Yogashastram Part_3

Author(s): Hemchandracharya, Jambuvijay, Dharmachandvijay
Publisher: Jain Sahitya Vikas Mandal
Catalog link: https://jainqq.org/explore/600014/1

Page #1

योगशास्त्रमसिम्पूर्णम्
तृतीयो विभाग
रातो सत्यप्रकाश यायल
Jain Education Intemational

Page #2

Jain
Kom
योगशास्त्रा प्रणेता कलिकालसर्वज्ञ श्री हेमचंद्रसूरीश्वरजी महाराज तथा परमार्हत गुर्जरेश्वर कुमारपाल भूपाल
श्री हेमचन्द्रसूरीश्वरजी महाराजनो जन्म : विक्रम संवत् १९४५ कार्तिक शुक्ल पूर्णिमा, शनिवार
स्वर्गवास : विक्रम संवत् १२२९
.

Page #3

पूज्यपाद संघस्थविर आचार्य भगवान श्री
विजयसिद्धिसूरीश्वरजी महाराजना पट्टालंकार पू. पा. आ. म. श्री विजयमेघमूरीश्वरजी महाराजना शिष्य
पूज्य गुरुदेव मुनिराज श्री भुवनविजयजी महाराज.
जन्म : वि. सं. १९५१ श्रावण बदि ५, ता. १०-८-१८९५ शनिवार, मांडल दीक्षा : वि. सं. १९८८ जेठ यदि ६, ता. २४-६-१९३२ शुक्रवार, अहमदाबाद स्वर्गवास : वि. सं. २०१५, माघ शुदि ८, ता. १६-२-१९५९ सोमवार,
श्री. शंखेश्वरजी तीर्थ.
For Private
Personal use only

Page #4

परमात कुमारपाल भूपालप्रार्थनया कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्राचार्यप्रणीतं स्वोपशवृत्तिविभूषितम्
योगशास्त्रम् [ सम्पूर्णम् ]
तृतीयो विभागः [ पञ्चमप्रकाशतो द्वादशप्रकाशं यावत् ]
सम्पादकः
पूज्यपादाचार्य महाराजश्रीमद्विजयसिद्धिसूरीश्वर पट्टालङ्कारपूज्यपादाचार्य महाराजश्रीमद्विजयमे घसूरीश्वर शिष्यपूज्यपादमुनिराज श्रीभुवन विजयान्तेवासी मुनि जम्बूविजयः
सहायक : --मुनि धर्मचन्द्र विजयः
प्रकाशकम् -- जैन साहित्य विकास मण्डल, बम्बई - ५६.

Page #5

अनुक्रमः
स्वोपक्ष
ग्रन्थानु
पृष्ठानि
प्रकाशक: चन्द्रकान्त अमृतलाल दोशी, मे. ट्रस्टी-जैन साहित्य विकास मंडल, ९६-बी, स्वामी विवेकानंद मार्ग, इर्ला, विले-पारले, (पश्चिम), बम्बई-४०० ०५६
विभूषितं योगशास्त्रम्
પ્રકાશકીય નિવેદન પ્રસ્તાવના प्रा३४थनम् (प्राक्कथनम् ) ચોગશાસ્ત્ર તથા તેની
સ્વપજ્ઞવૃત્તિ योगशास्त्रतृतीयविभागस्य विषयानुक्रमः सम्पादनोपयुक्त ग्रन्थसूचिः सङ्केतविवरणं च
Publishers : C. A. DOSHI Mg. Trustee-JAIN SAHITYA VIKAS MANDAL. 96-B, S. V. Road, IRLA, Bombay-400 056, India.
॥२॥
विवेक मुद्रणालय, ३९६, स्वातंत्र्यवीर सावरकर मार्ग, प्रभादेवी, बम्बई-५०००२५
मूल्यं ११५ रुप्यकाः
वि. सं. २०८२ * वीर नि. सं. २९१२ * इ. स. १९८६ * प्रथम संस्करणम्, प्रतयः ७५०

Jain Education Inter
!
GETv.jainelibrary.org

Page #6

॥ ૩ ॥
Jain Education Inter
પ્રકાશકીય નિવેદન
‘જૈન સાહિત્ય વિકાસ મંડળ’ના સંસ્થાપક અને પ્રાણરૂપ અધ્યક્ષ શેઠશ્રી અમૃતલાલ કાલીદાસ દોશી, પરમેોપકારી મુનિરાજશ્રી ભુવનવિજયજી મહારાજના અતેવાસી મુનિશ્રી જમ્મૂવિજયજી મહારાજના સંપર્કમાં આવ્યા. ધર્માનુરાગ, સ ંશોધન કાર્ય માટેની ધગશ તથા શ્રુતભક્તિના સમાન ગુણા તે માટે પરસ્પર આકર્ષણનું કારણ બન્યા. જેમ જેમ તે વચ્ચે સંપર્ક વધતો ગયો તેમ તેમ સ્વાભાવિક જ ગ્રંથૈાના સંશોધન સંપાદનનું કાર્ય ઉત્તરોત્તર વિકાસ પામતું ગયું. એ વિરલ વ્યક્તિના સહકાર જૈન ધાર્મિક સાહિત્યના ક્ષેત્રે અનન્ય યોગદાનનું કારણ બન્યો, ‘નમસ્કાર સ્વાધ્યાય (પ્રાકૃત તથા સંસ્કૃત વિભાગો )’, ‘ સૂરિમંત્રકલ્પસમુચ્ચય (બે વિભાગ )’, ‘ સર્વસિદ્ધાન્તપ્રવેશક ’ વગેરે ઉત્તમ ગ્રંથો પ્રકાશિત થયા.
શેઠશ્રી અમૃતલાલભાઈના ધ્યાન તથા ચાગના વિષયમાં સ્વાધ્યાય તથા તે પ્રત્યેના અનુરાગ અંગે મુનિરાજશ્રી જમ્મૂવિજયજી મહારાજ સાહેબે પ્રસ્તાવનામાં ભાવપૂર્વક ઉલ્લેખ કર્યાં છે. જૈન સિદ્ધાન્ત અનુરૂપ આચાર તથા યૌગિક ક્રિયાઓની પ્રરૂપણા કરતા એવા ભારતીય યોગવિષયક સાહિત્યમાંથી, જૈન સમાજ જેને માટે સકારણ ગૌરવ લઈ શકે તેવા આકર ગ્રન્થ તરીકે, કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્ય વિરચિત સટીક ‘યોગશાસ્ત્ર’નું સંશોધન કરવું, એવો નિર્ણય તેઓએ કર્યાં. મુનિરાજશ્રી જમ્મૂવિજયજી મહારાજ સાહેબે આત્મીયભાવથી આ કાર્યભારના સ્વીકાર કર્યાં.
આ સંશોધનના ફળસ્વરૂપ, અધ્યાત્મ ઉપનિષરૂપ સ્વપજ્ઞવૃત્તિ વિભૂષિત ‘ચેોગશાસ્ત્ર ’ જે આ તૃતીય વિભાગના પ્રકાશનથી સંપૂર્ણ થઈ રહ્યું છે તે – પ્રકાંડ વિદ્વાન મુનિશ્રી જમ્મૂવિજયજી મહારાજ સાહેબની ઉત્કટ સાધનાનું ઉત્તમ પરિણામ છે.
યોગસાહિત્યરૂપી સમુદ્રનું મંથન કરીને, પરાથે જે અસભર ‘નવનીત’ના સંચય અત્રે એકત્ર થયા છે તેનું ઋણ માત્ર ‘જૈન સાહિત્ય વિકાસ મંડળ’ જ નહીં પણ, જૈન સમાજ વીસરી શકે નહીં. આવા પૂજ્ય સાધુ ભગવંતાનો સુયોગ-સહયોગ જે અમારી સંસ્થાને પ્રાપ્ત થયા છે તે મહાપુણ્યના ઉદયથી સંભવે છે.

8888888888:
॥ ૩ ॥
w.jainelibrary.org

Page #7

રોગશાસ્ત્ર તથા તેની પત્તવૃત્તિ
જૈન-જૈનેતર યોગશાત્રના ગ્રંથમાં શ્રેષ્ઠ એવા ૧૨ પ્રકાશ, એના ૧૦૦૮ કલેકમાં વિસ્તાર પામેલા તથા અનેક ગ્રન્થમાંથી ઉદ્ધત અનેક અવતરણોથી વિભૂષિત, પજ્ઞવૃત્તિ સહિત આ વિશાળકાય ગ્રંથને પ્રથમ વિભાગ (પ્રકાશ ૧-૨, પૃ૦ ૧-૪૨૪) વિ. સં. ૨૦૩૩ માં પ્રકાશિત થયે, દ્વિતીય વિભાગ (પ્રકાશ ૩-૪, પૃ. ૪૨૫-૯૬૮) વિ. સં. ૨૦૩૮ માં પ્રગટ થયો અને હવે આ છેલે તૃતીય વિભાગ(પ્રકાશ ૫ થી ૧૨, પૃ. ૯૬૯-૧૫૩૪) નું પ્રકાશન કરતાં અમે આનંદ અનુભવીએ છીએ. • અનન્ય શ્રતઉપાસક વિદ્વાન મુનિરાજે દશકાથીય વિશેષ સમય જે ગ્રન્થ માટે અખંડ પરિશ્રમમાં સુવ્યતીત કર્યો છે તેના પ્રકાશનથી, શેઠશ્રી અમૃતલાલભાઈનું સ્વપ્ન હવે સાકાર થયું છે, તેથી વિશેષ ઉચિત અંજલિ શેઠશ્રી માટે અન્ય કઈ હોઈ શકે ?
પૂજ્ય મુનિરાજશ્રી જખ્ખવિજયજી મહારાજ સાહેબને અમારી સંસ્થા પ્રત્યે તથા આ પ્રકાશક પ્રત્યે અપાર સદૂભાવ કાયમ રહ્યો છે તે ત્રાણુને નમ્રતાપૂર્વક સ્વીકારી, અમારી ત્રુટિઓ તથા મર્યાદાઓને ઉદાર ચિત્તે નભાવી લેવા માટે તેઓશ્રીને અમે હૃદયપૂર્વક આભાર માનીએ છીએ.
ત', ૧૦૫, સ્વામી વિવેકાનંદ ભાગ,
નિવેદક ઈરલા, વિલેપારલા (પશ્ચિમ), મુંબઈ-૪૦૦૦ ૫૬,
ચન્દ્રકાન્ત અમૃતલાલ દોશી
મેનેજીંગ ટ્રસ્ટી ભાદરવા વદ ૧, શુક્રવાર તા. ૧૯-૮-'૮૬
સાસરિશasaraફાર કરી શકાશ શશશશ શશશશ
મારા
Jain Education Inte

w.jainelibrary.org

Page #8

પવૃત્તિ સહિત
તૃતીય
श्री ऋषभदेवस्वामिने नमः || श्री शङ्केश्वरपार्श्वनाथाय नमः ।। श्री महावीरस्वामिने नमः ॥ श्री गौतमस्वामिने नमः ।। आचार्यमहाराजश्रीविजयसिद्धिसूरीश्वरजीपादपनेभ्यो नमः ॥ आचार्य महाराजश्रीविजयमेघसूरीश्वरजीपादपनेभ्यो नमः ।। सद्गुरुदेवमुनिराजश्रीभुवनविजयजीपादप भ्यो नमः ॥
સીell aslam
વિભાગની પ્રસ્તાવના
યોગ
શાસ્ત્રના
પ્રસ્તાવના
રરરકાર કારકિરાણા સારા સારા કરાર
પરમકૃપાળુ અનંત ઉપકારી શ્રી અરિહંત પરમાત્મા તથા મારા પરમોપકારી સદ્દગુરૂદેવ અને પિતાશ્રી પૂજ્યપાદ મુનિરાજશ્રી ભુવનવિજયજી મહારાજની પરમકૃપાથી, પરમહંત મહારાજા કુમારપાલની વિનંતિથી કલિકાલસર્વજ્ઞ આચાર્ય ભગવાન શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજે રચેલા સ્વપજ્ઞવૃત્તિસહિત યોગશાસ્ત્રના ત્રીજા વિભાગને અતિપ્રાચીન તાડપત્રીય પ્રતિઓને આધારે સંશોધિત-સંપાદિત કરીને વિવિધ પ્રકારનાં સાત પરિશિષ્ટ સાથે ગપ્રેમી જગત સમક્ષ રજુ કરતાં આજે અમને અત્યંત આનંદનો અનુભવ થાય છે.
વિક્રમ સંવત ૨૦૭૩ માં પ્રથમ વિભાગમાં પજ્ઞવૃત્તિ સહિત એગશાસ્ત્રના પ્રથમ તથા દ્વિતીય પ્રકાશ અને વિક્રમ સંવત ૨૦૩૮ માં બીજા વિભાગમાં તૃતીય તથા ચતુથી પ્રકાશ પ્રકાશિત થયા છે. આ ત્રીજા વિભાગમાં ૫ થી ૧૨ સુધીના બાકીના બધા પ્રકાશ પ્રકાશિત થાય છે, અને એ રીતે આ ત્રીજા વિભાગમાં આ ગ્રંથ સંપૂર્ણ થાય છે. ઉપરાંત, આ વિભાગમાં વિવિધ પ્રકારનાં સાત પરિશિષ્ટ પણ આપેલાં છે કે જેમાં છઠ્ઠા પરિશિષ્ટમાં પુનઃ પ્રારંભના ચાર પ્રકાશ પૂર્વમહર્ષિવિરચિત અવર્ણિ તથા વિવિધ તુલનાત્મક ટિપણે સાથે આપેલા છે. પરિશિષ્ટનો પરિચય હવે પછી આપવામાં આવશે.
aaaaaaaaaa
Jain Education Inter
jainelibrary.org

Page #9

સ્વપજ્ઞવૃત્તિ સહિત યોગશાસ્ત્રના
આચાર્ય ભગવાનશ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ તથા પરમહંત મહારાજા કુમારપાલનું નામ સમગ્ર જૈન સંઘમાં અત્યંત
હિતૃતીય પ્રસિદ્ધ તથા આદરણીય છે. તે બંનેનું જીવનચરિત્ર સક્ષેપ અથવા વિસ્તારથી ઘણું ઘણું ગ્રંથોમાં વર્ણવેલું છે. વિસ્તારથી તેનું વર્ણન કરવાને અત્યારે અવકાશ નથી. આ બંને મહાપુરુષોનું સંક્ષેપમાં જીવન ચરિત્ર પ્રથમ વિભાગની પ્રસ્તાવનામાં અમે
વિભાગની આપેલું છે. જિજ્ઞાસુઓએ ત્યાં જોઈ લેવું.
પ્રસ્તાવના જે જે હસ્તલિખિત પ્રાચીન–અતિપ્રાચીન અનેક તાડપત્રીય ગ્રંથને આધારે પજ્ઞવૃત્તિ સહિત યોગશાસ્ત્રનું સંશોધન સંપાદન કરવામાં આવ્યું છે તેને પરિચય પ્રથમ તથા દ્વિતીય વિભાગની પ્રસ્તાવનામાં અમે આપેલ છે ત્યાં જોઈ લે.
II ૨ ||.
Haraaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa
વિષય-- પ્રથમ તથા દ્વિતીય વિભાગમાં યમ-નિયમ-આસન આ યુગના અંગેનું વર્ણન આવી ગયું છે. હવે આ ત્રીજા વિભાગમાં પ્રાણાયામ-પ્રત્યાહાર-ધારણ-ધ્યાન આ વેગના અંગેનું વિસ્તૃત વર્ણન છે. પાંચમા પ્રકાશમાં પ્રાણાયામ-કાલજ્ઞાને પાયસ્વરદય-પરકાયપ્રવેશનું સુંદર અને અતિવિસ્તૃત વર્ણન છે. પ્રાણાયામ વિષે અમે ઘણુ ગ્રંથમાં તપાસ કરી, છતાં આવું સુંદર અને અત્યંત વિસ્તારવાળું વર્ણન દિગંબરાચાર્ય શુભચંદ્રવિરચિત જ્ઞાનાર્ણવ સિવાય બીજા કેઈ પણ જૈન કે અજૈન ગ્રંથમાં અમારા જેવામાં કે સાંભળવામાં આવ્યું નથી. દિગંબરાચાર્યશ્રી શુભચંદ્રવિરચિત જ્ઞાનાવમાં અમુક અંશે વર્ણન જેવા જરૂર મળે છે, છતાં યેગશાસ્ત્ર જે વિસ્તાર તે કયાં જોવામાં આવતો નથી.
છા પ્રકાશમાં પ્રત્યાહાર, ધારણા, ધારણાસ્થાન તથા ધારણાફળનું વર્ણન છે.
ધ્યાનના આગમિક દૃષ્ટિએ ચાર ભેદ છે-- આર્તધ્યાન, વૈદ્રધ્યાન, ધર્મેધ્યાન તથા શુકલધ્યાન, આર્ત અને દ્ર અશુભ ધ્યાન છે, ધર્યું અને શુકલ શુભ ધ્યાન છે. ધર્મેધ્યાનના ધ્યેયરૂપ પદાર્થો ચાર પ્રકારના છે--૧ પિંડસ્થ, ૨ પદસ્થ, ૩ રૂપસ્થ, તથા ૪ રૂપાતીત. આ ચાર પ્રકારના દયેયને લીધે, ધ્યાન પણ ૧પિંડસ્થ, ૨ પદસ્થ, ૩ રૂપસ્થ, તથા ૪ રૂપાતીત આ
na aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa
II
૨ |
Jain Education Inte
jainelibrary.org

Page #10

તૃતીય
પણવૃત્તિ સહિત યેગશાસ્ત્રના
ય તન્નાલોક આ બંને
y૦ ૧૮૧ તથા પિંડસ્થ આદિ નામ
નામથી ઓળખાય છે. વિક્રમની છઠ્ઠી શતાબ્દી પૂર્વે રચાયેલા જૈન ગ્રંથમાં આ ચાર નામે અમારા જેવામાં આવ્યાં નથી. છઠ્ઠી શતાબ્દીથી દિગંબર-તાંબર ગ્રંથોમાં આ ચાર નામે જોવા મળે છે. કાશ્મીર સંસ્કૃત-ગ્રંથાવલીમાં પ્રકાશિત થયેલા માલિનીવિજયેત્તરતન્ત તથા તન્નાલેકમાં આ નામો નજરે પડે છે. માલિની વિજયેત્તરતંત્ર તથા તન્નાલેક આ બંને
વિભાગની કાશ્મીરી શિવમાર્ગના થાનમાર્ગના પ્રાચીન ગ્રંથ છે. આ બંને ગ્રંથોમાં પિંડસ્થ આદિ નામે કેવી રીતે છે અને ત્યાં એને શે પ્રસ્તાવના અર્થ અભિપ્રેત છે, એ અમે યોગશાસ્ત્ર પૃ૦ ૧૦૮૧ તથા ૧૦૮૨ માં ટિપ્પણમાં તે તે ગ્રંથના પાઠ સાથે જણાવ્યું છે. સ્કંદપુરાણમાં ઉત્તરખંડમાં ઉમામહેશ્વર સંવાદમાં ગુરૂગીતામાં કલેક ૧૪૯–-૧૫ર માં પણ આ ચાર નામ અને તેનું વર્ણન આવે છે. જુઓ સાતમું પરિશિષ્ટ. આ ર૭૪ કલેકનું અતિસુંદર ગુરૂગીતા નામનું પુસ્તક વિક્રમ સંવત્ ૧૯૬૦ માં ગુજરાતી ભાષાંતર સાથે સુરતથી પ્રકાશિત થયું છે.
સાતમાં પ્રકાશમાં પિંડસ્થ ધ્યાનનું સ્વરૂપ જણાવવા માટે તેની અંગભૂત પાંચ ધારણાઓનું સ્વરૂપ વિસ્તારથી વર્ણવેલું છે. કિ આડમા પ્રકાશમાં પદસ્થ ધ્યાનના ઘણા ઘણા પ્રકારોનું વર્ણન છે. ઘણા ઘણા મંત્રના જપનું તથા યંત્રનું આમાં વર્ણન છે.
નવમા પ્રકાશમાં રૂપસ્થ યાનનું તથા દશમાં પ્રકાશના પ્રારંભમાં રૂપાતીત ધ્યાનનું વર્ણન છે. રૂપાતીત માટે રૂપવજિત એ શબ્દ પ્રયોગ પણ વેગશાસ્ત્રમાં છે. દિગંબરાચાર્ય અમિતગતિવિરચિત શ્રાવકાચારમાં અરૂપ શબ્દને પ્રગટ કરે છે.
ધર્યથાનના ૧ આજ્ઞાવિય, ૨ અપાયવિચય ૩ વિપાકવિચય તથા ૪ સંસ્થાનવિચય આ ચાર ભેદો આગમમાં વર્ણવેલા છે. દશમા પ્રકાશમાં સાતમાં કલેકથી આ ચાર ભેદનું વર્ણન શરૂ થાય છે.
અગિયારમાં પ્રકાશમાં શુકલધ્યાનનું વિસ્તારથી વર્ણન છે. અહીં સુધી શાસ્ત્રાનુસારે તથા ગુરુપરંપરાનુસારે યોગનું વર્ણન છે. હવે પછી બારેમાં પ્રકાશમાં સ્વાનુભવને આધારે જે
I ૩ રોગનું વિશિષ્ણુસ્વરૂપ આભ શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજને જણાયું તેનું વિસ્તારથી સુંદર વર્ણન છે. આમાં પ્રસિદ્ધ ચોગી
Jain Education Intel
jainelibrary.org

Page #11

પન્નવૃત્તિ સહિત યોગશાસ્ત્રના
દાતીય કવિભાગની
પ્રસ્તાવના
I
II
aaaaaaaaaaaaSaasBewafael
ગોરખનાથે રચેલા અમનસ્કગ સાથે અમે ટિપ્પણમાં જે તુલના આપી છે તે ખાસ ધ્યાનમાં લેવા જેવી છે.
પાંચમાથી બારમા પ્રકાશ સુધીમાં, જે જે ધ્યાનશતક આદિ ગ્રંથને આધાર લઈને આભ૦ હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજે તે તે વાત જણાવી છે તે જણાવવા માટે, તથા કેટલેક સ્થળે તે તે વિષયમાં ગ્રંથમાં કેવા ઉલેખે મળે છે તે સરખાવવા માટે અમે પુષ્કળ ટિપ્પણો ઠામ ઠામ આપેલાં છે.
પ્રારંભના સટીક ૧ થી ૪ પ્રકાશની તે તે ગ્રથ સાથે તુલના પ્રથમ તથા દ્વિતીય વિભાગમાં અમે ટિપ્પણમાં આપેલી છે જ. છતાં જ્ઞાનાર્ણવ તથા શ્રાવકાચાર સાથેની તુલના બાકી રહી ગઈ હતી. તે છઠ્ઠા પરિશિષ્ટમાં ટિપ્પણમાં અમે આપેલી છે. તે ઉપરાંત, ૧ થી ૪ પ્રકાશની સ્વપજ્ઞવૃત્તિના ઘણે અંશેની તથા ચાર પ્રકાશના મૂળના પણ કઈક કોઈક કલેકેની તુલના બાકી રહેલી હતી, તે અમે સાતમા પરિશિષ્ટમાં વિસ્તારથી આપેલી છે. તે ઉપરાંત, સટીક પાંચમાંથી બારમાં પ્રકાશની તુલન પણ જે અમારા ધ્યાનમાં આવી તે સાતમાં પરિશિષ્ટમાં આપેલી છે.
આ પરિશિષ્ટ તથા ટિપ્પણના પરિશીલનથી ઘણી ઘણી વાતે વાચકોને એક જ સ્થળે જાણવા મળશે અને વાચક સ્વયમેવ સરખામણી કરી શકશે.
બારમાં પ્રકાશને અંતે, કુમારપાળ મહારાજની પ્રાર્થનાથી આચાર્યભગવાન શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજે આ ગ્રંથની કેવી રચના કરી છે તે જણાવીને ગ્રંથની સમાપ્તિ કરી છે.
૧ ગપ્રેમી સ્વ. શેઠ અમૃતલાલ કાલીદાસ દોશીનું અમનસ્કગ ગ્રંથ તરફ પ્રાયઃ સર્વ પ્રથમ ધ્યાન ગયું હતું. તેમણે નમસ્કાર મહામત્રના પરમ ઉપાસક અને પ્રચારક, મારા ઉપકારી પૂજ્યપાદ પં. શ્રી. ભદ્રકવિજયજી મહારાજને આ વાત કરી હતી. પછી તેઓશ્રીએ મને કહ્યું હતું. તેથી એ ગ્રંથ મંગાવીને તેમાં જે જે ભાગે મને તુલનીય લાગ્યા છે તે ભાગે ટિપ્પણમાં અમે આપી દીધા છે. કારણ કે આ ગ્રંથ આપણે ત્યાં ભાગ્યે જ જાણીતું છે અને મળો પણ દુર્લભ છે. ગશાસ્ત્ર સાથે જે જે તુલનીય ભાગે છે ત્યાં ત્યાં-~-~-~~-~આવી અંડરલાઇન અમે આપેલી છે.
aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa
| ૪ |
Jain Education Intel

ainelibrary.org

Page #12

સ્વાપજ્ઞવૃત્તિસહિત
યાગ
શાસ્ત્રના
11411
Jain Education Inter
eeeeeeee
સામાન્ય રીતે ચાર પ્રકાશના જ મુખ્યતયા પડન-પાડનમાં પ્રચાર છે, પર’તુ ધ્યાનયોગની દૃષ્ટિએ જોઈએ તે અતિદુર્લભ અને અતિમૂલ્યવાન સામગ્રી યોગશાસ્ત્રના આ ત્રીજા વિભાગમાં ૫ થી ૧૨ પ્રકાશમાં છે.
પરિશિષ્ટા--પ્રથમ તથા દ્વિતીય વિભાગમાં અમે શુદ્ધિપત્રક આપેલું છે જ. છતાં યે જે અશુદ્ધિ તેમાં જણાવવાની રહી ગઈ છે તે, તથા ત્રીજા વિભાગમાં મુદ્રણ વખતે જે જે અશુદ્ધિ રહી ગઈ છે તે સ્થાને શુદ્ધ પાડો જણાવવા માટે અમે પ્રથમ પરિશિષ્ટમાં શુદ્ધિપત્રક આપેલું છે.
સટીક યોગશાસ્ત્રના મુદ્રના પ્રારભ થયા ત્યારે શાં. હું. આ બે પ્રતિઓના સંસ્થાના ( જૈન સાહિત્ય વિકાસ મંડળના ) પંડિતે નોંધેલા પાડભેદો જ અમારા સામે હતા, તે પછી સંપૂ. તથા દે. પ્રતિ અમારા પાસે આવી હતી. આમાં જે જે વિશિષ્ટ પાડભેદો અમને જોવા મળ્યા તે ખીજા પરિશિષ્ટમાં આપ્યા છે. સંપૂ. તથા દે. પ્રતિના પરિચય અમે ખીજા વિભાગની પ્રસ્તાવનામાં આપેલા છે.
ત્રીજા પરિશિષ્ટમાં ચોગશાસ્ત્રના મૂળના શ્લોકોનો અકારાદિક્રમ આપેલા છે.
ચેથા પરિશિષ્ટમાં ચાગશાસ્ત્ર મૂળમાં ઉદ્ધત કરેલા શ્લોકોના અકારાદિક્રમ ઉપલબ્ધ મૂળસ્થાન સાથે આપેલા છે.
પાંચમા પરિશિષ્ટમાં ચેાગશાસ્ત્રસ્ત્રાપન્નવૃત્તિમાં ઉદ્ધૃત કરેલા પાઠાના તેના ઉપલબ્ધ મૂળસ્થાન સાથે અકારાદિક્રમ આપેલા છે.
છઠ્ઠા પરિશિષ્ટમાં, ચેાગશાસ્ત્રના પ્રારંભના ચાર પ્રકાશની કોઈક પૂર્વમહષિ વિરચિત અણુ આપેલી છે. પ્રાર’ભના ચાર પ્રકાશ ઉપર ઘણી વિસ્તૃત સ્વાપન્નવૃત્તિ છે. પરતુ જેમને સંક્ષેપમાં આના અર્થ જાણવા હોય તેવા અભ્યાસીઓને ઉપયોગી થઈ શકે તે માટે ભિન્ન ભિન્ન વિદ્વાનોએ પ્રાર'ભના ચાર પ્રકાશ ઉપર સંક્ષિપ્ત અવાણુ ંઆ રચેલી છે. જુદા જુદા હસ્તલિખિતગ્રંથભંડારોમાં આ અવકૃત્તુિ મળે છે. આ અવયુઆિ સ્વોપત્તવૃત્તિનું સંક્ષિપ્ત સ્વરૂપ જ છે એમ કહી શકાય. આવી ત્રણ-ચાર

eeeeee
તૃતીય વિભાગની પ્રસ્તાવના
114 11
ainelibrary.org

Page #13

સ્થાપજ્ઞવૃત્તિહિત
યાગ
શાસ્ત્રના
|| ૐ |
Jain Education Intern
88888
અવચિ`આ અમારા જોવામાં આવી છે. આમાંથી એક અવસૃષુિ' પસંદ કરીને અમે આ પરિશિષ્ટમાં આપેલી છે. આ અવની હસ્તલિખિત એ પ્રતિનો પરિચય આ પ્રમાણે છેઃ–
A = લાલભાઈ દલપતભાઈ ભારતીયસંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિર – અમદાવાદની કાગળ ઉપર લખેલી આ પ્રતિ છે. તેના ક્રમાંક ૨૦૮૩૮ છે, આમાં ૧ થી ૧૬ પાનાં છે, ૧૪ મું પાનું નથી. પંચપાડ પ્રતિ છે. ચારે બાજુ અવળુ લખેલી છે, વચમાં યોગશાસ્ત્ર મૂળના શ્લોકો લખેલા છે, વિક્રમ સંવત્ ૧૫૩૭માં રાણુપુર નગરમાં દેવાક નામના લેખકે લખેલી છે. સામજયસૂરિએ પોતાના શિષ્ય પં. ઈન્દ્રનન્દિ ણુ માટે લખાવી છે. જુએ પૃ૦ ૧૪૭૦,
B = આ પણ ઉપરના જ લા. દ. વિદ્યામંદિરની પ્રતિ છે. તેના ક્રમાંક ૨૩૫૨૪ છે, આમાં ૧ થી ૧૨ પાનાં છે. પ્રતિના અંતમાં મૂળ લેખકથી કાઈ જુદા લેખકે નીચે પ્રમાણે એક લેાક લખેલા છે, જુએ પૃ ૧૪૭૧— संविग्नेनान्तिषदा तपगणपतिविजय सेन सूरीणाम्। श्रीरामविजयकृतिना चित्कोशे प्रतिरियं मुक्ता ॥ १ ॥
આ ઉપરાંત, લા. ૪. વિદ્યામંદિરમાં નંબર ૨૨૪૭૩ ( પત્ર ૧-૧૧), નંબર પ૬૮૧ ( પત્ર ૧ થી ૧૬, પંચપાડ ), નંબર ૧૦૦૭૭ ( પત્ર ૧–૪૨ ), નંબર ૧૦૫૪૩ (પત્ર ૧-૨૩), નંબર ૯૫૨૮ (પત્ર ૧-૨૧), નંબર ૨૬૮૮૭ ( પત્ર ૧–૧૯, પંચપાઠ ), નંબર ૩૨૧૦૩ ( પત્ર ૧-૫ અપૂણું ), નંબર ૭૦૭ (પત્ર ૧–૪૮ ) એમ બીજી પણ જુદી જુદી અવરિની પ્રતિ છે. આ જુદી જુદી અવચાર સ્વોપવૃત્તિને આધારે સંક્ષેપ-અતિસંક્ષેપ કરીને રચાયેલી છે. ચાર પ્રકાશ ઉપર જ આ અવર અમારા જોવામાં આવી છે. આ ઉપરાંત રાધનપુરમાં સાગરગચ્છની પેઢીમાં રહેલા વીરસૂરિ જ્ઞાનમંદિરના ભંડારની પણ એક સંક્ષિપ્ત અવચર અમે જોઈ છે. આ બધામાંથી ઉપર જણાવેલી અવ અને પસંદ કરીને અહીં છઠ્ઠા પરિશિષ્ટમાં આપી છે. તેના ટિપ્પણામાં યાગશાસ્ત્રના અનેક શ્લોકોની દિગમ્બર શુભચંદ્રાચાય વિરચિત જ્ઞાનાવના તથા દિગમ્બરાચાર્ય અમિતગતિવિરચિત શ્રાવકાચારના તે તે પાઠ આપીને તેની સાથે તુલના દર્શાવી છે.

3888888888888
તૃતીય
વિભાગની
પ્રસ્તાવના
|| ૐ ||
jainelibrary.org

Page #14

તૃતીય
વિ
પવૃત્તિ સહિત યેગશાસ્ત્રના
વિભાગની પ્રસ્તાવના
| ૭ |
સાતમા પરિશિષ્ટમાં, યોગશાસ્ત્રના પ્રથમ ચાર પ્રકાશની પજ્ઞવૃત્તિમાં આવતા અનેક શ્લેકની તથા પાંચમાંથી બારમાં પ્રકાશ સુધીના અનેક કલેકેની જ્ઞાનાવ આદિ ગ્રંથ સાથે કરવાની તુલના જે બાકી હતી તે તુલને તે તે ગ્રંથાના પાઠ સાથે આપી છે. ઉપરાંત, વિક્રમના નવમાં શતકના અંતમાં અથવા દશમા શતકના પ્રારંભમાં દિગંબરાચાય જિનસેને રચેલા આદિપુરાણમાંથી, દિગંબરમુનિ રામસેન પ્રણીત તવાનુશાસનમાંથી, વિક્રમના અગિયારમા શતકમાં દિગમ્બરાચાર્ય વસુનંદિવિરચિત શ્રાવકાચારમાંથી તથા સ્કંદપુરાણની ગુરૂગીતામાંથી પણ ધ્યાન આદિ અંગેના ઘણું ઘણા શ્લેકે અમે આ પરિશિષ્ટમાં આપેલા છે. કેઈક પ્લેકે જોતાં એમ લાગે છે કે આ૦ ભ૦ હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ સામે આદિપુરાણુ તથા તવાનુશાસન પણ હતાં ધ્યાન અંગે ઘણી ઘણું ઉપયોગી સામગ્રી આ પરિશિષ્ટમાં છે.
બારમાં પ્રકાશમાં બહિરામા, અંતરાત્મા, તથા પરમાત્માનું વર્ણન આવે છે. દિગંબરાચાર્ય પૂજ્યપાદ દેવનંદિ (છઠ્ઠી શતાબ્દી) વિરચિત સમાધિતત્ર તથા ગી—વિરચિત પરમાત્મપ્રકાશ આદિ ગ્રંથમાં બહિરામ આદિનું વર્ણન આવે છે. તેને મળતું આ વર્ણન છે. છતાં અમિતગતિવિરચિત શ્રાવકાચારમાં જે અંતરામાનું વર્ણન છે તે જુદું પડે છે. સાતમા પરિશિષ્ટમાં, તુલના કરવા માટે શ્રાવકાચારને પાઠ પણ આપેલ છે. (જુઓ સાતમા પરિશિષ્ટમાં પૃ૦ ૧૪લ્પ માં ૬૩-૬૪-૬૫ કે).
ચેથા પ્રકાશને અંતે વર્ણવેલા આસન આદિની ઘેરંડસંહિતા તથા શિવસંહિતા સાથે તુલના પણ આ પરિશિષ્ટમાં આપેલી છે. પતંજલિના ગસૂત્ર સાથે પણ કેટલીક તુલના આ પરિશિષ્ટમાં આપેલી છે.
વિવિધ ટિપ્પણો તથા છ-સાતમા પરિશિષ્ટમાં આપેલી તુલનાઓ જોતાં એક વાત સ્પષ્ટ છે કે દિગંબરાચાર્ય અમિતગતિવિરચિત શ્રાવકાચાર તથા દિગંબરાચાર્ય શુભચંદ્રવિરચિત જ્ઞાનાવ સાથે યેગશાસ્ત્ર તથા પવૃત્તિના કેટલાક લેકેનું શબ્દથી અથવા અર્થથી ઘણું જ સામ્ય છે. આમાં અમિતગતિવિરચિત શ્રાવકાચાર ગશાસ્ત્રથી પૂર્વે રચાયેલું છે એ નિશ્ચિત છે. કારણ કે અમિતગતિને સમય વિક્રમની દશમી તથા અગિયારમી શતાબ્દીમાં છે એટલે કેટલાયે વર્ણનમાં શ્રાવકાચારની અસર સ્પષ્ટ જણાય છે. શ્રાવકાચારના પંદર પરિચ્છેદ છે અને તેના કુલ ૧૪૬૬ કલેક છે. તેમાં વિવિધ રીતે શ્રાવકેના આચારનું
II
TI.
Jain Education Inter
jainelibrary.org

Page #15

પક્સવૃત્તિ સહિત
થિગ
શાસ્ત્રના
વન છે. ગ્રંથકારે એનું ઉપાસકાચારનામ રાખેલું છે, પણ અત્યારે એ શ્રાવકાચારના નામે પ્રસિદ્ધ છે. જ્ઞાનાવમાં ૩૯ પ્રકરણ છે અને તેના કુલ ૨૨૨૯ શ્લેક છે. તેના કર્તા શુભચંદ્રાચાર્ય છે અને ગ્રંથના લખાણ ઉપરથી તેઓ મહાન યેગી હતા, એમ સ્પષ્ટ
કિતૃતીય જણાય છે. જ્ઞાનાવનું નામ ધ્યાનશાસ્ત્ર પણ છે. જ્ઞાનાવમાં પ્રકરણની પુપિકામાં આવતા જૂના ચોપરી ઉપાસે એવા ઉલેખ ઉપરથી યોગવિષયને આ મહત્ત્વનો ગ્રંથ છે એ વાત સ્પષ્ટ છે. આમાં જુદા જુદા ઘણા ઘણા વિષયનું નિરૂપણ છે.
વિભાગની જ્ઞાનાવના કર્તાને સમય વિષે જ્ઞાનાણુંવમાં કે અન્યત્ર કેઈ સ્પષ્ટ ઉલેખ મળતું નથી. પરંતુ પાટણના ખેતરવસીના પાડાના
પ્રસ્તાવના ભંડારની જ્ઞાનાવની એક પ્રતિ વિક્રમ સંવત ૧૨૮૪ માં લખેલી છે, એટલે તે પૂર્વે જ્ઞાનાવની રચના શુભચંદ્રાચાર્યે કરેલી છે એ નિશ્ચિત છે. પ્રતિના અંતમાં આ પ્રમાણે પુપિક છે'.૩૧ શ્રીમન્નપુર્ણા શ્રીમદેવારમજીવઝાઃ ... શ્રી નેમિનો નામજપૂત
ત
રવળ ના પત્ની રંજાતા કા તો "નાનિ નામ ત્રિા સમુWar II" :.. "
गृहीतं मुनिपादान्ते तया संयतिकाव्रतम्। स्वीकृतं च मनःशुद्धया रत्नत्रयमखण्डितम् ॥५॥ तया कर्मक्षयस्याथै ध्यानाध्ययनशालिने । तपःश्रुतनिधानाय तत्त्वज्ञाय महात्मने ॥११॥ रागादिरिपुमल्लाय शुभचन्द्राय योगिने। लिखाप्य पुस्तकं दत्तमिदं ज्ञानार्णवाभिधम् ॥ १२ ॥
संवत् १२८४ वर्षे वैशाखसुदि १० शुक्रे गोमण्डले दिगम्बरराजकुलसहस्रकीर्तित ?]स्याथे पं० केशरिसुतवीसलेन लिखितमिति ॥ शानार्णवपु ॥ स्तं ॥ आ २२
| ૮ ||.
નફાકારકીરાણા જ્ઞાત્રિશિક્ષક કલાશિક્ષાલક્ષદ
૧ આ પુપિકા સેલાપુર (મહારાષ્ટ્ર)ના જૈન સંસ્કૃતિ સંરક્ષક સંઘ તરફથી જીવરાજ જૈન ગ્રંથમાલામાં (ઈસ્વીસન ૧૯૭૭માં) પ્રકાશિત થયેલા જ્ઞાનાવમાં ૭૦૧ મા પાને છપાયેલી છે. તેમાંથી જરૂર પુરત જ પાક ઉદ્ધત કરીને અમે અહીં આપે છે.
I૮ |
Jain Education Inten
ainelibrary.org

Page #16

સ્વાપજ્ઞવૃત્તિસહિત ચાગ
શાસ્ત્રના
|| ૯ ||
Jain Education Inte
8888888888
આ પુષ્પિકામાં એ વાત છે (૧) આ પુસ્તક લખાવીને જાહિણીએ ચાગી શુભચંદ્રને આપ્યું છે, તથા (૨) સંવત્ ૧૨૮૩ માં સહુઅકીર્તિ માટે પં, વીસલે જ્ઞાનાવનું પુસ્તક લખ્યું છે.
આના ઉપરથી કેટલાક એવી સંભાવના કરે છે કે જ્ઞાનાવના કર્તા શુભચંદ્રાચાર્યને જ સ. ૧૨૮૪ માં આ પુસ્તક લખાવીને જાહિણીએ અર્પણ કર્યું છે, એટલે જ્ઞાનાવની રચના આ. શ્રી. હેમચંદ્રસૂરિમહારાજના યોગશાસ્ત્રને આધારે જ થયેલી છે, કારણ કે આ. શ્રી, હેમચંદ્રસૂરિજી મહારાજના સમય વિક્રમ સંવત ૧૧૪૫ થી ૧૨૨૯ નિશ્ચિત જ છે અને જ્ઞાનાવ તથા યોગશાસ્ત્ર અને વૃત્તિના અનેક શ્લોકમાં ઘણું જ શાબ્દિક તથા આર્થિક સામ્ય છે,
બીજા વિદ્વાનોનું કહેવું એ છે કે આ યાગી શુભચંદ્ર જ્ઞાનાવના કર્તા શુભચંદ્રાચાર્ય જ છે એમ નક્કી કહી શકાય નહિ, એક નામના અનેક મુનિ હોઈ શકે, બીજી એ પણ સંભાવના છે કે પુષ્પિકાનિદિષ્ટ ચેાગી શુભચંદ્ર જ્ઞાનાવના જ કર્યાં શુભચંદ્ર હાય તો પણ સં. ૧૨૮૪ માં સહસ્રકીતિ માટે આ પુસ્તક લખ્યું છે એના અથ એ હોઈ શકે કે જાહિણીએ ઘણાં વર્ષો પૂર્વે જે પુસ્તક લખાવીને શુભચંદ્રાચાર્યને આપેલું તે જ પુસ્તક ઉપરથી સં. ૧૨૮૪ માં ૫. વીસલે સહસ્રીતિ માટે કોપી કરી આપી છે એટલે જુના પુસ્તકની પ્રશસ્તિ પણ એમાં આવી ગઇ છે. વસ્તુતઃ જ્ઞાનાવની રચના સં. ૧૨૮૪ કરતાં ઘણી પૂર્વેની છે. કારણ કે પં, આશાધરે વિક્રમ સંવત ૧૨૮૫ માં જિનયજ્ઞકલ્પ’ (પ્રતિષ્ઠાસારોદ્ધાર ) નામના ગ્રંથની રચના કરી છે અને તેમાં તેમણે ભગવતી આરાધના ઉપર મૂલારાધનાદર્પણ નામની કરેલી ટીકાના ઉલ્લેખ કર્યો છે. આ ભગવતી આરાધનાની ૧૮૮૭ ગાથાની ટીકા મૂલારાધનાનપણમાં ઉ ચ જ્ઞાનાર્જને વિસ્તરણ એવા ઉલ્લેખથી જ્ઞાનાર્ણવના ૨૧૮૬, ૨૧૮૭, ૨૧૮૯, ૨૧૯૦, ૨૧૯૧ ૨૧૯૩, ૨૧૯૪ આ શ્લોક ઉદ્ધૃત કર્યા છે, એટલે વિક્રમ સંવત્ ૧૨૮૪ પૂર્વે જ વિક્રમની ૧૧ મી શતાબ્દીના ઉત્તરાધ'માં કે ૧૨ મી શતાબ્દીમાં ગમે ત્યારે જ્ઞાનાવની રચના થઈ હોવી જોઈ એ, એવા સંભવ છે. અને જ્ઞાનાવને આધારે અનેક શ્લોકાની રચના
૧ જિનયજ્ઞકલ્પ અમારી સામે નથી. જ્ઞાનાવની પ્રસ્તાવનામાં જિનયજ્ઞકલ્પની રચનાનો સંવત્ ૧૨૮૫ જણાવ્યો છે તે આધારે અમે લખ્યું છે, પરંતુ ભગવતી આરાધનાની પ્રસ્તાવનામાં તેના રચના સંવત્ ૧૨૯૫ જણાવ્યા છે,

તૃતીય વિભાગની
પ્રસ્તાવના
|| હા
jainelibrary.org

Page #17

પવૃત્તિ સહિત
તૃતીય
વિભાગની પ્રસ્તાવના
યોગ
શાસ્ત્રના
|| ૧૦ |
યેગશાસ્ત્રમાં કરવામાં આવી છે. જ્ઞાનાવની પ્રસ્તાવનામાં છે. કેલાસચંદ્રજી શાસ્ત્રી તથા પં. બાલચંદ્રજી શાસ્ત્રીએ વિસ્તારથી આ વાતની ચર્ચા કરી છે.
આમ બે વિચારધારાઓ જ્ઞાનાવની રચનાના સમય વિષે પ્રવર્તે છે. બીજી વિચારધારાના પુરસ્કર્તાએ પણ જ્ઞાનાણુવના સમય વિષે નિશ્ચિત કંઈ કહી શકતા નથી. જ્ઞાનાવ પછી યોગશાત્રની રચના થઈ છે એમ કહેનારા પણ યોગશાસ્ત્રની પ્રશંસા કરતાં એટલું તે કહે છે જ કે:-નાળા ના વિવેચન વિસ્તૃત દર મવિહીન ગુરુ માર્યાની ચર્ચાને rfમત રદા હૈ વદ રોજરાત્ર ના વિવર સંક્ષિa રોજ રામઘઢ વ સત્તા ઘરે હતી હૈ (જ્ઞાનાવની પ્રસ્તાવના પૃ. ૪૯).
ગશાસ્ત્રની રચના તે ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષચરિતની રચના પહેલાં જ થયેલી છે એ વાત નિશ્ચિત છે. પ્રથમ વિભાગની પ્રસ્તાવનામાં (પૃ. ૬) આ વાત અમે ત્રિષષ્ટિક ની પ્રશસ્તિ પાઠ આપીને જણાવી છે, એટલે ૧૩ મી શતાબ્દીના પ્રારંભમાં રોગશાસ્ત્રની રચના થઈ છે. કારણ કે મહારાજા કુમારપાળ વિ. સં. ૧૧૯માં ગાદીએ આવ્યા હતા. તે પછી હેમચંદ્રસૂરિજી મહારાજના ગાઢ સંપર્કમાં આવ્યા પછી આ રચના થઈ છે.
જ્ઞાનાર્ણવ અને યોગશાસ્ત્રના તથા સ્વપજ્ઞવૃત્તિના અનેક શ્લેકમાં કયાં ક્યાં કેવી સંપૂર્ણ સમાનતા છે તથા કયાં કયાં કેવો સાધારણ ફેરફાર છે વગેરે આ ત્રીજા ભાગમાં પાંચમાંથી બારમા પ્રકાશના ટિપ્પણમાં તથા છઠ્ઠા પરિશિષ્ટમાં અવચૂર્ણિના ટિપ્પણમાં તેમજ સાતમા પરિશિષ્ટમાં જ્ઞાનાવના બધા પાકે પૂર્વાપરસંદભ સાથે આપીને વિસ્તારથી અમે જણાવેલું છે.
યેગશાસ્ત્ર તથા જ્ઞાનાવમાં આવતા કેટલાક ઉલ્લેખ ઉપરથી એમ જણાય છે કે બંને ગ્રંથકર્તાઓની સામે બીજા પણ યોગવિષયક ગ્રંથે વિદ્યમાન હતા. યેગશાસ્ત્ર પજ્ઞવૃત્તિમાં પૃ. ૧૯૩, ૧૦૯૬, ૧૧૨૭, ૧૧૩૩, ૧૧૪૫ માં જે શ્લેક ૩ ૨ તથા થરાદુ: એમ કહીને કોઈક ગ્રંથાંતરમાંથી ઉદ્ધત કરેલા છે તે જ શ્લેકે જ્ઞાનાવમાં પણ (શ્લોક ૧૯૭૦, ૧૯૩૪, ૨૦૨૯, ર૦૭૬, ૨૧૨૭) ૩૪ કહીને કેક ગ્રંથાંતરમાંથી જ ઉદ્ધત કરેલા છે. યેગશાસ્ત્રના અણુમ પ્રકાશમાં ૬ થી ૧૭ કલેકે માં જે
| ૧૦ |
Jain Education Intel

ainelibrary.org

Page #18

પવૃત્તિ સહિત યોગશાસ્ત્રના
પદસ્થ ધ્યાનની પ્રક્રિયા વણવી છે તે થોગશાસ્ત્રમાં જ છે, જ્ઞાનાવમાં નથી. યોગશાસ્ત્રમાં પિંડસ્થધ્યાનની પાંચ ધારણમાં પાંચમી ધારણા તત્રભૂ છે (જુઓ સાતમા પ્રકાશમાં નવમે લેક તથા ૨૩ મા કલેકની પજ્ઞવૃત્તિમાં અવતરણિકા ), પરંતુ
કિતતીય જ્ઞાનાવમાં ૧૯૭૬ માં લેકમાં એનું તત્ત્વરૂપવતી નામ છે. આવા બીજા પણ કેટલા ભેદો યોગશાસ્ત્ર તથા જ્ઞાનાર્ણવના
વિભાગની વર્ણનમાં જોવા મળે છે. પ્રાણાયામના પ્રકરણમાં જ્ઞાનાણુ વમાં લગભગ ૧૦૦ જેટલા લે છે, જ્યારે ચોગશાસ્ત્રમાં લગભગ Aીપ્રસ્તાવના ર૭૦ કલેકે છે અને તેમાં અનેક વિશિષ્ટ વાત છે. જીવFરપુર પ્રવેશની વાત યેગશાસ્ત્રમાં જ છે (જુઓ પૃ. ૧૦૬૨-૧૦૬૩), જ્ઞાનાવમાં નથી. યોગશાસ્ત્રના પાંચમાં પ્રકાશના પાંચમાં લેકમાં સત્તા ત્યારે તથા તેની ટીકામાં અવતરણિકામાં વાત્તામસેન મેરાત થઇ એમ પૃ. ૯૭૩ માં જણાવ્યું છે. ૨૪૭ મા કલેકમાં તિ જૈચિન્નિાથ તથા તેની અવતરિણુકામાં ટીકામાં મતાન્તરમાદ એમ પૃ. ૧૦૫૬ માં જણાવ્યું છે. આઠમા પ્રકાશના ૭૪ મા કલેકમાં રમાનારં યઝરવાથમિઃ કુટFા વિવાવાટાન્ન મુદ્રા એમ પૃ. ૧૧૨૫ માં જણાવ્યું છે. તથા જ્ઞાનાવમાં પણ (શ્લેક ૧૩૪૪ માં) ત્રિધા રક્ષામે સંસ્કૃતઃ પૂર્વભૂમિ, (શ્લેક ૧૩૪૯માં) pr prીતઃ પવના, (લેક ૧૪૨૦ માં) તવાદુરાચાર્યા, (શ્લેક ૧૪૨૩ માં) રિમિઃ સમુદિમ, (શ્લેક ૧૪ર૬માં ) શેરિત વરત જૂથોડરથથન, (લેક ૧૪૩૮ માં ) gsfતોતિ જોડા[, (શ્લોક ૧૪૪૧ માં ) રામતઃ ત્રિÍતો વાઘુવંત્રમ:, (ઇલેક ૨૦૨૦ માં) મુનિમઃ સંગથનાથિર્વિથાવાઢાત સમુદ્રત એમ જણાવ્યું છે. આ બધું જોતાં એમ સ્પષ્ટ જણાય છે કે રોગશાસ્ત્ર તથા જ્ઞાનાર્ણવના રચયિતા બંને ગ્રંથકાર સામે પ્રાણાયામ તથા ધ્યાન આદિ સંબંધમાં વિશાળ સાહિત્ય હતું કે જેને બંનેએ પિતાના ગ્રંથની રચનામાં ઉપયોગ કર્યો છે. - સાતમા પરિશિષ્ટમાં ભિન્ન ભિન્ન ગ્રંથમાંથી ધ્યાનના સ્વરૂપ આદિ અંગે જે વિવિધ પાઠો આપેલા છે તે તુલનાત્મક દૃષ્ટિએ અધ્યયન માટે તેમ જ ધ્યાન અંગે વિવિધ પ્રકારે જ્ઞાન મેળવવા માટે જિજ્ઞાસુઓને ઘણા ઉપયોગી છે.
૧ આ બધા શ્લોકો અમે યેગશસ્ત્રમાં પાંચમાં પ્રકાશના ટિપ્પણમાં પૂ. ૧૦૬૫ થી ૧૦૭૨ માં આવ્યા છે.
Jain Education Inter
ainelibrary.org

Page #19

વતીય
પજ્ઞવૃત્તિ સહિત યોગશાસ્ત્રના
|| 15 |
ગશાસ્ત્રના બીજા વિભાગની પ્રસ્તાવનામાં, સામાન્ય નીવીમાં તથા ગની નવીમાં શું ખપે અને શું ન ખપે એ અંગે કેટલાક પાઠો અમે આપ્યા છે, તે પછી ખરતરગચ્છાચાર્યશ્રી જિનદત્તસૂરિવિરચિત સંદેહદોલાવલીમાં' તથા તેની પ્રબોધચંદ્રગણીએ વિક્રમ સંવત ૧૩૧૧ માં રચેલી ટીકાને એક વિસ્તૃત પાઠ અમારા વિામાં આવ્યું છે. વિક્રમ સંવત ૧૫ (ઈસવીય સન
Bવિભાગની ૧૯૧૮) માં જેતારણના સંઘે આ ગ્રંથ પ્રકાશિત કર્યો છે. તે યુગમાં પ્રવર્તતા ઘણા ઘણા પ્રશ્નોની આમાં ચર્ચા છે. ખરતરગચ્છીય પ્રસ્તાવના મહાન આચાર્યશ્રી જિનદત્તસૂરિ દાદાએ એમની દષ્ટિએ ઘણા પ્રશ્નોના ઉત્તર આમાં આપ્યા છે. મૂળ ગ્રંથ ૧૫૦ ગાથાને છે. તેના ઉપર પ્રબોધચંદ્રગણીએ રચેલી વિસ્તૃત (૩૨ અક્ષરને એક લેક એ ગણત્રીથી ૪૭૫૦ કલાક જેટલી) ટીકા છે.
આચાર્યશ્રી જિનદત્તસૂરિને સત્તાસમય વિક્રમ સંવત ૧૧૩૨ થી ૧૨૧૧ છે. ખરતરગચ્છમાં યુગપ્રધાન તરીકે એમનું અત્યંત ગૌરવભર્યું સ્થાન છે અને દાદાના નામથી તેમની મેટી પ્રસિદ્ધિ છે. સટીક સંદેહદેલાવલીમાં નવી વિષે પૃ. ૧૧૦ થી પૃ. ૧૧૫ B સુધી ઘણી વિસ્તૃત ચર્ચા છે. વિસ્તારથી જાણવા ઈચ્છનારે ત્યાં જ જોઈ લેવું. અહીં તેને કેટલાક જરૂર પુરતે ભાગ આપવામાં આવે છે -
“अथ निर्विकृतिकस्य तत्त्याज्यवस्तुश्रवणं प्रति प्रोत्साहन चाह
तं होइ निविगइयं जं किर उक्कोसदब्वचाएण । कीरइ जं उक्कोसं तं दब्वं पुण णिसामेह ।। ९५॥ व्याख्या-तद् भवति निर्विकृतिकम् , 'यत् किल' इति आप्तवादे, तत 'उत्कर्षद्रव्यत्यागेन' उत्कृष्टद्रव्याभक्षणेन क्रियत इत्याप्ता वते, निर्विकृतिकं हि न विकृतीनामेव केवलानां त्यागेन शुद्धं भवति, किं तर्हि ? उत्कृष्टद्रव्यत्यागसहितानाम् । यत् पुनद्रव्यम् 'उत्कर्षम् ' उत्कर्षवत् उत्कृष्टमित्यर्थः 'तन्निशामय' तच्छृणुत इत्यर्थः ॥ ९५॥ तदेवाह
૧ સંદેહદલાવલીમાં આ અંગે ચર્ચા છે, એ વાત મારા ધ્યાનમાં લાવવા માટે પૂ. આ. ભ. શ્રી વિજયભદ્રસૂરીશ્વરજીમહારાજના પ્રશિષ્ય મુનિરાજશ્રી મુનિચંદ્રવિજયજીને હું આભારી છું.
Jain Education Inteus

jainelibrary.org

Page #20

તૃતીય
સ્વપજ્ઞવૃત્તિસહિત योग
વિભાગની પ્રિસ્તાવના
શાસ્ત્રના
॥13॥
BHEHEHETHEHEHEHECHEHCHETCHEHEHEHCHEHEHEHCHEHEHREVERE
खीरी खंड खज्जूर सक्करा दक्ख दाडिमाई य । तिलवट्टी वडयाई करंबओ चूरिमं च तहा ॥ ९६ ॥ नालियरं मोइय मंडिया संतलिय भज्जिया चणए । आसुरि अंबिला पाणगाइ किल्लाडियाइ तहा ॥ ९७।। तंदुलकढिअं दुद्धं घोल एया(मा)इं भूरिमेयाणि । उक्कोसगदम्वाई वजिजा निम्विगइयम्मि ॥९८॥
व्याख्या-..................एवमादीनि, आदिशब्दात् गुडमाधुरशिखरिणीनिर्भञ्जनादीनि गृह्यन्ते, भूरिभेदानि अनेकप्रकाराणि उत्कर्षकद्रव्याणि वर्जयेत् परिहरेत् , पुनर्वर्जनोपदेशोऽत्यादरख्यापनार्थ:, शुद्धिकामीति कर्तपदं ज्ञेयम, निर्विकृतिके, एवंविधस्यैवास्य महानिर्जराहेतुत्वादिति भावः ॥ ९८ ॥ इत्युक्तानि नामग्राहम् अनेकानि उत्कृष्टद्रव्याणि । अथ एतेषामेव विकृतिनिष्पन्नानां नानादेशजत्वेन दुर्लक्षाणां सुखावबोधार्थ व्यापकलक्षणमाह
विगई दव्वेण हया जायं उक्कोसियं भवे दव्वं । केइ तयं विगइगय भणति तं सुयमयं नत्थि ।। ९९ ॥
ब्याख्या-'विकृतिः' क्षीरादिका 'द्रव्येण' तन्दुलादिना 'हता' भग्ना मारिता निर्वीकृतेति यावत् या काचन पायसादि उत्कर्षितं' उत्कर्षितसंशं भवेद् द्रव्यम् . उत्पन्नरसवीर्यविपाकान्तरत्वात् , यथा मथितं खण्डादिरसेन हतं शिखरणी १,....................इत्युक्तं विकृतिमयोत्कृष्टद्रव्यस्य लक्षणम् । अथैतन्नामान्तरप्रतिपादकं मतान्तरमनूद्य तत्र श्रुतस्यासम्मतिमाह- केइ तयं विगइगयं भणति तं सुयमयं नस्थि ।' केचित् आचार्याः तदेव.........विकृति गत संज्ञक 'भणन्ति' त्रुवते, तथाहि प्रवचनसारोद्धारसूत्र-वृत्ती--
"दब्वहया विगइगयं विगई पुण तेण तं हयं दव्वं [प्रवचनसारोद्धारे गा० २२६]ति ।
व्येण तन्दुलादिना हता निर्वी कृता सती विकृतिः पुनः क्षीरादिका 'विकृतिगतम्' इत्युच्यते, तेन कारणेन तन्दुलादिहतं क्षीरादिकं द्रव्यमेव भवति, न विकृतिः, अत एव निर्विकृतिकप्रत्याख्यानवतामपि केषाञ्चित् किमपि तत् कल्पत एव [ प्रवचन सारोद्धारवृत्तौ पृ. १४४ ] इति। तत् 'श्रुतमतम्' आगमसम्मतं 'नास्ति' न भवति, आगमे हि कृतविकृतिगतसंज्ञाया अदर्शनात् ।............. .................इत्युक्तानि निर्विकृतौ वय॑तया उत्कृष्टद्रव्याणि, तत्प्रसङ्गेन तत्संज्ञान्तरनिराकरणं च............. |

Jain Education Intel
jainelibrary.org

Page #21

स्वोपવૃત્તિ સહિત
योग
તૃતીય વિભાગની પ્રસ્તાવના
શાસ્ત્રના
॥१४॥
THEHEHSHEHCHEHCHEHEHEHEHEHEHEHEHEHEHEHHHHHHHHI
कल्लाणतिहीसु पुणो कीरइ निव्विगइयमिह । तत्थ खंडादिदव्वमुक्कोसियं तु उस्सग्गओ वज्जे ॥ १० ॥
व्याख्या-.......कल्याणकमन्यद्वा किञ्चिदुद्दिश्य यत् क्रियते निर्विकृतिकमिह प्रवचने तत्र निर्विकृतिमात्रके.. उत्कर्षितम् उत्कटसंज्ञ............उत्सर्गत एव वर्जयेत् न त्वपवादतः, अपवादे हि तत्सेवनस्यापि तत्रानुज्ञातत्वात् ।............ आलोचनानिर्विकृती त्वपवादतोऽपि वर्जयत्येव............ | नवपवादपदेऽपि उपस्थिते किं स्वयमेव एतानि आसेव्यन्ते उत गुरूनापृच्छयैव..............उत्तरमाह--
गीयत्था जुगपवरा आयरिया दव्वखेत्तकालन्नू । उक्कोसयं तु दव्वं कहति कयनिम्वियस्सावि ॥ १० ॥ उवहाणतवपइट्ठो असमत्थो भावओ य सुविसुद्धो। उक्कोसगं तु दव्वं विगइच्चाए वि तस्सुचियं ॥ १०२ ॥
व्याख्या-......"उपधानानि श्रुतोपचाराः, तेषां तप उपधानतपः,.............तत्र प्रविष्टस्तद्वहनप्रवृत्तः, परम् असमर्थोऽशक्तः, असामर्थ्य च विक्रियान्तरदर्शनात् ज्ञायते । 'भावतश्च' भावमाश्रित्य पुनः............सुविशुद्धो मायादिमालिन्यरहितत्वेन अतिनिर्मलः........उत्कर्षमपि. तुरेवार्थे, द्रव्यं परमानादि विकृतित्यागेऽपि निर्विकृतिकेऽपि तस्योचित युक्तं भोक्तुमिति शेषः ।.......किञ्च, महानिःस्पृहस्य यतेरपि योगवाहिनोऽशक्ती उत्कृष्टद्रव्यभक्षणमुक्तमस्ति । तथाहि योगविधौ “असहुस्स मिभंजएणं चउत्थधाणोगाहिमं अन्नधयाइअपक्खेवे पुग्विलघयभरियतावियाए बीयघाणपक्कं पि ओगाहिमं कप्पति" किं पुनर्गृहस्थस्य इति भावः ।..........पुष्टालम्बनं विनापि उत्कृष्टद्रव्यं यस्तत्र भुक्ते तस्य दोषमाह--
जो पुण सइ सामत्थे काऊणं सव्वविगइपरिहारं । भक्खइ खंडाइयं नियमा सो होइ पच्छित्ती॥ १०३ ॥ .............मायावित्वादिति भावः ॥" - सटीका सन्देहदोलावली पृ. ११०-११५। १ "निर्भजनं पक्वान्नोत्तीर्ण दग्धघृतमित्यर्थः" -- प्रवचनसारोद्धारटीका गा. २३० पृष्ठ ३४६ ॥

HealeralaBHEHENBEHCHEMECIRCTCHEHECIENCYCHEHENEVE
॥१४॥
Jain Education Inte 122
ainelibrary.org

Page #22

તૃતીય
પાવૃત્તિ સહિત
દિ વિભાગની का प्रस्तावना
योग
શાસ્ત્રના
પ્રવચનસારે દ્વારમાં નીચે મુજબ ગાથાઈ છે–
___ आइल्ल तिणि चलचल ओगाहिमगं च विगईओ ।। २२१॥ माना ७५२ बातभा श्री शांतिनाथ मैनपत्रीय ज्ञानाभा यां४ १५६ मा तत्र ७५२ सदी प्रवचनसारोद्धारविषमपदपर्याय नामनी संक्षिप्त प्राचीन व्याच्या छ, तेमा.५५ ७०युं छे--
"आइल्ल त्ति आदिघ्राणत्रिके तेनैव घृतादिना चलचल ति कुर्वाणं यत् पच्यते तदुपरि चतुर्थघ्राणसत्कमयोगवाहिनिर्विकृतिकानां कल्पते । अपूपकेन तु सबै गृहीत्वा यन्मुक्तं घृतं तत्र द्वितीयोऽपि कल्पते।"--पृ० १३ A-B. ||
નિશીથસૂત્ર, નિશીથભાષ્ય, તથા નિશીથચણિમાં પણ ચતુર્થ ઉદ્દેશકમાં (પૃ. ૨૩૮ થી ૨૪૩) વિગઈ અંગે ઉલેખ તથા મૌલિક વિચારણા આવે છે તે પણ ઉપગી હોવાથી અહીં આપવામાં આવે છે - "जे भिक्खू आयरिओवज्झाएहिं अविदिणं विगतिं आहारेति आहात वा सातिज्जति निशीथसूत्रे] ॥४।२१।।
आचार्येव उपाध्याय आचार्योपाध्यायः, असहीणे वा आयरिए उवज्झायो पुच्छिज्जइ !
अहवा-उवज्झायगहणेणं जो जं पुरतो काउं विहरति सो पुण पुच्छियो। अविदिण्णं अदत्तं ण णुण्णायं । अण्णतरगहणातो नव विगईओ जो आहारेइ तस्स मासलहुं । एस सुत्तत्थो ।
णिज्जुत्ति वित्थरेति । इच्छामो नाउं का विगती ? केवतियाओ वा ! तेल्ले घत णवणीते दधिविगतीओ य होति चत्तारि । फाणिय-विगडे दो दो खीरम्मि य होंति पंचेव ॥ १५९२ ।। महु-पोग्गलम्मि तिण्णि व चलचल ओगाहिमं च जं पक्कं । एतासिं अविदिणं जोगमजोगे य संवरणे ॥ १५९३ ॥
॥१५॥
Jain Education Inte

Jainelibrary.org

Page #23

स्वापવૃત્તિસાહત योगશાસ્ત્રના
વિતીય વિભાગની પ્રસ્તાવના
सव्वे तेल्ला एगविगती। अण्णे भणति-खारतेलं एक विगती, सेसा पुण तेल्ला वि(व्वि ?) विगझ्या, । लेवाडा पुण, सव्वे घता एका य विगती । एवं णवणीयादि । दहिविगतीओ वि चत्तारि गाव महिसी अय एलगाणं च । फाणिओ गुलो भण्णति, सो दुविहो-छिड्डगुडो खडहडो य । वियर्ड मज्ज, तस्स दो भेदा-पिटुकडं गुलकडं च । खीराणि पंच-गावी महिसी अय एलय उट्टीणं च । महणि तिण्णि-कोतियं मक्खिय भामरं च । पोग्गले तिष्णि-जलयं थलयं खयरं च । चलचले ति तवए पढम जं घयं खित्तं तत्थ अण्णं घयं अपविखवंती आदिमे जे तिणि घाणा पपतिते चलचलेन्ति तेण ते चलचलओगाहिम भण्णति । तत्थेव घते जे सेसा पचंति ते ण चलेन्ति, अतो तेण आतिल्ला तिणि घाणा मोत्तु सेसा पञ्चक्खाणिस्स कप्पति जति अण्णं घयं ण पक्खिवति । जोगवाहिस्स पुण सेसगा विगती। एतेसि विगतीणं जो अण्णतरं विगति आहारेति जोगवाही अजोगवाही वा संवरणे वा ॥ १५९३ ॥ आगाढमणागाढे दुविधे जोगे य समासतो होति । आगाढे णवगवज्जण भयणा पुण होतऽणागाढे ॥१५९४॥
जोगो दुविहो आगाढो अणागाढो य । आगाढतरा जम्मि जोगे जंतणा सो आगाढो यथा भगवतीत्यादि । इतरो अणागाढो यथा उत्तराध्ययनादि । आगाढे ओगाहिमवज्जा णव विगतीओ वजिजंति, दसमाए भयणा । सबा ओगाहिमविगती पण्णत्तीए कप्पति । महाकप्पसुत्ते एका परं मोदगविगती कप्पति । सेसा आगाढेसु सव्वविगतीतो ण कप्पंति । अणागाढे पुण दस विगतीतो भतिताओ, जओ गुरुअणुण्णातो कप्पंति, अणुण्णाए विणा ण कप्पंति । एसा भयणा ।
अणुण्णातो वा अविधीए तो जोगभंगो भवति । जोगभंगो दुविधो---सबभंगो देसभंगो य ।
अHEREIGENERGREETCHEIRELEHEIRECEERRIERRIGHE
॥
१
Jain Education Inte

jainelibrary.org

Page #24

स्वोपવૃત્તિ સહિત
તૃતીય વિભાગની પ્રસ્તાવના
यो
શાસ્ત્રના
॥१७॥
विगतिमणट्ठा भुंजति ण कुणति आयंबिलं ण सद्दहती। एसो तु सव्वभंगो देसे भंगो इमो तत्थ ॥१५९५॥
विगति णिक्कारणे अणुण्णाओ भुजति, आयंबिलवारए आयंबिलं ण करेति सम्वरसे य भुजति, ण सद्दहति वा, एस सव्वभंगो । आगाढे सबभंगे च उगुरुं, अणागाढे सव्वभंगे चउलहं ॥ १५९५ ॥ इमो देसभंगो। काउस्सगमकातुं भुंजति भोत्तूण कुणति वा पच्छा। सय काऊण वा भुंजति, तत्थ लहू तिण्णि उ विसिट्ठा ॥१५९६।।
• जदि कारणे काउस्सम्गमकाउं भुजति, भोत्तण वा पच्छा काउस्सग्गं करेति, सयं वा काउस्सगं काउं भुंजइ, अवरो गुरुं भणति-मम विगतिं विसज्जेह, एएसु चउसु वि मासलहुं तवकालविसिटुं । चउत्थे दोहिं वि लहुं । जो पुण कारणे अणुण्णातो काउस्सग्गं काउं भजति सो सुद्धो । आगाढजोगे वि देसभंगे एवं चेव, णवरं मासगुरूं। अणागाढागाढजोगाण देसभंगे इमं पच्छित्तंण करेति, मुंजितूणं करेति, काऊण भुंजति सयं तु । वीसज्जेह ममं ति य तवकालविसेसिओ मासो ॥ १५९७ ।।
ण करेति गाहा उक्तार्था । इमो विगतिवज्जणे गुणोजागरंतमजीरादी ण फुसे लूहवित्तीणं । जोगी हं ति सुहं लद्धे विगति परिहरिस्सति ॥ १५९८ ।।
सुत्तत्थकरणहेउं रातो जागरंतं अजीरातिया दोसा ण फुसंति, कं न फुसंति ? लूइ वित्ति(त्ती)णं । किंचान्यत् , जोगी हमिति लद्धे वि सुहेणं विगतिं वजेति ॥ १५९८ ॥
॥१७॥
Jain Education Inte 100

jainelibrary.org

Page #25

તૃતીય
स्वासવૃત્તિ સહિત
વિભાગની પ્રસ્તાવના
योग
શાસ્ત્રના
॥ १८॥
कारणे जोगी वि विगति आहारेतिवितियपदमणागाढे गेलण्ण वए महामहऽद्धाणे । ओमे य रायदुढे अणागाढागाढ जतणाए ॥ १५९९ ॥
'अणागाढ'गेलण्णगहणातो गाढं पि गहियं, 'वइगे' त्ति गोउलं, महामहो इंदमहादी, अद्धाणे वा, अमे दुब्भिक्खे, रायदुढे वा । एते हैं कारणेहिं अणागाढजोगी आगाढजोगी या जयणाए विगतिं भुजति ॥ १५९९ ॥ जोगे गेलण्णेसु य आगाढितरे य होति चतुभंगो । पढमो उभयागाढे वितिओ ततिओ य एकेणं ॥ १६०० ॥
जोग-गेलण्णेसु आगाढ-अणागाढेसु चउभंगो काययो । पढमे उभयमवि आगाढं । वितिए जे गो आगाढो, न गेलण्णं । तइए न जोगो, गेलण्णं आगाढं । चउत्थे दो वि अणागाढा ॥ १६०० ।। उभयम्मि व आगाढे दडेल्लय-पक्कएहि तिण्णि दिणे । मोति अठायते पज्जेतियरे दिणे तिण्णि ॥ १६०१ ॥
उमयागाढे ति पढमभंगे दडेल्लग ओगाहिमणिग्गालो जं वा दोहिं तिहिं वा दव्वेहिं गिद्दड़, पक्केल्लगे हंसतेल्लमादी, एतेहिं पतिदिणं तिण्णि दिणे मक्खेंति । 'अठायते' त्ति जइ रोगो न उवसमति ताहे अवरे वि तिष्णि दिणे उबरुवरि ते चेव दडेलगातिए पज्जेंति ॥ १६०१ ॥ जत्तियमेत्ते दिवसे विगति सेवति ण उदिसे ते तु । तह वि य अठायमाणे णिक्खिवणं सव्वधा जोगे ॥१६०२॥
जत्तिए दिवसे तं दडेल्लगातिविगति पजेति तत्तियाणि दिवसाणि ण उद्दिसति । जति तहवि रोगो न उवसमति ताहे से । सव्यहा जोगो णिक्खिप्पति ॥ १६०२ ॥
Jain Education Inte

"

Page #26

स्वापक्षવૃત્તિ સહિત
તૃતીય
વિભાગની પ્રસ્તાવના
योस
શાસ્ત્રના
___ जइ णिक्खिवणे दोसो भूमीतो तत्तिए उपरि वड़े। अपरिमियं उद्देसे भूमीओ ततो परं कमसो ॥ १६०३॥
___ जत्तिए दिवसे णिक्खित्तजोगो अच्छति पुणो उक्खित्तजोगे जोगभूभीओ तत्तिए दिवसे उवरिं बडिज्जति । जोगभूमीए चिरायणजोगभूमीए जति जे केति दिवसा सेसा सा जोगभूमितो भण्णति । तत्थ महाविणो कड़गस्स अपरिमिओ उद्देसो चिरायणजोगभूमीए परओ वडिदिवसेसु कमेण उद्देसो कज्जति । अण्णे भणति - जात्तिए दिवसे ण उद्दिटुं तत्तिए दिवसे अपरिमतो उद्देसो कायव्यो, ततो परं कमेण उद्देसो।।
इयाणि बितियभंगोगेलण्णमणागाढे रसवति णेहोव्वरे असति पक्का । तह वि य अठायमाणे मा बड़े णिक्खिवे तहेव ॥ १६०४ ।।
जोगे आगाढे गेलण्णे अणागाढे णेहावगाढभत्तरसोती पच्छुब्भति होव्यरए वा, ते णेहावयवपोग्गला सरीरमणुपविट्ठा रोगोवसमाय भवंति, दिणे दिणे ततो दडेल्लगपल्लगेहिं मक्खेति दिणे ३. अट्रिए पजेंति दिणे ३. तहावि अट्रिते रोगे मा अतीव रोगवुड़ी भविस्सति, तम्हा जोगणिक्खेवो तहेव जहा पढमभंगे।
इदाणिं ततियभंगो-अणागाढजोगे आगाढे गेलण्णे तिणि दिणा दडेल्लग-पक्केल्लगेर्हि मखेति । अवरे तिष्णि दिणा पजेंति, ततो परं--
तिणि तिगेगंतरिते गेलण्णागाढ परतो णिक्खिवणा । तिष्णि व तिग अंतरिता चउत्थष्ठते वि णिक्खिवणा ॥१६०५॥
HGCIETRIGHEREMEMENERGREHCHEREIREEKSHISHEREMEMBERSHER
॥१८॥
Jain Education Inte
nal
w.jainelibrary.org

Page #27

તૃતીય
स्वासવૃત્તિ સહિત योग
तिणि तिया णव, तेर्सि एकिको तिगो एगणिब्बितियंतरिओ कायब्बो, तिणि दिणे काउस्सगं काउं विगति आहारेत्ता चउत्थे दिवसे णिब्बीतियं आहारेति, ताहे पंचम-छट्ठ-सत्तमाणि दिवसाणि विगति आहारेति, अट्ठमे दिवसे णिवीतियं करेति, णवमे दिणे विगतिं आहारेति, ताहे जति णोवसमति ताहे दसमे दिवसे जोगो णिक्खिप्पति ॥
વિભાગની પ્રસ્તાવના
શોત્રનો
1॥२०॥
इदाणिं च उत्थभंगो । एत्थ वि रसवति-णेहोव्वर-मक्खण-पज्जणं तहेव । अतो परं 'तिणि वि' पच्छद्रं, तिणि वि तिया णव, ते एगंतरएण णिव्वीतितेण नेयव्वा । विगती ३, णिवीतितं १ । वि० ३, नि०१ । वि० ३, नि०१ । अतो परं अट्ठायते सव्वहा जोगणिक्खेवो। पतिदिवसमलब्भंते परिवसावेतव्वगे कड(यढे-भां०)बगे वा जोगणिक्खेवो ॥ १६०५ ।।
अहवा-अजोगिगिलाणस्स खीरातिणा होज्ज कजं ताहे सग्गामे मग्गियवं, असति सखेत्ते परम्गामे, सखेत्ते असति खेत्तबहियातो वि आणेयव्वं । सव्वहा अलब्भंते गिलाणो वतितं णि जेजा ।
'वतिए' त्ति दारं । तत्थिमा जयणा-- वहगा अयोग योगी व अदढ अतरंतगस्स दिजंति। निव्वीतियमाहारोऽसति अंतर विगती व णिक्खिवणा ॥१६०६।।
अतरंतो गिलाणो, अदढो विणा वि गेलणेण जो दुब्बलो, एते जया वइयं णिजंति तदा एतेसिं सहाया अजोगवाही दिजंति । असति अजोगवाहीण अणागाढजोगवाही बितिज्जगा दिजंति । अहवा अदढ ति अजोगवाहिणो जे अदढसरीरा ते अतरंतगस्स बितिजगा दिजंति, तेऽपि तत्र बलिनो भविष्पंतीत्यर्थः ।
॥२०॥

saw.jainelibrary.org
Jain Education in

Page #28

स्वापવૃત્તિ સહિત योगશાસ્ત્રના
તૃતીય દિવિભાગની
પ્રસ્તાવના
॥२१॥
EVECERRIERRIERIERRIERMERICISMIRISHISHISHEKSHIMSHISHEKSKHE
जे जोगवाहिणो ते तत्थ वइआए णिवीतियमाहारं गेहंति, असति णिवीतियस्स अपजत्तं वा लब्भति ताहे अंतरंतरे काउस्सग्गं करेत्तु विगतिं भुजंति । आयरणा पुण ततियभंगविकप्पेण सपदं, सव्वहा वा णिवीतिए अलब्भंते णिक्खिवणा जोगस्स ।। १६०६ ॥
आयंबिलस्सऽलंभे च उत्थ एगंगिए व तक्कादी। असतेतरमागाढे णिक्खवणुस तध चेव ॥ १६०७ ॥
तत्थ वतिताए आयंबिलवारए आयंबिलस्स अलंभे अभत्तटुं करेज । जति उववासस्स असहू ताहे तक्कादि एगंगिय मुंजति । आदिसद्दातो बल्ल-चणग-मुग्ग-मास-पाणियं विलेबी वा कंजियं सागं वा एवमादि जं णिवीतियं अलवणं तं वा भुजति । सलवणं पुण एगंगियं न भवतीत्यर्थः ।।
अणागाढजोगवाहीण असति इतरे णाम आगाढजोगी ते गिलाणस्स बितिजगा दिज्जंति, एक्को दो वा अजोगी, तेसिं कप्प्यिारो -वाचनाचार्यः] दिज्जति । तेसिं जति णिवीतियं अस्थि तो वहंति, अलभते पुण आगाढजोगणिखेवो । आगाढाणागाढाण पुणो उक्खित्ते उद्देसो तहेव जहा गिलाणदारे । एवं वइयाए ॥ १६०७॥
इदाणिं 'महामहे'त्ति दारंसक्कमहादीएसु पमत्तदेवा छलेज तेण ठवे । पीणिजंति अदढा व इतरे उ वहति ण पढ़ति ।। १६०८ ॥
सक्कमहो इंदमहो, आदिसद्दाओ सुगिम्हादी जो जत्थ महामहो, एतेसु मा पमत्तं देवया छलेज, तेण 'ठवे' ठवण त्ति अणागाढजोगणिक्खेवो । किंचान्यत् , तेसु य सक्कमहादिदिवसेसु विगतिलाभो भवति, तो दुब्बलसरीरा भजति, ताहे

॥२१॥
Jainelibrary.org
Jain Education inte

Page #29

પણવૃત્તિ સહિત
તૃતીય વિભાગની का प्रस्तावना
योग
શાસ્ત્રના
॥२२॥
॥२२॥
पीणिजंति । बलिनो भवतीत्यर्थः । इतरे णाम आगाढजोगवाही ते जोगं वहति जोगक्खंधा अच्छंति, ण तेसिं उद्देसो ण वा पुवुद्दिटुं पढंति ॥ १६०८ ॥ इदाणिं अद्धाण-ओम-रायदुटुं च तिण्णि वि दारे जुगवं वक्खाणेति --
अद्धाण-ओम-दुढे एसिं जोगीण सेस पणगादी । असती य अणागाढे णिखिव सव्वासती इतरे ॥ १६०९ ॥
___ अद्धाणे गामाणुगामिए छिण्णद्धाणे वा जोगं वहति ताहे जं एसणिज्जं तं जोगीण दिज्जति, 'सेस'त्ति अजोगवाही, ते पणगपरिहाणीए जतंति । फासुएसणिज्जस्स असति जइ सब्वे जोगवाहिणो ण संथरंति ताहे अणागाढजोगवाहीणं जोगो णिक्खिप्पइ । 'सव्वासति' णाम सव्वहा एसणिज्जे अलब्भमाणे इयराण वि आगाढजोगो णिक्खिप्पइ । चउभाग-तिभागदाणे वा असंथरंताण णिक्वेिवो । एवं ओमोयरिया-रायदुट्टेसु वि ॥ १६०९ ॥ जोगि त्ति गयं ।
इदाणिं अजोगि त्ति-- जे भिक्खू अजोगी तु णिकारण कारणा अणापुच्छा। आपुच्छित्ता व पुणो अविदिणं आतिए विगति ॥१६१०॥
जे मिक्खू अजोगवाही णिक्कारणे विगतिं भुंजति, कारणे वा अणापुच्छाए मुंजति, कारणे वा पुच्छिते गुरूहिं अदिण्णं भुंजति, तिण्ड वि मासलहुं ॥ १६१० ॥ सो आणा अणवत्थं मिच्छत्त विराधणं तहा दुविधं । पावति जम्हा तेणं कप्पति आपुच्छितुं पुचि ॥ १६११ ॥

Jainelibrary.org
Jain Education Inter

Page #30

પરવૃત્તિ સહિત योगશાસ્ત્રના
તૃતીય વિભાગની પ્રસ્તાવના
॥२३॥
णिक्कारणे भुंजंतस्स इमे दोसाविगति विगतिब्भीओ विगतिगतं जो तु भुजते भिक्खू । विगती विगतिसहावो विगती विगतिं वला नेइ ॥१६१२॥
घतादि विगती, बितियविगतिगहणेण कुगति, विगतीए कतं विगतिकयं जहा बिस्संदणं, विगती वा गता जम्मि दब्वे तं विगतिगतं, जहा दध्योदनः । विगतीए भुत्ताए साहू विगय(इ)स्सभावो भवति, सा य विगती भुत्ता विगति णरगादियं बला णेति । १६१२ ॥ ___ 'कप्पति आपुच्छिउं पुचि' ति अस्य व्याख्या-- इच्छामि कारणेणं इमेण विगई इमं तु भोत्तुं जे । एवतियं वा वि पुणो एवतिकालं विदिण्णम्मि ॥ १६१३ ॥
विणयपव्वं गुरुं वंदिऊण भणाति-इमेण कारणेण इमं विगति एवतियं पमाणेणं एत्तियं कालं तुब्भेहिं अब्भणुण्णातो भोत्तुमिच्छामि । एवं पुव्वं पुच्छिए अणुण्णातो पच्छा भिक्खं पविट्ठो गहणं करोतीत्यर्थः ॥ १६१३ ॥ बितियपदे आहारो हवेज्ज सो चेव कम्मिइ देसे । असिवादी वेगागी विगतीउप्पूरलंभे वा ॥ १६१४ ॥
कम्हिय गामे देसे वा सो च्चेव दहिखीरादि आहारो हवेज्ज, तत्थ विणा कारणेण आहारेज्ज, असिवादीहिं वा कारणेहिं एगागी विगतीउप्पूरलंभे य आयरिय-उवज्झाऐह अणणुण्णातो विगतिं भुंजेज्जा ॥ १६१४ ॥
- इदाणं 'पञ्चक्खाणे' ति दारंपञ्चक्खाते संते पारमगंतूण अंतरा जो तु । आहारेज्जा विगतिं सो पावति आणमादीणि ॥ १६१५ ॥
॥२३॥

22w.jainelibrary.org
Jain Education Inte

Page #31

તૃતીય
પણવૃત્તિસાહત યોગશાસ્ત્રના
વિભાગની પ્રસ્તાવના
૨૪.
दिवसे (स-मां०) देवसिय अणागारपचक्खाए अभिग्गहपच्चक्खाए वा. पारं पज्जवसाणं वा अगंतूण अंतरा जो विगति आहारेति सो आणादिदोसे पावति ॥ १६१५ ॥ वितिय गिलाणागारे वंजणखलिते व कालसंमृढे । एतेहिं कारणेहिं पञ्चक्खाते वि आहारो॥१६१६ ॥
अपुण्णे पच्चक्खाणे अंतरा गेलण्णं भवेज, वंजणखलिएण वा पञ्चक्खाय, पुण्णो त्ति पञ्चखाणकालो कालसम्मूढो अंतरा મુંડન | વું મંવંતો સુદ્રો | ૨૬૨૬ ” ___ इति निशीथसूत्रे भाप्ये चूर्णौ च चतुर्थे उद्देशके पृ० २३८-२४३ ॥
[ સન્મતિજ્ઞાનપીડ-આગરાથી પ્રકાશિત થયેલી નિશીથગ્રુણિને આધારે અમે આ બધે નિશીથચનેિ પાડ આ પ્રસ્તાવનાનાં પૃ૦ ૧૫ થી ૨૪ માં આપેલ છે. તેમાં પૃ૦ ૧૫ તથા ૧૬ મુદ્રિત થઈ ગયા પછી જોધપુરનિવાસી મહત્યાગી સુશ્રાવક જૌહરીમલજી પારેખના પરિશ્રમથી અમારી પાસે ભાંડારકર એરિએક્ટલ રિસર્ચ સોસાયટી-પુણેમાં રહેલી નિશીથચણિની તાડપત્રીય (113-4 72.73) પ્રતિના ફટાઓ હમણાં જ આવ્યા છે. તેની સાથે મેળવતાં કેટલાક મહત્ત્વનું શુદ્ધપાઠ તથા પાઠભેદ જોવામાં આવ્યા છે. તેના આધારે સુધારીને આ પ્રસ્તાવનામાં પૃ૦ ૧૭ થી ૨૪ માં નિશીથચણિને પાઠ અમે આપ્યા છે. પં. શ્રી પ્રદ્યુમ્નવિજયજી મહારાજે પાટણ તથા જેસલમેરની પ્રતિને આધારે સુધારીને મોકલેલા પાઠોને પણ આમાં સમાવેશ કર્યો છે. આ પ્રસ્તાવનાના પૃ૦ ૧૫ તથા ૧૬ માં જે શુદ્ધપાઠ અથવા પાડભેદ પુણે, પાટણ તથા જેસલમરની પ્રતિમાં છે તે શુદ્ધપાઠ તથા પાઠભેદ નીચે આપવામાં આવે છે ( તા. ૨૯-૭-૮૬).
पृ० १५ पं०८ आयरिय-उवज्झाएहिं अविदीण्णं अण्णतरिं, पं० ९ आचार्य एवोपाध्याय, पं० १० सो तेण पुच्छियब्यो । अविदिण्णं अदत्तं अणणुण्णायं, पृ० १६ पं०१-८ सव्वे तेल्ला एक्का तेल्लविगती । अण्णे भणंति-खरतेल्लं एक विगती, सेसा पुण तेल्ला निविगतीया, लेवाडा पुण । सवे घता एका घयविगती, एवं णवणीयाण वि । दहिविगतीओ चत्तरि गावि-महिसि
| ૨૪
Jain Education Inte

jainelibrary.org

Page #32

નિતીય
પણવૃત્તિ સહિત
વિભાગની પ્રસ્તાવના
થાગ
શાસ્ત્રના
૨૫ +1
આ
ય-શાળ "દાદ્યો વા -વંદ રાવ હિસિ અય ઘટTI વટ્ટીમાં મદૂળિ તિoor શોસિયે ” | જૈવ त्ति तबए पढमं जं घयं पक्खित्तं..."तिणि घाणे पयति ते चलचलेंति तेण तं चलचल.......... पच्चंति ते ण चलचलेंति अतो બતા “જ્ઞત શnif" સYI[ વિ વિદi ”ની વાણી યા બનીનવાથી વા સંવ(થ ?) વા || ૬૨-૨૨
ओगाहिमविगतीओ पण्णत्तीए कप्पति ।... पं० १३-१४ गुरु अणुण्णाते कप्पंति, अणणुप्णाते पुण ण कप्पंति । तस्स भयणा । ગતિ અTrumતિ મુંન્નતિ અUTTIતો વા વધીy""""" ]
આ ગ્રંથન ટિપ્પણોમાં તથા પરિશિષ્ટમાં ‘મુનિશ્રી અનંતકીર્તિદિગંબર જૈન ગ્રંથમાલા (મુંબઈ)માં વિક્રમ સં. ૧૭૯ માં પ્રકાશિત થયેલા અમિતગતિવિરચિત શ્રાવકાચારને અમે સર્વત્ર ઉપયોગ કર્યો છે, તેમાં અનેક સ્થળે અશુદ્ધિઓ હતી, તે અમારી મતિ પ્રમાણે અમે સુધારી છે. સાતમું પરિશિષ્ટ છપાતું હતું ત્યારે અમારા જાણવામાં આવ્યું કે સોલાપુર (મહારાષ્ટ્ર) ના જૈનસંરકૃતિસંરક્ષકસંઘે જીવરાજ જેનગ્રંથમાલામાં શ્રાવકાચારસંગ્રહના પાંચ ભાગો પ્રકાશિત કર્યા છે, તેમાં ભાગ ૧ માં આ ગ્રંથ વિકમ સં. ૨૦૩૨ (વીરનિર્વાણુ સંવત્ ૨૫૦૨, ઈસવી સન ૧૯૭૬) માં પ્રકાશિત કર્યો છે. તેથી એ ગ્રંથ મેળવવા ઘણે જ ઘણા પ્રયત્ન અમે કર્યો, છતાં અમને મળી શકયે જ નહિ. શ્રાવકાચારના બધા ઉલલેખ છપાઈ ગયા પછી, હમણે વારાણસીના પાર્શ્વનાથવિદ્યાશ્રમ પાસેથી તેના સંચાલક ડો. સાગરમલજીના સૌજન્યથી અમને વાંચવા મળે છે. જો કે તેમાં પણ કેટલીક નવી અશુદ્ધિઓને ઉમેરે થયા છે, છતાં તેમાં ઘણું શુદ્ધપાઠો છે. તેના આધારે શુદ્ધિપત્રકમાં શ્રાવકાચારના શુદ્ધપાકે અમે આપ્યા છે. તેને ઉપગ કરીને જ વાંચવા માટે વાચકોને વિજ્ઞપ્તિ છે.
આ શ્રાવકાચારસંગ્રહના પ્રથમભાગમાં અમિતગતિવિરચિત શ્રાવકાચારના કલેકેને આધાર લઈને રચાયેલાં કેટલાંક યંત્રો પૃ૦ ૪૦૯, ૧૦, ૧૧, ૧૨માં આપેલાં છે. યોગશાસ્ત્રમાં પૃ૦ ૧૧૨૧-૧૧૨૨ માં છે તેના કરતાં જુદા પ્રકારનું ગણધરવલયયત્ર પણ તેમાં છે, વિશેષ જિજ્ઞાસુઓએ તેમાં જોઈ લેવું.

૨૫
Jain Education Inte
jainelibrary.org

Page #33

સ્વપજ્ઞવૃત્તિસાહત ચાગ
શાસ્ત્રના
॥ ૨૬ ॥
Jain Education Inte
દ્વિતીય શુદ્ધિપત્રક
યોગશાસ્ત્રનું પ્રથમ શુદ્ધિપત્રક પ્રથમ પરિશિષ્ટમાં આપેલું છે. તે પછી તે છ પરિશિષ્ટો મુદ્રિત થયાં તેમાં જે મુદ્રણઆદિની અશુદ્ધિ રહી ગઇ છે, તથા સમગ્ર ચેોગશાસ્ત્રગ્રંથમાં પણ જે કઇ અશુદ્ધિઓ રહી ગઈ છે અને જે પાછળથી જ અમારા ધ્યાનમાં આવી છે તે બધી અશુદ્ધિનું પ્રમાન કરવા આ ત્રીજા ભાગમાં છેવટે કરીથી બીજુ પણ શુદ્ધિપત્રક આપ્યું છે. પુક વાંચતાં અમે ઘણી ઘણી કાળજી રાખીએ છીએ છતાં અનવધાન આદિ કારણે અશુદ્ધિએ કચિત્ કચિત્ રહી ગઈ છે. માટે શુદ્ધિપત્રકનો ઉપયોગ કરીને સુધારીને વાંચવા વાચકોને વિજ્ઞપ્તિ છે. કેટલીક વાર શુદ્ધિપત્રકનું પણ શુદ્ધિપત્રક કરવું પડે એવી સ્થિતિ સર્જાય છે. જેમકે પૃ ૧૫૨૮ ૫૦ ૧૦ માં શુદ્ધપાઠ મન્દ્વચા ને બદલે મળ્યા એવે અશુદ્ધા શુદ્ધપાઠ રૂપે છપાયેા છે. માટે તેવા સ્થળે તથા અન્યત્ર કોઈ અશુદ્ધિએ અમારા ધ્યાન બહાર રહી ગઈ હાય તેવા સ્થળે, સ્વયં સુધારીને વાંચવા વાચકોને અભ્ય ના છે.
યેગશાસ્ત્રનો ગુજરાતી અનુવાદ ગોપાલદાસ જીવાભાઈ પટેલે કરેલા છે. તેમાં તેમની રીતે અનેક ટિપ્પા તથા પૂતિ આપેલાં છે. વિસ્તૃત ઉપોદ્ઘાત પણ તેમાં છે. એમાં હેમચંદ્રસૂરિજી મહારાજ, મહારાજા કુમારપાળ તથા યોગશાસ્ત્ર વિષે પણ તેમણે તેમના દૃષ્ટિબિંદુ પ્રમાણે કેટલુંક લખ્યું છે. ગુજરાત વિદ્યાપીઠ-અમદાવાદ-તરફથી ઇસવીય સન ૧૯૩૮ તથા ૧૯૫ર માં એમ બે આવૃત્તિઓ તેની પ્રકાશિત થયેલી છે, તેમાં રહેલાં વિવિધ ટિપ્પણા તથા પૂર્તિ સંશાધક જિજ્ઞાસુઓએ વાંચવા જેવાં છે.
પૂજ્યપાદ પં. શ્રી ભદ્રંકરવિજયજી મહારાજના શિષ્ય આચાર્યશ્રી વિજયકુંદકુંદસૂરિમહારાજે ચેગશાસ્ત્રના સાતમા તથા આઠમા પ્રકાશમાં કરેલ વર્ણનને આધારે કેટલાંક ચિત્ર તૈયાર કરાવ્યાં છે, એ ચિત્રસંપુટ તેમણે લખેલા નમસ્કારચિન્તામણિમાં પ્રકાશિત થયા છે. તે ચિત્રો પણ ધ્યાનાભ્યાસીઓને ઉપયોગી થાય તેવાં છે.
૧ અમારા પાસે તે તે પ્રથાનો અભાવ હાવા આદિ કારણે કેટલાંક તુલનાત્મક ટિપ્પા આપી શકાયાં નથી.

તૃતીય વિભાગની
પ્રસ્તાવના
|| ૐૐ ||
ww.jainlibrary.org

Page #34

સ્વપજ્ઞવૃત્તિસહિત ચાગ
શાસ્ત્રના
|| ૨૭ ||
888888
Jain Education Inter
સ્વ. શેડશ્રી અમૃતલાલ કાળીદાસ દેશીએ લખેલા અષ્ટમ પ્રકાશના અત્યંત વિસ્તૃત ગુજરાતી વિવેચનમાં પણ કેટલાંક રંગીન સુંદર ચિત્રા દેરાવેલાં છે, તે પણ ધ્યાનાભ્યાસીઓએ ખાસ જોવા જેવાં છે.
ધન્યવાદ
આ ચેોગશાસ્ત્રના સંશોધન સંપાદનમાં પ્રુફ્ વાંચન આદિ અનેક કાર્યોમાં વિનીત મુનિશ્રી ધર્મ ચદ્રવિજયજીએ અનેક અનેક રીતે નિર'તર સહાય કરી છે તે માટે તેમને મારાં અંતરનાં અભિનંદન છે.
દે. તથા સંપૂ.ના પાડભેઢા મોટા ભાગના ત્રીજા પ્રકાશ છપાઈ ગયા પછી આપવામાં આવ્યા છે, આ વાત યોગશાસ્ત્રના ભીન્ન વિભાગની પ્રસ્તાવનામાં ( પૃ૦ પર-૫૩ ) અમે જણાવી છે, ૩૬૫ પત્ર પ્રમાણની સંપૂ પ્રતિ તથા ૩૧૯ પત્ર પ્રમાણુની હૈ, પ્રતિમાં રહેલા પાઠભેદો લેવાનું કામ ઘણું જ શ્રમસાધ્ય હતું. આ બધા પાઠભેદો નોંધવાનું તથા ત્રીજુ, ચેાથું અને પાંચમું પરિશિષ્ટ તૈયાર કરવાનું અત્યંત શ્રમસાધ્ય કાર્ય મારાં માસી સાધ્વીજીશ્રી લાભશ્રીજી ( સરકારી ઉપાશ્રયવાળા)નાં શિષ્યા તથા બહેન સાધ્વીજીશ્રી ક`ચનશ્રીજીનાં શિષ્યા તથા પુત્રી સાધ્વીજીશ્રી લાવણ્યશ્રીજીના વિશાળ પરિવારે મહિના સુધી શ્રમ લઈને કર્યું છે, તે માટે તેમને પણ મારાં હાર્દિક અભિનંદન છે,
છઠ્ઠા પરિશિષ્ટમાં હસ્તલિખિત અવર ઉપરથી કોપી કરી આપવાનું કાર્ય મારા શિષ્ય મુનિશ્રી ધર્માચ દ્રવિજયજીનાં બહેન સાધ્વીજીશ્રી ચંદ્રોદયાશ્રીજી (વાગડવાળાં) ના પરિવારે કરી આપ્યું છે, તે માટે તેમને પણ અભિનંદન છે.
મારાં ૯૧ વર્ષનાં વાવૃદ્ધ માતુશ્રી સાધ્વીજીશ્રી મનહરશ્રીજી કે જે સ્વ॰ સાધ્વીજીશ્રી લાભશ્રીજી ( સરકારી ઉપાશ્રયવાળાં) નાં બહેન તથા શિષ્યા છે, તેમના સતત આશીર્વાદ એ મારુ' બળ છે.
મારા વાવૃદ્ધ અત્યંત વિનીત પ્રથમ શિષ્ય દેવતુલ્ય મુનિરાજશ્રી દેવભદ્રવિજયજી કે જેમના લગભગ બે વર્ષ પૂર્વ શ્રી શખેશ્વરજી તીથ પાસે લાલાડા ગામમાં સં. ૨૦૪૦ના કાર્તિક સુદિ બીજે રવિવારે( તા. ૬-૧૧-૮૩) સ્વર્ગવાસ થયા છે તેમના ઘણા હાર્દિક સહકાર અનેક વર્ષોથી ચાલતા યોગશાસ્ત્રના સંશોધન-સંપાદન કાર્યમાં મને સતત મળતા રહ્યો છે.

8888888888 See
તૃતીય વિભાગની
પ્રસ્તાવના
॥ ૨૭ ॥
jainelibrary.org

Page #35

સ્વપજ્ઞવૃત્તિસહિત ચાગ
શાસ્ત્રના
॥ ૧૮ ।
Jain Education Inte
webdeepes
પિંડસ્થ, પદ્મસ્થ, રૂપસ્થ, રૂપાતીત આ ચાર ધ્યાનવિષયક શબ્દો ભારત વર્ષમાં ધણા પ્રાચીન સમયથી ચાલ્યા આવે છે, આ ચારે ય યાગપદોનું નિરૂપણુ તથા તેમની પરિભાષા અને શૈલી અનુસારે વિવેચન કાશ્મીર દેશના પ્રાચીન શૈવમાર્ગના માલિની વિજયાત્તરતંત્ર તથા તંત્રાલાક આદિ પ્રાચીન ગ્રંથામાં પણ આવે છે. આ વાતનું સૌથી પહેલું સૂચન ઇટાલી દેશના વિદ્વાન પ્રે, ાનીએરા ગ્નાલી Prof. Dr. RanieroGnoli (Istituto Italiano per if Medioed Estremo Oriente, Via-Merulana N. 248, ROMA, Italy) તરફથી મળ્યું છે, તે માટે તેમને ખાસ અભિનંદન છે.
ગુરુગીતામાં પિંડસ્થ આદિ ધ્યાનાના ઉલ્લેખ આવે છે, આ વાત જૈન સાહિત્ય વિકાસ મંડળમાં કાર્ય કરતા પં. નરોત્તમદાસ નગીનદાસ પાસેથી જાણવા મળી હતી. રાજકોટ (સૌરાષ્ટ્ર) રાજ્યના ાકાર શ્રી મહેરામણજી સાહેબે બદ્ધાના રાકીને હિન્દી ભાષામાં તૈયાર કરાવેલા પ્રવીણસાગર નામના ગ્રંથમાં ૮૨ સી લહેરમાં પૃ૦ ૮૬૩-૮૬૪ માં પણ પદસ્થ, પિંડસ્થ, રૂપસ્થ, રૂપાતીત ધ્યાનની વાત આવે છે, આ પુસ્તક અમદાવાદના પ્રસિદ્ધ બુકસેલર મહાદેવ રામચંદ્ર જાગુષ્ટ તરફથી પ્રકાશિત થયું છે, તેમાં ગુજરાતી ભાષાંતર પણ છાપેલું છે. આ રીતે ખીજા જૈનેતર ગ્રંથોમાં પણ પેંડસ્થ આદિ ધ્યાનની વાત કયાં આવે છે તે તેમના તરફથી જાણવા મળ્યું છે. ઉપરાંત સંસ્થામાં રહીને પ્રૂફરીડીંગ આદિનું કામ પણ તે કરે છે અને અવસરે પાઠો અંગે જરૂરી ધ્યાન પણ ખેંચે છે. આ રીતે સડાયક થવા બદલ તેમને પણ ખાસ ધન્યવાદ ઘટે છે.
બેડા (રાજસ્થાન)ના વતની સુશ્રાવક શાહ ચુન્નીલાલજી હીરાચંદ્રજીએ સાતમા પરિશિષ્ટમાં આવતા આદિપુરાણુ, તત્ત્વાનુ— શાસન, જ્ઞાનાર્ણવ, શિવસંહિતા આદિ ગ્રંથામાંથી ધ્યાનને લગતા અનેક પાડાની મારી સૂચના પ્રમાણે પ્રેસકાપી તૈયાર કરી આપી છે, તે માટે તેમને પણ ઘણા ધન્યવાદ ઘટે છે.
પાંચમા પ્રકાશના મુદ્રણ સમયે, કેટલાક પત્રોમાં રહી ગયેલી અનેક અશુદ્ધિ તરફ મારા ટિબેટન ભાષાના વિદ્યાગુરુ અનેકભાષાજ્ઞ પુનાનિવાસી મહાવિદ્વાન્ ડા વાસુદેવ વિશ્વનાથ ગાખલેએ ધ્યાન ખેચ્યું છે તે માટે તેમના ઋણી છું,

88888888888888888
તૃતીય
વિભાગની
પ્રસ્તાવના
||૧૮ ||
v.jainelibrary.org

Page #36

તૃતીય
પણવૃત્તિ સહિત
ગ
શાત્રના
| ૨૦ ||
#aaaaate Baaaaaaaaaa
ભૂતકાળમાં પ્રકાશિત થયેલા અનેક ગ્રંથ આદિ સામગ્રીને આમાં ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. તેના લેખક-સંશોધકસંપાદકેના તથા બીજા પણ જેમણે આમાં વિવિધ રીતે સહકાર આપે છે તેમના અમે ત્રણી છીએ.
વિભાગની સ્વ. શેઠશ્રી અમૃતલાલ કાળીદાસ દોશીની પ્રેરણાથી આ સ્ટીક યોગશાસ્ત્રનું સંશોધન-સંપાદન કાર્ય મેં હાથમાં લીધું
પ્રસ્તાવની હતું. આજથી લગભગ નવ વર્ષ પૂર્વે તેમને સ્વર્ગવાસ થયે ત્યારપછી તેમના ચિરંજીવ ચન્દ્રકાન્તભાઈ તેમના પિતાશ્રીના કાર્યને પરત આગળ ચલાવવા માટે નબળી તબિયતે પણ ઘણે ઘણે રસ લઈ રહ્યા છે. કલિકાલ સર્વજ્ઞ આચાર્યભગવાન શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરવિરચિત આ મહાન ગ્રંથ તેમના પ્રોત્સાહન તથા ઔદાર્યથી જ આ રીતે પ્રકાશમાં આવી રહ્યો છે. આ મહાન મૃતભક્તિ માટે આ બંને પિતા-પુત્રોને સહસ્રશ: ધન્યવાદ ઘટે છે.
અનંત ઉપકારી પરમકૃપાળુ પરમાત્મા દેવાધિદેવ શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ ભગવાન તથા મારા પરમ ઉપકારી પિતાશ્રી સદગુરુદેવ મુનિરાજશ્રી ભુવનવિજયજી મહારાજની પરમકૃપા અને સહાયથી જ સંપાદિત થયેલા આ ગ્રંથને, મારા પરમઉપકારી પિતાશ્રી સદગુરુદેવ મુનિરાજશ્રી ભુવનવિજયજી મહારાજ, મારાં પરોપકારી માતુશ્રી સાધ્વીજીશ્રી મનહરશ્રીજી મહારાજ તથા મારા પરમવિનીત પ્રથમ શિષ્ય મુનિરાજશ્રી દેવભદ્રવિજયજીના શ્રેયાથે અહીં સમી ગામમાં જિનાલયમાં વિરાજમાન શાસનનાયક પરમાત્મા શ્રી ભગવાન મહાવીરસ્વામીના કરકમલમાં પુષરૂપે અર્પણ કરીને આજે અત્યંત આનંદ અને ધન્યતા અનુભવું છું. વિક્રમ સંવત્ ૨૦૪૧
પૂજ્યપાદ આચાર્યમહારાજશ્રીમદ્વિજયસિદ્ધિસૂરીશ્વરપટ્ટાલંકારશરદપૂર્ણિમા, આસો સુદ ૧૫
પૂજ્યપાદ આચાર્ય મહારાજશ્રીમદ્વિજય મેઘસૂરીશ્વરશિષ્યતા. ૨૮-૧૦-૮૫
પૂજ્યપાદ સદ્દગુરુદેવ મુનિરાજશ્રી ભુવનવિજયાન્તવાસી સમી (જિમહેસાણા) ઉ. ગુ.
// ૧૯ . મુનિ જંબૂવિજય
Jain Education Intel

jainelforary.org

Page #37

योगशास्त्रस्वोपक्ष
श्री ऋषभदेवस्वामिने नमः ॥ श्री शङ्केश्वरपार्श्वनाथाय नमः ।। श्री महावीरस्वामिने नमः ॥ श्री गौतमस्वामिने नमः ।। पूज्यपादाचार्य महाराजश्रीमद्विजयसिद्धिसूरीश्वरजीपादपमेभ्यो नमः ॥ पूज्यपादाचार्यमहाराजश्रीमद्विजयमेघसूरीश्वरजीपादपद्मेभ्यो नमः ।। पूज्यपादसद्गुरुदेवमुनिराजश्रीभुवनविजयजीपादपमेभ्यो नमः ॥
तृतीयविभागस्य प्राक्कथनम्
३०॥
प्राकथनम्
परमकृपालोः परमात्मनः परमोपकारिणां सद्गुरुदेवानां पितृचरणानां मुनिराजश्री १००८ भुवनविजयजीतातपादानां च कृपया, स्योपज्ञवृत्तिविभूषितस्य द्वादशप्रकाशात्मकस्य योगशास्त्रस्य प्रथमद्वितीयप्रकाशात्मकः प्रथमो विभागः प्राचीनतमतालपत्रात्मकहस्तलिखितादर्शादिसामग्रीमवलम्ब्य संशोध्य सम्पाद्य च विक्रमसंवत् २०३३ तमे वर्षे प्रकाशितः, ततः परं तृतीय-चतुर्थप्रकाशात्मको द्वितीयो विभागः विक्रमसंवत् २०३८ तमे वर्षे प्रकाशितः, सप्तभिः परिशिष्टैः समलङ्कृतं पञ्चमप्रकाशत आरभ्य द्वादशप्रकाशपर्यन्तं तृतीयं विभागं योगरसिकानां पुरतः सम्प्रति उपन्यस्यन्तो वयमद्यामन्दमानन्दमनुभवामः ।
TREEEEEEEEEEEEECRECROSCREEKSHAKEE
परमाईतश्री कुमारपालनृपतेः प्रार्थनया कलिकालसर्वज्ञैराचार्यश्री हेमचन्द्रसूरीश्वरैर्ग्रन्थोऽयं विरचित इति योगशास्त्रस्यान्तिमे श्लोके [प. १२०३ ] ग्रन्थकृद्भिः स्वयमेवाभिहितम् ।
॥३०॥
Jain Education Intel

jainelibrary.org

Page #38

योगशास्त्रस्वोपज्ञ
तृतीयविभागस्य प्राक्कथनम्
वृत्ती
॥३१॥
THEHCHEMIEREHENSHISHEHENSIHARIENCHEICHEREHENGINEETICH
शास्त्रकृतां तत्रभवतां श्रीहेमचन्द्रसूरिपादानां कुमारपालनृपतेश्च संक्षिप्तं चरित्रं संक्षेपेण प्रथमविभागस्य प्रस्तावनायो पुरोवचने चाभिहितं तत्रैव विलोकनीयम् ।
विषयः प्रथमविभागस्य प्रस्तावनायां पुरोवचने च संक्षेपेण सूचितः। विस्तरस्तु अस्मिन् विभागे विषयानुक्रमाज्ज्ञातव्यः । एतत्संशोधनायावलम्बितानां हस्तलिखितादर्शानां स्वरूपं प्रथम-द्वितीयविभागयोवर्णितम् । तत्तत्सङ्केतस्पष्टीकरणमपि तत्रैव विहितम् ।
प्रथमे परिशिष्टे द्वादशानां प्रकाशानां मुद्रणसमयेऽस्मदनवधानादिना स्थितानां संजातानां वाऽशुद्धीनां निराकरणार्थ शुद्धिपत्रकमुपन्यस्तम् ।
द्वितीये परिशिष्टे संपू. हे. प्रत्योविद्यमानाः पाठभेदा उपदर्शिताः। तृतीये परिशिष्टे योगशास्त्रस्य द्वादशसु प्रकाशेसु विद्यमाना मूलश्लोका अकारादिक्रमेण दर्शिताः। चतुर्थे परिशिष्टे योगशास्त्रमूले उद्धृताः पाठा अकारादिक्रमेण दर्शिताः। पञ्चमे परिशिष्टे ग्रन्थान्तरेभ्यो योगशास्त्रस्वोपज्ञवृत्तावुद्धताः पाठा अकारादिक्रमेण दर्शिताः ।
षष्ठे परिशिष्टे आद्यप्रकाशचतुष्टयस्यावचूणिरस्ति । आद्यप्रकाशचतुष्टयस्वोपज्ञवृत्तेरतिविस्तृतत्वात् संक्षेपरुचीनामध्येतृणां कृते स्वोपज्ञवृत्तिसंक्षेपरूपा विभिन्नैः पूर्वर्षिभिविभिन्ना अवचूर्णयो विरचिताः प्राचीनहस्तलिखितग्रन्थभाण्डागारेषूपलभ्यन्ते । तासु एकाऽवचूर्णिः षष्ठे परिशिष्टेऽत्र मुद्रितास्ति । यत् प्रतिद्वयमवलम्ब्यात्रावचूर्णिः मुद्रिता तत्स्वरूपमित्थं ज्ञातव्यम्
॥३१
॥
Jain Education In
n al
2
w.jainelibrary.org

Page #39

योगशाखस्वोपक्ष
तृतीयविभागस्य प्राक्कथनम्
॥३२॥
A=लालभाई-दलपतभाई-भारतीयसंस्कृतिविद्यामन्दिरे [ अहमदाबादनगरे] विद्यमाना २०८३८ क्रमाङ्कवती कागदपत्रोपरि लिखिता १६ पत्रात्मिका प्रतिः । चतुर्दर्श पत्रमत्र नास्ति । अत्र मध्ये मूलश्लोकाः, ततश्चतुषु पार्श्वेषु अवचूालिखितास्ति इत्येवं पञ्चपाठात्मिकेयं प्रतिः । विक्रमसंवत् १५३७ तमे वर्षे राणपुरग्रामे देवाकेन लिखितास्ति, . सोमजयसूरिभिः स्वशिष्य--पं० इन्द्रगणिनः कृते लेखितास्ति । केन कदा विरचिता इति किमपि अत्र न लिखितम् ।
दृश्यतां प० १४३७ । B=इयमपि प्रतिः अहमदाबादस्य पूर्वनिर्दिष्ट ला० द० विद्यामन्दिर सत्का २३५२४ क्रमाङ्कवती १२ पत्रात्मिका।
अत्रापि केनेयं कदा च विरचिता इति न किमपि लिखितम् । केवलं प्रत्यन्ते ईदृशः श्लोको वर्तते"संविग्नेनान्तिपदा तपगणपतिविजयसेनसूरीणाम् । श्रीरामविजयकृतिना चित्कोशे प्रतिरियं मुक्ता ॥१॥"
अस्मिन् परिशिष्टे दिगम्बराचार्यश्रीशुभचन्द्रविरचितज्ञानार्णवेन सह दिगम्बराचार्यामितगतिविरचितश्रावकाचारेण च सह तुलना टिप्पणेषु विस्तरेण सह प्रदर्शितास्ति ।
सप्तमे परिशिष्टे योगशास्त्रस्वोपज्ञवृत्तिस्थानां श्लोकानां केषाञ्चिदवशिष्टानां योगशास्त्रश्लोकानां च ज्ञानार्णव-श्रावकाचारआदिपुराण-तत्त्वानुशासन-शिवसंहिता-घेरण्डसंहितादिमिर्ग्रन्थैः सह विस्तरेण तुलना प्रदर्शितास्ति । एवं चामिस्तृतीये विभागे च्यानोपयोगिनी प्रभूता सामग्री वर्तते ।
___ ततः परं परिशिष्टमुद्रणसमयेऽन्यत्र चास्मदनवधानादिना स्थितानां संजातानां वाऽशुद्धीनां प्रमार्जनाय पुनरपि द्वितीय शुद्धिपत्रकं वर्तते ।
MEHICHEHEYCHICHCHCHCHONEYCHERRICHEMEHCHERRIERCHOMEMORIES
॥३२॥
Jain Education Intel

ooljainelibrary.org..

Page #40

योगशास्त्र. स्वोपनवृत्ती
॥ ३३ ॥
Jain Education Inter
Jeeeeeeeeee
कृतज्ञता प्रकटनं धन्यवाद वितरणं च
अस्य ग्रन्थस्य संशोधनादौ सञ्चिताक्षरपत्र [ प्रुफ ] पठनादिभिरनेकैः प्रकारैः मम परमविनीतेन अन्तेवासिना मुनिश्री धर्मचन्द्र विजयेन पदे पदे परमं साहायकमनुष्ठितम् । परमात्मा सद्गुरुदेवाश्च तं परमश्रेयसा युञ्जीरन्निति प्रार्थये ।
३६५ पत्रात्मिकायां संपू, प्रतौ ३१९ पत्रात्मिकायां है. प्रतौ च विद्यमानाः सर्वेऽपि पाठभेदाः मम मातृष्वसुः साध्वीश्री कञ्चनश्रियः पुत्र्याः शिष्यायाश्च साध्वीश्री लावण्यश्रियः परिवारेण संगृहीताः, तृतीय- चतुर्थ - पञ्चमपरिशिष्टान्यपि तेनैव विहितानि । चिरकालीनमहाश्रमसाध्यमिदं कार्यं विधाय तेन महत् साहायकं व्यधायि । अतोऽत्र स महान्तं धन्यवादमर्हति । षष्ठपरिशिष्टे विद्यमानाया अवचूर्णेः हस्तलिखितादर्शमवलम्ब्य मुद्रणाय प्रतिकृतिः मदन्तेवासिमुनिश्री धर्मचन्द्र विजयभगिन्याः साध्वीश्री चन्द्रोदयाश्रियः परिवारेण विहिता । सोऽपि धन्यवादमर्हति ।
मम पूज्या ९१ वर्षदेशीया वृद्धा माता साध्वीश्री मनोहरश्रीः, तथा वर्षद्वयात् प्रागेव श्री शङ्खेश्वरतीर्थसमीपे लोलाडाप्रामे ( विक्रमसंवत् २०४० ता. ६-११-८३ रविवासरे ) दिवं गतः मम प्रथमशिष्यो वयोवृद्धो देवतुल्यो मुनिश्री देवभद्रविजयः प्रसन्नेनान्तरात्मना आशिषा साहायकं कृतवन्ताविति तावपि भूयो भूयो धन्यवादमर्हतः ।
योगशास्त्रस्य सप्तमे प्रकाशेऽष्टमे श्लोके [पृ० १०८१ ] विद्यमानानि पिण्डस्थ पदस्थ रूपस्थ-रूपातीतनामानि चत्वारि

Beeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee
तृतीयविभागस्य
प्राकथनम्
॥ ३३ ॥
jainelibrary.org

Page #41

योगशास्त्र स्वोपज्ञवृत्तौ
॥ ३४ ॥
Jain Education Inter
Haas
योगपदानि काश्मीरदेशीये प्राचीने शैवमार्गे प्राचीनेषु तद्ग्रन्थेष्वपि वरीवर्तन्ते इति सूचनम् इटाली Italy देशवासिना Prof. Dr. Raniero Gnoli ( Istituto Italiano per il Medio ed Estremo Oriente, Via-Merulana N. 248, ROMA, Italy ) महोदयेन विहितम् । गुरुगीतान्तर्गतस्तु पाठः पं. नरोत्तमदास - नगीनदासमहोदयेन सूचितः ।
इति
अस्य ग्रन्थस्य संशोधने उपयुक्ते शा. खं. प्रती स्तम्भतीर्थ (खम्भात ] स्थश्री शान्तिनाथतालपत्रीयग्रन्थभाण्डागार व्यवस्थापकानां सौजन्यालब्धे । अपरे च सं. संपू. हे आदर्श अणहिलपुर पत्तन [पाटण] स्थश्री हेमचन्द्राचार्यजैन ज्ञानमन्दिरव्यवस्थापकानां 'डॉ. सेवंतिलाल मोहनलाल' महोदयानां 'संघवी पाडा' तालपत्रीय ग्रन्थ भाण्डागारस्य भूतपूर्वव्यवस्थापकानां स्व. " पटवा सेवन्तिलाल - छोटालाल' महोदयानां सुपुत्राणां नरेन्द्रकुमारादीनां च सौजन्याल्लब्धाः । अत एते सर्वेऽपि धन्यवादार्हाः ।
नमस्कारमहामन्त्रपरमाराधकपूज्यपाद पं. श्री भद्रंकरविजयजीगणिवर्याणां सूचनया अतिदुर्लभस्यात्युपयोगिनश्चास्य सटीकस्य योगशास्त्रस्य पुनः संशोधनं प्रकाशनं चात्यावश्यकं मत्वा एतत्संशोधनात्मकं पुण्यकार्य जैनसाहित्य विकास मण्डलस्य तदानीन्तनैरध्यक्षैर्योगदि विविधशास्त्रोपासनारसिकैः श्रेष्ठिश्री ' अमृतलाल कालीदास दोसी' महोदयैर्वर्षषोडशकात् प्राग् मह्यं प्रदत्तम् । अस्य ग्रन्थस्य प्रथमविभागस्य मुद्रणानन्तरं ते श्रेष्ठिनो दिवं गताः ततः परम् इदानीं जैनसाहित्य विकास मण्डलस्य सञ्चालनकार्यं तेषां सुपुत्रैः पितृभक्तैः श्री ' चन्द्रकान्तभाई' महोदयैः सोत्साहं सम्यग् विधीयते इतीमा पितापुत्रावस्य ग्रन्थस्य संशोधने प्रकाशने च मुख्यं प्रेरकं बलम् । अतोऽनयोः पितापुत्रयोः श्रुतभक्तिरनेकशो धन्यवादमर्हति ।

aaeeeeeeee
तृतीय
विभागस्य प्राक्कथनम्
11 3811
jainelibrary.org

Page #42

योगशास्त्र स्वोपज्ञवृत्तौ
।। ३५ ।।
Jain Education Inte
Saleela
परमकृपालूनां परमेश्वराणां देवाधिदेवश्री शङ्खश्वरपार्श्वनाथप्रभूणां तथा परमोपकारिणां पूज्यपादानां पितृचरणानां सद्गुरुदेवानां मुनिराज श्रीभुवन विजयजीमहाराजानां कृपया साहाय्याच्चैत्र कार्यमिदं सम्पन्नमिति तेषां चरणेषु अनन्तशः प्रणिपात विधाय, पितृचरणानां पूज्यपादगुरुदेवश्री भुवनविजयजीमहाराजानाम्, मम वयोवृद्धायाः परमपूज्याया मातुः साध्वीश्रीमनोहरश्रियः, मम प्रथम शिष्यस्य वयोवृद्धस्य मुनिराज श्रीदेवभद्रविजयस्य च श्रेयसे, इह समीग्रामे महावीर जिनप्रासादे विराजमानस्य शासनपतेः भगवतः श्री महावीर - वर्धमानस्वामिनः करकमलेऽद्य श्री वीर सिद्धिगमन कल्याणकदिने कुसुमाञ्जलिरूपमेतं ग्रन्थं भक्तिभरनिर्भरेण चेतसा निधाय भावतः प्रभुमर्चयित्वा परममानन्दमनुभवामि ।
विक्रमसंवत् २०४१ वीरनिर्वाणककल्याणकम् (आश्विनामावास्या)
ता. १२-११-८५ समी (जिल्ला महेसाणा )
उत्तर गुजरात
-इत्यावेदयति
पूज्यपादाचार्य महाराजश्रीमद्विजय सिद्धिसूरीश्वरपट्टालङ्कारपूज्यपादाचार्यमहाराजश्रीमद्विजयमेघसूरीश्वरशिष्यपूज्यपाद सद्गुरुदेवमुनिराज श्रीभुवन विजयान्तेवासी
मुनि जम्बू विजयः

neeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee
तृतीय
विभागस्य
प्राक्कथनम्
।। ३५ ।।
jainelibrary.org

Page #43

ગશાસ્ત્ર
તથા તેની સ્વપજ્ઞવૃત્તિ
ll ૩૬ //
યોગશાસ્ત્ર તથા તેની પત્તવૃત્તિ
[ લેખક : સ્વ. પ્રોફેસર હીરાલાલ રસિકદાસ કાપડીયા ] [ જન સાહિત્ય વિકાસ મંડળના અધ્યક્ષ સ્વ. શેઠ અમૃતલાલ કાળીદાસ દેશીએ સ્વ. ફેસર હીરાલાલ રસિકદાસ કાપડિયાએ લખેલા જૈન સંસ્કૃત સાહિત્યનો ઈતિહાસ આ પુસ્તકમાંથી જૈન સંસ્કૃત સાહિત્યને ઇતિહાસ (પૃ ૧૪૩ થી ૧૫૬ સુધીને ઉતારે) ખંડ ૨ ઉપખંડ ૨ ના યોગવિષયક પૃ૦ ૪૦ થી આ ઉતારે છે” એવા ઉલ્લેખ પૂર્વક તા. ૯-૯-૭૬ ના રોજ મારા ઉપર એક ઉતારો મોકલ્યો હતે. એ લખાણું પણ અમુક દષ્ટિએ અભ્યાસીઓને ઉપયોગી હોવાથી અહીં આપવામાં આવે છે. પરંતુ લેખકે તેમની સમક્ષ વિદ્યમાન જૈન ધમપ્રસારકના પ્રકાશનને પત્રાંક જ્યાં આવે છે ત્યાં અમે વાચકેની સુગમતા માટે જૈન સાહિત્ય વિકાસ મંડળના અમારા પ્રકાશનને પત્રાંક આપ્યો છે.
-મુનિ જંબૂાવેજ] ગશાસ્ત્ર કિવા અધ્યાત્મપનિષદ્ યાને અધ્યાત્મવિદ્યોપનિષદુ (લગભગ વિક્રમ સંવત્ ૧૨૦૦)-આના પ્રણેતા “કલિકાલસર્વજ્ઞ હેમચન્દ્રસૂરિ છે.
આ રચના' એમનાથી ચાર વર્ષ નાના અને ગોપાસનાના અભિલાષી રાજા કુમારપાલની અભ્યર્થનાનું ફળ છે. શાસ્ત્ર, સદગુરુની વાણી અને સ્વાનુભવને આધારે જાયેલ અને ગૃહસ્થને પણ ગની નીસરણીએ ચડાવનારે તેમજ મુમુક્ષેને માટે વજકવચ જે આ ગ્રંથ બાર પ્રકાશમાં વિભક્ત છે, એમાં ૧૦૭૮ પડ્યો છે. પ્રકાશદીઠ પદ્યોની સંખ્યા નીચે મુજબ છે –
૧ આવી બીજી રચના તે વીતરાગસ્તોત્ર છે. ૨ જુઓ પ્રકાશ ૧૨ શ્લેક ૫૫. આ કલેક પ્રકાશ ૧ શ્લેક ૪ ની પત્તવૃત્તિમાં પણ જોવાય છે. ૩ જુઓ મેહપરાજય નાટક (અંક ૫) ૪ આની સાથે વીતરાગસ્તોત્રના વીસ પ્રકાશનો પાઠ કુમારપાલ
ભૂપાલ દાંતની શુદ્ધિને અર્થે કરતા એમ કહેવાય છે. Jain Education Internal

I ૩૬ .
ww.jainelibrary.org

Page #44

યોગશાસ્ત્ર તથા તેની યજ્ઞવૃત્તિ
* ૫૬, ૧૧૫, ૧૫૬, ૧૩૬, ૨૭૩, ૮, ૨૮, ૮૧, ૧૬, ૨૪, ૬૧ અને ૫૫. વિષય-જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રરૂપ યોગ એ ચાર પુરૂષાર્થોમાં શ્રેષ્ઠ એવા મોક્ષનું કારણ છે, એમ ક્ષે, ૧૫ માં કહી એનું સ્વરૂપ આ ચગશાસ્ત્રમાં આલેખાયું છે. કલેક ૧૯-૪૬ શ્રમણ-ધર્મનું સ્વરૂપ રજૂ કરે છે; બાકી આ ગ્રંથને મેટે ભાગ ગૃદુસ્થ–ધમને લગતા છે. એને અંગે ૨૮૨ પદ્યો છે. આ સમગ્ર ગ્રંથને બે ખંડમાં વિભક્ત કરી શકાય.
i[ ૩૭ છે.
૧ આ મૂળ કૃતિ જૈનધમપ્રસારક સભા તરફથી ઈસવી સન ૧૯૧૨ માં છપાવાઈ છે. વળી આ જ કૃતિ ધર્મદાસગણિકૃતિ વિએસમાલાસહિત ઈસવી સન ૧૯૧૫ માં અને સ્વપત્તવૃત્તિસહિત આ મૂળ કૃતિ એના જ તરફથી ઈસવી સન ૧૯૨૬ માં પ્રકાશિત થઈ છે. ધર્મવિજયજીએ સ્વપજ્ઞવૃત્તિસહિત મૂળનું જ સંપાદન કર્યું હતું તે એશિયાટીક સાયટી ઓફ બેંગાલ બિલ્ફિએથેક ઇડિકામાં ઈસવી સન ૧૯૦૭ થી ૧૯૦૯ એમ કટકે કટકે પ્રસિદ્ધ થયું છે. એને ત્રીજા પ્રકાશના લેક ૧૨૦ ના વિવરણ સુધીને છપાયેલે ભાગ મારા જેવામાં આવ્યો છે. એથી વિશેષ લખાણ છપાયું છે ખરું? મૂળ કૃતિ (પ્રકાશ ૧-૪) ઈ. વિડિશે કરેલા જર્મને અનુવાદ સહિત 2 D M G (Vol. 28 P. 185 ff.) માં છપાઈ છે. મૂળને ચુનીલાલ હકમચંદ શાહે ગુજરાતીમાં કરેલ શબ્દાર્થ (અનુવાદ) એમણે પિતે મૂળ સહિત વિક્રમ સંવત ૧૯૭૩ માં છપાવ્યો હતો. એનું સંશોધન માનસાગરજીએ કર્યું હતું.
સમગ્ર મૂળ કૃતિ વિજયદાનસૂરીશ્વરજૈનગ્રંથમાલામાં ઈસવીય સન ૧૯૩૯ માં છપાઈ છે.
મૂળ તથા “ગશાસ્ત્રઃ એક પરિશીલન” (પૃ. ૧-૬૩) તેમ જ આ મૂળને હીન્દી અનુવાદ જે ૫. શોભાચંદ્ર ભારિલે ટિપ્પણ સહિત કર્યો છે તે ઋષભચંદ્ર જોહરીએ અને શ્રી કિશનલાલ જેને ઈસવી સન ૧૯૬૩ માં “ગશાસ્ત્ર'ના નામથી પ્રસિદ્ધ કર્યો છે.
શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય મૂળના ચાર પ્રકાશની એના ગુજરાતી અનુવાદ અને દષ્ટાંતના સાર સહિતની પ્રથમ આવૃત્તિ ઈસવીય સન ૧૯૪૧ માં પ્રસિદ્ધ કરી હતી. એમાં પ્રકાશ ૧-૪ ગત પઘોની અકારાદિકને સૂચિ છપાઈ હતી. દ્વિતીય આવૃત્તિ ઇસવી સન ૧૯૪૯ માં પ્રકાશિત કરાઈ છે. એના સંપાદક અને મૂળના અનુવાદક શ્રી ખુશાલદાસ છે. એમાં હેમચંદ્રસૂરિના જીવન અને કૃતિકલાપની ઝાંખી કરાવાઈ છે.
| ૩૦ ||
Jain Education Inte
wjainelibrary.org

Page #45

ગશાત્ર તથા તેની પવૃત્તિ
પ્રકાશ ૧-૪ સુધી ખંડ ગૃહસ્થને ઉપયોગી થાય એવા ધર્મનું સ્વરૂપ સમજાવે છે. તે બાકીના પ્રકાશરૂપ બીજો ખંડ પ્રાણાયામાદિ યોગના વિષયને વ્યક્ત કરે છે.
પ્રથમ પ્રકાશમાં પ્રસંગવશાત્ માર્ગાનુસારીના ૩૫ ગુણ સમજાવાયા છે. દ્વિતીય પ્રકાશમાં સભ્યત્વ અને મિથ્યાત્વને તેમજ શ્રાવકનાં બારવ્રત પૈકી પહેલાં પાંચ તેને અધિકાર છે.
તૃતીય પ્રકાશમાં બાકીનાં સાત વ્રતોનું તેમ જ બારે વ્રતના અતિચારોનું નિરૂપણ છે. વળી મહાશ્રાવકની દિનચર્યા અને અને શ્રાવકના મને અહીં વિચારાયા છે.
| ૩૦ ||
ત્યાર બાદ યોગને અંગે કેટલીક માહિતી અપાઈ છે. પછી ચારે પ્રકાશને વિષયાનુક્રમ છે. અંતમાં ત્રણ પરિશિષ્ટો છે–દષ્ટાંતનો ટુંકસાર, પદ્યાનુક્રમ અને વિશિષ્ટ શબ્દોની સૂચિ. પૃ૦ ૩૧ માં કહ્યું છે કે પ્રકાશ ૨ ને શ્લેક ર૯ અન્યગવ્યવચ્છેદાત્રિશિકા (શ્લેક ૧૧) ઉપરની સ્યાદ્વાદમંજરીમાં અપાયો છે.
મૂળનો વિવેચનપૂર્વક ગુજરાતી અનુવાદ કેસરવિજજીએ કર્યો છે. એની પાંચમી આવૃત્તિ બાલચંદ શાહે “યોગશાસ્ત્ર ભાષાંતરના નામથી વિક્રમસંવત્ ૨૦૧૫ માં પ્રકાશિત કરી છે. પહેલી આવૃત્તિ વિક્રમસંવત્ ૧૯૬૩ માં બહાર પડાઈ હતી.
હીરાલાલ વિ. હંસરાજે સંપૂણ મૂળને જે અર્થ (અનુવાદ) તેમ જ પત્તવિવરણને જે ભાવાર્થ કર્યો હતો તે બંને પુરેપુરા મૂળસહિત ભીમસિંહ માણેકે ઈસવી સન ૧૮૯૯ માં એક જ પુસ્તકરૂપે પ્રસિદ્ધ કર્યા હતા. એમાં વિષયસૂચિ ‘અનુક્રમણિકા'રૂપે ગુજરાતીમાં અપાઈ છે.
મૂળ કૃતિને ગુજરાતી છાયામક અનુવાદ શ્રી ગોપાળદાસ પટેલે કર્યો છે અને એને અંગે ઉદઘાત લખે છે. એ ‘પૂજાભાઈ જૈન ગ્રંથમાલામાં ઈસવીય સન ૧૯૩૮ માં “યોગશાસ્ત્રના નામથી છપાયો છે. એમાં વિષયોની અનુક્રમણિકા છે, વિવિધ ટિપ્પણ છે અને પારિભાષિક આદિ શબદોની સૂચિ છે. વિશેષમાં સુભાષિતિ તરીકે મૂળ પડ્યો અને એને ગુજરાતીમાં અનુવાદ અપાયો છે.
સારવાર પ્રકાશ કાકા છોકરા
II ૩૮
.
Jain Education Inte
w jainelibrary.org

Page #46

ગશાસ્ત્ર તથા તેની
પગ્રવૃત્તિ
ચતુર્થ પ્રકાશમાં આમાની રત્નત્રય સાથે એકતા, બાર ભાવના, ચાર પ્રકારનાં ધ્યાન અને આસને વિષે માહિતી અપાઈ છે, પાંચમા પ્રકાશમાં પ્રાણાયામના પ્રકારનું વર્ણન અને કાલજ્ઞાનનું એટલે મૃત્યુની આગાહીનું સ્વરૂપ છે. છઠ્ઠા પ્રકાશમાં પાતંજલ યોગસૂત્રમાં નિદેશાલી પરકાયપ્રવેશની હકીકત અપાઈ છે. સાતમે પ્રકાશ થાતા, દયેય, ધારણા અને ધ્યાનનું સ્વરૂપ પુરું પાડે છે. આઠમા પ્રકાશમાં ‘પદસ્થ' યાન અને નવમામાં રૂપસ્થ” દયાનને વિષય ચર્ચાય છે. દસમામાં “રૂપાતીત' ધ્યાનનું અને અગિયારમામાં “શુલ ધ્યાનનું નિરૂપણ છે.
બાર પ્રકાશ ગની સિદ્ધિ તેમજ આ ગ્રંથની રચનાના હેતુ ઉપર પ્રકાશ પાડે છે. અહીં રાજયોગની ભલામણ કરાઈ છે. આ પ્રકાશના ૧૨ મા પદ્યમાં “સિદ્ધરસને ઉલેખ છે.
સન્તલન-પ્રકાશ ૧૨ ના કલેક ૨૪, ૨૫ અને ૩૭ ભગવદ્ગીતાનું સ્મરણ કરાવે છે. કેટલાક લોકો જ્ઞનાવ સાથે સામ્ય ધરાવે છે. કેટલાક એમ કહે છે કે જ્ઞાનાવના કર્તા શુભચન્દ્રાચાર્ય હેમચન્દ્રસૂરિ કરતાં સિત્તેરેક વર્ષ પૂર્વે થયા છે. એટલે
|| ૩૦ ||
૧ જ્ઞાનાવમાં આને અંગે ૨૯૦ પદ્યો છે, જ્યારે અહીં વૃત્તિમાં ૩૦૦ કરતાં અધિક છે. જુઓ હમસમીક્ષા (૫. ૨૬૪-૫). આમાં પ્રાણાયામાદિનું જે વિસ્તૃત નિરૂપણ કરાયું છે તેમ જ કાલજ્ઞાનને અંગે શુકન, જ્યોતિષ વગેરે વાતે જ્ઞાનાવમાં નથી તે ઉમેરાઈ છે તે અનુચિત છે એમ શ્રી ગોપાલદાસ પટેલે ઉપદ્યાત (પૃ. ૩૭)માં કહ્યું છે. પણ એને રદિયે આપવા માટે આ સ્થળ નથી. વળી એ કાય તે હેમચન્દ્રસૂરિએ સ્વપજ્ઞવત્તિમાં કરેલે ઉલ્લેખ વિચારનારને સુગમ છે.
૨ આ સંબંધમાં મેં “સિદ્ધરસ અને રસપ” નામના મારા લેખમાં કેટલીક બાબતે લખી છે. આ લેખ “જૈન સત્યપ્રકાશ” (વર્ષ ૧૪ અંક ૭)માં છપાયે છે.

