Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ marumaNDala mArtaNDa-zrIsnehirAmajizAstriNAM (cirAvA-jayapura ) smArakaMzrIrAjasthAna-saMskRta-kAleja-granthamAlAyAH parIkSopayogi-prasUnaM mahAkavi-zrIkAlidAsa-praNItam abhijJAna-zAkuntalaM nAma nATakam / parIkSopayoginyA, saralayA'abhinavarAjalakSmI' samAkhyayA saMskRtaTIkayA, vistRtayA bhASATIkayA, dAkSiNAtyapAThaizca virAjitam / saMskRtaTIkAkArAH shriiguruprsaadshaastrinnH| vyAkaraNAcAryAH, nyAyAcAryAH, darzanAcAryAH / [ adhyakSAH-zrIrAjasthAna-saMskRta-kAleja, mIraghATa, vArANasI), -arsex bhASATIkAdipariSkartAAcArya-zrIsItArAmazAstrI. vyAkaraNAcAryaH, sAhityaratnaM, raajshaastrii| [prinsipala-zrIrAjasthAna-saMskRta-kAleja, mIraghATa, vaaraannsii]| prakAzaka-bhArgavapustakAlaya, gAyaghATa, vArANasI 1 * ( brAJca-kacaur3IgalI, vArANasI ) / caturthaM saMskaraNaM / saM0 2013 vai0 / Na / mudraNA'dhikAraH prkaashkaayttH| I mUlyaM 6) 4. nArAyaNa mUlajI pustakAla 199, kAlavAdevI roDa, bambaI /
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIguruprasAdazAstrikRta pustakeM kamIzana 25) saikar3e laghuzabdenduzekhara-(avyayI bhAvAnta ) parIkSopayogI 6 TIkA mUlya 20) vaiyAkaraNabhUSaNasAra-'kAzikA' aura 'darpaNa' TIkA svapnavAsavadattAnATaka---'abhinavarAjalakSmI' bhASA TIkA paJcatantra ( sampUrNa )-'abhinavarAjalakSmI' bhASA TIkA tarkasaMgraha-'abhinavarAjalakSmI' 'parimaladIpikA' TIkA tarkasaMgraha-(prathamAparIkSA ) 'bAlamanoramA' 'parIkSA' 4 TIkA chandomandAkinI-(parIkSopayogI ) 16 chandoM kA hitopadeza-( mitralAma) 'abhinavarAjalakSmI' bhASA TIkA parIkSopayogI 1) aSTAdhyAyIsUtrapATha-atyuttama 'saralA' TIkA sahita 2) sAMkhyakArikA 2) veNIsaMhAranATaka-(sacitra ) saMskRta tathA bhASA TIkA amarakoza-'abhinavarAjalakSmI' tInoM kANDa 32 pejI amarakoza-prathamakANDa (16 pejI 32 pejI bhASATIkA) abhijJAnazAkuntala-'abhinavarAjalakSmI' TokA tathA bhASATIkA hitopadeza-'abhinavarAjalakSmI' evaM bhASATIkA sahita sampUrNa madhyasiddhAntakaumudI-adbhuta saralA TIkA 2 rA saMskaraNa kirAtArjunIya--'abhinavarAjalakSmI' TIkA (1-2) raghuvazamahAkAvya-'abhinavarAjalakSmI' TIkA (1-2) 2-3-4 sarga 1) 1lA tathA 5vA~ sarga 1 / / ) paJcatantra mitrasaMprApti paJcatantra-(pra0 parIkSopa0 ) aparI0 kA0 'abhinavarAjalakSmI' TI0 paJcatantra-prathama tantra mitrabheda saM0 TI0 mUlarAmAyaNa va mahAbhArata zIlanirUpaNAdhyAya-nAgezabhaTTI 'abhinavarAjalakSmI' TIkA bhA0 TI0 viduranIti 1-2 a0 (sacitra) // ) nItizataka (sacitra) sArasvatavyAkaraNam mUlapUrvAdha-(saralA TIkA sahita ) laghusiddhAntakaumudI-saralATIkA va bhASATIkA nayA saM0 zabdarUpAvali-32 pejI ) dhAturUpAvalimAgha (zizupAla vadha) 1-2 sarga 2) rUpakaumudI raghuvaMza 1-5 sarga mallinAtha // ) SoDazAlaGkAra saMgraha . ) nAgAnanda 3) rAmavanagamana 11) vidulopAkhyAna anuvAda kaumudI prathama // ) anuvAda kaumudI dUsarA // ) prANinIyazikSA // ) pra0-bhAgevapustakAlaya, gAyaghATa vArANasI 1. (brAJca-kacaur3IgalI, vaaraannsii)| CEL 300
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ // shriiH|| kAcana vijJaptiH nATakasyA'sya praNetA mahAkaviH zrIkAlidAso vikramArkasya sabhAyAmadabhraM zAradAvaibhavaM vistArayannAsIditi prasiddhameva / tena prAyo vatsarANAM dvisAhasrI ( 2000 varSANi ) samatItA'sya janmata ArabhyA'dya yAvaditi nizcitapracametat / kAcana kalpanA / atra nATake varNitaH-kAzyapAzrama' idAnIM 'kAzIpura'-(nainItAla) nAmnA prasiddhaH syAt / apsarastIrthaJca-'hApur3a' ( meraTha-) nAmnA'dya prasiddhaM syAt / zakrAvatAratIrthaJca-'sUkaratAla' nAmnA vA ('soroM-eTA' prAnte ) idAnIM prasiddhaM syAt, 'hApur3a' samope vA tIrthAntaraM syAt / __rAjJazca duSyantasya hastinApura-( gaDhamuktezvara'-gajaraulA'--'parIkSitapura') paryantaM vistRtaM prasiddhaM nivAsasthAnaM rAjadhAnI syAt / kiMpuruSavarSazca-idAnIM 'rUsa' iti, 'rUso turkistAna' iti vA prasiddhaH syAt / sAiberiyAprAnte, kAzyapasAgare vA mArIcAzramaH syAditi / devanivAsazca 'uttaradhruva'prAnte syAt-ityAdi rItyA keSAMcana kalpanA / . evameva sahAranapurasamIpe mAlinI nadI, kaNvAzramazcAstIti kecit pratipAdayanti / ___ asminsaMskaraNe dAkSiNAtyapATho'pi pariziSTatayA nivezitaichAtrANAmupakArAya prabhavediti svarNasaurabhayoga evAyam / adya yAvadekatra saMskaraNe gauDa-dAkSiNAtyapAThAnAM samanvayasyA'bhAvAdidamevobhayayogi saMskaraNaM sarvAtizAyIti ceti vArANasI / -zrIguruprasAdazAstriNaH, 25-10-56 / AcArya-zrIsItArAmazAstrI ca /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
_
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha abhijJAnazAkuntalam / abhinavarAjalakSmI-bhASA-TIkAdvayA'laGkRtam / lA sRSTiH sraSTurAdyA, vahati vidhihutaM, yA haviryA ca hotrI, . ||shriiH / / * zrIguruprasAdazAstrikRtA abhinava-rAjalakSmIH * zyotanmadabharodanakara, karivarAnanam / guJjadindindirogotA'vadAnaM duNDhimAzraye // 1 // namo vidvacchirobhUSAratnAya, nyAyavArddhaye / pitAmahAya, gurave, snehirAmajizAstriNe // 2 // 'dharmA'rtha-kAma-mokSeSu vaicakSaNyaM, kalAsu ca / karoti, kIrti, prIti ca, sAdhu kAvyaniSevaNam ||'-iti bhAmahoktarvidvadbhiH sAdhukAvyaM niSevaNIyam / tacca dvidhA / taduktaM sAhityadapaNe 'dRzya-zravyatvabhedena punaH kAvyaM dvidhA matam / dRzyaM tatrAbhineyaM, tapAropAttu rUpakam / / bhavedabhinayo'vasthA'nukAraH, sa caturvidhaH / * bhASATIkA * AcArya-zrIsItArAmazAstripariSkRtA bhASATIkAartha-aSTamUrti bhagavAn zivajI kI jo mUrti vidhAtA-brahmAjI kI pahilI sRSTi hai, (-arthAt jala,) aura zivajI kI jo mUrti vidhipUrvaka havana kI
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam [prathamo. AGgiko, vAcikazcaivamAhAyaH, sAttvikastathA // ' iti / " tatra-dRzyaM = nATyam / taduktaM dazarUpake 'avasthA'nukRtirnATyam' iti / agnipurANe'pi . 'trivargasAdhanaM nATyam' iti / rasArNavasudhAkare'pi 'zRGgArAdirasAdhAraM nATyaM, rUpakamityapi / naTasyAtipravINasya karmatvAnnATyamucyate // yathA mukhAdau padmAderAropo rUpakaprathA / tathaiva nAyakAropo naTe rUpakamucyate ||'-iti // tadevaMrUpe nATake samupanibaddhaM vRttaM-'vastu',ityucyate / tatra-nATakalakSaNamuktaM sAhityadarpaNe- . 'nATakaM khyAtavRttaM syAtpazcasandhisamanvitam / vilAsaryAdiguNavadyuktaM nAnAvibhUtibhiH / / sukha-duHkhasamudbhUti, nAnArasanirantaram / paJcAdikA dazaparAstatrA'GkAH parikIrtitAH // prakhyAtavaMzo rAjarSiIrodAttaH pratApavAn / divyo'tha divyA'divyo vA guNavAnnAyako mataH / / eka eva bhavedaGgI zRGgAro, vIra eva vaa| aGgamanye rasAH sarva, kAryo nirvahaNe'dbhataH // catvAraH, paJca vA mukhyA: kAryavyApRtapUruSAH / gopucchAgrasamAgrantu bandhanaM tasya kIrtitam ||'-iti // tadevaMrUpasya nATakasya-pUrvamAcaraNIyaH pUrvaraGgo nAma / tathA ca bharataH 'yasmAdraGgaprayogo'yaM pUrvameva prayojyate / tasmAdayaM pUrvaraGgaH- // iti / [ nATya0 5 adhyAye ] vizvanAtho'pi-- 'yannATyavastunaH pUrva raGgavighnopazAntaye /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH]. abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam ye dve kAlaM vidhattaH, zrutiviSayaguNA yA sthitA vyApya vizvam / kuzIlavAH prakurvanti 'pUrvaraGgaH sa ucyate // jIvantiH pratyAhArAdikAnyaGgAnyasya bhUyAMsi yadyapi / spaSTameva tathApyavazyaM karttavyA 'nAndI vighnopazAntaye // ' tyA'vazyamAcaraNIyAm ,cetaH 'AzIvacanasaMyuktA stutiryasmAtprayujyate / va va. deva-dvija-nRpAdInAM, tasmAna 'nAndI' ti sajJitA // ' iti 'AzIrnamaskriyArUpaH zlokaH kAvyArthasUcakaH / gana 'nAndI' ti kathyate'-iti, pratyakSa 'sUtradhAraH paThennAndI madhyamaM svrmaashritH| . nAndI padaiAdazabhiraSTAbhirvApyalaGkRtA // ' ti ca bharatAdibhirvyAkRtasvarUpAM, maGgalAcaraNAtmikAMtadAna zlokapAdaH 'padaM' kecitsuptingntmthaa'pre| pazyoM pare'vAntaravAkyaikasvarUpaM 'pd'muucire||' pratya? - iti nArthapradIpakRtsaMmatAvAntaravAkyAtmakASTapadabhUSitAM, sakalAnandinI .. ekAGgabhUtAM-'nAndI' nATakAdau sUtradhAraH paThati-yA sRSTiriti / (1 pRSThe ) / sUryarUpa anvayaH ] yA-sraSTarAdyA sRSTiH, yA-vidhihutaM havirvahati, yA camanubhUra, ye dve-kAlaM vidhattaH, ativiSayaguNAM yA-vizvaM vyApya sthitA, yAmavadhi bIjaprakRti'rityAhuH, yayA-prANinaH prANavantaH, pratyakSAbhiH tAbhiraSTAbhistanubhiH prapanna IzaH-vaH avatu / / [ arthaH ] yA = tanuH, srssttH-vedhsH| 'sraSTA prajApatirvedhAH' ityamaraH / AdyA = prathamA, sRSTiH = srgH| yA brahmaNA sarvataH prathama rcitaa| jalamayI mUrtiriti yAvat / tathA ca manu: 'so'bhidhyAya zarIrAtsvAtsisRkSurvividhAH prjaaH| apa eva sasarjAdau, tAsu bIjamavAsRjat // ' iti / huI havi (ghRta Adi kI Ahuti) ko devatAoM taka pahuMcAtI hai, (arthAt-agni), aura jo mUrti havana karane vAlI hai, ( arthAt yajamAnarUpI mUrti ),
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam [prathamo~~~~~ ___ yAmAhuH 'sarvabIjaprakRti'riti, yayA prANinaH prANavantaH, yA ca = tanuH, vidhAnaM-vidhiH, vidhinA hutaM = kalpasUtra-gRhyasUtrAdibotikarttavyatApUrvakamanau samupakSiptaM, haviH = havanIyaM ghRtAdikaM, vahati = prApayati / vahnImayI mUrtiriti yAvat / varhavirnetRtvaM ca manusmRtau 'agnau prAstA''hutiH samyagAdityamupatiSThate / AdityAjjAyate vRSTiva'STaranaM, tataH prajAH / / ' iti / -~-'agnimukhA hi devAH' iti ca / ata eva koze devanAmasu-'bahirmukhA' iti nAma dRzyate / tatra barhiH = yA ca = aparA tanuH-juhotIti,-hotrI = havana kartRtvena nirdi yajamAnarUpA bhagavato vizvezvarasya tnuH| ye dve = tanU, kAlaM = saura-sAvana-cAndramAsAdikaM, vidhattaH = kurutaH / rUpA, candrarUpA ca bhagavatastanuH kAlavidhAtRtvena prasiddhava / yA ca tanuH-zruteviSayaH zrutiviSayaH, ativiSayo guNo yasyAH sA-zrativi guNA = zrotrendriyagrAhyazabdAkhyAMvazeSaguNazAlinI, vizva = jagat , vyApya = avaSTamyA, sthitA = varttate / AkAzAkhyA bhagavato mUrtiriti yAvat / 'AkAzasya tu vijJeyaH zabdo vaizeSiko guNaH' iti vizvanAthaH / 'zrotrendriyagrAhyo guNaH zabdaH' iti/ca / 'zratiH zrotre tathA''mnAye' iti vishvH| . kiJca-yAM = pRthivIrUpAM tanuM, sarvANi bIjAni sarvabIjAni, sarvabIjAnAM prakatiH-sarvabIjaprakRtiH = sarvavidhasasyAdyaGkurayoniH / 'bIjantu retasi / syAdAdhAne ca, tattve ca hetAvaGgharakAraNe' iti haimaH / 'prakRtirguNasAmye syAdamAtyAdisvabhAvayoH / yonau. liGge. pauravarge' iti medinI / ityAhuH = iti lokA vadanti / pRthivIrUpA hi tanuH sarvAGkurakAraNabhUtA loke viditaiva / aura zivajI kI jo do mUrtiyA~ kAla ( samaya ) kA vidhAna karane vAlI, haiM, ( arthAt sUrya aura candra rUpI zaGkara bhagavAna kI do mUrtiyA~ ), aura jo mUrti zabda guNa vAlI hai, aura vizva ko vyApta karake avasthita hai, (arthAt AkAza rUpI mUrti), aura jo mUrti saMpUrNa bIjoM ko utpanna karanevAlI
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam pratyakSAbhiH prapannastanubhiravatu vastAbhiraSTAbhirIzaH // 1 // __yayA ca = vAyurUpayA mUrtyA, prANinaH = zarIriNaH, prANavantaH = caitanyabhAjaH, jIvanti / vAyurUpA bhagavato mUrtiH prANApAnAdibhirjagadidamudvibharti, prANayati ceti spaSTameva / 'prANo hRnmArute, bole, kAvye, jIve'nile, bale' iti vizvaH / 'prANI tu cetano, janmI, jantu-janyu-zarIriNaH' ityamaraH / 'prANo'pAnaH samAnazcodAnavyAnau ca vAyavaH' ityamaraH / tAbhiH = etAbhiH pUrvoktAbhiH, aSTAbhiH = jala-vahni-yajamAna-sUrya-candragagana-dharaNi-pavamAnAkhyAbhiH, pratyakSAbhiH = pratyakSamupalabhyamAnAbhiH, tanubhiH = pratyakSAtmakajJAnaviSayIbhUtAbhittibhiH, prapannaH = yuktaH, IzaH = zambhuH ka- yuSmAn , sabhAsadaH, avatu = rakSatu, abhISTasiddhiM ca yuSmabhyaM vitaratu / - atra vAyostvagindriyeNa pratyakSaM / zabdarUpavizeSaguNasya zrotrendriyeNa pratyakSaM / tadAzrayasya gaganasya tvaupacArikaM pratyakSaM bodhyam / ata evaikatAraM nabho na pazyedityAdayaH prayogAH prAmANikAnAM suSTUpapadyante, vizeSaNapratyakSeNa vizeSyapratyakSAbhyupagamAt / [bhAvArthaH]-jalarUpayA, pAvakarUpayA, yajamAnarUpayA, candrarUpayA, sUryarUpayA, gaganarUpayA, dharaNIrUpayA, vAyurUpayA ca mUrtyA yukto'STamUrtiH, pratyakSamanubhUyamAnamAhAtmyAtizayo, bhagavAn zivo yuSmAn sabhyAn, asmAn naTAdIMzca avatu-zubhodayena yojayatu, bhadraM vitaratu ca sarvebhyaH / hai, ( arthAt pRthivI), aura jisa mUrti se prANI mAtra anuprANita ( jIvita ) hote haiM, ( arthAt vAyu rUpI mUrti ), isa prakAra pratyakSa siddha ina AThoM mUrtiyoM se yukta bhagavAn zrI zaGkara Apa logoM kI rakSA kreN| ___ bhAvArtha-deSatAoM ke bhI devatA bhagavAn zrIzaGkara kI loka prasiddha ATha mUrtiyA~ (vibhUti) haiN| arthAt bhagavAn ke ATha prakArake zarIra haiN| jinake nAma haiM1 jala, 2 agni, 3 yajamAna ( yajJakartA), 4 sUrya, 5 candramA, 6 AkAza, 1. 'prasannaH' iti pAThAntaram / tatra-aSTAbhirmUrtibhirupalakSitaH, prasannaH = bhaktajanopari kRtaprasAdaH, IzaH-avatu-ityarthaH /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam [prathamoatra yathA-'ekatAraM nabho na pazye'dityAdivAkyAnAM-gaganasya sAkSAdarzanA'sambhave'pi, guNapratyakSeNa guNipratyakSamAzrityaupacArikatayopapAdanaM kriyate, evamevAtrApi gaganasya zabdapratyakSeNa pratyakSatvavyavahAra aupacArika iti sUcanAya-zrotrendriyagrAhyazabdaguNavattvaM nabhasi vizeSaNamupAdIyate / evaJca zabdasya pratyakSajJAnasattvAnnamaso'pi tadAzrayasya pratyakSatvamupacaryate iti-sAdhu sUcitam / ___ anenaiva zlokenaitannATakapratipAdyo viSayo'pi sUcanIyaH / tathA ca vizvanAthaH 'raGgaM prasAdya madhuraiH zlokaiH kAvyArthasUcakaiH' iti / sa cetthaM-(1) yA sraSTurAdyA = zreSThA, sRSTiH = kRtiH-zakuntalA, saundayAtizayazAlitvAtU / (2) yA ca-vidhihutaM = garbhAdhAnAdividhinA nihitaM, haviH= lakSaNayA-duSyanta-bIjaM,-vahati = dhatte / tenAsyA garbhAvasthA sUcitA / (3) yA ca hotrI = kaNvo muniH / (4) ye dve = sakhyau, kAlaM = zApAvasAnakAlaM, vidhattaH= dhArayataH, jaaniitH| etenAnusUyA-priyaMvade sakhyau nirdiSTe / (5) zrutiviSayo guNAnAm ayaH= zubhAvaho vidhiryasyAH sA-'zrutiviSayaguNA'yA' / etena-zakuntalA''gamanaM, tattirodhAnaM ca sUcitam / viSayo dezo'pi, tena-zrutoviSayaiH = viSayavAstavyairlokairguNAnAmayaH-zubhAvaho vidhiryasyAH-setyevamapi tasyA duSyantarASTrAgamanaM sUcyate / (6) vizvaM vyApya = sakalaM lokaM vilaya sthiteti sudUrakazyapAzramanivAsaH sUcyate / (7) 'yAmAhuH sarvabIjaprakRti' rityanena-nAmaikadeze nAmagrahaNAtsarvadamanAkhyabIjasya yonirutpattikAraNamityarthalAbhAt-sarvadamanaH kumAraH, tadutpattirvA sUcyate / (8) 'yayA prANinaH = prajAH, prANavantaH = prahRSTA' ityanena zakuntalA-sarvadamana-duSyantAnAM punaH svarAjye pratyAgamanam / IzaH= rAjA duSyantaH, itthamaSTAbhistanubhirvibhUtibhiH, prapannaH= yuktaH, aSTalokapAlAMzatvAdaSTAbhiH 7 pRthivI 8 vaayu| ye AThoM mUrtiyA~ (bhagavAn ke AThoM svarUpa) jagat prasiddha haiM aura prANimAtra ko inakA anubhava pratyakSa hotA hai / ina AThoM mUrtiyoM se virA jamAna hone kAraNa hI bhagavAn zrIzivajI kA nAma 'aSTamUrti loka meM prasiddha hai| jaise amara koza meM likhA hai-'ahirbudhnyo'STamUrtizca gajArizca mahAnaTaH /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam .. (nAndyante-) tanubhiH = lokapAlAnAM kalAbhiH prapanna iti vA'rthaH / svarAjyam avasviti nATakokto'rtho'pi sUcitaH / itthamapi nA'tra naandiitvhaaniH| -'stutiyasmAtprayujyate / deva-dvijanRpAdInAM tasmAnnAndIti sajJitA'-iti nRpastuterapi tatra parigaNitatvAt / 'patrAvalI' nAmikA ceyaM nAndI / taduktaM nATyadarpaNe'yasyAM bIjasya vinyAso hyabhidheyasya vastunaH / zleSeNa vA, samAsoktyA, nAndI patrAvalI tu sA // '- iti / atra cchekavRttizrutyanuprAsAH, paryAyoktaJca // 1 // nAndyanta iti / 'yA sRSTirityAdimaGgalAcaraNazlokarUpanAndIpAThAnantaramityarthaH / padyasyA'syA'vAntarASTavAkyaghaTitatayA''zIrvacanasaMyuktazivastutyAtmakatayA ca nAndItvaM spaSTameva / taduktaM'AzIrvacanasaMyuktA stutiyasmAtprayujyate / deva-dvija-nRpAdonAM tasmAnnAndIti sajJitA / / " maGgalya-zaGkha candrA-'bja-koka, kairv-shNsinii| padairyuktA dvAdazabhiraSTAbhivoM padairuta // ' iti [ sAhi0 6 pa0] / ityaJca prakRte'pi 'ye dve kAlaM vidhattaH' itirItyA candrasyApi nirdezAdatra nAndItvavyavahAre bAdhakA'bhAvaH / kiJca-sRSTimAtra kA saMcAlana bhI ina ATha mUrtiyoM se (ATha tattvoM se) hI hotA hai| ye ATha mUrtiyA~-pRthivI, jala, teja, vAyu, AkAza, kAla (sUrya), AtmA (yajamAna) aura mana (candramA ) hI haiN| aura sRSTi ke ye hI mukhya tatva bhI haiM // 1 // (nATaka ke abhinaya karane vAloM ke karNadhAra sUtradhAra dvArA kie gae nAndI = maGgalAcaraNa---zloka-ke pATha ke anta meM-) 1 'kAlo hi bhagavAn sUryaH' ityukteH / 2 'candramA manaso jAtaH' ityuktaH / kAryakAraNayozcA'bhedaH prasiddha eva /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam [prathamo kecitta-'yA sRSTiH sraSTu'rityAdi padyaM 'raGgadvAra meva, na tu naandii| taduktaM bharatanATyazAstre'yasmAdabhinayo patra praathmyaadvtaaryte| . .. raGgadvAramato jJeyaM, vAgaGgAbhinayAtmakam // iti / 'nAndI' tu raGgadvArAtpUrvameva naTaireva sambhUya bahireva raGgAt kriyate / ata eva nATyazAstre'nAndI, zuSkAvakRSTA ca, raGgadvAraM tathaiva ca / cArI caiva tataH kAryA, mahAcArI tathaiva ca // ' ityAdinA raGgadvArA. tpUrvameva 'nAndI' parigaNitA / itthaJca 'yA sRSTi'rityAdi maGgalaM-raGgadvArAkhyaM pUrvaraGgasyAGgam / nAndI tuM-ito raGgadvArAtpUrvameva, naTaiH sambhUyaiva bahiH kRtA, granthe ca vistarabhayAnnopanibaddheti prAhuH / ' tanmate-nAndyante = naTamaNDalakRtanAndIpAThasamAptyantaraM, sUtradhAraH,-'yA sRSTiH sRSTurAyeti maGgalazlokaM raGgadvArAkhyaM pUrvaraGgA'GgabhUtaM-papATheti yojanIyam / ityaJca kecit-'yA sRSTi' riti padyaM nAndI manyante, kecicca 'raGgadvAramiti sngkssepH| asya zlokasya nAndItvamiti pakSe nAndyate='nAndI pAThAnantaraM, sUtradhAraH= naTamaNDalapatiH ( sUtradhArasahazo vA naTaH sthApakanAmA ) 'nATyopakaraNAdIni 'sUtra'mityabhidhIyate / sUtraM dhArayatItyarthe 'sUtradhAro' nigadyate' // iti sUtradhAralakSaNam / 'raGgAdvahirnirgataH' iti zeSaH / taducyate 'pUrvaraGgaM vidhAyaiva sUtradhAro nivarttate // ' iti / vistareNa sUtradhAralakSaNaM tu mAtRguptAcAryA AhuH 'caturAtodyaniSNAto'nekabhUSAsamAvRtaH / nAnAbhASaNatattvajJo, nItizAstrArthatattvavit / / . nAnAgatipracArajJo, rsbhaavvishaardH| nATyaprayoganipuNo, nAnAzilpakalAnvitaH //
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam sUtradhAraH- alamativistareNa / ( nepathyAbhimukhamavalokya-) Arye ! yadi nepathyavidhAnamavasitaM,' tadihA''gamyatAm / chandovidhAnatattvajJaH, sarvazAstravicakSaNaH / tattadgItA'nugalayakalAtAlAvadhAraNaH / / avadhAya prayoktA ca, yoktaNAmupadezakaH / evaMguNagaNopetaH sUtradhAro'bhidhIyate // iti / / darpaNakArAdimate-sUtradhAraH = sUtradhAratulyaH 'sthApaka' nAmA naTopAdhyakSaH / isthamAhetyevaM yojanIyam / taduktaM'pravizya sthApakastadvatkAvyamAsthApayettataH' / / iti [sAhityadarpaNe 6 pari0] alamiti / ativistareNa = prapaJcena, alam = nAsti kimapi prayojanam / ekameva nAndIzlokaM paThitvA viramyate'smAbhirityarthaH / 'vistAro vigraho vyAsaH, sa ca zabdasya vistara:' ityamaraH / nepathyeti / kavivAkyametat / nepathyaM = yavanikA / 'pardA' iti bhASAyAM / tasyAbhimukhaM-nepathyAbhimukhaM = nepathyaM prti| rUpaparivartanagRhaM pratItyapyarthaH / nepathyaM syAdyavanikA, raGgabhUmiH, prasAdhana' miti kozAt / AyeM !priye / 'patnI cA''ryeti saMbhASyA' iti bharataH / vizvanAtho'pi 'vAcyau naTI-sUtradhArAvAyanAmnA parasparam' iti / - nepathyasya vidhAnaM-nepathyavidhAnaM = veSaracanA / 'rAmAdivyaJjako veSo naTe nepathyamucyate' iti nATyazAstram / sUtradhAra-aba aura jyAdA vistAra se maGgalAcaraNa ke zlokoM ke pATha karane kI AvazyakatA nahIM hai / [ nepathya (pardai pIche sthita naTazAlA) kI ora dekhatA huA-1 priye ! yadi nATakocita veSa kA parivartana (rUpa badalanA, banAva, zRGgAra Adi Avazyaka kArya) tumArA samApta ho cukA ho to jarA yahA~ AnA / .1 'itastAvadAgamyatAm' pAThAntaram /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam - [prathamonaTI-(pravizya ) 'aja, iahmi, ANavedu ajjo, ko Nioo aNuciTThIadutti / [(pravizya ) 'Arya ! iyamasmi, 2AjJApayatvAryaH, 'ko niyogo'nuSThIyatAmiti / sUtradhAraH- Arye ! iyaM hi rasa-bhAva-vizeSa-dIkSAgurovikramA 'gRhamAtre gaNikAyAH sadmani vezo bhavettu tAlavyaH / tAlavyo, mUrdhanyo'laGkaraNe kathita AcAryaiH' ityUSmavivekazca / yadi avasitaM = yadi tava sampUrNa jAtam , tat = tarhi, iha = raGgazAlAyAM [ 'sTeja' iti, 'thiyeTarahAla' iti ca prasiddhAyAm / / Arya ! = he priya ! / 'vAcyau naTIsUtradhArAvAryanAmne'tyukteH sthApakanAmno naTasya sambodhanametat / iyamasmi = iyamahaM bhavanniyogAdupasthitA'smi / evaJca mamedAnI nepathyavidhAnamavasitamityarthAdavaseyam / AjJApayatu = nirdizatu bhavAn / ko niyogaH 1 = kaH khalvAdezo bhavatAm / anuSThIyatAm = samprati mayA anuSTheyaH = karttavyaH / mayA kiM karaNIyamityarthaH / 'raGga prasArdhaM madhuraiH zlokaiH kAvyArthasUcakaiH / rUpakasya, kaverAkhyAM, gotrAdyapi sa kIrtayet // RtuM ca kazcitprAyeNa 'bhAratI' vRttimAzritaH / , [sAhityadarpaNe 6 pa.] -ityukteH-nATakasya, kavezca nAma nirdizan , 'bhAratI saMskRtaprAyo vAgvyApAro naTAzrayaH / tasyAH prarocanA, vIthI, tathA prahasanA-''mukhe // aGgAni,-athonmukhIkAraH prazaMsAtaH prarocanA ||'nttii-( raGgazAlA meM praviSTa ho ) Aryaputra ! (he prANanAtha ! ) maiM sevA meM upasthita hU~, kahie, ApakI kisa AjJA kA maiM pAlana karU~ ? / sUtradhAra-priye ! rasa ( zRGgAra Adi nau rasa ) aura bhAva ( rati Adi 1 ajautta / [ Aryaputra ] / 2 ayaM pAThaH kvacinnAsti / 3 'Arye ! abhirUpabhUyiSThA pariSadiyaM' pA0 / 4 'prasAdhya' /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 11 ''dityasyAbhirUpabhUyiSThA pariSat / asyAJca khalu kAlidAsagrathitavastunA'bhijJAnazAkuntalanAmadheyena navena nATakenopasthAtavyamasmAbhiH, tatpratipAtramAdhIyatAM ytnH| -ityuktasvarUpAM bhAratIvRttyaGgabhUtAM prazacanAmAracayati Arya iti / Arye ! = zreSTha ! -- rasAzca, bhAvAzca-rasabhAvAH, teSAM vizeSAH-rasa-bhAvavizeSAH, teSAM dIkSAdAyako guruH-rasa-bhAvavizeSadIkSAgurustasya, -rasa-bhAvavizeSadIkSAguroH = zRGgArAdirasadevAdiviSayakaratyAdibhAva-prabhedapravartakasya / mahAkaverityarthaH / rasa-bhAvavivekazca sAhityadarpaNe 'vibhAvenA'nubhAvena vyaktaH, saJcAriNA tathA / rasatAmeti ratyAdiH sthAyIbhAvaH sacetasAm / / ' iti, 'saJcAriNaH pradhAnAni, devAdiviSayA ratiH / , udbuddhamAtraH sthAyI ca 'bhAva' ityabhidhIyate // ' iti ca / abhirUpA bhUyiSThA yasyAM sA-abhirUpabhUyiSThA = pnndditprcuraa| vidvatsaGghaletyarthaH / cetazcamatkArakAriNIti vA / 'abhirUpo budhamanojJayo ritymrH| pariSat = rAjasabhA / etAvatA sabhyaprazaMsopanyastA / , ___ asyAJca = evaM prasiddhAyAM, vidvatpracurAyAM, rAjasabhAyAJca / kAlidAsena grathitaM vastu yasmin , tena-kAlidAsagrathitavastunA= kAlidAsagumphita kathAbhAgazAlinA, navena = pratyagraracitena, abhUtapUrveNa vA, abhijJAnazAkuntalanAmadheyena = abhijJAnazAkuntalAkhyena / abhijJAyate'nena tadabhijJAnaM, zakuntalAmadhikRtya kRtaM zAkuntalam , abhijJAnaM ca tat-zAkuntalaM ca-abhijJAnazAkuntalam / upacArAnnATakamapi sthAyI bhAva, deva aura guru Adi viSayaka rati Adi) ke dIkSAguru = pradhAnavettA aura marmajJa mahArAja zrI vikramAditya kI vidvAnoM se paripUrNa yaha pariSat (sabhA) hai / isa vidvatpariSat ke sAmane Aja hama logoM ko ( mahAkavi ) kAlidAsa ke banAe hue 'abhijJAna-zAkuntala' nAmaka navIna nATaka kA khela dikhAnA hai| ataH . 1 'shkuntl'|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 abhijJAnazAkuntalam - [prathamo naTI-subihidappaoadAe ajassa Na kiM vi parihAissadi / [suvihitaprayogatayA''yasya na kimapi parihAsyate / sUtradhAraH-( sasmitam ) Arya ! kathayAmi te bhUtArtham A paritoSAdviduSAM na sAdhu manye prayogavijJAnam / balavadapi zikSitAnAmAtmanyapratyayaM cetaH // 2 // tathA / nATakena = rUpakabhedena, upasthAtavyam = abhinetavyam / tat = tasmAt , pAtraM pAtraM pratIti-pratipAtraM = pratinaTam, yatnaH = pratyavekSaNam / AdhIyatAM = kriyatAm / ____ evaMvidhAyAH paNDitapracurAyAH pariSado raJjane pravRttairasmAbhiH sarvathA'vahitai rbhaavymityaashyH| 'pAtraM-nATyA'nukartarI' haimaH / etAvatA--nATakasya, kavezca nAmAdi samupanyastaM veditavyam / suvihitaH prayogo yena, tasya bhAvastayA-suvihitaprayogatayA = bahuzaH kRtanATakAbhinayatayA, nipuNasya, Aryasya = bhavataH, parihAsyate = truTitaM bhaviSyati / 'parihApayiSyate' iti, 'parihAyiSyate' iti ca pAThe Nijantasya, zuddhasya ca karmaNi rUpaM bodhyam / sarveSAM naTAnAM, bhavatazca nATyAdyabhyAsanaipuNyena sarva zobhanamevedaM bhavediti naTyAH sambhAvanametat / sasmitamiti / AtmaprazaMsayA'tra smyH| bhUtArtham = satyaM / tathyaM / 'bhUtaM kSmAdau, pizAcAdau, nyAyye, satyopamAnayoH' iti vizvaH / kathayAmi = nirdizAmi / pratyeka pAtra ( nATaka ke khelanevAle naToM) ko bar3I sAvadhAnI se kArya karanA hogaa| arthAt nATaka ke pAtroM ko pUrI taraha se taiyAra honA cAhie, koI truTi na hone pAve, kyoMki bar3e 2 vidvAnoM ke sAmane mahArAja vikramAditya kI sabhA meM Aja nATaka khelanA hai| naTI-Apa ( tathA ApakI maNDalI ) nATaka khelane meM atyanta nipuNa va siddhahasta haiM, ataH pAtroM se kisI prakAra kI truTi hone kA bhaya nahIM hai| sUtradhAra-(thor3A haMsakara) Arya ! maiM tumase saca (asalI) bAta kahatA hU~
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam naTI-( savinayam ) aja, evaM Nedam / 'aNantakaraNija dANI ajo ANavedu / [( savinayam ) Arya! evametat',anantarakaraNIyamidAnImArya aajnyaapytu]| sUtradhAraH-Arya ! kimanyadasyAH pariSadaH zrutipramodahetogItAtkaraNIyamasti ? / bhUtArthamevAha-A paritoSAditi / A paritoSAt = sahRdayaprIti yAvat , prayogasya viziSTaM jJAnaM-prayogavijJAnam = abhinayakauzalaM, na sAdhu manye = ahaM na zobhanaM manye / yataH-balavadapi = dRDhataramapi, zikSitAnAM = kRtAbhyAsAnAm , viduSAmapi, Atmani = svAtmani, cetaH = cittam , apratyayam = avizvAsi / 'bhavatIti zeSaH / atra vidvAMsa eva matprayogaparicayakauzalaM jJAsyantIti hRdi nihito bhaavH| [ atrottarArddhana-'balavadapI'tyAdinA-pUrvArdopAttasya vizeSArthasya samarthanAdarthAntaranyAso'laGkAraH / pUrvArddhaM ca gamyasya-'paNDitaireva vijJeyamasmannATyakauzala'mityasyArthasya sphuTa pratipAdanAtparyAyoktamalaGkAraH ] // 2 // evametaditi / yathA bhavAnAha tathaiva tat / satyamidamityarthaH / anantaraM karaNIyamanantarakaraNIyam = kimagre vidheyamiti / kimnyditi| asyAH pariSadaH zrutipramodahetoH = karNAnandadAyinaH, jaba taka vidvAnoM ko hamAre khela se santoSa na ho jAe, taba taka maiM apanI prayogakuzalatA ko zreSTha evaM sarvathA ThIka nahIM samajhatA huuN| kyoMki--manuSya kitanA bhI zikSita aura kuzala kyoM na ho, para jaba taka kArya samucita rUpa se pUrNa na ho jAe, taba taka use apanI kuzalatA meM sandeha hI banA rahatA hai||2|| naTI-Arya ! Apa bilakula ThIka kahate haiN| acchA, aba Age kyA kartavya hai, AjJA kreN| sUtradhAra-priye ! isa sabhA ke anuraJjana ( manovinoda) ke lie zrutimadhuragAna se bar3hakara isa samaya aura kyA kArya ho sakatA hai ? / ataH tuma koI madhura gAnA gaao| 1kvacinna / 2 'evamidaM' pA0 / 3 'zrutiprasAdanataH'
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam [prathamo naTI-adha kadama uNa uduM adhikaria gAissaM ? / [ atha katamaM punarRtumadhikRtya gAsyAmi ? ] | . sUtradhAraH-Arya ! nanvimameva tAvadacirapravRttamupabhogakSama grISmasamayamadhikRtya gIyatAm / samprati hi subhagasalilAvagAhAH, paattlsNsrgi-surbhivnvaataaH| . pracchAyasulabhanidrA divasAH pariNAmaramaNIyAH // 3 // gItAt = gAnAt , anyat = atiriktaM, kiMkaraNIyamasti = na kimapi karaNIyamastIti smbndhH| katamamiti / vasantAdInAM SaNNAmRtUnAM madhye katamamRtumadhikRtya mayA gAnamAcaraNIyamiti prshnaashyH| ___ imameva acirapravRttam = idAnImeva prAdurbhUtamimam / abhinavapravRttamiti yAvat / kSamate iti kSamaH, upabhogasya kSama upabhogakSamaH-taM = sambhogasahaM, grISmasya samayaH, grISmasamayaH, taM-grISmakAlam , adhikRtya = viSayIkRtya / ___ grISmakAlasyopabhogasahatvaJca-jalakrIDA-puSpAvacaya-dhArAgRhazayana-kuJjakeliprabhRtinAnAvidhakrIDA kamanIyatayA'vadhAryatAm / ___ 'RtuM ca kaJcitprAyeNe'tyuktenuvarNanena jalakrIDAdInAM prazaMsA kurvan grISmadivasAnAM subhagatAmAha-samprati hIti / grISmakAle hiityrthH| subhagaH = priyataraH, khedApanodanena manoharaH, salileSu avagAho yeSu te-subhaMgasalilAvagAhAH = jlkriiddaamnohraaH| pATalasya = puSpabhedasya ('gulAba' ityAkhyAtasya) saMsargo'styeSAM te-pATalasaMsargiNaH, ata eva-surabhayo vanavAtA yeSu te-pATalasaMsargisurabhivanavAtAH = naTI-ThIka hai, para kahie maiM kisa Rtu ke anurUpa gIta gAU~ ? / sUtradhAra-priye ! abhI thor3e samaya se pravRtta hue, suratopabhogakSama isa grISma Rtu ke prasaGga meM hI tuma kucha gIta gaao| kyoMki isa grISma kAla meMsAyaMkAla kA samaya bar3AhI suhAvanA ho jAtA hai aura isameM sundara 2 jalAzayoM meM snAna karane meM evaM unameM jala krIr3A karane meM bar3A hI Ananda 1 ayaM pAThaH kvacinnAsti / 2 'tmimmev'| 3 'saMsargaH /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam . naTI-taha [ tathA ] ( --iti gAyati ) / IsIsi cumbiAI bhamarehiM ( ua2 ) suumaarkesrsihaaii| odaMsayanti * daamANA pamadAo sirIsakusumAI // 4 // [ISadISaccumbitAni bhramaraiH (pazya) sukumaarkesrshikhaani| / avataMsayanti dayamAnAH pramadAH zirISakusumAni // 4 // pATalaprasUnaparimalasurabhikAnanamArutAH, prakRSTA cchAyA yeSu te-pracchAyAH-teSu sulabhA nidrA yeSu te-pracchAyasulabhanidrAH = nikunyjaadiprdeshsulbhsvaapaaH| pariNAme ramaNIyAH-pariNAmaramaNIyAH = avasAnamanoharAH / aparAhlAdisamayasukhadAH / divasAH = vAsarAH-santItyarthaH / etena-grISmasamayasyopabhogakSamatvaM sUcitam / atra ca parikarA'laGkAraH, svabhAvoktizca // 3 // tatheti / yathAjJApayatyAryastathA'nutiSThAmi / iti = ityabhidhAya / ISadIpaditi / sukumArakesaraziqhAni, ISadISat bhramaraiH cumbitAni, zirISakusumAni, dayamAnAH = sapraNayAH pramadA avataMsayantIti pshyetynvyH| sukumArAH kesarANAM zikhA yeSAntAni-sukumArakesarazikhAni = mRdukiJjalkakalitAni, ata eva bhramaraiH = rolambaiH, ISadISat = muhurmuhuH, alpamalpaM, cumbitAni = parAmRSTAni, [aasvaaditaani]| 'bhramarairmuhuranugamyamAnAnI ti yAvat / zirISANAM kusumAni,-zirISakusumAni = zirISapuSpANi, dayamAnAH = 'kusumakiJjalkabhaGgo mA bhUditi dattAvadhAnAH, ataeva kRpaapraaH| pramadAH = AtA hai, aura udyAna, upavana, evaM vanoM meM gulAba kI sugandhi se surabhita pavana bahatA rahatA hai, aura dopahara meM kuJjoM kI zItala ( ThaNDI 2 ) chAyA meM sone meM bhI ina dinoM bar3A hI Ananda AtA hai // 3 // naTI-ThIka hai, jo AjJA / ( gAtI hai-) dekho-bhramara jinapara guJjAna karate hue ma~DarA rahe haiM, aura dhIre 2 jinakA rasapAna kara rahe haiM, aura jinake kesara ( patalI pakhur3iyA~) aura agrabhAga bar3e hI sukumAra hai, 1 'ISaccumbitAni' / 'kSaNaM cumbitaani'| 2 kAcitkaH pAThaH / 3 'sukumaartr|
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ www.rrmom abhijJAnazAkuntalam [prathamosUtradhAraH-Arye ! sAdhu gItam ? aho !!, 'rAgA'pahRtacittavRttirAlikhita iva vibhAti sarvato raGgaH !!!, tadidAnI 3katamaM prayogamAzrityainamArAdhayAmaH ? / yauvanAvatArasubhagA, madavihvalAH, kAminyo yuvatayaH, avataMsayanti = svakarNAbharaNatAM nayantItyarthaH / 'zirISastu kapItanaH / bhaNDilo'pI' tymrH| grISme zirISakusumodgamaH prasiddhaH / taduktaM kAvyAnuzAsane'vikAsakArI navamallikAnAM, dlcchiriissprsvaa'bhiraamH| puSpapradaH kAJcanaketakInAM, grISmo'yamullAsitadhAtakIkaH / / ' -iti| 133 pRSThe] atra-'pramadA' ityanena sakhIsahitA zakuntalA'pi sUcyate, tasyAH zirISakusumabhUSaNavattvasyAgre-'kRtaM na karNArpitabandhanaM sakhe ! zirISamAgaNDavilambikesaram' iti vakSyamANatvAt / [ aGka 6, zlo0 30] / . atra ca-sukumArakesarazikhAvattvaM 'dayamAnA avatasayantI' tyatra heturiti padArthahetukaH kaavylinggo'lngkaarH| sAdhu = sundaraM, layatAlAdilalitaM, gItaM,= tvayA gAnaM kRtaM / rAgeNApahRtA cittavRttiryasyAsau-rAgApahRtacittavRttiH = gItasvarAkRSTicittavRttiH, gAnarasalInaH, ata eva-citre likhitaH-citralikhita iva = citrArpita iva nizceSTaH, sarvataH = sarvaH, prathamArtha tasila, sarvAsu dikSviti vA, raGgaH = nATyabhUmistho lokaH, aise ina komala zirISa (sirasa ke ) puSpoM ko dayAlu sundarI pramadAe~ zanaiH 2 ( apanI komala va choTI 2 aMguliyoM se pakar3a kara ) alaGkAra rUpa se apane zarIroM para dhAraNa kara rahI haiM // 4 // sUtradhAra-vAha ! vAha !! Arye ! bar3A hI sundara gIta tumane gAyA / ahA ! tumhAre rAga-rAgiNI yukta isa manohara gIta se AkRSTa citta hokara yaha raGgasthalavartI darzaka samAja citralikhita sA nistabdha mAlama ho rahA hai / acchA, to kaho-aba isa vidvatsabhA ke sAmane kauna se nATaka kA prayoga (khela) dikhAkara ise anurakSita karanA cAhie ? / 1 'rAgabaddha' / 'raagnivisstt'| 2 kAcitkaH paatthH| 3 'katamatprakaraNaM' /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] 2 abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam naTI-NaM bhajamissehi paDhama evva ANattaM-ahiNNANasAundalaM NAma aubbaM NADa ahiNIadu tti / [ nanvAyamizreH prathamamevAjJaptamabhijJAnazAkuntalaM nAmA'pUrva nATakamabhinIyatAmiti / sUtradhAra:-Arye ! samyaganubodhito'smi / nanu asminkSaNe vismRtaM khalu mayaitat / kutaH'tAsthyAttAcchabdyam' / 'raGgo nATye, raNakSitA viti mednii| prayoga = nATakA'bhinayaM / 'karmaNAM ca vidhau cApi prayogaH' iti kezavaH / enaM = raGgasthitaM lokam / ArAdhayAmaH = anuraJjayAmaH / prINayAmaH / prasAdayAma iti yAvat / nanviti / anunaye'tra 'nanuH' / 'praznAvadhAraNAnujJAnunayAmantraNe nanu'- ityamaraH / AjJaptam = AdiSTam / kathitaJca / apUrvam = abhinavaM, sarvAtizAyi ca / anubodhitaH = smAritaH, asmin kSaNe = asmin pravarttamAne mahotsave, kAle . ca, 'nirvyApArasthitau kAlavizeSotsavayo:-kSaNaH' ityamaraH / etat = 'kena prayogeNA'nuraJjanIyo raGga' iti / - naTI-abhI kucha samaya pUrva hI to Apane AjJA kI thI ki-hama logoM ko Aja abhijJAnazAkuntala nATaka kA abhinaya karanA hai / - sUtradhAra-priye ! tumane bahuta ThIka yAda dilaayaa| isa samaya to maiM isa bAta ko bhUla hI gayA thaa| kyoMki__tumhAre isa manohara gIta ke rAga se sahasA mugdha evaM besudha ho kara maiM isa 1. 'NaM paDhamaM jebba ajeNa ANatta' / [ nanu prathamamevAXNAzaptaM ] / 2 'adhikarIyadu tti' [ adhikriyatAmiti ] / 3 kAcitkaH pATho'yam / 4 'asminkSaNe khalu' / 5 'myaa'| .
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAna-zAkuntalam [prathamo. rnmmmm tavA'smi gItarAgeNa hAriNA prasabhaM hRtH| eSa rAjeva duSyantaH sAraGgeNA'tiraMhasA // 5 // ( iti niSkrAntI) prstaavnaa| taveti / gItasya rAgaH-gItarAgamtena gItarAgeNa = gAnarAgeNa / 'rAgaH zrIrAgAdiH prasiddha eva / hAriNA = manoharaNazIlena, prasabhaM = sahasA, hRtaH = apahRtacittavRttiH, anuraktaH, AvarjitahRdayaH kRtaH, raho'tikrAntastena-atiraMhasA = ativegavatA, 'raMhastarasI tu rayaH syadaH' itymrH| 'cAtake hariNe pusi sAraGgaH' iti cAmaraH / mRgapakSe-hAriNA-dUra-haraNazIlena, manohareNaca. hRtaH = dUrataramAnItaH-iti yojanIyam / iti = ityuktvA. niSkrAntau = raGgAnnirgatau / 'naTIsUtradhArau' iti zeSaH / prastAvanA = 'Amukha'nAmakaM bhAratAvRtteraGgam / 'samApta' miti zeSaH / AmukhAparaparyAyA prastAvanA ca 'naTI, vidUSako vA'pi, pAripArzvika eva vaa| sUtradhAreNa sahitAH saMlApaM yatra kuvate / citrairvAkyaiH svakAryotthaiH, prastutA''kSepibhimithaH / 'AmukhaM' tattu vijJeyaM nAmnA, 'prastAvanA''pi sA / / ' -iti [ sAhityadarpaNe 6 pari0 32 kAri0] bAta ko isI prakAra bhUla gayA thA, jaise ati vegavAn hariNa ke pIche ratha ko daur3Ate hue ye mahArAja duSyanta saba kucha bhUla rahe haiM // 5 // bhAvArtha-tumhAre manohara gIta ke rAga ne mere citta kA sahasA usIprakAraha liyA, jaise isa vegavAn hariNa ne ina mahArAja duSyanta ko hara liyA hai-AkA kara liyA hai| (isa prakAra sUtradhAra ne rAjA duSyanta kA praveza sUcita kiyaa)||5/ (donoM jAte haiN)| . prastAvanA-yaha nATaka kI prastAvanA samApta huii| kyoMki sUtradhAra ke 1 'duSmantaH /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 19 (tataH pravizati rathArUr3haH, sazara cApahasto, mRgamanusaran rAjA, suutshc)| tatra 'udghAtakaH kathoddhAtaH, prayogAtizayastathA / pravantakA-'valagite paJca prastAvanAbhidAH // ' -ityuktaravalagitAkhyA'tra prastAvanA jJeyA / taduktaM 'yatraikatra samAvezAtkAryamanyat prasAdhyate / prayoge khalu tajjJeyaM nAmnA'valagitaM budhaiH // ' iti rasArNavasudhAkare'pi 'dvidhA'valagitaM proktamarthAvalaganAtmakam / anyaprasaGgAdanyasya saMsiddhiH, prakRtasya ca / / ' iti / panikastu dazarUpake 'eSo'yamityupakSepAtsUtradhAraprayogataH / pAtrapravezo yatraiSa prayogAtizayo mataH / / " -yathA--'eSa rAjeva duSyantaH' - iti'-iti vadan prayogAtizayAkhyAmimAM prastAvanAM manute / niSkrAntAviti / eSAmanyatamenArtha, pAtraM vA''kSipya sUtrabhRt / prastAvanAnte nirgacchettato vastu prapaJcayet // -iti dazarUpakokto naTIsUtradhArayornirgamA'tropanibaddhaH / prastAvanAlakSaNaM ca rasArNavasudhAkare 'vidheyathaiva saGkalpo mukhatAM pratipadyate / sAtha naTI yA vidUSaka Adi idhara-udhara kI bAteM karate hue hI, jahA~ kisI prakRta viSaya kI sUcanA deM, nATaka meM vaha 'prastAvanA' kahalAtI hai| [ratha para car3he hue, dhanuSabANa car3hAe hue, hariNa kA pIchA karate hue, rAjA duSyanta aura sUta ( sArathi ) kA praveza ] / 1 'tataH pravizati mRgAnumArI, sazaracApahasto rAjA, rathena sUtazca' / 2 samAvezaH = sAdRzyAnusandhAnam /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAna-zAkuntalam [prathamo pradhAnasya prabandhasya tadA prastAvanA matA // ' iti / "arthasya pratipAdyasya tIrthaM prastAvanocyate' / iti ca / dazarUpake'pi 'sUtradhAro naTI brUte, mASa vApi, vidUSakam / svakArya prastutA''kSepi citroktyA yattadAmukham // prastAvanA' iti / prakRte ca-sUtradhAreNa naTI prati prastutAkSepakaM svakArya proktamiti prastAvanA spaSTaiva / __ 'tato vastu prapaJcaye'dityuktervastu = kathAbhAga, prapaJcayati-tata iti / vastuvinyAsaprakArazca darpaNa-dazarUpakayoryathA 'avasthAH paJca kAryasya prArabdhasya phalArthibhiH / Arambha-yatna-prAptyAzA-niyatA''pti-phalAgamAH / / bIja-bindu-patAkAkhya-prakarI-kAryalakSaNAH / arthaprakRtayaH paJca paJcAvasthAsamanvitAH / / yathAsaGkhathena jAyante mukhAdyAH paJca sandhayaH / mukhaM, pratimukhaM, garbhaH, savimarzo'tha saMhRtiH // ' iti / tatra sandhisAma nyalakSaNaM dazarUpake .. 'antaraikArthasambandhaH sandhirekAnvaye sati / ' iti / ekena prayojanenAnvitAnAM kathAMzAnAmavAntaraikaprayojanasambandhaH-sandhiriti tadarthaH / prakRte ca-'tataH pravizatI'tyArabhya-'ubhau parikramyopaviSTau' ityetad dvitIyAGkA bhAgaparyantaM prathamo mukhasandhiH / 'mukhaM biij-smutpttirnaanaarthrssNshryaa| aGgAni dvAdazaitasya 'bIjArambha'samanvayAt / / upakSepaH, parikaraH, parinyAso, vilobhanam / yuktiH, prAptiH, samAdhAnaM, vidhAnaM, paribhAvanA // udbhed-bhed-krnnaanynvrthaani'-|| iti // tatrArambharUpakAryAvasthAyA lakSaNaM-bharatanATyazAstre 'autsukyamAtrabandhastu yo bIjasya nibadhyate / mahataH phalayogasya, sa khalvArambha iSyate // ' iti /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ S:] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 21 sUtaH-( rAjAnaM, mRgaM cAvalokya-) AyuSman ! yathA'tra-rAjA-'bhavatu tAM drakSyAmi' iti rAjJa autsukyaM darzitam / evaM 'zakuntalA-kadhaM imaM jaNaM pekkhi'--ityAdinA zakuntalAyA autsukyamapyupanibaddham / bIjalakSaNaM tu nATyazAstre 'alpamAtraM samuddiSTaM bahudhA yatprasarpati / phalAvasAnaM yaccaiva 'bIja' tadabhidhIyate / / ' iti / tacA'tra zakuntalA-duSyantayoranurAgAtmakaM bIjaM bodhyam / tataH = sUtradhAranirgamanAnantaraM, rathamArUDho-rathArUDhaH = rathopaviSTaH, zareNa sahitaH-sazaraH-cApo haste yasyAsau sazara-cApa-hastaH, = adhijyadhanvA / samAropitabANaM dhnurddhaanH| mRgamanusaran = hariNamanugacchan , rAjA = duSyantaH, staH = sArathizca, pravizatIti-kavivAkyametat / ___ayaM ca duSyanto rAjA dhIrodAttI nAyako'to'sya, sUtasya ca saMskRtameva pAThyam / tathA ca bharata: 'dhIroddhate'tha lalite, dhIrodAtte tathaiva c| dhIraprazAnte ca tathA, pAThyaM yojyaJca saMskRtam ||'-iti / tathA mAtRguptAcAryAzca 'saMmatAnAM devatAnAM, rAjanyA'mAtyasainike / vaNiGamAgadhasUtAnAM, pAThyaM yojyaM tu saMskRtam ||'-ityaahuH / dhIrodAttatA cAsya duSyantasya 'avikatthanaH, kSamAvAnatigambhIro, mahAsattvaH / stheyAnnigUDhamAno, dhIrodAtto, dRDhavrataH kathitaH // ' -iti darpaNoktalakSaNasaGgatejeMyA / AyuSmanniti / 'AyuSmanniti vAcyastu rathI sUtena sarvadeti bharatAkterAyuSmanniti rAjJaH saMbodhanam / AyuSman ! = jaivAtRka ! 'jaivAtRkaH syAdAyuSmA'nityamaraH / sUta-( rAjA kI ora tathA mRga kI ora dekhakara ) AyuSman ! isa kAle
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAna-zAkuntalam- [prathamokRSNamAre dadaccakSustvayi cA'dhijyakAmuke / mRgA'nusAriNaM sAkSAtpazyAmIva pinAkinam // 6 // kRSNasAra iti / kRSNasAre = puro dhAvamAne hariNavizeSe, jyAmadhigatamadhijyam , adhijyaM kArmukaM yasya, tammin-adhijyakArmuke = adhyAropitaguNazAlidhanurdadhAne, tvayi ca = duSyante ca, cakSuH = locanaM, dadat = ahaM nikSipan , mRgamanusarati- tacchIlastaM-mRgAnusAriNaM = mRgarUpadharaM-dakSaprajApatiyajJamanusarantaM, sAkSAtpinAkinamiva = sAkSAddhanuSpANiM bhagavantaM zivami, bhavantaM = tvAM, pazyAmi = vibhAvayAmi / tarkayAmi / 'pinAko'jagavaM dhanu' rityamaraH / dakSayajJavidhvaMsavelAyAM pinAkapANiM haraM dRSTvA yajJo mRgarUpamAsthAya palAyAJcakre, taJca shivo'nussaareti-puraannkthaavidH| itthaJca rAjJo'pi mRgAnusAriNaH zivenaupamyaM ghaTata eva / yadvA'prajAnAthaM nAtha ! prasabhamabhikaM svAM duhitaraM, gataM rohidbhutAM riramayiSumRSyasya vapuSA / dhanuSpANeryAtaM divamapi sapatrAkRtamamuM vasanta te'dyApi tyajati na mRgavyAdharabhasaH // ' -iti zivamahimnaHstotre puSpadantopanyasto brahmarudrayoma'gavyAdhavRttAnto'trA'nusandheya iti dik / mRga kI ora dekhakara, tathA car3he hue dhanuSa ko dhAraNa kie hue Apako dekhakara, to mujhe-mRga kA pIchA karate hue, pinAka (dhanuSa ) dhAraNa kie hue, sAkSAt bhagavAn zivajI kA hI smaraNa hotA hai| arthAt zivajI ne mRgarUpadhArI brahmAjI kA kisI bhArI aparAdha meM unako daNDa dene ke lie dhanuSabANa hAtha meM le pIchA kiyA thA, usI prasaGga kA mujhe Apako isa prakAra hariNa kA pIchA karate hue dekhakara dhyAna ho jAtA hai ! jaisA zivamahimnaHstotra meM kahA bhI haiprajAnAthaM nAtha ! prasabhamanikaM svAM duhitaraM, gataM rohidbhutAM riramayiSumRSyasya vpussaa| " dhanuSpANeryAtaM divamapi sapatrAkRtamamuM,. vasantaM te'dyApi tyajati na mRgavyAdharabhasaH // '
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 23 rAjA-sUta ! dUramamunA sAraGgeNa vayamAkRSTAH ! / 'ayaM punaridAnImapigrIvAbhaGgAbhirAmaM muhuranupatati syandane baddhadRSTiH, pazcArddhana praviSTaH zarapatanabhayAdbhUyasA pUrvakAyam [ atra-'SNa' 'Jca' 'stva' 'jya' 'nu-sA' 'zyA' iti zrutyanuprAsaH, 'da-da' 'sA-sA' iti vRttyanuprAsazca, 'ekasya sakRdapyeSa vRttyanuprAsa iSyate' ityukteH / ekasya cakSuSo yugapadanekatraikakAle vartamAnatAyA varNanAdvizeSazcArthAlaGkAraH, cakAreNaikakAlamekatra cakSurnikSepasyaiva pratIteH / upamotprekSe tu iha na sambhavata iti sakSepaH // 6 // sUta = he sArathe ! amunA = puro dhAvamAnena, sAraGgeNa = hariNena, vayaM dUramAkRSTAH = dUrataramAnItAH, skandhAvArAdviprakRSTataraM pradezaM prApitAH / ayaM = mRgaH, punaH = tu, idAnImapi = sampratyapi, dUrataramAgateSvapyasmAsu'ugraplutatvAdviyati bahutaraM [prayAti,] ud tu stokaM prayAtI'ti pazyeti-'grIvAbhaGgeti saptamazlokasthavAkyena sahAsya sambandhaH / grIvAbhaGgeti / grIvAyA bhaGgenA'bhirAmaM yathA syAttathA, muhuH = vAraMvAram , anupatati = pazcAddhAvamAne [ saptamyantametat ], syandane = rathe, baddhA dRSTiyanAsau -baddhadRSTiH- dattalocanaH / 'dRSTijJAne'kSiNa locane' itymrH| zarANAM patanaM, tasmAdbhaya, tasmAt--zarapatanabhayAt = bANapAtabhayAt, bhUyasA = adhikena, aparamarddha pazcAddha, tena-pazcArddhana = kAyapazcimabhAgena, pUrva bhAvArtha-he AyuSman ! dhanuSa bANa hAthameM lekara mRga kA pIchA karate hue Apa mujhe sAkSAt zivajI kI taraha hI mAlUma hote haiM // 6 // rAjA-he sArathe! isa hariNa ne to hama logoM ko bahuta dUra khIMca liyA hai| phira bhI dekho, yaha to hamAre ratha kI ora grIvA (gardana ) ko ghumA 2 kara manoharatA pUrvaka dekhatA 1 'so'yamidAnImapi' pA. 2 bhaGgena = prekSaNArtha pRSThato valanena /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 abhijJAna zAkuntalam [prathamodabhairardAvalI DheH zramavivRtamukhabhraMzibhiH kIrNavarmA, pazyodagraplutatvAdviyati bahutaraM, stokamurtyA prayAti // 7 // kAyasya pUrvakAyastaM pUrvakAyaM = zarIrasya pUrva bhAgaM praviSTa iva / pucchAdipRSThAnto bhAgaH kAyasya pazcArddhaH / mukhAdirnAbhiparyanto bhAgaH kAyasya pUrvArddhaH / evaJca bhayAecchapradezaM nAbhyAdibhAge pravezayatIveti bhItAnAM mugANAM svabhAvAkhyAnametat / vartulitasakalazarIra iti yAvat / kiJca- zrameNa vivRtaM yanmukhaM, tasmAd bhrazyanti-taiH-zramavivRtamukhabhraMzibhiH = dhAvanazramavikasitasvavadanAt bhrazyadbhiH, arddhamavalIDhA avilIDhAmtaiH-avilIdvaiH = kiJciccarvitaiH, dauMH = kuzAGkuraiH, kIrNa varma yasyAmau = kIrNavA = vyAptamArgaH, ayaM = mRgaH, punaridAnImapi = evamasmAbhirataramanusRto'pi, udagraM plataM yasyAso tasya bhAvaH,-tasmAt-udagraplutatvAt = uccatarotplavanavattvAt, viyati = gagane, bahutaraM = bahulaM, prayAti = gacchati / kUrdanavazAdgagane eva bahukAlaM gacchan dRzyate / stokam = atyalpaM tu, uau = bhUmau / prayAti ] / ayaM mRgo bahukAlaparyantamasmAbhiranusRto'pi, atyadhikoccotplavana zAlI pUrvavadevA'zrAnta ivekSyate / itthaJca plavanacapalo'yaM mRgaH kathamasmAbhirvyApAdanIyaH / manAgapi nAsya vego'llIbhUta iti raajaashyH| atra zloke ca mRgayubhiranusRtAnAM mRgANAM svabhAva AkhyAta iti svabhAvoktiralaGkAraH / kiJcaivamanye'pyalaGkArA atra yathAyathamanusandheyAH // 7 // huA, bANa lagane ke bhaya se apane pIche ke bhAga (pITha) ko zarIra ke pUrva bhAga (peTa evaM gardana ) kI ora sameTakara, Adhe cabAye hue kuzA ke grAsoM ko, parizrama se khule hue apane mukha se mArga meM phekatA huA, ( yaha hariNa) AkAza meM chalAMga mAratA huA, daur3a hI rahA hai / pRthvI para to isake paira kabhI 2 par3ate haiM / yaha to AkAza meM hI mAnoM ur3atA jA rahA hai| arthAt itanA daur3ane para bhI yaha usI vega se caukar3I bhara rahA hai, aura hAtha nahIM AtA hai // 7 // 1 utplavanaM = kUdAnaM-'U~cI kudAna' iti bhaassaa|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] - abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 25 ( savismayaM-) tadeSa kathamanupatata eva meM prayatnaprekSaNIyaH saMvRtto'yaM] mRgaH ? / sUtaH- AyuSman ! 'udghAtinI bhUmi'riti-mayA razmisaMyamanAdrathasya mandIkRto vegaH, tena mRga eSa viprakRSTaH saMvRttaH / saprati hi samadezavartI na te durAsado bhaviSyati / tat = tasmAt, itthamudagraplavanAdeva, anupatataH = pazcAddhAvato'pi, me = mama, prayatnena prekSaNIyaH-prayatnaprekSaNIyaH = dUraGgata iti hetormUgo'yaM kRcchreNa vilokanIyaH, saMvRttaH = sNjaatH| mRgasya atitarAM dhAvanAdrAjJo vismayo'tra bodhyaH / ___ udghAtinI = skhalanapradA [ samaviSamA / gatabahuleti yAvat ] / 'uddhAtaH kathyate pAdaskhalane, samupakrame' iti vizvaH / ___ iti = ato hetoH, razmInAM saMyamanaM, tasmAt-razmisaMyamanAt = pragrahaprakarSaNAt / 'abhISuH pragrahe, razmau' ityamaraH / amando mandaH kRto mandIkRtaH = tanutAM nItaH / tena = tena hetunA, vidhakRSTaH = dUraH, saMvRttaH = jaatH| samprati = idAnIntu, same deze vartate tacchIlaH = samadezavartI = AzramAbhogabhUmimadhigataH, ataeva-na te = na khalu tava, durAsadaH = aprApyo bhaviSyatItyarthaH / ... mayaiva rathavego mandIkRta iti-mRgo'yaM dUraM yAtaH, idAnIM tu samA bhUmiH, tena mRgo drAgeva te hastaM prayAsyatyayamiti sUtAzayaH / (vismaya = Azcarya ke sAtha-) dekho 2, hamAre itane vega se isake pIche daur3ane para bhI yaha hariNa to dekhate 2 hI A~khoM se ojhala ( dUra ) sA hotA jA rahA hai ! / aba to yaha bar3I kaThinatA se dikhAI detA hai| oha ! bahuta dUra calA gayA hai ! sUta--AyuSman ! (= mahArAja !) U~cI-nIcI ( Ubar3a-khAbar3a) bhUmi hone ke kAraNa maiMne hI ghor3oM kI lagAma khIMcakara ratha kA vega kucha kama kara diyA thaa| isIlie yaha mRga itanA dUra calA gayA hai| parantu aba to samatala bhUmi A gaI hai, ataH aba ise zIghra hI Apa pA leNge| 1 kacinna / 2 'mandIbhUto' pA0 / 3 'tenaiSa mRgo viprakRSTaH' pA0 /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ *wwwwwwwwwwww abhijJAna-zAkuntalam - [prathamorAjA-tena hi mucyantAmabhISavaH / sUtaH-'yadAjJApayatyAyuSmAn / ( rethavegaM nirUpya-) AyuSman ! pazya-pazya !! / ete hi mukteSu razmiSu nirAyatapUrvakAyA, . niSkampacAmarazikhAzcyutakarNabhaGgAH / Atmoddhatairapi rajobhiralaGghanIyA, dhAvantyamI mRgajavA'kSamayeva rathyAH // 8 // mucyantAM = zithilIkriyantAm / abhiSavaH = pragrahAH / yatheti / 'tathA karomi iti zeSaH / bhUyaH = punaH, nirUpya, rUpayitvA = abhinIya / [ tathA kRtvA, vilokyeti vArthaH ] / 'rUpayitvA' iti pAThAntaram / 'pazya-pazye ti sambhrame dviruktiH| ete hi = rathaniyuktA ete vAjino hi / asya vakSyamANena 'dhAvanti varmani, taranti nu vAjinaste' iti vakSyamANazlokacaturthacaraNena sambandhaH / mukteSviti / razmiSu = pragraheSu, mukteSu satsu, nitarAmAyataH nirAyataH, [ pUrva kAyasya pUrvakAyaH-nirAyataH pUrvakAyo yeSAnte-nirAyatapUrva kAyAH = vistaaritskndhmukhpaadprdeshaaH| [ vegena dhAvatAM vAjinAM svabhAva eSaH / ata evasveSAm = svakhurotthitAnAM, prasaratAM = visaraNazIlAnAM, rajasAmapi = dhUlInAmapi, agamyAH = duSprApAH / svakhurodbhUtadhUlipaTalairapi duSprApAH, kimutAnyairiti rathavAjinAM vegAtizayo niruupitH| rAjA-to aba ghor3oM kI lagAma DhIlI kara do aura ratha ko teja kara do| sUna-jo AjJA mahArAja kI / ( ratha ke vega ko bar3hAne kA abhinaya karake ) mahArAja ! dekhie lagAma DhIlI karate hI ratha ke ye ghor3e-apane zarIra ke pUrva ( agra) bhAga ko lambA karake aura apanI grIvA ke bAloM ko (kesaroM ko) niSkampa bhAva se 1 'yathA' / 2 'iti bhUyo rathavega' / 3 'nibhRtor3a karNAH' / pA0 / 4 'dhAvanti vartmani, taranti nu vAjinaste'--pA0 / 5 pragrahaH = 'ghor3oM kI lagAma' /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 27 rAjA--( saharSa--) 'nUnamatIya hariNaM harayo vartante / yataHyadAloke sUkSma, vrajati sahasA tadvipulatAM, yadaDhe vicchinnaM, savati kRtasandhAnamiva tat / niSkampA:-[cAmaramiva cAmaraM teSAM-] cAmarANAM zikhA yeSAnte-riSkampacAmarazikhAH = atizayavegazAlitayA nizcalapucchAgrabhAgAH / nizcalaskandhapradezasthakesarAgrabhAgA iti vaa'rthH| cyutAH karNAnAM bhaGgA yeSAnte cyutakarNa GgAH = nizcalakarNAH, te = tava, amI vAjinaH = ete rathAzvAH, varmani = mArge, mRgajavA kSamayeva = dhAvamAnahariNavegA'sahiSNutayeva, amarSAt-dhAvanti / 'dhAvanti vartmani, taranti nu' iti pAThAntaretu-dhAvanti = satvaraM gacchanti nu / athavA-taranti nu = gagane plavante nu ? / [ pazya-pazyeti pUrveNa sambandhaH ] kimime'zvA bhUmau calanti, kiM vA jalAzayasadRze AkAze plavanta iti vegAtizayAnnirgatuM na zakyata ityAzayaH / atra svabhAvoktiralaGkAraH / / 8 // nUnamiti / sambhAvyata ityrthH| hariNamatItya = vegena mRgamullaGghaya / 'harito harIzceti pAThe-haritaH = sUryAzvAn , harIn = indravAjinazcetyartho bodhyaH / 'harito = nIlavarNA' niti harivizeSaNaM vA / tena harito harIn = nIlAn sUryAzcAnityarthaH / 'haridazvoSNarazmaya' iti kozAtsUryasyAzvA nIlavarNA iti hi prasiddham / cakAro'pyarthe bodhyH| kuta etajjJAyate ? / ata Aha-yata iti / agrimazlokenedaM sambadhyate / yaditi / yat = kimapi vastu vRkSAdirUpam', Aloke = prathamadarzane / khar3A karake, tathA apane kAnoM ko bhI khar3A karake, mAnoM hariNa ke vega ko nahIM saha sakane ke kAraNa hI, itane vega se bhAga rahe haiM, ki-inake apane paira se ur3I huI dhUli bhI ina ghor3oM ko nahIM pA saka rahI hai ! / bhAvArtha-ghor3e jaba vega se bhAgate haiM, taba apanI kanautI ( kAnoM) ko uThA lete haiM. aura apane zarIra ko Age kI ora bar3hA dete haiM, aura unake Ayala ( kesara ) ke bAla bhI khar3e ho jAte haiM // 8 // rAjA-( bar3I prasannatA se- ) nizcaya hI ina ghor3oM kA vega hariNa ke vega 1 'nUnamatItya haritA, harIzca vartanta vAjinaH' / 2 'tathA hi'| 3 'yadaddhA' pA0 / addhA - idAnImeva /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 abhijJAna-zAkuntalam [prathamo prakRtyA yadvakraM, tadapi samarekhaM nayanayo naM me dUre kiMcitkSaNamapi, na pArzve, rathajavAt // 9 // 'Alokau darzanoddayotau' itymrH| sUkSma = tanutaram / 'dRzyate' iti zeSaH / [vastuta-'Aloke' iti lokadhAtorlaTi rUpam / yatsUkSmamAloke = ahaM sUkSma vastu pshyaamiityrthH]| sahasA = drAgeva, tasminneva kSaNe, tat = tadvastu, nayanayoH = netrayoH, vipulatAM = vistIrNatAM, vrajati = dhatte / atra 'rathajavAditi vakSyamANo heturaasnyjniiyH| yat = yadvastu ca, arddha vicchinnaM = truTitaM, vRkSapaGaktibhUtalAdikamAloke, tat kRtasandhAnamiva = parasparaM militamiva, nayanayorbhavati = jAyate / etadapi rathajavAdeva / tIvravegabASpayAnAdiyAyinAM viditamevaitat / prakRtyA = svabhAvena, yat = vastu, vakraM = kuTilaM, tadapi--nayanayoH = cakSuSoH, samA rekhA yasya tat-samarekha = saralaM / rekhA = AbhogaH / 'rekhA syAdalpake, chadmanyAbhAgolekhayorapI' ti haimaH / me = mama, rathajavAt kSaNamapi dUre na kiJcit ,. pArzve'pi = nikaTe'pi, mama na kiJcit / rathavegAd dUrataramapi vastu nikaTe, nikaTasthamapi ca vastu dUre-bhavatItyatitarAM rathavego'tra vrnnitH| atra 'yadA-yadeti, 'vati-vate'ti, 'nayanayo' ritirItyA cchekAnuprAsAdayo'nusandheyAH // 9 // se bar3hA huA hai / kyoMki-vRkSa Adi jo vastu pahile choTI dikhAI detI haiM, ve hI sahasA ( turata ) bar3I ho jAtI haiM, arthAt turanta hI sAmane A jAtI haiN| aura jo vRkSapakti Adi vastu bIca meM khaNDita bhI hai, ve bhI ratha ke vega se milI huI sI dikhAI detI haiM / aura jo svabhAvataH Ter3hI-mer3hI vastu hai, vaha bhI AkhoM ko sIdhI hI dikhAI par3atI hai| adhika kyA kahU~-isa ratha ke vega ke kAraNa koI bhI vastu mere se dUra nahIM hai, aura na koI vastu mere pAsa hI ThaharatI hai| arthAt isa ratha kA itanA vega hai, ki jo vastu dUra bhI hai, vahI kSaNa bhara meM mere pAsa dikhAI detI hai, aura jo vastu mere pAsa hai, vaha bhI kSaNabhara meM bahuta dUra calI jAtI hai // 9 //
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam deta:-pazyainaM vyApAdyam / (rAjA-zarasandhAnaM nATayati ) " (nepathye-) bho bho rAjan ! AzramamRgo'yaM, na hantavyo, na hantavyaH / sUtaH-( AkarSyA'valokya ca-) AyuSman ! asya khalu te bANapAtapathavartinaH kRSNasArasyA'ntarAyau (dvau ) tapasvinau saMvRttau !! / vyApAdyam = vadhyamRgam / nATayati = anukaroti / nepathye iti / kavivacanametat / apraviSTenaiva yajjavanikAntarasthena kathyate tat-'nepathye'-ityucyate / antarasandhiraya, prakRtArthasUcanAt / taduktaM mAtRguptAcAryaiH 'svapno, dUtazca, lekhazca, nepathyoktistathaiva ca / AkAzavacanaM ceti jJeyA hyantarasandhayaH // ' iti / rAjaniti / 'rAjanityaSibhirvAcya' iti . bharatokterduSyantasambodhanametat / Azramasya mRgaH-AzramamRgaH = AzramavAsimunijanapAlito'yaM hariNaH / AkarNya = zrutvA, avalokya = dRSTvA ca / bANasya yaH pAtastasya yaH panthAntasmin varttate tacchIla:-bANapAtapathavartI,-tasya-nANapAtapathavartinaH = atinikaTavartinaH, kRSNasArasya = kRSNamRgasyA'sya, tapasvinau = tApasau, antarAyau = bANapAtavighnau, sUta-lIjie, yaha ApakI zikAra (mRga) aba yaha sAmane hai| [rAjA-dhanuSa para bANa car3hAkara nizAnA sAdhatA hai / [nepathya meM -] ( parde ke pIche se jo bAta kahI jAe use 'nepathya' meM kahI huI kahate haiN)| he rAjan ! yaha Azrama kA mRga hai| yaha avadhya hai, Apake mArane yogya nahIM hai / ataH Apa ise mata maarie| sUta-(sunakara aura sAmane dekhakara-) mahArAja! Apake bANa kI mArake 1 'rAjA-sUta !' 2 'vyaapaadymaanN| 3 'iti zarasandhAnaM naattyti|... 4 'syAntare tapasvina upasthitAH' / 'syAntarA' / 5 kAcitkaH paatthH|
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAna-zAkuntalam [prathamorAjA-(sasaMbhrama ) tena hi pragRhyantAmabhISavaH / sUtaH- yathA''jJApayatyAyuSmAn / ( iti tathA karoti ) / (tataH pravizati saziSyo vaikhAnasaH ) / vaikhAnasaH- ( hastamudyamya-) rAjan ! AzramamRgo'yaM, na hantavyo, na hantavyaH / na khalu na khalu bANa; saMnipAtyo'yamasmin - mRduni mRgazarIre tUlarAzAvivA'gniH / saMvRttau = jAtau / 'vaikhAnasastu nA vAnaprasthe'pyaSiSu keSucit / klIba sAmaprabhede' iti keshvH| ___ saMbhrameNa sahitaM yathA syAttathA-sasambhrama = satvaram / 'uvAceti zeSaH / abhISavaH = razmayaH / gRhyantAm = niyamyantAm / ratho'vasthApanIya ityarthaH / iti = ityuktvA / tathA karoti = rathamavasthApayati / saziSyaH = ziSyasamanvitaH / chAtrAnugataH / vaikhAnasaH = tApasaH / hastamadyamya = hastamutthApya / UrdhvabAhuH san / na khalviti / asmin mRduni mRgazarIre-tUlarAzAvagniriva-ayaM bANaH. na khalu na khalu saMnipAtya iti sambandhaH / ayamarthaH __ mRduni = komale, asmin mRgazarIre = asmin hariNavapuSi, tUlasya rAziH = bhItara Ae hue isa hariNa ke bIca meM to do tapasvI (muni) vighna rUpa ( rukAvaTa ) ho Akara khar3e ho gae haiN| rAjA-to zIghra ghor3oM kI lagAma kar3I karo / jaldI ratha ko roko| sUta-jaiso mahArAja kI AjJA / (lagAma khIMca kara ratha ko rokatA hai)| [ziSyoM ke sahita tapasvI RSi kA praveza] | vaikhAnasa ( tapasvI)-( hAtha uThAkara ) he rAjan ! yaha Azrama kA mRga hai, ataH yaha avadhya hai, ise Apa mata mArie / 1 kacinna / 2 'vAjinaH' / 3 'tathA [ iti rathaM sthApayati ] /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam ka bata hariNakAnAM jIvitaM cA'tilolaM. ka ca nizitanipAtA vajrasArAH zarAste // 10 // tadAzu kRtasandhAna pratisaMhara sAyakam / ArttatrANAya vaH zastraM, na prahartamanAgasi // 11 // tUlagaziH, tasmin-tUlagazau = kArpAsapuLe, agniriva = pAvaka iva, ayaM = te bANo, na khalu na khalu = naiva khalu. sanipAtyaH = praharaNIyaH / anunayArthako'tra 'khaluH / 'niSedhavAkyAlaGkAre jijJAsA'nunaye khalu'-ityamaraH / __ bata! khede, anukampyA hariNA-hariNakAH, teSAM = vArAkANAM mRgANAm,atilolam = atisukumAra, jIvitaM = jIvanaM ka ? %kutra / nizito nipAto yeSAnte-nizitanipAtAH = ta kSNaprahAgaH, vajra iva sAro yeSAnte vajrasArAH = vajrakaTorAH, te = tava, zarAzca = bANAzca / ka ! = kanu ? / mahadvaiSamyamanayorityAzayaH / viSamo'trA'laGkAraH // 10 // . taditi / tat = tasmAt, anauciyAt, kRtaM sandhAnaM yasya taM-kRtasandhAnaM = dhanuSyArApita, sAyakaM = bANam, Azu = tvaritaM, pratisaMhara = avaropaya, tUNIre sthApaya / hariNaM mA-prahareti yAvat / yato hi-vaH = yuSmAkaM kSatriyANAM, zastraM = bANAdikam, AttAnAM trANAya-ArttatrANAya = vipannapratipAlanAyaiva, anAgasi = anaparAdhini, prahatta = AhantuM, na = naiva, khalu / ato niraparAdhaM mRgaM mA prahara, enaM muJcetyAzayaH / atra cheka-zrutyanuprAsau // 11 // . Apa isa mRga ke komala zarIra para-rUI kI DherI para agni ke samAna apane isa pracaNDa bANa ko mata chodd'ie| kyoMki-kahA~ to ina becAre hariNoM ke ati komala zarIra va prANa, aura kahA~ vajra ke samAna kaThora evaM tIkSNa Apake ye bANa ! / arthAt-Apake vajra ke tulya kaThora ina bANoM ke lakSya to siMha, vyAghra, duSTa dasyu, cora, DAkU Adi hI hone cAhie~, na ki komala prANa becAre ye hariNa ! / ataH ise mata mArie // 10 // ata eva Apa.sandhAna kie hue apane isa bANa ko dhanuSa se turanta utAra leN| kyoMki-ApakA yaha zastra to Arta = duHkhI-prANiyoM ke rakSA ke lie hI hai, niraparAdha jIvoM ko mArane ke lie nahIM // 11 //
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAna-zAkuntalam [prathamorAjA--( saMpraNAmam-) eSa pratisaMhRta evaM / (-iti yathoktaM karoti) vaikhAnasaH--( saharSa-) sadRzamevaitatpuruvaMzapradIpasya bhvtH| janma yasya purovaMze yuktarUpamidaM tava / putramevaguNopetaM cakravattinamAmahi // 12 // sapraNAmam = sAdaraM praNamya / prnnaampuurvkmaahetyrthH| eSaH = ayaM / bhavaduktyanantarameva kRtasandhAno'yaM zaraH, pratisaMhRtaH = mayA tUNIre sthApita ev| vartamAnasAmIpye laTa / iti = ityuktvA, yathoktaM = yathAkathitaM, karoti = zaraM niSaGge sthApayati / ___etat = tApasavacanAdaraNam, purorvezasya pradIpa iva-pradIpastasya puruvaMzapradIpasya = pururAjavaMzabhUSaNasya bhavataH / pauravasya rAjJaH / __janmeti / yasya purorveze janma tasya tava / idaM = munivacanapAlanam, atizayena yuktaM-yuktarUpam / atra prazaMsAyAM rUpap / evaMguNairupetastam-evaMguNopetam = IdRzaguNopetaM / svAnurUpaM, sakalaguNagaNopetam / cakre varttate tacchIla:cakravartI, taM cakravartinaM = sArvabhaumam / 'cakravatI sArvabhaumaH'-ityamaraH / Apnahi = labhasva / prathamapadArthasya dvitIyapadArtha prati hetutvAtkAvyaliGgam / / 12 // rAjA-(praNAma karatA huA-) lIjie maiMne apanA bANa yaha utAra liyaa| (bANa ko dhanuSa para se utAratA hai)| vaikhAnasa-(harSapUrvaka ) puruvaMza ke pradIpa svarUpa Apake lie yaha kArya ( Azrama kI maryAdA kI rakSA karanA) apane kula kI maryAdA ke anurUpa hI hai| jisakA puruvaMza meM janma hai, aise Apake lie isa Azrama mRga ko abhayadAna denA, tathA tapasviyoM kI AjJA ko mAnanA, sarvathA ucita hI hai| ataH he rAjan ! Apako-Apake hI sadRza-sarvaguNasampanna cakravartI putra prApta ho // 12 // 1 kacinna / 2 'metat /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH ] 3 abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 33 itaro'pi-( hastamudyamya- ) sarvathA cakravarttinaM putramApnuhi / rAjA-( sapraNAma ) pratigRhItaM brAhmaNavacaH / vaikhAnasaH-rAjan ! samidAharaNAya prasthitA vayam / eSa cau'smadguroH kaNvasya kulapateH sA'dhidaivata ivaM zakuntalayA'numAlinItIramAzramo dRzyate / na cedanyakA-tipAtastadatra pravizya pratigRhyatAmatithisatkAraH / api cahastamudyamya = dakSiNaM hastamutthApya / UdhrvaM kRtvA / sarvathA = avazyam / ... samidhAmAharaNa samidAharaNaM, tasmai-samidAharaNAya = yajJopakaraNendhana(kASTha). saMgrahAya, prasthitAH = calitAH / kulapateH = dazasahasracchAtrAdhyApakasyAcAryasya / 'munInAM dazasAhasraM yo'nnapAnAdipoSaNAt / / adhyApayati brahmarSirasau 'kulapatiH smRtaH // iti purANam / adhidevatayA sahitaH-sAdhidaivataH = zakuntalAkhyayA'dhiSThAcyA devyA sanAthaH / anumAlinItIram', = mAlinInadItaTadaivyasadRzadaioNpalakSitaH / 'yasya cAyAma' iti vibhaktyartha, sAmIjye vA'vyayIbhAvaH / anyasya kAryasyAtipAtaH-anyakAryAtipAtaH = anyakAryavilambaH / atra = kaNvAzrame, atithisatkAraH = atithipUjA / ziSya-(hAtha uThA kara) ThIka hai, Apa cakravartI putra ko avazya prApta kareM / rAjA-(praNAma karatA huA ) Apa logoM kA AzIrvacana zirodhArya hai| vaikhAnasa-he rAjan ! hama loga to samidhA ( havana kI lakar3I) lAne vana ko jA rahe haiN| dekhie, yaha sAmane hI hamAre guru kulapati kaNva kA mAlinI nadI ke tIra para Azrama dIkha rahA hai, jisameM kulapati bhagavAn kaNva kI kanyA zakuntalA adhiSThAtrI devI kI taraha vidyamAna hai / yadi Apake kisI Avazyaka kArya kI hAni na hotI ho to, Apa isa Azrama meM padhAra kara, atithi satkAra grahaNa kareM / aura bhI 1 'itrau'| 2 'hstaavudymy'| 3 'eSa khalu kaNvasya' / 4 'kAcanna / 5 'eva' / 6 'AtitheyaH satkAraH /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 abhijJAnazAkuntalam [prathamo dhAstapodhanAnAM pratihatavighnAH kriyAH samavalokya / / jJAsyasi 'kiyadbhujo me rakSati maurvIkiNAGka' iti ? // 13 // rAjA-api sannihito'tra kulapatiH ? / ' vaikhAnasaH-idAnImeva duhitaraM zakuntalAmatithisatkArAyA''dizya' daivamasyAH pratikUlaM zamayituM somatIrthaM gataH / ___dhA iti / dharmAdanapetA dhAH = vedavihitAH, tapa eva dhanaM yeSAntetapodhanA:-teSAM = tApasAnAM, pratihatA vinA yAbhyastAH-pratihatavighnAH = nirastAntarAyAH, kriyAH = yajJAdikriyAH, samavalokya = sAkSAd dRSTvA, mauAH kiNairaGko-bhUSA yasyAsau-maurvI kiNAGkaH = jyA''ghAtarUDhavraNavibhUSitaH, bhujaH = bAhuH, dakSiNaH, kiyadrakSati ? = kIdRgrakSati ? / iti = ityetat, jJAsyasi = anubhaviSyasi / 'aGko bhUSaNalakSmasu' iti haimH| [zrativRttyanuprAsau, kAvyaliGgaM, 'kiNAGketi-punaruktavadAbhAsazca ] || 13 // atra = Azrame, kulapatiH = maharSiH kaNvaH, saMnihitaH, = sthitaH,api = kiM ? / prazne'trApiH / 'garhA-samuccaya-prazna-zaGkA-sambhAvanAsvapi'-ityamaraH / atithisatkArAya = atithisatkArarUpakAryasampAdanAya, Adizya = niyujya, asyAH = zakuntalAyAH, pratikUlam = azubhaM, vivAhAdipratibandhakaM, daivam = adRSTam, zamayituM = zAntyAdinA pratividhAtum / somatIrtha = candrakUpaM / [ idaM tIrthaM cyavanAzrame samprati 'DhAsI' ti prasiddha parvate ('nAranaula' paTiyAlAsthe ) bhavet / yadvA kurukSetrAntargataM 'jInda'rAjye 'pANDu-piNDArA iti suprasiddhaM somatIrtha bhvet| etena drAgevAsyA duradRSTaM zAntaM bhaviSyatIti zApAntaH sUcita iti viijsuuckvaakymett| apanI AMkhoM se tapasvI muniyoM kI dhArmika kriyAoM ko nirvighna hote hue dekha kara Apa yaha jAna sakeMge ki dhanuSa kI maurvI ( DorI ) ke AghAta se kaThinIbhUta yaha ApakA hAtha-kaisI uttamatA se prajA kI tathA dhArmika janatA kI rakSA kara rahA hai // 13 // rAjA-kyA kulapati kaNva muni isa samaya Azrama meM virAjamAna haiM ? / vaikhAnasa-kulapati kaNva to, abhI thor3A samaya huA, apanI kanyA 1 'ramyAH ' / 2 'niyujya' /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam rAjA-bhavatu, tAmeva drakSyAmi, sA khalu viditabhaktirmA maharSaye nivedyissyti| vaikhAnasaH-sAdhayAmamtAvat / ( iti sazimyo niSkrAntaH ) / rAjA-sUta ! nodayA'zvAn. puNyAzramadarzanenAtmAnaM punImahe / sUtaH-yahAjJApayatyAyuSmAn / ( iti bhUyo rathavegaM nirUpaiyati ) / rAjA-( samantAdavalokya-) sUta ! akathito'pi jJAyata evaa'ymaabhogstpovnsy| [ 'kAvyArthasya samutpattirupakSepa iti smRta' iti nATyazAstroktarupakSepanAmakaM prathama mukhasandheraGgaM ca prayuktaM veditavyam ] | ___ bhavatu = astvevam, tAmeva = zakuntalAmeva, drakSyAmi = prekSiSye / viditaM bhaktiryayA sA viditabhaktiH = jJAtabhaktiH, maharSaye = kaNvAya, nivedayiSyati = kathayidhyati / viditamiti sAmAnye napuMsakam / strItve hi priyAditvAtpuMvadbhAvo na syAt ] / sAdhayAmaH = gacchAmaH / 'prAyeNa NyantakaH sAdhirgameH sthAne prayujyate' iti sAhityadarpaNam / niSkrAntaH = raGgAnniHsRtaH / nodaya = preraya / puNyazcAsAvAzramazca, tasya darzanaM, tena-puNyAzramadarzanena = puNyapradapavitratamAzramaprekSaNena, punImahe = pavitramAcarAmaH / zakuntalA ko atithi satkAra kA bhAra dekara, apanI isa kanyA zakuntalA ke pratikUla adRSTa (vivAha tathA patisukha meM vinna karane vAle grahoM) kI zAnti ke lie somatIrtha gae haiN| (somatIrtha-kurukSetrAntargata 'jIMda'rAjya kA 'pANDupiNDArA nAma kA mahAn somtiirth| yA DhosIparvata (nAranaula-paTiyAlA) sthita cndrtiirth)| rAjA-acchA to maiM phira muni kI kanyA zakuntalA ke hI darzana karanejAtA huuN| vahI muni ke prati merA bhakti aura zraddhA kI sUcanA muni ke Ane para unheM de degii| vaikhAnasa-acchA to hama loga to jAte haiM / (ziSyoM ke sAtha jAtA hai)| rAjA - sUta ! ghor3oM ko hA~ko, calo, isa Azrama meM jAkara muniyoM ke puNyatama Azrama Adi ke darzana se apane ko pavitra kreN| sUta-jo AjJA mahArAja kI / ( punaH ratha ko tejI se hA~katA hai)| rAjA-(cAroM ora dekhakara ) sUta ! vinA kahe hue bhI spaSTa hI mAlUma 1 viditabhaktiM mAM maharSeH kariSyati' / 'kathayiSyati' / 2 'tUrNa codayAzvAn' / 3 'rUpayati' pA0 /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam [prathamosUtaH--kathamiva ? / rAjA-kiM na pazyati bhavAn ? / iha hinIvArAH zuka-koTerA'rbhaka-mukha-bhraSTAstarUNAmadhaH, prasnigdhAH kvacidigudIphalabhidaH sUcyanta evopalAH / bhUyaH = punaH, (ni )rUpayati = karoti, [raGge tathA kRtvA darzayati ] / samantAt = sarvatazcaturdikSu / AmogaH = parisarapradezaH / Abhujyata ityAbhoga iti vyutptteH| 'Abhogo varuNacchatre, pUrNatA-yatnayorapI' ti vizvamedinIbhyAM pUrNatArUpo'rthopyupalabhyate / 'kathamive'vyasya 'jJAyate' iti zeSaH / 'iha hI ti-agrimeNa zlokena sahAnvitam / nIvArA iti / kvacit-zukAnAM koTareSu sthitA ye arbhakAH, nIDasthA ajAtapakSAH zAvakAH,-teSAM mukhebhyo bhraSTAH-zukakoTagarbhakamukhabhraSTAH = kIrakulAyAvasthitazAvakavadanacyutAH, nIvArAH = munidhaanyknnaaH| tRNadhAnyAni nIvArAH' ityamaraH / tarUNAM = pAdapAnAm , adhaH = taleSu, 'dRzyante' iti yojyam / kvacicca-gudInAM phalAni bhindantIti-iGgudIphalabhidaH = tApasataruphalabhedakAH, ataeva prasnigdhAH = iGgudItailAktAH, upalAH = pASANAH, sUcyanta eva = dRzyanta eva / tApasA upalena bhittvA iGgudAphalebhyastailamAkarSantIti prasiddham / 'iGgudI tApasataruH' itymrH| ho rahA hai, ki-yaha Azrama kA samIpavartI pradeza hai / arthAt hama loga aba Azrama kI sImA meM hI A gae haiN| sUta-AyuSman ! Apa yaha kaise jAnate haiM, ki hamaloga Azrama meM praviSTa ho gae ? / rAjA-kyA tuma nahIM dekha rahe ho, ki-isa jagaha-kahIM 2 vRkSoM ke nIcesuggoM ke ghosaloM meM sthita unake choTe 2 baccoM ke mukha se gire hue nIvAra dhAnya (tinnI ke cAvala) bikhare hue haiM aura kahIM kahIM iMgudI phaloM ke pIsane se patthara 1 'ihaapi'| 2 'shukgrbhkottr'| ..
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam vizvAsopagamAdabhinnagatayaH zabdaM sahante mRgAstoyA''dhArapathAzca valkalazikhAniSyandarekhA'GkitAH // 14 // na ca zabarAdivasatiSpavi sambhavedevamata Aha-vizvAseti / kacitpradeze ca-vizvAsasyopagamastasmAt-vizvAsopagamAt = vizvAsalAbhAt / jAtavizvAsAH / aya eva-abhinnA gatiyeSAnte-abhinnagatayaH = nirbhayagatayaH, atyaktasukhAsikAH, mRgAH = hariNAH, zabdaM = rathazabda, sahante = sadhairya zRNvanti / tato'pi na palAyante ityAzayaH / na hi byAdhapallISu kilaivaM sambhAvyate iti bhAvaH / na ca gRhyamRgeSvapyevaM sambhAvyata evetyata Aha-toyeti / toyAnAmAdhArAsteSAM panyAnaH tAyadhArapathAH = jalAzayamArgAH, valkalAnAM zikhAstAsAM niSyandAstebhyo yA rekhAstAbhiraGkitAH-valkalazikhAniSyandarekhAGkitAH = vlklaagrprikhtjldhaaraarekhaavibhuussitaaH| acirasnAtamunijana-vRkSatvamyastra-dazAsratavArikaNAGkitasai ktbhuubhaagaaH| atrApi 'kacit-dRzyante' iti yojanIyam / [vRtti-zrutyanuprAsau, kriyAsamuccayaH, kAvyaliGgaJcAlaMkArAH] // 14 // cikane dikhAI de rahe haiM / aura dekho, ye mRga bhI atyanta vizvasta bhAva se, niDara hokara, manuSyoM ke gamana Agamana ke zabdoM ko ( AhaTa ko ) sahana karate haiM / arthAt manuSyoM ko dekhakara bhAgate nahIM haiN| aura jalAzayoM ke mArga bhI muniyoM ke pahirane ke valkala ke vastroM ke chora se Tapakate ( jharate ) hue jala kI rekhAoM se aGkita ho rahe haiN| bhAvArtha-novAradhAnya muniyoM ko bhojya padArtha haiM, jo yahA~ vRkSoM ke pAsa suggA va pakSiyoM ke ghosaloM ke nIce idhara-udhara bikharA huA dikhAI de rahA hai| aura Azramastha muniloga iMgudI ke phaloM ko pIsakara usase taila nikAla kara taila kA kAma lete haiM aura yahA~ para jagaha 2 iMgudI (gUMdI ) ke phala pisane se cikane hue patthara idhara udhara par3e hue dikhAI de rahe haiN| aura yahA~ ke mRga, pakSI Adi manuSyoM ke zabdoM ( AhaTa ) se bhI Dara kara bhAgate nahIM hai| aura snAna karake Ane vAle RSi munigaNoM ke balkala ke ( vRkSa kI chAla se bane ) vastroM se Tapakate hue jalakI rekhAe~ jalAzayoM ( nadI, kUpa, vApI Adi ) ke mArgoM para spaSTa dikhAI de rahI haiN| isase spaSTa mAlUma hotA hai, ki-aba hama loga Azrama ke Abhoga (hada, sImA) meM pahuMca gae haiM // 14 //
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 abhijJAnazAkuntalam [prathamo api cakulyA'mbhobhiH pavanacapalaiH zAkhino dhautamUlA, . -bhinno rAgaH kisalayarucAmAjyadhamodamena / ete cArvAgupavanabhuvi cchinnadarbhAGkarAyAM naSTA''zaGkA hariNazizavo manda-mandaM caranti // 15 // ___ api ca = kiJca / kulyAmbhobhiriti / pavanena capalAni-taiH- pavanacapalaiH = vAtAhataiH, kulyAnAmambhAsi-taiH-kulyAmbhobhiH = sAraNIjalaiH, AlavAlavAribhiriti vA / 'kulyA'lpA kRtrimA sarit' itymrH| ['nahara' 'kyArI' iti bhASA] / zAkhinaH = vRkSAH, dhautAni mUlAni yeSAnte-dhautamUlAH = kssaalitmuulprdeshaaH| sambhRtajalAH, siktamUlapradezAH / santIti zeSaH / kiJca-Ajyasya yo dhUmastasyodamastena-AjyadhUmodgamena = havidhUmapaTalodvamena kisalayAnAM rucastAsA-kisalayarucAM = pallavadyutInAM, bhinnaH = asvAbhAvika:rAgaH = varNaH / lauhityaM / 'dRzyate' iti zeSaH / kiJca-ete = puro dRzyamAnAH, naSTA AzaGkA yeSAnte-naSTAzaGkAH = nirbhayAH santaH, hariNAnAM zizavaH = mRgazAvakAH, arvAka = samIpa eva, chinnA darbhANAmaGkurA yasyAM, tasyAM-chinnadarbhAGkurAyAM = lUnadarbhAyAm, upavanasya bhUrupavanabhUstasyAmupavanabhuvi = ArAmabhUbhAge / 'ArAmaH syAdupavanaM kRtrimaM vanameva yat' ityamaraH / manda. mandam = atimandam / caranti = khelanti / ata Azramapradeza evAyamityAzayaH / [ atra kriyAsamuccayaH, anumAnaJcAlaGkArau, cchekaativRttyanuprAsAzca ] // 15 // aura bhI dekho yahA~ vRkSoM ke mUla bhAga-choTI 2 naharoM va kyAriyoM meM, pavana ke thaper3oM se hilate hue jala se bhare hue haiN| aura vRkSoM ke komala 2 pallavoM kA raMga bhI agnihotra ke Ajyama se (ghI ke dhueM se ) dhUmila sA ho gayA hai| aura choTe 2 hariNoM ke bacce nirbhaya hokara kuzAoM ke ukhAr3a lene se niSkaNTaka hue isa upavana ke bhUbhAga meM dhIre 2 ghUma phira rahe haiN| isase spaSTa hI jJAta ho rahA hai, ki-yaha Azrama kA hI pradeza hai // 15 // . 1 ayaM zlokaH kacinna /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 39 sUtaH-sarvamupapannam / rAjA-( stokamantaraM gatvA-) Azramozrodho mAbhUt, tadihaiva rathaM sthApaya, yAvadavatarAmi / sUtaH--dhRtAH pragrahAH, avataratvAyuSmAn / rAjA-( avatIrtha, AtmAnamavalokya ca-) sUta ! vinItaveSeNa praveSTavyAni tapovanAni, tadimAni tAvadhyantAmAbharaNAni, dhanuzca / (-iti sUtasyA'rpayati / sUto-gRhNAti ) / sarva = bhavaduktam / AzramAbhoga evAya matyarthaH / stokam = alpam, antaram = abhyantaram, Azramasya uparodhaH-AzramoparodhaH= AzramamaryAdAmaGgaH, zAntibhaGgaH, mA bhUt , = mA bhavatu, tat = tasmAt, ihaiva = asminnevAzramavahirbhAge, rathaM sthApaya = vyavasthApaya / yAvat = tAvatparyantaM yAvadaham avatarAmi = rathAdavarohAmi / pragrahAH = razmayaH, dhRtAH = AkRSTAH / ratho'vasthita iti yAvat / AtmAnaM = svavapuH, vinItazcAsau veSazca vinItaveSaH, tena = anuddhatena veSeNa / tapovanAni = munInAM pavitrA AzramAH / dhanuH = kArmukam / AmaraNAni = bhUSaNAni / gRhyantAm = tvayA grAhyANi, iti = ityuktvA. sUtasya = sUtAya, arpayati = dadAti / atra sambandhasAmAnyavivakSAyAM SaSThI / gRhNAti = dhanurAbharaNAni cAdatte suutH| sUta-ApakA tarka sarvathA yukti saGgata hai| yaha Azrama kA hI pradeza hai| rAjA--( kucha dUra aura calakara ) sUta ! isa Azrama kI maryAdA kA bhaGga na ho, isalie tusa ratha ko yahIM roka lo, jisase maiM ratha se yahIM utara jaauuN| sUta-mahArAja ! ghor3oM kI lagAma khIMcakara maiMne ratha ko khar3A kara diyA hai / zrImAn aba utreN| rAjA-( utara kara, apane veza bhUSA kI ora dekhakara ) sUta ! Azrama meM vinIta ( sAde ) veSa se hI jAnA ucita hotA hai, ataH mere ina AbhUSaNoM va dhanuSa ko tuma yahIM rakha lo| [rAjA-sUtako apane AbhUSaNa Adi denA hai| sUta-unheM letA hai ] | 1 'tapovananivAsinAmupa' / 2 etAvatyeva ratha sthApaya' / 3 kacinna / 4 'prveshyaani'|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam-- [prathamorAjA--yAvadAzramavAsinaH pratyavekSya 'nivartiSye tAvadAdrapRSThAH kriyantAM vaajinH| sUtaH-yathA''jJApayatyAyuSmAn / ( iti niSkrAntaH ) / rAjA-( parikramyA'valokya ca-) idamAzramapadaM, tAvat pravizAmi / ( pravizya, praveSTakena nimittaM sUcayitvA-) aye ! zAntamidamAzramapadaM, sphurati ca bAhuH, kutaH phalamihA'sya ? / athavA bhavitavyAnAM dvArANi bhavanti sarvatra // 16 // AzramavAsinaH-tApasAn , pratyavekSya = dRSTvA, yAvat-nivartiSye = nivayAmi, tAvat = tAvatkAlaparyantam, Ardra = zItalaM, pRSTham = upavezanasthAnaM yeSAnte ArdrapRSThAH = vyapagatazramAH / kRtamardanacAraNAdiyathodhitopacArA iti yAvat / iti = ityuktvA / niSkrAntaH = sUto rnggprdeshaanirgtH| parikramya = kiJciccaraNavinyAsa kRtvA, abalokya = itastato vilokya / idam, Azrama eva padamAzramapadam = AzramasthAnam / 'varttate' iti zeSaH / pravizAmi tAvat = pravizAmItyarthaH / 'tAvaditi vAkyAlaGkAre / praveSTakena = bAhunA / dakSiNenetyarthAdeva / puruSadakSAGgasphuraNasyaiva zubhasUcakatvAt / tadukta'vAmetarabhujaspando varastra lAbhadAyakaH' itizakunazAstre / nimittaM = zakunaM / 'nimittaM hetulakSmaNoH' ityamaraH / sUcayitvA = nATayitvA / 'bhujabAhU praveSTA do rityamaraH / __ aye ! = aho ! / zAntamiti / idamAzramapadaM = puro vibhAvyamAna rAjA-jaba taka maiM AzramavAsiyoM ke darzana karake AtA hUM, taba taka tuma ghor3oM ko, ratha se kholakara, ghAsa, cArA-pAnI dekara inheM tAjA kara lo| sUta-jo AjJA mahArAja kI / (aisA kahakara sUta jAtA hai)| rAjA-( thor3A calakara, sAmane kI ora dekha kara ) yaha Azrama pradeza hai, acchA, maiM isameM praveza karatA huuN| [Azrama ke dvAra meM praveza kara, dAhinI bhujA kA phar3akanA sUcita karatA huA-11 haiM ! yaha Azrama to zAnti kA sthAna hai, na ki zRGgAra kA / parantu merI dahinI 1 'pratyavekSyA'hamupAvarte' / 2 'tthaa'| 3 'idamAzramadvAram / yAvatpravizAmi / (pravizya, nimittaM sUcayan ) / 4 kvacinna /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATokA-virAjitam . . ( nepazye-) ido ido 'piasahIo / [ita itaH priyasakhyau] / rAjA--( karNa dattvA ) aye ! dakSiNena vRkSavATikAmAlApa mAzramasthAnaM, zAntam = kAmavikArAnucitaM, zRGgArarasAnanuguNam / bAhuH = mama dakSiNo bhujaH / ca = punaH / sphurati = sphuran kAntAlAbhamAdizati / asya = bhujasphuraNasya, iha = asminnAzrame, phalaM kutaH ? = kathamasya sAphalya bhavituM yujyate 1 / atha vA = kiM vaa.| alaM cintayA / bhavitavyAnAm = avazyambhAvinA, dvArANi = abhyupaayaaH| 'abhyupAye, nirgamane dvAramityabhidhIyate' iti vizvaH / sarvatra = sarveSu pradezeSvapi / bhavanti = jAyante / [ sAmAnyena vizeSasya smrthnaadrthaantrnyaasH| anayA''ryayA 'parikara'nAmakaM mukhasandherdvitIyamaGgaM ca sUcitaM / tallakSaNantu-samutpannArthabAhulyo jJeyaH parikaraH' iti darpaNe / saGkepeNa sUcitasyArthasya bAhulyena sUcanaM hi parikara iti ca tadarthaH / autsukyaM bIjamatra vRddhiM gatam ] // 16] nepathye = javanikAyAm / ita itaH = asyAmanyAM dizi / priyasakhyau = ayi anasUyA-priyaMvade ! 'AgacchataM yuvA miti shessH| 'nAyikAnAM, sakhInAM ca zaurasenI prakIrtitA' iti bharatokrAsAM prAkRtabhASA'tra pryujyte| karNaM dattvA = zrutvA / tAdRgabhinIyetyarthaH / vRkSANAM vATikA, tAMbhujA phar3aka rahI hai, jo ki sundara strI ke lAbha ko sUcita karatI hai| bhalA, isa zakuna kA phala isa zAnta tapovana meM kaise ho sakatA hai ? / athavA, bhavitavyatA ko to koI roka nahIM sakatA hai, bhAvI ke dvAra ( mArga ) to sarvatra hI rahate haiN| arthAt honahAra saba jagaha hI ho sakatI hai| ataH yahA~ bhI sundara strI kA lAbha sambhava hai hA // 16 // [nepathya meM -] arI priya sakhiyoM! idhara Ao, idhara / rAjA-( kAna dekara) isa vATikA ke dAhinI ora kucha zabda sA sunAI 1. 'ido ido sahIo' / 2 'priyeti' kacinna /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam- [prathamoiva zrUyate / yAvadatra gacchAmi / ( parikramyA'valokya ca- ) aye ! etAstapasvikanyakAH svapramANA'nurUpaiH secanaghaTervAlapAdapebhyaH payo dAtumita evA'bhivartante / (nipuNaM nirUpya-) aho ! madhuramAso darzanam / zuddhAntadurlabhamidaM vapurAzramavAsino yadi janasya / dUrIkRtAH khalu guNairudyAnalatA vanalatAbhiH // 17 // vRkSavATikAm = upavanaM / dakSiNena = upavanasya dakSiNasyAM dizItyarthaH / 'amAtyagaNikAgehopavane vRkSavATike'tyamaraH / 'enapA dvitAyA' iti dvitIyA / AlApa iva = vArtAlApazabda iva / etAH = imAH, tapasvinAm [alpAH kanyAH--] kanyakAH-tapasvikanyakAH = munibAlikAH / svasya yatpramANaM tasyAnurUpaiH = svoddharaNayogyaiH / svazaktiyogyaiH / 'pramANaM mAna-zAstrayo riti dhrnniH| secanasya ghaTAH-secanaghaTAstaiH-secanaghaTaiH = secnopyogiklshaiH| bAlAzca te pAdapAzca-bAlapAdapAstabhyaH-bAlapAdapebhyaH = bAlatarupotebhyaH, payaH = jalaM, dAtum = pradAtum, ita eva = asyAmeva dizi, abhivarttante = Agacchanti / . nipuNa = bADhaM. nirUpya = dRSTvA / aho = Azcaryam ! / madhuraM = manohAri / 'madhuraM rasavatsvAdupriyeSvi'ti vizvaH / dRzyate yattat darzanaM = svarUpaM / zuddhAnteti / zuddhAnteSvapi durlbhN-shuddhaantdurlbhm| idam = IdRzamatisundaraM, sukumAraM ca / puro dRzyamAnaM / vapuH = zarIraM / yadi Azrame vasati taccholastasyaAzramavAsinaH = vanavAsino'pi, janasya = munibAlikAlokasyApi / 'astIti de rahA hai / acchA, pahile yahI calUM / (kucha Age calakara, sAmane ora dekhakara) ye tapasviyoM kI kanyAe~ apane hI anurUpa choTe 2 secana ghaTa (jhAriyA~, kalazI) lie hue, paudhoM meM jala dene ke lie, idhara hI A rahI haiN| (acchI taraha se dekhakara -) aho! inakA sundara rUpa va AkRti bar3I hI manohAriNI hai / yadi-rAjamahaloM meM bhI kaThinatA se mila sakane vAlA aisA sundara svarUpa (zarIra ) ina AzramavAsI striyoM kA ho sakatA hai, to yaha kahanA par3egA 1 ayaM pAThaH kvacinna /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam yAvadetAzchAyAmimAmAzritya pratipAlayAmi / (--iti vilokayan sthitaH ) / ( tataH pravizati yathoktavyApArA saha sakhIbhyAM zakuntalA ) / zakuntalA--ido ido piashiio| [2ita itaH priyskhyau]| zeSaH / tarhi = tadA, khalu = nizcayena, vanalatAbhiH = araNyavallIbhiH, guNaiH = saundarya-komalatvAdibhiH, udyAne bhavA latA-udyAnalatAH = ArAmavIrudhaH, dUrIkRtAH = nirAkRtAH / dhikkRtA ityarthaH / [atra nidarzanA'laGkAraH, aprastutaprazaMsA ca, tayozca saMsRSTiH / prativastUpamAM kecana manyate, cheka-vRttyanuprAsau ca ] / ___ yAvat = kiJcitkAlaM, chAyAmimAM = saMnihitatarucchAyAmimAm / Azritya = AsthAya, etAH = imA munikanyakAH, pratipAlayAmi = prtiiksse| 'yAvattAvacca sAkalye'vadhau mAne'vadhAraNe' ityamaraH / uktamanatikramya yathoktaM-vyApAro yasyAH sA-yathoktavyApArA = vRkssaanbhissinycntii| ki-vanakI latAoM ne saukumArya Adi apane guNoM se udyAna ( bagIce ) kI pariSkRta latAoM ko bhI mAta kara diyA hai| ___ arthAt -antaHpura kI sarvavidha upabhoga sAdhana sampanna rAjalalanAoM ke rUpa lAvaNya ko tiraskRta karanevAlA rUpa (saunda) yadi vanavAsinI, AbhUSaNAdi se zUnya ina tApasa kanyAoM kA ho sakatA hai, to yahI kahanA hogA ki-jaGgalI latAoM ne udyAna ( bagIce ) kI latAoM ko mAta kara diyA / (tApasakanyAjaGgalo latA / rAjAGganA-udyAnalatA ) // 17 // acchA, isa vRkSa kI chAyA meM khar3e hokara inakI pratIkSA karU~ / ( chAyA meM khar3A hokara unakA dekhatA hai ) / [do sakhiyoM ke sAtha ghar3oM se paudhoM kI jar3a meM jala sIMcatI huI zakuntalA kA prvesh]| zakuntalA--arI priya sakhiyo ! idhara Ao, idhara / . 1 'yAvadimAM chAyAmAzritya pratipAlayAmi' / 2 ayaM pAThaH kacinna /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 abhijJAnazAkuntalam [prathamo~~~mmmmmmmm . ekA--halA sauntale ! tuvatto bi tAdakaNNassa assamarukkhaA pidarA tti takkemi, jeNa NomAliAkusumaparipelavAbi tuma edANaM AlavAlapariUraNe nniuttaa| [halA zakuntale ! tvatto'pi tAtakaNvasyA''zramavRkSAH priyatarA iti tarkayAmi; yena navamAlikAkusumaparipelavA'pi tvameteSAmAlavAlaparipUraNe niyuktA !] / ... zakuntalA--halo aNasUe ! Na kevalaM tAdassa Nioo, mama vi edesu shoarsinneho| ( --iti vRkSasecanaM nATayati ) / . [halA anasUye! na kevalaM tAtasya niyogo,mamA'pyeteSu shodrsnehH]| sakhIbhyAm = anasUyApriyaMvadAbhyAm / halA = ayi ! / 'samAnAbhistathA sakhyo 'halA' bhASyAH parasparam' iti naattyshaastroktH| navamAlikAyAH kusumAni, tadvatparipelavA-navamAlikAkusumaparipelavA = pratyagranavamAlakAkusumasukumArA / 'pelavaM komale, tanau' iti zAzvataH / AlavAlAnAM pUraNe -AlavAlapUraNe = vRkSamUlavartijalAvasthitisthAnaparipUraNe / 'syAdAlavAlamAvAlamAvApaH' ityamaraH / 'AlavAlaM vidurdhArAdhAraNaM dravato'mbhasaH' iti ca kozAntaram / tAtasya niyogaH-tAtaniyogaH = piturAjJA, sA eva secane na kAraNaM, kintu-mamApi eteSu = Azramatarupotepu, sahAdareSviva snehaH-sahodarasnehaH = bhrAtRvatsnehaH / 'astIti zeSaH / nATayati = rUpayati / tathA'nutiSThatItyAzayaH / ___eka sakhI (anasUyA)-sakhI zakuntale ! maiM samajhatI hU~, ki-tAta kaNva ko Azrama ke ye vRkSa tere se bhI adhika priya haiN| isIlie to navamAlikA (nevArI ) ke phUloM se bhI komala aGga vAlI tujhako ina vRkSoM ke AlavAloM (thAloM, kyAriyoM ) meM jala dene ke lie unhoMne lagA rakhA hai| zakuntalA--arI priya sakhI anasUye ! pitAjI kI AjJA hai, isIlie maiM inameM jala detI hU~, yaha bAta nahIM hai, kintu merA bhI ina vRkSoM meM sahodara bhAI kA sA sneha hai / (-vRkSoM meM jala detI hai)| 1 'anasUyA' / 2 'tvatto' / 3 'piadaretti' / 4. 'kusumapelavA tumaM vi' / 5 kacinna / 6 'tAdaNioo evva, asthime sAdarasiNeho edesu' / 7 'ruupyti'|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam dvitIyA--sahi sauntale ! udaaM lambhidA eghe gihyaAlakusuma-dAiNo assmrukkhaa| dANiM adikkantakusumasamaye bi rukkhake siJcanha, teNa aNahisandhiguruo dhammo bhavassadi / [ sakhi ! zakuntale ! udakaM lambhitA ete grISmakAlakusumadAyina AzramavRkSAH / idAnImatikrAntakusumasamayAnapi vRkSAn siJcAmaH, tena anabhisandhi-guruko dharmo bhaviSyati / zakuntalA--halA piaMvade ! ramaNijaM mantesi / [halA priyaMvade ! ramaNIyaM mantrayasi] / (--iti bhUyo vRkSasecanaM nATayati ) / rAjA--( nirvayaM, AtmagataM- ) kathamiyaM sA kaNvaduhitA zakuntalo ! ( savismayam ) aho ! asAdhudarzI khalu bhagavAn kaNvo ya imAmAzramadharma niyukta / lambhitA:-grAhitAH / grISmakAle kusumAni dadati taccholAH-grISmakAlakasamadAyinaH = pravarttamAnagrISmartupuSpapradAH, atikrAntaH kusumasya samayo yeSAnteatikrAntakusumasamayAH, tAn-vyatItapuSpasamayAn, nAsti-abhisandhiH yasminnevaMvidho'ta eva [gurureva- gurukaH-anabhisandhigurukaH = phalAnusandhAnarahitatvAnniHsvArthatvena gurutaraH / ramaNIyaM = sundaraM, mantrayasi = vadasi / nirvarNya = nitarAM vilokya / Atmagatam = svayameva / vimRzatItyarthaH / taduktaM sAhityadarpaNe-'azrAvyaM khalu yadastu tadiha svagataM mata' miti / sA= zrutapUrvA, prasiddhA ca / RNvaduhitA = kaNvatanayA, zakuntalA 'astIti dasarI sakhI ( priyaMvadA )-sakhI zakuntale ! grISmakAla meM phUla dene vAle ina AzramavRkSoM meM to jala dehI diyA gayA hai| aba jina vRkSoM kA phUlane kA samaya nikala cukA hai, unameM bhI jala dedeN| isase hameM niHsvArtha gurutara dharma prApta hogaa| zakuntalA-arI priyaMvade ! tUM bahuta ThIka bAta kaha rahI hai / rAjA-(acchI taraha dekhakara, mana hI mana ) kyA yahI vaha kaNva kI putrI 1 'priyaMvadA' / .2 kacinna / 3 'tatra bhavAn kaNvaH' / 4 'kAzyapaH' pA0 /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam [prathamo idaM kilA'vyAjamanoharaM vapu stapaHkSemaM sAdhayituM ya icchati / dhruvaM sa nIlotpalapatradhArayA zamIlatAM chattamRSirvyavasyati // 18 / / shessH| na sAdhu pazyatItyasAdhudarzI asAdhukArI, bhagavAn sakalajJAnanidhiH, kAzyapaH= kaNvaH / 'kaNva' ityeva vA kvacit pAThaH / Azramasya dharmastasmin Azramadharme = AzramocitadharmAcaraNeSu, tapovanakaThinakarmasu vRkSasecanAdiSu, niyuGkte = viniyojayati / __ idamiti / nAsti vyAjaH = AbhUSaNAdidhAraNaM yatra-tadavyAja, [ sat-] manoharam-avyAjamanoharaM = svabhAvasundaram, idaM = zakuntalAyAH, vapuH = zarIraM, tapasaH kSama-tapaHkSama-tapazcaraNayogya, sAdhayituM - kattuM, yaH kila RSiH = yo hi kaNvaH / icchati = samIhate, saH = RSiH, dhrava = nUnaM, nIlamutpalaM-nIlotpalaM, nIlotpalasya patrANAM dhArayA-nIlotpalapatradhArayA = nIlakamalapatrAgrabhAgena, zamyeva latA--tAM-zamIlatAM = saktaphalAvRkSa, kaNTakita kaThoratvacaM zamIvRkSaM, chettuM-khaNDayituM, vyavasyati = samIhate / [ zamIlatAsAdRzyodbhAvanAdabhiprAyanAmakaJcAtra nATakalakSaNamapyupanyastam,'abhiprAyastu sAdRzyAvadbhutArthasya kalpanA'-iti sAhityadarpaNokteH ) // 18 // zakuntalA hai ! / (Azcarya ke sAtha ) aho bhagavAn. kaNva to yaha bar3A hI anucita kArya kara rahe haiM, jo isa komalAGgo bAlA ko isa Azramocita dharma (tapasyA evaM vRkSoM ko jala denA Adi kaThina kAyoM) meM lagA rahe haiM ! / ___ kyoMki svabhAva se hI sundara, manohara zarIra vAlI isa bAlA ko jo RSi tapasyA ke yogya banAnA cAhate haiM, ve RSi to mAnoM nIla kamala ke komala pattoM kI dhAra se zamI ke vRkSa ( jA~TI, choMkarA ) ko kATanA cAhate haiM / ( yahA~ zakuntalA-nIlotpala kI komala pattI ke samAna hai| tapasyAkaNTaka yukta kaThora-zamIvRkSa ke samAna hai) // 18 // 1 'klamaM pA0 / 2 'samilatAM sektamRSiH' pA0 / /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 47 bhavatu, pAdapA'ntarita eva vizvastAM tAvadenAM pazyAmi / ( ---iti tathA karoti ) / zakuntalA--halA aNasUe ! adipiNadveNa vakaleNa piaMvadAe daDhaM pIDidA mi,tA siDhilehi dAva NaM / [halA anasUye ! atipinaddhena valkalena priyaMvadayA dRDhaM pIDitA'smi, tat zithilaya tAvadenat ] / [anasUyA-zithilayati] / priyaMvadA-( sahAsam-) estha dAva paoharavitthAraheduaM attaNo jobbagArambhaM uvAlaha, maM kiM uvAlahasi ? / [atra tAvat payodharavistArahetukamAtmano yauvanArambhamupAlabhasva, mAM kimupAlabhase ? ] / pAdapairantaritaH-pAdapAntaritaH = vRkSapaGktivyavahitaH, vizvastAM = niHzaGkAm / tAvat = kArnena, enAM = zakuntalAM, pazyAmi = nirvarNayAmi / iti = ityuktvA, tathA karoti = nibhRtaM pazyati / atitarAM pinaddhena-atipinaddhena = dRDhaM nibaddhana, valkalena = vRkSatvanimitena vastreNa, dRDhaM = bhRzaM, pIDitA'smi = bAdhitA'smi / zithilaya = zithilaM kuru / vyapanaya tAvanmama stanabandhanam / ____ hAsena sahita-sahAsa = sopahAsaM / 'jagAdeti zeSaH / payodharayobistAre [ hetureva-] hetu kasta-payAdharavistAra hetukaM = stanA''bhogavarddhanakAraNam , ___ acchA, vRkSoM ke pIche chipakara, nirbhaya hokara, maiM svacchanda vihAra karatI huI isa bAlA ko dekhatA huuN| (vRkSoM ke pIche chipakara zakuntalA ko dekhatA hai)| zakuntalA-arI anasUye ! dekha, priyaMvadA ne mere isa valkala vastra ko (AMgI --colI ko) bahuta kasa kara bAndha diyA hai, jisase mujhe bar3I pIr3A ho rahI hai / ataH tUM ise thor3A DhIlA to kara de| [anasUyA-kaJcakI ko DhIlI karatI hai / priyaMvadA-( haMsatI huI- ) isameM to tUM apane yauvana ke Arambha ko1 'vizrabdhaM / 2 shi'| 3 'Niantidahmi' [ niyantritA'smi ] / 4 'detat /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 abhijJAnazAkuntalam [prathamorAjA-samyagiyamAhaidamupahitasUkSmagranthinA skandhadeze, stanayugapariNAhA''cchAdinA valkalena / vapurabhinavamasyAH puSyati svAM na zobhA, kusumamiva pinaddhaM pANDupatrodareNa // 19 // AtmanaH = svasya, yauvanasyArambhastaM-yauvanArambhaM = pratyagraM yAvanodbhedameva, upAlabhasva = tasmai tAvatkupya, mAm = priyaMvadAM mAM, kimupAlabhase 1 = kiM nindasi ? / nAtra mama kshcnaa'praadhH| samyak = satyam , iyaM = priyaMvadA / idamiti / skandhadeze = aMsapradeze, upahitaH = dattaH / sUkSmaH = tanutaro, granthiH = bandhanaM yasya tena, stanayoH = vakSojayoH pariNAham = AbhAgam, AcchAdayati = pidhatte tacchIlena, valkalena = valkalanirmitena kaJcu kena, asyAH = zakunta. lAyAH, idam = cArutaram, abhinavam = apUrvam , vapuH = zarIram,-pANDUnAM = pariNAmapANDurANAM, patrANAM = tarudalAnAma, udareNa = udaravadAvaraNabhUtena, pinaddhaM = saMsaktaM, baddhaM, kusumamiva = prasUnamiva,-svAm = AtmIyAM, svakIyAM sahajAM, zobhA = chaviM, na puSyati = na bibhartitamAm / athavA kAkuriyam / puSyatyevetyarthaH / [ kusumasya jaraTha patrAcchAditasyeva zakuntalAvapuSaH zobhA valkalamidaM pidhatte / tadiyaM na valkalayogyetyAzayaH / upamA'laGkAraH ] / / 11 // jisase tere ye payodhara ( stana ) pratidina bar3hate hI jA rahe haiM-ulahanA ( doSa ) de / mujhe kyoM ulAhanA detI hai ? / arthAt abhinava yauvana ke ubhAr3a ke kAraNa hI tere yaha kucakalasa baDha rahe haiN| jisase valkalavastra ( kaJjukI) bhI kasatA hI jA rahA hai / bhalA, maiMne kahA~ ise kasa ke bAMdhA hai ? / rAjA-yaha( sakhI) ThIka hI kaha rahI hai| skandha pradeza para jisameM sUkSma granthi ( ghuNDI ) lagI huI hai aise, tathA vizAla stanayugala ke pariNAha' (phailAva ) ko Dhaka lene bAle, isa valkala ke vastra se isa bAlA (zakuntalA ) kI sahaja manohara zobhA bhI ustrI prakAra chipa rahI hai, jaise komala kamala ke phUla ko-purAne patte se Dhaka denepara usakI zobhA daba sI jAtI hai // 19 //
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH ] 4 abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA virAjitam 49 atha vA kAmamananurUpamasyA vapuSo valkalaM, na punaralaGkArazriyaM na puSyati / kutaH sarasijamanubiddhaM zaivalenApi ramyaM, __ malinamapi himAzAlakSma lakSmI tanoti / iyamadhikamanojJA valkalenApi tanvI, kimiva hi madhurANAM maNDanaM nA''kRtInAm ? // 20 // ___ atha vA = kiM vA, pakSAntare, kAmam = atyantam , asyA vapuSaH = zarIrasya, ananurUpam = asadRzam, ayogyamapi, valkalaM = vRkSatvagvastramidam , alaGkArasya = bhUSaNasya, zriyaM = zobhAM, na puSyati = na labhate, iti na punaH = naiva khalu, kintu labhata eva, nadvayena prakRtArthadAyabodhanAt / kutaH ? = kasmAdetat ? / 'ucyate' iti zeSaH / tatsvayamevAha sarasijamiti / zaivalena = zaivAlena, 'jalanIlI tu zaivAlaM zaivala' mityamaraH / anuviddhaM = saMpRktamapi, saMzliTamapi, saMsaktamapi, sarasija = kamalam , ramyaM = manohAri / 'bhavati' / yataH-malinamapi = malImasamapi, lakSma = kalaGkaH, himAMzoH = candrasya, lakSmI = zobhAm , tanoti = puSNAti [ eva ] / ataH-balkalenApi = valkenApi, iyaM tanvI = kRzatarAGgayaSTiriyaM zakuntalA, adhika = kAmaM, nitarAM, manojJA = manohAriNI / yataH-madhurANAM = ramyA gAm / AkRtInAM = rucirasasthAnAnAM vastUnAM, kAminInAmitiyAvat, kimiva = kiM tat ? yat , maNDanaM = bhUSaNa, na = na __athavA-isake anurUpa nahIM hote hue bhI yaha valkala isake zarIra para rahane se alaGkAra ( AbhUSaNa) kI taraha hI, isake zarIra kI zobhA ko bar3hA rahA hai| kyoMki kamala kA puSpa yadi zaivAla (jala kI kAI) se bhI yukta ho, to bhIramaNIya va sundara hImAlUma hotA hai / jaise candramA kA kalaGka malina hote hue bhI candramA kI zobhA ko bar3hAtA hI hai| isI prakAra yaha komalAGgI bAlA bhI isa valkalavastra se adhika sundara hI mAlUma hotI hai| ThIka hI hai, sundara evaM manohara AkRti vAloM 1 kacinna /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam [prathamo api cakaThinamapi mRgAkSyA valkalaM kAntarUpaM, _na manasi rucibhaGgaM svalpamapyAdadhAti / vikacasarasijAyAH stokanimuktakaNThaM, nijamiva kamalinyAH karkazaM vRntajAlam // 21 // bhavati 1, apitu sarvamapi vastu ramyANAM zriyameva puSNAti, kaNThe viSamiva nIlakaNThasya, ataH-kalaGkana-candrasyeva, zaivAlena kamalasyeva-vA'syA anena valkalena zobhaivetyAzayaH / arthAntaranyAsaH // 20 // kaThinamapIti / mRgasyevAkSiNI. yasyAstasyAH-mRgAkSyAH = capalAyatalo. canAyAH, kaThinamapi = kaThoramapi, tadvapuSo'nahamapi, atizayena kAntaM-kAntarUpaM = kamanIyaM, kAntAGgasaMsparzavatkAntam, valkalaM, vikacAni sarasijAni yasyAH sAtasyAH = utphullakamalAyAH, stokam-alpaM, nirmuktaH-tyaktaH, kaNTho yena tat stokanirmuktakaNThaM = kaNThAdadho'dhaHprasRtaM, 'kaNTho gale sannidhAne dhvanau madanapAdape' iti medinii| kamalinyAH = padmalatAyAH, nija = svakIyaM, karkazaM = kaThoraM, vRntajAlamiva = prasavabandhanapaTalamiva, manasi = svAnte, svalpamapi = kiJcidapi, ruceH = kAnteH, bhaGga = vicchedaM, nAdadhAti = na kurute / / [atrahi AgalamAprapadaM ca baddhasya valkalasya-kaThinena kamalinIvRntajAlena sAmyAdupamAlaGkAraH / 'prsiddhiloksiddhaarthairutkRssttairrthsaadhn'mityuktN prasiddhirnATakalakSaNaM ca sUcitaM zlokadvayena ] // 21 // ke lie kauna vastu zobhAdAyaka nahIM hotI hai ? / arthAt sundara AkRtivAloM ke zarIra para sAdhAraNa sI vastu bhI alaGkAra ke tulya hI mAlUma hotI hai // 20 // aura bhI-- isa mRgAkSI ke zarIra para kaNTha se nIce taka ba~dhA huA yaha valkala-vastra kaThora hote hue bhI, usI prakAra mana meM thor3I sI bhI aruci paidA nahIM karatA hai, jaise vikasita kamala rUpI puSpoM se zobhita kamalinI (kamala kI latA) kA, phUloM se lekara nIce kI ora jar3a taka lagA huA, apanA kaThora nAla ( kAToM se bharI huI kamala kI DaNDI ) burA nahIM mAlUma hotA hai // 21 // 1 kacinna /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam zakuntalA-( agrato'valokya-) sahIo! esa vAderidapallavAGgulIhiM kimpi vAharedi via maM cuuarukkho| tA jAva NaM sambhAvemi / (-iti tathA kroti)| [( agrato'valokya ) sakhyau ! eSa vAteritapallavA'GgulIbhiH kimapi vyAharatIva mAM cUtavRkSaH, tadyAvadenaM sambhAvayAmi]r priyaMvadA-halA sauntale ! idha jeva muhuttaaM ciTTha / [halA zakuntale ! ihaiva muhUrttakaM tiSTha] / zakuntalA-kiNimittam ? / [ kiMnimittam ? ] / priyaMvadA-tue samIvaTThidAe ladAsaNAdho via a cUarukkhao pddihaadi| [tvayA samIpasthitayA latAsanAtha ivA'yaM cUtavRkSaH prtibhaati]| vAtena = pavaneneritA, ataeva caJcalAH pallavA evAGgulyastAbhiH, vyAharatIva = kathayatIva / AyatIvetyarthaH / cUtavRkSakaH = aamrtrupotH| sambhAvayAmi = pazyAmi / [ anubhavAmi, jalaM siJcAmi vA] / tathA karoti = jalasecanaM nATayati, vilokayati vA / / ihaiva = AmrabAlapAdapasannidhAne / kiMnimittam = kimartham / tvayA = zakuntalA-(Age kI ora dekhakara) he priya sakhiyoM! yaha Ama kA vRkSa hilate hue pattoM rUpI apanI komala 2 aGguliyoM se mAnoM mujhase kucha kaha rahA hai / ataH isake pAsa jAtI huuN| [pAsa jAkara isakA siMcana karatI huuN| priyaMvadA-sakhi zakuntale ! kucha dera to tUM isa Ama ke vRkSa ke pAsa hI Thahara / zakuntalA-kyoM, kyA bAta hai ? / priyaMvadA-kyoMki tumhAre pAsa meM khar3e rahane se yaha Ama kA vRkSa sundara komala latA se yukta sA suzobhita mAlUma hotA hai / 1 'kesararukkhao' ['kesaravRkSaH'] / 2 'iti parikrAmati' / 3 'kesaravRkSaH' /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 abhijJAnazAkuntalam [prathamo zakuntalA-ado jeva tumaM piaMvada tti bhaNIasi / [ata eva tvaM 'priyaMvadeti bhnnyse|| .. rAjA-avitathamAha priyaMvadA / tathA hyasyAHadharaH kisalayarAgaH, komalaviTapA'nukAriNau bAhU / kusumamiva lobhanIyaM yauvanamaGgeSu saMnaddham // 22 // zakuntalayA, samIpe = nikaTe, sthitayA = vyavasthitayA, latayA sanAtha iva = vallIparivRta iva, cUta vRkSakaH = rasAlabAlapAdapaH, pratibhAti = jJAyate / ata eva = madhurabhASitayA, priyaM vadatIti-priyaMvadA, bhaNyase = gIyase / anvartha nAma bhavatyA ityrthH| avitathaM = satyaM / tathA = yathA priyaMvadayokta tathaiva / asyAH = zakuntalAyAH / asyAgrimazlokema saha sambandhaH / adhara iti| asyAH-adharaH = adharoSThaH, kisalayasyeva = pallavasyeva, rAgo = lauhityaM yasya tathAbhUtaH / komalaM viTapamanukurutastacchIlau-komalaviTapAnukariNau = mRdutarazAkhAnukAriNau, bAhU = bhujau, kusumamiva = puSpamiva-ca, lobhanIyaM = hRdayAvarjakaM, yauvanaM = tAruNyam, aGgeSu = avayaveSu, sannaddhaM = saMbhRtaM, sarvatobhAvena prakaTitaM, sthitaM vA / evaJcA'syA latAsAdRzyaM priyavadoktaM yujyata evetyaashyH| [ upamA'laGkAraH 'saJcayo'rthAnurUpo yaH sa padAnAM padoccayaH' iti darpaNoktyA padoccayo nAma nATakalakSaNaJca jJeyam ] // 22 // zakuntalA-arI sakhi ! tUM mIThA bolanA bahuta jAnatI hai, isIlie to tuM priyaMvadA kahalAtI hai| arthAt tUM to mero sundaratA kI isa prakAra prazaMsA kara rahI hai| rAjA-priyaMvadA to bilakula satya kaha rahI hai / kyoMki isa zakuntalA kA adharoSTha to komala pattoM kI taraha hai aura isakI donoM bhujAeM komala 2 DAliyoM ke samAna mAlUma hotI haiM, isake aGgoM meM lubhAvanA yauvana bhI khile hue phUloM kI taraha mAlUma hotA hai / ataH yaha bAlA latA kI taraha spaSTa hI mAlUma hotI hai // 22 // 1 'adokkhu piaMvadAsi tumN'| [ ataH khalu priyaMvadA'si tvam ] / 2 'priyamapi tathyamAha zakuntalAM priyaMvadA' /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam anasUyA-halA sauntale ! iaM saambarabahu sahaArassa tue kidaNAmaheA 'vanadosiNI'tti NomAliA, NaM visumaridAsi ? / [halA zakuntale ! iyaM svayaMvaravadhUH sahakArasya-tvayA kRtanAmadheyA 'vanatoSiNI'ti vanamAlikA,-enAM vismRtA'si ?] / zakuntalA-tado attANampi visumarissaM / (latAmupetya, avalokya ca-) halA ! ramaNIo kkhu kAlo isassa pAdavamihuNassa rediaro saMvutto, jeNa Nava. kusumajovaNA NomAliA, aaMpi bahuphaladAe uabhoakkhamo shaaro| (iti pazyantI tisstthti)| [tata AtmAnamapi vismariSyAmi / ( latAmupetya, avalokya ca) halA ! ramaNIyaH khalu kAlo'sya pAdapamithunasya 2ratikaraH saMvRtto, yena navakusumayauvanA navamAlikA, ayamapi bahuphalatayA upabhogakSamaH shkaarH| ( iti pazyantI tisstthti)| halA = he sakhi ! 'haNDe haje halA''hvAne nIcAM, ceTI, sakhIM pratI'tyamaraH / sahakArasya = AmrapAdapasya, svayaM vRNIte iti svayaMvarA, sA cAsau vadhUzca svayaMvaravadhUH = svayameva kRtAzleSA / tvayA kRtaM nAmadheyaM yasyAH sA = tvayaiva 'vanatASiNA'ti kRtanAmasaMskArA, navamAlikA = saptalA, ltaaprbhedH| 'saptalA navamAlike'ti koshH| [navamAlikA = 'sevatI gulaab']| vismRtA = vismRtrtii| tadA = yadImA vismarAmi tarhi, AtmAnamapi = svazarIramapi / matprANasameyamityAzayaH / 'atha patiMvarA svayaMvarA ca varyA ce' tysrH|| ramaNIyaH = manoharaH, kAlaH = griissmsmyH| pAdapamithunasya = vnmaalikaashkaaryoH| ratiM karoti tacchIlo ratikaraH = AnandapradaH, saMvRttaH = saMjAtaH,yena = __ anasUyA-sakhi zakuntale ! isa Ama ke paudhe kI svayaMvaravadhU yaha navamAlikA latA hai, jisakA tUM ne 'vanatoSiNI' nAma rakhA huA hai, kyA ise tUM bhUla gaI ? / kyA isako nahIM sIMcogI ? / zakuntalA-yadi ise bhI maiM bhUla jAU~gI, to phira maiM apane ko hI bhUla jAUMgI / arthAt ise maiM kabhI nahIM bhUla sakatI huuN| dekha sakhi ! yaha ramaNIya 1 'ramaNIye khalu kAle' / 2 vyatikaraH /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 abhijJAnazAkuntalam [prathamo priyaMvadA-(sasmitam-) aNasUe ! jANAsi kiMNimittaM sauntalA vaNadosiNI adimettaM pekkhadi tti ? / [ (sasmitam ) anasUye ! jAnAsi kiM nimittaM zakuntalA vanatoSiNImatimAtraM prekSate iti ?] / anasUyA-Na vastu vibhAvemi, tA kadhehi me| [na khalu vibhAvayAmi, tatkathaya me]| . priyaMvadA-jaha vaNadosiNI aNurUbeNa pAdabeNa saGgadA, taha ahampi attaNo aNurUbaM varaM laheaM tti / yato hetoH, navAni-kusumAnyek-yauvanaM yasyAH sA = navakusumasampattitAruNyA, navamAlikA = pATalA''khyA laMtA ('sevatI gulAba' iti prsiddhaa)| bahUni phalAni yasya tasya bhAvastayA = phalabharanamratayA, upabhogasya = saMbhogasya, kSamaH = yogyaH, sevanArhaH, bahuphala-(vIrya)-battayA sambhogasamarthazceti / sahakAraH = aamrbhedH| 'sahakAro'tisaurabhaH' itymrH| nAyaka-nAyikApakSe-kusumam = Artavam / phalaM = bIjaM (vIrya), suratasantatyAdiphalahetutvAt / kiMnimittam 1 = kutaH / atimAtraM = bahukAlaM, prekSate = nirIkSate / vibhAvayAmi = tarkayAmi, veni / grISma kAla isa pAdapamithuna (navamAlikA aura Ama) ke lie to ratikAraka ( AnandadAyaka aura maithuna yogya) hI ho gayA hai| kyoMki-idhara to navIna phUloM ke AjAne se yaha navamAlikA ( nevArI) navayauvanavatI ho rahI hai, aura udhara yaha sahakAra bhI phaloM ke bhAra se lade rahane se upabhoga ke yogya ho rahA hai [ kusuma = puSpa / aura strI kA mAsikadharma, Rtu / puSpa AjAne se latA pUrI javAnI para AjAtI hai, usI prakAra RtukAla Ane se strI bhI ratiyogya ho jAtI hai / puruSa bhI sarasa aura vIryavAn hone se upabhogakSama ho jAtA hai ] / priyaMvadA-(musakarAtI huI) anasUye ! kyA tUM jAnatI hai, ki zakuntalA kyoM isa navamAlikA ko isa prakAra cAva se bAra bAra dekha rahI hai ? / anasUyA-nahIM maiM to nahIM jAnatI hU~, tUM hI batA / . priyaMvadA-jaise yaha vanatoSiNI ( navamAlikA) apane anurUpa vRkSa 1 'vanajosiNI' [ vanajyotsnA]
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam ['yathA vainatoSiNI-anurUpeNa pAdapena saGgatA, tathA'hamapyAtmano'nurUpaM varaM labheya' iti ] | zakuntalA-esa de attaNo cittagato maNoraho / (iti kalasamAvarjayati) / [eSa te Atmanazcittagato manorathaH ( -iti kalasamAvarjayati )] / anasUyA-halA sauntale ! iaM tAdakaNNeNa tumaM via sahattheNa saMvaDhidA mAhavIladA, tA kadhaM imaM visumaridAsi ? [halA zakuntale ! iyaM tAtakaNvena tvamiva svahastena saMvarddhitA mAdhavIlatA, tatkathamimAM vismRtA'si ?] zakuntalA-tado attANampi visumarissaM / (latAmupetyA'valokya ca saharSam-) aJcarIaM aJcarIaM, piyaMbadepiyaM de Nivedemi / _ 'vanatoSiNI', vanajyotsne ti vA navamAlikAnAmadheyam / rUpamanugato'nurUpaH, [ yadvA-rUpasya yogyamanurUpaM, ] tena = svayogyena, pAdapena = sahakArataruNA, saGgatA = militA, ahamapi = zakuntalA'pi, anurUpaM = rUpasya yogyam-anurUpaM = svasadRzaM, varaM = bhartAraM, labheya = prApnayAm / citte = svAnte, gataH = sthitaH, manorathaH = abhilASaH / tvamevetthamabhilaSyasi, nA'hamityAzayaH / Avarjayati = jalase kAya ghaTImadhomukhaM namayati / mAdhavI = vaasntii| 'vAsantI mAdhavIlate'tyamaraH / latAM = vAsantIm / upetya = gatvA, (pati ) se saMgata ( vivAhita ) ho gaI hai, isI taraha maiM bhI zIghra hI apane anurUpa pati ko prApta karUM-yahI isakI icchA hai| zakuntalA-yaha bAta to tere hI mana meM hogii| (kalasa se vanatoSiNI meM jala detI hai)| anasUyA-sakhi zakuntale ! pitA kaNva ke hAtha se terI hI taraha pAlI huI yaha mAdhavI latA hai, isako bhalA tUM kaise bhUla gaI ? / zakuntalA-isako yadi maiM bhUla jAU~gI, to phira apane ko hI maiM bhUla 1 'banajosiNI' ('vanajyotsnA' ) 2 'eSa nUnaM tava Atmagato manorathaH /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam [prathamo[tata AtmAnamapi vismariSyAmi / ( latAmupetya, avalokya ca saharSam ) Azcaryam ! Azcaryyam / , priyaMvade ! priyaM te nighedayAmi / priyaMvadA-sahi ! kiM meM piaM ? / . [ sakhi ! kiM meM priyam ? ] / zakuntalA-asamae kstu esA AmUlAdo muulidA mAhavIladA / [ asamaye khalveSA A mUlAnmukulitA mAdhavIlatA ! ] / ubhe-( satvaramupagamya-) sahi ! saccaM saccaM ? / [ ( satvaramupetya ) sakhi ! satyaM satyam ? ] / zakuntalA--saccaM, kiM Na pekkhadha ? [ satyaM, kiM na prekSethe ?] / asamaye = puSpodvamA'yogye'pi grISmakAle, mukulAH saMjAtA asyAH sAmukulitA = jAtamukulodbhedA / vasantattau hi vAsantI puSyati, na grISme / 'mUlaM budhno'dhinAmakaH' ityamaraH / 'kuDamalo mukulo'striyA'mityamaraH / pratigataM jaauuNgii| (mAdhavI latA ke pAsa jAkara, use dekhakara, saharSa-) Azcarya hai ! Azcarya hai !! sakhi priyaMvade ! tere ko maiM eka priya bAta ( khuzakhabarI) sunAtI huuN| priyaMvadA-he sakhi ! mere ko kaunasI priya bAta sunA rahI ho? / mere ko prasanna karane vAlI kyA bAta hai ? / zakuntalA-dekha, yaha mAdhavI latA asamaya meM hI nIce se Upara taka phUloM kI kaliyoM se lahalahA rahI hai| (mAdhavI latA vasanta meM phUlatI hai, garmI meM nahIM, ataH grISmaRtu meM isakA phUlanA Azcaryajanaka hai)| donoM sakhiyA~-sakhi ! kyA yaha bAta satya hai ? / zakuntalA-hA~, bilakula satya hai, tuma loga bhI kyA nahIM dekha rahI ho! / (kyA tuma donoM ko yaha bAta nahIM dikhAI de rahI hai ?) /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 57 priyaMvadA-( saharSa nirUpya- ) sahi ! teNa hi paDippi de Nivedemi / [ ( saharSa nirUpya ) sakhi ! tena hi pratipriyaM te nivedayAmi ] ! zakuntalA-kiM me paDippiaM ? / [kiM me pratipriyam ? ] / priyaMvadA-AsaNNapANiggahaNAsi tumaM / [ AsannapANigrahaNA'si tvam / zakuntalA-( sA'sUyamiva ) esa de attaNo cittagato maNoraho, tA Na de vaaNaM sunnissN| [( sA'sUyamiva ) eSa te Atmanazcittagato manorathastanna te vacanaM shrossyaami| priyaMvadA-sahi ! Na kkhu parihAseNa bhaNAmi, sudaM mae tAdakaNNassa muhAdo 'tuha kallANasUaaM evaM NimittaM' tti / [sakhi ! na khalu te parihAsena bhaNAmi / zrutaM mayA tAtakaNvasya priyaM = pratipriyam / priyaMvadAyai priyaM nirdizantyAH zakuntalAyA api te, priyaM = zubhamahaM kthyaamiityrthH| AsannaM = samupasthitaM, pANigrahaNaM = vivAho-yasyAH sA-AsannapANigrahaNA = upasthitavivAhamaGgalA / vivAhaste'cireNaiva bhavediti / asUyayA sahitaM yathA syAttathA-sAsUrya = priyaMvadAyAH zakunazatAmadhikSipantIva, kupyantIva vA / zroSyAmi = zraddadhe / 'asUyA doSAropo guNeSvapI'tyamaraH / parihAsena = upahAsena, tAtakaNvasya = priyaMvadA-to he sakhi ! le maiM bhI tujhako pratipriya ( isake badale meM dUsarI priya ) bAta sunAtI huuN| zakuntalA-kaho, mere ko kyA priya bAta sunA rahI ho? / priyaMvadA-terA pANigrahaNa (vivAha ) aba zIghra hI hogaa| zakuntalA-( jhallAkara tAne ke sAtha ) yaha manoratha to tere hI mana meM ho rahA hai / ataH jA, maiM terI bAta hI aba nahIM sunuuNgii| priyaMvadA-he sakhi ! maiM tere se ha~sI nahIM kara rahI huuN| maiMne to tAta
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ wom abhijJAnazAkuntalam [prathamomukhAt-'tava kalyANasUcakametannimitta'miti ] / anasUyA-halA piaMvade ! ado jeva sasiNehA sauntalA mAhavIladA siJcadi ! [halA priyaMvade!ata eva sasnehA zakuntalA mAdhavIlatAM siJcati ! ] / zakuntalA-jado bahiNI me bhodi, tado kiM tti Na siJcami ? / (-iti kalasamAvarjayati ) / - [yato bhaginI meM bhavati tataH kimiti na siJcAmi ? ( iti kalasamAvarjayati)] rAjA-api nAma kulapateriyamasavarNakSetrasambhavA bhavet ? / pitRsadRzasya kaNvasya / 'tAto'nukampye pitarI'ti haimaH / pAlakatvAtpitRsAdRzyAt 'tAte'tyuktam / idaM nimittaM = zakunamidaM, mAdhavyA akAlakusumodgamarUpaM, kalyANasya = zubhasya, tvatpANigrahaNAtmakasya, sUcakaM = paricAyakam / ata eva = svavivAhasUcakatvAdeva, snehena = premNA sahitA-sasnehA / bhaginI = bhaginIsamA, tataH = tasmAt, kimiti na = kuto na / avazyameveti yAvat / [atra 'rAjA-kathamiyaM sA kaNvaduhite' 'tyArabhya 'kalasamAvarjayatI' tyantaM vilobhanaM nAma nATakalakSaNamupakSiptam / tallakSaNaM-'guNAnAM varNanaM tajjaivilo. bhanamitIritam' iti / api nAma = kiM nu khalu 1 / kulapateH = RSikulaguroH kaNvasya / asavarNe = kaNva ke mukha se hI yaha sunA hai, ki-jaba yaha mAdhavI latA asamaya meM hI phUlegI, taba yaha zakuntalA ke liye maGgala (vivAha ) sUcaka zakuna hogaa| . anasUyA-arI priyaMvade ! isIlie yaha zakuntalA isa mAdhavIlatA ko bar3e sneha se sIMcA karatI hai ! / zakuntalA-yaha latA to merI bahina ke tulya hai (kyoMki-pitA kaNva ke hAtha se lagAI huI hai ) ataH isako maiM kaise nahIM sIMcUM ? / (kalaza se mAdhavI latA meM jala detI hai)| rAjA-maiM samajhatA hU~, ki-kadAcit yaha zakuntalA maharSi kaNva kI asavarNa kSetra ( brAhmaNetara strI) se hI utpanna kanyA hogI ? /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 59 athavA kRtaM sandehena asaMzayaM kSatraparigrahakSamA, - yadAya'masyAmabhilASi me manaH / satAM hi sandehapadeSu vastuSu, pramANamantaHkaraNapravRttayaH // 23 // svajAtyatirikta, kSetre = kalatre, sambhavaH = utpattiryasyAH saa| saMdehena = saMzayena, kRtam = alam / 'kRtaM-yuge'lamarthe syA' diti medinI / agrimazlokena saha vAkyametatsambadhyate / __ asaMzayamiti / kintu iyam-asaMzayaM, = nissaMzayaM, kSatraNa = kSatriyeNa rAjJA mayA, parigrahaH = svIkAraH, 'parigrahaH parijane patnyAM svIkAramUlyayo riti vizvaH / tasya kSamA = yogyA-yat = yasmAt, me = mama mahAkulInasya, Arya = pavitraM, manaH = svAntam, abhilaSati tacchIlam abhilASI = asyAmabhilASaM dhatte / enAmicchati / tadeva saGgamayati-satAmiti / hi = yataH, satAM = satkulaprasUtAnAmasmadvidhAnAmAryANAm / 'AryaHsAdhau,sauviTalle' iti vizvaH / sandehasya = saMzayasya, padeSu = sthAneSu / 'padaM vyavasitatrANasthAnalakSmAghrivastuSu' ityamaraH / vastuSu = viSayeSu, antaHkaraNasya = cittasya, pravRttayaH = vRttaya eva, pramANa = nizcayahetuH / antaHkaraNapariNAmavizeSo hi vRttiH / [atrA'rthAntaranyAsaH / zakuntalA'nurAgarUpakAvyArthasya nizcayenopapatteH parinyAsanAmakamaGgaM nirdiSTam / taduktaM vizvanAthena'tanniSpattiH parinyAsaH' iti 1 // 23 / / ___ athavA isameM sandeha karanA vyartha hI hai| kyoMki-nizcaya hI yaha kanyA kSatriya ke ( mere ) vivAha karane yogya hai, kyoMki merA Arya (dharmamaryAdAnugAmI) mana isameM anurakta ho rahA hai| yadi mere aise kSatriya ke vivAha ke yogya yaha kanyA na hotI, yadi yaha brAhmaNa kanyA hI hotI, to merA pavitra mana isameM kabhI Asakta nahIM hotA / ataH yaha kanyA avazya hI asavarNakSetra samudbhUta hai| kyoMki sandeha sthala meM sajanoM kI antaHkaraNa kI vRttiyA~ hI pramANa (nirNAyaka) hotI haiM / ataeva kaNva kI yaha kanyA avazya hI kSatriyAdikSetraprasUtA hai / brAhmaNakSetrajAtA, nahIM hai / isa bAta ko merA mana hI kaha rahA hai // 23 //
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 abhijJAnazAkuntalam- [prathamo-tathApi tattvata eNvainaamuplpsye| zakuntalA-( sasambhramam ) ammo ! saliaseasambhamuggado NomAliaM ujjhima vaaNaM me mahuaro ahivadRdi ( iti bhramarabAdhAM 2naattyti)| [( sasambhramam / ammo ! salilasekasaMbhramodgato navamAlikAmujjhitvA vadanaM me madhukaro'bhivatate ( iti bhramarabAghAM nATayati ) ] / rAjA-(-saspRhaM vilokya ) sAdhu ! bAdhanamapi rmnniiymsyaaH| tathApi = yuktibhirantaHkaraNapravarttanaizca matparigrahakSameyamiti nirdhAraNe kRte. 'pi / tattvata eva = yAthAryenaiva, enAM = zakuntalAm , upalapsye = jJAsyAmi, yadiyaM matparigrahayogyA na veti / ____ sasambhramaM = sasAdhvasam / 'saMbhramaH sAdhvase'pi syAtsaMvegA''darayo' riti medinI / ammo ! = atyAhitam / 'vismaye, duHsahe, ammo nityaM strIbhiH prayujyate' iti bhrtH| salilasya = jalasya, yaH sekaH = abhiSekaH, tena-sambhrameNa = sahasA, udvataH = utpatan , ujjhitvA = parityajya, me = mama, vadanaM = mukham, abhi = prati, madhukaraH = bhramaraH, varttate = samAgacchati / [prativartate ityasya anuvartate iti vArthaH] / iti = ityuktvA, bhramarasya bAdhAM = bhramarAkramaNapIDAM, nATayati = abhinayati / [nATyazAlAsthitAn sabhyAn tathA svapIDAmabhinIya darzayati / - spRhayA sahitaM yathA syAttathA-saspRha = sAbhilASam , asyA bAdhanamapi = pIDA'pi, sAdhu = kAmaM, ramaNIyaM = manohAri / to bhI maiM isa bAta kA ThIka 2 nirNaya avazya karUMgA, ki-yaha kisa varNa kI kanyA hai ? yaha brAhmaNa jAti kI hai, yA kisI anya jAti kii| . zakuntalA-(saMbhrama = ghabar3AhaTa ke sAtha ) arI maiyA rI maiyA ! jala ke chIMTe lagane se sahasA navamAlikA se ur3akara yaha bhauMrA mere mukha para hI maMDarAne lagA hai| (bhramara-bAdhA pradarzita karatI huI idhara-udhara daur3atI hai)| . rAjA-(bar3e cAva va prema se dekhakara ) vAha ! isa (zakuntalA ) kI yaha ghabar3AhaTa bhI kaisI ramaNIya mAlUma hotI hai| 1 'tattvata enAM' / 2 'nirUpayati' / 3 'rAjA-( sspRhN-)|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam yato yataH SaTcaraNo'bhivarttate, . . tatastataH preritavAmalocanA / vivartitabhUriyamadya zikSate, bhayAdakAmA'pi hi dRSTivibhramam // 24 // 'api ca-( sAsUmiva-) calA'poGgAM dRSTiM spRzasi bahuzo vepathumatIM, ___rahasyAkhyAyIva svanasi mRdu karNA'ntikacaraH / ramaNIyatAmevopanyasyati--yata iti / hi = yataH, yato yataH = yasyAM yasyAM dizi / saptamyarthe sArvavibhaktikastasila / pare tu-yato-yataH = yaM yaM pradeza, dvitIyArthe tasila / abhiyoge dvitIyA / SaT caraNA yasyAsau SaTcaraNaH = bhramaraH, abhivarttate = anudhAvati / tatastataH = tatra tatra, prerite = prakSipte, vAme = sundare, vakre vA, locane = netre-yayA sA, vivartitA = tiryagunnamitA, bhrUH = bhrukuTiyA sA, iyaM = zakuntalA, adya = idAnIm . nAsti kAmaH = abhilASo yasyAH sAapi, anicchayA'pi dRSTavibhramaM = vivarttanaM, kaTAkSa-nikSepakalAm / zikSate = abhyasyati / [sakAmatvarUpakAraNA'bhAve'pi, kAryasya zikSaNasya sattvAdvibhAvanA'laGkAraH, utprekSA ca / tadanayoH saMsRSTiH] // 24 // .. sAsUyamiva = sopAlambhamiva / calApAgAmiti / calo'pAGgo yasyAH sA, tA = caJcalalocanAntAm / 'apAGgau netrayorantau' ityamaraH / vepathurattyasyAH .. kyoMki jidhara 2 yaha bhauMrA jAtA hai, udhara hI yaha apane sundara netroM se, bhauMha ko tirzI tAna kara dekhatI hai, mAnoM bhramara ke bhaya se, vinA icchA ke bhI yaha netroM kA savilAsa vikSepa (sakaTAkSanirIkSaNa) karanA hI sIkha rahI hai // 24 // __ aura bhI-(IrSyAyukta asahana bhAva se-) he bhramara !tUM isa manohAriNI bAlA ke kaTAkSoM se dekhA jAkara, bAra 2 isake kA~pate hue aGgoM kA sparza karatA hai / (kRtArtha kAmI bhI kAntA kaTAkSoM se dekhA 1 kvacinna / 2 'calApAGga dRSTaH' /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 abhijJAnazAkuntalam [prathamokarau vyAdhunvatyAH pibasi ratisarvasvamadharaM, vayaM tattvA'nveSAnmadhukara ! hatAstvaM khalu kRtI // 25 // sA tAM, vepathumatI = bhayataralitAM, dRSTiM = nayanaM, bahuzaH = ativelaM, spRzasi = cumbasi / kiJca karNasyAntikaM = samIpaM carati tacchIlaH-karNA'ntikacaraH = karNAbhyaNe bhraman , rahasyamAkhyAtuM zIlamasya sa iva, mRdu = madhuraM, svanasi = dhvanasi / anyo'pi kAmI kAminyAH karNayormudu kimapi dhdhanatyeva / kiJca-karau= hastapallavI, vyAdhunvatyAH = kampayantyAH, rateH sarvasvaMratisarvasvaM = saMprayogamUrdhAbhiSiktam , adharam = adharoSTham , pisi = rasayasi / anyopi kAmukaH kAntAdharabimbamanubhavatoti bhramarasya kAmisAmyam / ataH-madhukara! = he bhramara !, tvaM = tvameva khalu = nizcayena, kRto = bhAgyazAlI / IdRzamugdhArateH sarvAbhilaSaNIyAyAH tava anAyAsena lAmAt / vayaM = vayantu,-sakalakalAsaubhAgyazAlinaH kamanIyAkRtayo'pi vayantu,-tattvAnveSAt = vAstavavRttAntajijJAsayA, [kimiyaM kSatriyayogyA na vetyAdi tattvaM gaveSayantaH], hatAH = vaJcitA eva / atra tvaM kRtArtho, nAhamityupamAnAdhikyakathanAdhyatirekAlaGkAraH / nIlotpalAdibhrAntyA bhramarasyAnuvartanAddhAntimAnalaGkAro'pi / 'khaMbhAvoktiH / tvaM kRtI'tyatra caraNatrayaM heturiti 'kaavylingg| samAsoktiH, zrutyanuprAsa ityevamatrAlaGkArA gaveSaNIyAH / sAdhAraNacchAtrAyAsakArakatvAnna te tanyante'smAbhiH / / 25 // jAtA huA mugdhapriyA ke kA~pate hue zarIra kA AliGgana karatA hai)| aura isake kAnoM ke pAsa jAkara mAnoM koI rahasya kI bAta kahane ke lie tUM bAra 2 madhura guMjAna bhI karatA hai / (kAmI bhI apanI priyA ke kAnoM ke pAsa muMha le jAkara mIThe zabdoM meM rahasyamaya prema kI bAteM karatA hai)| aura apane hAthoM ko jhaTakAratI huI isa bAlAke ratisarvasvasvarUpa adharoSTha kA bhI tUM pAna karatA hai| (kAmI bhI-apanI priyA ke adhara rasa kA-pIDA ke kAraNa priyA ke hAtha jhaTakArate rahane para bhI balAtkAra se pAna karatA hai)| ataH he bhramara ! hamase to tU hI bhAgyazAlI hai| hama to vicAra hI karate karate isa sukha se vaMcita raha ge| aura saccA Ananda to tUM hI prApta kara rahA hai / ( tattvAnveSa = yaha mere yogya hai, yA nhiiN| kahIM yaha brAhmaNa kanyA na ho ityAdi vicAra ) // 25 //
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam api calolAM dRSTimitastato vitanute sabhralatAvibhramA mAbhugnena vivartinA balimatA madhyena kamrastanI / hastAgraM vidhunoti pallavanibhaM zItkArabhinnA'dharA, jAteyaM bhramarA'bhilaGghanamiyA vAdyevinA nartakI // 26 // lolAmiti / iyaM = zakuntalA, dhruvau late iva,-bhUlate, tayovibhrameNa = vikSepaNavizeSeNa saha vartamAnAM, lolAM = taralAM, dRSTiM = cakSuH, itastataH= vitanute = kSipati / kiJca Abhunena = bhayAdISatkuTilena, valimatA = trivalizAlinA, vivattinA = bhrAmyatA, madhyena = madhyabhAgena, upalakSitA, ata eva kamrau = manoharau stanau yasyAH sA kamrastanI / 'vivartitA' iti pAThe camaNAkalitetyarthaH / pallavasya nibhaM-pallavanibhaM = kisalayA kAraM, hastAgraM = karAgrabhAgaM, vidhunoti = kampayati / zItkAreNa bhinno-yuto'dharo yasyAH sA zItkArabhinnAdharA = zItkArakAriNI satI, bhramareNa yadabhilaGghanaM = samAkramaNaM, tasmAdbhIstayA, vAdyaiH = mRdaGgAdibhirvinaiva, nartakI = naTIva, jAtA = nisspnnaa| nartakyapi aura bhI - yaha bAlA bhrUlatA (bhauMha) ke vibhrama (vilAsapUrNa vikSepa, utAra-car3hAva ) se yukta apanI caJcala dRSTi ko idhara-udhara pheMka rahI hai| [ nartakI bhI-nAcate samaya bhrUbhaGga sahita apanI caJcala dRSTi ko idhara udhara ghumAtI hai ] / tathA bhramara ke bhaya se apanI trivalIyukta Ter3hI kamara ko idhara-udhara ghumAne se isa bAlA ke kucakalasa bhI bar3e hI kamanIya mAlUma hote haiN| [nartakI bhI-nAcate samaya apanI kamara ko idhara udhara Ter3hI karatI hai, ghumAtI hai| aura kamara ke idhara udhara ghumAne se va Ter3he karane se usake stana bhI ubhar3a Ate haiM, jisase vaha aura bhI manohara mAlUma hotI hai / aura pallava ke samAna Arakta aura komala apane hastAgra ko yaha idhara udhara jhaTakAra rahI hai, aura sItkArayukta adhara pallava se zobhita hai [nartakI bhI-nAcate samaya apane hAthoM ko idhara udhara ghumAtI hai| 1 isa Arabhya 'atithisamAcAramevA'valambiSye' ityetAvAn grantha iha kacinna dRzyate, agre ca dRzyate'yaM pAThaH / 2 'vivartitA' pA0 /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam [prathamo zakuntalA-halA ! parittAadha parittAadha maM imiNA duTTamahuareNa ahihUumANam / [halA ! paritrAyethAM paritrAyethAM mAmanena duSTamadhukareNA'bhibhUyamAnAm / ubhe-( sasmitaM-) kA amho parittANe ? / ettha dAva dussandaM akkanda, jado rAarakkhidAiM tabovaNAI / [ ( sasmitaM) ke AvAM paritrANe ? / atra tAvaddaSyantamAkranda, yato rAjarakSitAni tapovanAni / / rAjA--avasaraH khalvayamasmAkamAtmAnaM dazayitum / na bhetavyaM ! nartanakAle lolAM dRSTim, itastato vivartamAna madhyaM, hastacAlanaJca kurute iti yuktamuktam / [ caturthacaraNArthe pAdatrayArthasya hetutvAkAvyaliGgamatra / bhrUlatApallavanimapadayorupamA / atrA'nye'pyalaGkArAH santi, te tdrsikairaaklniiyaaH]|26|| anena mAmanusaratA, duSTena = pApinA, madhukareNa = bhramaraNa, abhibhUyamAnAM = pIDyamAnAM, paritrAyethAM= yuvAM rakSatam / sasmitamiti / manAk pIDitAM zakuntalA prekSya smitamatra / Akranda = Ahvaya / 'AkrandaH krandanA''hvAne' iti medinI / svagatamiti / 'azrAvyaM khalu yadvastu tadiha svagata mata miti vizvanAthaH / AtmAnaM darzayitum = sAtha hI sItkAra Adi bhI karatI hai| ataH bhramara ke bhaya se yaha bAlA (zakuntalA) nartakI kI taraha mAnoM nAca rahI hai / kevala vAdya (bAje) kI hI yahA~ kamI hai / arthAt nAcate samaya nartakI ke sAtha to bAje bhI rahate haiM, para isake pAsa kevala bAje nahIM haiM, basa, nattaikI meM aura isameM itanA hI antara hai // 26 // - zakuntalA-arI sakhiyoM ! maiM isa duSTa bhramara se pIDita ho rahI huuN| tuma mujhe bcaao| ' donoM sakhiyA~-(ha~satI huI-) hama bacAne vAlI kauna hotI haiM / duSyanta rAjA ko bulA, vahI tujhe bcaayegaa| kyoMki tapovana kI rakSA kA bhAra to rAjA para hI hotA hai / rAjA-hamAre prakaTa hone kA yaha acchA avasara hai / 'mata Daro, mata ddro,'|
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH ] 5 abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 65 na bhetavyam ! (-ityokte, svagatam-) evaM hi 'rAjA'hamasmIti parijJAtaM bhaviSyati / bhavatu / atithisamAcAramevA'valambiSye / zakuntalA-Na eso duviNIdo viramadi, 'tA aNNado gamissaM / (2padAntare sthitvA, sadRSTikSepaM-) haddI ! haddI ! kathaM ido vi meM aNusaradi, tA parittAadha mN| naiSa durvinIto viramati / tadanyato gamiSyAmi (padAntare sthitvA sadRSTikSepa) hA dhik ! hA dhik ! kathamito'pi mAmanusarati / tat paritrAyethAM mAm / rAjA--( satvaramupagamya-) AH!AtmanaH prakaTanasya / avasaraH = kAlaH / prakAzam = sarvazrAvyam / uccaiH svareNa / uktasya arddham-aoktaM, tasmin-aokte = kiJciduktvA madhye eva viramya svacetasi cintayatItyarthaH / evaM hi = 'duSyantamAkrande'tyuktiM zrutvA, yadi mayA prativaco dIyeta, tadA rAjA'haM = 'duSyanto'hamiti, parijJAtaM = jJAtam / atitheH = prAghuNikasya, samAcAraH = vyavahArastam / avalambidhye = AzrayiSye / corAdibhaye samupasthite samAsanno'tithiryathA paritrAtuM dhAvati, tathaivAhaM karomi- ityAzayaH / durvinItaH = dhRSTaH, eSaH-bhramaraH / anyataH = anyatra / padAntare sthitvA = kiJcidgatvA, sthitvA ca, sadRSTikSepaM = tiryak locanaM kSipantI, itaH = atrApi / tvarayA sahita-satvaram = Azu, upagamya = samIpaM gatvA / AH ! iti krodhe.pIDAyAMvA'vyayam / 'A'stu syAtkopapIr3ayo' rityamaraH / (itanA kahakara bIca meM hI rukakara, manahI mana ) isa prakAra kahane se to maiM rAjA hU~' yaha bAta prakaTa ho jaaygii| acchA, atithibhAva ke anurUpa hI maiM bAteM kruuNgaa| zakuntalA-are ! yaha avinIta (duSTa ) bhauMrA to mAnatA hI nahIM hai| isalie yahA~ se anyatra calI jAtI huuN| ( kucha dUra jAkara, khar3I hokara, idharaudhara dekhakara ) hAya ! hAya !! yahA~ bhI yaha bhauMrA mere pIche hI A rahA hai| mujhe bacAo, mujhe bcaao| rAjA-(jaldI se pAsa meM jAkara-) Aha ! duSToM ko daNDa denevAle 1 kvacinna / 2 'padAntare gatvA' 'padAntare sadRSTikSepa' pA0 / 3 'ido vi Aacchadi, halA parittAaha maM imiNA duTTamahuareNa ahihUamANa' pA0 /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam [prathamokaH paurave vasumatI zAsati, zAsitari durvinItAnAm / ayamAcaratyavinayaM, mugdhAsu tapasvikanyAsu ! / / 27 // ( sarvA-rAjAnaM dRSTvA kicidiva sambhrAntAH ) / saMkhyau-ajja ! Na 2kkhu kimpi aJcAhidaM 2kiNNu i vastuNo piasahi duTTamahuareNa AulIkiamANA kAdarIbhUdA / (-iti zakuntalAM darzayataH ) / [Aryya ! na khalu kimapyatyAhitaM / 2kintu iyaM khalu naH priyasakhI duSTamadhukareNA''kulIkriyamANA kAtarIbhUtA (-iti zakuntalAM darzayataH )] / ka iti / durvinItAnAM = dhRSTAnAM, duSTAnAM; zAsitari = zAsake, [zikSayitari, ziSTarakSake ca / purorapatyaM--pauravaH, athavA purUNAM rAjA pauravaH, tasmin paurave = puruvaMzye duSyante, vasumatI = bhUmi, zAsati = pAlayani sati, mugdhAsu = saralAsu, tapasvinAM = munInAM, kanyAsu = kumArISu, ko'ya = kau'sau ? yo'tra, avinayaM = dhASyam, Acarati = samAcarati / [ 'aprastuta prshNsaa'| cheka vRttyanuprAsau / anena 'daNDastvavinayAdInAM dRSTyA, zrutyA ca tarjana' miti rasArNavoktaM 'daNDa'. nAmakaM mukhasandhyaGgaM ca darzitam ] // 27 // kiJcidiva = stokaM, sambhrAntAH- cakitAH / atyAhitaM = mahadbhayam / 'atyAhitaM mahAbhIti' rityamaraH / AkulIkriyamANA = bAdhyamAnA, = kAtarIbhUtA: suprasiddha puruvaMza meM prasUta rAjA duSyanta ke rAjya meM yaha kauna hai-jo bholIbhAlI tapasvikanyAoM se sRSTatA kA vyavahAra karatA hai ? / [ unase cher3akhAnI karatA hai ? ] // 27 // [rAjA ko dekhakara sabhI cakita ho, ghabar3A-sI jAtI haiM / donoM sakhiyA~-Arya ! aura to kucha vizeSa bAta nahIM hai| kintu hamArI yaha sakhI zakuntalA isa duSTa bhramara se Dara kara kucha vyAkula sI ho gaI hai| [zakuntalA kI ora saMketa karatI haiM ] / 1. 'anasUyA' / 2 'kvacinna' / 3. 'iaMNo piasahI' / 4. 'ahihUamANA' [ abhibhUyamAnA ] / 5. 'darzayati' /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam rAjA--(zakuntalAmupetya-) ayi ! tapo vaddhate ? / ( zakuntalA-sasAdhvasA'vanatamukhI3 tisstthti)| anasUyA--dANiM adidhivisesalAheNa / [idAnImatithivizeSalAbhena]: ... priyaMvadA--sAadaM ajassa / halA sauntale ! gaccha, uTaAdo phalamissaM agvabhAaNaM uvahara, idampi pAodaaM bhavissadi / (-iti ghaTaM darzayati ) / [svAgatamAryasya / halA zakuntale ! gaccha uMTajAt phalamizramayabhAjanamupahara / idamapi pAdodakaM bhaviSyati (-iti ghaTaM darzayati )] / prstaa| tapo varddhate 1 = dharmAnuSThAnaM, vRkSasecanAdikaM ca bhavatyA nirvighnaM bhavati / sasAdhvasA= sabhayA / 'bhItiIH sAsaM bhaya'mityamaraH / ata eva avanataM mukhaM yasyAH sA-avanatamukhI = adhomukhii| idAnIM = lAbhena = bhavAdRzamahApuruSAtithilAbhena / 'asmAkaM tapo nUnaM vaddhate' iti zeSaH / [ etanAnuvRttinAmA nATakA'laGkAro darzitaH / tallakSaNaM rasANave- 'prazrayAdanuvartanam-anuvRtti riti ] / uTajAt = parNazAlAyAH / 'munInAntu parNazAloTa jo'striyA' mitymrH| phalaimazraM = saphalam , aya'sya bhAjanam = arghyapAtram , upahara = upanaya / samAnaya, AnIya prayaccheti vA / idamapi = ghaTasthamapi, pAdayorudaka-pAdodakaM, = pAdaprakSAlanajalaM / rAjA-( zakuntalA ke pAsa jAkara ) ayi sundarI ! tumhArI tapasyA (vrata niyama Adi) to ThIka se bar3ha (cala ) rahI hai na ? / aura saba kuzala to hai ? / [ zakuntalA-kucha DarI ( ghabar3AI ) huI, mukha nIcA kie hue, khar3I rahatI hai| anasUyA-Arya (Aja) Apa aise atithi ke prApta hone se ( hamArI tapasyA avazya hI vRddhi ko prApta ho rahI hai)| priyaMvadA-Arya ! ApakA svAgata hai / arI zakuntalA ! jA kuTI se phala mizrita arghya pAtra le aa| pAdodaka [pAdya ] ke lie to isa ghar3e meM jala hai hii| ( ghar3e kI ora izArA karatI hai ) / 1. 'zakuntalAbhimukho bhUtvA' / 2. kacinna / 3. 'sAdhvasAdavacanA tiSThati' / 4. 'uDaaM[uTaja'] /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam- . [prathamorAjA-bhavatInAM sUnRtayaiva vAcA kRtamAtithyam / anasUyA-teNe hi imasmi dova pacchAasIdalAe sattabaNNavediAe uvavisiya ajjo parissama avaNedu / . [tena hi asyAM tAvat pracchAyazItalAyAM saptaparNavedikAyAmupavizya AyaH parizramamapanayatu] ! rAjA--nUnaM yUyamapyanena dharmakarmaNA prishraantaastnmuhuurttmupvisht| priyaMvadA--( janAntika-) halA sauntale ! uidaM No adidhipajuAsaNaM, tA ehi, uvavisahma / ( iti sarvA upvishnti)| sUnRtayA = madhura-priyayA / 'sUnRtaM priye' ityamaraH / atithaye idam-Atithyam = atithistkaarH| prakRSTA chAyA yasyAM sA,-pracchAyA ca sA zItalA ca, tasyAM-pracchAyazItalAyAM = prakRSTacchAyAzAlinyAmata eva zItalAyAM, saptaparNasya = viSamacchadasya, vedikAyAM = prastarakhaNDanibaddhakuTTimabhuvi / 'saptaparNo vizAlatvak zArado viSamacchadaH' ityamaraH / 'syAdvitardistu vedikA' itymrH| parizramam = adhvaklAntim | anena = jalasecanarUpeNa, dhotpAdakaM karma-dharmakarma / madhyamapadalopI samAsaH / tena = dharmavarddhakena vRkSasecanavyApAreNa / tat = tasmAt , muhUrta = rAjA-Apaloga kyoM kaSTa karatI haiM ? / ApalogoM kI isa prakAra priya aura madhura vANI se hI hamArA atithi satkAra to ho gayA / anasUyA-acchA, to Apa thor3A isa chAyAdAra aura zItala saptaparNa (sataunA) kI vedi ( cabUtare ) para baiThakara apanA mArgazrama ( thakAvaTa ) to dUra kara leN| rAjA-mujhe aisA mAlUma hotA hai, ki Apa saba bhI vRkSoM ke secana rUpI isa dharma kArya se thaka gaI haiM, ataH Apaloga bhI thor3I dera yahA~ baiThakara vizrAma kara leM, to acchA ho| priyaMvadA-( hAtha kI Ar3a karake kevala zakuntalA se hI-) he sakhi 1 'giraa'| 2 kvacinna / 3 'parissamaviNodaM karedu ajo' / [ parizramavinodaM krotvaaryH]| 4 'dharmeti kacinna / ' 5 'srve'|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA virAjitam 69 [ halA zakuntale !. ucitaM no'tithiparyupAsanaM' / tadehi upavizAmaH ( - iti sarvA upvishnti)]| zakuntalA-(Atmagatam -) kadhaM imaM jaNaM pekkhia tavobaNavirohiNo viArassa gamaNIA mi saMvuttA ! / [( AtmagataM ) kathamimaM janaM prekSya tapovanavirodhino vikArasya gamanIyA'smi saMvRttA!.] | rAjA--( sarvA avalokya svAgatam ) aho! samAnavayorUparamaNIyaM sauhAImatrabhavatInAm / kSaNamAtram / janAnti kam = anyAnapavArya / 'janAntikamaprakAzaH' iti trikANDazeSaH / kevalaM zakuntalAyA evaM karNe jagAdeti shessH| taduktaM dhanikena-'tripatAkakareNAnyAnapavAryA'ntarA kathAm / anyonyAmantraNaM yatsyAjanAnte tajjanAntikam // ' iti / 'sa eva tripatAkaH syAdvakritAnA'mikA'GguliH' iti rtnaakre| atithiparyupAsanam = atithinikaTe'vasthitiH / atithisatkAraH / tadvacanarakSaNamiti yAvat / ehi = Agaccha / Atmagatamiti / priyaMvadAdInazrAvayantI svayamevAhetyarthaH / tapovanasya virAdhI, tasya = zAntatapovanA'nanurUpasya / vikArasya = cittAvasthAvizeSasya / kAmAdrekasyeti yAvat / 'tapovirodhina' iti yAvat / gamanIyA = viSayA, saMvRttA = jaataa| [.anena bhAvo nAmAGgajo vikAro darzitaH / 'nirvikArAtmake citte bhAvaH prathamavikriyeti vizvanAthaH ] / sarvAH = zakuntalAdyAzakuntale ! hamalogoM ko atithi ke pAsa baiThakara usakA satkAra va Adara karanA ucita evaM Avazyaka hai, ataH Ao, thor3I dera inake pAsa baiTha jAeM / zakuntalA-(mana hI mana-) na jAne kyoM inako dekhakara maiM tapovana ke viruddha mAnasika vikAra ( kAma vikAra ) kI zikAra ho rahI huuN| arthAt-merA inake prati AkarSaNa aura prema bar3ha rahA hai| rAjA-(saba kI ora dekhakara, mana hI mana) ahA! paraspara samAna 1 'pajjupAsaNaM ahadINaM [ paryupAsanamatithInAm ] / 2 vacinna / 3 'kiNNu kkhu imaM pekkhi' / 'dekkhia'| [kiM nu khalu imaM dRSTvA ] / 4 'tapovirodhinaH' 5 'vilokya svagataM' / 6 'samavayo' / 7 kathAmadhye ityarthaH /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam [prathamopriyaMvadA-( janAntikaM- ) halA aNasUe ! ko Nu vastu eso duravagAha. gambhIrAkidI mahuraM Avalanto pahuttadAkkhiNNaM vitthAredi ? / .. [ (janAntikaM ) halA anasUye ! ko nu khalveSa duravagAhagambhIrA''. kRtimadhuramAlapan prabhutva-dAkSiNyaM vistArayati ?] / anasUyA-halA ! mama vi asthi kodUhalaM, to pucchissaM dAva NaM / (prakAzam - ) ajasla mahurAlAvajaNido vIsambho maM AlAvedi,-kaMdaro rAesivaMzo alaGgarIadi ajeNa ? kadamo vA deso virahapajjussuo karIadi / / stisro'pi, samAnena = sadRzeNa, rUpeNa, vayasA ca ramaNIyaM = manozam / atra bhavanInAM = pUjyAnAM bhavatInAm / 'pUjye tatrabhavAnatrabhavA' niti haimaH = / suhRdo bhAvaH sauhArda = sakhyam / janAntikam = tripatAkakareNA'nyAnapavArya / duSyantamazrAvayantI anasUyAM prati Aheti yAvat / duravagAhA = duryodhA, ata eva gambhIrA = gabhIrA, AkRAtaH = mukhamudrA yasyAsau, madhuraM = sarasam , Alasan = vArtAlApaM kurvan , prabhutvaJca %3D prabhAvaJca, dAkSiNyaJca = cAturyaJca / prabhutva-dAkSiNya, vistArayati = prakaTayati / svAdhikAraM cAturyeNa prakaTayatItyarthaH / kautUhalaM = kautukam / prakAzam = prakaTam / 'sarvazrAvyaM prakAzaM syAt'-iti vizvanAthaH / avasthA evaM samAna rUpavAlI ina sabakA prema aura anurAga bhI Apasa meM kaisA ramaNIya hai| priyaMvadA-(hAtha kI Ar3akara ke kevala anusUyA se-) yaha kauna vyakti hai, jo dekhane meM gambhIra va sundara AkRtivAlA mAlUma hotA hai, evaM jisake madhura bhASaNa meM bhI prabhutva Tapaka rahA hai aura jo bar3I hI caturAI aura madhuratA (anukUlatA) hamalogoM se ghula-milakara isa prakAra mIThI 2 bAteM kara rahA hai ? / anasUyA-( alaga se) he sakhi ! mujhe bhI isa bAta kA bar3A 1 kvacinna / 2 'cauragambhIrAkidI caura piyaM' [ caturagambhIrAkRtizcaturaM priyaM' ] / 3 'sahi' [ sakhi ] / 4 'maMtmavedi' [ mantrayati ] / 5 'kadamo' [ katamo] /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam kiM NimittaM vA ajeNa suumAreNa tavovaNagamaNaparissame appA uvaNIdo ta ? ! [halA! mamApyasti kautUhalam / tat prakSyAmi tAvadenam / (prakAzaM ) Aya'sya madhurA''lApajanito vizambho mAmAlApayati / 'kataro rAjarSivaMzo'laMkriyate AryaNa ? / katamo vA dezo virahapayutsukaH kriyate ? / kiMnimittaM vA''ryeNa sukumAreNa tapovanagamanaparizrame AtmA upanIta ?' iti / zakuntalA-(Atmagatam ) hiaa ! mA uttamma, jaM tue cintidaM taM aNasUA mantredi / [(AtmagataM ) hRdaya ! mA-uttAmya, yattvayA cintitaM, tadanasUyA mntryti]| Aryasya = bhavataH, madhureNa = priyeNa / ramaNIyena / AlApena = bhASaNena, janitaH = vizrambhaH = vizvAsaH, AlApayati-mAM sambhASaNaM kArayati / kataraH = somasUryavaMzayormadhye kataraH / birahega paryutsukaH = utkaNThAkulaH, sukumAreNa = komalagAtreNa, tapovane yadgamanaM, tatra yaH parizramastatra = Ido AyAse, AtmA upanItaH = zaroraM yojitam / kena hetunA ca bhavAnatrAyAta iti hi praznAzayaH / ___ mA uttAmya = maH vyAkulIbhRH / mantrayati = pRcchati / parihAraM = nigRhanaM, kutUhala ho rahA hai ! ataH maiM inase hI pUchatI huuN| (prakaTa meM-) Arya ! Apake isa madhura bhASaNa se jo vizvAsa hamalogoM meM utpanna ho gayA hai, usI se maiM Apase yaha pUchane kI pRSTatA kara rahI hU~, ki-Apane kisa rAjarSi vaMza ko apane janma se alaMkRta kiyA hai ? / aura Apane kauna se deza ko apane viraha se utsuka ( virahAkula ) kiyA hai ? / aura kisa lie Apane apane isa sukumAra zarIra ko itanI dUra isa tapovana meM Ane ke kaSTa meM lagAyA hai ? / ( arthAt-Apa kisa rAjavaMza ke haiM ?, aura kahA~ ke rahanevAle haiM ?, aura isa tapovana meM Apake Ane kA kyA kAraNa hai ? ) kRpayA khie| zakuntalA-(mana hI mana ) are hRdaya ! mata ghabar3A / tUM kyoM utAvalA ho rahA hai ? / jo bAta tUM jAnanA cAhatA hai, usI bAta ko to yaha anasUyA svayaM hI pUcha rahI hai|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 abhijJAnazAkuntalam prathamorAjA-( svagataM - ) kathamidAnImAtmAnaM nivedayAmi, kathaM vo''tmanaH parihAraM karomi ? / bhavatu / evaM tAvat / ( prakAzam-) bhavati ! vedavidasmiM rAjJaH pauravasya nagaradharmAdhikAre niyuktaH, puNyAzramadarzanaprasaGgena dharmAraNyamidamAyAtaH / bhavatu = astu / evaM tAvat = itthaM kathayAmi / zleSeNa brAhmaNamAtmAnaM nidishaami| prakAzaM = prkttN| vedavit = vidvAn / sa ca kSatriyo, brAhmaNazca bhavatIti svjaatihitaa| pauravasya = ( purUNAM dezavizeSANAM rojJaH-pauravasya ) matpituH, duSyantasya vA, nagaradharmAdhikAre=nagaradharmAdhikaraNe, pradhAnanyAyAlayAdhyakSapade vA, rAjye vA] / niyuktaH = adhikRtH| brAhmaNo'pi dharmAdhikArI bhavati, raajaapi| dharmasaMrakSaNe svapitrA, prajApatinaiva vA niyuktaH / anena vAkyena vipro'yaM nagaradharmAdhikArI, rAjA vA'yamiti na sphuTam / itthaM zleSeNA''tmaprakaTanaM, gopanaJca kRtam / dharmavaddha kamaraNyaM, dharmasya = dharmAnuSThAnasya vA araNyadharmAraNyaM, tasya darzanaM, tasya prasaGgena = puNyAzramadarzanArtham / idaJca patAkAsthAnam / taduktaM vizvanAthena 'vyartho vacanavinyAmaH suzliSTaH kAvyayojitaH / pradhAnArthAntarAkSepI patAkAsthAnakaM param // ' iti / rAjA-(mana hI mana-) maiM aba apane ko kaise prakaTa karU~ ? / aura chipAu~ bhI to kaise chipAU~ ? / acchA ! / isa prakAra kahatA huuN| (prakaTa meM) zrImatIjo ! maiM to paurava rAjA ( apane pitA) kA AjJAkArI (putra ) evaM vedavit hU~ aura unake ( apane pitA kA yA rAjA kA ) nagara kI rakSA karane ke adhikAra para niyukta eka adhikArI huuN| aura puNya AzramoM ke dekhane kI icchA se hI isa dharmAraNya ( tapovana ) meM AgayA huuN| 1 'aatmaaphaarm'| 2 'evaM tAvadenAM vkssye'| 3 'yaH pauraveNa rAjJA matpitrA dharmAdhikAre niyuktaH so'hamAzramiNAmavighnakriyopalambhAya dharmAraNyamidamAyAtaH paa0||
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam anasUyA--aja ! sagAdhA dhammaAriNo / [ Arya ! sanAthA dharmacAriNaH] / - ( zakuntalA- zrRGgAralajAM nATayati ) / sakhyau--( ubhayorAkAraM viditvA, jainAntikaM-) halA sauntale ! jai aja tAdo idha saNNihido bhve-| [( ubhayorAkAraM viditvA, janAntika ) halA zakuntale ! yadyadya tAta iha sannihito bhvet-']| zakuntalA-taMdo kiM bhave ? / [tataH kiM bhavet ?] / rAjJo dvayarthakavacanena 'artha rAjapratinidhi'riti, rAjA vA'yamiti jJAtvA'nasUyA vakti sanAthA iti / sanAthAH = anugRhItAH / zRGgAralajjAm = dhUmaGgAdinA sAkRtaM lajA, kAmaceSTAM vA, saDaM nATayati = jalajamabhinayati / tadanana hAvo nAma nAyikA'Ggajo'laGkAro drshitH| taduktaM 'bhranetrAdivikAraistu sambhogecchAprakAzakaH / bhAva evAlpasaMlakSyavikAro hAva ucyate // ' iti / ubhayoH = zakuntalA-dupyantayoH, AkAra = mukhAkRti, viditvA = AkAreNobhayoranugagaM jJAtvA / iha = Azrame, saMnihitaH = upasthitaH, jIvitasya = ___ anasUyA-he Arya ! Apake Ane se Aja hama saba dharmAcaraNazIla AzramavAsI loga sanAtha aura kRtArtha haiN| . [ zakuntalA-hAva, bhAva, kaTAkSa Adi kAma vikAra pradarzana pUrvaka zRGgAra lajA kA abhinaya karatI hai / __donoM sakhiyA~-( rAjA aura zakuntalA kI aisI anurAgapUrNa ceSTA evaM unakA AkAra-prakAra tathA kAmadazA dekhakara, zakuntalA se-) sakhi zakuntale ! Aja yadi yahA~ tAta kaNva bhI upasthita hote to.....| zakuntalA-to kyA hotA ? / 1 'saNAhA dANI dhamma aarinno'| [sanAthA idAnIM dharmacAriNaH ] / 2 'adya' pA0 / 3 vacinna /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 abhijJAnazAkuntalam [prathamo sakhyau -tedo 2jIvidasavvasseNa vi imaM adihivisesaM kadatthaM karedi / [tato jIvitasarvasvenApImamatithivizeSa kRtArthaM kuryAt ] / zakuntalA-( sakRtaka-kopam-) avedha ! tujhe kimpi hiae kadua mantedha, Na vo vaaNaM sunnissN| [ ( sakRtaka-kopam ) apetaM yuvAM, kimapi hRdaye kRtvA mantrayathaH, na vAM pacanaM shrossyaami| rAjA-vayamapi tIvadbhavatyoH sakhIgataM kiJcit pRcchAmaH / prANAnAmapi, sarvasvena = zakuntalAkhyena svasarvasvena, atithivizeSa = viziSTamatithimenam / enaM varamityarthaH / kRto'rtho yatya taM = saphalAbhilASam / atra jIvitasarvasvapadena zakuntalA'bhihateti-- 'sahasaivA'rthasampatti yakasyopakArikA / patAkAsthAnakaM sandhau prathamaM tatprakIrtitam // ' - -iti bharatoktaM patAkAsthAnakametat / kRtakena = kRtrimeNa, . kopena = krodhena-saha yathA syAttathA, jagAdetyarthaH / apetaM = gacchataM / kimapi = madviSayam (vivAhAdikam ) / mantrayathaH = kathayathaH / donoM sakhiyA~ - to apane jIvana ke sarvasva (zakuntalA ) ko dekara bhI isa viziSTa atithi kA satkAra karate / zakuntalA-(banAvaTI kopa se ) jAo haTo, tuma donoM to na mAlama kyA mana meM rakhake aisI 2 bAteM kara rahI ho| maiM tumhArI bAteM sunUMgI hI nahIM / rAjA-maiM bhI Apa logoM kI isa sakhI (zakuntalA ) ke viSaya meM Apa logoM se kucha pUchanA cAhatA hU~ 1 kvacinna / 2 'imaM jIvidasavvasseNa vi' / 3 karoti' / 'karissadi' / [ kariSyati ] pA0 / 4 'tumhe avedha' / 5 'mantrayethe /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam sakhyau-aja 'aNuggahe vi ambhasthaNA ? / [AyyaM ! anugrahe'pyabhyarthanA ? ] / rAjA-tatra bhagavAn kaNvaH zAzvate brahmaNi vittate, iyazca vaH sakhI tasyA''tmajA, kathametat ? / anasUyA-suNAdu ajo, asthi ( ko vi) kosio tti gottagAmaheo mahApahAbo rAesI / [zRgotvAyyaH, asti (ko'pi ) 'kauzika' iti gotranAmadheyo mahAprabhAvo rAjarSiH] / rAjA-sa khalu bhagavAn kauzikaH ! [ asti / zrUyate / sakhIgataM = zakuntalAviSayakam / anugnahe = kRpApradarzane'pi / abhyarthanA = prArthanA / evaJca bhavataH prazno'yamasmadanugraha tulya eveti kAmaM pRcchatu bhavAniti sUcitam / tatrabhavAn = pUjyapAdaH / zAzvate vrahmaNi = akhaNDite brahmacarya / gotranAma = vaMzanAma : yathA-gAryaH, vAtsya iti / kuzikasyApatyaM -kauzikaH / mahAn prabhAvo yasyAsI = mahAtapAH / rAjasu RSiH, rAjarSiH = kSatriyazreSTho maharSivizvAmitraH / sa khalu = sa jagati prsiddhH| bhagavAn kauzikaH!, sa tvasmAbhiAyate evetyarthaH / donoM sakhiyA~ - pUchie, pUchie / bhalA, anugraha meM bhI kabhI prArthanA kI AvazyakatA hotI hai ? / arthAt Apa yadi kucha pRchege to vaha hamAre Upara anugraha hI hogaa| ataH isameM prArthanA kI kyA AvazyakatA hai / avazya pUchie / rAjA-bhagavAn (jJAnI) kaNva RSi to sadA se hI naiSThika brahmacArI prasiddha haiM aura yaha ApakI sakhI unakI putrI hai'-aisA Apaloga kaha bhI rahI haiM / to yaha kaisI bAta hai ? / arthAt naiSThika brahmacArI kaNva RSi ke yaha putrI kaise huI ? / anasUyA- he Arya ! sunie / kauzika' nAma ke eka mahAprabhAva rAjarSi haiM / rAjA-- kyA ve suprasiddha bhagavAn kauzikajI ( vishvaamitrjii)| hA~, unakA nAma to maiMne khUba sunA hai| (maiM unako khUba jAnatA huuN)| 1 'aNuggaho via iaM abbhatthaNA' [anugraha iveyamabhyarthanA / / 2 sthita iti prakAzaH' / 3 'tadAtmajeti' / 4 kvacinna / 5 'asti / zrUyate /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 abhijJAnazAkuntalam [prathamoanasUyA-taM sahie pahavaM avagaccha ! ujjhidAe sarIrasaMbaDDhaNAdihiM 2uNa tAdakaNNo 2vi edAe pitA / [taM sakhyAH prabhavamavagaccha / ujjhitAyAH zarIrasaMvarddhanAdibhiH punastAtakaNvo'pyetasyAH pitaa]| rAjA-'ujjhita'zabdena janitaM naH kutUhalaM / tadAmUlAcchrotumicchAmaH / * anasUyA-suNAdu ajo, godamItIre purA kila tasya rAesiNo ugge tavasi vattamANassa kadhampi jAdasaGkehiM devehiM meNaA NAma accharA NiamavigghaAriNI pesidaa| [zRNotvAryaH-2gautamItIre purA kila tRsya rAjarSeru tapasi vartamAnasya kathamapi jAtazaGkarde bairmenakA nAmA'psarA niyamavinakAriNI pressitaa]| prabhavaM = janmahetuM / 'prabhavo jalamUle syAjanmahetau' iti medinI / ujjhitAyAH = parityaktAyAH, etasyAH = zakuntalAyAH, saMvarddhanaM = pAlanam / ___ ujjhitazabdena = parityakteti kathanena / AmUlAt = prathamataH, jAtA zaGkA yeSAntaiH = zaGkAkulaiH / [asmadrAjyaM grahISyatItyAzaGkA hi devAnAm ] | niyamasya = tapasaH, vighnaM karoti tacchIlA-vighnakAriNI / anasUyA-hamArI sakhI ke ve hI vizvAmitra jI janmadAtA pitA haiN| parantu isa zakuntalA ko isakI mAtA ne yoM hI chor3a diyA thA, ataH isakA pAlanapoSaNa kevala maharSi kaNvane kiyA hai| atazca-isake pAlana poSaNa karane se ve ( kaNva ) bhI isake pitA ( ke samAna hI ) haiM / rAjA-'yaha yoM hI chor3a dI gaI thI' isa bAta ko sunakara mujhe kucha kautUhala ho rahA hai| isalie isa prasaGga ko maiM prArambha se hI pUrA 2 sunanA cAhatA huuN| anasUyA-Arya ! sunie| ve kauzika (vizvAmitra ) nAmaka rAjarSi jaba (godAvarI ke taTa para ) ugra tapasyA kara rahe the aura samAdhistha the, to unakI 1 'taM No pia sahIe' [ tamAvayoH priyasakhyAH] / 2 kacinna / 3 'me kutUhalam / 4 aamuulaa'| 5 'micchAmi /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 77 rAjA-'astyevA'nyasamAdhibhIrutvaM devAnAM / tatastataH ? / anasUyA-tado vaisantAvadAraramaNIe samae ummAdaheduaM tAe rUvaM pekkhia.........| (-iyokte la~jA naattyti)| [tato vaisantAvatAraramaNIye samaye unmAdahetukaM tasyA rUpaM prekSya ... ... .( ityokte lajAM nATayati ) ] / rAjA-purastAdavagamyata eva / sarvathA apsaraHsambhavaiSA ? / anasUyA-adha iN!| [atha kim ] / anyeSAM-samAdheH = tpsH| tatastataH = agre kiM-'jAtaM' / vasantasya = vsnttoH| avatAreNa = AvirbhAveNa, ramaNIye = sundare, samaye = kAle, unmAdasya = cittavikRteH, henukaM = hetubhUtama, tasyAH = menakAyAH,rUpa = saundaryam / iti = ityetAvanmAtreNa, adhAMta = arddhamuka vA madhya eva / viccha dite vAkye, lajA nATayati = lajitA'bhUt / agre'syArthasyAlIlaprAyatvAt / purastAt = ane, avagamyate = jJAyate eva / apsaraHsambhavA = apsrojaataa| tapasyA se zaGkita ho devatAoM ne unakI tapasyA meM vighna karane ke lie menakA nAmaka apsarA ko unake pAsa bhejaa| rAjA-ThIka hai, devatA loga to dUsare kI samAdhi evaM tapasyA se sadA Darate hI rahe haiM / hA~, phira Age kyA huA ? / anasUyA-taba vasanta Rtu ke Agamana se jaba cAroM ora bahAra ho rahI thI, aise ramaNIya manohara va suhAvane samaya meM menakA ke unmAda (umaMga) paidA karane vAle rUpako dekhakara maharSi kA mana caJcala ho uThA, aura................" ( itanI bAta kahakara bIca meM hI lajita ho cupa ho jAtI hai ) / rAjA- hA~ ThIka hai, Age kA vRttAnta to spaSTa hI hai, (ki-ve RSi usa menakA para Asakta ho ge| aura isa prakAra vizvAmitrajI ke dvArA menakA ke garbha se yaha zakuntalA utpanna huii)| to isa prakAra to yaha apsarA kI putrI hai?| anasUyA-jI hA~, aura kyA / 1 'astyetadanya' / 2 kvacinna / 3 'vasantodArasamaye / 4 'lajjayA viramati' /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 abhijJAnazAkuntalam [prathamo raajaa-uppdyte| mAnuSIbhyaH kathaM nu syAdasya rUpasya sambhavaH / na prabhAtaralaM jyotirudeti vasudhAtalAt / // 28 // (zakuntalA-savrIDA'dhomukhI tisstthti)| rAjA-(AtmagataM--) hanta ! labdhA'vakAzo me manorathaH / 'atha kim'-iti hi svIkRtisUcanAya nATake prayujyate / evametadityarthaH / upapadyate = yuktyA'pyavagamyate / mAnuSIbhya iti / asya rUpasya = zakuntalAsaundaryasya, mAnuSIbhyaH kathaM nu sambhavaH 1 =nodbhavo'sya sambhavati / yataH-prabhayA = mayUkhamaNDalena, taralam = ujjvalaM / 'taralaJcaJcale, SiGge, hAramadhyamaNAvapi / bhAsure'pI' ti vizvaH / jyotiH = vidyutsUryacandrAdi jyotiH, vasudhAtalAt = bhUmaNDalAt , nodeti = nAvirbhavati / [zrati-vRttyanuprAsau, prativastUpamA ca / 'nidarzanaM ca nATakabhUSaNaM, 'yatrA'rthAnAM prasiddhAnAM kriyate parikIrtanam / parapakSavyudAsArtha, tannidarzanamucyate' , iti tallakSaNaM darpaNe / vilobhanaM nAma mukhasandhyaGgaJca, 'guNAkhyAnaM vilobhana' miti darpaNAt ] // 28 // savrIDA = salajjA / svaprazaMsayA svavRttAntena cA'tra salajatA / labdhaH = prAptaH, avakAzaH = avasaro yenAsau tathA / manorathaH = hRdayAbhilASaH / phaliSyatItyarthaH / rAjA-yaha ThIka hI hai / kyoMki aise rUpakA udbhava mAnuSiyoM ( manuSyastriyoM ) meM kahA~ sambhava ho sakatA sakatA hai ? kyA kabhI prabhApuJja se camakatI huI jyoti (bijalI Adi) bhI bhalA pRthivI se paidA huA karatI hai ? / arthAt-bijalI kI sI jyoti (camaka ) vAlI aisI kanyA kI utpatti to svarga meM hI sambhava ho sakatI hai, pRthivI para nahIM // 28 // [zakuntalA-apanIprazaMsA se lajjita ho, nIcA mukha kara, baiThI rahatI hai| rAjA-( manahI mana ) ahA ! hA! taba to merI (zakuntalA ke pAne kI) icchA ke pUrNa hone kA yahA~ avasara mAlUma hotA hai| arthAt yaha apsarAgarbhodbhUta
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 79 priyaMvadA-( sasmitaM zakuntalAM vilokya, nAyakAbhimukhI bhUtvA-) puNo bi vattukAmo via ajo lakkhIadi / [ ( sasmitaM zakuntalAM vilokya nAyakAbhimukhI bhUtvA ) punarapi vaktukAma iva Aryo lakSyate] / (zakuntalA-sakhImaGgulyA trjytii)| rAjA-samyagupalakSitaM bhavatyA / asti naH saccaritazravaNalobhAdanyadapi praSTavyam / priyaMvadA-teNa hi alaM viArideNa, aNijantaNANujoo kkhu tavassijago [yuktirnAma sandhyaGgametat / 'sampradhAraNamarthAnAM yukti'riti-sAhityadarpaNAt tatra-sampradhAraNa = nizcayaH] / sasmitaM zakuntalAM vilokya = 'jAtaste manoratha' iti zakuntalAyA upahAsena vA tAM sAkUta vila kya, nAyakaH = duSyantaH / lakSyata iti / svavivakSitaM nizzakamAkhyAhItyAzayaH / tarjayati = tADayati / itthaM priyaMvadAyA dhAya'dRSTvA mA'nalpaM jalpeti saGketaM karoti-iti vA / samyaka = satyam, upalakSitaM = jJAtaM / sat ca taccaritaJca tasmin labhaH, tasmAt = puNyapradopAkhyAnazravaNAlobhAt / anyadapi = kSatriya kI putrI hai, kagva kI aurasa kanyA nahIM hai, ataH maiM ise aba prApta kara sakU~gA / parantu isakI sakhAne parihAsa meM ima (zakuntalA) se jo yaha kahA thA, ki-'terA aba vivAha zIghra hI hogA', isase to maiM zaGkita aura vyAkula sA ho rahA huuN| kahIM isakA vivAha sambandha anyatra to ThIka nahIM ho gayA hai| priyaMvadA-(musakurAtI huI zakuntalA kI ora dekhakara nAyaka kI ora mukha karake ) mAlUma hotA hai-Apa aura bhI kucha pUchanA cAhate haiN| [ zakuntalA-sakhoko aGgulI se manA karatI hai, yA aGgulA se koMcatI ( khodatI ) hai / rAjA-Apane ThIka hI samajhA / mujhe isa acche prasaMga ko sunane kA lobha-sA ho rahA hai| ataH maiM isa prasaMga meM aura bhI kucha pUchanA cAhatA huuN| priyaMvadA-to ThIka bAta hai| Apa koI vicAra na kareM / hama tapasvI1 kvcinn|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 abhijJAnazAkuntalam [prathamo[ tena hi alaM vicAritena, aniyantraNA'nuyogaH khalu tapasvijanaH ] rAjA-etatpRcchAmivaikhAnasaM kimanayA vratamApradAnA____yApArarodhi madanasya niSevitavyam ? / atyantameva sadRzekSaNavallabhAbhi rAho ! nivatsyati samaM hariNAGganAbhiH ? / / 26 / / avaziSTaM kiJcit / alaM vicAritena = vicAreNAlam | na prayojanamityAzayaH / aniyantraNo anuyogo yasminnasau-aniyantraNA'nuyogaH = niHzaGka praznayogyaH / vaikhAnasamiti / anayA = zakuntalayA, madanasya = smarasya, vyApAra ruNaddhi tacchIlaM-vyApArarodhi = kAmakallola prasarAvarodhakaM, vaikhAnasAnAmidaM-vaikhAnasanasaM, vrataM = tApasavrataM, brahmacaryam, ApradAnAt = vivAhAvadhi, kiM niSevitavyaM 1 = kimAcaraNIyam ? / Aho ? = athavA / 'Aho utAho kimuta vikalpe' ityamaraH / sadRzairIkSaNairvallabhAbhiH-sadRzekSaNavallabhAbhiH = etallocanasAdRzyAt-hRdayavallabhAbhiH, hariNAGganAbhiH = hariNIbhiH, samaM = sAkam, atyantameva = AjIvanameva, nivatsyati = vAsaM kariSyati ? / vivAhAvadhi brahmacaryamasyAH 1 uta jIvanAvadhika naiSThikaM brahmacaryamasyA bhaviSyatItyAzayaH / [ vRttyanuprAsaH] / / 29 // logoM se nirbhaya ho jo cAhe so pUchA jA sakatA hai| isameM kisI bAta kI roka-Toka nahIM hai| rAjA-hA~, to maiM yaha pUchatA hU~-kyA vaha ApakI sakhI ( zakuntalA) kAmopabhoga ko rokane vAle tapastriyoM ke ina kaThina bratoM va niyamoM kA pAlana kviAha taka hI karegI, yA sadA isI taraha apane hI samAna baDhe 2 netroM bAlI hariNiyoM ke sAtha hI bihAra karatI rahegI? arthAt isakA kabhI vivAha bhI hogA, yA yaha sadA aise hI brahmacAriNI hI banI rahegI ? // 29 //
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] 6 abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam priyaMvadA-aja ! dhammAaraNe vi paravaso esa jaNo / guruNo uNa se aNurUavarappadANe sNkpyo| [Arya ! dharmAcaraNe'pi paravaza eSa janaH / guroH punarasyA anurUpavarapradAne saGkalpaH ] / rAjA-( saharSamAtmagatam )bhava hRdaya ! sAbhilASaM, samprati sandehanirNayo jAtaH / AzaGkase yadagni, tadidaM spazekSama ratnam ! // 30 // dharmAcaraNe = dharmAnuSThAne / asmAbhiH kiMkaraNIyamityAdinirNaye, paravazaH = gurujanAdhInaH / piturdhiinH| yatra sa evocitaM vidhAsyati / punaH = parantu / asyAHguroH = kaNvasya, anurUpAya - sadRzAya, varAya = patye, pradAne = samarpaNe, saGkalpaH = abhilASaH / [ anenottareNa duSyantasya madyogyeyamiti nirNayAduttarAlaGkAraH / tathA ca vizvanAtha:-'uttaraM,-praznasyottarAdunneyo yadi' iti ] / evaJcApradAnAdbrahmacaryamasyA ityuttarAzayaH / [ 'rAjA--vayamapi sakhIgataM kiJcitpRcchAmaH'-- ityata ArabhyAtmagatamityantaM yuktinAmAjhaM, 'sampradhAraNamarthAnAM yukti' riti tallakSaNam / bhaveti / hRdaya ! = he manaH ! zakuntalAyAM-sAmilApa = prAptyAzAsananvitaM va / sandehasya - 'kimiyaM madyogamA ? na veti saMzayasya / samprati = idAna / narNayaH = nizcayo-jAtaH / yat = yadvastu, zakuntalAmitiyAvat / agnim = pAvakam , pAzaGkase = cintaya sa / cintitavAnasi / tadidaM = zakuntalAkhyaM vastu / sparzasya priyaMvadA-he Arya ! hama loga ( athavA yaha zakuntalA ) to dharmAcaraNa meM bhI paravaza (pitAjI kI AjJA ke adhIna) hI hai| parantu isake guru (pitA) kRNvajI kI icchA ise kisI yogya vara ko pradAna karane kI hI hai| hamaloga to isI taraha sadA brahmacarya se hI rahanA cAhatI haiN| parantu isake guru kaNva kI icchA ise yogya vara ko dene (vivAha karane ) kI hI hai / arthAt vivAhaparyanta hI isakA yaha tApasocita dharmAcaraNa hai| rAjA-(haSapUrvaka mana hI mana-) he hRdaya ! tUM aba isakI icchA kara sakatA hai| kyoMki aba to sandeha ra hokara nirNaya ho gayA, ki-yaha tere grahaNa karane yogya hI strIratna hai| 1. 'dhammAcaraNe eva paravaNNo eSa jaNo / ' guruNo uNa se (dharmAcaraNe eva pravaNa, eSa janaH / guroH punarasyAH ) iti pATho'tra yukta itibhAti /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 abhijJAna-zAkuntalam [prathamo zakuntalA-( saroSamiva-) aNasUe ! ahaM gamissaM / [( saroSamiva ) anasUye ! ahaM gamiSyAmi ] | .. anasUyA-kiMNimittaM ? [ kiMnimittam ? ] / zakuntalA-imaM asambaddhaSpalAviNiM priyaMvadaM ajAe godamIe 'gadua NivedaissaM / (-ityuttiSThati ) / [imAmasambaddhapralApinIM priyaMvadAmA-yai gautamyai gatvA nivedayiSyAmi ( ityuttiSThati )] / . anasUyA - sahi ! Na , juttaM assamavAsiNo jaNasya akidasakkAra adidhivisesaM ujjhia sacchandado gamaNaM / kSama-sparzakSama = grahaNAha, ratnam / neyaM brAhmaNabAlikA, kintu-kSatrAdapsaraHsambhavA madupasaGgrahaNA haiM veti bhAvaH / [ atra uttarArddha pUrvArddhavAkyAthoM heturiti kAvyaliGgaM / vRttyanuprAsazca / samAdhAnaJca mukhasandhyaGgaM-bIjasyA''gamanaM yacca tatsamAdhAnamucyate' iti darpaNAt ] // 30 // saroSamiva = sakRtakakrodham / asaMbaddhaM palapituM zIla yasyAstAm = asaGgatArthabhASaNapravaNAm / AryAya = pUjyAyai / nivedayiSyAmi = kathayiSyAmi / na jisako tUM agni ( brAhmaNa kI kanyA hone ke kAraNa agni kI taraha hI sparzakarane ke ayogya ) samajhatA thA, vaha to sparza ke yogya zItala ratna (maNi, hIrA, pannA Adi) nikalA / arthAt-yaha brAhmaNa kanyA hone ke kAraNa tere sparza karane ke ayogya, dUra se hI dekhane kI cIja nahIM hai, kintu apsarA ko kanyA hone ke kAraNa mere vivAha karane ke yogya hI hai ! // 30 // zakuntalA-( kucha kupita sI hokara ) sakhi anasUye ! maiM jAU~gI / anasUyA-kisalie? / zakuntalA --asambaddhapralApinI ( vyartha kI bakavAda karanevAlI ) isa priyaMvadA kI zikAyata maiM AryA gautamI se jAkara karU~go / [ jAne ke lie uThato hai ] / anasUyA-he sakhi ! AzramavAsI janako ( tumako) yaha kadApi ucita 1 kacinna /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 83 [ sakhi ! na yuktapAzramavAsino janasya,-akRtasatkAramatithivizeSamujjhitvA,-svacchandato gmnm]| [ zakuntalA-uttaramadattvaiva prasthitA] / rAjA-(svagataM-) kathamiyaM gacchati ? / ( jivRkSuriva / punaricchAM nigRhya-) aho ! ceSTAnurUpiNI kaamijncittvRttiH| ahaM hi anuyAsyanmunitanayAM, sahasA vinayena vAritaprasaraH / svasthAnAdacalanapi, gatveva punaH pratinivRttaH // 31 // kRtaH satkAro yasya tam = akRtayathocitasakriyam, akRtapUjanam / atithivizeSam = IdRzaM viziSTaM mahAprabhAvamatithim / ujjhitvA = apahAya / parityajya / svacchandataH = svecchayA / [ atropadezo nAma naattyaalngkaarH| 'zikSA syAdupadezana'miti darpaNAktaH ] / jighRkSuH = grahItumicchuH, icchAM = grahaNecchAM, nigRhya = niruddhy| kAminAM, manasaH = cittasya, vRttiH = varttanaM, ceSTAm-anurUpayati tacchIlA = ceSTAsadRzI / [ kAyavyApArasadRzA, gamanA''gamanAdikazarIravyApArAnurUpaiva manovRttirityAzayaH / ___ anuyAsyanniti / ahaM hi munitanayAM = zakuntalAm , anuyAsyan = tAM grahItuM jigamiSan , sahasA = jhaTiti, vinayena = nayena / dhairyeNa / vAritaH prasaro yasyAsau = avruddhvegH| 'prasaraH prajaye, vege' iti vizvaH / svasthAnAt = svAvasthAna nahIM hai, ki-aise viziSTa atithi kA, ucita Adara-satkAra kie binA hI, use chor3akara, vaha apane manase hI uThakara yoM calA jaae| [ zakuntalA-vinA uttara die hI jAtI hai / rAjA-(apane mana meM ) haiM ! yaha to jAtI hai ! / ( use pakar3anA cAhatA huA bhI, phira apanI icchA ko rokakara-) aho ! kAmI janoM kI manovRtti bho zarIra kI ceSTA ke anurUpa ( sadRza ) hI hotI hai| kyoMki maiM yadyapi isa muni kanyA ke pIche 2 ho jAnA cAhatA thA, para vinaya = ziSTA1 kvacinna /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAna-zAkuntalam [prathamopriyaMvadA-(zakuntalAmupetya-) halA caNDi ! NArihasi gantum / [( zakuntalAmupetya )halA caNDi ! nArhasi gantum ] / zakuntalA-(parihatya, sabhrUbhaGga-) kiM tti ? [(parihatya, sabhrUbhaGga ) kimiti ? ] / priyaMvadA-duve me rukkhaseaNake dhAresi, tehi dAva attANaM 'moAvehi, tado gamissasi / (-iti balAnnivartayati ) / [ dve me vRkSasecanake dhArayasi, tAbhyAM tAvadAtmAnaM mocaya, tato gamiSyasi ( iti balAnnivartayati )] / pradezAt , acalannapi = agacchannapi, gatvA punaH pratinivRtta iva = gatvA punarAgata iva-jAto'smi / evaJca gamanarUpA, pratinivRttirUpA ca ceSTA kAyasya, tathApi manasA kRtaM gatAgatamapi / zarIrakRtamivAnubhavAmi zarIrasAdAdinA, ato yuktamuktaM-ceSTA'nurUpA kAmijanacittavRttiriti / zarIreNa gatamAgataJcA''caraJjanaH phalAphalAbhyAM harSaviSAdau yathA'nubhavati, tathaiva manasA tathA''carannahaM niSphalAyAsAtvedamanubhavAmItyAzayaH / [atra virodhAbhAsaH, kAvyaliGgaM, vRttishrutynupraasau| paribhAvanA nAma mukhyasandhyaGga--'kutUhalottarA vAco vijJeyA paribhAvanA' iti vishvnaathH| ] // 31 // halA caNDi ! = ayi kopane ! parivRttya = abhimukhIbhUya / bhruvoH bhaGgena sahitaM--sabhrUbhaGga = bhrukuTiM baddhA / kimiti = kuta etat 1 / vRkSAH sicyante cAra ( ziSTatA ) se sahasA rokA gayA huuN| ataH apane sthAna se yadyapi maiM uThA nahIM hU~, parantu mAlUma hotA hai, jaise maiM usake pIche 2 jAkara hI lauTa rahA huuN| arthAt-mana ke gamana aura Agamana se, zarIra kA bhI gamana-Agamana mujhe anubhUta ho rahA hai / yaha kAmakRta dazA kA hI dyotaka hai ( athavA mere ruka jAne se merA mana bhI sahasA ruka gayA, usake pIche jAne se ruka gyaa)| priyaMvadA--(zakuntalA ke pAsa jA use pakar3a kara ) arI caMDI! ( naTakhaTa ! ) yahA~ se tUM nahIM jA sakatI hai!| (tujhe jAne nahIM duuNgii)| zakuntalA-(dUra jhaTaka kara, tyaurI badalakara)kyoM nahIM jA sakatI hU~ ? / priyaMvadA-tere Upara mere do vRkSa secanaka ( do vRkSa sIMcane )kA merA RNa
