौ सप्रतिज्ञ एव, तथाऽक्ष्यपि रनाकणाद्यपनयनाय नो प्रमार्जयेनापि च गात्रं मुनिरसौ कण्डूयते-काष्ठादिना गात्रस्य कण्डूत्यपनोदं न विधत्ते ॥ ६०॥ |
अप्पं तिरियं पेहाए अप्पं पिट्ठओ उप्पेहाए ।
अप्पं घुइए पडिभाणी पंथपेहि चरे जतमाणे ॥६॥ __ 'अप्पं तिरिय ति अल्पशब्दोऽभावे वर्तते, अल्पं तिर्यक्-तिरश्चीनं गच्छन् प्रेक्षते, अल्पं पृष्ठतः स्थित्वोत्प्रेक्षते, मार्गादि केनचित्पृष्टः साधुः प्रतिभाषी सन बते, मौनेन गच्छत्येव पथिप्रेक्षी चरेत् यतमान:-प्राणिविषये यत्नवान् ॥६॥
SARADABADREAAAEASE
॥४४४॥

Page #469

भाचा प्रदी०
श९१
सिसिरंसि अद्धपडिवण्णे तं वोसिज्ज वत्थमणगारे ।
पसारेत्तु बाहू परक्कमे णो अवलंबियाण कंधंसि ॥२॥ 'सिसिरसि'त्ति अध्वप्रतिपन्ने शिशिरे सति तदेवदूष्यं वस्त्रं व्युत्सृज्यानगारो भगवान् प्रसार्य बाहू पराक्रमते, न तु पुनः शीतादितः सन् सङ्कोचयति, नाऽपि स्कन्धेऽवलम्ब्य तिष्ठति ।। ६२॥
एस विधी अणुक्कंतो माहणेण मतीमता। बहुसो अपडिण्णेण भगवया एवं रीयं (य?) ति ॥६३॥ त्ति बेमि। .
॥ओहाणसुयस्स पढमो उद्देसओ समत्तो॥ 'एसविधि'त्ति एषः चर्याविधिरनन्तरोक्तोऽनुक्रान्तः-अनुचीर्णः माहनेन-श्रीवर्धमानस्वामिना मतिमता विदितवेद्येन बहुश:-अनेकप्रकारमप्रतिज्ञेन-अनिदानेन भगवता-ऐश्वर्यादिगुणोपेतेन, एवम्-अनेन भगवदनुचीर्णेन मार्गेणान्ये मुमुक्षवोऽशेषकर्मक्षयाय साधवो रीयन्ते-गच्छन्तीति ।। ६३॥
॥ श्रीउपधानश्रुताध्ययने प्रथमोद्देशकप्रदीपिका समाप्ता॥
ARRERASHASA
NSAR
॥४४५॥
...

Page #470

१०९।२
बIRANGALASARAS
॥श्रीउपधानश्रुताध्ययने द्वितीयोद्देशकः॥ उक्तः प्रथमोद्वेशकः, साम्प्रतं द्वितीय आरभ्यते, अस्थ चायमभिसम्बन्धः-इहानन्तरोद्देशक भगवतश्चर्याऽभिहिता, तत्र चावश्यं कदाचिच्छय्यया-वसत्या भाव्यमतस्तत्प्रतिपादकस्योद्देशकस्यादिखत्रम्
चरियासणाई सेज्जाओ एगतियाओ जाओ बहताओ।
आइक्ख ताई सयणासणाई जाइं सेवित्था से महावीरे ॥६४॥ श्लोकः । चर्यायामवश्यंभावितया यानि शय्यासनान्यभिहितानि सामर्थ्यायातानि शयनासनानि-शय्याफलकादीन्याचक्ष्व सुधर्मस्वामी जम्बूनाम्नाभिहितो यानि सेवितवान् महावीरो-वर्धमानस्वामी, अयं श्लोकश्चिन्तनटोकासु न व्याख्यातः ॥ ६४॥
भगवतो बाहाराभिग्रहवत प्रतिमाव्यतिरेकेण प्रायशो न शय्याभिग्रह आसीत , नवरं यत्रैव चरमपौरुषी भवति तत्रैवानुज्ञाप्य स्थितवान् , [तदर्शयति-]
आवेसण-सभा-पवासु पणियसालासु एगदावासो।
अदुवा पलियट्ठाणेसु पलालपुंजेसु एगदा वासो ॥६५॥ आवेशनं-शून्यगृहं, सभा-ग्रामनगरादीनां, प्रपा-उदकस्थानं, पण्यशालासु-हट्टेषु, एकदा कदाचिद्वासो भगवतोऽथवा 'पलिय'न्ति लोहकारादिकर्मकरस्थान तेषु, पलालपु षु मञ्चोपरि व्यवस्थितेष्वधो, न पुनस्तेष्वधो शुषिरत्वात् ।। ६५॥
AAAAAAAAAABIAS
॥४४६॥

Page #471

बाचा प्रदी०
CLASICERCHAGIGASILISIS
आगंतारे आरामागारे नगरे च एगया वासो।
सुसाणे सुण्णागारे वा रुक्खमूले वि एगदा वासो ॥६६॥ 'आगंतारे'त्ति प्रसङ्गायाता आगत्य यत्र तिष्ठन्ति तदागन्तारं तत्पुनामानगरद्वा बहिःस्थानं तत्र, आरामागारं तत्र, नगरे वा एकदा वासः, तथा श्मशाने-शून्यागारे वा, आवेशनशून्यागारयोः कुडयाकुडयकृतो भेदः, वृक्षमूले वा एकदा वासः ॥६६॥
एतेहिं मुणी सयहिं समणे आसि पतेरस वासे ।
राइंदिवं पि जयमाणे अप्पमत्ते समाहिते झाति ॥६७।। एतेषु-पूर्वोक्तेषु शयनेषु-बसतिषु स-मुनिः जगत्त्रयवेता ऋतुबद्धे वर्षासु वा श्रमणः-तपस्युयुक्त आसीत् , कियन्तं कालं यावदिति दर्शयति-पतेरस वासेति प्रकोण त्रयोदशं वर्वाशे यावत् समस्तां रात्रि दिनमपि यतमानः संयमानुष्ठाने, तथाऽप्रमत्तो निद्रादिप्रमादरहितः, समाहितः-विस्रोतसिकारहितो धर्मध्यानं शुकलध्यान का घ्यायति ॥ ६७ ॥
णिई पि णो पगामाए सेवइया भगवं उठाए।
जग्गावतीय अप्पाणं ईसिं सईया अपडिण्णे ॥६८॥ निद्रामप्यसावपरप्रमादरहितो न प्रकामतः सेवते, तथा किल भगवतो द्वादशसंवत्सरेषु मध्येऽस्थिकग्रामे व्यन्तरोप
कारवटा
॥४४७)