/ ૩૯ II
Jain Education Inter
!
ainelibrary.org

Page #47

યેગશાસ્ત્ર તથા તેની
પત્તવૃત્તિ
| ૪૦ છે.
હેમચન્દ્રસૂરિએ એમાંથી ઉતારા કર્યા છે. આની વિરૂદ્ધની હકીકત દાખલા દલીલપૂર્વક સ્વ. મોહનલાલ ભગવાનદાસ ઝવેરીએ શ્રી ભૈરવપદ્માવતીક૯૫ના અંગ્રેજી ઉપદૂધાત (પૃ. ૩૪-૩૫૧) માં વિચારી છે.
આમ આ વિવાદગ્રસ્તવિષય છે એટલું જ સૂચન હું અહીં કરું છું, કેમકે વિશેષ ચર્ચા માટે અને અવકાશ નથી. યોગશાસ્ત્રને આદ્યશ્લેક તે હૈમ ત્રિશસ્ટિશલાકા પુરૂષચરિત્રના દશમા પર્વને પણ પહેલો લેક છે.
પ્રકાશ જ ના લેક ૯૦, ૯૪, ૬, ૭, ૯ અને ૧૧૨ સિદ્ધસેન દિવાકરે રચેલી મનાતી ૨૧ મી દ્વાત્રિશિકાના સ્લેક ૧૯, ૨૪, ૨૦, ૨૨ અને ૨૩ સાથે સરખાવવા જેવા છે.
અનેકાથી પધો-–ોગશાસ્ત્રના આદ્ય પદ્યના ૫૦૦ અર્થ લાભવિજય ગણીએ અને ૭૦૦ અર્થ વિજયસેનસૂરિએ કર્યા છે. | દ્વિતીય પ્રકાશના દસમા પદ્યના ૧૦૬ અર્થે માનસાગરે કર્યા છે. આ પ્રકાશના ૮૫માં પવને અંગે એક શતાથી જયસુન્દરસૂરિએ રચ્ચાનું કહેવાય છે. ”
પત્તવૃત્તિ-આ ૧૨૦૦૦ શ્લેક જેવડી વૃત્તિ હેમચન્દ્રસૂરિએ જાતે રચી છે. આની એક હાથપથી વિક્રમ સં. ૧૨૫૧ માં લખાયેલી મળે છે...............
૧ નાથુરામ પ્રેમી અને શ્રી ગોપાલદાસ પટેલ શુભચન્દ્રાચાર્યને કલિકાલ સર્વજ્ઞ હેમચન્દ્રસૂરિના પુરોગામી માને છે. આનું નિરસન કરનાર આ ઉપઘાત શ્રી સીરાભાઈ મણિલાલ નવાબ તરફથી ઈસવી સન ૧૯૪૪ માં છપાવાય છે.
૨ આ બારમું પડ્યું છે એમ ૧૦૬ અર્થેવાળી જે કૃતિ થાઈ છે તેમાં સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ છે તેનું શું કારણ? ૩ આ સંબંધમાં વિશેષ માહિતી માટે જુએ જેને સંસ્કૃત સાહિત્યને ઈતિહાસ (ખંડ ૨, ઉપખંડ ૧, પૃ૦ ૪૬૭-૬૯).
[એક શતાથૈવીથી યોગશાસ્ત્ર પ્રથમ પ્રકાશના પ્રથમ શ્લેક ઉપર સૌભાગ્યસાગરસૂરિએ રચી છે, પિંડવાડા (રાજસ્થાન)ની ભારતીય પ્રાચ તત્ત્વપ્રકાશન સમિતિ તરફથી વિક્રમ સંવત ૨૦૩૨ માં પ્રકાશિત થઈ છે. ] ૪ આના અંતમાં બે પદ્યો પૈકી પહેલામાં આવૃત્તિ’ તરીકે અને બીજામાં ‘વિવુત્તિ' તરીકે ઉલ્લેખ છે જ્યારે પુપિકામાં વિવરણ તરીકે ઉલ્લેખ છે.

| ૪૦ ||
I
Jain Education in
2
nal
ww.jainelibrary.org

Page #48

ગશાસ્ત્ર તથા તેની સ્વપજ્ઞવૃત્તિ
કથા
પ્રકાશ
વિષય
આના આદ્ય પદ્ય ઉપરથી આ વૃત્તિનું નામ અથ-વિશેષ-નિર્ણય હોવાની કલ્પના કરાય છે. એમાં નિરૂપાયેલા વિષયને વિશિષ્ટ બંધ થાય તે માટે વૃત્તિકારે જાતે વૃત્તિમાં કેટલીક વાર પ્રશ્ન (શંક) ઉપસ્થિત કરી ઉત્તર (સમાધાન) દર્શાવેલ છે.
આ વૃત્તિ બેધક અને રોચક એવા ધાર્મિક ઉપદેશથી, જાત જાતની કથાઓથી, વિવિધ સામાજિક હકીકતેથી, અને અનેક અવતરણોથી અલંકૃત છે. પ્રસ્તુત કથાઓ નીચે મુજબ છે.–
પદ્યાંક પદ્યસંખ્યા મહાવીરસ્વામી
૧૪૦ સમષ્ટિ (સ + ઈન્દ્ર પ્રત્યે). , + સંગમક
૧૨૨ કારુણ્ય સનસ્કુમાર ચક્રી
યોગના ફળની પ્રાપ્તિ (કફની લબ્ધિ) ભરતચકી + આદિનાથ
યોગનું મહાભ્ય દઢપ્રહારી ચલાતીપુત્ર
યોગનું આલંબન સુભૂમચક્રવતી બ્રહ્મદત્તચક્રવતી
૫૦૫ સુલસ
૧૪૭ હિંસાને ત્યાગ કાલકાચાર્ય
૩૦
સત્ય વસુ (નારદ+પર્વત)
અસત્ય
as a Bela Bela Bકારક છે
પર૬.
- ૫૩
૭૬
૧૦૦
હિંસા
T ૪૧
૧ દાખલા તરીકે અહીં આઠ પ્રકારના લગ્નની વાત છે,
Jain Education Int
a
l
9
w
.jainelibrary.org

Page #49

કથા
પ્રકાશ
પદ્યસંખ્યા
રોગશાસ્ત્ર તથા તેની સ્વપજ્ઞવૃત્તિ
ફિશિક
૨૯ ૧૧૨ ર૭૮
વિષય (પરપીડાકારી) સત્યનો ત્યાગ જુગાર ચેરી અચૌર્ય પરસ્ત્રીની અભિલાષા પરસ્ત્રીથી વિરતિ પરિગ્રહ
૧૯૦
મલદેવ+મંડિક રેડિય રાવણ સુદર્શન સગરચકી ફચિકણું તિલક નન્દ અભયકુમાર ચન્દ્રાવતંસક શ્રાવક ચુલની પિતા વસપાલક સંગમક મુનિરત્ન પુલભદ્ર શ્રાવક કામદેવ
૧૧
૨૧૨
૧૨૭ ૨૪૧
સતિષ સામાયિકથી કર્મનિજેરા પૌષધ સુપાત્રદાન (મુનિને) સ્ત્રીના દેહનું સ્વરૂપ વ્રત સમાધિમરણ
I ૪૨ .
, આનંદ
Jain Education Inte

w.jainelibrary.org

Page #50

ગશાસ્ત્ર તથા તેની
પત્તવૃત્તિ
૪૩
પ્રકાશ ૩, લેક ૧૨૩ ની વૃત્તિમાં ઉત્કૃષ્ટ ચૈત્યવંદનના સૂત્રોનું સ્પષ્ટીકરણ છે, તેમાં શિક્રસ્તવનું વિવરણ અગ્રસ્થાન ભગવે છે.
પ્રકાશ પ ની વૃત્તિમાં હઠગની પ્રક્રિયા વિસ્તારથી સમજાવાઈ છે. અને એના કારણ તરીકે એ શરીરના આરોગ્ય માટે અને કાલજ્ઞાન વગેરેમાં ઉપયોગી છે એમ કહ્યું છે.
સામ્ય-હેમ ત્રિષષ્ટિ (પર્વ ૧૦, સર્ગ ૨) ના કલેક ૬૦ ઈત્યાદિ. પ્રકાશ ૧ શ્લોકરની વૃત્તિગત બ્લેક ૮ વગેરે સાથે મળે છે.
ધર્મબન્ની મુનિચન્દ્રસૂરિકૃત વૃત્તિને કેટલેક અંશ આ વૃત્તિમાં અક્ષરશઃ અપાય છે, એમાંમુનિશ્રી જંબૂવિજયજીનું કહેવું છે.
પ્રકાશ ૮, લેક ૪૬ ની વૃત્તિમાં અપાયેલ બીજો મંત્ર સંસ્કૃત શકસ્તવ (પૃ. ૨૪૪)માં જોવાય છે.............
અવતરણે–પજ્ઞ વૃત્તિમાં અયોગ-વ્યવછેદ-દ્વાર્વિશિકાના ઉલેખપૂર્વક એમાંથી ૧૨ મું, ૨૨ મું અને ર૭મું એમ *પડ્યો અને વીતરાગ ઑવના ઉલ્લેખપૂર્વક કેટલાંક “પદ્યો અવતરણ રૂપે અપાયાં છે. '
વળી સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન, ઉણાદિસૂત્ર અને અભિધાનચિન્તામણિમાંથી પણ અવતરણ અપાયાં છે. આ ઉપરાંત ચિરંતનાચાર્યની કઈક કૃતિમાંથી પ્રતિક્રમણની વિધિને અગે ૩૩ પાઇ ય 'પઘો (ગાથા) ઉદ્ધત કરાયાં છે. વળી પિતાના ગુરુની કઈ કૃતિમાંથી અને હરિભદ્રીય સમરાઈચચરિમાંથી તેમ જ નીચે મુજબની અજન કૃતિઓમાંથી પણ અવતરણ અપાયાં છેઃ
૧ આ કુમારપાલચરિત્ર( પ્રાકૃત દયાશ્રય) માંના અંતિમ ભાગમાં મૃતદેવી કુમારપાલને હગને ઉપદેશ છે એ હકીકત છે. ૨ શ્લોક ૧-૭ ભિન્ન છે. ૩ આ છપાયેલ છે. જુઓ જૈન સંસ્કૃત સાહિત્યનો ઈતિહાસ (ખંડ ૨, ઉપખંડ ૧, પૃ૦ ૨૮૬). ૪ જુએ પત્ર ૧૬૮,૫૭૦,૧૮૯. ૫ જુએ પત્ર ૧૭૨, ૫૬૬, ૬૦૩, ૬૩૦, ૮૪૮, ૧૧૯૩. ૬ જુઓ પ્રકાશ ૩ શ્લેક ૧૨૯ ની વૃત્તિ પત્ર ૬૯૧ થી ૭૦૧. ૭ જુઓ પત્ર ૧૯૦ તથા ૫૭૮. અહીં ૩ પાઈયે અવતરણો છે.

Jain Education Inter
Im
jainelibrary.org

Page #51

યોગશાસ્ત્ર તથા તેની
સ્વાપન્નવૃત્તિ
॥ ૪૪ ॥
Jain Education Int
· બૃહદારણ્યક (ઉપનિષદ), કામસૂત્રની દાંડકય ભેાજની કંડિકા, જૈમિનીકૃત પૂર્વમીમાંસા, 'મનુસ્મૃતી, મહાભારત અને મુદ્રાક્ષસ".
રચનાસમય-આ વૃત્તિ એ લગભગ અતિમ કૃતિ હાય એમ ભાસે છે, કેમકે એમાં હેમચન્દ્રસૂરિની વિવિધ કૃતિઓના એક યા બીજા સ્વરૂપે ઉલ્લેખ જોવાય છે,
આ યોગશાસ્ત્ર ઉપર સ્વેપન્ન વૃત્તિ ઉપરાંત નીચે મુજબનું સ્પષ્ટીકરણરૂપ સાહિત્ય રચાયું છેઃ—
(૧) યાગિરમા—આ ટીકાની એક હાથપોથી કારજા ( અકોલા)ના શાસ્ત્ર ભડારમાં છે. એના શ્રી જુગલકિશોર મુખ્તારે નિમ્નલિખિત લેખમાં વિસ્તૃત પરિચય આપ્યા છે.
" आचार्य हेमचन्द्र के योगशास्त्र पर एक प्राचीन दिगंबर टीका. "
આ ઉપરથી હું સંક્ષેપમાં કેટલી વિગતો અત્રે આપું છું:
પ્રસ્તુત ટીકા દિગંબર ઈન્દ્રનન્દિએ ચન્દ્રમતિ માટે શક સંવત્ ૧૧૮૦ માં રચી છે. એ દિગંબર અમરકીતિના શિષ્ય થાય છે. પ્રાર ભમાં ત્રણ પદ્યો છે અને અંતમાં પરિશિષ્ટ તરીકે એક પદ્ય છે. બાકીનું લખાણ ગદ્યમાં છે. ટીકાકારે યોગશાસ્ત્રના પ્રણેતા હેમચન્દ્રસૂરિને ‘વિદ્વદ્-વિશિષ્ટ ’ તેમ જ પરમ ચેગીશ્વર ’ કહ્યા છે. એમણે પોતાના ગુરુના ‘ચતુર્થાંગમવેદી’ ઈત્યાદિરૂપે નિર્દેશ કર્યો છે, એમણે આ ટીકાનું ‘ ચાગિરમા ’ નામ રાખ્યું છે.
૧ જુએ પત્ર૭૮૩, ૨ જુએ પત્ર ૧૫૯, તથા જુએ પત્ર ૩૩૩ માં વાત્સ્યાયનનો નિર્દેશ. [૩ આ કંડિકા કાટિલીય અર્થશાસ્ત્રમાં જુએ પત્ર ૨૬૫-૨૬૭ પ્રકાશ ૨ શ્લોક ૩૩-૩૬ અને ૪૧–૪૬ તેમ જ પ્રકાશ ૩ બ્લોક ૨૧-૨૨ અને ૨૬ મનુસ્મૃતિનાં
આ લેખ શ્રમણ (વર્ષે ૧૮ અંક ૧૧ )માં પ્રસિદ્ધ કરાયા છે. ૬ જુએ પત્ર પ૮૬,

પણ છે. ] પદ્યરૂપ છે.
1188 11
ww.jainelibrary.org

Page #52

ગશાસ્ત્રને આ ટીકાકારે નવ અધિકારેમાં વિભક્ત કરી પ્રથમ અધિકારનું નામ “ગભેંત્પત્તિ” રાખ્યું છે. એ અધિકાર તેમ જ અન્ય અધિકારગત કેટલાંક પઘો પજ્ઞવૃત્તિ સહિત પ્રકાશિત ગશાસ્ત્રમાં નથી. કેટલીકવાર પાડભેદ પણ નજરે
યેગશાસ્ત્ર તથા તેની સ્વપજ્ઞવૃત્તિ
૫ |
પ્રથમના ચાર પ્રકાશને સ્થાને ઉપર્યુક્ત પ્રથમ અધિકાર છે. જ્યારે પ્રકાશ પ-૧૨ માટે એકેક અધિકાર છે. શાસ્ત્રની વેષજ્ઞવૃત્તિમાં પ્રકાશ પ-૧૨ વિષે બહુ થોડી માહિતી અપાઈ છે. જ્યારે આ ગરમા એ દિશામાં પુષ્કળ પ્રકાશ પાડે છે. એમાં કેટલાંક નવીન યંત્રો અને મંત્રી પણ અપાયા છે. પત્તવૃત્તિગત કેટલાક આન્તર કે મૂળ તરીકે આ ટીકાકારે ઉલેખ કર્યો છે.
(૩) વાતિક–આની રચના ઈસૌભાગ્યગણિએ કરી છે. (૩) વૃત્તિ-પપ્રભસૂરિના શિષ્ય અમરપ્રભસૂરિએ આ રચી છે. આની એક હાથપોથી વિ. સંવત ૧૬૧માં લખાયેલી છે. (૪) અવયૂ ર (વૃત્તિ ?)--આના કર્તા વિષે ખબર નથી. (૫) ટીકા-ટપ્પન-આના કર્તાનું નામ જાણવામાં નથી.
(૬) બાલાવબોધ-આ ગુજરાતીમાં છે. અને એના કર્તા સેમસુંદરસૂરિ છે. એની એક હાથપથી વિ. સં. ૧૫૦૮ માં લખાયેલી છે ...
(૭) બાલાવબોધ-આ ગુજરાતી વિવરણ મેરુસુંદરગણિએ વિક્રમ સંવત્ ૧૫૦૮ માં રહ્યું છે.
ચિત્રો–મહાપ્રભાવિક નવમરણ (પૃ૦ ૧૨૨-૧૩૪)માં આઠમે પ્રકાશ ગુજરાતી અનુવાદ સહિત છપાયે છે. એને અંગેના ૧૯ ચિત્રા ( ચિત્રો પ-૨૩) આ કૃતિમાં અપાયાં છે. પાંચમું ચિત્ર ધ્યાનરથ પુરુષ અંગેનું છે અને બાકીનાં પદસ્થ ધ્યાન સંબંધી છે.
૧ આમાં ૫૮ ૫ઘો છે.
Jain Education Inte

26
ainelibrary.org

Page #53

રોગશાસ્ત્ર તથા તેની પત્તવૃત્તિ
| ૪૬ ||.
ગુજરાતી અનુવાદ-મૂળના ગુજરાતીમાં વિવિધ અનુવાદો થયા છે. એ અનુવાદકેનાં નામ નીચે મુજબ છે
કેસરવિજ્યજી, ગોપાલદાસ પટેલ, ચુનીલાલ હુકમચંદ શાહ અને હીરાલાલ વિ. હંસરાજ. આ પૈકી હીરાલાલે તે પજ્ઞવૃત્તિને પણ અનુવાદ કર્યો છે. આ તમામ અનુવાદો પ્રકાશિત થયા છે.
હિન્દી અનુવાદ-મૂળને આ અનુવાદ પં. શેભાચન્ટે કર્યો છે અને એ છપાયે છે.
જમન અનુવાદ-ઈ વિડિશ (E. Windish) નામના જર્મન વિદ્વાને મૂળ કૃતિના પહેલા ચાર પ્રકાશ પુરતે જર્મનમાં અનુવાદ કર્યો છે અને એ પ્રકાશિત થયે છે.
નોધ-પ્રોફેસર મોરીસ વિન્તનિસે HIL (Vol. I P. 567 flf.) માં ચગશાસ્ત્રને અંગે કેટલુંક નિરૂપણ કર્યું છે. આ પૂર્વે એમણે આ બાબત પિતાના જમન પુસ્તક નામે Geschichte der Indischen Literature (Vol. II) માં ચચી છે.
હાથથીઓ-મૂળની ઘણી હાથપોથીઓ મળે છે. એની પજ્ઞવૃત્તિની હાથથીઓની સંખ્યા પણ પુષ્કળ છે અને બે હાથપોથીઓ તે અનુક્રમે વિક્રમ સંવત ૧૨૫૧ માં તથા વિક્રમ સંવત ૧૨૯૨ માં લખાયેલી મળે છે. મુંબઈ સરકારની માલિકીની જે હાથથીઓ ભાંડારકર પ્રાચ સંશોધન મંદિરમાં છે તેને મેં DCGCM (Vol. XVIII, Pt. 3) માં પરિચય આપે છે.
સમીક્ષાત્મક સંસ્કરણ પત્તવૃત્તિવાળી મુદ્રિત આવૃત્તિઓ આજે ઘણાં વર્ષોથી અપ્રાપ્ય છે. એવી તેમ જ પ્રકાશિત આવૃત્તિમાંથી એકે સમીક્ષા સંસ્કરણની ગરજ સારે તેવી નથી. એટલે નવીન અદ્યતન સંસ્કરણ સત્વર તૈયાર કરાવવું ઘટે. આને લગતી કેટલીક સૂચનાઓ મેં “યોગશાસ્ત્ર અને એનું પજ્ઞ વિવરણ” નામના મારા લેખમાં કરી છે.
૧ આ લેખ આત્માનન્દ પ્રકાશ (પુસ્તક ૬૪ અંક ૩ ) માં છપાયો છે.
Jain Education Inte
For Private Anal Use Only
LEUC
ainebrary.org

Page #54

॥ ४७ ॥
Jain Education Int
पञ्चमः प्रकाशः
प्राणायामस्योपयोगित्वविचारः
स्वोपज्ञवृत्तिविभूषितस्य सपरिशिष्टस्य योगशास्त्रतृतीयविभागस्य विषयानुक्रमः
प्राणायामस्वरूपम्
रेचकादिभेदेन प्राणयामत्रैविध्यम्
प्रकारान्तरेण प्राणायामसप्तविधत्वम्
रेचकादिविधि:
रेचकादीनां फलम्
प्राणादीनां स्थान-वर्ण-क्रिया - ऽर्थ - बीजानि
प्राणादिजयस्य फलम्
प्राणादिधारणाविधिः
धारणाफलम्
पृ०
९६९-१०६४
९६९-९७२
९७२
९७२
९७३
९७३-९७४
९७५
९७५-९८२
९८१
९८३-९८४
९८५
पवनचेष्टाज्ञानम्
चारादिज्ञानफलम्
भौमा दिमण्डलचतुष्टयस्वरूपम् पुरन्दरादिचतुर्विधवायुस्वरूपम् वायुज्ञानोपयोगः
वायुफलम्
नाडीस्वरूपं तत्फलं च
वायुना मृत्युज्ञानादि नेत्रस्पन्दनेन मृत्युज्ञानम्
वायु संक्रान्तिद्वारेण मृत्युज्ञानादि माससंक्रान्तिद्वारेण मृत्युज्ञानम्

पृ०
९८६
९८६-९८७
९८८-९९०
९९१-९९२
९९२
९९२-९९४
९९५-९९८
९९९
१०००
१०००-१००१
१००१-१००३
alalalaladdddddde
॥ ४७ ॥
w.jainelibrary.org

Page #55

प्रकारान्तरेण वायुना मत्युज्ञानादि अङ्ग-स्वप्न-च्छाया-विद्या-शकुनादिद्वारेण मृत्युज्ञानम्
१०१६उपश्रुति-शनैश्चरपुरुष-प्रश्नलग्न-यन्त्रविद्याद्वारेण मृत्युज्ञानम्
१०३८-१०४८ जय-पराजयपरिज्ञानोपायः
१०४८-१०४९ प्रकारान्तरेण मृत्युज्ञानम्
१०४९ जय-पराजय-सन्धि-वृष्ट्यादिज्ञानम् १०४९-१०५३ प्रश्ने पवनाद्यनुसारेण गर्भस्थपुत्रादिज्ञानम् १०५३ इष्टसिद्ध युपायज्ञापनम्
१०५३-१०५५ प्रश्नसमये नाड्यनुसारेण गर्भस्थपुत्रादिज्ञानम् १०५५-१०५६ पवननिश्चयोपायः
१०५६-१०५७ नाडीपरिवर्तनोपायादि
१०५७-१०५८ नाडीशुद्धि-तत्फल-नाडीमानादिकम् १०५८-१०६० hai
अहोरात्रे प्राणवायुगमागमसंख्या
१०६० परपुरप्रवेशाय वेधविधिः
१०६१-१०६२ जीवदेहप्रवेश विध्यनुक्तो कारणम् १०६१-१०६२ जीवत्परपुरप्रवेशरीति-तत्फल-स्वपुरप्रवेशादि १०६३ परपुरप्रवेशफलम् [ अस्य प्राणायामसम्बद्धस्य पञ्चमप्रकाशस्य
ज्ञानार्णवेन सह तुलनार्थ ज्ञानार्णवा। दुद्धताः ११४ श्लोका:-टिप्पणे ] १०६४-१०७२
षष्ठः प्रकाशः १०७३-१०७८ परपुरप्रवेशस्य दुःसाधत्वं परमार्थानुपयोगित्वं च
१०७३-१०७५ [अस्य प्रकाशस्य तुलनार्थ ज्ञानार्णवा
दुद्धताः १५ श्लोकाः-टिप्पणे] १०७३-१०७४ प्राणायामस्यापि मोक्ष प्रत्यहेतुत्वम् १०७५
॥४८॥
॥४८॥
Jain Education Inte

Jw.jainelibrary.org

Page #56

॥४९॥
MEHRSHISHEHEHRESHERSIKHISHERETERMSRKESHSHESHCHEHREE
प्रत्याहारस्वरूपम्
१०७५-१०७६ धारणास्थानानि धारणायाः फलं च १०७६
सप्तमः प्रकाशः १०७८-१०८७ ध्यानविधित्सुना ज्ञेयानि ध्यातृ-ध्येय-फलानि १०७८ [ तुलनार्थ तत्त्वानुशासन-श्रावकाचारत उद्धृताः पाठा:-टिप्पणे
१०७८ ध्यातृस्वरूपम्
१०७९-१०८१ [ तुलनार्थ ज्ञानार्णवादुद्धताः १५ श्लोकाः -टिप्पणे ]
१०७९-१०८० | पिण्डस्थादयश्चत्वारो ध्येयभेदाः १०८१ [ तुलनार्थ श्रावकाचार-ज्ञानार्णवव-मालिनीविजयोत्तरतन्त्र-तन्त्रालोक-तट्टीकात उद्धताः पाठा:-टिप्पणे] १०८१-१८८२ पिण्डस्थध्याने पञ्च धारणाभेदाः १०८३
पश्चानां धारणानां स्वरूपम्
१०८३-१९८६ पिण्डस्थध्यानमाहात्म्यम्
१०८६ [तुलनार्थ पिण्डस्थध्यानवर्णनपराः ज्ञानार्णवादुद्धताः ३२ श्लोकाः टिप्पणे] १०८८-१०९० अष्टमः प्रकाश
१०९१-११२८ पदस्थध्येयस्वरूपम् पदस्थं ध्येयं पदमयी देवता एव, अतः पदमयदेवतारूपाणां विविधानां पदस्थध्येयानां विस्तरेण फलेन सह वर्णनम् १०९१-११२८ [तुलनार्थ ज्ञानार्णवादुद्धृताः १२२ श्लोकाः टिप्पणेषु ]
१०९१-११२८
नवमः प्रकाशः रूपस्थध्येयवर्णनम्
११२९-११३४ ११२९-११३४
॥४९॥
Jain Education
anal

Page #57

[ तुलनार्थ ज्ञानार्णवादुद्धताः २४ श्लोकाः
[तुलनाथ ज्ञानार्णवादुद्धृताः २८ श्लोकाः-टिप्पणेषु
११३०-११३२ टिप्पणेषु]
११३५-११४५
एकादशः प्रकाशः ११४८-११७८ दशमः प्रकाशः ११३५-११४७
शुक्लध्याननिरूपणम्
११४८-११७८ रूपातीतध्येयस्वरूपम् ११३५-११३६ शुक्लध्यानाधिकारी
११४९-११६० पिण्डस्थादिध्येयोपसंहारः
११३७ चत्वारः शुक्लध्यानभेदाः
११५१-११६४ आज्ञा-ऽपाय-विपाक-संस्थान विचयभेदेन
केवलिनः कथं शुक्लध्यानमिति विचारः ११५९-११६१ धर्म्यध्यानस्य चातुर्विध्यम् ११३७ घातिकर्माणि तत्क्षये फलं च
११६४ आज्ञाविचयवर्णनम् ११३७-११३९ तीर्थकरातिशयाः
११६५-११६८ अपायविचयवर्णनम् ११३९-११४० केवलिसमुद्घातवर्णनम्
११७०-११७२ विपाकविचयवनम् ११४०-११४३ योगनिरोधस्वरूपम्
११७३-११७४ संस्थानविचयवर्णनम् ११४३-११४४ लोकान्तगमनम्
११७५ धर्म्यध्याने भावा लेश्याश्च
११४४ सिद्धस्योर्ध्वगतौ हेतवः
११७६-११७७ धर्म्यध्यानफलम् ११४४-११४७ सिद्धस्वरूपम्
११७७-११७८ For Private & Personal use only
॥५०॥
Jain Education in
w.jainelibrary.org

Page #58

RelaBEKSHSHISHEKSHCHICHCHIEVEHICHCHCHCHCHHCHCHHCHE
[तुलनार्थ ध्यानशतक-प्रशमरतिज्ञानार्णवादिग्रन्थेभ्य उद्धता अनेके पाठाः -टिप्पणेषु]
११४८-११७८ द्वादशः प्रकाशः
११७९-१२०४ अनुभवसिद्धतत्त्वप्रकाशनम्
११७९-१२०२ [ तुलनाथ गोरक्षनाथविरचिताद् 'अमनस्कयोगादुद्धताः ७४ श्लोकाः -टिप्पणे ]
११७९-११८४ चित्तस्य चातुर्विध्यम्
११८५-१९८६ . निरालम्बनध्यानम्
११८६ बहिरात्मा-ऽन्तरात्म-परमात्मस्वरूपम्
११८७ [ तुलनार्थ ज्ञानार्णवादुद्धताः ८ श्लोकाः -टिप्पणे]
११८६-१९८७ आत्मनः परमात्मत्वप्राप्तिः
११८८
गुरुप्रसादफलम् औदासीन्यफलम् उन्मनीभावः इन्द्रियविजय-मनोविजयविचारः अमनस्कताफलम् अमनस्कतोपायः योगशास्त्रोपसंहारः [वृत्तिसहितयोगशास्त्रलेखकप्रशस्तिः -टिप्पणे
११८९-११९० ११९१-११९२ ११९२ ११९३-१९९६ ११९७-१२०० १२०१-१२०२ १२०३-१२०४
CIRCTCHCHEHREETERTREEEEEEEEEEEEEEEETE
१२०५-१२०९
१२१०
परिशिष्टानि प्रथमं परिशिष्टम्-शुद्धिपत्रकम् द्वितीयं परिशिष्टम्-संपू.हे.प्रत्योर्विद्यमानाः पाठभेदाः
१२११-१२१९
१२२०-१२५४
Jain Education Int
hall
Jw.jainelibrary.org

Page #59

॥५२॥
HEREHENSHEHEHRELETESHETCHEHRECTORRRRHETHEHEReal
तृतीयं परिशिष्टम् योगशास्त्रश्लोकानामकारादिक्रमः
१२५५-१२९१ चतुर्थ परिशिष्टम्-योगशास्त्रे उद्धृताः पाठाः १२९२ पञ्चमं परिशिष्टम् योगशास्त्रस्वोपज्ञवृत्तावुद्धताः पाठाः
१२९३-१३१९ षष्ठं परिशिष्टम्-अवचूा सहिता
योगशास्त्रस्य चत्वारः प्रकाशा: १३२०-१४७१ प्रथमः प्रकाश:
१३२०-१३३९
द्वितीयः प्रकाशः
१३३९-१३७४ तृतीयः प्रकाशः
१३७५-१४२६ चतुर्थः प्रकाशः
१४२६-१४७१ सप्तमं परिशिष्टम् १४७२ योगशास्त्र-स्वोपज्ञवृत्त्योस्तुलनार्थ ज्ञानार्णवश्रावकाचार-आदिपुराण-तत्त्वानुशासनघेरण्डसंहिता-शिवसंहिता-पातञ्जलयोगसूत्रेभ्य उद्धताः पाठाः
१४७२-१९२७ द्वितीयं शुद्धिपत्रकम्
१५२७-१५३३
NERGHEHREETHEHHHHHHHHHHHHIGHEHEHCHEHCHCHHESd
शुद्धम्
५०
अशुद्धम् देश
७४८
॥५२॥
विधानार्थ For Pivatin & Pers कड (यढे-भां०)व्वगे
विधानर्थ कड़े (ढे-भां०) यव्यगे
Jain Education into
al
પ્રસ્તાવનામાં ૨૦
_
Halw.jainelibrary.org

Page #60

ककककककORTENSIBIDESHCHEIDISHBHBCIRCHCHEHEN
सम्पादनोपयुक्तग्रन्थसूचिः सङ्केतविवरणं च ग्रन्थनाम
प्रकाशकादि अनुभवसिद्धमन्त्रद्वात्रिंशिका [भद्रगुप्तसूरिविरचिता] श्री वसंतलाल बापुलाल शाह, वडोदरा, वि. सं. २०१९ अनुयोगद्वारमूत्रम्
श्री महावीरजैन विद्यालय, मुंबई, विक्रम सं. २०४० अनेकार्थसंग्रहः
श्री हर्षपुष्पामृत जैनग्रन्थमाला, लाखाबावळ अन्ययोगव्यवच्छेदद्वात्रिंशिका
जैनआत्मानन्दसभा, भावनगर अभिधानचिन्तामणिनाममाला
जैनसाहित्यवर्धकसभा, अहमदाबाद ,, स्वोपज्ञवृत्तिः अमनस्कयोगः
सिद्धसाहित्यसंशोधनप्रकाशन मंडल, पुणे, वि. सं. २०२४ अयोगव्यवच्छेदद्वात्रिंशिका
जैन आत्मानन्द सभा, भावनगर अर्हदभिषेकविधिः [ शान्तिसूरिविरचिता]
जैन साहित्य विकास मण्डल, मुंबई आचाराङ्गनियुक्तिः
आगमोदयसमितिः, तथा मोतीलाल बनारसीदास, दिल्ही,
इसवीय सन् १९७८ आदिपुराणम्
भारतीय ज्ञानपीठ, काशी आवश्यकनियुक्तिः
आगमोदयसमितिः
HEHCHEHCHEHHHHHHHHHHHCHCHCHEHCHCHCHEHHHere
Jain Education Inter
For Private &PersoMardsmUM
w.jainelibrary.org

Page #61

॥ ५४ ॥
Jain Education In
ग्रन्थनाम
आवश्यकनिर्युक्तेर्हारिभद्री वृत्तिः
उत्तराध्ययन सूत्रम् उपदेशमाला
उपासकदशाङ्गसूत्रम् ओघनिर्युक्तिः
कौटिलीयम् अर्थशास्त्रम्
गुरुगीता
घेरण्ड संहिता
ज्ञानार्णवः
तत्त्वानुशासनम् तत्वार्थसूत्रम्
तत्त्वार्थकारिका
तन्त्रालोकः तन्त्रालोकटीका
प्रकाशकादि
आगमोदय समितिः
देवचंद लालभाई पुस्तकोद्धार फंड सुरत- आदि
आगममोदय समितिः
"
अधिष्ठाता, सिंधी जैनशास्त्र - शिक्षापीठ, भा. वि. भ. मुंबई, वि. सं.
[२०१५
चन्द्रवसु थियोसोफिकल पब्लिशींग हाऊस, मद्रास, ई. स. १९३३ जैन संस्कृतिसंरक्षक संघ, सोलापूर
जैन साहित्य विकास मण्डल, मुंबई
देवचंद लालभाई पुस्तकोद्धार फंड, सुरत
"
काश्मीर संस्कृत ग्रन्थावली, काश्मीर
काश्मीर संस्कृतग्रन्थावली, काश्मीर

॥ ५४ ॥

Page #62

त्रिपष्टिशलाकापुरुषचरित्रम्
॥ ५५॥
पर्व १-४ जैन आत्मानन्द सभा, भावनगर पर्व ५-१० जैनधर्मप्रसारक सभा, भावनगर हैमधातुपारायणे मुद्रितः शाहीबाग गिरधरनगर जैन श्वे. मू. संध, अहमदाबाद, वि. सं. २०३५ देवचंद लालभाई पुस्तकोद्धार फंड, सुरत
HaverHHETRIGHEHICHHEHENCE Opeeleelavarerana
धातुपाठः धातुपारायणम् दशवकालिकसूत्रम् देवीपुराणम् ध्यानशतकम् ध्यानशतकवृत्तिः नन्दीश्वरस्तवः [सिरिपयरणसंदोहे मुद्रितः] नवपदमकरणम् निशीथसूत्रम्-निशीथभाष्यम्-निशीथचूर्णिः न्यायमञ्जरी पञ्चसूत्रम् पश्चाशकम् पातजलमहाभाष्यम्
आवश्यकसूत्रस्य हारिभद्रयां वृत्तौ व्याख्यातम् आवश्यकसूत्रवृत्त्यन्तर्गता हरिभद्रसूरिविरचिता ऋषभदेवजी केसरीमलजी जैनश्वेताम्बरपेढी, रतलाम, वि. सं. १९८५ देवचंद लालभाई पुस्तकोद्धार फंड, सुरत सन्मतिज्ञानपीठ, आगरा चौखम्बा संस्कृत सीरीझ, वाराणसी भोगीलाल-लहेरचन्द-भारतीयसंस्कृतिसंस्थान, दिल्ही
जैनधर्मप्रसारक सभा, भावनगर मोतीलाल बनारसीदास, दिल्ही
PPEHCHEICHETCHEHEHCHCHETRIEVEHICHCHCHCHEHCHEHEHICHCHCHER
_JainEducation Insali

F
rjainelibrary.org

Page #63

EARCHEERENESEENETRETCHCHEHCHEHEHEHEICHEHREE
ग्रन्थनाम
प्रकाशकादि पातञ्जलयोगसूत्रम्
चौखम्बा संस्कृत सीरीज, वाराणसी पातञ्जलयोगसूत्रभाष्यम् [व्यासविरचितम् ] पातञ्जलयोगसूत्रभाष्यस्य तत्त्ववैशारदी वृत्तिः पाक्षिकसूत्रम् पिण्डनियुक्तिः
आगमोदयसमितिः प्रज्ञापनासूत्रम्
श्री महावीरजैन विद्यालय, मुंबई प्रमाणवार्तिकम्
बौद्धमारती प्रमाणविनिश्चयः [ भोटभाषायामनूदितः ] प्रमाणसमुच्चयः [ भोटभाषायामनूदितः। प्रशस्तपादभाष्यटीका व्योमवती
चौखम्बा संस्कृत सीरीज, वाराणसी बृहत्कथा बृहत्संग्रहणी [ जिनभद्रगणिक्षमाश्रवणविरचिता] जैन आत्मानन्द सभा, भावनगर बृहदारण्यकोपनिषद्
मोतीलाल बनारसीदास, दिल्ही बृहद् वन्दनकभाष्यम् [सिरिपयरणसंदोहे मुद्रितम् ] ऋषभदेवजी केसरीमलजी जैन श्वेतांबरपेदी, रतलाम, वि. सं. १९८५ भगवतीसूत्रम्
श्री महावीर जैन विद्यालय, मुंबई
MORRHOIDHIGHEHOTOHRIGHCHERROHDHIDHHHHHHHavale
५६॥
Jain Education
a
l
jainelibrary

Page #64

।। ५७॥
TECIRBEHCHCECHENDENCERCINEHENGHBCHCHCHCHCHCHal
मनुस्मृतिः मन्त्रराजरहस्यम् [ सूरिमन्त्रकल्पसमुच्चये मुद्रितम् ] महाभारतम् मालिनी विजयोत्तरतन्त्रम् मीमांसाश्लोकवार्तिकम् मुद्राराक्षसम् मूलशुद्धिकरणम् योगदृष्टिसमुच्चयः [ हारिभद्रयोगभारत्यन्तर्गतः । रतिरहस्यम् [ कोक्कोकविरचितम् ] ललितविस्तरा विचारसारप्रकरणम् [ प्रद्युम्नसूरिविरचितम् ] विशेषावश्यकभाष्यम् वीतरागस्तोत्रम् व्यवहारभाष्यम् शाबरभाष्यम्
चौखम्बा संएकृत सीरीझ, वाराणसी जैन साहित्य विकास मण्डल, मुंबई भाण्डारकर ओरिएण्टल रिसर्च इन्स्टीटयूट, पुणे काश्मीर संस्कृत ग्रन्थावली, काश्मीर चौखम्बा संस्कृत सीरीज, वाराणसी सरस्वती पुस्तक भंडार, रतनपोल, अमदाबाद प्राकृत टेष्ट सोसायटी दिव्यदर्शन ट्रस्ट, मुंबई
BEHCHEHCHEHERHCHEHEREHICHCHCHCHCHCHEHRICHCHCHERCHURCE
दिव्यदर्शन कार्यालय
आगमोदयसमितिः दिव्यदर्शन ट्रस्ट, मुंबई
जैन आत्मानन्द सभा, भावनगर वकील केशवलाल प्रेमचंद आनन्दाश्रम संस्कृत ग्रन्थावलि, पुणे
॥ ५७॥
Jain Education Inte
ainelibrary.org

Page #65

॥ ५८ ॥
Jain Education Inte
ग्रन्थनाम
शिवसंहिता श्रावकधर्मविधिप्रकरणम् श्रावकप्रज्ञप्तिः श्रावकाचारः [ अमितगतिविरचितः ]
श्रावकाचारः [ वसुनन्दिविरचितः ]
श्वेताश्वतरोपनिषद्
षोडशकप्रकरणम्
सन्मतिप्रकरणम्
सम्बोधप्रकरणम्
सिद्धहेमशब्दानुशासनम् सिद्धहेमशब्दानुशाशनबृहद्वत्तिः स्त्रीनिर्वाणप्रकरण
धातुपाठः [ हैमधातुपारायणे मुद्रितः ]
प्रकाशकादि
खेमराज श्रीकृष्णदास, बम्बई, विक्रम सं. २००८ जैन आत्मानन्द सभा, भावनगर भारतीय ज्ञानपीठ, काशी
अनन्तकीर्तिदिगम्बर जैन ग्रन्थमाला, मुंबई, वि. सं. १९७९, जैन संस्कृति संरक्षक संघ, सोलापूर, वि. सं. २०३२ जैन संस्कृति संरक्षक संघ, सोलापूर मोतीलाल बनारसीदास, दिल्ही
गुजरात विद्यापीठ, अहमदाबाद जैनग्रन्थ प्रकाशक सभा, अहमदाबाद दक्षज्योत ट्रस्ट, अहमदाबाद
अमृत जैनसाहित्यवर्धक सभा, बोरीवली, मुंबई
जैन आत्मानन्द सभा, भावनगर
Leve
addadaadee
E-Seaaaaaaaaaaalee
॥ ५८ ॥
w.jainelibrary.org

Page #66

॥ ९६९ ॥
Jain Education
|| श्री ऋषभदेवस्वामिने नमः ॥
॥ श्री शंखेश्वरपार्श्वनाथाय नमः ||
| 'धामा' मण्डन श्री शान्तिनाथाय नमः ॥
॥ णमोत्थु णं समणस्स भगवओ महइमहावीरवद्धमाणसामिस्स ॥ ॥ श्री गौतमस्वामिने नमः ॥ श्री सद्गुरुदेवेभ्यो नमः ॥
परमार्हत कुमारपाल भूपालप्रतिबोधक - कलिकालसर्वज्ञ - श्रीहेमचन्द्राचार्यप्रणीतं स्वोपज्ञवृत्तिविभूषितं
योगशास्त्रम् ।
अथ पञ्चमः प्रकाशः
॥ अर्हम् ॥
अत्रान्तरे परैः प्राणायाम उपदिष्टो " यम-नियमा-ऽऽसन-प्राणायाम प्रत्याहार-धारणा-ध्यान-समाधयोऽष्टावङ्गानि योगस्य " [ पातञ्जलयोगसूत्रे २।२९] इति वचनात् । न च प्राणायामो मुक्तिसाधने ध्याने उपयोगी, असौमनस्यकारित्वात् ।

Talalalalalalaladdalaldalalae
deeeece
मा. मी केला मनावर परिज्ञान मंदि
श्री महावर जन आराधना कन्द्र, कोबा
T. I.
॥ ९६९ ॥

Page #67

स्वोपक्ष
वृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम्
पञ्चमः प्रकाशः श्लोकः१ ॥९७०॥
यदाहु:
"जैसासं न निरंभइ आभिग्गहिओ वि किमुअ चेट्टाए ।
सज्जमरणं निरोहे सुहमोसासं तु जयणाए ॥२॥" [आवश्यकनियुक्तौ गा० १५२४ ] तथापि कायारोग्य-कालज्ञानादौ स उपयोगीत्यस्माभिरपीहोपदर्यते--
प्राणायामस्ततः कैश्चिदाश्रितो ध्यानसिद्धये । शक्यो नेतरथा कर्तुं मनः-पवननिर्जयः ॥१॥
॥९७०॥
REHEHRENCHEHEKSHEKHEKSHEHCHEHEKSHEIKHENGERSHERMERSK
प्राणायाम
१ " उस्सासं न निरंभइ आभिग्गहिओ वि किमुअ चिट्टा उ। सज्जमरणं निरोहे सुहुमुस्सासं तु जयणाए ॥" [आवश्यकनियुक्तौ गा० १५१०] । “ऊर्ध्वं प्रबलः श्वास उच्चासः, तं 'न निरंभइ'त्ति न निरुणद्धि, 'आभिग्गहिओ वि' अभिगृह्यत अभिग्रहः, अभिग्रहेण निर्वत्त आभिग्रहिकः कायोत्सर्गः, तदव्यतिरेकात् तत्कापि आभिग्रहिको भण्यते, असावपि अभिभवकायोत्सर्गकार्यपीत्यर्थः, 'किमुत चेट्ठा उ' ति किं पुनश्चेष्टाकायोत्सर्गकारी, स तु सुतरां न निरुणद्धि इत्यर्थः, किमित्यत आह-'सज्जमरणं निरोहे'त्ति सद्यो मरणं निरोधे उच्छासस्य, ततश्च 'सुहुमुस्सासं तु जयणाए' त्ति सूक्ष्मोच्छासमेव यतनया मुञ्चति, नोल्बणम् , मा भूत् सत्त्वघात इति गाथार्थः।” इति आवश्यकसूत्रनियुक्तेः कायोत्सर्गाध्ययने हरिभद्रसूरिविरचितायां वृत्तौ पृ० ७८३ ॥ २ सुहुमो-मु०॥

Jan Education

Page #68

॥९७१॥
प्राणस्य मुखनासान्तरसंचारिणो वायोः आ समन्तात यमनं गतिविच्छेदः प्राणायामः ततः आसनजयादनन्तरं कैश्चित् पतञ्जलिप्रभृतिभिः आश्रितोऽङ्गीकृतः ध्यानसिद्धये ध्यानसिद्धयर्थम् । तदाश्रयणे कारणमाह--इतरथा मनसः पवनस्य च जयः कर्तुं न शक्यः ॥ १॥ ननु प्राणायामात् पवनविजयो भवतु, मनोविजयस्तु कथम् ? इत्याह--
मनो यंत्र मरुत्तत्र मरुद्यत्र मनस्ततः ।
अतस्तुल्यक्रियावेतौ संवीतौ क्षीर नीरवत् ॥ २ ॥ ____ मनश्चेतो यत्र देशे तत्र मरुत्, यत्र मरुत् ततो मनः, तत इति आधादित्वेन सप्तम्यन्तात्तसुः। अत एतौ मनः-पवनी तुल्यक्रियौ, तुल्ये क्रिये गमनस्थानलक्षणे ययोस्ती तथा। संवीती क्षीर-नीरवत् यथा क्षीर-नीरे मिलिते समरसतया वर्तते तथा मन:-पवनावपि ॥२॥
१ तुला-" तस्मिन् सति श्वास-प्रश्वासयोगतिविच्छेदः प्राणायामः ॥४९॥” इति पातञ्जले योगसूत्रे। “सत्यासनजये बाह्यस्य वायोराचमनं श्वासः। कोष्टयस्य वायोनिःसारणं प्रश्वासः। तयोर्गतिविच्छेद उभयाभावः प्राणायामः" इति व्यासविरचिते पातञ्जलयोगसूत्रभाष्ये ॥ २ पात०-हेसं० मु.॥ ३ यत्र मरुत् तत्र मनः-संपू.॥ ४ “व्याश्रये तसुः ॥ ७।२।८१॥ | रोगात् प्रतीकारे ॥ १२॥८२ ।। पर्यभेः सर्वोभये ॥ ७॥२।८३॥ आद्यादिम्यः ॥ ७।२।८४॥” इति सिद्धहेमशब्दानुशासने॥
For Private & Personal use only क
Jain Education
Reational
|

Page #69

स्वोपज्ञ
वृत्ति
तुल्यक्रियत्वमेव भावयति
एकस्य नाशेऽन्यस्य स्यान्नाशो वृत्तौ च वर्तनम् ।
ध्वस्तयोरिन्द्रियमतिध्वंसान्मोक्षश्च जायते ॥३॥ एकस्य मनः-पवनयोरन्यतरस्य नाशेऽन्यस्य तदेकतरस्य नाशः स्यात् , वृत्तौ प्रवृत्ती वर्तनं प्रवृत्तिः स्यात् । मनः-पवनयोर्ध्वस्तयोः सतोरिन्द्रियमतिध्वंसो भवति, इन्द्रियमतिध्वंसाच मोक्षो भवति ॥३॥
पञ्चमः प्रकाशः श्लोको ३-४
विभूषितं योगशास्त्रम्
॥९७२॥
HEHEHCHCHICHICHCHHEHEYEHRIHIROHIBIHGHBHISHEICHCHHCHET
प्राणायाम
प्राणायामस्य लक्षणं तद्भेदांश्चाह
CHEREHELETERLELENEHCHEHETELETELEVELEHEREHENSIGHESTER
स्वरूपम्
प्राणायामो गतिच्छेदः श्वास-प्रश्वासयोर्मतः ।
रेचकः पूरकश्चैव कुम्भकश्चेति स त्रिधा ॥४॥ बाह्यस्य वायोराचमनं श्वासः, कोष्ठयस्य वायोनिःश्वसनं प्रश्वासः, तयोर्गतिच्छेदः प्राणायामः। स त्रिधा-रेचकः पूरकः कुम्भकश्चेति ॥४॥
१ दृश्यतां पृ० ९७१ टि०१॥
Jain Education
anal का

sww.jainelibrary.org

Page #70

॥९७३॥
आचार्यान्तरमतेन भेदान्तराण्याह--
प्रत्याहारस्तथा शान्त उत्तरश्चाधरस्तथा।
एभिर्भेदैश्चतुर्भिस्तु सप्तधा कीर्त्यते परैः ॥५॥ प्रत्याहार-शान्तोत्तरा-ऽधरलक्षणेश्चतुर्भिर्भेदैः पूर्वभेदसहितैः प्राणायामः सप्तधा ।। ५ ॥ क्रमेणैषां लक्षणमाह
यत् कोष्ठादतियत्नेन नासा-ब्रह्मपुरा-ऽऽननैः ।
बहिः प्रक्षेपणं वायोः स रेचक इति स्मृतः ॥६॥ कोष्ठादुदरात् अतियत्नेन नासया ब्रह्मरन्ध्रणाऽऽननेन च यद् बहिः वायोः प्रक्षेपणं स रेचकः प्राणायामः ॥६॥ तथा--
समाकृष्य यदाऽपानात् पूरणं स तु पूरकः ।
नाभिपद्मे स्थिरीकृत्य रोधनं स तु कुम्भकः ॥ ७॥ बाह्येन वायुना आकृष्टेन आअपानं यत् कोष्टस्य पूरणं स पूरकः । यत् पुनर्नाभिप। कुम्भ इव वायोः स्थिरीकरण | स कुम्भकः ।। ७॥
॥९७३॥
___JainEducation

fww.jainelibrary.org

Page #71

तथा--
स्वोपक्ष
वृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम्
पञ्चमः प्रकाशः श्लोकौ ८९ ॥९७४॥
॥९७४॥
प्राणायामस्वरूपम्
स्थानात् स्थानान्तरोत्कर्षः प्रत्याहारः प्रकीर्त्यते ।
तालुनासा-ऽऽननद्वारैर्निरोधः शान्त उच्यते ॥८॥ स्थानात नाभ्यादेः स्थानान्तरे हृदयादौ वायोरुत्कर्षण स प्रत्याहारः। तालु च नासा चाननं च तालुनासाननम् , तत्र द्वाराणि, तैर्यो वायोनिरोधः स शान्तः ॥ ८ ॥ तथा
आपीयोर्ध्वं यदुत्कृष्य हृदयादिषु धारणम् ।
उत्तरः स समाख्यातो विपरीतस्ततोऽधरः ॥ ९॥ आपीय पीत्या बाह्यवायुमूर्ध्वमुत्कृष्योनीय हृदयादिषु यद्वायोर्धारणं स उत्तरः, ततो विपरीतोऽधरः ऊर्ध्वदेशादधोनयनरूपः।
ननु रेचकादिषु कथं प्राणायामः ? गतिविच्छेदरूपो हि स उच्यते ? उच्यते- यत्र रेचके कोष्ठयो वायुविरेच्य बहिर्धार्यते तत्रास्ति श्वास-प्रश्वासयोर्गतिच्छेदः, यत्रापि पूरके बाह्यो वायुराचम्यान्तर्धार्यते तत्राप्यस्ति श्वासप्रश्वासयोगतिच्छेदः, एवं कुम्भकादिष्वपि ॥ ९ ॥
प्रकीर्तितः-मु.॥
Jain Education
a
l
FAlww.jainelibrary.org

Page #72

॥९७५॥
रेचकादीनां फलमाह
रेचनादुदरव्याधेः कफस्य च परिक्षयः । पुष्टिः पूरकयोगेन व्याधिघातश्च जायते ॥१०॥ विकसत्याशु हृत्पद्मं ग्रन्थिरन्तर्विभिद्यते । बलस्थैर्यविवृद्धिश्च कुम्भनाद्भवति स्फुटम् ॥११॥ प्रत्याहाराद् बलं कान्तिर्दोषशान्तिश्च शान्ततः।
उत्तराधरसेवातः स्थिरता कुम्भकस्य तु ॥१२॥ श्लोकत्रयं स्पष्टम् ॥ १० ॥ ११ ॥ १२ ॥ न केवलं प्राणायामः प्राणस्यैव जयहेतुः, किन्तु पश्चानामपि वायूनां जयहेतुरित्याह
प्राणमपान-समानावुदानं व्यानमेव च ।
प्राणायामैर्जयेत् स्थान-वर्ण-क्रिया-ऽर्थ-बीजवित् ॥ १३ ॥ १०विवृद्धिस्तु-शां.॥
BHMSIROHSHOHIBIHSHHHHHHHHHHHHHHHHHHOTE
Jain Education

ww.jainelibrary.org

Page #73

वृत्ति
पञ्चमः प्रकाश श्लोकः १३
॥ ९७६॥
प्राणा
म
प्रकर्षेण नयतीति प्राणः, मूत्र-पुरीष गर्भादीनपनयतीत्यपानः, अशित-पीताहारपरिणतिभेदं रसं तत्र तत्र स्थाने स्वोपक्ष
सममनुरूपं नयतीति समानः, रसादीनूचं नयतीत्युदानः, व्यानयति व्यामोतीति व्यानः, डैप्रत्ययान्ता एते । अथवा विभूषितं है प्रसरणेनापसरणेन समन्तादूर्ध्व व्याप्त्या चे अनिति अनेनेति घअन्ताः । प्राणमपानं समानमुदानं व्यानं च वायुं प्राणायोगशास्त्रम्
१ तुला-"प्राणो नासाग्रहन्नाभिपादाङ्गष्टान्तगोचरः। प्रकर्षेण आनयति प्राणः " क्वचित्" [सि० ५।१।१७१ ] इति डः। ॥९७६॥
प्रसरणेन अनिति अनेन वा। नासाग्रं हृदयं नाभिः पादाङ्गष्ठान्तश्च गोचरो यस्य स तथा । अपानः पवनो मन्था(न्या)-पृष्ठ-पृष्टान्तपाणिगः ॥ ११०८॥ मूत्र-पुरीष-गर्भादीनपानयति अपानः, अपसरणेन अनिति अनेन वा । मन्थे(न्ये) ग्रीवापश्चाद्भागौ, पृष्ठं तधोभागः, पृष्टान्तो गुदः, पाणी पादपश्चाद्भागौ, तेषु गच्छति यः स तथा। समानः सन्धिहन्नाभिषु अशितपीताहारपरिणतिभेदं रसं तत्र तत्र स्थाने समनुरूपम् आ समन्ततो नयतीति समानः, पुंक्लीबलिङ्गः, समन्तादनिति अनेन वा, सर्वसन्धिषु हृदये नाभाववस्थानमस्येति । उदानो हृच्छिरोऽन्तरे। रसादीनूर्ध्वम् [आ] समन्ततो नयतीत्युदानः, ऊर्ध्वमनिति अनेन वा। हदये शिरसि अनयोरन्तरे कण्ठे तालुनि भ्रमध्ये च स्थानमस्येति । यदवोचाम योगशास्त्रे-"रक्तो हृत्कण्ठतालुभ्रमध्ये मूर्धनि संस्थितः। उदानो वश्यतां नेयो गत्यागतिविशेषतः ।।" [५/१८ ] इति । सर्वत्ववृत्तिको व्यानः सर्वतः सर्वस्यां त्वचि वृत्तिरस्य सर्वत्वग्वृत्तिकः । व्यानयति व्याप्नोति व्यानः, व्याप्त्या अनिति अनेन वा। उपसंहारमाह-इत्यङ्गे पञ्च वायवः ॥११०९।। इति समाप्तौ अङ्गे शरीरे प्राणादयः पञ्च वायवः स्युः । समाप्तोऽयं वायुकायः ।" इति स्वोपशवृत्तिसहिते अभिधानचिन्तामणौ। २ समनुरूपं-हे। दृश्यतामुपरितनं टिप्पणम् । संपू० मध्येऽत्र पत्रं खण्डितं वर्तते॥ ३ “अनोर्जनेडः। सप्तम्याः । अजातेः
पञ्चम्याः । क्वचित्।"-सि० ५।१।१६८-१७१ ॥ ४ समन्तात् प्रसरणादूर्ध्व-मु. ॥ ५ वाऽनिति-शां. ।। Jain Education M onal

स्वरूपम्

Page #74

॥९७७॥
यामै रेचकादिभिर्जयेद्योगी। किं विशिष्टः ? स्थान-वर्ण-क्रिया-ऽर्थ-बीजवित , प्राणादीनां स्थानं वर्ण क्रियामर्थं बीजं च वेत्ति यः स तथा॥१३॥
तत्र प्राणस्य स्थानादीन्याह--
प्राणो नासाग्रहन्नाभिपादाङ्गुष्ठान्तगो हरित् ।
गमागमप्रयोगेण तज्जयो धारणेन वा ॥ १४॥ प्राणो नाम वायुर्नासाग्रे हृदि नाभौ पादाङ्गष्ठान्ते च गच्छतीति स तथा इति स्थानम् । हरिदिति वर्णः । गमागमप्रयोगेण धारणेन च तज्जय इति क्रिया । अर्थो बीजं च वक्ष्यते ॥ १४ ॥ अथ गमागमप्रयोगं धारणं च व्याचष्टे--
नासादिस्थानयोगेन पूरणारेचनान्मुहुः । गमागमप्रयोगः स्याद्धारणं कुम्भनात् पुनः ॥ १५॥ ।
| 10 .
॥ ९७७॥

Page #75

स्वोपज्ञवृत्ति
विभूषितं योगशास्त्रम्
॥ ९७८ ॥
Jain Education
alalele
अथापानस्य-
अपानः कृष्णरुगू मन्या-पृष्ठ- पृष्ठान्त - पाष्णिगः । जेयः स्वस्थानयोगेन रेचनात् पूरणान्मुहुः ॥ १६ ॥
कृष्णरुक् कृष्णवर्णः, मैन्ये ग्रीवापश्चान्नाड्यौ, पृष्ठं तदधोभागः, पृष्ठान्तो गुदः, पाणी पादपश्चाद्भागौ, तेषु गच्छति यः स तथा, स्वस्थानं मन्यादि, तद्गतरेचन- पूरणाभ्यां जेयः ॥ १६ ॥
अथ समानस्य-
शुक्लः समानो हन्नाभिसर्वसन्धिष्ववस्थितः । जेयः स्वस्थानयोगेनासकृद्रेचनपूरणात् ॥ १७ ॥
शुक्लो वर्णेन । हृदये नाभौ सर्वसन्धिषु च स्थानमस्य, स स्वस्थानेऽसकृद्रेचनात् पूरणाच्च जेयः ॥ १७ ॥ अथोदानस्य --
१ मन्या - शां. ॥
रक्तो हृत्-कण्ठ-तालु-भ्रूमध्य-मूर्धनि संस्थितः । उदान वश्यतां योगत्यागतिप्रयोगतः ॥ १८ ॥
o गतिनियोगतः खं. हे. संपू. मु. ॥ दृश्यतां पृ. ९७६ टि० १ ।

elelelelelele
पञ्चमः
प्रकाशः
लोकाः
१६-१७-१८
॥ ९७८ ॥
5
प्राणायाम
स्वरूपम्

Page #76

॥९७९॥
5
रक्तो वर्णेन । हृदयं कण्ठः तालु भ्रम
स्थानमस्य । स उदानो गत्यागतिप्रयोगेण वशमायत्ततां है नेयः ॥१८॥ गत्यागतिप्रयोगमेवाह
नासाकर्षणयोगेन स्थापयेत्तं हृदादिषु ।
बलादुत्कृष्यमाणं च रुद्धा रुद्धा वशं नयेत् ॥ १९ ॥ तमुदानं हृदयादिषु स्थापयेत् । केन ? नासाकर्षणयोगेन, नासया आकर्षणमधस्तान्नयनं स एव योगस्तेन, तथाऽप्यजीयमानं बैलादुत्कृष्यमाणं ऊर्ध्वं नीयमानं रुदा रुद्धा विधार्य वशं नयेत् ॥ १९ ॥ अथ व्यानस्य--
सर्वत्वग्वृत्तिको व्यानः शक्रकार्मुकसन्निभः ।
जेतव्यः कुम्भकाभ्यासात् सङ्कोच प्रसूतिक्रमात् ॥ २० ॥ १ हृदयकण्ठतालुभ्रमध्यमूर्धावस्थानमस्य-शां.॥ २ बलादाकृष्यमाण-शां. विना। संपू० मध्येऽत्र पत्र खण्डितम् इति तत्रत्यः पाठो न ज्ञायते॥
॥९७९॥
Jain Education

1 ww.jainelibrary.org

Page #77

सर्वस्यां त्वचि वर्तमान इति स्थाननिर्देशः। शक्रकामुकसन्निभ इति वर्णनिर्देशः । कुम्भकाभ्यासाज्जेतव्यः । अभ्यासक्रममेवाह--सङ्कोच-प्रसूतिक्रमात सङ्कोचेन प्रसरणेन चेत्यर्थः ॥ २० ॥
स्वोपक्षवृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम्
पञ्चमः प्रकाशः | श्लोकः २१
॥९८०॥
अथैषां ध्यातव्यबीजान्याह
प्राणा-पान-समानोदान-व्यानेष्वेषु वायुषु ।
यँ मैं रो लो बीजानि ध्यातव्यानि यथाक्रमम् ॥२१॥ प्राणस्य य इति बीजम् , अपानस्य पै, समानस्य व, उदानस्य रो, व्यानस्य लो ॥२१ ।।
प्राणायाम स्वरूपम्
१ अत्र प्रतिष विविधाः पाठा दृश्यन्ते--य पे व रों लो बीजानि-शां.। ये पैच लो बीजानि-हे।
"वरो"लों बीजानि-खं.। संपू० मध्येऽत्र-'लो बीजानि' इत्येतावदेव दृश्यते, अपरस्तु पाठः पत्रस्य खण्डितत्वान्न दृश्यते । ये पै0 रौं लौ बीजानि-मु. । एतान् सर्वान पाठभेदान् वक्ष्यमाणांश्च टीकागतपाठभेदान् विचार्य 'य 4 व रो लो बीजानि' इति पाठोऽत्र सम्यक् संभाब्यते॥ २ प्रतिषु पाठाः-प्राणस्य य इति बीजम् , अपानस्य पै (पे-खं.), समानस्य व उदानस्य रो", व्यानस्य लों.-शां खं । प्राणस्य य इति बीजम्,, अपानस्य पैं, समानस्य च , उदानस्य रौं, व्यानस्य लो -हे.। प्राणस्य य इति बीजम् , अपानस्य पैं, समानस्य च, उदानस्य, रो, ज्यानस्य लो -संपू. । प्राणस्य य इति बीजम् , अपानस्य पै”, समानस्य बैं, उदानस्य रौ, व्यानस्य लौ -मु०॥
Jain Education Inte Errenal

F
w
.jainelibrary.org

Page #78

इदानीं श्लोकत्रयेण प्राणादिजयस्यार्थमाह--
प्राबल्यं जाठरस्याऽग्नेदीर्घश्वास-मरुज्जयौ।
लाघवं च शरीरस्य प्राणस्य विजये भवेत् ॥ २२ ॥ दीर्घोऽव्युच्छिन्नः श्वासः प्राणधारणप्रत्ययार्थम् , प्राणप्रतिबद्धाः सर्वे मरुतः, तज्जये सर्वमरुज्जयो भवतीति ॥२२॥
तथा--
MKORHEHEHREEMEENRICHEHEHSHAREHEHEREHETCHCHCHCHEHONE
रोहणं क्षत-भङ्गादेरुदरामेः प्रदीपनम् ।
वर्णोऽल्पत्वं व्याधिघातः समाना-ऽपानयोर्जये ॥ २३ ॥ रोहणं रोपणम् , कस्य ? क्षत-भङ्गादेः, क्षतस्य व्रणस्य, भङ्गस्य अस्थ्यादिसंबन्धिनः, आदिशब्दादन्यस्य तत्पकारस्य । शेषं स्पष्टम् ॥ २३ ॥ तथा
उत्क्रान्तिर्वारि-पङ्काद्यैश्वाऽबाधोदाननिर्जये । जये व्यानस्य शीतोष्णासङ्गः कान्तिररोगिता ॥२४॥
SHCHEHCHCHEHREENSHEEHEREHCHCHEHREHCHEHEHENEVERE
Jain Education

ww.jainelibrary.org

Page #79

HEHENGEET
पञ्चमः
स्वोपपति- विभूषितं योगशास्त्रम्
HREET
उत्क्रान्तिरुत्क्रमणम् , प्रायणकालेऽचिरादिमार्गेण स्ववशित्वेनोत्क्रान्ति करोतीत्यर्थः। जल-पङ्कादिभिश्चाबाधा, तैन | प्रतिहन्यत इत्यर्थः, आदिशब्दात् कण्टकादिपरिग्रहः, उदाननिर्जये सति । व्यानस्य जये शीतोष्णाभ्यामसङ्गः अबाधा,
प्रकाशः कान्तिदीप्तिः, अरोगिताऽऽरोग्यम् ।। २४ ॥
श्लोको प्राणादीनां जये प्रत्येकं फलमुक्त्वा सामस्त्येन फलमाह
२५-२६
॥९८२॥ यत्र यत्र भवेत् स्थाने जन्तो रोगः प्रपीडकः। तच्छान्त्यै धारयेत् तत्र प्राणादिमरुतः सदा ॥२५॥
प्राणादिजयस्पष्टः ।। २५ ॥
काफलम् पूर्वोक्तमुपसंहरन्नुत्तरं संबध्नाति--
एवं प्राणादिविजये कृताभ्यासः प्रतिक्षणम् ।
धारणादिकमभ्यस्येन्मनःस्थैर्यकृते सदा ॥ २६ ॥ ___ धारणादिकमभ्यस्येत् , आदिशब्दात् ध्यान-समाधी, किमर्थम् ? मनःस्थैर्यार्थम् ॥ २६ ॥
१ प्रायेण काले-शां. हे.। प्रयाणकाले-मु.। प्रायणकाले परलोकगमनकाले इत्यर्थः । “प्रायः संन्यास्यनशने । प्रकर्षण अयन्तेऽनेन परलोकं प्रायः। संन्यसनं संन्यासः सर्वत्यागेन मरणाध्यवसायः, सोऽस्त्यत्र संन्यासि, संन्यासयुक्तम्, तच्च तदनशनं च संन्यास्यनशनम् , तत्र" इति स्वोपज्ञवृत्तिसहिते अभिधानचिन्तामणौ ॥ २ शीतोष्णाभ्यां न सङ्गः-शां.॥
HETCHCHCHCHETCHENTERNEVEHCHE
Jain Education
anal
For Private & P
ww.jainelibrary.org

Page #80

अथ धारणाविधिं श्लोकपञ्चकेनाह--
उक्तासनसमासीनो रेचयित्वाऽनिलं शनैः । आपादाङ्गुष्ठपर्यन्तं वाममार्गेण पूरयेत् ॥ २७॥ पादाङ्गुष्ठे मनः पूर्वं रुद्धा पादतले ततः । पाो गुल्के च जवायां जानुन्यूरौ गुदे ततः ॥२८॥ लिङ्गे नाभौ च तुन्दे च हृत्कण्ठ-रसनेऽपि च। तालुनासाग्रनेत्रे च भ्रुवोर्भाले शिरस्यथ ॥२९॥ एवं रश्मिक्रमेणैव धारयन्मरुता सह ।
स्थानात् स्थानान्तरं नीत्वा यावद् ब्रह्मपुरं नयेत् ॥३०॥ १ धारणादिविधि-मु.॥ २ शिरस्थपि-हे.॥ ३ रस्मि०-शां. खं हे.॥ ४ धारयेन्मरुता-शां. ॥
।। ९८३ ॥
Jain Education
w w.jainelibrary.org

Page #81

स्वोप
वृत्ति
पञ्चमः प्रकाशा
विभूषितं योगशास्त्रम्
श्लोकः ३१
॥९८४॥
॥९८४॥
|
5
ततः क्रमेण तेनैव पादाङ्गष्ठान्तमानयेत् ।
नाभिपद्मान्तरं नीत्वा ततो वायुं विरेचयेत् ॥ ३१॥ ___ उक्तानि यानि पर्यादीन्यासनानि तेषु समासीनः पवनं रेचयित्वा शनैरिति मन्दं मन्दं पादाङ्गुष्ठमान्तं यावत् | पूरयेत् वाममार्गेण वामनाड्या ॥२७॥
पादाङ्गुष्ठे मनः प्रथमं रुद्धा धारयित्वा, ततः पादतले, ततोऽपि पाणी, ततो गुल्फे, ततो जङ्घायाम् , ततो जानुनि, ततोऽप्यूरी, ततो गुदे ॥ २८ ॥ | ततो लिङ्गे, ततो नाभौ, ततस्तुन्दे, ततो हृदि, ततः कण्ठे, ततो रसनायाम् , ततस्तालनि, ततो नासाग्रे, ततो | नेत्रयोः, ततो ध्रुवोः, ततो ललाटे, ततः शिरसि ॥ २९ ॥
एवं रश्मिक्रमेण मनो मरुता सह धारयन् स्थानात् स्थानान्तरं नीत्वा ब्रह्मपुरं नयेत् ॥ ३० ॥ ___ ततस्तेनैवारोहक्रमेण पादाङ्गुष्ठान्तं मनो मरुता सहानयेत् , ततो नाभिपद्ममध्यं नीत्वा वायं विरेचयेत् ॥ ३१ ॥ १ रस्मि-शां. हे.॥ २०वावरोह-संपू०॥
वायोमन|सश्च धारणाविधिः
Jan Education

i

Page #82

॥९८५॥
CHEHEREHEHEHEREHREARREVEREHEHEREHEHEENCHCHEMEHEK
अथ धारणायाः फलं श्लोकचतुष्टयेनाह--
पादाङ्गुष्ठादौ जवायां जानूरु-गुद-मेहने । धारितः क्रमशो वायुः शीघ्रगत्यै बलाय च ॥३२॥ नाभौ ज्वरादिधाताय, जठरे कायशुद्धये ।। ज्ञानाय हृदये, कूर्मनाड्यां रोग-जराच्छिदे ॥ ३३ ॥ कण्ठे भुत्तर्षनाशाय, जिह्वाग्रे रससंविदे। गन्धज्ञानाय नासाग्रे, रूपज्ञानाय चक्षुषोः ॥ ३४ ॥ भाले तद्रोगनाशाय क्रोधस्योपशमाय च ।
ब्रह्मरन्ध्रे च सिद्धानां साक्षाद्दर्शनहेतवे ॥३५॥ पादाङ्गष्ठे, आदिशब्दात् पाो गुल्फे च, जङ्घायाम् , जानुनि, ऊरौ, गुदे, मेहने, क्रमेण धारितो वायुः शीघ्र| गत्यै बलाय च भवति ॥ ३२ ॥
शेष सुगमम् ॥ ३३ ॥ ३४ ॥ ३५ ।।
HHHHHHHHHHHHIBIBHIBHIBHEHRECEISHCHEIGHBHEHarera
॥९८५॥
Jain Education
PORtional

Page #83

स्वोपक्ष
वृत्तिविभूषितं पोगशास्त्रम्
प्रकाशः श्लोकाः ३६-३७-३८
NETBHEHEHEHRISHCHOHCHCHEHEHERHIGHEHEHEHEHEHEREHSHEHCHEHR
अथ धारणामुपसंहृत्य पवनचेष्टितमाह--
अभ्यस्य धारणामेवं सिद्धीनां कारणं परम् ।
चेष्टितं पवमानस्य जानीयाद् गतसंशयः ॥३६॥ स्पष्टः ॥ ३६॥ तद्यथा--
नाभेर्निष्कामतवारं हृन्मध्येन यतो गतिम् ।
तिष्ठतो द्वादशान्ते तु विद्यात् स्थानं नभस्वतः ॥३७॥ स्पष्टः । नवरं यत इति गच्छतः । द्वादशान्तं ब्रह्मरन्ध्रम् ॥ ३७॥ अथ चारादीनां ज्ञानस्य फलमाह
तच्चार गमन-स्थानज्ञानादभ्यासयोगतः।
जानीयात् कालमायुश्च शुभाशुभफलोदयम् ॥ ३८॥ १ हृन्मध्ये नयतो-मु.॥ २ विद्यात्-हे. । विन्द्यात्-मु.। शां. खं. मध्ये कः पाठ इति शङ्का वर्तते ॥ ३ नवरं गतिं नयत इति-मु.॥
HEMSHEHEREHENSHOKHOTSHEHATIONSHISHEKSHISHCHHENHIGHE
वायोर्धारणायाः फलं वायुचेष्टाप्रशानंच
Jain Education in a
nal
92 ww.jainelibrary.org

Page #84

॥९८७॥
कालं मृत्युम , आयुर्जीवितम् , शुभाशुभफलस्य चोदयं जानीयात, एतच्च यथास्थानं वक्ष्यते ॥ ३८ ॥ उत्तरकरणीयमाह--
ततः शनैः समाकृष्य पवनेन समं मनः ।
योगी हृदयपद्मान्तर्विनिवेश्य नियन्त्रयेत् ॥ ३९ ॥ ततोऽनन्तरं शनैर्मन्दं मन्दं ब्रह्मरन्ध्रात् पवनेन सह मनः समाकृष्य हृदयपद्मस्यान्तर्मध्ये विनिवेश्य नियन्त्रयेत् धारयेत् ॥ ३९॥ हृदयस्थे पवने मनसि च यत्फलं तदाह--
ततोऽविद्या विलीयन्ते विषयेच्छा विनश्यति ।
विकल्पा विनिवर्तन्ते ज्ञानमन्तर्विजृम्भते ॥४०॥ अविद्याः कुवासना विलीयन्ते । शेषं स्पष्टम् ॥ ४० ॥
HEREMIEREHEACHEMEREMCHEICHEIGHBHBHEHEHCHEHERELETECHIKHEL
८७॥
१ एतद् यथा-शां.॥ २ विलीयते-शां. ॥ ३ अविद्या-खं.॥
Jain Education

w
w w.jainelibrary.org

Page #85

स्वोपज्ञ
वृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम्
पञ्चमः प्रकाश श्लोकाः ४१-४२-४३ | ॥९४८॥
॥९८८॥
हृदये स्थिरीकृते मनसि वायोः स्वरूपज्ञानार्थ प्रक्रमते--
व मण्डले गतियोः संक्रमः क क विश्रमः ।
का च नाडीति जानीयात्तत्र चित्ते स्थिरीकृते ॥४१॥ कुत्र मण्डले वायोर्गतिः ? क्क संक्रमणम् ? व वा विश्रमः? का च नाडी वामादिरूपा ? इति जानीयात् तत्र हृदये | स्थिरीकृते मनसि ॥४१॥ तत्र मण्डलान्याह--
मण्डलानि च चत्वारि नासिकाविवरे विदुः।
भौम-वारुण-वायव्या-ऽऽग्नेयाख्यानि यथोत्तरम् ॥ ४२ ॥ यथोत्तरमिति प्रथमं भौम पार्थिवं मण्डलम् , ततो वारुणमाप्यम् , ततो वायव्यम् , ततोऽप्याग्नेयम् ॥ ४२ ॥ भौम मण्डलं व्याचष्टे--
पृथिवीबीजसंपूर्ण वज्रलाञ्छनसंयुतम् ।
चतुरस्रं द्रुतस्वर्णप्रभं स्याद् भौममण्डलम् ॥ ४३॥ १ हृदये-नास्ति शां. ॥ २ न्याहुः-मु.॥ ३ चतुरथं-हे.॥
हृदये वायुमनोधारणस्य फलं मण्डल
चतुष्टय. का निरूपणं च
Jain Education

5
ww.jainelibrary.org

Page #86

॥९८९॥
HEHCHCHHEIGHERERRIBERRIERHEHEREHCHEHEHEHEHEREHE
पृथिवीबीजं क्षि'लक्षणं तेन मध्ये संपूर्णम् , चतुरस्रम् , कोणेषु वज्रलाञ्छनम् , तप्तस्वर्णवर्णम् , भौमं मण्डलं स्यात् ॥ ४३॥ अथ वारुणम्--
स्यादर्धचन्द्रसंस्थानं वारुणाक्षरलाञ्छितम् ।
चन्द्राभममृतस्यन्दसान्द्रं वारुणमण्डलम् ॥४४॥ अष्टमीचन्द्रसंस्थानम् , वारुणोऽक्षरो 'व'कारस्तेन लाञ्छितम् , चन्द्राभं श्वेतवर्णम् , अमृतस्य पीयूषस्य स्यन्दः क्षरणं तेन सान्द्रं बहलं वारुणं मण्डलम् ॥ ४४ ॥ अथ वायव्यम्
स्निग्धाञ्जन-धनच्छायं सुवृत्तं बिन्दुसंकुलम् ।
दुर्लक्षं पवनाकान्तं चञ्चलं वायुमण्डलम् ॥ ४५॥ स्निग्धयोरञ्जन-धनयोरिव च्छाया यस्य तत्तथा, मुष्टु वृत्तं वर्तुलम् , मध्ये बिन्दुसंकुलम् , दुर्लक्षं दुरवगमम् , परितः पवनवेष्टितम् , चञ्चलं वायव्यं मण्डलम् ॥४५॥
पक्षितिल-मु. संपू.॥ २ चतुर_-हे.॥ ३ तप्तस्वर्णप्रभं-हे. ॥ ४ वारुणाक्षरो-मुः। वारुणो अक्षरो-संपू० ।। ५ दुर्लक्ष-खं.हे.॥ ६ दुर्लक्षं-खं. हे.॥ ७ वायव्यमण्डलम्-हे. मु.॥
BHEHCHCHHISHEHCHEMERRHETRIECHEREHEHEHRISHEREHEREHERI
॥९८९॥
Jain Education
Woonal

Page #87

स्वोपक्ष
वृत्ति
पञ्चमः प्रकाश श्लोको ४६-४७
विभूषितं योगशास्त्रम्
॥९९०॥
EHENEMIERRCHEMIHIREEKSHEECHCHORSHISHEKSHISHEKSHCHCHOTE
अथाग्नेयम्--
ऊर्ध्वज्वालाचितं भीमं त्रिकोणं स्वस्तिकान्वितम् ।
स्फुलिङ्गपिङ्गं तबीजं ज्ञेयमाग्नेयमण्डलम् ॥ ४६॥ ... ऊर्ध्वगामिनीभिर्जालाभिश्चितम् , भीमं भयानकम् , त्रिकोणम् , कोणेषु स्वस्तिकाङ्कितम् , स्फुलिङ्गवत् पिङ्गम् , | तदित्यनेनाग्नेः परामर्शः, बीजं च रेफः, एतदाग्नेयं मण्डलम् ॥ ४६ ॥ अश्रद्दधानबोधार्थमाह--
अभ्यासेन स्वसंवेद्यं स्यान्मण्डलचतुष्टयम् ।
क्रमेण संचरंस्तत्र वायुज्ञेयश्चतुर्विधः ॥ ४७ ॥ अभ्यासेन वसंवेद्यमेतत् मण्डलचतुष्टयं स्यात् , नापातमात्रेण, अत्र मण्डलचतुष्टये संचरन् वायुमण्डलभेदेन चतुर्विधो भवतीति क्रमेणाह ॥४७॥
१ ज्वलांचित-संपू. मु.॥ २ स्वस्तिकान्वित-संपूछ । स्वस्तिकाश्चित-मु.॥ ३ एतदाग्नेयमण्डलम् ,-मु. शां.॥ ४ संचरन्नत्र-मु. खं.॥
मण्डलचतुष्टय निरूपणम्
Jain Education
1
onal

Page #88

॥९९१ ॥
नासिकारन्ध्रमापूर्य पीतवर्णः शनैर्वहन् ।
कवोष्णोऽष्टाङ्गलः स्वच्छो भवेद्वायुः पुरन्दरः ॥ ४८ ॥ नासाविवरमापूर्य पीतवर्णः शनैमन्दं मन्दं वहन् किश्चिदुष्णः अष्टाङ्गलप्रमाणः स्वच्छः पार्थिवः पुरन्दरनामा वायुः ॥ ४८ ॥
धवलः शीतलोऽधस्तात् त्वरितत्वरितं वहन् ।
द्वादशाङ्गलमानश्च वायुर्वरुण उच्यते ॥ ४९ ॥ वर्णेन धवलः, स्पर्शेन शीतः, अधस्तादधः त्वरितत्वरितं वहन् द्वादशाङ्गुलप्रमाणो वायुर्वरुणनामा ॥ ४९ ॥
तथा--
REACHERCHEHEREHETRIEIGHCHEHERCHCHINCHIGHCHEHENSHISHEHATI
तथा
उष्णः शीतश्च कृष्णश्च वहन तिर्यगनारतम् ।
षडङ्गलप्रमाणश्च वायुः पवनसंज्ञितः ॥ ५० ॥ स्पर्शेन क्वचिदुष्णः क्वचिच्छीतः, कृष्णश्च वर्णेन, तिर्यक् सन्ततं वहन् षडङ्गुलप्रमाणो वायुः पवननामा ॥ ५० ॥ १ सच्छो-खं. ॥ २ शनैर्मन्दं वहन्-शां. खं. संपू. ॥ ३ उष्णशीतश्च-शां. ॥ ४ तिर्यगना०-शां. ॥ ५ कृष्णो वर्णेन-हे. मु.॥
॥ ९९
Jain Educatior
ational

Page #89

स्वोva
वृत्ति
विभूषितं योगशास्त्रम्
॥ ९९२ ॥
Jain Education
तथा-
वालादित्यसमज्योतिरत्युष्णञ्चतुरङ्गलः ।
आवर्तवान् वहन्नू पवनो दहनः स्मृतः ॥ ५१ ॥
बालार्कारुणो वर्णेन, अतिशयोष्णः स्पर्शेन, चतुरङ्गुलप्रमाणः, आवर्तवान् ऊर्ध्वं वहन् दहननामा पथनः ॥ ५१ ॥ यस्मिन् वा यत् कार्यं कुर्यात्तदाह-
इन्द्रं स्तम्भादिकार्येषु वरुणं शस्तकर्मसु ।
वायुं मलिन- लोलेषु वश्यादौ वह्निमादिशेत् ॥ ५२ ॥
स्तम्भ - स्तोभादिषु पुरन्दरम् प्रशस्तेषु कर्मसु वरुणम्, मलिनेषु चलेषु च कर्मसु वायुम्, वशीकरणादौ वह्नि पवनमादिशेत् ।। ५२ ।।
satara कार्ये कार्यश्वे च यो यदा वायुर्भवति तस्य फलं श्लोकचतुष्टयेनाह-
ional
छत्र-चामर-हस्त्यश्व-रामा-राज्यादिसंपदम् । मनीषितं फलं वायुः समाचष्टे पुरन्दरः ॥ ५३ ॥
१ वह्निपवन०- मु. ॥ २ वायुर्वहति-मु. ॥

पञ्चमः
प्रकाशः
श्लोकाः
५१-५२-५३
॥ ९९२ ॥
5
मण्डलचतुष्टयस्थ
| वायुस्वरूपम्
10

Page #90

॥९९३॥
HERCHOICISMERCISHISHEKSHEETERMEREHREMEMBERSHISH
रामाराज्यादिसंपूर्णेः पुत्र-स्वजन-बन्धुभिः । सारेण वस्तुना चापि योजयेद् वरुणः क्षणात् ॥ ५४॥ कृषि-सेवादिकं सर्वमपि सिद्धं विनश्यति । मृत्युभीः कलहो वैरं त्रासश्च पवने भवेत् ॥ ५५॥ भयं शोकं रुजं दुःखं विघ्नव्यूहपरंपराम् ।
संसूचयेद्विनाशं च दहनो दहनात्मकः ॥ ५६ ॥ स्पष्टः ॥ ५३ ॥ ५४ ॥ ५५ ॥ ५६ ॥ एतेषामेव सूक्ष्मतरं फलमाह--
शशाङ्क-रविमार्गेण वायवो मण्डलेष्वमी।
विशन्तः शुभदाः सर्वे निष्कामन्तोऽन्यथा स्मृताः ॥ ५७ ॥ सर्वेऽपि वायवः पुरन्दरादयः शशाङ्कमार्गेण वामेन रविमार्गेण दक्षिणेन प्रविशन्तः शुभावहाः, निःसरन्तस्तु || अशुभावहाः ॥ ५७॥
॥९९३॥ १ वारुणः-हे.
EMECHEREHEHREVERESTERESHRESERVERCHEHEYENER
Jain Education in 205 nal

22ww.jainelibrary.org

Page #91

स्वोपक्ष
वृत्तिविभूषितं
पञ्चमः प्रकाशः श्लोकाः ५८-५९-६०
योगशास्त्रम्
॥ ९९४॥
SHEHEREHICHCHEREHEMICHCHIKSHYSICICICICICISHEICICICHECK
प्रवेश-निर्गमयोः शुभाशुभत्वे कारणमाह--
प्रवेशसमये वायुर्जीवो मृत्युस्तु निर्गमे ।
उच्यते ज्ञानिभिस्ताहक फलमप्यनयोस्ततः ॥ ५८ ॥ स्पष्टः ।। ५८॥ इदानीं वायोः शुभत्वमशुभत्वं मध्यमत्वं नाडीभेदात् श्लोकद्वयेनाह--
पथेन्दोरिन्द्र-वरुणौ विशन्तौ सर्वसिद्धिदौ । रविमार्गेण निर्यान्तौ प्रविशन्तौ च मध्यमौ ॥ ५९ ॥ दक्षिणेन विनिर्यान्तौ विनाशायाऽनिला-ऽनलौ ।
निःसरन्तौ विशन्तौ च मध्यमावितरेण तु ॥ ६० ॥ स्पष्टौ ॥ ५९ ॥ ६ ॥ १ मध्यमत्वं-नास्ति शां. ॥ २ नलानिलौ-शां. खं. ॥
CHHEHEHENEVEHEHEHEHERITAHIKETEREHEREMETERCIRCHICHRISHAIN
मण्डलचतुष्टयमा
वायूनां फलम्
Jain Education
a
l

ME

Page #92

॥ ९९५ ॥
Jain Education
अथ नाडीरेवाह-
tional
इडा च पिङ्गला चैव सुषुम्णा चेति नाडिकाः । शशि सूर्य- शिवस्थानं वाम-दक्षिण-मध्यगाः ॥ ६१ ॥
वामगा इडा नाडी शशिनः स्थानम्, दक्षिणगा पिङ्गला नाम रवेः स्थानम् मध्यमगा सुषुम्णा नाम शिवस्थानम् ॥ ६१ ॥
एतासु वायुसंचारे फलं श्लोकद्वयेनाह -
पीयूषमिव वर्षन्ती सर्वगत्रेषु सर्वदा । वामामृतमयी नाडी सम्मताऽभीष्टसूचिका ॥ ६२ ॥
वहन्त्यनिष्टशंसित्री संहर्त्री दक्षिणा पुनः । सुषुम्णा तु भवेत् सिद्धि-निर्वाणफलकारणम् ॥ ६३॥ स्पष्टौ । नवरं सिद्धयोऽणिमाद्याः, निर्वाणं मुक्तिः ॥ ६२ ॥ ६३ ॥

alalelease
10
॥ ९९५ ॥

Page #93

स्वोपज्ञवृति
विभूषितं योगशास्त्रम्
॥ ९९६ ॥
Jain Education
वाम-दक्षिणयोः कार्य प्रति विशेषमाह-
वामैवाभ्युदयादीष्ट शस्तकार्येषु सम्मता । दक्षिणा तु रता-ऽऽहार-युद्धादौ दीप्तकर्मणि ॥ ६४ ॥
अभ्युदयादीनीष्टानि शस्तानि च यानि कार्याणि तेषु वामैव नाडी सम्मता । दक्षिणा तु रतारम्भे, भोजनकाले, युद्धे, आदिशब्दादन्यत्रापि दीप्ते कर्मणि सम्मता ॥ ६४ ॥
onal
पुनर्वामदक्षिणयोर्विषयविभागमाह-
वामा शस्तोदये पक्षे सिते कृष्णे तु दक्षिणा । त्रीणि त्रीणि दिनानीन्दु-सूर्ययोरुदयः शुभः ॥ ६५ ॥
सिते पक्षे आदित्योदयकाले वहन्ती वामा शस्ता भवति, कृष्णपक्षे तु दक्षिणा शस्ता । किं सकलेऽपि पक्षे ! नेत्याह-- इन्दु सूर्ययोर्वामदक्षिणयोर्नाडयोस्त्रीणि दिनानि उदयः शुभः ॥ ६५ ॥
१ कृष्णे तु शां ।।

पञ्चमः
प्रकाशः
लोकौ
६४-६५
॥ ९९६ ॥
5
नाडीरा
श्रित्य
वायूनां
विविधानि
फलानि
10
rww.jainelibrary.org

Page #94

॥९९७॥
HEIGHDTHHEHEROHOMEHOREMECHEHOOKERHOICEMEHICKE
उदयनियममुक्त्वाऽस्तनियममाह--
शशाङ्केनोदये वायोः सूर्येणास्तं शुभावहम् ।
उदये रविणा त्वस्य शशिनाऽस्तं शिवं मतम् ॥ ६६॥ यत्र दिने शशाङ्केन वायोरुदयस्तत्रास्तं सूर्येण शुभावहम् , यत्र च सूर्येणोदयस्तत्रास्तं शशाङ्केन शुभावहम् ॥६६॥ पूर्वोक्तमर्थ त्रिभिः श्लोकैर्विस्तरेणाह
सितपक्षे दिनारम्भे यत्नेन प्रतिपदिने । वायोर्वीक्षेत संचारं प्रशस्तमितरं तथा ॥ ६७ ॥ उदेति पवनः पूर्वं शशिन्येष त्र्यहं ततः। संक्रामति त्र्यहं सूर्ये शशिन्येव पुनस्त्र्यहम् ॥ ६८ ॥ वहेद्यावद् बृहत्पर्व क्रमेणानेन मारुतः।।
कृष्णपक्षे पुनः सूर्योदयपूर्वमयं क्रमः ॥ ६९ ॥ स्पष्टाः ॥ ६७ ॥ ६८ ।। ६९ ॥ १ पूर्वोक्तमेवार्थ-मु.॥
BHCHEHEHCHEHEHCHCHCHCHEHERRBIRBHEHEREHEHCHEHEHOTOHD
Jain Education
202

Page #95

स्वोपश
वृत्ति
विभूषितं योगशास्त्रम्
॥ ९९८ ॥
Jain Education
Talalalaek
अस्य क्रमस्य व्यतिक्रमे फलं श्लोकद्वयेनाह-
त्रीन् पक्षानन्यथात्वेऽस्य मासषङ्केन पञ्चता । पक्षद्वयं विपर्यासेऽभीष्टबन्धुविपद्भवेत् ॥ ७० ॥ भवेत्तु दारुणो व्याधिरेकं पक्षं विपर्यये । द्वित्रांद्यहं विपर्यासे कलहादिकमुद्दिशेत् ॥ ७१ ॥
पूर्वोक्तस्य चन्द्र-सूर्यचारस्य त्रीन् पक्षान् यावद् व्यतिक्रमे षड्भिर्मासैर्मरणम्, द्वौ पक्षौ यावद्वयतिक्रमेऽभीष्टबन्धुविपद्भवेत्, पक्षमेकं यावद्वयतिक्रमे दारुणो व्याधिर्भवेत् ॥ ७० ॥ ७१ ॥
तथा
एकं द्वे त्रीण्यहोरात्राण्यर्क एव मरुद्वहन् । वर्षैस्त्रिभिर्द्वाभ्यामेकेनाऽन्तायेन्दो रुजे पुनः ॥ ७२ ॥
एकहोरात्रम् अर्क व नो वहन् वर्षत्रयेण मरणाय, द्वे अहोरात्रे वहन वर्षद्वयेन त्रीणित्वहोरात्राणि वहन् वर्षेणैकेन । इन्दौ तु तथा वहन् पवनो रोगाय ॥ ७२ ॥
१ द्विव्याद्यहं हे । द्विध्याद्यह० - मु. ॥। २ वर्षत्र येण, अहोरात्रद्वयं वर्षद्वयेन शां. ॥

ladalalelalaK
MEIN
पञ्चमः प्रकाशः
७०-७१-७२
॥ ९९८ ॥
नाडीराश्रित्य वायूनां विविधानि फलानि
10
.

Page #96

॥ ९९९ ॥
Jain Education
तथा-
tional
मासमेकं स्वावेव वहन् वायुर्विनिर्दिशेत् । अहोरात्रावधिं मृत्युं शशाङ्के तु धनक्षयम् ॥ ७३ ॥
स्पष्टः ।। ७३ ।।
तथा-
वायुस्त्रिमार्गगः शंसेन्मध्याह्नात् परतो मृतिम् । दशाहं तु द्विमार्गस्थः संक्रान्तौ मरणं दिशेत् ॥ ७४ ॥
त्रिषु मार्गेषु इडा-पिङ्गला-सुषुम्णालक्षणेषु गच्छतीति त्रिमार्गगो वायुः मध्याह्नात् परतो मरणं शंसेत् । दश दिनानि यावदसंक्रान्त एव द्विमार्गगो वायुः ततः परं संक्रामन् मरणं सूचयति ॥ ७४ ॥
तथा-
दशाहं तु वहन्निन्दावेवोद्वेगरुजे मरुत् ।
इतश्चेतश्च यामार्धं वहन् लाभा - ऽर्चनादिकृत् ॥ ७५ ॥

10
॥ ९९९ ॥

Page #97

स्वोपक्षवृत्ति
विभूषितं
पञ्चमः प्रकाशः श्लोकी ७६-७७ ॥१०००॥
पोगशास्त्रम्
THEHIMSHRIGHBHIBICHRISTRIGHBHBEHCHECHIEVERENCHER
चन्द्र एव दशाहानि वहन् मरुतु उद्वेगाय रुजे चे। यामाधं यावदितश्वेतश्च यामाया दक्षिणायां, दक्षिणाया | वामायां वायुर्वहन् लाभ-पूजादिकारी भवति ॥ ७५ ॥ तथा--
विषुवत्समयप्राप्ती स्पन्देते यस्य चक्षुषी।
अहोरात्रेण जानीयात्तस्य नाशमसंशयम् ॥ ७६ ॥ समरात्रिन्दिवः कालो विषुवान् स चासौ समयश्च तस्य प्राप्तौ सङ्गमे यस्य चक्षुषी स्पन्देते, स्पन्दनं वायोर्विकार इति नाधिकारभ्रंशः। शेषं स्पष्टम् ॥ ७६ ॥ तथा--
पञ्चातिक्रम्य संक्रान्तीर्मुखे वायुर्वहन् दिशेत् ।
मित्रार्थहानी निस्तेजोऽनर्थान् सर्वान्मृति विना ॥ ७७॥ नाड्या नाड्यन्तरे वायोः संक्रमणकालः संक्रान्तिः, तत्संक्रान्तिपञ्चकमतिक्रम्य षष्ठयां संक्रान्तौ यदा मुखेन वायुर्वहति तदा मित्रहानिमहानिम् , निस्तेजः, सर्वाननानिति उद्वेग-रोग-देशान्तरर्गमनप्रभृतीनादिशेत् , मरणं विना, मृतिस्तु ने भवति ।। ७७॥
१ च स्यात्-मु.॥ २ स्यन्दनं-संपू. ॥ ३ तथा-नास्ति शां.॥ ४ गमनादीनादिशेत्-मु. ॥ ५ न स्यात्-मु.॥
EHEHEHEENCHEHEELERHEESERVEHENEVERCIRCHCHEHSIBICHE
संक्रान्तीराश्रित्य वायूनां फलानि
Jain Educationale

anal
ww.jainelibrary.org

Page #98

॥ १००१ ॥
Jain Education Int
तथा --
संक्रान्तीः समतिक्रम्य त्रयोदश समीरणः । प्रवहन् वामनासायां रोगोद्वेगादि सूचयेत् ॥ ७८ ॥
वामनासायां त्रयोदश संक्रान्तीर्व्यतिक्रम्य चतुर्दश्यां संक्रान्तौ वहन् वायू रोगोद्वेगादि सूचयति ॥ ७८ ॥
तथा-
मार्गशीर्षस्य संक्रान्तिकालादारभ्य मारुतः । वहन् पञ्चाहमाचष्टे वत्सरेऽष्टादशे मृतिम् ॥ ७९ ॥
मार्गशीर्षस्य प्रथमदिवसादारभ्य यदा पञ्चरात्रमेकनाढ्यां वहेत् वायुः तदाऽष्टादशे वर्षे मरणम् ।। ७९ ।।
तथा
शरत्संक्रान्तिकालाच्च पञ्चाहं मारुतो वहन् । ततः पञ्चदशाब्दानामन्ते मरणमादिशेत् ॥ ८० ॥
अश्वयुक्मथमदिवसादारभ्य पञ्च दिनान्येकनाडयां यदि वायुर्वहेत् तदा पञ्चदशवर्षान्ते मरणम् ॥ ८० ॥
१ तथा नास्ति शां. ॥ २० मेकनाड्या - शां. खं. ॥। ३० नाड्या - शां. खं. ॥

5
10
॥ १००१ ॥
ww.jainelibrary.org

Page #99

तथा--
पञ्चमः प्रकाश
स्वोपक्ष
वृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम्
श्लोकाः
८१-८२-८३
||१००२॥
॥१००२॥
श्रावणादेः समारभ्य पञ्चाहमनिलो वहन् । अन्ते द्वादशवर्षाणां मरणं परिसूचयेत् ॥ ८१ ॥ वहन् ज्येष्ठादिदिवसाद्दशाहानि समीरणः। दिशेनवमवर्षस्य पर्यन्ते मरणं ध्रुवम् ॥ ८२ ॥
आरभ्य चैत्राद्यदिनात् पञ्चाहं पवनो वहन् । पर्यन्ते वर्षषटस्य मृत्युं नियतमादिशेत् ॥ ८३॥ आरभ्य माघमासादेः पञ्चाहानि मरुद्वहन् ।
संवत्सरत्रयस्यान्ते संसूचयति पञ्चताम् ॥ ८४ ॥ अमी श्लोकाः पूर्ववद्वयाख्येयाः ॥ ८१॥ ८२ ॥ ८३ ॥ ८४ ॥
संक्रान्तीराश्रित्य वायूनां
१ श्रावणादौ-शां. ॥ २ अमी चत्वारः श्लोकाः-मु.।।
Jain Education

Page #100

॥। १००३ ।।
Jain Education
तथा
सर्वत्र द्वित्रिचतुरान वायुचेदिवसान् वहेत् । अब्दभागैस्तु ते शोध्या यथावदनुपूर्वशः ॥ ८५ ॥
येषु पञ्चागमनं वायोर्निदिष्टं तेषु द्वि-त्रि- चतुर्दिवसवाहिनि मारुते पञ्चाहफलानुसारेण मरणवर्षमूह्यम् । अब्दभागैस्तु ते शोध्या इति । पञ्चाहवाहिनि वायौ किलाष्टादशाब्दानि ततो दिनचतुष्टयवाहिनि एकदिवसभागे 'वर्षत्रयं, मासाः सप्त दिनानि षट् ' अस्मिन् शोधिते लब्धं चतुर्दश वर्षाणि त्रयो ( चत्वारो ) मासाः चतुर्विंशतिदिनानि । एवं द्वयह- त्र्यहवाहिन्यपि वाच्यम् । शरदादिष्वप्येवमेव भागशुद्धिः कार्या ।। ८५ ।
अथ प्रकारान्तरेण वायुनिमित्तं कालज्ञानोपदेशं प्रतिजानीते-
tional
अथेदानीं प्रवक्ष्यामि कञ्चित् कालस्य निर्णयम् । सूर्यमार्ग समाश्रित्य स च पौष्णेऽवगम्यते ॥ ८६ ॥
स्पष्टः ।। ८६ ।।
१ ० चतुरो वायु० - मु. खं. ॥ २ यद्यपि मु. मध्येss ' चत्वारो' इति पाठो वर्तते, तथापि अत्र सर्वेषु हस्तलिखितादर्शेषु ' त्रयो' इति पाठो दृश्यते, किन्तु तस्य संगतिः न प्रतीयते, अतः ' चत्वारो' इति अस्माभिः कल्पितः पाठः ॥ ३ चतुर्विंशतिर्दिनानि - मु. ॥

Jeeeeeeeeeeee
5
10
।। १००३ ।।

Page #101

स्वोपश
वृत्तिविभूषितं
प्रकाशः श्लोकाः ८७-८८-८९ ॥१००४॥
योगशास्त्रम्
॥ १००४॥
HEHCHCHEHERCHOICHCHEHEMSHEREMIEREHEHEHEHRITESHEKSHEHENDI
पौष्ण इत्युक्तं तस्य स्वरूपमाह
जन्मऋक्षगते चन्द्रे समसप्तगते रखो।
पौष्णनामा भवेत् कालो मृत्युनिर्णयकारणम् ॥ ८७ ॥ यदा जन्मनक्षत्रे चन्द्रः समसप्तगतश्च सूर्यो भवति तदा पौष्णः कालः ॥ ८७॥ तस्मिन् सूर्यनाडीप्रवाहेण कालज्ञानमाह--
दिनार्धं दिनमेकं च तदा सूर्ये मरुद्वहन् ।
चतुर्दशे द्वादशेऽब्दे मृत्यवे भवति क्रमात् ॥ ८८ ॥ दिनाधं सूर्यनाड्यां वहन् वायुश्चतुर्दशे वर्षे, दिनं तु वहन् द्वादशे वर्षे मृत्यवे भवति ॥ ८८॥
तथैव च वहन् वायुरहोरात्रं द्वयहं त्र्यहम् ।
दशमा-ऽष्टम-षष्ठाब्देष्वन्ताय भवति क्रमात् ॥ ८९॥ तथैव सूर्यनाड्यामहोरात्रं वहन् वायुर्दशमे वर्षे, द्वयहं वहन्नष्टमे वर्षे, व्यहं वहन् षष्ठे वर्षे मृत्यवे भवति ॥ ८९ ॥ १ यदा-मु. ॥ २ द्वादशेऽम्दे मृत्यवे स्यात् ॥ ८८ ॥ तथा तथैव च-मु. ॥
BREMEHEMEHEHRENCHEHRENCHERCHCHHORRON.PraMICHHEHEK
संक्रान्ती. राश्रित्य वायूनां फलानि
Jain Education in
nal

elww.jainelibrary.org

Page #102

॥ १००५॥
वहन दिनानि चत्वारि तुर्ये ऽब्दे मृत्यवे मरुत् ।
साशीत्यहःसहस्रे तु पञ्चाहानि वहन् पुनः ॥ ९० ॥ तथैव सूर्यनाड्यां चत्वारि दिनानि वहन् वायुश्चतुर्थे वर्षे मृत्यवे। पञ्च दिनानि तथा वहन् वायुरशीत्यधिक दिनसहस्र वर्षत्रये इत्यर्थः ॥९० ॥ तथा--
एक-द्वि-त्रि-चतुः-पञ्चचतुर्विंशत्यंहक्षयात् ।
षडादीन् दिवसान पञ्च शोधयेदिह तद्यथा ॥ ९१ ॥ साशीत्यहःसहस्रमध्यादेकस्या द्वयोस्तिसृणां चतसृणां पञ्चानां चतुर्विंशतीनां यथाक्रमं पातनेन पट् सप्ताष्टौ नव दश च दिनानि शोधयेत् , तद्गतं कालं जानीयात् । तद्यथेति विवरणोपन्यासश्चतुर्भिः श्लोकैः ॥ ९१ ॥
पढें दिनानामध्यर्कं वहमाने समीरणे ।
जीवत्यहां सहस्रं षट्पञ्चाशदिवसाधिकम् ॥ ९२ ॥ १ लथा वहन्-मु.॥ २०त्यहाक्षयात्-संपू. शां. मु.॥ ३ तद्गतं च कालं-मु.॥
॥१००५॥
Jain Education Inte

w.jainelibrary.org

Page #103

स्वोपक्ष
वृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम्
पञ्चमः प्रकाशा श्लोको ९३-९४ ॥१००६॥
॥१००६॥
5
पट् दिनान्यर्कनाढ्यां वहमाने वायौ षट्पञ्चाशदधिकं दिनसहस्रं जीवति, अशीत्यधिकसहस्रादेकचतुर्विंशत्यपनयने एतदेव भवति ॥ ९२॥ तथा--
सहस्रं साष्टकं जीवेद्वायौ सप्ताहवाहिनि ।
सषट्त्रिंशन्नवशती जीवेत्त्वष्टाहवाहिनि ॥ ९३ ॥ सप्ताहवाहिनि वायावष्टोत्तरं दिनसहस्रं जीवेत् , षट्पञ्चाशदधिकसहस्रात् द्वयोश्चतुर्विंशत्योरपनयने एतदेव भवति । अष्टाहवाहिनि तु वायौ षट्त्रिंशदधिकां दिननवशती जीवेत् , अष्टोत्तरसहस्रात् तिसृणां चतुर्विंशतीनामपनयने एतदेव भवति ॥ ९३॥ तथा--
एकत्रैव नवाहानि तथा वहति मारुते ।
अह्नामष्टशती जीवेचत्वारिंशदिनाधिकाम् ॥ ९४ ॥ नव दिनानि वहति वायौ चत्वारिंशदधिकां दिष्टिशती जीवेत् , पत्रिंशदधिकनवशतीमध्याच्चतसृणां चतुर्विंशतीनामपनयने एतदेव भवति ॥ ९४ ॥
१ जीवेदशाह-मु. शां. ॥ २०वाहिनि तु वाया-शां. ॥ ३ स्रात् अष्टाचत्वारिंशदपनयने-शां.॥ ४ दिनानामष्ट-मु.॥
KHORRHEHREHICHIEREHCHETEHRICHCHHereBIRHICHCHHEME
सूर्यनाडीमाश्रित्य वायुचारस्य विविधानि
फलानि
10
Jain Education in
का

w.jainelibrary.org

Page #104

॥ १००७ ॥
Jain Education
redddddddddddaaaaaaeere
तथा-
तथैव वा प्रवहत्येक दश वासरान् । विंशत्यभ्यधिकामह्नां जीवेत् सप्तशतीं ध्रुवम् ॥ ९५ ॥
दश वासरान् वाय वहति विंशत्यधिकां दिनसप्तशतीं जीवेत् । चत्वारिंशदधिकाष्टशतीमध्यात् पञ्चानां चतुर्विं शतीनामपनयने ऐतदेव भवति ।। ९५ ।।
तथा-
एक-द्वि- त्रिचतुः पञ्चचतुर्विंशत्यहःक्षयात् । एकादशादिपञ्चाहान्यत्र शोध्यानि तद्यथा ॥ ९६ ॥
स्पष्टः ।। ९६ ।।
ऐनमेव श्लोकं विवृणोति —
एकादश दिनान्यर्कनायां वहति मारुते । षण्णवत्यधिकान्यां षट् शतान्येव जीवति ॥ ९७ ॥
१ एतदेव स्यात् - मु. ॥ २ एतमेव खं । तद्यथेति एनमेव- मु. ॥

10
॥ १००७ ॥

Page #105

स्वोपज्ञवृति
विभूषितं योगशास्त्रम्
॥ १००८ ॥
Jain Education Inte
एकादश दिनानि वहति वायौ षण्णवत्यधिकानि दिनानां षट् शतानि जीवति, विंशत्यधिकसप्तशतीमध्यादेकस्याचतुर्विंशतेरपनयने एतदेव भवति ॥ ९७ ॥
तथा-
तथैव द्वादशाहानि वा वहति जीवति । दिनानां षट्शतीमष्टचत्वारिंशत्समन्विताम् ॥ ९८ ॥
द्वादशाहानि हति वायौ अष्टचत्वारिंशदधिकां दिनपट्शतीं जीवति, षण्णवत्यधिकषट्शतीमध्यात् द्वयोश्चतुर्विंशत्योरपनयने एतदेव भवति ।। ९८ ।।
तथा-
त्रयोदश दिनान्यर्कनाडीचारिण मारुते ।
जीवेत् पञ्चशतीमह्नां षट्सप्ततिदिनाधिकाम् ॥ ९९ ॥
त्रयोदश दिनानि वहति वायौ षट्सप्तत्यधिकां दिनपञ्चशतीं जीवेत्, अष्टचत्वारिंशदधिकषट्शतीमध्यात्तिसृणां चतुर्विंशतीनामपनयने ऐतदेव भवति ।। ९८ ।।
१ भवत्येतदेव - मु. ॥

पञ्चमः
प्रकाशः
लोकौ
९८-९९
॥ १००८ ॥
5
सूर्यनाडी
माश्रित्य
वायुचारस्य विविधानि
फलानि
10
w.jainelibrary.org

Page #106

तथा
॥ १००९॥
चतुर्दश दिनान्येवं प्रवाहिणि समीरणे ।
अशीत्यभ्यधिकं जीवेदहां शतचतुष्टयम् ॥ १०॥ चतुर्दश दिनानि वहति वायो अशीत्यधिको दिनचतुःशतीं जीवेत् , पट्सप्तत्यधिकपञ्चशतीमध्याच्चतसृणां चतुर्विंशतीनामपनयने एतदेव भवति ॥१०॥ तथा---
तथा पञ्चदशाहानि यावद्वहति मारुते ।
जीवेत् षष्टिदिनोपेतं दिवसानां शतत्रयम् ॥ १०१ ॥ पञ्चदश दिनानि वहति वायौ षष्टयधिक दिनशतत्रयं जीवेत् , अशीत्यधिकचतुःशतीमध्यात् पश्चानां चतुर्विंशती-100 10 नामपनयने एतदेव भवति ॥ १०१॥ तथा
एक-द्वि-चतुः-पञ्चद्वादशाहक्रमक्षयात् । षोडशाद्यानि पञ्चाहान्यत्र शोध्यानि तद्यथा ॥ १०२ ॥
| ॥ १००९ ॥ १ एतदेव स्यात्-मु.॥
Jain Education Intl

I
lvw.jainelibrary.org

Page #107

स्वोपश
पञ्चमः
वृत्ति
विभूषितं योगशास्त्रम्
एक-द्वि-त्रि-चतुः-पञ्चसङ्ख्याता ये द्वादशाहास्तेषां क्रमेण क्षयस्ततः षोडशादीनि विंशत्यन्तानि पञ्च दिनानि शोध्यानि । तद्यथेति विवृणोति ॥ १०२॥
प्रवहत्येकनासायां षोडशाहानि मारुते ।
जीवेत् सहाष्टचत्वारिंशतं दिनशतत्रयीम् ॥ १०३ ॥ षोडश दिनानि वहति वायावष्टचत्वारिंशदधिको दिनशतत्रयीं जीवेत् , षष्टयधिकशतत्रयीमध्यादेकस्य द्वादशाहस्यापनयने एतदेव भवति ॥ १०३ ॥
प्रकाशः
श्लोकी १०३-१०४ ॥ १०१०॥
का 5
तथा
सूर्यनाडीमाश्रित्य वायुचारस्य विविधानि फलानि
वहमाने तथा सप्तदशाहानि समीरणे ।
अह्नां शतत्रये मृत्युश्वतुर्विंशतिसंयुते ॥ १०४ ॥ सप्तदश दिनानि वहति वायौ चतुर्विंशत्यधिकं दिनशतत्रयं जीवति, अष्टचत्वारिंशदधिकशतत्रयाद् द्वयोर्दादशाहयोरपनयने एतदेव भवति ॥ १०४॥
१ दिनानि पिङ्गलायां वहति-मु.।। २ ०शतत्रयमध्यान्-शां.।।

Jain Education
nal
T
ww.jainelibrary.org

Page #108

तथा--
॥१०११॥
पवने विचरत्यष्टादशाहानि तथैव च ।
नाशोऽष्टाशीतिसंयुक्ते गते दिनशतद्वये ॥ १०५॥ अष्टादश दिनानि वहति वायौ अष्टाशीत्यधिके दिनशतद्वये मृत्युः, चतुर्विंशत्यधिकशतत्रयात् त्रयाणां द्वादशाहानामपनयने एतदेव भवति ॥ १०५॥ तथा--
विचरत्यनिले तद्वदिनान्येकोनविंशतिम् ।
चत्वारिंशाते याते मृत्युदिनशतद्वये ॥ १०६ ॥ एकोनविंशतिदिनवाहिनि वायौ चत्वारिंशदधिके दिनशतद्वये मृत्युः, अष्टाशीत्यधिकशतद्वयाच्चतुर्णा द्वादशाहानामपनयने एतदेव भवति ॥ १०६॥
HEHCHCHHCHEHCHECHHCHEHEREHEHCHEHRIGHEHERVICHEHEETE
तथा
विंशतिदिवसानेकनासाचारिण मारुते ।
साशीतौ वासरशते गते मृत्युर्न संशयः ॥ १०७ ॥ १०त्रयमध्यात्-शां. ॥
॥१०११॥
Jain Education In
stal

Jw.jainelibrary.org

Page #109

पञ्चमः प्रकाशः श्लोकी १०८-१०९ ॥ १०१२॥
विंशतिं दिनानि वहति वायो अशीत्यधिक दिनशते मृत्युः, चत्वारिंशदधिकशतद्वयात् पश्चानां द्वादशाहानामपनयने स्वोपनवृत्ति
है एतदेव भवति ॥ १०७॥ विभूषितं
तथा-- योगशास्त्रम्
एक-द्वि-त्रि-चतुः-पञ्चदिनषट्कक्रमक्षयात् । ॥१०१२॥
एकविंशादिपञ्चाहान्यत्र शोध्यानि तद्यथा ॥ १०८ ॥ एक-द्वि-त्रि-चतुः-पञ्चानां दिनषट्कानां क्रमेण क्षयात् एकविंशत्यादिपञ्चविंशतिपर्यन्तानि पञ्च दिनानि | शोधयेत् । तद्यथेति पूर्ववत् ॥ १०८॥
एकविंशत्यहं त्वर्कनाडीवाहिनि मारुते ।
चतुःसप्ततिसंयुक्ते मृत्युदिनशते भवेत् ॥ १०९ ॥ एकविंशतिं दिनानि वहति वायौ चतुःसप्तत्यधिके दिनशते मृत्युः, अशीत्यधिकशतादेकस्य षट्कस्यापनयने एतदेव भवति ॥ १०९॥
१०दिकप-शां.॥ २ एकविंशतिदिनानि-शां. खं. हे.। संपू० मध्ये तु इत आरभ्य ॥ १०९ ॥ तथा' पर्यन्तः पाठ एव नास्ति।
HEHEREICHEREICHEHEREHENGMERENCHEMEICHEKACHEHRENERENCYCN
SHEHENREVEMEHEREHEREHEHENSHISHEKSHEKSEENSEENSHENHEMSH
सूर्यनाडीमाश्रित्य वायुचारस्य विविधानि फलानि

Jain Education in
w.jainelibrary.org

Page #110

॥१०१३॥
तथा
द्वाविंशतिं दिनान्येवं सद्विषष्टावहाशते ।
पड्दिनोनैः पञ्चमासैस्त्रयोविंशत्यहानुगे ॥ ११०॥ द्वाविंशतिं दिनानि वहति वायौ द्विषष्टयधिके दिनशते मृत्युः, चतुःसप्तत्यधिकशताद् द्वयोः षट्कयोरपनयने एतदेव भवति । तथा त्रयोविंशतिं दिनानि वहति वायौ चतुश्चत्वारिंशदधिके दिनशते मृत्युः, द्विषष्टयधिकशतत्रयाणां षट्कानामपनयने एतदेव भवति ॥ ११ ॥ तथा
तथैव वायौ वहति चतर्विशतिवासरीम।
विंशत्यभ्यधिके मृत्युवेदिनशते गते ॥ १११ ॥ चतुर्विंशतिं दिनानि वहति वायौ विंशत्यधिके दिनशते मृत्युः, चतुश्चत्वारिंशदधिकदिनशताच्चतुर्णा पट्कानामपनयने एतदेव भवति ॥ १११ ॥
१ द्वाविंशतिदिनानि-शां. खं. ॥ २ त्रयोविंशतिदिनानि-खं. ॥ ३ चतुर्विंशतिदिनानि-खं. संपू. हे. ।।
॥१०१३॥
Jain Education in

Saw.jainelibrary.org

Page #111

स्वोपक्ष
वृत्ति
विभूषितं योगशास्त्रम्
पञ्चमः प्रकाशः श्लोकाः११२ |-११३-११४ ॥१०१४॥
____FEELINE
तथा--
पञ्चविंशत्यहं चैवं वायो मासत्रये मृतिः ।
मासद्वये पुनर्मृत्युः षड्विंशतिदिनानुगे ॥ ११२ ॥ पञ्चविंशतिं दिनानि वहति वायौ मासत्रये मृत्युः, विंशत्यधिकशतात् पञ्चानां पदकानामपनयने एतदेव भवति । पेडिंशतिं दिनानि वहति वायौ मासद्वये मृत्युः ॥ ११२ ॥ तथा
सप्तविंशत्यहवहे नाशो मासेन जायते।।
मासार्धेन पुनर्मृत्युरष्टाविंशत्यहानुगे ॥ ११३ ॥ सप्तविंशतिं दिनानि वहति वायौ मासेन मृत्युः। अष्टाविंशतिं दिनानि वहति वायौ मासार्धेन मृत्युः ॥ ११३ ॥ तथा--
एकोनत्रिंशदहगे मृतिः स्याद्दशमेऽहनि।
त्रिंशदिनीचरे तु स्यात् पञ्चत्वं पञ्चमे दिने ॥ ११४ ॥ एकोनत्रिंशतं दिनानि वहति वायौ दशमे दिने मृत्युः । त्रिंशतं दिनानि वहति वायो पञ्चमे दिने मृत्युः ॥११४॥
१ पञ्चविंशतिदिनानि-शां. खं. संपू.॥ २ षड्डिशतिदिनानि-ख. हे. ॥ ३ सप्तविंशतिदिनानि-खं. संपू. हे ॥ ४ अष्टाविंशतिदिनानि-संपू. हे. ॥
॥१०१४॥
सूर्यनाडी माश्रित्य वायुचारस्य विविधानि फलानि
Jain Education
nal मा

Jww.jainelibrary.org

Page #112

।। १०१५ ।।
Jain Education In
BiddiddleR
तथा-
एकत्रिंशदहचरे वा मृत्युर्दिनत्रये । द्वितीयदिवसे नाशो द्वात्रिंशदहवाहिनि ॥ ११५ ॥
एकत्रिंशतं दिनानि वहति वायौ दिनत्रये मृत्युः । द्वात्रिंशतं दिनानि वहति वायौ दिनद्वये मृत्युः ॥ ११५ ॥ इदानीं सूर्यनाडीचारमुपसंहरंश्चन्द्र नाडीचारमाचष्टेत्रयस्त्रिंशदहचरे त्वेकाहेनापि पञ्चता । एवं यदीन्दुनाड्यां स्यात् तदा
व्याध्यादिकं दिशेत् ॥ ११६ ॥
।
त्रयस्त्रिंशतं दिनानि वहति वायावेकेन दिनेन मृत्युः किन्तु पूर्वोक्तविधिना व्याध्यादिकं स्यात्, आदिशब्दात् - दुर्भिक्षादयः संगृह्यन्ते ॥ ११६ ॥
उपसंहरति
इन्दुनाड्यां यद्येवं वायुचारो भवति तदा न मृत्युर्भवेत्, सृहनाश - महाभय - स्वदेशाविरह- धनपुत्रादिनाश - राजविनाश
अध्यात्मं वायुमाश्रित्य प्रत्येकं सूर्य सोमयोः । एवमभ्यासयोगेन जानीयात् कालनिर्णयम् ॥ ११७ ॥
१ वहति - नास्ति खं. ॥ २ मृत्युर्भवति - मु. ॥

Bees
10
।। १०१५ ।।

Page #113

स्वोपज्ञवृत्ति
विभूषितं योगशास्त्रम्
॥ १०१६ ॥
Jain Education
आत्मशब्देन शरीरमुच्यते, आत्मन्यधि अध्यात्मं शरीरान्तर्गतं वायुमाश्रित्य सोम-सूर्ययोरभ्यासयोगेन कालनिर्णयं कालावधारणं जानीयात् ॥ ११७ ॥
कालक्षणं जिज्ञापयिषुः प्रस्तौति-
आध्यात्मिकविपर्यासः संभवेद्व्याधितोऽपि हि ।
तनिश्चयाय बध्नामि बाह्यं कालस्य लक्षणम् ॥ ११८ ॥
आध्यात्मिकस्य शरीरान्तर्गतस्य वायोर्व्याधिनाऽपि विपर्ययः संभवति, न ततः कालज्ञानं स्फुटं भवति, ततस्तनिश्वयाय कालनिश्चयाय बाह्यं कालस्य लक्षणं बध्नामि ॥ ११८ ॥
नेत्र- श्रोत्र - शिराभेदात् स त्रिविधलक्षणः । निरीक्ष्यः सूर्यमाश्रित्य यथेष्टमपरः पुनः ॥ ११९ ॥
स च कालो नेत्र - श्रोत्र - शिरोभेदात् त्रिविधं लक्षणं ज्ञापकं यस्य स तथा सूर्यमाश्रित्यालम्ब्य निरीक्षणीयः । परस्त्रिविधादन्यो यथेष्टं स्वेच्छया निरीक्षणीयः ॥ ११९ ॥
१ बाह्य काललक्षणं-खं. संपू. ॥ २ अध्या० - संपू. खं. हे. मु. ॥
३ अध्या०-खं. मु. ॥

पञ्चमः
प्रकाशः
श्लोकौ
११८-११९
।। १०१६ ।।
5
चन्द्रनाडी
माश्रित्य
वायुचारस्य फलं तथा
काल
निर्णयो
पायाः
10

Page #114

तत्र नेत्रलक्षणमाह
वामे तत्रेक्षणे पद्मं षोडशच्छदमैन्दवम् ।
जानीयाद् भानवीयं तु दक्षिणे द्वादशच्छदम् ॥ १२० ॥ वामे लोचने ऐन्दवं षोडशदलं पद्मं चिन्तयेत् । दक्षिणे तु नेत्रे भानवीयं द्वादशदलं पद्म चिन्तयेत् ॥ १२० ॥ तथा
खद्योतद्युतिवर्णानि चत्वारि च्छदनानि तु ।
प्रत्येकं तत्र दृश्यानि स्वाङ्गलीविनिपीडनात् ॥ १२१ ॥ तत्र षोडशदले पझे चत्वारि दलानि खद्योतद्युतिवर्णानि गुरूपदेशेनाङ्गुलीनिपीडनात् दृश्यानि प्रत्येकमिति द्वयोरपि पद्मयोः ॥ १२१ ॥ तंत्र
सोमाधो भूलता-ऽपाङ्ग-प्राणान्तिकदलेषु तु।
दले नष्टे क्रमान्मृत्युः षट्-त्रि-युग्मैकमासतः ॥ १२२ ॥ १ तथा-नास्ति में. खं. हे. ॥ २ प्रत्येकमपि-मु.॥ ३ शां. मध्ये 'तत्र' इत्यस्य स्थाने 'तथा' इति पाठः ॥
eHGRIHSHMISHEHEREMERCEMERENCHEREMExararaHHHE
०१७॥
Jain Education
a l

w.jainelibrary.org

Page #115

स्वोपक्ष
वृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम् ॥१०१८॥
पञ्चमः प्रकाशः श्लोकाः१२३ -१२४-१२५ ॥२०१८॥
XEHENSIGHEIGHEHREECHESEHHHHEICHERSISTEIGHEIGHE
तत्र सोमस्याधोदेशेऽदृश्यमाने दले षड्भिर्मासैर्मृत्युः। सोमस्यैवोपरिदेशे भ्रूलतासमीपवर्तिनि दलेऽदृश्यमाने त्रिभिर्मासैर्मृत्युः। अपाङ्गदेशवर्तिनि दलेऽदृश्यमाने मासद्वयेन मृत्युः। घ्राणान्तिकवर्तिनि दलेऽदृश्यमाने मासेन मृत्युः ॥१२२॥ तथा--
अयमेव क्रमः पद्मे भानवीये यदा भवेत् ।
दश-पञ्च-त्रि-द्विदिनैः क्रमान्मृत्युस्तदा भवेत् ॥ १२३ ॥ अयमेवाङ्गलीनिपीडनादिलक्षणः क्रमो भानवीयेऽपि पद्मेऽदृश्यमाने तत्तद्दले यथासङ्ख्यं दशभिः त्रिभिः द्वाभ्यां च दिनाभ्यां मृत्युभवेत् ।। १२३ ॥ तथा--
एतान्यपीड्यमानानि द्वयोरपि हि पद्मयोः ।
दलानि यदि वीक्षेत मृत्युर्दिनशतात् तदा ॥ १२४ ॥ एतान्येव दलानि सोम-सूर्यसंबन्धीनि अङ्गुलीभिरपीड्यमानान्येव यदि पश्येत्तदा दिनशतान्मृत्युः ॥ १२४ ॥ अथ श्रोत्रलक्षणं श्लोकद्वयेनाह--
ध्यात्वा हृद्यष्टपत्राजं श्रोत्रे हस्ताग्रपीडिते । न श्रूयेताग्निनिर्घोषो यदि स्वः पञ्च वासरान् ॥ १२५ ॥
कालज्ञानोपायाः
Jain Education

Page #116

॥१०१९॥
5
HEMORRHORSHISHEREIGHBHISHEHEIRIGHTEACHEICHEMICHETCHE
दश वा पञ्चदश वा विंशतिं पञ्चविंशतिम् ।
तदा पञ्च-चतु-स्त्रि-द्वयेकवर्मरणं क्रमात् ॥ १२६ ॥ हृदयेऽष्टपत्रं कमलं ध्यात्वा हस्ताग्रपीडिते श्रोत्रे यदि स्वकीयोऽग्निनिर्घोषः पञ्च वासरान् यावन्न श्रृंयेत तदा पञ्चभिर्वर्षेः, यदि दश वासरान श्रूयेत तदा चतुभिर्वर्षेः, यदि पञ्चदश वासरान्न श्रूयेत तदा त्रिभिर्वर्षेः, यदि विंशति वासरान श्रूयेत तदा द्वाभ्यां वर्षाभ्याम् , यदि पञ्चविंशति वासरान्न श्रूयेत तदा वर्षेण मृत्युभवेत् ॥ १२५ ॥ १२६ ॥ तथा
एक-द्वि-त्रि-चतुः-पञ्चचतुर्विंशत्यहक्षयात् ।
षडादिषोडशदिनान्यन्तराण्यपि शोधयेत् ॥ १२७ ॥ एकस्या द्वयोस्तिसृणां चतसृणां पञ्चानां च दिनचतुर्विंशतीनां क्षयात् षडादीनि षोडश दिनान्यंन्तराणि शोधयेत् । तथाहि-पश्च दिनानि अश्रूयमाणे श्रोत्रनिर्घोपे पश्चभिर्वषैर्मृत्युर्भवतीत्युक्तम् । ततश्च षष्ठेऽपि दिनेऽश्रूयमाणे निर्घोषे पञ्चभ्यो
१ विंशतिः पञ्चविंशतिः-शां.॥ २ श्रूयते-मु. शां. हे.॥ ३ श्रूयते-खं. ॥ ४ विंशतिवास०-शां.॥ ५०विंशतिवास-खं.॥ ६ त्यहाक्षयात्-हे. विना॥ ७ न्यान्तरा०-खं. संपू. हे. मु.॥ ८ न्यान्तराणि-संपू.मु.॥हे. मध्ये 'दिनानि इत्यतः परमस्य श्लोकस्य टीका नास्ति।
॥ १०१९॥
Jain Education Inc
hal

Page #117

स्त्रोपज्ञ
वृत्ति
विभूषितं योगशास्त्रम्
पश्चमः प्रकाशः श्लोको १२८-१२९ ॥१०२०॥
॥१०२०॥
| वर्षेभ्य एकस्या दिनचतुर्विंशतेरपनयने षट्सप्तत्यधिकैः सप्तदशभिर्दिनशतैर्मृत्युभवति । सप्तमदिनेऽप्यश्रूयमाणे श्रोत्रनिर्घोषे प्राग्दिनेभ्यो द्वयोश्चतुर्विंशत्योरपनयनेऽष्टाविंशत्यधिकैः सप्तदशभिर्दिनशतैर्मृत्युभवति । अष्टमेऽपि दिनेऽश्रूयमाणे श्रोत्रनिर्घोष पाग्दिनेभ्यस्तिसृणां चतुर्विंशतीनामपनयने षट्पञ्चाशदधिकैः षोडशभिर्दिनशतैर्मृत्युः । नवमेऽपि दिनेऽश्रूयमाणे निघोंषे प्राग्दिनेभ्यश्चतसणां चतुर्विंशतीनामपनयने षष्टयधिकः पञ्चदशभिर्दिनशतैर्मत्यः। दशमेऽपि दिनेऽश्रयमाणे निर्घोषे प्राग्दिनेभ्यः पश्चानां चतुर्विंशतीनामपनयने चतुर्भिवषैर्मृत्युरित्युक्तमेव । एवमेकादशादिषु षोडशादिष्वेकविंशत्यादिष्वप्यूह्यम् ।। १२७ ।। अथ शिरोलक्षणमाह--
ब्रह्मद्वारे विसर्पन्ती पञ्चाहं धूममालिकाम् ।।
न चेत् पश्येत्तदा ज्ञेयो मृत्युः संवत्सरैत्रिभिः ॥ १२८ ॥ ब्रह्मरन्ध्र विसर्पन्तीं धूमरेखां गुरूपदेशदृश्यां यदि पञ्च दिनानि यावन्न पश्यति तढा त्रिभिवषैर्मृत्युः ॥ १२८ ॥ प्रकारान्तरेण कालज्ञानं षड्भिः श्लोकैराह
प्रतिपदिवसे कालचक्रज्ञानाय शौचवान् ।
आत्मनो दक्षिणं पाणि शुक्लपक्षं प्रकल्पयेत् ॥ १२९ ॥ १०मत्युभवेत्-मु.॥ २ म॒त्युभवेत्-मु.॥ ३-४ प्रसर्पन्ती-मु.॥
कालज्ञानो
SECRETERRCHCHEHRECORRECHERECERECEICHE
PERMERRISHCHIKSHAMICHHETRRRRRRRRRRRRCHHHHHE
पायाः
Jain Education
i
n al

2
ww.jainelibrary.org

Page #118

प्रतिपद्दिवसे प्रथमतिथौ शुचिः कालचक्रं ज्ञातुमात्मनो दक्षिण पाणिं शुक्लपक्षं प्रकल्पयेत् ॥ १२९ ॥
॥१०२१ ॥
तथा--
अधोमध्योर्ध्वपाणि कनिष्ठाङ्गुलिगानि तु । क्रमेण प्रतिपत्-पष्ठयेकादशीः कल्पयत्तिथीः ॥ १३०॥ अवशेषाङ्गलीपर्वाण्यवशेषतिथीस्तथा।
पञ्चमी-दशमी-राका पर्वाण्यङ्गुष्ठगानि तु ॥ १३१ ॥ कनिष्ठाङ्गुलेरधस्तनपर्व प्रतिपदं, मध्यपर्व षष्ठी, ऊर्ध्वपर्व एकादशी कल्पयेत् । अङ्गुष्ठवर्ज शेषाङ्गुलीपर्वाणि शेषास्तिथीः कल्पयेत् । तथाहि-अनामिकापर्वसु द्वितीया-तृतीया-चतुर्थीः, मध्यमापर्वसु सप्तम्यष्टमी-नवमीः, तर्जन्यां द्वादशीत्रयोदशी-चतुर्दशीः कल्पयेत् । अङ्गुष्ठपर्वाणि पंञ्चमी-दशमी-पञ्चदशीः कल्पयेत् ॥ १३० ॥ १३१ ॥ तथा
वामपाणिं कृष्णपक्षं तिथीस्तद्वच्च कल्पयेत् ।
ततश्च निर्जने देशे बद्धपद्मासनः सुधीः ॥ १३२॥ । १०लीगानि-मु.॥ २ पञ्चमी दशमी कल्पयेत्-शां. ॥
॥१०२१॥
___JainEducation in
a
l

Page #119

स्वोपशवृत्ति
विभूषितं योगशास्त्रम्
॥ १०२२ ॥
Helelelelele
प्रसन्नंः सितसंव्यानः कोशीकृत्य करद्वयम् ।
ततस्तदन्तः शून्यं तु कृष्णवर्णं विचिन्तयेत् ॥ १३३ ॥
स्पष्टौ ॥ १३२ ॥ १३३ ॥
तथा-
Jain Education Innal
उद्घाटितकराम्भोजस्ततो यत्राङ्गुलीतिथौ ।
वीक्षते कालबिन्दुं स काल इत्यत्र कीर्त्यते ॥ १३४ ॥
स्पष्टः | नवरमत्रेति कालज्ञानप्रस्तावे ॥ १३४ ॥
कालज्ञाने उपायान्तराण्याह-
क्षुतविण्मदमूत्राणि भवन्ति युगपद्यदि ।
मासे तत्र तिथौ तत्र वर्षान्ते मरणं तदा ॥ १३५ ॥
क्षुतं क्षवः, विड् विष्टा, दो रेतः, मूत्रं प्रस्तावः एतानि यदि युगपद् भवेयुस्तदा वर्षान्ते तत्रैव मासे तत्रैव दिने मृत्युः स्यात् ।। १३५ ।।
१ प्रसन्नसित० - शां ॥ ४ मेदो-मु. ॥
२ वीक्ष्यते कालबिन्दुः- हे. मु. ॥ वीक्ष्यते कालबिन्दुं संपू० खं. ॥ ५ प्रभाव:- शां. हे । प्रस्रवः - संपू. ॥

३ विण्मेदमूत्राणि - मु. ॥
पञ्चमः
प्रकाशः
श्लोकाः १३३
- १३४-१३५ ।। १०२२ ।।
कालज्ञानो
पायाः
10

Page #120

||१०२३ ॥
EXEYHISHEHENDHERCHOICHERSIKHERISHISHEKSHEKSHEEREYSICICE
तथा--
रोहिणी शशभृल्लक्ष्म महापथमरुन्धतीम् ।
ध्रुवं च न यदा पश्येद्वर्षेण स्यात्तदा मृतिः ॥ १३६॥ ____ रोहिणी नक्षत्रविशेषम् , शशभृतो लक्ष्म लाञ्छनम् , महापथं छायापथम् , अरुन्धतीं वशिष्ठभार्याम् , ध्रुवमौत्तानपादिम् , यदैकैकं युगपद्वा पटुदृष्टिने पश्येत्तदा वर्षेण मृत्युः। लौकिका अप्याहुः
" अरुन्धतीं ध्रुवं चैव विष्णोस्त्रीणि पदानि च ।
क्षीणायुषो न पश्यन्ति चतुर्थ मातृमण्डलम् ॥ १॥" [ ] *" अरुन्धती भवेज्जिह्वा ध्रुवो नासाग्रमुच्यते । तारी विष्णुपदं प्रोक्तं ध्रुवौ स्यान्मातृमण्डलम् ॥ २ ॥ १३६ ।।" [ ]
खप्ने खं भक्ष्यमाणं श्वगृध्र-काक-निशाचरैः।
उह्यमानं खरोष्ट्राद्यैर्यदा पश्येत्तदा मृतिः ॥ १३७ ॥ १ ** एतचिह्नान्तर्गतोऽयं श्लोकः शां. खं. संपू. हे. मध्ये नास्ति, केवलं मु. मध्ये दृश्यत इति अत्र उपन्यस्तोऽस्माभिः ।। २ 'भ्रूमध्ये विष्णुपदं ज्ञेयं तारिका मातृमण्डलम्।' इति प्रत्यन्तरम्।' एवंरूपेण पाठान्तरं मु. मध्ये दृश्यते ॥ ३ तथा-नास्ति मु.।।
BHEHREHEREHEHEREHEREHEREHEREHEHEYEHDHDHDHDHRISTIBIHERE
तथा--
॥१०२३॥
Jain Education

Page #121

स्वमात्मानं श्व-गृध्र-काक-निशाचरैर्भक्ष्यमाणम् , उपलक्षणात कृष्यमाणमपि, खरोष्ट्रायः ‘आदि'शब्दात् ।। श्व-वराहादिभिवोह्यमानम् , उपलक्षणात् कृष्यमाणम् , यदा स्वमे पश्येत्तदा वर्षान्ते मृत्युः । वर्षेणेत्यनुवर्तते ॥ १३७॥
स्वोपज्ञ
वृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम् ॥१०२४॥
तथा--
पञ्चमः प्रकाश श्लोको १३८-१३९ ॥१०२४॥
कालज्ञानोपायाः
रश्मिनिर्मुक्तमादित्यं रश्मियुक्तं हविर्भुजम् ।
यदा पश्येद्विपद्येत तदैकादशमासतः ॥ १३८ ॥ रश्मयः किरणाः, तद्वन्तमादित्यम् अन्येषु पश्यत्स्वपि यदा रश्मिहीनं पश्यति वहिं वा रश्मियुक्तं पश्यति तदैकादशे मासे मृत्युः ॥ १३८॥ तथा
वृक्षाग्रे कुत्रचित् पश्येद् गन्धर्वनगरं यदि ।
पश्येत् प्रेतान् पिशाचान् वा दशमे मासि तन्मृतिः ॥ १३९ ॥ गन्धर्वनगरं सत्यनगरप्रतिबिम्बकम् , तद्यदि वृक्षाग्रे पश्येत् , प्रेतान् पिशाचान् वा यदि साक्षात् पश्येत् तदा दशमे मासे मृत्युः ॥ १३९ ॥
१ वर्षान्ते मृत्युः-नास्ति शां.। २ वहिं च रश्मि-हे. ।।
Jain Education
2

Page #122

छदि मूत्रं पुरीषं वा सुवर्णरजतानि वा।
स्वने पश्येद्यदि तदा मासान्नवैव जीवति ॥ १४०॥ स्पष्टः ॥ १४०॥ तथा
स्थूलोऽकस्मात् कृशोऽकस्मादकस्मादतिकोपनः ।
अकस्मादतिभीरुर्वा मासानष्टैव जीवति ॥ १४१ ॥ अकस्मात् कारणाभावेन । शेषं स्पष्टम् ॥ १४१ ॥ तथा--
समग्रमपि विन्यस्तं पांशौ वा कर्दमेऽपि वा।
स्यान्चेत् खण्डं पदं सप्तमास्यन्ते म्रियते तदा ॥ १४२ ॥ स्पष्टः । नवरं सप्तमास्या अन्ते ॥ १४२ ॥ १ छर्दिमूत्रं-खं । “छदन छर्दिः स्त्रीक्लीबलिङ्गः" इति अभिधानचिन्तामणेः स्वोपनवृत्तौ, श्लो० ४६९ ॥ २ कारणाभावे-शांः॥ ३ खण्डपदं-शां.॥
areHEREHEHEREHEREHEROHIBHEKHKHEHEREKHEKHERDHIKSHRIME
Jain Education in a
nal

sww.jainelibrary.org

Page #123

स्वोपश
वृत्ति
विभूषितं योगशास्त्रम्
॥ १०२६ ॥
Jain Education
तथा-
ional
तारां श्यामां यदा पश्येच्छुष्येदधर-तालु च । न खाङ्गुलित्रयं मायाद्राजदन्तद्वयान्तरे ॥ १४३ ॥
गृध्रः काकः कपोतो वा क्रव्यादोऽन्योऽपि वा खगः । निलीयेत यदा मूर्ध्नि षण्मास्यन्ते मृतिस्तदा ॥ १४४ ॥ तारा कनीनिका, श्यामा अञ्जनवर्णा । शुष्येतामकस्मादधरौ दन्तच्छदौ तालु च काकुदम् । राजदन्तावध उपरि च द्वौ द्वौ दन्तौ । शेषं स्पष्टम् ।। १४३ ।। १४४ ।।
प्रत्यहं पश्यताऽनश्रेऽर्हन्यापूर्य जलैर्मुखम् । विहिते पूत्कृते शक्रधंन्वाऽन्तस्तत्र दृश्यते ॥ १४५ ॥ यदा न दृश्यते तंतु मासैः षभिर्मृतिस्तदा ।
परनेत्रे स्वदेहं चेन्न पश्येन्मरणं तथा । १४६ ॥
१०नोऽह्नि व्यापूर्य - शां. ॥ २ धन्वा तु तत्र - मु. ॥ ३ तत्र शां ॥

४ तदा-मु. ॥
पञ्चमः
प्रकाशः
श्लोकाः १४३
-१४४-१४५
-१४६
।। १०२६ ।।
5
कालज्ञानो
पायाः
10

Page #124

॥। १०२७ ॥
Jain Education
अनग्रेऽहनि मुखमापूर्य जलं पूत्कृतेन ऊर्ध्वं क्षिपन् शक्रधनुः पश्यतीति स्थितमेतत् । यदा तदिन्द्रधनुर्न पश्यति तदा षड्भिर्मासैर्मृतिः । परकनीनिकायां खदेहो दृश्यते, यदा तं न पश्येत् तदा ' तथा ' षडभिर्मासैर्मरणम् ॥१४५॥१४६॥
तथा-
tional
कूर्परौ न्यस्य जान्वोर्मून्येकीकृत्य करौ सदा । रम्भाकोशनिभां छायां लक्षयेदन्तरोद्भवाम् ॥ १४७ ॥ विकासि च दलं तत्र यदैकं परिलक्ष्यते । तस्यामेव तिथौ मृत्युः षण्मास्यन्ते भवेत् तदा ॥ १४८ ॥
अनseनीति वर्तते । शेषं स्पष्टम् ॥ १४७ ॥ १४८ ॥
तथा
इन्द्रनीलसमच्छाया वक्रीभूताः सहस्रशः । मुक्ताफलालङ्करणाः पन्नगाः सूक्ष्ममूर्त्तयः ॥ १४९ ॥
१ तथा - नास्ति मु. ॥

Saleeler
5
10
।। १०२७ ।।

Page #125

स्वोप
वृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम्
पञ्चमः प्रकाशः श्लोकाः १५० -१५१-१५२ |॥१०२८॥
॥१०२८॥
कालज्ञानो
दिवा संमुखमायान्तो दृश्यन्ते व्योम्नि सन्निधौ ।
न दृश्यन्ते यदा ते तु षण्मास्यन्ते मृतिस्तदा ॥ १५०॥ आतपस्थितेन सर्वजनेनात्माभिमुखमायान्तः सूक्ष्ममूर्तयः सर्पा दृश्यन्ते इति स्थितमेतत् , ते यदा न दृश्यन्ते तदा l षण्मास्या अन्ते मृत्युः ॥ १४९ ॥ १५०॥ तथा--
स्वप्ने मुण्डितमभ्यक्तं रक्तगन्धस्रगम्बरम् ।
पश्येद् याम्यां खरे यान्तं खं योऽब्दार्धं स जीवति ॥ १५१ ॥ स्पष्टः ।। १५१॥ तथा--
घण्टानादो रतान्ते चेदकस्मादनुभूयते ।
पञ्चता पञ्चमास्यन्ते तदा भवति निश्चितम् ॥ १५२ ॥ स्पष्टः ॥ १५२॥ १ ते पन्नगा यदा-मु.॥
NEHEYENEHEHEREHEHEREHICHCHEHEIGHEHERCISHESHBHISHCHETER
TEEHEHREHEHEHENEERIEEEEEEEEEEEEETCHERSHEET
पायाः
Jain Education

ww.jainelibrary.org

Page #126

॥१०२९॥
तथा--
शिरो वेगात् समारुह्य कृकलासो व्रजन् यदि ।
दध्याद् वर्णत्रयं पञ्चमास्यन्ते मरणं तदा ॥ १५३ ॥ स्पष्टः ॥ १५३॥
तथा--
वक्रीभवति नासा चेद् वर्तुलीभवतो दृशौ।
स्वस्थानाद् भ्रश्यतः कर्णौ चर्तुमास्यां तदा मृतिः ॥ १५४ ॥ स्पष्टः॥१५४ ॥
BHBHEIKHICHCHEHENSHEREHEIRMERESHHHCHEHCHEHREHEHECHE
तथा--
कृष्णं कृष्णपरीवारं लोहदण्डधरं नरम् ।
यदा स्वप्ने निरीक्षेत मृत्युर्मासैस्त्रिभिस्तदा ॥ १५५ ॥ स्पष्टः॥ १५४ ॥
॥ १०२९॥
Jain Education in

Page #127

स्वोपज्ञ
वृति
विभूषितं योगशास्त्रम्
॥ १०३० ॥
Jain Education
tional
तथा-
इन्दुमुष्णं रविं शीतं छिद्रं भूमौ खावपि । जिह्वां श्यामां मुखं कोकनदाभं च यदेक्षते ॥ १५६ ॥ तालुकम्पो मनः शोको वर्णोऽङ्गेऽनेकधा यदा । Taratra fear मृत्युर्मासद्वयात् तदा ॥ १५७ ॥ स्पष्टौ । नवरं मनःशोको हृदयमतिशयेन रोदितीत्यर्थः ।। १५६ ।। १५७ ।।
तथा-
जिह्वा नाssस्वादमादत्ते मुहुः स्खलति भाषणे । श्रोत्रे न शृणुतः शब्दं गन्धं वेत्ति न नासिका ॥ १५८ ॥ स्पन्देते नयने नित्यं दृष्टवस्तुन्यपि भ्रमः । नक्तमिन्द्रधनुः पश्येत् तथोल्कापतनं दिवा ।। १५९ ॥
१ " रक्तोत्पलं कोकनदम्” इति अभिधानचिन्तामणौ लो० १९६२ ।।

haalaladalalele
Heedede666666egE
पञ्चमः
प्रकाशः
श्लोकाः १५६-१५७ १५८-१५९ ॥ १०३० ॥
5
| विविधाः
कालज्ञानो
पायाः
10
·
.