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam rAjA-bhadre ! vRkSasecanAdevA'tra'bhavatI parizrAntAM tarkayAmi / tathA hyasyAHsrastAM'sAvatimAtralohitatalau bAhU ghaTotkSepaNA dadyApi stanavepathu janayati zvAsaH pramANAdhikaH / beddhaM karNazirISarodhi vadane dharmAmbhaMsAM jAlakaM, . bandhe sraMsini caikahastayamitAH paryAkulA mUrddhajAH // 32 // AbhyAM-te vRkSasecanake = vRkSasecanakaghaTau / vAradvayaM vRkSasecanamiti yAvat / vRkSadvayasecanamidAnImapyavaziSyate taveti cA''zayaH / nivartayati = pratyAnayati / bhadre ! = suzIle ! atrabhavatI = mAnanIyAM zakuntalAM / tarkayAmi = avagacchAmi / srastAMsAviti / ghaTasyotkSepaNAt = utthApanAt, srastau = zithilo, aMsau = skandhau yathostau / atimAtraM lohitaM . talaM cayostau = atitarAM lohita karatalau, bAhU = bhujau, adyA'pi = idAnImapi varttate / ghaTotkSepaNAdeva / pramANenAdhikaHpramANAdhikaH = bhRzamAyataH, zvAsaH = ucchAsaH, adyApi-stanayorvepathu = kampaM, janayati = karoti / ghaTotkSepaNAdeva ca-adyApi-vadane = mukhe, karNabhUSaNaM zirISaM-karNazirISaM, tadroddhaM zIlamasya-karNazirISarodhi = karNAbharaNazirISakusumarodhakaM, dharmasyAmbhasAM = svedavArikaNAnAM, jAlameva .jAlakaM = bindukadambaka, bAkI hai, pahile unase apane ko chur3Ale taba jaanaa| [vRkSasecanaka = vRkSa sIMcane kA vAdA / arthAt tere pArI ke do vRkSa sIMcane aura bAkI haiN| yA ghaToM ke samAna unnata do stana tUM chipAe lie jA rahI hai-yaha bho artha upahAsa ke liye ho sakatA hai| ( jabaradastI zakuntalA ko pakar3akara khIMcatI hai)| rAjA-he bhadre ! vRkSoM ke sIMcane se ApakI sakhI thaka gaI sI mujhe mAlUma ho rahI haiN| kyoMki-ghar3e uThAne se isake donoM hAtha kandhe para se kucha nIce kI ora laTaka Aye haiN| donoM hAthoM kI hatheliyA~ bhI lAla ho gaI haiN| parizrama karane se zvAsa bhI lambA 2 cala rahA hai, jisase isake donoM stana bhI 1 'vRkSasecanAdeva parizrAntAmatrabhavatI lakSaye' / 2 'srastaM' / 3 'mbhasA' /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ CS abhijJAnazAkuntalam- [prathamo-tadahamenAmanRNAM karomi / (-ityaGgalIyakaM ddaati)| [sakhyau-pratigRhya, nAmAkSarANi vAcayitvA ca parasparamavalokayataH ] / baddhaM = saMsaktaM-dRzyate / svedajalena karNazirISa gaNDasthale AmaktaM sattathA na taralitaM bhavatIti-svedodakasya kusumarodhakatA sphuttaa| ghaTotkSepaNAdeva cabandhe sraMsini = prazithile kezabandhe sati, ekena hastena = pANinA, yamitA: = niyamitAH / dhRtaaH| ata eva adyApi paryAkulAH = visNsthulaaH| viparyastA iti yAvat / asyA mUrdhajAH = cikurAH / 'santati zeSaH / [atra zrAntajanavarNanAtsvabhAvoktiH, stanakampAtpramANAdhikazvAsAnumAnAdanumAnaJcAlaGkAraH, bandhasraMsanAtparyAkulA iti-kAvyaliGgaJca, anuprAsazca / 'dezakAla. svarUpeNa varNanA dRSTamucyate' iti darpaNokta dRSTaM bhUSaNamatra zeyaM / 'caNDi !' ityArabhya 'dadAtI' tyantena karaNaM nAma mukhasandhyaGgaM, 'karaNaM punaH prakRtArthasamArambha' iti darpaNokteH] tat = parizrAntatayA, enAM = zakuntalAm, anRNAM = prativastudAnena RNamuktAM, karomi = kArayAmi / aGgulIyakaM = mudrikA, dadAti = priyaMvadAyai dadAti / nAmabodhakAni mudrAlikhitAnyakSarANinAmamudrAkSarANi = 'duSyantaH' iti mudrA kampita ho rahe haiM / aura zirISa ke phUloM ke bane hue kAna ke bhUSaNoM (karNaphUloM) ko rokanevAlA yaha pasIne ke binduoM kA jAla sA mukhamaNDala para chA rahA hai| ( pasIne se karNabhUSaNa capaka rahe haiN)| aura isake zira kA jUr3A bhI DhIlA hokara (khulakara )-hAtha se pakar3e rahane para bhI-idhara-udhara bikhara rahA hai / aura isa prakAra isakA keza-pAza asta-vyasta ho rahA hai // 32 // isaliye-bhaba ye vRkSa secana meM asamartha mAlUma hotI haiM / ataeva inakA RNamocana maiM hI kara detA huuN| (apanI aMgUThI nikAlakara detA hai)| [ donoM sakhiyA~-usa aMgUThI ko lekara, usapara khude hue 'duSyanta' nAma ke akSaroM ko bA~cakara, duSyanta rAjA ko pahicAna kara, Apusa meM dekhane aura kucha saMketa karane lagatI haiM ] / 1. 'dAtumicchati' / 2. 'ubhe nAmAkSarANyanuvAcya parasparamavalokayataH'-pA0 /
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 40 - rAjA-'alabhanyathA sambhAvanayA / rAjJaH pratigraho'yam / priyaMvadA-teNa hi NArihadi edaM aGgulIaaM aMgulIvioaM / ajassa vaaNAdo jeva2 aNiriNA esA bhodu / [tena hi nA'rhati idamaGgulIyakamaGgulIviyogam / Aryasya vacanAdevA'nRNaiSA bhvtu]| - anasUyA-halA sauntale ! moAvidAsi aNukampiNA ajega, ahavA rAesiNA / tA kahiM dANiM gamissasi ? / [halA zakuntale ! mocitAsyanukampinA''yaMNa, atha vA rAjarSiNA / tatkutredAnI gamiSyasi ? ] / - nAmAkSarANi / anyathA = 'rAjA duSyanto'yamiti / sambhAvanayA = zaGkayA, alaM = na prayojanaM / brAhmaNa evAhamityAzayaH / rAjJaH = duSyantasya, pratigrahaH = mahya dAnametat / rAjJaH sakAzAddAnenaitanmayA lbdhmityaashyH| pratigrahaH = tatsvAmikametaditivArthaH / parigraha iti pAThe-parigrahaH = prsaadH| tatsvAmikametaditi vA / aGgulIyakametadrajJA (mA) prasAdena dattam , adhikAracihnasvarUpamato na zaGkA'tra kAryA bhavatIbhirityAzayaH / atra 'rAjJaH = mama duSyantasya, parigrahaH = bhavatyai upahAraH' ityapyartho'to na rAjJo mithyAbhASaNadoSaH / tena = adhikAracihnatayA, aGgulyA viyoga = pArthakyam / vacanAditi / rAjA-Apa loga kucha dUsarI bAta na samajheM / rAjA duSyanta se yaha aMgaThI prasAdasvarUpa ( yA dAna meM ) mujhe milI huI hai| ataH Apa loga isameM kisI prakAra kI zaGkA na kreN| priyavadA-yadi aisI bAta hai ( yaha rAjA kI dI huI hai) to phira isa aMgUThI ko Apa apanI aMgulI meM hI rahane deN| ise aMgulI se alaga karanA ThIka nahIM hai| aura yaha zakuntalA to Apake vacanamAtra se hI apane RNa se chUTa gii| ___ anasUyA-sakhi zakuntale ! ina dayAlu sajjana ne tumako RNase mukta karA 1. 'alamasmAnanyathA saMbhAvya / rAjJaH parigraho'yamiti rAjapuruSaM mAmavagacchathaH / 2.. 'vaaNeya aNiriNA dANIM esA / (kiJcidvihasya ) halA sauntale ! moidAsi / vacanenAnRNA idAnImeSA / halA zakuntale ! mocitAsi] pA0 / 3. mahArAaNa' [mahArAjena] / 4. 'gaccha dANi' / gacchedAnIm ] /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 abhijJAna-zAkuntalam [prathamozakuntalA-(Atmagatam-) 'Na evaM jaNaM pariharissaM, jai attaNo phvissN| [(AtmagataM ) naitaM 'janaM paryahariSyaM, yadyAtmanaH prAbhaviSyam ] / priyaMvadA-kiM dANiM Na gacchIadi ? / . [kimidAnI na gamyate ? ] / zakuntalA-dANiM kiM tuha Aattahmi ? / jado me roadi, tado gamissa / - [idAnIM kiM tavA''yattA'smi ? / yadA me roceta tadA gamiSyAmi / vAkyAdeva / zrAnteyamityutta yA parityAjyeti dhvananAdvA / anukampA'styasyAsau, tena% kRpApareNa / 'kRpA dayA'nukampA syA' ditymrH| rAjarSiNeti / aGgulIyakAdipratyabhijJAnAd 'duSyanto'yaM rAjarSi ritysmaabhinishcitmityaashyH| kutredAnIM gamiSyasi = yatra te gamanasyecchA, tatra yatheSTa gmytaamityaashyH| atha vA-itthaM kRtopakAraM janaM parityajya va gacchasItyupAlambho'pi bodhyaH / athavA praznamAtrametat / jana = duSyantam, paryahariSyam = atyakSyam / laGo rUpam / prAbhaviSyam = paratantrA nA'bhaviSyam / [ 'udbhedo', nAma mukhasandheraGgam-'bIjArthasya prarohaH syAdudbhedaH' iti vishvnaathokteH| bIjasya gamanaM yattu tatsamAdhAnam' ityukteH samAdhAnaM nAma mukhasandhyaGgamiti pare ] / diyA hai / athavA-(isa) rAjarSi ne dayAkarake tumako RNa se chur3A diyA hai| aba tuma jA sakatI ho / acchA-batAo tuma aba kahA~ jAogI ? / zakuntalA-(mana meM-) yadi maiM apane vaza meM hotI, yA merA vaza calatA to, maiM isa (priya ) janake pAsa se ( inako chor3akara ) kahIM jAtI hI nhiiN| priyaMvadA-aba kyoM nahIM jAtI hai ? / aba kyoM khar3I hai ? / zakuntalA-aba bhI maiM kyA tere adhIna hU~ ? / jaba jahA~ merI icchA hogI, taba tahA~ jAU~gI / tUM kauna pUchane vAlI hai ? / 1 'jai attaNo pahavissaM sa / (prakAzaM--) kA tuma visarjidasvassa, rundhi. davvassa vA' / yadyAtmanaH prabhaviSyAmi / kA tvaM visarjitavyasya, rodhitavyasya vA / 2. kacinna / 3. 'yato me rocate tto'|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATokA-virAjitam rAjA-( zakuntalAM vilokayannAtmagataM-) kiM khalu yathA vayamasyAmiyamapyasmAn prati tathA syAt ? / atha vA labdhA'vakAzA meM 'manovRttiH / kutaHvAcaM na mizrayati yadyapi madvacobhiH, karNaM dadAtyaivahitA mayi bhASamANe / kAmaM na tiSThati madAnanasaMmukhIye, bhUyiSThamanyaviSayA na tu dRSTirasyAH // 33 // tavAyattA= tvadadhInA / yadA roceta = yadA me ruciH, samIhA vA syAt / yathA = anuraktAH / tathA = praNayinI / madAsaktA / labdho'vakAzo yayA sA-labdhAvakAzA = labdhAvasarA / jAtAzvAseti yAvat / asmAsvanurakteyamiti jnyaatmsmaabhirityrthH| kutaHkuta etadavagatamata Aha-vAcamiti / yadyapi-madvacobhiH = madvAkyaiH saha, vAcaM = svavANI, na mizrayati-nAnusandhatte, ( matpraznAderuttaraM na prtipdyte)| mayA saha nAlapatIti yAvat / tathApi-mayi bhASamANe = kimapi kathayati sati, avahitA = sAvadhAnA satI, karNa dadAti = nibhRtaM zRNoti / kiJca-kAma = satyametat yadyapi-madAnanasaMmukhI = manmukhasaMmukhInA, na tiSThati, tu = tathApi, asyA dRSTiH-jayanaM tu, bhUyiSTha = prAyaH, anyo viSayo yasyAH sA anyaviSayA = manmukhAtiriktapadArthaviSayiNI / na = naivAstItyarthaH // rAjA--(zakuntalA ko dekhatA huA, mana hI mana ) merA jaise isake prati anurAga ho gayA hai, kyA isakA bhI mere prati vaisA hI anurAga hogA? / athavA-merI manovRtti ko avakAza (AdhAra ) prApta ho hI gayA hai| arthAt isakA bhI mere prati vaisA hI anurAga hai, jaisA isake Upara merA hai-yaha mAnane kA avazya kAraNa hai| ___ kyoMki yadyapi merI bAtoM kA uttara dekara yaha mere sAtha vArtAlApa to nahIM karatI hai, parantu maiM jaba kucha bolatA hU~, to sAvadhAnatA pUrvaka kAna dekara, yaha merI 1. prArthanA' / 2. dadAtyabhimukhaM' / 3. 'saMmukhInA' /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAna-zAkuntalam [prathamo nepathye-] bho bhostapasvinaH ! 'tapovanasannihitasattvarakSaNAya sajjIbhavantu bhavantaH / pratyAsannaH kila mRgayAvihArI rAjA duSyantaH / / [anena nAyikAlaGkAro vilAso nAma prakaTitaH / taduktaM vizvanAthena-'yAnasthAnA''manAdInAM mukha-netrAdikarmaNAm / vizeSastu vilAsaH syAt'-iti / anugageGgitaM ca madanodaye-'vikAro netravaktrasya, tadvAkyazravaNAdaraH / anyavyAjena tadvIkSA, anugageGgitaM mata'miti / anuprAsaH / prAptirnAma mukhasandhyaGga, 'prAptiH' sukhAgamaH' iti darpaNAt // 33 // prakRtapramaGgabhaGgAya bhedaM mukhamadhyaGgamavatArayati-nepathya iti / tapovane sannihitAnAM = sthitAnAM / pAlitAnAM / sattvAnAM = mRgAdijantUnAM / rakSaNAya = pAlanAya / sajIbhavantu = udyatA bhavantu / kila = prasiddha, mRgayayA vihaH zIlamasya-mRgayAvihArI = AkheTarasikaH / pratyAsannaH = nikaTavartI / yena vanyasAmAnyamRgAdibhrameNA''zramamRgAstena na hatAH syuriti AzramatApasAnAM ghoSaNaiSA / cUlikeyaM,-'antaryavanikAsaMsthaiH sUcanA'rthasya cUli ke ti darpaNe lakSaNAt / aGkevadarzanIyA yA, vaktavyaiva ca sNmt|| yA ca syAdvarSaparyantaM kathA, dinadvayAdijA / / anyA ca vistarAtsUcyA, saarthopkssepkairbudhaiH| arthopakSepakAH paJca viSkambhakapravezako / cUlikA'GkAvatAro'tha syAdaGkamukhamityapi // ' iti ca vizvanAthaH / / bAteM prema se sunatI hai| aura yadyapi yaha Thoka hai; ki-yaha merI ora mukha karake nahIM baiThatI hai, parantu isakI dRSTi jyAdA dera dUsare viSaya meM na laga kara ghama phira kara bAra 2 mere hI Upara Akara TikatI hai| aura ye lakSaNa anurAga ke hI haiM / // 33 // [nepathya meM = parde ke pIche se-] he AzramavAsI tapasvijanoM ! tapovana ke jIvoM kI rakSA ke lie Apa loga sAvadhAna evaM sannaddha ho jAie / kyoMki mahArAja duSyanta zikAra khelane idhara hI Ae hue haiN| 1. 'saMnihitAstapovanasattvarakSAyai bhavata' / 2. 'pArthivo' pA0 /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhinavarAjalakSmI-bhASATokA-virAjitam turaga-khura-hatastathA hi reNu .. viTapa-viSakta-jalAdra-valkaleSu / patati pariNatA'ruNaprakAzaH, zalabhasamUha ivA''zramadrumeSu // 34 // rAjA-(svagatam ) aho dhik ! mamA'nveSiNaH sainikAstapovanamabhirundhanti / rAjasAnnidhyameva darzayati-turageti / turagANAM = vAjinAM, khuraiH = zaphaiH, hataH = kSuNNaH, utthApitaH / pariNatasya = astAcalonmukhaMsya, aruNasya = sUryasyeva prakAzo yasya / yadvA-aruNena = sUryeNa prakAzo yasye yoM vA / sUryakiraNasambhedAdreNupaTalasyA''rakta varNatA hi sandhyAvelAyAM bhAsata evaM / reNuH = dhUliH / viTapeSu viSaktAni jalAdroNi valkalAni yeSu, teSu = zAkhAsakta jalAvalkaleSu, Azramasya = tapovanasya, drameSu = vRkSeSu, zalamAnAM samUha iva = pataGgapatti riva, patati = samAvizati / bhedalakSaNantu-~-'bhedaM saMhatabhedanam' iti / puSpitAgrA vRttam / upamA. vRttyanupAtaH / 'duSyantaH pratyAsanna' ityanuktvA kAryasya reNupatanasyA'midhAnAdaprastutaprazaMsA ca // 34 // aho dhik = AH kaSTam ! / anveSayanti tacchIlA anveSiNaH = anveSTAraH, kyoMki dekhie--ghor3oM kI TApoM ( khuroM ) se uThI huI, DUbate hue sUrya kI prabhA se AraktavarNa yaha dhUli-vRkSoM kI zAkhAoM para sUkhate hue gIle valkaloM para isa prakAra gira rahI hai, jisa prakAra Azrama ke vRkSoM para TiDDI dala Akara giratA hai // 34 // rAjA-(mana hI mana) moha ! bar3e anartha kI bAta hai, ki-mere ko khojate hue mere sainika gaNa tapovana meM gar3abar3a macA rahe haiN| [ tapovana ko tahasanahasa rahe haiM /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam- [prathamo [punarnepathye ] bho 'bhostapasvinaH ! paryAkulayan vRddha-strI-kumArAneSa gajaH prAptaH / tIvA''ghAtAdebhimukhataruskandhabhagnaikadantaH, prauDhA''kRSTavratativalayA''saJjanAjAtapAzaH / mUrtoM vighnastapasa iva no, bhinnasAraGgayUtho, dharmAraNyaM virujati gajaH, syandanA''lokabhItaH // 35 // abhirundhanti = pIDayanti / paryAkulayan = trAsayan , vRddhAn , striyaH, kumArAMzcavRddhastrIkumArAn / prAptaH = Agacchati / gajaH = vanagajaH / rAjasenAgajo vA / tIbreti / tIvrAt = dRDhAt , AghAtAt = prahArAt - mukhamabhigataH-abhimukhaH = saMmukho, yastaruH = vRkSaH, tasya skandhena bhagna ekadanto yasyAsau / kiJcaprauDhA = dRDhA, sthUlA cAsAvAkRSTA ca yA vratatiH = latA, tasyA valayaM, [ prauDhaMdRDhamAkRSTa yajJatativalayamityeva rItyA prauDhamiti kriyAvizeSaNaM vA ], tasya tena vA samAmaJjanaM = saMsargastasmAt , jAtaH-pAzo = bandhanaM yasyAsau tthaa| kiJca-naH = asmAkaM, tapasaH = dharmAcaraNasya, mUrto vighna iva = mUrtimAn vighna iva / kiJca-bhinnaM = bhanaM, sAraGgANAM-mRgANAM, yUthaM = samUho yenAsau tathA / syandanasya = duSyantarathasya, AlokAt = darzanAt, bhIta: = trastaH san, gajaH = vana hastI, dharmAraNyaM = tApasAzrama, virujati = vyAkulayati / [ 'mUrtoM vighna ive' tyutprekSA, aprastutaprazaMsA cAlaGkArI padye'smin ] // 35 // he tapasviyoM ! sAvadhAna ! sAvadhAna !! dekho, dekho, bAlaka vRddha evaM striyoM ko vyAkula karatA huA yaha masta hAthI sikkar3a tur3Akara (yA. vanyahastI ) idhara hI calA A rahA hai!| yaha hAthI-jisakA eka dA~ta sAmane Ae hue vRkSa meM jora se AghAta karane se TUTa gayA hai aura latAoM ke jAla ko balAt khIcane se jisake paira meM latAoM kA pAza sA laga gayA hai, hamArI tapazcaryA meM sAkSAt vighna svarUpa hokara, Azrama ke hariNoM ke jhuNDa ko chinna bhinna va bhaya vidruta karatA huA, senA ke rathoM ko dekhakara, bhar3aka kara, hamAre isa dharmAraNya ko naSTa-bhraSTa kara 1 ayaM pAThaH kacinna / 2 'tIvrAghAtapratihatataruskandhalagnaikadantaH' iti zobhanaH pAThaH / 3 'pAdAkRSTa' / 4 'valayAsaGgasajAtapAzaH' / 5 'pravizati' /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 93 [ sarvAH-zrutvA' sasambhramamuttiSThanti ] / rAjA--( svagatam ) aho dhik ! kathamaparAddhastapasvinAmasmi / bhavatu / pratigacchAmi tAvat / sakhyo-mahAbhAbha ! imiNA hathisambhameNa pajAulA mha / tA bhaNujANIhi No uDaagamaNe / [mahAbhAga ! anena hastisambhrameNa paryAkulAH smaH, tadanujAnIhi na uttjgmne"]| anusUyA-(zakuntalA prati-) halA sauntale ! pajAulA anjA godamI bhavissadi, tA ehi sIgghaM ekatthA hosa / [halA zakuntale ! paryAkulA''- gautamI bhaviSyati, tadehi zIghramekasthA bhavAmaH ] / aparAddhaH = kRtAparAdhaH / hastinaH sambhramastena = gajatrAsena / paryAkulAH = vyAkulIbhUtAH, anujAnIhi = anumati dehi / uTaje = parNazAlAyAM / gamane : abhigamane / naH = aramAn / paryAkulA = cintAturA, gautamI = AzramavRddhA [saba-ghabar3A kara uTha khar3I hotI haiM / rAjA-[ mana hI mana ] oha, mujhe dhikkAra hai ! maiMne tapasviyoM kA yaha bar3A aparAdha kiyA hai| mere hI kAraNa sainikoM ke ye saba upadgava yahA~ ho rahe haiM / acchA maiM jAtA huuN| donoM sakhiyA~-mahAbhAga ! hAthI ke isa utpAta se hama loga bhI ghabar3A gaI haiM / ataH hama logoM ko apanI kuTI meM jAne kI anumati diijie| anasUyA- ( zakuntalA ke prati ) sakhi zakuntale ! AryA gautamI hama logoM ke lie vyAkula va cintita hoNgii| ataH Ao, hama saba eka hI jagaha ekatrita ho jAe~ / arthAt-apanI Azrama kI kuTI meM hI cala kara baitthe| 1 'karNa datvA kiJcidiva smbhraantaaH'| 2 'aatmgtN'| 3 'sainikA asmadanveSiNastapovanamuparundhanti / bhavatu / pratigamiSyAmastAvat' / 4 'gamanassa' [gamanAya ] 1 5 kvacina /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 abhijJAnazAkuntalam-.. [prathamo zakuntalA-( gatirodhaM rUpayitvA-) haddI haddI ! urutthambavinbhalambhi sNbuttaa| [(gatirodhaM rUpayitvA ) hA dhik hA dhik ! arustambhavihvalA'smi saMvRttA] rAjA-'svairaM svairaM gacchantu bhavatyaH / AzramabAdhA yathA na bhavati tathA'hamapi yatiSye / ( sarve uttiSThanti ) / sa~syo-mahAbhAa ! vidiabhUiTosi / sampadaM uvaAramajasthadAe avaraddha hma, taM mrisehi| asambhAvidasakkAraM bhUovi pacavekSaNaNimittaM aja viNNave hm| [ mahAbhAga! viditabhUyiSTho'si / sAmpratamupacAramadhyasthatayA kAcana taapsii| ekasthAH = tadantikagatAH / * gateH rodhastaM = gamanAvarAdha, rUpayitvA = nATayitvA / hA dhik = AH ! dhiGmAm , UrvoH stambhena vihvalAarustambhavihvalA = pAdaprasuptipADitA, saMvRttA = jAtA'smi / svairaM-svairaM - shnaiH-shnaiH| 'mandasvacchandayoH svaira' mityamaraH / viditaM = jJAtaM, bhUyiSTha = bahulaM zakuntalA-[ apanI gati se rodha (paira, na uThane ) kA abhinaya karatI huI ] hAya ! hAya ! maiM to Uru ke stambha se ( jA~gha bhara Ane se, yA paira so jAne se ) vihvala ho gaI huuN| ataH mere se calA hI nahIM jAtA hai| mere to paira uThate hI nahIM haiN| . rAjA-ghabar3Aie mata, dhIre 2 jaaie| koI ghabar3Ane kI bAta nahIM hai| maiM bhI-Azrama meM kucha gar3abar3a na ho-isakA jAkara prabandha karatA huuN| (saba uTha khaDe hote haiM) donoM sakhiyA~-he mahAbhAga! hama loga Apako prAyaH pahicAna hI gaI haiM (ki Apa rAjA duSyanta hI haiN)| parantu hamalogoM ne ApakA yathocita atithi 1 ( sasambhramaM) gacchantu bhvtyH| vayamapyAzranapIDA yathA na bhavati tathA prtissyaamhe'| 2 'yatiSyAmahe // ( sarve uttiSThanti / 3 vacinna / 4 sakhyau-aja ! asambhAvidaahithisakkAraM bhUo vi pekvaNaNimittaM lajemA ajaM viSNavidum / [ Arya ! asambhAvitA'tithisatkAraM bhUyo'pi prekSaNanimittaM lajAvahe Aya vijJApayitum ]
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam aparAddhAH smaH, tanmarSaya / asambhAvitasatkAraM bhUyo'pi pratyavekSaNanimittamAyaM vijJApayAmaH] | rAjA--mA maivaM, darzanenaiva bhavatInAM 'sambhUtasatkAro'smi / zakuntalA--halA aNasUe ! ahiNava-kusa-sUi-parikkhadaM bhe calaNaM, kuruvaasAhAparilaggAJca vakkalaM, dAva paribAledha ma-jAva NaM moAbemi / [ iti rAjAnamavalokayantI, savyAja vilambya, saha sakhIbhyAM niSkrAntA] / [halA anasUye ! abhinava-kuzasUci-parikSataM me caraNaM, kurubakayenAsau--viditabhUyiSThaH = jJAta zakuntalAvRttAntaH / atha ca-viditaM bhUyiSTha yasyAsau tathA, = tattvataH prAyojJAtosi / bhavadvRttaM prAyo'smAbhiravagatam / bhavAn duSyanta evetyasmAbhimA'tamidAnImiti bhAvaH ! upacAre = aMtithisatkAre / madhyasthatayA = audAsInyena, aparAddhAH = kRtAparAdhAH smaH / marSaya = kSamasva / anenAnuvRttirnATyAlaGkAraH, 'prazrayAdanuvartanam-anuvRtti' riti vizvanAthokteH / na sambhAvitaH= na labdhaH satkAro yena tam-akRtasatkAramapi, Arya = bhavantaM, bhUyaH = punarapi pratyavekSaNasya nimittaM-pratyavekSaNanimittaM = punarAzrame pratyAgamanArtha, vijJApayAmaH = prArthayAmahe / . mA mA = nahi nahi, evam = itthaM mA vAdiSTa, sambhUtaH jAtaH, satkAro yasyAsau kRtAtithyo'si / ___ abhinavayA kuzasya sUcyA = kuzAGkugagrasUcikrayA, parikSataM = vikSataM, kurusaskAra nahIM karake bar3A aparAdha kiyA hai| ataH Apa hamAre isa aparAdha ko to kSamA kariegA / aura yadyapi hamalogoM se Apa kA kucha bhI satkAra nahIM bana par3A hai, to bhI punaH yahA~ Akara darzana dene kI Apa se hamaloga prArthanA (nivadana ) karatI haiM / rAjA-esA na kahie, aisA na khie| maiM to ApalogoM ko dekhakara hI pUrA satkRta ho gayA huuN| zakuntalA-sAkha anasUye ! dekha to-merA paira kuzA kI sUcI ( jar3a ke 1 'sambhRtasatkArA'mma / 'purskRto'sm'| 2 kvacinna /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 abhijJAnazAkuntalam [prathamozAkhA-parilagnaJca valkalaM / tAvat pratipAlayataM mAM, yAvadenanmocayAmi] ( iti rAjAnamavalokayantI, savyAja vilambya, sahasakhIbhyAM nisskraantaa)| rAjA-( niHzvasya'-) gatAH sarvAH ! bhavatu', ahamapi gacchAmi / 2zakuntalAdarzanAdeva mandautsukyo'smi nagaragamanaM prati / yAvadanuyAtrikAnanatidUre tapovanasya nivezayAmi / na khalu zakto. 'smi "zakuntalAdarzanavyApArAdAtmAnaM nivartayitum / bakasya zAkhAyAM parilagna = kurubakazAkhAparilagnaM = kuruba kataruvi-pAsaktam / iti = ityabhidhAya / savyAjam = evaM miSeNa, vilambya = ruddhgmnaa| . mandamautsukyaM yasyAsau tathA = mandotkaNThaH / anuyAtrA prayojanaM, zIlaM vA yeSAntAn anuyAtrikAn = madaGgarakSakAn sainikAn , nivezayAmi = sthApayAmi / zakuntalAyA darzanameva vyApArastasmAt = zakuntalAmukhAvalokanavyasanAt / nivartayitum = avaroddham / tIkhe agrabhAga ) se vikSata ho gayA hai / aura dekha, dekha, isa kurubaka kI zAkhA meM merA yaha valkala ( kapar3A ) bhI phaMsa gayA hai / ataH thor3I dera tuma donoM Thaharo, to maiM ise chuDA laM, taba tumhAre sAtha calU / [ aisA kaha kara valkala chaDAne ke bahAne se kucha dera vahA~ rukakara, rAjA kI ora kaTAkSapAta karatI huI, sakhiyoM ke sAtha zakuntalA jAtI hai| rAjA-[U~cI sAMsa lekara ] ye saba to gii| acchA maiM bhI calUM / zakuntalA ko dekhakara to merI aba nagara (rAjadhAnI) jAne kI icchA va utsukatA hI nahIM ho rahI hai / acchA, pahile to mere sAtha ke sipAhiyoM ko maiM tapovana se dUra kahIM ThaharAU~ / kyA karU~, maiM to apane mana ko zakuntalA ko dekhane ke isa vyApAra se haTA hI nahIM saka rahA huuN| arthAt merA mana to bAra 2 zakuntalA ko hI dekhane ko jyAkula ho rahA hai| isalie rAjadhAnI bhI jAne kI merI icchA nahIM ho rahI hai / kyA karU~ ? / 1 kvacinna / 2 etatparyantaM pAThaH kacinna / 3 'yAvadanuyAtrikAn sametya nAtidUre tapovanasya niveshyeym'| 4 'zaknomi' / 5 'darzane'ti kacinna /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] 7 abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam mama higacchati puraH zarIraM, dhAvati pazcAdasaMstutaM cetaH / cInAMzukamiva ketoH prativAtaM nIyamAnasya // 36 // ( iti niSkrAntAH-sarve) __iti prthmo'ngkH| gacchatIti / zarIraM = mama vapuH, puraH = agre, gacchati = zanaiH zanaiH kathaJcidyAti, cetaH = mama cittantu, vAtasyAbhimukhaM-prativAtaM = vAyusaMmukhaM / 'lakSaNenAbhipratI' ityavyayIbhAvaH / nIyamAnasya = prApyamANasya, cAlyamAnasya, ketoH = dhvajasya, cInAMzukamiva = paTTavastramitra, . asaMstutamiva = zarIreNA'paricitamiva, pazcAt = zakuntalAbhimukhaM, dhAvati = tAmanusarati, satvaramupayAti / etena svacetasazvAJcalyaM, vapuSo hRdayazUnyatvAtkASThatulyatvaM ca dhvanitam / / [zarIramanasoH sambandhe'pi asambandhakathanAdatizayoktiH / 'aparicitamive'tyutprekSA, 'cInAMzukamivetyupamA, vRttyanuprAsazca ] // 36 // niSkrAntAH sarva iti / 'pAtraistricaturairaGka, teSAmante'sya nirgamaH' iti dazarUpake, 'antaniSkrAntanikhilapAtro'Gka iti kIrtitaH' iti darpaNe ca pratipAdanAdakAnte sarvapAtranirgama upanibaddhaH / tapovanAvarodhasya sAkSAdadarzanIyatayA'GkAnte nibandha ityatrA'GkasamAptiH / taduktaM dhanikena 'dUrAvAnaM, vadhaM, yuddhaM, rAjyadezAdiviplavam / saMrodha, bhojanaM, snAnaM, surataM cAnulepanam / / zastrasya grahaNAdIni pratyakSANi na nirdizet ||'-iti / merA to yadyapi zarIra Age kI ora cala rahA hai, parantu bevaza huA merA mana to pIche kI ora (zakuntalA kI ora ) usI prakAra daur3a rahA hai, jisa prakAra havA se viparIta dizA meM le jAI jAnevAlI dhvajA kA patalA kapar3A poche kI hI ora daur3atA ( phaharAtA ) hai| dhvajA ko pUrva kI ora le jAveM aura pUrva se hI 1 'asNsthitN|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam [prathamoaGkalakSaNaJcoktaM dhanikena 'pratyakSanetRcarito, binduvyAptipuraskRtaH / aGko nAnAprakArArthasaMvidhAnarasAzrayaH / / ' iti / dazarUpaka-darpaNayorapi 'yadA tu sarasaM vastu mUlAdeva prvrttte| .. AdAveva tadA'GkaH syAdAmukhA''kSepasaMzrayaH / / ' iti / yathA prakRte-rAja-sUtapravazAdevA'GkArambhaH / iti zrIguruprasAdazAstrikRtAyAmabhijJAnazAkuntalA'bhinavarAja lakSmITIkAyAM prathamo'GkaH / havA bhI cala rahI ho, to dhvajA kA daNDa pUrva ko jAegA, para usakA kapar3A pIche kI ( pazcima kI ) ora hI ur3egA // 36 // [isa prakAra sakhIjanasahita zakuntalA aura rAjA saba apane 2 sthAna ko jAte haiM ] AcArya-zrIsItArAmazAstrikRtAyAM bhASATIkAyAM prathamo'GkaH samAptaH //
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dvitiiyo'ngkH| .. (tataH pravizati nirviNo' vidUSakaH ) / vidaSakaH-(niHzvasya- ) bho ! hadohi edassa miaAsIlassa raNNo assabhAveNa NibbiNNo / aaM mio, aaM varAho, aaM sadUlo * abhinavarAjalakSmIH * vidUSaka iti / kelikalahapriyo, hAsyakArI rAjJaH sahacaro, 'vidUSaka'ityucyate / vidUSakalakSaNaM ca rasANave 'vikRtAGgavacoveSaisyikArI vidUSakaH' iti / . tasya ca prAkRtameva prayojyaM / taduktaM vidUSaka-viTAdInAM pAThyaM tu prAkRtaM bhavet' iti / vizvanAtho'pi 'zRGgArasya sahAyA viTa-ceTa-vidUSakAdyAH syuH / bhaktA, narmasu nipuNAH, kupitavadhUmAnabhaJjanAH, zuddhAH // iti / 'kusumavasantAdyabhidhaH, karmavapurveSabhASAdyaiH / / hAsyakaraH, kalaharatiH, vidUSakaH syAtsvakarmajJaH // ' iti ca / atra nATake iyaM viSakakathA 'patAkA' / tallakSaNaM ca darpaNakRdAha'vyApi prAsaGgika vRttaM patAketyabhidhIyate / " iti / bhoH ! = hA ! / 'mostu sambodhanaviSAdayoriti medinii| mRgayA zIlaM yasya-tasya mRgayAzIlasya = AkheTavyasaninaH / vayasyabhAvena = mitrabhAvena, atha dvitIya aGka [udAsamana = khinnacitta vidUSaka kA praveza] vidaSaka-( UMcI sA~sa lekara )-hAya ! zikAra ke vyasanI isa rAjA duSyanta kI mitratA se to maiM bahuta khinna aura duHkhI ho gayA huuN| dekho-'yaha 1 'vissnnnno|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam [dvitIyo tti majjhandiNe vi gijhe viralapAdavacchAAsu vaNarAisuM AhiNDia pattasaGkarakasAavirasAI uNNakaDuAI pijanti giriNaIsalilAI / aNibhadavelaJca uNNoNNamasabhUiTa bhuJjIadi / turaagaANAJja saddeNa- ratti pi me Nathi pakAmasuidavvaM / mahante jjeva paccUse dAsIeputtehiM sAuNialuddhehi kaNNopaghAdiNA vaNagamaNakolAhaleNa paDibodhidahmi / sakhyena / nirviSNaH = khinnH| viSaNNaH / ata eva-hato'smi = nitarAM kliSTo'smi / zArdUlaH = vyAghraH / 'zArdUladvIpinau vyAne' ityamaraH / gacchatIti, tiSThatIti vAzeSaH / dinasya madhya-madhyandinaM, tatra = madhyAhne'pi / viralA atyantamalpIbhUtA, pAdapAnAM = vRkSANAM, chAyA yAsu-tAsu, vanAnAM-rAjiSu = paktiSu, AhiNDya = itastato gatvA, patrANAM = parNAnAM, saGkareNa = saMmizraNena, kaSAyANi, ata eva virasAni = vigatarasAni, uSNAni-dharmatApAt, kaTukAni ca-mahiSAdivanyajantuvigAhanavimardavazAt , giriNadIsalilAni = zailasravantItoyAni, pIyante = mayA''svAdyante / aniyatA velA yasmiMstadyathA syAttathA aniyatavelam = anizcitakAlam / uSNamuSNaM mAMsaM bhUyiSThaM yasmin tat-uSNoSNamAMsabhUyiSTham = uSNamAMsabahulaM, bhojanaM kriyate / turagANAM = vAjinAM, gajAnAM-kariNAJca, prakAmaM = yatheSTa / zayitavyaM = zayanam / mahatyeva pratyUSe = acirapravRtte'pi aharmukhe / [kizcidavaziSTAyAmapi rajanyAm ] / dAsyAHputrairiti / bhujiSyAyAstanayaiH / rnnddaaputrrityrthH| Akroze SaSThayA aluk / hariNa AyA' 'yaha sUara jA rahA hai| yaha dekho, idhara vyAghra-(cItA ) jA rahA hai| isa prakAra isa garmI kI Rtu meM-jeTha kI dopahariyoM meM bhI vRkSoM aura per3oM kI chAyA se bhI zUnya ina bIhar3a jaGgaloM meM, mAre 2 phirate hue, vRkSoM ke pattoM ke girane se sar3e hue, besvAda, vana ke jharanoM ke evaM pahAr3I nadiyoM ke-garma va kaDuve jala ko mujhe pInA par3atA hai| aura aniyata samaya meM kabhI ThaNDA, kabhI bAsI, kabhI rUkhA, kabhI sUkhA, kabhI garma-garma jaGgalI mAMsa Adi hI khAne ko milatA hai| aura hAthI aura ghor3oM ke zabdoM se (cigyADane va hinahinAne se ) mujhe rAta ko bhI ThIka se nidrA nahIM hotI hai aura Aja maiM
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 101 ___ ettikeNa vi me pIDA Na saMvuttA, jado aaMgaNDassa ubari viSphoDao saMvutto / teNa hi kila amesuM abahINesuM tatthabhaadA miANusAriNA assamapadaM paviTeNa mama adhaNNadAe sauntalA NAma kAvi tavaslikaNNA diTThA, taM pekkhia sampadaM aragamaNassa kathampi Na karedi / evaM jjeva cintaassa me pahAdA acchisuM rannii| kA gdii| jAva Na kidaAArapariggahaM piavaassaM pekkhAmi / (parikramyA'valokya ca)___ eso vANAsaNahastho hiaa-NihidapiaaNo vaNapuSphamAlAhArI ido jjeva Aacchadi piavaasso / bhodu / aGgabhaGgavialo bhavia ciTThissaM / emvampi NAma vissAmaM lheaN| (-iti daNDakASThamavalambya sthitaH ) / [(niHzvasya) bhoH ! hato'smi etasya mRgayAzIlatya rAjJo vayasyabhAvena nirviNNaH / 'ayaM mRgaH', 'ayaM varAhaH', 'ayaM zArdUla' iti madhyandine'pi grISme viralapAdapacchAyAsu vanarAjiSu AhiNDya, patrasaGkarakaSAyavirasAni uSNakaTukAni pIyante giriNadIsalilAni / aniyatavelaJca uSNoSNamAMsabhUyiSTha bhujyte| turaga-gajAnAzca zabdena rAtrAvapi meM nAsti prakAmazayitavyam / mahatyeva pratyUSe dAsyAHputraiH zAkunikalubdhaiH karNopaghAtinA vanagamanakolAhalena prtibodhito'smi| ___ zakunAn = pakSiNo hanti zAkunikaH-taiH = pakSihiMsakaiH / 'jIvAntakaH zAkunikaH' ityamaraH / lubdhaiH = vyAdhaiH / 'vyAdhI mRgavadhA''jIvo mRgayuTubdhako'pi saH' itymrH| zAkunikAzca te lubdhAzceti krmdhaaryH| kareMupahanti tacchIlena karNopaghAtinA-karNaduHkhadAyinA / vane yad gamanaM, tatra bahuta tar3ake se hI ina dAsI ke putroM ( raNDA-putroM ) baheliyoM ( cir3iyoM ko mAranevAloM ), aura zikAriyoM ( bAgha, cItA, hariNa Adi ko hAMkakara pha~sAnevAloM ) ke vana gamana ke halle se jAga uThA huuN| itanA hI hotA to bhI koI bAta nahIM thii| para yahA~ to phor3e para phor3A' ('ghAva para ghAva' 'jale para nimaka' ) eka aura ho gayA hai| vaha yaha hai ki hamArI anupasthiti meM, mRga
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 abhijJAna-zAkuntalam- [dvitIyo kRto'smi / etAvatA'pi meM pIDA na saMvRttA, yato'yaM gaNDasyopari' visphoTakaH sNvRttH| tena hi kilA'smAsvavahIneSu tatrabhavatA mRgAnusAriNA''zramapadaM praviSTena mamA'dhanyatayA zakuntalA nAma kApi tapasvikanyakA dRSTA / tAM prekSya sAmprataM nagaragamanasya kathAmapi na karoti / evameva cintayato meM prabhAtA akSNo rajanI / kA gatiH ? / yAvadenaM kRtA''cAra. [ tadarthaM vA-] yaH kolAhalaH = kalakalaH, tena / pratibodhitaH = nidrAdaridrI_etAvatA'pi = itthaM-kaSTapradA''yAsapratihatasyApi, pIDA saMvRttA = naitAvatA'pyanarthaparamparA zAmyati / 'ayaM vakSyamANaH, zakuntalAzaktirUpaH / gaNDasya = visphoTakasya, upari / visphoTakaH = piTakaH, vraNopari vraNo jAtaH / duHkhe'pi duHkhamutpannamityAzayaH / 'gaNDaH = kapola' iti vyAkhyAnaM tu na prakRtAnuguNamitimarmajJAH / 'gaNDopari visphoTaka' ityAbhANakaM hi ( kahAvata ) lokaviditameva / __ 'gaNDaH syAtpuMsi khaGgini / grahayogaprabhede ca, vIthyaGge, piTake'pi / cihnavIrakapoleSu hayabhUSaNabuddhade'-iti medinI / piTakaH = visphoTakaH / 'phoDA' iti bhaassaa| kintadityAha--teneti / tena = rAjJA, avahIneSu = AkheTake pazcAdeva vizliSTeSu, mRgAnusAriNA = mRgamanudhAvamAnena, AzramapadaM = tapovanabhUmi, mamA'dhanyatayA = maddaurbhAgyavijambhaNena, sAmpratam = idAnIM, kathAM vArtAmapi, akSNoH = netrayoreva / [ asuptasyaiva ] / rajanI = raatriH| prabhAtA= vyuSTA / gateti yAvat / ke pIche 2 Azrama meM jAkara isa rAjA duSyanta ne, hamAre durbhAgya se, zakuntalA nAma kI kisI tApasa kanyA ko dekha liyA hai / aura usako dekhakara yaha rAjA aba apanI rAjadhAnI ko vApisa jAne kI bAta bhI nahIM karatA hai| isI prakAra cintA karate 2 mujhe rAta ko nIMda bhI nahIM aaii| jAgate hI jAgate saberA ho gyaa| [pAThAntara meM usI zakuntalA kI cintA meM isa rAjA ko rAta meM bhI nidrA nahIM AtI hai| Aja jAgate hI jAgate isakI rAta bItI hai| 1 'adyApi tasya tAmeva cintayato'kSNoH prabhAtamAsIt' pA0 /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 103 parigraha priyavayasyaM preksse| ( parikramyAvalokya ca ) eSa bANAsanahasto hRdayanihitapriyajano, vanapuSpamAlAdhArI ita eva Agacchati priyavayasyaH / / bhavatu / aGgabhaGgavikalo bhUtvA sthAsyAmi / evamapi nAma vizrAma labheyaM ( iti daNDakASThamavalambya sthitaH )] | (tataH pravizati yathAnirdiSTo raajaa)| rAjA-( Atmagatam -) gatiH = upaayH| yAvat = astu tAvat / kRtaH-AcArasya = nityakarmaNaH, parigrahaH-svIkAro yena taM kRtAcAraparigrahaM = kRtAhnikam , priyavayasyaM = rAjAne, prekSe = pazyAmi / . eSaH = kRtaprabhAtakRtyo rAjA, bANAsanaM = dhanuH-haste yasyAsau-bANA. sanahastaH= dhRtakArmukaH / hRdaye nihitaH = sthApitaH, priyajanaH = zakuntalArUpo yenAsau, vanapuSyANAM mAlAM dhArayati taccholaH = vnykutummaalaadhaarii| itaH = atraiva / aGgasya-padAdeH, bhaGgena-vikalaH = pIDitaH bhUtvA = tadvadAcaran , evaM = pIDAvyAjena / iti = itthaM vicintya / daNDakASThaM = laguDam / avaSTabhya = Azritya / [atra 'sukhaduHkhakRto yo'rthastadvidhAna miti smRtam' ityuktevidhAnaM nAma mukhasandhyaGgam ] / yathAnirdiSTaH = cintAturo bANAsanahasto raajaa| kyA upAya hai ? / acchA ! to aba nitya kRtya Adi se chuTTI pAkara nizcinta hue priya vayasya (rAjA duSyanta) ko calakara dekhanA cAhie / (kucha calakara, sAmane dekhakara ) yaha sAmane se-dhanuSavANa hAtha meM liye hue, hRdaya meM apane priya jana kA ( zakuntalA kA ) dhyAna lagAye hue, vana ke puSpoM kI mAlA dhAraNa kie hue, merA mitra ( rAjA duSyanta ) idhara hI A rahA hai / acchA, to maiM aGga-bhaGga se vikala ( kubar3e ) kI taraha hokara yahIM khar3A ho jAtA huuN| isI taraha yadi kucha vizrAma prApta kara sakU~, to bhI ThIka hai| (lAThI kA sahArA lekara vahIM khar3A ho jAtA hai ) / vinamAlA pahine, dhanuSabANa liye, cintA kI mudrA meM, rAjA kA praveza / rAjA-(manahIM mana) yadyapi merI priyA zakuntalA sulabhatA se mujhe abhI 1. 'bANAsanahastAbhirnavapuSpamAlAdhAriNIbhiryuvatIbhiH parivRta ita eva' pA0 /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 abhijJAna-zAkuntalam- [dvitIyokAmaM priyA na sulabhA, manastu tadbhAvadarzanA''zvAsi / akRtArthe'pi manamije, ratimubhayaprArthanA kurute // 1 // ( smitaM kRtvA- ) evamAtmA'bhiprAyasambhAviteSTajanacittavRttiH prArthayitA vipralabhyate / kutaH kAmamiti / kAma= yadyapi, priyA = kAntA, shkuntlaa| tu = kintu, manaH= maccittaM, tasyAH = priyA yAH, bhAvasya = mayyanurAgasUcakasya vilambyagamanAdeH, darzanena = nirIkSaNena, Azvasiti tacchIlaM-tadbhAvadarzanAzvAsi = tadanurAganizcayAskRtAzvAsaM / 'varttate' iti zeSaH / yata:-manasije = manmathe, [ bAhyAbhyantarasaMprayogA'lAbhAt-] akRtArthe'pi = acaritArthe'pi, kevalam-ubhayoH prArthanAubhayaprArthanA = parasparamiGgitaceSTita kaTAkSapAtAdivyatikaraNa svAnurAgasUcanameva, ratiM = sukhaM, kurute = vidhatte eva / prANasamA-samAgamasukhA'lAbhe'pi taccezabhireva mano me modate ityAzayaH / [atra virodhAbhAsaH zrutyanuprAsaH, 'ratimubhayaprArthane'tyAdinA'rthAntaranyAsazca ] // 1 // smitamiti / Atmano'pi kandarpakadarthanAdAzAmAtramuditamAtmAnaM dRSTvA vA smyH| Atmano'bhiprAyeNa - manorathena, sambhAvitA = kalpitA, iSTa janasya = priyajanasya, cittavRttinAsau tathA, prArthayitA = kAmijanaH, vipralabhyate = viddmbyte| ucyata iti yAvat / kAminyAH sahajAmapi lIlAmAtmAnu taka prApta nahIM huI hai, to bhI mere prati usake bhI bhAvoM ( anurAga sUcaka vilamba karake jAnA, kaTAkSa pUrvaka nirIkSaNa Adi ) ko dekhakara, mere mana ko kucha dhIraja bandhI huI hai| kyoMki manasija ( kAma ) vAsanA yadyapi kRtArtha na ho, to bhI donoM kI paraspara icchA va cAha hI sukhaprada hotI hai| arthAtzakuntalA ke hastagata na hone se surata sukha kI prApti ke abhAva meM merI kAmavAsanA to pUrI nahIM huI hai, para 'usakA bhI mere prati vaisA hI prema va anurAga hai, jaisA ki merA usake prati hai' yaha jAnakara hI mujhe Ananda evaM sukha ho rahA hai / [ ubhaya prArthanA-donoM kI paraspara cAha ] // 1 // (kucha ha~sakara ) apane abhiprAya ( icchA ) ke anusAra hI apane priyajana kI bhI cittavRtti kI vRthA saMbhAvanA karake hI prArthayitA ( kAmI-Azika ) apane mana ko yoM hI jhUThI 2 AzA aura kalpanAoM se bahalAyA karatA hai|
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 105 snigdhaM vIkSitamanyato'pi nayane yatprerayantyA tayA, yAtaM yacca nitambayogurutayA mandaM vilAsAdiva / 'mA gA' ityuparuddhayA yadapi tatsA'sUyamuktA sakhI, sarvaMtatkila matparAyaNamaho! kAmI svatAM pshyti||2|| rAgakRtAM manyamAnaH kAmI vaJcita evetyAzayaH / kutaH = kasmAt / tadeva draDhayati snigdhamiti / yat-anyato'pi = anyasyAM dizi, anyatra vastuni ca, nayane = locanayugalaM, prerayantyA'pi = vyApArayantyA'pi / snigdhaM vIkSitaM = masRNamadhurayA dRSTyA mAM prati yadavalokitaM / snigdhadRSTilakSaNaM ca 'vikAzi-snigdha-madhurA, cature bibhratI bhrvau| kaTAkSiNI, sAbhilASA dRSTiH 'snigdhA''bhidhIyate ||'-iti / yacca-nitambayoH = svakaTipazcAdbhAgayoH, gurutayA = gauraveNa, vilAsAdiva := vilAsAkhyahAvavizeSeNeva, tathA yAtaM = gamanaM kRtam / vilAsalakSaNaM ca darpaNe 'yAnasthAnA''sanAdInAM, mukhanetrAdikarmaNAm / vizeSastu vilAsaH syAdiSTasandarzanAdinA' / / ---iti / 'vilAso hAvabhede syAditi ca medinii| kiJca 'mA gA' iti = ityuktvA, uparuddhayA = vAritagamanayA zakuntalayA, asUyayA sahitaM-sAsUyaM yathA syAttathA = seye, tat = tasmAt / asUyayaiva, sakhI = priyavaMdA, uktA = abhihitA) 'asUyA tu-doSAropo guNeSvapi' ityamaraH / tatsarva = svAbhAvikamapi kAminyAH snigdhavIkSaNAdikaM, matparAyaNaM = madanurAgakRta arthAt apanI priyA ko svAbhAvika ceSTAoM ko bhI apane prati prema va anurAga kI hI sUcaka samajhatA huA, kAmI yoMhI jhUThI 2 AzAe~ lagAyA karatA hai| kyoMki usa ( zakuntalA ) ne dUsarI ora najara ghumAte hue bhI snehapUrvaka jo mere Upara dRSTipAta kiyA thA, aura apane nitamba kI gurutA se lIlApUrvaka jo manda 2 gamana kiyA thA, aura apanI sakhiyoM ke prati, athavA priyaMvadA ke prati, 1 'kAmaH' iti pATAntaram /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 abhijJAnazAkuntalam- [dvitIyoviSaka:-(tathAsthita eva ) bho 'vaassa ! Na me hattho pasaradi, tA vAAmetteNa 2jaAvIasi / jaadu ( 3jaadu ) bhavaM / ( tathA sthita eva ) bho vayasya ! na me hastaH prasarati, tadvAGamAtreNa 2jApayiSyAmi / jayatu ( 3jayatu ) bhavAn ] / rAjA-(vilokya sasmitaM-) kutto'yaM gAtropaghAtaH ? viSaka:-kadhaM 'kudo'tti, sa jjeva acchi bhaJjia assu. kAraNaM pucchasi ? / meva, iti-kAmI = kAmaparavazo mAdRzo lokaH, svatAm = AtmaviSayatAM, pazyati = anusandhatte / sambhAvayatItyarthaH / [arthAntaranyAsaH / 'vilAsAdive'ti hetUtprekSA / cheka-vRttyanuprAsa-svabhAvoktayazca ] // 2 // ___ tathA = daNDamavalambya sthita eva / vayasyeti / 'vidUSakeNa vaktavyo vayasyeti ca bhUpati'rityuktarduSyantasambodhanaM tat / prasarati = uttiSThati / tat = tasmAt / vAGmAtreNa = vAcaiva / jApayiSyAmi = vijayaM te abhidhAsyAmi / Nyantasya jidhAto rUpam / 'krIjInAM NA' vityAtvaM / puk / / asUyA pUrvaka jo 'bhAga mata' 'thor3A Thahara' 'maiM nahIM jAU~gI', maiM kyA tere parAdhIna hU~' ityAdi vacana kahe the, ye saba bAteM mere ko lakSya karake, evaM mere prati anurAga sUcana ke lie hI kI gaI haiM-kAmAsakta maiM isa prakAra apane Upara hI saba samajhakara, manahI mana prasanna ho rahA huuN| aho ! kAmI jana priyA kI saba ceSTAoM ko isa prakAra apane hI Upara samajhA karate haiM // 2 // vidUSaka-(lAThI ke sahAre hI khar3A huA) he sakhe ! merA hAtha to uThatA nahIM hai, ataH vANI se hI Apako AzIrvAda de rahA huuN| ApakI jaya jayakAra ho| rAjA-( dekhakara, kucha ha~satA huA ) yaha tumhArA aGgavaikalya kaise ho gayA hai ? / vidUSaka-'kaise ho gayA' yaha Apa kyA pUchate haiM ? / Apa to mAnoM apane 1 'mahArAa' [ mahArAja ] / 2 'jayIkriyase' / 3 kacinna /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 107 [kathaM 'kuta iti' ? strayameva akSi bhaGktvA azrukAraNaM pRcchasi ?] / rAjA-na khalvavagacchAmi, bhinnArthamabhidhIyatAm / vidUSakaH-jaM vedaso khujassa lIlAM viDambedi, taM kiM attaNo pahAveNa, adhavA NaIveassa ? / [yadvetasaH kubjasya lIlAM viDambayati, tatkimAtmanaH prabhAveNa ?, athavA nadIvegasya ? 11 rAjA-nadIvegastatra kAraNam / vidUSakaH-mama vi bhavaM / [ mamApi bhavAn ] / rAjA-kathamiva ? / gAtrasya-vapuSaH / upaghAtaH = vaikalyam / avagacchAmi = jAnAmi / bhinnArtha = sphuttN| vetasaH = vajulaH / kubjasya lIlAM--kubjalIlAM = gaDulavibhramaM / vakratAmiti yAvat / viDambayati = anukaroti, dhatte / AtmanaH = svasya / prabhAveNa = doSeNa / tatra = vakratAyAM / kathamiva = kathantAvat ? / hI hAtha se ( merI ) A~kha phor3akara bhI ( A~kha meM coTa pahu~cAkara bhI) ye A~sU kaise A gaye ?' yaha pUcha rahe haiM ! / rAjA-bhAI, maiM to tumArI isa pahelI ko nahIM samajhA pA rahA huuN| sApha 2 samajhA kara kaho-kyA bAta hai?| - viSadUka--acchA batAie-beta jo Ter3hA hokara kubar3e kI taraha ho jAtA hai, vaha apane se hI vaisA hotA hai, yA nadI ke vega ke kAraNa vaisA hotA hai ? / rAjA-nadI kA yega hI usake Ter3hepana kA kAraNa hai| [ nadI ke taTa para uge hue beta nadI ke jala meM laTake rahane se nadI ke pravAha ke kAraNa jhuka jAte haiM, ataH Ter3he ho jAte haiM, aura nadI kA jala unake upara se bahatA rahatA hai / ] vidUSaka-isI prakAra mere aGgabhaGga hone meM bhI Apa hI kAraNa haiN| rAjA-yaha kaise?
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 abhijJAnazAkuntalam [ dvitIyovidUSakaH-juttaM NAma evvaM-jaM tue rajjakajAI ujjhia, tAdisaM akkhalidapadaM padesaM ca, baNacalavittiNA hodavyaMtti / kiM istha mantIadu / ahaM uNa brahmaNo paJcahaM sApadANusaraNehiM saMkkhohidasandhibandhaNANaM attaNo aGgANaM aNIsohi / tA pasIda me, ekkAhambi dAva visamIadu / [yuktaM nAmaivaM,-yatastvayA rAjakAryANi ujjhitvA tAdRzamaskhalitapadaM pradezazca, vanacaravRttinA bhavitavyamiti ! / kimatra mantryatAm / __ ahaM punarbrAhmaNaH pratyahaM zvApadAnusaraNaiH saMkSobhitasandhibandhanAnAmAtmano'GgAnAmanIzo'smi / tat prasIda me, ekAhamapi taavdvishrmytaam]| evam = idaM mRgayAcaraNaM / yuktaM nAma = kathaMcit yuktisaGgataM tava bhavedapi / ujjhitvA = vihAya / askhalitaM padaM yatra tat = samatalaM / samatalatayA pAdaskhalanA'bhAvAt / pradeza = bhUbhAgaM ca ujjhitvA / rAjadhAnI vihAyetyarthaH / rAjyaM vA ujjhitveti yojanIyam / rAjyamapi-askhalitapadaM = baddhamUlaM, vaMzAnuyAtaJca / vanacaravRttinA bhavitavyaM = tava vanacaravaditastato'raNye dhAvanaM kathaJcitsambhavati / kimatra mantryatAm = kimatra vicAraNayA / paribhrAmyatu bhavAn vanamanizaM, kimatrA'. smAkaM kathanenetyarthaH / kintu ahaM punaH = ahaM punarbrAhmaNo nAma bhUtvA [ na hi khalu mama mRgayA bhavati saha jasnehabhAjanam ] / zvApadAnAM = hiMsrajantUnAM siMhAdInAm / anusaraNaiH = anugamanaiH / saMzobhitAni sandhibandhanAni yeSAM teSAM = vizlathatarANAm , aGgAnAM = karacaraNA vidUSaka-ApakA to yaha kAma kadAcit ThIka ho bhI sakatA hai, jo Apa-rAjakArya ko chor3akara, tathA apane vaMza paramparA se prApta niSkaNTaka, sarvasukha yukta rAjya ko, tathA rAjadhAnI ko bhI chor3akara, zikAra ke lie yo jaGgalI kolabhIloM kI taraha jaGgaloM meM mAre 2 phira rahe ho| kyA kahA jaae| aura isameM nAhIM karane se bhI Apa mAnege thor3e hI / ataH zikAra ke lie hamArA Apako nAhIM karanA bhI vyartha hI hai| parantu maiM to brAhmaga hU~, mere to pratidina jaGgalI jAnavaroM ke pIche 2 isa prakAra daur3ane se, hAtha paira hI Dhole ho gae haiM / jor3a 2 meM darda ho rahA hai / calanA-phiranA, hAtha uThAnA bhI kaThina ho gayA hai| hAtha
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 109 rAjA--( Atmagatam ) ayamevamAha, mamApi kaNvasutAmanusmRtya mRgayAM prati nirutsukaM cetaH tathA hina namayitumadhijyamutsahiSye dhanuridamAhitasAyakaM mRgeSu / sahavasatimupetya yaiH priyAyAH kRta iva locanakAntisaMvibhAgaH // 3 // dInAm / 'cAlena' iti zeSaH / anIzo'smi = azaktosmi / prasIda = kRyAM kuru / evamAha = 'ekAhaM vizramyatAm' ityAha / anusmRtya = smRtvA / na namayitumiti / jyAmadhigatam-adhijyam = adhyArUDhamaurvIkam / AhitaH sAyako yatra tat-AhitasAyakam - dhRtazaram / idaM dhanuH = kodaNDametat, mRgeSu = hariNeSu,-yaiH-priyAyAH = zakuntalAyAH, sahavasatiM = sahavAsam, upetya = samadhigatya, locanayo: nayanayo:, kAnteH = prabhAyAH, saMvibhAgaH = samAdAnaM, vibhAgaH kRtaH- kRtam / [matpriyAlocanatulyana yanAnAM hariNAnAmupari dhanurida]-namayituM = vyApArayituM, notsahiSye = bANapAtaM kattaM na samarthI bhaviSyAmi / priyAlocanasadRzalocaneSu hi hariNeghu kathaM prahariSye ? [atra pUrvArddhavAkyArtha prati uttarArddhavAkyArthI heturiti kAvyaliGgamalaGkAraH, utprekSA zrutyanuprAsazca / ] // 3 // paira bhI maiM hilA-DulA nahIM saka rahA huuN| ataH mere Upara Apa dayA karie / kama se kama eka dina to mRgayA (zikAra ) banda karake vizrAma kara liijie| isa prakAra hameM bhI eka dina to kama se kama vizrAma le lene diijie| - rAjA-(mana hI mana ) yaha bhI mRgayA banda karane ko kaha rahA hai, aura merA bhI mana kaNvaputrI zakuntalA ko yAda karate rahane ke kAraNa mRgayA ke prati udAsIna hI ho rahA hai / jaise apane isa car3he hue (bANa sandhAna kie hue) dhanuSa ko maiM una mRgoM ke Upara nIcA kara una para bANa nahIM chor3a sakU~gA, jina mRgoM ne merI priyA ke sAtha hI sAtha vana meM raha kara usakI sI netrakAnti pAI hai| arthAt-merI priyA kI hI taraha ina mRgoM ke bhI lambe 2 kAle 2 netra haiM, ataH ina para bANa chor3anA maiM ucita nahIM samajhatA huuN| mere se una para bANa nahIM chor3e jA skeNge|
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 abhijJAnazAkuntalam [dvitIyoviSakaH-(rAjJo mukhamavalokya-) atta bhavaM kimpi hiae kadua mantedi / araNye kkhu mae rudidaM ! / [ ( rAjJomukhamavalokya ) atra bhavAn kimapi hRdaye kRtvA mantrayati ! araNye khalu mayA ruditam ? ] | rAjA--(sasmitam-) 'anatikramaNIyaM suhRdvAkya'miti sthito'smi / vidaSakaH--( saparitoSa ) teNa hi tumaM ciraM jIva / ( ityutthAtumicchati / ) [ ( saparitoSa ) tena hi tvaM ciraJjIva ( -ityutthAtumicchati )] / . rAjA--tiSTha / zRNu me sAvazeSaM vacaH / vidUSakaH--ANavedu bhvN| [AjJApayatu bhavAn / ] kimapi hRdaye kRtvA = kimapi vastu manasikRtyeva / mantrayasi = vicArayasi, kimapi bhASase vA / araNye ruditam = kimayA niSphala svaduHkhaM prakaTitam / bhavAnna kimapi zRNoti mdvaakymi-yaashyH| anatikramaNIyam = anullaGghanIyam / sthito'smi = mRgayAvimukhIbhUto'smi / saparitoSaM = sAnandaM / tena = anena nirNana, vidUSaka-(rAjA kI mukha kI ora dekhakara ) Apa to mana hI mana kucha vicAra rahe haiM ( bar3abar3A rahe haiM ) / mAnoM kisI bAta ko hRdaya meM rakhakara kucha kaha rahe haiM / kyA maiMne jaGgAla meM hI rodana kiyA hai ? / arthAt merI prArthanA kyA Apane anasunI kara dI ? / rAjA-(muskurAtA huA ) nahIM 2, mitra kA ( ApakA ) vacana to anullaGghanIya hI hai, isIlie maiM cupa ho gayA hU~ / arthAt tumhArA prastAva mujhe svIkAra hai| vidUSaka-( santuSTa hokara ) bhagavAn kareM Apa ciraMjIva hoN| ( uThanAcAhatA hai)| raajaa-tthhro-tthhro| merI bAta to pUrI 2 suna lo| vidUSaka-acchA, AjJA karie / ( kahie ) /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 111 rAjA-vizrAntena bhavatA mamA'nyasminnanAyAse karmaNi sahAyena bhavitavyam / vidaSakaH-kiM modaakhajiAe ? / [kiM modakakhAdikAyAm ? ] / raajaa--ydvkssyaami| vidUSakaH--gahIdo kkhnno| [gRhItaH kssnnH]| rAjA-kaH ko'tra bhoH ! / dauvArika:- ( pravizya-) ANavedu bhaTTA / / [ ( pravizya ) AjJApayatu bhrtaa]| . avazeSamaparityajya-sAvazeSaM sampUrNa / sAkalye'vyayIbhAvaH / anAyAse = parizramazUnye / anyasmin = mRgayAbhinne kAryAntare / ___ modakAnAM khAdana-modakakhAdikA tasyAM = laDDukabhakSaNamahotsave / yad. kSyAmi = yatkArye kathayAmi, tatra, na, tu modakabhakSaNe / gRhItaH kSaNaH = datto'vasaraH / kSaNaH = avasaraH / sAvadhAno'haM kathayeti yAvat / ___ atra = dvaardeshe| revatyAM jAto raivataH, sa eva raivataka iti dvArapAla rAjA-acchA, Apa isa prakAra vizrAnti prAptakara binA parizrama ke hI ho sakane vAle mere eka kArya meM sahAyaka hoie| vidUSaka-kyA laDDU khAne meM ? / to maiM taiyAra huuN| rAjA-nahIM 2, jo maiM kahatA hU~ usameM / vidUSaka-acchA, to maiM suna rahA hU~, kahie / rAjA-bAhara pahare para kauna hai ? / / dauvArika-(sipAhI )-kyA AjJA hai mahArAja !
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 abhijJAna-zAkuntalam- [dvitIyorAjA-raivataka ! senApatistAvadAhUyatAm / . dauvArikaH-taha / (-iti niSkramya senApatinA saha pravizya-) edu edu ajo, esa AlAvadiNNakaNNo bhaTTA idhajjeva ciDhadi, uvyasappadu NaM ajo| [tathA / ( iti niSkramya, senApatinA saha pravizya ) etu etu AryaH, eSa' AlApadattakarNo bhartA ihaiva tiSThati, upasarpatvenamAryaH] / senApatiH-(rAjAnamavalokya, svagataM--) dRSTadoSA'pi mRgayA svAmini kevalaM guNAyaiva saMvRttA / tathA hi devaH anavaratadhanA''sphAlanakaravarmA, __ravikiraNasahiSNuH, svedleshairbhinnH| nAmedam / AlApe dattau kareM yenAsau = vidUSakena sahAlapan / dRSTAH = zAstreSu nirdiSTAH, doSAH = hiMsAjanyapApAdayo yasyAM sA-anekadoninditA'pi / [yadvAdRSTAH = saMbhAvitA, doSA yayA sA-dRSTadoSA = bhUridoSajananItyarthaH] / saMvRttA = jAtA / tadeva darzayati-tathA hIti / devaH = mahArAjaH / 'deveti nRpatirvAcyo bhRtyaiH, prakRtibhistatheti bharataH / padametat-zlokasthena 'bibhartI'tyanena sambadhyate / rAjA-raivataka ! jAo senApati ko bulA lAo dauvArika ( dvArapAla)-jo AjJA mahArAja kI / abhI bulAtA huuN| (bAhara jAkara, senApati ko sAtha lekara bhItara Akara senApati se) Arya ! Apa bhItara padhArie, mahArAja ApakI pratIkSA meM Apako kucha AjJA dene ke lie ( hamArI bAte kAna lagAkara sunate hue) yahA~ hI virAja rahe haiM / Apa inake pAsa pdhaarie| senApati-( rAjA ko dekhakara, manahI mana-) yadyapi zikAra khelane meM bahuta doSa haiM, kyoMki zikAra khelanA bhI eka vyasana (durguNa) hI hai, parantu hamAre prabhu ( mahArAja ) ke lie to yaha vyasana bhI guNadAyaka hI ho 1. 'eSa AjJAvacanotkaNTaH, ita eva dattadRSTiH' pA0 / ayaM pAThaH zobhanaH /
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH ] 8 abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 113 apacitamapi gAtraM vyAyatatvAdalakSyaM, giricara iva nAgaH prANasAraM bibharti // 4 // anavarateti / giriSu caratIti-giricaraH = zailavihArI, nAgaH = kuJjara iva, devaH = rAjA / bhavAn / anavarataM = nirantaraM, dhanuSaH = zarAsanasya, jyAyAH = mauAH , AskAlanena = samAkarSaNena, krUra, varma = zarIraM yasyAsau = nirantaradhanuzcAlanavyAyAmakaThorakAyaH / 'zarIraM varma vigrahaH' itymrH| raveH kiraNAn sahate tacchIlo-ravikiraNasahiSNuH = prakharadivAkarakiraNasahanazIlaH / svedasya lezaiH-svedalezaiH = dharmajanyaprasveda kaNairapi, abhinnaH = asaMspRSTaH, apacitamapi = kRzamapi / [ 'upacita miti pAThe-supuSTamapi / mAMsalamapItyarthaH ] / vyAyatatvAt = vyAyAmahaDhAGgatyAt / dhyAyataM vyApRte, dIrgha, dRDhe cAtizaye'nyavaditi medinii| [upacitamiti pATe-vyAyatatvAt = vyAyAmazIlatvAt-ityarthaH ] / alakSyam = jJAtumazakyam / prANaH sAro yasmin , tat prANasAraM = zarIrasya kRzatvepi prANamAtrasAratayA nitarAM balapUrNam / 'prANo'nile, bale' iti haimaH / 'sAro bale dRDhAMze cetyamaraH / dRDhaprANaM vA / gAtraM = vapuH / 'gAtraM vapuH saMhananam' ityamaraH / gajapakSe'pi-dhanuSaH = priyAlataroH / 'dhanussajJA priyAladrau, rAzibhede, zarAsane' iti vizvaH / jyAyAH = bhUmeH / 'jyA-maurI ca, vasundhare'ti dhrnniH| AsphAlanena = AkarSaNena, gharSaNena ca, karaM vapuH zarIraM yasyAso, ravikiraNasahiSNuH = AtapasahaH / svedalezairabhinnaH = prasvedazUnyA, apacitamapi = nAtisthUlamapi / vyAyatatvAt = dRDhatvAt , sannAhavattvAt , alakSyam = ajJAta kAzya, gAtraM = vapu:rahA hai / kyoMki hamAre mahArAja kA to,-- __ mRgayA ke kAraNa barAbara dhanuSa ko car3hAte rahane se pUrNa vyAyAma ho jAne se zarIra sudRr3ha va kaThora ho gayA hai aura sUrya kI prakhara kiraNoM ke sahana karane kI kSamatA bhI inameM A gaI hai| inako parizrama se, tathA sUrya ke santApa (ghAma) se bhI pasIne nahIM Ate haiM / zarIra bhI inakA yadyapi parizrama se kRza ho gayA hai, para gaThA huA hone ke kAraNa yaha kRzatA pratIta hI nahIM hotI hai / ataH jaise vanacara hAthI kA zarIra kRza hote hue bhI vaha bar3A balI aura zakti sampanna
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 abhijJAnazAkuntalam- [dvitIyo (upagamya-) jayati jayati svAmI / svAmin ! gRhItamRgapracAraM, sUcitazvApadamaraNyam / tat kimanyadanuSThIyatAm / rAjA-bhadrasena ! bhagnotsAhaH kRto'smi mRgayApavAdinA maadhvyen| senApatiH-(janAntika-) sakhe ! mAdhavya ! sthira pratijJo bhava / ahaM vibhIti-yojanIyam / etena-rAjJo virahakAzya sUcitam / [ zrutivRtticchekAnu praasaaH| zleSaH / parikarAlaGkArazca] // 4 // 'rAjA -- svAmIti, devati bhRtyairvAcya' iti darpaNokteH 'svAminniti rAja vAcakamatra sambodhanapadaM / gRhIto jJAto'varuddho vA mRgANAM pracAro yasmin tatgRhItamRgapracAram = niruddha mRgayAtA''yAtam / sUcitAH zvApadA yasmin tatsUcitazvApada = jJAtasiMhavyAghrAdinivAsam , araNyam = vanamidaM kRtamasmAbhiH / tat = tasmAt , kimanyadanuSThIyatAm = ito'dhikaM kimAcaraNIyam , aajnyaapyetyaashyH| mRgayAmapavadati tacchIlena-mRgayApavAdinA = AkheTanindApareNa, mAdhavyena = tannAmnA'nena vidUSakeNa / 'mADhavyene' ti pAThAntaraM / bhagna utsAho yasyAsau = mndiikRtotsaahH| janAntikam = 'tripatAkakareNAnyAnapavAryAntarA kathAm / anyonyAmantraNaM yatsyAttajanAnte janAntikam // '-- ityuktarItyA dvayoranyApavAraNena bhASaNaM-janAntikamityucyate / va prANasAra hotA hai, vaise hI hamAre mahArAja kA bhI zarIra kRza hote hue bhI ye prANasAra ( utsAhasApanna, sudRr3ha, parizramasahiSNu, kSamatAsampanna ) haiM // 4 // [pAsa meM jAkara-] mahArAja kI jaya jayakAra ho| prabho ! zikAra ke lie Avazyaka sabhI bAteM-'hariNa kidhara se Ate-jAte haiM' 'siMha vyAghra Adi vana meM kahA~ 2 para haiM'-ye saba khabareM zikAriyoM dvArA hameM pUrI 2 prApta ho gaI haiN| aba Age kyA AjJA hai ? / rAjA-bhadrasena ! zikAra khelane kA virodha karake isa mAdhavya (vidUSaka) ne merA zikAra khelane kA utsAha bhaGga kara diyA hai| ataH aba maiM yahA~ zikAra nahIM kheluuNgaa| senApati-( hAtha kI Ar3a se vidUSaka ke prati ) mitra! mAdhavya !
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 115 taavtsvaaminshcittvRttimnuvtissye| (prakAza-) deva ! pralapatyeSa vaidheyaH / nanu prabhureva nidarzanaM / pazyatu devaHmedazchedakRzodaraM, laghu bhavatyutsAhayogyaM vapuH, sattvAnAmapi lakSyate vikRtimaccittaM bhy-krodhyoH| utkarSaH sa ca dhanvinAM yadiSavaH sidhyanti lakSye cale, mithyA hi vyasanaM vadanti mRgayAmIdagvinodaH kutaH // 5 // tripatAkakaralakSaNantu bharate 'prasAritAH samAH sarvA yasyAGgalyo bhavanti hi / kuJcitazca tathAGgaSThaH sa 'patAka' iti smRtH|| patAke tu yadA vakA'nAmikA tvaGgalibhavet / tripatAkaH sa vijJeyaH' iti| sthirA pratijJA yasyApI = dRddhnishcyH| mRgyaavirodhii| mRgayAniSedhameva tvaM tAvat kurvityAzayaH / ahaM tAvat = ahantu / cittamanuvartiSye = tadicchAmeva prastomi / dUSitAmapi mRgayAM zobhanA meva nirdizAmi, rAjaprItihetutvAdityAzayaH / prakAzam = sarvazrAvyam / sarvazrAvyaM prakAzaM syAt' iti darpaNam / vaidheyaH = mUrkhaH / 'mukhavaidheyavAlizAH' ityamaraH / pralapati = nirarthakaM vakti / nanu ! = nizcitaM / nidarzanam = udAharaNam / pazyatu = vibhAvayatu / / ___ meda iti / medasaH chedena kRzamudaraM yatra tat = medovinAzatanutarodaram , ataeva laghu = lAghavAnvita, bhAzUnyam / utsAhasya yogyam = utsAha yogyam = utsAhaza li, vapuH = zAraM / bhavati = jAyate / bhaye ca, krodhe ca-bhaya-kodhayoH = Apa to apanI bAta para dRr3ha rhiegaa| maiM to mahArAja ko prasanna karane ke lie hI unake mana kI so bAta banAtA huuN| (prakaTa meM-) deva ! yaha to mUrkha hai, aise hI bakatA hai / zikAra ke guNoM ko yaha kyA jAne / AkheTa ke guNoM ke to Apa ho pratyakSa udAharaNa haiM / Apa hI dekhie. zikAra khelane se peTa kI carbI kama hokara zarIra phurtIlA va utsAha yogya ho jAtA hai| aura bhaya meM aura krodha meM jIvoM kA (hariNa aura siMha Adi kA)
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam [dvitIyo www vidUSakaH-( saroSam ) avehi re ucchAahetua ! 'avehi / attama paidi aavnnnno| tumaM dAva dAsIe putto aDaido aDaI AhiNDanto jAva siAlamialoluassa kassa vi jiNNaricchassa muhe NivaDido hohi / [( saroSa ) apehi re utsAhahetuka!'apehi,atrabhavAn prkRtimaapnnH| tvaM tAvaddAsyAHputro'TavIto'TavImAhiNDamAno yAvat 2zRgAlamRgalolupasya bhItiroSayoH / vikRtividyate yasmiMstat-vikRtimat = vikAri / sattvAnAM = jantUnAM, siMha-vyAghra-varAha-hariNAdInAM, cittaM = manaH, lakSyate = jJAyate ca / kiJca-cale = caJcale, lakSye = zaratye, yat = yasmAt, iSavaH = bANAH, sidhyanti = askhalitA bhavanti, saca-dhanvinAM = dhAnuSkANAm, utkarSaH = vaiziSTyaM / 'tacca bhavatI'tyanuSaJja. nIyam / ato-mithyaiva = mudhaiva, mRgayAm = AkheTa, vyasanaM = doSAdhAyaka vadanti = lokAH kathayanti / 'nItivida' iti vA zeSaH / hi = yataH, IdRk = IdRzaH, vinodaH = guNAdhAyakaM rAjJAM kriiddnk| kutaH 1 = anyatra ka varttate / nai kacana varttate, zrUyate, dRzyate cetyAzayaH / [ atra kriyAsamuccayA'laGkAraH, kAvyaliGgaM, vRttyanuprAsazca / 'cittAnuvarttanaM yatra taddAkSiNyamitIritam' ityuktezca cittAnuvarttanAdAkSiNyaM bhUSaNamupakSiptam / kiJca pUrvoktazlokadvayena mRdavaM nAma vIthyaGgaM darzitam / 'doSA guNA, guNA doSA yatra syurmedavaM hi tat' iti darpaNokteH] // 5 // utsAhe ( hetureva-) hetukaH, tatsambuddhau he-utsAhahetuka ! = vRthA utsAhavarddhaka, cATukAra ! / apehi = ito'pagaccha / atrabhavAn = mahArAjo duSyantaH / citta vikAra (manobhAva) kaisA hotA hai ?-yaha jJAna bhI hotA hai / bANa calAne vAloM kA vizeSaguNa-cala lakSya para ( daur3ate hue jIvoM para ) bANa mArane kA abhyAsa bhI-siddha hotA hai / ataH loga mRgayA ko vyartha hI vyasana meM ginate haiM / aisA manovinoda bhalA anyatra kisa (khela) meM hai ? / kahIM nahIM hai // 5 // vidUSaka-(kucha roSa ke sAtha, kucha uttejita-sA hokara ) are jhUThA utsAha dilAnevAle ! jA dUra haTa / mahArAja to aba prakRtistha = zikAra se udAsIna 1 kvacinna / 2 'naranAsikAlolupasya' pA0 /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 117 kasyApi jIrNaRkSasya mukhe nipatito bhava / rAjA-senApate ! 'AzramasannikarSa sthito'smIti vacanaM te nA'bhinandAmi / adya tAvatgAhantAM mahiSA nipAnasalilaM zRGgairmuhustADitaM, chAyAbaddhakadambakaM mRgakulaM romanthamabhyasyatu / prakRti = zAntim , ApannaH = prAptaH / tAM lambhito vA'smAbhiH / AhiNDamAnaH = paribhrAmyan , aTavIto'TavIM = vanAdvanam | zRgAlamRgalolupasya = zRgAlamRgamAMsapriyasya / pAThAntare-naranAsikAyA lolupasya-naranAsikAlolupasya = naranAsikAcchedanadurlalitasya, jIrNasya = vRddhasya, RkSasya = bhallUkasya / Azramasya sannikarSaH = sAnnidhyaM, tatra sthito'smIti, na abhinandAmi = na svIkaromi / ahamapi samprati mRgayAM necchAmItyAzayaH / adya tAvat = idAnIntu / [ idamagrimazlokAnvayi ] / gAhantAmiti / mahiSAH = vnlulaayaaH| 'lulAyo mahiSo vAha dviSatkAsarasairibhAH' ityamaraH / zRGgaiH = viSANeH / muhuH = vAraMvAraM / tADitaM = samAsphAlitaM / nipAnasya = AhAvasya / 'AhAvastu nipAnaM syAdupakUpajalAzaye' ityamaraH / pazupakSyAdInAM jalapAnAya kUpAduddhRtya yatreSTakAdicite jalAdhAre jalaM sthApyate tannipAnam / 'kheLa' koTA' iti bhASAyAm / salilaM = jalaM, gAhantAm = Alolayantu / nirbhayatvAdyatheccha krIDantu / zRGgerjalasya tADanaM mahiSajAtisvabhAvaH / kiJca chAyAyAM baddhaM kadambakaM yena tat-chAyAbaddha-kadambakam = anAtapapradezabaddha yUthaM, mRgANAM kulaM = mRgani kanakaM. romanthaM = carvitacarvaNa / [ 'ragAlI' 'jugAlI' ho gae haiM / tumAra phera meM aba ye nahIM par3a sakate haiM / ataH are raNDA ke putra ! tUM hI isa jaGgala se usa jaGgala meM phiratA huA, dhakke khAtA huA, kisI buDDhe khUkhAra rIcha ke, jo manuSya kI nAka khAne kA abhyasta = Adi ho-mukha meM jAkara gira / rAjA-he senApate ! hama Azrama ke pAsa meM haiM-isaliye tumhAre isa mRgayA ke lie utsAha denevAle vacanoM kA hama abhinandana ( samarthana ) nahIM kara sakate haiN| ataH Aja. to-jaMgalI bhaiMse apane sIgoM se bAraMbAra jalakA tADana karate hue kue~ Adi ke pAsa choTe 2 tAla-talaiyA Adi jalAzayoM meM (khela-koThoM meM) avagAhana ( nirbhaya ho jalakrIDA, snAna ) kareM / mRgagaNa bhI vRkSoM kI chAyA meM
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 abhijJAnazAkuntalam [dvitIyo vizrabdhaM kriyatAM varAhapatibhirmustAkSatiH palvale, vizrAmaM labhatAmidaJca zithilajyAbandhamasmaddhanuH // 6 // iti ca bhASA] abhyasyatu = yathecchaM vidhattAm / mRgANAM-chAyAbaddhayUthatA, carvitacarvaNaJcasvabhAvaH / kiJca-varAhANAM patayastaiH-varAhapatibhiH sUkarayUthanAthaiH / palvale= alpamarasi / jalagarteSu iti yAvat / "vezantaH palvalaM cAlpasaraH-ityamaraH / mustAnAM kSatiH mustAkhyajalatRNotkhananam / 'kuruvindo meghanAmA mustA mustakamastriyA' mityamaraH / mustA = 'nAgaramothA' iti bhASA / visrabdhaM - nirbhayaM yathA syAttathA / zithilo jyAyA bandho yatra tat-zithilajyAbandham = avaropitaziJjinIkam , asmAkamidaM dhanuzca, vizrAma = vizrAnti, labhatAm = adhigacchatu / 'zithilajyAbandha' miti kriyAvizeSaNaM vA / [ kecitta-mahiSAzca, mahiSyazca, mRgAzca, mRgyazcetyevaM mahiSAdimithunaparatayA, mustA-vizrAnti-jyAnAM ca strIliGganiddiSTAnAM nAyikAtvAropeNa, kSatau ca dantakSatatvAropeNa, bandhapadena ca surata karaNAkSepeNa, bandhazabdasya snehavAcakatayA suratatAntamaurvIrUpanAyikApraNayavattvena ca, nAyaka-nAyikAmithunavyApArasUcakatayA'muM vyAkhyAnti, parantu cchAtrAnupayogitayA'trAsmAbhirboSamevAsyate / svabhAvoktiH, kAryakAraNayoH samakAlaM kathanAdatizayoktizca alaGkArau] // 6 // jhuNDa bAndhakara, nirbhaya hokara, romantha kA abhyAsa ( jugAlI) kreN| [ pazu ghAsako khAsakara phira zAnti se use ugAla-ugAla kara dhIre 2 cabAkara khAte haiM, use romantha karanA, yA jugAlI karanA kahate haiM / ___ aura bUr3he 2 jaMgalI sUara bhI choTe choTe tAlAboM ke kinAre nirbhaya hokara mustA (mothA) ko khoda 2 kara khAeM / (sUaroM kA yaha svabhAva hai ki ve choTe 2 tAlAboM ke kinAre nAgaramothA Adi kI jar3oM ko khoda kara khAyA karate haiM ) / aura jisakI pratyaJcA = DorI DhIlI kara dI gaI hai-aisA merA yaha dhanuSa bhI Aja to vizrAma hI kre| arthAt-Aja zikAra nahIM khelI jaaygii| ataH mahiSa, mRga, sUkara Adi vanya pazuoM ko Aja to nirbhaya hokara svacchanda vicarane do // 6 // 1 'visrabdhairiti pA
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 119 senApatiH-yathA prabhaviSNave rocte| rAjA-tena hi nivarttaya purogatAn dhanuhiNaH / yathA ca me sainikAstapovanaM nA'bhirundhati, dUrAt pariharanti ca, tathA niSeddhavyAH / pazyazamapradhAneSu tapovaneSu gUDhaM hi dAhAtmakamasti tejaH // sparzAnukUlA api sUryakAntAste hyanyatejo'bhibhavAdahanti // 7 // prabhavati tatsAdhukArI-prabhaviSNuH, tasmai-prabhaviSNave = svAmine, bhavate / yathA rocate tathaivAstu / 'tathA (mayA) karaNIya' miti vA zeSaH / purogatAn = agregatAn / mRgayAvyavasthArtha puro yAtAn / dhanuhiNaH = dhAnuSkAn / yathA tedUrAt pariharanti = dUrata eva tyajanti, tathA niSeddhavyAH = niyantavyAH / zameti / hi = yataH-zama eva pradhAnaM ye-teSu zamapradhAneSu = zAntipradhAneSu, zAntikaliteSvapi, zAnteSvapi, tapovaneSu = Azramapadepu, gUDhaM = pracchannaM, dAha evAtmA yasya tat-dAhAtmakaM = dAhasvabhAvakaM, tejaH = dhAma / 'tejo dhAgni, parAkrame' iti vizvaH / ato dUrata eva pariharagIyA AzramA ityupadiSTaM bhavati / hi = yataH, sparzasyAnukUlA:-sparzAnukalA-api = sparzasahA api, sUryakAntAH = sUryakAntamaNayaH, ( 'ye bhavantIti zeSaH / te'pi,-) anyasya tejasAabhi = sarvataH, bhavanaM = prAptiH, tasmAt-anyatejo'bhibhavAt = anyatejasA samAkramaNAt, dahanti = agniM vamanto dAhasamarthA bhavanti / [ evaJca bahiH sukha senApati-jaisI prabhu kI ( mahArAja kI ) ruci aura icchA ho vahI ThIka hai| rAjA-to phira zikAra kI khoja meM Age gae hue dhanurdharoM ko tuma vApisa bulAlo / aura hamAre sainika isa tapovana meM kucha bhI gar3abar3I va utpAta na kareM, aura tapovana se dUra hI raheM-aisA hamArA hukma sabako sunA do / kyoMki dekho zAntipradhAna tapovanoM meM bhI dAhAtmaka gupta teja ( agni ) rahatA hai| kyoMki sUryakAntamaNi chUne yogya va ThaNDe hote hue bhI dUsare ke teja se ( sUrya kI kiraNoM se ) abhibhUta ( AkrAnta ) hote hI jala uThate haiM aura jalAne lagate
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ kama / 120 abhijJAnazAkuntalam [dvitIyosenApatiH-yathA''jJApayati svaamii| vidaSakaH-bho ucchAahetua ! Nikkama-Nikkama / [ bhoH ! utsAhahetuka ! niSkrAma-niSkAma ] / (senApatiH-niSkrAntaH ) / rAjA-(parijanAnavalokya-) mRgayAveSamapanayantu bhavantaH / raivataka ! tvamapi svaniyogamazUnyaM kuru / raivatakaH-jaM maharAo ANavedi / (-iti nisskraantH)| [yanmahArAja AjJApayati ( -iti niSkrAntaH ) / ] vidaSakaH-kidaM bhaadA NimmakkhioM / tA imassi pAdavacchAA. viraidavidANa-saNAhe silAale uvavisadu bhavaM, jAva ahampi suhAsIno homi| sparzA api, jaDAapi ca sUryakAntamaNayo'bhibhavAdyathA dahanti, tathaiva prAyaH zAntAnyapi tapovanAni parAbhavAddahantyeveti dRSTAntAlaGkAraH / kAvyaliGgaM kecidaahuH||7|| niSkAma = apagaccha / parijanAn = bhRtyAn / mRgayAnukulo veSo-mRgayAveSaH = sannAhaH, tm| apanayantu = tyjntu| svasya niyoga-svaniyoga = svAdhikAraM, dvArapAlanam / azUnyam = ariktaM / svakAryamAcara tAvat / ito bhihaiN| ataH ye tapovana (Azrama vAsI munigaNa) bhI rAjA yA anya kisI ke dvArA abhibhUta hone se use jalAkara rAkha ( usakA vinAza ) hI kara dete haiM // 7 // senApati-jaisI mahArAja kI AjJA / vidUSaka-are jhUThA utsAha dilAne Ale ! jA, nikala, yahA~ se zIghra nikala / [ senApati-jAtA hai ] / rAjA-(apane musAhaboM kI ora dekhakara ) Apa loga bhI jAkara apanA 2 mRgayAveSa dUra karie ( jAkara kamara kholie)| raivataka ! tuma bhI apane kAmapara jAo / ( arthAt-darvAje para jAkara baiTho / AvazyakatA hone para bulAleMge ) / raivataka-jaisI mahArAja kI AjJA / ( jAtA hai)| vidUSaka-Apane aba nirmakSika (ina sabako haTAkara mAnoM makkhiyoM se zUnya,
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 121 [kRtaM bhavatA nirmakSikaM / tadasmin pAdapacchAyA-viracitavitAnasanAthe zilAtale upavizaMtu bhavAn , yAvadahamapi sukhAsIno bhvaami]| rAjA-gucchA'grataH / vidUSakaH-- edu edu bhavaM / [ etu-etu bhavAn / gaccheti yAvat / sAmpratam = idAnIM, makSikANAmabhAvo nirmakSika = makSikArahitam / janazUnyamiti yAvat / pAdapAnAM chAyAsu viracitena vitAnena sanAthepAdapacchAyAviracitavitAnasanAthe = vRkSacchAyAkRtollocamanohAriNi / 'astrI vitAnamullocaH' ityamaraH / 'candavA' iti bhaassaa| zilAtale = zilApaTTe, sukhamAsInaH = sukhopaviSTaH / agrato gaccha = mArga pradarzaya tAvatkuJjazilAtalasya / etu = matpRSThata AyAtu / parikramya = kiJcidgatvA, upaviSTau = sthitau / 'vallImaNDapasanAthe zilAkhaNDe' iti zeSaH / rAjeti / ita Arabhya dvitIyaH pratimukhasandhiH prArabhyate, sa ca tRtIyAGkasamAptiparyantaM bhaviSyati / tallakSaNaM ca rasANave 'bIjaprakAzanaM yatra dRzyA'dRzyatayA bhavet / tatsyAtpratimukham' iti / dhaniko'pi'bindu-prayatnAnugamAdaGgAnyasya trayodaza / vilAsaH, parisapazca, vidyutaM, nrm-shrmnnii|| narmadyutiH, pragamanaM, nirodhaH, paryupAsanam / vajra, puSpamupanyAso, varNasaMhAra ityapi ||-iti / tatra bindulakSaNaM 'prayojanAnAM vicchede yadavicchedakAraNam / yAvatsamAptiM bandhasya sa binduriti sjnyitH|| iti bharate / arthAt ekAnta) kara diyaa| aba Apa vRkSoM kI chAyA se vitAna (candave) kI taraha AcchAdita isa zilA (patthara) ke Upara baiTha jAie tAki maiM bhI yahA~ sukhapUrvaka baitthuu| rAjA-acchA to tuma Age 2 calo / vidUSaka-~Aie, Apa mere pIche 2 cale Aie /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 abhijJAnazAkuntalam - [dvitIyo (ubhau-prikrmyopvissttau)| rAjA-sakhe ! mAdhavya ! anAptacakSuHphalo'si, yena tvayA draSTavyAnAM paraM na dRSTam / vidUSakaH-NaM bhavaM jjeva me aggado vadRdi / . [ nanu bhavAneva me agrato varttate / rAjA-saveH khalu kAntamAtmAnaM pazyati, ahantu tAmevA''zramalalAmabhUtAM zakuntalAmadhikRtya bravImi / prakRte ca mRgayAguNadoSavarNanaprasaGgena vicchinnasya prayojanasya-'anavAtaphalo'si'-ityAdinA punaH pravartanAdvindurayam / prayatnalakSaNamapi bharate 'apazyataH phalaprAptiM yo vyApAraH phalaM prati / paraM cautsukyagamanaM 'prayatnaH' sa prakIrtitaH / / iti / yathA'tra'-rAjA-tapasvibhiH parijJAto'smi' 'kenApadezenAzrame bajAmaH' ityAdiH 'prayatnaH' / kecittu-dvitIyAGkaprArambhAdeva pratimukhaM kathayanti / anApteti / anAptaM-cakSuSoH phalaM yenAsau = anadhigatanayanasAphalyaH / draSTavyAnAM = darzanIyavastUnAmapi, param = utkRSTa, zakuntalArUpaM / bhavAneveti / tvatto'dhikasya sundarasyA'sambhavAtkathamucyate 'tvayA draSTavyAnAM paraM na dRSTa'miti, bhavata eva tathAtvena mayA darzanAditi bhAvaH / sarvaH = sakalo'pi lokaH / kAntaM = sundaraM / pazyati = manute / lalAmabhUtAM = pradhAnabhUtAM / bhUSaNIbhUtAm / 'lalAmaM [ donoM kucha dUra calakara, eka zilA khaNDa para baiThate haiM ] / rAjA-sakhe mAdhavya ! tumane draSTavya padArthoM meM bhI sabase zreSTha vaha vastu ( zakuntalA ) nahIM dekhI hai, ataH tumhAre ye netra niSphala hI haiN| netroM kA phala to usa ( zakuntalA ) ke mukha kA darzana hI ho sakatA hai| vidUSaka-draSTavya padArthoM meM sabase zreSTha to Apa hI mere sAmane baiThe haiN| aba isase adhika kyA dekhanA bAkI raha gayA hai ? / rAjA-he mitra ! apane ko to sabhI loga suMdara samajhate haiM / para maiM to apanI bAta nahIM kaha rahA huuN| kintu isa Azrama kI pradhAna alaMkArarUpa usa sundarI
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 123 vidUSakaH-(svagatam- ) bhodu, Na se passaaM vaDaissaM / (prakAza-) bho ! jai sA tavassikaNNaA aNabbhatthaNIA, tA kiM tAe diTThaAe ? / [( sgataM ) bhavatu, nA'sya prazrayaM varddhayiSyAmi / (prakAzaM-) bhoH ! yadi sA tapasvikanyakA anabhyarthanoyA, tatkiM tayA dRSTayA ?] / rAjA--dhiG mUrkha !nivAritanimeSAbhinetrapaGktibhirunmukhaH / navAmindukalAM lokaH kena bhAvena pazyati ? // 8 // pucchapuNDrAzvabhUSAprAdhAnyaketuSyi'tyamaraH / zakuntalAmadhikRtya = tAM viSayIkRtyaiva mayA 'draSTavyAnAM paraM na dRSTa' mityuktaM, na tvAtmanaM tathA matvetyAzayaH / asya = duSyantasya / prazryam = anurAgAtizayam / 'prazraya-praNayau samau' ityamaraH / anabhyarthanIyAna prArthanIyA / nivAriteti / nivArito nimeSo yAsAM tAbhiH-nivAritanimeSAbhiH = nimeSazUnyAbhiH, netrANAM paGktibhiH, netrapaGktibhiH = locanarAjibhiH, ut = zakuntalA ke viSaya meM hI yaha bAta kaha rahA huuN| usako tumane nahIM dekhA hai, yaha tumhAre netroM kI niSphalatA hI hai| vidUSaka -( mana hI mana ) mujhe yahA~ aisA karanA cAhie, ki-maiM isakI isa kAmavAsanA ko adhika uttejana nahIM dUM to hI acchA hai / (prakaTa meM) he mitra ! jaba usa tApasa-kanyA se hameM aura tumheM koI prayojana hI nahIM hai, taba use dekhane kI bhI kyA AvazyakatA hai ? / arthAt vaha to brAhmaNakanyA hone se tumhAre vivAha ke yogya hI nahIM hai, ataH usakI carcA hI vyartha hai / rAjA-dhika mUrkha ! loga Upara kI ora mukha karake, nirnimeSa locanoM se, naI candrakalA ko (dUjake candramA ko) kisa bhAva se, kisa abhiprAya se dekhA karate haiM ? / vahA~
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 abhijJAnazAkuntalam- [dvitIyona ca parihArye vastuni duSyantasya manaH pravarttate / vidaSakaH-tA kadhehi / [ ttkthy]| . rAjAlalitA'psarobhavaM kila munerapatyaM tadunitA'dhigatam / arkasyopari zithilaM cyutamiva navamAlikAkusumam // 9 // Urva mukhaM yasyAsau-unmukhaH = uddhIvaH san , navAm = abhinavoditAm , indoH kalAm-indukalAM = candralekhAM, kena bhAvena = kena manorathena, 'bhAvaH sattA-svabhAvA-'bhiprAya-ceSTA-''tmajanmasu' ityamaraH / pazyati = dRSTvA modate ? / na kenApItyarthaH / yathA candrarekhAM dRSTvA phalAnusandhAnavikalA sahajA prItirlokasya jAyate, tathA'smAkamapi abhisandhizUnyaiva tasyAM snehapravRttirityuttarAzayaH / [aprastutagrazaMsA / dRSTAnta iti kecit , anuprAsazca ] // 8 // parihArye = kSatraparigrahA'yogye / laliteti / zithilaM = zlatham , ata evaarkasya = mandArAkhyapAdapasya / 'arko'rkapaNe, sphaTike, ravau, tAmra divaspatau' iti medinii| upari, cyutaM = patitaM, navamAlikAyAH = saptalAyAH, kusumamiva = puSpamiva, kila = prasiddhametat ,lalitAyAH = nikAmaramaNIyAyAH, apsarasaH = menkaayaaH| sakAzAditi yAvat / bhavaH = utpattiryasya tat-lalitA'psarobhavaM / tayA = apsarasA ca, ujjhitaM = parityaktaM, sat-adhigatam-tadujjhitA'dhigatam = menakayA parityaktaM satkaNvena prAptam , ata eva-munerapatyam = muniputrI / kaNvaduhitA / dekhanevAloM ko kyA milatA hai ? / kucha nhiiN| para ve candramA kI navIna kalA kI zobhA se hI AkRSTa hokara use nirnimeSa locanoM se, ekaTaka ho, dekhate haiM / vaise hI usake alaukika saundarya ke kAraNa hI maiM usakI carcA (prazaMsA) kara rahA huuN||8|| aura-ayogya vastu para to kabhI duSyanta kA (merA) mana calatA hI nahIM hai / vidUSaka --to yaha kyA bAta hai, spaSTa khie| arthAt-tApasa-kanyA (brAhmaNa kanyA) Apake yogya kaise ho sakatI hai ?-sApha 2 khie| rAjA-yaha bAlA ( zakuntalA ) kisI sundarI apsarA se hI utpanna huI hai, ataH yaha brAhmaNa kanyA nahIM hai / kaNva muni ko to yaha rAste meM par3I huI
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhApATIkA-virAjitam 125 vidapakaH-(viharaya-) bho ! jadhA piNDIkharjU rehi ujvejidassa tintiDIe saddhA bhodi, tathA anteura-ithiAraaNaparibhoiNo bhaado iaM patthaNA / [bhoH ! yathA piNDokhajUrairudvejitasya tintiDyAM zraddhA bhavati, tathA antaHpurastrIratraparibhogino bhavata iyaM prArthanA / rAjA-sakhe ! tAva denAM na jAnAsi, yena tvamevamavAdIH / 'sutaH putraH striyAntvamI / AhurduhitaraM sarve'patyaM tokaM tayoH same-ityamaraH / evaJca pAlakatvAdeva kaNvasya zakuntalApitRtvaM, na tu tadAtmajeyamiti svavivAhayogyatvamasyAM prakaTitam / [ kusumamivetyupamA, anuprAsazca ] // 9 // vihasyeti / vane'smin ka viziSTastrIratnasambhava iti, antaHpuragataramaNIyaramaNIratnasambhogavato'pyanyatra bhavato baddhAbhilASitopahAsAyaiveti bhAvaH / piNDIkharjUraiH = madhurataraiH khajUraprabhedaiH, miSTAnnaprabhedaizca / udvejitasya, tintiDyAm = amlikAyAmamadhurAyAmamlAyAmapi, zraddhA = abhilaassH| antaHpure yAni strIratnAni, tAni-paribhuGkte tacchIlaH, tasya = trailokyasaundaryazAlipramadAratnabhogazIlasya bhavataH, iyaM = zakuntalAviSayiNI, prArthanA = abhilASaH / tasyAmanurAga iti yAvat / madhureNodvigno yathA'hRdyamamlaM ciJcAphalaM bahu manyate, tathaiva tvayApi vanavAsinI tApasakanyA zakuntalA prazasyate iti bhAvaH / milI hai, kaNva ne to kevala isakA pAlana kiyA hai, isIlie yaha kaNva muni kI kanyA kahalAtI hai| ataH kaNva muni ke pAsa to yaha usI prakAra A gaI hai, jaise Aka ( madAra ) ke paudhe ke Upara navamAlikA ( nevArI-vAsantI ) kA phUla Akara Tapaka par3e // 9 // vidUSaka-he mitra ! mITe 2 piNDa (per3A) aura khajUroM (barphI, miThAI kA bheda 'khajUra' Adi) ko khAte 2 jaba manuSya kA mana ucaTa (bhara) jAtA hai, taba usakI khaTTI imalI khAne kI bhI icchA hotI hai| mAlUma hotA hai, antaHpura kI sundara 2 strIratnoM ke upabhoga karanevAle ApakI bhI vaise hI isa vana (jaMgalI) kanyA ke Upara icchA huI hai| rAjA-mitra ! tumane use dekhA nahIM hai, isIlie tuma aisA kaha rahe ho /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 abhijJAnazAkuntalam [dvitIyovidapakaH-taM kkhu ramaNIaM NAma, jaM bhaado bi bihma utpAdeti ! / [ tatkhalu ramaNIyaM nAma, yadbhavato'pi vismayamutpAdayati !] / rAjA-vayasya ! kiM bahunAcitte nivezya pArekalpitasarvayogAn, rUpoccayena vidhinA vihitA kRzAGgI / strIratnasRSTiraparA pratibhAti sA me, dhAturvibhutvamanucintya, vapuzca tsyaaH||10|| tat = tadvastu, ramaNIyaM nAma = avazyameva ramaNIyaM bhavet, vismayaM = kautukam, utpAdayati = janayati / tvatkautukAtsaundaryAtizayazAlinI setyanuminomIti bhAvaH / bahunA = analpa jalpanena, kiM = kiM prayojanam / citta iti / dhAtuH = vidheH, vibhutvaM = nirmANakauzalaM, tasyAH = zakuntalAyAH, vapuzca = atulasaundaryasArasamujjvalaM , zarIraJca, anucintya = vibhAvya, vimRzato, me = mama,-vidhinA = brahmaNA, parikalpitAzca te sarve yogAzca, tAnparikalpitasarvayogAn = adya yAbadbrahmaNA ye ye nirmANa yogA anubhUtAstAn sarvAneva nirmANasamayAnubhUtAviziSTasiddhayogAn, citte = svAnte, nivezya = vibhAvya, buddhayupArUDhAn kRtvA, rUpANAmuccayaH, tena-rUpoccayena = saundaryalAvaNyAdirAzinA / (vidhinA = brahmaNA), vihitA = samutpAditA, kRzAGgI = tanutaragAtrayaSTiH, aparA = atyutkRSTA = adya yAvadanirmitA. strI-ratnamiva,-strIratnaM, tasya sRSTiH-strIratnasRSTiH = pramadAratnasRSTiH, sA = seyaM zakuntalA-ita, me pratibhAti = pratibhAsate / vidaSakato vaha avazya hI atisundarI hogI, jo Apake mana meM bhI itanA vismaya utpanna kara rahI hai / rAjA-mitra! jyAdA kyA kahU~-brahmA kI saba kRtiyoM ko, tathA usa sundarI ( zakuntalA ) ke sundara zarIra ko dekhane se yahI mAlUma hotA hai, 1 'citre nivezya parikalpitasattvayogA, rUpoccayena vidhinA manasA kRtA nu' pA0 /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 127 vidaSakaH-savvadhA paccAdezo vatu sA rUvavadINaM / sarvathA pratyAdezaH khalu sA rUpavatInAm ! ] / rAjA-idaJca me manasi vattate-- anyo'pi kuzalaH zilpI,-AtmanaH sarvato'nubhUtaiH siddhaprayogaimehatA saMrambhega viziSTa sAmagrIsambhArAtsArataramAkRSya pUrva kalpitasvazilpa jAlA dutkRSTaM vastu sampAdayati, tathaiva bhagavAn prajApatirapi sakalalo kasRSTilabdhAnubhUtivizeSabalAnmahatA buddhiyogena smAraM smAraM citrAnyAgAnimAM zakuntalAM nirmame, kathamanyathA jagadati zAyirUpasampadastasyAH sRSTibrahmaNA kattaM zakyeta, adya yAvadIdRzasRSTestenA'kalpanAditi zakuntalAyAH sarvato'pi vaiziSTyaM dhvanitam / 'citre nivezye'tyAdi pATetu-vitre-pratirUpake / nivezya = Alikhya / parikalpitasattvayogA = AhitaprANA / manasaiva brahmaNA kRtA, na tu hastAdinA / hastAdisparza hi nedRzabhanindha kAmalApasImAtigaM rUpaM sambhavedityoM bodhyaH / 'rUpaM svabhAva saundarya'iti medinii| 'yogaH sannahanopAyadhyAnasaGgatiyuktiSu' ityamaraH / [ aparA-sakalastrIsRSTivilakSaNetyabhede bhedAropAt-abhede bhedruupaa'tishyoktiH| shrti-vRttynupaaso| pUrvAddha vAkyArthe uttarArddhavAkyArthasya hetutvAt kAvyaliGgaJca / anena guNakIrtanaM nAma nAthyalakSaNamuktam ] // 10 // yadyevaM tarhi-sarvathA = rUpeNa / lAvaNyena, guNaizca sarvato mAvena / rUpavatInAM = sundarINAM varavabhinInAM / pratyA dezaH = pratyAkhyAnam / rUpagarvasyetyarthAd bodhyam / 'pratyA dezo nirAkRtiH' itymrH| ki-brahmAjI ne Aja taka jitane bhI sRSTi ke utpAdana ke uttama 2 yoga jAne aura sIkhe haiM, una saba yogoM ko citta meM rakhakara, aura apanI sampUrNa kArIgarI kharca kara, rUpa aura saundarya kI rAzi ( ke vyaya ) se isa kRzAGgo ko banAyA hai| ataH brahmAjI kI vartamAna sabhI svA-sRSTiyoM se alaga yaha to koI apUrva strI-sRSTi hai // 10 // vidUSaka-to phira yaha zakuntalA to sabhI (devAGganA, manuSyastrI Adi) rUpavatI striyoM kA pratyAkhyAna ( mAnamardana karanevAlo ) hai-yahI samajhanA cAhie / arthAt taba to yaha saMsAra kI strIjAti mAtra se bar3hI-car3hI hai ! rAjA hA~, mitra ! mere mana meM to yahA~ taka yaha bAta uTha rahI hai ki
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 abhijJAnazAkuntalam [dvitIyoanAghAtaM puSpaM, kisalayamalUnaM kararuhai ranAviddhaM ratnaM, madhu navamanAsvAditarasam / akhaNDaM puNyAnAM phalamiva ca tadrUpamanaghaM, na jAne bhoktAraM kamiha samupasthAsyati vidhiH ! // 11 // idam = itthaM, me manasi = citte, varttate = tiSThati / mamaivaM vicAro jAyate / svavicAramevAha-anAghrAtamiti / na AghAtam-anAghAtam = akalitaghrANasamparkam / akRtopabhogaM / puSpaM = puSpamiva / prasUnamiva / etena paropabhogasaMmA'mAvAdakhaNDitasaundaryAmodazAlitvaM . tasyA dhvanyate / kiJca-kararu hai: = nakhaiH / alUnam = acchinnaM / kisalayaM = kisalayamiva / pallavamiva / etenA'klAntatvamupabhogavairUpyazUnyatvaJca vanitam / kiJca-anAviddham = akhaNDitaM, doSalezA'nAkalitaM vA / ratnaM = ratnamiva / kiJca-na AsvAdito raso yasya tat-anAsvAditarasam = agRhItAsvAdaM / anucchiSTaM / navaM = pratyagraM / sadyaHsamAnItaM / tena rajodoSalezasamparkarAhitya, hRdyatvaJca dhvanyate / madhu = madhu iva / kSaudramiva / kiJcapuNyAnAM = sukRtAnAm / akhaNDaM = sampUrNa, phalamiva = paripAka iva / sudurlabhaM / tenA'tyantAbhilaSaNIyatA tasyA vyjyte| ca = kiJca / anaghaM = niSkalaGka / kalakalezazUnyaM / nirdoSa / manojJam / 'anagho nirmalA'pApamanojJeSu ca bhedava'diti vizvaH / tasyAH = zakuntalAyA rUpaM = saundaryam / lAvaNyaJca / iha = jagati / ke bhoktAraM = ke bhAgyavantaM bhogazIlaM puruSam / vidhiH = daivam / upasthAsyati = upasthApayiSyati / antrbhaavitnnyrthH| upaneSyati / kasya vA bhogAya kalpayiSyati / iti na jAne = nA'haM vedmi ? [ mAlopamA / zrutivRtyanuprAsau / parikarAlaGkArazca / zlokAbhyAmAbhyAM gugakIrtanaM nAma nATyalakSaNaJca darzitam 'guNAnAM kIrtanaM yatta tadeva guNa kIrtana'miti vizvanAthokteH // 11 // yaha-achUtA-besUMghA huA-puSpa, nakhoM se nahIM kATA gayA komala-pallava, vinA bIndhA huA akhaNDita-ratna, kisIse bhI anAsvAdita navIna-madhu ( sahata ), puNyoM kA akhaNDita-phala, isakA nirdoSa yaha rUpa-lAvaNya, kisa bhAgyazAlI ke upayoga meM vidhAtA lAeMge ? / arthAt isakA kauna svAmI hogA ? / yaha kisa bhAgyazAlI kI ardhAGginI banegI-maiM yahI soca vicAra rahA hU~ // 11 //
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] 9 abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 129 vidaSaka:-teNa hi lahuM lahuM gacchadu bhavaM, mA jAva sA kassavi tavassiNo iGgudItellacikkaNasIsassa hatthe Niva Dissadi / [tena hi laghu-laghu gacchatu bhavAn , mA yAvatsA kasyApi tapasvina iGgadItailacikkaNazIrSasya haste nipatiSyati / rAjA-paravatI khalu tatrabhavatI, na ca saMnihitagurujanA / vidaSakaH-adha tuha uvari kIdiso se cittarAo ? / [atha tavopari kIdRzo'syAzcittarAgaH 1] / rAjA-vayasya ! svbhaavaadevaa'prglbhaastpsviknykaaH| tena hi = yadIdRzaM tasyAH sakalAtigaM saundarthe, tadA tu / laghu-laghu = drutataraM / 'laghu kSipramaraM druta'mityamaraH / yAvat = yAvadeva / imudInAM tailena cikaNaM zIrSa yasya, tasya-iGgudItailacikkaNazIrSasya = tApasapAdapaphala-tailaliptotamAGgasya / haste nipatanaM = vivAhaH / yeSAmiGgudItailena kezaprasAdhanaM, teSAM kA kathA'nyabhUSaNasampatteriti tatrA'nAdaraH sUcyate / paravatI= paratantrA / tatrabhavatI= tapasvinI ! mAnyA / na sannihito gurujano yasyAH sA tathA / evaJca na sahasA tasyA vivAhamaGgalasambhava ityAzayaH / cittarAgaH- anuraagH| apragalbhAH = anurAgaprakAzanakauzalazUnyAH / tathApi = evaM vastusthitAvapi / vidUSaka-to mitra ! tuma jaldI se jaldI vahA~ pahu~co / kahIM vaha iGgudI (hiMgoTa, gaMdI ) ke tela se cikaNe ziravAle maile-kucaile kisI tapasvI brAhmaNa kumAra ke hAtha meM na par3a jaae| ataH Apa sabase pahile hI pahu~ca jAo / [iGgudI = 'hiMgoTa' iti 'gUMdI' iti ca bhASA ] / rAjA-nahIM mitra ! vaha to parAdhIna hai aura usake gurujana (pitA kaNva) bhI yahA~ nahIM haiM / ataH abhI to usake vivAha kI koI bAta hI kaise ho sakatI hai| vidUSaka-acchA, batAie, Apake Upara usakA anurAga kaisA hai ? / rAjA-he vayasya ! tapasviyoM kI kanyAe~ to svabhAva se hI bholI-bhAlI aura apragalbhA ( mugdhA ) hotI haiN| ataH unake manake bhAva ko ThIka 2 samajhanA to kaThina hI hai|
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 abhijJAnazAkuntalam- [dvitIyotathApi tuabhimukhe mayi saMhRtamIkSitaM, hasitamanyanimitta kathodayam / vinayavAritavRttiratastayA na vivRto madano, na ca saMvRtaH // 12 // vidaSakaH-(vihasya-) kiM diTThametteNa jjeva bhaado aGke Arohadu / tu = kintu / ( tathApi tu = kintu punH.)| tayA hRdto bhAvaH kiJcitsUcitaH, kiJcicca saMvRta ityagrimazlokena sahA'yaM sambadhyate / abhimukha iti / mayi abhimukhe = saMmukhaM sthite sati / tayA-DekSitam = vilokanaM ca / saMhRtam = gopitam / parAGmukhaM kRtam / etena zRGgAralajA prkttitaa| kiJca-anyena-nimittena = hetunA, kathAyA vAgvyavahArasya udayo yatra tat-anyanimittakathodayaM yathA syAttathA = kathAntarakhyAjena / tayA hasitaM = hasanaM kRtam / etena mayi anurAgaH sUcitaH / ataH-vinayena vAritA vRttiH = prasaro yasyAsau-vinayavArita vRttiH= lajAvaruddhaprasaraH / madanaH = kAmaH / na vivRtaH, na prakaTIkRtaH / na ca saMvRtaH = na ca nigUhitaH / mugdhAtvena dRSTi parAvartanAdinA nigUhito'pi bhAvo'nyanimittakathAdibhirhasitAdibhizca svAnurAgaprakaTanAt. sphuTIkRtaH / prakaTanA'prakaTanotevirodho, mugdhAtvena parihArazceti-virodhAbhAso'laGkAraH] // 12 // to bhI mere saMmukha hote hI vaha apane netra dUsarI ora haTA letI thii| aura dUsarI 2 bAtoM ke prasaGga ke bahAne se vaha ha~satI bhI thii| isa prakAra vinaya se avaruddha prasara apanI icchA aura kAmavAsanA ko na to usane spaSTa prakaTa hI kiyA aura na chipAyA hI hai| netra haTA lenA-kAmavAsanA kA chipAnA hai| ha~sanA-kAmavAsanA kA prakaTa karanA hai| ataH donoM hI bAteM haiN| vaha mere meM anurakta bhI mAlUma hotI hai, aura saGkoca bhI karatI hai // 12 // . vidUSaka- (ha~sakara) mitra ! to kyA Apa cAhate haiM, ki Apako dekhate hI vaha ApakI goda meM hI Akara baiTha jAtI ? / ApakI chAtI se cipaTa jAtI hai /
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 131 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam [kiM dRSTamAtreNeva bhavato'GkamArohatu ?] / rAjA-( vihasya ) sakhIbhyAM mithaH prasthAne punaH salIlayA tatrabhavatyA mayi bhUyiSThamAviSkRto bhAvaH / tathA hi 'darbhAGkureNa caraNaH kSata' ityakANDe tanvI sthitA katicideva padAni gatvA / AsIdvivRttavadanA ca vimocayantI zAkhAsu vankalamasaktamapi drumANAm // 13 // dRSTamAtreNeva = avalokanAdeva / aGkamArohatu = tvAmabhisaratu / zanaiH zanaiH sarva bhaviSyatIti bhAvaH / sakhIbhyAM = sakha bhyAM saha / prasthAne = gmne| salAlayA = liilaa'shcitlollocnyaa| mithaH = rahasi / 'miyo'nyo'nya rahasyapI'tyamaraH / bhUyiSTha = bahulam / AviSkRtaH = prkttitH| bhAvaH = cittaanuraagH| sakhyAragre eva gamanAdra hsylaabhH| darbheti / tanvI = kRzatanuH / zakuntalA / katicideva padAni = kiJcidraM / gatvA = calitvA / darbhasyAGkureNa-damAGkureNa = kuzAgrasUcikayA / caraNaH = mama pAdaH / kSataH = biddhH| iti = ityuktvA / akANDe = anavasare eva / 'kANDa cAvasare, bANe' iti dharaNiH / kuzAgreNa caraNakSanA'bhAve'pi / sthitA= vilambitagamanA'bhUt / ca = kiJca / drumAgAM = tarUNAM / zAkhAsu = viTapeSu / asaktamapi = asaMlagnamapi / valkala = valkalavasanaM / vivRttaM vadanaM yasyAH, sA-vivRttavadanA = parAcInamukhI / matsaMmukhIneti yAvat / vimocayantI = vizleSayantIva / AsIt = sthitaa| kuzasUcIvyadhanA'bhAve'pi tathyAjena, valkalasya zAkhAsvanAsaktasyApi vimocanacchalena ca ruddhagamanA svAzayaM spaSTameva prakaTitavatIti bhAvaH / 'vilambazca rAjA-(haMsakara) hesakhe ! sakhiyoM ke sAtha vahA~ se jAte samaya to usane (zakuntalA ne ) bar3e hI hAva bhAda kaTAkSa pUrvaka mere prati apanA premabhAva prakaTa kiyA thaa| jaise-'he sakhiyo ! merA paira darbha ke aMkura ( jar3a ke tIkhe bhagrabhAga se ghAyala ho gayA hai' isa bahAne se vaha kRzAGgI mere hI vAste kucha dera vahA~ Thahara gii| aura zAkhAoM meM nahIM aTake ( nahIM phaMse ) hue bhI 1 ayaM pAThaH kacinna /
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 abhijJAnazAkuntalamvidUSakaH--gahIdapAdheyo kido si tae, ado aNuraktaM tapovaNaM' ti tkemi| [ gRhItapAtheyaH kRto'si tayA, ato'nuraktaM tapovanamiti "trkyaami]| rAjA-sakhe! tapasvibhiH kaizcitparijJAto'smi / cintaya tAvatkenA. 'padezena punarAzramapadaM gacchAmaH / pathi vyAjAtparAvRttyApi darzana 'mityAdinA kAmazAstreSu-vilambya gamanAderanurAgalakSaNatayA'bhidhAnAt / / anuprAsaH, hetuzvAlaGkArau] // 13 // gRhItaH pAtheyo yenAsau-gRhItapAtheyaH = svIkRtazambalaH / tayA = zakunta. lyaa| prasthitAya pathikAya bAndhavA utsAhavarddhanArtha mArge upabhogArtha miSTAnnAdikaM pAtheyaM prayacchantIti-lokasthitiH / anurAgasUcanena ca sA ratimArga bhvntmutsaahytiivetyaashyH| 'kRtaM tvayopavanaM taponAmiti pazyAmIti pAThAntare-tvayA tapovanam = idaM shaantmaashrmpdm| upavana = krIDAkAnanamiva / kRtaM = niSpAditaM / parasparAnurAgAGkurotpatteranurUpamupavana meva, na tapovanamiti tAdRzAnugagacarcAviSkaraNAdibhiridamAzramapadamupavanatAM tvayA nItamiti, zamapradhAnasya tapovanasyAnurAgapradhAna. tedAnI jaatetyaashyH| parijJAtaH = 'mahArAjo'yaM duSyanta' iti taito'smi / ata eva 'nepathyeapane valkala ko jhUTe hI chur3Ane ke bahAne se, vaha merI ora ghUma 2 kara, sAnurAga bhAva se mujhe bAra 2 dekha rahI thI // 13 // vidUSaka-vAha, taba to usane Apako premamArga ke lie pAtheya kA hI pradAna kara diyA hai| isa prakAra premalIlA se to Apane tapovana ko bhI apane antaHpura ( mahala ) kA upavana (bagIcA) hI mAno banA liyA hai ! / [pAtheyaparadeza jAte hue apane bAndhava ko bandhujana mArga meM bhojana Adi ke lie kucha mIThI vastu laDDU Adi dete haiM, use 'pAtheya' kahate haiM / rAjA-mitra ! mujhe isa Azrama ke kucha tapasviyoM ne pahicAna liyA hai| ataH koI aisA bahAnA DhUMr3ha nikAlo, jisase hama punaH isa Azrama meM (apanI prANapriyA zakuntalA se milane ) jA ske| 1 'kidaM tue uvavaNaM tapovaNaM tti pekkhAmi' / [kRtaM tvayopavanaM tapovanamiti pazyAmi]-pA0
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 133 vidaSakaH-ko avaro avadeso, NaM bhavaM rAA / [ ko'paro'padezo, nanu bhavAn rAjA] / rAjA-tataH kim ? / vidUSakaH-'NIvAracchaTThabhAaM tAvasA me uvaharantu' tti / ['nIvAraSaSThabhAgaM tApasA meM upaharantu'-iti ] / rAjA-mUrkha ! anyameva bhAgadheyamete tapasvino me nivapanti, yo ratnarAzInapi vihAyA'bhinandyate / pazya yaduttiSThati varNebhyo nRpANAM, kSayi taddhanam / tapASaDbhAgamakSayyaM dadatyAraNyakA hi naH // 14 // saMnihito mRgayAvihArI rAjA duSyantaH' ityAdi tapasvibhirbhASitam / ato vinA prayojanaM tatra gamanamidAnIM mama na sambhAvyate, rAjJastathA'naucityAt / apadezena = vyAjena / 'vyAjo'padezo lakSaJce'tyamaraH / tAvatA kiM niSpannam ?, ityata Aha-nIvArANAM = tRNadhAnyAnAM / SaSThaM bhAga= rAjadeyaM karasvarUpaM SaSThamaMzaM / taduktaM manunA-'dhAnyAnAmaSTamo bhAgaH, SaSTho, dvAdaza eva veti / ___ anyaM = dhAnyaSaSThabhAgAtiriktaM taporUpaM / bhAgadheyaM = karaM / 'bhAgadheyaH karo baliH' ityamaraH / nirvapanti = samarpayanti / ratnAnAM rAzInapi vihAya =mahArharatnajAtamapyavigaNayya / abhinandyate = rAjabhiHprazasyate / etehi tApasA nIvAraSaSThAMzApekSayA'bhinandanIyaM svapuNyabhAgaM me svayameva vitaranti, aMto ratnapradAtkAcayAcana miva, tebhyo nIvArabhAgayAcanamiti bhAvaH / pazya = vicAraya / yaduttiSThatIti / varNebhyaH = vidUSaka-dUsare bahAne ke DhUMDhane kI bhalA kyA AvazyakatA hai, yahI kyA kama hai, ki-Apa yahA~ ke rAjA haiN| rAjA-to phira rAjA hone se hI kyA huA ? / vidUSaka-yaho ki-'apane bhojya nIvAra ( tinnI ke cAvaloM) meM se rAjagrAhya kara (chaThA hissA) tapasvI loga mujhe deN| rAjA-are mUrkha, ye tapasvI to mujhe saH zreSTha puNyakA sarvottama bhAga kara svarUpa meM dete haiM, jise rAjA loga ratnoM kI rAzi se bhI adhika pasanda karate haiN| dekho
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 abhijJAnazAkuntalam [dvitIyo __ ( nepathye-) hanta ! siddhArtho svH| rAjA-( karNadattvA ) aye ! prazAntasvaraistapasvibhirbhavitavyam / (pravizya ) dIvArikaH-- jaadu jaadu bhaTTA / ede duve isikumAraA paDihArabhUmi uvtthidaa| - [jayatu jayatu bhartA / etau dvau RSikumArau prtihaarbhuumimupsthitau]| ksstriyvaishyaadibhyH| nRpANAM = rAjJAM / yat = karasvarUpaM / dhanaM = svarNadhAnyAdirUpam / uttiSThati = utpdyte| labhyate / tat = tadanantu / kSayi = vinAzazaM lam / naH = asmabhyam / AraNyakAH = araNye bhavAstApasAstu / kSetuM zakyaM-kSayaM / na kSayyam-akSayyam = avinAzi / tapasaH SaSTho bhAgastaM-tapaHSaDbhAgaM / dadati = vitaranti / [ atra sAdhAraNadhanApekSayA sukRtAMzasyAdhikyena varNanAdhyatirekAlaGkAraH / 'vilAsaH saGgamArthastu vyApAraH parikIrtita' ityukteH 'cintaye'tyArabhyaitadantaM vilAso nAma mukhasandhyaGgamupadarzitam ] // 14 // siddho'rthoM yayostau-siddhArthau = kRtArthoM / svaH = bhavAvaH / hanteti harSe'vyayam / 'hanta ! harSe'nukampAyAM vAkyArambhaviSAdayo' rityamaraH / prazAntaH svaro yeSAntaiH-prazAntasvaraiH = zAntamadhurasvaraiH / pratIhArabhUmim = dvAradezam / jo dhana anya vargoM se (kSatriya vaizya Adi prajA se ) kara ke rUpa meM hameM prApta hotA hai, vaha to kSayI = vinAzI hai, naSTa honevAlA hai, para ye araNyavAsI tapasvI to mujhe apanI tapazcaryA kA chaThA bhAga dete haiM-jo kabhI kSaya nahIM hotA hai, aura atyanta bahumUlya bhI hai // 14 // [ nepathya meM = parde ke pIche se-1 (isa rAjA ke darzanoM se) hama loga kRtArtha ho gae ! rAjA-( kAna lagAkara ) yaha prazAnta gambhIra svara to tapasviyoM kA sA mAlUma hotA hai ! / . [dauvArika kA praveza ] dauvArika ( darvAna )-mahArAja kI jaya jayakAra ho / mahArAja ! ye do RSikumAra darvAje para upasthita haiN| unake lie mahArAjakI kyA AjJA hai ? /
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 135 rAjA-avilamba pravezaya tau|| dauvArika:-jaM bhaTTA ANavedi ( iti niSkramya, RSikumArAbhyAM saha punaH pravizya ) ido ido bhvntaa| [yadbharnA AjJApayati / ( iti niSkramya, RSikumArAbhyAM saha punaH pravizya) ito ita bhvntau]| (ubhau--rAjAnaM vilokayataH ) / eka:--aho ! dIptimato'pi vizvasanIyatA'sya vapuSaH / athavA upapannametadasminnRSikalpe rAjani / kutaHadhyAkrAntA vasatiramunA'pyAzrame sarvabhogye, ___ rakSAyogAdayamapi tapaH pratyahaM sacinoti / 'strI dvAriM pratIhAraH' ityamaraH / avilamba = satvaraM / kriyAvizeSaNametat / vilokayataH- pazyataH / / dIptimato'pi = tejasvino'pi / asya = duSyantasya / vapuSaH = zarIrasya / vizvasanIyatA = visrambhamAjanatA / upapannaM = saGgatam / etat = tejovizvAsayorekatrAvasthAnam / ISadasamApta RssiH-RssiklpH| tasmin RSikalpe = RSitulya eva mahAtmani / munisdRshe| munisAdRzyameva darzayati -adhyAkrAnteti / anenA'pi = duSyantenA'pi / srvaishcturbhirpyaamibhirbrhmcryaadibhiH| bhogye = samA rAjA-vinA vilamba -(turanta) unheM bhItara laao| dvArapAla-(paharedAra )-jo hukma sarkAra kaa| ( bAhara jAkara RSikumAroM ke sAtha punaH bhItara Akara RSikumAroM se-) isa mArga se Apa loga padhArie / idhara se pdhaarie| donoM RSikumAra-rAjA ko dekhate haiM / pahalA RSikumAra-ahA ! tejasvI hote hue bhI isa rAjA kI AkRti se hI vizvasanIyatA ( dayAlutA, paropakAritA evaM sajanatA) jhalaka rahI hai / athavA-RSitulya dhArmika isa rAjA meM yaha sAdhuzIlatAto ucita hI hai, kyoMki yaha rAjA bhI RSi-muniyoM kI taraha hI sabake upakAra karane vAle Azrama meM
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam- [dvitIyoasyApi yAM spRzati vazinazcAraNadvandvagItaH puNyaH zabdo 'muni'riti muhuH, kevalaM rAjapUrvaH // 15 // dvitIyaH-sakhe ! ayaM sa balabhitsakho duSyantaH ? / prathamaH -atha kim / zrayaNIye / Azrame = gRhasthAzrame / vasatiradhyAkrAntA = vAso vidhIyate / munibhirapi sarvaizchAtrAtithyAdibhirAzrayaNIye tapovane Azramapade nivAso vidhIyate / rakSAyAH = sarvabhUtaparirakSaNasya, prajApAlanasya-yogAt = samanuSThAnAyAsAt / ayamapi = ayaM rAjA'pi / na kevalaM munaya eva, kintvayamapi / pratyahaM = pratidinaM / tapaH = puNyaM / saJcinoti = arjayatyeva / munayo hi-rakSA'rtham = indriyAntaHkaraNAdiniyantraNArthaM / yogAt = samAdhyAditaH tapo'rjayanti / vazinaH = indriyavijayinaH / asyA'pi = duSyantasyApi / na kevalaM munInAmeva / muhuH = bhRzaM / cAraNAnAM dvandvairgIta:-cAraNamithunagIyamAnaH / puNyaH = pvitrH| kevalaM rAjapUrvaH = kevalaM raajshbdvishissttH| muniriti zabdaH = rAjarSiriti shbdH| dyAM = svarga / gaganaJca / spRzati = vyApnoti / / vyatirekAlaGkAraH, upamAnAdupameyasyeSanyUnatAyA varNanAt / zleSazca ] // 15 // . __balabhidaH sakhA-balabhitsakhaH = vAsavamitram / 'balabhidvajrI vAsavo vRtrahA vRSe'tyamaraH / ayaM saH = indramitratayA prasiddho duSyantaH kimayameveti praznAzayaH / atha kimityuttaram / 'ayameve'tyuttaravAkyArthaH / (gRhasthAzrama meM ) nivAsa karatA hai| aura prajA kI ucita rakSA karake yaha bhI pratidina tapa kA saJcaya karatA hai, apanA puNya tathA tapa bar3hAtA hai / aura iMdriyavijayI, dhArmika isa rAjA kA puNyakIrtivAlA, cAraNa mithunoM dvArA gAyA jAtA huA, 'rAja' pUrvaka 'muni' yaha nAma svarga taka chA rahA hai| arthAt ise svarga meM bhI devatAgaNa rAjamuni = rAjarSi isa nAma se smaraNa karate haiN| ataH yaha bhI tapasvI muniyoM kI hI taraha paropakAra parAyaNa hone se 'rAjarSi' nAma se jagat meM prasiddha ho rahA hai // 15 // dUsarA RSikumAra-sakhe ! kyA bala nAmaka asura ke mArane vAle bhagavAn indra ke mitra rAjA duSyanta yahI haiM ? / pahalA-aura kyA / arthAt-hA~, yahI to haiM /
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 137 dvitIyaH--tena hinaitacitraM yadayamudadhizyAmasImAM dharitrI mekaH kRtsnA nagarapariSaprAMzubAhu nakti / AzaMsante samitiSu surAH saktavairA hi daityai rasyAdhijye dhanuSi vijayaM, pauruhUte ca vajre // 16 // naitaditi / yat-nagarasya parigha iva prAMzu = pralambau bAhU yasyAsau-nagaraparighaprAMzubAhuH = puradvArArgaladIrghapIvarabhujadaNDaH / ayam = dussyntH| ekaH = ekAkI khalvayaM duSyantaH / [ udadhireva zyAmA, udadhinA zyAmeti vA / yadvA zyAmazcAsAvudadhizvodadhizyAmaH = kRSNasAgaraH / rAjadantAderAkRtigaNatvAcchayAma. zabdasya paraprayogaH ] / udadhinA zyAmA sImA yasyAH sA tA = udadhizyAmAyamAnasImAM / samudramekhalAm / 'kRSNasAgaraparyantAmiti vaa'rthH| samagrAM = nikhilAM / dharitrI = bhuvaM / bhunakti = pAlayati, etanna citram = na-AzcaryakArakam / hi = yataH / daityaiH-dAnavaiH / saktavairAH = bddhvairaaH| devAH = surA api / samitiSu = yuddheSu / asya = duSyantasya / adhijye = samaurvI ke / dhanuSi = kodaNDe / puruhUtasyedaM-pauruhUtaM-tasmin = indrasambandhini / vajra = kulize ca / vijayaM = svakIyaM jayam / Azasante = sambhAvayanti / abhilaSanti / na kevalaM nikhilabhUvalayapAlako'yaM, kintu-mahendrasamaparAkramo, devAnAdUsarA-to phira isameM kucha bhI Azcarya kI bAta nahIM hai, ki-yaha rAjA jisake lambe 2 bhujadaNDa nagara ke dvAra kI argalA ( Agala ke daNDoM) ke samAna haiM-samudra paryanta-sampUrNa pRthivI kI ikallA hI rakSA karatA hai, evaM usakA upabhoga karatA hai| kyoMki-daityoM se vaira rakhane vAle devatAgaNa bhI yuddha meM kyA to mahendra ke vajra se, yA isa rAjA ke car3he hue dhanuSa se hI apanI vijaya kI AzA karate rahate haiN| arthAt-yaha rAjA saMpUrNa pRthivI kA rAjya karatA hai-isameM to 1 kRSNasAgaraH = 'kAlA sAgara' / rUsadeze 'bleka-sI' iti prasiddhaH /
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 abhijJAnazAkuntalam [dvitIyoubhau-(upagamya- ) vijayasva rAjan ! / rAjA--( AsanAdutthAya-) abhivAdaye bhvntauN| .. ubhau--svasti bhavate ( iti phalAnyupaharataH ) / . rAjA--( sapraNAmaM parigRhma-) AgamanaprayojanaM zretumicchAmi / ubhau--vidito bhavAnihasthastapasvinAm / te ca bhvntmbhyrthynte| mapi yuddheSu sAhAyyamAcaratIti-mAhAtmyAtizayo'syoktaH / [ 'anena bhujabalAt sarve zatravo jitA' iti kAraNe vaktavye, kAryamAtraM bhUvalayavijaya evokta iti-paryAyAktam / 'naitacitra'mityarthaM prati uttaravAkyArthasya hetutvAkAvyaliGgaJca / samuccayaH / upamA ca] // 16 // ___upagamya = samIpamupasRtya / abhivAdaye = praNato'smi / upanayataH = apNvtH| ihasthaH = Azramaparisare sthitaH / tapasvinAm = AzrasavAsinAM munInAM / Azcarya hI kyA hai, isakI sahAyatA kI apekSA to daityoM ke sAtha honevAle yuddha meM devatAgaNa va indra bhI karate haiM / arthAt svarga meM jAkara yaha indra kI bhI yuddha meM sahAyatA karatA hai // 16 // ___ donoM RSikumAra-( rAjA ke pAsa jAkara-) he rAjan ! ApakI vijaya ho| rAjA-( Asana se uThakara ) maiM Apa logoM ko abhivAdana ( vandana karatA hUM aura Apa logoM se zubha AzIrvAda kI yAcanA) karatA hai| donoM RSikumAra-rAjan ! tumhArA kalyANa ho / (donoM RSikumAra rAjA ko phala bheMTa karate haiM ) / rAjA-(praNAma pUrvaka phala lekara ) maiM Apa logoM ke Ane kA uddezya sunanA cAhatA huuN| donoM RSikumAra-ApakA AnA yahA~ ke tapasviyoM ko jJAta ho gayA hai, ataH ve Apase yaha abhyarthanA (prArthanA ) karate haiM, ki
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ s:] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 139 rAjA-kimAjJApayanti ? / ubhau-tatra bhavataH kaNvasya kulapaterasAMnidhyAdrakSAMsi na iSTivinamutpAdayanti, tatkatipayadivasamAtraM sArathidvitIyena bhavatA sanAthIkriyatAmAzrama iti / rAjA-anugRhIto'smi / vidUSakA-(apavArmya ) esa dANiM bhaado aNuUlo galahattho / [(apavArya ) eSa idAnIM bhavato'nukUlo galahastaH] / abhyarthayante = prArthayante / asAnnidhyAd = anupasthityA / iSTivighnam = yajJavighnam / tat = tasmAt / katipaye divasA eva-katipayadivasamAtraM = kiyantyapi dinaani| sArayireva dvitIyaH-sahAyo yasyAsau tena = saarthishaayen| sanAthIkriyatAm = paripAlyatAm / rAjaparijanasambandhe hi tapovanoparodhasambhavAtsArathidvitIyenetyuktam / apavArya = parAvRtya / tallakSaNamukta vizvanAthena,-'bhavettadapavAritaM,-rahasyaM tu yadanyasya parAvRtya prakAzyate' - iti / anukUlaH = abhISTaH / galahastaH = ardhacandra iva / AyAsasAdhyasyA'pyasyAzramanivAsasya bhavato'bhimatasAdhakatayA'nukUla. rAjA-kahie, pUjya tapasviyoM kI kyA AjJA hai ? / donoM RSikumAra-yahA~ ke kulapati ( Azrama ke adhiSThAtA ) pUjyapAda bhagavAn kaNva ke kisI kAraNavaza bAhara cale jAne ke kAraNa, rAkSasa loga hamArI dRSTi ( yajJa ) meM vighna kara rahe haiM / ataH yajJa kI rakSArtha thor3e dinoM ke lie Apa sArathi ke sAtha ekAkI yahA~ hI nivAsa kreN| isa Azrama kI rakSA kareM a ra isa Azrama ko sanAtha kareM / arthAt isa Azrama kI zobhA ko bar3hAveM / rAjA-maiM isa prakAra sevA kI AjJA se kRtArtha ho gyaa| arthAt merA aho bhAgya hai-jo RSiyoM ne mujhe isa kArya ke karane kI AjJA pradAna kI hai| vidUSaka- alaga se) yaha to Apa kI icchA ke anukUla hI galahasta = kArya, parizrama (gardaniyA~, dhakkA-denA, arthAt balAt pakar3akara kAma meM lagAnA) hai|
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 abhijJAnazAkuntalam [dvitIyorAjA-(smitaM kRtvA-) raivataka ! madvacanAducyatAM sArathiH; sabANakArmukaM rthmupsthaapyeti| dauvArikaH-jaM devo ANabedi / [ yadeva AjJApayati ] / ubhau-( saharSam ) anukAriNi pUrveSAM yuktarUpamidaM tvayi / ApannA'bhayasatreSu dIkSitAH khalu pauravAH // 17 // galahastatA / grIvAyAM hastaM dattvevA'bhimata kArye balAd yojanaM- ( balAnniyogaH-) prakRte galahastaH / uphaaspriytvaadviduussksyetthmuktiH| madvacanAducyatAM = 'mahArAjaduSyanta itthamAjJApayatItyucyatAm / bANaiH, kArmukeNa ca sahitaM-sabANakArmukam = dhanurbANasanAtham / upasthApaya = Anaya / ubhau = tApasau / 'saharSam' ityasya 'Ucaturiti zeSaH / anukAriNIti / pUrveSAM = yayAtipuruprabhRtipUrvanRpANAm / anukAriNi = sadRze / tvayi = zrImati / idaM = munivacaHpAlanam / yuktarUpam = anurUpameva / atizayena yujyate eva / khalu = nizcayena / ApannAnAM = vipannAnAm / abhayameva = abhayadAnameva / satrANi = yajJAH / teSu = vipannarakSaNayajJeSu / 'satramAcchAdane, yajJe' ityamaraH / ( satra = 'chetra' iti bhaassaa)| purorapatyAni pauravAH = puruvaMzyA nRpAH / dIkSitAH=dhRtaniyamA eva / [kAvyaliGgaM / rUpakamarthAntaranyAsazca ] / // 17 // rAjA-(musakurA kara ) raivataka ! jAo, merI AjJA se sArathi ko kaho,ki dhanuSa bANa ke sAtha hamArA ratha yahA~ lAve / dauvArika-jo hukma mahArAja kA / donoM RSikumAra-(harSa ke sAtha ) he rAjan ! puru Adi apane pUrva puruSoM ke samAna hI upakAraparAyaNa Apake lie to yaha-yajJa kI rakSArtha sabaddha honA-ucita hI hai kyoMki pauravarAjavaMza ( duSyanta kA rAjagharAnA ) to vipattigrastoM ko abhayadAna dene ke yajJa meM (sadAvarta meM) sadA se hI dIkSita (gRhItatavrata )hai // 17 //
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 141 rAjA-( sapraNAma-) gacchatAM bhavantau, ahamanupadamAgata eva / ubhau-vijayasva / (-iti niSkrAntau ) / rAjA-mAdhavya ! apyasti kutUhalaM zakuntalAdarzanaM prati ? / vidUSakaH-paDhamaM aparibAdhaM AsI, sampadaM rakkhasavuttanteNa saparivAdhaM / ['prathamamaparibAdhamAsIt , sAmprataM rAkSasavRttAntena saparibAdham ] / rAjA-mA bhaiSoH, nanu bhatsamIpa eva vttissyse| padamanulakSyIkRtya-anupadaM = bhavatAM pAdanyAsacihnamanusaranneva / Agata eva =AgantuM pravRtta eva / AdikarmaNi ktaH / apyastIti / apiratra prazne / prathamam = ito rAkSasavRttazravaNAtpUrvaM / aparibAdhaM = nirbAdhaM, pUrNam / sAmpratam = idAnIM / saparibAdha = svalpaM / niruddhaM / pAThAntare-saparIvAhaM = vipulaM / [ vegena vipulaM vahan praNAla iva kautukapravAha AsIdityAzayaH / idAnIM = saMprati / tApasamukhAdrAkSasa vRttAntazravaNAt / bindurapi = alpamAtramapi / nedAnIM tApasAzrame gantumabhilaSAmItyAzayaH / aparibAMdham = nirargalam / saparibAdham = avaruddhamivetyapyarthI bodhyaH / matsamIpa iti / evaJca madabhirakSitasya kutaste rAkSasAdya rAjA-(praNAma pUrvaka ) Apa loga padhArie, maiM bhI Apa logoM ke pIche pIche turanta bhA rahA huuN| donoM RSikumAra-ApakI vijaya ho / ( donoM jAte haiM ) / rAjA- sakhe mAdhavya ! kyA tumheM bhI zakuntalA ko dekhane kA kautUhala evaM utkaNThA hai ? / vidUSaka-pahile to bahuta kautUhala va bar3I icchA thI, parantu aba RSikumAroM se vahA~ rAkSasoM ke upadrava kA vRttAnta sunakara to usa icchA meM kucha kamI ho gaI hai / ( aba to merI icchA nahIM hai ) / rojA-Daro mata ! mere hI pAsa rahoge / ataH bhaya kI koI bAta nahIM hai| 1 'prathamaM saparIvAhamAsIt / idAnIM rAkSasavRttAntena bindurapi nAvaziSTaH' pA0 /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 abhijJAnazAkuntalam- [dvitIyovidUSakaH-esa tuha radha-cakkarakkhIbhUdojhi, jai Na ko bi Aacchima vigdhaM kredi| [eSa tava rathacakrarakSIbhUto'smi, yadi na ko'pi Agatya vinaM karoti / dauvArikA-(pravizya-) jaadu jaatu bhaTTA / sajjo radho bhattaNo vijaappaANaM avekkhadi / esa uNa NaarAdo devInaM ANattiharo karabhao Aado / [ ( pravizya ) jayatu jayatu bhartI, sajjo ratho bharturvijayaprayANamapekSate / eSa punarnagarAdevInAmAjJaptiharaH karabhakaH AgataH / / rAjA-( sAdaraM- ) kimambAbhiH preSitaH / dauvArika:-adha I [atha kim ] / mityAzayaH / rathacakrasya-rakSIbhUtaH = rakSako jAtaH / 'taba pRSThataH sthAsyAmIti bhayAtizayo drshitH| zUratvaJca sATopamAtmana ucyata iti parihAsAnuguNyamasya vacaso bodhyam / vighnaM karotIti / yAvanna ko'pi tarjayati, mAM tAvadahaM rakSaka iti-[ aho! zaurya vidUSakabhaTTasyeti]-parihAsapezalaM vaco bodhyametat / yadA 'ko'pi mama gamane vighnaM yadi na karotI'tyuktyA dvArapAla-karamakAgamanaM sUcitam / ___sajaH = sannaddhaH / bhatta':= mahArAjasya / vijayaprayANam = vijayArtha gamanam / apekSate = pratIkSate / devInAM = rAjamAtRNAm | AjJaptiM harati tacchIla: vidUSaka-to maiM Apake ratha ke cakra ( pahiyA ) kI rakSArtha rakSaka banakara baiThatA hU~, yadi kisI ne Akara vighna na kiyA to| arthAt-yadi lar3ane bhir3ane kA kahIM kAma par3egA to maiM bhAga jAU~gA / ( vAha re rakSaka !) / athavA yadi hamArI isa yAtrA meM kisI ne Akara vighna nahIM kiyA to| [dvArapAla kA praveza] dauvArika ( dvArapAla )-mahArAja kA jaya jayakAra ho / ApakA vijaya ratha taiyAra hai, aura Apake vijayArtha prayANa kI pratIkSA kara rahA hai| aura yaha karabhaka nAmaka harakArA rAjamAtAoM kI koI sUcanA lekara rAjadhAnI se AyA hai| rAjA-(AdarapUrvaka) kyA hamArI mAtAoM ne use bhejA hai ? / dvArapAla-jI haaN|
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 143 rAjA-tena hi pravezyatAm / dauvArika taha / ( iti niSkramya punaH karabhakeNa saha pravizya-) karabhabha.! eso bhaTTA, uvasappadu bhavaM / / [tthaa| ( iti niSkramya punaH karabhakeNa saha pravizya ) karabhaka ! eSa bho / upasapetu bhavAn / karabhakaH-( upasRtya, praNamya ca-) jaadu jaadu bhaTTA / devIo ANaventi / [( upasRtya, praNamya ca ) jayatu jayatu bhartA / devya AjJApayanti / rAjA-kimAjJApayanti / karabhaka:- AgAmiNI caudiase 'pabusthapAlaNo NAma uvavAso bhavissadi: tahi dIhAuNA avassaM ahma sambhAvaidavva tti / / ['AgAmini catuthe divase pravRttapAraNo nAma upavAso bhaviSyati, tasmin dIrghAyuSA'vazya vayaM sambhAvayitavyA' iti / AzaptiharaH = AjJApatrAharaH / samAcAravAhakaH / ambAbhiH = mAtRbhiH / atha kim =evametat / pravRttA pAraNA yasyAso-pravRttapAraNaH = kriymaannopvaassmaaptiH| prArabdhasyApavAsasya samAptizcaturthe divase, caturthI vA bhaviSyatIti bhAvaH / dIrghAyuSA = cirajIvinA tvayA / sambhAvayitavyAH = tatrApasthityA vayaM paritoSa rAjA-to use yahA~ zIghra laao| . dauvArika ( dvArapAla)-jaisI AMjJA / (bAhara jAkara karabhaka ke sAtha punaH praveza kara- ) karabhaka ! ye mahArAja baiThe haiM / Apa jaaie| karabhaka-(pAsa jAkara praNAma kara ke ) mahArAja kA jaya jayakAra ho| mahArAja ! rAjamAtAoM kI AjJA hai, ki-' rAjA-mAtAoM kI kyA AjJA hai ? / karabhaka-mAtAoM ne AjJA kI hai, ki-AgAmI caturthI ke dina ( yA Aja.se cauthe dina ) 'putrapiNDapAraNa' yA 'pravRttapAraNa' nAmaka hamArA upavAsa 1 'putrapiNDapAraNo' / 'putrapiNDapAlano' pA0 / 2 'caturtho divasa' pA0 /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam- [dvitIyo www rAjA--itastapasvinAM kAryam, ito gurujanAjJA / ubhayamapyanatikramaNIyam / tatkimatra pratividheyam ? / vidUSakaH-bho ! tisaGgha bia antarA ciTTha / ' [bhoH ! trizaGkurivA'ntarA tiSTha ] / / NIyAH / upavAsaH prArabdha eva, kevalaM tasya samAptizcaturthe'hni bhaviSyatIti upavAsA'karaNaprArthanA tu naivAyuSmatA kAryeti vyajyate / pAThAntare-putradattapiNDena = kavalena, pAraNA = vrtsmaaptiry|tyoN bodhyaH / anatikramaNIyam = anullaGghanIyam / pratividheyam = karttavyam / ____ antarA = madhye / na nagaraM gaccha, na ca tapovanaM gacchetyAzayaH / hogA / usa dina AyuSmAn (Apa) avazya upasthita hokara hamArA utsAha evaM harSa bddh'aaveN| rAjA-idhara to mujhe tapasviyoM kA kArya karanA hai| udhara gurujanoM (mAtAoM) kI AjJA kA bhI pAlana karanA Avazyaka hai / ye donoM hI Avazyaka kArya haiM / aba kyA karanA cAhie ? / vidUSaka-he mitra ! trizaMku kI taraha bIca meM hI laTakate raho / [trizaMku rAjA-sadeha svarga jAne kI icchA se yajJa karane ko pravRtta huA aura apane kula guru vasiSThajI se yajJa karAne kI prArthanA kI / gurujI ne kisI kAraNavaza tatkAla aisA yajJa karAne kI apanI asamarthatA prakaTa kii| taba trizaMku ne vasiSThajI ke virodhI vizvAmitrajI ke dvArA aisA yajJa karAyA / mantroM ke prabhAva se trizaMku isI deha se svarga ko calA / para guru vasiSThajI kA apamAna karake, unakI anumati ke binA hI yajJa karane se, devatA asantuSTa ho gye| aura unhoMne use svarga se girA (Dhakela) diyaa| nIce se vizvAmitra jI bhI mantroM se use svarga bhejane ke liye jora lagA hI rahe the| phala yaha huA ki trizaMku AkAza meM hI ( adhara meM hI) laTakane lgaa| svarga meM devatAoM ne nahIM ghusane diyA / bhUmi para vizvAmitra jI ne use nahIM girane diyaa| ataH vaha na idhara ( bhUmi para vApisa ) hI A sakA, na Upara ho jA skaa| becArA bIca meM (AkAza meM) hI ulaTA hokara laTakatA raha gyaa| ataH yaha AkAza meM ulTA hokara Aja taka laTaka rahA hai / isake mukha se jo lAra giratI hai usIse 'karmanAzA nadI nikalI hai-usake jala ke chUne se hI dharma-karma saba naSTa ho jAte haiN| ataH usa nadI kA jala aspRzya hai / aisI paurANika kathA hai] /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH ] 10 abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 145 rAjA-satyamAkulIbhUto'smi / ___ kRtyayominnadezatvAd dvaidhI bhavati me manaH / * puraH pratihataM zailaiH srotaH srotovahAM yathA // 18 // (vicintya- ) sakhe ! mAdhavya ! tvamapyambAbhiH putra itra gRhItaH / sa bhavAnita: pratinivRttya, tapasvikAyyavyagratAmasmAkamAvedya, tatrabhavatAnAM putrakAryamanuSThAtumarhati / satyamiti-arddhAGgIkAre / AkulIbhUtaH = vyAkulaH / tatkAraNamAha kRtyayoriti / kRtyayoH = kaaryyoH| bhinno dezo yayostayorbhAvastattvaM, tasmAt-bhinnadezatvAt / nAnAdezasthatvAt / mAtRkArya rAjadhAnyAM, munikArye ca tapovane ityekadA dvyognusstthaanaa'smbhvaadityaashyH| me manaH-puraH = agre / zailaiH = prvtaiH| pratihatam = avaruddhaM / srotovahAM = nadInAM / srotaH = pravAhaH / yathA = iva / dvaidhIbhavati = dvidhA bhavati / saMzayAkulaM bhavati / nadIpravAho'pi-mArge parvatairavaruddho dvidhA bhavati / [ upamA / atizayoktizca ] // 18 // itaH = AzramaparisarAt / tapasvinAM kAryeSu vyagrastasya bhAvastAM-tapasvi rAjA -mitra ! vastutaH maiM bar3A ho vyAkula ho gayA huuN| donoM ho kArya avazya kartavya haiM / aba kise karU~, kise choDUM ? / jaise sAmane parvata ke A jAne se usase avaruddha hokara nadI kA pravAha do bhAgoM meM baTa jAtA hai, parvata ke donoM ora bahane lagatA hai, vaise hI ina donoM kAryoM ke bhinna 2 dizAoM meM hone ke kAraNa pratihata ho merA mana bhI dvividhA meM par3a gayA hai / 'ise karU~' yA 'use karU~' isI saMzaya meM maiM par3a gayA hU~ // 18 // (kucha socakara ) sakhe mAdhavya ! hamArI mAtAoM ne tumako bhI putra kI hI taraha mAna rakhA hai| ataH tuma yahA~ se rAjadhAnI jAkara, mAtAoM ko mere tapasviyoM ke kArya meM lage rahane kI sUcanA dekara, Ane meM merI asamarthatA ko. batAkara, unakA putrocita kArya kA sampAdana tumhIM kara denaa| bhAvArtha-isa vrata kA pAraNa putra ke hAtha se die hue bhojana ke pAsa se hotA hai, so tumahI hamArI ora se unake mukha meM grAsa de denA / tuma bhI to unake mAne hue putra ho hii|
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 abhijJAnazAkuntalam- [dvitIyovidaSakaH--bho ! mA rakkhasabhIru maM avagaccha / [ bhoH ! mA rAkSasabhIrukaM mAmavagaccha ] / rAjA--(smitaM kRtvA-) bho mahAbrAhmaNa ! - kathamidaM tvayi sambhAvyate / vidUSakaH--teNa hi rAANua bia gacchidaM icchAmi / [ tena hi rAjAnuja iva gantumicchAmi ] / 'rAjA--'nanu tapovanoparodhaH pariharaNIya' iti sarvAnevA'nu yAtrikAMstvayaiva saha preSayiSyAmi / kAryavyagratAM = munijanakAryasaMsaktatAm / bhIrureva bhIrukaH, rAkSasairbhIrukastaM = rAkSasabhItam / __yadyahaM rAjadhAnImabhigamiSyAmi tadA bhavAnmAM rAkSasabhItaM manyeta ato yadimAM tathA naivamanute bhavAMstadA gamiSyAmItyAzayaH / he mahAbrAhmaNa ! = he brAhmaNazreSTha ! atra 'mahAbrAhmaNeti sambodhanamupahAsAdeva / mahAbrAhmaNapadasya puNyajanAdizabdavadviparItalakSaNayA, rUDhyA vA, ninditabrAhmaNaparatvAt / taduktaM-'zaGkha, taile, tathA mAMse, vaidye, jyautiSike, dvije / yAtrAyAmatha nidrAyAM, mahacchabdo na dIyate // iti / rAjAnuja iva = rAjakaniSThabhrAteva / nanviti / svIkRtAvatra nanuH / tapovanasyoparodhaH = tpovnbaadhaa| iti = iti hetoH| anuyAtrikAn = mama anuyAyinaH vidUSaka-he mitra ! tuma mujhe kahIM rAkSasoM se Darakara bhAgA huA to nahIM samajha loge ? / rAjA-(ha~sakara-) he mahAbrAhmaNa ! ( brAhmaNoM meM zreSTha, vA murdA-pharoza ), tumAre aise vIra ko Darakara bhAgA huA hama kaise samajha sakate haiM ? / tuma to bar3e vIra ho| (brAhmaNa ko mahAbrAhmaNa kahanA eka taraha kI gAlI denA hI hai / kyoMki mRtaka ke 11 dina ke bhItara kA dAna lenevAlA brAhmaNa hI mahAbrAhmaNa kahalAtA hai)| vidaSaka-to maiM rAjA ke choTe bhAI kI taraha zAna se, khUba ThATa-bATa se hI rAjadhAnI meM jAnA cAhatA huuN| kyoMki aba to maiM rAjA kA choTA bhAI hI ho gayA huuN| rAjA-ThIka hai, maiM apane sAtha ke sabhI sainika va darbArI musAhaba /
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 147. vidaSakaH-( sagarva-) juarAjohi dANiM saMvutto / [yuvarAjo'smIdAnI saMvRttaH] / rAjA-(Atmagata-) capalo'yaM brAhmaNabaTuH, kadAcidimAmasmaprArthanAmAntaHpurikAbhyo nivedayet / bhaktu, evantAvadvakSyAmi / ( vidUSakasya hastaM gRhItvA, prakAza-) sakhe ! mAdhavya ! RSigauravAdAzramapadaM pravizAmi, na khalu satyameva tApasakanyAyAmabhilASo me / pazya ka vayaM, ka parokSamanmatho _ mRgazAvaiH saha varddhito janaH / sainikAntvayA saha preSayiSyAmIti / evaJca tava rAjabhrAtRvadgamanAbhilASasya . sAphalyaM sambhavatyevetyAzayaH / yuvarAjaH = rAjapratinidhitvenAbhiSikto raajputrraajbhraatraadiH| brAhmaNabaTuH = brAhmaNa bAlako, mAdhavyaH / asmatprArthanAm = mama zakuntalA'nurAgam / AntaHpurikAbhyaH = antaHpurasundarIbhyo, mahAdevyai ca / evantAvaditi / manasi kiJcidvibhAvyetyarthaH / itthaMkathayitvainaM vaJcayAmIti yAvat / RSINAM gauravAt = munivacanAdarAt / AzramapadaM = tapovanaM / pravizAmi - gacchAmi / satyameva = vAstavikam / pUrva tu sarve mayA kevalamupahAsenaiva prokta-. miti bhaavH| keti / ka vayaM = vayaM nAgarikA mahAkulInAH samrATapade sthitAzca cha / parokSo Adi ko-tapovana meM vighna na ho-isaliye. tumhAre sAtha hI nagara (rAjadhAnI) ko bheja denA cAhatA hU~ / ataH inake sAtha tuma khUba ThATha se rAjA ke ( mere ) bhAI kI hI taraha jA sakate ho| vidUSaka-taba to maiM yuvarAja (rAjya kA uttarAdhikArI) hI ho gayA huuN| rAjA-(mana hI mana) yaha brAhmaNa bAlaka to bar3A caJcalasvabhAva kA hai| kahIM zakuntalA vAlI-hamArI isa bAta ko mahala kI rAniyoM se jAkara na kaha de / acchA, isase aise kahatA huuN| (vidUSaka kA hAtha pakar3akara, prakaTa meM-) mitra mAdhavya ! maiM to RSiyoM ke kArya kI gurutA ko dekhakara hI Azrama meM jA rahA huuN| sacamuca meM merA kisI tApasa kanyA meM mana nahIM lagA hai| kyoMki dekho-kahA~ to hama vaidagdhIpriya nAgarika loga ( zahara ke rahane vAle) aura kahA~ mRgoM ke baccoM ke sAtha palo huI bholI-bhAlI tapasviyoM kI ye baalikaaeN| 1. 'samamedhito janaH pA0 /
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 abhijJAnazAkuntalam- [dvitIyoparihAsavijalpitaM sakhe ! paramArthena na gRhyatAM vcH|| 19 // .. vidUSakaH-evaNNedaM ! / [evametat !] / rAjA--mAdhavya ! tvamapi svaniyogamanutiSTha / ahamapi tapovana manmatho yasyAsau = ajJAtakAmakathaH / mRgANAM zAvaiH saha = hariNazizubhiH saha / parivarddhitaH = paalitH| janaH= zakuntalArUpaH / ka ? / mahadantarametat / ato nAsmAkamIze tApasabAlikAnurAgarUpe'nucite karmaNi kathamapi pravRttiH sambhAvyate-ityAzayaH / 'mRgazAvaiH saha parivaddhita' ityanena maugdhyAtizayaH, vaidagdhyA'bhAvaH, kAmakalAjJAnazUnyatA ca sUcitA / ataH-sakhe != he mitra! parihAsena = upahAsena / vijalpitam = mayA pUrva muktaM / vacaH = vAkyaM / paramArthena = tttvtH| "satyametaditi / na gRhyatAm = naiva tvayA manyatAM / naiva khalu tathyamevedamiti vibhAvyatAm / etena-zakuntalAnurAgAdivarNanaM sarve matkRtaM kAlpanikamAsIdityAzayaH / [ evaJca 'saMvRtiH svayamuktasya svayaM pracchAdanaM bhavediti darpaNoktaM saMvRtirnAma mukhasandhyaGgaM pradarzitaM veditavyam / viSamo'laGkAraH ] // 19 // evametat = satyamAha bhavAn / yadvA 'evametaditi kAkuH / ( acchA ! kyA aisI bAta hai ! ) / svasya niyogaH = kAryam / rAjadhAnIgamanalakSaNam / bhalA hamArA inakA kyA jor3A / ataH he sakhe ! hamane to ha~sI 2 meM hI tumase zakuntalA ke bAre meM yoM hI gar3hakara bAteM kaha dI thIM, unheM tuma saccI mata samajha lenaa| yaha to kevala eka vinodamAtra hI thaa| isameM sacAI kucha nahIM hai| vidUSaka-acchA ! aisI bAta hai ! / Apane hamase yaha saba ha~sI meM hI kahA thA / acchA to ThIka hai| rAjA-sakhe mAdhavya ! tuma bhI hamAre kahe anusAra nagara meM jAkara mAtAoM
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 149 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam rakSArtha tatraiva gcchaami| ( iti nisskraantaaH-srve)| * iti dvitIyo'GkaH * tatraiva = Azramapade eva / iti zrIguruprasAdazAstrikRtAyAmabhijJAnazAkuntalA 'bhinvraajlkssmiittiikaayaaN-dvitiiyo'ngkH| kA kArya karo aura maiM bhI tapovana kI rakSA ke liye vahA~ jAtA huuN| . [saba jAte haiM / AcArya-zrIsItArAmazAstrikRtAyAM bhASATIkAyA dvitIyo'GkaH samAptaH
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ * atha tRtIyoGkaH / - (tataH pravizati kuzAnAdAya yajamAnazipyaH ) / ziSyaH-(vicintya, savismayam-) aho! mahAprabhAvo rAjA duSyanto, yena praviSTamAtra evA''zramaM tatrabhavati sArathidvitIye rAjani, nirupaplavAni naH karmANi saMvRttAni / kA kathA bANasandhAne, jyAzabdenaiva dUrataH / huGkAreNeva dhanuSaH, sa hi vighnAn vyapohati ! // 1 // : * abhinavarAjalakSmIH * , .. atha kathAntaramArabhamANo mahAkavirvastusaGghaTanAya viSkambhakanAmakamarthopakSepakamAracayati-tata iti / kuzAnAdAya = vnaatkushaanaadaay| yajamAnasya = yjnykrturmuneH| ziSyaH = chaatrH| vicintya = vicAramabhinIya / vismayena sahitaM yathA syAttathA savismayam / uvAceti zeSaH / mahAn prabhAvo yasya sa mahAprabhAvaH = mhaanubhaavH| 'anubhAvaH-prabhAve'yI'tyamaraH / yena = ytH| sArathidvitIye = sUtamAtraparijane / tatrabhavati = mAnanIye / rAjani = duSyante / AzramaM = tapovanaM / praviSTa eva praviSTamAtra, tasmin-praviSTamAtre = samAgatavati / upaplavAnnirgatAninirupaplavAni = nirutpAtAni / 'upaplavaH sa~hi keye viplavotpAtayorapIti-madinI / naH = asmAkaM / karmANi = yajJAdikAryANi / saMvRttAni = niSpannAni / kA katheti / hi = yataH, saH = rAjA / dUrataH = dUrAdeva, dhanuSaH = kArmukasya, huGkAreNeva = bhASATIkA [ kuzAoM kA bhAra lie huye yajamAna (RSi ) ke ziSya kA praveza ] / ziSya-(kucha vicArakara, AzcaryapUrvaka- ) aho ! yaha rAjA duSyanta to bar3A hI prabhAvazAlI hai / kyoMki-sArathi ke sAtha isa rAjA ke Azrama meM Ate hI hamAre yajJa Adi sabhI kArya nirvighna sampanna ho gaye ! / . - bANa ke sandhAna kI to bAta hI kyA hai, kevala dhanuSa kI TaGkAra rUpI
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 151 ___ yAvadetAna vaidisaMstaraNArthaM darbhAnRtvigbhya upAharAmi / (parikramyA'valokya ca, AkAze- ) priyaMvade! kasyedamuzIrAnulepanaM, mRNAlavanti ca nalinIdalAni nIyante / ( zrutimabhinIya-) kiM kathayasi-'AtapalaGghanAdvalavadasusthazarIrA zakuntalA, tasyAH zarIranirvApaNAyeti ? / / 'hu'zabdeneva, jyAyAH zabdena = maurvIdhvaninA, vighnAn = rAkSasAdikRtopadravAn , vyapohati = apasArayati / bANasya sandhAne = zarasandhAne tu, kA kathA = vArttava ko| prasaGga eva kaH ? / vighnAnAM kathaiva tadA tu vilayaM vrjedityaashyH| evaJca duSyantenA'nAyAsena sarve vinA nirastAH / iSTizca nirvighnatayA samAptA iti vRttaM prakaTitam / [ utprekSAlaGkAraH] // 1 // . __ ziSyaH svAgamanaprayojanamAha-yAvaditi / etAn = maddhastasthAn / vedyAH saMstAraNAyeti-vedisaMstaraNArtha = yajJavedisamAstaraNArtha / kuzakaNDikArthamiti yAvat / RtvigbhyaH = hotRbhyaH / yAvat = prathamaM tAvadupAharAmi = upanayAmi / upaneSyAmi / 'yAvatpurAnipAtayo' riti bhaviSyati laT / parikramya = kiJciccalanaM nATayitvA / AkAza iti / raGgamadhye nepathyAtiriktaM sthAnamAkAza ityucyate / pAtrAntaraM vinApyeka evAnyAnuktamapi svayamevohayitvA''lApaM karoti tadAkAzabhASitamityucyate / taduktaM dazarUpake 'kiM bravISyeva' mityAdi vinA pAtraM bravIti yat / / zrutvevA'nuktamapyekaH, tatsyAdAkAzabhASitam // ' iti / kasya = kasyopayogAya, idaM = tava hastastham / uzIrakalpitamanulepanamuzIrAnulepanam = vIraNamUlakalpitamaGgAnulepanaM / nalinIdalAni = kmliniiptraanni| mRNAlAni santyeSAM, tAni mRNAlavanti = bisasahitAni / nIyante = upakarupyante / zrutimabhinIya = zravaNaM nATayitvA / kiM kathayasi ? = kimabhidadhAsi 1 / Atapena = dharmeNa / laGghanAt = atikramAt / balavat = dRDham / asusthazarIrA = hu~kAra se hI-inhoMne rAkSasa Adi ke samasta vighnoM ko dUra kara diyA // 1 // ___ acchA. taba taka maiM vedi ke AstaraNa ( AcchAdana, saMskAra vizeSa ) ke lie ina kuzAoM ko Rtvika logoM ( hotAoM ) ko jAkara detA huuN| ( kucha calakara, sAmane dekhakara, AkAza meM-arthAt svayameva ) priyaMvade! yaha khasa kA anulepana ( aGgarAga) aura mRNAla ( kamaloM ke bhItara ke sapheda tantu ) yukta nalinI = (kamalinI = kamala kI latA) ke patte kisake liye le jA rahI ho / (kAna meM hAtha lagAkara, kucha sunane kA sA abhinaya karatA huA svayameva-)
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 abhijJAnazAkuntalam- [tRtIyopriyaMvade ! yatnAdupacayaMtAm / sA hi tatrabhavataH kulpterdvitiiymucchrsitm| ahamapi tAvadvaitAnika zAntyudakamasyai gautamIhaste visarjayAmi / (-iti nisskraantH)| visskmbhkH| piidditaanggyssttiH| zarIrasya tApastasya nirvApaNaM, tasmai-zarIranirvApaNAya = zarIrasantApazamanAya / iti = ityevaM / 'tvaM vadasi ki'miti yojnaa| etena zakuntalAyA virahAvasthA darzitA / yatnAt = sAvahitam / upacaryatAm = cikitsyatAm / kulapateH = kaNvasya / dvitIyam = aparam / ucchasitam = jIvanam / tasya bahizvarAH. prANA ityarthaH / vitAnasya = yajJasya sambandhi ' vaitAnikaM = yjnyiyN| zAntyudakam = abhimantrita rakSAjalam / asyai = zakuntalAyai / tadarthamiti yAvat / visarjayAmi = preSayAmi / gautamI = tannAmnI kaNvabhaginI, vRddhA tApasI kAcit / viSkambhaka iti / tRtIyA'GkAdArabhya etatparyantaH bhUtabhaviSyadaMzasUcakaH kathAbhAgaH / 'samApta' iti shessH| taduktaM darpaNe 'aGkeSvadarzanIyA yA, vaktavyaiva ca sNmtaa| yA ca syAdvarSaparyantaM kathA dindvyaadijaa| anyA tvavistarAtsUcyA sA'rthoSakSepakaibudhaiH // ' iti / haiM ? kyA kahatI ho ki- 'ghAma evaM lU ke laga jAne se zakuntalA atyanta asvastha ( bImAra ) ho gaI hai, usake zarIra ke saMtApa ko dUra karane ke liye hI maiM ye ThaNDhe upacAra le jA rahI hU~' ? / acchA, priyaMvade ! dekho, zakuntalA kA bar3e yatna se upacAra ( ilAja, davA) karo, kyoMki hamAre pUjya kulapati - kaNva kA yaha dUsarA prANa hI ( jIvana hI) hai| aura maiM bhI yajJa kA zAMtijala ( abhimantrita jala ) isake abhiSeka ke liye gautamI ke dvArA bheja rahA huuN| (jAtA hai)| (yaha viSkambhaka samApta huaa)| [viSkambhaka-aToM meM = raGgamaJca para, sAkSAt nahIM dikhAne yogya parantu Avazyaka bhUta, bhaviSyat bAtoM kI saMkSipta sUcanA denA] / 1 'asyai eva' paa0|
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 153 . (tataH pravizati samadanAvastho raajaa)| rAjA--( sacintaM, niHzvasya-) * jAne tapaso vIyye, 'sA bAlA paravatIti me viditam / ne ca nimnAdiva salilaM, nivarttate me tato hRdayam // 2 // 'arthopakSepakAH paJca viSkambhaka-pravezako / cUlikA'GkAvatAro'tha syAdaGkamukhamityapi / / ' iti ca / talakSaNantu 'vRtta-vatiSyamANAnAM kathAMzAnAM nidarzakaH / saMkSiptArthastu 'viSkambha' AdAvaGkasya darzitaH / / ' iti / prakRte cA'nena-duSyantasyA''zramaprAptiH, munikAryanirvahaNaM ca bhUto'rthaH, zakuntalAvirahAvasthA, zItalopacArAdikaM, gautamIsamAgamazca bhaviSyannarthaH sUcitaiti-viSkambhako'yam / sa ca madhyamapAtraprayojitatvAcchuddhaviSkambhaH / taduktaM__ 'madhyena, madhyamAbhyAM vA pAtrAbhyAM sNpryojitH| zuddhaH syAt , sa tu saMkIrNo nIcamadhyamakalpitaH // ' hati / saMskRtabhASipAtraprayojitaH zuddhaH / saMskRta-prAkRtabhASipAtraprayojitastu saGkIrNa iti tu tattvam / tataH= ziSyanirgamanAnantaraM / madanasyAvasthA-madanAvasthA, tayA sahitaHsamadanAvasthaH = kAmakRtAvasthA nATayan / 'kAmayamAnAvastha' iti kvacitpAThaH / tatra kAmayamAnaH = kAmI, tasyevAvasthA yasyetyAdyarthaH / sacintaM = cintAvyAkulaM yathAsyAttathA / kriyAvizeSaNametat / jAna iti / tapasaH = bhagavataH kaNvasya tpsH| vIrya = sAmarthyam / 'vIrya zukra, prabhAve ca, tejaHsAmarthyayorapIti vaijayantI / jAne = vedmi / evaJca-balAdyadi zakuntalAM harAmi, tadA nUnaM kaNvazApahato bhaveyamiti dhvanitam / sA = zakuntalA .. [madanAvasthAyukta, virahAtura rAjA kA praveza ] / rAjA-(cintA pUrvaka U~cI sAMsa lekara-) muniyoM kI tapasyA kA 1. 'alamasmi tato hRdayaM tathApi nedaM nivartayitu miti pA0 /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 abhijJAnazAkuntalam [tRtIyo- ( madanabodhAM nirUpya-) bhagavan ! manmatha ! kutaste kusumAyudhasya satastaikSNya metat ? / ( smRtvA-) AM jJAtam !tu / bAlA=apragalbhA / paravatI = gurujanaparatantrA ceti / me = mama, viditam = paricitameva / mayA jJAtameva / atastasyA api matyAdhai svayamAgamanamasambhavIti dhvanitam / tarhi tatkathaiva tyajyatAmata Aha-na ceti / nimnAt = gambhIrAtpradezAt / 'nimnaM gabhIraM gambhIra mityamaraH / salilamiva / tataH = zakuntalAyAH sakAzAt / me = mama / hRdayaM - cittaM / na nivarttate = tAM manaso dUrIkartana zaknomatyarthaH / [prasahya haraNIyatvA'bhAve prastute kArye vaktavye'prastutasya kAryasya 'tapaso vIrye jAne' ityasya kathanAdaprastutaprazaMsA / upamA ca / 'upAyA'darzanaM yatta tApanaM nAma tadbhavediti vizvanAthoktestApanaM nAma pratimukhasandhyaGgaJca // 2 // ]| ___ manmatha ! = he kandarpa ! / kusumAni-AyudhaM yasyAsau-kusumAyudhaH, tasya = puSpAyudhasya / etat = IdRzaM / tIkSNasya bhAvastaikSaNyaM = hRdayavedhakatvam / 'Am' iti smRtau / 'AM jJAne, nizcayasmRtyoriti medinI / bala-zApa dekara mujhe saparivAra bhasma kara dene kI kaNva kI zakti ko bhI maiM khUba jAnatA huuN| aura yaha bAlA parAdhIna hai, kaNva kI AjJAvartinI hai-yaha bhI maiM jAnatA huuN| ataH kaNva kI AjJA ke vinA isake sAtha kisI prakAra sambandha sthApita karanA asambhava hai, aura vipatti se khAlI nahIM hai-yaha bhI maiM khUba samajha rahA huuN| parantu kyA karU~ merA mana to usakI ora se usI prakAra nahIM haTa rahA hai, jaise nIcI bhUmi se Upara kI ora jala / arthAt nIce bhUbhAga se jala ko Upara kI ora haTAnA jaise kaThina hai, vaise hI zakuntalA kI ora se mere mana ko haTAnA bhI mere lie kaThina hai // 2 // (kAma bAdhA kA abhinaya karake ) mana ko mathana karanevAle he bhagavan ! kAmadeva ! jaba Apa kusumAyudha ( phUloM ke bANa rakhanevAle ) haiM, taba ApakA yaha tIkhApana kaise hai ? / phUloM ke bANoM ko calAkara bhI Apa kAmijanoM ko itanI bhISaNa vyathA kaise pahuMcAte ho ? / (kucha yAda karake-) oha ! ThIka hai, yAda A gayA ! 1 kAcitkaH paatthH|
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 155 adyApi nUnaM harakopavahni-. stvayi jvalatyaurva ivA'mburAzau / tvamanyathA manmatha ! madvidhAnAM bhasmAvazeSaH kathamevamuSNaH 1 // 3 // api ca tvayA, candramasA cA'tivizvasanIyAbhyAmatisandhIyate kAmisArthaH / kutaH adyApIti / manmatha ! = he madana ! / amburAzau = samudre / aurva iva = vaDavAnala iva / nUnaM = nizcitaM / tvayi = madane / adyApi = bahutithe kAle gate'pi / harasya kopa eva vahniH-harakopavahniH = rudralocanAnalaH / jvalati = dIpyate / anyathA = no cet / bhasmAvazeSaH = bhsmmaatraavshissttH| tvaM = mdnH| madvidhAnAM = mAdRzAnAM dInAnAM kAmAturANAM virahiNAm / evamuSNaH = IdRk santApakaH / katham ? / evaJca kAlAgnivanmadano mAM dahatItyuktam / [ 'nUna'mityukterutprekSA / pUrvArddhArtha pratyuttarAddhArthasya * hetutvAkAvyaliGgaM / 'harakopavahni'riti ca rUpakaM / 'mame'tyanuktvA 'madvidhe'tyukteraprastuta prazaMsA ca ] // 3 // tvayA = kusumAyudhanAmadheyena / candramasA = AhlAdakArthakacandrapadAbhidheyena ca / ativizvasanIyAbhyAm = uktanAmnoranvarthatvabhrameNa sampAditalokavizvAsAbhyAM / kAminAM sArthaH-kAmisArthaH = virahilokaH / atisandhIyate = vaJcyate / jAtavizvAsa lokaM pIDayantau nUnaM vaJcakAveva bhavantAvityAzayaH / bahirIdRzaM nAmadheyam, antastu mahatI karatetyaho! vaJcanAcAturI madanacandrayorbhavatoriti ca hRdayam / ['mukha meM rAma, bagala meM churI' ] | ThIka hai. Apake bhItara to abhI taka bhagavAn zaGkara kI krodharUpI agni vaise hI jala rahI hai, jaise samudra ke bhItara var3avAnala ( = jvAlAmukhI) jalA karatA hai / anyathA he manmatha ! zivajI ke tIsare netra se jalakara bhasma hokara bhI Apa hamAre aise virahiyoM ke lie Aga kI taraha se santApaprada-kaSTadAyaka kaise ho sakate ho ? / ataH abhI taka Apake bhasmAvazeSa zarIra ke bhItara bhIzivakopavahni avazya dhadhaka rahI hai. tabhI to Apa hama virahiyoM ko itanA santApa dekara jalA rahe ho| [ kAmadeva ko zivajI ne apane tIsare netra kI agni se bhasma kara diyA thA, kyoMki vaha zivajI kI samAdhi bhaGga karane kA udyoga kara rahA thA] // 3 //
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 abhijJAnazAkuntalam [tRtIyo tava kusumazaratvaM, zItarazmitvamindo dvaiyamidamayathArtha dRzyate madvidheSu / . visRjati himagabhairagnimindumayUkhai stvamapi kusumabANAn vajrasArIkaroSi // 4 // smaracandrayogadvaJcakatvameva punaH sphuTayati-taveti / madvidheSu = mAdRzeSu dIneSu virahiSu / tava = kAmasya / kusumazaratvaM = kusumAyudhapadavAcyatvam / kiJca-indoH = candrasya / zItA razmayo yasya, tasya bhAvastattvaM-zItarazmitvaM = zItakigNanAmavyavahAryatvaM ca / dvayamidam = ubhayametat / ayathArtham = asatya, nirarthakaM ca / kathametadata Aha-visRjatIti / yataH-induH = candraH / himaM garbhe yeSAntaiHhimagauMH = tuSAraga|H / mayUkhaiH = svkirnnaiH| agniM = dahanaM / dAhaM / visRjati = vikirati / bahizzItalairapi aGgArairivAntaHsantApakaiH kiraNavirahiNo dahatItyAzayaH / evaM-tvamapi = madanopi, kusumabANo'pi / kusumAnyeva bANAstAn = puSpamayAnapi zarAn / bahiH puSparUpeNa pratIyamAnAnapi / avajrasArAn vajramArAn karoSi-vajrasArIkaroSi = vajrakaThorAn karoSi / candro himAcchAditamagniM varSati, svaJca kusumatvena bahiHpratItAnapi kulizakaThorAn bANAn muJcasIti sphuTa yuvyorvnycktvmityaashyH| 'mayI'ti vizeSe vaktavye, 'madvidheSviti sAmAnyoktera prastutaprazaMsA, pUrvArdhArthe uttarArddhArthasya hetutvAcca kaavylingg| 'himagabhairagni'miti virodhe'pi virahi. svAbhAvyAdvirodhA''bhAsaH / kusumeSu bANatvamAropitaM ca virahaduHkhadatvena prakRtopayo. gIti pariNAmazca / yathAsaGkhya-ccheka-vRttyanuprAsA iti ca rAghavabhaTTaH] // 4 // ___ he kAmadeva ! yadyapi ApakA nAma kusumazara ( phUloM ke komala bANa dhAraNa karanevAlA ) hai aura candramA kA bhI nAma zItarazmi ( ThaNDhI 2 kiraNa dhAraNa karanevAlA ) hai| parantu ApalogoM ke ye donoM hI nAma hamAre aise virahIlogoM ke lie yathArtha ( sacce, anvartha) nahIM haiN| kyoMki-candramA to apanI kiraNoM se himagarbha agni ( Upara se dIkhane meM ThaNDI, para bhItara meM chipI agni) varSAtA hai aura Apa bhI nAma ke hI kusumabANa ho, para vajra se bhI kaThora tIkhe 2 bANa Apa virahiyoM para varSAte ho / ataH Apake tathA candramA ke mIThe 2 nAmoM ko sunakara vizvAsa meM Ae hue virahI jana Apa donoM se Thame jAte haiM, dhokhA khAte haiM, aura pIDita hote haiM evaM kaSTa uThAte haiM // 4 //
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 157 atha vA anizamapi makaraketurmanaso rujamAvahannabhimato me / yadi madirAyatanayanAM tAmadhikRtya praharatIti // 5 // bhagavan ! evamupAlabdhasya te na mAM pratyanukrozaH ? / / vRthaiva saGkalpazatairajasamanaGga ! nIto'si mayA'tivRddhim / AkRSya cApaM zravaNopakaNThe mayyeva yuktastava bANamokSaH 1 // 6 // athavA = yadvA / anizamiti / yadi--madire = mAdake, Ayate ca nayane yasyAH sA, tAM-madirAyatanayanAm = unmAdakavistRtalocanAM / tAM = zakuntalAm / adhikRtya = tAmapi viSayIkRtya / praharati = tasyA api upari kAmo bANAn kSipati / tadA anizam = anavarataM / me = mama / manasaH = cittasya / rujaM = pIDAm / Avahan = kurvan / api / makaraH ketau yasyAsau-makaraketuH = makaradhvajaH = smaraH / me = mama / abhimataH = bahumataH / abhISTa eva / yadi sA'pi madarthe virahapIDAmanubhavati, mayi ca sA sAnurAgaM mano vahati, tadA kAma kRtopakAramabhimatameva manye iti bhAvaH [ 'rujamAvahannabhimata' iti virodhA''. bhAsaH // 5 // upAlabdhasya = dattopAlambhasya / anukrozaH = kAruNyam / vRthaiveti / he anaGga ! ajasram = anavaratam / saGkalpAnAM zataiH-saGkalpazataiH = manogyakoTibhiH / vRthaiva = mudhaiva / mayA = duSyantena / atitamA vRddhi athavA-nirantara mere mana ko santaptaM karanevAlA bhI makaraketu (kAmadeva) mujhe abhimata ( iSTa, priya ) ho sakatA hai, yadi yaha madira (= unmatta kara dene vAle) aura Ayata = vistRta netroMvAlI usa merI priyA para bhI isI prakAra apane bANoM kA prahAra kare to| arthAt merI-priyA zakuntalA bhI yadi mere kAraNa merI hI taraha viraha santApa ko dhAraNa kare, to mujhe yaha upakArI kAmadeva avazya pyArA lagegA // 5 // he kAmadeva ! Apako itanA upAlambha ( ulAhanA ) dene para bhI mere Upara Apako dayA nahIM AtI hai ! / he anaGga ! Apako maiMne priyA viSayaka nAnA prakAra ke saGkalpoM se vRthA hI itanA bddh'aayaa| (kAmadeva anaGga = aGga rahita hai, vaha kevala saGkalpa = icchA
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 abhijJAnazAkuntalam- [tRtIyo( sakhedaM parikramya-) ka nu khalu nirastavighnastapasvibhiranujJAtaH khinnamAtmAnaM vinodayAmi ? / na ca priyAdarzanAhate zaraNamanyat / yAvadenAmanviSyAmi / ( Urdhvamavalokya-) 'imAmugratapAM velAM prAyeNa mativRddhiM = paripoSaM / nIto'si = gamito'si / zravaNasyopakaNThaM zravaNopakaNThaM,tasmin zravaNopakaNThe = AkarNa / cApaM dhanuH / AkRSya = Arogya / mayyeva 3D paripAlaka eva mayi / tava-vANAnAM mokSaH--bANamokSaH = shrvikssepH| yuktaH1 = kimucitaH 1 / yo hi sAdaramabhirakSito'pi tameva rakSitAraM pIDayati tarhi sa 'vRthAparirakSita' ityucyate / evamayaM manmanojanmA kAmo mayA priyAviSayakasaGkalpazatairvaddhito'pi mAmeva vidhyatIti 'vRthA parivaddhitaH' khalvayamiti yukta evopAlambho'syetyAzayaH / [ kAvyaliGgamatrAlaGkAraH ] // 6 // khedena sahitaM yathA syAttathA sakhedamiti , kriyAvizeSaNam / parikramya = kiJcitpAdanyAsaM kRtvA / nirastA vighnA yeSAntaiH-nirastavinaiH = nirvighnsmaaptyjnyaiH| tapasvibhiH = munibhiH / anujJAtaH = 'yatheSTaM vizramyatAM, jAtaM naH kArya. miti dattAnujJaH / khinnaM = virahaviklavam / AtmAnaM = manaH / vinodayAmi = samAzvAsayAmi / prasAdayAmi / priyAyA darzanaM-tasmAt / zaraNaM = rakSakam [ 'tataH pravizati samadanAvasthaH' ( kAmayamAnAvastha' ) ityata ArabhyaitadantaM paJcamI svasya kAmAvasthodvegAkhyA sUcitA] / priyAdarzanAt = priyAprekSaNAt / yAvadenAM = nizcitamenAM zakuntalAm / 'yAva'diti nipAto nizcayadyotakaH / anviSyAmi = se hI utpanna hotA hai, aura bar3hatA hai)| bhalA, mere Upara hI kAna taka khoMcakara dhanuSa bANa calAnA ApakA kyA ucita hai ? / arthAt-maiMne hI to priyA viSayaka nAnAvidha saGkalpa karake Apako itanA bar3hAyA, aura mere hI Upara dhanuSa tAnakara Apa AkramaNa kara rahe ho, yaha ApakA kArya kyA ucita hai ? / kabhI nahIM / kyoMki-apane bar3hAnevAle, pAlane posanevAle para to koI bhI prahAra nahIM karatA hai / taba Apa aisA kutsita kArya kyoM karate ho ? // 6 // [bar3e kheda va udAsa bhAva se, kucha calakara-] yajJa ke saba vighna dUra ho jAne se, mujhe aba vizrAma karane kI. tapasviyoM ne AjJA de dI hai / ataH maiM apane khinna aura vyAkula mana ko kahA~ bahalAU~ ? / aura apanI priyA ko dekhe vinA mere citta ko zAnti aura kisI upAya se 1. 'ugrAtapavelAM' / 'ugrA''tapAM velAM /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 159 AARAA Anmownnnnnn. latAvalayavatsu mAlinItIreSu sasakhIjanA tatrabhavatI zakuntalA gamayati / bhavatu, tatraiva tAvadgacchAmi / ( parikramyAvalokya ca-) anayA bAlapAdapavIthyA-sutanuraciraM gateti tarkayAmi / kutaH saMmIlanti na tAvaddhandhanakoSAstayA'vacitapuSpAH / kSIrasnigdhAzcA'mI dRzyante kisalayacchedAH // 7 // anvekssyaami| 'yAvatpurAnipAtayo riti bhaviSyadarthe laT / ava' = upari, gaganamabhi, ugrastapaH = Atapo yasyAM sA tAm-ugratapAM = prakharAtapavatIm / velAM = samayaM / madhyAhnakAlaM / latAnAM valayAni vidyante yeSu-teSu-latAvalayavatsu = latAmaNDalamaNDiteSu / sakhIjanena sahitA-sasakhIjanA = sakhIjanasahitA / prAyeNa gamayati = prAyo'tivAhayati / [ 'yAvadenA' mityArabhya 'tAvadgacchAmI'tyantena pariso nAma pratimukhAGgaM darzitaM / 'dRSTanaSTAnusaraNaM parisarpa itIrita:--ityukteH ] / ___anayA = purato dRzyamAnayA / bAlAzca te pAdapAzca bAlapAdapAsteSAM vIthistayA-bAlapAdapavIthyA = abhinavatarupaGktiparisaramArgeNa / sutunuH = zakuntalA / tarkayAmi = sambhAvayAmi / evaM sambhavanAyAM hetumAha-saMmIlantIti / tayA = zakuntalayA / avacitAni-puSpANi yebhyaste-avacitapuSpAH = aacchinnkusumaaH| bandhanAnAM koSAH-bandhanakoSAH = prasavabandhanodarANi / na tAvat = nAdyApi / saMmIlanti = saGkucanti / kiJca kSIreNa snigdhAH,-kSIrasnigdhAH = dugdhamasRNAH / mila nahIM sakatI hai, ataH maiM apanI priyA ko hI khojatA hU~ / ( Upara AkAza kI ora dekhakara-) isa prakhara tApa vAle dopahara ke samaya ko to merI priyA zakuntalA apanI sakhiyoM ke sAtha prAyaH latA-maNDapoM se Acchanna mAlinI nadI ke tIra para hI bitAyA karatI hai / acchA to phira vahIM calatA huuN| ( kucha cala kara, Age kI ora dekha kara-) ina choTe 2 paudhoM kI paktiyoM ke bIca se hotI huI vaha sutanu = sundarI zakuntalA gaI hai-aisA mAlUma hotA hai / kyoMki___. usake hAtha se tor3e gae puSpoM ke vRnta ( bandhana-DaMThala ) abhI taka saMkucita nahIM hue haiM / ataH tatkAla hI yahA~ se puSpa tor3e gae haiM-aisA jJAta hotA hai / aura ye komala pallavoM ke bhaGga ( jahA~ se patte tor3e gae haiM vaha
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 abhijJAnazAkuntalam- [tRtIyo( sparza rUpayitvA- ) aho ! pravAtasubhago'yaM vanoddezaHzekyo'ravindasurabhiH kaNavAhI mAlinItaraGgANAm / aGgairanaGgataptairniyamAliGgituM pavanaH // 8 // kisalayAnAM chedAH = pallavabhaGgAH / amI = ime purataH / dRzyante = vilokyante / acirAvacitakusumeSu pAdapeSu kusumabandhanAgrabhAgasthakozA vivRtA eva lakSyante, patrabhaGgasthAneSu ca payaH kSagdavalokyata iti nUnamadyaivAmunA pathA sA yAteti mayA sambhAvayituM zakyata eveti bhAvaH // 7 // sparza = vAtasparza / rUpayitvA = nATayitvA / aho ! = harSe / prakRSTena vAtena subhagaH-pravAtasubhagaH = surbhishiitlpvnllitH| vanasyoddezaH-vanoddezaH bnprdeshH| zakya iti / aravindaiH surabhiH-aravindasurabhiH = kamalAmodavAsitaH / mAlinyAstaraGgAsteSAM mAlinItaraGgANAM = maaliniindiikllolaanaaN| kaNAn vahati tacchIla:-kaNavAhI= jalalavazItalaH / pavanaH = vAtaH / anaGgena taptaiHanaGgatataiH = kAmasantaptaiH / aGgaiH = avayavaiH / nirgatA dayA yasmin karmaNi tatnirdayam = AtRpti / AliGgituM = samAliGgituM zakyaH / etenAsya pradezasya kAmijanasevanayogyatvaM, pavanasya surabhitvaM, zItalatvaJca dhvanitam / 'zakya'miti pAThe 'zakya'mityavyayaM bodhyam / yathA-'zakyamaJjalibhiH pAtuM vAtAH ketakagandhinaH' sthAna ) bhI dugdha se cikane ho rahe haiN| arthAt jahA~ se komala komala patte tor3e gae haiM, usa sthAna para se nikalA huA phUloM kA dUdha sA drava padArtha abhI taka tAjA hI Tapaka rahA hai / ataH phUla aura pallava cunatI huI merI priyA zakuntalA jarUra idhara se hI gaI hai, aisA maiM samajhatA hU~ // 7 // ( ThaNDI 2 havA lagane kA abhinaya karatA huA-) aho! isa vana pradeza meM kaisI sundara va sugandhita havA cala rahI hai ! yahA~ kAma santApa se santapta hue mere ina aGgoM ko mAlinI-nadI ke taraGgoM se ur3e hue ThaNDe 2 jala ke kaNoM ko dhAraNa karane vAle, kamala kI sugandha se sugandhita pavana ke yatheccha sevana se bar3I hI zAnti prApta ho sakatI hai / arthAt ThaNDhA aura sugandhita yaha vana kA pavana mujhe bahuta hI suhAvanA 1 'zakyamaravinda'-pA0 /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] 11 abhinavarAjalakSmo-bhASATIkA-virAjitam 161 ( vilokya- ) hanta ! asmin vetasalatAmaNDape saMnihitayA zakuntalayA bhavitavyaM / tathA hi abhyunnatA purastAdavagADhA jaghanagauravAt pazcAt / dvAre'sya pANDusikate padapaGktidRzyate'bhinavA // 9 // iti / [ anuprAsaH / smaahitaalngkaarH| 'aravindasurabhiH-pavanaH = pavitraH, tuSArANAM kaNavAhIzItalasuhRdivA''liGganAI' ityaprastutamitravyavahArasya samAropAtsamAsoktizca ] // 8 // hanteti harSe / vetasalatAbhirviracite maNDape-vetasalatAmaNDape = vetravallIviracitamaNDape / saMnihitayA = nikaTe avasthitayA / kathametajjJAyate'ta Aha abhyunnateti / pANDavaH sikatA yasmin tat pANDusikatam , tasmin-pANDusikate = pANDugbAlukAsanAthe / asya = latAmaNDapasya / dvAre = pratIhAre / purastAt = agrabhAge / abhyunnatA= samunnatA / pazcAt = pANibhAge / jaghanasya gauravaM, tasmAt-jaghanagauravAt = nitambapuraHpradezabhArAt / avagADhA = nikhAtA, gabhIrA / abhinavA = aciroddhRtA c| padapaGktiH = caraNacihnazreNiH / dRzyate = vilokyte| 'padaM zabde ca, vAkye ca, pAda-tacihnayorapIti vishvH| [anumAnam / svabhAvoktiH / 'atraiva zakuntalA praviSTe'tyasya bhaGgayantareNa pratipAdanAtparyAyoktamapi ] // 9 // mAlUma ho rahA hai, aura isake yatheccha sevana se, kAma ke saMtApa se santapta hue mere zarIra ko bhI yahA~ bahuta hI zAnti mila rahI hai // 8 // (Age kI ora dekhakara ) ahA! veta kI latAoM ke isa maNDapa meM hI merI priyA zakuntalA honI caahie| kyoMki isa latAmaNDapa ke sApha-svaccha, gauravarNa (bhUrI 2 ) bAlukA se yukta dvAra para, Age se U~cI, evaM pIche se ( er3I kI ora se ) jaghanasthala ke bhAra ke kAraNa dabI huI, tAjA padapaGkti (pairoM ke cihna, nizAna, khoja) spaSTa dikhAI par3a rahI hai // 9 //
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 abhijJAnazAkuntalam - [tRtiiyoyaavdvittpaantrennaa'vlokyaami| ( tathA kRtvA, saharSam-) aye ! labdhaM netranirvANam / eSA manorathapriyA meM sakusumAstaraNaM zilApaTTamadhizayAnA, sakhIbhyAmupAsyate / bhavatu / latAvyavahitaH zRNomi visrambhakathitAnyAsAm / (-iti vilokayan sthitH)| (tataH pravizati yathoktavyApArA saha sakhIbhyAM zakuntalA ) / sakhyau-( upavIjya-) halA sauntale ! abi suhAadi de NaliNI. bttbaado?| [( upavIjya- )halA zakuntale ! api sukhAyate te nliniiptrvaatH?]| viTapasya = zAkhAyAH / antaraMga = vyavadhAnena, madhyabhAgena / tathA kRtvA = viTapAntareNa vilokya / 'saharSa niti kriyAvizeSaNam / netrayonirvANaM = locnsukhN| zakuntaleti yAvat / manorathaiH, manorathAnAM vA priyA = saGkalpapriyA / adya yAvadrateralAbhAt / kusumAnAmAstaraNena sahitaM-sakusumAstaraNaM = puSpAstaraNasanAthaM, puSpAstIrNam / zilAyAH paTTe = zilAphalakam / adhizayAnA = adhitisstthntii| vinambheNa kathitAni-visrambha kathitAni = nizzaGkA''lApAn / 'samo visrambha. vizvAsau' ityamaraH / iti = itthamabhidhAya / yathoktaM vyApAro yasyAH sA-yathoktavyApArA = zilAphalakamadhizayAnA / upavIjya = vyajanaM dolayitvA / 'apiratra prazne / 'garhAsamuccaya praznazaGkAsambhAvanAsvapiH' ityamaraH / sukhAyate acchA, taba taka ise maiM vRkSoM kI zAkhAoM ko Ar3a se dekhatA huuN| (dekhakara, saharSa-) oha ! mere netra ise dekhakara tRpta ho gae / maiMne netroM kA paramasukha pA liyA / yaha merI manoratha viSayIbhUtA ( abhISTA )prANapriyA zakuntalA phUloM kI seja se alaMkRta zilAtala para leTI huI hai, aura isakI donoM hI sakhiyA~ isake pAsa baiThI haiN| acchA, maiM isa latA kI Ar3a meM hokara inake Apusa ke vizvasta vArtAlApa ko sunatA huuN| ( inakI ora TakaTakI lagAkara dekhatA huA khar3A hokara bAteM sunatA hai)| [okta prakAra se zilAtala para bichI huI phUloM kI seja para leTI huI, donoM sakhiyoM sahita zakuntalA kA praveza ] / donoM sakhiyAM-( kamala kI latA ke pattoM se havA karake ) he sakhI 1 'vizvasta kathitAni' pA0 / 2 'sukhayati' 'sukhAya te' pA0 /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 163 zakuntalA. ( sakhedaM-) kiM bIjaanti maM piyasahIo ? / [ ( sakhedaM ) kiM bIjayato mAM priyasakhyau ?] / sikhyau--saviSAdaM parasparamavalokayataH ] / rAjA--balavadasusthazarIrA tatrabhavatI dRzyate / ( savitarka-) tarikramayamAtapadoSaH syAt ?, uta yathA me manasi vartate ? / ( sAmilA nirya- ) athavA kRtaM sandehenasukhaM karoti / sukhamutpAdayati kiM 1 / nalinyAH patrAgAM vAtaH= kamalinIdalapavamAnaH / 'ki' miti prazne / mAM bhavatyau bIjayataH kim ?-iti praznaH / kimartha mAM bIjayataH, tApazAnterabhAvena niSphalametat iti vA / etena viSayAntarajJAnazUnyA viSayanivRttirUpA kAmasya SaSThAvasthA sUcitA / etena-vidhUtaM nAma pratimukhAGgam vidhUtaM syAdarati'rityuktaM darzitam / saviSAdamiti / IdRzomavasthAM dRSTvA viSAdaH sakhyoH / aniSTAzaGkayA ca parasparAvalokanam / balavat = atyantaM / na susthaMna svasthaM zarIraM yasyAH sA asusthazarIrA = aprakRtisthavapuH / savitarkam = vicAramabhinIya / me manasi varttate = 'kAmasantApo'yamiti mama cetasi samAyAti / kRtam = alam / zakuntale ! kamalinI latA ke pattoM kI yaha ThaNDI 2 havA kyA tereko kucha sukha va zAntidAyaka mAlUma hotI hai ? / zakuntalA-( bar3e hI duHkha ke sAtha ) he sakhiyoM! tuma loga vRthA isa kamalinI patra se mujhe havA kyoM kara rahI ho ? / mujhe to isase kucha bhI zAnti nahIM mAlUma ho rahI hai| [ donoM sakhiyAM bar3e kheda aura udAsI va nirAzabhAva se paraspara dekhatI haiM ] / rAjA-yaha zakuntalA to bahuta bImAra mAlUma hotI hai / ( vicAra karatA huA) to kyA ghAma yA lU laga jAne se isakI yaha dazA huI hai ? / athavA-maiM mana meM jo socatA hU~, vahI bAta to nahIM hai / ( mere prati isakA anurAga va prema kA honA hI kyA isakA kAraNa hai ?) / (bar3o cAha se dekhakara-) athavA mere prati isakA anurAga hI isake isa asvAsthya kA kAraNa hai, isameM sandeha karanA hI vyartha hai / kyoMki
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 abhijJAnazAkuntalam [ tRtIyostananyastozIraM, prazithilamRNAlaikavalayaM, priyAyAH sA''vAdhaM, tadapi kamanIyaM vapuridam / samastApaH kAmaM manasija-nidAghaprasarayo ne tu grISmasyaivaM subhagamaparAddhaM yuvatiSu // 10 // stananyasta iti / priyAyAH = preyasyAH, stanayonya'stamuzIraM yatra tatstananyastozIraM = payodharotsaGganiviSTavIraNamUlaM / prakarSeNa zithilo mRNAlAnAmeko valayo yatra tat-prazithilamRNAlaikavalayaM = santApazuSkazithilabisaikavalayam / AbAdhayA sahitaM sAbAdham = sapIDaM, vyathitaM / tadapi = tathApi / idaM vapuH = zarIrametat / kamanIyaM = manoharaM / kAmaM = bADhaM / manasijazva, nidAghasya prasarazca, manasijanidAghaprasarau,-tayoH-manasijanidAghaprasarayoH = kAmAtapalaGghanayoH / taapaasntaapH| samaH = tulya eva / kAmatApa-nidAghAbhigamanayorvyathA tulyeti yadyapi satyamityAzayaH / tu= tathApi / 'tu syAdbhade'vadhAraNe' ityamaraH / grISmasya = nidAghaprasarasya / yuvatiSu = taruNISu / evam = IdRzam / subhagaM = kamanIyatAsampAdakam / aparAddhaM = santApaH / 'na bhavatIti' zeSaH / iyaM ca santApe'pi manoharA dRzyate, lAvaNyamAtrazeSA ca, na cAtapalaGghanAdIdRzI manoharatA bhavatyato nUnamiyaM kAmasantApapIDitaiveti bADhamanumIyata iti bhaavH| 'pIDA''bAdhA vyathA duHkham' itymrH| [atrApamAnopameyayoH smarAtapasantApayorekasyAdhikyakathanAvyatirekAlaGkAraH, 'yuvatiSu'-iti sAmAnyanirdezATa prastutaprazaMsA ca / anuprAsazca / ] // 10 // merI priyA zakuntalA ke stanoM para uzIra ( khaza ) rakhI huI hai, hAthoM meM DhIle 2 mRNAla ke hI valaya ( cUr3I, kaGkaNa, bAjUbanda Adi ) baMdhe hue haiM / yadyapi merI isa priyAkA zarIra to avazya pIr3ita hai, parantu zarIrakI kamanIyatA to isakI vaisI kI vaisI banI huI hai| isa dazA meM bhI yaha atyanta kamanIya mAlUma ho rahI hai / yadyapi kAma kA santApa aura grISmakA santApa ( lU laga jAnA ) samAna ho sakatA hai, parantu ghAma lagane se, yA lU lagane se zarIrakA saundarya aura kamanIyatA jaisI kI taisI kabhI nahIM raha sakatI hai| ataH isakI yaha dazA to kAma ke santApa se hI hai, grISma ke santApa se nahIM hai / ataeva yaha mere Upara anurakta hone se hI asvastha hai-yahI bAta spaSTa pratIta ho rahI hai // 10 //
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 165 priyaMvadA-(janAntikam - ) aNasUe ! tassa rAesiNo paDhamadaMsaNAdo Arambhia pajjucchuamaNA sauntalA / Na kkhu se aNNaNimitto AtaGko bhave / [( janAntikam- ) anasUye ! tasya rAjarSeH prathamadarzanAdArabhya paryutsukamanAH zakuntalA / na khalvasyA anyanimitta AtaGko bhavet / anasUyA-sahi ! mama vi eArisI AsaGkA hiassa / bhodu / pucchissaM vAva NaM / ( prakAzaM- ) sahi ! pucchidavAsi kimpi / valIo kkhu de aGgANaM sandAbo ? / [sakhi! mamApyetAhazI AzaGkA hRdayasya / bhavatu / prakSyAmi tAvadenAm / ( prakAza-) sakhi ! praSTavyA'si kimapi / balIyAn khalu te'GgAnAM santApaH ?] / janAntikam = tripatAkakareNAnyAnapavArya / tasya = duSyantasya / prathamaM yad darzanaM tasmAt = avalokanamAtrAdeva / paryutsukaM mano yasyAH sA-paryutsukamanAH = utkaNThAkulitA / khalu = nishcye| anyannimittaM yasyAsau-anyanimittaH = kAraNAntarotpannaH / AtaGkaH = santApaH / 'ruktApazaGkAsvAtaGkaH-ityamaraH / etAdRzI = IdRzI) 'duSyantadarzanakRta evA'syAH santApaprasara' iti / praSTavyA'sIti / bhavatI kimapi praSTumabhilaSAmItyarthaH / atizayena balI-balIyAn=prabalatamaH / santApA-pIDA / priyaMvadA-( alaga se anasUyA ke prati ) he anasUye ! usa rAjarSi duSyanta ko pahile pahila dekhane ke sAtha hI yaha zakuntalA isa prakAra utkaNThita aura Atura ho gaI hai| ataH dUsare kAraNa (ghAma lagane ) se isakI yaha dazA nahIM ho sakatI hai| kintu isa dazA kA kAraNa to usa rAjarSi duSyanta kA prathama darzana hI hai| ataH yaha usa para Asakta ho kara hI isa prakAra kAma dazA se santApa ko prApta ho rahI hai| __ anasUyA-( alaga se ) sakhI priyaMvade! mere mana meM bhI yahI zaGkA ho rahI hai, ki- yaha duSyanta para Asakta ho gaI hai| acchA, isa se ho pachatI huuN| ( prakaTa meM ) he sakhi zakuntale ! maiM tumase kucha pachanA cAhatI huuN| kyA tere aGgoM meM bar3I pIr3A ho rahI hai ? /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 abhijJAnazAkuntalam- [tRtIyorAjA-'kiM vaktavyameva ? / zazikaravizadAnyasyAstathA hi duHshnidaaghshNsiini| bhinnAni zyAmikayA mRNAlanirmANavalayAni // 11 // zakuntalA-(pUrvAGgeNa zayanAdutyAya- ) halA ! bhaNa jaM vattukAmAsi / [ ( pUrvAGgeNa zayanAdutthAya-) halA ! bhaNa, yadvaktakAmA'si / anasUyA-halA sauntale ! alabbhantarA amhe de maNogadassa buttntss| kintu jAdisI idihAsakadhANubandhermu kAmijaNANaM avasthA suNIadi tAdisI khalvatra prazne / vaktavyameva ? = kimetadapi vaktavyam ? / nanu spaSTamevaitadityAzayaH / zazIti / tathA hi = spaSTatAmeva bhaNAmi / asyAH = shkuntlaayaaH| zazinaH karA iva vizadAni-zazikaravizadAni = candrakiraNasvacchAni / duHsahaM nidAgha zaMsanti tacchIlAni-duHsaha nidAghazaMsIni = duHsahasantApasUcakAni / mRNAlairnirmANa yeSAntAni valayAni-mRNAlanirmANavalyAni = bisanirmita karakaGkaNAni / zyAmi kayA = kRSNarekhayA, bhinnAni = saMsaktAni / evaJca spaSTo'syA aGgasantApa iti bhAvaH / [vAkyArthahetukaM kAvyaliGgam ] // 11 // pUrvAGgeNa = nAbhyU bhAgena / 'pUrvArddhane'tyapi pAThaH / bhaNa = vada / yad vattakAmA = yad vaktumicchasi / na labdhamantaraM yAbhistAH alabdhAntarAH = rhsyaanbhijnyaaH| rAjA-kyA isameM bhI kucha kahanA bAkI hai| yaha to spaSTa hai / kyoMki, dekho candramA kI kiraNoM kI taraha zveta aura svaccha, mRNAloM ( kamala ke tantuoM ) ke bane hue isake valaya ( kaGkana, bAjUbanda, cur3I, kar3e Adi ) du:saha viraha santApa se kAle par3a gaye haiM, murajhA gae haiN| isase hI spaSTa sUcita hotA hai, ki-yaha atyanta santApa ( dAha, kAma jvara ) se pIr3ita hai / ataH yaha to pUchanA vyartha hI hai // 11 // zakuntalA-(taviye ke sahAre chAtI aura gardana ko thor3I U~cI karake ) he sakhi ! tumheM jo kucha kahanA ho. kaho, jo kucha pUchanA ho so puucho| . anasUyA-sakhi zakuntale ! hama loga tere hRdaya kI bAta ko to jAnatI 1. kvacinna / 2. 'pUrvArddhana' pA0 / 3. anabbhantarA kkhu amhe madanagadassa tirasa' ( anabhyantare khalvAvA madanagatasya vRttAntasya ) pA0 / .