Page #472

GUA5956951SANSA
सर्गान्ते कायोत्सर्गव्यवस्थितस्यैवान्तर्मुहुतं यावत्स्वप्नदर्शनाध्यासिनः' सकृन्निद्राप्रमाद आसीत्, ततोऽपि चोत्थायात्मानं जागरयति-कुशलानुष्ठाने प्रवर्तयति, यत्राऽपीपच्छय्याऽऽसीत् तत्राऽप्यप्रतिज्ञा-प्रतिज्ञारहितो, न तत्रापि स्वापाभ्युपगमपूर्वकं शयीत ॥६८॥
संबुज्झमाणे पुणरवि आसिंह भगवं उठाए।
णिक्खम्म एगया राओ बहिं चक्कमिया मुहुत्तागं ॥६९॥ - 'संबुज्झमाणे ति स मुनिनिद्राप्रमादाद् व्युत्थितचित्तः सम्बुध्यमानः-संसारपातायायं प्रमाद इत्येवमवगच्छन् पुनरप्रमत्तो भगवान् संयमोत्थानेनोत्थाय यदि तत्रान्तर्व्यवस्थितस्य कुतश्चिनिमित्तात् निद्राप्रमादः स्यात् ततस्तस्मानिष्क्रम्यैकदा शीतकालरात्रादौ बहिश्चक्रम्य मुहर्तमात्रं निद्राप्रमादापनयनाथं ध्याने स्थितवान् ॥६९॥
सयहिं तस्सुवसग्गा भीमा आसी अणेगरूवा य ।
संसप्पगा य जे पाणा अदुवा पक्खिणो उवचरंति ॥७०॥ 'सयणेहि'मित्यादि, शय्यते-स्थीयते उत्कृदुकासनादिभिये विति शयनानि-आश्रयस्थानानि तेषु, तस्य भगवत उपसर्गा भीमा-भयानका आसन् अनेकरूपाश्च शीतोष्णादिरुपतया, तथा संसर्पन्तीति संसर्पकाः-शून्यगृहादावहिनकुलादयो
ये प्राणिनः उपचरन्ति-उप-सामीप्येन मांसादिकमश्नन्ति अथवा श्मशानादौ पक्षिणो गृध्रादय उपचरन्ति ॥७॥ WII १ ध्यासितः पा० । २ चित्तः सन् मु०।
SARSHAN
R
॥४४८॥

Page #473

१।९।२
आचा प्रदी०
अदु कुचरा उवचरंति गामरक्खा य सत्तिहत्था य ।
अदु गामिया उवसग्गा इत्थी एगतिया पुरिसा य ॥७१॥ अथ' कुत्सितं चरन्तीति कुचराः-चौरपारदारिकादयस्ते च क्वचिच्छून्यगृहादौ उपचरन्ति-उपसर्गयन्ति, तथा ग्रामरक्षादयश्च त्रिकचत्वरादिव्यवस्थितं शक्तिकुन्तादिहस्ता उपचरन्तीति, अथ ग्रामिका-ग्रामधर्माश्रिता एकाकिनः स्युः, तथाहिकाचित् स्त्रो रूपदर्शनाध्युपपन्ना उपसर्गयेत् पुरुषो वेति ॥७१॥
इहलोइयाई परलोइयाई भीमाई अणेगरूवाई । अवि सुभिदुन्भिगंधाइं सहाई अणेगरूवाई ॥७२॥ अधियासए सया समिते फासाई विरूवरूवाई।
अरति रति अभिभूय रीयति माहणे अबहुवादी ॥७३॥ इहलोके भवा ऐहलौकिकाः-मनुष्यकृताः, के ते? स्पर्शाः-दुःखविशेषानध्यासयति-अधिसहते, किम्भूताः ? भीमा- | भयानका अनेकरूपाः, सुरभिगन्धा:-स्रक्चन्दनादयो दुर्गन्धा:-कुथितकडेवरादयः, शब्दाश्चानेकरूपा वेणुवीणामृदङ्गादिजनिताः क्रमेलकायुत्थापितास्तांश्चाविकृतमना अध्यासयति, सदा-सर्वकालं सम्पगितः-समित:-पश्चसमितिभिर्युक्तः, तथा स्पर्शानदुःखविशेषानरति संयमे रतिं च भोगाभिष्वङ्गेऽभिभूय तिरस्कृत्य रीयते संयमानुष्ठाने ब्रजति, माहनः श्री१ अथवा-पा०। २ सगैयति-ब० ।
STRESSROSEX
॥४४९॥

Page #474

भाचा
११९२
प्रदो.
AAAAAAAAAA.
वर्धमानस्वामी, अबहुवादी-एकद्विव्याकरणं क्वचिनिमित्ते कृतवान् ॥७२॥७३॥
स जणेहिं तत्थ पुञ्छितु एगचरा वि एगदा रातो।
अवाहिते कसाइस्था पेहमाणे समाहिं अपडिपणे ॥७४॥ जणेहि ति स भगवानर्धत्रयोदश पक्षाधिकाः समा एकाकी विचरन् तत्र शन्यग्रहादौ व्यवस्थितः सन् जनैः-लोकः । पृष्टः, तद्यथा-को भवान् ? किमत्र स्थितः ? इत्येवं पृष्टोऽपि तूष्णींभावमभजत् , उपपत्याद्या अप्येकचरा-एकाकिन एकदाकदाचिद्वात्रावह्नि वा पप्रच्छुः, अव्याकृते च भगवता कषायितास्ते दण्डमुष्टयादिना ताडयन्ति, भगवांस्तु समाधि प्रक्षमाणो धर्मध्यानोपगतचित्तः सन् सम्यक् तितिक्षते, किम्भूतः ? अप्रतिज्ञो-नास्य वैरनिर्यातनार्थ प्रतिज्ञा विद्यते इत्यप्रतिज्ञः॥७४॥ कथं ते पप्रच्छरिति दर्शयितुमाह
अयमंतरंसि को एस्थ अहमंसि त्ति भिक्खू आहह ।
अयमुत्तमे से धम्मे तुसिणिए सकसाइए झाति ॥ ७५ ॥ 'अयमंतरंसित्ति अयमन्तः-मध्ये कोऽत्र व्यवस्थितः?, एवं सङ्केतागता दुश्चारिणः पृच्छन्ति कर्मफरादयो वा, तत्र नित्यवासिनो दुष्प्रणिहितमानसाः पृच्छन्ति, तत्र चैवं पृच्छतामेषां भगवांस्तूष्णीभावमेष भजते, क्वचिबहुतरदोषापनयनाय अल्पत्यपि, कथमित्याह-'अहमंसित्ति अहं भिक्षुरस्मीति, एवमुक्ते यदि तेऽवधारयन्ति ततस्तिष्ठत्येव, अभिप्रेतार्थव्याघातात् कषायिता एवं युः, यथा-तूर्णमस्मात्स्थानानिर्गच्छ, ततो भगवानचियत्तावग्रह इतिकृत्वा निर्गच्छत्येव, यदिवा न निर्गच्छत्येव
AIAISA
॥४५०॥