Page #128

॥१०३१॥
HEMIEREMIEREHEREHERREDICHERRRRRRRRRRRRRHEMICHHEIRTE
न च्छायामात्मनः पश्येदर्पणे सलिलेऽपि वा। अनब्दां विद्युतं पश्येच्छिरोऽकस्मादपि ज्वलेत् ॥ १६० ॥ हंस-काक-मयूराणां पश्येच्च क्वापि संहतिम् । शीतोष्ण-खर-मृद्वादेरपि स्पर्श न वेत्ति च ॥ १६१ ॥ अमीषां लक्ष्मणां मध्याद् यदैकमपि दृश्यते ।
जन्तोर्भवति मासेन तदा मृत्युन संशयः ॥ १६२ ॥ पश्चापि स्पष्टाः ॥ १५८-१६२ ॥
तथा--
शीते हकारे फुत्कारे चोष्णे स्मृतिगतिक्षये ।
अङ्गपञ्चकशैत्ये च स्यादशाहेन पञ्चता ॥ १६३ ॥ व्यात्तमुखस्य वायुना सह हकारस्य निर्गच्छतो यदा शैत्यं भवति, किञ्चिद्विवृतोष्ठद्वयस्यान्तर्वायुना कृतः फुत्कारो * याष्णो भवति, स्मृति-गत्योश्च भ्रंशो भवति, अङ्गपञ्चकशैत्यं च भवति, तदा दशाहेन मृत्युः ॥ १६३ ॥
१ वेत्ति वा-खं. ॥ २ फुकारे-संपूछ । फुकारे-हे. ॥ ३ ०द्वयस्य वायुना-मु.॥ ४ फुकारो-संपू. हे.॥
॥१०३१ ॥
Jain Education
ional

Page #129

स्वोपज्ञ
वृत्ति
विभूषितं योगशास्त्रम्
॥ १०३२ ॥
Jain Education
तथा-
अर्धोष्णमर्धशीतं च शरीरं जायते यदा । ज्वालाsकस्माज्ज्वलेद्वाऽङ्गे सप्ताहेन तदा मृतिः ॥ १६४ ॥
स्पष्टः ॥ १६४ ॥
तथा-
स्नातमात्रस्य हृत्-पादं तत्क्षणाद्यदि शुष्यति । दिवसे जायते षष्ठे तदा मृत्युरसंशयम् ॥ १६५ ॥
हृदयं च पादौ च हृत्पादम् । शेषं स्पष्टम् ।। १६५ ।।
तथा-
जायते दन्तघर्षश्चेच्छवगन्धश्च दुःसहः ॥
विकृता भवति च्छाया त्र्यंहेन म्रियते तदा ॥ १६६ ॥
स्पेष्टः ॥ १६६ ॥
१ व्यहेण मु । २ स्पष्टः - नास्ति शां. ।।

पञ्चमः प्रकाशः
श्लोकाः १६४ |-१६५-१६६
॥ १०३२ ॥
5
विविधाः
कालशानो
पायाः
10

Page #130

।। १०३३ ॥
Jain Education I
addleeaaeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee
तथा-
न स्वनासां स्वजिह्वां न न ग्रहान्नाऽमला दिशः । नापि सप्तऋषीन् र्हि पश्यति म्रियते तदा ॥ १६७ ॥
स्पष्टः १६७ ॥
तथा-
प्रभाते यदि वा सायं ज्योत्स्नावत्यामथो निशि । प्रवितत्य निजौ बाहू निजच्छायां विलोक्य च ॥ १६८ ॥ शनैरुत्क्षिप्य नेत्रे स्वच्छायां पश्येत्ततोऽम्बरे ।
न शिरो दृश्यते तस्यां यदा स्यान्मरणं तदा ॥ १६९ ॥ नेक्ष्यते वामबाहुश्चेत् पुत्र-दारक्षयस्तदा । यदि दक्षिणबाहुनेक्ष्यते भ्रातृक्षयस्तदा ॥ १७० ॥ अदृष्टे हृदये मृत्युरुदरे च धनक्षयः ।
गुह्ये पितृविनाशस्तु व्याधिरूरुयुगे भवेत् ॥ १७१ ॥
Feeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeet
10
॥ १०३३ ॥

Page #131

स्वोपज्ञ
वृत्ति
विभूषितं योगशास्त्रम्
॥। १०३४ ।।
Jain Education
अदर्शने पादयो विदेशगमनं भवेत् । अदृश्यमाने सर्वाङ्गे सद्यो मरणमादिशेत् ॥ १७२ ॥
स्पेष्टाः ।। १६८ - १७२ ।।
प्रकारान्तरेण कालज्ञानमाह-
विद्यया दर्पणा - Sङ्गुष्ठ-कुड्या -ऽसिष्ववतारिता । विधिना देवता पृष्टा ब्रूते कालस्य निर्णयम् ॥ १७३ ॥ सूर्येन्दुग्रहणे विद्यों नरवीरे ठठेत्यसौ ।
साध्या दशसहख्याष्टोत्तरया जपकर्मतः ॥ १७४ ॥ अष्टोत्तरसहस्रस्य जॅपात् कार्यक्षणे पुनः ।
देवता लीयतेऽस्यादौ ततः कन्याऽऽह निर्णयम् ॥ १७५ ॥
१ स्पष्टाः - नास्ति शां. ॥ २ विद्या - शां. खं. संपू. ।। " ओमाङ्गि ११२२१८ | अवर्णस्य ओमि आङादेशे च परे लुग्भवति - इति सिद्धमवृहद्वत्तौ ॥ ३ नरवीरे दवेत्यसौ-संपू, । नरवीर ठवेत्यसौ-मु. ॥ ४ दशसहस्राष्टो०- संपू.। दशसहरु यौ०- शां. । ५. जापात्- मु. शां. ॥
tional

31
deeeeee
पञ्चमः
प्रकाशः
लोकाः १७२-१७३ १७४-१७५
॥ १०३४ ॥
5
विविधाः
कालज्ञानो
पायाः
10

Page #132

॥१०३५॥
सत्साधकगुणाकृष्टा स्वयमेवाथ देवता।
त्रिकालविषयं ब्रूते निर्णयं गतसंशयम् ॥ १७६ ॥ स्पष्टाः ॥ १७३-१७६ ।। शकुनद्वारेण पञ्चभिः श्लोकैः कालज्ञानमाह--
अथवा शकुनाद् विद्यात् सन्जो वा यदिवाऽऽतुरः । स्वतो वा परतो वाऽपि गृहे वा यदिवा बहिः ॥ १७७ ॥ अहि-वृश्चिक-कृम्याखु-गृहगोधा-पिपीलिकाः। यूका-मत्कुण-लूताश्च वल्मीकोऽथोपदेहिकाः ॥ १७८ ॥ कीटिका घृतवर्णाश्च भ्रमर्यश्च यदाधिकाः।
उद्वेग-कलह-व्याधि-मरणानि तदाऽऽदिशेत् ॥ १७९ ॥ १ अथ शकुन-मु.॥ २ विन्द्यात्-मु. शां. खं.॥
HEHEHREVERICISMISHRISHMIRIGIRISHANCHEMERICHEHREMEHEL
॥१०३५॥
in Education
Gional

Page #133

स्वोपज्ञ
वृत्ति
विभूषितं योगशास्त्रम्
॥ १०३६ ॥
Jain Education
anal
उपानद्-वाहन-च्छत्र-शस्त्र च्छाया-ऽङ्ग-कुन्तलान् । चञ्च्वा चुम्बेद्यदा काकस्तदाऽऽन्नैव पञ्चता ॥ १८० ॥ अश्रुपूर्णदृशो गावो गाढं पादैर्वसुन्धराम् । खनन्ति चेत्तदानीं स्याद् रोगो मृत्युश्च तत्प्रभोः ॥ १८१ ॥
स्पष्टाः ॥ १७७ - १८१ ॥ प्रकारान्तरेण प्रस्तौति-
१ ०दिने - शां. ॥
अनातुरकृते ह्येतच्छकुनं परिकीर्तितम् । अधुनाऽऽतुरमुद्दिश्य शकुनं परिकीर्त्यते ॥ १८२ ॥
स्पष्टः ।। १८२ ।।
आतुरशकुनेषु श्रगतशकुनानि त्रिभिः श्लोकैराह --
दक्षिणस्यां वलित्वा चेत् वा गुदं लेढयुरोऽथवा । लाङ्गूलं वा तदा मृत्युरेक-द्वि-त्रिदिनैः क्रमात् ॥ १८३ ॥

lalaaae
पश्ञ्चमः
प्रकाशः
श्लोकाः १८०-१८१
१८२-१८३
॥ १०३६ ॥
5
10

Page #134

॥१०३७॥
HEREHEARCHESHEMSHESHISHEIGHEIGHEMEHEREHETEHSHETHEHERE
शेते निमित्तकाले चेत् श्वा संकोच्याऽखिलं वपुः । धूत्वा कर्णों वलित्वाऽङ्गं धूनोत्यथ ततो मृतिः ॥ १८४ ॥ यदि व्यात्तमुखो लालां मुञ्चन् संकोचितेक्षणः ।
अङ्गं संकोच्य शेते श्वा तदा मृत्युन संशयः ॥ १८५॥ स्पष्टाः ॥ १८३-१८५ ॥ काकशकुनानि श्लोकद्वयेनाह--
यद्यातुरगृहस्योर्ध्वं काकपंक्षिगणो मिलन् । त्रिसन्ध्यं दृश्यते नूनं तदा मृत्युरुपस्थितः ॥ १८६ ॥ महानसेऽथवा शय्यागारे काकाः क्षिपन्ति चेत् ।
चर्माऽस्थि रज्जु केशान् वा तदाऽऽसन्नैव पञ्चता ॥ १८७॥ स्पष्टौ ॥ १८६-१८७ ॥
TRENDMCHEMEHCHEIRCTCHCHEHCHCHEHCHEHEREHEREHENSTRIEHEN
॥१०३७ ॥
१ यदातुर०-खं ॥ २०पक्षगणो-शां. ॥ ३ महानसे तथा-मु.॥

Jain Education

Page #135

स्वोपक्षवृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम्
पञ्चमः प्रकाशः श्लोकाः १८८-९८९ १९०-१९१ ॥ १०३८॥
॥१०३८॥
WEETERMEHETRIOTECTRETRESHERMEREHETECHEHREHICH
अथ नवभिः श्लोकैरुपश्रुत्या कालज्ञानमाह
अथवोपश्रुतेर्विद्याद् विद्वान् कालस्य निर्णयम् । प्रशस्ते दिवसे स्वप्नकाले शस्तां दिशं श्रितः ॥ १८८ ॥ पूत्वा पञ्चनमस्कृत्याऽऽचार्यमन्त्रेण वा श्रुती। गेहाच्छन्नश्रुतिर्गच्छेच्छिल्पिचत्वरभूमिषु ॥ १८९ ॥ चन्दनेनार्चयित्वा मां क्षिप्त्वा गन्धाक्षतादि चं। सावधानस्ततस्तत्रोपश्रुतेः शृणुयाद् ध्वनिम् ॥ १९० ॥ अर्थान्तरापदेश्यश्च सरूपश्चेति स द्विधा । विमर्शगम्यस्तत्राद्यः स्फुटोक्तार्थोऽपरः पुनः ॥ १९१ ॥
SHEHEREHEROIMHEIROMCHHHHHHHHHHHHHHHSHBHEHENSI
विविधाः कालज्ञानोपायाः
१०र्विन्द्यात्-मु.॥
२ वा-शां.॥
३ ०श्रुते-शां.॥
Jain Education
|

Page #136

।। १०३९ ॥
Jain Education
यथैष भवनस्तंम्भस्तेथयद्भिरयं दिनैः । पक्षैर्मासैरथो वर्षेर्भक्ष्यते यदिवा न वा ॥ ९९२ ॥ मनोहरतरश्चासीत् किन्त्वयं लघु भक्ष्यते । अर्थान्तरापदेश्या स्यादेवमादिरुपश्रुतिः ॥ १९३ ॥ एषा स्त्री पुरुषो वाऽसौ स्थानादस्मान्न यास्यति । दास्यामो न वयं गन्तुं गन्तुकामो न चाप्ययम् ॥ १९४ ॥ विद्यते गन्तुकामोऽयमहं च प्रेषणोत्सुकः । तेन यास्यत्यसौ शीघ्रं स्यात् सरूपेत्युपश्रुतिः ॥ १९५ ॥ कर्णोद्घाटनसंजातोपश्रुत्यर्तरमानतः ।
कुशलाः कालमासन्नमनासन्नं च जानते ॥ १९६ ॥
स्पष्टाः ।। १८८ - १९६ ॥
१ ० स्तम्भः पञ्चषभिरयं मु. ॥ २ वाप्ययम्-शां ॥ ३०मात्मनः- मु. ॥

-
10
।। १०३९ ॥

Page #137

स्वोपज्ञ
वृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम्
पञ्चमः प्रकाशः श्लोकाः १९७-१९८ १९९-२०० ॥१०४०॥
॥१०४०॥
अथ शनैश्चरपुरुषेण कालज्ञानं श्लोकचतुष्टयेनाह
शनिः स्याद्यत्र नक्षत्रे तद्दातव्यं मुखे ततः । चत्वारि दक्षिणे पाणौ त्रीणि त्रीणि च पादयोः ॥ १९७ ॥ चत्वारि वामहस्ते तु क्रमशः पञ्च वक्षसि । त्रीणि शीर्षे दृशोढे द्वे गुह्य एवं शनौ नरे ॥ १९८ ॥ निमित्तसमये तत्र पतितं स्थापनाक्रमात् । जन्मक्षं नामऋक्षं वा गुह्यदेशे भवेद्यदि ॥ १९९ ॥ दृष्टं श्लिष्टं ग्रहै?ष्टैः सौम्यैरप्रेक्षितायुतम् ।
सज्जस्यापि तदा मृत्युः का कथा रोगिणः पुनः ॥ २० ॥ स्पष्टाः । नवरं दृष्टमिति
"दशमतृतीये नवपञ्चमे चतुर्थाष्टमे कलत्रे च ।
पश्यन्ति पादवृद्धया फलं तथैव प्रयच्छन्ति ॥ १॥" [ इत्यनेन क्रमेण ग्रहदर्शनं वाच्यम् । श्लिष्टं यदि तत्रैव क्रूरग्रहो भवेत। तद्विपर्ययेण सौम्यग्रहैरदृष्टास्पृष्टम् ।।१९७-२००॥
१ एकं-मु.॥ २ दशमे-हे. संपू. खं. ।।
कविविधाः
कालज्ञानो पायाः
Jain Educatio
n
al

Page #138

॥१०४१॥
अथ पृच्छालग्नानुसारेण कालज्ञानमाह
पृच्छायामथ लग्ना-ऽस्त-चतुर्थ-दशमस्थिताः।
ग्रहाः क्रूराः शशी पष्ठाष्टमश्चेत् स्यात् तदा मृतिः ॥ २०१॥ पृच्छायां प्रश्ने सति लग्ने तत्काललग्ने, अस्ते लग्नात् सप्तमे, चतुर्थे, दशमे वा स्थाने स्थिताः क्रूरग्रहाश्चेत् , चन्द्रस्तु षष्ठोऽष्टमो वा यदि स्यात् तदा मृत्युः ॥ २०१॥ तथा---
पृच्छायाः समये लग्नाधिपतिर्भवति ग्रहः ।
यदिवाऽस्तमितो मृत्युः सज्जस्यापि तदा भवेत् ॥ २०२ ॥ लग्नाधिपतयो मेषादिषु राशिषु--
" कुज-शुक्र-ज्ञेन्द्वर्क-ज्ञ-शुक्र-कुज-जीव-सौरि-शनि-गुरवः ।
भेशा नवांशकानाम् अंज-मकर-तुला-कुलीराद्याः ॥ १॥" [ इति शास्त्रादवगन्तव्याः ।। २०२॥
१ सर्वासु शां. खं. संपू. हे. तालपत्रप्रतिषु "अज-मकर-तुला-कुलीराद्याः॥” इति पाठो नास्ति । “मेशा नवांशकानामिति शास्त्रादवगन्तव्याः" इत्येव पाठो दृश्यते । अतः संपूर्णोऽयं श्लोकः मु९ अनुसारेणैवात्रोपन्यस्तः ।।
BHOMEMERICHEHEHEREHENSIBIGIRICISEMEHEKSHISHEKSHCHHEHEN
॥१०४१॥
Jain Education

Page #139

तथा
स्वोपक्ष
वृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम्
प्रकाशः श्लोकाः २०३ -२०४-२०५ | ॥१०४२॥
॥ १०४२॥
लग्नस्थश्थेच्छशी सौरिदिशो नवमः कुजः । __ अष्टमोऽर्कस्तदा मृत्युः स्याचेन्न बलवान् गुरुः ॥ २०३ ॥ स्पष्टः ॥ २०३ ॥ तथा--
रविः षष्ठः तृतीयो वा शशी च दशमस्थितः ।
यदा भवति मृत्युः स्यात् तृतीये दिवसे तदा ॥ २०४ ॥ स्पष्टः ॥ २०४॥ तथा--
पापग्रहाश्चेदुदयात् तुर्ये वा द्वादशेऽथवा ।
दिशन्ति तद्विदो मृत्यु तृतीयदिवसे तदा ॥ २०५॥ स्पष्टः ।। २०५॥ १ स्पष्टः । तथा-नास्ति मु.।। २ तृतीये दिवसे-मुः ॥ ३ स्पष्टौ-मु.॥
विविधाः कालझानोपायाः
Jain Education

Page #140

॥ १०४३ ॥
Jain Educatio
तथा-
ational
उदये पञ्चमे वाऽपि यदि पापग्रहो भवेत् । अष्टभिर्दशभिर्वा स्याद्दिवसैः पञ्चता तदा ॥ २०६ ॥
स्पष्टः ।। २०६ ।।
तथा-
धनुर्मिथुनयोः सप्तमयोर्यद्यशुभा ग्रहाः ।
तदा व्याधितिर्वा स्याज्ज्योतिषाद्वेति निर्णयः ॥ २०७ ॥
स्पष्टः ॥ २०७ ॥
यन्त्रद्वारेण कालज्ञानमष्टभिः श्लोकैराह-
अन्तस्थाधिकृतप्राणिनाम-प्रणवगर्भितम् । कोणस्थरेफमाग्नेयपुरं ज्वालाशताकुलम् || २०८ ॥
१० मृत्यु- संपू. २ स्याज्ज्योतिषादिति-संपू. । स्याज्ज्योतिषाद्येति हे. । स्याज्ज्योतिषामिति मु. ॥ ३ स्पष्टः - नास्ति शां. खं. हे ॥ ४ अन्तःस्था०-खं । " व्यत्यये लुग् वा । १२३२५६ । शिटः परोऽघोष इति व्यत्ययः तस्मिन् सति पदान्ते वर्तमानस्य रेफस्य लुग्वा भवति ” इति सिद्धमवृहद्वृत्तौ ||

10
।। १०४३ ।।

Page #141

स्वोपज्ञ
वृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम्
पञ्चमः प्रकाशः श्लोकाः२०९ -२१०-२११ -२१२-२१३ ॥१०४४॥
॥१०४४॥
सानुस्वारैरकाराद्यैः षट्स्वरैः पार्श्वतो वृतम् । खस्तिकाङ्कवहिःकोणं स्वाक्षरान्तः प्रतिष्ठितम् ॥ २०९ ॥ चतुःपार्श्वस्थगुरुयं यन्त्रं वायुपुरावृतम् । कल्पयित्वा परिन्यस्येत् पाद-हृच्छीर्ष-सन्धिषु ॥ २१० ॥ सूर्योदयक्षणे सूर्य पृष्ठे कृत्वा ततः सुधीः । स्व-परायुर्विनिश्चेतुं निजच्छायां विलोकयेत् ॥ २११ ॥ पूर्णां छायां यदीक्षेत तदाऽऽवर्षं न पञ्चता । कर्णाभावे तु पञ्चत्वं वर्षेञदशभिर्भवेत् ॥ २१२ ॥ हस्ता-ऽङ्गलि-स्कन्ध केश-पार्श्वनासाक्षये क्रमात् ।
दशा-ऽष्ट-सप्त पञ्च-त्र्येकवर्मरणं दिशेत् ॥ २१३॥ १ तदा वर्षेण पञ्चता-शां. ॥ २ हस्ताङ्गुली०-संपू. ॥
TOREHENSIGHBHEECHEHEKSHERSHISHEKSHESHREEMETERE
विविधाः कालज्ञानो
पायाः
Jain Education
tional

Page #142

॥। २०४५ ।।
Jain Education
षण्मास्या म्रियते नाशे शिरसचिबुकस्य वा । ग्रीवानाशे तु मासेनैकादशाहेन दृक्षये ॥ २१४ ॥ सच्छिद्रे हृदये मृत्युर्दिवसैः सप्तभिर्भवेत् । यदि च्छायाद्वयं पश्येद्यमपार्श्व तदा व्रजेत् ॥ २१५ ॥
अं
3
यः
आं
हे मध्ये सन्तमिदम् ।
अं
यः
U
आं
For Private & Personal Use शां. खं. संपू. मध्ये यन्त्रमिदम् ।
5
10
॥ १०४५ ।।

Page #143

स्वोपश
वृत्ति
विभूषितं योगशास्त्रम् ॥ १०४६॥
पञ्चमः प्रकाशः श्लोकौः २१६-२१७ ॥१०४६॥
अन्तस्थं मध्यगतमधिकृतप्राणिनाम यस्य, स चासौ प्रणवश्व तेन गर्भितम् , आग्नेयपुरं, कोणस्थरेफं, ज्वालाशतैराकुलम् , अनुखारसहितैः षडिः स्वरैः अकाराद्यैः पार्श्वतो वृतं, बहिःकोणेषु स्वस्तिकाङ्क, स्वा इत्यक्षरस्य मध्यस्थितं आग्नेयपुरमेव, तथा चतुःपार्श्वस्थो गुरुर्विसर्गान्तो यकारो यस्य तत्तथा, एवंभूतं यन्त्रं वायुपुरेणावृतं कल्पयित्वा पादयोहृदि शीर्षे सन्धिषु च न्यसेत् । यन्त्रं च स्थापनानुसारेण द्रष्टव्यम् । शेषाः स्पष्टाः ॥ २०८-२१५॥ यन्त्रप्रयोगमुपसंहरन् विद्यया कालज्ञानमाह--
इति यन्त्रप्रयोगेण जानीयात् कालनिर्णयम् ।
यदिवा विद्यया विद्याद्वक्ष्यमाणप्रकारया ॥ २१६ ॥ स्पष्टः ।। २१६॥ विद्यामेव सप्तभिः श्लोकैराह--
प्रथमं न्यस्य चूडायां स्वाशब्दमों च मस्तके ।
क्षि नेत्रे हृदये पं च नाभ्यब्जे हाक्षरं ततः ॥ २१७ ॥ 'ॐ जूं सः ॐ मृत्युंजयाय ॐ वज्रपाणिने शूलपाणिने हर हर दह दह स्वरूपं दर्शय दर्शय हुं फट् ।' १ शेषशः श्लोकाः स्पष्टाः-मु.॥ २ विन्द्या-मु. शां. ॥ ३ शूलपाणिने-नास्ति खं. संपू. ॥ ४ फट् फट्-मु.॥
विविधाः कालज्ञानोपायाः
Jain Education Inter

aw.jainelibrary.org,

Page #144

॥१०४७॥
अनया विद्ययाऽष्टाग्रशतवारं विलोचने । स्वच्छायां चाभिमन्त्र्याङ पृष्ठे कृत्वाऽरुणोदये ॥ २१८ ॥ परच्छायां परकृते स्वच्छायां स्वकृते पुनः । सम्यक्तत्कृतपूजः सन्नुपयुक्तो विलोकयेत् ॥ २१९ ॥ संपूर्णां यदि पश्येत् तामावर्ष न मृतिस्तदा। क्रम-जङ्घा-जान्वभावे त्रि-द्वयेकाब्दैर्मृतिः पुनः ॥ २२० ॥ ऊरोरभावे दशभिर्मासैनश्येत् कटेः पुनः। अष्टाभिर्नवभिर्वापि तुन्दाभावे तु पञ्चषैः ॥ २२१ ॥ ग्रीवाऽभावे चतुस्त्रिद्वयेकमासैम्रियते पुनः ।
कक्षाऽभावे तु पक्षेण दशाहेन भुजक्षये ॥ २२२ ॥ १ विलोकयेत्-शां. ॥ २ चतुर्दिव्येकमासै०-शां. खं. संपू. ॥
PCHDIGISHCHCHICHORICHERRCHKKKHEHEKSHEMICHHHHHHEN
का॥१०४७॥
Jain Education

Page #145

स्वोपज्ञ
वृत्ति - विभूषितं योगशास्त्रम्
॥। २०४८ ॥
Jain Education
tional
दिनैः स्कन्धक्षयेऽष्टाभिर्श्वतुर्याम्या तु हृत्क्षये । शीर्षाभावे तु यामाभ्यां सर्वाभावे तु तत्क्षणात् ॥ २२३ ॥
स्पष्टाः ।। २१७ - २२३ ॥
कालज्ञानोपायानुपसंहरति-
एवमाध्यात्मिकं कालं विनिश्चेतुं प्रसङ्गतः ।
पि हि कालस्य निर्णयः परिभाषितः ॥ २२४ ॥
स्पष्टः ।। २२४ ।।
अथ जय-पराजयपरिज्ञानोपायमाह-
को जेष्यति द्वयोर्युद्धे इति पृच्छत्यवस्थिते ।
जयः पूर्वस्य पूर्णे स्याद् रिक्ते स्यादितरस्य तु ॥ २२५ ॥
स्पष्टः ।। २२५ ।।
१ ०श्चतुमस्या - खं ॥ २ जयपरिज्ञानो०-खं. ॥ ३०वस्थितः - मु. ॥

aleeeeeeee
पञ्चमः प्रकाशः
श्लोकाः २२३
- २२४-२२५
।। १०४८ ।।
5
विविधाः कालज्ञानो
पायाः
10

Page #146

॥१०४९॥
5
रिक्त-पूर्णयोर्लक्षणमाह
यत् त्यजेत् संचरन् वायुस्तद् रिक्तमभिधीयते ।
संक्रमेद्यत्र तु स्थाने तत् पूर्ण कथितं बुधैः ॥ २२६ ॥ स्पष्टः ॥ २२६ ॥ प्रकारान्तरेण कालज्ञानमाह--
प्रष्टाऽऽदौ नाम चेज्ज्ञातुर्गुणात्यन्वांतुरस्य तु।
स्यादिष्टस्य तदा सिद्धिर्विपर्यासे विपर्ययः ॥ २२७ ॥ स्पष्टः ॥ २२७ ॥ तथा--
वामावाहस्थिते दूते समनामाक्षरो जयेत् ।
दक्षिणावाहगे त्वाजो विषमाक्षरनामकः ॥ २२८ ॥ स्पष्टः २२८॥ १०त्यन्यातुरस्य-शां. ॥ २ स्पष्टः-नास्ति शां.॥ ३ वामबाह-मु. ॥ ४ दक्षिणाबाहगे-मु.॥ ५ स्पष्टौ-शां. ॥
CHERSHSHEHEREMIEREHEREMEMBERSHEHREEHDHIKSHCHRISHISHEHEREHE
Jain Education
Otional
2

Page #147

तथा--
स्वोपज्ञ
वृत्ति
विभूषितं योगशास्त्रम्
भूतादिभिर्गृहीतानां दष्टानां वा भुजङ्गमैः ।
विधिः पूर्वोक्त एवासौ विज्ञेयः खलु मान्त्रिकैः ॥ २२९ ॥ पूर्वोक्तो वामावाहस्थे पृच्छके समाक्षरो जीवेत् , दक्षिणास्थे विषमाक्षरः ॥ २२९ ॥
पञ्चमः प्रकाशः श्लोकाः२२९ -२३०-३३१ ।। १०५०।
॥१०५०॥
तथा
विविधाः कालज्ञानोपायाः
पूर्णा संजायते वामा विशता वरुणेन चेत् ।
कार्याण्यारभ्यमाणानि तदा सिध्यन्त्यसंशयम् ॥ २३०॥ स्पष्टः ।। २३०॥ तथा
जय-जीवित-लाभादिकार्याणि निखिलान्यपि ।
निष्फलान्येव जायन्ते पवने दक्षिणास्थिते ॥ २३१ ॥ स्पष्टः ॥ २३१ ।। १ वामहस्ते पृच्छके-मु.॥
Jain Education
Jvww.jainelibrary.org

Page #148

।। १०५१ ।।
Jain Education
tional
ततः-
ज्ञानी बुद्धाऽनिलं सम्यक् पुष्पं हस्तात् प्रपातयेत् । मृत-जीवितविज्ञाने ततः कुर्वीत निश्चयम् ॥ २३२ ॥
स्पष्टः ।। २३२ ।।
निश्चयमेवाह
त्वरितो वरुणे लाभश्विरेण तु पुरन्दरे ।
जायते पवने स्वल्पः सिद्धो ऽप्यग्नौ विनश्यति ॥ २३३ ॥
स्पष्टः ।। २३३ ।।
तथा-
आंयाति वरुणे यातः तत्रैवास्ते सुखं क्षितौ । प्रयाति पवनेऽन्यत्र मृत इत्यनले वदेत् ॥ २३४ ॥
स्पष्टः ।। २३४ ।।
१ स्वल्पं सिद्धो-हे . । स्वल्पसिद्धो-मु. शां. ॥
२ अयाति-खं. ॥

10
।। १०५१ ।।

Page #149

तथा
स्वोपक्ष
वृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम्
दहने युद्धपृच्छायां युद्धं भङ्गश्च दारुणः
मृत्युः सैन्यविनाशो वा पवने जायते पुनः ॥२३५॥ स्पष्टः ॥ २३५॥
पञ्चमः प्रकाशः श्लोकाः २३५-२३६
॥१०५२॥
॥१०५२॥
तथा--
महेन्द्र विजयो युद्धे वरुणे वाञ्छिताधिकः।
रिपुभङ्गेन सन्धिर्वा स्वसिद्धिपरिसूचकः ॥ २३६ ॥ स्पष्टः ॥ २३६ ॥
विविधाः | कालशानोपायाः
तथा--
भौमे वर्षति पर्जन्यो वरुणे तु मनोमतम् ।
पवने दुर्दिनाम्भोदा वह्नौ वृष्टिः कियत्यपि ॥ २३७ ॥ स्पष्टः ॥ २३७॥ १ युद्धभंगश्च-मु.॥

Jain Education

Page #150

तथा
॥१०५३॥
वरुणे सस्यनिष्पत्तिरतिश्लाघ्या पुरन्दरे।
मध्यस्था पवने च स्यान्न स्वल्पाऽपि हुताशने ॥ २३८ ॥ स्पष्टः॥ २३८॥ तथा
महेन्द्र-वरुणौ शस्तो गर्भप्रश्ने सुतप्रदौ ।
समीर-दहनौ स्त्रीदौ, शून्यं गर्भस्य नाशकम् ॥ २३९ ॥ स्पष्टः ।। २३९ ॥
CHEHHHHHCHEMICHEMEHCHEMICHHEHICHEHEYENCYCHEHEHEAD
तथा--
गृहे राजकुलादौ च प्रवेशे निर्गमेऽथवा ।
पूर्णाङ्गपादं पुरतः कुर्वतः स्यादभीप्सितम् ॥ २४० ॥ ___ पूर्ण यदङ्गं वामं दक्षिणं वा तत्पादं पुरतः प्रथमं कुर्वतः । शेषं स्पष्टम् ॥ २४० ॥
१ प्रतिषु पाठार-तत्र पाद-शां. खं. संपू. । तत्पाद-हे. । 'तत्र पादं' इत्यपि हे० मध्ये कथञ्चित् पठ्येत । तत्पाद-मु.।।
का॥१०५३॥
in Education
For Private & Personal use on

Page #151

स्वोपक्ष
वृत्तिविभूषितं पोगशास्त्रम्
तथा--
गुरु-बन्धु-नृपा-ऽमात्या अन्येऽपीप्सितदायिनः ।
पूर्णाङ्गे खलु कर्तव्याः कार्यसिद्धिमभीप्सता ॥ २४१ ॥ स्पष्टः ॥ २४१ ॥
पञ्चमः प्रकाशः श्लोका-२४१ -२४२-२४३ ॥ १०५४।।
॥१०५४॥
तथा
आसने शयने वाऽपि पूर्णाङ्गे विनिवेशिताः ।
वशीभवन्ति कामिन्यो न कार्मणमतः परम् ॥ २४२ ॥ स्पष्टः ॥ २४२ ।। तथा
अरि-चौरा-ऽधमर्णाद्या अन्येऽप्युत्पात-विग्रहाः ।
कर्तव्याः खलु रिक्ताङ्गे जय-लाभ-सुखार्थिभिः ॥ २४३ ॥ स्पष्टः॥२४३ ॥ १ तथा-नास्ति खं. ॥ २ असने-शां. । अशने-खं. । आशने-हे.॥
BIRHCHEMEHEARCISHERSHIREEHOSHEMERENCHEHEREHEHEREHEN
विविधाः कालज्ञानोपायाः
Jain Education in
nal

क
ww.jainelibrary.org

Page #152

तथा
॥१०५५॥
प्रतिपक्षप्रहारेभ्यः पूर्णाङ्गं योऽभिरक्षति । न तस्य रिपुभिः शक्तिर्बलिष्ठैरपि हन्यते ॥ २४४ ॥
स्पष्टः ॥ २४४ ॥
तथा
BIHIRIDHHHHHHHHHEIGHEHCHIRGICHHETHSHRISHCHHET
वहन्तीं नासिकां वामां दक्षिणां वाऽभिसंस्थितः । पृच्छेद्यदि तदा पुत्रो रिक्तायां तु सुतां भवेत् ॥ २४५ ॥ सुषुम्णावाहभागे द्वौ शिशू, रिक्ते नपुंसकम् ।
संक्रान्तौ गर्भहानिः स्यात् , समे क्षेममसंशयम् ॥ २४६ ॥ स्पष्टौ ॥ २४५-२४६॥
BHBHBHICHCHHCHEHEMETHEREMIERRERENCHEHEREHEACTRICICH
Jain Education
|

Page #153

स्वोपज्ञ
विभूषितं
पञ्चमः प्रकाशः श्लोकाः २४७ |-२४८-२४९
॥२०५६॥
योगशास्त्रम् ॥१०५६॥
TRIBHIBHEIRDHHHHHHHHHHHHHHEMEHRENESISTERIEIO
मतान्तरमाह--
चन्द्रे स्त्री, पुरुषः सूर्ये, मध्यभागे नपुंसकम् ।
प्रश्नकाले तु विज्ञेयमिति कैश्चिन्निगद्यते ॥ २४७ ॥ स्पष्टः ॥ २४७॥ पवननिश्चयोपायमाह--
यदा न ज्ञायते सम्यक् पवनः संचरन्नपि ।
पीत-श्वेता-ऽरुण-श्यामैनिश्चेतव्यः स बिन्दुभिः ॥ २४८ ॥ स्पष्टः ।। २४८॥ बिन्दुनिरीक्षणोपायं श्लोकद्वयेनाह
अङ्गुष्ठाभ्यां श्रुती, मध्याङ्गुलीभ्यां नासिकापुटे । अन्त्योपान्त्याङ्गुलीभिश्च पिधाय वदनाम्बुजम् ॥ २४९ ॥
TENSHEKCHEMICHEHEKHICHCHEKHEMEHEKHEREKEHCHEKSHEHCHEETE
विविधा कालज्ञानोपायाः
Jain Educatior

Page #154

॥१०५७॥
REHENSHEHEHCHEHEHCHEHEHEHCHEHENEHCHEHRTCHEHCHHEHEHCHE
कोणावक्ष्णोनिपीड्याद्याङ्गुलीभ्यां श्वासरोधतः ।
यथावणं निरीक्षेत बिन्दुमव्यग्रमानसः ॥ २५० ॥ स्पष्टौ ।। २४९-२५० ॥ विन्दुज्ञानात् पवननिश्चयमाह--
पीतेन बिन्दुना भौमं, सितेन वरुणं पुनः ।
कृष्णेन पवनं विद्यादरुणेन हुताशनम् ॥ २५१ ॥ स्पष्टः ॥ २५१ ॥ अनभिमतां नाडी निषेधुमुपायमाह
निषिषित्सेदु वहन्तीं यां वामां वा दक्षिणामथ ।
तदङ्गं पीडयेत् सद्यो यथा नाडीतरा वहेत् ॥ २५२ ॥ १ विन्द्याद०-संपू. हे. मु.॥ २ निरुरुत्से०-हे. मु. ॥
BIOTECTETTEEREHEETELEVONHCHCHEHCHCHCHCHECHEME
॥१०५७॥
Jain Education

Page #155

स्वोपश
वृत्ति
विभूषितं योगशास्त्रम्
॥ १०५८ ॥
cacce
Jain Education Intr
*अग्रे वामविभागे हि शशिक्षेत्रं प्रचक्षते । पृष्ठौ दक्षिणभागे तु रविक्षेत्रं मनीषिणः ॥ २५३ ॥ लाभ-लाभ सुखं दुःखं जीवितं मरणं तथा । विदन्ति विरलाः सम्यग्वायुसंचारवेदिनः ॥ २५४ ॥*
निषिषित्सेत् निषेद्धमिच्छेत्, तदङ्गं निषेध्यनाब्यङ्गं पीडयेत् शयनादिना । शेषं स्पष्टम् || २५२-२५४ ॥ नाडीशुद्धिश्च पवनसंचारेण ज्ञायते इति तामेव प्रस्तौति-
अखिलं वायुजन्मेदं सामर्थ्यं तस्य जायते ।
कर्तुं नाडीविशुद्धिं यः सम्यग् जानात्यमूढधीः || २५५४॥
स्पष्टः ।। २५५ ।।
१ * * एतचिह्नान्तर्गतं २५३-२५४ श्लोकद्वयं शां. खं. संपू. हे. इत्यादर्शचतुष्टये कुत्रापि नास्ति । श्लोकाङ्का अपि द्वाभ्यां न्यूना एव केवलं हे. मध्ये २५२ इत्यतः परं श्लोकद्वयं यद्यपि नास्ति तथापि "अखिलं ॥ २५५ ॥ " इति लोकाङ्कनिर्देशो वर्तते ॥ २ निरुरुत्सेत् निरोद्धुमिच्छेत् है. मु.॥ ३ शेषं स्पष्टम् नास्ति शां. संपू. हे. ॥ सर्वत्र न्यूनमङ्कद्वयं शां. खं. संपू. ॥
४ इतः परं

पञ्चमः
प्रकाशः
श्लोकाः २५३
- २५४-२५५
।। १०५८ ।।
5
विविधाः कालशानो
पायाः
10

Page #156

॥१०५९॥
5
TECHCHCHCHEHENGIGRIHSHREERICCCCCEHOTOS
इदानीं नाडीशुद्धिं श्लोकचतुष्टथेनाह---
नाभ्यन्जकर्णिकारूढं कला-बिन्दुपवित्रितम् । रेफाक्रान्तं स्फुरद्भासं हकारं परिचिन्तयेत् ॥ २५६ ॥ तं ततश्च तडिद्वेगं स्फुलिंङ्गार्चिःशताञ्चितम् । रेचयेत् सूर्यमार्गेण प्रापयेच नभस्तलम् ॥ २५७ ॥ अमृतैः प्लावयन्तं तमवतार्य शनैस्ततः । चन्द्राभं चन्द्रमार्गेण नाभिपद्मे निवेशयेत् ॥ २५८ ॥ निष्क्रमं च प्रवेशं च यथामार्गमनातरम् ।
कुर्वन्नेवं महाभ्यासो नाडीशुद्धिमवाप्नुयात् ॥ २५९ ॥ स्पष्टाः ॥ २५६-२५९ ॥ नाडीसंचारज्ञाने फलमाह
नाडीशुद्धाविति प्राज्ञः संपन्नाभ्यासकौशलः ।
स्वेच्छया घटयेद्वायुं पुटयोस्तत्क्षणादपि ॥ २६० ॥ स्पष्टः ॥ २६० ॥
ISHEHECHHETRIEVEMEHEHEIRCTCHEICHEHEHETEHCHEMEHEHERE
॥१०५९।।
Jain Education

|

Page #157

स्वोपज्ञ
बृत्तिविभूषितं
वाम-दक्षिणनाडयोरधिवसतः पवनस्य कालमानमाह--
द्वे एव घटिके सार्धे एकस्यामवतिष्ठते । तामुत्सृज्यापरां नाडीमधितिष्ठति मारुतः ॥ २६१ ॥
पश्चमः प्रकाशः श्लोकाः २६९ -२६२-२६३ ५१०६०॥
योगशास्त्रम्
स्पष्टः ॥ २६१ ॥
॥ १०६०॥
तथा--
षट्शताभ्यधिकान्याहुः सहस्राण्येकविंशतिम् ।
अहोरात्रे नरि स्वस्थ प्राणवायोर्गमागमम् ॥ २६२ ॥ स्पष्टः ।। २६२ ।। वायुसंक्रमावेदिनस्तत्त्वनिर्णयेऽनधिकारमाह
मुग्धधीर्यः समीरस्य संक्रान्तिमपि वेत्ति न।
तत्त्वनिर्णयवाता स कथं कर्तुं प्रवर्तते ॥ २६३ ॥ स्पष्टः ।। २६३ ॥ १ विंशति-शां. खं. हे.॥
विविधाः कालज्ञानो पायाः
SHRIENDRISHCHEMEHHHHHHHHHHHHHHHOTE
Jain Education

2

Page #158

०६१॥
PEHCHHEHCHCHERCISHEHEREHEREICHEMERCHCHERECENERGYE
इदानीं वेधविधिं श्लोकाष्टकेनाह--
पूरितं पूरकेणाधोमुखं हृत्पद्ममुन्मिषेत् । ऊर्ध्वश्रोतो भवेत्तच्च कुम्भकेन प्रबोधितम् ॥ २६४ ॥
आक्षिप्य रेचकेनाथ कद्वायुं हृदम्बुजात् । ऊर्ध्वश्रोतःपथग्रन्थि भित्त्वा ब्रह्मपुरं नयेत् ॥ २६५॥ ब्रह्मरन्ध्रानिष्क्रमय्य योगी कृतकुतूहलः । समाधितोऽर्कतूलेषु वेधं कुर्याच्छनैः शनैः ॥ २६६ ॥ मुहुस्तत्र कृताभ्यासो मालतीमुकुलादिषु । स्थिरलक्षतया वेधं सदा कुर्यादतन्द्रितः ॥ २६७ ॥ दृढाभ्यासस्ततः कुर्याद्वेधं वरुणवायुना।
कर्पूरा-ऽगुरु-कुष्ठादिगन्धद्रव्येषु सर्वतः ॥ २६८ ॥ १ रेचकेणाथ-शां. खं. संपू. हे. ॥ २ समाधिनार्क०-शां.॥
REVENEMIERENCHEYENCYCHEHEROICICICIENCYCHCHENIDIERENCE
॥ १०६१ ॥
Jain Education

Page #159

स्वोपश
वृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम्
पञ्चमः प्रकाश श्लोकाः २६९-२७० २७१-२७२ ॥१०६२॥
॥१०६२॥
HEHEREHEREHEREHEHERENCHCHEIGHBISHCHCHCHCHCHCHCHHEHOSH
एतेषु लब्धलक्षोऽथ वायुसंयोजने पटुः। पक्षिकायेषु सूक्ष्मेषु विदध्याद्वेधमुद्यतः ॥ २६९ ॥ पतङ्ग-भृङ्गकायेषु जाताभ्यासो मृगेष्वपि । अनन्यमानसो धीरः संचरेद्विजितेन्द्रियः ॥ २७० ॥ नरा-ऽश्व-करिकायेषु प्रविशन्निःसरनिति ।
कुर्वीत संक्रमं पुस्तोपलरूपेष्वपि क्रमात् ॥ २७१ ॥ स्पष्टाः ॥ २६४-२७१ ॥ उक्तमुपसंहरन् वाच्यशेषमाह
एवं परासुदेहेषु प्रविशेद्वामनासया ।
जीवदेहप्रवेशस्तु नोच्यते पापशङ्कया ॥ २७२ ॥ पापशङ्कयेति जीवद्देहप्रवेशे हि परस्य प्राणप्रहाणं स्यात, तच्च पापं शस्त्रघातादिवन्नोपदेष्टव्यम् । न च परोपघातमन्तरेण जीवत्परपुरप्रवेशः संभवति । तथाहि--
THEHEHEHEHEHEYEHEHEHENEVERESHEHRTCHEHEHETRIEVARTER
विविधाः कालशानोपायाः
Jain Education in
al

ww.jainelibrary.org

Page #160

॥१०६३॥
KEERTERSNEHENETRIERRELETEHEHETHEHEHCHCHOKHETEVE
"ब्रह्मरन्ध्रेण निर्गत्य प्रविश्याऽपानवर्त्मना । श्रित्वा नाभ्यम्बुजं यायात् हृदम्भोज सुषुम्णया ॥१॥ तत्र तत्प्राणसंचारं निरुध्यान्निजवायुना । यावदेहात्ततो देही गतचेष्टो विनिष्पतेत् ॥२॥ तेन देहे विनिर्मुक्ते प्रादुर्भूतेन्द्रियक्रियः । वर्तेत सर्वकार्येषु स्वदेह इव योगवित् ॥ ३ ॥ दिनाधं वा दिनं वेति क्रीडेत् परपुरे सुधीः ।
अनेन विधिना भूयः प्रविशेदात्मनः पुरम् ॥ ४ ॥" [ परपुरमवेशफलमाह--
क्रमेणैवं परपुरप्रवेशाभ्यासशक्तितः।
विमुक्त इव निर्लेपः स्वेच्छया संचरेत् सुधीः ॥ २७३ ॥ स्पष्टः ॥ २७३॥
BHSHEVCHCHCHEHSHINHEICHCHHETRIOTICHYSTERSHETRICTETTE
]॥ २७२ ॥
॥१०६३ ॥
१ दिन चेति-मु.॥
Jain Education

Page #161

पञ्चमः
स्वोपक्षवृत्ति विभूषितं
)
प्रकाशः
इति परमार्हतश्रीकुमारपालभूपालशुश्रूषिते आचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितेऽ
ध्यात्मोपनिषन्नाम्नि संजातपट्टबन्धे श्री योगशास्त्रे स्वोपझं पञ्चमप्रकाशविवरणम् ॥ ५॥ ग्रन्थ ६४०॥
योगशास्त्रम्
॥२०६४॥
॥१०६४॥
. १०धे द्वादशप्रकाशे श्री०-शां. ॥ २ ०णं समाप्तं । ग्रन्थ ६४० ।-संपू. । ०णं । ग्रं. ७४०-हे. ॥
अत्रेदमवधेयम्-योगशास्त्रे पञ्चमे प्रकाशे प्राणायामादिवर्णने बहवः सन्ति तादृशाः श्लोका यैः शब्दतोऽर्थतो वा समानाः श्लोका दिगम्बराचार्ययोगिश्रीशुभचन्द्ररविचिते ज्ञानार्णवे उपलभ्यन्ते, अतो ज्ञानार्णवे विद्यमानं प्राणायामप्रकरणमत्रोपन्यस्यते । इदं तु ध्येयम्-'सोलापुर'नगरस्थेन जैनसंस्कृतिसंरक्षकसंघेन जीवराजजैनग्रन्थमालायां ( No. 30) इसवीयसन् १९७१ वर्षे प्रकाशिते ज्ञानार्णवे बहूनि पाठान्तराणि अपि प्रदत्तानि । हस्तलिखिताः P इत्यादयः सप्तदश आदर्शाः तत्र संशोधने उपयुक्ताः। तत उपयुक्तैः पाठान्तरैः सह शानर्णवस्य प्राणायामप्रकरणमत्र उध्रियते। किञ्च, योगशास्त्रपञ्चम| प्रकाशस्था ये श्लोकाः शब्दतोऽर्थतो वा समानप्रायाः तेषामङ्कोऽपि आदी उपन्यस्तोऽत्र । यथा १० इत्यस्य योगशास्त्रपञ्चमप्रकाशस्य दशमः श्लोक इत्यर्थः । एवमन्यत्रापि स्वधियाऽभ्यूह्यम् । ज्ञानार्णवस्थाः प्राणायामसम्बन्धिन श्लोकाः इत्थम्
“सुनिर्णीतस्वसिद्धान्तैः प्राणायामः प्रशस्यते। मुनिभिानसिद्धयर्थ स्थैयार्थ चान्तरात्मनः ॥ १३४२ ॥ 1 374 faroffargo LFKXY/ glauffago NSTRII 2 1 10 MNT XY.
विविधाः कालज्ञानोपायाः
HEHCHCHEHCHEHEETERESTEERTHONETELEVCHECRETRIES
Jain Education

Page #162

॥१०६५॥
5
HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHEHERE
अतः साक्षात् स विज्ञेयः पूर्वमेव मनीषिभिः। मनागप्यन्यथा शक्यो न कर्तुं चित्तनिर्जयः ॥ १३४३ ॥
त्रिधा लक्षणभेदेन संस्मृतः पूर्वसूरिभिः। पूरकः कुम्भकश्चैव रेचकस्तदनन्तरम् ।। १३४४ ॥ १. रेचनादुदरव्याधेः कफस्य च परिक्षयः । पुष्टिः पूरकयोगेन व्याधिघातश्च जायते ॥ १३४५ ॥
विकसत्याशु हृत्पद्म ग्रन्थिरन्तर्विभिद्यते । बलस्थैयविवृद्धिश्च कुम्भकाद् भवति स्फुटम् ।। १३४६ ॥
तद्यथा७ द्वादशान्तात् समाकृष्य यः समीरः प्रपूर्यते। स पूरक इति ज्ञेयो वायुविज्ञानकोविदः ॥ १३४७ ।। ७ निरुणद्धि स्थिरीकृत्य श्वसनं नाभिपङ्कजे। कुम्भवन्निर्भरः सोऽयं कुम्भकः परिकीर्तितः ।। १३४८ ।। ६ निःसार्यतेऽतियत्नेन यः कोष्ठाच्छ्वसनः शनैः। स रेचक इति प्राज्ञैः प्रणीतः पवनागमे ॥ १३४९॥ ३७ नाभिकन्दाद्विनिष्क्रान्तं हृत्पद्मोदरमध्यगम् । द्वादशान्ते तु विश्रान्तं तज्ज्ञेयं परमेश्वरम् ॥ १३५०॥ ३८ तस्य चारं गतिं बुद्ध्वा संस्थां चैवात्मनः सदा। चिन्तयेत् कालमायुश्च शुभाशुभफलोदयम् ॥ १३५१ ॥
अत्राभ्यासप्रयत्नेन प्रास्ततन्द्रः प्रतिक्षणम् । कुर्वन् योगी विजानाति यन्त्रनाथस्य चेष्टितम् ॥ १३५२ ।। [उक्तं च श्लोकद्वयम्७ समाकृष्य यदा प्राणधारणं स तु पूरकः। नाभिमध्ये स्थिरीकृत्य रोधनं स तु कुम्भकः ॥१३५३ ।। ६ यत् कोष्ठादतियत्नेन नासाब्रह्मपुराननैः। बहिः प्रक्षेपणं वायोः स रेचक इति स्मृतः ॥ १३५४ ।। ]
1 अथ Y || 2 मनीषिणा L T F Y || 3 चित्तनिग्रहः L T F || 4 स स्मृतः M N T| 5 इदं १३४५-१३४६ श्लोकद्वयं M N विना नास्ति ॥ 6 तद्यथा PM विना नास्ति ॥ 7 यत् PM N TK विना ।। 8 सुविश्रान्तं LSY R॥ 9[ ] एतदन्तर्गतः | पाठः SR विना नास्ति ।

Jain Education 1942 anal
|

Page #163

Page #164

Page #165

स्वोपश
वृत्ति
विभूषितं योगशास्त्रम्
॥ १०६८ ॥
Jain Education
प्रथमे दिवसे चित्तोद्वेगाय जायते पवनः । धनहानिकृद् द्वितीये प्रवासदः स्यान्नृतीयेऽह्नि ।। १३८६ ।। इष्टार्थनाशविभ्रमस्वपदभ्रंशास्तथा महायुद्धम् । दुःखं च पञ्चदिवसैः क्रमशः संजायते त्वपरैः ।। १३८७ || [ अरुणोदयवेलायां यावन्नाडी वहेत् पुंसाम् । मध्याह्ने च पुनः सैव अस्तकाले च सा यदि ॥ १३८८ ।। प्रथमेऽहनि उद्वेगो धननाशो द्वितीयके । महाक्लेशस्तृतीये स्याच्चतुर्थे मृत्युमादिशेत् ।। १३८९ । ] ६३ वामा सुधामयी ज्ञेया हिता शश्वच्छरीरिणाम् । संहर्त्री दक्षिणा नाडी समस्तानिष्टसूचिका ।। १३९० ।। ६२ अमृतमिव सर्वगात्रं प्रीणयति शरीरिणां ध्रुवं वामा क्षपयति तदेव शश्वद्वहमाना दक्षिणा नाडी ॥। १३९९ ॥ ६४ संग्राम सुरतभोजनविरुद्ध कार्येषु दक्षिणेष्टा स्यात् । अभ्युदयहृदयवाञ्छित समस्तशस्तेषु वामैव ॥ १३९२ ॥ घटने समर्थ राहुग्रहकालचन्द्रसूर्याद्याः । क्षितिवरुणौ त्वमृतगती समस्त कल्याणदौ शेयौ || १३९३ ।। २२५ पूर्ण पूर्वस्य जयो रिक्के वितरस्य कथ्यते तज्ज्ञैः । उभयोर्युद्धनिमित्ते दूतेनाशंसिते प्रश्न ।। १३९४ ।। २२७ शातुर्नाम प्रथमं पश्चाद्यद्यातुरस्य गृह्णाति । दूतस्तदेष्टसिद्धिर्विपरीते स्याद्विपर्यस्ता ।। १३९५ ।। २२८ जयति समाक्षरनामा वामावाहस्थितेन दूतेन । विषमाक्षरस्तु दक्षिणदिक्संस्थेनस्त्रिसंपाते || १३९६ ॥ २२९ भूतादिगृतानां रोगातीनां च सर्पदृष्टानाम्। पूर्वोक्त एव च विधिर्वोद्धव्यो मन्त्रिणावश्यम् ॥। १३९७ ।। २३० पूर्णा वरुणे प्रविशति यदि वामा जायते क्वचित् पुण्यैः । सिध्यन्त्यचिन्तितान्यपि कार्याण्यारभ्यमाणानि ॥ १३९८ ॥ २३१ जय - जीवित - लाभाद्या येऽथीः पूर्व तु सूचिताः शास्त्रे । स्युस्ते सर्वेऽप्यफला मृत्युस्थे मरुति लोकानाम् ।। १३९९ ॥ २३२ अनिल मवबुध्य सम्यक् पुष्पं हस्तात् प्रपातयेज्ज्ञानी । मृत-जीवितविज्ञाने ततः स्वयं निश्चयं कुरुते || १४०० ।। २३३ वरुणे त्वरितो लाभश्चिरेण भौभे तदर्थिने वाच्यः । तुच्छतरः पवनाख्ये सिद्धोऽपि विनश्यते वह्नौ ।। १४०१ ।। 3 दुर्गेषु MNT || 4 वरुणामृत LI
1 व्यस्ते LF || 2 [ 5 यदि विषमाक्षरनामा K ॥
tional
] एतदन्तर्गतं लोकद्वयं M N बिना नास्ति || 6 " नात्र संपाते P ॥ 7 वाच्यम् M N बिना ॥

Helelel
पञ्चमः प्रकाशः
श्लोकः २७३
॥ १०६८ ॥
5
10
| विविधाः कालज्ञानो
पायाः
15

Page #166

॥ १०६९ ॥
Jain Education
।
२३४ आयाति गतो वरुणे भौमे तत्रैव तिष्ठति सुखेन । यात्यन्यत्र श्वसने मृत इति वहौ समादेश्यम् ॥ १४०२ ॥ २३५ घोरतरः संग्रामो हुताशने मरुति भङ्ग एव स्यात् गगने सैन्यविनाशो मृत्युर्वा युद्धपृच्छायाम् ॥ १४०३ ॥ २३६ पेन्द्रे विजयः समरे ततोऽधिको वाञ्छितश्च वरुणे स्यात् । सन्धिर्वा रिपुभङ्गात् स्वसिद्धिसंसूचनोपेतः ॥ १४०४ ॥ २३७ वर्षति भौमे मघवा वरुणे तु मैनोमतं तथाजस्त्रम् । दुर्दिनघनाश्च पवने वह्नौ वृष्टिः कियन्मात्रा || १४०५ ॥ २३८ सस्यानां निष्पत्तिः स्याद्वरुणे, पार्थिवे च सुश्लाध्या । स्वल्पापि न चाग्नेये, वाय्वाकाशे तु मध्यस्था || १४०६ ॥ २४१ नृपति- गुरु-बन्धु-वृद्धा अपरेऽप्यभिलषितसिद्धये लोकाः । पूर्णाङ्गे कर्तव्या विदुषा वीतप्रपञ्चेन ॥ १४०७ ॥ २४२ शयनासनेषु दक्षैः पूर्णाङ्गनिवेशितासु योषासु । हियते चेतस्त्वरितं नातोऽन्यद् वश्यविज्ञानम् ॥ १४०८ ॥ [ उक्तं च- " रात्र्यन्तयामवेलायां प्रसुप्ते कामिनीजने । ब्रह्मबीजं पिबेद्यस्तु बालाजीव हरेन्नरः ॥ १४०९ ॥ तहंत ससि उपरि किज्जइ सत्तवार ससि सूरहं णिजइ ।
तिणि वार पुणु अप्पा दिज्जइ जो जाणह सो अमणु हविस्स ॥ १४१० ॥ " २४३ अरि-ऋणिक- चौर- दुष्टा अपरेऽप्युपसर्गविग्रहाद्याश्च । रिक्ताङ्गे कर्तव्या जय लाभ सुखार्थिभिः पुरुषैः ॥ १४११ ॥ २४४ रिपुशस्त्रसंप्रहारे रक्षति यः पूर्णगात्रभूभागम् । बलिभिरपि वैरिवगैर्न भिद्यते तस्य सामर्थ्यम् ॥ १४१२ ॥ २३९ वरुण - महेन्द्रौ शस्तौ प्रश्ने गर्भस्य पुत्रदौ ज्ञेयौ । इतरौ स्त्रीजन्मकरौ, शून्यं गर्भस्य नाशाय ॥ १४१३ ॥ २४५ नासाप्रवाहदिग्भागे गर्भार्थं यस्तु पृच्छति । पुरुषः पुरुषादेशं शून्यभागे तथाङ्गना १४१४ ।। २४६ विज्ञेयः संमुखे षण्ढः शुष्मणायामुभौ शिशू । गर्भहानिस्तु संक्रान्तौ समे क्षेमं विनिर्दिशेत् ॥ १४१५ ॥
1 "देश्यः MN | 2 मघवान् KXY R विना ॥। एतचिह्नान्तर्गतं श्लोकद्वयं N मध्ये एव वर्तते ॥ 5 सुषुम्नाया
3 मनोमास्तथा LFM विना । मनोगतस्तथा ॥ 4 [ P

]
5
10
15
॥ १०६९ ॥

Page #167

स्वोपक्ष
वृत्ति
पश्वमः
प्रकाशः कश्लोकः २७३
विभूषितं योगशास्त्रम्
का ॥१०७०॥
॥१०७०॥
[उक्तं च-ईडा तोयमयी प्रोक्ता पिङ्गला वह्निरूपिणी। सुषुम्ना शंभुरूपेण शंभुईसस्वरूपकः ॥ १४१६॥] २४८-२५० शायेत यदि न सम्यग्मरुत्तदा बिन्दुभिः स निश्चयः। सित-पीता-ऽरुण-कृष्णैर्वरुणावनिर्दहनपवनोत्थैः ॥ १४१७ ॥
२४९ कर्णाक्षिनासिकापुटमङ्गष्टप्रथममध्यमाङ्गलिभिः। द्वाभ्यां च पिधाय मुखं करणेन हि दृश्यते बिन्दुः ॥ १४१८ ॥ २५२ दक्षिणामथवा वामां या निषेद्धं समीप्सति। तदङ्गं पीडयेदन्यां नासानाडी समाश्रयेत् ॥१४१९ ॥ २५३ अग्रे चामविभागे चन्द्रक्षेत्रं वदन्ति तत्त्वविदः। पृष्ठौ च दक्षिणाङ्गे रवेस्त देवा दाहुराचार्याः ॥ १४२० ॥
अवनिवनदहनमण्डलविचलनशीलस्य तावदनिलस्य । गतिऋजुरेव मरुत्पुरविहारिणः सा तिरश्चीना ॥ १४२१ ॥ ५८ पवनः प्रवेशकाले जीव इति प्रोच्यते महामतिभिः। निष्क्रमणे निर्जीवः फलमपि च तयोस्तथाभूतम् ॥ १४२२ ॥
जीवे जीवति विश्वं मृते मृतं सूरिभिः समुद्दिष्टम् । सुखदुःखजयपराजयलाभालाभादिमार्गोऽयम् ॥ १४२३ ॥ २२६ संचरति यदा वायुस्तत्त्वात्तत्त्वान्तरं तदा शेयम् । यत् त्यजति तद्धि रिक्तं तत् पूर्ण यत्र संक्रमति ॥ १४२४ ।। २४० ग्राम-पुर-युद्ध-जनपद-गृह-राजकुलप्रवेशनिष्कासे। पूर्णाङ्गपादमग्रे कृत्वा बजतोऽस्य सिद्धिः स्यात् ॥ १४२५ ।।
विविधाः कालज्ञानो|पायाः
“अमृते प्रवहति नूनं केचित् प्रवदन्ति सूरयोऽत्यर्थम् । जीवन्ति विधासक्ता नियन्ते च तथान्यथाभूते ॥ १४२६ ।।
यस्मिन्नसति म्रियते जीवति सति भवति चेतनाकलितः। जीवस्तदेव तत्त्वं विरला जानन्ति तत्त्वविदः ॥ १४२७ ॥
1[ ] एतदन्तर्गतः पाठो N मध्ये एव विद्यते ॥ 2 पवनदहनोत्थैः S T KXY R || 3 द्वाभ्यामपिधाय 'P M N ॥ | 4 यो M N विना ॥ 5 पृष्ठे M N ॥ 6 ०स्तथा ज्ञेयम् M S R || 7 संवरति PS| 8 उक्तं च-M N TY नास्ति ।।
9 °सक्तास्तथा नियन्तेऽन्यथाभूते M N YI 'सक्ता नश्यन्ति तथाऽन्यथाभूते L F॥ 10 नसति च नियते M N || olonal
Jain Education

Page #168

॥१०७१॥
RECEIRECTORRENRELECTCHEHREEHEREHREHCHERE
सुखदुःखजयपराजयजीवितमरणानि विन इति केचित्। वायुप्रपञ्चरचनामवेदिनां कथमयं मानः ॥१४२८॥" इति ॥ कुर्वीत पूरके सत्याकृष्टिं कुम्भके तथा स्तम्भम्। उच्चाटनं च योगी रेचकविज्ञानसामर्थ्यात् ॥ १४२९ ॥ इदमखिलं श्वसनभवं सामर्थ्य स्यान्मुने तस्य । यो नाडिकाविशुद्धिं सम्यक् कर्तुं विजानाति ॥ १४३०॥ यद्यपि समीरचारश्चपलतरो योगिभिः सुदुर्लक्ष्यः। जानाति विगततन्द्रस्तथापि नाड्यां कृताभ्यासः ॥ १४३१ ॥
नाडिकाशुद्धिः। तद्यथा२५६ सकलं बिन्दुसनाथं रेफाक्रान्तं हवर्णमनवद्यम्। चिन्तयति नाभिकमले सुबन्धुरं कर्णिकारूढम् ॥ १४३२ ॥ २५७ रेचयति ततः शीघ्र पतङ्गमार्गेण भासुराक.रम्। ज्वालाकलापकलितं स्फुलिङ्गमालाकराक्रान्तम् ॥ १४३३ ॥
तरलतडिदुप्रवेगं धूमशिखावर्तरुद्धदिक्चक्रम्। गच्छन्तं गगनतले दुर्धर्ष देवदैत्यानाम् ॥ १४३४ ॥ २५८ शरदिन्दुधामधवलं गगनतलान्मन्दमन्दमवतीर्णम् । क्षरदमृतमिव सुधांशोः पूरयति पथा पुनः पुरतःः ॥ १४३५ ॥
आनीय नाभिकमलं निवेश्य तस्मिन् पुनः पुनश्चैवम्। अनलसमनसा कार्य प्रवेशनिष्कमणमनवरतम् ॥ १४३६ ॥ अथ नाभिपुण्डरीकाच्छनैः शनैर्हृदयकमलनालेन। निःसारयति समीरं पुनः प्रवेशयति सोद्योगम् ॥ १४३७॥
नाडीशुद्धिं कुरुते दहनपुरं दिनकरस्य मार्गेण । निष्कामद्विशदिन्दोः पुरमितरेणेति केऽप्याहुः ॥ १४३८ ॥ २६० इति नाडिकाविशुद्धौ परिकलिताभ्यासकौशलो योगी। आत्मेच्छयैव घटयति पुटयोः पवनं क्षणार्धन ॥ १४३९ ॥ २६१ एकस्यामयमास्ते कालं नाडीयुगद्वयं सार्धम्। तामुत्सृज्य ततोऽन्यामधितिष्ठति नाडिकामनिलः ॥ १४४० ॥
षोडशप्रमितः कैश्चिन्निर्णीतो वायुसंक्रमः। अहोरात्रमिते काले द्वयोर्नाडयोर्यथाक्रमम् ॥ १४४१॥ २६२ षट् शताभ्यधिकान्याहुः सहस्राण्येकविंशतिः। अहोरात्रे नरि स्वस्थे प्राणवायोर्गमागमाः ॥ १४४२ ॥
1 इति PM N विना नास्ति ॥ 2 सत्यामाकृष्टिं M N || 3 पवनाभ्यासोऽयम् । नाडिकाशुद्धिस्तद्यथा M NI नाडिकाविशुद्धिस्तद्यथा PLFT | 4 °नाडीयुगलं ।।। 5 °शतान्यधिकान्याहुः सहस्राण्येकविंशतिम् L S F K X R॥ 6 •र्गमागमौ KXYRI "गमागमः L F ||
२५९
15
॥१०७१॥
Jain Education
tional

Page #169

स्वोपश
वृत्तिविभूतिं
योगशास्त्रम्
॥ १०७२ ॥
Jain Education
२६३
संक्रान्तिमपि नो वेत्ति यः समीरस्य मुग्धधीः । स तत्त्वनिर्णयं कर्तुं प्रवृत्तः किं न लज्जते ॥ १४४३ ॥ २६६ अथ कौतूहलहेतोः करोति वेधं समाधिसामर्थ्यात् । सम्यग्विनीतपवनः शनैः शनैरर्कतूलेषु || १४४४ ॥ २६७ तत्र कृतनिश्चयोऽसौ जाती- बकुलादिपुष्पमकुलेषु । स्थिरलक्ष्यतया शश्वत् करोति वेधं वितन्द्रात्मा || १४४५ ॥ कर्पूर-कुङ्कुमा-ऽगुरु-मलयज-कुष्ठादिगन्धद्रव्येषु । वरुणपवनेन बेधं करोति लक्ष्ये स्थिराभ्यासः || १४४६ ॥ कैचित् पुरप्रवेशं तन्वन्ति धनंजयेन पवनेन । स हि दुर्विचिन्त्यशक्तिः, प्रकीर्तितो वायुतत्त्वज्ञैः ॥ १४४७ ॥ २६९ एतेषु लब्धलक्ष्यस्ततोऽतिसूक्ष्मेषु पत्रिकायेषु । वेधं करोति वायुप्रपञ्चसंयोजने चतुरः || १४४८ || २७० मधुकर पतङ्ग-पत्रिषु तथाण्डजेषु मृगशरीरेषु । संचरति जातलक्ष्यस्त्वनन्यचित्तो वशी धीरः || १४४९ ॥ २७१ नरतुरगकरिशरीरे क्रमेण संचरति निःसरत्येव । पुस्तोपलरूपेषु च यदृच्छया संक्रमं कुर्यात् ॥ १४५० ॥ २७३ इति परपुरप्रवेशाभ्यासोत्थसमाधिपरमसामर्थ्यात् । विचरति यदृच्छयासौ मुक्त इवात्यन्तनिर्लेपः ॥ १४५९ ॥
1
अथवा
कौतुक मात्र फलोऽयं पुरप्रवेशो महाप्रयासेन । सिध्यति न वा कथंचिन्महतामपि कालयोगेन ॥ १४५२ ॥ स्मरगरलमनोविजयं समस्तरोगक्षयं वपुः स्थैर्यम् । पवनप्रचारचतुरः करोति योगी न संदेहः ॥ १४५३ ॥ जन्मशतजनितमुग्रं प्राणायामाद्विलीयते पापम् । नाडीयुगलस्यान्ते यतेर्जिताक्षस्य धीरस्य ॥ १४५४ ॥ उक्तं च
66
'जलबिन्दु कुशाग्रेण मासे मासे तु यः पिबेत् । संवत्सरशतं सायं प्राणायामश्च तत्समः ॥ १४५५ ॥ " इति ज्ञानार्णवे योगप्रदीपाधिकारे आचार्यश्रीशुभचन्द्रविरचिते प्राणायामप्रकरणम् ।
1
कृताभ्यासः MN LTF 2 श्लोकोऽयं P मध्ये एव विद्यते ॥ 3 तथाऽण्डजेष्वेणु M NLSTY । तथाणुज्येष्ठेषु X R ॥ 4 दृश्यतां योगशास्त्रस्य षष्ठे प्रकाशे प्रथमः श्लोकः ॥ 5 परपुर MLSTKXY R 6 उक्तं च PM मध्य एव विद्यते ॥

पञ्चमः
प्रकाशः
श्लोकः २७३
5
विविधाः
कालज्ञानो
पायाः
10
.

Page #170

॥२०७३॥
अथ षष्ठः प्रकाशः
॥ अहं॥ परपुरप्रवेशस्यापारमार्थिक्यमाह--
इह चायं परपुरप्रवेशश्चित्रमात्रकृत् ।
सिध्येन्न वा प्रयासेन कालेन महताऽपि हि ॥ १॥ स्पष्टः ॥ १॥ कुतः?
जित्वाऽपि पवनं नानाकरणैः क्लेशकारणैः।
नाडीप्रचारमायत्तं विधायापि वपुर्गतम् ॥ २॥
१ दृश्यतां पृ० १०७२ पं. ११ ॥ २ज्ञानार्णवे विद्यमाना एतत्सम्बन्धिनः श्लोकाः-- ६ समाकृष्येन्द्रियार्थेभ्यः साक्षं चेतः प्रशान्तधीः। यत्र यत्रेच्छया धत्ते स प्रत्याहार उच्यते ॥ १४५६ ॥ निःसङ्गः संवृतस्वान्तः कूर्मवत् संवृतेन्द्रियः। यमी समत्वमापन्नो ध्यानतन्त्रे स्थिरीभवेत् ॥ १४५७ ॥ किञ्च
गोचरेभ्यो हृषीकाणि तेभ्यश्चित्तमनाकुलम्। पृथक्कृत्य वशी धत्ते ललाटेऽत्यन्तनिश्चलम् ॥ १४५८ ॥ 1 साक्षात् F K॥ 2 धत्ते तत्र तत्र स्थिरीभवेत् M | धत्ते प्रत्याहारः स कीर्तितः N || 3 किञ्च PM मध्य एवास्ति ।।
॥१०७३॥
Jain Education

Page #171

स्वोपशवृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम्
षष्ठःप्रकाशः श्लोकः २ ॥१०७४॥
४ सम्यक् समाधिसिद्धयर्थं प्रत्याहारः प्रशस्यते। प्राणायामेन विक्षिप्तं मनः स्वास्थ्यं न विन्दति ॥ १४५९ ॥
प्रत्याहृतं पुनः स्वस्थं सर्वोपाधिविवर्जितम्। चेतः समत्वमापन्न स्वस्मिन्नेव लयं व्रजेत् ॥ १४६० ॥ वायोः संचारचातुर्यमणिमाद्यङ्गसाधनम्। प्रायः प्रत्यूहबीजं स्यान्मुनेर्मुक्तिमभीप्सतः ॥ १४६१ ॥ किमनेन प्रपञ्चेन स्वसन्देहातहेतुना। सुविचार्यैव तज्ज्ञेयं यन्मुक्त:जमग्रिमम् ॥ १४६२॥ संविग्नस्य प्रशान्तस्य वीतरागस्य योगिनः। वशीकृताक्षवर्गस्य प्राणायामो न शस्यते ॥ १४६४ ॥ प्राणस्यायमने पीडा तस्यां स्यादातसम्भवः । तेन प्रच्याव्यते नूनं शाततत्त्वोऽपि लक्ष्यतः ॥ १४६५ ॥ ५ पूरणे कुम्भने चैव तथा श्वसननिर्गमे। व्यग्रीभवन्ति चेतांसि क्लिश्यमानानि वायुभिः ॥१४६६ ॥
॥२०७४॥
विविधाः कालज्ञानोपायाः
२ नातिरिक्तं फलं सूत्रे प्राणायामात् प्रकीर्तितम्। अतस्तदर्थमस्माभिनातिरिक्तः कृतः श्रमः ॥ १४६७ ॥ निरुध्य करणग्रामं समत्वमवलम्च्य च । ललाटदेशसंलीनं विदध्यान्निश्चलं मनः ॥ १४६८ ॥
अथवा७ नेत्रद्वन्द्वे श्रवणयुगले नासिकाग्रे ललाटे, वक्त्रे नाभौ शिरसि हृदये तालुनि भ्रयुगान्ते।
ध्यानस्थानान्यमलमतिभिः कीर्तितान्यत्र देहे, तेष्वेकस्मिन् विगतविषये चित्तमालम्बनीयम् ॥ १४६९ ॥ स्थानेष्वतेष्वविधान्तं मुनेलक्ष्यं वितन्वतः। उत्पद्यन्ते स्वसंवित्तेबहवो ध्यानप्रत्ययाः ॥ १४७० ॥
इति ज्ञानार्णवे योगप्रदीपाधिकार आचार्यश्री शुभचन्द्रविरचिते प्रत्याहारधारणाप्रकरणम् ॥ 1 प्रत्याहृत्य M N || 2 'र्तजन्मना PSR विना ॥ 3 तत्वोपलक्षित: LST KXY RF विना ।। 4 प्राणस्य निर्गमे । ॥ 55 किञ्च PM मध्ये एव विद्यते॥ 6 अथवा PM Y मध्ये एव विद्यते ॥ 7 स्थानेष्वेतेषु विश्रान्तं M || anal

Jain Education
|

Page #172

॥ १०७५ ।।
Jain Education
अश्रद्धेयं परपुरे साधायित्वाऽपि संक्रमम् । विज्ञानप्रसक्तस्य मोक्षमार्गो न सिध्यति ॥ 11
स्पष्टौ ॥ २-३ ॥
66
प्राणायामस्ततः कैश्विदाश्रितो ध्यानसिद्धये " [५/१ ] इति यदुक्तं तत् श्लोकद्वयेन प्रतिक्षिपति-तन्नाप्नोति मनः स्वास्थ्यं प्राणायामैः कदर्थितम् ।
प्राणस्यायमने पीडा तस्यां स्याच्चित्तविद्रवः ॥ ४॥ पूरणे कुम्भने चैव रेचने च परिश्रमः । चित्तसंक्लेशकरणान्मुक्तेः प्रत्यूहकारणम् ॥ ५ ॥
स्पष्टौ ॥ ४-५ ॥
प्राणायामानन्तरं प्रत्याहारः कैश्चिदुक्तः, स च न दुष्ट इति तमाहइन्द्रियैः सममाकृष्य विषयेभ्यः प्रशान्तधीः । धर्मध्यानकृते तस्मान्मनः कुर्वीत निश्चलम् ॥ ६ ॥
१० विप्लव:- मु. ॥

10
॥ १०७५ ।।

Page #173

स्वोपज्ञ
षष्ठः प्रकाश श्लोकः ७-८
वृत्ति
विभूषितं योगशास्त्रम्
॥१०७६
॥१०७६॥
5
HOMEHRISHCHEMICHCHEMIRMEREMEHEMEHEREHEHEHCHEMERGREER
इन्द्रियैः सह मनो बाह्यविषयेभ्य आकृष्येत्यनेन प्रत्याहारकथनम् । यदुक्तमस्माभिरभिधानचिन्तामणौ-- “प्रत्याहारस्त्विन्द्रियाणां विषयेभ्यः समाहृतिः”। [ अभिधानचि० श्लो० ८३ ]
मनः कुर्वीत निश्चलमिति प्रत्याहारानन्तरोपदिष्टाया धारणाया उपक्रमः ॥ ६॥ धारणास्थानान्येवाह
नाभी-हृदय-नासाग्र-भाल-भू-तालु-दृष्टयः।
मुखं कर्णौ शिरथेति ध्यानस्थानान्यकीर्तयन् ॥ ७॥ ध्यानस्थानानीति ध्याननिमित्तस्य धारणायाः स्थानानि ॥ ७ ॥ धारणायाः फलमाह
एषामेकत्र कुत्रापि स्थाने स्थापयतो मनः।
उत्पद्यन्ते स्वसंवित्तेर्बहवः प्रत्ययाः किल ॥ ८॥ प्रत्यया वक्ष्यमाणाः । शेषं स्पष्टम् ।
HEREHENSHOTEHSHREERRCHESEARCHCHCHEHOREHENSTEIR
Jain Education in
1942 nal

sww.jainelibrary.org

Page #174

१०७७॥
इति परमार्हतश्रीकुमारपालभूपालशुश्रूषिते आचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितेऽ
ध्यात्मोपनिपन्नाम्नि संजातपट्टबन्धे श्री योगशास्त्रे स्वोपनं षष्ठप्रकाशविवरणम् ॥ ६ ॥ ग्रन्थ १८ ॥
BHISHESHETRIGHTEENEVERENCHEHESHCHSHEEHSIGHEHRISHCHER
HCHCHEHREHENSHEREICHEHEREHENSHOTSHSHORSHCHHEIGHBHECHE
॥१०७७॥
१०धे द्वादशप्रकाशे श्री०-शां. ॥ २ ०ण सेमाप्तं । प्रन्थ १८।-संपू. ०णं । ग्रं. १८॥-हे. ॥
Jain Education

Page #175

स्वोपक्ष
वृत्तिविभूशितं योगशास्त्रम्
सप्तमः प्रकाशः श्लोकः१
अथ सप्तमः प्रकाशः।
॥ अहं ॥ अथ ध्यानं विधित्सोः क्रममाह--
ध्यानं विधित्सता ज्ञेयं ध्याता ध्येयं तथा फलम् ।
सिध्यन्ति न हि सामग्री विना कार्याणि कहिचित् ॥१॥ स्पष्टः ॥१॥
॥१०७८॥
॥१०७८॥
HIBHIBHESTERIENCIESENTENCHEHRENCHEHRENCE
HOMICHHHHHHHHHHETRIERSIEHEATRETCHCHHORREN
ध्यान
निरूपणम्
१"ध्यान विधित्सता क्षेयं ध्याता ध्येयं तथा फलम् । विधेयानि प्रसिध्यन्ति सामग्रीतो विना न हि ॥१५॥२३॥” इति दिगम्बराचार्येण अमिततिना विरचिते श्रावकाचारे ।
"ध्याना, ध्यान, फलं, ध्येयं, यस्य, यत्र, यथा। इत्येतदत्र बोद्धव्यं ध्यातुकामेन योगिना ।। ३७ ॥ गुप्तेन्द्रियमना ध्याता, ध्येयं वस्तु यथास्थितम्। एकाग्रचिन्तनं ध्यानं, निर्जरा-संवरौ फलम् ॥३८॥ देशः कालश्च सोऽन्वेष्यः सा चावस्थानुगम्यताम् । यदा यत्र यथा ध्यानमपविघ्नं प्रसिध्यति ॥ ३९ ॥
इति संक्षेपतो ग्राह्यमष्टाङ्गं योगसाधनम् । विवरीतुमदः किञ्चिदुच्यमानं निशम्यताम् ॥३०॥" इति नागसेनाचार्यविरचिते तत्त्वानुशासने ॥

Jain Education is
FIFinal

Page #176

॥ १०७९ ॥
Jain Education
onal
अथ ध्यातारं षड्डिः श्लोकैराह-
अमुञ्चन् प्राणनाशेऽपि संयमैकधुरीणताम् । परमप्यात्मवत् पश्यन् स्वस्वरूपापरिच्युतः ॥ २ ॥ उपतापमसंप्राप्तः शीतवातातपादिभिः । पिपासुरमरीकार योगामृतरसायनम् ॥ ३ ॥
१ ज्ञानार्णवे विद्यमाना ध्यातृयोग्यतावर्णनपराः श्लोकाः
“ विरज्य कामभोगेषु विमुच्य वपुषि स्पृहाम् । यस्य चित्तं स्थिरीभूतं स हि ध्याता प्रशस्यते ।। ३५६ ॥ सत्संयमधुरा धीरैर्न हि प्राणत्ययेऽपि यैः । त्यक्ता महत्त्वमालम्व्य ते हि ध्यानधनेश्वराः ॥ ३५७ ॥ परीषहमहाव्यालैर्ग्राम्यैर्वाक्कण्टकै दृढैः । मनागपि मनो येषां न स्वरूपात् परिच्युतम् ॥ ३५८ ॥ क्रोधादिभीमभोगीन्द्रे रागादिरजनीचरैः । अजय्यैरपि विध्वस्तं न येषां यमजीवितम् ।। ३५९ ।। मनः प्रीणयितुं येषां क्षमास्ता दिव्ययोषितः । मैत्र्यादयः सतां सेव्या ब्रह्मचर्येऽप्यनिन्दिते ।। ३६० ॥ तपस्तरलतीव्रार्चिःप्रचये पातितः स्मरः । यै रागरिपुभिः सार्धं पतङ्गप्रतिमीकृतः ॥ ३६१ ।। निःसङ्गत्वं समासाद्य ज्ञानराज्यं समीप्सितम् । जगत्त्रयचमत्कारि चित्रभूतं चं चेष्टितम् ॥ ३६२ ॥ 1 "र्वा कण्टकै PL विना ॥ 2 समीप्सताम् M STF VC X R विना ॥ 3 विचेष्टितम् PM BN विना ॥

'88888e€
5
10
॥ १०७९ ॥

Page #177

स्वोपज्ञ
सप्तमः प्रकाशा श्लोकः ४-५
वृत्ति
विभूषितं योगशास्त्रम्
॥१०८०॥
॥१०८०॥
रागादिभिरनाक्रान्तं क्रोधादिभिरंदूषितम् ।।
आत्मारामं मनः कुर्वनिलेपः सर्वकर्मसु ॥४॥ विरतः कामभोगेभ्यः स्वशरीरेऽपि निःस्पृहः ।
संवेगह्रदनिर्मग्नः सर्वत्र समतां श्रयन् ॥५॥ १०रनक्षितम्-शां.॥
अत्युग्रतपसाऽऽत्मानं पीडयन्तोऽपि निर्दयम्। जगद् विध्यापयन्त्युश्चर्य मोहदहनक्षतम् ॥ ३६३ ॥ स्वभावजनिरातङ्कनिर्भरानन्दनन्दिताः। तृष्णार्चिःशान्तये धन्या येऽकालजलदोद्गमाः ।। ३६५ ॥ अशेषसङ्गसंन्यासवशाज्जितमनोद्विजाः। विषयोद्दाममातङ्गघटासंघट्टघातकाः ॥ ३६५ ॥ वाक्पथातीतमाहात्म्या विश्वविद्याविशारदाः। शरीराहारसंसारकामभोगेषु निःस्पृहाः ॥ ३६६ ॥ विशुद्धबोधपीयूषपानपुंण्यीकृताशयाः। स्थिरेतरजगज्जन्तुकरुणावारिवार्धयः ॥३६७ ॥ स्वर्णाचल इवाकम्पा ज्योति-पंथ इवामलाः। समीर इव निःसङ्गा निर्ममत्वं समाश्रिताः ॥ ३६८ ॥ हितोपदेशपर्जन्यैर्भव्यसारङ्गतर्पकाः। निरपेक्षाः शरीरेऽपि सापेक्षाः सिद्धिसंयमे ॥ ३६९ ॥
इत्यादिपरमोदारपुण्याचरणलक्षिताः । ध्यानसिद्धेः समाख्याताः पात्रं मुनिमहेश्वराः ॥ ३७० ॥” इति शानार्णवे ।। 1 'मनोद्विपाः T | मनोद्विषः N॥ 2 पूर्णीकृता° M N F VC || 3 पथमिवा' MI 'पदमिवा• N || 4 सिद्धिसंगमे B ॥
KAKKCHCHCHHETRIEVEMETRIEVEHRRENEUTEREHEHEREHEREST
ध्यात. स्वरूँपम्
LETESHEKHSIKCHRCHCHISHCHIKSHCHISHEKHSHISHEHCHCHISHEHEMEHEHERE
Jain Education

T
..........
...
स

Page #178

॥ १०८१॥
नरेन्द्रे वा दरिद्रे वा तुल्यकल्याणकामनः । अमात्रकरुणापात्रं भवसौख्यपराङ्मुखः ॥ ६ ॥ सुमेरुरिव निष्कम्पः शशीवानन्ददायकः ।
समीर इव निःसङ्गः सुधीर्ध्याता प्रशस्यते ॥ ७॥ स्पष्टाः ॥२-७॥ अथ भेदप्रतिपादनद्वारेण ध्येयस्य स्वरूपमाह--
पिण्डस्थं च पदस्थं च रूपस्थं रूपवर्जितम् ।
चतुर्धा ध्येयमानातं ध्यानस्यालम्बनं बुधैः ॥ ८॥ पिण्डं शरीरम् तत्र तिष्ठतीति पिण्डस्थं ध्येयम् ॥ ८ ॥ १“ध्येयं पदस्थ-पिण्डस्थ-रूपस्था-ऽरूपमेदतः। ध्यानस्यालम्बनं प्राज्ञैश्चतुर्विधमुदाहृतम् ॥ १५॥३०॥" अमितगतिविरचिते श्रावकाचारे॥ "पिण्डस्थं च पदस्थं च रूपस्थं रूपवर्जितम्। चतुर्धा ध्यानमाम्नातं भव्यराजीवभास्करैः ।। १८७७॥" इति ज्ञानार्णवे॥
"भूयोऽप्यासामवस्थानां संज्ञामेदः प्रकाश्यते। पिण्डस्थः सर्वतोभद्रो जाननामद्वयं मतम् ॥३६॥ द्विसंझं स्वप्नमिच्छन्ति पदस्थं व्याप्तिरित्यपि। रूपस्थं तु महाव्याप्तिः सुषुप्तस्यापि तद् द्वयम् ॥ ३७॥
॥१.८१॥
Jain Education in 1981

Brow.jainelibrary.org

Page #179

स्वोपक्षवृत्तिविभूषितं
सप्तमः प्रकाशः ॥१०८२ ॥
योगशास्त्रम्
॥१०८२॥
ध्येयमेदाः
प्रचयं रूपातीतं च सम्यक् तुर्यमुदाहृतम्। महाप्रचयमिच्छन्ति तुर्यातीतं विचक्षणाः ॥ ३८ ॥ पृथक्तत्त्वप्रमेदेन मेदोऽयं समुदाहृतः। सर्वाण्येव हि तत्त्वानि पश्चैतानि यथा शृणु ॥ ३९ ॥ भूततत्त्वाभिधानानां योगोऽधिष्ठेय इष्यते। पिण्डस्थमिति तं प्राहुः पदस्थमपरं विदुः ॥ ४०॥ मन्त्रास्तत्पतयः सेशा रूपस्थमिति कीय॑ते । रूपातीतं परा शक्तिः सव्यापाराऽप्यनामया ॥४१॥ निष्प्रपञ्चो निराभासः शुद्धः स्वात्मन्यवस्थितः। सर्वातीतः शिवो ज्ञेयो यं विदित्वा विमुच्यते ॥४२॥ चतुर्विधं तु पिण्डस्थमबुद्धं बुद्धमेव च। प्रबुद्धं सुप्रबुद्धं च पदस्थं च चतुर्विधम् ॥ ४३ ॥ गतागतं सुविक्षिप्तं संगतं सुसमाहितम्। चतुर्धा रूपसंस्थं तु ज्ञातव्यं योगचिन्तकैः ।। ४४ ॥" उदितं विपुलं शान्तं सुप्रसन्नमथापरम् । मनोन्मनमनन्तं च सर्वार्थ सततोदितम् ॥ ४५ ॥
प्रचये तत्र संज्ञेयमेकं तन्महसि स्थितम्। इत्येवं पञ्चधाऽध्वानं त्रिधेदानीं निगद्यते ॥ ४६॥" इति काश्मीरसंस्कृतग्रन्थावल्यां [ग्रन्थाङ्कः ३७ ] प्रकाशिते श्री मालिनीविजयोत्तरतन्त्र द्वितीयेऽधिकारे पृ० ११-१३।।
"भूततत्त्वाभिधानानां योऽशोऽधिष्ठेय उच्यते । पिण्डस्थमिति तं प्राहुरिति श्री मालिनीमते ॥ २४१ ॥ लौकिकी जागदित्येषा संज्ञा पिण्डस्थमित्यपि। योगिनां योगसिद्धयर्थ संज्ञेयं परिभाष्यते ॥ २४२ ॥ अधिष्ठेयसमापत्तिमध्यासीनस्य योगिनः। तादात्म्यं किल पिण्डस्थं मितं पिण्डं हि पिण्डितम् ॥ २४३ ॥
लोकयोगप्रसंख्यानत्रैरूप्यवशतः किल। नामानि त्रीणि भण्यन्ते स्वप्नादिष्वप्ययं विधिः ॥ २४६॥" इति काश्मीरसंस्कृतग्रन्थावल्यां [ग्रन्थाङ्कः ४१] प्रकाशिते अभिनवगुप्ताचार्यविरचिते तन्त्रालोके दशम आह्निके पृ. १६५-१६७ । | "एतदेवान्यत्राप्यतिदिशति-'स्वप्नादिष्वप्ययं विधिः' इति। तेन लौकिकी संज्ञा स्वप्नः सुषुप्तं तुर्य च । यौगिकी पदस्थं रूपं | रूपातीतं च । ज्ञानीया व्याप्तिमहाव्याप्तिःप्रचयश्चेति । तुर्यातीते पुनर्वक्ष्यमाणदृशा योगो न प्रतपेदिति लोकप्रसंख्यानाभिप्रायेण तुर्यातीतं महाप्रचयश्चेति संशाद्वयमेवोक्तम् ॥ २४६ ॥ इति तन्त्रालोकस्य जयरथविरचितायां टीकायाम् , पृ० १६७ ॥
BHEHCHCHEHEHEHRENCERTERELETEHELETERRHEENCHEHELETE
Jain Education 10
onal

Page #180

॥१०८३॥
TEHSHEHEHEKHEHERONISHCHCHEHCHEHEHCHARTERSNEHCHEHEYENER
तद्धारणाभेदेनाह--
पार्थिवी स्यादथामेयी मारुती वारुणी तथा।
तत्रभूः पञ्चमी चेति पिण्डस्थे पञ्च धारणाः ॥९॥ स्पष्टः ॥९॥ तत्र पार्थिवीं धारणां श्लोकत्रयेणाह--
तिर्यग्लोकसमं ध्यायेत् क्षीराब्धि तत्र चाम्बुजम् । सहस्रपत्रं स्वर्णाभं जम्बूद्वीपसमं स्मरेत् ॥ १० ॥ तत्केसरततेरन्तः स्फुरत्पिङ्गप्रभाञ्चिताम् । स्वर्णाचलप्रमाणां च कर्णिकां परिचिन्तयेत् ॥ ११ ॥ श्वेतसिंहासनासीनं कर्मनिर्मूलनाद्यतम् ।
आत्मानं चिन्तयेत्तत्र पार्थिवी धारणेत्यसौ ॥ १२ ॥ तिर्यग्लोकसमं तिर्यग्लोकप्रमाणम् , यावान् तिर्यग्लोकस्तावन्मात्रं रज्जुप्रमाणमिति यावत् । शेषं स्पष्टम् ॥१०-१२॥ १ एतेषां श्लोकानां ज्ञानार्णवेन सह तुलार्थमस्य सप्तमप्रकाशस्यान्तिमं टिप्पणं द्रष्टव्यम् ॥
CHECREEHCHCHCHCHECHCHEHERECEBHBHECHCHCHCHCHCHEHS
॥१०८३॥
Jain Education
anal
|

Page #181

स्वोपक्ष
सप्तमः प्रकाशः
वृत्ति
श्लोकः
विभूषितं योगशास्त्रम् ॥१०८४॥
१३-१४
॥१०८४॥
अथाग्नेयीं धारणां पड्डिः श्लोकैराह--
विचिन्तयेत्तथा नाभौ कमलं षोडशच्छदम् । कर्णिकायां महामन्त्रं प्रतिपत्रं स्वरावलीम् ॥ १३ ॥ रेफ-बिन्दु-कलाक्रान्तं महामन्त्रे यदक्षरम् । तस्य रेफाद् विनिर्यान्तीं शनै—मशिखां स्मरेत् ॥ १४ ॥ स्फुलिङ्गसन्ततिं ध्यायेज्ज्वालामालामनन्तरम् । ततो ज्वालाकलापेन दहेत् पद्मं हृदि स्थितम् ॥ १५॥ तदष्टकर्मनिर्माणमष्टपत्रमधोमुखम् । दहत्येव महामन्त्रध्यानोत्थः प्रबलानलः ॥ १६ ॥ ततो देहाद् बहिायेत् त्र्यसं वह्निपुरं ज्वलत् ।
लाञ्छितं स्वस्तिकेनाऽन्ते वह्निवीजसमन्वितम् ॥ १७ ॥ १ ज्वलन्-शां. खं. हे. । ज्वलेत-संपू. ।।
पिण्डस्थ
RISHCHOICERCIENCIENCYCEMENHEICICICICHRISHCHEICHERSE
वर्णनम्
Jain Education

2

Page #182

॥। १०८५ ॥
Jain Education
देहं पद्मं च मन्त्रार्चिरन्तर्वह्निपुरं बहिः । कृत्वाऽऽशु भस्मसाच्छाम्येत् स्यादाभेयीति धारणा ॥ १८ ॥
स्पष्टाः । नवरं महामन्त्रं सिद्धचक्रबीजम् अर्ह इति ।। १३-१८ ॥ ar arati arti ोकद्वयेनाह-
ततस्त्रिभुवनाभोगं पूरयन्तं समीरणम् ।
चलयन्तं गिरीनब्धीन क्षोभयन्तं विचिन्तयेत् ॥ १९ ॥ तच भस्मरजस्तेन शीघ्रमुद्वय वायुना । दृढाभ्यासः प्रशान्तिं तमानयेदिति मारुती ॥ २० ॥
स्पष्टौ ।। १९-२० ।।
अथ वारुणीं धारण लोकद्वयेनाह-
स्मरेद् वर्षत् सुधासारैर्घनमालाकुलं नभः । ततोऽर्धेन्दुसमाक्रान्तं मण्डलं वैरुणाङ्कितम् ॥ २१ ॥
१ सिद्धचक्रवर्तिबीजं - मु. ॥ २ अर्ह - शां. विना ॥ ३ वायवीं-मु. शां. ॥ ४ चालयन्तं मु । चारयन्तं खं. ॥। ५ वारुणा०- मु. ॥
For Private Personal Use Only
Seee
10
।। १०८५ ।।

Page #183

स्वोपक्षवृत्ति विभूषितं योगशास्त्रम्
सप्तमः प्रकाशः श्लोकाः२२|२३-२४-२५ | ॥१०८६॥
॥१०८६॥
BEHCHEHENBHETRISHCHERSHEHEROICHEHEHEREIGHEHEERIENCTE
नभस्तलं सुधाम्भोभिः प्लांवयत् तत्पुरं ततः।
तद्रजः कायसंभूतं क्षालयदिति वारुणी ॥ २२ ॥ स्पष्टौ ॥ २१-२२॥ अथ तत्रभूधारणां सोपसंहारां त्रिभिः श्लोकैराह--
सप्तधातुविनाभूतं पूर्णेन्दुविशदद्युतिम् । सर्वज्ञकल्पमात्मानं शुद्धबुद्धिः स्मरेत्ततः ॥ २३॥ ततः सिंहासनारूढं सर्वातिशयभासुरम् । विध्वस्ताशेषकर्माणं कल्याणमाहमान्वितम् ॥ २४ ॥ स्वाङ्गगर्भे नरांकारं स्वं स्मरेदिति तत्रभूः ।
साभ्यास इति पिण्डस्थे योगी शिवसुखं भजेत् ॥ २५ ॥ स्पष्टाः ॥ २३-२५ ॥ १ प्लावयेत्-मु. शां. ॥ २ स्वाङ्गे गर्भे-खं. ॥ ३ निराकार-संपू. मु.॥ ४ संस्मरे०-मु. ख.॥
पिण्डस्थवर्णनम्
Jain Education
or Private & Perso tale Only
2

Page #184

॥१०८७॥
पEERREERIEREURRENEIGHBHEEEEEEEEEEEEE
पिण्डस्थध्येयस्य माहात्म्यं त्रिभिः श्लोकेराह--
अश्रान्तमिति पिण्डस्थे कृताभ्यासस्य योगिनः । प्रभवन्ति न दुर्विद्या-मन्त्र-मण्डलशक्तयः ॥ २६ ॥ शाकिन्यः क्षुद्रयोगिन्यः पिशाचाः पिशिताशनाः। त्रस्यन्ति तत्क्षणादेव तस्य तेजोऽसहिष्णवः ॥ २७ ॥ दुष्टाः करटिनः सिंहाः शरभाः पन्नगा अपि ।
जिघांसवोऽपि तिष्ठन्ति स्तम्भिता इव दूरतः ॥ २८ ॥ स्पेष्टाः ॥२६-२८॥ ( इति परमार्हतश्रीकुमारपालभूपालशुश्रूषिते आचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितेऽ..
ध्यात्मोपनिषन्नाम्नि संजातपट्टबन्धे श्रीयोगशास्त्रे स्वोपज्ञं सप्तमप्रकाशविवरणम् ॥७॥ ग्रंथाग्र ३९।।
HaHaHBHISHEHEREKEHCHECHERCHCHCHCHEHCHEHCHCHEHCHEHEREK
॥१०८७॥
१ स्पष्टाः-नास्ति मु. शां. ॥ २०बन्धे द्वादशप्रकाशे श्री०-शां. ॥ ३ ग्रंथ ३९-खं. संपू. ॥ पिण्डस्थस्वरूपवर्णनपराः शब्दतोऽर्थतो वा समानप्राया ये बहवः श्लोका ज्ञानार्णवे उपलभ्यन्ते तेऽत्र पाठान्तरैः सह
Jain Education
tional

Page #185

स्वोपश
वृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम्
सझमः प्रकाशः श्लोकः
॥१०८८॥
॥१०८८॥
पिण्डस्थ
तुलार्थमुपन्यस्यन्ते, अत्र आदिमोऽको योगशास्त्रसप्तमप्रकाशश्लोकाङ्कसूचकः, अन्तिमोऽस्तु शानार्णवस्य श्लोकाङ्कः-- ९ “पिण्डस्थे पञ्च विज्ञया धारणा वीरवर्णिताः। संयमी यास्वसंमूढो जन्मपाशान् निकृन्तति ॥ १८७८ ।।
पार्थिवी स्यात् तथाग्नेयी श्वसनाख्याथ वारुणी। तत्त्वरूपवती चेति विज्ञेयास्ता यथाक्रमम् ॥ १८७९ ।।
तद्यथा१०-१२ तिर्यग्लोकसमं योगी स्मरति क्षीरसागरम्। निःशब्दं शान्तकल्लोलं हार-नीहारसंनिभम् ॥ १८८० ।।
तस्य मध्ये सुनिर्माणं सहस्रदलमम्बुजम्। स्मरत्यमितभादीप्तं द्रुतहेमसमप्रभम् ॥ १८८१ ॥ अब्जरागसमुद्भतकेसरालीविराजितम्। जम्बूद्वीपप्रमाणं च चित्तभ्रमररञ्जकम् ॥ १८८२ ।। स्वर्णाचलमयीं दिव्यां तत्र स्मरति कर्णिकाम्। स्फुरत्पिङ्गप्रभाजालपिशङ्गितदिगन्तराम् ॥ १८८३ ॥ शरच्चन्द्रनिभं तस्यामुन्नतं हरिविष्टरम् । तत्रात्मानं सुखासीनं प्रशान्तमिति चिन्तयेत् ॥ १८८४ ॥
रागद्वेषादिनिःशेषकलङ्कक्षपणक्षमम्। उद्युक्तं च भवोद्भुतकर्मसन्तानशातने ॥ १८८५ ।। पार्थिवी ॥ १३-१४ ततोऽसौ निश्चलाभ्यासात् कमलं नाभिमण्डले। स्मरत्यतिमनोहारि षोडशोन्नतपत्रकम् ॥ १८८६ ॥
प्रतिपत्रसमासीनस्वरमालाविराजितम्। कणिकायां महामन्त्रं विस्फुरन्तं विचिन्तयेत् ॥ १८८७ ।।
1 पिण्डस्थं PMJ विना ॥ 2 •ना वाथ SXRI 'नाख्या च J॥ 3 तद्यथा । M विना नास्ति ॥ 4 समभ्रमम् M || 15 °मति P । 'मपि M॥ 6 प्रतिपत्र MNT ||
वर्णनम्
Jain Education 22nal

Page #186

॥१०८९॥
१५ रेफरुद्धं कला-बिन्दुलाञ्छितं शून्यमक्षरम् । लसद्विन्दुच्छटाकोटिकान्तिव्याप्तहरिन्मुखम् ॥ १८८८ ॥ ।
तस्य रेफाद् विनिर्यान्तीं शनैधूमशिखां स्मरेत्। स्फुलिङ्गसन्ततिं पश्चाज्ज्वालाली तदनन्तरम् ॥ १८८९ ॥
तेन ज्वालाकलापेन वर्धमानेन सन्ततम् । दहत्यविरतं धीरः पुण्डरीकं हृदि स्थितम् ॥ १८९० ॥ १६ तदष्टकर्मनिर्माणमष्टपत्रमधोमुखम् । दहत्येव महामन्त्रध्यानोत्थः प्रबलानलः ॥ १८९१ ॥ १७-१८ ततो बहिः शरीरस्य त्रिकोणं वह्निमण्डलम्। स्मरेज्ज्वालाकलापेन ज्वलन्तमिव वाडवम् ॥ १८९२॥
वह्निबीजसमाक्रान्तं पर्यन्ते स्वस्तिकाङ्कितम्। ऊर्च वायुपुरोद्भुतं निधूमं काञ्चनप्रभम् ॥ १८९३ ॥ अन्तर्दहति मन्त्राचिर्बहिर्वह्निपुरं परम् । धगद्धगिति विस्फूर्जज्ज्वालाप्रचयभासुरम् ॥ १८९४ ॥
भस्मभावमसी नीत्वा शरीरं तश्च पङ्कजम्। दाह्यभावात् स्वयं शान्तिं याति वह्निः शनैः शनैः ॥ १८९५ ।। आग्नेयी। | १९-२० विमानपथमापूर्य संचरन्तं समीरणम्। स्मरत्यविरतं योगी महावेगं महाबलम् ।। १८९६ ॥
चालयन्तं सुरानीकं धुन्वन्तं त्रिदेशाचलम् । दारयन्तं धनवातं क्षोभयन्तं महार्णवम् ॥ १८९७ ॥ व्रजन्तं भुवनाभोगे संचरन्तं हरिन्मुखे। विसर्पन्तं जगन्नीडे निर्विशन्तं धरातले ॥ १८९८ ॥
उद्धय तद् रजः शीघ्रं तेन प्रबलवायुना। ततः स्थिरीकृताभ्यासः समीर शान्तिमानयेत् ॥ १८९९॥ मारुती॥ | २१-२२ वारुण्यां स हि पुण्यात्मा धनवातचितं नमः । इन्द्रायुधतडिद्गर्जि चमत्काराकुलं स्मरेत् ॥ १९०० ॥
॥१०८९॥
1 लसदिन्दु • NT X Y R| 2 अहं M T F ॥ 3 ऊर्ध्ववायु • MNT XYR॥ 4 आग्नेयी PM विना नास्ति ।। 5 विदशालयम् MJXR || 6 निविशन्त SJXYR || 7 मारुती PM X बिना नास्ति ॥ 8 घनजालचितं SR || 9 'गर्जयम' TP विना॥ anal

Jain Education

Page #187

स्वोपक्ष
सप्तमः
प्रकाशः
| ॥१०९०॥
सुधाम्बुप्रभवैः सान्द्रबिन्दुभिर्मोक्तिकोज्ज्वलः। वर्षन्तं तं स्मरेद् धीरः स्थूलस्थूलैनिरन्तरः॥ १९०९ ॥ वृत्ति
ततोऽर्धेन्दुसम कान्तं पुरं वारुणलाग्छनम्। ध्यायेत् सुधापयःपूरैः प्लावयन्तं नभस्तलम् ॥ १९०२ ॥ विभूषितं
तेनाचिन्त्यप्रभावेण दिव्यध्यानोत्थिताम्बुना। प्रक्षालयति निःशेषं तद् रजः कायसंभवम् ।। १९०३ ॥ वारुणी ॥ योगशास्त्रम् २३ सप्तधातुर्विनिर्मुक्तं पूर्णचन्द्रामलत्विषम्। सर्वशकल्पमात्मानं ततः स्मरति शैद्धधीः ॥ १९०४ ॥ ॥१०९०॥ २४ मृगेन्द्रविष्टरारूढं दिव्यातिशयसंयुतम्। कल्याणमहिमोपेतं देवदैत्योरगार्चितम् ।। १९०५ ।।
२५ विलीनाशेषकर्माणं स्फुरन्तमतिनिर्मलम्। स्वं ततः पुरुषाकारं स्वाङ्गगर्भगतं स्मरेत् ॥ १९०६ ।। २६-२८ इत्यविरतं स योगी पिण्डस्थे जातनिश्चलाभ्यासः। शिवसुखमनन्यसाध्यं प्राप्नोत्यचिरेण कालेन ॥ १९०७ ॥
इत्थं यत्रानवा स्मरति नवसुधासान्द्रचन्द्रावदातं, श्रीमत्सर्वज्ञकल्प कनकमिरितटे बीतविश्वप्रपञ्चम् । आत्मानं विश्वरूपं त्रिदशगुरुगुणैरप्यचिन्त्यप्रभावं, तत् पिण्डस्थं प्रणीतं जिनसमयमहाम्भोधिपारं प्रयातैः ।। १९०८ ॥ विद्या-मण्डल-मन्त्र-यन्त्र-कुहक-राभिचारक्रियाः, सिंहा-ऽऽशीविष-दैत्य-दन्ति-शरभा यान्त्येव निःसारताम् । शाकिन्यो ग्रह-राक्षसप्रभृतयो मुञ्चन्त्यसद्वासनामेतद्धयानधनस्य संनिधिवशाद् भानोर्यथा कौशिकाः ॥ १९०९ ॥
इति शानार्णवे योगप्रदीपाधिकारे आचार्यश्रीशुभचन्द्रविरचिते पिण्डस्थध्यानप्रकरणम् ॥ 1 •निरन्तरम्' PTY विना॥ 2 सिमाकारं T॥ 3 लाञ्छितम् PM बिना ॥ 4 वारुणी PM विना नास्ति ।। *15 संयमी SL FR ॥ 6 दृश्यतां १६८६, १८७५ श्लोकौ ॥ 7 'चन्द्रांशुगौरम् ? M N विना ॥ 8 योगिनाथ • M N | निर्विकल्पं L T F JI का ज्ञानबीजXY॥ 9 'चाराः क्रिया: P M L F विना ॥

EHKHEREHEREHENSHISHEHRENCHEHRENICHEHRCHCHCHEHEHEHCHCHHere
पिण्डस्थवर्णनम्
MaharanatakaHatakkakeSHREHENSICHCHEHEREMCHCHHHHere
Jain Education
|

Page #188

॥१०९१ ॥
अथाष्टमः प्रकाशः।
॥ अहं॥ अथ पदस्थस्य ध्येयस्य लक्षणमाह
यत् पदानि पवित्राणि समालम्ब्य विधीयते ।
तत् पदस्थं समाख्यातं ध्यानसिद्धान्तपारगैः ॥ १॥ स्पष्टः ॥ १॥ विशेष त्रिभिः श्लोकैराह--
तत्र षोडशपत्राब्ये नाभिकन्दगतेऽम्बुजे ।
स्वरमालां यथापत्रं भ्रमन्तीं परिचिन्तयेत् ॥२॥ -१ ध्यानं-मु.॥
तुला--"पदान्यालम्ब्य पुण्यानि योगिभिर्यद् विधीयते । तत् पदस्थं मतं ध्यान विचित्रनयपारगैः १९१० ॥ ध्यायेदनादिसिद्धान्तप्रसिद्धां वर्णमातृकाम् । निशेषशब्दविन्यासजन्मभूमि जगन्नताम् ॥ १९११ ।। द्विगुणाष्टदलाम्भोजे नाभिमण्डलवर्तिनि । भ्रमन्तीं चिन्तयेद् ध्यानी प्रतिपत्रं स्वरावलीम् ॥ १९१२ ॥ चतुर्विंशतिपत्राढ्यं हृदि कजं सकर्णिकम् । तत्र वर्णानिमान् ध्यायेत् संयमी पञ्चविंशतिम् ।। १९१३ ।। ततो बदनराजीवे पत्राष्टकविभूषिते । परं वर्णाष्टकं ध्यायेत् संचरन्तं प्रदक्षिणम् ।। १९१४ ।। इत्यजत्रं स्मरन् योगी प्रसिद्धां वर्णमातृकाम् । श्रुतज्ञानाम्बुधेः पारं प्रयाति विगतभ्रमः ॥ १९१५ ॥” इति झामाणवे ॥
!
GETBHETRIEVENETBHEHEHETCHETHEREHENSIBISHEREINESHere
॥१०९१ ॥
Jain Education in a
nal

Page #189

स्वोपक्ष
वृत्ति
विभूषितं
अथाष्टमः प्रकाश श्लोक ३-४-५ ॥ १०९२॥
योगशास्त्रम्
॥१०९२॥
चतुर्विशतिपत्रं च हृदि पद्मं सकर्णिकम् । वर्णान् यथाक्रमं तत्र चिन्तयेत् पञ्चविंशतिम् ॥ ३॥ वक्त्राब्जेऽष्टदले वर्णाष्टकमन्यत् ततः स्मरेत् ।
संस्मरन् मातृकामेवं स्थाच्छूतज्ञानपारगः ॥ ४ ॥ स्पष्टाः ॥२-४ ॥ अस्य फलमाह--
ध्यायतोऽनादिसंसिद्धान् वर्णानेतान् यथाविधि ।
नष्टादिविषये ज्ञानं ध्यातुरुत्पद्यते क्षणात् ॥ ५॥ १ “उक्तं च-कमलदलोदरमध्ये ध्यायन् वर्णाननादिसंसिद्धान् । नष्टादिविषयबोधं ध्याता सम्पद्यते कलात् ॥
उक्तं च-जापाज्जयेत् क्षयमरोचकग्निमान्द्यं कुष्ठोदरात्मकसनश्वसनादिरोगान् ।
प्राप्नोति चाप्रतिमवाङ् महतीं महद्भयः पूजां परत्र च गतिं पुरुषोत्तमाप्ताम् ॥ १९१७ ॥” इति शानार्णवे। “उक्तं च-कमलदलोदरमध्ये ध्यायन् वर्णाननादिसंसिद्धान् । नष्टादिविषयबोधो ध्यातुः सम्पद्यते कालात् ॥ ४४८ ॥
अर्ह जपात् क्षयमरोचकमग्निमान्धं कुष्ठोदरात्मकसनश्वसनादिदोषान् ।
प्राप्नोति चाप्रतिमवाग् महतीं महद्भयः पूजां परत्र च गतिं पुरुषोत्तमाप्ताम् ।। ४४९ ॥ उक्तं च-कनककमलगर्भ कर्णिकायां निषण्णं विगततमसमर्ह सान्द्रचन्द्रांशुगीरम् । गगनमनुसरन्तं संचरन्तं हरित्सु स्मर जिनपतिकल्प मन्त्रराजं यतीन्द्र ॥ ४५०॥"
इति सिंहतिलकसूरिविरचिते मन्त्रराजरहस्ये ॥
rarrivate & Persoharusoonly
पदस्थवर्णनम्
in Education
lovww.jainelibrary.org

Page #190

॥१०९३
BEHCHEHEMEECHCHCECEMEHCHEHREECHESTEHEHEHEHE
स्पष्टः ॥ ५॥ उक्तं च
" जापाज्जयेत् क्षयमरोचकमग्निमान्द्यं कुठोदरास्म(श्म ?)-कसन-श्वसनादिरोगान् ।
प्राप्नोति चाप्रतिमवाग् महतीं महद्भ्यः पूजां परत्र च गतिं पुरुषोत्तमाप्ताम् ॥१॥"[ ] इति ॥५॥ प्रकारान्तरेण पदमयी देवतां ध्येयतया द्वादशभिः श्लोकैः निर्दिशति--
अथवा नाभिकन्दाधः पद्ममष्टदलं स्मरेत् । स्वरालीकेसरं रम्यं वर्गाष्टकयुतैर्दलैः ॥ ६॥ दलसन्धिषु सर्वेषु सिद्धस्तुतिविराजितम् ।
दलाग्रेषु समग्रेषु माया-प्रणवपावितम् ॥ ७॥ १०रात्मकस०-खं. संपू. । ज्ञानार्णवेऽपीदृशः पाठो मुद्रितः, तथा सिंहतिलकसूरिविरचिते मन्त्रराजरहस्येऽपीदृशः पाठः। सदृश्यतां पृ० १०९२ टिप्पणम् । अतोऽत्र 'रात्मकसन' इति पाठः समीचीन आहोस्वित् 'रामकसन०' इति पाठः समीचीन
इति सुधीभिः स्वयमेव विचारणीयम् । यदि कुष्ठोदरात्मकसन० इति पाठः स्वीक्रियते तदा 'उदरात्म०' इति एकस्य रोगस्य | नाम | यदि तु 'कुष्ठोदरास्म' इति पाठः स्वीक्रियते तर्हि 'कुष्ठोदरास्म(श्म)' इति पाठः शुद्धो भाति, 'अश्मन् ' शब्दस्य तालव्य"शकार युक्तत्वात् , तथा च '०उदरा-ऽश्म' इति रोगद्वयस्य नाम ज्ञेयम्। 'उदर रोगाणां विस्तरेण वर्णनं चरकसंहितायां चिकित्सास्थाने त्रयोदशे उदरचिकित्सिताध्याये उपलभ्यते, चतुर्दशेऽध्याये अझरोगाणां स्वरूपं वर्तते, षड्विंशेऽध्याये 'अश्मरी रोगवर्णनं विद्यते ॥ २ वाष्टकम्-शां. ॥
CHHIBICHCHEHEREHENSMISHEHICHRIDHHHHEMEHSxercreate
॥ १०९३॥
Jain Education

Page #191

स्वोपक्ष
वृत्ति
विभूषितं योगशास्त्रम् ॥१०९४॥
अष्टमः
प्रकाशः काश्लोकाः८
९-१०-१११२-१३ ॥ १०९४ ॥
BHABHEHOROSHOHEHENSHEHCHESHEHEHREHEIRRRRRREE
विविध
तस्यान्तरन्तिमं वर्णमाद्यवर्णपुरस्कृतम् । रेफाक्रान्तं कला-बिन्दुरम्यं प्रालेयनिर्मलम् ॥ ८॥ अर्हमित्यक्षरं प्राणप्रान्तसंस्पर्शि पावनम् । हस्वं दीर्घ प्लुतं सूक्ष्ममतिसूक्ष्मं ततः परम् ॥ ९॥ ग्रन्थीन् विदारयन् नाभिकन्द-हृद्-घण्टिकादिकान् । सुसूक्ष्मध्वनिना मध्यमार्गयायि स्मरेत्ततः ॥ १०॥ अथ तस्यान्तरात्मानं प्लाव्यमानं विचिन्तयेत् । बिन्दुतप्तकलानिर्यत्क्षीरगौरामृतोमिभिः ॥ ११ ॥ ततः सुधासरःसूतषोडशाब्जदलोदरे। आत्मानं न्यस्य पत्रेषु विद्यादेवीश्च षोडश ॥ १२ ॥ स्फुटस्फटिकभृङ्गारक्षरत्क्षीरसितामृतैः ।
आंभिराप्लाव्यमानं खं चिरं चित्ते विचिन्तयेत् ॥ १३॥ १ बिन्दुसप्त०-शां. । संपू. मध्ये पत्रस्य पंक्तिरत्र श्रुटिता॥ २ एभिरा-शां ॥
MEREMOHDHDHEHCHIEVEMEHEHREVEHCHCHCHCHEETETHEHENSHEE
प्रकारैः
पदस्थ वर्णनम्

Page #192

॥ १०९५॥
HBHISHISHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHEREMIERE
अथास्य मन्त्रराजस्याभिधेयं परमेष्ठिनम् । अर्हन्तं मूर्धनि ध्यायेत् शुद्धस्फटिकनिर्मलम् ॥ १४ ॥ तद्धयानावेशतः सोऽहं सोऽहमित्यालपन मुहुः । निःशङ्कमेकतां विद्यादात्मनः परमात्मना ॥ १५॥ ततो नीरागमद्वेषममोहं सर्वदर्शिनम् । सुराय समवसृतौ कुर्वाणं धर्मदेशनाम् ॥ १६ ॥ ध्यायन्नात्मानमेवेत्थमभिन्नं परमात्मना।
लभते परमात्मत्वं ध्यानी निर्धूतकल्मषः ॥ १७ ॥ स्पष्टाः ॥६-१७॥ पुनरपि प्रकारान्तरेण पदमयी देवतां पञ्चभिः श्लोकैराह
यद्वा मन्त्राधिपं धीमानूर्वाधोरेफसंयुतम् ।
कला-बिन्दुसमाक्रान्तमनाहतयुतं तथा ॥ १८ ॥ १ विद्यादा.- शां.॥ २ देवतां-नास्ति शां. संपू.॥ ३ यथा-मु.॥
RRRRRRRRHEIRCTCHEHEECHHEHCHCHHEHRISHISHERCHCHE
10
॥१०९५
Jain Education
|