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 167 tuha (tti) takkemi / tA kadhehi kiMnimittaM de a AAso tti ? / biAraM paramatthado ajANaa aNArambho kila padIArasya / [halA zakuntale ! alabdhAntarA vayaM te manogatasya vRttAntasya / kintu yAdRzI itihAsakathAnubandheSu, kAmijanAnAmavasthA zrUyate, tAdRzI tava iti tayAmi / tatkathaya kiMnimittaM te'yamAyAsa iti ? / vikAraM paramArthato'jJAtvA'nArambhaH kila pratIkArasya / rAjA-anasUyayA'pi madIyastarko'vagataH / / zakuntalA-balIo AAso, Na sakkaNomi sahasA Nivedihu~ / [balIyanAyAso, na zaknomi sahasA nivedayitum ] / manasi gatasya-manogatasya = hRdayanihitasya bhAvasya / kAmatattvasyeti yAvat / itihAseSu yAH kathAstAsAmanubandheSu-itihAsakathA'nubandheSu = purANAdikathAprasaGgeSu / tAdRzI = kAmijanA'vasthAsadRzI / tat = tasmAt / kiMnimittaH = kaM puruSazreSTha lakSyIkRtya / AyAsaH= kAmajanitaH khedaH / tavAyaM santApa iti yAvat / ___ vikAraM = rogam / tattvataH = 'kiMnimitto'yamAtaGka' ityAdirUpeNa ythaarthtH| ajJAtvA = avijJAya / pratIkArasya = upAyasya / na ArambhaH-anArambhaH = prArambhaH-kattamazakyaH / kila = prasiddhametat / madIyastarkaH = kAmakRteyamavastheti tarkaH / avagataH = vijJAtaH / balIyAn = nahIM haiM / [ pAThAntara meM-hama loga vanavAsinI hone ke kAraNa madana vRttAnta ( kAma kathA ) se to sarvathA aparicita hI haiM ] / to bhI itihAsa purANoM meM kAmI janoM kI avasthA kA jaisA varNana sunA jAtA hai, vaisI hI terI avasthA mAlUma hotI hai| ataH batA-yaha kAma santApa tujhe kisa kAraNa se ho rahA hai ? / kyoMki vAstavika rUpa meM roga kA kAraNa (nidAna ) jAne binA usakA pratIkAra nahIM ho sakatA hai| arthAt roga ke kAraNa ko ThIka 2 samajhe binA usake pratIkAra kA upAya ( ilAja ) bhI nahIM kiyA jA sakatA hai| rAjA-anasUyA ne bhI merA tarka samajha liyA hai / zakuntalA-he sakhi ! yaha santApa (santApa kA kAraNa) bahuta bar3A aura
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 abhijJAnazAkuntalam- [tRtIyo priyaMvadA-suSThu kkhu esA bhaNAdi, kiM evaM attaNo upahavaM NigRhasi, aNudiasaM vastu parahIasi / aGgesuM lAvaNNamaI chAA kevalaM tuma Na muJcadi / [suSTu khalveSA bhaNati / kimetamAtmana upadravaM nigUhasi ? / anudi. vasaM khalu parihIyase / aGgeSu lAvaNyamayI chAyA kevalaM tvAM na muJcati / rAjA-avitathamAha priyaMvadA / tathA hikSAmakSAmakapolamAnanamuraH kAThinyamuktastanaM, madhyaH klAntataraH, prakAmavinatAsau, chaviH pANDurA / prabalaH / AyAsaH = sntaapH| sahasA jhaTiti / nivedayituM = tattvato nivedayitum / na zaknomi = A mUlAdvaktaM na zaknomi / / eSA = anasUyA / bhaNAta = vadati / kAmijanasaMdRzI kilAvastheti yadbhaNati / tat-suSThu = mamApi satyaM pratibhAti / etaM = spaSTaM pratIyamAnam / upadravaM = santApaM / nigRhasi = niSe, apalapasi / divase divase-iti anudivasaM = pratidinaM / parahIyase = kSINatAM vahasi / kSINAM bhavasi / khalu = nizcitametat / nanvetadvISmAtapalaGghanavazAdeveti cedata Aha-aGgeSviti / lAvaNyaM prakRtaM yatra sA-lAvaNyamayI = lAvaNyapracurA / chAyA = kAntiH / na muJcati = na parihIyate / evaJca kAmakRtasantApeSveva khalbIdRzI dazA, nA''tapalaGghane, tatra tu lAvaNyasyApi grISmAtapasaMjAta kAlimnA vilayAditi bhAvaH / ___ avitathaM = satyam / kSAmeti / kSAmakSAmau = nitarAM kRzau, kRzatarau, kapolo yatra tat-kSAma-kSAma-kapolam=kRzatarakapolam / AnanaM = mukham / 'asyA AlakSyate' gUr3ha hai, isako sahasA maiM kahane meM asamartha huuN| priyaMvadA-sakhi zakuntale ! yaha anasUyA ThIka kaha rahI hai| apane isa upadva ko kyoM chipA rahI ho ? / dekho, prati dina tuma kSINa ( dubalI ) hI hotI jA rahI ho / kevala tumhAre zarIra meM aba lAvaNya ( kAnti ) kI chAyA mAtra hI avaziSTa raha gaI hai| rAjA-priyaMvadA bilakula ThIka kaha rahI hai / jaiseisa zakuntalA kA mukha-gAloM ke kSINa hokara murajhA jAne. se-parimlAna
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 169 zocyA ca, priyadarzanA ca, madanaglAneyamAlakSyate, patrANAmiva zoSaNena marutA spRSTA latA maadhvii||12|| zakuntalA-( niHzvasya-) kassa vA aNNassa kadhaissaM, kintu AbhAsaheduA vo bhavissaM / (niHzvasya-) kasyai' vA'nyasyai kathayiSyAmi ? / kintu AyAsahetukA vo bhaviSyAmi / iti shessH| kAThinyena muktau stanau yatra tat-kAThinyamuktastanam = akaThorapayodharam / uraH = vakSaHsthalaM ca / 'dRzyate' iti zeSaH / atizayena klAntaHklAntataraH = parimlAnaH, madhyaH = avalamapadezaH / prakAmaM vinatau-prakAmavinatau = atyantabhavanatau / aMsau = skandhapradezau / 'lakSyete' iti shessH| pANDurA = pANDuvarNA / chaviH = kAntiH / ataH-patrANAM = dalAnAM, zoSaNena = zAtanena, avaziSTatayA, marutA = vAyunA / spRSTA = lcitaa| mAdhavIlateva = vAsantIvIrudiva / madanena glAnA madanaglAnA = kAmazarasantaptA / zocyA ca-zocanIyA ca / kSINAGgayaSTitvAt / priyaM darzanaM yasyAH sA-priyadarzanA ca = manojJadarzanA ca / iyaM = shkuntlaa| AlakSyate = paridRzyate / [ 'zAcyA ca priyadarzanA ceti virodhAbhAsaH, 'zocyA = dayanIyetyarthAdvirodhaparihArAt / 'madanaglAne tyasya zocyatve hetutvenopAdAnAtkAvyaliGgam / upamA / anuprAsaH ] // 12 // kasyeti / yadi yuvAbhyAM na kathayiSyAmi tarhi kasyai kathayiSyAmi / yuSmadbhinnA kA me'ntaraGgabhUtetyAzayaH / tarhi kathaM na kathayasItyata Aha-kinviti / ho gayA hai / stanoM ke DhIle par3a jAne se isakI chAtI bhI parikSINa ho gaI hai| madhyabhAga ( kamara ) bhI isakA klAnta ho gayA hai = murajhA gayA hai| kandhe bhI isake nIce ko jhuka gaye haiN| deha kI kAnti bhI pIlI par3a gaI hai| ataH kAma santApa se parikSINa (kRza ) hokara yaha usI prakAra zocanIya hote hue bhI dekhane meM sundara mAlUma par3a rahI hai, jisa prakAra pattoM ke mujhA jAne se pavana ke jhoMkoM se sUkhatI huI ( mujhautI huI ) mAdhavI ( vAsantI) latA zocanIya hote hue bhI kamanIya hI mAlUma hotI hai // 12 // zakuntalA-(lambI sA~sa lekara ) he sakhiyoM ! tumAre sivAya maiM apanA 1 'kasya vA'nyasya' iti pAThAntaram /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam - [tRtIyoubhe--sahi ! ado jeva nnitthbndho| siNiddhajaNasaMbibhattaM kkhu dukkhaM sajjhaveaNaM hodi| [ sakhi ! ata eva nirbndhH| snigdhajanasaMvibhaktaM khalu duHkhaM sahyavedanaM bhavati / rAjApRSTA janena samaduHkhasukhena bAlA, neyaM na vakSyati manogatamAdhihetum / dRSTo vivRtya bahuzo'smyanayA satRSNa __matrottarazravaNakAtaratAM gato'smi // 13 // AyAsasya hetureva hetukA = klezadAyinI / kathamahaM klezakAriNI khalbanayorjAtA'smIti santApAdhikyAt-niHzvAsaH / ata eva = 'bhUyAn khalu te kleza' iti vibhAvyaiva / nirbandhaH = Agraho'smAkam / khalu = nizcayena / snigdheSu janeSu-saMvibhaktaM = priyajananiveditam / ata eva samyagvibhaktatayA kSINaM / duHkha = klezaH / sahyA vedanA yasya tat-sahyavedanaM = sahanIyapIDAvegam / bhavati = jAyate / pRSTeti / samaM duHkhaM, sukhaM ca yasya tena-samaduHkhasukhena = duHkheSu, sukheSu ca tulyameva duHkhaM, sukhaJcAnubhavatA / janena = sakhIjanena / manogatam = hRdayakoganigUhitam / Adherhetustam-Adhihetum = mAnasikaklezakAraNam / pRSTA = anuyunaa| iyaM bAlA = zakuntalA / na na vakSyati = avazyamevAbhidhAsyati / dvau nau kaSTa kahUMgI bhI kisase / parantu isa santApa ke kAraNa ko tuma logoM se kahakara maiM tuma logoM ke kaSTa kA hI kAraNa bnuuNgii| arthAt isa bAta ko sunakara tuma loga bhI kaSTa meM hI par3a jaaogii| donoM sakhiyA~-he sakhi ! isIlie to hama tumase pUrI 2 bAta kahane kA Agraha kara rahI haiN| kyoMki-apane snehI janoM ko sunAkara, unameM bA~Ta diye jAne se, duHkha bhI kucha sahya hI ho jAtA hai, aura usakI pIr3A bhI kucha kama ho jAtI hai| rAjA-yadyapi apane sukha aura duHkha ke sAthI priya sakhI janoM se anurodhapUrvaka pUche jAne para yaha bAlA apane mana kI Adhi = gupta vyathA ko avazya batAvegI hI, ataH isameM mujhe AturatA (ghabar3AhaTa ) hI kyA hai|
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 171 wwwmanawwariwumwwwrammarrrrror zakuntalA--jado pahudi tabobaraNakkhidA / so rAyassI mama daMsaNapadhaM gado-' ( ityoktena-lajjAM nATayati ) / . [yataH prabhRti tapovanarakSitA sa rAjarSirmama darzanapathaM gataH-' (-ityoktena lajjAM nATayati )] / ubhe-kadhedu kadhedu piyshii| [kathayatu kathayatu priyasakhI] / pravRtArthadADhyaM. bodhayataH / atra = prazne'smin / anayA = shkuntlyaa| bahuzaH = bhRzaM / vivRtya = parAvRtya | satRSNaM = sAbhilASaM / dRSTo'pi-prekSito'pi,-aham / uttarasya zravaNe kAtarastasya bhAvastattAm-uttarazravaNakAtaratAm = [kimiyamabhighAsyati, kiMnimittA'syAH pIDeti-1 uttarazravaNAturatAM / gato'smi = prApto'smi / 'asmI' tyahamarthe'vyayam / ['avazyamAdhihetuM vakSyatI'tyatra 'samaduHkhasukhene'ti hetugarbhavizeSaNamupAttamiti kAvyaliGgamalaGkAraH / anuprAsaH] // 13 // ___ yataH prabhRti = yata Arabhya / tapovanasya / rakSitA = AzramasaMrakSaNe vyApRtaH / saH = vRkSasecanakAle mayA dRSTaH / rAjarSiH = duSyantaH / darzanasya panthAHdarzapathastaM = locanagocaram / iti = ityetadantena / aoktena = arddhamabhihitenaiva parantu mujhe isane bAra bAra, ghUma 2 kara bar3e hI anurAga se pUrNa apane satRSNa nayanoM se dekhA hai, ataH maiM isake uttara ko sunane ke lie utAvalA ho rahA hU~ ki dekheM yaha kyA kAraNa batAtI hai / ___ arthAt-yaha mere hI Upara anurakta hai, yA isakI pIr3A kA anya koI kAraNa hai-isakA nirNaya karane ke lie, isakA uttara sunane ko, maiM vyAkula ( adhIra ) ho rahA huuN| yadyapi maiM to isake hAva-bhAvoM se abhI taka ise apane hI upara anurakta samajha rahA hU~, parantu isake mukha se sune binA isa bAtakA ThIka 2 nirNaya nahIM ho sakatA hai // 13 // zakuntalA-jabase tapovanake rakSaka ve rAjarSi merI dRSTi meM Ae haiM." (isa prakAra AdhA vAkya kaha kara lajjA kA abhinaya karatI haiM = lajjitasI hotI hai)| . donoM sakhiyA~-hA~, hA~, sakhi ! kaho, kaho, ruko mata /
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 abhijJAnazAkuntalam [tRtIyo zakuntalA-tado pahudi taggadeNa ahilAseNa eAvadavatthami saMbuttA / [ tataH prabhRti tadgatenA'bhilASeNa etAvadavasthA'smi saMvRttA] / ubhe-diSTiA de aNurUe vare ahilAso / adavA sAraM ujjhama kahiM mahANaIe pavisidavvaM / [diSTayA te'nurUpe vare'bhilASaH / athavA sAgaramujjhitvA kasmin mahAnadyA praveSTavyam ?] / rAjA-( saharSa-) zrutaM yacchrotavyam / smara eva tApaheturnirvApayitA sa eva me jaatH| divasa ivA'bhrazyAmastapA'tyaye jIvalokasya // 14 // vAkyena / kathayatu = kathaya / alaM lajjayetyAzayaH / tvarAyAM dvitvaM / tataH prabhRti = tata Arambha / taM gataH, sa gato = viSayo vA yasya, tena-tadgatena = duSyantaviSayakeNa, abhilASeNa = manorathena / etAvatI avasthA yasyAH sA-etAvadavasthA = IdRzakAmadazAvikalA / saMvRttA = jaataa| ___etena lajjAnAzarUpA kAmasya saptamI khalvavasthA zakuntalAyA darzitA / dRSTayA = saubhAgyena / anurUpe = samAnazIlavayolAvaNyasaundaryavati / vare = varayitavye / ujjhitvA = tyaktvA / mahanadyA = mahAsaritA, bhaagiirthyaadiruupyaa| zrotavyaM = zravaNayogyaM / madabhilaSitaM vAkyaM zrutamityAzayaH / smara iti / smara eva = kAma eva / tApasya hetuH-tApahetuH = santApa___ zakuntalA-tabhI se maiM unapara Asakta ho gaI hU~, aura unake hI viraha meM merI Aja yaha avasthA ho rahI hai| donoM sakhiyA~-harSa kI bAta hai, ki-terI icchA apane yogya vara meM hI huI hai / athavA-samudra ko chor3akara mahAnadI ( gaGgA Adi bar3I nadiyA~) dUsarI jagaha jA bhI kahA~ sakatI haiM / rAjA-(harSapUrvaka-) ahA ! jisa bAta ko sunane kI merI itanI cAhanA thI-icchA thI-vahI bAta maiMne Aja suna lii| jisa kAmadeva ne mujhe priyA ke viraha meM itanA santApa pahuMcAyA, vahI kAma
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 173 zakuntalA-tA jai vo aNumadaM, tado tadhA pauttidavvaM jadhA tassa rAesiNo aNukampaNIA homi tti / aNNadhA sumaredha meM / tadyadi vAmanumataM, tatastathA pravartitavyaM, yathA tasya rAjarSeranukampanIyA bhavAmIti, anyathA smarataM 'mAma / / kAraNam / sa eva = smara eva / tapasyAtyayastapAtyayastasmin-tapAtyaye = grISmavigame / jIvalokasya = prANisaGghasya / ajhaiH zyAmaH-abhrazyAmaH = jaladapaTalanIlaH / divasa iva = vAsara iva / me = mama / nirvApayitA = harSaprado'pi / jAtaH = smpnnH| aho me saubhAgya yatsantApakasvabhAvo'pi smaraH priyAnurAgaprApaNena sukhaprado me saMpanna ityAzayaH / [ 'yastApahetuH sa eva nirvApayite ti virodhAbhAsaH / nAyikAgatasya nivopakatayA, sva hRdtasya ca tApakatayA vAstavavirodhA'bhAvAt / 'divasa ive'tyupamA / anuprAsaH / AryA ] // 14 // ___ tat = itthaM kAmasya nitarAM pravartanAt / vAM = yuvyoH| anumatam = abhISTaM / tataH = tadA / pravartitavyaM = samAcaraNIyaM / yathA = yenopAyena / anukampanIyA = dayanIyA / tena svIkRteti yAvat / / pAThAntare-anyathA = no cedabhimataM yuvayoH / tadA-avazyaM = dhruvaM / me = mahyaM / tilodakaM = tilamizramudakaM-tilajalAJjaliM / siJcataM = nikSipatam / nUnaM tadvirahe mRtaivA'dya, zvo vA'hamityAzayaH / ___ atra zamo--nAma mukhasandhyaGgaM, 'tasyopazamanaM yatta zamanaM tadudAhRta miti tallakSaNAt / kvacismarataM mA'mityeva pAThaH / tatrApi sa evaarthH]| vimarza chinatti deva aba mere santApa ko dUra karane vAlA bhI vaise hI ho gayA hai, jaise-prISma se santApa dene vAlA bhI divasa-grISma ke cale jAne para, varSARtu meM meghoM se Acchanna ho kara prANiyoM ke santApa ko dUra karanevAlA ho jAtA hai // 14 // zakuntalA-ataH he sakhiyo! yadi tuma logoM ko bhI jace to, aisA koI upAya karo, jisase maiM usa rAjarSi kI dayA kI pAtra ho skuuN| nahIM to mere marane ke bAda mujhe tuma loga yAda hI karogI / arthAt maiM aba unake viraha meM baca nahIM skuuNgo| marane ke bAda mere ko tuma loga tilAJjali denA aura apanI sakho ke lie ronA-yahI raha jaaegaa| 1 'anyathA avazyaM siJcataM me tilodakam' pA0 /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 abhijJAnazAkuntalam- [tRtIyorAjA-aho ! 'vimarzacchedi vacanam / etadeva kAmaphalaM / yatnaphalamanyat / 2etadavasthA'pi mAM sukhayati / priyaMvadA-( janAntikam-) aNasUe ! dUragado se maNoraho, akkhamA iaM kaalhrnnss| - [( janAntikam-) anasUye ! dUraGgato'syA mnorthH| akSameyaM kAlaharaNasya ] / tacchIlaM-vimarzacchedi = saMzayanirAsakaM / 'saMzayacchedIti pAThe'pi sa evArthaH / etena dRDhaM me nizcayo jAto yadiyaM mAmavazyameva kRtArthayiSyatIti rAjJa AzayaH / etadeva = ubhayostulyA priitiH| kAmasya phalaM-kAmakAritam / smarakaraNIyam / anyat = saGgamanAdikaM tu / yatnasya = prayatnasyaiva / phalaM = kAryam / prIti. reva kAmajanyA, saGgamanAdikantu prayatnasAdhyamiti bhAvaH / eSA avasthA yasyAH sA-etadavasthA = kAmazarasantaptAGgayaSTirapIyaM / mAM sukhayati = mAM prINAti / dUraM gato-dUragataH = atibhUmiM gataH / parAM kASThAM gataH / manorathaH = anurAgaH / kAlasya haraNaM, tasya kAlaharaNasya = kAlakSepasya / vilambasya / na kSamate ityakSamA = ayogyA / priyasamAgame kAlakSepe hIyaM mriyetetyaashyH| adyayAvat kAmasya rAjA-aho ! isakA yaha vacana to mere saMzaya ko spaSTa hI dUra karane vAlA hai| yahI to kAma kA phala hai aura to saba prayatna kA hI phala hai / arthAt isakA mere prati aisA gADha anurAga hI kAma ( manmatha ) kA mukhya phala hai| milApa, saGgama Adi to phira prayatna sAdhya mAtra hai / ahA ! isa prakAra kSINa avasthA meM hotI huI bhI yaha mujhe sukhI hI kara rahI hai| arthAt -mere saubhAgya kI yaha parAkASThA hai, jo yaha sundarI mere hI kAraNa isa dazA ko pahu~cI hai| priyaMvadA-(alaga se) he anasUye ! isakI icchA evaM isakI kAmavAsanA 1 'saMzayacchedi' pA0 / 2 'etAvadavasthA' pA0 / 3 iha-'yasminbaddhabhAvA eSA, sa lalAmabhUtaH pauravANAM, tadyuktamasyA abhilASo'bhinanditum / anasUyAtathA yathA bhaNasi / priyaMvadA-(prakAza-) sakhi ! dRSTayA'nurUpaste'bhinivezaH, sAgaramujjhitvA va vA mahAnadI avatarati ? / ka idAnIM sahakAramantareNAtimuktalatAM pallavitAM sahate 1 / rAjA-kimatra citraM-vizAkhe zazAGkalekhAmanuvartate' / iti pA0 /
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH ] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 175 mmmmmmmmmmmmmmmmm anasUyA-piaMbade ! ko Nu uvAo bhave, jeNa avilambidaM, NihudaJca sahIe maNorahaM sampAdehma / [priyaMvade ! ko nu upAyo bhavedyena avilambitaM, nibhRtaJca sakhyA manorathaM sampAdayAvaH ?] / saptamImavasthAM nIteyaM / kAlakSepe tvacikitsyAtakathaM bhavet / kAmadazAstu-'nayanaprItiH prathama, cittAsaGgaH, tato'rthasaGkalpaH / nidrAcchedastanutA, vissynivRttinpaanaashH| unmAdo, mUccho, mRtirityetA dazaiva smaradazAH syuH ||'-iti / tatra sakhIsannidhau svecchAprakAzanAnapAnAzAvasthA jAtA | yadIdAnAmapi neyamupacaritA bhavedantyAstisro'pi kAmAvasthA asyA amaGgalarUpA bhaveyuriti ] / atra pAThAntaramapyasti, tasyetthaM vyAkhyA yasmin = rAzi duSyante / baddho bhAvo yayA sA-baddhabhAvA = bddhaanuraagaa| lalAmabhUtaH= bhuussnniibhuutH| pradhAnatamo vA / pauravANAM = puruvNshthaanaaN| yuktaM = yogyaH / yogyArtha kamavyayametat / abhinanditum = anumodayituM / tathA = tathaiva yuktam / yathA bhaNasi = yathA tvaM vadasi / sakhi ! = zakuntale ! diSTayeti harSe / bhAgyena / anurUpaH = yogyaH / abhinivezaH = snehbndhH| atimuktalatAM% vAsantIlatAm / pallavitAM = kisalayavatIM / jAtAnurAgAM vA / sahakAramantareNa = rasAlapAdapaM vinA / sahate = raJjayati / svIkurute iti vA / vAsantIlatAsamAnAyAH zakuntalAyA jAtarAgAyAH sahakAra ivAnurUpe duSyante bhaktirityAzayaH / vizAkhe = tArakAvizeSayugalam / candralekhAm = indulekhAm / anuvarttate = anugacchataH / vizAkhe = sakhyau, candralekhAM = zakunnalAm / anuvarttate = taduktaM svIkurutaiti yuktamevetyarthaH / atra sakhyoviMzAkhAsAdRzya, zakuntalAyAzcandralekhAsAdRzya bodhyam / sakhIbhyAmasyAH zakuntalAyA abhilASo'numata iti yuktamevaitadityAzayaH] / avilambitaM = tvaritaM / nibhRtaM = nigUDhaM, savinayaJca / manorathaM = duSyantato bahutara dUra pahuMca cukI hai / ( bahuta bar3ha cukI hai ) / ataH aba yaha priyasaGgama meM honevAle jyAdA vilambako sahana karane meM asamartha hai / ataH zIghra hI isake priya ko isase milAnA caahie| - 'anasUyA-he priyaMvade ! aisA kauna sA upAya hai, jisase hama apanI sakhI ke isa manoratha ko (duSyanta ke sAtha samAgama ko) jaldI se aura guptarUpa se siddha kara sake ? /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 abhijJAnazAkuntalam- [tRtIyopriyaMvadA-NihudaM tti cintaNI aM, sigdhaM tti Na dukkaraM / [nibhRta'miti cintanIyam / 'zIghra'miti na duSkaram ] / anasUyA-kadhaM vibha ? / [ kathamiva ?] / . priyaMvadA-NaM so vi rAesI imassi jaNe siNididviA sUidAhilAso imesuM diasesuM pajAarakiso vibha lakkhIadi / [ nanu so'pi rAjarSirasmiJjane snigdhadRSTayA sUcitAbhilASa, eSu / divaseSu prajAgarakRza iva lakSyate / rAjA-(prAtmAnamavalokya-) satyamitthambhUta evA'smi / tathA hisamAgabhalakSaNam / 'nibhRta miti cintanIyaM = kenopAyena nibhRtaM = nigUDhamidaM kArya bhavedityeva kevalaM vicAraNIyaM / na duSkaraM = na kaThinam / yataH so'pi = duSyanto'pi / asmin jane = zakuntalAyAm / snigdhayA dRSTayA = snehamasRNayA dRSTayA / sUcito'bhilASo yasyAsau-sUcitAbhilASaH = prakaTitAnurAgaH / eSu divaseSu = idaaniiN| prajAgareNa kRza iva = anidrAtAnta iva / lakSyate = dRzyate / etenA'nidrAlakSaNA kAmA'vasthA rAjJo drshitaa| AtmAnaM = svazarIram / itthambhUtaH = priyaMvadoktAvasthaH / kRzatara iti yAvat / priyaMvadA-'yaha kArya guptarUpa se kaise ho sakegA'-yahI kevala vicAranA hai / zIghra honA to koI kaThina bAta nahIM hai| anasUyA--yaha kArya zIghra kaise ho sakatA hai ? / priyaMvadA-kyoMki-vaha rAjarSi duSyanta bhI isa zakuntalA ko bAra 2 sneha evaM cAha' se dekhane se, apanI isameM Asakti ko sUcita kara hI cukA hai / aura Ajakala isa zakuntalA kI cAha aura viraha meM rAta ko jAgakara bitAne se hI vaha kRza aura mlAnavadana bhI ho rahA hai| rAjA-( apanI ora dekhakara ) sacamuca, maiM aisA (kRza) hI ho rahA huuN| kyoMki, dekho
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] 12 abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 177 aziziratarairantastApairvivarNamalImasaM nizi-nizi bhujanyastA'pAGgapravartibhirazrubhiH / anatilulitajyAghAtA'GkAnmuhurmaNibandhanA kanakavalayaM sastaM-srastaM mayA pratisAryate // 15 // priyaMvadA-(vicintya- ) halA ! maaNalehaNaM dANiM se karIadu, azizireti / nizi nizi = pratinizaM / antastApaiH = AntarikasantApaiH / hRdayadAhai:-hetubhUtaiH / azizistaraiH = atyuSNaiH / bhuje nyastAdapAGgAdvivarttante tacchIlaiH-bhujanyastApAGgavivartibhiH = hastatalanyastanayanAntanirgataiH / azrubhiH = locnjlbindubhiH| vivaNe ca tanmalImasaJca-vivarNamalImasaM = vivarNamalinaM, kanakasya valayaM-kanakavalayaM = svarNakaGkaNam,-na atilulito nAtizuSko jyAghAtasyA'Gko yasyAmau-tasmAt-anatilulitajyA''ghAtAGkAt = ISacchaSkamaurvIkiNabhUSitAt, maNibandhanAt = prakoSThAt. muhuH = bhRzaM / srasta-srastaM = bhraSTa-bhraSTaM sat / punaH = punarapi / pratisAryate = mayA svasthAne eva sthApyate / [ svabhAvoktiH / hariNI vRttam ] // 15 // (bAe~ hastatala para, yA) sote samaya bAe~ bhujA para rakhe hue netra ke kone se, dhArArUpa se bahate hue, bhItara kI tapana se atyanta uSNa, ( garma-garma ) A~suoM se kAle aura malina par3e hue, apane hAtha ke sone ke kar3e ko, joki-dhanuSa kI DorI ko bAraMbAra khIMcane se jisameM kiJcit zuSka prAyaH tAje dAga par3e hue haiMaise maNibandhasthAna ( kalAI, pohacA) para se khisaka-khisaka kara giratA rahatA hai, usako maiM rAta bhara bAraMbAra hAtha meM DAlatA rahatA huuN| arthAt-maiM itanA durbala hogayA hU~, ki-apane hAtha ke sone ke kar3e ko-jo anavarata giratI huI A~suoM kI dhArA se kAlA aura malina ho gayA hai, aura jo bAra 2 hAtha se nikala 2 kara giratA rahatA hai, usako rAtabhara phira se hAtha kI kalAI meM DAlatA rahatA hU~ / isI prakAra bherI pratyeka rAta bItatI hai // 15 // priyaMvadA-( kucha socakara ) he sakhi ! isa kArya kI siddhi ke lie
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam- [tRtIyoahaM taM sumaNogobidaM kadua devadAsevAbadeseNa tassa raNo hasthaM pAvaissaM / [( vicinya-) halA ! madanalekhanamidAnImasyAH kriyatAm / ahaM tat sumanogopitaM kRtvA devatAprasAdA'padezena tasya rAjJo hastaM prApayiSyAmi / anasUyA- sahi ! roadi me suumAro eso poo| kiM vA sauntalA bhaNAdi / [sakhi ! rocate me eSa sukumAraH prayogaH / kiM vA zakuntalA bhaNati ? ] / zakuntalA --sahINioo ki vikappIadi ? / [ sakhIniyogo'pi vikalpyate ? ] / priyaMvadA-teNa hi attaNo uvaNNAsANurUaM cintehi lalidapadAvalibandhaM giidi| madanalekhanaM = kAmAvasthAsUcakaM patralekhanaM / tat = madanalekhanaM / sumanobhirgopitaM-sumanogopitaM = puSpapaTalaMnihitaM / kRtvA = vidhAya / devatAnAM prasAdasyA'padezastena-devatAprasAdApadezena = devatAprasAdo'yamiti cchalena / 'devatAsevApadezene ti pAThe devatAnAM sevA yena tat-devatAsevaM = puSpAdikaM, tasyApadezo= vyAjastenetyarthaH / sukumAraH = srltrH| anAyAsaprayojyaH / prayogaH = upAyaH / kiM bhaNati = tasyai rocate kimetat 1 / sakhInAM niyogaH-sakhIniyogaH = sakhyAdezaH, sakhyupadiSTaM / vikalpyate = vicAryate ? | vicAlyate vA / naivetyarthaH / eka madanalekha (prema-patra ) rAjA ko likhA jaae| aura usa patra ko phUloM meM chipAkara, devatA ke prasAda ke bahAne maiM use rAjA ke hAtha taka pahu~cA duuNgii| ___ anasUyA-he sakhi ! yaha sarala aura sundara upAya mujhe bhI acchA laga rahA hai / para zakuntalA se bhI pUcha leM-vaha isa viSaya meM kyA kahatI hai ? ! zakuntalA-kyA sakhiyoM kI salAha va AjJA bhI kabhI TAlI jA sakatI hai ? / arthAt-mujhe bhI yaha upAya uttama lagatA hai / . . priyaMvadA--to phira tuma apane prasaGga evaM dazA ke anurUpa, sundara evaM
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam .. ...[tena hi Atmana upanyAsAnurUpAM cintaya lalitapadAvalibandhAM gItikAm / zakuntalA-cintemi ! kintu avadhAraNAbhoruaM vevadi me hia / [cintayAmi, kintu avadhIraNAbhorukaM vepate me hRdayam ] / rAjA-(vihasya -) ayaM sa te tiSThati saGgamotsuko, vizaGkase bhIru ! yato'vadhIraNAm / / labheta vA prArthayitA, na vA zriyaM, zriyA durApaH kathamIpsito bhavet 1 // 16 // tena = yadyanumatantavApi patralekhana tarhi, upanyAsAnurUpAm = svAbhiprAyaprakAzikAM / lalitaH padAvalInAM bandho yasyAM sA, tAM-lalitapadAvalibandhaH = komalaprasannapadakadambagumphitAM / mIti kAM = chandobhedam / 'AyopUrvAddhasamaM dvitIyamapi yatra bhavati haMsagate ! / chandovidastadAnIM goti tAmamRtavANi bhASante / ' ityuktalakSaNAM / cintaya = viracaya / avadhIraNAbhIrukam = avajJA bhItaM / vepate = kmpte| _ vihasyeti / vRthA''zaGkamAnAM zakuntalAM dRSTvA rAjJo hAsaH / ayamiti / bhIru ! = he vRthAbhItitarale ! / yataH = mttH| duSyantAt / avadhIraNAm = avahelanam / vizaGkase = AzaGkase / so'yaM = dussyntH| te = tava / saGgame utsuka:-saGgamotsukaH = snggmotknntthaakulH| tiSThati = tvadAjJAmavasaraM ca pratIkSamANastiSThati / prAthayitA = yAcakaH / lakSmIsamutsukaH / zriyaM = lkssmii| labheta vA = prApnayAdvA / na vA = na labheta vA / sandigdhametat / parantu-zriyA = lalitapadAvali se ghaTita, koI acchI sI sarasa gItikA (chanda, AryA vizeSa) ko socakara banAo, jo usa patra meM likhI jaae| zakuntalA-aisI gItikA to maiM soca rahI huuN| parantu 'kahIM ve merI upekSA va tiraskAra na kara deM' isa bhaya se merA hRdaya kA~patA hai| rAjA-( haMsakara )-he bhIru ! jisase tuma tiraskAra evaM avadhIraNA ( asvIkAra ) kI zaGkA kara rahI ho, vaha to maiM tumhAre saGgama ke lie svayaM
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 abhijJAna-zAkuntalam [tRtIyoapi ca ayaM sa yasmAtpraNayAvadhIraNA __mazaGkanIyAM karabhoru ! zaGkase / upasthitastvAM praNayotsuko jano, na ratnamanviSyati, mRgyate hi tat // 17 // lakSmyA tu / IpsitaH = praarthyitaa| kathaM dugapaH 1 = kathaM na sulabhaH 1 / zriyAH prArthayitA janaH kadAcittAM labhate, na vA labhate iti tu yuktaM, kintu lakSmyAH kiM prArthayitAro durlabhAH 1 / evaJca bhavatyAH prArthanAM vihAtuM nAhaM samartha ityAzayaH / [sAmAnyena vizeSasamarthanAdarthAntaranyAsaH / 'vaMzasthaM vRttaM'.] // 16 // ayamiti / 'maNibandhAdAkaniSThaM karasya karabho bahi'rityamarAt-karabhaH = kaniSThikAprAntabhAgaH / tau karabhAvivorU yasyAH sA karabhorUH / tatsambuddhau-he ! karabhoru != karikaropamoru ! yasmAt = yasmAjanAt / azaGkanIyAM = zaGkilamapyayogyAM / praNayasyAvadhIraNAM-praNayAvadhIraNAM = snehaprArthanAmaGgam / zaGkase = tvamAzaGkase / so'yaM janaH = duSyantalakSaNo'yaM janaH / aMhaM / praNaye utsuka:-praNayotsukaH = tvatsnehotkaNThitaH san / tvAM-svayameva prArthayitum / upasthitaH =3 lAlayita ho rahA huuN| prArthI ( yAcaka ) to lakSmI ( dhana-sampatti ) kI prArthanA karane para bhI kahIM se lakSmI ko kadAcit pA sake, yA nahIM bhI pA sake, parantu lakSmI ke lie to prArthI ( lakSmI ko cAhanevAle yAcaka ) kyA kabhI durlabha hotA hai ? / nhiiN| arthAt-lakSmI to kisI ko prArthanA karane para bhI mile yA nahIM bhI mile yaha to sambhava bhI hai, para svayaM lakSmI yadi kisI ke pAsa jAnA cAhe, to use kauna nahIM cAhegA ? / ataH tuma svayaM hI yadi mere ko cAha rahI ho, to maiM tumhArI prArthanA ko kaise asvIkAra kara sakatA hU~? // 16 // ___ aura bhI-he karabhoru = gajanAsoru ! jisase ( mujhase ) tuma prArthanA kI asvIkRti kI anucita AzaGkA kara rahI ho, vaha jana (maiM) to tumhAre sneha ke lie utsuka ho, tumheM khojatA 2 svayaM hI tumhAre pAsa upasthita hai ! / kyoMki
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 181 sakhyau -ai attaguNAvamANiNi ! ko NAma sandAvaNijvANahetuaM sAradIaM joNaM AdavatteNa NivAredi ? / [ayi AtmaguNAvamAnini ! ko nAma santApanirvANahetukAM zAradIM jyotsnAmAtapatreNa nivArayati / zakuntalA-(sasmita- ) NioidAhmi ( -ityupaviSTA cintayati ) / ( sasmita - ) niyojitA'smi ( -ityupaviSTA cintayati )] / bahiravatiSThate / hi = yataH / ratnaM nAnviSyati = ratnaM na kvacidapi svaprArthayitAramanviSyati / kintu-tat = ratnaM / mRgyate = lAkaireva anviSyate / 'prArthibhiriti zeSaH / [arthAntaranyAsaH / 'vaMzastham ] // 17 // Atmano gumAnavamanute tacchIlA-AtmaguNAvamAninI / tatsambudvauAtmaguNAvamAnini ! = he svaguNagAravAnabhijJe ! / santApasya nirvANe hetureva hetukA, tAM = santApanirvAgahetukAM = kAmAdisantApazamanakAriNIM / zaradi bhavAMzAradI = zaratkAlabhavAM / jyotsnAM = candrikAm / AtapatreNa = chatreNa / evaJca bhavatyA saGgataH sa rAjA nUnamAtmAnaM dhanyamanumaMsyate, kA kathA tatastavA'vadhIraNAyA iti bhAvaH / niyojitA = kAmalekhe niyuktA'smi sakhIbhyAm / vismRtau nimeSau ratna kisI ko khojatA nahIM hai, kisI kI prArthanA nahIM karatA hai, kintu usa ratnakI khoja to dUsare loga hI karate haiM, usakI prArthanA karate haiN| ataH maiM hI tumheM khojatA 2 tumhAre pAsa AgayA huuN| karabha = pahuMcese kaniSThA aMgulI taka kA hAthakA nIcekA bhaag| karabhoru = hAthIkI sUMDakI taraha kramazaH sthUla jaGghAvAlI] // 17 // donoM sakhiyA~-he apane guNoM ko kama samajhanevAlI sakhi ! santApa ko dUra karanevAlI, zaradRtu ke candramA kI candrikA ( cA~danI) ko bhalA chAtA lagAkara kauna haTAtA hai ? / zArada candramA kI ThaNDI 2 kiraNoM ko, usakI tApa ko zAnta karanevAlI cA~danI ko, rokane ke lie bhI koI chAtAlagAtA hai ? / nhiiN| ataH vaha rAjA tumako kaise nahIM cAhegA ? / kaise rokegA ? / avazya caahegaa| __ zakuntalA-(ha~sakara- ) sakhiyoM ne vizeSa anurodha se mujhe isa kArya ( patralekhana ) meM lagA diyA hai / ( baiThI huI kavitA kA cintana karatI hai)|
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 abhijJAnazAkuntalam- [tRtIyo . rAjA-sthAne khalu vismRtanimeSeNa cakSuSA priyAmavalokayAmi / yataH unnimitaikabhralatamAnanamasyAH padAni racayantyAH / pulakA citena kathayati mayyanurAgaM kapolena // 18 // zakuntalA--halA ! cintidA mae gIdiA, asaNNihidANi uNa lehaNasAhaNANi / [halA ! cintitA mayA gItikA, asaMnihitAni punarlekhanasAdhanAni / yasya, tena vismRtanimeSeNa = nimeSazUnyena / priyAM = zakuntalAM / sthAne = ucite'vasare / 'yukte dve sAmprataM, sthAne' itymrH| unnamitaiketi / padAni = gItikApadAni / kavitApadAni / racayantyAH = viracayantyAH / asyAH = shkuntlaayaaH| unnamitA ekA bhUlatA yasmin tat = unnamitaikabhUlatam = utkSiptai kabhrakuTimanoharam / Ananam = mukham / pulakairaJcitena-pulakAJcitena = romAJcA'Jcitena / romAJcitena / kapolena = gaNDasthalena / mayi = duSyante / anurAgaM = premabandhaM / kathayati = sUcayati / [ svabhAvoktiH / 'bhrUlatA' mityatropamA ca / 'AryA' ] // 18 // asannihitAni = asannikaTasthAni / lekhanasya sAdhanAni-lekhanasAdhanAne = rAjA-maiM yahA~ nirnimeSa locana ho ( TakaTakI lagAkara ) bar3e hI acche isa mauke meM apanI priyA ko dekha rahA huuN| kyoMki apanI bhrukuTi ko Ter3hI karake, kavitA ke padoM ko racatI huI merI priyA kA mukha hI pulakAJcita = romAJcita--kapoloM ( gAloM ) dvArA mere prati isake anurAga ko prakaTa kara rahA hai // 18 // __zakuntalA-he sakhiyoM ! maiMne gIti to soca ( banA ) lI / parantu panna lekhana ke sAdhana ( bhoja-patra, syAhI, kalama-davAta Adi) to yahA~ haiM hI nahIM, patra kaise likhU ? /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 183 priyaMvadA-paM. imassi suodarasuumAre NaliNIvatte padacchedabhattIe NahehiM alihIadu / [ nanvasmiJchukodarasukumAre nalinIpatre padacchedabhaktyA nakhairAlikhyatAm / zakuntalA-(yathoktaM rUpayitvA-)halA ! suNadha dAva saGgadatthA Na vatti / [ ( yathoktaM rUpayitvA-) halA ! zRNutaM tAvat-saGgatArthA, na veti ] / ume-bhavahida mha / [avahite svaH] / . (shkuntlaa-vaacyti)| tujma Na ANe hiaaM, mama uNa maaNo divA vi, rattiM vi / Nikviva ! dAvai baliaM, tuha hatthamaNorahAI anggaaii| lekhanopakaraNAni, lekhanI-masIpAtra-patrAdIni / zukasyodaramiva sukumAre zukodarasukamAre = kIrakroDakomale / nalinIpatre = padminIpatre / padAnAM cheda eva bhaktistayA padacchedabhaktyA = padacchedavidhAnamArgeNa / nakhairAlikhyatAM = nakhairakSarANi likha / tAvat = lekhanAtpUrvaM / saGgato'rtho'syAH-sA saGgatArthA = yuktArthA / avahite = dattAvadhAne / . . priyaMvadA-sugge ke udara ( peTa ) kI taraha sukumAra (komala va cikane) isa kamalinI ke hare 2 patte para hI nakhoM se 'patracchedya' ( pattoM para nAnA prakAra ke lekha, citra Adi-likhane kI kalA ) kI taraha hI tuma patra likho| zakuntalA-( nakhAna se kamalinI ke komala patte para kavitAmaya prema-patra likhakara) he sakhiyoM ! tuma loga bhI ise suna lo, maiMne ThIka likhA hai, yA nahIM ? / donoM sakhiyA~-hama sAvadhAna ho ise suna rahIM haiM, sunaao| [zakuntalA-patra ko bA~catI haiM ] / 1. 'patracchedyabhaktyeti zobhanaH pAThaH / patracchedyaM-patralekhanakalAbhedaH /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 abhijJAnazAkuntalam- [tRtIyo[tava najAne hRdayaM, mama punamaMdano divA'pi, rAtrimapi / niSkRpa ! tApayati balIyastava hastai-manorathAnyaGgAni // 19 // ] taveti / niSkRpa ! = he nirdaya ! tava hRdayaM na jAne = tava hRdaye ko bhAva iti nA'haM vedmi / tava kIdRzI dazeti ca na jAnAmi / punaH = kintu / tava hastamanorathAni = tvadadhInasukhAbhilASANi / tvayyAsaktAni / pAThAntare tu-- tvayi = bhvdvissye| vRttA = jAtA manorathA yeSAntAni-vRttamanorathAni = jAtA'bhilASANi / bhavadAliGganAdikamIhamAnAni / me = mama / aGgAni = avayavAMstu / madanaH = manmathaH / divA'pi = ahanyapi / rAtrAvapi = rajanyAmapi / 'rAtrimapI'ti pAThe kAlAdhvanoriti dvitIyA / balIyaH = atyarthaM / kriyAvizeSaNametat / tApayati = santApayati / yadvA-tava hRdayaM = gopurakapATAyamAnaM, ripuMzarakoTibhirapyabhedyamaraH-sthalaM, na jAne iti na = kintu jAna eva, AptaH zravaNAt / ata eva me'GgAni sarvANyapi kAmo divAnizaM tApayati, tava tu vakSomAtramapi na tApayati, kathamanyathA nidAghe'pi zItalatarama kucayugala-parirambhaNAya bhavAnnAgacchati / itthaM ca tAdRzaM tava vakSa AliGginumicchAmItyartho bodhyaH / anumAnamalaGkAro'trArthe / yadvA hRd-ayamiti cchitvA-ayaM janastava hRt = hRdayamiti rUpakaM bodhyam / 'kAmaH punarmamAGgAnyapi yattApayati, tanna jAne' iti praznakAkuH / vRthaiva taapytiityrthH| yadvA-ayaM janastava hRt = hRdayarUpa iti tvatkAntijitena kAmena pIDyata iti, tadahaM na jAna iti na-kintu jAna eva / tvAM kaThoratvArya DayitumazaktaH kAmo mAM dahatItyAzayaH / pratyanIkAlaGkAraH / ityevamAdayo'tra nAnAvidhA arthA zrIrAghavabhaTTairuTTaGkitA vistarabhayAnnAtra likhyante / ___ 'niSkRpe'tyukte vajranAmakapratimukhasandhyaGgaM darzitaM, 'virUkSavacanaM yatta vajramityabhidhIyate' ityukteH| [atra kAvyAliGgAnuprAmarUpakamamAsoktyAdayo bahavo. 'laGkArAH santi, te nipuNaM svayaM nirNeyAH / AryA ] // 19 // __ he nirdaya ! he prANapyAre ! tumAre hRdaya kI kyA dazA hai, yaha to mujhe mAlUma nahIM hai, para mere to sampUrNa aGgoM ko ( zarIra ko) jinakA sukha tumAre hAtha hai aura jinakI bhAvanA tumAre meM lagI huI hai, madana (kAmadeva) dina rAta prabala vega se jalA rahA hai // 19 // 1. 'svayi vRtt|
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 185 rAjA-avasaraH khalvayamAtmAnaM darzayitum / ( sahasopasRtya-) tapati tanugAtri ! madanastvAmanizaM, mAM punadehatyeva / glapayati yathA zazAGka, na tathA hi kumudvatoM divasaH // 20 // upasRtya = tasyAH samIpaM sametya / tapatIti / tanu gAtraM yasyAH sA tanugAtrI / tatsambuddhau tanugAtri ! = he tanvani ! he tanvi! madanaH = kAmaH / tvAm = bhavatIm / anizam = nirantaram / tapati = satataM santApayatyeva / punaH = tu | mAMduSyantantu / dahatyeva = bharamIkuruta eva / hi = yataH / divasaH = ghsrH| yathA zazAGka = yAhA candramasa, glapayati = mlApayati / na tathA =na tAdRk / kumudvatIM = kumudinI-glapayati / divase candrasya yAdRzI glAnistathA na kumudinyA iti kAmenA'hameva balavat pIDye, na punarbhavatItyAzayaH / [vAkyayorbimbapratibimbabhAvAd dRSTAntAlaGkAraH / madanaH = harSadaH, sopi tapatIti virodhAbhAsaH, 'madana'padasya manmathaparatvAt / 'tanugAtrIti punaruktavadAbhAsaH / anuprAsaH / yatastanugAtrI, atastapatIti padArthahetukaM kAvyaliGgaJca / AryA ] // 20 // rAjA-apane ko prakaTa karane kA yahI acchA maukA hai| ( sahasA zakuntalA ke pAsa pahu~ca kara-) he tanugAtri ! = he kRzAGgi ! tumako to kAmadeva rAtadina kevala santApa hI pahu~cAtA hai, parantu mere ko to vaha jalA hI rahA hai| kyoMki--jitanA divasa kA Agamana-(sUrya kA udaya ) candramA ko malina aura hataprabha kara glAni pahu~cAtA hai, use niSprabha kara detA hai, utanA kumudinI ko nhiiN| [ sUrya ke udaya hone se yadyapi candramA aura kumudinI donoM ko hAni va santApa pahu~catA hai / parantu kumudinI kI to kevala yahI hAni hotI hai, ki vaha saGkucita ho jAtI hai,para usakI zobhA to banI rahatI hai, parantu candramA kI to sArI zobhA hI naSTa ho jAtI hai| sUrya ko dekhakara kumudinI saGkucita ho jAtI hai, aura candramA ko dekhakara kumudinI khila uThatI hai / para sUryodaya hone se candramA kI to cA~danI va zobhA donoM hI naSTa ho jAtI haiM / ataH kumu. dinI kI apekSA dina se (sUrya se) candramA kI adhika hAni hotI hai] // 20 //
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam [tRtIyo sakhyau -( vilokya, saharSamutthAya- ) sAadaM jadhAsamIhidaphalassa avilambiNo maNorahassa ? / [(vilokya saharSamutyAya-) svAgataM yathAsamIhitaphalasyA'vilambino mnorthsy| ( zakuntalA utthaatumicchti)| rAjA-alamalamAyAsena / sandaSTakusumazayanAnyAzuvimarditamRNAlavalayAni / guruparitApAni na te gAtrANyupacAramarhanti // 21 // __samIhitamanatikramya yathAsamIhitaM, yathAsamIhitaM phalaM yasyAsau-tasya = abhISTaphalazAlinaH / abhISTaphalonmukhasyeti yAvat / avilambinaH = akRtavilambasya / sahasopayAtasya / manorathasya = abhilaSaNIyasya / tava duSyantasyeti yAvat / alamalamiti / AgrahAtizayabodhanAya dviruktiH / sandaSTeti / guruH paritaH tApo yeSAntAni-guruparitApAni = tIvrasantApAni / ata eva-sandaSTaM kusumAnAM zayanaM yaistAni-sandaSTakusumazayanAni = santApaparilagnakusumazayyAni, glapitazayanIyakusumAni ca / Azu vimarditAni mRNAlAnAM valayAni yaistAni-AzuvimarditamRNAlavalayAni = avilambaparimarditAbasa kaTakAGgadAni / te = tava / gAtrANi = avayavAH / upacAraM = laukikamaryAdAziSTAcAraparipAlanamabhyutthAnAdikaM / nArhanti = kattuM na yogyAni / [ parikarAlaGkAraH, uttarArddha prati pUrvArddhArthasya hetutvAt kAvyaliGgaJca / 'AryA' // 21 // donoM sakhiyA~-( dekhakara, harSapUrvaka uThakara ) hamArI sakhI ke santApa kI zAntirUpa abhISTa phala ke sahita. avilamba hI siddha hone vAle ( zIghra hI svayaM upasthita honevAle ) manoratha ke viSayIbhUta Apa kA ( = priya duSyanta kA ) svAgata hai| [ zakuntalA-uThanA cAhatI hai / rAjA-nahIM, nahIM, isa kaSTa aura parizrama kI koI AvazyakatA nahIM hai / kyoMki santApa se phUloM kI zayyA meM bhI jina aGgoM ke dAga par3a gaye haiM, yA puSpa-zayyA ke phUla bhI jinase cipaka gae haiM aura mRgAla ke valayoM (kaGkaNoM) ko bhI jinhoMne santApa se vimarpita kara diyA hai aura murajhA diyA hai, aise
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 187 zakuntalA--( sasAdhvasamAtmagatam-) hiaa ! tadhA uttammina dANiM Na kimpi pddivjjsi| [ (sasAdhvasamAtmagata-) hRdaya ! tathottamya idAnI na kimapi prtipdyse!]| anasUyA-ido silAdalekkadesaM aNugehadu mahAbhAo / [ itaH zilAtalaikadezamanugRhAta mahAbhAgaH / / (zakuntalA-kiJcidapasarati ) / rAjA-( upavizya- ) kaJcitsakhIM vo nA'tibAdhate (5) zarIratApaH / / sasAdhvasaM = sabhayaM / 'bhiitibhoH sAdhvasaM bhy'mitymrH| tathottamya = pUrva duSyantaprekSaNAya evaM vyAkulIbhUyA'pi / idAnIM = tasmin mahasopagate / shrutsrvvRttaante| dRSTe c| kimapi na pratipadyase = kimapi ucitaM satkArAdikamapi na karoSi / pAThAntare-kiM pratipadyase = kimabhidhAsyasi ? / evaM svavighautkaNastvaM svamukhAdeva varNayitvedAnIM bhRzaM lajjitaM bhava, kA tava pratipattirityAzayaH / duSyantasya sahasopagamAd vrIDitAyA nAyikAyA iyamuktiH / zilAtalasyaikadezaM = zilAkhaNDam / anugRhNAtu = svIkarotu / apasarati = dUrIbhavati / lajayaiveti bodhyam / 'kaccitkAmapravedane' ityamaraH / vaH = yuvayoH / sakhIM = zakuntalAM / zarIratApaH = anggpiiddaa| 'azarIre'tyapi ca cchedH| azarIraH= tumAre atyanta santapta evaM komala ye aGga-isa prakAra upacAra ( abhyutthAna dene ke ziSTAcAra ) ko pAlane ke yogya nahIM hai // 21 // zakuntalA-( bhaya aura ghabarAhaTa pUrvaka manahI mana-) he hRdaya ! jisake viraha meM tU itanA klAnta aura vyAkula thA, aba usake Ane para bhaya va lajjA se tUM usakA satkAra-svAgata Adi kucha bhI kara sakane meM asamartha ho rahA hai-yaha kyA bAta hai?| ___ anasUyA--he mahAbhAga ! jisa para zakuntalA leTI hai, isI zilAtala ke isa khAlI bhAga meM Apa bhI-baiTha jaaie| . [ zakuntalA-kucha khasaka jAtI hai| rAjA-(baiThakara ) ApakI sakhI ko zarIra kA ( azarIra = kAmadeva kA ) santApa vizeSa kaSTa to nahIM de rahA hai ? / 1 'idAnIM kiM pratipadyase' iti pAThA0 /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 abhijJAnazAkuntalam [tRtIyopriyaMvadA-( sasmitam- ) dANiM ladghoSadho udhvasamaM gamissadi / [( sasmitam-) idAnIM labdhauSadha upazamaM gamiSyati / . . (zakuntalA-salajA tiSThati ) / priyaMvadA-mahAbhAa ! doNNampi vo aNNoNNANurAo paJcakkhA, sahIsiNeho uNa maM puNaruttavAdiNI krodi| [mahAbhAga ! dvayorapi yuvayoranyonyA'nurAgaH prtykssH| sakhIsnehaH punarmA punaruktavAdinIM karoti ] / kAmaH | tajanitastApaH-nAtibAdhate-nAtitamAM bAdhate kacciditi praznaH / sasmitamiti / zleSeNa kRtaM praznaM buddha vA tathaivottarayantyAH smitaM yuktameva / manorathasampattyA vA smayaH / idAnIM = tvatsamAgame sati / labdhamoSadhaM yenAsolabdhabheSajaH, shriirtaapH| upazamaM = zAnti, nirvRtiM ca / etenAkSarasaGghAto nAma nAsyalakSaNamuktaM- 'varNanA'zarasaGghAtazcitrAtheMrakSaramitai'riti / anyonyAnurAgaH = prsprsnehH| pratyakSaH = spaSTa eva / sakhyAM snehaH sakhIsnehaH = svavayasyAnurAgaH / punaruktaM vadati tacchIlA, tAM-punaruktavAdinIm = punaruktabhASaNazIlAm / spaSTasyApi prspraanuraagsyaivaabhidhaanaatpunruktiH| evaJca skhiisnehaattdiiyaa'nuraagsyaivaabhidhaanaatpunruktiH| evaJca-sakhIsne hAttadIyamanu [ dUsarA gUDha artha-ApakI sakhI ko kAmakRta santApa adhika vyAkula to nahIM kara rahA hai ?] / priyaMvadA--(haMsakara) hA~, santApa to bahuta hI jyAdA thaa| parantu aba usakI auSadha bhI mila hI gaI hai, (Apa ise mila hI gae haiN)| ataH isakA vaha santApa aba zIghra hI zAnta ho jAyagA / [zakuntalA-lajita ho sikur3a kara baiThI rahatI hai| priyaMvadA-he mahAbhAga ! yadyapi Apa donoM kA paraspara anurAga. pratyakSa hI hai, kyoMki-Apa donoM kI hI paraspara ke viraha' meM aisI cintanIya avasthA ho hI rahI hai| parantu sakhI ke prati merA sneha hI mujhe punaH usI bAta ko kahane ko prerita kara rahA hai|
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam rAjA-bhadre ! naitat parihAryyam / vivakSitaM hyanuktamanutApa jnyti| - priyaMvadA-teNa hi suNAdu ajo| [tena hi zRNotu AryaH] / rAjA-avahito'smi / priyaMvadA-assamavAsiNo jaNassa raNNA attihareNa hodavvaM tti NaM eso dhmmo| [AzramavAsino janasya rAjJA AtihareNa bhavitavyamitinanveSa dhrmH]| rAjA-asmatparaM kintat / . rAgameva bhavadviSayamadhikRtya kiJcidvacmItyAzayaH / etat = punaruktidoSasaMsRSTamapi vacanam / na parihArya = na tyAjyam / yataH-vivakSitaM = vaktavyam / anuktam = abhASitaM sat / anutApaM = santApa / janayati = vidhatte / ato'vazyaM tvaM svavivakSitaM vadetyAzayaH / tena = utsuko'si cet / avahito'smi = zrotuM sAvadhAno'smi / Azrame vasati. tacchIlasya-AzramavAsinaH-janasya = tapasvilokasya / Arti harati tacchIla:-Artiharastena = pIDAhareNa / nanu = nizcitaH / eSaH = ayaM / dharmaH = dharmyaH panthAH / asmAkaM paramasmatparam = asmadAyattaM / kintat 1 = rAjA-he bhane ! avazya kaho / bAta ko mana meM hI mata rkho| kyoMkijisa bAta ko kahane ko mana kare, use nahIM kahane se mana meM santApa aura vikalatA hI bar3hatI hai, ataH jo kucha bhI tuma kahanA cAhatI ho use avazya kaho / priyaMvadA-to he Arya ! Apa dhyAna dekara sunie| rAjA--maiM sAvadhAna hUM, khie| priyaMvadA-AzramavAsI tapasviyoM kI sabhI prakAra kI pIr3A ko dUra karanA-yaha rAjA kA dharma hai| - rAjA-to phira mere adhIna aura yogya isameM (zakuntalA kI pIr3A dUra karane kA ) kyA upAya hai ? /
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 abhijJAnazAkuntalam [tRtIyo priyaMvadA-teNa hi iaM No piasahI tuma jjeva uddisibha bhaavadA maaNeNa imaM avasthantaraM pAvidA, tA arihasi abbhuvavattIe jIvidaM se avlmbihuuN| [tena hi iyaM naH priyasakhI tvAmevoddizya bhagavatA madanenedamavasthAntara prApitA, tadarhasi abhyupapattyA jIvitamasyA avalambayitum ] / rAjA-bhadre ! sAdhAraNo'yaM praNayaH / sarvathA'nugRhIto'smi / zakuntalA-(anasUyAmavalokya-) halA ! alaM vo anteuravirahapajjussueNa rAesiNA uvaruddheNa / [(anasUyAmavalokya-- ) halA! alaM vAmantaHpuravirahaparyutsukena rAjarSiNoparuddhena ] / . mama atra kimasti, bhavatsakhyA yenArtiparihAraH syAditi praznAzayaH / nAhaM rAjetyAzayo vaa| tvAmevoddizya = tvAM nimittIkRtya / idaM = vibhAvyamAnam / anyAvasthAavasthAntaraM = dazAvizeSaM / prApitA=nItA / abhyupapattyA = svIkAreNa / 'abhyupapattiranugrahaH' iti zAzvataH / avalambayituM = dhArayitum / arhasi = yogyo'si / sAdhAraNaH = ubhayorapi samAnAvasthaH / ' sarvathA = bhavatprArthanayA sarvano bhAvena / svIkRtirato drshitaa| antaHpurasya = tatratyaramaNIlokasya, viraheNa paryutsu kastena = antaHpurikAlokavirahavikalena / bahuvallabhena / rAjarSiNA = anena duSyantena / uparuddhena = avaruddhena / vAM = yuvayoH / amunA vyApAreNa nAsti kimapi prayojanamityAzayaH / priyaMvadA-hA~, to-hamArI isa sakhI ko Apake hI kAraNa bhagavAn kAmadeva ne pIDita karake isa dazA ko pahuMcA diyA hai / ataH isa para Apa kRpA kreN| aura isake prANoM ko, evaM isake jIvana ko bacAnA-ApakA ucita karttavya hai| rAjA-he subhage! hamArA to donoM kA hI paraspara anurAga samAna hI hai / isameM prArthanA kI AvazyakatA hI nahIM hai / ataH Apake isa kathana se maiM sarvathA anugRhIta huuN| zakuntalA-( anasUyA kI ora dekhakara ) he sakhi ! apane antaHpura ( mahala ) kI striyoM ke viraha meM utsuka, anyAsakta, bahuvallabha ina rAjarSi ( duSyanta ) ko tuma loga isa taraha kyoM dabA raho ho ? / aura kyoM roka rahI ho / arthAt inake hRdaya meM mere lie sthAna hI kahA~ hogA ? ! inake to aneka striyA~ pahile se hI vidyamAna haiN|
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 191 rAjA-- idamananyaparAyaNamanyathA hRdayasaMnihite ! hRdayaM mama / yadi samarthayase, madirekSaNe ! madanabANahato'pi hataH punaH // 22 // anasUyA-bahuvallahA kkhu rAANo suNIanti / tA jadhA iaM No piasahI bandhuaNasoaNIA Na hodi tathA karissadi / [bahuvallabhAH khalu rAjAnaH zrUyante, tadyathA iyaM naH priyasakhI idamiti / hRdaya-sannihite ! = he hRdyeshvri.!| madire IkSaNe yasyAH sA tatsambuddhau-madirekSaNe ! = he caJcalalocane ! 'AghUrNamAnamadhyA yA, kSAmA caa'nycittaarkaa| dRSTivikAsitA'pAGgA madirA taruNe made' iti bharataH / idaM = prakaTitAzayam / na anyat-paramayana yasya tat-ananyaparAyaNaM = tvadadhInaM, tvadekapraNayapravaNaM / me = mama / hRdayaM = cittaM / yadi-anyathA = anyaparAyaNamiti / samarthayase = nizcinuSe tarhi / madanasya bANaireva hato'pi = smarazarArdito'pi, ahaM-punaH = punarapi-itopyadhikaM / hataH = vipannaH / mamahRdayezvarI yadyanyathA'. smAn zaGkate-kA nu gatirasmAkamiti mahadidaM no daurbhAgyamityAzayaH / [ 'madirekSaNa'pade upamA / lATAnuprAsaH / parikarazca, 'hRdayavAsinI'tyAdeH sAbhiprAyavizeSaNaghaTitatvAt / 'sAma'nAmakaM pratimukhasandhyaGgam / 'tatra sAma priyaM vAkyaM sAnuvRttiprakAzaka'miti bharatokteH / drutavilambitaM ca vRttam ] // 22 // ____ bahvayo vallabhA yeSAM te = bahuvallabhAH = anekprigrhaaH| tat = tasmAt / rAjA-he hRdayasthala nivAsinI priye ! yadi mere ananya parAyaNa (kevala tumhAre meM hI anurakta) isa hRdaya ko tuma isa prakAra sandeha kI dRSTi se dekhogI, ( anyAsakta samajhogI), to he unmatta kara denevAle tIkhe nayanoMvAlI. priye ! maiM to madana ke bANoM se ghAyala to pahile se hI hU~, para aba tumhAre isa prakAra sandeha karane se to maiM sacamuca hI mArA jAU~gA // 22 // __ anasUyA-'rAjA loga aneka ramaNiyoM se prema kiyA karate haiM' aisA sunA
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 abhijJAnazAkuntalam- [tRtIyobandhujanazocanIyA na bhavati, tathA kariSyasi'] / rAjA-bhadre ! kiMbahunA ?parigrahabahutve'pi dve pratiSThe kulasya nH| samudrarasanA corvI, sakhI ca yuvayoriyam // 23 // yathA = yenApAyena / iyaM = mugdhA tapasvinI zakuntalA / bandhubhirjanaiH zocanIyAbandhujanazocanIyA = priyajanazocyA / ayogye pade nivezitA cedvAndhavaduHkhaheturasyA ayamanurAgo bhavediti bhAvaH / bhadre ! = he zubhe ! bahunA = analpabhASitena / kiM = kiM prayojanaM / sAraM te vcmiityaashyH| . . parigraheti / parigrahANAM bahutvaM, tasmin-parigrahabahutve = mama lalanAbAhulye'pi / 'parigrahaH parijane, patnyAM, svIkAramUlyayoH' iti vizvaH / samudro rasanA yasyAH sA-samudrarasanA = sAgaramekhalA ( samudrAntA ) / 'urvI ca = vasundharA ca / yuvayoH = bhvtyoH| iyaM sakhI ca = zakuntalA ca / mudrayA sahitA samudrA, rasanA yasyAH sA-samudrarasanA = mitbhaassinnii| mudaM rAti dadAtIti mudraM = ratnaM / tena sahitA samudrA, rasanA yasyAH seti samAse-ratnamekhalAlalitA cetyarthaH / ime dve, me kulasya = asmadvaMzasya / pratiSThe = mAnavarddhinyau / saMsthApike / 'pratiSThA gaurave, sthitau' iti haimaH / evaJceyameva mama paTTamahiSI bhaviSyatItyAzayaH [ pratiSThAtvAropAdatizayoktiH / tulyayogitA / zleSaH, rUpakamanuprAsazca / ] // 23 // jAtA hai| ataH hamArI yaha saMkhI zakuntalA apane bandhujanoM se zocanIya na ho, (isakI durdazA ko dekhakara isake bandhujanoM ko-hamalogoM ko, tathA isake pitA tAta kaNva ko bhI, duHkhita na honA pdd'e| aisA hI Apa kareM / isakA pUrA dhyAna rkheN| rAjA-he subhage ! adhika kyA kahU~ yadyapi mere antaHpura meM striyoM kI kamI nahIM hai, mere priyA bhAryA bhI bahuta sI haiM. parantu hamAre isa pauravakula kI pratiSThA ko to maiM do hI vastuoM se samajhatA hU~-eka to samudra paryantA pRthivI se, dUsare ApakI isa sakhI se / arthAt-aneka striyoM ke rahate hue bhI, maiM zakuntalA ko hI apanI paTarANI (mahArAnI) bnaauuNgaa| aura isI kA putra merI gaddI kA uttarAdhikArI bhI hogA // 23 // 1. 'kariSyati' iti pAThe-'bhavA'niti shessH|
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] 13 abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 193 ume-Nimvuda m| [nirvRte svH]| ( zakuntalA--harSe sUcayati ) / priyaMvadA--( janAntikam- ) aNasUe ! pekkha pekkha mehavAdAhadaM vibha gajhe moroM kkhaNe kkhaNe paJcAadajIvidaM piashiiN| [(janAntikam-) anasUye ! prekSatva prekSasva meghavAtAhatAmiva grISme mayUrI, kSaNe kSaNe pratyAgatajIvitAM priyasakhIm !] / zakuntalA--halA ! marisAvedha loapAlaM, jaM ahmahiM vissaddhAlAviNIhi uvArAdikkameNa bhaNidaM / [halA ! marSayataM lokapAlaM-yadasmAbhirvizrabdhapralApinIbhirupacArAtikrameNa bhaNitam / nirvRte = AvAM sukhite, nizcinte ca jaate| sUcayati = nATayati / janAntikamiti / tripatAkakareNA'nyAnapavAryA'nasUyAyai kathayatItyarthaH / meghavAtAhatA = meghAgamazItalapavanAndolitAM / mayUrImiva = barhiNavadhUmiva / kSaNe kSaNe = pratikSaNaM / pratyAgataM jIvitaM yasyAH sA, tAM-pratyAgatajIvitAM = samAgataprANAM / vAtena meghAgamAzAyAH parivaddhitatvAdvA pratyAgataprANatA / marSayataM = kSamApayataM yuvAM / lokapAlaM donoM sakhiyA~-aba hamaloga kRtakRtya ( sukhI ) aura nizcinta ho gii| [zakuntalA-harSa prakaTa karato hai ] / priyaMvadA-( alaga se anasUyA se ) he anasUye ! dekha, dekha, jaise grISma ke saMtApa se santapta mayUrI, megha ke Agamana ke sUcaka pavana se punaH jIvana ko prApta hotI hai, vaise hI hamArI yaha priya sakho zakuntalA bhI isa rAjarSi ke Agamana se tathA inake AzvAsanaprada vacanoM se prati kSaNa jIvana ko prApta ho rahI hai / ( isameM jIvana kA saMcAra aura svasthatA bar3ha rahI hai)| arthAt-meghAgamanase jaise mayUrI harSita hotI hai, vaise hI yaha zakuntalA duSyanta ke Agamana se haSita ho rahI hai, aura mAno yaha punaH nayA jIvana hI prApta kara rahI hai ! zakuntalA-halA sakhiyo ! hamalogoM ne ( arthAt maiMne ) ina prajApAlaka
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 abhijJAna-zAkuntalam [tRtIyosakhyau--(sasmitam-) jeNa taM mantidaM so jeva marisAvedu, aNNassa ko accao ? / [ ( sasmita-) yena tanmantritaM sa eva marSayatu / anyasya ko'tyayaH?] / zakuntalA--arihadi kkhu maharAo imaM visoDham / parokkhaM vA Na kiM ko mantedi / [arhati khalu mahArAja imaM viSoDhum / parokSaM vA na kiM ko mantrayati ?] / = duSyantaM / yataH-vizrabdhaM pralapituM zIlaM yAsAntAbhiH-vizrabdhapralApinIbhiH = yathecchamAbhASamANAbhiH / upacArasyAtikrameNa = anaucityena, vinayabahirbhAvaNa / bhaNitaM = bhASitaM / 'niSkRpe'tyAdibhiryadasmai bahuza upAlambho mayA dattaH, tasmAdasmAbhiH kSamAyAcanA kaaryetyaashyH| yena - yena janena / tvayeti yAvat / tat = anucitaM / mantritaM = bhaNitaM / sa eva = sa eva janaH / tvameveti yAvat / marSayatu = kSamAzyatu / anyasya % asmAkaM / ko'tyayaH = kA hAniH / tvayaiva kSamA prArthanIyA, yatastvameva tathA nigaditavatItyAzayaH / idaM = maduktamanucitaM / viSoDhuM = kSantuM / parokSam = apratyakSaM / ko vA = ko vA janaH / kiM na mantrayati = kiM na kathayati / kiM na vimRzati / yuktamayuktaM vA svagRhacatvarasthaH kiM kiM nAma ko na jalpati ? / sarvopi jalpati / tatkSantavyaM skhalitaM na ityAzayaH / ] rAjarSi ke viSaya meM jo ziSTAcAra kA pAlana na karate hue, apanI bAta-cIta meM kucha anucita bhI kaha diyA hai, usake lie inase kSamA mA~ganI caahie| donoM sakhiyA~-(kucha haMsakara ) jisane kucha anucita kahAM ho, vahI (tuma hI ) kSamA maaNge| dUsare kA ( hama logoM kA ) isameM kyA bigar3atA hai| arthAt hamArI kyA hAni hotI hai, jo hama kSamA maaNge| zakuntalA he mahArAja ! Apake parokSa meM Apake viSaya meM maiMne jo bhI kucha upAlambha vAkya kahe haiM, unako Apa kSamA kreN| pIche se to kisako, kauna-jo cAhe so nahIM kaha detA hai|
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam rAjA---( sasmitam--) . aparAdhamimaM tataH sahiSye, yadi rambhoru ! tavA'GgasaGgamRSTe / kusumAstaraNe klamApahe'tra svajanatvAdanumanyase'vakAzam // 24 // priyaMvadA-( sopahAsam-) NaM ettikeNa ugNa tuTo bhavissadi ? / [( sopahAsam-) nanvetAvatA punastuSTo bhaviSyati ? ] / zakuntalA--( saroSamiva-) virama virama duntriNode ! etAvadavatthaM gadAe mae kIlasi ? / aparAdhamiti / rambhe itra UrU yasyAH sA-rambhorUH / tatsambodhanaM-he. kadalIkANDazItapRthulataroru ityarthaH / imaM = tvatkRtamenam / aparAdham = avinayaM / tataH = tadaiva / sahidhye = kSamiSye / yadi = ydaa| tava-aGgAnAM saGgena mRSTe-aGgasaGgamRSTe = aGgasaMsargaparimlAne / ata eva klamamapahanti tasmin klamApahe = mama klaantihre| tava = bhvtyaaH| atra = asmin / kusumaanaamaastrnnepusspshyniiye| svajanasya bhAvastattvaM, tasmAt-svajanatvAt = AtmoyabuddhayA / avakAzam = madavasthAnam / anumanyase = tvaM svIkuruSe cet / / yadi svazayanIye mAmapi sthApayasi, tadA kSamiSye tavAparAdhamityAzayaH [ 'rambhoru pade upamA / 'svadaGgasaMsargAlamApahe'-ityatra madArthahetukaM kAvyaliGgam / pragamanaM nAma pratimukhamandhyaGgam / 'svAgata'mityArabhyaitadantamuttarapratyuttarabhAvasya sattvAt / 'uttarottaravAkyantu bhavetpragamanaM punaH' ityukteH / aupacchandasikaM ca vRttam ] // 24 // etAvanmAtreNa = zayyopAntanivezamAtreNa / tuSTaH = kRtaarthH| kiM modaka rAjA-(haMsakara ) he rambhoru ! tumAre isa aparAdha ko maiM tabho kSamA karUMgA, jaba tuma apane aGgoM ke samparka se murajhAye hue isa kusuma-zayana (phUloM kI seja) para apanA hI samajha kara-mujhe bhI baiThane ko anumati dogo // 24 // priyaMvadA-( haMsI ur3AtI huI ) basa, itane se ho (isakI seja para eka sAtha baiThane mAtra se hI ) kyA Apa santuSTa ho jaaeNge| zakuntalA--(kucha banAvaTI krodha ke sAtha ) arI durvinIte ! ( DhITha !)
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 abhijJAnazAkuntalam [tRtIyo [( saroSamiva ) virama virama durvinIte ! etAvadavasthAM gatayA mayA krIDasi ? ] / anasUyA-( bahiH sadRSTikSepa- ) piaMbade ! esa tavassimibhapodao ido tado diNNadiTThI nUNaM mAdaraM pabbhaTTa aNNesadi / tA saMjojemi NaM / [( bahiH sadRSTikSepa-) priyaMvade ! eSa tapasvimRgapotaka itastato dattadRSTinUnaM mAtaraM prabhraSTAmanviSyati / tatsaMyojayAmyenam / priyaMvadA--halA ! cabalo kkhu eso, Na eNaM saMjojaiDeM eAiNI pAresi, tA ahampi sahAattaNaM karissaM / ( -ityubhe prasthite ) / [halA ! capalaH khalveSo nainaM saMyojayitumekAkinI pArayasi, tadahamapi sahAyatvaM kariSyAmi (-ityubhe prasthite )] / darzanamAtreNaiva zakyA kSudupahantam 1 / upahAsavAkyametat / durvinIte = avinIte ! virama = maunamArasva / etAvadavasthAM = zocanIyadazAM / gatayA = prAptayA'pi mayA / krIDasi != upahasasi mAm / dRSTikSepeNa saha sadRSTikSepaM = bahirvilokya / eSaH = atibaalH| ataeva svayaM gntumshktH| tapasvI cAsau mRgapotakazca-tapasvimRgapotakaH = mugdhamRgakizorakaH / 'tapasvI tApase, cAnukampAhe'-iti vizvaH / itastataH= pratidizam / dattA dRSTiyanAsau tathA = niviSTalolalocanaH / nUnaM = dhruvaM / prabhraSTAM = viyuktAm / anviSyati = gaveSayati | tat = tasmAt / saMyojayAmi = tadantikaM prApayAmi / capalaH = aticplH| eSaH = mRgazAvakaH / pArayasi = zaktA bhaviSyasi / vartamAnasAmIpye laT / cupa rahA, cupa raha, merI aisI avasthA meM bhI ( aisI kaSTa va bImArI kI avasthA meM par3I huI se bhI ) mere se tUM haMsI karatI hai ! ___ anasUyA-(bAhara kI ora dRSTi DAlatI huI- ) sakhI priyaMvade ! dekha to yaha becArA hariNa kA baccA idhara udhara bhaTaka rahA hai, yaha jarUra apanI bhUlI huI mAtA ko hI khoja rahA hai| ataH maiM jAkara isako isakI mA~se milA detI huuN| priyaMvadA-he sakhI anasUye ! yaha bar3A hI caJcala hai, ataH tuma ise ikallI nahIM le jA sakogI / ataH maiM bhI isa kArya meM tumArI sahAyatA karatI huuN|
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 197 zakuntalA-halA ! iko agNado pa ko mantuM aNumaNNe, jado asahAiNI si / / [halA ! ito'nyato na vAM gantumanumanye, yata ekaakinysmi]| ume-( sasmita- ) tumaM dAva asahAiNI, jAe pahavINAho samIve vahadi ! (-iti nisskraante)| [( sasmitaM-) tvaM tAkdasahAyinI ! yasyAH pRthivItArthaH samIpe vartate ] / (iti nisskraante)| zakuntalA-kathaM gadAo jeva piasahIo ! / [kathaM gate eva priyasakhyau !] / rAjA--sundari ! alamAvegena, nanvayamArAdhayitA janaste sakhIbhUmau vartate, tducytaam| sahAyatvaM = sAhAyyam / prasthite = calite / itaH = asmAtpradezAt / anyataH = anyatra deze / vAM = yuvAm / anumanye = svIkaromi / AjJApayAmi / asahAyA'smi = ekAkinyasmi / tAvaditi / yasyAH samIpe pRthvInAtho vartate, sA kathamasahAyeti-sopahAsaM vacaH / iti = ityuktvA / kathaM gate = kuto'payAte-iti sakhedaM vacaH / 'madvacanamanAkalayya gate' iti evakAreNodvegaH sUcitaH / Averona% udvegena / alaM = na prayojanam / nanurvAkyAlaGkAre / ArAdhayitA = sevakaH / hRdayanivezitatvatpatimaH ! sakhInAM bhUmistasyAM-sakhIbhUmau = sakhIsthAne / sahacarapade iti yAvat / tat = tasmAt / ucyatAm = kathaya / kiM te kArya karomItyagrimazlokena sambadhyate / zakuntalA-he sakhiyoM ! tumheM anyatra jAne kI svIkRti maiM nahIM duuNgii| kyoMki-maiM yahA~ asahAya ( ekAkinI ) huuN| donoM sakhI-( kucha ha~sakara ) kyA tuma bhI asahAya ho, jisake pAsa pRthivI ke nAtha ( rakSaka rAjA, duSyanta ) baiThe haiN| . . (donoM jAtI haiN)| zakuntalA haiM ! maiM kyA karU~, ye to donoM hI calI gaI ! / . . rAjA-he sundari ! ghabar3Ao mata / maiM to tumArI ArAdhanA (sevA) karane vAlA sevaka,sakhI kI taraha tumAre pAsa yahA~ baiThA hI huuN| kaho,tumhArI kyA sevA kruuN| 1 'pRthivyA yaH zaraNaM, sa tava samIpe sate' pA0 / zaraNaM-rakSakaH /
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 " abhijJAnazAkuntalam- [tRtIyokiM zIkaraiH klamavimardibhirAdravAtaM saJcAlayAmi nalinIdalatAlavRntam / aGke nidhAya caraNAvuta padmatAmrau saMvAhayAmi karabhoru ! yathAsukhante // 25 // zakuntalA--Na mANaNIesuM jaNesuM attANaM abarAhaissaM / [na mAnanIyeSu janeSvAtmAnamaparAdhayiSyAmi ] / kimiti / klamaM vimRdganti tacchIlaiH-klamavimadibhiH = santApahAribhiH / zIkaraiH = jalakaNaiH / Adro vAto yasya tat-ArdravAta = klinnapavanaM / nalinInAM dalainimitaM-tAlavRttaM- nalinIdalatAlavRntaM = padminIpatravicitaM vyajanAmadam / 'vyajanaM tAlavRntaM syaaditymrH| saJcAlayAbhi = vIjayAmi kim ? / uta = kiM vA ? / karabhoru ! = he parivRttoru ! padmavattAmrau-padmatAmrau = kamalodararaktau / te = tava / caraNau = pAdau / aGke = utsngge| nidhAya = sthApayitvA / yathAsukha = mandamandaM / saMvAhayAmi = mardayAmi kim / [ pUrvArdhottarArddhayorvikalpAlaGkAraH / kAvyaliGgaparikara vRttynupraasaaH| padmatAmra-karabhorupadayorupamA / nalinIdale tAlavRntatvAropasya prkRtopyogitvaatprinnaamH| upanyAso nAma pratimukhasandhyaGgam / taduktaM vizvanAthena-'upanyAsaH prasAdana miti / mAlA nAma nATyabhUSaNajya pradarzitaM-'mAlA syAdyadabhISTArthaprakAzana miti bharatAt / vasantatilakaM ca chandaH ] // 25 // ___mAnanIyeSu = cakravartitayA sarvajanamAnanIyeSu / janeSu = bhavadvidheSu / AtmAnamaparAdhayiSyAmi = saMvAhanAdikarmAnujJAnenAtmAnaM kRtapApAcaraNaM vidhAsyAmi ! ___ kyA santApa ko dUra karane vAle aura ThaNDhe 2 jala ke kaNoM se bhIge rahane se jisakI havA ThaNDI ho rahI hai, aise kamalinI ke pattoM se bane hue isa paMkhe ko hilA kara tumheM havA karU~ ? / yA pana kI taraha lAla va komala tumAre donoM caraNoM ko apanI goda meM rakha kara, kyA sukhadarUpa se dhIre 2 dabAU~ ? // 25 // zakuntA -maiM mAnanIya janoM se ( Apa aise pratApI cakravartI rAjA se ) apanI sevA kA kArya karAkara apane ko aparAdhI nahIM bnaauuNgii| aisA kaha kara
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 199 (-ityavasthAsadRzamutthAya prasthAtumicchati ) / rAjA-(avaSTabhya-- ) sundari ! aparinirvANo divasaH / iyazca te shriiraabsthaa| utsRjya kusumazayanaM nalinIdalakalpitastanA''varaNA / kathamAtape gamiSyati parivAdhAkomalairaGgaiH 1 // 26 // ___ (- iti balAnnivArayati ) / avasthAsahazaM = viraha janyakAAdyanurUpaM / manda mandamiti yAvat / srastavasanA vA / prasthAtuM = gantum / avaSTabhya = paTAJcalaM dhRtvA / aparinirvANaH = azAntatApaH / asamAptaprakharatApa iti yAvat / iyam = IdRzI / virahavidhurA / zarIrasya avasthA-zarIrAvasthA = dehadaurbalyAdi kadarthitA dazA / utsRjyeti / nalinIdalaiH kalpitaM stanayorAvaraNaM yasyAH sA-nalinIdalakalpitastanAvaraNA = kmliniiptraavRtstnaabhogaa| paribAdhayA komalAni taiHparivAdhAkomalaiH = virahavyathAkathitaiH / kRzataraiH / aGgaiH = avyvairuplkssitaa| kusumakalpitaM zayanaM = kusumazayanaM = puSpazayyAm / utsRjya = vihAya / Atape% nidAghe / kathaM gamiSyasi = kathaM yAsyasi 1 / dvitrANi padAnyapi gantuM na samarthA tvaM bhaviSyasItyAzaH / [ anupAsaH / parikaraH / kAvyaliGgam / 'upapattikRto yo'rtha upanyAsastu sa smRtaH' iti bharatoktopanyAsalakSaNAnusAreNopanyAso nAma pratimukhasandhyaGgametena darzitam / 'AryA' ] // 26 // apanI kAmAtura asvastha dazA ke anukUla hI dhIre 2 uThakara jAnA cAhatI hai ] / rAjA-(pakar3akara ) he sundari ! abhI to dina bhI DhalA nahIM hai / ataH ghAma (dhUpa) bahuta kar3I par3a rahI hai / aura tumAre zarIra kI yaha dazA hai / bhataH isa samaya meM to tumhArA bAhara jAnA ThIka nahIM hai |kyoNki he sundari ! phUloM kI isa seja ko chor3akara, santApa se pIr3ita apane komala ina aGgoM ko lekara, kamalinI ke pattoM se stanoM ko Dhake hue tuma, bhalA batAbho to-isa dhAma meM bAhara kaise jAogI ? // 26 // [ zakuntalA ko jabaradastI pakar3a kara rAjA rokatA hai|
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam- [tRtIyozakuntalA-muJca muzca maM, Na vastu attaNo pahavAmi / athavA sahImettasaraNA kiM dANiM ettha karissaM ? / [ muzca muJca mAm, na khalvAtmanaH prabhavAmi / athavA sakhImAtrazaraNA kimidAnImatra kariSyAmi ? ] / raajaa-dhigboddito'smi|| zakuntalA-Na kkhu ahaM mahArAaM bhaNAmi, devvaM uvAlahAmi / [ na khalvahaM mahArAja bhaNAmi, daivamupAlabhe] / rAjA-anukUlakAri daivaM kathamupAlabhyate ? / balAnnivArayati = anicchantImapi tAM balAdavaruNaddhi / AtmanaH = svasya / gurujanAdhInA'haM, na vapuste dAtumprabhavAmItyAzayaH / sakhyAveva zaraNaM yasyAH sA-sakhImAtrazaraNA = skhiimaatrprirkssitaa| [ nAtra tAtakaNvaH sannihitaH / rAjA cAyaM balazAlI / tatko me trAtA bhaviSyati 1 / hA hA hatA'smi ] / kimidAnIM = balAtkAramA carituM pravRtte rAjani / vrIDitaH lajitaH / [ anicchantyAM balAtkAreNa pravarttamAno'nayA zakuntalayA tAtakaNvaM smarantyopAlabdho lajjito'smi / na khalu = naiva / bhaNAmi = upAlabhe / kintu-daivaM = bhAgyam / upAlabhe = nindaami| anukUlaM kartuM zIlamasya-anukUlakAri = abhISTaM sampAdayat / zakuntalA-mujhe chor3ado, mujhe chor3a do| maiM svatantra nahIM huuN| athavA tAta to kaNva bAhara gae hue haiM. ataH merI to yahA~ kevala sakhI hI sahAyaka haiM, aura ve bhI yahA~ upasthita nahIM haiM, ataH aba maiM kyA karU~ ? / rAjA-mujhe dhikkAra hai| isane mujhe khUba lajita va lAJchita kiyA-jo mere Upara yaha aisA ( balAtkArakA ) doSAropaNa kara rahI hai ! / zakuntalA-maiM mahArAja ko doSa nahIM de rahI hUM, kintu maiM to apane daiva ( bhAgya ) ko hI doSa de rahI huuN| rAjA-apane anukUlakArI daiva ( bhAgya) ko kyoM doSa de rahI ho ? / arthAt daivane to tuma ko mere sadRza cakravartI rAjA ko patirUpa se de diyA~, phira bhI tuma deva ko ulAhanA de rahI ho ! / [arthAt jisake lie tuma itanI vyAkula thI, vahI maiM daivAt tumheM mila gayA, phira bhI tuma daiva ko kyoM doSa detI ho ?] /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ s:] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 201 zakuntalA-dhaM dANiM Na uvAlahissaM, jaM meM attaNo aNIsaM kaduA paraguNehiM lohAvedi / [kathamidAnI na upAlapsye, yanmAmAtmano'nIzAM kRtvA paraguNelobhayati ?] / raajaa--(svgtm-)| apyautsukye mahati dayitaprArthanAsu pratIpAH, _. kAntyo'pi vyatikarasukhaM, kAtarAH svAGgadAne / AvAdhyante na khalu madanenaiva, labdhAntaratvA dAvAdhante manasijamapi kSiptakAlAH kumAryaH // 27 // upAlabhyate = nindyate 1 / matsaGgamamabhilaSantyAstava daivena mayA saha yojanantavAnukUlamevetyAzayaH / upAlapasye.= nindiSyAmi / Atmano'nIzAm = svazarIrasyApi asvatantrAm / parasya = duSyantasya / guNaiH = saundaryAdibhiH / lobhayati = tadabhilASiNIM mAM vidhatte / ato daivaM nindaamiityaashyH| ___apyautsukya iti / mahati = vipule'pi / autsukye = autkaNTye / dayitasya = priyasya / prArthanAsu = abhyarthanAsvapi / pratIpAH = viparItA eva / vyatikareNa = parasparamamAgamena,yatsukhaM tat kAGkSantyo'pi = abhilaSantyo'pi, svasya yadaGga, tasya dAne = svazarIrasamarpaNe / kAtarAH = bhIrukAH / kumAryaH = kanyAH / mugdhaanggnaaH| labdhamantaraM yenAsau tasya bhAvastattvAt-labdhA'ntaratvAt = praaptaavsrtyaa| zakuntalA-daiva ko doSa kyoM na dUM, jo daiva mujhe aisI paravaza (pitA ke adhIna ) ko bhI, dUsare ( Apa ) ke guNoM se yoM lobhAnvita ( Apake guNoM para Asakta) kara rahA hai ! / rAjA-(manahI mana) priya ke prati atyanta autsukya ( utkaNThA ) hone para bhI dayita (prANapriya ) kI prArthanA (surata prArthanA ) para viruddha hI AcaraNa (nAhIM) karane vAlo, bAhya aura Abhyantara surata sukha kI icchA rahane para bhI, apane adhara, kapola, kuca Adi aGgoM ko priya ko dene meM atyanta kAtara apane
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 abhijJAna-zAkuntalam tRtIyo (zakuntalA--gacchatyeva ) / rAjA---na kathamAtmanaH priyaM kariSye / . (-upasRtya paTAntamavalambate ) / zakuntalA--porava ! rakkha rakkha viNaaM, ido tado isio saJcaranti / madanenaiva = kAmenaiva / AbAdhyante = pIDyante / iti na khalu = naivametat / kintu kSiptaH kAlo yAbhistAH-kSiptakAlAH = maugbhyena vyatikrAntasuratasukhasamayAH satyaH / manasijamapi = madanamapi / AbAdhante = pIDayanti / balavatyAM sambhogasaGgamecchAyAM satyAmapi, madanena tADyamAnA api ca-kAlaM kSipantyaH, svAGgadAne kAtarA, madanamapi viDambya pIDayantIti bhaavH| [anyonyamalaGkAraH / kSiptakAlAH satyo madanena pIDyante iti padArtha hetukaM kAvyaliGgam / zakuntalAprastAve mugdhAsAmAnyena kathanAdaprastutaprazaMsA ca / mandAkrAntA vRttaM / / / 27 / / gacchatyeva = nivartyamAnA'pi gantuM pravarttata eva / AtmanaH priyaM = svepsitaM / sambhogArtha priyA'varodhanAtmakam / kathaM na kariSye = kariSyAmyeva / __upasRtya = gatvA / paTAntaM = valkalAJcalam / avalambate = gRhNAti / vinayaM = aGgoM ko chUne bhI nahIM denevAlI), aprAptapatisaMsargasukhA mugdhA kumAriyA~navayuvatiyA~-avasara pAkara kevala kAmadeva se hI ye pIDita hotI haiM, yaha bAta nahIM hai, kintu surata sukha dene meM vilamba-kAlakSepa-karake ye svayaM kAmadeba ko bhI pIDita karatI haiM / arthAt-kAmadeva ke aneka prayatna karane para bhI, pati ke sAtha Ananda lene kI inakI svayaM icchA rahane para bhI, ye kumAriyA~ (mugdhA navavadhU tathA yuvati kumAriyA~ ) apane zarIra para hAtha hI nahIM lagAne detI haiM, ataH becArA kAmadeva bhI ina para bANa chor3atA chor3atA thaka-sA jAtA hai / ( arthAt isakI bhItara se to saMbhoga kI icchA hai, para Upara se yaha nakharA kara rahI hai)|| 27 // [zakuntalA-jAtI hai| rAjA-maiM apane mana kI cAha ko kyoM na pUrI karU~ ? / avazya pUrI kruuNgaa| [jAkara zakuntalA kA dhotI kA pallA (kinArA) pakar3a letA hai ] / zakuntalA he paurava ! vinaya aura ziSTatA kI rakSA kro| dekho, ziSTatA
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 203 [paurava ! rakSa rakSa vinayam / itastata RSayaH saJcaranti / rAjA--sundari ! alaM gurujanAdbhayena / na te viditadharmA tatrabhavAnkaNvaH khedamupayAsyati / yataH gAndharveNa vivAhena bahvayo'tha munikanyakAH / zrayante pariNItAstAH pitRbhizvAnumoditAH // 28 // zAlInatAM / ziSTatAM / rakSa = pAlaya / dhASTaya mA kuru / itastataH = sarvataH / saJcaranti = paryaTanti / tatkathaM na tebhyo ljse| ... gurujanAt = kaNvAditaH / bhayena = bhiityaa| alaM = na prayojanaM / vidito dharmo yenAsau-viditadharmA = jJAtadharmatattvaH / ( 'dharmAdanica kevalAt' ityanic ) / tatrabhavAn = pUjyaH / kaNvaH = tvatpitA kAzyapaH / teM = tavopari / khedaM = krodham / nopayAsyati = na sameSyati / tadalaM bhIru ! zaGkayA, anubhava mayA saha smaropanataM rtisukhmityaashyH| atha = kAsnyena / bahvathaH = shsrshH| munikanyakAH = RSikumAryaH / gAndharveNa vivAhena = 'icchayA'nyonyasaMyogaH kanyAyAzca, varasya ca / gAndharvaH sa tu vijJeyo, maithunyaH kAmasambhavaH' iti manUktalakSaNena vivAhavidhinA / pariNItA:- kRtodvaahaaH| tAH = gAndharvavidhinA kRtodvAhAzca kanyakAH / pitRbhiH = gurujanaiH / anumoditAH = abhinanditAH / zrUyante = purANAdiSu gIyante / ato bhayaM vihAya vihara mayA saha yathAkAmaM kAmini !, saphalaya ca smarapIDitaM mAmAtmAnaJceti bhAvaH / / upadiSTaM nAma nATakalakSaNaM sUcitametena / taduktam'upadiSTaM manohAri vAkyaM zAstrAnusArataH-' iti ] // 28 // mata chor3o / nirlaja mata bano / yahA~ idhara-udhara RSi-muni ghUma rahe haiN| hameM isa prakAra koI dekha legA to kyA kahegA ? / rAjA-he sundari ! tuma apane guru janoM kA kucha bhI bhaya mata kro| tumAre pitA kaNva to dharma ( gAndharva vidhi se vivAha ) ke tattva ko jAnane vAle haiM, ataH ve tumAre hamAre isa svecchAkRta vivAha sambandha se kabhI aprasanna va duHkhI nahIM hoNge| kyoMki__bahuta sI muniyoM kI kanyAe~ gAndharva vidhi se ( svecchA se ) vivAhita ho cukI haiM, aura unake pitAoM ne una vivAha sambandhoM kA anumodana hI kiyA hai||28||
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 abhijJAna zAkuntalam- [tRtIyo ( dizo'valokya- ) kathaM prakAzaM nirgato'sthi ? / (zakuntalAM hitvA punastaireva padainivartate ) / zakuntalA-(padAntare pratinivRttya, sAGgamaGga-). porava ! apicchA. pUrabho bi sambhAsaNamettaparicido aaMjaNo Na visumridbbo| [( padAntare pratinivRttya sAGgabhaGga-) paurava ! anicchApUrako'pi sambhA. SaNamAtraparicito'yaM jano na vismrtvyH]| rAjA-sundari! tvaM dUramapi gacchantI, hRdayaM na jahAsi me / divAvasAne chAyeva puro mUlaM vanaspateH // 26 // dizaH = itsttH| prakAzam = anAvRtaM pradezaM / nirgataH = smaayaatH| kathamahaM zakuntalAmanusaran latAmaNDapAhi-to'smIti bhaavH| hitvA = parityajya / 'taireva padairiti lokoktiH| tathaiva tvarita nivRtta iti tadAzayaH / padAntare = dvitrANi padAni gatvA / pratinivRtya = tato'pi punarAgatya / aGgabhaGgena, sahitaM-sAGgabhaGgam = salIlam / aGgAni moTayitvA vA / na icchAyAH pUrakaHanicchApUrakaH = apuuritaabhilaassH| adattasuratasukhopi / sambhASaNamAtreNaiva pari citaH = AlApamAtraparicitaH / ayaM janaH= zakuntalArUpaH / tvamiti / divAvasAne = dinApagame / vanaspateH = vRkSasya / puro mUlaM = (cAroM ora dekhakara-) oha ! maiM to binA jAne bAhara ( khule sthAna meM ) cala AyA hU~ ! [ zakuntalA ko vahIM chor3a kara rAjA unhIM pAvoM se, vApisa phira usa kuJja meM hI lauTa jAtA hai / zakuntalA-( rAjA ke pIche 2 vApisa Akara, bhaGga-bhaGga pUrvaka aMgaDAIjaMbhAI letI huI ) he paurava! tumArI suratecchA ko nahIM pUraNa karanevAle, kevala paraspara bAta-cIta mAtra se hI paricita, isa jana (mujha) ko kahIM bhUla mata jAnA / rAjA-he sundari ! tuma kitanI hI dUra kyoM na calI jAo, para mere hRdaya
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 205 zakuntalA--( stokamantaraM gatvA, Atmagatam- ) haddI haddI ! imaM suNibha Na me calaNA puromuhA pasaranti / bhodu / imehi pajantakuruvaehiM ovAridasarIrA bhavia pekkhissaM dAva se bhAvANubandhaM / [ ( stokamantaraM gatvA, AtmagataM ) hA dhik ! hA dhik ! idaM zrutvA na me caraNau puromukhau prasarataH / bhavatu / ebhiH paya'ntakurabakairapavAritazarIrA bhUtvA prekSiSye tAvadasya bhAvAnubandham ] / rAjA--kathamevaM priye ! anurAgaikarasaM mAmutsRjya nirapekSava gatA'si ! / mUlAgrabhAgaM / chAyeva = anAtapa iva / tvaM = bhavatI / dUramapi = gacchantI = dUrataramapagacchantyapi / me= mama / hRdayaM = svAntaM / na jahAsi = na tyajasi / ato vismaraNavAttaiva kuta ityAzayaH / [ upamA ] // 29 // idaM zrutvA = IdRrza snehAnubandhaM vijJAya / puromukhau = gantavyadigabhimukhau / agrataH / na prasarataH = na cltH| paryante sthitAH kurabakAH-paryantakurabakAH, tai:-paryantakurabakaiH = parisaravartti kurabakaiH / apavAritaM zarIraM yasyAH sA-apavAritazarIrA = tirohitAGgayaSTiH / bhAvasyAnubandha-bhAvAnubandham = anugagasaMbandhaM / tathA kRtvA = latApihitatanubhUtvA / anurAga eva eko raso yasyAsau, tam-anurAgaikarase = praNayapezalaM / mAm = IdRzI dazAmupagatam ! kAmAturam / evam = agaNitanirbandham / utsRjya = vihAya / nirapekSava = niHsne haiva / se usI taraha tuma dUra nahIM ho sakatI ho, jisa taraha sAyaMkAla kI vRkSakI chAyA vRkSa se bahuta dUra taka calI jAne para bhI, lambI ho jAne para bhI vRkSa kI jar3a ko kabhI nahIM chor3atI hai| ( sAyaMkAla meM vRkSoM kI chAyA bahuta lambI ho jAtI hai, dUra taka calI jAtI hai, parantu phira bhI vRkSa ke mUla bhAga-jar3ako vaha kabhI nahIM chor3atI hai ) // 29 // zakuntalA-( thor3I dUra jAkara, mana hI mana ) hA dhik ! hA dhika ! (hAya ! hAya !) isa rAjA duSyanta ke mukha se aise premamaya vacana suna karake to mere paira Age kI ora bar3hate hI nahIM haiM / ataH isa latAkuJjakI paridhi ke pAsa ke (vRtike) kurabaka ke paudhoM kI Ar3a meM hokara maiM inake prema-bhAva ko dekhatI huuN| / rAjA-he priye ! isa prakAra tere anurAga meM lavalIna hue mujhako aise hI chor3akara nirapekSa hokara tUM kaise calI gaI hai|
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 abhijJAna-zAkuntalam [tRtIyoanirdayopabhogasya rUpasya mRdunaH katham / kaThinaM khalu te cetaH zirISasyeva bandhanam / / 30 / / zakuntalA-edaM suNia Na me asthi vibhavo gacchidaM / [idaM zrutvA na me'sti vibhavo gantum / rAjA-samprati priyAzUnye kimasmillatAmaNDape karomi ? / ... ( agrato'valokya-- ) hanta ! vyAhataM me gamanam / - anirdayopeti / anirdayamupabhogo yasya tasya-anirdayopabhogasya = mandamandamupabhogyasya / mRdunaH = komalasya / te = tava / rUpyate iti rUpaM, tasyarUpasya = zarIrasya / zirISasya = kusumavizeSasya / bandhanamiva = vRntamiva / kaThinaM - ktthorN| cetaH = cittaM / kathaM khalu 1 = kathaM jAtam ? / mRdupabhogasya vapuSo'sadRzaM te kaThinaM hanta ! svAntaM kathaM sampannam / [ vibhAvanAvizeSoktyoH sandehasaGkaraH / 'zirISasyevetyupamA ca] // 30 // __ idaM = zrutvA = upAlambhaparamidaM vAkyaM zrutvA / gantuM-vibhavaH = sAmarthya, nAsti / sampati = idAnIM / priyayA zUnye priyAzUnye = zakuntalAvirahite / latAmaNDape = vAnIralatAmaNDape / vyAhataM = kenApi vastunA'varuddhaM / priyAvalayasya laabhaadityaashyH| he priye ! bar3I hI mRdutA se upabhoga karane yogya, evaM atyanta hI mRdumanohara aise sundara rUpa ko pAkara bhI, terA hRdaya vaise hI kaThora hai, jaise zirisa ke komala puSpa kA vRnta (bandhanabhAga, jor3a kA bhAga) kaThora hotA hai // 20 // zakuntalA-upAlambhaparaka inake aise karuNa vAkyoM ko sunakara merI to zakti inako chor3akara anyatra jAne kI nahIM ho rahI hai| rAjA-aba priyA se zUnya isa latAmaNDapa meM maiM kyA karUM? / (jAtA hai / Age kI ora dekhakara-) hA hanta ! merI to gati ruka gaI / ( arthAt paira meM kisI vastu kI Thokara lagane se merI gati ruka gaI ) / 1 'anirdayopabhogyasya' pA0
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 207 maNibandhAdalitamidaM saGkrAntozIraparimalaM tsyaaH| hRdayasya nigaDamiva me mRNAlavalayaM sthitaM purataH // 31 // (sabahumAnamAdatte ) / zakuntalA-(hastaM vilokya-) ammo ! dovvallasiDhiladAe paribhaTTa edaM miNAlavalaaM Na mae pariNAdaM / [(hastaM vilokya-) aho ! daurbalyazithilatayA paribhraSTametanmRNAlavalayaM na mayA parijJAtam ] / rAjA--( mRNAlavalayamurasi nikSipya-) aho sprshH!| maNibandheti / tasyAH = shkuntlaayaaH| maNibandhAt = kalAcikAyAH / ('kalAI' iti bhaassaa)| galitaM = trastaM / saGkrAntaH-uzIrasya parimalo yasmiMstat-sakrAntozIraparimalaM = saMsargamaGakrAntanaladA''modanirbharaM / me = mama / hRdayasya = manasaH / nigaDamiva = bandhana kaTakamiva / * gamanAvarodhitayA ca nigaDaupamyam / idaM mRNAlavalayaM = idaM. mRNAlanirmitaM priyAyA hastAbharaNaM / me purataH sthitaM = madane varttate / madhyamaNinyAyAnmezabdasyobhayatrAnvayaH / [ utprekSA / kAvyaliGgamapi kecitsamarthayante / 'AryA' ] // 13 // sabahumAnaM = sAdaram / 'ammo' ! ityavyayaM khede / daurbalyena yA zithilatA, tayAdaurbalyazithilatayA = asvAsthyakRta kAryazaithilyena / paribhraSTaM = galitam / urasi = hRdye| nikSipya = AdhAya / aho sparzaH ! = aho asya sukhadaH sparza ityarthaH / kalAI para se khisaka kara girA huA, khasa kI sugandhi se suvAsita, merI priyA kA yaha mRNAlanirmita valaya ( kaGkaNa ) mere hRdaya ke nigaDa ( hathakar3Iber3I) kI taraha sAmane par3A huA hai // 31 // (bar3e saMmAna pUrvaka use uThAtA hai)| zakuntalA-arI maiyA rI maiyA! merI durbalatA se zithila hokara (khisakakara ) merA mRgAlavalaya gira gayA, para mujhe patA bhI na lgaa!| rAjA-( mRNAlavalaya ko chAtI para rakhakara ) ahA ! isa valaya kA sparza kyA hI zItala va sukhaprada hai ?
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 abhijJAna-zAkuntalam- [tRtIyoanena lIlA''bharaNena te priye ! . vihAya kAntaM bhujamatra tisstthtaa| janaH samAzvAsita eSa duHkhabhA gacetanenA'pi satA, na tu tvayA // 32 // zakuntalA--ado varaM Na samatthahmi vilambihu~ / bhodu / edeNa jjeva avadekheNa attANaM daMsahassaM / (-ityupasarpati ) / [ataH paraM na samarthA'smi vilambitum / bhavatu / etenaivA'padezenA''tmAnaM darzayiSyAmi ( -ityupasarpati)] rAjA--(dRSTvA saharSam-) aye ! jIvitezvarI me prAptA / paridevanA'nantaraM prasAdenopakartavyo'smi khalu daivsy| .. aneneti / priye ! = he dyite| kAntaM = manozaM / tava bhujaM = bAhuM / vihAya = prityjy| tiSThatA = samavasthitena / acetanenApi = jaDenA'pi / satA = dayAlunA / anena = purato vilokyamAnena / te= tava / lIlAyai-AbharaNaM, tenalIlAbharaNena = krIDA''bhUSaNena, mRNAlavalayena / duHkhaM bhajatIti-duHkhamAka = kAmasantApakarzitaH / eSa janaH = a duSyantalakSaNo lokaH / samAzvAsita eva = dhairya lambhita eva / tu = punaH / tvA = sahRdayadhoraNI dhurINayA'pi bhavatyA / na = naiva dhairya lambhita: ! / mahadeva te'dbhutamabhinavaM kATinyaM cetasa ityAzayaH / [parisaGkhyA, vyatirekazca / vaMzasthaM vRttam ] // 32 // etena = mRNAlavalayA''nayanarUpeNa / apadezena = vyAjena / AtmAnaM darzayidhyAmi = prakaTayiSyAmi / vAnIramaNDapaM prvishaami| upasarpati = gamanaM nATayati / dRSTvA = zakuntalAM vilokya / me jAvitasyezvarI = mama prANezvarI / paridevamAnantaraM = __ he priye ! terI manohara va sundara bhujalatA ko chor3akara yahA~ par3e hue, isa acetana lIlAbharaNa ( krIDAbhUSaNa kaGkaNa ) ne bhI isa duHkhI jana mujha ) ko AzvAsana va zAnti pradAna kI, para tumane merA kucha bhI dhyAna nahIM kiyA, aura mujhe yoM hI vikalatA meM chor3akara tuma calI gaI ! hA! tuma bar3I kaThora ho // 32 // zakuntalA-isase adhika vilamba karane meM aba maiM asamartha huuN| acchA ! isa mRNAlavalayako lene ke hI bahAne se inake sAmane jAtI huuN| (pAsa meM jAtI hai)| rAjA-( dekhakara, harSapUrvaka ) ahA ! merI prANezvarI A gaI ! / itanA rulAne para hI daiva ( vidhAtA ) ne merA yaha upakAra kiyA hai|
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] 14 abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 209 . pipAsAkSAmakaNThena yAcitazcA'mbu pakSiNA / navameghojjhitA cA'sya dhArA nipatitA mukhe // 33 // zakuntalA-( rAjJaH saMmukhe sthitvA-) ajja ! addhapade sumaria edassa hatthabhaMsiNo miNAlavalaassa kide paDiNivuttahmi, kadhidaM me hiaeNa-'tue gahidaM'tti / tA Nikkhiva edaM, mA maM, attANaJca muNiaNesuM paAsaissadi / [( rAjJaH saMmukhe sthitvA-)Arya ! arddhapathe smRtvA etasya hastabhraMzino mRNAlavalayasya kRte pratinivRttA'smi / kathitaM me hRdayena-'tvayA gRhIta'miti / tannikSipedaM / mA mAmAtmAnazca munijaneSu prakAzayiSyati / vilApAnantaraM / prasAdena = prasannatayA / priyAsamAgamasampAdanarUpAnugraheNa / daivasya = vidheH / upakarttavyaH = anugrAhyaH / tatkRpApAtram / asmi = jAtaH / pipAseti / pipAsayA kSAmaH kaNTo yasya tena-pipAsAkSAmakaNThena = tRSNAkSINazuSkagalabilena / pakSiNA ca = cAtakena tu / ambu = jalaM / yAcitaM = meghAt prArthitam / ca = punH| navena meghena ujjhitA-navameghojjhitA = abhinavajaladharavisRSTA / dhArA = jldhaaraa| asya = pakSiNaH / mukhe = aasye| patitA = praviSTA / [ cakAradvayena prArthanapatanakriyayorekakAlikatvakathanAtsamuccayAlaGkAraH / aprastutaprazaMsAM kecana manyante / // 33 // etasya = tvatkarasthitasya / mRNAlavalayasya = bisakaGkaNasya / hastabhraMzinaH = maDujabhraSTasya / addhapathe = patho'dhaiM / mArge eva / smRtvA = vicintya / kRte = pyAsa se jisakA galA sUkha gayA thA, aise cAtaka pakSIne to kevala jalakI eka bUnda ho megha se mAMgI thI, parantu daivavazAt navIna jaladhara se varSAI gaI jala kI moTI dhArAhI usake mukha meM A par3I / arthAt-maiM to priyA ke ekabAra darzana pAne kI hI prArthanA kara rahA thA, parantu yahA~ to daivavazAt ( bhAgya kI anukUlatA se ) merI priyA svayaM hI sAmane Akara upasthita ho gaI ! // 33 // zakuntalA-( rAjA ke saMmukha khar3I hokara ) Arya ! AdhI dUra jAne ke bAda mArga meM hI yAda Ane para mere hAtha se khisakakara gire hue isa mRNAlavalaya ko lene ke lie hI maiM lauTa kara, yahA~ phira AI huuN| aura mere hRdayane
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 [tRtIyo abhijJAnazAkuntalam- rAjA-ekenA'bhisandhinA pratyarpayAmi / zakuntalA-keNa uNa ? / [kena puna: ?] / rAjA-yadIdamahameva yathAsthAnaM nivezayAmi / (- ityupasarpati) zakuntalA--AH, kA gadI ? / bhodu evaM dAva / [AH ! kA gatiH / bhavatvevaM tAvat ] / rAjA--itaH zilApaTTaikadezaM saMzrayAvaH / (-iyubhau parikramyopaviSTau ) / tadarthe / tacca tvayA gRhItamiti mama hRdayena kathitamiti sambandhaH / tat = yato bhavataiva gRhItaM tasmAt / nikSipa = smrpy| mA-meti niSedhadAyA'ya / yadIdaM tvayA dhRtaM syAnmunayo matsaGgataM tvAM jAnIyuriti bhAvaH / abhisandhinA = paNena / abhiprAyeNa / lAbhecchayA / idaM = mRNAlavalayaM / sthAnamanatikramya yathAsthAnaM = samucite sthAne tvaddhajalakSaNe / 'AH' iti pIThAsUcanAya / gatiH = upaayH| evantAvat = evameva / tvameva mama bhuje paridhApayetyarthaH / zilApaTTasyaikaM dezazilApaTTaikadezaM = zilAphalakapradezaM / saMzrayAvaH = upavizAvaH / sparzaH = zarIramujhase kahA hai, ki-'Apane hI merA vaha mRNAlavalaya liyA hai / ' ataH use mujhe de dIjie / use dhAraNa kara Apa apane ko aura mujhako bhI munijanoM meM prakaTa kara kahIM lajita mata kara denA / rAjA-use eka hI zarta para maiM lauTA sakatA haiN| zakuntalA-kaho, kisa zarta para ? / rAjA-yadi isa mRNAlavalayako maiM hI apane hAtha se yathAsthAna (tumAre hAtha meM ) pahanAUM, to maiM use lauTA sakatA huuN| (zakuntalA ke pAsa meM use pahirAne ke lie khisakakara AtA hai)| zakuntalA-Aha ! aba maiM kyA karU~ ! / bacanekA koI dUsarA upAya bhI nahIM hai| acchA, Apa hI ise mujhe pahinA do| rAjA-Ao, usa zilApaTTa ke kone para baiTha jaaeN| ( donoM kucha calakara zilAtala para jAkara baiTha jAte haiM ) /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 211 rAjA-(zakuntalAyA hastamAdAya-) aho sparzaH ! / harakopAgnidagdhasya daivenA'mRtavarSiNA / 'prarohaH sambhRto bhUyaH kiM svitkAmatarorayam 1 // 34 // zakuntalA-( sparza rUpayitvA- ) tuvaradu tuvaradu ajautto / [( sparza rUpayitvA- ) tvaratAM tvrtaamaaryputrH]| rAjA-(saharSamAtmagatam-) idAnImasmi vizvasitaH / bhattarAbhASaNapadametat / (prakAzam-) sundari ! nA'tizliSTaH sandhirasya mRNAlavalayasya / yadi te'bhimataM, tadanyathA ghayiSyAmi / saMsparzo'pi / aho ! = atitarAM sukhadaH / hareti / harasya kopa evA'gnistena dagdhasya-harakopAmidagdhasya = smaraharalocanA'nalabhasmIkRtasya / kAma eva tarustasya = kAmavRkSasya / amRtaM varSati taccha lena-amRtavarSiNA = sudhAmucA / daivana = disstten| bhAgyena / bhUyaH sambhRtaH = punarapi puSTaH / possitH| prasehaH = abhinavo'GkurodbhedaH / aya kiMsvit = kimayam / [rUpakaM / sandehazca ] // 34 // . vizvasitaH = jAtAzvAsaH / etat = Aryaputreti pdN| bhattaH = patyuH / AmA. SaNe pada-AbhASaNapadaM = saMlApe prayojyaM sambodhanapadam / 'sarvastrIbhiH patirvAcya Aryaputreti yauvane' ityukteH / Ayasya = mama zvazurasya, putraityarthena patyureva tena bodhAcca / tathaiva lokavyavahArasya prasiddhatvAcca / na = naiva / atizliSTaH / sandhiH = grnthisndhiH| te'bhimataM = bhavatyai rocate / anyathA = punarapi suzliSTaM / ghaTayi rAjA -( zakuntalA kA hAtha pakar3a kara ) ahA! kaisA Ananda-dAyaka isakA sparza hai ! / __ kyA rudra ke kopa rUpI agni se jale hue kAmadeva rUpI vRkSa kA yaha nayA aMkura hI daivane amRta ko varSA kara punaH khar3A kiyA hai ? // 33 // zakuntalA-( sparza ke Ananda kA anubhava karatI huI ) he Aryaputra ! (= mere zvazurajI ke putra, he prANanAtha ! ) jaldI karie, jaldI karie / rAjA-(saharSa, manahI mana) aba mujhe pakkA vizvAsa va santoSa ho gyaa| kyoMki-'Aryaputra' yaha sambodhana to apane bhartA (pati) ke lie hA ho sakatA . hai| ataH siddha ho gayA ki isane mujhe apanA pati svIkAra kara liyA hai| (prakaTa meM- ) he sundari ! isa mRNAla ke kaGkaNa kI banAvaTa bar3hiyA nahIM hai,
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 abhijJAnazAkuntalam [tRtIyozakuntalA-(smitaM kRtvA- ) jadhA de roadi / (smitaM kRtvA-) [yathA te rocte| rAjA-(savyAjaM vilambya, pratimocya- ) sundari ! dRzyatAmayaM sa te zyAmalatAmanoharaM vishessshobhaarthmivojjhitaa'mbrH| - mRNAlarUpeNa navo nizAkaraH karaM sametyobhayakoTimAzritaH // 35 // dhyAmi = racayiSyAmi / kromi| savyAjaM vilambya = kenApi cchalena racanAparidhApanAdivyApAreSu kAlavilamba vidhAya / sukhapadasparzAdilAbhenaiva ceha vilamba iti dhyeyam / pratimocya = bhuje paridhApya / / ___ ayamiti / vizeSazobhAyai iti-vizeSazobhArtham = atizayasaundaryamampatyarthama / ujjhitamambaraM yenAsau-ujjhitAmbaraH = parityaktagaganAGgaNaH / parityaktavastrazceti gUDhorthaH / so'yaM = jgdviditsaundryH| navaH = abhinavaH / kalAmAtrasAraH / kalaGkavikalaH / nizAkaraH = kalAnidhiH / ahaJceti gUDho'rthaH / zyAmalatayA = nIlimnA / zyAmalatA = jyotiSmatI, tadvanmanaujJamiti vA / karaM = tavabhujaM / mRNAlarUpeNa = mRNAlAkAreNa / sametya = prApya / ubhayakoTi = prAntadvayam / saMzayaM c| AzritaH = valayAkAreNa kuNDalIkurute / valAyakAratAmAzrayata ityarthaH / so'yaM namo janaH samprati maithunAya tvarate iti ca gUDho'rthaH / 'yathaiH padaiH prakaTayecca rahasyavastu' ityukteH / [ utprekSA / vaMzasthaM vRttam ] // 35 // aura isakI gA~Tha bhI DhIlI ho gaI hai / ataH kaho to (tumArI anumati ho to) isase bhI uttama va navIna prakAra se ise banA dU~ ? / zakuntalA-(kucha musakAkara ) jaisI ApakI icchA ho, vaisA krie| rAjA-( jhUThe-jhUThe bahAnoM se, kholane meM, tathA banAne meM vilamba karane ke bAda, zakuntalA ke hAtha meM pahinAkara ) he sundari ! dekho___ yaha dvitIyA kA navIna candramA adhika zobhA prApta karane ke lie hI mAnoM gaganAGgaNa ko chor3akara mRNAlarUpa se-zyAmalatA ( priyaGgulatA ) kI taraha manohara tumArI bhujA ko prApta hokara, valaya kA AkAra dhAraNa kara rahA hai| arthAt navIna (dUja kI ) candramA hI mAnoM valaya (donoM konA milAne se cUr3I, kaGgaNa) kI taraha hokara tumAre hAtha meM Akara virAja rahA hai // 35 //
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 213 zakuntalA-Na dAva NaM pekkhAmi, pavaNakaspidakaNNuppalareNuNA kalusIkidA me ditttthii| [na tAvadenatprekSe, pavanakampitakarNotpalareNunA kaluSIkRtA me dRSTiH] / rAjA-( sasmitam-) yadyanumanyase, tadahamenAM vadanamArutena vizadAM karomi (karavANi ) / zakuntalA-tado aNukampidA bhaveaM, kintu uNa ahaM Na de vIsasemi / [tadA'nukampitA bhaveyam / kintu punarahaM na te vishvsimi]| rAjA-mA maivam, navo hi parijanaH sevyAnAmAdezAt paraM na vrttte| enat = navacandratulyaM mRNAlavalayaM / na prekSe = naiva draSTuM zaknomi / pavanena kampitaM yat karNotpalaM, tasya reNunA = vAtAndolitakarNapUroparAgeNa / kaluSIkRtA= AvilA / enAM = dRSTiM / vadanamArutena = mukhavAtena / vizadAM = prasannAm / anukampitA= anugRhiitaa| na vizvasimi = na te vishvaasH| etabyAjena kamapyavinayaM cumbanAdirUpaM karma kadAcit-bhavAn vidadhyAt / mA maivaM = naivamavizvAso mayividheyaH / navaH = sadyo niyuktH| parijanaH = sevakaH / sevyAnAM = svAminAm / AdezAt = aajnyaayaaH| param = adhikaM / na vartate = nAcarati / atyAdaraH = zakuntalA-maiM to isa mRNAlavalaya ko nahIM dekha saka rahI hU~, kyoMkimerI A~kha meM pavana se kampita kAna ke bhUSaNa kamala-kI reNu ke gira jAne se merI A~kha kaluSita ( dekha sakane meM asamartha ) ho gaI hai| . rAjA-(musukurAte hue ) yadi tuma svIkRti do to tumArI A~kha ko apane mukha se phUka mArakara maiM ThIka kara duuN| __ zakuntalA-yadi Apa aisA kara deM taba to maiM anukampita hI ho jaauuN| parantu meM ApakA vizvAsa nahIM karatI huuN| kadAcit Apa koI gar3abar3a (cu bana lenA Adi kArya) kara baiThe to? / rAjA-aisA bhaya mata karo / kyoMki-nayA naukara kabhI mAlika kI AjJA ke bAhara nahIM jAtA hai| (aura maiM abhI tumhAre lie nayA hI huuN| ataH tumArI svIkRti ke binA gar3abar3a nahIM karU~gA ) /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 abhijJAnazAkuntalam [tRtIyozakuntalA-a jeva accAaro avissaasjnno| [ayamevA'tyAdaro'vizvAsajanakaH ] / rAjA-( svagatam-) nA'hamevaM ramaNIyamAtmanaH sevAvasaraM zithilayiSye / (-mukhamunnamayituM prvRttH)| ('zakuntalA-pratiSedhaM rUpayantI viramati ) / rAjA-ayi madirekSaNe ! almsmdvinyaa''shngkyaa| svAmitvena mama nirdeshaatprtiiymaanH| avizvAsajanakaH = tava avisrambhabhAjanatAM vynktiityrthH| ___ evaM ramaNIyam - atipezalaM / sevAvasaram = upacArAvasaram / ekAnte visrabdhapriyAlAbhAdupanataM netravizadIkaraNarUpaM / na zithilayiSye = ahaM naivA'paneSyAmi / na tyakSyAmi / na apanayAmi / manasi vibhAvyetthaM-locanarajo'panayanAya pravarttamAne rAjani-zakuntalA, pratiSedhaM rUpayantI = kRtakaM niSedhaM naattyntii| avinayasyA''zaGkA tayA-avinayA''zaGkayA = dhASTaryAzaGkayA / nAhaM balAtkAravirasaM praNayaM kariSyAmItyAzayaH / evaJca te netraraja evApaneSyAmIti bhAvaH / zakuntalA-ApakA yaha jyAdA satkAra pradarzana karanA hI to mere mana meM avizvAsa utpanna kara rahA hai| rAjA-(mana hI mana ) maiM isa ramaNIya avasara ko apane hAtha se kabhI jAne nahIM dUMgA / ( zakuntalA kA mukha Upara ko karane meM pravRtta hotA hai)| . [zakuntalA-nAhIM nAhIM karatI huI, anta meM cupa ho jAtI hai / rAjA-he sundara tIkhe nayanavAlI priye ! tuma mere dvArA kie jAnevAle kisI prakAra ke avinaya ( gar3abar3a) kI kucha bhI zaGkA mata kro| 1 atra-'zakuntalA-muJca tAvanmAM, bhUyo'pi sakhI janamanumAnayiSye / rAjA-bhavatu, mokSyAmi / zakuntalA-kadA ? | rAjA-'aparikSatakomalasya yAvatkusumasyeva navasya SaTpadena / adharasya pipAsatA mayA te sadayaM sundari ! gRhyate raso'sya' / (-iti mukhamasyAH samunnamayitumicchati / zakuntalA--'pariharati nATyena' )|-iti pA0 /
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 215 ~~~~mmmmmmmmmm ( zakuntalA-kiJcidRSTvA, brIDAvanatamukhI tisstthti)| rAjA-( aGgulIbhyAM mukhamunnamayya, Atmagata-) - cAruNA sphuritenA'yamaparikSatakomalaH / pipAsato mamA'nujJAM dadAtIva priyA'dharaH // 36 // zakuntalA-pariNANamantharo via ajautto / [parijJAnamanthara iva aaryputrH]| cAruNeti / aparikSatazcAsau komalazca-aparikSatakomalaH = anucchiSTo, mRdutarazca / priyAyA adharaH = priyaadhrosstthH| cAruNA = manohareNa / sphuritena = sphuraNena / pipAsataH= pAnAbhilASiNaH satRSNasya mama / anujJAm = anumati / dadAtIva = prayacchatIva / [ utprekSA] // 36 // parijJAne = locanapatitarajovijJAne / mantharaH = udAsIna iva / yadvA parijJAnena [ zakuntalA-rAjA kI ora thor3A sA dekhakara lajita ho nIcA mukha kara letI hai| rAjA-(do aGguliyoM se usakI ThuDDI pakar3akara, usakA mukha U~cA karake, mana hI mana-) manohara kAntivAlA, camakatA huA ( yA phar3akatA huA) yaha priyA kA aparikSata ( abhI taka kisI se bhI anAsvAdita ) adharoSTha-apane pAna karane kI icchA vAle mujhako, pAna karane kI mAnoM svayaM anumati hI derahA hai // 36 // . zakuntalA-he Aryaputra ! Apa to idhara udhara TaTola rahe haiM.mAlUma hotA hai, Apa ko mere netra kA patA hI nahIM laga rahA hai!| (athavA Apa kucha vicAra nimana se mAlUma hote haiM, kyA bAta hai ?) / . 214 pRSThe TippaNyAm-aparikSateti pAThAntaraM / tasyArthaH-he sundari ! = hemAnini ! aparikSataM ca tatkomalaM ca, tasya-aparikSatakomalasya = bhramarAdinA'kSatasya / mRdunaH / navasya = abhinavasya / kusumasya = prasUnasya / SaTpadeneva = bhramareNeva / pAtumicchatA-pipAsatA = stRssnnen| mayA = tvatpraNiyanA / te= tava / asya = kAmanidhAnabhUtasya / adharasya = adharoSThasya / sadayaM = mandaM mandaM / 'yAvadityavadhi dyotayati / kAnye vaa| yadi-rasaH-gRhyate = aasvaadyte| yadi mAmimamadharoSThaM dAtuM pratijAnAsi, tadA tvAM munycaamiityaashyH| [zleSavAcyApamA / anuprAsaH / aupacchandasikaM vRttam' ] /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 abhijJAnazAkuntalam- [tRtIyorAjA-karNotpalasannikarSAdIkSaNamUDho'smi / (-iti mukhamArutena cakSuH sevate ) / . . zakuntalA-bhodu / paiditthadaMsaNami sNvuttaa| lajjemi uNa aNuvaAriNI piaAriNo ajauttassa / [bhavatu / prakRtisthadarzanA'smi sNvRttaa| lajje punaranupakAriNI priyakAriNa aaryputrsy]| rAjA-sundari ! kimanyatidamapyupakRtipakSe surabhi mukhaM te yadAghAtam / nanu kamalasya madhukaraH santuSyati gandhamAtreNa // 37 // = vicAreNa, mandaM pravRtta iva / karNotpalasya / sannikarSAt = sAnnidhyAt / IkSaNe = netraparijJAne / idaM netramidaM veti parijJAnA'bhAvAt / etena locanasya nIlotpalasAdRzyaM sUcitam / mUDho'smi = asaMjAtanizcayo'smi / athavA IkSaNe = prekSaNe / sevate = phUtkaroti / prakRtisthaM darzanaM locanaM-yasyAH sA = reNvapagamAtsvasthalocanA / saMvRttA = jAtA / priyaM kartuM zIlamasya-tasya-priyakAriNaH = upakAraparAyaNasya bhvtH| anupakAriNI = apratyupakArakAriNI / anyat = upakArAntaram / "bhavediti zeSaH / idamiti / surabhi = sugandhi / te = tava / mukhaM = vadana kamalaM / yadAghrAtaM = rAjA-tumAre netra ke samIpa meM, kAna meM laTakate hue kAna ke bhUSaNa-kamala meM aura tumAre netroM meM koI bheda nahIM hone se, mujhe patA hI nahIM laga rahA hai ki kauna sA tumArA netra hai, aura kauna sA karNotpala hai ! / [mukha se zakuntalA kI A~khoM meM phUMka detA hai ] / zakuntalA-basa ho gayA rahane dIjie / merI A~kheM aba ThIka ho gii| parantu he prANanAtha ! merA itanA priya ( upakAra ) karane vAle ApakA to maiM kacha bhI priya (pratyupakAra) nahIM kara saka rahI hU~, isa kAraNa se maiM bahuta lajita huuN| rAjA-he sundari ! tumAre isa sugandhita mukha kamala kA jo maiMne isa prakAra AghrANa kiyA (use maiMne sUMghA)-yaha kyA merA kama pratyukAra hai ? / bhramara to
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 217 zakuntalA-(sasitam-) asantoSe uNa kiM karedi / [asantoSe punaH kiM karoti ?] / * rAjA-idam-(-iti vyvsitH)| ( zakuntalA- vaktraM Dhaukate ) / yadanubhUtaM / idamapi = etadapi / upakRtipakSe = upakArakoTau gaNyatAm / nanu = yataH-madhukaraH = bhrmrH| kamalasya = padmasya / gandhamAtreNa = saurabhamAtreNaiva / santuSyati = prasIdati / tdlmupkaaraantrcintyetyaashyH| [prativastUpamA / dRSTAnto bA / 'AryA' jAtiH] // 37 // __ asantoSe = gandhamAtreNa yadi na santuSyati, tdaa| kiM karoti = bhramaraH kiM kurute 1 / yadi bhavAn mama vadanagandhamAtreNa na tuSyettadA mayA ki pratyupakaraNIyamiti saralaH praznAzayaH / vyavasitaH= mukhaM cumbituM pravRttaH / Dhaukate = cumbituM dadAti / 'dUrI karoti' 'apanayatIti vyAkhyAnaM tu na kAvyarahasyavidAM / tadevaM tayorbAhyamAbhyantaraM ca yatheccha surataM prvRttmityaashyH| - saMbhogasya raGge darzayitumayogyatayA, sambhogasamAtyanantaraM tau vighaTayituM dvitIya patAkAsthAnakaM yojayati mahAkaviHkamala kI gandha se hI santuSTa ho jAtA hai, cAhe makaranda rasa pAna karane ko use mile yA na mile / ataH tumArA yahI pratyupakAra bahuta hai| __ zakuntalA-( ha~satI huI-) parantu bhramara kevala kamala kI gandha se hI yadi santuSTa na ho, to vaha kyA karatA hai / rAjA-yaha karatA hai-(adharoSTha kA cumbana Adi yatheccha bAhya rati krIDA karatA hai)| [ zakuntalA-apane mukha aura adharoSTha ko usake aura bhI pAsa meM kara detI hai| isake bAda vahA~ jo hone lagA, use kavi kI lekhanI likhane meM asamartha hai, sahRdaya pAThaka svayaM samajha sakate haiM, ki-yahA~ isake anantara kyA hone lgaa| isake bAda ke prasaMga ko nATakoM meM dikhalAne kI AjJA zAstrakAroM kI nahIM hai, ataH kavi ne isake Age kA sarasa vRttAnta spaSTa nahIM likhA hai /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 abhijJAnazAkuntalam- [tRtIyo (nepadhe-) cakkavAavahu ! Amantehi sahacaraM, NaM uasthidA raaNI / [cakravAkavadhu ! Amantrayasva sahacaram / nanUpasthitA rajanI] | . ' zakuntalA-( karNa dattvA, sasambhramam -) ajautta ! esA kkhu tAdakaNNassa dhammakaNIasI mama vuttantovalambhaNaNimittaM ajA godamI Aacchadi, tA viDavAntarido hohi / / [ (karNaM dattvA sasambhramam-) Aryaputra ! eSA khalu tAtakaNvasya dharma nepathya iti / cakravAkavadhu ! = he cakravAki ! / sahacaraM = svapriyam / Amantrayasya = ApRcchasva / prasthAtumAjJAM yAcasva / rajanI = nizA / upasthitA AyAti / rAtrau cakravAkamithunaM viyujyate iti viyogasamayaste samurasthita ityAzayaH / amunA'prakRtena ca-'zakuntale ! svapriyaM duSyantamApRcchatva, upasthitA tatra bhavatI gautamI'ti prastuto gamyo'rthaH / [aprastutaprazaMsA ceyam / itthaJca dvitIyaM patAkAsthAnakametat / taduktaM dhanikena-'prastutA''gantubhAvasya prastutA'nyoktisUcakam / patAkAsthAnavattalyasaMvidhAnavizeSaNa' miti / prakRte cAnyoktyA sUcanamarthAntarasyeti patAkAsthAna kametat / 'mukhe, pratimukhe, garbha, vimarza ca caturvepi / bhedAH sandhiSu karttavyAH patAkAsthAnakasya tu'-iti mAtRguptAcAryokteryuktaM patAkAsthAnakamidam ] / ____karNa dattvA = zravaNaM nATayitvA ! sasambhrama = satvaraM / tAtakaNvasya = mama pituH kaNvasya / dharmataH kanIyasI-dharmakanIyamI = kaniSTA dharmabhaginI / [nepathya meM = parde ke pIche se-] __he cakravAkavadhu = he cakavI ! apane sahacara ( cakravAka = cakavA ) se aba chuTTI le / kyoMki-dekha, yaha rAtri A rahI hai| bhAvArtha-cakravAka aura cakravAkI ( cakavA-cakavI) dina bhara to sAtha hI rahate haiM, parantu rAtri hote hI ve donoM alaga 2 ho jAte haiM / isa prakAra rAta bhara unakA viraha hI rahatA hai-yaha loka prasiddhi hai| [ yahA~ cakravAkavadhUzakuntalA hai / sahacara = cakravAka-duSyanta hai / virahaprada rAtri-gautamI hai / zakuntalA-(kAna dekara sunakara, ghabar3AhaTa ke sAtha ) he prANanAtha ! mere pitA kaNva kI choTI dharma bahina AryA gautamI mere svAsthya kA vRttAnta jAnane ke
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ sH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 219 kanIyasI mama vRttAntopalambhanimittamAryA gautamI Agacchati, tadviTapAntarito bhv| . raajaa-tthaa| (-ityekAnte sthitH)| (tataH pravizati pAtrahamtA gautmii)| gautamI--jAde ! acchAhidaM suNia AadA, evaM zAntiudoM / (uSTvA, samutthApya ca-) idha devadAsahAiNI ciTThasi ? / [jAte ! atyAhitaM zrutvA aagtaa| etacchAntyudakam / ( dRSTvA, samutyApya ca-) iha devatAsahAyino tiSThasi ?] / zakuntalA-dANijjeva aNasUApiaMbadAo mAliNI odiinnnnaao| [idAnImevA'nasUyApriyaMvade maaliniimvtiirnne]| asahodarA'pi dharmasambandhAdbhaginI-'dharmabhaginI'tyucyate / vRttAntasyopalambhanaM-tasya nimittaM-vRttAntopalambhananimittaM = matsvAsthyavRttAnta jJAnArtham / AryA = pUjyA / viTapAntaritaH = zAkhAvyavahitaH / tathA = viTapAntarito bhavAmi / etena virodho nAma pratimukhAnaM darzitaM, 'virodho vyasanaprAptiH' iti lakSaNAt / ekAnte = rahasi / jAte ! = he putri ! / atyAhitaM = zarIrA'svAsthyam / etat = idaM / zAntyudaka = zAntijalaM / 'gRhANeti shessH| dRSTvA = hastena spaSTvA / samutthApya = tAM zilAphalakAdutthApya / devatAsahAyinI = devatAmAtrasahAyA / ekAkinIti yaavt| 'ekAkinI'tyamaGgalaprAyaM vacA'nayA na prayuktaM / mAlinI = tadAkhyAM sravantIm / lie yahA~ A rahI hai / ataH Apa vRkSoM kI ina zAkhAoM ke pIche chipa jAie / rAjA-acchA / ( ekAnta sthAna meM jAkara chipatA hai)| [pAtrahastA gautamI kA praveza / gautamI-he putri ! tere asvAstha kI khabara sunakara maiM yahA~ AI huuN| yaha majJakalazakA zAnti kA jala hai, ( dekhakara aura hAtha se use uThAkara ) haiM ! beTi ! tUM yahA~ ikallI hI baiThI hai / zakuntalA-anasUyA aura priyaMvadA abhI 2 mAlinI nadI meM snAna karane calI gaI haiN|
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 : abhijJAnazAkuntalam- [tRtIyo gautamI-(zAntyudakena zakuntalAmabhyukSya-) jAde ! NirAbAdhA me ciraMjIva / avi lahusandAvAI aGgAI ? / (-iti spRshti)| [(zAntyudakena zakuntalAmabhyukSya-) jAte ! nirAbAdhA me ciraMjIva / api laghusantApAni aGgAni ? (-iti spRzati ) / . zakuntalA--ammo ! asthi viseso / [ammo ! asti vishessH]| gautamI-pariNado diaso, tA ehi uDaaMjjeva gacchA / [pariNato divasaH, tadehi ujaTameva gacchAvaH] / zakuntalA--(kathaMcidutthAya, svagatam-) hiaa ! paDhamaM suhovaNade maNohare kAlaharaNaM karesi, sampadaM aNubhava dAva dukkhN| ( padAntare pratinivRttya, prakAzam-) ladAghara ! sandAvahara ! Amantemi tuma puNevi paribhoatthaM / (-iti nisskraante)| [kathaM cidutthAya, svagataM- ) hRdaya ! prathamaM sukhopanate manorathe kAlaavatIrNa = snAtuM gate / abhyukSya = abhiSicya / nirAbAdhA = apagatavyathA / laghuH santApo yeSAntAni-laghubhantApAni = zAntavyathAni / spRzati = hastena parAmRzati / ammo ! iti harSe, (ammo = hamba, arthAt hA~ iti svIkAre deshii)| vizeSaH = pUrvato lAghavaM / pariNataH = astamitaH / uTaja = parNazAlAM / sukhena upanate-sukhopanate = anAyAsalabdhe / manorathe -- abhilASabhUte priyatame / gautamI-[zAntijala se zakuntalA kA abhiSeka (jala se chIMTe de) karake-1 he putri ! tUM roga-santApa se mukta ho, bahuta samaya taka jIvita raha / (hAtha pheratI huI ) beTI ! aba to terA santApa kucha kama hai na ? / zakuntalA - hA~, aba kucha to pharka par3A hai / ( ammo - hamba, haaN)| gautamI-he putri ! aba dina chipa rahA hai, ataH cala, kuTI para hI cle| zakuntalA-(kisI taraha anicchApUrvaka uThakara, mana hI mana ) he hRdaya! pahile to tUM sukhapUrvaka (anAyAsa hI) prApta hue apane manoratha prANapyAre-ko pAkara bhI vRthA hI kAlayApana kara rahA thaa| bAtoM hI bAtoM meM samaya khokara
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 221 haraNaM karoSi / saumpratamanubhava tAvad duHkham / ( padAntare pratinivRttya, prakAza-) latAgRha ! santApahara ! AmantrayAmi tvAM punarapi paribhogArtham / (-iti nisskraante)| rAjA-(pUrvasthAnamupetya, saniHzvAsam-) aho ! vighnavatyaH prArthitArthasiddhayaH / mayA hi muhuraGgulisaMvRtA'dharoSThaM, pratiSedhA'kSaraviklavA'bhirAmam / kAlasya . haraNaM-kAlaharaNaM = kAlakSepaM / svamaugdhyena vRthaiva kAlaM kSipantI, na sambhogAdinA kRtArthamAtmAnaM kRtavatI / sAmpratam = idAnIntu / duHkhaM = priyaviyogaM / latAgRha ! he = latAgRhasannihitapriyatama ! / santApaM harati tacchIla ! = santApahara != he tApaharin / he priya duSyanta ! / Amantraye prArthaye / paribhogArtha = sambhogAdyarthe / tvayA mama santApaharaNArthe punarapyatrAgantavyamiti bhAvaH / latAgRhamapi zItalatayA santApahArakam / paribhogaH = svasaMbhogaH, sukhaJca / anena manoratho nAma bhUSaNaM-'manorathastu vyAjena vivakSita-nivedana'mityuktalakSaNaM sUcitam / prArthitAnAmarthAnAM siddhayaH-prArthitA'rthasiddhayaH = abhilaSitArthasampattayaH / vighnavatyaH = saantraayaaH| gautamIprAptyA priyAvipralambhAdabhilaSitasya vihatatvAt / mahariti / muhuH = vAraM vAram / aGgulyA saMvRtaH-adharoSTho yatra tataGgulimavRtAdharoSThaM = tarjanIsamAcchAditAdharoSThaM / pratiSedhAkSarANAM viklavena = tU ne pUrA 2 Ananda nahIM liyaa| ataH aba tUM usI bhUla kA phala duHkha (virahaduHkha ) bhog| ( kucha dUra jAkara, phira lauTa kara, prakaTa meM-rAjA ko sunAtI huI-) he latAgRha !, he mere santApa ko dUra karane vAle ! (rAjA ke pakSa meM-he latAgRha meM Akara mere kAma santApa ko dUra karane vAle ! chipe hue mere prANanAtha ! ) aba to maiM jAne ke lie Apase anumati letI huuN| Apake pAsa sukha bhoga ( suratasukha ) ke liye maiM phira upasthita houuNgii| yA Apa mujhe sukha dene ke lie isI prakAra punaH yahA~ Ane kI kRpA kriegaa| [prakaTa meM to yaha vAkya latAkuJja ko saMbodhana karake kahA gayA hai, parantu isake do artha hote haiM,-1 latAkuJjaparaka, 2 rAjA dussyntprk)]| (donoM jAtI haiN)| . . rAjA-(pahile sthAna-zilAtaTa-para Akara dIrghazvAsa chor3atA huA) aho ! manoratha kI siddhiyA~ bhI vighnoM se bharI huI hotI haiM / kyoMki dekho1. 'sAnuzayaM vighaTitasya kathante sAmprataM sntaapH'|-paa0 / anuzayaH = pshcaattaapH|
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 abhijJAnazAkuntalam- [tRtIyomukhamaMsavivarti pakSmalAkSyAH kathamapyunnamitaM, na cumbitaM tu // 38 // ka nu khalu samprati gacchAmi ? / athavA ihaiva priyAparimukte latAmaNDape muhUrta tiSThAmi / ( sarvato'valokya-) tasyAH puSmayI zarIralulitA zayyA zilAyAmiyaM, ... kAnto manmathalekha eSa nalinIpatre nakhairarpitaH / vaiklanyena-sphuTamanuccAraNena-abhirAma- pratiSedhAkSaraviklavAbhirAmaM = nahi-nahi-mA-mA'lamityAdyakSarA'sphuToccAraNahRdyam / viklabazabdo'tra dharmaparaH / aMsayovivartituM zIlaM yasya tat-aMsavitti = skndhpraavrttnshiilN| pakSmale akSiNI yasyAstasyAH pakSmalAkSyAH = caarunetrlomllitlocnaayaaH| mukhaM = vadanaM / kathamapi = yatnazatAdapi / mayA unnamitaM = cumbanArthamunnamitaM / tu = kintu ythecchN| na cumbita = nAsvAditaM / gautamIsamAgamAdeva / [ svabhAvoktiH / zrativRttyanuprAsau / 'kathamapI' tyetadarthaM prati vizeSaNayArthasya hetutvenopAdAnAt-kAvyaliGgam / aupacchandasika vRttam ] // 38 // samprati = idAnIm , priyAvirahitaH / priyayA paribhukte priyAparibhukte = priyAdhivAsite / priyAvasthAnamanojJe / muhUrta = kSaNamAtram / tasyA iti / zilAyAM = zilApaTTe / tasyAH = priyaayaaH| zarIreNa = vapuSA / lulitA= itastato vikSiptA, parimarditA, mlAnA ca / puSpANi prakRtAni yatra sApuSpamayI = kusumakalpitA / iyaM = purato dRzyamAnA / nalinyAH = kamalinyAH / sundara nayanoM vAlI apanI pyArI ke aGguliyoM se Dhake gae, 'nahIM nahIM, rahane do', aise madhura akSaroM se, tathA ghabar3AhaTa se yukta, pIche kI tarapha ghumAe hue, mukha ko kisI prakAra uThAkara bhI maiM vAraMvAra pUrA 2 cumbana nahIM kara sakA // 38 // hA!, aba kahA~ jAU~ ? kyA karU~ ? / athavA apanI priyA ke saMbhoga va samparka se manohara, sukhada isa latAgRha meM hI thor3I dera-do ghdd'ii-baihuuN| (cAroM ora dekhakara-) idhara to isa zilA para yaha merI priyA ke zarIra se lulita ( parimlAna, cIthI) huI phUloM kI seja dIkha rahI hai, aura idhara kamalinI ke patte para likhA
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 223 - - - hastAdbhaSTamidaM bisAbharaNamityAsajamAnekSaNo, . nirgantuM sahasA na vetasagRhAdIzo'smi shuunyaadpi||39|| (vicintya-) aho dhig ! asamyak ceSTitaM, priyAM samAsAdya kAlaharaNaM kurvatA myaa| tadidAnImrahaH pratyAsattiM yadi suvadanA yAsyati puna-- nakAlaM hAsyAmi, prakRtiduravApA hi vissyaaH| pace = dale / nakhaiH = krruhaiH| arpitaH = ullikhitaH / kAntaH = llitpdH| eSaH = nikaTataraM dRshymaanH| manmathalekhaH = kaamlekhH| hastAt = bhujltaayaaH| bhraSTaM = parigalitam / idaM = purato vibhAvyamAnaM / visAbharaNaM = mRgAlavalayaM / dRzyata iti shessH| iti = ityam / AsajamAne IkSaNe yasyAsau-AsajamAnekSaNa- = saMsaktalocanayugalaH / zUnyAdapi = priyArahitAdapi / vetasagRhAt = ito vAnIrakujAt / nirgantuM = bahiryAtuM / sahasA = akasmAt / na zaknomi = na pArayAmi / priyAparicitAnyAbharaNAdIni nirIkSamANo, nA'smAdvetasakuJjAdvahirgantuM samartha ityaashyH| . [nirgamanasya kAraNe zUnyatve sati yastadabhAvaH-sA vizeSoktiH / priyAsadbhAvarUpakAraNA'bhAve'pi gamanavilambarUpakAryodayAdvibhAvanA ca / dvayorapi sAdhakabAdhakapramANA'bhAvAtsandehasaGkaraH / 'puNaM vAcyaM vizeSavat'-iti dhanikoktaH puSpaM nAma pratimukhasandhyaGga ca caturthacaraNe bodhyam / zArdUlavikrIDitaM vRttaM ] // 39 / / ___ dhik = mAM dhik / asamyak = anucitaM / ceSTitam = AcaritaM / kAla. haraNaM = kAlakSepaM / kurvatA = vidadhatA / muhurmuhuH samprayogazatAnyanAcaratA ca / kAmabAdhA sUcaka usakA prema patra par3A hai| idhara usake hAtha se khisaka kara girA huA yaha bisa kA banA huA bhUSaNa (kaGgana) par3A hai / yahA~ isa prakAra cAroM ora merI dRSTi AkRSTa ho kara aTaka rahI hai, ataH maiM priyA se rahita isa vetralatAgRha se bhI sahasA jAne meM asamartha hI ho rahA hU~ // 39 // (kucha socakara) hA dhika ! apanI priyA ko isa prakAra ekAnta meM pAkara bhI idhara-udharakI bAtoM meM vRthA samaya khokara, maiMne bahutahA anucita kArya kiyA hai|
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 abhijJAnazAkuntalam- [tRtIyoiti kliSTaM vinairgaNayati ca me mUDhahRdayaM, priyAyAH pratyakSaM kimapi ca tathA kAtaramiva // 40 // (nepathye-) bho bho rAjan ! sAyantane savanakarmaNi sampravRtte, ... vedi hutAzanavatI paritaH prakIrNAH / raha iti / suvadanA = sA kamalavadanA / rahaH = rhsi| punaH = punarapi yadi / pratyAsatti = samAgame / yAsyati = prApsyati / tadA kAla na hAsyAmi = evaM vRthA kAlakSepaM na krissyaami| [aho ! mahArAjaduSyantasya kAmopahatasya hatagAmbhIryAH prAkRtajanasAdhAraNA uktayaH !] | hi = yataH mnorthaaH| prakRtyaiva duravApAH = svabhAvadurlabhAH / vighnaH= duradRSTa kalpitairantarAyaiH / gautamyAgamanAdirUpaiH / kliSTaM = viklavaM / me = mama / mUr3ha = mugdha / hRdayaM = svAntam / iti = itthaM / vRthAkAlakSepaM punarna kariSyAmIti / gaNayati ca = idAnIM tu vicArayati / parantu-priyAyAH pratyakSa = pUrva priyAsamAgamakAle tu, kimapi ca = kenApi kAraNena, anirvacanIyena rUpeNa ca, tathA = tAdRzaM, pratipattimUDha mava, anubhUtena tena prakAreNa ca / kAtaramiva = kimapi karttamassamarthamiva, hataprabhamiva ca / 'AsIditi zeSaH / Azcaryametaditi bhAvaH / [ utprekSA 'zikhariNI' vRttam // 40 // nepathye = javanikAyAM / kvacidAkAze iti paatthH| sAyantana iti / sAyaM bhave-sAyantane = sAyaGkAlike, savanameva karma-saMvana karma-tasminaba to vaha sumukhI yadi kabhI mujhe ekAnta meM phira mila jAegI, to maiM vRthA samaya na khokara, apane mana kI cAha pUrI taraha se pUrI kruuNgaa| kyoMki-manacAhe viSayopabhoga-sukha bahuta hI kaThinatA se prApta hote haiM-isa bAta ko merA mUrkha hRdaya vighnoM se duHkhI hokara aba samajha rahA hai, jo priyA ke sAmane to kAtara aura kiGkartavya vimUDhasA ho rahA thaa| ataH apanI kucha bhI cAha pUrI na kara sakA // 4 // [nepathya meM-] aho rAjan ! aho rAjan ! sAvadhAna 2 ! dekho, dekho-. hamAre yajJa ke sAyaGkAlika savanakA anuSThAna prArambha hote hI, agni se suzobhita
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] 15 abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 225 chAyAzcaranti bahudhA bhayamAdadhAnAH, sandhyAbhrakUTakapizAH pizitAzanAnAm // 41 // rAjA-( AkArya, sAvaSTambham-) bho bhostapasvinaH ! mA bhaiSTa, (mo bhaiSTa ) / ayamahamAgata eva / ( iti nisskraantH)| * iti tRtIyo'GkaH * savanakarmaNi = yjnykrmnni| samyak pravRtte-prArabdhe sati / hutAzanavatI = vaizvAnaravatIM / vedi = yajJavediM / paritaH= sarvataH / prakIrNAH = itastato vikSiptAH / ata eva-bahudhA = nai kavidhaM / bhayaM = sAdhvasam / AdadhAnAH = kurvANAH / pizitamazanaM yeSAnteSAM-pizitAzanAnAM = rakSasAM / sandhyAyAmabhrANi teSAM kUTavat kapizAH-sandhyAbhrakUTa kapizAH = sndhyaameghpunyjbddhumrvnnaaH| 'zyAvaHsyAtkarizodhUmra-dhUmralau kRSNalohite' ityamaraH / chAyAH = prati bambAni | 'chAyA sUryapriyA kAntiH pratibimbamanAtapaH' ityamaraH / bahudhA = naikavidhaM / saJcaranti = bhramanti / samA. yAnti / 'bahudhe ti madhyamaNinyAyAdubhayatrApyanveti / [ zruticchekavRttyanuprAsAH, 'paritaH prakIrNA ata eva bhayamAdadhAnA' iti hetuhe tumadbhAvAtkAvyaliGgaM / 'sandhyAbhrakUTakapizA' ityatra copamA / [ vasantatilakA vRttam ] // 41 // . AkarNya = zrutvA / sAvaSTambhaM = sadhairya, sagarva / mA bhaiSTa = yuSmAbhirbhayaM na kAryam / ayaM = puurvaanubhuutH| ahaM = mahendrAdInAmapi sAhAyyakArI mahArAjo duSyantaH / Agata eva = iSTirakSAyai drAgevAgacchAmi / iti = ityabhidhAya / niSkrAntaH = gataH / 'antaniSkrAntanikhilapAtro'GkaH' ityukteraGkAnte pAtranirgamasyAvazyakatvAditi zivam / iti tRtIyo'GkaH / vedi ke cAroM ora phailI haI, bhaya ko denevAlI, sAyaMkAlika meghoM kI ghaTA kI taraha kAlI pIlI, mAMsa bhojI rAkSasoM kI ye chAyA dIkha par3a rahI haiN| ataH sAvadhAna.! sAvadhAna !! // 41 // rAjA-(sunakara bar3e garva, va dhairya = tapAka, va dhIraja ke sAtha ) he tapasviyoM ! Daro mata, Daro mata, iSTi ( yajJa ) kI rakSA ke lie maiM yaha AyA, A pahu~cA / turaMta A rahA huuN| (rAjA jAtA hai)| tRtIya aGka samApta / - 1 kacinna
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha cturtho'ngkH| (tataH pravizataH kusumAvacayamabhinayantyau sakhyau ) / anasUyA--halA piaMbade ! jai vi gandhabveNa vivAhavihiNA Nivvu. takallANA piasahI sauntalA aNurUbabhattibhAiNI saMvuttA, taha vi me Na NivudaM himoN| [halA priyaMvade ! yadyapi gAndharveNa vivAhavidhinA nivRttakalyANA * abhinavarAjalakSmIH * __ita Arabhya garbhasandhistRtIyaH sArdhapaJcamenAGkena nibaddha iti rAghavabhaTTAdayaH / vizvanAthastu darpaNe-'yatra mukhyaphalopAya udbhinno garbhato'dhikaH / zApAdyaiH sAntarAyazca, sa vimarza iti smRtaH / / ' iti vadan-'yathA-zAkuntale caturthAjhAdau-'anusUyA-priyaMvade-jai bi / ' ityAdyArabhya saptamAGke zakuntalApratyabhijJAnAtprAgvimarzasandhirityudAharaMzca--vimarzasandhi manyate / asmAbhistu rAghavAnusAregaivA'tra sandhiraGgAni ca pradarzitAni / 'Adau viSkambhakaM kuryAnnATakeSu mahAkaviH / apekSitaM parityajya nIrasaM vastuvistaram // yadA saMdarzayeccheSaM kuryAdviSkambhakaM tadA / yathocitantu viSkambhaM sarvAGkeSu prakalpaye' diti bharatokterAdau viSkambhakaM yojayati-tata iti / kusumAnAmavacayaM = puSpA''dAnam / puSpatroTanam / abhinayantyau = nATayantyau / haleti sakhIsambodhanam / __ atha caturtha aGka / [viSkambhaka = bIca kI mukhya 2 kathAoM kI saMkSipta sUcanA / ( phUla tor3ane kA abhinaya karatI huI do sakhiyoM kA praveza ) / anasUyA-he sakhi priyaMvade! yadyapi gAndharva vidhi se ( svecchAkRta vivAha vidhi se ) zakuntalA kA maGgalamaya vivAha (duSyanta ke sAtha ) saMpanna ho
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 227 priyasakhI zakuntalA anurUpabhartRbhAgino 'saMvRttA, tathApi meM na nivRtaM hRdayam / priyaMvadA--[kathaM via ? ] | [ kathamiva ?] / anasUyA--aja so rAesI iTTiArisamattIe isihiM visajji ho attaNo NaaraM pavisaa anteurasamAgamAdo imaM jaNaM sumaredi Na vetti / . [adya sa rAjarSiriSTi parisamApyA RSibhirvisarjita Atmano nagaraM pravizya antaHpurasamAgamAdimaM janaM smarati, naveti ?] / priyaMvadA--estha dAva vIsatthA hohi / Nahi tAdisA AkidibisesA guNavirahiNo honti / etti uNa cintaNoaM,-jAdo totthajAttAdo paDiNi utto imaM suNibha Na ANe kiM paDivajissadi tti / nirvRttaM kalyANaM yasyAH sA nirvRttakalyANA = jAtavivAhamaGgalA / 'kalyANaM maGgale'pi ceti vizvaH / anurUpaM = yogyaM, bhartAraM = duSyanta, gacchati taccholAanurUpabhartagAminI / saMvRttA = jaataa| nirvRtaM = sukhita / rAjarSiH = duSyantaH / iSTiparisamAptyA = yajJasya smaapttyaa| visarjitaH - anujJAtanagaragamanaH / Atmano nagaraM = hastinApuram / antaHpurasya = avarodhalalanAjanasya / samAgamAta = saMprAptaH / imaM = zakuntalAlakSaNam / atra = asmin vissye| vizvastA=3 gayA, aura isa prakAra zakuntalA ne apane, yogya bhartI ko svayaM hI prApta kara liyA, phira bhI merA mana nizcinta aura prasanna nahIM ho rahA hai| priyaMvadA-kyoM ? aba kisa bAta kI cintA kara rahI ho ? / anasUyA-yahI ki-Aja rAjarSi duSyanta ko iSTi ( yajJa ) kI samApti ho jAne se RSiyoM ne apane nagara ko jAne kI svIkRti dedI hai, ataH vaha rAjarSi duSyanta apanI rAjadhAnI meM jAkara antaHpura kI eka se eka sundara rAniyoM ke sAtha bhoga vilAsa meM lipta hokara, sakhI zakuntalA ko yAda karegA, yA nahIM;-yahI cintA mujhe abhI bho vyAkula kara hI rahI hai ! priyaMvadA-he sakhi ! isa bAta kI ora se to tUM bilakula nizcinta raha / 1 'saMvRtteti nirvRtaM me hRdayaM, tathApyetAvaccintanoyam' pA0 /
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 abhijJAnazAkuntalam- [caturtho___ [atra tAvadvizvastA bhava / nahi tAdRzA AkRtivizeSA guNavirahiNo bhavanti / etAvat punazcintanIyaM,-'tAtastIrthayAtrAtaH pratinivRtta imaM vRttAntaM zrutvA na jAne kiM pratipatsyate' iti ] / anasUyA-jadhA meM pucchasi, tadhA abhimadaM tAdassa / [ 'yathA mAM pRcchasi, tathA abhimataM taatsy]| priyaMvadA--kadhaM vibha ? / [ kathamiva ? ] / visrabdhA / tAdRzAH = tthaavidhaaH| duSyante dRshymaanaaH| AkRtivizeSAH = mahApuruSatvAdisUcakAzcihnavizeSAH / guNairviraho'styeSAM te-guNavirahiNaH = saujnyaadigunnrhitaaH| 'yatrA''kRtistatra guNA vasantI'tyabhiyuktokteH / tAtaH = knnvH| tIrthayAtrAtaH = somtiirthyaatraatH| pratinivRttaH = praavRttH| imaM vRttAntaM = zakuntalAyAndharva vivAharUpaM vRttN| pratipatsyate = jJAsyati / kariSyati vA / yathA = yadi / mAM pRcchasi cettadA'bhimataM tAtasya = kaNvasyedaM saMmatameveti me matam / isakI to tUM cintA bilakula hI mata kr| kyoMki-aisI sundara aura zAnta AkRti vAle mahA puruSa kabhI guNoM se ( dayA, dAkSiNya, kRtajJatA Adi guNoM se ) rahita nahIM ho sakate haiN| ataH 'rAjA ise bhUla jAyagA' yaha to sandeha tumheM karanA hI nahIM cAhie / hA~. yaha eka avazya cintA kI bAta hai ki-- tAta kaNva jaba tIrtha yAtrA se lauTeMge, taba isa bAta ko sunakara, na jAne kyA kaheMge ? / isa bAta ko ( zakuntalA ke svecchA vivAha ko) svIkAra kareMge, yA rAjA ko zApa de deMge-kucha kahA nahIM jA sakatA hai / ataH mujhe to isI bAta kI cintA ho rahI hai| anasUyA- yadi hU~ mujhase pUchatI hai, to merI samajha meM to yaha bAta (zakuntalA kA yaha gAndharva vivAha) tAta kaNva ko bhI avazya pasanda aavegii| priyaMvadA-yaha kaise ? / 1 'yathA'haM prekSe' iti, 'yathA'haM pazyami' iti vA pAThe yathAzabdo yogyatAyAM / yogyatayA = suSThu, ahaM jaanaamiityrthH|
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 229 anasUyA--aNuruvassa varassa hatthe kaNNA paDivAdaNIatti artha dAva paDhamo kappo / taM jai devaM sampAdedi, NaM kaatyo guruaNo / [anurUpasya varasya haste kanyakA pratipAdanIyeti-ayaM tAvat prathamaH kalpaH / taM yadi daivaM sampAdayati, nanu kRtArtho gurujanaH] / priyaMvadA--evaNNedaM / ( puSpabhAjanaM vilokya-) sahi, avacidAI kkhu valikammapajjattAI kusumaaiN| [ evametat / ( puSpabhAjana vilokya-) sakhi! avacitAni khalu balikarmaparyAptAni kusumaani]| anasUyA--NaM sauntalAe vi sohaggadevadAo accidamvA / tA avarAI vi avcinnuhm| [nanu zakuntalAyA api saubhAgyadevatA arcitavyAstadaparANyapyarvAcanuvaH / anurUpasya = yogyasya / kalpaH = vidhiH| karttavyaM karma / tat = karttavyaM karma / daivaM = bhAgyaM / svata eva tathA bhavediti yAvat / nanu = nizcitaM / kRtArthaH = kRtkRtyH| tatrAnyathApratipatteravasara eMva nAstItyarthaH / puSpabhAjanaM = puSpakaraNDakaM / khalu = nizcayena / balikarmaNe paryAptAni / saubhAgyadevatAH = maGgalAgauryAdayaH / saubhAgyAdhiSThAtRdevatA hiM vivAhata ArabhyAvazyaM strIbhiH puujyaaH| aparANyapi = ito'dhikAnyapi kusumAni / ___ anasUyA- 'yogya vara ( bhattA ) ke hAtha meM kanyA ko denA'-yahI to eka vivAha sambandha meM dekhane ko mukhya bAta hai, usako yadi daiva (bhAgya) hI svayaM sampAdana kara detA hai, ( daivAt aisA yogya vara svayaM hI prApta ho jAtA hai,) to guru jana ( mAtA pitA Adi ) kRtArtha ho ho gye| ataH duSyanta aisA yogya vara yadi svayaM hI zakuntalA ko mila gayA, to tAta kaNva prasanna hI hoNge| priyaMvadA-ThIka bAta hai| (phUloM kI DaliyA kI ora dekhakara ) he sakhi ! balikarma ( devapUjA, gRhapUjA Adi ) ke lAyaka to phUla bahuta ho ge| ata:-aba to phUla cunanA ( tor3anA) banda kareM / anasUyA-he sakhi ! zakuntalA ke saubhAgya devatAoM kA bhI to Aja se pUjana karanA hai, ataH aura bhI phUla cunane (ikaTThe karane) caahieN| [vitrA
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 abhijJAnazAkuntalam- [ caturthopriyaMvadA-jujadi / [ yujyate ] / ( -iti tadeva karmAbhinayataH) / (nepathye-) .. ayamahaM bhoH!| anasUyA-( karNa dattvA-) sahi ! adidhiNA via NivedidaM / [ ( karNa datvA-) sakhi ! atithineva niveditam ] / priyaMvadA--NaM uDae saNNihidA sauntalA / [ nanUTaje saMnihitA zakuntalA] / anasUyA-AM, ajja uNa asaNNihidA hiaeNa / tena hi bhodu, ettikehiM kusumehiM paoaNaM (-itiM prasthite ) / yujyate = yuktamuktam / Avazyakamevaitatkarmeti taduktAnumodanaM / tadeva = puSpAvacayameva / nepathye = javanikAyAm / / ___ ayamahaM bhoH = bho gRhasvAmin ! ahaM samupasthitaste gRhadvAri / durvAsaso vAkyametat / niveditaM = svAgamanasUcakaM vacaH / nanuratra prazne, nizcaye, smaraNe vA / hRdayena = manasA / duSyantagatamAnaseti bhAvaH / evaJca sA'tithisatkAre na dattAvadhAnA bhavedataH / etAvadbhireva kusumaiH prayojanaM = kArya bhavatu / asmAbhiH kusumA'vacayaM vihAya zIghrameva tatra gantavyamiti sUcitaM / prasthite = clite| hitA kanyAeM, tathA bahueM-pratidina tathA parva tyauhAra para apane saubhAgya kI vRddhi ke lie devI-devatAoM kA pUjana kiyA karatI haiM, usI kI ora anasUyA kA yaha saMketa hai| priyaMvadA- ThIka bAta hai / ( phira phUla tor3ane lagatI haiM ) / [nepathya meM-] yaha maiM ( atithi durvAsA ) Akara dvArapara khar3A huuN| anasUyA-( kAna lagAkara sunatI huI ) he sakhi ! yaha to atithi kI taraha hI koI bola rahA hai| priyaMvadA-to ThIka hai, vahA~ kuTI meM zakuntalA to hai hii| anasUyA-hA~, hai to avazya / parantu Aja usakA hRdaya to kahIM dUsarI
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 231 [Am / adya punarasaMnnihitA hRdayena / tena hi bhavatu, etAvadbhiH kusumaiH prayojanam (-iti prsthite)]| (punarnepathye-) AH ! kathamatithiM mAM paribhavasi ! vicintayantI yamananyamAnasA, taponidhiM vetsi na mAmupasthitam / smariSyati tvAM na sa bodhito'pi san , kathAM pramattaH prathamaM kRtAmiva // 1 // 'A' iti apamAnajanitapIDAyAm / paribhavasi = avamanyase / AH! atithiparibhAvini !' iti zobhanaH paatthH| . vicintayantIti / ya = janam / ananyaM mAnasaM yasyAH sA-ananyamAnasA= ananyacittA stii| vicintayantI = smrntii| taponidhiM = tapomUrti / mAM = durvAsasam / upasthitaM = gRhadAri svayamevAgatamapi / na vetsi =na jAnAsi / sa:- duSyantaH / tvAm = atithijanAvamAninIM tvAM-pramattaH = mAdakadravyAdiprayogata unmattaH / prathamaM kRtAM = pUrva svayamevAnubhUtAM / svakRtAJca / kathAmiva = vArtAmiva / bodhito'pi san = tvayA nivedito'pi san / na smariSyati / [vicintayantI yato'to'nanyamAnaseti hetuhetumadbhAvAtkAvyaliGgam / zleSaH / upamA / anuprAsAzca / 'vaMzastha vRttam // 1 // hI jagaha ( rAjA duSyanta meM ) lagA huA hai| ataH vaha atithi ke isa zabda ko sunegI, yA nahIM-isameM sandeha hI hai / ataH rahane do, itane hI phUloM se kAma cala jAyagA / calo, kaTIpara hI caleM / [phira nepathya meM-] oha ! mujha atithi kA tUM isa taraha tiraskAra kara rahI hai ! / merI bAta kA uttara taka tUM nahIM detI hai!| ataH ananya bhAva se jisa ( duSyanta ) kI cintA karatI huI tUM mujha tapasvI atithi ko bhI nahIM dekha rahI hai, vaha terA priya ( duSyanta ) bAra bAra kahane para bhI, bAra bAra yAda dilAne para bhI, tujhe usI prakAra nahIM pahicAnegA, tujhe bilakula bhUla jAyagA, jisa prakAra unmatta-vikSipta ( pAgala ) huA manuSya apane pahile ke kiye hue kAryoM ko bhUla jAtA hai // 1 //
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 abhijJAnazAkuntalam- [caturthopriyaMvadA-hahI haddI / taM jjeva saMvuttaM jaM mae cintidaM / kassi pi / pUArihe avaraddhA suNNahiaA suntlaa| [hA dhik hA dhik ! tadeva saMvRttaM yanmayA cintitaM, kasminnapi pUjAhe'parAddhA zUnyahRdayA shkuntlaa]| / anasUyA-(puro'valokya-) Na kSu jassi kassi pi, eso duvvAsA sulahakovo mahesI / tathA savia aviralapAdatuvarAe gadIe paDiNiutto / [( puro'valokya-) na khalu yasmin kasminnapi / eSa durvAsAH sulabhakopo maharSiH, tathA zaptvA'viralapAdatvara yo gatyA pratinivRttaH] / priyaMvadA-ko aNNo hudavadAho pahavahi dahidu / tA gaccha pAesuM paDia NiuttAvehi / jAva se ahaM pi agghoda uvakappemi / ___ubhe = sakhyau / saMvRtaM = jAtaM / pUjAheM = pUjanIye'tithivizeSe / aparAdhe hetuH-zUnyahRdayeti / yasmin kasmin = saadhaarnne| sulabhaH kopo yasyAsau sulabhakopaH = atikopanaH / tathA = vicintayantItyAdirItyA / aviralAH pAdA yasyAM tvarAyAM sA, tayA-aviralapAdatvarayA = avicchinna caraNavinyAsazAlinyA priyaMvadA-hA dhik , hA dhik ( hAya ! hAya !) yaha to-vahI huA, jo maiM pahile hI se samajha rahI thii| mAlUma hotA hai-pUjA ke yogya kisI atithi vizeSa ko zUnyahRdayA ( bhartRgatamAnasA) zakuntalA ne aprasanna kara diyA hai / vahI isa prakAra use zApa de rahA hai| anasUyA-(sAmane kI ora dekhakara ) kisI aise vaise sAdhAraNa manuSya kA hI zakuntalA ne aparAdha kiyA hai yaha bAta nahIM hai, kintu yaha to sulabhakopa = bahuta zIghra kruddha honevAle atyanta krodhI, durvAsA maharSi haiM, jo ki-isa prakAra zakantalAko zApa dekara jaldIra lambera paira rakhate hue vApisa jA rahe haiN| priyaMvadA-he sakhi ! ThIka kahatI ho| bhalA, agni ke binA dAha kauna 1 'vegabalotphullayA durvArayA gatyA'-pA0 /
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 233 [ko'nyo hutavahAt prabhavati dagdhum / tadgaccha / pAdayoH patitvA nivarttaya / yaavdsyaa'hmpyryodkmupklpyaami| anamayA-taha [ tathA ] (-iti niSkrAntA ) / priyaMvadA-abbo ! AveakkhalidAe gadIe paribhaTTa me agahatthAdo pussphbhaabhnnN| (-iti puSpAvacayaM rUpayati ) / [ammo! AvegaskhalitayA gatyA paribhraSTaM me'grahastAtpuSpabhAjanam / (-iti puSpAvacayaM ruupyti)]| anasUyA--(pravizya-) sahi ! sarIrI vizra kovo kassa aNuNa so gehedi / kiJca uNa so aNukampido mae / tvarayA / pratinivRttaH = AzramAdvahitaH / hutavahAdanya iti / agnikalpAd durvAmaHsadRzAnmaharSevinA ko'nyaH zaptuM zaknoti maharSeH kaNvasya duhitaraM zakuntalAmityarthaH / pAdayoH patitvA = praNabhya / asya = durvAsasaH / aryodakaM = pAdyA'Adikam / upakalpayApi - vidadhAmi / tathA = tathaiva karomi / 'abbo' iti duHkhe / Avegena = udvegena / skhalitayA = viklavayA / gatyA = gamanena / pari-. bhraSTa = sastam / agrahastAt = hastAgrAt / puSpAvacayaM = puSpacayanaM / punarAkara sakatA hai ? / durvAsA to sAkSAt agni hI haiM / ataH unhoMne jhaTa paTa zApa dehI to diyaa| aba tUM zIghra jA, aura unake paira meM par3akara unheM vApisa le A / taba taka maiM bhI unake atithi-satkAra ke lie ayaMjala ( pUjA ke lie jala) Adi taiyAra karatI huuN| anasUyA- ThIka hai / ( durvAsA ke pIche 2 jAtI hai)| priyaMvadA-hAya ! ghabar3AhaTa aura jaldI se calane ke kAraNa Thokara laga jAne se mere hAtha se yaha phUloM kI DaliyA gira par3I hai| ( yaha azakuna amaGgala sUcaka huaa)| [gire hue phUloM ko uThAtI hai, yA punaH phUla cunatI hai ] / anasUyA-( Akara ) he sakhi ! vaha durvAsA to mAnoM sAkSAt zarIra dhAraNa kie hue krodha hI hai, ( krodha kI mUrti hI hai)| bhalA vaha kisakI
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 abhijJAnazAkuntalam- [caturtho[ ( pravizya-)sakhi ! zarIrIva kopaH kasya anunayaM sa gRhNAti / kizca punaH-- sa anukampito myaa]| priyaMvadA-edaM jjeva tassi bahuharaM / tA kadhehi kadhaM tae pasAdido ? / [etadeva tasmin bahutaraM / tatkathaya kathaM tvayA prasAditaH ? ] / anasUyA-jado NiuttidaMdu Na icchadi tado pAesuM paDia viNNavido mae-bhaavaM paDhamaM tti pekkhia aviNNAdatavappahAvassa duhidijaNarasa aaM avarAho bhabhadA marisivvo tti| [yadA nivartituM necchati, tadA pAdayoH patitvA, vijJApito mayA,-'bhagavan ! prathamamiti prekSyA'vijJAtatapaHprabhAvasya duhitRjanasyA'yamaparAdho bhavatA marSayitavya' iti / ' priyaMvadA-tado tado ? / [ tatastataH ? ] / carati / zarIrI = mUrtimAn / kopa iva = krodha eva / anunayaM = prArthanAm / kiJca punaH = kintu / anukampA saJjAtA asya anukampitaH= dayAdrahRdayaH / tadeva = prasAdanamapi / bahutaram = atyadhikaM / nivartituM = punarAtithyagrahaNAyA''gantuM / vijJApitaH: = praarthitH| prathamaH = skRdympraadhH| prekSya = vicArya / avijJAtaH tapasaH prabhAvo yena tasya-avijJAtatapaHprabhAvasya = ajJAtatvattapovIryasya / anunaya-vinaya ( manAvanA, vApisa Ane kI prArthanA ) sunatA thA ! parantu bar3I hI kaThinatA se maiMne unheM kisI taraha kucha dayAI (rAjI) kara hI liyaa| priyaMvadA-calo, durvAsA ke viSaya meM yahI bahuta hai| kaho, kaise unheM tUM ne prasanna (rAjI ) kiyaa?| anasUyA-jaba bahuta prArthanA karane para bhI ve (durvAsA) vApisa Azrama meM Ane ko rAjI nahIM hue, taba maiMne unake pairoM meM par3akara, unase prArthanA kI, ki-he bhagavan ! Apake tapa ke prabhAva ko nahIM jAnane vAlI, ApakI putrI.ke samAna usa zakuntalA kA yaha pahilA hI pahilA aparAdha hai, ataH isa aparAdha ko to Apa avazya kSamA kreN| priyaMvadA-hA~, taba kyA huA, taba unhoMne kyA kahA ? / .