Page #475

आचा● प्रदी०
भगवान् किन्तु सोऽयमुत्तमः प्रधानो धर्म-आचार इतिकृत्वा स कषायितेऽपि तस्मिन् गृहस्थे तूष्णी भावव्यवस्थितो यद्भविष्यत्तया ध्यायत्येव न ध्यानात्प्रच्यवते ।। ७५ ।।
जंसिप्पे पवेदेति सिसिरे मारुए पचायंते ।
तंसिप्पेगे अणगारा हिमवाते णिवायमेसंति ॥ ७६ ॥
'जंसिप्पेगे 'ति यस्मिन् शिशिरादावप्येके त्वक्त्राणाभावतया प्रवेपन्ते-दन्तवीणादिसमन्विताः कम्पन्ते तस्मिंश्र शिशिरे हिमकणिनि मारुते च प्रवाति सत्येके न सर्वे अनागराः - तीर्थिकप्रव्रजिता हिमवाते सति शीतपीडितास्तदपनोदाय पावकं प्रज्वालयन्ति - अङ्गारशकटिक (मन्वेपयन्ति प्रावारादिकं याचन्ते यदिवाऽनगारा श्रीपार्श्वनाथ [ तीर्थ] प्रवजिता गच्छ्वासिन एव शीतार्दिता निवातमेषयन्ति - घङ्गशाला दिवसतर्वातायनादिरहिताः प्रार्थयन्ति ॥ ७६ ॥
संघाडीओ पवेसिस्सामो एधा य समादहमाणा । पिहिया य सक्खामो अतिदुक्खं हिमगसंफासा ||७७ ||
'संघाडी 'ति इह सङ्काटीशब्देन शीतापनोदक्षमं कल्पद्वयं त्र्यं वा गृह्यते, ताः सङ्घाटी : शीतार्दिता वयं प्रवेक्ष्यामः, एवं शीतार्दिता अनगारा अपि विदधति, तीर्थिक प्रव्रजितास्त्वेधाः समिधः काष्ठानीति यावद् एवाश्च' समादन्तः शीतस्पर्श सोढुं शक्ष्यामः, सङ्घाटया वा पिहिताः स्थगिताः कम्बलाद्यावृतशरीराः किमर्थमेतत्कुर्वन्ति ? यतोऽतिदुःखमेत
१ एताश्च पा. ।
११९१२
॥४५१॥

Page #476

१।९।२
आचा प्रदी०
PERSPEISAS
PRASA
अतिदुःसहमेतद्यदुत हिमसंस्पर्शाः-शीतस्पर्शवेदना दुःखेन सह्यन्ते ॥ ७७ ॥ तदेवम्भूते शिशिरे यद्भगवान् व्यधात्तदर्शयितुमाह
तंसि भगवं अपडिण्णे अधे विगडे अधियासते दविए ।
णिक्खम्म एगदा रातो चाएति भगवं समियाए ॥७८॥ तस्मिन्-एवम्भूते शिशिरे हिमवाते शीतस्पर्श च सर्वकषे भगवान् ते शीतस्पर्शमध्यासयति,' किम्भूतः ? अप्रतिज्ञो-न P विद्यते निवातवसतिप्रार्थनादिका प्रतिज्ञा यस्य स तथा, क्वाध्यासयति ? अधो विकटे, अधः-कुडयादिरहिते छन्नेऽप्युपरि
तदभावे चेति, किम्भूतः? 'दविए' कर्मग्रन्थिद्रावणात् द्रवः-संयमः, स विद्यते यस्यासौ द्रविकः, तथाऽध्यासयन् यद्यत्यन्तं शीतेन बाध्यते ततस्तस्मानिष्क्रम्य बहिरेकदा रात्रौ मुहूर्तमात्र स्थित्वा पुनः स भगवान् शमितया सम्यग्या समतया वा व्यव. स्थितः सन् तं शीतस्पर्श रासभदृष्टान्तेन सोढुं शक्नोति-अधिसहते ॥ ७८ ॥
एस विही अणुक्कंतो माहणेण मतीमता। बहुसो अपडिण्णेणं भगवया एवं रीयं (य)ति ॥७९॥ त्ति वेमि ।
॥ओहाणसुयस्स बीओ उद्देसओ समत्तो॥ 'एस विही' इत्यादि पूर्ववत् ॥ ७९ ॥
॥ श्रीउपघानश्रुताध्ययने द्वितीयोदेशकप्रदीपिका समाप्ता। १० ध्यासयेत् -पा० ।
ROSIERS
||४५२॥

Page #477

आचा० प्रदी०
१।९।३
SPESISISIEGERLACKPIECE
॥ श्रीउपधानश्रुताध्ययने तृतीयोद्देशकः ॥ उक्तो द्वितीयोदेशकः, साम्प्रतं तृतीय आरभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः--इहानन्तरोद्देशके भगवतःशय्याः प्रतिपादिताः, तासु च व्यवस्थितेन यथा परीषहा उपसर्गाश्च सोढास्तत्प्रतिपादनार्थमिदमुपक्रम्यत इत्यनेन सम्बन्धेनायातस्योद्देश| कस्यादिसूत्रम्
तणफास सीतकासे य तेउफासे य दंसमसगे य ।
अहियामते सया समिते फासाई विरूवरूवाई ॥८॥ तृणानां-कुशादीनां स्पर्शास्तृणस्पर्शाः, शीतस्पर्शा उष्णस्पर्शाश्चातापनादिकाले आसन् , देशमशकादयश्च, एतांश्च तृणस्पर्शान् विरूपरूपान्-नानाभूतान् भगवानध्यासयति समितः समितिभिः॥८॥
। अह दुचरलाढमचारो वनभूमि च सुब्भभूमि च ।
पंतं सेज्ज सेविंसु आसणगाई चेव पंताई ॥८॥ 'अह दुचर'त्ति अथ-आनन्तये, दुःखेन चर्यते इति दुश्चरः स चासौ लाढश्च-जनपदविशेषो दुश्चरलाढस्तं वज्रभूमि च [शुभ्रभृमि च] विहृतवान् , तत्र च प्रान्तां शय्यां-वसति शून्यगृहादिकामनेकोपद्रवोपद्रतां सेवितवान् , प्रान्तानि चासनानिया पाशूकरशर्करालोष्टाद्युपचितानि काष्ठानि च दुर्घटितान्यासेवितवान् ॥ ८१ ॥
SCISSISSCHIESSERINGSSON
॥४५३॥