Page #193

स्वोपश
वृत्तिविभूषितं
अष्टमः प्रकाशः श्लोकः १९२०-२१-२२ ॥१०९६॥
योगशास्त्रम्
॥१०९६॥
विविध
कनकाम्भोजगर्भस्थं सान्द्रचन्द्रांशुनिर्मलम् । गगने संचरन्तं च व्याप्नुवानं दिशः स्मरेत् ॥ १९ ॥ ततो विशन्तं वक्त्राब्जे भ्रमन्तं भूलतान्तरे । स्फुरन्तं नेत्रपत्रेषु तिष्ठन्तं भालमण्डले ॥ २०॥ निर्यान्तं तालुरन्ध्रेण सवन्तं च सुधारसम् । स्पर्धमानं शशाङ्कन स्फुरन्तं ज्योतिरन्तरे ॥ २१ ॥ संचरन्तं नभोभागे योजयन्तं शिवश्रिया।
सर्वावयवसंपूर्ण कुम्भकेन विचिन्तयेत् ॥ २२ ॥ अह । स्पष्टाः । यदाहुः
"अंकारादि हकारान्तं रेफमध्यं सबिन्दुकम् ।
तदेव परमं तत्त्वं यो जानाति स तत्त्ववित् ॥ १ ॥"[ ] इति ॥ १८-२२ ॥ १ व्याप्नुवन्तं-मुः ।। २ दृश्यतां पृ० १०९७ ॥ ३ ज्ञानार्णवश्लोकैः सह एतेषां श्लोकानां तुला१८ “अथ मन्त्रपदाधीशं सर्वतत्त्वैकनायकम् । आदिमध्यान्तभेदेन स्वर-व्यञ्जनसम्भवम् ॥ १९१८ ॥ [अ« L F] |
ऊर्धाधोरेफसंरुद्धं सकलं (सपरं R.) बिन्दुलाञ्छितम् । अनाहतयुतं तत्त्वं मन्त्रराज प्रचक्षते ॥ १९१९ ॥ [ है LS F]
BHEHEHEHCHCHEHEHCHCHEMERGENCYCHEHEREHENCHEHEMESHETTE
प्रकारैः पदस्थ
वणनम
Jain Education
anal
|

Page #194

॥ १०९७ ॥
Jain Educati
१९
national
देवासुरनतं भीम (भीमं MN ) दुर्बोधध्वान्त भास्करम् । ध्यायेन्मूर्धस्थचन्द्रांशुकलापाक्रान्तदिङ्मुखम् ॥ १९२०॥ अपि च PM-] कनककमलगभै कर्णिकायां निषण्णं विगतमलकलङ्कं सान्द्रचन्द्रांशु गौरम् |
गगनमनुसरन्तं संचरन्तं हरित्सु स्मर जिनपतिकल्पं मन्त्रराजं यतीन्द्र ॥ १९२१ ॥ [ अत्र मतानि PM. --] बुद्धः कैश्विद्धरिः कैश्चिदजः कैश्चिन्महेश्वरः । शिवः सार्वस्तथेशानः सोऽयं वर्णः प्रकीर्तितः ।। १९२२ ॥ मन्त्रमूर्ति समादाय देवदेवः स्वयं जिनः । सर्वशः सर्वगः शान्तः सोऽयं साक्षाद् व्यवस्थितः || १९२३ ॥ ज्ञानबीजं जगद्वन्द्यं जन्मज्वलनवार्मुचम् । पवित्रं मतिमान् ध्यायेदिमं मन्त्रमहेश्वरम् ॥ १९२४ ॥ सकृदुच्चारितं येन हृदि येन स्थिरीकृतम् । तत्त्वं तेनापवर्गाय पाथेयं प्रगुणीकृतम् ॥ १९२५ ॥ यदैवेदं महातत्त्वं मुनेर्धत्ते हृदि स्थितिम् । तदैव जन्मसन्तानप्ररोहः प्रविशीर्यते ॥ १९२६ ॥ २०-२१ स्फुरन्तं भ्रूलतामध्ये विशन्तं वदनाम्बुजे । तालुरन्ध्रेण गच्छन्तं स्रवन्तममृताम्बुभिः ॥ १९२७ ॥
स्फुरन्तं नेत्रपत्रेषु कुर्वन्तमलिके स्थितिम् । भ्रमन्तं ज्योतिषां चक्रे स्पर्धमानं सितांशुना ॥। १९२८ ।। २२ संचरन्तं दिशामास्ये प्रोच्छलन्तं नभस्तले । छेदयन्तं कलङ्कीधं स्फेटयन्तं भवभ्रमम् ॥ १९२९ ॥
नयन्तं परमस्थानं योजयन्तं शिव श्रियम् । इति मन्त्राधिपं धीरः कुम्भकेन विचिन्तयेत् ॥ १९३० ॥ अनन्यशरणः साक्षात् तत्संलीनैकमानसः । तथा स्मरत्यसौ ध्यानी यथा स्वप्नेऽपि न स्खलेत् ।। १९३१ ।। इति मत्वा स्थिरीभूतं सर्वावस्थासु सर्वथा । नासाग्रे निश्चलं धत्ते यदिवा भ्रूलतान्तरे ।। १९३२ ।। तत्र कैश्चिच्च वर्णादिभेदेस्तत् कल्पितं पुनः । मन्त्र- मण्डलमुद्रादिसाधनैरिष्टसिद्धिदम् ॥ १९३३ ॥ उक्तं च-अकारादि हकारान्तं रेफमध्यं सबिन्दुकम् । तदेव परमं तत्त्वं यो जानाति स तत्त्ववित् । १९३४ ॥ इति ॥” इति ज्ञानार्णवे ॥
1 जिनवर PM JV बिना । 2 भ्रूयुगान्तरे MN ||
3 " स्तवं प्रकल्पितम् MNLTJXY ॥ 4 ° रष्टसिद्धिदम् X ॥

10
15
।। १०९७ ॥

Page #195

स्वोपशवृत्तिविभूषितं
अष्टमः प्रकाशः श्लोक २३-२४ ॥ १०९८ ॥
गोगशास्त्रम्
॥ १०९८॥
BHBHICHHEADERSHIMIRMIRETRICISHCCCHEHEREHENSIVE
मन्त्रराजस्य ध्याने फलमाह--
महातत्त्वमिदं योगी यदैव ध्यायति स्थिरः ।
तदैवानन्दसंपद्भर्मुक्तिश्रीरुपतिष्ठते ॥ २३ ॥ स्पष्टः ॥ २३ ॥ अनन्तरं विधिमाह
रेफे-बिन्दु-कलाहीनं शुभ्रं ध्यायेत् ततोऽक्षरम् ।
ततोऽनक्षरतां प्राप्तमनुच्चार्य विचिन्तयेत् ॥ २४ ॥ स्पष्टः ॥ २४ ॥ ततः१ अनन्तरविधि-हे. मु. शां. ॥ २ “सर्वावयसम्पूर्ण ततोऽवयवविच्युतम् । क्रमेण चिन्तयेद् ध्यानी वर्णमात्र शशिप्रभम्॥ १९३५ ॥ है॥
बिन्दुहीनं कलाहीनं रेफद्वितयवर्जितम् । अनक्षरत्वमापन्नमनुच्चार्य च चिन्तयेत् ॥ १९३६ ॥ है। चन्द्रलेखासमं सूक्ष्म स्फुरन्त भानुभास्वरम् । अनाहताभिधं देवं दिव्यरूपं विचिन्तयेत् ॥ १९३७ ॥ अस्मिन् स्थिरीकृताभ्यासाः सन्तः शान्ति समाश्रिताः। अनेन दिव्ययोगेन तीर्खा जन्मोग्रसागरम् ॥ १९३८॥"
इति ज्ञानार्णवे॥ 1: PM विना नास्ति ।। 2 ह PM N, अंL, अ T॥ 3 चन्द्ररेखा • J॥ 4 भासुरम् ॥
विविध प्रकारैः पदस्थ
वर्णनम्
Forvete & Personal use only
w
ww.jainelibrary.org

Page #196

॥१०९९॥
BICHEMISTRICKETCHCHCHISISTRICHARCHEHEREHCHHETRICICICH
निशाकरकलाकारं सूक्ष्म भास्करभास्वरम् ।
अनाहताभिधं देवं विस्फुरन्तं विचिन्तयेत् ॥ २५॥ स्पष्टः ॥ २५॥ ततः--
तदेव च क्रमात् सूक्ष्मं ध्यायेद् वालाग्रसन्निभम् ।
क्षणमव्यक्तमीक्षेत जगज्ज्योतिर्मयं ततः ॥ २६ ॥ तदेव अनाहतमेव मूक्ष्मं ध्यायेत् , ततस्तदेवाव्यक्तं निराकारं जगज्ज्योतिर्ध्यायेत् ॥ २६ ॥ एवं च
प्रच्याव्य मानसं लक्ष्यादलक्ष्ये दधतः स्थिरम् ।
ज्योतिरक्षयमत्यक्षमन्तरुन्मीलति क्रमात् ॥ २७ ॥ स्पष्टः ॥२७॥ १ “ तदेव च पुनः सूक्ष्म क्रमाद् वालाग्रसन्निभम् । ध्यायेदेकाग्रतां प्राप्य कर्तुं चेतः सुनिश्चलम् ॥ १९३९ ।।
ततो विगलिताशेषविषयीकृतमानसः। अध्यक्षमीक्षते साक्षाज्जगज्ज्योतिर्मयं क्षणम् ।। १९४० ॥ सिध्यन्ति सिद्धयः सर्वा अणिमाद्या न संशयः। सेवां कुर्वन्ति दैत्याद्या आशैश्वर्यं च जायते ॥१९४२॥” इति शानार्णवे॥ २ दलक्षे-संपू. खं. । तुला
"ततः प्रच्याव्य लक्ष्येभ्यः अलक्ष्ये निश्चलं मनः। दधतोऽस्य स्फुरत्यन्तज्योतिरत्यक्षमव्ययम् ॥१९४२॥” इति ज्ञानार्णवे॥ 1 क्षणे M N विना ।। 2 क्रमात् प्रच्याव्य P विना ।। 3 लक्षेभ्य अलक्षे P F, लश्येभ्यस्ततोऽलक्ष्ये M N LTJXY R॥ 4 स्थिरं मनः PS F विना ॥
॥१०९९॥
Jain Education

|

Page #197

स्वोपक्ष
वृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम्
अष्टमः प्रकाश श्लोकः २८-२९ ॥ ११००॥
॥११००॥
MEHEHCHEHENCHEHSHRISHCHCHECHEERENESHCHERExaracters
प्रकृतमुपसंहरति
इति लक्ष्यं समालम्ब्य लक्ष्याभावः प्रकाशितः ।
निषण्णमनसस्तत्र सिध्यत्यभिमतं मुनेः ॥ २८ ॥ स्पष्टः ॥ २८ ॥ इति मन्त्रराजोऽनाहतमव्यक्तं चोक्तम् । प्रकारान्तरेण परमेष्ठिवाचिका पदमयीं देवतां श्लोकद्वयेन निर्दिशति--
तथा हृत्पद्ममध्यस्थं शब्दब्रह्मैककारणम् ।
स्वर-व्यञ्जनसंवीतं वाचकं परमेष्ठिनः ॥ २९ ॥ १ लक्षाभावः-शां. खं. संपू. ॥ तुला
" इति लक्ष्यानुसारेण लक्ष्याभावः प्रकीर्तितः। तस्मिन् स्थितस्य मन्येऽहं मुनेः सिद्धं समीहितम् ॥ १९४३॥ एतत्तत्त्वं शिवाख्यं वा समालम्म्य मनीषिणः। उत्तीर्णा जन्मकान्तारमनन्तक्लेशसङ्कलम् ॥१९४४॥ मन्त्रराजमनाहत [च]''
इति ज्ञानार्णवे॥ " २ स्मर दुःखानलज्वालाप्रशान्तेर्नवनीरदम्। प्रणवं वाङ्मयज्ञानप्रदीपं पुण्यशासनम् ॥ १९५५ ॥
यस्माच्छब्दात्मकं ज्योतिः प्रसूतमतिनिर्मलम्। वाच्यवाचकसम्बन्धस्तेनैव परमेष्टिनः ॥ १९४६ ॥" 1 °मनन्तं P विना ॥ 2 मिनाहतं घी . FT ||
विविधप्रकारैः पदस्थ
HIREMEHBHISHEHEHEHEREHICHARRBHEHCHEHEATREYN.
वर्णनम्

Jain Education

Page #198

॥११०१॥
मूर्धसंस्थितशीतांशुकलामृतरसप्लुतम् ।
कुम्भकेन महामन्त्रं प्रणवं परिचिन्तयेत् ॥ ३०॥ स्पष्टौ ॥ २९-३० ॥ तस्य ध्येयत्वे प्रकारान्तराण्याह--
पीतं स्तम्भेऽरुणं वश्ये क्षोभणे विद्रमप्रभम् ।
कृष्णं विद्वेषणे ध्यायेत् कर्मघाते शशिप्रभम् ॥ ३१॥ यद्यपि कर्मघातार्थिनां शशिप्रभस्यैव प्रणवस्य ध्यानमुचितं तथापि तत्तद्र्व्य-क्षेत्र-काल-भावसामग्रीवशेन पीतादिध्यानान्यपि कदाचिदुपकारीणीत्येतदुपदिष्टम् । ॐ ॥ ३१ ॥ __१०प्रभप्रणवस्य-शां. ॥ २ ०द(दु)पकारीणीत्येतदपि न दुष्टम्-शां. ॥
२९ हृत्कञ्जकर्णिकासीनं स्वर-व्यञ्जनवेष्टितम्। स्फीतमत्यन्तदुर्धर्ष देव-दैत्येन्द्रपूजितम् ।। १९४७ ॥ ___३० प्रक्षरन्मूर्ध्निसंक्रान्तचन्द्रलेखामृतप्लुतम् । महाप्रभावसंपन्नं कर्मकक्षहुताशनम् ॥ १९४८ ॥
महातत्त्वं महाबीजं महामन्त्रं महत्पदम् । शरच्चन्द्रनिभं ध्यानी कुम्भकेन विचिन्तयेत् ॥ १९५९ ।। ॐ॥ ३१ सान्द्रसिन्दूरवर्णाभं यदिवा विद्रुमप्रभम्। चिन्त्यमानं जगत् सर्व क्षोभयत्यपि संगतम् ॥ १९५० ॥4
जाम्बूनदनिभं स्तम्मे विद्वेषे कजलविषम्। ध्येयं वश्यादिकं रक्ते चन्द्राभं कर्मशातने ॥१९५१॥ॐ॥” इति ज्ञानार्णवे ॥ dan Educational 1 •पूजितैः MI वन्दितम् N ॥ 2 कुम्भकेनेव चिन्तयेत् PM बिना ॥ 3 'त्यतिसं • M N LJYI 'त्यभिस' TX R॥ 4 ई T॥
अHEHBHBHISHERSHISHEHSHEHHHHHHHHHHHHHHEHERE
BHCHCHCHEHEENCHCHEIGHEHEHCHCHEREHENSIGHCHCHCHCHCHCHER
॥११०१॥
-

Page #199

स्वोपक्ष_वृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम्
अष्टमः प्रकाशः श्लोको ३२-३३ ॥ ११०२।।
॥११०२॥
विविध
HETREENSERIEECHECHEIRRRRENCREDCHCHHETRICT
प्रकारान्तरेण पदमयी देवता प्रस्तौति
तथा पुण्यतमं मन्त्रं जगत्त्रितयपावनम् ।
योगी पञ्चपरमेष्ठिनमस्कारं विचिन्तयेत् ॥ ३२॥ स्पष्टः ।। ३२ ॥ ततश्च
अष्टपत्रे सिताम्भोजे कर्णिकायां कृतस्थितिम् ।
आद्यं सप्ताक्षरं मन्त्रं पवित्रं चिन्तयेत्ततः ॥ ३३ ॥ नमो अरहंताणं ॥ ३३॥ १ "गुरुपञ्चनमस्कारलक्षणं मन्त्रमूर्जितम्। विचिन्तय जगजन्तुपवित्रीकरणक्षमम् ॥ १९५२ ॥
स्फुरद्विमलचन्द्रामे दलाष्टकविभूषिते। को तत्कर्णिकासीनं मन्त्रं सप्ताक्षरं स्मरेत् ॥ १९५३ ।। दिग्दलेषु ततोऽन्येषु विदिपत्रेष्वनुक्रमात् । सिद्धादिकचतुष्कं च दृष्टि-बोधादिकं तथा ॥ १९५४ ॥ ॐ णमो अरहंताणं णमो सिद्धाणं णमो आइरियाणं णमो उवज्झायाणं णमो लोए सव्वसाहणं। अपराजितमन्त्रोऽयम्। दर्शन-शान-चारित्र-तपांसि ॥” इति ज्ञानाणवे ॥ २ नमो अरहताण-नास्ति हे. ॥
नमो अरिहंताणं * इति आद्यः सप्ताक्षरो मन्त्रः *-मु.। * * एतदन्तर्गतः पाठः शां. खं. संपू. हे. इति तालपत्रप्रतिचतुष्टये कुत्रापि नास्ति । केवलं मु. अनुसारेणास्माभिरत्रोपन्यस्तः ।। ___1 पञ्चगुरु° M N T J॥ 2 विचिन्तयेज्जग° S F YR | चिन्तयेच्च जग° M N LJX | चिन्तयेत्तु जग * T||
REHENBEHCHIRUCHCHIEVEMEMBHIRUCHRISHCHEHRINCIECIRCHRISHCHE
प्रकारैः
पदस्थ
वर्णनम्
16
Jain Education
795tional

Page #200

ततश्च--
EHEROCHEMISTRICIRCHEMIRROREIGHBHBHIBHEHEREHEARCHEHORE
सिद्धादिकचतुष्कं च दिपत्रेषु यथाक्रमम् ।
चूलापादचतुष्कं च विदिपत्रेषु चिन्तयेत् ॥ ३४॥ दिपत्रेषु पूर्वादिदिग्व्यवस्थितेषु पत्रेषु सिद्धादिचतुष्टयम्-'नमो सिद्धाणं, नमो आयरियाणं, नमो उवज्झायाणं नमो लोए सव्यसाहूणं । विदिपत्रेषु आग्नेय्यादिविदिग्व्यवस्थितेषु दलेषु चूलापादचतुष्कम्-' एसो पंचनमोकारो, सव्वपावपणासणो, मंगलाणं च सव्वेसिं, पढमं हेवइ मंगलं ' इति ध्यायेत् ॥ ३४ ॥ ____ अस्य व्युष्टिमाह
त्रिशुद्धया चिन्तयन्नस्य शतमष्टोत्तरं मुनिः ।
भुञ्जानोऽपि लभेतैव चतुर्थतपसः फलम् ॥ ३५ ॥ त्रिशुद्धया मनोवाकायशुद्धया । चतुर्थ तप उपवासः ॥ ३५॥ १ नमुक्कारो सव्वपावप्प०-मु.॥ २ होइ-खं.॥ ३“व्युष्टिः फलम् , विशेषेण उश्यते काम्यते व्युष्टिः व्युच्छनमिति
वा" इति अभिधानचिन्तामणी स्वोपज्ञटीकासहिते श्लो० १४४६ ।। ४ चिन्तयंस्तस्य-संपू. मु.। ५ लभेन्नित्यं-हे.॥ ६ तुला
"श्रियमात्यन्तिकी प्राप्ता योगिनो येऽत्र केचन। अमुमेव महामन्त्रं ते समाराध्य केवलम् ॥ १९५५ ॥
HEHEREXIBHEHEREHEKSHEHEKSHEHEREHEHEREMIBHIBHEHEREDICHEHORE
॥११०३॥
Jain Education

Page #201

स्वोपज्ञ
वृत्ति
विभूषितं योगशास्त्रम्
॥ ११०४ ॥
Jain Education
tional
एनमेव महामन्त्रं समाराध्येह योगिनः । त्रिलोक्याऽपि महीयन्ते ऽधिगताः परमां श्रियम् ॥ ३६ ॥ कृत्वा पापसहस्त्राणि हत्वा जन्तुशतानि च । अमुं मन्त्रं समाराध्य तिर्यञ्चोऽपि दिवं गताः ॥ ३७ ॥
तिर्यञ्चः केम्बल-शबलादयः । शेषं स्पष्टम् || ३६-३७॥
प्रभावमस्य निःशेषं योगिनामप्यगोचरम् । अनभिज्ञो जनो ब्रूते यः स मन्येऽनिलार्दितः || १९५६ ॥ अनेनैव विशुध्यन्ति जन्तवः पापपङ्किताः । अनेनैव विमुच्यन्ते भवक्लेशान्मनीषिणः || १९५७ ॥ असावेव जगत्यस्मिन् भैवव्यसनबान्धवः । अमुं विहाय सत्त्वानां नान्यः कश्चित् कृपापरः || १९५८ ॥ एतद् व्यसनपाताले भ्रमत् संसारसागरे । अनेनैव जगत् सर्वमुद्धत्य विधृतं शिवे ॥ १९५९ ।। कृत्वा पापसहस्राणि हत्वा जन्तुशतानि च । अमुं मन्त्रं समाराध्य तिर्यञ्चोऽपि दिवं गताः || १९६० ॥
शतमष्टोत्तरं चास्य त्रिशुद्धया चिन्तयन् मुनिः । भुञ्जानोऽपि चतुर्थस्य प्राप्नोत्यविकलं फलम् ॥ १९६१ ॥ इति ज्ञानार्णवे ।
१ कम्बलशम्बलादयः - मु. ॥
“इतश्च मथुरापुर्वी जिनदासो वणिक् पुरा । श्रावकोऽभूत्तस्य भार्या साधुदासीति विश्रुता || ३०६ || प्रत्याख्यातां धार्मिकौ तौ चतुःपदपरिग्रहम् । दध्यादिकं चिक्रियतुश्चाभीरीपार्श्वतोऽन्वहम् ॥ ३०७ ॥
1 पापशङ्किताः MNSFXY | 2 भव्यव्यसFJ विना ॥ 3 कृपाकर: MN LTJ ॥

Helenené ferereer
अष्टमः
प्रकाशः
लोकौ
३६-३७
॥ ११०४ ॥
5
विविध
प्रकारैः
पदस्थ -
वर्णनम्
10

Page #202

॥११०५॥
HETRIEHENSIBHISHEREHSHISHEHSHEHATEVEHICHRISTIRIGHGISISIS
आभीरी काचिदन्येारानिन्ये प्रवरं दधि। क्रीत्वा च साधुदासीति तामुवाच प्रसन्नवाक् ॥ ३०८ ॥ त्वया नान्यत्र नेतव्यं दुग्धध्यादिकं निजम्। अहमेव ग्रहीष्यामि मूल्यं दास्ये तवेप्सितम् ॥ ३०९ ॥ तथैव प्रत्यहं चक्रे साभीरी प्रीतमानसा। तां वेषवारदानेन सच्चक्रे साधुदास्यपि ॥३१॥ द्वयोः प्रववृते स्नेहः स्वस्रोरिब तयोर्महान् । आभीर्याः सदने तस्या विवाहोऽभवदन्यदा ॥ ३११ ॥ निमन्त्रितो तयोद्वाहे श्रेष्टिनावेवमूचतुः। आवामक्षणिको भद्रे नागन्तुं तत्र शक्नुवः ॥ ३१२ ॥ यतु वस्तु विवाहाहं तद्गहाणास्मदालयात्। इत्युक्त्वा ददतुर्वनधान्यालंकरणादिकम् ॥३१३ ॥ तद्दत्तैर्वस्तुभिस्तस्या विवाहः शोभनोऽभवत् । सर्वस्वजनगोपानामेकशृंगारकारणम् ॥ ३१४ ॥ गोपाः प्रीता रूपवन्तौ द्वावुक्षाणी त्रिहायनी। नाम्ना कंबल-शबलौ श्रेष्ठयर्थमुपनिन्यिरे ॥३१५ ॥ श्रेष्ठिनोऽनाददानस्याप्युक्षाणी ते बलादपि। द्वारे बद्धा ययुगोंपा गोपानां स्नेह ईदृशः ॥ ३१६ ।। अथ दध्यौ जिनदासो मुच्येते यद्यम् वृषौ। हलादौ योजयिष्येते तदा हि प्राकृतैनरैः ॥३१७ ।। इह चानुपकारित्वाद्दष्पालौ किं करोमि हा। कीदृशे पातितोऽस्म्येष मूर्खस्नेहेन संकटे ।। ३१८ ।। इति ध्यात्वा कृपापूर्णः श्रेष्ठी तावपुषद्वषो। तृणादिना प्रासुकेन पयसा गलितेन च ॥ ३१९ ॥ श्रेष्ठ्यष्टम्यां चतुर्दश्यामुपवास्यात्तपौषधः। अवाचयद्धर्मशास्त्रपुस्तकं शृण्वतोस्तयोः ॥ ३२० ॥ जज्ञाते भद्रको तौ च धर्माकर्णनतोऽन्वहम् । श्रेष्ठि यत्राह्नि नामुक्त नाभुजातां च तत्र तौ ॥ ३२१ ॥ तृणादिकं दीयमानमपि तत्र दिने यदा। न वृषौ बुभुजाते तौ तदा श्रेष्ठीत्यचिन्तयत् ॥ ३२२॥ मयानुकंपया पुष्टावियत्कालं वृषाविमौ। अतः परं पोषणीयौ बन्धू साधर्मिकाविति ॥ ३२३ ।। तयोवृषभयोरेवं बहुमान विशेषतः। चक्रे दिने दिने श्रेष्ठी न हि तौ तद्धिया पशू ॥ ३२४ ॥

BHOICHEHRISHCHCHERDISHIDHIBHIMCHCHEREICHEMICHEMEHEMISHEHONE
॥११०५ ॥
Jain Education Intl
ww.jainelibrary.org

Page #203

अष्टमः प्रकाशः
स्वोपक्ष
वृत्तिविभूषितं पोगशास्त्रम्
॥११०६॥
॥११०६॥
भंडीरवणयक्षस्य जज्ञे यात्रोत्सवोऽन्यदा। वाहनानां वाहकेली चारेमे ग्रामदारकैः ॥ ३२५ ॥ वयस्यो जिनदासस्य कौतुकी तौ वृषावुभौ। अनापृच्छय गृहीत्वाऽगात् स्नेहे ह्यद्वैतमानिता ।। ३२६ ॥ कुर्कुटाण्डाविव श्वेतौ सदृक्षौ युग्मजाविव । कन्दुकाविव वृत्तांगो चामरोपमवालधी ॥ ३२७॥ उत्पतिष्णू इवौद्धर्याद्वेगाद्वायोरिवात्मजौ। शकट्यां योजयामास तौ वृषौ श्रेष्ठिनः सुहृत् ॥ ३२८ ॥ तत्सौकुमार्यमविदन प्राजनाराभिरीरयन् । चित्रीयमाणो लोकानां सोऽकृपस्ताववाहयत् ॥ ३२९ ॥ वाहकेलीकृतपणान् पौरान सर्वाचिगाय सः। ताभ्यामद्वैतरंहोभ्यां वृषभाभ्यां क्षणादपि ॥ ३३०॥ आराच्छिद्रोच्छलद्रक्तप्लावितांगौ च ती वृषौ। जातत्रोटौ श्रेष्ठिगृहे भूयो बद्धा जगाम सः॥ ३३१ ।। भोजनावसरे श्रेष्टि स्वयं यवसपूलभृत् । तयोवृषभयोः पार्श्वे ययौ तनययोरिव ॥ ३३२ ॥ व्यात्तास्यौ निःसहौ सालौ बहुश्वासौ सवेपथू। आरक्षतक्षरद्रक्तौ प्रेक्ष्य तावित्युवाच सः ॥ ३३३ ।। एतौ पापात्मनोक्षाणौ प्राणेभ्योऽपि प्रियौ मम। मामनापृच्छय नयता नीतौ केनेडशी दशाम् ॥ ३३४ ॥ श्रेष्ठिनो मित्रवृत्तान्तमाख्यत् परिजनोऽखिलम्। खेदं श्रेष्ठ्यपि सोदर्यविपदीवासदद्भशम् ॥३३५ ।। तौ वृषावप्यनशनं कर्तुकामी विवेकिनौ। न मनाग्जघ्रतुरपि श्रेष्ठिदत्ते तृणांभसी ।। ३३६ ॥ ततश्चाढीकयच्छ्रेष्ठी स्थालमाढ्यान्नपूरितम्। संभावयामासतुस्तद दृशापि हिन ती वृषी ।। ३३७ ।। भावं ज्ञात्वा तयोभक्तप्रत्याख्यानमदत्त सः। तापि प्रतिपेदाते साभिलाषौ समाहितौ ॥ ३३८ ॥ तयोश्च कृपया श्रेष्ठी स्वयं त्यक्तान्यकर्मकः । नमस्कारान् ददत्तस्थौ बोधयंश्च भवस्थितिम् ॥ ३३९ ।। शृण्वन्तौ तौ नमस्कारान् भावयन्तौ भवस्थितिम्। समाधिना मृतौ नागकुमारेषु बभूवतुः ।। ३४०॥" इति त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरिते दशमे पर्वणि तृतीये सर्गे।।

विविधप्रकारैः पदस्थवर्णनम्
।
Jain Education B
o nal

Page #204

॥११०७॥
RECRETCHEHEHREHEHEHEHEREHEHEHCHEHEREHERHIEVEMEHCHE
प्रकारान्तरेणैतां विद्यामाह--
गुरुपञ्चकनामोत्था विद्या स्यात् षोडशाक्षरा ।
जपन शतद्वयं तस्याचतुर्थस्याऽऽप्नुयात् फलम् ॥ ३८ ॥ गुरुपश्चकं परमेष्टिपञ्चकम् , तन्नामानि विभक्त्या नमःपदेन च रहितानि 'अरहंत सिद्ध आयरिय उवज्झाय साहु' इत्येवलक्षणानि । शेषं स्पष्टम् ॥ ३८ ॥ तथा--
शतानि त्रीणि षड्वर्णं चत्वारि चतुरक्षरम् ।
पञ्चाऽवणं जपन् योगी चतुर्थफलमश्नुते ॥ ३९ ॥ १ तुला-" स्मर मन्त्रपदोद्भतां महाविद्यां जगन्नताम्। गुरुपञ्चकनामोत्था षोडशाक्षरराजिताम् ॥ १९६२ ॥
अर्हत्सिद्धाचार्योपाध्यायसर्वसाधुभ्यो नमः। षोडशाक्षरी विद्या। अस्याःशतद्वयं ध्यानी जपन्नेकानमानसः ।
अनिच्छन्नप्यवाप्नोति चतुर्थतपसः फलम् ॥ १९६३ ॥” इति शानाणवे ॥ २ अरिहंत०-हेसं. मु.॥ ३ तुला-"विद्यां षड्वर्णसंभूतामजय्यां पुण्यशालिनीम् । जपन् प्रागुक्तमभ्येति फलं ध्यानी शतत्रयम् ॥१९६४॥ अरहंतसिद्ध ।
चतुवर्णमयीं विद्यां चतुर्वर्गफलप्रदाम् । प्राप्नुयादस्ततन्द्रोऽसौ ध्यायंश्चातुर्थिकं फलम् ॥ १९६५ ॥ अरहंत ।
वर्णयुग्मं श्रुतस्कन्धसारभूतं शिवप्रदम् । ध्यायेजन्मोद्भवाशेषक्लेशविध्वंसनक्षमम् ॥ १९६६ ॥ सिद्धः।। 1 पञ्चपदो' LS FY R | 2 जगन्नुताम् LT FJXR || 3 'क्षरा L ॥ 4 गुणशा° M | 5 चतुर्वर्णमयं मन्त्र चतुर्वर्गफलप्रदम् का PL विना ॥ 6 चतुःशतं जपन् योगी चतुर्थस्य फलं लभेत् M N L FY, (चतुःशी जपन्"भजेत् M N)7 श्लोकोऽयं नास्ति PST FX ॥
HBEHEHEREHEHEYENERRENERRRRRCHEHECHEHEHEREHEREHEHERE
॥११०७॥
Jain Education in Sena
For.Private & Personal use Only
Fww.jainelibrary.org

Page #205

स्वोपक्षवृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम्
अष्टमः प्रकाश श्लोकाः३९
४०-४१ ॥ ११०८॥
॥११०८॥
CCCHERENCHETAHSHEICMRTCHEHRIRECTRICHEMEHEKRICHEME
षड्वर्णम् ‘अरहंतसिद्ध' इति, चतुरक्षरम् 'अरहंत' इति, अवर्णम् अकारमेव मन्त्र जपन् चतुर्थफलं लभते। चतुर्थादिफलप्रतिपादनं तु मुग्धजनप्रतिपादनार्थं स्वल्पमेवोक्तम् , मुख्यं तु स्वर्गापवर्गों ॥ ३९ ॥ एतदेवाह--
प्रवृत्तिहेतुरेवैतदमीषां कथितं फलम् ।
फलं स्वर्गा-ऽपवर्गों तु वदन्ति परमार्थतः ॥ ४० ॥ स्पष्टः ॥ ४० ॥ प्रकारान्तरेण पदमयी देवतामाह
पंञ्चवर्णमयी पञ्चतत्त्वा विद्योद्धृता श्रुतात् ।
अभ्यस्यमाना सततं भवक्लेशं निरस्यति ॥ ४१ ॥ श्रुतात् विद्याप्रवादाभिधानात् पूर्वात उद्धृता, सा च 'हाँ ह्री हँ ह्रीं ह्रः असिआउसा नमः' इत्येवंलक्षणा । शेष स्पष्टम् ।। ४१॥
अवर्णस्य सहस्रार्ध जपन्नानन्दसंभृतः । प्राप्नोत्येकोपवासस्य निर्जरां निर्जिताशयः ॥ १९६७ ॥ अः।
एतद्धि कथितं शास्त्रे रुचिमात्रप्रसाधकम् । किन्त्वमीषां फलं सम्यक् स्वर्ग-मोक्षकलक्षणम् ॥१९६८॥” इति ज्ञानार्णवे ॥ १ अरिहंत-मु.॥२ "पञ्चवर्णमयीं विद्यां पञ्चतत्त्वोपलक्षिताम् । मुनिवीरैः श्रुतस्कन्धाद् बीजबुद्धया समुद्धताम् ॥ १९६९ ।।
ॐ ह्रां ह्रीं हूं ह्रीं ह्र: अ सि आ उ सा नमः । अस्यां निरन्तराभ्यासाद् वशीकृतनिजाशयः । प्रोच्छिनत्याशु निःशङ्को निर्गुढं जन्मबन्धनम् ।।१९७०॥” इति ज्ञानार्णवे ॥ ३ हूँ-शां. खं. हे.॥ ४-खं. हे.॥
विविथप्रकारैः पदस्थ
वर्णनम्
Jain Education in
Ne

Page #206

तथा--
मंगलोत्तमशरणपदान्यव्यग्रमानसः ।
चतुःसमाश्रयाण्येव स्मरन् मोक्षं प्रपद्यते ॥ ४२ ॥ तद्यथा--चत्तारि मंगलं-अरिहंता मंगल, सिद्धा मंगलं, साहू मंगलं, केवलिपण्णत्तो धम्मो मंगलं । चत्तारि है लोगोत्तमा-अरिहंता लोगोत्तमा, सिद्धा लोगोत्तमा, साहू लोगोत्तमा, केवलिपण्णत्तो धम्मो लोगोत्तमो। चत्तारि सरणं
पवज्जामि-अरिहंते शरणं पवज्जामि, सिद्धे सरणं पवज्जामि, साहू सरणं पवज्जामि, केवलिपण्णत्तं धम्म सरणं पवज्जामि । चतुःसमाश्रयाणीति अर्हत-सिद्ध-साधु-धर्मसमाश्रयाणि ॥४२॥ अथ पूर्वार्धन विद्यामपरार्धेन च मन्त्रमेकेनैव श्लोकेनाह--
मुक्तिसौख्यप्रदां ध्यायेद् विद्यां पञ्चदशाक्षराम् ।
सर्वज्ञाभं स्मरेन्मन्त्रं सर्वज्ञानप्रकाशकम् ॥ ४३ ॥ १ "मङ्गल-शरणो-त्तमपदनिकुरम्ब यस्तु संयमी स्मरति । अविकलमेकाग्रधिया स चापवर्गश्रियं श्रयति ॥१९७१ ॥
चत्तारि मंगलमित्यादि ।” इति शानार्णवे। २ ०पन्नत्तो-हे विना। एवमग्रेऽपि सर्वत्र ।। ३ लोगु०-मु.। एवमग्रेऽपि सर्वत्र ॥ ४ अरहंता-शां.॥ ५ अरहंते-खं. हे.॥ ६ ०पन्नत-हे. विना ।।
NEHENSHIROMCHEHEYEHCHHeakHCHEHERCIENCIENCINGHBHER
Jain Education

Pl

Page #207

स्वोपन
वृत्ति
अष्टमः प्रकाशः श्लोको ४४-४५
विभूषितं योगशास्त्रम् ॥ १११०॥
विद्यां पञ्चदशाक्षरामिति ॐ अरहंत सिद्ध संयोगिकेवली स्वाहा इत्येवंलक्षणाम् । सर्वज्ञाभं स्मरेन्मन्त्रमिति 3 श्री ह्री अर्ह नमः इत्येवंलक्षणम् ॥ ४३ ॥ सर्वज्ञाभमित्येतदेव भावयति--
वक्तुं न कश्चिदप्यस्य प्रभावं सर्वतः क्षमः ।
समं भगवता सा.यं सर्वज्ञेन बिभर्ति यः॥ ४४ ॥ स्पष्टः ॥ ४४ ॥ तथा--
यदीच्छेद भवदावाग्नेः समुच्छेदं क्षणादपि ।
स्मरेत् तदादिमन्त्रस्य वर्णसप्तकमादिमम् ॥ ४५ ॥ 'नमो अरहंताण' इति ॥ ४५ ॥ १ "सिद्धेः सौधं समारोदुमिय सोपानमालिका। त्रयोदशाक्षरोत्पन्ना विद्या विश्वातिशायिनी ॥ १९७२ ॥
ॐ अरहंत सिद्ध अयोगकेवली स्वाहा । प्रसादयितुमुद्युक्तैर्मुक्तिकान्तां यशस्विनीम्। दूतिकेयं मता मन्ये जगद्वन्द्यैमुनीश्वरैः ॥ १९७३ ॥ . सकलज्ञानसाम्राज्यदानदक्षं विचिन्तय। मन्त्रं जगत्त्रयीनाथचूडारत्नकृतास्पदम् ॥ १९७४ ॥ ॐ श्री ही अर्ह नमः ।
न चास्य भुवने कश्चित् प्रभावं गदितुं क्षमः । श्रीमत्सर्वज्ञदेवेन यः साम्यमवलम्बते ॥ १९७५ ॥” इति ज्ञानार्णवे ॥ २ अरि०-मु. ॥ एवमग्रेऽपि सर्वत्र॥ ३ सयोग-संपू. । सयोगीकेवली-मु.॥ “यदि साक्षात् समुद्विग्नो जन्मदावोग्रसंक्रमात् । तदा स्मरादिमन्त्रस्य प्राचीनं वर्णसप्तकम् ॥ १९९९ । णमो अरहंताणं ।" इति ज्ञानार्णवे ॥
HERENCHEHEHENSIONSIBIOTHEREHEREHENSISTEHSHESHEHERE
विविधप्रकारैः पदस्थवर्णनम्
Jain Education

Page #208

इदानीमेकेन श्लोकेन मन्त्रद्वयमाह--
पञ्चवर्ण स्मरेन्मन्त्रं कर्मनिर्घातकं तथा ।
वर्णमालाश्चितं मन्त्रं ध्यायेत् सर्वाभयप्रदम् ॥ ४६॥ पञ्चवर्ण पश्चाक्षरं ' नमो सिद्धाणं' इतिलक्षणम् , इत्येको मन्त्रः। वर्णमालाश्चितमिति द्वितीयः, स चायम्--
ॐ नमो अर्हते केवलिने परमयोगिने विस्फुरदुरुशुक्लध्यानाग्निनिर्दग्धकर्मबीजाय प्राप्तानन्तचतुष्टयाय सौम्याय शान्ताय मङ्गलवरदाय अष्टादशदोषरहिताय स्वाहा ॥ ४६ ॥ मन्त्रान्तरं व्युष्टिसहितं दशभिः भोकैराह--
ध्यायेत् सिताजं वक्त्रान्तरष्टवर्गी दलाष्टके ।
ॐ नमो अरहंताणमिति वर्णानपि क्रमात् ॥ ४७॥ १ “स्मर कर्मकलौघध्वान्तविध्वंसभास्करम् । पञ्चवर्णमयं मन्त्रं पवित्रं पुण्यशासनम् ॥ १९७६ ॥ णमो सिद्धाणं ।
सर्वसत्त्वाभयस्थानं वर्णमालाविराजितम् । स्मर मन्त्रं जगजन्तुक्लेशसन्ततिघातकम् ।। १९७७ ।। ॐ नमोऽर्हते केवलिने परमयोगिने विस्फुरदुरुशुक्लध्यानाग्निनिर्दग्धकर्मबीजाय प्राप्तानन्तचतुष्टयाय सौम्याय
शान्ताय मङ्गलवरदाय अष्टादशदोषरहिताय स्वाहा ॥” इति शानार्णवे। २ दृश्यतां पृ० ११०३ टि०३॥ ३ “स्मरेन्दुमण्डलाकारं पुण्डरीकं मुखोदरे। दलाष्टकसमासीनवर्गाष्टकविराजितम् । १९७८ ॥
ॐ णमो अरहताणमिति वर्णानपि क्रमात् । एकशः प्रतिपत्रं तु तस्मिन्नेव निवेशयेत् ।। १९७९ ॥” इति ज्ञानार्णवे ॥
॥
JainEducation TERS

Page #209

स्वोपक्ष
वृत्ति
विभूषितं योगशास्त्रम्
अष्टमः प्रकाशः श्लोकाः ४८|४९-५०-५१ ॥१११२ ॥
विविध
HEREMEMEHEMEHEMEMEHEKHEREHEHEHEREHEREHEREMORSEE
केसंराली स्वरमयीं सुधाबिन्दुविभूषिताम् । कर्णिकां कर्णिकायां च चन्द्रवि.बात् समापतत् ॥४८॥ संचरमाणं वक्त्रेण प्रभामण्डलमध्यगम् । सुधादीधितिसंकाशं मायावीजं विचिन्तयेत् ॥ ४९ ॥ ततो भ्रमन्तं पत्रेषु संचरन्तं नभस्तले। ध्वंसयन्तं मनोध्वान्तं स्रवन्तं च सुधारसम् ॥ ५० ॥ तालुरन्ध्रेण गच्छन्तं लसन्तं भूलतान्तरे ।
त्रैलोक्याचिन्त्यमाहात्म्यं ज्योतिर्मयमिवामृतम् ॥ ५१ ॥ १ केशरालीं-शां. हे. ।। तुला
"स्वर्णगौरी स्वरोद्भतां केशराली ततः स्मरेत् । कर्णिकां च सुधास्यन्दबिन्दुवजविभूषिताम् ॥ १९८० ॥ प्रोद्यत्सम्पूर्णचन्द्राभं चन्द्रबिम्बाच्छनैः शनैः। समागच्छत् सुधाबीजं मायावर्ण विचिन्तयेत् ॥ १९८१ ।। विस्फुरन्तमतिस्फीतं प्रभामण्डलमध्यगम्। संचरन्तं मुखाम्भोजे तिष्ठन्तं कर्णिकोपरि ।। १९८२ ॥ ह्रीं ॥ भ्रमन्तं प्रतिपत्रेषु चरन्तं वियति क्ष। छेदयन्तं मनोध्वान्तं स्रवन्तममृताम्बुभिः ॥ १९८३ ॥ व्रजन्तं तालुरन्ध्रेण स्फुरन्तं भूलतान्तरे। ज्योतिर्मयमिवाचिन्त्यप्रभावं भावयेन्मुनिः ॥ १९८४ ॥
प्रकारैः
पदस्थवर्णनम्
Jain Education in
BAww.jainelibrary.org

Page #210

॥ १११३ ॥
Jain Education
Blalaladia
इत्यमुं ध्यायतो मन्त्रं पुण्यमेकाग्रचेतसः । वाग्मनोमलमुक्तस्य श्रुतज्ञानं प्रकाशते ॥ ५२ ॥ मासैः षड्भिः कृताभ्यासः स्थिरीभूतमनास्ततः । निःसरन्तीं मुखाम्भोजाच्छिखां धूमस्य पश्यति ॥ ५३ ॥ संवत्सरं कृताभ्यासस्ततो ज्वालां विलोकते । ततः संजातसंवेगः सर्वज्ञमुखपङ्कजम् ॥ ५४ ॥ स्फुरत्कल्याणमाहात्म्यं संपन्नातिशयं ततः । भामण्डलगतं साक्षादिव सर्वज्ञमीक्षते ॥ ५५ ॥ ततः स्थिरीकृतस्वान्तस्तत्र संजातनिश्चयः । मुक्त्वा संसारकान्तारमध्यास्ते सिद्धिमन्दिरम् ॥ ५६ ॥
मायाबीजं ही इति । शेषं स्पष्टम् ॥ ४७-५६ ॥ तथा
वाक्पथातीतमाहात्म्यं देवदैत्योरगार्चितम् । विद्यार्णवमहापोतं विश्वतत्त्वप्रदीपकम् || १९८५ ।।
1 प्रकाशकम् J ॥

7
oceededaleelak
10
| ।। १११३ ॥

Page #211

स्वोपज्ञवृत्ति
विभूषितं योगशास्त्रम्
॥ १११४ ॥
Jain Education
tional
शेशिविम्बादिवोद्भूतां स्रवन्तीममृतं सदा ।
→
विद्यां वी इति भालस्थां ध्यायेत् कल्याणकारणम् ॥ ५७ ॥
स्पष्टः ।। ५७ ।।
अमुमेव महामन्त्रं भावयन्नस्तसंशयः । अविद्याव्यालसंभूतं विषवेगं निरस्यति ॥। १९८६ ॥ इति ध्यायन्नसौ ध्यानी तत्संलीनैकमानसः । वाङ्मनोमलमुत्सृज्य श्रुताम्भोधिं विगाहते || १९८७ ।। ततो निरन्तराभ्यासान्मासैः षद्भिः स्थिराशयः । मुखरन्धाद् विनिर्यान्तीं धूमवतिं प्रपश्यति ॥ १९८८ ॥ ततः संवत्सरं यावत् तथैवाभ्यस्यते यदि । प्रपश्यति महाज्वालां निःसरन्तीं मुखोदरात् ॥ १९८९ ॥ ततोऽतिजातसंवेगो निर्वेदालम्बितो वशी । ध्यायन् पश्यत्यविश्रान्तं सर्वशमुखपङ्कजम् ॥ १९९० ॥ अथाप्रतिहतानन्दप्रीणितात्मा जितश्रमः । श्रीमत्सर्वशदेवं स प्रत्यक्षमिव वीक्षते ।। १९९१ ॥ सर्वातिशयसम्पूर्ण दिव्यरूपोपलक्षितम् । कल्याणमहिमोपेतं सर्वसत्वाभयप्रदम् ॥। १९९२ ॥ प्रभावलय मध्यस्थं भव्य राजीवरञ्जकम् । ज्ञानलीलाधरं धीरं देवदेवं स्वयम्भुवम् ॥ १९९३ ॥ ततो विधूततन्द्रोऽसौ तस्मिन् संजातनिश्चयः । भवभ्रममपाकृत्य लोकाग्रमधिरोहति ।। १९९४ ।। " इति ज्ञानार्णवे ॥ १ " स्मर सकलसिद्धविद्याप्रधानभूतां प्रसन्नगम्भीराम् । विधुबिम्वनिर्गतामिव शरत्सुधार्द्रा महाविद्याम् ॥ १९९५ ॥ वीं ।
^^^**
अविचलमनसा ध्यायँल्ललाटदेशस्थितामिमां देवीम् । प्राप्नोति मुनिरजस्रं समस्तकल्याणनिकुरम्बम् || १९९६ ।। '
1 संवत्सरं सायं तथै ॥ 2 वीरं SFJXR ॥ 3 "देशे PLE विना ॥
इति ज्ञानार्णवे ॥ " २ क्लीं- शां. । क्षीं खं. ॥ 4 ॐ मल्यू N ॥
aalaede
सप्तमः
प्रकाशः
श्लोकः ५७
॥ १११४ ॥
5
विविध
प्रकारैः
पदस्थ -
वर्णनम्
10
15

Page #212

तथा--
क्षीराम्भोधेर्विनिर्यान्ती प्लावयन्ती सुधाम्बुभिः ।
भाले शशिकलां ध्यायेत् सिद्धिसोपानपद्धतिम् ॥ ५८ ॥ स्पष्टः॥ ५८॥ अस्या ध्याने फलमाह
अस्याः स्मरणमात्रेण त्रुट्यद्भवनिबन्धनः ।
प्रयाति परमानन्दकारणं पदमव्ययम् ॥ ५९॥ स्पष्टः ॥ ५९॥
un
SEERICHEREICHCHEHEHCHCHEHEREHEHEERESHEHRELEHE
CHCHEHCHEHCHCHEHICIRCHEREHENRICHCHEHEYBHBHISHETRICICHE
१ तथा नास्ति-खं.॥ २ "अमृतजलधिगर्भान्निःसरन्ती सुदीप्रामलिकतलनिषण्णां चन्द्रलेखां स्मर त्वम् ।
अमृतकणविकीर्णा प्लावयन्ती सुधाभिः परमपदधरियां धारयन्ती प्रभावम् ॥ १९९७ ॥ एतां विचिन्तयन्नेव स्तिमितेनान्तरात्मना। जन्मज्वरैजयं कृत्वा याति योगी शिवास्पदम् ॥१९९८॥" इति शानार्णवे ॥
1 सुदीप्ता• P विना ॥ 2 'रक्षयं PN विना ।।
Jain Education

$2
ww.jainelibrary.org

Page #213

स्वोपश
वृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम्
अष्टमः प्रकाशः श्लोकी
तथा--
नांसाग्रे प्रणवः शून्यमनाहतमिति त्रयम् ।
ध्यायन गुणाष्टकं लब्ध्या ज्ञानमाप्नोति निर्मलम् ॥ ६० ॥ उँ हऽ । अष्टौ गुणा अणिमादयः ॥ ६० ॥ एतदेव विशिनष्टि--
शङ्ख-कुन्द शशाङ्काभांस्त्रीनमून् ध्यायतः सदा ।
समाविषयज्ञानप्रागल्भ्यं जायते नृणाम् ॥ ६१ ॥ स्पष्टः ॥ ६१ ॥ तथा१. “यदत्र प्रणवं शून्यमनाहतमिति त्रयम्। एतदेव विदुः प्राशास्त्रैलोक्यतिलकोपमम् ॥ २००० ॥ नासाग्रदेशसंलीनं कुर्वन्नत्यन्तनिर्मलम्। ध्याता ज्ञानमवाप्नोति प्राप्य पूर्व गुणाष्टकम् ।। २००१ ॥ ॐ हऽ । उक्तं च
शोन्दुकुन्दधवला ध्याता देवास्त्रयो विधानेन । जनयन्ति विश्वविषयं बोधं कालेन तद्धयानात् ॥ २००२ ॥ इति।" इति शानार्णवे ॥ इत आरभ्य ॥६५॥' पर्यन्ताः श्लोका अनुभवसिद्धमन्त्रद्वात्रिंशिकायां प्रथमाधिकारेऽपि ॥९.१४॥' वर्तन्ते ॥
२ॐ ह । अष्टौ-शां.। उहऽ टौ-हे.। औ हं । अष्टौ-म.॥ ३ अत्राभिहिताः ६०-६५ श्लोका अनुभवसिद्धमन्त्रद्वात्रिंशिकायां प्रथमेऽधिकारे ९-१४ श्लोकाः ॥ 1 °कोत्तमम् LS FX YRT 2 निश्चलम् L S FR विना ॥ 3 पूर्ण x ॥ 4 ॐ ह अ PM | ॐ हृLI ॐ हूं ही F || 5 उक्तं च PM विना नास्ति ॥ 6 सर्वविषय बिना ।
MENURSHIREHENSIONERSHRIRICENSRCHCHEHEROICEHararever
विविध प्रकारैः पदस्थ
6
Jain Education
tonal

|

Page #214

॥ १११७॥
द्विपार्श्वप्रणवद्वन्द्वं प्रान्तयोर्मायया वृतम् ।
'सोहंमध्ये विमूधानम् अम्लीकारं विचिन्तयेत् ॥ ६२ ॥ ही उ उ सः अम्ली हं ॐ ह्रीं ॥ ६२ ॥
१०मध्ये धिमूर्धानं-संपूछ। तुला
"प्रणवयुगलस्य युग्मं पार्श्वे मायायुगं विचिन्तयति। मूर्धस्थं हंसपदं कृत्वा व्यस्तं वितन्द्रात्मा ॥ २००३ ।।। ततो ध्यायेन्महाबीजं स्वीकार छिन्नमस्तकम्। अनाहतयुतं दिव्यं विस्फुरन्तं मुखोदरे ॥२००४॥ऽस्वीं।" इति शानार्णवे।
"द्विपार्श्वप्रणबद्वन्द्वं प्रान्तयोर्मायया वृतम् । सोऽहंमध्येऽधिमूर्धानं अहंकारं विचिन्तयेत् ॥ ११॥” इति भद्रगुप्ताचार्यविरचितायाम् अनुभवसिद्धमन्त्रद्वात्रिंशिकायाम् । 'ह्रीं ॐ सोऽहं अर्ह ॐ ह्रीं' इति च तत्र मन्त्री गुर्जरभाषानुः | वादे वर्णितः । अत्र 'ऽधिमूर्धानम्' इति पाठः समीचीन आहोस्विद् 'विमूर्धानम्' इति पाठः समीचीन इति सुधीभिः स्वयमेव विचारणीयम् ॥
२ अहम्लैकारं विचिन्तयेत् ॥ ६२ ॥ ह्रीं ॐ सः अहम्लै हैं नहीं ॥-संपू.॥ ३ सः हम्ली -हे. ॥
॥१११७॥
___ 1 है स: ह्रीं ॐ ॐ ह्रीं ह्रीं सः हं ह्रीं M N | ह्रीं ॐ ॐ हीं [सः F] L F | ह्रीं सः ॐ ॐ ही TI
2 स्वीं P. S. I
Jain Education in
nal

|ww.jainelibrary.org

Page #215

स्वोपक्षवृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम् ॥ १११८ ॥
अष्टमः प्रकाश श्लोकी
६३-६४
तथा--
कामधेनुमिवाचिन्त्यफलसंपादनक्षमाम् ।
अनवद्यां जपेद्विद्यां गणभृद्वदनोद्गताम् ॥ ६३॥ विद्या च-ॐ जोग्गे मग्गे तच्चे भूए भव्वे भविस्से अंते पक्खे जिणपाचँ स्वाहा' ।। ६३॥ तथा--
षट्रोणेऽप्रतिचक्रे फडिति प्रत्येकमक्षरम् ।
सव्ये न्यस्येद् विचक्राय स्वाहा बाह्येऽपसव्यतः ॥ ६४ ॥ १ तुला-"श्रीवीरवदनोद्भतां विद्यां चाचिन्त्यविक्रमाम् । कल्पवल्लीमिवाचिन्त्यफलसम्पादनक्षमाम् ॥ २००५॥ विद्या च
ॐ जोग्गे मग्गे तच्चे भूये भब्वे भविस्से अक्षे पक्षे जिणपाधै स्वाहा । ॐ हीं अहं नमोऽहं नमो अरहताणं ह्रीं नमः ।
विद्यां जपति यदेमा निरन्तरं शान्तविश्वविस्पन्दः। अणिमादिगुणाल्लब्ध्वा ध्यानी शास्त्रार्णवं तरति ॥२००६॥" इति ज्ञानार्णवे ॥ २ सग्गे-संपू.॥ ३ भवे-शां. ख. ॥ ४ न्यसेद्-मु.॥
विविधप्रकारैः
पदस्थवर्णनम्
1 नोद्गीणी T 1 2 विद्यामन्त्रं कथयति F || 3 अक्खे पक्खे M N L FR | 4 जिणपारिस्से M NR || 5 य इमां PMNT विना ॥

Jan Education
Loww.jainelibrary.org

Page #216

भूतान्तं बिन्दुसंयुक्तं तन्मध्ये न्यस्य चिन्तयेत् ।
नमो जिणाणमित्याद्यैरोंपूर्वेष्टयेद् बहिः ॥ ६५॥ ॐ नमो जिणाणं, ने नमो ओहिजिणाणं, ॐ नमो परमोहिजिणाणं, ॐ नमो सम्बोहिजिणाणं, ॐ नमो अणंतोहिजिणाणं, ऊँ नमो कुट्टबुद्धीणं, ॐ नमो धीजबुद्धीणं, ऊँ नमो पदानुसारीणं, ॐ नमो संभिन्नसोयाणं, ऊँ नमो उज्जुमदीणं,
ॐ नमो विउलमदीणं, ॐ नमो दसपुव्वीणं, ॐ नमो चोदसपुव्वीण, ॐ नमो अटुंगमहानिमित्तकुसलाणं, ॐ नमो | विउव्वणइडिपत्ताणं, ॐ नमो विज्जाहराणं, ॐ नमो चारणाणं, ॐ नमो पण्हसमणाणं, मै नमो आगासगामीणं, ॐ सौ ज्सौं श्री ही धृति कीर्ति बुद्धि लक्ष्मी स्वाहा इति पदैर्वलयं पूरयेत् । __ पञ्चनमस्कारेण पञ्चाङ्गुलीन्यस्तेन सकलीक्रियते, तद्यथा--
ॐ नमो अरहंताणं हाँ स्वाहा अङ्गष्ठे । ॐ नमो सिद्धाणं ह्रीं स्वाहा तर्जन्याम् । ॐ नमो आयरियाणं हूँ स्वाहा मध्यमायाम् । ऊँ नमो उवज्झायाणं है स्वाहा अनामिकायाम् । ॐ नमो लोए सव्वसाहूणं ह्रौं स्वाहा कनिष्ठायाम् ।
एवं वारत्रयमङ्गलीषु विन्यस्य मस्तकस्योपरि पूर्वदक्षिणापरोत्तरेषु भागेषु विन्यस्य जपं कुर्यात् ॥ ६४-६५ ॥ १ पण्णसा-मु.। पसण्णस०-शां. ॥ २ श्रीं ह्रीं-हे.॥ ३ हौ-शां.॥
Jain Education Inte

Balw.jainelibrary.org

Page #217

स्वोपशवृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम्
अष्टमः प्रकाशः श्लोकः ६६
॥११२०॥
तथा--
अष्टपत्रेऽम्बुजे ध्यायेदात्मानं दीप्रतेजसम् ।
प्रणवाद्यस्य मन्त्रस्य वर्णान पत्रेषु च क्रमात् ॥ ६६ ॥ १ तुला-" शाम्यन्ति जन्तवः क्रूरास्तथान्ये व्यन्तरादयः। ध्यानविध्वंसकर्तारो येन तद्धि प्रपञ्च्यते ॥ २००८ ॥ ६६ दिग्दलाष्टकसपूर्ण राजीवे सुप्रतिष्ठितम्। स्मरत्यात्मानमत्यन्तस्फुरद्ग्रीष्मार्कभास्वरम् ॥ २००९ ॥
प्रणवाद्यस्य मन्त्रस्य पूर्वाद्येषु प्रदक्षिणम्। विचिन्तयति पत्रेषु वर्णैकैकमनुक्रमात् ॥ २०१०॥ ॐ णमो अरहंताणं । ६७ अधिकृत्य च्छदं पूर्व पूर्वाशासंमुखः परम् । स्मरत्यष्टाक्षरं मन्त्रं सहस्रक शताधिकम् ॥ २०११ ॥ ६८ प्रत्यहं प्रतिपत्रेषु महेन्द्राशाद्यनुक्रमात् । अष्टरात्रं जपेद् योगी प्रसन्नामलमानसः॥ २०१२ ॥ ७० अस्याचिन्त्यप्रभावेण कराशयकलङ्किताः। त्यजन्ति जन्तयो दप सिंहवस्ता इव द्विपाः ॥ २०१३ ॥ ६९ अष्टरात्रे व्यतिक्रान्ते कमलस्यास्य वर्तिनः। निरूपयति पत्रेषु वर्णानेताननुक्रमात् ॥ २०१४ ॥
आलम्ब्य प्रक्रियामेतां पूर्व विघ्नोपशान्तये। पश्चात् सप्ताक्षरं मन्त्रं ध्यायेत् प्रणववर्जितम् ।। २०१५ ॥ । मन्त्रः प्रणवपूर्वोऽयं निःशेषाभीष्टसिद्धिदः। ऐहिकानेककर्मार्थ मुत्तयर्थ प्रणवच्युतः ।। २०१६॥ णमो अरहंताणं।"
इति ज्ञानार्णवे ॥ २ इतः परम् 'ॐ नमो अरहताणं ।' इत्यधिकः पाठो हे. मध्ये वर्तते ॥ 1 भासुरं M N L F X| 2 पूर्वादिषु P विना ॥ 3 प्रतिपत्रं च M॥ 4 वर्णकैकमनुक्रमात् M N || 5 तस्या P विना ।। 6 दृश्यतां पृ० ११२३ टि०१॥ 7 प्रक्रियामेनां PN विना ।। 8 विघ्नोप J॥ 9 'कामार्थ MLS F X YR I धर्माथ T J||
विविधप्रकारैः पदस्थ
वर्णनम्
Jain Education
Bonal

Page #218

॥ ११२१ ॥
Jain Education
onal
मा
श्रा
विम
धति
लमीण नमो
विज्जाहराणं, सव्व (दस)
您
导
नमो
क्रा
手 नमो
नमो
कीर्ति
11
ह
Page #219

ज्साँ
अष्टमः प्रकाश श्लोकः
नु
स्वोपज्ञवृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम्
विउब्वइडि
मानसोयाणं
नमो उन
अणंतोहिनि
ا لمللمر
नमो ओहि
माणं
॥११२२॥
कृति
३ नमा
मो संभिन्न पमित्तकुसला
नमा
BHEHCHEIRMIREMEMEHERECEMBERRIERRCHEHEREKAKBAR
नमो कुर
अटुंगमहानिमित - नमो आगास
नमो विज्जा
ॐमा विउलमदीण
जीणं नम
कीर्तिब
परमोहिोजन
विविधप्रकारैः पदस्थवर्णनम्
राणं
हजिण
of
ॐ नमो हसमणाणं
OS.नमो सव्वा
नमो पदार
नमो चारण लक्ष्मी स्वाद
नमो चस
पुष्वीणं
गहराणं
बुद्धी नमा दसपुत्व नमो बीज 'हाजणाण ART
- संपू मध्ये यन्त्रमिदम,पृ.३५१ BI
रणाणं, नन
स्वाहा॥ - संपू.मध्ये यन्त्रमिदम,प्र.३५१०।
Jain Educatio

Page #220

॥११२३
पूर्वाशाभिमुखः पूर्वमधिकृत्यादिमण्डलम् । एकादशशतान्यष्टाक्षरं मन्त्रं जपेत्ततः ॥ ६७ ॥ पूर्वाशानुक्रमादेवमुद्दिश्यान्यदलान्यपि । अष्टरात्रं जपेद्योगी सर्वप्रत्यूहशान्तये ॥ ६८ ॥ अष्टरात्रे व्यतिक्रान्ते कमलस्यास्य वर्तिनः । निरूपयति पत्रेषु वर्णानेताननुक्रमम् ॥ ६९ ॥ भीषणाः सिंह-मातङ्ग-रक्षःप्रभृतयः क्षणात् । शाम्यन्ति व्यन्तराश्चान्ये ध्यानप्रत्यूहहेतवः ॥ ७० ॥ मन्त्रः प्रणवपूर्वोऽयं फलमैहिकमिच्छुभिः ।
ध्येयः प्रणवहीनस्तु निर्वाणपदकाक्षिभिः ॥ ७१ ॥ प्रणवाद्यो मन्त्रः ॐ नमो अरहताणं । शेषं स्पष्टम् ॥ ६६-७१ ॥
१ 'अस्य कमलस्य पत्रेषु वर्तिनः वर्णान् निरूपयति' इति एकोऽर्थः, अपरस्तु 'आस्यवर्तिनः कमलस्य पत्रेषु वर्णान् का निरूपयति' इत्यर्थः । अत्र कोऽर्थः समीचीन इति सुधीभिः स्वयमेव चिन्तनीयम् ॥ २ अरि-मु.॥
॥११२३ ।।
Jain Education Int
l

Jaw.jainelibrary.org

Page #221

स्वोपक्ष
वृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम्
अष्टमः
प्रकाशः काश्लोकः ७२
॥ ११२४ ॥
॥ ११२४ ॥
विविध
HERERMERELECRETREMEMERIENERRIERELEBRRIERCHOIES
अथैकेन श्लोकेन मन्त्र विद्यां चाह
चिन्तयेदन्यमप्येनं मन्त्रं कर्माघशान्तये ।
स्मरेत् सत्त्वोपकाराय विद्यां तां पापभक्षिणीम् ॥ ७२ ॥ अन्यमपीति श्रीमदृषभादिवर्धमानान्तेभ्यो नमः इत्येवंरूपम् । पापभक्षिणीमिति ॐ अर्हन्मुखकेवल(कमल)वासिनि | पापात्मक्षयंकरि श्रुतज्ञानज्यालासहस्रज्वलिते सरस्वति मत्पापं हन हन दह दह क्षा क्षी लूँ क्षौ क्षः क्षीरवरधवले अमृतसंभवे व व हूँ हूँ स्वाहा इत्येवंलक्षणाम् ॥ ७२ ॥
१ अथैकश्लोकेनैकेन मन्त्रं-खं. हे. । अथ श्लोकेनैकेन मन्त्रं-मु. शां.॥ २ “स्मर मन्त्रपदं वन्यजन्मसंघातघातकम्। रागााग्रतमस्तोमप्रध्वंसरविमण्डलम् ॥२०१७॥
श्रीमद्वषभादिवर्धमानान्तेभ्यो नमः । मनः कृत्वा सुनिष्कम्पं तां विद्यां पापभक्षिणीम् । स्मर सत्त्वोपकाराय या जिनेन्द्रः प्रकीर्तिता ॥ २०१८॥
ॐ अर्हन्मुखकमलवासिनि पापात्मक्षयंकरि श्रुतज्ञानज्वालासहस्रप्रज्वलिते सरस्वति मत्पापं हन हन दह दह क्षा क्षी खं क्षौं क्षः क्षीरधवलेऽमृतसम्भवे व व हूँ हूँ स्वाहा। पापभक्षिणी।
चेतः प्रसत्तिमाधत्ते पापपङ्कः प्रलीयते। आविर्भवति विज्ञानं मुनेरस्याः प्रभावतः ।। २०१९ ॥” इति ज्ञानार्णवे॥ ३ अस्माभिरुपयुक्तासु सर्वासु अपि शां. खं. संपू. हे. ] तालपत्रप्रतिषु 'अर्हन्मुखकेवलवासिनि' इत्येव पाठः । मु. मध्ये शानार्णवे च 'अर्हन्मुखकमलवासिनि' इति पाठः॥
BIENCHEMEHRIRHEHENSIBHIBIRHEMISHEHEMSHEHREMEDIERes
प्रकारैः
पदस्थ
वर्णनम्
Jain Education
onal

|vww.jainelibrary.org

Page #222

॥१२५॥
अस्या व्युष्टिः--
प्रसीदति मनः सद्यः पापकालुष्यमुज्झति ।
प्रभावातिशयादस्या ज्ञानदीपः प्रकाशते ॥ ७३॥ स्पष्टः ॥ ७३॥ तथा
ज्ञानवद्भिः समाम्नातं वज्रस्वाम्यादिभिः स्फुटम् । विद्यावादात् समुद्धत्य बीजभूतं शिवश्रियः ॥ ७४ ॥ जन्मदावहुताशस्य प्रशान्तिनववारिदम् ।
गुरूपदेशाद् विज्ञाय सिद्धचक्रं विचिन्तयेत् ॥ ७५॥ . स्पष्टौ ।। ७४-७५ ॥ "मुनिभिः संजयन्ताद्यैर्विद्यावादात् समुद्धृतम्। भुक्ति-मुक्त्योः परं धाम सिद्धचक्राभिधं स्मर ।। २०२० ॥
तस्य प्रयोजक शास्त्रं तदाश्रित्योपदेशतः। ध्येयं मुनीश्वरैर्जन्ममहाव्यसनशान्तये ॥ २०२१ ॥ सिद्धचक्र।" इति ज्ञानार्णवे॥ २ भद्रगुप्तसूरिविरचितायाम् अनुभवसिद्धमन्त्रद्वात्रिंशिकायां प्रथमेऽधिकारेऽपि ॥१५॥' श्लोकोऽयं विद्यते ॥
1 स्मरेत् P M N विना ॥ 2 केवलं PM मध्ये एवैतद् मन्त्रपदं विद्यते ॥
॥११२५॥
Jain Education
a
l
ate & Personal Use Only
Klww.jainelibrary.org

Page #223

स्वोपशवृत्ति
विभूषितं योगशास्त्रम्
॥ ११२६ ॥
Jain Education
तथा-
नाभि स्थितं ध्यायेदकारं विश्वतोमुखं । सवर्ण मस्तकाम्भोजे आकारं वदनाम्बुजे ॥ ७६ ॥ उकारं हृदयाम्भोजे साकारं कण्ठपङ्कजे । सर्वकल्याणकारीणि बीजान्यन्यान्यपि स्मरेत् ॥ ७७ ॥ असि आउ सा । बीजान्यन्यान्यपि नमः सर्वसिद्धेभ्यः इति ॥ ७६-७७ ॥ श्रुतंसिन्धुसमुद्भूतमन्यदप्यक्षरं पदम् ।
उपसंहरति
अशेषं ध्यायमानं स्यान्निर्वाणपदसिद्धये ॥ ७८ ॥
स्पष्टः ।। ७८ ।।
१ " स्मर मन्त्रपदाधीशं मुक्तिमार्गप्रदीपकम् । नाभिपङ्कजसंलीनमवर्ण विश्वतोमुखम् || २०२२ || अ |
वर्ण मस्तकाम्भोजेसा (आ?) कारं मुखपङ्कजे । आ (सा ?) कारं कण्ठकअस्थं स्मरोकारं हृदि स्थितम् ॥ अ सिआ उसा । सर्वकल्याणवीजानि बीजान्यन्यान्यपि स्मरेत् । यान्याराध्य शिवं प्राप्ता योगिनः शीलसागराः || २०२३ ॥ नमः सर्वसिद्धेभ्यः ॥” इति ज्ञानार्णवे ।।
२ "श्रुति (त) सिन्धुसमुद्भूतमन्यद्वा पदमक्षरम् । तत् सर्वं मुनिभिध्येयं स्यात् पदस्थप्रसिद्धये ॥ २०२५ ॥ " इति ज्ञानार्णवे ।

Sarale
Breakore
अष्टमः
प्रकाशः
श्लोकाः ७६-७७-७८
॥ ११२६ ॥
5
विविध
प्रकारैः
पदस्थ -
वर्णनम्
10
www.jainelibrary.on
S

Page #224

॥ ११२७ ॥
Jain Education Int
eeeeee
उक्तं च-
" वीतरागो भवन योगी यत्किञ्चिदपि चिन्तयेत् । तदेव ध्यानमाम्नातमतोऽन्ये ग्रन्थविस्तराः || ” एवं च मन्त्रविद्यानां वर्णेषु च पदेषु च ।
विश्लेषं क्रमशः कुर्याल्लक्ष्याभावोपपत्तये ॥ ७९ ॥
१ वीतरागो भवेद् योगी मु.। तुला - " उक्तं च
वीतरागो भवेद्योगी यत् किञ्चिदपि चिन्तयेत् । तदेव ध्यानमास्त्राततोऽन्ये ग्रन्थविस्तराः || २०२९ ॥ इति । वीतरागस्य विज्ञेया ध्यान सिद्धिर्ध्रुवं मुनेः । क्लेश एव तदर्थं स्याद् रागार्तस्येह देहिनः || २०३० || ” इति ज्ञानार्णवे ॥ 'वीतरागो भवेद्योगी॥ ७९ ॥ एवं च मन्त्रविद्यानां पपत्तये ॥ ८० ॥ स्पष्टौ ॥ ७९-८० ॥ ' - - इति मु. मध्ये २ ० मन्ये ग्रन्थस्य विस्तराः- शां. ॥
योगशास्त्र मूलरूपेण लोकद्वयं निर्दिष्टं वर्तते ॥ ३ श्लोकोऽयं सर्वास्वपि तालपत्रप्रतिषु [शां. खं. संपू. हे.] नास्ति, केवलं मु. मध्ये विद्यते । ज्ञानार्णवे तु ईदृशः श्लोकोऽस्ति" एवं समस्त वर्णेषु मन्त्र-विद्यापदेषु च । कार्यः क्रमेण विश्लेषो लक्ष्याभावप्रसिद्धये ॥ २०२६ ॥
अन्यद् यद् यच्छ्रुतस्कन्धवीजं निर्वेदकारणम् । तत्तद् ध्यायन्नसौ ध्यानी नापवर्गपथि स्खलेत् ॥ २०२७ ॥ उक्तं चध्येयं स्याद् वीतरागस्य विश्ववर्त्यर्थ संचयम् । तद्धर्मव्यत्ययाभावान्माध्यस्थ्यमधितिष्ठतः ||२०२८|| ” इति ज्ञानार्णवे || ४ विश्लेषः- मु.॥ ५ ॰लक्ष्मीभावो०- मु. । ०ल्लक्षाभावो० इति मु. मध्ये पाठान्तरम् ॥
1 चिन्तयन् M॥ 2 मतोऽन्यो ग्रन्थविस्तरः N FT || 3 क्लेशप्रचय एव LI 4 लक्ष्यभाव PM विना || 6 उक्तं च PM NF विना नास्ति ॥ 7 विश्वमप्यर्थ
॥
]

5 योगी FI
10
॥ ११२७ ॥
ww.jainelibrary.org

Page #225

स्वोपज्ञवृत्ति
विभूषितं
योगशास्त्रम्
।। ११२८ ॥
Jain Education
आशिषमाह-
इति गणधर धुर्याविष्कृतादुद्धृतानि प्रवचनजलराशेस्तत्त्वरत्नान्यमूनि । हृदयमुकुरमध्ये धीमतामुल्लसन्तु प्रचितभवशतोत्थक्लेशनिर्णाशहेतोः ॥ ८० ॥
स्पष्टः ||
onal
इति परमार्हतश्रीकुमारपाल भूपालशुश्रूषिते आचार्य श्री हेमचन्द्रविरचितेऽ
ध्यात्मोपनिषन्नाम्नि संजातपट्टबन्धे श्री योगशास्त्रे स्वोपज्ञमष्टममकाशविवरणम् ॥ ८ ॥
"
१ तुला - " निर्मथ्य श्रुतसिन्धुमुन्नतधियः श्रीवीरचन्द्रोदये तत्त्वान्येव समुद्धरन्ति मुनयो यत्नेन रत्नान्यतः | तान्येतानि हृदि स्फुरन्तु सुभगन्यासानि भव्यात्मनां ये वाञ्छन्त्यनिशं विमुक्तिललनावाल्लभ्यसंभावनाम् || २०३१ ।। विलीनाशेषकर्माणं स्फुरन्तमतिनिर्मलम् । स्वं ततः पुरुषाकारं स्वाङ्गगर्भगतं स्मरेत् ॥ २०३२ ॥ इति ज्ञानार्णवे योगप्रदीपाधिकारे आचार्यश्री शुभचन्द्रविरचिते पदस्थध्यानप्रकरणम् ॥ " २ स्पष्टः - नास्ति मु. शां. हे ।। ३ बन्धे द्वादशप्रकाशे श्रीयोग०- शां. ॥ ४ स्वोपशम् नास्ति संपू. ॥ १४३-खं. । ०णम् ॥ ग्रन्थ १४७ हे. । ०णं समाप्तम् । ग्रन्थ १४७- सं. पू. ॥
५ ०णम् ग्रन्थ

अष्टमः
प्रकाशः
लोकः ८०
।। ११२८ ।।
5
विविध| प्रकारैः
पदस्थ -
वर्णनम्
10

Page #226

॥११२९॥
. ॥ अथ नवमः प्रकाशः ॥
॥ अर्ह ॥ अथ रूपस्थं ध्येय सप्तमिः श्लोकैराह--
मोक्षश्रीसम्मुखीनस्य विध्वस्ताखिलकर्मणः । चतुर्मुखस्य निःशेषभुवनाभयदायिनः ॥ १॥ इन्दुमण्डलसंकाशच्छत्रत्रितयशालिनः ।
लसद्धामण्डलाभोगविडम्बितविवस्वतः ॥२॥ १इत आरभ्य भगवतोऽहतोऽष्टौप्रातिहार्याणि वर्णितानि । वीतरागस्तोत्रपञ्चमप्रकाशादिषु बहुषु ग्रन्थेषु प्रातिहार्यवर्णनमस्ति । हैक "अशोकवृक्षः १ सुरपुष्पवृष्टिः २ दिव्यध्वनिश्चामरमासनं च ३-५।
भामण्डलं ६ दुन्दुभिरातपत्रं ७-८ सत्प्रातिहार्याणि जिनेश्वराणाम् ॥ १॥” इति प्रसिद्धः श्लोकः । "मृगेन्द्रविष्टरारूढं मारमातङ्गघातकम्। इन्दुत्रयसमोद्दामच्छत्रत्रितयशालिनम् ॥ २०५३ ॥ हंसालीपातलीलाढ्यचामरव्रजवीजितम्। वीततृष्णं विशांनाथं वरदं विश्वरूपिणम् ॥ २०५४ ॥ दिव्यपुष्पा-ऽऽनका-ऽशोकराजितं रागवर्जितम्। प्रातिहार्यमहालक्ष्मीलक्षित परमेश्वरम् ॥ २०५५ ॥” इति शानार्णवे ॥

Jain Education in

Page #227

नवमः
प्रकाश
स्वोपक्षवृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम्
श्लोकाः
॥११३०॥
॥११३०॥
दिव्यदुन्दुभिनिर्घोषगीतसाम्राज्यसंपदः। रणद्विरेफझङ्कारमुखराशोकशोभिनः ॥ ३॥ सिंहासननिषण्णस्य वीज्यमानस्य चामरैः । सुरासुरशिरोरत्नदीप्रपादनखातेः ॥ ४॥ दिव्यपुष्पोत्कराकीर्णासङ्कीर्णपरिषद्भुवः । उत्कन्धरैर्मृगकुलैः पीयमानकलध्वनेः ॥५॥ शान्तवैरेभ-सिंहादिसमुपासितसन्निधेः। प्रभोः समवसरणस्थितस्य परमेष्ठिनः ॥६॥ सर्वातिशययुक्तस्य केवलज्ञानभास्वतः ।
अर्हतो रूपमालम्ब्य ध्यानं रूपस्थमुच्यते ॥ ७ ॥ स्पष्टाः ॥ १-७॥
REACHEMEHEKSHEREICHEREICHEHENGIENERSHEHEICHEREICHEHRIOR
विविध
Jain Education Int

Jaw.jainelibrary.org

Page #228

REHREEHEROEMERHIGHCOMETERSISTERCURRECE
प्रकारान्तरेण रूपस्थं ध्येयं त्रिभिः श्लोकैराह--
राग-द्वेष-महामोहविकारैरकलङ्कितम् । शान्तं कान्तं मनोहारि सर्वलक्षणलक्षितम् ॥ ८ ॥ तीर्थिकैरपरिज्ञातयोगमुद्रामनोरमम् । अक्ष्णोरमन्दमानन्दनिःस्यन्दं दददद्भुतम् ॥ ९॥ जिनेन्द्रप्रतिमारूपमपि निर्मलमानसः ।
निर्निमेषदृशा ध्यायन रूपस्थध्यानवान् भवेत् ॥ १० ॥ स्पष्टाः ।। ८-१०॥ ततश्च
योगी चाभ्यासयोगेन तन्मयत्वमुपागतः ।
सर्वशीभूतमात्मानमवलोकयति स्फुटम् ॥ ११ ॥ १ " तद्गुणग्रामसंलीनमानसस्तद्गताशयः। तद्भावभावितो योगी तन्मयत्वं प्रपद्यते ॥ २०७३ ॥ तथाहि
यदाऽभ्यासवशात् तस्य तन्मयत्वं प्रजायते। तदाऽऽत्मानमसौ ध्यानी सर्वशीभूतमीक्षते ॥ २०७४ ॥ एष देवः स सर्वज्ञः सोऽहं तद्पतां गतः। तस्मात् स एव नान्योऽहं विश्वदर्शीति मन्यते ॥ २०७५ ॥ उक्तं च'येन येन हि भावेन युज्यते यन्त्रवाहकः । तेन तन्मयतां याति विश्वरूपो मणियथा ॥ २०७६॥' इति । 1 स्तद्गुणाशयः M N ॥ 2 ज्ञानी L S F Y R |
॥१३११॥
Jain Education inte
For.Private &Personal use only
klww.jainelibrary.org

Page #229

नवमः
प्रकाशा
स्वोपक्षवृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम्
॥११३२॥
विविध
॥१९३२ ॥
प्रकारैः
पदस्थ
वीतरागं स्मरन् योगी वीतरागो विमुच्यते । रागी सरागमालम्ध्य क्रूरकर्माश्रितो भवेत् ॥ २०८० ।। यन्त्र-मण्डल-मुद्राद्यैः प्रयोगातुमुद्यतः। सुराऽसुर-नरवातं क्षोभयत्यखिलं क्षणात् ।। २०८१ ॥ क्रुद्धस्याप्यस्य सामर्थ्यमचिन्त्यं त्रिदशैरपि। अनेकविक्रियासारध्यानमार्गविलम्बिनः ।। २०८२ ।। बहूनि कर्माणि मुनिप्रवीरैविद्यानुवादात् प्रकटीकृतानि । असंख्यभेदानि कुतूहलार्थ कुमार्ग-कुध्यानगतानि सन्ति ॥२०८३॥ असावनन्तप्रथितप्रभावः स्वभावतो यद्यपि यन्त्रनाथः । नियुज्यमानः स पुनः समाधौ करोति विश्वं चरणाग्रलीनम् ॥२०८४." अथवा-- स्वप्नेऽपि कौतुकेनापि नासद्धयानानि योगिभिः । सेव्यानि यान्ति बीजत्वं यतः सन्मार्गहानये ॥ २०८५ ।। सन्मार्गात् प्रच्युतं चेतः पुनर्वर्षशतैरपि । शक्यते न हि केनापि व्यवस्थापयितुं पथि ।। २०८६ ॥ असद्धद्यानानि जायन्ते स्वनाशायैव केवलम् । रागाद्यसदग्रहावेशात् कौतुकेन कृतान्यपि ॥ २०८७ ।। निर्भरानन्दसंदोहपदसम्पादनक्षमम् । मुक्तिमार्गमतिक्रम्य कः कुमार्गे प्रवर्तते ॥ २०८८ ॥ क्षुद्रध्यानपराः प्रपञ्चचतुरा रागानलोद्दीपिता मुद्रा-मण्डल-यन्त्र मन्त्र-करणराराधयन्त्यदृताः। काम-क्रोधवशीकृतानिह सुरान् संसारसौख्यार्थिनो दुष्टाशाभिहताः पतन्ति नरके भोगार्तिभिर्वञ्चिताः ।। २०८९ ॥ तद् ध्येयं तदनुष्ठेयं तद् विचिन्त्यं मनीषिभिः। यज्जीवकर्मसम्बन्धैविध्वंसायैव जायते ॥ २०९० ।। किञ्च, स्वयमेव हि सिध्यन्ति सिद्धयः शान्तचेतसाम् । अनेकफलसंपूर्णा मुक्तिमार्गावलम्बिनाम् ।। २०९१ ॥ संभवन्ति न चाऽभीष्टसिद्धयः क्षुद्रयोगिनाम् । भवत्येव पुनस्तेषां स्वार्थभ्रंशोऽनिवारितः ।। २०९२ ।। भवप्रभवसम्बन्धनिरपेक्षा मुमुक्षवः। न हि स्वप्नेऽपि विक्षिप्तं मनः कुर्वन्ति योगिनः ॥ २०९३ ।।" इति ज्ञानार्णवे ।। 1 अथवा P विना नास्ति ॥ 2 वस्तुविप्लवसामर्थ्यात् ।। 3 भोगार्थिभि° M || 4 विश्लेषायैव SFJXY R|| किञ्च PM विना नास्ति ।। 6 नवा ||
वर्णनम्
10
Jain Education Inte2 hal

|ww.jainelibrary.org

Page #230

॥११३३॥
HEHEYENEHRCHESTEHCHEETECRETCHEHEHEHEREHEHEHCHEHEN
सर्वज्ञो भगवान योऽयमहमेवास्मि स ध्रुवम् ।
एवं तन्मयतां याति सर्ववेदीति मन्यते ॥ १२ ॥ स्पष्टौ ॥ ११-१२ ॥ कथमित्याह--
वीतरागो विमुच्येत वीतरागं विचिन्तयन् ।
रागिणं तु समालम्ब्य रागी स्यात् क्षोभणादिकृत् ॥ १३ ॥ स्पष्टः ॥ १३ ॥ उक्तं च-- "येन येन हि भावेन युज्यते यन्त्रवाहकः । तेन तन्मयतां याति विश्वरूपो मणिर्यथा ॥" [ एवं सद्ध्यानमुक्त्वाऽसद्धयानं निराकुर्वनाह
नासद्धयानानि सेव्यानि कौतुकेनापि किन्त्विह । स्वनाशायैव जायन्ते सेव्यमानानि तानि यत् ॥ १४ ॥
CateHERENCHEHEREHEHEHERENCHHICHCHCHCHEHEKHEREHEHCHER
॥११३३॥
स्पष्टः॥ १५॥
Jain Education
02nal

Colww.jainelibrary.org

Page #231

स्वोपन
वृति
विभूषितं
योगशास्त्रम्
॥ १९३४ ॥
Jain Education I
eeeeee
कुतः ?
सिध्यन्ति सिद्धयः सर्वाः स्वयं मोक्षावलम्बिनाम् । सन्दिग्धा सिद्धिरन्येषां स्वार्थभ्रंशस्तु निश्चितः ॥ १५ ॥
स्पष्टः ।। १६ ।।
इति परमार्हतश्रीकुमारपाल भूपालशुश्रूषिते आचार्य श्री हेमचन्द्रविरचितेऽध्यात्मोपनिषन्नाम्नि संजातपट्टबन्धे श्रीयोगशास्त्रे
स्वोपज्ञं नवमप्रकाश विवरणम् ॥ ७ ॥ ग्रंथा ९ ॥
१ ०बन्धे द्वादशप्रकाशे श्री० - शां. ॥ २०णं ॥ ग्रंथ २१ ॥ खं. हे । ०णं समाप्तं ॥ ग्रंथ २१ ॥ संपू. ॥

alalalalen
नवमः प्रकाशः
श्लोकः
१५ ॥ १९३४ ॥
HIN
5
विविधप्रकारैः
रूपस्थ
वर्णनम्

Page #232

॥ ११३५ ॥
Jain Education
deeeeelaaer
अथ रूपातीतं ध्येयमाह-
॥ अथ दशमः प्रकाशः ॥
॥ अहं ॥
अमूर्त्तस्य चिदानन्दरूपस्य परमात्मनः । निरञ्जनस्य सिद्धस्य ध्यानं स्याद्रूपवर्जितम् ॥ १ ॥
स्पष्टः ॥ १ ॥ एवं च
इंत्यजखं स्मरन् योगी तत्स्वरूपावलम्बनः । तन्मयत्वमवाप्नोति ग्राह्य - ग्राहकवर्जितम् ॥ २ ॥
स्पष्टः ।। २ ।। तथा च
१ 'अथ रूपे स्थिरीभूतचित्तः प्रक्षीणविभ्रमः । अमूर्तमजमव्यक्तं ध्यातुं प्रक्रमते ततः ॥ २०९४ ।।
66
चिदानन्दमयं शुद्धममूर्त ज्ञानविग्रहम् । स्मरेद् यत्रात्मनाऽऽत्मानं तद्पातीतमिष्यते ॥ २०९५ ॥ " इति ज्ञानार्णवे ॥ २ “ इत्यजस्त्रं स्मरन् योगी तत्स्वरूपावलम्बितः (म्बनः ? ) । तन्मयत्वमवाप्नोति ग्राह्यग्राहकवर्जितम् । १५०६ || अनन्यशरणीभूय स तस्मिल्लीयते तथा । ध्यातृ-ध्यानोभयाभावे ध्येयेनैक्यं तथा व्रजेत् ॥ १५०७ ॥ अपृथक्त्वेन यत्रात्मा लीयते परमात्मनि ॥ १५०८ ॥
सोऽयं समरसीभावस्तदेकीकरणं मतम् ।

alalalaceae
10
।। ११३५ ।।

Page #233

स्वोपश
वृत्ति
दशमः प्रकशः श्लोकाः
विभूषितं योगशास्त्रम्
HERMINICHEMIERREHEREHENSEKSHISHEKSHEECHEHEREHENSHCHOK
अनन्यशरणीभूय स तस्मिन् लीयते तथा।
ध्यातृध्यानोभयाभावे ध्येयेनैक्यं यथा व्रजेत् ॥३॥ स्पष्टः ॥ ३ ॥ तात्पर्यमाह
सोऽयं समरसीभावस्तदेकीकरणं मतम् ।
आत्मा यदपृथक्त्वेन लीयते परमात्मनि ॥ ४ ॥ स्पष्टः ॥ ४ ॥ ऐदम्पर्यमुपदिशति--
अलक्ष्यं लक्ष्यसंबन्धात् स्थूलात् सूक्ष्मं विचिन्तयेत् ।
सालम्बाच्च निरालम्ब तत्त्ववित् तत्त्वमञ्जसा ॥५॥ स्पष्टः॥५॥ अनन्यशरणस्तद्धि तत्संलीनकमानसः। तद्गुणस्तत्स्वभावात्मा स तादात्म्याच्च संवसन् ॥ १५०९ ।। उक्तं चकटस्य कर्ताहमिति सम्बन्धः स्याद् द्वयोर्द्वयोः । ध्यानं ध्येयं यदाऽऽत्मैव सम्बन्धः कीदृशस्तदा ॥१५१०॥” इति ज्ञानार्णवे ॥ १ लक्षसं०-खं. संपू. ॥ "अविद्यावासनावेशविशेषविवशात्मनाम् । योज्यमानमपि स्वस्मिन् न चेतः कुरुते स्थितिम् ॥१६१८।। साक्षात् कर्तुमतः क्षिप्रं विश्वतत्त्वं यथास्थितम्। विशुद्धिं चात्मनः शश्वद् वस्तुधर्मे स्थिरीभवेत् ॥१६१९ ॥ अलक्ष्यं लक्ष्यसम्बन्धात् स्थूलात् सूक्ष्म विचिन्तयेत् । सालम्बाच्च निरालम्बं तत्त्ववित् तत्वमञ्जसा ॥१६२०॥” इति ज्ञानार्णवे।

विविधप्रकारैः रूपातीतवर्णनम्
Jain Education Inter
Seljainelibrary.org

Page #234

॥ ११३७ ॥
Jain Education Int
पिण्डस्थादिरूपं चतुर्विधं ध्येयमुपसंहरति-
एवं चतुर्विधध्यानामृतंमग्नं मुनेर्मनः । साक्षात्कृतजगत्तत्त्वं विधत्ते शुद्धमात्मनः ॥ ६ ॥
inal
स्पष्टः || ६ || पिण्डस्थादिक्रमेण चतुर्विधं ध्येयमभिधाय प्रकारान्तरेण तस्य चातुर्विध्यमाह-आज्ञा-पाय- विपाकानां संस्थानस्यं च चिन्तनात् । इत्थं वा ध्येयभेदेन धर्म्यं ध्यानं चतुर्विधम् ॥ ७ ॥ ध्येयभेदाच्चतुर्विध्यं ध्यानस्य ॥ ७ ॥
अथाऽऽज्ञाध्यानमाह
आंज्ञां यत्र पुरस्कृत्य सर्वज्ञानामवाधिताम् । तत्त्वतश्चिन्तयेदर्थांस्तदाज्ञाध्यानमुच्यते ॥ ८ ॥
आज्ञाऽऽप्तवचनं प्रवचनमिति यावत्, अबाधितां प्रमाणान्तरैः परस्परविरोधेन च, तन्यत इति परमार्थवृत्त्या अर्थान् 10 पदार्थान् जीवादीन् चिन्तयेत् ॥ ८ ॥
१ ०मग्नमुने० - खं. ॥ २०स्य विचिन्त० - शां. ॥ " आशा-पाय- विपाकानां क्रमशः संस्थितेस्तथा । विचयो यः पृथक् तद्धि धर्मध्यानं चतुर्विधम् ॥ १९२१ ॥ " इति ज्ञानार्णवे ॥
३ “ सर्वशाज्ञां पुरस्कृत्य सम्यगर्थान् विचिन्तयेत् । यत्र तद् ध्यानमाम्नातमाशाख्यं योगिपुङ्गवैः ॥ १६३९ ॥” इति ज्ञानार्णवे ।

Balat
॥ ११३७ ।।

Page #235

दशमः प्रकाशः
स्वोपक्ष
वृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम्
॥ ११३८॥
॥ ११३८॥
TOUCHEHEIRELETEHEHENGHBHISHEHEREHEREHETEENETELEHEIRITE
आज्ञाया अबाधितत्वं भावयति
सर्वज्ञवचनं सूक्ष्मं हन्यते यन्न हेतुभिः ।
तदाज्ञारूपमादेयं न मृषाभाषिणो जिनाः ॥९॥ स्पष्टः ॥९॥ अत्रान्तरश्लोकाः--
आज्ञा स्यादाप्तवचनं सा द्विधैव व्यवस्थिता । आगमः प्रथमा तावद्धेतुवादोऽपरा पुनः ॥ १॥ शब्दादेव पदार्थानां प्रतिपत्तिकृदागमः। प्रमाणान्तरसंवादाद्धेतुवादो निगद्यते ॥ २ ॥ द्वयोरप्यनयोस्तुल्यं प्रामाण्यमविगानतः। अदुष्टकारणारब्धं प्रमाणमिति लक्षणात् ॥ ३॥
दोषा राग-द्वेष-मोहाः संभवन्ति न तेऽर्हति । अदुष्टहेतुसंभूतं तत् प्रमाणं वचोऽर्हताम् ॥ ४ ॥ १ "वस्तुतत्त्वं स्वसिद्धान्तप्रसिद्धं यत्र चिन्तयेत्। सर्वज्ञाज्ञाभियोगेन तदानाविचयो मतः ॥ १६२२ ॥ .
अनन्तगुणपर्यायसंयुतं तत् त्रयात्मकम् । त्रिकालविषयं साक्षाजिनाशासिद्धमामनेत् ॥ १६२३ ।। उक्तं च
"सूक्ष्मं जिनेन्द्रवचनं हेतुभिर्यन्न हन्यते । आशासिद्धं च तद् ग्राह्य नान्यथावादिनो जिनाः ॥१६२४॥"[ ] इति।" इति ज्ञानार्णवे॥
२ आगम प्रथमा०-शां. खं.॥ ३ तत्रापूर्वार्थविज्ञानं निश्चितं बाधवर्जितम्। अदुष्टकारणारब्धं प्रमाणं लोकसम्मतम् ॥" इति मीमांसकानां प्रसिद्धः प्राचीनः श्लोकः ॥
विविधप्रकारैः
रूपातीतवर्णनम्
Jain Education
a
l

क
ww.jainelibrary.org

Page #236

॥। १९३९ ।।
Jain Education
नय-प्रमाण संसिद्धं पौर्वापर्याविरोधि च । अप्रतिक्षेप्यमपरैर्बलिष्ठैरपि शासनैः ॥ ५ ॥ अङ्गोपाङ्ग-प्रकीर्णादिबहुभेदापगाम्बुधिम् । अनेकातिशयप्राज्य साम्राज्यश्रीविभूषितम् ॥ ६ ॥ दुर्लभं दूरभव्यानां भव्यानां सुलभं भृशम् । गणिपिटक तयोश्चैर्नित्यं स्तुत्यं नरामरैः ॥ ७ ॥ एवमाज्ञां समालम्ब्य स्याद्वादन्याययोगतः । द्रव्य - पर्यायरूपेण नित्यानित्येषु वस्तुषु ॥ ८ ॥ स्वरूप-पररूपाभ्यां सदसद्रपशालिषु । यः स्थिरः प्रत्ययो ध्यानं तदाज्ञाविचयायम् ॥ ९ ॥ ९ ॥ अथापायविचयमाह -
राग-द्वेष कषायाद्यैर्जायमानान् विचिन्तयेत् । यत्रापायांस्तदपायविचयध्यानमिष्यते ॥ १० ॥
राग-द्वेषजनितानामपायानां विचयो विचिन्तनं यत्र तदपायविचयम् ॥ १० ॥
तस्य फलमाह -
ऐहिका - ssमुष्मिक पायपरिहारपरायणः ।
ततः प्रतिनिवर्तेत समन्तात् पापकर्मणः ॥ ११ ॥
स्पष्टः ।। ११ ।।
१ " अनेक पदविन्यासैरङ्गपूर्वैः प्रकीर्णकैः । प्रसृतं यद् विभात्युच्चै रत्नाकर इवापरः ॥ १६३० ||" इति ज्ञानार्णवे ||
२ " अपायविचयध्यानं तद् वदन्ति मनीषिणः । अपायः कर्मणां यत्र सोपायः स्मर्यते बुधैः ॥ १६४० ॥” इति ज्ञानार्णवे ॥

10
| ।। १९३९ ।।

Page #237

स्वोपक्ष
वृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम्
दशमः प्रकाशः श्लोकः १२ ।। ११४०॥
5
॥११४०॥
अत्रान्तर श्लोकाः--
अस्पृष्टजिनमार्गाणामविज्ञातपरात्मनाम् । अपरामृष्टायतीनामपायाः स्युः सहस्रशः ॥ १॥ मया मोहान्धतमसा विवशीकृतचेतसा। किं किं नाकारि कलुषं कस्कोऽपायोऽप्यवापि न ॥२॥ यद्यद् दुःखं नारकेषु तिर्यक्षु मनुजेषु च । मया प्रापि प्रमादोऽयं ममैव हि विचेतसः ॥ ३॥ प्राप्यापि परमां बोधिं मनोवाकायकर्मजैः। दृश्चेष्टितर्मयेवायं शिरसि ज्वालितोऽनलः ॥ ४॥ स्वाधीने मुक्तिमार्गेऽपि कुमार्गपरिमार्गणैः। अहो आत्मंस्त्वयैवैष स्वात्माऽपायेषु पातितः ॥५॥ यथा प्राप्तेऽपि सौराज्ये भिक्षां भ्राम्यति बालिशः । आत्मायत्ते तथा मोक्षे भवाय भ्रान्तवानसि ॥ ६॥ इत्यात्मनः परेषां च ध्यात्वाऽपायपरंपराम् । अपायविचयं ध्यानमधिकुर्वीत योगवित ॥ ७ ॥ ११ ।। अथ विपाकविचयमाह--
प्रतिक्षणसमुद्भूतो यत्र कर्मफलोदयः ।
चिन्त्यते चित्ररूपः स विपाकविचयो मतः ॥ १२ ॥ स्पष्टः ।। १२ ॥ १ मायामोहा०-शां. बिना ॥ २ ०तमसविवशी०-संपू. विना ।। ३ नर०-शां. ॥ ४ "प्राप्यापि तव सम्बोधि मनोवाक्कायकर्मजैः । दुश्चेष्टितैर्मया नाथ शिरसि ज्वालितोऽनलः ॥१६॥” इति वीतरागस्तोत्रे ॥
५ युक्ति-शां. ॥ ६ स्त्वयैवायं स्वा०-शां. ॥ ७“स विपाक इति ज्ञेयो यः स्वकर्मफलोदयः। प्रतिक्षणसमुद्भतश्चित्ररूपः शरीरिणाम् ॥ १६५८ ॥” इति ज्ञानार्णवे ॥
विविधहे प्रकारैः
रूपातीतवर्णनम्
10

FAlw.jainelibrary.org
Jain Education Intelor

Page #238

॥। ११४१ ॥
Jain Education I
एतदेव भावयति-
या संपदाऽर्हतो या च विपदा नारकात्मनः । एकातपत्रता तत्र पुण्यापुण्यस्य कर्मणः ॥ १३ ॥
'आ अर्हतः, आ नारकात्मनः' इति चाभिव्याप्तौ पञ्चमी । शेषं स्पष्टम् । अत्रान्तरश्लोकाः-
विपाकः फलमाम्नातः कर्मणां स शुभाशुभः । द्रव्य क्षेत्रादिसामग्र्या चित्ररूपोऽनुभूयते ॥ १ ॥ शुभस्तत्राङ्गना- माल्य - खाद्यादिद्रव्यभोगतः । अशुभस्त्वहि-शस्त्राऽग्नि-विषादिभ्योऽनुभूयते ॥ २ ॥ क्षेत्रे सौध-विमानोपवनादौ वसनाच्छुभः । श्मशान - जाङ्गला - Sरण्यप्रभृतावशुभः पुनः ।। ३ ॥
।
काले त्वशीतलानुष्णे वसन्तादौ रतेः शुभः मनः प्रसाद-सन्तोषादिभावेषु शुभो भवेत् । सुदेवत्व-भोगभूमिमनुष्यादिभवे शुभः । कुमर्त्य तिर्यङ- नरकादिभवेष्वशुभः पुनः || ६ |
उष्णे शीते ग्रीष्मे हेमन्तादौ भ्रमणतोऽशुभः ॥ ४ ॥ क्रोधा ऽहङ्कार -रौद्रत्वादिभावेष्वशुभः पुनः ॥ ५ ॥
१ शेषः स्पष्टः- शां. ॥
२ " कर्मजातं फलं दत्ते विचित्रमिह देहिनाम् । आसाद्य नियतं नाम द्रव्यादिकचतुष्टयम् ॥ १६५९ ।। " इति ज्ञानार्णवे ॥
३ चित्रभूतो- शां. ॥ ४ ग्रीष्महेमन्तादौ - शां. खं. संपू. ॥

aereeeeeeelaaraat
10
॥। ११४१ ॥

Page #239

स्वोपज्ञवृत्ति
विभूषितं योगशास्त्रम्
॥ ११४२ ॥
अपि च
उदय-क्षय-क्षयोपशमोपशमाः कर्मणां भवन्त्यत्र । द्रव्यं क्षेत्रं कालं भावं च भवं च संप्राप्य ॥ ७ ॥ इति द्रव्यादिसामग्रीयोगात् कर्माणि देहिनाम् । स्वं स्वं फलं प्रयच्छन्ति तानि त्वष्टैव तद्यथा ॥ ८ ॥ जन्तोः सर्वज्ञरूपस्य ज्ञानमात्रियते सदा । येन चक्षुः पटेनेव ज्ञानावरणकर्म तत् ॥ ९ ॥ मति श्रुताऽवधि-मनःपर्यायाः केवलं तथा । यदात्रियन्ते ज्ञानानीत्येतज्ज्ञानावृतेः फलम् ॥ १० ॥ पञ्च निद्रा दर्शनानां चतुष्कस्यावृतिश्च या । दर्शनावरणीयस्य विपाकः कर्मणः स तु ॥ ११ ॥ यथा दिक्षुः स्वाम्यत्र प्रतीहारनिरोधतः । न पश्यति स्वमप्येवं दर्शनावरणोदयात् ॥ १२ ॥ मधुलिप्तासिधाराग्रास्वादाभं वेद्यकर्म यत् । सुख-दुःखानुभवनस्वभावं परिकीर्तितम् ॥ १३ ॥ सुरापानसमं प्राज्ञा मोहनीयं प्रचक्षते । यदनेन विमूढात्मा कृत्याकृत्येषु मुह्यति ॥ १४ ॥ तत्रापि दृष्टिमोहाख्यं मिथ्यादृष्टिविपाककृत् । चारित्रमोहनीयं तु विरतिप्रतिषेधनम् ॥ १५ ॥ नृ-तिर्यङ-नारका -ऽमर्त्यभेदादायुश्वतुर्विधम् । स्वस्वजन्मनि जन्तूनां धारकं गुप्तिसन्निभम् ॥ १६ ॥ गति - जात्यादिवैचित्र्यकारि चित्रकरोपमम् । नामकर्म विपाकोऽस्य शरीरेषु शरीरिणाम् ॥ १७ ॥ उच्चैर्भवेद् गोत्रं कर्मोचैनींचगोत्रकृत् । क्षीरभाण्ड -सुराभाण्ड भेदकारिकुलालवत् ॥ १८ ॥
१. “ उदय-क्खय-क्खयोवलमोवसमा जं च कम्मुणो भणिया । दव्वं खेत्तं कालं भवं च भावं च संपप्य ॥ ५७२ ।। " इति विशेषावश्यकभाष्ये ॥ २ ० पर्यायं शां. ॥ ३ प्रति०- मु. ॥

Jain Educationational
Heeeeeeeeer
दशमः
प्रकाशः
श्लोकः १३
।। ११४२ ।।
5
विपाक
विचय
धर्म्यध्यानवर्णनम्
10

Page #240

।। ११४३ ।।
Jain Education
दानादिलब्धयो येन न फलन्ति विवाधिताः । इति मूलप्रकृतीनां विपाकास्तान् विचिन्वतः । अथ संस्थानविचयमाह-
अनाद्यन्तस्य लोकस्य स्थित्युत्पत्तिव्ययात्मनः । आकृतिं चिन्तयेद्यत्र संस्थानविचयः स तु ॥ १४ ॥ लोकशब्देन लोकस्तद्गतानि च क्षित्यादीनि द्रव्याणि परिगृह्यन्ते । शेषं स्पष्टम् ॥ १४ ॥ लोकध्यानस्य फलमाह ---
तदन्तरीयं कर्म स्याद् भाण्डागारिकसन्निभम् ॥ १९ ॥ विपाकविचयं नाम धर्म्यं ध्यानं प्रवर्तते ॥ २० ॥ १३॥
नानाद्रव्यगतानन्तपर्यायपरिवर्तने ।
सदा सक्तं मनो नैव रागाद्याकुलतां व्रजेत् ॥ १५ ॥ अत्रान्तरश्लोकाः-
स्पष्टः ।
संस्थानविचयो लोकभावनायां पश्चितः । अथ लोकभावनायाः संस्थानविचयस्य च उक्तमेतद्यथा चिन्तामात्रकं लोकभावना ।
।
१ ० रायकर्म - दे. | २ पृ० ९०५ - ९४२ ॥
तन्नेह वर्ण्यते भूयः पुनरुक्तत्व भीरुभिः ॥ १ ॥
को नाम भेदो येनोभो विभिन्न परिकीर्तितौ ॥ २ ॥
स्थिरा तु लोकादिमतिः संस्थानध्यानमुच्यते ।। ३ ।। १५ ।।

deeeeeeeeeeee
10
॥११४३ ॥

Page #241

स्वोपक्ष
वृत्ति विभूषितं योगशास्त्रम्
दशमः प्रकाशः श्लोको
॥ ११४४॥
॥११४४॥
धर्म्यध्यान
वर्णनम्
DEHREEKRISSICICISCHEMEICHEREICHERBTCHEHREENET
धर्म्यध्यानस्यैव स्वरूपविशेषमाह--
धर्म्यध्याने भवेद् भावः क्षायोपशमिकादिकः ।
लेश्याः क्रमविशुद्धाः स्युः पीत-पद्म-सिताः पुनः ॥ १६ ॥ क्षायोपशमिकादिक इत्यादिग्रहणादोपशमिकस्य क्षायिकस्य च ग्रहणम्, न त्वौदयिकस्य । यदाह
"धर्म्यमप्रमत्तसंयतस्य उपशान्त-क्षीणकषाययोश्च ।" [तत्त्वार्थ० ९।३७-३८] धर्म्यध्याने च क्रमेण विशुद्धास्तिस्रो लेश्या भवन्ति, तद्यथा-पीतलेश्या, ततोऽपि विशुद्धा पद्मलेश्या, ततोऽपि विशुद्धतरा शुक्ललेश्येति ॥ १६॥ चतुर्विधस्य धर्म्यध्यानस्य फलमाह--
अस्मिन्नितान्तवैराग्यव्यतिषङ्गतरङ्गिते ।
जायते देहिनां सौख्यं स्वसंवेद्यमतीन्द्रियम् ॥ १७ ॥ स्पष्टः । १ अत्र संपू. मध्ये खण्डितं पत्रम्, शां. खं, मध्ये कः पाठ इति न ज्ञायते, मु. हे. मध्ये धर्म० इति पाठः, तथापि पूर्वापरविचारणया धर्म्य० इति सम्यक् पाठो भाति ॥ २ "धर्मध्यानस्य विज्ञेया स्थितिरान्तर्मुहर्तिकी ॥ क्षायोपशमिको भावो लेश्या शुक्लैव शाश्वती ॥ २१२५ ॥” इति ज्ञानार्णवे ॥
२" इदमत्यन्तनिवेद-विवेक-प्रशमोद्भवम् । स्वात्मानुभवमत्यक्षं योजयत्यङ्गिनां सुखम् ॥२१२६ ॥ उक्तं च
३ अलौल्यमारोग्यमनिष्ठुरत्वं गन्धः शुभो मूत्र पुरीषमल्पम् कान्तिः प्रसादः स्वरसौम्यता च योगप्रवृत्तेः प्रथमं हि | चिह्नम् ॥ २१२७ ॥"[ ] इति ।" इति ज्ञानार्णवे॥
VISHCHESIGNCHECHECEMERGRICICICICERESERever
Jain Education Int
For Private
Personal Use Only
क
ww.jainelibrary.org

Page #242

WHETHEREHEATEHRIRBTCHEHRIGHEHERECEMBICKSTRICHE
उक्तं च--
"अलौल्यमारोग्यमनिष्ठुरत्वं गन्धः शुभो मुत्रपुरीषमल्पम् ।
कान्तिः प्रसादः स्वरसौम्यता च योगप्रवृत्तेः प्रथमं हि चिह्नम् ॥ १॥" [ ] १७ ॥ आमुष्मिकं फलं श्लोकचतुष्टयेनाह
त्यक्तसङ्गास्तनुं त्यक्त्वा धर्म्यध्यानेन योगिनः ।
ग्रेवेयकादिस्वर्गेषु भवन्ति त्रिदशोत्तमाः ॥ १८ ॥ १ "अथावसाने स्वतनुं विहाय ध्यानेन संन्यस्तसमस्तसङ्गा । ग्रैवेयकानुत्तरपुण्यवासे सर्वार्थसिद्धौ च भवन्ति भव्याः॥२१२८॥ तत्राचिन्त्यमहाप्रभावकलित लावण्यलीलान्वितं सग्भूषाम्बरदिव्यलाञ्छनचितं चद्रावदातं वपुः। सम्प्राप्योन्नतवीर्यबोधसुभगं कामज्वरार्तिच्युतं सेवन्ते विगतान्तरायमतुलं सौख्यं चिरं स्वर्गिणः ॥ २१२९ ।। सर्वाभिमतभावोत्थं निर्विघ्नं स्वःसुखामृतम् । सेवमाना न बुध्यन्ते गतं जन्म दिवौकसः ॥२१३० ॥........ तस्माच्च्युत्वा त्रिदिवपटलाद् दिव्यभोगावसाने कुर्वन्त्यस्यां भुवि नरनुते पुण्यवंशेऽवतारम् । तत्रैश्वर्यं चरमवपुषां प्राप्य देवोपनीतै गैर्नित्योत्सवपरिणतैाल्यमाना वसन्ति ।। २१३७ ।। ततो विवेकमालम्ब्य विरज्य जननभ्रमात् । त्रिरत्नशुद्धिमासाद्य तपः कृत्वाऽन्यदुष्करम् ॥ २१३८ । धर्मध्यानं च शुक्लं च स्वीकृत्य निजवीर्यतः। कृत्स्नकर्मक्षयं कृत्वा व्रजन्ति पदमव्ययम् ॥ २१३९ ॥” इति ज्ञानार्णवे ॥ 1 स्वीकृत्यानन्तवीर्यतः M N JX || 2 घातिकर्म• LS FR ||
BHETCHENRICERTERRRENCHEHRTCHERRREIGHBHeaRICK
॥११४५॥
Jain Education Intel
w.jainelibrary.org

Page #243

स्वोपज्ञवृत्तिविभूषितं
योगशास्त्रम्
॥११४६ ॥
Jain Education
महामहिमसौभाग्यं शरच्चन्द्रनिभप्रभम् । प्राप्नुवन्ति वपुस्तत्र स्रग्-भूषा - ऽम्बरभूषितम् ॥ १९ ॥
विशिष्टवीर्य-बोधाढ्यं कामार्तिज्वरवर्जितम् । निरन्तरायं सवन्ते सुखं चानुपमं चिरम् ॥ २० ॥
इच्छासंपन्नसर्वार्थमनोहारि सुखामृतम् । निर्विघ्नमुपभुञ्जाना गतं जन्म न जानते ॥ २१ ॥
दिव्यभोगावसाने च च्युत्वा त्रिदिवतस्ततः । उत्तमेन शरीरेणावतरन्ति महीतले ॥ २२ ॥
दिव्यवंशे समुत्पन्ना नित्योत्सवमनोरमान् । भुञ्जते विविधान् भोगानखण्डितमनोरथाः ॥ २३ ॥
& Personal Use Only
दशमः
प्रकाशः
श्लोकाः १९२०-२१-२२
-२३
॥ ११४६ ॥
5
धर्म्यध्यान
फल
वर्णनम्
10

Page #244

॥१९४७॥
ततो विवेकमाश्रित्य विरज्याऽशेषभोगतः ।
ध्यानेन ध्वस्तकर्माणः प्रयान्ति पदमव्ययम् ॥ २४ ॥ स्पष्टाः ॥ १८-२४॥
2
इति परमाईतश्रीकुमारपालभूपालशुश्रूषिते आचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितेऽ
ध्यात्मोपनिषन्नाम्नि संजातपट्टबन्धे श्री योगशास्त्रे
स्वोपज्ञं दशमप्रकाशविवरणम् ॥ १० ॥ rrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr
१ स्पष्टाः-नास्ति शां. ॥ २०बन्धे द्वादशप्रकाशे श्री०-शां. ॥ ३०णं । ग्रंथ ८४ ।-खं.। ०णं । ग्रंथानं ८४ ।-हे.। ०णं समाप्तं । ग्रंथ ८४।-संपू.॥
॥१२४७॥
Jain Education Internal

Felww.jainelibrary.org

Page #245

स्वोपक्ष
वृत्ति
एकादशः प्रकाशः श्लोकः १
विभूषितं योगशास्त्रम्
॥ ११४८ ॥
॥११४८॥
॥ अथैकादशः प्रकाशः॥
॥ अहं ॥ धर्म्यध्यानमुपसंहरन शुक्लं ध्यानं प्रस्तौति--
स्वर्गापवर्गहेतुर्धर्म्यध्यानमिति कीर्तितं तावत् ।
__ अपव कनिदानं शुक्लमतः कीर्त्यते ध्यानम् ॥१॥ धर्म्यध्यानस्यापवर्गहेतुत्वं पारम्पर्येण, अपवर्गस्यैकमसाधारण निदानं कारणं शुक्लध्यानम् , इदं चोत्तरशुक्लध्यानद्वयापेक्षया द्रष्टव्यम् । आधयोस्तु शुक्लध्यानभेदयोरनुत्तरविमानगमननिवन्धनताऽप्यस्ति । यदाह--
"होति सुहासव-संवर-विणिजरा-ऽमरसुहाई विउलाई । झाणवरस्स फलाई सुहाणुबंधीणि धम्मस्स ॥१॥ ते य विसेसेण सुहासवादओऽणुत्तरामरमुहं च । दोण्हं सुकाण फलं परिनिव्वाणं परिल्लाणं ॥२॥"
[ध्यानशतके गा० ९३-९४ ] १ ॥ १ "भवन्ति शुभाश्रवसंवरविनिर्जरामरसुखानि, शुभाश्रवः-पुण्याश्रवः, संवरः अशुभकर्मागमनिरोधः, विनिर्जराकर्मक्षयः, अमरसुखानि देवसुखानि, एतानि च दीर्घस्थितिविशुद्धयुपपाताभ्यां विपुलानि विस्तीर्णानि, ध्यानवरस्य-ध्यानप्रधानस्य, फलानि शुभानुबन्धीनि-सुकुलप्रत्यायाति पुनधिलाभ-भोग-प्रव्रज्या-केवल-शैलेश्यपवर्गानुबन्धीनि, धर्मस्य ध्यानस्येति गाथार्थः ।। ९३ ॥ उक्तानि धर्मफलानि, अधुना शुक्लमधिकृत्याह-ते च विशेषेण शुभाश्रवादयोऽनन्तरोदिताः अनुत्तरामरसुखं च द्वयोः शुक्लयोः । फल माघयोः परिनिर्वाणं मोक्षगमनं परिल्लाणं ति चरमयोयोरिति गाथार्थः ॥९४ ॥” इति हरिभद्रसूरिविरचितायां ध्यानशतकवृत्तौ पृ० ६०९ २०वाइओ-खं.॥ ३ सोकाण-खं.॥
शुक्लध्यानवर्णनम्
BHEHEREHENERGREEKSHEHEKSHISHCHHEHEHEHEHEATRICKCHEHCHONEY
MATCHEHREENSHEETEIGICHRISHISHERSICHETRIGHBHEHESTER
Jain Education Inte
ra

w.jainelibrary.org

Page #246

॥। ११४९ ॥
Jain Education Int
शुक्लध्यानस्याधिकारिणं निरूपयति-
दमादिमसंहनना एवालं पूर्ववेदिनः कर्तुम् ।
स्थिरतां न याति चित्तं कथमपि यत् स्वल्पसत्त्वानाम् ॥ २ ॥
आदिमं वज्रर्षभनाराच संहननं येषां ते तथा । सकलश्रुतात् पूर्व प्रणयनात् पूर्वाणि तानि विदन्तीत्येवंशीलाः पूर्ववेदिनः पूर्वधराः । इदं च प्रायिकम् माषतुष- मरुदेव्यादीनामपूर्वधराणामपि शुक्लध्यानसंभवात् । आदिमसंहनना इत्यस्य स्थिरतामित्यादिना हेतुरुक्तः ॥ २ ॥
"
१ “चलत्येवाल्पसत्त्वानां क्रियमाणमपि स्थिरम् । चेतः शरीरिणां शश्वद् विषयैर्व्याकुलीकृतम् ॥ २११६ ।।
न स्वामित्वमतः शुक्ले विद्यतेऽत्यल्पचेतसाम् । आद्यसंहननस्यैव तत् प्रणीतं पुरातनैः ॥ २११७ ॥ उक्तं च-छिन्ने भन्ने हते दग्धे देहे स्वमिव दूरगम् । प्रपश्यन् वर्ष-वातादिदुःखैरपि न कम्पते ॥ २११८ ॥
न पश्यति तदा किञ्चिन्न शृणोति न जिघ्रति । स्पृष्टं किञ्चिन्न जानाति साक्षान्निर्वृत्तलेपवत् || २११९ ॥ इति । " इति ज्ञानार्णवे ।।
"वज्रसंहननोपेताः पूर्वश्रुतसमन्विताः । दध्युः शुक्लमिहातीताः श्रेण्योरारोहणक्षमाः ॥ ३५ ॥
तासामध्यभावे तु ध्यातुं शुक्लमिहाक्षमान् । ऐदंयुगीनानुद्दिश्य धर्मध्यानं प्रचक्ष्महे ॥ ३६ ॥” इति तत्त्वानुशासने || २ ० नाराचलक्षणं संहननं खं. ॥। ३ तथोक्ताः- शां. ॥
1 साक्षान्निर्वृति० F ॥ 2 इति PM विना नास्ति ॥
aalale
deledeesaa
10
।। ११४९ ।।

Page #247

एकादशः
स्वोपक्षवृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम् ॥११५० ॥
प्रकाशः श्लोको
॥ ११५० ।।
BIRCHEICICICICICICICICICICICICICIBHBHISHCHCHHEHEREI
इदमेव भावयति--
धत्ते न खलु स्वास्थ्यं व्याकुलितं तनुमतां मनो विषयैः ।
शुक्लध्याने तस्मानास्त्यधिकारोऽल्पसाराणाम् ॥ ३॥ स्पष्टम् । यदाह--
“छिन्ने मिन्ने हते दग्धे देहे स्वमपि दूरगम् । प्रपश्यन् वर्ष-वातादिदुःखैरपि न कम्पते ॥ १॥ ___न पश्यति तदा किश्चिन्न शृणोति न जिघ्रति । स्पष्टं किञ्चिन्न जानाति लेप्यनिर्वृत्तमूर्तिवत् ॥२॥"[ । इति ॥३॥
ननु यद्यादिमसंहननानां शुक्लध्यानेऽधिकारस्तहीदानीं सेवार्तसंहननानां पुरुषाणां शुक्लध्यानोपदेशे कोऽवसरः ? इत्याह--
अनवच्छित्याऽऽम्नायः समागतोऽस्येति कीर्त्यतेऽस्माभिः ।
दुष्करमप्याधुनिकैः शुक्लध्यानं यथाशास्त्रम् ॥ ४॥ यद्यप्यैदंयुगीनानां न शुक्लध्यानेऽधिकारस्तथापि संप्रदायाविच्छेदार्थं तदुपदेश इत्यर्थः ॥ ४ ॥ १ दृश्यतां पृ० ११४९ टि० १॥ २ निर्वृत्ति०-खं. ॥
HOTOHIBICHEHEREHENSIBIDIOHCHEHDICHEHRISHCHECHHETRIEVE
शुक्लध्यानवर्णनम्
Jain Education
|

Page #248

॥ ११५१ ।।
Jain Education
Bedeoe
please
शुक्लध्यानस्य भेदानाह
ज्ञेयं नानात्वश्रुतविचारमैक्यश्रुताविचारं च । सूक्ष्मक्रियमुत्सन्नक्रियमिति भेदैश्रतुर्धा तत् ॥ ५ ॥
नानात्वं पृथक्त्वम्, श्रुतं वितर्कः, विचारोऽर्थव्यञ्जनयोगसंक्रान्तिः इति पृथक्त्ववितर्क सविचारं प्रथमम् । ऐक्यमपृथक्त्वम्, एकत्ववितर्कमविचारं च द्वितीयम् । सूक्ष्मक्रियमप्रतिपातीति तृतीयम् । उत्सन्नक्रियमनिवतीति चतुर्थम् । एवं चतुर्विधं शुक्लध्यानम् ॥ ५ ॥
१ " आज्ञा-पाय-विपाक संस्थान विचयाय धर्म्यमप्रमत्तसंयतस्य ॥ ९३७ ॥ उपशान्त क्षीणकषाययोश्च ॥ ९३८ ॥ शुक्ले चाद्ये पूर्वविदः । परे केवलिनः । पृथक्त्वैकत्ववितर्कसूक्ष्मक्रियाप्रतिपातिव्युपरत क्रियानिवर्तीनि । तत् व्येक काययोगायोगानाम् । काश्रये सवितर्क पूर्वे । अविचारं द्वितीयम् । वितर्कः श्रुतम् । विचारोऽर्थव्यञ्जनयोगसंक्रान्तिः ॥ ९ ३७-४६ ॥ इति तत्त्वार्थसूत्रे | २ च चतुर्थम् - शां. ॥ ३ ज्ञानार्णवेऽर्थतः समानाः शुक्लध्यानविषयका बहवः श्लोका उपलभ्यन्ते । तेऽप्यत्रोपन्यस्यन्ते । narasङ्कः योगशास्त्रैकादशप्रकाशस्य, अन्त्यस्तु ज्ञानार्णवस्येति ज्ञेयम् । ज्ञानार्णवस्था: श्लोकाः
" अथ धर्म्यमतिक्रान्तः शुद्धिं चात्यन्तिकीं श्रितः । ध्यातुमारभते धीरः शुक्लमत्यन्त निर्मलम् ॥ २१४२ ॥ २ आदि संहननोपेतः पूर्वज्ञः पुण्यचेष्टितः । चतुर्विधमपि ध्यानं स शुक्लं ध्यातुमर्हति ॥ २१४३ ॥
1 श्लोकोऽयं M N मध्ये नास्ति ॥ 2 प्रशान्तः पुण्य P ॥

10
॥ ११५१ ।।

Page #249

स्वोपक्ष
वृत्ति
एकादशः प्रकाशः श्लोकः ५ ॥ ११५२ ।।
विभूषितं योगशास्त्रम्
शुक्लध्यानवर्णनम्
उक्तं चनिष्क्रिय करणातीतं ध्यान-धारणवर्जितम्। अन्तर्मुखं च यश्चित्तं तच्छुक्लमिति पठ्यते ॥ २१४४ ।। उक्तं चशुचिगुणयोगाच्छुकलं कषायरजसः क्षयादुपशमाद्वा। वैडूर्यमणि शिखा इव सुनिर्मलं निष्पकम्पं च ॥ २१४५ ॥ इति । कषायमलविश्लेषात् प्रशमाद्वा प्रसूयते । यतः पुंसामतस्तज्ज्ञैः शुक्लमुक्तं निरुक्तिकम् ।। २१४६ ।।
छमस्थयोगिनामाद्ये द्वे शुक्ले परिकीर्तिते। द्वे चान्त्ये क्षीणदोषाणां केवलज्ञानचक्षुषाम् ॥ २१४७ ॥ |१३-१४ श्रुतज्ञानार्थसम्बन्धाच्छ्रतालम्बनपूर्वके। पूर्व परे जिनेन्द्रस्य निःशेषालम्बनच्युते ॥ २१४८ ॥
५ सवितर्क सविचारं सपृथक्त्वं च कीर्तितम् । शक्लमाद्यं द्वितीयं तु विपर्यस्तमतोऽपरम् ।। २१४९ ।।
सवितर्कमविचारमेकत्वपदलाञ्छितम् । कीर्तितं मुनिभिः शक्लं द्वितीयमतिनिर्मलम् ॥ २१५० ।।
सूक्ष्मक्रियाप्रतीपाति तृतीयं सार्थनामकम् । समुच्छिन्नक्रिय ध्यानं तुर्यमार्निवेदितम् ॥ २१५१ ॥ १० तत्र त्रियोगिनामाद्यं द्वितीयं त्वेकयोगिनाम्। तृतीयं तनुयोगानां स्यात् तुरीयमयोगिनाम् ॥ २१५२ ॥
तद्यथा-- पृथक्त्वेन वितर्कस्य वीचारो यत्र विद्यते। सवितर्क सविचार सपृथक्त्वं तदिष्यते ॥ २१५३ ॥
अवीचारो वितर्कस्य यंत्रकत्वेन सस्थितः। सवितर्कमवीचार तदेकत्वं विदुर्बुधाः ॥ २१५४ ॥
1 उक्तं च P विना नास्ति ।। 2 उक्तं च M LS विना नास्ति ।।3 शिखामिव JY॥ 4 द्वे तु शुक्ले प्रकीर्तिते SIXY R || का 5 चान्ते M NS विना ॥ 6 मतः परम् LFT || 7 काययोगानां N|| 8 तद्यथा PM बिना नास्ति ॥ 9 विचारस्य M ||
BICHEHREHERECTRICICHEHEHORICISHEHEROHRISHISHCHEHR
5
Jain Education
Cbnail

2
ww.jainelibrary.org

Page #250

॥ १९५३॥
BEHCHCHCHEIGHERCISRCHCRICICICICICICICICICICICICICHCHOICE
पृथक्त्वं तत्र नानात्वं वितर्कः श्रुतमुच्यते। अर्थ-व्यञ्जन-योगानां वीचारः संक्रमः स्मृतः ।। २१५५ ॥ अर्थादर्थान्तरापत्तिरर्थसंक्रान्तिरिष्यते। क्षेया व्यञ्जनसंक्रान्तिय॑ञ्जनाद् व्यञ्जने स्थितिः ॥ २१५६ ॥ स्यादियं योगसंक्रान्तिर्योगाद् योगान्तरे स्थितिः। विशुद्धध्यानसामर्थ्यात् क्षीणमोहस्य योगिनः ॥ २१५७ ॥
उक्तं च१५ अर्थादर्थ व(वा?)चः शब्दं योगाद योग समाश्रयन् । पर्यायादपि पर्याय द्रव्याणोश्चिन्तयेदणुम् ॥ २१५८ ।। १६ अर्थादिषु यथा ध्यानी संक्रामविलम्बितम् । पुनर्व्यावर्तते तेन प्रकारेण स हि स्वयम् ॥२१५९ ॥ त्रियोगी पूर्वविद् यस्मादिदं ध्यायत्यसौ मुनिः। सवितर्क सवीचारं संपृथक्त्वमतो मतम् ॥ २१६०॥ अस्याचिन्त्यप्रभावस्य सामर्थ्यात् स प्रशान्तधीः। मोहमून्मलयत्येव शमयत्यथवा क्षणे ।। २१६१ ॥ उक्तं चइदमत्र तु तात्पर्य श्रुतस्कन्धमहार्णवात् । अर्थमेकं समादाय ध्यायनान्तरं व्रजेत् ॥ २१६२ ॥ शब्दाच्छब्दान्तरं यायाद् योग योगान्तरादपि। सवीचारमिदं तस्मात् सवितर्क च लक्ष्यते ॥ २१६३ ।। श्रुतस्कन्धमहासिन्धुमवगाह्य महामुनिः। ध्यायेत् पृथक्त्ववीतर्कवीचारं ध्यानमनिमम् ।। २१६४ ॥ इति । एवं शान्तकषायात्मा कर्मकक्षाशशुक्षणिः। एकत्वध्यानयोग्यः स्यात् पृथक्त्वेन जिताशयः ॥ २१६५ ॥ पृथक्त्वे तु यदा ध्यानी भवत्यमलमानसः। तदैकत्वस्य योग्यः स्यादाविर्भूतात्मविक्रमः ।। २१६६ ॥ 1 वितर्क TJXYR विना ॥ 2 गतिः P विन। ॥ 3 समाश्रयेत् P विना ॥ 4 यः स्यादिदं L SJXYRT 5 सवितर्क • N ॥ 6 उक्तं च P मध्ये एव विद्यते॥ 7 वितर्क PL विना ।। 8 इति P मध्ये नास्ति ॥ १ अयं २१६३ श्लोकः P मध्ये नास्ति ।। 10 पृथक्त्वे निर्जिताशयः M N ||
HERCHOTERESHTHEHEHCHCHHAHRTCHEHRSHISHEHSHOBHA
क॥११५३ ॥
Jain Education Inte

w.jainelibrary.org

Page #251

स्वोपज्ञवृत्ति
विभूषितं योगशास्त्रम्
॥ ११५४ ॥
Jain Education I
ज्ञेयं प्रक्षीणमोहस्य पूर्वज्ञस्यामितद्युतेः । सवितर्कमिदं ध्यानमेकत्वम तिनिश्चलम् ॥ २१६७ ॥ १८ अपृथक्त्वमविचारं सवितर्क च योगिनः । एकत्वमेकयोगस्य जायते ऽत्यन्तनिर्मलम् ॥ २१६८ ॥ द्रव्यं चैकमणुं चैकं पर्यायं चैकर्मश्रमः । चिन्तयत्येकयोगेन यत्रैकत्वं तदुच्यते ॥ २१६९ ।। उक्तं चएकं द्रव्यमथाणुं वा पर्यायं चिन्तयेद् यदि । योगेनैकेन यदक्षीणं तदेकत्वमुदीरितम् ॥ २१७० ॥ इति । २१ अस्मिन् सुनिर्मलध्यान हुताशे प्रविजृम्भिते । विलीयन्ते क्षणादेव घातिकर्माणि योगिनः || २१७१ ॥ २२ - बोधरोधकद्वन्द्वं मोह-विघ्नस्य चापरम् । स क्षिणोति क्षणादेव शुक्लधूमध्वजार्चिषा ॥ २१७२ ।। २३ आत्मलाभमथासाद्य शुद्धिं चात्यन्तिकीं पराम् । प्राप्नोति केवलज्ञानं तथा केवलदर्शनम् ॥ २१७३ ॥ अलब्धपूर्वे आसाद्य तदासौ ज्ञानदर्शने । वेत्ति पश्यति निःशेषं लोकालोकं तथा स्थितम् || २१७४ ।। २४ तदा स भगवान् देवः सर्वज्ञः सर्वदोदितः । अनन्तसुखवीर्यादिभूतेः स्यादग्रिमं पदम् ॥ २१७५ ।।
10
11
12
13
इन्द्र-चन्द्रार्क भोगीन्द्र नरा-मरनतक्रमः । विहरत्यवनीपृष्ठं स शीलैश्वर्यलाञ्छितः ॥ २१७६ ॥ २५ उन्मूलयति मिथ्यात्वं द्रव्य भावगतं भुवि । बोधयत्यपि निःशेषां भव्यराजीवमण्डलीम् ॥ २१७७ ॥ ज्ञानलक्ष्मीं तपोलक्ष्मीं लक्ष्मीं त्रिदशयोजिताम् । आत्यन्तिकीं च संप्राप्य धर्मचक्राधिपो भवेत् ॥ २१७८ ॥ कल्याणविभवं श्रीमान् सर्वाभ्युदयसूचकम् । समासाद्य जगद्वन्द्यं त्रैलोक्याधिपतिर्भवेत् ॥ २१७९ ।।
1 'मग्रिमम् LF J ॥ 2 यत्रैकत्वमुदीरितम् T ॥ 3 यतिः MY | 4 यत् क्षीणं MLFJ
तथासौ MN ||
8 तदासो LT FI
6 क्षणोति PSTF ॥ 7 SYR | भावगतं विभुः
9 वानेव MNS ॥ "मण्डलम् LSFXR||
॥
13

5 सुनिश्चल X Y ॥
10 योगीन्द्र J ॥ 11 " भावमलं विभुः 14 समास्वाद्य N |
12 निःशेषं STXYR I
alladeeeeee
एकादशः प्रकाशः
लोकः ५
॥ ११५४ ॥
5
शुक्लध्यान
वर्णनम्
10
15
.