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 235 . anasUyA-tado teNa bhaNidaM,-Na me vaaNaM aNNadhA bhavidu arihadi / kintu AharaNAhiNNANadaMsaNeNa se sAvo Niuttissadi ti mantaanta jjeva antrhido| titastena bhaNitaM, na me vacanamanyathA bhavitumarhati / kintu AbharaNAbhijJAnadarzanena asyAH zApo nivatiSyate iti mantrayannevAntarhitaH] / priyaMvadA-sakkaM dANi samAssasiDeM / asthi teNa rAesiNA saMpatthideNa attaNo NAmAGkitaM aGgulIaaM sumaraNIaM tti sauntalAe hatthe soM jjeva paridhAvidaM / eso jjeva tassi sAhINo uvAo bhvissdi| [zakyamidAnI samAzvasitam / asti tena rAjarSiNA saMprasthitenA''tmano nAmAGkitamaGgalIyakaM 'smaraNIyamiti zakuntalAyA haste svayameva paridhApitam / eSa eva tasmin svAdhIna upAyo bhaviSyati / duhitRjanasya == kanyakAlokasya / marSayitavyaH = kSantavyaH / anyathA = mithyA / AbharaNamevAbhijJAnaM * tasya darzanena = aGgulIyakapradarzanena / nivartiSyate = apayAsyati / mantrayan eva = kathayanneva / antarhitaH = antardhAnamagAt / AzvasituM dhairyamAlambituM / tena rAjarSiNA = duSyantena / samprasthitena = pracalitena / haste svayameva paridhApitam = aGguruyAM yojitaM / smaraNIyam = smRtiparipoSakam / 'astIti anasUyA-taba unhoMne kahA, ki-merA vacana ( zApa ) to mithyA ho nahIM sakatA hai, kintu agUMThI Adi AbhUSaNa (cihna) dekhane-dikhAne se hI yaha zApa chUTa jaaygaa| aura isako vaha rAjA pahicAna jaaegaa| aisA kahate hI kahate vaha maharSi to antardhAna ho gae ! / priyaMvadA-acchA ! taba to kucha dhIraja dharane kI bAta huI / kyoMki usa rAjarSi duSyantane jAte samaya svayaM hI zakuntalA ke hAtha meM smRticinha' (yAdagAra) ke svarUpa meM apane nAmake akSaroM se yukta aMgUThI pahinA dI hai| vahI upAya * 1 mantrayamANaH pA0 / 2 'idaaniimaashvsituN| 3 'eSa tasmin upAyo bhaviSyati' pA0 / tasmin = zApe, smaraNe vA / eSa upAyaH-aGgulIyaka. darzanarUpaH / 4 'svAdhInopAyA' iti pAThe-svAdhInasAdhanA zakuntaletyarthaH /
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 abhijJAnazAkuntalam- [caturthoanasUyA-sahi ! ehi, debakajjaM dAva se nnivvuttehm| (-iti parikrAmataH ) / [ sakhi ! ehi, devakArya tAvadasyA nirvatayAvaH (-itiparikrAmataH) / priyaMvadA-( avalokya-) ! aNasUye / pekkha dAva vAmahatthaviNihida vaaNA AlihidA via piasahI taggadAe cintAe attANampi Na vibhAvedi, ki uNa aagntuaN!| [ (avalokya-) anasUye! prekSasva tAvat,-vAmahastavinihitavadanA, Alikhiteva priyasakhI tadgatayA cintayA AtmAnamapi na vibhAvayati, kiM punarAgantukam / yojanA / pAThAntare-tasmin = aGgulIyake sati-svAdhInopAyA = (svaparicayadAne) zApavigame ca svaayttsaadhnaa| asyAH = shkuntlaayaaH| devakArya = saubhAgyadevIpUjanaM / vAmahaste vinihitaMvadanaM yayA sA-vAmahastavinihitavadanA = vAmakaratalaniviSTa kpolaa| Alikhiteva = citriteva / tadtayA = dussyntgtyaa| AtmAnamapi = svamapi, svatanumapi ca / usako dikhAne ke lie zakuntalA ke svAdhIna rahegA / arthAt- usakI dI huI aMgaThI ko dikhAkara hI zakuntalA usa duSyanta ko apanI yAda dilA skegii| anasUyA-he sakhi ! Ao, aba isa ( zakuntalA ) ke saubhAgya devatAoM kI pUjA ke Avazyaka kArya ko hama loga sampanna kreN| (donoM kucha calatI haiM) priyaMvadA-( dekhakara ) he anasUye ! dekha to, yaha priyasakhI zakuntalA apane bAe~ hAtha kI hathelI para apanA gAla rakhakara, citra likhita sI hokara apane pyAre kI cintA meM aisI tallIna ho rahI hai, ki-apane ko bhI yaha nahIM jAna rahI hai, ( apane ko hI bhUla rahI hai, ) taba atithi kI to bhalA bAta hI kyA hai ? / arthAt-yaha itanI besudha ho rahI hai, ki-ise apane zarIra kI bhI sudha nahIM hai, atithi durvAsA ko yaha dekhatI aura unakA satkAra karatI-yaha to nitAnta hI asambhava hai|
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 237 anasUyA--halA ! doNNaM jjeva No hiae eso buttanto ciTThadu / rakkhINIA kkhu paidipelavA piasahI / [halA ! dvayorevA''vayohRdaye eSa vRttAntastiSThatu / rakSaNIyA khalu prakRtipelavA priyskhii]| priyaMvadA--ko dAva uNNodaeNa NomAliaM siJcadi ? / (-ityubhe nisskraante)| [.kastAvaduSNodakena navamAlikAM siJcati (-ityubhe niSkrAnte )] / . visskmbhkH| na vibhAvayati = na jAnAti / Agantukam = atithim / nau = AvayoH / hRdaye = manasi eva / eSa vRttAntaH = zAparUpaH / rakSaNIyA = apriyazravaNaduHkhAtpariharaNIyA / prakRtipelavA = prakRtisukumArA / zakuntalAM prati zApA'kathanAdabhUtAharaNaM vimarzasandhyaGgamU / taduktaM-tatra vyAjAzrayaM vAkyamabhUnAharaNaM mata'miti / uSNodakena = tasena payasA / navamAlikAM = saptalAM / etena tAM prati zApakathanamatyantamanucitamiti bhAva AviSkRtaH / __ anasayA-he sakhI priyaMvade! yaha durvAsA ke zApa kI bAta mere aura tere mana meM hI rahanI caahie| kyoMki - svabhAva se hI komala svabhAva vAlI isa zakuntalA kI rakSA bhI to hameM karanI hai / arthAt-isa zApavAlI bAta ko yadi zakuntalA sunegI, to aura bhI vyAkula aura duHkhita hogI, ataH yaha bAta isase nahIM kahanI caahie| yaha bAta to hamAre donoM ke mana meM hI gupta rahanI caahie| - priyaMvadA-ThIka hai, bhalA aisA kauna hogA jo navamAlikA (nevArI) ke komala paudhe ko garma jala se sIcegA ? / arthAt-isa bAta ko zakuntalA ko sunAnA, aura navamAlikA ke atyanta komala va sukumAra paudhe meM garma jala denA donoM barAbara hai| [ navamAlikA = nevArI atyanta komala hotI hai, usake paudhe ko garma jala se sIMcane se vaha tatkAla mujhI jAtA hai| isI prakAra zakuntalA bhI zApakI bAtako sunate hI vyAkula ho jAegI aura kadAcit prANa chor3a degI] / (donoM jAtI haiN)|
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ m 238 . abhijJAnazAkuntalam- [caturtho . (tataH pravizati suptotthitaH kaNvaziSyaH-) - ziSyaH--velopalakSaNArthamAdiSTo'smi tatrabhavatA pravAsAt pratinivRttena kaNvena / tat prakAzaM nirgatyA'valokayAmi kiyadavaziSTaM rajanyA iti ? / ( parikramyAvalokya ca-) hanta ! prabhAtA rajanI / tathAhiyAtyekato'stazikharaM patiroSadhInA ' mAviSkRto'ruNapurassara ekato'kaH / viSkambhaka iti / bhUtasya-zakuntalApariNayasya, bhaviSyataH-zApAdivRttAntasya ca sUcanAdayaM vikambhako nAmA'rthopakSepakaH / zuddhazvAya, prAkRtabhASisakhIrUpapAtradvayaracitatvAt / 'samApta' iti shessH| , tataH = sakhInirgamanAntaraM / pUrvaM suptaH pazcAdutthitaH-suptotthitaH = jAgaritaH / nidrApUrNitalocanaH / velopalakSaNArtha = kAlaparijJAnArthaM / pravAsAt = yAtrAtaH / pratinivRttena = Agatena / prakAzaM = nirAvaraNaM pradezaM / ( 'khule maidAna meN)| rajanyAH = raajyaaH| kiyat = kiyAnaMzo'vaziSyate / prabhAtA = vyuSTA / gtaa| hanta ! iti khede| yAtIti / oSadhInAM = phalapAkAntAnAM sasyAdInAM / patiH = iishvrH| cndrH| 'oSadhyaH phalapAkAntAH' iti, 'oSadhIzo nizApatiH' iti cAmaraH / ekataH = [viSkambhaka = idhara udhara kI bAtoM kI Avazyaka sUcanA, smaapt]| . [isake bAda sokara uThe hue kaNva ke ziSya kA praveza] / ziSya-pravAsa se lauTa kara Ae hue kulapati pUjya kaNvajI ne mujhe samaya ('rAtri kitanI bAkI hai' yaha ) jAnane kI AjJA dI hai| ataH bAhara nikala kara dekhU-rAtri kitanI aura bAkI rahI hai ?' / (kucha calakara, AkAza kI ora dekhakara ) oha ! rAtri to bIta ho cukI hai aura aba prabhAta honA hI cAhatA hai / kyoMki dekho. eka ora (pazcima dizA meM) to yaha oSadhIza bhagavAn candramA astAcala para jA rahe haiM aura dUsarI ora (pUrva vizA meM) aruNasArathi bhagavAn divAkara
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 239 tejodvayasya yugapadvyasanodayAbhyAM loko niyamyata ivaiSa dazAntareSu // 2 // 'api caantahite zazini saiva kumudvatIyaM dRSTiM na nandayati saMsmaraNIyazobhA / ekasyAM dizi / pazcimadigbhAge / astazikharaM yAti = astaGgacchati / ekataH = pUrvasyAM dizi ca / aruNaH purassaro yasyAsau-aruNasArathiH / arkaH = sUryaH / AviSkRtaH = udgacchati / AdikarmaNi ktH| evaM-tejodvayasya = candrasya, sUryasya ca / yugapat = ekakAlameva / vyasanena = vysnpraatpyaa| astaGgamanena / udayena ca = vRdhyA, AvirbhAveNa ca / eSa lokaH = sukhaduHkhavAn jano'yaM / dazAntareSu niyamyate iva = 'sukhaduHkhayoraniyatatvAttayoH prAptI harSazokAvanucitA'viti zikSyata iva / 'AtmadazAnta reSvi'tyapi pAThAntaram / __ [ atra sjndurjn-vyvhaaraaropaatsmaasoktiH| dvayorapi prAkaraNikayorekakriyAnvayogitA ca / yathAsaGghayam / utprekSA / dRSTAntonAma nATyalakSaNam / 'dRSTAnto yastu pakSArthasAdhanAya nidarzana miti drpnnokteH| 'vasantatilakA vRttam // 2 // ___ antarhita iti / zazini = indau / antarhite = astaM yAte sati / saMsmaraNIyA zobhA yasyAH sA-saMsmaraNIyazobhA = smaraNIyazobhAtizayasaubhAgyA / (sUrya) aba uganA hI cAhate haiM / isa prakAra eka sAtha do tejo maNDaloM ke ( sUrya-candramA ke ) utthAna-abhyudaya aura vipanna ( asta) hone se, isa saMsAra kI bhI nAnA prakAra kI dazA kI sUcanA prApta ho rahI hai / arthAteka ora jaba candramA kA patana ho rahA hai, to usI samaya dUsarI ora sUrya kA udaya bhI ho rahA hai| isI prakAra isa saMsAra meM bhI eka kA adhaHpatana hotA hai, eka rotA hai, to usI samaya dUsare kA abhyudaya bhI hotA hai, vaha ha~satA hai / yahI saMsAra kI dazA hai| isakI sUcanA sUrya-candramA kI isa dazA se hI prApta ho rahI hai // 2 // - aura bhI-bhagavAna candramA ke antarhita hote hI (chipate hI) yaha vahI kumudinI ('koI' nAmaka phUloM kI latA ) hai-jo candramA ke rahate itanI * sundara va hRdaya ko Ananda detI thI, aba isakI vaha zobhA kevala yAda karane
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 abhijJAnazAkuntalam [ caturthoiSTapravAsajanitAnyabalAjanena duHkhAni nUnamatimAtradurudvahAni // 3 // . karkandhanAmupari tuhinaM raJjayatyagrasandhyA, dAbhaM muzcatyuTajaeTalaM vItanidro mayUraH / saiveyaM kumudatI = pUrvamabhinanditasaundaryasaubhAgyA'pi seyNkumudinii| samprati dRSTiM = locanaM / na nandayati = na harSayati / candre sannihite locanalobhanIyasaundaryA'pikumudinI tasminnastaM prayAte sati naSTasaubhAgyA locanayoharSa na dizatItyAzayaH / iSTasya pravAsanena janitAni = svapriyaviyogasamudbhUtAni / duHkhAni = kaSTAni / abalAjanena = pramadAlokena / nUnaM = dhruvam / atimAtram = atyantaM / duHkhenodvaha. nIyAni = kaSTena soDhavyAni bhvnti| [atra shkuntlaadussyntvyaapaarsmaaropaatsmaasoktiH| 'saMsmaraNIyazobhA dRSTiM na nandayatIti kAvyaliGgam / arthAntaranyAsaH / eSAmaGgAGgibhAvasaGkaraH / 'vasantatilakaM vRttam' ] / // 3 // atra tu kumudinItulyA zakuntalA / candratulyo duSyanta iti tRtIyaM patAkAsthAnakaM bodhyam / karkandhUnAmiti / agrasandhyA = prabhAtamandhyA / karkandhUnAM = badarIpatrANAm / kI bAta raha gaI hai / arthAt-isakI vaha zobhA calI gaI hai aura aba yaha netroM ko vaisA Ananda nahIM detI hai| ThIka hI hai, abalA janoM ke liye ( strIjanoM ke lie tathA kumudinI ke liye ) apane priya ke ( prANapyAre ke, tathA prakRta meM apane priya candramA ke ) viyoga se janita duHkha kA sahana karanA bar3A hI kaThina hotA hai| priya ke viyoga meM striyoM kI yahI hAlata ho jAtI hai| [ kumudinI ( 'koI') kA phUla candramA ko dekhakara rAtri ko khilatA hai aura candramA ke asta hote hI usakI zobhA calI jAtI hai, aura vaha saMkucita ho jAtA hai / yahI hAla zakuntalA kA bhI duSyanta ke viyoga meM ho rahA hai-yaha bhI isase sUcita hotA hai ] // 3 // aura bhI dekho-jhADiyoM ke pattoMke Upara gire hue osa ke binduoM ko yaha prabhAtakAlika sandhyA-aruNa varNa ( lAla raMga ) kA kara rahI hai / mayUra bhI nidrA
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH ] 16 abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 241 vediprAntAtkhuravilikhitAdutthitazcaiSa sadyaH, pazcAduccairbhavati hariNaH svAGgamAyacchamAnaH // 4 // api capAdanyAsaM kSitidharagurormUrtiM kRtvA sumeroH, ___ krAntaM yena kSapitatamasA madhyamaM dhAma viSNoH / so'yaM candraH patati gaganAdalpazeSairmayUkhai * ratyArUDhirbhavati mahatAmapyapabhraMzaniSThA // 5 // tatphalAnAM vaa| upari-uparisthitaM / tuhinaM = tuSAram / raJjayati = lohitIkaroti / darbhANAmidaM-dArbha = kuzanirmitam / uTajasya paTalam-uTajapaTalam = parNazAlAcchadiH / 'parNazAloTajo'striyAm' iti, 'paTalaM chadiH' iti cAmaraH / vItA nidrA yasyAsau-vItanidraH = vigtnidrH| jaagritH| mayUraH = bhiiN| muJcati =tyajati / khuraivilikhitAt-khuravilikhitAt-khurakSuNNAt / vedeH prAntAt-vediprAntAt = vedaparisarapradezAt / sadya utthitazca - adyaiva utthAya nissRtazca / eSa hariNaH = mRgaH / svAGgamAyacchamAnaH = svAvayavaM prasArayan / pazcAduccairbhavati = kAyapazcimabhAgena pRSThena unnato bhavati / svakaTipradezamunnamayatItyarthaH / [svabhAvokti tadguNAlaGkArau / 'mandAkrAntA vRttam' ] // 4 // - pAdeti / kSitidharANAM guroH-kSitidharaguroH = sakalamahIdharazreSThasya / candraguptamauryapakSe-rAjAdhirAjasya nandasya ca / sumeroH = sugalayasya ( vidvadAzrayasya, svarNAkarasya ca ) / mUrdhni = masta ke / pAdayoM pAdAnAM vA nyAsaM pAdanyAsaM = kiraNaprasAraM, caraNanyAsaM ca / kRtvA = vidhAya / kSaSitaM tamo yena, tena-kSapitatamasA = nAzitAndhakAreNa / candraguptapakSe-hataripuNA, dUrIkRtA'jJAnena ca / yena = candramasA / ( candraguptena rAjJA ca ) / viSNoH = vAmanasya / madhyama dhAma = viSNupadaM, gaganaM / se jAga kara aba kuzA kI banI kuTI kI chAna ( chAjana ) ko chor3a rahe haiM / aura idhara yajJavedi ke pAsa kI--apane khuroM se khodI huI-bhUmi se tatkAla uThakara ye hariNa bhI apane zarIroM ko lambA kara rahe haiM, arthAt aMgar3AI le ____ aura bho dekho-parvatoM ke guru ( zreSTha ) sumeru parvata ke zira ( zikhara ) para paira rakhakara, jisane saMsAra kA andhakAra dUra karate hue bhagavAn viSNu ke
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 abhijJAnazAkuntalam- [caturthoanasUyA-(apaTIkSepeNa pravizya-) evvaM NAma visaaparammuhassa jaNassa Na 'NipaDidaM-jadhA teNa raNNA sauntalAe aNajaM AcaridaM tti / bhUmaNDalaJca / krAntaM = vyAptaM / svAyattIkRtaJca / so'yaM = lokprsiddhH| candraH = induH / candraguptamahArAjazca / alpazeSaiH = kinycidvshissttaiH| mayUkhaiH = sampadbhiH, zobhAbhiH, kiraNaizcopalakSitaH san / 'mayUkhaH kiraNe'pi ca / jvAlAyAmapi zobhAyA'miti medinii| gaganAt = AkAzAt / rAjasiMhAsanalakSaNAdUrdhva pradezAcca / patati = astaGgacchati / rAjyabhraSTo bhavati vA / mahatAmapi-atyArUDhiH = atyu natiH / apabhraMzaH niSThA yasyAH sA-apabhraMzaniSThA = patanapariNAmazAlinI-bhavati |'nisstthaa niSpattiyogAntA' ityamaraH / [smaasoktiH| arthAntaranyAsaH / shlessH| anuprAsazca / 'vasantatilakaM vRttam' ] // 5 // .. apaTIkSepeNa = javanikA'esAraNena / sUcanAM vinaiveti yAvat / 'apaTI kANDapaTIkA pratisIrA javanikA niraskariNIti halAyudhaH / 'paTIkSepeNeti pAThe'pi sa evArthaH / yadyapi 'asUcitasya nATake pravezo'nucitaH, tathApi-'paTIkSepeNa kartavyamAta-rAjapravezana'mityukteH zakuntalAduHkhena, prabhAtakAlikakAryatvarayA cA''"yAstathA praveze bAdhakA'bhAva ityavadheyam / harSazokAdisambhramavataH pAtrasya pravezaH paTAkSepeNa kriyate, harSazokAdisUcanAyeti hi naattksmyH| kecitta'paTIkSepo na karttavya ArtarAjapravezane' iti paThantaH-apaTIkSepeNa = javanikA'napasAraNenaivetyarthamAhuH / madhyama dhAma ( AkAzamaNDala aura bhUmaNDala ) ko bhI AkrAnta kara liyA thA, vahI candramA-aba svalpAvaziSTa apanI kiraNoM ke sAtha gaganAGgaNa se nIce gira rahA hai| ThIka hI hai, jyAdA U~cA car3hanA-bar3oM ko bhI anta meM nIce hI girAtA hai| [ jo bar3oM ke zira para paira rakhakara (gurujanoM kA atikramaNa karake) bar3hatA hai, vaha kabhI na kabhI isI prakAra avazya hI giratA hai, jaise suprasiddha nanda vaMza ko dabA kara, usake zirapara paira rakhakara, bar3hA huA samrATa candragupta maurya bhI anta meM rAjyasiMhAsana se cyuta ho gayA hai 1 // 5 // anasUyA-(bIca meM hI pardA haTAkara praviSTa hokara) viSayoM se svabhAvataH vimukha, sAdhu, sarala prakRti, tapasviyoM ke prati aisA anucita vyavahAra to
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 243 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATokA-virAjitam [evaM nAma viSayaparAGmukhasya janasya ne nipatitaM-yathA tena rAjJA zakuntalAyAmanAryamAcaritamiti ] / ziSyaH- yAvadupasthitAM homavelAM gurave nivedayAmi / (-iti niSkrAntaH ) / anasUyA-NaM pahAdA rajaNI / tA sigdhaM saaNaM paricaAmi / athavA lahu lahu usthidAvi kiM karissaM, Na me uidesuM pahAdakaraNIesuM hatthapAA ppasaranti / kAmo dANiM sakAmo bhodu, jeNa asaJcasandhe jaNe piasahI evaM nAma = IdRzaM / viSayebhyaH parAGmukhastasya = viSayaviratasya / dharmapravaNasya / kAmopabhogavimukhasya / janasya = tapasvilokasya / na nipatitaM na jAtaM / notpannamiti vA / 'na vidita'miti pAThAntare tu-mAdRzasya-na viditaM = na jJAtaM / na kenApi smaryata ityarthaH / yathA= yAdRzaM / zakuntalAyAM = tAmadhikRtya / anAryam = asajanocitam / upasthitAM = prAptAM / homavelAM = havanakAlaM / gurave = kaNvAya / nivedayAmi = nirdizAmi / laghu-laghu = tvaritaM tvaritaM / prabhAtakaraNIyeSu = prAtaHkartavyeSu gRhakabhI kisI ne nahIM kiyA thA, jaisA anucita vyavahAra tapasvinI zakuntalA ke sAtha rAjA duSyanta ne -pahile to use lubhA kara, apane vazIbhUta kara, phira isa prakAra ise bhulAkara-kiyA hai| arthAt -pahile to lambI-caur3I bAteM banAkara becArI bholI-bhAlI sIdhI-sAdI zakuntalA ko usa rAjA ne pha~sA kara usase gAndharva vivAha kara liyA, aba usa becArI kI khabara taka vaha rAjA duSyanta nahIM le rahA hai, yaha bahuta hI anucita kAma duSyanta ne kiyA hai| ['apaTI' nAma parde ( kanAta ) kA hai| pardA haTAkara sahasA anasUyA praviSTa hokara yaha bAta kaha rahI hai| jaba koI jyAdA gar3abar3a ( vyatikrama) kI bAta nATaka meM sunAnI hotI hai, taba apaTIkSepa se pAtra kA praveza karAyA jAtA hai| anyathA sAdhAraNa dazA meM nATakoM meM asUcita pAtra kA praveza kabhI nahIM hotA hai / ___ziSya-acchA to maiM 'homa kA samaya ho gayA hai| yaha bAta gurujI ko jAkara kahatA hU~ / (-jAtA hai)| anasUyA-aba to saberA ho gayA hai, ataH jaldI hI zayyA = 1 'na viditam' iti pAThAntaram /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 abhijJAnazAkuntalam- [caturthosuddhahiaA padaM kaaridaa| [ smRtvA-] adhavA Na tassa rAesiNo avarAho, duvvAsAsAbo kkhu eso pahavadi / aNNadhA kadhaM so rAesI tAdisAI mantia attiassa kAlassa vAttAmAttaM pi Na visajjedi ? || vicintya-1 tA ido ahiNNANaM aGgulIaaM se visajjema / adhavA dukkhasIle tavassijaNe ko abbhatthIadu ? / NaM sahIgAmI doso tti vvavasAidaM pi Na pArema, tAdakaNNassa vA ppavAsapaDiNiuttassa dussantapariNIdaM AvaNNasattaM sauntalaM NivedidaM / tA ettha dANiM kiM Nu kyu amohiM karaNIjjaM ? / [ nanu prabhAtA rjnii| tacchIghra kAyanaM parityajAmi / athavA laghulaghUtthitApi kiM kariSyAmi ? / na me uciteSu prabhAtakaraNIyeSu hastapAda prasarati / kAma idAnIM sakAmo bhavatu, yena asatyasandhe jane priyasakhI zuddhahRdayA padaM kaaritaa| (smRtvA-) atha vA na-tasya raajrsserpraadhH| durvAsaHzApaH khalveSa prabhavati / anyathA kathaM sa rAjarSistAdRzAni mantrayitvA, etAvataH saMmArjanAdiSu / uciteSu = avazyakaraNIyeSvapi / ' hastau pAdau ca-hastapAdaM = karacaraNAdikaM / prANyaGgatvAdekavadbhAvaH / na prasarati = na prclti| kAmaH = hitA'hitavicArarAhityena pravartanazIlo mdnH| sakAmaH = saphalamanorathaH / yena = kAmena / asatyA sandhyA yasya tasmin-asatyapratijJe / jane = duSyante / zuddhahRdayA = vnycnaashuunyhRdyaa| padaM = snehabandharUpaM vyavasAyaM / prabhavati = vijRmbhate / sarva seja para se uhuuN| athavA jaldI-jaldI uThakara bhI maiM kyA kara lU~gI? / cintA ke kAraNa avazyakaraNIya prabhAtakAlika kRtyoM meM bhI ( snAna, dhyAna, japa, pUjA, gRha kRtya Adi meM bhI) mere hAtha-pA~va nahIM calate haiM ! / aba usa nirdaya-hRdaya kAmadeva kI icchA pUrI huI hai, jisane aise jhUTe, mithyA pratijJA karane vAle puruSa (duSyanta ) meM zuddha hRdayA sakhI zakuntalA kA mana Asakta (anurakta) karA diyA hai| [ kucha smaraNa karake ] athavA-usa dharmAtmA rAjarSi duSyanta kA bhI isameM koI doSa nahIM hai| yaha to durvAsA ke zApa kA hI prabhAva dRSTigocara ho rahA
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 245 kAlasya vArtAmAtramati na visarjayati ? (vicintya-) tadito'bhijJAnamaGgulIyakaM visarjeyAmaH / athavA duHkhazIle tapasvijane ko'bhyathyatAm ? / nanu 'sakhIgAmI doSa' iti vyavasAyayitumapi na pArayAmaH, tAtakaNvasya vA pravAsapratinivRttasya duSyantapariNItAmApannasattvAM zakuntalAM nivedayitum / tadatravidhatte / tAdRzAni = pUrvAnubhUtAni / naikavidhaM, snehAlApAdikaM, pratijJAdikaM ca / mantrayitvA = kRtvA / etAvataH = iyataH / bahutithasya / kAlasya = samayasya, gatasyApi / vArtAmAtraM = kuzalavRttamAtram / AhvAnasya tu vAtaiva tatra kA / na visarjayati = na preSayati / itaH= AzramAdeva / abhijJAnaM = smArakam / duHkhaM zIlaM yasyAsau,tasmin-duHkhazIle = tapaHklezazIle / vratopavAsAdiniyamaparAyaNe / zRGgArakathA'yogye / kaH = ko nu khalu tapasvI / prArthyatAM = yAcyatAm / kaM preSayAmaH / na ko'pi tadyogya ityAzayaH / sakhIgAmI = zakuntalA gataH / doSaH = aparAdhaH / kathamiyaM pUrvA'parAnumandhAnarAhityena tasmai khalvaparicitAya duSyantAya svAtmAnamarpitavatIti zakuntalAgato'yaM doSaH / iti = itihetoH / vyavasAyayituM = nizcetuM / prakaTayituM vA / na pArayAmaH = na shknumH|| ___ 'doSa iti vyavasitA'pi na pArayAmi pravAsapratinivRttasye tyAdi pAThe-iti = itihetoH, na pArayAmi = na zaknAmi nivedayituM, vyavasitA = bahuzaH kathanAthai kRtanizcayA'pItyarthaH / pratinivRttasya pratyAgatasya / duSyantena pariNItAM - duSyantena gAndharvavidhinA vivAhitAm / ataeva ca-ApannasattvAM = garbhiNIm / hai, jo vaha rAjA zakuntalA ko yoM bhUla gayA hai / aura bAta taka nahIM kara rahA hai| bulAnA to dUra rhaa| anyathA- vaha rAjarSi duSyanta nAnA prakAra kI lambI caur3I pratijJAe~ karake aura zakuntalA ko bar3I bar3I AzAeM dilA kara, aba itane dina bIta jAne para bhI, kyA kuzala-kSema kI vArtA ( ciTThI-patrI, saMdeza ) bhI dUta ke dvArA nahIM bheja sakatA thA ? / [kucha socakara-] to kyA yahA~ se rAjanAmAGkita usa aMgaThI ko hI paricaya ke rUpa meM rAjA ke pAsa bhejA jAe ? / athavA-taponiSTha veta niyama Adi ke nAnAvidha kaSToM ko sahane vAle ina ( duHkhiyA ) tapasviyoM ke bIca meM se kisako kaheM ? / kisako vahA~ bhejeM ? / aura yaha to sakhI kA hI doSa haiisalie ise kisI se kahane meM bhI hama asamartha haiM / aura iso kAraNa tIrthayAtrA se lauTakara Ae hue tAta kaNva se bhI 'zakuntalA kA aura duSyanta kA gAndharva vidhi se vivAha ho gayA hai aura aba zakuntalA garbhavatI hai'-isa
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam [ caturthoidAnIM kiM nu khalvasmAbhiH karaNIyam ? ] / priyaMvadA--(pravizya-) aNasUe tuvara tuvara sauntalAe patthANakodUhalaM Nittihu~ / [(pravizya-) anasUye ! tvarasva tvarasva zakuntalAyAH prasthAnakautUhalaM nivartayitum / anasUyA--( savismayam- ) sahi, kathaM via 1 / * [ ( savismayaM-) sakhi ! kathamiva ? ] / priyaMvadA--suNAhi, dANiM jjeva suhasuttiApucchaNaNimittaM sauntalAe saAsaM gadasi / / [zRNu, idAnImeva 'sukhasuptikApracchananimittaM zakuntalAyAH sakAzaM gtaasmi]| 'ApannasattvA syAd gurviNyantarvatnI ca garbhiNI'tyamaraH / nivedayituM vA = kathayituM vA / 'na pArayAma' iti pUrveNa saha smbndhH| tat = tasmAt / atra = asmin kArye / ___ prasthAne = gamane / kautukaM = maGgalaM / nirvartayituM = katta / 'kautukaM narmaNIcchAyAmutsave, kutuke, mudi / pAramparyAgatakhyAtamaGgalodvA hasUtrayo riti haimaH / sukhasuptikApracchananimittaM - sukhena suptAyAste rAtriH kacciyatIteti praznArtham / 'sukhazayanapRcchikA' iti pAThAntare tu-sukhena te kaccit zayanaM jAtamiti bAta ko kahane meM bhI hama loga asamartha haiM / ataH kucha samajha meM nahIM A rahA hai, ki hameM isa prasaGga meM aba kyA karanA cAhie ? / priyaMvadA-(praviSTa hokara-) sakhi anasUye ! zakuntalA ke prasthAna ( yAtrA ) samaya ke maGgalAcAra karane kI zIghratA kara / uTha, jaldI kara / anasUyA-( AzcaryAnvita ho- ) haiM sakhi ! yaha kyA bAta hai ? / zakuntalA kahA~ jA rahI hai ? / priyaMvadA-he sakhi ! suna, maiM abhI zakuntalA se 'rAtri meM tujhe.sukha se to nIMda AI'-yaha kuzala vRttAnta pUchane ke lie gaI thii| 1 'sukhazayanapRcchikA zakuntalAyAH sakAzaM' paa0|
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 247 anasUyA-tado tado ? / [ tatastataH ? ] / priyaMvadA-tado eNaM lajjAvaNadamuhIM parissaia saaM tAdakaNNeNa evaM ahiNandidaM-'vacche ! didviA dhUmovaruddha diTThiNo vi jajamANassa pAvaassa jjeva muhe AhudI NipaDidA / susissaparidiNNA via vijjA asoaNIAsi me saMvuttA / ajja jjeva tuma isiparirakkhidaM karia bhattuNo saAsaM visajjemitti / [tata enAM lajjAvanatamukhIM pariSvajya svayaM tAtakaNvenaivamabhinanditaM-'vatse ! diSTayA dhUmoparuddhadRSTerapi yajamAnasya pAvakasyaiva mukhe AhutirnipatitA / suziSyaparidatteva vidyA azocanIyA'si me sNvRttaa| adyaiva tvAmRSiparirakSitAM kRtvA bhartuH sakAzaM visarjayAmi' iti ] / yA pRcchati sA sukhshynpRcchikaa| yAvat = sAkalyena / lajjayA'vanataM mukhaM yasyAH sA, tAM-lajjAvanatamukhIM = vrIDAnamravadanAm / pariSvajya = AliGgaya / abhinanditaM = tatkRtaM svavivAhakarma prazaMsitam / dhUmena AkulitA dRSTiryasya tasya-dhUmAkulita dRSTeH- AjyadhUmopahata darzanazakterapi / yajamAnasya = hotuH / prakRte taveti yAvat / pAvaka eva = agnAveva / kAmavazIbhUtayA'pi tvayA yogye pAtre evAtmA samarpita ityAzayaH / suziSyaparidattA = yogyaziSyasamarpitA / prakRte anasUyA-hA~ hA~, kaho taba kyA huA ? / priyaMvadA-taba vahA~ para Akara svayaM tAtakaNva ne lajjA se avanatamukhI ( nIce mukha kie hue ) usa zakantalA ko chAtI se lagAkara usake vivAha kI bAta kA yoM abhinandana kiyA, ki-'he vatse ! bar3e hI harSa kI bAta hai, kidhue~ se avaruddha dRSTi vAle yajamAna ke hAtha se bhI chor3I huI Ahuti saubhAgya se agni ke hI mukha meM par3I / arthAt-kAmopahatabuddhi hokara bhI taine apane ko yogya vara (duSyanta ) ke hI hAtha meM sauMpA hai / astu, jaise yogya ziSya ko dI huI vidyA azocanIya hotI hai, usI prakAra 'yogya pAtra ke hAtha meM tUM gaI hai' 1 'RSirakSitAM' paa0|
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 abhijJAnazAkuntalam- . [caturtho-' priyaMvadA-sahi ! keNa uNa Acakkhido tAdakaNNassa a vuttanto ? / [ sakhi ! kena punarAkhyAtastAtakaNvasyA'yaM vRttAnta: ? ] / .. priyaMvadA-agnisaraNaM paviTThassa kila sarIraM vinA chandomaIe vAAe / [agnizaraNaM praviSTasya kila zarIraM vinA chandomayyA vAcA] / anasUyA--( savismayaM-) kadhaM via ? / [( savismayaM-) kathamiva ? ] / priyaMvadA-suNAhi / [zRNu] ! dussynthstgtaa| tvaM na zocanIyatAM gatetyAzayaH / RSibhiH parirakSitAm-RSiparirakSitAM = munijanarakSitAM / bhartaH = duSyantasya / sakAzaM = samIpam / visarjayAmi = prahiNomi / vartamAnasAmIpye laT / iti = ityevaM tAta kaNvena zakuntalAkRtamabhinanditamiti yojnaa| __ AkhyAtaH = kathitaH / suucitH| vRttAntaH= zakuntalApariNayAtmako vRttAntaH / 'atha kena sUcitavRttAntaH kRtastAtakaNvaH' iti pAThAntare sUcito vRttAnto gAndharva vivAharUpo yasmai iti vigrhH| agnizaraNam = agnyAgAraM / zarIraM vinA = shriirrhityaa| chandomayyA =mantramayyA / vANyA = AkAzavANyA / isalie mujhe tere viSaya meM kucha bhI cintA nahIM hai| aura Aja hI maiM tujhako RSiyoM kI rakSA meM (RSiyoM ko sAtha meM dekara) tere pati ke ghara para bhejatA huuN|' anasUyA-he sakhi ! zakuntalA vAlI yaha bAta tAta kaNva ko kisane khii| priyaMvadA-tAta kaNva jaba havana karane ko agnizAlA meM praviSTa hue taba azarIriNI, chandomayI, AkAzavANI ne hI unase yaha hAla kaha diyaa| anasUyA-( bar3e vismaya ke sAtha-) usane kyA kahA ? / priyaMvadA-acchA, suno
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 249 - (saMskRtamAzritya--) duSyantenA''hitaM tejo dadhAnAM bhUtaye bhuvaH / * avehi tanayAM brahmannagnigarbhA zamImiva // 6 // anasUyA--(priyaMvadAmAzliSya- ) sahi piaM me (s) pikaM / kintu aja jeva sauntalA NIadi ti ukkaNThAsAhAraNaM paridoSaM aNubhavemi / [(priyaMvadAmAzliSya-) sakhi ! priyaM me priyam / kintvadyaiva zakuntalA saMskRtamAzrityeti / 'vidvadbhiH prAkRtaM kArya kAraNAtsaMskRtaM vaciditi mAtRguptAcAryokteratra priyaMvadayA saMskRtabhASayA zlokapAThaH kRta ityavadheyam / dussynteneti| brahman = he maharSe kaNva ! bhuvaH = pRthivyAH / bhUtaye - abhyudayAya / kalyANAya / duSyantena AhitaM = niSiktaM, tejaH = vIrya, vahnirUpaM dhAma, jyotizca / dadhAnAM = dhArayantIm / agniH garbhe yasyAH sA, tAm-agnigarbhA = vaizvAnaragI / zamImiva = makta phalAmiva / tanayAM = svaputrIM zakuntalAm / avehi = tvaM jAnIhi / [ zleSasaGkIrNopamA / anuprAsaH / 'bhUtArthavacanaM caiSa mArga ityabhidhIyate' ityuktermArgo nAma garbhasandhyaGgam ] // 6 // priyaM me priyaM = nitarAmidaM me priyaM jAtam / priyaM me'priyamiti pAThe tu priyaM = zakuntalAyA evaM pitrA'bhinandanaM priyamapi / samprati me'priyaM = mamA'niSTa . [saMskRta bhASA meM zlokabaddha rUpa se-] he brahman ! tuma apanI kanyA zakuntalA ko, duSyanta ke dvArA, pRthvI (prajA) ke kalyANa ke lie, apanA teja (vIrya) isameM sthApita kara dene se, usI prakAra garbhavatI samajho, jisa prakAra agni ( ke teja) se zamI ( jAMTI, choMkarA, ) garbhavatI hotI hai / [ zamI vRkSa meM agni kA nivAsa rahatA hai / ata eva-zamI ke garbha se (zamI vRkSa ke kASTha se ) araNi banAkara pIpala ke daNDe se use mathakara yajJa Adi meM agni utpanna kI jAtI hai ] // 6 // - anasUyA-( priyaMvadA ko chAtI se cipaTAkara ) he sakhi ! tUne mujhako yaha to bahuta hI priya bAta sunAI hai| kintu, Aja hI zakuntalA jA rahI hai,
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 abhijJAnazAkuntalam- . [ caturthonIyate iti utkaNThAsAdhAraNaM paritoSamanubhavAmi / priyaMvadA--sahi ! ajhe kadhaM pi ukkaNThAM viNodaissAmo, sA dANiM tapassiNI NivvudA hodu| [ sakhi ! vayaM kathamapi utkaNThAM vinodayiSyAmaH / sA idAnIM tapasvinI nirvRtA bhvtu]| ___ anasUyA--tena hi ekassi cUasAhAvalambide NArielasamuggae edaNimittaM jeva mae kAlaharaNakkhamA kesaramoliA NikkhittA citttthdi| tA imaM NaliNIbattasaGgadaM karehi, jAda se ahaM pi goroaNaM, tityamittiaM, dubvAkisalaAiM, maGgalasamAlambhaNaM viraemi| [ tena hi ekasmiMztazAkhAvalambite nArikelasamudke etannimittameva / zakuntalA viyogaduHkhapradatvAdityarthaH / 'priyaM me priya miti pAThe tuharSeNa sambhrame dviruktiH| utkaNThAmAdhAraNam = udvegena sahitam / aratisahitaM / paritoSaM = harSam / 'aparitoSa miti vA pAThaH / kathamapi = patrAdinA kushlvRttaantjnyaanaadibhiH| vinodayiSyAvaH = parihariSyAvaH / sA= zakuntalA / tapasvinI = anukampArdA vaMgakI tAvat / 'tapasviI cAnukampArhaH' ityamaraH / nirvRtA = bhattagRhagamanena sukhitaa| . cUtasya = Amrasya / zAkhAyAM = viTape / avalambite = saMsakte / nArikela. isa bAta se thor3I utkaNThA, udvega aura asantoSa bhI ho rahI hai, sAtha hI sAtha prasannatA aura santoSa bhI ho rahA hai| kyoMki zakunlA ke binA hama logoM kA aba mana kaise lagegA ? / isa ( utkaNThA ke hI ) kAraNa to mujhe kucha asantoSa ho rahA hai / aura zakuntalA vahA~ sukha se rahegI, isalie kucha santoSa bhI ho rahA hai| priyaMvadA-he sakhi ! hama loga to apanI utkaNThA ( zakuntalA ko dekhane kI utkaTa icchA ) ko kathaMcit sahana kara bhI leNge| para isa becArI ko to apane pati ke yahA~ jAkara kisI taraha se sukhI hone do| anasUyA-ThIka hI hai| acchA to tUM jA, aura dekha, maiMne usa Ama ke vRkSa kI zAkhA meM laTakate hue nAriyala ke sampuTa (Dibbe meM isI 1 'aparitoSa' pA0 / 2 'kesaraguNDA' pA0 /
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATokA-virAjitam 251 meva mayA kAlaharaNakSamA kesaramAliko nikSiptA tiSThati / tadimAM nalinIpatrasaGgatAM kuru / yAvadasyA ahamapi gorocanAM, tIrthamRttikA, dUrvAH, kisalayAni, maGgalasamAlambhanaM viracayAmi ] / (priyaMvadA-tathA karoti ) / (anasUyA-niSkAntA ) / (nepathye-) gaunami ! AdizyantAM zAGgarava-zAradvatamizrA:-'vatsAM zakuntalA netuM sajjIbhavantu bhavanta' iti / samudgake = nArikelakaraNDake / etannimittameva = zakuntalAgamanamaGgalasampAdanAyaiva / kAlasya haraNaM kSamate yA sA-kAlaharaNakSamA = bhukaalsthaayinii| aparimlAnA / kesaramAlikA = bakulapuSpamAlA / 'kesaraguNDA'iti pAThe-bakulapuSpaparAga ityarthaH / guNDA = puSparAgaH / kesaraH = bakulaH / nikSiptA = sthApitA / kamalinIpatreNa-saGgatAM = niyojitAM / gorocanAM = gorocana' iti prasiddhAM / tIrthamRttikA = gaGgAdipavitratIrtharajazca / dUrvAH = zataparvAH / kisalayAni = pallavAni / 'pallavo'strI kisalayam' ityamaraH / 'dUrvAkisalayAnI'tyekaM padaM vA / maGgalasamAlambhanAni = mAGgalikavastUni, aGgarAgAdIni / 'samAlambhanamAlepe, tilake'laGakRtAvapIti vaijyntii| AdizyantAM = samAjJApyantAM / mizrAH = lie ( zakuntalA ke maGgalAcAroM meM kAma Ane ke lie ) kaI dina taka Thahara sakane vAlI bakula ( maulasirI,) kI mAlA, yA guNDA= parAga ( kesara ) sAvadhAnI se rakhA huA hai| tUM use nalinI ( kamala kI ) latA ke patte para ( kesara kI jagaha ) rakha / jaba taka maiM zakuntalA ke maGgalAcAroM ke lie gorocana, tIrthoM kI mRttikA, dUrvA, paJca pallava aura mAGgalika meMhadI Adi cIjeM ikaTThI kara ke lAtI huuN| [priyaMvadA-maulasirI kI mAlA yA usake parAga (kesara) ko kamalinI ke patte para rakhatI hai / aura anasUyA-jAtI hai ] 1. (nepathya meM-) he gautami ! tUM jAkara vidvAna aura karmaTha zAriva mizra aura zAradvatamitra ko merI AjJA sunA, ki-vatsA zakuntalA ko patigRha pahu~cAne ke lie tuma loga zIghra hI taiyAra ho jAo / 1 'kesaraguNDA' pA0 / 2 'dUrvAkisalayAni' paa0|
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ N AA.. 252 abhijJAnazAkuntalam- [caturthopriyaMvadA-aNasUe ! tuvara tuvara / ede kkhu hatthiNAuragAmiNo isIo sahAvianti / [anasUe ! tvarasva tvrsv| ete khalu hastinApuragAmina RSayaH / shbdaaynte| anasUyA--(samAlambhanahastA pravizya-) sahi ! ehi gacchadma / (-iti parikrAmataH ) / [(samAlambhanahastA pravizya-) sakhi ! ehi gacchAvaH ( iti parikrAmataH ) / priyaMvadA-(vilokya- ) esA sujodae 'evva kidamajjaNA paDicchidaNIvArabhAaNAsiM sosthivANiAhi tAvasIhi ahiNandIamANA ciTadi sauntalA | tA uvasappama NaM / (-ityubhe tathA kurutH)| - [( vilokya-) eSA sUryodaye eva kRtamajanA, *pratISTanIvArAbhiH zreSThAH / sajIbhavantu = sannaddhA bhavantu / hastinApuragAminAM maharSiNAM vacanametat / zabdaM kurvanti-zabdAyante = AhvAnaM kurvanti / 'zabdAyyante' iti pAThekaNvena AhUyante-ityarthaH / samAlambhana hstaa=mngglopkrnnhstaa| kRtaM majanaM yayA sA-kRtamajanA = kRtasnAnA / pAThAntare-zikhAmajitA = ziraHsnAtA / pratiSThitAH = gRhItA nIvArA hasteSu yAbhistAbhiH = gRhIta nIvA priyaMvadA- he anasUye ! jaldI kara, jaldI kara / dekha zakuntalA ko hastinApura le jAne ke lie ye RSi loga bAhara se AvAja de rahe haiM, use jaldI bulA rahe haiM, ( athavA-tAta kaNva dvArA RSi bulAe jA rahe haiN)| anasUyA-(rolI, ubaTana, aGgarAga, meMhadI, gorocana, dUrbA Adi lagAne kI mAGgalika vastue~ hAtha meM lie hue Akara ) he sakhi ! Ao cleN| priyaMvadA-(sAmane dekhakara-) yaha dekho sAmane,-zakuntalA sUryodaya hote hI zira nahAkara, (zira se snAna karake, coTI guthavAkara ) aura nIvAra 1 'eveti kcinn| 3 'eva' iti kcinn| 2 'zikhAmajitA' paa0| 4 'pratiSThita'-pA0 /
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ wwwnwar GkaH] . abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 253 svastivAcanikAbhiH tApasIbhirabhinandyamAnA tiSThati shkuntlaa| tadupasarpAva enAma [(-iti ubhe tathA kurutaH )] / - (tataH pravizati yathAnirdiSTavyApArA, saparivArA zakuntalA ) / zakuntalA--bhaavadIo vandAmi / [ bhagavatIrvande ] / gautamI--jAde ! bhattuNo bahumANasuhahetuaM devIsa ahigaccha / [jAte ! bhattuM bahumAnasukhahetukaM devIzabdamabhigaccha ] / tApasya:--vIrappasaviNI hohi / [vIraprasavinI bhava] / ... (-ityAziSo dattvA gautamIvajaM sarvA nisskraantaaH)| raakhymnggldhaanyaabhiH| 'pratISTe ti pAThe'pi-pratISTAH = gRhItAH / svastivAcanikAbhiH = maGgalamayazabdoccAraNacatubhiH / abhinandyamAnA = stuuymaanaa| dattotsAhA / bhagavatIH = tApasIH / jAte = putri ! / bahumAnasya, sukhasya ca hetukaM = saMmAnasukhasUcakaM / devIzabdaM = paTTamahiSInAmadheyam / 'devI kRtAbhiSekaH yAM' ityamarA / vIra (timI ) ke cAvaloM ko hAtha meM lie hue svastivAcana, maGgalAcAra karane vAlI, tathA AzIsa evaM zikSA Adi denevAlI tApasI saubhAgyavatI striyoM se abhinandana kI jAtI huI.( lADa-pyAra-cAva kI jAtI huI, tathA AzIrvAda dI jAtI huI ) yahA~ baiThI hai| Ao, isake pAsa caleM / : (donoM zakuntalA ke pAsa jAtI haiM ) / [pUrvokta prakAra se maGgalAcAra karane vAlI tApasiyoM Adi se ghirI huI, Asana para baiThI huI, zakuntalA kA praveza ] / zakuntalA-he bhagavatiyo ! (he deviyoM), maiM Apa logoM ko sAdara praNAma karatI huuN| ____ gautamI-he putri ! apane pati se saMmAnasUcaka aura sukhaprada 'devI' zabda ko prApta kara / arthAt-apane pati kI tUM paTarAnI (pradhAna rAjamahiSI ) ho| . anya tApasiyA~-he putrI! tUM vIra putra ko janma dene vAlo ho| (isa prakAra AzIvAMda dekara saba tApasI striyA~ jAtI haiM, kevala gautamI hI vahA~ usake pAsa raha jAtI hai)|
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ .254 abhijJAnazAkuntalam- [caturthosakhyau-(upagamya- ) sammAjaNaM de bhUdaM ? / [( upagamya-) saMmajanaM te bhUtam ? ] / zakuntalA--sAadaM piasahINaM / ido NisIdadha / / [ svAgataM priyasakhyoH / ito niSIdatam ] / . sakhyau -(upavizya-) halA ! unjuA dAva hohi, jAva de maGgalasamAlamhaNaM karemha / [(upavizya) halA ! RjukA tAvadbhava, yAvatte maGgalasamAlambhanaM kurvaH] / zakuntalA--ujidaM pi evaM ajja bahu maNidavvaM, jado dulahaM dAva puNo me piasahImaNDaNaM bhavissadi / (-iti bASpaM visRjati ) / [ucitamapyetadadya bahu mantavyaM, yato durlabhaM tAvat punarme priyasakhImaNDanaM bhaviSyati (iti bAppaM visRjti)]| - prasavinI = viirputrjnnii| gautamIvaje gautmiivihaay| saMmajanam = abhynggsnaanm| RjukA = srlitaanggyssttiH| ucitamapi = ciraparicitamapi / etat = bhavatkRtaM maNDanaM / bahu = anargham / 'abhyaste'pyucitaM nyAyyam' iti vaijyntii| priyasakhIbhyAM kRtaM-priyasakhIkRtaM = yuvAbhyAM kRtam / patigRhagatAyAH ka meM bhavatkRta donoM sakhiyA~-( pAsa meM Akara ) he zakuntale ! kyA tUM nahA cukI ? / zakuntalA-Ao, priyasakhiyo ! Ao, tumhArA svAgata hai| Ao, yahA~ mere pAsa baittho| donoM sakhiyA~-( baiThakara-) he sakhi ! tUM thor3I ThIka se, sIdhI hokara baiTha jA to hama tere zarIra meM aGgarAga evaM meMhadI, rolI Adi mAGgalika vastue~ lagAkara, terA samAlambhana ( zrRMgAra ) kara deN| zakuntalA-yaha tumhArA Avazyaka, samayocita kArya bhI mujhe Aja bahuta priya mAlUma ho rahA hai, kyoMki phira tumhAre hAtha se merA isa prakAra maNDana (TIkI, bindI, rolI Adi lagAkara zRGgAra karanA ) mere lie durlabha hI ho jaaegaa| (-A~sU TapakAtI hai)|
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam sakhyo-sahi ! Na juttaM maGgalakAle rodihu~ / [khi ! na yuktaM maGgalakAle roditam / (-ityazrUNi pramRjya nATyena prsaadhytH)| priyaMvadA-sakhi ! AhaNArihaM de rUaM assamasulahehiM pasAhaNehi vippaArIadi / [ sakhi ! AbharaNAhaM te rUpamAzramasulabhaiH prasAdhanairviprakAryate ] / (pravizya, AbharaNahasta:-) RSikamAra:-idamalaGkArajAtam / alngkriytaamaayussmtii| (sarvAH-vilokya vismitAH ) / maNDalanasya lAbha ityAzayaH / pramRjya = vizodhya / AbharaNAha = kanakabhUSaNAham / prasAdhanaiH = anggraagaadibhiH| viprakAryate = tiraskriyate, azobhanatAM nIyate / naitAnyAbharaNAni tvocitaaniityaashyH| etenAlaGkArahastakumArAgamanaM sUcitam / 'nA'sUcitasya prvesho'stii'tyukteH| ... alaGkArajAtam = aabhrnnsmuuhH| 'gRhyatAM tAvat' iti zeSaH / Azrame kutaH khalveSAM sambhava iti sarvAsAM vismayaH / idam = alaGkArajAtam / AsA- . donoM sakhiyA~-he sakhi ! isa maMgala samaya meM (pati gRha yAtrA meM ) terA-ronA ThIka nahIM hai / ( A~sU poMcha kara donoM hI usakA zRGgAra karane kA abhinaya karatI haiN)| priyaMvadA-he sakhi ! yaha tumhArA rUpa to nAnA prakAra ke ratnoM ke gahanoM ke hI yogya hai, isa prakAra Azrama sulabha phUla pattiyoM Adi se zRGgAra karane se to yaha terA saundarya ulaTA bigar3atA hI hai| arthAt tere zarIra ke lAyaka ye phUla-pattiyoM ke gahane nahIM hai| isake yogya to rAjocita ratnAbharaNa hI ho sakate haiM / ye phUla-pattiyA~ to tere zarIra para acchI hI nahIM lagatI haiN| [ratnajaDita AbhUSaNoM ko hAtha meM lie hue RSi kumAra kA praveza] / RSikumAra-lo, ye nAnA prakAra ke ratnoM se jar3e hue AbhUSaNa haiM, inase AyuSmatI (cirajIvinI ) zakuntalA kA zRGgAra kro| [saba sakhiyA~-durlabha evaM bahumUlya una AbhUSaNoM ko dekhakara Azcarya cakita hotI haiM /
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 abhijJAnazAkuntalam [caturthogautamI-vaccha hArIda ! kudo idaM AsAdidaM ? / [vatsa ! hArIta ! kuta idamAsAditam ? ] 1 . hArAtaH-tAtakaNvaprabhAvAt / gautamI-kiM mANasI siddhI ? / [kiM mAnasI siddhiH ?] / hArItaH-na khalu / zrUyatAm / tatrabhavatA kaNvena vayamAjJaptAH'zakuntalAhetorvanaspatibhyaH kusumAnyAharateti / tatazcakSomaM kenacidindupANDu taruNA mAGgalyamAviSkRtaM, __niSThyatazcaraNoparAgasubhago lAkSArasaH kenacit / dita = labdham / prabhAvAt = sAmarthyAt / mAnasI = manaHsaGkalpamAtrajA / siddhiH = yogasiddhiH / aizvaryavijRmbhitam / praaptiH| na khalu = naiva mAnasI siddhiriyam / vanaspatibhyaH = vRkSebhyaH / Aharata = Anayata / kSaumamiti / kenacit-taruNA = vRkSeNa / mAGgalyaM = maGgalakarmayogyam / induriva pANDu indupANDu = candrapANDuraM / candradhavalam / kSoma = mahA dukUlam / AviSkRtaM = prakaTIkRtaM / pradattaM / kenacit = kenApi taruNA ca / caraNayoruparAge subhagaH-caraNoparAgasubhagaH = pAdalepamanoharaH / lAkSArasaH = alktkrsH| niSTyataH gautamI-he vatsa hArIta ! ye AbhUSaNa tumheM kahA~ se prApta hue hai| hArIta-ye tAta kaNva ke ( tapasyA ) ke prabhAva se hI prApta hue haiN| gautamI-kyA ye gahane kaNva jI ne apanI mAnasI (yoga) siddhi ke prabhAva se svayaM utpanna kie haiM / hArIta-nahIM nahIM, sunie-tAta kaNva ne hama logoM se kahA ki-tuma loga jAkara Azrama ke vRkSoM se zakantalA ke yogya AbharaNoM ke lie puSpa Adi mA~ga kara le aao| taba hama loga vRkSoM ke pAsa gae / taba kisI vRkSa ne to candramA kI taraha jarda ( kucha 2 pIle va sapheda svaccha candanI ) raMga ke mAGgalika vastra ( sAr3iyA~ ) AvirbhUta karake hameM die, aura
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 257 'GkaH] 17 abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam anyebhyo vanadevatAkaratalairAparvabhAgotthitai dattAnyAbharaNAni naH kisalayacchAyAparisparddhibhiH // 7 // priyaMvadA-(zakuntalAM vilokya - ) halA ! koTarasambhavAvi mahuarI pokkharamahu jeva ahilsdi| [ ( zakuntalAM vilokya-) halA ! koTarasambhavApi madhukarI puSkaramadhveva abhilssti]| gautamI--jAde ! imAe abbhuvavattIe sUidA-bhattuNo gehe aNuhodanvA raajlcchii| [ jAte ! anayA'bhyupapattyA sUcitA-'bhargihe anubhavitavyA rAjalakSmIH '] / aavisskRtH| anyebhyaH = anyatarubhyaH / parvabhAgaM maryAdIkRtya AparvabhAgamusthitaiH-maNibandhaparyantaM bhinirsRtaiH| kisalayAnAM chAyAM parispardhante tacchIlaiH = . kisalayacchAyAparispardibhiH = pallavazobhAnukAribhiH / vanadevatAnAM-karatalaiH = vndevtaapaannitlaiH| AbharaNAni = bhUSaNAni / naH = asmabhyaM / dattAni = samarpitAni / [ upamA'nuprAsAH / 'zArdUlavikrIDitaM vRttam' ] // 7 // - koTare sambhavo yasyAH sA-koTarasambhavA = tarukuharajAtA'pi / madhukarI = bhramarI / puSkarANAM madhu = kamalamadhu eva / zakuntalAyA duSyantasamAgama ihaabhipreto'rthH| tapovanavarddhitA'pi zakuntalA khocitamAbharaNAdikamabhilaSyati, svata eva labhate cetyevaM prastutaM ca gamyate itya prastutaprazaMsA / abhyupapattiH = svataH praaptiH| kisI vRkSa ne pairoM meM lagAne ko uttama lAkSArasa ( mahAvara, yAvaka, AltA) nikAla kara diyA hai / aura anya vRkSoM se bhI vanadevatAoM ne kalAI taka ( yA kohanI taka) pallavoM kI taraha komala hAtha bAhara nikAla kara hameM nAnA prakAra ke ye AbhUSaNa die haiN| // 7 // priyaMvadA-(zakuntalA ko dekhakara ) he sakhi ! anasUye ! vRkSa ke sUkhe koTara (khoDara = phaTe hue bhAga) meM utpanna honevAlI bhramarI bhI phUloM kA hI makaranda pInA cAhatI hai / (pItI hai)| arthAt vana meM utpanna hokara bhI yaha . zakuntalA to rAjocita bahumUlya gahane hI pahinanA cAhatI hai ! (phinegii| gautamI-he putri ! isa bAta se ( vanaspatiyoM se svataH ratnAbharaNa Adi
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 abhijJAna-zAkuntalam [caturtho. (zakuntalA- lajAM nATayati ) / hArItaH--yAvadimAM vanaspatisevAmabhiSekArtha mAlinImavatIrNAya tatrabhavate kaNvAya nivedayAmi / ( -iti niSkrAntaH ) / anasUyA-sahi ! aNaNubhUdabhUsaNo aaM jaNo kadhaM tuma alaGkaredi ? / ( cintayitvA, vilokya ca-) cittaparicaeNa dANiM de aGgasu AharaNaviNioaM krem| [sakhi ! ananubhUtabhUSaNo'yaM janaH kathaM tvaamlngkrotu| (cintayitvA, vilokya ca ) citraparicayenedAnIM te'GgeSvAbharaNaviniyogaM kurvaH ] / Akasmiko'nAyAsena vA lAbhaH / vanaspatisevAM = vanaspatibhirdattAnyAbharaNajAlAni / abhiSekAya = snAtum / na anubhUtAni bhUSaNAni yenAsau-ananubhUtabhUSaNaH = bhUSaNaparidhAnaparidhAranAdyanabhijJaH / kathamalaGkarota = kathaM bhUSaNavinyAsaM karotu | citraiH paricayastena = citrapaTeSu nRpati-rAjamahiSyAdidarzanAjAtena paricayena / AbharaNAnAM viniyoga = kI prAptirUpa isa zakuna se ) to yahI siddha hotA hai, ki-'tUM pati ke ghara meM jAkara rAjalakSmI kA upabhoga kregii| [zakuntalA-lajjA kA abhinaya karatI hai ] / hArIta-vanaspatiyoM dvAga isa prakAra ratnAbharaNa dekara kI gaI sevA ko mAlinI nadI meM snAna karane gae hue tAta kaNva ko jAkara maiM sunAtA huuN| (jAtA hai) anasUyA-he sakhi ! AbhUSaNa kaise pahine-pahinAe jAte haiM, yaha to hama goM ko kRSNa rASTra - iko TaharA zAno ko--- socakara aura dekhakara ) hA~, hamane citroM meM gahane pahine hue rAjA-rAniyoM kI tasvIra avazya dekhI haiM, usI ke AdhAra para hama tumhArA AbharaNa . vinyAsa karatI haiN| ( hama tumheM gahane pahinAtI haiM ) / 1 karoti' paa0|
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 259 zakuntalA-jANAmi vo NiuttaNaM / [jAnAmi vAM nipuNatvam / (sakhyau -nATyenA'laGkArAn viniyunyjaate)| . (tataH pravizati snAnottIrNaH knnvH)| kaNvaH (vicinya-) 'yAsyatyadya zakuntale ti hRdayaM saMspRSTamutkaNThayA, - kaNThaH stambhitavASpavRtti kaluSazcintAjaDaM darzanam / yathAsthAnaM saMnivezanaM / nipuNatvaM = kuzalatAM / jAnAmi = vedmi / kevala madupahAsAyaiva bhavatyAvvaM nigadata iti bhAvaH / snAnottIrNaH = snAtvA nadyA bhiryaatH| yAsyatyayeti / adya zakuntalA = matputrI / yASyati = gamisyati / 'patigRha'. miti zeSaH / iti = ato hetoH / mamApi = tapasvinopi mama hRdayam-utkaNThayA = cintayA / saMspRSTam = vyAptam / gaditaM = bhASitam / 'antaHstambhitabASparodhi ditam' iti pAThe, "antaboSpabharoparodhi gaditam' iti vA pAThAntare caantaH sthitAnAM bASpANAM bhareNoparodho'styasya tattathA = antaHstambhitabASpabhArakaluSamityarthaH / 'kaNThaH stambhitabASpavRttikaluSaH' iti pAThe-stambhitayA bASpANAM vRttyA = pravRttyA, ArambheNa vA vikRta ityartho bodhyH| darzana = locanaM, ___ zakuntalA-tumhArI kuzalatA evaM caturatA ko maiM jAnatI huuN| tuma binA anubhava ke bhI caturAI se ucita rUpa se hI gahane ThIka 2 pahinA skogii| [donoM sakhiyA~-yathAsthAna gahane pahirAne kA abhinaya karatI haiM ] / ... [snAna kara vApisa Ae hue maharSi kaNva kA praveza ] kaNva-( kucha socakara ) Aja zakuntalA patigRha jAyagI-isalie merA hRdaya Aja utkaNThA se vyAkula ho rahA hai / aura A~suoM ko bhItara hI bhItara rokane se merA galA bhI bhara AyA hai| aura mere netra bhI cintA se jaDIbhUta hokara 1 'antaHstambhitabASparodhi gaditam' iti, antarbASpabharoparodhi gaditam' iti ca pAThAntaram /
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ wwwww 260 abhijJAnazAkuntalam- [caturthovaiklavyaM mama tAvadIdRzamapi snehAdaraNyaukasaH, pIDyante gRhiNaH kathaM na tanayAvizleSaduHkhai vaiH // 8 // . (-iti nisskraantH)| sakhyau-halA sauntale ! avasidamaNDanA'si, sampadaM parihehi kkhomjualN| [halA zakuntale ! avasitamaNDanA'si / sAmprataM paridhehi kSaumayugalam / (zakuntalA-utthAya nATayena pridhtte)| jJAnaM vA / cintayA-jaDaM = jaDIbhUtaM / svaviSayA'grAhakaM / mama tAvat-araNyaukaso'pi = vanavAsino'pi / vItarAgasyApi / 'okaH sadmani cAzraye' iti medanI / snehAta-IdRzam = evaMrUpaM / vaiklavyaM = kAtaratvaM yadi bhavati / tadA-gRhiNaH = gRhsthaaH| dRDhaM maayaapaashbddhaaH| navaiH = abhinvaiH| tanayAyA vizleSeNa jAtaiH dukhaiH = putriiviyogduHkhaiH| kathaM na pIDyante= kathaM naabhibhuuynte| api tu pIDyanta .eva / [ vyatirekaH / anuprAsaH / kAvyaliGgam / 'zArdUlavikrIDitaM vRttam ] // 8 // __ avasitaM maNDanaM yasyAH sA tathA = prismaaptrtnaabhrnnsNniveshaa| kSaumayo dekhane meM asamartha ho rahe haiN| yadi vanavAsI, vItarAga, mere aise niHspRha kI bhI-kanyA ke viyoga kI kalpanA se hI, sneha se aisI dazA (isa prakAra vikalatA) ho rahI hai, to phira becAre gRhastha, sAMsArika loga kanyA ke navIna vizleSa (viyoga ) rUpI duHkha se kaise nahIM duHkhita hoM ? // 8 // . [jAtA hai / donoM sakhiyA~-he sakhI zakuntale ! terA AbhUSaNoM se zRGgAra to ho gayA, aba tUM isa sADI ko pahira le aura isa oDhane ko oDha le| [ zakuntalA--uThakara sADI aura DupaTTA ( oDhaNe ) ke pahirane ( aura oDhaNe) kA abhinaya karatI hai ] /
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 261 gautamI-jAde ! esa de ANandabAppha-parivAhiNA loaNeNa parissajanto vibha gurU ubasthido / tA samudAAraM pddivjss| [jAte ! eSa te AnandabASpaparivAhiNA locanena pariSvajamAna iva gururupasthitaH / tatsamudAcAraM pratipadyasva ] ! (zakuntalA- savrIDaM vandanAM kroti)| kaNvaH-vatse ! yayAteriva zarmiSThA bharbahumatA bhava / putraM tvamapi samrAjaM seva pUrumavApnuhi // 9 // yugalaM kSaumayugalaM = kauzeyavastrayugmam / Anandena yad bASpaM tatparivahati tacchIlena = harSANi parimuJcatA / locanena = nayanena-upalakSitaH / pariSvajamAna iva = AliGganniva tvAM / samudAcAram = ucitamAcAram / utthAnA''sanadAnapraNAmAdikam / pratipadyasva = svIkuru / vidhehi / yayAteriti / yayAteH = yayAtinAmnA prasiddhasya somavaMzIyasya rAjJaH / zarmiSThAdevayAnInAmakabhAryAdvayavataH,-zarmiSTheva, tvamapi anekamAryasya-patyuH = duSyantasya / bahumatA = priyaa-bhv| kiJca-sA = zarmiSThA, pUrumiva = tannAmakaM samrAjaM putramiva / tvamapi samrAjaM = cakravartinaM / putra = bharatAkhyaM tanayam / avApnuhi = labhasva [ upamA / kramo nAma gautamI-he putri ! dekha, jinake netroM se AnandAzru baha rahe haiM aura jo azrapluta netroM se hI mAnoM tujhe chAtI se lagAkara vAtsalya se terA AliGgana kara rahe haiM, aise ye tere pitA kaNva tere sAmane upasthita haiM, ataH tUM ucita abhyusthAna-praNAma Adi AcAra kA pAlana kara inakA saMmAna kara / arthAt-inheM uThakara praNAma kr| . zakuntalA-lajjita bhAva se vandanA (praNAma ) karatI hai ] / kaNva-he vatse ! jaise pUrvakAla meM rAjA yayAti ke zarmiSThA nAmaka rAnI bahumatA thI, vaise hI tUM apane pati duSyanta kI bahumatA ( atyanta pyArI) ho|
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 abhijJAnazAkuntalam [caturthogautamI-jAde ! varo vastu eso, Na aasiso| [jAte ! varaH khalveSaH, 'nA''zIH] / kaNvaH-vatse ! itaH sadyohunAnagnon prdkssinniikurussv| . (sarva-tathA kArayituM parikrAmanti ) / kaNva:--(RkchandasA''zAste - ) 2vatse ! amI vedi paritaH klRSTadhiSNyAH , samidvantaH, prAntasaMstIrNadarbhAH / garbhAGgam-'tattvopalabdhiriSTasya krama ityabhidhIyate'-ityuktalakSaNaM darzitam / 'AzIriSTa janA''zaMse ti nATyAlaGkAge'pi AzIrdarzita:] / / 9 // __varaH = varadAnamidam / varapradAnaJcA'vazyaphaladaM / nA''zIH = kevalaM gurujanasya zubhaprArthanAmAnaM nedam / sadyo hutAn = idAnImeva zAstroktavidhinA havyena santarpitAn / RkchandasA = RcchandoracitavAkyena / ayaM pAThaH kvAcitko, na saarvtrikH| amI iti / vedi = pariSkRtabhUmim / paritaH = sarvataH / klRptaM dhiSNyaM yairyeSAM aura jaise yayAti se zarmiSThA ne samrATa pUru ko janma diyA thA, vaise hI tUM bhI duSyanta se cakravartI putra ( bharata ) ko prApta kara / ( rAjA yayAti ke do rAnI thIM-devayAnI aura zamiSThA / unameM zarmiSThA usako jyAdA pyArI thI) // 9 // gautamI-he putri ! yaha inakA varadAna hai, ise kevala AzIrvAda mAtra hI mata smjhnaa| kaNva-he vatse ! idhara agnihotra zAlA meM sthita sadyaHhuta ( abhI havana kI huI- ) ye tInoM agni virAjamAna haiM, inakI tUM pradakSiNA kara / ( inakI parikramA kara ) / [saba loga-zakuntalA ko agniyoM kI parikramA karAne ke lie le jAte haiM / - kaNva-(Rgveda ke mantra kI chAyA se viracita vAkya se ArzIvAda dete haiM vedi ke cAroM ora virAjamAna, samidhAoM se prajvalita evaM dedIpyamAna, 1 'nA''ziSaH' paa0| 2 ayaM pAThaH kvacinna /
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam . 263 apaghnanto duritaM havyagandhai vaitAnAstvAM vahnayaH pAvayantu / / 10 // ( zakuntalA-pradakSiNaM kroti)| kaNvaH-vatse ! pratiSThasvedAnIm / ( sadRSTikSepam-) ka nu te zAGgarava-zAradvatamizrAH / ziSyau-(pravizya-) bhagavan ! imau svaH / kaNvaH-vatsau ! bhaginyAH panthAnamAdezayatam / / vA te valasadhiSNyAH = cinivaasaaH| 'dhiSNyaM sthAne, gRhe' ityamaraH / samidhaH santyeSAnte-samidvantaH = aahitsmidhH| paripUrNendhanAH, prajvalitAH / prAnte saMstIrNA darbhA yeSAM te-prAntasaMstIrNadarbhAH = pryntnivissttkushaaH| havyAnAM = haviSAM, gandhaiH, duritam = vighnama, pApaM vA apaghnantaH = havanIyadravyajAtasugandhena pApaM naashyntH| amI = purHsthitaaH| vitAnasya ime vaitAnAH = zrItAH, yazasambandhinaH / vahnayaH = AhavanIyagAhe patyAdayo nAma agnayastrayaH / tvAM pAvayantu = pavitratAM nayantu / tava duritaM nAzayantviti yAvat / [ parikarAlaGkAraH / upajAtivizeSacchandaH ] // 10 // idAnIM = samprati / pratiSThasva = yAhi / sadRSTikSepaM = vilokya / imau svaH = AvAnupasthitAveva / mArgam = panthAnam / AdezayataM == nirdizataM / darzayatam / aura prAnta bhAga meM ( cAroM ora ) jinake kuzAe~ bichI huI haiM, aise ye havyagandha se yukta, vaitAnAgni = yajJa ke agni dakSiNAgni, AvahanIyAgni, gArhapatyAgni) apane havyoM ( ghRta. sAkalya Adi havanIya padArthoM ) kI pavitra sugandha se tere pApoM ko aura vighnoM ko dUra karake terI rakSA kareM // 10 // zakuntalA-tInoM agniyoM kI parikramA karatI hai| kaNva-he putri ! aba tUM maGgalaprasthAna kara / (arthAt aba tuuNjaa)| (idharaudhara dRSTipAta kara = dekhakara-) ve vaidika vidvAna zAriva mizra aura zAradvata / mizra kahA~ hai ? / donoM ziSya-(bhItara Akara ) he bhagavan ! hama loga ye upasthita haiN| arthAt zakuntalA ke sAtha hastinApura jAne ko sannadva haiN| kaNva-vatsa ! tuma donoM apanI bahina isa zakuntalA ko mArga dikhalAo / arthAt ise le jaao|
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 264 . abhijJAnazAkuntalam [caturthoziSyo-ita ito bhavati ! (sarveparikrAmanti ) / .. kaNvaH-bho bhoH ! saMnihitavanadevatAstapovanataravaH !pAtuM na prathamaM vyavasyati jalaM yuSmAmvasikteSu yA, nA''datte priyamaNDanA'pi bhavatAM snehena yA pallavam / Adau vaH kusumapravRttisamaye yasyA bhavatyutsavaH. seyaM yAti zakuntalA patigRhaM, sarvairanujJAyatAm // 11 // bhavati = he zrImati ! ita itaH = amunA pathA tvamAyAhi / parikAmanti = pracalanti / saMnihitA vanadevatA yeSu te-saMnihitavanadevatAH = vanadevatAdhiSThitAH / pAtumiti / yA-zakuntalA / yuSmAsu-asikteSu = alambhitajalasekeSu / jalamaprApiteSu satsu / jalamapi = pAnIyamapi / prathamam = Adau / pAtuM = grahotuM / na vyavasyati = necchati / yA ca snehena = premNA / , priyANi maNDanAni yasyAH sA-priyamaNDanA'pi = bhUSaNapriyA'pi satI / bhavatAM-pallavaM = kisalayamapi / premNA, dayayA vA / nA''datte = na gRhNAti / na troTayati / kiJca vaH = yuSmAkaM / kusumAnAM pravRttiH = prArambhastasya samaye = kAle / Adau = prathamameva, yasyA utsavaH = Anando, harSazca bhavati / sA iyaM zakuntalA samprati patigRhaM = bhartabhavanaM / yAti = gacchati / tat-sarvaiH = bhavadbhiH pAdapaiH / anujJAyatAm = donoM ziSya-he bhagavati ! ( zrImatI jI ! ) idhara se Ao, idhara se / [saba-calate haiM / kaNva-vanadevatAoM se sadA virAjamAna he Azrama ke vRkSoM ! jo zakuntalA-jalase tumArA secana kie binA kabhI jala bhI .pahile nahIM pItI thI aura jo-patra puSpoM ke bane hue AbhUSaNoM kI priya (anurAgiNIzaukIna) hotI huI bhI, sneha se tumAre komala pattoM taka ko nahIM tor3atI thI, aura jo tumAre pahile pahila phUla Ane ke samaya bahuta utsava evaM Ananda
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam (AkAze -) ramyAntaraH kamalinIharitaiH sarobhi chAyAdramainiyamitA'rkamarIcitApaH / bhUyAtkuzezayarajomRdureNurasyAH zAntAnukUlapavanazca, zivazca panthAH // 12 // anumanyatAmiyam / [ samAsoktiH / anuprAsAH / kAvyaliGgaJca / zArdUlavikrIDitaM vRttam ] // 11 // AkAza iti / 'kiM bravISyeva mityAdi vinA pAtraM bravIti yat / zrutvevA'nuktamapyekastatsyAdAkAzabhASitam // ' -iti dhanikoktarItyA vinApAtramuktipratyuktirUpeNetyarthaH / ramyAntara iti / asyAH = shkuntlyaaH| kamalinIbhiH haritAni-taiHkamalinIharitaiH = pdminiissnnddhritaaymaanaiH| sarobhiH = sarovaraiH / ramyamantaraM yasyAsau-ramyAntaraH = hRdymdhyH| chAyAyuktA drumAH-chAyAdrumAstaiH-chAyAdrumaiH = zItalacchAyAmanoharaiH tarubhiH / niyamito'rkamarIcInAM tApo yatrAsau = avaruddha divaakrkirnnsntaapH| kuzezayAnAM raja iva mRduH reNuryatrAsau tathA = kamalaparAgakomaladhUlipaTalaH / ata eva zivaH-sukhadaH, zAnto'nukUlazca pavano yatrAsau, tathA-mArgaH = pnthaaH| bhUyAdityarthaH / atra ca pAdatrayagatAni vizeSaNAni vAyuparatayA'pi yojanIyAni / tathA hi vApayukSepi hi-kamalasambandhAt , chAyAdrumasambandhAt, kamalareNusamparkAcca manAtI thI, vahI zakuntalA-Aja apane pati ke gRha ko jA rahI hai, Apa loga saba milakara ise anumati ( AjJA, svIkRti ) dIjie // 11 // . [AkAzavANI hotI hai-] . 'isakA mArga bIca bIca meM kamala kI latAoM se hare-bhare sarovaroM se yukta, . manako haranevAlA, ghanI chAyA se yukta vRkSoM se sUrya kI kiraNoM ke santApa se rahita, kamaloM kI raja (dhUli ) se mRdula aura zAnta tathA anukUla, manda-manda
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 abhijJAna-zAkuntalam- [caturtho (sarve-savismayamAkarNayanti ) / zAGgaravaH--(kokilazabdaM sUcayitvA-) bhagavan ! . anumatagamanA zakuntalA tarubhiriyaM vanavAsabandhubhiH / parabhRtavirutaM kalaM yataH prativacanIkRtamebhirAtmanaH // 13 // saurabha-zaitya-mAndyAni bodhyAni / evameva mArgapakSe'pi ca-zaitya-saurabha-mArdavAdIni yathAyathaM zeyAni / itthaJcoktibhaGgayA mArge evA'syAH kuzalamiti sUcanAtpatigRhaM prAptAyAmasyAM na samprati zubhamiti bhaviSyadabhaGgalasUcanA'pi / [ tulyayogitA / parikaraH / kAvyaliGgaJcetyAdayo'laGkArAzca vibhaavniiyaaH| vasantatilakA vRttam / // 12 // savismayaM = sAzcaryam / devatAbhASitametaditi hi vismyH| AkarNayanti = zRNvanti / sUcayitvA = nirdizya / bhagavan = he kaNva ! / ___anumteti| yataH-kalaM = madhuraM, parabhRtasya virutaM = kokildhvniH| ebhiH = tarubhiH / AtmanaH = svasya / prativacanIkRtaM = svottararUpeNa prakaTitaM / tataH-vane vAsena bandhubhiriva bandhubhiH = vane ciraM sahavAsAdvandhutAM praaptaiH| tarubhiH = pAdapaiH / iyaM zakuntalA-anumataM gamanaM yasyAH sA-anumatagamanA = anujJAtapatigRhagamanA eva / [ parabhRtarute prativacanatvAropasya prakRtagamanopakArakatayA pariNAmo'trA'laGkAraH / aparavaktraM nAma cchandaH // 13 // pavana se sukhaprada, aura kalyANakArI ho / arthAt-'mArga meM ise kisI prakAra kA bhI kaSTa na ho'| yaha vRkSoM kI ora se, tathA vanadevatAoM kI ora se, zakuntalA ko AzIrvAda hai // 12 // [saba-Azcarya cakita ho sunate haiM / zAGgarava-( kokila ke zabda kI sUcanA dekara-) he bhagavan ! vana meM sAtha hI rahane se bandhu bhAva ko prApta ina vRkSoM ne zakuntalA ko pati gRha' jAne kI anumati de dI hai, kyoMki inhoMne madhura evaM manohara yaha kokila kA zabda hI apane uttara meM mAno uccArita kiyA hai / ( kahA hai ) // 13 //
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 267 gautamI-jAde ! NNAdijaNasiNiddhAhiM aNuNNAdagamaNAsi tavovaNadevadAhiM / tA paNama bhabhavadINaM / [ jAte ! jJAtijanasnigdhAbhiranujJAtagamanA'si tapovanadevatAbhiH / tatpraNama bhgvtiiH]| zakuntalA-( sapraNAmaM parikramya, janAntikaM-) halA pivade ! ajjauttadaMsaNossuAe vi assamapadaM pariccaantIe dukkhadukkheNa calaNA me puromuhA Na NivaDanti / [(sapraNAma parikramya, janAntika-) halA priyaMvade ! AryaputradarzanotsukAyA api AzramapadaM parityajantyA duHkha-duHkhena caraNo me puromukhau na nipatataH] / priyaMvadA-Na kevalaM tumaM jjeva tavovaNavirahakAdarA, tue uvatthidavioassa tavovaNassavi avatthaM pekkha dAva-' [na kevalaM tvameva tapovanavirahakAtarA, tvayopasthitaviyogasya tapovanasyApyavasthAM prekSasva tAvat-'] / jJAtijana iva snigdhAbhiH-jJAtijanasnigdhAbhiH = bandhuvargavattvayyanurAgazAlinIbhiH / bhagavatIH = tpovndevtaaH| parikramya = kiJcidgamanaM nAyayitvA / janAntikam = tripatAkakaraNa anyAn nivArya kevalaM sakhI pratyevAhetyarthaH / Aryaputrasya = macchvazura putrasya, 'arthAnmatpatyurduSyantasya / darzane = prekSaNe / utsukAyA api = utkaNThitAyA api / Azramapada = tapovanabhUmiM / duHkha-duHkhena = . kRcchAdapi / puromukhau = gantavyadigabhimukhaM / na nipatataH = na gacchataH / svajanajanmabhUmisnehasambandhAditi bhAvaH / tapovanasya viraheNa kAtarA = vyAkulIbhUtA / gautamI-he putri ! vana meM sAtha 2 rahane se hamAre meM bandhu bhAva aura sneha rakhanevAlI ina vana deviyoM ne bhI tumheM jAne kI anumati pradAna kara dI hai / ataH ina bhagavatI vanadeviyoM ko tUM praNAma kara / zakuntalA-(praNAma karatI huI, kucha calakara, alaga se priyaMvadA se-) he sakhI priyaMvade ! Arya putra ( mere sasurajI ke putra arthAt apane pati ) kodekhane ke lie maiM utsuka ho rahI hU~, to bhI cira paricita Azrama ko chor3ate . hue ati duHkha se mare paira Age ko nahIM uTha rahe haiN| priyaMvadA-isa Azrama ke viyoga se kevala tUM hI duHkhI aura nyAkula
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 abhijJAna zAkuntalam [caturthouggiNNadabbhakavalA maI, paricattaNataNA morI / osariapANDupattA muanti assuM via ldaao||14|| [ udgIrNadarbhakavalA 'mRgI, parityaktanatanA myuurii| apasRtapANDupatrA muJcanti azru iva latAH // 14 // ] zakuntalA-(smRtvA-) tAda ! ladAvahiNI dAva mAhavIM AmantaissaM / [(smRtvA ) tAta ! latAbhaginIM tAvanmAdhavImAmantrayiSye ] / upasthito viyogo yasya tasya-upasthitaviyogasya = sambhAvitaviyogasya / udgINeti / udgIrNo darbhANAM kavalo yAbhistAH-udgIrNadarbhakavalAH = tyata kushptrmaasaaH| mRgyaH = hrinnyH| mRgAzca / pAThAntare-mRgI = hariNI / parityaktaM narttanaM yaiste-parityaktanatanAH = privrjitntnaaH| mayUrAH = bahiNaH / 'mayUrIti pAThAntaram / apasRtAni pANDUni patrANi yAsAM tA:--apasRtapANDupatrAH = ptitprinnaampaanndduptraaH| ( tena vyAjena ) latAH= vallyaH / azrUNIva muJcantIti yojanA [utprekSA / mRgAdiSu bandhuvyavahArasamAropAtsamAsoktizca // 14 // latA eva bhaginI, tAM = bhaginIsthAnIyAM latAm / AmantrayiSye = tadanuho rahI hai-yaha bAta nahIM hai, kintu upasthita ( bhAvI ) tere isa viyoga ke kAraNa isa Azrama kI bhI dekha kaisI dazA ho rahI hai / dekha to ye hariNa aura hariNiyA~-apane mukha se kuzA ke grAsoM ko bhI chor3akara duHkhita hokara khar3I haiN| aura ina moroM aura mayUriyoM ( moranI ) ne-nAcanA hI chor3a diyA hai / aura ye latAe~ bhI-apane purAne pattoM ko chor3ane ke bahAne se mAnoM A~sU hI bahA rahI haiM / ( ro rahI haiM ) // 14 // zakuntalA-( kucha yAda karake, kaNva se- ) he tAta ! maiM apanI latAbahina mAdhavI ( vAsantI latA ) se bho mila AU~ ? / ( arthAt-usase bhI AjJA le aauuN| usase bhI anumati le AU~ ? ) / 1 'mRgAH' iti, 'mRgyaH' iti ca pA0 / 2 'mayUrAH' iti 'mayUryaH' iti ca pA0 /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH / abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 269 kaNvaH-vatse ! avaimi te tasyAM sauhArdam / iyaM sA dakSiNena, pshy| ___ . zakuntalA-( upetya, latAmAliGgaya-) ladAvahiNI ! cUMdasaMgadApi paJcAliGgassa maM ido gadaiH sAhAmaehiM bAhuhiM / aja pahudi dUravattiNI kkhu de bhavissaM / tAda ! ahaM via iaM tue cintaNIyA / [( upetya, latAmAliGgaya-) latAbhagini ! cUtasaGgatA'pi pratyAliGga mAmito gataiH zAkhAmayairbAhubhiH / adya prabhRti dUravartinI khalu te bhaviSyAmi / tAta ! ahamiveyaM tvayA cintanIyA] / kaNva:-vatse! saGkalpitaM prathamameva mayA tvadarthaM ___ bhartAramAtmasadRzaM svaguNairgatA'si / matiM yAciSye / yadvA tAM prekSiSye / tasyAM = mAdhavIlatAyAm / sauhArdai = sneham / pAThAntare ca-sodaryasneha = sahodarabhaginIMvatsnehaM / dakSiNena = dakSiNasyAM dishi| 'varttate' iti shessH| ___ cUtasaGgatA'pi = sahakArAzliSTApi / pratyAliGga = pariSvajasva / ito gatAbhiH == madabhimukhaM pravRddhAbhiH / zAkhAbAhubhiH = zAkhAmayairbhujaiH / bAhAbhiriti pAThepi bAhA = bhujaaH| dUravartinI = dUrataranagaravartinI / tvayA virahitA / iyaM = latAbhaginI / tvayA = kaNvena / cintanIyA = apekSaNIyA / : saGkalpitamiti / mayA prathamameva = AdAveva, tvadarthaM-saGkalpitaM = kaNva-he putri ! usa vAsantI latA meM terA sahodara bhaginI kI taraha hI prema hai, yaha maiM jAnatA huuN| yaha dekha, dakSiNa kI ora yaha vAsantI latA hai| zakuntalA-(vAsantI latA ke pAsa jAkara use AliGgana kara ) he latA bahina ! tUM ( apane pati Ama se saGgata hotI huI bhI ) merI ora phailI huI apanI zAkhA rUpI ina bhujAoM se mujhe AliGgana kara / aba Aja se maiM tere se dUra ho jaauuNgii| (kaNva se-) he tAta ! Apa isakA merI taraha hI pAlana poSaNa kariyegA aura isakA merI hI taraha pUrA 2 dhyAna rkhiegaa| kaNva-he vatse ! pahile to tere lie yogya vara kI mujhe cintA thI, so 1 'sodaryasneham' pA0 / 2 'dakSiNe' pA0 / 3 kvacinna / 4 'bAhAbhiH' /
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 abhijJAnazAkuntalam- [caturthoasyAstu samprati varaM tvayi vItacintaH kAntaM samIpasahakAramimaM kariSye // 15 // -taditaH prasthAnaM pratipadyasva / zakuntalA-( sakhyAvupetya-) halA ! esA doNNaM pi vo hatthe nnikkhevo| . [ ( sakhyAvupetya-) halA ! eSA dvayorapi vA haste nikssepH]| cintitam / AtmanaH sadRzaM = svayogyaM bhartAraM / svaguNaireva = svasaubhAgyAdibhiH reva guNaiH / gatA'si = tvaM svata eva prAMtAsi / tu = punH| tvayi vItA cintA yasyAsau-vItacintaH = apagatacintaH san / ahaM samprati = idAnIm / imaM samIpasahakAraM = ima latA-nikaTasthaM cUtam / asyAH = mAdhavIlatAyAH / kAntaM = bhartAraM / kariSye = kariSyAmi / [ smaasoktiH| kAvyaliGgam / samaH / anyonyamityAdayo'laGkArAH / 'vasantatilakaM vRttam' ] // 15 // itaH = asyAM dizi / pratipadyasva = mamAlambasva / dvayoH = sakhyoH / haste = paannau| nikSepaH = nyaasH| parirakSaNArthe bhavaddhaste iyaM mayA vinivezitA, tUM svayameva yogya vara ke hAtha meM apane hI rUpa saundarya Adi guNoM se calI gaI hai / ataH aba tero to cintA mujhe rahI nahIM hai / aba isa mAdhavIlatA kA bhI maiM isa pArzvavartI Amra ke vRkSa ke sAtha zIghra hI vivAha kara dUMgA / arthAtisa Amra vRkSa ko hI isa latA kA vara ( pati ) banA dUMgA // 15 // ataH-aba tUM nizcinta hokara yahA~ se prasthAna kara / zakuntalA-(sakhiyoM ke pAsa jAkara ) he sakhiyo! isa mAdhavI latA ko maiM tuma donoM ke hAtha meM dharohara ke rUpa meM chor3a jAtI hUM / arthAt-isakI rakSA kA bhAra maiM tuma donoM para chor3atI huuN| - 1 'cUtena saMzritavatI navamAlikeyamasyAmahaM tvayi ca samprati viitcint:'-paa0|
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATokA-virAjitam 271 * sakhyau--aaM jaNo dANiM kassa hatthe samappido ? / (-iti bAppaM visRjataH ) / - [ayaM jana idAnIM kasya haste samapitaH ? ( -iti bASpaM visRjataH)] / kaNvaH-anasUye !, priyaMvade ! alaM ruditena / nanu bhavatIbhyAmava zakuntalA sthiriikrtvyaa| (-iti sarva parikrAmanti ) / zakuntalA-(vilokya-) tAda ! esA uDaapajantacAriNI gambhahAramantharA miavahU jadA suhappasavA bhavissadi, tadA me kampi piaNivedaaM visajjaissasi, mA edaM visumarissasi / / [(vilokya-) tAta ! eSA uTa japaryyantacAriNI garbhabhAramantharA mRgavaryadA sukhaprasavA bhaviSyati, tadA me kamapi priyanivedanaka visajjayiSyasi / mA idaM vismariSyasi / bhavatIbhyAM parikSaNIyeyamitibhAvaH / ayaM janaH = sakhIjanaH / bhavatIbhyAmeva = yuvAbhyAmeva / sthirIkartavyA = saansvniiyaa| parikrAmanti = gacchanti / uTajasya = parNazAlAyAH, paryante = samIpe carituM zIlamasyAH saa| garbhabhAreNa mantharA = garbhabhAramandagamanA / mRgavadhUH = hariNI / sukhena prasavo yasyAH "sA, tathA = sukhprsuutiH| nivedyate anenAsau-nivedanaH / priyasya nivedana eva nivedanakaH = zubhasUcako jnH| taM visarjayiSyasi = donoM sakhiyA~-aura he sakhi ! hama logoM ko tuma kisake sahAre chor3akara jA rahI ho ? / ( donoM A~sU bahAtI haiM ) / ... kaNva-he anasUye ! he priyaMvade! tuma loga roo mata / tuma logoM ko to zakuntalA ko hI dhIraja denA cAhie, ulaTe tuma loga hI ro rahI ho ! . (saba loga kucha 2 dhIre 2 calate haiM ) / zakuntalA-( dekhakara ) he tAta ! kuTI ke pAsa phiratI huI, garbha bhAra se * klAnta, yaha mRgI jaba sukha se prasava kara le, (jaba isake baccA ho jAe ), to isa priya vRttAnta ko sunAne ke lie mere pAsa kisI zubha samAcAra pahuMcAne vAle dUta ko Apa avazya bhejiegA / yaha bAta Apa bhUla mata jaaiegaa|
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 abhijJAnazAkuntalam - [caturthokaNvaH-vatse ! nedaM vismariSyAmi / zakuntalA-(gatibhedaM rUpayitvA-) ammo ! ko Nu ksdu eso padakvanto via meM puNo puNo vasaNante sajadi 1 / (-iti parAvRttyA'valokayati ) / - [( gatimedaM rUpayitvA- ) ammo ! ko nu khalveSa padakrAnta iva me punaH punarvasanAnte sajjate ? ( iti parAvRtyAvalokayati )] / kaNvaH-vatse! yasya tvayA vraNaviropaNamimudInAM tailaM nyaSicyata mukhe kuzasUcivikhe / . zyAmAkamuSTiparivarddhitako jahAti so'yaM na putrakRtakaH padavIM mRgaste // 16 // preSayiSyasi / etena svaprasavAdanantaraM, nivedakena = duSyantena saha saGgamaH sUcyate / gatimaGga = gamanarodhaM / pAdAkrAntaH = pAdalama iva / vasanAnte = paTAJcale / etena bhAvyamaGgalaM suucyte| ___ yasyeti / yasya-kuzasUcyA = kuzakaNTakaiH, viddha = kSate / mukhe / vraNasya = kSatasya / viropaNaM = virohaNam / iGgudInAM = vRkSavizeSANAM / tailaM = snehaH / tvayA nyaSicyata = nikSiptaM / zyAmAkAnAM = munyannavizeSANAM, muSTibhiH parivarddhitakaH = kaNva-nahIM, nahIM, ise maiM nahIM bhuuluuNgaa| jaba isake baccA hogA to isa zubha samAcAra ko pahuMcAne ke lie tere pAsa jarUra kisI dUta ko bheja duuNgaa| zakuntalA-( apanI gati ke avarodha kA abhinaya karatI huI-) arI maiyA rI ! yaha mere pairoM meM bAra-bAra AtA huA kauna mere kapar3oM meM lipaTa rahA hai ! / (ghUmakara dekhato hai)| kaNva-he putri ! jisake mukha ke kuzA kI sUcI ( tIkSNa agrabhAga ) se viddha (vikSata) ho jAne para taine ghAva ko bharane vAlA iGgudI kA taila sIMcakara lagA kara jisakA vraNa Thoka kiyA thA, aura zyAmAka (sAmakha, kUTU) kI muTTiyA~ de dekara
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ S:] 18 abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 273 zakuntalA---vaccha ! ki maM sahavAsapariccAiNI aNubandhesi ? / NaM acirappasUdovaradAe jaNaNIe vigA jadhA mae vaDDhido si tathA dANiphi mae virahidaM tAdo tumaM cintaissadi / tA Niuttassa / (-iti rudatI prsthitaa)| [vatsa ! kiM mAM sahavAsaparityAginImanubadhnAsi ? / nanu aciraprasUtoparatayA jananyA vinA yathA mayA varddhito'si, tathA idAnImapi mayA virahitaM tAtastvAM cintayiSyati / tnnivrtv]| paalitH| kRtakazcAsau putrazca-putrakRtakaH = putrasthAnIyaH / so'yaM mRgaH= . hariNazizuH / te tava / padavIM = panthAnam / na jahAti =na parityajati / [svabhAvoktiH, anuprAsaH / 'vasantatilakaM vRttam // 16 // sahavAsaparityAginIM = tava, AzramavAsinAM ca sahavAsaM vihAya gacchantIm / anubadhnAsi = anusarasi / vRthaiva kiM snehabandhamanubadhnAmi / aciraM prasUtayA ca tayA uparatayA ca-aciraprasUtoparatayA =aciraprasUtayaiva mRtyaa| jananyA = svamAtrA / mayA = mAtRkalpayA mayA / cintayiSyati = paryavekSiSyate / nivartasva = AzramapadaM yAhi / ruditena = gedanena / alaM = na prayojanam / sthirA = dhairyajisakA tUMne Ajataka pAlana kiyA hai, vaha bacce kI taraha terA pAlA huA yaha hariNa kA baccA, tere mArga ko nahIM chor3a rahA hai, ( tere sAtha 2 hI cala rahA hai), aura tere pairoM meM vahI bAra 2 loTa rahA hai ( lapaTa rahA hai ) // 16 // : zakuntalA-he vatsa ! tuma logoM ke sahavAsa ke sukha ko chor3akara jAne vAlI ke (mere) sAtha tUM isa prakAra prema kyoM pradarzita kara rahA hai ? / mere sAtha kyoM A rahA hai ? / jaise tujhe janma dekara hI terI mAtA ke turanta mara jAne para, terI mAtA ke abhAva meM maiMne terA mAtA kI taraha Aja taka pAlana-poSaNa kiyA hai aura. tujhe itanA bar3A kiyA hai, usI prakAra mere abhAva meM bhI terA pAlana-poSaNa tAta kaNva karate rheNge| aura terI dekha-rekha acchI taraha karate raheMge / ataH aba tUM lauTa jA / mere sAtha mata aa| (isa prakAra rotI huI zakuntalA prasthAna karatI hai)| 1 'anusarasi' paa0|
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 abhijJAnazAkuntalam- [caturthokaNva-vatse ! alaM ruditena / sthirA bhv| itaH pnthaanmaalaaky| utpakSmaNonayanayoruparuddhavRtti, bASpaM kuru sthiratayA zithilAnubandham / asminnalakSitanatonnatabhUmibhAge, __mArge padAni khalu te viSamIbhavanti // 17 // zIlA / Alokaya = pazya / / ___ utpakSmaNoriti / ut-Urdhva-pakSmaNI yayostayoH-utpazmaNoH = U/bhUtanetralomazAlinoH / nirnimeSayoH / nayanayoH = locana yoH, uparuddhA-viSayeSu pratihatA, vRttiH = vartanaM yena tam-uparuddhavRtti = pratihatadarzanazaktiM / bASpam = azrujalaM / 'pumAMstvazruNi bASpavAk' iti kezavakozAtpuMsyapi baappshndH| sthiratayA = dhairyeNa / zithilo'nubandho yasya taM-zithilAnubandha = saMruddhaprasaraM / pratihatam / kuru = vidhehi / khalu = ytH| alakSito natonnato bhUmibhAgo yayA tatsambuddhau = he alakSitanatonnatabhUmibhAge ! = aviditsmvissmprdeshe| he shkuntle!| athavA mArgavizeSaNametat / shsspaadyaavRttyaa'lkssitsmvissmprdeshe| asmin mArge = AzramanikaTavattini ciraparicite'pi maarge| te = tava / padAni = crnnvinyaasaaH| viSamIbhavanti = skhalanti / atrApIyaM te dazA, tarhi kA dazA'paricite'grime pathi tava syAdityAzayaH / [ kAvyaliGgam / anuprAsaH ] // 17 // .. kaNva-he putri ! tUM ro mata / dhairya dhAraNa kara aura citta ko sthira kara / idhara rAste ko dekha / he putri ! unnata pakSmoM (netraloma-bAphaNa, varaunI ) se suzobhita tere nayanoM kI dRSTizakti ko roka lene vAle A~suoM ko-dhairya se, aura citta ko sthira karake, httaa| kyoMki-isa ( alakSita = adRSTa, aparicita ) U~ce-nIce bhUbhAga vAle mArga meM tere paira lar3akhar3A rahe haiM, U~ce-nIce par3ane se DagamagA rahe haiM / ataH ronA banda kara ke mArga meM dekhakara cala // 17 //
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 275 ziSyo-bhagavan ! 'odakAntaM snigdho'nugamyate' iti shruuyte| tadidaM sarasItIram / atra naH sandizya pratigantumarhasi / kaNvaH tena hImAM kSorivRkSacchAyAmAzrayAmaH / (sarve-tathA nATayanti ) / kaNvaH-kiMnu khalu tatrabhavato duSyantasya yuktarUpaM sandeSTavyam ? / (-iti cintyti)| A udakAntam-odakAntaM = jalAzayaparyantaM / snigdhaH = priyaH / gacchan = pracalan / anugamyate = bandhubhiranusriyate / zrUyate = zrutyA pratipAdyate / sarasItIraM / = sarovaratIraM / naH = asmAn / sandizya = kiM rAjJe vaktavyamityAdikamupadizya / pratigantumarhasi = nivartitumarhasi / 'kSIravRkSa' iti pAThAntare-kSIrapradhAno vRshcHkssiirvRkssH| tasya cchAyAM = kSIriNo vaTavRkSAdezchAyAm / kSIrivRkSaparyantamudakAdhAraparyantaM vA priyajanAnugamanasya zrutisiddhatvAnmAGgalyArthaJca kSIrivRkSopAdAnam / 'odakAnta priyaM prothamanuvraje'diti hi shrutiH| tatrabhavataH = mAnyasya raajrsseH| atizayena yuktaM-yuktarUpaM = yogyam / - donoM ziSya he bhagavan ! paradeza jAte hue apane sneho bandhujanakA jalAzaya paryanta hI anugamana karanA cAhie-aiso ati hai| aura yaha sarovara kA taTa bhI AgayA hai, ataH hama logoM ko Avazyaka sandeza dekara Apa aba Azrama ko lauTa jAveM / [ apanA sneho jana = bandhubAndhava jaba paradeza jAe, to usako jalAzaya taka sAtha jAkara pahu~cAnA cAhie-aisA ziSTAcAra hai, evaM zruti bhI hai| isIlie kaNva bhI zakuntalA ko sarovara taka pahu~cAne Ae haiN| ___ kaNva-to ThIka hai, hama loga isa dUdhavAle vRkSa (tor3ane para jisa vRkSa se dUdha nikale, jaise-baDa, pIpala, galara, Adi) kI chAyA meM khar3e ho jaaeN| . . [ saba-kSIrI ( vaTa pIpala Adi ) vRkSa kI chAyA meM khar3e hote haiM ] / kaNva-mAnanIya rAjA duSyanta ko maiM usake anurUpa evaM ucita kyA . sandeza ( sandezA ) dU~ ? / ( kucha socate haiM ) /
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 abhijJAnazAkuntalam- [caturtho miti . zakuntalA-(janAntika-) halA ! pekkha / galiNIpattantaridaM vi sahabhara bhadekkhantI AdurA cakkavAI AraDadi-dukkaraM ahaM karomi tti / [(janAntika-)halA ! prekSasva nalinIpatrAntaritamapi sahacaramapazyantI AturA cakravAkI AraTati-'duSkaramahaM karomIti ] / anasUyA-sahi ! mA evaM mantehi / [ sakhi ! maivaM mantrayasva ] / esA vi pieNa viNA gamei ramaNi visAadIhaaraM / garuaM pi virahadukkhaM AsAbandho sahAvedi // 17 // ( pAThAntare-) nalinIpatrAntaritamapi = padminIdalapihitamapi / sahacaraM = priyam / AturA = virhvihvlaa| AraTati = karuNaM rauti / pAThAntare-Arauti = krandati / duSkaraM = priyaM vinA'vasthAnarUpaM kaSTaM karma / ahaM = cakravAkI / patrAntarite'pi priye yadahaM jIvAmi tanme'nucimiti cakravAkI virauti, ahaM punaH zakuntalA iyadravattini priye'pi jIvAmIti mahanme kaThinaM hRdayamiti bhAvaH / [yahA~ se lekara 18veM zloka taka kA yaha zakuntalA-anasUyA saMvAda sArvatrika nahIM hai / vaGgadezIya kisI 2 pustaka meM hI dekhA jAtA hai! zakuntalA-(alaga se) he sakhi ! dekha to, kamalinI ke pattoM kI oTa meM chipe apane sahacara ( pyAre pati ) cakave ko nahIM dekhakara bhI yaha cakravAkI ( cakavI ) Atura ( vyAkula ) ho bola rahI hai, ki-'apane priya ke viyoga meM bhI maiM jo jI rahI hU~--yaha maiM ati kaThina kArya kara rahI huuN'| bhAvArtha- kevala patte kI hI Ar3a meM apane prANapyAre ke rahane para bhI cakravAkI usake viraha meM bikala ho apane jIne ko bhI kaThina kArya kaha rahI hai, para dekha maiM to kitanI kaThora hU~-jo apane priya se itanI dUra rahakara bhI jI rahI huuN| arthAt merA hRdaya to vajra se bhI kaThora hai, jo priya ke viraha meM bhI nahIM phaTa rahA hai| anasUyA-he sakhi ! aisA mata soca, aisA mata kh)| kyoMki dekha,yaha cakavI to apane priya ke vinA usake viyoga meM bhI viSAda aura zoka 1 ita Arabhya 18 zlokaparyantaM pAThAntarametatvacinna / 2 'Arauti' pA0 /
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 277 eSA priyeNa vinA gamayati rajanIM viSAdadIrghatarAm / gurvapi virahaduHkhamAzAbandhaH sAhayati] // 17 // anasUyA-sahi ! assamapade Na asthi ko vi cittavanto jo tae virahijanto Na tAmmadi / pekkha dAva puDaiNi-vattantariaM vAhario vi Na hu vAharei piraM / muha unvUDamiNAlo tai diTTi dei cakkAo // 18 // [ sakhi ! Azramapade nAsti ko'pi cittavAn yastvayA virahayyamANo na tAmyati / prekSasva taavt-| mA evaM mantraya = maivaM kathaya / eSA'poti / eSApi cakravAkI priyeNa vinA, viSAdena = duHkhena / dIrghatarAm = AyAmavatIM triyAmAM nAma sakalAM gatriM gamayati / yato gurvapi duHkham / AzAbandhaH = snggmaashaatntuH| sAhayati = marSayati / [ arthAntaranyAsaH] // 17 // cittavAn = prANI, cetanaH = sajIvaH / virahayyamANaH = santyajyamAnaH san / na tAmyati = na glAyati / na khedamanubhavati / pazupakSilatAgulmapAdapAdayo'pi khinnAH, kA kathA mAnuSANAmiti bhAvaH / se adhika lambI mAlUma hone vAlI saMpUrNa rAtri ko bhI kevala pati milana kI AzA se hI bitA detI hai| kyoMki gurutara duHsaha viraha ke duHkha ko bhI AzAtantu hI sahana karA detA hai| [cakravAka pakSI aura cakravAkI prAyaH jalAzayoM para rahate haiM, aura dina bhara to ve eka sAtha ho rahate haiM, para rAtri ko donoM kA viraha ho jAtA hai, cakravAkI isa taTa para AtI hai, to cakravAka usa taTa para calA jAtA hai| cakavA isa taTa para AtA hai, to cakavI jhaTa ur3akara usa taTa para calI jAtI hai| rAta bhara isI prakAra ve viraha meM bitAte haiM / isI prakAra he sakhi ! tUM bhI milane kI AzA se hI isa viraha ke kAla ko bitA de / ghabar3A mata / zIghra hI terA bhI tere pati ke sAtha milana hogA // 17 // .. anasUyA-he sakhi ! isa Azrama meM aisA koI bhI cittavAn = prANInahIM hai, jo tere viraha se udAsa aura vyAkula nahIM ho rahA ho| dekha to kamalinI ke pattoM kI oTa se bulAtI huI apanI priyA cakravAkI (cakavI)
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 abhijJAnazAkuntalam- [caturtho[puTakinIpanAntaritAM vyAhRto'pi na khalu vyAharati priyAm / mukhobyUDhamRNAlastvayi dRSTi dadAti cakravAkaH // 18 // ] kaNvaH-'vatsa ! zAGgarava ! iti tvayA madvacanAtsa rAjA zakuntalA purskRtyaa'bhidhaatvyH-'| zArava:-AjJApayatu bhavAn / kaNvaHasmAntsAdhu vicintya saMyamadhanAnuccaiH kulazcAtmanastvayyasyAH kathamapyabAmdhavakRtAM snehapravRttizca tAm / puTakinIti / padminIpatrAntaritAM / 'nAlIkinI puTakinI vipanAlizca padminIti utpliniikoshH| priyA = cakravAkIM / mukhodvyUDhamRNAlaH = vdndhRtvissuutrH| vyAhRto'pi = vAraMvAramAhRto'pi / cakAhaH = cakravAkaH / na vyAharati =na vAcaM prtipdyte| kevalaM tvayi dRSTiM dadAti = tvAmeva prekSate / evaM tiryazco'pi tyaktaratayo virahaviklavAstvAM prekSante, kA kathA''zramavAsinAM sacetasAM janAnAmityAzayaH / anena bhAvI duSyantA'svIkAraH sUcitaH // 18 // __ zakuntalAM puraskRtya = zakuntalAviSaye / tAmuddizyeti yAvat / asmAniti / saMyama eva dhanaM yessaante-sNymdhnaaH| tAn-saMyamadhanAn = tapodhanAn / asmAn = asmAkaM svarUpaM, pratiSThAM ca / sAdhu = samyaktayA / ko bhI yaha cakravAka ( cakavA ) uttara taka nahIM de rahA hai / kintu yaha cakravAka kevala apane mukha ( coMca meM kamala ke tantu ( mRNAla ) ko pakar3e hue, udAsa bhAva se, eka Taka terI hI ora dekha rahA hai // 18 // kaNva-he vatsa zAGgarava ! merI ora se zakuntalA ko Age karake rAjA duSyanta se yoM merA sandeza kahanA, ki zAGgarava-hA~, Apa AjJA karie / kaNva-he rAjan ! saMyama dhana (indriya nigrahI ). aura tapasyAparAyaNa 1 'mukhe udvyUDhamRNAla' paa0| 2 etAvAn pAThaH kAcitkaH /
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 279 sAmAnyapratipattipUrvakamiyaM dAreSu dRzyA tvayA, bhAgyAdhInamataH paraM, na khalu tadvAcyaM vadhUbandhubhiH // 19 // vicintya = vicArya / AtmanaH = svasya / uccaiH = unnataM / kulaM = vaMzaM ca-vicArya, kiJca-tvayi-asyAH = zakuntalAyAH / kathamapi = kenApi prakAreNa, sAkSAt , parokSa vA, agandhavakRtAM-na bAndhavaiH kRtAM = sAhajikIm / tAM= bahuzaH tvayA'nubhUtAM / snehapravRtti = snehapravAham , snehAdhikyaM ca,-vicArya / sAmAnyA = sarvastrIsAdhAraNI, yA-pratipattiH = gauravam / 'pratipattiH pade, prAptau, pravRttI, gaurave'pi ceti vizvaH / 'pravRttiH kathitA vRttau, pravAhodantayorapI'ti ca kozaH / tatpUrvakaM = sarvasAdhAraNagauravapUrvakaM tu, tvayA dAreSu = svakIyabhAryAsu, iyaM = zakuntalA / dRzyA = darzanIyA / gaNanIyA / ataH param = ito'dhikaM, pradhAnamahiSyAdipadantu / bhAgyAyattaM = bhAgyAdhInaM / tat-bandhubandhubhiH = asmAdRzaiH kanyApakSIyaiH / na khalu vAcyaM = naiva kila kathanIyaM / pradhAnapadantu strINAM svabhAgyAdhInamityAzayaH / [ kAvyaliGgam / aprastutaprazaMsA / anuprAsaH / zArdUlavikrIDitam ] // 19 // hamArI pratiSThA aura mAnamaryAdA ko acchI taraha dhyAna meM rakhate hue, tathA apane ucca kula kI ora bhI dekhate hue, tathA tumAre meM (isa) zakuntalA kI apane bandhu-vAndhuvoM se nahIM karAI huI, ataeva svAbhAvika isa viziSTa prIti ko bhI dekhate hue, isa zakuntalA ko apanI aura striyoM ke barAbara hI samajhanA' yahI merA kahanA hai| isake Age to ( viziSTa devI' pada pradAna Adi to) saba bhAgyAdhIna hai / arthAt apane guNoM se yaha svayaM hI usa padako apanI yogyatA se prApta kara sakatI hai| isake lie to strI ke bandhu-bAndhavoM ko kucha kahanA hI nahIM cAhie / arthAt-merI isa kanyA zakuntalA ko tuma kama se kama usI prakAra sneha se rakhanA, jisa prakAra tuma apanI aura patniyoM ko rakhate ho| isase adhika 'ise hI mahArAnI banAnA' yaha bAta to maiM nahIM kahanA cAhatA hUM, kyoMki pati ke vizeSa sneha aura anurAga, tathA mahArAnI pada Adi kI prApti to usake apane bhAgya aura guNoM ke hI adhIna hai| ataH usake lie kahanA to hamArA vyartha hI hai // 19 //
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 abhijJAnazAkuntalam- [caturthozArivaH--gRhIto'yaM sandezaH / kaNvaH--( zakuntalAM vilokya-) vatse ! tvamidAnImanuzAsanIyA'si / vanaukaso'pi vayaM laukikajJA eva / zArivaH--bhagavan ! na khalu kazcidaviSayo nAma dhImatAm / kaNvaH-sA tvamitaH patigRhaM prApyazuzrUSasva gurUn, kuru priyasakhAvRtti sapatnIjane, bhaviprakRtApi roSaNatayA mAsma pratIpaM gamaH / anuzAsanIyA = zikSaNIyA / vanokaso'pi = vanavAsino'pi / laukikajJAH = lokAcArapaTavaH / ato lokAcAraM tvAM zikSayAma ityarthaH / aviSayaH = ajJAtaH / sA tvam-itaH = AzramAdasmAt / patigRhaM prApya / idaM-'gurUn zuzrUSasve'tyAdivakSyamANazlokena saha sambadhyate / zuzrUSasveti / gurUn = pUjyAn / patyurgurujanAn jananyAdIn / zuzrUSasva = sevasva / samAnaH ptiryaasaaNtaa:-sptnyH| tA eva janastatra = sapatnIsamUhe / priyasakhI zAriva-bhagavan ! Apake isa sandeza ko hamane khUba acchI taraha samajha liyA hai| isI prakAra unheM hama jAkara kaha deNge| kaNva-(zakuntalA kI ora dekhakara ) he vatse ! aba maiM tujhe bhI kucha upadeza ( zikSA ) detA huuN| yadyapi hama vanavAsI tApasa haiM, para lokAcAra ko bhI hama khUba jAnate haiN| zAGgarava-he bhagavan ! Apa sadRza buddhimAnoM ke lie bhalA kauna sI aisI bAta hai jo ajJAta ho sakatI hai ? / Apa to sarvajJa haiM / kaNva-he putri ! tUM yahA~ se pati ke ghara meM jAkara (1) sAsa, sasura Adi apane gurujanoM ( bar3oM ) kI sevA karanA / aura (2) apanI sapatniyoM ( sautoM ) se apanI priya sakhiyoM kI taraha hI premapUrvaka vyavahAra krnaa| (3) aura pati ke dvArA kisI samaya tiraskAra karane, yA viparIta AcaraNa karane para bhI, krodha ke vaza ho, usase kabhI aprasanna aura viruddha mata honaa| arthAt pati para kopa kabhI mata karanA / aura ( 4 ) apane
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 281 bhUyiSThaM bhava dakSiNA parijane, bhogeSvanutsekinI, . yAntyevaM gRhiNIpadaM yuvatayo, vAmAH kulasyA''dhayaH // 20 // gautamI vA kiM manyate / Sviva = priyasakhIvadeva / vRttiM = vyavahAraM / kuru = vidhehi / kiJca-viprakRtA'pi = nirAkRtA'pibhA / 'nikAro viprakAraH syA'dityamaraH / roSaNatayA = krodhena / IyayA vA / bhartuH = pAyuH / pratIpaM = bhartaviruddhaM / mA gamaH = mA yAhi / kiJca parijane = sevakavRnde / bhUyiSThaM = nitarAM, prakAmaM / dakSiNA = anukUlA-bhava / bhAgyeSu = paramasaubhAgyasampatsu / bhogeSviti pAThe tu-bhogAn prApyetyarthaH / anusekinI = abhimAnarahitA, IrSyAvirahitA ca-bhava / evam = itthamAcaraNena, yuvatayaH = striyaH / gRhaNyAH padaM = sthAnaM / gRhiNItyAkhyAm / yAnti = labhante / tA eva gRhalakSmya ityAzayaH / vAmA = ito viruddhAH striyastu / kulasya = vaMzasyApi, na patyureva kevalam / AdhayaH = pIDAjanikA eva / 'puMsyAdhirmAnasI vyathA' ityamaraH / 'vAmau valgupratIpau ca' ityamaraH / [rUpakam / arthAntaranyAsaH / 'upadiSTaM manohAri vAkyaM zAstrAnusArataH' ityuktarupadezo nAma nATakalakSaNaM ca nirdiSTam / 'zArdUlavikrIDitaM vRttam // 20 // 'strINAmucitaM strI vettIti gautamI tvAM kimupadizatItyAha-kiM manyate iti / parijanoM ( naukara, cAkara, patike bandhu-bAndhava Adi pArvavartI janoM) para sadA anukUla bhAva rakhanA, arthAt unapara sadA dayA kA hI bhAva rakhanA / aura (5) rAjocita sukha bhogoM ko pAkara kisI se IrSyA, dveSa aura garva kabhI mata krnaa| isa prakAra calane se (nyavahAra karane se ) yuvati striyA~ suyogya gRha-svAminI pada ko prApta karaletI haiN| aura isase viruddha calane vAlI striyA~ kula ke lie vipatti aura pIr3A denevAlI hI hotI haiM / ataH tU sAvadhAna hokara sabake sAtha ucita vyavahAra karanA / abhimAna, rAga, dveSa, IrSyA Adi doSoM ko pAsa meM bhI mata Ane denA / isa prakAra calane se tU hI ghara kI mAlakina ho jAegI // 20 // merA to tere ko yahI upadeza hai / Age jaisA gautamI ke jace vahI ThIka hai| 1 'bhAgyeSu' iti paa0|
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 abhijJAnazAkuntalam- [caturthogautamI-ettio kkhu bahUjaNe uvadeso / jAde ! edaM ktu hibhae karehi, mA visumarissasi / [ etAvAn khalu vadhUjane upadezaH / jAte ! etatkhalu hRdaye kuru, mA vismariSyasi / kaNvaH--vatse ! ehi pariSvajasva mAM, sakhIjanazca / zakuntalA-tAda ! ido jjeva kiM piasahIo Niuttissanti ? / [tAta ! ita eva kiM priyasakhyau nivartiSyete ? ] / kaNvaH-vatse ! ime api pradeye, tanna yuktamanayostatra gantum / tvayA saha gautamI gmissyti| zakuntalA-( pituraGkamAzliSya- ) kadhaM dANiM tAdassa aGgAI paribhaTTA malaapavadAdo ummulidA candaNaladA viadesantare jIvidaM dhAraissaM ? / sA kamupadezaM tava yuktaM manyate ityarthaH / etAvAn = yAvAn bhavatA upadiSTaH, tAvAn paryApta upadeza ityAzayaH / etat = upadiSTaM kaNvasya / pariSvajasya = AliGga / AzleSaM kuru / ita eva = asmAdeva sthAnAt / kiM mayA saha matpatigRha na gamiSyata ityaashyH| ime api = tava sakhyAvapi / pradeye pariNeye eva / anayoH= ___ gautamI-ThIka hai, navavadhuoM ke lie itanA upadeza yatheSTa hai / aura yahI upadeza denA ucita bhI hai| beTI ! isa upadeza ko sadA hRdaya meM rakhanA / ise kabhI mata bhUlanA / isase tUM sadA sukhI rhegii| kaNva-he putri ! mere ko tathA apanI sakhiyoM ko AliGgana kara aura aba vidA grahaNa kr| zakuntalA he tAta ! kyA yahIM se ye merI sakhiyA~ mujhe chor3akara vApisa calI jaaeNgii| kaNva-he putri ! ina donoM kA bhI to vivAha karanA hai, ataH ina donoM kA to tere sAtha jAnA ThIka nahIM hai / hA~, tere sAtha yaha gautamI jaaegii| zakuntalA-(pitA kI goda meM jAkara, chAtI se cipaTakara) aba maiM apane
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATokA-virAjitam 283 [kathamidAnI tAtasyA'GkAraparibhraSTA-malayaparvatAdunmUlitA candanalateva-dezAntare jIvitaM dhArayiSyAmi ? ] / kaNvaH-vatse ! kimevaM kAtarA'si / abhijanavato bhartaH zlAghye sthitA gRhiNIpade, vibhavagurubhiH kRtyairasya pratikSaNamAkulA / tanayamacirAtprAcIvA'ka prasUya ca pAvanaM, mama virahajAM na tvaM vatse ! zucaM gaNayiSyasi // 21 // sakhyoH / tatra = tvadbhagRhe / aGkam = utsaGgaM / tasmAt parinaSTA = cyutA / malayaH = candanadrumodbhavasthAnaM dakSiNadigvartI parvatavizeSaH / candanalatA ca malayA. calAdanyatra kasminnapi deze na prarohatIti prsiddhm| 'utsaGgacihnayoraGkaH' ityamaraH / evam = itthaM / kAtarA = vihvlaa| __ abhijaneti / vatse != he putri / abhijanavataH = prasiddhakulamambhUtasya / 'abhijanA'nvayau' ityamaraH / bhattaH = patyuH / zlAghye = prazaMsanIye / gRhiNIpade = mahAdevIpade / sthitA = abhiSiktA satI / asya = bhartaH / vibhavena = sampattyA / gurubhiH = mhniiyaiH| kRtyaiH = yajJadAnamahotsavAdibhiH krmbhiH| pratikSaNam = aharnizam / AkulA = vyAkulA / kAryapratyavekSaNavihvalA stii| acirAt = pitA ( Apa ) kI goda se haTAI jAkara ( dUra hokara )-malaya parvata se ukhAr3I huI candana latAko taraha-dUsarI jagaha kaisI jIvita rahU~gI ?|[cndn kA paudhA malayagiri se ukhAr3a kara anyatra le jAe jAne para kahIM para bhI nahIM lagatA hai, kintu sUkha hI jAtA hai| ataH candana kevala malayagiri = maisUra prAnta dakSiNa pradeza meM ho utpanna hotA hai, anyatra nahIM ] / kaNva-he vatse ! isa prakAra kAtara kyoM hotI hai ? / tUM kyoM ghabar3AtI hai ! dekha-putri ! tUM U~ce kula meM utpanna apane pati ke saMmAnita gRhasvAminI pada para ArUr3ha ho kara, dhana-sampatti, aura rAja vaibhava ke anukUla, apane pati ke nAnAvidha gRha kAryoM se ( yajJa yAga Adi bar3e 2 kAryoM se ) prati kSaNa vyAkucha rahatI huI, aura prAcI (pUrva ) dizA jaise pavitra sUrya ko janma detI hai, vaisehI
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 abhijJAnazAkuntalam- [caturthozakuntalA--( pituH pAdayoH patitvA-) tAda ! vandAmi / [( pituH pAdayoH patitvA-) tAta ! vande ] / kaNvaH---vatse ! yadahamicchAmi tadastu te| zakuntalA-( sakhyAvupagamya- ) sahIo ! edha, duve vi meM samaM jeva parissajevva / [ (sakhyAvupagamya-) sakhyau ! etaM, dve api mA samameva prissvjethaam]| sakhyau-( tathA kRtvA- ) sahi ! jai NAma so rAesI paJcahiNNANamantharo bhave, tado se imaM attaNo NAmadheaGkidaM aGguliaaMdaMsahassasi / zIghrameva / prAnIpUrvA diga / arkamiva = bhAskaramiva / pAvanaM = pavitraM / pavitrakIrtti / cakravartinaM / tanayaM = putraM / prasUya = utpAdya / mama virahajAM = madvirahotthAm / zucaM = zokavyathAM / tvaM-na gaNayiSyasi = na jJAsyasi / [ kAvyaliGgam / upamA / smuccyH| 'hariNI vRttam' ] | // 21 // __ yat = mahatsaubhAgyAdikam / sarvAbhISTasampatsukham / etam = Agacchatam / tejasvI aura sarvaguNa sampanna putra ratna ko prasava karake, mere viraha se utpanna hue isa zoka ko tU bilakula bhUla jAegI / arthAt tere ko gharake bar3e 2 kAryoM se, pati kI sevA se, tathA putra ke lAlana pAlana Adi se kSaNabharakI bhI chuTTI nahIM milegI / aura tUM mujhe zIghra hI bhala jaaegii| ataH beTI, tUM ghabar3A mata // 21 // zakuntalA--( pitA ke pairoM meM girakara, praNAma karake ) he tAta ! maiM Apa ko praNAma karatI huuN| ___ kaNva-he putri ! tere lie jo maiM cAhatA hU~ vaha ho / arthAt tUM samrATa kI mahiSI ho aura cakravartI putra kI mAtA ho| zakuntalA-(donoM sakhiyoM ke pAsa jAkara ) he sakhiyo ! Ao, tuma donoM eka sAtha hI merI chAtI se laga jAvo / ( mujhe sAtha AliGgana kro)| donoM sakhiyA~-(eka sAtha zakuntalA kI chAtI se lipaTa kara) he sakhi !
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ S:] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 285 [sakhi ! yadi nAma sa rAjarSiH pratyabhijJAnamantharo bhavettadA'sya idamAtmano nAmadheyA'GkitamaGgulIyakaM darzayiSyasi / . zakuntalA--imiNA vo sandeseNa kampidaM me hia / [anena vAM sandezena kampitaM me hRdayam ] / sakhyo-sahi ! mA bhAAhiM / siNeho pAbamAsaGkadi / [ sakhi ! mA bibhehi / snehaH pApamAzaGkate] / zAGgaravaH--bhagavan ! 'dUramadhirUDhaH savitA, tattvarayA'trabhavatIm / zakuntalA-(bhUyaH pituraGkamAzliSya, AzramAbhimukhIbhUya ca-) tAda ! kadA Nu vastu bhUo tavovaNaM pekkhissaM ? / / pariSvajethAm = parizliSyatam / tayA = sahaivAliGgaya / pratyabhijJAne = tava paricaye | mantharaH = mandaH / yadi sa tvAM-'mameyaM bhAryeti na paricinuyAt , tadA tvayA tadaGgulIyakaM tasmai pradarzanIyamityAzayaH / sandezena = vAcikena, upadezena / pApam = amaGgalam / dUram = bahulaM gaNanAGgaNaM / savitA = sUryaH / adhirUDhaH = yadi vaha rAjarSi duSyanta tere ko pahicAne meM kucha AnAkAnI kare, aura vaha kadAcit tujhe na pahicAnane, to usakI 'duSyanta' isa nAma se aMkita yaha aMgaThI hI tUM paricaya ke lie use dikhalA denA, to vaha tujhe avazya pahicAna legaa| zakuntalA-he sakhiyo ! tumhAre isa sandeza se to merA hRdaya aniSTa kI AzaGkA se kA~pa uThA hai| donoM sakhiyA~-he sakhi ! Dara mata / sneha sadA pApa kI hI zaGkA kiyA karatA hai / ataH hamane zaGkAvaza yoM hI tumase yaha kaha diyA hai| isameM bhaya kI koI bAta nahIM hai| zAGgarava-bhagavan ! AkAza meM sUrya bhagavAn bahuta U~ce-cAra hAthacar3ha Ae haiM, ataH zrImatI zakuntalA se Apa jaldI karane ko kahie / zakuntalA-(phira pitA kI goda meM = unakI chAtI se lipaTakara bhaura 1 'yumAntaraM paa0|
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 abhijJAnazAkuntalam [caturtho[( bhUyaH pituraGkamAzliSya, AzramAbhimukhIbhUya ca-) tAta ! kadA nu khalu bhUyastapovanaM prekSiSye ? / kaNvaH -vatse ! bhUtvA cirAya sadigantamahIsapatnI, dauSyantimapratirathaM tanayaM prasya / tatsaMnivezitadhureNa sahaiva bhA, zAnte kariSyasi padaM punarAzrame'smin // 22 // aaruuddhH| 'yugAntara miti pAThe-yugAntaraM = 'yugaM hastacatuSke'pI'ti vizvAddhastacatuSTayaparimitaM gaganapradezam / dinasyaikaH praharo jAta ityAzayaH / tvaraya = svarayA visRja / gamane tvarA kattaM prerayeti yAvat / bhUyaH = punarapi / bhUtvepi / cirAya = bahuvelaM / digantaiH sahitAyA mahyAH = dharitryAH / sapatnI = smaanbhrtRkaa| bhUtvA = caturudadhiparyantabhUbhAgapAlakasya patyuH priyA bhUtvA / apratirathaM = jagadekavIraM / dauSyanti = duSyantasyApatyaM bharatanAmakaM / tanayaM = putraM ca / prasUya = utpAdya / tasmin saMnivezitA dhUryanAsau, tena = tatsaMnivezitadhureNa = dauSyantibharatanivezitarAjyabhAreNa / bharnA = patyA duSyantena sahaiva / zAnte = pavitre / asmin Azrame = asmin tapovane / punaH = punarapi / padam = AgamanaM / sthitiM vA / kariSyasi = vidhAsyasi / vAnaprasthAzramayogye kAle'trA''gamiSyasItyAzayaH / 'padaM vyavasitatrANasthAnalakSmAdhivastuSu' ityamaraH / [ mAlAdIpakam ] // 22 // Azrama kI ora dekhakara- ) he tAta ! aba maiM isa tapovana ko phira kaba dekhUgI ? / aura mujhe Apa yahA~ kaba bulAoge? / kaNva-he putri! tUM-bahuta samaya taka dazoM dizAoM se yukta sAgara paryanta pRthvI kI sapatnI hokara, (cakravatI duSyanta kI paTa rAnI hokara ), tathA nAnAvidha rAjya sukhoM kA upabhoga karake, tathA asamAna yoddhA-jagatprasiddha vIra putra bharata ko janma dekara, usake Upara rAjya kA bhAra dekara, apane pati ke sAtha vRddha avasthA meM isa zAnta tapovana meM phira AyegI (isa Azrama meM punaH paira rakhegI) // 22 //
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 287 gautamI-jAde ! parihIadi de gamanavelA / tA niuttAvehi pidaraM / ( kaNvaM prati-) adhavA cireNa vi esA Na Niuttissadi, tA Niuttadu bhavaM / * [jAte ! parihIyate te gamanavelA, tannivarttaya pitaram / (kaevaM prati-) athavA cireNApi eSA na nitiSyate / tannivarttatAM bhavAn / kaNva:--vatse ! uparudhyate me tapo'nuSThAnam / zakuntalA-tavacaraNavAvAreNa NirukkaNTho tAdo, ahaM uNa ukkaNThAbhAiNI sNvuttaa| [tapazcaraNavyApAreNa nirutkaNThastAtaH, ahaM punarutkaNThAbhAginI saMvRttA] / parihIyate = apayAti / gamanavelA = yAtrAmuhUrtaH / gmnkaalH| nivartaya = muJca / cireNa = vipulena kAlena / eSA-zakuntalA / na nivartayiSyati = tvAM na parihAsyati / bhavAn = kaNvaH / uparudhyate - ativarttate / tadanuSThAnavelA gacchatIti yAvat / tapazcaraNavyApAreNa = vratopavAsayajJAdikarmabhiH / nirutkaNThaH = nirutsukaH / mayi nirakSepaH / utkaNThAbhAginI = atyukaNThAvikalA / kevalaM mamaiva bhavati sneho, . gautamI-he putri ! dekha, tere gamana kA samaya bIta rahA hai, ataH aba to tUM apane pitA ko chuTTI de| inheM Azrama meM vApisa jAne de| ( kaNva se-) athavA-yaha to bahuta kAla taka bhI Apako jAne nahIM degI, aise hI kucha na kucha kahatI hI rahegI / ataH Apa aba Azramako pdhaarie| - kaNva-he putri! dekha, merI tapasyA kA ( sandhyAvandana, japa AdikA ) anuSThAna mka rahA hai, ( samaya bIta rahA hai ) / ataH mujhe tUM aba jAne de| .. zakuntalA-tAta to ( Apa to ) tapasyA ke vyApAra meM lage rahane ke kAraNa ( mere prati ) udAsIna ho rahe haiM, maiM hI aba aisI hUM, jo isa prakAra Apa logoM ke lie utkaNThita (cintAtura ) ho rahI huuN| arthAt-merI Apa ko aba kyA cintA hai / mujhe hI Apa logoM kI aba cintA karanI pdd'egii| 1 'nivarttayiSyati' paa0|
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 abhijJAnazAkuntalam- [caturthokaNvaH-vatse ! kiM momevaM jaDIkaroSi ! / ( niHzvasya-) apayAsyati me zokA, kathaM nu vatse ! tvayA racitapUrvam / uTajadvAravirUDhaM nIvArabaliM vilokayataH // 23 // -gaccha / zivAste santu panthAnaH / (-iti niSkrAntAH zakuntalayA saha gautamI-zArGgarava-zAradvatamizrAH ) / na bhavato mayItyupAlambho'yam / evam = itthamupAlambhadAnena / kiM jaDIkaroSi = kiM mAM duHkhA karoSi / kiM mAM vyAkulayasi ? / ___ apayAsyatIti / vatse ! tvayA pUrva racitaH racitapUrvaH / taM-racitapUrva = pUrvamupakalpitam / uTajasya dvAre virUDham-uTajadvAravirUDhaM = parNazAlAdvArAprabhuvi prarUDham / nIvArANAM balistaM-nIvArabaliM = nIvAradhAnyopakalpitadevopahAraM / vilokayataH = prekSamANasya / me = mama / zokaH / kathaM nu = kthmiv| yadvA kathamapayAsyati = kathaM nu dUrIbhaviSyati ? / naiva bhaviSyatItyAzayaH / tadalaM cintayA / nAhaM bhavatI vismariSyAmItyAzaya AviSkRtaH / 'viruDhA'Gkurite, jAte' iti medinI / [ kAvyaliGgam ] // 23 // kaNva-he vatse ! tUM mujhe isa prakAra vyAkula aura hataprabha kyoM kara rahI hai?| (dIrghazvAsa lekara-) . he vatse ! tere dvArA balirUpa se die gae nIvAra ke ( tInI ) ke cAvaloM ko-jo aba kuTI ke dvAra ke hI Age uga Ae haiM-dekhakara, tujhe smaraNa karake, merA zoka to bar3hatA hI jaaegaa| arthAt-dvAra pUjA ke lie tere dvArA bikhere gae timI ke cAvaloM ko, jo kuTI ke dvAra para aba uga Ae haiM-dekhakara, tujhe yAda karake, merA zoka prati-dina nayA hI hotA jAegA // 23 // acchA, he putri ! aba tUM jA, tere lie tere ye mArga kalyANakArI va sukhaprada hoN| [ zakuntalA ke sAtha gautamI evaM zAradvata aura zArava jAte haiM ] / 1 'vatse mAmevaM' paa0|
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] 19 abhinavarAjalakSmI-bhASATokA-virAjitam 289 sakhyau-(ciraM vicinya, sakaruNaM-) haddI haddI ! antaridA sauntalA vnnraaihiN| [ ( ciraM vicintya, sakaruNa-) hA dhik hA dhik ! antaritA zakuntalA vanarAjibhiH] / kaNyaH-( saniHzvAsam- ) anasUye ! priyaMvade ! gatA vAM shcrii| nigRhya zokA''vegaM mAmanugacchatam / . (sarva-prasthitAH ) / ubhe-tAta ! sauntalAvirahidaM suNNaM via tavovaNaM pavisahma / [tAta ! zakuntalAvirahitaM zUnyamiva tapovanaM pravizAmaH] / knnvH-snehprvRttirevNdrshinii| ( savimarza parikramya-) hanta bhoH ! zakuntalAM patigRhe visajya labdhamidAnI svAsthyam / zivAH = klyaannprdaaH| vanarAjibhiH = vanazreNibhiH / 'zreNI lekhAstu rAjayaH' itymrH| nigRhya = abaruddhaya / anugacchataM = matpRSThalagne bhUtvA''zramaM prati mayA sahaiva yuvAM samAgacchatam / zUnyamiva = udAsInamitra bhAsamAnaM / snehapravRttiH = snehAnubandhaH / evaM draSTuM zIlaM yasyAH sA-evaMdarzinI = itthaMvicAraparA / evaM bhAvayitrI / snehabaddho loka eva hi evaM pazyati, vastuto na jagati zUnyaM, na ca pUrNa vA kimapIti bhAvaH / savimarza = vicAramabhinIya / svAsthyaM = manonivRtiH / nishcinttaa| sukhamiti yAvat / .. donoM sakhiyA~-(dera taka ekaTaka dekhakara, bar3I karuNA se) hAya ! hAya ! vanarAji (vana kI jhAr3iyoM kI paMktiyoM) se zakuntalA aba to hamArI A~khoM se ojhala ho gaI! kaNva he anasUye ! he priyaMvade! tumhArI sakhI to aba pati gRha ko gaI / ataH tuma donoM mere pIche 2 aao| Azrama ko cleN| [saba-jAte haiM / donoM sakhiyA~-he tAta ! zakuntalA ke vinA yaha tapovana to-jisase hama loga praviSTa ho rahe haiM-aba zUnya sA mAlUma ho rahA hai / kaNva-sneha kI pravRtti ( sambandha evaM kAraNa) se hI tumheM aisA mAlUma
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 abhijJAnazAkuntalam- [caturthokutaHartho hi kanyA parakIya eva, tAmadya sampreSya prigrhiitH| .. joto'smi sadyo vizadAntarAtmA, cirasya nikSepamivA'rpayitvA // 24 // ( iti niSkrAntAH sarve / / * iti caturtho'GkaH / artha iti / hi = ytH| kanyA = putrI / arthaH = kanyArUpaM dravyaM / parasyAyaMparakIyaH = parasyaiva / ataHtAM = kanyAM / parigrahItuH = udvoduH, patyuHpArve / saMpreSya = prasthApya / cirasya = bahukAlaM yAvat svanikaTe sthApitaM / nikSe = nyAsam / ( 'dhrohr')| arpayitvA iva = tat svAmine dattveva / sadyaH = acirAdeva / vizadaH antarAtmA yasyAsau-vizadAntarAtmA = niraakulaatmaa| prasannacittaH / svsthH| adya = idAnIM / jAto'smi = ahaM niSpanno'smi / 'cirasya niSpanno'smIti vA smbndhH| [ utprekSA / 'upajAtiH' ] // 24 // ' iti zrIguruprasAdazAstriviracitAyAmabhijJAnazAkuntalaTIkAyA mabhinavarAjalakSmyAM caturtho'GkaH / hotA hai| (vicAra karate hue, kucha calakara-) ahA ! zakuntalA ko apane pati ke ghara bheja kara maiMne Aja svAsthya (citta kI zAnti ) prApta kiyA hai| kyoMki kanyArUpI dhana to dUsare kA ( pati kA) hI hai, ataH Aja usako usake pANigrahItA ( svAmI ) ke pAsa bhejakara, maiM usI prakAra prasannacitta aura cintA. mukta ( nizcinta ) ho gayA hU~, jaise bahuta dinoM se apane pAsa rakhe hue dUsare ke nikSepa ( dharohara ) ko usake svAmI ko vApisa sauMpakara dhanI sAhakAra prasanna aura cintAmukta ho jAtA hai / [saba-jAte haiM / caturtha aGka smaapt| 1 'jAto mamAyaM vizadaH prakAmaM pratyarpitanyAsa ivAntarAtmA' iti pAThAntaram /
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha paJcamo'GkaH / (tataH pravizati knycukii)| kaJcukI-(niHzvasya) aho bata kIdRzIM vyo'vsthaamaapnno'smi!| 'AcAra' ityadhikRtene mayA gRhItA yA vetrayaSTiravarodhagRheSu raajnyH| * abhinavarAjalakSmIH * kaJcako-vArabANo'syAstIti-kaJcukI = sauvidallaH / 'kaJcako vArabANo'strI'tyamaraH / tallakSaNaJcoktaM mAtRguptAcAyaH 'ye nityaM satyasampannAH, kAmadoSavivarjitAH / jJAnavijJAnakuzalAH kaJcakoyAstu te smRtAH / ' iti / 'antaHpuracaro, vRddho, vipro, guNagaNAnvitaH / sarvakAryArthakuzala: 'kaJcuko tyabhidhIyate / ' iti ca / 'jarAvaiklavyayuktena vizeddvAtreNa kaJcuko / ' iti ca / 'viduSAM saMskRtabhASA mantri-kazcukinAmapi'-ityukteratra saMskRtabhASA cA'sya prayujyate / 'aho' ityAzcarye / 'bate'ti khede / , kIdRzIM = pUrvAnanubhUtAM, visadRzIm / vayaHkRtAmavasthAM-vayo'vasthAM = vArdhakyakRtAM dazAm / viDambanAm / ApannaH = prAtaH / tAM viDambanAmevAhaAcAra iti / rAjJaH = duSyantasya / avarodhagRheSu = antaHpuragRheSu / adhi * atha paJcama aGka * [ lambA cogA = acakana pahine hue, kancukI = rAjA ke antaHpura ke vRddha darbArI aphasara kA prvesh]| kacukI-(lambA zvAsa lekara) oha !Ajakala agnI vRddha avasthAse kaisIdazA 1 kvAcitkaH pAThaH / 2 'avahitena /
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 abhijJAnazAkuntalam- [paJcamokAle gate bahutithe mama saiva jAtA, prasthAnaviklavagateravalambanAya ! // 1 // yAvadabhyantaragatAya devAya svayamanuSTheyamakAlakSepArha nivedayAmi / ( stokamantaraM gatvA-) kiM punastat ? (vicintya-) AM jJAtam ! 'kaNvaziSyAstapasvino devaM draSTumicchanti' iti / kRtena = niyuktena mayA / AcAra iti = prakriyeti, paramparAgatA rAjabhRtyamaryAdeya'miti hetoryA vetrayaSTiH = vetralatA / mayA gRhItA = AlambitA / zaktenApi maryAdAmAtramavekSya prakriyAmAtranirvAhArthaM yA yaSTiH prauDhAvasthAyAM mayA dhRtA''sIt-saiva vetralatA-samprati bahutithe = bahUnAM puurnne-bhusngkhthe| kAle gate = samaye vyatIte sati samprati / prasthAne viklavA gatiryasya tasya-prasthAnaviklavagataH = gamane, gamanAramme eva vA skhalitapAdasya / mama-avalambanAya = zarIradhAraNAyaiva / jAtA = sampannA / yaSTiM vinA padAtpadamapi calituM nA'haM sampati zanomIti bhAvaH / [ kAnyaliGgam / vishessH| vibhaavnaa| samAhitaM / chekavRttizrutyanuprAsAzca / 'vasantatilakaM vRttam' ] // 1 // __ abhyantaragatAya = antaHpuravartine / akAlakSepArha = vilambA'saham / svayamanuSTheyaM = rAjJA svayamanuSTheyaM kAryam / (pATAnta resvaM = mayA nivedanIyamiti vA'rthaH) / devAya = rAze nivedayAmi / kiM punaH = kiM khalu / tat = nivedanIya kArya / ko maiM pahu~ca gayA huuN| kyoMki rAjya ke adhikArI (aphasara) ke lie yaSTi (char3I) kA dhAraNa karanA AcAra prApta ( paramparA se calA AtA haA eka niyama sA) hai, isI lie rAjA ke mahaloM kA adhikAra prApta karate samaya pahile maiMne jisa yaSTi (chaDI)ko kevala niyama pAlana ke lie hI dhAraNa kiyA thA. vahI yaSTi bahuta samaya bIta jAne para aura mere ( vRddha ho jAne se ) calane-phirane meM asamartha ho jAne se, aba to mere ko sahArA dene vAlI ( avalambasvarUpa) eka Avazyaka vastu hI ho gaI hai // 1 // __acchA, aba maiM calakara antaHpura meM gae hue mahArAja duSyanta ko vilamba karane ke ayogya aura unake hI dvArA svayaM kartavya Avazyaka kArya kI sUcanA unheM detA huuN| ( kucha dUra calakara ) hA~, to vaha Avazyaka kArya kyA hai ? (kucha vicAra kara-) hA~, yAda A gayA,-'kaNva ke ziSya tapasvI muni jana mahArAja se milanA cAhate haiN|
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 293 bhoH ! citrametat kSaNAtprabodhamAyAti, laGghayate tamasA punaH / nirvAsyataH pradIpasya zikheva jarato matiH // 2 // ( parikramyA'valokya ca-) eSa devaHprajAH prajAH svA iva tantrayitvA, niSevate zrAntamanA viviktam / yUthAni saJcArya raviprataptaH, zItaM guhAsthAnamiva dvipendraH // 3 // vismRtvaansmiityaashyH| bhAH--iti viSAde / 'bhostu sambodhanaviSAdayo riti medinI / citraM = vicitrametat / vaicitryamevAha kSaNAditi / nirvAsyataH = nirvANaM yaasytH| vinAzonmukhasya / pradIpasya = dIpasya / zikheva = arciriva / jarataH = vRddhasya, prakRte ca mama / 'pravayAH sthaviro jaran' ityamaraH / matiH = buddhiH / kSaNAt = shsaa| kadAcitta / prabodhaM = dIptim / unmeSam / AyAti = prApnoti / punaH = kSaNAdeva ca / kadAcit / tamasA = andhakAreNa / ajJAnena ca / laGghayate = abhibhUyate / [zleSaH / upamA / anuprAsa:] // 2 // _ 'eSa devaH' iti vAkyaM-zlokenAgrimeNa saha smbdhyte| prajA iti| yUthAni = aho ! yaha bar3e hI Azcarya kI bAta hai, ki bujhate hue dIpaka kI zikhA (lau) kI taraha hI vRddha manuSya kI (merI) buddhi bhI kabhI to kSaNabhara meM prabaddha = kAryakSama ho jAtI hai, aura kabhI kSaNabhara meM andhakAra se ( ajJAna se ) Acchanna ho jAtI hai| arthAt-jaise bajhate hue dIpaka kI lau kabhI manda par3atI hai, aura kabhI teja ho jAtI hai, isI prakAra merI buddhi bhI kSaNabhara meM lupta aura kSaNabhara meM prabuddha ho jAtI hai| isI lie maiM apanI bAtoM ko prAyaH bhUla jAtA hU~, aura bahuta prayatna karane para hI phira unheM smaraNa kara pAtA hU~ // 2 // (kucha calakara, sAmane dekhakara-) ye mahArAja duSyanta (virAja rahe haiN| ye mahArAja duSyanta ) apane putra kI taraha hI prajAoM kA pAlana va niyamana
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 abhijJAnazAkuntalam- [paJcamobhoH ! satyaM dharmakAryamanatipAtyaM devasya, tathApi zaGkitavAnasmIdAnImeva dharmAsanAdutthitAya devAya kaNvaziSyA''gamanaM nivedayitum / gajavRndAni / saJcArya = svayUthyaiH saha cArayitvA / tAni svasvakArye yojayitvA vA / raviNA prataptaH = sUryakiraNasantApasantaptaH / zItalaM = zItaM / guhAsthAnaM = gahvarapradezaM / dvipendra iva = gajarAja iva / yUthasaJcArakhinno dharmAdizrAnto yathA gajendro giriguhAdirUpaM viviktaM sthAnaM sevate tadvadityarthaH / eSa devaH = duSyantopi / svAH prajA iva = svApatyAnIva / prajAH = lokAn / tantrayitvA = niyamya | tAH svasvadharma yathAvadavasthApya / zrAntaM mano yasyAsau-zrAntamanAH = parizrAntacittaH san samprati / viviktaM = vijanam / 'vivittau pUtavijanau' ityamaraH / sevate = Azrayate / [ yamakam , upamA cA'laGkArau / upajAtivRttam ] ||.3 // devasya = rAjJaH / dharmakArya = dharmataH prApta prajArakSaNA'vekSaNAdirUpam | kArya = karttavyaM krm| anatipAtyaM nopekSaNIyaM / savai vihAyA''dAvanuSTheyamiti yattat / satyam = yadyapi yathArthametat / 'satyaM prazne'bhyupagame' iti medinI / tathApi-idAnImeva= sadya eva / dharmAsanAt = rAjasiMhAsanAt / dharmAdhikaraNAt , AsthAnamaNDapAt / ('darbAra se ) / utthitAya = utthAyA''gatAya / avizrAntAya / zaGkitavAnasmi = 'RSyAgamanaM nivedayAmi, na veti zaGkAkulo'smi / karake, zAntamana ho, aba isI prakAra ekAnta kA sevana kara rahe haiM, jaise gajayUthoM kA yathocita saJcAlana karake, sUrya ke santApa (ghAma ) se santapta ho, yUthapati gajarAja ThaNDI giri guphA ke zItala sthAna kA sevana karatA hai| arthAt-rAjadAra se Akara aba mahArAja ekAnta meM ArAma kara rahe haiM // 3 // yadyapi yaha bAta satya hai, ki-dharma ke kAryoM meM ( RSi-muniyoM ke satkAra bhAdi kAryoM meM) mahArAja ko kabhI vilamba nahIM karanA cAhie, kintu saba kAma chor3akara bhI unakA kArya evaM Adara satkAra mahArAja ko turanta karanA caahie| ataH RSiyoM ke Agamana kI sUcanA bhI zIghra hI mujhe de denI cAhie / parantu abhI 2 dharmAsana (rAjasiMhAsana, kacaharI, rAjadAra ) se uThakara Ae hue, thake hue mahArAja se kaNva ke ziSyoM ke Agamana kI turanta sUcanA dene meM mujhe zaGkA evaM hicakicAhaTa hI ho rahI hai| kyoMki isase to mahArAja ke vizrAma meM vighna hI pdd'egaa|
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam athavA-kuto vizrAmo lokapAlAnAm ? / tathAhibhAnuH sakRyuktaturaGga eva, rAtrindivaM gandhavahaH pravAti / zeSaH sadaiva''hitabhUmibhAraH. SaSThAMzavRtterapi dharma eSaH // 4 // _ (-iti prikraamti)| rAjakAryabhAreNa samprati parizrAntatvAddevasyetyAzayaH / lokapAlAnAM = jagatparipAlakAnAM candrasUryAdInAM, rAjJAJca / bhAnuriti / bhAnuH = sUryaH / sakRt yuktAsturaGgA yasya, yena vA'sau sakRdyaktaturaGgaH = yugAdAvekavArameva rathaniyuktaturaGgamo'dya yAvaddhamatyeva lokarakSAyai. sUryaH / na tadazvAH kadApi rathAdviyujyante / tadevaM sUryo na kadApi vizrAmyatIti bhAvaH / kiJca gandhaM vahatItigandhavahaH = pavanaH / rAtrau ca divA ca-rAtrindivam = ahorAtram / pravAti = pravahati / 'prayAtIti pAThAntaraM / kiJca = zeSaH = nAgarAjaH zeSo'pi / sadaiva = sarvadaiva / Ahito bhUme ro yenAsau-AhitabhUmibhAraH = zirodhRtadharitrImaNDalastiSThati / na kadApi svAdhikArAtkSaNamapi vizrAmyati / SaSThoM'zo vRttiryasyAsau, tasya-SaSThAMzavRtteH = prajopArjitadhanAditaH SaSThAMzAdhikAriNo rAjJo'pi / eSaH = prajApAlane'vizrAmaH / dharma eva = avazya karttavyameva / rAjA hi prajAbhyastadupArjitadhanAdeH SaSThaM bhAgaM kararUpeNa gRhNAti / { maalaaprtivstuupmaa| parisaGkhyA / . athavA-lokapAloM ko ( indra Adi lokapAloM ko tathA rAjAoM ko bhI) vizrAma karane kA avakAza hI kahA~ hotA hai ? / kyoMki, dekho___ jaise-bhagavAna sUrya ke ratha meM unake sAtoM ghor3e sadA jute hI rahate haiM / arthAt-sUrya ke ratha ke sAta ghor3e kabhI khule hI nahIM hai, eka bAra jaba se ve ratha meM jute haiM, taba se ve barAbara cakkara hI kATa rahe haiN| kyoMki bhagavAn sUrya dina rAta kahIM na kahIM udita hI rahate haiM, ataH unakA ratha sadA calatA hI rahatA hai / aura vAyu bhI dina rAta bahatA hI rahatA hai, vaha bhI kabhI vizrAma nahIM letA hai| evaM bhagavAn zeSa nAgajI bhI sadA bhUmi ke bhAra ko apane zira para dhAraNa hI kie rahate haiN| vebhI kabhI usase vizrAma nahIM lete haiN| isI prakAra prajA se Aya ke chaThe bhAga ke lene ke adhikArI rAjA kA bhI prajA pAlana meM sadA udyata rahanA hI dharma hai // 4 //
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 abhijJAnazAkuntalam [paJcamo(tataH pravizati rAjA, vidUSako, vibhavatazca parIvAraH ) / rAjA-(adhikArakhedaM nirUpya- ) sarvaH prArthitamadhigamya sukhI sampadyate jantuH / rAjJAntu caritArthatA duHkhottaraiva / kutaHautsukyamAtramavasAdayati pratiSThA, kliznAti labdhaparipAlanavRttirenam / aprastutaprazaMsA / zrutyanuprAsaH / 'indravajrA vRttam' ] // 4 // __ parikrAmati = kiJcidiva pracalati / vibhaktaH = vibhavAnusAraM / yathAzakti / parivAraH = prijnH| ('darbArIgaNa' ). / adhikAreNa khedastaM = rAjyakAryakaraNAtparizramaM / nirUpya = nATayitvA / sarvaH = sakalo'pi / jantuH = lokH| prArthita svAbhilaSitam / iSTaM / adhigamya = prApya / sukhI' sampadyate = sukhI bhavati / rAjJAntu = rAjJAM punaH / mamatu / caritArthatA = abhISTasiddhiH / duHkhamuttaraM yasyAH sAduHkhottaraiva = duHkhamAtrasAraiva / kutaH= kasmAdetat ? / ataH svayamevottaramAha autsukyamAmiti / asya = rAjJaH / asmadAdeH / pratiSThA = rAjyalAbhaH / gauravaM vA / autsukyameva-autsukyamAtram = tattatpadArthabhogecchAmeva vA / rAjyotkaNThAmeva vaa| avasAdayati = nAzayati / tattatpadArthalAme hi tattadicchAyA nivRtteH / pAThAntare-avasAyayati = nizcAyayatItyarthaH / labdhasya = prAptasya raajyaadeH| paripAlanAya - rakSaNAya / vRttaH = vyApArazca / tadartha nAnAklezasahana, mahadyaddhAdikaM, __ (kucha Age bar3hatA hai)| [vibhavAnusAra ( yathAzakti ) parivAra ( musAhaba-darbArI gaNa tathA sipAhI Adi ) sahita rAjA kA aura vidUSaka kA prvesh]| rAjA-(rAja-kAja karake Ane se thakAvaTa kA sA abhinaya karatA huA-) saMsAra meM sabhI prANI apanI abhISTa vastu ko pAkara sukhI ho jAte haiM, parantu rAjAoM kI ( hamalogoM kI ) to abhISTa vastu ( rAjya ) kI prApti bhI duHkhaprada hI hotI hai / kyoMki rAjya kI prApti se jo pratiSThA = mAna maryAdA prApta hotI hai, vaha to kevala manuSya kI uccAkAGkSA mAtra ko hI zAnta kara sakatI hai arthAt pratiSThAprApti 1 'parivAraH' / 2 'avasAyayati' iti pAThAntaram / 3 'reva' pA0 /
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 297 nA'tizramApanayanAya, yathA zramAya, . . rAjyaM svahastadhRtadaNDamivA''tapatram // 5 // (nepathye-) vaitAliko-jayati jayati devH| rAtrindivaM cintAvaiklavyAdikaJca / enaM = rAjAnaM / kliznAti = pIDayati / rAjyasya phalamicchAvinodamAtraM, paraM tadrazagavarddhanAdau bhUriprapaJco, mahAn AyAso'pi ca bhavatIti yAvat sukhaM rAjye nAsti, tAvattatra rAjyarakSaNe duHkhameveti bhAvaH / ___ atazca-svahastena dhRto daNDo yasya tat-svahastadhRtadaNDaM = svakarakalitadaNDam / AtapAtrAyate ityAtapatramiva = chatramiva, rAjyaM-yathA zramAya = yAk zramajanakaM bhavati / tathA nAtizramA'panayanAya = tathA na zramavigamAya, sukhAya ca bhavati / rAjye yathA zramastathA na sukhaM, naiva vishraantishcetyaashyH| [ parisaGkhyA / upamA / kAvyaliGgam / anuprAsaH / 'vasantatilakA vRttam' ] // 5 // . vaitAlikau = dvau vandinau / tallakSaNamuktaM bhAvaprakAze___ 'tattatpraharakayogyai rAgaistatkAlavAcibhiH zlokaiH / sarabhasameva vitAlaM gAyanvaitAliko bhavati / / ' iti / se to kevala mana kI icchA mAtra hI zAnta hotI hai, parantu mile hue rAjya kI rakSA karanA to bar3A hI kaThina, evaM kaSTaprada kArya hai| ataH jaise manuSya ko (chAte kI DAMDI hAtha meM pakar3e rahane se-) chAte se jitanA sukha nahIM pahu~catA hai, usase adhika kahIM use chAte ko pakar3e rahane se kaSTa hotA hai, usI prakAra rAjya bho jitanA sukha nahIM detA hai, usase adhika vaha parizrama va kaSTa hI detA hai / arthAt jaise chAte ke daNDa ( DAMr3I ) ko pakar3e rahane se parizrama hI jyAdA hotA hai, usakI apekSA manuSya ko chAte se sukha to kama hI milatA hai, vaise hI rAjya kI prApti se jitanA sukha nahIM milatA hai, usase adhika cintA kaSTa va parizrama hI usase hotA hai // 5 // - [nepathya meM-] stutipAThaka do vaitAlika ( bando-cAraNa-bhATa )-mahArAja kI jaya jayakAra ho|
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 abhijJAnazAkuntalam [paJcamo eka: svasukhanirabhilASaH khidyase lokahetoH, pratidinamathavA te sRSTirevaMvidhaivai / anubhavati hi mUrdhA pAdapastItramuSNaM, zamayati paritApaM chAyayA saMzritAnAm // 6 // sveti / pratidinaM = nirantaraM / pratyahaM / svasya, svasminnAtmani vA yatsukhaM, tatra nirabhilASaH = svasukhecchArahitaH san / loka hetoH = lokasukhArthameva kevalaM / khidyase = tvaM khedmnubhvsi| . athavA-te = tava khalu / sRSTiH = utpattiH / evaMvidhaiva = paropakArArthameva / pAThAntare tu-vRttiH = naisargika vartanam / evaMvidhaiva = IdRzyeva / svasukhanirapekSa parasukhotpAdanameva hi bhavato vRttiH / hi = yataH-pAdayaH = vRkSaH / mUrnA = svazirasA / tIvra = tIkSyam / uSNa = nidAgha / 'nidAgha uSNopagama uSNa USmAgamastapaH' ityamaraH / anubhavati = sahate / parantu-chAyayA = anAtapena / saMzritAnAm = svAzritAnAntu / paritApaM = AtapAdijAtaM khedaM / zamayati = dUrIkurute / [ kAvyaliGgaM / dRSTAntaH / AkSepaH / anuprAsaH / 'mAlinI vRttam' ] // 6 // eka cAraNa-mahArAja ! Apa to apane sukha kI icchA kie vinA kevala lokopakAra (prajA ke pAlana ) ke lie hI prati dina (sadA) parizrama evaM kaSTa uThAte rahate haiN| athavA-Apa kI sRSTi ( janma) hI isI kArya ke lie hai, yA ApakI vRtti hI aisI hai| kyoMki-vRkSa apane zira para sUrya ke prakhara santApa ko sahana karake bhI apane AzritoM kA sadA apanI chAyA se santApa dUra karatA rahatA hai / bhAvArtha-jaise vRkSa kA janma hI paropakAra ke lie hai, vaise hI Apa kA ( rAjA kA ) bhI janma prajApAlana rUpI paropakArI kAryoM ke lie hI hai| ataH isa kArya meM Apa ko kheda (kaSTa aura udvega ) nahIM mAnanA cAhie / kyoMki isI kArya ke lie hI to Apa janme haiM aura yahI Apa kI svAbhAvika vRtti bhI bhagavAn ne banAI hai // 6 // 1 'vRttirevaMvidhaiva' pA0 /
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 299 dvitIyaH-. niyamayasi vimArgaprasthitAnAttadaNDaH, prazamayasi vivAda, kalpase rakSaNAya / atanuSu vibhaveSu jJAtayaH santu nAma, tvayi tu parisamAptaM bandhukRtyaM janAnAm // 7 // niyamayasIti / tvam-Atto daNDo yenAsau-AttadaNDaH = gRhItarAjadaNDaH san / vimArga-prasthitAn-vimArgaprasthitAn = bhinnamaryAdAn / duSTAn / niyamayasi = nivArayasi / kiJca prajAnAM-vivAdaM = virodha, kalahaM ca / prazamayasinivArayasi / kiJca-rakSaNAya = jagatAM, prajAnAM rakSaNAya / kalpase = tvaM samartho bhavasi / atanuSu = bahuleSu / vibhaveSu = dhanAdiSu-satsu / jJAtayaH = bAndhavAH / 'adhikAriNa' iti zeSaH / santu = bhavantu / nAmeti saMbhAvanAyAm / 'saMvibhaktA' iti pAThAntare-saMvibhaktAH- adhikAriNo bhavantu nAmetyarthaH / tu = parantu / prajAnAM = janAnAM / bandhukRtyaM = rakSaNAdirUpaM bandhukRtyaM tu / tvayi = tvayyeva / parisamAptaM = . pariniSThitaM, niSpannam , AhitaM bhavati / prajAsu dhaninAM dhanasya bAndhavA dhanAdhikAriNo bhavantu nAma, tAsAM prajAnAM bandhukRtyaM pAlanAvekSaNAdikantu bhavAneva karotIti . dUsarA vaitAlika (bhATa)-mahArAja! Apa rAjadaNDa hAtha meM dhAraNa kara ke kumArga ( bure rAste ) para calane vAle duSToM kA niyamana (zAsana) karate haiM, prajA ke jhagar3oM ko dUra karate haiM, unakA ThIka ThIka nirNaya karate haiM aura prajA kI rakSA ke lie sadA sannaddha rahate haiN| jinake pAsa adhika dhana haiM, aise dhaniyoM ke lie to unake bandhu-bAndhava kadAcit unake kAma Ate hoM to dUsarI bAta hai, ( yA dhaniyoM ke dhana ke adhikArI mAtra hI bAndhava hote haiM ), parantu janatA ke bandhu-bAndhavoM kA kartavya kArya-rakSA, sahAyatA Adi to kevala Apa hI se hotA hai / arthAt bhAI-bandhu to paise vAle ke paise lene ke hI sAthI hote haiM, para janatA ke sacce mAtA-pitA-bhAI-bandhu to Apa hI haiM, 1 'jJAtayaH saMvibhaktAH' pA0 /
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 abhijJAnazAkuntalam- [paJcamorAjA-( AkarNya, sAzcaryam-) etena kAryAnuzAsanaparizrAntAH punarnavIkRtAH smaH / vidUSaka-(vihasya-) bho! 'govindAraatti bhaNidassa visabhassa kiM parissamo Nassadi ? / [ ( vihasya-) bho: 'govRndAraka' iti bhaNitasya vRSabhasya kiM parizramo nazyati ?] / rAjA-( sasmitaM- ) nanu kriytaamaasnprigrhH| __(ubhau-upaviSTau, parijanazca yathAsthAna sthitaH ) / aho! bhavato niSkAraNopakAra pravaNateti bhAvaH / [ vyatirekaH / dIpakaM / kAvyaliGgam / anuprAsaH / mAlinI vRttam ] // 7 // , ____kAryAnuzAsanena parizrAntAH- kAryAnuzAsanaparizrAntAH = raajkaarysnycaalnprishraantaaH| etena = vRkSAdityavahArabodhanena / navIkRtAH = utsAhitAH, vyapagatakhedAzca kRtAH smaH / gauzcAsau vRndArakazca-govRndArakaH = vRSabhazreSThaH / iti bhaNitasya = ityevaM kRtaprazaMsasya / vRSabhasya = vRSasya / kiM parizramaH nazyati ! = kimu zramo nazyati / na nazyatItyarthaH ! kyoMki Apa hI bhAI bandhuoM ke dvArA kie jAne yogya unakI dekha-rekha, sahAyatA, rakSA Adi saba kAryoM ko karate haiM // 7 // rAjA-(suna kara ) inakI isa prakAra kI ukti ko suna kara to rAjakArya se parizrAnta bhI hama punaH nae utsAha se yukta ( taro-tAjA ) se ho gae haiN| vidUSaka-(ha~sa kara ) he mitra ! vRSabha ( baila ) ko yadi 'tuma to bhAI saba gAya-bailoM meM zreSTha ho' aisA prazaMsA vAkya kahA bhI jAe, to bhI kyA usakA zrama ( thakAvaTa ) isase dUra ho sakatA hai ? / arthAt isa prazaMsA vAkya se hI tumhArA zrama ( thakAvaTa ) dUra kaise ho gayA ? / isa prazaMsA se Apako kyA milA ? / rAjA-(ha~sa kara ) Ao, Ao, apanI jagaha para Akara Asana para baittho| ( rAjA aura vidUSaka-donoM baiTha jAte haiM, parijana loga yathA sthAna khar3e rahate haiM ) /
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 301 (nepathye-vINAzabdaH ) / vidaSakA -( karNa dattvA-) bho vaassa ! saGgIdasAlabbhantare kaNNaM dehi / kalavizuddhAe gItAe salasaMjoo suNIadi / jANe tatthabhodI haMsavadI vaNNaparica karedi tti / [( karNa datvA-) bho vayasya ! saGgItazAlAbhyantare kaNaM dehi, kalavizuddhAyA gIte: svarasaMyogaH zrUyate / jAne 'tatrabhavatI haMsavatI varNaparicayaM karotI ti] __ Asanasya parigrahaH = svIkAraH / nepathye = javanikAbhyantaram / vINAzabdaH = vINAvAdanadhvaniH / utthita iti, bhavatIti vA shessH| 'gItaM vAdyaM tathA nRtyaM trayaM saGgItamucyate' ityuktalakSaNaM saGgItaM / tadyasyAM zAlAyAM bhavati sA-saGgItazAlA / tasyA abhyantaraM, tasmin-saGgItazAlAbhya. ntare = antaHpurasaGgItavidyAzAlAyAM / karNa dehi = sAvadhAnatayA zRNu / rAgAdyAzrayaH sandarbhavizeSo giitiH| tasyAzca kalavizuddhatvaM vizeSaNaM / 'kAkalI tu kale sUkSme dhvanau tu madhurA'sphuTe' ityamaroktA'vyakta madhurasvarAtmikA kAkalI-'kala' ityucyate / vizuddhA ca paJcasu gItibhedeSu zuddhA-bhinnA-gauDI-vesarAsAdhAraNyAkhyeSu-prathamA giitiH| tallakSaNaJca-'vizuddhA syAdavalalitasvaraiH iti saGgItaratnAkare / itthaJca-'kalAyAH = avyaktamadhurAyAH / kiJca vizuddhAyAH = avkllitsvrgrthitaayaaH| gIteH = gItivizeSasya / svarasaMyogaH = svarAlApaH zrayate' ityartho bodhyaH / tAlalayazuddhAyA vINAyAH' iti pAThAntare-tAlena = kolakriyAmAnena / layena = gItavAdyasvarasAmyena ca / zuddhAyAH = nirdoSAyAH / voNAyAH = vallakyAH / svarasaMyogaH = niSAdAdibhiH svaraiH samyagyojanA-ityartho bodhyaH / jAne = avagacchAmi / haMsavatI = tannAmnI bhavatAM bhoginI kApi lalanA / varNaparicayaM = sthAyyArohyAvarohyasaMcAribhedabhinnagAnakriyAyAH 'sArIgamapadhanI' tyAdirItyA abhyAsam / 'gAnakriyocyate vaNeH, sa catudho nirUpita / sthAyyArohyAvarohI ca, saJcArI ceti ratnAkarokteH / [nepathya meM ( parde ke pIche se )-vINA evaM gIta kA zabda sunAI detA hai ] / .vidUSaka-( kAna lagAkara sunatA huA ) he sakhe ! saGgIta zAlA ke bhItara to jarA Apa kAna lagAkara sunie| dekhie madhura aura mIThI surIlI .. 1 'tAlalaazuddhAe' [ tAlalayazuddhAyAH ] / 2 'vINAe' [ vANAyAH ] /
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 abhijJAnazAkuntalam- [paJcamo mmmm. rAjA-tUSNImbhava, yAvadAkarNayAmi / kaJcakI-( vilokya-) anyAsakto devaH, tadavasaraM pratipAla. yAmi (-ityekAnte sthitH)| ('AkAze-gIyate-) ahiNavamahulolubo bhavaM, taha paricumbia cUamaJjarim / kamalavasadimettaNivvudo mahuara ! vihmaridosi NaM kahaM ? // 8 // [ abhinavamadhulolupo bhavAMstathA paricumbya cUtamaJjarIm / kamalavasatimAtranivRto madhukara ! vismRto'syenAM katham ? ] // 8 // gItA'bhyAse prathamato varNaparico hi-sA-re ga-ma-pa-dha-nItyAdisvarabodhakavarNaiH kriyate / anyAsaktaH = kaaryaantraasktcittH| gItizravaNapravaNaH / avasaraM = munyAgamanivedanAvasaraM / pratipAlayAmi = pratIkSiSye / nATye raGgamadhye nepathyabhinnaM sthAnamAkAzamucyate / abhinaveti / abhinave madhuni, pAThAntare rase vA / lolupaH = lubdhaH / nuutnpussprsstRssnnH| 'samau lolupalolubhau' ityamaraH / bhavAn = tvam / tathA = yathecchaM / vividhalIlAvilasitaiH / cUtamaJjarIm = aamrvllriiN| mAm / pari = sarvatobhAvena / paricumbya = cumbitvA / samupabhujya / madhukara ! = he bhramara ! madhupriyo'pi tAna se yukta gIti ( gAna ) ke tathA vINA ke sura-tAla kA zabda sunAI de rahA hai| mAlUma hotA hai-haMsavatI ( koI eka rAnI) gAne kA abhyAsa kara rahI hai| rAjA-acchA, thor3A tuma cupa raho, to maiM bhI suneN| ___ kaJcukI-isa samaya mahArAja dUsare kAma ( gAnA sunane ) meM lage hue haiM, ata: kucha dera Thahara kara avasara ( mauke ) kI pratIkSA kruuN| [ekAnta meM = eka tarapha kone meM khar3A ho jAtA hai / [AkAza meM (nepathya se anyatra kisI sthAna meM)-gIta gAyA jA rahA hai| he madhukara ! ( he bha~varajI ! ) Apa to madhu = nae 2 phUloM ke rasa-ke hI 1 'nepathye' pA0 / 2 'lohabhAvido' [lobhabhAvitaH] / 3. abhinavarasalolupaH' paa0| 4 'lolubhH|
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 303 rAjA-aho ! rAgaparivAhiNI gItiH ! / bhavAn , kamale yA vasatistayaiva kevalayA nirvRtaH = kamalodaranivAsamAtreNaivAtmAne dhanyaM manyamAnaH / na tu tatra madhumadhurasAsvAdavA pIti, kathaM svasvabhAvamapi tvaM paryatyajaH-iti 'madhukare'ti sAbhiprAyavizeSaNena labhyate / enAM = pUrvamanubhUtAM madhuramadhurasAvilAM cUtamaJjarIm / mAmiti yAvat / kathaM vismRto'si 1 / mAM navayauvanodbhedakAle eva tathA samupabhujyedAnIM sarvathA tvadupabhogayogyAyA mama kathaM na smarasIti haMsavatyA upAlambho bodhyaH / 'kamalavasatiH-kamalAnAmnI kAcana rAjJo bhoginI, vasumatI vA / tanmAtranivRtaH = tadAsakto mAM kathaM vismRtavAnasI'ti ca gUDha upaalmbhH| anena zakuntalAviSayako'pi vyavahAraH-'tAM zakuntalAM tathopabhujyedAnIM rAjalakSmIsukhitastasyAH kathaM na smarasI'ti-gamyate / 'madhuvrate madhukaraH, kAmuke'pIti vizvaH / [ 'rahasyArthasya tUjhedaH kSiptiH syA'dityukteH kSiptirgarbhAGgam / rAjJaH zakuntalAvismaraNasya prastutasya gamyatvAt -'garbhabIjasamudbhedAdAkSepaH parikIrtataH' iti dhanikokrAkSepanAmakaM garbhasandhyaGgamiti kecit / ___ tRtIyaM ca patAkAsthAnakametat-'arthopakSepakaM yattu lInaM savinayaM bhavet / zliSTapratyuttaropetaM tRtIyamidamucyate' iti rAghavabhaTTAH / kecitprathamaM patAkAsthAna kametadityAhuH / pracchedakAkhyaM ca lAsyAGgam-'anyAsaktaM patiM matvA premvicchedmnyunaa| vINApurassaraM gAnaM striyAH pracchedako mataH' iti vizvanAthokteH / kAvyaliGgAnuprAsau / 'aparavaktraM ca vRttam' ] // 8 // . (garga = SaDjAdirAgam-) anurAgaM ca parivahati tacchIlA-rAgaparivAhiNI = lobhI ho| Apane Amra kI naI maJjarIkA (merA) naI javAnI meM hI isa prakAra (khUba) prema se rasa-kasa kA upabhoga karake, usake (mere) Ananda kA isa prakAra upabhoga karake, aba kamala ko pAkara ( dUsarI naI navelI= kamalA nAmaka yA kisI dUsarI norasa nAyikA ko pAkara ) usake rUpa para hI masta hokara, Ananda meM vibhora hokara, isa surasa Amra kI maJjarI ko (mujhako) aba kaise bhUla gae ho ? / he bhaMvarajI ! kabhI to isakI bhI (merI bhI) kucha sudha liyA karo! // 8 // rAjA-ahA ! rAga-rAginiyoM se yukta ( tathA anurAga se bharI huI ) yaha kaisI madhura gIti ( gAna ) hai ! /
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 abhijJAnazAkuntalam- [paJcamovidaSakaH-bho vaassa! kiM dAva se gIdiAe avi gahIdo bhabhadA akkharattho ? / [bho vayasya ! kiM tAvadasyA gItikAyA api gRhIto bhavatA'kSarArthaH ? ] / rAjA-( sasmita-) 'sakRtkRtapraNayo'yaM jana' ityakSarArthaH / tadahaM devIM haMsarvatomantareNa upAlambhanamAgato'smi / sakhe ! mAdhavya ! madvacanAducyatAM devI haMsavatI,-'samyagupAlabdho'smIti ! rAgA-'nurAga-bahulA / anurAgarasaprasyandinI / gIti:= gAnabhedaH / gItinAmakazchandobhedazca / jalasya yathA sarovara AdhArastathA rasasya gItirAdhAraH / sarovare jalamadhikaM sadyathA tataH pravaha ti, tathA'syAmapi gItau mAtumasamartho rAgo'nurAgazca tato bahirapi parivahatItyAzayaH / aho rasA''vilA gItiriti bhAvaH / kiM tAvaditi / akSarArthaH = vAkyArthaH / apigRhItaH = kimu jJAto bhavatA / asyA gIterAzayo'pi bhavatA'vagataH kimityAzayaH praznasya / sakRt = ekavAraM / kRtaH praNayo yasminnasau-kRtapraNayaH = kRtasnehaH / ayaM janaH = hasavatIlakSaNaH / yadvA-kRtaH praNayo yenAsau tathA / ayaM janaH = ayaM duSyantaH / antareNa = vinA / 'ahaM sthita' iti zeSaH / 'ekavAramupabhujya navayauvanodbhedavatImimAM. haMsavatIM, sAmprataM tyaktavAnasmIti tasyA upAlambhasya samprati gocarIbhUto'smIti bhAvaH / 'haMsapadI' tyapi kacinnAma dRzyate / vidUSaka-he mitra ! Apane isa gIti ke artha para bhI kucha dhyAna diyA ? / rAjA-(ha~sa kara ) hamane kabhI isase prema-anurAga kiyA thA, isake nae yauvana kA Ananda hamane pahile liyA thA, aba hama use bhUla gae haiM -- yahI ina akSaroM kA artha hai / aba hama isa ha~savatI se dUra hI rahate haiM, isI lie hamako yaha bhramara ke nAma (vyAja) se ulahanA diyA jA rahA hai / ataH he sakhe mAdhavya ! ( madhupurI vAstavya caubejI !) merI ora se tuma jAkara devI (rAnI) haMsavatI se kaho, ki-vAha ! tumane to khUba (ThIka) hI ulahanA hameM diyaa!| 1 'tadasyA devI vasumatImantareNa mahadupAlambhamavagato'smi' iti, 'tadasyA devI haMsapadImantareNa' iti ca pA0 /
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] 20 abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 305 vidUSakaH--jaM bhavaM ANavedi / ( utthAya-) bho vaassa ! gahIdo tue parakIehiM hatthehiM sihaNDae acchabhallo / tA vIdarAassa asaraNassa accharAgihIdassava Nasthi me mokkho| [ yadbhavAnAjJApayati / ( utthAya-) bho vayasya ! gRhItastvayA parakIyAbhyAM hastAbhyAM zikhaNDake acchabhallaH / tadvItarAgasya, azaraNasya, apsarasA gRhItasyeva nAsti me mokSaH] / 'tadasyA devIM vasumatImantareNa mahadupAlambhamavagato'smIti pAThAntare tat = tasmAt / asyAH = hNsvtyaaH| upAlambhamavagato'smi = upAlambhaM tAvat prAptavAnasmi / kutaH-devIM vasumatImantareNa = mahiSIM vasumatI vinaa| tAM vinA na tiSThAmi, haMsavatIM tu punarekadA'pi na smarAmIti hetorityartho bodhyaH / yadvA'syAH priyasakhIM devoM vasumatImaha vismRtavAnitIyaM tadarthe mAmupAlabhate ityarthaH / [ atra abhinavetyAdigItimArabhyaitadantena bhraMzo nAmAGkAro vyajyate / 'vAcyamartha parityajya dRSTAntAdyairanekadhA / anyasminneva patanAdiha bhraMzaH sa ucyate' / / -ityukteH| prakRte bhramaravRttAntaM vAcyaM vihAya rAjavRttAntaparatayA yojanAt / nAlikA nAma vIthyaGga ca, nigUDhArthabhASaNAt / 'sopahAsanigUDhArthaprahelikA nAliketyukte rityAcAryAH] / zikhaNDake = keshaashe| acchabhallaH = RkssH| 'RkSA'cchabhallabhallakAH' ityamaraH / yathA kazcana caturaH parahastAbhyAmRkSa kezeSu gRhNan paraM jIvitasaMzaye - vidUSaka-jaisI ApakI AjJA / (:uThakara-) parantu he mitra ! isa prakAra mApane to dUsare ke hAthoM se bhAlU ke bAla acche pakar3e haiM / arthAt Apa apanI balA dUsare ke ( mere ) zira para paTaka rahe haiN| mere aise vItarAga ( saba jhamjhaToM se dUra rahane vAle ) azaraNa, garIba kA aba isa balA se bacanA kaThina hI hai ! arthAt haMsavatI merI khUba khabara legii| apanI yaha vipatti Apa mere zira para DAla rahe ho| ___pAThAntara meM-jaise vItarAga, azaraNa = tyaktagRha, vanavAsI muni ke pIche koI apsarA (divyA strI ) laga jAe to usakI samAdhi meM bhaGga par3akara, usake mokSa mArga meM bAdhA par3a jAtI hai, vaise hI vItarAga (virakta, yA premarasa se zUnya) 1 kvacinna / 2 'vItarAgasyA'psarasA gRhItasyeva nAsti me mokSaH' iti pAThaH /
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ www 306 abhijJAnazAkuntalam- [paJcamorAjA-sakhe ! gaccha, nAgarikavRttyA sAntvayainAm / vidUSakaH-kA gaI ? (-iti nisskraantH)| .. [kA gatiH ? ( iti niSkrAntaH )] / rAjA-(svagatam-) kinnu khalu gItamevaMvidhamAkarNya iSTajanavirahAdRte'pi balavadutkaNThito'smi ? / athavA- pAtayati, tathA bhavatA kupitahasavatIprasAdanakarmaNi vidUSako'haMvarAkaH pAtita iti bhAvaH / 'parahastAbhyA' mityAdikaM laukikamAbhANakam / vItarAgasya = muneH / tyaktAnurAgasya ca / azaraNasya = tyaktagRhAdiparigrahasya, zaraNAntararahitasya ca / na mokSaH = na kaivalyaprAptiH / na vipattimokSazca / nAgarikavRttyA = vidagdhavyavahAreNa | cAturyeNeti yAvat / kA gatiH = rAjavacanamanullaGghanIyaM, tadgacchAmi haMsavIM prasAdayitum / evaMvidhaM = priyAvismaraNopAlambhagarbham / gItaM = gAnam / iSTajanasya virahastasmAt = priyAviyogAt / Rte = vinA'pi / balavat = sudRDham / kiMtu = kasmAt / utkaNThitosmi = jAtotkaNThosmi / rAjA durvAsa:zApena zakuntalAmapi naiva smaratIti tattvam / azaraNa ( aniketa, garIba ) mere pIche bhI Apane hasavatI rUpI cuDaila-Aphata lagA dI hai / isase merA bacanA kaThina hI hai / rAjA-he mitra ! tuma jAo, aura apanI caturAI se haMsavatI ko sAntvanA (dhIraja ) dekara kisI taraha prasanna karo / vidUSaka-kyA upAya hai ?, jAnA hI pdd'egaa| __ (jAtA hai)| rAjA-(mana hI mana ) isa prakAra hasavatI ke viraha-sUcaka gIta ko sunakara, kisI apane iSTa janake viyoga ke binA bhI maiM kyoM atyanta utkaNThitasA ho rahA hU~ ? / yaha kyA bAta hai ? / merA to koI priyajana bhI bAhara nahIM hai, jisake viraha se hI mujhe aisI utkaNThA ( udvega ) ho ? ! yaha to bar3e Azcarya kI bAta hai ? / ( yadyapi-zakuntalA ke viraha ke kAraNa hI rAjA kI yaha dazA ho rahI hai, para rAjA ko durvAsAjI ke zApa ke kAraNa zakuntalA to yAda AnahIM rahI hai, kevala use apanA mana hI virahI ke mana kI taraha utkaNThita sA mAlUma ho rahA hai| para kisake lie aisA ho rahA hai-yaha use zApa ke kAraNa jJAta nahIM ho rahA hai ) / athavA
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 309 ramyANi vIkSya, madhurAMzca nizamya zabdAn , . paryutsukI bhavati yatsukhito'pi jantuH / tacetasA smarati nUnamabodhapUrva, bhAvasthirANi jananAntarasauhRdAni // 9 // (-ityasmRtinimittamunmanaskatvaM rUpayati ) / ramyANIti / ramyANi = manojJAni vastUni lalanAdIni / vIkSya = dRSTvA / ca= kiJca / madhurAn zabdAn = karNamadhugan gItAdIn / nizamya = zrutvA ca / sukhito'pi = sukhAnvito'pi / virahAdirahito'pi / jantuH = prANI maadRshH| yat-paryutsukIbhavati = yat-utkaNThito bhavati / tat-nUnaM = dhruvam / abodhapUrvam = ajJAnapurassaramapi / bhAvaiH sthirANi-bhAvasthirANi = vAsanArUpeNa sudRDhAni / jananAntarasauhRdAni = janmAntarapraNayAneva / cetasA = cittena / smarati = bhAvayati / yathA-ramyavastudarzanAdinA, priyamadhurazabdazravaNAdinA codbhAvita janmAntarAnubhUtasnehasaMskAraH pumAn-iha janmani sarvataH sukhito'pi saMmugdhAkArAM samutkaNThAM vahati, tathA'hamapi niSkAraNamautkaNTyaM virahIva vahAmIti zApAcchAditasmRteH zakuntalAyA asmarato'pi rAjastatrA'nurAgo'vicchinno bodhitaH / [aprastutaprazaMsA / kAvyaliGgam / anuprAsAzca / 'vasantatilakA vRttam ] // 9 // ___ asmRtinimittamiti / unmanaskatvaM = zaMkuntalAvismaraNahetukAmutkaNThAm / acchI 2 ramaNIya vastuoM ko dekhakara, yA zravaNa madhura zabdoM ko sunakara, sukhI (viraha rahita ) jana bhI jo kabhI 2 utkaNThita sA ho jAtA hai, isase nizcita rUpa se siddha hotA hai, ki vaha manuSya-binA jAne hue bhI, vAsanA rUpa se, atyanta sudRr3ha, janmAntarIya sauhRda ( janmAntarIya prema, sneha, anurAga ) kA hI smaraNa karatA hai| arthAt-apane janmAntara ke kisI premI jana ko hI yAda karake, ajJAna dazA meM bhI vaha utkaNThita ho jAtA hai / ( isa prakAra zaMkuntalA kI yAda na par3ane ke kAraNa rAjA duSyanta utkaNThitaanamanA-sA hotA hai)||9|| 1 'pryutsuko'|
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 abhijJAnazAkuntalam [paJcamo kaJcakI-( upasRtya- ) jayati jayati devaH / ete khalu himagirerupatyakA'raNyavAsinaH kaNvasandezamAdAya sastrIkAstapakhinaH samprAptAH / zrutvA devaH prmaannm|| rAjA-( savismayaM- ) kiM-'kaNvasandezahAriNaH, sastrIkAstapasvinaH / kaJcakI-atha kim / rAjA-tena hi vijJApyatAM madvacanAdupAdhyAyaH somarAtaH, udvignatAm / asmRtinimittaM = zApakRtazakunta lAvismaraNahetukaM / rUpayati = nATayati / yathA kazcana kimapi vismRtya cintayati, tathA raGge'bhinIya darzayati / udvegaM naattytiityrthH| upatyakAyAM = parvatasannihitapradeze, yadaraNyaM tatra vasanti tacchIlAH / ete khalu = bahiripradeze sthitaaH| zratvA devaH pramANam = etadAkarNya bhavAnucitaM kattavyaM cintayituM prabhuH / kaNvasya sandezaM haranti tacchIlA:-kaNvasandezahAriNaH = mhrssiknnvvaaciksndeshpraapkaaH| vijJApyatAM = sUcyatAm / kathyatAM / somarAtaH = tannAmA / upAdhyAyaH = kaJcakI-(nikaTa meM Akara ) mahArAja kI jaya jayakAra ho / mahArAja! himAlaya kI tarAI ke vana meM rahane vAle ye tapasvI loga bhagavAn kaNva muni jI kA koI sandeza lekara, do striyoM ke sAtha dvAra para sthita haiN| yaha sunakara mAge Apa mAlika haiM / arthAt-Apa jaisA ucita samajheM vaisA kreN| rAjA-(Azcarya cakita ho) kyA kahA-kaNva kA sandeza lekara siyoM ke sahita tapasvI Ae haiM ? / kaJcakI-jI hA~ pRthvInAtha ! yahI bAta hai| rAjA-to phira tuma merI ora se upAdhyAya ( ojhA, yA vaidika vidvAn, rAjapurohita ) somarAtajI se jAkara kaho, ki-ina AzramavAsI tapasviyoM kA zrauta ( vaidika ) vidhi se yathocita atithi satkAra ( ardhya, pAdya, madhuparka Adi se pUjana ) karake, ve svayaM inheM mere pAsa laaveN| aura maiM bhI tapasviyoM se milane ke yogya sthAna para ( agnihotrazAlA meM ) jAkara unakI pratIkSA karatA huuN|
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 'amUnAzramavAsinaH zrautena vidhinA satkRtya, svayameva prveshyitumrhtiiti| ahamapyetAMstapasviMdarzanocitapradeze pratipAlayAmi / kaJcakI-yathA''jJApayati devaH / (-iti niSkrAntaH) / rAjA-( utthAya- )vetravati ! agnizaraNamArgamAdezaya / pratihArI-ido ido edu devo / (parikamya-) eso ahiNavasammajjaNaramaNIo sahidahomadheNu aggisaraNAlindo, tA Arohadu devo / [ita ita etu devaH / ( parikramya-) eSo'bhinavasaMmArjanaramaNIyaH, saMnihitahomadhenuragnizaraNA'lindaH / tadArohatu devH]| rAjapurohita: |auten vidhinA = zrutivihitena atithisatkAreNa / satkRtya = ardhyAdinA pUjayitvA / amUna = etaan-aashrmvaasinH| tapasvinAM darzanasya ucitemunidarzanayogye / pradeze = agnyagAre / pratipAlayAmi = pratIkSe / pratIkSiSye / vetravatI = prtihaarii| pratihArI ca-sandhivigrahAdikAryanirdezakAriNI strii| tallakSaNaM yathA 'sandhivigrahaMsambaddhaM, nAnA kArya samutthitam / nivedayanti yA rAjJaH, pratIhAyastu tAH smRtaaH||' -iti mAtraguptAcArAkhyAtam / agnizaraNasya = homaanishaalaayaaH| 'zaraNaM gRharakSitro rityamaraH / mArga = panthAnam / Adezaya = prdrshy| ita itaH = amunA pthaa| abhinavena-saMmArjanena-gmaNIyaH = pratyAsaMmArjanAdipariSkAreNa suruciraH / saMnihitA homasyopakArikA dhenavo yatrA'sau-saMnihita kaJcakI-jaisI mahArAja kI AjJA / ( jAtA hai)| rAjA-( uThakara ) he vetravati ! (char3IdhAriNI, mahala kI strI sipAhI) mujhe agnihotra zAlA kA mArga dikhalA / pratihArI ( vetravatI-) mahArAja! idhara se padhAreM, idhara se| (kucha calakara ) abhI 2 tatkAla jhADU dene se sApha-supariSkRta, aura homadhenuoM se suzobhita, agnizAlA kA yaha alinda (dvAra ke bAhara kA cabUtarA yA barAmadA) hai, mahArAja isa para cddh'e| 1 'etAn' paa0|
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 abhijJAnazAkuntalam- [paJcamorAjA--( Aruhya, parijanAM'sAvalambI, tiSThan-) vetravati ! kimudizya tatrabhavatA kaNvena matsakAzamRSayaH preSitAH / 'kintAvadvatinAmupoDhatapasAM vighnaistapo dRSitaM, .. dharmAraNyacareSu kenaciduta prANidhvasacceSTitam 1 / Ahosvitprasavo mamA'paricitairviSTambhito vIrudhA-' mityArUDhabahupratakamaparicchedAkulaM me manaH // 10 // homadhenuH = dugdhaghRtAdinA homopakArakagoyUthasanAthaH / gokulavirAjitaH / agnizaraNasyA'lindaH-agnizaraNA'lindaH = homaagnishaalaabhiriprkosstthkH| 'praghANapraghaNA'lindA bahiraprakoSThake' ityamaraH / Arohatu= niHshrennimdhirohtu|| parijanasyAM'samavalambate tacchIlaH-parijanAMsAvalambI = anucaraskandhamavalambamAnaH / tiSThan = samuttiSThanneva RSINAmAgamanaM paripAlayan mantrayati / kintAditi / upoDhaM tapo yeSAM teSAm-upoDhatapasAm = atipravRddhatapasAm / 'upoTaH kathito'tyUDhe, samAsanne, vivAhite'. iti dharaNiH / vatinAM = yajJAdiSu dIkSitAnAM munInAM / vighnaiH = antraayaiH| tapaH = tapotratAdikaM karma / dUSitaM = vinitaM / kiM tAvat 1 = kimu / uta = athavA / dharmAraNyeSu caranti teSu-dharmAraNyacareNa = tapovanavihAriSu / prANiSu = mRgAdijantuSu / kenacit = kenApi rAjapuruSAdinA, duSTena vA / ast = anucitam / ceSTitam = AcaritaM-kim 1 / Aho svit = kiM svit / athavA / mama aparicitaiH-mayA'jJAtaiH / mama pUrvopArjitaiH, pApairvA / athavA-mamA'paricitaiH = mmaa'pricitairvRkssaadirogaiH| vIrudhAM = latAdInAM / 'latA pratAninI vIrut' ityamaraH / prasavaH = prajananasampat / phalotpAdanazaktiH / patra puSpaphalAdisamutpattizca / (prasava = phsl)| viSTambhitaH = avaruddhaH kiM ? / rAjA-(cautare para car3hakara, darbArI musAhiba yA kisI rAjapuruSa ke kandhe para hAtha rakha kara, khar3e hokara-) he vetravati ! batA to pUjya kaNvajI ne mere pAsa ina tapasviyoM ko kisa lie bhejA hogA ? / kyA atyanta tapasyA se yukta ina vratiyoM ( muniyoM, saMyamI RSiyoM) kI tapasyA hI kisI prakAra ke vighnoM se dUSita ho gaI hai ? / arthAt kyA inakI tapasyA meM koI vighna upasthita ho gayA hai ? / athavA-dharmAraNya ( Azrama )
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 311 pratihArI-devassa bhuadaNDaNivvude assamapade kuMdo evaM ? / kintu 'sucaritAhiNandiNo isIo devaM sabhAjaidu Aade' tti takkemi / [ devasya bhujadaNDanivRte Azramapade kuta evaMma / kintu 'sucaritA'bhinandina RSayo devaM sabhAjayitumAgatA' iti tarkayAmi / (tataH pravizato gautamIsahitau zakuntalAmAdAya kaNvaziSyau, puratazcaiSAM purohita-kaJcukinau ) / 'viSTambhaH pratibandhe syAditi medinI / iti = ityevam / ArUDhAH= AkalitA bahavaH prataLa yasmistat-ArUDha bahuprataka = nAnAtarkA''kulitam / me = mm| manaH= mAnasam / aparicchedenA''kulam = anirNayAdutkalikA''kulitam / 'varttate' iti shessH| [kaavylinggm| 'zArdUlavikrIDitaM vRttam' ] // 10 // bhujadaNDena = bAhRdaNDena / tatpAlanena / nirvRte = sukhite / Azramapade = tapovane / evam = ittham / aniSTam / kutaH = kathaM sambhAvyate / sucaritamabhinandanti tacchIlA:-sucaritAbhinandinaH = dharmAcaraNazIlasadRttabhavAdRzanRpAnurAgiNaH / dharmapravaNajanapriyAH / sabhAjayituM = pUjayitum / AzIbhirabhinandayitum / bhavantaM zlAghitumeva / purataH = agre| purohitaH = somarAtopAdhyAyaH / kaJca kI = sauvidallaH / vAsI RSi, muni yA hariNa, mayUra Adi kinhIM prANiyoM ke prati kisI rAjapuruSa ne yA kisI duSTa ne kucha anucita AcaraNa kiyA hai ? / athavA-mere ko nahIM mAlUma aise kisI kAraNa se kyA vanaspati evaM latA gulmoM kI ( anna, phala, mUla Adi kI ) phasala hI kharAba ho gaI hai| isa prakAra manameM uThanevAle nAnA prakAra ke tarkoM se, aura zaGkAoM se, tathA anizcaya se merA mana vyAkula ho rahA hai // 10 // pratIhArI-mahArAja kI bhujAoM se surakSita hone se saba prakAra se sukhI AzramoM meM isa prakAra ke vighna to ho hI kaise sakate haiN| parantu mahArAja ke sundara caritoM ( surakSA karane Adi guNoM ) kA abhinandana ( zlAghA ) karane ke lie hI ye RSi lAga mahArAja kI prazaMsA evaM satkAra karane ke lie Ae hoMge-maiM to aisA ho socatI huuN| [ zakuntalA ko sAtha lekara gautamI sahita kaNva ziSyoM kA praveza / inake Age Age purohita aura kaJcakI cala rahe haiM ] / 1 'kuta etat' pA0 /
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 abhijJAnazAkuntalam [paJcamakaJcakI-itaM ito bhavantaH ! / zAGgaravaH- sakhe ! zAradvata !mahAbhAgaH kAmaM narapatirabhinnasthitirasau, na kazcidvarNAnAmapathamapakRSTo'pi bhajate / tathApIdaM zazvatparicitaviviktena manasA, janA''kIrNa manye hutavahaparItaM gRhamiva ! // 11 // mahAbhAga iti / yadyapi-abhinnA sthitiyenAsau-abhinnasthitiH = dharmamaryAdArakSakaH / asau-narapatiH = ayaM mahArAjo duSyantaH / kAmaM = prakAmaM / nitarAm / yatheSTaM / satyaM / mahAbhAgaH = mahAnubhAvaH / viJca-yadyapi etadrAjye khalu- varNAnAM = brAhmaNAdInAM caturNA varNAnAM madhye / apakRSTo'pi = nIco'pi / zUdrAdirapi varNaH / paJcamo'sacchUdrAdirapi vA kazcit / apathaM = kumaarg| dharmamaryAdolakhana tAvat / na bhanate = naiva sevate / pAThAntare-aho-ityAzcarthe / tathApi = kintu / zazvat paricitaM viviktaM yena, tena-zazvaparicitaviviktena = nirantarekAntavAsapravaNena / manasA = cittena-upalakSito'haM / janairAkIrNa-janAkIrNam = lokasaGkulam / janasambAdham / idaM = rAjagRhaM / hutavahena parItaM = pAvakajvAlAkrAntaM / gRhamiva = niketnmiv| parityAgArhameva / manye - tarkayAmi / asmAdudvegaM kaJcakI-Apa loga idhara se padhAriye, idhara se / zaGgirava-sakhkhe zAradvata! yadyapi yaha mahAnubhAva rAjA duSyanta bar3I tatparatA se dharma kI maryAdA pAlane vAlA, evaM prajA kI pitA ke taraha se rakSA karane vAlA hai, aura yahA~ koI bhI-varNoM (brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zUdra-ina cAra varNoM ) meM jo nIca bhI jana hai, ve bhI (cANDAla bhI)-kumArga kA sevana karane vAle nahIM haiM, kintu yahA~ kI sabhI prajA dharmamaryAdA, loka maryAdA se hI calane vAlI hai, tathApi mujhe to sadA se ekAnta sevana karane kA hI abhyAsa rahane se, yaha 1 'rabhinnasthitiraho' pA0 /