Page #478

आचा० प्रदी०
१।९।३
लाढेहिं तस्सुवसग्गा बहवे जाणवया लूसिंसु ।
अह लूहदेसिए भत्ते कुक्कुरा तत्थ हिंसिसु णिवतिंसु ॥८२॥ तत्र लाढेषु देशेषु तस्य-भगवतो बहव उपसर्गाः प्रायशः प्रतिकूला आक्रोशश्वमक्षणादयश्चासन् , तानेव दर्शयति-जनपदे भवा जानपदा-अनार्याऽऽचारिणो लोकास्ते भगवन्तं लूषितवन्तो-दन्तभक्षणोल्मुकदण्डप्रहारादिभिर्जिहिंसुः, 'अह लूह'त्ति भक्तमपि रुक्षदेश्य-रूक्षकल्पमन्तप्रान्तं, ते चानार्यतया प्रकृतिक्रोधनाः कर्पासाद्यभावाच्च तृणप्रावरणाः सन्ति भगवति विरूपमाचरन्ति, कुक्कुराः--श्वानस्ते च जिहिंसुः-उपरि निपेतुः ॥ ८२॥
अप्पे जणे णिवारेति लूसणए सुणए डसमाणे।
छुच्छुकारेंति आहेतु समणं कुक्कुरा दसंतु ति ॥ ८३ ॥ 'अप्पे जणे'त्ति अल्प:-स्तोकः स जनो यदि परं सहस्राणामेको यदिवानास्त्यसौ यस्तान शुनो लूषकान् दशतो निवारयत्यपि तु दण्डप्रहारादिभिर्भगवन्तं हत्वा तत्प्रेरणाय सीत्कुर्वन्ति', कथं नु नामैनं श्रमणं कुक्कुरा:-श्वानो दशन्तु-भक्षयन्तु ? तत्र चैवंविघे जनपदे भगवान् षण्मासान स्थितः ।। ८३ ॥
एलिक्खए जणे भुज्जो बहवे वज्जभूमि फरुसासी।
लढि गहाय णालोयं समणा तत्थ विहरिंसु ॥८४॥ १ सीत् छुच्छुकुवन्ति-पा० ।
SRIS- 545
॥४५४॥

Page #479

भाचा०
प्रदी०
'एलिक्खए 'ति इन:- पूर्वोक्तरूपो यत्र जनस्तं तथाभूतं जनादं भूयः - पौनःपुन्येन विहृतवान् तस्यां च वज्रभूमौ बहवो जनाः परुषाशिनो - रूक्षाशिनो रूझाशितया च प्रकृतिक्रोधनास्ततो यतिरूपमुपलभ्य कदर्थयन्ति ततस्तात्रान्ये श्रमणाः शाक्यादयो यष्टिं-देहप्रमाणां चतुरङ्गुलाधिकप्रमाणां वा नालिकां गृहीत्वा श्वादिनिषेधनाय विजहुः ॥ ८४ ॥ एवं पितस्थ विहरता पुट्ठपुव्वा अहेसि सुणएहिं । संलुंचमाणा सुणएहिं दुच्चरगाणि तत्थ लाढेहिं ॥ ८५ ॥
' एवं पित्त एवमपि यष्ट्यादिकया सामग्र्या श्रमणा विहरन्तः स्पृष्टपूर्वा - आरब्धपूर्वाः श्रभिरासन् संलुच्यमानाइतश्चेतश्च भक्ष्यमाणाः श्रभिरासन्, दुर्निवारयातेषां तत्र तेषु लाढेघार्यलोकानां दुःखेन चर्यन्त इति दुश्वराणि - ग्रामादीनि
11:64 11
तदेवम्भूतेष्वपि लाटेषु भगवान् कथं विहृतवानिति दर्शयति-
णिधाय डंडं पाणेहिं तं वोसज्ज कायमणगारे |
अह गामकंटए भगवं ते अधियासए अभिसमेच्चा ॥ ८६ ॥
प्राणिषु यो दण्डनाद्दण्डो - मनोवाक्कायादिकस्तं भगवान् निधाय त्यक्त्वा, तच्छरीरमप्यनगारो व्युत्सृज्याथ ग्रामकण्टकान् नीचजनालापानपि भगवान् सम्यक्करणतया निर्जरामभिसमेत्य - ज्ञात्वाऽध्यासयति ॥ ८६ ॥
११९३
।।४५५।।

Page #480

आचा०
प्रदी०
कथम् ?
णाओ संगामसीसे वा पारए तत्थ से महावीरे ।
एवं पितस्थ लाढेहिं अलद्धपुण्वो वि एगदा गामो ॥ ८७ ॥
यथा नागो - हस्ती सङ्ग्राममूर्धनि परानिकं जित्वा तत्पारगो भवति, एवं भगवानपि महावीरस्तत्र लाटेषु परीषहानिकं विजित्य पारगोऽभूत् किञ्च तंत्र - लाढेषु विरलत्वाद्ग्रामाणां क्वचिदेकदा वासाया लब्धपूर्वीग्रामोऽपि भगवता ॥ ८७ ॥ उवसंकमंतमपडिण्णं गामंतियं पि अपत्तं ।
"
पडिणिक्खमित्त लूसिंस एतातो परं पलेहि ति ॥ ८८ ॥
'उवसंकमंत'ति उपसङ्क्रामन्तं भिक्षायै वासाय वा गच्छन्तं, अप्रतिज्ञं - नियतवासादि प्रतिज्ञारहितं ग्रामान्तिकं प्राप्तमप्राप्तमपि तस्माद् ग्रामात्प्रतिनिर्गत्य ते जना भगवन्तमलुषिषुः, एतचोचुः - इतोऽपि स्थानात्परं दूरतरं स्थानं पर्येहि- गच्छ ॥८८॥ हतपुच्वो तस्थ डंडेणं अदुवा मुट्ठिणा अदु कुंतफलेणं । अदु लेणा कवाले हंना हंता बहवे कंदिंसु ॥८९॥
'हतपुव्वो' त्ति तत्र - ग्रामादेर्बहिर्व्यवस्थितः पूर्व हतो हतपूर्वः केन ? दण्डेनाथवा मुष्टिनाऽथवा [ कुन्तादिफलेनाथवा ] दुना कपालेन - घटकरादिना हत्वा हत्वा बहवोऽनार्याश्चक्रन्दुः- पश्यत यूयं किम्भूतोऽयमित्येवं कलकलं चक्रुः ॥ ८९ ॥
११९१३
॥४५६॥

Page #481

आचा०
प्रदी०
मा० ३९
मंसूणि छष्णपुव्वाणि उट्ठभियाए एगदा कार्य । परिस्सहाई लुंचिंसु अदुवा उवकरिं ॥९०॥
'मणि' ति मांसानि च तत्र भगवतछि पूर्वाण्येकदा कायमवष्टभ्य आक्रम्य नानाप्रकाराः परीषहाश्च भगवन्तमलुश्चिपुः, अथवा पांसुनाऽवकीर्णवन्तः ॥ ९० ॥
उच्चाइय णिणि अदुवा आसणाओ खलहंसु । वोडकाए पणतासी दुक्खसहे भगवं अपडिण्णे ॥ ९१ ॥
'उच्चाइय'ति भगवन्तमूर्ध्वमुत्क्षिप्य भूमौ निहतवन्तः आसनात् – गोदाहिकोत्कुटुकासन वीरासनादिकात् स्खलितवन्त: निपातितवन्तः, भगवांस्तु पुनर्युत्सृष्टकायः परीषहसहनं प्रति प्रणत आसीत्, परीषहोपसर्गकृतं दुखं सहत इति दुःखसहः, नास्य दुःखचिकित्सा प्रतिज्ञा विद्यत इत्यप्रतिज्ञः ॥ ९१ ॥
कथं भगवान् दुःखसह इत्येतद् दृष्टान्तद्वारेणाह -
सूरो संगामसीसे वा संबुडे तत्थ से महावीरे । पडिसेवमाणो फरुसाई अचले भगवं रयित्था ॥ ९२ ॥
'खरो' ति यथा हि सङ्ग्रामशिरसि शूरः - अक्षोभ्यः परैः कुन्तादिभिर्भिद्यमानोऽपि सन्नाहेन संवृताङ्गो न भङ्गमुपयाति,
१/९/३
॥४५७॥