Page #252

BEHCHCHCHEHECHCHCHCHCHCHEHREENCYCHEMECHEHEYENEHEYE
अथाद्यभेदं व्याचष्टे--
एकत्र पर्ययाणां विविधनयानुसरणं श्रुताद् द्रव्ये ।
अर्थ-व्यञ्जन-योगान्तरेषु संक्रमणयुक्तमाद्यं तत् ॥ ६॥ एकस्मिन् परमाण्यात्मादौ द्रव्ये पर्ययाणामुत्पाद-स्थिति-भङ्ग-मूर्त्तत्वाऽमूर्त्तत्वादीनां विविधनयव्यार्थिक-पर्यायार्थिकादिभिर्यदनुसरणमनुचिन्तनम , श्रुतात पूर्वविदां पूर्वगतश्रतानुसारेण, इतरेषां त्वन्यथा, तदाद्यं शक्लमिति संबन्धः। है कथंभूतं ? अर्थ-व्यञ्जन-योगान्तरेषु संक्रमणयुक्तम् । अर्थो द्रव्यम् , तस्माद्वयञ्जने शब्दे शब्दाचार्थे संक्रमणम् , योगाद् योगान्तरसंक्रमणं तु मनोयोगात काययोगे वाग्योगे वा संक्रान्तिः, एवं काययोगान्मनोयोगे वाग्योगे वा, वाग्योगान्मनोयोगे काययोगे वा संक्रमणम् , तेन युक्तम् ।
१ पर्यायाणां-हे. ॥ २ पर्याया०-हे. खं. मु.॥ ३ शुक्लध्या नमि ?]ति संबन्धः-शां॥ ४ काययोगे वा वाग्योगे वा-मु.॥ २६ तन्नामग्रहणादेव निशेषा जन्मजा रुजः। अप्यनादिसमुद्भता भव्यानां यान्ति लाघवम् ॥ २१८० ॥
तदाहन्त्यं परिप्राप्य स देवः सर्वगः शिवः। जायतेऽखिलकर्मीघजरामरणवर्जितः ॥ २१८१ ।। किं च तस्य महेश्वर्य चरणज्ञानवैभवम् । शातुं वक्तुमहं मन्ये योगिनामप्यगोचरम् ।। २१८२ ॥
अनन्तक्लेशबीजेऽस्मिन् हते घातिचतुष्टये। देवस्य व्यक्तिरूपेण शेषमास्ते चतुष्टयम् ॥२१८३॥” इति शानार्णवे ॥ ____ 1 तदाऽहत्त्वं N STRXY॥ 2 तस्यैव परभैश्वर्यं LSJXR | किञ्च तस्यैव परमैश्वर्यं T F॥ 3 मोहेन सह दुर्धर्षे इते P विना ।। 4 देवस्याव्यक्ति* M | देवस्याव्यक्त' N
BMaareKERENEHATECHEHRESCHEHEREHEHEREBHerawale
शा॥११५५॥
Jain Education in Sena

New.jainelibrary.org

Page #253

स्वोपन
वृत्ति
एकादशः प्रकाशः श्लोकः ६ ॥११५६॥
विभूषितं योगशास्त्रम्
यदाहुः" उप्पाय-ठिई-भंगाइपज्जवाणं जमेगदव्वम्मि । नाणानयानुसरणं पुध्वगयसुयाणुसारेण ॥ १॥ संवियारमत्थवंजणजोगंतरओ तयं पढमसुकं । होइ पुंहुत्तवियकं सैवियारमरागभावस्स ॥ २ ॥” ।
[ध्यानशतके गा० ७७-७८ ] ननु अर्थ-व्यञ्जन-योगान्तरेषु संक्रमणात् कथं मनःस्थैर्यम् ? तदभावाच्च कथं ध्यानत्वम् ? उच्यते--एकद्रव्यविषयत्वे मनःस्थैर्यसंभवाद् ध्यानत्वमविरुद्धम् ॥ ६ ॥
१ सारेणं-हे. ॥ २ सविआर०-हे. ॥ ३ पहुत्त-हे.॥ ४ सविआर०-शां. हे.॥
५ “ उत्पादस्थितिभङ्गादिपर्यायाणाम् , उत्पादादयः प्रतीताः, आदिशब्दान्मूर्ता-ऽमूर्तग्रहः । अमीषां पर्यायाणां यदेकस्मिन् द्रव्ये अण्वात्मादौ, किम् ? नानानयैः द्रव्यास्तिकादिभिरनुस्मरणं चिन्तनम् , कथम् ? पूर्वगतश्रुतानुसारेण पूर्वविदः । मरुदेव्यादीनां त्वन्यथा ॥ ७७ ।। तत् किमित्याह-सविचारं सह विचारेण वर्तत इति २, विचारः अर्थव्यञ्जनयोगसंक्रम इति । आह चअर्थव्यञ्जनयोगान्तरतः, अर्थः द्रव्यम् , व्यञ्जनं शब्दः, योगः मनःप्रभृतिः, एतदन्तरतः एतावद्भेदेन सविचारम् , अर्थाद् व्यञ्जनं संक्रामतीति विभाषा, तकम् एतत् प्रथमं शुक्लम् आद्यशुक्लं भवति, किनामेत्यत आह-पृथक्त्ववितर्क सविचारम् , पृथक्त्वेन मेदेन, विस्तीर्णभावेन अन्ये, वितर्कः श्रुतं यस्मित्तत् तथा, कस्येदं भवतीत्यत आह-अरागभावस्य रागपरिणामरहितस्येति गाथार्थः ।। ७८ ॥” इति आचार्यश्री हरिभद्रसूरिविरचितायां ध्यानशतकवृत्ती पृ० ६०७ ॥
शुक्लध्यानवर्णनम्
TECHEEREMOIRITEREHRENICISMRCHEHEREHEIGHERCHCHEME
ROHIBICHERCHIBHEHDHDHICHRISHISHCHCHCHHCHCHCHCHHCHCHEHRE
Jain Education Internal

SAww.jainelibrary.org

Page #254

द्वितीयभेदं व्याचष्टे--
एवं श्रुतानुसारादेकत्ववितर्कमेकपर्याये ।
अर्थ-व्यञ्जन-योगान्तरेष्वसंक्रमणमन्यत्तु ॥७॥ ___ एवं श्रुतानुसारादिति पूर्वविदा पूर्वगतश्रुतानुसारादितरेषामन्यथापि एकपर्यायविषयमेकत्ववितर्क नाम द्वितीयं शुक्लध्यानम् , तच्चार्थ-व्यञ्जन-योगेष्वसंक्रमणस्वरूपम् । यदाहुः--
"जं पुण सुणिप्पयं निवायसरणप्पईवमिव चित्तं । उप्पाय-ठिई-भंगाइआण एगम्मि पज्जाये ॥१॥ अवियारमत्थवंजणजोगंतरओ तय बिडयमकं । पयगयसयालंबणमेगत्तवियकमवियारं ॥ २॥"७॥
[ ध्यानशतके गा० ७९-८० ] १ बीय-मु. शां. खं.॥ २ विअकमवियारं-शां । विअक्कमविआरं-हे.॥
३ " यत् पुनः सुनिष्प्रकम्पं विक्षेपरहितं निवातशरणप्रदीप इव निर्वातवातगृहेकदेशस्थदीप इव चित्तम् अन्तःकरणम् , क्क! उत्पादस्थितिभंगादीनामेकस्मिन् पर्याये ॥ ७९ ॥ ततः किमत आह-अविचारम् असंक्रमम् , कुतः १ अर्थव्यानयोगान्तरतः इति पूर्ववत्। तदेवंविधं द्वितीयं शुक्लं भवति । किमभिधानमित्यत आह-एकत्ववितर्कमविचारम् , एकत्वेन अभेदेन वितर्कः व्यञ्जनरूपोऽर्थरूपो वा यस्य तत् तथा । इदमपि च पूर्वगतश्रुतानुसारेणैव भवति, अविचारादि पूर्ववदिति गाथार्थः ॥ ८॥" इति आचार्यश्रीहरिभद्रसरिविरचितायां ध्यानशतकवृत्तौ पृ० ६०७ ॥
SHEHREKHEHERSINGHBHISHERMIREKHMISHRCHEMISTOREHENSH
॥ ११५७॥
Jain Education 105 tonal

www.janelibrary.org

Page #255

स्वोपज्ञ
वृत्ति
विभूषितं योगशास्त्रम्
।। ११५८ ।।
Jain Education Int
तृतीयभेदं व्याचष्टे --
निर्वाणगमनसमये केवलिनो दरनिरुद्धयोगस्य । सूक्ष्मक्रियाप्रतीपाति तृतीयं कीर्तितं शुक्लम् ॥ ८ ॥
निर्वाणगमनसमये मोक्षगमनप्रत्यासन्नसमये केवलिनः सर्वज्ञस्य मनोयोगवाग्योगद्वये निरुद्धे सति बादरे च काययोगे निरुद्धे सूक्ष्मा उच्छ्रास- निःश्वासादिका कायक्रिया यत्र तत्तथा । अप्रतीपाति अनिवर्ति । दरशब्दः प्राकृतवत् संस्कृतेऽपि दृश्यते, यथा--" दरदलित हरिद्राग्रन्थिगौरं शरीरम् " [
] ॥ ८ ॥
चतुर्थभेदं व्याचष्टे --
aafor: शैलेशीगतस्य शैलवदकम्पनीयस्य । उत्सन्नक्रियमप्रतिपाति तुरीयं परमशुक्लम् ॥ ९ ॥
स्पष्टः ॥ ९ ॥
१ तुला - " निव्वाणगमणकाले केवलिणो दर निरुद्ध जोगस्स । सुहुमकिरियाऽनियट्टि तइयं तणुकायकिरियस्स ॥ ८१ ॥ " इति ध्यानशतके ॥ २ काययोगक्रिया शां. ॥ ३ अप्रतिपाति - संपू. मु. ॥ ४ चतुर्थ मेदं हे. विना ।। ५ तुला - "तस्सेव य सेलेसीगयस्स सेलोव्व णिष्पकंपस्स । वोच्छिन्न किरियम पडिवाइ झाणं परमसुक्कं ॥ ८२ ॥” इति ध्यानशतके ॥
६ स्पष्टः ॥ - नास्ति शां. खं. हे । संपू. मध्ये त्वत्र खण्डितं पत्रम् ॥

एकादशः
प्रकाशः
लोकौ
८-९
।। ११५८ ।।
5
शुक्लध्यानवर्णनम्
10

Page #256

।। ११५९ ।।
Jain Education
चतुर्ष्वपि योगसख्यां निरूपयति-
एक - त्रियोगभाजामाद्यं स्यादपरमेकयोगानाम् । तनुयोगिनां तृतीयं निर्योगानां चतुर्थ तु ॥ १० ॥
आद्यं पृथक्त्ववितकं सविचारं मनः प्रभृत्येक योगभाजां योगत्रयभाजां वा तच्च भङ्गिकश्रुतपाठकानां भवति । अपरमेकत्ववितर्कमविचारं मनः प्रभृत्यन्यतरैकयोगानाम्, योगान्तरे संक्रमाभावात् । तृतीयं सूक्ष्मक्रियमनिवर्ति, तत् तनुयोगे काययोगे सूक्ष्मे, न तु योगान्तरे । चतुर्थ व्युत्सन्नक्रियमप्रतिपाति निर्योगानामयोगिकेवलिनां शैलेशीगतानां भवति ।
योगस्तु काय वामनभेदात् त्रिविधः । तत्रैौदारिक वैक्रियाऽऽहारक- तैजस-कार्मणशरीरवतो जीवस्य वीर्यपरिणतिविशेषः काययोगः । औदारिक - वैक्रिया - ऽऽहारकशरीरव्यापाराहृतवाग्द्रव्यस मृह साचिव्याज्जीवव्यापारो वाग्योगः । औदारिक- वैक्रिया - SSहारकशरीरव्यापाराहृतमनोद्रव्य समूहसाचिव्याज्जीवव्यापारो मनोयोगः ॥ १० ॥
नंनु शुक्लध्यानोपरितनभेदद्वये मनो नास्त्येव, अमनस्कत्वात् केवलिनः, ध्यानं च मनः स्थैर्यम्, तदेतत् कथम् ?
इत्याह-
छद्मस्थितस्य यद्वन्मनः स्थिरं ध्यानमुच्यते तज्ज्ञैः ।
निश्चलमङ्गं तद्वत् केवलिनां कीर्तितं ध्यानम् ॥ ११ ॥
१ तुला -- “ पढमं जोगे जोगेसु वा मयं वितियमेयजोगम्मि । तइयं च कायजोगे सुकमजोगम्मि य चउत्थं ॥ ८३ ॥ " इति ध्यानशतके || २] इत आरभ्य ध्यानशतकस्य [गा० ८४-८६ ] आचार्यश्री हरिभद्रसूरिविरचितवृत्तौ शब्दतोऽर्थतश्च बहुशः समानप्रायम् ॥

Feleere
5
10
॥ ११५९ ।।

Page #257

स्वोपज्ञ
वृत्ति
विभूषितं योगशास्त्रम्
॥। ११६० ॥
Jain Education I
यथा छद्मस्थस्य मनः स्थिरं सत् ध्यानं भण्यते, तथा केवलिनोऽपि सुनिश्चलः कायो योगत्याव्यभिचाराद् ध्यानशब्दाभिधेयो भवति ॥। ११ ॥
ननु चतुर्थे शुक्लध्याने काययोगस्य निरुद्धत्वात् असावपि न भवति, तथापि भावेऽतिप्रसङ्गः, तत्र कथं ध्यानशब्दवाच्यता ? इत्याह
पूर्वाभ्यासाज्जीवोपयोगतः कर्मजरणहेतोर्वा ।
शब्दार्थ बहुत्वाद्वा जिनवचनाद्वाऽप्ययोगिनो ध्यानम् ॥ १२ ॥
यथा कुलालचक्रं भ्रमणनिमित्तदण्डादेरभावेऽपि पूर्वाभ्यासाद् भ्रमति, तथा मनःप्रभृति सर्वयोगोपरमेऽप्ययोगिनो ध्यानं भवति ।
तथा यद्यपि द्रव्यतो योगा न सन्ति, तथापि जीवोपयोगरूपभावमनः सद्भावादयोगिनो ध्यानम् ।
66
१ जह छउमत्थस्स मणो झाणं भण्णइ सुनिश्चलो संतो। तह केवलिणो काओ सुनिश्चलो भण्णए झाणं ॥ ८४ ॥ " इति ध्यानशतके ||
२ ऽपि निश्चलः - खं. संपू. ॥ ३ तुला - “ पुग्वदपओगओ चिय कम्मविणिजरणहे उतो यावि। सहत्थबहुत्ताओ तह जिणचंदामाओ य ॥ ८५ ॥ चित्ताभावे विसया सुहुमोवरय किरियाह भण्णंति । जीवोवओगसम्भावओ भवत्थस्स झाणाई || ८६ ॥ " इति ध्यानशतके ||

एकादशः
प्रकाशः
श्लोकः १२
।। ११६० ।।
5
शुक्लध्यानवर्णनम्
10

Page #258

॥। ११६१ ।।
Jain Education
ध्यानकार्यस्य कर्मनिर्जरणस्य हेतोः हेतुत्वात् ध्यानम्, यथा पुत्रकार्यकरणादपुत्रोऽपि पुत्र उच्यते । भवति ह्यस्य भवोपग्राहि कर्मनिर्जरा ।
अथवा शब्दार्थबहुत्वाद् ध्यानं, यथा 'हरि'शब्दस्य अर्क -मर्कटादयो बहवोऽर्थाः, एवं ध्यानशब्दस्यापि । तथाहिध्यै चिन्तायां, ध्यें काययोगनिरोधे, ध्यै अयोगित्वे । वदन्ति हि-
66
'निपाताश्चोपसर्गाश्च धातवश्चेति ते त्रयः । अनेकार्थाः स्मृताः सर्वे पाठस्तेषां निदर्शनम् ॥ १ ॥ " [ जिनागमाद्वाऽयोगिनोऽपि ध्यानम् । यदाह
" आगमश्चोपपत्तिश्च संपूर्ण दृष्टिलक्षणम् । अतीन्द्रियाणामर्थानां सद्भावप्रतिपत्तये ॥ १ ॥ " [ उक्तमपि शुक्लध्यानचतुष्टयं प्रपञ्चयति-
आधे श्रुतावलम्बनपूर्वे पूर्वश्रुतार्थसंबन्धात् । पूर्वधराणां छद्मस्थयोगिनां प्रायशो ध्याने ॥ १३ ॥
प्रायश इत्यपूर्वधराणामपि माषतुष- मरुदेव्यादीनां शुक्लध्यान सद्भावादित्युक्तप्रायम् ।। १३ ।।
] इति ।
२ ध्यै - शां । हे. मध्ये नास्त्येवायं शब्दः ॥ समुच्चये ध्यानशतक[ गा० ८६ ] वृत्तौ च उद्धतः ॥
८
] इति ॥ १२ ॥
१ ध्यै-शां. हे.। “ ध्यै चिन्तायाम् " [९०८ ] इति पाणिनीयधातुपाठे ॥ "ध्यै चिन्तायाम् ” [ ९२८ ] इति हैमधातुपाठे || ५ लोकोऽयं योगदृष्टि
३ ध्ये- शां. हे. ॥ ४ अयोगित्वेऽपि मु. ॥ ६ मरुदेवीचरितं पृ० ६६ मध्ये द्रष्टव्यम् ।।

5
10
॥। ११६१ ॥

Page #259

तथा
स्वोपक्षवृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम्
सकलालम्बनविरहप्रथिते द्वे त्वन्तिमे समुद्दिष्टे ।
निर्मलकेवलदृष्टि-ज्ञानानां क्षीणदोषाणाम् ॥ १४ ॥ स्पष्टा ॥१४॥
एकादशः प्रकाशः श्लोकाः१४
तथा--
॥११६२ ।।
तंत्र श्रुताद् गृहीत्वैकमर्थमर्थाद् व्रजेच्छब्दम् । शब्दात् पुनरप्यर्थ योगायोगान्तरं च सुधीः ॥ १५॥ संक्रामत्यविलम्बितमर्थप्रभृतिषु यथा किल ध्यानी। व्यावर्तते स्वयमसौ पुनरपि तेन प्रकारेण ॥ १६ ॥ इति नानात्वे निशिताभ्यासः संजायते यदा योगी।
आविर्भूतात्मगुणस्तदैकताया भवेद्योग्यः ॥ १७ ॥ १ तुलार्थ दृश्यतां पृ० ११५२ पं० ७॥ २ स्पष्टः-संपू. मु. । इयमार्या, अतः ‘स्पष्टा' इति पाठः समीचीन एव ।। ३ तुलार्थ दृश्यतां पृ० ११५३ पं० ५॥ ४ दृश्यतां पृ० ११५३ पं० ६॥
CHRISTRICISTRICHEHEREHEHERETREMEHCHEHREEHCHEHRIENCE
शुक्लध्यानसवर्णनम्
Jain Education
242onal

Page #260

॥११६३ ॥
उत्पाद स्थिति-भङ्गादिपर्ययाणां यदेकयोगः सन्। ध्यायति पर्ययमकं तत् स्यादेकत्वमविचारम् ॥ १८ ॥ त्रिजगद्विषयं ध्यानादणुसंस्थं धारयेत् क्रमेण मनः । विषमिव सर्वाङ्गगतं मन्त्रबलान्मान्त्रिको दंशे ॥ १९ ॥ अपसारितेन्धनभरः शेषः स्तोकेन्धनोऽनलो ज्वलितः ।
तस्मादपनीतो वा निर्वाति यथा मनस्तद्वत् ॥ २० ॥ स्पष्टाः ॥१५-२०॥ १ ०पर्यायाणां-शां. हे. संपू. ॥ २ “ तिहुयणविसय कमसो संखिविउ मणो अणुम्मि छउमत्थो। झायइ सुनिप्पकंपो झाणं अमणो जिणो होइ ।। ७० ॥ जहा सव्वसरीरगयं मंतेण विसं निरुभए डंके । तत्तो पुणोऽवणिज्जइ पहाणयरमंतजोगेणं ।। ७१ ॥ तह तिहुयणतणुविसय मणोविसं जोगमंतबलजुत्तो। परमाणुम्मि निरंभइ अवणेइ तओ वि जिणवेज्जो ॥ ७२ ॥ उस्सारियेधणभरो जह परिहाइ कमसो हुयासु व्व । थोविंधणावसेसो निव्वाइ तओऽवणीओ य ॥७३॥ तह विसइंधणहीणो मणो यासो कमेण तणुयम्मि । विसइंधणे निरुभइ निव्वाइ तओऽवणीओ य ॥ ७४ ॥ इति ध्यानशतके ।
॥११६३॥
Jain Education
Jonal

Page #261

स्वोपज्ञ
वृत्ति
विभूषितं योगशास्त्रम्
एकादशः
प्रकाश श्लोकाः२१
२२-२३ |॥ ११६४॥
११६४॥
शुक्लध्यान
BEIGHEEMBERRENOISITORCHEHEHEYECREDEREK
द्वितीयध्यानस्य फलमाह
ज्वलति ततश्च ध्यानज्वलने भृशमुज्ज्वले यतीन्द्रस्य ।
निखिलानि विलीयन्ते क्षणमात्राद् घातिकर्माणि ॥ २१ ॥ स्पेष्टा ॥ २१॥ घातिकर्माण्याह
ज्ञानावरणीयं दृष्ट्यावरणीयं च मोहनीयं च ।
विलयं प्रयान्ति सहसा सहान्तरायेण कर्माणि ॥ २२ ॥ स्पष्टा ।। २२ ॥ घातिकर्मक्षये फलमाह
संप्राप्य केवलज्ञान-दर्शने दुर्लभे ततो योगी।
जानाति पश्यति तथा लोकालोकं यथावस्थम् ॥ २३ ॥ ध्यानान्तरे वर्तमान इति शेषः ।। २३ ॥
१ इत आरभ्य तुलार्थ दृश्यतां पृ० ११५४ पं०५-१३ ॥ २-३ स्पष्टः-मु. । दृश्यतां पृ० ११६२ टि० २ का शेषं स्पष्टम्-मु.॥
BISTENERMEROEMSTERRRRRRRRHETREEReal
वर्णनम्
४ शेषः ।
Jain Education Inte
l

ww.jainelibrary.org

Page #262

VEVOTEEHEHCHECHEMEHEREHEHEHEREHEHEREHEHEHRISHISHEHEHEN
देवस्तदा स भगवान् सर्वज्ञः सर्वदर्यनन्तगुणः । विहरत्यवनीवलयं सुरासुरनरोरगैः प्रणतः ॥ २४ ॥ वाग्ज्योत्स्नयाऽखिलान्यपि विबोधयति भव्यजन्तुकुमुदानि । उन्मूलयति क्षणतो मिथ्यात्वं द्रव्य-भावगतम् ॥ २५॥ तन्नामग्रहमात्रादनादिसंसारसंभवं दुःखम् ।। भव्यात्मनामशेष परिक्षयं याति सहसैव ॥ २६ ॥ अपि कोटीशतसङ्ख्याः समुपासितुमागताः सुर-नराद्याः। क्षेत्रे योजनमात्रे मान्ति तदाऽस्य प्रभावेन ॥ २७ ॥ त्रिदिवौकसो मनुष्यास्तिर्यञ्चोऽन्येऽप्यमुष्य बुध्यन्ते । निजनिजभाषानुगतं वचनं धर्मावबोधकरम् ॥ २८ ॥ आयोजनशतमुग्रा रोगाः शाम्यन्ति तत्प्रभावेन । उदयिनि शीतमरीचाविव तापरुजः क्षितेः परितः ॥ २९ ॥
BHBHISHEHEREHEMEHCHEHEHENSHOTSHEHEYEHCHEHEHEYENEHEYENE
॥ ११६५॥
१,२०भावेण-मु.
॥
Jain Education 100nal

Page #263

स्वोपक्ष
वृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम्
एकादशः प्रकाशः श्लोकाः ३०-३१-३२ ३३-३४-३५ ॥ ११६६॥
॥११६६ ॥
शुक्लध्यान
NEHICHUCHHRISHCHCHEIGHERBHEENCHECHEHCHEHEYEHEK
मारीतीदुर्भिक्षातिवृष्टयनावृष्टिडमरवैराणि । न भवन्त्यस्मिन् विहरति सहस्ररश्मौ तमांसीव ॥ ३०॥ मार्तण्डमण्डलश्रीविडम्बि भामण्डलं विभोः परितः।
आविर्भवत्यनुवपुः प्रकाशयत् सर्वतोऽपि दिशः ॥ ३१ ॥ संचारयन्ति विकचान्यनुपादन्यासमाशु कमलानि ।। भगवति विहरति तस्मिन् कल्याणीभक्तयो देवाः ॥ ३२ ॥ अनुकूलो वाति मरुत् प्रदक्षिणं यान्त्यमुष्य शकुनाश्च । तरवोऽपि नमन्ति भवन्त्यधोमुखाः कण्टकाश्च तदा ॥३३॥ आरक्तपल्लवोऽशोकपादपः स्मेरकुसुमगन्धाब्यः । प्रकृतस्तुतिरिव मधुकरविरुतैर्विलसत्युपरि तस्य ॥ ३४ ॥ षडपि समकालमृतवो भगवन्तं तं तदोपतिष्ठन्ते ।
स्मरसाहायककरणप्रायश्चित्तं ग्रहीतुमिव ॥ ३५॥ १ ०करणे-मु.। ०करणे-खं.॥
HECEMBEBETECEHCHECHECHEHRISHIBIRENCHCHEHCHCH
वर्णनम्
Jain Education Inte

ww.jainelibrary.org

Page #264

SMSHERSHEHEHEREKETBHEHREENERGREEREHENSI
अस्य पुरस्तानिनदन विजृम्भते दुन्दुभिर्नभसि तारम् । कुर्वाणो निर्वाणप्रयाणकल्याणमिव सद्यः ॥ ३६॥ पञ्चापि चेन्द्रियार्थाः क्षणान्मनोज्ञीभवन्ति तदुपान्ते । को वा न गुणोत्कर्ष सविधे महतामवाप्नोति ॥ ३७॥ अस्य नखा रोमाणि च वर्धिष्णून्यपि न हि प्रवर्धन्ते । भवशतसंचितकर्मच्छेदं दृष्ट्रेव भीतानि ॥ ३८ ॥ शमयन्ति तदभ्यर्णे रजांसि गन्धजलवृष्टिभिर्देवाः। उन्निद्रकुसुमवृष्टिभिरशेषतः सुरभयन्ति भुवम् ॥ ३९ ॥ छत्रत्रयी पवित्रा विभोरुपरि भक्तितस्त्रिदशराजैः । गङ्गाश्रोतस्त्रितयीव धार्यते मण्डलीकृत्य ॥ ४०॥ अयमेक एव नः प्रभुरित्याख्यातुं बिडौजसोन्नमितः । अगुलिदण्ड इवोच्चैश्चकास्ति रत्नध्वजस्तस्य ॥४१॥
DORREEEEEEEEEEEKRIRECTRICIRCTCHCHATEVER
॥११६७॥
GHEREIN
Jain Education in

w.jainelibrary.org

Page #265

___
स्वोपज्ञवृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम् ॥११६८॥
एकादशः प्रकाशः श्लोकाः ४२-४३-४४ ४५-४६४७ ॥ ११६८॥
अस्य शरदिन्दुदीधितिचारूणि च चामराणि धूयन्ते । वदनारविन्दसंपातिराजहंसभ्रमं दधति ॥ ४२ ॥ प्राकारास्त्रय उ.विभान्ति समवसरणस्थितस्यास्य । कृतविग्रहाणि सम्यक्चारित्रज्ञान-दर्शनानीव ॥ ४३ ॥ चतुराशावर्तिजनान युगपदिवानुग्रहीतुकामस्य । चत्वारि भवन्ति मुखान्यङ्गानि च धर्ममुपदिशतः ॥ ४४ ॥ अभिवन्द्यमानपादः सुरासुरनरोरगैस्तदा भगवान् । सिंहासनमधितिष्ठति भास्वानिव पूर्वगिरिशृङ्गम् ॥ ४५॥ तेजःपुञ्जप्रसरप्रकाशिताशेषदिक्कमस्य तदा।। त्रैलोक्यचक्रवर्तित्वचिह्नमग्रे भवति चक्रम् ॥ ४६॥ भुवनपति-विमानपति-ज्योतिःपति-वानमन्तराः सविधे ।
तिष्ठन्ति समवसरणे जघन्यतः कोटिपरिमाणाः ॥ ४७ ॥ स्पष्टाः ॥ २४-४७॥
शुक्लध्यानवर्णनम्
BEHCHEHERSNEHCHERCHCHIGHERCHOICHCHHOTEHRISHISHEIGHER
BBCHCHHHHHHHHHETREMEIGHEREMEMOHHHHHHHe
Jain Education
a
l

SAl

Page #266

॥ ११६९ ॥
adeeeeeee
तीर्थकर के बलिनो ऽतिशय स्वरूपमुक्तम्, इतरकेवलिनः स्वरूपमाह
Jain Education Ional
स्पष्टा ॥ ४८ ॥
तीर्थकरनामसंज्ञं न यस्य कर्मास्ति सोऽपि योगबलात् । उत्पन्नकेवलः सन् सत्यायुषि बोधयत्युवम् ॥ ४८ ॥ उत्तरकरणीयमाह-संपन्नकेवलज्ञानदर्शनोऽन्तर्मुहूर्त्तशेषायुः ।
अर्हति योगी ध्यानं तृतीयमपि कर्तुमचिरेण ॥ ४९ ॥
अन्तर्मुहूर्त्त मुहूर्त्तस्य मध्ये शेषमायुर्यस्य स तथा । शेषं स्पष्टम् ॥ ४९ ॥
१ स्पष्ट :- मु. ॥। २ अस्मिन् विषये शब्दतोऽर्थतो वा कथञ्चित् समाना ज्ञानार्णवे विद्यमानाः श्लोका अत्रोपन्यस्यन्ते । अत्र प्रथमोऽङ्को योगशास्त्रस्य एकादशप्रकाशस्य ज्ञेयः, अन्त्योऽङ्कस्तु ज्ञानार्णवस्य । -
४९ " सर्वज्ञः क्षीणकर्माऽसौ केवलज्ञानभास्करः । अन्तर्मुहूर्तशेषायुस्तृतीयं ध्यानमर्हति ॥ २१८४ ॥
" षण्मासायुषि शेषे संवृत्ता ये जिना: प्रकर्षेण । ते यान्ति समुद्घातं शेषा भाज्याः समुद्घाते ।। २१८५ ।। ५० यदायुरधिकानि स्युः कर्माणि परमेष्ठिनः । समुद्घातविधि साक्षात् प्रागेवारभते तदा || २१८६ ।। ५१ अनन्तवीर्यः प्रथितप्रभावो दण्डं कपाटं प्रतरं विधाय । स लोकमेतं समयैश्चतुभिर्निशेषमापूरयति क्रमेण || २१८७ ।। तदा स सर्वगः सार्वः सर्वज्ञः सर्वतोमुखः । विश्वव्यापी विभुर्भर्ता विश्वमूर्तिर्महेश्वरः ॥ २१८८ ॥ लोकपूरणमासाद्य करोति ध्यानवीर्यतः । आयुः समानि कर्माणि भुक्तिमानीय तत्क्षणे ॥ २१८९ ॥

deeeeeeeee
10
।। ११६९ ।।

Page #267

स्वोपज्ञवृत्ति
विभूषितं योगशास्त्रम्
।। ११७० ॥
Jain Education
तत् किमविशेषेण सर्वोऽपि योगी तृतीयं ध्यानमारभते उतास्ति कश्चिद्विशेषः ? इत्याह-आयुः कर्मसकाशादधिकानि स्युर्यदाऽन्यकर्माणि । तत्साम्याय तदोपक्रमेत योगी समुद्घातम् ॥ ५० ॥
यावत्यायुः कर्मणः स्थितिः शेषा तावत्येव वेदनीयस्य कर्मणो यदि स्यात्तदा तृतीयं ध्यानमारभते । अथायुः स्थितेः सकाशाद् द्राघीयसी स्थितिर्वेदनीयस्य भवति तदा स्थितिघात - रसघाताद्यर्थं समुद्घातं प्रयत्नविशेषं करोति । यदाह'यस्य पुनः केवलिनः कर्म भवत्यायुषोऽतिरिक्ततरम् |
66
स समुद्घातं भगवानथ गच्छति तत् समीकर्तुम् ।। १ ।। " [प्रशमरतौ २७३ ] इति । समुद्घात इति सम्यगपुनर्भावेन उत् प्राबल्येन हननं घातः शरीराद् बहिर्जीवप्रदेशानां निःसारणम् ॥ ५० ॥ १ सर्वो योगी - शां. ॥ २ तृतीयध्यान० - खं. ॥
५२
ततः क्रमेण तेनैव स पश्चाद् विनिवर्तते । लोकपूरणतः श्रीमान् चतुर्भिः समयैः पुनः ।। २९९० ।। ५३ काययोगे स्थितिं कृत्वा बादरेऽचिन्त्य चेष्टितः । सूक्ष्मीकरोति वा चित्तयोगयुग्मं स वादरम् ॥ २१९१ ॥ काययोगं ततस्त्यक्त्वा स्थितिमासाद्य तद्वये । स सूक्ष्मीकुरुते पश्चात् काययोगं च बादरम् ॥ २१९२ ।। ५४-५५ काययोगे ततः सूक्ष्मे पुनः कृत्वा स्थिति क्षणात् । योगद्वयं निगृह्णाति सद्यो वाक्चित्तसंज्ञकम् ॥ २१९३ ॥ सूक्ष्मक्रियं ततो ध्यानं साक्षाद् ध्यातुमर्हति । सूक्ष्मैक काययोगस्थस्तृतीयं यद्धि पठ्यते ॥ २१९४ | द्वासप्ततिर्विलीयते कर्म प्रकृतयस्तदा । अस्मिन् सूक्ष्मक्रिये ध्याने देवदेवस्य दुर्जयाः ॥ २१९५ ॥ ५६ तस्मिन्नेव क्षणे साक्षादाविर्भवति निर्मलम् । समुच्छिन्नक्रियं ध्यानमयोगिपरमेष्ठिनः || २१९६ ॥ " इति ज्ञानार्णवे ॥

MILIE
teeeeeeeenESpeedece
एकादशः प्रकाशः श्लोकः ५०
।। ११७० ।।
शुक्लध्यान
कोबा

Page #268

॥ ११७१॥
तस्य विधिमाह
दण्ड-कपाटे मन्थानकं च समयत्रयेण निर्माय ।
तुर्ये समये लोकं निःशेषं पूरयेद्योगी ॥ ५१ ॥ इह प्रथमसमय एव स्वदेहतुल्यविष्कम्भमूर्ध्वमधश्चायतं लोकान्तगामिनं जीवप्रदेशसंघातं दण्डाकार केवली करोति । द्वितीयसमये च तमेव दण्डं पूर्वापरदिग्द्वयप्रसारणात् पार्श्वतो लोकान्तगामि कपाटमिव कपाटं करोति । तृतीयसमये तु तदेव कपाटं दक्षिणोत्तरदिग्द्वयप्रसारणान्मन्थानमिव मन्थानं करोति लोकान्तप्रापिणमेव । एवं च लोकस्य प्रायो बहु पूरितं भवति । चतुर्थसमये तु मन्थान्तराण्यपूरितानि अनुश्रेणिगमनात् सह लोकनिष्कुटैः पूरयति। ततश्च सकलो लोको जीवप्रदेशः पूरितो भवति । लोकपूरणश्रवणाच्च परेषामात्मविभुत्ववादः समुद्भूतः । तथा चार्थवादः--
" विश्वतश्चक्षुरुत विश्वतोमुखो विश्वतोबाहुरुत विश्वतःपात् " [श्वेताश्वतरोपनिषदि ३।३] इत्यादि ॥५१॥ अथ पञ्चमादिसमयेषु कर्तव्यमाह-- ___ समयैस्ततश्चतुर्भिनिवर्तते लोकपूरणादस्मात् ।
विहितायुःसमकर्मा ध्यानी प्रतिलोममार्गेण ॥ ५२ ॥ १ "विश्वतश्चक्षुरुत विश्वतोमुखो विश्वतोबाहुरुत विश्वतःपात् । सं बाहुभ्यां धमति सं पतत्रैवाभूमी जनयन् देव एकः ॥ ३॥" इति श्वेताश्वतरोपनिषदि तृतीयेऽध्याये संपूर्णः श्लोकः ॥
का ॥११७२॥
Jain Education
2
ww.jainelibrary.org

Page #269

स्वोपज्ञवृत्ति
विभूषितं योगशास्त्रम्
।। ११७२ ।।
Jain Education
deeeeee
ततः पञ्चमसमये पूर्वक्रमात् प्रतिलोमं मन्थान्तराणि जीवप्रदेशरूपाणि सकर्मकाणि संकोचयति । षष्ठे समये मन्धानमुपसंहरति, धनतेरसंकोचात् । सप्तमे समये कपाटमुपसंहरति, दण्डात्मनि संकोचात् । अष्टमे समये दण्डमुपसंहृत्य शरीरस्थ एव भवति । समुद्घातकाले च मनोवाग्योगयोरव्यापार एव प्रयोजनाभावात् । काययोगस्यैव केवलस्य व्यापारः । तत्रापि प्रथमा-ऽष्टमसमययोरौदा रिकका यप्राधान्यादौदारिककाययोग एव । द्वितीय - षष्ठ-सप्तमेषु समयेषु पुनरौदारिकाद् बहिर्गमनात् कार्मणवीर्यपरिस्पन्दादौदारिककार्मणमिश्रः । तृतीय- चतुर्थ पञ्चमेषु औदारिकाद् बहिर्वहुतरप्रदेशव्यापारादसहायकार्मणयोग एव ।
यदाह
"औदारिकप्रयोक्ता प्रथमा - ऽष्टमसमययोरसाविष्टः । मिश्रौदारिकयोक्ता सप्तम षष्ठ- द्वितीयेषु ॥ १ ॥ कार्मणशरीरयोगी चतुर्थ पञ्चमे तृतीये च । समयत्रयेऽपि तस्मिन् भवत्यनाहारको नियमात् ॥ २ ॥ [प्रशमरतौ २७६-२७७ ]
"
परित्यक्तसमुद्घातश्च कारणवशाद्योगत्रयमपि व्यापारयति यथा -- अनुत्तरसुरपृष्टशे मनोयोगं सत्यं वाऽसत्यामृषं वा प्रयुङ्क्ते, एवमामन्त्राणादौ वाग्योगमपि । नेतरौ द्वौ मेदाँ द्वयोरपि । काययोगमप्यौदारिकं फलक प्रत्यर्पणादाविति । ततोऽन्तर्मुहूर्त्तमात्रेण कालेन योगनिरोधमारभते । इह त्रिविधोऽपि योगो द्विविधः सूक्ष्मो बादरश्च । तत्र केवलोत्पत्तेरुत्तरकालो जघन्येनान्तर्मुहूर्त्तम्, उत्कर्षेण च देशोना पूर्वकोटिः, तां विहृत्यान्तर्मुहूर्त्ताविशेषायुष्कः सयोगकेवली प्रथमं
onal
१ घनतरं संपू० ॥ २०कार्मणो- शां. ॥

eeeeeee
एकादशः प्रकाशः
श्लोकः ५२
॥ ११७२ ॥
5
शुक्लध्यान
वर्णनम्
10

Page #270

।। ११७३ ।।
Jain Education Inte
deeeeeeee
बादरकाययोगेन बादरौ वाङ्मनसयोगी निरुणद्धि । ततः सूक्ष्मकाययोगेन बादरकाययोगं निरुणद्धि । सति तस्मिन् सूक्ष्मयोगस्य रोद्धुमशक्यत्वात् । न हि धावन् वेपथुं वारयति । ततथ सर्वचादरयोगनिरोधानन्तरं सूक्ष्मेण काययोगेन सूक्ष्म वामनयोग निरुणद्धि । ततः सूक्ष्मक्रियमनिवर्ति शुक्लध्यानं ध्यायन् स्वात्मनैव सूक्ष्मकाययोगं निरुणद्धि ॥ ५२ ॥ एतदेवार्यात्रयेणाह -
श्रीमानचिन्त्यवीर्यः शरीरयोगेऽथ बादरे स्थित्वा । अचिरादेव हि निरुणद्धि बादरौ वाङ्मनसयोगौ ॥ ५३ ॥ सूक्ष्मेण काययोगेन काययोगं स बादरं रुन्ध्यात् । तस्मिन्ननिरुद्धे सति शक्यो रोद्धुं न सूक्ष्मतनुयोगः ॥ ५४ ॥ वचनमनोयोगयुगं सूक्ष्मं निरुणद्धि सूक्ष्मतनुयोगात् । विदधाति ततो ध्यानं सूक्ष्मक्रियमसूक्ष्मतनुयोगम् ॥ ५५ ॥
स्पेष्टाः ।। ५३ - ५५ ॥
१ रुध्यात्- शां. ॥
२ स्पष्टः- शां. खं. ॥

Beeeeeeeee
holarsee
10
॥ ११७३ ॥

Page #271

स्वोपज्ञ
वृत्ति
विभूषितं योगशास्त्रम्
॥ ११७४ ॥
Jain Education Inte
तदनन्तरं समुत्सन्नक्रियमाविर्भवेदयोगस्य । अस्यान्ते क्षीयन्ते त्वघातिकर्माणि चत्वारि ॥ ५६ ॥
ततश्व-
स्पेष्टः ॥ ५६ ॥
लघुवर्णपञ्चकोद्गिरणतुल्यकालामवाप्य शैलेशीम् । क्षपयति युगपत् परितो वेद्यायुर्नामगोत्राणि ॥ ५७ ॥
"
लघुवर्णपञ्चकम् अ इ उ ऋ ऌ लक्षणम्, तस्योद्गिरणमुच्चारणम् तेन तुल्यः कालो यस्याः । शैलेशो मेरुस्तस्येयं शैलेशी, तद्वत् स्थिरावस्थेत्यर्थः, तामवाप्य । युगपदेककालं परितः सामस्त्येन क्षपयति वेदनीयाऽऽयुर्नाम - गोत्र लक्षणानि कर्माणि ।। ५७ ।।
१ स्पष्टाः संपू. ॥ २ " लघुपञ्चाक्षरोच्चारकालं स्थित्वा ततः परम् । स स्वभावाद् व्रजत्यूर्ध्वं शुद्धात्मा वीतबन्धनः || २२०२ ।। " इति ज्ञानार्णवे ॥
भगवता उमास्वातिना विरचितायां प्रशमरतौ शब्दतोऽर्थतो वा समानप्रायाः केचिच्छ्रलोका उपलभ्यन्ते तेऽत्रोपन्यस्यन्ते । प्रथमोऽङ्को योगशास्त्रैकादशप्रकाशस्य, अन्त्यस्तु प्रशमरतेः । तुला
५७ “ ईषद्धस्वाक्षरपञ्चकोद्गिरणमात्र तुल्यकालीयाम् । संयमवीर्याप्तबलः शैलेशीमेति गतलेश्यः ॥ २८४ ॥.............. ....... क्षपयति युगपत् कृत्स्नं वेद्यायुर्नामगोत्रगणम् ॥ २८६ ॥

एकादशः
प्रकाशः
श्लोकौ
५६-५७
॥ ११७४ ॥
5
शुक्लध्यानवर्णनम्
10

Page #272

॥११७५॥
ततश्च
औदारिक-तैजस-कार्मणानि संसारमूलकरणानि ।
हित्वेह ऋजुश्रेण्या समयेनैकेन याति लोकान्तम् ॥ ५८ ॥ औदारिक-तैजस-कार्मणलक्षणानि शरीराणि संसारस्य मलभूतानि करणानि साधकतमानि, इह देहत्यागभूम हित्वा एकया ऋज्व्या श्रेण्या विग्रहरहितया प्रदेशान्तराण्यस्पृशन्नेकेन समयेन समयान्तरमस्पृशन् लोकान्तं सिद्धिक्षेत्रं याति साकारोपयोगोपयुक्त इति शेषः । यदाह--
" इहं बुंदि चहत्ताणं तत्थ गंतूण सिज्झइ" [ आवश्यकनियुक्तो गा० ९५९ ] इति ।। ५८ ॥ १ 'भूतानि' इत्यत आरभ्य को [पृ० ११७८ पं०६] इतिपयन्तमेकं ३६० पत्रं संपू० मध्ये नास्ति । २ इह शरीरं त्यक्त्वा तत्र गत्वा सिध्यति । दृश्यतां पृ० ६१७। इह बुंदि-शां. । इह बुदि-हे. । इह बोंदि-मु.॥ ५८ सर्वगतियोग्यसंसारमूलकरणानि सर्वभावीनि। औदारिक-तैजस-कार्मणानि सर्वात्मना त्यक्त्वा ॥ २८७ ।।
देहत्रयनिर्मुक्तः प्राप्य जुश्रेणिवीतिमस्पर्शाम्। समयेन केनाविग्रहेण गत्वोर्ध्वगतिमप्रतिघः ॥ २८८ ॥ सिद्धक्षेत्रे विमले जन्म-जरा-मरण रोगनिर्मुक्तः। लोकायगतः सिध्यति साकारेणोपयोगेन ॥ २८९ ॥ ६१ सादिकमनन्तमनुपममन्यावाधसुखमुत्तमं प्राप्तः। केवलसम्यक्त्वज्ञानदर्शनात्मा भवति मुक्तः ।। २९० ।।.......... ५९ नाधो गौरवबिगमादशक्यभावाश्च गच्छति विमुक्तः। लोकान्तादपि न परं प्लवक इवोपग्रहाभावात् ॥ २९३ ॥ ___योग-प्रयोगयोश्वाभावात् तिर्यग् न तस्य गतिरस्ति । सिद्धस्योर्ध्व मुक्तस्यालोकान्ताद् गतिर्भवति ।। २९४ ॥ ६० पूर्वप्रयोगसिद्धर्बन्धच्छेदादसङ्गभावाच्च। गतिपरिणामाच्च तथा सिद्धस्योवं गतिः सिद्धा ॥ २९५ ॥” इति प्रशमरतौ ॥
Jain Education Intel

NAw.jainelibrary.org

Page #273

स्वोपज्ञवृत्ति
विभूषितं योगशास्त्रम्
॥ ११७६ ॥
Jain Education Intent
ननूपरि गच्छन् लोकान्तादुपर्यपि किं न गच्छति ? देहत्याग भूमेरधस्तिर्यग् वा किं न गच्छति ? इत्याह-नोर्ध्वमुपग्रहविरहादधोऽपि वा नैव गौरवाभावात् ।
योगप्रयोगविगमात् न तिर्यगपि तस्य गतिरस्ति ॥ ५९ ॥
उपग्रहो गैत्यवष्टम्भकारी धर्मास्तिकायलक्षणो मत्स्यानामिव जलम् लोकान्तात् परतस्तस्याभावान्नोर्ध्वं याति । गौरवमधोगमनहेतुः, तस्याभावान्नाधो याति । योगः काययोगादिः, प्रयोगः परप्रेरणम्, तयोर्विगमादभावान्न तिर्यग् याति ॥ ५९ ॥
I
इह च कर्ममुक्तस्योर्ध्वदेशनियमेन गतिर्नोपपद्यत इतिवादिनं प्रत्याह-
लाघवयोगाद् धूमवदलाबुफलवच्च सङ्गविरहेण । बन्धनविरहादेरण्डवच्च सिद्धस्य गतिरूर्ध्वम् ॥ ६० ॥
१ तुला- “ ततोऽप्यूर्ध्वगतिस्तेषां कस्मान्नास्तीति चेन्मतिः । धर्मास्तिकायस्याभावात् स हि हेतुर्गतेः परः ॥ २२ ॥ तदनन्तरमेवोर्ध्वमालोकान्तात् स गच्छति । पूर्वप्रयोगासङ्गत्वबन्धच्छेदोर्ध्वगौरवैः ॥ ९ ॥ कुलालचक्रे दोलायामिषौ वाऽपि यथेष्यते । पूर्वप्रयोगात् कर्मेह तथा सिद्धिगतिः स्मृता ॥ १० ॥ मृलेपसङ्गनिर्मोक्षाद् यथा दृष्टाऽप्स्वलावुनः । कर्मसङ्गविनिर्मोक्षात् तथा सिद्धिगतिः स्मृता ॥ ११ ॥ एरण्डयन्त्रपेडासु बन्धच्छेदाद् यथा गतिः । कर्मबन्धनविच्छेदात् सिद्धस्यापि तथेष्यते ॥ १२ ॥ " इति भगवता उमास्वातिना विरचितासु तत्त्वार्थसूत्रस्य अन्त्यकारिकासु ॥ २ गत्युपष्टम्भ०-मु. ॥

३ यातीति- मु. ॥
ieeeeeeeeeeee
seeal
एकादशः
प्रकाशः
श्लोकौ
५९-६०
।। १९७६ ।।
5
शुक्लध्यानवर्णनम्
10

Page #274

।। ११७७ ।।
Jain Education
लाघवं गौरवप्रतिपक्षभूतः परिणामः, तद्योगात् धूमस्येव सिद्धस्योध्वं गतिर्भवति । तथा सङ्गविरहेण तथाविधपरिणामत्वादष्टमृत्तिकाले पविलिप्तजलाधोनिमग्नक्रमापनीतमृत्तिकाले पजलत लमर्यादोर्ध्वगामितथाविधाला बुफलस्येव सिद्धस्योर्ध्वं गतिः, तथा बन्धनस्य कर्मलक्षणस्य विरहादभावात्तथाविधपरिणतेः कोशबन्धनविमुक्तैरण्डफलवत् सिद्धस्योर्ध्वं गतिः ॥ ६० ॥ ततश्च -
सादिकमनन्तमनुपममव्याबाधं स्वभावजं सौख्यम् । प्राप्तः सकेवलज्ञान-दर्शनो मोदते मुक्तः ॥ ६१ ॥
T
"
सहादिना वर्तत इति सादिकम्, संसारे कदाचिदप्यभावात् । नास्यान्तोऽस्तीत्यनन्तम् क्षयाभावात् । सादे: कथमनन्तत्वमिति चेत्, घटादिप्रध्वंसे तथा दर्शनात् घटादिप्रध्वंसो हि सादिः मुद्गरादिव्यापारजन्यत्वात्, अनन्तश्च क्षयाभावात्, तत्क्षयो (तत्क्षये ? ) हि घटस्य पुनरुन्मञ्जनप्रसङ्गात् । अनुपममुपमानस्य कस्यचिदभावात् सांसारिक सुखानां सर्व जीववर्तिनामतीतानामनागतानां वर्तमानानां च सिद्धसुखापेक्षायाऽनन्तभागत्वात् । नास्य व्यावाधाऽस्तीत्यव्याबाधम्, शरीरमनसोराबाधाहेत्वोरभावात् । स्वभावजं स्वभावादात्मस्वरूपमात्राज्जायते, न पुनः कुतश्चित्कारणान्तरात् एवंविधं सुखं प्राप्तः, केवलज्ञानदर्शनाभ्यां युक्तो मुक्तः सन् मोदते परमानन्दवान् भवति । अनेन सुखादिगुण
१ ' तत्क्षयो' इति शां. खं. हे. [ तालपत्र ] प्रतिषु पाठः । संपू. मध्ये पत्रमेकमत्र नास्ति । मु. मध्ये तु ' तत्क्षये हि घटस्य पुनरुन्मज्जनप्रसङ्गः' इति पाठः ॥

10
॥ ११७७ ॥

Page #275

एकादश:
प्रकाश श्लोकः ६१
॥ १९७८ ॥
स्वोपज्ञ
विकलो ज्ञानदर्शनरहितश्च मुक्त इति मतमपास्तम् , यदा वैशेषिका:-" बुद्धयादीनां नवानामात्मविशेषगुणानामत्यन्तोवृत्ति- च्छेदो मोक्षः" [ ] इति । ये वा प्रदीपनिर्वाणकल्पमभावैकरूपं मोक्षमाहुस्तेऽपि निरस्ताः, बुद्धयादिगुणोविभूषितं
च्छेदरूपस्यात्मोच्छेदरूपस्य वा मोक्षस्यास्पृहणीयत्वात् । को हि सचेतनः स्वगुणोच्छेदमात्मोच्छेदं चार्थयेत् ? तस्माद योगशास्त्रम्
al नन्तज्ञानदर्शनसुखवीर्यमयस्वरूपो मोक्षः सर्वप्रमाणसिद्धो युक्तः ॥ ६१ ॥ ॥ ११७८ ॥
2 इति परमार्हतश्रीकुमारपालभूपालशुश्रूषिते आचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितेऽ
ध्यात्मोपनिषन्नाम्नि संजातपट्टबन्धे श्री योगशास्त्रे स्वोपज्ञं एकादशप्रकाशविवरणम् ॥ ११ ॥ ग्रन्थाग्रम् २१० ॥
BIRRRRRHOICROREIMSHEHERRIERRIHSHRISHCHIKEKHETOHOTIENT
IRECCTREHETHEREHEREHEECHEERENCHEHREHREVERBETE
शुक्लध्यान
वर्णनम्
१ "किं वा निःश्रेयसमिति वाच्यम् । ............नवानामात्मविशेषगुणानामत्यन्तोच्छितिः । [पृ०२०]............नवानामात्मविशेषगुणानामत्यन्तोच्छित्तिर्मोक्षः [पृ० ६३८]" इति प्रशस्तपादभाष्यटीकायां व्योमवत्याम् ।।
२ हि चेतन-खं. संपू. ॥ ३ बन्धे द्वादशप्रकाशे श्री०-शां. ॥ ४०रण समाप्तं ॥ ग्रंथ २१०॥-संपू. । रणमिति ॥ ग्रंथ २१०॥-खं.। रणं ॥ ग्रंथाग्रं २१०॥-हे. ॥
Jain Education

Page #276

॥ अथ द्वादशः प्रकाशः ॥
॥११७९॥
शास्त्रारम्भे यदुक्तं " स्वसंवेदनतश्चापि" [१।४] इति तत्प्रपञ्चयितुं प्रस्तावनामाह
श्रुतसिन्धोर्गुरुमुखतो यदधिगतं तदिह दर्शितं सम्यक् ।
अनुभवसिद्धमिदानी प्रकाश्यते तत्त्वमिदममलम् ॥ १॥ ___ अत्र पूर्वार्धेन वृत्तकीर्तनम् , उत्तरार्धेन तु वर्तिष्यमाणतत्त्वप्रकाशनम् ॥ १ ॥
१ प्रसिद्धन महायोगिना गोरक्षनाथेन 'अमनस्कयोगः' इत्याख्य एको ग्रन्थो विरचितोऽस्ति । स चायं ग्रन्थः पुण्यपत्तनस्थितेन सिद्धसाहित्यसंशोधनप्रकाशनमण्डलेन ["अमरज्योत" सरदार पाटणकर यांचा बंगला, कर्वे रोड पुणे-४, महाराष्ट्र] इत्यतो विक्रमसंवत् २०२४ वर्षे प्रकाशितोऽस्ति । अस्मिन् ग्रन्थे खण्डद्वये शङ्कर-वामदेवयोः संवादरूपेण योगस्वरूपवर्णनं विहितमस्ति । तत्र प्रथमे खण्डे तारकयोगस्य वर्णनम् , ९८ च श्लोकाः। द्वितीये खण्डे तु विशेषतः अमनस्कयोगस्य वर्णनं तत्र च ११३ श्लोकाः। तेषु सन्ति अनेके श्लोकाः यैः सह योगशास्त्रद्वादशप्रकाशस्य कतिपयानां श्लोकानां शब्दतोऽर्थतो वा कथञ्चित् समानत्वं विद्यते । अतस्तादृशा अनोपयोगिनः श्लोका अमनस्कयोगग्रन्थत उद्धत्यात्रोपन्यस्यन्ते । अत्र प्रथमोऽको योगशास्त्रद्वादशप्रकाशश्लोकानाम् , अन्त्यस्त्वङ्कः 'अमनस्कयोगस्य' इति ध्येयम्
“कैलासशिखरासीनं सर्वशं सर्वगं शिवम् । वामदेवो मुनिश्रेष्ठः प्रणम्य परिपृच्छति ॥ १ ॥
॥११७२॥
Jain Education
anal

Page #277

स्वोपज्ञ
वृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम् ॥ १९८०॥
द्वादशः प्रकाशः श्लोकः१ ॥ १९८०॥
अनुभवसिद्धयोग
BEHEREHEREMEMEHCHCHETBHEHETBHEHBHEHRISHCHHETRIOTICHOTE
देवदेव महादेव सर्वानुग्रहकारक। जीवन्मुक्तिप्रदोपायं कथयस्व मम प्रभो॥२॥ शृणु वत्स महाप्राज्ञ संसारार्णवतारकम् । अगम्यं सर्ववेदानां गोपितं सकलागमे ॥३॥ तदहं संप्रवक्ष्यामि तव संवीक्ष्य वासनाम् । अद्वैतं परमं चापि तव भक्तिरहैतुकी ॥४॥ अस्त्येकस्तारको योगः सर्वयोगोत्तमोत्तमः। स एव द्विविधः प्रोक्तः पूर्वापरविभागतः॥५॥ पूर्वोक्तस्तारकस्तत्र अमनस्कस्तथापरः। प्रथमं तु प्रवक्ष्यामि पूर्वमंगं समासतः ॥ ६ ॥........ एवंविधगुरोः शब्दात् सर्वचिन्ताविवर्जितः। स्थित्वा मनोहरे देशे योगमेव समभ्यसेत् ।। १५ ।।
विविक्तदेशे सुखसंनिविष्टः समासने किञ्चिदुपेत्य पश्चात्। बाहुप्रमाणं स्थिरह स्थिराङ्गश्चिन्ताविहीनोऽभ्यसनं कुरुष्व ॥१६॥ ___एवमभ्यस्यतो योगं मनो भवति सुस्थिरम्। वायु-वाक्-काय-दृष्टीनां स्थिरता च तथा तथा ॥ १७ ॥ ३७ जायमानामनस्कस्य उदासीनस्य सर्वतः । मृदुत्वं च लघुत्वं च शरीरस्योपजायते ॥ १८॥"
इति अमनस्कयोगे प्रथमे खण्डे । अमनस्कयोगे द्वितीये खण्डे विद्यमाना उपयोगिनः श्लोकाः"नमोऽस्तु गुरवे तुभ्यं सहजानन्दरूपिणे। यस्य वाक्यामृतं हन्ति संसारमोहनामयम् ॥ २० ॥....... अमृतोद्दीपिनी विद्या निरपाया निरञ्जना। अमनस्का कला कापि जयत्यानन्ददायिनी ॥ २१ ॥............... सकलं समनस्कं च सापायं च सदा त्यज। निष्कलं निर्मनस्कं च निरायासं सदा भज ॥२२ ।।.........
BHASKHEHERECTREKHENRNAKSHEKSHEETEHENSIVE
वर्णनम्
1 दृश्यतां द्वितीये खण्डे ८१ तमः श्लोकः ॥
Jain Education

Page #278

॥१९८१ ॥
४५ तत्राप्यसाध्यः पवनस्य नाशः षडङ्गयोगादिनिषेवणेन । मनोविनाशस्तु गुरुप्रसादानिमेषमात्रेण सुसाध्य एव ।। ३० ।।
तस्मान्मनोनाशवतोऽमनस्कता यन्नाशतो नश्यति वायुरग्रे । तस्मात् सुबुद्धीन्द्रियदेहनाशादद्वैतबुद्धिः सहजस्थितस्य ॥३१॥ जित्वा वायु विविधकरणैः क्लेशमूलैः कथञ्चित् कृत्वा यत्नं निजतनुगताशेषनाडीप्रचारान् । अश्रद्धयां परपुरगतिं साधयित्वापि नूनं विज्ञानेऽपि व्यसनसुखिनो नास्ति तत्त्वस्य सिद्धिः ॥ ३२ ॥ अभ्यस्तैः किमु दीर्घकालममलाधिप्रदर्दष्करैः प्राणायामशतैरनेककरणैर्दःखात्मकैर्दर्जयः। यस्मिन्नभ्युदिते विनश्यति बली वायुः स्वयं तत्क्षणात् प्राप्त्यै तत् सहज स्वभावमनिशं सेवध्वमेकं गुरुम् ॥ ४३ ॥ गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णुर्गुरुर्देवो महेश्वरः। गुरुदेवात् परं नास्ति तस्मात् तं पूजयेत् सदा ॥ ४४ .... गुरुणा दर्शिते तत्त्वे तत्क्षणात् तन्मयो भवेत् । विमुक्तं मन्येतात्मानं मुच्यते नात्र संशयः ॥ ४७ ।।
यथा सिद्धरसस्पर्शात् तानं भवति काञ्चनम् । गुरूपदेशश्रवणाच्छिष्यस्तत्त्वमयस्तथा ।। ४८ ॥ १७ तस्मादुपासनात् सम्यक् सहजं प्राप्यते गुरोः। अनायासेन सततमात्माभ्यासरतो भवेत् ॥ ४९ ।। २२ विविक्ते विजने देशे पवित्रेऽतिमनोहरे। समासने सुखासीनः पश्चात् किश्चित् समाश्रयेत् ॥ ५० ॥
सुखस्थापितसर्वाङ्गः सुस्थिरात्मा सुनिश्चलः। बाहुदण्डप्रमाणेन कृतदृष्टिः समभ्यसेत् ॥ ५१ ॥ शिथिलीकृतसर्वाङ्ग आनखाग्रशिखाग्रतः। सबाह्याभ्यन्तरे सर्वचिन्ताचेष्टाविवर्जितः ॥ ५२ ।। यदा भवेदुदासीनस्तदा तत्वं प्रकाशते। स्वयं प्रकाशिते तत्त्वे स्वानन्दस्तत्क्षणाद् भवेत् ॥ ५३॥ आनन्देन च सन्तुष्टः सदाभ्यासरतो भवेत्। सदाभ्यासे स्थिरीभूते न विधिर्नैव च क्रमः ॥ ५४॥
न किश्चिञ्चिन्तयेद् योगी औदासीन्यपरो भवेत् । न किञ्चिच्चिन्तनादेव स्वयं तत्त्वं प्रकाशते ॥ ५५ ।। २१ स्वयं प्रकाशिते तत्त्वे तत्क्षणात् तन्मयो भवेत् । इदं तदिति तद् वक्तुं गुरुणापि न शक्यते ॥५६॥
For Private Personal use only
Jain Education Inte
Plw.jainelibrary.org

Page #279

स्वोपज्ञ
वृत्ति
द्वादशः प्रकाशः श्लोकः२
विभूषितं योगशास्त्रम्
॥ १९८२॥
१८ वाङ्मनःकायसंक्षोभं प्रयत्नेन विवर्जयेत्। रसभाण्डमिवात्मानं सुनिश्चलं धारयेभित्यम् ॥ ५७ ॥ २० यावत् प्रयत्नलेशोऽस्ति यावत् सङ्कल्पकामना। अहं त्वमिति सम्प्राप्तिस्तावत् तत्त्वस्य का कथा ॥ ५८ ॥
औदासीन्यामृतौधेन वर्तमानेन योगिनाम् । उन्मूलितमनोमूलो जगद्वक्षः पतिष्यति ॥ ५९॥ ४६-४७ सदा जाग्रदवस्थायां स्वप्नवद् योऽवतिष्ठते। निःश्वासोच्छ्वासहीनस्तु निश्चितं मुक्त एव सः ॥ ६ ॥ ४८ स्वप्नजागरणोपेता जन्तवो जगतीं गताः। योगिनस्तत्वसम्पन्ना न जाग्रति न शेरते ॥ ६१॥ ४९ स्वप्ने चिदंशशून्यत्वं जागरे विषयग्रहः। स्वप्नजागरणातीतमतस्तत्वं विदुर्बुधाः ॥ ६२ ॥
भावाभावद्वयातीतं स्वप्नजागरणातिगम्। मृत्युजीवननिमुक्तं तत्त्वं तत्त्वविदो विदुः ॥ ६३ ॥ निद्रादी जागरस्यान्ते यो भाव उपपद्यते। तं भावं भावयेद् योगी निश्चितं मुक्त एव सः ॥ ६४ ॥ यथा सुप्तोत्थितः कश्चिद् विषयान् प्रतिपद्यते । जागत्यैव ततो योगी योगनिद्राक्षणे तथा ॥६५॥
सर्वतो भ(भा?)विता दृष्टिः प्रत्यग्भूता शनैः शनैः। परतत्त्वमनादर्श पश्यत्यात्मानमात्मना ॥ ६६ ॥ _३१ प्रथम निःसृता दृष्टिः संगता यत्र कुत्रचित्। स्थिरीभूता च य(त?)त्रैव विनश्यति शनैः शनैः ।। ६७ ।।
प्रसह्य संकल्पपरम्पराणामुच्छेदने सन्ततसावधानाम्। आलम्बभावादपचीयमाना शनैः शनैः शान्तिमुपैति दृष्टिः॥६८॥
यथा यथा सदाभ्यासान्मनसः स्थिरता भवेत् । वायु-वाक्-काय-दृष्टीनां स्थिरता च तथा तथा ।। ६९ ।। -२४ दृश्यं पश्यति येन सप्रियकरं श्राव्यं तथा शृण्वतः। घ्रातव्यं परिजिघ्रतोऽथ वदतो ध्येयं सदा ध्यायतः ।
स्पर्श च स्पृशतो निरिन्धनशिखाप्रख्यं मनोऽत्र क्रमाद् । अद्वैताख्यपदस्य तत्त्वपदवीं प्राप्तस्य सद्योगिनः।। ७० ॥ २९ यदा यत्र यथा यत्र(तः) स्थिरं भवति मानसम् । तदा तत्र तथा तस्माद् न तु चाल्यं कदाचन ॥ ७१ ॥
यत्र यत्र मनो याति न निवार्य ततस्ततः। अवारितं क्षयं याति वार्यमाणं तु वर्धते ॥ ७२ ।।
अनुभवसिद्धस्य
अमनस्क. | योगस्य वर्णनम्
Jain Education in
anal

Poww.jainelibrary.org

Page #280

१९८३॥
HOTOHEROTECHRISHCHHEE RENCHEIGHEERRORIES
२९ यथा निरंकुशो हस्ती कामान् प्राप्य निवर्तते। अवारितं मनस्तद्वत् स्वयमेव विलीयते ॥ ७३ ॥
निवार्यमाणं यत्नेन तत् कर्तुं नैव शक्यते । न तिष्ठति क्षणेनैव मारुतस्य वशोदयात् ।। ७४ ॥ दुनिर्वायं मनस्तद्वद यावत् तत्त्वं न विन्दति । विदिते तु परे तत्त्वे मनो नीस्तम्भकाकवत् ॥ ७५ ॥ यथा तुलां तुलाधारश्चंचलां कुरुते स्थिराम्। याने सौख्ये सदाभ्यासान्मनोवृत्तिस्तथात्मनि ॥ ७६ ॥ निष्पन्नाखिलभावशून्यनिसृजः स्वान्तःस्थितिस्तत्क्षणात् निश्चेष्टश्लथपाणिपादकरणग्रामो विकारोज्झितः। निर्मूलप्रविनष्टमारुततया निर्जीवकाष्ठोपमो निर्वातस्थितदीपवत् सहजवान् यस्याः स्थितेलक्ष्यते ॥ ७ ॥
मनोदृश्यमिदं सर्वं यत् किञ्चित् सचराचरम्। मनसोऽप्युन्मनीभावेऽद्वैतभावः प्रकल्पते ॥ ८॥ ३७ जायमानामनस्कस्य युदासीनस्य तिष्ठतः। मृदुत्वं च परत्वं (लघुत्वं ? ) च शरीरस्याथ जायते ॥ ८१ ॥
अमनस्के क्षणात् क्षीण कामक्रोधादि बन्धनम्। नश्यति करणस्तम्भं देहगेहं श्लथं भवेत् ॥ ८२ ॥ ३८ सहजेनामनस्केन मनःशल्ये नियोजिते। आतपत्रमिवास्तम्भं शरीरं शिथिलायते ॥ ८३॥ ३९ अमनस्कखनित्रेण समूलोन्मूलने सति। अन्तःकरणशल्ये तु सुखी संजायते मुनिः ॥ ८४ ॥ ४० कदलीव महामाया समनस्केन्द्रिये सदा। अमनस्कं फलं दत्त्वा सर्वथैव विनश्यति ॥८५॥ ४१ इन्द्रियग्राहपदयोः निश्वासोच्छ्रासपक्षयोः। संक्षीणयोर्मनःपक्षी स्थिरसत्तोऽवसीदति ॥ ८६ ॥
श्वाससूत्रशतोपेतमिन्द्रियाकुलसंकुलम् । बोटयित्वा मनोजालं मीनवज्जायते सुखी ॥ ८७ ॥ प्रशान्तेन्द्रियपादातो बुद्धिशक्तिसमन्वितः। वायुयानयुतच्छित्त्वा मनःशत्रु सुखीभवेत् ॥ ८८ ॥ गुणत्रयमयीं रज्जु सुदृढामात्मबन्धनीम्। अमनस्कनुरेणैव च्छित्त्वा मोक्षमवाप्नुयात् ।। ८९ ॥ यथा संहियते सर्वमस्तं गच्छति भास्करे। करजालं तथा सर्वममनस्के विलीयते ॥९० ॥
REACHEHEREMIRICISHEHEREMIERRIERRHERERIEREHEREHEHEKSHETCHE
१९८३॥
Jain Education Int

92ww.jainelibrary.org

Page #281

स्वोपवृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम्
द्वादशः प्रकाशः श्लोकः १ ॥ ११८४॥
४३ इन्द्रियग्राहनिर्मुक्ते निर्वाते निर्मलामृते। अमनस्कहदे स्नातः परामृतमुपाश्नुते ॥ ९१ ॥.......
चतुर्विधा मनोऽवस्था विज्ञातव्या मनीषिभिः। विश्लिष्टं च गतायातं सुश्लिष्टं च सुलीनकम् ॥ ९४ ॥ २ विश्लिष्टं तामसं प्रोक्तं राजसं च गतागतम्। सुश्लिष्टं सात्त्विकं प्रोक्तं सुलीनं गुणवर्जितम् ॥ ९५॥ ३ विश्लिष्टं च गतायातं विकल्पविषयग्रहम् । सुश्लिष्टं च सुलीनं च विकल्पविषनाशनम् ॥ ९६ ॥ ५ ततोऽभ्यासनियोगेन निरालम्बो भवेद यदि। तदा सरिसभूतानि (समरसभूतः ?) परमानन्द एव सः॥९७ ॥ ३ अभ्यस्यतो मनः पूर्व विश्लिष्टं चलमुच्यते। ततश्च निश्चलं किञ्चित् सानन्दं च गतागतम् ॥ ९८ ॥ ४ सानन्दं निश्चलं चेतः ततः सुश्लिष्टमुच्यते। अतीव निश्चलीभूतं सानन्दं च सुलीनकम् ।। ९९ ॥
बभूव तस्य कर्माणि पापपुण्यस्य संक्षयः। प्रयान्ति नैव लिम्पन्ति क्रियमाणानि सानुना ॥ १० ॥ उत्तुङ्गः सहजानन्दः सदाभ्यासरतः स्वयम्। सर्वसंकल्पसंत्यक्तः स विद्वान् कर्म संत्यजेत् ॥ १०१ ॥ न दिवा जागरितव्यं स्वपितव्यं नैव रात्रिभागेऽपि। रात्रावह्नि च सहजे स्वपितव्यं योगिना नित्यम् ॥ १०९ ॥ निर्मनःसहजस्थिते पुरुषे न दिवारात्रिशब्दोऽस्ति । जागरणशयनयर्जितचिन्मात्रानन्द संस्थानात् ॥११॥ ॐकारप्रमुखैर्विचित्रकरणः प्रायस्य वा यो जपः। तेजश्चिन्तनमन्तरालकमले शून्याम्बरालम्बनम् ।
त्यक्त्वा सर्वमिदं करो नरवर(?)मत्वा मनोविभ्रमं। देहान्ते तदवाच्यमेकममनस्कत्वं बुधैः सेव्यताम् ॥ १११ ।। १३ अन्यजन्मकृताभ्यासात् स्वयं तत्त्वं प्रकाशते। सुप्तोत्थितः प्रत्यूषे ह्यपदेशात् विना प्रबुध्यते ॥ ११२।। १४ शुद्धाभ्यासस्य शान्तस्य सदेव गुरुसेवया। गुरुप्रसादात् तत्रैव तत्त्वज्ञानं प्रकाशते ॥ ११३ ॥ इति गोरक्षनाथविरचिते अमनस्कयोगे द्वितीये खण्डे ।
अनुभवसिद्धस्य अमनस्कयोगस्य वर्णनम् 10
Jain Education Intelope

$2
w
.jainelibrary.org

Page #282

॥। ११८५ ॥
Jain Education I
1eeeeeeee
अथोत्तमपदवीमारोढुं चित्तस्य चातुर्विध्यमाह---
donal
इह विक्षिप्तं यातायातं श्लिष्टं तथा सुलीनं च । चेतश्चतुःप्रकारं तज्ज्ञचमत्कारकारि भवेत् ॥ २ ॥
इह योगाभ्यासप्रक्रमे चत्वारि चित्तानि भवन्ति, तद्यथा - विक्षिप्तम्, यातायातम्, श्लिष्टम्, सुलीनं चेति ॥ २ ॥ क्रमेण व्याचष्टे --
विक्षिप्तं चमिष्टं यातायातं च किमपि सानन्दम् ।
प्रथमाभ्यासे द्वयमपि विकल्पविषयग्रहं तत् स्यात् ॥ ३ ॥
विक्षिप्तं चलमितस्ततो भ्राम्यदिति यावत् । यातं च बहिः आयातं चान्तरिति यातायातम्, तत् किमपि सानन्दम्, स्वात्मन्यभिनिवेशात् । तच्च चेतोद्वयमपि विक्षिप्तं यातायातं च प्रथमाभ्यासवर्तिनां भवति । विकल्पेन चे बाह्यार्थग्रह उभयस्मिन् || ३ || तथा -
श्लिष्टं स्थिरसानन्दं सुलीनमतिनिश्चलं परानन्दम् । तन्मात्रकविषयग्रहमुभयमपि बुधैस्तदाम्नातम् ॥ ४ ॥
१ च नास्ति शां. ॥

adeeeeeeeeeeeeeee
5
10
।। ११८५ ।।

Page #283

स्वोपज्ञवृत्ति. विभूषितं योगशास्त्रम्
।। ११८६ ।।
Jain Education I
स्थिरत्वात् सानन्दं स्थिरसानन्दं श्लिष्टमुच्यते । अतिनिश्चलं परमानन्दयुक्तं च सुलीनम् । एतच्च द्वयमपि तन्मात्रकमेव चित्तमात्रकमेव विषयं गृह्णाति, नं तु बाह्यम् ॥ ४ ॥
ततश्व-
एवं क्रमशोऽभ्यासावेशाद् ध्यानं भजेन्निरालम्बम् । समरसभावं यातः परमानन्दं ततोऽनुभवेत् ॥ ५ ॥
क्रमशोऽभ्यासावेशादिति विक्षिप्ताच्चेतसः स्वाभाविकाद्यातायातं चित्तमभ्यस्येत्, ततो विश्लिष्टम्, ततोऽपि च सुलीनम् एवं पुनः पुनरभ्यासान्निरालम्बं ध्यानं भवेत् । ततः समरसभावप्राप्तेः परमानन्दमनुभवति ।। ५ । समरसभावप्राप्तिर्यथा भवति तथाऽऽह-
बाह्यात्मानमपास्य प्रसत्तिभाजान्तरात्मना योगी । सततं परमात्मानं विचिन्तयेत्तन्मयत्वाय ॥ ६ ॥
स्पष्टी ॥ ६ ॥
१ मात्रमेव संपू. ॥ २ ततोऽपि विश्लिष्टम् - मु. शां. ॥ ४ स्पष्टः- शां. ॥
" अतः प्रागेव निश्श्रेयः सम्यगात्मा मुमुक्षुभिः । अशेषपरपर्यायकल्पनाजालवर्जितः ॥ १५९६ ॥ तथाहित्रिप्रकारः स भूतेषु सर्वेष्वात्मा व्यवस्थितः । बहिरन्तः परश्चेति विकल्पैर्वक्ष्यमाणकैः १५९७ ॥ आत्मबुद्धिः शरीरादौ यस्य स्यादात्मविभ्रमात् । बहिरात्मा स विज्ञेयो मोहनिद्रास्तचेतनः ॥ १५१८ ॥ 1 तथाहि PMQY विना नास्ति ॥

द्वादशः
प्रकाशः
श्लोकौ
५-६
॥ ११८६ ॥
5
अनुभवसिद्धस्य
अमनस्क
योगस्य
वर्णनम्
10

Page #284

॥११८७॥
बहिराद्यात्मनां स्वरूपमार्याद्वयेनाह
आत्मधिया समुपात्तः कायादिः कीर्त्यतेऽत्र बहिरात्मा । कायादेः समधिष्ठायको भवत्यन्तरात्मा तु ॥७॥ चिद्रपानन्दमयो निःशेषोपाधिवर्जितः शुद्धः ।
अत्यक्षोऽनन्तगुणः परमात्मा कीर्तितस्तज्ज्ञैः ॥ ८ ॥ स्पष्टे ।। ७-८॥ १ स्पष्टः-शां. ॥ बहिर्भावानतिक्रम्य यस्यात्मन्यात्मनिश्चयः। सोऽन्तरात्मा मतस्तविभ्रमध्वान्तभास्करः॥ १५१९ ॥ निर्लेपो निष्कलः शुद्धो निष्पन्नोऽत्यन्तनिर्वृतः। निर्विकल्पश्च सिद्धात्मा परमात्मेति वर्णितः ॥ १५२० ॥ कथं तर्हि पृथक् कृत्वा देहाद्यर्थकदम्बकात्। आत्मानमभ्यसेन योगी निर्विकल्पमतीन्द्रियम् ॥ १५२१ ॥ अपास्य बहिरात्मानमन्तस्तत्त्वावलम्बितः। ध्यायेद् विशुद्धमत्यन्तपरमात्मानमव्ययम् ।। १५२२ ।। ........... बाह्यात्मानमिति त्यक्त्वा प्रसन्नेनान्तरात्मना। विधूतकल्पनाजालं परमात्मानमामनेत्॥१५४८॥" इति शानार्णवे।
1 भास्करैः LS T F JXYR || 2 शुद्धात्मा STXY R|| 3 कीर्तितः OM N L F || 4 बहिरात्मानं सुस्थिरेणान्तरात्मना PM
का विना । बहिरात्मानमन्तस्तत्वावलम्बिना M ॥ Jain Education Ina nal
BRIGHERISHCHHEHEHEHENGEECHEHRECEICHEHCHCHCHCHE
w
ww.jainelibrary.org

Page #285

स्वोपशवृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम्
॥ १९८८ ॥
10000000
deeeeeee
Jain Education Inte
बहिरात्मान्तरात्मनोर्भेदज्ञाने यद्भवति तदाह-
स्पष्टी ॥ ९ ॥
अन्तःपिहितज्योतिः संतुष्यत्यात्मनोऽन्यतो मूढः । तुष्यत्यात्मन्येव हि बहिर्निवृत्तभ्रमो ज्ञानी ॥ १० ॥ स्पष्टा ॥ १० ॥ तदेवाह
पृथगात्मानं कायात् पृथक् च विद्यात् सदात्मनः कायम् । उभयोर्भेदज्ञातात्मनिश्चये न स्खलेद्योगी ॥ ९ ॥ तथाहि
पुंसामयत्नलभ्यं ज्ञानवतामव्ययं पदं नूनम् । यद्यात्मन्यात्मज्ञानमात्रमेते समहन्त ॥ ११ ॥ अव्ययं पदं परमात्मरूपता । शेषं स्पष्टम् ॥ ११ ॥ एतदेव स्पष्टयति-श्रयते सुवर्णभावं सिद्धरसस्पर्शतो यथा लोहम् । आत्मध्यानादात्मा परमात्मत्वं तथाऽऽप्नोति ॥ १२ ॥
स्पेष्टा ॥ १२ ॥
१ स्पष्टः- शां.
॥। २ स्पष्टः- शां.
11

eeee
द्वादशः
प्रकाशः
लोकाः ९ १०-११-१२
।। ११८८ ।।
5
अनुभवसिद्धस्य
अमनस्क
योगस्य
वर्णनम्
10

Page #286

एतच्च सुज्ञानमेवेत्याह
जन्मान्तरसंस्कारात् स्वयमेव किल प्रकाशते तत्त्वम् ।
सुप्तोत्थितस्य पूर्वप्रत्ययवनिरुपदेशमपि ॥ १३ ॥ येन जन्मान्तरे आत्मज्ञानमभ्यस्तं तस्य सुप्तप्रबुद्धस्य पूर्वार्थप्रत्यय इवात्मज्ञानं भवति ॥ १३ ॥ इतरस्य तु---
अथवा गुरुप्रसादादिहेव तत्त्वं समुन्मिषति नूनम् ।
गुरुचरणोपास्तिकृतः प्रशमजुषः शुद्धचित्तस्य ॥ १४ ॥ इहैव इहजन्मन्येव जन्मान्तरसंस्कारं विनापीत्यर्थः ॥ १४ ॥ उभयत्रापि गुरुमुखप्रेक्षित्वमनिवार्यमेवेत्याह--
तत्र प्रथमे तत्त्वज्ञाने संवादको गुरुर्भवति ।
दर्शयिता त्वपरस्मिन् गुरुमेव सदा भजेत् तस्मात् ॥ १५॥ प्रथमे जन्मान्तराभ्यस्ते तत्त्वज्ञाने । अपरस्मिन्निति गुरूपदर्शिते तत्त्वज्ञाने ॥ १५ ॥
MEHEHEHCHEHEHEREHEMEHENEVEREHSIDHHHHHHHEInevever
॥ १९८९॥
Jain Education Inte
rnal

lw.jainelibrary.org

Page #287

स्वोपज्ञवृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम्
॥। ११९० ॥
Jain Education Inte
०००००००
daeeded
गुरुमेव स्तौति-
यद्वत् सहस्रकिरणः प्रकाशको निचिततिमिरमग्नस्य । तद्वद् गुरुरत्र भवेदज्ञानध्वान्तपतितस्य ॥ १६ ॥
निचिततिमिरमग्नस्य अर्थस्येति शेषः, अज्ञानध्वान्तपतितस्य तत्त्वस्येति शेषः ॥ १६ ॥
ततश्च-
प्राणायामप्रभृतिक्लेशपरित्यागतस्ततो योगी । उपदेशं प्राप्य गुरोरात्माभ्यासे रतिं कुर्यात् ॥ १७ ॥
स्पेष्टा ॥ १७ ॥ ततश्च
वचनमनः कायानां क्षोभं यत्नन वर्जयेच्छान्तः । रसभाण्डमिवात्मानं सुनिश्चलं धारयेन्नित्यम् ॥ १८ ॥
स्पेष्टा ॥ १८ ॥
१ स्पष्टाः - हे । स्पष्ट शां० ॥
२ स्पष्ट- शां. ॥
or Private & Personal Use Only
द्वादशः
प्रकाशः
श्लोकाः
१६-१७-१८
॥ ११९० ॥
5
अनुभव
सिद्धस्य
अमनस्क
योगस्य
वर्णनम्
10

Page #288

तथा--
BHEHERCHOIRIGHBHIGHCHEHEREKHHOMEHBHEHRESHBHAKRE
औदासीन्यपरायणवृत्तिः किञ्चिदपि चिन्तयेन्नैव ।
यत् संकल्पाकुलितं चित्तं नासादयेत् स्थैर्यम् ॥ १९ ॥ स्पष्टा ॥ १९॥ व्यतिरेकमाह--
यावत् प्रयत्नलेशो यावत् सङ्कल्पकल्पना काऽपि ।
तावन्न लयस्यापि प्राप्तिस्तत्त्वस्य कां तु कथा ॥२०॥ स्पष्टा ॥ २० ॥ औदासीन्यस्य फलमाह
यदिदं तदिति न वक्तुं साक्षाद् गुरुणाऽपि हन्त शक्येत ।
औदासीन्यपरस्य प्रकाशते तत् स्वयं तत्त्वम् ॥ २१ ॥ स्पैष्टा ॥ २१॥ १ स्पष्ट-शां. ॥ २ का नु कथा-मु. ॥ नु का कथा-संपू. ॥ ३ स्पष्टः-शां. । स्पष्टाः-हे. ॥ ४ स्पष्टः-शां. ॥
स॥११९१॥
Jain Education in

Mww.jainelibrary.org

Page #289

स्वोपक्ष
वृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम्
द्वादशः प्रकाशः श्लोकाः२२
२३-२४-२५ का॥ ११९२॥
॥११९२॥
BHEHREYSICISHEKSHISHEREMIERREEEEERRRRRRRRRRRREACHER
यथोदासीनस्य परे तत्वे लयो यथा चोन्मनीभावो भवति तथा कलापकेनाह--
एकान्तेऽतिपवित्रे रम्ये देशे सदा सुखासीनः । आ चरणाप्रशिखाग्राच्छिथिलीभूताखिलावयवः ॥ २२ ॥ रूपं कान्तं पश्यन्नपि शृण्वन्नपि गिरं कलमनोज्ञाम् । जिघन्नपि च सुगन्धीन्यपि भुञ्जानो रसान स्वादून् ॥ २३ ॥ भावान स्पृशन्नपि मृदूनवारयन्नपि च चेतसो वृत्तिम् । परिकलितौदासीन्यः प्रनष्टविषयभ्रमो नित्यम् ॥ २४ ॥ बहिरन्तश्च समन्ताचिन्ताचेष्टापरिच्युतो योगी ।
तन्मयभावं प्राप्तः कलयति भृशमुन्मनीभावम् ॥२५॥ कलापकं स्पष्टम् ॥ २२-२५ ॥ १°सीन्यप्रनष्ट-शां. खं. संपू. ॥
THEHENSHEKSHEHSHORORSHCHETHERCHISHEKSHETICISHSHISHEHERE
कअनुभव|सिद्धस्य अमनस्कयोगस्य
वर्णनम्
Jain Education Internal

ww.jainelibrary.org

Page #290

॥११९३॥
EIGHEIGHBHISHERSICHROHORIGISTERMERMIRRIGHCHEHOREHSIDHI
अथ कथमिन्द्रियप्रसरो न प्रतिषिध्यते ? इत्याह--
गृह्णन्तु ग्राह्याणि स्वानि स्वानीन्द्रियाणि नो रुन्ध्यात् ।
न खलु प्रवर्तयेद्वा प्रकाशते तत्त्वमचिरेण ॥ २६ ॥ स्पेष्टा। उक्तं चास्माभिर्वीतरागस्तोत्रे--
" संयतानि न चाक्षाणि नैवोच्छ्रङ्खलितानि च ।
इति सम्यक् प्रतिपदा त्वयेन्द्रियजयः कृतः॥१॥" [वीतराग० १४।२] २६ ॥ मनोजयमप्यकृच्छ्रप्राप्यमार्याद्वयेनाह--
चेतोऽपि यत्र यत्र प्रवर्तते नो ततस्ततो वार्यम् । अधिकीभवति हि वारितमवारितं शान्तिमुपयाति ॥ २७॥ मत्तो हस्ती यत्नानिवार्यमाणोऽधिकीभवति यद्वत् ।
अनिवारितस्तु कामान् लब्ध्वा शाम्यति मनस्तद्वत् ॥ २८ ॥ स्पष्टे ।। २७-२८॥ १ गृहणन्ति-मु.। शां. खं. (१)॥ २ स्पष्टः-मु. । स्पष्टं-खं.॥ ३ स्पष्टः-शां. । स्पष्टी-खं । स्पष्टा:-संपू.॥
DISHEHEROINCHEHCHDINDICICISHEHREMCHEHENSHCHCHCHECISHEHEK
Jain Education

|

Page #291

स्वोपज्ञवृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम्
द्वादशः प्रकाश श्लोकाः२९
३०-३१-३२ का ॥ ११९४॥
॥११९४॥
KHEHEREHEACHISHBHEHRIDHHOREITECHCHCHHEHOREHERCHOICE
यथा मनः स्थिरं भवति तथाऽऽर्याद्वयेनाह--
यहि यथा यत्र यतः स्थिरीभवति योगिनश्चलं चेतः । तर्हि तथा तत्र ततः कथञ्चिदपि चालयेन्नैव ॥ २९ ॥ अनया युक्त्याऽभ्यासं विदधानस्यातिलोलमपि चेतः।
अङ्गल्यग्रस्थापितदण्ड इव स्थैर्यमाश्रयति ॥३०॥ स्पष्टे ॥ २९-३०॥ इन्द्रियजयविधिमार्याद्वयेनाह--
निःसृत्यादौ दृष्टिः संलीना यत्र कुत्रचित् स्थाने । तत्रासाद्य स्थैर्य शनैः शनैर्विलयमाप्नोति ॥ ३१ ॥ सर्वत्रापि प्रसृता प्रत्यग्भूता शनैः शनैदृष्टिः ।
परतत्त्वामलमुकुरे निरीक्षते ह्यात्मनाऽऽत्मानम् ॥ ३२॥ स्पष्टे ॥ ३१-३२॥ १०मायाति-खं.॥
अनुभवसिद्धस्य अमनस्क
योगस्य
वर्णनम्
Jain Education in

Page #292

॥ ११९५॥
मनोविजये विधिमार्यात्रयेणाह--
औदासीन्यनिमग्नः प्रयत्नपरिवर्जितः सततमात्मा । भावितपरमानन्दः क्वचिदपि न मनो नियोजयति ॥ ३३ ॥ करणानि नाधितिष्ठत्युपेक्षितं चित्तमात्मना जातु । ग्राह्ये ततो निजनिजे करणान्यपि न प्रवर्तन्ते ॥ ३४॥ नात्मा प्रेरयति मनो न मनः प्रेरयति यहि करणानि ।
उभयभ्रष्टं तर्हि स्वयमेव विनाशमाप्नोति ॥ ३५॥ स्पष्टाः ॥ ३३-३५॥ मनोविजयस्य फलमाह--
नष्टे मनसि समन्तात् सकले विलयं च सर्वतो याते ।
निष्कलमुदति तत्त्वं निर्वातस्थायिदीप इव ॥ ३६॥ नष्टे भस्मच्छन्नाग्निवत् समन्ततस्तिरोहिते मनसि । तथा सह कलाभिश्चिन्ता-स्मृत्यादिरूपाभिर्वर्तते यत् तत् सकलम् , तस्मिन् जलप्रवाहप्लावितवह्निवद् विलयं क्षयमुपगते सति तत्त्वमात्मज्ञानरूपं निष्कलं कर्मकलाविनिर्मुक्तमुदेति ॥३६॥ १ तथा नास्ति शां.॥
॥११९५॥
Jain Education In
n al

Seww.jainelibrary.org

Page #293

स्वोपशवृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम्
॥ ११९६ ॥
Jain Education
eeeeeeeee
onal
तत्वज्ञानस्य प्रत्ययमाह-
अङ्गमृदुत्वनिदानं स्वेदन- मर्दनविवर्जनेनापि । स्निग्धीकरणमतैलं प्रकाशमानं हि तत्त्वमिदम् ॥ ३७ ॥
स्पेष्टा ॥ ३७ ॥
प्रत्ययान्तरमाह-
अमनस्कतया संजायमानया नाशिते मनःशल्ये । शिथिलीभवति शरीरं छत्रमिव स्तब्धतां त्यक्त्वा ॥ ३८ ॥
स्पष्टा ॥ ३८ ॥
व्यतिरेकमाह
स्पष्टा ॥ ३९ ॥
१ स्पष्टः- शां. ॥
शल्यीभूतस्यान्तःकरणस्य क्लेशदायिनः सततम् । अमनस्कतां विनाऽन्यद् विशल्यकरणौषधं नास्ति ॥ ३९ ॥
२ स्पष्ट शां. ॥

द्वादश
प्रकाशः
लोकाः
३७-३८-३९
।। ११९६ ।।
5
अनुभव
सिद्धस्य
अमनस्क
योगस्य
वर्णनम्
10

Page #294

RSHCHRISHCHEHEREHENSICICICICHEMEISHMISHERSXEIGHBHICHKISH
अमनस्कत्वस्य फलमाह
कदलीवच्चाविद्या लोलेन्द्रियपत्रला मनःकन्दा।
अमनस्कफले दृष्टे नश्यति सर्वप्रकारेण ॥ ४०॥ स्पष्टा ॥ ४० ॥ मनोजयेऽमनस्कतों परमं कारणमाह--
अतिचञ्चलमतिसूक्ष्मं दुर्लक्षं वेगवत्तया चेतः।
अश्रान्तमप्रमादादमनस्कशलाकया भिन्द्यात् ॥ ४१ ॥ अमनस्कमेव शलाका प्रहरणविशेषः । शेषं स्पष्टम् ॥ ४१ ॥ पुनरमनस्कोदये योगिनः फलमाह
विश्लिष्टमिव प्लुष्टमिवोड्डीनमिव प्रलीनमिव कायम् ।
अमनस्कोदयसमये योगी जानात्यसत्कल्पम् ॥ ४२ ॥ स्पष्टा ।। ४२ ॥ १ स्पष्टः-शां.। स्पष्टा-नास्ति हे. ॥ २°स्कता-शां.॥ ३ स्पष्टः-शां.॥
PRESHEHCHCHISHEREHENSIHARISHCHEHEHCHEKSHEREHEHEREHEHE
॥ ११९७॥
Jain Education
42 ww.jainelibrary.org

Page #295

स्वोपन
वृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम्
द्वादशः प्रकाशः श्लोकाः४३|४४-४५-४६ ॥ ११९८॥
तथा
समदैरिन्द्रियभुजगै रहिते. विमनस्कनवसुधाकुण्डे ।
मग्नोऽनुभवति योगी परामृतास्वादमसमानम् ॥ ४३ ॥ स्पेष्टा ॥ ४३॥ तथा--
रेचक-पूरक-कुम्भककरणाभ्यासक्रमं विनाऽपि खलु ।
स्वयमेव नश्यति मरुद् विमनस्के सत्ययत्नेन ॥ ४४ ॥ स्पष्टा ॥४४॥ तथा
चिरमाहितप्रयत्नैरपि धर्तुं यो हि शक्यते नैव ।
सत्यमनस्के तिष्ठति स समीरस्तत्क्षणादेव ॥४५॥ स्पष्टा ॥ ४५ ॥ तथा
याँतेऽभ्यासे स्थिरतामुदयति विमले च निष्कले तत्त्वे ।
मुक्त इव भाति योगी समूलमुन्मूलितश्वासः ॥ ४६॥ स्पष्टा ॥४६॥ १ स्पष्टः-शां. ॥ २ स्पष्टः-शां. ॥ ३ स्पष्टः-शां. ॥ ४ जाते-मु.॥ ५ स्पष्टा-नास्ति शां. खं. ॥
BHERRHEREHEREREHEHEREHEKKCHEREHEREBHIGHEHREMICRORE
अनुभवसिद्धस्य अमनस्कयोगस्य वर्णनम्
Jain Education is

|

Page #296

॥ ११९९ ॥
32200000000000
eeeeeeelaala
Jain Education Inte
यो जाग्रदवस्थायां स्वस्थः सुप्त इव तिष्ठति लयस्थः । श्वासोच्छ्वासविहीनः स हीयते न खलु मुक्तिजुषः ॥ ४७ ॥
स्पेष्टा ।। ४७ ।।
तथा
जागरण-स्वप्नजुषो जगतीतलवर्तिनः सदा लोकाः । तत्त्वविदो लयमग्ना नो जाग्रति शेरते नापि ॥ ४८ ॥
स्पष्टा ।। ४८ ।।
तथा-
भवति खलु शून्यभावः स्वप्ने विषयग्रहश्च जागरणे । एतद् द्वितयमतीत्यानन्दमयमवस्थितं तत्त्वम् ॥ ४९ ॥
स्पैष्टा ॥ ४९ ॥
१ तथा - नास्ति शां. ॥ २ स्पष्टः -शां ॥ ३ स्पष्टः- शां. ॥

10
॥ ११९९ ।।
ww.jainelibrary.org

Page #297

स्वोपचवृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम्
द्वादशः प्रकाशः
श्लोकाः ५०-५१-५२ स॥१२००॥
॥ १२००॥
HEREMEHEMERENEVERESTRICHETERMISHRIGHBHISHERCHOKHISHEHOOK
सोपालम्भमुपदेशसर्वस्वमाह--
कर्माण्यपि दुःखकृते निष्कर्मत्वं सुखाय विदितं तु ।
न ततः प्रयतेत कथं निष्कर्मत्वे सुलभमोक्षे ॥ ५० ॥ स्पष्टा ॥५०॥ यदिवा--
मोक्षोऽस्तु माऽस्तु यदिवा परमानन्दस्तु विद्यते स खलु ।
यस्मिन्निखिलसुखानि प्रतिभासन्ते न किञ्चिदिव ॥ ५१ ॥ स्पेष्टा ॥ ५१॥ तथाहीत्यादिना एतदेव प्रपञ्चयति--
मधु न मधुरं नैताः शीतास्त्विषस्तुहिनाते
रमृतममृतं नामैवास्याः फले तु मुर्धा सुधा । तदलममुंना संरम्भेण प्रसीद सखे मनः,
फलमविकलं त्वय्येवतत् प्रसादमुपेयुषि ॥५२॥ स्पष्टंम् ॥५२॥
अनुभवसिद्धस्य अमनस्कयोगस्य वर्णनम्
10
१ विहितं-खं. ॥ २ स्पष्टः-शां.॥ ३ मोक्षेऽस्तु-शां.॥ ४ वेद्यते-मु. शां. ॥ ५ स्पष्टः-शां.॥ ६ सुधा सुधा -शां. । नुधा मुधा-हे. ॥ ७°मधुना-शां.॥ ८ त्वय्येव तत्-खं. ॥९ स्पष्टं-हे. शां. संपू. ॥ स्पष्टं-नास्ति खं, ॥ स्पष्टः-मु.॥ l
Jain Education
a
22ww.jainelibrary.org

Page #298

॥ १२०१॥
HOME REMEHCHEHRIKHETEHSHEHCHCHHEHEHEHEHEIGHEREHENSHOTS
खसंविदितामनस्कोपदेशदायिनो गुरून् व्यतिरेकभङ्गया स्तौति
सत्येतस्मिन्नरति-रतिदं गृह्यते वस्तु दूरा
दप्यासन्नेऽप्यसति तु मनस्याप्यते नैव किञ्चित् । पुंसामित्यप्यवगतवतामुन्मनीभावहेता
विच्छा बाढं न भवति कथं सद्रूपासनायाम् ॥ ५३॥ एतस्मिन्मनसि सति दूरादपि अरति-रतिकारणं वस्तु गृह्यते, अरतिकारणं व्याघ्रादि, रतिकारणं वनितादि । आसन्नदेशव|प्यसति तु मनसि न अरति-रतिदं वस्तु गृह्यते । सुख-दुःखे मनसंबन्धनिबन्धने, न तु विषयसंपर्कजनिते इत्यर्थः । इत्यप्यवगतवतां पुंसां सद्गरूपासनायां कथमिच्छा न भवति? । किंविशिष्टायाम् ? उन्मनीभावहेतौ उन्मनस्त्वकारणभूतायाम् ।। ५३ ॥ इदानीममनस्कतोपायभूतामात्मप्रसादनां वृत्तेनाह--
तांस्ताना परमेश्वरादपि परान् भावैः प्रसादं नयन,
तैस्तैस्तत्तदुपायमूढ भगवन्नात्मन् किमायस्यसि । । १°यास्यसि-शां. हे. सं. संपू. ।।
BHOMEREMIEREMIERENCHEHEREHENSHCHCHCHCHCHCHCHCHHCHCHCHE
॥१२०१॥
Jain Education

pww.jainelibrary.org

Page #299

स्वोपज्ञ
वृत्तिविभूषितं
योगशास्त्रम्
॥ १२०२ ॥
Jain Education Inte
******
हन्तात्मानमपि प्रसादय मनाग् येनाssसतां संपदः,
"
साम्राज्यं परमेऽपि तेजसि तव प्राज्यं समुज्जृम्भते ॥ ५४ ॥ तांस्तान् उच्च-नीचभेदेन बहुप्रकारान् परान् आत्मव्यतिरिक्तान्, किमपरम् ? परमेश्वरं परमात्मानमप्यभिव्याप्य प्रसादं नयन् अनुग्रहपरान् कुर्वन् कैः १ तैस्तैर्भावैरभिप्रायैर्धन- यशो-विद्या-राज्य-स्वर्गाद्यर्थमार्थनारूपै रोग-दारिद्र्यक्षुद्रोपद्रवाद्यनर्थपरिहारेच्छारूपैव हेतुभूतैः, किं कुतो हेतोः, हे आत्मन् ! आयस्यसि आयासमनुभवसि ? तत्तदुपायमूढेत्यात्मनो विशेषणं, ते च ते उपायन-सेवा-दान-पूजादय उपायास्तेषु मूँढ ! ' केनोपायेनायमयं च परः प्रसादनीयः ' इत्यत्र भ्रान्तः (न्त) !, भगवन्निति भाविप्रसादयुक्ततया आत्मनः पूज्यत्वमाह । हन्तेति प्रत्यक्षीकृतस्यात्मनः संबोधनम् । स्वैमपि प्रसादय रजस्तमोमलापनयनेन प्रसादवन्तं कुरु । मनागिति क्षणमात्रम्, आस्तां चिरकालम् । येनात्मप्रसादनेन, आसतामन्याः संपदोऽर्थ प्राप्त्यत्यनर्थपरिहाररूपाः, यावत् परमेऽपि तेजसि परमज्योतिरूपेऽपि प्रकाशे साम्राज्यं परमाधिपत्यं प्राज्यं प्रचुरं तव समुज्जृम्भते आविर्भवति ।
अयमर्थः--निखिलजगत्प्रसादनप्रयासमन्तरेणापि आत्मप्रसादनमात्रेण ईषत्करा परमैश्वर्यसंपदिति वृथाऽन्यः सकलः प्रयासः । तस्यां च साम्राज्यसंपदि सुलभ उन्मनीभाव इति ॥ ५४ ॥
१ कै कैस्तैस्तै' हे ॥ २ द्यर्थनारूपै - शां. ॥ २ आयास्यति संपू. ॥ ६ प्रसादेन संपू. ॥

४ मूढः - हे ॥ ५ स्वमपि नास्ति शां. ॥
adheendide
द्वादशः प्रकाशः
| श्लोकः ५४
॥ १२०२ ॥
5
अनुभवसिद्धस्य
अमनस्क
योगस्य
वर्णनम्
10

Page #300

। १२०३॥
इदानीं श्रुताम्भोधेरधिगमादिति यन्मुखे प्रतिज्ञातं तन्निर्वहणेऽनूयोपसंहरति
या शास्त्रात् सुगुरोर्मुखादनुभवाचाज्ञायि किञ्चित् क्वचित् ,
योगस्योपनिषद्विवेकिपरिपञ्चेतश्चमत्कारिणी । श्रीचौलुक्यकुमारपालनृपतेरत्यर्थमभ्यर्थना
दाचार्येण निवेशिता पथि गिरां श्रीहेमचन्द्रेण सा ॥ ५५॥ या योगस्योपनिषद् रहस्यमज्ञायि ज्ञाता । कुतः ? शास्त्रात् द्वादशाङ्गादागमात् , सुगुरोः सदागमव्याख्यातुः मुखात् साक्षादुपदेशात् , अनुभवाच्च स्वसंवेदनरूपात् । किश्चिदिति स्वमज्ञानुसारेण । क्वचिदिति एकत्र सर्वस्य ज्ञातुमशक्यत्वात् प्रदेशभेदे वचन। उपनिषदमेव विशिनाष्टि--विवेकिनां योगरुचीनां या परिषत् सभा, तस्या यचेतः तच्चमत्करोतीत्येवंशीला। सा योगस्योपनिषत् , श्रीचौलुक्यो यः कुमारपालनृपतिः तस्यात्यर्थमभ्यर्थनया, स हि योगोपासनप्रियो दृष्टयोगशास्त्रान्तरश्च इति स पूर्वेभ्यो योगशास्त्रेभ्यो विलक्षणं योगशास्त्रं शुश्रूषमाणोऽत्यर्थमभ्यर्थितवान् , ततस्तदभ्यर्थनतो वचनस्यागोचरामपि उपनिषदं गिरां पथि निवेशितवान् आचार्यश्री हेमचन्द्रः। इति शुभम् ।
HORSHARISHCHICHCHHEIGHBHRIHSHRISHCHCHAHEERRHETHERE
॥१२०३ ॥
१ तन्निर्वहेणानूद्यो-शां. ॥ : २ गोचरोपि उपनिषत्-खं. । गोचरापि उपनिषत्-शां. संपू.॥
Jain Education in
Fww.jainelibrary.org

Page #301

स्वोपश
वृत्तिविभूषितं योगशास्त्रम्
द्वादशः प्रकाशः श्लोकः ५५
श्री चौलुक्यक्षितिपतिकृतप्रार्थनाप्रेरितोऽहं, तत्त्वज्ञानामृतजलनिधेर्योगशास्त्रस्य वृत्तिम् । म्वोपज्ञस्य व्यरचयमिमां तावदेषा च नन्या-द्यावज्जैनप्रवचनवती भूर्भुवःस्वस्त्रयीयम् ॥ १॥ सप्रापि योगशास्त्रात् तद्विवृतेश्चापि यन्मया सुकृतम् । तेन जिनबोधिलाभप्रणयी भव्यो जनो भवतात् ॥२॥
इति पॅरमार्हतश्रीकुमारपालभूपालशुश्रूषिते आचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितेऽ
ध्यात्मोपनिषन्नाम्नि संजातपट्टबन्धे श्री योगशास्त्रे स्वोपज्ञं द्वादशप्रकाशविवरणम् ॥ १२ ॥ ॥ संपूर्ण च योगशास्त्रविवरणमिति ॥
॥ १२०४ ।।
॥१२०४॥
१ प्रार्थनाप्रार्थितोऽहं-संपू.॥ २ विरचय-संपू.॥ ३ तद्वत्ते-संपू. ॥ ४ इति श्रीपरमा-मु. शां.॥ ५ रणं समाप्तं ॥ छ ॥ ग्रंथ १३५ ॥ संपूर्ण योगशास्त्रविवरणमिति ॥ अष्टप्रकाशेषु ग्रन्थानम् १३०० ।। एवं द्वादशप्रकाशविवरणम् । मंगलं महाश्रीः। शुभं भवतु लेखक-पाठकयोः ॥ शिवमस्तु ॥ संवत् १२७४ वर्षे मार्गवदि ८ गुरावद्येह प्रह्लादनपुरे।-संपू० ॥
रणं समाप्तं ॥ ग्रंथानं १३५ ।। संपूर्ण च योगशास्त्रविवरणमिति ।। अष्टप्रकाशेषु ग्रंथ १३९४ मंगलं महाश्रीः ।। प्रथमप्रकाशे ग्रंथ १९०० द्वितीयप्रकाशे ३३०० तृतीये ग्रंथ ३८०० चतुर्थे ग्रंथ २००० पंचमे ७३० षष्ठे १८ सप्तमे ३९ अष्टमे १४७ नवमे २१ दशमे ८४ एकादशमे २१० द्वादशमे १३५ एवं सर्वाग्रेण ग्रंथानं १२३९४ शुभं भवतु लेखकपाठकयोः ॥ यादृशं दृ; पुस्तके दृष्टं
Jain Education
artional

|vww.jainelibrary.org

Page #302

| तादृशं लिखितं मया। यदि शुद्धमशुद्ध वा मम दोषो न दीयते ॥ शिवमस्तु सर्वजगतः परि(र)हितनिरता भवन्तु भूतगणाः। दे(दो)घाः प्रयान्तु नाशं सर्वत्र सुखीभवतु लोकः ।। संवत् १२९२ वर्षे पोषसु २ गुरौ। अयेह श्रीदर्भोय्यां ।।-हे. ॥ __ 'रणं ।। छ । ग्रंथ १३५ ॥ छ । संपूर्ण च योगशास्त्रविवरणमिति ॥छ ॥ अष्टप्रकाशेषु १३०० एवं द्वादशप्रकाशः ग्रंथ १२००० ॥ छ॥
"अस्तीह श्रेष्ठपर्वप्रचयपरिचितः क्ष्माभृदाप्तप्रतिष्ठः सच्छायश्चारुवर्णः सकलसरलतालंकृतः शस्तवृत्तः। पल्लीवालाख्यवंशो जगति सुविदितस्तत्र मुक्तेव साधुः साधुव्रातप्रणन्ता वरहुडिरिति सत्ख्यातिमान् नेमडोऽभूत् ॥१॥ तस्योञ्चैस्तनया विशुद्धविनयास्तत्रादिमो राहडो जज्ञेऽतः सहदेव इत्यभिधया लब्धप्रसिद्धिर्जने । उत्पन्नो जयदेव इत्यवहितस्वान्तः सुधर्म ततस्तत्राद्यस्य सदा प्रिया प्रियतमा लक्ष्मीस्तथा नाइकिः ॥२॥ आद्याया जिनचन्द्र इत्यनुदिनं सद्धर्मकर्मोद्यतः पुत्रश्चाहिणिसंज्ञिता सहचरी तस्य त्वमी सूनवः । ज्येष्ठोऽभूत् किल देवचन्द्र इति यो द्रव्यं व्ययित्वा निजं सत्तीर्थेषु शिवाय संघपतिरित्याख्यां सुधीलब्धवान् ॥ ३॥ नामंधराख्योऽथ महाधराख्योऽतो वीरधवलाभिध-भीमदेवौ ।
पुत्री तथा धाहिणीनामिकाऽभूत् सर्वेऽपि जैनांहिसरोजभंगाः ॥ ४॥ श्री देवभद्रगणिपादसरोरुहालेभक्त्याऽऽनमद्विजयचन्द्रमुनीश्वरस्य ।
देवेन्द्रसूरिसुगुरोः पदपद्ममूले तत्रान्तिमौ जगृहतुर्यतितां शिवोत्कौ ॥५॥ नाइकेस्तु सुता जातास्तत्र ज्येष्ठो धनेश्वरः। खेतूनाम्नी प्रिया तस्य अरिसिंहादयः सुताः ॥ ६॥ द्वैतीयीकः सुसाधुश्रुतवचनसुधास्वादनातृप्तचित्तः श्रीमज्जैनेन्द्रबिम्ब-प्रवरजिनगृह-प्रोल्लसत्पुस्तकादौ ।
॥ १२०५ ॥
Jain Education
|

ional

Page #303

द्वादशः प्रकाशः
स्वोपक्षवृत्ति विभूषितं योगशास्त्रम्
॥ १२०६॥
॥१२०६॥
लेखकप्रशस्तिः
सप्तक्षेत्र्यां प्रभूतव्ययितनिजधनो लाहडो नामतोऽभूत् लक्ष्मीश्रीरित्यभिख्या सुचरितसहिता तस्य भार्या सदा ॥७॥ अभयकुमाराभिख्यस्तृतीयोऽजनि नन्दनः। यो दधे मानसं धर्मश्रद्धासंबन्धबन्धुरम् ॥८॥ धर्मे सहाया सहदेवसाधोः सौभाग्यदेवीति बभूव जाया । पुत्रौ च खेढाभिध-गोसलाख्यौ प्रभावको श्रीजिनशासनस्य ॥९॥ किंच-- यौ कृत्वा गुणसंघकेलिभवनं श्रीसंघमुच्चैस्तरां श्रीशचुंजय रैवतप्रभृतिषु प्रख्याततीर्थेषु च । न्यायोपार्जितमर्थसार्थनिवहं स्वीयं व्ययित्वा भृशं लेभाते सुचिराय संघपतिरित्याख्यां स्फुटां भूतले ।। १० ।। आद्यस्य जज्ञे किल षींवदेवी नाम्ना कलत्रं सुविवेकपात्रम् । तथा सुता जेहड-हेमचन्द्र-कुमारपालाभिध-पासदेवाः ॥११॥ अभवद् गोसलसाधोर्गुणदेवीति वल्लभा । नन्दनो हरिचन्द्राख्यो देमतीति च पुत्रिका ॥ १२ ॥ जयदेवस्य तु गृहिणी जाल्हणदेवीति संहिता जज्ञे। पुत्रस्तु वीरदेवो देवकुमारश्च हालूश्च ॥ १३॥ शुभशीलाशीलनपरा अभवंस्तेषामिमाः सर्मिण्यः। विजयसिरी-देवसिरी-हरसिणिसंज्ञा यथासंख्यम् ॥ १४ ॥ एवं कुटुंबसमुदय उज्ज्वलवृषविहितवासनाप्रचयः। सुगुरोः गुणगणसुगुरोः शुश्राव सुदेशनामेवम् ॥ १५ ॥ दान-शील तपो-भावमेदाद्धर्मश्चतुर्विधः। श्रयणीयः सदा भव्यैर्भाव्यभद्रपदप्रदः ॥ १६ ।। विषयजसुखमिच्छो हिन: क्वास्ति शीलं करणवशगतस्य स्यात् तपो वापि कीहक् । अनवरतमदभ्रारम्भिणो भावना किं? तदिह नियतमेकं दानमेवास्य धर्मः ॥ १७ ॥ ज्ञाना-ऽभयो-पग्रहदानमेदात्तच त्रिधा सर्वविदो वदन्ति । तत्रापि निर्वाणपथैकदीपं सज्ज्ञानदानं प्रवरं वदन्ति ॥ १८ ॥ कालानुभावान्मतिमान्द्यतश्च तच्चाधुना पुस्तकमन्तरेण । न स्यादतः पुस्तकलेखनं हि श्राद्धस्य युक्तं नितरां विधातुम् ॥१९॥
Jain Education
Feational

Page #304

॥१२०७॥
एवं निशभ्य सम्यक ततश्च निजभुजसमर्जितधनेन । श्री योगशास्त्रवृत्तः पुस्तक लेखयामास ॥ २० ॥ यावद् व्योमसरोवरे विलसतो विश्वोपकारेच्छ्या सन्नक्षत्रसिताम्बुजौधकलिते श्रीराजहंसाविह।।
अज्ञानप्रसरान्धकारविधुरे विश्वे प्रदीपोपमस्तावन्नन्दतु पुस्तकोऽयमनिशं वावच्यमानो बुधैः ।। २१॥ -खं. ॥ 'रणं ॥छ॥ छ । ग्रंथ श्लोक १२००० संपूर्ण योगशास्त्रविवरणमिति ॥ छ ॥ छ । मंगलं महाधीः ।। छ॥ छ॥
भृङ्गीणामिव पक्षपातललितैर्लीलागृहं सुधियां सुच्छायोचिततोऽतिविस्मयकरः श्रीमालवंशोऽस्त्यसौ। उद्यत्पर्वमनोहरे क्षितिधरप्राप्तप्रतिष्ठोदये यत्रच्छत्रपरंपरा ननु परा दृश्यन्त एवानिशम् ॥१॥ आसीद्वंशे वरगुणगणे तत्र मुक्तानुकारी कान्त्युल्लासैनिरुपमतमः साधुवृत्तानुसारी। शुद्धध्यानोपचितसुकृतो देवपूजादिनिष्ठः श्रेष्ठी श्रेष्ठः सुनयविनयः सामदेवो गरिष्ठः ॥२॥ पासिलाख्यः सुतस्तस्मादत्यद्भतसुवैभवात्। सुमनोवर्गमुख्योऽभूज्जयन्त इव वासवात् ॥ ३॥ अगण्यपुण्यलावण्या तस्य पूनाविनामिका। शीतेव रामचन्द्रस्य जाता पत्नी पतिव्रता॥४॥ तौ सर्वदेव-सामाख्यौ तत्कुलव्योममण्डनौ। जज्ञाते ज्ञातमाहात्म्यौ चन्द्रार्काविव विश्रुतौ ॥५॥ एतयोः सोहिणिर्भग्नी भग्नकन्दर्पशासना। जिनशासनधरा जज्ञे सज्ञानाम्भोजदीर्घिका ॥ ६॥ श्रेष्ठिनः सर्वदेवस्य पार्श्वनागः सुतोऽजनि । लक्ष्मीकुक्षिभवा शान्ता तस्य थामिणिरात्मजा ॥ ७॥ जाते सधर्मचारिण्यौ धर्मकर्मातिकर्मठे। साभाकस्य सदा भक्ते वीरी-वयजसंज्ञिते ॥८॥ वीरीकायाः सुते जाते जातिश्लाघ्ये शमान्विते। शीता-जास्यौ जिनाधीशधर्माराधनतत्परे ॥९॥
॥१२०७॥
Jain Education

Page #305

स्वोपक्ष
वृत्ति
द्वादशः प्रकाशः
विभूषितं योगशास्त्रम्
|॥१२०८॥
॥१२०८ ॥
लेखकप्रशस्तिः
सत्पुत्रस्तत्र शीतायाः आसदेवाभिधोऽभवत् । ततो भूतौ सुतावाभु-शोभनदेवनामकौ ॥१०॥ अभूतां नन्दनौ जास्यास्तुवूटडि-यशोधरौ। जिंदा-यशःकुमाराख्यौ बभूवतुस्तयोः सुतौ ॥११॥ वयजाख्या तु तत्पत्नी पञ्चाऽसूत सुतोत्तमान् । कुन्तीव पाण्डवान् पाण्डुयशःशुभ्रितभूतलान् ॥ १२ ॥ तेषामाम्रप्रसादाख्य आद्यो देवधरस्ततः। रामदेवस्ततश्चाण्डू-यशोधवलसंहितौ ॥१३॥ पश्चाप्यद्धतधर्मकर्मनिरताः पश्चापि पुण्याञ्चिताः पञ्चायुप्रभवप्रपञ्चविमुखाः पश्चापि सत्यप्रियाः। एते पञ्चमहाव्रतेकरुचयः पश्चापि शुद्धाशयाः प्रापुः पञ्चजनौघमौलितिलकाः पञ्चापि कीर्ति पराम् ॥ १४ ॥ अभूदाम्रप्रसादस्य सज्जनी वरगेहिनी। ज्ञानविज्ञानयोः पात्रं तनूजः सोहडस्तयोः ॥ १५॥ जाया देवधरस्यासीत् श्रेष्ठिन श्रेष्ठतानिधेः । सांतूकायाः सुता माढूः शमकैरवकौमुदी ॥ १६ ॥ आभडो नरसिंहश्च जज्ञिरे सूनवस्तयोः । जगद्देवाख्य-लाखाक-चाहडाः श्रुतशालिनः ॥ १७॥ . आद्या प्रियमतिनामा सञ्जाता तदनु कुमरदेवीति । लघ्वी च विहवदेवी वधूटिका तस्य विनययुता ॥ १८ ॥ भार्याऽभूद् रामदेवस्य पदमी नन्दनास्त्वमी। शखो वयरसिंहश्च पुण्यश्च जयतूः सुता ।। १९ ॥ अन्यच्च
येन जिग्ये जगद्देव गुरुभक्त्याऽखिलं भृशम् । जगद्देवस्य तस्यासीद् दैवाद् ग्लानिकारणम् ॥ २० ॥ इतश्चतुर्भिः सम्बन्धःज्ञात्वा येन लघीयसाऽपि सहसा स्वस्यान्तकालं क्षणादानाय्य व्रतिनः स्वयं तदखिलं कृत्वाऽन्यकृत्यं स्फुटम् । त्यक्त्वा स्नेहमशेषमात्मवदनेनोच्चार्य धर्मव्ययं जिग्ये मोहमहामहीपतिरतिप्राज्यप्रभावोऽप्यसौ ॥ २१ ॥

Jain Education 70

Page #306

॥१२०९॥
आ बाल्यादपि येन पूर्णविधिना भक्त्यार्चितः श्रीजिनस्तात्पर्यादतिसेविताः सुगुरवोऽभ्यस्तं च शास्त्रं परम् । आत्मीयैर्विनयादिभिर्वरगुणैराचन्द्रकालं कलौ। चन्द्रांशूज्ज्वलकान्तकीर्तिरतुला स्वल्पैर्दिनैरजिता ॥ २२ ॥ श्रीयोगशास्त्रवृत्तेवधरेणात्मपुत्रसहितेन। निस्सङ्गचित्तमुनिवत् सावद्यारम्भरहितेन ॥२३॥ साधुजनजनिततोषं निर्दोष पुस्तकप्रवरमेतत् । तस्यात्मसुतस्य जगद्देवस्य श्रेयसेऽलेखि ॥ २४ ॥ यद्दोषैरकलङ्कितं गुणगणैर्युक्तं मनोहारिभिः नित्याभ्यासवशेन निर्वृतिकरं दिव्योक्तसाधुक्रियम् । श्रीभूपालकुमारपालसहित(त!) श्रीहेमचन्द्रप्रभोः कर्मव्याधिविबाधकं विजयतां तद् योगशास्त्रं सदा ॥ २५ ॥ सूर्याचन्द्रमसोर्यावद् द्योतयन्ति भुवं रुचः। अश्रान्तं पुस्तकं तावत् कोविदैर्वाच्यतामिदम् ॥ २६॥ स्वस्ति श्री विक्रमनृपतः संवत् १२५१ वर्षे कार्तिक सुदि १२ शुक्रे रेवतिनक्षत्रे सिद्धयोगे महाराजश्री भीमदेवविजयिराज्ये अवनिवनिताप्रशस्तकस्तूरिकातिलकायमानलाटदेशालङ्कारिणि सकलजनमनोहारिणि विविधधार्मिकविराजमाने दर्भवतीस्थाने श्रीमालवंशीय श्रे० सामानन्दनेन जगदानन्दनेन निर्मलतमसम्यक्त्वधरेण श्रे० देवधरेण सकलधर्मकर्मावहितेन ४० आभड-नरसिंहादिसुतसहितेन निजपुत्रजगद्देवश्रेयोनिमित्तं श्रीवटपद्रकपुरप्रसिद्धप्रबुद्ध पं० केशवसुत पं० वोसरिहस्तेनाशेषविशेषज्ञानवतश्चमत्कारकारीदमप्रतिमप्रतापश्रीजिनशासनप्रभावक श्री कुमारपालभूपालविधापितम्य श्री हेमचन्द्रसूरिरचितस्य श्री योगशास्त्रस्य वृत्तिपुस्तक लेखितमिति ॥ मंगलं महाश्रीः । शुभं भवतु लेखक पाठक-वाचकानामिति ॥ छ ।-शां. ।।
www
Jain Education in
nal
.romoeonly
काww.jainelibrary.org

Page #307

स्वोपक्ष
परिशिष्टानि
वृत्ति
विभूषितस्य योगशास्त्रस्य
Pre
॥ १२१०॥
॥१२१०
TECHCHICHCHCHCHCHEHCHEHCHEHCHEHCHCHCHCHHEHCHCHCHCHCHER
॥ अथ शुद्धिपत्रकादीनि परिशिष्टानि ||
TELEMERGENEICHEHCHEHREERICHEHEICHEHEREHERELETEHEET
Jain Education
fonal
क/

Page #308

॥१२११॥
ECRETREERIEHETCHEHEIGENCHEHEIRCHCHCHCHEICHEHERE
॥'मांडल'मण्डनश्री 'गाडलीया पार्श्वनाथाय नमः ॥
प्रथमं परिशिष्टम् स्वोपज्ञवृत्तिविभूषितस्य सटिप्पणस्य योगशास्त्रस्य
प्रथम-द्वितीय-तृतीयविभागानां शुद्धिपत्रकम् पं० अशुद्धम् शुद्धम् । पृ० पं० अशुद्धम्
शुद्धम् २ योगिनाऽवधि योगिनोऽवधि
४ प्रभौभ्रमर प्रभोधमर ३ खङ्गि खनिय
५३ ११ ह्री-यिनू दी-क्नूयि १२ विधिधों विविधो
३ वृक्षाग्रप्रस्खल्य वृक्षाग्रस्खल्य १ प्रोत्तम्मितौ प्रोत्तम्भितौ
५ व्यवहरत्
व्यहरत् २५ तश्च द्विविधाः ताश्च द्विविधाः ६१ ४ वर्प
वर्ष १ अत्रेदमवधेयम्-प्रथम-द्वितीयविभागयोः शुद्धिपत्रकं प्रथम-द्वितीयविभागयोर्मुद्रितमेव तथापि प्रथम-द्वितीयविभागयोर्मुद्रण-प्रकाशनानन्तरमपि प्रथम-द्वितीयविभागयोर्बहूनि अशुद्धानि स्थलान्यस्माकं दृष्टिपथमायातानि यत्र शुद्धेरावश्यकत्वं वर्तते । अतः प्रथम-द्वितीयविभागयोरवशिष्टानानामशुद्धपाठानां तृतीयविभागस्य चाशुद्धपाठानां शुद्धिपत्रकमत्र तृतीयविभागे उपन्यस्यते यत्र - एतादृशं चिह्नं वर्तते तत्र स पाठोऽपसारणीय इति बोध्यम् । कचिद् वर्धितः पाठोऽप्यत्रैव उपन्यस्तः।
किञ्चान्यत् , केचन पाठाः पाठभेदरूपेण टिप्पणेषु अस्माभिरुपन्यस्ताः। तेष्वपि केचन पाठाः शुद्धतरा इत्यस्माकं मतिः तादृशाः पाठभेदा द्वितीये पाठभेदपरिशिष्टे एतादृशेन चिह्ननाङ्किताः तत्रावश्यं विलोकनीयाः ।।
HOMEHOREHEKSHEHCHEHEREHELECHHEHEHSHCHCHEHRSHSEvera
॥१२११॥
Jain Education
a
l

poww.jainelibrary.org

Page #309

स्वोva
वृत्ति
विभूषितस्य
योगशास्त्रस्य
।। १२१२ ॥
Jain Education Int
Helelelelele
पृ०
૬૪
७९
८१
९०
पं०
१० रेजुर्जा
६ इतः परं पञ्च श्लोका
मु. मध्ये एवं सन्ति
19
९२
अशुद्धम्
७ शां. खं. प्रत्योरविद्यमाना नव लोका मु. मध्ये इत्थ
९
दूता खलु १ शक्रादिमि:
१३ स्वाभिनो
८ थद्यपि
९७ १ कुष्णाम्यहं
११०
१३ इति
शुद्धम्
रेजतुर्जा इतः पूर्व पञ्च लोका मु. मध्ये, तथा हे. मध्ये '=' एतादृशचिह्नेन
सह
एवं सन्ति
शां. खं. संपू. प्रतिष्वविद्यमाना नव लोका मु. मध्ये तथा हे. मध्ये " = " एतादृशचिह्नेन
सह इत्थ
दूताः खलु शक्रादिभिः
स्वामिनो
यद्यपि
कुप्याम्यहं
X
पृ०
११२
११३
१२८
१३५
१४३
१४७
१४९
१५९
"
१८२
१८२
१८५
"
"
पं० अशुद्धम्
११ इति
१३ इति
१ चारित्रममिधायो'
९ संज्ञकाः
६ 'कृपणाऽतिथि'
१६०
१६२ ४ पूर्वा
१७७
७ चेष्टानयमः
४
निवत् ।
१४ द्वारं
११ विक्रान्त
१
गामो
४ वक्तृत्वेन
९ इत्युच्यते ।
१२ य पृ० १७९
६ वैयावृत्य
८ व्यावृतस्य
८ वैयावृत्यम्

शुद्धम्
X
X
चारित्रमभिधायो' संक
कृपणा - ऽतिथि चेष्टानियमः 'निषत् । यदाह
१ द्वारं
विक्रान्त'
ग्रामो
पूर्वा 'वक्तृकत्वेन
इत्युच्यते । यदाह
३ दृश्यतां पृ० १७९ वैयात्य
व्यापृतस्य
वैयापृत्यम्
aladaladaae
reddedicate
प्रथमं
परिशिष्टम्
5
॥ १२१२
10
15

Page #310

॥। १२१३ ॥
Jain Education
haalalalalalala
GOOGL
पृ० पं० अशुद्धम्
७ रेकाक्ष विक' O धर्मार्थ
१८५ ८ सङ्घ समनोशेषु १८७ ११ कुत्रचिद् १८९ २ [
]
१०७
१५५
४ पञ्चत्वामति
१८९ ३ भगवद्ववच १९७ १९७ ६ पत्तभ्यः २०३ १ श्रूयतै
७ हरिणीभिव
२०६
२०९ ३ ष्टाभी
२१७ ५ सद
| २१७
११ सम्भूत २१७ १२ त्वरितत्वरितं
११ 'सूग्सौ
४ कषाय
२२२
२२५
tional
शुद्धम्
'रे काक्ष - विक धर्मार्थ
सङ्घ साधु-समनोज्ञेषु
पृ०
२२५
२२६
२२६
कुत्र च
२२७
[ श्रावकधर्मविधिप्रकरणे २३३ गा० ५६ ]
भगवद्वच
पञ्चत्वमिति
'पतृभ्यः
श्रूयते
हरिणीमिव
दंष्ट्रा
सभय
सम्भूत त्वरितत्वरितं
सूरसौ
काषाय
पं०
अशुद्धम्
१३ पातिरस्या
८ वध्यतां वध्यतामिति
८ जगृहै ववधे
६ शास्त्राणि शास्त्राण्य
३ त्रस्करे
२३३ ७ तत्रकः २३३ १० त्रदा २३४ ३ काम्पील्यं २४३ ४ तिगेऽधां १३
२४३
२४६
२४७
माप्नुवम् प्रतिषु ॥
१० 'सीपनि'
५ समस्यां २४९ ३ दुर्जग्म्
२५० ११ दोहहम्
२५८ १३ लुय
२६०
२६३

९ सन्ध्यास्यते
९ हिंसा
शुद्धम्
पतिरस्या
बध्यतां बध्यतामिति
'गृहे बब
शास्त्राणि शस्त्राण्य
तस्करै
तत्रैकः
तदा
काम्पिल्यं
तिरोऽधां 'माप्नुवम् सर्वासु प्रतिषु ॥
'सीमनि
"समस्यां
दुर्जरम्
दोहदम्
प्लुत्य
सन्धास्यते हिंसां
Helelelel
10
15
॥ १२१३ ॥

Page #311

अशुद्धम्
शुद्धम्
शुद्धम्
प्रथम
पृ० ५० अशुद्धम् ३१६ १३ कष्टभिदं ३३० ५ तथाविधाम् ।।८०॥"
स्वोपशवृत्तिविभूषितस्य योगशास्त्रस्य ॥१२१४॥
परिशिष्टम्
शुद्धिपत्रकम्
७ योगात
मन्वादयः विश्वस्य योगात् कस्मान मुपेयाय शंसन्ति
कष्टमिदं तथाविधाम् ।। ८०॥" [रतिरहस्ये ३८] मुच्छा(त्सा?)दयति पइपावं २ मनः वज्रभृत्
१३ °मुपेपाय ७ शंसान्त
॥१२१४॥
YEHEHEROHBHEHEHBHISHEHEHEKAISHERCHOICKKHETRIGISKCHCHOTE
. २ सपुत्र पौत्रस्य ११ बन्धुमिः . ३ विसापयन्नसौ ५ विस्मापयंस्तत्र ७ नाख्यं हि
सपुत्र-पौत्रस्य बन्धुभि विस्माययनसौ विस्माययंस्तत्र नाख्यं ब्रूहि देव्यूचे बृहीति श्रेष्ठिनः
३३५ ६ मुच्छेदयति ३३६ ११ पइपावम् ३३८ १२ १मनः ३४७ ५ वज्रभित् ३४७ ९ ऋद्धा ३६७१ त्तस्य सुदर्शन३६९ २ सुभगाऽपि ३७५ ८ सुदर्शनस्त विषादा ३८६ ११ नना
७ उपदेशमाला ३९४ ४ तृष्णा खनि' | ४०२ ५ नन्दराट
BHEETERESTERREENSHRIEHETRIBHEHEHENSHEHCHETRIBHEHEN
त्तस्य दर्शन सुभगोऽपि सुदर्शनस्तत्तु विषादा नग्नो [उपदेशमाला] तृष्णाखनि नन्दरा
७ वहीति १०
३१४
1" रक्तजाः कुमयः सूश्मा मृदुमध्योग्रशक्तयः। स्मरसद्मनि कण्डूतिं जनयन्ति यथाबलम् ॥ ३८॥" इति कोक्कोकविरचिते रतिरहस्ये ॥
Jain Education