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'Gka] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 313 zAradvataH-zArGgarava ! sthAne khalu purapravezAttavedRzaH saMvegaH / ahamapiabhyaktamiva snAtaH, zucirazucimiva, prabuddha iva suptam / baddhamiva svairagatirjanamiha sukhasaGginamavaimi // 12 // bhajAmi / agniparItaM gRhamiva dUrataH pariharttavyamevedaM rAjagRhamiti jAnAmItyAzayaH / [atra duSTa nRpAdisaMnidhAnAdeH kAraNasyA'mAvepi, tyAjyatvarUpakAryoktavibhAvanA / upAdeyatvasampAdakakAraNakalApasattve'pi, kAryasyopAdeyatvasyA'bhAvAdvizeSoktizca / anayoH sandehasAGkaryam / upamA / anuprAsaH / 'zikhariNI vRttam' ] // 11 // sthAne = yuktaM / 'yukte dve sAmprataM sthAne' itymrH| purapavezAt = janasaGghale nagare'tra pravezAt / saMvegaH = sambhramaH / udvegaH / 'samau saMvegasambhramau' ityamaraH / ahamapIti / ahamapItthameva trkyaami| idaM zlokenA'grimeNa sahaiva vyAkhyeyam / abhyakteti / iha = rAjadhAnyAM / snAtaH = kRtasnAno'haM / kRtA. cArapaggrihaH / abhyaktamiva = tailAbhyaktamazucimiva / kiJca-zuciH = pavitraH san / azucimiva = apavitra miva / kiJca-prabuddhaH = jaagritH| suptamiva = nidritamiva / svairA gatiryasyAmau svairagatiH = svatantraH / baddhamiva = nigaDitamiva / sukhe saGgojanAkIrNa sthAna-yaha nagara ( rAjadhAnI ) evaM yaha rAjagRha ( mahala ) bhIagni se jalate hue ghara kI hI taraha apriya aura kaSTakara mAlUma ho rahA hai / arthAt-hamAre AzramoM meM jo zAnti virAjatI hai, vaha to yahA~ vilakula hI nahIM hai // 3 // zAradvata-he sakhe zAriva ! tumhAre zAnta Azrama ke vAsI hone ke kAraNa isa nagara meM Ane se tumhAre citta meM udvega honA to sarvathA ucita hI hai| maiM bhI___ viSaya sukhoM meM phaMse hue yahA~ ke nagaravAsI logoM ko isIprakAra dekhatA ( samajhatA hUM, jaise snAna kiyA huA puruSa-taila Adi lagAe hue azuddha puruSa ko dekhatA hai / aura zuddha puruSa-azuddha ( malina ) vyakti ko jaise dekhatA hai, aura prabuddha = jJAnI puruSa, ajJAnI ko jaise dekhatA ( samajhatA ) hai, tathA. 1 'ahantu' paa|
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ vvv 314 abhijJAnazAkuntalam- [paJcamopurodhAH-ata eva bhavadvidhA mahAntaH / zakuntalA--(durnimittamabhinIya-) ammo ! kiM me vAmedaraM NaaNaM viSphuradi! [ (durnimittamabhinIya-) 'ammahe ! kiM me vAmetarannayanaM visphurati ! ] / gautamI--jAde ! paDihadaM amaGgalaM, suhAI de 'hontu / (-iti prikraamnti)| 'styasya taM-sukhasaGginaM = viSayabhogAsaktaM / janam = imaM pauralokam / avaimi = jAnAmi / [ mAlopamA / anuprAsaH / 'AryA jAtiH' ] // 12 // animittam = apazakunam / 'ammahe iti nirvede dezI / 'ammo' iti kvaci. sAThaH / vAmetarat = dakSiNaM / strINAM dakSiNAGganetrAdisphuraNasyA'maGgalasUcakatvAt / svatantra vyakti-kArAgAra meM bandhe hue puruSoM ko jaise dekhatA hai| arthAt-hama loga pavitra, jJAnI aura svatantra haiM, ye becAre azuddha, ajJAnI, aura saMsAra ke mAyAjAla meM phaMse hue haiM / / taila lagAyA huA manuSya taba taka azuddha rahatA hai, jaba taka vaha snAna nahIM kara letA hai ] // 12 // purohita-isI lie to Apa loga-'mahAtmA' kahalAte haiM / zakuntalA-(azakuna kA abhinaya karatI huI-) arI maiyA rI ! merA yaha dAhinA netra Aja kyoM phar3aka rahA hai ? ( striyoM kA dahine netrakA phar3akanA azubha sUcaka hotA hai, aura puruSoM ke bAe~ netra kA phar3akanA azubha sUcaka hotA hai)| ___ gautamI-he putri! yaha amaGgala dUra ho / tere ko sukha prApta ho / [ tere pati ke kula devatA terA maGgala kareM] / ( saba loga kucha Age ko calate haiM ) / 1 'ammo' / 2 'suhAI de bhattukuladevadAo vidarandu' [ sukhAni te bhartakuladevatA vitarantu ] pA0 /
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 315 [jAte ! pratihatamamaGgalaM, sukhAni te bhavantu ( iti parikrAmanti ) ] / purodhA:--( rAjAnaM nirdizya-) bho bhostapasvinaH ! asAvatrabhavAnvarNAzramANAM rakSitA-prAgeva muktA''sana:-pratipAlayati vaH / pazyatainam / zArivaH--bho mahotman ! kAmametadabhinandanIyaM / tathApi vayamatra mdhysthaaH| jAte ! = he putri ! / pratihataM = dhvastam / dUrIbhavatu / [pAThAntare-bhartakulAdhiSThAnyo devatAH = patikuladevatAH / duSyantakuladevatA ityarthaH] / rakSitA = pAlakaH / prAgeva = bhavadAgamanAtpUrvameva / bhaktyatizayAt / AdarAcca / muktamAsanaM yenAsau-muktAsanaH = primuktsiNhaasnH| pratipAlayati = prtiiksste| mahAtmanhe mahAnubhAva ! / pAThAntare-'mahAbrAhmaNeti prazastabrAhmaNArthakaM, na nindAyAm / kAmam = yatheccham / atizayena / etat = rAjJo vinayazraddhAdyatizayAdikam / abhinandanIyaM = stutyameva / tathApi = kintu / atra = rAjaprazaMsAyAm / madhyasthAH = niHspRhaaH| na vayaM prazaMsAvAcamuccArayAmaH / purohita-(rAjA kI ora izArA karake-) he tapasviyo! yaha dekhieparama mAnanIya, varNoM ( brAhmaNa, kSatriya Adi 4 varNoM ) aura AzramoM ( brahmacarya, gRhastha, vAnaprastha, saMnyAsa-ina 4 AzramoM) kI yathAvat rakSA karane vAle mahArAja duSyanta, pahile se hI siMhAsana se uThakara, Apa logoM kI pratIkSA meM, yahA~ khar3e haiM / inakA darzana krie| _zAGgarava-he mahAtman ! rAjA kI ye ( RSiyoM kA Adara satkAra karanA, yathAvat prajA kA pAlana karanA Adi ) bAteM yadyapi abhinandanIya (prazaMsanIya) haiM, parantu hama to isa viSaya meM madhyastha ( udAsIna ) hI haiN| hama to ina bAtoM ke lie isa rAjA kI prazaMsA nahIM kara sakate haiN| kyoMki 1 'sukhAni te bhartakuladevatA vitarantu' pA0 / 2 'mahAbrAhmaNa !' pA0 /
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 abhijJAnazAkuntalam [paJcamo AANAANANA * bhavanti namAstaravaH pheloimai navAmbubhirdaravilambino ghnaaH| anuddhatAH satpuruSAH samRddhibhiH, svabhAva evaiSa paropakAriNAm // 13 // pratIhArI-deva ! 2pasaNNamuhA isIo dIsanti / . kuta etadata Aha-bhavantIti / phalodgamaiH = phalodbhavaiH / pAThAntarephalAnAmAgamaiH-phalAgamaiH = phalAnAM samantAtyAptibhiH / etena phalaprasavasamRddhiparAkASThA sUcitA / namrAH = adhomukhAH, vinItAzca-bhavanti / kiJca-dhanAH = meghAH / navairambubhiH = abhinavairjalaiH / jalasampadatireke'pi / dUraM vilambante tacchIlA:-dUravilambinaH = nitarAM pravarSaNazIlAH, namrAzca bhavanti / kiJcasatpuruSAH = sAdhavo'pi / samRddhibhiH = sampadatizayena / anuddhatAH= vinItA eva bhavanti / eSaH = namratvA'nuddhatatvAdirUpaH / paropakAriNAM = paropakAraparAyaNAnAM duSyantasadRzAnAM / svabhAva eva = nisarga eva / kintatrA'smAkaM prazaMsAparamparAbhirityAzayaH / [arthAntaranyAsa-mAlAprativastUpamA-'prastutaprazaMsA-'tizayokti-kAvyaliGgA-'nuprAsAlaGkArANAM saGkaraH / 'vaMzasthaM vRttam' ] // 13 // ___ phala Ane se vRkSa svabhAva se hI namra ho jAte haiN| aura jala se bhare rahane para navIna megha bhI svataH bahuta nIce jhuka ( laTaka ) jAte haiM, namra ho jAte haiN| isI prakAra samRddhi ( rAjya vaibhava evaM dhana-sampatti Adi ) prApta kara sajjana loga bhI-anuddhata, namra aura vinIta ho jAte haiM, yaha paropakAriyoM kA svabhAva hI hai / ataH paropakArI yaha rAjA yadi isa prakAra namra aura vinayI hai, to isameM Azcarya kI bAta hI kyA hai ? / yaha to inakA svAbhAvika guNa hI hai / isake lie inakI prazaMsA karanA vyartha hI hai // 13 // pratIhArI-mahArAja ! Rei to prasannamukha mAlUma hote haiM / ataH kisI prakAra kI AzaGkA kI bAta to nahIM mAlUma hotI hai / arthAt apane. kisI kaSTa ko kahane ye nahIM Ae haiM-aisA mAlUma hotA hai| 1 'phlaagmaiH'| 2 'prasannamukhavarNA dRzyante / jAne visrabdhakAryA RSayaH' pA0 /
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ~ ~ 'GkaH]. abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 317 [ deva! prasannamukhA RSayo dRzyante / . rAjA--(zakuntalAM nirvarNya - ) aye ! atra keyamavaguNThanavatI nA'tiparisphuTazarIralAvaNyA / madhye tapodhanAnAM kisalayamiva pANDupatrANAm ? // 14 // pratIhArI--bhaTTA ! kadUhalagambho paDihado Na me takko psrdi| daMsa: NImA uNa se akidI lakkhIadi / prasannamukhAH = prasannavadanAH / pAThAntare-pramanno mukhavarNo yeSAnte prasannamukhavarNAH = prasannA''kRtizobhinaH / visrabdhaM kAya yeSAnte--visrandhakAryAH = anudbhaTaprazAnta kAryAH / udArakAryAH / 'visrabdhastudbhaTevyarthe zAntavizvastayorapI' ti vizvaH / - keyamiti / pANDUni ca tAni patrANi, deSAM pADupatrANAM = pariNAmapANDurANAM jaraThAnAM patrANAM madhye / kisalayamiva = pallavamiva / komalapatramiva / tapodhanAnAM = tApasAnAmeSAm / madhye-iyaM = puro vilsntii| avaguNThanavatIpaTaprAvRtasarvAvayavA / ata eva-na atiparisphuTaM zarIrasya lAvaNyaM yasyAH-sA = anativibhAvyamAnA'GgalAvaNyavibhavA lalanA / atra kA= kAsvit / kA vA bhaveta / [ upamA / kAvyaliGgam / AryA ] // 14 // rAjA-(zakuntalA kI ora dekhakara ) haiM ! yahA~ ina RSiyoM ke sAtha, aparisphuTa ( chipI huI ) zarIra kAntivAlI, ubhaDate hue saundarya, lAvaNya aura yauvana vAlI, ghughaTa nikAle hue, RSiyoM ke bIca meM khar3I huI-pIle purAne pattoM ke bIca meM komala navIna pallava ( koMpala ) kI taraha zobhAyamAna-yaha sundarI yuvati strI kauna hai ? // 14 // * pratIhArI-he prabho ! isake viSaya meM mujhe bhI kautUhala ho rahA hai, merA bhI taka ( merI bhI buddhi ) yahA~ kAma nahIM de rahA hai| hA~, isakI AkRti tAM avazya sundara aura darzanIya tathA AkarSaka mAlUma hotI hai|
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 abhijJAnazAkuntalam- [paJcamo[bhataH ! kutUhalegarbhaH pratihato na me tarkaH prasarati / darzanIyA punarasyA AkRtilakSyate / rAjA--bhavatu / anivayaM khalu prkltrm| zakuntalA--(urasi istaM dattvA, svagataM-) hiaa ! kiM evaM vebasi ? / ajauttassa tAdisabhAbAnubandhaM sumaria dhIrattaNaM dAva avalambassa / . [( urasi hastaM dattvA, svagataM- ) hRdaya ! kimevaM vepase ? / Aryaputrasya tAdRzabhAvAnubandhaM smRtvA dhIratvaM tAvadavalambasva] / purohitaH--(puro gatvA-) svasti devAya / deva ! ete khalu vidhivadaccitAstapasvinaH / kazcideteSu upAdhyAyasandezo'sti, taM devaH zrotumarhati / kutUhalagarbhaH = kautukA''krAntaH / pratihataH = avaruddhaH / 'kutUhalagopahita' iti pAThAntare kutUhalena = AzcaryeNa, garbhe = madhye-upahitaH = yuktaH / AzcaryabhagakrAntaH / tarkaH = vicAraH / darzanIyA = spRhaNIyA / __bhavatu = mA taavt| 'astu bhavatu niSedhe' itybhiyuktaaH| aGgIkRtau vA'tra 'bhavatu'padam / anirvarNanIyam = anAlocanIyam / parakalatraM = paraparigrahaH / prstrii| urasi = hRdaye / hRdaye hastAropaNaM tAvat-svabhAvo nArINAmaniSTA''zaGkAdau / vepase = kampase / aniSTA''zaGkayA'vadhoraNAbhayAdvA hRdayasya kampaH / bhAvA'nubandhaM = snehaprasaraM / premabandhaM / dhairyam = akAtaratvam / upAdhyAyasya = guroH / * rAjA-dUsare kI strI ko isa prakAra se ( acchI taraha A~kha gar3Akara, ghara kara ) dekhanA bhI ThIka nahIM hai / jAne do| zakuntalA-(chAtI para hAtha rakhakara, manahI mana-) he hRdaya ! isa prakAra kyoM kA~pa ( dhar3aka ) rahA hai ? / Aryaputra (prANanAtha duSyanta ) ke usa prakAra ke ( Azrama meM dekhe gae ) prema-evaM anurAga ko yAda kara tUM dhIraja dhara / purohita-(Age jAkara) mahArAja kA kalyANa ho| he deva ! ina 1 'kutUhalagarbhopahitaH' pA0 /
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 319 rAjA--avahito'smi / ziSyo--( hastamudyamya-) bho rAjan ! vijayatAM bhavAn / . rAjA--sarvAnabhivAdaye vaH / ziSyau--svasti devAya / rAjA--api nirvighnaM tapaH ? / ziSyau-- kuto dharmakriyAvighnaH satAM rakSitari tvayi / tamastapati dharmAMzI kathamAvirbhaviSyati 1 // 15 // sandezaH = vAcikam / avahitaH = sAvadhAnaH / zrotumavahito'smItyarthaH / vighnebhyo nirgataM. nirgatA vighnA yasmAttaditi vA--nirvighnam = vighnarahitam / apiratra prazne / __ kuta iti / satAM = sAdhUnAm / sanmArgasthAnAM / rakSitari = pAlayitari / tvayi = tvayi tiSThati sati / dharmasya kriyANAM vighnaH = dhrmaanusstthaanvighnH| kutaH = kathaM bhavet ? / naiva bhavitumarhati / tathAhi-dharmAzau = tIkSNakiraNe bhagavati sUrye / tapati-sati / tamaH = andhkaarH| kathamAvirbhaviSyati = kathamudbhaviSyati ? / naivA''virbhavati / atazca-he rAjan ! tvayi rakSake jAgarUke sati kathaM dharmakriyAsu vighnasya zaGkA'pi / sati sUrye na khalu dhvAntavArtApIti bhAvaH / [ dRSTAntaH / arthApattizca ] // 15 // tapasviyoM kI zAstrokta vidhi se pUjA to kara dI gaI hai / aura inake pAsa inake gurujI kA kucha sandeza hai, usako Apa inase sune / rAjA-maiM sunane ke lie sAvadhAna huuN| ( kahie ) / donoM ziSya-( hAtha uThAkara ) he rAjan ! ApakI sadA vijaya ho|| rAjA-maiM Apa sabako praNAma karatA hU~, aura AzIrvAdakI yAcanA karatA huuN| donoM ziSya---he rAjan ! ApakA kalyANa ho / rAjA-Apa logoM kI tapasyA meM kisI prakAra kA koI vighna to nahIM hai ? / arthAt Apa logoM kI tapasyA to ThIka se calatI hai na ? / donoM ziSya-he rAjan ! sajanoM ke rakSaka Apake rahate, hamArI tapasyA meM vighna ho hI kaise sakatA hai ? / kyoMki pracaNDa kiraNa bhagavAn divAkara ke rahate bhalA andhakAra kA AvirbhAva hI kaise ho sakatA hai ! // 15 //
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam- [paJcamorAjA--( Atmagata-) sarvathA'rthavAn khalu me rAjazabdaH / (prakAzam-) tatrabhavAn kuzalI kaNvaH / / zAravaH--rAjan ! svAdhInakuzalAH siddhimantaH / sa bhvntmnaamyprshnpuurvmidmaah-| rAjA--kimAjJApayati bhagavAn / zAravaH-'yanmithaHsamayAdimAM madIyAM duhitaraM bhavAnupayeme, tanmayA prItimatA yuvayoranujJAtam / kutaH ? arthavAniti / sArthaka ityarthaH / munInAM tataH santoSAditi bhAvaH / siddhimantaH = svAdhInA'NimAdisiddhayo munayaH kaNvAdayaH / svAdhInaM kuzalaM yeSAnte svAdhInakuzalAH = svatantrasukhAH / AtmArAmA vA / anAmayasya praznaH pUrva yasmin karmaNi tat-anAmayapraznapUrva(ka)m = Arogya praznapurassaram / 'brAhmaNaM kuzalaM pRcchetkSanabandhumanAmaya'miti manUkteH kSatriyasyA''rogyapraznArhatvAt / mitha:samayAt = parasparasaGketAt / parasparAbhilASeNa / gAndharveNa vidhAneneti yAvat / 'gAndharvaH samayAnmithaH' ityukteH| upayeme = pariNItavAn / (tat = idamanucitamapi tava kaarym)| prItimatA = prasannena / mayA = knnven| anujJAtaM = svIkRtameva / rAjA- manahI mana ) merA rAjA kahalAnA Aja sarvathA sArthaka huA, jaba ki ye tapasvI loga isa prakAra vighna bAdhAoM se rahita ho kara tapazcaryA kara rahe haiM / (prakaTa meM ) mahAtapA pUjanIya bhagavAn kaNva prasanna evaM kuzalapUrvaka to haiM ? / zAGgarava-he rAjan ! kaNvasadRza siddhizAlI mahAtmA loga to sadAhI svAdhInakuzala hote haiM / arthAt-kaNva aise siddha mahAtmAoM kI kulazatA kA kyA pUchanA hai, kuzalatA to unake hAtha kI bAta hai / tapasyA ke prabhAva se unakI to kuzalatA sarvadA siddha hI hai / hA~, hamAre guru bhagavAn kaNvane pahile Apa se anAmaya ( ArogyatA) kA prazna karake phira yaha sandeza Apase kahA hai, ki rAjA-kahie, bhagavAn kaNvane mere ko kyA AjJA dI hai ? / zAGgarava-bhagavAn kaNvane Apase kahA hai, ki-'he rAjan ! Apane paraspara kI icchA se hI ( gAndharva vidhi se hI ) merI isa kanyA zakuntalA
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH ] 21 abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 321 tvamahatAmprAgrahareH smRto'si naH, ___ zakuntalA mUrtimatIva sakriyA / samAnayaMstulyaguNaM vadhUvara, cirasya vAcyaM na gataH prajApatiH // 16 // yuvayoH = bhavatoH / tat = svecchAcaritamupayamanam / kuto mayA'nujJAtamata Aha tvamahatAmiti / tvam = bhavAn duSyantaH / arhatAM = pUjyAnAM / prAgraharaH = mukhyatama-iti / naH-asmAkaM / smRto'si = mato'si / 'parArdhyA'gryAH prAgraharAH' ityamaraH / zakuntalA ca-mUrtimatI = zarIradhAriNI / sakriyeva = zobhanA kriyeva / pUjeva / satkArasya sAkSAnmUttiriva, sakalajanA'bhinandanIyAstIti yAvat / tulyA guNA yasya tat-tulyaguNaM = samAnaguNam / vadhUzca varazcAnayoH samAhAra:-vadhUvaraM - vadhUM, varaJca / samAnayan = samyag yojayan / prajApatiH = dhaataa| cirasya = cirakAlena / ciraprarUDhaM / 'cirAya cirarAtrAya cirasyAdyAzcigarthakAH' ityamaraH / vAcyam = apavAdam / 'vAcyaM vaktavyamityetau vartete pratipAdane / vaco'he, kutsite, hIne, dUSaNe'bhidhayodite' iti dharaNiH / na gataH = na prAptaH / zakuntalA ke sAtha, merI anumati lie binA hI, jo vivAha kara liyA hai, tuma donoM ke svecchA se kie hue usa gAndharva vivAha ko, maiMne prasannatApUrvaka svIkAra kara liyA hai| kyoM ki- Apako bhI hama rAjA hone ke kAraNa pUjanIyoM aura AdaraNIya meM zreSTha samajhate haiM, aura yaha zakuntalA bhI mUrtimatI (zarIra dhAriNI, sAkSAt ) satkriyA ( satkAra, pUjArUpa ) hI hai| ataH bahuta samaya ke bAda aise tulyaguNa vadhU-vara kA jor3A milAne se brahmAjI (vidhAtA) bhI cirakAla ke bAda hI saMsAra kI prazaMsA ke pAtra hue haiN| arthAt-brahmAjI samAna guNa zIla vadhU vara ke jor3e ko bahuta kama milAte haiN| kyoM ki-yadi kahIM kanyA sundara hotI hai, to vara usake ayogya rahatA hai, yadi kahIM vara guNI.. sundara yuvA hai, to kanyA kurUpA, nirguNa ( prAyaH) hotI haiN| para donoM hI . 1 'svamarhatAmagrasaraH' paa0|
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 abhijJAnazAkuntalam- [paJcamo - tadidAnImApannasattveyaM gRhyatAM sahadharmacaraNAya'-iti / gautamI-bhaddamuha ! kimpi vattukAmamhi, Na me vaaNAvasaro asthi / [ bhadramukha ! kimapi vaktukAmA'smi, na me vacanAvasaro'sti ] / rAjA-Arya ! kathyatAm ! duSyantalakSaNaM yogyaM vadhUvaraM svayaM mitho ghaTayan vidhizciraprarUTamasamAnazIlavadhUvaramelanavyasanitvarUpamapavAdasvaM mArjitavAniti bhAvaH / [samo'laGkAraH / kAvyaliGgam / utprekSA'nuprAsau / 'vaMzasthaM vRttam' ] // 16 // sattvamApannA-ApannasattvA / yadvA-ApannaM sattvaM yAM-mA-ApannasattvA = garbhiNI ) "ApannasatvA syAt gaviNyantarvatI ca garbhiNI' ityamaraH) saha = sahaiva ) dharmasya cagNAya = gRhasthAzramadharmagalanAya / sapatnIkasyaiva dharme'dhikArAt / bhadrANAM mukhamiva mukhaM yasya tatsambuddhA-bhadramukha ! = he sundara / he kalyANamUrte / he majanaziromaNe ! bhadraM mukhaM, mukhe vA yasyeti vA / vacanasya = vaktavyasya / avasaraH = prastAvaH / 'prastAvaH syAdavasaraH' ityamaraH / tulya rUpa vaya guNa zIla vAle vara-vadhU to prAyaH nahIM milate haiM / ataeva loga vidhAtA kI isake lie nindA hI kiyA karate haiM / parantu tuma yadi satkAra ke yogya ho, to merI yaha zakuntalA satkArarUpa hai, ataH tumArA donoM kA samAna rUpa guNavAloM kA yaha jor3A bar3e bhAgya se vidhAtA ne bahuta dinoM bAda svayaM hI milA diyA hai| ataH vidhAtA sadA kI taraha nindA ke pAna na hokara, prazasA ke hI pAtra hue haiN| arthAt-hameM bhI tuma donoM kA kiyA huA yaha vivAha svIkAra hai, kyoMki Apa hamAre mana ke lAyaka hI vara ho // 16 // aura aba yaha ApakI patnI zakuntalA garbhiNI hai, ataH isako dharmAcaraNa ke lie apane pAsa rkhie| gautamI-he bhadramukha ! (he madhurabhASI, kalyANamUrti, rAjan !) maiM bhI kucha kahanA cAhatI hU~, para mujhe kahane kA avasara hI nahIM mila rahA hai| rAjA-he Arthe ! kahie, Apa kyA kahanA cAhatI haiM ? /
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ ~ ~ NA 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 323 gautamI-NAvekkhido guruaNo imie, ___tue pucchido Na bandhujaNo / ekkakassa a carie, bhaNomi ki ekamekkasma 1 // 17 // [nApekSito gurujano'nayA, tvayA'pi na pRSTo bandhujanaH / ___ ekaikasya ca carite bhaNAmi kimakaikam ? // 17 // ] zakuntalA-( Atmagatam- ) kiNNu kkhu ajautto bhaNissadi ? / [(AtmagataM-) kiM nu khalvAryyaputro bhaNiSyati ? ] / rAjA-( sA''zakamAkarya- ) aye ! kimidamupanyastam ? / nApekSita iti / anayA = zakuntalayA / gurujanaH = asmadAdilakSaNo mAnya janaH, kaNvAdizca / nApekSitaH =na gaNitaH / na pRSTaH / tvayA'pi = rAjJA'pi / bandhujanaH = etadvandhuvargaH / na pRSTaH / tadevam-ekaikasya = yuvayoH parasparasya / carite = Acarite / ekaikaM = parasparaM bhavantau / kiM bhaNAbhi / ubhayAraparAdhe naika upAlabhyate ityAzayaH / aMto nocitaM tvaM kRtavAnasIti dhvanyate / [gAthA ] // 17 // 'aye' ityAzcarye / iMdaM = svecchApariNayanAdikam / kiM = kutaH / kiM vA / he rAjan ! isa zakuntalA ne apane gurujanoM kA kucha bhI khyAla nahIM kiyA aura unase isa gAndharva vivAha ke viSaya meM kucha bhI nahIM pUchA / aura Apane bhI bandhu-bAndhavoM se (hamase) isa viSaya meM kucha nahIM pUchA / ataH tuma donoM hI eka hI prakAra ke doSI ho, ataH kisako doSa diyA jaae| arthAt eka aparAdhI ho to usako kahA-sunA jAe, para jaba donoM hI doSI haiM, taba kisako, kisake lie doSa diyA jAe ? // 17 // zakuntalA-(mana hI kana ) dekheM-aba Aryaputra ( mere bhartA duSyanta) isa viSaya meM kyA kahate haiM ? / rAjA-( bar3I AzaGkApUrvaka sunakara va cakita hokara-) haiM ! haiM ! yaha kyA kahA jA rahA hai ! / yaha kaisI bAta Apa loga kaha rahe haiM ? ! 1 'Na tuevi pucchido bandhu' / 2 'bhaNAdu' [ bhaNatu] / 3 'eka ekkassiM' / [eka ekasmin ] /
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 ___ abhijJAnazAkuntalam- [paJcamo zakuntalA-(AtmagataM-) haddI hahI ! 'sAvalevo se vaaNovaNNAso !! [ (AtmagataM-) hA dhik hA dhik ! 'sAvalepo'sya vacanavinyAsaH!] zArivaH-kiM nAma-'kimidamupanyasta miti ? / nanu bhavanta eva sutarAM lokvRttaantnissnnaantaaH| satImapi jJAtikulaikasaMzrayAM, jano'nyathA bhartamatI vishngkte| upanyastam = uktam / sAvalepaH = sagarvaH / sAhaGkAraH / saa'bhimaanH| 'pAvaka' iti pAThe-pAvakaH = agnisamaH / vaMcasastathAtvaM ca hRdayadAhakatvAt / vacanopanyAsaH = vAgvinyAsaH / kiM nAmeti 'kimidamupanyasta'mityevaM kathamucyate bhavatA / nanu = nishcye| lokAnAM vRttAnteSu niSNAtAH = lokavyavahArapaTakaH / 'niSNAto nipuNe'pi ce'tyamaraH / 'darpo'valepo'vaSTambhaH' ityamaraH / / ___ lokavyavahArameva nirdizati-satImapIti / yataH bhartamatI = sabhartRkAM yuvatim / sadhavAM / jJAtikulamekaH saMzrayoyasyAH sA, tAM-jJAtikulaikasaMzrayAM = pitRgRhamAtravAsazIlAm / 'jJAtiH sagotre, pitarI ti vizvaH / satImapi = pativratAmapi / [pramadAM = yuvatIm ] | janaH = lokH| anyathA = anyaprakAreNa / asatItveneti yAvat / vizaGkate = zaGkate / ataH asmAdeva khalu kAraNAt / priyA = * zakuntalA-(mana hI mana ) hA dhika, hA dhika ! yaha inakA vacana to bar3A hI ghamaNDa aura ahaGkAra se yukta ( tiraskArapUrNa ) hai / ( pAThAntara meMyaha to agni kI taraha jalAne vAlA hai)| zAGgarava-Apa yaha kyA kaha rahe haiM, ki-'yaha kyA bAta hai / he rAjan ! Apa to svayaM hI lokavyavahAra ko acchI taraha se jAnane vAle haiN| dekhie jisakA pati vidyamAna hai, aisI yuvatI strI yadi barAbara pitA yA bandhu-bAndhavoM ke hI ghara para rahe to, cAhe vaha satI-sAdhvI hI kyoM na ho, parantu loga to usake viSaya meM nAnA prakAra kI viparIta zaMkAe~ ( vyabhicAra 1 sapAvako' 'vaaNAvakkhevo' [ vacanAvakSepaH] /
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmo-bhASATIkA-virAjitam 325 ataH samIpe pariNeturiSyate, . priyA'priyA vA pramadA svabandhubhiH // 18 // rAjA-kimatrabhavatI mayA pariNItapUrvA ? / zakuntalA-(saviSAdamAtmagataM-) hiaa ! saMpadaM saMyuttA de AsaGkA / [ ( saviSAdamAtmagataM-) hRdaya ! sAmprataM saMvRtto te AzaGkA] / bhataranumatA / apriyA ca = apriyA vA / ananumatA vA / 'bhartariti zeSaH / pramadA = kAminI / svabandhubhiH = vadhUvandhubhiH / pariNetureva-bhattereva / samIpe = saMnidhau / iSyate = vAJchayate / ato yuvatyAH khalvasyAH zakuntalAyA bhavadantike prApaNameva vadhUbandhUnAmasmAkaM yuktamiti bhaavH| [ aprastutaprazaMsA / kAvyaliGgam / anuprAsaH / arthavizeSaNaM nATyAlaGkAraH / 'uktasyArthasya yatta syaadutkiirtnmnekdhaa| upAlambhasvarUpeNa tatsyAdarthavizeSagam' ityukteH / 'vaMzasthaM vRttam' ] // 18 // atrabhavatI = mAnyeyaM tApasaduhitA zakuntalA / pUrva pariNItA-pariNItapUrvA = kRtodvAhA / kim ? = kimu iti praznaH / na mayA tathA smaryata ityAzayaH / sAmprataM - yuktA / te aashngktynvyH| yadAzaGkitamamaGgalaM mayA tadidamupasthitamiti bhAvaH / 'AtaGka' iti pAThAntare 'bhaya'miti tdrthH| 'saMvRtteti ca kvcitpaatthH| tadA-idAnIntavAzaGkA satyA jAtetyarthaH / Adi dUSaNoM kI zaGkAe~) karane lagate haiM / isaliye yuvati strI ko, cAhe vaha pati kI priyA ho, cAhe pati use nahIM bhI cAhatA ho, to bhI usake svakIya bandhubAndhava use pati ke hI pAsa chor3anA uttama samajhate haiM // 18 // rAjA-to kyA maiMne ina zrImatI jI ( zakuntalA ) se kabhI vivAha kiyA hai ? / zakuntalA--(bar3e kheda ke sAtha, manahI mana ) he hRdaya ! terI amaGgala kI AzaGkA Aja saccI siddha huii| . 1 'ca' / 2 ayaM pAThaH kvacinna / 3 'AtaGkaH' paa0|
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam / [paJcamowwwwwwwwwwwwwwwwwwwww zAGgaravaH kiM kRtakAryadveSo, dharma prati vimukhatA, kRtA'vajJA ? / rAjA-kuto'yamasatkalpanAprasaGgaH / . zAGgavaH--( sakrodha-) mUcrchantyamI vikArAH prAyeNaizvayaMmattAnAm // 19 // kimiti / kRte = svecchayA niSpAdite'pi / kArye = gAndharvavivAhe / dveSaH = tavA'ruciH / kim ? = kimu / dharma prati = dharmAcaraNaM prati / vimukhatA = vaimukhyaMkimu ? / dharmasampAdanArthamimAM pariNIyedAnIM dharmArjanavaimukhyaM te jAtaM kimityAzayaH / kRtasya = kRtasya karmaNaH, avajJA = anAdaraH kim ? / athavA-asmAkamevam , avajJA = avadhIraNA tvyaakRtaa|km ? / tvayA avahelanamasmAkaM kriyate kimityaashyH| asatyAH kalpanAyAH prasaGgaH-asatkalpanAprasaGgaH = anucitodbhAvanAvasaraH / kutaH = kasmAt / mayi bhavatAM kuto'yamupAlambha ityAzayaH / ___uttarArddhana taduttaramAha-mUrcchantyamI iti / yata:-amI = kRta kAryadveSA'vazAdayaH / vikArAH = doSAH / aizvaryeNa mattAnAm = prabhutvamadonmatAnAM / prAyeNa = bahulaM / mUrcchanti = udbhavanti / varddhante / aizvaryeNa matta eva bhavAn kRtakAryadveSaM, zAGgarava--he rAjan ! kyA tuma svayaM apane manase hI kie hue isa gAndharva vivAha se aba dveSa karate ho, aruci ho jAne se aba usase haTanA cAhate ho? / athavA-kyA dharma se vimukha honA cAhate ho ? / athavA-kyA apane kie hue kArya kA bhI tiraskAra karanA cAhate ho, ( yA hamArA apamAna karanA cAhate ho ?) / rAjA-ina mithyA kalpanAoM kA avasara hI kahA~ hai ? / / [arthAt-maiMne to isase vivAha hI nahIM kiyA hai / zAriva-(krodhapUrvaka-) kyoMki-prAyaH aise vikAra ( kie hue kArya se dveSa pUrvaka haTanA, dharma se vimukhatA, svayaM kie hue kAma se aruci aura mahAtmAoM kA tiraskAra karanA Adi doSa ) aizvarya ( rAjya sampatti, prabhutva ) 1 'kiM kRtakAryadveSAddharma prati vimukhatocitA rAjJaH'-pA0 /
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 227 raajaa-vishessennaa'dhikssipto'smi!| gautamI-( zakuntalAM prati-) jAde ! muhuttaraM mA lajja, avaNaissaM dAva de avaguNThaNaM, tado bhaTTA tuma ahijANissadi / (-iti tathA kroti)| [( zakuntalA prati-) jAte ! muhUrttakaM mA lajasva, apaneSyAmi tAvatte'vaguNThanam / tato bharttA tvAmabhijJAsyati ( -iti tathA karoti ) ] / rAjA-( zakuntalAM nirvayaM, svagatam-) kRtAvajJAdikaM vA'smadavajJAM vA kimu karotItyAzayaH / [ arthaantrnyaasH| 'saMrambhavacanaprAyaM toTakam' ityuktestoTakaM nAma garbhasandhyaGgam / AryA jAtiH // 19 // vizeSeNa = atyantam / adhikSiptaH = tirskRtH| ita Arabhya vimarzasandhiH SaSThAGkamamAptiM yAvat / / ____ muhUrtakaM = kiJcitkAlam / ApatkAle'sminniti yAvat / avaguNThanam = mukhAvaraNam / [' ghaTa' 'pardA' iti bhASAyAm] / tAvat = prathamam / apaneSyAmidUrIkariSyAmi / tathA karoti = avaguNThanamapanayati / nirvarNya = nitarAM vilokya / Adi se unmatta hue logoM meM hote ( bar3hate ) hae prAyaH dekhe jAte haiM // 19 // rAjA-yaha to mere Upara kalaGka aura mithyA doSoMkA spaSTa hI Aropa hai| gautamI-(zakuntalA ke prati-) he putri ! thor3I dera ke lie lajA ko chor3a / maiM terA ghaghaTa haTAtI huuN| taba terA pati tujhako pahicAna legA / ( zakuntalA kA bUMghaTa haTAtI hai)| [isase siddha hotA hai, ki-pardA prathA kAlidAsa ke samaya meM, Aja se 2000 varSa pahile bhI thI / 'yavanoM ke samaya se hI yaha prathA huI hai' aisA kahane vAle isase zikSA leN| rAjA-(zakuntalA ko acchI taraha nIce Upara dekhakara, manahI mana) isa ujjvala kAnti aura lAvaNya tathA saundarya se yukta, svayaM upasthita, aisI manohara sukumAra agoMvAlI hRdayahAriNI kAntA ko-'yaha mere se kabhI vivA
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ narraamanarmom abhijJAnazAkuntalam [paJcamoidamupanatamevaMrUpamakliSTakAnti, prathamaparigRhItaM syAnnavetyadhyavasyan / ... bhramara iva nizAnte kundamantastuSAraM, na khalu sapadi bhokta, nApi zaknomi moktam // 20 // [-1iti vicArayan sthitH]| idamiti / antastuSAro yasya tat-antastuSAraM = tuSArA''sArajaDIbhUtam / kundaM = mAdhyaM puSpam / nizAnte = prabhAte / bhramara iva = rolamba iva / idaM = purovarti / evam = ittham / daivAt / upanataM = prAptam / akliSTA kAntiryasya tat-akliSTa kAnti = ujjvalaM / rUpam = aakRtiH| prathamaM parigRhItaM = gAndharveNa vidhinA svIkRtaM, dRSTaM vA / syAt = bhavet / na vA = na parigRhItaM vA syAt / iti = ittham / adhyavasyan = ahaM vitarkayan san / sapadi = shsaa| ekapade eva / na bhota = na svIkattam / na ca makta = na ca khalu tyakta / zaknomi / 'pUrvamayeyaM kadAcidupabhuktA navetivicArayan--tuSArajaDaM kundaM bhramara iva-paribhoktuM, tyaktuM vA nAhaM zaknoma'tyAzayaH / [ upamA-sandehA'laGkArau / saMzayAkhyaM nATyalakSaNaJca / 'mAlinI vRttam' ] // 20 // hita huI hai, yA nahIM' aisA saMdeha karatA huA maiM, ise usI prakAra na to jaldI se chor3a hI sakatA hU~, na isakA upabhoga hI kara sakatA hU~, (na to ise svIkAra hI kara sakatA hU~ ) jaise mAgha ke mahIne meM honevAle, osa se bhare hue kundapuSpa ko-prAtaHkAla meM bhauMrA na to chor3a hI sakatA hai, aura na usake makaranda rasa kA pAna hI kara sakatA hai| bhAvArtha-jaise osa ke kAraNa bhIge va ThaNDe rahane se bhauMrA na to prAtaH kAla meM kunda puSpa kA rasAsvAda hI kara sakatA hai, na to kunda ke madhura rasa ke lobha se use chor3akara anyatra jA hI sakatA hai| vaise hI dharma bhaya ke kAraNa maiM isakA svIkAra aura upabhoga bhI nahIM kara sakatA hU~, aura na to aisI svayaM upasthita sundarI yuvati ko chor3anA hI cAhatA hU~ // 20 // [ aisA vicAra karatA huA rAjA cupacApa hI baiThA rahatA hai| 1 kvacinna /
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 329 pratihArI-(svagatam-) 'ammo ! dhammAvekkhidA bhaTTiyo / IdisaM NAma suhovaNadaM itthIraaNaM pekkhia ko aNNo viAredi ? / [ (svagatam-) ammahe ! dharmApekSitA bhrtH| IdRzaM nAma sukhopanataM strIratnaM prekSya ko'nyo vicArayati ?] / zAGgaravaH-bho rAjan ! kimiti joSamAsyate / . rAjA bhostapodhanAH ! cintayannapi na khalu svIkaraNamatrabhavatyAH smarAmi / tatkathamimAmabhivyaktasattvalakSaNAmAtmAnaM kSetriNaM manyamAnaH pratipatsye ? / _ 'ammo' iti, 'ammahe' itica harSe, Azcarya vA / dharmamapekSate tacchIlastasya bhAvo dharmApekSitA = dharmAnurAgitA. dharmapravaNatA / bhattaH = svAmino duSyantasya / sukhenaupanate = prAtaM / joSamAsyate = tUSNIM sthIyate bhavatA / svIkaraNaM = gAndharvavidhinA'GgIkAram / atrabhavatyAH = kaNvaputryA asyAH / kimiti = kuto hetoH / abhivyaktaM sattvasya lakSaNe yasyAH sA, tAM = sphuTagarbhacihnAM tAM [ prati AtmAnaM kSetriNaM manyamAnaH ], bhAryArUpa-kSetramasyAstIti kSetrI, taM kSetriNaM / garbhiNyA asyA adya svIkAre'tyAmutpannaH putro me kSetrajaH syaannaursH| yasya patnyAmanyo pratIhArI-( mana hI mana-) aho! hamAre mahArAja kI dharmapara kaisI dRr3ha AsthA hai ! nahIM to isa prakAra svayaM upasthita, aise sundara strIratna ko dekhakara bhalA kauna dUsarA manuSya isa prakAra dharma-adharma kA vicAra kara sakatA hai ? / zAGgarava-he rAjan ! Apa cupacApa kyoM raha gae ? / / rAjA-he tapasviyo ! mere bahuta vicAra karane para bhI, isa zrImatI ke sAtha gAMdharva vidhi se apane vivAha kI bAta to mujhe smaraNa hI nahIM A rahI hai / ataH maiM isa prakaTa garbha cihnavAlI strI ko apanI strI kaise kaha sakatA hU~ ? / kyoMki-isake garbhase jo putra utpanna hogA-vaha merA aurasa putra na hokara kSetraja ( apanI strI meM dUsare se utpAdita ) putra hI hogA / ataH maiM aisI strI ko kaise rakha sakatA hU~ ? / dUsarekI santAnako maiM apanI santAna kaise banA sakatA hU~ ? / 1 'ammo'| 2 'aho' / 3 'dharmApekSiNo bhrtaarH'| 4 'tapasvinaH' /
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 abhijJAnazAkuntalam [caturthozakuntalA--(svagatam-) haddI haddI ! kadhaM pariNae jeba sandeho ? / .. bhaggA dANiM dUrArohiNI aasaaldaa| [(svagatam- ) hA dhika hA dhik ! kathaM pariNaya eva sandehaH / bhagnA idAnIM dUrA''rohiNI AzAlatA] / zAGgaravaH--mA tAvatkRtA'vamarzAmanumanyamAnaH, sutAM tvayA nAma munirvimAnyaH / jano garbha dhatte sa kSetrItyucyate / yathA pANDuH kSetrI / pANDavAzca pANDoH kSetrajAH putraaH| pratipatsye = grahISyAmi / pariNaye = vivAhe / dUramArohate tacchIlAdUgarohiNI = atibhUmiM gatA / 'mahiSI bhUtvA cakravartinaM tanayaM prasodhye' ityAdirUpA / Azaiva latA = AzAtantuH / bhagnA = chinnaa| mA tAvat = maivaM vAdIH / maivaM kuru / asyAgrimeNa zlokena sahaivAnvayaH / kRteti / muSTam = apahRtaM / coritaM / svam-artham = Atmano dhanaM / zakuntalAM / pratigrAhayatA = tubhyaM pratyarpayatA / yena = muninA, kaNvena / dasyuriva = cora iva | pAzrIkRto'si = pAtratAM nIto'si / kRto'vamarzo yasyAH sA-tAM-kRtA'vamarzI = kRtopabhogAM / vilobhya khaNDitAmapi / sutAM = zakuntalAm / tadvi zakuntalA-( mana hI mana ) hA dhika ! hA dhika ! yahAM to ye vivAha meM hI sandeha kara rahe haiM ! taba dUra taka bar3hI huI ( pati ke prema, tathA paTarAnI banane kI ) merI saba AzAeM to-aba TUTa hI gaI samajhanI caahie| zAGgarava-he rAjan ! tumAre dvArA apanI bholI-bhAlI kanyA ko lobha lAlaca dekara apane meM use Asakta kara, gAndharva vidhi se ( svecchA se ) vivAha kara lene para bhI, usako bhI svIkAra karane vAlI maharSi kaNva kA Apa isa prakAra apamAna mata karo / jisa-maharSi ne Apa ko usI prakAra apanI kanyA kA pati svIkAra kara liyA hai, jisa prakAra core hue apane dhana kA-corI karane vAle cora ko hI-dAna kA pAtra mAnakara use hI koI-dAna de de| bhAvArtha-jaise koI vyakti corI karane vAle cora ko hI apanA corA gayA 1 'kRtAvamarSI' / 2 'naiva' pA0 / '
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 331 muSTaM pratigrAhayatA svamartha, pAtrIkRto dasyurivA'si yena // 21 // zAradvataH--zArGgarava ! virama tvamidAnIm / zakuntale ! vaktavyamuktamasmAbhiH / so'ymtrbhvaanevmaah| dIyatAmasmai pratyayaprativacanam / zakuntalA-(svagatam- ) imaM avatthantaraM gade tAdise aNurAe vAham / anumanyamAnaH = anumodmaanH| nAma prasiddhau / amau muniH = kaNvaH / tvayA mA tAvat = naiva khalu / vimAnyaH = avmaanniiyH| naiva munirvimAnyaH iti pAThe tu 'mA tAva'diti nAtra zloke yojyam / kintu pRthageva tasyArthaH kaaryH| svAnupasthitau saralAM svaduhitaraM zakuntalA svecchayaiva pariNIya tasyAH zIlasya khaNDayituste dasyorivA'ziSTavyavahAramavigaNayya-caurAyaiva cAritaM vastu prayacchaniva-svaduhitaraM tubhyameva dadanmunistvayA na tiraskaraNIyaH / anyathA kruddhaH kAla iva tvAM sa vilayaM neSyatIti bhAvaH / [samo, vissmshcaa'lngkaarH| upamA'nuprAsau / 'upajAtivRttam' ] // 2 // evamAha = 'na mayA pariNIteya'mityAha / pratyayayuktaM prativacanaM-pratyayaprativacanaM = sAbhijJAnamuttaram / tAdRze = tAdRzIM parAM kASThAM gate / anurAge = snehe / idamavasthAntaram = dhana dAna de de, usI prakAra corI, se tumAre dvArA RSi kI kanyA kA vivAha kara lene para bhI, tujha cora ko hI pAtra samajha kara, apanI kanyA ko sauMpa dene vAle, dayAlu maharSi kaNva ko tuma isa prakAra apamAnita mata kro| ( nahIM to tumArA isameM vinAza hI samajho ) // 21 // zAradvata-he zAjharava ! aba tuma cupa raho / he zakuntale ! hamane jo kucha rAjA se kahanA thA, so kaha diyA / para ye rAjA to aisI bAta kaha rahe haiN| yaha to tumase vivAha karane ko hI nAhIM kaha rahe haiN| ataH aba tUM hI inako vizvAsaprada koI aisI bAta kaha, jisase inako vivAha kA vizvAsa ho ske| ___zakuntalA-(mana hI mana ) jaba usa prakAra kA ( Azrama meM dikhAyA gayA ) inakA anurAga bhI Aja isa dazA ko pahu~ca gayA, ( arthAt anurAga to
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 - abhijJAnazAkuntalam- [paJcamokiMvA sumarAvideNa ? / athavA 'attA dANiM me sodhaNIo hodu ti kiJci vadissaM / (prakAzam-) aja utta ! / (-ityddhoNkte-)| athavA- saMsaide dANiM pariNae Na eso samudAcAro ! / porava ! Na juttaM NAma tuha purA assamapade sambhAvuttANahiaaM imaM jaNaM tadhA samaapuvva sambhAvia, sampadaM I disehiM akkharehiM paJcAkkhAeM / [( svagatam-- ) idamavasthAntaraGgate tAdRze'nurAge kiM vA smAritena ? / athavA AtmedAnIM zodhanIyo bhavediti kiJcidvadiSyAmi / ( prakAzam-) 'Aryaputra !-' ( ityokte-- ) / athavA saMzayite idAnIM abhijJAnagamyamavasthAvizeSam / gate = prApte sati / smAritena = smaraNotpAdanA''yAsenA'pi / kiMvA = kiMnu phalam ? / na kiJcidapi phalaM pazyAmi / [pAThAntare-AtmedAnI me zocanAyaH = zocyatAM gataH / ityetadvayavasitaM = mayA'vadhAritam ] / 'zodhanIya' iti pATe ca-niSkalaGkatAM prApaNIya ityarthaH / saMzayite iti / 'Aryaputreti sambodhanaM hi patyau prayujyate / ayaM ca rAjA mAM samprati svabhAryAtvenApi na svIkurute / ataH-saMzayite = saMzayApanne / sandigdhe / pariNaye = vivAhe / eSa = 'Aryaputreti smbodhnpdpryogH| na samudAcAraH = na yuktaH / 'Aryaputre'ti cAbhyAsavazAduktvA'rddha eva tanniruddhaya pauraveti sambodhena vaktamArabhate iti bhAvaH / . ____ ajhaikta iti / Aryaputreti sambodhanamAtramuktvA, manasi svayameva vimRzati-athaveti / saMzayite pariNaye = vivAhe'pi yadi saMzayastadA / eSaH = dUra rahA, mujhe pahicAnanA bhI jahA~ inako kaThina ho rahA hai ) taba pichalI bAtoM kA inheM smaraNa dilAne se bhI kyA lAbha hogA ? athavA(to bhI) apanI AtmA kI zuddhi ke lie ( apanI sacAI va nidoSitA, evaM niSkalaMkatA siddha karane ke lie ) hI maiM kucha kahatI huuN| ( prakaTa meM-) he Aryaputra ! he svAmin ! (itanA AdhA hI vAkya kahakara, bIca meM hI ruka kara) 1 'AtmedAnI me zocanIya ityetadvayavasitaM' paa0| . 2 'saMsahado dANiM eso' [saMzayita idAnAmeSaH] pA0 / 3 'zocanIyaH' /
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 333 pariNaye naiSa samudAcAraH / 'paurava ! 'na yuktaM nAma tava purA Azramapade sadbhAvottAnahRdayamimaM janaM tathA samayapUrvaka sambhAvya, sAmpratamIdRzairakSaraiH pratyAkhyAtum' !] / Ayaputreti sambodhanaprayogaH / na samudAcAraH = nanu lokarItividanumodito naiva bhavati / pariNItaiva hi pramadA svapatimAryaputreti bhASate / tadyadi pariNaye'pi nAmA'tra sandehastadaivaM sambodhanapadaprayogo na kathamapi mama yujyate-iti bhAvaH / tadevamAryaputreti sambodhanamanucitamiti matvA--sambodhanAntaraM prayojayantI vakavyamArabhate-pauraveti / he puruvaMzasambhaveti tadarthaH / tanna yuktamanAryamArgAnusaraNaM bhavata Izakulotpannasyaivamiti bhaavH| 'nAmeti kutsAyAm / 'nAma prAkAzyasambhAvyakrodhopagamakutsane' ityamaraH / purA = pUrvam / Azramapade = tapovane / sadbhAvanottAnaM hRdayaM yasya taM--sadbhAvottAnahRdayaM = praNayAtizayapezalavimalamAnasam / imaM janaM = mAM bAlAM dInAM tpsvinoN| samayapUrvakaM = zapathapUrvakaM / nAnAvidhAzvAsanapradAnapUrvakaJca / 'parigrahabahutve'pi dve pratiSThe kulasya naHityAdipratijJApUrvakamiti yAvat / sambhAvya = svIkRtya / 'pratAryeti pAThevaJcayitvetyarthaH / IdRzairakSaraiH = pUrvoktaiH-'kimatra bhavatI mayA pariNItapUrvetyAdibhikyaiiH / pratyAkhyAtuM = nirAkarttam / 'na yukta'miti smbndhH| 'yuktaM nAmeti pAThe-yuktaM nAma ? / naiva yuktamiti ca kAkA tadartho bodhyH| zAntaM zAntaM = athavA--yahA~ jaba vivAha meM hI saMzaya ho rahA hai, taba inheM 'Aryaputra' yaha sambodhana denA bhI ucita nahIM hai| kyoMki-'Aryaputra' yaha sambodhana to vivAhaka" pati ke lie hI ho sakatA hai| ( Aryaputra-Arya = mere zvasurajI ke,-putra = arthAt he mere svAmI / yaha pati ko hI kahA jA sakatA hai)| he paurava ! Azrama meM sadbhAva = sacce anurAga-se uttAna evaM snigdha hRdaya vAle isa jana ko (mujhako) nAnA prakAra kI AzAe~ dilA kara, mujhase gAndharva rIti se vivAha karake, mere sAtha rati krIDA, vihAra Adi karake, aba isa prakAra rUkhe vacanoM se merA pratyAkhyAna ( nAhIM ) karanA-yaha kArya ApakA kathamapi ucita nahIM hai| 1 'yuktaM nAma' / 2 'pratArya pA0 /
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ Non 334 abhijJAnazAkuntalam- [paJcamorAjA-(kauM pidhAya-) zAntaM paapm| vyapadezamAvilayituM kimIhase, mAJca nAma pAtayitum / kUlaGkaSeva sindhuH prasannamoghaM, taTataruJca ? // 22 // ziva ! ziva ! / mithyaitat / 'alIke zAntamavyaya miti vizvaH / 'zAntaM pApa' miti pAThe-pApaM = mithyAvacaHzravaNajaM me pApam zAntaM bhavatu / naivaM tvayA vAcyam / tvayA viramyatAmiti yAvat / / ___ vyapadezamiti / kUlaGkapatIti kUlaGkaSA = taTapATanapravaNA / sindhuH = nadI / prasannaM = svaccham / oghaM = jalapravAham / 'oghoM vege jalasya ceti medinI / AvilayituM = malinIkarttam / taTataraM = rodhovRkSaJca / pAtayitum = unmUlayituM / yathA Ihate = ceSTate / tathA-byapadizyate'nenAsau vyapadezaH, taM vyapadeza = svaparakulaM, svaparapratiSThAM / pUroH, svasya ca kulam / AvilayituM = dUSayituM / kalaGkayitum / mAJca = duSyantaJca / pAtayitum = vinipAlayitum , patitaM karttam / Ihase kim ? = tvamicchasi kim / ato maivaM vada, nAhaM pApaM karttamutsahe, pavitraM hi naH kulamiti bhAvaH / kUlasaMgharSaNapravaNA nadI prasannaM jalaM taTapAtanena yathA kaluSayati, taTataruM ca yathA pAtayati-tathA tvaM kattumicchasIyupamA / [ samuccayaH / AryA jAtiH] // 22 // rAjA-[kAna para hAtha rakhakara, arthAt apane donoM kAna banda karake ]ina pApamaya jhUTe vAkya sunane se jo pApa mujhe huA hai, vaha zAnta ho, zAnta ho / arthAt-aise pApamaya vacana aura adhika mata kho| ___ apane kinAre ko hI kATane vAlI nadI jaise apane svaccha jala ko malina kara detI hai, aura taTa ke vRkSoM ko girA detI hai, usI taraha tUM bhI mere vaMza ko aura mere kula kI pratiSThA ko kyA malina karanA cAhatI hai, aura mujhe bhI kyA tUM nIce girAnA cAhatI hai ? // 22 // 1 'zAntaM zAntam' pA0 / 2 'smiihse|
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 335 zakuntalA-bhodu / jai paramatthado parapariggahasaGkiNA tue ebaM 'vattuM pauttaM, tA ahiNNANeNa keNa vi tuha AsaGka avaNaissaM / [ bhavatu / yadi paramArthataH paraparigrahazaGkinA tvayaivaM 'vaktuM pravRttaM, tadabhijJAnena kenApi tvaa''shngkaampnessyaami| rAjA-prathamaH klpH| zakuntalA--( mudrAsthAnaM parAmRzya- ) haddI haddI ! aGgulIaasuNNA me aGgulI ! / (-iti saviSAda gautamImukhamIkSate !) / [ ( mudrAsthAnaM parAmRzya-) hA dhika hA dhik ! aGgulIyakazUnyA me aGgulI ! ( -iti saviSAda gautamImukhamIkSate ) ] / gautamI--NaM de sakkAvadAre sacItItthodaaM vandamANAe pabbhahU~ angguliiaaN| bhavatu = AstAM tAvadiyaM kathA / alaM ca nindayA / yadi-paramArthataH = vstutH| parasya parigrahaM zaGkate, tena-paraparigrahazaGkinA = 'parasya patnIya'miti zaGkAkulena tvayA / evaM vaktuM pravRttam = evamabhihitaM / tadA anyena abhijJAnena = vizvAsotpAdakenAnenAGgulIyakena,-tavA''zaGkAmapaneSyAmIti sambandhaH / prathamaH = zreSThaH / uttamaH / pAThAntare udAraH = ucitaH / kalpaH = vidhiH / mArgaH / mudrAsthAnam = aGgulIyakanivezasthAnamaGgulim / parAmRzya = prekSya / zakrA zakuntalA-acchA / yadi sacamuca mujhe dUsare kI strI samajha kara hI yaha saba kaha rahe ho, to kisI cihna ( aGgaThI ) ko dikhAkara maiM tumhArI zaGkA ko dUrakara detI huuN| rAjA-hA~, yaha upAya sabase uttama hai| koI aisA cihna dikhAo, jisameM merA tumase vivAha karanA siddha ho ske| zakuntalA-( aMgaThI pahirane kI jagaha ko TaTola kara ) hAya ! hAya ! merI aMgulI meM to vaha aMgaThI hI nahIM hai ! ( bar3e viSAda evaM zoka se gautamI kA mukha dekhatI hai)| gautamI-mAlUma hotA hai,-zakrAvatAra tArtha meM, zacI tIrtha ke jala kI vandanA karate samaya hI terI aGgulI se nikala kara vaha aMgUThI kahIM gira gaI hai| 1 kvAcitko'yaM pAThaH / 2 'udAraH kalpaH' /
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam- [paJcamo[ nUnaM zakrovatAre zacItIrthodakaM vandamAnAyAH prabhraSTamaGgulIyakam / rAjA-( sasmitam- ) idaM tat ,-pratyutpannamati straiNam' iti yaducyate ! / zakuntalA-ettha dAva vihiNA daMsidaM pabhuttaNam / avaraM de kadhaissaM / [atra tAvadvidhinA darzitaM prabhutvam / aparaM te kthyissyaami]| rAjA-zrotavyamidAnIM saMvRttam / zakuntalA-NaM ekkassi diahe vedasaladAmaNDave NaliNIvattabhAaNagada udaaM tuha hatthe saNNihidaM Aso / vatArAbhyantare = tannAmni prdeshe| zacItIrtha = gaGgAtIre sarovaravizeSaH / tasyaudakaM = jalam / vandamAnAyAH = namaskurvANAyAH / prabhraSTaM = galitam / straiNa = strINAM samUhaH / pratyutpannamatiH = tAtkAlikapratibhAzAli-bhavati / iti yaducyate = loke janairucyate / itthaM yallokaprasiddham / idaM tat = pratyutpannamatitvaM tadidam / ( 'hAjirajabAbI' ) / atra = aGgulIyakadarzane / vidhinA = adRSTena / prabhutvaM = svasAmarthyam / 'aGgulIyakantu me bhAgyavaiparItyApatita miti bhAvaH / aparaM = pratyabhijJAnAntaram / saMvRttaM = jAtaM / zrotumanicchannapi zroSyAmyeva rAjA-(musakurAkara ) 'striyAM pratyutpannamati (hAjirajavAba, bAta banAne meM paTu) huA karatI haiN| yaha jo kahAvata loka meM prasiddha hai, vahI bAta yaha hai!| arthAt-yaha saba tumArA 'triyA caritra' mAtra hai| aura kucha bhI isa bAta meM sAra nahIM hai| zakuntalA-acchA, yahA~ to ( aMgaThI ke viSaya meM to) deva ( durbhAgya ) ne apanA prabhutva dikhA diyA / ( mujhase aMgUThI chIna lii)| parantu maiM dUsarI bAta karatI huuN| rAjA-acchA, kaho, use bhI hameM sunanA hI pdd'egaa| zakuntalA-Azrama meM eka dina kI bAta hai, vetasalatA ke maNDapa meM tumAre hAtha meM jalase bharA huA kamalinI ( kamala kI latA) ke patte kA donA thaa| 1 'zakrAvatArAbhyantare' pA0 / 2 'idaM tAvatpratyutpannamatitvaM strINAM /
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] 22 abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 337 nanvekasmin divase vetasalatAmaNDape nalinIpatrabhAjanagatamudakaM vi haste saMnihitamAsIt / sajA-zRNumastAvat / zakuntalA-takkhaNaM so me puttakido dIhApaGgo NAma miapodao uvttttido| tado tue 'aaM dAva paDhamaM piadu' tti aNukampiNA uvacchandido udaeNa / Na uNa so aparicidassa de hatthAdo udaaM uvagato paahuuN| paJcA tassi jeva udae mae gahide kido teNa pnno| etthantare vihasia tue bhaNidaM'savvo sagaNe vIsasadi, jado duve vi tumhe AraNNaAo' tti| [tatkSaNaM sa me putrakRtako dIrghApAGgo nAma mRgapotaka upasthitaH / tatastvayA 'ayaM tAvat prathamaM pibatvi'ti-anukampinA upacchandita udakena / na punaH so'paricitasya te hastAdudakamupagataH pAtum / tatastasminnevodake mayA gRhIte,kRtastena praNayaH / tadA atrAntare vihasya tvayA gatyantarA'bhAvAdityudvegasUcakaM vacanamidam / nanviti-sambodhane / nalinIpatrabhAjanaM = nalinIpalAzapuTakaM / putrakRtakaH = putrIkRtaH / mayA putrvtprtipaalitH| mRgapotakaH- hariNazizuH / ayaM = hariNazizuH / prathamaM = matto'pi pUrvam / anukampinA = dayAlunA bhavatA / upacchanditaH = abhyarthitaH / jalaM darzayitvA pAtumAhUta iti yAvat / pAtumupagataH = jlpaanaayaa''gtH| tasminneva = puTakapAtrasthite / uda ke = jale / praNayaH = pAnA''daraH / 'hastAbhyAsamiti pAThe--tvaddhasta- . saMnidhAvityarthaH / pAThAntare-tadA tvamitthaM prahasito'si = tadA tvaM mamApi rAjA-hA~, hA~, maiM suna rahA hU~, tuma kahatI clo| zakuntalA---usI samaya mere dvArA putra kI taraha pAlA huA 'dIrghApAGga' nAmaka mRga kA baccA vahA~ A gyaa| taba Apane dayA pUrvaka--'yahI pahile pAnI pIe' isa vicAra se, use pAnI pIne ke lie bulAyA / parantu vaha Apake aparicita ke sAtha se jala pIne ko Apake pAsa nahIM aayaa| parantu usI jala 1 'na punaste'paricayAd hastAbhyAsamupagataH' pA0 / 2 'tadA tvamitthaM prahasito'si' pA0 /
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 abhijJAnazAkuntalam- [paJcamobhaNitaM-'sarvaH saMgandheSu vizvasiti, yato dvAveva yuvAmAraNyako'-iti] / rAjA-AbhistAvadAtmakAryapravartinIbhirmadhurAbhiranRtavAgbhirAkRSyante viSayiNaH / gautamI- mahAbhAa ! NArihasi evvaM mantidu / tabovaNasaMvaDDhido kkhu aaM jaNo aNabhiNNo kaitavassa / mahAbhAga ! nA'rhasi evaM mantrayitum / tapovanasaMvarddhitaH khalvayaM jano'nabhijJaH kaitavasya / ittham upahAsamakArSIH / yata-samAno gandho yeSAnte sagandhAsteSu-magandheSu = svavaryeSu / 'gandho gandhaka, Amode, leze, sambandha-garvayo' riti vizvaH / dvAyeva yuvAM = dvAvapi zakuntalAhariNau bhavantau / araNye bhavau-AraNyako = vnvaasinau| 'strIpuMvacce' tyekazeSaH / [ atra AdAnaM nAma vimarzamandhyaGgaM, 'kAryamaGgraha AdAna miti darpaNokteH / 'bhUtakAryAkhyAnamutkIrtana'mityukterutkIttanaM nATyAGgaJca ] / AbhiH = evaMvidhAbhiH / AtmakAryapravartinIbhiH = sva kaarysaadhikaabhiH| ana. tAbhiH = asatyAbhiH / kapaTaghaTitAbhiH vAgbhiH = gIrbhiH / mithyAvAgbhiH / viSayiNaH = kAminaH / AkRSyante = vazAkriyante / vayantu na tathAvidhA iti bhaavH| evaM mantrayitum = itthaM kaTu bhASitum / tapovane = aashrme| saMvacitaH = pratipAlita:-tapovanasaMvaddhitaH / ayaM janaH = zakuntaleyam / anabhare done ko jaba maiMne hAtha meM liyA, taba usane jala pI liyaa| taba isa prasaGga meM Apane usa samaya ha~sakara kahA, ki-sabhI apane hI gaNa meM (apane hI samAna logoM meM) vizvAsa karate haiM / kyoMki tuma donoM hI (mRga aura zakuntalA) vana ke rahanevAle ho / ataH isa mRga ne tumAre hI hAthase jala pIyA, mere hAtha se nahIM piiyaa| rAjA-striyoM dvArA apane matalaba ke lie gar3hI gaI isI prakAra kI mIThI 2 bAtoM se hI viSayI loga apanI ora AkRSTa kie jAte haiN| gautamI-he mahAbhAga ! Apako aisA nahIM kahanA caahie| tapovana meM pAlA-posA huA yaha jana ( yaha zakuntalA ) kisI prakAra ke bhI chala-prapaJcoM se bilakula hI anabhijJa hai| 1 'svagaNe' paa0|
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 339 rAjA--ayi tApasavRddhe ! strINAmazikSitapaTutvamamAnuSINAM saMdRzyate, kimuta yAH paribodhavatyaH / prAgantarikSagamanAtsvamapatyajAta ___ manyaivijaiH parabhRtAH kila poSayanti ! // 23 // bhijJaH = aviditaH / kaitavasya = kapaTasya / mithyAkalpanArUpakapaTasya / tApasI cAsau vRddhA ca tatsambuddhau-tApasa vRddhe ! = he vRddhatApasike ! / - strINAmiti / amAnuSINAmapi strINAM = tiryagjAtIyAnAmapi strINAm / 'amAnuSISviti pATAntare strINAM madhye-amAnuSISu = manuSyajAtivyatiriktAsvapi / azikSitaJca tatpaTutvaJca-azikSitapaTutvam = upadezaM vinA'pi nigUDha vaJcanAcAturyam / saMdRzyate = vilokyate / kimuta yAH pratibodhavatyaH / yAH-prati bodho'styAsAM tAH-prati bodhavatyaH = hastapAdavAgAdiyutA vyavahArakuzalA maanussyH| tAH kimuta ? = tAsAM kauzale tu punaH kiM vaktavyam ? / khalu = yataH / antarikSagamanAt = AkAzagamanazaktilAbhAt / uDDayanAt / prAka = pUrvaM yAvat / svam = AtmIyam / apatyajAtam = apatyasamUham / 'jAtaM jAtyogha janmasu' iti vizvaH / anyaiH dvijaiH = anyaiH pakSibhiH / kAkaiH / phila = khalu / parabhRtAH = kokilAH / poSayanti = pAlayanti / kokilAH sthAnyapatyAni kAkakulAyeSu nikSipanti, kAkAzca tAni svApatyabuddhayA pAlayantIti kviprsiddhH| tadevaM tiryagjAtiSvapi vAgbuddhivyavahArazUnyA api striyo yadi kapaTakuzalAH syustarhi kiM vaktavyaM-buddhimatISu mAnuSISu kAminISu kapaTakauzalamiti-rAjJA zakuntalA'dhikSiptA / [vyatirekA rAjA-he tApasa vRddha ! jJAnavatI mAnuSI striyoM kI to bAta hI kyA hai, pazu-pakSI jAti kI ajJAna striyA~ bhI, sikhAe binA, svabhAva se hI, catura aura cAlAka dekhI jAtI haiM / dekho, kokilAeM (koyala) jaba taka unakA baccA AkAza meM ur3ane lAyaka nahIM ho jAtA hai. taba taka usakA pAlana-poSaNa anya pakSiyoM se ( kauvoM se ) ho karAtI haiM / ( koyala-apane bacce ko kauve ke 1 'mamAnuSISu' paa0| 2 'anyadvijaiH' pA0 /
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 abhijJAnazAkuntalam- [paJcamozakuntalA-( saroSam-) aNajja ! attaNo hiaANumANeNa kila savvaM pekkhasi ! / ko NAma aNNo dhammakaJcuavvavadesiNo tiNacchaNNakUvovamassa tuha aNuArI bhavissadi ? / [(saroSam-) anAryA ! Atmano hRdayA'numAnena kila sarva prekSase ! / ko nAmA'nyo dharmakacukavyapadezinastRNacchannakUpopamasya tavA'nukArI bhaviSyati ? ] / . 'prastuta prshNsaa'rthaantrnyaasaanupraasaaH| hetvavadhAraNaM vimarzasandhyaGgaJca,-'nizcayo hetunA'rthasya mataM hetvavadhAraNam' iti sudhAkarokteH / 'vasantatilakA vRttam] // 23 // saroSaM = sakrodham / anArya ! = he pApabuddhe ! Atmano hRdayAdyadanumAnantena = svahRdayaM dRSTAntIkRtya tato'numAnena / 'sarvatyaiva svAntaM malinaM, hRdayatvAt, madadhRdayavadityanumAnena / sarvo'pi kuTilAzayaH sarvamapi janaM kuTilameva pazya. tIti prasiddhameva / sarve-lokaM vaJcakameva / prekSase = pazyasi / idAnIM = samprati / svakArye nivRtte sati / dharmakaJcukavyapadezinaH = dharmakaJcukacchannacchadmavyavahAraparasya / dAmbhikasya / pAThAntare-dharma eva kaJca karataM , pravizati tacchIlasya dharmakaJcakapravezinaH = bahirdhArmikasya / 'mayA parabhAryA nAGgIkriyate' iti dambhaparAyaNasya / tRNaizchannena kUpenopamA yasya tasya-tRNAcchannakUpopamasya = tRNAvRtakUpasadRzasya / tava = kapaTAcArasya tava ( anukRtim = anukaraNaM / ko'nyaH = tvadatiriktaH kaH / pratipatsyate = vidhAsyati / tvameva vaJcako, nA'haM tvadanukAriNIti bhAvaH / / 'dharmakaJcuvyapadezinastRNacchannakUpopamasya tava anukArI bhaviSyati' ghoMsale meM chor3a detI haiM, aura kauvA bhI use apanA hI baccA samajha kara, ur3ane lAyaka hone taka use pAlatA hai| phira ur3ane lAyaka hote hI ve koyala ke bacce ur3a jAte haiM / aura kauvA dekhatA hI raha jAtA hai ) // 23 // __zakuntalA-(krodha pUrvaka-) he anArya = he pApabuddhe ! terA apanA hRdaya jaise chala-prapaJca se bharA huA hai, usI prakAra hI tUM saba ko samajhatA hai / isa saMsAra meM dharma kA DhoMga kara, nyAya kA jAmA pahina, DhoMga banAe hue, tRNa se Dhake 1 'praveziNo' [pravezinaH] / 2 'idAnIM tavAnukRti ko'nyaH pratipatsyate' pA0 /
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam / 341 rAjA-( Atmagata-) vanavAsAdavibhramaH punaratrabhavatyAH kopo lakSyate / tathAhina tiryagavalokitaM, bhavati cakSurAlohitaM, vaco'tiparuSAkSaraM, na ca padeSu saGgacchate / himA iva vepate sakala eva bimbA'dharaH, prakAmavinate dhruvau yugapadeva bhedaGgate // 24 // iti pAThe-dharmakaJcukena vyapadeSTuM zIlasya, tRNAvRtakUpasadRzasya, dAmbhikaziromaNestava anukArI-sadRzaH ko'nyo jagati bhavet ? / na ko'pi bhvedityrthH| vanavAsAt = tpovnnivaasaaddhetoH| avibhramaH = vibhramazUnyaH / satyavat nirbhayaH / avyAkulaH / aviklavaH / akRtakaH / vAstavika iveti yAvat / neti / yadyapi tiryaka-avalokitaM na = kuTilaM nirIkSagamasyA naiva / paraM cakSurasyAH-AlohitaM = samantAdraktavarNa ca-bhavati = jAyate / vartate / paruSANyakSarANi yatra tat-paruSAkSaraM = krUramapi / vacaH = vAkyam / padeSu = svAvayaveSu padeSu / na saGgacchate =na vyAptaktaM bhavati / kiJca-bimbamivAdharaH-bimbAdharaH = adharoSTho'tyAH / himAla iva = tuSArapIDita iva / sakala eva = samagra eva / vepate = kmpte| kiJca-prakAmaM = yatheSTaM / vinate = namra / atyantanamra / dhnustulye| kUpa kI taraha dUsaroM ko phaMsA kara gar3ahe meM, girAne vAlA tere samAna aura kauna duSTa aura pApabuddhi manuSya saMsAra meM hogaa!| rAjA-(mana hI mana ) vanavAsinI hone se nirbhaya hone ke kAraNa isakA kopa bhI nirbhaya, avyAkula, tathA binA banAvaTa kA, saccA sA hI mAlUma hotA hai| kyoMki yaha TeDhA nahIM dekha rahI hai, kintu yaha to mere sAmane hI dekha rahI hai, aura isake vacana bhI ati kaThina akSara vAle ( kaThora ) aura binA ruke hue nikala rahe haiM / aura isakA lAla 2 adharoSTha bhI zIta se pIDita manuSya ke oTha ko taraha hI pUrA 2 kAMpa rahA hai| aura isakI atyanta Ter3hI donoM . 1 'dharmakaJcakapravezinaH' paa0|
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 . abhijJAnazAkuntalam- [paJcamo 'api ca-sandigdhabuddhiM mAmadhikRtyA'kaitava ivA'syAH kopaH sambhAvyate / tathA hyanayAmayyevamasmaraNadAruNacittavRttI, ___ vRttaM rhHprnnymprtipdymaane| bhruvau =bhrUkuTI / yugapadeva = ekakAlameva / sahasaiva vA / bhedaM = bhaGgaM / vakratAm / gate = prApta / kuTilatAM gate / ___ yazca janaH kRtrimeNa krodhena vyavaharati, tasyahi locanaM tiryaga valati / vaco gaddaM ca bhavati / adharazca kiJcideva kampate / bhrakuTizca nAtyanta vakrA bhavati / arthAt mithyA'bhinIya pradarzyamAnaH krodho na yathAvadvijambhate / asyAstu vanavAsanirbhayavRttastapasvinyAH krodho tirargala :iva prakAmaM samullamatItyAzayaH / rAjAnaM mAmAkrozantyA apyasyA na manAk sambhramaleza iti gUDho'rthaH / [ utprekSopame / svabhAvoktiranuprAsazca / pRthvI vRttam ] / / 24 // api ca = kiJca / sandigdhA buddhiryasya taM-sandigdhabuddhi = saMzayAkulamati / mAm-adhikRtya = mAM viSayIkRtya / akaitavaH = akRtrimaeva / satyaeva / asyAH kopaH-sambhAvyate = uprekSyate / tayA hyanayeti / agrimeNa zlokenA'yaM sambadhyate / mayyevamiti / evam = ittham / asmaraNena dAruNA cittavRttiryasya tasmina asmaraNadAruNacittavRttau = vivAhavA vismaraNadAruNamanasi / ata evabhauMheM bhI eka sAtha car3ha gaI haiM / jisakA banAvaTI va jhUThA krodha hotA hai vaha idhara-udhara, agala bagala meM hI dekhatA hai, vaha sAmane nahIM dekha sakatA hai, aura netra bhI usake lAla nahIM hote haiM, vANI bhI usakI kaThora nahIM hotI hai, oTha bhI adhika nahIM kampita hote haiM, bhauMhe bhI usakI jyAdA nahIM tanatI haiN| parantu isakA krodha to banAvaTI va bhaya se dabA huA nahIM haiM, kintu saccA aura beparvAha krodha hai / arthAt isako merA kucha bhI bhaya nahIM hai, aura isake krodha kI mAtrA bhI pUrI 2 bar3hI huI hai // 24 // aura bhI-sandigdha budi mere prati isakA kopa atyanta nirbhaya be lAga aura saccA hI mAlUma hotA hai / jaise mujhe apane vivAha kI bAta yAda nahIM Ane se, isa prakAra mere kaThora citta 1 'sanTiMgdhabuddhi mAM kurvan' paa0|| 2 'mayyeva vismaraNa' pA0 / 3 'evamasmaraNe'tyAdi ekaM padaM vA /
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam . bhedAd dhruvoH kuTilayoratilohitAkSyA, ____ bhagnaM zarAsanamivA'tiruSA smarasya // 25 // (prakAzam -) ___ bhadre ! prathitaM duSyantasya cArataM, prajAsvapIdaM na dRzyate / rahaH = ekAnte / vRttaM = sampannaM / praNayaM = sneham / dArasaGguhavA / [ rahaHpraNayam = ekAnte vRttaM praNayaM, pariNayaM = vivAhaM vA] / apratipadyamAne = asvIkurvANe / mayisati / mayi-viSaye vA / atyanta ruDa atiruTa , tayA-atiruSA = atikrodhena / yadvA-atyantaM ruD yasyAH sA tayA-atiruSA = atikrodhayA tayA bhanamityarthaH / ata eva atilohite akSiNI yasyAH sA atilohitAkSI, tayA-atilohitAkSyA = atyAraktanayanayA / kuTilayoH = svabhAvAdativakrayoH / bhruvorbhedAt = bhrUbhaGgacchalena / bhRkuTIvyAjena / smarasya = kAmasya / zarAsanaM = kArmukaM / bhagnamiva / atra sahajakuTilayorbuyoH smaradhanUrUpayobhraMkuTibandhe utkSepaNAsmaradhanurbhaGga utprekSitaH / AraktanayanAdikaM hi akRtrime krodha eva bhavati / .[ utprekSA / kAvyaliGgam anuprAmaH / 'zakuntalA-saroSa'-mityArabhya-saMpheTo nAma vimarzamandhyaGgam, 'sapheTo roSabhASaNa'miti vizvanAthoktaM ca darzitam / 'vasantatilakA vRttam' ] // 25 // caritaM = zIlaM / prathitaM = prasiddham / idaM = vaJca katvaM tu / prajAsvapi = mama sAdhAraNeSu janeSvapi na saMbhAvyate / kathaM punA rAjani mayi vaJca katAyAH saMbhAvanA / ho jAne para aura ekAnta meM kI huI praNaya (anurAga, gAndharvavivAha Adi) kI bAtoM ko svIkAra nahIM karane para, isane lAla 2 netra karake, ati kuTila apanI donoM bhauMhoM ko Ter3hA karake, mAnoM krodha se kAmadeva kA dhanuSa hI tor3a diyA hai| arthAt - maiMne vivAha sambandha Adi kI bAta jaba nahIM svIkAra kI, to isane krodha se lAla 2 netra karake, kAmadevake dhanuSakI taraha apanI TeDho bhRkuTiyoM ko caDhA karake ( aura bhI Ter3hA karake ) mAnoM kAmadeva kA dhanuSa hI tor3a diyA hai| ( isakI-bhrakuTI'mAnoM kAmadeva kA dhanuSa hI hai ) // 25 // (prakaTa meM-) he sumage ! duSyanta kA vizuddha pavitra carita to jagadvidita hai / merI to bAta hI kyA hai, merI sAdhAraNa prajA meM bhI aisA chala-kapaTa-anyAya kisI ko dekhane ko nahIM milegaa|
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 abhijJAnazAkuntalam [paJcamo zakuntalA tujhe jjeva pamANaM, jANadha dhammathidiJca loassa / . . lajjAviNijjidAo jANanti Na kimpi mahilAo ! // 26 // suSThu dAva attacchandANucAriNI gaNiA samuvasthidA ! / [ yUyameva pramANaM, jAnItha dharmasthitiJca lokasya / lajjAvinirjitA jAnanti na kimapi mahilA: ? // 26 // __ yUyameveti / yUyameva = ihatu bhavanta eva / pramANaM = prmaanniibhuutaaH| nirnnaaykpdviimupaaruuddhaaH| rAjatvAt / kiJca lokasya = jagataH / dharmasya sthiti = dharmasya pAlanaM, dharmamaryAdAM vaa| yUyameva jAnItha = bhavanta eva viduH / tvameva vettha / lajayA vinijitAH = lajAparavazAH / mahilAH = mAdRzyaH kulAGganAH / kimapi na jAnanti / bhavantaH paravaJcakAH paNDitaMmanyA eva dharmanirNatAro, bhavantaeva lokavyavahAravidazca / yAzca lajAdhanAH kulamaryAdArakSikAH saralA mAdRzyaH striyastA na kimapi jAnantItiaho taveyaM dhAraNeti upAlambhakuTilaM shkuntlaavcH| [aprastutaprazaMsA / vyAja. stutiH / 'AryA' ] // 26 // suSTha = yuktam / AtmanazchandenAnucarati-tacchIlA-AtmacchandAnucAriNI = svecchaacaarinnii| gaNikA = vezyA / samupasthitA ? = bhavadantikaM prAtA ki.mu 1 / kimahaM gaNikA, yadevaM mAM prati tvamanArya bhASase ! ilAzayaH / 'suSTha tAvadatra svacchandacAriNI kRtA'smi, yA'hamasya puruvaMzapratyayena mukhamadhohradayasthita zakuntalA-ApahI eka prAmANika aura sacce haiM, tathA Apa hI to eka logoM kI dharma sthiti ( dharma kI maryAdA ) ke jAnakAra haiN| lajjA se paravaza, svabhAva se hI lajAlu, hamArI aisI sarala prakRtivAlI becArI striyA~ dharma kI sthiti aura ucita-anucita ko thor3e hI jAnatI hai ? / arthAt-maiM lajjA parAyaNA mahilA to jhUThI ho gaI, aura vaJcaka ziromaNi tuma sacce bana ge| apane mana meM bar3A kauna nahIM banatA hai ? / apane manameM to sabhI bar3e haiN| bhAva-tuma nitAnta jhUThe ho, aura anyAya karane para utArU ho rahe ho, jo isa prakAra lajjAvatI strI kI pratiSThA aura ijjata bhaGga kara rahe ho // 26 // ... aura Apane mujhe bhI kyA apane manase calane vAlI, svecchAcAriNI kulaTA
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam -suSTha tAva dAtmacchandAnucAriNI gaNikA samupasthitA!] gautamI-jAde ! imassa puruvazapaccaeNa muhamahuNo, hiaavisassa hatthaM samuvagadAsi / [jAte ! asya puruvaMzapratyayena bhukhamadhohradayaviSasya hastaM smupgtaa'si]| ( zakuntalA--paTAntena mukhamAcchAdya roditi ) / zArivaH-itthamapratihataM cApalyaM dahati / ataH parIkSya kartavyaM vizeSAtsaGgataM rahaH / ajJAtahRdayeSvevaM vairIbhavati sauhRdam // 27 // viSasya hastAbhyAsamupagatA' iti pAThAntare-svacchandacAriNI = vezyA, puMzcalI vA / puruvaMze yaH pratyayo = vizvAsa:-'pauravAH satyaniSThA bhavantIti vizvAmaHtena / mukha madhu yasya tasya = mukhena miSTabhASiNo'pi,-hRdaye sthitaM viSaM yasya tasya = hRdayanihita kAlakUTa viSasya tava duSyantasya / hastAbhyAzaM - hastasamIpam / upagatA = prAptA-ityarthaH / jAte = he putri ! / paTAntena = paTAJcalena / ittham = IdRzam / apratihataM = nirargalam / ucchRngkhlN| cApalyaM = cAJcalyaM / dahati = pariNAme santApayatIti-zakuntalAM pratyupAlambhaH / ata iti / asmAddhetoH-saGgataM = sakhyaM / maitrIti yAvat / parIkSya kartavyam / vizeSAt :- vishesstH| rahaHsaGgatam = gUDhamaitrI tu| vivAhAdisambandhastu / nitarAM parIkSya vivAhaH ( vizeSato gAndharva vivAhaH ) kartavya ityAzayaH / yadvAataH = asmAtkAraNAt / karttavyaM = karaNIyaM kArye, parIkSya = iSTaiH sahAlocya yA vezyA hI samajha liyA hai, jo aisI bAteM mujhe kaha rahe ho ? / gautamI-he putri ! puruvaMza ke dhokhe meM, Upara se mIThe, para hRdaya meM halAhala viSa se bhare hue isa vaJcaka ( Thaga ) ke hAtha meM tUM par3a gaI hai ! / [zakuntalA-kapar3e se mukha ko Dhaka kara rotI hai| . zAGgarava-adhika bar3hI huI caJcalatA aura svatantratA isI prakAra anta 1 'suSThu tAvadatra svacchandacAriNI kRtA'smi / yA'hamasya puruvaMzapratyayena mukhamadhohRdayasthitaviSasya hastAbhyAzamupagatA' iti pA0 /
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 abhijJAnazAkuntalam- [paJcamorAjA-ayi bhoH ! kimatrabhavatIpratyayAdevA'smAnasambhRtadaurairadhikSipanti bhavantaH / kartavyam / rahaHsaGgatam = ekAntasakhyaM-gAndharvavivAhAdi tu, vizeSAt = vizeSataH parIkSya krttvymityaashyH| ___ ajJAteti / ajJAtaM hRdayaM yeSAnteSu-ajJAtahRdayeSu = aparijJAtazIleSu janeSu / sauhRdam = sakhyam / evam = itthaM / zakuntalA-duSyantavat / vairIbhavati = pariNAme vairAyaiva kalpate / [ arthAntaranyAsaH / aprastutaprazaMsA ca ] // 27 // atrabhavatIpratyayAt = zakuntalAvacanamAtre vizvAsAt / asmAn = jagadviditamAhAtmyAn / 'asambhRtadoSairiti.pAThe-samparkalezazUnyairaparAdhaiH / akRtairaparAdhaiH / adhikSipanti = tiraskurvantItyartho bodhyaH / 'saMyutadoSAkSarityAdipAThAntare tu-samyak yuto doSo yeSu tAni akSarANi yeSu taiH = doSAdhAyakaiH krUrAkSarairvacobhiH / kSiNutha = dRSayatha / [ojo nAma vimarzasandhyaGgaM darzitametena, 'adhikSepAdyasahanamojaH' ityukteH rAjJA zAGgaravAdhikSepA'sahanasya 'ayi bhoH' ityAdyaktyA prakaTanAt ] / meM kaSTa detI hai / arthAt-zakuntalA ne jo apane mana se, caJcalatA ke vaza ho, inake sAtha gupta rUpa se yaha gAndharva vivAha kara liyA hai, usakA hI phala yaha kaSTa aba ise mila rahA hai| isI lie sambandha, vizeSa kara gupta sambandha-(guptarUpase-vivAha sambandha, gAndharvavivAha Adi)-to bahuta soca samajhakara, khUba parakha kara, taba karanA caahie| kyoMki-aparicita hRdaya vAle vyakti ke sAtha huA sambandha anta meM vaira ke rUpa se hI pariNata ho jAtA hai| jaise zakuntalA aura isa rAjA kA gupta rUpa se kiyA huA vaha vivAha sambandha aba isa prakAra virodha kA hI kAraNa ho rahA hai // 27 // rAjA-he tapasviyo! kyA isa zakuntalA ke kahane mAtra para vizvAsa karake hI Apa loga asambhAvita doSoM ( jina doSoM kA mere meM leza mAtra bhI sambhava nahIM hai, unhIM vaJcakatA, karahRdayatva Adi doSoM ) se mujhe yoM lAnchita kara rahe haiM ? / 1 'saMyutadoSAkSarairasmAn kSiNutha' pA0 /
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam zArivaH- ( sA'sUrya-) zrutaM bhavadbhiradharottaram ? / A janmanaH zAThyamazikSito ya stasyA'pramANaM vacanaM janasya ! / 'parA'tisandhAnamadhIyate ye vidyeti, te santu kilA''ptavAcaH ! // 28 // sA'sUrya = seya'm / 'Aha / sabhyAn pratIti shessH| 'asUyA, doSAropo' guNeSvapi'-ityamaraH / bhavadbhiH = sbhyaiH| privaar-purohitaadibhiH| adharazcottaraJcA'nayoH samAhAraH-adharottaram = uttarapratyuttaram / dvayorAlApa iti yAvat / adharaJca taduttaraJceti vigRhya--'kSudramuttara miti, kSudrasya uttaramiti vA kecanArthe varNayAnta / ___ asUyAmeva vivRNoti-A janmana iti / yo janaH = zakuntalAdilakSaNaH / A janmanaH = janmaprabhRti / zAThya = paravaJcanAcAturyam / azikSitaH= abodhitH| anadhyApitaH / duSTAdisaMsargA'bhAvAdanupadiSTaH / tasya janasya = prakRte zakuntalAyA, asmAkaJca / vacanaM = vAkyantu / apramANam = aprAmANikam / yaiH punaH-yaiH =. rAjAdibhiH / prakRte-duSyantena / parAtisandhAna = paravaJcanameva / vidyeti = vidyArUpatvena / rAjanItitayA / kalAbhAvena ca / adhIyate = paThyate / te-AptA vAg yeSAnte-AptavAcaH = satyabhASiNaH / prAmANikAH / santu kila = bhavantu nAma ! / aMtra 'zakuntalAvaco'pramANaM, duSyantoktaM tu satyamiti-aho ! pramANaprameyabhAvavyavasthA'tra rAjJa ityasUyA prkttiikRtaa| [ aprastutaprazaMsA / rUpakAnuprAsau / zAriva-( asUyA-pUrvaka rAjA ko heya dRSTi se dekhatA huA sabase-) Apa logoM ne isa rAjA kI U~cI-nIcI (dhUrtatA bharI calatI-phiratI saba ) bAteM sunii!| __jo loga janma se hI chala-kapaTa se bilakula aparicita haiM, unakI ( hama tapasviyoM kI, evaM isa bholI-bhAlI zakuntalA kI ) bAta to apramANika hai, jhUThI hai, aura jo dUsaroM ko Thagane ko, chala aura kapaTa ko hI eka kalA, eka vidyA (rAjanIti) samajhakara rAta dina usakA hI abhyAsa kiyA karate haiM, rAta-dina chala 1 'abhisndhaanN'|
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 abhijJAnazAkuntalam- [paJcamorAjA-aho satyavAdin ! abhyupagataM tAvadasmAbhiH-evaMvidhA eva vayam' / kiM punarimAmatisandhAya labhyate ? / zArivaH- 'vinipaatH'| rAjA-'vinipAtaH pauravaiH prArthyate'-ityazraddheyametat / zArivaH-bho rAjan ! kimatrottareNa ? / anuSThito guruniyogaH / -samprati pratinivartAmahe vayam / 'zakuntalA-suSThu tAvadityAdinA dravo nAma sandhyaGgam, 'dravo guruvyatikrAntiH zokAvegAdisambhavA' ityukteH / 'upajAtiH // 28 // 'satyavAdin' iti solluNThanaM vcH| abhyupagataM = svIkRtam / evaMvidhAH = mAyAvino'prAmANikAzca / atisandhAya = vaJcayitvA / vinipAtaH= nirygmnm| adhogatiriti yAvat / prArthyate = iSyate / azraddheyam = amAnanIyam / ['bhoH satyavAdinnityata Arabhya 'azraddheya mityantenA'zamA nAma nATyAlaGkAraH pradarzitaH, 'akSamA sA paribhavaH svalpo'pi na viSayate' ityukteH ] / uttareNa kim = uttareNa nAsti prayojanaM / guruniyogaH = guroH kaNvasyA''jJA / anuSThitA = kRtA / pratinivartAmahe = tapovanaM gacchAmaH / kapaTa hI kiyA karate haiM, vehI loga sAMsArika loga, aura yaha rAjA) Apta vAkya (vizvAsI. sacce,prAmANika) bana rahe haiM ! vAha ! kyA acchA nyAya hai ! // 28 // rAjA he satya bolane vAle ! acchA, hama yaha mAna lete haiM, ki-hama aise hI (jhUThe, Thaga, vaJcaka hI ) haiM / parantu yaha to batAo ki-isa becArI strI ko Thagane se bhalA hameM lAbha hI kyA hai ? / zAGgarava-lAbha ? / adhaH patana hI lAbha hai| rAjA-hama puruvaMzI rAjA apanA adhaH patana apane Apa cAheMge yaha bAta to kisI ke bhI vizvAsa meM nahIM A sakatI hai| zAGrava-he rAjan ! aba jyAdA kahane-sunane se, tathA ApakI bAtoM kA uttara dene se kyA lAbha hai ? / hamane apane gurukI AjJAkA pAlana kara diyaa| 1 'abhisandhAya labhyate' / 2 'labhyate' /
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] . abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 349 tadeSA bhavataH patnI, tyaja vainAM, gRhANa vA / upayanturhi dAreSu prabhutA sarvatomukhI // 29 // -gautami ! gcchaa'grtH| (-iti sarve prasthitAH ) / zakuntalA-ahaM dANiM imiNA kidaveNa vipplddhaa| tuhma vi meM kadhaM pariccaadha ! (-itynuprsthitaa)| [ahamidAnImanena kitavena vipalabdhA / yUyamapi mAM kathaM parityajatha ! (-itynuprsthitaa)| tadeSeti / tat = tasmAt / prasaGgaM samprati vayameva upasaMharAma ityarthaH / eSA = zakuntalA / bhavataH = tava / patnI = strI / enAM tyaja = parityaja / gRhANa vA = svIkuru vA / hi = yataH / dAreSu = Atmakalatre / svbhaaryaavissye| svAminaH= patyuH / prabhutA = svAmyaM / svAtantryam / sarvatomukhI = sarvavidhA / tyAgasvIkArAdirUpA prabhutA tasya tatra yujyata evetyarthaH / [ arthAntaranyAsaH // 29 // anena kitavena = dhUrtena duSyantena / vipralabdhA = vaJcitA'smi / yUyamapi kathaM mAM parityajatheti yojanA / anupasthitA= zAGgaravAdikamanu yAtuM pravRttA / aura ApakI patnI ko Apake pAsa pahuMcA diyaa| aba hama to Azrama ko jAte haiN| Apa jAnie aura yaha ApakI patnI jaane| hama to aba nizcinta haiM / aura yaha ApakI strI hai, ise cAhe chor3o, cAhe grahaNa kro| kyoMki vivAha karane vAle kA apanI strI para saba prakAra kA pUrA 2 adhikAra hotA hai // 29 // he gautami ! Age 2 calo / [ saba-jAte haiM ] / zakuntalA-maiM isa chaliyA Thaga se to aba ThagI hI gaI huuN| isane to mujhe chor3a hI diyA hai| para Apa loga bhI mujhe isa prakAra chor3akara kaise jA rahe haiM / ( yaha kahakara zakuntalA bhI unake pIche 2 jAtI hai)| 1 'kAntA' pA0 2 ('kathaM) parityajatha' paa0|
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 abhijJAnazAkuntalam- [paJcamogautamI-(sthitvA, parityA'valokya ca-) vaccha ! saGgarava ! aNugacchadi No karuNaparideviNI sauntalA, paccAdesaparuSe bhattari. kiM karedu vvssinnii?| [( sthitvA parivRtyAvalokya ca-) vatsa ! zArGgarava ! anugacchati naH karuNaparidevinI shkuntlaa| pratyAdezaparuSe bhartari kiM karotu tapasvinI?] zAravaH-( saroSa pratinivRtya-) AH purAbhAgini ! kimidaM svAtannyamavalambase ? / (zakuntalA-bhItA vepte)| zArivaH--zakuntale ! zRNotu bhvtii|| anu = pazcAt / naH = asmAn / anugacchati / karuNaM paridevinI-karuNaparidevinI = karuNaM vilapantI / pratyAdezena paruSe pratyAdezaparuSe = pratyAkhyAnakaThore / svabhAryAtvena tAmasvIkurvANe iti yAvat / tapasvinI = anukampanIyA varAkI / 'A:-- iti krodhe / purobhAgini = he doSaikapravaNe !he ucchaGkhalAcAre ! / 'doSaikaDaka parobhAgI' tyamaraH / vepate = kampate / idaM svAtantryamiti / ki tvaM kulAGganA'nucitAM svatantratAmAzrayase / kiM svecchayaivA''gacchasi, svaM bhartAraM vihAyetyarthaH / . gautamI-(Thahara kara, tathA ghUma kara pIche dekhakara ) vatsa ! zAriva ! yaha zakuntalA to karuNasvara se vilApa karatI huI hamAre pIche hI pIche A rahI hai| jaba isake pati ne bhI isakA isa prakAra pratyAkhyAna karake isake sAtha kaThoratA kA vyavahAra kiyA hai, taba yaha becArI aba aura kara bhI kyA sakatI hai ? / zAGgarava-(krodha pUrvaka lauTa kara ) AH pApini ! aisI svatantratA kA avalambana tU kyoM kara rahI hai ? / apane pati ko chor3akara hama logoM ke sAtha kyoM A rahI hai / [zakuntalA-Dara se thara thara kA~patI hai ] / . zAGgarava-he zakuntale ! aba Apa dhyAna dekara hamArI bAta suna lIjie
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 351 .yadi yathA vadati kSitipastathA tvamasi, kiM punarutkulayA tvayA / atha tu vetsi zuci vratamAtmanaH, patigRhe taba dAsyamapi kSamam // 30 // -tisstth| sAdhayAmo vayam / yadIti / yadi-kSitipaH = ayaM rAjA-yathA vadati = 'nAsmAbhiH pariNIteya'mityAdi yathA bhASate / tathA tvamasi = tathaiva tvaM = svairiNI saMvRttA'si / tadA tu kulAdudgatA-utkulA, tayA-utkulayA = ucchRGkhalayA / svairinnyaa| kulaTayA / tvayA ki = nAsmAka kimapi prayojanam / atha tu = yadi tu / Atmano vrata = svshiil| zuci = akhaNDitaM / vetsi = jAnAsi / 'ayameva me duSyantaH pati'riti tvaM jAnAsi cedityAzayaH / tarhi-patigRhe = atra rAjakule / tava = bhavatyAH / dAsyamapi = patyuH savidhe dAsabhAvenA'vasthAnamapi / kSamam = ucitam / ato mA'smAnanugaccha, ihaiva te vAsa ucita iti bhAvaH / [kAvyaliGgam / anupAsaH / drutavilambitaM vRttam' ] // 30 // ataH-tiSTha-mA'smAnanusara / sAdhayAmaH = gacchAmaH / 'prAyeNa NyantakaH sAdhirgamane'rthe prayujyate' ityukteH| yadi jaisA yaha rAjA kahatA hai, ki - 'maiMne isase vivAha hI nahIM kiyA. na yaha merI strI hai, na yaha garbha hI merA hai', yadi vaisI hI tUM kulakalakinI aura bhraSTA hai, to kula kI maryAdA ko bhaGga karane vAlI tujha svairiNI se hamArA aba sambandha hI kyA hai ? / aura yadi tUM apane pAtivratyadharmako, pavitratA ko ThIka aura parizuddha samajhatI hai, aura yahI terA pati hai, to phira apane pati ke ghara meM dAsI banakara rahanA bhI tere lie ucita hai / arthAt-tUM yadi isakI strI nahIM hai, taine kahIM aura hI puruSa se sambandha kara yaha garbha dhAraNa kiyA hai. to terI aisI kulaTA ko hama saMga le jA kara bhI aba kyA kareMge / ataH terI jahA~ icchA ho vahA~ jA / aura yadi tUM saccI satI sAdhvI hai, aura yahI terA pati hai, to phira . apane pati ke ghara meM dAsI bana kara bhA tujhe yahIM rahanA cAhie // 30 // ataH tUM yahI raha, hama loga jAte haiM /
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 abhijJAnazAkuntalam- [paJcamorAjA-bhostapasvin ! kimatrabhavatIM vipralabhase ? / kutaHkumudAnyeva zazAGkaH, savitA bodhayati paGkajAnyeva / vazinAM hi paraparigrahasaMzleSaparAGmukhI vRttiH // 31 // zArivaH-rAjan ! atha pUrvavRttaM vyAsaGgAdvismRtaM bhavettadA kathamadharmabhIrordAraparityAgaH / kiM vipralabhase = kiM vAkcAturyeNa evaM vaJcayasi ? / enAM bAlAM pratArya ihaiva kutaH parityajasi / kumudAnye veti / zazAGkaH = candraH / kumudAnyeva = kairavakulAnyeva / bodhayati = vikAzayati / na paGkajAni = na kamalAni / savitA = sUryastu / paGkajA. nyeva = kamalAnyeva / bodhayati / na kumudAni / hi = ytH| vazinAm = indriyasaMyaminAm / pareSAM parigrahANAM saMzleSe parAGmukhI-paraparigrahasaMzleSaparAGmukhI = parakalatrAdisaMparkakalaGkaparAGmukhI / vRttiH = vyavahAraH / 'svAbhAvikI nAma bhavatIti zeSaH / ato nainAM parastriyamahaM svAntaHpure sthApayiSyAmi / kimarthamanAM bhavAn parityajati / [ aprastutaprazaMsA / maalaadRssttaantaalngkaarH],|| 31 // pUrvavRttaM = pUrvAcaritaM / vyAsaGgAt = kAryAntaravyAsaGgAt / zApAdvA / cittavikSe rAjA-he tapasvin ! mAnanIyA isa becArI ko ( zakuntalA ko) Apa kyoM dhokhA dekara yahA~ chor3akara jA rahe haiM ? / kyoMki-candramA kumuda ko hI vikasita karatA ( khilAtA) hai, kamaloM ko nhiiN| aura sUrya bhI kamaloM ko hI vikasita karatA hai, kumudoM ko kabhI nhiiN| isI prakAra hamAre aise indriya nigrahI, dharmabhIru logoM kI vRttiyA~ bhI sadA hI paraparigraha ( parAI vastu, parAI strI ) se parAGmukha hI rahatI hai| [ kumuda-candramA kA parigraha, candramA kI pyArI strI hai| kamala-sUrya kA parigraha ( strI) hai / ataH candramA kamala se prema nahIM karatA hai / sUrya kumuda se neha nahIM karatA hai / isI prakAra maiM bhI parAI strI se parAGmukha hI huuN| isa para maiM kabhI najara nahIM DAla sakatA hU~ ] // 31 // zAGgarava-he rAjan ! yadi apanA pahile kA kiyA huA kArya gAndharva1 'anyAsaGgAt' paa0| 2 'vismRto bhavAn' pA0 / .
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] 23 abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 353 rAjA-(purodhasaM prati- ) bhavantamevA'tra gurulAghavaM pRcchAmi / mUDhaH syAmahameSA vA vadenmithyeti saMzaye / darityAgI bhavAmyAho!, parastrIsparzapAMsulaH 1 // 32 // paadvaa| 'anyAsaGgAditi pATAntare-anyasya kAryasya, zApasya vA / AsaGgAt = saMparkAt / sambandhAt-ityAdyartho bodhyaH / 'vismRto bhavAniti pAThe,-vismRtamastyasyetyarthe arzaAditvAdaca / vismRtaH = vismRtavAn / adharmabhIroH = pApAdbhItasya tava / dAraparityAgaH = svapariNItAparityAgaH / kathaM = kathamucito bhavet / nocito bhvedityaashyH| adharmabhIrostavA'dharmAnuSThAnametadanucitamiti bhAvaH / [ 'utprAsanantUpahAso yo'sAdhau sAdhumAninI'tyukterutprAso nAma nATyAlaGkAraH ] / gurulAghavaM = gauravalAghavam / karttavyA'karttavyaM / kimatra mayA karttavyamiti yAvat / mUDha iti / aham = ahameva / mUDhaH = kenApi hetunA-vismaraNazIlaH ! syAM = yadi bhaveyam / vA = athavA / eSA = zakuntalA vA / mithyA = mudhA / vadet = kathayet / iti saMzaye = itthaM sandehe / 'ahaM vA mUDhaH, iyaM vA mithyA bhASata' iti sandehe satIti yAvat / dAratyAgI= svstriityaagpaapyutH| Aho!= athavA / parasya striyAH sparzena pAMsulaH = paradArasaMsargadUSitaH / prdaaraabhimshii| 'pAMsulaH puMzcale' iti vizvaH / yadyahaM mUDhastadA'syAratyAgAt pApI syAM, yadIyaM mithyA bhASate, tahi parakalanasaGgrahAcA'haM pApIyAniti yathAsaGkhyamanvayaH / vivAha Adi ko kisI kAraNa se tuma bhala gaye ho, to tumhArA apanI strI kA isa prakAra adharma ke bhaya se (parAI strI kI zaGkA se ) parityAga ( usakA yoM chor3anA) kyA ucita hogA ? / rAjA-(puro hata se ) maiM Apase hI- yaha pUchatA hU~ ki-'isa prasaGga meM mujhe kyA karanA caahie| kyA ucita hai' 'kyA anucita hai| aise samaya meM merA kyA karttavya hai' ?, aise dharmasaGkaTa meM mujhe kyA karanA cAhie ? / kahie,-'maiM hI bhUla rahA hU~' yA- 'yahI (zakuntalA hI) jhUTha bola rahI hai' isa saMzaya meM maiM apanI strI ko chor3a dU~,yA para strI ke sparza se dUSita bana ? ! ___ arthAt-yadi kisI kAraNa se maiM hI bhUla rahA hU~, aura yaha sacamuca merI hI strI hai, to apanI strI ko chor3ane se ghora pApa mujhe lgegaa| aura yadi
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam- [paJcamopurohitaH-(vicArya-) yadi tAvadeva kriytaam-'| rAjA-anuzAstu mAM guruH| purohitaH-atrabhavatI tAvadA prasavAdasmadgRhe tisstthtu| ... rAjA-kuta idam ? / pohita:-tvaM sAdhunaimittikairupadiSTapUrva:--'prathamameva cakravatinaM putraM janayiSyasIti / sa cenmunidauhitrastallakSaNopapanno bhaviSyati, tato'bhinanya, zuddhAntamenAM pravezayiSyasi / viSayyaye tvasyAH pituH samIpagamanaM sthitameva / [virodho nAma sandhyaGgam , 'uttarottaravAkyantu virodhaH' ityuktalakSaNamupadarzitam'bhoH satyavAdin' ityAdinaitadantena] // 32 // ___evam = ittham / vakSyamANa tyA / anuzAstu = upadizatu / AprasavAt = garbhavimokSaparyantaM / putrajanma yAvat / kuta idaM = ka ramAdevam ? / sAdhavazca te ( nimittaM jAnantIti-) naimittikAzca taiH-sAdhunaimittikaiH = siddhaiH, vizvastaiH shissttairdevjaiH| pUrvamupadiSTa upadiSTapUrvaH = puurvmbhihitH| muneH = knnvsy| duhiturpty-dauhitrH-shkuntlaaputrH| tallakSaNopapannaH = cakravartilakSaNayuktaH / enAmabhinandya = prazaMsApUrvakaM zakuntalAmenAm / zuddhAntam = antaHpuraM / viparyaye : yaha jhUTha bola rahI hai, to isake kahane se isa parastrI ko svIkAra karake parastrIgamanarUpI ghora pApa se dUSita hoU~gA / ataH ApahI aise samaya kahieaba maiM kyA karU~ ? // 32 // purohita-(vicAra kara ) to phira Apa aisA karie / rAjA-hA~, gurujI, Apa hI mujhe ucita zikSA de| purohita-yaha zrImatI ( zakuntalA , bAlaka hone taka hamAre hI ghara meM nivAsa kre| rAjA-aisA kyoM ? / purohita-kyoM ki Apako bar3e-bar3e vizvAsI siddha jyotiSiyoM ne (bhaviSyavettAoM mahAtmAoM ne) pahale se hI kaha rakhA hai, ki- Apake pahile hI pahale cakravartI putra utpanna hogaa| aba yadi muni ( kaNva ) kA dauhitra ( muniputrI zakuntalA kA putra ) cakravartI rAjA ke lakSaNoM se yukta hI utpanna hogA, taba to yaha ApakI hI strI hai aura vaha bAlaka bhI ApakA hI hai, yaha bAta siddha ho hI jAegI / taba Apa isakA satkAra karake ise apane mahala 1 'munedauhitraH' paa0|
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 355 rAjA-yathA gurubhyo rocte| purohitaH- ( utthAya-) vatse ! isa ito'nugaccha mAm / zakuntalA-bhaavadi ! vasundhare ! dehi me antaraM / [ bhagavati ! vasundhare ! dehi me'ntaram ] / (-iti saha purodhasA, gautamI-tapasvibhizca rudatI niSkrAntA ) / ( rAjA-zApavyavahitasmRtiH zakuntalAgatameva cintayati ) / (nepathye-) .. AzcaryamaAzcaryama) rAjA-( karNaM dattvA- ) kiM nu khalu syAt / / purodhAH-(pravizya, savismayaM- ) deva ! adbhutaM khalu saMvRttam !! yadA'syAH putro, na tathA bhavettadA / sthitaM = nizcitameva / 'neyaM bhavatAM patnIti nirNaya itthaM syAdityeSA svapiturAzrame eva tadA gamiSyatItyarthaH / ita itaH = amunA mArgeNa / antaram = avakAzam / svodare sthAnamiti yAvat / zApena vyavahitA smRtirysyaasau-shaapmuuddhntiH| zakuntalAgataM = tAM viSayI kRtyaiva / kiM na khalu syAditi / kimetatsyAdityarthaH / kimidaM jAtamityAzayaH / meM sthAna diijiegaa| para yadi isake viruddha-ukta cakravartI rAjA ke lakSaNoM se rahita hI-isake putra hogA, to isakA apane pitA ke pAsa, unake Azrama meM jAnA nizcita hI hai| rAjA-jaisA gurujI ko (Apako ) abhISTa ho, vaisA hI kreN| purohita-( uThakara ) beTI ! idhara se mere pIche 2 A, idhara se| zakuntalA-he bhagavati vasundhare ! mujhe apane garbha meM sthAna de| [ isa prakAra rotI huI zakuntalA purohita jI ke aura gautamI tathA tapasviyoM ke sAtha bAhara jAtI hai / [nepathya meM-] bar3e hI Azcarya kI bAta hai ! bar3e hI Azcarya kI bAta hai !! / rAjA-( kAna dekara sunatA huA-) haiM ! yaha Azcarya kI kyA bAta ho sakatI hai ? / . ___ purohita-(bhItara Akara, AzcaryAnvita ho-) mahArAja ! bar3I hI adbhuta ghaTanA huii|
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam - [paJcamorAjA-kimiva ? / purohitaH-deva ! parAvRtteSu kaNvaziSyeSu- . sA nindantI svAni bhAgyAni bAlA, bAhUtkSepaM rodituzca prvRttaa| rAjA-tataH kim ? / purohitaHstrIsaMsthAnazcA'psarastIrthamArAdutkSipyA'Gka jyotirenAM tiro'bhUt // 33 // ( sarve-vismayaM rUpayanti ) / saMvRttaM = jAtaM / kimiva = kintat / parAvRtteSu = gateSu / seti / svAni bhAgyAni - svamadRSTaM / nindantI = adhikssipntii| sA bAlA = sA shkuntlaa| bAhU utkSipyeti-bAhUtkSepaM = ubhau bAhU utkSipya / sorastADam / rAdituM pravRttA = roditumArebhe / kiJca-striyA iva saMsthAnaM yasya tat-strIsaMsthAnaM = yoSA''kRti / strIrUpam / apsarastIrthamArAt = apsaronAmakasarovarasamIpe / enAM = zakuntalAm / aGke = utsngge| nikSipya = AdhAya / saMsthApya / tAmAdAya / tirA'bhUt = antaradhAt / [ upamA / kriyAsamuccayaH / zaktirnAma sandhyaGga,-'zaktiH punrbhvt| virodhasya prazamana'mityuktaM darzitam / 'zAlinI vRttam' ] // 33 // rAjA-vaha kyA ? / purohita-he deva ! kaNva ke ziSya Adi jaba Azrama ko vApisa cale gae, taba-vaha bAlA zakuntalA apane bhAgya kI nindA karatI huI chAto pITa 2 kara rone lgii| . rAjA-taba phira kyA huA ? / purohita-usI samaya apsarAtIrtha ke pAsa se eka strI kI sI AkRti bAlI pracaNDajyoti ( strI kI taraha kI AkRti vAlI bijalI sI camaka) nikala kara, use godI meM lekara, antardhAna ho gii| [saba- Azcarya kA abhinaya karate haiM / arthAt Azcarya cakita ho jAte haiN|
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 357 rAjA- bhagavan ! prAgevA'smAbhireSo'rthaH pratyAdiSTaH / kiM mRSA tarkeNA'nviSyate / vizrAmyatu bhavAn / / purodhAH-vijayasva / (-iti nisskraantH)| rAjA-vetravati ! paryAkulo'smi / zayanoyagRhamArgamAdezaya / pratIhArI-ido ido devo| [ita ito devaH] rAjA-(parikramya, svagataM-) kAmaM pratyAdiSTAM smarAmi na parigrahaM munestanayAm / balavattu dUyamAnaM, pratyAyayatIce me hRdayam // 33 // eSo'rthaH = eSa zakuntalA prasaGgaH / 'neyamasmatpariNIte'ti rItyA / asmAbhiH = mayA / prAgeva = pUrvameva / prayAdiSTaH = pratyAkhyAtaH / mRSA = mudhaiva / kAkadantaparIkSaNavadvathaiva bhavatA / tarkeNa = Uhena / kiM = kimiti / anviSyate = gaveSyate / kimatra vitaNetyAzayaH / paryAkulaH = zrAntaH / Adezaya = nirdiza / sUcaya / kAmamiti / yadyapi-pratyAdiSTAM = mayA spaSTaM nirAkRtAM / bhAryAtvenA'naGgI rAjA- he bhagavan ! maiMne to isa bAta kA 'yaha merI strI nahIM hai'-isa prakAra pahile hI khaNDana kara diyA hai| ataH aba Apa isa para ( zakuntalA ke viSaya meM ) tarka lagA kara, isakI vRthA gaveSaNA kyoM karate haiM / isa bAta ko hI chor3ie / zAnti se baiThie / jAie vizrAma krie| purohita-mahArAja vijayI hoN| ( jAtA hai)| rAjA-he vetravati ! maiM bahuta vyAkula aura klAnta ho rahA hUM / ataH zayanakakSa kA mArga mujhe dikhalA / pratihArI-(strI sipAhI ) mahArAja ! idhara se padhArie, idhara se / rAjA-(kucha calakara mana hI mana ) / yadyapi usa muni kI putrI zakuntalA ke sAtha -jisakA maiMne spaSTa 1 'mAM hRdayam' paa0|
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ [paJcamo abhijJAnazAkuntalam( - iti niSkrAntAH sarve) * iti paJcamo'GkaH * . kRtAm / munestanayoM = kaNvaduhitaraM zakuntalAM / parigrahaM = patnIm / patnItvena parigRhItAM / kAma = satyaM / na smarAmi = na vibhAvayAmi / tathApi tu = parantu / balavat = nitarAm / adhikaM / dUyamAnam = atiklizyamAnaM / me = mama | hRdayaM = cetaH / pratyAyatIva = vizvAsamutpAdayatIva / nUnaM sA mayA pariNItapUrveti vizvAsa janayatIva / [ atra zakuntalAnirAkaraNena vastuvicchede'pi, duSyantacittakSobha eva prApti prati binduriti dhyeyam / utprekSA, vibhAvanA, anumAnaJcA'laGkArAH / prasaGgazca sandhyaGgaM, muneH kIrtanAt / 'prasaGgo gurukIrtana'mityuktaH / 'AryA'] // 34 // iti zrIguruprasAdazAstrikRtAyAmabhijJAnazAkuntalA'bhinavarAjalakSmyAM pnycmo'ngkH| hI pratyAkhyAna evaM tyAgakara diyA hai, apane vivAha kI bAta mujhe smaraNa nahIM ho rahI hai, parantu atyanta khinna aura vyAkula huA merA mana to isa bAta ko siddha karatA hai, ki-vaha avazya merI hI strI honI cAhie ! // 34 // [ saba-jAte haiM / * paJcama aGka samApta *
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha SaSTho'GkaH [paJcamAGke-aGkAvatAro vA] ( tataH pravizati nAMgarakaHzyAla:, pazcAbAhubaddhaM puruSamAdAya rakSiNau ca ) rakSiNau--(puruSaM tADayitvA-) ale kumbhilaA ! kahi-'kahiM * abhinava-rAjalakSmIH tata iti / SaSThAkAvatArArthamaGkAvatAranAmA paJcamA'GkAvayavabhUto'ryogakSepako'yam / taduktaM vizvanAthena 'aGkAnte sUcitaH paatraistdngksyaa'vibhaagtH| yatrA'Gko'vataratyeSo'GkAvatAra iti smRtaH // iti / dAkSiNAtyAstu 'yannIcaiH kevalaM pAna vibhUtArthasUcanam / aGkayorubhayormadhye sa vijJeyaH pravezakaH // ' iti-sudhAkaroktenoMcapAtraprayojyatvAtpravezako'yamiti matvA'muM SaSThAGke evAntarbhAvayanti / tadanusAribhirasmAbhirapi tathaivA''dRtam / nagare'dhikRto-nAgarakaH / zyAlaH = rAjazyAlaH | pAThAntare-nAgarakazcAsau zyAlazceti vigrahaH / zyAlazcA'tra rAjJa eva, prakRtatvAt / zyAlA tyubhrAtaraH palyAH' ityamaraH / pazcAt -bAhorcaddhastaM-pazcAdvAhubaddhaM = pRsstthbhaagbddhbhujyuglN| rakSiNau = rakSAdhikRtapuruSau / [ 'sipAhI' iti bhASAyAM ] / kumbhilakaH = caurH| 'kumbhila: zAlamIne ca, caura-zlokArthacaurayoH' iti medinii| mahatA maNinA bhAsuraM-mahAmaNibhAsuraM = * atha SaSTha aGka * [rAjA ke sAle-nagara ke kotavAla-kA, tathA donoM hAtha pIche bandhe hue eka puruSa ( dhIvara ) ko pakar3e hue do sipAhiyoM kA praveza ] / donoM sipAhI-( puruSa ko mArate hue ) are cora ! vatA-taine yaha pahu 1 kecana prAJcoM vidvAMsa imaM punaH- 'aGkAvatAra'nAmakaM paJcamAGkabhAgameva manyante / na SaSThamaGkam / 2 'nAgarikazyAlaH' 'nAgarakaH zyAlaH' pA0 /
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 abhijJAnazAkuntalam [SaSTho tue eze mahAmaNibhAzule ukkiNNaNAmAkkhale lAakIe aGgulIae zamAzAdide' ? / [ (puruSatADayitvA-) are kumbhilaka ! kathaya-'kutra tvayaitanmahAmaNibhAsuramutkIrNanAmAkSaraM rAjakIyamaGgulIyakaM samAsAditam' ? ] | puruSaH- (bhItinATitakena- ) pazIdantu pazIdantu me bhaavmishshe| Na hagge idizazza akajazza kAlake / [ ( bhItinATitakena-) prasIdantu prasIdantu me bhAvamizrAH ! / nA'ha. mIdRzasyA'kAryasya kaarkH]| eka:-kiNNu kkhu zohaNe bahmaNezi tti kadua raNNA de pariggahe diNNe ? / . [kinnu khalu 'zobhano brAhmaNo'so'tiM kRtvA rAjJA te parigraho dattaH ? ] / mahAharatnojjvalam / utkIrNAni ( rAjJo ) nAmA'kSarANi yatra tat- utkIrNanAmAkSaram = uTTaGkitarAjanAmAkSaram / rAjJa idaM-rAjakIyaM = rAjJo duSyantasya sambandhi | samAsAditaM = prAptaM / bhItinATitakena = bhayaM nATayitvA / bhAvAzca te mizrAzca bhAvamizrAH = zreSThatamAH / 'mAnyo bhAvastu vaktavyaH' ityukteH| mizrazabdA'tra prazaMsAyAm / akAryasya = steyasya / nedamaGgulIyakaM mayA cauryeNA''sAditamityAzayaH / zobhanaH = zreSThaH / vidyAtaponiSThaH / parigrahaH-pAritoSikaM, dAnaM vA / 'pratigraha' iti pAThe'pi mUlya dedIpyamAna maNi ( hIre ) se jar3I huI, aura jisameM rAjA ke nAma ke akSara khude hue haiM, aisI rAjA ko aMgaThI kahA~ se pAI ? / / puruSa-(bhaya kA abhinaya karatA huA ) he mAlika ! mere Upara dayA karie, dayA karie / maiM aisA anucita kArya ( corI ) karane vAlA AdamI nahIM huuN| eka sipAhI-yadi tUne corI nahIM kI hai, to phira kyA 'yaha satpAtra brAhmaNa hai' aisA samajha kara rAjA ne tere ko yaha dAna meM yA pAritoSika meM 1 'paDiggahe' pA0 / 2 'pratigrahaH /
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH ] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 361 puruSaH: zuNudha dAva, hagge kkhu zakkavadAlavAzI dhIvale / [zRNuta tAvat / ahaM khalu zakAvatAravAso dhIvaraH] / * dvitIyaH- ale pAaJcale ! kiM tumaM ahmehiM vazadi, jAdiM ca pucchIasi ? / [are pATaccara ! kiM tvamasmAbhirvasati, jAtiJca pRcchayase ? ] / nAgarakaH zyAla:-sUaa ! kadedhu savvaM aNukkameNa, mA antarA pddibndhe| [sUcaka ! kathayatu sarvamanukrameNa / mA'ntarA pratibadhAna ] / ubhau-jaM Avutte ANavedi / lavehi le / [ yadAvutta AjJApayati / lapa re ( lapa ) / dAnamityarthaH / upahAsavAkyametat / zakrAvatAraH = tIrthavizeSaH / tacca hApuDa' iti ('mesTa' pradeze gaGgAtIre) prasiddha syAt / dhIvaraH = kaivarttaH / 'kaivarta dAzadhIvarau' ityamaraH / pATacaraH = dasyuH / 'dasyuH, pATaccaraH, stenaH' ityamaraH / vasatiM - nivAsasthAnam / atastava jAtyAdizaMmanaM na prAsaGgikaM, kathaya kuto'GgulIyakamAsAditamiti bhAvaH / nAgarakaH = nagararakSAdhikRtaH kottttpaalH| sUcaketi / praharinAmedam / anukrameNa = AnupUryeNa / antarA = madhye / mA pratibadhAna = darjanena . vighnaM mA kuru / AvuttaH = bhaginIpatiH / 'bhaginIpatirAvuttaH' ityamaraH / ( Avutta = bAbUjI ) / lapa = sarva vizadaM vyAvRNu / puruSa-nahIM, nahIM, sunie to maiM zakrAvatAra ( hastinApura ke nikaTa kA tIrtha vizeSa-'hApuDa' ) kA rahane vAlA dhIvara ( mallAha ) huuN| dUsarA sipAhI-are cora ! hama kyA tere se terI jAti aura terA gA~va nAgaraka zyAla-( kotavAla )-are sUcaka ! ( yaha sipAhI kA nAma hai ), isako prArambha se ( silasile se ) hI saba bAteM kahane do| bIca meM ise tuma mata Toko / ( arthAt tuma bIcameM dakhala mata do)| dono sipAhI-jo hukma sarakAra kA / acchA to kaha re kaha / 1 'pratibadhnIthAH' 'pratibandhaya' 'pratibadhnItaM' pA0 / 2 kvacinna /
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 abhijJAnazAkuntalam [paSThodhIvaraH-zo hagge jAla-valiza-ppahudihiM makchabandhaNovAehiM kuTumbabhalaNaM klemi| [so'haM jAla-baDizaprabhRtibhimatsyabandhanopAyaiH / kuTumbabharaNaM kromi]| nAgarakaH-( vihasya- ) visuddho dANiM se aajiivo| [( vihasya-) vizuddha idAnImasya AjIvaH ] / dhIvaraH--bhaTTake ! mA egvaM bhaNa | [bhattaH ! maivaM bhnn]| zahaje kila je biNindideNahu ze kamma vivajaNIae / pazumAlaNakammadAlaNe aNukampAmidukevi zottie // 1 // jAlabaDizaprabhRtibhiH = jAlabandhanAdyaiH, matsyAnAM bandhane sAdhanabhUtaiH / kuTumbasya bharaNaM = pAlanaM / vizuddhaH = uttmH| AjIvaH = jIvikA | sotprAsaM caitadvacaH / atirhiteyaM tava jIviketyadhikSepo gamyaH / , bhartaH ! = he svAmin / maivaM = maivamadhikSeptumarhasi mAm / sahajamiti / yat kila---sahaja karma = sAhajikaM krm| svabhAvavihitA aajiivikaa| tat-vininditamapi = garhitamapi / na vivarjanIyakam = naiva parityAgamarhati / anukampayA mRduko'pi = kRpArdrahRdayo'pi / chando'dhIte-- zrotriyaH = = zrautayajJAdi karmapravaNo dayAparo vedavit / pazUnAM mAraNameva karmatena-dAruNaH = karaH / 'bhavatIti zeSaH / dayAsAgaro'pi brAhmaNo yajJAdau pazUnAM dhIvara-so maiM jAla-kA~TI Adi machalI pakar3ane ke sAdhanoM se apane muTumba ( bAla-baccoM ) kA pAlana kiyA karatA huuN| nAgaraka-( nagara kA rakSaka = kotavAla )-( ha~sakara )-vAha ! isakI jIvikA to bahuta bar3hiyA hai / ( arthAt bahuta burI jIvikA hai)| dhIvara-he mAlika ! aisA mata kahie / apane svAbhAvika karma ko-yadi vaha burA bhI ho.- to bhI nahIM chor3anA caahie| dekhie-dayA se komala
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam __363 [sahajaM kila yadvininditaM na khalu tatkarma vivarjanIyakam / pazumAraNakarmadAruNo'nukampAmRduko'pi zrotriyaH // 1 // ] / nAgaraka-tado tado ? / [tatastataH ? ] / dhIvaraH-ekkazi diaze mae lohidamacchake pAvide / tado khaNDazo kappide / jAva tazza udalabbhantale pekvAmi-dAva eze mahAlaaNabhAzule aGgulIae pekkhide ! paccA idha vikkaatthaM dazzate jjeva gahide bhAvamizzehi / ettikke dAva edaza Agame / adha maM mAledha, kuTTedha vaa| [ekasmin divase mayA rohitamatsyakaH praaptH| tataH khaNDazaH kalpitaH / yAvattasyodarAbhyantare prekSe,. tAvadetanmahAratnabhAsuramaGgulIyakaM prakSitaM / pazcAdiha vikrayArthaM darzayanneva gRhIto bhAvamitraiH / hiMsane naisargike karmaNi zAmitre tyaktadayaH san pravartata eveti naisargikaM karma na nindniiymityaashyH| 'svadharme nidhanaM zreyaH' iti, 'sahaja karma kaunteya ! sadoSamapi na tyajet / sarvArambhA hi doSeNa dhUmenA'gnirivA''vRtAH // iti ca bhagavadvacanAt / [ vaidhamryeNa dRSTAntaH / aprastutaprazaMsA / 'sundarI vRttam' ] // 1 // tatastataH = agre-agre / tvaritaM kathayeti zeSaH / tvarAyAM dviruktiH / khaNDazaH = khaNDaM khaNDaM / kalpitaH = kartitaH / 'kalpanaM karttane, klaptau' iti vizvaH / udarasyA'bhyantaraM tasmin = daramadhye / mahatA ratnena bhAsura-mahAratnabhAsura = mahAhamaNinA dedIpyamAnaM / vikrayArtha = vikraya kattam / darzayan = ratnA hRdaya vAle zrotriya ( vaidika vidvAn ) brAhmaNa bhI yajJa meM pazuoM ko apane hAtha se mArane kA kara karma karate hI haiM // 1 // nAgaraka-( kotavAla)-hA~, hA~, Age kahA, taba Age kyA huA ? | dhIvara-eka dina maiMne rohU machalI pakar3I / aura usako kATa kara Tukar3e 2 karane para, jaba maiMne usake peTa ke bhItara dekhA, to mahArata se camacamAtI huI yaha aMgUThI dikhAI dii| phira ise becane ke lie yahA~ hastinApura ke bAjAra meM maiMne jyoM hI ise dikhAI, tyoM hI Apa logoM ne mujhe pakar3a liyaa| basa yaha
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 abhijJAnazAkuntalam [SaSThoetAvAna tAvadetasyA''gamaH atha / mAM mArayata, kuTTayata vaa]| nAgarakaH-( aGgulIyakamAghrAya-) jAlua ! macchodalabbhantalagadotti gasthi sandeho, jado aaM Amisagandho vAadi / Agamo dANiM edassa ezo vimarisidabvo, tA edha, lAaulaM jeva gacchara / [( aGgulIyakamAghAya- ) jAluka ! matsyodarAbhyantaragatamiti nAsti sndehH| yato'yamAmiSagandho vAti / Agama idAnImetasyaiSa vimssttvyH| tadetam / rAjakurameva gacchAmaH / rakSiNI-(dhIvaraM prati-) gaccha le gaNThicchedaa ! gaccha / ( iti sarve paritrAmanti ) / [gaccha re granthicchedaka ! gaccha ( iti sarve parikrAmanti ) ] / paNikebhyo darzayanneva ahaM bhvdbhiH| gRhItaH = baddhaH / etAvAn = itthametAvatparimita eva / AgamaH = praaptivRttaantH| atha = zrutvaitadidAnIM / kuTTayata vA = cUrNayata, tADayata vA mAm / ____ matsyodarasyAbhyantare gataM = rohitodarakuharaM gatamidam / iti = ityatra / AmiSagandhaH = mtsymaaNsgndhH| vAti = nissarati / AgamaH = prAptivRttAntaH / vimaSTavyaH = vimrshniiyH| vicAraNIyaH / etam = yuvAmAgacchatam / rAjakula = rAjaaMgUThI isI prakAra mujhe milI hai| aba cAhe Apa loga mujhe mArie, yA pITie / bAta saccI itanA hI hai / __nAgaraka-( aMgUThI ko sUMgha kara ) are jAluka ! ( yaha dUsare sipAhI kA nAma hai )-yaha aMgUThI machalI ke peTa meM se nikalI hai, isa bAta meM to kucha bhI sandeha nahIM hai| kyoMki isameM se machalI kI gandha ( badabU ) A rahI hai| (aura yaha bhI machuvAhI hai, isameM bho sandeha nahIM hai, kyoMki isake zarIra se bhI machalI kI burI gandha A rahI hai ) / aba isameM bicAranA yahI hai, ki-yaha aMgUThI machalI ke peTa meM pahu~cI kaise ? / ataH--Ao, hama loga rAjakula ( mahala rAjadAra ) meM hI cleN| vahIM isa bAta kA ThIka 2 patA lgegaa| 1 visragandhI godhAdI matsyabandha eva nissaMzayam / aGgulIyakadarzanameva vimarzanIyam' iti pAThe-visragandhI = AmamAMsagandhavAn / godhAdo = godhaashnH| godhA-jantuvizeSaH ( 'goha' itiprasiddhaH) / matsyabandhaH = dhIvara ityarthaH / 2 'vimarzanIyaH' pA0 /
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 365 nAgarakaH-sUaa ! idha gouladuAle apamattA paDipAledha maM, jAva imaM aGgulIaaM jahAgamaM bhaTTiyo givedia, tado sAsaNaM paDicchia NikkamAmi / [sUcaka ! iha gopuradvAre'pramattau pratigalayataM mAm , yAvadidamaGgalIyakaM yathA''gamaM bharttanivedya, tataH zAsanaM pratIkSya niSkAmAmi / / ubhau-pavizadu Avutto zAmippazAdatthaM / [pravizatu Avutta svAmiprasAdArtham ] / . (nAgarakaH-parikramya niSkrAntaH ) sUcaka:--jAlua ! cilAadi kkhu Avutte / [jAluka ! cirayati khalbAvuttaH ] 1. gRham / granthicchedakaH = caarH| gopurasya dvAre-gopuradvAre = nagaradvAre / 'puramAtre'pi gopura miti rtnkoshH| apramattau = sAvadhAnau / bhartunivedya = bhatre = rAje nivedya / zAsanam = tasya AjJAM / rAjAjJAm / pratIkSya = gRhItvA / niSkAmAmi = nissarAmi / AgacchAmi / svAmino= rAjJaH / prasAdAyetiprasAdArtha = prasannatArtham / aGgulIyakasya lAbhAdrAjA nUnaM tvayi prasIdediti bhAvaH / prAkRtabhASAyAM ca caturthyarthe'tra SaSThI bodhyA / nAgaraka-( kotavAla )-are sUcaka ! tuma loga yahIM nagara ( rAjadarbAra ) ke daravAje para hI tthhro| aura sAvadhAnI se merI pratIkSA kro| taba taka maiM mahArAja ke sAmane isa aMgUTho ko upasthita karake, isake pAne kA pUrA pUrA hAla unase kaha kara, unakI AjJA lekara, zIghra hI AtA huuN| donoM sipAhI-jAie, mahArAja se inAma aura tarakkI pAne ko jaaie| [nAgaraka-kucha dUra cala kara, bAhara nikala jAtA hai / sUcaka-are jAluka ! kotavAla sAhaba ko Ane meM bahuta dera ho rahI hai, kyA bAta hai ? 1 'ima' / 2 'pratipAlayata imaM, yAvadrAjakulaM pravizya niSkrAmAmi' / 3 'prtiissy|
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 abhijJAnazAkuntalam [SaSTho jAlakaH--NaM azalokzappaNIA lAANo honti / [nanvavasaropasarpaNIyA rAjAno bhavanti ] / sUcaka:---phullanti ne aggahatthA assa' badhAtthaM sumanaso vigaddham / [ sphurato me'grahastIvasya vadhArtha sumanasaH pinadbhUma] / dhIvaraH--NAlihadi bhAve akAlagamAlaNe bhAavihu~ / / [ nA'rhati bhAvo'kAraNamAraNaM Avayitum / / jAlukaH--(vilokya-) eze ahmaNaM izzAle patte gelia lAazAzaNaM Aacchadi / zampadaM eze zaulANaM muhaM pekkhada, ahavA gidaziAlANaM balI hodu| cirayati = vilmbte| avasare satyumasarpaNIyAH-avasaropasarpaNIyAH = satyabasare darzanIyAH / na hi rAjJo darzanaM bhRtyaiH sarvadA labdhaM zakyamata eka vilamba ityaashyH| bhAvayituM = cintayitum / vicArathitum / zuno mukhaM drakSyati = jAluka-are bhAI ! rAjA logoM kA milanA to mauke se hI hotA hai / isameM dera lagAnA to sAdhAraNa bAta hai| sUcaka-isako phAMsI ke takhte para car3hAne ke lie aura vadhya cinha svarUpa mAlA pahirAne ko, mere hAtha phar3aphar3A rahe haiM / (pahile samaya meM jisako phA~sI va zUlI se prANa daNDa hotA thA, usako lAla phUloM kI mAlA pahirAI jAtI thI-yaha purAnI prathA thii)| arthAt-isa dhIvara ko corI ke aparAdha meM prANadaNDa honA nizcita hai, aura maiM bhI isako vadhyacinha svarUpa mAlA pahirAne ke lie utAvalA ho rahA huuN| kara kotavAla sAhaba AveM, aura kaba isako lAla mAlA phiraauuN| dhIvara-bhAva ! ( bAbUjo!) binA aparAdha hI mujhe mArane kI bAta Apako nahIM socanI caahie| jAluka-(sAmane dekhakara-) yaha dekho, hamAre mAlika (kotavAla sAhaba) 1 'imaM gaNThicchedaaM bAbAdidum' / [imaM granthicchedakaM vyApAdayitum'] pA0 /
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 367 - - 'eSo'smAkamIzvaraH patre gRhItvA rAjazAsanamAgacchati / sAmpratameSa svakulyAnAM mukhaM prekSatAm / athavA gRdhrazRgAlAnAM balirbhavatu] / (pAThAntare cchAyA-) [eSa nau svAmI patrahasto rAjazAsanaM pratIkSyetomukho dRzyate / gRdhrabalibhaviSyasi / zuno mukhaM vA drkssysi]| nAgarakaH--( pravizya - ) 'sigdhaM 'sigdhaM evaM-'( ityokte- ) ['zInaM zIghramenam -' ( ityokte-)]| dhovaraH-hA hadosi / ( --iti viSAdaM nATayati ) / [hA hato'smi ( -- iti viSAdaM nATayati )] / nAgaraka:-'muJcadha jAlovajIviNaM / uvapaNNe se aGguliassa Agame / ahma zAmiNA jAva kdhidN| . [-- muJcataM jAlopovinam / upapanno'syAGgulIyakasyA''gamaH / asmatsvAminA yAvatkathitam ] / .. sUcakaH-jahA ANavedi Avutte / jamavazadi gadua paDiNiutte khkhu eze / (-iti dhIra bandhanAnmocayati ) / kukkurabhakSyo bhaviSyasi / upapannaH = saGgataH / yamasadanaM = kAlamukhaM / punarujIvita ivAyaM dhIvara ityAzayaH / hAtha meM sarkArI hukma kA paravAnA lie hue idhara hI A rahe haiN| mAlUma hotA hai-yA to boTI 2 kATakara tere ko ( yA isako ) gIdha evaM cIla kauvoM ko khilAne kA hukma huA hai, yA tujhako ( yA isako) kuttoM se nocavA kara mArane kI AjJA huI hai| - nAgaraka-( Akara) 'isako jaldI se, jaldI se--- --' (itanA AdhA hI vAkya sunakara-) dhIvara-(apane vadha kA hI hukma samajha kara) hAya ! hAya !! maiM niraparAdha mArA gayA ! / ( viSAda aura zoka kA abhinaya karatA hai)| * ' nAgaraka-(isa dhIvara ko)-chor3a do'| isakI kahI huI aMgUThI milane kI bAta bilakula saca hai-yaha hamAre prabhu ( mahArAja ) ne kahA hai| sUcaka--jo hukma sarkAra kA / yamarAja ke ghara jAkara hI yaha lauTA hai /
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ wwwmarimmmwarnimawww.w 368 abhijJAnazAkuntalam- [SaSTho[ yathA''jJApayati AvuttaH / yamasadanaM pravizya pratinivRttaH khalveSaH ( -iti dhIvaraM bandhanAnmocayati )] / dhIvaraH--bhaTTake ! zampadaM tuha kIlake me jiivde| (- iti pAdayoH patati ) / [ bhartaH ! sAmprataM tava krI taka meM jIvitam (- iti pAdayoH patati)] / nAgarakaH--uddhehiM ! ese bhaTTiNA aGgulIma-mulla-sammide pAridozie de pasAdIkide / tA gehna edaM / (-iti dhIvarAya kaTakaM ddaati)| [uttiSTha ! etadbhA'GgulIyamUlyasaMmitaM pAritoSikante prasAdIkRtaM, tad gRhANedam (-iti dhIvarAya kaTakaM dadAti )1 / / dhIvaraH--( saharSa, mapraNAmaJca pratigRhya- ) aNuggahIdosi / [(saharSe, sapraNAmaM ca pratigRhya-) anugRhIto'smi / ____ krItakaM = krItamiva / ayamahaM bhavato dAsaH saMvRtto'smIti bhAvaH / bhavatkRpayaivA'haM sampatti mukto'smIti yAvat / aGgulIyakasya mUlyena saMmitaM = tulyamaGgulIyakamUlyasaMmitaM / prasAdIkRtaM = kRpayA dattaM / kaTakaM = hastA''bharaNam / arthAt-corI ke aparAdha meM isako mRtyu daNDa honA nizcita thaa| para bhAgya se hI yaha mRtyu ke mukha se baca gayA hai| (dhIvara kI hathakar3I ber3I Adi bandhana kholatA hai ) / dhIvara he mAlika ! aba to merA jIvana hI ApakA kharIdA huA ho gayA hai / arthAt-maiM to aba ApakA kharIdA huA gulAma ( ho gayA ) huuN| (pairoM meM giratA hai)| nAgaraka-uTha, uTha, aura mahArAja ne prasanna ho aMgaThI ke mUlya ke barAbara yaha sone kA kar3A bhI tujhako inAma ke rUpa meM diyA hai| (dhIvara ko ratnajaDita sone kA kar3A detA hai)| dhIvara-( harSa pUrvaka praNAma karake, kar3e ko lekara ) ahA ! maiM anugRhIta ho gayA / maiM kRtArtha ho gyaa| 1 'yamavasati' paa0|
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] 24 abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 369 jAluka:--eze kkhu raNNA tadhA aNuggahIde jadhA zulAdo odAlima hatthikvandhe shmaalovide| [eya khalu rAjJA tathA'nugRhIto,-yathA zUlAdavatAya' hastiskandhe samAropitaH] / sUcaka:--Avutte ! pAlitozieNa jANAmi-'mahAlihaladaNeNa aMgulIaeNa izAmiNo bahumadeNa hodavvaM' / [Avutta ! pAritoSikeNa jAnAmi-'mahAharatnenA'GgulIyakena svAmino bahumatena bhvitvym']| nAgaraka:--Na tassi bhaTTiNo mahAlihaladaNaM tti kadua paridozo / etti uNa tkkemi-|| [na tasmin bhattumahAharatnamiti kRtvA pritossH| etat punstkyaabhi-']| hastiskandha iti / zUlAdavatArya = zUlAkhyAnmAraNasAdhanAllauhadaNDAdavaropya / hastiskandhe = gajaskandhe / 'mahati saMmAnapade / zUlena vadhyo rAjasaMmitaM satkAra prApita iti yAvat / pAritoSikeNa = dhIvarasya satkAreNa / mahArha ratnaM yatra tena = bahumUlyamaNikhacitena / ata eva . rAjJo-bahumatena = atipriyeNa / tasmin = aGgulIyake / mahArha ratnaM yatra tat-mahAharatnam = anagharatnaghaTitam / iti kRtvA = iti hetoH| jAluka-isake Upara to mahArAja ne aisI kRpA dikhAI hai, mAnoM-ise zUlI para se ( phA~sI ke takhte para se) utAra kara hAthI ke haude ke Upara hI baiThA diyA hai| arthAt -kahA~ to isako corI ke aparAdha meM zUlI (zUlI se vadha) hone vAlI thI, aura kahA~ ulaTA ise ratnajar3ita bahumUlya kaDA inAma mila sUcaka-sAra ! isako mahArAja ne yaha jo inAma diyA hai, isase maiM samajhatA hU~, ki-bahumUlya ratna se jar3I huI aMgUThI mahArAja ko bahuta hI pyArI hai| mAMgaraka (kotavAla)-'usa aMgUThI meM bahumUlya ratna jar3e haiM, isI lie vaha aMgaThI mahArAja ko jyAdA pyArI hai' yaha bAta nahIM hai / para maiM to aisA samajhatA
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 370 abhijJAnazAkuntalam [SaSTho ubhau-kiM uNa / [kiM punaH ?] / nAgarakaH-'tassa dasaNeNa bhaSTiNA kovi ahimado jano sumaridotti / jado muhUttaraM paidigambhIro vi pajjumsuamaNA aasii| ['tasya darzanena bharcA ko'pyabhimato janaH smRta' iti / yato muhUrta prakRtigambhIro'pi paryutsukamanA AsIt / sUcakaH--doside, zoide a dANiM bhaTTA AvRtteNa / [toSitaH, zocitazcedAnIM bhartA Avuttena] / jAlukaH--NaM bhaNemi-'imazza macchazattaNo kide'| (-iti dhIvaramasUyayA pazyati ) / paritoSaH = santoSaH / snehH| tarkayAmi = sambhAvayAmi / tasya = aGgulIyakasya / abhimataH = praNayI / iti = itthaM / tarkayAmIti pUrveNa sambandhaH / yataH= ata evA'yaM mama tarko, yadayaM rAjA prakRtyA gambhIro'pi = gambhIra prakRtirapi / muhUrta = kSaNamAtra / paryutsukaM mano yasyAsau-paryutsukamanAH = utknntthitcetaaH| cetaso. skaNThitena kSaNaM smaranniva praNayapezalaM kaJcana janaM rAjA khinno'bhUditi bhAvaH / toSita:= aGgulIyakapradAnAt / zocitaH= utkaNThA''kulIkRtaH / priyajanasmArakatayA'GgulIyakasya zokapradatvam / donoM sipAhI-vaha kyA ? / arthAt Apa kyA samajhate haiM ? / nAgaraka-usa aMgUThI ko dekhakara mahArAja ko kisI bhUle hue apane pyAre bandhu (zakuntalA ) kA smaraNa ho gayA hai| kyoMki usa aMgaThI ko dekhate hI, mahArAja svabhAva se hI gaMbhIra prakRti vAle hone para bhI, ghar3I bhara ke lie atyanta utkaNThita evaM vyAkula aura utsukacitta ho gaye the / sUcaka-taba to Apane vaha aMgaThI dikhAkara mahArAja ko santoSa dene ke sAtha hI sAtha zoka meM bhI DAla diyaa| jAluka-yoM kaho, ki-isa machalI mAranevAle dhIvara ke lAbha ke lie 1 'mAcchiabhattuNo' [ mAtsyikabhartuH ] pA0 /
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATokA-virAjitam 371 [nanu bhaNa-'asya matsyazatroH kRte']| ( iti dhIvaramasUyayA pshyti)| dhIvaraH--bhaTTAlake ! ido bhalu tujhANampi zulAmullaM hodu / [bhaTTAraka ! ito'ddhaM yuSmAkamapi surAmUlyaM bhavatu] / jAluka:--ettake jujaI / [ etAvadyujyate / nAgarakaH-dhIvala ! mahattale zampadaM ahmANaM pia-vaaszake zaMvuttezi / kAdaMbalIzakkhike kkhu paDhamaM zohide icchIadi / tA ehi / zuNDiAloM jeva gacchA / [dhIvara! mahattaraH sAmpratamasmAkaM priyavayasyaH saMvRtto'si / nanu-iti roSe / pAThAntare-matsyairjIvanti te mAtsyikAH, teSAM bhartA, tasyamAtsyikabhartuH-kRte = dhIvarAdhirAjasyA'syaiva lAbhAya / anena aGgulIyakasya nivedanena dhIvarasyaiva lAbho jAto, nA'smAkamityasmAbhirvRthaiva rAjA kheditaH, vayamapi ca mudhaiva zrAntA iti-sA'sUyamiva, sAdhikSepamiva ca utkocalubdhasya sUcakasya nAgarakarAjapuruSasya vacanam / itthaM nAgarakarAjapuruSasya bhAvaM buddhavA mAtsyiko'rddha pAritoSikAdAtuM pravartateito'rddhamiti / itaH = kaTakAt / surAmUlyaM = surApAnopakalpanam / 'sumanomUlya'miti pAThe-puSpamAlAmUlyamiti tadarthaH / 'sumanomUlya miti ca vinayadarzanAya / etadyujyate = yuktametattaveti utkocaprItasyoktiH / mahattaraH = ati hI, mahArAja ko Apane itanA kaSTa diyA / kyoMki-lAbha to isa machuve kA huA, jo ise inAma meM ratnAbharaNa prApta ho gayA, aura kaSTa hama logoM ne utthaayaa| dhIvara-he mAlika ! isameM se AdhA hissA Apa logoM kA bhI-phUlamAlA, pAna-pattA, zarAba Adi ke kharca ke lie rahegA! jAluka-yaha bAta bahuta hI ThIka tumane kahI hai| nAgaraka-are dhIvara ! aba to tUM hamArA bar3A bhArI mitra (dosta ) 1 'bhnnaami'| 2 'sumnomuulym|
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 abhijJAnazAkuntalam- SaSThokodambarIsAkSikaM khalu prathama sauhArdamiSyate / tadehi / zauNDikAlayameva gcchaamH]| ||prveshkH // . [iti pnycmo'ngkH]|| mahAn / saMvRtto'si = jAto'si / * kAdambarIsAkSikaM = surAsAkSikaM / prathamasauhArdai = sauhRdaM / maitrI / maitrIprArambhaH / surAsAkSikaM hi madyapAnAM sauhRdaM bhavati / tavApi cA'smAbhiH saha tathaiva surAsAkSikA maitrI bhavatviti bhAvaH / ___ 'kAdambarIsakhitvaM prathamazobhita miti pAThAntare-kAdambarIsakhitvaM = madyamaitrI / ekatra pAnena jAtA mdymaitrii| prathamazobhitam = AdAvucitam / adya yAvanna jAteti maitryAM prAthamyam / zauNDikanilayaM = zauNDikAlayaM / madyavikreta. gRham / 'zauNDiko mdyvikryiitymrH| pravezaka iti / nIcapAtraprayojitatvAcca pravezako'yam / 'samApta' iti shessH| hI ho gayA hai / aura hama logoM kI naI mitratA to madya kI sAkSI meM hI huA karatI hai, ataH A, madya pIne ke lie madya banAne vAle ke nivAsasthAna (kalavariyA) meM hI cleN| pravezaka( = bhAvI aura bhUta bAtoM kI nIca pAtroM dvArA sUcanA-) samApta / 1 'kAdambarIsakhityamasmAkaM prathamazobhitaM' / 2 'zauNDikApaNaM' 'zauNDikanilaya' / 3 imam 'aGkAvatAra' iti, 'paJcamA'GkazeSa' iti ca kecinmanyante / 4 'atraiva paJcamAGkasamApti kecana manyante / kecana naiva manyante /
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ [atha SaSTho'GkaH / (tataH pravizatyAkAzayAnena 'sAnumatI ) / sAnumatI-NivattidaM mae pajAaNivattaNijaM accharAttitthasandihU~ / tA jAva sAhujaNassa ahiseakAlo bhave, dAva sampadaM imassa rAesiNo vuttantaM paJcakkhIkarissaM / NaM menAsaMbandheNa sarIrabhUtA dANi me sauntalA / tae a duhiduNimittaM sandipUjvami / (samantAdavalokya-) kiNNu kkhu uvasthiducchavevi diahe NirucchavArambha via evaM rAmaulaM dIsadi ? / asthi me bihavo sarva paNidhANeNa jANiduM / kintu sahIe mae Adaro maannidvyo| bhodu / imANaM jjeva ujANabAlaANaM pAssaparivattiNI bhavia tirakaraNIe vijjAe pacchaNNA ublhihN| (.-iti nATyenA'vatIya sthitaa)| [nivartitaM mayA paryAyanivartanIyamapsarastIrthasaMdiSTam / tadyAva AkAzayAnena = vimAnena / sAnumatIti, mizrakezIti vA-apsarovizeSanAmadheyam / nirvatitaM = sampAditaM / paryAyeNa nirvartanIyaM-paryAyanirvarttanIyam = kramazaH sampAdanIyaM / vArakrameNAnuSTheyam / apsarastIrthe sAMnidhyam = [AkAzayAna (vAyuyAna) se sAnumatI nAmaka apsarA kA prvesh]| sAnumatI-pArI-pArI se pratyeka apsarA ke lie karttavyabhUta apsarAtIrtha meM sAnnidhya = apsarA tIrtha meM upasthiti-rUpI apane kArya ko to maiMne kara hI liyA hai / aba usase maiM khAlI huuN| aba to jaba taka dharmAtmAoM ( sAdhusanta, sadgRhastha Adi ) kA snAna kA punaH samaya ho, taba taka isa rAjarSi duSyanta ke hAla-cAla ko hI apanI A~khoM se dekhuugii| kyoMki-menakA 1 kaizcidita eva SaSThAGkArambho mnyte| 3 'saMniddha' [ sAMnidhyaM / 2 mizrakezIti kacitpAThaH / 4 'saaNnidhym|
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 abhijJAnazAkuntalam- [SaSThosAdhujanasyA'bhiSekakAlo bhavettAvatsAmpratamasya rAjarvRttAntaM pratyakSIkariSyAmi / nanu menakAsambandhena zarIrabhUtedAnI meM zakuntalA / tayA ca duhitRnimittaM sandiSTapUrvA'smi / ( samantAdavalokya-) kinnu khalu upasthitotsave'pi divase nirutsavA''rambhamiva idaM rAjakulaM dRzyate / asti me vibhavaH sarva praNidhAnena jJAtum / kintu sakhyA mayA''daro apsarastIrthe nivAsaH / 'sandiSTa'miti paatthe-krttvymityrthH| yAvat = yAvatkAlaM / sAdhujanasya = dhArmikalokasya / abhiSekakAlaH = snAnasamayaH / prAtaHkAlaH / 'bhavatIti zeSaH / dhArmikajanasnAnasamayaM-ekaikasmin divase prabhAtakAle ekai. kayA'psarasA saMnihitayA'psarastIrthe sthAtavyamiti hi niyamaH / tatrA'dya mama payoya AsIt / sa mayA'nuSThito yathAvat / idAnIM tato labdho'vakAza iti bhAvaH / sAmpratam = idAnIm / vRttAntaM = samAcAraM / pratyakSIkariSyAmi % anubhvissyaami| ___ nanu-iti nizcaye / menakAyAH sambandhAt = menakA'patyatayA / zarIrabhUtA = shriirtulyaa| nitarAM priyaa| tayA ca = menakayA ca / duhitRnimittaM = svatanayArtham-( zakuntalArtham ) / pUrva sanTiSTA-sandiSTapUrvA = dattasandezA'smi / 'zakuntalA-manovinodAthai rAjJo duSyantasya vRttAntastvayA vilokya tasyai kathanIya' iti menakayA svaputrIpremNA niveditA'smIti bhAvaH / samantAdvilokyAha-ki nviti / upasthita utsavo yasmin , tasmin- upasthitotsave = sannihitavasantamahotsave'pi / divase = samaye / utsavAnnirgataH-nirutsavaH, tathA Arambho yasya tatnirutsavA''rambham = utsavArambhazUnyaM / nirvyApAraM / rAjakulaM = rAjagRhaM / prANidhAnena = smaadhinaa| yogshktyaa| jJAtuM vibhavaH = mama sAmarthyam / yadyapyasti / tathApisakhyAH (menakAyAH)zakuntalAyA vA / AdaraH aagrhH| 'svacakSuSaiva sarverAjakulavRttaM (apsarA) ke sambandha ke kAraNa (menakA kI putrI hone se) zakuntalA mujhe mere prANoM se bhI bar3hakara pyArI hai / menakA ne bhI apanI putrI ke prasannatArtha yahA~ kA hAla kahane ke lie mujhe pahile se hI kaha rakhA hai / isI lie to yahA~ se menakA duHkhI zakuntalA ko uThAkara le gaI thii| ( cAroM ora dekhakara-) isa samaya vasantotsava ke upasthita hone para bhI yaha rAjakula utsava ke Arambha (taiyArI) se vimukha kyoM ho rahA hai ? arthAt- utsava manAne kI taiyAriyA~ yahA~ kyoM nahIM dikhAI de rahI haiM ? / yadyapi maiM samAdhi evaM dhyAna Adi ke bala se
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 375 mAnayitavyaH / bhavatu / anayorevodyAnapAlikayoH pArzvaparivartino bhUtvA tiraskariNyA vidyayA pracchannA upalapsye (-iti nATayenA'vatIrya sthitA ) / (tataH pravizati cUtAGkuramAlokayantI ceTA, tatpRSThe'parA ca ) / prathamA-kadhaM uvatthido mahumAso ? / [kathamupasthito madhumAsaH !] / vilokya pratyahamatrA''gatya tatratyo vRttAnto varNanIyastvayeti tannirbandhaH / pAlayitavyaH = paripAlanIyaH / ato na samAdhinA vibhAkyAmi, kintu locanAbhyAmeva sarva pazyAmItyAzayaH / udyAnapAlikayoH = upavanarakSikayoH / pArzvavartinI = nikaTasthitA / tiraskariNyA vidyayA = antardhAnavidyayA / upalapsye = jJAsyAmi / avatIrya = gaganatalAdavatIrya / sthitA = ceTyonikaTe nigUDhaM sthitA / cUnA. 'Gkuram = AmrAGkaraM / ceTI = daasii| tatpRSThe = dAsIpRSThe aparA = dvitiiyaapicettii| kathamupasthita iti / svahRdayA''mantraNametat / madhumAsaH = vsntmaasH| 'caitra' iti yAvat / kuta etajjJAtamata Aha - Age-pIche kI sabhI bAteM jAnane kI zakti rakhatI hUM, parantu merI priya sakhI zakuntalA kA 'saba hAla apanI AMkhoM se dekhakara tuma yahA~ Akara kahanA' yaha Agraha bhI mujhe mAnanA ucita hai / acchA ! ina donoM udyAnapAlikAoM ke pAsa meM hI upasthita raha kara, tiraskariNo (antardhAna) vidyA ke bala se, inako dikhalAI na par3akara, maiM guptarUpa se inako saba bAteM sunatI huuN| [akAza se vAyuyAna se utarane kA abhinaya karatI huI donoM udyAnapAlikAoM ke pAsa ho Akara chipa kara khar3I ho jAtI hai ] / [Ama kI maJjarI ko dekhatI huI eka ceTI ( dAsI) kA, tathA usake pIche hI pIche dUsarI ceTI = dAsI kA bhI praveza] / pahilI dAsI-(Ama ke maura-maJjarI ko dekhakara ) haiM ! kyA madhumAsa ) vasanta mAsa-vasanta Rtu kA pahilA mahonA caitramAsa A gayA ! / vasanta Rtu meM caita ke prArambha meM hI AmoM ke mAro A jAtI haiM / aura caita meM hI vasantotsava aura ratikAmamahotsava dhuraho Adi kA melA bhI hotA hai ] /
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 abhijJAnazAkuntalam [SaSThoAtamma hariapaNDura ! jIvia ! sattaM vasantamAsassa / diTTho'si cUdaoraa ! udumaGgala tumaM pasAemi // 2 // [AtAmra-harita-pANDura ! jIvita ! satyaM vsntmaasyoH|| dRSTo'si cUtakoraka ! RtumaGgala! tvAM prasAdayAmi // 2 // AtAmrati / AtAmrazcAsau haritazca, pANDurazca-tatsambuddhau-he AtAmraharitapANDura ! / Amro hi mukhe ISadraktaH, anyatra ca kiJciddharitaH, pANDuravarNazca bhavatyeva / vasantamAsasya = mdhumaassy| pAThAntare-vasantamAsayozca / satyaM jIvita ! = vastutaH prANabhUta ! / AmrAGkuge hi sarvAtizAyisaurabhyo vasantamAsasya sarvasvAyate / cUta koraka = he Amrakoraka ! / 'kalikA korakaH pumAn' ityamaraH / Amrakorako'tra lakSaNayA-cUtamaJjarI / dRSTo'si = tvamasmAbhiH prathamameva dRSTo'si / ataH-RtumaGgala ! / Rtorvasantasya maGgalamiva maGgalaM, tatsambuddhau rUpamidam / he vasantatasaubhAgya ! / AdAvudbhavAnmaGgalatvA''ropa Amrakorake / tvAM prasAdayAmi = tvAM praNamAmi / anukUlayAmi vA / 'AtammahariaveNTaM ussasi via vasantamAsassa / dilu cUaGkaraaM chaNamaGgalaM NiacchAmi' // ['AtAmraharitavRntamuccasitamiva vasantamAsasya / dRSTaM cUtAGkurakaM kSaNamaGgalyaM niyacchAmi' ]-iti pAThAntare tu vRnta-phalamukhA'grabhAgaH, tadvandhanaM ca / ucchasitamiva-prANasamaM / kSaNe-utsave / mngglyN-mngglaashNsi| vasantotsavamaGgalasUcakaM / niyacchAminizcinomi / praNamAmi, gRhNAmi vA- ityarthaH / [ utprekSA / 'gAthA' ] // 2 // ___ kucha lAla raMga lie hue, hare va pIle (jarda ) raMga se zobhita, vasanta mAsa ke sacce jIvana svarUpa, vasanta Rtu ke maGgala rUpa ( vasantaRtu ke maGgalamaya Agamana kI sUcanA dene vAle ) he Amra ke koraka ! (he Ama kI maJjari ! yA he Ama kI kali ! ) tumhArA Aja hamane pahile pahala darzana kiyA hai, ataH Apako prasanna karane ke lie, maiM Apako praNAma karatI hU~ // 2 // 1 vasantamAsasya' pA0 /
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 377 dvitIyA-parahudie ! kiM edaM eAiNI mantesi ? / [parabhRtike ! kimetadekAkinI mantrayase ?] / prathamA-mahuarie ! cUakaliaM pekkhia ummattiA kkhu parahudiA hodi| [ madhukarike ! cUtakalikA prekSya unmattA khalu parabhRtikA bhavati / dvitIyA-(saharSa tvarayopagamya-) kadhaM uvasthido mahumAso ! / [kathamupasthito madhumAsaH !] / prathamA--mahuarie ! tavAvi eso kAlo madavinbhamuggIdANaM | parabhRti keti / prathamaceTInAmadheyamidam / ekAkinI = svayameva / kimetanmantrayase = kimidaM tvamAlapasi ? / madhukariketi / dvitIyasyAzceTayA nAmadheyamidam / cUtasya = Amrasya / kalikAM - korakaM / parabhRtA eva-parabhRtikA = kokilA / ceTI ca / vasante kokilA cUtAGkuraM dRSTvA yathA hRSyati, tathA-ahamapi parabhRti kA nAma ceTI nAmasAmyAtkokileva-Amra dRSTvA prahRSyAmi / unmattA = unmatteva harSataralA / kathaM = kim ? / kathaM = kathaM sahasaiveti vaarthH| madhu karikA dUsarI ceTI-bhI paribhRtike ! tUM akelI hI akelI kyA bar3a-bar3A rahI hai ? / ( kyA bAteM kara rahI hai ? ) / ___pahilI dAsI-he madhukarike ! cUtakalikA (Ama kI kalI, yA Ama kI maJjarI ) ko dekhakara parabhRtikA unmatta ho hI jAtI hai| (paribhRtikA = koyala / aura pahilI ceTI kA bhI yahI nAma hai)| arthAt-maiM AmakI kalI ko dekhakara, koyala kI taraha masta hokara, svayaM hI cahacahA ( bola ) raho huuN| dUsarI ceTI-( saharSa, jaldI se pAsa meM jAkara ke ) haiM ! yaha kyA ? / madhumAsa = vasanta Rtu kA mahInA-(caitramAsa ) kyA A gayA ? / athavAvAha ! aba to madhumAsa A hI gayA ! / pahilI ceTI-he madhukarike ! = hebhramarike ! tere madabhare va umaGgabhare gItoM
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 abhijJAnazAkuntalam [SaSTho [madhukarike ! tavA'pyeSa kAlo medavibhramodgItAnAm / dvitIyA--sahi' ! avalambassa maM jAva aggapade pariTTidA bhavia cUappasa gehnia sampAdemi kAmadevassa aJcaNaM / / [ sakhi ! avalambasva mAm / yAvadagrapade paristhitA bhUtvA, cUtaprasavaM gRhItvA, sampAdayAmi kAmadevasyA'rcanam ] / prathamA-jai evaM tA mamAvi addhaM accaNaphalassa / [ yadyevaM tanmamApyarddhamarcanaphalasya ] / nAma cettii| kiJca-madhukaryeva madhukariketi vyutpattemadhukarikA bhramaryapi, nAmasAdRzyAt , ata Aha-taveti / tava = mdhukrikaayaashcettyaaH| bhramaryAzca / eSaH = vasantasamayaH / madena yo vibhramastena-udgItAnAM-madavibhramodgItAnAm = unmadamavilAsasavibhramatArataragItAnAM / kAlaH = ucitaH samayaH / bhramarI kila vasante sahakArakorakeSu, maJjarISu ca bhrAmyantI savibhramaM kala gAyati / tvamapi ca gItavinodapriyA bhramarIva gItaM prArabhasva / avalambasva = karAgreNA'balambanaM dehi / padayoragre-iti-agrapade = pAdAGgulIsamAzrayeNa / paristhitA = unnatA / cUtasya prasavam = cUtamaJjarIm / Amrasya prAMzulabhyatvAdvAlAyAstallAbhAyA'grapadAvasthitirucitaiva / abhinavacUtamaJjarIbhiH kAmArcanaM madanotsave bhavatIti lokasamayaH / yadyevaM = yadi cUta prasavaM tvaM kAmArcanAyA'vacinASi, tarhi arcanaphalasya = kAmapUjAphalasya / arddham = arddhaM phalaM mamApi bhavatu | arddha phalaM tvaM mahyaM dehi, tadA taba sAhAyyamAcarAmAti bhaavH| kA bhI to yahI samaya hai| (madhukarikA = bhramarI-bhI vasanta meM masta ho kara, AmakI maJjariyoM para va phUloM para gUMjatI phiratI hai, aura terAbhI nAmamadhukarikA = bhramarI hai hI, ataH tUM bhI Anandavibhora ho mastI se gAnA gaa)| dUsarI ceTI-he sakhi ! mujhe to tUM yadi thor3A sahArA deto maiM apane pairoM ke agrabhAga para (pakSoM ke sahAre ) khar3I hokara, AmakI kalI ko tor3akara, usase bhagavAn kAmadeva kI pUjA karUM / pahilI ceTI-yaha to Thoka hai, para kAmadeva ke pUjana ke phala meM yadi AdhA phala merA bhI hissA rahe, tabhImeM terI sahAyatA kara skuuNgii| 1 vizrambhodgItAnAM' pA0 /
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ s:] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 379 dvitIyA-sahi ! abhaNide vi evaM sampajai eva / jado evaM jeva jo idaM sarIraM dvidhA bhiNNaM pajAvaiNA / (sakhImavalambya cUtaprasavaM gRhItvA-) bhammahe ! appabuddhovi cUappasavo bandhaNabhaGgasurahI rAadi / (kapotahastaM kRtvA-) Namo bhaavade maaraddhajA / [ sakhi ! abhaNite'pyetatsampadyate eva / yata ekameva nau etaccharIraM, dvidhA bhinnaM prajApatinA / (sakhImavalambya cUtaprasavaM gRhItvA-) ammahe ! aprabuddho'pi cUtaprasavo bandhanabhaGgasurabhI rAjate ! / (kapotahastaM kRtvA-) namo bhagavate makaradhvajAya ] / arihasi me cUaGkara ! diNNo kAmassa gahidacAbassa / pahiajaNajuailakkho paJcantario saroM hoho // 3 // abhaNite'pi = anAkhyAne'pi / tvadanuktAvapi / idaM = kAmadevapUjAyAH phalArddham / dvidhA bhinnaM = dvidhAkRtamiva / AvayoH snehAtizayadarzanAdevaM mayA'bhedo jJAta ityAzayaH / avalambya = ptnbhyaattaamvlmby| pAdAgreNonnatA bhUtvA / 'ammahe' iti harSe deshii| aprabuddha := asphuttitH| komalaH | abhinavaH / bandhanasya vRntasya-bhaGgena = troTanena / surabhiH = ghrANatarpaNaH / rAjate = zobhate / prasavabandhanabhaGgasthAnAtmaurabhamudvamanniva shobhtetmaamityaashyH| kapota hastaM baDvA = hastayoraJjaliM bddhaa| 'ubhAbhyAmapi hastAbhyAmanyo'nyaM paavsnggrhaat| hastaH kapotako nAma' iti bharate tallakSaNam / 'eSa vinayAbhyupagame, praNAmakaraNe, gurozca sambhASe'- iti ca bharataH / bhagavate = sarvazaktimate / makaro dhvaje yasya, tasmai-makaradhvajAya = mInaketanAya kAmAya / dUsarI ceTo-he sakhI ! yaha bAta to tere kahe binA bhI ho hI jaaegii| kyoMki-hamArA tumhArA to eka hI zarIra hai, parantu vidhAtA ne (bhUla se hI.) isake do bhAga banA die haiM / ( sakho kA sahArA lekara Ama kI kalI ko tor3a kara-) aho ! yaha Ama kI kalikA ( maJjarI ) abhI khilI nahIM hai, to bhI isake tor3ane se isake vRnta ( DaNThala ke ) bhAga se sugandhi kI lapaTa nikalane se, yaha kaisI zobhita ho rahI hai ! / (ajali banAkara kAmadeva ke AmramanjarI ko car3hAtI huI) bhagavAn kAmadeva ko hamArA namaskAra ho| 1 'yade kameva nau jAvitaM, dvidhAbhUtaM zarIram'-pA0 / 2 'aho / 3 'hoDhuM' ( bhavituM ) pA0 /
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 abhijJAnazAkuntalam [SaSTho[tvamasi mayA cUtAGkara ! dattaH kAmAya gRhiitcaapaay| paithikajanayuvatilakSyaH, paJcA'bhyadhikaH zaro bhava ] // 3 // (-iticUtA'Gkura kSipati ) / tvamasIti / cUtAGkura = he Amraprasava ! / he cUtamaJjari !| gRhItazvApo yena tasmai-gRhItacApAya = dhanurddharAya / mAninImAnabhaJjanasannAhazAline / kAmAya = madanAya / mayA ceTyA / prAkRte prAyo vibhaktivyatyayo bhavatyato 'me' ityasya mayeti cchAyA bhavati / dattaH = arpitaH / tvaM-pari = sarvatobhAvena, kupitA yuvato lakSyaM yasyAsau-parikupitayuvatilakSyaH = mAninIjanamAnabhedanaH san / pAThAntare-pathikajanayuvatilakSyaH= pAnthastra hRdayakartanaH san / paJcasu adhikaHpaJcAbhyadhikaH = paJcazaravyatiriktaH / mAninI mAnabhaGgarUpakAryasya amoghaH sAdhakaH / sAyako bhava = kAmasya sarvazarazreSTho bANoM bhava / zreSThatvaM ca AzukAryakAritvAditi bhAvaH / 'pathikajanayuvatilakSyaH' - iti pAThe-pathika janAnAM yuvatayo lakSyaM yasyAsau tathetivignahaH / virahiNIhRdaya-( marmasthala )-vidAraka iti tadartho bodhyaH / 'arhasi me cUtAGkara-zarobhavitu'miti pAThe-kAmazaro bhavitumarhasIti yojanA bodhyA / 'gRhItacApAya = mRhItadhanuSe' ityanenakAmasya sarveSAM zarANAM mAninImAnabhaGgakarmaNi kuNThitatayA amoghaM tvAM pratIkSamANaH smaro'tra tiSThati, tatkuru mAninImAnakhaNDana karmaNi smarasya sAhAyyamiti vyajyate / kAmasya ca-'aravindamazokaJca, zirISaM, cUtamutpalam / pazcaitAni prakIya'nte paJcabANasya sAyakAH // iti paJca bANA bhavanti / 'gRhItacApAya = gRhIta. dhanuSe' ityanena = kAmasya sajatvaM dhvanyate / cUnAGkuraM dRSTvA mAninyo mAna rakSituM na zaknuvantIti vasantasamayasya kAmoddIpakatAtizayo'pi dhvanyate // 3 // bhagavAn kAmadeva ko arpaNa kie gaye, he Ama ke aGkura !, dhanuSa ko dhAraNa kie hue bhagavAn kAmadeva ke Apa pAMcoM bANoM meM adhika zreSTha (sarvazreSTha) bANa banakara aura pathika ( paradezI ) logoM kI yuvatI striyoM ke hRdayoM ko tathA kupita mAninI striyoM ke hRdayoM ko jAkara vedhana kara unheM vyAkula karo // 3 // 1 'arhasi me' pA0 / 2 'gRhItadhanuSe' pA0 / 3 'parikupitayuvatilakSyaH' / 4 'paJcAntaritaH' iti pAThe tanmadhyavartI AmrabANa ityarthaH / 5 'bhavituM' pA0 /
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] . abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 381 kaJcakI-(apaTIkSepeNa pravizya, sakrodham-) mA tAvat / anAtmajJe ! devena pratiSiddhe'pi madhUtsave cUtakalikAbhaGgamArabhase ! / ubhe-( bhIte-) pasIdadu pasIdadu ajjo, agahidatthA ajhe| [(-bhIte ) pasIdatu prasIdatvAryaH / agRhItArtha AvAm ] / kaJcakI-hu~! na kila zrutaM bhavatIbhyAM-yadvAsantikaistarubhirapi devasya zAsanaM pramANIkRtaM, tadAyibhiH patribhizca ! / tathAhi apaTIkSepeNa = javanikAM tiraskRtya / 'nA'sUcitasya pAtrasya pravezo, nirgamo'pi ce'tyuktAvapi atyantAnucitarAjAjJAbhaGgAparAdhAt krodhasUcanAyA'tra javanikA'pasAraNapUrvakaM kruddhaH kaJcu kI pravezitaH / . 'mA tAvaditi niSedhe bhinnaM vAkyam / anAtmajJe = svasvarUpA'nabhijJe / rAjacittA'nabhijJe ! jaDe ! iti vA'rthaH / 'AtmA citte, dhRtau, yatne' ityjyH| devena = rAjJA / madhUtsave = basantotsave / cUtasya = Amrasya kalikAyA, maryA vaa| bhaGgaM = troTanam / Acarasi = kuruSe / / atyantamanucitametattava kAryamiti bhaavH| __ bhIte iti / bhayatarale bhUtvA / ubhe ityasya-'Ucaturiti zeSaH / agRhIto'rtho yAbhyAM te-agRhItArtha = ajJAtarAjazAsane / 'hum'-iti vitarke, prazne vA / 'hUM vitarke, pariprazne' itymrH| vasante bhavairvAsantikaiH tarubhirapi = pAdapairapi / apizabdAllokairiti labhyate / devasya = rAjJo duSyantasya / zAsanam = aajnyaa| utsnissedhruupaa| pramANIkRtaM = svIkRtamiva / tadAyibhiH= kaJcakI-(pardA haTAkara, sahasA praviSTa ho, krodha se-) arI nAsamajha ! yaha kyA kara rahI hai ? / mahArAja ne to madhUtsava manAne ko nAhoM kara rakhA hai, aura tUM Ama kI kalI tor3a kara kAmadeva kI pUjA kara madhUtsava manA rahI hai ? / donoM ceTiyA~-( DaratI huI ) Arya ! kSamA karie, kSamA krie| hama donoM ko yaha bAta bilakula ho mAlUma nahIM thii| kaJcakI-u~ha ! kyA yaha bAta tuma donoM ne nahIM sunI ? / mahArAja kI isa utsava niSedha kI AjJA ko ( madhUtsava nahIM mAnane kI AjJA ko ) to 1 kacinna / 2 kimArabhase' pA0 /
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ [SaSTho 382 abhijJAnazAkuntalamcUtAnAM ciranirgatApi kalikA badhnAti na svaM rajaH, ___ saMnaddhaM yadapi sthitaM kurabakaM ttkorkaavsthyaa| .. kaNTheSu skhalitaM gate'pi zizire puskokilAnAM rutaM, zaGka saMharati smaropi cakitastUNArddhakRSTaM zaram // 4 // vAsantikatarUpajIvibhiH / patribhiH = pakSibhiH, kokilAdibhizca / 'AjJA pramANIkRtA' iti zeSaH / tathAhIti / tarubhiH, pakSibhizca yathA rAjJaH zAsanaM pramANIkRtaM tathA nirdizati / cUtAnAmiti / cUtAnAm = AmrANAM / cirAnnirgatA-ciranirgatA'pi = cirAdudbhinnA'pi / kalikA = korkH| parantvatra lakSaNayA-maJjarI grAhyA / na tu korako, bAdhAt / svaM rajaH = parAgaM / na badhnAti = na prakaTayati / yathA kApi bAlA prauDhAvasthAM gatA'pi rajodarzanaM na dhatte, tadvadAmramaJjarIyaM bahoH kAlAdapi svaM rajo na prakaTayatItyarthaH / kiJca-saMnaddhaM = vRntAdahinirgatamapi / yat kurabakaM = zoNakuraNTakapuSpam / tat korakAvasthayA = kalikAvasthayaiva sthitaM / tanna vikasatItyarthaH / kiJca zizire = zizirattau-gate'pi / vasantasya prArambhe ca jAte'pi / pumAMsazca te kokilAzca, teSAM-puskokilAnAM = kokilayUnAM / ruta = paJcamazabdaH / kaNTheSu = teSAM galabileSveva / skhalitaM = ruddhaprasaraM sat tiSThati / kokilAnAM dhvanirapi na prapaJcamaJcatIti bhAvaH / ata eva-smaraH = kAmo'pi / cakitaH = bhIta-bhIta iva / tUNAdaI kRSTaM = vasanta Rtu meM phalane phUlane vAle vRkSoM taka ne bhI mAnI hai, aura una vRkSoM para baiThane vAle pakSiyoM taka ne bhI mAna lI hai| dekho, jaise AmoM kI bahuta pahile se hI nikalI haI kaliyA~ bhI apane parAga ko dhAraNa nahIM kara rahI haiM aura kurabaka ( kuraNTaka puSpa ) bhI apane vRnta se nikala kara abhI taka kali kI avasthA meM hI hai, para vaha phUla nahIM rahA hai| aura zizira Rtu ( jAr3A) bIta jAne para bhI ( vasanta ke prArambha ho jAne para bhI) javAna nara koyaloM kI kUka unake kaNTha ke bhItara hI rukI huI hai| ( vasanta Rtu meM bhI koyala apane paJcama svara se gAna nahIM kara rahe haiM / aura maiM samajhatA hU~ ki-bhagavAn kAmadeva bhI cakita aura zaGkita hokara apane tarakasa se Adhe
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 383 sAnumatI--Nasthi etya sandeho, mahAppahAvo kkhu rAesI / [nAstyatra sandehaH, mahAprabhAvaH khalu rAjarSiH] / prathamA--ajja ! kadicidiasAiM eva' mittAvasuNA rahieNa bhaTTiNo pAdamUlaM peside ajhe idha paramadavaNe cittakampa appiduM / tA Agantu adAe Na sudapunvo aohiM eso vuttnto| [Ayya ! katicidivasAni eva mitrAvasunA rASTriyeNa bhaTTinIpAdaniSaGgAdarddhamAkRSTamapi / zaraM = bANaM / zaGka= ahaM manye / saMharati = svatUNIra eva sthApayatIva / kAmazarasthAnIyAni puSpANi-arddha mudbhidyaiva sthitAni, na prasaraprapaJcamAracayanti / ato jJAyate-kAmo bhItaiva-kiJcidudbhinnatayA'rdhAkRSTAn puSpANyeva svabANAn-pratisaMharati, rAjabhayAditi bhAvaH / puSpANAM rajobandhAdyabhAvAtkAmazaropasaMhAro'tra sambhAvita iti tattvam / [ kAraNasya ciranirgatatvAdeH sattve'pi, kAryasya rajobandhAderabhAvAnmAlAvizeSoktiH / kAmasya bhItatvAdeH sambhAvanAdutprekSA / kAvyaliGgaJca / kAmasya puSpazaratayA, teSAJcA'rdhamuddedAnmadanazarasaMhAre pAdatrayavAkyArthAnAM hetutvAt / zArdUlAvakrIDitaM vRttam ] // 3 // atra = acetanairapi rAjAjJAyAH paripAlane / 'khalu'-nizcaye / mahAn prabhAvo yasyAsau-mahAprabhAvaH = divyazaktirdevarAjasyApi bahumatazca / rAjarSiH = duSyantaH / 'Arya'ti kaJcukisambodhanam / katiciddivasAni = kiyantyevA'hAni / khIMce hae apane bANoM ko bhI vApisa tarakasa meM hI rakha rahe haiM / arthAt-rAjA kI AjJA ko mAnakara vRkSoM ne, pakSiyoM ne, tathA kAmadeva ne bhI vasantotsava manAnA roka diyA hai, manuSyoM kI to bAta hI kyA hai ? / aura tuma loga isa prakAra vasantotsava manA rahI ho, yaha bar3I anucita bAta hai // 4 // sAnumatI-isameM kucha bhI sandeha nahIM hai, ki-rAjarSi duSyanta bar3e hI prabhAvazAlI haiN| pahilI ceTI-he Arya ! kucha hI dina hue mahArAja ke zyAlaka mitrAvasujI ne hama donoM ko mahArAnojo ke (yA mahArAja ke ) caraNoM meM isa pramadavana meM 1 kacinna /
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 abhijJAnazAkuntalam- [SaSThomUlaM preSitayorAvayoriha pramadavane citrakarma arpayitum / tadAgantukataiyA na zrutapUrva AvAbhyAmeSa vRttAntaH] / kaJcakI--bhavatu / tena hi na punarevaM pravartitavyam / ume--( sakautUhalam- ) ajja ! jai imiNA jaNeva sodavaM tA kadhedu ajjo-'kiM NimittaM bhaTTiNA vasantucchavo paDisiddhotti ? / 'jAtAnI'ti shessH| AvayoH = mdhukrikaa-prbhRtikyoH| rASTriyeNa = rAjazyAlakena / 'rAjazyAlastu rASTriyaH' ityamaraH / bhaTTinyAH = svAminyA vasumatyAH / kasyAzcidrAjavallabhAyA vA / 'devI kRtAbhiSekAyAmitarAsu tu bhaTTinI'tyamaraH / 'bhartariti vA pAThe-bhataH = rAjJo duSyantasya / pAdayormUlaM pAdamUlaM = caraNAntika / preSitayoH = prhityoH| atra rAjadhAnyAmAgatayorAvayoralpIyAneva samayo jAta ityAzayaH / [pAThAntare-nau = AvAbhyAm / pramadavanasya = antaHpurodyAnasya / pAlanakarma = rakSaNakAryam / 'citrakarmati pAThe nAnAbhaGgibhedena tarUNAM, pAdapAnAM ca zreNibandhAyetyarthaH / nau = AvAbhyAM / samarpita = dattam / 'citrakarma arpayitum' iti pAThAntaram / tat = tasmAt-AgantukatayA, sadya eva iha samprAptatayA ca / na zrutapUrvaH azrutapUrvaH = itaH pUrvamazrutaH / eSaH = madhUtsavaniSedhAnubandhI / vRttAntaH = kthaaprsnggH| bhavatu = yajAtaM tajjAtam / na punarevam = madhUtsavakAmapUjanAdau / pravartitavyaM = tatra nA''daro vidheyaH / . sakautUhalaM = saashcry| mahotsavaniSedhAdAzcaryamubhayo yam / Arya he knyckin| citra vicitra phUloM kI katAroM ko sajAne ke lie (yA isa bagIce kI rakhavAlI ke lie) yahA~ bheja diyA hai / isa lie hama donoM ne, bAhara se naI hI AI huI hone ke kAraNa, yaha vRttAnta abhI taka nahIM sunA thaa| kaJcakI-acchA, aba Age aisA kAma mata krnaa| donoM dAsiyA~-(kautUhalapUrvaka ) he Arya ! yadi hamAre sunane yogya yaha 1 bhattaH pAdamUlaM preSite aavaamih'| 2 'itthaM ca nau pramadavanasya pAlanakarma samarpitam' pA0 /
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] 25 abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 385 [Aryya ! yadyanena janena zrotavyaM, tatkathayatvArya:-'kiM nimittaM bharnA vasantotsavaH pratiSiddha' iti ?] / sAnumatI-ucchavappiA kkhu rAjANo honti, tA ettha guruNA kAraNena hodavvaM / [ utsavapriyAH khalu rAjAno bhavanti / tadatra guruNA kAraNena bhavitavyam / kaJcakI-( svagatam -) bahulIbhUto'yamarthaH, tatkiM na kathyate / ( prakAzam-) asti bhavatyoH karNapathamAyAtaM zakuntalApratyAdezakaulInam ? / yadi-anena janena = asmallakSaNena / zrotavyaM = zravaNamarhati / yadiasmacchavaNayogyamityarthaH / kiMnimittaM = kena hetunA 1 / utsavAH priyA yeSAnteutsavapriyAH = aamodpriyaaH| utsavapravaNAH / atra = utsavaniSedhe / guruNA = mahatA / kAraNena = hetunA / / ayamarthaH = zakuntalAvRttAntaH / utsvnissedhvRttaantshc| bahulIbhUtaH = sarvajanavidita eva / nedAnI gopanIya iti yAvat / 'adabhraM bahulaM bhu'-itymrH| kiM na = kuto na / kathyata iti / kathane na doSaM pazyAmIti bhAvaH / karNayoH panthAH-karNapathastaM = zravaNagocaratAm-AyAtam / zakuntalAyAH pratyAdezAt = pratyAkhyAnAt, utthitaM yat kaulInaM = janaravaH-zakuntalApratyAdezakaulInaM = zakuntalApratyAkhyAbAta ho, to kRpayA kahie ki-mahArAja ne kisa kAraNa se vasantotsava roka diyA hai| sAnumatI-rAjA loga to utsavapriya huA karate haiM, para isa rAjA ne to vasantotsava kI manAhI kara dI hai / ataH isameM jarUra koI gurutara (bar3A bhArI) kAraNa honA caahie| kaJcakI-(mana hI mana ) yaha zakuntalAvAlI bAta to-bahuta logoM ko mAlUma ho jAne se aba prasiddha hI ho cukI hai, ataH aba inase isa bAta ke kahane meM koI hAni nahIM mAlUma hotI hai / ( prakaTa meM-) tuma donoM ne mahArAja ke dvArA zakuntalA ke parityAga ( chor3a dene ) kI bAta to sunI hI hogii| . ( kolIna = janakolAhala, hallA, bAta, lokApavAda, nindanIya prsngg)|
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 abhijJAnazAkuntalam [SaSTho ubhe-ajja ! sudaM raTTiamuhAdo aMgulIadaMsaNaM yAva / [Arya ! zrutaM rASTriyamukhAdaGgalIyakadarzanaM yAvat / / kaJcukI-(svargatam -) tena hi svalpaM kathayitavyam / (prakAzam-) yadaivA'GgulIyadarzanAdanusmRtaM devena-'satyamUDhapUrvA rahasi mayA tatrabhavatI zakuntalA, mohAtpratyAdiSTe'ti, tadA prabhRtyeva pazcAttApamupAgato devaH / tathAhiramyaM dveSTi, yathA purA prakRtibhirna pratyahaM sevyate, zayyopAntavivarttanairvigamayatyunnidra eva ksspaaH| nAdasthito lokaapvaadH| 'syAtkaulAnaM lokavAdaH' itymrH| rASTriyamukhAta = ( koTTapAla-) rAjazyAlakamukhAt / aGgulIyakadarzanaM yAvat zrutam = 'aGgulIyakaprAptiparyanto vRttAntaH zruta' iti yojanA / tena = prabhUtasya vRttAntasya zrutatvAt / alpam = alpoM'za eva / me = mayA / 'te-me zabdau nipAtau tayA-mayetyarthe' iti vAmanaH / rahasi = vijne| satyam = vstutH| pUrvamUDhA-UDhapUrvA = pUrva vivAhitA / tatra bhavatI = tapasvinI zakuntalA / mohAt = ajJAnAdeva / pratyAdiSTA = 'na me tvaM patnI'ti mayA nirAkRtA / iti-yadaiva svAGgulIyakadarzanAdanusmRta = smRtaM / devena = rAjJA duSyantena / tadA prabhRtyeva = tata Arabhyaiva / devaH = rAjA / pazcAttApam = anuzayam / upAgataH = prApta iti-yojanA / pazcAttApameva darzayatiramyamiti / ramyaM = manohAri, srakcandanagItavAditrAdikaM / dveSTi = na rocayati / donoM dAsiyA~-hA~, rAjazyAlaka ( kotavAla ) mitrAvasujI ke mukha se ho aMgUThI milane taka kA hAla to hama loga suna cukI haiN| kaJcakI-(mana hI mana-) taba to aba thor3A hI hAla kahanA avaziSTa rahA hai| (prakaTa meM-) jaba se aMgaThI ko dekhakara mahArAja ko yaha bAta yAda AI, ki-maiMne Azrama meM gumarUpa se zrImatI zakuntalAjI se sacamuca hI vivAha kiyA thA; taba se hI unake pratyAkhyAna ( parityAga) ke lie mahArAja bahuta hI pazcAttApa kara rahe haiN| jaise kisI bhI ramaNIya (acchI) vastu ko dekhakara usase dveSa karate haiM, arthAt-koI 1 kacinna / 2 'upagataH' pA0 /
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 387 dAkSiNyena dadAti vAcamucitAmantaHpurebhyo yadA, __gotreSu skhalitastadA bhavati ca briiddaavilkssshcirm|| 5 // draSTamapi necchati, tasya tato duHkhA'nubhavAt / duHkhite ca manasi sarvamasahyaM bhavatIti prasiddhiH / etenodvegAkhyA kAmAvasthA sUcitA / kiJca-purA yathA = pUrvavat / prakRtibhiH = amAtyapaurazreNyAdibhiH / 'svAmyamAtyasuhRtkozarASTradurgabalAni ca / rAjyAGgAni prakRtayaH, paurANAM zreNayo'pi cetymrH| pratyahaM = pratidinaM / na sevyate = nA'nvAsyate / rAjadarzanasya durlabhatvAt / cittasya pAravazyAprakRtibhirmantraNAdikaM rAjakArya rAjA na yathAvadanutiSThatIti bhaavH| kiJcaunnidraH = aratyA nidrAzUnyaH san | ata eva zayyAyAH prAnteSu, vivarttanaiH = zayanIyaparyantabhAgaloThana-pArzvaparivartanAdibhiH / kSapAH = rAtrIH / vigamayati = ativAhayati / na tu-antaHpuragatavidagdhakAminIsuratasevanAdibhiriti-santApo'nena suucitH| kiJca-antaHpurebhyaH= avrodhllnaabhyH| AkAragopanArtha-dAkSiNyena = cAturyeNa / ucitAM = tattatkAlayogyAM / vAcaM = vacanaM / pratyuttaraM / dadAti = prayacchati / anyAsaktamanA api dAkSiNyena svAkAraM nihnavAno'ntaHpurakAntAbhyo vAcamucitAmeva prayacchati / paraM yadA gotreSu = nAmasu / 'gotraM tu nAmni ce'tyamaraH / skhalitaH = viparyastaH / vadA-vasumatInAmoccAraNAvasare, zakuntalAnAmoccArayati / tadA ciraM brIDAvilakSaH = lajayA vismayAnvito bhavati / 'vilakSo vismayAnvitaH itymrH| gUDhasya svAzayasya zakuntalAgatasya prakAzanAdapatrapAnvito bhavatItyAzayaH / 'DAvinamraH' iti pAThAntaram | unmAdAkhyA kAmA'vasthA'nena sUcitA / bhI acchI vastu unheM acchI hI nahIM lagatI hai| aura pratidina mantrI, seTha, sAhakAra, prajA Adi se bhI pahile kI taraha aba nahIM milate haiN| kevala palaGga para par3e 2, karavaTa badalate hI badalate, jAgakara sArI rAta bitAte haiN| aura mahala kI apanI purAnI rAniyoM ko, bar3I kuzalatA va sAvadhAnI se anyamanaska hote hue bhI ve ucita uttara to dete haiM, parantu jaba kabhI bhUla se unase bAta karate samaya inake mukha se zakuntalA kA nAma nikala jAtA hai, taba apanI bhUla para lajita ho jAte haiM / arthAt-ve zakuntalA meM hI tallIna ho rahe 1 vrIDAvinamnazciram' paa0|
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 abhijJAnazAkuntalam [SaSTho sAnumatI-piaM me pi / [priyaM me priyam / kaJcakI-asmAtprabhavato vaimanasyAdutsavaH pratyAkhyAtaH / ubhe-jujjadi (-jujadi ) / [yujyate-yujyate / [nepathye-1 edu edu bhavaM / [ etu etu bhavAn / 'dAkSiNyena yadA vAcaM dadAti, tadA gotreSu = nAmasu skhalitaH san vrIDAhatabuddhirbhavatIti vA-yojanA [ 'gotraskhalita' nAma sandhyaGgam / pazcAttApAdike kAraNe vaktavye, ramyadveSAdikaM kAryamuktamataH paryAyottam / kAvyaliGgam / zArdUlavikrIDitaM vRttam ] // 5 // priyaM meM priyam = atyantaM me abhISTam / etAvatA dRDhaM zakuntalA'nurAgavAnayamiti nizcayAt / asmAt = zakuntalAvirahAt kAraNAt / prabhavataH = pravarddhamAnAt / vaimanasyAt = viSAdAt / arateH = udvegAt / utsavaH pratyAkhyAtaH = vasantotsavo rAjJA nirAkRtaH / / 'gruti ma vimarzasandhyaGga kaJcakIyapravezAdArabhyaitadantena pradarzitam / 'tarjanodvejane yataH' iti nikokteH / chalanaM ca sandhyaGgaM 'chalanaM cAvamAnana'mityukteH / tatra-avamAnanam = utsavAdipratyAkhyAnam / yujyate = utsavapratyAkhyAnaM sarvathA yujyate / nepathye iti / apraviSTo jano javanikAntarastho yadvadati tat 'nepathye' ityucyate / ' haiN| aura apanI rAniyoM se bhI UparI mana se utanI hI bAtacIta karate haiM, jisase ve bhI aprasanna na ho jaaeN| para dhyAna to inakA zakuntalA meM hI rAtadina lagA rahatA hai // 5 // sAnumatI-rAjA ke zakuntalA ke prati utkaTa anurAga kI sUcaka ye bAteM mujhe bahuta hI priya mAlUma ho rahI haiN| kaJcakI-aura isa prakAra zakuntalA ke viraha se bar3hate hue udvega aura duHkha se hI mahArAja ne vasantotsava karane kI manAhI kara dI hai| donoM ceTiyoM-ThIka bAta hai, aise duHkha aura udvega ke samaya meM bhalA vasantotsava kaisA ? / nepathya meM-1 mahArAja ! Apa idhara se padhArie, idhara se / ( raGgamaJcake pAsa kA parde se ghirA huA sthAna-jahA~ veSaparivartana Adi kArya naTa loga karate haiM'nepathya' kahAtA hai)| 1 kacinna /
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] . abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 389 kaJcakI--( karNa datvA-) aye ! ita evA'bhivatate devaH / tadgacchataM svakarmA'nuSThAnAya / ubhe--taha / ( -iti niSkrAnte ) / [tathA ( iti niSkrAnte)] / (tataH pravizati pazcAttApasadRzaveSo rAjA, vidUSakaH, pratIhArI ca ) / kaJcakI--( rAjAnaM vilokya-) aho ! sarvAsvavasthAsu rAmaNIyakamAkRtivizeSANAm / tathA hyevaM vaimanasyaparIto'pi priyadarzano devH| ya eSaH - ita eva = amumeva vanoddezam / abhivartate = Agacchati / dvitIyAntAsArvavibhakti kastasila / svasya karmaNaH anuSThAnAyaM = svasvocita kAryasamgadanAya / ___ pazcAttApasya sadRzo veSo yasyAsau-pazcAttApasadRzaveSaH = pazcAttApAnurUpaveSadhArI / pazcAtApaM nATayanniti yAvat / sarvAsvavasthAtu = duHkhasukhAdizAliSvavasthAntareSvapi / ramaNIyasya bhAvo. rAmaNIyakaM = ramyatvam / AkRtivizeSANAm = AkRtivizeSazAlinAM mahAtmanAm / sundarANAm / aho! iti vismaye / evaM vaimanasyena parAto'pi-vaimanasyaparIto'pi = virahotkaNThito'pi / khinnopi / udvegAkulo'pi / priyaM darzanaM yasyAsau priyadarzanaH = manoharA''kRtiH / drshniiyH| _ 'ya eSa' iti vakSyamANazlokenA'nveti / kacukI-(vidUSaka kI AvAja.ko kAna lagAkara sunakara ) oha ! mahArAja to idhara hI A rahe haiN| ataH tuma loga apane 2 kAma para jaao| ( arthAt yahA~ se jaldI htto)| donoM ceTiyA~-ThIka hai, hama jAtI haiM / ( donoM jAtI haiN)| [ pazcAttApa ke anurUpa duHkha-santApa sUcaka veSa dhAraNa kie hue rAjA kA, vidUSaka kA, aura pratohArI ( char3I lie hue dvArapAla strI) kA praveza] / kacukI-( rAjA ko dekhakara ) aho ! sundara AkRti vAle loga to duHkha va sukha, sabhI avasthAoM meM ramaNIya hI mAlUma hote haiN| jaise-isa prakAra vaimanasya ( udvega pazcAttApa, kheda, anyamanaskatA Adi ) se vyAkula hote hue bhA ye mahArAja kaise sundara mAlUma ho rahe haiM ! / kyoMki 1 'svasvakarmAnuSThAnAya' pA0 / 2 'vezo' /
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 390 abhijJAnazAkuntalam- [SaSThopratyAdiSTavizeSamaNDanavidhi,maprakoSThe zlathaM bibhratkAJcanamekameva valayaM, zvAsoparaktA'dharaH / cintAjAgaraNapratAmranayanastejoguNairAtmanaH saMskArollikhito mahAmaNiriva kSINo'pi naa''lkssyte||6|| pratyAdiSTeti / pratyAdiSTo vizeSasya maNDanasya vidhiyenAsau, tathA = nirastavizeSaprasAdhanavidhiH / tyaktAlaGkAravizeSa iti yAvat / vAmazcAsau prakoSThazca, tasmin-vAmaprakoSThe = savyakUparamaNibandhamadhye / zlathaM = kAryAdvilathaM / kAJcanaM = kanakamayam / ekameva = ekameva kevalaM / valayaM = hasta kaTakaM / bibhrat = dadhat / dhArayan san / vAmahaste ca puMsa: kaTakadhAraNasya vyavahAraviruddhatayA tathAcaraNAdunmAdAvasthA rAjJaH sUcitA / zvAsenoparaktaH adharo yasyAsauzvAsoparaktAdharaH= ussnnossnndiirghshvaaspaattlitaadhrosstthH| cintayA yajAgaraNaM tena, prakarSaNa tAne nayane yasyAsau-cintAjAgaraNapratAmranayanaH = zakuntalAviSayakacintAkRtajAgaraNaraktalocanaH / 'tAnteti pAThe-glAnetyarthaH / eSaH = dussyntH| kSINo'pi = kRzo'pi san / AtmanaH = svasya-tejoguNaiH = sahajazarIraprabhAjAlaiH / prbhaavH| saMskArAyollikhitaH-saMskArollikhitaH=zANollIDhaH / mahAmaNiriva = mahArharatnamiva / na AlakSyate = kRzatayA jJAtuM na zakyate / prabhAvidyotitadiganta yadyapi inhoMne-vizeSarUpa se nAnAvidha hAra, kuNDala Adi AbhUSaNoM kA dhAraNa karanA, evaM apanA zRGgAra Adi karanA banda kara diyA hai, aura inhoMne isa samaya kevala bAe~ hAtha meM sone kA DhIlA-sA kevala eka hI kar3A pahina rakhA hai, aura bArabAra dIrgha va Urdhva zvAsa lene se oTha bhI inake lAla ho gae haiM aura cintA se tathA rAta 2 bhara jAgate rahane se inake netra bhI lAla ho rahe haiM, aura ye bahuta durbala bhI ho gae haiM, tathApi isa prakAra kSINa hone para bhI, apane vizeSa teja rUpa guNa se hI, pAlisa ke lie tarAze ( kATe ) gaye tejoyukta mahAmaNi ( badiyA hIre ) kI taraha hI-ye kSINa bilakula mAlUma nahIM 1 'pratAntanayanaH' paa0|