Page #482

A
रा९३
श्रींचां० प्रदी०
इत्येवं स भगवान् महावीरः तत्र-लाढादिजनपदे परीषहानीकतुद्यमानोऽषि प्रतिसेवमानश्च परुषान-दुःखविशेषान मेरुरिवाचलो निष्प्रकम्पो भगवान् रीयते स्म ज्ञानदर्शनचारित्रात्मके मोक्षाध्वनि पराक्रमते स्म ॥ ९२ ॥
एस विही अणुक्कंतो माहणेण मतीमता। बहुसो अपडिपणेणं भगवया एवं रीयति ॥९३॥ ति बेमि ।
॥ओहाणसुयस्स तहओ उद्देसओ समत्तो॥ 'एस विही'त्यादि पूर्ववत् ॥ ९३॥
॥श्रीउपधानश्रुताध्ययने तृतीयोद्देशकप्रदीपिका समाप्ता॥
AALAAAAAY
SASASSASAILASSES
॥४५

Page #483

आचा० प्रदी०
१।९।४
FISCAISSSSSSSSSSS
॥ श्रीउपधानश्रुताध्ययने चतुर्थीद्देशकः ।। उक्तस्तृतीयोद्देशकः, साम्प्रतं चतुर्थ आरभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्ध:-इहानन्तरोद्देशके भगवतः परीषहोपसर्गाधिसहनं प्रतिपादितं, इह तु रोगपीडां चिकित्साव्युदासेन सम्यगधिसहत [इत्येतत्प्रतिपाद्यते] इत्यनेन संबन्धेनायातस्यास्योदेशकस्यादिसूत्रम्
ओमोदरियं चाएति अपुढे वि भगवं रोगेहिं।
___ पुढे वा अपुढे वा णो से सातिज्जती तेइच्छं ॥१४॥ अपि शीतोष्णदंशमशकाक्रोशताडनाद्याः शक्याः परीपहाः सोढुं न पुनरवमोदरतां, भगवांस्तु रोगैरस्पृष्टोऽपि वातादिक्षोभाभावेप्यवमोदरतां-न्यूनोदरतां शक्नोति कर्तु, लोको हि रोगैरभिद्रुतः संस्तदुपशमनायावमोदरतां विधत्ते, भगवांस्तु तदभावेऽपि विधत्त इत्यपिशब्दार्थः, 'पुढे वा अपुढे वा' स भगवान् स्पृष्टो वा श्वभक्षणादिभिरस्पृष्टो वा कासादिभिः, भगवतो हि न प्राकृतजनस्येव देहजाः कासादयो रोगा भवन्ति, आगन्तुका शस्त्रप्रहारजा भवेयुः, अतः स्पृष्टोऽस्पृष्टो वा नासौ चिकित्सामभिलषति ॥ ९४ ॥
संसोहणं च वमणं च गायभंगणं सिणाणं च । संवाहणं न से कप्पे दंतपक्खालणं परिणाए ॥१५॥
॥४५९॥

Page #484

१।९।४
आचा० प्रदी०
'संसोहणं'ति गात्रस्य सम्यक् शोधनं-विरेचनं नि:श्रीतादिभिः, वमनं मदनफलादिभिः, गात्राभ्यङ्गनं च सहस्रपाकतैलादिभिः, स्नानं चोद्वर्तनादिभिः, सम्बाधनं च हस्तपादादिमिस्तस्य-भगवतो न कल्पते, सर्वमेव शरीरमशुद्धात्मकमित्येवं' परिज्ञाय-ज्ञात्वा दन्तकाष्ठादिभिर्दन्तप्रक्षालनं च न कल्पते ॥९५॥
विरते य गामधम्मेहिं रीयति माहणे अबहुवादी ।
सिसिसि एगदा भगवं छायाए झाति आसी य ॥१६॥ 'विरते'ति विरतो-निवृत्तः, केभ्यो ? ग्रामधर्मेभ्यः-शब्दादिविषयेभ्यः रीयति'-संयमानुष्ठाने पराक्रमते, 'माहणे'त्ति भगवान् , अबहुवादी, सकृव्याकरणभावात् , तथैकदा शिशिरसमये स भगवान् शुक्लध्यानध्यायी आसीत् ॥१६॥
__आयावइ य गिम्हाणं अच्छति उक्कुड्डए अभितावे ।
अदु जावइत्थ लूहेणं ओयण-मंथु-कुम्मासेणं ॥१७॥ ग्रीष्मेष्वातापयति, तिष्ठत्युत्कुटुकासनोऽभिताप-तापाभिमुखम्, अथ धर्माधारं देहं यापयति स्म रुक्षेण -स्नेहरहितेन, केन ?-ओदनमन्थुकुल्माषेण ओदनं च कोद्रवौदनादि, मन्थु च बदरचूर्णादिकं, कुल्माषाश्च-माषविशेषास्ते च पर्युषितमाषा वा सिद्धमाषा वा, ओदनमन्थुकुल्माष तेनात्मानं यापयति ॥९७॥ १० शुच्यात्म०-१०। २ रीयते-पा० ।
॥४६॥