Page #312

॥१२१५॥
SHAREKHEHEKHARIHSHOKERCHOICICICIRCIRCHOICICICICICICISHEIK
पं० अशुद्धम्
शुद्धम् पृ० पं० अशुद्धम्
शुद्धम् १३ राजामनु राजानमनु
४४८ ६ मक्षिकामिः मक्षिकाभिः २ जहसेऽस्मारिति जहसेऽस्माभिरिति
१ जातवेक
जातावेक ११ राजषिः राजर्षिः
क्रियमाणे १-२ ॥ अहम् ॥ तृतीयः प्रकाशः
४५८ १ पणगावि(गादि)तह विपणगा वि तह य तृतीयः प्रकाशः ।। अहम् ॥
४६० ७ देिवीपुराणे ७८।४,५] ४२६ २ तस्यामिधानं तस्याभिधानं ४६७ ११ वक्ष्यति
वक्ष्यते ४२७ ८ ममिलष
मभिलषं
४६८ ९ चक्रवर्त्यादिभव' चक्रवर्त्यादिविभव ८ वरदाभिमुख वरदाभिमुख
४७० २ सम्भूय घायाइ सम्भूयभूयघायाइ ९ गदितस्तामि गदितस्ताभि
४८१ ५ प्रतिकामामि प्रतिक्रामामि १२ गुणिमि गुणिभि
४८१ १४ स्वभायाः स्वभार्यायाः ५ दयासंज्ञकम्, दयासंशम्,
४९८ ४ धर्म-शुक्ल धर्म्य शुक्ल २ विषमेदं विषमेद ५१. १४ बणिजो
वणिजो ७ °पित्नतिथिभ्यो पित्रतिथिभ्यो
५१७ २ वैमारादि
वैभारादि ४४५ २ पलभिति पलमिति
५१८ ७ कस्मिन् पञ्च कस्मिन् व्रते पञ्च 1 " देवस्तु भुक्तं पूर्वा मध्याह्ने ऋषिभिस्तथा। अपराह्ने पितृभिर्भुक्तं सन्ध्यायां गुह्यकादिभिः॥ ७८४ ॥ सर्ववेलामतिक्रम्य नक्ते भुक्तमभोजनम् । वामाचारो महादेवो नक्तेनोर्ध्वरते पुमान् ॥ ७॥५॥” इति पाठो मुद्रिते देवीपुराणे दृश्यते ।।
VARCHEHREERREERSHEHERELETERRIERENCHEHEMEHICH
Jain Education
anal

ww.jainelibrary.org

Page #313

प्रथम परिशिष्टम् शुद्धिपत्रक
॥ १२१६॥
पं० स्वोपक्ष
अशुद्धम् शुद्धम् पं० अशुद्धम्
शुद्धम् वृत्ति ७ तत्रानर्थक तत्रानर्थक
५९६ ३ साध्बादौ साध्वादौ विभूषितस्य १ मूत्यु मृत्यु
५९८ ४ नते॥२॥"[ ] नते॥२॥" श्रीवका० ९ व्यापदेशा
व्यापदेश योगशास्त्रस्य १५३७ १० ब्रतमङ्गः
व्रतभङ्गः ६०२ १२ बीतराग
वीतराग - ३. कोटपाल कोट्टपाल' ६१४ ११ पवेष्यते
एवेष्यन्ते ३ पञ्चदशातिचारान् पञ्चदशाप्यतिचारान्
५ सर्वार्थवि
सर्वार्थवि ४ स्मत्यनुपस्थानम् स्मत्यनुपस्थापनम् , ६१८४ नवमिः
नवभिः १३ ६ 'स्मृत्यनुपस्थानं' ६ स्मृत्यनुपस्थापनं' ६२१ ५ कायोत्सगम्
कायोत्सर्गम् नास्ति सं.मु.विना ॥ नास्ति सं. संपू.मु. विना॥ ६३२
६३२ १२ यदाहु
यदाह८ नवर्ती
°न्नवर्ती ६३७ ३ त्रलोक्य
त्रैलोक्य १२ वशत्वेन जन्तून् वशत्वेन सूक्ष्मानपि
६४८ ९ भगवन्निति
भगवन्निति जन्तून् ६५९ ९ गुरॊवन्दन
गुरोर्वन्दन ५७२ ६ औपग्राहिकाणां औपग्रहिकाणां
६६० १ निर्भर्सयतो निर्भर्त्सयतो १० विचित्राथैः 'विचित्रार्थैः
४षित्वादडि
इत्यस्य षित्त्वादडि ८ क्या बिरा
क्या विरा ६६६ ६ चाकारण
°ञ्चारण ५९३ ६ °चनादकं
°चनादिकं ६६९ १० व्युत्
व्युत् 1“एकाङ्गः शिरसो नामे स द्वयङ्गः करयोर्द्वयोः । त्रयाणां मूर्धहस्तानां स ब्यङ्गो नमने मतः ॥ ८।६३ ॥ चतुणी करजानूनां नमने चतुरङ्गकः । कर-मस्तक-जानूनां पञ्चाङ्गः पञ्चके नते ॥ ८।६४ ॥” इति दिगम्बराचार्येण अमितगतिना विरचिते श्रावकाचारे श्लोकद्वयं वर्तते ॥
RISHCHEHREHEERENCHEHETRIBHEHEHEHEHEIREMEMOHCHCHERE
CHRISHISHEMEHEREHEREHHHHHEHEREHEREMORRIGHEHERCHCHER
Jain Education
a
l

|

Page #314

॥ १२१७ ॥
Jain Education
पृ०
६६८
22
ર
|૬૮૬
| ६९०
६९३
७०४
७०६
७३५
७४८
७६९
पं० अशुद्धम्
१ दत्वा
९. वैयावृत्त्यादि
१ माकण्य
८ विपये
५ दैवसिकादि पञ्चधा
६ पेहप च पंच
१३ 'धः कम्पनं
१३ ७ भज्जंति पा० ॥
७ चन्द्राहास
५ सहस्रलोचनः
४ शंसा, परलोकविषये
७६९ १० परीप ७७३ १२ शतान्यन्ते ७७६ ९ वृष्टयामं ७९० १४ 'स्थानामारो ७९९ १ लावकादायः ७९९ १२ विशेपो
शुद्धम्
दत्त्वा
वैयावृत्यादि
माकर्ण्य
विषये देवसिकादिभेदात्
पञ्चधा
पेहर पंच
'धः शिरः कम्पनं
७ भजंति - सं. संपू. ॥ चन्द्रहास सहस्रलोचनः
शंसा, परलोके परलोकविषये परीषह
शतान्यृते
वृष्टयाभ 'स्थानानामारो
लावकादयः
'विशेषो
पृ०
८०३
८१३
८१५
८३४
८३९
८४१
८५३
८६३
८६५
८६६
८७५
८९७
९१२
९२४
९२८
पं०
अशुद्धम्
१ "मिषामिलाषेण
१० °न्द्रियं प्रति
१३ 'मनस्कस्त
४ आनन्दो आह्लाद' ५ सर्वदोष
१४ जर्जरी भवेत्
५ 'नलोर्मिभिः
९. शुभात्मकं कर्म
१२ धीयते
१४ सस्यामी
११ स्वदेशेभ्यः १४ पूर्वकृतानां
३ नवत्यधिकेषु ज्योतिषा
१६ शां. सं. पू.
११ आयातन
६ द्वीपविपिक्षु
३ मन्यते
९२९
९.३०

शुद्धम्
मिषाभिलाषेण न्द्रियजयं प्रति 'मनस्कस्य आनन्दो हाद सर्वदोष
जर्जरीभवत् 'नलोर्मिभिः
शुभात्मकं पुण्यात्मकं
कर्म
धीयन्ते
'हामी
स्वप्रदेशेभ्यः
पूर्वकृतानां नवत्यधिकेषु योजनशतेषु ज्योतिषा शां. संपू आयतन
द्वीप विदिक्षु मन्यन्ते
5
10
15
।। १२१७ ।।

Page #315

स्वोपनवृत्ति
विभूषितस्य योगशास्त्रस्य
।। १२१८ ॥
Jain Education
पृ०
पं० अशुद्धम्
| ९३४ ३ स्थुत ९५३ १ 'त्यवेशीलाः | ९५३ ४ धर्मध्यान
७ विधार्य
८ द्वादशान्तं ब्रह्म
८ शीतः
९८०
९८६
| ९९१
23
९९५
"3
१०
९९६
१०
१००३ ४
२००७
"
७
७
१०
१३
वहन् तिर्य
सर्वगत्रेषु
स्त्रीणि दिनानि
निर्दिष्टं
त्यहः क्षयात्
ऐन
२ एतमेव खं. ॥
एक द्वि-चतुः
२००९ १३ १०१० ९ मृत्युश्वतु २०११ १२ विंशतिदि १०१३ ४ धिकशतत्रयाणां
onal
शुद्धम्
स्थूणत 'त्येवंशीलाः
धर्म्यध्यान
विधार्य विधार्य द्वादशान्तं तु ब्रह्म शीतलः
वस्त
सर्वगात्रेषु स्त्रीणि त्रीणि दिनानि निर्दिष्टं
त्यहक्षयात्
ऐन
२ त्यहः क्षयात्-हे. विना ॥
३ एतमेव-खं. ॥
एक-द्वि- त्रि- चतुः मृत्युतु विंशति दि धिकशतात् त्रयाणां
पृ०
पं०
१०१५ ९ सृहन्नाश
६ विपर्ययः
६ दशभिः त्रिभिः
]
१०१६
१०१८
१०२३ ९ [ १०२५ १४ शांः ॥ १०२६ ८ १४४ ॥ १०२९ ७ चर्तुमास्यां
१०४०
२ २ दशमे - हे.
पू. खं. ॥ १०५२ २ दारुणः १०५९ ९ 'मनातरम् । १०६४ ५ शब्दतो
८ ज्ञानवस्य
अशुद्धम्
22
२०७३ १० ध्यान'
१०७८ ९. ध्याना
ל
" यत्र, यथा ८ प्राणत्यये
९. शरीरम्
१०७९
१०८१

शुद्धम्
सुहन्नाश विपर्यासः
दशभिः पञ्चभिः त्रिभिः
शां. ॥
१४४ ॥ तथाचतुर्मास्यां
२ दशमे - संपू. खं. ॥
दारुणः । 'मनारतम् ।
शब्दतो
ज्ञानार्णवस्य
ध्यान'
ध्याता
यत्र यदा, यथा प्राणात्यये
शरीरम्
प्रथमं परिशिष्टम् शुद्धिपत्रकम्
॥ १२१८ ।।
10
15

Page #316

पृ०
पं० अशुद्धम्
शुद्धम्
शुद्धम्
॥१२१९॥
ग्रंथान
ग्रंथानम् दाह्याभावात्
९ दाह्यभावात् १ रन्तरः
रन्तरः
|, १४ 'नार्थ
'नाथं क्रियाः
सेवन्ते 'मेगत्त तंत्रापि कार्मण २ तथाषि-हे. ॥ ३ कार्मणो
१५ क्रिय
पृ० पं० अशुद्धम् ११३४ ४ १६ ११४० ६ "यैवैष ११४६ ४ सवन्ते ११५७ ७ मेगत्त ११७२ ४ तत्रापि , ६ कार्मण
१४ २ कार्मणो १९८३ १ २९
" ३ दुर्निर्वायं ११८८ ७ तदेवाह
, ९ समीहन्त
कालात् रोचकमग्नि ध्यायन् (येद् ?)
BIDESHBHBHBHEENCHCHCHHETRENDICICICIENCYRICHCHCHEHCHCH
९ रोचकग्नि १९ ध्यायन् १५ स्थिरं २ मङ्ग
स्थिरं
EHCHEHCHCHEREMIEREMEHEICHEHEYERHCHEMICHICHKEHEHEIRCHIBHEHEE
२२१०
४
भङ्ग' साम्यं मुनीश्वरैः
२१९० ९ यत्लन
१९१२
'बिम्बात्
, ११ "मुनीश्वरैः
२
११ ही १९१७ ७ प्रणभ १९२५ १० "मुनिभिः ११३१ १४ ॥१३११॥ ११३३१३ १५
दुर्निवार्य तदेवाहसमीहन्ते यत्नेन स्वोपक्षस्य संप्रापि ३ तद्वत्ते-संपू० तद्विवृत्त-हे. ॥ द्वितीय उपन्यस्यते।
१२०४ २
, ३ सप्रापि ____, ८ ३ तद्वत्ते-संपू. ॥
प्रणव १ “मुनिभिः ॥११३१॥
१२११ ११ द्वितीय
।।१२१९॥
Jain Education
For
S
onal Use Only

Page #317

एवोपश
वृत्ति
विभूषितस्य
योगशास्त्रस्य
॥। १२२० ॥
Jain Education
पृ० पं०
२
१३
६
११
७
""
द्वितीयं परिशिष्टम्
संपू, हे, प्रत्योर्विद्यमानाः विशिष्टाः पाठभेदाः
पाठभेदाः
३ कृतं च भगवता - मु. खं. संपू. हे. ॥
मु. हे. ।
५
स्ववंशे वृद्धि - संपू.
११ मलकीं क्रीडां है.
पृ० पं०
७ १४
९.
१
८
"
""
32
पाठभेदाः

धीर - मु. हे. ॥
वासवेनोपसेवितः - संपू.
प्रवर्तयेत्युक्तस्ततो- संपू.
लौकान्तिका -.
१ योगशास्त्रप्रथमद्वितीय प्रकाशयोः संशोधनसमयेऽस्माकं पुरतः जैनसाहित्यविकासमण्डलस्थपण्डितेन लिखिताः शां. खं. प्रतिस्था एव पाठभेदा आसन् । तृतीयप्रकाशसंशोधनसमये पत्तननगरस्थ 'संघवीपाडा जैनज्ञानभाण्डागारे' विद्यमाना तालपत्रात्मिका 'सं'संज्ञिका प्रतिरप्यासीत् । चतुर्थादिप्रकाशसंशोधनसमये संपू. संज्ञिका है. संज्ञिका च तालपत्रात्मिका प्रतिरप्यासीत् । आद्येषु त्रिषु प्रकाशेषु संपू. हे. प्रत्योरुपयोगो न जातः । अत आदित आरभ्य संपू. हे. प्रत्योर्विद्यमाना पाठभेदा अस्मिन् परिशिष्टे संगृहीताः । येषां पाठभेदानां निर्देश: टिप्पणेषु कृत एव तेऽपि यदि संपू. हे प्रत्योरुपलब्धाः तदा तेषां निर्देशोऽपि स्थूलाक्षरैर्विहितः । यावांश्च पाठो भिन्नः तावान् पाठः स्थूलाक्षरैर्निर्दिष्टोऽत्र । एतेषु पाठभेदेषु ये केचन पाठभेदाः समीचीनतरा इत्यस्माकं मतिः तत्र स्वस्तिक चिह्नमपि विहितम् ।
एतादृशं
Beeeeee
द्वितीयं परिशिष्टम् पाठभेदाः संपू. हे. प्रत्योर्विद्य
मानाः
पाठभेदाः
।। १२२० ।।
10

Page #318

॥१२२१॥
HEIRCHEREHEHETBHEERIEHEIGHEIRISHCHCHCHCHCHICHCHHEHOME
पृ० पं० पाठभेदाः
११ तत्तां निषेद्धमिच्छामि-खं. संपू.॥ ११ १ सर्वस्पर्शसहिष्णुश्च-हे. ।
६ किन्त्वन्तराऽस्य-संपू. १४ लोष्टं-मु. हे. ॥
६ ११०॥ युग्मम् ।।-संपू. १० अत्र मां किमवज्ञाय किमविज्ञाय-हे. १० ततः प्रदक्षिणीकृत्य त्रिकृत्वः परमेश्वरम् ।
, निष्कषायः स मनसा-हे. ,, १३ प्रभोर्महाप्रभावस्य-खं. संपू. हे. मु. ,, कान्तिसौ-मु.हे.॥
ममिसेहे-हे. १ त्रयस्त्रिंशत्रायस्त्रिंशैः-हे.
त्रयस्त्रिंशिवायस्त्रिंशः-संपू.
पृ० प० पाठभेदाः १८ ४ शक्रसिंहासने-संपू. १९ १२ मूलरुद्ध-हे.
१ गण्डूषंसुकरो-संपू. , ७ विकटोरुस्थला-हे. ,, १४ ३ सहाने-खं. संपू. ॥ २१ ६ २ रोमाणीव सहो-खं. हे. मु.॥
७ ३ योगवित्ते-हे. त्रिषष्टिः | २२ १ म स्फुटा-हे.
१३ २ दुराशयः-हे. मु. २३ १ तुङ्गताल-संपू. २५ ७ इति बुद्धया सुरश्चके तानामु(शु) त्रिजगद्गुरोः॥
सयःप्रकाशमानाशं क्रोशत्खगकुलाकुलम् । प्रातःकालमकालेऽपि दर्शयामास दुष्टधीः ॥
SHBHIBHISHEHENSIBITEDHDHHETRIEVEMCHEMEMEMBER
नसा-ह.
| ॥१२२१ ॥
Jain Education in
anal

Page #319

द्वितीयं परिशिष्टम्संपू. हे. प्रत्योर्विद्यमानाः पाठभेदाः ॥११२२ ॥
स्वोपक्षपृ० पं० पाठमेदाः
पं०
पाठभेदाः वृत्तितां च देवीमसौ मायां मन्यमानो महामनाः।
लक्ष्मोर्वोरुभयोः प्रभोः । चक्रतुः-संपू. विभूषितस्य
न मुमोच विभुानमभिग्रहकृताग्रहः ॥ |४८ १४ निर्वात-खं. हे. मु.॥ योगशास्त्रस्य
ताडङ्कहारकेयूरकिरीटद्योतिताम्बरः । तत् | ४९ २ महस्वदीर्घ-संपू.
संहृत्य विमानस्थः स । पुरोऽस्थादुवाच च ।।-हे. ॥१२२२॥
३ आभ्यामुद्धर-हे. ११ माणेषु ऋतुषु क्षणात् । मीन -संपू.
९ बहलं-संपू. २ °स्तस्थतुभरसन्निधौ-हे.
१४ १ लम्बितौ-खं. हे. मु. , १४ १ मुरस्थ -हे. रोमु. ॥
५२ १० २ रभ्युद्यद्भोग-क. छ. हे. ॥ १४ श्लथते-मु. हे. खंसं. ।
३ देवदेवीगणा-खं. हे. ॥ ८ वेजयन्तश्च-हे.
५२ ११ ४ भूत् तस्य शोभा-खं. संपू. ॥ १४१ १२ धारणा वि-शां. हे. ॥ है। ४३ २
५२ १२ ७ पर्यस्था-संपू. मु.॥ दल्पमपि-हे. ९ विकाशिक-संपू.
५४ १ उपवेश्य तानि नाथमेकस्मिन्नचके स्थले । स्वामी केवलज्ञानमवाप । तथाहि
तत्सि(च्छि)क्षया ययुः पत्रपुटै लजिघृक्षया ६ लक्ष्मो?स्त्रिजगत्पतेः । चक्रतुः-हे.
॥ ८७ ॥-हे.
SHETECHCHCHETRIBHEICHEHRISHREERINEERENCE
Jain Education in

Page #320

पृ०
पं०
पाठभेदाः
॥ १२२३॥
THEHEREHEREMEHETICHEHREHRTCHEHEREHEARTHEREHEHSHEHICHEHE
३ यत्रोद्यानो-संपू. | , ७,८,९ ख. हे. मध्ये
,, १० अधिस्वःकृतनिश्रेणि-हे. ५६ १२ खं. संपू. मु.॥
११ रेयाहिराः क्रियाः ॥ १२१ ।।-हे. ५८ १३ दीनवाक्यश्च कश्चि--संपू. मु.॥ ६१ १ पुरी-संपू.
९ तदा तत्स्वप्ननि--संपू. १४ राज्ञको-संपू. त्रिषष्टि० ॥ २ जगत्प्रभुः ॥ १८७ ॥-हे.
८ धूपशिखा -- हे. ६५ ५ इतश्चक्रमितोऽभवत्-हे.
५ देशनाकृतः-संपू. हे. 卐
पृ० पं० पाठभेदाः ६८ २ चतुरशीतिं च गणभृद्वरान्--हे. ॥ | ६८ १२ चतुरशीतिं गणधरान् स्वयम् ॥ संपू.हे. मु. खं. । ६९ ८ ॥२६४ ॥ तदा मागधनाथस्य महद्धा
वसुधाधवः । चक्रस्येवोपनतस्य विदधेड
टाह्निकोत्सवम् ॥ जयस्तम्भ०--हे. ६९ ११ शां. खं. संपू. प्रतिष्वयं संपूर्णः श्लोको नास्ति ।
, १४ भ्रकुटी --खं. संपू. ॥ ७० १ ॥२६७॥ वरदामामरं चित्ते कृत्वाष्टमतपोऽहै
करोत् । नृपतिः पौषधागारे पौषधं च ।
समाददे ॥ तेजसा-हे. ७० ८ ॥२७४ ॥ वरदामाधिपस्याथ स चक्रेऽष्टा
ह्निकोत्सवम् । लोके महत्त्वदानाय महन्त्यात्मीयमीश्वराः ॥ ततस्तस्मात् कृतकृत्य[:] कृत्यविद् भरतेश्वरः।-हे.
KEKONKEYSEKSHEKHEHEMERENTERVEEREHEHEREMEHEKSHREACTICEle
॥१२२३॥
Jain Education in
anal

32ww.jainelibrary.org

Page #321

द्वितीयं
वृत्ति
परिशिष्टम् संपू. हे. प्रत्योर्विद्यमानाः पाठमेदाः ॥ १२२४॥
पृ. पं० स्वोपक्ष
पाठभेदाः
| पृ० पं० पाठभेदाः १० अपरार्णवमासाद्य प्रभासाधिपतिं प्रति । अष्टमं | १ काकणीकृत--संपू. विभूषितस्य नृपतिश्चक्रे चक्राक्रान्तमहीतलः ॥
४ नृपः । निरगादुत्तरद्वारं यस्मादुज्जघटे योगशास्त्रस्या तत्रापि पूर्वविधिना प्रभासाभिमुखं शरम् ।-हे.
स्वयम् ॥ ३१५॥-हे. ॥ १२२४॥
३-४ ॥२८१॥ ततः प्रभासदेवस्य विधायाष्टाहि- ९ मणिरत्नमरुध्वान्तः--संपू. हे. कोत्सवम् । भरतो-हे.
४ गङ्गां देवी-संपू. ४ नदीसिन्धुमु०--संपू. हे.
७९ ११ आगत्य देशनां o, ५ चाष्टमं नृपः ।। २८३ ॥--हे.
८१ ४ मृगारिरेको-हे. १४ ४ अष्टाह्निको -संपू. मु. ॥
१२ सोद्धताः-हे. ,, ५ "धिपः-खं. हे. क. छ.।।
१२ सेनानी जगाद--हे. ९ गुहाया द्वारमभ्यगात्-हे.
८४ १ आर्जवान-गताः-सं. , १२ १ अष्टाह्निको-संपू. मु.
, ११ स्फलिता --संपू. , ३ °ष्टाह्निकां-मु. । टाह्निका-संपू. ॥ ८७ १२ १ विशिष्ये यत्तद --मु. खं. हे. ७३ १४ लेरव्यपू. शां. ख. सं.पू. हे. ॥
" " स्वरा --शां. मु. हे।
RRCHRISMCHCHERBERRHECKCHCHEIRMERISHCHICHIVERSICE
BHEHEADACHCHEIKHSITERRIERREVEHICHCHCHHHHHere
Jain Education

Page #322

।। १२२५ ॥
Jain Education Inter
aaleeleeeee
८९
९०
९४
९५
15
39
पं०
पाठभेदाः
१ रहस्यमिव योगस्य विश्व० - हे. संपू.
१३ त्रयोविंश - खं. हे. मु.
60
४
७
१३
33
"
९६ ११
१३
33
१०३ १३
१०७ १३
११० १३
११२ ११
तेनावकरवत् क्षिप्यमाणानुद्वीक्ष्य तस्करान् । -
संपू.
दृढप्रहारीति सानु -हे.
•गदङ्करान् - संपू.
२ पाप्मा-शां. संपू, मु. ॥। ३ ०तरमपि मु. संपू. ॥
४ वोष्णालुः - खं. संपू, मु. ॥
अमी मदीयदुष्कर्म – संपू.
३ लेप्टु॰—खं. हे. ॥
१ संरुद्ध - मु. खं. संपू. ॥
३ प्राणो -संपू. त्रिषष्टि०
२ इति - शां. खं. संपू. हे प्रतिषु नास्ति ॥
१ इति - नास्ति शां. खं. संपू. हे. ॥
पृ० पं०
पाठभेदाः
११३ १३
४ इति - नास्ति शां. खं. संपू. हे. ॥
११५ ४
समियते - संपू.
११९ १० महात्रतेष्वपि योजनीयम् - संपू.
१२० ६
१२१
१२१
८
१२२ २
१२४ ४
१२८
23
४
५
१३
१
"
१३०
१३०
१
१३५ १२

x चित्तविप्लवः स्यात् हे. मध्ये नास्ति । भावनामाह-संपू.
मनोगुप्त्यैषणा० शां. खं. संपू, हे.
समितिगुप्तीनां - हे. ॥
करण-चरण- संपू. हे.
अथवा सम्यक्–संप्पू.
गुप्तिरात्मनः संरक्षण- संपू.
संज्ञिकाः मु. हे ॥
विसमं खाणुं विज्जिलं - संपू.
परिकमे - संपू. । ०त्म-परयोरनुरूपं - संपू.
aledees
10
।। १२२५ ।।
jainelibrary.org

Page #323

स्वोपश
वृत्ति
विभूषितस्य
योगशास्त्रस्य
१२२६॥
BISHERMERRHETEHEERENCHEHERERRCHEHREHEHEREHEREHE
पृ० पं० पाठभेदाः १३५ १४ क्षपणा -मु. संपृ. ॥ १३६ ५ पदप्रलेपादयः-हे. १३८ १४ वृत्त्या संपू. मु.॥ १३९ ११ १ द्गमैषणा संप. मु.॥
, १४ ३ न्यायाच्चादान -खं. संपू. ॥ १४३ १ सन्दंशः-हे. १४४ ६ यतिधर्मे सर्वचारित्ररूपे संपू. १४६ १२ १ स्वकर्मनि-खं. संपू. हे. ॥ १४९ १४ तदेव च खं. संपू. ॥ १५६ ९ x तथा X संपू. मध्ये नास्ति १५७ ३ चरणम् , त्यजन्–संपू. १५७ १३ १ °स्तु बहुमान-खं. संपू. हे. मु.॥ १६० ७ कुमारपालदेवशुश्रु०-हे.
८ x द्वादशप्रकाशे x नास्ति संपू.
| पृ० पं० पाठभेदाः
के द्वितीय १६० ८ विवरणम् । ग्रन्थाग्रं १७५० ।-संपू.
परिशिष्टम् " ८ विवरणम् ।।, १९०० हे.
|संपू. हे. १६७ १४ ३ °स्तीति वार्ता-शां. खं, संपू. हे. ॥ प्रत्योर्विद्य१६९ १३ २ मण्डना-शां. ख. संपू. ॥
मानाः १७२ १३ १ नास्या-शां. खं. संपू.॥२० लूखले खं. संपू.।। पाठभेदाः १७७ १३ २ हिर्यस्मा–खं. संपू. ॥
॥१२२६॥ १८२ ११ सव्वं हे. १८३ ३ सारिणो नरकेषु ख. हे. संपू. ,, ४ दौर्भाग्यादि देवेष्वपीर्ष्या-विषाद-परप्रेष्यत्वादि के
च दुःख–हे. संपू. 卐 १८३ १२ २ हि-नास्ति खं. संपू. हे. ॥ १८५ ६ वैयापृत्यरूपा-संपू.
१८५ ६ वैयावृत्यरूपा-हे. । १८५ ८ व्यापृतस्य-संपू.
Jain Education in
nal

Jww.jainelibrary.org

Page #324

॥। १२२७ ॥
Jain Education I
पृ० पं०
१८५
८ वैयात्यम् - संपू.
१८५
८
वैयावृत्यम्-हे.
१८५
९
रादिधर्मसा०-हे .
१८६ १३
५ चावणे - मु. . ॥
१८७ ७
दुब्बलेणं - संपू
१८९ १
१८९ ५-६
| १८९
१९१
१९३
१९४
१९७
१९९
onal
पाठभेदाः
१४
१२
५
विचिकित्सा भगवद्वचनानाश्वासरूपत्वात् सम्यक्त्वदोष:- हे.
ऽङ्गप्रक्षालनं हे.
अम्हेसु धीसं० - शां. संपू. ।
होज्जेति - शां. खं. - संपू. ॥
कारणं त्रिविधेन मनसा - हे.
१३
३ भवन्ति - मु. संपू. ॥
६ इतिविप्रतिपत्तिभ्यः - हे. मु.
९ हिंसां न कुर्वीत है.
पृ० पं०
५
५
२०१
२०१
२०२ ९.
१३
35
२०३
७
२०६ १४
२०७ १४
२०९ १४
पाठभेदाः
अपिशब्दात् तीक्ष्णशस्त्रेण संपू.
स्वाङ्गे स्वशरीरे - हे.
मारणवचनेनापि संपू.
२११
५
२११ १२
२१२
४

निशातैः शस्त्रैर्मारणं मृतमारणम् - शां. हे संपू. ।
●स्तपस्तीव्रं प्रत्यक्ष- संपू.
सुमुग्ध-खं. संपू. हे. १ पैत्रिके शां. खं. हे. ॥
• नान्येद्युः कुतो मम । बधो वैरायमाणा - शां. खं. संपू. हे, च. ड. ॥
२१० १० ० मुण्डमुण्डित - संपू. हे.
२१० १४
२ महाकिरि:- शां. खं. हे. ॥
अथ ब्रह्मदत्सकथा - नास्ति शां. खं संपू. हे.
शां. खं. संपू है . ।
ब्राह्मणादु भौ-हेसं.
5
10
।। १२२७ ।।

Page #325

स्वोपज्ञवृत्तिविभूषितस्य योगशास्त्रस्य
द्वितीयं परिशिष्टम्संपू. हे. प्रत्योर्विद्य
मानाः
॥१२२८॥
पाठभेदाः ॥ १२२८ ॥
पाठभेदाः २१२ ८ यथा जातौ तथा हे.
११ मर्त्यगङ्गायां राजहंस्यावुभावपि-हे. १२ वेकदैकस्यौ-हे.
१४ संडिलब्रा- शां. खं. हे. २१४ ६ प्रदेशः प्रदा–संपू. हे.
११ तद् गीतं युवनायकैः हे.
१२ ४ चच्चरी-खं. हे. संपू. , १३ छन्नच्छन्नं संपू. हे. खं.
८ करिपोतवत्-हे. २१५ १३ १ तावेताविति-शां. खं. हे. ॥ २१६ १२ ३ रुचिरोद्याने-हे. मु.॥ २१७ ११ सम्भूतिमुनि-संपू. हे. २१७ १२ त्वरितत्वरितं-खं. संपू. हे.
१३ ३ भवतामतः-मु. संपू. हे.
पृ० पं० पाठभेदाः २१८ १३ १ तीव्रकोप-खं. हे. संपू.
,, ,, ३ चेतसेति–खं. संपू. हे. २१९ ६ तावनुज्ञाय हे.. २२१ १ वचोभिर्मर्मनिपुणैः संपू.
३ ब्रह्मराजपतिप्रेम-संपू.
१४ वरधनुःसंज्ञं-शां. हे. ॥ २२२ ७ तिरश्चोऽपि-हे. २२४ ११ सुरुङ्गान्ते-हे.
,, १४ २ सुरुंगा-खं. हे. २२५ ४ तथा काषाय संपू. हे.y
६ श्रीवत्सलाञ्छनम्-हे. २२६ ७ पोत्रपोत-संपू... २२८ ११ अपश्यत-सप्त-हे.
१४ १ अदर्शत्-शां. मु. संपू.
Jain Education Intel

PAN.jainelibrary.org

Page #326

॥१२२९॥
THEHICHCHISHERSHEHEREHEHEREHEHEREHEHREEHRETHEREET
पृ० पं० पाठभेदाः
७ सञ्जातेऽभीष्ट-हे. ,, १२ -शां. खं. हे. ख, ग. च.।
१३ -च. ड. संपू. १३ -ग. च. ड. संपू. १३ ५ वटेऽधस्त्वां -हे. संपू. मु. १२ २ तत्रैककोऽपि-हे. संपू. मु.।।
३ महाभाग-खं. हे. संपू.॥ ,, १३ ४ सुरुंगां-खं. संपू. ॥
३ काम्पिल्यं हे. २३५ ३ व्यस्तमिहा-हे.
१२ सोऽथ पश्यन् बु-संपू. |, १३ जनान्तिकम्-संपू. २३६ १५ जं. संपू. हे.॥ २३७ १० तमनरप्राप्त्यै-संपू.
पाठभेदाः २३८ ४ श्वानतोदयत्-हे. संपू. , ६ महाकिरिः-संपू. , १४ १ गिरिणितम्बे-खं. संपृ. ॥ २३९ ४ तत्कार्याय-हे. २३९ १४ माङ्गल्यं-संपू. हेमू. मु.॥ २४२ ३ गन्धर्वेण-हे. २४४ ७ तिष्ठस्तदान्यदा-हे.
९ त्वामेवाभिलष्यन्ती-संपू. २४५ १ चास्य-संपू. २४५ ६ सजुषो ब्रह्मणः-संपू.
७ तच्छुपाकोऽपि-हे. , १३ वयम्-संपू. मु.॥ , १४ श्लोकोऽयं नास्ति शां. खं. संपू. हे. ॥ २४६ १४ श्लोकोऽयं नास्ति शां. खं. संपू. हे, ॥
BICHCHHETHEHEHEHICHCHCHCHETRIEVETEHCHCHCHEHREETCHEN
॥१२२९ ।।
Jain Education Internal

w.jainelibrary.org

Page #327

२
तत्काल
द्वितीयं परिशिष्टम् संपू. हे. प्रत्योर्विद्यमानाः |पाठभेदाः ।। १२३० ॥
पाठभेदाः
| पृ० पं० पाठभेदाः स्वोपशवृत्ति
स्तत्कालमप्यसौ। सौधर्म दृष्टवानेतदित्यज्ञासीन | २६२ ४ ऊर्द्ध कण्टक-संपू. विभूषितस्य मुमूर्च्छ च ।। ४५३ ॥-हे.
२६२ १४ ४ प्रमापणम् शा. संपू. हे. ॥ योगशास्त्रस्य ६ -यामि-स्नुषा-हे.
२६३ १२ पापात् पैत्रादपक्रामन् कर्दमादिव दूरतः । ॥१२३०॥ ३ सृष्टिं द्विजन्मना-हे.
त्वमेव श्लाध्यसे हे. ७ पुरो व्यधात् संपू.
२६३ १४ पैत्रिकी-खं. हे. संपू. मु. ॥ ७ कुशरीरमशरीरं संपू.
२६४ ३ सर्वसम्पद हे. . ८ कुष्ठी त्वग्दोषं विक-हे.
२६४ ७ धर्मशास्त्रादिपठनम् संपू. १ चेलणे संपू.
, ११ प्रतिषेधयन्-हे. ६ दुरितप्रत्यादेशिनी-हे.
,, १४ स्तस्यापि मार्गचलने-शां. ख. संप.॥ ८ निःशई चन्दनेनेव-हे.
२६६ १ विपाकप्रत्या-हे. १२५४ १४ २ सेटुक-शां. हे.॥
८ व्यान्ति च उच्छ्रि-हे. २५५ १५ नृपा–शां. हे. ॥
९ काश्चिच्छास्त्रोदिता हिंसा-हे. १ १ हासनम्-खं. संपू. ॥२ न्यगित-संपू. खं. , १२ तत्र पशुवधः। पितरो-संपू. हे. ९ यो नु सन्धास्यते-हे.
| , १४ १-२ ओष-खं. हे. ॥
Jain Education in

rww.jainelibrary.org

Page #328

॥१२३१॥
5
पृ० पं० पाठभेदाः
२ रक्षः। वेदोक्ति है.
५ व्यलीकं-हे. , ६ पुनः समुच्छ्यप्राप्तिः-संपू
११ दिषु हिंसा-हे.
९ तदुभयं वक्ष्यामि संपू.
१४ फले-खं. हे. संपू. ॥ २७१ ९ आरण्यकरः- हे.
१३ वाधी-मु. संपू. ॥ , , पितृनिमित्तहिंसो°–मु. संपू. हे. ।। |२७४ १३ शारिणिः-हे. ॥ २७५ ५ अन्तरश्लोकः-हे. २७६ ७ असत्यं च तच्च कन्याली-संपू.
, १३ सर्वचतुष्पदविषयालीकस्यो–संपू. २७८ ८ जनितं वचनं-हे.
पृ० पं० पाठभेदाः २७८ ११ शां. खं. संपू. हे. प्रतिषु दृश्यते. २८० ७ नरकवासिषु ।। ५९ ॥-हे. २८१ १३ १ पार्श्वकः मु. शां. हे. । २८१ १३ २ विभेद्य-मु. खं. हे.
१४ ४ ख्य आचार्य-खं. हे. २८२ २ भूतादिष्ट-संपू. २८३ १४ बसुच्छात्रो-मु. हे. ॥ २८४ १४ प्रेक्ष्य व्यतर्कयत्-संपू. २८६ १४ साक्षेपः-संपू. क. २८८ १४ शां. खं. संपू. हे ॥ २८९ ३ तद्भाषणे नरक-हे.
६ मनु गङ्गामुवास-हे. २९० १३ हु तं सि–खं. हे. । अत्र २९१ १ के वि पुण दिढ-हे.
SHEHICHRISHCHCHCHHEHRISHCHESHETHEMEHRTCHRISHA
॥१२३१॥
Jain Education in

Plww.jainelibrary.org

Page #329

स्वोपज्ञ
वृत्ति
पृ० पं०
१०
Jain Education Int
२९१
विभूषितस्य
13
योगशास्त्रस्य १२९१
१२९३
॥। १२३२ ॥
२९७
"
33
"
"
२९७
"
२९८
२९८
| २९८
१३
१३
६
२ विस्माययन्नसौ - संपू.
6
विस्माययंस्तत्र - संपू
१२ स्वामिनी नस्त्वामाह्वयति - हे.
१३
कुट्टनी - संपू.
१४
पाठभेदाः
१४
१४
१
७
मिच्छद्दिट्टिस्स० हे.
चेय-खं. संपू
जइच्छओपलंभाओ - संपू. हे. शां. मु. ।।
X इति नास्ति - संपू. हे.
१४
१ ० जयन्या० - खं. हे. ॥
२ °ज्जयन्यां - खं. संप्पू. ॥
तुम्बुरुः - खं. हे. संपू. ॥
कुब्जाम०ज० - संपू. हे.
तां वामनता प्रेक्ष्य है.
खं. संपू. ।
पृ० पं०
२९९
३०० १४
३०४
५
३०५
६
32
३०७
३०८
19
३१०
"
३११
७० सेवक - संपू
१४
६
७
पाठभेदाः
३१३
३१३
३१३
१४

५
८
२ मान्यतः - खं. संपू. ॥
कुट्टिनी - संपू.
कुट्टिन्य० - हे.
स्थानं नीरनिधानाख्यं - संपू.
१४
नादाच्चेच्छ्व. - संपू.
४, ५, ६, ८ कार्पटि० - संपू. हे.
८ गृहच्छादन है.
३
कन्याकां - हे.
जयन्यां - संपू.
ज्जयनी - संपू.
मु. शां. हे. संपू. ॥
१० मुपेष्यति - खं. संपू. ॥ ग्रामभट्टकवद - हे.
deeeeek
deseet
द्वितीयं
परिशिष्टम् संपू. हे. प्रत्योर्विद्य
मानाः
पाठभेदाः
॥। १२३२ ॥
10

Page #330

॥१२३३॥
BIDIOVIDHRISHCHEICHEREHEYEHCHCHCHCHEHCHCHCHCHEHSHCHCHCHE
पृ० ५० पाठभेदाः ३१४ १४ १ ०मुपस्थितः-हे. खं. ॥
१४ १४ ३ भाण्डं वित्त-संपू. खं. मु.॥ ३१५ १२ जयनी-सपूं. ३१५ १४ ३ सा तूचे-खं. संपू हे. ॥ ३१६ १३ कार्प -स.
१४ निरातंकाः पुरे-खं. हे. संपू. ।। |३१६ १४ ४ वित्तं-शां. संपू. मु.॥
३१९ १४ १ रुक्मिणीम् शां. हे. मु.॥ |३१९ १४ २ घृष्यत-खं. संपू. ॥ १३१९ १४ शां. खं. संपू. हे. ॥
३२० ७ भवतां त्वया-हे. ३२१ १३ श्रेणिश्रेष्ठा-संपू. ३२४ ३ अभितल्प-संपू.
१ स्वर्गलोकस्थिति-संपू.
पृ० पं० पाठभेदाः ३२६ १४ १ द्गुरोः-खं. हे. ॥ ३२७ १२ गिरि-नदी-हे. ३२७ १४ १ ०त्यादिश्यतां प्रभो-हे. संपू. खं, ३२८ १० °मुपहर्तु-संपू. ३२८ १२ धनमुपहर्तु-संपू. ३२८ १४ शां. खं. संपू हे. ।। ३३१ ७ परितोसं-संपू. ३३३ ९ मन्येत-हे. ३३४ १३ किं च-संपू. ग. ड.॥卐 ३३४ १३ दयस्त०-शां. मु. हे. ॥ ३३५ ६ मुच्छादयति-संपू. हे. खं. ३३५ १३ २ "मुच्छाद संपू. हे. खं. ॥ ३३६ १३ २ °चारि-खं. संपू. ।। ३३७ ८ संसाराङ्कुरस्येव-हे.
HOMEHEHOREHEIREHEHRENCHEERENCHEHEHEREHEHENSHIPHONE
Jain Education Ini

॥१२३३॥

Page #331

स्वोपज्ञ
वृति
विभूषितस्य
योगशास्त्रस्य
杯
॥। १२३४ ॥
Jain Education
addedOR
पृ० पं०
३३८ ९
३३८ ११
३३८ १२
३३८
१२
३३९
३४० ५,७
३४१ ११
३४१ १३
३४२ १३
३४३
३४३
३४४
११ onal
पाठभेदाः
० वित्र - संपू
विस्रमा० - संपू.
१ वचः क्रिययोर्विल - मु. संपू. ॥
२ मनः क्रिययोर्विल० - मु. संपू. ॥
३० विस्रत्वं - हे. संपू
तन्वतीं हे. संपू.
मुपशूनं संपू.
१ व्रजेत् - शां. खं. संपू. ॥
२ दुस्थि - खं. संपू ॥
३ गस्तं त्यजेत् - खं.
संपू. ॥ ४ परस्त्री प्रसक्तस्य - खं संपू. क. ग. ॥
१२ आस्तां तावत् परस्त्रीषु-संपू.
१३
२० नुमानेन - शां. खं. संपू. हे. ॥ ५० दिभिस्तत्कृत - संपू.
११ शोभितौ-हे.
पृ० पं०
११
१३
३४४
३४४
33
"
३४५ १०
३४७
१
५
13
23
१४
15
३४८
३४९
३४९
३४९
३४९ १३
३
१३
१३
पाठभेदाः
"
१ सोदम् - संपू. हे.
दोस्तम्भौ- संपू.
१०त्वात् तत्कृत - शां. खं. हे. ॥
२ तदपरस्य - खं. हे ॥
भद्रेभमैरावण-हे.
ततश्चैकान्तवि-हे.
वज्रभृत् - हे. संपू.
१ ममक- शां. संपू. I
३ ग्रहणक्रुधा-खं. संपू. ॥
३५०

रामचन्द्र - संपू
कौसल्या - खं. संपू. हे ।
० दरीम् - शां. खं. मु. संपू. हे. ॥
४ चार्थितम् - खं. संपू. ॥
१४ ° तस्थाते सत्यसङ्गरौ - खं. संपू. हे. ॥
द्वितीयं परिशिष्टम्
संपू. हे.
प्रत्योर्विद्य
मानाः
पाठभेदाः
场大战舞
।। १२३४ ।।
10

Page #332

क ॥१२३५॥
TEMEHEHEIRHETCHEERRIEEEEEEEEEEEHENDISTRIERE
| पृ. ५० पाठभेदाः है ३५० १४ ३ नललावं-शां. खं. संपू. ॥
८ सिहनादं समाहूत्यै संपू. हे. १३५१ ११ यमगोचरे हे.
१४ धनुःसखः-हे. शां. ६ जानकिं हे.
२ शीतामारोप्य-हे. ३५३ ३ तातपादा-संपू. ३५३ ७ विकटाटोपः करज-संपू.
१ सत्यमार्यामुपनीतो-संपू. ३५५ ५ साहसात् साहसगति-हे.
१३ खं. । कुलः कामं सोऽभ्युपायमचिन्तयत्
पृ० पं० पाठभेदाः ३५६ १४ दुवे-शां. संपू. । ३५६ १४ २ स्विन्न-खं. संपू. ॥ ३५७ १ ॥१६० ॥x संपू. मध्ये नास्त्ययं श्लोकः । ३५७ ३ आत्मीया नात्मनीश्रया द्विषन्माया -हे. ३५७ ६ किं रक्षतु-संपू. ३५७ ८ श्रयामि किम्-हे. संपू. । ३५७ १४ १ चन्द्रराशिः-शां. खं. संपू. हे. ॥
, , २ चन्द्रराशिना-शां. खं. संपू. हे. ३५८ १२ ससैन्योऽस्मि तबानुगः-संपू. हे. ३६० २ शीता-संपू. ३६४ ६ द्रामं गत्वा विज्ञपय-संपू. ३६४ १२ सेत्स्यते तन्मया-हे. ३६४ १४ १ रक्षणं-संपू. हे. मु.॥ .
BACHCHEREHREHEHRESHETRIERSHSCHEHCHECRETRavara
४
३५५ १४ २ द्वारप्रा–संपू हे. खं. ॥ ३५६ ५ योद्धमाह्वयत्-हे.
R ॥१२३५॥
Jain Education in
o
nal

sow.jainelibrary.org

Page #333

स्वोपक्ष
द्वितीयं परिशिष्टम् संपू. हे. प्रत्योर्विद्यमामाः पाठमेदाः
पृ० पं० पाठभेदाः
पृ० पं० पाठभेदाः वृत्ति- है ३६५ १३ शीता-हे.
३७७ १३ ग्रहक्षमाः-खं. संपू. ॥ विभूषितस्य ३ नरवाहणः-संपू.
३७८ १० राज्ञीकृपया-हे. संपू. योगशास्त्रस्य १२ प्रकाममुपजायत-संपू. हे.
३७९ १ कौशिक-संपू. १४ १ केवलम् संपू. मु.॥
,, कोसिक-हे. ॥१२३६॥ १ अलीकयदिव-संपू.
३८१ १५ शां. खं. संपू. हे.॥ १ नववारिदः-हे.
३८२ २ प्रतिषेधयति-हे. ७ कियत्कालं स तिष्ठसि-हे.
३८३ ५ चारित्रस्य-संपू. १ पुरोधाभ्यां-हे. संपू.
३८३ ६ ब्रह्मचर्य जातवेदोदयस्योपस्थनिरोधलक्षणम्-हे. ७३ १२ अभये यद्यहं मूढा प्रज्ञायाः-हे.
३८७ १४ हीनसम्पदमसम्पदमसन्तुष्टं-हे. १४ २ षण्टः -खं. क. हे।
३८८ ४ ठएइ हे. संपू. १० गुरुशीला ह्युपासकाः ।। ९९ ॥ संपू. हे. ३८८ ६ पथि पथिकजनं-हे. संपू.y ३७४ ११ ध्यान-मौनश्रितः-हे.
३८८ ११ निश्चयमतेनो-हे. ३ ऽन्यथा न तु ॥१०४ ॥ संपू.
३८९ १३ धारिंति-शां. खं. हे. । धारिती-संपू. ॥ ३७७ ९ घटितभ्रुकुटिः-संपू. हे.
" " ३ भवाम्बुधो-शा. हे.संपू. -मु.॥ For Private & Personal use only
-BHOHDHIDHDHOKHORHEHDHDHDHDHESECHNICHCHERRIEREMOREICHE
1881lol18181818eleledelelelelolelleeeeeeeee
॥१२३६॥
Jain Education
2
sow.jainelibrary.org

Page #334

油杯
॥ १२३७ ।।
पृ०
३९१
३९२
३९३
३९६
३९६
dadladaaee
३९७
| ३९९
४००
४०१
४०१
Jain Education In ४०१
पं०
१३
२ भ्रश्यते । यदाह - हे.
कान्तारगतं - संपू
१ त्रिगव्यूतोन्नतं - हे.
८ भ्राम्यता [s]नेन भिन्नानि क्रीडावेश्मानि भोगिनाम् ॥ १८ ॥ है.
の
| ३९७ १२ चि (चे) क्षितुम् हे.
३९७
१४
पाठभेदाः
२ संजमो अनंतगुणो- संपू. हे. शां. खं.
१४
१४
१४
६
१३
१४
स राज्ञा प्रच्छितोऽवादी - शां. खं. संपू.
स राज्ञः पृच्छतोऽवादीद°०–हे. |
शक्वराः - संपू. हे. खं. ॥
मरणो नरकं हे. क. ग. छ. ॥
० देकोन विशिष्व० - संपू. विशासयेत् - हे.
२ अन्यायात्तो - हे. खं. ॥
पृ० पं०
१
३
६
४०२
४०२
४०२
४०४
४०४
४०५
४०५
४०६ १४
४०६
१४
४०७ १३
२
१४
१३
१४
४०७
१४
४०८ ११
४०८
१४

पाठभेदाः
प्रजां पुषाण--.
तामेव त्वद्धि - संपू.
°न्तिके ॥ २२ ॥ हे.
नमिताशेष - हे. संपू
कृध्वं खं. हे. ॥
त्वरितं श्रेणिक:- हे.
वेण्णा - खं. संपू. ॥ २ पुटापुटि - संपू. हे. खं.
सतं श्रे०-खं. संपू. हे. ।
ज्ञातवार्तः - हे. ग.
१ पार्श्व – मु. संपू. ॥ २ सवयःकलहे
ख. संपू. हे. ॥ ३ पितापि ज्ञा-खं. संपू.
५ सा चेत्यचीकथत् - शां. खं. हे. संपू. ॥ भयकुमारोऽयं संप्राप्त है.
२ आदास्यति - मु. संपू. ॥
10
SEPT
॥ १२३७ ॥
vijanelibrary.or

Page #335

द्वितीयं परिशिष्टम् संपू. हे. प्रत्योर्विद्यमानाः पाठभेदाः
पं० पाठभेदाः
| पृ० पं० स्वोपक्ष
पाठभेदाः वृत्ति। १४ ४ मदीये-शां. खं, हे. संपू. ॥
४१५ १४ इत्यसूत्रयन्-खं. क. छ. हे. विभूषितस्य ७ वेण्णातटा-संपू.
४१५ १४ दग्धो वृक्षो-खं. हे. योगशास्त्रस्य १४ मूर्मिकां-शां. खं. संपू.॥
४१६ ७ ज्जयन्यां संपू. हे. ४१० KE
९ मुकुटा दशान्ये मण्डलेश्वराः। तत्रायान्तो | ४१७ १४ याचिते तया-हे. संपू. क. ख. छ. ॥ ॥ १२३८॥
जनैदृष्टाः सद्रायका दशैव ते ॥८६॥ हे. | ४१८ १२ ततश्चेयुष्-हे. मु. ४१० १३ जयनीशोऽद्य हे.
४१९ ११ ०त्तथैवोदायनं-हे. १४ १ जयनी-खं. संपू. ।
४२० ५ दधानः सर्वोत्तमं विजयसौख्यमवाप मृत्वा ।-हे.
४२४ ६,७ बन्धे द्वादशप्रकाशे श्रीयोगशास्त्रे-शां. हे. १२ दश ये बद्धमकुटा ये चान्येऽपि-हे. ४२४ ६ विवरणम् । ग्रंथाग्रं ३१७६ । संपू. ४११ १४ जयनीं-हे. संपू.
विवरणम् । ग्रंथाग्रं ३३०० हे. है। ४११ १४ तकांक्षया-मु. संपू. ॥
४२५ ६ ईशानी हे. ४१२ १ ज्जयनी–हे. संपू.
४२६ ४ x उच्यते ४ हे. मध्ये नाम्ति २ ७ संयतान्-हे.
४२६ १३ १ चोप मु. हे. ॥ ७ व्रतार्थमापपृच्छाते-हे.
४२७ ८ मधोलोकगतानां च हे.
MEHRISHISHERSHSHEHEHRISHCHRISHISHEKSHCHCHCHEMISHCHISHEKSHICH
॥ १२३८॥
Jain Education
Doww.jainelibrary.org

Page #336

॥ १२३९ ॥
Jain Education
पृ० पं०
१४
१३
४२७
४३०
४३३
४.
४३५
५
४३५ ५
४३७
४३७
४४०
११
१३
onal
१२
१४
४४०
४४२
८
४४३ ६
४४३
४४४
१०
१४
पाठभेदाः
मध्यम लोक० - शां. संपू. हे. ।
१ वर्जनीयस्त्रहेतून - सं. हे.
नाशमुपायाति हे.
दयासंज्ञम्, कस्य - हे. संपू
धर्मस्य शाखिन:- हे.
इति हि साभिप्रायम् - संपू.
इति हिंसाभिप्रायम् - मु. हे. ॥
इण्डरिका घटक - पूरण- वटिका-पर्पटिकादिषु - हे.
३ किलाट - सं. खं. संपू. हे.
विप्रलुब्धा-हे.
पुत्रादिकृतेन सुकृतेनापि तार्यन्ते - संपू.
धिदेवतानि - हे.
कृतार्थीभवेयुः खं हे. मु. ।
पृ०
४४६
पं०
पाठभेदाः
९. प्राण्यङ्गतानिमित्तेन यथा मांसादिभक्ष्यता ||
८
४४७
४४७
४४८
४५३
२
४५३ १३
४५३
१३
४५३
१४
४५४
४५८
४५८
४५९ १३
४६०
१०
१०
८
४
१२
१

– संपू
एतमेवार्थं हे.
एकस्यापि जन्तो-संपू
मक्षिकाणां - संपू
लोट- कसेरूक-हे.
लशोन - सं. हे.
कच्चूर - खं. सं. हे.
६ चिचणिका - खं. हे ॥
अथ - नास्ति संपू. हे.
अज्ञानतो - मु. शां. खं. हे. ॥
कुंथु -पणगा वि तह य दुप्पस्सा - संपू. हे.
१ मंगप्रक्षा०-हे. मु. ॥
देवानां - हे.
Beelaaleeeeeeeeeeeee
10
।। १२३९ ।।

Page #337

स्वोपज्ञ
वृत्तिविभूषितस्य
योगशास्त्रस्य
素珠粉
॥ १२४० ॥
Jain Education I
Baadaaaaaaa
पृ० पं०
४६० १२
४६२ १
४६४
पाठभेदाः
कासौ खं. हे. संपू. ॥
एतदाह-संपू. शूकरा :- हे.
५
११ ऊषरे क्षेत्रे - मु. संपू. ॥ २ ह्यूषरे - मु. संपू. ॥ ३ माजरा - शां. खं. संपू. ॥
४ संवरसूकरा:
४६४
४६५
४६६
४६८
१
onal
१३
८
४६८
८
४६९ १३
४६९ १३
४६९ ९४
४७०
३
सं. खं. संपू. ।।
° निर्देशात् खं. संपू. हे. ।
१ अ - सं. खं. संपू. ॥
तद्विप्रयोग है. ।
इष्टानां शब्दादीनां है.
१ धणियं - सं. संपू. हे. ॥
६ य- सं. संपू. हे. ॥
९ भचत्यं - सं. खं. संपू. हे. ॥ निरविक्ख है.
पृ० पं०
४७०
४७२
४
१
४७३ ११
४७५ ५
१४
४७५
४७६
४७६ ८
४७६ १२
४७६ १५
४ गाईअं - संपू.
४७९ ३.
४७९ १०
पाठभेदाः
कलसाउलं हे. संपू
वप्यन्तां च-हे.
मांस्पाक - कुल्माष मोदकादि-हे, छीराई सूरणाई - संपू.
७ जलाइगं - खं. सं. संपू. हे. ॥
४८० १४
४८२
१२
४८२
१४

सामायिकं व्रतम् - हे.
नालिएर - मु. संपू. ॥
पोषधो० - खं. संपू. ।।
स्वगृहे सामायिकं हे.
२ प्रत्यवेक्ष्य - संपू. ।
३ प्रथने - खं. संपू
राजादिमह खं. सं. हे. ॥
सेव्यत इति - शां. हे. ।
Sadeeeee
द्वितीयं परिशिष्टम्
संपू. हे.
प्रत्योर्विद्य
मानाः
पाठभेदाः
Speec
॥ १२४० ॥
10
MT.
20

Page #338

पृ० पं०
॥ १२४१॥
पाठभेदाः ४८५ ७ स्नानादिशरीर-हे.
४ दिवा रात्रावेव वा-संपू.
७ गृहे वा-नास्ति है. ४८६ ११ १ पौषधो-ख. हे. ४८७ ३ पौषधेनैव-हे. ४८७ ३,६,८,१३ पौष-हे. ४८७ १२ मनुष्यधर्येव-संपू. ४८८ १४ स्वभार्यायाः । ४९० ३ ३ प्रत्याख्यदि-मु. हे. ४९१ ४ "गुरुचन्दनात्-संपू. हे. ४९१ ८ काषायात्-खं. संपू.
१३ २ प्रेक्ष्यमा खं. सं. संपू. ॥
१३ ४ प्रेक्ष्यमाणो-मु. संपू. हे. ॥ |४९३ १४ ५ निस्तूंशेन-खं. सं. संपू. ॥
पाठभेदाः ४९४ ४ कुलमेधि-संपू. हे. ४९४ ५ भद्रामारटय-संपू. ४९४ ११ पौषध-हे. ४९७ ५ थोवयं दिज्जा ॥२॥-हे. ४९७ १४ २ तगारी खं, सं. संपू. ॥ ४९७ १५ थोवाउ वि थोवयं-खं. सं. हे. । ४९८ १ समणे य निगंथे-हे. ४९८ १ फासुयएसणिज्जेणं-हे. संपू. ४९८ ११ समणे अ निगंथे-शां. खं. संपू. ४९९ २ असहुवम्गो-संपू. ४९९ ५ भवियध्वं–हे. ५०१ ६ रक्खितो संपू. ५०१ ९ अवगहो-हे. ५०२ १ समाचारी-संपू.
NEHENOMOUSNEHRISTRICHESHETBHETRIEHETRIEVEHICHEHEREHEK
०
०
WWW.०००
०
०
॥१२४१॥
०
Jain Education in

ww.jainelibrary.org

Page #339

स्वोपक्ष
द्वितीयं परिशिष्टम्
वृत्ति
संपू. हे.
विभूषितस्य योगशास्त्रस्य
प्रत्योर्विद्य
मानाः
॥१२४२॥
पाठभेदाः
॥१२४२॥
पृ० पं० पाठभेदाः
| पृ० पं० पाठभेदाः ५०३ ११ ददातीत्यर्थः-संपू.
५१४ १२ व्रते विघ्नं संपू. ५०६ ६ पात्रभोजिनः संपू.
५१५ १३ मास-मु. संपू.। ५०६ १५ निःस्पृहाः संपू. ग. ण. ॥ २ गयान्निष्प - सं. - ५१६ ६ प्रस्नव ड. संपू. ॥ मु. संपू.॥
५१७ १२ सर्वार्थसिद्धिस्वर्गे हे. ५०७ ३ दत्तो ग्रामोऽपि संपू.
५१८ ११ सं. संपू. हे.। ५०८ ६ मागधे-हे.
५१९ १० प्रथमव्रते तावदाह-संपू. ५०८ १४ च. ड. संपू. ॥
५२० ४ यदधिकतरभारा-हे. ५१० ६ शालिभद्रं शुभे दिने ।-संपू.
५२० ५ लकुटादिना- संपू. ५१० १४ क्रमात्-शा. खं. संपू. ॥
५२० ७ तथा चानर्थक-संपू. ५११ ४ प्रोञ्छनी कृत-संपू.
५२३ ११ विशीर्यत- क० ड० सं. हे. संपू. ।। १० दतिशोभा-संपू.
५२४ ३ अन्यतराभिसन्धा- संपू. ५१२ १४ वाचैवं-ख. च. संपू.
५२४ ८ प्रौढचेष्टायां संब.. ५१४ ७ अभवत् शालिभद्रस्य-हे.
५२५ ६ रूपत्वे सत्यत्वाद्-संपू. ५१४ १० भीरुस्तपस्यसौ-हे. संपू.'
५२५ ११ 'न बदामि'-नास्ति हे.
Jain Education
selonal

Joww.jainelibrary.org

Page #340

पाठभेदाः
॥१२४३॥
८
पृ० पं० पाठभेदाः ५२६ ११ चातिचारः-शां. खं. संपू.हे. ॥
९ व्यपदेशाभावा
१०. कश्चित् स्वामिनो-हे. ५२८ १४ चैते राजसे-मु. संपू. ।
प्रतिपन्नं भवति-हे. ५३३ १० २ न च-मु. हे. ॥ ५३५ ५ राढक्याः -संपू.
२ उपरूढा-संपू. ८ संख्यातिक्रमे संपू.'
१२ ७ गोंदादिः-शां. सं. हे.॥ ५४२ १४ कंकडुक-हे. ५४५ ३ पञ्चदशाप्यतिचारान्-संपू. ५४५ ७ चणकादिभंजन-हे. ५४५ . ९ सुवर्णकारिता हे.
पृ० पं० ५४६ ५ द्वैधाकरणात्, हे. ५४७ ७ खननं-संपू. ५५० १२ ते तद्दलतैलं तस्य–मु. संपू. हे. ५५१ १ पीलनीय संपू. ५५१ ५ गोकर्णकम्बलच्छेदो-हे. ५५२ ७ कारणीया-हे. ५५३ १३ दिभ्यो योऽम्बुनो-मु. संपू. ५५३ १३ दोषाः-शां. ख. संपू. ५५८ ११ भाष्ये युक्तम् संपू. ५६० २ न भङ्गः-हे. ५६० ५ प्रेषणम्-हे. ५६१ ५ पौषध हे. ५६१ १५ ३ बन्धवधादय-शां. संपू. ॥ ५६७ ४ नृत्यत्काल संपू.
m
N
m
॥१२४३॥
Jain Education
anal
sww.jainelibrary.org

Page #341

स्वोपश
वृत्ति
विभूषितस्य
योगशास्त्रस्य
।। १२४४ ।।
Jain Education In
पृ०
पं०
५६७ ७
किंकणी - हे.
५६७
८
प्रबन्धनाभि-हे.
५६८ १३ विमानिनस्ते - मु. शां. हे. संपू. ।
५६९ १३
३ विधानमपि खं. सं. हे. संपू. ।
जइ हि गिण्हइ-हे.
५७०
५७२
५७२
५७२
५७८
५८०
५८०
५८३
५८३
nal
५
१०
११
१३
५
१
पाठभेदाः
१
३
१५
हिअरेहि अणुसट्ठी - संपू.
o आचैतद्दिन - . . । भ्य अथैतनि
संपू. ।
६ तथा महता - शां. संपू. ॥
वसोपस्सव- संपू. हे.
ततः - हे.
तथा - नास्ति संपू.
छत्तोपाणह- हे संपू
परित्यजति - खं. सं. संपू. हे ॥
पृ० पं०
१७
१
२
५८३
५८४
५८४
५८४
५८४
१५
५८७ १२
५८८
१३
५८९
१३
५९० १४
५९२
१४
५९३
५९३
५९४ १४
५९४
६
६
६
पाठभेदाः
कउहाइ-खं. सं. संपू. हे. ॥
मध्यमग्रहणे - संपू.
तिलककरणं पूजनं च । - हे.
दुग्ध-दधिप्रभृति - .
० धूप० - खं. सं. हे. संपू.
३ सौरिणा खं. संपू. ।
मुद्दाइतिअं खं संपू. ॥
३ उत्ति - मु. संपू. ॥
५ एव गमनम् - मु. संपू. ॥
१२
बस्थे -- मु. हे. संपू. ॥
० नुत्तस्योत्तरकरणमुत्तरीकरणम् - संपू
मालोचनादि कृतं हे संपू.
सुहमु० - - शां. खं संपू. ॥
१४ उड्डुइए - खं. सं. संपू. ।।

५
द्वितीयं
परिशिष्टम्
संपू. हे.
प्रत्योर्विद्य
मानाः
पाठभेदाः
॥ १२४४ ॥
10
ww.jainelibrary.org

Page #342

पं०
॥१२४५॥
ABICHEHEHREMEHCHEHEROHIBIHSHEKHAHRISTIATRICKGENE
पाठमेदाः १ सुह मेहि-संपू...
५ र्हत्सूत्रद-संपू. ५९८ ११ आलापकादिप्रमाणाश्च संपू. ५९९ ९ अरहा अरहंता-संपू. ५९९ ११ ३ अरि-शां. हे.॥ ५९९ १२ ६ णाइ-शां. खं. संपू. हे. ॥ ६०६ ६ एतेऽपि बाह्या-हे. ६०६ १२ सुचारशिष्यैः संपू. ६०६ १४ प्राप्तिः मु. संपू. ॥ ६११ ३ यथोचितो हे. ६१४ १४ २ मुक्काणं शां. सं. संपू.॥ ६१५ ८ तत्स्वभावत्वे सति निरा-संपू. हे. ६१६ ११ विषययुक्तत्वात्-संपू. ६१६ १३ १ एव दृश्यन्ते-मु. हे. ॥
पृ० पं० पाठभेदाः ६१७ १ तिष्ठत्य-हे. ६१७ १५ ८ सञ्चदंसीणं-खं. सं. संपू. ।। ६२० १२ रागद्वेषाकुलतया संपू. ६२१ ११ ४ व्याख्यातं-मु. हे. ॥ ६२२ १३ १ अरहते-शां. खं. संपू. ॥ ६२२ १३ ४ अरहंत-सं. संपू. हे. ॥ ६२३ १३ ४ पुष्पदंतं-शां. खं. संपू. हे. ६२३ १४ ६ सेयंस-शां. संपू. ॥
९ ऋषभो वा-खं. स. संपू । खं. सं. संपू. मध्ये ६२५ १४ ३ रत्नदाम-मु. संपू. ।। ६२७ १२ च वर्धते-मु. हे.॥ ६२७ १५ ५ जणणीए-सं. हे. ॥
६२८ १५ ५ वसमो-मु. हे. ॥ | ६२९ १ थूभ-हे. संपू.
HavemamaRREHCHEHREESHCHEmeraldaversaar
॥ १२४५॥
Jain Education
2
For Private
Personal use on

Page #343

स्वोपज्ञवृत्तिविभूषितस्य योगशास्त्रस्य
॥। १२४६ ।।
Jain Education
Badalaldaeededaleece
decidedla
पृ० पं०
| ६२९
६३०
६३०
६३१
१४
५
| ६३१ १३
६३१
६३२
६३३
६३३
६३३ १४
६३६
६३६
१२
६३६
२
anal
१५
५
१४
१५
७
११
पाठभेदाः
२ ० सुव्वइ चि-खं. सं. संपू. ॥
अभिथुआ-संपू. ॥
३ स्तवे - मु. संपू. ॥
जेत्तिअ लोगस्स - संपू. खीणपेज्ज० हे.
४ आरोग- शां. सं. हे. ॥
चंदेहि- संपू.
२ घाईसंडे - खं. हे ।
३ तैरावत० - शां. खं. संपू. ।।
नास्ति शां. हे. ॥
इत्यतिशायिना - संपू. ८ सुवर्ण-संपू
४ धम्मोत्तरं - खं. सं. संपू. ॥। ५ त्रिकोटी -खं.
सं. संपू. ॥
पृ० पं०
६३७ १०
६३७ ११
६३७ १३
६३८
१२
६३८
१२
६४३
१
६४४
१
६४५
१
६४५ ११
६४५ १२
६४५
१३
६४७
६४७
६४८
२

११
१३
पाठभेदाः
पठति पठन्ति वा । ततश्व - हे. यात्-खं. हे ।
२
५ पठन्ति च - शां. खं. सं. संपू. ।
२ लोग - खं. संपू. ।
३ विज्जाय - शां. खं. संपू. हे. ॥
नोतित्थय र सिद्धा - संपू.
नोतित्थरिसिद्धाओ - संपू.
बाहत्तरी य - संपू
बोद्धव्वा - मु. संपू.
अछ- शां. संपू
शां. सं. मु. संपू. ॥
वैयावृत्य कराणां - संपू
० चकरा - शां. खं. संपू. ॥ यात्य- संपू. ।
aleeeeeeeeeedeodadaddadaaree
द्वितीयं
परिशिष्टम्
संपू. हे.
प्रत्योर्विद्य
मानाः
पाठभेदाः
।। १२४६ ।।
10

Page #344

।। १२४७ ।।
Jain Education Inter
aaaar
'88888eeeeeeeelaale
पृ०
το
६४८
११
६४८ १२
६४८
६४९
६४९
१३
४
६५२ १२
१३
६५०
६५२
६५४
६५४
६५४
६५६
६५६
१३.
८
६५७
८
८
१२
७
१२
९
पाठभेदाः
मु. शां. संपू. ॥
४ धानं कुर्वन्ति यथा - मु. संपू. हे. ।
५ जयगुरु- शां. खं. संपू॥
० विरुद्धाइ - संपू.
५ एमाइयाइ-सं, खं, संपू. ॥
सद्गुरुवचन सेवा - संपू.
माध्याहिकपूजा संपू. हे.
शां. खं. सं. हे. ॥
• वर्णपाठः - सं. मु. संपू ॥
४ वन्दनायो - मु. संपू. ॥
जावणिजाए - शां. संपू ॥
विप्पणिउंचिअं- संपू. ।
५ मणसा य पउ-मु. संपू. ॥
शयितस्य - नास्ति संपू,
६ ममं - मु. संपू. ॥
पृ० पं०
६५७ १५
६५८
१
६५८
३
६५९
६६०
६६१
६६२
६६३
६६५
६६८
६७०
६७१
६७२
६७४
४
१
१२
२
१४
३
५
२
४
४
१०

पाठभेदाः
५ विशंस्थल - खं. सं. संपू. ॥
कच्छभ रिङ्गितम् - हे.
उद्वेल्लते- संपू.
आत्मानं गृहयतो - संपू,
मध्ये मया वन्दनं - हे.
६ ०क्षमणा - खं. हे. संपू. ।
वट्टए - हे.
. ८ मार्दवार्जवा दयो - मु. संपू. ॥
च उद्दिसं - संपू.
०धायकं च पुन - खं. संपू.
रहितं आव - संपू
जह्रुत्तदो - संपू
निडाल - हे.
तिहि तिहि संपू. हे.
'88888eek
10
॥। १२४७ ।।
ww.jainelibrary.org

Page #345

स्वोपक्ष
वृत्ति
विभूषितस्य | योगशास्त्रस्य
द्वितीयं परिशिष्टम् संपू. हे. प्रत्योर्विद्यमानाः पाठमेदाः
६९४
॥१२४८॥
॥१२४८॥
पृ० पं० पाठभेदाः __५ बीए-संपू.
१ दत्त्वा स्वयं स्निग्ध) ९ वैयापृत्त्यादि-संपू.
वैयावृत्यादि-हे. ६७८ ९ कायेण-संपू. हे.. ६८० १० न सरसि य २६-हे. |६८२ १० मस्य मानसिकः-संपू. ६८५ १२ २ दनकावग्रहा-मु. शां. खं. संपू. ॥
८ वेयावच्चे वैयापृत्ये वैयावृत्ये वा-संपू ।
वेयावच्चे वैयावृत्ये वा-हे. ६८७ ५ न्नप्रतीतिविषये संपू...
१७ एक्को-खं. सं. संपू.
५ अलग्गविअबाहु संपू. १३ थइदंड-खं. संपू. । थुइदंडं–सं. हे. ॥
पृ० पं० पाठभेदाः ६९४ ४ ‘अब्भुट्टिअ म्हि '-संपू. ६९४ ७ अह सामाइय-हे.
८ उज्जोगदुर्ग-संपू. हे. ६९५ ६ पढइ थुयं-हे. ७०१ २ अंबिलाइ-हे. ७०१ २ वंदणयं-हे. ७०४ १६ ३ संयतादोषः-खं. सं. हे.॥ ७०६ ८ अंगुवंगाई-हे. ७०६ १३ ७ भज्जति-सं. संपू. ॥ ७०७ १२ २ मनूच्चरन्-खं. मु. हे. ।। ७०८ १ संकेतप्रत्याख्यान-हे. ७०९ १० सणेयठा-शां. खं. संपू. । ७१० १० सूरे उग्गए-हे. ७११ १ व्याख्या-सूरे उद्गते-हे.
HiralaMOHDMOVEHICHHOTECHCHCHCHCHEHCCCHCHEHEHICE
Jain Education

|

Page #346

॥ १२४९॥
रात
पृ० पं० पाठभेदाः
| पृ० पं० पाठभेदाः १५ ७ लेवालेवेणं गिहत्थसंसटेणं उक्खित्तविवेगेणं संपू. | ७४६ ४ कृत कृत्यंत्राणि शकृद् संपू. १५ ११ १ वश्रावणम्-सं. खं. हे. ।।
७४७ ६ नादरेण, संपू. ७१७ १० दीनामनुलेपकारकात्-हे.
७४८ २ ब्रह्म-हर-हरि-संक्र-संप्पू. हे. ७१७ ११ सजामि' इति संपू.
७४९ २ बाधां च संपू. ८ ११ तत्र च येषां-हे. संपू.
७४९ १२ सुखसर्गो-हे. संपू. ३ १३ एरिसम्मि जइयव्वं हे.
७५२ ११ कूपसहोदरी संपू. ७२४ ८ आसवदाराइ-संपू.
७५८ ३ तथा नास्ति संपू. ७२६ १२ २ सम्भंत-खं. संपू. हे. ॥
७६१ १० स्थैर्यादिविभूषणं हे. ७२७ ११ चरितं च संप्र-संपू.
७६२ १ पौषधं-हे. ७३४ ८ निर्देशेनो–संपू.
७६८ ३ जेसु ठाणेसु-हे. |७३५ १४ २ शीधुपं-शां. खं, हे. संपू. ॥
७६९ २ ति-नास्ति संपू. ७३६ १५ ३ साऽनूचे-शां. खं. संपू. ॥
७७३ ____३ रूपलावण्यशालिनी-हे. ७३७ १० तद्वदायातावि-हे. संपू.
७७५ ७ पौषध हे. ७३८ ६ वमत्याथ-संपू.
३ तदावरणशुद्धिजम् ॥-संपू. n al
BREMEMEMORRHOICIRCHCHCHIBHIBHRIRISHCHEREHEREHEHCHCHCHIKH
॥१२४९।।
Jain Education In
4ww.jainelibrary.org

Page #347

स्वोपन
वृत्तिविभूषितस्य
योगशास्त्रस्य
।। १२५० ।।
Jain Educatio
पृ० पं०
७८१
८
७९५ ११
७९७ ३
७९८
फलमाह - संपू.
९. योनिस्था जन्तुं प्राप्य प्रमादिनम् । संपू.
८
१२ विवृद्धोच्छ्रयम् - हे.
प्रसरन्ति वर्धन्ते - हे .
९ प्रणिहन्ति क्षणार्धेना० - संपू.
८००
८०३
|८१६ ३
८३४
८३७ १
८४२ ११
८४५
१४
८४९ १२
ational
पाठभेदाः
०र्भेदमधिकृत्य- संपू.
हि नास्ति है.
मार्जवं हितकारणम् । हे.
प्रणिहन्ति निहन्ति क्षणार्धेना - मु.
यत स्तुवन्ति - संपू.
यतः स्तुवन्ति - सं. । यस्तुवन्ति - हेमू ।
मन्त्राय निर्ममत्वाय चिन्तयेत् । अहिशब्द:-हे.
तदेतदप्रती - हे.
परस्पराम् - संपू.
पृ० पं०
८५५ २
८५६ २-३
८५६ १३
८५८
५
८६२
८६५
१२
८६६ १४
८६७ ८
८७१
८७२
१२
८७५ ११
८
७
पाठभेदाः
हाहा हाहे.
इत्यादि । तथा नास्ति संपू.
२ परोए - खं. हे. ॥
सुकर एवेति है.
८८१ ८
८८२

कारण है.
धीयन्ते हे. संपू.
०हस्यस्यामी - संपू. हे.
पण्डवेदा० - संपू.
उपायानाह नास्ति है.
सावद्या योगा हे.
नीरसं सत् स्वप्रदेशेभ्यः - संपू.
नीरसं कर्म स्वदेशेभ्यः - हे.
१ चेतश्च - मु. संपू. ।।
२ विवेको द्विधा बाह्य आभ्यन्तरश्च । तत्र बाह्यो
veedeeeeee
द्वितीयं परिशिष्टम्
संपू. हे.
प्रत्योर्विद्य
मानाः
पाठभेदाः
।। १२५० ।।
10

Page #348

HREETTEERTHREETICHRISHCHESHEHEHSHEHCHEHRESTER
पृ० पं० पाठभेदाः
पृ० पं० पाठभेदाः द्वादशविधस्योपधेरतिरिक्तस्यानेषणीयस्य
मनुष्यक्षेत्रे भवन्ति ।' इत्ययं पाठः पृ० ९१३ संसक्तानपानोपकरणशय्यादेर्वा त्यागः । अ(आ)
पं० ९ इत्यत्र वर्तते हे. मध्ये । तथा च भ्यन्तरः कषायाणां मृत्युकाले शरीरस्य च
पृ० ९१३ पं० ९ मध्ये 'योग्यकर्मवशात् त्यागः-हे.
तत्रोपतिष्ठन्ते । एते च पश्चचत्वारिंशल्लक्षक८८६ १० विगिचणं संपू.
योजनप्रमिते मनुष्यक्षेत्रे भवन्ति ।' इत्येवं ८९१ १ सर्व कर्म-संपू.
हे. मध्ये पाठः। ८९२ १० यतनया प्रतिलेखनया प्रतिलेखना-संपू. ९१६ ९ नारीकान्ता-नरकान्ते हैरण्यवते रूप्यकूला-संपू. 1८९६ ८ लाभ एव ममेति-संपू.
९२२ १ त्रयोविंशानि-संपू. १८९६ १३ यदाह-संपू.
९२३ ३ मत्तियावई हे. ९०९ ७ दुन्निय घणो हे.
९२६ १ चंडरुद्दा-हे. ९ एतानि वलयानि-संपू.
९२६ ३ तथाऽन्तरद्वीपजाश्च मनुष्याः । अन्तरद्वीपाश्च-हे. ४ घट-मकर-वर्धमाना-ऽश्व-सिंह-हे. ९२६ ८ चंडदंडा-खं. संपू. ५ व्यवस्थितं मानुषक्षेत्रवर्ति ज्योतिश्चक्रं हे. ९२७ १ तथा पश्चिमोत्तरस्यां त्रीणि-हे. ६ एते च पश्चचत्वारिंशल्लक्षयोजनप्रमिते | ९२७ ८ तथा सप्त-हे. संपू.
HEREHENSREKHISHEHEREHEHENSISTERRORMSKHEHCHCHISHEKSHION
०
०
-
०
॥१२५१ ॥ .
०
Jain Education

Page #349

स्वोपज्ञ
वृत्ति
विभूषितस्य योगशास्त्रस्य
।। १२५२ ।।
Jain Education
lalalala
पृ० पं०
११
१२
१
३
९२७
९२७
९२८
९२८
९४०
onal
पाठभेदाः
युग्मप्रभवा: - हे.
चान्तरद्वीपाना - संपू.
० विस्तर:- हे.
स च त्रिशष्टिसहस्राधिकचतुरशीतिलक्षोपेतयोजनकोटिशतप्रमाणवलयविष्कम्भो
न्यासो० - संपू.
स्वस्वपरिवार है.
९२८
९२९
९३१
९३२
| ९३६ ५-६ रज्जुद्वयम् । ब्रह्मलोकेऽर्धचतुर्था रज्जवः ।
अच्युतं यावत् पञ्च रज्जवः । लोकान्तं यावत् सप्त रज्जवः । - हे.
गमनं च आ सहस्रारात् । तापसानामा हे.
९
१ लक्षलक्षयोजनमाना:- हे.
८
९ पुव्वाइकम- संपू.
१०० पिहुलपवेसा हे.
विविध
पृ० पं०
९४० १०
९४३
१२ ९४४ १२
९४८ ९.
९५२ १३
९६३
१
९७४
९७७
९८३
९९१
९९३
९९५ ९९९
११
११
१००३

पाठभेदाः
श्रावकाणां जघन्येन - हे.
वीतरागा आयुष्मन् । संपू. स्युर्बोध परि० - हे.
केवलिनां च योग० हे.
७. शीतल :- संपू,
८
४
कलहं - संपू. हे.
१ इदानीं नाडी० - संपू.
५
तथा - नास्ति है.
७
वीतरागाः उक्ताः, गुरवः- संपू.
°तियोगे - संपू.
रूपो हि सः । उच्यते यत्र - हे.
स्पष्टं हे.
प्येवं भाग०- संपू.
adeeeeee
द्वितीयं परिशिष्टम् संपू. हे. प्रत्योर्विद्य
मानाः
पाठभेदाः
।। १२५२ ।।
10

Page #350

।। १२५३ ॥
Jain Education
१००४ १४
१
२
१००५
१००५
१००९ १२
१०१०
३
१०११ १२
१०१३
१०१५ ३
१०१६ ६
१०१६ ९.
१०१७ १३
१०१८
tional
३.
पाठभेदाः
दशमषष्ठाष्टाब्दे - संपू,
मृत्यवे भवेत् - संपू.
सहस्रेषु पञ्चा- संपू.
दशाहः क्रमः संपू.
प्रवहत्यर्कनासायां - संपू.
त्रिंशतिं दिव० - संपू.
वारिंशे दिनशते है.
द्वितीये दिवसे- संपू.
विपर्यास:- संपू.
मपरं पुनः - हे. संपू
१ तथा - नास्ति मु. खं. ॥
तथा - नास्ति है.
१ शुद्धिपत्रके निर्दिष्टाः केचन शुद्धपाठा अन्यत्र चिह्नेन निर्दिष्टाः ॥
पृ० पं०
१०१९ ११
१०२१
२
१०२६
६
१०२६
१०२८
१०२९
१०३१
१०३२
१०३६
१०३८
१०३९
७ १४४ ॥ तथा-संपू.
३
स्थितकमेतत् - संपू. स्थितिकमेतत्-हे.
तथा - नास्ति संपू.
अनभ्रां - हे.
तथा - नास्ति संपू
स्पष्टाः नास्ति संपू.
५
१
९
19
पाठभेदाः
३ श्रूयते-खं. हे.
तथा नास्ति संपू.
तारां कनीनिकां श्यामां अञ्जनवर्णाम् हे.

२
१ स्तथेयद्भिरयं ।
कालस्य लक्षणम् ।-संप्पू.
*
5
10
।। १२५३ ।।

Page #351

वोपश वृत्ति
विभूषितस्य योगशास्त्रस्य
॥ १२५४ ॥
aaaaaaaaaaler
eeeeeeeeeee
पृ० पं०
१०४२ ३
१०४७ ८
१०५१ ४ १०५९ ४
१०७५
४
१०८७
१०९१
१०९३
१०९६
११०८
११०९
१११३
Jain Educatio national
पाठभेदाः
अष्टमे है.
अष्टभिर्नवभि० - संपू.
स्पष्टः- नास्ति है.
स्फुलिङ्गार्चि: शतार्चितम् - संपू.
ध्यानसिद्धये । शक्यो नेतरथा कर्तुं मनः: पवननिर्जयः ॥ संपू.
नश्यन्ति तत्क्षणादेव - हे.
५
५
१ स्पष्ट - संपू.
पदस्थ समाम्नातं - संपू
स्पष्टाः नास्ति है. संपू
९
२ मुख्यं स्वर्गा० - संपू.
१
३ कृतो. हे.
तथा - नास्ति है.
पृ० पं०
११२६
१९३३
११४२
११४३
१३
१९५० १२
१९६८ १२
१९६८ १२
११७१
११७१
११८६
११९५
१२००
१२०२
LEVELS
२
९
ברברב
९
पाठभेदाः

स्थिरं - हे.
मणिर्यथा ॥ १४ ॥ स्पष्टः ॥ १४ ॥ - मु.
सुरापान - संपू
तद्यदा- हे.
व्युगीनानां शुक्लध्यानेऽनधिकारः- संपू.
भवनपति है.
ज्योतिष्पतिः- संपू.
° समये तदेव दंड है.
५
५
प्रसरणात् संपू
१
परमानन्दं युक्तं संपू.
६
यहि कर्माणि - संपू.
६
यस्मिन्नखिल संपू.
५ कुतो हेतोः ! आत्मना यस्यसि - हे.
Edelaideieeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeel
द्वितीयं
परिशिष्टम्
संपू. हे.
प्रत्योर्विद्य
मानाः
पाठ मेदाः
।। १२५४ ।।
10

Page #352

॥१२५५॥
पृ०
११९७
BHEEMPHIBHBIHSHEHCHINCIENCICICICICHCHCHCHEHCHEHDHEHerever
आधचरणम् अकलङ्कमनोवृत्तेः अकामनिर्जरारूपात् अकृत्वा नियमं दोषा अखिलं वायुजन्मेदं अग्रे वामविभागे हि अङ्गमृदुत्वनिदानं अङ्गार-भ्राष्ट्रकरणं अङ्गार-बन-शकट अङ्गुष्ठाभ्यां श्रुती .
तृतीयं परिशिष्टम् श्रीयोगशास्त्रस्य द्वादशषु प्रकाशेषु विद्यमानानां श्लोकानामकारादिक्रमः । प्र० श्लो० पृ० | आधचरणम् प्र० श्लो०
अजीर्णे भोजनत्यागी अतिचञ्चलमतिसूक्ष्म
अथ तस्यान्तरात्मानं ५ २५५ १०५८ अथवा गुरुप्रसादा १२ १४ ५ २५३ १०५८ अथवा नाभिकन्दाध
अथवा पञ्चसमिति १ ३४ ३ १०१ ५४५ अथवा शकुनाद् विद्यात् ५ १७७ ३ ९९ ५४४ ।। अथवोपश्रुतेर्विद्याद् ५ १८८ ५ २४९ १०५६ | अथास्य मन्त्रराजस्या ८ १४
१२८ १०३५ १०३८ १०९५
॥१२५५॥
१ श्रीयोगशास्त्रस्य द्वादशसु प्रकाशेषु विद्यमानानां श्लोकानामाद्यचरणानामेवाकारादिक्रमेणास्मिन् परिशिष्टे उपन्यासो वर्तते । अत्र प्रथमोऽङ्कः प्र० प्रकाशं निर्दिशति, द्वितीयोङ्कः श्लो=श्लोकाङ्क निर्दिशति, तृतीयोऽङ्कः पृष्=पृष्ठावं निर्दिशति ।

Jain Education
ntional

Page #353

प्र०
श्लो०
पृ०
प्र० ५ ५
स्वोपनवृत्तिविभूषितस्य पोगशास्त्रस्य
श्लो ८६ १७२
तृतीयं
१००३ १०३४
११५०
परिशिष्टम्योगशास्त्रस्य श्लोकानामकारादिक्रमः
८७७
॥ १२५६॥
१०३३
५
१८२
१०३६
१६३
११४३
॥ १२५६ ॥
EHEHEHEREHENGLISHCHRISHISHERENCHCHCHEHCHISHEREHSIKERSHEHERE
आधचरणम् अथेदानी प्रवक्ष्यामि अदर्शने पादयोश्च अदान्तैरिन्द्रियहयै अदृष्टे हृदये मृत्यु अदेवे देवबुद्धिर्या अदेशा-ऽकालयोश्चर्या अधिरोढुं गुणश्रेणि अधोमध्योर्ध्वपाणि अध्यात्म वायुमाश्रित्य अनतिव्यक्तगुप्ते च अनन्तकायाः सूत्रोक्ता अनन्यशरणीभूय अनया युक्त्याऽभ्यासं अनया विद्ययाऽष्टाग्र
आधचरणम् अनर्था दूरतो यान्ति अनवच्छित्त्याम्नायः अनशनमौनोदय वृत्तेः अनातुरकृते ह्येतच्छ कुन अनादानमदत्तस्या अनाद्यन्तस्य लोकस्य अनिरुद्धमनस्कः सन् अनुकूलो वाति मरुत् अनुमन्ता विशसिता अनेकजन्तुसङ्घात अन्तः पिहितज्योतिः अन्तरङ्गारिषड्वर्ग अन्तर्मुहूर्तात् परतः अन्तस्थाधिकृतप्राणि
५ ५
७६० १०२१ १०१५
१३० ११७
PREMCHCHHORICHEMICHHCHEHRIGHBHIDHISHERSHBHIBHBHISHE
४३६
३ १२
३६ १०
४४८ ११८८
१२ ३०११९४
२०४७
२१८
५
२०८
१०४३
Jain Education
anal
|

Page #354

।। १२५७ ।।
Jain Education In
आद्यचरणम्
अन्नं प्रेत-पिशाचाद्यैः
अन्यैस्तेनार्जितं वित्तं
अपसारितन्धन भरः
अपानः कृष्णरुग् मन्या
अपारे व्यसनाम्भोध
अपास्ताशेषदोषाणां
अपि कोटीश सङ्ख्या
प्रदत्वात्
अपि वंशक्रमायातां
अपौरुषेयं वचन अौषधकृते ज
अप्राप्नुवन्नन्यभक्ष्य
अबन्धूनामसौ बन्धु
अभिवन्द्यमानपादः
प्र०
३
४
११
४
४
११
२
२
२
३
३
४
११
४८
६९
२०
१६
९५
११९
२७
९०
३०
१२
३९
४३
१००
४५
पृ०
आद्यचरणम्
अभ्यस्य धारणामेवं
अभ्यासेन स्वसंवेद्यं
अभ्युत्थानं तदालोके
अमनस्कतया संजायमानया अमन्दानन्दजनने
४५४
८५६
११६३
९७८
८९९
९५०
११६५
३३९
२५२
१७६
४४९
४५१
९०१
११६८

अमी भोजनतस्त्याज्या
अमीषां लक्ष्मणां मध्याद्
अमुञ्चन् प्राणनाशेऽपि
अमूर्तस्य चिदानन्द
अमृतैः प्लावयन्तं
अयं लोकः परलोको
अयमात्मैव चिद्रूपः अयमात्मैव संसारः
अयमेक एव नः प्रभु
प्र०
५
५
25 30 30 2
३
१२ ३८
४
५०
३
९८
५
७
१०
५
२
४
लो०
११
३६
४७
१२५
१६२
२
१
२५८
६७
४
५
४१
पृ०
९८६
९९०
६५१
११९६
८३४
५४३
१०३१
१०७९
११३५
१०५९
२९४
७८४
७८४
११६७
5
10
॥ १२५७ ॥

Page #355

स्वोपक्ष
प्र० ५
श्लो. १२३ २४३ १९१
प्र० ५
श्लो १८१
वृत्ति
विभूषितस्य पोगशास्त्रस्य
१०३६ ११२० ११०२ ११२३
तृतीयं परिशिष्टम्योगशास्त्रस्य श्लोकानामसकारादिक्रमः
॥१२५८॥
८७२
॥१२५८॥
TCHCHCHCHEMEHRENCYCHEHEACHEMEHEYEHCHRISHCINEHEICHEICH
आधचरणम् अयमेव क्रमे पढ़े अरि-चौरा-ऽधमर्णाद्या . अर्थान्तरापदेश्यश्च अर्घोष्णमर्धशीतं च अहमित्यक्षरं प्राण अलक्ष्यं लक्ष्यसम्बन्धात् अलीकं येन भाषन्ते अल्पादपि मृषावादा अवद्यत्यागतः सर्व अवशेषाङ्गुलीपर्वाण्य अशनीयन् सदा मांस अशौचमाश्रवविधि अश्रद्धेयं परपुरे
अश्रान्तमिति पिण्डस्थे n al
पृ०
आधचरणम् १०१८ |
अश्रुपूर्णदृशो गावो १०५४ अष्टपत्रेऽम्बुजे ध्याये १०३८ अष्टपत्रे सिताम्भोजे १०३२ अष्टरात्रे व्यतिक्रान्ते १०९४ अष्टोत्तरसहस्रस्य ११३६ असंयमकृतोत्सेकान्
असत्यतो लघीयस्त्व २९० असत्यवचनं प्राज्ञः
असत्यवचनाद्वैर १०२१ असन्तोषमविश्वास ४३५ असन्तोषवतः सौख्यं
असूनृतस्य जननी १०७५ अस्ततन्द्ररतः पुंभि १०८७ । आस्मान्नतान्तरण
अस्मिन्नितान्तवैराग्य For Private & Personal use only
२९२
२७८
२७८
vrumour,
२ २
५७ ५८
०१ V VOOR
يوم مع
८३३
११४४
Jain Education In
2ww.jainelibrary.org

Page #356

॥ १२५९ ॥
Jain Education
आद्यचणम्
अस्य नखा रोमाणि च
अस्य पुरस्तान्निदन्
अस्य शरदिन्दुदीधिति
अस्याः स्मरणमात्रेण
अहिंसा दुःखदावाग्नि
अहिंसा सूनृता - स्तेय
अहि-वृश्चिक-कृम्याखु
अहो योगस्य माहात्म्यं अहो मुखेऽवसाने च आकरः सर्वदोषाणां
आक्षिप्य रेचकेनाथ
आज्ञां यत्र पुरस्कृत्य
आज्ञा पाय विपाकानां
आत्मधिया समुपात्तः
प्र० श्लो०
११
११
११
८
२
१
५
१
३
४
५
१०
१०
१२
३८
३६
४२
५९
५१
१९
१७८
१०
६३
१८
२६५
८
१ १
の
पृ०
११६७
११६७
११६८
१११५
२७४
११६
१०३५
४६
४६२
८०१
१०६२
११३७
११३७
११८७
आद्यचरणम्
आत्मवत्सर्वभूतेषु
आत्माज्ञानभवं
आत्मानं भावयन्नाभि
आत्मानमात्मना वेत्ति
आत्मायत्तमपि स्वान्तं
आत्मैव दर्शन - ज्ञान
आधे श्रुतावलम्बन
आध्यात्मिक विपर्यासः
आपीयोर्ध्वं यदुत्कृप्य
आप्लावयति नाम्भोधि
आमगोरससंपृक्त
33
35
आयाति वरुणे यातः
आयुः कर्म सकाशा
"

प्र० श्लो०
२
४
४
२०
३
१२२
२
४६
४
४
४
१
११ १३
५
११८
५
९
४ ९६
३
३
५
११ ५०
७
७१
२३४
पृ०
१९८
७८२
९५३
७८२
८३१
७८१
११६१
१०१६
९७४
९००
४२९
४६६
१०५१
११७०
adeeeeeeeeeeeaaaaaaaaaaaaaa
5
10
।। १२५९ ।।

Page #357

श्लो
तृतीयं
स्वोपशवृत्तिविभूषितस्य योगशास्त्रस्य
३४
. 0000 mA
श्लो. २१६
२८ - १५५
४७
१०४६ २२००
७७९ २७२
परिशिष्टम्योगशास्त्रस्य श्लोकानामकारादिक्रमः ॥१२६० ॥
॥१२६०॥
आधचरणम् प्र० आयोजनशतमुग्रा आरक्तपल्लवोऽशोक ११ आरभ्य चैत्राद्यदिनात् आरभ्य माघमासादेः ५ आर्त रौद्रमपध्यानं ३ आर्द्रः कन्दः समग्रोऽपि ३ आलोच्यावग्रह याच्या १ आसनादीनि संवीक्ष्य १ आसनामिग्रहो भक्त्या ३ आसने शयने वाऽपि इच्छासंपन्नसर्वार्थ १० इडा च पिङ्गला चैव इति गणधरधुर्या इति नानात्वे निशिता ११
पृ० | आद्यचरणम् प्र० ११६५ इति यन्त्रप्रयोगेण ५ ११६६
इति लक्ष्यं समालम्ब्य ८ १००२ इति संक्षेपतः सम्यग् ३ १००२
इति स्मृत्यनुसारेण २ ४६८
इत्यजस्नं स्मरन योगी ४५२
इत्यनित्यं जगद्वत्तं १२३
इत्यमु ध्यायतो मन्त्र १३९
इत्याहोरात्रिकी चर्या ६५१
इत्वरात्तागमोऽनात्ता १०५४ ११४६
इदमादिमसंहनना ९९५ इन्दुमंडलसंकाश ९ ११२८ इन्दुमुष्णं रविं शीतं ५ ११६२ । इन्द्रं स्तम्भादिकार्येषु
oc
EICHERSHEKSTRICISHEKSHCHEHEACHCHEHRTCHEHEHENSISTRICT
०
m
५२९
२४२
२१
११४९ ११२९
२ १५६
९९२
Jain Education in
32ww.jainelibrary.org
H

Page #358

॥ १२६१ ॥
Jain Education
आद्यचरणम्
इन्द्रत्वेऽपि हि संप्राप्ते
इन्द्रनीलसमच्छाया
इन्द्रियैः सममाप्य इन्द्रियैर्विजितो जन्तुः इन्द्रोपेन्द्रादयोऽप्ये
इह चार्य परपुर इह लोके परलोके
विक्षिप्तं यातायात
ई-भाषैषणा - SSदान
उकारं हृदयाम्भोजे
उक्तासन समासीनो
उत्क्रान्तिर्वारि-पङ्काद्यै उत्पद्यमानः प्रथमं उत्पाद स्थितिभङ्गादि
onal
प्र० लो०
२१
१४९
४
५
६
४
४
६
३
१२
१
८
५
५
४
११
६
२६
६१
१
१५१
२
३५
७७
२७
२४
१०
१८
पृ०
८०२
१०२७
१०७५
८०७
८४३
१०७३
७६५
आद्यचरणम्
उत्सर्गादानसंस्तारा उत्सर्पयन् दोषशाखा
उदये पञ्चमे वाऽपि
उदुम्बर- वट-प्लक्ष उदेति पवनः पूर्व
उद्घाटितकराम्भोज
उपतापमसंप्राप्तः
उपसर्ग प्रसङ्गेऽपि
उपानद्-वाहनच्छत्र उलूक- काक- मार्जार
उष्णः शीतश्च कृष्णश्च
ऊरोरभावे दशभिर्मास
ऊर्ध्वज्वालाचितं भीमं
एकं द्वे त्रीण्यहोरात्रा
१९८५
१२८
११२६
९८३
९८१
७८८
११६३

म०
३
४
५
३
५
५
७
१
५
३
५
५
५
५
ភ្នំ នំគŠ & មេគឺ គឺ នំ 2 គឺŚត្វ
श्लो०
११७
१४
२०६
४२
६८
१३४
३
४३
६७
५०
२२१
४६
पृ०
१८० १०३६
४६४
९९१ १०४७
७२
५६१
७९५
१०४३
४५१
९९७
१०२२
१०७९
१४२
९९० ९९८
5
10
॥ १२६१ ॥

Page #359

स्वोपक्ष
वृत्ति
प्र०
५ १२
श्लो ९७ २२
१००७
११९२
विभूषितस्य योगशास्त्रस्य
आधचरणम् एक उत्पद्यते जन्तु एकत्र पर्ययाणां एकत्रिंशदहचरे एकत्रियोगभाजा एकत्रैव नवाहानि एक-द्वि-त्रि-चतुः-पञ्च
तृतीयं परिशिष्टम्योगशास्त्रस्य श्लोकानामकारादिक्रमः ॥१२६२॥
॥ १२६२॥
प्र० श्लो० पृ० ४६८८५५
११५५ ११५ १०१५
११५९ ५ ९४ १००६
१००५ १००७ १००९ १०१२ १०१९ १०१२
१०१८
१२४ ४५
१४३
TECHEHCHCHEHRESHEHEHCHEHSHREEHEHEELSHREEHCHEHE
| आधचरणम्
एकादश दिनान्यर्क एकान्तेऽतिपवित्रे एकैककुसुमक्रोडा एकोनत्रिंशदहगे एतान्यपीड्यमानानि एताश्चारित्रगात्रस्य एतेषु लब्धलक्षोऽथ एतेष्वेवामनोज्ञेषु एनमेव महामन्त्रं एवं क्रमशोऽभ्यासा एवं चतुर्विधध्याना एवं च मन्त्रविद्यानां
एवं परासुदेहेषु | एवं प्राणा दिविजये
ur
१०६२
.
mW
१२७
MAHESIRESHEREICHEICHEHETBHEERESTEHSH
११०४
११२
९७२
११२७
एकविंशत्यहं त्वर्क एकस्य नाशेऽन्यस्य एकस्यपि हि जीवस्य एकस्यैकं क्षणं दुःखं
५
२७२
१०६२
४४७ २०४
६८
Jain Education in
SAww.jainelibrary.org

Page #360

प्र०
श्लो
पृ०
।
श्लो
॥१२६३॥
w0
४५५
५१ ३४
५
२२४
११८५ ८१० १०९६
६
८
BICHCHEHREETEHRIBCHCHCHEICHECHEENCHEHRENCHCHCHER
आधचरणम् एवं रश्मिक्रमेणैव एवं विषय एकैकः एवं व्रतस्थितो भक्त्या
एवं श्रुतानुसारा है। एवमाध्यात्मिकं कालं
एषामेकत्र कुत्रापि एषा स्त्री पुरुषो वाऽसौ एष्वर्थेषु पशून् हिंसन् ऐश्वर्यराजराजोऽपि ऐहिकामुष्मिकापाय औदारिकतैजस औदासीन्यनिमग्न औदासीन्यपरायण औषध्यः पशवो वृक्षा
आधचरणम् प्र० ९८३ कटिस्थकरवैशाख
कण्टको दारुखण्डं च ३
कण्ठे क्षुत्तर्षनाशाय ५ ११५७ कदलीवच्चाविद्या लोलेन्द्रिय १२ १०४८ कनकच्छेदसंकाश १०७६
कनकाम्भोजगर्भस्थं
कन्या-गो-भूम्यलीकानि २ २६७ कफ-विपुण्मलामर्श ३८२ कफ-मूत्र-मलप्रायं ११३९ कम्पः स्वेदः श्रमो मूर्छा २ ११७५ करणानि नाधितिष्ठत्यु... १२ ११९५ करोति विरतिं धन्यो ३ ११९१ कर्णोद्घाटनसंजातो ५ २६६ । कर्म जीवं च संश्लिष्टं ४
५४
ourx
००
HERRRRRRRORMIREHENSIKKIMEREHEREHEICCHISHEKHere
१०
३३२
११ १२ १२
५८ ३३ १९
११९५ ४६५
३४ ६९ १९६ ५२
॥१२६३॥
Jain Education
For.Private &Personal use only
HEww.jainelibrary.org

Page #361

प० श्लो०
प्र०
श्लो.
वृत्ति
१०२९
तृतीय परिशिष्टम्योगशास्त्रस्य श्लोकानामकारादिक्रमः
४
७८.
३
३०
४४२
१५
o आधचरणम् स्वोप
कर्माण्यपि दुःखकृते विभूषितस्य कल्लोलचपला लक्ष्मीः योगशास्त्रस्य कषाया विषया योगाः
कामधेनुमिवाचिन्त्य ॥१२६४॥
कायवाङ्मनसां दुष्ट कीटिका घृतवर्णाश्च कुतूहलाद् गीत-नृत्त कुणिर्वरं वरं पशु कुलघाताय पाताय कुष्ठिनोऽपि स्मरसमान् कूर्परौ न्यस्य जान्वो कृतसङ्गः सदाचारै कृतापराधेऽपि जने कृत्वा पापसहस्राणि
३
११५८ १११२ १०४८ ८०२ १०५७
७८
आधचरणम् कृषिसेवादिकं सर्व कृष्णं कृष्णपरीवारं
केचिन्मांस महामोहा १११८ केवलिनः शैलेशीगतस्य
केसगली स्वरमयीं १०३५
को जेष्यति द्वयोर्युद्धे
कोटीश्वरो नरेन्द्रत्वं २५१ कोणावक्ष्णोनिपीड्याद्या ८०८ कोदण्ड-दण्ड-चक्रा-ऽसि ३४० कौटिल्यपटवः पापा १०२७
क्रमेणैवं परपुर १४५ क्रीत्वा स्वयं वाऽप्युत्पाद्य
क्रोधवढेस्तदहाय ११०४ । क्रोधाद् बन्धच्छविच्छेदो
४७२
४
MOHCHEHDIHDHDHCHERRIERMERICHEHREYSICHEICMCERNIGHTERNETBHETE
२०
BHEHENSIEXKHEHRENICHERakSHEKHERSHEHEREHENSIDEREHCHEHCHER
२७३
५
२७३
१०६३
३

ww.jainelibrary.org
Jain Education in

Page #362

श्लो
॥१२६५॥
प्र० ५ ५.
श्लो २२२ १५२
१०२८
४५५
RA
१०४४
२१० ४४
११
१००९
INSISTERESTHEIGIBHEHOREHELEHEHEREHEHEHRELEHETE
• आधचरणम् प्र०
क मण्डले गतिर्वायोः क्षमया मृदुभावेन क्षान्त्या क्रोधो मृदुत्वेन क्षिणोति योगः पापानि क्षीराम्भोधेविनिर्यान्ती क्षुतविण्मेदमूत्राणि ५ खद्योतद्युतिवर्णानि ५
गुरुपञ्चकनामोत्था है गुरु-बन्धु-नृपा-ऽमात्या ५
गध्रः काकः कपोतो वा गृहिणोऽपि हि धन्यास्ते गृहे राजकुलादौ च ५ गृह्णन्तु ग्राह्याणि स्वानि १२ ग्रन्थीन् विदारयन् नाभि
आधचरणम् ग्रीवाऽभावे चतुस्त्रिद्वये
घण्टानादो रतान्ते चे ८०५ घोरान्धकाररुद्धाः
चतुःपार्श्वस्थगुरुयं
चतुराशावर्तिजनान् १०२२
चतुर्दश दिनान्येवं १०१७ चतुर्वर्गेऽग्रणीर्मोक्षो ११०७ चतुर्विशतिपत्रं च
चतुष्पा चतुर्थादि १०२६ चत्वारि वामहस्ते तु
४८७ चन्दनेनार्चयित्वा मां १०५३ चन्द्रे स्त्री पुरुषः ११९३ चराचराणां जीवानां १०९४ । चारणाशीविषावधि
१३५ १२१ ३८ २४१
BHBHBIBHEHEYECHNBIOTECHEREHCHCHCHEHCHEHEHREEHCHER
१०५
१०९२
१०५४
१४४
२४० २६
५
२४७
००० ० Vuur m
॥१२६५॥
Jain Education 105nal

Page #363

प्र०
श्लो०
पृ०
।
स्वोपक्ष
आधचरणम्
४३५
वृत्तिविभूषितस्य योगशास्त्रस्य
तृतीयं परिशिष्टम्योगशास्त्रस्य लोकानामकारादिक्रमः
११२४
४६७
१२ २
४५ १०५
१००४ ११२५
आधचरणम् चिखादिषति यो मांस चिद्रपानन्दमयो निःशेषो चिन्तयेदन्यमप्येनं चिरमाहितप्रयत्नैरपि चिरायुषः सुसंस्थाना
चेतोऽपि यत्र यत्र प्रवर्तते चौर्यपापद्रमस्येह च्युत्वोत्पद्य मनुष्येषु छत्र-चामर-हत्यश्व छत्रत्रयी पवित्रा विभोरुपरि छद्मस्थितस्य यद्वन्मनः छर्दि मूत्रं पुरीषं वा छिन्नाच्छिन्नवन-पत्र
३८३ ११९३
७६४
जगदाक्रममाणस्य जङ्घाया मध्यभागे तु जन्तुमिश्नं फलं पुष्पं जन्मऋक्षगते चन्द्रे जन्मदाबहुताशस्य जन्म-दीक्षा-ज्ञान जन्मान्तरसंस्कारात् जय-जीवित-लाभादि जलक्रीडा-ऽऽन्दोलनादि जागरणस्वप्नजुषो जगती जातिलाभकुलेश्वर्य जायते दन्तघर्षश्चेच्छ जायते येन येनेह
TELETESHEETERROREARRRRRRRRRRHETRIEVENET
२९५
७७८
१०५०
५
५३
१२
४८
११९९
० ० ०४
११६७ ११५९
१४०
ܕܘܐ
Jain Education

Tww.jainelibrary.org

Page #364

प्र०
श्लो०
पृ०
प्र०
श्लो०
पृ०
॥१२६७॥
+ ,
०८५
१०७३ ७५६
३
१४०
९८४ ६५२
७५६
MIRICICICIBHBHIBHBHBHICHCHRISHIRIDIHDIHONEHHRISE
आधचरणम् जित्वाऽपि पवनं नाना जिनधर्मविनिर्मुक्तो जिनेन्द्रप्रतिमारूप जिनो देवः कृपा धर्मों जिह्वा नाऽऽस्वादमादत्ते ज्ञानचारित्रयोर्मूलं ज्ञानवद्भिः समाम्नातं ज्ञानावरणीयं दृष्टया ज्ञानी बुद्धाऽनिलं सम्यक्
२४ १२
८
७४
। आधचरणम्
तच्च भस्मरजस्तेन तच्चार-गमन-स्थान ततः क्रमेण तेनैव ततः प्रतिनिवृत्तः सन् ततः शनैः समाकृष्य ततः सिंहासनारूढं ततः सुधासरःसूत ततः स्थिरीकृतस्वान्त ततश्च सन्ध्यासमये ततस्त्रिभुवनाभोगं ततो देहान बहिायेत् ततो नीरागमद्वेष ततो भ्रमन्तं पत्रेषु ततो माध्याहिकी पूजा
२९१ ११२५ ११६४ १०५१
BENEHEHRECIRCTCIENCHEICHECHEHRELECTREHEHRTEK
११३
५
२३२
।
m,vvm, १vvm
१२९
६५३
ज्ञेयं नानात्वश्रुत ज्ञेया सकामा यमिना ज्वलति ततश्च ध्यान तं ततश्च तडिद्वेग
१०८५ १०८४ १०९५ १११२
८७५ ११६४ १०५९
॥१२६७॥
५
२५७
८
६५२
Jain Education
onal
ww.jainelibrary.org

Page #365

स्वोपज्ञ
वृत्तिविभूषितस्य योगशास्त्रस्य
।। १२६८ ॥
Jain Education I
Beeee
Jesses
आद्यचरणम्
ततोऽविद्या विलीयन्ते
ततो विवेकमाश्रित्य
ततो विशन्तं वक्त्राब्जे तत्कालकृतदुष्कर्म तत्केसरततेरन्तः
ततो गुरूणामभ्य
तत्र प्रथमे तत्त्वज्ञाने
तत्र श्रुताद् गृहीत्वैक तत्र षोडशपत्रादये
तत्रोपतापकः क्रोधः
तथा पञ्चदशाहानि तथा पुण्यतमं मन्त्रं तथा हृत्पद्ममध्यस्थं
तथैव च वहन् वायु
nal
प्र०
५
१०
८
१
७
३
१२
११
८
४
2002
८
८
५
श्लो०
४०
२४
२०
१३
११
१२४
१५
१५
२
e
पृ०
९८७
११४७
१०९६
९७
१०८३
६५०
११८९.
११६२
१०९१
७८७
१०१ १००९
३२
११०२
२९
११००
८९.
१००४
आद्यचरणम्
तथैव द्वादशाहानि
तथैव वायौ प्रवहत्ये
तथैव वायौ वहति
तदनन्तरं समुत्सन्नक्रिय
तदवश्यं मनःशुद्धिः
तदष्ट कर्मनिर्माण
दार्जवमहौषध्या तदिन्द्रियजयं कुर्याद्
तदेव च क्रमात् सूक्ष्मं
तद्वानावेशतः सोऽहं
तन्नाप्नोति मनः स्वास्थ्यं
तन्नामग्रहमात्रा
तपः श्रुतपरीवारां
तपस्विनो मनः शुद्धि

प्र०
५
५
११
४
७
४
८
wr ro
६
११
२
४
लो०
९८
९५
१११
५६
४४
१६
१७
३४
२६
१५
४
२६
११३
४३
पृ०
१००८
१००७
११७४
८१८
१०१३ | श्लोकानाम
१०८४
७९९
८१२
१०९९
१०९५
१०७५
११६५
४०३
BEEGESeeeeeeeeedaaaaaaaaaaaa
८१८
तृतीयं
परिशिष्टम्योगशास्त्रस्य
कारादिक्रमः
।। १२६८ ।।
10

Page #366

॥ १२६९ ॥
Jain Education
आद्यचरणम्
तप्यमानस्तपो मुक्त तस्याजन निरेवास्तु
तस्यान्तरन्तिमं वर्ण
तांस्तानापरमेश्वरादपि परान् तारां श्यामां यदा पश्ये
तिर्यग्लोकसमं ध्यायेत् तालुकम्पो मनःशोको
तालुरन्ध्रेण गच्छन्तं
तिक्षु-सर्षपैरण्ड
तिलैव्रीहियवैर्मार्षे
तिसृभिर्गुप्तिभिर्योगान्
तीर्थं वा स्वस्थताहेतुं
तीर्थकरनामसंज्ञं न यस्य
तीर्थकर परिज्ञात
म०
४
१
८
१२
५
७
८
३
२
४
४
११
श्लो०
३६
१४
८
५४
१४३
१०
१५७
५१
११०
४२
८४
१२३
४८
९
पृ०
८१४
१०५
१०९४
१२०१
१०२६
१०८३
१०३०
११५२
५५०
२७०
८७२
९५३
११६९
११३१
आद्यचरणम्
तृप्तो न पुत्रैः सगरः तेजःपुञ्जरप्रकाशिता
त्यक्तसङ्गास्तनुं त्यक्त्वा
त्यक्तसङ्गो जीर्णवासा त्यक्तार्त्त-रौद्रध्यानस्य त्यक्त्वा चतुर्विधाहारं
त्यजन् दुःशील संसर्ग
त्रयस्त्रिंशदहचरे त्रयीतेजोमयो भानु
त्रयोदश दिनान्यर्क
त्रसरेणुसमोऽप्यत्र
त्रिजगद्विषयं ध्याना
त्रिदिवौकसो मनुष्या
त्रिशुद्धया चिन्तस्तस्य

प्र०
२
११
१०
३
३
३
३
५
३
५
२
श्लो०
११२
४६
१८
१४२
८२
१५०
१४३
११६
'3'1
९९
१०८
११
१९
११ २८
८
३५
पृ०
३९४
१९६८
१९४५
७५७
४७६
७६४
७५८
१०१५
४५८
१००८
३९०
११६३
११६५
११०३
3888888888888888888888888888
5
10
।। १२६९ ।।

Page #367

स्वोपशवृति
विभूषितस्य
योगशास्त्रस्य
॥ १२७० ॥
Jain Education
आद्यचरणम्
त्रीन् पक्षानन्यथात्वे
त्वरितो वरुणे लाभ
दक्षिणस्यां वलित्वा चेत्
दक्षिणेन विनिर्यातौ
दण्डकपाटे मन्थानकं च
दन्तकेशनखाऽस्थित्वग् दमो देवगुरूपास्ति दलसन्धिषु सर्वेषु दशमासांस्तु तृप्यन्ति
दश वा पञ्चदश वा
दशस्वपि कृता दिक्षु
दशाहं तु वहन्निन्दा
दहने युद्धपृच्छायां दानं चतुर्विधाहार
onal
प्र०
५
५
५
५
११
३
२
८
२
५
३
५
३
श्लो
061
२३३
१८३
६०
५१
१०६
३१
७
४५
१२६
१
७५
२३५
८७
पृ०
आद्यचरणम्
दिना दिनमेकं च
दिगनते परिमाणं यत्
दिनैः Fraser
९९८
१०५१
१०३६
९९४
११७१
५४८
२६४
१०९३
२७१
१०१९
४२५
९९९
१०५२
४९५

दिवसस्याष्टमे भागे
दिवसे वा रजन्यां वा
दिवा संमुखमायान्ती
दिव्यदुन्दुभिनिर्घोष दिव्यपुष्पोत्कीर्णा
दिव्यभोगावसाने च
दिव्य वंशे समुत्पन्ना
दिव्यौदा रिकका मानां
दीपिका खल्वनिर्वाणा
दीप्यमाने तपो हौ
до
५
३
५
३
२
५
९
९
१०
१०
१
४
४
४
श्लो०
८८
८४
२२३
५७
७०
१५०
३
५
२२
२३
२३
४०
९१
१२०
पृ०
१००४
४८४
१०४८
४५९
२९५
१०२८
११३०
११३०
११४६
११४६
११९
८१६
८९०
९५१
तृतीयं
परिशिष्टम्योगशास्त्रस्य
श्लोकानाम
कारादिक्रमः
।। १२७० ।।

Page #368

प्र०
ला०
पृ०
प्र०
श्लो.
॥१२७१॥
१४६
५२
२७४
२ २
२९३ १०१३
१३२ १११७
३८
७४९
८६२ ५ २६१
१०६०
२७१
HEICHETCHEHCHEHEENCHEREREHENSIBICHHICHCHCHDHDHDIOHE
आधचरणम् दीर्घदर्शी विशेषज्ञः की दीर्घमायुः परं रूप दीर्यमाणः कुशेनापि यः दुःस्थां भवस्थिति स्थेम्ना दुर्गतिप्रपतत्प्राणि दुष्टा करटिनः सिंहाः दूरे परस्य सर्वस्य दृढाभ्यासस्ततः कुर्या दृष्टं श्लिष्टं ग्रहैर्दुष्टैः देवस्तदा स भगवान् देवोपहारव्याजेन देवैस्तु भुक्तं पूर्वाणे देहं पद्मं च मन्त्रार्चि दोषाणां कारणं मद्यं
। आधचरणम्
दौर्भाग्यं प्रेष्यतां दास्य द्वाविशतिं दिनान्येवं द्विचत्वारिंशता भिक्षा द्विपार्श्वप्रणवद्वन्द्वं द्वे एव घटिके सार्धे द्वौ मासौ मत्स्यमांसेन धत्ते न खलु स्वास्थ्य धन-धान्यस्य कुप्यस्य धनहीनः शतमेकं धनुमिथुनयोः सप्तमयो धर्म्यध्याने भवेद्भावः धर्मप्रभावतः कल्पद्रमा धर्मविन्नैव भुञ्जीत धर्मो नरकपाताल
११५०
SHREEHCHEHEIGHEHCHCHACHEHRISHCHCHEHCHCHCHHETRICHERE
५.
१०८७
३२८ १०६१ १०४० ११६५ २६९
२६८
५३४
११ , २४
Vo or ०००
० ०००
॥ १२७१ ॥
४३४
४
१०२
Jain Education
onal

Page #369

प्र०
श्लो०
श्लो
स्वोपक्षवृत्तिविभूषितस्य योगशास्त्रस्य
HOMEMORCHEMERA
तृतीयं
परिशिष्टम्
योगशास्त्रस्य
श्लोकानामककारादिक्रमः
॥१२७२॥
१०७८
१०८
॥१२७२॥
आधचरणम् धवलः शीतलोऽधस्तात् ध्यातव्योऽयमुपास्योऽय ध्यात्वा हृद्यष्टपत्राब्जे ध्यानं विधित्सता ज्ञेयं ध्यायतोऽनादिसंसिद्धान् ध्यायन्नात्मानमेवेत्थ ध्यायेत्सिताब्ज वक्त्रा न च्छायामात्मनः पश्ये न जानाति परं स्वं वा न ज्वलत्यनलस्तिर्यग न देवान्न गुरुन्नापि न धर्मो निर्दयस्यास्ति नपुंसकत्वं तिर्यकृत्वं नभस्तलं सुधाम्भोभिः
८ ८ ५
१७ ४७ १६०
HHHHHHHHHHEICHEIRHCHCHCHCHCHCHCHCHESH
पृ० । आधचरणम् प्र०
नमो दुर्वाररागादि न यत् प्रमादयोगेन न याति कतमा योनि
नरा-ऽश्व करिकायेषु १०९२ नरेन्द्रे वा दरिद्रे वा १०९५ नवनीत-वसा-क्षौद्र ११११ नवस्रोतःस्रवद्विस्र १०३१ नष्टे मनसि समन्तात्सकले १२ ४३० न सत्यमपि भाषेत २
न साम्येन विना ध्यानं ४
न स्वनासां स्वजिह्वां न ४४१ नाकृत्वा प्राणिनां हिंसां ३ ३८२ नाट्याट्टहास-सङ्गीता १०८६ | नाडीशुद्धाविति प्राज्ञः
१०६२ १०८१ ५४९ ८६० ११९५ २८९
NaHBHEHENBHBHIBHBHBHIBHRTCHRISHCHEHDHDHSHAHHHeteleverever
०
६१ ११४
०
९४७
०
२२
१०३३ ४३७ १७० १०५९
१०३ .
२२
Jain Education

|vww.jainelibrary.org

Page #370

प्र०
।
श्लो
॥ १२७३॥
११९५ ११४५
४५७ ११२६ १०७६
११९४ २८०
३३६
७२७
RRENCYCHEHICHEICCCRHENBHEHEHRENCHEHEREHEHRECHEHEN
आधचरणम् प्र० श्लोक नात्मा प्रेरयति मनो नानाद्रव्यगतानन्त नाप्रेक्ष्यसूक्ष्मजन्तुनि नामिपद्मे स्थितं ध्याये ८ ७६ नाभी.हृदय नासान नाभेनिकामतश्चारं नाभौ ज्वरादिधाताय नाभ्यब्जकर्णिकारूढं नाऽऽसक्त्या सेवनीया २ नासद्धयानानि सेव्यानि ९ १४ नासाकर्षणयोगेन नासाने प्रणवः शून्य नासादिस्थानयोगेन ५ १५ नासावेधोऽङ्कनं मुक
आधचरणम् प्र० नासिकारन्ध्रमापूर्य ५ निःसत्यादौ दृष्टिः संलीना १२ निगोदेवथ तिर्यक्षु नितम्बिन्यः पतिं पुत्रं निद्राच्छेदे योषिदङ्ग निपतन् मत्तमातङ्ग निमित्तसमये तत्र . निरर्थिकां न कुर्वीत निरालम्बा निराधारा निर्मातुं क्ररकर्माणः निर्यान्तं तालुरन्ध्रेण निर्वाणगमनसमये निशाकरकलाकारं ८ निषिषित्सेद वहन्तीं यां ५
or0
2 ०.००
०
१०५९
३४० ११३३
० ०
०
१०९६
५५१
१०९९ १०५७
।। १२७३॥
२५२
Jain Education
S
tational

Page #371

स्वोपचवृत्ति
वेभूषितस्य योगशास्त्रस्य
॥ १२७४ ॥
Jain Education:
आद्यचरणम्
निष्क्रमं च प्रवेशं च
निष्पादितो न केनापि
नेक्ष्यते वामबाहुश्चेत्
नेत्र-श्रोत्र - शिरोभेदात् नैवाहुतिन चन
नोर्ध्वमुपग्रह विरहा न्यायसम्पन्नविभवः
न्याय्ये ला कततो.
पक्ष संज्वलनः प्रत्याख्यानो
पशु-कुष्ठ-कुणित्वाद
पञ्चवर्णं स्मरेन्मन्त्रं
पञ्चवर्णमयी पञ्चतत्त्वा पञ्चविंशत्यहं चैवं पश्चातिक्रम्य संक्रातीर्मुखे
tional
प्र०
५
8
५
५
३
११
१
३
४
२
८
८
५
५
श्लो०
२५९
१०६
१७०
११९
५६
५९
४७
१३०
७
१९
४६
४१
११२
७७
पृ०
१०५९
९४१
१०३३
१०१६
४५९
११७६
१४४
७२६
७८५
१९४
११११
११०८
२०१४
१०००
आद्यचरणम्
पञ्चापि चेन्द्रियार्थी क्षणात् पतङ्ग–भृङ्गकायेषु
पतितं विस्मृतं नष्टं पथेन्दोरिन्द्र-वरुण
पन्नगे च सुरेन्द्रे च
पगाधे विचरन्
परच्छायां परकृते
परार्थग्रहणे येषां
परिग्रह महत्त्वाद्धि
परिग्रहारम्भमग्ना
परी होपसर्गेभ्यो
पर्यङ्क वीर-वज्रा - Sब्ज
पवने विचरत्यष्टा
पश्य सङ्गमको नाम

प्र० श्लो०
११ ३७
५
२७०
२
६६
१
४
५
२
२
२
३
४
५
३
५९
२
२९
२१९
७४
१०७
१०
१५२
१२४
१०५
८८
पृ०
११६७
१०६२
९९४
३
८१०
२९४ श्लोकानाम
१०४७
३२९
३८९
१७४
७६५
९५५
१०११
Heenderedreieeeeeeeeeeeeeeeeeeeen
५०८
तृतीयं
परिशिष्टम्
योगशास्त्रस्य
कारादिक्रमः
॥। १९७४ ॥
10

Page #372

॥१२७५॥
प्र० ५ ५
श्लो ३२ २८
१०७५ १०६१ १०४४
०
१०५०
११६०
FREHENSHREEHRIREHEREICHEREHCHENEVEREHEHEREHENER
आधचरणम् पादाङ्गुष्ठादौ जङ्घायां पादाङ्गुष्ठे मनः पूर्व पापग्रहाश्चेदुदयात् पापभीरुः प्रसिद्धं च पापा: कादम्बरीपान पार्थिवी स्यादथाग्नेयी पिण्डस्थं च पदस्थं च पितुर्मातुः स्वसुर्धातु पीतं स्तम्भेऽरुणं वश्ये पीतेन बिन्दुना भौमं पीयूषमिव वर्षन्ती पुंसामयत्नलभ्यं पुतपाणिसमायोगे पूत्वा पञ्चनमस्कृत्या
पृ० आधचरणम् प्र० श्लोक
पूरणे कुम्भने चैव ६ ५
पूरितं पूरकेणाधोमुखं १०४२ पूर्णा छायां यदीक्षेत १४५
पूर्णा संजायते वामा
पूर्वमप्राप्तधर्मापि १ ११ १०८३ पूर्वाभ्यासाज्जीवोपयोगतः ११ १२ १०८१ पूर्वाशानुक्रमादेव ८ ६८
८४३ पूर्वाशाभिमुखः पूर्व ८ ६७ ११०१ पृच्छायाः समये लग्ना ५ २०२ १०५७ पृच्छायामथ लग्नाऽस्त ५ २०१
पृथगात्मानं कायात्पृथक् च १२ ९ ११८८ पृथिवीबीजसंपूर्ण ५ ४३
९६२ पृष्ठे वज्राकृतीभूते ४ १२७ १०३८ । प्रच्याव्य मानसं लक्ष्या ८ २७
११२३ ११२३ १०४१ १०४१ ११८८ ९८८
EHSHCHCHCHEHBHEHCHEHEHENGLISHERECHEHEHCHEHSHEHCHCHEHEK
५
२५१
१३२
२६०
॥१२७५॥
१८९
ܘܘܘܐ
Jain Education
L
itional

Page #373

० श्लो
स्वोपक्ष
तृतीयं
वृत्ति
२२७
०
०
विभूषितस्य | पोगशास्त्रस्य
१० ५
१३३ १३६
९६६
१२ २४४ १२९ १४५
परिशिष्टम्प्रयोगशास्त्रस्य
लोकानामसकारादिक्रमः
॥ १२७६॥
।
११२५ ११६८
५ ५
का॥१२७६ ॥
TENCHHEHEICHEHCHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHEHEHREE
आधचरणम् प्रणिहन्ति क्षणार्मेन प्रतिक्षणसमुद्भतो प्रतिपक्षप्रहारेभ्यः प्रतिपदिवसे कालचक्र प्रत्यहं पश्यताऽनभ्रे प्रत्याहारस्तथा शान्त प्रत्याहाराद् बलं कान्ति प्रथमं न्यस्य चूडायां प्रभाते यदि वा सायं प्रलम्बितभुजद्वन्द्व प्रवहत्येकनासायां प्रविश्य विधिना तत्र प्रवृत्तिहेतुरेवैत प्रवेशसमये वायुजींवो
आधचरणम् प्र०
प्रष्टाऽऽदौ नाम चेज्ज्ञातु ५ ११४० प्रसन्नः सितसंव्यानः ५ १०५५
प्रसन्नवदनः पूर्वाभिमुखो ४ १०२०
प्रसीदति मनः सद्यः ८ १०२६
प्राकारास्त्रय उच्चैर्विभान्ति ११ ९७३
प्राणभूतं चरित्रस्य २
प्राणमपानसमाना ५ १०४६
प्राणसन्देह जननं २ १०३३
प्राणाऽपानसमानोदान ५
प्राणायामप्रभृतिक्लेश १२ १०१०
प्राणायामस्ततः कैश्चि ५ ५८२ प्राणायामो गतिच्छेदः ५ ११०८ प्राणी प्राणितलोभेन २ ९९४ । प्राणो नासाग्रहृन्नाभि ५
१०४ १३ ९६ २१ १७
mromo
36
55
११९०
१०३
९७०
१२३
९७२
m vs
२२
२००
५८
Jain Education
anal

FAl

Page #374

॥१२७७॥
که
२८०
ت
० ० Vm
०
مه
११७
आद्यचरणम् प्र० श्लोक प्राप्तः स कल्पेष्विन्द्रत्व ३ १५३ प्राप्तुं पारमपारस्य २ ८५ प्राप्तेषु पुण्यतः श्रद्धा प्राबल्यं जाठरस्याऽग्ने प्रायश्चित्तं वैयापत्यं ४ ९० प्रियं पथ्यं वचस्तथ्यं प्रेप्यप्रयोगानयने ३ ११६ | बन्धनाद् भावतो गर्भाद् ३ ९५ बहिरन्तर्विपर्यासः ३ बहिरन्तश्च समन्ताच्चिन्ता १२ २५ बालादित्यसमज्योति ५ ५१ बाह्यात्मानमपास्य प्रसत्ति १२ ६ ब्रह्मद्वारे विसर्पन्ती ५ १२८ ब्रह्मरन्ध्रान्निष्क्रमय्य
२६६
आधचरणम् प्र० श्लो० ७७८ ब्रह्मस्त्रीभ्रूणगोधात ३३६ ब्राझे मुहूर्त उत्तिष्ठेत् ९४३
ब्रूयाद् भियोपरोधाद्वा ९८१
भक्षयन्माक्षिकं क्षुद्र ३ ३७ ८८० भयं शोकं रुजं दुःखं ५ ५६
भवति खलु शून्यभावः स्वप्ने १२ ५५९ भवस्य बीजं नरक २ ५३६ भवेत्त दारुणो व्याधिरेक ७४६ भाले तद्रोगनाशाय ११९२
भावनाभिरविश्रान्त ९९२ भावनाभि वितानि ११८६ भावान् स्पृशन्नपि मृदू
१२ १०२० भीरोराकुलचित्तस्य २ ९५ १०६१ | भीषणः सिंहमातङ्गरक्षः
TEEHCHEHCHERERRRRRRRRRRRELIERRHETERESISTE
३३७
९९८
१३३
१२१ ११९२
३४१
॥१२७७॥
Jain Education
Iconal

Page #375

श्लो० .
पृ० ।
तृतीयं
११६८
० श्लो. ३ १२ १२ ५२
स्वोपशवृत्ति विभूषितस्य योगशास्त्रस्य
परिशिष्टम्
१४
४३२
M००
१०५०
है योगशास्त्रस्य
श्लोकानामकारादिक्रमः
॥१२७८॥
६
لله
॥ १२७८॥
आधचरणम् प्र० भुवनपतिविमानपतिज्योतिः ११ भूतात्तवन्नरीनति ३ भूतादिभिर्गृहीतानां भूतान्तं बिन्दुसंयुक्तं भूयांसोऽपि हि पाप्मानः १ भोगोपभोगयोः संख्या भौमे वर्षति पर्जन्यो मक्षिकामुखनिष्ठयूतं मङ्गलोत्तमशरण मण्डलानि च चत्वारि मत्तो हस्ती यत्नान्निवार्य मदिरापानमात्रेण मद्य मांसं नवनीतं मद्यपस्य शबस्येव
३३ ४२८ १०५२ ४५०
على
२३७
आधचरणम् मद्यपानरसे मग्नो मधुन मधुरं नैताः मधुनोऽपि हि माधुर्य मधुपर्के च यज्ञे च मनःकपिरयं विश्व मनःक्षपाचरो भ्राम्यन् मनःशुद्धिमबिभ्राणा मनःशुद्धयै च कर्तव्यो मनस्यन्यद्वचस्यन्यत् मनोगुप्त्यैषणादाने मनो यत्र मरुत्तत्र मनोरोधे निरुध्यन्ते मनोवाक्कायकर्माणि मनोहरतरश्वासीत्
الله
२८८
९८८
ک
११९३
ه
له
४३०
سه
४२९ ४३१
لله
Jain Educatio

Page #376

॥ १२७९ ॥
Jain Education
आद्यचरणम् मन्त्रः प्रणवपूर्वोऽयं
मन्त्रसंस्कृतमप्यद्या
मन्मनस्त्वं कालत्वं
महातत्त्वमिदं योगी
महानसेऽथवा शय्यागारे
महानिशायां प्रकृते महामहिमसौभाग्यं
महाव्रतधरा धीरा महेन्द्र-वरुणौ शस्त
महेन्द्रे विजय युद्धे
मांस भक्षयिताऽमुत्र
मांसविखं सुरामिश्र मांसाशने न दोषोऽस्ती मांसास्वादनलुब्धस्य
म०
८
३
२
८
५
३
१०
२
५
३
२
३
३
७१
३२
५३
२३
१८७
१४४
१९
८
२३९
२३६
२६
८९
२५
२७
पृ०
११२३
४४४
२७५
१०९८
१०३७
७५८
११४६
१७२
१०५३
१०५२
४३९
३३८
४३८
४४०
आद्यचरणम्
प्र०
मा कार्षीत् कोऽपि पापानि ४
२
मातेव सर्वभूताना मानुष्यमार्यदेशश्च
४
मारीतिदुर्भिक्षा तिवृष्ट्य
मार्गशीर्षस्य संक्रान्ति
मार्त्तण्डमण्डलश्री
मिथ्योपदेशः सहसा म्रियस्वेत्युच्यमानोऽपि मुक्तिसौख्यप्रदां ध्याये मुग्धधीर्यः समीरस्य
११
५
मासमेकं स्वावेव
५.
मासैः षड्भः कृताभ्यासः ८
मित्र-पुत्र-कलत्राणि
२
मिथ्यादृष्टिभिराम्नातो
१

११
३
२
८
५
श्लो०
११८
५०
१०८
३०
७९
३१
७३
५३
७१
१३
९१
२६
४३
२६३
पृ०
९५०
२७४
९४३
१९६६
१००१
११६६
९९९
१११३
२९५
१७७
५२३
२०२
११०९
१०६०
5
10
॥ १२७९ ॥

Page #377

N
तृतीयं
श्लो १३२ ३३
परिशिष्टम्
२६५
९७३
प्रयोगशास्त्रस्य
श्लोकानामकारादिक्रमः
१११
३९३
० ० M
२२६ १
० ० 4
॥१२८०॥
V ०
आधचरणम् प्र० श्लो स्वोपशवृत्ति- मुहुस्तत्र कृताभ्यासो ५ २६७ विभूषितस्य मुहूर्तात् परतश्चिन्ता
११६ योगशास्त्रस्य मुहूर्तान्तर्मनःस्थैर्य ॥१२८०॥
मुष्णन्ति विषयस्तेना मूर्धसंस्थितशीतांशु ८ ३० मृष्टान्नान्यपि विष्ठासा ३ २४ मेधां पिपीलिका हन्ति
मैत्री-प्रमोद-कारुण्य है मैयादिवासितं चेतः ४ ७५
- मोक्षः कर्मक्षयादेव४ ११३ है मोक्षश्रीसम्मुखीनस्य ९ १
मोक्षोऽस्तु माऽस्तु यदिवा १२ ५१ यः कर्मपुद्गलादान ४ ८० यः सद् बाह्यमनित्यं च ३
BHBHEHETRICHEIGHEIGHTENERSHARISHCHCHCHERSHESHSHISHONOR
.
आधचरणम् प्र० १०६१ यकृच्छकृन्मलश्लेष्म ३ ९४८ यज्ञार्थ पशवः सृष्टाः २
यत् कोष्ठादतियत्नेन यत् त्यजेत् संचरन् वायु ५
यत् पदानि पवित्राणि ८ ४३८ यत् प्रातस्तन्न मध्याह्ने
यत्र यत्र भवेत् स्थाने यत्रान्यत्वं शरीरस्य यथावदतिथौ साधौ
यथावस्थिततत्त्वानां ११२९ यथैष भवनस्तम्भ १२०० यदा न ज्ञायते सम्यक् ५ ८७० यदा न दृश्यते तत्त ५७७ | यदिदं तदिति न वक्तुं १२
2
१४५
१०६
२४८
१०३९ १०५६ १०२६ ११९१
१४६
२१
Jain Education
jonal
|