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 391 sAnumatI-( rAjAnaM vilokya- ) ThANe kSu paJcAdesavimANidAvi imassa kide sauntalA kilissadi / [sthAne khalu pratyAdezavimAnitA'pyasya kRte zakuntalA klizyati / rAlasya mahAmaNeriva (-sUryasyeva vA-) kRzAGgayaSTe rAjJo'sya vapuSaH kArya hi tejomaNDalAcchAditaM sat sahasA na kenApi lakSyata iti bhAvaH / [atr-cinteti-sngklpH| jAgaraNAnnidrAcchedaH / kRzatA / pratyAdiSTetiviSayanivRttiriti-nAnAvidhAH kAmadazA api suucitaaH| anena mAdhurya nAma nAyakaguNo'pi drshitH| 'tanmAdhuyaM yatra gAtradRSTayAdeH spRhaNIyatA / sarvAvasthAsu sarvatre'ti sudhAkarAyuktaH / pravAsavipralambhe api daza kAmadazAH / taduktam 'aGgeSvasauSThavaM caiva, pANDutA, kRzatA'ruciH / adhRtiH, syAdanAlambastanmayo-nmAda-mUccha nAH / mRtizceti kramAjjJeyA daza smaradazA iha // ' iti / tanmate'GgA'sauSThavaM-'pratyAdiSTe'tyanena / 'kSINa' iti kRzatA / 'ramyaM dvessttii'tyaadinaa'ruciH| gotraskhalanAdinA-tanmayIbhAvaH / 'dAkSiNyene'ti-adhRtizca darzitati dhyeyam / upamA / svbhaavoktiH| prikrH| anupaasaaH| zArdUlavikrIDitaM vRttam ] // 6 // ___ pratyAdezena vimAnitA-pratyAdezavimAnitA = asvIkArA'pamAnitA'pi / asya kRte = asya rAjJo duSyantasya kRte / etdthai| zakuntalA-klizyati = hote haiM / arthAt prakAzamAna bar3hiyA hIre ko pAlisa va pahala ke lie kATa kara choTA kara dene para bhI, usake teja meM kamI nahIM AtI hai, aura vaha aura bhI dedIpyamAna ho jAtA hai. vaise hI zakuntalA ke viraha se, tathA zoka aura udvega Adi se ye mahArAja kRza aura durbala avazya ho gae haiM, parantu inakA teja aura prabhAva evaM sundaratA itanI bar3hI car3hI hai ki ye durbala hone para bhI, sundara aura darzanIya hI mAlUma par3a rahe haiM, aura inakI kRzatA (durbalatA) sahasA ( jaldI ) dRSTigocara hI nahIM hotI hai // 6 // sAnumatI-( rAjA ke saundarya aura viraha ko dekhakara-) inake dvArA pratyAkhyAna ( tyAga ) kara dene para bhI inakI cintA meM jo zakuntalA aba bhI 1 'klAmyati' paa0|
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 abhijJAnazAkuntalam [SaSThorAjA-(dhyAnamandaM parikramya- ) prathamaM sAraGgAkSyA priyayA pratibodhyamAnamapi suptam / anuzayaduHkhAyedaM hatahRdayaM samprati vibuddham ! // 7 // sAnumatI--NaM IdisAiM tavassiNIe bhAgadheyAI / [ nanvIdRzAni tapasvinyA bhAgadheyAni ] / viSAdamanubhavatIti / sthAne khalu = yukta mevaitat / atisundaratvAt , asyApi tadvirahe nitarAM vidhuratvAcca / 'yukta dve sAmprataM, sthAne' ityamaraH / dhyAnena mandaMdhyAnamandaM = zakuntalAcintayA mandamandam / zanaiH shnaiH| etenA'nAlambanatAkhyA pravAsa kAmadazA pradarzitA / parikramya = kiJciccalitvA / prathamamiti / sAraGgasyekSaNe ivekSaNe yasyAstaYA-sAraGgAkSyA = hariNalocanayA / priyayA = zakuntalyA / prAtabodhyamAnamapi = bahuzo jJApyamAnamapi / prathamam = Adau / suptam = suptamiva mohamupagatam / samprati = priyAviyoge jAte tu / idAnIm / anuzaya eva duHkhaM tasmai-anuzayaduHkhAya = pazcAttAparUpaM kleza mAM dAtumiva / idaM = mama / hatahRdayaM = dagdhahRdayam / hRdayahatakaM / vibuddhaM = jAgaritamiva / [pUva ? vishessoktiH| vimAnanottarArddha / upamAnuprAsau ] // 7 // nanu = nishcye| IdRzAni = klezadAyakAni / bhAgadheyAni = bhAgyAnyeva / sadA duHkhI rahatI hai, yaha ucita hI hai| arthAt yaha rAjA itanA sundara, darzanIya aura guNavAn tathA kRtajJa hai, ki-isake lie zakuntalA kA Atura aura duHkhI rahanA ucita hI hai / rAjA-(zakuntalA kA dhyAna karate hI karate, dhIre 2 calakara) yaha merA pApI hRdaya, pahile to usa hariNI ke samAna lambe aura manohara netroM vAlI zakuntalA se vAra vAra samajhAe ( yAda dilAe ) jAne para bhI sUtA rahA, samajhA nahIM, aura use smaraNa ( yAda ) nahIM kara sakA / parantu aba-jaba vaha duHkhita ho yahA~ se calI gaI, taba mujhe pazcAttApa ke duHkha meM jalAne ke lie hI, isa pApI hRdaya ko ceta ( usakA smaraNa ) huA hai ! / yaha aba cetA hai ! / aba to kevala pazcAttApa karane ke sivAya dUsarA koI upAya hI usakI prApti kA nahIM raha gayA hai // 7 // ___ sAnumatI- kyA kiyA jAe usa bicArI zakuntalA kA bhAgya hI aisA khoTA thaa| usake bhAgya kA hI yaha saba doSa hai| nahIM to vaha aisA kaSTa kyoM paatii|
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam . 393 vidaSakaH-( apavArya-) hu~ ! bhUovi lavido eso sauntalA. vAdeNa | Na ANe kadhaM cikicchitabbo bhavissadi ? / [( apavArya-) huM ! bhUyo'pi lakita eSa zakuntalAvAtena / na jAne kathaM cikitsitavyo bhaviSyati ? ] / kaJcukI-(upasRtya-) jayati jayati devH| deva ! pratyavekSitAH pramadavanabhUmayaH / yathAkAmamadhyAstAM vinodasthAnAni devaH / tapasvinyAH = vraakyaaH| anukmpaarhaayaaH| tasyA bhAgyaviparyayAdevA'sya rAjJaH smRtibhraMzastAdRk tadAnIM jAta ityAzayaH / eSaH= rAjA / bhUyo'pi = punarapi / 'zakuntalAvyAdhinA' iti pAThezakuntalA eva vyAdhistena-zakuntalArUpega rogeNa / 'vAtene'ti-pAThe-tadrapavAtarogeNetyarthaH / udvegajanakatvAtsmRtibhraMzonmAdAdikArakatvAcca-zakuntalAyA vyAdhitayA, vAtavyAdhitayA vA kathanaM hAsyacaturasya vidUSakasya yuktameva / cikitsitavyaH = upcrnniiyH| upasRtya = samIpamAgatya / pratyavekSitAH = samyagavalokitAH / pramadavanasya bhUmayaH = antHpurvihaaraa''raamprdeshbhuumyH| 'tadeva prmdvnmntHpurocit'mitymrH| yathAkAmaM = yatheccham / vinodasthAnAni = kriiddaasthliiH| adhyAstAm = adhitiSThatu / rAjJo nizzaGkavihArArthamArAmAdeH pratyavekSaNaM hi rAjanItiH / . vidUSaka-( alaga se ) U~ha ! aba phira isake zira para zakuntalA kA bhUta car3hA hai / (zakuntalA nAma kI bAI = vAyuroga, bImArI isako car3hI hai)| na jAne isakA ilAja aba kaise hogA ? / kaJcukI-( pAsa jAkara ) mahArAja kA jaya jayakAra ho / mahArAja ! isa antaHpura ke bagIce kI sabhI bhUmi kI acchI taraha parIkSA kara lI gaI hai| ataH aba isake manovinoda ke sabhI sthAnoM meM Apa yatheccha vihAra kara sakate haiN| ( rAjAoM ke lie kisI bhI sthAna meM-binA usakI ThIka 2 parIkSA kie, bhItara jAne kI zAstrakAroM kI AjJA nahIM hai ) / 1 'zakuntalAvyAdhinA' pA0 / 2 'upagamya' pA0 / 3 'mahArAjaH'-pA0 /
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 394 Arvind abhijJAnazAkuntalam SaSThorAjA-vetravati ! madvacanAdamAtyapizunaM brUhi-'adya ciraprabodhAnna sambhAvitasmAbhidharmAsanamadhyAsitut / yatpratyavekSitaM. paurakAryamAryeNa, tatpatramAropya prasthopyatAm-' iti / pratihArI-jaM devo ANavedi / (-iti niSkrAntA ) / [ yaddeva AjJApayati (-iti nisskraantaa)]| rAjA-pArvatAyana ! tvamapi svaniyogamazUnyaM kuru / kaJcukI-yadAjJApayati devaH / (-iti niSkrAntaH ) / amAtyazvAsau pizunazca tam-amAtyapizunam = pizunAkhyaM mahAmantriNaM / ciraM prabodhastasmAt = ciraM jAgaraNAt / vilambena zayyAyA utthAnAdvA / dharmAsanaM = siMhAsanam / adhyAsitum = adhiSThAtuM / na sambhAvitamasmAbhiH = na shkymsmaabhiH| na smbhaavyte'lngkrtumsmaabhiH| yat = yatta / paurANAM kAryam = paurajAnapadalokakAryamavazyamAcaraNIyaM / pratyavekSitam = dRSTam / anuSThitaM vaa| AryeNa = bhavatA / tat = kAryam / patramAropya = patrArUDhaM kRtvA / prasthApyatAM = preSyatAm / iti-mavacanAt = madAjJayA brIti-sambandhaH / niSkrAntA = nirgatA vetravatI pratIhArI / 'vAtAyana' iti kaJcukinAmadheyam / svaM niyoga = svAdhikAram / svakAryam / azUnyaM = yathAvatparyavekSitam / ito rAjA-he vetravati ! merI AjJA se pradhAna mantrI pizunasvAmI se jAkara kaho ki-Aja dera taka jAgate rahane ke kAraNa ( yA dera se uThane ke kAraNa) dharmAsana para ( rAjasiMhAsana para, darbAra meM ) Akara baiTha sakanA-hamAre lie asambhava hai, ataH Apane jo paura ( puravAsI prajA ) logoM kA kArya ( kacaharI meM, darbAra meM baiThakara ) dekhA ho, use hamAre pAsa patra para likhakara bheja diijie| pratihArI-jo AjJA mahArAja kI / ( jAtI hai)| rAjA-he pArvatAyana ! tuma bhI apane kArya para jaao| kaJcukI-jo AjJA mahArAja kI / ( kancukI jAtA hai)| 1'prabodhanAt' pA0 / 2 'dIyatAm' pA0 /
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 395 vidaSakaH-kidaM bhaadA NimmakkhioM / sampadaM sisiravicchearamaNIe imassiM pamadavaNudese attaNaM ramaissasi / [kRtaM bhavatA nirmakSikam / sAmprataM zizirA''tapacchedaramaNIye'smin pramadavanoddeze AtmAnaM ramayiSyasi ] / rAjA-(niHzvasya-) vayasya ! yaducyate-'randhropapAtino'nAH' iti, tadavyabhicAri vacaH / pazya munisutApraNayasmRtirodhinA ___ mama ca muktamidaM tamasA manaH / bahiryAhIti yAvat / nirmakSika = makSikopamavighnakArijanasambAdharahitaM / zizirasyA''tapasya ca cchedena = bhaGgena, ramaNIye = anatizItoSNamanohare / yadvA ziziratasukhadadharmalezaramaNIye ityarthaH / ramayiSyasi = vinodayiSyasi / randhreSUpanipatanti tacchIlAH-randhropanipAtinaH = chidropasarpiNaH / ucyata iti / 'nItikuzalai' riti zeSaH / avyabhicAri = satyameva / 'chidreSva. nA bahulIbhavantIti hi nItiH / tadevopapAdayati-munIti / muneH sutAyAH praNayasya smRtiM ruNaddhi tacchIlena = zakuntalAsnehasmRtivilopinA | tamasA = ajJAnena ca / yadaiva = yasminneva kssnne| mama mano muktaM = yadaiva mohena maccittaM muktaM / ca = punaH / tadaiva-praha vidUSaka-vAha ! Apane saba ko haTAkara aba nirmakSika ( = makkhiyoM se rahita, arthAt-janazUnya, ekAnta ) karake bar3A hI uttama kArya kara diyA / aba Apa isa pramadavana (mahala se saTe hue udyAna) ke ramaNIya sthAnoM meM (kuJjoM meM) zAnti se apane mana ko bahalA skeNge| rAjA-(lambI zvAsa lekara ) he mitra ! loga jo kahA karate haiM, ki'anartha (vipattiyA~ ) bhI randhra ( chidra, maukA ) dekhakara hI Ate haiM'-yaha bAta bilakula ThIka hai, saca hai / kyoMki-dekho, he mitra ! usa kaNva muni kI putrI zakuntalA kI smRti ( yAda ) ko 1 'vinnodehi'| [ 'vinodaya' ]-pA0 /
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 abhijJAnazAkuntalam [SaSTho ___ manasijena sakhe ! prahariSyatA, dhanuSi cUtazarazca nivezitaH ! // 8 // [kiJca'-] upahitasmRtiraGgalimudrayA, priyatamAmanimittanirAkRtAm / anuzayAdanurodimi cotsukaH, surabhimAsasukhaM samupaiti ca ! // 9 // riSyatA = praharttamudyatena / manasijena = kAmena / dhanuSi = sva kArmuke / cUta eva zaraH = AmramaJjarIzaraH / nivezitaH = AropitaH / yadaiva mama priyAviyogo jAtastadaiva iha vasanta vAlazca prAdurbhUta ityaho! anarthaparamparA-ityAzayaH / [samuccayaH / anuprAsaH / drutavilambitaM vRttam // 8 // upahiteti / aGgulimudrayA = aGgulIyakena / upahitasmRtiH = aaniitsmRtiH| ca = kiJca / anuzayAt = pazcAttApAt / animittaM nirAkRtAm-animittanirAkRtAm = vRthApratyAkhyAtAm / akAraNAvamAnitAM / priyatamAmanu = preyasI lakSyIkRtya / utsukaH = utkaNThitaH san / rodimi = AkrandAmi / ca = kiJca / rokane vAle ajJAna se merA mana jaba mukta huA, aura mujhe usakI jaba yAda AI, tabhI kAmadeva ne bhI mere Upara prahAra karane ko apane dhanuSa para cUta ( Amra kI maJjarI ) kA bANa car3hA diyA ! / arthAt-vasantaRtu Akara upasthita ho gaI aura AmoM ke maJjarI A gaI, jinako dekhakara merA virahAnala, merI kAmAgni aura bhI dhadhaka uThI hai / ( Ama kI maJjarI bhI kAmadeva ke pA~ca bANoM meM se eka hai)||8|| ___ aura he mitra ! usa aMgaThI ko dekhakara priyA kA smaraNa ho jAne se maiM jaba usa vRthA apamAnita, tiraskRta. evaM chor3I huI apanI priyatamA ko yAda karake utkaNThita hokara, ro ro kara pazcAttApa kara rahA hUM, usI samaya, dekho-yaha vasanta mAsa ke sukha = Ananda ( puSpa samRddhi, kokila kUjana Adi ke Ananda ) mere sAmane upasthita ho rahe haiM / ataH ThIka hI loga kahate haiM, eka vipatti ke Ate 1 kvacinna /
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 397 vidUSakaH--bho vabhassa ! ciTTha dAva imiNA daNDakaTTeNa kandappabANaM NAsesi / (-iti daNDakASThamudyamya cUtAGkura toDayitumicchati ) / [bho vayasya ! tiSTha tAvat / anena daNDakASThena kandarpabANa nAzayAmi / (-iti daNDakASThamudyamya cUtAGkura 2tADayitumicchati)] rAjA-( sasmitaM-) bhavatu / dRSTaM brahmavaJcasam / sakhe ! kedAnImupaviSTaH priyAyA: kizcidanukAriNISu latAsu dRSTi vinodayAmi ? / tadaiva / suramimAsasukha = vasantamAsotsavAdisukhaM kAmoddIpakaM / samupaiti = samAgacchati / [ samuccayaH / kAvyaliGgaM / 'drutavilambitaM vRttam'] // 9 // tiSTha tAvat = mA cintAM kuru | daNDakASThena = anena laguDena / kandarpavANa = kAmazaraM cUtAGkuraM / nAzayAmi = pAtayAmi / sasmitaM = sahAsaM / brahmaNo varca:-brahmavarcasam = brAhmaM tejaH / dRSTaM te balaM, viramA'smAyApArAditi yAvata / 'kandarpavyAdhi mati pAThAntare-kandarparUpo vyAdhiryasmAditi kandarpavyAdhi. dhRtAGkura ucyate / taM daNDena pAtayitumicchatItyarthaH / sakhe ! mAdhavya / kvopaviSTaH = ka sthitvA / priyAyAH = shkuntlaayaaH| kiJcit = svalpam / anukAriNISu = sAdRzyazAlinISu latAsu / dRSTiM = locanaM / hI, usake sAtha hI sAtha, aneka prakAra kI aura vipattiyA~ bhI, avasara dekhakara A jAtI haiM // 9 // vidUSaka he mitra ! Apa Thaharie / dekhie-maiM apanI isa lAThI se kAmadeva ke ina bANoM-cUtamaJjariyoM-ko nAza kara detA hU~, tor3akara pheMka detA huuN| phira dekhUgA-kAmadeva Apa para kaise bANa calAyegA ? / (DaNDA uThAkara Ama kI maJjariyoM ko tor3anA cAhatA hai)| rAjA-(musakurAtA huA-)-jAne do / jAne do / tumArA brahmateja (bala) dekha liyA / he sakhe ! kaho maiM kahA~ baiTha kara, apanI priyA ke kucha sadRza ina latAoM ko dekha kara apane mana ko bahalAU~ ? / 1 'kandappabAdhi' ( kandarpavyAdhiM ) / 2 'pAtayitumicchati' pA0 /
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 abhijJAnazAkuntalam [SaSTho vidUSakaH-NaM bhaadA AsaNNaparicAriA' libiarI mehAviNI AdiSTA-'mAhavIladAgharae ema velaM adivAissaM / tahiM cittaphalae me sahatyalihidaM tatthabhodIe sauntalAe paDikidi ANehi' tti / [nanu bhavatA Asanna paricArikA 'lipikarI medhAvinI AdiSTA'mAdhavIlatAgRhe 2 imAM velaamtivaahyissyaami| tasmin-citraphalake me svahastalikhitAM tatra bhavatyAH zakuntalAyAH pratikRtimAnaya'-iti ] / - rAjA--IdRzameva hRdayavinodasthAnaM / tattadevA''dezaya mAdhavIlatAgRham / pAThAntare = vilobhayAmi = vinodayAmi / AsannAcAsau paricArikAca = tvannikaTacarI paricArikApradhAnabhUtA / pAThAntare-caturiketi paricArikA nAma / saMdiSTA = aadissttaa| imAM velAm = madhyAhnasamayaM / mAdhavImaNDape = vAsantIlatAmaNDape / ativAhayiSyAmi ('ativAhayiSye' vA ) = gamayiSye / tatra = maNDape / citraphalake-gatAM = citrapaTalikhitAM / svahastena likhitAM = mayaiva likhitAm / anenAdarAtizayaH, nitarAM sAdRzyaM ca pratikRteH sUcitam / pratikRti = pratimAm / 'Anayeti caturikA medhAvinI vA sandiSTe'ti-yojanA / evaJca tatraiva bhavatA gantavyamiti bhaavH| IdRzaM = mAdhavImaNDapAdisadRzameva / hRdayasya vinodasya sthAnaM = manovinodadAyakaM / 'mama bhaviSyatItizeSaH / tat = tasmAt / tadeva = mAdhavIlatAgRhameva / vidUSaka-abhI to Apane apane pAsa sadA upasthita rahane vAlI citrakarmanipuNA caturikA ( yA medhAvinI) nAmaka dAsI ko AjJA dI thI ki-'maiM mAdhavI latA ke kuJja meM hI isa samaya ( madhyAhna) ko bitaauuNgaa| ataH vahIM para tUM mere apane hI hAtha se likhI huI zakuntalA kI tasavIra ko lekara aa'| arthAt-ApakA to mAdhavIlatAgRha meM hI baiThane kA vicAra pahile se hI ho cukA hai| rAjA-ThIka hai, aisA hI sthAna to mere hRdaya ko kucha bahalA skegaa| ataH mujhe mAdhavIlatA ( vAsantI latA) ke kuJja kA hI rAstA dikhaaie| 1 'AsannaparicArikA caturikA sNdissttaa'| 2'mAdhavImaNDape' / 3 'ativaahyissye'| 4 'hRdayAzvAsanaM / tattameva mArgamAdezaya'-pA0 /
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 399 viSakaH---ido ido edu bhavaM / (-ityubhau parikrAmataH ) / [ita ita etu bhavAn ] / (-ityubhau parikrAmataH ) / ('saanumtii-anugcchti)| vidaSakaH-eso maNisilAvaTTasaNAho mAhavIladAmaNDavo vivittadAe, uvahAraramaNIjadAe, NisaggamArUdeNa a sAbhadeNa via paDicchidi tumaM / tAM pavisima nisIdadu bhvN| [eSa maNizilApaTTasanAtho mAdhavIlatAmaNDapo viviktatayA, upahAraramaNIyatayA, nisagemArutena ca niHsaMzayaM svAgateneva pratIcchati tvAm / tat pravizya niSIdatu bhavAn ] / _ (ubhau-pravizyopaviSTau ) / sonumatI-ladAsaMssidA pekkhissaM dAva piasahIe paDikidiM / Adezaya = darzaya / [IdRzaM-zakuntalAcitramiti vaa'rthH]| parikrAmataH = gcchtH| ___ maNizilAyAH paTTena . sanAthaH = mnnishilaaphlkshobhitH| viviktatayA = ekAntatayA / upahAreNa ramaNIyastasya bhAvastayA = puSpAdyapahAraramaNIyatayA / nisargamArutena = sahajena mandamandapavanena c| nissaMzayaM = dhruvaM / svAgateneva = svAgatazabdamuccaranniva / pratIcchati = satkAramAcaran tvAM pravezayati / pratigRhNAti ca / niSIdatu = upavizatu / vidUSaka-idhara se Apa Aie, idhara se / ( donoM kucha calate haiN)| [sAnumatI-inake pIche pIche calatI hai| vidUSaka-dekhie ! yaha mAdhavIlatA kA maNDapa hai, isameM vaha maNizilA ( saGgamarmara yA maNiyoM) kA paTTa ( caukI) bhI par3A huA hai| aura yaha mAdhavIlatA kA maNDapa-ekAnta bhI hai, aura phala phUla Adi ramaNIya vastuoM se mana ko haraNa karane vAlA hai, aura sundara suhAvanI manda manda pavana se yukta hai| ina saba bAtoM se mAnoM yaha ApakA svAgata hI kara rahA hai, aura ApakI agavAnI kara rahA hai / ataH Aie, isameM praveza kara yahA~ maNizilA kI caukI para viraajie| ... [rAjA aura vidUSaka-baiThate haiM / sAnumatI-maiM bhI ina latAoM kI ADa meM baiThakara chipakara apanI priya1 'nau pratIcchati' / 2 'mizrakezI pA0 /
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 __ abhijJAnazAkuntalam [SaSThotado se bhattuNo 'bahumuhaM aNurAaM NivedaissaM (-iti tathA kRtvA sthitA ) / [latAsaMzritA prekSiSye tAvat priyasakhyAH pratikRtim / tato'syA bhartubahumukhamanurAgaM nivedayiSyAmi ] / (-iti tathA kRtvA sthitA ) / __rAjA--(niHzvasya-) sakhe ! sarvamidAnI smarAmi zakuntalAyAH prathamadarzanavRttAntam / yaM kila kathitavAnasmi bhavate / sa bhavAn pratyAdezamaye matsamIpagato nA''sIt / kintu pUrvamapi na tvayA kadAcit saGkIrtitaM tatrabhavatyA nAmAdikam ! / kaccidahamiva vismRtavAMstvamapi ? / sonumatI--adojeva mahIvadihiM khaNampi sahiaAo sahAAo Na virhidbbaao| latAsaMzritA = yogazaktyA latAniviSTA / sakhyAH = shkuntlaayaaH| pratikRti = pratimAm / asyAH = asyai / bahumukhaM = anekaprakAram / pravRddhaJca / prathamavRttAntam = prArambhikaM vRttAntaM / bhavate = viduusskaay| pratyAdezavelAyAM = shkuntlaaniraassmthe| pUrvamapi = AzramAt-pratinivRttenetaH pUrva tvayA kadAcidapi / tatra bhavatyAH = shkuntlaayaaH| nAma = nAmadheyAdikam / saGkIrtitam = uccAritam / sakhI zakuntalA kI pratikRti ( tasavIra ) ko dekhNgii| phira apanI priyasakhI zakuntalA ko usake pati kA.usameM jo bahumukha ( khUba baDhA huA, uttama prakAra kA ) anurAga hai, usako jAkara sunaauuNgii| rAjA-(dIrgha zvAsa lekara ) he sakhe ! aba mujhe zakuntalA ke pahile pahala dekhane se lekara Aja taka kA saba vRttAnta smaraNa A rahA hai| usa vRttAnta ko maiMne tumase bhI Azrama meM kahA thaa| parantu tuma to usa samaya-jaba ki maiMne zakuntalA kA pratyAkhyAna (usase vivAha karane kA niSedha) kiyA thA, mere pAsa the hI nahIM / parantu isase pUrva bhI to kabhI tumane zakuntalA kA nAma taka bhI mere sAmane nahIM liyA ! / kyA merI hI taraha tuma bhI usako bhUla gae the ? / sAnumatI-isIlie to rAjAoM ko apane sahRdaya, sacce hitaiSI, sahA 1 'bahumadaM aNurAaM' [ 'bahumatamanurAga']-pA0 / 2 'mizrakezI' pA0 /
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH ] 26 abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 401 [ata eva mahIpatibhiH kSaNamapi sahRdayAH sahAyA na virhitvyaaH]| viSadaka:-Na visumarAmi, kintu savvaM kahia avasANe uNa tue bhaNidaM-'parihAsavijappio eso Na bhUdatthotti / maevi mandabuddhiNA tadhA jeva gahidaM / adhavA bhavidavvadA vastu ettha blbdii| [na vismarAmi / kintu sarva kathayitvA'vasAne punastvayA bhaNitam-'parihAsavijelpa epa, na bhUtArtha' iti / mayApi mandabuddhinA tathaiva gRhItam / athavA bhavitavyatA khalvatra balavatI] / sAnumatI-evaM pnnedN| [evaM nvetat / 'ahamiva tvamapi zakuntalAM vismRtavAnasi kaciditi-yojanA / sahRdayAH = sAdhavo hitaiSiNaH / sahAyAH = sakhAyaH, paricArakA vA, na virahitavyAH = na duuriikrnniiyaaH| avasAne = prismaatii| parihAmavijalpaH = hAsyenoktam / na bhUtArthaH = na satyaM vacaH / 'vRte mAdAvRte bhUtam' ityamaraH / AkhyAtaM = kathitaM / mandabuddhinA myaa| tathaiva = parihAsavijalyatayA / gRhItaM = svIkRtam / jJAtam / athavA = pkssaantre| bhavitavyatA = avazyambhAvitA hi bhAvAnAM / balavatI prabalA bhavati / evaM (nu) etat = satyamavaitat / yakoM ko pratikSaNa ( hara samaya ) apane pAsa hI rakhanA caahie| yadi vidUSaka usa samaya rAjA ke pAsa rahatA to rAjA se aisI bhUla kabhI nahIM hone pAtI / vidaSaka-nahIM, nahIM, maiM usa bAta, ko bhUla nahIM gayA thaa| parantu saba bAteM kahakara Apa ne anta meM mujhase kaha diyA thA ki-'he mitra ! yaha saba jo zakuntalA ke viSaya meM maiMne tumase kahA haiM kevala upahAsa (ha~sI, majAka ) hI hai, isameM saccI bAta kucha bhI nahIM hai'| aura maiMne bhI apanI mandabuddhi ke kAraNa Apake usa kahane para vizvAsa kara liyaa| isIlie maiMne Apake sAmane zakuntalA kI punaH kabhI carcA nahIM kii| athavA-isameM kevala bhavitavyatA ( bhAvI = honahAra ) hI prabala thI-yahI kahanA par3atA hai, nahIM to aisI bhArI bhUla kyA kabhI kisI se saMbhava ho sakatI hai ? / sAnumatI-yahI bAta satya hai, bhavitavyatA (bhAvo ) bar3I prabala hotI hai / honahAra hokara hI rahatI hai| isameM isa rAjA kA kucha bhI doSa nahIM hai| . 1 'vijalpita eSaH' pA0 / 2 'mRtpiNDabuddhinA' / 3 'evametat' pA0 /
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402. abhijJAnazAkuntalam [SaSThorAjA-( kSaNaM dhyAtvA-) sakhe ! paritrAyasva mAm / vidaSakaH-bho vaassa ! kiM evaM tuha uvavaNNaM ? / Na kadAvi sappurisA soacittA honti / NaM pavAdevi NikampA jeva girio| [bho vayasya ! kimetattavopapannam ? / na kadApi satpuruSAH zokacittA bhavanti / nanu pravAte'pi niSkampA eva girayaH ] / rAjA--vayasya ! nirAkaraNaviklavAyAH priyAyAstAmavasthAmanusmRtya balavadazaraNo'smi / sA hi - itaH pratyAdiSTA, svajanamanugantuM vyavasitA, sthitI 'tiSThe'tyuccairghadati guruziSye guruyame / kSaNaM dhyAtvA = zakuntalAyAH zocanAyAM tAM dazA kSaNaM vicinya ! paritrAyasva = rkss| etat = zokAkula vN| kimupapannam = kimucitam ? / naive. tyarthaH / zokacittAH = zokAturamanasaH / 'zokavaktavyAH' iti pAThe-zoke sAntvanIyA ityarthaH / pravAte = jhaJjhAvAte'pi / niSkampA eva = acalA eva / evaM ca virahadazAyAmapi tvaM niSkampo bhaveti bhAvaH / nirAkaraNena = parityAgena / viklavAyAH = vyaakulaayaaH| tAM = pratyAkhyAnasamayajAM / priyAyAH = shkuntlaayaaH| balavadazaraNaH = dRDhaM vyaakulH| ita iti / itaH = asmAt pradezAt / rAjabhavanAt / pratyAdiSTA = niraakRtaa| rAjA-(kucha dera socakara ) he mitra ! mujhe bacAo 2 / merI rakSA kro| vidUSaka-he mitra ! isa prakAra adhIra honA kyA Apako ucita hai ? / isa prakAra vyAkula honA to Apako zobhA nahIM detA hai| kyoMki satpuruSa kabhI bhI zokAkula ( zokameM adhIra / nahIM hote haiN| dekho, kaisI bhI pracaNDa pavana cale, para parvata to kabhI hilate taka nahIM haiM / (calAyamAna nahIM hote haiN)| rAjA he mitra ! mere dvArA pratyAkhyAna karane se vihvala aura vyAkula huI apanI priyA zakuntalA kI usa dIna avasthA ko yAda karake maiM atyanta hI kAtara ho rahA huuN| kyoMki jaba maiMne use apanI patnI svIkAra karane se inkAra kara diyA, to vaha 1 'zokavaktavyAH pA0 / 2 'viklavAyAste sakhyAstAmava' / 3 'pratyAdezAt / 4 'muhustiSThe', 'ttaastsstthe|
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 403 punadRSTiM bASpaprakara kaluSAmarpitavatI mayi kare yattatsaviSamiva zalyaM dahati mAm // 10 // sAnumatI-ammahe ! Idiso paravasadA imassa mampi sandAvedi / [aho ! IdRzI paravazatA'sya mAmapi santApayati / vipakaH-bho! asthi me takko-kena uNa tatthabhodI AAsasaJcAriNA NAde tti ? / .. [bhoH ! asti me tarka:-'kena punastatrabhavatI AkAzasaJcAriNA nIte'ti ?] / 'vyapadezamAvilayitum' ityAdinA pratyAkhyAtA stii| svajanam = svabAndhavavarga zAGgagvagautamyAdilakSaNam / anugantam = anusattum / vyavasitA = pravRttA / gurusame = gurutulye, guroHziSye = zArjharave / 'tiSThe'tyaMccairvadati sati-sthitA = pratihatagamanA bhUtyA sthitA / punaH-mayi kare = duSyante / bAmAkaraiH kaluSAM = bASpabharAvilAM / 'asara' iti pAThe'pi-prasaraH = vyaaptiH| prvRddhiH| Adhikyam / dRSTi = locanaM / yat-arpitavatI = yat pAtitavatI / tat = tadeva tasyAH sakaruNavIkSaNaM / savidhaM-viSadigdha-zalyamiva = bANa iva / 'zalyaM zakto, zare' iti vizvaH / mAM dahati = mAM samprati santApayati / mayA'svIkRtAyAH, zAGgagvAsitAyAzca tasyAH kAtarAM tAM dRSTiM smRtvA nitarAM khalu vyathate me mana ityaashyH| [ upamA / zikhariNo vRttam ] // 10 // asya = rAjJaH / paravazatA = kAtaratA / tarkaH = vicaarH| tatrabhavatI = zakuntalA apane svajana RSi kumAroM ke pIche 2 jAne lgii| jaba gurutulya, mAnya, guru ( kaNva ) ke ziSya zAriva ne use jora se DapaTa kara, 'kahA~ AtI hai, yahI raha' aisA kahA, taba vaha bhaya se ThiThaka kara vahIM mere pAsa hI khar3I raha gaI, aura krUra hRdaya mere Upara usane A~suoM se DabaDabAI huI apanI karuNa dRSTi DAlI- vaha dRzya mujhe hRdaya meM lage hue jahara se bujhe hue bANa ke zalya ( agrabhAga) kI taraha aba jalA rahA hai ! // 10 // sAnumatI-Aha ! isa rAjA kI isa prakAra yaha kAtaratA aura karuNAjanaka dazA to mujhe bhI santApa pahu~cA rahI hai| pAThAntara meM-isake santApa se mujhe bar3A Ananda A rahA hai / yaha mero svArthaparAyaNatA hI hai / vidUSaka-he mitra ! mujhe yaha vicAra va zaGkA ho rahI hai, ki - zrImatI 1 'bASpaprasara' / 2 'IdRzI svakAryaparatA' / asya santApena ahaM rame' pA0 /
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 abhijJAnazAkuntalam- [SaSThorAjA-vayasya ! kaH pativratAM tAmanyaH parAmaSTuMmutsahate / 'menakA kila sakhyAste janmapratiSTheti tatsakhIjanAdasmi zrutavAn / tatsahacarIbhistayA vA 'hRteti hRdymaashngkte| sAnumatI-sammohe vi vihmaaNIo vakhu imassa paDibodho ! / [saMmohe'pi vismayanIyaH khalvasya pratibodhaH] / vidaSaka:-bho ! jai invaM, tA samassasaH bhavaM / asthi kkhu samAgamo kAleNa tatthabhodie / [bho! yadyevaM, tatsamAzvasitu bhavAn / asti khalu samAgamaH kAlena tatrabhavatyAH / / mAnyA zakuntalA / AkAzasaJcAriNA = gaganacAriNA kenApahRteti me vicAro bhvtiityaashyH| parAmaSTuM = spraSTumapi / ko'nya utsahate = ko'nyaH zaknoti / janmapratiSThA = udbhavasthAnaM / maatetyrthH| tatsahacarIbhiH = menakAsakhIbhiH sAnumatyAdibhiH / tayA vA = menakayaiva vA / saMmohe = smRtivibhrame'pi / pratibodhaH = vicaarshktiH| caitanyaM / pratibhA / Azcaryajanako'sya buddhiprasara iti bhAvaH / zakuntalAjI ko isa prakAra akasmAt kauna AkAzacArI uThA kara le gayA ? / rAjA he mitra ! usa pativratA ko aura dUsarA kauna chU sakatA hai / kintu 'menakA apsarA se yaha utpanna huI hai' yaha bAta usakI sakhiyoM se maiMne sunI thI / ataH yA to use menakA kI koI sahacarI apsarA hI uThA le gaI hai, yA vaha menakA hI svayaM use isa prakAra le gaI hai-yahI mere hRdaya meM zaGkA hotI hai| kyoMki aura koI ( rAkSasa Adi ) to usa pativratA ko sparza bhI nahIM kara sakatA hai| sAnumatI-vAha ! isa prakAra moha kI dazA meM bhI isakA aisA jJAna to bar3A hI vismayajanaka hai / ( arthAt - zakuntalA ko usakI mAtA menakA hI vahA~ se uThAkara le gaI thii| aura isa bAta ko rAjA ne apanI kuzAgrabuddhi se jAna liyA-ataH isakI buddhi kI prazaMsA sAnumatI kara rahI hai ) / vidUSaka he mitra ! yadi aisI bAta hai, to phira Apa dhairya dhrie| kucha kAla ke bAda usake sAtha ApakA samAgama avazya hI hogaa| 1 'nIteti' / 2 'saMmohaH khalu vismayanIyo, na pratibodhaH' pA0 /
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATokA-virAjitam 405 rAjA-kathamiva ? / viSaka:-Na kkhu mAdApidarA bhattivioadukkhidaM duhidaraM ciraM pekkhiduM pArenti / [ na khalu mAtApitarau bhartRviyogaduHkhitAM duhitaraM ciraM prekSituM paarytH| rAjA-vayasya :svamo nu, mAyA nu, matibhramo nu ?, klaptaM nu tAvatphalameva puNyaiH / / asaMnivRttyai tadatItameve, manorathAnAmataTaprapAtaH // 11 // evaM = tatsambandhibhirnIteti / samAgamaH = punarapi melanam / mAtA ca pitA ca mAtApitarau = pitarau / menaketi yAvat / bhartarviyogena duHkhitAM = pativiyogapIDitAm / duhitaraM = putrIM / ciraM = bahukAlaM yAvat / atastasyA mAtaiva zIghra tvayA saha tAM punaryojayiSyatIti bhaavH| . svapna iti / he vayasya = sakhe / tat = zakuntalAsambhASaNAdikaM yanmayA pUrva kRtaM tat / svapno nu: svapne mayA'nubhUtaM kim ? / mAyA nu = indrajAlakalpitA mithyAghaTanA kim ? / mamaiva matibhramo nu = buddhiviparyayo vA mama kiMsvit 1 / zuktirajatabhramavadanyavastuni tattvA'cyAso nu mayA kRta ityAzayaH / puNyaiH = saubhAgyaiH / tAvat = tAvatkAlamAtrabhogyaM / phalaM-klaptam = upasthApitaM kiMsvit / rAjA-yaha bAta tuma kaise jAnate ho? / vidUSaka-kyoMki mAtA-pitA apanI putrI ko pativiyoga se duHkhita dazA meM jyAdA dina nahIM dekha sakate haiN| rAjA he mitra ! zakuntalA ke samAgama kA vaha sukhada samaya-kyA svapna thA ?, yA koI indrajAla kI mAyA thI, yA kisI mere vizeSa puNya kA hI utane dinoM taka ke lie vaha madhura phala thA ? / aura vaha Ananda to aba sadA __ 1 'kliSTaM tu tAvatphalameva puNyam' pA0 / 2 'ete manorathA nAma taTaprapAtAH' /
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ [SaSTho abhijJAnazAkuntalamvidaSaka:-bho ! mA evvaM / NaM aGgulIa jjeva ettha NidasaNa / avassaMbhAviNo acintaNIasamAgamA honti / [bhoH, maivam / nanvaGgulIyakamevA'tra nidarzanam / avazyambhAvino'cintanIyasamAgamA bhavanti / ( tat = tasyA darzanAdisukham ) / asaMnivRttyai = punaralAbhAya / atItameva = gatameva / na tatsukhaM punarlabdhaM mayA zakyamiti bhAvaH / manorathAnAM = zakuntalAgatA'bhilASANAm / ataTAt = parvatAderuccasthAnAt / 'prapAtastvataTo bhRguH' itymrH| prakarSeNa pAto = nAzo jAta eva / atastava 'zakuntalA punarAgamiSyatI'ti vRthaiva manorathamAtramevetyAzayaH / 'manoraMthA nAma taTaprapAtAH' iti pAThAntare, taTasya-nadyAditaTasya, pAtA iva-manorathAH pratikSaNaM vilIyante ityarthaH / svapnAdisukhavat zakuntalAsaGgamAdisukhaM na mayA punarlabdhuM zakyaM, manorathAstu mama mudhaiva jAyante, vilIyante ceti bhaavH| [sndehaalngkaarH| kAvyaliGgam / upajAtiH // 11 // maivaM = 'svapno'yaM', 'mAyeya'mityAdi mA tAvattvaM tarkaya / nidarzanaM = yathArthatve pramANam / acintanIyaH samAgamo yeSAnte acintanIyasamAgamAH = atrkitopntaaH| avazyambhAvinaH = avazya bhAvino viSayAH / avazyambhAvI hi yathA'kasmAdeva ke lie calA hI gayA, aura mere manoratha sadA ke lie hI mAnoM pahAr3a para se gira kara cUra cUra ho ge| arthAt-vaha zakuntalA ke samAgama kA madhura, spRhaNIya sukha aba punaH milanA asambhava hI hai, kyoMki-kyA to vaha svapna thA, yA koI mAyA thI, yA utane dina ke lie hI prApta huA kisI puNya vizeSa kA phala thaa| aba to usakA punaH prApta hotA sarvathA durlabha hI hai // 11 // vidUSaka-nahIM, nahIM, mitra ! aisA mata kho| dekho, yaha aMgaThI hI isa bAta kA udAharaNa hai, ki-avazyambhAvI bAta akasmAt hokara hI rahatI hai / jaba kahIM anizcita sthAna meM girI huI yaha aMgaThI bhI akasmAt svataH mila gaI, taba zakuntalA kA punaH milanA kyA kaThina bAta hai ? / / 1 'avazyaMbhAvI acintanIyaH samAgamo bhavati' iti, 'acintanIyasamAgamaH' iti ca pA0 /
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 407 mmmmmmmmmmm rAjA--( aGgulIyakaM vilokya- ) aye ! idaM tAvadasulabhasthAnabhraMzi shocniiym| * taca sucaritamaGgulIya ! nUnaM pratanu kRzene vibhAvyate phalena / aruNanakhamanohagasu tasyA zyutamasi labdhapadaM yadaGgulISu // 12 // bhavati, tathA zakuntalAsamAgamo'pi tava sahasaiva bhaviSyatAti bhAvaH / [ prarocanA sandhyaGgam / asulabhasthAnabhraMzi = durlabhasthAnAdbhaSTaM / zakuntalAhastAdgalitamiti yAvat / taveti / yat-aruNaiH-nakhaimanoharAsu = AraktanakhamanojJAsu / tasyA aGgulISu-lavdhapadaM = prAptAvasthAnaM-sadavi tvaM / cyutamasi = tataH patitamasi / tat-tatmAt , he ujulAyaka ! tava mucantiM = puNyaM / pratanu = atyalpam / iti = itthaM / zena = alpena / phalena = aGgulIviyogAtmanA / nUnaM =dhrava / vibhAvyate - niyata / 'pratanu mameveti ghATastu shomnH| tatra-yathA mama sukRtaM svalpaM, tathaiva tavetyarthaH / rAghavabhaTTasaMmatazcA'yaM pAThaH / zakuntalAhastAdyatpatitamasi, tannUnamaGgulIyaka ! ahamiva tvamApa hatabhAgyamasIti bhAva : / [ anumAnaM / kAvyaliGgaM / samAsoktiH / 'puSpitAgrA' ] // 12 // rAjA--( aMgUThI ko dekhakara ) aho ! yaha aMgUThI bhI usa durlabha sthAna / zakuntalA ko komala. sundara aMguliyoM ) se girakara zocanIya ho gaI hai| arthAt-isakA bhI durbhAgya, hI samajhanA cAhie-jo zakuntalA ke hAtha kI aMgulI yaha se cyuta ho gii| he aMgulIyaka ! (he aMgaThI ! ) terA puNya hI kama hai, yaha bAta to isa phala ( usakI aMgulI se girane ) se hI hamArI samajha meM A rahI hai, jo tUM usa zakuntalA kI lAla 2 nakhoM se manohara, una sundara 2 aMguliyoM meM sthAna pAkara bhI. phira vahA~ se gira pdd'ii!| [jisakA puNya kama hotA hai, vaha svarga Adi U~ce pada ko pAkara bhI, vahA~ se phira gira jAtA hai / jaise kahA hai-'kSINe puNye martyalokaM vizanti' / isI prakAra zakuntalA kI aMguliyoM meM sthAna pAkara bhI hU~ vahA~ se jo gira par3I, isase siddha hotA hai, ki-terA puNya hI kSINa ho gayA hai, ataeva tUM vahA~ se gira par3I hai // 12 // ] 1 'pratanu mameva' pA0 / 2 'sadaGgulISu /
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 abhijJAnazAkuntalam-- [SaSThosAnumatI-jai aNNahatthagadaM bhave, tado saccaM zoaNIaM bhave / sahi ! dUre vaTTasi, eAiNI jjeva kaNNasuhAI aNubhavemi ! / .. [yadyanyahastagataM bhavettataH satyaM zocanIyaM bhavet / sakhi ! dUre varttase / ekAkinyeva karNasukhAnyanubhavAmi / vidaSakaH -bho ! iaM NAmamuddA keNa uddeseNa bhavadA tattha bhodIe hatthasaMsaggaM pAvidA ? / [ bhoH, iyaM nAmamudrA kenoddezena bhavatA tatrabhavatyA hastasaMsarga prApitA ?] / sAnumatI-mama vi kodUhaleNa,vAvArido eso / [ mamo'pi kautuhalena vyApArita eSaH] / anyahastagataM = duSyantetarahastapatitaM cet / satyam = avazyaM / sakhi ! - he zakuntale ! karNasukhAni = tvadanurAgasUcakAni zrotrasakhAni imAni rAjavacanAni / uddezena = abhiprAyeNa / 'uddezyeneti' pAThe-prayojanenetyarthaH / 'udAtena' iti pAThe-udghAtena = upakrameNa, uddezyena, abhiprAyeNa / 'uddhAtaH kathyate dhIraiH skhalite, samupakrame' iti dharaNiH / vyApArita iti / mamApyasmin prazne'bhilASa ityaashyH| nAmamudrA = aGgulIyakam / uddezena = abhiprAyeNa / hastasaMsarga = sAnumatI-yadi yaha aMgaThI rAjA ke sivAya kisI dUsare ke hAtha meM calI jAtI, taba to avazya zocanIya hAtI / para yaha to rAjAke hI hAtha meM A gaI hai, ataH yaha aba zocanIya nahIM rhii| he sakhi ! zakuntale ! tUM dUra baiThI hai| yahA~ maiM akelI hI ina karNasukhaprada bAtoM ko suna rahI huuN| ( arthAt rAjA kI ina madhura, snehamaya bAtoM ko yadi zakuntalA svayaM apane hI kAnoM se sunatI to use kitanA Ananda aataa!)| vidUSaka-he mitra ! Apake nAmAkSaroM se yukta isa aMgaThI ko Apane kisa uddezya se zrImatI zakuntalA ke hAtha meM pahirA diyA thA ? / ( aMgulI meM kyoM pahirAI thI ? ) / sAnumatI-hA~, yahI kautUhala to mujhe bhI ho rahA thA / ataH yaha to mere hI mana kI bAta mAnoM pUcha rahA hai / 1 apiH kvacinna / 2 'AkAritaH' pA0 /
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 409 rAjA--vayasya ! zrUyatAm , tadA svanagarAya tapovanAt prasthitaM mAM priyA sabASpamAha-'kiJcireNA''ryaputraH punarasmAkaM smariSyatIti / vidUSakaH--tado tado ? [ tatastataH ?] / rAjA--athainAM mudrAmaGgulyAM nivezayatA mayA prtybhihitaa| vidUSakaH-[kiM tti ? ] / [kimiti ?] / rAjA-- 'ekaikamatra divase divase madIyaM nAmAkSaraM gaNaya, gacchasi yAvadantam / tAvatpriye ! madavarodhanidezavartI netA janastava samIpamupaiSyatIti // 13 // zakuntalAkarasaMyogam / asmAkaM smariSyati = kadA mama zakuntalAyAH punarbhavAn smariSyati / 'adhIgarthe'ti karmaNi sssstthii| 'pratipattiM dAsyatIti pAThe-pratipattiH = vArtA / 'pratipattiH pravRttau syAditi dharaNiH / pratyabhihitA = uktA / ekaimiti / he priye ! madIyanAmno'kSaram ekamekaM pratidinaM tvaM gaNaya / yAvadeva ca tvam-antaM = mannAmA'kSarANAmantyaM takAraM / gamiSyasi = prApsyasi / rAjA-he mitra ! suno, jaba maiM Azrama se nagara ko vApisa Ane lagA, taba merI priyA zakuntalA ne mujha se kahA thA ki-he prANanAtha ! aba Apa merA smaraNa kaba taka ( kitane dina meM ) kareMge ? / vidUSaka-hA~, taba ? | taba phira kyA huA ? / rAjA-taba maiMne isa aMgaThI ko usakI aMgulI meM pahirAte hue kahA thA, kividUSaka-hA~, Apane kyA kahA thA ? / rAjA- he priye ! isa aMgaThI meM mere nAma ke jo akSara haiM, unako tuma 1 'gacchati yAvadantyaM / pA0 / 2 'madavarodhagRha pravezaM netA' pA0 /
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 abhijJAnazAkuntalam [SaSTho -taJca dAruNAtmanA mayA mohAnnA'nuSThitam / sAnamatI-ramaNIo kskhu avahI vihiNA visNvaadido| ramaNIyaH khalvadhividhinA visaMvAditaH / / / vipaka:-bho! kathaM lohidamacchassa vaDisaM via muhappaviha evaM AsI ? / [ bhoH ! kathaM rohitamatsyasya baDizamiva mukhapraviSTametadAsIt ? ] / tAvat = tAvadeva / mama avarodhasya = antaHpurasya / nideze-AjJAyAM vartate tcchiil:-antHpurcrH| netA = pradhAnabhUtaH / tava netA = tava prApakaH / tvAM netumityartho vA / janaH = raajpurussH| tavaM samIpam / upaiSyati = AgamiSyatItimayA pratyabhihiteti-yojanA / du-pa-ya-na-teti nAmAkSarasaMmiteSveva (paJcasu ) divaseSu kaJcakyAdirAjapuruSAn bhavatomAnetumahaM preSayiSyAmIti mayoktamityAzayaH / 'madavarodhagRhapravezaM nete'ti pAThAntare-madantaHpure pravezasya prApayitati tadarthaH / [ anuprAsaH / kAvyaliGgaM / 'vasantatilakA' ] // 13 // tat = svoktaM / nAnuSThitaM = mayA na kRtaM / ramaNIyaH = sundaraH / avadhiH = tricatura-paJcaSAdidinAtmakaH / vidhinA=devena / visaMvAditaH= mithyAkRtaH / baDizamiva = matsyabedhanazalyamiva / etat = aGgulIyakam / pratidina eka-eka karake ginatI rhnaa| jaba tuma mere nAma ke akSaroM kI samApti para (antima akSara para) pahu~cogI, tabhI mere antaHpura ke adhikArI puruSa (aphasara) merI AjJA se tumako lene ke lie tumhAre pAsa pahu~ca jAe~ge // 13 // aura vahI bAta karahRdaya maiMne (mUDhane) yahA~ Akara moha meM par3akara bhulaadii| sAnumatI-hA! rAjA ne to use balAne kI yaha bahuta hI sundara aura ramaNIya avadhi rakkhI thii| para vidhAtA ( durbhAgya ) ne hI saba kAma bigAr3a diyA / ( yaha avadhi gar3abar3A dii)| vidUSaka-acchA to he mitra ! 'zakuntalA ke hAtha meM pahinAI huI yaha aMgUThI rohita ( rohU ) machalI ke peTa meM kA~TI kI taraha kaise pahuMca gaI ? / [kA~TI = machalI pakar3e kI lohe kI Ter3hI kA~TI / jisapara-ATA Adi lagAkara machalI pakar3ane vAle machalI ke peTa meM use pahu~cA kara machalI ko pha~sA lete haiM /
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 411 rAjA-zacItIrtha salilaM vandamAnAyAste sakhyA hastAdgaGgAsrotasi paribhraSTam / vidUSaka-jujadi / [ yujyate ] / sAnumatI-ado vastu tavassiNIe sauntalAe adharmabhIruNo edassa rAesiNo pariNae sandeho jaado| adhavA Na Idiso aNurAo ahiNNANaM avekkhadi / tA kadhaM via evN?| [ataH khalu tapasvinyAH zakuntalAyA adharmabhIroretasya rAjarSe: pariNaye sandeho jaatH| athavA nedRzo'nuzago'bhijJAnamapekSate / tatkathamivaitat ? ] / rAjA-upAlapsye tAvadidamaGgulIyakam / gaGgAsrotasi = gaGgApravAhe / tapasvinyAH = dInAyAH / pariNaye = vivAhe / adharmabhIroH = pApAzavinaH / IdRzaH= prruuddhH| evaMdazAM gtH| anurAgaH = snehaH / abhijJAnaM = cihnAdidarzanam / etat = abhijJAnApekSitvam / upAlapsye = rAjA-zacItIrtha meM tIrtha ke jala ko praNAma karate samaya tumhArI sakhI (tumAre mitra kI = merI-patnI zakuntalA ) ke hAtha se gaGgAjI ke jala meM yaha gira gaI thii| [zacItIrtha-gaGgA ke taTapara sUkara tAla (zakrAvatAra) tIrthasoroM ( eTA ke pAsa ) / yA hApur3a ke pAsa ho koI tIrthasthala vizeSa honA . cAhie] vidUSaka-ThIka hai, yaha bAta ThIka jacatI hai / sAnumatI-isIlie ( aMgaThA ke gira jAne se hI) pApa se Darane vAle isa rAjA ko, becArI duHkhiyA zakuntalA ke sAtha guptarUpa se kie hue apane vivAha meM sandeha ho gyaa| parantu aisA bar3hA huA anurAga bhI kyA abhijJAna (paricaya, aMgaThI ke dvArA paricaya ) kI apekSA karatA hai ? / arthAt-jaba rAjA kA usameM itanA prema thA, to phira aise bar3he hue prema meM bhI abhijJAna kI kyA AvazyakatA thI ? / yaha bAta samajha meM nahIM AtI hai| rAjA-he mitra ! maiM to isa aMra ThI ko aba ulahanA duuNgaa| 1 'tIrthasalilaM' pA0 //
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ [SaSTho athavA 412 abhijJAnazAkuntalamvidUSakaH--(AtmagataM-) gihIdo NeNa puNo bi panthA ummettANam ? / (prakozaM, sasmita- ) bho ! ahaM pi dAva evaM daNDakahU~ uvAlahissaM-kadhaM ujjuassa me kuDilaM tuma si' tti / [(AtmagataM-) gRhIto'nene punarapi panthA unmattAnAm ! ( prakAza, sasmitaM-) bhoH / ahamapi tAvadetad daNDakASThamupAlapsye--'kathamRjukasya ma kuTilaM tvmsii'ti]| rAjA--( azRNvanneva -) muMdrike ! kathaM nu taM komalabandhurAGguliM karaM vihAyA'si nimagnamambhasi ? / __ acetanaM nAma guNaM na vIkSate, mayaiva kasmAdavadhIritA priyA ? // 14 // nindiSyAmi / kathaM = kutaH / Rjukasya = saralasya . / kuTilaM = vakram / evaJca aGgulIyakasya sakhe! ko doSaH, nanu bhavAnevAparAdhyati tasyA vismaraNe-iti sUcito bhaavH| kathamiti / komalA, bandhurAzca aGgulayo yatra taM = mRdusundagaGgulilalitaM / 'bandhuraM sundare, ramye' iti vizvaH / karaM = zakuntalAhastaM / vihAya = tyaktvA / ambhasi = jle| kathaM nimagnamasi ? = kathaM braDitamasi / nAma = prasiddhau / acetanaM = jaDametat / guNaM na vIkSate iti yuktameva / parantu-mayaiva = cetanenApi staamyaa| priyA kathamavadhIritA = kathaM nAma sA zakuntalA mayA avamAnitA ? / kathaM pratyAkhyAtA ? / vidUSaka-(mana hI mana ) aba isa rAjA ne punaH pAgaloM kA sA mArga pakar3a liyaa| (prakaTa meM ha~sa kara) he mitra ! maiM bhI apanI hAtha kI isa lakar3I (char3I, lAThI ) ko ulahanA dUMgA, ki-mere aise sIdhe manuSya kI hokara bhI tUM Ter3hI kyoM hai ! / rAjA-( usakI bAta anasunI karake ) he mudrike ! (he aMgaThI ! )___usake ( zakuntalA ke ) komala 2 aMguliyoM se sundara, komale hAtha ko chor3akara tUM jala meM kyoM gira gaI ? / athavA-acetana vastu ( jar3a vastu 1 kAMcanna /
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 413 sAnumatI-saaM jjeva paDivaNNo jaM ami vattukAmA / [ svayameva pratipanno yadasmi vaktukAmA ] / vidaSakaH-bho ! savvadhA ahaM bubhukkhAe mAridabvo ? / [ bhoH ! sarvathA'haM bubhukSayA mArayitavyaH ? / rAjA-( anAdRya-) priye ! akoraNaparityAgAdanuzayadagdhahRdayastAvadanukampyatAmayaM janaH punadarzanena / acetanasyA'GgulIyakasya ko doSaH, mamaivAyamaparAdha ityAzayaH / [ vibhAvanA vizeSokti-samAsoktya-rthAntaranyAsAH / 'vaMzasthaM vRttam // 14 // pratipannaH = svIkRtavAn / yat = 'tavaiva doSa' iti / sarvathA = satyameva / mArayitavya iti| sakhe ! bubhukSito'haM, bhojanavelA jAtA, tduttisstthetyaashyH| anAdRtya = azrutvaivAha / akAraNaparityAgAt = tava niSkAraNaparityAgAt / anuzayadagdhahRdayaH = pazcAttApakhinnamAnaso'ham / pAThAntare-akAraNameva tvatparityAgena dagdhaM hRdayaM yasyAsau-akAraNatyAgadagdhahRdayaH = vRthAtvatparityAgaduHkhitamAnasoaMgaThI Adi ) yadi guNoM ko na samajhe, to kathaMcit ThIka bhI hai, parantu cetana hokara (jJAnayukta) bhI maiMne apanI aisI guNavatI priyA ko kyoM tyAga diyA? // 14 // sAnumatI-maiM jo kahanA cAhatI thI, use isa rAjA ne svayaM hI svIkAra kara liyA / arthAt-samajhadAra hokara bhI rAjA ne apanI priyA ko chor3akara bahuta hI anyAya kiyA hai-isa bAta ko yaha svayaM hI svIkAra kara rahA hai| vidUSaka-he mitra ! kyA mujhako tuma bhUkha se sacamuca hI mAra DAloge ? / arthAt-mujhe to aba bhUkha lagI hai, ataH calo, bhojana kareM / isa virahagAthA ko thor3I dera to chodd'o| rAjA-( usakI bAta kA anAdara kara-usakI bAta ko anasunI kara ) he priye ! akAraNa hI tumhArA tyAga karane se, aba pazcAttApa se merA hRdaya jala rahA hai, ataH aba to mujhe apanA darzana punaH dekara tuma kRtArtha kro| punaH zIghrahI apane darzana dene kI mere para dayA kro| 1 'khAdayitavyaH' iti pAThe bubhukSA mAmatimAtraM bAdhate ityarthaH / 2 'akAraNaparityAgadagdhahRdayaH' pA0 /
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 abhijJAnazAkuntalam [SaSTho(apaTIkSepeNa pravizya, citraphalakahastA-ceTI] / ceTI-bhaTTA ! iaM cittagadA bhaTTiNI (-iti citraphalakaM darzayati ) / [ bhattaH ! iyaM citragatA bhaTTinI (-iti citraphalakaM darzayati ) / rAjA-- vilokya-) aho rUpamAlekhyagatAyA api priyAyAH ! / tathAhidIrghApAGgavimAri netrayugalaM, lIlAzcitabhralataM, dantAntaHparikIrNahAsakiraNajyotsnA viliptAdharam / karkandhadyatipATaloSTharuciraM tasyAstadetanmukhaM, citre'pyAlapatIva vibhramalasatprodbhinnakAntidravam // 15 // 'ham / janaH = ahaM / punadarzanadAnena-anukampyatAm = anugRhyatAm / bhaTTanI = svAminI zakuntalA / vilokya = zakuntalAcitraM vilokya / AlekhyagatAyA api % citrapaTagatAyA api / priyAyAH = zakuntalAyAH / aho rUpaM = manoharaM, dhanyaM ca rUpam / rUpameva prazaMsate dogheti / tasyAH = priyAyAH--tadetat = citragataM,-dIrghAbhyAmapA. GgAbhyAM visAri netrayoyugalaM yatra, tattathA = vizAlalocanaprAntacumbinayanayugalaM / lIlayA'Jcite bhUlate yatra tattathA = savilAmabhUlatA yugalaM / dantAnAmantaH parikIrNAbhiH, hAsasya kiraNAnAM jyotsnAbhirviliptamadharaM yatra tattathA = dantamadhyavilasaddhAsakiraNaprabhAvilipsAdharoSTham / karkandhUnAM dyutiriva dyatiryasya, ata eva [ citrapaTa hAtha meM lie ceTI kA pardA haTAkara sahasA praveza ] / ceTI-he prabho ! yaha citrapaTa meM likhI huI svAminI zakuntalA jI haiN| (zakuntalA kI tasavIra dikhAtI hai ) / rAjA-(dekhakara) aho ! merI priyA kA, isa citra meM likhI huI kA bhI, kyA hI sundara rUpa hai ! / jaise-isake lambe lambe netroM ke prAnta bhAga (kone) taka phaile hue ye vizAla do netra haiM, aura lIlA evaM vilAsa va hAva-bhAva se 1 kvacinna /
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 415 vidUSakaH-(vilokya-) sAhu vaassa ! sAhu / jaM--tue mahuro bhaTTiNIe daMsito bhAvANuSpaveso / khaladi via me diTThI Nihudappadesesu / kiM bahunA, sattANuppavesasakkAe AlavaNakodUhalaM me jnnadi| [( vilokya-) sAdhu vayasya ! sAdhu / yattvayA madhuro bhaTTinyA darzito bhAvAnupravezaH / skhalatIva me dRSTinimnonnatai pradezeSu / kiM bahunA / pATalo ya oSThastena ruciraM = pakkabadarIphalA''ratta varNAdharoSThasundaraM / 'zvetaraktastu pATalaH' ityamaraH / vibhrameNa lasan , prakarSeNa udbhinnazca kAntidravo yatra tattathA - vilAsodaJcatkRSTalAvaNyaprabhApravAhaM / mukhaM = vadanaM / citre'pi AlapatIva = citrasthamapi asmAn mAbhASate iva / citre'pi yasyA evaMvidhaH saundaryAtizayo vibhAvyate, tasyA anindyamaundaryasAravilAmavibhramAyA hariNAjhyA vAstavaM saundarya mayA kathaM varNayituM zakyamiti bhAvaH / atisundarIyaM mayA bhAgyaviparyayAtparityaktetyAzayaH / / upamA / rUpakam / utprekSA / 'zArdUlavikrIDitaM vRtam' / // 15 // sAdhu = zobhanaM / 'sAdhu vayasya sAdhu' ityantaM bhinnaM vAkyam | bhaTTinyAH = svaaminyaaH| rAjapalyAH shkuntlaayaaH| madhuraH = manoharaH / bhAvAnupravezaH= praNayAnAcatI huI yaha isakI bhralatA hai / aura dAMtoM ke bhItara hI phaile hue madhura muskAna se nikalI danta kiraNoM kI (candrikA) cA~danI se yaha adharoSTha bhI vyApta (vilipta sA) ho rahA hai / arthAt dantaprabhA se adharoSTha isakA prakAzamAna va. zobhAyamAna ho rahA hai| aura lAla 2 pake hue berako taraha pATala ( kucha zveta va lAla = gulAbI ) oSTha se rucira yaha isakA sundara manohara mukha hai, jo isa citra meM bhI,-hAva bhAva kaTAkSa lIlA Adi se camacamAtI huI aura bar3hI huI kAnti se, evaM lAvaNya ke pravAha se, mAno bolanA hI cAhatA hai // 15 // . vidUSaka-(citra ko dekhakara ) vAha' mitra ! vAha ! Apane svAminI zakuntalA kA madhura aura manohara bhAva (prema, anurAga) kA uttama pradarzana isa citraM meM khUba kiyA hai| merI dRSTi to isa citra meM likhe nimnonnata ( stana, mukha 1 'madhurAvasthAnadarzanIyo bhAvAnupravezaH' paa0| 2 nibhRtapradezeSu' /
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 416 abhijJAnazAkuntalam [SaSThosattvA'nupravezazaGkayA-AlapanakautUhalaM me janayati ] / sAnumatI-ammo ! esA rAesiNo vattiAleheNiuNadA / jANe piasahI se aggado baTTadi tti / [aho ! raajrssevrtikaalekhnipunntaa| jAne 'priyasakhI mamA'grato varttate'-iti / rAjAyavatsAdhu na citre syAt , kriyate tattadanyathA / tathApi tasyA lAvaNyaM rekhayA kizcidanvitam ! // 16 // dibhAvabhaGgIvizeSo drshitH| citre prkttitH| 'madhurAvasthAnadarzanIyo bhAvAnupravezaH' iti pAThAntare-madhuraM yadavasthAnam-AkRtistayA darzanIya ityarthaH / nimnAnnatapradezeSu = uccAvacapradezeSu nitambAdiSu / sattvasyAnupravezasya zaGkayA-sattvAnupravezazaGkayA = prANasambandhazaGkayA / Alapane = mASaNe / kautUhalaM = kautukaM-janayati / bhAvabhaGgilaliteyaM sajIviteva zakuntalamapratimA pratibhAti / tadaho te kauzalaM citralekhane iti bhAvaH / rAjarSeH = duSyantasya / vartikAlekhanipuNatA = citratUlikAkarmakauzalam / jAne = manye / priMyasakho= zakuntalA / ydyditi| citre yadyat-aGgaM / na sAdhu = na sundaram / mayA svadoSAdeva yanna sAdhu likhitaM / tat-anyathA kriyate = parAvApi likhyate mayA / tathApi-tasyAH zakuntalAyAH / lAvaNyaM = kaantivishessH| kiJcit = anirvacaevaM nAbhi Adi nIce-U~ce ) sthAnoM meM aTaka sI rahI hai| jyAdA kyA kahU~mujhe to isa citra meM prANasaMcAra kI hI zaGkA ho rahI hai, aura mAlUma hotA hai. ki-yaha citra aba bolanA hI cAhatA hai ! sAnumatI-aho ! isa rAjarSi kI citra lekhana kI caturatA bhI prazaMsanIya hai| mujhe aisA mAlUma hotA hai ki merI sakhI zakuntalA mAno mere sAmane hI khar3I hai| rAjA-isa citra meM merI priyA ke jo-jo aGga pratyaGga Adi mujhase pahile ThIka nahIM likhe gaye the, unako miTAkara punaH ThIka taraha se banAne para bhI, 1 'lehA' [ 'lekhaa']| 2 'me'grataH' pA0 /
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] 27 abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 417 tathAhiasyAstuGgamiva stanadvayamidaM, nimneva nAbhiH sthitA, dRzyante viSamonnatAzca valayo bhittau samAyAmapi / aGge ca pratibhAti mArdavamidaM snigdhaprabhAvAciraM, premNA mansukhamISadIkSata iva, smerA ca vaktova mAm // 17 // nIyayA / rekhayA = atishobhyaa| chaTAvizeSeNa / anvitaM = yuktameva / samAye saMmAya bhUyo-bhUyo likhyamAnamIdaM zobhA na jahAtIti bhAvaH / rekhAlakSaNantu 'zironetrakarAdInAmaGgAnAM melane sati / kAyasthitiyato netraharA 'rekhA' prkiirtitaa|' iti ratnAkare // 16 // asyA iti / asyAH = citraphala ksthaayaaH| samAyAmapi = anunnatA''natAyAmapi / bhittau = citrapaTe / idaM stanadvayaM-tuGgamiva - unnatamiva / dRzyatespaSTaM vibhAvyate / nAbhizca-nimneva gambhIreva / na tu vastuto nimnaiva / sthitA = vyavasthitA, vibhAvyate / viSamAzcate unnatAzca-viSamonnatAH = unntaa''ntaaH| valayaH = udrbhnggvishessaaH| dRzyante / aGge ca idaM = vibhAvyamAnaM / mArdavaM = saukumAryam / snigdhasya prabhAvAt = varNalepavizeSasnehAdhanuSaGgAt / ciraM = bahulaM / pratibhAti = maasre| premNA manmukham-ISat = kiJcilajAmantharam / IkSate iva = vilokayaisakA lAvaNya kama nahIM hotA hai, kintu isake zarIra kA lAvaNya to eka viziSTa prakAra kI zonA aura kAntivizeSa (chaTA) ko hI dhAraNa kara rahA hai // 16 // jaise-citra kI bhitti ( kapar3A yA kAgaja Adi AdhAra ) samatala hone para bhI isa citra meM isake ye donoM stana U~ce va ubhar3e hue spaSTa mAlUma ho rahe haiM / nAbhibhAga bhI nimna ( nIcA ) sApha mAlUma ho rahA hai / aura ye tInoM bali (peTa kI tInoM lakIreM) bhI nIcI-U~cI sApha 2 mAlUma ho rahI haiN| pAlisa, raGga Adiko cikkaNatA aura zreSThatA se isake aGgoM meM komalatA evaM kAnti (lAvaNya ) bhI spaSTa pratIta ho rahI hai| aura prema se mAnoM yaha merA mukha dekha rahI hai, aura musakarAtI huI, mAnoM mujhase kucha kaha rahI hai, yA mujhase kucha kahanA hI cAhatI hai / arthAt-isa citra meM zakuntalA ke sabhI aGga-pratyaGga sApha sApha aura unnata evaM nimna bhI yathocita rUpa se dRSTigocara ho rahe haiM, aura vaha
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 abhijJAnazAkuntalam- [SaSThosAnumatI-sarisaM evaM paJcAdAvaguruNo siNehassa, aNavalebassa a / [sadRzamevaM pazcAttApaguroH snehasya, anavalepasya c]| .. rAjA-(niHzvasya-) sAkSAtpriyAmupagatAmapahAya pUrva, citrArpitAmahamimAM bahu manyamAnaH / srotovahAM pathi nikAmajalAmatItya, jAtaH sakhe ! praNayavAnmRgatRSNikAyAm // 18 // tIva / kiJca punaH-smerA = hAsavikAsivadanakamalA / mAM-vaktIva = mAm abhibhASate iva / [ utprekSA / 'zArdUlavikrIDitaM vRttam' ] // 17 // pazcAttApena guroH = pravRddhasya / snehasya = premNaH / sadRzam = anurUpam / evam = itthaM cintanaM / virahAtpravRddho'sya sneha iti bhAvaH / yadvA pazcAttApadarzanAdasya vAstavaH snehaiti pratIyate iti bhAvaH / pAThAntare-anavalepasya = nirdoSasya, akRtakasya, ArjavasyetyarthaH / ___ sAkSAditi / he sakhe !-pUrvaM sAkSAt ='svayameva / upagatAM = prAptAM / priyAm = kAntAm / apahAya = nirasya / sampati -imAM citrArpitAM = citralikhitAmapi / bahu manyamAnaH = mahatsukhasAdhanaM vibhAvayan / pathi = mArge / nikAmaM jalaM yasyAM-tAM nikAmajalAm = prabhUtajallAM / srotovahAM = nirjhariNIm / ndiim| atItya = ullaGghaya / vihAya / mRgatRSNikAyAM = mRgamarIcikAyAM / praNayavAn : citra mAnoM mujhase bolanA hI cAhatA hai| samatala citrapaTa para bhI kuca Adi sabhI aGgoM kA yathocita ubhADa evaM nimnatA Adi khUba sundaratA se dikhalAI par3a rahI hai| ataH yaha citra bar3A hI sundara banA hai // 17 // sAnumatI-pazcAttApa se gurutara (mahattA ko prApta ) evaM sacce aura niramimAna, saralatApUrNa isa sneha ke sadRza hI rAjA kA yaha (citra lekhana, anusmaraNa Adi ) vyApAra hai| rAjA-(dIrgha zvAsa lekara ) he sakhe ! sAkSAt (svayameva ) upasthita ( ghara meM AI huI ) priyA zakuntalA ko tyAga karake, aba citra likhita .1 kvAcitkaH paatthH|
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 419 vidUSakaH-bho ! tiNiA Aidio dIsanti, savvAo jjeva daMsaNIAo, tA kadamA ettha tatthabhodI sauntalA / [bhoH ! tisra AkRtayo dRzyante / sarvA eva drshniiyaaH| tatkatamA'tra tatrabhavatI zakuntalA ?] / sAnumatI-aNahiNNo kyu eso sahIe svassa mohacakkhu, i kkhu Na se gadA paJcakkhadaM ? / [abhijJaH khalveSa sakhIrUpasya moghacakSuH / iyaM khalu nA'sya gatA pratyakSatAm / satRSNaH / jAtaH = saMvRtto'smi / pUrva svayamupasthitAmapi tAM priyAM vihAya sampati kRtrime taccitre manovinodaM kurvanmUDha evA'hamiti bhAvaH / [nidarzanA / kAvyaliGgam / 'vasantatilakA vRttam' ] // 18 // __tisraH = shkuntlaa-'nsuuyaa-priyNvdaaruupaaH| 'dRzyante' ityasyacitre likhitAH' iti zeSaH / darzanIyAH = mnohraaH| katamA = AsAM madhye kA ? / moghe cakSuSI yasyAsau-moghacakSuH = niSphalanetraH / (pAThAntare-mohadRSTiH = jaDabuddhiH / priyA ke darzanoM ko hI. maiM bahuta (bar3e bhAgya se prApta ) samajhA rahA hU~ ! / ataH he mitra ! mAnoM maiM mArga meM prApta prabhUta jala se paripUrNa bahatI huI nadI ko chor3akara, aba mRga-tRSNA meM hI jala kI AzA kara rahA hU~ ! // 18 // vidUSaka hai mitra ! isa citra meM. to tIna AkRti dIkha rahI haiM, aura ye tInoM hI sundara aura darzanIya haiM, inameM zrImatI zakuntalAjI kauna sI haiM ? / sAnumatI-mAlUma hotA hai-isane sakhI (zakuntalA ) ke rUpako dekhakara apane netra saphala nahIM kie haiN| aho ! isake ye netra hI vyartha haiM, jisane zakuntalA ke aise manohara rUpa ko apanI A~khoM se nahIM dekhA hai| arthAt isane merI sakhI zakuntalA ko dekhA nahIM hai, tabhI to yaha isa prakAra pacha 1 'bhoH ! idAnI tisrastatrabhavatyo dRzyante / sarvAzca' pA0 / 2 'anabhijJaH khalu IdRzasya rUpasya mohadRSTirayaM janaH' pA0 /
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 abhijJAnazAkuntalam- [SaSThorAjA-tvaM tAvatkatamAM tarkayasi / / vipaka:-( nirvayaM-) takkemi jA esA siDhilakesabandhaNujvantakusumeNa kesahattheNa. baddhasseavinduNA vaaNeNa, visesado NamidaMsaAhiM bAhuladAhi, uccalidaNIbiNA vasaNeNa a isIpparisantA via ahise asiNiddhadarapallavassa bAlacUasvakhassa pAsse AlihidA, esA tatyamodI sauntalA / idarAo sahIo ti| [(nirva-) tarkayAmi-yaiSA zithilakezabandhanodvAntakusumena kezahastene, baddhasvedabindunA vadanena, vizeSato namitA'sakAbhyAM bAhulatAbhyAmucAlatanIvinoM vasanena ca,-ISatparizrAnteva-abhiSekasnigdhataramohajaDaH / mUrkhaH ) / tarkayasi = vicArayasi / nirvarNya = nitarAM dRSTvA / _ zithilena kezabandhanenodvAntAni kusumAni yasmAt-tena = prazlathakezakalApabandhananirgalitapuSpeNa / kezahastena = kezapAzena-upalakSitA / baddhAH svedasya bindavo yatra, tena=vipuladharmajalAJcitena / mukhena = vadanena-upalakSitA / vizeSataH= vizeSeNa / nAmitAM'sakAbhyAm = avanataskandhapradezAbhyAM / pAThAntarenAmitA zAkhA yAbhyAM tAbhyAM nAmitazAkhAbhyAm = avanAmitAmrazAkhAbhyAM / bAhulatAbhyAM = bhujalatAbhyAm-upalakSitA / uccalitanIvinA = srastanIvibandhena / pAThAntare-ucsitanIvinA = zithilAdhovastragranthinA / vasanna = vastreNaupalakSitA / ISatparizrAnteva = pAdapeSu jalasecanAdISatparizrAnteva / abhiSekeNa rAjA-acchA, tumahI batAo-tuma inameM se kisako zakuntalA samajha rahe ho| vidUSaka-(citra ko acchI taraha dekhakara ) maiM to yahI samajhatA hU~ kiisa citra meM jisake DhIle-DhAle keza bandhana ( jUr3e ) se phUla nikala rahe haiM, (gira rahe haiM, yA ubhar3a rahe haiM ), aura jisake mukha para bahuta se sveda (pasIne) ke bindu jhalaka rahe haiM, aura jo jhuke hue kandhoM vAlI bhujalatAoM se yukta hai, tathA adhakhulI huI ( DhIlI-DhAlI ) nIvi (dhotI bA~dhane kI gA~Tha ) vAlI sAr3I bAndhe haiM aura jo kucha zrAnta aura klAnta sI mAlUma ho rahI hai, aura no jala dene se hare se bhare, lahalahAte hue isa bAla cUtavRkSa (Ama ke choTe 1' ucchasida' (ucchRsita) 2 'bhusved'| 3 'nAmita zAkhAbhyAmiti, 'apamRtAbhyA miti ca pAThAntaram / 4 'usitanIvinA' pA0 /
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 421 pallavasya bAlacUtavRkSasya pArzve AlikhitA, eSA tatrabhavatI zakuntalA / itare sakhyau -' iti / - rAjA-nipuNo bhavAn ! / astyatra mamApi bhAvacihnam,-.. khinnA'GgalivinivezAdrekhA prAnteSu dRzyate mlinaa| azru ca kapolapatitaM lakSyamidaM varNakocchAsAt // 19 // snigdhatarAH pallavA yasya tasya = jalasekAkisalasya / bAlacUtavRkSasya = AmrapAdapasya / pArzve = nikaTe / AlikhitA = ullikhitaa| ato'tra yathaiva prathamadarzane zakuntalA rAjJA dRSTA, tathaiva tena citre likhiteti dhyeyam / nipuNaH = paTuH / astyatra= asyA eva pratikRtarupari vartamAnaM / bhAvacihna = madIyAzruprasvedAdipatanAccihnam / ityaJca taireva cihnAtuM zakyate eSA shkuntleti| ____ mama = citrakArasya me| bhAvasya = madtasya ratyAdeH, vibhAvAnubhAvAdeH, sAttvikamAvasya ca / 'vikAro mAnaso bhAvaH' ityamaraH / cihna = lakSma / azrubinduprasvedarekhAdikam / atra = asmin citraphalake / yo pratikRti-zakuntaleya'miti tarkayasi, tasyAmeva madaGgulIsparzAdinA matsAttvikabhAvacihna prasvedarekhAdikaM jaatmityaashyH| cihnamevAha-svinneti / prAnteSu = citraphalakaparyantabhAgeSu svinnAnAmaGgulInAM, vinivezAt = sthApanAt / prasvedAvilAGgulIsamparkAt / malinA = zyAmA / rekhA = aGgulyAdirekhA,-dRzyate / ca = punaH / varNakasya = raJjanavarNasya- ('rNg')| uccAsAt = ucchUnatvAt / kapolayoH patitaM = gaNDasthalapatitam-idam-azra / lakSyaM = jJAtuM zakyam / aGgulirekhAdibhiH svedA'numeyaH, citravarNakocchUnatvAdinA cA'zru lakSaNIyamiti bhAvaH / se paudhe ) ke pArzva meM (bagala meM ) likhI huI hai, yahI zakuntalA hai| bAkI ye donoM isakI sakhiyA~ haiN| rAjA-vAha ! tuma bar3e buddhimAn aura catura ho / tumane ThIka hI samajhA hai / yahI zakuntalA hai / aura dekho, isa zakuntalA kI pratimA (citra) ke Upara mere bhAva ( anurAga ke cihna bho dIkha rahe haiN| jaise-apanI priyA ko yAda
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 abhijJAnazAkuntalam [SaSTho [ ceTI prati-] caturike ! arddhalikhitametadvinodasthAnamasmAbhiH / tadgaccha / vartikAstAvadAnaya / ceTI-aja ! mAhavva ! avalambassa cittaphaloM, jAva AmacchAmi / [ Arga mAdhavya ! avalambasva citraphalaka, yAvadAgacchAmi ] / 'svinnA1livinivezo rekhAprAnteSu dRzyate mlinH| azru ca kapolapatitaM dRzyamidaM vartikocchAsAt' / / -iti pAThAntare,-malinaH svinnAGgulivinivezaH, rekhAprAnteSu-citraprAnteSu, dRzyate = bhAti / vartikA = citrapaTe lepavizeSaH (vArniza) / ucchAsaH = ucchU. natA / ('phuulnaa)| jalapatanAnmaSI-patrAdInAmucchUnatA prasiddhaivetyAzayo bodhyaH / [anumAnA'nuprAsau] // 19 // etadvinodasthAnaM = manmanomodAvahaM citram / arddhalikhitam = apUrNamevA'dyayAvanna samApitam / vartikAH = tUlikAH, citralepadravyANi ca / (puucii-rNg)| karane se mere kAma vikAra janya prasveda se ( pasIne se ) gIlI ina merI aMguliyoM ke lagane se isa citra ke prAnta (kinAre) ke 'bhAgoM kI rekhAe~ malina ho rahI haiM / aura mere kapoloM se Dhalaka kara gire hue azra bhI, raMga ke phUla Ane se spaSTa hI pratIta ho rahe haiN| arthAt zakuntalA ke citra ke likhane ke samaya sAtvikabhAvasUcaka prasveda nikala Ane se merI aGguliyA~ gIlI ho gaI thIM, jisase citra ke prAnta bhAga meM jahA~ 2 merI aGguliyA~ lagI haiM, vahA~ 2 citra kI rekhAe~ malina ho gaI haiM, aura mere A~sU bhI jahA~ 2 gire haiM, vahA~ 2 kA raMga bhI, jala lagane se phUla gayA hai| isase spaSTa siddha hotA hai ki-yahI usa zakuntalA kA citra hai, jisameM merA anurAga hai // 19 // [ceTI se-] arI caturike ! mere mana bahalAne kA sAdhana-yaha citrapaTa-abhI AdhA hI likhA gayA hai, ata: tUM jA, aura raMga kI pyAlI aura kUcI lekara A,jisase maiM isa citrapaTa ko pUrA kruuN| jaba taka maiM lauTakara AtI huuN| [mAdhavya = madhupurI-mathurAnivAsI cauvejI] /
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 423 rAjA--ahamevA''lambe (-iti yathoktaM karoti ) / (cettii-nisskraantaa)| viSakaH--bho ! kiM ettha avaraM AlihidabvaM ? / [ bhoH ! kimatrA'paramolekhitavyam ?] / sAnumatI--'jo jo piasahIe ahimado padeso taM taM AlihidukAmotti tkkemi| ['yo yaH priyasakhyA abhimataH pradezastaM tamAlekhitukomaH'iti trkyaami]| rAjA--sakhe ! zrUyatAmkAryA saikatalInahaMsamithunA srotovahA mAlinI, pAdAstAmabhito niSaNNahariNA gaurIguroH pAvanAH / 'paTalepe, pakSibhede, tUlikAyAJca vrtikaa'-ityjyH| yathoktaM karoni = Alambate / aparamiti / anyadapi kiJcidatra citrapaTe'rpaNIyaM varttate kimiti praznArthaH / abhimataH= priyaH / AlekhitukAmaH = lekhitumicchati / lilikhiSati / / kAryati / saikate lInAni haMsamithunAni yasyAH sA tathA = bAlukAmayapradezaniviSTahaMsamithunamanoharA / mAlinI srotovahA = mAlinyAkhyA ndii| kAryA = aalekhyaa| kiJca-tAM = mAlinIm / abhitaH = ubhytH| niSaNNA hariNA yeSu terAjA-maiM hI ise pakar3a letA huuN| (rAjA citrapaTa ko hAtha meM letA hai)| [ceTI-jAtI hai| vidUSaka-mitra ! isameM aba aura kyA likhanA bAkI raha gayA hai ? / sAnumatI-jo 2 pradeza ( sthAna ) merI sakhI zakuntalA ko priya the, unheM hI yaha rAjA isa citra meM aura likhanA cAhatA hai-maiM to yahI samajhatI huuN| rAjA-he mitra ! suno isa citrapaTa meM abhI-vAlukAmaya pradezoM meM haMsa mithunoM (haMsa ke jor3oM) se zobhita mAlinI nadI likhanI hai| aura usa nadI ke donoM taToM para hariNa 1 'Alikhitavyam' / 2 'AlikhitukAmaH' pA0 / 3 'niSaNNacamarAH' pA0 /
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 424 abhijJAnazAkuntalam- [SaSThozAkhAlambitavalkalasya ca tarornirmAtumicchAmyadhaH zRGge kRSNamRgasya vAmanayanaM kaNDUyamAnAM mRgIm // 20 // viSakaH--(svagataM-) jadhA mantedi tadhA takkemi pUridavaM aNeNa cittaphaloM AkidihiM lambakuccANaM vakkalaparihANANaM tAvasANaM tti / (svagataM-) yathA mantrayate tathA takayAmi, 'pUrayitavyamanena citraphalakamAkRtibhirlambakUrcAnAM, valkalaparidhAnAnAM, tApasAnA miti ]i niSaNNahariNAH = sukhopaviSTahariNayUthAH / 'niSaNNacamarA' iti pAThe'pi sa evArthaH / camaro hi mRgbhedH| gaurIguroH = himAlayasya / pAvanAH = pavitrAH / pAdAH = pratyantaparvatabhAgAH / 'kAryA' iti zeSaH / ca = kiJca / zAkhAsu lambitAni valkalAni yasya, tasya = AtapazoSaNAya zAkhAprasAritavalkalasya / taroH- vRkSasya kasyacit , adhaH, kRSNamRgasya zRGge svaM vAmanayanaM kaNDUyamAnAM-mRgI = hariNI,nirmAtuM = citre lekhitum / icchAmi = vAJchAmi / himAlayaprAntavAhinyA mAlinyAstaTaparisare, saikatapradezalInahaMsayugalasanAthe, AzramAbhogatarutalanilInakRSNasArasya zRGgakoNe svavAmanayanaM kaNDUyamAnAM hariNIM lekhitumicchAmIti bhAvaH / nipuNataramuddIpanavibhAvo'tra mahAkavinopakSiptaH / [svbhaavoktiH| anuprAsaH / udAttam / zArdUlavikrIDitaM vRttam ] // 20 // __ mantrayate, mantrayati vA = kathayati / lambakUrcAnAM = pralambazmazrUNAM / jaTilAnAM / valkalaM paridhAnaM yeSAM teSAM-tApasAnAm-AkRtibhiH = prtikRtibhiH| citraphalaka -citrapaTaH / pUrayitavyaM bhavet = saMbharaNIyaM bhavet / upahAsavAkyametat / evaM camara mRgoM se yukta gaurIguru himAlaya parvata ke pArzvavartI choTe 2 pAda parvata bhI aura likhane haiM / aura jisakI zAkhAoM para valkala ( bhoja patra Adi ke bane muniyoM ke kapar3e ) sUkha rahe haiM, aise iMgudI Adi ke vRkSa ke nIce, kAle hariNa ke sIMga ke agrabhAgase apane bAe~ netra ko khujalAtI huI eka hariNI bhI likhanI bAkI hai // 20 // vidUSaka-(manahI mana) jisa prakAra yaha kaha rahA hai, isase to mAlUma hotA hai, yaha lambI 2 DAr3hI vAle, jaTA tathA valkala dhArI tapasviyoM se hI isa citrapaTa ko bhara degaa| 1 'mntryti'|
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH ] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 425 rAjA-vayasya ! anyacca zakuntalAyAH prasAdhanamabhipretaM lekhituM vismRtmsmaabhiH| vidaSakaH kiM vibh?|| [kimiva ?] / sAnumatI-vaNavAsassa, kaNNAbhAvassa soumArassa, viNaassa ajaM sarisaM bhavissadi / ..[vanavAsasya, kanyakAbhAvasya, saukumAryasya, vinayasya ca yatsadRzaM bhvissyti| rAjA-- kRtaM na karNArpitabandhanaM sakhe ! zirISamAgaNDavilambikesaram / zakuntalAyA abhipretaM = priyaM / prasAdhanam = alaGkaraNaM / lekhituM vismRtam atra khalvasmAbhiH / atastadapyatra lekhiSyAmItyAzayaH / kimiva = kintat prasAdhanamiti prbhH| - atra vanavAsocitaM-puSpadhAraNaM, kanyakAmAvasya, saukumAryasyocitaMkomalatama-dvitrAdikusumadhAraNaM, vinayasya sadRzaM ca-vaijayantImAlA-zekharAdivyAvartanamiti dhyeyam / AlekhyAntaraM nirdizati-kRtamiti / he sakhe ! karNe arpitaM bandhanaM= vRntabhAgo yasya tattathA = karNanyasta vRntam / gaNDamabhivyApya vilambituM zIlAH rAjA-he mitra ! aura zakuntalA ke zRGgAra ke sAdhana, usake atyanta priya, AbhUSaNoM ko bhI maiM isameM likhanA bhUla gayA huuN| ( ataH unako bhI maiM isameM likhuugaa)| vidUSaka-kauna se prasAdhanoM ko likhanA ( AbhUSaNoM ke likhanA ) Apa bhUla gaye haiM ? / sAnumatI-mAlUma hotA hai-zakuntalA ke vanavAsa ke, kanyA bhAva ke, sukumAratA ke aura vinaya ke anurUpa jo prasAdhana haiM, unako hI yaha likhanA bhUla gayA hai| rAjA-he sakhe ! zakuntalA ke kAnoM meM bandhe hue, kapola taka laTakate / 1 kvacinna / 2 'aviNaassa' [ avinayasya ] /
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 abhijJAnazAkuntalam- [SaSThona vA zaraccandramarIcikomalaM ___ mRNAlasUtraM racitaM stanAntare // 21 // vidUSakaH--kiNNu kkhu tatthabhodI rattakuvalaasohiNA aggahattheNa muhaM AvAria cakidacakidA via TThidA ? / ( sAvadhAnaM dRSTvA-) AH ! hIhI bho ! eso dAsIeputto kusumarasa-pADaccaro duTTamahuaro tatthabhodIe vaaNakamalaM ahilasadi! / [kiMnu khalu tatrabhavatI raktakuvalayazobhinA'grahastena mukhamAvArya cakita-cakiteva sthitA ? / ( sAvadhAnaM dRSTvA-) AH ! hI hI bhoH ! eSa kesarA yasya tat = kapolatalaparyantalambamAnakiJjalkaM / zirISaM = zirISakusumaM / na kRtaM = nA'tra citre'rpitaM mayA / zakuntalApriyatvAcca tdvshymtraa'rpnniiymityaashyH| vA= kiJca / zaraccandrasya marIcikt-komalaM = zaraccandrakiraNamRdulaM / zubhraM / lalitaM / mRNAlasUtraM = bisatantupaTalaM / stanayorantare = payodharotsaGge / na racitaM = nArpitaM mayA / tadapyatrAvazyamAlekhya virahasantApasUcakatvAt, tathA mayA tatrA'nubhUtatvAcetyAzayaH / [ kriyAsamuccayaH / upamA / saMsRSTizcAnayoH / vaMzasthaM vRttam ] // 21 // tatra bhavatI = mAnyA zakuntalA / raktaM yatkuvalayaM, tadvacchobhate tacchIlena = raktakamalamanohareNa / hastasyAgram-tena = karapallavena / mukhaM = vadanam / AvArya = pidhAya / cakitacakiteva = bhItabhIteva / kinu khalu sthitA ? = kasmAt sthitA / sAvadhAnaM = sAvahitaM / 'hI ho' ti vismaye / 'AH bhoH' iti ca kope / hue, kesaroM se yukta zirISa ( zirisa ) ke puSpoM kA karNAbharaNa ( karNaphUla ) likhanA maiM bhUla gayA huuN| aura zarad Rtu ke candramA kI kiraNoM kI taraha zveta, manohara aura mRdula mRNAloM ( kamala ke zveta tantuoM ) kA hAra bhI maiMne isake kucayugala ke bIca meM laTakatA huA nahIM likhA hai| ataH vaha bhI abhI isa citrapaTa meM likhanA hai // 21 // vidUSaka-he mitra ! isa citravaTa meM yaha zrImatI zakuntalA raktakamala kI taraha zobhAyamAna apane hastapallava ( hathelI) se mukhako Dhakakara cakita aura bhIta kI taraha kyoM khar3I haiM ? / ( acchI taraha dekhakara-) oha ! ho!
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam dAsyA:putraH kusumarasapATaccaro duSTamadhukastatrabhavatyA vadanakamalamabhilaSati !] rAjA-nanu vAyaMtAmeSa dhRSTaH / viSakaH--bho ! tuma jeva aviNIdANaM sAsidA imassa vAraNe phvsi| [bhoH ! tvamevA'vinItAnAM zAsitA'sya vAraNe prabhavasi ] / rAjA--yujyate / ayi bhoH kusumalatApriyA'tithe ! kimatra paripatanakhedamanubhavasi ? / 'dAsyAHputra' ityAkroze / 'SaSThayA Akroze' itiSaSThayA aluka / nIca ityarthaH / kusumarasAnAM pATaccaraH = pussprscaurH| duSTamadhukaraH = nIco, dhRSTo bhramaraH / vadanameva kamalaM = mukhapaGkajam / abhilaSati = icchatyAghrAtum / 'nanu' ityAmantraNenunaye'nujJAyAM vA / 'praznAvadhAraNA'nujJA'nunayA''mantraNe nanu'-ityamaraH / avinItAnAM = duSTAnAM, dhRSTAnAM ca / zAsitA= zAsakaH / prabhavasi = samartho'si / yujyate = yuktiyuktamuktaM bhavatA / mayaiva vAraNIyo'yaM bhramara ityaashyH| kusumayuktAnAM latAnAM priyo'tithistatsambuddhau-he kusumalatApriyA'tithe = he kusumalatApraNayin ! / he prauDhakAminItulyakusumitapraphullalatApriyetyuktyA bAlAyAmasyAM tvaM kasmAdanurakto'sIti,-atra sambodhanapade nigUDho bhAvaH / atra% vadanakamale / paripatanAtkhedam = avasthAnakaSTam / AkramaNaklezam / kim anubhahe mitra ! dekho dAsI kA (rAMDakA ) putra phUloM ke rasa kA cora, yaha duSTa bhramara (bhauMrA) zrImatI zakuntalA ke mukha kamala ke rasa kA pAna karanA cAhatA hai ! / rAjA-to tuma hI isa DhITha aura duSTa bhramara ko roko| isa ko jaldI se yahA~ se httaao| vidUSaka-he mitra ! duSToM aura avinItoM ( kahA na mAnane vAle, maryAdA kA ullaGghana karane vAle, duSToM va badamAzoM) ke zAsana karane vAle (-daNDa denevAle ) to Apa hI ho / ataH isako Apa hI haTAie / rAjA-ThIka bAta hai| (bhramara se-) he phUloM se ladI huI latAoM ke priya pAhune ! bhramara ! isa zakuntalA ke mukhakamala para baiThane ke kheda ko (parizrama ) tuma kyoM svIkAra kara rahe ho ? / tuma isa prakAra kyoM vRthA parizrama kara rahe ho ? / dekho
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 abhijJAnazAkuntalam [SaSThoeSA kusumaniSaNNA, tRSitA'pi satI bhvntmnurktaa| pratipAlayati madhukarI, na khalu madhu tvAM vinA pibati // 22 // sAnumatI-adiatthaM kkhu vArido ! / [atyarthaM khalu vAritaH / / vidaSakaH-bho ! paDisiddhavAmA kkhu eSA jaadii| vasi = kimiti tvaM svIkuruSe / nA'tra tava kamalamadhu sulabhamityAzayaH / sevanocitaM sthAnaM nirdizati-eSeti / eSA = citralikhitA purovrtinii| kusume niSaNNA = kusumopari sthitaa| anuraktA = tvyynuraagvtii| madhukarI = bhramarI / pratipAlayati = tvAM prtiiksste| tRSitA'pi satItvAM vinA-madhu = puSparasaM / na khalu = naiva-pibati / anena snehAtizayo vyajyate / tattAmeva prauDhAM kAmukIM bhramarImevAnusara tvam / mA khalu matpriyAM bAlAM mugdhAMmajAtakAmAM klezayetyAzayo bodhyaH / [ anuprAsa: / samAsoktiH ] // 22 // ___ atyartha = nitAntam / sundaratarayA, samucitayA ca riityaa| 'adyA'bhijAtaM khalveSa vAritaH' iti pAThe-abhijAtaM = nyAyAnumoditena pthaa| samucitaM yathA syAttathA niSiddhaH / 'abhijAtaH smRto nyAyye' iti vizvaH / priyAhvAnasUcanena ito ___ yaha phUloM para baiThI huI tumhArI priyA bhramarI, makaranda rasa kI pyAsI hotI huI bhI, tumAre meM anurakta hone ke kAraNa, tumAre binA puSpa rasa kA pAna nahIM kara rahI hai, kintu tumArI bATa dekha rahI hai| ataH tuma to usake pAsa jAo, aura usake sAtha hI puSpoM ke makaranda rasa kA pAna karo / aura isa zakuntalA ke mukha kamala kA pIchA chor3o // 22 // sAnumatI-vAha ! vAha !! kyA hI sundara aura ucita DhaMga se rAjA ne isa bhramara kA nivAraNa (niSedha) kiyA hai| vidUSaka-he mitra ! yaha jAti (bhramara kI jAti ) to rokane para vizeSataH
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 429 [bhoH ! pratiSiddhavAmA khalveSA jAtiH] / rAjA -(sakopam- ) bho ! na me zAsane tiSThasi ? / zrUyatAM tarhi / samprati.hi akliSTabAlatarupallavalobhanIyaM, pItaM mayA sadayameva ratotsaveSu / vimbAdharaM spRzaMsi ced bhramara ! priyAyA ____ stvAM kArayAmi kamalodarabandhanastham // 23 // vAraNamapi bhramarasyA'sya sukhadameveti bhAvaH / pratiSiddhA satI vAmA = viparItA''caraNapravaNA / eSA jAtiH = eSA bhrmrjaatiH| yataH pratiSiddho'pi na nivarttate iti bhAvaH / zAsane = AjJAyAm / 'pratiSiddhA'tivAme'ti pAThAntaram / akliSTeti / he bhramara ! aklaSTaH =na kenApi mrdnaadinophtH| bAlasya, bAlAnAM vA = abhinavAnAM / taroH, tarUNAM = pAdapAnAM vA-pallavAH = kisalayAni, tallobhanIyaM = sundaraM / ratamevotsavasteSu = suratamahotsaveSvapi / mayA-sadayaM = sAnukampaM / pItam = AsvAditaM / na nirdayaM mayopabhuktam / priyAyAH-mama preyasyAH bimbAdharaM = bimbaphalasadRzamadharaM / spRzasi cettadA / kamalasyodarameva bandhanaM tatra usI kAma ko karane vAlI hai| arthAt-yaha to manA karane para bhI usI kAma ko karane vAlI jAti hai| arthAt tumAre isa prakAra manA karane para bhI yaha bhauMrA zakuntalA ke mukhakamala kA pIchA nahIM chor3a rahA hai| aura yaha usakA pIchA abhI taka bhI kara hI rahA hai / . rAjA-(kupita hokara-) he bhramara ! kyA tUM merI AjJA ko nahIM mAnatA hai / to suna / isa samaya yadi__ he bhramara ! mere dvArA suratotsava ke samaya bhI bar3I hI dayA ( mRdutA) se, dhIre 2 (Ahiste 2) upayoga (AsvAdana) kiyA gayA, tathA mere sivAya Ajataka anya kisI se bhI abhuktapUrva, choTe 2 vRkSoM ke komala pallavoM kI samAna mRdu, merI priyA ke bimbAdharakA ( adharoSThakA ) AsvAdana yA sparza tUM karanA (kATanA) cAhegA, to maiM tujhako kamala ke udara ke bhItara banda kara duuNgaa| arthAt . 1 'pratiSiddhA'tivAmA' pA0 / 2 'dazasi ced' pA0 /
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam [SaSThovidaSaka:-bho ! evvaM tikkhadaNDassa de kadhaM Na bhaissadi ? / ( vihasyAtmagatam-) eso dAva ummatto, ahampi edassa saGgeNa Idiso jjeva saMvutto / [bhoH ! evaM tIkSNadaNDasya te kathaM na bheSyati ! / ( vihasyAtmagatam-) eSa tAvadunmattaH / ahamapyetasya saGgena IdRza eva saMvRttaH !] tiSThati, taM = kamalodarakuharakArAgAranibaddhaM, tvAM kArayAmi = kariSyAmi / etena kamalasaGkocakasya sUryasya nijA''jJAkAritvaM dhvanyate / anyo'pi jano rAjA'jJAmullaGghayan kArAgAre badhyate / [ atizayokti-samAsottyu-pamA-rUpakA-nuprAsAH / 'vasantatilakA vRttam' ] // 23 // eSaH = bhramaraH / tIkSNadaNDasya = upadaNDasya / te = tava / tvattaH / paJcamyarthe sssstthii| kathaM na bheSyati = kathaM na bhIto bhaviSyati / avazyameva bhIto bhaviSyati / eSaH = rAjA / unmattaH = vikSiptaH / - yadayaM citrasthaM bhramaramapi daNDayituM vyavasyatIti bhAvaH / IdRzaH = unmatta iva / etaccittAnuvanasyA''vazyakatvAt , saMsargajatvAddoSaguNAnAmiti vA / nivAryamANaH = niSidhyamAnaH / merI priyA ke komala pallavoM ke samAna jisa adharoSTha ko maiMne suratotsava ke samaya bhI bahuta dhIre 2 pAna kiyA hai, usI bimbAdharako tUM yadi chUegA, use pIegA, usakA rasAsvAda legA, to maiM tujhako kamalake bhItara ( kArAgAra meM ) banda karA duuNgaa| [ anya puruSa bhI parastrI ke sAtha yadi aisA anucita AcaraNa karatA hai, to-use rAjAjJA se kArAgAra meM hI banda kiyA jAtA hai| usI prakAra bhramara ko bhI kamala ke bhItara kArAgAra meM banda karane kI yaha daNDAjJA rAjA ne sunAI hai ] // 23 // vidUSaka- he mitra ! tuma yadi isa bhramara ko aisA kaDA daNDa doge, to tumase yaha avazya bhaya khAegA 1 / arthAt-kamala ke bhItara banda karanA to bhramara ke lie bahuta halkA hI daNDa huA, isase bhalA yaha kyoM DaregA? / bhramara to kamala ke bhItara svayaM hI rAtriko banda hotA hai / yaha to isake lie daNDa nahIM, kintu anugraha hI huaa| ata: yaha tumase kyoM DaregA ? / yAne-yaha daNDa to tumane ise bahuta hI halkA diyA hai| / (haMsakara mana hI mana-) yaha rAjA to pAgala ho hI rahA hai, isake saMga se maiM bhI pAgala ho gayA hUM / bhalA citra meM saccA bhramara kahAM hai ? / ataH yaha saba to pAgalapana kI hI bAteM ho rahI haiN|
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATokA-virAjitam 431 rAjA-nivAryamANo'pi kathaM sthita eva ! sAnumatI--aho ! dhIrampi jaNaM raso viAredi ! [ aho ! dhIramapi janaM raso vikArayati ] / vidUSakaH-(prakAzam-) bho ! cittaM kkhu edaM / [(prakAzam-) bhoH ! citraM khalvetat ] / rAjA-kathaM citram ! sAnamatI-ahampi dANiM avagadatthA, ki uNa jadhAcintitANusArI eso!| . [ahamapi idAnImavagatA'rthA, kiM punaryathAcintitAnusArI eSaH !] / sthita eva = avasthita eva / na tvayaM matpriyAnuvartanavyApArAnnivarttate ityAzayaH / rasaH = anurAgA''vezaH / vipralambho vA rasaH / vikArayati = viklavayati / etat = bhavaddhastasthaM / citraM = pratimA / na vastutaH zakuntalA / [bhrAnti ma sndhynggm]| ... sAnumatyA api rAjavacanAtsatyamiyaM zakuntaleti bhramastanmayatayA citre jAtaH, sa ca vidUSakavacasA nirasta iti sthitiH| tadAha-ahamapIti / idAnIM = vidUSakavacanAdavagato'rthoM yayA sA= nizcitArthA / yathAcintitAnusArI = saGka___ rAjA-haiM ! manA karane para bhI yaha to abhI vahIM sthita hai, aura vahA~ se haTatA hI nahIM hai| . sAnumatI-aho! dhIra gambhIra puruSa ko bhI prema evaM anurAga ( yA apanI priyA kA viraha ) pAgala kara detA hai| tabhI to yaha rAjA pAgaloM kI taraha bAteM kara rahA hai| vidUSaka-(prakaTa meM ) he mitra ! yaha zakuntalA nahIM hai, yaha to usakA citra hai| isameM saccA bhramara kahAM se AyA 1 / rAjA haiM ! kyA yaha citra hai ? / .. ' sAnumatI-maiM bhI vidUSaka ke kahane se hI abhI samajha sakI hU~, kiyaha saccI zakuntalA nahIM hai, kintu citra hai / to phira apanI bhAvanA (vAsanA) 1 'smaro vikArayati' / 2 'kiM purnayathAlikhitAnusAryeSaH' pA0 /
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ SaSTho 432 abhijJAnazAkuntalam m rAjA-kimidamanuSThitaM paurobhAgyam ? / darzanasukhamanubhavataH, sAkSAdiva tanmayena hRdayena / smRtikAriNA tvayA me, ___ punarapi citrIkRtA kaantaa!||24|| lpAnusArI / citre'pi priyAM bhAvayan / eSaH = rAjA / kiM punaH ! / yadA ahaMsvasthabuddhiH = sAnumatyapi, citre-satyaM zakuntalaiveyamiti bhrAntA, vidUSakavacanAdeva cedAnImeva pratibuddhA, tarhi zakuntalAgatamanoratho rAjA bhrAntazcettatra kimu vktvymityaashyH|mmaapi citre yadi zakuntaleti bhrAntirjAtA, tarhi tadrasAviSTacetasorAjJastu bhrAntirucitaiveti yAvat / paurobhAgyaM = doSaikadarzitvaM / suucktaa| 'doSaikahapurobhAgI'tyamaraH / asminhi citre-'neyaM vastutaH zakuntale' ti-doSaH kathamudbhAvitastvayetyupAlambhaH / nedamucitamAcaritaM matsukhasvapnaM vinAzayatA tvayeti yAvat / ___tadevAha-darzaneti / tadgatena = priyAgatena / hRdayena = manasA / sAkSAdiva darzanasukhamanubhavataH= priyAdarzanAnanda-bhAvayataH / me = mama / smRtikAriNA= 'citrameta' diti smaraNaM nanayatA / tvayA = vidUSakeNa / mama kAntA-punarapi = bhUyo'pi / citrIkRtA = citratAM prApitA / 'satyaM mama priyaiSe' ti mama bhAvanayA ke pIche unmatta hue isa rAjA kI to bAta hI kyA hai ? / arthAt-isa citra ko dekhakara mujhe bhI jaba saccI zakuntalA kA isameM bhrama ho rahA thA to zakuntalA ke pIche (usake viraha) vikSipta hue isa rAjA ko yadi saccI zakuntalA kA bhrama isameM huA hai, to Azcarya hI kyA hai ? / rAjA-merI priyA ko citra batAkara tumane mere sukha svapna ko bhaGga karane kI dRSTatA (cugalakhorI ) kyoM kI ? / arthAt-ise citra batAkara merA sukha svapna bhaGga kara tumane bahuta hI anucita kArya kiyA hai| ___ kyoMki sAkSAt priyA ko hI sAmane upasthita huI samajhakara tanmaya hRdaya se usake darzana kA sukha anubhava karate hue mujhako-'yaha to citra hai' aisA smaraNa dilAte hue tumane merI priyA ko phira citra hI banA diyA ! / ataH tumane yaha bar3I duSTatA, salatA evaM sUcakatA kA hI kAma kiyA hai| arthAt
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ www 'GkaH] 28 abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 433 (iti bASpaM visRjati ) / sAnumatI-pubvAparaviruddho apuvvo eso virhimggo| [ pUrvA'paraviruddho'pUrva erSa virahimArgaH] / rAjA-vayasya ! kathamevavizrAmaM duHkhamanubhavAmi ? / prajAgarAtkhilIbhUtastasyAH svamasamAgamaH / bASpastu na dadAtyenAM draSTuM citragatAmapi ! // 5 // matpriyAbhUtaM citra 'neyaM zakuntalA, kintu taccitra'miti kathanena punastvayA mama smRtimupanayatA citratAM nItamiti bhAvaH / [ utprekSA'nuprAsau ] // 24 // pUrvA'paraviruddhaH = asaGgataH / pUrva citratvena jJAnaM citrasya, svayameva lekhanAt / pazcAttasyaiva citrasya satyazakuntalAtvena jJAnaM, bhrAntinirAkaraNe'pi ca yatropAlambha iti, pUrva tAM tathA'nAhatyedAnIM mithyA paridevanamiti vA-pUrvA'paravirodho jnyeyH| virahimArgaH = viyoginAM pnthaaH| virahidazA vA / . na vizrAmo yasya tattathA = apAram / anavasitam / anantamiti yAvat / prajAgarAditi / tasyAH = mama priyAyAH / svapnasamAgamaH = svapne darzanaM tu / prajAgarAt = anidrAtaH / khilIbhUtaH = upahataH / naSTaH / anidrayA vinaashitH| aba taka jise maiM apanI priMyA samajha kara prasanna ho rahA thA, use tumane citra batAkara, merA sukha svapna hI bhaGga kara diyA--yaha bar3A anyAya tumane kiyA / hAya ! / // 24 // [ A~sU bahAtA hai, rotA hai / sAnumatI-virahiyoM kA mArga bhI pUrvApara viruddha evaM pAgalapana se bharA huA hone se apUrva ( adbhuta ) hI hotA hai / arthAt-citra ko yadi citra kaha diyA to kyA anucita kiyA ? / para svayaM citra ko likhakara bhI, use bhramavaza saccI priyA samajhane vAle isa rAjA ke kArya to pUrvApara viruddha, evaM pAgalapana ke hI ho rahe haiN| rAjA-he mitra ! mere duHkha kA to kisI prakAra anta hI nahIM dIkhatA hai, aura maiM isa virahajanyaM apAra duHkha ko-jisakA kathamapi anta mAlUma nahIM par3a rahA hai-bhoga rahA huuN| kyoMki 1 'eva virahamArgaH' paa0|
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434 abhijJAnazAkuntalam [SaSTho __ sAnumatI-savvadhA pamajjidaM tue paJcAdesadukkhaM piasahIe paJcakkhaM jjeva shijnnss| [sarvathA pramArjitaM tvayA pratyAdezaduHkhaM priyasakhyAH, pratyakSameva sakhIjanasya ] / [caturikA-pravizya-] catarikA-jedu jedu bhaTTA / vattiAkaraNDaaMgehnia ido ahaM ptthidmhi-'| [jayatu jayatu bhrtaa| vartikAkaraNDakaM gRhAtvA ito'haM prsthitaa'smi-']| vinitaH / tu = puna:, kiJca / bASpaH = netrAmbu / enAM = priyAM / citragatAmapi / draSTuM na dadAti / etena anavarataM me bASpaprasaraH, anidrA'ratizceti sUcitam / citrAdinA manovinodanamapi me daivaM na sahate iti bhAvaH / hetara nuprAsAzcAlaGkArAH // 25 // pratyAdeza eva duHkhaM = nirAkaraNaduHkhaM / pramArjitaM = dUrIkRtaM / priyasakhyAH = shkuntlaayaaH| sakhIjanasya = vayasyAjanasya / mama saanumtyaaH| pratyakSameva = smkssmev| vartikAkaraNDakaM = varNakamaJjUSAm / (raMga kA DibbA, pettii)| itaH = asyAmeva merI usa priyA kA svapna meM bhI kadAcit samAgama ho jAtA, para usameM bhI isa prajAgara ne (nidrA ke abhAva ne, rAta-dina ke jAgaraNa ne ) vighna kara rakhA hai| arthAt-nidrA Ave taba to svapna meM priyA kA kadAcit darzana ho, para mujhe to nidrA hI nahIM AtI hai, aura maiM to rAtabhara jAgatA hI rahatA huuN| ataH svapna meM bhI priyA ke darzana kI AzA nahIM rahI / aura citra meM hI-apanI priyA ko dekhakara maiM kucha santoSa karatA, para merI A~khoM se barAbara giranevAlI yaha azrudhArA majhe citra ko bhI dekhane nahIM detI hai| ataH mere isa duHkha kA to pArAvAra hI nahIM dIkhatA hai| kyA karU~ ? // 25 // sAnumatI-tumane merI priya sakhI zakantalA ke pratyAkhyAnajanya duHkhako usakI sakhiyoM (hamAre) ke sAmane hI bilakula dUra kara diyA / arthAt-isa prakAra saccI viraha dazA meM tumhAre duHkha bhogane se, tumane hamAre sAmane hI zakantalA ke tiraskAra kA duHkha dUra kara diyaa| [bhAva-zakantalA ke viraha meM tumArI isa prakAra dInadazA ko apanI priya sakhI ( mere) dvArA sunakara apane mana meM tumArA saccA prema jAnakara zakuntalA apane tiraskAra ko jarUra bhUla jAegI / [caturikA kA praveza] caturikA-mahArAja kI jaya jayakAra ho| maiM raMga aura kUciyoM kA DibbA ( peTI ) lekara idhara hI A rahI thI, ki...
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATokA-virAjitam 435 rAjA-tataH kim ? / ceTI--'taM me hatthAdo piGgiliAvediAe devIe vasumadIe-'ahaM jjeva ajjauttassa ubaNaisaM'tti bhaNi sabalakAraM gahIdaM / ['tanme hastAt piGgalikA''veditayA devyA vasumatyA-'ahamevA''yaM putrasyopaneSyAmIti bhaNitvA sabalAtkAraM gRhItam ] / vidUSakaH-tumaM kadhaM vimukkA ? / [tva kathaM vimuktA ?] / ceTI-jAva devIe ladAviDapalaggaM uttarIaJcalaM piGgaliA moAvedi dAva Nihu~do mae appaa| [ yAvaddevyA latAviTapalagnamuttarIyA'JcalaM piGgalikA mocati, tAvannidbhuto mayA''tmA / dizi / piGgalikayA = tannAmnyA cettikyaa| AveditayA = 'vartikAkaraNDakameSA rAjJaH samIpe nayatIti vijJApitayA / sabalAtkAraM = haThAt / kathaM vimuktA = tvaM kuto na daNDiteti prshnaashyH| viTapaH = zAkhA; vistAraH / 'bistAro viTapo'striyA'mityamaraH / lagnaM = saktam / uttarIyasyAJcalam = uttarIya rAjA-hA~, to-phira kyA huA ?, kaho / : caturikA-piGgalikA ke sikhAne se devI ( mahArAnI) vasumatI jI ne 'maiM hI ise mahArAja ke pAsa pahu~cA dU~go' aisA kahakara vaha vattikA aura raMgoM kA DibbA mere hAtha se jabaradastI chIna liyA / vidUSaka-para unhoMne tere ko rAjI-khuzI kaise chor3a diyA ? / arthAt tere ko pITA aura bAndhA kaise nhiiN| caturikA-latA va vRkSa kI zAkhA meM phaMse hue mahArAnI sAhibA ke uttarIya (dupaTTe) ke aJcala ( chora ) ko jaba taka vaha piGgalikA chur3Ane lagI, taba taka maiM vahA~ se bhAga kara kahIM chipa gii| isIlie mahArAnI jI mujhe mAra pITa va pakar3a nahIM skiiN|
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 436 abhijJAnazAkuntalam- [SaSThorAjA-vayasya ! upasthitA devI, bahumAnagarvitA ca / tadbhavAnimAM pratikRtiM rksstu| vidUSakaH-attANampi' kiM ti Na bhaNasi ? / ( citraphalakamAdAyItyAma ca-) jai bhavaM anteura-kUDavAgurAdo muJcissadi tado mehacchaNNappAsAde sdaabissdi| edaMca. tahiM govAemi jahiM pArAvadaM ujjhima aNNo kovi Na pekkhissadi / (-iti drutapadaM niSkrAntaH ) / ['AtmAnamapi-kimiti na bhaNasi ? / (citraphalakamAdAya utthAya ca-) yadi bhavAnantaHpurakUTavAgurAto mokSyate, tadA meghecchannaprAsAde zabdAyiSyate / idazca tatra gopAyAmi yatra pArAvatamujjhitvA'nyaH ko'pi na prekSiSyate / celAJcalaM / nihnataH = AcchAdito ltaashaakhaadibhiH| bahunA mAnena garvitA = AMtamAnadarpitA / dRSTvaivemA pratimA 'matsapatnImAlikhatI'ti kRtvA mayi mAnaM, kopaM, kalaha vA viddhyaadityaashyH| pratikRti = zakuntalAcitraM / rakSatu- gopAyatu / AtmAnamapIti / 'AtmAnamapi gopAyeti kuto na kathyate 1 / 'citraM gopAyetyeva kimucyate'-iti shessH| atiroSaNAyAstasyAH purataH palAyanameva yukta.mAtmarakSaNArthamasmAkamityAzayaH / antaHpurameva-kUTavAgurA, tasyAH = antaHpurarUpAnmAyAbandhanAt / kalahAt / vasumatyAdiprapaJcAditi yAvat / 'zabdApayeti rAjA-he mitra ! mahArAnI upasthita hai ( yahA~ A hI rahI hai), aura vaha bahuta mAna karanevAlI hai, aura garvitA bhI hai| yadi isa zakuntalA ke citra ko vaha dekha legI, to mAna se kupita ho jAegI, aura hamAre ko burA-bhalA bhI kahegI / ataH isa citra kI tuma rakSA karo / ise kahIM chipA do| vidUSaka-Apa isa citra kI rakSA kI hI bAta kyoM kaha rahe haiM, apanI ( ApakI tathA merI vidUSaka kI ) rakSA kI bhI bAta kahie / arthAt-ve to Apa ke prati aura mere prati bhI bahuta hI nArAja hoNgo| (citrapaTa ko lekara, uThakara-) yadi Apa isa antaHpura ( rAniyoM ) kI kUTa vAgurA ( gahare mAyA jAla, kalaha, jhaJjhaTa ) se kisI prakAra baca sakeM, taba mujhe meghachanna prAsAda ( gagana cumbI, bAdaloM se bhI U~ce mahala, burja ) meM se AvAja dekara bulA 1 'meghapraticchandake' paa0| 2 'tvaM zabdApaya'- 10 /
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] . abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 437 .. (-iti drulapadaM niSkrAntaH ) / sAnumatI-ammo ! aNNasaMkantahiao vi paDhamasambhAvaNaM rakkhadi / thirasohido dAva eso| [ammo! anyasaMkrAntahRdayo'pi prathamasambhAvanaM rakSati / sthirsauhRdstaavdessH]| (pravizya patrahastA pratIhArI-) pratIhArI-jedu jedu devo| [jayatu jayatu devaH] / pAThe-tvamAhvayetyarthaH / ito vimucya-meghapraticchandake bhavatA AgantavyaM, tatraivacA'hamanveSTavya ityaashyH| pArAvatam = kapotam / ujjhitvA = vihAya / drutAni padAni yasmin karmaNi tadyathA syAttathA-drutapadaM = tvaritapadanyAsam / ___ anyasyAM sakrAntaM hRdayaM yasyAsau tathA = zakuntalAsaktacitto'pi / prathamasambhAvanaM = pUrvAnurAgaM / anyAsAM devInAmapi pUrvAnurAgam / sthiraH sneho yasyAsau liijiegaa| arthAt-rAnI se ApakA bhI jaldI hI pIchA chUTanA to bahuta hI kaThina hai, para yadi usase kisI taraha Apa baca nikaleM, to mujhe U~ce burjavAle mahalase bulA lenA / aura isa citrapaTa ko to maiM aisI jagaha chipA dUMgA, jahA~ kabUtaroM ke sivAya dUsarA dekha hI nahIM skegaa| arthAt-itanI U~cI jagaha (burja meM ) ise chipAU~gA, jahA~ kevala kabUtara hI jA sakate haiM, manuSya nhiiN| sAnumatI-vAha ! vAha ! yaha rAMjA to anya kAntA ( zakuntalA ) meM Asakta hRdaya hokara bhI apane pahile prema kI (purAnI rAniyoM ke prema kI, unake mAna aura bhAvanA kI / rakSA hI kara rahA hai, aura unheM bhI prasanna rakhanA cAhatA hai| aura isI lie isane zakantalA ke isa citrapaTa ko chipA diyA hai, jisase purAnI rAnI vasumatI use dekhakara aprasanna na ho jaae| ThIka hai, yaha rAjA sthirasauhRda = dRDhapremavAlA hai| dUsarI strI se prema karake bhI, pahile kI premapAtra rAniyoM ko bhUla nahIM gayA hai, kintu unakA bhI pahile kI hI taraha mAnasammAna rakhatA hai / ataH yaha rAjA dhanya hai| [patra hAtha meM lie hue pratIhArI kA praveza.] / pratIhArI-mahArAja kI jaya, jayakAra ho /
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ www www 438 abhijJAnazAkuntalam [SaSThorAjA-vetravati ! na khalvantare tvayA dRSTvA devI ? ! pratIhArI-deva ! diTThA / pattahatthaM maM pekkhia pddinniuttaa| . ' [ deva ! dRSTA, patrahastAM mAM prekSya prtinivRttaa]| rAja - kArara iA devI, kAryoparodhaM me pariharati / pratIhArI-deva ! amaJco viNNavedi-'ajja rajakajassa bahuladAe ekkaM jjeva mae porakajjaM paJcavekkhidaM, taM devo pattarovidaM paccakkhIkaredu' tti / [deva ! amAtyo vijJApayati-'adya rAjyakAryyasya bahulatayA, ekameva mayA paurakAyaM pratyavekSitaM, taddevaH patrAropitaM pratyakSIkarotu' -iti / sthirasnehaH = dRDhAnurAgaH / vasumatyAdipraNayamaryAdApAlanAditi bhAvaH / antare = mArgamadhye / khaluratra prazne / pratinivRttA = svabhavanameva gatA / antaHpurabhavanameva praviSTA / kArye jaanaatiiti-kaaryjnyaa| kAryajJA = avasarajJA / rAjakAryagauravA'bhijJA vA / kAryasyoparodhaM = rAjakAryavyAghAtaM / rAjyakAryavighnaM / pariharati = nivArayati / na kurute / rAjyakAryasya = sandhivigrahAdikAryasya / paurakArya = pura rAjA-he vetravati ! tUMne rAste meM kahIM mahArAnI ko bhI dekhA hai ? / pratIhArI-hA~ mahArAja ! mahArAnIjI majhe rAste meM AtI huI milI thIM, parantu mujhe sarakArI kAgaja patra va parvAnA lAte hue dekhakara ve rAste se hI vApisa calI gii| ( mahala ko hI vApisa lauTa gaI ) / rAjA-ThIka hai, mahArAnI rAjakArya kI gurutA ko samajhatI haiM, aura ve mere rAja-kAja meM vighna nahIM karatI haiM yaha unakI yogyatA ucita hI hai| __ pratIhArI-mahArAja ! pradhAnamantrI pizunasvAmI nivedana karate haiM, kiAja rAjya sambandhI aura bahuta se Avazyaka kAryoM ke upasthita ho jAne se maiM kevala nagara vAsiyoM ke eka hI kArya ( maka hameM ) ko dekha sakA huuN| aura usa kArya ko maiM isa patra para likhakara bheja rahA hU~, mahArAja isako dekha leN|
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 439 'GkaH] abhinavarAjalakSmIbhASATIkAvirAjitam rAjA-itaH paJcaM drshy| . (pratohArI-upanayati ) / (rAjA- vAcayati-) 'viditamastu devapAdAnAM-'dhanavRddhirnAma vaNig vAripathopajIvI nauvyasanena vipannaH / sa caa'nptyH| tasya cA'nekakoTisaGkhathaM vasu / tadidAnI rAjasvatAmApadyate' iti / zrutvA devaH pramANam-'iti / ( saviSAdam-) kaSTaM khalvanapatyatA / vetravati ! mahAdhanatayA bahupatnIkenAvAsizreSThijanAdikAryam / pratyakSIkarotu = vilokayatu / upanayati = arpayati / devapAdAnAM = mahArAjasya / 'pAda'zabdo'tra pUjAyAm / vAriNaH panthAHvAripathastenopajIvati-saH-vAripathopajovI = samudramArgavyApArI / potavaNik / nauvyasanena = potasya vinAzena / vipannaH = mRtH| anapatyaH = santAnavikalaH / koTayaH saGkhyA yasya tattathA =anekakoTiparimitaM / vasu = dhanaM / rAjasvatAM = rAjadhanatvaM / rAjaiva tasyA'dhikArIti nizcIyata'smAbhiriti bhAvaH / devaH pramANamiti / yathA prabhave rocate tthaa'numnytaamityrthH| 'itareSAM tu varNAnAM sarvA'bhAve harennRpaH' iti hi manuH / anapatyatA- santAnarAhityam / kaSTaM = duHkhapradaM / mahaddhanaM yatyAsau tasya rAjA-idhara lA, mujhe patra dikhaa| [pratIhArI-rAjA ko patra detI hai| [rAjA-patra bA~catA hai-]| 'mahArAja ke caraNoM meM vidita ho, ki-dhanavRddhi nAma kA vaizya ( seTha) jo ki samudra sthita dvIpAntaroM se jahAjoM dvArA mAla lAne va le jAne kA vyApAra karatA thA, vaha samudra meM jahAja ke DUba jAne se, paraloka ko calA gayA hai| aura usake koI santAna nahIM hai, tathA usakA koI uttarAdhikArI bhI nahIM hai| aura usake pAsa kaI karor3a rupayoM kI sampatti hai| ( kaI karor3a rupayA chor3akara vaha niHsantAna hI cala basA hai)| ataH usakA vaha saba dhana uttarAdhikArI ke abhAva meM rAjA kA hI hotA hai / isa bAta ko jAnakara Age mahArAja mAlika haiM, jo cAheM so AjJA deveM / ' / (bar3e viSAda aura zoka se-) hAya ! anapatyatA ( saMntAna kA bhabhAva)
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam [SaSTho'nena bhavitavyaM / tadanviSyatAM yadi kAcidApannasattvA'sya bhAryA syAt ? / pratIhArI-dANiM jjeva sAkedaurassa seTThiNo duhidA NibbuttapuMsavaNA tassa jAA suNIadi / [idAnImeva sAketapurasya zreSTino duhitA nivRttapuMsavanA tasya jAyA shruuyte]| rAjA-'sa khalu garbhaH pitryamRkthamarhati'-gatvaivamamAtyaM brUhi / pratIhArI-jaM devo ANavedi / (-iti prsthitaa)| . [ yaddeva AjJApayati (- iti prasthitA)] / rAjA-ehi tAvat / / bhAvasta yA = mahAdhanADhyatayA / brahvayaH patnyo yasya-tena-bahupatnIkena = bahubhAryeNa / ApannasattvA = grbhinnii| anviSyatAM = nipuNaM nirIkSyatAm / sAketaH puraM (nivAsa:-) yasya,-tasya-sAketapurasya = ayodhyAnivAsinaH / 'syAtsAketo'yodhyAyAm' iti haimH| sAketa purasya = ayodhyAkhyanagarasya, zreSThina iti vA sambandhaH / zreSThinaH = dhninH| nivRttaM puMsavanaM yasyAH sA = jAtapuMsavanasaMskArA / tasya = dhana vRddhaH zreSThinaH / garbhaH = garbhasthaH putraH / puMsavanasaMskAre ca kRte putra eva bhavatIti bhAvaH / piturAgataM-pivyaM = pitRsambandhi / RkthaM = dhanaM / 'rikthamRkthaM dhanaM vasu' ityamaraH / ehiM tAvat = pratinivartasva tAvat / bhI bar3I kaSTaprada hotI hai| he vetravati ! yaha dhanavRddhi seTha to bar3A dhanI thA, ataH isake to aneka striyA~ hoMgI, ataH khoja karo, kadAcit isakI koI strI garbhavatI ho| prAMtahArI-hA~, mahArAja ! ayodhyAvAsI seTha kI putrI-jo isakI bhAryA hai, vaha garbhavatI hai| aura usakA puMsavana Adi saMskAra bhI abhI huA hai,aisA sunA jAtA hai / ( puMsavana saMskAra garbha ke tIsare yA cauthe mAsa meM hotA hai, aura sImanta saMskAra chaThe AThaveM mAsa meM hotA hai)| rAjA-to ThIka hai / vahI garbha (garbhastha bhAvI bAlaka, putra) apane pitA ke isa dhana kA mAlika hone yogya hai-aisA amAtya pizuna ko jAkara kaha do| pratIhArI-jo mahArAja kI AjJA / ( jAne lagatI hai)| rAjA-pratIhAri ! suna, yahA~ aa|
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] . abhinavarAjalakSmo-bhASATIkA-virAjitam 441 pratIhArI-~-( pratinivRtya-) aisA hmi / . [(pratinivRttya-) eSA'smi / rAjA--kimanena 'santatirasti nAstIti ? / 'yena yena viyujyante prajAH snigdhena bandhunA / sa sa pApAhate, tAsAM duSyanta' iti-ghuSyatAm // 26 // kiJcicchratvA pazcAdgantavyam / santatirasti nAstIti vicAreNa-kiM 1 = na kimapi prayojanam / tadA kiM kAryamityata Aha-yeneti / yena yena snigdhena = yena yena priyeNa / bandhunA = pitRbhrAtRputrAdinA / prajAH-viyujyante = virahitA bhavanti / pApAhate = pApasambandhaM vihAya / strINAM patitvaM, puMsAM bhAryAtvaM ca vihAya / tAsAM = prajAnAM / sa saH= yasya pitA nAsti = mRtaH, tasya duSyanta eva pitA / bhrAtRvigame ca duSyanta eva bhrAtA / putravigame ca duSyanta eva putra ityevameva / ghuSyatAM = prajAyAM ghoSaNA kriyatAm / yasyAH patirmRtastasyAstu nAhaM patiriti-'pApAhate' ityanena sUcitam / [ anuprAsaH ] // 26 // pratIhArI-( vApisa lauTakara ) mahArAja ! yaha maiM upasthita huuN| (kyA AjJA hai ?) / rAjA-aura dekho, "kisI ke santAna hai, yA nahIM hai| isa vicAra kI bhI koI AvazyakatA nahIM hai / amAtya pizuna se kaho ki___ 'merI prajA meM jisakA jo bhI priya bandhu-bAndhava calA jAe, usake lie maiM duSyanta hI usake priya bandhu-bAndhava kI jagaha hU~, para kevala pApa sabandha ko chor3a kara / arthAt-yadi kisI strI kA pati calA jAegA, to maiM usakA pati nahIM ho sakatA hU~, kyoMki yaha to pApa sambandha huA, kintu yadi kisI kA putra yA pitA yA bhAI Adi calA jAe, to maiM hI usake putra yA pitA yA bhAI kI taraha hU~ / ataH kisI ko kisI prakAra kI cintA karane kI AvazyakatA nahIM hai' yaha ghoSaNA rAjya bhara meM karA deM // 26 //
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ 442 abhijJAnazAkuntalam [SaSTho pratIhArI-evaM NAma ghoSahadajvaM (-iti niSkramya, punaH pravizya-) deva ! kAle paviTTha via ahiNandidaM devassa sAsaNaM mahAjaNeNa / .. [evaM nAma ghoSayitavyam / ( iti niSkramya, punaH pravizya-) deva ! kAle pravRSTa mavA'bhinanditaM devamya zAsanaM mhaajnen]| rAjA-(dIrghamuSNaJca niHzvasya- ) evaM bhoH ! santativicchedaniravalambanA mUlapuruSA'vasAne sampadaH prmuptisstthnte| mamA'pyante puruvaMzazriya eSa eva vRttAntaH / evam = IdRzameva ! / ghoSayitavyaM = ghoSaNAmarhati / ucitametaditi bhAvaH / ( vAha vAha ! isakA nAma hai ghoSaNA !) / mahAjanena = pauravargeNa / kAle pravRSTamiva = ucitasamayavRSTiriva / devasya zAsanaM = raajghossnnaa| abhinanditam = sAdhu svIkRtam / __evam = evameva / dhanavRddhizreSThidhanavat / santaticchedena = santAnA'bhAvena / niravalambanAH = niraashryaaH| santAnA'bhAvAt / AzrayavikalAH satyaH / mUlapuruSaH= vaMzasya sthApakaH puruSaH, tasya avasAne = dhanijanamaraNe / sampadaH = vasUni / param = anya / rAjAdikam / upatiSThante = saGgatA bhavanti / pAThAntare mamApi = puruvaMzA'ntimapuruSasya mama duSyantasyApi / ante = avasAne / paralokagamane / eSaH = anyahastasamAgamaH / puruvaMzazrIH = pUravaMzarAjalakSmIH / akAle = anvsre| uptabIjA - ropitbiijaa| bhUriva = bhUmiriva / evaM saMvRttA = IdRzIM dazAM gtaa| zocanIyA saMvRttetyarthaH / / pratIhArI-vAha ! isakA nAma ghoSaNA hai ! / ( bAhara jAkara phira Akara) mahArAja ! ApakI isa ghoSaNA ko prajAoM tathA mahAjanoM ne samaya para huI bRSTi kI taraha bahuta hI pasanda kiyA hai / arthAt-mahArAja kI AjJA ko sabane zira para dhAraNa kiyA hai, aura sabhI isase prasanna hue haiM / rAjA-( dIrghazvAsa chor3a ) aho! isI prakAra santAna ke abhAva meM, avalamba rahita ho, mUla puruSa ke marane para, sampatti ( dhana-daulata-rAjya Adi) dUsaroM ke hAtha meM calI jAtI haiN| mere bAda pUruvaMza ( yA puruvaMza ) kI paramparAgata hamArI isa rAjalakSmI ko bhI yahI dazA hogii| 1 'etnnaam'| 2 'mamApyante puravaMzazrIrakAla ivotabojA bhUrevaM saMvRttA' pA0 /
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 443 pratIhArI-paDihadaM amaGgalaM / [pratihatamamaGgalam / rAjA--dhiGmAmupanatazreyo'vamAninam / sAnumatI--asaMsaraM piasahIM jjeva hiae kadua Nindido aNeNa appaa| [asaMzayaM priyasakhImeva hRdaye kRtvA nindito'nenA''tmA ] / rAjA-- saMropite'pyAtmani, dharmapatnI tyaktA mayA nAma kulprtisstthaa| kalpiSyamANA mahate phalAya, vasundharA kAla ivoptavIjA // 27 // pratihatamiti / dUre bhavatvityarthaH / rAjJo'maGgalA''zaMsanaM zrutvA 'zubhaM bhavatviti pratihAryA vacaH / hRdaye kRtvA = manasi vicintya / saMropita iti / kAle = bIjAropaNayogye samaye / uptAni bIjAni yasyAM sA tathA kRtabIjavapanA / ata eva-mahate = analpAya / phalAya = lAbhAya / kalpiSyamANA = smptsymaanaa| vasundhareva - bhUmiriva / mayA Atmani saMropite'pi = vIryaniSekAt garbharUpeNa Atmani tasyAM yojite'pi / 'AtmA vai jAyate pratIhArI-ziva ziva | yaha amaGgala dUra ho| yaha pApa zAnta ho| arthAt-mahArAja ! aisI amaGgala kI bAta to Apa mukha se bhI na nikAleM / rAjA-svataH prApta hue kalyANa (zubha) kA (garbhavatI bhAryA zakuntalAkA) tiraskAra karane vAle mujhako dhikkAra hai ! sAnumatI-mAlUma hotA hai, avazya hI isa rAjA ne merI sakhI zakuntalA ko lakSya karake hI isa prakAra apanI ( AtmA kI ) nindA kI hai| rAjA-ucita samaya meM hI jisameM bIjoM kA vapana kara diyA gayA ho aura jo mahAn phala ko utpanna karane vAlI ho, aisI pRthvI kI taraha, jisameM
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 444 abhijJAnazAkuntalam [SaSTho sAnumatI-apariccattA dANiM de bhaviSyati / [aparityaktedAnI te bhaviSyati / caturikA-( janAntikam- ) ajje ! edaM pattaM pesaanteNa kiM viArida amacceNa / pekkha dAva-bhaTTiNo vAhajalappavAho sNvuno| adhavA-Na esa soaM buddhipavayaM paDivajjissadi / tA mehacchaNNAgAraTThidaM NivvANasamasthaM ajjamAhavvaM geNhi Aaccha / [(janAntikam-) Ayya ! etatpatraM preSayatA kiM vicAritamamAtyena ? / prekSasva tAvat-bharturbASpajalapravAhaH sNvRttH!| athavA naiSa zokaM buddhipUrvaka putraH' iti shruteH| kulasya pratiSThA = vaMzapratiSThAhetuH / dharmapatnI = zakuntalA / tyaktA= avmaanitaa| nAmeti nindAyAm / ucite samaye kRSTA bhUmiriva garbhAdhAnavidhinA mayA nihitagarbhA'pi zakuntalA mayA'vadhIriteti mahadanaucityaM mama-iti bhAvaH / [ kAvyaliGgam / upamA / upajAtiH ] // 27 // aparityaktA = labdhA / janAntikam = tripatAka kareNa anyAnapavArya / Arya = he pratihAri ! / etatpatraM = niHsantAnamRtadhanavRddhizreSThivRttAntapatraM / bASpajalasya apane ko hI maiMne garbharUpa se sthApita kara diyA thA, aura jo mere kula kI pratiSThA aura vaMza ko bar3hAne vAlI thI, usa apanI dharmapatnI ( zakuntalA) kA maiMne tyAga kara diyA hai / arthAt-jisako mere dvArA garbha ho gayA thA, aisI apanI dharma patnI zakuntalA ko chor3akara maiMne apane vaMza kI pratiSThA aura vaMza kI vRddhi ko hI naSTa kara diyA hai| [ manuSya apanI strI ke peTa meM vIrya dvArA svayaM hI garbharUpa hokara praviSTa hotA hai| 'AtmA vai jAyate putraH' 'garbho bhUtvA jAyAM pravizati' ityAdi vacana isameM pramANa haiM ] // 27 // sAnumatI-aba zIghra hI vaha Apase aparityaktA ho jaaegii| arthAtzIghra hI usase ApakA milApa hogaa| caturikA-( alaga se pratohArI se-) AyeM ! isa patra ko bhejate hue amAtya (pradhAnamantrI jI) ne kyA vicAra kiyA ! arthAt-kucha bhI vicAra nahIM 1 'caturikA-anena sArthavAhavRttAntena dviguNodvego bhartA / enamAzvAsayituM meghapraticchandAdAryamAdhavyaM gRhItvA''gaccha' pA0 /
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSlI-bhASATIkA-virAjit 445 parivarjayiSyati / tanmeghacchannA'gArasthitaM nirvANasamarthamAryamAdhabyaM gRhItvA''gaccha / pratIhArI-suTTha de bhaNidaM / (-iti nisskraantaa)| [ suSThu tvayA bhaNitam (-iti niSkrAntA)] rAjA-aho ! duSyantasya saMzayamArUDhAH piNDabhAjaH ! / kutaH ?'asmAtparaM bata yathAzruti saMbhRtAni, ko naH kule nivapanAni kariSyatIti ? / nUnaM prasUtivikalena mayA prasiktaM, dhauto'zrasekamudakaM pitaraH pibanti // 28 // pravAhaH = ashrdhaaraa''saarH| saMvRttaH = jAtaH / buddhipUrvakaM = svayaM vicAyava / parivarjayiSyati = tyakSyati / nirvANasamartha = zokApanodakuzalam / saMzayaM = piNDalAbhasaMzayam / ArUDhAH = prAptAH / piNDamAjaH = pitaraH / vaMzacchedazaGkayA pitaro me nUnaM cintitAH syuriti bhAvaH / / pitRcintAmevAha-asmAditi / 'bata' iti khede / asmAt = duSyantAtparaM / atimanatikramya-yathAzrati = vedoditena vidhinA / sambhRtAni = nAnopakaraNayutAni / paripUrNAni / pAThAntare-saMhitAni = sthApitAni / nivapanAni = kiyaa| kyoMki tuma hI dekho-mahArAja ke netroM se A~suoM kI dhArA anavarata vaha rahI hai / athavA-mahArAja isa santAna ke abhAva ke zoka ko apane se to jaldI nahIM chodd'eNge| ataH tuma meghacchanna ( UcI burja vAle ) mahala se Arya mAdhavya ko hI bulAkara, saGga lekara zIghra aao| ve hI inake isa zoka ko zAnta kara sakate haiN| rAjA-aho ! mujha duSyanta ke piNDabhAgI pitRgaNa 'aba unako Age piNDa kauna degA'-isa saMzaya aura cintA ko prApta ho rahe haiN| kyoMki santAna se rahita mere dvArA vidhipUrvaka die gae tarpaNa ke jala ko, hamAre . 1 'saMhitAni' paa0| 2 'ghautAzruzeSam' pA0 /
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ 446 abhijJAnazAkuntalam [SaSThosAnumatI--haddo haddI ! sadi vastu dIve babadhANadoseNa andhaAraM aNuhodi rAesI / [hA dhik ! hA dhik , sati khalu dIpe vyavadhAnadoSeNA'ndhakAramanubhavati rAjarSiH / caturikA--bhaTTA alaM, sandAvidena, vaastho jjeva pahU abarAsu devIsu aNuruvaputtajammeNa putvapurusANa aNiNo bhvissdi| (Atmagatam-) Na me vaaNaM paDicchadi / aNurUvaM vi osadhaM AdaGgaNiattedi / [ bhattaH ! alaM santApitena / vayastha eva prabhuraparAsu devISvanurUpaputrajanmanA pUrvapuruSANAmanRNo bhaviSyati / ( AtmagataM- ) na me vacanaM zrAddhAdIni pitRdAnAni / 'pitRdAnaM nivApaH syA'dityamaraH / naH = asmAkaM / kule = pUruvaMze / kaH kariSyati-iti = iti cintayA / nUnaM = dhruvaM / prasUtivikalena = santAnarahitena / mayA prasiktaM = pitRbhyo dattam / udaka = jalAJjaliM / dhauto'zrUNAM seko yena tat-yathA syAttathA = tenaivAdakenAzrusamAvilaM svaM mukha prakSAlyeva / udakaM = tarpaNajalaM-pibanti / 'dhautAzruzeSa'miti pAThe-dhautAnyabhUNi yena tacca asau zeSazcetyoM bodhyH| dIrghamuSNaM ni.zvasye'tyArabhyaitadantaM chalanaM nAmA'Ggam / utprekSA / kAvyaliGgaM / 'vasantatilakA vRttam ] // 28 // ____dIpe = pradIpe / vaMzAGkure, zakuntalAgarbhe ca / vyavadhAnadoSeNa = AvaraNadoSeNa / ajJAnadoSeNeti ca prakRte'rthaH / andhakAraH = tamaH / prakRte-duHkhaJca / vayasthaH - taruNaH / 'vayasthastaruNo yuvA' ityamaraH / aparAsu devISu zakuntalAbhinnAsu vasumatyAdiSu devIsu / anurUpasya = svocitasya / putrasya-janmanA = jananena / pitR loga-'hAya ! isake / duSyanta ke ) bAda hameM zAstrokta rIti se piNDa aura jala kauna degA' ! isa cintA se A~sUoM kI dhArA bahAte hue hI ( athavA usI jalase apanA mukha dhokara hI ) use-pIte haiM / / 28 // sAnumatI-hAya ! hAya ! dIpa (vaMza calAne vAle bhAvI putra) ke rahate hue bhI, vyavadhAna doSa se hI ( dUra deza meM rahane se, evaM isako mAlUma nahIM rahane se hI / yaha rAjarSi isa prakAra andhakAra meM par3A huA hai, aura zoka kA anubhava kara rahA hai| caturikA- he svAmin ! Apa isa prakAra santApa na kreN| abhI to Apa javAna hI haiM, dUsarI rAniyoM meM apane yogya putra ko janma dekara, pitaroM se
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 447 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhATIkA-virAjitam pratIcchati / anurUpamapi auSadhamAtaGkaM nivartayati ] / rAjA--(zokanATitakena-) AmUlazuddhasantati kulametatpauravaM prajAvandhye / mayyastamitamanAyeM deza iva sarasvatIsrotaH // 29 // (- iti mohamupagataH ) / pUrva puruSANAM = pitRNAm / pratIcchati = gRhNAti / anurUpamapi = svocitameva / apirevArthe / AtaGka = rogam / evaJca vidUSaka eva sAntvane'sya samartho, nA'hamiti bhaavH| Amaleti / A mUlAt zuddhA santatiryasya tat-AmUlazuddhasantati = pUrorArabhya Adito'pi adyayAvat avicchinnapravAham / etat-pauravaM = pUrusambandhi / kulaM = vaMzaH / anAyeM = anAryajanasaGkale / deze = pradeze / sarasvatyAH = tannAmikAyAH suprasiddhAyA nadyAH / srota iva = pravAha iva / prajayA vandhye = santAnazUnye / ataeva anAyeMpApe / pApAcAre / mayi = duSyante / astamitaM = vicchinnam / sarasvatIsroto'pi-A mUlAt = prAdurbhAvasthalAdArabhya, zuddhasantati = avicchinnadhAraM sat / ( puru eva pauravaM = vipulaM ca sat -) anAye, mlecchabahule anRNa ho sakate haiM / (mana hI mana-) ye to merI bAteM suna hI nahIM rahe haiN| ThIka hai, roga ke anurUpa hI oSadhi roga ko haTAtI hai / arthAt-vidUSaka hI inako samajhA sakate haiM, maiM dAsI inako samajhA bhI kaise sakatI hU~ ? / rAjA-(zoka kA abhinaya karatA huA-) mUla puruSa ( pUru) se lekara Aja taka ( mere taka) zuddha = avicchinna, dhArApravAha se calA AtA huA, yaha paurava vaMza, saMtAna rahita mujha anArya (pApI) ko pAkara usI prakAra asta = lupta ho gayA, jaise-pApI mleccha dezoM meM jAkara vizuddha sarasvatI kA pravAha lupta ho jAtA hai| [sarasvatI nadI ambAlA ke pAsa parvata se nikalI haiM, vahA~ se barAbara bahatI huI, kurukSetra meM Akara, Age bahAvalapura Adi mleccha pApI dezoM meM lupta hokara, phira samudra ke pAsa prakaTa huI hai| yaha nadI kurukSetra aura mAtRgayA Adi meM dRzya hai ] // 29 // [ rAjA-mUrchita ho jAtA hai ] /
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448 ___ abhijJAnazAkuntalam- - [SaSTho caturikA-( sasambhramam-) samassasadu samassasadu bhaTTA / [ (sasambhramaM-) samAzvasitu samAzvasitu bhartA] / . sAnumatI-kiM dANiM jjeva NinvudaM karemi ? adhavA sudaM mae saDantalaM samassantIe devajaNaNIe muhAdo-'jaNNabhAasamussuAo devAo jjeva taha aNucihissanti jaha so bhaTTA bhaireNa dhammapadiNI tumaM ahiNandissadi' tti / tA Na juttaM me ettha vilambieM, jAva imiNA buttanteNa piasahIM sauntalaM samAssAsemi / (-iyuddhAntakena nisskraantaa)| [kimidAnImeva nivRtaM karomi ? / athavA zrutaM mayA zakuntalA samAzvAsayantyA devajananyA mukhAt-'yajJabhAgasamutsukA devA eva tathA'nuSThAsyanti-yathA sa bharttA'cireNa dharmapatnI tvAmabhinandiSyati-' marupradeze sahasaiva luptapravAhaM-bhavati / sarasvatI nadI hi kurukSetrAdidezeSu pravahati, bahAvalapura, khairapura-Adi mlecchadezeSu ca kvacidantarhitA ca bhavatIti prasiddham / [ upamA // 29 // - mohaM = mUrchAm / nirvRtaM = zakuntalAvRttAntanivedanena sukhitaM / devajananI = kazyapapatnI, devmaataa-aditiH|| __yajJabhAge samutsukAH = yajJabhAgA'bhilASiNaH / sapatnIkasyaiva yajJe'dhikArAt / yadvA virahAturo rAjA yajJAdidevakRtyaM yathAvannAnutiSThatIti punastasmin prakRtisthe sati yajJAdayaH pUrvavatpravattaranniti prakRtisthaM rAjAnaM kaH samutsukA devAH / tvAM = zakuntalAm / abhinandiSyati = svIkariSyati / AnandayiSyati / anena = rAjA'nurAgAdisUcakena / uddhAntakam = utplutibhedaH [cakkara kATa kara Upara ko car3hanA, 'uchalakara' 'kUdakara' 'jhapaTakara'] / 'pUrva dakSiNamutthApya pAdaM saGkocayettataH / ___ caturikA-(ghabar3A kara--- ) mahArAja ! dhairya dhAraNa karie / ( hoza meM aaie)| sAnumatI-kyA isa rAjA ko zakuntalA kI khabara dekara abhI prasanna kara dU~ ? / athavA-maiMne zakuntalA ko dhIraja detI huI devatAoM kI mAtA aditi ko, apane mukha se zakuntalA ke prati yaha kahate sunA hai, ki-'yajJa. bhAga ke lie utsuka hue devatAgaNa zIghra hI aisA upAya kareMge, jisase terA pati tere ko punaH pAkara terA satkAra karegA, aura tujhe pAkara prasanna hogaa|
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] 29 abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 449 iti / tanna yuktaM me'tra vilambitum / yAvadetena vRttAntena priyasakhI zakuntalAM samAzvAsayAmi ( -ityuddhAntakena niSkrAntA)] / ( nepathye-) bho abbahmaNNaM ! abbahmaNaM ! / [bho abrahmaNyam ! abrahmaNyam !! ] / rAjo-(pratyAgatacelanaH karNa dattvA-) aye ! maadhvysyevaa''ttnaadH!| caturikA--so NAma mAdhavo tavassI piGgaliAmissiAhiM ceDiAhiM cittaphalamahattho pAvido bhave / ...[sa nAma mAdhavyastapasvI piGgalikAmizritAbhizceTakAbhizcitraphalakahastaH prApto bhavet !] / vAmaM, zIghraM bhramedvAmAvarttamugAntakaM viduH' iti tallakSaNam / [ AdAnaM nAma sandhya Ggam / brahmaNe hitaM brahmaNyaM, na brahmaNyam-abrahmaNyaM, = nAhaM vadhyaH ! nAhaM vadhyaH !! / 'abrahmaNyamavadhyottau' ityamaraH / / 'duhAI sarakAra kI, mujhe bacAo'] / pratyAgatacetanaH = labdhacaitanyaH / mUrjApagamAt / ArtanAdaH = karuNasvaraH / madhorgotrApatyaM brAhmaNaH-mAdhavyaH / madhubamboritiyat / madhupurI-mathurAvAsI-'caube' iti prasiddho vaa| madhudezanagarIvAstavyo hAsyaparo brAhmaNo vidUSakaH / tapasvI = dayanIyaH / piGgalikAmizritAbhiH = piGgalikAmukhyAbhiH / nUnaM tattADanAdinA''krandati mAdhavya ityaashyH| ataH mujhe aba yahA~ jyAdA bilamba nahIM karanA caahie| aura maiM jAkara ke sakhI zakuntalA ko bhI yahA~ kA A~khoM dekhA saba vRttAnta sunAkara dhairya pradAna kruuNgii| [ lambe 2 paira-rakhatI huI, cakkara kATakara, uchalakara, jaldI se AkAza meM pharrATe se ur3a jAtI hai / [ nepathya meM-] bar3A anartha ho rahA hai ! duhAI mahArAja kii| mujhe bacAie ! mujhe bacAie !! rAjA-(hoza meM Akara, kAna lagA kara sunakara ) haiM ! yaha to mAdhavya (vidUSaka caube) kA sA ArtanAda (karuNakrandana) mAlUma hotA hai ! kyA bAta hai? caturikA dAsI-citrapaTa le jAte hue becAre mAdhavya ko mArga meM ho mahArAnI kI piGgalikA Adi ceTiyoM ne kadAcit pakar3a liyA hai aura ve use taMga kara rahI haiM-mujhe to aisA hI mAlUma hotA hai|
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 abhijJAnazAkuntalam- [SaSThorAjA-caturike ! gaccha / madvacanAdaniSiddhaparijanAM deviimupaalbhsv| (cturikaa-nisskraantaa)| (nepathye-bhUyaH sa eva shbdH)| . rAjA--paramA'rthato bhItibhinnasvaro brAhmaNaH ! / kaH ko'tra bhoH / (pravizya-kaJcukI-) kaJcakI-AjJApayatu devaH / rAjA--nirUpyatAM-'kimevaM mAdhavyabrAhmaNaH krandatIti ? / na niSiddhaH parijano yayA tAm = anivAritasvaparijanadAsyAdicApalyAM / devIM = vasumatIm / upAlabhasva = vininda / 'kimitImAzceTikA na nivAritA bhavatyA, yA itthaM mAdhavyaM klezayantIti / sa eva = 'abrahmaNyam' ! abrahmaNya' miti karuNadhvaniH / zabdaH / bhUyaH = punarapi / paramArthataH = vstutH| bhItyA bhinnaH svaro yasyAsautathA = bhiitikmpitsvrH| vastuto bhayAturomAdhavyo, nopahAsena krandati, yato-nopahAsamAtraiNaivaMvidhaH karuNazabdo rAjA-caturike ! tUM jAkara mahArAnI ko merI ora se-apanI dAsiyoM ko DATa kara nahIM rakhane ke lie, tathA unake dvArA vidUSaka ko kaSTa pahu~cAne ke lie-ulAhanA de| / (caturikA-jAtI hai)| nepathya meM--phira vahI zabda-bacAie' 'bagaie' sunAI par3atA hai| rAjA-yaha to usa brAhmaNa kA vastutaH Darase kA~pate hue kA sA zabda mAlUma hotA hai / arthAt mAdhavya kA sacamuca Dare hue kA sA hI yaha zabda hai| vaha ha~sI nahIM kara rahA hai, kintu vAstava meM vaha DarA huA hai| . yahA~ pahare para bAhara kauna hai ? / [kaJcukI kA-praveza ] / kaccukI-mahArAja ! AjJA kreN| rAjA-jAkara dekho-mAdhabya brAhmaNa isa prakAra kyoM cillA rahA hai ? / 1 'mAghanyo brAhmaNaH' paa0|
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ mannmom s:] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 451 knyckii-yaavdvlokyaami| " (-iti niSkramya, sasambhrama punaH pravizya-) rAjA-pArvatAyana ! na khalu kizcidatyAhitam ? / knyckii-maitm| rAjA-tataH kuto'yaM vepathuH ? / tathAhiprAgeva jarasA kampaH, savizeSastu samprati / AviSkaroti sarvAGgamazvatthamiva mArutaH ! // 30 // kaJcakI-paritrAyatAM 'suhRdaM mahArAjaH / bhavatItyAzayaH / kim ? =kutaH / yAvat = sAkalyena, nizcayena vA / yathAvat / 'yAvattAvaca sAkalye'vadhau mAne'vadhAraNe' itymrH| atyAhitaM = mahadbhayakAraNam / 'atyAhitaM mahAbhItiH' ityamaraH / maivaM = naiva kiJcit / vepathuH = kmpH| prAgaveti / jarasA = vArdhakyena / prAgeva = itaH pUrvameva / kampaH= vepathuHAsIt / tu= punaH / samprati = idAnIM / savizeSaH = viziSTaH / adhikaH san / sarvAGga = sakalameva tava zarIram / azvatthaM = pipplN| mAruta-iva = vAta iva / kampaH-AviSkaroti = cAlayati / 'sarvAGgamAviSkaroti kampaH = sarvAGgamAlambate kampa' iti vA'rthaH / [ anumAnam / upamA ] // 30 // kaJcakI-jAkara ThIka 2 saba bAteM dekhakara abhI AtA huuN| [bAhara jAkara, ghabar3AtA huA phira AtA hai ] / rAjA-pArvatAyana ! koI bhaya kI bAta to nahIM hai na ? / kaJcukI-na "na "na""""ho "hiiN| rAjA-to tuma kA~pa kyoM rahe ho? / vRddha avasthA ke kAraNa pahile bhA tumArA zarIra kA~patA to rahatA thA, parantu samprati vizeSa rUpa se tumAre sarvAGga meM-pIpala kI taraha (pIpala kA pattA jaise vAyu se hilatA hai,--vaise hI)-tumheM yaha kampakyoM ho rahA hai ? // 30 // kaJcukI-mahArAja ! apane mitra kI rakSA krie| . 1 'kaJcakI-(pravizya-) paritrAyatAM devaH saMzayagata vayasyam'-iti pA0 /
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 abhijJAnazAkuntalam rAjA-kasmAtparitrAtavyaH / kaJcakI-mahataH kRcchaat| rAjA-aye ! bhinnArthamabhidhIyatAm / kaJcakI-yo'sau digavalokanaprAsAdo meghacchanno naam-'| rAjA-kintatra ? / kaJcakItasyA'grabhAgAgRhanIlakaNThai. ranekavizrAmavilaGghayazRGgAt / ___ suhRdaM = svamitraM, mAdhavyaM / paritrAyatAM = pAlayatu / kRcchAt = viptteH| bhinno'rtho yasmiMstadyathA syAttathA = spaSTArtham / spaSTataramiti yAvat / dizAmavalokane ucitaH prAsAdaH-digavalokanaprAsAdaH = dUravilokanocitagRham / 'dharaharA-burja' iti bhASAyAM prasiddham / tasyeti / gRhanIlakaNThaH = gRhapAlitamayUraiH / tena hi mayUrANAM balavattvam / anekairvizrAmavilavayaM zRGgaM yasya tasmAt-anekavizrAmavilaGghayazRGgAt = rAjA-kisase rakSA kruuN?| kaJcakI-bar3e bhArI bhaya se ( kaSTa se ) unakI rakSA karie / rAjA-oha ! sApha 2 samajhA kara kaho, kyA bAta hai ? / kaJcako-yaha jo cAroM ora dUra taka dekhane ke lie banA huA, meghoM taka U~cA, 'meghacchanna' nAmaka mahala ( burja) hai.........| rAjA-hA~ hai, to vahA~ kyA hai ? / kaJcukI--jisake agrabhAga-ghara ke pAlatU mayUroM se bhI aneka jagaha 1 'kanA''ttagandho mANavakaH'-pA0 / 2 'zlokasyAsya sthAne-'adRSTarUpeNa kenA'pi sattvenA'tikramya meghapraticchandasya prAsAdasyA'grabhUmimAropitaH'-iti pAThaH kvacit /
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 453 sakhA prakAzetaramUrttinA te, kenApi sattvena nigRhya nItaH // 31 // rAjA--( sahasotthAya-AH ! mamA'pi sattvairabhibhUyante gRhAH ? / athavA bahupratyavAyaM nRpatvam / ahanyahanyAtmana eva tAva jjJAtuM pramAdaskhalitaM na zakyam / ativiprakRSToccataramUrddhapradezAt / bahuzaH = madhye madhye vizramya prApaNIyazikharAt / atyunnatAditi yAvat / tasya = prAsAdasya / agrabhAgAt = UrdhvatalAt / kenApi = ajJAtena / prakAzetarA mUrtiryasya tena-prakAzetaramUrtinA = adRzyazarIreNa / sattvena = bhUtAdinA / nigRhya = balAdabhibhUya / te sakhA = tvanmitraM mAdhavyaH / nItaH = kvacana prApitaH / gRhamayUrairapi na sahasA prAptuM zakyAtprAsAdAttava suhRtkenApyadRzyena bhUtAdinA nItaH san krozatIti bhAvaH / 'sattvaM kSamAdau, pizAcAdau' iti medinii| { upajAtiH ] // 31 // gRhAH = prAsAdAH / tatsthA lokA vA / bahavaH pratyavAyA yatra tat = bahupratyavAyaM = adharmabahulaM / klezabahulaM / pApAvilaM vA / nRpatvaM-rAjakAryam / tadevAha ahanIti / tAvat-prathamam / ahanyahani = pratidinam / Atmana eva = svasyaiva / pramAdena skhalitam = anavadhAnotthitaM kAryavaiparItyaM / dharmollaGghanam / vizrAma lekara hI pahu~ce jA sakate haiM, aise bahuta U~ce usa meghacchanna prAsAda ke agrabhAga se (coTI para se) Apake usa mitra ko, kAlI 2 bhayaGkara mUrti vAlA koI bhUta, preta yA rAkSasa pakar3a kara le gayA hai // 31 // __rAjA-(sahasA uThakara ) kyA mere ( aise dhArmika rAjA ke ) mahaloM meM bhI bhUta-preta pizAca Adi ke upadrava hone lage ? / (kucha vicAra kara) athavArAjA honA bhI to eka bar3e kleza aura pApa kA hI kAma hai / kyoMki- mujhase pratidina kitanI truTiyA~, bhUla, doSa, pApa Adi hote haiM-yahI
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ 454 abhijJAnazAkuntalam SaSTho 'prajAsu kaH kena pathA prayAtI'tyazeSataH kasya punaH prabhutvam 1 // 32 // (nepathye-) bho vaassa ! abihA ! abihaa| [ bho vayasya ! abhidhAva ! abhidhAva ] / . rAjA--(Akarya, gatibhedaM rUpayan-) sakhe ! na bhetavyaM, bhetavyam / (nepazye punastadeva paThitvA-) bho ! kadhaM na bhAissaM ? / eso maM kovi paJcADiasirodharaM ikkhaM vibha bhaggatthiM karid icchdi| . jJAtuM na zakyaM, kiM punaH-prajAsu = janeSu / kaH kena pathA = kaH kena mArgeNa | dharmeNa vA, tadviparItena vaa| prayAti = vyavaharati / iti = etat / azeSataH = kAsnthena jJAtuM / kasya punaH prabhutvaM = kasya sAmarthyam ! / na kasyApItyarthaH / svasyaiva tAvatskhalitaM na jJAyate, kiM punaH sakalasya lokasyeti-kasyApi, kenApi pApenaiva karmaNA madnehe'pi sattvabAdheyamiti bhAvaH / [anuprAsaH / upajAtiH ] // 32 // aviheti-khede dezI / 'avidhe' ti pAThe avidhetyAkroze / 'abhidhAve ti paatthe-tvritmaagcchetyrthH| pAThAntare-gatibhedena = krodhoddhatayA gtyaa| parikrAman = jAnanA jaba manuSya ke lie kaThina hai, taba prajA meM kauna kyA burA kAma karatA hai ?, kauna kisa rAste se calatA hai, kauna pApa karatA hai, kauna puNya karatA haiina saba bAtoM ko kauna pUrI 2 taraha jAna sakatA hai ? / isalie na mAlUma kisake pApa se mere mahaloM meM bhI aise upadrava hone lage haiM ? // 32 // ..[nepathya meMhAya ! hAya ! mitra ! daur3o, daur3o, mujhe bacAo, mujhe bacAo ! / rAjA-(sunakara idhara udhara daur3atA huA-) he mitra ! Daro mata, Daro mata ! [nepathya meM-1 hAya ! maiM kaise nahIM DarUM ? / na mAlUma yaha kauna hai, jo mere gale ko jora se 1 'abhidhAvehi bho ! abhidhAvehi / ' iti pA0 / bho vaassa avihA abihA / [ bho vayassa ! avihA avihA] iti ca pA0 / / 2 'gatibhedena parikrAman' paa0|
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam [bhoH ! kathaM na bheSyAmi, eSa mAM ko'pi pratyAmoDya zirodharAmikSumiva bhagnAsthiM kattumicchati / rAjA-( sadRSTikSepam-) dhanustAvat / ___ (pravizya zAhistA pratIhArI-) pratIhArI-jaadu janadu bhaTTA / edaM sasaraM sarAsaNaM, hatthAvArao / [jayatu jayatu bhartA / etatsazaraM zarAsanaM, 'hastAvArakazca / __ (rAjA-sazaraM dhnuraadtte)| (nepathye--) eSa tvAmabhinavakaNThazoNitArthI, zArdUlaH pazumiva hanmi ceSTamAnam / paricalan / punastadeva paThitvA = 'bho vayasya ! avihA'vihe'tyuktvA / pAThAntare-pratyavanatA zirodharA yasya taM-pratyavanatazirodharaM = nAceryovam / tiryaggrIvaM vA / mAm ikSubhiva-tribhaGga = trikhaNDam / pAThAntare-pratyAmoDya = pIDayitvA / bhamAsthi = bhagna kiiksN| zirodharA = grIvA / sadRSTikSepaM = vilokya / dhanustAvat / 'Anayeti zeSaH / zaraiH sahitaM-sazaraM = bANaiH sahitaM / zarAsanaM = dhanuH / hastAvArakaM = jyAghAtavAraNaM carmaphalakaM yaddhastayorAbadhyate / eSa iti / abhinavaM kaNThasya zoNitamarthayate iti, tadartho yasyeti vA-abhipakar3a kara, mujhe Ikha kI taraha nicor3a rahA hai, aura merI haDI 2 cUra kara rahA hai| rAjA-(idhara-udhara dekhakara) merA dhanuSa kahA~ hai ? / jaldI dhanuSa bANa laao| pratIhArI-mahArAja kI jaya jayakAra ho| yaha dhanuSa bANa hai, aura yaha hAtha meM bA~dhane kA paTTA hai| [rAjA-dhanuSa aura bANa uThAtA hai / [ nepathya meM-1 dekha, tere gale se nikale hue, tAjA garmAgarma khUna ke pIne kI icchA se, 1 'pratyavanatazirodharamikSumiva tribhaGgaM karoti' pA0 / 2 'dhanurdhanuH' pA0 / 3 kvacinna / 4 'bhataH ! etaddhastAvApasahitaM shraasn'| . 5 'hastA''vApa' iti pA0 / 6 'veSTamAnam' pA0 /
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 abhijJAnazAkuntalam- [SaSThoArtAnAM bhayamapanetumAttadhanvA, duSyantastava zaraNaM bhavatvidAnIm // 33 // rAjA-( saroSaM- ) kathaM mAmevodizati ! / AH ! tiSTha tiSTha kauNapA'pasada ! tvamidAnI na bhava'si ? / ( cApamAropya--) pArvatAyana ! sopaanmaargmaadeshy| kaJcukI--ita ito devH| navakaNThazoNitArthI = ussnnossnnknntthrktpaanaabhilaassii| eSaH = eSo'haM / ceSTamAnaM = sphurantaM / tvAM = mAdhavyaM / zArdUla:= vyAghraH / pazumiva = hariNAdipazumiva | hanmi = mArayAmi / bhItAnAM = bastAnAM / bhayamapanetum - dUrI kartum / AttaM dhanuyenAsau-AttadhanvA = adhijyadhanvA / duSyantaH-idAnIm = adya / taba-zaraNaM = rakSitA / bhavatu / tvAM rakSatu taavdussyntH| arthAt kA zaktirduSyantasya mayA gRhItasya tava rakSaNe iti bhAvaH / [ upamAnuprAsau / praharSiNI vRttam ] // 33 // ___mAmevodizati = mAmadhikSipati ! / mAmuddizya bahu bhASate iti vA / koNapazcAsAvapasadazca kaunnpaapsdH| tatsabuddhau-koNapApasada = he rAkSasAdhama ! / 'rAkSasa: kauNapaH kravyA'dityamaraH / pAThAntare-kuNapAzana ! = he rAkSasa ! / na bhavasi = drAgeva mariSyasi, madANAhata ityarthaH / sopAnasya mArgam = ArohaNa maiM-zera jaise (siMha-vyAghra Adi ) pazu ko mAratA hai, usI taraha se, chaTapaTAte hue tujhako aba yaha mAratA hU~ / AttoM ke bhaya ko dUra karane vAle, aura dhanuSa bANa ko lie hue, yaha rAjA duSyanta aba tere ko bacAve to maiM jAneM // 33 // rAjA-( krodha ke sAtha ) haiM ! yaha to mujha para bhI AkSepa kara rahA hai ! are ! mAMsAzI rAkSasAdhama ! khar3A raha, khar3A raha / aba terA bacanA kaThina hai| (dhanuSa car3hAkara--) he pArvatAyana ! mahala kI sIr3hI kA mArga dikhaa| kaJcukI-mahArAja ! idhara se padhArie, idhara se / . 1 'kuNapAzana' pA0 / 2 'bhaviSyasi' paa0| .. 3 ('zArGgamAropya-) vetravati ! sopAnamArgam' /
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 457 .. (sarve-satvaramupasarpanti ) / rAjA-( samantAdavalokya-) aye ! zUnyaM khalvidam ! / (nepazye-) bho ! parittAAhi parittAAhi / ahaM tumaM ghekkhAmi, tumaM maM Na pekkhasi ! majjAragahido undurU via NirAso jhi jIvide sNvutto| [bhoH ! paritrAyasva, paritrAyasva / ahaM tvAM preksse| tvaM mAMna prekssse!| mArjAragRhIta undururiva nirAzo'smi 'jIvite saMvRttaH] / rAjA-bhostiraskariNIgarvita ! madIyamastramapi tvAM na pazyati ? / sthiro bhava / mA ca te vayasyasamparkAdvizvAso'bhUt / eSa tamighu sandadhe maargm| idaM = bhavanaM / biDAlena = mArjAreNa / gRhItaH =dhRtH| undururiva = mUSika iva / jIvita = jIvane / nirAzo'smi = vyapagatAzo jAtaH / yathA mArjAreNa gRhIto mUSikaH, svajIvane nirAzo bhavati, tathaivAhamapi samprati nirAzo'smi svajIvite ityaashyH| __tiraskariNI nAma-antardhAnavidyA / tayA garvitaH=mattaH / tatsambuddhau rUpam / te = tava / vayasyasya = mAdhavyasya / samparkAt = zarIrasaMyogAt / [ saba jaldI jaldI daur3akara U~ce mahala (U~ce burja ) kI ora jAte haiM ] / rAjA-(cAroM ora dekhakara ) haiM ! yaha sthAna to zUnya par3A huA hai ! / yahA~ to koI bhI nahIM hai! [nepathya meM ] . he mitra ! mujhe bacAo, mujhe bcaao| he mitra ! maiM to tumako dekha rahA hUM, para tuma majhako nahIM dekha rahe ho!| aba to maiM billI se pakar3e gae cUhe kI taraha hI, isa rAkSasa se pakar3A jAkara, apane jIne se hI nirAza ho gayA huuN| rAjA-are tiraskariNI vidyA ( antardhAna vidyA ) ke bala se garvita hokara chipe hue rAkSasAdhama ! kyA merA astra bhI tere ko nahIM dekhegA ? / avazya 1 kvcinn|
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 abhijJAnazAkuntalam- [SaSThoyo haniSyati vadhyaM tvAM, rakSyaM rakSiSyati dvijam / haMso hi kSIramAdatte, tanmizrA varjayatyapaH // 34 // (-iti astraM sandhatte ) . ( tataH pravizati mAtalividUSakazca ) / vizvAsaH = AsthA / pAThAntare-vizleSaH = viyogaH / mA bhUt = mA bhavatu nAma / mAdhavyavapuHsambandhe satyapi na me bANamokSe bAdhA / nanu kadAcittava bANo mAdhavyameva hanyAdityata Aha-ya iti / taM = tAhazam / iSu = bANaM / sandadhe-yaH = vANaH / vadhyaM = vadhAI-tvAM / haniSyati = mArayiSyati / rakSyaM = rakSaNIyatayA'bhimataM / dvijaM = mAdhavyaM ca / rakSiSyati = pAlayiSyati / hi-yataH / haMsaH = kSIraM = dugdhaM svabhojyam / Adatte = gRhAti / tena mizrAH-tanmizrAH = payasA militaaH| apaH = jalam / varjayati = tyajati / [dRSTAntAlaGkAraH / 'bhostiraskariNI garvite tyAdinaidantena vyavasAyo drshitH| [anna 'abrahmaNyamityata Arabhya vidravo nAma garbhasandhyaGgaM darzitaM 'vaghodyogo vidravaH syAdvadhasantADanAdibhiH' - iti tallakSaNAt ] // 34 // maatliH-indrsaarthiH| 'sUto mAtali' rityamaraH dekhegA / jarA Thahara to| aura mere mitra ke zarIra ke sAtha samparka rakhane se, (saTe rahane se ) usake marane ke Dara se, maiM tumAre Upara astra nahIM calA sakU~gA, aisA bhI mata samajhanA / kyoMki maiM aise bANa ko dhanuSa para car3hA rahA hUM, jo ki mArane yogya tujha rAkSasa ko to mAra girAegA, aura rakSA ke yogya mere mitra brAhmaNa mAdhavya kI rakSA bhI usI taraha karegA, jaise haMsa dUdha meM mile jala ko chor3akara usameM se kevala dUdha ko ho alaga karake pI letA hai| arthAt merA abhimantrita bANa mere mitra ko bacAkara kevala tujhako ho mAregA // 34 // ( astra kA-abhimantrita bANa kA-sandhAna karatA hai ) / . [ indra ke sArathi mAtali kA aura vidUSaka kA praveza ] / 1 'za' paa0|
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 459 mAtali:-AyuSman ! kRtAH zaravyaM hariNA tavA'sugaH, ___ zarAsanaM teSu vikRSyatAmidam / prasAdasaumyAni satAM suhRjane, patanti cajhUSi, na dAruNAH zarAH // 35 // rAjA-( sasambhramamastramupasaMharan - ) aye mAtaliH ! / svAgataM devarAjasArathe / kRtA iti / hariNA = indreNa / asurAH = rAkSasA eva / tava-zaravyaM = lakSya-kRtA / 'lakSya, lakSaM, zaravyaJce'tyamaraH / teSu = asureSveva / idaM zarAsanaMdhanuridaM / vikRSyatAm = sajyaM kriyatAm / yataH satAM = sAdhUnAM / suhRjane = svamitrAdibandhuvarge / prasAdena saumyAni-prasAdasaumyAni = prasannamadhurANyeva / cakSUSi - locanAni / patanti = nipatanti / dAruNAH = vidaarnndaarunnaaH| zarAH= bANAstu / na = naiva patanti / atastvamapi asmAsu suhRtsu, bandhuvargeSu ca snehamasUNAni locanAni nikSipa, na khalu tava zarapAtocitA vayamiti bhAvaH / [ kAvyaliGgam / parisaGkhyA / arthAntaranyAsazca / 'vaMzasthaM vRttam' ] // 35 // aye ! mAtaliH = aho mAtalirayaM, na pizAcAdirityAzcaryam / devarAjasya = maghavataH / sArathiH = sUtastamambuddhau cAtredaM rUpam / SaSTyantaM vA kvacitpaThyate / - mAtali-he AyuSman ! bhagavAn indra ne Apake bANoM ke lie to lakSya asuroM ko hI banAyA hai, ataH una asuroM para hI isa dhanuSa ko Apa cddh'aaiegaa| aura apane suhRjjanoM para to sajjanoM ke kRpA se saumya (zAnta) aura asama netra (dRSTi hI par3A karate haiM, dAruNa (kaThora) bANa nahIM (par3A karate haiN)| aura hama to Apake suhRd haiM, ataH hameM to prasanna dRSTi se hI Apa dekhie| isa dhanuSa ko to asuroM para tAniyegA / ( arthAt abhI to dhanuSa ko vizrAma hI karane diijie)| rAjA--( jaldI se har3abar3A kara, bANa ko utAratA huA-) haiM ! ye to indra ke sArathi mAtali haiM ! / he devarAja indra ke sArathe ! ApakA svAgata hai / Aie, aaie| 1 'sArathe: pA0 /
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 abhijJAnazAkuntalam- [SaSTho (pravizya vidUSaka:-) vidaSakaH-bho maNassi ! imiNA ahaM pazumAraNaM mAriDhuM pAvido, bhivaM uNa imaM sAmadeNa ahiNandadi ! / [bho manasvin ! anenohaM pazumAraNaM mArayituM prvRttH| bhavAn punarimaM svAgatenA'bhinandati !] / . mAtali:-( sasmitam-) AyuSman ! zrayatAm ! yadarthamasmi hariNA bhavatsakAzaM pressitH| rAjA-avahito'smi / .. mAtali:-asti kAlanemiprasUtirdurjayo nAma dAnavagaNaH / .' manasvin = he udArAzaya ! / riporapi svAgatakaraNAnmahatte audAryametadityAzayaH / anena = Agantukena / pAThAntare-iSTipazumAraM mAritaH = yajJapazuvanmAritaH / grIvAyAM gRhItvA, muSTyAdinA karataraM tADita iti yAvat / asyaiva svAgatam = abhyarthanAM tvaM karoSIti solluNThanaM sambodhanaM-manasviniti / / hariNA = indreNa / kAlanemeH prasUtirutpattiryasyAsau-kAlanemiprasUtiH = kAlanemirAkSasavaMzaprabhavaH / kAlanemeH prasUtiH-santatiriti vaa'rthH| ata eva .. vidUSaka-he udArAzaya ! yaha to mujhe yajJa ke pazu kI taraha hI mArane ko taiyAra thA, aura Apa isakA isa prakAra svAgata kara abhinandana kara rahe haiM ! / dhanya hai ApakI isa udAratA ko ! / mAtali-(musakarAtA huA ) he AyuSman ! Apake pAsa mujhe bhagavAn indra ne jisa kArya ke lie bhejA hai, use Apa dhyAna se sunie / rAjA-maiM sAvadhAna hU~, kahie / mAtali-kAlanemi' se utpanna 'durjaya' nAmaka dAnavoM kA eka gaNa hai / 1 kvcinn| 2 'ahaM yeneSTipazumAraM mAritaH, so'nena svAgatenAbhinandyate' paa0| 3 'praaptH|
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH ] abhinavarAjalakSmI bhASATIkA virAjitam rAjA-asti / zrutapUrvo mayA nAradAt / mAtali:'sakhyuste sa kila zatakratoravadhya stasya tvaM raNazirasi smRto nihntaa| ucchettuM prabhavati yanna saptasapti stannaizaM timiramapAkaroti candraH // 36 // durjayaH / mayA nAradAtpUrva zrutaH-zrutapUrvaH / nAradAttadvattAntaM zrutavAnasmItyAzayaH / __ sakhyusta iti-saH = durjayo dAnavagaNaH / te = tava / sakhyuH = mitrasya / zataM kratavo yasya tasya-zatakratoH = indrasya / avadhyaH = vrvishessprbhaavaadvdhyH| kileti prasiddhau / tasya = dAnavagaNasya / raNazirasi = yuddhAGgaNe / tvaM nihantA tvameva vijetA / smRtaH= devaizcintitaH / yataH-nizAyA idaM-naizaM = rAtrisambandhi, yat-timiram = tamaH / ucchetta = dUrIkarte / sapta saptayo'zvA yasyAsau-saptasaptiH = suuryH| 'hayasaindhavasaptayaH' ityamaraH / na prabhavati = na samarthaH / tat-naizaM = nizAsambandhi, timiraM = tamaH / candraH = indureva / apAkaroti = nAzayati / ___yathA sUryasya rAtrAvandhakAradhvaMse sAmarthya nAsti, tatra. tu candra evocito dhvAnta hantA, tathaivA'tulazakterapi mahendrasyA'vadhyo dAnavagaNastvayaiva nAzanIya iti bhAvaH / [ dRSTAntAlaGkAraH / 'praharSiNI vRttam' ] // 36 / / rAjA--hA~ hai, maine nAradajI se usake viSayameM pahile se hI suna rakhA hai| mAtali-vaha 'durjaya' nAmaka dAnavoM kA gaNa varadAna ke prabhAva se Apake mitra bhagavAn indra se to avadhya hai| ataH una dAnavoM ko yuddha meM Apa hI mAra sakate haiM-aisA devatAoM kA vizvAsa hai / kyoM ki-jisa rAtri ke andhakAra ko, sAta ghor3oM ke ratha para car3hane vAle, bhagavAn sUryanArAyaNa bhI dUra nahIM kara sakate haiM, usa rAtri ke andhakAra ko bhagavAn candra hI dUra karate
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 abhijJAnazAkuntalam [SaSThosa bhavAnAttazastra evedAnI devarathamAruhya vijayAya pratiSThatAm / rAjA-anugRhIto'smyanayA maghavataH sambhAvanayA / atha mAdhavyaM prati bhavatA kimevaM prayuktam ? / ___ mAtaliH-( sasmitaM-) tadapi kathyate-kiJcinnimittAdapi manaHsantApAdAyuSmAnmayA vikRto dRSTaH / pazcAtkopayitumAyuSmantaM tathA kRtavAnasmi / kutaH ? jvalati calitendhano'gni viprakRtaH pannagaH phaNAM kurute / __sa:= IzAMtizayitazaktizAlI bhavAn / AttaM zAstraM yenAsau-AttazastraH = gRhiitshstrH| vijayAya = dAnavavijayAya / pratiSThatAm = adyaiva prasthAnamaGgalaM karotu / anayA = smaraNarUpayA / sambhAvanayA = satkAreNa / anugRhItaH = anukampitaH / atheti-prazne / mAdhavyaM prati = vidUSakaM prati / evaM = tADanagharSaNAdikaM / kiJcinnimitta yatra tasmAt-kiJcinnimittAt =kuto'pi hetoH| samusthitAnmanaHsantApAt / atra mAtalinA rAjJAviyogaklezavarddhakatayA zakuntalAnAma na gRhItamityavadheyam / vikRtaH= vihvalaH / jvalatIti |clitmindhnN yasyAsau-calitendhanaH = viparyastakASThaH / isalie-Apa zastra lekara, isI samaya, isa devaratha para car3hakara vijaya ke lie prasthAna krie| rAjA-bhagavAn indra kI isa prakAra mere Upara huI kRpA se maiM bahuta hI anugRhIta huA huuN| acchA, maiM Apase eka bAta pUchanA cAhatA hU~, ki-Apane isa becAre mAdhavya ke sAtha aisA ( anucita ) vyavahAra kyoM kiyA ? / mAtali-(ha~sakara) isakA kAraNa bhI maiM kahatA hU~, sunie-kisI bhI kAraNa se hue mana ke santApa se, Apako maiMne kucha khinna aura anyamanaska dekhA / taba Apako krodha dilAne va uttejita karane ke lie hI maiMne yaha nATaka racA thaa| kyoMki-agnimeM jaba iMdhana DAlA jAtA hai, yA usameM girAyA huA iMdhana
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATokA-virAjitam tejasvI saMkSobhAta, prAyaH pratipadyate tejaH // 37 // rAjA-yuktamanuSThitaM bhavadbhiH / ( vidUSaka prati-) vayasya ! anatikramaNIyA divaspaterAjJA / tadraccha, parigatArtha kRtvA madvacanAdamAtyapizunaM brUhi 'tvanmatiH kevalA tAvatpratipAlayatu prjaaH| adhijyamidamanyasminkarmaNi vyAptaM dhanuH // 38 // prAptendhano vA / aniH = vahniH / jvalati = bhRzaM dIpyate / kiJca-viprakRtaH = tiraskRtaH / avamataH / kRtadharSaNaH / pannagaH = bhujnggmH| phaNAM = phaTA''Topam / kurute - racayati / hi = yataH svam = AtmIyaM / mahimAnaM = prabhAvaM / janaH = sarvo'pi lokH| kSobhAt = saMkSAbhAdeva / gharSaNAdinA / prAyaH = bahulaM / pratipadyate = labhate [ aprastutaprazaMsA / dRSTAntaH ] // 37 // yuktam = ucitam / anuSThitam = kRtaM / parigatArtha = viditasarvavRttAntam / . tvanmatiriti / kevalA tAvat = kevalaM tvanmatireva / prajAH = rAjyaM / pratipAlayatu = rakSatu / idam = madIyam / jyAm adhigatam-adhijyam = AropitamaukiM / dhanuH = kodaNDam / * anyasmin karmaNi = dAnavavijaya jaba idhara-udhara hilAyA DulAyA jAtA hai, tabahI vaha agni pracaNDarUpa dhAraNa kara tejI se jalatA hai / aura sarpa bhI-jaba use cher3A jAtA hai, tabhI phaNa uThAtA hai| isI prakAra tejasvI puruSa bhI kisI bAta se kSobha ( krodha) dilAye jAne para hI prAyaH. apane teja (pauruSa evaM vIratA) ko prApta karate rAjA-Apane ThIka hI kiyaa| (vidUSaka ke prati-) he mitra ! bhagavAn indra kI AjJA to anullaGghanIya hai| ataH amAtya pizuna ke pAsa jAkara, sabhI bAteM unheM pUrI 2 taraha se batA kara, tuma unase kahanA, ki kucha dina to tumArI buddhi hI aba prajA kI rakSA kare / aura hamArA yaha
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 464 abhijJAnazAkuntalam [pavidUSakaH-jaM bhavaM ANavedi / (-iti nisskraantH)| .. [ yadbhavAnAjJApayati (-iti niSkrAntaH)] / mAtali:-AyuSmAn rthmaarohtu| . [rAjA-tathA karoti / ( iti niSkrAntAH-sarve ) / * ityabhijJAnazAkuntale SaSTho'GkaH * rUpe karmaNi / vyApRtaM = niyuktam / yojitam / dAnavavadhAya gacchAmyahaM, prajAbhAraH kevalaM svayyeva nivezito'smAbhiriti bhAvaH // 38 // ..... * iti zrIguruprasAdazAstriviracitAyAmabhijJAnazAkuntalaTokAyAmabhinavarAjalakSmI vyAkhyAyAM SaSTho'GkaH car3hA huA yaha dhanuSa to aba dUsare hI kAma meM (dAnavoM ke mArane meM ) laga rahA hai // 38 // vidUSaka-jaisI ApakI AjJA / ( jAtA hai)| mAtali-AyuSman ! aba Apa ratha para savAra hoie / [rAjA-ratha para car3hatA hai ]i [ isa prakAra saba jAte haiM / OM SaSTha aGka samApta *
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ - * atha saptamo'GkaH * ( tataH pravizatyAkAzavarmanA rathArUDho rAjA, bhAtalizca ) / rAjA-mAtale ! anuSThitanidezo'pi maghavataH sastriyAvizeSAdanupayuktamivAtmAnaM smrthye| .. * abhinavarAlakSmI * asmin saptame'Gke'GkasamAptiM yAvannirvahaNasandhiH paJcamaH / 'bIjavanto mukhAdyarthA vipakIrNA yathAyatham / ekArthamupanIyante yatra nirvahaNaM hi tat // -iti darpaNokteH / kecittu-atrA'bhijJAnAtparaM nirvahaNasandhiH, tataH pUrvantu saptame'pi aGke vimarzasandhirevetyAhuH / yuddhasya nATake sAkSAdadarzanIyatayA, kRtakAryasya, svargAt pratinivartamAnasya rAjJo vAkyaireva asurayuddhasUcanamoti dhyeyam / atrA'GkAsyaM nAmA'rthopakSepakametat / taduktam-'aGkAntapAtrairaGkAsyamuttarA'GkArthasUcanA' iti / prakRte hi-SaSThAGkAntapAtrAbhyAM rAja-mAtalibhyAmeka saptamAGke pravezaH kRtH| SaSThAGkAnte ca saptamAGkArthaH sUcitaH-'AyuSman ! zrayatA mityaadinaa| . tata iti / AkAzavarmanA= AkAzamArgeNa / rathamArUDhaH-rathArUDhaH= indrarathamArUDhaH / anuSThito nidezo yenAsau-anuSThitanidezaH = pAlitendrazAsanaH / vijitadAnava iti yAvat / maghavataH = indrasya / saskriyAvizeSAt = satkArAtizayena / lyanlope paJcamyA-satkArAtizayasampAdanaM vilokyetyartho'pi atha saptama angk| [rathapara car3he hue rAjA duSyanta aura mAtali kA AkAza mArga se praveza] / rAjA-he mAtale ! durjaya nAmaka dAnavoM ke gaNoM ke vinAza karane kI bhagavAn mahendra kI AjJA kA yathAvat pAlana kara lene para bhI merA bhagavAn
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam- [saptamomAtali:-( sasmitam-) AyuSman ! ubhayatrA'pyasantoSamavagaccha / kutaH ? upakRtya harestathA bhavA lla~ghu satkAramavekSya manyate / gaNayatyavadAnasaMmitAM bhavataH so'pi na satkriyAmimAm // 1 // bodhyaH / anupayuktamiva = akRtopakAramiva / AtmAnaM samarthaye = AtmAnaM smbhaavyaami| na mayA mahendrasya kiJcidapi kAryamanuSThita miti-asantuSTamivAtmAnaM trkyaami| matkAryAdapyadhiko mahendrakRto malsatkAra iti yAvat / taditya-mayA dAnavA yuddhe nipAtitAstuSTenendreNa ca mahatI me sankriyA kRteti rAjJA sUcitametena / ubhayatrApi = bhavaccitta iva, maghavacitte'pi / asantoSamavagaccha = bhavatAmiva 'na mayA rAjJo'nurUpA sakriyA khalvakArI'ti hetorindrasyApyasantoSaM viddhi / kutaH= kasmAdasantoSa iti svayameva vizadayati-upakRtyeti / hareH= indrasya / tathA mahatA zrameNa / dAnavAnAM vijayena / upakRtya = bhavAnevamupakAraM vidhAyA'pi / satkAramavekSya = indrakRtaM viziSTaM svasatkAramavekSya / indrakRtasatkArApekSayA AtmanaH zramAdikaM / laghu = atyalpameva / (yathA) bhavAn manyate = cintayati, (tathaiva ) so'pi = maghavA'pi / imAM satkriyAM = bhavantamuddizya svena kRtAM pUjAM / bhavataH= tava / avadAnena = bhavatkRtakarmaNA, saMmitAm = tulyAm , avdaansNmitaaNbhvtkRtopkaaraa'nuruupaaN| na gaNayati = na vicArayati / 'avadAnaM karma vRtta'mityamaraH / yathA indrakRtAM sakriyAmavekSya bhavAn svasya zramaM laghu manyate, evameva mahendra ne jo vizeSa Adara aura satkAra kiyA hai, usako dekhate hue apane ko maiM unake pratyupakAra ke bhAra se dabA huA evaM lajita, asantuSTa, tathA 'mahendra kA maiMne kucha bhI kArya nahIM kiyA hai-yahI samajha rahA huuN|' mAtali-(muskarAtA huA-) he AyuSman ! donoM ora isI prakAra kA hI asantoSa ( hamane kucha bhI upakAra va pratyupakAra inakA nahIM kiyA haiyahI asantoSa ) Apa samajhie / kyoMki - ___ bhagavAn indra kA zatrusaMhArarUpI itanA bar3A upakAra karake bhI, indra ke dvArA kie gae satkAra vizeSa ke kAraNa, apane kie hue upakAra ko bhI Apa unake dvArA kie gae saskAra kI apekSA choTA hI samajha rahe haiM, aura bhagavAn
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 46, rAjA-mAtale ! mA maikm / sa khalu manorathAnAmapi dUravartI, yo me visarjanA'ksare satkAraH ! / mama hi divaukasAM samakSamIsanopaviSTasyaantargataprArthanamantikasthaM, jayantamuvIkSya kRtasmitena / bhavatparAkramAdikamavekSya mahendro'nImA svakRtA satkriyAmaloyasImeva cintayatItyu - bhayorapi tulyaivA'kRtArthatetyAzayaH / [ vimAvanavizeSoktisandehasaGkaraH / anyonyaM / sundarI vRttam ] // 1 // ___mA maivam = evaM mA vada, mA vada / me visarjanAvasare = mama prsthaapnsmye| . yaH satkAraH, sa khalu manorathAnAmapi = manaso'pi / dUravartI = agocrH| yo mahendreNa mama satkAra AcaritaH, sa manasApyacintanoyo'tulanIyazceti bhAvaH / / satkArasya manorathAtibhUmitvamevA''ha-mama hIti / yataH-divaukasAM = devAnAM / 'tridivezA divaukasaH' itymrH| samakSaM = pratyakSameva / ardhApane upaviSTastasya-arddhAsanopaviSTasya = mahendrasiMhAsanasya arddhabhAge AsInasya mama / gale mandAramAlA hariNA = indreNa pinaddhati-vAkyamagrimazlokena saha smbdhyte| antargateti / antargatA prArthanA yasya tam-antargataprArthanaM = hRdgatamandAramAlAgrahaNA'bhilASazAlinam / antike tiSThati antikasthaH, tam-antikasthaM 3 indra bhI apane dvArA kie gae Apake vizeSa satkAra ko bhI, Apake mahAna kArya ( asura vinAza ) ke sAmane kucha bhI nahIM samajha rahe haiN| ataH Apa donoM ko (indrako aura Apako) apane 2 kAryoM meM samAna hI asantoSa hai // 3 // rAjA he mAtale ! aisI bAta mata kho| bhagavAn indra ne mujhe bidA karate samaya jo merA satkAra kiyA hai, usakI to kabhI kalpanA bhI nahIM kI jA sakatI thii| kyoMki bhagavAn indra ne mujhe sabhI devatAoM ke sAmane apane siMhAsana ke Adhe Asana ( bhAga) para baiThAkara, aura mana hI mana usa mAlA ko lene kI icchA rakhane vAle, pAsa meM hI baiThe hue, apane priya putra jayanta kI bhI upekSA - 1 'arddhAsanopavezitasya' pA0 /
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ 468 abhijJAnazAkuntalam- [saptamoAmRSTavakSoharicandanAGkA, mandAramAlA hariNA pinaddhA ! // 2 // .. mAvaliH-kimiva nA''yuSmAnamarezvarAdarhati ? / pazyasukhaparasya harerubhayaiH kRtaM, . tridivamuddhRtadAnavakaNTakam / tava zarairadhunA nataparvabhiH, puruSakesariNazva purA nakhaiH // 3 // nikaTasthitaM / jayantaM = svaputram / udvIkSya = dRSTvA / jJAtvA'pi / kRtaM smitaM yena,tena-kRtasmitena = ISaddhasatA / hariNA = mahendreNa / AmRSTaM yadvakSaso haricandanaMtenA'GkaH = cihnaM yasyAM sA-AmRSTavakSoharicandanAGkA = viluptamahendravakSaHsthalacandanAGkitA / mandAramAlA = divyasumanomAlA / (siMhAsanArddhabhAge sthitasya mama kaNThe sarvadevasamakSameva) / pinaddhA = baddhA / kSiptA / madurasi samapitA / dAnatvarayA, samparkAdinA, vakSogharSaNAdinA vA kalpavRkSapuSpamAlAyA mahendravakSoliptadivyacandanarasAGkatA / svaputrecchAmapyavigaNayya mahyaM mandAramAlA pradatteti tasmAdapyadhikAsnehapAtratA mayIti ca dhvanyate / [anupraasH| prikrH| udAttAlaGkArazca / upajAtivRttam ] // 2 // kimiva - kintat ? / yat-amarezvarAt = devendrAt / AyuSmAn = bhavAn / nAIti = na prAtumarhati 1 / sarvaM tataH prAptumarhati bhavAnityAzayaH / yogyatAmeva sphuTayati-sukhaparasyeti / sukhameva paraM yasyAsau-sukhaparaH = karake, haMsate hue bhagavAn mahendra ne, apane vakSaHsthalapara lage hue divya candana se carcita, mandAra (divya kalpavRkSa ) ke puSpoM kI vaha dinya mAlA mere gale meM pahirA dii!||2|| ___ mAtali-aisA kaunasA satkAra hai, jise Apa amarezvara bhagavAn mahendra se pAne ke adhikArI nahIM haiN| kyoMki, dekhie divya sunoM ke upabhoga meM lage hue bhagavAn indra ke svarga ko dAnavarUpI
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 469 rAjA-atre khalu zatakratoreva mahimA / pazyasidhyanti karmasu mahatsvapi yaniyojyAH, sambhAvanAguNamavehi tamIzvarANAm / kiM prAbhaviSyadaruNastamasAM vadhAya, tazcetsahasrakiraNo dhuri nA'kariSyat // 4 // sukhe paraH = prasakto vaa-sukhprH| tasya sukhaparasya = sukhopabhogaparAyaNasya / hareH= indrasya / tridivaM = svargaH / 'tridivaM sukhe, svarge ceti haimH| __adhunA = samprati / natAni = gUDhAni, parvANi = granthayo yeSAntaiH-nataparvabhiH = natagranthibhiH / dhautamasRNatIkSNaphalaiH / tava = zaraiH = bANaiH / ca = kiJca / purA = pUrvakAle ca / puruSazcAsau kesarI ca, puruSaH kesarIveti vaa-purusskesrii| tasya-puruSakesariNaH = nRsiMhasya bhgvtH| nataM = namanaM, parvaNaH sakAzAdyeSAM taiH,-natAni parvANi yeSAM tairiti vA-nataparvabhiH = parvabhAgAdArabhya kuJcitaiH / AbhugnApraiH / kuTilairiti yAvat / nakhaizca = nakharaizca / ubhayaiH = puruSakesariNo nakhaiH, tava shraishcetyubhyaiH| dAnavAH kaNTakA iva-dAnavakaNTakAH, uddhRtA dAnavakaNTakA yasmAt-tat uddhatadAnavakaNTakaM = samUlonmUlitarAkSasarUpakaNTakaMtridivaM kRtam / purA yuge nRsiMhasya nakhaiH, adyatve tu tvaccharaizca svargasya kaNTakasthAnIyA indrasya zatravo duuriikRtaaH| ata eva bhagavAnindrastu nirantaraM sukhamevAnubhavatIti bhAvaH / [ tulyayogitA / upamA'nupAsau / drutavilambita vRttam ] // 3 // kaNTakoM se rahita ina donoM hI ne to kiyA hai| eka to-isa samaya Apa ke nataparva (ghisI huI gAMThoM vAle, tIkhe phaloM vAle ) ina bANoM ne, aura dUsare pUrvakAla meM puruSottama bhagavAn nRsiMha jI ke tIkhe 2 nakhoM ne / (bhagavAn nRsiMhajI ne bhI hiraNyakazipu ko mAra kara svarga ko niSkaNTaka kara diyA thA) // 3 // rAjA-ThIka hai, maiMne bhI jo durjaya durdAnta una asuroM kA vadha kiyA hai, vaha bhI to zatakratu bhagavAn indra ko hI mahimA to hai / kyoMki, dekho 1 'tatra' pA0 / 2 'kiM vA'bhaviSyadaruNastamasAM vibhecA' paa0|..