Page #485

१।९।४
आचा० प्रदी.
ALSAECIALISAIRKAKIRAL
एताणि तिण्ण पडिसेवे अट्ठ मासे अ जावए भगवं।
अपिइस्थ एगदा भगवं अद्धमासं अदुवा मासं पि ॥९८॥ 'एताणि तिण्णि'त्ति एतानि त्रीणि प्रतिसेवते व्यस्तानि समस्तानि वा यथालाभं प्रतिसेवते, कियन्तं कालमष्टौ मासान् ऋतुबद्धकानात्मानमयापयद्-वर्तितवान्, तथा पानमप्यर्धमासमथवा मास भगवान् न पीतवान् ॥९८॥
अवि साहिए दुवे मासे छप्पि मासे अदुवा अपिवित्ता।
राओवरातं अपडिण्णे अण्णगिलायमेगता भुंजे ॥१९॥ 'अवि साहिए'त्ति मासद्वयमपि साधिकमथवा षडपि मासान् साधिकान् भगवान्पानकमपीत्वा रात्रोपरात्रं-अहर्निशं विहृतवान् , अप्रतिज्ञा-पानाभ्युपगमरहित, 'अण्णगिलायंति पर्युषितं तदेकदा भुक्तवान् ॥९९॥
छ?ण एगया भुंजे अदुवा अट्टमेण दसमेण ।
__दुवालसमेण एगदा भुंजे पेहमाणे समाहिं अपडिण्णे ॥१०॥ __ 'छटेण एगया' षष्ठेनेकदा भुङ्क्ते, अथवाऽष्टमेन दशमेनाथवा द्वादशमेनैकदा कदाचिद् भुक्तवान् , समाधि-समाधान प्रेक्षमाणः न पुनर्भगवतः कदाचिद्दौर्मनस्यं समुत्पद्यते, अप्रतिज्ञः-निदानरहितः ॥१०॥
णचाण से महावोरे णो विय पावगं सयमकासी । अण्णेहिं वि ण कारित्था कीरंतं पि णाणुजाणित्था ॥१०॥
॥४६१॥

Page #486

आचा० प्रदी.
१।९।४
ॐॐॐॐॐॐॐॐॐॐ
‘णचाण'त्ति ज्ञात्वा हेयोपादेयं स महावीरः नापि च पापकर्म स्वयमकार्षीत् , न चान्यैरचीकरत् , न च क्रियमाणमपररनुज्ञातवान् ॥१०१॥
गामं पविस्स गरं वा घासमेसे कडं परवाए।
सुविसुद्धमेसिया भगवं आयतजोगताए सेवित्था ॥१०२॥ ग्रामं वा नगरं प्रविश्य भगवान् ग्रासमन्वेषयेत् , परार्थाय कृतमित्युद्गमदोषरहितं, सुविशुद्धमित्युत्पादनादोषरहितं,
हषपरिहारेणैषित्वा-अन्वेश्य भगवानयतः-संयतो योगो-मनोवाकायलक्षण आयतयोगता, तया-ज्ञानचतुष्टयेन सम्यग्योगप्रणिधानं कृत्वा शुद्धमाहारं सेवितवान् ॥१०॥
अदु वायसा दिगिंछत्ता जे अण्णे रसेसिणो सत्ता।
घासेसणाए चिटुंते सययं णिवतिते य पेहाए ॥१०३॥ ___'अदु वायस'त्ति अथ भिक्षां पर्यटतो भगवतः पथि वायसा:-काका: 'दिगिछत्ति बुभुक्षा तयाऽऽर्ता, ये चान्ये रसैपिणः-पानार्थिनः कपोतपारापतादयः सत्त्वा ग्रासस्यैषणार्थ-अन्वेषणार्थ च ये तिष्ठन्ति, सततम्-अनवरतं निपतितान् भूमौ प्रेक्ष्य-द्रष्ट्वा तेषां वृत्तिव्यवच्छेदं वर्जयन मन्दं मन्दमाहारार्थी पराक्रमते ॥१०३॥
अदु माहणं समणं वा गामपिंडोलगं वा अतिहिं वा। सोवाग मूसियारि वा कुक्कुरं वा वि विहितं पुरतो ॥१०४॥
H॥४६२॥

Page #487

आचा०
प्रदी०
वित्तच्छेदं वज्जेतो तेसिमपत्तियं परिहरंतो । मंद परिक्कमे भगवं अहिंसमाणो घासमेसित्था ।। १०५ ॥ 'अदु माहणं ति अथ ब्राह्मणं लाभार्थमुपस्थितं द्रष्ट्वा तया श्रमणं - शाक्याजीवक परिव्राजकतापस निर्ग्रन्थानामन्यतरं ग्रामपिण्डोलकः द्रकः, अतिथिं वा - आगन्तुकम् श्वपाकं - चाण्डालं, मार्जारं, कुर्कुरं श्वानं विविधं स्थितं पुरतोऽग्रतः समुपलभ्य तेषां वृत्तिच्छेदं वर्जयन् मनसो दुष्प्रणिधानं च वर्जयन् मन्दं मनाकु तेषां त्रासमकुर्वन् भगवान पराक्रमते, अपरांश्व कुन्थुकादीन जन्तून हिंसन् ग्रासमन्वेषितवान् ॥ १०४ ॥ १०५॥
अवि सूइयं व सुक्कं वा सोयविंडं पुराणकुम्मासं ।
अदु बक्क पुलागं वा लद्धे पिंडे अलद्धे दबिए ॥ १०६ ॥
'अवि सूइयं 'ति दध्यादिना भक्कमाद्रकृतमपि तथाभूतं शुष्कं वा वल्लचनकादि शीतपिण्डं - पर्युषितभक्तं तथा पुराणकुल्मावा - बहुदिवससिद्धस्थित कुरमापे, 'बक्कस' चिरन्तनधान्यौदनं, पुलाकं - यवनिष्पावादि, तदेवम्भूतं पिण्डमवाप्य रागद्वेषविरहाद् द्रविको भगवान्, [ तथाहि - ] लब्धे पर्याप्ते शोभने वा नोत्कर्षं याति, अलब्धेऽपर्याप्तेऽशोभने वाऽऽत्मानं दातारं वा न जुगुप्सते ॥ १०६ ॥
१. निष्पादितम् - पा०|
११९१४
॥४६३॥

Page #488

१।९।४
आचा० प्रदी०
CATEGISTERIORIESIRECTOR
अवि झाति से महावीरे आसणत्थे अकुक्कुए झाणं ।
उड़ अहे य तिरियं च पेहमाणे समाहिमपडिण्णे ॥१०७॥ 'अवि झाति'त्ति तस्मिन् आहारे लब्धेऽलब्धे चापि ध्यायति स महावीरो, दुप्रणिधानादिना नापध्यानं विधत्ते, आसनस्य:-उत्कुटुकगोदोहिकावीरासनाद्यवस्थोऽकौत्कुचः सन्-मुखविकारादिरहितो ध्यान-धर्मशुक्लयोरन्यतरदारोहति, किं ध्येयं ध्यायति ? 'उड्ढं अहे'त्ति ऊर्ध्वमधस्तिर्यक्च लोकस्य ये जीवपरमाण्वादिका भावो व्यवस्थितास्तान् द्रव्यपर्यायनित्यानित्यादिरुपतया ध्यायति, समाधिम्-अन्तःकरणशुद्धिं च प्रेक्षमाणोऽप्रतिनो ध्यायति ॥१०७॥
अकसायी विगतगेहो य सह-रूवेसऽमुच्छिते झाती ।
छउमत्थे वि विप्परक्कममाणे ण पमायं सई पि कुब्वित्था ॥१०८॥ अपायी-तदुदयापादितभ्रकुट्यादिकार्याभावात्, विगता गृद्धिः-गाध्य यस्यासौ विगतगृद्धिः, शब्दरूपादिचिन्द्रियार्थेघमूच्छितो ध्यायति, छमस्थोऽपि विविधम्-अनेकप्रकारं सदनुष्ठाने पराक्रममाणो न प्रमाद-कपायादिकं सकृदंपि कृतवान् ॥१०८॥
सयमेव अभिसमागम्म आयतजोगमायसोहीए। अभिणिव्वुडे अमाइल्ले आवकहं भगवं समितासी ॥१०॥
BOARSENTEGORIENT
A
॥४६४॥