Page #378

प्र० श्लो
||१२८१ ।।
N00000
20
- 0mm xxx
२३
my
१८
३२
आधचरणम् यदि व्यात्तमुखो लालां यदीच्छेद्भवदावाग्नेः यद्यातुरगृहस्योर्ध्व यद्वत्सहस्रकिरणः प्रकाशको यद्वा मन्त्राधिपं धीमा ८ यन्त्रपीडा निर्लाग्छन यन्त्र-लाङ्गल-शस्त्राग्नि यहि यथा यत्र यतः १२ यातेऽभ्यासे स्थिरता १२ या देवे देवताबुद्धि यावत्प्रयत्नलेशो यावत् १२ या शास्त्रात्सुगुरोर्मुखादनुभवा १२ या संपदाऽईतो या च ये चक्रुः क्रूरकर्माणः
पृ० । आधचरणम् १०३७ येन येन ह्युपायेन
ये भक्षयन्ति पिशित १०३७
ये भक्षयन्त्यन्यपलं ११९०
ये वासरं परित्यज्य १०९५
ये स्त्री-शस्त्राऽक्षसूत्रादि ५४४ योगः सर्वविपद्बल्ली
योगी चाभ्यासयोगेन ११९४ यो जाग्रदवस्थायां
यो देह-धन-बन्धुभ्यो
योनियन्त्रसमुत्पन्नाः ११९१ यो भूतेष्वभयं दद्याद् १२०३ यो यः स्याद्वाधको ११४१ | रक्तजाः कृमयः सूक्ष्मा २६७ | रक्तो हृत्-कण्ठ-तालु
om maar
CHEHEREHEHEHEHEHEHEHEREHEERESHEHEHEHERHCHHEHREVEHHOTE
४७२
२९ ४६
११३१ ११९९ ८५८
१६२
३
२०
२७३
७४८
३३३ ९७८
॥ १२८१॥
Jain Education
Colww.jainelibrary.org

Page #379

स्वोपज्ञवृत्ति
विभूषितस्य योगशास्त्रस्य
।। १२८२ ॥
Jain Education
आद्यचरणम्
रक्षो-यक्षोर व्याघ्र
रक्ष्यमाणमपि स्वातं
रजनी भोजनत्यागे
रम्यमापातमात्रे यत् रवि षष्ठः तृतीयो वा
रश्मिनिर्मुक्तमादित्यं रसा-ऽसृग्-मांस-मेदोऽस्थि रागद्वेषकषाया
रागद्वेषमहामोह विकारै
रागादितिमिरध्वस्त
रागादिध्वान्तविध्वंसे
रागादिभिरनाक्रान्तं
रामा-राज्यादिसंपूर्णैः
रुचिर्जिनो तत्त्वेषु
प्र०
४
४
३
२
५
५
४
१०
९
४
४
७
५
१
श्लो०
१०१
४७
७०
७७
२०४
१३८
७२
१०
८
X 3 x 3 2
४८
५३
४
५४
आद्यचरणम्
रूपं कान्तं पश्यन्नपि
पृ०
९०२
८३१
४६६
३३१
१०४२
१०२४
८६०
११३९
११३१
८३२
८३५
१०८०
९९३
११४

रेचकपूरककुम्भक
रेचनादुदव्याधेः
रेफ-बिन्दु-कलाक्रान्तं रेफ-बिन्दु-कलाहीनं
रोग - मार्गश्रम मुक्त्वा
रोहणं क्षत-भङ्गादे
रोहिणीं शशभृल्लक्ष्म
लग्नस्थश्चेच्छशी सौरि
लघुवर्णञ्च
लाक्षामनःशिलानीली लाघवयोगाद् धूमवद
लाभालाभ सुखं दुःखं
लावण्यपुण्यावयवां
प्र०
१२
१२
५
७
८
३
५
५
५
११
३
११
५
२
लो०
२३
४४
x xx xx xx
१०
१४
२४
८०
२३
१३६
२०३
५७
१०७
६०
२५४
१००
पृ०
११९२
११९८
१०८४
१०९८
४७३
९७५ श्लोकानाम
९८१
१०२३
१०४२
११७४
५४८
११७६
१०५८
aadaaailaaaaaaaaaaaaaaaaaaee
३६६
तृतीयं
| परिशिष्टम्
योगशास्त्रस्य
कारादिक्रमः
।। १२८२ ।।
10

Page #380

प्र०
श्लो
॥ १२८३॥
प्र० ५ ४
२३८ २८
१२९
८१०
१ ४
३६ १०४
१००२
१०५५
९९५
१००५
०
आधचरणम् लिङ्गे नाभौ च तुन्दे लोकातिवाहिते मार्गे लोको जगत्त्रयाकीर्णो लोभसागरमुढेल वक्तुं न कश्चिदप्यस्य वक्त्राब्जेऽष्टदले वर्णा वक्रीभवति नासा चेद वचनमनःकायानां क्षोभं वचनमनोयोगयुगं सूक्ष्म वञ्चकत्वं नृशंसत्वं वने निरपराधानां वने पद्मासनासीनं वरं ज्वलदयःस्तम्भ वरं वराकश्चार्वाको
५
१५४
आधचरणम् ९८३
वरुणे सस्यनिष्पत्ति वशास्पर्शसुखास्वाद
वहन् ज्येष्ठादिदिवसा ८०३ वहन्तीं नासिकां वामां १११० वहन्त्यनिष्टशंसित्री १०९२ वहन दिनानि चत्वारि १०२९ वहमाने तथा सप्त ११९० वहेद्यावद् बृहत्पर्व ११७३ वागज्योत्स्नयाऽखिलान्यपि
वामपाणिं कृष्णपक्षं २०० वामावाहस्थिते दूते ७५९ वामा शस्तोदये पक्षे ३३४ वामे तत्रेक्षणे पञ २६७ वामैवाभ्युदयादीष्ट
०
०
११६५ १०२१
३३५
५ ५
१३२ २२८
२८४ २ २३ ३ १४५ २ ८२
५
१२० २०
१०१७
॥१२८३ ॥
Jain Education
nal

Jww.jainelibrary.org

Page #381

स्वोपज्ञ
वृत्ति
विभूषितस्य योगशास्त्रस्य
॥ १२८४ ॥
Jain Education
आद्यचरणम्
वामोऽह्रिर्दक्षिणोरूर्ध्वं
वायुस्त्रमार्गगः शंसेत्
वारुणीपानतो यान्ति
वासरे च रजन्यां च
वासरे सति ये श्रेय
विंशतिं दिवसानेक
विकसत्याशुप
विकासि च दलं तत्र
विक्रमाक्रान्तविश्वोऽपि
विक्षिप्तं चलमिष्टं याता
विचरत्यन aft विचिन्तयेत्तथा नाभौ विदधत्यङ्गशैथिल्यं
विद्यते गन्तुकामोऽय
५०
४
५
३
३
३
२
१२
५
の
mএ
३
ॐ
१२६
७४
१३
६२
६६
१०७
११
१४८
९९
३
१०६
१३
१५
१९५
पृ०
९६०
९९९
४३१
४६३
४६३
१०११
९७५
१०२७
३४४
११८५
१०११
१०८४
४३२
१०३९
आद्यचरणम्
विद्यया दर्पणाङ्गुष्ठ
विनय- श्रुत-शीलानां
विनेन्द्रियजयं नैव
विमुक्त कल्पना जाल
विरत: कामभोगेभ्यः
विरतिं स्थूलहिंसा दे
विलग्नश्च गले वाल:
विलास-हास-निष्ठयूत
विवेकः संयमो ज्ञानं
विशिष्टवीर्यबोधाढ्यं
विश्लिष्टमिव प्लुष्टमिवोड्डीन
विश्वस्तो मुग्धधर्लोकः
विषयेभ्यो विरक्तानां
विषा sa हल यन्त्रा

म०
५
४
४
१
60
२
३
३
३
१०
१२
२
४
३
पृ०
१७३ १०३४
१२
७९२
२४
८०६
४१
१४०
५
१८
५२
८१
१६
२०
४२
३२
१११
१०९
१०८०
१९१
४५५
४७४
४३३
११४६
११९७
२६४
९४५
५५०
deeeeedee
तृतीयं
परिशिष्टम्
योगशास्त्रस्य
श्लोकानाम
कारादिक्रमः
।। १२८४ ।।
10

Page #382

॥ १२८५ ॥
Jain Education
depreceden
आद्यचरणम् विषुवत्समयप्राप्त वीतराग-यति-श्राद्ध
वीतरागो
वृक्षाग्रे कुत्रचित् पश्येद् वृषभान् दमय क्षेत्र वेत्रासनसमोऽधस्ता
वैरिघात नरेन्द्रत्वं व्ययायोचितं कुर्वन्
व्यसनात् पुण्यबुद्ध्या वा
तानि सातिचाराणि
शकटानां तदङ्गानां
शकटोक्ष- लुलायोष्ट्र शङ्का काङ्क्षा विचिकित्सा
शङ्खकुन्दशशाङ्का
प्र०
५
४
९
५
३
४
३
१
३
३
३
३
२
८
७६
८
१३
१३९
७६
१०५
७५
५१
११३
८९
१०३
१०४
१७
६१
पृ०
१०००
७८६
१९३३
१०२४
४७१
९१०
४७१
१४५
५५२
५१८
५४६
आद्यचरणम्
शतानि त्रीणि षड्वर्णं
शतावरी विरूढानि
शत्रौ मित्रे तृणे स्
शनिः स्याद्यत्र नक्षत्रे
शयनाssसन- निक्षेपा
शरत्संक्रान्तिकालाच्च शरीरं देहिनां सर्व
शरीराद्यर्थदण्डस्य शरीरेण सुगुप्तेन
शल्यीभूतस्यान्तःकरणस्य
म०
शनैरुत्क्षिप्य नेत्रे
५
शमयन्ति तदभ्यर्णे रजांसि ११
शम - शील- दयामूलं
२
शम-संवेग - निर्वेदा
५४७
१८६
१११६

८
३
३
५
२
१
५
४
३
४
१२
श्लो०
३९
४५
१४६
१९७
१६९
३९
४०
१५
४४
८०
५८
७४
७७
३९
पृ०
११०७
४५२
७५९
१०४०
१०३३
११६७
२६९
१७९
१४२
१००१
८४०
४६८
८६४
११९६
Pelelelelelelelelelelelelez¤¤¤0
5
10
।। १२८५ ॥

Page #383

श्लो
प० ।
स्वोपड़
.v
९९३
वृत्ति
विभूषितस्य योगशास्त्रस्य
११७३ ११२६ ११७९
तृतीयं परिशिष्टम्योगशास्त्रस्य | श्लोकानामकारादिक्रमः ॥ १२८६॥
॥ १२८६॥
or M
३
आधचरणम् प्र० शशाङ्क-रविमार्गेण शशाङ्केनोदये वायोः शशिबिम्बादिवोद्भतां शाकिन्यः क्षुद्रयोगिन्यः शान्तवैरेभ-सिंहादि शिरो वेगात् समारुह्य
शीते हकारे फुत्कारे १ शुक्लः समानो हृन्नाभि ५
शुचिः पुष्पा-ऽऽमिष-स्तोत्रै ३ शुभार्जनाय निर्मिथ्यं ४ शेते निमित्तकाले चेत् ५ शोचन्ति स्वजनानन्तं ४ श्रयते सुवर्णभावं सिद्धरस १२ श्रावणादेः समारभ्य ५ n al
___ आधचरणम्
श्रीमानचिन्त्यवीर्यः ९९७
श्रुतसिन्धुसमुद्भत १११४ श्रुतसिन्धोर्गुरुमुखतो १०८७ श्रुताम्भोधेरधिगम्य ११३० श्रयते प्राणिघातेन १०२९ श्रूयते ह्यन्यशपथा
श्रोत्रियः श्वपचः स्वामी
श्लिष्टं स्थिरसानन्दं ५८०
श्लिष्टाङ्गली श्लिष्टगुल्को
श्वेतसिंहासनासीनं १०३७
षट्र दिनानामध्यर्क ८४३ ११८८
षट्रोणेऽप्रतिचक्रे १००२ । षट्शताभ्यधिकान्याहुः
ur ur
0
१६३
KHEHCHEHREEDBCHCHIGHBHEECRETCHEREBRCE
१०३१
NEHHRISTOTRICTCHECHECHEHREVER
६५
Tm
११८५
४ १२ ४
१७ १२२
१३१
९६२
७६
८६४
१०८३ १००५
५ ८ ५
६३ १२ ८१
९२ ६४ २६२
१११८
१०६०
Jain Education In
E-ww.jainelibrary.org

Page #384

प्र०
श्लो
॥१२८७॥
११६६
७२
४
५५३
४
१११३
४६
२७१
४६१
HEHERCHCHCHCHEIST REMEHEHERMERRIEREICHCHERSITECHHEHCHES
आधचरणम् षडपि समकालमृतवो षण्ढत्वमिन्द्रियच्छेदं षण्मासांच्छागमांसेन षण्मास्या म्रियते नाशे संक्रान्तीः समतिक्रम्य संक्रामत्यविलम्बितमर्थ संचरन्तं नभोभागे संचरमाणं वक्त्रेण | संचारयन्ति विकचान्य संज्ञादिपरिहारेण
निरिहारेण | संपन्नकेवलज्ञानदर्शनो
संपुटीकृत्य मुष्काग्रे | संपूर्णी यदि पश्येत् संप्राप्य केवलज्ञान
८
२२
आधचरणम्
संबन्ध्यपि निगृह्येत ३३० संयमः सूनृतः शौचं २७१ संयुक्ताधिकरणत्व १०४५ संवत्सरं कृताभ्यास १००१ संक्सरं तु गव्येन ११६२ संसजज्जीवसङ्घातं १०९६ संसर्गेऽप्युपसर्गाणां १११२ संसारबीजभूतानां ११६६ संसारमूलमारम्भा १४१ संसारे दुःखदावाग्नि ११६९ सकलालम्बनविरहप्रथिते
सकृदेव भुज्यते यः स १०४७ सङ्कल्पयोनिनानेन ११६४ | सङ्गाद् भवन्त्यसन्तोऽपि
३
१३८
७५०
HEREHETRICKSHEHDHDHDHEICHEIGHBHEHEMEHBHBIEHBHETCHEHEHEN
८७४
0
११
my
0
१
६४
V
~
३२ ४२ ४९ १३० २२० २३
११ ४ ५ ११
४ ११ ३ ३ २
-
५। १३५ १०९
।।१२८७ ॥
mm
Jain Education in
anal
For.Private &Personal use only
Jww.jainelibrary.org

Page #385

तृतीयं
श्लो० ९७ ११८
परिशिष्टम्योगशास्त्रस्य
श्लोकानामहैन कारादिक्रमः
४१ ५३
११९८ ११७१ ८४७ ९७३
।। १२८८॥
आधचरणम् प्र० स्वोपनवृत्ति
सचित्तस्तेन सम्बद्धः ३ विभूषितस्यक सचित्ते क्षेपणं तेन ३ पोगशास्त्रस्य सच्छिद्रे हृदये मृत्यु ५ ॥ १२८८॥
सतामपि हि वामभ्रू २ सत्यां हि मनसः शुद्धौ ४ सत्येतस्मिन्नरति-रतिदं सत्साधकगुणाकृष्टा सदोषमपि दीप्तेन सद्दर्शनेन मिथ्यात्वं सद्यःसंमूर्छितानन्त सन्ध्यायां यक्षरक्षोमिः ३ सन्निधौ निधयस्तस्य | सप्तधातुविनाभूतं ७ सप्तविंशत्यहबहे नाशो
१७६
M-27-0mm or
आधचरणम् ५४० समग्रमपि विन्यस्तं
समत्वमवलम्ब्याथ १०४५ समदैरिन्द्रियभुजगै ३३५ समयैस्ततश्चतुर्भि ८१७ समस्तलोकाकाशेऽपि १२०१ समाकृष्य यदाऽपानात् १०३५ समानधामिर्कभ्यश्च ८७६ सम्यक्त्वमूलानि
सरः-कूपादिखनन ४४५ सरागोऽपि हि देवश्चदे
सर्वज्ञवचनं सूक्ष्म
सर्वज्ञो जितरागादि १०८६ सर्वज्ञो भगवान् योऽय १०१४ सर्वत्र द्वित्रिचतुरान्
८८
६
KKCHERSKHESARSHISHIGHEHICHRISHISHIRKEHCHEMEHCHHEMENT
८७३
१७८
११३८
४२०
२३ ११३
९
१२
११३३ १००३
Jain Education
Alww.jainelibrary.org

Page #386

॥ १२८९ ॥
Jain Education I
delaiden
added
आद्यचरणम्
सर्वत्रापि प्रसृता प्रत्यगू सर्वत्ववृत्तिको व्यानः
सर्वभावेषु मूर्च्छाया
सर्वलोकविरुद्धं यद् सर्वसाधा
सर्वस्वहरणं बन्धं
सर्वातिशययुक्त
सर्वात्मना यतीन्द्राणा. सर्वाभिलाषिणः सर्व
सर्वेषामाश्रवाणां तु सहस्रं साष्टकं जीवेद्वायौ सादिकमनन्तमनुपम सानुस्वारैरकाराद्यैः सामायिकत्रतस्थस्य
प्र०
१२
५.
१
२
१
२
९
१
२
४
५
११
५
३
लो०
३२
२०
२४
५५
१८
९७
७
४६
९
60
९३
६१
२०९
८३
पृ०
११९४
९७९
१२०
२७७
११६
३४३
११३०
१४४
१७३
८७०
आद्यचरणम्
साम्यं स्याद् निर्ममत्वेन
सारिका - शुक- मार्जीर
सिंहासन निषण्णस्य
सिंहासनाधिरूढस्या
सितपक्षे दिनारम्भे
सिद्धादिकचतुष्कं च
सिध्यन्ति सिद्धयः सर्वाः
सुखासनसमासीनः
सुमेरुरिव निष्कम्पः
सुषुम्णावाह भागे द्वौ
सूक्ष्मेण काययोगेन
१००६
११७७
१०४४
४८३

सूर्याचन्द्रमसा सूर्यैन्दुग्रहणे विद्यो
सूर्योदयक्षणे सूर्य पृष्ठे
प्र०
४
३
९
४
५
८
९
४
७
५
११
४
५
५
लो०
५५
११२
४
१२८
६७
३४
१५
१३५
७
२४६
५४
९९
१७४
२११
पृ०
८३९
५५१
११३०
९६१
९९७
११०३
११३४
९६६
१०८१
१०५५
११७३
९०१
१०३४
१०४४
10
।। १२८९ ।।

Page #387

स्वोपशवृत्ति
विभूषितस्य
योगशास्त्रस्य
॥ १२९० ॥
Jain Education Int
आद्यचरणम्
सोऽथावश्यक योगानां
सोमाधो-भ्रूलता ऽपाङ्ग
सोऽयं समरसीभाव
स्फुट - स्फटिक भृङ्गार
स्फुरत्कल्याणमाहात्म्यं स्फुलिङ्गसन्ततिं ध्यायेज् स्तेनानुज्ञा तदानीता
स्त्रीरम्याङ्गेक्षण-स्वाङ्ग
स्त्रीशस्त्रेणापि चेत्
स्त्री- षण्ढ - पशुमद्वेश्मा
स्त्रीसम्भोगेन यः स्थानात् स्थानान्तरोत्कर्ष:
स्थूलोऽकस्मात् कृशो
स्थैर्य प्रभावना भक्तिः
प्र०
xx
३
५
१०
८
८
67
३
१
३
१
२
५
५
२
श्रो०
१४८
१२२
४
१३
५५
१५
९२
३१
१३४
३०
८१
८
१४१
१६
पृ०
७६४
१०१७
११३६
१०९४
१११३
१०८४
५२६
१२५
७४७
१२५
३३४
९७४
आद्यचरणम्
स्नातमात्रस्य हृत्-पाद
स्निग्धाञ्जन- घनच्छायं
स्निह्यन्ति जन्तवो
स्पन्देते नयने नित्यं
स्पर्शे रसे च गन्धे च
स्मरेद् वर्षात् सुधा
स्मृत्यन्तर्धानमूर्ध्वा
स्याज्जङ्घयोरधोभागे
स्यादर्धचन्द्रसंस्थानं
स्युः कषायाः क्रोध-मान
स्वदाररक्षणे यत्नं
स्वपतिं या परित्यज्य
स्वप्ने मुण्डितमभ्यक्तं
स्वप्ने स्वं भक्ष्यमाणं
१०२५
१८४

प्र०
५
५
४
५
१
७
2 m
३
४
500 125
५
४
२
२
५
५
श्लो०
पृ०
१६५ १०३२
४५
९८९
८३६
१०३०
१२७
५४
१५९
३२
२१
९६
१२५
४४
६
९८
९४
१५१
१३७
१०८५
५३८
९५५
९८९
७८५
३४३
३४१
१०२८
१०२३
aaaaaat
तृतीयं परिशिष्टम्
योगशास्त्रस्य
श्लोकानाम
कारादिक्रमः
॥ १२९० ॥
10

Page #388

प्र०
श्लोक
॥१२९१॥
४५३
११४८
आधचरणम् स्वयं परेण वा ज्ञात स्वर्गापवर्गहेतुर्धर्म्य स्वाख्यातः खलु धर्मोऽयं स्वाङ्गगर्भ नराकारं हंस-काक-मयूराणां हन्ता पलस्य विक्रेता
प्र. श्लो. पृ० | आधचरणम्
हरिणो हारिणीं गीति
हविर्यच्चिररात्राय ४ ९२८९१ हस्ता-अलि-स्कन्ध-केश ७ २५ १०८६ हास्य-लोभ-भय-कोध
१०३१ हिंसा विघ्नाय जायेत ४३६ । हृन्नाभिपद्मसंकोच
१
२७
आHECHEHREEHEHEREHEREHEHEEEEEEEEEHEERENCHE
GREHETBHEIRCHITCHEESHEHEICHRIEHEHEREIGHBHEENCHI
卐
)
॥ १२९१॥
Jain Education Int
A
ww.jainelibrary.org

Page #389

स्वोपज्ञवृत्तिविभूषितस्य योगशास्त्रस्य
चतुर्थं परिशिष्टम् द्वादशप्रकाशे श्रीयोगशास्त्रे उद्धताः पाठाः
परिशिष्टम् योगशास्त्रे उद्धतानां पाठानामकारादिक्रमः
॥ १२९२॥
४५९
२६७
२६६ ४४२
३
९
[मनु. ५/४१ ] [,, ५/५५ ] [,, ५/३९ ] [रतिरहस्ये ३१८]
अनुमन्ता विशसिता [मनु. ५/५१ ] एष्वर्थेषु पशून् हिंसन् [मनु. ५।४२ ]
औषध्यः पशवो वृक्षा [मनु. ५/४० ] क्रीत्वा स्वयं वाप्युत्पाद्य [मनु. ५/३२ ] तिलै/हियवैषैि मनु. ३३२६७ ] त्रयीतेजोमयो भानु [ ] दशमासांस्तु तृप्यन्ति मनु. ३।२७० ] दिवसस्याष्टमे भागे [ ] देवैस्तु भुक्तं पूर्वाणे देवीपुराणे ७८।४] . द्वौ मासौ मत्स्यमांसेन [मनु. ३।२६८] नाकृत्वा प्राणिनां हिंसां [मनु. ५।४८ ]
॥ १२९२॥
BHEHCHCHEHEHREHEHEHEIRRHEHEHREETEHEHEREHEHCHEHEHCHEHE
नैवाहुतिन च स्नानं . मधुपर्के च यज्ञे च मां स भक्षयिताऽमुत्र यज्ञार्थ पशवः सृष्टाः रक्तजाः कृमयः सूक्ष्मा वरं वराकश्चार्वाको षण्मासांच्छागमांसेन संवत्सरं तु गव्येन सन्ध्यायां यक्षरक्षोभिः हविर्यच्चिररात्राय हुन्नाभिपद्मसङ्कोच
हो
४५८ २७१ ४५९
।
[मनु. ३।२६९] [, ३।२७१ ]
देवीपुराणे ७८१४५] [मनु. ३३२६६ ]
४६०
४३७
Jain Education in
For P
e rsonal Use Only
Seww.jainelibrary.org

Page #390

TH
॥१२९३॥
पञ्चमं परिशिष्टम् द्वादशप्रकाशस्य श्रीयोगशास्त्रस्य स्वोपज्ञवृत्तौ उद्धृतपाठानां यथोपलब्धमूलस्थाननिर्देशेनसह
अकारादिक्रमः।
akaaHIMIRRIGHEREIGHEREMOBICHHEHEKHMETHSHEHENTER
* उद्धृतपाठः अइअं निंदामि, पड्डुप्पन्नं [पाक्षिकसू. ] १९४ | अकारादि हकारान्तं
] १०९६ | अइअम्मि अ कालम्मि [दशवै. ७८] २७८ अकृत्स्नक्षये कैवल्याभावात् । ] ६०४ अइअम्मि अ कालम्मि [दशवै. ७१९] २७९ अक्कोस-हणण-मारण
] ८९६ अइअम्मि अ कालम्मि [दशवै. ७१०] २७९ अगणी उच्छिदिज्ज [आव. नि. १५३०] ५९६ अईयं निंदामि पडुपन्नं [पाक्षिकसू. ] ४८२ अजीर्णप्रभवा रोगाः [ ] १५३ अंगुट्ठमुहिगंठीघर [आव. नि. १५७८] ७०८ अज्ञो जन्तुरनीशः स्या [महाभा.आ. ३१-२७] ८४७ अंजणयाण चउदिसिं [नंदी. स्तव. ६] ९३१ । अट्ठ तिभागोणाई [वृ. सं. २५०] ९०९ 1 उपलब्धानि मूलस्थानानि [ ] एतादृशे चतुरस्रकोष्ठकेऽत्र दर्शितानि ।।

HEHEHEHCHEHCHCHEHEHEHEHEHEHEIGHEHEHEHERMEHEHREE
॥ १२९३॥
Jain Education in

Page #391

पृ०
स्वोपन
वृत्ति
४८४
विभूषितस्य । योगशास्त्रस्य
५७८
अट्ठपएसो रुअगो तिरियं [आचा. नि. ४२] अट्टमीमाइपव्वेसु [ ] अट्ठ य छ चिय दु च्चिय [बृ. सं. २५१] अट्ठावय-चंपोज्जिल [आव. नि. ३०७] अट्ठविहं पि हु कर्म [आव. नि. ९२९] अचसोलसाययपिहुला [नन्दी. स्तव. १६] अड्ढाइज्जेहिं राई [ आव. नि. ८७५] अणथोवं वणथोवं [आव. नि. १२०] अणाढियं च थटुं [आब. नि. १२२१] अणुजाणह मे मिउग्गह [5. बं. भा. ८] अणुदत्तो अ 'ज'कारो [ब. वं. भा. २१ ] अणुवकयपराणुग्गह [ध्यानश. ४९] अण्णोण्णंतरि अंगुलि [पंचा. ३११९] अत एत् सौ पुंसि मागध्याम् [ सि. ८।४।२८७]
॥ १२९४॥
७६३ ९०९ ७६८ ६०१ ९३३ १०४ ७९० ६५६ ६७१ ६७४ १८७
अतरंत-बाल-बुड्डा
[ओघनि. ६९२ ] अतोऽनेकस्वरात् । [सि. ७।२।६] अत्यं चोरा विलुपति [ ] अद्धमसणस्स सव्वंजणस्स [ पिंडनि. ६५] अनिरिक्खियापमज्जिय [श्रा. प्र. ३१५] अन्ते च भरतश्रेष्ठ अन्यस्मै दत्तसङ्केता अपक्षपातेन परीक्षमाणा [ अयोग. द्वा. २२ ] अपदेशस्तु कारणे [अने. ४।३२३ ] अपरिग्रह एव भवेद्वस्त्राभरणाद्य [ स्त्रीनि. १५] अपुब्वनाणगहणे [आव. नि. १८१] अप्पडिलेहियदुप्पडिलेहिय [ उपा. द. ७ ] अप्रत्यक्षा हि नो बुद्धिः [ शाबरभा. ] अप्रत्यक्षोपलम्भस्य [प्रमाणवि. ]
पञ्चम परिशिष्टम्योगशास्त्रस्वोपक्षवृत्ताबुद्धतानां पाठानामकारादिक्रमः ॥१२९४॥
uru ०V9
m -
HIKSHEHCHEHREMEMEHEKHEHEKSHEHEKSHEHEHEREHEREHEREHATEEK
mm
५६३ ३८८
a
urur mmuTv 1
cc WG
४८०
Jain Education 12
cional

|

Page #392

॥१२९५॥
७६४
५८३
२५२
BHECHCHEHCHCHCHRISHCHACHCHCHCIENCHCHCHCHCHEHENSHEVCHER
११५७ ५५८
अप्रसन्नात् कथं प्राप्यं [वीत. स्तो. १९।३] ५६६,६३० अलौल्यमारोग्यमनिष्ठुरत्वं [ अप्राप्ते हि शास्त्रमर्थवत् [ ] ७२७ अवरेणावि आरंभं [ अब्भंतरपरिअट्टिय [. वं. भा. १३ ] ६७२ अवहट्ट रायककुहाई [विचार. ६६५] अभिधानक्रमाभावे
] ६०७ अवि इच्छंति य मरणं [उप. ४४५ ] अभिसंभूआ सासत्ति [ आव. नि. १०९४] ६२७ अविधिकृताद् वरमकृतम् [ * अभ्यासो हि कर्मणां [ ] ५५८ अवियारमत्थर्वजण [ध्यानश. ८० ] अमणुण्णाणं सद्दाइविसय [ध्यानश. ६]
अविहिकया वरमकयं [ ] अरहते सरणं पवज्जामि [ आव. सू. ४]
अव्वोच्छिन्नं वामय [बृ. वं. भा. ११ ] अरिहंति वंदण-नमंसणाई [ आव. नि. ९२१] ५९९ अशक्य रूपमद्रष्टुं चक्षु [ ] अरुण्यरुदितं कृतं शबशरीरमुर्तितं [
अशनमखिलं खाद्यं स्वार्थ [ ] अरुन्धतीं ध्रुवं चैव ।
] १०२३ असंस्कृतान् पशून् [मनु. ५/३६ ] अरुन्धती भवेज्जिह्वा [
] १०२३ असणं ओयण-सत्तुग [पंचा. ५/२७ ] अकें चेन्मधु विन्देत [
] २६९,७४७ । असणाइअमालोअइ [ सम्बोधप्रकरणेऽपि गाथेयं विद्यते ।
INEHEHENEMIEHICHETHERCHOICHCHEIRECTCHRISHCHESHBHECHER
६७२
१२६
४९७
४४४ ४७५
Jain Education
fonal

|

Page #393

my
5.
०
-
पञ्चम परिशिष्टम्योगशास्त्रस्वोपक्षवृत्तावुद्धतानां पाठानामकारादिक्रमः
१६५
स्वोपक्षअसन्तोषवतां पुंसा ।
आ द्वन्द्वे [सि. ३।२।३९] विभूषितस्य अह उवविसित्तु सुत्तं [
६९४ आधाराचोपमाना [सि. ३।४।२४ ] योगशास्त्रस्य अह पक्खियं चउद्दसि [
आपदा कथितः पन्था [
] ॥ १२९६॥
अहमवि खामेमि तुमे [ब. वं. भा. २७] ६७५ आभिग्गहिअं अणभिग्गहं [ पञ्चसं. १८६] अहरहनयमानो [पात. म. भा. २।२।२९] ८७५ आमासु अ पक्कासु [संबोधप्र. ७७५ ] अह सम्ममवणअंगो [ ] ६९४ आयप्पमाणमित्तो [
अह सीसो रयहरणे [5. वं. भा. २६] । ६७५ आय-व्ययमनालोच्य [ ] है अह सुअसमिद्धिहेउं [ ] ६९५ आयादई नियुञ्जीत [
] | अहह सयलन्नपावाहिं [
] २९० आयारस्स उ मूलं विणओ [ बृ. वं. भा. ३ ] क अहिसरिया पाएहिं [ आव. नि. ८७३ ] १०४ आसमपयम्मि पासो [आव. नि. २३१ ] आक्रुष्टेन मतिमता
आहाकम्मुद्देसिय [पिण्डनि. ९२] आगमश्चोपपत्तिश्च ।
११६१ इक्खागुभूमि उज्झा [आव, नि. ३८२ ] आत्मा रे श्रोतव्यो [बृहदारण्य. ४।५।६] ७८३ इच्छामि खमासमणो [वृ. वं. भा. ७ ] आदीपमाव्योम समस्वभावं [ अन्ययोग. द्वा. ५] ९०६ | इच्छामो अणुसटुिं ति [ ]
07 ~~
CHCHECHHEBHEHREERIEHCHERRCHEHEHEREHREACHERELETE
KHETHEHBHISEXBHBHISHERCHRIDHIMSERIA
१५२ ६७०
॥ १२९६ ॥
Jain Education

Page #394

॥ १२९७ ॥
Jain Education
9000888
इच्छा य अणुण्णवणा [ आव. नि. १२३२ ]
[ ध्यानश. ८ ]
[
1
[ नंदी. स्तव. २५ ]
]
सियाण
इन्द्रियाण्येव तत् सर्व
इय तीसं बावन्नं च
इय सामाइ उस्सग्ग
इयत्तवृत्तमा एसओ इषोऽनिच्छायाम् इहं बुंदिं चइताणं
ईर्याथो ध्यान मौनादिकं
[
उक्खणइ खणइ निहणइ रचि [
उच्चा
उच् चालियम्मि पाए
[
[ नंदी. स्तव. 1
[ सि. ५।३।११२]
आव, नि, ९५९] ६१७,११७५
]
पृ०
६६१
४६९
१६०
९३५
६९४
९३४
१३८
[ सि. ८।२।१११ ]
[ ओघनि. ७४८ ]
५९०
३८८
६०१
१३०
1 आचार्यश्री हरिभद्रसूरिरचिते सम्बोधप्रकरणेऽपि गाथेयं विद्यते ॥
उहिज्ज निसीअज्ज व .
उ करे बिहिणा
उयि ठिओ सविणयं
उट्ठेउं परिसंठियकुप्पर
पृ०
[ व्य. भा. प्र. उ. ३६८ ] ८८३
]
६९७
६९३
६७१
५३९
[
[

]
वं. भा. ५ ]
बृ.
उडदिसिपमाणाइकमे [ उपा. द.
उत्तम संहननस्यैकाग्र
उत्ताणग पासल्ली
उत्तिष्ठन्त्या रतान्ते
]
[ तत्त्वार्थ. ९।२७-२८ ]
[ पञ्चा. १८/१५ ]
]
]
उत्पादनोद्गमैषण-धूमा [ उत्पाद-व्यय-व्ययुक्तं सत् [ तत्त्वार्थ. ५/२९ ] वाद उपचरिताऽप्यतिमात्रं [
[सि. ८|१|१३१]
]
९४८
९६५
५८७
१३९
९०६
६२३
३३९
10
॥ १२९७ ॥

Page #395

पृ०
वृत्ति
परिशिष्टम्कायोगशास्त्रस्वोपज्ञवृत्तावुद्धतपाठा
४३८
नामकारा|दिक्रमः
स्वोपक्ष
उपविश्य श्लिष्टाङ्गुलीकौ [ पात. तत्त्व. २।४६] ९६२ ऊसासं न निरंभइ [आव.नि. १५२४ [ ५९४,९७० विभूषितस्य च उपाध्याया दशाचार्य [ मनुस्मृ. २।१४५] १५१ एक ध्याननिमीलनात् [ पोगशास्त्रस्य उप्पायठिईभंगाइ [ध्यान. ७७] ११५६ एकं हि चक्षुरमलं सहजो विवेकः [ ] २६५,७९२
उरूसु उसहलंछण ॥ १२९८॥ [आव. नि. १०९३ ] ६२७
५७०
एकमपि च जिनवचना [ तत्त्वा. सं. का. २७ ] उवगाराभावम्मि वि [श्रा.प्र. ३४८, पूजापंचा ४।४४) ५६६ एकस्स कए नियजीवियस्स [
] उवसामगसेढिगयस्स [ बु. भा. ११८ ] १६३ एकाङ्गः शिरसो नामे [श्रावका. ८।६३ ] ५९८ उसभस्स पुरिमताले [आव. नि. २५४ ]
७६८
एको भावः सर्वथा येन [ उसभो अ विणीआए [ आव. नि. २२९ ]
एक ता हरह धणं [
] उसभो सिद्धत्थवणम्मि [ आव. नि. २३० ] ७६७ एक्कारसीइ निस्संगो [
] उस्सग्गेण बि सुज्झइ [ आव. नि. १४४२ ] ८८७ एक्कारसेक्कवीसा सय [ 5. सं. १०५] ऊनण परिहाणे [धा. पा. १०.३२० ]
८९३
एगविहं दुविहेणं [ आव, नि. १५५९] ऊर्ध्वस्थितस्यैकतरः [पात. तत्त्व. २।४६] ९६१ । एगाइइगूणतीसूणयं पि [
] 1 " एकाङ्गः शिरसो नामे स द्वयङ्गः करयोर्द्वयोः । त्रयाणां मूर्धहस्तानां स व्यङ्गो नमने मतः ।। ८१६३ ॥” इति दिगम्बराचार्येण अमितगतिना विरचिते श्रावकाचारे पाठः ॥
SHEHEKENCHEICHEHEICHERCISHCHCHEICHEIGNENCYCIRCRREHEIREME
BHURCHEMETRICKASHISHEKCHEHEKHARRRRRRRRRRRRRCHE
॥ १२९८॥
७६७
WC
Jain Education

Page #396

।। १२९९ ।।
Jain Education
aaaaa
[
एगे अबीए एतत् किं शिरसि स्थितं [
एमए समणामुत्ता
एयं चव्विहं राग
विहंग
एवं खेचराए उस्सगं [
एवं चिय चउमासे [
एवं ता देवसि राइ
[ दशवै. ३ ]
[ ध्यानश, २४ ]
[ ध्यानश. १० ]
tional
]
]
]
]
[
]
एवमहाजाएगं 'तिगुत्त' [ बृ, वं. भा, ३२ ]
ओणयदेहो अवराह
[बू. वं. भा. २८ ]
ओवायं विसमं था
ओहो ओवउत्तो औचित्यमेकमेकत्र
[ दश, ५ १४ ]
[ पिंडनि. ५२४ ]
[
]
1 गाथेयँ सम्बोधप्रकरणेsपि वर्तते ॥
पृ०
५५८
५८७
७५७
४७०
४६९
६९५
७०१
६९६
६७६
६७५
१३०
५७०
१५६
औदारिकप्रयोक्ता कं चणमणिसोवाण
कडसामइओ पुवि
कत्ति कडं में पाव
पृ०
११७२
[प्रशम. २७६ ] [ उप. ४९४ ] [ श्रा. प्र. ३१४ ]
३९१ ५५६
[ आव. नि. ६८७,१५२० ] ५९३
१८७ ६३८ ४५१
४७३
८४८
६९५
७०६
कत्थ य मइदुब्बल्लेण [ ध्यानश. ४७ ]
कम्मे सिप्पे य विज्जाए [ आव. नि. ९२७ ]
करभाणां विवाहे तु [
1
कर्णाटी सुरतोपचारचतुरा [
]
कर्मापेक्षः स चेत् तर्हि [ वीत. स्तो, ७७५ ] काउं उज्जोय गर [ ] काउस्सग्गे जह संठिअस्स [ आव, नि. १५६५ ] काऊ तक्खणं चिअ [ श्रा, प्र. ३१७ ] ‘का’कारसमुच्चारणसमयं [ बृ. वं. भा. १५ ]

५५७
६७३
Beeeeeeeee
5
10
॥ १२९९ ॥

Page #397

स्वोपक्षवृत्तिविभूषितस्य योगशास्त्रस्य
कापञ्चमं
परिशिष्टम्योगशास्त्रस्वोपक्षवृत्तावुद्धतपाठानामकारा
॥१३००॥
६३५
दिक्रमः
कार्मणशरीरयोगी [प्रशम. २७७ ] ११७२
केकय किराय हयमुह [ काल एव कृत्स्नं
६१४ कोऽपि कापि कुतोपि कस्यचिदहो [ .] कालापेक्षाव्यतिक्रान्ति [
७०६ क्रम पादविक्षेपे [धा. पा. ३८५ ] कालो वि सोच्चिय जहिं [ ध्यानश. ३८] ९५४ क्लान्तमपोज्झति खेदं [
] किं पुनरुपचितदृढघन ।
५६८ कचिद् द्वितीयादेः [सि. ८।३।१३४ ] किञ्च कलाय-कुलत्थौ ।
५३५ क्षमूषि सहने [धा. पा. ७८८ ] किञ्चिच्छुद्धं कल्प्यमकल्प्यं [प्रशम. १४६ ]
क्षायोपशमिकाद् [
] किह पुण ते बितेको [
८२७ क्षिप्येत वाऽन्यैः सदृशीक्रियेत [ अयोग. द्वा. १२] कुज-शुक्र-ज्ञेन्द्वर्क-ज्ञ-शुक्र [
१०४१ क्षीणक्लेशा एते न हि । कूरा वि सहावेणं विसय [.
क्षुद्रजन्तुरनस्थिः स्यादथवा [ कृतघ्ने नास्ति निष्कृतिः । [
१५८
खमणिज्जो मे किलामो [ब. वं. भा. १७ [ कृतार्था जठरोपस्थ [वीत. स्तो. ६८ ]
खरिया तिरिक्खजोणी [ओघनि. ७६७] कृत्याकृत्यविमूढत्वं [
खामित्ता विणएणं [5. वं. भा. २९] कृष्णादिद्रव्यसाचिव्यात् [
] ८१९ | ख्यांक प्रकथने । [धा. पा. १०७१] "ब्रह्मप्ने च सुरापे च चौरे भग्नव्रते तथा। निष्कृतिविहिता सद्भिः कृतघ्ने नास्ति निष्कृतिः॥” इति सम्पूर्णः श्लोकः ॥
६३६ ६८९ १६८
SHREHEHEREHEREKHEHCIENCISHEIKHEREIGIRISHCHEHCHARRENCE
॥ १३००॥
४४८
१७२
६७३ १५० ६७६ ४८०
Jain Education
anal

ww.jainelibrary.org

Page #398

॥१३०१॥
गंधवर-धूव-सव्वोसहीहिं [
] ५८४ ग्रहणोद्ग्राहणनवकृति [प्रशम. ९१ ] गणिमं जाईफल [संबोधप्र. ७५३, गा. ११६९] ५३५
ग्रामं गेहं च विशन् कर्म [स्त्रीनि. १८ ] गन्धर्माल्यैर्विनिर्यद्बहल [
५६५ घोडगमाईदोसेहिं [ ] गब्भगए जं जणणी [आव. नि. १०९६।११००] ६२८ घोडग लया य खंभे [आव. नि. १५६०] गर्व परप्रसादात्मकेन [प्रशम, ९४ ]
७९४ चंदाइच्चगहाणं [आव. नि. ११०२] गार्हस्थ्येऽपि सुसत्त्वा [ स्त्रीनि. ३५ ]
५७३ चक्षिक व्यक्तायां वाचि [है. धा. ११२२ ] गुच्छे चउत्थओ पुण [
चतुणां करयोर्जान्वो [श्रीवका. ८६४ ] गुणाः सन्ति न सन्तीति [
चतुर्थ्याः षष्ठी [सि. ८।३।१३१ ] गुरुथुइगहणे थुइ तिन्नि [ ]
चत्तारि अंगुलाई [पंचा. ३१२०] गुरुणा तह त्ति भणिए [ब. वं. भा. १८] ६७३ चिती संज्ञान-विशुद्धयोः। [ त. भा. ९।२२] ८८१ गुरुर्धर्मोपदेशकः। [अ. चि. ११७७] १७३ चोदना हि भूतं भवन्तं [शाबरभा, १२११२] १७५ गृहे दधिघटीं न्यायमं. पृ. १९५] १७७ | चोरा गामवहत्यं [ ]
1 “चतुर्णा कर-जानूनां नमने चतुरङ्गकः। कर-मस्तक-जानूनां पञ्चाङ्गः पञ्चके नते ॥ ८६४ ॥” इति अमितगतिविरचिते | श्रावकाचारे पाठः॥
८२८
HEHSHSHISHERSHCHCHEHCHCHCHCHEMERCHEMEHCHEMEHREMEMEMORRH
१७७
६९६
८२८
॥१३०१॥
Jain Education

Jww.jainelibrary.org

Page #399

mr
स्वोपक्षवृत्तिविभूषितस्य पोगशास्त्रस्य
६६२
७२५ ३८९ ११५७
पञ्चमं .
परिशिष्टम्कायोगशाख
स्वोपक्षवृत्ताजबुद्धतपाठानामकारादिक्रमः
॥ १३०२॥
४९९
७६३
९
| चौरश्चौरापको मन्त्री [ ] छदेण अणुजाणामि [ आव. नि. १२३८ ] छक्कायदयावंतो वि संजओ [ ओघनि. ४४१] छक्कायरक्खणट्ठा पायग्गहणं [ ओघनि. ६९१] छट्ठीए बंभयारी सो [ ] छत्तस्स य धारणट्ठाए [ दशवै. ३।४ ] छस्सतिभाग पउणा य [व. सं. २४६ ] छिंदइ कहं रए तहाणुट्टियाइ [
] छिन्ने भिन्ने हते दग्धे ।
] छीरं दहि नवणीअं [ पञ्चव. ३७१ ] छेओ मेओ वसणं आयास [उप. ५०] जं अन्नाणी कम्म [बु. भा. ११७० ] जं इंदिय-सयणाई [संबो. प्र. ७/९८ ] जं तत्थ ठिआण भवे [ ]
२९६ जं थिरमज्झवसाणं [ध्यानश. २] जं न समणे वा समणी वा [ अनु. २८]
[दशवै. ६२०] जं पुण सुणिप्पयंपं । ]
जंभियबहि उजुवालिअतीर [. ५०० जं सक्कं तं हियए [
जइ वि हु पिवीलिगाइ [निशीथभा. ३४१२, ६८१
बृ. क. २८६४ ] ११५० जइ वि हु फासुगदव्वं ['निशीथभा. ३४११, ७१९
बृ. क. २८६३ ] जणणी सव्वत्थ विणिच्छएसु [आव. नि. १०९५] ७८३ जत्थ य एगो सिद्धो [आव. नि. ९७५] । ४७१ जम्मं दिक्खा नाणं [ ५०१ | जलणो वा विणासेइ [
MEHBHEECHECHEHRECRRRRRRRRRRRRRRRRREHEN
४५८
४५८ ६२७ ६४०
।। १३०२॥
५७८
Jain Education
Sena

salww.jainelibrary.org

Page #400

॥। १३०३ ॥
Jain Education Int
[वि. भा. ३५३७ ]
]
[ स्थानाङ्गे नवस्थाने ]
- रेणु-पुढवि-व्य
जलेसे मरइ तल्लेसेसु उववज्जइ [ जस्सी समायारो
जह एगा मरुदेवा अच्चतं थावरा सिद्धा ।
[ आव. नि. १०३६ ]
]
जइ जम्बुतरुवरेगो सुपक्क [ जहा दुस्स पुप्फे
जा जयमाणस्स भवे
जा तं पि तेरसूण
[
जाति-कुल- रूप-बल-लाभ [ प्रशम. ८० ] जानीते जिनवचनं श्रद्धते [ स्त्रीनि ४ ] जानुप्रसारितबाहोः [पात तत्त्व. २।४६ ] जापाज्जयेत् क्षयमरोचकमग्निमान्द्यं [ जाय सच्चा न वक्तव्या [ दशवै ७२ ]
]
[ दशवै. ११२ ]
[ ओघनि. ७६० ]
1
पृ०
७८७
८३०
१६९
९२
८२७
७५७
५६९
६९९
८९७
५७४
९५५
१०९३
१३२
जारिस गुरुलिंग
[
]
जिअदु व मरदु व जीवो [ प्रवचन. ३।१७]
जिणपूओ चियाणं
जिणा वारसरूवा उ जीवाण कुंथुमाई
अ अईआ सिद्धा
जोअण सत्त तिभागोण
जोतिहिँ एहिँ धम्मं
जो देइ उवस्स
जोयणको डिसयतिस जो उवापक्
'ज्ज' अणुदत्तो अ पुणो ज्ञानिना धर्मतीर्थस्य
ज्ञाने ध्याने दाने माने

[ ओघनि. ६७१ ]
[
]
]
1
[ बृ. सं. २४७ ]
[ आव. नि. ८७२ ]
[
]
[ नंदी. स्तव. २ ]
[ सन्मति १४२ ] [ बृ. वं. भा. २२ ]
[
]
[
]
पृ०
४९९
१३१
६५३
५०१
४५७
६१८
९०८
१०४
५०१
९३०
४६६
६७४
६१३
८१७
130033333
EleleleidleidiSISISISISISISIE
10
॥। १३०३ ।।

Page #401

। ९४९ ९२५
६६३
पञ्चम परिशिष्टम् योगशास्त्रवोपक्षवृत्तावुद्धतपाठानामकारादिक्रमः
६९८ ९६६
६८०
स्वोपज्ञवृत्ति
जिमिदाच् स्नेहने [धा. पा. ४॥३७] विभूषितस्य डुम्बिलिअ-लउस-बुक्कस [
] पोगशास्त्रस्य का डो दी! वा [सिद्ध- ८।३।३८ ]
तइए निसाइआरं [ ] ॥१३०४॥
तच्चा वि एव नवरं ठाणं [पंचा. १८१७ ] तज्जाएणं पडिहणइ २३ बेइ [ तणगहणा-ऽनलसेवा [ओघनि. ७०६ ] तणुओ अतिक्खतुंडो [ आवनि. १४३४ ] तण्हा अखंडिअ च्चिय [ ] तण्हावुच्छेएण य [आव. नि. १६०९] तत्तायगोलकल्पो [ श्रा. प्र. २८१ ] तत्तो चरित्तधम्मो [आव. नि. १६१०] तत्थ य चिंतइ संजम [ तत्थ य धरेइ हिअए ।
NCHEHERONEYENEHEHEYEACHEREHERNMENSHISHERCHSHCHCHEHCHCHEHE
४९८
तत्थ य परिभासेमो [ब. वं. भा. १९] तत्थ हु मज्झे चउरो [ नंदी. स्तव. ३ ] तत्थुसभ वद्धमाणय [ नंदी. स्तव. १७] तत्र घटते कर्मणष्ठः [ सि. ७।१।१३७ ] तत्र तत्प्राणसंचार [
] तत्राधोमुखमल्लकसंस्थानं [ प्रशम. २११ ] तत्सनिधौ वैरत्यागः [पात. यो. २।३५ ] तद्गुणैरपकृष्टानां [ मी. श्लो. वा. १।१।२।६३] १७५ तद्दोषैरपकृष्टानां [
] तपसा निर्जरा च [ तत्त्वार्थ, ९।४ ] तप्पुब्विआ अरहया [ आव. नि. ५६७ ] तम्हा सइ सामत्थे [ ] तस्येदम् [सि. ६।३।६०] तह उस्सग्गोजोआ [
॥ १३०४॥
८८४
१७७
10
३९४ ७२४ ४२६
६९८
Jain Education

22ww.jainelibrary.org

Page #402

॥। १३०५ ॥
Jain Education I
तह घंटा चंदणघडभिंगा [ नंदी, स्तव. १९] तह जोयणसहसुच्चा [ नंदी, स्तव. २२ ]
]
तह तम्मएण मणसा [
तह तिब्वको हलोहाउल [ ध्यानश.
]
तह वि अठायमाणे [आव. नि. १४३८ ]
पृ०
९३३
९३४
१६८
४७०
८८६
तेह सूलसीसरोगाइ [ ध्यानश, ७ ]
ताः कृष्ण-नील कापोत [ प्रशम. ३८ ] तिष्णि निसीहिय तिष्णि य [
५८८
६०५
१८६
तित्यं भंते! तिथं [ भगवती, २०१८ ] तिथं भन्ते तित्थं तित्थयरे तित्थं ? [ भगवती. २०१८] तित्थसिद्धा १, अतित्थसिद्धा २ [ प्रज्ञा. प्र. प. ९६ ] ६४१ तिथिपर्वोत्सवाः सर्वे [
]
१५६
1 सम्बोधप्रकरणेऽपि गाथेयं विद्यते ॥
nal
४६९
८२७
तिदिसिनिरक्खण विरई [
तिभागो गाउयं चैव [ बृ. सं. २४५ ] पिट्टति [ बृ. वं. भा. २५ ]
तेणिअं पडणिअं चेव [ आव. नि. १२२३ ] देहे विनिर्मुक्ते [ ]
ते य विसेसेण सुहासवादओ [ ध्यानश. ९४ ]
[ नंदी. स्तव, २३ ]
तेसु चउन्ह दिसासुं
तो जत्थ समाहाणं
[ ध्यानश. ३७]
तो देसकालचेट्ठानियमो [ ध्यानश. ४१ ]
त्रिपि त्वन्द्रियक्षीणं [ थिरकयजोगाणं पुण थी - गो-बंभण-भूणंतगा [

[ ध्यानश. ३६ ]
1
1
पृ०
५८८
९०८
६७५
६५६
१०६३
११४८
९३४
९५४
९६५
२७२
९५४
२९१
10
।। १३०५ ।।

Page #403

स्वोपड़
६५६ १०६३
विभूषितस्य योगशास्त्रस्य
पञ्चम परिशिष्टम्योगशास्त्रस्वोपशवृत्ता
१५६
॥ १३०६॥
कावुद्धतानां
६५४ १७५
पाठानामकारादिक्रमः
HERESHEREHENRNHIMDIHEREICHERENCIENCISISISHISHISHEMSHEKSHA
थूहं रयणविचित्तं [आव. नि. ११०१ ]
दिट्ठमदिटुं च तहा [ आव. नि. १२२४ दंतवणं तंबोलं चित्तं [पंचा. ५/३०]
दिनाध वा दिनं वेति [
] दसणपडिमा नेआ [पञ्चा. १०६४]
७६२ दिव्यात् कामरतिसुखात् [प्रशम. १७७] दट्टण पाणिनिवहं [श्रा. प्र. ५८, धर्मसं. ८११] १८२ दीच् क्षये [हैमधा. १२४४] दग्धेन्धनः पुनरुपैति [सिद्ध. द्वा. २।१८] - ६१३ दुओणयं अहाजायं [आव, नि. १२१६ ] दग्धे बीजे यथात्यन्तं [तत्त्वार्थ, अन्तिमका. ८] ६०१ दुर्गतिप्रसृतान् जन्तून् [ ] दरदलितहरिद्रा [
] ११५८ दुविहतिविहेण पढमो [ आव. नि. १५५८ ] क दर्पः श्रमयति नीचान् [ ] १५६ दूरं पश्यतु मा वा [प्रमाणवा. १६३५] दव्वथओ य भावत्थओ य [ आव, भा. १९४ ]
देवाकृष्य करेण केशरिपदं दन्ती कपोलस्थली [ दशमतृतीये नवपञ्चमे [ ] १०४० देवासुरनागसुवण्ण [नंदी. स्तव. १४ ] दशसूनासमं चक्रम् [मनु. ४१८५]
देविंदचक्कवट्टित्तणाइ [ध्यानश. ९] दाऊण वंदणं तो पणगा [ ]
६९४
देशं कालं पुरुषमवस्था [ प्रशम. १४७ ] दाण्डक्यो नाम भोजः [को. अ. ११६]
देहम्मि असंलिहिए [पञ्चव. १५७७ ] दिटुंतस्सोवणओ जो [
८२८ | देहाइनिमित्तं पि हु [पंचा. ४।४५]
HalalaHBHIBHBHICHICHCHEHRISHCHCHEHCHESHerevereverses
॥१३०६॥
४७७
Jain Education
anal

Page #404

॥१३०७॥
mm. WA ०००
९६६
my
5
३३४
१९०
RMERHIBHUMERENCHEIGHERCHRISHCHCHCHCHCHCHCHCHCHCHER
दो चेव नमोकारे [आव. नि. १६१२] ७२२ धाई दुइ निमित्ते [पिण्डनि. ४०८ ] दोच्चा वि एरिस चिय [ पश्चा. १८।१६ ]
धीरो चिलाइपुत्तो [ आव. नि. ८७४ ] दो जाणू दोन्नि करा [पंचा. ३१८ ]
ध्य चिन्तायाम् [हैमधा. ९२८ ] दोतिअचऊरतिपंचा [ ]
५९९
नंदिसेणा १ अमोहा य २ [ नंदी. स्तव. ७] दो बारे विजयाइसु [वि. भा. ४३४ ] १६३ न जातु कामः [महाभारते ] दोषाः सन्ति न सन्तीति [ ] १७६ न कप्पए से परतित्थियाणं [ मूलशुद्धिप्र.५] दोषसयमूलजालं पुव्वरिसि [ उप, ५१]
३९२ नमोऽनिः शापे [सि. ५।३।१२७] द्रमकैरिव चटुकर्मक [प्रशम. ९३ ]
न ते एयं पसंसामि [व्य. भा. १०.४६३ ] धन्या केयं स्थिता ते [ मुद्राराक्षस ]
५८६
न ते नरा दुर्गति [ ] धर्मश्चेन्नावसीदेत ।
न पश्यति तदा किञ्चिन्न [ ] धर्मादीनां वृत्तिर्द्रव्याणां [ ] ६०८,८४७ न मांसभक्षणे दोषो [मनु. ५/५६ ] धर्मार्थ यस्य वित्तेहा [महाभा. वनपर्व. २।४९ (४); न मारयामीति कृतव्रतस्य [ ]
हारिभद्रीये-ऽष्टके. ४६] ३९१,५६८ | नमेस्तु वा [उणादि. ६१३ ] धर्म्यमप्रमत्तसंयतस्य [तत्त्वार्थ. ९,३७ ] ९६७,११४४ | नमो वीयरागाणं सव्वण्णूणं [ पञ्चसूत्रके ]

CHCHEHDHDHEHCHEHENSHCHHOTCHCHEMEHCHCHCHCHHISHCHETSta
७६५
५७१
११५०
॥१३०७॥
Jain Education

Page #405

पञ्चम
६०६ २६८
परिशिष्टम्योगशास्त्रस्वोपक्षवृत्ता. बुद्धतानां |पाठानामकारादिक्रमः
९५४
स्वोपक्षवृत्ति- | न य तस्स तन्निमित्तो [ ओघनि. ७४९] १३१ नास्तीह कश्चिदभाजनं सत्त्वः [ विभूषितस्य । नर-विबुहेसरसोक्खं [श्रावक प्र. ५६, धर्मसं. ८०९] १८१ नाहं स्वर्गफलोपभोगतृषितो.. [ पोगशास्त्रस्य नवकार पोरिसीए [ आव. नि. १६११] ७०९ निक्कंपो काउसम्गं तु [
] ॥ १३०८॥ नवकारेण जहन्ना [पंचा. ३१२]
५९८ निच्चं चिअ जुवइ-पसू [ ध्यानश. ३५] न संसारे न निर्वाण [ ]
नित्यं विरक्तः कामेभ्यो [वीत. स्तो. १२।५] न सरइ पमायजुत्तो [श्रावक प्र. ३१६, संबोधप्र. ७।११०, निपानमिव मण्डूकाः ____ गा. १२२६ ] ५५७ निपाताश्चोपसर्गाश्च..... [
] न सो परिगहो वुत्तो [दशवै. ६।२१] ३८९ निष्फाइआ य सीसा गच्छो . नाणकिरियाहिं मोक्खो [वि. भा. ३]
निप्रेभ्यो नः [सि. २।२।१५] नाणकिरियाहि मोक्खो [वि. भा. ३ ]
निरतिशयं गरिमाणं [ ] नाणस्स होइ भागी [वि. भा. ३४५९] ४८० निव्वाणमंतकिरिया [आवनि. ३०६ ] नाधो गौरवविगमाद [प्रशम. २९२ ]
निष्ठीवनं वपुःस्पर्शः [
] नायागयाणं कप्पणिज्जाणं [ आव. प्रत्या. ] ४९६ | नीओ तत्थणुदत्तो [ब. वं. भा. २०] नारय-तिरिय-नरा [श्रावक. प्र. ५७, धर्मसं. ८१०] १८२ | नो इहलोगट्ठयाए तबमहिद्विज्जा [दशवै. ९।४]
MERCHCHEHCHCHISHEHEHREHENRHCHEERCHEHICHCHEMEHHETRIEVENE
MEHCHCHEHREMEGHEHREEKRETIRECIRECTRICISMETESH
॥१३०८॥
२९१
५७५
७७२ ७०६ ६७४ ८७५
Jain Education
anal

Page #406

॥१३०९॥
६७६
६२९
१४९
ARMERENCHERCHEHREEHREETCHEHREEHHereasereer
नो खलु इत्थी अजीबो [ ]
पढमे छच्चावचा [ब. वं. भा. ३०] पंचंगो पणिवाओ [पंचा. ३।१७ ] ५८९ पणया पर्चतनिवा [आव. नि. ११०३ ] पंच चउरोऽभिमाहे [आव. नि. १६१४ ] ७२३ पनमथ पनयप्पकुप्पित [ बृहत्कथा]
५८६ पंचविहायारविसुद्धि [
] ६९१ परदारवज्जिणो पंच [ नवपदप्र. ५४, संबोधप्र. ७४१, पयईए कम्माणं [श्रावक प्र.५५, धर्मसं ८०] १७९
गा. ११५७] ५३३ पइदारं कलसाइ मुहमंडव [नंदी. स्तव. १५]
परपरिभवपरिवादा [प्रशम. १००] पइपडिम पुरो दो दो [नंदी. स्तव. १८] ९३३ परलोअकडा कम्मा [ पच्चक्खाणम्मि कए [आव. नि. १६०८ ]
परिअट्टिए अभिहडे [पिण्डनि, ९३ ]
१३३ पञ्चसु सक्ताः पञ्च [
] ८११ पल्लसमा जोयणदस [ नंदी, स्तव. ११ ] ९३२ पठति पाठयते पठता [
५७१
पवरेहिं साहणेहिं पायं [ संबोध प्र. १६७] पडिलेहणं कुणतो मिहो [ ओघनि. २७३ ]
पाणं सोवीर-जवोदगाइ [ पंचा. ५।२८ ]
४७५ पढम आवत्ततिगं [5. वं. भा. २३ ] ६७४ पादतले वृषणसमीपे [पात. तत्त्व. २०४६ ] ९६२ पढमं नाणं तओ दया [दशवै. ४।१०]
पादमायान्निधिं कुर्यात् [ पढमपवेसे सिरनामणं [ब. वं. भा. ३१]
पाना-ऽऽहारादयो यस्य [
१५४ Jonal

HEHCHEHCHEHCHCHEHEHCHEHCHEHEHEHEHCHEHEHEHEREHEHCHEHCHEHE
७२४
५८५
१५२
॥ १३०९॥
Jain Education

Page #407

स्वोपक्ष
वृति
विभूषितस्य योगशास्त्रस्य
॥ १३१० ॥
Jain Education I
haae
[ षोड. ९२७ ]
[
]
[ आव. नि. १५५३ ]
[ व्य. भा. ]
[
]
[ संबोधप्र. १।३२२ ]
[ निशीथभा. ६५३४ ]
[ षोड. ९/६ ]
[ मनु. ९/३ ]
[
1
पिसुणासम्भासन्भूय [ ध्यानश. २० ] पुढविदगअगणिमारुय [ आव. सं. ] पुढी आउक्का तेऊ
ढसाली जवा
पापनिवेदन गर्नेः
पापेनैवार्थ गान्धः
पायसमा ऊसासा
पावयणी धम्मकही पावाय चंडकम्मा
पासाईआ पडिमा
पिंडस्स जा विसोही पिण्डक्रियागुणग पिता रक्षति कौमारे पित्रे पितामहाय
nal
[ ओघ. नि. २७४ ] [ उत्तरा ४९ ]
पृ०
५८५
१४७
५९७
१८४
९२६
५६५
१२२
५८५
५३१
२७२
४७०
८९३
१३९
३९४

व
पुट्ठा मुह करयल पुरओ जुगमाया
ओ १ पक्खा २ सने ३ [
पुत्रं व पुत्तिपेहण
पुव्वदिसि देवरमणो
विहिव सव्वं
पुत्रविहिणेव पेहिय
[
]
[बू. वं. भा. १४ ]
[ दशवे, ५|११३ ]
[
[ नंदी. स्तव. ५ ]
पुव्वपुरिसा जहोइअमम्गचरा [ श्रा. ध. प्र. ९६ ]
[
पुव्वाइकमा नामा पुचि दुचिन्नाणं कडाणं पुत्रिच्छासंथव
पुवेण असोगवणं पुप्फामिसथुइमेआ [
]
]
[
]
[ नंदीं. स्तव ९]
[ नंदी. स्तव. १० ]
]
[ दश. चू. ]
[ पिण्डनि. ४०९ ]
पृ०
६९५
६७३
१२९
६८०
६९८
९३१
१८९
७०१
६९६
९३१
७८३
१३४
९३२
५८८
ahalaa
पश्चमं
परिशिष्टम्
योगशास्त्र
स्वोपद्मवृत्ता
बुद्धताना
पाठानाम
कारादिक्रमः
॥ १३१० ॥
10

Page #408

१५८
८
१५८
ANCHCHCHRISHISHEHCHEHENSIGHEENCHECHEENCHEHCHEHEHCHCHE
११७८
पूर्वपुरुषसिंहानां [प्रशम. ९२ ]
७९५ बारवई अ सुरट्ठा ११ मिहिल [प्रज्ञा. प्रथमपदे ११४] ९२३ पूर्वप्रयोगसिद्धेर्बन्ध [प्रशम. २९५ ] ६४१ बारसविहम्मि वि तवे [पंचव. ५६२ ] ७२६ प्रति प्रति प्रवर्तन वा [ ]
बीआ य पडिमा णेया ।
] प्रत्यहं प्रत्यवेक्षेत [
]
वीओ माणुस पुरिसे अ [ प्रत्याहारस्त्विन्द्रियाणां [अ. चि. ८३] १०७६ बीयाऽऽह एदहेण किं । प्राणा यथात्मनोऽभीष्टा [ ]
बुद्धयध्यवसितमर्थ [ प्रायः शुद्धैत्रिविधविधिना प्रासुकैरेषणीयैः [ ] ४९६ बुद्धयादीनां नवानामात्म [ ] फासि पालियं चेव [आव. नि. १६०७] ७२३ ब्रह्मरन्ध्रेण निर्गत्य [ बत्तीसं खलु कवला [पिण्डनि. ६४२]
ब्रह्मवद् ब्रह्मसंगतानां स्थितिः ।
६१४ बत्तीसा अडयाला [जीवस. २४९, बृ. सं. ३३३] ६४५ ब्रह्महत्या सुरापाणं बद्धमूलस्य मूलं हि ।
ब्राह्मी सन्दर्यार्या स्त्रिीनिर्वाण ३४] ५७३ बहुजणविरुद्धसंगो [पंचा. २।९]
६४९ भगोऽर्क-ज्ञान-माहात्म्य [अनेकार्थसंग्रहे २।३६] ६०२ | बहुविविहरूवरूवगविचित्त [नंदी. स्तव. १३ ] ९३२ | भज्जा वि इन्दियविगार [उपदेशमाला १४८ ] बहवारम्भपरिग्रहत्वं च [ तत्त्वार्थ. ६।१६ ] ३९० । भत्तोसं दंताई खज्जूरं [पंचा. ५२९] ४७६

१०६३
२९६
३४२
३३६
।१३११॥
Jain Education
national

Page #409

स्वोपज्ञ
वृत्ति
विभूषितस्य योगशास्त्रस्य
१८२ १५४
कापश्चम
परिशिष्टम्योगशास्त्रस्वोपनवृत्ता बुद्धृतानामपाठानामकारादिक्रमः
॥१३१२॥
भदुङ् सुखकल्याणयोः [धा. पा. ७२२] भद्दा १ विसाला २ कुमुया ३ [नंदी. स्तव. ८] भद्दिलपुर सीहपुरं [आव. नि. ३८३] भयवं तित्थं पवत्तेहि [आव. नि. २१५] भरतैरवतविदेहाः [तत्त्वा. ३।१६] भावादिमः [सिद्धहेम. ६।४।२१] भासा असञ्चमोसा [आव. नि. ११०८ ] भिक्खेरियाइ सुज्झइ [आव. नि. १४४० ] भूमितले दससहस्सा चउनउइ [ नंदी. स्तव. ४ ] भूमिसंगोवियं चेव [ भ्रान्तिमात्रमसदविद्या [ ] मच्छोव्वत्तं मणसा [आव. नि, १२२२] मज्जं विसय कसाया [उ. नि. १८०] मत्सरः परसम्पत्त्यक्षमायां [ अने. ३।६२१ ]
BICHCHCHEHCHEHCHEHCHEHCHEHCHEHCHCHEHCHEHCHCHEnd
४७९ ९३१ ७६६ ६०५ ६३३ ७२० ६३१ ८८६ ९३० ५७८ ६१३ ६५६ ४७४
मनेरुदेतौ चास्य वा [उणादि. ६१२] मन्नइ तमेव सच्चं [श्रावकप्र. ५९, धर्मसं. ८१२] मल-बातयोगिन्धो [ ] महरिहसेज्जारुहणम्मि [आव. नि. १०९८] महारंभयाए महापग्गियाए [ ] महुरं निउणं थोवं [उप. ८०] महुरा य सूरसेणा २१ पावा [ प्रज्ञा. प्र. प. ११६ ] महेशानुग्रहाद् बोधनियमौ [ ] माता पिता कलाचार्य [ योगबिंदु. ११०] माया नियगमइविगप्पियाम्म. [ उपदेशमाला. १४५] मायाऽवलेह-गोमुत्ति [वि. भा. ३५३८ ] मायाशील: पुरुषो यद्यपि [ प्रशम. २८ ] मार्यमाणस्य हेमाद्रिं [ मालिंति महियलं [संबोधप्र. ७/८२]
BHEHEMICHIBHEHEHEYENTENCHEHRTCHEHEHCHCHCHEHCHEHCHCHCHEHER
॥ १३१२॥
३३७
Jain Education
anal

Page #410

॥१३१३॥
५२३
४५६ ७६०
ur
و
०
५८४
الله
MEICHETRIEVESHCHCHCHCHEVCHEHEHEHEHCHEICHEHEHSHEHDHDISH
س
६१६
०
| मा वेयणा उ तो उद्धरित्तु [ आव. नि. १४३६ ] ८८५ मृत्योरभावान्नियमोऽस्ति तस्य । मिच्छत्तपडिक्कमणं तहेव [आव. नि. १२६४] ६९० मृद्वी शय्या प्रातरुत्थाय पेया [ मि त्ति मिउमद्दवत्ते [आव. नि. ६८६, १५१९] ५९२ मेहं पिपीलियाओ हणंति [संबोध प्र. ७/८०] मिथ्यादर्शना-ऽविरति-प्रमाद [ तत्त्वार्थ. ८।१]
मोक्षे भवे च सर्वत्र निःस्पृहो मुनिसत्तमः [ ] मिहिला सोरियनयरं [आव. नि. ३८४] ७६७ यत्र क्लेशक्षयस्तत्र [. ] भीनकुरङ्गमदागुरुसारं [ अहमि. ३७७ ]
यथा पापघ्नो गोस्पर्शः [
] मुक्ताः सर्वत्र तिष्ठन्ति [
]
यदा मरुन्नरेन्द्रश्री [वीत. स्तो. १२१४] मुत्तासुत्ती मुद्दा समा [पंचा. ३।२१]
यदि सत्सङ्गनिरतो [ ] मुद्दपोत्ती वंदणयं [
]
यदीयसम्यक्त्वबलात् [अयोग. द्वा. २१] मूअं च ढडरं चेव [ आव. नि. १२२५] ६५७ यद्यपि निषेव्यमाणा [प्रशम. ७७ ] मूका जडाश्च विकला [ ]
यद्वतुरगः सत्स्वप्याभरण [प्रशम, १४१] मूर्छा परिग्रहः। [तत्त्वार्थ. ७/१२ ]
यद्वद् विशोषणादुपचितो [प्रशम. १५९] मूलोत्तरगुणरूवस्स [आव. नि. १४३९] ८८६ यम-नियमाऽऽसन-प्राणायाम [ पात. यो. २।२९] छ मृतानामपि जन्तूनां [
२७३ यस्तृणमयीमपि कुटी [
و
१५० ५७० ३३१ १२०
२७६ ३८८
८७७
९६९ ५६७
का॥१३१३॥
Jain Education
anal
R
w.jainelibrary.org

Page #411

स्वोपच
वृत्ति
विभूषितस्य
योगशास्त्रस्य
॥ १३१४ ॥
Jain Education
Jeaseeeeex
त्रिशून्य
यस्य पुनः केवलिनः यांक प्रापणे
[
[प्रशम. २७३ ]
येन येन हि भावेन... [
]
[ धा. पा. २१४, १०६२ ]
tional
]
योगक्षेमकृद् नाथः [ ललितविस्तरा ]
]
19
योगक्षेमकृन्नाथः योगप्रयोगयोश्चाभावा
[प्रशम. २९४ ]
योगो वीरिअं थामो [ पञ्चसं. ३९६ ]
]
योऽश्नाति यस्य तन्मांस [ स्यहरणम्मि 'ज' कारं [ बृ. वं. भा. २४ ] रस-रुधिर-मांस-मेदोऽस्थि [ रसातलं यातु यदत्र पौरुषं [ राओ गुरुस्स वयओ तुसिणी [ रागाद्वा द्वेषाद्वा मोहाद्वा
[
]
]
]
पृ०
१५४
११७०
६६४
११३३
९०१
६०८
६४१
८६२
२०२
६७५
८७६
२०१
६८०
१२३

रागी देवो दोसी देवो मामि सुन्नपि देवो [
[ प्रज्ञा. प्रथमपदे
रायगिह मगह १ चंपा रायसुयाई पंचवि
पृ०
] १७८ ११२ ] ९२२
[ व्य. भा. ]
रोहे वणं छट्ठे हि [ आव. नि. १४३७ ] लग्गुद्धियम्मि बीए [ आव. नि. १४३५ ] लज्जां गुणौघजननीं जननीमिवार्या [ लाभोचिअदाणे लाभोचिअभोगे [ पञ्चसू. २ ] लिङ्गे लिङ्गी भवत्येव [ प्रमाणसमु.] लेखयन्ति नरा धन्या [ J लोकापवादभीरुत्वं [ योगबि. १२६ ]
बइड मच्छ १६ वरणा [ प्रज्ञा. प्रथमपदे ११५ ] ९२३ वंदंत नमंत अभित्थु [ नंदी. स्तव. २१ ] दणणं ते! जीवे किं अज्जिणइ ! [
वंदणणं ते जीवे किं अज्जिणइ ? गोअमा !
[ उत्तरा ३०।१०]
८८६
८८५
५५९ स्वोपशवृत्ता
] १५८
१५२
१८१
५७१
१४७
९३४
] ६८७
aaaaaaaaaaaaaaaaaddddddddee
६८८
पञ्चमं
परिशिष्टम्योगशास्त्र
वुद्धृतपाठा
नामकारा
दिक्रमः
10
।। १३१४ ।।

Page #412

॥१३१५॥
७५७
HBCHCHCHENRICHEHEIROHIBHEHRHCHEREHENSHCHEHCHCHCHCHO0
• बंदित्तु चेइआई दाउं [ ] ६९२ विणओवयार माणस्स [ आव. नि. १२२९ ] वक्खित्तपराहुत्ते [आव. नि. १२१२] ६५९
विदारयति यत् कर्म [
] वण्णा हलहलया [ ] ३३१ विपुद्यच्चैः स्थेयं पदमनुविधेयं च महतां [ ] १४७ वण्णाइतियं तु पुणो [
५८९
विमलतणुबुद्धि जणणी [आव. नि. १०९९] वपुरेव तवाचष्टे ।
५९७
विमलमणिसालवलयाण [नंदी. स्तव, २४ ] वयं च वित्तिं लब्भामो [ दशवै. ११४]
विरुद्धोपमायोगे तद्धा [ ] वयभंगे गुरुदोसो [पंचा. ५।१२, पंचव. ५१२ ] ७०९
विश्वतश्चक्षुरुत विश्वतोमुखो [श्वेता. ३।३ ] वरसुरहिमल्ल [आव. नि. ११०२ ] ६२९
विहिणा पारिय सम्मत्त [ ] वसही सयणा-ऽऽसण-भत्त [उपदेशमाला २४० ] ४९७
वीतरागो भवन्.... [ ] | वहबंधणमारणसेहणाओ [उपदेशमाला ५२] ३९२ वृषभे वा वा [सि. ८।१।१३३ ] वामंगुलि मुहपोत्ती [बृ. वं. भा. ६ ] ६७१
वेएइ संतकम्म [वि. भा. १२९०] वामकरगहिअपोत्ती [बृ. वं. भा. १०] ६७२ व्रीहिर्यवो मसूरो [ ] . वामदसं स्यहरणं [बु. वं. भा. ९]
| शब्दे गुणोद्भवः । का वालो सरस्स भङ्गं [संबो. प्र. ७८१ ] ४५६ | शब्दे दोषोद्भव [ मी. श्लो. वा. १।१।२।६२ ]

HOMHEREHEYEHCHCHCHCHCHEICCHEREMEHEKSHEHEKSHEHERSHDHDHKSHI
६७२
॥ १३१५॥
Jain Education
anal
hiww.jainelibrary.org

Page #413

स्वोपज्ञवृत्ति
विभूषितस्य पोगशास्त्रस्य
॥ १३१६ ॥
Jain Education
शषोः सः शीत वाताssतपै [ शुश्रूषा श्रवणं चैव [ श्रद्धालुतां श्राति पदार्थ [ श्रूयतां धर्म्मसर्वस्वं
[
षिधू त्याम्
[ धा. पा. ३२० ]
संति-सोमग्गहणाइए
[ मूलशुद्धिप्र. ६ ]
संकिय मक्खिय निक्खित्त [ पिण्डनि प्र. ५२० ] संघट्टइत्ता कायेणं
[ दशवे. ९।२।१८ ]
[
]
[ सि. ८|१| २६० ]
]
संघट्टइ पाएणं सेज्जा
संडासगे पमज्जिय उव [
]
]
पृ०
६२४
४९८
१५३
५७७
१९८
६६३
१९०
१३६
६७९
६८१
]
६९३
संपत्तदंसणाई [संबोधप्र. ५१ गा. १६९, श्रावकप्र. २] ५७७
संफासं ति भणतो
६७३
[ बृ. वं. भा. १६ ] [वीत. स्तो. १४२ ]
संयतानि न चाक्षाणि
११९३
पृ०
७६६
८८९
८६५
९२५
]
१५०
सचित्तागं दव्वाणं [ भगवती २१५, ज्ञाता. प्र. अ. ] ५८२
सज्झाएण पसत्थं झाणं
[ उपदेशमाला ३३८ ]
७२६
[ आव. नि. १५१८ ]
६१८
[ बृ. सं. २४९ ]
९०९
ध्यानश. १८ ]
४७०
९०९
७२२
५३०
८८६
संलेहणा उ अंते
[ पंचा. १1४० ] संबर - विणिज्जराओ मोक्ख [ ध्यानश. ९६ ] सकषायत्वाज्जीवः कर्मणो [ तत्त्वार्थ, ८|२|३ ]
]
सग जवण - सबर- बब्बर [
सङ्गः सर्वात्मना त्याज्यः
सज्झाय-ज्झाण तव
सतिभाग सत्त तह अद्ध
सतह - वेह - बंधण
सत्त सवाया पंच उ
सत्तेगठाणस्स उ सदारसंतोसस्स इमे सद्दाइएसु रागं दोसं च

[
बृ. सं. २४८ ]
[ आव. नि. १६१३ ]
[ उपासकदशाङ्गे ]
[ आव, नि. १४४१ ]
पञ्चमं
परिशिष्टम्
योगशास्त्र
स्वोपशवृत्ता
| वृद्धतपाठा
नामकारा
दिक्रमः
।। १३१६ ॥
10
92

Page #414

bi
।।१३१७॥
० 0
० 0
ACM Gurur
०
०४६२९
७२७
८
सद्दाइविसयसाहण [ध्यानश. २३ ]
सर्वे बुद्धा भविष्यान्त [ ] सन्त्यज्य राज्यलक्ष्मी [स्त्रीनि. ३६]
५७३ सर्वेषामेव शौचाना [मनुस्मृति ५।१०६ ] सन्मृत्तिकाऽमलशिला [ ]
सर्वो नाम महासत्त्वः [ सपडिक्कमणो धम्मो पुरिमस्स [आव. नि. १२५८] ६९० सर्वत्र शुचयो धीराः [ ] सप्पं सयणे जणणी [आव, नि. ११०४ ]
सवियारमत्यवंजण [ ] समणेण सावएण य [अनु. ३]
७२५ सविशेषणे हि विधिनिषेधौ [ ] समिओ नियमा गुत्तो [बृ. क.४४५१, निशीथभा.३७] १४१ सव्वजीवाणं पि अणं [नंदीसू. ७७ ] समणे निगंथे फासुअ [भगवती. २।५।११] ४९८
सव्वथोवा तित्थयरिसिद्धा [सिद्धप्रा. ] समणोवासओ तत्थ [मूलशुद्धिप्र. ४] १९० सव्वविहीसु अ कुसला [आव. नि. १०९७] सम्मत्तम्मि उ लद्धे बहत्कल्प भा. १०६, वि. भा. १२१९] १९१ सव्वसुरा जइ रूवं [ आव. नि. ५६९] सयसयविसेसणाओ [वि. भा. ५२१] २९१ सव्वस्स चेव निंदा [पंचा. २१८ ] सर्व पश्यतु वा मा वा [प्रमाणवा. १।३३] १६६,६१२ सव्वासु वट्टमाणा [ध्यानश, ४०] सर्वविनाशाश्रयिणः [प्रशम. ३०]
सव्वे जीवा वि इच्छंति [ दशवै. ६।११ ] सर्वविरतिलालसः खलु [
१४४,३४०
सव्वे मारेहं ती वट्टइ । For Private & Personal use only
BHETERMERRRRRRRRRRRHMMERMIREMIEREHHHHHHHHHHHICS
१४३
६२८
६०३
॥१३१७॥
Jain Education
a
l
SAww.jainelibrary.org

Page #415

स्वोपच वृति
विभूषितस्य
योगशास्त्रस्य
।। १३१८ ।।
Jain Education
सव्वे विअ अइयारा [ आव. नि. ११२ |
सव्वे विदू
[ आव, नि. २२७ ]
सव्वो न हिंसियत्रो जह [ उपदेशमाला ४६३ ] सव्वोपुव्वाणं [ सहसब्भक्खणाई जाणंतो [
]
tional
]
पृ०
५१८
४९९
९२
८९७
५२५
९२२
६९२
५५६
साकेय कोसला ६ गयपुरं [ प्रज्ञा. प्रथमपदे ११३ ] सामा अपुव्वमिच्छामि [ ] सामाइयं तु काउं [ श्रावकप्र. ३१३, संबोधप्र. ७११०९ गा. १२२६ ] सामाइयपञ्चप्पणवयणो [वि. भा. ३५७१ ] ४८१ सामाइयम्मि उ कए [आव. नि. ८०९, वि. भा. २६९०] ४७७ सामी-जीवादत्तं [ नवपदप्र. ३८ ] साहुवसणम्मितोसो [ पंचा. २०१०] साहूण कप्पणिज्जं जं न वि [ उप. २३९ ]
५२७
६४९
४९७
सिद्धत्थय-दहि- अक्खय [
सीया - ssयव - चोराणं दसाणं [ सीसोकंपिअ मूइ अंगुली [ आव. नि. १५६१३ ] सुखे दुःखे भवे मोक्षे [वीत. स्तो. १२६ ] सुद्विषार्हः सत्रिशत्रुस्तुत्ये [ सि. ५।२।२६ ]. सुतं अब्भुट्ठाणं उस्सग्गो [ ]
]

पृ०
५८५
७०५
६०३
५०१ योगशास्त्र
६००
७०१
]
सुनिश्चितं मत्सरिणो जनस्य [ अयोग. द्वा. २७ ] १८९ सुपसारियबाहुजुओ [ वृ. बं. भा. १२ ] सुरगुणो व तित्थंकरो [ सुवण्णरुप्परस य पव्वया [ उत्तरा ९।४८ ] सुब्बइ अ वइररिसिणा [ पंच. १२२७ ] सूत्रोक्तस्यैकस्याप्य [
]
से बेमि जे अईया जे [
सेविया विनय [ प्रज्ञा. प्रथमपदे ११७ ]
६७२
२९०
३९३
६१९
१८८
५००
Beeeeeeeeeeeeeeeeen6888888ee
९२५
पञ्चमं
परिशिष्टम्
स्वोपशवृत्ता
वुद्धतपाठा
नामकारा
दिक्रमः
।। १३१८ ।।
10
5

Page #416

॥१३१९॥
६०४
६८९ ४३८ ४४८
७०२
V
९३२
सेयाल भंगसयं [श्रावकप्र. (१)८] सैषा द्वादशांगी न [नन्दीसूत्र ११८ ] सो उस्सग्गो दुविहो [ आव. नि. १४६६ ] सोलस दहिमुहगिरिणो [ नंदी. स्तव. १२ ] स्थाने शमवतां शक्या [ ] स्थितः शीतांशुवज्जीवः [ योगदृष्टिस. १८३ ] स्पर्शोऽमेध्यभुजां गवामघहरो [ स्वयं नष्टा दुरात्मानो [
ul
स्वस्थानाद् यत् परस्थानं [ हंतूणं परपाणे अप्पाणं [
] हन्त्यर्थाश्च [धा. पा. १०।१६९ ] हवइ पसाहा काऊ गुच्छे [ हीनाधिकाभ्यामुपमा मृषा [ ] हेऊदाहरणासंभवे अ [ध्यानश. ४८ ] हेमन्ताद् वा तलुक् च [ सि. ६।३।६१ ] होउमहाजाओवहि [बृ. वं. भा. ४ ] होति सुहासवसंवर [ध्यानश, ९३ ]
०
१५७ ६१५
Vo .
०
१
०
NCHEHCHEHCHCHCHEHENSHCHCHCHCHCHCHEREHENSIDENEMIEHDHEHOOK
.
]
HMMERCHOICHEHEREHEICHEICHEHERCHCHCHCHCHEHCHCHEHCHEHCHET
४४३
४४२
११४८
卐
)
Jain Education 28ational

Page #417

अवचूर्णिसहितस्य योगशास्त्रस्य
षष्ठं परिशिष्टम् चिरन्तनेन विदुषा विरचितया अवचूा समेताः श्री हेमचन्द्राचार्यविरचितस्य योगशास्त्रस्य
परिशिष्टम्प्रथमः प्रकाशः
॥१३२०॥
॥ १३२०॥
CHCHCHCHHAHEHCHHEHCHCHEICHERCHOICHHANEIGHEHCHEHENGINE
आद्याश्चत्वारः प्रकाशाः।
तत्र प्रथमः प्रकाशः नमो दुर्वाररागादिवैरिवारनिवारिणे ।
अर्हते योगिनाथाय महावीराय तायिने ॥ १ ॥ नमो० । महावीराय जिनाय नमोऽस्तु । दुर्यारा ये वैरिणां वाराः सम्हास्तेषां निवारकायेत्यनेनाऽपायापगमातिशयः १ । 1 इदमत्रावधेयम्- प्राचीनैर्विद्वद्भिविरचिता योगशास्त्राद्यप्रकाशचतुष्टयस्य संक्षिप्तव्याख्यारूपा बढ्योऽवचूर्णयो जैनहस्तलिखितग्रन्थभाण्डागारेषु विद्यन्ते । त्रिचतुरास्तु अस्माभिरपि दृष्टाः । तासु इयमवचूर्णिरत्र मुद्रद्यते।
किञ्च, योगशास्त्रे स्वोपशवृत्तौ च विद्यमानैर्बहुभिः श्लोकैः शब्दतोऽर्थतो वा समानप्रायाः श्लोका दिगम्बराचार्यण अमितगतिना विरचिते श्रावकाचारे शुभचन्द्राचार्येण विरचिते ज्ञानार्णवे च दृश्यन्ते । तत्र पञ्चमप्रकाशत आरभ्य ,
ईशानां योगशास्त्रश्लोकानां तुला पञ्चमादिप्रकाशेषु प्रायो दर्शितैव । योगशास्त्रस्य चतुर्पु प्रकाशेषु विद्यमानानां तादृशानां श्लोकानां तुला अत्रैव षष्ठे परिशिष्टे टिप्पणेषु तत्र तत्रोपदर्शितास्माभिः । योगशास्त्रस्वोपशवृत्ती विद्यमानानां श्लोकानां तुला तु सप्तमे परिशिष्टे उपदर्शयिष्यते, अतो जिशासुभिः सा तत्रैव विलोकनीया ॥
HEHEARCHCHEHEHRIPREMSHCHCHCHEHICHEHEHHHEHEREHHHere
Jain Education

Page #418

॥१३२१॥
अर्हते पूज्यायेत्यनेन पूजातिशयः २। योगिनोऽवधिजिनादयस्तेषां नाथाय केवलज्ञानित्वेनेति ज्ञानातिशयः ३। तायिने सर्वजन्तुपालकाय, पालकत्वं तु सकलभुवनाभयदानसमर्थसर्वभाषानुयायिधर्मदेशनाद्वारेणेत्यनेन वचनातिशयः। इति भगवतश्चत्वारोऽतिशयाः सूचिताः ॥१॥
KENGHIMIRKHANCHEHERCTCHEHRISHCHCHCHERCHCHCHCHCHHETER
अथ योगगर्भा स्तुतिमाह
पन्नगे च सुरेन्द्रे च कौशिके पादसंस्पृशि।
निर्विशेषमनस्काय श्रीवीरस्वामिने नमः ॥२॥ पन्न। पन्नगस्य पूर्वभवभूतकौशिकगौत्रत्वेन कौशिकत्वम्, सुरेन्द्रस्य च कोशिकाभिधानम् । ततो दशनाय नमस्करणाय च पादसंस्पृशि पादयोलग्ने कोशिके पन्नगे सरेन्द्रे च विषये निर्विशेषं मनो यस्य तस्मै श्रीवीरस्वामिने नमोऽस्तु ॥२॥
MHDHDHDHDHDHDHDHCHETRICIENCHCHERHCHEHRISHCHEHCHEHEHCHCHAL
अथ पुनर्योगगर्दा स्तुतिमाह
कृतापराधेऽपि जने कृपामन्थरतारयोः ।
ईपद्वाप्पार्द्रयोभद्रं श्रीवीरजिननेत्रयोः ॥ ३॥ कृता० । कृतापराऽधेपि संगमकादौ जने कृपया मन्थरे ईषन्नते तारे तारके ययोः, करुणया यत् ईषद् बाष्पं चक्षुर्जलं तेन आर्द्रयोः स्निग्धयोः श्रीवीरजिननेत्रयोर्भद्रमस्तु ।
१३२१॥
Jain Education
|

Page #419

षष्ठं परिशिष्टम् -
॥ १३२२ ॥
Jain Education
अथ योगस्य हेतुत्रयेण निर्णयं ख्यापयन्नाह-
श्रुताम्भोधेरधिगम्य संप्रदायाच्च सद्गुरोः ।
स्वसंवेदनतश्चापि योगशास्त्रं विरच्यते ॥ ४ ॥
श्रुता० । श्रुताम्भोधेः शास्त्रसमुद्रात् योगं अधिगम्य निर्णीय १, तथा सद्गुरोः संप्रदायाच्च निर्णीय २, स्वसंवेदनतः स्वानुभवाच्चाप्यधिगम्य ३, मया योगशास्त्रं विरच्यते ॥ ४ ॥
अथ योगस्य माहात्म्यमाह
योगः सर्वविपदल्लीविताने परशुः शितः । अमूल-मन्त्र-तन्त्रं च कार्मणं निर्वृतिश्रियः ॥ ५ ॥
योगः । सर्वा या विपदस्ता एव वल्लयः, तासां वितानः समूहः, तत्र शितस्तीक्ष्णः परशुः कुठारः इत्यनेनानर्थपरिहारो योगफलम् । तथा मूलं मन्त्रं तन्त्रं च विनापि निर्वृतिश्रियो मोक्षलक्ष्म्याः कार्मणं वशीकरणं योगो भवति ॥ ५ ॥ भूयांसोऽपि हि पाप्मानः प्रलयं यान्ति योगतः । चण्डवाताद् घनघना घनाघनघटा इव ॥ ६ ॥
भूयां । भूयांसोऽपि बहून्यपि पाप्मानः पापानि योगत: प्रलयं यान्ति क्षीयन्ते इव यथा घनघना अतिघना घनाघनघटा मेघघटाः प्रचण्डवातात् प्रलीयन्ते । अनेन एकजन्मार्जितपापक्षय उक्तः ।। ६ ।।

अवचूर्णि सहिते
योगशास्त्र
स्याद्य
प्रकाश
चतुष्टये
प्रथमः
प्रकाशः
।। १३२२ ।।

Page #420

॥१३२३॥
CHCHHETCHEHEREHECHEHERCHCHENCHEHCHCHCHEHEHERCHOTE
क्षिणोति योगः पापानि चिरकालार्जितान्यपि ।
प्रचितानि यथैधांसि क्षणादेवाशुशुक्षणिः ॥७॥ क्षिणोति । योगश्चिरकालार्जितानि बहुजन्मार्जितान्यपि पापानि क्षिणोति विनाशयति । यथा प्रचितानि चिरकालमीलितान्यपि एधांसि इन्धनानि आशशुक्षणिरग्नि क्षणाद्दहति । अनेनाऽनेकजन्मार्जितपातकक्षय उक्तः ॥७॥
कफविपुण्मलामर्शसर्वोषधिमहर्द्धयः ।।
सम्भिन्नश्रोतोलब्धिश्च योग ताण्डवडम्वरम् ॥८॥ कफ० । कफः श्लेष्मा, बिछुट् पुरीषम् , मलः कर्ण-नेत्र-दन्तनकोत्थः शरीरोत्थश्च । आमझे हस्तादिस्पर्शः । ते कफादय उक्ता अनुक्ताश्च सर्वे महर्द्धय औषधयो रोगोच्छेदाय भवन्ति । तथा सम्भिन्नानि मिलितानि श्रोतांसि इन्द्रियाणि यत्र, एकैकेन सर्वेन्द्रियविषयग्रहणात् , सा संभिन्नश्रोतोलब्धिश्च, एतत् सर्व योग योगसम्बन्धि ताण्डवडम्बरं विलसितं ज्ञेयम् ॥ ८॥
चारणा-ऽऽशीविषा-ऽवधि-मनःपर्यायसंपदः ।।
योगकल्पमस्यैता विकाशिकुसुमश्रियः ॥९॥ तथा चार० । चारणलब्धिः आशीविषलब्धिः अवधिज्ञान-मनःपर्यवज्ञानसंपदश्च । एता योगकल्पद्रमस्य विकाशिकुसुमश्रिय इव भवन्ति ॥ ९॥
BICHEHCHCHICISHORRHOIDHIBICHHICHCHCHEHENSHCHEHCHCHCHONE
॥ १३२३॥
Jain Education Internal

Jww.jainelibrary.org

Page #421

E
परिशिष्टम्
अवचूर्णिसहिते योगशास्त्र
स्याद्य
॥ १३२४॥
TCHCHHETCHECHCHEHCHCHERCHEHEHCHEHCHCHCHEHCHCHEHEHEHCHE
अहो योगस्य माहात्म्यं प्राज्यं साम्राज्यमुद्वहन् ।
अवाप केवलज्ञानं भरतो भरताधिपः ॥१०॥ अहो । अहो आश्चर्यकारि योगस्य माहात्म्यं भवति । यतः प्राज्यं साम्राज्यं चक्रवर्त्तित्वमनुभवन्नपि भरतक्षेत्राधिपो भरतनामा चक्री केवलज्ञानमवाप प्राप योगमाहात्म्याद् ध्यानबलेन ॥ १०॥
पूर्वमप्राप्तधर्मापि परमानन्दनन्दिता ।
योगप्रभावतः प्राप मरुदेवा परं पदम् ॥ ११ ॥ पूर्व । आसंसारं त्रसत्वस्याप्यप्राप्तेः पूर्वमप्राप्तधर्मापि मरुदेवा तीर्थकरऋद्धिदर्शनात् परमानन्देन नन्दिता पूरिता सती योगप्रभावात् परं पदं मुक्तिपदं प्राप ॥ ११ ॥
ब्रह्म-स्त्री-भ्रूण-गोघातपातकानरकातिथेः ।।
दृढपहारिप्रभृतेयोंगो हस्तावलम्बनम् ॥ १२ ॥ ब्रह्म । ब्रह्मणो विप्रस्य १ स्त्रियो २ भ्रूणस्य बालस्य ३ गोर्धेनोश्च ४ यो घातस्तत्पातकानरकातिथेः नरकप्राधुणकस्यापि दृढपहारिप्रभृतेर्जनस्य नरके पततो योगो हस्तावलम्बनं बभूव, सद्गतिप्राप्तेः ॥ १२ ॥
तत्कालकृतदुष्कर्मकर्मठस्य दुरात्मनः । गोप्ने चिलातीपुत्रस्य योगाय स्पृहयेन कः ॥ १३ ॥
प्रकाशचतुष्टये प्रथमः प्रकाशः
MICHICHCHEHREHENDICHCHHETCHEHCHEHCHCHCHEHDHDHEHRE
10
Jain Education in a
nal

Page #422

॥१३२५॥
amrataHamaaHIRESHERPREMICHHHHHHHHHHHHHEN
तत्का० । तत्कालं यत् कृतं दुष्कर्म स्त्रीवधरूपं तेन कर्मठस्य कर्मशूरस्य चिलातीपुत्रस्य दुष्टस्यापि गोत्रे रक्षकाय | योगाय कः पुमान्न स्पृहयेत् ॥ १३ ॥
तस्याजननिरेवास्तु नृपशोर्मोधजन्मनः ।
अविद्धकर्णो यो योग इत्यक्षरशलाकया ॥ १४ ॥ तस्या० । तस्य नृपशोः पशुप्रायपुरुषस्य अजननिरजन्मैवाऽस्तु मोघ[जन्मन इति ] निपप्लजन्मनः । यः पुमान् योग इत्यक्षरशलाकया अविद्धकर्णः, योग इत्यक्षरद्वयस्याप्यश्रवणात् ॥ १४ ॥
चतुर्वर्ग:ग्रणीर्मोक्षो योगस्तस्य च कारणम् ।।
ज्ञान-श्रद्धान-चारित्ररूपं रत्नत्रयं च सः ॥ १५ ॥ चतः । चतर्वर्गे धर्म-कामादिवर्गचतुष्केऽप्यग्रणीच्ख्यो मोक्षः। तस्य च कारणं योगः। स च ज्ञान-दर्शन-चारित्ररूपं यत् रत्नत्रयं तद्रपो भवति ॥ १५॥ अथ ज्ञानस्वरूपमाह
यथावस्थिततत्त्वानां संक्षेपाद्विस्तरेण वा ।
योऽवबोधस्तमत्राहुः सम्यग् ज्ञानं मनीषिणः ॥ १६ ॥ यथा । यथावस्थितानां सत्यानां जीवाजीवादितत्त्वानां संक्षेपाद्विस्तरेण वा योऽवबोधोऽवगमस्तं सम्यग् ज्ञानं मनीषिणः प्राहुः ॥ १६ ॥
BHETETCHEHEREHEHEREHERRIERENCERIEEEECHERREE
॥१३२५॥
Jain Education In
n al

SEww.jainelibrary.org

Page #423

परिशिष्टम्
अथ दर्शनस्वरूपमाह
रुचिर्जिनोक्ततत्त्वेषु सम्यक् श्रद्धानमुच्यते । जायते तनिसर्गेण गुरोरधिगमेन वा ॥१७॥
रुचि० । जिनोक्ततत्त्वेषु सर्वज्ञप्रणीततत्त्वेषु या रुचिरिच्छा तत् सम्यक् श्रद्धानम् उच्यते । तत् श्रद्धानं केषाश्चित् जीवानां निसर्गेण स्वभावेन गुरूपदेशनिरपेक्षतया जायते । केषांचित् गुरोरधिगमेन गुरुसंयोगेन वा स्यात् ॥ १७॥
॥१३२६॥
MOHEHENGEHEHREERIORRHEHEHEHEHREHEHEHCHEHEENCHEHEN
अवचूर्णि सहिते योगशास्त्रस्याद्यप्रकाशचतुष्टये प्रथमः प्रकाशः
अथ चारित्रमाह--
KHEREHEMAMINENEMINETHEHORIGHEHEKSHCHCHERSHEKSHEN
।।१३२६॥
सर्वसावद्ययोगानां त्यागश्चारित्रमिष्यते ।
कीर्तितं तदहिंसादिवतभेदेन पञ्चधा ॥ १८॥ सर्वप्रकारेण सावद्यानां सपापानां योगानां व्यापाराणां यस्त्यागस्तच्चारित्रमिष्यते बुधैः। अहिंसादिवतच्चारित्रम् तपञ्चकभेदेन पञ्चधा जिनैः कथितम् ॥ १८ ॥
___ 1 तुला-" यज्जीवादिपदार्थानां श्रद्धानं तद्धि दर्शनम् । निसर्गेणाधिगत्या वा तद् भव्यस्यैव जायते ॥ ३८८ ॥" इति ज्ञानार्णवे॥
Jain Education
anal

Page #424

॥ १३२७ ॥
Jain Education
aaaa
अथ मूलगुणानाह-
अहिंसा-सूनृतास्तेय-ब्रह्मचर्या - ऽपरिग्रहाः । पञ्चभिः पञ्चभिर्युक्ता भावनाभिर्विमुक्तये ॥ १९ ॥
अहिं । अहिंसा जीवदया १, सूनृतं सत्यम् २, अस्तेयं अदत्तपरिहार: ३, ब्रह्मचर्यम् ४, अपरिग्रहश्च ५, एते पञ्च पञ्चभिः पञ्चभिर्भावनाभिर्युक्ताः सन्तो विमुक्तये स्युः १९ ॥
tional
अथैतेषां पृथक् पृथक् स्वरूपमाह -
न यत् प्रमादयोगेन जीवितव्यपरोपणम् ।
त्रसानां स्थावराणां च तदहिंसाव्रतं मतम् ॥ २० ॥
न य० । प्रमादोऽज्ञान १ संशय २ विपर्यय ३ राग ४ द्वेष ५ स्मृतिभ्रंश ६ योगदुष्प्रणिधान ७ धर्मानादरस्वभेदादष्टविधः। ततः प्रमादयोगात् यत् त्रसानां स्थावराणां जीवानां जीवितस्य प्राणस्य व्यपरोपणं विनाशो न क्रियते तदहिंसात्रतं जिनैर्मतम् ॥ २० ॥
प्रियं पथ्यं वचस्तर्थ्य सूनृत व्रतमुच्यते ।
तत्तथ्यमपि नो तथ्यमप्रियं चाहितं च यत् ॥ २१ ॥
प्रियमभीष्टं पथ्यं हितं तथ्यं सत्यं यद्वचः स्यात्तत् सूनृतव्रतमुच्यते । यत् पुनरप्रियम् अहितं विरुद्धं च तद्वचस्तथ्यमपि न तथ्यं स्यात् । तदसत्यमेवेत्यर्थः ॥ २१ ॥

188888888888aa
J88888
5
10
॥ १३२७ ॥

Page #425

षष्ठं परिशिष्टम्
॥ १३२८ ॥
अनादानमदत्तस्यास्तेयव्रतमुदीरितम् ।
बाह्याः प्राणा नृणामऽर्थों हरता तं हता हि ते ॥ २२ ॥ अना० । यददत्तस्यानादानमग्रहणं तदस्तेयव्रतमुदीरितम् प्रोक्तम् । अदत्तं चतुर्धा-स्वाम्यदत्तं तृणकाष्ठादि १, जीवादत्तं दीक्षाभिप्रायरहितोऽपि पुत्रो मातृपितृभ्यां गुरुभ्यो दीयते २, तीर्थकरादत्तम् आधाकर्मादि ३, गुरुअदत्तं गुर्वादशं विना यद् गृह्यते ४ । यतो नृणां बाह्याः प्राणा अर्थ एव । अतस्तं हरता पुरुषेण ते प्राणा एव हता ज्ञेयाः ॥ २२ ॥
दिव्यौदारिककामानां कृतानुमतिकारितैः ।
मनोवाकायतस्त्यागो ब्रह्माष्टादशधा मतम् ॥ २३ ॥ दिव्यौ। दिव्या वैक्रियदेहभवा औदारिकास्तिर्यगनरदेहभवा ये कामा भोगास्तेषां कृतेन करणेन अनुमत्या कारितश्च मनसा वाचा कायेन च यस्त्यागस्तत् ब्रह्मचर्यम् अष्टादशधा मतम् ॥ २३ ॥
सर्वभावेषु मूर्छायास्त्यागः स्यादपरिग्रहः ।
यदसत्स्वपि जायते मच्छर्या चित्तविप्लवः ॥२४॥ सर्व० । सर्वपदार्थेषु मूर्छाया लोभस्य यस्त्यागः सः अपरिग्रहः स्यात् । यतोऽसत्स्वपि भावेषु जीवस्य मूर्च्छया चित्तविप्लवश्चित्तास्वास्थ्येन प्रशमसुखविपर्यासो भवेत् ॥ २४ ॥
1 तुला-“वित्तमेव मतं सूत्रे प्राणा बाह्याः शरीरिणाम् । तस्यापहारमात्रेण स्युस्ते प्रागेव घातिताः ॥ ५७५॥" इति ज्ञानार्णवे॥
अवचूर्णि सहिते योगशास्त्रस्यादप्रकाश चतुष्टये प्रथमः प्रकाशा
HEREHEHEREHCHERSHIBHEICHERDICHECHECHEHREETHEICH
TECHERNETELETEHCHECHECHEHEHEREHEHRIMERICHEHREECHERE
॥ १३२८॥
Jain Education
onal

75

Page #426

॥ १३२९ ॥
Jain Education
seeeel
भावनाभिर्भावितानि पञ्चभिः पञ्चभिः क्रमात् ।
महाव्रतानि नो कस्य साधयन्त्यव्ययं पदम् ॥ २५ ॥
भाव० । भाव्यन्ते वास्यन्ते गुण विशेषमारोप्यन्ते आभिरिति भावनाः, ताभिर्भावनाभि: पञ्चभि: पञ्चभिर्भावितानि तानि महात्रतानि कस्य अव्ययं पदं मुक्तिपदं न साधयन्ति ॥ २५ ॥
अथ प्रतिव्रतं पञ्च पञ्च भावना आह
तद्यथा-
मनोगुप्त्यैषणादानेर्याभिः समितिभिः सदा । दृष्टान्नपानग्रहणेनाऽहिंसां भावयेत् सुधीः ॥ २६ ॥
मनो० | मनोगुप्या १ एषणया पिण्डविशुद्धया २ आदाननिक्षेपसमित्या ३ ईर्यासमित्या ४ दृष्टयोस्त्रपानयोर्ग्रहणेन संसक्तान्नपान परिहारेण ५ च सुधीर्यतिरहिंसां भावयेत् ॥ २६ ॥
हास्य १ लोभ २ भय ३ क्रोध ४ प्रत्याख्यानैर्निरन्तरम् । आलोच्य भाषणेनापि ५ भावयेत् सूनृत तम् ॥ २७ ॥
हास्य० । हास्य- लोभ-भय-क्रोधानां प्रत्याख्यानैर्वर्जनैः आलोच्य विमृश्य भाषणेन च सूनृतव्रतं भावयेत् ॥ २७ ॥ आलोच्यावग्रहयाच्ञाऽभीक्ष्णावग्रहयाचनम् ।
॥ २८ ॥

10
॥ १३२९ ॥

Page #427

षष्ठं
परिशिष्टम्
॥ १३३० ॥
Jain Education
समानधार्मिकेभ्यश्च तथाऽवग्रहयाचनम् ।
अनुज्ञापितपानान्नाशनमस्तेयभावनाः ।। २९ ।।
आलो० । आलोच्य मनसा विचिन्त्य अवग्रहयाच्या १, स्वामिना सकृद्दतेऽप्यवग्रहे अभीक्ष्णं पुनः पुनरवग्रहयाचनम् २, एतावन्मात्रमेव क्षेत्रं ममोपयोगि नाधिकमित्यवग्रहस्य धारणं व्यवस्थानम् ३ ॥ २८ ॥
समा० । समानधार्मिकेभ्यः साधुभ्यः पूर्वपरिगृहीतक्षेत्रेभ्योऽप्यवग्रहयाचनं ४ गुरुणा अनुज्ञापितानामन्नपानानामशनं ५ च । एताः पञ्च अस्तेयव्रतभावनाः स्युः ॥ २९ ॥ युग्मम् ॥
स्त्रीषण्ढ पशुमद्वेश्मासन कुव्यान्तरोज्झनात् १ |
रात्रीकथा त्यागात् २ प्राग्रतस्मृतिवर्जनात् ३ ॥ ३० ॥ स्त्रीरम्याङ्गेक्षणस्वाङ्गसंस्कार परिवर्जनात् ४ । प्रणीतात्यशनत्यागाद् ५ ब्रह्मचर्यं च भावयेत् ॥ ३१ ॥
स्त्रीषं० । स्त्री-षण्ढ - पशुमत् यत् वेश्म गृहमासनं कुड्यान्तरं च तेषामुज्झनात् त्यागात् १ । सरागा याः स्त्रियस्तासां ताभिर्वा कथायात्यागात् २ । प्राक् गृहस्थत्वे यत् रतं क्रीडा : श्रीभिः सह तस्य स्मृतेर्वर्जनात् ॥ ३० ॥
स्त्रीरम्यां० । स्त्रीणां रम्याङ्गानां स्तनादीनामीक्षणं विलोकनम्, स्वाङ्गस्य संस्कारः स्नानविलेपनादिना, तयोः परिवर्जनात् ४ । प्रणीतं स्निग्धं यदशनमत्यशनं वा आकण्ठेादरपूरणं च तयोस्त्यागात् ५ । एताभिर्भावनाभिर्ब्रह्मचर्यं भावयेत् ॥ ३१ ॥

अवचूर्णिसहिते
योगशास्त्र
स्याद्य
प्रकाश
चतुष्टये
प्रथमः
प्रकाशः
।। १३३० ॥
10

Page #428

॥ १३३१॥
MIRISHCHIKSHMIRRORIGHEHRETCHEHEHEIGHBHIBHEHEREHEHEN
स्पर्श १ रसे च २ गन्धे च ३ रूपे ४ शब्दे ५ च हारिणि । पञ्चस्वितीन्द्रियार्थेषु गाढं गाद्धर्यस्य वर्जनम् ॥ ३२ ॥ एतेष्वेवामनोत्रेषु सर्वथा द्वेषवर्जनम् ।
आकिश्चन्यव्रतस्यैवं भावनाः पञ्च कीर्तिताः ॥ ३३॥ [युग्मम् ] ॥ स्पर्शे० । स्पर्श १ रसे २ गन्धे ३ रूपे ४ शब्दे ५ च हारिणि मनोहरे एतेषु पञ्चसु इन्द्रियार्थेषु विषयेषु यत् गाढं गार्थस्याऽभिष्वङ्गस्य तीव्ररागस्य वर्जनम् ॥ ३२ ॥
अथवा एतेष्वे । एतेष्वेव पञ्चसु विषयेषु अमनोज्ञेषु अनिष्टेषु सर्वप्रकारेण यत् द्वेषवर्जनम् । आकिञ्चन्यव्रतस्य अपरिग्रहव्रतस्य एताः पञ्च भावनाः कीर्तिताः ॥ ३३ ॥ युग्मम् ॥
अथवा पञ्चसमितिगु-प्तित्रयपवित्रितम् ।
चरित्रं सम्यक् चारित्रमित्याहुमुनिपुङ्गवाः ॥ ३४ ॥ 1 तुला-"पञ्चव्रत-समित्पञ्च-गुप्तित्रयपवित्रितम् । श्री वीरवदनोद्गीर्ण चरणं चन्द्रनिर्मलम् ॥ ४७६ ॥
ईर्याभाषेषणादाननिक्षेपोत्सर्गसंज्ञकाः (संक्षिका M )। सद्भिः समितयः पञ्च निर्दिष्टाः संयतात्मभिः ।। ८८८ ॥ दिवा सूर्यकरैः स्पृष्टं मार्ग लोकातिवाहितम् । दयार्द्रस्थाङ्गिरक्षार्थ शनैः संश्रयतो मुनेः ॥ ८९१ ॥ प्रागेवालोक्य यत्नेन युगमात्राहितेक्षिणः । प्रमादरहितस्यास्य समितीर्या प्रकीर्तिता ॥ ८९२॥” इति ज्ञानार्णवे ॥
॥१३३१॥
Jain Education Inte

fw.jainelibrary.org

Page #429

पत्र
परिशिष्टम्
॥ १३३२॥
MOHCHEHRCHEMORRHEREHSHRIDICHEHCHEMICICICICICICICICIENCE
अथ० । अथवा पञ्चसमितिभिर्गुप्तित्रयेण च पवित्रितं यत् साधूनां चरित्रमाचारस्तत् सम्यक् चारित्रं मुनिपुङ्गवा आहुः । सम्यक् प्रवृत्तिलक्षणा समितिः, प्रवृत्ति-निवृत्तिलक्षणा गुप्तिरित्यनयोर्विशेषः ॥ ३४ ॥
ईफ १ भाषै २ षणा ३ दाननिक्षेपो ४ त्सर्ग ५ संज्ञिताः ।
पश्चाहुः समितीस्तिस्रो गुप्तीस्त्रियोगनिग्रहात् ॥ ३५ ॥ ईर्या० । ई १ भाषा २ एषणा ३ आदाननिक्षेप ४ उत्सर्गः परिष्ठापनं । तत्संज्ञिता एतन्नाम्ना पञ्चसमिती: आहुः । योगत्रयस्य मनोवाक्कायव्यापारस्य निग्रहात् तिस्रो गुप्तीराहुर्बुधाः ॥ ३५॥ ईयालक्षणमाह
लोकातिवाहिते मार्गे चुम्विते भास्वदंशुभिः।
जन्तुरक्षार्थमालोक्य गतिरीर्या मता सताम १ ॥३६॥ लोका० । लौकैरतिवाहिते क्षुण्णे, तथा भास्वदंशुभिः सूर्यकरैश्च चुम्बिते स्पष्ट मार्गे जन्तुरक्षार्थम् आलोक्य या गतिर्गमनम् सा सतां साधूनामीर्यासमितिर्मता ॥ ३६ ।।
HEHCHCHCHCHHCHEHCHACHEHCHATRGICHEMORRHOICESकाक
अवचूर्णिसहिते योगशास्त्र स्याद्य प्रकाशचतुष्टये प्रथमः प्रकाशा
॥ १३३२॥
भाषामाह
अवद्यत्यागतः सर्वजनीनं मितभाषणम । प्रिया वाचंयमानां सा भाषासमितिरुच्यते २ ॥ ३७॥

Jain Education
sww.jainelibrary.org

Page #430

॥१३३३॥
अव० । अवद्यानि भाषादोषा धूर्त-कामुक-चौर-पारदारिक-चार्वाकादिवचनानि वा, तेषां त्यागात् सर्व०-सर्वजनेभ्यो हितं मित स्वरूपं च यत् भाषणम् सा भाषासमितिर्वाचंयमानां प्रियाऽभीष्टा भवति ॥ ३७ ॥ एपणामाह
द्विचत्वारिंशता भिक्षादोषैनित्यमदूषितम् ।
मुनिर्यदन्नमादत्ते सैषणासमितिर्मता ३ ॥३८॥ द्विचः । द्विचत्वारिंशता भिक्षादोषैरदूषितं यदन्नं मुनिरादत्ते गहणाति सा एषणासमितिः ॥ ३८ ॥ आदाननिक्षेपसमितिमाह
आसनादीनि संवीक्ष्य प्रतिलिख्य च यत्नतः ।
गृह्णीयानिक्षिपेद्वा यत् सादानसमितिमता ४ ॥ ३९॥ 1 तुला-"शय्यासनाभिधानानि शास्त्रोपकरणानि च । पूर्व सम्यक् समालोक्य प्रतिलिख्य पुनः पुनः ॥ ८९९ ।।
गृहणतोऽस्य प्रयत्नेन क्षिपतो वा धरातले । भवत्यविकला साधोरादानसमितिः स्फुटम् ॥९०० ॥ विजन्तुकधरापृष्ठे मूत्र-श्लेष्म-मलादिकम् । क्षिपतोऽतिप्रयत्नेन व्युत्सर्गसमितिर्भवेत् ॥९०१ ॥ विहाय सर्वसंकल्पान् राग-द्वेषार्तिसूचकान् । स्वाधीनं कुर्वतश्चेतः समत्वे सुप्रतिष्ठितम् ॥ ९०२॥ सिद्धान्तसूत्रविन्यासे शश्वत् प्रेरयतोऽथवा। भवत्यविकला नाम मनोगुप्तिमनीषिणः ॥ ९०३ ॥ साधुसंवृतवाग्वृत्तेर्मोनारुढस्य वा मुनेः। संज्ञादिपरिहारेण वाग्गुप्तिः स्यान्महामतेः ॥९०४ ।। स्थिरीकृतशरीरस्य पर्यवं संश्रितस्य वा। परीषहप्रपातेऽपि कायगुप्तिर्मता मुनेः ॥९०५॥” इति ज्ञानार्णवे ।।

SHOCHCHEHCHCHEHRELEHEREHIGHEHEROHSHCHCHEHREKHET
॥१३३३॥
Jain Education in
ww.jainelibrary.org

Page #431

परिशिष्टम्
अवचूर्णिसहिते योगशास्त्रस्याद्यप्रकाशचतुष्टये
॥१३३४॥
प्रथमः
RCHCHIERSPEECHERRIERREECREENCHEHREHER
आस० । आसनादीनि दृष्ट्वा संवीक्ष्य रजोहरणेन प्रतिलिख्य च यत् गृह्णीयात् निक्षिपेत् स्थापयेद्वा साऽऽदानसमितिः ॥ ३९॥
कफमूत्रमलमायं निर्जन्तुजगतीतले ।
यत्नात् यदुत्सृजेत् साधुः सोत्सर्गसमितिर्भवेत् ५ ॥ ४० ॥ कफ० । कफो मूत्रं मलो विष्टा तत्प्रायं । 'प्राय' ग्रहणादन्यदपि परिष्ठाप्यं वस्त्रपात्रभक्तपानादि निर्जीवभूमौ यत्नात् उपयोगपूर्व यत् उत्सृजेत् परिष्ठापयेत् साधुः सा उत्सर्गसमितिः ॥ ४० ॥ अथ गुप्तिराह
विमुक्तकल्पनाजालं समत्वे सुप्रतिष्ठितम् ।
आत्माराम मनस्तज्ज्ञैर्मनोगुप्तिरुदाहृता ॥४१॥ विमु० । आर्त्तरौद्रध्यानानुबन्धि यत् कल्पना जालं तेन विमुक्तम् । समत्वे सुप्रतिष्ठितं साम्यमयम् । आत्मनि आ समंतात् रमते तत् आत्माराममेवंविधं यत् मनस्तत् तज्ज्ञैः सुधीभिर्मनोगुप्तिरुदाहृता प्रोक्ता ॥ ४१ ।।
संज्ञादिपरिहारेण यन्मौनस्याऽवलम्बनम् ।
वागवृत्तेः संवृतिर्वा या सा वागगुप्तिरिहोच्यते ॥ ४२ ॥ संज्ञा० । संज्ञा हस्तादिना संज्ञा, 'आदि'शब्दात् लेष्टुविक्षेप-कासितादिपरिहारेण यत् मौनस्याऽवलम्बनम् । अथवा | वागवत्तेर्वचनव्यापारस्य संवरणं नियन्त्रण वा सा वाग्गुप्तिः ॥ ४२ ॥
प्रकाश ॥१३३४॥ 10
Jain Education
S
onal

O
ww.jainelibrary.org

Page #432

॥१३३५॥
उपसर्गप्रसङ्गेऽपि कायोत्सर्गजुषो मुनेः ।
स्थिरीभावः शरीरस्य कायगुप्तिर्निगद्यते ॥४३॥ कायगुप्तिर्द्विधा-चेष्टानिवृत्तिरूपा, यथासूत्रं चेष्टानियमरूपा च । उप० उपसर्गसद्भावेऽपि कायोत्सर्गजुषो मुनेर्यः शरीरस्य स्थिरीभावः स्थैर्य सा कायगुप्तिर्निगद्यते जिनैः ॥ ४३ ॥
HOHENDICHCHHIGHEHEHCHEHRISHCHCHCHCHCHCHERCHCHEHCHEHEK
अथ द्वितीयामाह
शयनासननिक्षेपादानचक्रमणेषु यः ।
स्थानेषु चेष्टानियमः कायगुप्तिस्तु साऽपरा ॥ ४४ ॥ शयना० । शयने आसने दण्डादिनिक्षेपादानेषु चक्रमणेषु च स्थानेषु यश्चेष्टानियमः स्वच्छन्दचेष्टापरिहारः साऽपरा द्वितीया कायगुप्तिः ॥ ४४ ॥
HOHDHEHCHCHEHRETCHENBHBIGGMCHCHEHICHCHHEHCHEMICHCHER
एताश्चारित्रगात्रस्य जननात परिपालनात । संशोधनाच्च साधूनां मातरोऽष्टौ प्रकीर्तिताः ॥ ४५ ॥
एता० । एताः पञ्च समितयस्तिस्रो गुप्तयश्च साधूनां मातर इवाष्टौ मातरः प्रकीर्तिताः । चारित्रगात्रस्य जननात् परिपालनात् दोषसंशोधनाच्च मातर एव एता ज्ञेयाः ॥ ४५ ॥
Jain Education in polna!

ww.jainelibrary.org

Page #433

षष्ठं परिशिष्टम्
अवचूर्णिसहिते योगशास्त्रस्याद्यप्रकाशचतुष्टये
॥ १३३६॥
प्रथमः
BeeeeeHGROICIEHEHRRHORRORSHHHetative
सर्वात्मना यतीन्द्राणामेतच्चारित्रमीरितम् ।
यतिधर्मानुरक्तानां देशतः स्यादगारिणाम् ॥ ४६ ॥ सर्वाः । एतत् यतीन्द्राणां सर्वात्मना सर्वतश्चारित्रम् ईरितं प्रतिपादितं । यतिधर्मानुरक्तानां अगारिणां गृहस्थानां तु देशतश्चारित्रं स्यात् ।। ४६॥ अथ धर्मयोग्यस्य गहिणो गुणानाह
न्यायसंपन्नविभवः १ शिष्टाचारप्रशंसकः २।
कुलशीलसमैः सार्द्ध कृतोद्वाहोऽन्यगोत्रजैः ३ ॥ ४७ ॥ न्यायेन सम्पन्न विभवः, शिष्टानामाचारस्य प्रशंसाकर्ता, कुलेन शीलेन ये समास्तैरन्यगोत्रसम्भूतैः समं कृतोद्वाहः ॥ ४७ ॥
पापभीरुः ४ प्रसिद्धं च देशाचारं समाचरन् ५।।
अवर्णवादी न क्वापि राजादिषु विशेषतः ६॥ ४८ ॥ पाप० । पापभीरुः, प्रसिद्धं देशाचारं समाचारन , कापि जन्तुषु न अवर्णम् अयशो वदतीत्येवंशीलोऽवर्णवादी न भवति । राजादिषु विशेषादवर्णवक्ता न ॥ १८ ॥
अनतिव्यक्त गुप्ते च स्थाने सुप्रातिवेश्मिके ।
अनेकनिर्गमद्वारविवर्जितनिकेतनः ७॥ ४९ ॥ अन । अतिव्यक्ते अतिगुप्ते च स्थाने अनेकनिर्गमद्वाविवर्जितं निकेतनं यस्य सः, सुप्रातिवेश्मिके च ॥ १९ ॥
BEHCHCHCHRISTRICTCHEREHCHECHCHEHETRIBHEHCHEHERavara
प्रकाशः
॥१३३६॥
Jain Education Intel
Ww.jainelibrary.org

Page #434

॥१३३७॥
कृतसङ्गः सदाचारै ८ मातापित्रोश्च पूजकः ९ ।
त्यजन्नुपप्लुतं स्थान १० मप्रवृत्तश्च गर्हिते ११ ॥ ५० ॥ कृतः । सदाचारैः कृतसङ्गः मातापित्रोः पूजकश्च । उपप्लुतं स्वचक्रपरचक्रादस्वच्छीभूतं स्थानं त्यजन् । गर्हिते निन्द्ये कर्मणि सुरापानादौ कृप्यादौ वा अप्रवृत्तः स्यात् ॥ ५० ॥
व्ययमायोचितं कुर्वन् १२ वेषं वित्तानुसारतः १३ ।
अष्टभिर्धीगुणेर्युक्तः १४ शृण्वानो धर्ममन्वहम् १५ ॥ ५१॥ व्यय० । आयोचितं व्ययं कुर्वन् । वित्तानुसारतश्च वेषं कुर्वन् । अष्टभिर्बुद्धिगुणैः, शुश्रूषा १ श्रवणं २ ग्रहणं ३ धारणम् ४ ऊहः ५ अपोहः ६ अर्थविज्ञानं ७ तत्त्वज्ञानं ८ च, एतैरष्टाभिर्बुद्धिगुणैर्युक्तः । अन्वहं निरन्तरं धर्म शृण्वानः ॥ ५१ ।।
अजीर्णे भोजनत्यागी १६ काले भोक्ता च सात्म्यतः १७ ।
अन्योन्याप्रतिबन्धेन त्रिवर्गमपि साधयन् १८ ।। ५२॥ अजी० । पूर्वभोजनस्याजरणे परिपाकमगमने नवं भोजनं त्यजतीत्येवंशीलो भोजनत्यागी स्यात् । तथा काले बुभुक्षासमये भोक्ता । यस्य प्रकृतेर्ये पानाहारादयोऽविरुद्धास्तदनुसारेण यद भोजनं तत् साम्यं तस्मात् । त्रिवर्ग धर्मार्थकामलक्षणम् अन्योन्याप्रतिबन्धेन एकैकस्याऽनुपघातेन साधयन् । न त्वेकैकमेव ।। ५२ ॥
॥१३३७॥
Jain Education intonal

w.jainelibrary.org

Page #435

षष्ठं
परिशिष्टम् -
॥ १३३८ ॥
Jain Education I
यथावदति साधौ दीने च प्रतिपत्तिकृत् १९ । सदाऽनभिनिविष्टश्च २० पक्षपाती गुणेषु च २१ ॥ ५३ ॥
यथा । यथावत् औचित्येन अतिथौ साधौ दीने च प्रतिपत्तिकर्त्ता अन्नपानादिना । सदाऽनभिविष्टोऽभिनिवेशरहितः । अन्यगुणेषु पक्षपाती च ॥ ५३ ॥
अदेशाकालयोश्चर्यं त्यजन् २२ जानन् बलाबलम् २३ । वृत्तस्थज्ञानवृद्धानां पूजकः २४ पोष्यपोषकः २५ ॥ ५४ ॥
अदे० । निषिद्धे देशे निषिद्धे काले च चर्यां गमनं त्यजन् । निजबलाबलं जानन् । अनाचारवर्जनमाचारपालनं च वृत्तम्, ततो वृत्तस्थानां ज्ञानवृद्धानां च पूजकः सेवा ऽभ्युत्थानादिकर्त्ता । पोप्या अवश्यभर्त्तव्या मातृपित्रादयः, तेषां पोषकः ॥ ५४ ॥
दीर्घदर्शी २६ विशेषज्ञः २७ कृतज्ञो २८ लोकवल्लभः २९ ।
सलज्जः ३० सदयः ३१ सौम्यः ३२ परोपकृतिकर्मठः ३३ ॥ ५५ ॥
दीर्घ० । आगामिकाभाविनमर्थमनर्थं च पश्यति । पर्यालोचयतीत्येवंशीलो दीर्घदर्शी, तथा कृत्या कृत्यानां स्वपरादीनां च
विशेषम् अन्तरं जानातीति विशेषज्ञः । तथा परोपकृतं जानातीति कृतज्ञः । तथा विनयादिगुणैर्लोकानां पूजितः वल्लभः । सलज्जो लज्जावान् । सदयो दयावान् । सौम्योऽकूरः । परोपकारकर्मशूरश्च ।। ५५ ।।

eeeeeeen
अवचूर्णि
| सहिते
योगशास्त्र
स्याद्य
प्रकाश
चतुष्टये
प्रथमः
प्रकाशः
।। १३३८ ।।
10
.