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam [ saptamo maatli:-sdRshntvaitt| (stokamantaramatIya-) AyuSman ! itaH pazya nAkapRSThapratiSThitasya saubhaagymaatmyshsH| . atra = daanvvijye| zatakratoH = indrasya / sidhyantIti / mahatsu = asAdhyeSvapi / karmasu = kAryeSu / niyojyAH = sevakAH / yat-sidhyanti = saphalAH, samIhitArthasya sAdhakA bhavanti / svAmikAyeM sAdhayantIti yAvat / tatIzvarANAMprabhUNAmeva / sambhAvanAyA guNastaM-sambhAvanAguNaM = gauravavizeSam / avehi = jAnIhi / 'sambhAvanA vAsanAyAM, gaurave, dhyAnakarmaNI'tyajayaH / sevakA hi svAmimahattvenaiva kArya sAdhayanti, tatra ca sevakasya na kazcid guNa iti bhAvaH / atra dRSTAntamAha-kimiti / aruNaH = suurysaarthiH| tamasAM vadhAya kiM prAbhaviSyat = kiM samartho'bhaviSyat / pAThAntare-tamasA vibhettA = andhakArANAM naashkH| kiMvA = kathaM khalu / abhaviSyat ? / cet = yadi / tam = aruNam / sahasrakiraNaH = bhaaskrH| dhuri = agre| svrthaaprbhaage| na akariSyat = na asthApayiSyat / [aprastutaprazaMsA / dRSTAntAnuprAsau / 'vasantatilakA vRttam'] ||4|| tava etat = IdRzameva / sahaze vaktamucitaM / stoka% kiJcit / antaram = avakAzam / atItya = atikramya / nAkasya = svargasya / pRSThe = tale / pratiSThitasya = vikhyAtasya / Atmano yazasaH = kIrteH / saubhAgyam = ahobhAgyam / lokapriyatvam / itaH = atra pradeze / pshyeti-yojnaa| bar3e 2 kAryoM meM bhI jo sevaka loga saphala siddha hote haiM, use bhI IzvaroM (mAlikoM) ke pratApa evaM gaurava kA hI phala samajhanA caahie| kyoMki-sUrya ke sArathi aruNa-andhakAra ko dUra karane meM kyA kabhI samartha ho sakate haiM, yadi bhagavAna sUrya unako apane sthapara Age nahIM baiThAveM to ? / arthAt-sUrya kI kRpA aura prabhAva ke vinA aruNa kabhI saphalatA nahIM prApta kara sakate haiM / ataH maiMne bhI jo ina asuroM kA vadha kiyA hai, yaha bhI bhagavAn mahendra kI hI kRpA aura pratApa kA phala hai // 4 // mAtali-yaha bAta ( aisA samajhanA aura kahanA ) Apa aise abhimAnazUnya mahApuruSa ke yogya hI hai| (kucha dUra calakara ) he AyuSman ! idhara svargaloka meM phaile hue, supratiSThita, apane suyaza ke saubhAgya ( mahattA ) ko bhApa dekhie,
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 471 vicchittizeSaiH surasundarINAM varNairamI kalpalatAM'zukeSu / .. sazcintya gItakSamamarthabandhaM divaukasastvaJcaritaM likhanti // 5 // rAjA-mAtale ! asurasamprahArotsukena pUrveyurdivamadhirohatA na lakSito'yaM pradezo myaa| tatkatamasmin pathi vartAmahe marutAm ? / vicchittIti / surasundarINAM = devAGganAnAM / vicchitteH zeSAstaiHvicchittizeSaiH = anggraagaa'vshisstteH| 'vicchittiraGgarAge'pIti vizvaH / varNaiHkuGkumakastUrIcandanAdinirmitaiH-varNakaiH = aGgarAgaiH, varNakaizca / (varNaka = aGgarAga, syAhI, 'raMga') / etenA'tipriyatvaM tadyazasaH sUcitam / amI divaukasaH = devAH / kalpalatAnAmaMzukAni,teSu = kalpavRkSasamutthitapaTeSu |giitkssm = gAnayogyam / arthajAtaM = padArthasamUhaM / vicintya - vicArya / kAvyaM viracya / tvaccaritaM tvatkRtAni dAnavavijayAdikarmANi-likhanti / [pariNAmaH / anuprAsaH / 'upajAtivRttam] // 5 // rAjA-AtmaprazaMsAzravaNavilakSaH san prasaGgAntaraM saJcArayati-asureti / asurANAM = dAnavAnAm / samprahAre = yuddhe / utsukena = utkaNThitena / divaM% svargam / adhirohatA = arohatA-mayA / pUrvedyuH = pUrvasmindivase / pUrvasamaye / na lakSitaH = na yathAvad dRSTaH / tat = tasmAt / kathaya me paricayArtham / marutAM = vAyUnAM-katamasmin = kasmin / pathi = mArge / saptasu vAyumArgeSu-kasmin vAyumArge / vayaM vartAmahe = vayaM samprati pravartImahe / gacchAmaH / devAGganAoM ke aGgarAgoM se bace hue bhAga (raMga) se, kalpalatA (kalpavRkSa) se nirmita rezamI vastroM para, gAne yogya pada aura arthoM ke bandha (kAvya) ko vicAra pUrvaka banA2 kara, ye devatAgaNa tumAre isa sundara carita ko likha rahe haiN!||5|| rAjA-he mAtale! asuroM se yuddha karane kI utsukatA ke kAraNa pahile dina to maiMne svarga jAte samaya isa pradeza ko ThIka 2 nahIM dekhA thaa| ataH kahie-sAta vAyumaNDaloM meM se aba isa samaya hama loga kauna se vAyumaNDala . ke mArga meM cala rahe haiM ? / 1 'giitikssmmrthbaat|
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ 472 abhijJAnazAkuntalam [saptamo mAtali:trisrotasaM vahati yo gaganapratiSThA, .. jyotIMSi varttayati ca pravibhaktarazmi / tasya dvitIyaharivikramanistamaskaM vAyorimaM parivahasya vadanti mArgam // 6 // AvahAdayaH sapta vAyuskandhAstatra katamasmin vAyuskandhe samprati vayaM vartAmahe iti praznAzayaH / trisrotasamiti / yaH = mArgaH / gagane pratiSThA = avasthitiryasyAH sA tAgaganapratiSThAM = gaganagAminIM / svarganadIM / trisrotasaM = svargagaGgAM mandAkinI nAma / vahati = dhArayati / ca% kiJca / punH| pravibhaktA razmayo yasmin karmaNi tatpravibhaktarazmi = asaGkIrNakiraNaM yathA syaattthaa| jyotIMSi = saptarSisthAnAni ca / bartayati = pravarttayati / saJcArayati / dvitIyena-hareH-vAmanasya viSNoH, vikrameNa = pAdanyAsena / nistamaskaM = tamolezazUnyaM / nirdoSaM / parivahasya = parivahAkhyasya SaSThasya / tasya = prasiddhasya vAyoH, imaM mArga=maNDalaM badanti / parivaho nAma-vAmanadvitIya caraNanyAsapavitraH, svargaGgA-saptarSimaNDalAdipravartakaH, SaSTho vAyuskandhaH / tadukta brahmANDapurANe 'AvahaH, pravahazcaiva, saMvahazcodvahastataH / vivahAkhyaH, parivahaH, parAvaha iti kramAt / / saptaite mArutaskandhA maharSibhirudIritAH / ' iti / 'saptarSicakraM, svargaGgAM SaSThaH parivahastathA / ' iti / (asya-vartayediti shessH)| 'bhuvaM sanAkaM tridazAdhivAsaM, somArkaRkSairabhivanditaM namaH / devo dvitIyena jagAma degAtkrameNa devapriyamIpsurIzvaraH // iti ca / mAtAla-jo parivaha nAmaka vAyumaNDala AkAzagAminI gaGgAjI ( mandAkinI ) ko dhAraNa karatA hai, aura jo alaga 2 razmiyoM ( kiraNoM ) ke vibhAga 1'cakravibhaktarazmiH ' paa0| 2 'tasya vyapetarajasaH pravahasya vAyormAgoM dvitIyaharivikramapUta eSaH' pA0 /
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 473 rAjA-ataH khalu me saMbAhyA'ntaHkaraNo'ntarAtmA prasIdati / ( rathAGgamavalokya- ) zaGka meghapadavImavatIrNAH smaH ? / . mAtali:-AyuSman ! kathamavagamyate ? / itthaM vyAsavacanAdvAmanadvitIyacaraNAkrAntatvamantarikSamaNDalasya prasiddham / pAThAntare-pravahAkhyo dvitIyo vAyuskandhaH / tatkarma ca-'pravartayetpravahazvAtha tathA mArtaNDamaNDala' miti vyAsa eva Aha / 'cakravibhaktarazmiriti pAThAntare-cakreNa = Avartena, vibhaktA razmayo= jyotirmaNDalAni yenAsautatheti vAyuvizeSaNaM bodhyam [atra mahApuruSacaritavarNanAdudAttAlaGkAraH / anuprAsazca / 'vasantatilakA vRttam' 1 // 6 // . ataH khalu = asmAtkAraNAdeva / parivahavAyuskandhasaJcArAdeva / bAyaiH karaNaiH sahitaH sabAhyakaraNaH = cakSurAdibahirindriyasamUhasahitaH / me = mama / antarAtmA = antaHkaraNam / AtmA vA / 'sabAhyAntaHkaraNa' iti pAThe-bAhyaM vahirindriyAdi / antaHkaraNaM = manobuddhayahaGkagadIti bodhyam / rathAGgaM = rathacakra / meghAnAM padavIM = meghamArga / taduktaM bhAskarAcAryeNa-'bhUmebahirdvAdaza yojanAni bhUvAyuratrA'mbudavidyudAdyam / ' iti / pUrvaka nakSatramaNDala ko dhAraNa karatA hai, aura bhagavAn vAmana ke dvitIya caraNavinyAsa se pavitra-usa parivaha nAmaka chaTe vAyukA yaha-mArga hai| arthAt-hama loga parivaha nAmaka chaThe vAyu ke maNDala meM samprati cala rahe haiM // 6 // rAjA-isI lie bAhya indriyoM aura bhItara ke indriyoM aura anta: karaNoM se arthAt mana, buddhi, citta, ahaGkAra ina cAroM anta:karaNoM se aura cakSurAdi indriyoM se yukta merA antarAtmA prasanna ho rahA hai / ( ratha ke pahiyoM kI ora dekhakara ) mAlUma hotA hai-kadAcit hama loga aba meghamaNDala ke mArga meM utara Ae haiM / arthAt hama bhUmaNDala ke nikaTa hI A gae haiN| mAtali-he AyuSman ! Apane yaha kaise jAna liyA / 1 'sabAhyakaraNaH' pA0 /
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ 474 abhijJAnazAkuntalam- [saptamo rAjAayamarevivarebhyazcAtakairniSpatadbhi __ haribhirucirabhAsAM tejasA cAnuliptaiH / gatamupari ghanAnAM vArigarbhodarANAM, . pizunayati rathaste zIkaraklinnanemiH // 7 // .. aymiti| zIkaraiH klinnA nemayo yasyAsau = zIkaraklinnanemiH = vArikaNAcakraprAntabhAgaH / te tava / ayaM rathaH-arANAM vivarebhyaH-aravivaremyaH = cakrAvayavadaNDacchidrebhyaH / 'araM zIghra ca, cakrAne iti vizvaH / viniSpatadbhiH = nissrdbhiH| ca = kiJca, acirabhAsAM = tdditaaN| tejasA = prakAzena / anuliptaiH = parItaiH / vyaaptH| haribhiH = rathAzvaizca / vArigarbhANi udarANi yeSAnteSAM-vArigarbhodarANAM = jalaparipUrNAnAM / ghanAnAM = meghAnAm / upari = UrdhvaM / gataM = rathasya gamanaM / pizunayati = sUcayati / ___ cAtakAnAM rathacakracchidramArgeNetastato gatAgatena, vidyudAlokaparItAGgai rathavAjibhiH, ArdaizcakranemibhAgaizca tavAyaM ratha eva meghapadavyA upari gamanamasmAkaM sUcayatIti bhAvaH / 'pizunau khalasUcakau' ityamaraH / [ kAvyaliGgAnuprAsau / 'mAlinI vRttam' ] // 7 // rAjA-ApakA yaha ratha hI, jisake pahiyoM kI pakhur3iyoM ke bIca meM se cAtaka nikala 2 kara ur3a rahe haiM, aura jisake ghor3e bhI-camakatI huI bijaliyoM kI camaka se camaka rahe haiM, aura jisake pahiyoM kI paridhi (puTThI) bhI jala se gIlI ho rahI haiM-jala se bhare hue meghoM ke Upara se apane calane kI sUcanA svayameva de rahA hai| ___ arthAt-Apa ke isa ratha ke pahiyoM kI paridhi bhIgI huI haiM, ratha ke pahiyoM ke bIcameM lage hue kASToM ke bIca meM se cAtaka nikala 2 kara ur3a rahe haiM, ratha ke ghor3e-bhI bijalI kI camaka se prakAzita ho rahe haiM-ina saba bAtoM se spaSTa hI pratIta ho rahA hai, ki-Apa kA yaha ratha meghamaNDala ke Upara se aba jA 1 'ayamagavivarebhyaH' --paa0|
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ S:]. abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 45 mAvaliH atha kim / kSaNAcAyuSmAnsvAdhikArabhUmau vatiSyate / rAjA-(adho'klokya-) mAtale ! vegAdavataraNAdAzcaryyadarzanaH saMlakSyate manuSyalokaH / tathAhizailAnAmavarohatIva zikharAdunmajatAM medinI, parNAbhyantaralInatAM vijahati skndhodyaatpaadpaaH| svasyAdhikAro yasyAM sA-svAdhikArA, cAsau bhUmizca, tasyAM = svAdhikArabhUmau = bhUrloke / . vartiSyate = svanivAsaM bhUlokaM prApsyati / AzcaryadarzanaH= adbhutdrshnH| zailAnAmiti / unmajatAM = prakaTIbhavatAmiva kramazaH spaSTaM dRzyamAnAnAM / zailAnAM = mahAgirINAM / zikharAt = agrabhAgAt / medinI = bhuumiH| avarohatIva = avataratIva / adho gacchatIva / pUrve tu dUratayA parvatazikharalagneva bhUrAlakSitA, idAnIM tu sAnnidhyAt parvatamedinyoH zanaiH zanairdUrIbhAvo jJAyata ityAzayaH / pAdapAH = mAtali-yaha bAta bilakula ThIka hai| hama loga megha maNDala ke Upara se hI aba jA rahe haiN| aura zIghra hI Apa-apanI adhikRta bhUmi meM-pRthvI maNDala meM hI-apane ko paaeNge| - rAjA-(nIce kI ora dekhakara ) he mAtale ! hamAre vega se nIce utarane se yaha manuSyaloka ( bhUmaNDala ) hameM Azcaryajanaka ( adbhuta) rUpa meM hI dikhAI de rahA hai| jaise, dekho yaha pRthvImaNDala-himAlaya Adi parvatoM ke zikharoM se nIce utaratA huA sA mAlUma ho rahA hai| aura ye vRkSa bhI-jo pahile to pattoM meM chipe hue se mAlUma hote the, ve hI aba dhIre-dhIre unake per3a ( tanA, per3I) dikhAI dene se, pattoM se nikalate hue se mAlUma ho rahe haiN| aura ye nadiyA~ bhI-ja pahile to jahA~-jahA~ unake pravAha meM-jala kucha kama thA, vahA~-vahA~-bIca bIca meM
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ 476 abhijJAnazAkuntalam [ saptamosaMndhAnaM tanubhAganaSTasalilavyaktyA vrajantyApagAH, kenApyutkSipateva pazya bhuvanaM matpArdhamAnIyate ! // 8 // taravaH / skandhAnAM = prakANDAnAm / 'astrI prakANDaH skandhaH syA' dityamaraH / udayAt = prAkaTyAt / parNAnAmabhyantare lInatAM = patramayatAM / patrAntarlayaM / vijahati = tyajanti / prkttiibhvntiityrthH| ApagAH = saritazca / tanubhAgeSu naSTasya salilasya vyaktyA-tanubhAganaSTasalilavyaktyA kvacittanutarANAM jaladhArANAmadRzyatayA, kvacicca vipulajalapravAhasya dRzyatayA, vicchinnapravAhatayA lakSyamANA api nadyaHkramAt = zanaiH zanaiH, tanutaranadyAdipravAhasyApi nikaTatayA spaSTaM darzanAt-sandhAnam = avicchinnapravAhatAmiva / vrajanti = bhajante / pAThAntare-tanubhAvena = tanutvena, naSTam = adRzya, salilaM = jaladhArA yAsAntAH-tanubhAvanaSTasalilAH / ApagAH= nadyaH / santAnaiH = vistAreNa / vyakti = spaSTatA, brajanti = gacchantiityarthoM bodhyaH / bhuvana = jagacca, bhUvalayaJca / utkSipateva = kandukavadutkSipateva / kenApi = kenApi adRzyeneva | matpAzva = mannikaTam / AnIyate = prApyate / utkSipta kandukavad bhUvalayaM sahasaiva asmannikaTamAgacchatItyarthaH / iti pazya = etadvilokaya / [ utprekssaa| svabhAvoktiH / kAvyaliGgam / anuprAsaH / 'zArdUlavikrIDita vRttam ] // 8 // khaNDita sI mAlUma hotI thIM, ve hI aba dhIre-dhIre kama jala vAle pravAha bhAga ke bhI spaSTa ho jAne se, akhaNDita evaM jur3I huI sI mAlUma ho rahI haiM / aura yaha bhUloka bhI mAnoM kisI ke dvArA nIce se Upara kI ora jora se uchAlA jAkara geMda kI taraha hI hamAre pAsa daur3A calA A rahA hai| bhAvArtha-AkAza se nIce utarate samaya pahile parvatoM kI coTiyA~ ho dikhAI detI haiM, pIche dhIre-dhIre pRthvI dikhAI detI hai, ataH aisA mAlUma hotA hai, mAnoM-pRthvI parvatoM kI coTiyoM se dhIre-dhIre nIce utara rahI hai| aura pahile vRkSoM kI pattiyA~ hI dikhAI detI haiM, phira unake per3a ( tanA) dikhAI par3ate haiN| nadiyA~ bhI pahile bIca 2 meM khaNDita sI mAlUma hotI haiM, kyoMki-nadiyoM kA bhI jahA~ pATa caur3A hai, jahA~ jala jyAdA hai, vahI bhAga pahile dIkhatA hai| aura kama jala vAlA, kama caur3e pATa vAlA bhAga pahile nahIM dikhalAI detA haiM, ataH nadiyA~ bhI bIca 2 meM TUTI huI sI pahile mAlUma hotI haiM, aura pIche dhIre dhIre nikaTa Ane se, pUrI jur3I huI sI mAlUma hone lagatI hai| aura jyoM jyoM ratha nIce utaratA hai tyoM tyoM bhUmaNDala bhI mAnoM Upara ko uchalatA huA hamAre pAsa A rahA hai, aisA mAlUma hotA hai // 8 // 1 'santAnaistanubhAvanaSTasalilA vyakti bhajantyApagAH' paa0| .
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'ka:] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 477 mAtali:-AyuSman ! sAdhu dRSTam / (sabahumAnamAlokya-) aho! udAraramaNIyA pRthivii!| rAjA-mAtale ! katamo'yaM pUrvA'parasamudrAvagADhaH, kanakarasaniSyandaH-sAndhya iva meghaH-sAnumAnAlokyate / mAtali:-AyuSman ! eSa khalu hemakUTo nAma kiMpuruSaparvataH, paraM tapasvinAM kssetrm| svAyambhuvAnmarIceryaH prababhUva prajApatiH / surA'suraguruH so'smintsapatnIkastapasyati // 9 // ___ sAdhu = zobhanaM / dRSTaM = bhavatotprekSitam / udAraramaNIyA = atiramaNIyA / 'udAro dAtRmahatoH' iti kozaH / pUrvAparasamudrayoravagADhaH-pUrvA'parasamudrAvagADhaH = pUrva pshcimsmudrdvyvinivissttpraantbhaagH| kanakarasasya niSyando yatrAsau tathA = svarNadravazobhitaH / sAndhyaH = sAyaGkAlikaH / megha iva = ambhoda iva raktaH / sAnumAn = parvataH / hemakUTaH = kailAsaH / 'hemakUTastu sumahAn kailAso nAma prvtH| yatra vaizravaNo rAjA guhyakaiH sahamodate' iti mahAbhArate (bhISmaparvaNi 6 adhyAye 41 zloke) spaSTamukteH / kimpuruSaparvataH = kimpuruSavarSaparvataH / 'bhArataM prathamaM varSe, tataH kimpuruSaM smRtam'-iti viSNupurANam / paraM = zreSTha / kSetra = sthAnam / svAyambhuvAditi / svayambhuvo'patyaM-svAyambhuvastasmAt = svayambhUtanayAt / marIceH- tannAmakAt / yaH prajApatiH = yo jagatsraSTA kazyapaH / prathamam = AdaubabhUva / surANAmasurANAM ca-guruH = pUjyaH pitaa| sa bhagavAn = kazyapaH / prajA mAtali he AyuSman ! Apane bahuta ThIka dekhaa| aisI hI bAta hai| ( bar3e hI saMmAna aura Adara pUrvaka sAmane dekhakara-) aho! yaha pRthivI bhI kitanI vizAla aura manohara hai ! / rAjA he mAtale ! pUrva aura pazcima ke samudroM meM ghusA huA, sone ke rasa ke pravAha ko hI mAnoM chor3atA huA, sandhyA samaya ke megha kI taraha pIlA yA lAla yaha kauna parvata hai ? / / mAtali-he AyuSman ! yaha kimpuruSavarSakA hemakUTa ( himAlaya ke uttara meM 'kArAkorama' 'kailAsa' ) nAmaka parvata hai, jo tapasviyoM kI tapasyA kA sarvazreSTha sthAna hai / ( 'hemakUTa' kailAsaparvata kA hI nAma hai / karAkuma bhI usI kA eka bhAga hai|) - svayambhU brahmAjI ke mAnasa putra bhagavAn marIci RSi se jo pranApati utpanna
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam- [saptamorAjA-(sAdaram ) tena hyanatikramaNIyAni zreyAMsi / pradakSiNIkRtya bhagavantaM gntumicchaami| mAtali:-- AyuSman ! prathamaH kalpaH ( avataraNaM nATayan- ) etAvavatIrNI svH| rAjA-( savismayam-) mAtale ! upoDhazabdA na rathAGganemayaH, pravartamAnaM na ca dRzyate rajaH / patInAM prathamaH; asmin = hemakUTe parvate / sapatnIkaH = sbhaaryH| tapasyati = tapazcarati / [anuprAsaH] // 9 // . anatikramaNIyAni = anullaGghanIyAni / zreyAMsi = zubhapradAni maGgalAni / kazyapadarzanAdIni / prathamaH = zreSThaH / kalpaH = vidhiH / pnthaaH| ayamuttamaH pakSa iti yAvat / avatIrNau = avarUDhau / ratho'vatIrNa iti bhAvaH / nATayan = rUpayan / upoDheti / abhUtalasparzatayA-rathAGganemayaH = cakraprAntabhAgAH / upoDhaH hue haiM, ve hI sura-aura asuroM ke pitA kazyapajI isa hemakUTa parvata meM apanI patnI aditi ke sAtha tapasyA karate haiM // 9 // rAjA-(bar3e Adara se ) to kalyANaprada isa avasara ko chor3akara Age jAnA ucina nahIM hai, ataH maiM unake darzana evaM unakI pradakSiNA karake hI Age calanA cAhatA huuN| mAtali-he AyuSman ! yaha to mukhya vidhi hai| arthAt-ApakA yaha vicAra bahuta hI uttama hai| unake darzana karake hI ApakA Age jAnA ucita hai| [ AkAza se parvata para utarane kA abhinaya karatA huA-] he AyuSman ! lIjie, aba hama nIce utara Aye haiN| rAjA-( Azcaryacakita ho ) he mAtale! tumAre ratha ke pahiyoM kI nemiyA~ (pahiye kA nIce kA hissA, jo bhami 1 ayaM hemakUTaH sampati-'kArAkorama' iti prsiddhH| himAlayAduttaradizi hi ca kiMpuruSavarSam / tacca-manye 'rUsI turkistAna' ityAdi prasiddhaH pradezaH syAt /
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 479 abhUtalasparzatayA niruddhati stavA'vatIrNApi na lakSyate rathaH / // 10 // ___mAtali:-etAvAneva zartamanyorAyuSmatazca rathasya vizeSaH / zabdo yAbhistAH-upoDhazabdAH = kRtadhvanayaH / na = naiva / bhUtalasparzA'bhAvAcakraprAntabhAgasaGgharSajo rathasya ghargharasvano naiva zrUyate iti bhAvaH / __ abhUtalasparzatayaiva-pravarttamAnam = udgacchat / rajaH = dhUliH / na ca dRzyate = na vilokyate / abhUtalasparzatayaiva-nirgatA uddhatiryasyAsau niruddhatiH = samaviSamapradezAvasthAnAdijanyauddhatyavikala: / ( uddhatiH = 'dhakkA' ) / tava rathaH-avatIrNo'pi = hemakUTabhUtalamavatIrNo'pi / na lakSyate =na vijJAyate / [vizeSoktiH / kAvyaliGgam / anuprAsaH / virodhAbhAsaH / 'vaMzasthaM vRttam' ] // 10 // zatamanyoH= indrasya / 'zatamanyurdivaspati rityamaraH / AyuSmataH = bhavatazca / ko chatA hai, 'puTTiyA~' ) to bilakucha hI zabda (AvAja) nahIM karatI haiN| aura bhUmi se dhUli bhI ur3atI nahIM dIkhatI hai| aura yaha ratha bhUmi se U~cA hI rahatA hai, jamIna ko chUtA bhI nahIM hai, ataH isameM dhakke bhI nahIM lagate haiN| isa lie yaha tumArA ratha bhUmi para utara Ane para bhI, bhUmi para utarA huA sA mAlUma hI nahIM hotA hai ! / . bhAvArtha-jitane bhI ratha haiM, ve sabhI jaba bhUmi para calate haiM, to unake calane se pahiyoM kI khar3akhar3AhaTa hotI hai, dhUli ur3atI hai, U~cI-nIcI jagahoM meM dhakke bhI lagate haiM, parantu tumArA yaha divya ratha to ina saba bAtoM se rahita hai, ataH bhUmi para utarane para bhI, yaha bhUmi meM utarA huA sA nahIM mAlUma hotA hai| [ devatAoM ke paira, aura unake rathoM ke pahie, bhUmi se sparza nahIM karate haiM, kintu ve sadA bhUmi se uce hI uThe rahate haiM ] // 10 // -mAtali-Apake rathameM aura bhagavAn indra ke rathameM yahI to vizeSatA hai| 1 'zatakratoH' paa0|
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ 480 abhijJAnazAkuntalam- [saptamorAjA-mAtale ! katamasmin pradeze mArIcAzramaH ? / mAtali:-( hastena darzayan-) pazyavalmIkArddhanimamamUrtiruragatvagbrahmasUtrAntaraH, kaNThe jIrNalatApratAnavalayenAtyarthasampIDitaH / aMsavyApi zakuntanIDanicitaM bibhrajaTAmaNDalaM, yatra sthANurivAcalo munirasAvabhyarkabimbaM sthitaH // 11 // vizeSaH = bhedaH / 'zatakraturiti pAThe'pyeSa evArthaH / mArIcaH = marIciputraH kshypH| ___ valmIketi / valmIke'rddhA nimagnA mUrtiryasyAsau--valmIkArddhanimagnamUrtiH = vAmalUramRtkUTaniviSTazarIrAddhaH / 'vAmalUrazca' nAkuzca valmIkaM punapuMsakam'--ityamaraH / pAThAntare--valmIkAgraM = valmIkaprAntabhAgaH / anya brahmasUtraM-brahmasUtrAntaram / uragatvageva brahmasUtrAntaraM yasyAsau-uragatvagbrahmasUtrAntaraH = srpnirmokyjnyopviitaantrH| sarpatvagyatrA'paraM yajJopavItamiva bhaatiityaashyH| pAThAntare-saMdaSTAH sarpANAM tvaco yatra, sena = saMsaktasarpakaJcakena / urasA = urasthalenopalakSita ityrthH| kaNThe = knntthsthle| jIrNAnAM latAnAM pratAnaM, tadeva valayaM-tena jIrNalatApratAnavalayena = purANalatAmaNDalena / atyarthaM sampIDitaH= saMsaktaH / smntaadaavRtH| pratAnaM valaya iva = kaNTharomANIveti vA / 'valayaH kaNThalomni syAdvalayaM kaGkaNe'pi ce ti vizvaH / aMsau vyApnoti tacchIlamaMsavyApi = skandhaprasRtaM / zakuntAnAM nIDairnicitaM-zakuntanIDanicitaM = rAjA-he mAtale ! bhagavAn mArIca (kazyapajI) kA Azrama kisa jagaha hai ? / mAtali-(hAtha se dikhAtA huA-) he AyuSman ! idhara dekhiecITiyoM aura dImakoM se nikalI huI miTTI ke dUha ke bIca meM jinakA AdhA zarIra (zarIra ke nIce kA bhAga ) daba gayA hai, aura soM kI keculiyA~ jinake zarIra para dUsarI janeU kI taraha hI mAlUma ho rahI haiM, lipaTI huI latAoM ke tantuoM se jinakA galA khUba kasa gayA hai, aise ye maharSi-jisameM pakSiyoM 1 'valmIkAgranimamamUrtiharasA sandaSTa sarpatvacA' pA0 /
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH ] 31 . abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 481 rAjA-( vilokya-) namo'smai kaSTatapase / mAtaliH-( saMyatapragrahaM rathaM kRtvA-) etAvaditiparivaddhitamandAravRkSaM prajApaterAzramaM praviSTau svaH / pakSikulAyaivyAptaM / jaTAmaNDalaM = jaTAjUTaM / bibhrat = dadhat / sthANurivazuSkavRkSa iva / acalaH= nizcalaH / muniH = ( marAciputro maharSiH kazyapo vA, anyo vA-) kazcana tApasaH / arkabimba = sUryamaNDalam / abhi = lakSyIkRtya / yatra = yasmin pradeze-sthitaH / asau mArIcAzrama iti-yojnaa| ___ sthANuH = vRkSo'pi-valmIkAgranimanakAyaH, sarpatvaparItakoTaraH, kaNThe = kaNThapradezasamApe-jorNalatAvalayenA''citazca,-pakSikuMlAyanicitaM skandhaprasUtaM jaTAnAM = ziphAnAM maNDalaM dadhadacalo'rkabimbAbhimukhastiSThati / ( kaNTha = 'kanna' 'pAsa' ) iti bhaassaa| sthANupakSe hi-uraH-koTaraM / kaNThaH-samIpaM, jaTAH-ziphA / aMsaH = skandhaHiti vizeSato'rtho jnyeyH| [prikrshlessopmaanupraasaaH| 'shaarduulvikriidditvRttm']||11|| kaSTaM tapo yasya, tasmai-kaSTatapase = ugratapase / saMyatAH pragrahA yatra, yasya vA taMsaMyatapragrahaM = niyamitarazmirajjam / etau = AvAm / adityA parivarddhitA mandAravRkSA yatra tam-aditinAmakakazyapapatnIparivarddhitamandAratarukalpavRkSAdizobhitam / ne ghoMsale banA lie haiM, aise kandhe taka laTakate hue jaTA ke maNDala ko (jaTAjUTa ko) dhAraNa kiye hue, sthANu ( sUkhe vRkSa ) kI taraha nizcala ho, sUrya kI ora mukha karake khar3e ho kara (ye jahA~) tapasyA kara rahe haiM isI jagaha bhagavAn mArIca kazyapajI kA Azrama hai| // 11 // rAjA-(dekhakara ) isa prakAra kaSTapUrvaka tapazcaryA karane vAle ina munijI ko merA praNAma hai| mAtali-(ghor3oM kI lagAma khIMcakara, ratha ko khar3A karake ) aba hama donoM hI devamAtA aditijI se lagAe hue mandAra vRkSoM ( kalpavRkSoM) se suzobhita, prajApati kazyapajI ke Azrama meM pahu~ca gaye haiN| (hama kazyapajI ke Azrama meM aba praviSTa ho gaye haiN)|
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ 482 abhijJAnazAkuntalam- [saptamorAjA-aho! svargAdidamadhikaM nivRtisthAnam / amRtahadamivA'vagADho'smi ! / mAtali:--(rathaM sthApayitvA-) avataratvAyuSmAn / rAjA-(aktIrya-) 'bhavAn kimidAnIm-' ? / mAtali:--samayayantrita evA'yamAste rathaH / yadvayamapyavatarAmaH / ( tathA kRtvA-) ita ita AyuSman ! dRzyantAmatrabhavatAmRSINAM tpovnbhuumyH| prajApate:-kazyapasya / AzramaM = tapovanaM / nirvRtisthAnaM = sukhapradam / amRtadamiva = pIyUSasarobara vizeSamiva / avagADhaH = praviSTaH / bhavAn kathamidAnI ? bhaviSyatIti zeSaH / samprati kiM kariSyati bhavAn ? / 'kimidAnI miti paatthe-'av-| tariSyatIti zeSaH / praznazcA'yam / saMyantritaH = samyaka saMsthApitaH / svayaniyantrita iti vaa'rthH| 'samayayantritaH' iti pATe-'he ratha! asmadAgamanaparyantaM tvaM tiSTheti samayabandhapUrvakaM kathanama treNa samavasthApitaH / rAjA-oha ! yaha sthAna to svarga se bhI adhika zAnti aura Ananda kA dene vAlA hai ! / maiM to jaise amRtake hRda ( sarovara ) meM hI praviSTa ho gayA huuN| arthAt-amRta ke hRda meM gotA lagAne kA sA Ananda mujhe yahA~ A rahA hai| mAtali-( ratha ko khar3A karake-) he AyuSman ! aba Apa utrie| rAjA-(ratha se utara kara ) aura aba Apa ? / ( ratha kI rakSA ke lie Apa yahIM raheMge, yA Apa bhI utara kara mere sAtha hI Azrama meM cleNge?)| mAtali-yaha devaratha saGketa mAtra se hI, kahane mAtra se hI, apane Apa hI yathAvat khar3A rahatA hai| isakI rakSA karane ke lie mujhe isake pAsa Thaharane kI AvazyakatA nahIM hai / isalie maiM bhI isase utara kara Azrama meM calatA huuN| ( utarakara-) he AyuSman ! Apa idhara se padhArie, idhara se / aura yahA~ pUjya RSiyoM kI tapovanabhUmikA darzana krie| 1 'bhavAn kathamidAnI pA0 / 2 'saMyantritaH' /
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 483 rAjA--nenu vismyaadubhymvlokyaami| prANAnAmanilena vRttirucitA satkalpavRze vane !, toye kAJcanapadmareNukapize puNyAbhiSekakriyA ! / dhyAnaM ratnazilAgRheSu, vibudhastrIsaMnidhau saMyamo !, yadvAJchanti tapobhiranyamunayastasmistapasyantyamI ! // 12 // ubhayamiti / bhogabhUmi, tatrApi tapazcaryAparAnmunIn, dvayametadAzcaryeNa pazyAmItyarthaH / praannaanaamiti| santaH kalpavRkSA yatra, tasmin-satkalpavRkSe = sakalabhogaprada kalpapAdapazobhite'pi / vane = araNye / Azrame / prANAnAm-ucitA = avazyakarttavyA / vRttiH = prANadhAraNakriyA / jIvanamiti yAvat / anilena = vAyunA / na tu-nAnAvidhaiH kalpavRkSakalpitairbhojya bhakSyAdibhiH / kiJca-kAJcanAnAM padmAnAM reNubhiH kapizaM, tasmin = svarNakamalaparAgapiGgalavaNe / toye = jale / dharmA'rthamabhiSekakriyA = dhamAcaraNArthameva snAnAdikaM, na tu tatra devAGganAbhiH saha jalaka'DAdikAmopabhogArtham / kiJca ratnazilAnAM taleSu-dhyAnaM = ratnazilAphalakeSvapi dhyAnamAcaranti, na tu tatra viharanti / vibudhAnAM stra NAM saMnidhistasmin-vibudhastrIsannidhau = devAGganA'bhyAse'pi / saMyamaH = indriyanigrahaH / na tu tAbhiH saha suratakrIDAsambhogAdikam / tadevam anye sunayaH anye tapAsvanaH / tapobhiH = tapaHphalatayA / yat = yat sthAnaM, svargabhuvaM vAJchanti = kAnanti / icchanti / surAGganA rAjA --yahA~ maiM ina donoM bAtoM ko AzcaryAnvita ho kara dekha rahA hU~ ki jahA~ sampUrNa manorathoM ko pUrNa karane vAle kalpavRkSa virAjamAna haiM, vahA~ bhI ye RSiloga kevala vAyu kA hI bhakSaNa karake prANoM ko dhAraNa kara rahe haiN| arthAt upavAsa karate haiM / aura sone ke padmoM ke parAga se pIle raMge hue divyajala meM bhI puNyasaJcayArtha hI ye snAna kara rahe haiM / ratikrIDA jalakrADA yadi nahIM karate haiM / aura ratnoM kI zilAoM se viracita bhavanoM meM, tathA kandarAoM meM baiThakara bhI ye loga dhyAna lagAte haiM / aura devAGganAoM (divyastriyoM ) ke bIca meM rahakara bhI ye saMyama ( indriyanigraha, brahmacarya ) kA hA pAlana karate haiM ! / aura anya munigaNa tapasyA karake jina vastuoM ko ( svarga ke bhogoM ko prApta karanA cAhate haiM, unhIM vastuoM ke bAca meM rahakara bhI ye tapasyA karate haiM ! / ina donoM bAtoM ko (bhogasAmagrI aura tyAga ko) yahA~ eka sAtha dekhakara maiM to . 1 kcinn| 2 'kAGkSanti' pA0 /
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ 484 abhijJAnazAkuntalam- [saptamo___ mAtali:-utsarpiNI khalu mahatAM prArthanA / ( parikramya, AkAze-) vRddhazAkalya! kiMvyApAraH samprati bhagavAn mArIcaH ? / ( Akarya-) kiM bravISi -dAkSAyaNyA pativratApuNyamadhikRtya pRSTastadasyai maharSipatnIgaNasahitAyai kathayatIti ? / tatpratipAlyAvasaraH khalu prastAvaH / sambhogAdyartha yatsthAnaM svargAdidivyabhuvamicchanti / tatraiva = tatprApyApi / amI = pura:sthitA munyH| tapazcaranti = tapasyanti ! / [strIsAMnidhyAdikAraNasattve'pi kAryAnutpattyA-vizeSoktiH / anupraasaaH| 'zArdUlavikrIDitaM vRttam // 12 // ut-Urdhva-sarpati tacchIlA-utsarpiNI = uparyupari dhaavmaanaa| sakalA'tizAyinI / mahatAM =manasvinAM / prArthanA = abhilASaH / ime ito'pi mahatpadaM kaivalyAdikamabhilaSantastapasyantIti bhAvaH / AkAze = gagane / arthAt-svayameva / vRddhazAkalyaH-tApasavizeSaH / ko vyApAro yasyAsau tathA / kiM krotiityrthH| AkarNya = zravaNamabhinIya / dakSasyApatyaM strI dAkSAyaNI, tayA = adityA / pativratApuNyaM = pativratAdharmam / adhikRtya = viSayIkRtya / maharSINAM palyastAsAM gaNena sahitAyai / asyai =Adityai / tat = pativratApuNyam / 'iti bravISi kimiti svayameva shaaklyoktaanuvaadH| pratipAlyo'vasaro yasyAsau pratipAlyAAzcaryacakita ho rahA hU~ / arthAt bhoga kI sampUrNa sAmagrI kI upasthiti aura usakA tyAga-ina donoM bAtoM ko yahA~ eka sAtha dekhakara mere Azcarya kA ThikAnA nahIM hai // 12 // __ mAtali-mahAtmAoM kI icchA aura prArthanA sadA U~cI hI U~cI bar3hane vAlI rahA karatI haiN| arthAt-ina vastuoM ke Ananda se bhI adhika zreSTha brahmAnanda ko prApta karane ke lie hI ye loga yahA~ aisI kaThina tapasyA kara rahe haiM ! [ kucha calakara svayameva dUsare ke nAma se praznottara karatA huA kahatA hai he vRddha zAkalya ! isa samaya bhagavAn mArIca ( kazyapajI) kyA kara rahe hai ? |(sunne kA sA abhinaya kara ke-) hA~, to Apa-kyA kaha rahe haiM, ki'bhagavatI dAkSAyaNI aditijI se pativratA ke dharma aura puNya Adi kA prazna karane para, RSipatniyoM se parivRtA bhagavatI dakSaputrI aditijI ko ukta pAtivratyadharma Adi kA ve upadeza de rahe haiM /
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 485 ( rAjAnamavalokya- ) asyAmazokacchAyAyAM tAvadAstAmAyuSmAn , yAvattvAmahamindragurave nivedayAmi / rAjA-yathA bhavAnmanyate / (-iti sthitaH ) / ___ (maatli:--nisskraantH)| rAjA-(nimittaM sUcayitvA)manorathAya nA''zaMse, kiM bAho ! spandase mudhaa| pUrvA'vadhIritaM zreyo, duHkhaM hi parivartate // 13 // vasaraH = pratIkSaNIyAvasaraH / prastAvaH = kathAprasaGgaH / kathAsamAptau satyavasare tasya darzanaM syAditi bhAvaH / tvAm = tvadAgamanam / indragurave = mahendrajanakAya kshypaay| nimittaM = bhujaspandaM / sUcayitvA = nATayitvA ! 'Ahe'ti zeSaH / manorathAyeti / he bAho ! mudhA = vRthaa| kiM spandase = kiM sphurasi / yataH-manorathAya = mama manorathabhUtAyAH zakuntalAyAH prAptaye / nA''zaMse = taM manorathaM prAptuM na AzAM hRdi dhaaryaami| hi = yataH / pUrvam avadhIritaM pUrvAvadhIritaM = prathama svayameva parityaktaM sat ,-zreyaH = kalyANaM / sukhamAdhanaM ( priyaa)| duHkhaM yathA syAttathA = acchA, taba to hama logoM ko kucha dera pratIkSA karanI pdd'egii| (rAjA kI ora dekhakara-) isa azoka vRkSa kI chAyA meM taba taka Apa baiThie, jabataka maiM bhagavAn indra ke pitA kazyapajI ko Apake Ane kI sUcanA detA huuN| rAjA-jaisI Apa kI icchaa| [rAjA-vahIM azoka vRkSa ke nIce khar3A ho jAtA hai / . [mAtali jAtA hai ] / rAjA-(zubha zakuna kI sUcanA detA huA-) he merI dakSiNabhujA ! tUM kyoM phar3aka rahI hai ? / maiM to apane manoratha kI (zakuntalA kI ) prApti kI AzA ko chor3a hI baiThA huuN| kyoMki
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ 486 abhijJAnazAkuntalam [saptamo (nepazye--) ___ mA kkhu cavaladaM karehi, jahiM tahiM jeba attaNA paidi daMsesi / [mA khalu capalatAGkaru, yasmiMstasminnevA''tmanaH prakRti darzayasi !] / rAjA--( karNa dattvA-) abhUmiriyamavinayasya / tatko nu khalvevaM niSidhyate ? / (zabdA'nusAreNA'valokya, savismayam- ) aye ! ko nu khalvayamavarudhyamAnastApasIbhyAmabAlasattvo bAla: ? / klezenaiva / parivarttate = punarAyAti / yadvA-duHkharUpeNa / parivartate-pariNamati / antaHsphuratItyarthaH / yadvA zreyo mayA svayameva tiraskRtaM, samprati duHkhamAtramevA'vaziSyate / ataH va sukhaM 1 / ahantu samprati kevalaM duHkhabhAgasmItyAzayaH / [ arthAntaranyAso'nuprAso'tizayoktizca ] // 13 // , ___ pAThAntare-AtmanaH prakRti kathaM gataH = bAlasulabhaM cAJcalyaM kutaH karoSi 1 / prakRtiH = svabhAvaH / iyaM = tapovanabhUmiH / avinayasya = capalatAyAH / abhUmiH = asthAnam / evam = ittham / avarudhyamAnaH = nissidhymaanH| abAlasyeva svataH upasthita kalyANakArI vastu ( jaise zakuntalA ) kA yadi pahale tiraskAra kara diyA jAtA hai, to fira punaH usakI prApti kaThina hI ho jAtI hai / ataH aba zakuntalA kI prApti to bahuta kaThina hai, aura idhara tUM dakSiNabhujA) phar3aka rahI hai| ataH terA phar3akanA mujhe to vRthA hI mAlUma hotA hai| [puruSa kI dakSiNa bhujA kA phar3akanA-apane priya se samAgama kI sUcanA detA hai ] // 13 // [nepathya meM-] __ are ! ( bAlaka ) aisI capalatA mata kara / jisa kisI ke Age bhI (siMha Adi hiMsaka pazuoM ke sAmane bhI ) tUM apanI capala prakRti ko dikhalAyA hI karatA hai / mAnatA hI nahIM hai| rAjA-(kAna lagAkara sunatA huA-) haiM ! yaha tapovana to avinaya aura dhRSTatA kI bhUmi ( jagaha ) nahIM hai / phira isa prakAra kisako manA kiyA jA rahA hai ? / (jidhara se AvAja A rahI thI, udhara hI dekhakara-) aho! do tApasiyoM se rokA jAtA (pakar3a kara khIMcA jAtA) huA, aura bAlaka hote hue 1 'kathaM gata evaatmprkRtim'| 2 'anurudhyamAnaH' / . .
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ 487 'GkaH] abhinavarAjalakSmI bhASATIkA-virAjitam _ ' arddhapItastanaM mAtugamardakliSTakesaram / prakIDitaM siMha zizuM kareNaivA'vakarSati / // 14 // (tataH pravizati yathAnirdiSTakarmA tApasIbhyAM saha bAla: ) / bAla:-jimha le siMhasAbaA jimha, dantAI de gaNaissaM / [jambhasva re siMhazAvaka ! jambhasva, dantAMste gaNayiSyAmi ] / prathamA-aviNIda ! kiM No avaJcaNivvisesAiM sattAI vippaaresi ? / hanta ! vaDhDai via de sNrmbho| hANe kkhu isijaNeNa 'savvadamaNo'tti kidaNAmaheosi / avinIta ! kiM no'patyanirvizeSANi sattvAni viprakaroSi / sattvaM yasyAsA-aMbAlasattvaH = yuveva mahAbalaH / asya-agrimazlokanAnvayaH / ___ arddhapIteti / mAtuH = siMhyAH / arddha pItaH stano yenAsau, tam-arddhapItastanaM = kiJcitpItastanyam / Amardena kliSTAH kesarA yasyAsau tam = AkarSaNavisaMSThulavizlatha kesaraM / . siMhazizu = siMhabAlaM / krIDituM = svakIDanArthe / kareNa = hastena / AkarSati = Acchinatti / pAThAntare-balAtkAreNa = prasahya / karSati = svAbhimukhaM samAkarSati / [ udAttaM, svabhAvoktiranuprAsazca ] // 14 // - yathAnirdiSTaM-siMhAkarSaNarUpaM karma yasyA'so = yathAnirdiSTa karmA / jRmbhasva = bhI bar3oM kI taraha pracaNDa parAkramI-yaha bAlaka kauna hai, aura kisakA hai ? / jo ki-siMha ke bacce ko usakI mAtA siMhinI ke stanoM ko pUrA 2 pIne se pahile hI, arthAt Adhe hI pIne para bhI, bIca meM hI usake kesara (Ayala) ke bAloM ko pakar3akara, khelane ke lie jabaradastI hAtha se hI khIMca rahA hai ! // 54 // [siMha ke bacce ko jabaradastI pakar3akara khIMcate hue, tathA do tApasiyoM se manA kie jAte hue, eka dIrghakAya bAlaka kA praveza / bAlaka-are siMha ke bacce ! tUM apanA muMha khola / jaldI muMha khola / maiM tere dA~ta ginuuNgaa| . pahilI tApasI-are avinIta ! ( kahanA na mAnanevAle ! ) hamAre dvArA 1 'balAtkAreNa krssti'|
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ 488 abhijJAnazAkuntalam- [saptamohanta ! varddhate iva te sNrmbhH| sthAne khalu RSijanena 'sarvadamana', iti kRtnaamdheyo'si]| rAjA--kiM nu khalu bAle'sminnaurasa iva putre snihyati me hRdayam ! / (vicintya-) nUnamanapatyatA mAM vatsalayati / dvitIyA--eSA tumaM kesariNI laMghaissadi ! jai se puttaaM Na munycissdi| [eSA tvAM kesariNI lavayiSyati, yadyasyAH putrakaM na mokssysi]| bAla:--(-sasitam- ) ammahe ! baliaM kkhu bhIdahmi! . (-ityadharaM darzayati-) [ ( sasmitam- ) aho ! balIyaH khalu bhIto'smi (-ityadharaM drshyti)| mukhaM vyAdehi / naH = asmAkam / apatyanirvizeSANi = putravatpAlitAni / putratulyAni / sattvAni = praanninH| siMhavyAghrAdIn / viprakaroSi = klezayasi / hanta ! Azcarye, khede vA / saMrambhaH = dhASTartha, vegazca / sthAne = yuktameva / sarvAn damayati-sarvadamanaH / urasA jAte-aurase-iva = Atmaja iva / anapatyatA = santAnarAhityameva / vatsalayati = snehayati / snehe pravarttayati / anapatyo hi parasyApi bAlaM dRSTvA tasmin balavatsnihyatIti prasiddham / laGghayiSyati = putroM kI taraha pAle hue ina jIvoMko tUM isa prakAra kyoM kaSTa detA hai ? / hA hanta ! terI dhRSTatA upadva ) to pratidina bar3hatI hI jA rahI hai / RSi logoM ne terA 'sarvadamana' nAma ThIka hI rakhA hai / tUM to kisI se bhI nahIM DaratA hai ! / rAjA-(mana hI mana ) na mAlUma kyoM, isa bAlaka ke prati mere hRdaya meM apane aurasa putra kI taraha hI sneha ho rahA hai ! / (vicAra kara-) ThIka hai, merI anapatyatA ( santAnazUnyatA) hI mujhe yoM dUsaroM ke bAlakoM meM sneha karA rahI hai| dUsarI tApasI-dekha, yadi tUM isa siMhanI ke bacce ko nahIM chor3egA, to yaha siMhanI tere Upara AkramaNa kara baittegii| bAlaka- masakarAtA huA vyaMga rUpa se- ) arI maiyA rI maiyA ! tumhAre kahane se to maiM bahuta hI Dara gayA hU~ ! / (hoTha nikAla kara dikhAtA hai, mu~ha cir3hAtA hai)| 15siMhI pA /
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 489 rAjA-( savismayam-) . mahatastejaso bIjaM bAlo'yaM pratibhAti meN| . sphuliGgAvasthayA vahniredho'pekSa iva sthitaH // 15 // prathamA-vaccha ! edaM muJca bAlamaindaaM, avaraM de kIlaNaaM dAissaM / [vatsa ! etaM muzca bAlamRgendrakam , aparaM te krIDanakaM daasyaami]| bAla:-kahiM ? / dehi NaM / (-iti hastaM prasArayati ) / [kutra ? / dehi enat ( -iti hastaM prasArayati )] / prahariSyati / balIyaH = mahat / bhIto'smIti-sopahAsaM vacaH / na siMhIlaGghanAdinA ahaM bibhemiityaashyH| adharam = adharoSTham / mukhaM viDambayatItyarthaH / anAdarasUcanAya oSThadarzanaM, mukhaviDambanamiti ca bAlAnAM svabhAvo lokavidita eva / mahata iti / sphuliGgAvasthayA = agnikaNAvasthayA / sthitaH = vartamAnaH / edhAMsyapekSate iti edho'pekSaH = kaasstthaapekssH| indhnaapekssH| vahniriva = abhiriva / mahataH-tejaso bIjam = anelpatejonidAnam-ayaM bAlo me pratibhAti / agnisphuliGgo'Nurapi kASThasaMyogAMdyathA pravRddho mahate tejase sampadyate, tadvadayaM bAlo'nalpasya mahApuruSatejaso bIjamiva samayApekSI vardhiSNurvibhAvyata iti bhAvaH / [ upamAnuprAsau ] // 15 // krIDanakaM = krIDopakaraNa / ( 'khilaunA' ) / tat = krIDanakam / rAjA-(AzcaryAnvita ho-) yaha bAlaka to mujhe kisI bar3e bhArI tejasvI kA (kisI tejasvI puruSa kA ) bIja ( vIrya, aMza, yA sphuliGga) hI mAlUma hotA hai / aura jaise sphuliGga ( cinagArI ) kI dazA meM sthita agni kevala kASTha kI hI apekSA karatA hai, aura indhana ( kASTha ) milate hI vaha sphuliGga bar3hakara ati pracaNDa agnirUpa ho jAtA hai, vaise hI yaha bAlaka bhI samaya pAkara bar3A bhArI tejasvI pratApI vIra ho jAegA aisA mAlUma hotA hai // 15 // pahilI tApasI-vatsa ! isa siMha ke bacce ko to tUM chor3a de, dekha tujhe maiM dUsarA khilaunA detI huuN| bAlaka-de, kahA~ hai khilaunA ? / (khilaunA lene ko hAtha phailAtA hai)|
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ 490 abhijJAnazAkuntalam- [saptamorAjA--( bAlasya hastaM dRSTvA- ) kathaM cakravartilakSaNamapyanena dhAryate / pralobhyavastupraNayapramAgtio, vibhAti jAlagrathitAGguliH krH| alakSyapatrAntaramiddharAgayA, . navoSasA bhinnamivaikapaGkajam // 16 // cakravartinaH = samrAjaH / lakSaNaM = cihnam / dhvajacApAGkuzazaGkhacakrAdikam / tacca sAmudrikoktamityanumandheyam / pralobhyeti / prakarSaNa lobhyaH, tasya = pralobhyasya = lobhotpAdakasya vastunaHkrIDanakasya / praNayena = lobhena / prasAritaH = krIDanakaprArthanayA, tatprItyA vA prasAritaH / jAlavadthitA aGgulayo yasyAsau tathA = jAlavatsaMzliSTAGguliH / jAleSu = cchidreSu grathitA aGgulayo yasyeti vigrahe-antarAlasaMzliSTAGgulirityarthaH / karaH = hastaH / iddho rAgo yasyAstayA-iddharAgayA = samRddhalauhityayA / navA cAso uSAzca navoSAH, tayA-navoSasA = navaprabhAtasandhyayA / bhinnam = viJcidvikasitam / ata eva-alakSyANi patrANAmantarANi yasya tat-alakSyapatrAntaram = aprakaTitapatrasandhi / evaJca tat paGkajaJca-ekapaGkajam = eka mukhya, zreSThaM kamalamiva / vibhAti = zobhate / 'uSA rAtrau, tadante ca syAdanavyayamapyuSA' iti vizvaH / 'uSaH pratyuSasi klIbaM, pitRprasvAM ca yoSiti' iti ca bhAnudAkSitAH / (pitRprasU:--sandhyA ) / bAlasyA'sya sulohito militAGgulihastaH-prabhAtasandhyayA ISadvikasitamata eva saMzliSTapatramandhi mRdulataraM zreSThaM zobhanaM kamalamiva-bhAsate iti bhAvaH / sUryodayA'bhAvAtkamalasya na pUrNo vikAmaH / taduktam-atiriktaH karo yasya prathitA rAjA-( bAlaka ke hAtha ko dekhakara ) haiM ! isake hAtha meM to cakravartI rAjA ke sabhI cihna ( cakra, dhanuSa, aMkuza Adi ) vidyamAna haiM ! / aura abhilaSita vastu (khilaunA) meM prema hone ke kAraNa, usako lene ke lie phailAyA huA, jAla kI taraha guMthI huI aMguliyoM se zobhAyamAna, isakA yaha hAtha aisA mAlUma hotA hai, jaise svataH lAlavarNa hote hue bhI prabhAtakAlika
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 491 dvitIyA-suvvade! muJca NaM / Na eso sakko vAAmetteNa samaiduM / tA gaccha mama kerae ur3aae saGkocaNassa isikumArassa vaNNavittido maTiAmorao ciTThadi, taM se uvahara / [-suvrate ! muJcainam / naiSa zakyo vAcAmAtreNa zamayituma / tadgaccha / madIye uTaje saGkAcanasya RSikumArasya vaNacitrito mRttikAmayUrastiSThati tmsyorhr| prathamA-taha (-iti nisskraantaa)| [tathA (-iti niSkrAntA)]] bAlakaH-dAva imiNA jeva kIlissaM / [ tAvadanenaiva kriiddissyaami]| tApasI-( vilokya hasantI-) NaM muJca NaM / [ ( vilokya hasanto-- ) nanu muzcainam ] / guliko mRduH| cApAGkazAGkitaH so'pi cakravartI bhaved dhruvam |'iti ca sAmudrike / [ kAvyaliGgamupamA'nuprAzaH / 'vaMzasthaM vRttam' ] // 16 // suvratA nAma tApamI / vAcAmAtreNa = kathanamAtreNa / yAvadasya haste krIDanakaM na dIyeta, tAvannA'sau saMgambhAdviramiSyatIti bhAvaH / uTajaH = parNazAlA / pAThAntare-mArkaNDeyaH-kazcana maharSi vaalkH| vshcitrito-rktpiitniilaadinaanaavrnnniveshsundrH| taM = mRttikAmayUram / asya = srvdmnsy| upahara = AnIya dehi / upakalpaya / dehi taM khalvasmai--iAta bhAvaH / tathA = AnayAmi / anenaiva -siMhanavIna sandhyA ke samparka se aura bhI lAla ( atyanta lAla ) huA adhakhilA kamala kA phUla // 16 // dUsarI tApasI-he sucate ! ise chodd'| yaha ( bAlaka ) kevala kahane mAtra se mAnane vAlA nahIM hai| ataH jA, merI kuTI meM RSikumAra saGkocana ( yA mArkaNDeya ) kA maTTI kA banA huA raMgIna mora rakhA hai| vahI isako lAkara de de| pahilI tApasI-acchA lAtI huuN| ( jAtI hai)| bAlaka-taba taka maiM isa siMha ke bacce se hI khelatA huuN| tApasI-(dekhakara haMsato huI ) are ! isa becAre siMha ke bacce ko to tUM chor3a de| 1 vAGmAtreNa / 2'mArkaNDeya' /
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ 492 abhijJAnazAkuntalam [saptamorAjA-spRhayAmi khalu dulelitAyA'smai / ( niHzvasya-) AlakSyadantamukulAnanimittahAsai ravyaktavarNaramaNIyavacaHpravRttIn / aGkAzrayapraNayinastanayAnvahanto, dhanyAstadaGgarajasA kaluSIbhavanti // 17 // zAvakenaiva / na tu mRnmayUreNeti bhAvaH / durlalitAya = dhRSTAya / asmai = bAlakAya / spRhayAmi / 'spRherIpsitaH' iti smprdaantaa| enamAlokya nitarAM prasIdAmi / prahRSyAmIti yAvat / ___ AlakSyeti / animittaM hAsaiH= niSkAraNaprahAsaiH / A-ISat , lakSyAH = dRzyAH, dantA mukulAnIva-yeSAM tAn--AlakSyadantamukulAn = ISadvikasitadantakumalAn / avyaktA varNA yAsu tA:-avyaktavarNA:-ata eva ramaNIyA vacasAM pravRttayo yeSAntAn / aGkAzrayapraNayinaH= utsaGgAvasthAnalAlasAn / tatparAyaNAn vaa| vahantaH = dhaaryntH| teSAmaGgAnAM rajasA-tadaGgarajasA = bAlavapuHpAMsunA ca / dhanyAH = bhAgyazAlina eva sukRtinaH / kaluSIbhavanti = malinatAM dhArayanti / dhanyA eva malinIbhavanti / ISaddhasataH, kAkalIcaTulaM lapataH, pAMsumalinitAn bAlAn-kroDe kurvanto dhanyA eva tadaGgamRnmalinA bhavantIti bhaavH| [aprastu. taprazaMsA / anuprAsaH / vasantatilakA vRttam / ] // 17 // . rAjA-isa dhRSTa avinIta bAlaka ko dekhakara merA to mana lalaca rahA hai! (dIrgha zvAsa lekara-) vinA kAraNa hI haMsane se jinake dAtoM kI pattiyA~ kucha 2 vikasita ho rahI haiM, aura jo avyakta ( aspaSTa ) akSaroM se manohara vANI ( totalI bolI) bolate haiM, aura jo goda meM baiThane ke lie utsuka ho rahe haiM, aise apane putroM ko goda meM baiThAkara, unake aMga meM lagI huI dhUli se koI bhAgyazAlI evaM puNyAtmA loga hI malIna aura dhUlidhUsarita hote haiM / arthAt maTTI meM bhare hue, khelate hue bAlaka putra bhAgyavAn puruSoM kI ho goda meM Akara baiThate hai // 17 //
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] . abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 493 tApasI-( sAGgulItarjanam-) bho ! Na maM gaNesi / ( pArzvamavalokya-) ko ettha isikumAra ANaM ? / ( rAjAnaM dRSTvA-) bhaddamuha ! ehi dAva moAvehi imiNA dummokkhahatthaggaheNa DimbhaeNa lIlayA vAdhIamANaM bAlamaindaraM / / [ ( sAGgulItarjanaM-) bhoH ! na mAM gaNayasi ? / ( pArzvamavalokya-) ko'tra RSikumArANAm ? / ( rAjAnaM dRSTvA- ) bhadramukha ! ehi tAvat / mocayA'nena durmokahastagraheNa Dimbhakena lIlayA bodhyamAnaM baalmRgendrkm]| rAjA-tathA / ( -ityupagamya, sasmitam- ) ayi bho maharSiputraka ! evamAzramaviruddhavRttinA, saMyamaH kimiti janmatastvayA / bhavatu = astu tAvat / na gaNayati = madvAcaM na zRNoti / ayaM na siMhazizu muJcati / RSikumArANAM madhye ko'tra samIpe'smAkaM tiSThati-sa AyAtu-siMhazAvakamocanAyeti RSikumArAvAnaM sarvadamanavAraNArtham / bhadramukheti-rAjasambodhanam / 'saumya, bhadramukhetyevaM vAcyo rAjasuto bhavet' itybhiyuktaaktH| durmoko-mocayitum azakyo-hastasya graho yasya, tena-durmokahastagraheNa = dRDhataramuSTibandhazAlinA / anena = bAlakena / DimbhalIlayA = bAlacApalena / bAdhyamAnaM = pIDyamAnaM / bAlamRgendrakaM = bAlasiMha / mocaya taavditi-yojnaa| . evamiti / kRSNasarpazizunA candanamiva-Azramasya viruddhA vRttiryasya, tena = ___ tApasI-(aMgulI dikhAkara DarAtI huI) kyoM re ? merI bAta nahIM mAnatA hai ! ( agala bagala dekhakara-) koI RSikumAra yahA~ hai ? / ( rAjA kI ora dekhakara ) he mahAzaya ! jarA Apa hI yahA~ Aie aura isa lar3ake ke-mere se bhI nahIM chur3Ae jA sakane vAle-kaThora hAthoM se (isakI muTThI se ) khela hI khela meM pIr3ita (pIr3A pahu~cAe jAte ) hue isa becAre siMha ke bacce ko chudd'aaie| rAjA-bahuta acchA / ( pAsa meM jAkara, ha~sakara-) he maharSiputra! jaise 1 'bhavatu' / na mAM gaNayati / 2 kvacinna / 3 'ddimbhliilyaa| 4 'jnmdH'|
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ 494 abhijJAnazAkuntalam- [saptamo sattvasaMzrayaguNo'pi dRSyate, ___ kRSNasarpazizuneva candanam ? // 18 // tApasI--bhaddamuha ! Na vaskhu eso isikumaaro| [bhadramukha ! na khalveSa RssikumaarkH]| rAjA--AkArasadRzaM ceSTitame vA' ya kathayati / sthAnapratyayAtta vayamevaMtarkiNaH / ( yathAbhyarthitamanutiSThan , bAlakasya sparzamupalabhya, svagatam-) AzramaviparItAcAreNa / tvayA-sukhayata ti---sukhaH, satvAnAM saMzrayega sukhaHsattvasaMzrayasukhaH = sakalajIvA'bhayadAnaspRhaNAyaH / saMyamaH = ahiMsAdiniyamaH / evam = ittham / janmataH = bAlyAdeva / kimiti = kuto nu / dRSyate - vihanyate / AzramavAsijanasvabhAvaviparItaM sattvapIDanaM bAlyAdeva tvayi kathamAvirbhUtaM 1 / na hi RSikumArANAmevaMvidhA vRttiruciteti sarpazizunA candanamida tvayA tapovanamidaM dUSitamiti bhAvaH / [ upamA'nuprAsau / 'svAgatA vRttam' ] // 18 // AkAreNa sadRzam = AkRtyA tulyam / ceSTitaM = karma / AkRtiH, karma cAsya 'nAyamRSikumAra' iti kathayatIti bhAvaH / sthAnasya = Azramasya, pratyayAt-vizvAsAt / RSINAM sthAnametadatra ca tiSThatA bAlena tatkumAreNaiva bhavitavyamiti vizvAsamAtrAdeva / evaM tarko yeSAnte-evantarkiNaH-'RSikumAro'ya syAditi tarkitavanto vamiti bhAvaH / abhyarthitamanatikramya-yathA'bhyathitaM = tApasIprArthitaM siMha zizumocanam / anutiSThan = kArayan / kurvan vA / . kAle nAga kA choTA baccA bhI apane janma se hI (choTA hone para bhI) candana ke vRkSa ko dUSita kara detA hai / ( candana vRkSa ko bhaya kA sthAna banA detA hai), vaise hI tUM bhI apane janma se hI isa tapovana ke viruddha vRtti ko (prANiyoM ko kaSTa pahu~cAne vAlI vRtti ko ) dhAraNa karake, sampUrNa prANI mAtra ko abhaya denevAle ina muniyoM ke spRhaNIya, prazaMsanIya, saMyama ( zAnti ) ko kyoM dUSita kara rahA hai ? // 18 // tApasI-he bhadramukha ! ( he mahAzaya ! ) yaha RSikumAra nahIM hai| rAjA-isa bAta ko to isakI AkRti tathA usI ke anurUpa isakA vyavahAra hI kaha rahA hai / yahA~ kevala RSiyoM ke hI Azrama hone ke kAraNa hI maiMne isako RSikumAra samajhA thA / ( bAlaka ke hAtha se siMhazAvaka ko chur3AtA
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ 495 'GkaH ] . abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam anena kasyA'pi kulAGkureNa, spRSTasya gAtreSu sukhaM mamaivam / kAM nivRtiM cetasi tasya kuryA dyasyA'yamotkRtinaH prarUDhaH // 16 // tApasI-( ubhau vilokya-) accarIaM ! aJcarIaM !! / rAjA-Arye ! kimiva ? / aneneti / anena kasyApi-kulasya = vaMzasya, aGkura iva-tena = vaMzAGkureNa, kuladIpakena / gAtreSu = aGgeSu / spRSTasya = AliGgitasya / mama evaM sukhaM bhavati / yasya kRtinaH = bhaagyshaalinH| aGkAt = utsaGgAt / ayaM bAla:-prarUDhaH = varddhitaH, prasUto vA / tasya cetasi = manasi / kAM nivRti = kAM zAnti-kuryAt / kulAdisambandhaM vinA'pi kSaNamAtraparicito'yaM bAlaH zarIrasamparkamAtrAdapi yadi mAM sukhayati tahiM yasyAGke cirAtprarUDhastasya ayaM kiyatI nAma zAnti kuryAditi na zakyate varNayitumityAzayaH / 'aGgAtprasUta' iti pAThAntaram / [ arthApattiH / ruupkmnupraasH| upajAtiH // 19 // ubhau = duSyantabAlakau / nirvarNya = nitarAM dRSTvA / kimiva = kimAzcaryamiti huA, usa bAlaka ke sparza kA anubhava kara, mana hI mana-) kisI anya ke kula (vaMza) ke aGkura svarUpa isa bAlaka ke sparza se hI mujhe jaba aisA sukha mila rahA hai, to jisakA yaha putra hai, aura jisane ise pAlA posA hai, usake citta meM to isake sparza na mAlUma kaisA sukha hotA hogA ? // 19 // __ tApasI-( donoM ko dekhakara ) bar3e Azcarya kI bAta hai ! oha ! yaha vo bar3e hI Azcarya kI bAta hai ! / rAjA-he AyeM ! ( he zrImatIjI ) yahA~ Azcarya kI kyA bAta hai / 1 'aGgAtkRtinaH prasUtaH' pA0 /
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ 496 abhijJAnazAkuntalam [saptamo- tApasI--imassa bAlaassa asambaddhevi bhaddamuhe saMvAdiNI Akidi tti vihidahmi / avi a vAmasIlo vi bhavia avaricidassa vi de vaaNeNa paidittho sNvutto!| [ asya bAlakasya asambaddhe'pi bhadramukhe saMvAdinI AkRtiriti vismitA'smi / api ca-vAmazIlo'pi bhUtvA aparicitasyApi. te vacanena prakRtisthaH saMvRttaH !] / rAjA-( bAlamupalAlayan-) Arye ! na cenmunikumAro'yaM, tatko'sya vypdeshH| . tApasI-'poravatti / ['paurava' iti / praznaH / saMvAdinI = sdRshii| apratilomaH = anukUlaH / pAThAntare-asambandhe = sambandhA'bhAve'pi / vAmazIlaH = haThI / prakRtisthaH-zAnta ityarthaH / upalAlayan = Avarjayan / parAmRzan / vyapadezaH= kulaparamparAgatA''khyA / tApasI-isa bAlaka ke sAtha Apa kA koI sambandha nahIM hote hue bhI, isa kI aura Apa kI AkRti ( ceharA-moharA ) bilakula milatI-julatI hai / isI lie maiM Azcarya cakita ho rahI huuN| aura bhI-yaha atyanta haThI hone para bhI Apake aparicita ke kahane se hI prakRtistha (zAnta va cupacApa) ho gayAyaha bhI kama Azcarya kI bAta nahIM hai| nahIM to yaha bAlaka jaldI kisI ko bAta mAnatA hI nahIM hai| rAjA-( usa bAlaka kA lADa-pyAra karatA huA, use khilAtA huA-) he AyeM ! yadi yaha RSikumAra nahIM hai, to phira isake vaMza kA paricaya kyA hai ? / arthAt-yaha kisa vaMza kA hai ? / tApasI-yaha 'paurava' vaMza kA hai| arthAt yaha kSatriya kA bAlaka hai| 1 'asya bAlasyA'sambandhe'pi bhadramukhasaMvAdinI AkRtiriti vismitA'smi / api ca vAmazIlo'pi bhUtvA'paricitasya te vacanena prakRtisthaH saMvRttaH' pA0 /
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH ] 32 abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 497 rAjA-(svagatam-) kathamakA'nvavAyo'yamasmAkam / ataH khala madanukAriNamenamatrabhavatI manyate / (prakAzam-) astyetatpauravANAmantya kulabatam bhavaneSu sudhAsiteSu pUrva, kSitirakSArthamuzanti ye nivAsam / niyataikayativratAni pazcAt, tarumUlAni gRhIbhavanti teSAm // 20 // upanAma-kimiti prshnaashyH| eko'nvavAyo'sya-ekAnvavAyaH = smaanvNshH| 'vaMzo'nvavAyaH santAnaH' ityamaraH / rAjJo'pi pUruvaMzodbhavatvena pauravatvAt / ata: khalu = ekAnvavAyatvAt / madanukAriNaM = matsadRzam / atrabhavatI = pUjyeyaM tApasI / manyate = avabudhyate / ante bhavam-antyaM = vAnaprasthAzramakAlapAlanIyaM / kulasya vrataM-kulavataM = vaMzaparamparAprApto niymH| taM niyamameva darzayati-bhavaneviti / ye = pauravA raajaanH| pUrvam = Adau-yauvane / 'sudhAsiteSu' iti pAThe-sudhAdhavaleSu-ityarthaH / 'rasAdhikeSu' iti pAThe-rasA adhikA yeSu teSu-rasAdhikeSu = sukhadeSu / manohareSu iti yAvat / 'raso gandharase, svAde, tiktAdau, viSarAgayoH' iti vizvaH / kSitirakSArtha = pRthvIrakSaNAya / nivAsaM = vAsam / uzanti = vAJchati / teSAM = pauravANAM / pazcAta vRddhAvasthAyAM / niyatamekaM yativrataM yeSuyeSAMtAni niyataikayativratAni nirantaratapasvitratAnuSThAnocitAni / agRhANi gRhANi bhavanti-gRhIbhavanti = nivAsAya sampa rAjA-(mana hI mana) paurava vaMza to merA bhI hai / taba to yaha mere hI vaMza kA bAlaka hai| isIlie yaha tApasI isako mere hI samAna AkRti vAlA samajha rahI hai| (prakaTa meM-) hA~, paurava kula vAloM kA antima (vRddha) avasthA yaha meM niyama rahatA hai, ki jo paurava-pahile sudhA se sapheda raMga rogana se, cUne se sapheda) evaM citra vicitra mahaloM meM prajA kI rakSA ke lie nivAsa karanA pasanda karate haiM, arthAt rahate haiN| ve hI paurava-pIche vRddha avasthA meM niyama pUrvaka yativrata . 1 'rasAdhikeSu' 2 'niyataikapativratAni'-pA0 /
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ 498 abhijJAnazAkuntalam- [saptamo-kathaM punarAtmagatyA mAnuSANAmeSa viSayaH / tApasI-jadhA bhaddara ho bhaNAdi / kintu accharAsambandheNa uNa imassa. bAlaassa jaNaNI idha jeva devaguruNo tovaNe psuudaa| [yathA bhadramukho bhaNati / kintvapsaraHsambandhena punarasya bAlakasya jananI ihaiva devagurostapovane prasUtA] / rAjA--( svagatam- ) hanta ! dvitIyamidamAzAjananam / dyante / [niyatA = niyamacAriNI, putrAdirahitA, ekA pativratA dharmapatnI sahacarI yeSu tAni-niyataikapativratAni = niyamapravaNapativratAzobhitAni-tarutalAnIti-pAThAntare'rthaH ] / evaJca tadAtve hi putrA'sambhavo drshitH| yadvA-niyataikapativratAni = Izvara eva ekaH pativrataM = dhyeyaM yeSAntAni / IzvaraikasvAmikAni / asvAmikAnItyarthaH / / rUpakA'nuprAsau / 'mAlabhAriNI vRttam ] // 20 // astyetat (zlokoktaM ) pauravANAM kulavrataM / punaH = tathApi / eSaH= hemakUTaH / AtmagatyA = svabhAvagatyA / aviSayaH = gamanA'yogyaH / manuSyANAM svabhAvata evA'yamagamya iti kathamayaM mAnuSo bAlo'trAgata iti zaGkAzayaH / yathA bhadramukho bhaNati = yathAbhavAn vadati tathaiva / bhavaduktaM satyameva / tathApi apsarasaH sambandhena = apsaronAmakadevajAtivizeSasambandhena / bAlakasya = bAlasya / iha = atradevaguroH -kazyapasya / tapovane = Azrame / mArIcAzrame iti yAvat / prasUtA = enaM bAlaM prasuSuve / idam = apsaraHsambandhakathanaM / prathamaM pauravavaMzyatayA, dvitIyamapsaraH(saMnyAsI ke vrata) ko dhAraNa karanevAle vRkSoM ke mUla ko hI apanA ghara banAkara tapovanoM meM hI nivAsa karate haiM / / 20 / / . parantu isa divya pradeza meM apanI gati se ( svataH) manuSyoM kA Agamana kaise sambhava hai ? / arthAt-isa bAlaka ke pitA-mAtA, tathA yaha bAlaka manuSya hokara bhI yahA~ kaise A pahuMce hai| tApasI-hA~, Apa ThIka kahate haiM, yaha pradeza manuSyoM se svayaM to agamya hI hai / parantu isakI mAtA ne apsarA kI putrI hone ke kAraNa hI devatAoM ke guru kazyapajI ke isa Azrama meM Akara isa bAlaka kA prasava kiyA hai (isako janma diyA hai)| - rAjA-(mana hI mana) ahA ! hA! yaha to dUsarI AzAjanaka bAta huii| (pahilI AzAjanaka bAta to isa bAlaka kA paurava vaMza kA honA hai, aura
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmobhASATokAvirAjitam 499 (prakAzam- ) atha sA tatrabhavato kimAkhyasya rAjarSeH patno / tApaso-ko tassa dhammadArapariccAiNo NAma kottahassadi ? / [kastasya dhammedAraparityAgino nAma kIttayiSyati ? 11 rAjA- (svagatam-) kathamiyaM kathA mAmeva lakSyIkaroti ! / yAvadasya zizormAtaraM nAmataH pRcchAmi / ( vicintya- ) athavA-anAryaH khalu paradArapRcchAvyApAraH / . (pravizya mRnmayUrahastA tApasI-) tApamI-sambadamaNa ! pekkha saunta--lAvaNaM / / [ sarvadamana ! prekSasva 'zakunta-lAvaNyaM' ('shkuntlaa-vrnnm')]| sambandhatayA / tatrabhavatI = etanmAtA / kim-AkhyA yasya tasya kimAkhyasya = kiMnAmnaH / dharmadArAn parityajati tacchIlasya tasya-dharmadAraparityAginaH = svadharmapatnIparityAgaparasya / saGkIrtayitum = uccArayitumapi / iyaM kathA = etadvAlakaviSayiNI kathA / nAmataH = nAmnA / kiM nAmA'syA mAturiti pRcchAmItyarthaH / athavA = yadvA / anAryaH = anucitH| paradArANAM pRcchA eva vyavahAraH = parapatnInAmAdijijJAsAvyavahAraH / vibodho nAmA'tra sndhynggN| zakuntasya = pakSiNo mRnmayUrasya, lAvaNyaM = dUsarI bAta-apsarA kI putrI se isakA utpanna honA hai ! / ataH kahIM yaha merI priyA zakuntalA se utpanna to nahIM hai ?) / (prakaTa meM-) to isakI mAnanIyA mAtA kisa rAjarSi kI patnI hai ? . tApasI-apanI dharmapatnI ko tyAgane vAle usa (pApI) rAjA kA nAma bhalA kona lenA cAhegA ? / rAjA-(mana hI mana ) mAlUma hotA hai-yaha kathA to mere ko hI lakSya karatI hai!| yaha kyA bAta hai| acchA ! isakI mAtA kA nAma pUchatA hU~ ! ( kucha socakara ) athavA-para strI ke nAma Adi kA pUchanA to bhale manuSyoM kA kAma nahIM hai| [miTTI ke bane mora ko lekara tApasI kA praveza / - tApasI-he sarvadamana | isa zakunta (pakSI) kA lAvaNya-saundarya dekha / [yA zakuntalA ke varNa-rUpa ko dekha / isa zabda ke ye donoM hI artha hote haiM / 1 kacinna /
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ 500 . abhijJAnazAkuntalam- [saptamobAlaH--( sadRSTikSepam-- ) kahi sA me ambA ? / [(sadRSTikSepaM-) kutra sA me'mbA ?] / (ubhe- prhstH)| . prathamA-NAmasArisseNa uvacchandido mAdivacchalo / [ nAmasAdRzyena upacchandito mAtRvatsalaH ] / dvitIyA-'imassa morassa ramaNIadaM pekkha' tti bhaNidosi / [ 'asya mayUrasya ramaNIyatAM prekSasveti bhaNito'si ] / rAjA-(svagatam-) kiM . 'zakuntale'ti-asya mAturAkhyA ? / athavA santi punarnAmadheyasAdRzyAni / api nAma mRgatRSNikeva nAmamAtraprastAvo me viSAdAya kalpate / zobhAm / zakuntalAyA varNa = rUpaJceti-prAkRtacchAyAbhedenArthadvayamiti shlessvkroktiH| me = mAtA zakuntalA / nAmasAdRzyena = zakuntaleti varNasAmyAt / mAtRvatsalaH =mAtRpriyaH / vnycitH-prtaaritH| pAThAntare-upacchanditaH = pralobhitaH / nAmadheyasAdRzyAni = nAmamAtrasAdRzyaM / bahuSu dRzyate / nAmamAtraprastAvaH = naammaatrprsnggH| nAmamAtroccAraNaM / yathA-mRgatRSNikAyAM jalabhrAntirna vastuto bAlaka-(idhara-udhara dekhatA huA) yahA~ merI mAtA zakuntalA kahA~ hai / ( isa bAlaka ne 'zakuntalA ke rUpa ko dekha' yaha dUsarA hI artha samajhA hai, ataeva vaha kaha rahA hai-merI mAtA kahA~ hai?)| [donoM tApasI-haMsatI hai| pahalI tApasI-nAma ke sAdRzya se hI yaha becArA bAlaka isa prakAra ThagA gayA, aura apanI mAtA ko dekhane ke lie utsuka (-lobhAkAnta) ho gyaa| dUsarI tApasI-are ! maiMne to kahA hai-isa zakunta = mayUra (mora) pakSI kA-lAvaNya ( saundarya ) dekha / rAjA-(mana hI mana ) kyA isakI mAtA kA bhI nAma 'zakuntalA' hai ?! athavA-nAma meM to samAnatA bahuta jagaha dekhI jAtI hai / zakuntalA nAmavAlI 1 'klpet'-paa|
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmo-bhASATIkA-virAjitam 501 bAla:-attie ! roadi me caDulake ese mole (-iti kriiddnkmaadtte)| [attike ! rocate me caTulaka eSa mayUraH ( - iti krIDanakamAdatte)] / prathamA-(vilokya sA''vegam-) ammo ! 2rakkhAkANDao se maNibandhe Na dIsati / [( vilokya sAvegam-) ammo ! rakSAkANDako'sya maNibandhe na dRzyate !] / rAjA-Arthe ! alamAvegena, nanvayamasya siMhazAvakasya vimardAtparibhraSTaH ( -ityaadaatumicchti)| jalaM, tathA'tra nAmamAtrasAdRzyaM, na me priyA sA syAditi / viSAdAya = khedAya / api nAma kalpata = kisvijaayte| 'kalpeta' iti manoharaH pAThaH pratibhAti / attika-he jyeSThabhagini ! / 'attikA bhagini jyeSThA' ityamaraH / caTulakaH= mdhurmnohrH| [ akSarasaGghAtaka nAma bhUSaNaM, nAmasAdRzyadarzanAt ] / rakSAkaraNDakaH = rakSA'rthe baddha ossdhigrnthibhedH| 'karaNDo madhukoze syAdvITikAkhaDgakozayo:' ityamaraH / 'rakSAkANDa' iti pAThe'pi sa evaarthH| 'kANDaH stambe, nADIstambe' iti medinI / maNibandhe = karamUle / siMhazAvena = bAlasiMhena saha / vimardAt = koI dUsarI strI bhI ho sakatI hai| ataH yaha zakuntalA ke nAma kA prastAva mRgatRSNA meM jala kI bhrAnti kI taraha mujhe kaSTa denevAlA bhI ho sakatA hai| bAlaka he bar3I bahina ! yaha sundara mora mujhe bahuta acchA laga rahA hai / ' [miTTI ke bane mora (khilaune) ko hAtha meM letA hai / pahilI tApasI-bharI maiyA rI ! isake hAtha meM to isakA vaha rakSAyantra nahIM dikhAI de rahA hai ? / ( kANDa = gaNDA, jantara ) / rAjA-he Arye ! Apa ghabar3Aie mata ! siMha ke bacce ko pakar3ane ke samaya chInA-jhapaTI meM isake hAtha se yaha nIce gira gayA hai| ( rAjA bhUmi para par3e hue rakSA yantra ko uThAnA cAhatA hai)| 1'bhdrmyuurH'| 2 'rakSAkANDaH' iti, rakSAkaraNDakaH' iti ca pA0 /
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ 502 abhijJAnazAkuntalam [saptamoubhe-mA kkhu, mA 'kkhu edaM / ( vilokya-) kathaM gahido jjev!| (-vismayAduronihitahaste parasparamavalokayataH ) / [mA khalvidaM, mA rkhAlvadam..... ( vilokya-) kathaM gRhItameva / ( -vismayAduronihitahaste prsprmvlokytH)| rAjA--kimarthaM bhavatIbhyAM pratiSiddho'smi ? / prathamA--suNAdu mahAbhAgo / esA maAppahAvA avarAjidA NAma suramahosahI imassa dAraassa jAdakammasamae bhaavadA mArIeNa diNNA / evaM kila mAdApidaro, appANaM ca vajia avaro bhUmipadiAM Na gehaadi| [zRNoti mahAbhAgaH / 'eSA mahAprabhAvA aparAjitA nAma suramahauSadhirasya dArakasya jAtakarmasamaye bhagavatA mArIcena dttaa| etAM kila mAtApitarAvAtmAnaJca varjayitvA'paro bhUmipatitAM na gRhNAti ] / saGgharSAt / paribhraSTaH = ptitH| vigalitaH / AdAtuM = grhiituN| mA khalu mA khalu = nahi nahi / etat = idaM / tvayA Adeya miti zeSaH / arddhA'vasitamidaM vAkyaM saMbhramAdeva / AlAvya = gRhItvA. / uronihito hasto hi vismaye strINAM bhavati / mAtA ca pitA ca-mAtApitarau = pitarau / AtmAnaJca = svaJca / suramahauSadhiH = divyaussdhiH| aparaH = etabyatiriktaH / gRhNAti = Adatte / so donoM tApasiyA~ haiM ! haiM ! Apa isako mata chUo, mata chuuo| ( dekhakara- ) haiM ! inhoMne isa jantara ko kaise uThA liyA ! / [ donoM tApasiyA~ Azcarya se chAtI para hAtha rakhakara paraspara dekhatI haiM ] / rAjA-Apa logoM ne mujhe isa yantra ke uThAne se kyoM manA kiyA thaa| pahilI tApasI-he mahAbhAga ! sunie / yaha aparAjitA nAma kI mahAn prabhAva rakhane vAlI divya mahauSadhi hai, jo isa bAlaka ke jAtakarma ( janma samaya ke ) saMskAra ke samaya bhagavAn mArIca jI ne isake hAtha meM rakSArtha bAndha dI thii| isako bhUmi para gira jAne para, yA to svayaM bAlaka yA isa bAlaka ke pitA mAtA hI ise uThA sakate haiM / anya loga nahIM uThA sakate haiN| 1'mA khalvidamavalambya' pA0 /
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavagajalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 503 rAjA-atha gRhNAti ? / prathamA-tado sappo bhavia taM dasai / [tataH sarpo bhUtvA taM dazati ] / rAjA-atrabhavatIbhyAM kadAcidanyatra pratyakSIkRtamidam ? / ubhe-anneaso| [anekazaH] / rAjA-( saharSamAtmagata-) tatkiM khalvidAnI pUrNamAtmano manorathaM nA'bhinandAmi ! ( -iti bAlakaM pariSvajate ) / dvitIyA-suvvade ! ehi imaM vuttantaM NiamavAvaDAe sauntalAe Nivedema ( -iti niSkrAnte ) / [suvrate! ehi ! imaM vRttAntaM niyamavyApRtAyai zakuntalAyai nivedyaavH]| (-iti niSkrAnte ) / bhUtvA = oSadhiH sarparUpaM dhRtvA / taM = grahItAram / anekazaH = bahuvAramanyatra pratyakSIkRtam / manorathaM = strIputrasamAgamarUpam / kiM nAbhinandAmi = kiM na prazaMsAmi / sarvathA mayA abhinandanIyameva / putraM, patnIJca prAptavAnasmIti bhaavH| . ['zRNotu mahAbhAga' ityAdinA pUrva bhAvanAmakaM nirvahaNAGgam / Anando nAma sandhyaGgaJca ] / niyame = pUjAdau, viyoginIvrate ca / vyApRtAyai = prasaktAyai / rAjA-yadi ise kadAcit anya puruSa uThA le to kyA hotA hai ? pahilI tApasI-to yaha mahauSadhi use sA~pa banakara kATa letI hai| . rAjA-kyA isa bAta kI kabhI ApalogoM ne anyatra bhI (mere sivAya kahIM aura jagaha bhI) parIkSA kI hai ? / / donoM tApasI-eka do bAra nahIM, kintu bahuta bAra hama loga isa bAta kI parIkSA kara cukI haiM, ki jaba 2 kisI dUsare ne isa jantara ko uThAyA hai, tabhI isa mahauSadhi ne sarparUpa hokara use kATa liyA hai / rAjA-( harSa pUrvaka mana hI mana ) taba to aba maiM apane pUrNa hue manoratha ( zakuntalA aura apane putra ko prApti ) kA abhinandana (prazasA ) kyoM na karU~ ? / ( bAlaka ko uThAkara chAtI se lagAtA hai ) / dUsarI tApasI-he suvrate ! Ao caleM, aura aparAjitA mahauSadhi Adi ke isa vRttAnta ko tapasvinI (duHkhiyA, becArI ) zakuntalA ko jAkara sunaaveN| (donoM jAtI haiN)|
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ 504 abhijJAnazAkuntalam- [saptamobAlaH-muJca maM, muJca maM, ambAe saAsaM gamissaM / [ muzca mAM, muzca mAma / ambAyAH sakAzaM gamiSyAmi ] / rAjA--putra ! mayaiva saha mAtaramabhinandiSyasi / bAla:--dussanto mama tAdo, Na tu tumaM / / [ duSyanto mama tAto, na khalu tvam ] / rAjA--eSa vivAda eva mAM pratyAyayati / (tataH pravizatyekaveNIdharA zakuntalA ) / zakuntalA--( savitarkama-) viArakAle vi paiditthaM savvadamaNassa osahiM suNia Na me AsaMso attaNo bhaaadheesuN| adhavA jadhA sANumaIe meM AcakkhidaM tadhA sambhAvIadi edN| (savitarka-) vikArakAle'pi prakRtisthAM sarvadamanasya oSadhiM zrutvA na me AzaMsA''tmano bhAgadheyeSu / athavA yathA sAnumatyA me AkhyAtaM eSa vivAdaH = 'na me tva'mityAdi tvatkathanameva / pratyAyayati = nizcAyayati / vikArakAle = anyena grahaNe sarparUpatAprAptyavasare'pi / prakRtisthAM = yathAvasthitAmeva / sarpabhAvamaprAptAm / AzaMsA = 'ayaM me patiH' 'bhUyo mAM patirgrahISyatIti bAlaka-mujhe chor3o, mujhe chodd'o| maiM to merI mAtA ke pAsa jaauuNgaa| rAjA-he putra ! mere sAtha hI apanI mAtAke pAsa calakara use Anandita krnaa| bAlaka-mere pitA to 'duSyanta' haiM / Apa mere pitA nahIM haiN| rAjA-yahI vivAda ( duSyanta merA pitA hai-yaha tumhArA kahanA) hI mujhe vizvAsa dilA rahA hai, ki maiM hI terA pitA huuN| kyoMki merA hI nAma duSyanta hai| [eka veNI ( khule hue evaM eka meM lipaTe hue kezoM kI jaTA) ko dhAraNa kie hue zakuntalA kA praveza] / (pati ke viyoga meM striyA~ eka veNI = kezoM kI eka jaTA hI banAkara zira para rakhatI thI / ziraH snAna va taila Adi se bAloM kA saMskAra nahIM karatI thI-yaha prAcIna prathA thii)| __ zakuntalA-( vicAra karatI huI ) 'pitA-mAtA ke sivAya dUsare manuSya se uThAI jAne para sarpapUrNa ho jAne vAlI, sarvadamana ke hAtha meM bandhI huI aparAjitA oSadhi unake uThAne se bhI vikAra ko prApta nahIM huI' yaha bAta sunakara bhI mujhe to mare bhAgya para ( isa bAta para ) bharosA nahIM hotA hai-ki Aryaputra
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 505 tathA sambhAvyate etat / rAjA-(zakuntalAM vilokya, saharSakhedam-) aye ! seyamatrabhavatI shkuntlaa!| vasane paridhamare vamAnA, niyamakSAmamukhI, dhRtaikvenniH| atiniSkaruNasya zuddhazIlA, ___ mama dIrgha virahavrataM bibharti // 21 // pratyAzA / bhAgadheyeSu = bhAgyeSu / yathAkhyAtaM = rAjJo virahavaiklavyam / etat = duSyantAgamanam / duSyantasamAgamaH / [atra-samayanAmakamaGgaM, duHkhavigamAt ] / vasane iti / paritaH = srvtH| dhUsare = maline / vasane = vastrayugalaM / vasAnA = dadhAnA / niyamaiH kSAmaM mukhaM yasyAH sA = vratAdiniyamA''caraNazuSkavadanA / dhRtA ekA veNiryayA sA dhRtaikaveNiH = ekvennidhaarinnii| jaTIbhUtakezadhAriNI / veNiH = kezabandhabhedaH / patipravAse strINAmekA veNirbhavatIti smaacaarH| ata eva zuddhaM zIlaM yasyAH sA-zuddhazIlA = shuddhsvbhaavaa| sadAcArA / atiniSkaruNasya = Rgsya, kaThorahRdasya / mama = matsambandhi / dIrgha = bahukAlavyApi / virahasya vrataM, viraha eva vrate vA = virahaniyamaparipAlanaM / virahiNIvratam / bibharti = dhatte / kurute / [ sandhirnAmAGgam / rUpaka-kAvyaliGga-svabhAvoktyanuprAsAH / 'mAlabhAriNI vRttam' ] // 21 // mere bhartI (daSyanta) svayaM hI majhe lene yahA~ A gae haiM ! / athavA sAnumatI ne mujhe unake pazcAttApa aura viraha dazA kA jo vRttAnta sunAyA thA, usase to yaha bAta sambhava ho bhI sakatI hai| rAjA-(zakuntalA ko dekhakara harSa aura kheda ke sAtha-) hA! yahI vaha mAnanIyA zakuntalA hai, jo-maile kucele purAne kapar3e pahire hue, niyamoM (vrata, upavAsa Adi) ke pAlana se kSINa aura udAsa mukhavAlI, eka veNI ( jaTIbhUta kezoM) ko dhAraNa kie hue, evaM zuddhazIlA, (pavitra AcaraNavAlI becArI ) karuNAzUnya evaM atyanta nirdayI mere lie mere hI kAraNa se isa prakAra virahiNI vrata kA pAlana kara rahI hai // 21 //
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ 506 abhijJAnazAkuntalam- [saptamozakuntalA--( pazcAttApavivarNa rAjAnaM dRSTvA, savitarkam-) Na kkhu ajautta iva, tA ko eso kidarakkhAmaGgalaM dAraaM me gattasaMsaggeNa dUsedi ! / [( pazcAttApavivarNa' rAjAnaM dRSTvA savitarkam- ) na khalvAryaputra iva / tatka eSa kRtarakSAmaGgalaM dArakaM me gAtrasaMsargeNa dUSayati ? ] / bAla:-( mAtaramupagamya-) amba ! ko eso maM 'puttake'tti sasiNehaM AliGgadi ? / [ (mAtaramupagamya-)amba ! ka eSa mAM 'putrake ti sasnehamAliGgati ? ] / rAjA-priye ! krauryamapi me tvayi prayuktamanukUlapariNAmaM saMvRttama / tadahamidAnIM tvayA pratyabhijJAtamAtmAnamicchAmi / pazcAttApena = anutApena / vivaNe = kiJcidviparItarUpam / malinarUkSavarNam / Aryaputra iva na khalu = nA'yam / duSyantasadRzo nA'yam / kRtaM rakSaiva maGgalaM yasya taM = kRtarakSAsaMskAravizeSaM / gAtrasaMsargeNa = AliGganena / dUSayati = apavitratAM nayati / ___ tvayi prayuktaM = tvAmadhikRtya kRtam / kraurya = zAThyam / anukUlaH pariNAmo yasya tat = abhISTaphalapradaM / yathA mayA na tvaM pratyabhijJAtapUrvA, tathA tvayA'dyAhaM na pratyabhijJAta iti ucito daNDa idAnI me saMvRtta ityabhiprAyaH / pratyabhijJAta zakuntalA-(pazcAttApa se vivarNa malina aura udAsa mukha rAjA ko dekhakara, vicAra karatI huI) yaha to Aryaputra ( mere pati) nahIM mAlUma hote haiM / to phira yaha kauna hai, jo rakSA vidhAna se rakSita mere putra ko apanI goda meM lekara isa prakAra apane zarIra ke saMparka se apavitra kara rahA hai ? / bAlaka-(apanI mAtA ke pAsa jAkara ) mA~! yaha kauna hai, jo mujhe 'putra' 'putra' kahakara bar3e prema se apanI chAtI se lagA rahA hai / rAjA-he priye ! maiMne tere sAtha jo karatA kA vyavahAra kiyA thA, usake anurUpa hI yaha pariNAma huA hai| arthAt-usa samaya jaise maiMne tumhe nahIM pahicAnA thA, isI prakAra aba tuma bhI mujhe nahIM pahicAna rahI ho| ataH mujhe apane kie kA ucita hI daNDa mila gyaa| ataH aba to mujhe phicaano| maiM hI vaha duSyanta haM, jisane tumArA usa samaya pratyAkhyAna kiyA thA / aba maiM hI tumase apane svIkAra karane kI (apane pahicAnane kI ) prArthanA va icchA karatA huuN| 1 'na khalu Aryaputro'yam' pA0 / 2 'pazyAmi' / /
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'Gka] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 507 zakuntalA-(svagatam-) hiaa ! samassasa samassasa / paharima pariccattamacchareNa aNukampidahmi devveNa / ajauo evva eso / .[ ( svagataM-- ) hRdaya ! samAzvasihi, samAzvasihi / prahRtya parityaktamatsareNA'nukampitA'smi daivena / Aryaputra eva eSaH] / rAjA-priye ! smRtibhinnamohatamaso, _ diSTyA pramukhe sthitA'si me sumukhi ! / uparAgAnte zazinaH, . samupaMgatA rohiNI yogam // 22 // .. mAtmAnamicchAmIti prArthayate / sa evAhaM duSyantaH, priye ! paricinu mAmiti prArthaneyam / parityakto matsaro yena tat tena = tyaktavirodhena / anukUleneti yAvat / 'matsaro'nyazubhadveSe' ityamaraH / daivena = bhAgyena / 'khalveSa'iti prtybhijnyaa| Anando nAma sandhyaGgaM, manorathaprAptaH / smRtIti / sumukhi ! = he suvadane ! diSTayA = saubhAgyena / smRtyA bhinnaM moha evatamo (mohastamaiva = rAhurivavA) mohatamo yasya tasya-smRtibhinnamohatamamaH = smaraNA'pagatamohAndhakArasya / me = mama / pramukhe = sNmukhe| sthitA'si / tannUnamuparAgasyAnte = grahaNA'nte / rohiNI = nakSatrabhedaH / zazinaH = svakAntasya candramasaH / yoga = saMyogam / upagatA = prAptA / 'tamastu rAhuH svarbhAnuH', iti, 'tamisra ___ zakuntalA-he hRdaya ! dhairya dhara, thor3A dhairya dhara / pahile to daiva (vidhAtA, darbhAgya ) ne mere Upara prahAra kiyA thA, para aba to usI daiva ne ( bhAgya ne) mere se matsara (dveSa) karanA chor3akara, mere Upara yaha dayA dikhAI hai| ye Aryaputra ( mere pati ) hI haiN| rAjA-he priye ! he sumukhi ! terI punaH yAda (smaraNa) AjAne se, jisakA bhrama dUra hogayA hai, aise mere sAmane hI Aja tuma upasthita ho-yaha bar3e harSa kI bAta hai| 1 'samupagatevA''zu rohiNI yoga'miti kvacitpAThaH /
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ *rammam 508.. abhijJAnazAkuntalam- [saptamo zakuntalA-( saharSa-) jaadu jaadu aJcautto (-ityaddhoMke bASpasannakaNThI viramati ) / [(saharSa-) jayatu jayatvAryaputraH (iyokte bASpasannakaNThI viramati)] | rAjA-priye / bASpeNa pratiruddhe'pi jayazabde, jitaM mayA / yatte dRSTamasaMskAra-pATaloSThapuTaM mukham // 23 // bAlaH-amba ! ko eso ? / / [amba ! ka eSaH 1] / . timiraM tamaH' iti, 'uparAgo graho rAhagraste vindau ca, pUSNi ce tyamaraH / grahaNAnte candramasaH svakAntayA rohiNyA saha sambandha iva mayA saha tvatsamAgamo. 'yamiti bhAva: [ anuprAsaH / nidarzanA / dRSTAntaH / 'AryA' ] // 22 // bASpeNeti / bASpeNa = harSAzrabhiH / jayazabde = 'jayatu jayatu' iti zabde / pratiSiddhe'pi = avaruddhe'pi / mayA jitaM = vijaya eva me jaatH| yat = yasmAt / asaMskAre'pi = prasAdhanalepanAdivarjane'pi, pATala oSThapuTo yatra tat-asaMskArapATaloSThapuTam = akRtrimA'ruNaprabhodbhAsitoSThapuTalalitaM / yadvA'saMskAramalinavau~ThapuTam / te = tava / mukhaM / dRSTam = mayA'valokitam / zvetaraktastu pATala:' itymrH| akRtrimA'ruNaprabhAbhAsitamalinavargoSThapuTa vA tvanmukhaM vilokya kRtArtho'smIti bhAvaH / [ virodhA''bhAsa: / kAvyaliGgam | anuprAsaH] // 23 // (candra) grahaNa ke bAda candramA se rohiNI ke samAgama kI taraha ho Aja mere se tumArA yaha samAgama ho rahA hai // 22 // zakuntalA---(bar3e harSa ke sAtha) Aryaputra kI jaya jayakAra ho (isa vAkya ko AdhA bolakara hI A~suoM se galA bhara jAne se, usakI bolI ruka jAtI hai)| rAjA-he priye ! tumAre jaya jayakAra ke zabda ke A~suoM se ruka jAne para bhI, saMskAra ( banAva, zRGgAra ) se zUnya, mujhAe hue, virahase pANDuvarNa (yA gulAbI) oThoM se yuktatere isa mukha ko dekhakara hI maiMne vijaya prApta kara lI // 23 // bAlaka-mA~ ! yaha kauna hai ? / .
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 509 zakuntalA-vaccha, de bhAadheAI puccha / .[vatsa ! te bhAgadheyAni pRccha / ] rAjAsutanu ! hRdayAtpratyAdezavyalIkamapaitu te, kimapi manasaH saMmoho me tadA balavAnabhRt / prabalatamasAmevaMprAyAH zubheSu hi vRttayaH, . srajamapi zirasyandhaH kSiptA dhunotyahizaGkayA // 24 // (-iti pAdayoH patati ) / te bhAgadheyAni = svaM bhAgyaM / tava saubhAgyamevedamiti bhAvaH / yadvA-yena duradRSTena tAtaputrayorapyevamaparicayastadeva svaM bhAgyaM mntrysvetyaashyH| sutanviti / mutanu ! = he kRzAGgalatike ! / testava / hRdayAt = manasaH / pratyAdeza eva vyalIkam = matkRtapratyAkhyAnajanitA'prItiH / manyurvA / apaitu = gacchatu / 'vyalIkaM tvapriye'nRte' ityamaraH / yataH-tadA = tatkAle / yadA mayA tava pratyAkhyAnaM kRtaM tadA / kimapi = alaukikaH kopi / balavAn / saMmohaH = ajJAnam / me abhUt = jAtam / prabalaM tamo yeSAnteSAM-prabalatamasA = balavadajJAnA''vRtamanasAm / zubheSvapi = svazubhapradeSvapi vastuSu / evaMvidhAH = IdRzyaH / tnniraakrnnaatmikaaH| pravRttayaH- vyaapaaraaH| dRzyante / tathAhi-andhaH-zirasi, kSiptAM = nihitAM / srajamapi = mAlAmapi / ahizaGkayA = sarpabhrAntyA / dhunoti = zakuntalA he vatsa ! apane bar3he hue saubhAgya se hI isa bAta ko pUcha / arthAt-terA Aja bar3A saubhAgya hai, jo tere ye pitA tere sAmane upasthita * / __ rAjA-he sutanu, he sundari ! tere hRdaya se mere dvArA kie gae pratyAkhyAna kI vaha apriya bAta nikala jAnI caahie| kyoMki usa samaya mere mana meM na mAlUma kaise akAraNa balavAn (jabaradasta) moha utpanna ho gayA thaa| aura ajJAna se AvRta citta vAle manuSyoM kI cittavRttiyA~ apanI kalyANakArI vastu 1 kvacinna /
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ 510 abhijJAnazAkuntalam- [saptamozakuntalA utthedu ajautto / pUrNa me suhappaDibandhoM purAkidaM tesu diasesuM pariNAmamuhaM Asi, jeNa sANukkoso vi ajautto * mai viraso sNvutto| [uttisstthtvaaryputrH| nUnaM me sukhapratibandhakaM purAkRtaM teSu divaseSu pariNAmamukhamAsIt , yena sA'nukrozo'pyAryaputro mayi virasaH sNvRttH]| . (rAjA-uttiSThati ) / zakuntalA-adha kadhaM ajautteNa sumarido dukkhabhAI ave jaNo ? [ atha kathamAryaputreNa smRto duHkhabhAgyayaM janaH ?] / / tiraskaroti / [dRssttaantH| bhrAntimAn / arthAntaranyAsaH / kAvyaliGgaM vA / prasAdo nAma sandhyaGgam / anunayo nAma bhUSaNaJca / 'hariNI vRnam' ] // 24 // sukhasya pratibandhakaM = sukhavilopi / purAkRtam = adRSTaM / teSu divaseSu = yadA bhavatA'haM tiraskRtA tadAtve / pariNAmamukhaM = phalonmukhaM / sAnukrozaH = kRpAparo'pi / virasaH = kruurH| duHkhaM bhajati, tacchIlaH duHkhabhAgI = meM bhI isI prakAra viparIta jJAnavAlI ho jAtI haiM, jaise andhA manuSya apane zira meM kisI ke dvArA pahinAI gaI mAlA ko bhI sA~pa samajhakara dUra pheMka detA hai / ataH ajJAna ke hI kAraNa maiMne usa samaya tumArA pratyAkhyAna kara diyA thaa| use aba tuma apane mana se bilakula nikAla do aura usa bAta ko tuma bhUla jAo // 24 // .. (rAjA-zakuntalA ke pairoM meM par3atA hai)| zakuntalA-he Aryaputra ! Apa uThie / una dinoM (usa samaya) mere sukha kA pratibandhaka jarUra koI pUrvakRta pApa hI udaya ho gayA thA, jisase isa prakAra atyanta dayAlu svabhAva ke hote hue bhI Apane mere prati itanI udAsInatA dikhalAI thI, aura merA parityAga kara diyA thaa| [rAjA-uThatA hai / zakuntalA--acchA to phira Apane isa dukhiyA kA smaraNa kaise kiyA ? / arthAt-mujhase kie hue vivAha kI bAta Apako kaise yAda AI ? / /
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam rAjA-ur3a taviSAdazalyaH kAyaSyAmi / mohAnmayA sutanu ! pUrvamupekSitaste, - yo vASpavinduradharaM parivAdhamAnaH / taM tAvadAkuTilapakSmavilamamadya kAnte ! pramRjya, vigatAnuzayo bhavAmi // 25 // (- iti yathoktaM karoti ) / zakuntalA-(pramRSTavASpA aGgulIyakaM vilokya-) ajautta ! taM evaM aGgulIaaM ? / duHkhabhogazIlaH / uddhRtam = utkhAtaM viSAda eva zalyaM yenAsau tathA = vyapagatazokazaGkuH / pUrva tvadvASpamArjanena sukhato bhUtvA tataH kathayiSyAmItyAzayaH / mohAditi / sutanu ! te = tava / adharam = adharoSThaM / bAdhamAnaH = Avilayan / yaH-bASpasya binduH = azruvinduH / azrapravAhaH / mohAt = ajJAnAt / upekSitaH = na tadA mayA gnnitH| na primRssttH| tam-A = ISat / kuTileSu-pakSmasuvilagam = ISadvakranetralomasaMsaktaM-bASpaM / tAvat = prathamaM / pramRjya = apanIya / vigato'nuzayo yasyA'sau tathA = vyapagatasantApaH / bhaveyam / prathamaM te'zru pramRjya, vigataviSAdo bhUtvA, pazcAtsakalaM vRttaM te kathayiSyAmIti bhAvaH / [ kAvyaliGgam / anuprAsaH / 'vasantatilakA vRttam' ] // 25 // yathoktamanutiSThati = azru parimASTi / tat = pUrva maddhastasthaM sat prabhraSTam / rAjA-apane hRdaya ke zalya ko pahile ukhAr3a kara (tere AMsuoM ko pahile poMchakara ) phira isa bAta ko maiM tumase khuuNgaa| kyoMki he sutanu = he kRzAGgi! pahile to tere adhara para girane vAle ina A~suoM ke binduoM kI maiMne moha (ajJAna) se upekSA kI thii| he kAnte ! aba unhIM azrabinduoM ko, jo tere ISat kuTila A~khoM ke pakSma ( baraunI, bAphaNa) ke agrabhAga meM lage hue haiM-unako, poMcha kara ho maiM pazcAttApa aura zoka se chuTakArA pAU~gA // 25 // [zakuntalA ke A~suoM ko apane hAtha se poMchatA hai ] zakuntalA-[ rAjA ke hAtha se A~sU poMche jAte samaya usa aMgUThI
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ 512 wwwwwwwww abhijJAnazAkuntalam- saptamo[ Aryaputra ! tadetadaGgulIyakam ?] / rAjA-atha kim / asyA'dbhutopalambhAnmayA smRtirupalabdhA / . zakuntalA-visamaM kidaM kkhu imiNA jaM tadA ajauttassa paJcAmaNakAle dullahaM aasi| [viSamaM kRtaM khalvanena, yattadA''ryaputrasya pratyAyanakAle durlabhamAsIt / rAjA-tena hi RtusamAgamacihna pratipadyatAM latA kusumam / zakuntalA--Na se vissasemi, ajautto jjeva NaM dhAreda / [ nA'sya vizvasimi / Aryaputra evainaddhArayatu] / adbhutaupalambho'sya, tasmAt = atarkitopalambhAt / pratyAyanakAle = vishvaasjnnsmye| Rtviti / RtusamAgamacihnaM kusumaM yathA latA dhatte, tathA matsamAgamacihna mamedamaGgulIyakametahiM bhavatI dadhAtviti vttelito'rthH| ko dekhakara, pahicAna kara-] he Aryaputra ! kyA yaha vahI aMgUThI hai ? / (jo pahile mere hAtha se jala meM gira gaI thii)| rAjA-hA~, yaha vahI aMgUThI hai| aura akasmAt Azcaryajanaka rUpa se hI isake milane para mujhe tumArA smaraNa huA | zakuntalA-isa aMgaThI ne usa samaya bahuta hI kaThina ( anucita ) kAma kiyA thA, jo Aryaputra ko ( Apa ko ) vizvAsa dilAne ke samaya mujhe durlabha ho gaI thii| rAjA-to Rtu ke samAgama ke cihna svarUpa latA jaise puSpoM ko dhAraNa karatI hai, usI prakAra mere sAtha samAgama ke phala svarUpa tuma bhI isa aMgUThI ko aba apane hAtha meM dhAraNa karo / zakuntalA-maiM isa aMgaThI kA vizvAsa nahIM karatI huuN.| ise to aba Apa hI dhAraNa krie|
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] 33. abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 513 - (tataH pravizati maatliH)| mAtali:--diSTayA dharmapatnIsamAgamena, putramukhadarzanena ca aayumaanvrddhte| rAjA-abhUtsampAditasvAduphalo me bhanorathaH / mAtale! na khalu vidito'yamAkhaNDalasyA'rthaH syAt ? / __mAli:-( sasmitam-) kimIzvarANAM parokSam ? / ehi bhagavAn mArIcaste derzanaM vitrti| rAjA-priye ! avalambyatAM putrH| tvAM puraskRtya bhagavantaM drssttumicchaami| asya = aGgulIyakasya / [ 'paribhASaNaM' nAma sandhyaGgamatra ] / dRSTayA = bhAgadheyena / 'daivaM diSTaM bhAgadheya'mityamaraH / varddhate = zobhate / (Apako badhAI hai)| [prathanaM nAma sandhyaGgametat , mAtalipravezAt / __sampAditaM-niSpanna svAduphalaM yasyAsau-sampAditasvAduphala: snyjaatmdhurphlH| manorathaH = abhilASaH / AkhaNDalaH = indraH / 'AkhaNDalaH sahasrAkSaH' ityamaraH / IzvarANAM = prabhUNAM / parokSam = aviditaM / kiM ? / na kimapItyAzayaH / darzanaM vitarati = dadAti / avalambyatAM = svAGke gRhyatAM / tvAM puraskRtya = tvAmagre kRtvA / [indra ke sArathi-mAtali kA praveza] / mAtali-bar3e harSa kI bAta hai, ki Apa apanI dharmapatnI ko pAkara aura apane putra ke mukha ko dekhakara, Aja harSAnvita ho rahe haiN| ataH Apako badhAI hai| rAjA-Aja mere manoratha rUpI vRkSa ke yaha mIThA phala lagA hai / he mAtale ! bhagavAn indra ko to yaha bAta kadAcit abhI mAlUma nahIM hogI ? / mAtali-(musakarAkara ) IzvaroM se kyA bAta chipI hai ? / arthAt - unako to yaha bAta pahile hI mAlUma ho cukI hai| acchA, aba Aie! bhagavAn mArIca ( kazyapa jI ) Apako apane darzanoM kA avasara de rahe haiM / rAjA-he priye ! apane isa putra ( bAlaka ) ko goda meM lekara mere sAtha clo| tumako Age karake (sAtha le karake) hI maiM bhagavAn kazyapajI ke darzana karanA cAhatA huuN| : 1 'darzanamicchati', 'darzanaM yacchati' pA0 /
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ 514 abhijJAnazAkuntalam [saptamozakuntalA--lajjemi kkhu ajautteNa saddhaM guruaNasamIvaM gantum / [lajje khalvAryaputreNa sAddhaM gurujanasamIpaM gantum ] / rAjA--AcaritavyametadabhyudayakAleSu / tadehi tAvat / . . (-iti sarve parikrAmanti ) / ( tataH pravizatyadityA sahAsanopaviSTo maariicH)| mArIca:-( rAjAnamavalokya-) dAkSAyaNi ! putrasya te raNazirasyayamagraMyAyI, 'duSyanta' ityabhihito, bhuvanasya bhartA / cApena yasya vinivartitakarma jAtaM, tatkoTimatkulizamAbharaNaM maghonaH // 25 // gurusamIpaM = maariicsNnidhau| etat = bha; sahaiva gurujndrshnm| Acaritavyam = avazyaM karaNIyam / Avazyakam / abhyudayakAleSu = maGgalotsaveSu / __dAkSAyaNi = he dakSatanaye adite!| putrasyeti / duSyanta ityabhihitaH = duSyanta iti nAmnA viditaH / bhuvanasya bhartA = bhUmaNDalapAlako rAjA / ayaM te tava / putrasya = indrasya / raNazirasi = yuddhabhUmau / agrayAyI = agresaraH / agraNIrasti / yasya zakuntalA-mujhe to Apa ke sAtha gurujanoM ke pAsa jAte hue lajjA A rahI hai| rAjA-utsava aura Ananda ke samaya to yaha kArya ( pati patnI ko sAtha hI gurujanoM kA darzana ) karanA caahie| isa lie tuma bhI mere sAtha hI clo| saba-calate haiN| [ aditi ke sAtha Asana para baiThe hue mArIca kazyapa jI kA praveza | mArIca-(rAjA ko dekhakara apanI strI se-) he dakSaputri adite ! dekho yuddha meM tere putra indra ke sAtha Age Age calane vAlA, duSyanta nAma se jagat meM prasiddha, pRthvI kA cakravartI rAjA yaha tere sAmane upasthita haiM / jisake
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ anwwwwwwwwwww anwar 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATokA-virAjitam 515 aditiH-sambhAvaNIappahAvA se aakidii| [smbhaavniiyprbhaavaa'syaa''kRtiH]| mAtali:-~-AyuSman ! etau putraprItipizunena cakSuSA divaukasAM pitarAvAyuSmantamavalokayataH ! / tadupasarpa / cApena = dhanuSA / tat = jagadviditamAhAtmyaM / maghonaH = indrasya / koTimat = zatakoTi / ( 'sau pahaladAra' ) / kulizaM = vajaM / vinivartitaM karma yasya tat = samAptasvakArya sat, AbharaNamAtrameva jAtaM / bhUSaNarUpatayaiva kevalaM vajramindrahaste tiSThati, tatkAryamasuravijayarUpantu etaddhanuSaiva samprati kriyate iti bhAvaH / [ udAttaM / rUpakam / anuprAsazca / 'vasantatilakA vRttam' ] // 26 // ___sambhAvanIyaH prabhAvo yasyAH sA prabhAvazAlinI / AkRtiH = mUrtiH / rUpam / AkRtyaiva jJAyate mahAnubhAvo'yamityAzayaH / putre yA prItistasyAH pizuna, tana putraprItipizunena = putravatsnehaM tvayi sUcayatA / divAkasAM= devAnAM / pitarau = aditikazyapau / upasarpa= nikaTaM gcch| 'pizunau khalasUcakau' itymrH| dhanuSa se hI apane ( vajra ke ) karttavya kAryoM kI-asuroM ke vadha kI-siddhi ho jAne se, saupahaladAra vaha iMdrakA vajra-aba indra ke lie zobhAmAtra-phalaka eka AbhUSaNa kI taraha hI ho rahA hai / arthAt-indra ke vajra kA kAma haidaitya, dAnava, asuroM ko mAranA, usa kArya ko to aba isa rAjA kA dhanuSa hI kara rahA hai, ataH aba vajra ke lie koI kArya to karane ko rahA nahIM hai, ataH vaha vajra to aba indra kA eka prakAra se AbhUSaNa hI ho rahA hai, Ayudha nahIM rhaa| kyoMki-usase aba indra ko koI kAma to lenA nahIM par3atA hai // 26 // aditi-ThIka hai| isakI AkRti se mAlUma hotA hai, ki-yaha koI prabhAvazAlI puruSa hai| mAtali he AyuSman ! dekhie, putra kI taraha prIti ( putra meM jaisA sneha hotA hai, usI prakAra ke sneha ) kI sUcanA dene vAle apane netroM se ye devatAoM ke mAtA-pitA ( aditi aura kazyara ) Apako dekha rahe haiM / bhavaH Apa inake nikaTa calakara inako praNAma karie /
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam [ saptamorAjAmAtale ! ( etau-) pAhuAdazadhA sthitasya munayo yattejasaH kAraNaM, bhartAraM bhuvanatrayasya suSuve yadyajJabhAgezvaram / yasminnAtmabhuvaH paro'pi puruSazcakre bhavAyA''spadaM, __ dvandvaM dakSa-marIcisambhavamidaM tatsraSTurekAntaram ? // 27 // prAhuriti / / yat-dvandva = mithunaM / dvAdazadhA sthitasya = dvAdazAtmakasya / tejasaH = Adityasya sUryasya / 'dvAdazAtmA divAkaraH' ityamaraH / kAraNaM = nidAnaM / banakamiti yAvat / munayaH = RSayaH / prAhuH / kiJca yat = dvandvaM-bhuvanatrayasya = trailokyasya / bhartAraM = pAlakaM / yajJabhAgAnAmIzvaraM = devarAjamindraM / suSuve = janayAmAsa / kiJca yasmindvandve AtmabhuvaH = brahmaNo'pi / paraH = zreSThaH / puruSaH = viSNuH / bhavAya = lokakalyANAya / AspadaM = pratiSThAM / cakre = cakAra / vAmanarUpeNAvatatAreti yAvat / tat = tathA prasiddham / sraSTuH = brahmaNaH / ekamantaraM yasya tattatheti / brahmaNA kazyapasya ekena marIcinA vyavadhAnam / evam aditezca brahmaNA ekena dakSeNa vyavadhAnamiti kathanAtparamaM pavitratvaM sUcitamanayoM: / dakSa rAjA-he mAtale! . jisako-RSi-munigaNa bAraha mahInoM ke tejasvI bAraha sUryoM kA kAraNa (janaka ) kahate haiM, tathA tInoM loka ke pati aura yajJa ke bhAga ke Izvara bhagavAna indra ko bhI jisane janma diyA hai, aura saMsAra ke kalyANa ke lie parama puruSa ( puruSottama viSNu = vAmana ) bhI jisake yahA~ Akara avatIrNa hue haiM, tathA dakSa aura marIci se utpanna ( dakSa se utpanna aditi, marIci se utpanna kazyapa), tathA brahmA jI se eka hI pIDhI bAda utpanna huI, jo yugala jor3I saMsAra meM prasiddha hai, kyA vahI jor3I yaha donoM hai ? / ___ arthAt- brahmAjI ke putra dakSa kI putrI-aditi, aura brahmA jI ke putra marIci ke putra-kazyapajI, ina donoM kI jo jor3I saMsAra meM prasiddha hai, aura jisase bAraha rUpa se sthita jagadvidita tejasvI bAraha sUrya utpanna hue haiM, aura trailokya ke prabhu, tathA yajJa ke bhAgoM ke bhoga karane vAle bhagavAn indra bhI
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 517 mAtali:-atha kim / rAjA-(praNipatya-) ubhAbhyAmapi vAM vAsavaniyojyo duSyantaH praNamati / , mArIcaH-vatsa ! ciraM jIvan pRthivIM pAlaya / aditiH-appadiradho hohi / [apratiratho bhv| (zakuntalA-putrasahitA pAdayoH ptti)| mArIca:-vatse ! AkhaNDalasamo bhartA, jayantapratimaH sutH| AzIranyA na te yogyo, paulomImaGgalA bhava // 28 // marIci-sambhavaM = dakSamarIcijAtaM / dakSamagaMcibhyAM kramazo'ditikAzyapayorutpatteH / dvandvamidaM = mithunamidaM purato vibhAvyate kimiti praznaH / atha kim = om / ( hAM ) / [mAlodAttam / arthAvRttiH / zArdUlavikrIDitam ] // 27 // ___ubhAbhyAm = aditi kazyapAbhyAM / vAsavasya = indrasya / niyojyaH = preSyaH / apratirathaH = bhuvanaikavIraH / jitazatrurvA / AkhaNDaleti / indrasamaH = shkrtulyH| bhartA = ptiH| dussyntH| astyeva / jisake putra haiM aura bhagavAn puruSottama vAmana bhI jinake yahA~ Akara putra rUpa se utpanna hue haiM, vahI strI puruSa kI Adi jor3o ( aditi aura kazyapa ) yaha hai kyA ? // 27 // mAtali-hA~, vizvavandya, tathA devatAoM ke mAtA pitA ye hI donoM haiN| . rAjA-(sASTAGga praNAma karake ) Apa dAnoM ko indra kA AjJAkArI sevaka dupyanta praNAma karanA hai| mArIca-he putra ! tuma dIrghajIvI ho, aura cirakAla taka pRthivo kA pAlana kro| aditi-saMsAra meM tuma bejor3a vIra aura yoddhA ho / [zakuntalA-apane patra ke sAtha unake pairoM meM girakara praNAma karatI hai / mArIca-he putri! indra ke samAna yaha terA pati hai, aura indra ke putra jayanta ke hI samAna 1 'yojyaa'|
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ 518 abhijJAnazAkuntalam - [saptamoaditiH-jAde ! bhattaNo bahumadA hohi / aaJca dIhAU uhaa. pakkhaM alaGkaredu / edha / upavisadha / [jAte ! bhartabahumatA bhava ! ayazca dIrghAyurubhayapakSamalakarotu / etam / upavizatam / (sarve prajApatimabhita upvishnti)| mArIcaH-(ekaikaM nirdizan-) diSTyA zakuntalA sAdhvI, sadapatyamidaM, bhavAn / zraddhA, vittaM, vidhizceti, tritayaM tatsamAgatam // 29 // jayantena = indraputreNa / samaH-sutaH = bharato'pi / astyeva / ataH anyA AzIH = AzIrvAdAntaraM / na te yogyA = nocitaa| 'yojyeti pAThAntaram / kintupaulomIti / paulomI = indraannii| tasyA maGgalamiva maGgalaM-saubhAgyaM yasyAH sA, tathA = sthirasaubhAgyA bhaveti / eSaivA''zIste upayuktetyAzayaH / [upamA / kAjyaliGgam / anuprAsaH] // 28 // jAte = he putri ! / dIrghAyuH = cirajIvI / vatsaH = bhrtH| pAThAntare-- ubhayakulanandanaH = mAtRpitRkulAnandadaH / prajApatiH = kazyapaH / amitaH = ubhytH| ekaikaM = zakuntalAditrayaM / nirdizan = aGgulyA nirdizan / diSTyeti / diSTayA = saubhAgyena / sAdhvI = pativratA / zakuntalA / satapatyamidaM = zobhanaH putro bhrtH| bhavAn = duSyantazca / iti = ityetat / yaha terA putra hai, ataH aba isake sivAya aura kyA AzIrvAda tumako dUM , kitUM bhI indrANI kI hI taraha sthira saubhAgyavatI ho| arthAt-tUM indrANI kI taraha cirasaubhAgyavatI ho-yahI AzIrvAda tere yogya hai| aditi-he putri ! tUM pati kI sadA pyArI ho / yaha baccA bhI donoM kuloM ko (mAtRkula va pitRkulako) Ananda denevAlA ho / Ao, yahA~ baittho| [saba-kazyapajI ke donoM ora baiTha jAte haiM ] / mArIca-(pratyeka ko uddezya karake ) bar3e Ananda kI bAta hai, ki yaha sAdhvI zakuntalA, yaha honahAra putra, aura tuma ( duSyanta )-tuma tInoM kA 1 'ubhayakulanandanaH /
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 519 rAjA--bhagavan ! 'prAgabhipretasiddhiH, pazcAdarzanam' ityapUrvaH khalu vo'nugrahaH ! / kutaH ? udeti pUrva kusumaM, tataH phalaM, ghanodayaH prAk , tadanantaraM payaH / nimitta-naimittakayorayaMkrama stava prasAdasya purastu sampadaH! // 30 // zraddhA = bhktiH| vittaM = dhanaM / vidhiH = zrutyudito maargH| tritayametadekatra samAgataM = militamiva / zraddhayA, dhanena, vidhinA ca militvaiva yajJAdayo dharmA anuSThAtuM zakyante, tatazca paraM padamavApyate iti duSyantasya saubhAgyAtizayo drshitH| [ samAlaGkAraH / nidarzanA ca] // 29 // prAk = darzanAtprAgeva / abhipretasya = manorathasya / siddhiH = prAptiH / pazcAt-darzanam / vaH = yuSmAkam / anugrahaH-prasAdaH / apUrvaH = AzcaryapradaH / tadevAha-udetIti / kusuma = pusspN-vRksse| pUrva prathamam / udeti = udgacchati / tataH = kusumAnantaraM / phalam-udeti / evam-ghanasya = meghasyodayAdanantaraM / payaH = jalamiti-nimittanaimittakayoH = kAryakAraNayoH / ayaM kramaHyaha samAgama-zraddhA, (zakuntalA) dhana (bharata), aura vidhi = zAstrokta vidhAna ( rAjA duSyanta ) kA hI samAgama hai| arthAt-manuSya-dhana, zraddhA aura zAstrokta paddhati ke Azraya se ho yajJa yAga Adi puNyakArya karake svargaAdi paramapadoM ko prApta karatA hai / ataH una tInoM kA ekatra samAgama honA prAyaH durlabha hotA hai / para yahA~ to una tInoM kA samanvaya hama dekha rahe haiM / ataH tumArA tInoM kA yaha yoga jagat ke kalyANa ke lie hI hai // 29 // rAjA-he bhagavan ! kisI ke to darzanoM ke pIche hI phala hotA hai, parantu Apake darzanoM kI to yaha mahimA hai, ki-pahile phalasiddhi ( zakuntalA aura putra kI prApti) aura pIche Apake darzana ! / ApakI kRpA kA (anugraha' kA) yaha apUrva hI krama dekhane meM A rahA hai| kyoMki loka meM vRkSoM meM pahile puSpa Ate haiM, taba una me phala Ate haiM / meghakA Agamana bhI pahile hotA hai, taba varSA hotI hai, yahI kArya kAraNa kA niyama sarvatra
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ 520 . abhijJAnazAkuntalam [saptamo____ mAtali:-AyuSman ! evaM prasIdanti vishvgurvH| rAjA-bhagavan ! imAmAjJAkarI vo,-gAndharveNa vivAhavidhinopayamya,-kasyacitkAlasya bandhubhirAnItAM, smRtizaithilyAt pratyAdizanaparAddho'smi tatrabhavato yuSmatsagotrasya kaNvasya / pazcAdenAm lokavidita eva / tu = parantu / tava prasAdasya = kRpaayaaH| puraH = pUrvameva / sampadaH = phalasampadaH / manorathAH sidhyanti / yato mayA tvadarzanAtpUrvameva svakalatraputrAdisampallabdheti bhAvaH / ['madhura' nAma bhUSaNaM / kriyAdIpakam / atishyoktiH| aprastutaprazaMsA / anuprAsaH / vaMzasthaM vRttam ] // 30 // evam = itthameva / vizvasya guravaH = jagadguravaH / (vidhAtAra' iti pAThesraSTAraH / prajApataya ityrthH)| vaH = yuSmAkam / AjJAM karoti tacchIlA AjJAkarI-tAm = AjJAkAriNIm / imAM = zakuntalAm / upayamya = tayA saha vivAha kRtvA / kasyacitkAlasyeti / 'vigame jAte iti shessH| alpe kAle vyatIte iti yAvat / bandhubhiH= tApasaiH / smRtizaithilyAt - smRtibhraMzAt / pratyAdizan = nirAkurvan / yuSmAbhiH samAnaM gotraM yasya tasya = kazyapasagotrasyakAzyapasya / tatra bhavataH = pUjyasya kaNvasya / aparAddhaH = kRtAparAdhaH / pazcAt = prasiddha hai| arthAt-pahile kAraNa hone se hI pIche hI kArya utpanna huA karatA hai-yahI sarvatra niyama hai| parantu ApakI prasannatA se, Apake darzanoM se pahile hI sukha sampatti kI prApti hotI hai, aura pIche ApakI prasannatA ( Apake darzana) hotI hai / yahI Azcarya hai ! // 30 // mAtali-he AyuSman ! jagat ke guruoM kI = bar3oM kI ( saMsAra ke Adi pitA mAtA kI) prasannatA isI prakAra sadyaH phala denevAlI hai| rAjA he bhagavan ! maiMne ApakI AjJAkAriNI isa zakuntalA ke sAtha gAndharva vivAha kI vidhi se ( donoM kI icchA se ) vivAha karake, kucha kAla ke bAda jaba isake bandhu loga mere yahA~ ise pahu~cAne Ae taba smRti kI zithilatA se ( bhUla se ) maiMne isako tyAga diyA thaa| isa prakAra Apake sagotra ( ApakI santAna ) bhagavAn kAzyapa kaNva kA (zakuntalA ke pitA kA) 1 'vidhAtAraH' - iti paa0| 2 'atrbhvtH'-paa0|
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ wwwwwwwwwwwww 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATokA-virAjitam 521 aGgulIyakadarzanA''rUDhasmRtirUDhapUrvAmavagato'ham / taccitramiva me pratibhAti ! / yathA gaje sAdhu samakSarUpe, tasminnatikrAmati saMzayaH syAt / padAni dRSTvA'tha bhavetpratIti stathAvidho me manaso vikaarH!||31|| nirAkaraNAnantaram / UTapUrvA = pUrva vivAhitAM / tasya = kAzyapasya / duhitaraM = tanayAm / avagataH = smRtavAn / citram = Azcaryam / yatheti / samakSa rUpamAkRtiryasya tasmin-samakSarUpe = pratyakSaviSaye / tasmin = gaje / apakrAmati = gacchati sati / 'gajo neti saMzayaH syAt = 'gajo'yaM nave'ti saMzayaH / 'gajo neti bhrAntirvA bhavet / tu = punH| padAni = hastipadacihnAni, dRSTvA ca / pratItiH = 'gaja evAyamAsI diti nizcayo-yathA syAttathAvidho me manaso vikAraH-cittavibhramo'yamiti citramiva me bhAtIti smbndhH| yadvA-samakSarUpe 'gajo na veti sandehaH, apakrAmati = calati sati tu, taccaraNacihnaM dRSTvA gaja iti yathA nirNayaH-ityanvayaH / ___sAkSAdupasthitAyAM tvasyA bhramaH, asyA aGgulIyakena ca tannivRttiriti prakRte'pi yojanIyam / [ nidarzanA'nuprAsaH / upajAtiH ] // 31 // maiMne bahuta bar3A aparAdha kiyA hai| phira isa aMgaThI ko dekhakara mujhe smaraNa huA, ki-maiMne zakuntalA se avazya vivAha kiyA thaa| yaha bAta mujhe bar3I hI Azcaryajanaka mAlUma ho rahI hai / kyoMki merA yaha mana kA vikAra (bhUla) to aisA hA vicitra hai, jaise kisI ko sAkSAt hAthI ko sAmane se jAte hue ko dekhakara bhI yaha hAthI hai, yA nahIM' yaha sandeha ho jAe, aura phira usa hAthI ke pairoM (khoja, padacihnoM) ko dekhakara yaha smaraNa ho, ki-'vaha hAthI hI thA, merI hI bhUla thI, jo maiMne usa hAthIko nahIM pahicAnA' / ataH yaha kyA bAta thI ? / kRpayA merA sandeha dUra karie // 13 //
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ 522 wwwwww abhijJAnazAkuntalam- [saptamomArIcaH-vatsa ! almaatmaa'praadhshngkyaa| saMmoho'pi tvayyupaMpanna eva / zrUyatAm rAjA--avahito'smi / mArIcaH-yadaivA'psarastIrthAvataraNAtpratyAkhyAnaviklavAM zakuntalAmAdAya dAkSAyaNImupagatA menakA, tadaiva dhyAnAdavagatavRttAnto'smi'durvAsasaH zApAdiyaM tapasvinI sahadharmacAriNI tvayA pratyAdiSTA / nAnyatheti / sa caa'ngguliiykdrshnaa'vsaan:-'iti| AtmanaH-aparAdhasya zaGkayA = AzaGkayA / alaM = na prayojanaM / saMmohaH = bhrAntiH, sandeho vaa| tvayi anupapannaH =na sambhAvyate / tatkathametadata AhazrayatAmiti / 'upapanna' iti pAThe-yukta eva / zApAdihetuvizeSAdityarthaH / apsarastIrthAvataraNAt = apsarastIrthaparisagat / pratyAkhyAnena = nirAkaraNena / viklavAM = vihvalAM / dAkSAyaNIm = aditim / upagatA = prAptA / menakA = zakuntalAmAtA menakA / avagatavRttAntaH = jnyaatvRttaantH| nAnyathA = na vRthaiva / sa:= zApaH / aGgulIyakasya darzanamavasAnaM yasyAsau tathA - aGgulIyakadarzanAvadhiH / mArIca-he vatsa ! isameM ( zakuntalA ko bhUlane meM ) tuma apanA doSa bilakula mata smjho| tumArA vaha moha ( ajJAna) to sahetuka thaa| usakA kAraNa bhI suno rAjA-he bhagavan ! maiM sAvadhAna huuN| Apa kRpayA khie| . mArIca-tumAre dvArA parityAga kI gaI isa zakuntalA ko apsarA tIrtha ke pAsa se jaba isakI mAtA menakA lekara yahA~ AI thI, usI samaya dhyAna lagA kara maiMne isa bAta ko jAna liyA thA, ki-durvAsA ke zApake kAraNa hI apanI dharmapatnI isa zakuntalA kA tumane pratyAkhyAna kiyA hai| aura vaha zApa apanI nAmAGkita aMgaThI ke dekhane taka hI hai| aMgaThI ke dekhane ke bAda vaha zApa apane Apa nivRtta ho jaaegaa| 1'tvayi nA'nupapannaH' paa0|
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 523 rAjA--( socchrAsamAtmagatam- ) eSa vacanIyAnmukto'smi / zakuntalA-(svagatam-) didviA aAraNapaJcAdesI Na ajautto / Na uNa sattaM attANaM sumaresi / adhavA Na sudo suNNahiaAe mae artha saavo| jado sahIhiM accAareNa sandiTThahmi-'so rAA jai tuma Na sumaredi tadA evaM aGgulIaM daMsesi' tti| [(svagataM- ) diSTayA akAraNapratyAdezI naa''ryputrH| na punaH zaptamAtmAnaM smarAmi / athavA na zruto virahazUnyahRdayayA mayA'yaM zApaH / yataH sakhIbhyAmatyAdareNa sandiSTAsmi,-'sa rAjA yadi tvAM na smarati, tadA idamaGgulIyakaM darzayasI' ti] / mArIca:-( zakuntalAM vilokya-) vatse ! viditArthA'si / tadidAnIM sahadharmacAriNaM prati na tvayA manyuH karaNIyaH / pazyavacanIyAt = lokaapvaadaat| [nirNayo nAma sandhyaGgam ] / diSTayA = matsaubhAgyAt / akAraNapratyAdezI = nirnimittaM pratyAkhyAnakArakaH / caritArthA = kRtArthA / saha dharma caratIti-sahadharmacArI = patiH / manyuH = kopaH, zoko vA / 'manyuzokau tu zukUstriyA' mityamaraH / 'manyudainye Rtau krudhi' iti ca koshH| rAjA-( nizcintatA kI sAMsa lekara, manahI mana-) aba maiM apanI panI ke parityAga se honevAle lokApavAda (lokanindA) se mukta huA huuN| zakuntalA-(mana hI mana ) bar3e harSa kI bAta hai, ki-Aryaputra ne yohI ( vinA kAraNa hI ) merA parityAga nahIM kiyA thA, kintu usameM yaha zApa hI kAraNa thaa| parantu mujhe to durvAsA jI ke die hue isa zApakI bAta to smaraNa nahIM AtI hai| kadAcit maiMne pati ke virahase zUnya hRdaya hone ke kAraNa hI isa zApa ko nahIM sunA hogaa| isI lie merI sakhiyoM ne calate samaya mujhe bar3e hI Agraha se kahA thA, ki-'yadi vaha rAjA tere ko na pahicAne, to usake die hue isa aGgulIyaka ( aMgUThI) ko hI paricaya svarUpa use dikhA denA' / mArIca-(zakuntalA ko dekha kara ) he putrI ! aba to tUM apane parityAga 1 'drshyitvymiti'|
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ 524 abhijJAnazAkuntalam- [saptamo zApAdasi pratihatA smRtiloparUkSe, bhartaya'petatamasi prabhutA tavaiva / chAyA na mUrcchati malopahataprasAde, zuddhe tu darpaNatale sulabhAvakAzA // 32 // rAjA-yathA'ha bhagavAn / . zApAdasIti / smRte rodhAdrUkSe = smRtibhrNshaanniraaske| rUkSe = kare / bhartari = svptyau| pratihatA'si = na tvaM padaM kRtavatI / yadvA--zApAdeva patyA tvaM pratihatA'si = nirAkRtA'si / pUrva smRtilopena rUkSe,-idAnIMntu aGgulIyakadarzanAt-apetaM tamo yasmAttasmin = hatAjJAnA'ndhakAre prakRtisthe / bhartari = patyau / tavaiva-prabhutA = svAmyaM, na tu sapatnInAM / yatohi malenopahataH prasAdo yasya tasmin = malaviluptanaimalye darpaNatale / chAyA = pratibimbaM / na mUrcchati = na prkaashte| tu = punaH / zuddha = nirmle| darpaNatale = darpaNodare tu / chAyA / sulabho'vakAzo yasyAH sA-sulabhAvakAzA= spaSTA bhAti / [ anuprAsaH / dRSTAntaH / hetuzcAlaGkArAH / 'vasantatilakA vRttam' ] // 32 // ke sacce kAraNa ko jAna hI gaI hai| ataH aba isake lie zoka, yA apane pati para isake lie kucha bhI krodha mata karanA / dekha durvAsA ke zApa ke kAraNa smRti ke lupta ho jAne se hI pati ke dvArA terA parityAga kiyA gayA thaa| aba usakA vaha smRtibhraMza rUpI ajJAna dUra ho gayA hai / ataH aba tere pati para terI prabhutA punaH akSuNNa hai| maila se svacchatA kA vinAza ho jAne se hI darpaNa meM chAyA nahIM par3atI hai, parantu yadi darpaNa punaH svaccha aura nirmala ho jAe, to usameM chAyA punaH pUrvavat par3ane lagatI hai| ataH aba terA pati ajJAna ke vinAza se nirmala hRdaya ho gayA hai, usameM terI prabhutA punaH vaisI hI akhaNDita ho jAyagI // 32 // rAjA-Apa jo kahate haiM, vaha bilakula ThIka hai ( maiM isa zakuntalA se pUrvavat hI aba prema karatA hU~ ) /
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhinavarAjalakSmIbhASaTIkA-virAjitam 525 mArIca: vatsa ! kaJcidabhinanditastvayA'smAbhirvidhivadanuSThitajAtakarmA putra eSa zAkuntaleyaH ? / rAjA-bhagavan ! atra khalu me vaMzapratiSThA / (-iti bAlaka hastena gRhNAti ) / mArIca:-bhAvinaM cakravartinamenamavagacchatu bhavAn / pazyaturathenAnuddhAtastimitagatinA tIrNajaladhiH, . purA saptadvIpAM jayati vsudhaamprtirthH| ihA'yaM sattvAnAM prasabhadamanAtsarvadamanaH, punaryAsyatyAkhyAM 'bharata' iti, lokasya bharaNAt // 33 // abhinanditaH = smbhaavitH| AdRtaH / vidhivat = vedoditena vidhinaa| anuSThitaM jAtakarma yasyAsau tathA-kRtajAta kamodisaMskAraH / zakuntalAyA apatyaM-zAkuntaleyaH = bhrtH| atra - bharate / vaMzasya pratiSThA = vaMzagauravaM / vaMzAvasthAnaM ca / cakravattinaM = samrAjam / / ratheneti / anuddhAtA, stimitA ca gatiryasya tena-anadAtastimitagatinA = askhalita niSkampagatinA / rathena - syandanena / tIrNA jaladhayo yenAsautIrNajaladhiH = uttIrNasAgaraH / na vidyate pratidvandvI ratho yasyAsau-apratirathaH = pratidvandvivirahitaH / sarvavijayI-san / saptadvIpAM vasudhAM = bhuvaM / purA jayati = jeSyati / 'yAvatpurAnipAtayoleTa' iti purAyoge bhaviSyati laT / 'jambUH, mArIca-he vatsa ! hamAre dvArA vidhivat saba jAta saMskAra kie hue isa zakuntalA ke putra kA tumane abhinandana (prazaMsA, zlAghA, svIkAra ) kiyA, yA nhiiN| rAjA-he bhagavan ! isase hI mere vaMza kI pratiSThA hai / arthAt-mere vaMza kA calAne vAlA yahI hai, aura yahI mere rAjya kA uttarAdhikArI bhI bnegaa| [bAlaka ko apane hAtha se pakar3atA hai, (yA bAlaka kA hAtha pakar3atA hai)] / mArIca-he vatsa ! tuma isako bhAvI cakravartI samajhanA ! ... yaha-kahIM bhI nahIM rukane vAle apane askhalita vegavAn ratha se sAtoM samudroM ko pAra karake, sAtoM dvIpoM se yukta saMpUrNa pRthivI ke maNDala ko jIta 1 'jAtakarmAdikriyaH' pA0 /
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ 526 abhijJAnazAkuntalam- [saptamorAjA--bhagavatkRtasaMskAresarvamasmin vayamAzAsmahe / aditiH-imAe duhidimaNorahasampattIe kaNNo dAva sudaviSyAro karIadu / duhidivacchalA meNaA uNa iha meM pariarantI saNihidA jjeva / [ anayA duhitamanorathasampattyA kaNvastAvacchRtavistAraH kriyatAm / duhitRvatsalA menakA punariha mAM paricarantI saMnihitaiva] / zakuntalA--(Atmagata-) maNogadaM me vAharidaM bhavdiie| [( AtmagataM- ) manogataM me vyAhRtaM bhgvtyaa]| plakSaH, kuzaH, krauJcaH, zAlmaliH, zAka. puSkarau' iti saptadvIpAH / iha = Azrame ca-sarveSAM damanAt-sattvAnAM-jIvAnAM = pIDanAt / sarvadamana ityayaM tava putraH prsiddhH| punaH lokasya bharaNAt-pAlanAdbharata ityAkhyAM yAsyati / [prasAdalakSaNamaGgamupanyastaM / kAvyaliGgAnuprAsau / 'zikhariNI vRttam' ] // 33 // AzAsmahe = AzaMse / sambhAvayAmaH / duhiturmanorathasya sampattyA = putrImanoratha-sampattyA / zrato vistAro yenAsau tathA = jJAtavRttAntaH / mAmupacarantI = matsevAM kurvatI, mtsmiipcaarinnii| tayA tu zrata evaiSa zubho vRttAnta ityaashyH| manorathaH = legA, aura isake sAmane koI bhI zatru nahIM Thahara sakegA, aura yaha advitIya vIra hogA / aura hamAre isa Azrama meM to saba jIvoM kA balAtkAra se damana karane ke kAraNa isakA 'sarvadamana' nAma thA, Age yaha apanI prajA kA accho taraha se bharaNa = pAlana poSaNa karane se 'bharata' nAma se vikhyAta hogaa| ( isI bharata ke nAma se hamArA yaha bhAratavarSa prasiddha huA hai ) // 33 // rAjA-jisakA saMskAra Apake hAtha se huA hai-usase (isa bAlaka se ) maiM ina sabhI bAtoM kI AzA karatA huuN| aditi-apanI putrI ke manorathoM kI siddhi ( pati prApti ) kI sUcanA isake pitA kaNva ko bhI denI caahie| aura apanI putrI ( zakuntalA ) meM vAtsalya aura prema rakhanevAlI yaha menakA to yahA~ merI sevA karatI huI upasthita hai hii| zakuntalA-(mana hI mana ) bhagavatI ne yaha mere mana kI hI bAta kahI hai / arthAt mere pitA kaNva ko bhI isakI sUcanA avazya milanI caahie| 1 'asmin srvmaashaase'| 2 'manoratho me bhaNito' /
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH ] . abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 527 mArIca:--tapaHprabhAvAtsarvamidaM pratyakSaM tatrabhavataH kaNvasya / . rAjA-ataH khalu mamA'natikruddho muniH / mArIcaH--tathA'pyasau duhituH saputrAyAH patyA parigrahapriyamasmAbhiH zrAvayitavyaH / kaH ko'tra bhoH ? / . (pravizya ziSyaH-) ziSyaH--bhagavan ! aymsmi| mArIca:-vatsa gAlava ! madvacanAdidAnImeva vaihAyasyA gatyA tatrabhavate kaNvAya priyamAvedaya-yathA-'putravatI zakuntalA tacchApanivRttau smRtimatA duSyantena prigRhiite'ti| . ziSyaH-yathA''jJApayanti guravaH / (-iti niSkrAntaH ) / mArIcaH-( rAjAnaM prati-) vatsa ! tvamapi sApatyadAraH sakhyuabhilASaH / bhaNitaH= kathitaH / mama hRdaye'pyevamasti yattAto'vagacchatu vRttAntamimAmati bhAvaH / [ kRtirnAmAGgam ] / nAtikruddhaH = nA'tikupitaH / ata eva mAM __mArIca-(yadyapi) apane tapa ke prabhAva se yaha saba vRttAnta pUrA 2 bhagavAn kaNva ko pahile se hI mAlUma hai| rAjA-isI lie bhagavAn kaNva muni ne mere Upara vizeSa krodha nahIM dikhaayaa| mArIca-tathApi putrasahitA apanI putrI zakuntalA kA usake pati ke dvArA punaH svIkAra kara lene kA zubha vRttAnta hameM kaNva ko sunAnA hI hai / bAhara kauna hai ? / [ziSya kA prvesh]| ziSyahe bhagavan ! maiM upasthita hU~, kyA AjJA hai ? / mArIca-he vatsa gAlava ! tuma abhI AkAza mArga se jAkara mero ora se kaNva ko yaha priya vRttAnta sunAo, ki-'putravatI zakuntalA ko usake pati duSyanta ne zApanivRtti ke bAda prasannatApUrvaka punaH grahaNa kara liyA hai|' ziSya-jaisI gurujI kI AjJA / ( jAtA hai)| mAroca-(rAjA ke prati) he vatsa ! tuma bhI apane putra evaM sI ko sAtha lekara
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ 528 abhijJAnazAkuntalam- [saptamo rAkhaNDalasya rathamAruhya svAM rAjadhAnI pratiSThasva / rAjA-(sapraNAmam ) yadAjJApayati bhagavAn / ' mArIcaH-samprati hitava bhavatu biDojAH prAjyavRSTiH prajAsu, tvamapi vitatayajJo vajriNaM prINayA'lam / yugazataparivarttAnevamanyonyakRtyai nayatemubhayalokAnugrahazlAghanIyaiH // 34 // na zaptavAn / viprakRto'pi-svaputrIpratyAkhyAnAt / AkhaNDalaH = indraH / pratiSThasva = gcch| taveti / tava = rAjJo duSyantasya / prajAsu = rASTre / biDojAH = indraH / 'prAjyA vRSTiryasyAsau = prabhUtavRSTiH / bhavatu / kAle prabhUta varSatu / tvamapi-vitatA yajJA yenAsau-vitatayajJaH = vistRtAnekayajJaH / AhRtAnekAzvamedhAdimahAyajJaH / vajriNaM = mahendraM / prINayasva = tarpaya / prasAdaya / ubhayorlokayoranugraheNa zlAghanIyaiH = devalokabhUlokopakAraprazaMsanIyaiH / anyonyasya = parasparasya / kRtyaiH = yajJAdibhiH, suvarSaNAdibhizca / yugAnAM zatasya parivartAn = yugazataparivartAn = anekayugasahasraparivartanAni / nayataM = gamayataM / sahasraM samAH parasparaM prItirbhavatAmastvityAzayaH / 'jayata miti pAThAntaram / [ 'mAlinI vRttam' ] // 34 // . apane mitra indra ke ratha para car3ha kara apanI rAjadhAnI hastinApura ko prasthAna kro| rAjA-(praNAma pUrvaka-) jaisI ApakI AjJA / . mArIca-isa samaya hameM tumako yahI AzIrvAda denA hai, ki-tumAre rAjya meM sadA hI indra yatheccha varSA kare / aura tuma bhI aneka bar3e 2 mahAn yajJoM ko karake indra ko sadA prasanna karate raho / isa prakAra tumArA kArya (prajA meM uttamavRSTi) indra kare, aura tuma indra kA kArya ( yajJa Adi ) karate rho| isI taraha se tuma donoM paraspara donoM lokoM ke upakAra se zlAghanIya apane 2 kAryoM ko saikar3oM yugoM taka (lAkhoM varSoM taka ) karate raho // 34 // '1'jayatamubhayalokA' pA0 /
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH ] 34 abhinavarAjalakSmI-bhASATIkA-virAjitam 529 rAjA-bhagavan ! yathAzakti zreyase yatiSye / mArIcaH-vatsa ! kinte bhUyaH priyamupaharAmi ? / rAjA--ataH paramapi priyamasti ? / tathApyetadastu-(bharatavAkyam- ) pravarttatAM prakRtihitAya pArthivaH, ___ sarasvatI zrutimahatI mahIyatAm / ataH zakuntalAprApterapi, paramapi priyamasti kiM 1 / naivA'stItyarthaH / bharatavAkyaM = naTavAkyam / nATakaprArambhe nAndIvadante'pi sUtradhAreNa paThyate'yamantimazloka ityrthH| pravarttatAmiti / pRthivyA IzvaraH-pArthivaH = rAjA / prakRtihitAya = rASTrarakSAyai, janakalyANAya, pravarttatAm / zrutyA = vedena / mahatI zreSThA-sarasvatI = devavANI / vaidikamArgaH / mahIyatA= vijayatAM / zrutena = zAstrazravaNena, mahatAM% garIyasAM / mahIyasAM = mahAkavInAM vANI 'pravarttatA miti 'zratamahatIti' pAThA rAjA-he bhagavan ! kalyANakArI uttama kAryoM ko ( yajJa Adi ko) yathAzakti sadA hI karate rahane kA yatna maiM kruuNgaa| mArIca-he vatsa / acchA, kaho-isase adhika aura kyA priya vastu tumako hama deM ? / [ isa saputra zakuntalA kI prAptise bhI adhika aura kyA priya upahAra hama tumheM de?] / rAjA- he bhagavan ! isase bhI adhika aura bhalA kyA priya ho sakatA hai ? / arthAt-merI saba se adhika priyavastu zakuntalA to Apa kI kRpA se mujhe yahA~ prApta ho hI cukI hai| isase adhika aura merA priya ho hI kyA sakatA hai| (isI vIca meM nATaka khelane vAlA bharata = naTa isa prakAra AzIrvAda detA hai-) tathApi-yaha bhI ho, rAjA loga prajA ke hita ke kAryoM meM lage raheM / cAroM vedoM se zobhAyamAna bhagavatI zrI sarasvatI jagat meM pUjA ko prApta ho / arthAt vaidika sAhitya, 1 'yadi bhagavAn prasAdaM karttamicchati, tIdamastu bharatavAkyaM' 'yadIha bhagavAn' pA0 / 2 ('bharatavAkyaM'-) 'tathApyetadastu' pA0 / 3 'zratamahatI mahIyasA' paa0|
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ 530 abhijJAnazAkuntalam- [ saptamomamApi ca kSapayatu nIlalohitaH punarbhavaM parigatazatti rAtmabhUH // 35 // ... ( - iti niSkrAntAH srv)| . * iti mahAkavizrIkAlidAsaviracite-abhijJAnazakuntale saptamo'GkaH * (-samAptamabhijJAnazakuntalam ) / ntare'rthaH / parigatA zaktiryasyAsau-parigatazaktiH = srvshktishaalii| zaktisaMvalitaH / AtmanA bhavatItyAtmabhUH = svyNprkaashH| anAdizca / nIlalohitaH = zivaH / 'dhUrjaTinIlalohitaH' ityamaraH / mamApi = sUtradhArasya, kaveH kAlidAsasyeti ca nigUDho'rthaH / punarbhavaM = punarjanma / kSapayatu = naashytu| [atra prazasti ma sandhyaGgam, 'devadvija- nRpAdInAM prazastiH syAtprazaMsana' miti bharatokteH / kriyAdIpakam | anuprAsaH / kriyAsamuccayaH / 'rucirA vRttam' ] // 35 // . iti kailAsavAsi-paNDitaprakANDa-zrIsnehirAmazAstriNAM pautreNa, ___ kai. zrIzivanArAyaNazAstriNAM putreNa, rAjalakSmIgarbhasambhavena, 'nyAyAcArya'-'vyAkaraNAcArya'- darzanAcAryazrIguruprasAdazAstriNA''kalitA'bhijJAna shkuntlaa'bhinvraajlkssmiiH| vedamArga, tathA vaidika dharma kI (panAtanadharma kI) sarvatra vijaya ho / aura ananta zakti cakra sahita svayaMbhU bhagavAn zaGkara mere punarjanma kA nAza kareM / arthAtbhagavAn sAmba ziva kI kRpA se merA janma-maraNa rUpa yaha saMsAra bandhana sadA ke lie chUTa jAe / ( yaha uttarArddhagata antima ukti mahAkavi kAlidAsa kI svayaM apanI prArthanA hai ) // 35 // [saba-yathAsthAna jAte haiM / * abhijJAna zAkuntala kA saptama aGka samApta * AcArya-zrIsItArAmazAstrI ema. e. vyAkaraNAcArya, sAhityaratna dvArA pariSkRta evaM zodhita .. abhijJAnazakuntala kA vistRta bhASA anuvAda samApta /
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIgaNezAya nmH| atha dAkSiNAtyapAThAnusAri abhijJAna-zakuntalam / yA sRSTiH sraSTurAdyA, vahati vidhihutaM, yA haviryA ca hotrI, ye dve kAlaM vidhattaH, zrutiviSayaguNA yA sthitA vyApya vizvam / yAmAhuH 'sarvabIjaprakRtiriti, yayA prANinaH prANavantaH, pratyakSAbhiH prapannastanubhiravatu vastAbhiraSTAbhirIzaH // 1 // (nAndyante-) sUtradhAraH-(nepathyAbhimukhamavalokya-) Arya ! yadi nepathyavidhAnamavasitamitastAvadAgamyatAm / naTI-ajautta ! iyaM hmi / [ Aryaputra ! iyamasmi / sUtradhAraH-Arya ! abhirUpabhUyiSThA pariSadiyam / adya khalu kAlidAsaprathitavastunA'bhijJAna-zakuntalanAmadheyena navena nATakenopasthAtavyamasmAbhiH / tatpratipAtramAdhIyatAM ytnH| naTI-suvihidappaoadAe ajjassa Na kiM vi parihAissadi / [suvihitaprayogatayA''ryasya na kimapi parihAsyate ] / sUtradhAraH-Arye ! kathayAmi te bhUtArtham - 1 abhijJAnazakuntalasya hi dvividhaH pATho dRzyate-gauDo, dAkSiNAtyazca / tatra kalikAtAmudritanAnAvidhapustakAnusAriNo gauDapAThasya prAyaH zlathavandhasyApi sarvatra parIkSAdiSu pracalitatvAttamanusRtya ttiikaa'smaabhirvircitaa| paraM dAkSiNAtyapAThasyApi sarasamadhuratvAdvidvadAhatatvAccamatkAritvAcca rasikajanAnuraJjanAya pariziSTatayA samprati saMpUrNamabhijJAnazakuntalaM mUlamAtraM dakSiNApathaprasiddhapAThAnusAri saMmudyate / 2 zakuntalAyA abhijJAnaM = paricayaH, svapatnItvena duSyantasya paricayaH-abhijJAnazakuntalaM / saptame'Gke zakuntalAkRta rAjJo'bhijJAnaM vA / abhijJAnam = aGgulIyakaM vA / karaNelyuTa / rAjadantAditvAcchakuntalAzabdasya paranipAtaH / tamadhikRtya kRtaM nATakamapyupacArAt-abhijJAnazakuntalam -iti bodhyam / 'zAkuntala' mityapi pAThAntaram /
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ ww 532 dAkSiNAtyapAThAnusAri- [prathamo A paritoSAdviduSAM na sAdhu manye prayogavijJAnam / balavadapi zikSitAnAmAtmanyapratyayaM cetaH // 2 // naTI-ajja evaM ! Nedam / aNantarakaraNijja ajjo ANavedu / [ Arya ! evametat / anantakaraNIyamArya AjJApayatu ] / sUtradhAraH-kimanyadasyAH pariSadaH zrutiprasAdanataH / tadimameva tAvadacirapravRttamupabhogakSamaM grISmasamayamadhikRtya gIyatAm / saMprati hi subhagasalilAvagAhAH, pATalasaMsargisurabhivanavAtAH / pracchAyasulabhanidrA, divasAH * pariNAmaramaNIyAH // 3 // naTI-taha / ( iti gaayti)| [ tthaa]| IsIsi cumbiAI bhamarehiM suumaarkesrsihaaii| odaMsanti daamANA pamadAo sirIsakusumAI // 4 // [ ISadISaccumbitAni bhramaraiH, sukumaarkesrshikhaani| avataMsayanti dayamAnAH pramadAH zirISakusumAni ] // 4 // sUtradhAraH--Arye ! sAdhu gItam / aho rAgabaddhacittavRttirAlikhita iva sarvato raGgaH / tadidAnIM katamatprakaraNamAzrityainamArAdhayAmaH ? / naTI-NaM ajamissehiM paDhama evva ANattaM-'ahiNNANasaundalaM NAma apuvaM NADa paoe adhikarIadu'tti / ' [navAryamitraiH prathamamevAjJaptamabhijJAnazakuntalaM nAmA'pUrva nATakaM prayoge'dhikriyatAmiti / sUtradhAraH-AyeM ! samyaganubodhito'smi / asminkSaNe vismRtaM khalu mayA / kutaH 1 tavA'smi gItarAgeNa hAriNA prasabhaM hRtH| eSa rAjeva duSyantaH sAraGgeNA'tiraMhasA // 5 // ( iti nisskraantau)| prstaavnaa| -
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhijJAnazAkuntalam (tataH pravizati mRgAnusArI sazaracApahasto rAjA, rathena sUtazca ) / sUtaH-( rAjAnaM, mRgaM cAvalokya-) AyuSman ! . kRSNasAre dadaccakSustvayi caadhijykaarmuke| mRgAnusAriNaM sAkSAtpazyAmIva pinAkinam // 6 // rAjA-sUta ! dUramamunA sAraGgeNa vayamAkRSTAH ! / ayaM punaridAnamapigrIvAbhaGgAbhirAmaM muhuranupatati syandane baddhadRSTiH, __pazcArddhana praviSTaH zarapatanabhayAdbhUyasA pUrvakAyam / dabhaira valIdvaiH zramavivRtamukhabhraMzibhiH kIrNavarmA, pazyodagraplutatvAdviyati bahutaraM, stokamurtyA prayAti // 7 // tadeSa kathamanupaMtata eva me prayatnaprekSaNIyaH saMvRttaH 1 / sUtaH-AyuSman ! 'udghAtinI bhUmi' riti mayA razmisaMyamanAthasya mandIkRto vegaH / tena mRga eSa viprakRSTAntaraH saMvRttaH / saMprati samadezavartinaste na durAsado bhaviSyati / rAjA-tena hi mucyantAmabhISavaH / sUtaH yadAjJApayatyAyuSmAn / (rathave / nirUpya-) AyuSman ! pazya pazyamukteSu razmiSu nirAyata pUrvakAyA, niSkampacAmarazikhA, nibhRtolakarNAH / Atmoddhatairapi rajobhiralaGghanIyA, - dhAvantyamI mRgajavA'kSamayeva rathyAH // 8 // rAjA-( saharSa ) nUnamatItya harito, harIzca vartante vAjinaH / tathA hi yadoloke sUkSma, brajati sahasA tadvipulatAM, ... yadarddha vicchinnaM, bhavati kRtasandhAnamiva tat / prakRtyA yadvakraM, tadapi samarekhaM nayanayo naM me dUre kiMcitkSaNamapi na pArzva, rathajavAt // 9 // sUta ! pazyainaM vyApAdyamAnam (-iti zarasaMdhAnaM nATayati ) / 1 kvacinna / 2 'satyam / atItya' / 3 Aloke = ahaM pazyAmItyarthaH /
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ 534 dAkSiNAtyapAThAnusAri- . [prathamo (nepathye-) bho bho rAjan ! AzramamRgo'yaM, na hantavyo, na hantavyaH / sUtaH-(AkA'valokya ca-) AyuSman ! asya khalu te bANapAtavartinaH kRSNasArasyA'ntare tapasvina upsthitaaH| rAjA-( sasaMbhramaM-) tena hi pragRhyantAM vaajinH| sUtaH-tathA / (-iti rathaM sthApayati ) / (tataH pravizatyAtmanAtRtIyo vaikhaansH)| vaikhAnasa:-( hastamudyamya-) rAjan ! AzramamRgo'yaM, na hantanyo, na hntvyH| tatsAdhukRtasandhAna pratisaMhara sAyakam / AtaMtra NAya vaH zalaM, na prahartumanAgasi // 10 // - rAjA-eSa prtisNhRtH| (-iti yathoktaM kroti)| vaikhAnasaH-sadRzametatpuruvaMzapradIpasya bhvtH| . . janma yasya purovaMze yuktarUpamidaM tava / putramevaguNopetaM cakravartinamApnuhi // 11 // - itarau-(bAhU udyamya-) sarvathA cakravartinaM putramApnuhi / rAjA-(sapraNAmam ) pratigRhItam / / vaikhAnasa:-rAjan ! samidAharaNAya prasthitA vayam / eSa khalu kaNvasya kulapateranumAlinItIramAzramo dRzyate / na cedanyakAryAtipAtastatpravizya pratigRhyatAmAtitheyaH satkAraH / api ca ramyAstapodhanAnAM pratihatavighnAH kriyAH smvloky| jJAsyasi 'kiyadbhajo me rakSati maurvokiNAGka' iti // 12 // rAjA-api sannihito'tra kulapatiH ? / vaikhAnasaH-idAnImeva duhitaraM zakuntalAmatithisatkArAya niyujya, daivamasyAH pratikUlaM zamayituM somatIthaM gataH / rAjA-bhavatu / tAmeva drakSyAmi / sA khalu viditabhaktiM mAM. maharSeH kathayiSyati / 1 'krissyti|
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ 535 abhijJAnazAkuntalamvaikhAnasaH- sAdhayAmastAvat / (-iti saziSyo nisskraantH)| rAjA-sUta ! 'tUrNa codayA'zvAn / puNyAzramadarzanena tAvadAtmAnaM panImahe / sUtaH-yadAjJApayatyAyuSmAn / (-iti bhUyo rathavegaM nirUpayati ) / rAjA-( samantAdavalokya-) sUta ! akathito'pi jJAyata eva yathA'yamAzramA''bhogastapovanasyeti / sUtaH kathamiva / rAjA-kiM na pazyati bhavAn / iha hinIvArAH zukagarbhakoTaramukhabhraSTAstarUNAmadhaH, prasnigdhAH kAdiGgadIphalabhidaH sUcyanta ekoplaaH| vizvAsopagamAdabhinnagatayaH zabdaM sahante mRgA stoyAdhArapathAzca vlklshikhaaniHssyndrekhaangkitaaH||13|| suutH-srvmuppnnm| rAjA-( stokamantaraM gatvA- ) tapovananivAsinAmuparodho mA bhUt / etAvatyeva rathaM sthApaya, yAvadavatarAmi / sUtaH-dhRtAH pragraMhAH / avataratvAyuSmAn / rAjAH-( avatIrya-) sUta ! vinItaveSeNa praveSTavyAni tapovanAni nAma / idaM tAvad gRhyatAm / (- iti sUtasyA''bharaNAni, dhanuzcopanIyA'rpayate ) / sUta ! yAvadAzramavAsinaH pratyavekSyA'hamuMpAvarte, tAvadAIpRSThAH kriyantAM vAjinaH / sUtaH-tathA (-iti niSkrAntaH ) / rAjA-(parikramyA'valokya ca ) idamAzramadvAram / yAvatpravizAmi / (pravizya, nimitta sUcayan-) zAntamidamAzramapadaM, sphurati ca bAhuH, kutaH phalamihA'sya ? / . athavA bhavitavyAnAM dvArANi bhavanti sarvatra // 14 // - ( nepathye-) ido ido sahIMo [ ita itaH sakhyau ] / 1 kacinna /
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________ 536 dAkSiNAtyapAThAnusAri- [prathamorAjA-( karNa datvA-) aye ! dakSiNena vRkSavATikAmAlApa iva zrUyate / yAvadana gacchAmi / ( parikramyA'valokya ca-) aye ! etAstapasvikanyakAH svapramANAnurUpaiH secanaghaTervAlapAdapebhyaH payo dAtumita evA'bhivartante / (nipurNa nirUpya- ) aho ! madhuramAsAM darzanam / zuddhAntadurlabhamidaM vaparAzramavAsino yadi janasya / dUrIkRtAH khalu guNairudyAnalatA vanalatAbhiH ! // 15 // -yAvadimAM chAyAmAzritya pratipAlayAmi / (-iti vilokayan sthitH)| (tataH pravizati yathoktavyApArA saha sakhIbhyAM zakuntalA ) / zakuntalA-ido ido sahIo / [ita itaH sakhyau / anasUyA-halA saundale ! tuatto vi 'tAdakassavassa assamarukkhaA piadaretti takkemi, jeNa NomAliAkusumapelavA tumaM vi edANaM AlavAlapUraNe nniuttaa| [halA zakuntale ! tvatto'pi tAtakAzyapasyo''zramavRkSakAH priyatarA iti takayAmi, yena navamAlikAkusumapelavA tvamapyeteSAmAlavAlapUraNe niyuktA] / zakuntalA-Na kealaM tAdaNioo evva, asthi me sodarasaNeho edesu / (-iti vRkSasecanaM rUpayati ) / [ na kevalaM tAtaniyoga eva, asti me sodarasneha eteSu / rAjA-kathamiyaM sA kaNvaduhitA ! / asAdhudarzI khalu tatrabhavAnkAzyapo ya imAmAzramadharme niyukt| idaM kilA'vyAjamanoharaM vapustapaHkSamaM sAdhayituM ya icchati / dhruvaM sa nIlotpalapatradhArayA samillatAM chettumRSiyavasyati // 16 // -bhavatu / pAdapA'ntarhita eva visrabdhaM tAvadenAM pazyAmi / (-iti tathA karoti ) / zakuntalA-sahi aNasUe ! adipiNaddheNa vakkaleNa piaMvadAe Nintidahmi / siDhilehi dAva nnN| 1 'kaNNasya' [ kaNvasya / 2 'kaNvo' /
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5:] abhijJAnazAkuntalam 537 [sakhi anasUye ! atipinaddhena valkalena priyaMvadayA niyantritA'smi / zithilaya tAvadetat / - anasUyA-taha / (-iti zithilayati )[ tathA] __priyaMvadA-(sahAsam-) ettha paoharavitthAraittaaM attaNo jobvaNaM [ atra payodharavistArayita Atmano yauvanamupAlabhasva ] / rAjA-kAmamananurUpamasyA vayaso valkalaM, na punaralaGkArazriyaM na puSyati / kRtaH?sarasijamanuviddhaM zaivalenA'pi ramyaM, ___ malinamapi himAMzolakSma lakSmI tanoti iyamadhikamanojJA valkalenA'pi tanvI, kimiva hi madhurANAM maNDanaM nA''kRtInAm // 17 // zakuntalA-( aMgrato'valokya-) eso vAderidapallavaGgulIhiM tuvaredi bia meM kesararukkhao / jAva NaM saMbhAvemi / (-iti parikrAmati ) / [ eSa vAteritapallavAGgulIbhistvarayatIva mAM kesaravRkSakaH / yAvadenaM . sNbhaavyaami]| priyaMvadA-halA saundale ! ettha evva dAva muhuttaraM citttth| jAva tue uvagadAe ladAsaNAho via a kesararukkhao paDibhAdi / . [halA zakuntale ! atraiva tAvanmuhUrta tiSTha, yAvattvayopagatayA latAsanAtha ivA'yaM kesaravRkSakaH pratibhAti ] / zakuntalA-ado kkhu piaMvadA si tumaM / [ ataH khalu priyaMvadA'si tvam ] / rAjA-priyamapi tathyamAha zakuntalAM priyaMvadA / asyAH khalu-- adharaH kisalayarAgaH, komalaviTapA'nukAriNI bAhU / - kusumamiva lobhanIyaM yauvanamaGgeSu saMnaddham // 18 // anasUyA-halA saundale ! iaM savaravahU bAlasahaArassa tue kidaNAmaheA 'vaNajosaNi'tti NomAliA / NaM visumaridA si ? /
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ ~~~~ 538 dAkSiNAtyapAThAnusAri- [prathamo[halA. zakuntale ! iyaM svayaMvaravadhUH bolasahakArasya tvayA kRtanAmadheyA 'vanajyotsne ti navamAlikA / enAM vismRtavatyasi ?] / .. zakuntalA-tadA attANaM vi visumarissaM / ( latAmupetyA'valokya ca-) halA ! ramaNIe kkhu kAle imassa ladApAavamihuNassa vaiaro saMvutto / NavakusumajovaNA vaNajosiNI, siNiddhapallavadAe uvabhoakkhamo sahaAro / (-iti pazyantI tiSThati ) / [tadAtmAnamapi vismariSyAmi / halA! ramaNIye khalu kAle etasya latApAdapamithunasya vyatikaraH saMvRttaH / navakusumayauvanA vanajyotsnA, snigdhapallavatayopabhogakSamaH sahakAraH] / priyaMvadA-aNasUe ! jANAsi ki saundalA vaNajosiNI adimeNaM pekkhaditti / * [ anasUye ! jAnAsi kiM zakuntalA vanajyotsnAmatimAtraM prekSate iti ?] / . anasUyA-Na khu vibhAvemi / kahehiM / [ na khalu vibhAvayAmi / kathaya ] / priyaMvadA-jaha baNajosiNI aNurUveNa pAaveNa saMgadA, avi NAma evaM ahaM vi attaNo anurUvaM varaM laheaM tti| [ 'yathA vanajyotsnA'nurUpeNa pAdapena saGgatA, api nAma evamahamapyAtmano'nurUpaM varaM labheyeti / zakuntalA---eso YNaM tuha attagado magoraho / (-iti kalasamAvarjayati ) / [eSa nUnaM tavAtmagato manorathaH] / rAjA-api nAma kulapateriyamasavarNakSetrasaMbhavA syAt / / athavA kRtaM sandehena / asaMzayaM kSatraparigrahakSamA, yadAyamasyAmaMbhilASi meM manaH / satAM hi sandehapadeSu vastuSu, pramANamantaHkaraNapravRttayaH // 19 // 1 'bAleti kacinna / 2 'baddhaphaladAe' (bddhphltyaa)| 3 'pazyati /
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ 539 'GkaH] abhijJAnazAkuntalam -tathApi tatvata enaamuplpsye|| zakuntalA-( sasaMbhramam-) ammo ! salilaseasaMbhamuggado NomAliI ujhima vaaNaM me mahuaro ahivaTTaha ! / (-iti bhramarabAdhAM ruupyti)| - [ammo ! salilasekasaMbhramodgato navamAlikAmujjhitvA vadanaM me madhukaro'bhivartate / rAjA-(saspRha-) calA'pAGgAM dRSTiM spRzasi bahuzo vepathumatI, rahasyAkhyA yIva svarnAsa mRdu karNAntikacaraH / karau vyAdhunvatyAH pibasi ratisarvasvamadharaM, . vayaM tattvAnveSAnmadhukara ! hatAstvaM khalu kRtI // 20 // zakuntalA--Na eso duTTho viramadi / aNNado gamissaM / ( padAntare sthitvA, sadRSTikSepaM- ) kahaM ido vi Aacchadi ? / halA, parittAaha meM imiNA dugviNIdeNa duTTamahuareNa ahihUamANaM / ... [naiSa duSTo viramati / anyato gamiSyAmi / kathamito'pyAgacchati 1 / halA ! paritrAyeyAM mAmanena durvinItena duSTamadhukareNa abhibhUyamAnAm ] / . ubhe-( sasmitaM- ) kA va parittAduM ? / dussandaM evaM akkanda / rAarakkhidavvAiM tavovaNAI NAma / [ ke AvAM paritrAtum / duSyantamevAnanda / rAjarakSitavyAni tapovanAni nAma] / rAjA-avasaro'yamAtmAnaM prakAzayitum / na bhetavyaM, na bhetavyam / (-ityokte| svagatam-.) rAjabhAvastvabhijJAto bhavet / bhavatu / evaM taavdbhidhaasye| - zakuntalA-( padAntare sthitvA, sadRSTikSepam- ) kahaM ido vi meM aNusaradi ? / [ kathamito'pi mAmanusarati ?] / rAjA-( satvaramupasRtya ) kaH paurave vasumatI zAsati, zAsitari durvinItAnAm / - ayamAcaratyavinayaM mugdhAsu tapasvikanyAsu ? // 21 // 1 'krN'| 2 'parihUamANaM' [ paribhUyamAnAm / 3 kvacinna /
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ 540. dAkSiNAtyapAThAnusAri- [prathamo (sarvA-rAjAnaM dRSTvA kiJcidiva sNbhraantaaH)| . anasUyA-ajja ! Na kkhu kiMvi accA hdN| iaMNo piasahI mahuareNa ahihUamANA kAdarIbhUdA / ( - iti zakuntalAM darzayati ) / [ Arya ! na khalu kimapyatyAhitam / iyaM nau priyasakhI madhukareNAbhibhUyamAnA kaatriibhuutaa]| rAjA-(zakuntalAbhimukho bhUtvA-) api tapo varddhate ? / (zakuntalA-sAdhvasAdavacanA tiSThati ) / anasUyA-dANiM adihivisesalAheNa / halA saundale ! gaccha udd| phalamissaM agdhaM uvahara / idaM pAdodaaM bhvissdi| / idAnImatithivizeSalAbhena / halA zakuntale ! gacchoTajam / phalamizramarghamupahara / idaM pAdodakaM bhaviSyati / . rAjA-bhavatInAM sUnRtayaiva girA kRtamAtithyam / . priyaMvadA-teNa hi imassi dAva pacchAasIalAe sattavaNNavediAe muhuttoM uvavisia parissamaviNodaM karedu ajo|. [ tena hyasyAM tAvat pracchAyazItalAyAM saptaparNavedikAyAM muhUrtamupavizya, parizramavinodaM krotvaaryH]| . rAjA-nUnaM yUyamapyanena karmaNA parizrAntAH / anasUyA-halA sauntale ! uidaM No pajjuvAsaNaM adihiinnN| estha uvavisamha / ( -iti sarvA upvishnti)| [halA zakuntale ! ucitaM naH paryupAsanamatithInAm / atropavizAmaH ] / zakuntalA-(Atmagatam-) kiM Nu kkhu imaM pekkhia tavovaNavirohiNo viArassa gamaNIamhi saMvuttA ? / [kiM nu khalvimaM prekSya tapovanavirodhino vikArasya gamanIyA'smi saMvRttA] / rAjA-( sarvA vilokya- ) aho samavayorUparamaNIyaM bhavatInAM sauhArdam / priyaMvadA-( janAntikam-) aNasUe! ko Nu kkhu eso cauragambhIrAkidI cauraM piaM Alabanto pahAvavando via lakkhIadi / 1 kvacinna /
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH]. abhijJAnazAkuntalam 541 [anasUye ! ko nu khalveSa caturagambhIrAkRtizcaturaM priyamAlapanprabhAvavAniva lakSyate 1] / anasUyA-sahi ! mama vi asthi kodUhalaM / pucchissaM dAva Na / (prakAzam-) ajassa mahurAlAvajaNido vIsambho maM mantAvedi-kadamo ajeNa rAesiNo vaMso alaGkarIadi ? | kadamo vA virahapajjussuajaNo kido deso ? / kiMgimittaM vA suumAradaro bi tavovaNagamaNaparissamassa attA padaM uvaNIdo' ? / [sakhi ! mamApyasti kautUhalam / pRcchAmi tAvadenam / Aryasya madhurA''lApajanito vizrambho mAM mantrayate-'katama AryeNa rAjarSevezo'lakriyate / katamo vA virahaparyutsukajanaH kRto dezaH 1 / kiMnimittaM vA sukumArataro'pi tapovanagamanaparizramasyAtmA padamupanItaH' ?] / zakuntalA-(Atmagatam-) hiaa ! mA uttamma / eSA tue cintidAI aNasUA mntedi| . [hRdaya ! mA uttAmya / eSA tvayA cintitAnyanasUyA mantrayate] / rAjA-(Atmagatam-) kathamidAnImAtmAnaM nivedayAmi ? / kathaM vA''tmApahAraM karomi.? / bhavatu / evaM tAvadenAM vakSye / ( prakAzam -) bhavati ! yaH pauraveNa rAjJA dharmAdhikAre niyuktaH, so'hamAzramiNAmavighnakriyopalambhAya dhrmaarnnymidmaayaatH| anasUyA-saNAhA dANiM dharmaAriNo / [sanAthA idAnIM dharmacAriNaH ] / . (zakuntalA-zRGgAralajAM rUpayati ) / sakhyau-( ubhayorAkAraM viditvA, janAntikam-) halA sauntale ! jaha ettha aja tAdo saMNihido bhave ! / [halA zakuntale ! yadyatrA'dya tAtaH saMnihito bhavet ! ] / . zakuntalA-tado kiM bhave ? / [ tataH kiM bhavet !] / sakhyau-imaM jIvidasavvasseNa vi adihi visesaM kidatthaM krissdi| [ imaM jIvitasarvasvenApyatithivizeSa kRtArtha kariSyati / 1'abhvissyt'| 2 'akariSyat' pA0 /
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ dAkSiNAtyapAThAnusAri- [prathamozakuntalA-tujhe avedha / kiM vi hibhae karia mantedha / Na vo vANaM sunnissN| [yuvAmapetam / kimapi hRdaye kRtvA mantrayethe / na yuvayorvacanaM zroSyAmi / rAjA-vayamapi tAvadbhavatyoH sakhIgataM 'kiJcit pRcchaamH| sakhyau-ajja ! anuggaho via i abmatthaNA / [Arya ! anugraha iveyamabhyarthanA] / rAjA-'bhagavAnkAzyapaH zAzvate brahmaNi sthita' iti prakAzaH / iyaM ca vaH sakhI tadAtmajeti-kathametat ? / / anasUyA-suNAdu ajo| asthi ko vi kosiotti gottaNAmaheo mahAppahAvo raaesii| zRNotvAryaH / asti ko'pi 'kauzika' iti gotranAmadheyomahAprabhAvo raajrssiH]| rAjA-asti / zrUyate / anasUyA-taM No piasahIe pahavaM avagaccha / ujjhiAe sarIrasaMvaDDhaNAdihi tAdakassavo se pidA / [ tamAvayoH priyasakhyAH prabhavamavagaccha / ujjhitAyAH zarIrasaMvardhanAdibhistAtakAzyapo'syAH pitaa]| rAjA-'ujjhita'zabdena janitaM me kautUhalam / A muulaacchotumicchaami| anasUyA-suNAdu ajo| godamItIre purA kila tassa rAesiNo ugge tavasi vaTTamANassa kiMvi jAdasaGkehiM devehiM meNaA NAma accharA pesidA nniamvigghkaalinnii| [zRNotvAryaH / gautamItIre purA kila tasya rAjarSerugre tapasi vartamAnasya kimapi jAtazaGkardevairmenakA nAmA'psarAH preSitA niyamavighnakAriNI] / rAjA-astyetadanyasamAdhibhIrutvaM devAnAm / anasUyA-tado vasantodArasamae se ummAdaittaraM rUvaM pekkhina (-ityokte lajayA viramati ) / 1'kacinna / 2 'kaNvaH' / 3 'kaNNo' ( knnvo)|
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ . abhijJAnazAkuntalam 543 [tato vasantodArasamaye tasyA unmAdayitR rUpaM prekSya 1-] rAjA-parastAjjJAyata eva / sarvathA'psaraHsaMbhavaiSA / anasUyA-aha ii| [ atha kim ] / rAjA-upapadyate / mAnuSoSu kathaM vA syAdasya rUpasya saMbhavaH / na prabhAtaralaM jyotirudati vasudhAtalAt // 22 // (zakuntalA-adhomukhI tisstthti)| rAjA-(Atmagatam-) labdhAvakAzo meM manorathaH / kiMtu sakhyAH parihAsodAhRtAM varaprArthanAM zrutvA dhRtadvaidhIbhAvakAtaraM me manaH / priyaMvadA-( sasmitaM zakuntalAM vilokya, nAyikAbhimukhI bhUtvA-) puNo vi vaktukAmo via ajjo ? / [ punarapi vaktukAma ivA''ryaH ? ] / ( zakuntalA-sakhImaGgulyA. tarjayati ) / rAjA-samyagupalakSitaM bhvtyaa| asti naH saccaritazravaNalobhAdanyadapi praSTavyam / priyaMvadA-alaM viAria / aNiantaNANuoo tavasliaNo NAma / [ alaM vicArya / aniyantraNA'nuyogastapasvijano nAma / rAjA-iti sakhIM te jJAtumicchAmivaikhAnasaM kimanayA vratamApradAnA- . . vyApArarodhi madanasya niSevitavyam / atyantameva madirekSaNavallabhAbhi - rAho ! nivatsyati samaM hariNAGganAbhiH ? // 23 // priyaMvadA- aja! dhammacaraNe vi paravaso ajhaM jnno| guruNo uNa se aNurUvavarappadANe saGkappo / [Arya ! dharmAcaraNe'pi paravazo'yaM janaH / guroH punarasyA anurUpavarapradAne saGkalpaH] / * rAjA-(Atmagatam - ) na duravApeyaM khalu prArthanA / bhava hRdaya ! sAbhilASaM, saMprati sandehanirNayo jAtaH / AzaGkase yadagni, tadidaM spazekSama ratnam // 24 //
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ 544 dAkSiNAtyapAThAnusAri- [prathamozakuntalA-( saroSamiva-) aNasUe ! gamissaM ahaM / [anasUye ! gamiSyAmyaham ] anasUyA-kiMNimittaM ? / [kiMnimittam ? ] / zakuntalA-imaM asaMbaddhappalAviNiM piaMvadaM ajjAe godamIe nnivedissN| [ imAmasaMbaddhapalApinIM priyaMvadAmA-yai gautamyai nivedyissyaami| anasUyA-sahi ! Na juttaM akidasakkAra adihivesesaM visajjima sacchandado gamaNaM / [ sakhi ! na yuktamakRtasatkAramatirthivizeSaM visRjya svacchandato gamanam ] / (zakuntalA-na kiJciduktvA prasthitaiva ) / rAjA-AH ! kathaM gacchati ! / (gRhItumicchannigRhyA''tmAnama , Atmagatama.-) aho ! ceSTApratirUpikA kAmijanamanovRttiH / ahaM hi anuyAsyanmunitanayAM, sahasA vinayena vAritaprasaraH / sthAnAdanuccalannapi, gatveva punaH pratinivRttaH // 25 // priyaMvadA-(zakuntalAM nirudhya-) halA! Na de juttaM gantuM / [halA ! na te yuktaM gantum ] | . zakuntalA-( sabhrUbhaGgamaH- ) kiM NimittaM ? / [kiMnimittam 1] / priyaMvadA-rukkhaseaNe duve dhAresi me / ehi jAva / attANaM mocibha tado gamissasi / (-iti balAdenAM nivarttayati ) / [ vRkSesecane dve dhArayasi me / ehi tAvat / AtmAnaM mocayitvA tato gamiSyasi / rAjA-bhadre ! vRkSasecanAdeva parizrAntAmatrabhavatI lkssye| tathA yasyAHsrastAM'sAvatimAtralohitatalau bAhU ghaTotkSepaNA dadyApi stanavepathu janayati zvAsaH pramANAdhikaH ! srestaM karNazirISarodhi vadane dharmAmbhasAM jAlakaM, ___ bandhe saMsini caikahastayamitAH paryAkulA muurdhjaaH||26|| 1 'bddhN|
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ S:] 35 abhijJAnazAkuntalam 545 --tadahamenAmanRNAM karomi / (-ityaMgulIraM daatumicchti)| (ubhe-nAmamudrAkSarANyanuvAcya parasparamavalokayataH ) / rAjA-alamasmAnanyathA saMbhAvya / 'rAjJaH parigraho'yamiti rAjapuruSaM maamvgcchth| . priyaMvadA-teNa hi NArihadi edaM aGgulImaaM angguliivio| ajjassa vabhaNeNa aNiriNA dANiM esA / ( kiMcidvihasya-) halA saundale ! moidAsi aNuampiNA ajjeNa / ahavA-mahArAeNa / gaccha dANiM / tena hi nA'hatyetadaGgulIviyogam / Aryasya vacanenA'nRNA idAnImepA / halA zakuntale ! mocitA'sya nukampinA''ryeNa / athavA mahArAjena / gcchedaaniim| zakuntalA-( Atmagatam-)-'jai attaNo pahavissaM / (prakAzam-) kA tumaM visajjidabbassa, rundhidabbassa vA ? / [yadyAtmanaH prabhaviSyAmi / kA tvaM visarjitavyasya, roddhavyasya vA ?] / rAjA-(zakuntalAM vilokya, Atmagatam- ) kiM nu khalu yathA vayamasyAmevamiyamapyasmAnprati syAt ? / athavA labdhA'vakAzA me prArthanA / kutaH ?vAcaM na mizrati yadyapi madvacobhiH, ___ kaNaM dadAtyabhimukhaM mayi bhASamANe / kAmaM na tiSThati madAnanasaMmukhInA, bhUyiSThamanyaviSayA na tu dRSTirasyAH // 27 // (nepazye-) bho bhostapasvinaH ! saMnihitAstapovanasattvarakSAyai bhavata / pratyAsannaH kila mRgayAvihArI pArthivo duSyantaH / turagakhurahatastathA hi reNurviTapaviSaktajalAvalkaleSu / patati pariNatA'ruNaprakAzaH zalabhasahasra ivA''zramadrumeSu // 28 // api catIvA''ghAtapratihatataruH, skandhalagnaikadantaH, paadaakRssttvrttivlyaa''snggsNjaatpaashH|