Page #489

आचा. प्रदी.
१।९।४
RECRUAAAAबलक
'सयमेव'त्ति स्वयमेवात्मना तत्वमभिसमागम्य विदितसंसारस्वभावः स्वयंबुद्धः संस्तीर्थप्रवर्तनायोधतवान् . 'आयतजोगंति आत्मशुद्भया कर्मक्षयोपशमादिरूपतयाऽऽयतयोगं सुप्रणिहितमनोवाकायात्मकं विधाय विषयकषायाधपशमादभिनिवृत्तः'-शीतीभूतः, अमायावी-मायारहितः, यावज्जीवं भगवान् पञ्चभिः समितिभिः समितः, तिमृभिर्गुप्तिभिर्गुप्तश्चासीत. ॥१०९॥
एस विही अणुक्कतो माहणेण मतीमता। बहुसो अपडिण्णेणं भगवया एवं रीयति ॥११०।। त्ति बेमि ।
॥ओहाणसुयं नषमज्झयणं समतं ॥ है ॥'ब्रह्मचर्याणि' आचाराङ्गस्य प्रथमः श्रुतस्कन्धः समाप्तः॥ 'एस विही' एषः-अनन्तरोक्तः शस्त्रपरिज्ञादेरारभ्य योऽभिहितः सोऽनुक्रान्त:-अनुष्ठित आसेवनापरिज्ञया सेवितः, केन ? श्रीवर्धमानस्वामिना मतिमता-ज्ञानचतुष्टयान्वितेन बहुश:-अनेकशोऽप्रतिज्ञेन-अनिदानेन भगवता-ऐश्वर्यादिगुणोपेतेन, अतोऽपरोऽपि साधुरनेनैव भगवदाचीर्णेन पथाऽऽत्महितमाचरन् रीयते-पराक्रमते, इतिरधिकारसमाप्तौ, ब्रवी. मीति सुधर्मस्वामी जम्बूस्वामिने कथयति ।।११०॥ १०मादिभिनिवृत्तः-पा० । २ अप्तिभिश्च गुरु-पा० ।
SLEEGAAAAAA
॥४६५॥

Page #490

आचा प्रदी.
श९।४
॥ श्रीउपधानश्रुताध्ययनस्य चतुर्थोद्देशकप्रदीपिका समाप्ता ॥
॥ तत्समाप्तौ समाप्तं नवममध्ययनम् ॥ ॥ नवमाध्ययनसमाप्तौ प्रथमाङ्गश्रीआचारागस्य ब्रह्मचर्याख्यः प्रथमः श्रुतस्कन्धः समाप्तः॥
॥ इति श्रीवहत्खरतरगच्छे श्रीजिनसमुद्रमरिपट्टालङ्कारश्रीजिनहंससूरिविरचितायां श्रीआचाराङ्गप्रदीपिकायां प्रथमः श्रुतस्कन्धः परिसमाप्तः ॥ .
.
१-०८तमष्टमम-पा०।२-अष्टमा०-पा०।
॥४६६॥

Page #491

आचा०
प्रदी०
पृ० पं.
५/११
८/५
९ / ३
१०/१०
११/५
१३/७
"/९
१६/५
२०/९
,/११
२९/९
२२/३
» 13
शुद्धपाठ:
बिति
इहेति सं०
अधे●
तछ०
० वादिः ३०
दृष्टान्ताः
किम
वा छघर वा एगविह
बंधए वा
तीर्थकर
● व अंशुमाः भवन्त्ये के०
० रूपाः
• ताशना •
प्रवर्त्तते
॥ शुद्धिपत्रकम् ॥
पृ० / प.
३०/७
,,/ ९
३१/४
३३ / ९
३५ / ९
,,/१२
४१/८
४४/२
४६ / ३
४९/२
,,/ ३
६१/५
६२/६
६४/८,
शुद्धपाठः
• मारभ०
विविध
वर्धमा०
योगो
स्त्यानदूर्ध्याद्यु •
वेदनां स्फु०
वीर्यः
• गुणप्र०
● स्म्मेण
atar
० भोगोऽभ्य •
पवेदिता
० यश्चा०
• राष्ट्र १ के पु०
पृ० पं०
६९/६
७७/६
९१/५
शुद्धपाठः
१०९/१०
११०/३
,,/ ९ १२१/९
सूक्ष्मास्तु
करिष्ये
एतत्सङ्ख्यात अन्तिमशून्यमपसारितव्यम् ।
९२/६
९३/९
९६/७
सर्वप्रा०
९७/७ जघन्यन्ते
१००/५ वसार्थ
१०५/८
०ध्यात्मं
• मुत्थाः सं०
केहू अट्ठा के ०
०रम्भ मा० येनैव
किंविशिष्टो
० कर्तव्य ०
5220
११९१४
॥४६७/

Page #492

आचा०
प्रदी०
पृ० पं०
११४/९
११९/४
१२० / ४
१२२/४
१२२/८
१२६ / १०
१२७/४
१२९/२
१३४/६
१३४/८
१४१/५
शुद्धपाठः
"
इति
• वृद्धया
०दात्मनो
●क्षुण्णा न्या०
१० कि०५
णालं
ते व
० भिकान्तं
०गृह्यत
वयं
मत्वा
१४२ / १० गादुर्ध्य
१४४/२
/६
समय ०
कीसिं०
पृ० पं०
१४८/६
" /
/१०
33
१४९/६
१५१ / ११
१५४/२
१५६/३
१५८/ ७
१५९/६
शुद्धपाठः
•तरा
० णिज्जं
खेत्तण्णे
सर्व क ०
अनोप०
०दारिद्रय
एव०
त्वमेव
०२श्य तत्
मातण्णे
१६७/८
१६८/११ काले अ०
१६९/९
१७१ / १३
१७५ / १३
पाद०
अप्पार्ण
० खपूर्ति
पृ० पं०
१८६ / १०
१९१/५
१९२/२
१९६/५ ० या सुप्ता० ,,/ १२ २०१ १९८/४० व सुप्तास्तु
२०० /११ प्रत्याचष्टे
२०१ / १०० निपाता०
२०२/४
शुद्ध पाठः
० विषया०
पुण णो
•लं वा
स बाह्या० पमुच्चंति मतिमनू !
२०४/३
२०५/१
२०५/४ २०६/१९ ० योनः
२०७/६ लोग०
• तचेता भा०
११९१४
॥४६८॥