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ 546 dAkSiNAtyapAThAnusAri- [prathamomUrto vighnastapasa iva no, bhinnasAraGgayUtho, dharmAraNyaM pravizati gajaH syandanAlokabhItaH ! // 29 // (sarvAH-karNa dattvA kiMcidiva sNbhraantaaH)| . rAjA-(Atmagatam-) aho dhik / 'paurA asmadanveSiNastapovanamuparundhanti / bhavatu / pratigamiSyAmastAvat / , sakhyau-aja imiNA araNNaavuttanteNa pajAula hma / aNujANIhi No uddagmnnss| . [ Arya ! anenA''raNyakavRttAntena paryAkulAH smaH / anujAnIhi na uttjgmnaay]| rAjA-(sasaMbhramam-) gacchantu bhavatyaH / vayamapyAzramapIDA yathA na bhavati tathA pratiSyAmahe / (sarve-uttiSThanti ) / . sakhyau-aja ! asaMbhAvidaadihisakkAraM bhUo vi pekkhaNaNimittaM lajjema anja vinnnnvidN| [ Arya ! asaMbhAvitA'tithisatkAraM bhUyo'pi prekSaNanimittaM lajAvahe Arya vijJApayitum / rAjA-mA maivam / darzanenaiva bhavatInAM puraskRto'smi / (zakuntalA-rAjAnamavalokayantI savyAja vilambya saha sakhIbhyAM nisskraantaa)| rAjA-mandautsukyo'smi nagaragamanaM prati / yAvadanuyAtrikAntsametya nAtidUre tapovanasya nivezayeyam / na khalu zaknomi zakuntalAvyApArAdAtmAnaM nivartayitum / mama hi gacchati puraH zarIraM, dhAvati pazcAdasaMstutaM cetaH / cInAMzukamiva ketoH prativAtaM nIyamAnasya // 30 // (-iti niSkrAntAH srve)| iti prthmo'ngkH| 1 sainikaaH|
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ 547 'GkaH ] abhijJAnazAkuntalam ................ratri .. atha dvitiiyo'ngkH| . (tataH pravizati viSaNNo viduusskH)| vidUSakaH-(niHzvasya ) 'bho dittuN| edassa miaAsIlasya raNNo vaassabhAveNa NiviNNohi / 'aaM mao, 'a varAo' artha sadUlo tti majmaNNe vi giraviralapAavacchAAsu vaNarAIsu AhiNDIadi aDavIdo aDavI / pattasaMkarakasAAI kaDuAI giriNaI jalAI pIanti / aNiadavelaM sullamasabhUiTTho AhAro aNhIadi / turagANudhAvaNakaNDidasaMdhiNo rattimmi vi NikAmaM sahadamvaM sthi / tado mahante eva paccUse dAsoeputtehiM sauNilu dvaehiM vaNaggahaNa - kolAhaleNa paDibodhido mhi / ettaeNa dANi vi poDA Na Nikvamidi / tado gaNDassa uvari piDao sNvutto| hio kila ahmesu ohoNesu tattahodo mANusAreNa assamapadaM paviTThassa tAvasakaNNA saundalA mama adhaNNadAe daMsidA / saMpadaM NabharagamaNasla maNaM kahaM vi Na karedi / aja vi se taM eva cintaantassa akkhosu prabhAdaM Asi / kA gadI ? / jAva NaM kidAcAraparikkama pekkhAmi / (-iti parikramyAvalokya ca-) eso bANAsaNahatthAhiM javaNIhiM vaNapuphphamAlAdhAriNIhi paDivudo ido eva Aacchadi piavNasso| hodu / aGgabhaGgavibhalo via bhavia ciTThissaM / jai evvaM vi NAma vissamaM lheaN| (iti daNDakASThamavalambya sthitH)| [ bho dRSTam / etasya mRgayAzolasya rAjJo vayasyabhAvena niviNNo'smi / 'ayaM mRgo'yaM varAho'yaM zArdUla' iti madhyAhne'pi grISmaviralapAdapacchAyAsu vanarAjISvAhiNDyate'TavIto'TavI / patrasaGkarakaSAyANi kaTUni girinadIjalAni piiynte| aniyatavelaM zUlyamAMsabhUyiSTha AhAro bhujyte| turagAnudhAvanakaNDitasandhe rAtrAvapi nikAmaM zayitavyaM nAsti / tato mahatyeva pratyUSe dAsyAHputraiH zakunilubdhakairvanaahaNakolAhalena pratibodhito'smi / iyatedAnImapi pIDA na niSkAmati / tato gaNDasyopari piTakaH saMvRttaH,-hyaH kilA'smAsvavahIneSu tatrabhavato mRgAnusAreNA
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ 548 dAkSiNAtyapAThAnusAri- [dvitIyo ''zramapadaM praviSTasya tApasakanyakA zakuntalA mamA'dhanyatayA darzitA / sAmprataM nagaragamanasya manaH kathamapi na karoti / adyApi tasya tAmeva cintayato'kSNoH prabhAtamAsIt / kA gatiH / yAvattaM kRtAcAraparikramaM pazyAmi / eSa bAMNAsanahastAbhiryavanIbhirvanapuSpamAlAdhAriNIbhiH parivRta ita evA''gacchati priyavayasyaH / bhavatu / aGgabhaGgavikala iva bhUtvA sthAsyAmi / yadyevamapi nAma vizramaM labhaiya] | (tataH pravizati yathAnirdiSTaparivAro rAjA) rAjAkAmaM priyA na sulabhA, manastu tdbhaavdrshnaa''yaasi| akRtArthe'pi ma saje, timubhayaprArthanA kurute // 1 // (sitaM kRtvA-) evamAtmAbhiprAyasaMbhAviteSTajanacittavRttiH prArthayitA viDambyate / tathAhisnigdhaM vIkSitamanyato'pi nayane yatpreSayantyA tayA, ___ yAtaM yacca nitambayorgurutayA mandaM vilAsAdiva / 'mA gA' ityuparuddhayA yadapi sA sA'sUyamuktA sakhI, sarva tatkila tatparAyaNamaho! kAmI svatAM pazyati // 2 // . vidUSakaH-(tathAsthita eda-) bho vaassa ! Na me hatthapAA pasaranti / vAAmettaeNa jiiaaviss| [vayasya ! na me hastapAdaM prasarati / vAGmAtreNa jApayiSyAmi ] / rAjA-kuto'yaM gAtropaghAtaH / vidUSakaH-kudo kila, sabhaM acchI AulIkarima assukAraNaM pucchesi ? / [kutaH kila, svayamakSyAkulIkRtyA'zrukAraNaM pRcchasi ? ] / rAjA-na khlvvgcchaami| vidUSakaH-bho vabhassa! jaM vedaso khujjalIla viDambedi, taM kiM attago pahAveNa, NaM gaIveassa ! [bho vayasya ! yadvetasaH kubjalIlAM viDambayati, tatkimAtmanaH prabhAveNa ?, nanu nadIvegasya ?] / 1 'dRSTA' / 2 'darzanAzvAsi' / 3 kvacinna / 4 'baIkariyasi' [ 'jayIkriyase 'zApayiSyAmi' ] 5 'uda' / [ uta]|
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam 549 rAjA-nadIvegastatra kAraNam / vidUSakaH-mama vi bhavaM / [ mamApi bhavAn ] / rAjA-kathamiva ? / vidUSakaH-evvaM rAakajANi usibha tArise Aulapadese vaNa-carakhuttiNA tue hodagvaM / jaM saccaM paccahaM sAvadasamucchAraNehiM saMkhohiasaMdhibandhANaM mama gattANaM aNIso mhi sNvutto| tA pasAdaissaM visajidUM maM ekAhaM vi dAva vissmiduN| [evaM rAjakAryANyujjhitvA tAdRze Akulapradeze vanacaravRttinA tvayA bhavitavyam / yatsatyaM pratyahaM zvApadasamutsAraNaiH saMkSobhitasandhibandhAnAM mama gAtrAgAmanIzo'smi saMvRttaH / tatprasAdayiSyAmi visarjituM mAmekAhamapi tAvadvizramitum ] / rAjA-(-svagatam ) ayaM caivmaah| mamApi kAzyapasutAmanusmRtya mRgayAviklavaM cetaH / kutaH ?na namayitumadhijyamasmi zakto, dhanuridamAhitasAyakaM mRgeSu / sahavasatimupetya yaiH priyAyAH kRta iva mugdhavilokitopadezaH // 3 // vidUSakaH-( rAjJo mukhaM vilokya-) atabhavaM kiM vi hiae karina mantedi / araNNe mae rudiaM AsI ? / [atrabhavAnkimapi hRdaye kRtvA mantrayate / araNye mayA ruditamAsIt 1] / rAjA--( sasmitam-) kimanyat ? / anatikramaNIyaM me suhRdvAkyamiti sthito'smi / vidUSakaH-ciraM jIbha / ( --iti gantumicchati ) / [ciraM jIva] / rAjA-vayasya ! tiSTha / sAvazeSaM me vacaH / vidUSakaH-ANavedu bhave / [ AjJApayatu bhavAn ] / rAjA-vizrAntena bhavatA mamApyanAyAse karmaNi sahAyena bhavitavyam / 1 'kaNva' /
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ 550 dAkSiNAtyapAThAnusAri [dvitIyovidUSakaH-kiM modaakhaNDiAe ? / teNa hi aOM sugahIdo khnno| [kiM modakakhaNDikAyAm ? | tena hyayaM sugRhItaH kssnnH]| . rAjA-yantra vakSyAmi / kaH ko'tra bhoH ? / (pravizya-) dauvArikaH-(praNamya ) ANavedu bhttttaa| [AzApayatu bhartA ] / rAjA-raivataka ! senApatistAvadAhUyatAm / dauvArika:-taha / (-iti niSkramya senApatinA saha punaH pravizya-) eso aNNAvaaNukkaNTho bhaTTA ido diNNadiTTI eva ciTThadi / uvasappadu ajjo| [tathA / eSa AjJAvacanotkaNTho bharteto dattadRSTireva tiSThati, upasarpatvAryaH / senApatiH-( rAjAnamavalokya-) dRSTadoSA'pi svAmini mRgayA kevalaM guNa evaM saMvRttA / tathA hi devaHanavaratadhanA''sphAlanakarapUrva, ___ ravikiraNasahiSNu khedalezairabhinnam / apacitamapi gAtraM vyAyatatvAdalakSya, giricara iva nAgaH prANasAraM bibharti // 4 // ( upatya-) jayatu svAmI / gRhItazvApadamaraNyam / kimaMdyA'pyavasthIyate ? / rAjA-mandotsAhaH kRto'smi mRgayApavAdinA mADhavyena / senApatiH-( janAntikam-) sakhe ! sthirapratibandho bhava / ahaM tAvarasvAminazcittavRttamanuvatiSye / (-prakAzam ) pralapatveSa vaidhaveyaH / nanu prabhureva nidarzanam medazchedakRzodaraM. laghu bhavatyutthAnayogyaM vapuH, __sattvAnAmapi lakSyate vikRtimaccittaM bhayakrodhayoH / utkarSaH sa ca dhanvinAM yadiSavaH siddhadhanti lakSye cale, mithyaiva vyasanaM vadanti mRgayAmIdagvinodaH kutaH ? // 5 // vidUSakaH-attabhavaM pakidi aapnnnno| tuma dAva aDavIdo aDavIM mAhiNDanto NaraNAsimAlolubassa jiNNaricchassa kassa vi muhe paDissasi / 1 'kimnytraa'| 2 'vaidheyH|
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam 551 [atrbhvaanprkRtimaapnnH| tvaM tAvadaTavIto'TavImAhiNDamAno naranAsikAlolupasya jIrNaRkSasya kasyApi mukhe ptissysi]| rAjA-bhadra senApate ! AzramasaMnikRSTe sthitAH smaH / ataste vaco nA'bhinandAmi / adya tAvatgAhantAM mahiSA nipAnasalilaM zRGgairmuhustADitaM, chAyAbaddhakadambakaM mRgakulaM romanthamabhyasyatu / vizrabdhaM kriyatAM varAhapatibhirmustAkSatiH palvale, vizrAmaM labhatAmidaM ca zithilajyAbandhamasmaddhanuH // 6 // senApatiH-yatprabhaviSNave rocate / rAjA-tena hi nivarttaya pUrvagatAnvanagrAhiNaH / yathA na me sainikAstapovanamuparundhanti, tathA nisseddhnyaaH| pazya zamapradhAneSu tapodhaneSu, gUDhaM hiM dAhAtmakamasti tejH| sparzAnukUlA iva sUryakAntA stadanyatejo'bhibhavAdvamanti // 7 // senApatiH-yadAjJApayati svAmI / vidUSakaH-dhaMsaduH de ucchaahvuttnto| [dhvaMsatAM te utsAhavRttAntaH ] / . (niSkrAntaH senaaptiH)| rAjA-(parijanaM vilokya-) apanayantu bhavanto mRgayAveSam / raivataka ! svamapi svaM niyogamazUnyaM kuru| . parijanaH-jaM devo ANavedi / (-iti niSkrAntaH ) / [ yaddeva AjJApayati / vidUSakaH-kidaM bhavadA nnimmcchioN| saMpadaM edassi pAdavacchAAe viraiMdaladAvidANadaMsaNIAe AsaNe NisIdadu bhavaM, jAva ahaM vi suhAsINo homi| 1 'vizrabdhaiH' / 2 'tapovaneSu' pA0 / 3 'dhnti'|
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ 552 dAkSiNAtyapAThAnusAri- [dvitIyo [kRtaM bhavatA nirmakSikam / sAmpratametasyAM pAdapacchAyAyAM viracitalatAvitAnadarzanIyAyAmAsane niSIdatu bhavAn , yAvadahamapi sukhAsIno bhavAmi ] | raajaa-gcchaa'grtH| vidUSakaH-edu bhavaM / [ etu bhavAn ] / (-ityubhau parikramyopaviSTau ) / , rAjA-mADhavya ! anavAptacakSuHphalo'si, yena tvayA darzanIyaM na dRSTam / vidUSakaH-NaM bhavaM aggado me vadi / [nanu bhavAnagrato me varttate / rAjA-sarvaH khaluH kAntamAramAnaM pazyati / tAmAzramalalAmabhUtAM zakuntalAmadhikRtya bravImi / vidUSakaH-(svagatam- ) hodu / se avasaraM Na dAissaM / ( prakAzam-) bho vaassa ! te tAvasakaNNaA abbhatthaNIA dIsadi / [bhavatu / asyAvasaraM na daasye| bho vayasya ! te tApasakanyakA'bhyarthanIyA dRzyate / rAjA-sakhe ! na parihArye vastuni pauravANAM manaH pravartate / surayuvatisambhavaM kila munerapatyaM tadujjhitAdhigatam / akasyopari zithilaM cyutamiva navamAlikAkusumam // 8 // vidUSakaH-(vihasya-)jaha kassa vi piNDakhajjUrehi uvvejidassa tintiNIe ahilAso bhave, taha isthiAraaNaparibhAviNo bhavado iaM anmtthnnaa!| [yathA kasyApi piNDa-kharjU rairudvejitasya tintiNyAmabhilASo bhavettathA strIratnaparibhAvino bhavata iymbhyrthnaa]| rAjA-na tAvadenAM pazyasi yenaivmvaadiiH| vidUSakaH-taM kkhu ramaNijja jaM bhavado vi vihmaaM uppAdedi / [ tatkhalu ramaNIyaM yadbhavatA'pi vismayamutpAdayati ] / rAjA-vayasya ! kiMbahunAcitre nivezya parikalpitasattvayogA, rUpoccayena manasA vidhinA kRtA nu /
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ 553 'GkaH ] abhijJAnazAkuntalamstrIratnasRSTiraparA pratibhAti sA me, dhAturvibhutvamanucintya, vapuzca tasyAH // 9 // vidUSakaH-jaha evvaM, paccAdeso dANiM rUbavadINaM / [ yadyevaM-pratyAdeza idAnI rUpavatInAm ] / rAjA-idaM ca me manasi vartateanAghrAtaM puSpaM, kisalayamalUnaM kararuhai ranAviddhaM ratnaM, madhu navamanAsvAditarasam / akhaNDaM puNyAnAM phalamiva ca tadrUpamanaghaM, ___ na jAne bhoktAraM kamiha samupasthAsyati vidhiH ! // 10 // vidUSakaH-teNa hi lahu parittAadu NaM bhavaM / mA kassa vi tavassiNo iGgudItellamissacikkaNasIssassa hatthe paDitsadi / [tena hi laghu paritrAyatAmenA bhvaan| mA kasyApi tapasvina iGgudItailamizracikkaNazIrSasya haste patiSyati ] / rAjA-paravatI khalu tatrabhavatI / na ca saMnihito'tra gurujanaH / vidUSakaH-attabhavantaM antareNa kIdiso se didvirAo ? / [ atrabhavantamantareNa kIdRzastasyA dRSTirAgaH 1] / rAjA-nisargAdevA'pragalmastapasvikanyAjanaH / tathApi tu abhimukhe mayi saMhRtamIkSaNaM, - hasitamanyanimittaMkRtodayam / vinayavAritavRttirastayA, na vivRto madano, na ca saMvRtaH // 11 // vidUSakaH-( vihasya-) NaM kkhu diTTamettassa tuha akaM samArohadi ! / [na khalu dRSTamAtrasya tavA'Gka samArohati / rAjA - sakhIbhyAM mithaH prasthAne punaH zAlInatayA'pi kAmamAviSkRto bhAvastatrabhavatyA / tathA hi__'darbhAGkareNa caraNaH kSata' ityakANDe tanvI sthitA katicideva padAni gatvA / 1 'mIkSita' / 2 kvacinna / 3 'samArohatu' pA0 /
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________ 554 dAkSiNAtyapAThAnusAri- dvitIyo asIdvivRttavadanA ca vimocayantI, zAkhAsu valkalamasaktamapi drumANAm // 12 // vidUSakaH-teNa hi gahIdapAheo hohi / kidaM tue uvavaNaM tavovaNaM ti pekkhAmi / [ tena hi gRhItapAtheyo bhava / kRtaM tvayopavanaM tapovanamiti pshyaami]| rAjA-sakhe ! tapasvibhiH kaizcitparijJAto'smi / cintaya tAvatkenA'padezena sakRdapyAzrame vsaamH| vidUSakaH-ko avaro avadeso tuha raNNANaM / NIvAracchaTThabhAmaM ahmANaM uvaharantu tti| [ ko'paro'padezastava rAjJaH / nIvAraSaSThabhAgamasmAkamupraharantviti / rAjA-mUrkha ! anyadbhAgadheyameteSAM rakSaNe nipatati, yadratnarAzInapi vihAyA'bhinandyam / pazya yaduttiSThati varNabhyo nRpANAM, kSayi tatphalam / tapaHSaDbhAgamakSayyaM dadatyAraNyakA hi naH // 13 // (nepathye-) hanta ! siddhArthI svH| rAjA-( karNa dattvA-) aye ! dhIraprazAntasvaraistapasvibhirbhavitavyam / (pravizya-) . dauvArikaH-jedu bhaTTA / ede duve isikumAraA paDihArabhUmi uvttttidaa| [ jayatu bhartA / etau dvo RSikumArau pratIhArabhUmimupasthitau ] / rAjA-tena hyavilambitaM pravezaya tau| dauvAraki:-eso pavesemi / (- iti niSkramya, RSikumArAbhyAM saha vizya-) ido ido bhavantau ! / [eSa pravezayAmi / ita ito bhavantau] / (ubhau-rAjAnaM vilokayataH ) / ' prathamaH-aho ! dIptimato'pi vizvasanIyatA'sya vapuSaH / athavopaMpacametadRSibhyo nA'tibhinne rAjani / kutaH ? adhyAkrAntA vasatiramunA'pyAzrame sarvabhogye, rakSAyogAdayamapi tapaH pratyahaM saMcinoti /
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam asyApi dyAM spRzati vazinazcAraNadvandvagItaH puNyaH zabdo muniriti muhuH, kevalaM rAjapUrvaH // 14 // dvitIyaH-gautama ! ayaM sa balabhitsatkho duSyantaH / prathamaH-atha kim / dvitIyaH-tena hi naitaccitraM yadayamudadhizyAmasImAM dharitrI.. mekaH kRtsnA nagaraparighaprAMzubAhurbhunakti / AzaMsante surayuktayo baddhavairA hi daityai rasyA'dhijye dhanuSi vijayaM, pauruhUte ca vane // 15 // ubhau-(upagamya-) vijayasva rAjan ! / .. rAjA-(AsanAdutyAya-) abhivAdaye bhavantau / ubhau-svasti bhavate / (-iti phalAnyupaharataH ) / rAjA-(sapraNAmaM parigRhya-) AjJApayitumicchAmi / ubhau-vidito bhavAnAzramasadAmihasthaH / te bhavantaM prArthayante / rAjA-kimAjJApayanti ? / ubhau-tatrabhavataH kaNvasya maharSarasAMnidhyAdrakSAMsi na iSTivighnamutpAdapanti ! tatkatipayarAtraM sArathidvitIyena bhavatA sanAthIkriyatAmAzrama' iti / rAjA-anugRhIto'smi / vidUSakaH-( apavArya-) esA dANiM aNuUlA te agbhatthaNA / [eSedAnImanukUlA te'bhyarthanA] / rAjA-(smitaM kRtvA-) raivataka ! madvacanAducyatAM sArathiH--'sabANosana sthamupasthApayeti / dauvArikaH-jaM devo ANavedi / ( - iti niSkrAntaH ) / yaddeva AjJApayati / ubhau-( saharSam-) . 1 'tena bhvntN'| 2 'sbaannkaarmukN'|
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ 556 dAkSiNAtyapAThAnusAri- [dvitIyoanukAriNi pUrveSAM yuktarUpamidaM tvayi / ApannA'bhayasantreSu dIkSitAH khalu pauravAH // 16 // ubhau-( sapraNAmam - ) gacchataM puro bhavantau / ahamadhyanupadamAgata eva / ubhau-vijayasva / (-iti niSkrAntau ) / rAjA-mADhavya ! apyasti zakuntalAdarzane kutUhalam ? / vidUSakaH-paDhamaM saparIvAhaM Asi, dANaM rakkhasavuttanteNa vindUvi nnaavsesido| [prathama saparIvAhamAsIt / idAnIM rAkSasavRttAntena bindurapi nAvazeSitaH ] / rAjA-mA bhaiSIH / nanu matsamIpe vartiSyase / vidUSakaH-eSa rakkhasAdo rakkhido si| ' [eSa rAkSasAdrakSito'smi / (pravizya-) dauvArikaH-sajjo radho bhaTTiNo vijaappatthANaM avekkhadi / esa uNa NabharAdo devINaM ANattiharo karabhao aaado| ' [ sajjo ratho bharturvijayapasthAnamapekSate / eSa punarnagarAddevInAmAjJaptiharaH karabhaka aagtH]| . raajaa-(saadrm-)| kimambAbhiH preSitaH ? / . dauvArikaH-aha iN| [ atha kim ] / rAjA-nanu pravezyatAm / dauvArikaH-taha / (-iti niSkramya, karabhakeNa saha pravizya-) eso bhaTTA / uvasappa / [ tathA / eSa bhartA / upasarpa] / karabhakaH-jedu bhttttaa| devI ANavedi AAmiNi cautthadiahe pauttapAraNo me uvavAso bhavissadi / tahiM dIhAuNA avassaM saMbhAvidavvA tti / [ jayatu bhartA / devyAjJApayati--AgAmini caturthadivase pravRttepAraNo me upavAso bhaviSyati / tatra dIrghAyuSA'vazyaM saMbhAvitavyeti ] 1. 1 'putrapAraNo' /
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] . abhijJAnazAkuntalam rAjA-itastapasvikAryam , ito gurujanAjJA / dvayamapyanatikramaNIyam / kimatra pratividheyam ? / vidUSakaH-tisaGgha via antarAle ciTTha / trizaGkurivAntarAle tiSTha ] / rAjA-satyamAkulIbhUto'smi / kRtyayobhinna dezatvAd dvaidhIbhavati me manaH puraH pratihataM zaile srotaH srotovaho yathA // 17 // ( vicintya- ) sakhe ! tvamambayA putra iti prtigRhiitH| ato bhavAnitaH pratinivRttya tapasvikAvyagramAnasaM mAmAvedya tatrabhavatInAM putrakRtyamanuSTAtumarhati / vidUSakaH-Na kkhu maM rakkhabhIru gaNesi ! / [ na khalu mAM rakSobhIrukaM gaNayasi ! ] / rAjA-( sasmitam-) kathametadbhavati saMbhAvyate ! / vidUSakaH-jaha rAANueNa gantavvaM taha gacchAmi / [ yathA rAjA'nujena gantavyaM, tathA gacchAmi ] / rAjA-'nanu tapovanoparodhaH pariharaNIya' iti sarvAnAnuyAtrikAMstvayaiva saha prasthApayAmi / vidUSakaH-teNa hi juvarAo jhi dANiM sNvutto|| [tena hi yuvarAjo'smIdAnI saMvRttaH] / rAjA-(svagatam-) capalo'yaM vaTuH / kadAcidasmatprArthanAmantaHpurebhyaH kathayet / bhvtu| enamevaM vakSye / ( vidUSaka haste gRhItvA, prakAzam-) vayasya ! RSigauravAdAzramaM gacchAmi / na khalu satyameva tApasakanyakAyAM mamA'bhilASaH / pazya ka vayaM, ka parokSamanmatho mRgazAvaiH samamedhito jnH| parihAsavilpitaM sakhe ! paramArthana na gRhyatAM vacaH / / 18 // vidUSakaH-atha kim / [ atha kim / (iti niSkrAntAH srv)| .. iti dvitIyo'GkaH / 1 'zailaiH srotaH srotovahAM yathA / 2 'gaNaya' / 3 kvacinna /
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ 558 dAkSiNAtyapAThAnusAri- tRtIyo atha tRtiiyo'ngkH| ( tataH pravizati kuzAnAdAya yajamAnaziSyaH ) / ziSyaH-aho mahAnubhAvaH pArthivo duSyantaH ! / praviSTamAtre evA''zrama tatrabhavati rAjani nirupadravANi naH karmANi pravRttAni bhavanti / ___ kA kathA bANasandhAne, jyAzabdenaiva duurtH| huGkAreNeva dhanuSaH sa hi vighnAnapohati // 1 // -yAvadimAnvedisaMstaraNArtha darbhAnRtvigbhya upanayAmi / ( parikramyAvalokya ca zrAkAze-) priyaMvade ! kasyedamuzIrAnulepanaM, mRNAlavanti ca nalinIpatrANi nIyante ? / ( Akarya-) kiM bravISi-'AtapalaGghanAilavadasvasthA zakuntalA / tasyAH zarIranirvApaNAyeti / tarhi tvaritaM gamyatAm / sakhi ! sA khalu bhagavataH kaNvasya kulapaterucchasitam / ahamapi tAvadvaitAnika zAntyudakamasyai gautamIhaste visarjayiSyAmi / (-iti niSkrAntaH ) / visskmbhkH| (tataH pravizati kAmayamAnAvastho raajaa)| rAjA-(niHzvasya-) jAne tapaso vIrya, 'sA bAlA paravatIti me viditam / alamasmi tato hRdayaM tathApi nedaM nivarttayitum / / 2 // (madanabAdhAM nirUpya-)bhagavankusumAyudha ! tvayA, candramasA ca vizvasanIyAbhyAmatisandhIyate kAmijanasArthaH / kutaH ?tava kusumazaratvaM, zItarazmitvamindo yamidamayathA dRzyate madvidheSa / visRjati himagabhairagnimindumayUkhai . stvamapi kusumabANAnvajrasArIkaroSi // 3 // ( saMkhedaM parikramya-) ka nu khalu saMsthite karmaNi sadasyairanujJAtaH zramaklAntamAtmAnaM vinodayAmi / ( niHzvasya- ) kiM nu khalu me priyAdarzanAhate 1'kcinn|
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhijJAnazAkuntalamzaraNamanyat ? / yAvadenAmanviSyAmi ( sUryamavalokya-) imAmugrA''tapavelAM prAyeNa latAvalayavatsu mAlinItIreSu sasakhIjanA zakuntalA gamayati / tatraiva tAvadgacchAmi / (parikramya, saMsparza rUpayitvA-) aho pravAtasubhago'yamuddezaH ! zakyamaravindasurabhiH kaNavAhI mAlinItaraGgANAm / __ aGgairanaGgataptairaviralamAliGgituM pavanaH // 4 // (parikramyAvalokya ca-) asminvetasaparikSipte latAmaNDape saMnihitayA tayA bhavitavyam / tathA hi-( 2adho vilokya-) atyunnatA purastAdavagADhA jaghanagauravAtpazcAt / dvAre'sya pANDusikate padapatidRzyate'bhinavA // 5 // yAvadviTapAntareNA'valokayAmi / ( parikramya, tathA kRtvA, saharSam-) aye! labdhaM netranirvANam / eSA me manorathapriyatamA sakusumAstaraNaM zilApaTTamadhizayAnA sakhIbhyAmanvAsyate / bhavatu / zroSyAmyAsAM visrambhakathitAni / (-iti vilokayansthitaH ) / . (tataH pravizati yathoktavyApArA saha sakhIbhyAM zakuntalA ) / sakhyau-(upavIjya, sasneham-) halA saundale ! avi suhedi de galiNIpattavAdo ? / [halA zakuntale ! api sukhayati te nalinIpatravAtaH 1] / zakuntalA-kiM vIaanti maM sahIo ? / [kiM bIjayato mAM sakhyau ?] / . (sakhyau viSAdaM nATayitvA prsprmvlokytH)| rAjA-balavadasvasthazarIrA zakuntalA dRzyate ! / ( savitarkam-) tatkimayamAtapadoSaH syAduta yathA me manasi vartate ? / ( sAbhilASa nirvayaM-) athavA kRvaM sandehena / stananyastozIraM, zithilitamRNAlaikavalayaM, priyAyAH sA''bAdhaM kimapi kamanIyaM vapuridam / samastApaH kAmaM manasija-nidAghaprasarayo- . na tu grISmasyaivaM subhagamaparAddhaM yuvatiSu // 6 // 1 kvacinna / 2 'UrdhvAvamavalokya' /
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ 560 dAkSiNAtyapAThAnusAri- . [tRtIyopriyaMvadA-( janAntikam- ) aNasUe ! tassa rAesiNo paDhamadaMsaNAdo Arahima pajjussuA via saundalA / kiMNu kkhu se taNimitto asaM AtaGko bhave ? / [anasUye ! tasya rAjarSeH prathamadarzanAdArabhya paryutsukeva zakuntalA / kiM nu khalu tasyAstannimitto'yamAtaGko bhavet 1] / anasUyA-sahi ! mama vi IdisI AsaGkA hiaassa / hodu / pacchissaM dAva NaM / ( prakAzam -) sahi ! pacchadavvAsi kiMpi / balavaM khu de sNdaavo| [sakhi ! mamApIdRzyAzaGkA hRdayasya / bhavatu / prakSyAmi tAvadenAm / sakhi ! praSTavyA'si kimapi / balavAnkhalu te santApaH 1] / zakuntalA-(pUrvArddhana zayanAdutthAya-) halA kiM vaktakAmAsi ! / [halA ! kiM vaktukAmA'si ?] / anasUyA-halA saundale ! aNabbhantarA khu ajhe madaNagadassa vuttantassa / kiMdu jAdisI idihAsaNibandhesu kAmaamANANaM avatthA suNIbhadi tAdisI de pekkhAmi / kahehi kiNimittaM de saMdAvo ? / viAraM kkhu paramatyado ajANia aNArambho paDiArassa / [halA zakuntale ! anabhyantare khalvAvAM madanagatasya vRttAntasya / kiMtu yAdRzItihAsanibandheSu kAmayamAnAnAmavasthA zrUyate, tAdRzIM tava pazyAmi / kathaya kiMnimittaM te saMtApaH 1 / vikAraM khalu paramArthato'jJAtvA'nArambhaH pratIkArasya ] / rAjA-anasUyAmapyanugato madIyastarkaH / nahi svAbhiprAyeNa me darzanam / zakuntalA-( Atmagatam-) balavaM kkhu me ahinniveso| dANiM vi sahasA edANaM Na sakkaNomi NivedidaM / [balavAn khalu me'bhinivezaH / idAnImapi sahasaitayorna zaknomi nivedayitum ] / priyaMvadA-sahi saundale ! suTu esA bhaNAdi / kiM attaNo AtaGka uvekkhasi ? / aNudiahaM kkhu parihIasi aGgehiM / kevalaM lAvaNNamaI chAA tuma Na munycdi| . . [ sakhi zakuntale ! suSThu eSA bhaNati / kimAtmabha AtaGkamupekSase ? / anudivasaM khalu parihIyase'GgaiH / kevalaM lAvaNyamayI chAyA tvAM na muJcati ] /
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] 36 abhijJAnazAkuntalam - rAjA-avitazramAha priyaMvadA / tathA hi kSAmakSAmakapolamAnanamuraH kAThinyamuktastanaM, * madhyaH klAntataraH, prakAmavinatAvaMsau, chaviH paanndduraa| . zocyA ca, priyadarzanA ca madanakliSTeyamAlakSyate, patrANAmiva zoSaNena marutA spRSTA latA mAdhavI // 7 // zakuntalA-sahi ! kassa vA aNNassa kahaissaM ? / AAsaisiA dANiM vo bhavissaM / [saMkhyau ! kaMsya vAnyasya kathayiSyAmi / AyAmayitrIdAnI vAM bhvissyaami| ubhe-ado evva kkhu gibbndho| siNiddhajaNasaMvibhattaM hi dukkhaM sajmavedaNaM hodi / [ata eva khalu nirbandhaH / snigdhajanasaMvibhaktaM hi duHkhaM sahyavedanaM bhavati / rAjApRSTA janena samaduHkhasukhena bAlA, neyaM na vakSyati manogatamAdhihetum / dRSTo vivRtya bahuzo'pyanayA satRSNa matrAntare zravaNakAtaratAM gato'smi // 8 // zakuntalA-sahi ! jado pahudi mama daMsagapahaM Aado so tavovaNarakkhidA rAesI tado Arahia taggadeNa ahilAseNa etadabatthari saMvuttA / sakhi ! yataH prabhRti mama darzanapathamArgataH sa tapovanarakSitA rAjarSistata Arabhya tadgatenA'bhilASeNaitadavasthA'smi saMvRttA] / rAjA-( saharSam -) zrutaM zrotavyam / smara eva tApaheturnirvApayitA sa eva me jAtaH / divasa ivA'bhrazyAmastapA'tyaye jIvalokasya // 9 // zakuntalA-taM jai vo aNumadaM, tA taha vaha jaha tassa rAesiNo aNukampaNijjA homi / aNNahA avassaM siJcadha me tilod| [ tadyadi vAmanumataM, tadA tathA vartethAM yathA tasya rAjarSeranukampanIyA bhavAmi / anyathA'vazyaM siJcataM me tilodakam / 1 'sakhi !' /
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ 562 dAkSiNAtyapAThAnusAri- [tRtIyo www rAjA-saMzayacchedi vacanam / priyaMvadA-( janAntikam ) aNasUe ! dUragaamanmahA akkhamA i kAlaharaNassa / jassi baddhabhAvA esA so lalAmabhUdo poravANaM / tA juttaM se ahilAso ahiNandieM / [anasUye ! dUragatamanmathA'kSameyaM kAlaharaNasya / yasminbaddhabhAvaiSA sa lalAmabhUtaH pauravANAm / tadyuktamasyA abhilASo'bhinanditum ] / anasUyA-taha jaha bhaNasi / [ tathA yathA bhaNasi / priyaMvadA-(prakAzam - ) sahi ! didviA aNurUvo de ahiNiveso / sAaraM ujhia kahiM vA mahANaI 'odarai ? / ko dANiM sahaAraM antareNa adimuttaladaM pallavidaM sahedi ? / [ sakhi ! diSTayA'nurUpaste'bhinivezaH / sAgaramujjhitvA kutra vA mahAnadI avatarati ? / ka idAnIM sahakAramantareNA'timuktalatAM pallavitAM sahate 1] / rAjA-kimatra citraM yadi vizAkhe zazAGkalekhAmanuvartate ? / anasUyA-ko uNa uvAo bhave jeNa avilambiaM, NihuaM a sahIe maNorahaM sNpaadem| [kaH punarupAyo bhavedyenA'vilambitaM, nibhRtaM ca sakhyA manorathaM saMpAdayAvaH / / priyaMvadA-NihuaMti cintaNijjaM bhave / sigghati suaraM / [ nibhRta miti cintanIyaM bhavet / zIghramiti sukaram ] / anasUyA-kahaM via ? / [ kathamiva ?] / priyaMvadA-NaM so rAesi imassi siNiddhadiTThIe sUidAhilAso imAI diahAI pajAarakiso lakkhIadi / [nanu sa rAjaSiretasyAM snigdhadRSTayA sUcitAbhilASa etAndivasAnprajAgarakRzo lakSyate / rAjA-satyamitthambhUta evA'smi / tathAhiidamazizirairantastApAdvivarNamaNIkRtaM, nizi nizi bhujanyastApAGgaprasAribhirazrubhiH / . anabhilitajyAghAtA'vaM muhurmaNibandhanAt, kanakavalayaM srastaM srastaM mayA pratisAyate / / 10 //
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam 563 priyaMvadA-(vicintya-) halA! maaNaleho se karIadu / imaM devappasAdassAvadeseNa sumaNogovidaM karia se hatthaaM pAvaissaM / [halA ! madanalekho'sya kriyatAm / imaM devaprasAdasyA'padezena sumanogopitaM kRtvA tasya hastaM prApayiSyAmi / anasUyA - roai me suumAro poo| kiM vA saundalA bhaNAdi ? / [ rocate me sukumAraH prayogaH / kiM vA zakuntalA bhaNati ? ] / zakuntalA-ko Nioo vikappIadi ? / [ ko niyogI vikalpyate 1] / priyaMvadA-teNa hi attaNo uvaNNAsapuvvaM cintehi dAva laliapadabandhaNaM / [tena hyAtmana upanyAsapUrva cintaya tAvallalitapadabandhanam / zakuntalA-halA ! cintemi ahaM / avahIraNAbhIruaM puNo vevai me hia| [halA ! cintayAmyaham / avadhAraNAbhAru punarvepate me hRdayam ] / rAjA-( saharSam-) ayaM sa te tiSThati saGgamotsuko, vizaGkase bhIru ! yato'vadhIraNAm / labheta vA prArthIyatA, na vA zriyaM, zriyA durApaH kathamIpsito bhavet ? // 11 // sakhyau-attaguNAvamANiNi ! ko dANiM sarIraNivvAvattiaM sAradilaM josiNiM paDanteNa vAredi / [AtmaguNAvamAnini ! ka idAnIM zarIranirvApayitrIM zAradI jyotsnAM paTAntena vArayati ?] / zakuntalA-( sasmitam- ) NioiA dANiM hi / (-ityupaviSTA cintayati ) / [niyojitedAnImasmi / rAjA-sthAne khalu vismRtanimeSeNa cakSuSA priyAmavalokayAmi / yataH___ unnamitaikabhralatamAnanamasyA: padAni racayantyAH / ... kaNTakitena prathayati mayyanurAgaM kapolena // 12 // zakuntalA-halA ! cintidaM mae gIdivatthu / Na kkhu saNNihidANi uNa lehaNasAhaNANi /
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ 564 dAkSiNAtyapAThAnusAri- [tRtIyo . [halA ! cintitaM mayA gItivastu / na khalu sannihitAni punarlekhanasAdhanAni ] | priyaMvadA-imassi suodarasuumAre galiNIpatte Nahehi NikkhittavaNNaM karehi / [ etasmiJchu kodarasukumAre nalinIpatre nakhainikSiptavarNa kuru / zakuntalA-( yathoktaM rUpayitvA-) halA ! suNuha dANi sadastha, ga vetti 1 / [halA ! zRNutamidAnI saGgatArthe na veti ?] / ubhe-avahida / [ avahite svaH ] / (zakuntalA-vAcayati ) / tujjha Na ANe hiaaM, mama uNa kAmo divAvi rattimmi / NigghaNa ! tavai balIaM, tura vuttamaNorahAI aGgAI // 13 // [ tava na jAne hRdayaM, mama punaH kAmo divApi, rAtrIvapi / nighRNa ! tapati balIyastvayi vRttamanorathAnyaGgAni ] // rAjA-( sahasopasRtya-) tapati tanugAtri! madanastvAmanizaM, mAM punardahatyeva / glapayati yathA zazAGka, na tathA hi kumudatI divasaH / / 14 / / sakhyau-( saharSam--) sAbhadaM avilambiNo maNorahassa / [ svAgatamavilambino manorathasya ] / (shkuntlaa--abhyutthaatumicchti)| rAjA-alamalamAyAsena / saMdaSTakusumazayanAnyAzu-klAntabisabhaGgasurabhINi / guruparitApAni na te gAtrANyupacAramarhanti // 15 // anasUyA-ido silAtalekkadesaM alaGkaredu vasso| [ itaH zilAtalaikadezamalaGkarotu vayasyaH] / ( rAjA-upavizati / zakuntalA-salajA tiSThati ) / priyaMvadA-duveNaM Nu vo aNNoNNANurAo pckkho| sahIsiNeho meM puNaruttavAdiNi karedi / [ dvayornanu yuvayoranyonyAnurAgaH prtykssH| sakhIsneho mAM punaruktavAdinI karoti / 1 'raatrimpi|
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ 565 s:] - abhijJAnazAkuntalam / rAjA-bhadre ! naitatparihAryam / vivakSita hyanuktamanutApaM janayati / priyaMvadA-AvaNNassa visaaNivAsiNo naNassa bhattihareNa raNNA hodavvaM tti eso-vo dhmmo| [ Apannasya viSayanivAsino janasyA''tihareNa rAjJA bhavitavyamityeSa yuSmAkaM dhrmH]| rAjA-nA'smAtparam / - priyaMvadA-teNa hi iaMNo piasahI tumaM uddisima imaM avatthantaraM bhaavatA maaNeNa ArovidA / tA aruhasi abbhuvavattIe jIvidaM se avalambihU~ / [tena hIyamAvayoH priyasakhI tvAmuddizyedamavasthAntaraM bhagavatA madanenA''ropitA / tadahasyabhyupapattyA jaM vitaM tasyA avalambitum / rAjA-bhadre ! sAdhAraNo'yaM praNayaH / sarvathA'nugRhIto'smi / zakuntalA-( priyaMvadAmavalokya-) halA ! kiM anteuravirahapajjussuassa rAesiNo uvaroheNa ? | [halA ! kimantaHpuravirahaparyutsukasya rAjarSeruparodhena ?] / rAjAidamananyaparAyaNamanyathA hRdayasaMmihite ! hRdayaM mama / yadi samarthayase madirekSaNe! madanabANahato'smi hataH punaH // 16 // anasUyA-vaassa ! bahuvallahA rAANo suNIanti / jaha' No piasahI bandhuaNasoaNijA Na hoi taha nnivttehi| [ vayasya ! bahuvallabhA rAjAnaH zrUyante / yathA nau priyasakhI bandhujanazocanIyA na bhavati tathA nirvarttaya ] / rAjA-bhadre ! kiMbahunA.. parigrahabahutve'pi dve pratiSThe kulasya me| samudravasanA corvI, sakhI ca yuvayoriyam // 17 // 1'hato'pi paa0|
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ 566 dAkSiNAtyapAThAnusAri- [tRtIyoubhe-Ninvuda mha / [ nivRte svaH] / priyaMvadA-( sadRSTikSepam- ) aNasUe ! jaha eso ido diNNadiTThI utsuo miapodao mAdaraM aNNIsadi / ehi / saMjoema nnN| (- ityubhe prasthite ) / [ anasUye ! yathaiSa ito dattadRSTirutsuko mRgapotako mAtaramanviSyati / ehi / saMyojayAva enam / zakuntalA- halA ! asaraNa si / aNNadarA vo AacchaduH / [halA ! azaraNA'smi / anyatarA yuvayorAgacchatu ] / ubhe--puhavIe jo zaraNaM so tuhaM samIce vaTTai / (-iti niSkrAnte ) / [pRthivyA yaH zaraNaM sa tava samIpe varttate ] / , zakuntalA-kahaM gadAo eva ? / [ kathaM gate eva ?] / . rAjA-alamAgena / nanvayamArAdhayitA janastava samIpe vrcte| kiM zItalaiH klamavinodibhirAdravAnAn ___ saMcArayAmi nalinIdalatAlevRntai: ? / aGke nidhAya karabhoru ! yathAsukhaM te .. ___saMvAhayAmi caraNAvuta padmatAmrau ? // 18 // zakuntalA- mANaNIesu attANaM avagahAis / (-ityutthAya gntumicchti)| [na mAnanIyeSvAtmAnamaparAdhayiSye / rAjA-sundari ! anirvANo divasaH / iyaM ca te zarIrAvasthA / utsRjya kusumazayanaM nalinIdalakalpitastanAvaraNama / kathamAtape gamiSyasi paribAdhApelavairaGgaiH ? // 19 // (-iti balAdenAM nivartayati ) / zakuntalA-porava ! rakkha avinnaN| maaNasaMtattAvi Na hu attaNo pahavAmi / [ paurava ! rakSA'vinayam / madanasantaptA'pi na khalvAtmanaH prabhavAmi / 1 'vRntam /
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam 567 rAjA-bhIru! alaM gurujanabhayena / dRSTvA te viditadharmA tatrabhavAn na tatra doSaM prahISyati kulapatiH / api ca * gAndharvaNa vivAhena bayo raajrssiknykaaH| zrUyante pariNItAstAH pitRbhizcAbhinanditAH // 20 // zakuntalA-muJca dAva maM, bhUo vi sahIjaNaM aNumANaissaM | [ maJca tAvanmAm / bhUyo'pi sakhIjanamanumAnayiSye ] / rAjA-bhavatu / mokSyAmi / zakuntalA-kadA ? / [ kadA ? ] / rAjAaparikSatakomalasya yAvat, kusumasyeva navasya SaTpadena / adharasya pipAsatA mayA te sadayaM sundari ! gRhyate raso'sya // 21 // (-iti mukhamasyAH samunnamanitumicchati / zakuntalA-pariharati nATthena ) / ( nepathye-) cakkavAkavahue ! Amantehi sahaaraM / uvaTiA raaNI / [cakravAkavadhUH ! Amantrayasva sahacaram / upasthitA rajanI] / zakuntalA-( sasaMbhramam-) porava ! asaMsa mama sarIvuttantovalambhassa ajjA godamI ido evaM Aacchadi / jAva viDavantarido hohi / [ paurava ! asaMzayaM mama zarIravRttAntopalambhAyA''ryA gautamIta evaa''gcchti| yAvadvipAntarito bhava / rAjA-tathA / ( - ityAtmAnamAvRtya tiSThati ) / (tataH pravizati pAtrahastA gautamI, sakhyau c)| sakhyau-ido ido ajjA godmii|| [ita ita AryA gautmaa| gautamI-(zakuntalAmu petya-) jAde ! avi lahusaMdAbAI de aGgAI ? / [ jAte ! api laghumantApAni te'GgAni ?] / zakuntalA-asthi me viseso / [ asti me vishessH]| gautamI-imiNA dabbhodaeNa NirAbAdhaM evva de sarIraM bhavissadi / (zirasi zakuntalAmabhyukSya- ) vacche ! pariNado diaho / ehi / uDanaM eva
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ 568 dAkSiNAtyapAThAnusAri- [tRtIyo gacchA / (-iti prsthitaaH)| [ anena darbhodakena nirAbAdhameva te zarIra bhaviSyati / vatse ! pariNato divasaH / ehi / uTajameva gacchAmaH ] / . . zakuntalA-( Atmagatam-) hiaa ! paDhama evva suhovaNade maNorahe kAdarabhAvaM Na muJcasi / sANusaavihaDiassa kahaM de saMpadaM saMdAbo / ( padAntare sthitvA, prakAzam-) ladAvalaa, saMdAvahAraa ! Amantemi tumaM bhUo vi paribhoassa / (- iti duHkhena niSkrAntA zakuntalA sahetarAbhiH ) / [ hRdaya ! prathamameva sukhopanate manorathe kAtarabhAvaM na muJcasi / sAnuzayavighaTitasya kathaM te sAmprataM saMtApaH ? | latAvalaya, saMtApahAraka ! Amantraye tvAM bhUyo'pi paribhogAya] / rAjA-(pUrvasthAnamupetya, saniHzvAsam ) aho vighnavatyaH prArthitArthasiddhayaH / mayA hi muhuraGgulisaMvRtAdharoSThaM, pratiSedhAkSaraviklavAbhirAmam / mukhamaMsavivarti pakSmalAkSyAH, kathamapyunnamita, na cumbitaM tu|| 22 // kanu khalu saMprati gacchAmi ? / athavA-ihaiva priyAparibhuktamukta latAvalaye muhUrta sthAsyAmi / ( srvto'vloky-)| tasyAH puSpamayI zarIralulitA zayyA zilAyAmiyaM, ____ klAnto manmathalekha eSa nalinIpanne nakhairarpitaH / hastAddhaSTamidaM bisAbharaNamityAsajyamAnekSaNo, nirgantuM sahasA na vetasagRhAcchaknAmi zUnyAdapi // 23 // (AkAze-) rAjan ! sAyantane savanakarmaNi saMpravRtte, vedI hutAzanavatI paritaH preyastAH / chAyAzcaranti bahudhA bhayamAdadhAnAH, sandhyApayodakapizA: pizitAzanAnAm / / 24 / / rAjA-ayamayamAgacchAmi / ( -iti niSkrAntaH ) / iti tRtiiyo'ngkH| .. 1'prkiirnnaaH'|
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam 569 . .. atha cturtho'ngkH|| (tataH pravizataH kusumAvacayaM nATayanyau sakhyau ) / anasUyA-piaMvade ! jai vi gandhabveNa vihiNA NivvuttakallaNA saundalA anusvabhattagAmiNI saMvutteti nindaM me hiaaM, taha vi etti cimtaNijja / [priyaMvade ! yadyapi gAndharveNa vidhinA nirvRttakalyANA zakuntalA'nurUpabhartRgAminI saMvRtteti nivRtaM me hRdayam , tathApyetAvacintanIyam ] | priyaMvadA-kahaM via ? / [ kathamiva 1] / anasUyA-bhajja so rAesI iDiM parisamAvia isIhiM visajjio attaNo NaaraM pavisia anteurasamAgado idogadaM vuttantaM sumaradivA, Na vetti / [ adya sa rAjarSiriSTiM parisamApya RSibhivisarjita Atmano nagaraM pravizyA'ntaHpurasamAgata itogataM vRttAntaM smarati vA, na veti 1] / priyaMvadA-vIsaddhA hohi / Na tAdisA AkidivisesA guNavirohiNo honti / tAdo dANiM imaM vuttantaM suNia Na ANe kiM paDivajjissadi ti / / [visrabdhA bhava / na tAdRzA AkRtivizeSA guNavirodhinI bhavanti / tAta idAnImimaM vRttAntaM zrutvA na jAne kiM pratipatsyate iti / anasUyA-jaha ahaM dekkhAmi, taha tassa aNumadaM bhave / [ yathAhaM pazyAmi tathA tasyA'numataM bhavet ] / priyaMvadA kaha via ? / . [kathamiva 1] / anasUyA-guNavade kaNNA paDibAdaNijje tti aaM dAva paDhamo saMkappo / taM jai devvaM evva saMpAdedi, NaM appAseNa kidattho guruanno| ['guNavate kanyakA pratipAdanIyetyayaM tAvatprathamaH saMkalpaH / taM yadi daivameva saMpAdayati, nanvaprayAsena kRtArtho gurujanaH] / priyaMvadA-(puSpabhAjanaM vilokya- ) sahi ! aghaidAI balikammapajjatAI kusumaaii| [ sakhi ! avacitAni balikarmaparyAptAni kumumAni ] | anasUyA-NaM sahIe saumdalAe sohaggadevaA acnniiaa| . [ nanu sakhyAH zakuntalAyAH saubhAgyadevatA'rcanIyA ] /
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ 570 dAkSiNAtyapAThAnusAri- [caturthopriyaMvadA-jujadi [ yujyate / (-iti tadeva karmA''rabhete ) / . (nepathye--) 'ayamahaM bhoH| anasUyA-( karNaM datvA-) sahi ! adidhINaM via nnivedidN| [ sakhi ! atithInAmiva niveditam ] / priyaMvadA- uDajasaMNihidA sundlaa| (Atmagatam-) aja uNa hibhaeNa asNnnihidaa| [ nanUTa jasaMnihitA zakuntalA / adya punarhRdayenA'saMnihitA] / anasUyA-hodu / alaM ettiehi kusumehiM / [ bhavatu / alametAvadbhiH kusumaiH / (- iti prasthite ) / . (nepathye-) 'AH ! atithiparibhAvini ! . vicintayantI yamananyamAnasA, , . tapodhanaM vetsi na mAmupasthitam / smariSyati tvAM na sa bodhito'pi san , kathAM pramattaH prathamaM kRtAmiva' // 1 // priyaMvadA-haddhI / appi evva saMvuttaM / kassi pi pUArahe bhavaraddhA suNNahiaA sundlaa!| ( puro'valokya- ) Na hu jassi kassi pi| eso dubbAso sulahakobo mahesI / taha savia veabaluphullAe duvvArAe gaIe paDiNivutto / ko aNNo hudavahAdo dahiduM pahavadi ? / [hA dhika / apriyameva saMvRttam / kasminnapi pUjAhe'parAddhA zUnyahRdayA zakuntalA / na khalu yasminkasminnapi / eSa durvAmAH sulabhakopo mhrssiH| tathA zaptvA vegabalotphullayA duriyA gatyA prtinivRttH| ko'nyo hutavahAdagdhaM prabhavati ?] / ansuuyaa--gcch| pAdesu paNamia Nivattehi NaM / jAva ahaM agbodaraM ubkppemi|
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam 571 [gaccha / . pAdayoH praNamya nivartayainaM, yAvadahamardhodakamupakalpayAmi ] / priyaMvadA-taha / (-iti nisskraantaa)| - [ tthaa]| anasUyA-(pAdAntare skhalitaM niruupy-)| avvo ! AveakkhalidAe gaie panbharTe me aggahatthAdo puSphabhAaNaM / (-iti puSpoccayaM rUpayati ) / (pravizya-priyaMvadA) / priyaMvadA-sahi ! pakidivako so kassa aNuNa paDigedi ? / kiM vi uNa sANukkoso kido! [ sakhi ! prakRtivakraH sa kasyA'nunayaM pratigRhNAti 1 / kimapi punaH sAnukrozaH kRtaH] / anasUyA-( sasmitam -) tassi bahu evaM pi / kahehi / [tasminbahetadapi / kathaya ] priyaMvadA-jadA Nivattihu~ Na icchadi tadA viNNavido mae-'bhaavaM paDhama tti pekkhia aviNNAdatabappahAvassa duhidujaNassa bhaabadA eko abarAho marisidazvotti / [yadA nivartituM necchati tadA vijJApito mayA,-'bhagavan ! prathama iti prekSyA'vijJAtatapaHprabhAvasya duhitRjanasya bhagavataiko'parAdho marSitavya' iti ] / anasUyA-tado tado ? / [ tatastataH ? j priyaMvadA-tado 'me vaaNaM aNNahAbhavituM NArihadi / kiMdu ahiNNANAbharaNadaMsaNeNa sAbo Nivattissadi' tti mantaanto so antrihido| tato-'me vacanamanyathAbhavituM nArhati / kiMtvabhijJAnA''bharaNadarzanena zApo nivatiSyate'- iti mantrayansvayamantarhitaH / anasUyA-sakkaM dANiM assasiDhuM / atthi teNa rAesiNA saMpatthideNa saNAmaheaGkiaM aGgulIaaM. sumaraNIaMtti sa piNaddhaM / tassi sAhINobAA saundalA bhvissdi| zakyamidAnImAzvAsayitum / asti tena rAjarSiNA saMprasthitena svanAmadheyA'GkitamaGgulIyakaM smaraNIyamiti svayaM pinaddham / tasminsvAdhInopAyA zakuntalA bhaviSyati /
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ 572 dAkSiNAtyapAThAnusAra [caturthopriyaMvadA-sahi ! eMhi / devakajaM dAva nnittehy| [ sakhi ! ehi / devakArya tAvannivartayAvaH ] / (-iti prikraamtH)| privayaMdA-( vilokya-) aNasUe ! pekkha dAva / vAmahatthobahidavaaNA AlihidA via piasahI / bhattugadAe cintAe attANaM pi Na esA vibhAvedi, kiM uNa AantuaM ? / [anasUye ! pazya tAvat / vAmahastopahitavadanA''likhiteva priyasakhI / bhartRgatayA cintayA''tmAnamapi naiSA vibhAvayati, kiM punarAgantukam ? / anasUyA-pivade ! duveNaM evvANaM No muhe eso vuttanto ciTThaduH / rakkhidavvA vakhu pakidipelavA piashii| [priyaMvade ! dvayoreva nanu nau mukha eSa vRttAntastiSThatu / rakSitavyA khalu prakRti pelavA priyasakhI / priyaMvadA-ko NAma ulodaeNa NomAliaM siJcedi 1 / [ko nAmoSNodakena navamAlikAM siJcati ?] , (--ityubhe niSkrAnte ) / visskmbhkH| (tataH pravizati suptotthitaH shissyH)| ziSyaH-velopalakSaNArthamAdiSTo'smi tatrabhavatA . pravAsAdupAvRttena kAzyapena / prakAzaM nirgatastAvadavalokayAmi-'kiyadavaziSTaM rajanyA' iti / (parikramyA'valokya ca-) hanta ! prabhAtam ! / tathA hi- . yAtyekato'stazikharaM patiroSadhInA mAviSkRto'ruNapuraHsara ekato'rkaH / tejodvayasya yugapadvyasanodayAbhyAM, loko niymytivaa''tmdshaantressu||2|| api ca-- antahite zazini saiva kumudatI me dRSTiM na nandaryAta sNsmrnniiyshobhaa| 1 viSkambhaH' / 2 'knnven'|
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhijJAnazAkuntalam 573 - iSTapravAsajanitAnyabalAjanasya duHkhAni nUnamatimAtrasuduHsahAni // 3 // (pravizyA'paTIkSepeNa-) anasUyA-jai vi NAma visaaparammuhassa bi jaNassa evaM Na vidiaM taha vi teNa raNNA saundalAe aNajja AaridaM / [ yadyapi nAma viSayapara'GmukhasyA'pi janasyaitanna viditaM, tathApi tena rAjJA zakuntalAyAmanAryamAcaritam / ziSyaH-yAvadupasthitAM homavelAM gurave nivedayAmi / (- iti niSkrAntaH ) / anasUyA-paDibuddhA vi kiM karissaM.? / Name uidesu vi NiakaraNijesu hatthapAA pasaranti / kAmo dANiM sakAmo hodu / jeNa asaccasaMdhe jaNe suNNahiaA sahI padaM kAridA / ahavA-dubvAsaso kovo eso viAredi / aNNahA kahaM so rAesI tArisANi mantia ettiassa kAlassa lehamattaM pi Na visajjedi / tA ido ahiNNANaM aGgulIaaM se visajjema / dukkhasIla tavassijaNe ko abbhasthIadu ? / NaM sahIgAmI doso tibbavasidA vi Na pAremi pavAsapaDiNiuttassa tAdakassavassa dussantapariNIdaM AbaNNasattaM saundalaM NivedidaM / itthaMgae amehi kiM krnnijjN?| [pratibuddhA'pi kiM kariSye / na me uciteSvapi nijakAryeSu hastapAdaM prasarati / kAma idAnIM sakAmo bhavatu / yenA'satyasandhe jane zUnyahRdayA sakhI padaM kAritA / athavA durvAsasaH kopa eSa vikArayati / anyathA kathaM sa rAjarSistAdRzAni mantrayitvaitAvatkAlasya lekhamAtramapi na visRjati ? / tadito'bhijJAnamaGgulIyakaM tasya visRjAvaH 1 / duHkhazIle tapasvijane ko'bhyarthyatAm ? / nanu 'sakhIgAmI doSa' iti vyavasitA'pi na pArayAmi pravAsapratinivRttasya tAtakAzyapasya duSyantapariNItAmApannasattvAM zakuntalAM nivedayitum / itthaGgata'smAbhiH ki karaNIyam ? ] / . (pranizya-) priyaMvadA-(saharSam-) sahi ! tuvara saundalAe patthANakoduaM . Ninvattihu~ / [ sakhi ! tvarasva zakuntalAyAH prasthAnakAtukaM nivartayitum ] | 1 'annnnnnhiaaa'| [ ananyahRdayA ] / 2 kaNNassa / [ kaNvasya ] /
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ 574 dakSiNAtyapAThAnusAri [caturtho anasUyA-sahi ! kahaM edaM ? ! [ sakhi ! kathametat ?] / priyaMvadA--suNAhi / dANiM suhasaidapucchiA saundalAsaAsaM gdhmi.| tado jAva eNaM lajjAdaNadamuhiM parissijia tAdakassaveNa evaM ahiNandida,'diTiA dhUmAulidiTTiNo vi jamANassa pAae evva AhudI paDidA / vacche ! susissaparidiNNA vijjA via asoaNijjA saMvuttA / ajja evvaM isirakkhidaM tuma bhattaNo saAsaM vivajjemi' tti / zRNu / idAnIM sukhazAyatapRcchikA zakuntalAsakAzaM gatA'smi / tato yAvadenAM lajjAvanatamukhI pariSvajya tAta kAzyapenaivamabhinanditam -'diSTayA dhamAkulitadRSTerapi yajamAnasya pAvaka evA''huti: patitA / vatse ! suziSyaparidattA vidyevA'zocanIyA savRttA / adyaiva RSirakSitAM tvAM bhattuH sakAzaM visrjyaamiiti]| anasUyA-aha' keNa sUido tAdakassavassa vuttanto ? / [ atha kena sUcitastAtakAzyapasya vRttAntaH 1] / priyaMvadA-aggisaraNaM pavihassa sarIraM viNA chandomaIe vaanniaae| [agnizaraNaM praviSTasya zarIraM vinA chandomayyA vANyA / / ( saMskRtamAzritya-) duSyantenA''hitaM tejo dadhAnAM bhUtaye bhuvaH / avehi tanayAM brahmannagnigarbhA zamImiva // 4 // _anasUyA-(priyaMvadAmAzliSya- ) sahi / piaM me / kiMdu ajja evva saundalA NIaditti ukkaNThAsAdhAraNaM paridosaM annuhomi| [ sakhi ! priyaM me / kiMvadyaiva zakuntalA nIyata ItyutkaNThAsAdhAraNaM paritoSamanubhavAmi] priyaMvadA--sahi ! vaaM dAva ukkaNThaM vinnodissaamii| sA tavassiNI NinvudA hodu / / sakhi ! AvAM tAvadutkaNThAM vinodayiSyAvaH / sA tapasvinI nivRtA bhavatu] / anasUyA-teNa hi edassiM cUdasAhAvalambide NArierasamuMggae etaNimittaM evva kAlAntarakkhamA NikkhittA mae kesrmaaliaa| tA imaM 1 'sukhazayana' / 2 'kaNNena' / [ kaNvena ] /
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam 575 hasthasaMNihida kohi / jAva AMpi se masaloaNaM, titthamittiaM, duvvAkisalaANi tti mAlasamAlambhaNANi viraemi / [tena hyetasmiMzcatazAkhAvalambite nAlikerasamudgake etannimittameva kAlAntarakSamA nikSiptA mayA kesaramAlikA / tadimAM hastasaMnihitAM kuru / yAvadahamapi tasyai mRgarocanAM, tIrthamRttikA, dUrvAkisalayAnIti maGgalasamAlambhanAni viracayAmi / priyaMvadA-taha karIadu / [ tathA kriyatAm ] ! ( ansuuyaa-nisskraantaa| priyaMvadA-nATayena susamanaso gRhNAti ) / (nepathye-) 'gautami ! AdizyantAM zAvamizrAH zakuntalAnayanAya' / priyaMvadA-( karNa dattvA-) anasUe ! tuvarasu / ede kkhu hatthiNAuragAmiNo isIo sadAvIanti / [ anasUye ! tvarasva / ete khalu hastinApuragAmina RSaya AkAryante ] / (pravizya samAlambhanahastA-) anasUyA-sahi ! rahi / gacchA / . [ sakhi ! ehi / gacchAvaH ] / (-iti parikrAmataH ) / priyaMvadA-(vilokya-) esA sujjodae evva sihAmajjidA paDicchidaNIvArahanthAhiM sosthivAaNakAhiM tAvasIhi ahiNandIamANA saundalA ciTThai / uvasappama nn| [eSA sUryodaya eva zikhAmajitA pratiSThitanIvArahastAbhiH svastivAcanikAbhistApasIbhirabhinandyamAnA zakuntalA tiSThati / upasAva etAm / - (-ityupsrptH)| (tataH pravizati yatho dRSTavyApAga''sanasthA zakuntalA ) / tApasInAmanyatamA--( zakuntalAM prati-) jAde ! bhattaNo bahumANasUmoM mahAdeIsaha lhehi| - [ jAte ! bharturbahumAnasUcakaM mahAdevIzabdaM labhasva ] /
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ 576 dAkSiNAtyapAThAnusAri- [caturtho dvitIyaH-vacche ! vIrappasaviNI hohi / [ vatse ! vIraprasavinI bhava] / tRtIyA-vacche ! bhattuNo bahumadA hohi / [ vatse ! bhattabahumatA bhava ] 1. (-ityAziSo dattvA gautamIvajaM niSkrAntAH ) / sakhyau-( upasRtya-) sahi ! suhamajaNaM de hodu / [ sakhi ! sukhamajana te bhavatu ] / zakuntalA-sAa me sahINaM / ido NisIdaha / [ svAgataM me sakhyoH / ito niSa'datam ] / ubhe-(maGgalapAtrANyAdAya, upavizya-) halA! sajA hohi / jAva maGgalasamAlambhaNaM viraema / [halA ! sajA bhava / yAvanmaGgalasamAlambhanaM viracayAvaH ] zakuntalA-idaM pi bahu mantavvaM / dullahaM dANiM meM sahImaNDaNaM bhavissadi tti / ( -iti bASpaM visRjti)| [ idamapi bahu mantavyam / durlabhamidAnI me sakhImaNDanaM bhaviSyatIti ] / ubhe-sahi' ! uiaMNa de maGgalakAle roidu / (-ityabhUNi pramRjya nATayena prasAdhayataH ) / [ sakhi ! ucitaM na te maGgalakAle roditum ] / priyaMvadA-AharaNoidaM rUbaM asamasulahehi pasAhaNehiM vippArIadi / [ AbharaNocitaM rUpamAzramasulabhaiH prasAdhanairviprakAryate ] / (pravizyopAyanahastau--) RSikumArako-idamalaGkaraNam / alaMkriyatAmatrabhavatI / (savoM-vilokya vismitaaH)| gautamI-vaccha NAraa ! kudo edaM ? / [ vatsa nArada ! kuta etat 1] / prathamaH-tAtakAzyapaprabhAvAt / / gautamI-kiM mANasI siddhI ? [ / ki mAnasI siddhiH 1 ] ! dvitIyaH-na khalu / zrRyatAm / tatrabhavatA vayamAjJaptAH-'zakuntalAhetovanaspatibhyaH kusumAnyAharate'ti / tata idAnIMkSaumaM kenacidindupANDu taruNA mAGgalyamAviSkRtaM , niSThyatazcaraNopabhogasulabho lAkSArasaH kenacit / 1 'kaNva' / 2 'maGgalya' /
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ 577 'GkaH] 37 abhijJAnazAkuntalam anyebhyo vanadevatAkaratalairAparvabhAgotthitai dattAnyAbharaNAni tatkisalayodbhedapratidvandvibhiH // 5 // priyaMvadA-(zakuntalAM vilokya- ) halA ! imAe abbhuvavattIe sUiA de bhattaNo gehe aNuhodavvA raaalcchitti| [halA ! anayA'bhyupapattyA sUcitA te bharturgehe'nubhavitavyA rAjalakSmIriti ] / (zakuntalA-vrIDAM rUpayati ) / prathamaH-gautama ! ehyehi| abhiSekottIrNAya kAzyapIya vanaspatisevAM nivedayAvaH / dvitiiyH-tthaa| (-iti nisskraantau)| sakhyau-ae ! aNuvajuttabhUsaNo aaM jnno| cittakammaparibhaeNa bhaGgesu de AharaNaviNio karejha / [aye ! anupayuktabhUSaNo'yaM janaH / citrakarmaparicayenA'GgeSu te AbharaNaviniyogaM kurvH| zakuntalA-jANe vo NeuNaM / [ jAne vAM naipuNam ] / ( ubhe-nATayenAlaGkustaH ) / ___ (tataH praviMzati snAnottIrNaH kaushypH)| kozyapaHyAsyatyadya zakuntaleti hRdayaM saMspRSTamutkaNThayA, kaNThaH stambhitabASpavRttikaluSazcintAjaDaM darzanam / vaiklavyaM mama tAvadIddazamidaM snehAdaraNyaukasaH, pIDyante gRhiNaH kathaM na tanayAvizleSaduHkhainavaiH ! // 6 // (-iti parikrAmati ) / sakhyau-halA sauntale ! avasidamaNDaNAsi / paridhehi saMpadaM khomajualaM / [halA zakuntale ! avasitamaNDanA'si / paridhatsva sAmprataM kSaumayugalam ] / 1 'knnvaay'| 2 'kaNvaH' / . .
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ 578 dAkSiNAtyapAThAnusAri- [caturtho (zakuntalA-utthAya pridhtte)| gautamI-jAde ! eso de ANandaparivAhiNA caskhuNA parissajanto vio gurU uvaTTido / AAraM dAva paDivajjassa | [jAte ! eSa te AnandaparivAhiNA cakSuSA pariSvajamAna iva gururupasthitaH / AcAraM tAvatpratipadyasva / zakuntalA-(sabrIDam-) tAda ! vandAmi / [ tAta ! vande / kAzyapaH-vatse! yayAteriva zarmiSThA bhattuMbahumatA bhava / sutaM tvamapi samrAjaM seva pUrumavApnuhi // 7 // gautamI-bhaavaM ! varo kkhu elo, NA AlisA / [ bhagavan ! varaH khalveSa naa''shii:]| , kAzyapaH-vatse ! itaH sadyohutAgnInpradakSiNIkuruSva / __ (sarva-parikrAmanti ) kaashypH-(Rkchndsaa''shaaste-)| ___ amI vediM paritaH kluptadhiSNyAH , samidvantaH, praantsNstiirnndrbhaaH| apaghnanto duritaM havyagandha vaitAnAstvAM vahnayaH pAvayantu // 8 // pratiSThasvedAnIm / ( sadRSTikSepam-) ka te zoravamizrAH ? / (pravizya-) ziSyaH-bhagavan ! ime smH| kAzyapaH-bhaginyAste mArgamAdevAya / zAGgaravaH-ita ito bhvtii| _ (sarva prisskraanti)| kAzyapaH-bho bhoH saMnihitAstapovanataravaH ! pAtuM na prathamaM vyavasyati jalaM yuSmAsvapIteSu yA, . nA''datte priyamaNDanApi bhavatAM snehena yA pallavam / 1 'kka zArGgaravamizrAH' / 'zArGgakhamizraH /
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam Adye vaH kusumaprasUtisamaye yasyA bhavatyutsavaH, seyaM yAti zakuntalA patigRhaM, sarvairanujJAyatAm // 9 // * (kokilAvaM sUcayitvA-) anumatagamanA zakuntalA, tarubhiriyaM banadhAsabandhubhiH / parabhRtavirutaM kalaM yathA prativacanIkRsamebhirIrazam // 10 // ( AkAze-) ramyAntaraH kamalinIharitaiH sarobhi zchAyAdrumainiyamitA'rkamayUkhatApaH / bhUyAtkuzezayarajomRdureNurasyAH, zAntAnukUlapavanazca, zivazva panthAH // 11 // (sarva-savismayamAkarNayanti ) / gautamI-jAde ! NNAdvijaNasimichAhiM aNugAvagamavAsi tavovaNadevadAhiM / paNama bhavadINaM / [jAte ! jJAtijanasnigdhAbhiranujJAtagamanA'si tovanadevatAbhiH / praNama bhagavatIH] / zakuntalA-(sapraNAmaM parikramya, 'janAntikam - ) halA pivade! gaM ajJauttadasaNussuAe vi assamapadaM paricaantIe dukkheNa me calaNA purado pavanti / [ halA priyaMvade ! nanvAryaputradarzanotsukAyA apyAzramapadaM parityajantyA duHkhena me caraNau purataH pravartete !] / priyaMvadA- kevalaM tavovaNavirahakAdarA sahI ejva, tue uvavivioassa tavovaNassa vi dAva samavasthA dIsaha / [ na kevalaM tapovanavirahakAtarA sakhyeva, vayopasthitriyogasya laponasyApi . tovatsamavasthA dRshyte| 1 'rutN'| 2'AtmanaH' paa0| 3 'smaavsthaa'|
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ 580 dAkSiNAtyapAThAnusAri- [caturthouggaliadabbhakavalA miA, pariccattaNacaNA moraa| osariapaNDapattA muanti assU via ladAo // 12 // [ udgalitadarbhakavalA mRgyaH, parityaktanatanA myuuraaH| '' apasRtapANDupatrA muJcantyazrUNIva latAH // 12 // ] zakuntalA- ( smRtvA-) tAda ! latAbahiNioM vaNajosiNiM dAva bhaamntissN!| [tAta ! latAbhaginIM vanajyotsnAM tAvadAmantrayiSye / .. kAzyapaH-avaimi te tasyAM sodaryasneham / iyaM tAvadakSiNena / zakuntalA-(latAmupetya-) vaNajosiNi ! cUdasaMgatA vi meM paJcalika itogadAhi sAhAvAhAhiM / ajappahudi dUraparivattiNI bhvissN| [ vanajyotsne ! cUtasaGgatApi mAM pratyAliGgetogatAbhiH zAkhAbAhAbhiH / adyaprabhRti dUraparivartinI bhaviSyAmi ] / kAzyapaHsaGkalpitaM prathamameva mayA tavA'rthe bhartAramAtmasadRzaM sukRtairgatA tvam / .... cUtena saMzritavatI navamAlikeya masyAmahaM tvayi ca saMprati vItacintaH // 13 // -itaH panthAnaM pratipadyasva / zakuntalA-( sakhyau prati-) halA ! epA duveNaM vAM hatthe nnikkhevo| [halA ! eSA dvayoryuvayorhaste nikSepaH ] / sakhyau-aaMjaNo kassa hatthe samappido ? / (- iti bAppaM visRjataH ) / [ ayaM janaH kasya haste samarpitaH 1] / kAzyapaH-anasUye ! alaM ruditvA / nanu bhavatIbhyAmeva sthirIkartavyA shkuntlaa!| (sarva prikaamnti)| zakuntalA-tAda ! esA uDajapajjantacAriNI ganbhamantharA miavaha jadA aNaghappasavA hoi tadA me kaMpi piaNivedaittamaM visanjaissaha / 1 'mRgaaH'| . 2. kaNvaH' / .. .
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ www 'GkaH] . abhijJAnazAkuntalam 581 [tAta ! eSoTajaparyantacAriNI garbhamantharA mRgabadhUryadA'naghapasavA bhavati, tadA mahyaM kamapi priyanivedayitRkaM visarjayiSyatha ] / kAzyapaH-nedaM vismrissyaamH| zakuntalA-( gatibhaGgaM rUpayitvA-) ko Nu kkhu eso Nivasale me sajjai ! / ( --iti parAvartate ) / [ ko nu khalveSa nivasane me sajate 1] / kAzyapaH-vasse ! yasya tvayA vraNaviropaNamiGgudInAM tailaM nyaSicyata mukhe kuzasUcividdhe / zyAmAkamuSTiparivarddhitako jahAti so'yaM na putrakRtakaH padavIM mRgaste // 14 // zakuntalA-vaccha ! kiM sahavAsapariccAiNiM maM aNusarasi ? / acirappasUdAe jaNaNIe viNA vaDDiyo enva / dANi pi mae virahidaM tuma tAdo cintaissadi / Nivattehi dAva / (-iti rudatI prasthitA ) / [vatsa ! kiM sahavAsaparityAginIM mAmanusarasi 1 / aciraprasUtayA jananyA vinA varddhita eva / idAnImapi mayA virahitaM tvAM tAtazcintayiSyati / nivartasva tAvat / kAzyapaH. utpakSmaNonayanayoruparuddhavRttiM, bASpaM kuru sthiratayA vihatAnubandham / asminnalakSitanatonnatabhUmibhAge mArge padAni khalu te viSamIbhavanti / / 15 // zAGgaravaH-bhagavan ! 'odakAntAt snigdho jano'nugantavya' iti zrUyate / tadidaM sarastIram / atra saMdizya pratigantumarhasi / kAzyapaH-tena hImAM kSIravRkSacchAyAmAzrayAmaH / . . ( sarve-parikramya sthitAH) kAzyapaH-( Atmagatam-) kiM nu khalu tatrabhavato duSyantasya yuktarUpamasmAbhiH saMdeSTavyam ? / (-iti cintayati ) /
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ 582 dAkSiNAtyapAThAnusAri- [caturtho zakuntalA-( janAntikam--) halA! pekkha / NaliNIpattamtaridaM vi sahaaraM adekkhantI AdurA cakkavAI AraDadi"dukkaraM ahaM karemi' ti| . . [halA ! pazya nalinIpatrAntaritamapi sahacaramapazyantyAturA cakravAkyoraTati 'duSkaramahaM karImI ti]| anasUyA-sahi ! mA evaM mantehi / [ sakhi ! maivaM mantraya ] / eSA vi pieNa viNA gamei raaNiM visAadIhaaraM / garaaM pi virahadukkhaM AsAbandho sahAvedi / / 16 // [ eSApi priyeNa vinA gamayati rajanIM viSAdadIrghatarAm / gurvapi virahaduHkhamAzAbandhaH sAhayati ] // 16 // kAzyapaH-zAriva ! iti svayA madvacanAtsa rAjA zakuntalA puraskRtya vaktavya: zAGgarava-AjJApayatu bhavAn / kAzyapaHasmAntsAdhuvicintya saMyamadhanAnuccaiH kulaM cAtmana stvayyasyAH kathamapyabAndhavakRtAM snehapravRttizca tAm / sAmAnyapratipattipUrvakamiyaM dAreSu dRzyA tvayA, bhAgyAyattamataHparaM, na khalu tadvAcyaM vadhUbandhubhiH // 17 // zAGgaravaH-gRhItaH sNdeshH|| kAzyapaH--vatse ! tvamidAnImanuzAsamIyA'si / vanaukaso'pi santo laukikajJA vayam / zAGgaravaH-na khalu dhImatAM kazcidaviSayo nAma / kAzyapaH-sA tvamitaH patikulaM prApya,zuzraSasva gurunkuru priyasakhIvRttiM sapatnIjane, bhatturviprakRtApi roSaNatayA mA sma pratIpaM gamaH / bhUyiSThaM bhava dakSiNA parijane, bhAgyeSvanutsekinI, yAntyevaM gRhiNIpadaM yuvatayo, vAmAH kulasyA''dhayaH // 18 // 1 karomIti takkemi' / [ karomIti tarkayAmi ] / 2 'Arauti' / 3 'ptyuH|
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam 583 -kathaM vA gautamI manyate ? / gautamI-ettio bahUjaNassa uvadeso / jAde! evaM kkhu savvaM bodhArehi / [etAvAnvadhUjanasyopadezaH / nAte ! etatkhalu sarvamavadhAraya ] / kAzyapaH-vatse ! pariSvajasva mAM, sakhIjanaM c| zakuntalA-tAda ! ido evva kiM pivadAmissAo sahoo Nivattissanti ? [ tAta ! ita eva kiM priyaMvadAmizrAH sakhyo nivartiSyante 11 / kAzyapaH--vatse ! ime api pradeye / na yuktamanayostatra gantum / tvayA saha gautamI yAsyati / zakuntalA-(pitaramAzliSya-) kahaM dANiM tAdassa aGkAdo paribhaTThA malabhatarUnmUliA candaNaladA via dezantare jIviaM dhAraissaM ? / [ kathamidAnIM tAtasyA'GkAtparibhraSTA-malayatarUnmUlitA candanalatevadezAntare jIvitaM dhArayiSye 1] / kAzyapaH-vatse ! kimevaM kAtarA'si 1 / abhijanavato bhattaH zlAdhye sthitA gRhiNIpade, vibhavagurubhiH kRtyaistasya prtikssnnmaakulaa| tanayamacirAtprAcIvA'kaM prasUya ca pAvanaM, mama virahajAM na tvaM vatse ! zucaM gaNayiSyasi // 19 // . _ (zakuntalA-pituH pAdayoH ptti)| kAzyapaH-( sakhyAvupetya-) halA ! duve vi meM samaM ebva parissajaha / [halA ! dve api mAM samameva pariSvajethAm / sakhyau-( tathA kRtvA-) sahi ! jai NAma so rAA paJcahiNNANamantharo bhave tado se imaM attaNAmaheaaGkiaM aGgulIaaMdaMsehi / [sakhi ! yadi nAma sa rAjA pratyabhijJAnamantharo bhavettatastasyedamAtmanAmadheyA'GkitamaGgulIyakaM drshyeH]| zakuntalA-imiNA maMdeheNa vo Akampidasi / [anena sandehena vAmAkampitA'smi /
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ 584 dAkSiNAtyapAThAnusAri- caturthosakhyau-mA bhAAhi / siNeho paavskii| [mA bhaissiiH| snehaH pApazaGkI ] / zAGgaravaH-yugAntaramArUDhaH savitA / tvaratAmatrabhavatI / zakuntalA-( AzramAbhimukhI sthitvA-) tAda ! kadA Nu bhUo tavovaNaM pekkhissaM ? / [ tAta ! kadA nu bhUyastapovanaM prekSiSye 1] / kAzyapaH-zrayatAmbhUtvA cirAya caturantamahIsapatnI, dauSyantimapratirathaM tanayaM nivezya / bharnA tadarpitakuTumbabhareNa sArddha zAnte kariSyasi padaM punarAzrame'smin // 20 // . gautamI-jAde ! parihIadi gmnnvelaa| Nivattehi pidaraM / ahavA cireNa vi puNo puNo esA evaM mantaissadi / Nivattadu bhavaM / / __ [jAte ! parihIyate gamanavelA / nivarttaya pitaram / athavA cireNApi punaHpunareSevaM mantrayiSyate / nivarttatAM bhavAn ] / kAzyapaH-vatse ! uparudhyate ( me) tapo'nuSThAnam / zakuntalA-(bhUyaH pitaramAzliSya--) tavaccaraNapIDidaM tAdasarIraM / tA mA adime mama kide ukkaNThidum / .[ tapazcaraNapIDitaM tAtazarIram / tanmA'timAtraM mama kRte utkaNThitum / kAzyapaH-( saniHzvAsam-) zamameSyati mama zokaH kathaM nu vatse ! tvayA racitapUrvam / uTajadvAravirUDhaM nIvArabaliM vilokayataH ? // 21 // -gaccha / zivAste panthAnaH santu / (niSkrAntA zakuntalA, sahayAyinazca ) / sakhyau-zakuntalAM vilokya-) haddhI haddhI ! antalihidA saundalA vnnraaiie| [ hA dhik hA dhik / antarhitA zakuntalA vanarAjyA] / kAzyapaH- ( saniHzvAsam--) anasUye ! gatavatI vAM saha (dharma) cAriNI / nigRhya zokamanugacchataM mAM prasthitam /
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam / 585 ubhe-tAda ! saundalAvirahidaM suNNaM via tavovaNaM kaha pavisAvo ? / [tAta ! zakuntalAvirahitaM zUnyamiva tapovanaM kathaM pravizAvaH 1 / / kAzyapaH-snehapravRttirevaMdarzinI / ( savimarza parikramya-) hanta bhoH ! zakuntalA patikulaM visRjya labdhamidAnI svAsthyam / kutaH ?artho hi kanyA parakIya eva, tAmadya saMpreSya parigrahItuH / jAto mamAyaM vizadaH prakAmaM, pratyarpitanyAsa ivA''ntarAtmA // 22 // ( iti nisskraantaaH-srv)| iti cturtho'ngkH| atha pnycmo'ngkH| (tataH pravizayAMsanastho rAjA, vidUSakazca ) / vidUSakaH-( karNa dattvA-) bho vaassa ! saMgItasAlantare avadhANaM dehi / kalavisuddhAe gIdIe sarasaMjoo suNIadi / jANe tattahodI haMsavadiA vaNNapariaaM karedi tti / .. [bho vayasya ! saMgItazAlAntare'vadhAnaM dehi| kalavizuddhAyA gIteH svarasaMyogaH zrUyate / jAne 'tatrabhavatI haMsapadikA varNaparicayaM karotIti ] / rAjA-tUSNIM bhava / yAvadAkarNayAmi / . (AkAze gIyate--) ahiNavamahuloluvo bhavaM taha paricumbia cuuamnyjriN| kamalavasaimettaNivvudo . mahuara ! vihmario si NaM kahaM ? // 1 // [ abhinavamadhulolugo bhavAMstathA paricumbya cUtamaJjarIm / kamalavasatimAtranirvRto madhukara ! vismRto'tyenAM katham 1 // ]
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ dAkSiNAtyapAThAnusAri [paJcamo rAjA-aho rAgaparivAhinI gItiH / vidUSakaH-kiM dAva gIdIe avagao akkharastho ? / [kiM tAvadgItyA avagato'kSarArthaH 1] | rAjA--( smitaM kRtvA-) sakRtkRtapraNayo'yaM jmH| tadasyA devoM vasumatImantareNa madupAlambhamavagato'smi / sakhe mADhavya ! madvacanAducyatA haMsapadikA-'nipuNamupAlabdho'smI'ti / vidUSakaH-jaM bhavaM aannvedi| ( utthAya-) bho vaassa ! gahIdassa tAe parakIehiM hatthehi sihaNDae tADImANassa accharAe vIdarAassa vibha Natthi dANiM me mokkho| . [yadbhavAnAjJApayati / bho vayasya ! gRhItasya tayA parakIyairhastaiH zikhaNDake tADyamAnasyA'psarasA vItarAgasyeva nAstIdAnI me mokSaH] / rAjA-gaccha / nAgarikavRttyA saMjJApayainAm / vidUSakaH-kA gaI ? / (--iti niSkrAntaH ) / [kA gatiH ?] / raajaa-(aatmgtm-)| kiM nu khalu gItArthamAkaNyeSTajanavirahAdRte'pi balavadurakaNThito'smi ? / athavA ramyANi vIkSya, madhurAMzca nizamya zabdAn , paryutsukIbhavati yatsukhito'pi jantuH / taccetasA smarati nUnamabodhapUrva, bhAvasthirANi jananAntarasauhRdAni / / 2 // . (-iti paryAkulastiSThati ) / (tataH pravizati knycukii)| kancuko- (niHzvasya-) aho nu khalvIdRzImavasthAM pratipanno'smi ! / 'AcAra' ityavahitena mayA gRhItA ___ yA vetrayaSTiravarodhagRheSu rAjJaH / kAle gate bahutithe mama saiva jAtA, prsthaanviklvgtrvlmbnaarthii||3|| bhoH! kAmaM dharmakAryamanatipAtyaM devasya / tathApIdAnImeva dharmAsanA
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam 587 dusthitAya punaruparodhakAri kaNvaziSyAgamanamasmai notsahe niveditum / athavA'vizramo'yaM lokatantrAdhikAraH / kutaH 1 bhAnuH sakRdyuktaturaGga eva, rAtriMdivaM gandhavahaH prayoti / zeSaH sadaivA''hitabhUmibhAraH, SaSThAMpravRtterapi dharma eSaH // 4 // yAvanniyogamanutiSThAmi / ( parikramyAvalokya ca-) eSa devaHprajAH prajAH svA iva tantrayitvA niSevate zontamanA viviktam / yUthAni saMcArya raviprataptaH zItaM divA sthAnamiva dvipendraH // 5 // (upagamya-) jayatu jayatu devaH / ete khalu himagirerupatyakAraNyavAsinaH, kAzyapasaMdezamAdAya sastrIkAstapasvinaH saMprAptAH / zrutvA devaH pramANam / rAjA-(sAdaram ) kiM kAzyapasaMdezahAriNaH / kaJcukI-atha kim / rAjA-tena hi madvacanAdvijJApyatAmupAdhyAyaH somarAtaH,-'amUnAzramavAsinaH zrautena vidhinA satkRtya, svayameva pravezayitumarhatI'ti / ahamapyatra tapasvidarzanocite pradeze sthitaH pratipAlayAmi / kaJcukI-yadAjJApayati devaH / (-iti nisskraantH)| rAjA-( utthAya- )vetravati / agnizaraNamArgamAdezaya / pratIhArI-ido ido devo / [ ita ito devaH ] / (rAjA-parikrAmati ) / ( adhikArakhedaM nirUpya-) sarvaH prArthitamarthamadhigamya sukhI saMpadyate jantuH / rAjJAM tu caritArthatA duHkhaantraiv| . autsukyamAnamavasAyayati pratiSThA, kliznAti labdhaparipAlanavRttirenam / ... nAtizramApanayanAya, na ca zramAya rAjyaM svahastadhRtadaNDamivAtapatram // 6 // 1 'pravAti' / 2 'azAntamanaH iti cchedo rAghavabhaTTIye / 3 'mahaMsI' /
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ 588 a davA / dAkSiNAtyapAThAnusAri [paJcamo(nepathye-) vaitAliko-vijayatAM devaH / prathamaHsvasukhanirabhilASaH khidyase lokahetoH, - pratidinamathavA te vRttirevNvidhaiv| . . anubhavati hi mUrnA pAdapastItramuSNaM, zamayati paritApaM chAyayA saMzritAnAm // 7 // dvitIyaH-- niyamayasi kumArgaprasthitAnAttadaNDaH, prazamayasi vivAda, kalpase rakSaNAya / atanuSu vibhaveSu jJAtayaH santu nAma, tvayi tu parisamAptaM bandhukRtyaM prajAnAm // 8 // rAjA-ete klAntamanasaH punarnavIkRtAH smaH / (-iti parikrAmati ) / pratIhArI-ahiNavasammajjaNasassirIo saNNihidahomadheNU aggisaraNAlindo / Aruhadu devo| [ abhinavasaMmArjanasazrIkaH, saMnihitahomadhenuragnizaraNA'lindaH / Arohatu devH]| __ (rAjA-Aruhya parijanAM'sAvalambI tiSThati ) / rAjA-vetravati ! kimuddizya bhagavatA kAzyapena matsakAzamRSayaH preSitAH syuH / kiM tAvadvatinAmupoDhatapasAM vighnastapo dUSitaM, __dharmAraNyacareSu kenaciduta prANidhvasacceSTitam ? / Ahosvitprasavo mamA'pacaritairviSTambhito vIrudhA mityArUDha bahubhratarkamaparicchedAkulaM me manaH // 9 / / pratihArI-suciradaNandiNo isIo devaM sabhAjaidu Aadetti takkemi / [ sucaritanandina RSayo devaM sabhAjayitumAgatA iti tarkayAmi] / ( tataH pravizanti gautamIsahitAH zakuntalAM puraskRtya munyH| purazcaiSAM kaJcakI, purohitazca ) /
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam 589 kaJcukI-ita ito bhvntH| zAGgaravaH-zAradvata ! .mahAbhAgaH kAmaM narapatirabhinnasthitirasau, na kazcidvarNAnAmapathamaekRSTo'pi bhajate / tathApIdaM zazvatparicitaviviktena manasA, janAkIrNaM manye hutavahaparItaM gRhamiva // 10 // zAradvataH-jAne bhavAnpurapravezAditthaMbhUtaH saMvRttaH / ahamapi abhyaktamiva snAtaH, zucirazucimiva, prabuddha iva suptam / baddhamiva svairamatirjanamiha sukhasaGginamavaimi // 11 // zakuntalA-( nimittaM sUcayitvA--) ammahe ! kiM me vAmedaraM gabhaNaM viSphuradi ? / [ aho ! kiM me vAmetarannayanaM visphurati 1] / gautamI-jAte ! paDihadaM amaGgalaM / suhAi de bhattu kuladevadAo vitarandu / (-iti prikraamti)| . [ jAte ! pratihatamamaGgalam / sukhAni te bhartRkuladevatA vitarantu ] / purohitaH-( rAjAnaM nirdizya ) bho bhostapasvinaH ! asAvatrabhavAnvarNAbhamANAM rakSitA, prAgeva muktAsano, vaH pratipAlayati / pazyatainam / zAGgaravaH-bho mahAbrAhmaNa ! kAmametadabhinandanIyaM, tathApi vayamatra madhyasthAH / kutaH ?-- bhavanti namrAstaravaH phalAgamai navAmbubhidUravilambino ghanAH / anuddhatAH satpuruSAH samRddhibhiH, - svabhAva evaiSa paropakAriNAm // 12 // pratIhArI-deva ! pasapaNamuhavaNNA dIsanti / jANAmi visaddhakajjA isiio| [ deva ! prasannamukhavarNA dRzyante, jAnAmi vizrandhakAryA RSayaH ] / rAjA-(zakuntalAM dRSTvA-) athA'trabhavatI kA svidavaguNThanavatI nA'tiparisphuTazarIralAvaNyA / madhye tapodhanAnAM kisalayamiva pANDupatrANAm ? // 13 //
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ 590 dAkSiNAtyapAThAnusAri- [paJcamo' pratihArI-deva ! kutUhalagabbhopahido Na me takko pasaradi / gaM dasaNIA * uNa se AkidI lakkhIadi / [ deva ! kutUhalagarbhopahito na me tarkaH prasarati / nanu darzanIyA punarasyA AkRtirlakSyate / rAjA-bhavatu / avarNanIyaM parakalanam / zakuntalA-( hastamurasi kRtvA, Atmagatam-) hiaa ! kiM evaM vevasi ? / ajjauttassa bhAvaM ohAria dhIraM dAva hohi / [ hRdaya ! kimeva vepase 1 / Aryaputrasya bhAvamavadhArya dhoraM taavdbhv]| purohitaH-(puro gatvA-) ete vidhivadarcitAstapasvinaH / kazcideSAmupAdhyAyasaMdezastaM devaH zrotumarhati / rAjA-avahito'smi / RSayaH-( hastAvudyamya- ) vijayasva rAjan ! / / raajaa--srvaanbhivaadye| RSayaH-iSTena yujyasva / rAjA-api nirvighnatapaso munayaH / ' RSayaH-- kuto dharmAkriyAvinaH satAM rakSitari tvayi / tamastapati dharmAzau kathamAvirbhaviSyati ? // 14 // rAjA-arthavAn khalu me rAjazabdaH / atha bhagavaoNllokAnugrahAya kuzalI kAzyapaH ? / RSayaH-svAdhInakuzalAH siddhimantaH / sa bhavantamanAmayapraznapUrvaka. midamAha- rAjA-kimAjJApayati bhagavAn ? / zAGgaravaH-yanmithaHsamayAdimAM madIyAM duhitaraM bhavAnupAyaMsta, tammayA prItimatA yuvayoranujJAtam / kutaH ?tvamahatAM prAgrasaraH smRto'si naH, zakuntalA mUrtimatI ca skiyaa| 1 'smRto'si yt|
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhijJAnazAkuntalam - samAnayaMstulyaguNaM vadhUvaraM, cirasya vAcyaM na gataH prajApatiH // 15 // .. -tadidAnImApannasattvA pratigRhyatAM sahadharmacaraNAyeti / gautamI-ajja ! kiMpi vattakAmami / Na me vaaNAvasaro asthi / kahati ?NAvekkhio guruaNo imAI, Na hu pucchido a bndhuanno|.. ekakamevva carie bhaNAmi kiM ekamekassa // 16 // [ Arya ! kimapi vaktukAmA'smi / na me vacanAvasaro'sti / kathamiti nApekSito gurujano'nayA, na khalu pRSTazca bandhujanaH / ekaikameva carite maNAmi kimekamekasya / zakuntalA-(Atmagatam- ) kiM Nu kkhu ajjautto bhaNAdi ?! [kiM nu khalvAryaputro bhaNati 1] / rAjA-kimidamupanyastam ! / zakuntalA-(Atmagatam-) pAvao kkhu vannovnnnnaaso!| [ pAvakaH khalu vacanopanyAsaH !] / . zArGgaravaH-kathamidaM nAma ? / bhavanta eva sutarAM lokavRttAntaniSNAtAH / satImapi jJAtikulaikasaMzrayAM, jano'nyathA bhartRmatI vizaGkate / ataH samIpe pariNeturiSyate, priyA'priyA vA pramadA svabandhubhiH // 17 // rAjA-kiM cA'trabhavatI mayA pariNItapUrvA ? / zakuntalA-( saviSAdamAtmagatam-) hiaa ! saMpadaM de AsaGkA / [hRdaya ! sAMprataM te AzaGkA ] / zAGgairavaHkiM kRtakAryadveSo, dharma prati vimukhatA, kRtA'vajJo ? / * rAjA-kuto'vamasaskalpanApraznaH / 1 'parasparasminneva carine bhaSAmi kimekaikam / 2 'kRzAvajJA' /
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ 592 dAkSiNAtyapAThAnusAri- . [paJcamo- . zAGgaravaHmUrcchantyamI vikArAH prAyeNaizvaryamatteSu // 18 // ... rAjA-vizeSeNA'dhikSipto'smi ! / .. gautamI-jAde ! muhuttaraM mA lajja, avaNaissaM dAva de ouNThaNaM / tado tumaM bhaTTA ahijANissadi / (-iti tathoktaM kroti)| [jAte ! muhUrta mA lajasva / apaneSyAmi tAvatte'vaguNThanam / tatastvAM bhartA'bhijJAsyati / rAjA-( zakuntalAM nirvayaM, Atmagatam-) idamupanatamevaMrUpamakliSTakAnti, prathamaparigRhItaM syAnna veti vyavasyan / bhramara iva vibhAte kundamantastuSAraM, , na ca khalu paribhoktuM, naiva zaknomi hAtum // 19 // (-iti vicaarynsthitH)| pratihArI-aho dhammAvekkhiA bhttttiyo| IdisaM NAma suhovaNadaM svaM dekkhibha ko aNNo viAredi ? / [aho dharmApekSitA bhartuH ! IdRzaM nAma sukhopanataM rUpaM dRSTvA ko'nyo vicArayati ?] / zAGgaravaH-bho rAjan ! kimiti joSamAsyate ? / rAjA-bhostapodhanAH ! cintayannapi na khalu svIkaraNamatrabhavatyAH smarAmi / tatkathamimAmabhivyaktasattvalakSaNAM pratyAtmAnaM kSetriNamAzaGkamAnaH pratipatsye ? ! zakuntalA ( apavArya-) ajassa pariNae evva saMdeho, kudo dANiM me dUrAdhirohiNI aasaa| [ Aryasya pariNaya eva saMdehaH !, kuta idAnI me dUrAdhirohiNyAzA] / zAGgaravaH-mA tAvat kRtAbhimarzAmanumanyamAnaH, sutAM tvayA nAma munirvimAnyaH / muSTaM pratigrAhayatA svamartha, pAtrIkRto dasyurivA'si yena // 20 //
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] 38 abhijJAnazAkuntalam 593 zAradvataH-zArava ! virama svabhidAnIm / zakuntale ! vaktavyamuktamasmAbhiH / so'yamatrabhavAnevamAha / dIyatAmasmai pratyayaprativacanam / zakuntalA-( apavArya-) imaM avatthantaraM gade tArise aNurAe kiM vA sumarAvideNa 1 / attA dANiM me soaNIo tti vavasidaM edam ! (prakAzam-) ajautta ! (-ityokte-) saMsaide dANiM Na eso smudaahaaro| porava ! Na juttaM NAma de taha purA assamapade sahAvuttANahia imaM jaNaM samaapunvaM patAria IdisehiM akkharehi paJcAcakkhiduM / / [ idamavasthAntaraM gate tAdRze'nurAge kiM vA smAritena ? / AtmedAnI me zocanIya iti vyavasitametat / Aryaputra ! / saMzayite iTAnI naiSa smudaacaarH| paurava ! na yuktaM nAma te tathA purA''zramapade svabhAvottA na hRdayamimaM janaM samayapUrva pratAryezairakSaraiH pratyAkhyAtum ] / rAjA-( kau~ pidhAya-) zAntaM pApam / vyapadezamAvilayituM kimIhase, janamimaM ca pAtayituma ? / kUlaGkaSeva sindhuH prasannamambhastaTataraM ca // 21 // zakuntalA-hodu / jai paramatthato parapariggahasaGkiNA tuma evaM varta pauttaM, tA abhiNNANena imiNA tuha AsaGkaM avnnissN| [ bhavatu ! yadi paramArthataH paraparigrahazaGkinA tvayaivaM vaktuM pravRttaM, vadamijAnenA'nena tvaashngkaampnessyaami]| . rAjA-udAraH kalpaH / zakuntalA-(mudrAsthAnaM parAmRzya-) haddhI ! aGgulIaMbhasuSNA me aGgulI ! / (-iti saviSAdaM gautamImavekSate ) / [ hA dhik / aGgulIyakazUnyA me'GguliH ] / gautamI-NUNaM de sakkAvadArabhantare sacItitthasalilaM vandamANAe panbharTa angguliiaii| [ nUnaM. te zakrAvatArAbhyantare zacItIrthasalilaM vandamAnAyAH prabhraSTamaGgulIyakam / rAjA-( sasmitam-) idaM tatpratyutpannamati straiNamiti yducyte|
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ 594 dAkSiNAtyapAThAnusAri- [paJcamo zakuntalA etya dAva vihiNA daMsidaM pahuttaNaM / avaraM de kahissaM / [ atra tAvadvidhinA darzitaM prabhutvam / aparaM te kathayiSyAmi ] / rAjA-zrotavyamidAnI saMvRttam / zakuntalA-NaM ekkassi diahe NomAliAmaNDave NaliNIpattabhASaNagarbha uaaM tuha hatthe saMNihidaM Asi / [nanvekasmindivase navamAlikAmaNDape nalinIpatrabhAjanagatamudakaM tava haste saMnihitamAsIt / rAjA-zRNumastAvat / , zakuntalA-takkhaNaM so me puttakidao dIhApaGgo NAma miapodao uvddhio| 'tue aaM dAva paDhamaM piau tti aNuampiNA uvacchandido uaeNa | Na uNa de aparicaAdo hatthabbhAsaM uvgdo| pacchA tassi evva mae gahide salile NeNa kido pnno| tadA tuma itthaM pahasido si-sambo sagandhesu vissasidi / duvevi ettha AraNNA tti / [ tatkSaNe sa me putrakRtako dIrghApAGgo nAma mRgapotaka upasthitaH / tvayA'yaM tAvatprathamaM pibatvityanukampinopacchandita udakena / na punste'pricyaaddhstaabhyaashmupgtH| pazcAttasminneva mayA gRhIte salile'nena kRtaH prnnyH| tadA tvamitthaM prahasito'si-'sarvaH sagandheSu vizvasiti / dvAvapyatrAraNyakA viti ] / rAjA-evamAdibhirAtmakAryanitinInAmanRtamayavAGamadhubhirAkRSyante viSayiNaH / gautamI-mahAbhAa ! " aruhasi evvaM mandiduM / tavovaNasaMvaTTido aNabhiNNo aaMjaNo kaidavassa / [mahAbhAga ! nA'rhasyevaM mantrayitum / tapovanasaMvardhito'nabhijJo'yaM janaH kaitavasya / rAjA-tApasavRddhe ! strINAmazikSitapaTutvamamAnuSISu saMdRzyate, kimuta yAH pratibodhavatyaH / / prAgantarikSagamanAtsvamapatyajAta ___ manyairdvijaiH parabhRtAH khalu poSayanti ! // 22 //
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhijJAnazAkuntalam zakuntalA-(saropam-) aNaja! attaNo himaANumANeNa pekkhasi / ko dANi aNNo dhammakaJcuappavesiNo tiNacchaNNakUvovamassa tava aNukidi .paDivadissadi ? / [anArya ! Atmano hRdayAnumAnena pazyasi / ka idAnImanyo dharmakaJcukapravezinastRNacchannakUpopamasya tavAnukRti pratipatsyate ?] / . rAjA-(zrAtmagatam - ) saMdigdhabuddhiM mAM kurvannakaitava 'ivA'syAH kopo lakSyate ! / tathA ghanayA__ mayyeva vismaraNadAruNacittavRttau, vRttaM rahaHpraNayamapratipadyamAne / bhedAd dhruvoH kuTilayoratilohitAkSyA, bhagnaM zarAsanamivA'tiruSA smarasya // 23 // (prakAzam-) bhadre ! prathitaM duSyantasya caritam / tathApIdaM na lakSaye / zakuntalA-suTTa dAva atta sacchandacAriNI kidahmi, jA ahaM imassa puruvaMsappacaeNa muhamahuNo hiaaTriavisassa hatthabbhAsaM uvgdaa| (-iti paTAntena mukhamAvRtya roditi ) / [suSThu tAvadatra svacchandacAriNI kRtA'smi, yA'hamasya puruvaMzapratyayena mukhamadhoI dayasthitaviSasya hastA'bhyAzamupagatA ] / zAGgaravaH-itthamAtmakRtaM pratihataM cApalaM dahati / ___ ataH parIkSya kartavyaM vizeSAtsaGgataM rahaH / ajJAtahRdayeSvevaM vairIbhavati sauhRdam // 24 // rAjA-ayi bhoH! kimatrabhavatIpratyayAdevA'smAnsaMyutadoSAkSaraiH kSiNutha ! / zAGgaravaH-( sAsUyam -) zrutaM bhavadbhiradharottaram ! A janmanaH zAThyamazikSito ya. . stasyA'pramANaM vacanaM janasya / parA'tisandhAnamadhIyate yai. vidyeti' te santu kilA''ptavAcaH ! // 25 // rAjA-bhoH satyavAdin ! abhyupagataM tAvadasmAbhirevam / kiM punarimAma-. ' tisandhAya labhyate /
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ 596 dAkSiNAtyapAThAnusAri- [paJcamozArivaH-vinipAtaH rAjA-vinipAtaH pauravaiH prAyaMta iti na zraddheyam / zAradvataH-zAriva ! kimuttareNa / anuSThito guroH sNdeshH| pratinivartA-. mahe vym| (rAjAnaM prati-) . tadeSA bhavataH kAntA, tyaja vainAM, gRhANa vaa| ____upapannA hi dAreSu prabhutA sarvatomukhI // 26 // gautami ! gcchaa'grtH| (-iti.prsthitaaH)| zakuntalA-kahaM imiNA kidaveNa vippala li / tumhe vi maM pariccaahaH / (-ityanupratiSThate ) / [ kathamanena kitavena vipralabdhA'smi ? / yUyamapi mAM parityajatha !] / gautamI-( sthitvA-) vaccha sagarava! aNugacchadi iaM kkhu No karuNaparideviNI saundalA / paccAdesaparuSe bhanuNi kiM vA me puttiA karedu ?! [ vatsa zArGgarava ! anugacchatIyaM khalu naH karuNaparidevinI zakuntalA / pratyAdezaparuSe bhartari kiM vA me putrikA karotu 1] / zAGgaravaH-( saroSa nivRtya-) kiM purobhAge ! svAtantryamavalambase ? / (zakuntalA-bhItA vepte)| zAGgaravaH-zakuntale! yadi yathA vadati kSitipastathA tvamasi, kiM piturutkulayA tvayA ? / atha tu vetsi zuci vratamAtmanaH, patikule tava dAsyamapi kSamam // 27 // -tisstth| sAdhayAmo vym|| rAjA-bhostapasvin ! kimatrabhavatIM vipralabhase ? / kumudAnyeva zazAGkaH, savitA bodhayati paGkajAnyeva / vazinAM hi paraparigrahasaMzzeSaparAGmukhI vRttiH // 28 // zAGgaravaH-yadA tu pUrvavRttamanyasaGgAdvismRto bhavAMstadA kathamadharmabhIruH /
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam rAjA-(purohita prati-) bhavantamevA'tra gurulAghavaM pRcchAmi mUDhaH syAmahameSA vA vadenmithyeti saMzaye / . . dAratyAgI bhavAmyAho ! parastrosparzapAMsulaH 1 // 29 // purohitaH-(vicArya-) yadi tAvadevaM kriyatAm / rAjA-anuzAstu mAM bhavAn / purohitaH-atrabhavatI yAvadAprasavAdasmadgRhe tiSThatu / kuta idamucyata iti cet / tvaM sAdhubhiruddiSTaH 'prathamameva cakravartinaM putraM janayiSyasIti / sa cenmunidauhitrastallakSaNopapanno bhaviSyati, abhinandha zuddhAntamenAM pravezayiSyasi / viparyaye tu-piturasyAH samIpanayanamavasthitameva / rAjA-yathA gurubhyo rocate / purohitaH-vatse ! anugaccha mAm / / zakuntalA-bhaavadi vasuhe ! dehi me vivaraM / (-iti rudatI prsthitaa| niSkrAntA saha purodhasA, tapasvibhizca ) / [ bhagavati vasudhe ! dehi me vivaram ] / ( rAjA zApavyavahitasmRtiH zakuntalAgatameva cintyti)| . (nepathye-) mahadAzcaryam ! rAjA-(zrAkarNya-) kiM nu khalu syAt / (pravizya :-) purohitaH-( savismayam-) deva ! adbhutaM khalu saMvRttam / raajaa-kimiv-| purohitaH-deva ! parAvRtteSu kaNvaziSyeSu-, rAjA-kiM ca ?purohitaHsA nindantI svAni bhAgyAni vAlA, ... bAhUtlepaM krandituM ca prvRttaa| strIsaMsthAnaM cApsarastIrthamArA dutkSipyainAM jyotireka jagAma // 30 //
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ 598 dAkSiNAtyapAThAnusAri- [SaSTho ( sarve-vismayaM rUpayanti ) / rAjA-bhagavan ! prAgapi so'smAbhirarthaH pratyAdiSTa eva / kiM , vRyA taNA'nviSyate / vizrAmyatu bhavAn / purohita:-( vilokya-) vijayasva ! (- iti nisskraantH)| rAjA-vetravati ! paryAkulo'smi / zayanabhUmimArgamAdezaya / pratIhArI-ido ido devo / (-iti prsthitaa)| [ita ito devH]| rAjA kAmaM pratyAdiSTAM smarAmi na parigrahaM munestanayAm / balavattu dUyamAnaM pratyAyayatIva me hRdayam // 31 // ( iti niSkrAntAH srve)| iti pnycmo'ngkH| atha ssssttho'ngkH|| .. ( tataH pravizati nAgarakaH zyAlaH, pazcAdvaddhapuruSamAdAya rakSiNau ca ) / rakSiNau-(tADayitvA-) ale kumbhIlA ! kahehi kahiM tue eze maNibandhaNukkiNNaNAmahee lAbhakIe aGgulIbhae zamAzAdie ? / . [are kumbhIraka ! kathaya kutra tvayaitanmaNibandhanotkIrNanAmadheyaM rAjakIyamaGgulIyakaM samAsAditam 1] / puruSaH-(bhItinATitakena-) pazIdantu bhAvamizze / hage Na iidishkmmkaalii| [prasIdantu bhAvamizrAH / ahaM neshkrmkaarii]| prathamaH-kiM sohaNe bahmaNetti kalia rajA paDiggahe diNNe ? [kiM zobhano brAhmaNa iti kalayitvA rAjJA pratigraho dattaH ?] / . puruSaH-suNadha dANiM / hage zakAvadAlandhantarAlavAzI dhiivle| [zRNutedAnIm / ahaM zakrAvatArAbhyantaravAsI dhIvaraH ] 1. dvitIyaH-pADaccalA ! kiM amhahiM jAdI pucchidaa| .
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam 599 [ pATaccara ! kimasmAbhirjAtiH pRSTA 1] / zyAlaH-sUaa ! kahedu zabvaM aNukkameNa / mA NaM antarA paDibandhaha / [sUcaka ! kathayatu sarvamanukrameNa / mainamantare pratibandhaya ] / ubhau-jaM Avutte ANavedi / kahehi / [ yadAvutta AjJApayati / kathaya ] / puruSaH-ahake jAluggAlAdIhiM macchabandhaNovAehiM kuDumbabhalaNaM kalemi / [ ahaM jAlodgAlAdibhirmatsyabandhanopAyaiH kuTumbabharagaM kromi| (udgAlobaDizam ) / zyAla:-(vihasya-) visuddho dANiM AjIvo ? / [vizuddha idAnImAjIvaH] / puruSaH-(bhaTTA ! suNodu ) / [ bharttaH ! zRNotu] / zahaje kila je viNindie, . __Na hu de kamma vivjnniiae| pazumAlaNakammadAluNe, aNukampAmidu jevva zottie // 1 // [ sahaja kila yadvininditaM, na khalu tatkarma vivarjanIyam / pazumAraNakarmadAruNo'nukampAmRdureva zrotriyaH / zyAla:-tado tado? / [ tatastataH 1] / puruSaH-ekazi diaze khaNDazo lohiamacche mae kappide jAva / tazza udalabbhantale evaM ladaNabhAzulaM aGgulIaaM dekkhia, paccha ahake ze vikAsa daMzaante gahide bhAvamizzehiM / mAleha vA, muJceha vA / aze Aamavuttante / [ekasmindivase khaNDazo rohitamatsyo mayA kalpito yAvat , tasyodarA'bhyantare idaM ratnabhAsuramaGgulIyaM dRSTvA, pazcAdahaM tasya vikrayAya darzayangRhIto bhAvamitraiH / mArayata vA, muJcata vA / ayamasyAgamavRttAntaH / zyAla:- jANua ! vistagandhI gohAdI macchabandho egva NissaMsa / aGgulIaadaMsaNaM ze vimarisidadhvaM / rAaulaM evva gcchaamo| [jAnuka ! vinagandhI godhAdI matsya vandha eva niHsaMzayam / aGgulIyakadarzanamasya vimarzayitavyam / rAjakulameva gacchAmaH ] / rakSiNI-taha / gaccha ale gnnddbheda!| [tathA / gaccha are gaNDabhedaka !] / (srve-prikraamnti)| zyAla:-sUaa ! imaM gopuraduAre appamattA paDivAlaha, jAva imaM . aGgalImaaM jahAgamaNaM bhaTTiNo Nivedia tado sAsaNaM paDicchiA NikkamAmi /
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ 600 dAkSiNAtyapAThAnusAri- [SaSTho[ sUcaka ! imaM gopuradvAre'pramattau pratipAlayataM, yAvadidamaGgulIyakaM yathAgamanaM bhanivedya, tataH zAsanaM pratIkSya, niSkamAmi ] / ubhau-pavizadu Avutte zAmipazAdazza / [pravizatvAvuttaH svAmiprasAdAya] / . (- iti niSkrAntaH zyAlaH ) / prathamaH-jANua ! cilAadi vaskhu Avutte / [jAnuka ! cirAyate khalvAvuttaH ] / dvitIyaH-NaM avazalovazappaNIA lAANo / [ nanvavasaropasarpaNIyA rAjAnaH ] / ' prathamaH-jANua ! phullanti me hatthA imazza vahassa zumaNA piNaddhaM / (-iti puruSa nirdizati ) / [ jAnuka ! prasphurato mama hastAvasya vadhArtha sumanasaH pinaDum ] / puruSaH- aluhadi bhAve akAlaNamAlaNaM bhAvihU~ / [nAhati bhAvo'kAraNamAraNaM bhAvayitum ] / dvitIyaH- ( vilokya-) eze ahmANaM zAmI pattahatthe lAazAzaNaM paDicchiA idomuhe dekkhIadi / giddhabalI bhavizzazi, zuNo muhaM vA dekhizazi / [eSa nau svAmI patrahasto rAjazAsanaM pratIkSyetomukho dRzyate / gRdhrabalibhaviSyasi, zuno mukhaM vA drakSyasi ] / __ (pravizya-) zyAla:-suaa ! muncedu eso jAloajIvI / uvavaNNo kkhu aGgulIaassa aaamo| [sUcaka ! mucyatAmeSa jAlopajIvI / upapannaH khalbaGgulIyakasyAgamaH ] / sUcakaH-jaha Avutte bhaNAdi / [ yathA''vutto bhaNati ] / dvitIyaH-eze jamazadaNaM pavizia paDiNivutte / (-iti puruSa parimuktabandhana kroti)| [ eSa yamasadanaM pravizya pratinivRttaH !] / / puruSaH-(zyAlaM praNamya-) bhaTTA ! aha kIlize me AjIve ? / [ bhartaH ! atha kIdRzo me AjIvaH 1] / .. 1'bhaviSyati' pA0 / 2 'drakSyati' paa0|
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam / , 601 zyAla:-eso bhaTTiNA aGgulIaamullasammido pasAdo vi daavido| (-iti puruSAya svayaM prayacchati ) / [ eSa bhA'GgulIyakamUlyasaMmitaH prasAdo'pi dApitaH] / puruSaH-( sapraNAmaM pratigRhya-) bhaTTA ! aNuggahIdahmi / [ bhataH ! anugRhIto'smi ] / sUcakaH-eze NAma anuggahe, je zUlAdo avadAlia hasthikkandhe paDiTThAvide / [eSa nAmAnugraho, yacchUlADhavatArya hastiskandhe pratiSThApitaH!] / jAnukaH-AvRtta ! palidozaM kahehi / teNa aGgulIbhaeNa bhaTTiNo zammadeNa hodvN| [ AvRtta ! paritoSaM kathaya / tenA'GgulIyakena bhataH saMmatena bhavitavyam / zyAla:-Na tassi mahAruhaM radaNaM bhaTTiNo bahumadaM tti takkemi / tassa daMsaNena bhaTTiNo abhimado jago sumraavido| muhuttaaM pakidigabhoro vi pajussuaNaaNo aasi| [na tasminmahArha ratnaM bhartabahumatamiti tarkayAmi / tasya darzanena bhatarabhimato janaH smAritaH / muhUrta prakRtigambhIro'pi paryutsukanayana AsIt ] / sUcakaH-zevidaM NAma AvutteNa / [ sevitaM nAmA''vuttena ] / jAnukaH-NaM bhaNAhi'--imaza kae macchiAbhattuNotti / (-iti puruSamasUmayA pazyati ) / [nanu bhaNa-atya kRte mAtsyikabhaturiti ] / puruSaH-bhaTTAlaka ! ido addhaM tuhmANaM zubhaNomullaM hodu / [ bhaTTAraka ! ito'rddha yuSmAkaM sumanomUlyaM bhavatu ] / jAnukaH-ettake jujai / [etAvadyujyate / zyAla:-dhIvara, mahattaro tuma piavaassao dANiM me sNyutto| kAdambarIsakkhiaM ahmANaM paDhamasohidaM icchIadi / tA soNDiApaNaM evva gcchaamo| [dhIvara / mahattarastvaM priyavayasyaka idAnI me sNvRttH| kAdambarIsakhitvamasmAkaM prathamazobhitamiSyate / tacchauNDikA''paNameva gacchAmaH ] / ( iti niSkrAntAH sv)| prveshkH| - .
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ 602 dAkSiNAtyapAThAnusAri- * [SaSTho (tataH pravizatyAkAzayAnena sAnumatI nAmA'psarAH ) / - sAnumatI-NinvaTThidaM mae pajANivattaNijaM accharAtitthasaNNijhaM jAva sAhujaNassa abhiseakAlo tti / saMpadaM imassa rAesiNo udantaM paJcakkhIkarissaM / meNAsaMbandheNa sarIrabhUdA me sundlaa| tAe a duhiduNimittaM AdiTTapunvahmi / ( samantAdavalokya-) kiM Nu valu uducchave vi NirucchavArambha vibha rAaulaM dIsai ? / asthi me vihavo paNidhANeNa sanvaM pariNNAduM / kiMtu sahIe Adaro mae maannidmvo| hodu / imANaM evva ujANapAliANaM tirakkharaNIpaDicchaNNA passavattiNI bhavibha uvlbhissN| (-iti nATayenAvatIrya sthitaa)| [ nirvatitaM mayA paryAyanirvartanIyamapsarastIrthasAMnidhya-yAvarasAdhujanasyA'bhiSekakAla iti / sAmpratamasya rAjarSerudantaM pratyakSIkariSyAmi / menakAsaMbandhena zarIrabhUtA me zakuntalA / tayA ca duhitRnimittamAdiSTapUrvA'smi / kiM nu khalu RtUtsave'pi nirutsavArambhamiva rAjakulaM dRzyate ? / asti me vibhavaH praNidhAnena sarve parijJAtum / kiM tu sakhyA Adaro mayA mAnayitavyaH / bhavatu / anayorevo. dyAnapAlikayostiraskaraNIpraticchannA pArzvavartinI bhUtvopalapsye] / (tataH pravizati cUtAGkaramavalokayantI cettii| aparA ca pRsstthtstsyaaH)| prathamA AtammahariapaNDura ! jIvida sattaM vsntmaasss| diTTho si cUdakoraa ! udumaGgala ! tumaM pasAemi // 2 // [ AtAmraharitapANDura ! jIvita ! satyaM vasantamAsasya / dRSTo'si cUtakoraka ! RtumaGgala ! tvAM prasAdayAmi ] / dvitIyA-parahudie! kiM eAiNI mantesi / [ parabhRtike ! kimekAkinI mantrayase ?] / prathamA-mahuarie ! cUdakaliaM dekhia ummattiA parahudiA hodi / [ madhukarike ! cUta kAlikAM dRSTvonmattA parabhRtikA bhavati / dvitIyA-(saharSe tvarayopagamya- ) kahaM ubaDhido mahumAso ? / . [ kathamupasthito madhumAsaH 1] / prathamA-mahuarie ! tava dAthi kAlo eso madavinbhamaMgIdANaM / [ madhukarike ! tavedAnI kAla eSa madavibhramagItAnAm ] /
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] . abhijJAnazAkuntalamwwwwwmniwww dvitIyA-sahi ! avalamba maM jAva aggapAdaTiyA bhavia cUdakaliaM gehnia kAmadevaccaNaM karemi / [ sakhi ! avalambasva mAM, yAvadagrapAdasthitA bhUtvA, cUtakalikAM gRhItvA, kAmadevArcanaM kromi| prathamA-jai mama vi kkhu addhaM acaNaphalasya / [ yadi mamA'pi khalbarddhamanaphalasya ] / dvitIyA-akahide vi evaM saMpajjai-jado ekkaM evaM No jIvidaM dudhAdvidaM sarIraM / ( sakhImavalambya sthitA cUtAGkuraM gRhNAti ) / ae ! appaDibuddho vi cUdappasavo estha bandhaNabhaGgasurabhI hodi / - (-iti kapotahastakaM kRtvA-) tuma si mae cUdaGkara ! diNNo kAmassa gahIdadhanuassa / pahiajaNajuvailakkho paJcAbbhahio saro hohi // 3 // ( - iti cUtAGkura kssipti)| [akathite'pyetatsaMpadyate-yata ekameva nau jIvitaM, dvidhA sthitaM zarIram / aye ! apratibuddho'pi cUtaprasavo'tra bandhanabhaGgasurabhirbhavati / tvamasi mayA cUtAGkura ! dattaH kAmAya gRhItadhanuSe / pathikajanayuvatilakSyaH, paJcAbhyadhikaH zaro bhava / (pravizyA'paTIkSepeNa kupitH-)| kacukI-mA tAvat / anAtmajJe! devena pratiSiddhe vasantotsave svamAmrakalikAbhaGga kimArabhase ? / ubhe-(bhIte-) pasIdadu ajo / aggahIdatthAo vrN| [prasIdatvAryaH / agRhItArtha AvAm ] / kaJcakI-na kila zrutaM yuvAbhyAM yadvAsantikaistarubhirapi devasya zAsanaM pramANIkRtaM, tadAyibhiH patatribhizca ! / tathAhicUtAnAM ciranirgatApi kalikA badhnAti na svaM rajaH, saMnaddhaM yadapi sdhRitaM kurabakaM tatkorakAvasthayA / kaNTheSu skhalitaM gate'pi zizire puskokilAnAM rutaM, zaGke saMharati smaro'pi cakitastUNArddhakRSTaM zaram // 4 //
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ 604 dAkSiNAtyapAThAnusAri-. [SaSTho wwwm ubhe-Nasthi sandeho / mahAppahAo raaesii| [ nAsti saMdehaH / mahAprabhAvo rAjarSiH] / prathamA-ajja ! kati diahAI ahmANaM mittAvasuNA raTrieNa bhaTTiNIpAamUlaM pesidANaM / itthaM a No pamadavaNassa pAlaNakamma samappidaM / tA AantuadAe assudapuvvo ahohiM eso vuttnto|| [Arya ! katidivasAnyAvayobhitrAvasunA rASTriyeNa bhaTTinIpAdamUlaM preSitayoH / itthaM ca nau pramadavanasya pAlanakarma samarpitam / tadAgantukatayA'zrutapUrva AvAbhyAmeSa vRttAntaH] / kaJcakI-bhavatu / na punarevaM pravartitavyam / ubhe-ajja ! kodUhalaM nno| jaha imiNA jaNeNa sodavvaM-kahedu asaM kiMNimittaM bhaTTiNA vasantussavo paDisiddho ? / [ Arya ! kautUhalaM nau / yadyanena janena zrotavyaM, kathayatu-'ayaM kiMnimittaM mA vasantotsavaH pratiSiddhaH' ?] / sAnumatI-ussavappiA kkhu maNussA / guruNA kAraNeNa hodavvaM / [ utsavapriyAH khalu manuSyAH / guruNA kAraNena bhavitavyam ] / kaJcukI-bahulIbhUtametalki na kathyate ? / kimatrabhavatyoH karNapathaM nAyAta zakuntalApratyAdezakaulInam ? / ' ubhe-sudaM raDiamuhAdo jAva aGgulIa adNsnnN| [ zrutaM rASTriyamukhAdyAvaDhaGgulIyakadarzanam ] / kaJcukI-tena hyalpaM kathayitavyam / yadaiva khalu svAGgulIyakadarzanAdanusmRtaM devena-'satyamUDhapUrvA me tatrabhavatI rahasi zakuntalA, mohAtpratyAdiSTe'ti, tadAprabhRtyeva pazcAttApamupagato devaH / tathAhiramyaM dveSTi, yathA purA prakRtibhirna pratyahaM sevyate, _ zayyAprAntavivarttanairvigamayatyunnidra eva ksspaaH| . dAkSiNyena dadAti vAcamucitAmantaHpurebhyo, yadA / gotreSu skhalitastadA bhavati ca brIDAvilakSazciram // 5 // sAnumatI-pioM me [ priyaM me] |
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ , abhijJAnazAkuntalam 605 karacukI-asmAtprabhavato vaimanasyAdutsavaH pratyAkhyAtaH / ubhe-jujjai / [yujyate / (nepazye-) edu edu bhavaM / [ etu etu bhavAn ] / kaJcakI-(karNa dattvA- ) aye ! ita evAbhivarttate devaH / svakarmA'nuSThIyatAm / ubhe-taha / (-iti niSkrAnte ) / / [tathA / (tataH pravizati pazcAttApasadRzaveSo rAjA, vidUSakaH, pratIhArI c)| kaJcakI-( rAjAnamavalokya-) aho sarvAsvavasthAsu ramaNIyatvamAkRtivizeSANAm ! / evamutsuko'pi priyadarzano devaH / tathAhipratyAdiSTavizeSamaNDanavidhirvAmaprakoSThArpitaM bibhratkAJcanamekameva valayaM, zvAsoparaktAdharaH cintAjAgaraNapratAntanayanastejoguNAdAtmanaH saMskArollikhito mahAmaNiriva kSINo'pi nA''lakSyate // 6 // sAnumatI-( rAjAnaM dRSTvA-) ThANe kkhu paccAdesavimANidA ki imassa kide saundalA kilammadi tti / [sthAne khalu pratyAdezavimAnitApyasya kRte zakuntalA klAmyatIti ] / rAjA-(dhyAnamandaM parikramya-) prathamaM sAraGgAkSyA priyayA pratibodhyamAnamapi suptam / anuzayaduHkhAyeda hatahRdayaM saMprati vibuddham ! // 7 // sAnumatI-NaM IdisANi tavassiNIe bhAaheANi / [ nanvIdRzAni tapasvinyA bhAgadheyAni ] / vidUSakaH-(apavArya-) laMghido eso bhUo vi sundlaavaahinnaa| Na ANe kahaM cikicchidabbo bhavissadi tti / [lacita eSa bhUyo'pi zakuntalAvyAdhinA / na jAne kathaM cikitsitavyo bhaviSyatIti 1] / .. kaJcakI-( upagamya-) jayatu jayatu devaH / mahArAja ! pratyavekSitAH pramadavanabhUmayaH / yathAkAmamadhyAstAM vinodasthAnAni mahArAjaH /
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________ 606 dAkSiNAtyapAThAnusAri-. [SaSTho rAjA-vetravati ! madvacanAdamAtyamAryapizunaM brUhi-'ciraprabodhanAca saMbhAvitamasmAmiraya dharmAsanamadhyAsitum / yatpratyavekSitaM paurakAryamAryeNa tatpatramAropya dIyatAmiti / pratIhArI-jaM devo ANavedi / (-iti nisskraantaa)| [ yaddeva AjJApayati / rAjA-vAtAyana ! tvamapi svaM niyogamazUnyaM kuru / kaJcakI-yadAjJApayati devaH / (-iti nisskraantH)| vidUSakaH-kidaM bhavadA nnimmcchiaN| saMpadaM sisirAtavacche aramaNIe imassi pamadavaNudese attANaM ramaissasi / / [kRtaM bhavatA nirmakSikam / sAMprataM zizirAtapacchedaramaNIye'sminpramadavanodeze AtmAnaM ramayiSyasi ] / rAjA-vayasya ! 'randhropanipAtino'narthA' iti yaducyate, tadavyabhicAri vacaH / kutaH ? munisutApraNayasmRtirodhinA, mama ca muktamidaM tamasA manaH / manasijena sakhe ! prahariSyatA, dhanuSi cUtazarazca nivezitaH ! // 8 // vidUSakaH--ciTTha dAva / imiNA daNDakaTeNa kandappavAhi gAsessaM / (-iti daNDakASThamudyamya cUtAGkuraM paatyitumcchiti)| [ tiSTha tAvat / anena daNDakASThena kandarpavyAdhi nAzayiSyAmi / rAjA-( sasmitam-) bhavatu / dRSTaM brahmavarcasam ! sakhe ! kvopaviSTaH priyAyAH kiMcidanukAriNISu latAsu dRSTiM vilobhayAmi / vidUSakaH-NaM AsaNNapariAriA caduriA bhavadA saMdiTThA--'mAhavI. maNDaveimaM velaM adivAhissaM, tahiM me cittaphala agadaM sahatthalihidaM tatahodIe saundalAe paDikidi ANehi' ti / [nanvAsannaparicArikA caturikA bhavatA saMdiSTA---'mAdhavImaNDape imAM velAmativAhayiSye / tatra me citraphalakagatAM svahastalikhitAM. tatrabhavatyAH zakuntalAyAH pratikRtimAnayeti ] /
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] abhijJAnazAkuntalam 607 rAjA-IzaM hRdayavinodanasthAnam / tattameva mArgamAdezaya / vidUSakaH-ido ido bhavaM / [ ito ito bhavAn ] / (umau-parikrAmataH / saanumtii-anugcchti)| vidUSakaH-eso maNisilApaTTaasaNAho mAhavImaNDavo upahAraramaNijjadAe NissaMsa sAadeNa via No paDicchadi / tA pavisia NisIdadu bhavaM / [eSa maNizilApaTTakasanAtho mAdhavImaNDapa upahAraramaNIyatayA niHsaMzaya svAgateneva nau pratIcchati / tatpravizya niSodatu bhavAn ] / __ (ubhau-pravezaM kRtvopvissttau)| sAnumatI-ladAsaMssidA dekhissaM dAva sahIe pddikidiN| tado se bhattuNo bahumuhaM aNurAaM NivedaissaM ( -iti tathA kRtvA sthitA ) / [latAsaMzritA drakSyAmi tAvatsakhyAH pratikRtim / tato'syA bharttarbahumukhamanurAgaM nivedayiSyAmi ] | rAjA--sakhe ! sarvamidAnIM smarAmi zakuntalAyAH prathamavRttAntam / kathitavAnasmi bhavate c| sa bhavAnpratyAdezavelAyAM matsamIpagato nAsIt / pUrvamapi na tvayA kadAcitsaMkortitaM tatrabhavatyA nAma ? / kaccidahamiva vismRtavAnasi tvam ? / vidUSakaH-NaM visumarAmi / kiMtu savvaM kahia avasANe uNa tue 'parihAsaviappao eso Na bhUdattho' tti AcakkhidaM / mae vi mipiNDabuddhiNA taha ebva gahIdaM / ahavA-bhavidamvadA kkhu blvdii| [ na vismarAmi / kiMtu sarva kathayitvA'vasAne punastvayA 'parihAsavijalpa eSa, na bhUtArtha' ityAkhyAtam / mayA'pi mRtpiNDabuddhinA tathaiva gRhItam / athavA bhavitavyatA khalu balavatI ] / sAnumatI--evvaM NedaM / [ evamevaitat ] / rAjA-(dhyAtvA-) sakhe ! trAyasva mAm / vidUSakaH-bho! kiM evaM ? / aNuvavaNaM kkhu IdisaM tui| kadA vi sappurisA. soavattavvA Na honti / NaM pavAde vi NikkampA girIo / [ bhoH ! kimetat ? / anupapannaM khalvodRzaM tvayi / kadA'pi satpuruSAH zokavaktavyA na bhavanti / nanu pravAte'pi niSkampA girayaH ] | .
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________ 608. dAkSiNAtyapAThAnusAri-... [SaSTho rAjA-vayasya ! nirAkaraNaviklavAyAH priyAyAH samavasthAmanusmRtya balavadazaraNo'smi / sA hi itaH pratyAdezAtsvajanamanugantuM vyavasitA, __muhustiSThetyuccairvadati guruziSye gurusame / punadRSTiM bASpaprasarakaluSAmarpitavatI mayi kare, yattatsaviSamiva zalyaM dahati mAm // 9 // .. sAnumatI-ammahe ! IdisI svakajjaparadA!-imassa saMdAveNa ahaM . ramAmi / [aho! IdRzI svakAryaparatA ! / asya saMtApenA'haM rame / vidUSakaH-bho ! asthi me takko--'keNa vi tattahodI AAsacAriNA Node'tti / [ bhoH ! asti me tarka:-'kenApi tatrabhavatyAkAzacAriNA niite'ti]| rAjA-kaH patidevatAmanyaH parAmaSTuMmutsaheta ? / menakA kila sakhyAste janmapratiSTheti zrutavAnasmi / tatsahacAriNIbhiH sakhI te hRteti me hRdymaashngkte| sAnumatI-saMbhoho kkhu vihmaaNijjo, Na paDiboho / [saMmohaH khalu vismayanIyo, na pratibodhaH] / vidUSakaH-jaha evaM asthi kkhu samApramo kAleNa ttthodiie| [ yadyevamasti khalu samAgamaH kAlena tatrabhavatyAH ] / rAjA-kathamiva ? / vidUSakaH-Na kkhu mAdApidarA bhattuvioadukkhioM duhidaraM dekkhi pArenti / [ na khalu mAtApitarau bhartRviyogaduHkhitAM duhitaraM draSTuM pArayataH ] / rAjA-vayasya ! khapno nu, mAyA nu, matibhramo nu, kliSTaM nu tAvatphalameva puNyam / asaMnivRttyai tadatItamete, manorathA nAma taTaprapAtAH! // 10 // 1 'tAmavasthAM' pA0 / 2 'mnorthaanaamtttprpaataaH|
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________ 609 'GkaH] 39 . abhijJAnazAkuntalam . vidUSakaH-mA envaM / NaM aGgulIaaM eva NidasaNaM-avassaMbhAvI acintaNijo samAjamo hodi tti / [maivam / nanvaGgulIyakameva nidarzanamavazyaM bhAvI acintanIyaH samAgamo bhavatIti / rAjA-(aGgulIyakaM vilokya-) aye ! idaM tAvadasulabhasthAnabhraMzi zocanIyam / tava sucaritamaGgulIya ! nUnaM, pratanu mameva vibhAvyate phalena / * aruNanakhamanoharAsu tasyA zyutamasi labdhapadaM yadgulISu // 11 // sAnumatI-jai aNNahatthagadaM bhave saccaM evva soaNijaM bhave / [ yadyanyahastagataM bhavetsatyameva zocanIyaM bhavet ] / vidUSakaH-bho! iaM NAmamuddA keNa ugdhAdeNa tattahodIe hasthAnbhAsaM pAvidA ? / [bhoH ! iyaM nAmamudrA kenodghAtena. tatrabhavatyA hastAbhyAzaM prApitA ? 11 sAnumatI-mama vi kodUhaleNa AArido eso! [ mamApi kautUhalenA''kArita eSaH ] | .. rAjA-zrRyatAm,-svanagarAya prasthitaM mAM priyA savASpamAha-'kiyacireNA''ryaputraH pratipattiM dAsyatIti / . vidUSakaH-tado tado ? / [ tatastataH / rAjA-pazcAdimA mudrAM tadaGgulau nivezayatA mayA pratyabhihitA, ekaikamatra divase divase madIyaM nAmA'kSaraM gaNaya, gacchati yAvadantam / tAvatpriye ! madavarodhagRhapravezaM netA janastava samIpamupaiSyatIti // 12 // sAnumatI-ramaNIo kkhu avahI vihiNA visaMvAdido / [ramaNIyaH khalvavadhirvidhinA visNvaaditH]| vidUSakaH-kahaM dhIvalakappiassa lAhiamacchassa udalabbhantale Asi / [kathaM dhIvarakalpitasya rohitamatsyasyodarAbhyantare AsIt ?] /
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________ dAkSiNAtyapAThAnusAri-. [SaSThorAjA-zacItIrtha vandamAnAyAH sasvAste hastAd gaGgAsrotasi paripraSTam / vidUSakaH-jujaha / [yujyate ] / sAnumatI-ado ebva tavassiNIe saundalAe adhammabhIruNo imassa rAesiNo pariNae saMdeho bhAsi / ahavA Idiso aNurAo ahiNNANaM ave. kkhadi ? / kahaM via evaM ? / [ata eva tapasvinyAH zakuntalAyA adharmadhIrorasya rAjarSeH pariNaye saMdeha AsIt / athavedRzo'nurAgo'bhijJAnamapekSate 1 / kathamivaitat 1]| rAjA-upAlapsye tAvadidamaGgulIyakam / vidUSakaH-(Atmagatam-) gaMhIdo geNa panthA ummattANaM / [ gRhIto'nena panthA unmattAnAm ] / , rAjAkathaM nu taM bandhurakomalAGgaliM karaM vihAyA'si nimagnamambhasi ? / athavA acetanaM nAma guNaM na lakSaye nmayaiva kasmAdavadhIritA priyA ? // 13 // vidUSakaH-(Atmagatam- ) kahaM bubhukkhAe khAdidagvo ni / [ kathaM bubhukSayA khAditavyo'smi 1] / rAjA-akAraNaparityAgAnuzayataptahRdayastAvadanukampyatAmayaM janaH punadarzanena / (pravizyA'paTIkSepeNa citraphalakahastA-) caturikA-iaM cittagadA bhttttinnii| (-iti citraphalakaM darzayati ) / [iyaM citragatA bhttttinii]| vidUSakaH-sAhu vaassa! mahurAvatthANadaMsaNijo bhAvANuppaveso / kkhaladi via me diTThI NiNNuNNaappadesesu / [sAdhu vayasya ! madhurAvasthAnudarzanIyo bhAvAnupravezaH / skhalatIva me dRSTinimnonnatapradezeSu] / sAnumatI-ammo! .esA rAesiNo NiuNadA / jANe sahI agado me vadi tti / [ aho ! eSA rAjarSenipuNatA / jAne sakhyagrato me vartate iti /
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________ S:] abhijJAnazAkuntalam 611 rAjAyadyatsAdhu na citre syAkriyate tttdnythaa| tathApi tasyA lAvaNyaM rekhayA kiMcidanvitam // 14 // sAnumatI-sarisaM evaM pacchAdAvaguruNo siNehassa, apavalevassa / [ sadRzametatpazcattApaguroH snehasyA'navalepasya ca ] / vidUSakaH-bho ! dANiM tiSNio tattahodIo dIsanti / sambAyo ma dasaNIAo / kadamA ittha tattahodI saumdalA ? / [ bho ! idAnI tisrastatrabhavatyo dRshynte| sarvAzca drshniiyaaH| katamA'tra tatrabhavatI zakuntalA ?] / sAnumatI-aNamiNNo vakhu Idisassa svassa mohadiTThI artha jaNo / [ anabhijJaH khalvIdRzasya rUpasya mohadRSTirayaM janaH / rAjA-tvaM tAvatkatamAM tarkayasi ? / vidUSakaH-takkemi jA esA siDilakesabandhaNugvantakusumeNa kesanteNa, . ubbhiNNasseabinduNA vaaNeNa, visesado oseriAhi bAhAhi, avaseasiNiddhataruNapallavassa cUapAabassa pAse IsiparissamtA via AlihidA sA saundalA / idarAo sahIo tti / [ tarkayAmi yaiSA zithilakezabandhanodvAntakusumena kezAntenodbhinnasvedabindunA vadanena, vizeSato'pasRtAbhyAM bAhubhyAmavasekasnigdhataruNapallavasya cUtapAdapasya pArzve ISatparizrAntevA''likhitA, sA zakuntalA / itare sakhyAviti ] / rAjA-nipuNo bhavAn / astyatra me bhAvacihnam / svinnAGgulivinivezo rekhAprAnteSu dRzyate mlinH| azru ca kapolapatitaM dRzyamidaM vartikocchvAsAt // 15 // caturike ! arddhalikhitametadvinodasthAnam / gaccha / vartikAM tAvadAnaya / catarikA-aja mADhava ! avalamba citaphala jAva AacchAmi / [Arya mADhavyaM ! avalambasva citraphalaka, yAvadAgacchAmi] / rAjA-ahamevaitadavalambe / (-iti yayokaM karoti ) / (niSkrAntA cettii)|
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________ 612 - dAkSiNAtyapAThAnusAri [SaSTo rAjA-ahaM hisAkSAtpriyAmupagatAmapahAya pUrva, citrArpitAM punarimAM bahu mnymaanH| srotovahAM pathi nikAmajalAmatItya, jAtaH sakhe ! praNayavAnmRgatRSNikAyAm // 16 // / vidUSakaH-(Atmagatam-) eso attabhavaM NadiM adikkamibha * mimanihimA sNkvnto| (prakAzama-) bho ! avaraM kiM ettha lihidanvaM ? / . [eSo'trabhavAnadImatikrampa mRgatRSNikAM saMkrAntaH / bhoH ! aparaM kimatra likhitavyam / - sAnumatI-jo jo padeso sahIe me ahirUvo taM taM AlihidukAmo bhave ? / [yo yaH pradezaH sakhyA me'bhirUparataM tamAlikhitukAmo bhavet ? ] / rAjA-zrayatAm- kAryA saikatalInahaMsamithunA srotovahA mAlinI, ... . pAdAstAbhito niSaNNahariNA gaurIguroH paavnaaH| ... zAkhAlambitavalkalasya ca taronirmAtumicchAmyadhaH, zRGge kRSNamRgasya vAmanayanaM kaNDUyamAnAM mRgIm // 17 // vidUSakaH-(Atmagatam-.) jaha ahaM devakhAmi paridanvaM Nena cittaphaloM sambakuccANaM vAvasANaM kadambehiM / [yathA'haM pazyAmi pUritavyamanena citraphalaka lambakUrcAnAM tApasAnAM kadambaiH] / rAjA-vayasya ! anyacca zakuntalAyAH prasAdhanamabhipretamasmAbhiH / vidUSakaH-kiM vibha[kimiva 1] / sAnumatI-vaNavAsarasa, so mArarasa, viNabharasa a jaM sarisaM bhvissdi| [vanavAsasya, saukumAryasya, vinayasya ca yatsadRzaM bhaviSyati / rAjA___ kRtaM na karNArpitabandhanaM sakhe ! zirISamAgaNDavilambikesaram / na vA zaraccandramarIcikomalaM, mRNAlasUtraM racitaM stanAntare // 18 //
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] - abhijJAnazAkuntalam ... vidUSakaH-bho ! kiM Nu tattahodI rattakubalaapalkavasohiNA; Amahatyema muhaM ovAria caidacaidA via ThiA ? / (sAvadhAna nirUpya, dRSTvA-) yA! eso dAsie putto kusumarasapADaccaro tatahodIe vaagaM ahilakati mahuro / [bhoH ! kiM nu tatrabhavatI raktakuvalayapallavazobhinA'grahastena mukhamavavArya cakitacakiteva sthitA / AH ! eSa dAsyAHputraH kusumarasapATaccarastatrabhavatyA vadanamabhilaGghati madhukaraH !] / . ..... ....... rAjA-nanu vAryatAmeSa dhRSTaH / ...... / vidUSakaH-bhavaM eva aviNIdANaM sAsidA imassa vAraNe pahavissadi / [bhavAnevA'vinItAnAM zAsitA'sya vAraNe prabhaviSyati ] / rAjA-yujyate / ayi bhoH kumumalatApriyA'tithe ! kimatra paripatanakher3amanubhavasi / eSA kusumaniSaNNA, tRSitA'pi satI bhvntmnurktaa| .... pratipAlayati madhukarI, na khalu madhu vimA tvayA pibati // 19 // sAnumatI-aja abhijAda kkhu eso vArido ! [ adyA'bhijAtaM khalveSa vAritaH! . vidaSakaH-paDisiddhA vi vAmA esA jaadii| ..... [pratiSiddhA'pi vAmaiSA jAtiH] / .... rAjA-evaM bhoH ! na me zAsane tiSThasi! ? / yatAM tarhi saMpatiakliSTabAlatarupallavalobhanIya, para ___ pItaM mayA sadayameva rtotsvessu| / bimbA'dharaM spRzasi ced' bhramara ! priyAyA stvAM kArayAmi kamalodarabandhanastham / / 20 / / .. vidUSakaH-evaM tikkhagadaNDassa ki Na bhAissadi ? ( hasya, Atmagatam-) edo dAva ummatto / ahaM pi essa saGgega IdisavaNgo via sNyukho|' ( prakAzam - ) bho ! cittaM kvu edN| 1 tiSThati' pA0 /
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________ 614 dAkSiNAtyapAThAnusAri- [SaSTho[evaM tIkSNadaNvasya kiM na meSyati / eSa tAvadunmattaH / ahamapyetasya saGgeneDazavarNa iva saMvRttaH / bhoH ! citraM khalvetat !] / rAjA-kathaM citram / . sAnumatI-ahaM pi dAgi avagadasthA, ki uNa jahAlihidANubhAvI eso!| [ ahamapIdAnImavagatArthA, kiM punaryathAlikhitAnubhAvyeSaH ] / rAjA-vayasya ! kimidamanuSThitaM paurobhAgyam / darzanasukhamanubhavataH, sAkSAdiva tanmayena hRdayena / smRtikAriNA tvayA me, punarapi citrIkRtA kAntA ! // 21 // (-iti bAppaM visRjti)| sAnumatI-gvAvaravirohI apugyo eso virAmaggo ! / [pUrvAparavirodhyapUrva eSa virahamArgaH ] / rAjA-vayasya ! kayamevamavizrAntaduHkhamanubhavAmi ? / prajAgarAtkhilImRtastasyAH svapne samAgamaH / bASpastu na dadAtyenAM draSTuM citragatAmapi ! // 22 // sAnumatI-sabvahA pamajjidaM tue pacAdesadukkhaM saundalAe / [ sarvathA pramANitaM tvayA pratyAdezaduHkhaM zakuntalAyAH] / (pravizya-) caturikA-jedu jedu bhaTTA / vaTibhakaraNDalaM gelibha ivomuhaM pasthida mi / [jayatu jayatu bhartA / vattikArakaraNDakaM gRhItvatomukhaM prasthitA'smi] / rAjA-kiM ca / caturikA-so me hatyAdo antarA taraliAdudIAe devIe vasumadIe mahaM endha anauttassa uvaNaissaM ti savalakAraM ghiido|| [sa me hastAdantarA taralikAdvitIyayA devyA vasumatyA'hamevAryaputrasyopaneSyAmIti sabalAtkAraM gRhiitH]| vidUSakaH-diTiA tuma mukkaa| [diSTayA tvaM muktA] / caturikA-jAba devIe viDavalaggaM uttarImaM taraliMA mocedi mae minvAhido attaa|
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam 615 [yAvaddevyA viTaphlamamuttarIya taralikA mocayati, tAkamayA nirvAhita aatmaa]| rAjA-vayasya ! upasthitA devI, bahumAnagarvitA ca / bhavAnimAM pratikRti rksstu| vidUSakaH-attANaM tti bhaNAhi / (citraphalakamAdAyolyAya ca-) jaha bhavaM anteurakAlakUDAdo mucIadi, tado meM mehapparicchande pasAde sahAvehi / (-iti drutapadaM nisskraantH)| [ AtmAnamiti bhnn| yadi bhavAnantaHpurakAlakUTAnmokyate, tadA mAM meghapraticchande prAsAde zabdApatha ] / sAnumatI-aNNasaMkkantahibao vi paDamasaMbhAvaNaM avekkhadi / asiDhilasohado dANiM eso| [anyasaMkrAntahRdayo'pi prathamasaMbhAvanAmapekSate'zithilasauhArda idAnImeSaH] / (pravizya patrahastA-) pratIhArI-jedu jedu devo / [ jayatu jayatu devaH] / rAjA-vetravati ! na khalvantarA dRSTA svayA devI / pratIhArI-aha iN| pattahatthaM meM dekkhiA pddinniddcaa| [aya kim / patrahastAM mAM prekSya pratinivRttA] / rAjA-kAryajJA kAryoparodhaM me pariharati / pratIhArI-deva ! amaco viNNavedi-'atthajAdassa gaNagAbahuladAe ekkaM ejya porakajjaM avekkhidaM, devo pattArUr3ha pacakkIkaredu tti| [ deva ! amAtyo vijJApayati-'arthabAtasya gaNanAbahulatabaikameva paurakAryamavekSitaM, taddevaH patrArUDhaM pratyakSIkarotviti ] | rAjA--itaH patrikAM darzaya! . (prtiihaarii-upnyti)| rAjA-(anuvAcya-) katham ?-'samudravyavahArI sArthavAho dhanamitro nAma nauvyasane vipannaH / anapatyazca kila tpsvii| rAjagAmI tasyA'rthasaMcaya' ityetadamAtyena likhitam / kaSTa khalvanapatyatA / bahudhanatvAihupatnIkena tatrabhavatA bhavitavyam / vicAryatAM yadi kAcidApanasatvA tasya bhAryAsu syAt /
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________ 616 dAkSiNAtyapAThAnusAri- [SaSTho- pratIhArI-deva ! dANiM evva sAkedaassa seTTiNo duhiA NinvuttapuMsavaNA jAA se suNIadi / [ deva ! idAnImeva sAketasya zreSThino duhitA nivRttapuMsavanA jAyA'sya zrUyate / rAjA-nanu garbhaH pitryaM rikthamahati / gaccha evamamAtyaM brahi / pratIhArI-jaM devo ANavedi / ( - Iti prasthitA ) / [ yaddeva AjJApayati / rAjA-ehi tAvat / pratIhArI-iaM mhi / [ iyamasmi] / rAjA-kimanena saMtatirasti, nAstIti ? / yena yena viyujyante prajAH snigdhena bandhunA / sa sa pApAhate tAsAM duSyanta iti ghuSyatAm // 3 // pratIhArI-evaM NAma ghoisavvaM / ( niSkramya / punaH pravizya-) kAle pavuDha via ahiNandidaM devassa sAsaNam / [ evaM nAma ghoSayitavyam / kAle pravRSTamivA'bhinanditaM devasya zAsanam ] / rAjA-(dIrghamuSNaM ca niHzvasya- ) evaM bhoH ! santaticchedaniravalambAnAM kulAnAM mUlapuruSAvasAne saMpadaH paramupatiSThanti | mamApyante puruvaMzazrIrakAla ivoptabIjA bhUrevaMvRttA / pratIhArI-paDihadaM amaGgalam / [pratihatamamaGgalam ] / rAjA-dhiG mAmupasthitazreyo'vamAninam / sAnumatI-asaMsa sahi evva hiae karia Nindido NeNa appaa| [ asaMzayaM sakhImeva hRdaye kRtvA nindito'nenA''tmA ] / rAjAsaMropite'pyAtmani dharmapatnI, tyaktA mayA nAma kulapratiSThA / kalpiSyamANA mahate phalAya, vasundharA kAla ivoptabIjA // 24 // sAnumatI-aparicchiNNA dANiM de saMdadI bhvissdi|
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________ 617 'GkaH ] abhijJAnazAkuntalam. [ aparicchinnedrAnI te santatirbhaviSyati ] / caturikA-( janAntikam - ) ae ! imiNA satyavAhavuttanteNa diuNuvveo bhttttaa| NaM assAsiDhuM mehappaDicchandAdo ajja mADhavvaMgehnia aaacchaami| [ ayi ! anena sArthavAhavRttena dviguNodvego bhartA / enamAzvAsayituM meghapraticchandAdAya mADhavyaM gRhItvA''gacchAmi ] | pratIhArI-suTTha bhaNAsi / (-iti nisskraantaa)| [ suSThu bhaNasi ] | rAjA-aho duSyantasya saMzayamArUDhAH piNDabhAjaH ! / kutaH 1-.. 'asmAtparaM bata ! yathAzruti saMbhRtAni, ___ ko naH kule nivapanAni niyacchatI'ti / nUnaM prasUtivikalena mayA prasiktaM,.. dhautAzruzeSamudakaM pitaraH pibanti // 25 / / ( - iti mohmupgtH)| caturikA-( sasambhramamavalokya-) samassasadu bhaTTA / [ samAzvasitu bhrtaa]| sAnumatI-haddhI haddhI / sadi kkhu dIve vavadhANadoseNa eso andhaAradosaM aNuhodi / ahaM dANiM evva NivudaM karemi / ahavA sudaM mae saundalaM samassaantIe mahendrajaNaNIMe muhAdo-'jaNNabhAossuA devA eva taha aNuciTThissanti jaha aireNa dhammapadiNi bhaTTA ahiNandissadi' tti / tA Na juttaM kAlaM paDipAliduM / jAva imiNA vuttanteNa piasahiM samassAsemi / / (-ityuddhAntakena niSkrAntA ) / [ hA dhik hA dhik / sati khalu dIpe vyavadhAnadoSeNaiSo'ndhakAradoSamanubhavati / ahamidAnImeva nirvRtaM karomi / athavA zrutaM mayA zakuntalAM samAzvAsayantyA mahendrajananyA mukhAt-'yajJabhAgotsukA devA eva tathAnuSThAsyanti, yathA'cireNa dharmapatnIM bhartA'bhinandiSyatIti / tanna yuktaM kAlaM pratipAlayitum / yAvadanena vRttAntena priyasakhI samAzvAsayAmi / (nepaye-) abbahmaNNam / [ abrahmaNyam ] /
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________ [SaSTho 618 dAkSiNAtyapAThAnusArirAjA-(pratyAgataH cetanaH, karNa dattvA-) aye ! mADhavyasyevA''trtasvaraH / / kaH ko'tra bhoH| (pravizya-) pratIhArI-( sasambhramam-) parittAbhadu devo saMsaagadaM vaassam / [ paritrAyatAM devaH saMzayagataM vayasyam ] | rAjA-kenA''ttagandho mANavakaH ? / pratIhArI-adiharUveNa keNa vi sapteNa adikkamibha mehappaDicchandassa ppAsAdassa aggabhUmi aarovido| [adRSTarUpeNa kenA'pi sattvenA'tikramya meghapraticchandasya prAsAdasyA'grabhUmimAropitaH] / rAjA-( utthAya-) mA tAvat / mamApi sattvairabhibhUyante gRhAH! / athavA ahanyahanyAtmana eva tAva jjJAtuM pramAdaskhalitaM na zakyam / prajAsu kaH kena pathA prayAtItyazeSato veditumasti zaktiH ? // 26 // (nepathye-) bho vabhassa ! avihA avihA / [ bho vayasya / avihA ! avihaa!]| pratIhArI-( gatibhedena parikrAman-) sakhe ! na bhetavyaM, na bhetavyam / (nepathye-punastadeva paThitvA-) kahaM Na bhAissaM ? / esa maM ko vi pacavaNadasiroharaM icchu vibha tiNNabhaGgaM kredi| [kathaM na bheSyAmi 1 / eSa mAM ko'pi pratyavanatazirodharamikSumiva tribhaGgaM karoti / rAjA-( sadRSTikSepam- ) dhanustAvat / (pravizya zAGgahastA-) yavanI-bhaTTA ! edaM hatthAvAbasahidaM sarAsaNaM /
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam 619 [bhartaH ! etaddhastAvApasahitaM zarAsanam ] / (rAjA-sazaraM dhnuraadtte)| (nepathye-) eSa tvAmabhinavaNThazoNitArthI, zArdUlaH pazumiva hanmi ceSTamAnam / ArttAnAM bhayamapanetumAttadhanvA, duSyantastava zaraNaM bhavatvidAnIm / ! 27 // rAjA-( saroSam-) kathaM mAmevodizati ? / tiSTha kuNapAzana ! svamidAnI na bhaviSyasi / ( zArGgamAropya-) vetravati ! sopAnamArgamAdezaya / pratIhArI-ido ido devo / [ ita tato devaH / / (srv-sttvrmupsrpnti)| rAjA-( samantAdvilokya-) zUnyaM khalvidam ! / . (nepazye-) avihA! avihaa!!| mahaM attamavantaM pekkhAmi / tuma maM Na pekkhasi / biDAlaggahIdo mUsao via NirAso mhi jIvide saMvitto / [avihA ! avihA !! / ahamatrabhavantaM pazyAmi / tvaM mAM na pazyasi / biDAlagRhIto mUSika iva nirAzo'smi jIvite saMvRttaH ] / rAjA-bhostiraskariNIgarvita ! madIyaM zastraM tvAM drakSyati / eSa tamircha saMdadhe yo haniSyati vadhyaM tvAM, rakSyaM rakSati ca dvijam / / - haMso hi kSIramAdatte, tanmizrA varjayatyapaH // 28 / / (-ityatraM saMpatte) (tataH pravizati vidUSakamutsRjya mAtaliH ) / mAtaliH__ kRtAH zaravyaM hariNA tavA'surAH, ... zarAsanaM teSu vikRSyatAmidam / prasAdasaumyAni satAM suhRjjane, patanti cakSUSi, na dAruNAH zarAH // 29 //
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________ 620 dAkSiNAtyapAThAnusAri- [SaSThorAjA-(astramupasaMharan-) aye mAtaliH ! | svAgataM. mhendrsaarthe!| (pravizya -) vidUSakaH-ahaM jeNa iTipasumAraM mArido, so imiNA sAbhadeNa ahiNandIadi ! / [ ahaM yeneSTipazumAra mAritaH, so'nena svAgatenAbhinandyate ! ] | mAtaliH- ( sasmitam-) AyuSman ! zrUyatAM yadasmi hariNA bhavasakAzaM preSitaH / rAjA-avahito'smi / mAtali:-asti kAlanemiprasUtirdurjayo nAma dAnavagaNaH / rAjA-asti / zrUtapUrva mayA nAradAt / ' mAtali:sakhyuste sa kila zatakratorajayya stasya tvaM raNazirasi smRto nihantA / ucchetta prabhavati yanna saptasapti- , stannaizaM timiramapAkaroti candraH // 30 // sa bhavAnAttazastra eva idAnIM tamaindrarathamAruhya vijayAya pratiSTatAm / rAjA-anugRhIto'hamanayA maghavataH sNbhaavnyaa| atha mADhavyaM prati bhavatA kimevaM prayuktam ? / mAtaliH-tadapi kathyate / kiMcinimittAdapi manaHsaMtApAdAyuSmAnmayA viklavo dRSTaH / pazcAtkopayitumAyuSmantaM tathA kRtavAnasmi / kutaH ? / jvalati calitendhano'gnirviprakRtaH pannagaH phaNAM kurute / prAyaH svaM mahimAnaM kSobhAtpratipadyate hi janaH // 31 // rAjA-( janAntikam-) vayasya ! anatikramaNIyA divaspaterAzA / tadatra parigatArtha kRtvA madvacanAdamAtyapizunaM brUhi tvanmatiH kevalA tAvatparipAlayatu prjaaH| / adhijyamidamanyasminkarmaNi vyApRtaM dhanuH // 32 //
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________ - abhijJAnazAkuntalamvidUSakaH-jaM bhavaM ANavedi / (-iti nisskraantH)| [yadbhavAnAjJApayati / mAtaliH-AyuSmAn rthmaarohtu| (rAjA-rathAdhirohaNaM nATayati ) / ( iti niSkrAntAH srve)| iti ssssttho'ngkH| atha sptmo'ngkH| ( tataH pravizatyAkAzayAnena rathAdhirUDho rAjA, mAtalizca ) / rAjA-mAtale ! anuSThitanidezo'pi maghavataH saskriyAvizeSAdanupayukta mivAtmAnaM smrthye| . mAtali:-( sasmitam-) AyuSman ! ubhayamapyaparitoSaM samarthaye / / prathamopakRtaM marutvataH, pratipattyA laghu manyate bhavAn / gaNayatyavadAnavismito, bhavataH so'pi na satkriyAguNAn // 1 // rAjA-mAtale ! mA maivam / sa khalu manorathAnAmapyabhUmirvisarjanAvasarasatkAraH / mama hi divaukasAM samakSama sanopavezitasya.. antargataprArthanamantikasthaM, jayantamuvIkSya kRtasmitena / AmRSTavakSoharicandanA'GkA, ___ mandAramAlA hariNA pinaddhA // 2 // mAtali:-kimiva nAmA''yuSmAnamarezvarAcAhati ? / pazya sukhaparasya harerubhayaiH kRtaM, - tridivamuddhRtadAnavakaNTakam / . .
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________ 622 dAkSiNAtyapAThAnusAri [saptamotava zaraidhunA nataparvabhiH, puruSakesariNazva purA nakhaiH // 3 // rAjA-atra khalu zatakratoreva mahimA stutyaH / / sidhyanti karmasu mahatsvapi yaniyojyAH, saMbhAvanAguNamavehi tamIzvarANAm / kiM vA'bhaviSyadaruNastamasAM vibhettA, taM cetsahasrakiraNo dhuri nA'kariSyat // 4 // mAtaliH-sadRzamevaitat / ( stokamantaramatItya-) AyuSman ! itaH pazya nAkapRSThapratiSThitasya saubhAgyamAtmayazasaH / vicchittizeSaiH surasundarINAM varNairamI klpltaaN'shukessu| ' vicintya gItakSamamarthajAtaM, divaukasastvacaritaM likhanti // 5 // rAjA-mAtale ! asurasaMprahArotsukena pUrvedyurdivamadhirohatA na lakSitaH svargamArgaH / katamasminmarutAM pathi vartAmahe ? / mAtali:trisrotasaM vahati yo gaganapratiSThAM, jyotIMSi vartayati ca pravibhaktarazmiH / tasya dvitIyaharivikramanistamaskaM, vAyorimaM parivahasya vadanti mArgam // 6 // rAjA-mAtale ! ataH khalu sabAhyakaraNo mamAntarAtmA prasIdati / ( rathAGgamavalokya-) meghapadavImavatIrNI svaH / mAtaliH-kathamavagamyate ? / rAjAayamaraviverabhyazcAtakairniSpatadbhi haribhiracirabhAsAM tejasA caanuliptaiH| . gatamuparighanAnAM vArigarbhodarANAM, pizunayati rathaste sIkaraklinnanemiH // 7 // mAtali:-kSaNAdAyuSmAn svAdhikArabhUmau vrtivyte| .
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhijJAnazAkuntalam 623 rAjA-(.agho'valokya-) vegAvataraNAdAzcaryadarzanaH saMlakSyate manuSyalokaH / tathAhi. zailAnAmavarohatIva zikharAdunmajatAM medinI, parNasvAntaralInatAM vijahati skandhodayAtpAdapAH / saMtAnaistanubhAvanaSTasalilA vyaktiM bhajantyApagAH, kenApyurikSapateva mattyaMbhuvanaM matpAzvamAnIyate ! // 8 // mAtali:-sAdhu dRSTam / ( sabahumAnamavalokya-) aho! udAraramaNIyA pRthivii| rAjA-mAtale ! katamo'yaM pUrvA'parasamudrAvagADhaH, kanakarasaniSyando, sAndhya iva meghaparighaH sAnumAnAlokyate / mAtali:-AyuSmAn ! eSa khalu hemakUTo nAma kiMpuruSaparvatastapaHsaMsiddhikSetram / pazya svAyambhuvAnmarIceryaH prababhUva prajApatiH / surA'suraguruH so'tra sapatnIkastapasyati // 9 // rAjA-tena dhanatikramaNIyAni zreyAMsi / pradakSiNIkRtya bhagavantaM gantumicchAmi / mAtali:-prathamaH kalpaH / (-nATyenAvatINoM ) / rAjA-( savismayam-) upoDhazabdA na rathAGganemayaH, pravattemAnaM na ca dRzyate rjH| abhUtalasparzatayA niruddhata 'stavAvatIrNo'pi ratho na lakSyate ! // 10 // mAtaliH-etAvAneva zatakratorAyuSmatazca vizeSaH / rAjA-mAtale ! katamasminpradeze mArIcAzramaH ? / mAtali:-( hastena darzayan-) .. valmIkA'pranimagnamUrtirurasA saMdaSTasarpatvacA, kaNThe jIrNalatApratAnavalayenAtyarthasaMpIDitaH / 1 'prnnaabhyntr'| 2 'pazya' /
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________ 624 dAkSiNAtyapAThAnusAri- [saptamoaMsavyApi zakuntanIDanicitaM bibhrajaTAmaNDalaM, ___yatra sthANurivA'calo munirasAvabhyarkabimbaM sthitaH // 11 // rAjA-namo'stvasmai kaSTatapase / mAtaliH-(saMyatapragrahaM rathaM kRtvA-) mahArAja ! etAvaditiparivarddhitamandAravRkSaM prajApaterAzramaM praviSTau svaH / rAjA-svargAdadhikataraM nivRtisthAnam / amRtahadamivAvagADho'smi / mAtali:-( rathaM sthApayitvA-) avataratvAyuSmAn / rAjA-(avatIrya-) mAtale ! bhavAnkathamidAnIm ? / mAtali:-saMyantrito mayA rathaH / kyamapyavatarAmaH / (tathA kRtvA-) ita ita AyuSman ! / ( parikramya-) dRzyantAmatrabhavatAmRSINAM tpovnbhuumyH| rAjA-nanu vismayAdavalokayAmi / prANAnAmanilena vRttirucitA satkalpavRkSe vane, toye kAJcanapadmareNukapize dharmAbhiSekakriyA / dhyAnaM ratnazilAtaleSu, vibudhastrIsaMnidhau saMyamo, ___ yatkAGkSanti tapobhiranyamunayastasmiMstapasyantyamI ! // 12 // mAtaliH-utsarpiNI khalu mahatAM prArthanA / ( parikramya, AkAze-) 'aye vRddhazAkalya ! kimanutiSThati bhagavAnmArIca:' ? / kiM bravISi-'dAkSAyaNyA pativratAdharmamadhikRtya pRSTastasyai maharSipatnIsahitAyai kathayatIti, / rAjA-( karNa dattvA-) aye ! pratipAlyAvasaraH khalu prastAvaH / mAtali:-( rAjAnamavalokya-) asminnazokavRkSamUle tAvadAstAmAyuSmAna, yAvattvAmindragurave nivedayitumantarAnveSI bhavAmi / rAjA-yathA bhavAnmanyate / ( -iti sthitaH ) / mAtali:-AyuSman ! sAdhayAmyaham / (-iti niSkrAntaH ) / rAjA-(nimittaM sUyitvA-) manorathAya nA''zaMse, kiM bAho ! spandase vRthA / pUrvAvadhIritaM zreyo, duHkhaM hi parivarttate // 13 //
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] 40 abhijJAnazAkuntalam dara .. ( nepathye-) mA kkhu cAvalaM karehi 1 / kahaM gado jeva attago pkidi| [mA khalu cApalaM kuru / kathaM gata evAtmanaH prakRtim 1] / rAjA-( karNa dattvA-) abhUmiriyamavinayasya / ko nu khalveSa niSidhyate ? / ( zabdAnusAreNAvalokya, savismayam-) aye ? ko nu khalvayamanubadhyamAnastapasvinIbhyAmabAlasattvo bAlaH ? / arddhapItastanaM mAturAmaIkliSTakesaram / __ prakrIDituM siMhazizu balAtkAreNa karSati ! // 14 // ( tataH pravizati yathAnirdiSTakarmA tapasvinIbhyAM bAlaH ) / bAla:-jimma siGgha / dantAI de gaNaissaM / [ jumbhasva siMha ! dantAMste gaNayiSye ] / prathamA-aviNIda ! kiM No apaJcagivvisesANi sattANi vippaaresi ? / hanta ! vaDDai de saMrambho / ThANe kkhu isijaNeNa savvadamaNo ti kidaNAmaheo si / [ avinIta ! kiM no'patyanirvizeSANi sattvAni viprakaroSi ? / hanta ! varddhate tava saMrambhaH / sthAne khalu RSijanena 'sarvadamana' iti kRtanAmadheyo'si / rAjA-kiM nu khalu bAle'sminnaurasa iva putre snihyati me manaH / nUnamanapatyatA mAM vatsalayati / dvitIyA-esA kkhu kesariNI tuma lachedi, jai se putra Na muJcesi / [eSA khalu kesariNA tvAM laGghayiSyati, yadi tasyAH putrakaM na muJcasi / bAla:-( sasmitam -- ) ahmahe ! baliaM kkhu bhIdo hmi ! (-ityadhara darzayati ) / [ aho ! balIyaH khalu bhIto'smi ! ] / rAjA . mahatastejaso bIjaM bAlo'yaM pratibhAti me / sphuliGgAvasthayA vahniredho'pekSa iva sthitaH / / 15 // prathamA-vaccha ! evaM bAlamiindaaM muJca / avaraM de kIlaNa dAissaM / ' [ vatsaM ! enaM bAlamRgendraM muJca / aparaM te krIDanakaM dAsyAmi] / bAlaH-kahiM ? / dehi NaM / (-iti hastaM prasArayati ) / [ kutra ?, dehyetat ]
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________ 626 dAkSiNAtyapAThAnusAri- [saptamorAjA-kathaM cakravartilakSaNamapyanena dhAryate ? / tathA hyasya pralobhyavastupraNayaprasArito, ____ vibhAti jAlagrathitAGguliH karaH / alakSyapatrAntaramiddharAgayA, navoSasA bhinnamivaikapaGkajam // 16 // dvitIyA-suvvate ! Na sakko eso vAAmetteNa viramayituM / gaccha tumaM mamakerae uDaae makkaNDeassa isikumAraassa vaNNacittado mittiAmorao ciTThadi, taM se uvhr| [suvrate ! na zakya eSa vAcAmAtreNa viramayitum / gaccha tvam / madIye uTaje mArkaNDeyasyarSikumArasya varNacitrito mRttikAmayUrastiSThati, tamasyopahara ] / prathamA-taha / (-iti nisskraantaa)| [tathA / bAlaH-imiNA ebba dAva kIlissaM / (- iti tApasI vilokya hasati ) / [anenaiva tAvatkrIDiSyAmi / rAjA-spRhayAmi khalu durlalitAyA'smai / AlakSyadantamukulAnanimittahAsai- . ravyaktavarNaramaNIyavacaHpravRttIn / aGkAzrayapraNayinastanayAnvahanto, dhanyAstadaGgarajasA malinIbhavanti ! // 17 // tApasI-hodu / Na maM a gaNedi / ( pArzvamavalokayati-) ko ettha isikumArANAM ? / ( rAjAnamavalokya-) bhaddamuha ! ehi daav| moehi imiNA dummoahatthaggaheNa DimbhalIlAe vAhIpramANaM bAlamiindaaM / [bhavatu / na mAmayaM gaNayati / ko'tra RSikumArANAm ? / bhadramukha ! ehi tAvat / mocayA'nena durmokahastagraheNa DimbhalIlayA bAdhyamAnaM bAlamRgendram / rAjA-(upagamya, sasmitam-) ayi bho maharSiputra ! evamAzramaviruddhavRttinA, saMyamaH kimiti jnmtstvyaa| sattvasaMzrayasukho'pi dUSyate, kRSNasarpazizuneva candanam ? / / 18 / /
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH ] abhijJAnazAkuntalam 627 tApasI-bhaddamuha ! Na khu aaM isikumaaro| [bhadramukha ! na khalvayaM RSikumAraH] / rAjA-AkArasadRzaM ceSTitamevA'sya kathayati / sthAnapratyayAtta evaM tarkiNaH / ( yathAbhyarthitamanutiSThanvAlasparzamupalabhya, Atmagatam-) anena kasyA'pi kulAGkureNa, spRSTasya gAtreSu sukhaM mamaivam / kAM nivRtiM cetasi tasya kuryA dyasyAyamaGkAskRtinaH prarUDhaH ? // 19 / / tApasI-(ubhau nirvarNya-) acchariaM! acchariaM !! / [AzcaryamAzcaryam ] / rAjA-Arye kimiva ? / tApasI-imassa bAlaassa de vi saMvAdiNI AkidI ti vihmAvidahi / apariidassa vi de appaDilomo saMvutto tti / . [ asya bAlasya te'pi saMvAdinyAkRtiriti vismApitA'smi / aparicitasyApi te'pratilomaH saMvRtta iti ] / rAjA-(bAlakamupalAlayan-) na cenmunikumAro'yam, atha ko'sya vyapadezaH / taapsii-puruvNso| [ puruvaMzaH ] / . raajaa-(aatmgtm-)| kathamekAnvayo mama ? / ataH khalu madanukAriNamenamatrabhavatI manyate / astyetatpauravANAmantyaM kulavratambhavaneSu rasAdhikeSu pUrva, kSitirakSArthamuzanti ye nivAsam / niyataikapativratAni pazcA tarumUlAni gRhIbhavanti teSAm // 20 // (prakAzam-) na punarAtmagatyA mAnuSANAmeSa viSayaH / / tApasI-jaha bhahamuho bhaNAdi / accharAsabandheNa imassa jaNaNI ettha devaguruNo tavovaNe psuudaa| [ yathA bhadramukho bhaNati / apsaraHsaMbandhenA'sya jananyatra devagurostapovane prasUtA] /
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________ 628 dAkSiNAtyapAThAnusAri [saptamo rAjA-(apavA - ) hanta, dvitIyamidamAzAjananam / (prakAzam--) atha sA tatrabhavatI kimAkhyasya rAjarSeH patnI ? / tApasI-ko tassa dhammadAraparicAiNo NAma saMkIti, cintissadi / [ kastasya dharmadAraparityAgino nAma saMkIrtayituM cintayiSyati 1] / rAjA-(svagatam-) iyaM khalu kathA mAmeva lakSyIkaroti ! / yadi tAvadasya zizormAtaraM nAmataH pRcchAmi / athavA'nAryaH prdaarvyvhaarH| (pravizya mRnmayUrahastA-) tApasI-savvadamaNa ! saundalAvaNNaM pekkha / [ sarvadamana ! zakunta-lAvaNyaM ( zakuntalA-varNa-) prekSasva ] / bAla:-( sadRSTikSepam-) kahi vA me ajju 1 / [kutra vA mama mAtA] / ubhe-NAmasArisseNa vaJcido maauvcchlo| [nAmasAdRzyena vaJcito mAtRvatsalaH !] / dvitIyA-vaccha ! imassa mittiAmoraassa rammattaNaM dekkha tti bhaNido si / [ vatsa ! asya mRttikAmayUrasya ramyatvaM pazyeti bhaNito'si / __ rAjA-(Atmagatam-) kiMvA zakuntaletyasya mAturAkhyA ? / santi punarnAmadheyasAdRzyAni / api nAma mRgatRSNikeva nAmamAtraprastAvo me viSAdAya klpte| bAlaH-ajjue ! roadi me eso mimoro| (-iMti kIDanakamAdatte ) / [ mAtaH ! rocate me eSa bhadramayUraH] / prathamA-( vilokya sodvegam-) ahmahe ! rakkhAkaraNDa se maNibandhe ga dIsadi / [aho ! rakSAkaraNDakamasya maNibandhe na dRzyate !] / rAjA-alamalamAvegena / nanvidamasya siMhazAvavimardAtparibhraSTam / (-ityaadaatumicchti)| ubhe-mA khu evaM avlmba| kahaM gahIdaM NeNa? / (-iti vismayAduronihitahaste prsprmvlokytH)| [ mA khalvidamavalambya / kathaM gRhItamanena !] / rAjA-kimarthaM pratiSiddhAH smaH ? / prathamA-suNodu mhaaraao| esA avarAjidA NAma osahI imassa
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaH] abhijJAnazAkuntalam 629 jAtakammasamae bhavadA mArIeNa diNNA / edaM kila mAtApidaro appANaM ca vajia avaro bhUmipaDidaM Na gehlaadi| [zRNotu mahArAjaH / eSA'parAjitA nAmauSadhirasya jAtakarmasamaye bhagavatA mArIcena dttaa| etAM kila mAtApitarAvAtmAnaM ca varjayitvA'paro bhUmipatitAM na gRhNAti / rAjA-atha gRhNAti ? / prathamA-tado ta sappo bhavia dasai / [tatastaM so bhUtvA dazati ] / rAjA-bhavatIbhyAM kadAcidasyAH pratyakSIkRtA vikriyA ? / ubhe-anneaso| [anekshH]| rAjA-( saharSam , Atmagatam -) kathamiva saMpUrNamapi me manorathaM nAbhinandAmi ! / ( -iti bAla pariSvajate ) / . dvitIyA-subvade ! ehi imaM vRttantaM NibhamanvAvuDAe saundalAe nnivedes| [ suvrate ! ehi, imaM vRttAntaM niyamavyApRtAyai zakuntalAyai nivedayAvaH ] / . (-iti nisskraante)| bAla:-muza maM / jAva ajjue saAsaM gamissaM / [ muJca mAm / yAvanmAtuH sakAzaM gamiSyAmi ] / rAjA-putraka ! mayA sahaiva mAtaramabhinandiSyasi / bAlaH-mama kkhu tAdo dussando, Na tumaM / [mama khalu tAto duSyanto, na tvam ] / rAjA-(sasmitam-) evaM vivAda eva pratyAyayati / [tataH pravizatyekaveNIdharA zakuntalA ] | zakuntalA-viArakAle vi pakiditthaM savvadamaNassa osahiM suNibha Na me AsA Asi attaNo bhAaheesu / ahavA jaha sANumadIe AcakkhidaM taha saMbhAvIadi edN| [vikArakAle'pi prakRtisthAM sarvadamanasyauSadhiM zrutvA na me AzA''sIdAmano bhAgadheyeSu / athavA yathA sAnumatyAkhyAtaM tathA saMbhAvyate etat ] /
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________ dAkSiNAtyapAThAnusAri- [saptamorAjA-(zakuntalAM vilokya-) aye ! seyamatrabhavatI zakuntalA ! / yaiSAvasane paridhUsare vasAnA, niyamakSAmamukhI, dhRtaikaveNiH / atiniSkaruNasya zuddhazIlA, mama dIrgha virahavrataM bibharti // 12 // zakuntalA-(pazcAttApavivarNa rAjAnaM dRSTvA-) Na kkhu ajjautto via ! / tado ko eso dANiM kidarakkhAmaGgalaM dAraaM me gattasaMsaggeNa dUsedi ? / [ na khalvAryaputra iva ! / tataH ka eSa idAnIM kRtarakSAmaGgalaM dArakaM me gAtrasaMsargeNa dUSayati ?] / bAlaka:-( mAtaramupetya-) ajjue ! eso kovi puriso maM putta tti AliGgadi / [mAtaH ! eSa ko'pi puruSo mAM putra ityAliGgati ! ] / rAjA-priye ! krauryamapi me tvayi prayuktamanukUlapariNAmaM saMvRttaM yadahamidAnIM tvayA pratyabhijJAtamAtmAnaM pazyAmi / zakuntalA-(Atmagatam-) hiaa ! assasa assasa / pariccattamacchareNa aNuampia hi devveNa / ajautto kaskhu eso| [hRdaya ! Azvasihi Azvasihi / parityaktamatsareNA'nukampitA'smi daivena / AryaputraH khlvessH]| rAjA-priye ! smRtibhinnamohatamaso diSTayA pramukhe sthitA'si me sumukhi ! / uparAgAnte zazinaH samupagatA rohiNI yogam / / 22 // zakuntalA-jedu jedu ajjutto| (-itya?kte bASpakarAThI virmti)| [ jayatu jayatvAryaputraH] / rAjA-sundari ! bASpeNa pratiSidve'pi jayazabde, jitaM mayA / yatte dRSTamasaMskArapATaloSTapuTaM mukham / / 23 // bAla:-ajjue ! ko eso ? / [ mAtaH ! ka eSaH ] / zakuntalA-vaccha ! de bhAaheAI pucchehi /
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] . abhijJAnazAkuntalam 631 [ vatsa ! te bhAgadheyAni pRccha ] / rAjA-(zakuntalAyAH pAdayoH praNipatya-) sutanu ! hRdayAtpratyAdezavyalIkamapaitu te, kimapi manasaH saMmoho me tadA balavAnabhUt / prabalatamasAmevaprAyAH zubheSu pravRttayaH, srajamapi zirasyandhaH kSiptAM dhunotyahizaGkayA // 24 // zakuntalA uTTedu aja utto / NUNaM me suariappaDibandhoM purAkida tesu diahesu pariNAmamuhaM Asi, jeNa sANukkoso vi ajautto maI viraso sNvutto| [ uttiSThatvAryaputraH / nUnaM me sucaritapratibandhakaM purAkutaM teSu divaseSu pariNAmamukhamAsIyena sAnukrozo'pyAryaputro mayi virasaH saMvRttaH] / (rAjA- uttiSThati ) / zakuntalA-aha ahaM ajautteNa sumarido dukkhabhAI abhaM jaNo ? / [ atha kathAmAryaputreNa smRto duHkhabhAgyayaM janaH 1] / rAjA-uddhRtaviSAdazalyaH kathayiSyAmi / mohAnmayA sutanu ! pUrvamupekSitaste, yo bASpabinduradharaM paribAdhamAnaH / taM tAvadAkuTilapakSmavilagnamadya bASpaM pramRjya, vigatAnuzayo bhaveyam // 25 / / (-iti yathoktamanutiSThati ) / . zakuntalA-( nAmamudrAM dRSTvA-) ajautta ! evaM te aGgulIma ? / [ Aryaputra ? idaM te'GgulIyakam ?] / rAjA-asmAdamulIyopalambhAtkhalu smRtirupalabdhA / zakuntalA-visameM kidaM NeNa jaM tadA ajjauttassa paccabhakAle dullahaM Asi / [viSamaM kRtamanena, yattadAryaputrasya pratyayakAle durlabhamAsIt ] / rAjA-tena hi-RtusamavAyacihna pratipadyatAM latA kusumam / zakuntalA-NaM se vissasAmi / ajautto ebva NaM dhAredu / [ nAsya vizvasimi / Aryaputra evaitaddhAratu] / (tataH pravizati maatliH)|
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________ 632 dAkSiNAtyapAThAnusAri- [saptamomAtali:-diSTyA dharmapatnIsamAgamena, putramukhadarzanena cAyuSmAnvarddhate / rAjA-abhUsaMpAditasvAduphalo me manorathaH / mAtale ! na khalu vidito'yamAkhaNDena vRttAntaH syAt ? / mAtali:-( sasmitam - ) kimIzvarANAM parokSam ? / etvAyuSmAn / bhagavAnmArIcaste darzanaM vitarati / rAjA-zakuntale ! avalambyatAM putraH / tvAM puraskRtya bhagavantaM drssttumicchaami| zakuntalA-hiriAmi ajjautteNa saha gurusamIvaM gantuM / [jihvemyAryaputreNa saha gurusamIpaM gantum ] / rAjA-apyAcaritavyamabhyudayakAleSu / ehyehi / (sarve--parikrAmanti ) / (tataH pravizatyadityA sArddhamAsanastho mArIcaH ) / mArIcaH-( rAjAnamavalokya- ) dAkSAyaNi ! putrasya te raNazirasyayamagrayAyI, . 'duSyanta' ityabhihito bhuvanasya bhartA / cApena yasya vinivartitakarma jAtaM __tatkoTimatkulizamAbharaNaM maghonaH // 26 // aditiH-saMbhAvaNIANubhAvA se aakidii| [saMbhAvanIyA'nubhAvA'syA''kRtiH] / mAtali:-AyuSman ! etau putraprItipizunena cakSuSA divaukasAM pitraavaayussmntmvlokytH| tAvupasarpa / rAjA-mAtale ! etauprAhurdAzadhA sthitasya munayo yattejasaH kAraNaM, bhartAraM bhuvanatrayasya suSuve yadyajJabhAgezvaram / yasminnAtmabhavaH paro'pi puruSazcakre bhavAyA''spadaM, dvandvaM dakSamarIcisaMbhavamidaM tatsraSTurekAntaram ? // 27 // mAtali:-atha kim /
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'kaH] abhijJAnazAkuntalam 633 rAjA-(upagamya-) ubhAbhyAmapi vAsavaniyojyo duSyantaH praNamati / mArIca:-vatsa ! ciraM jIva / pRthavIM pAlaya / aditiH-vaccha ! appaDiraho hohi / [ vatsa ! apratiratho bhava ] / zakuntalA-dAraasahidA vo pAdavandaNaM karemi / [dArakasahitA vAM pAdavandanaM karomi ] / mArIca:-vatse! AkhaNDalasamo bhartA, jayantapratimaH sutaH / AzIranyA na te yogyA, paulomIsadRzI bhava // 28 // aditiH-jAde ! bhattaNo abhimadA hohi / avassaM dIhAU vacchao uhaakulaNandaNo hodu / uvvish| [ jAte ! bhatarabhimatA bhava / avazyaM dIrghAyurvatsa ubhayakulanandano bhavatu / upavizata ] / (sarve-prajApatimabhita upavizanti ) / mArIcaH-( ekaikaM nirdizan-) diSTyA zakuntalA sAdhvI, sadapatyamidaM, bhavAn ! zraddhA, vittaM, vidhizceti tritayaM tatsamAgatam // 29 // rAjA-bhagavan ! -- prAgabhipretasiddhiH, pazcAddarzanam / ato'pUrvaH khalu vo'nugrahaH ! / kutaH ? udeti pUrva kusumaM, tataH phalaM, ghanodayaH prAka , tadanantaraM pyH| .. nimitta-naimittikayorayaM krama stava prasAdasya purastu saMpadaH ! // 30 // mAtaliH-evaM vidhAtAraH prasIdanti / rAjA-bhagavan ! imAmAjJAkarI vo gAndharveNa vivAhavidhinopayamya kasyacitkolasya bandhubhirAnItA smRtizaithilyAtpratyAdizanaparAddho'smi tatrabhavato yuSmatsagotrasya kaNvasya / pazcAdaGgulIyakadarzanAdUDhapUrvA taduhitaramavagato'ham / tacitramiva meM pratibhAti /
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________ 634 dAkSiNAtyapAThAnusAri [ saptamoyathA gajo neti samakSarUpe, __tasminnapakrAmati saMzayaH syAt / padAdi dRSTA tu bhavetpratIti stathAvidho me manaso vicAraH // 31 // mArIcaH-vatsa ! almaatmaa'praadhshngkyaa| saMmoho'pi tvayyanupapannaH / zrRyatAm rAjA-avahito'smi / mArIcaH-yadaivApsarastIrthAvataraNAtpratyakSavaiklavyAM zakuntalAmAdAya menakA dAkSAyaNImupagatA, tadaiva dhyAnAdavagato'smi-'durvAsasaH zApAdiyaM tapasvinI sahadharmacAriNI tvayA pratyAdiSTA, nAnyatheti / sa cAthamaGgulIyakadarzanAvasAnaH / rAjA-- ( socchrAsam-) eSa vacanIyAnmukto'smi / zakuntalA-(svagatam-) diTThiA akAraNapaccAdesI Na ajautto / Na hu sattaM attANaM sumaremi / ahavA patto mae sa hi sAbo virahasuNNahiaAe Na vidido, ado sahIhi saMdiTThasi bhattuNo aGgulIaaM iMsaidavvaM ti / [diSTayA'kAraNapratyAdezI naa''ryputrH| na khalu zaptamAtmAnaM smarAmi / athavA prApto mayA sa hi zApo, virahazUnyahRdayayA na viditaH / ataH sakhIbhyAM saMdiSTA'smi-'bhariGgulIyakaM darzayitavya'miti ] / ___ mArIcaH-vatse ! caritArthA'si / sahadharmacAriNaM prati na tvayA manyuH kAryaH / pazya zApAdasi pratihatA smRtirodharUkSe, bhattayapetatamasi prabhutA tavaiva / chAyA na mUrcchati malopahataprasAde, zuddhe tu darpaNatale sulabhAvakAzA // 32 // rAjA-yathA''ha bhagavAn / mArIcaH-vatsa ! kaJcidabhinanditastvayA vidhivadasmAbhiranuSThitajAtakarmA putra eSa zAkuntaleyaH ? / 1 'vikAraH' paa0| 2 'pratyAdezaviklavAM' /
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'GkaH] . abhijJAnazAkuntalam 635 rAjA-bhagavan ! atra khalu me vaMzapratiSThA / mArIcaH-tathA bhAvinamenaM cakravarttinamavagacchatu bhavAn / pazya.. rathenAnudvAtastimitagatinA tINajaladhiH, purA saptadvopAM jayati vasudhAmapratirathaH / ihAyaM sattvAnAM prasabhadamanAtsavadamanaH, punaryAsyatyAkhyAM 'bharata' iti, lokasya bharaNAt // 33 // rAjA-bhagavatA kRtasaMskAre sarvamasminvayamAzAsmahe / aditiH-bhaavaM ! imIe duhadumaNorasaMpattIe kaNNo vi dAva sudavitthAro karIadu / duhiduvacchalA meNaA iha evva upacarantI ciTTadi / [bhagavan ! anayA duhitRmanorathasaMpattyA kaNvo'pi tAvacchratavistAraH kriyatAm / duhitRvatsalA mena ke haivopacarantI tiSThati ] / zakuntalA-(Atmagatam -- ) maNoraho kkhu me bhaNido bhavdiie| [ manorathaH khalu me bhaNito bhagavRtyA ] / mArIcaH-tapaHprabhAvAtpratyakSaM sarvameva tatrabhavataH / rAjA-ataH khalu mama nA'tiddho muniH / mArIcaH-tathApyasau priyamasmAbhiH praSTavyaH / kaH ko'tra bhoH ? / (pravizya-) ziSyaH-bhagavan ! ayamasmi ! mArIcaH-gAlava ! idAnImeva vihAyasA gatvA mama vacanAttatrabhavate kaNvAya priyamAvedaya, yathA-putravatI zakuntalA tacchApanivRttau smRtimatA duSyantena pratigRhote'ti ! ziSyaH-yadAjJApayati bhagavAn ( -iti niSkrAntaH ) / mArIcaH-vatsa ! tvamapi svApatyadArasahitaH, sakhyurAkhaNDalasya rathamAruhya te rAjadhAnI pratiSThasva / rAjA-yadAjJApayati bhagavAn / mAroMcaH-vatsa ! kiM te bhUyaH priyamupakaromi ? / ... 1 'zrAvayitavyaH' /
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________ dAkSiNAtyapAThAnusAri [saptamo'GkaH rAjA-ataH paramapi priyamasti ? / yadiha bhagavAnpriyaM kartumicchati, ta_damastu [ bhrtvaakym-]| pravarttatAM prakRtihitAya pArthivaH, sarasvatI zrutamahatAM mahIyatAm / / mamApi ca kSapayatu nIlalohitaH, .. punarbhavaM parigatazaktirAtmabhUH // 34 // (-iti niSkrAntAH sarve ) / iti saptamo'GkaH / , samAptamidamabhijJAnazAkuntalaM nAma nATakam / / iti zrIsItArAma zAstribhiH parizodhitamabhijJAnazAkuntalam / ___ 1 'zrutimahatI mahIyatA', 'zrutimahatI mahIyasAm' pA0 / . mudraka-60 bAlakRSNazAstrI, jyotiSaprakAza presa, vizvezvaragaMja, vArANasI / 625