Page #493

थाचा
प्रदी०
AAAAAAAA%
पृ० पं० शुद्धपाठः २०७/९ कर्मम् २१२/८ दशी २१५/ ०सेवेत २१६/४ रागादिर० २१८/११ ०थाऽऽ मन: २१९/५ पापकर्म
"/६ निर...निरिक 11 . निभावका. २२०/१ तर्हि २२८/१ .को नारका २३१/११ लोगस्स २३३/२ मणस्ते . २३४/१२ ल्यता' २३७/२ तत्त्व , ३-१० तत्त्वार्य. २३९/४ सर्व
पृ० पं० शुद्धपाठः २४१/१२ जीवसा० २४५/११ • दानं ,, १२ नामधर्म २४९/११ • टुं च मे २५०/५ ब्वा, ण २५१/४ के न,श्रुतं चा० . २५१/११ .त्वात्पापा.
१२ ०पघात २५२/२ दुष्ट
"/३ दुर्दृष्टा. ,,/१३ पायेत्यत. २५३/१ दुकाः ! २५६/१२ कुरु २५८/७ ये त्वेवं २६१/४ धुनाति २६३/४ पुद्गल.
पृ० प. शुद्धपाट २६७/१. एतेष्वेव २६८/५ मृत्यो २६९/२-३ प्रणु
१/४ अवग. २७०/१ पर्यटति २७३/२ तीथिका
"/१३ गृध्नुरि० २७४/४ दित्याह २७६/७ अन्नेसि २७७/३ .स्थेषु
"/५ सङ्कुचि २७८/९ उपभुजते । २७९/८ एषो० २७९/१३ से' तैरा. २८१/१ द्याघ्राती.
/ ने वाय.
॥४६९॥

Page #494

थाचा. प्रदी०
RESSIOECE
% 3E
पृ० पं० शुद्धपाठः २८३/१०बीमो २८४/८ [धर्माद] २८७/११ नुठान २८८/७ जुज्झाहि २८९/११ .पि सिं...युद्ध्ये
, १२ जुज्झाहि २९०/११ मरुदेवी २९१/३ मुपयाति
, १२ कर्म २९७/७ तथाऽतिक ३९५/१ तभ्यतः ३१९/१० भिक्षाय ३२०/७ सोया ,,/१२ तत ऊ ३२३/१३ मेवं ३२८/६ द्रुत्ते ३२९/१२ पर
पृ० पं० शुद्धपाठः ३३१/८ टति ३४५/१ .के विशु ३४६/३ . स्वमपि
"/७ सम्यक ३४७/१२ गमनेप्स. ३४९/
२०रधिका० ३५८/६ नब्रह्म
,/१४ विषये ३६२/१ ०लो यथा गुर्वादिनाऽनु० ३६४/२ .प्येव' ३६७/३ असन्ति ३७६/१० ध्वा वा भु० ३७७/१० लोए, सु० ३७९/११ क वि० ३८१/१२ ०ध्य यतो ३८९/१२ गुण्णे ४०१/११ ०ोद्दे० ४०३/१ पुट्ठो
पृ०पं० शुद्धपाठः ४०४/६ लाणो ४०९/२ ०र्थिक उप० ४१०/ आस्वा० ४१५/९ । मधिसो ४.१६/८ मशक. ४१८/४ पदाना०
"/ स्वीक. ४२५/१ । ०हं [वि] ४२८/५ काला:-घु.
, /११ यज्जि . ४२९/५ ०२:, मयं "/७ व्युभ्रमेत् 1 /१२ •नश्छि . ४३०/११ य-ज्ञात्वा ४३२/३ ०क्खज्झय. "/६ मोहन ,1८ धनाद.
॥४७॥

Page #495

भाचा
प्रदी०
४३४/१२ -चतुर्वप्यु० ४३७/८ -पर्यायो ४३८/३ -०राग्यमा० ४३८/१२ -यद्यः ४३९/१ -बद्धान् ४४०/१ -स्यात ,,/ -शीतो
४५१/१ -सक० ४५९/६ -अनगाराः ४६३/१० -चिर० ४६४/४ -नस्थः ,,/९ -दिष्धि०
२० -०दपि
पृ०/पं० वृद्धपाठः १२/२ ओ वा सोह १८/३ ना [च करोतिना] २७/१ बंधइ ? किं चिणाइ? कि ३३/११ ०रम्भमहित स० ४२/६ विद्यन्ते , ११ • यं मोक्षमार्ग ५७/६ -सू. ६०/३ ०षय [कषाय] ६७/५ कुहुण ६९/६ .प्तक'
४४३/१० -विकट ४४७/८ वेत्ता
"/१० शुक्लाध्या...वा ध्यायति ४४८/१ ततोऽपि ,,/११ उत्कुटुका० ४५०/६ -द्रात्रा
॥ वृद्धिपत्रकम् ॥ पृ० पं० वृद्धपाठः ८६/१ ०हारादाहार. "/१२ बन्धं [तत्] ८९/३ ०य मम्मूच्र्छनजति० ९४/९ विन्दविनि ९५/११ नु[प] चि० ,/१२ अवि]जा. १५५/११ ०ई संवसति त १६७/९ अणुलाइ १९८/१० • दुःख, दुःखं च २०५/१० .वीति दर्शयति
पृ० पं० वृद्धपाठः २१२/२ .णि वा कर्माणि २१५/७ दमक २१६/१ रनन्य २१९/५ . कि मुनिः कारणं
स्यात? कि २२६/८ स्थापमस्याज्ञ. २५१/११ . वयपामे २७०/६ मिति दर्शयति तेन २७९/१० तां प्रतिपाद्य व्याधि
सहिष्णुतां प्र. २७९/१३ तद्दिा
॥४७॥

Page #496
बाचा. प्रदी. लSSES पृ० पं० वृद्धपाठः 280/8 02: स धर्मोऽस्य शरीरस्येति भिदुरधर्म, वि० 281/7 .म्पते आनियम्यते 50 291/12 ०ञ्च सर्वत: परि० 292/13 ०मारभते-हे। 294/13 ०रीरक० 296/2 ०ध:-इहानन्तरोद्देशके हिं. 296/7 क्रान्त-आक्रान्तं स्था. 297/13 ०द्य० -70 298/13 00 - 0 पृ० पं० वृद्धपाठः 301/8 अत्र च क. 308/4 पेतः / 346/9 ०श्व अल. 361/12 तैः१ अतथ्यः-अ. 390/5 ०यं परं आ 405/5 .स्य यथालन्दिकस्य वा. 413/3 ०त्-गच्छेत् , ए. ,/13 0 देवमि. 414/8 वान्-अनुष्ठितवान् स. 423/3 जीवितमरणयोनिराका क्षतया मध्य पृ० 50 वृद्धपाठः 425/1 नस्तान् अ० 427/1 ०मात्मन्याह. 10 मण-संस्तारकाद्गमनं, प्रतीपं-पश्चादभिमुख क्रमणं प्रति 433/1 -नवममध्य० 438/7 -स्थाः गृहस्थातै 446/7 -चिरन्त. 451/13 -०मेतद् SALIS // 472 //