Page #436

॥१३३९ ॥
अन्तरङ्गारिषड्वर्गपरिहारपरायणः ३४ ।
वशीकृतेन्द्रियग्रामो ३५ गृहिधर्माय कल्पते ॥ ५६ ॥ अन्त । अन्तरङ्गो योऽरिषड्वर्गस्तत्परिहारे तत्परः। वशीकृतेन्द्रियसमूहः। एवंविधः श्राद्धो गहिधर्माय कल्पते अधिकारी भवति ॥ ५६॥
BBCHCHEHRECHCHERCHCHCCCCHCHENCYCHCHEIRCHCHEHREE
इति परमार्हतश्रीकुमारपालभूपालशुश्रूषिते आचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितेऽध्यात्मोपनिषन्नाम्नि सञ्जातपट्टवन्धे श्रीयोगशास्त्रे
द्वादशप्रकाशे प्रथमः प्रकाशः ॥ १॥
MEHEHEYENEHCHEMSHETRIEVEVERENERGICHKARICHERENCHEHEHEK
अथ द्वितीयः प्रकाशः सम्यक्त्वमूलानि पश्चाणुव्रतानि ५ गुणास्त्रयः ३ ।
शिक्षापदानि चत्वारि ४ व्रतानि १२ गृहमेधिनाम् ॥ १ ॥ सम्य० । सम्यक्त्वं मूलं येषां तानि अहिंसादीनि पश्च अणुव्रतानि मूलगुणरूपाणि, तथा त्रयो गुणा उत्तर गुणरूपाः, त्रीणि गुणव्रतानि दिग्त्रतादीनि । शिक्षाव्रतानि चत्वारि । एवं द्वादश ब्रतानि । गहमेधिनां श्रावकाणां भवन्ति ॥१॥
| १३३९॥
Jain Education in
nal

क
ww.jainelibrary.org

Page #437

षष्ठं परिशिष्टम्
॥ १३४० ॥
Jain Education
अथ प्रथमं सम्यक्त्वस्वरूपमाह
या देवे देवताबुद्धिर्गुरौ च गुरुतामतिः । धर्मे च धर्मधीः शुद्धा सम्यक्त्वमिदमुच्यते || २ ||
या दे० | देवे या देवत्वबुद्धिः । गुरौ गुरुत्वबुद्धिः धर्मे धर्मबुद्धिश्व शुद्धा अज्ञान - संशय- विपर्यासंक्षेपेण श्रद्धानरूपा बुद्धिरिदं सम्यक्त्वमुच्यते जिनैः ॥ २ ॥
onal
देवे देवबुद्धि गुरुधीरगुरौ च या ।
अधर्मे धर्मबुद्धिमिध्यात्वं तद्विपर्ययात् ॥ ३ ॥
अ० । अदेवे देवबुद्धिरगुरौ गुरुत्वबुद्धिः अधर्मे धर्मबुद्धि एतन्मिथ्यात्वं सम्यक्त्वविपर्ययात् ॥ ३ ॥
अथ देवस्वरूपमाह
सर्वज्ञो जितरागादिदोषस्त्रैलोक्यपूजितः ।
यथास्थितार्थवादी च देवोऽर्हन् परमेश्वरः || ४ ||
सर्व० । सर्व जानातीति सर्वज्ञः । तथा जित० रागाद्यष्टादशदोषरहितः, तथा यथास्थितमर्थं वदतीत्येवशीलो यथास्थितार्थवादी च । त्रैलोक्यपूज्यश्च । एवंविधोऽर्हन् जिन एव देवः परमैश्वर्यवान् । अथ सर्वज्ञस्त्रादिविशेषणैर्जिनस्य ज्ञानाद्यतिशयचतुष्टयं सूचितं ज्ञेयम् ॥४॥

seeeeeee
| अवचूर्णि
सहिते योगशास्त्र
स्याद्य
प्रकाश
चतुष्टये द्वितीयः
प्रकाशः
।। १३४० ॥
55

Page #438

॥ १३४९ ॥
Jain Education Inte
ध्यातव्यो ऽयमुपास्योऽयमयं शरणमिष्यताम् । अस्यैव प्रतिपत्तव्यं शासनं चेतनास्ति चेत् ॥ ५ ॥
ध्यात | अतः कारणादयमेव ध्यातव्य उपास्यः सेव्य: अयमेव संसारे शरणमिप्यताम् । अस्यैव च शासनं प्रतिपत्तव्यं बुधैः । चेद्यदि चेतना चैतन्यमस्ति भवति ॥ ५ ॥
ये स्त्रशस्त्रासूत्रादिरागाद्यङ्ककलङ्किताः । निग्रहानुग्रहपरास्ते देवा: स्युर्न मुक्तये || ६ ||
ये स्त्री० । ये देवाः स्त्रिया शस्त्रैः अक्षसूत्रेण जपमालया च रागादिचिहै: कलङ्किता भूषिताः । तथा निग्रहो बधबन्धादिरग्रहो वरप्रदानादिस्तेषु परास्ते देवा मुक्तये न स्युः ॥ ६ ॥
नाट्यगृहास संगीताद्युपप्लवविसंस्थुलाः ।
लम्भयेयुः पदं शान्तं प्रपन्नान् प्राणिनः कथम् ॥ ७ ॥
तथा नाट्या० । नाख्येन अट्टाहासेन संगीतादिभिश्चोपप्लवैर्ये विसंस्थुलाः ते प्रपन्नानाश्रितान् प्राणिनः शान्तं पदं सिद्धिं कथं लम्भयेयुः प्रापयेयुः ॥ ७ ॥

5
10
॥ १३४१ ॥
w.jainelibrary.org

Page #439

परिशिष्टम्
अवचूर्णि सहिते योगशास्त्रस्याद्यकी प्रकाश
चतुष्टये द्वितीयः
॥१३४२॥
प्रकाशः
अथ गुरुस्वरूपमाह
महाव्रतधरा धीरा भैक्षमात्रोपजीविनः ।
सामायिकस्था धर्मोपदेशका गुरवो मताः ॥ ८॥ महाव्रतानि पञ्च धरन्तीति महाव्रतधराः। धीरा धैर्योपेताः । भैक्ष्यं शुद्धान्नपानधर्मोपकरणम् , तन्मात्रमेवोपजीवन्तीत्येवंशीला भैक्ष्यमात्रोपजीविनः । सामायिक सर्वसामायिकं चारित्रं तत्र स्थिताः। शुद्धधर्मोपदेशकाश्च । एवंविधा गुरवो भवन्ति ॥ ८ ॥ अथाऽगुरुस्वरूपमाह
सर्वाभिलाषिणः सर्वभोजिनः सपरिग्रहाः ।।
अब्रह्मचारिणो मिथ्योपदेशा गुरवो न तु ॥९॥ सर्वा० । सर्वम् अभिलषन्तीति सर्वाभिलाषिणः । सर्व मधुमासानंतकायादि भुञ्जते इत्येवंशीलाः सर्वभो जिनः । तथा परिग्रहेण पुत्रकलत्रादिना सहिताः । अब्रह्मचारिणो मिथ्योपदेशकाश्च । एवंविधा गुरवो न स्युः ॥९॥
परिग्रहारम्भमग्नास्तारयेयुः कथं परान् ।
स्वयं दरिद्रो न परमीश्वरीकर्तुमीश्वरः ॥ १० ॥ परि० । परिग्रहे आरम्भे च ये मग्नास्ते परान् कथं तारयेयुः संसारात् । अत्रार्थे दृष्टान्तमाह-स्वयं० । स्वयं दरिद्रः पुमान् परानीश्वरीकतु कथमीश्वरः समर्थः स्यात् ॥ १० ॥
॥१३४२ ॥
Jain Education in

2
ww.jainelibrary.org

Page #440

॥ १३४३ ॥
Jain Education Inte
aadaaee
अथ धर्मस्वरूपमाह
दुर्गतिप्रपतत्प्राणिधारणाद्धर्म उच्यते । संयमादिर्दशविधः सर्वज्ञोक्तो विमुक्तये ॥ ११ ॥
दुर्ग० | दुर्गतौ प्रपततां प्राणिनां धारणाद्धर्म उच्यते । स च धर्मः संयमादिभेदैर्दशविधः सर्वज्ञप्रणीतश्च विमुक्तये भवति ॥ ११ ॥
अपौरुषेयं वचनमसंभवि भवेद्यदि ।
न प्रमाणं भवेद्वाचां ह्याप्ताधीना प्रमाणता ।। १२ ।।
अपौरु० । पुरुषेण कृतं पौरुषेयम्, न पौरुषेयम् अपौरुषेयं वचनं न संभवति । शरीरमुखादेरेव वचनोत्पत्तेः । कदाचित् संभवति तदा तत्प्रमाणं न भवेत् । यतो वाचां वचनानां प्रमाणता प्रामाण्यम् आप्ताधीनम् आप्तवक्तत्वहेतुकम् ॥ १२ ॥ मिध्यादृष्टिभिराम्नातो हिंसाः कलुषीकृतः ।
स धर्म इति वित्तोऽपि भवभ्रमणकारणम् ॥ १३॥
1
मिथ्या० । यो धर्मों मिथ्यादृष्टिभिः आम्नातः प्रतिपादितः । हिंसादिदोषैः कलुषीकृतो मलिनितः । स मुग्धबुद्धिना धर्म इति नाम्ना वित्तः प्रसिद्धोऽपि भवभ्रमणस्यैव कारणं स्यात् ॥ १३ ॥

ladalaan
5
10
॥ १३४३ ॥
w.jainelibrary.org

Page #441

षष्ठं परिशिष्टम्
॥ १३४४॥
YEHCHEHEICHHETRICHCHCHCHACHCHCHACHCHEREICHECHERS
. अथ अदेवादीना साक्षेपं प्रतिक्षेपमाह
सरागोऽपि हि देवश्चेद् गुरुरब्रह्मचार्यपि ।
___ कृपाहीनोऽपि धर्मः स्यात् कष्टं नष्टं हहा जगत् ॥ १४ ॥ सरा० । चेद्यदि सरागोऽपि रागवानपि देवो भवेत् । तथा अब्रह्मचार्यपि गुरुः । कृपाहीनो दयाशून्योऽपि धर्मः स्यात्तदा, हहा खेदातिशये, कष्टमिति खेदे, तर्हि जगत् नष्टं देवगुरुधर्मशून्यत्वेन विनष्टमेवेति दुर्गतिपतनात् ॥ १४ ॥ अथ सम्यक्त्रलिङ्गानि आह
शम-संवेग निर्वेदा-ऽनुकम्पा-ऽऽस्तिक्यलक्षणैः ।
लक्षणैः पञ्चभिः सम्यक् सम्यक्त्वमुपलक्ष्यते ॥ १५॥ शमः । शमोऽन्तानुबन्धिकषायाणां प्रशमोऽनुदयः १, तथा संवेगो मोक्षाभिलाषः २, निर्वेदो भवबैराग्यम् ३, अनुकम्पा अपक्षपातेन दुःखितानां दुःखप्रहाणेच्छा ४, आस्तिक्यं तत्त्वान्तरश्रवणेऽपि जिनोक्ततत्त्वविषये निराकाङ्क्षा प्रतिपत्तिः ५। एतैः पञ्चभिर्लक्षणैश्चिह्नः सम्यक्त्वमुपलक्ष्यते ॥ १५ ॥ अथ सम्यक्त्वभूषणान्याह
स्थैर्य प्रभावना भक्तिः कौशलं जिनशासने । तीर्थसेवा च पश्चास्य भूषणानि प्रचक्षते ॥ १६ ॥
अवचूर्णिसहिते योगशास्त्रस्याद्यप्रकाशचतुष्टये द्वितीयः प्रकाशः ॥ १३४४॥
Jain Education Inte
Eaw.jainelibrary.org

Page #442

स्थैर्य । स्थैर्य जिनधर्मे परेषां स्थिरतापादनम्, स्वयं जिनधर्मे नि:प्रकम्पता १, तथा प्रभावना २, तथा भक्तिः प्रवचने गणाधिकेषु विनय-वैयावृत्त्यादिप्रतिपत्तिः ३, जिनशासने कौशलं नैपुण्यम् ४, तीर्थ सेवा च ५, एतान्यस्य सम्यक्त्वस्य पञ्च भूषणानि बुधाः प्रचक्षते कथयन्ति ॥ १६ ॥
अथ सम्यक्त्वदूषणान्याह
शंका १ कांक्षा २ विचिकित्सा ३ मिथ्यादृष्टिप्रशंसनम् ४ ।
तत्संस्तवश्च पश्चापि सम्यक्त्वं दूषयन्त्यमी ॥ १७ ॥ शंका । शङ्का जीवाजीवादितत्त्वसन्देहः १, आकाडा अन्यान्यदर्शनेच्छा २, विचिकित्सा धर्मफलसन्देहः ३, मिथ्यादृष्टेः प्रशंसा ४, मिथ्यादृष्टिपरिचयश्च ५, अमी पञ्च दोषाः सम्यक्त्वं दूषयन्ति ॥ १७ ॥
MEHBHEHERCHOICKEKORSHHHHHHEHREMIERCHIMBORSHISHRSHISHEK
अथाणुव्रतान्याह
विरतिं स्थूलहिंसादेर्द्विविधत्रिविधादिना ।
अहिंसादीनि पञ्चाणुव्रतानि जगदुर्जिनाः ॥ १८ ॥ विरतिं० । स्थूलहिंसादीनां विरतिं द्विविधन करण-कारणाभ्यां त्रिविधेन मनोवाक्कायैः, आदिशब्दात् शेषभङ्गैच, जिना से अहिंसादीनि पञ्चाणुव्रतानि जगदुः ॥ १८ ॥ h al
॥ १३४५॥
Jain Education In

क
ww.jainelibrary.org

Page #443

षष्ठं
परिशिष्टम्
।। १३४६ ॥
Jain Education
deeeeeeeeeeeee
eeeeeet
अथ प्रथममणुव्रतमाह
पङ्गु-कुष्ठि-कुणित्वादि दृष्ट्वा हिंसाफलं सुधीः ।
निरागस्त्रसजन्तूनां हिंसां संकल्पतस्त्यजेत् ॥ १९ ॥
पङ्गु० । पङ्गुवं पादहीनत्वम्, कुष्ठित्वम् कुष्ठरोगित्वम्, कुणित्वं पाणिहीनत्यम् | आदिशब्दात् कुरूपदौर्भाग्यादि । हिंसा फ दृष्ट्वा सुधीः निरागोनिरपराधत्रसजन्तूनां हिंसां संकल्पतो ज्ञास्वा त्यजेत् ॥ १९ ॥
आत्मवत् सर्वभूतेषु सुखदुःखे प्रियाप्रिये ।
lonal
चिन्तयन्नात्मनोऽनिष्टां हिंसामन्यस्य नाचरेत् ॥ २० ॥
आत्म० । सर्वभूतेषु सुखदुःखे प्रियाप्रिये आत्मवत् चिन्तयन् आत्मनोऽनिष्टां हिंसां नाचरेद् बुधः ॥ २० ॥ निरर्थिकां न कुर्वीत जीवेषु स्थावरेष्वपि ।
हिंसा महिंसा धर्मज्ञः काङ्क्षन् मोक्षमुपासकः ॥ २१ ॥
निर० । स्थावरेष्वपि पृथ्वीकायादिषु जीवेषु । निरर्थिकां शरीर कुटुंबादिप्रयोजनरहितां हिंसाम् उपासको न कुर्वीत अहिंसालक्षणधर्मज्ञाता मोक्षं काङ्क्षन् वाञ्छञ्च ॥ २१ ॥
प्राणी प्राणितलोभेन यो राज्यमपि मुञ्चति । तद्वधोत्थमघं सर्वोवदानेऽपि न शाम्यति ।। २२ ॥

अवचूर्णि सहिते
योगशास्त्र
स्याद्य
प्रकाश
चतुष्टये.
द्वितीयः
प्रकाशः
।। १३४६ ।।
10

Page #444

॥१३४७॥
प्राणी । प्राणी जीवः, प्राणितं जीवितम् , तल्लोभेन राज्यमपि यो मुञ्चति ततस्तथाविधं वधोत्थं हिंसाभवं पापम् उवीपृथ्वीदानेनापि न शाम्यति ॥ २२ ॥
वने निरपराधानां वायुतोयतृणाशिनाम् ।
निघ्नन् मृगाणां मांसार्थी विशिष्येत कथं शुनः ॥ २३ ॥ बने। वने निरपराधानां मृगाणां निघ्नन् हिंसन् , अत्र कर्मणि षष्ठी। स मांसार्थी शुनः कथं विशिष्येत ? अपि तु स श्वा एवेत्यर्थः ॥ २३ ॥
TERRIGERRHEECHEEEEEEEEEEEEEEEEENA
दीर्यमाणः कुशेनापि यः स्वाङ्गे हन्त दूयते ।।
निर्मन्तॄन् स कथं जन्तूनन्तयेनिशितायुधैः ॥ २४ ॥ दीर्य । यो जीवः स्वाङ्गे कुशेनापि दर्भेणापि दीर्यमाणो विदार्यमाणो दूयते, हन्तेति खेदे, स निर्मन्तून् निरपराधान् जन्तून् निशितायुधैस्तीक्ष्णशस्त्रैः कथमन्तयेद विनाशयेत् ॥ २४ ॥
निर्मातुं क्रूरकर्माणः क्षणिकामात्मनो धृतिम् ।
समापयन्ति सकलं जन्मान्यस्य शरीरिणः ॥ २५॥ 1 तुला-" यते यस्तुणेनापि स्वशरीरे कदर्थिते । स निर्दयः परस्याओं कथं शस्त्रं निपातयेत् ॥५१९॥" इति ज्ञानार्णवे॥
CHEHHREMISTRIKSHBHISEMEHBHEHRESSISTRIBHISHESE
10
॥१३४७॥
Jain Education
anal

F
ww.jainelibrary.org

Page #445

षष्ठं परिशिष्टम् -
॥ १३४८ ॥
Jain Education I
निर्मा० । क्रूरकर्माणो लुब्धकादयः क्षणिकामात्मनो धृतिं संतोषं निर्मातुम् अन्यस्य शरीरिणो जीवस्य जन्म समापयन्ति समाप्ति नयन्ति ॥ २५ ॥
म्रियस्वेत्युच्यमानोऽपि देही भवति दुःखितः । मार्यमाणः प्रहरणैर्दारुणैः स कथं भवेत् ।। २६ ।।
म्रिय० । त्वं म्रियस्वेत्युच्यमानोऽपि न तु मार्यमाणः, देही दुःखितो भवति । स वराको दारुणैस्तीक्ष्णैः प्रहारैः मार्यमाणः कथं भवेत् ? परमदुःखितः स्यादित्यर्थः ॥ २६ ॥
हिंसायां दृष्टान्तमाह
श्रूयते प्राणिघातेन रौद्रध्यानपरायणौ ।
सुभूभो ब्रह्मदत्त सप्तमं नरकं गतौ ॥ २७ ॥
श्रूय० । श्रूयते आकर्ण्यते सिद्धान्ते, प्राणिघातेन रौद्रध्यानपरायणौ सुभूम- ब्रह्मदत्तचक्रिणौ सप्तमं नरकं गतौ ॥ २७ ॥ कुणिर्वरं वरं पङ्गुरशरीरी वरं पुमान् ।
अपि सम्पूर्णसर्वाङ्गो न तु हिंसापरायणः ॥ २८ ॥
कुणि० । पुमान् कुणिः पाणिहीनो वरम् । पङ्गुर्वा वरम् । अशरीरी कुष्ठी वा वरम् । अपि तु संपूर्णसर्वाङ्गोऽपि हिंसापरायणो
न वरम् ॥ २८ ॥

अवचूर्णि
सहिते
योगशास्त्र.
स्याद्य
प्रकाश
चतुष्टये
द्वितीयः
प्रकाशः
।। १३४८ ।।
10

Page #446

॥१३४९॥
KHOMCHERCHEMEMORRHEMEMERMEREMIERENCHHEMERCEMEHEYENE
हिंसा विघ्नाय जायेत विघ्नशान्त्यै कृतापि हि ।
कुलाचारधियाप्येषा कृता कुलविनाशिनी ॥ २९ ॥ हिंसा । विघ्नशान्त्यै कृतापि हिंसा विघ्नायैव जायेत यशोधरजीवसुरेन्द्रदत्तस्येव पिष्टमयकुक्कुटवधरूपा । कुलाचारबुद्धयापि कृता कुलविनाशिनी स्यात् ॥ २९॥
अपि वंशक्रमायातां यस्तु हिंसां परित्यजेत ।।
स श्रेष्ठः सुलस इव कालसू(सौ)करिकामजः ॥ ३० ॥ अपि० । वंशक्रमकुलक्रमायातामपि हिंसां यः परित्यजेत् यथा कालसू(सौ)करिकाख्यः सौनिकस्तदात्मजः सुलसो यथा हिंसात्यागेन पुण्यतमोऽभूत् ॥ ३०॥
दमो देवगुरूपास्तिानमध्ययनं तपः ।
सर्वमप्येतदफलं हिंसां चेन्न परित्यजेत् ॥ ३१ ॥ दमो०। इन्द्रियविजयः देवगुरुसेवा दानम् अध्ययनं तपश्च एतत्सर्वं पुण्यार्जनं पापविनाशाद्यभावेन अफलं निष्फलं यदि हिंसां न त्यजेत् ।। ३१ ॥
1 तुला-“कुलक्रमागता हिंसा कुलनाशाय कीर्तिता। कृता च विघ्नशान्त्यर्थं विघ्नौघायैव जायते ॥ ४९२॥" इति ज्ञानार्णवे॥
॥१३४९॥
Jain Education Inconal

ww.jainelibrary.org

Page #447

षष्ठं परिशिष्टम् -
।। १३५० ।।
Jain Education
ecialeek
विश्वस्तो मुग्धधर्लोकः पात्यते नरकावनौ । अहो नृशंसैर्लोभाधैर्हिसाशास्त्रोपदेशकैः ।। ३२ ।।
विश्व | अहो इति निर्वेदे, नृशंसैर्निर्दयैर्लोभान्धैर्मांसलोभादन्यैः स्वाभाविकविवेक-विवेकिसंग चक्षुर्द्वयरहितैः हिंसाशास्त्रोपदेशकैः मन्वादिभिः मुग्धधीर्विश्वस्तो लोको नरकावनौ पात्यते ॥ ३२ ॥
यदाहु:--
" यज्ञार्थं पशवो सृष्टाः स्वयमेव स्वयम्भुवा ।
यज्ञोsस्य भूत्यै सर्वस्य तस्माद् यज्ञे वधोऽवधः ॥ ३३ ॥
यदाहुरित्यनेन प्रस्तुतमेव श्लोकचतुष्टयेन निर्दिशति यथा
यज्ञा० । स्वयंभुवा ब्रह्मणा यज्ञार्थ पशवः सृष्टाः । अस्य सर्वस्य जगतो भूत्यै विभवाय यज्ञो भवति । तस्माद्धेतोर्यज्ञे astra एव ज्ञेयः, पापहेत्वभावात् ॥ ३३ ॥
औषध्यः पशवो वृक्षास्तिर्यञ्चः पक्षिणस्तथा ।
यज्ञार्थं निधनं प्राप्ताः प्राप्नुवन्त्युच्छ्रितं पुनः ॥ ३४ ॥
1 तुला- “ अहो व्यसनविध्वस्तै लोकः पाखण्डिभिर्बलात् (भिः क्षणात् MN ) । नीयते नरकं घोरं हिंसाशास्त्रोपदेशकैः ॥ ४८७ ॥ " इति ज्ञानार्णवे ॥

अवचूर्णिसहिते योगशास्त्र
स्याद्य
प्रकाश
चतुष्टये
द्वितीयः
प्रकाशः
।। १३५० ।।
10

Page #448

औष० । औषध्यो दर्भाद्याः । पशवश्छागाद्याः । वृक्षास्तरवः । तियञ्चो गवाश्वादयः । पक्षिणः कपिञ्जलाथाः । यज्ञार्थं निधनं विनाशं प्राप्ताः सन्तः उच्छिति देवत्वाद्यञ्चगतिं प्राप्नुवन्ति ॥ ३४ ॥
मधुपर्के च यज्ञे च पित्र्ये दैवतकर्मणि ।
अत्रैव पशवो हिंस्या नान्यत्रेत्यब्रवीन्मनुः ॥ ३५ ॥ मधुपर्के । मधुपर्के क्रियाविशेष पित्र्ये पित्रादिकार्ये दैवतकर्मणि च अत्रैव पशवो हिंस्या विनाश्या नान्यत्र इति मनुरब्रवीत् ॥ ३५॥
एष्वर्थेषु पशून् हिंसन् वेदतत्त्वार्थविद् द्विजः ।
आत्मानं च पशूश्चैव गमयत्युत्तमां गतिम् ॥ ३६॥" [मनुस्मृतौ ५।३९-४२] एव० । एषु अर्थेषु कार्येषु पशून हिंसन् द्विजः आत्मानं पशुंश्च उत्तमा स्वर्गापवर्गादिगतिं गमयति प्रापयति ॥ ३६ ॥
ये चक्रुः क्रूरकर्माणः शास्त्रं हिंसोपदेशकम् ।
क्क ते यास्यन्ति नरके नास्तिकेभ्योऽपि नास्तिकाः॥ ३७॥ ये चक्रुः । ये क्रूरकर्माणो हिंसोपदेशक हिंसास्थापकं स्मृत्यादिशास्त्रं चक्रः। ते नास्तिकेभ्योऽपि नास्तिकाः सन्तः क नरके यास्यन्ति न जानीम इति ॥ ३७ ॥
॥१३५१।।
Jain Education in

Jww.jainelibrary.org

Page #449

षष्ठं परिशिष्टम् -
।। १३५२ ।।
Jain Education I
reecele seeeeece
" उक्तं च-- वरं वराकश्चार्वाको योऽसौ प्रकटनास्तिकः ।
वेदोक्ततापसच्छद्मच्छन्नं रक्षो न जैमिनिः ॥ ३८ ॥ " [
]
शास्त्रान्तरेऽप्येवमुक्तम् । वरं० । असौ वराकश्चार्वाको नास्तिको वरं यः प्रकटं लोकप्रसिद्धच्या नास्तिक इति रूढः । परं जैभिनिर्न वरं यतोऽसौ रक्षो राक्षसः किम्भूतः १ वेदोक्तितापसच्छद्म तापसवेषस्तेन छन्तं प्रच्छन्नः, मायावी राक्षस इव ॥ ३८ ॥ 'देवोपहारव्याजेन यज्ञव्याजेन येऽथवा ।
घ्नन्ति जन्तून् गतघृणा घोरां ते यान्ति दुर्गतिम् ॥ ३९ ॥
देवो० । देवा भैरव चण्डिकादयस्तेषामुपहारो बलिस्तस्य व्याजेन छलेन यज्ञच्छलेन वा ये जन्तून् घ्नन्ति विनाशयन्ति गतघृणा निर्दयास्ते घोरां रौद्रां दुर्गतिं यान्ति ।। ३९ ।।
शम - शील- दयामूलं हित्वा धर्मं जगद्वितम् ।
अहो हिंसापि धर्माय जगदे मन्दबुद्धिभिः ॥ ४० ॥
शम० । शमः कषायेन्द्रियजयः, शीलं सुस्वभावता, दया अनुकम्पा, एतानि मूलकारणं यस्य धर्मस्य तं जगतो हितं धर्म हित्वा परित्यज्य मन्दबुद्धिभिः हिंसापि धर्माय जगदे प्रोक्ता ॥ ४० ॥
1 तुला- " शान्त्यर्थं देवपूजार्थं यज्ञार्थमथवा नृभिः । कृतः प्राणभृतां घातः पातयत्यविलम्बितम् ॥ ४८९ ॥....... विहाय धर्मं शम-शीललाञ्छितं दयावहं भूतहितं गुणाकरम् ।
मदोद्धता अक्ष-कषायवञ्चिता दिशन्ति हिंसामपि दुःखशान्तये ॥ ४९९ ॥ ” इति ज्ञानार्णवे ।।

aaaaaal
अवचूर्णि सहिते
योगशास्त्र
स्याद्य
प्रकाश
चतुष्टये
| द्वितीयः
प्रकाशः
।। १३५२ ।।
10
.

Page #450

॥ १३५३ ॥
Jain Education In
विचित्राय यच्चानन्त्याय कल्पते ।
पितृभ्यो विधिवद्दत्तं तत् प्रवक्ष्याम्यशेषतः ॥ ४१ ॥
वि० । यत् पितृभ्यो विधिवत् विधिना दत्तं हविः यज्ञार्थं घृतं सान्नाय्यं चिररात्राय दीर्घकालतृप्त्यै परैः कल्प्यते यच्च आनन्त्याय अनन्तकालतृप्त्यै, तदुभयं प्रवक्ष्यामि अहम् ॥ ४१ ॥
""
तिलैव्रीहियवैर्मांपैरद्भिर्मूलफलेन वा ।
दत्तेन मासं प्रीयन्ते विधिवत् पितरो नृणाम् || ४२ ॥
तिलै ० । तिलैरित्यादि सुगमम् । अद्भिः पानीयैः । मासं यावत् पितरः प्रीयन्ते ॥ ४२ ॥
द्वौ मासौ मत्स्यमांसेन श्रीन् मासान् हारिणेन तु ।
और श्रेणाथ चतुरः शाकुनेनेह पञ्च तु ॥ ४३ ॥
द्वौ० । पाठीनका दिमत्स्यमांसेन । हरिणा मृगास्तेषामिदं तेन । और भ्रा मेषास्तन्मांसेन । शकुनय आरण्यकुकुटाद्यास्तन्मांसेन || ४३ ||
पण्मासांछागमांसेन पार्षतेनेह सप्त वै ।
अष्टावेणस्य मांसेन रौरवेण नवैव तु ॥ ४४ ॥
तथा षण्मा० । छागच्छगलः, पृषत एणः, रुखो मृगजातिविशेषाः । ततः पृषतानामिदं पार्षतम् । रुरूणामिदं रौरवं मांसमित्यादि स्पष्टम् ॥ ४४ ॥

10
॥ १३५३ ॥

Page #451

षष्ठं परिशिष्टम् -
.
॥ १३५४ ॥
Jain Education
'eeeeeeee
दशमासांस्तु तृप्यन्ति वराह - महिषामिषैः ।
शश - कूर्मयोस्तु मांसेन मासानेकादशैव तु ॥ ४५ ॥
दश । वह आरण्यशूकरः । शेषं सुगमम् ॥ ४५ ॥
संवत्सरं तु गव्येन पयसा पायसेन तु ।
वार्षीणसस्य मांसेन तृप्तिर्द्वादशवार्षिकी ॥ ४६ ॥ " [ मनुस्मृतौ ३।२६६ - २७१ ]
संव० । गव्येन पयसा पायसेन चेति सम्बन्धात् न प्रस्तुतेन मांसेनेति श्रुतेरुक्तेः पयसो विकारः पायसं दध्यादि । अन्ये त्वेवमाहुः - गव्येन मांसेन पयसा पायसेन वा संवत्सरं पितरः प्रीयन्ते । वार्षीणसो जरच्छागः । शेषं स्पष्टम् ॥ ४६ ॥ इति स्मृत्यनुसारेण पितॄणां तर्पणाय या । मूढैर्विधीयते हिंसा सापि दुर्गतिहेतवे ॥ ४७ ॥
इति॰ । एवं स्मृत्यनुसारेण मूढैः पितॄणां तर्पणाय या हिंसा विधीयते साऽपि दुर्गतिहेतत्रे एत्र स्यात् ॥ ४७ ॥ यो भूतेष्वऽभयं दद्यात् भूतेभ्यस्तस्य नो भयम् । यादृग् वितीर्यते दानं तागासाद्यते फलं ॥ ४८ ॥
यो भू० । सुगमः । वितीर्यते दीयते ॥ ४८ ॥

proceeddere
अवचूर्णिसहिते योगशास्त्र
स्याद्य
प्रकाश
चतुष्टये
द्वितीयः
प्रकाशः
॥ १३५४ ॥
10

Page #452

॥१३५५॥
HOMCHHORIGHEROICERHICHRISTRISHCHRISTORICHCHONDROE
कोदण्ड-दण्ड-चक्रा-सि-शूल-शक्तिधराः सुराः ।
हिंसका अपि हा कष्टं पूज्यन्ते देवताधिया ।। ४९ ॥ कोदंड० । कोदण्डधरः शंकरः । दण्डधरो यमः । चक्रासिधरो विष्णुः । शूलधरः शिवः । शक्तिधरः कुमारः। हा कष्टमिति अतिशयनिर्वेदे । एवंविधा हिंसका अपि देवा देवताधिया यत् पूज्यन्ते तन्महत् कष्टम् ।। ४८ ॥
मातेव सर्वभूतानामहिंसा हितकारिणी।
अहिंसैव हि संसारमरावमृतसारणिः ।। ५०॥ मातेव० । अमृतसारणिरमृतकुल्या। शेषं सुगमम् ॥ ५० ॥
अहिंसा दुःखदावामिप्रावृषेण्यघनावली ।
भवभ्रमिरुगा नामहिंसा परमौषधी ॥ ५१ ॥ अहिं० । प्रावृषि वर्षासु जाता प्रावृषेण्या घनावली मेघमाला । स्पष्टः ॥ ५१ ॥
दीर्घमायुः परं रूपमारोग्यं श्लाघनीयता।
अहिंसायाः फलं सर्व किमन्यत् कामदैव सा ॥ ५२ ॥ 1 "शूल-चक्रा-ऽसि-कोदण्डैरुयुक्ताः सत्त्वखण्डने । येऽधमास्तेऽपि निस्त्रिंशैर्देवत्वेन प्रकल्पिताः ॥५८० ॥"-इति ज्ञानार्णवे ।।
NEEHEHEREMOHABHISHERBREAKERHIGHEHRISHCHECHERCHIKSHBHICHK
क॥१३५५॥
Jain Education in

क
ww.jainelibrary.org

Page #453

परिशिष्टम्
दीर्घ । एतदहिंसायाः सर्व फलम् । अन्यत् किं वक्तुं शक्यते ! यो यत् कामयते तत्तस्मै ददाति स्वर्गापवर्गादीतीय कामदैव ॥ ५२ ॥ अथ द्वितीयमणुव्रतमाह
मन्मनत्वं काहलत्वं मूकत्वं मुखरोगिताम् ।
वीक्ष्याऽसत्यफलं कन्यालीकाद्यसत्यमुत्सृजेत् ॥ ५३॥ मन्मनः परस्याऽप्रतिपादकं वचनम् । काहलम् अव्यक्तवर्ण वचनम् । मूकत्वं वागभावः । मुखरोगिता उपजिह्वादि मुखरोगित्वम् । एतदसत्यफलं वीक्ष्य कन्यालीकाद्यसत्यमुत्सृजेत् त्यजेत् ॥ ५३ ।।
BEHEROEMEIGHEMEMEXIMEACHEMEMEMOREMCHCHEREHHREEK
॥ १३५६॥
अवचूर्णि सहिते | योगशास्त्रस्याद्यप्रकाश चतुष्टये द्वितीयः प्रकाशः
MEHRSHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH
कन्या-गो-भूम्यलीकानि न्यासापहरणं तथा ।
कूटसाक्ष्यं च पञ्चेति स्थूलासत्यान्यकीर्तयन् ॥ ५४ ॥ कन्या० । भिन्नकन्यां अभिन्नां वदतः कन्यालीकम् १, अल्पक्षीरां बहुक्षीरां गां बदतो गवालीकम् २, परकीयां भुवमात्मसत्कां वदतो भूम्यलीकम् ३, एवं न्यासापहारः ४, कूटसाक्ष्यं च ५, एतानि पञ्च स्थूलान्यसत्यानि जिना अकीर्तयन् ऊचुः ॥ ५४ ॥
1 °दात्पत्तेः कामदैव B। दीत्यकामदैव A1 2 तुला-" मूकता मतिवैकल्यं मूर्खत्वं बोधविच्युतिः । बाधिर्य मुखरोगित्वमसत्यादेव देहिनाम् ॥५६४॥” इति ज्ञानार्णवे ॥
Jain Education in
ww.jainelibrary.org

nal

Page #454

॥१३५७॥
PETECREECECRETCHEECHEHREEHEREHEHEREIVE
सर्वलोकविरुद्धं यद् यद्विश्वसितघातकम् ।
यद्विपक्षश्च पुण्यस्य न वदेत्तदसूनृतम् ॥ ५५ ॥ सर्व० । यत् पुण्यस्य विपक्षो वैरिभूतं तदसूनृतमसत्यं बुधो न वदेत् ॥ ५५ ।।
असत्यतो लघीयस्त्वमसत्याद्वचनीयता ।
अधोगतिरसत्याच तदसत्यं परित्यजेत् ॥५६॥ अस० । असत्याल्लघुत्वं वचनीयता चेति द्वे ऐहिके फले, अधोगतिः पारलौकिकं फलं भवेत् । तदसत्यं वर्जयेत् ॥ ५६ ।।
असत्यवचनं प्राज्ञः प्रमादेनापि नो वदेत् ।।
श्रेयांसि येन भज्यन्ते वात्ययेव महाद्रुमाः ।। ५७ ॥ असत्य० । प्राज्ञः प्रमादेनापि अज्ञान-संशयादिनाप्यसत्यं न वदेत् येन श्रेयांसि मङ्गलानि भज्यन्ते भङ्गं यान्ति वात्ययेव टुमाः ॥ ५७॥
असत्यवचनाद्वैरविषादामत्ययादयः ।
प्रादुःषन्ति न के दोषाः कुपथ्याद् व्याधयो यथा ॥ ५८॥ अस० । असत्यवचनात् वैरम् , विषादः पश्चात्तापः, अप्रत्ययोऽविश्वासः । आदिशब्दादन्येऽपि के के दोषा न प्रादुःषन्ति ? न प्रकटीभवन्ति ? अपि तु सर्वेऽपि ॥ ५८ ॥ 1 “वैरा-ऽऽयासा-प्रत्यय-विषाद-कोपादयो महादोषाः । जन्यन्तेऽनृतवचसा कुभोजनेनेव रोगगणाः ॥५६४॥” इति ज्ञानार्णवे ।।

HEREISACRICHISHEMEHEKSHIMBIRHIGHSHOHORICHICHRISHCHEICHE
॥१३५७॥
Jain Education
nal

Page #455

षष्ठं
परिशिष्टम्
अवचूर्णिसहिते योगशास्त्र
स्याद्य
HEREMEHEHEREHREMIERRENKERSHEHREEKERENCHEHICHRISHCHEHEREIGRE
निगोदेष्वथ तिर्यक्षु तथा नरकवासिषु ।
उत्पद्यन्ते मृषावादप्रसादेन शरीरिणः ॥ ५९ ॥ निगो० । मृषावादप्रसादाद् निगोदेषु अनन्तकायादिषु तिर्यक्षु तिर्यग्योनिषु नरकवासिषु नारकेषु शरीरिणो जीवा | उत्पद्यन्ते ॥ ५९॥
ब्रूयाद् मियोपरोधाद्वा नासत्यं कालिकार्यवत् ।
यस्तु ब्रूते स नरकं प्रयाति वसुराजवत् ॥६०॥ ब्रूया० । भिया मरणादिभयात् , उपरोधात् दाक्षिण्याद्वा असत्यं न ब्रूयात् । यः पुनः ब्रूते स वसुराजवन्नरकं प्रयाति ॥६०॥
न सत्यमपि भाषेत परपीडाकरं वचः ।
लोकेऽपि श्रूयते यस्मात् कौशिको नरकं गतः।। ६१॥ न स० । सत्यमपि परपीडाकरं वचो न भाषेत । लोकरूढ्या सत्यमपि परमार्थतः परपीडाकरत्वादसत्यम् । लोकेऽप्येवं श्रूयते-कौशिकारव्यो लौकिकऋषिः सत्यवादित्वख्यातिमानपि स्वाश्रमासन्ननिकुञ्ज प्रविष्टांस्तस्कारान् राजपुरुषेभ्यः प्रश्नेऽकथयत् , ते च राजपुरुख़त्वा व्यापादिताः । तत्पापात् स नरकं ययौ ॥ ६१ ॥
1 “प्राप्नुवन्त्यतिघोरेषु रौरवादिषु सम्भवम् । तियक्ष्वथ निगोदेषु मृपावाक्येन देहिनः ॥ ५४९ ।।......... परोपरोधादपि निन्दितं वचो ब्रुवन्नरो गच्छति नारकीपुरीम् । अनिन्द्यवृत्तोऽपि गुणी नरेश्वरो वसुर्यथाऽगादिति लोकविश्रुतम् ॥ ५७१ ॥” इति शानार्णवे ।।
REHEREKEHOSHHEHEREHEHREMEMOREMEHEKSHEHENEMIERRHOICHOTE
प्रकाशचतुष्टये द्वितीयः प्रकाशः
॥ १३५८ ।।
Jain Education In
al
Iww.jainelibrary.org

Page #456

॥१३५९॥
HERCHCHEHCHHBHBHISHEHOREHICHRISHAKTEHSIERREHENSTEISHE
अल्पादपि मृषावादात् रौरवादिषु संभवः ।।
अन्यथा वदतां जैनी वाचं त्वहह का गतिः।। ६२ ॥ - अल्पा० । मृषावादात् रौरवादिनरकेषु स्तोकादपि संभव उत्पत्तिः स्यात् । रौरवग्रहण लोकप्रसिद्धथा ज्ञेयम् । जैनी जिनसम्बन्धिनी वाचम् अन्यथा विपरीततया वदतां जनानाम् , अहह खेदे का गतिः? नरकादप्यधिकेऽपि सम्भाव्यते ।। ६२ ॥
ज्ञानचारित्रयोर्मुलं सत्यमेव वदन्ति ये ।
धात्री पवित्रीक्रियते तेषां चरणरेणुभिः॥ ६३ ॥ ज्ञान । ज्ञानक्रिययोर्मूलं सत्यमेव ये बदन्ति, ज्ञानग्रहणेन दर्शनमपि लभ्यते, तद् विना ज्ञानस्याप्यज्ञानात् । शेष स्पष्टम् ॥ ६३ ॥
HCHAIRMERHIBHEHICHCHHEMEHEKHERCISHEIGHBHSHBHEHERE
अलीकं ये न भाषन्ते सत्यवतमहाधनाः।
नापराद्धमलं तेभ्यो भूतप्रेतोरगादयः ॥ ६४ ॥ अली । सत्यव्रतमेव महाधनं येषां ते अलीकं न भाषन्ते, तान् अपकर्तुं न अलं समर्थाः स्युः भूतोपलक्षिता व्यन्तराः, प्रेताः पितरो ये स्वसंबन्धिमनुष्यान् पीडयन्ति, उरगाः सर्पाः, आदेाघाद्याः ॥ ६४ ।।
॥१३५९॥
1 “सतां विज्ञाततत्त्वानां सत्यसीमावलम्बिनाम् । चरणस्पर्शमात्रेण विशुध्यति धरातलम् ॥ ५५३ ॥” इति ज्ञानार्णवे ॥
Jain Education in 70 nal
Jww.jainelibrary.org

Page #457

षष्ठं परिशिष्टम्
॥ १३६० ॥
Jain Education
अथ तृतीयमणुव्रत माह -
दौभाग्यं प्रेष्यतां दास्यमङ्गच्छेदं दरिद्रताम् । अदत्तात्तफलं ज्ञात्वा स्थूलस्तेयं विवर्जयेत् ॥ ६५ ॥
दौर्भा० । उद्वेगकररूपत्वम्, प्रेष्यतां परगृहे कर्मकरत्वम्, दास्यम् अङ्कवातादिना परायत्तशरीरताम् अङ्गच्छेदम्, दरिद्रतां निर्धनत्वं च । एतत् अदत्तं यदात्तं अदत्तगृहीतं तस्य फलं ज्ञात्वा स्थूलस्तेयं विवर्जयेत् ॥ ६५ ॥ पतितं विस्मृतं नष्टं स्थितं स्थापितमाहितम् ।
अदत्तं नाददीत स्वं परकीयं क्वचित् सुधीः ॥ ६६ ॥
पतितं । मार्ग वाहनादेर्भष्टम्, विस्मृतं कापि मुक्तम्, नष्टं गतम्, स्थितं स्वामिपार्श्वे, स्थापितम् न्यासीकृतम्, आहितं निधीकृतम्, एतत् परकीयं स्वं धनम् अदत्तं नाददीत न गृह्णीयात् सुधीः कापि ॥ ६६ ॥
अयं लोकः परलोको धर्मो धैर्यं धृतिर्मतिः । मुष्णता परकीयं स्वं मुषितं सर्वमप्यदः || ६७ ॥
अयं । परकीयं स्वं धनं मुष्णता अपहरता पुंसा अयं लोकः इदं जन्म, परलोको जन्मान्तरम्,
सन्तोषः, मतिः सत्यासत्यविवेकः, एतत् सर्वमपि तेन मुषितं निर्गमितम् ॥ ६७ ॥
एकस्यैकं क्षणं दुःखं मार्यमाणस्य जायते । सपुत्रपौत्रस्य पुनर्यावज्जीवं हृते धने ॥ ६८ ॥

धर्मः पुण्यम्ं, धृतिः
अवचूर्णि सहिते
योगशास्त्र
स्याद्य
प्रकाश
चतुष्टये
द्वितीयः
प्रकाशः
॥ १३६० ॥ 10

Page #458

।। १३६१ ।।
Jain Education Inte
Iceeee
एक० । एकस्य मार्यमाणस्य एक क्षणं दुःखं जायते । धने पुनर्हृते सपुत्रपौत्रस्य यावज्जीवं दुःखं जायते ॥ ६८ ॥ चौर्यपापमस्येह वध चन्धादिकं फलं ।
जायते परलोके तु फलं नरकवेदना ।। ६९॥
चौर्य० । चौर्यपापमेव द्रमस्तस्य इहलोके वध-बन्धादिकं फलम् । शेषं स्पष्टम् ॥ ६९ ॥
दिवसे वा रजन्यां वा स्वप्ने वा जागरेऽपि वा ।
सशल्य इव चौर्येण नैति स्वास्थ्यं नरः क्वचित् ॥ ७० ॥
दिव० । स्वप्ने स्वापे जागरे निद्राया अभावेऽपि चौर्येण क्वचिदपि स्थाने स्वास्थ्यं न एति सशल्य इव || ७० ॥
मित्र-पुत्र - कलत्राणि भ्रातरः पितरोऽपि हि ।
संसजन्ति क्षणमपि न म्लेच्छैरिव तस्करैः ॥ ७१ ॥
मित्र० । पितृतुल्याः पितरः, पिता च पितरश्च पितरः, एकशेषः । एते तस्करैः सह न संसजन्ति न मिलन्ति पापभयात्, इव यथा म्लेच्छैः सह कोऽपि न मिलति ॥ ७१ ॥
1 " भ्रातरः पितरः पुत्राः स्वकुल्याः मित्रबान्धवाः । संसर्गमपि नेच्छन्ति क्षणार्धमपि तस्करैः ॥ ५८१||" इति ज्ञानार्णवे ||

10
॥ १३६१ ॥

Page #459

षष्ठं
परिशिष्टम्
॥ १३६२ ॥
Jain Education
संबन्ध्यपि निगृह्येत चौर्यान्मण्डिकवन्नृपैः ।
चौरोऽपि त्यक्तचौर्यः स्यात् स्वर्गभाग् रौहिणेयवत् ॥ ७२ ॥
संबं० । नृपैश्चौर्यात् सम्बन्ध्यपि निगृह्यते ॥ ७२ ॥
'दूरे परस्य सर्वस्वमपहर्तुमुपक्रमः ।
उपाददीत नादत्तं तृणमात्रमपि क्वचित् ॥ ७३ ॥
दूरे० । आस्तां परस्य सर्वस्वमपहर्तुम् उपक्रम आरम्भो दूरेऽस्तु, किन्तु तृणमात्रमपि सुधीरदत्तं नाददीत न गृह्णीयात् क्वचित् ॥ ७३ ॥
परार्थग्रहणे येषां नियमः शुद्धचेतसाम् ।
अभ्यायान्ति श्रियस्तेषां स्वयमेव स्वयंवराः ॥ ७४ ॥
परा० । येषां परार्थग्रहणे नियमस्तेषां स्वयंवराः श्रियोऽभिमुखमायान्ति स्वयंवरकन्या इव ॥ ७४ ॥ अनर्था दूरतो यान्ति साधुवादः प्रवर्तते ।
स्वर्गसौख्यानि ढौकन्ते स्फुटमस्तेयचारिणाम् ॥ ७५ ॥
अ० । अयं साधुरिति प्रवादः साधुवादः श्लाघा । अस्तेयं व्रतं चरन्तीत्येवंशीला अस्तेयचारिणस्तेषाम् ॥ ७५ ॥
1 "आस्तां परधनादित्सां कर्तुं स्वप्नेऽपि धीमताम् । तृणमात्रमपि ग्राह्यं नादत्तं दन्तशुद्धये ॥ ५९०|| " इति ज्ञानार्णवे ॥

| अवचूर्णि सहिते
योगशास्त्र.
स्याद्य
प्रकाश
चतुष्टये
द्वितीयः
प्रकाशः
।। १३६२ ॥
10

Page #460

॥ १३६३ ॥
Jain Education I
अथ चतुर्थमाह
षण्ढत्वमिन्द्रियच्छेदं वीक्ष्याब्रह्मफलं सुधीः ।
भवेत् स्वदार सन्तुष्टोऽन्यदारान् वा विवर्जयेत् ॥ ७६ ॥
षढ० । षण्ढत्वं नपुंसकत्वादि फलं वीक्ष्य सुधीः स्वदारसन्तुष्टो भवेत् अन्यदारान् वा विवर्जयेत् ॥ ७६ ॥ रम्यमापातमात्रे यत् परिणामेऽतिदारुणम् ।
किम्पाकफलसंकाशं तत् कः सेवेत मैथुनम् ॥ ७७ ॥
रम्य० । आपातमात्रे प्रथमारम्भमात्रे रम्यं किम्पाकवृक्षस्य यथा फलम् आपाते मधुरं परिणामे दारुणं मारणात्मकत्वात् ॥७७॥ कम्पः स्वेदः श्रमो मूर्च्छा भ्रमिग्लानिर्बलक्षयः । राजयक्ष्मादिरोगाश्च भवेयुमैथुनोत्थिताः ॥ ७८ ॥
कम्प० । कम्प-स्वेदादयः प्रसिद्धाः । मूर्च्छा मोहः । ग्लानिरंगसादः । बलक्षयः शक्तिनाश: । राजयक्ष्मा क्षयरोगः । आदिशब्दात् कास-श्वासादयः मैथुनप्रभवा रोगा स्युः ॥ ७८ ॥
1" किंपाकफलसंभोगसंनिभं तद्धि मैथुनम् । आपातमात्ररम्यं स्याद्विपाकेऽत्यन्तभीतिदम् || ६०२ ।। sorrछ भ्रमः कम्पः श्रमः स्वेदोऽङ्गविक्रियाः । क्षयरोगादयो दोषा मैथुनोत्थाः शरीरिणाम् ॥ ७११ ॥ मैथुनाचरणे मूढ म्रियन्ते जन्तुकोटयः । योनिरन्ध्रसमुत्पन्ना लिङ्गसंघट्टपीडिताः ॥ ७२० ॥ ”
इति ज्ञानार्णवे ॥

10
॥ १३६३ ॥

Page #461

परिशिष्टम्
योनियन्त्रसमुत्पन्नाः सुसूक्ष्मा जन्तुराशयः ।
पीड्यमाना विपद्यन्ते यत्र तन्मैथुनं त्यजेत् ॥ ७९ ॥ योनि । योनिरेव यन्त्रम् , तत्रोत्पन्ना संमूच्छिमा अतिसूक्ष्मा जन्तूसमूहाः यत्र विपद्यन्ते । शेष स्पष्टम् ।। ७९ ।। वात्सायनः कामशास्त्रकर्तापि जन्तुसद्भावमाह--
रक्तजाः कृमयः सूक्ष्मा मृदुमध्याधिशक्तयः ।
सु कण्डूतिं जनयन्ति तथाविधाम् ।। ८० ॥ रक्त । रक्तोद्भवाः कृमयो जन्तुविशेषाः । मृदुशक्तयो मृद्रीमल्पां मध्यशक्तयो मध्यमाम् अधिशक्तयोऽधिकां कण्डूतिं जन्मवमसु योनिषु जनयन्ति तथाविधाम् ।। ८० ॥
स्त्रीसम्भोगेन यः कामज्वरं प्रतिचिकीर्षति ।
स हुताशं घृताहुत्या विध्यापयितुमिच्छति ।। ८१ ॥ 1 श्लोकोऽयं वात्सायनविरचिते कामशास्त्र क्वापि नोपलभ्यते, अपि तु तस्य जयमङ्गलाटीकायामुद्धतो दृश्यते । किन्तु कोकोकविरचिते रतिरहस्ये इत्थमुपलभ्यते
" रक्तजाः कृमयः सूक्ष्मा मृदुमध्योग्रशक्तयः। स्मरसद्मनि कण्डूतिं जनयन्ति यथावलम् ॥ ३॥८॥" 2 “स्मरज्वलनसम्भ्रान्तो यः प्रतिकारमिच्छति । मैथुनेन स दुर्बुद्धिराज्येनाऽग्नि निषेधति ॥७००॥" इति ज्ञानार्णवे ॥
॥१३६४॥
अवचूर्णिसहिते योगशास्त्रस्याद्यप्रकाशचतुष्टये द्वितीयः प्रकाशः ॥१३६४॥
HEHECKHERENCYCHEMERIENCHEMEECHEERENCERCIRCHES
wwwwwww
Jain Education
902nal

Cotivww.jainelibrary.org

Page #462

॥ १३६५॥
स्त्रीसं० । स्त्रीसंभोगेन कामज्वरं प्रतिचिकीर्षति निराकर्तुमिच्छति स हुताशमग्नि घतक्षेपेण शमयितुमिच्छति ॥ ८१ ॥
बरं ज्वलदयस्तम्भपरिरम्भो विधीयते ।
न पुनर्नरकद्वाररामाजघनसेवनम् ॥ ८२॥ वरं । ज्वलल्लोहस्तम्भस्याश्लेषो विधीयते तद वरम् । नरकस्य द्वारमिव रामाजघनस्य सेवनं पुनर्नैव वरमिति ॥ ८२ ॥
· सतामपि हि वामभ्रूर्ददाना हृदये पदम् ।
अभिरामं गुणग्रामं निर्वासयति निश्चितम् ॥ ८३ ॥ सता० । सतां महात्मनामपि विरचितलोचन विकारा वाममूहृदये पदं स्थानं ददाना स्मरणमात्रेणापि चित्ते निहिता जीवस्य रमणीयं गुणसमूह निर्वापयति उदासयति, श्लेषच्छाया चेयं ज्ञेया, यथा कुनियोगी देशमध्ये पदं ददान एव लोभादिना ग्रामानुद्वासयति एवं हृदये लब्धपदा कामिन्यपि पालनीयं विवेकादिगुणग्रामम् ॥ ८३ ॥
वश्चकत्वं नृशंसत्वं चञ्चलत्वं कुशीलता।
इति नैसर्गिका दोषा यासां तासु रमेत कः ॥ ८४ ॥ वञ्च० । नशंसत्वं क्रूरकर्मकारित्वम् । कुशीलता दुष्टस्वभावत्वम् । यासाम् एते स्वाभाविकदोषास्तासु को रमेत रतिं कुर्यात् ! न कोऽपीत्यर्थः ।। ८४ ॥
1 “वरमाज्यच्छटोन्नद्धः परिरब्धो हुताशनः । न पुनर्दुगतेद्वारं योषितां जघनस्थलम् ॥ ७०१॥” इति शानार्णवे ॥ 2 “निर्दयत्वमनार्यत्वं मूर्खत्वमतिचापलम् । वञ्चकत्वं कुशीलत्वं स्त्रीणां दोषाः स्वभावजाः ॥ ६४९ ॥” इति ज्ञानार्णवे॥
॥१३६५॥
Jain Education

ww.jainelibrary.org

Page #463

षष्ठं परिशिष्टम्
॥ १३६६ ॥
Jain Education Inte
ralalalaaleeeeeee
veerderereeeee
प्राप्तुं पारमपारस्य पारावारस्य पार्यते । स्त्रीणां प्रकृतिवक्राणां दुश्चरित्रस्य नो पुनः || ८५ ॥
प्राप्तुं । अपारस्य पारावारस्य समुद्रस्य पारं प्राप्तुं पार्यते शक्यते, स्वभाववकाणां स्त्रीणां दुश्चेष्टितस्य पुनर्नैव ॥ ८५ ॥ नितम्बिन्यः पतिं पुत्रं पितरं भ्रातरं क्षणात् । आरोपयन्त्यकार्येऽपि दुर्वृत्ताः प्राणसंशये ।। ८६ ।।
जीवयशा इव
नित० । नितम्बिनीशब्दो यौवनोन्माददर्शनार्थः । पतिं सूर्यकान्तेव प्रदेशिनम्, पुत्र चुलनीय ब्रह्मदत्त, जरासन्धं पितरम्, कालादिभातॄंश्च, अकार्ये कार्याभावेऽल्पकार्ये वा सति प्राणसंशये प्राणनाशकरेऽपि स्थान आरोपयन्ति
दुष्टाचाराः ।। ८६ ।
भवस्य बीजं नरकद्वारमार्गस्य दीपिका |
शुचां कन्दः कलेर्मूलं दुःखानां खानिरङ्गना ॥ ८७ ॥
भव० । शुचां शोकानां कन्दः कलहस्य तरोवि मूलं शारीरमानसानां दुःखानां लवणादीनामिव खानिः ॥ ८७ ॥
1 " आरोपयन्ति संदेहतुलायामतिनिर्दयाः । नार्यः पतिं च पुत्रं च पितरं च क्षणादपि ॥ ६६७ ॥ दुःखखानिरगाधेयं कलेर्मूलं भयस्य च । पापबीजं शुचां कन्दः श्वभ्रावनिर्नितम्बिनी ॥ ६८९ ॥ मनस्यन्यद्वचस्यन्यद्वपुष्यन्यद्विचेष्टितम् । यासां प्रकृतिदोषेण प्रेम तासां कियच्चिरम् || ६६९ ॥ " इति ज्ञानार्णवे ।
I

अवचूर्णिसहिते योगशास्त्र
स्याद्य
प्रकाश
चतुष्टये
द्वितीयः
प्रकाशः
।। १३६६ ।।
10

Page #464

॥ १३६७ ॥
Jain Education Inte
addleeati
मनस्यन्यद्वचस्यन्यत् क्रियायामन्यदेव हि । यासां साधारणत्रीणां ताः कथं सुखहेतवः ॥ ८८ ॥
यासां साधारणस्त्रीणां मनस्यन्यदित्यादि सुगमम् ॥ ८८ ॥
मांसमिश्रं सुरामिश्रमनेकविटचुम्बितम् ।
को वेश्यावदनं चुम्बेदुच्छिष्टमिव भोजनम् ॥ ८९ ॥
मांस० । अनेकविटैश्वम्बितमास्वादितम् उच्छिष्टं भोजनमिव वेश्यावदनं कथुम्बेत् ? न कोऽपीत्यर्थः । शेषं स्पष्टम् ॥ ८९ ॥ अपि सर्वस्वात् कामुकात् क्षीणसंपदः । वासोऽप्याच्छेत्तुमिच्छन्तिः गच्छतः पण्ययोषितः ॥ ९० ॥
अपि० । महाधनावस्थायां प्रदत्तसर्वस्वादपि पुण्यक्षयात् क्षीणसंपदः कामुकात् स्वगृहं प्रति गच्छतः वासः परिधानवस्त्रमपि आच्छेत्तुं बलाद् ग्रहीतुमिच्छन्ति ॥ ९० ॥
न देवान गुरून्नापि सुहृदो न च बान्धवान् । असत्सङ्गरतिर्नित्यं वेश्यावश्यो हि मन्यते ॥ ९१ ॥
न दे० । असद्भिर्विटादिभिर्यः सङ्गस्तत्र रतिर्वेश्यावश्यो नरो देवान्न मन्यते । एवं सर्वत्र ॥ ९१ ॥

alalalalalaOKE
5
10
॥ १३६७ ॥
rainelibrary.org

Page #465

षष्ठं परिशिष्टम् -
।। १३६८ ॥
Jain Education
eeeeeeeBSDOE
1
कुष्ठिनोsपि स्मरसमान् पश्यन्तीं धनकाङ्क्षया । तन्वन्तीं कृत्रिमस्नेहं निःस्नेहां गणिकां त्यजेत् ॥ ९२ ॥
नास० । उपासकैः स्वदारा अपि आसक्त्या तीव्ररागाध्यवसायेन न सेव्याः । यस्मात्ताः पापानां मायामृषावादादीनां आकरः । ततः परयोषितः पुनः किं कथं सेव्याः । अपि तु न सेव्या एव ॥ ९३ ॥
कुष्ठ | कानोऽपि नरान् धनवाञ्छया कन्दर्पसमान् पश्यन्तीं परमार्थतो निःस्नेहां गणिकां त्यजेत् ॥ ९२ ॥ या सेवनीया हि स्वदारा अप्युपासकैः । आकरः सर्वपापानां किं पुनः परयोषितः ।। ९३ ।
८८
स्वपति या परित्यज्य निस्त्रपोपपतिं भजेत् ।
तस्यां क्षणिकचित्तायां विश्रम्भः कोऽन्ययोषिति ।। ९४ ।।
tato | या नित्रपा निर्लज्जा उपपति पत्यन्तरं भजेत् तस्यामन्ययोषिति को विश्वासः ॥ ९४ ॥
'नासक्त्या सेवन्ते भार्या स्वामपि मनोभुवाकुलिताः । वह्निशिखाऽप्यासक्त्या शीताः सेविता दहति ।। ६६७ ॥
दृष्टा स्पृष्टा लिष्टा दृष्टिविषा याऽहि मूर्तिरिव हन्ति । तां पररामां भव्यो मनसाऽपि न सेवते जातु ॥ ६६८ ॥ "
इति अमितगतिविरचिते श्रावकाचारे ॥

aaaaaa
अवचूर्णि सहिते योगशास्त्र
स्याद्य
प्रकाश
चतुष्टये
द्वितीयः
प्रकाशः
।। १३६८ ।।
10

Page #466

॥ १३६९ ॥
BIRHEIGENERGREEMEHCHCHCHICHISHEHHHHHHHHHHHHCHE
भीरोराकुलचित्तस्य दुःस्थितस्य परस्त्रियाम् ।
रतिर्न युज्यते कर्तुमुपशूनं पशोरिव ॥ ९५ ॥ भीरोः । पति-राजादिभीतस्य तथा ' अनेन दृष्टोऽनेन ज्ञातः' इत्याद्या कुलचित्तस्य खण्डदेवकुलादौ शय्यासनादिरहितत्वादिना दुःस्थितस्य जनस्य परस्त्रियां रतिर्न युज्यते, शूनाया वधस्थानस्य समीपम् उपशूनम् तत्र यथा पशो रतिर्न युज्यते ॥९५॥
प्राणसन्देहजननं परमं वैरकारणम् ।
लोकद्वयविरुद्धं च परस्त्रीगमनं त्यजेत् ॥ ९६ ॥ प्राण । इहलोक-परलोकद्वयविरुद्धं परस्त्रियां गमनं संभोगरतं त्यजेत् । शेषं स्पष्टम् ॥ ९६॥
सर्वस्वहरणं बन्धं शरीरावयवच्छिदाम् ।
मृतश्च नरकं घोरं लभते पारदारिकः ॥ ९७ ॥ सर्वः। सर्वस्वधनहरणं रज्ज्वादिना बन्धं शरीरा० पुंध्वजादिच्छेदं परलोके घोरनरकं पारदारिको लभते ॥९७॥
स्वदाररक्षणे यत्नं विदधानो निरन्तरम् ।
जानन्नपि जनो दुःखं परदारान् कथं ब्रजेत् ॥ ९८॥ स्वदा । स्वदाररक्षणे यत्नं विदधानः जनो दुःखं जानन्नपि सुधी: परदारान् कथं ब्रजेत् ॥ ९८॥
SHEHCHEHREHEETECENERGREEEEEEEEETEHRISTER
।।१३६९॥
Jain Education Inte

Pow.jainelibrary.org

Page #467

अवचूर्णि
परिशिष्टम्
॥१३७०॥
अत्र दृष्टान्तमाह
विक्रमाक्रान्तविश्वोऽपि परस्त्रीषु रिम्सया ।
कृत्वा कुलक्षयं पाप नरकं दशकन्धरः ।। ९९ ॥ विक्र० । विक्रमेण पराक्रमेण आक्रान्तं व्याप्तं विश्वं येन स दशकन्धरो रावणश्च परस्त्रीषु रिरंसया रमणेच्छामात्रेणापि कुलक्षयं कृत्वा नरकं प्राप ॥ ९९ ॥
लावण्यपुण्यावयवां पदं सौन्दर्यसम्पदः ।
कलाकलापकुशलामपि जह्यात् परस्त्रियम् ॥ १० ॥ लाव । लावण्यं स्पहणीयता, तेन पवित्रा अवयवा यस्यास्ताम् । एवावधामपि परस्त्रियं जह्यात् त्यजेत् ॥ १० ॥
अकलङ्कमनोवृत्तेः परस्त्रीसन्निधावपि ।
सुदर्शनस्य किं ब्रूमः सुदर्शनसमुन्नतेः ॥ १०१॥ अक० । परस्त्रीसंयोगेऽपि अकलङ्कमनोवृत्तेनिश्चलमनसः सुदर्शनश्रेष्ठिनः किं वमः ? कां स्तुतिं कुर्मः ! वचन विषयातीतत्वात् का स्तुतिरित्यर्थः । शोभना दर्शनसमुन्नतिर्यस्मात् , दर्शनप्रभावकस्येत्यर्थः ॥१०१॥
ऐश्वर्यराजराजोऽपि रूपमीनध्वजोऽपि च ।
सीतया रावण इव त्याज्यो नायो नरः परः ॥ १०२ ।। l

सहिते योगशास्त्रस्याद्यप्रकाशचतुष्टये द्वितीयः प्रकाशः ॥१३७०॥
Jain Education
a
क
w.jainelibrary.org

Page #468

।। १३७१ ॥
Jain Education Interna
ऐश्व० । ऐश्वर्येण विभवेन राजराजो धनदः, रूपेण कन्दर्पोऽपि नरः स्त्रिया त्याज्यः । सीतयेव रावणः ॥ १०२ ॥ नपुंसकत्वं तिर्यक्त्वं दौर्भाग्यं च भवे भवे ।
भवेन्नराणां स्त्रीणां चान्यकान्तासक्तचेतसाम् ॥ १०३ ॥
अन्यकान्ता परस्त्री । अन्यकान्तः परपतिः । तत्रासक्तचेतसां स्त्रीणां नराणां च नपुंसकत्वादयो दोषा भवे भवे स्युः ॥ १०३ ॥ प्राणभूतं चरित्रस्य परब्रह्मैकककारणम् ।
समाचरन् ब्रह्मचर्यं पूजितैरपि पूज्यते ॥ १०४ ॥
प्राण० | चारित्रस्य देशचारित्रस्य सर्वचारित्रस्य वा प्राणप्रायं परब्रह्मणो मोक्षस्य एकमद्वितीयं कारणं ब्रह्मचर्यं समाचरन् पालयन् पूजितैः सुरनरेन्द्रैरपि पूज्यते ॥ १०४ ॥
चिरायुषः सुसंस्थाना दृढसंहनना नराः । तेजस्विनो महावीर्या भवेयुर्ब्रह्मचर्यतः ॥ १०५ ॥
चिरा० । ब्रह्मचर्यत एवंविधा नरा स्युरित्यादि स्पष्टम् ॥ १०५ ॥
अथ पश्चममणुत्रतमाह
असंतोषमविश्वासमारम्भं दुःखकारणम् । मत्वा मूर्च्छाफलं कुर्यात् परिग्रहनियन्त्रणं ॥ १०६ ॥

Bleelaaeedees888888888888eet
10
॥ १३७१ ।।
inelibrary.org

Page #469

षष्ठं परिशिष्टम्
॥ १३७२ ।।
addeeeeee
Jain Education Inte
असं० । असंतोषरूपं दुःखकारणम्, एवमविश्वासम् आरम्भरूपं च मूर्च्छायाः फलं ज्ञात्वा सुधीः परिग्रह नियन्त्रणं कुर्यात् ॥ १०६ ॥
यतः परि० त्यजेत् ॥ १०७ ॥
परिग्रहमहत्त्वाद्धि मज्जत्येव भवाम्बुधौ ।
महापोत इव प्राणी त्यजेत्तस्मात् परिग्रहम् ॥ १०७ ॥
परिग्रहमहत्त्वात् परिग्रहगौरवाज्जीवो भवाम्बुधौ मज्जत्येव बहुभाराकान्तं यानपात्रमित्र ततः परिग्रहं
त्रसरेणुसमोsप्यत्र न गुणः कोऽपि विद्यते ।
दोषास्तु पर्वत स्थूलाः प्रादुःषन्ति परिग्रहे ।। १०८ ।।
त्रस० । त्रसरेणवो गृहजालान्तः प्रविष्टर विकर दृश्यानि सूक्ष्मद्रव्याणि तत्समोऽत्र परिग्रहे गुणः कोऽपि नास्ति । दोषास्तु पर्वत स्थूलाः प्रादुःषन्ति प्रकटीभवन्ति ॥ १०८ ॥
संगाद् भवन्त्यसन्तोऽपि रागद्वेषाद यो द्विषः । मुनेरपि चलच्चेतो यत्तेनान्दोलितात्मनः ॥ १०९ ॥
1 " यानपात्रमिवाम्भोधौ गुणवानमपि मज्जति । परिग्रहगुरुत्वेन संयमी जन्मसागरे ॥ ८१९ ।।
नाणवोsपि गुणा लोके दोषाः शैलेन्द्रसन्निभाः । भवन्त्यत्र न सन्देहः संगमासाद्य देहिनाम् ॥ ८२८ ॥ इति ज्ञानार्णवे ॥

alaalaaaaaaae
अवचूर्णि सहिते योगशास्त्र
स्याद्य
प्रकाश
चतुष्टये
| द्वितीयः
प्रकाशः
॥ १३७२ ॥
10

Page #470

॥ १३७३॥
संगा० । संगात् परिग्रहात् असन्तोऽपि रागद्वेषादयो द्विषः भवन्ति । यद् यस्मात् तेन परिग्रहेण अस्थिरीकृतात्मनो मुनेरपि चेतश्चलेत् ॥ १०९॥
__संसारमूलमारम्भास्तेषां हेतुः परिग्रहः ।
तस्मादुपासकः कुयोदल्पमल्पं परिग्रहम् ॥ ११० ॥ संसार । अल्पमल्पं नियतपरिमाणम् । शेषं स्पष्टम् ।। ११० ॥
मुष्णन्ति विषयस्तेना दहति स्मरपावकः ।
रुन्धन्ति वनिताव्याधाः संगैरंगीकृतं नरम् ॥ १११॥ मुणं । वनिता एवं व्याधा लुब्धकाः, संगैः परिग्रहेरंगीकृतं वशीकृतं नरम् ॥ १११ ॥
तृप्तो न पुत्रैः सगरः कुचिकर्णो न गोधनैः ।
न धान्यस्तिलकः श्रेष्ठी न नन्दः कनकोत्करैः ॥ ११२ ॥ तृप्तो । मगधदेशस्थसुघोषग्रामनायको दधिदुग्धादिरसासक्तः कुचिकर्णो नाम बहुतमगोसंग्रह परो दध्यजीर्णेन प्रान्ते गव्याा मत्वा दुर्गतिमाप । अचलपुरवासितिलकश्रेष्ठी सदा धान्यसंग्रहपरो दुर्भिक्षं कदा भावीति नैमित्तिकवचसाऽतिधान्यसंग्रहात कस्यापि पुण्यानुभावेन बहुवृष्टौ हृदयस्फोटेन नरकं प्राप ॥ ११२ ॥
1“लुप्यते विषयव्यालेभिद्यते मारमार्गणैः। रुध्यते वनिताव्याधैर्नरः सङ्गैस्तरङ्गितः ।। ८३७ ॥” इति ज्ञानार्णवे ॥
CHEHEHEREHEARTERSNEHENERRRRRRRRRENCHAHEERERENCHRICHE
॥ १३७३॥
Jain Education Inte

FAw.jainelibrary.org

Page #471

परिशिष्टम्
अवचूर्णि सहिते योगशास्त्रस्याद्यप्रकाशचतुष्टये द्वितीयः
॥१३७४॥
तपःश्रुतपरीवारां शमसाम्राज्यसंपदम् ।
परिग्रहग्रहग्रस्तास्त्यजेयुर्योगिनोऽपि हि ॥ ११३ ॥ तप० । परिग्रह एव ग्रहः पिशाचस्तेन प्रस्ता योगिनोऽपि रत्नत्रयप्राप्तिवन्तोऽपि शमसाम्राज्यसम्पदं स्वाधीनामपि तपःश्रुतपरिवारयुतां त्यजेयुः ॥ ११३ ॥
असंतोषवतः सौख्यं न शक्रस्य न चक्रिणः।
जन्तोः संतोषभाजो यदभयस्येव जायते ॥ ११४ ।। असं० । संतोषरहितस्य शक्रस्य चक्रिणो वा सौख्यं न स्यात् यत् संतोषभाजो जन्तोरभयकुमारस्येव, पित्रोपनीतं राज्यमपि त्यक्त्वा स चारित्रमग्रहीत् सन्तोषात् ।। ११४ ॥
सन्निधौ निधयस्तस्य कामगव्यनुगामिनी ।
अमराः किरायन्ते सन्तोषो यस्य भूषणम् ॥ ११५ ।। संनि । तस्य समीपे निधयः, कामधेनुः अनु० अनुचरा, अमराः किरा इवाचरन्ति यस्य सन्तोषो भूषणं स्यात् ॥११५||
BREHEHEHEREHEYENEVEMEHEIRECRURESHEHEHEMESHBHereak
प्रकाशः
इति परमाईतश्रीकुमारपालभूपालशुश्रूषिते आचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितेऽध्यात्मोपनिषनाम्नि सञ्जातपट्टबन्धे श्रीयोगशास्त्रे
द्वादशप्रकाशे द्वितीय प्रकाशः ॥२॥
1 " यमप्रशमनं राज्यं तपःश्रुतपरिग्रहम् । योगिनोऽपि विमुञ्चन्ति वित्तवेतालपीडिताः ॥ ८४२॥” इति शानार्णवे ॥
Jain Education Intel
zec
jainelibrary.org

Page #472

॥१३७५॥
KHOKHREYSICHEMOHSHISHETELETECERTERELETEHEROIN
अथ तृतीयः प्रकाशः अथ गुणवतत्रयं पूर्व व्याख्यानयन्नाह
देशस्खपि कृता दिक्षु यत्र सीमा न लध्यते ।
ख्यातं दिगविरतिरिति प्रथम तद्गुणव्रतम् ॥ १॥ अथ गुणव्रतत्रयं व्याचिख्यासुः प्रथम गुणवतमाह
दश । ऐन्द्री १ आग्नेयी २ याम्या ३ नैऋति ४ पश्चिमा ५ वायच्या ६ काबेरी ७ ईशानी ८ नागी ९ ब्राह्मी १० संज्ञासु दशस्वपि दिक्षु कृता प्रतिपन्ना सीमा मर्यादा यत्र न लभ्यते तत् दिगविरतिरिति नाम्ना प्रथमं गुणवतं ख्यातं प्रसिद्ध ज्ञेयम् ॥ १॥
चराचराणां जीवानां विमर्दननिवर्तनात् ।
तप्तायोगोलकल्पस्य सद् व्रतं गृहिणोऽप्यदः ॥२॥ चरा० । चराचराणां त्रसस्थावरजीवानां यद्विमर्दनं हिंसा तस्य निवर्त्तनाद्धेतोरिदमपि तप्तलोहगोलकल्पस्य गृहिणः सत् प्रधानं व्रतं ज्ञेयम् ॥२॥
ICCCCCCHEHREHEHCHEREHCHEIGHEHEHEHEHEHEHEHEHER
1 "ककुबष्टकेऽपि कृत्वा मर्यादा यो न लश्यति धन्यः । दिग्विरतिस्तस्य जिनर्गुणवतं कथ्यते प्रथमम् ॥ ६७६ ॥"
इति दिगम्बराचार्येण अमितगतिना विरचिते श्रावकाचारे॥
॥१३७५॥
Jain Education in
nal

w.jainelibrary.org

Page #473

षष्ठं परिशिष्टम् -
।। १३७६ ।।
Jain Education Int
जगदाक्रममाणस्य पसरल्लो भवारिधेः । स्खलनं विदधे तेन येन दिग्विरतिः कृता ॥ ३ ॥
जग | वारिधिपक्षे जगलोकम्, लोभपक्षे जगत् त्रिभुवनम् आक्र० व्याप्नुवतो लोभसमुद्रस्य तेन स्खलनं निरोधो विदधे येन दिविरतिः कृता प्रतिपन्ना ॥ ३ ॥
अथ द्वितीयं गुणत्रतमाह
J
भोगोपभोगयोः संङ्ख्या शक्त्या यत्र विधीयते । भोगोपभोगमानं तद् द्वैतीयीकं गुणवतम् ॥ ४ ॥
भोगो० । यत्र शक्त्या शरीरमानसाबाधया भोगोपभोगयोः सख्या । परिमाणं विधीयते तद् भोगोपभोगमानम् । द्वितीयमेव द्वैतीयकम्, स्वार्थे टीकण, गुणत्रतम् ॥ ४ ॥
सकृदेव भुज्यते यः स भोगोऽन्न - स्रगादिकः । पुनः पुनः पुनर्भोग्य उपभोगोऽङ्गनादिकः ॥ ५ ॥
1 “ भोगोपभोगसङ्ख्या विधीयते येन शक्तितो भक्त्या । भोगोपभोगसङ्ख्या शिक्षाव्रतमुच्यते सद्भिः || ६|९२ ।। ” इति अमितगतिविरचिते श्रावकाचारे ॥

अवचूर्णिसहिते
योगशास्त्र
स्वाद्य
प्रकाश
चतुष्टये
तृतीयः
प्रकाशः
।। १३७६ ।।
10

Page #474

॥१३७७॥
सकृ० । सकृदेकवारं यो भुज्यते सः अन्नधान्यमालादिर्भोगः । आदेस्ताम्बूलविलेपनादिः । यः पुनः पुनः पुनर्नोग्यः स उपभोगोऽङ्गनादि । आदिशब्दात् वस्त्रालङ्कारशयनासनादिः । इदं व्रतं भोक्तुं योग्यवस्तुषु परिमाणकरणेन इतरेषु वर्जनेन स्यादिति ॥५॥ श्लोकद्वयेन पूर्व वर्जनीयानाह
मद्यं १ मांसं २ नवनीतं ३ मधू ४ दुम्बरपञ्चकम् ५। अनन्तकाय ६ मज्ञातफलं ७ रात्रौ च भोजनम् ८ ॥६॥ आमगोरससम्पृक्तद्विदलं ९ पुष्पितौदनम् १० ।
दध्यहतियातीतं ११ कुथितान्नं १२ च वर्जयेत् ॥ ७॥ [युग्मम् ] । मद्य० । मद्य काष्ठनिप्पन्नं पिष्टनिष्पन्नं चेति द्विधा १, मांस जलस्थलखचरभेदात् त्रिधा, मांसग्रहणेन चर्म-रुधिर-मेद-मज्जाग्रहः, नवनीतं गोमहिन्यजाविकादिभेदाच्चतुर्धा । माक्षिकं भ्रामरं कौतिकं चेति त्रिधा मधु । शेष स्पष्टम् ॥ ६॥ आम | आमम् अपक्वं यद्गोरसं तेन सम्पृक्तं मिश्रितं द्विदलम् । शेषं स्पष्टम् ॥ ७॥
मंदिरापानमात्रेण बुद्धिर्नश्यति दूरतः ।
वैदग्धीबन्धुरस्यापि दौर्भाग्येणेव कामिनी ॥ ८॥ मदि० । वैदग्धी चातुर्य तेन बन्धुरस्य रम्यस्य दक्षस्यापि पुंसो बुद्धिर्दूरतो नश्यति । दक्षस्याऽपि पुंसो दौर्भाग्येण कामिनी यथा दूरतो नश्यति ।। ८ ।। | 1 " मद्यपस्यं धिषणा पलायते दुर्भगस्य वनितेव दूरतः। निंद्यता च लभते महोदयं क्लशितेव गुरुवाक्यमोचिनः ॥५॥२॥"
For Private & Personal useony इति अमितगतिविरचिते श्रावकाचारे॥
॥१३७७ ॥
Jain Education Islonal
oww.jainelibrary.org

Page #475

षष्ठ परिशिष्टम्
॥ १३७८॥
MEHEYECHEVCHHSHEHREHENSIONEHENDICHEHCHEHEIRTE
पापाः कादम्बरीपानविवशीकृतचेतसः ।
जननी हा प्रियीयन्ति जननीयन्ति च प्रियाम् ॥९॥ पापा । कादम्बरी मदिरा तत्पानेन विवशी परवशीभूतचित्ताः । हा खेदे । जननी मातरं प्रियां भार्यामिवाचरन्ति, प्रियां जननीयन्ति चेत्यतः पापाः निन्द्याः ॥९॥
न जानाति परं स्वं वा मद्याच्चलितचेतनः ।
स्वामीयति बराकः स्वं स्वामिनं किंकरीयति ॥ १० ॥ न जा० । चलितचेतनो नष्टचैतन्यः परं स्वं वा न जानाति । अतो वराकश्चैतन्यशून्यत्वादनुकम्पनीयः। शेषं स्पष्टम् ॥१०॥
मद्यपस्य शबस्येव लुठितस्य चतुष्पथे ।
मृत्रयन्ति मुखे श्वानो व्यात्ते विवरशङ्कया ॥ ११ ॥ मद्य० । शबस्य मृतकस्येव चतुप्पथे लठितस्य व्यात्ते प्रसारिते मुखे श्वानो मूत्रयन्ति । स्पष्टः ॥ ११ ॥ 1 "विह्वलः स जननीयति प्रियां मानसेन जननीं प्रियीयति । किंकरीयति निरीक्ष्य पार्थिवं पार्थिवीयति कुधीःस किंकरम् ॥५॥३॥" |2 “सर्वतोऽप्युपहसन्ति मानवा वाससी व्यपहरन्ति तस्कराः । मूत्रयन्ति पतितस्य मंडला विस्तृते विवरकांक्षया मुखे ॥५॥४॥" | "वारुणीनिहितचेतसोऽखिलाः यान्ति कान्ति-मति-कीर्ति-संपदः । वेगतः परिहरन्ति योषितो वीक्ष्य कान्तमपरांगनागतम् ॥५॥७॥"
इति अमितगतिविरचिते श्रावकाचारे॥
अवचूर्णिसहिते योगशास्त्रस्याद्यप्रकाशचतुष्टये तृतीयः प्रकाशः
॥ १३७८॥
Jain Education
fonal

Page #476

॥ १३७९ ॥
Jain Education I
मद्यपानरसे मग्नो नग्नः स्वपिति चत्वरे ।
गूढं च स्वमभिप्रायं प्रकाशयति लीलया ॥ १२ ॥
मद्य । मद्यपानस्य रसे मग्न आसक्तः पुमान् लीलया वधबन्धादि विनापि गूढं केनाप्यविदितं राजद्रोहादिकं निजमभिप्रायं प्रकाशयति ॥ १२ ॥
onal
वारुणीपानतो यान्ति कान्ति कीर्ति-मति श्रियः । विचित्राश्चित्ररचना विलुठत्कञ्जलादिव ।। १३ ।।
1
वारु० । वारुणी मदिरा, कान्तिः शरीरतेजः, कीर्तिर्यशः, मतिस्तात्कालिकी प्रतिभा, सम्पदः । शेषं स्पष्टम् ॥ १३ ॥ भूताननर्ति रारटीति सशोकवत् ।
दाहज्वरार्त्तवद्भूमौ सुरापो लोलुठीति च ॥ १४ ॥
भूता० । भूतात्तवत् व्यन्तरविशेषाधिष्ठितवत् । त्रीण्यपि क्रियापदानि भृशाभीक्ष्ण्ययोर्यङ्लुबन्तानि ॥ १४ ॥
विदधत्यङ्गशैथिल्यं ग्लपयन्तीन्द्रियाणि च ।
मूर्च्छामतुच्छ यच्छन्ती हाला हालाहलोपमा ।। १५ ।
1 " नानटीति कृतचित्रचेष्टितो नन्नमीति पुरतो जनं जनम् । लोलुठीति रासभोपमो रारटीति सुरया विमोहितः ||१५|१०|| दोषमेवमवगम्य वारुणीं सर्वथा न हि धयन्ति पण्डिताः । कालकूटमवबुध्य दुःखदं भक्षयन्ति किमु जीवितार्थिनः ।। ५।१२ ।। " इति अमितगतिविरचिते श्रावकाचारे ॥

aaaaaaaeese
10
॥ १३७९ ॥

Page #477

षष्ठं परिशिष्टम्
॥ १३८० ॥
Jain Education
विद० । अङ्ग शरीरविसंस्थुलत्वं विदधती कुर्वाणा, ग्लप० कार्याक्षमाणि कुर्वती । अतुच्छामधिकां मूच्छी चैतन्याभावरूपाम् । अङ्गशैथिल्याद्याः सुरा-विषयोः साधारणा धर्माः, तेन हाला सुरा हालाहलोपमा ज्ञेया ॥ १५ ॥
विवेकः संयमो ज्ञानं सत्यं शौचं दया क्षमा । मद्यात् प्रलीयते सर्व तृष्या वह्निकणादिव ॥ १६ ॥
विवे० । विवेको हेयोपादेयज्ञानम्, संयम इन्द्रियवशीकारः, ज्ञानं शास्त्रावबोधः, सत्यं तथ्या भाषा, शौचम् आचारशुद्धिः, अनुकम्पादयो गुणा नाशमुपयन्ति तृणानां समूहस्तृण्या, "पाशादेश्व ल्यः" [सिद्धम० ६।२।२५ ] ॥ १६ ॥ दोषाणां कारणं मद्यं मद्यं कारणमापदाम् ।
रोगातुर इवाsपथ्यं तस्मान्मद्यं विवर्जयेत् ॥ १७ ॥
दोषा । चौर्यादिदोषाणाम् आपदां बधबन्धादीनां कारणं हेतुः तस्मात् रोगातुरो यथा अपथ्यं वर्जयेत् तथा
मद्यमपि ॥ १७ ॥
ional
अथ मांसदोषानाह
चिखादिपति यो मांसं प्राणिप्राणापहारतः ॥
उन्मूलयत्यसौ मूलं दयाख्यं धर्मशाखिनः ॥ १८ ॥
चिखा० । यो मांसं चिखादिषति खादितुमिच्छति असौ धर्मवृक्षस्य मूलमुन्मूलयति, शेषं स्पष्टम् ॥ १८ ॥

aleeeeeee
aleeeel
अवचूर्णि - सहिते योगशास्त्र
स्याद्यप्रकाश
चतुष्टये
तृतीयः
प्रकाशः
।। १३८० ।।
10

Page #478

॥ १३८१॥
अशनीयन् सदा मांसं दयां यो हि चिकीर्षति ।
ज्वलति ज्वलने वल्लीं स रोपयितुमिच्छति ॥ १९ ॥ अश० । हि स्फुटम् अशनमिवाचरन् मांस यो दयां चिकीर्षति कर्तुमिच्छति । शेषं स्पष्टम् ॥ १९ ॥
हन्ता पलस्य विक्रेता संस्कर्ता भक्षकस्तथा ।
क्रेताऽनुमन्ता दाता च घातका एव यन्मनुः ॥२०॥ हन्ता । शस्त्रादिना प्राणिनां हन्ता, मांसं विक्रीणीते, संस्कारकर्ता, क्रेता ग्राहकः, अनुमन्ता अनुमोदकः, दाता योऽतिथिभ्यो ददाति, एते सर्वेऽपि घातका एव ज्ञेयाः । यतो मनुनामा ऋषिरपि एवमग्रेतनं श्लोकद्वयं प्राह ॥ २० ॥
"अनुमन्ता विशसिता निहन्ता क्रयविक्रयी।
संस्कर्ता चोपहर्ता च खादकश्चेति घातकाः ॥ २१॥" [मनुस्मृतौ ५/५१ ] अनु० । अनुमोदकः । विशसिता हतस्याङ्गविभागकारकः । निहन्ता वधकः । क्रेता । संस्कर्ता पावकः । उपहा परिवेषकः । शेषं स्पष्टम् ॥ २१ ॥
1 "मांसभक्षणविषक्तमानसो यः करोति करुणां नरोऽधमः । भूतले कुलिशवह्नितापिते नूनमेव वित्तनोति वल्लरीम् ॥५॥१३॥ है। हन्ति खादति पणायते पलं मन्यते दिशति संस्करोति यः। यान्ति ते षडपि दुर्गतिं स्फुटं न स्थितिः खलु परत्र पापिनाम् ॥५॥१७॥"
इति अमितगतिविरचिते धाबकाचारे॥
॥१३८१ ॥
Jain Education l
o
onal

Page #479

प
परिशिष्टम्
॥ १३८२ ॥
Jain Education
44 नाकृत्वा प्राणिनां हिंसां मांसमुत्पद्यते कचित् ।
न च प्राणिवधः स्वर्ग्यस्तस्मान्मांसं विवर्जयेत् ॥ २२ ॥ " [ मनुस्मृती ५।४८ ]
ना० । प्राणिनां हिंसामकृत्वा मांसं नोत्पद्यते । प्राणिवधश्च स्वर्ग्यः स्वर्गहेतुर्न स्यात् ॥ २२ ॥
1
ये भक्षयन्त्यन्यपलं स्वकीयपलपुष्टये ।
त एव घातका यत्र वधको भक्षकं विना ॥ २३ ॥
ये भ० । अन्यपलं अन्यमांसं ये भक्षयन्ति ते भक्षका एव परमार्थतो घातकाः, न तु तृविक्रेतुप्रमुखाः, यतो भक्षकं विना वधकर्ता न स्यात् ॥ २३ ॥
tional
मि (मृष्टान्नान्यपि विष्ठासादमृतान्यपि मूत्रसात् ।
स्यु र्यस्मिन्नङ्गकस्यास्य कृते कः पापमाचरेत् ॥ २४ ॥
मि (मृ)ष्टा० । मि(सृ)ष्टान्नानि शाल्यादीनि विष्ठात्वेन स्युः । पयःप्रभृतीन्यमृतान्यपि मूत्रत्वेन स्युः । कुत्सितशरीरस्य स्पष्टम् ॥ २४ ॥
1 " भक्षयन्ति पिशितं दुराशया ये स्वकीयपलपुष्टकारिणः । घातयन्ति भवभागिनस्त के खादकेन न विनाऽस्ति घातकः इति अमितगतिविरचिते श्रावकाचारे ॥
॥ ५१६ ॥

अवचूर्णि सहिते योगशास्त्र
स्याद्य
प्रकाश
चतुष्टये
तृतीयः
प्रकाशः
।। १३८२ ।।
10

Page #480

॥ १३८३ ॥
Jain Education
मांसाशने न दोषोऽस्तीत्युच्यते यैर्दुरात्मभिः । व्याध - गृध-वृक-व्याघ्र-शृगालास्तैर्गुरुकृताः || २५ ||
मांसा | मांसभक्षणे दोषो नास्तीति यैरुच्यते दुष्टस्वभावैः । व्याधा [ लुब्धकाः, गृधाः हिंस्राः पक्षिविशेषाः, ] वृकोsरण्यश्वा । गुरू० उपदेशकाः कृताः । न हि व्याधादीन् विना कश्चिदेवं शिक्षयति । शेषं स्पष्टम् ॥ २५ ॥ " मांस भक्षयिताऽमुत्र यस्य मांसमिहाद्यहम् |
एतन्मांसस्य मांसत्वे निरुक्तं मनुरब्रवीत् ॥ २६ ॥ " [ मनुस्मृतौ ५/५५ ] मां स० । स जन्तुः परलोके मां भक्षयिता यस्य मांसमहम् इहलोकेऽद्मि । एतन्मांसस्य मांसशब्दत्वे निरुक्तं निर्वचनं शब्दसिद्धिं मनुरब्रवीत् ॥ २६ ॥
मांसा० । यथा दुर्बुद्धेः हन्तुं मतिः प्रवर्त्तते ॥
onal
मांसस्वादनलुब्धस्य देहिनं देहिनं प्रति ।
हन्तुं प्रवर्त्तते बुद्धिः शाकिन्या इव दुर्धियः || २७ ॥
शाकिनी यं यं पश्यति नरं स्त्रियमन्यं वा प्राणिनं तं तं हन्तुमिच्छति तथा मांसस्वादनलुब्धस्यापि २७ ॥
ये भक्षयन्ति पिशितं दिव्यभोज्येषु सत्स्वपि ।
सुधारसं परित्यज्य भुञ्जते ते हलाहलम् ॥ २८ ॥
ये भ० । प्रधानभोजनेषु क्षैरेयी- मोदकादिषु सत्स्वपि विद्यमानेष्वपि हलाहलं उग्रविषम् । शेषं स्पष्टम् ॥ २८ ॥

5
10
॥ १३८३ ॥
.

Page #481

अवचूर्णि
षष्ठं परिशिष्टम्
न धर्मो निर्दयस्यास्ति पलादस्य कुतो दया।
पललुब्धो न तद्वेत्ति विद्याद्वोपदिशेन्न हि ॥ २९ ॥ न ध० । निर्दयस्य धर्मो न भवति । पलादस्य मांसभक्षकस्य कुतो दया ? मांसलुब्धस्तत् पूर्वोक्तं निर्दयत्वादि न वेत्ति । कदाचिद्विद्याज्जानीयात् तथापि मांस निषेधादि नोपदिशेत् परेभ्यः ॥ २९ ॥
केचिन्मांसं महामोहादश्नन्ति न परं स्वयम् ।
देव-पित्र-तिथिभ्योऽपि कल्पयन्ति यदृचिरे ।। ३० ॥ केचि० । केचित् कुशास्त्रविप्रलब्धाः परं केवलं स्वयं नाश्नन्ति, किन्तु देवेभ्यः पितृभ्योऽतिथिभ्यश्च कल्पयन्ति । यद्यस्मात् तद्धर्मशास्त्रकारा एवमूचिरे ॥ ३० ॥
"क्रीत्वा स्वयं वाप्युत्पाद्य परोपहतमेव वा।
देवान् पितॄन् समभ्यर्च्य खादन्मांसं न दूष्यति ॥ ३१ ॥ [ मनुस्मृतौ ५।३२] क्रीत्वा० । क्रीत्वा स्वयं व्याधादिभ्यः । स्वयं वा उत्पाद्य मृगयादिना । परो० अन्यढौकितं वा। शेषं स्पष्टम् ॥ ३१ ॥
मन्त्रसंस्कृतमप्यद्यात् यवाल्पमपि नो पलम् ।
भवेज्जीवित नाशाय हालाहललवोऽपि हि ॥ ३२ ॥ मन्त्र० । मन्त्रयुतमपि यवतुल्यप्रमाणमपि । शेषं स्पष्टम् ॥ ३२ ॥
१३८४॥
सहिते योगशास्त्रस्याद्यप्रकाशचतुष्टये तृतीयः সন্ধাহা:
KBHBHISHEIGHBHBHISHEKSHORSHSHISHEHIMSHEHERCISES
॥१३८४॥
Jain Education

Alww.jainelibrary.org

Page #482

॥१३८५॥
सद्यःसंञ्छितानन्तजन्तुसन्तानदूषितम् ।
नरकाध्वनि पाथेयं कोऽश्नीयात पिशितम् सुधीः ॥ ३३ ॥ सद्यः। सद्यो जन्तुविनाशकाले एव उत्पन्ना येऽनन्ता निगोदरूपा जन्तवस्तेषां सन्तानः पुनः पुनः प्रादुर्भावस्तेन दूषितम्, यत उक्तम् - " आमासु अ पक्कासु अ विपच्चमाणासु मंसपेसीसु ।
सययं चिअ उबबाओ भणिओ अ निगोअजीवाणं ॥" [सम्बोधप्रकरणे ७५५ ] इति नरकमार्गे शम्बलप्रायं कः सुधीर्मासम् अश्नीयात् भक्षयेत् ? न कोऽपीति ।। ३३ ।। अथ नवनीतदोषानाह
परतः सुसूक्ष्मा जन्तुराशयः। __ यत्र मूर्च्छन्ति तद् नाद्यं नवनीतं विवेकिभिः ॥ ३४ ॥ अन्तः । मुहर्त्तमध्ये तत ऊर्ध्व वा अतिशयेन सूक्ष्मा यत्र जीवगणा उत्पद्यन्ते तन्नवनीतं विवेकिभिर्नाद्यम् तन्न भक्षणीयम् ॥ ३४ ॥
एकस्यापि हि जीवस्य हिंसने किमधं भवेत ।
जन्तुजातमयं तत् को नवनीतं निषेवते ? ॥ ३५ ॥ 1 "यम्मुहर्तयुगतः पर:(२) सदा मूर्च्छति प्रचुरजीवराशिभिः। तद्लिन्ति नवनीतमत्र ये ते वजन्ति खलु को गति मृताः ॥५॥३६॥” इति अमितगतिविरचिते श्रावकाचारे।

॥१३८५॥
Jain Education E
lena
32ww.jainelibrary.org

Page #483

षष्ठं परिशिष्टम्
॥ १३८६ ॥
Jain Education
एक० । एकस्यापि हि जीवस्य हिंसायां किं वक्तुमशक्यं अर्ध पापं भवेत् । शेष स्पष्टम् ॥ ३५ ॥ अथ मधुदोषमाह -
अनेकजन्तु संघात निघातन समुद्भवम् ।
जुगुप्सनीयं लालावत् कः स्वादयति माक्षिकं ॥ ३६ ॥
अने० । अनेकजन्तुसंघातस्य यन्निघातनं विनाशस्तस्मात् समुद्भवो यस्य, जुगु० कुत्सनीयं लालामिव मधु || ३६ || भक्षयन् माक्षिकं क्षुद्रजन्तुलक्षक्षयोद्भवम् ।
स्तोकजन्तु निहन्तृभ्यः सौनिकेभ्यो ऽतिरिच्यते ॥ ३७ ॥
भक्ष० । क्षुद्रा लघवो ये जन्तवस्तेषां लक्षम्, लक्षग्रहणं बहुत्वोपलक्षणार्थम् । सौनिकेभ्यः खट्टिकेभ्यः अति० अधिकीभवति ॥ ३७ ॥
एकैककुसुमक्रोडाद्रसमापीय मक्षिकाः ।
यद्वमन्ति मधूच्छिष्टं तदश्नन्ति न धार्मिकाः ॥ ३८ ॥
haaro | एकैकस्य कुसुमस्य यः क्रोडो मध्यं तस्मात् रसं मकरन्दमापीय पीत्वा यद्वमति तदुच्छिष्टं मधु धार्मिका
न अश्नन्ति ॥ ३८ ॥
anal
1 " माक्षिकं विविधजन्तुघातजं खादयन्ति बहुदुःखकारि ये स्वल्पजन्तुविनिपातिभिः समास्ते भवन्ति कथमत्र खट्टिकैः ।। ५।२७ ।। इति अमितगतिविरचिते श्रावकाचारे ।
"

concen
Teeeler
अवचूर्णि सहिते
योगशास्त्र
स्याद्य
प्रकाश
चतुष्टये
तृतीयः
प्रकाशः
।। १३८६ ।।
10

Page #484

॥१३८७॥
अप्यौषधकृते जग्धं मधु श्वभ्रनिबन्धनम् ।
भक्षितः प्राणनाशाय कालकूटकणोऽपि हि ॥ ३९ ॥ अप्यौ० । औषधकृतेऽपि जग्धं भक्षितं मधु श्वभ्रनिबन्धनं नरककारणम् । अग्रे दृष्टान्तः स्पष्टः ।। ३९ ॥
मधुनोऽपि हि माधुर्यमबोधैरहहोच्यते। आसाद्यन्ते यदास्वादाच्चिरं नरकवेदनाः ॥ ४० ॥
मधु० । अहह बिषादे, अबोधैरज्ञानैर्मधुनोऽपि माधुर्यमुच्यते यदास्वादात् नरकवेदना आसाद्यन्ते प्राप्यन्ते ॥ ४० ॥
BHIBHEHENSIOHDHENBHBHEHREENETRIEVETEHRTEHCHEHENSIK
RRENEURTEHCHEHEHCHCHEHERECEICHEHEHEREHREETEK
मक्षिकामुखनिष्ठयूतं जन्तुघातोद्भवं मधु ।
अहो! पवित्रं मन्वाना देवस्नाने प्रयुञ्जते ॥ ४१॥ मक्षि० । मक्षिकाणां मुखस्य निष्ठ्यूतं वान्तम् । अहो उपहासे, एवंविधमपि मधु पवित्रं मन्वाना देवस्नानादौ प्रयुञ्जते व्यापारयन्ति ॥४१॥
10
1“योऽत्ति नाम मधु मेषजेच्छया सोऽपि याति लघु दुःखमुल्वणम् । किंन नाशयति जीवितेच्छया भक्षितं झटिति जीवितं विषम् ॥ ५॥३२॥”
॥ १३८७ ।।
इति अमितगतिविरचिते श्रावकाचारे ॥
Jain Education S
onal

ww.jainelibrary.org

Page #485

अवचूर्णि
परिशिष्टम्
सहिते योगशास्त्रस्याद्यप्रकाश
॥१३८८ ॥
चतुष्टये
अथ उदुम्बरपञ्चकदोषमाह
उदुम्बर १ वट २ प्लक्ष ३ काकोदुम्बरशाखिनाम् ४ ।
पिप्पलस्य ५ च नाश्नीयात् ६ फलं कृमिकुलाकुलम् ॥ ४२ ॥ उदम्ब० । एतेषां वृक्षाणां पिप्पलस्य च फलं कृमयः सूक्ष्मजीवगणास्तैराकुलं व्याप्तम् । एकस्मिन्नपि फले तावन्तः कृमयः al स्युर्ये सङ्ख्यातमपि न शक्यन्ते ॥ ४२ ॥ .
अप्राप्नुवन्नन्यभक्ष्यमपि क्षामो बुभुक्षया ।
न भक्षयति पुण्यात्मा पश्चोदुम्बरजं फलम् ॥ ४३ ॥ अमा० । बुभुक्षया क्षामः कृशोऽपि, अपिरत्रापि योज्यः, अन्यभक्ष्यमप्राप्नुवन्नपि यः पश्चोदुम्बरजं फलं न भक्षयति असौ पवित्रात्मा नरः ॥ ४३ ॥ अनन्तकायदोषमाह
आर्द्रः कन्दः समग्रोऽपि सर्वः किशलयोऽपि च ।
स्नुही लवणवृक्षत्वक् कुमारी गिरिकर्णिका ॥४४॥ 1 “यत्र सूक्ष्मतनवस्तनूभृतः संभवन्ति विविधाः सहस्रशः। पञ्चधा फलमुदुम्बरोद्भवं तन्न भक्षयति शुद्धमानसः ॥ ५/६८ ॥” इति अमितगतिविरचिते श्रावकाचारे ॥
RRENCHEHEKHERISHCHEERIESCRBEIGHEHREHEHEYE
तृतीयः प्रकाशः
॥१३८८॥ 10
Jain Education

Slww.jainelibrary.org

Page #486

।। १३८९ ।।
Jain Education
आर्द्र: ० | आर्द्रः शुष्कः समग्रोऽपि कन्दो भूमध्यगो वृक्षावयवः । सर्वे कन्दाः । किशलय: पत्रात् पूर्वं बीजस्योच्छ्वसनावस्था - रूपः सर्वोऽपि न कश्चिदेव । स्नुही बज्रतरुः । लवणनाम्नो वृक्षस्य त्वगेव, न त्वन्येऽवयवाः । कुमारी प्रसिद्धा । गिरि० वल्लीविशेषः ॥ ४४ ॥
शतावरी विरूढानि गहूची कोमलाम्लिका | पल्यको मृतवल्ली चलः सूकरसंज्ञितः ।। ४५ ।।
शता० । शतावरी गडूची अमृतवल्ली च वल्लीभेदाः । विरूढानि अङ्कुरितद्विदलधान्यानि । पल्यङ्कः शाकभेदः । सूकरसंज्ञया बल्लः सूकरवल्लो न तु धान्यवल्लः ॥ ४५ ॥
tional
अनन्तकायाः सूत्रोक्ता अपरेऽपि कृपापरैः ।
मिध्यादृशामविज्ञाता वर्जनीया प्रयत्नतः ॥ ४६ ॥ [ त्रिभिर्विशेषकम् ]
अनं । सूत्रं जीवाभिगमस्तत्रोक्ता अपरेऽपि कृपापरैः वर्जनीयाः, मिथ्या० मिथ्यादृशो हि वनस्पतीन् जीवत्वेनापि न मन्यन्ते कुतोऽनन्तकायान् ॥ ४६ ॥
स्वयं परेण वा ज्ञातं फलमद्याद्विशारदः ।
निषिद्धे विषफले वा मा भूदस्य प्रवर्त्तनम् ॥ ४७ ॥

5
10
॥ १३८९ ॥

Page #487

षष्ठं परिशिष्टम् -
॥ १३९० ॥
Jain Education I
"
स्वयं ० । स्वयं परेण वा ज्ञातमेव फलं विशारदोऽद्यात् भक्षयेत् न त्वज्ञातम् । यतोऽस्य अज्ञातफललक्षणे निषिद्धफले विषफले वा प्रवर्त्तनं मा भूदिति हेतोः । क्रमेण व्रतभङ्ग-मरणादिदोषोत्पत्तेः ।। ४७ ।।
अथ निशाभोजनदोषमाह -
अन्नं प्रेतपिशाचाद्यैः सञ्चरद्भिर्निरङ्कुशैः ।
उच्छिष्टं क्रियते यत्र तत्र नाद्याद्दिनात्यये ॥ ४८ ॥
1
अन्नं । प्रेता अधमा व्यन्तराः पिशाचा व्यन्तरा एव, आयग्रहणाद्राक्षसादिभिर्यत्र अन्नमुच्छिष्टं क्रियते तत्र दिनात्यये रात्रौ नाद्यात् न भुञ्जीत ॥ ४८ ॥
nal
घोरान्धकाररुद्राक्षैः पतन्तो यत्र जन्तवः ।
नैव भोज्ये निरीक्ष्यन्ते तत्र भुञ्जीत को निशि ॥ ४९ ॥
घोरान्ध० | प्रबलतमोरुद्धनेत्रैः घृतादौ पतन्तो जन्तवो यत्र न निरीक्ष्यन्ते तत्र निशि कः सुधीर्भुञ्जीत ? न कोऽपीत्यर्थः ॥४९॥ मेधां पिपीलिका हन्ति यूका कुर्याअलोदरम् ।
कुरुते मक्षिका वान्ति कुष्ठरोगं च कोलिकः ॥ ५० ॥
मेधां । बुद्धिं पिपीलिका कीटिका । वान्तिं वमनं मक्षिका । कोलिको मर्कटकः । शेषं स्पष्टम् ॥ ५० ॥
1 " यत्र राक्षस-पिशाचसञ्चरो यत्र जन्तुनिवहो न दृश्यते ।। तत्र दोषनिलये दिनात्यये धर्मकर्मकुशला न भुञ्जते ॥ ५४२ ॥”

५/४० ॥
इति अमितगतिविरचिते श्रावकाचारे ॥
अवचूर्णि
सहिते योगशास्त्र
स्थाद्य
प्रकाश
चतुष्टये
तृतीयः
प्रकाशः
।। १३९० ॥
10

Page #488

।। १३९१ ॥
Jain Education
Balatak
कण्टको दारुखण्डं च वितनोति गलव्यथाम् । व्यञ्जनान्तर्निपतितस्तालु विध्यति वृश्चिकः ॥ ५१ ॥
कण्ट० । व्यञ्जनं शाकादि, तन्मध्ये पतितो वृश्चिकस्तालु विध्यति ।। ५१ ।। विलग्नश्च गले वालः स्वरभङ्गाय जायते ।
इत्यादयो दृष्टदोषाः सर्वेषां निशि भोजने ॥ ५२ ॥ [ त्रिभिर्विशेषकम् ]
ional
विल० । स्पष्टः । सर्वेषां मिथ्यादृशामप्येते दृष्टा दोषाः ॥ ५२ ॥
नाप्रेक्ष्यसूक्ष्मजन्तृनि निश्यद्यात् प्रासुकान्यपि । अयुद्यत्केवलज्ञानैर्नादृतं यन्निशाशनम् ।। ५३ ।।
ना० । अप्रेक्ष्याः प्रेक्षितुं द्रष्टुमशक्याः सूक्ष्माः कुन्थु-पनकादयो जन्तवो यत्र तानि प्रासुकानि अचित्तान्यपि मोदकादीनि निशि सुधीर्नाद्यात् भक्षयेत्, अपेस्तदानीमपक्कान्यपि फलादीनि । यत उत्पन्न केवलैरपि जिनैर्निशाभोजनं नादृतम् निषिद्धमिति 10 हेतोः ॥ ५३ ॥
धर्मवित्रैव भुञ्जीत कदाचन दिनात्यये ।
बाह्या अपि निशाभोज्यं यदभोज्यं प्रचक्षते ॥ ५४ ॥
धर्म० । श्रुतधर्मवेदी कदाचन निशि न भुञ्जीत । यतो बाह्या जिनशासनबहिर्भूता लौकिका अपि निशाभोजनम् अभोज्यं भोक्तुमयोभ्यं प्रचक्षते वदन्ति ॥ ५४ ॥

eeeeeeee
।। १३९१ ।।

Page #489

षष्ठं परिशिष्टम्
।। १३९२ ।।
Jain Education
तद्यथा
" त्रयीतेजोमयो भानुरिति वेदविदो विदुः । तत्करैः पूतमखिलं शुभं कर्म समाचरेत् ॥ ५५ ॥
त्रयी० । त्रयी ऋग्यजुः सामरूपा वेदत्रयी, तस्यास्तेजः प्रकृतं यस्मिन्नसौ त्रयीतेजोमयो भानुः 'सूर्यः त्रयीतनुः' इति सूर्यस्य नाम इति वेदविदो जानन्ति ततस्तत्करैः पूतं पवित्रं सदखिलं जगत् शुभं कर्म समाचरेत् तदभावे शुभं कर्म न कुर्यात् ॥५५॥
5
एतदेवाह
tional
नैवाहुतिर्न च स्नानं न श्राद्धं देवतार्चनम् । दानं वा विहितं रात्रौ भोजनं तु विशेषतः ॥ ५६ ॥
नैवा० । आहुतिरग्निसमिदाद्याधानम्, स्नानमङ्गक्षालनम्, श्राद्धं पितृकर्म, देवपूजा, दानं वा, रात्रौ न विहितं नाचीर्णमिति सर्वत्र योज्यम्, भोजनं तु विशेषतो नोक्तम् ॥ ५६ ॥
दिवसस्याष्टमे भागे मन्दीभूते दिवाकरे ।
नक्तं तद्धि विजानीयान नक्तं निशि भोजनम् ॥ ५७ ॥ " [
दिव० । दिवसस्य अष्टमे ० पाश्चात्यचतुर्घटिके यद् भोजनं तन्नक्तमिति जानीयात्, न तु निशि भोजनं नक्कमिति ॥ ५७ ॥

अवचूर्णिसहिते योगशास्त्र
स्याद्य
प्रकाश
चतुष्टये
तृतीयः
प्रकाशः
।। १३९२ ।।
10

Page #490

॥१३९३॥
5
परकीयश्लोकद्वयेनापि रात्रिभोजनदोषमाह
" देवैस्तु भुक्तं पूर्वाह्ने मध्याह्ने ऋषिभिस्तथा ।
अपराह्ने तु पितृभिः सायाह्ने दैत्यदानवैः ॥ ५८ ॥ देवैः । सायाह्ने विकाले दैत्यायेभुक्तम् । शेषं स्पष्टम् ॥ ५८ ॥
सन्ध्यायां यक्षरक्षोभिः सदा भुक्तं कुलोद्वह ! ।
सर्ववेलां व्यतिक्रम्य रात्रौ भुक्तमभोजनम् ॥ ५९॥" [ सन्ध्या० । रात्रिप्रवेशदिननिर्गमरूपायाम् । कुलोद्वहेति युधिष्ठरस्यामन्त्रणम् । सर्वेषां देवादीनां वेलामतिक्रम्य रात्री भुक्तमभोजनमेवेत्यर्थः ॥ ५९॥ आयुर्वेदेऽप्युक्तम्
"हन्नाभिपद्मसङ्कोचश्चण्डरोचिरपायतः ।
अतो नक्तं न भोक्तव्यं सूक्ष्मजीवादनादपि ॥ ६०॥" | 1 " देवैस्तु भुक्तं पूर्वाणे मध्याह्ने ऋषिभिस्तथा। अपराहणे पितृभिर्भुक्तं सन्ध्यायां गुह्यकादिभिः ।। ७८॥४॥ सर्वबेलामतिक्रम्य नक्ते भुक्तमभोजनम्। वामाचारो महादेवो नक्तेनोर्ध्वरते पुमान् ॥ ७८/५॥"
इति मुद्रिते देवीपुराणे पाठो दृश्यते ।
॥१३९३॥
Jain Education in

Page #491

परिशिष्टम्
आयु०-१० । इह शरीरे द्वे पद्मे । एक हृत्पद्मम् , तदधोमुखम् । द्वितीयं नाभिपद्ममूर्ध्वमुखम् । द्वयोश्च रात्रौ सङ्कोचः, चण्डरोचिषः सूर्यस्यापायादस्तात् । अतो हुन्नाभिपद्मसङ्कोचादपि हेतो रात्रौ न भोक्तव्यम् । तथा सूक्ष्मा ये जीवास्तेषामदनं भक्षणम् । तस्मादपि हेतोः ॥ ६ ॥
संसजज्जीवसङ्घातं भुञ्जाना निशि भोजनम् ।
राक्षसेभ्यो विशिष्यन्ते मृदात्मानः कथं नु ते ॥ ६१ ॥ संस० । सम्बध्यमानजीवसमूह निशि भोजनं भुञ्जानास्ते राक्षसेभ्यः कथं विशिष्यन्ते ! अपि तु न भिद्यन्ते । राक्षसा एवेत्यर्थः । नु निश्चये ॥ ६१ ॥
॥१३९४॥
अवचूर्णिसहिते योगशास्त्रस्याद्यप्रकाशचतुष्टये तृतीयः মাহা: ॥१३९४॥
BHECHEHEMERRRRRRRRRRRIENCHEMETRICHCHEHERE
वासरे च रजन्यां च यः खादन्नेव तिष्ठति । शङ्गपुच्छपरिभ्रष्टः स्पष्टं स पशुरेव हि ॥ ६२ ॥
वास० । स्पष्टः ॥ ६२॥
1 "वल्भते दिन-निशीथयोः सदा यो निरस्तयम-संयमक्रियः । शृङ्ग-पृच्छ-शफसङ्गवर्जितो भण्यते पशुरयं मनीषिभिः ॥५॥४४|| ये विवयं वदना-ऽवसानयोर्वासरस्य घटिकाद्वयं सदा। भुञ्जते जितहषीकवाजिनस्ते भवन्ति भवभारवर्जिताः ॥५॥४७॥"
इति अमितगतिविरचिते श्रावकाचारे ॥
Jain Education
onal

Page #492

॥ १३९५ ॥
Jain Education
ahaalak
अहो मुखेऽवसाने च यो द्वे द्वे घटिके त्यजन् । निशाभोजन दोषज्ञोऽश्नात्यसौ पुण्यभाजनम् || ६३ ॥
अहो | अहो मुखे सूर्योदयेऽवसाने सन्धायां च द्वे द्वे घटिके त्यजन् योऽश्नाति भुङ्क्ते, अत एवागमे सर्वजघन्यं प्रत्यात्यानं मुहूर्त्तमानं नमस्कारसहितमुक्तम्, ततोऽर्तमुहूर्तादर्वाक् कः श्राद्धो भुङ्क्ते ॥ ६३ ॥
अकृत्वा नियमं दोषाभोजनादिनभोज्यपि ।
फलं भजेन्न निर्व्याजं वृद्धिर्भाषितं विना ॥ ६४ ॥
अकृत्वा । दोषा रात्रिस्तस्यां भोजनान्नियममकृत्वा दिनभोज्यपि नरः दिनभोजनफलं न भजेत् निर्व्याजं निश्छद्मम् । यतो लोकेऽपि कलान्तरं फलं भाषितं विना न स्यात् ॥ ६३ ॥
tional
ये वासरं परित्यज्य रजन्यामेव भुञ्जते ।
ते परित्यज्य माणिक्यं काचमाददते जडाः ।। ६५ ॥
ये वा० । वासरं दिनं परित्यज्य निशायामेव ये भुञ्जते । शेषं स्पष्टम् ॥ ६५ ॥
1 " यो निवृत्तिमविधाय वल्भनं वासरेषु वितनोति मूढधीः । तस्य किञ्चन न विद्यते फलं भाषितं न विना कलान्तरम् ||५|५० ॥ ये व्यवस्थितमःसु सर्वदा शर्वरीषु रचयन्ति भोजनम्। निम्नगामि सलिलं निसर्गतस्ते नयन्ति शिखरेषु शाखिनाम् ।। ५।५१ ।। " इति अमितगतिविरचिते श्रावकाचारे ।

5
10
।। १३९५ ।।

Page #493

षष्ठ परिशिष्टम्
THEHEHRISINER
BHETHEIROHOTOHENDIDISHEHENSIONERRENCHEHEYENEYSIS
वासरे सति ये श्रेयस्काम्यया निशि भुञ्जते ।
ते यपन्त्यूपरे क्षेत्रे शालीन् सत्यपि पल्वले ॥ ६६ ॥ वास० । वासरे सत्यपि ये श्रेयस्काम्यया पुण्यवाञ्छया रात्रौ भुञ्जते ते पल्वले पालिजे शालिवपनयोग्ये सरसि सत्यपि ऊपरे यपन्ति ।। ६६॥
उलूक-काक-मार्जार-गृध्र-शम्बर-मूकराः।
अहि-वृश्चिक-गोधाश्च जायन्ते रात्रिभोजनात ॥ ६७ ॥ उलू । उलूकास्तूपलक्षणम् , तेनाऽन्येप्वपि अधमतिर्यक्षु जायन्ते । शेष स्पष्टम् ॥ ६७ ॥
श्रूयते ह्यन्यशपथाननादृत्यैव लक्ष्मणः।
निशाभोजनशपथं कारितो वनमालया ॥ ६८ ॥ श्रयः । रामायणेऽप्येवं श्रूयते । वनं प्रतिष्ठितो लक्ष्मणः कूर्बरपूरनरेशपुच्या वनमालया लक्ष्मणभार्यया अन्यशपथाननादृत्य रात्रिभोजनशपथं कारितः ।। ६८ ॥ 1 “ रात्रिभोजनमधिश्रयन्ति ये धर्मबुद्धिमधिकृत्य दुर्धियः । ते क्षिपन्ति पविवह्निमण्डलं वृक्षपद्धतिविवृद्धये ध्रुवम् ॥५॥५४॥
शूकरी शम्बरी धीवरी रोहिणी मण्डली शो(शा?)किनी क्लेशिनी। दुर्भगा निःसुता निर्धवा निर्धना शर्वरीभोजिनी जायते भामिनी ॥५॥६५॥"
इति अमितगतिविरचिते श्रावकाचारे।
HEHEREHEENETELETELEVIEHDHCHEHEHETRIEVESHSHE
अवचूर्णिसहिते योगशास्त्रस्याद्यप्रकाश चतुष्टये तृतीयः प्रकाशः | ॥ १३९६॥
Jain Education
a
l
w
ww.jainelibrary.org

Page #494

॥ १३९७ ॥
Jain Education
करोति विरतिं धन्यो यः सदा निशि भोजनात् । सोऽर्द्ध पुरुषायुषस्य स्यादवश्यमुपोषितः ।। ६९ ।।
करो०] । यः सदा निशि भोजनाद्विरतिं करोति स पुरुषायुषस्यार्द्ध पञ्चाशद्वर्षाणि उपोषितः कृतोपवासः स्यात् ॥ ६९ ॥ रजनीभोजनत्यागे ये गुणाः परितोऽपि तान् । न सर्वज्ञाते कश्चिदपरो वक्तुमीश्वरः ॥ ७० ॥
रज॰ । रात्रिभोजनत्यागे ये गुणास्तान् सर्वज्ञं बिना को वक्तुं समर्थः ? ॥ ७० ॥
ational
अथ आमगोरस संपृक्तद्विदलादिदोषमाह
आमगोरस संपृक्तद्विदलादिषु जन्तवः ।
दृष्टाः केवलिभिः सूक्ष्मास्तस्मात्तानि विवर्जयेत् ॥ ७१ ॥
आ० । अपक्कगोरस मिश्रद्विदले आदिशब्दात् पुष्पितौदने दिनद्वयातीते दध्नि कुथितान्ने च केवलिभिः सूक्ष्मा जन्तवो दृष्टास्तस्मात्तानि विवर्जयेत् ॥ ७१ ॥
1 " यो विमुच्य निशि भोजनं त्रिधा सर्वदापि विदधाति वासरे । तस्य याति जननार्धमञ्चितं भुक्तिवर्जितमपास्त रेपसः ||५||४९ ॥ रात्रिभोजनविमोचिनो 'गुणा ये भवन्ति भवभागिनां परे । तानपास्य जिननाथमीशते वक्तुमत्र न परे जगत्त्रये ॥ ५६७ ॥" इति अमितगतिविरचिते श्रावकाचारे ।

Belalak
aadiadaGE
10
।। १३९७ ॥

Page #495

परिशिष्टम्
अवचूर्णिसहिते योगशास्त्रस्याद्यप्रकाशचतुष्टये तृतीयः
সাহা:
जन्तुमिश्रं फलं पुष्पं पत्रं चान्यदपि त्यजेत् ।
सन्धानमपि संसक्तं जिनधर्मपरायणः ॥ ७२ ॥ जन्तु । जन्तुभिर्मिश्रं मधुक-बिल्वादेः फलं, अरणि-शिषु-मधुकादेः पुष्पम् , प्रावृषि तन्दुलीयादेः पत्रम् , अन्यदपि मूलादि, आम्रफलादेः सन्धानमपि यदि संसक्तं जीवमिदं स्यात्तदा जिनधर्मपरः कृपालुस्तान् त्यजेत् ॥ ७२ ॥ अथ तृतीयं गुणव्रतमाह
आर्तरौद्रमपध्यानं १ पापकर्मोपदेशिता २।
हिंसोपकारिदानं च ३ प्रमादाचरणं ४ तथा ॥ ७३ ॥ आत । आर्तरौद्ररूपं अपकृष्टं जघन्यं ध्यानम् १ । गीतादि प्रमादाचरणम् ४ । स्पष्टम् ।। ७३ ॥
शरीराद्यर्थदण्डस्य प्रतिपक्षतया स्थितः ।
योऽनर्थदण्डस्तत्त्यागस्तृतीयं तु गुणव्रतम् ॥ ७४ ॥ शरी०। शरीरादिनिमित्तं यः प्राणिनां दण्डो विनाशः सोऽर्थाय । तत्पतिः एतद्विपरीतोऽनर्थदण्डः निष्प्रयोजनो दण्ड इत्यर्थः ॥ ७४ ।। 1 “पश्चानी दुष्टध्यानं पापोपदेशनासक्तिः। हिंसोपकारि दानं प्रमादचरणं श्रुतिर्दुष्टा ।। ६।८१॥"
इति अमितगतिविरचिते श्रावकाचारे ॥
॥१३९८॥
10
JainEducation InL
nal
For Pritate & Personal use only
4ww.jainelibrary.org

Page #496

।। १३९९ ।।
Jain Education
वैरिघातो नरेन्द्रत्वं पुरघाताग्निदीपने । खेचरत्वाद्यपध्यानं मुहूर्तात् परतः त्यजेत् ॥ ७५ ॥
वैरि० । वैरिघात पुरषाता ऽग्निदीपनादिरूपं रौद्रध्यानमपध्यानं नरेन्द्रत्व- खेचरत्वाप्सरापरीभोगाद्यार्तध्यानम् । तस्य तत्परिमाणरूपं व्रतम् । मुहूर्त्तात् परतस्त्यजेत् ॥ ७५ ॥
tional
कृप षण्ढ्य वाजिनः ।
वृषभान् दमय दाक्षिण्याविषये पापोपदेशोऽयं न कल्पते ॥ ७६ ॥
वृष० । वत्सतरान् दमय, वाजिनोऽश्वान् षण्ढय वर्धितकान् कुरु, दाक्षिण्याभावेऽयं पापोपदेशे न कल्पते ॥ ७६ ॥
यन्त्र - लाङ्गल-शस्त्राऽग्नि-मुशलो दूखलादिकम् । दाक्षिण्याविषये हिंस्रं नार्पयेत् करुणापरः ।। ७७ ।।
यन्त्र० । यन्त्रं शकटादि, लाङ्गलं हलम्, शस्त्रं खङ्गादि, अग्निर्वहि:, आदिशब्दात् धनुर्भस्त्रादिवस्तु, करुणापरः श्राद्धो नार्पयेत् ॥ ७७ ॥
कुतूहलाद् गीत-नृत्त - नाटकादिनिरीक्षणम् । कामशास्त्रप्रसक्तिश्च द्यूतमद्यादिसेवनम् ॥ ७८ ॥

5
10
॥। १३९९ ।।

Page #497

परिशिष्टम्
॥१४००॥
कुतू । कुतूहलग्रहणात् जिनयात्रादौ तथा न दोषः। कामशास्त्रस्य प्रसक्तिः पुनः पुनः परिशीलनम् । द्यूत० आदिशब्दात् आखेटकादि ॥ ७८ ॥
जलक्रीडा-ऽन्दोलनादिविनोदो जन्तुयोधनम् ।
रिपोः सुतादिना वैरं भक्त-स्त्री-देश-राटकथाः ॥ ७९ ॥ जल० । अन्दोलनम् । आदिशब्दात् पुष्पावचयादि । जन्तूनां कुर्कुटादीनां योधनम् परस्पराभ्याघातनम् । रिपोः शत्रोः । येन केनचिदायातं वैरं तद्यदि त्यक्तुं न शक्नोति तदापि तस्य पुत्रपौत्रादिना वैरं प्रमादाचारणम् , भक्तादिकथाश्च ॥ ७९ ॥
रोग-मार्गश्रमो मुक्त्वा स्वापश्च सकलां निशाम् ॥
एवमादि परिहरेत् प्रमादाचरणं सुधीः ।। ८० ॥ रोग । एवमादि प्रमादाचरणं सुधीः श्रमणोपासकः परिहरेत् । शेषं स्पष्टम् ॥ ८०॥
अवचूर्णिसहिते योगशास्त्र स्थाद्य. प्रकाशचतुष्टये तृतीयः प्रकाशः
GREHHEREHEREHENGLISHCHHORTCHEHEKHEHREMICHROOK
॥१४००॥
विलास-हास-निष्ठयूत-निद्रा-कलह-दुष्कथाः ।
जिनेन्द्रभवनस्यान्तराहारं च चतुर्विधम् ॥ ८१ ॥ विला। बिलासं कामचेष्टाम् , हासं हसनम् , निष्ठयूतं निष्ठीवनम् निद्रां कलहं कामचौर्यादिदुष्कथाश्च जिनेन्द्रभवनस्य | मध्ये चतुर्विधमाहारं च वर्जयेत् ।। ८१ ॥
Jain Education

-
22 Jonal

Page #498

॥। १४०१ ।।
Jain Education
अथ शिक्षाव्रतान्याह -
त्यक्तार्त्त - रौद्रध्यानस्य त्यक्तसावद्यकर्मणः ।
मुहूर्तं समता या तां विदुः सामायिकत्रतम् ॥ ८२ ॥
त्यक्तः । मनोवाक्कायैस्त्यक्तार्त्त-रौद्रध्यानस्य वाचा कायेन च त्यक्तसावद्यकर्मणो वा रागद्वेषाभावेन समतावस्था तत् सामायिकं विदुः । यतः समस्य रागद्वेषविमुक्तस्य सत आयो ज्ञानादिलाभस्तदेव सामायिकम्, विनयादित्वादिकणि निरुक्तिः ॥ ८२ ॥
अथ दृष्टान्तमाह
tional
सामायिकत्रतस्थस्य गृहिणोऽपि स्थिरात्मनः । चन्द्रावतंसकस्येव क्षीयते कर्म संचितम् || ८३ ॥
सामा० । सामायिकव्रतस्थस्य गृहिणोऽपि चन्द्रावतंसकराजस्येव दीपप्रज्वलनावधिकृत कायोत्सर्गाभिग्रहस्य सामायिकत्रते बपि कर्म क्षीयते महानिर्जरा भवतीत्यर्थः ॥ ८३ ॥
अथ द्वितीयं शिक्षाव्रतमाह
दिग्वते परिमाणं यत्तस्य संक्षेपणं पुनः
दिने रात्रौ च देशावकाशिकव्रतमुच्यते ॥ ८४ ॥ [ दशमं व्रतम् ]
1 " त्यक्तार्तरौद्रयोगो भक्त्या विदधाति निर्मलध्यानः । सामायिकं महात्मा सामायिकसंयतो जीवः ॥ ६६८६ ॥ "
इति अमितगतिविरचिते श्रावकाचारे ।

10
।। २४०१ ।।

Page #499

षष्ठं परिशिष्टम्
॥१४०२॥
CHCHCHCHCHCICICICHRISHCHICHRISHCHEHEREHEREMIEREMIERREET
अवचूर्णिसहिते योगशास्त्र स्याद्यप्रकाशचतुष्टये तृतीयः प्रकाशः
. दिग् । षष्ठे दिग्वते यत् परिमाणं दिशां तस्य पुनः संक्षेपणं दिने रात्रौ च, उपलक्षणात् प्रहरादौ वा । देशे दिगवतगृहीतपरिमाणस्य विभागेऽवकाशो देशावकाशिकं व्रतम् , दिनगहीतानां यत् संक्षेपणं तदपि देशावकाशिकमुच्यते ॥ ८४ ।। अथ तृतीयं शिक्षाव्रतमाह
चतुष्पा चतुर्थादि कुव्यापारनिषेधनम् ।
ब्रह्मचर्यक्रिया स्नानादित्यागः पौषधव्रतम् ॥ ८५ ॥ चतु०। चतुर्णा पर्वाणां समाहारश्चतुःप: । पर्वशब्दोऽकारान्तोऽप्यस्ति । चतुर्दश्यष्टमी-पूर्णिमा-ऽमावास्यारूपायां चतुर्थादि तपः१। कुव्यापारस्य सावधव्यापारस्य निषेधः २ । ब्रह्मचर्य क्रिया ३ । स्नानादिशरीरसत्कारस्य त्यागः ४ । इति चतुर्धा पौषधव्रतम् । पौष पुष्टिं धर्मस्य धत्ते इति पौषधः ॥ ८५ ॥
गृहिणोऽपि हि धन्यास्ते पुण्यं ये पौषधं व्रतम् ।
दुष्पालं पालयन्त्येव यथा स चुलनीपिता ॥ ८६ ॥ गृहिः । ते गहिणोऽपि धन्या ये पुण्यं पवित्रं पौषधव्रतं पालयन्ति यथा वाणारसीवासी श्रीवीरोपासकः ॥ ८६ ॥ अथ चतुर्थ शिक्षाव्रतमाह
दानं चतुर्विधाहार-पात्रा-ऽऽच्छादन-समनाम् ।
अतिथिभ्योऽतिथिसंविभागवतमुदीरितम् ॥ ८७ ॥ onal
NeHBHISHIRIDICINEHEMORRIERRIEREMICHCHEREMEMOVEIDEOS
१४०२॥
Jain Education

Page #500

॥१४०३॥
दानं० । चतुर्विधाहारस्य पात्राणामाच्छादनस्य वस्त्र-कम्बलादेः सद्मनो बसतेः, उपलक्षणात् पीठ-फलकादेच, अतिथिभ्यः साधुभ्यो यद्दानं तदतिथिसंविभागवतम् ॥ ८७ ॥
MHERORSHINICHICHCHCHEMEHEREHEHRSHHHHHHHHHHHHEI
अथ दृष्टान्तमाह
पश्य संगमको नाम सम्पदं वत्सपालकः ।
चमत्कारकरी पाप मुनिदानप्रभावतः ।। ८८ ॥ पश्य० । पश्येति मुग्धानामभिमुखीकरणे, संगमको नाम वसपालकः मुनिदानप्रभावाच्चमत्कारकरी सम्पदं प्राप ॥८८ ।। उक्तानि द्वादश व्रतानि | अथ प्रत्येक तेषामतिचारानाह
व्रतानि सातिचाराणि सुकृताय भवन्ति न ।
अतिचारास्ततो हेयाः पञ्च पश्च व्रते व्रते ॥ ८९॥ बता० । अतिचारो मालिन्यम् तेन सहितानि व्रतानि सुकृताय न भवन्ति । ततो व्रते व्रते पञ्च पञ्च अतिचारा हेयाः परिहार्याः ॥ ८९ ॥ 1 “व्रतानि पुण्याय भवन्ति जन्तोर्न सातिचाराणि निषेवितानि ||....७।१।।
मत्वेति सद्भिः परिवर्जनीयाः व्रते व्रते ते खलु पञ्च पञ्च ॥....७॥२॥” इति अमितगतिविरचिते श्रावकाचारे।
MOHIBITEHRISHCHANDICHRISTMERICHEIGHCHHETRIES
॥ १४०३ ॥
Jain Education

Page #501

अवर्णि
परिशिष्टम्
॥१४०४॥
KENCEIGHMAREERRIERREISERIEEEEETEHSHEHCHE
अथ प्रथमत्रतातिचारपञ्चकमाह
क्रोधाद् बन्धश्छविच्छेदोऽधिकभाराधिरोपणम् ।
प्रहारोऽन्नादिरोधश्चाहिंसायां परिकीर्तिताः ॥ ९ ॥ क्रोधा० । बन्धो रज्ज्वादिना नियन्त्रणं क्रोधोदयात् १, छविर्वपुः शरीरत्वग वा, तस्याः छेदः २, अधिकभारस्य बोढुमशक्यस्यारोपणम् ३, लगुडादिप्रहारः ४, अन्नादेर्भोजनपानार्देनिरोधः ५, क्रोधादिति सर्वत्र योज्यम् । अहिंसायामेते पञ्चाति चाराः कीर्तिताः ॥ ९ ॥ द्वितीयत्रतातिचारानाह
मिथ्योपदेशः १ सहसाभ्याख्यानं २ गुह्यभापणम् ३।।
विश्वस्तमन्त्रभेदश्च ४ कूटलेखश्च ५ मूनृते ।। ९१ ॥ मिथ्या० । अलीकोपदेशः न्यन्तां दस्यव झ्यादि १ । सह० अनालोच्यासदोषारोपणं चौरस्त्वमित्यादि २ । गुह्य० गुह्यस्य गोप्यस्य राजादिकार्यस्य इङ्गितादिना ज्ञात्वा अन्यस्मै प्रकाशनम् ३ । विश्व० विश्वासं प्रतिपन्नस्य मित्रादेमन्त्रम्यालोचस्य प्रकाशनम् ४ । कूटलेखश्चेति ५ पञ्चातिचाराः सत्यव्रते ॥ ९१ ॥ 1 "भारातिमात्रव्यपरोप-घात-च्छेद-उन्नपानप्रतिषेध-बन्धाः ।
अणुव्रतस्य प्रथमस्य दक्षैः पञ्चापराधाः प्रतिषेधनीयाः ।। ७।३॥" इति अमितगतिविरचिरचिते श्रावकाचारे । 2 "भ्यासापहारः १ परमन्त्रभेदो २ मिथ्योपदेशः ३ परकूटलेखः ।।
प्रकाशना गुह्यविचेष्टितानां ५ पञ्चातिचाराः कथिता द्वितीये ॥ १४॥” इति अमितगतिविरचिते श्रावकाचारे ।
MARREETHARVEERESECREHEHCHEHENSIGHEHRIEHENE
सहिते योगशास्त्रस्याद्यका प्रकाशचतुष्टये तृतीयः प्रकाशः ॥१४०४॥
Jain Education

FAlww.jainelibrary.org

Page #502

।। १४०५ ।।
Jain Education
अथ तृतीयत्रताविचारानाह
स्तेनानुज्ञा १ तदानीतादानं २ द्विड्राज्यलङ्घनम् ३ । प्रतिरूपक्रिया ४ मानान्यत्वं ५ चास्तेयसंश्रिताः ।। ९२ ।।
स्तेना० । स्तेनानुज्ञा हरत यूयमित्यादि प्रेरणम् । यद्वा स्तेनोपकरणानां कुश्यादीनामर्पणं विक्रयणं वा स्तेनानुज्ञा १ । तदा० चौरानीतवस्तुनो ग्रहणं मूल्येन मुधिकया बा २ । द्वि० द्विषोर्विरुद्धयो राज्ञेोर्यद् राज्यं नियमिता भूमिः कटकं वा तस्य व्यवस्थातिक्रमः ३ । प्रतिरूपेण सदृशेन मूत्रादिना तैलादेः किया व्यवहारः ४ । मानानां सेतिकादीनाम् अन्यत्वं न्यूनाधिकत्वम् ५, एते पञ्चा तिचारा अदत्तसम्बन्धिनः ॥ ९२ ॥
अथ चतुर्थत्रता तिचारानाह -
ईत्वरात्तागमनात्तागतिरन्यविवाहनम् । मदनात्याग्रहोऽनङ्गक्रीडा च ब्रह्मणि स्मृताः ॥ ९३ ॥
1 " व्यवहारः कृत्रिमकः १ स्तेननियोग २ स्तदाहृतादानम् ३ ते मानवैपरीत्यं ४ विरुद्धराज्यव्यतिक्रमणम् ।। ७५ ।। " इति अमितगतिविरचिते श्रावकाचारे ।
2 " आत्ता - sनुपात्तेत्वरिकाङ्गसङ्गा १-२ वनङ्गसङ्गो ३ मदनातिसङ्गः ४ ॥ परोपयामस्थ विधानमेते पञ्श्चातिचारा गदिताश्चतुर्थे ॥ ७६ ॥
"

इति अमितगतिविरचिते श्रावकाचारे ।
10
॥। १४०५ ।।

Page #503

षष्ठं परिशिष्टम्
।। १४०६ ॥
इत्वरा ० । इत्वरी वेश्या, सा चासौ किञ्चित्कालं भाटीप्रदानेन संगृहीता, पुंवद्भावः, इत्वरात्ता, तस्या गमः सेवा १ | अनाता अपरिगृहीता वेश्या स्वैरिणी प्रोषितभर्तृका कुलाङ्गना वा अनाथा वा, तस्या गतिरासेवनम् २ । स्वापत्येभ्योऽन्येषां विवाहनम् ३ । मद० कामस्य तीव्राध्यवसायेन योषामुख - कक्षोपस्थान्तरेषु प्रजननं प्रक्षिप्य बहुवेलां निश्चल आस्ते, मुहुर्वा योषामारोहति वा ४ । अनं० पुंसः पुं- नपुंसक -स्त्रीसेवनेच्छया हस्तकर्मणा स्त्रीकेश - कुचाद्याकर्षणेन वेदोदयात् तथा क्रीडति यथा तीरागः स्यात् ५ । एते ब्रह्मतातिचाराः ॥ ९३ ॥
अथ पञ्चमत्रतातिचारानाह
धनधान्यस्य कुप्यस्य गवादेः क्षेत्रवास्तुनः । हिरण्यहेम्नश्च सङ्ख्यातिक्रमोऽत्र परिग्रहे ॥ ९४ ॥
धन० । धनं गणिमादिलक्षणं जातिफल- पूगीफलादि वस्तु, धान्यं व्रीह्मादि १, कुप्यं स्वर्ण-रूप्यव्यतिरिक्तं कांस्य- लोह - ताम्रसीसकादिसर्वधातु वंश काष्ठ- मृद्भाण्ड शकटाद्युपकरणद्रव्यं सर्वं कुप्यम् २ | गौरनड्वाननड्वाही वा आदेर्द्विपद-चतुष्पदवर्गस्य ३ । क्षेत्रं शस्योत्पत्तिभूमिः, वास्तु गृहादि ग्रामनगरादि च ४ । हिरण्यं रूप्यम्, सुवर्णस्य च ५ । अत्र श्रावकधर्मोचिते अपरिग्रहव्रते सङ्ख्यातिक्रमः सोऽतिचारः ॥ ९४ ॥
Jain Educationational
1 " क्षेत्र वास्तु धन-धान्य- हिरण्य-स्वर्ण-कर्म कर - कुप्यकसंख्याः । योsतिलङ्घति परिग्रहलोभस्तस्य पञ्चकमवाचि मलानाम् || ७|७ ||”

इति अमितगतिविरचिते श्रावकाचारे ।
deledeeoceedeeeek
अवचूर्णि
सहिते
योगशास्त्र
स्याद्य
प्रकाश
चतुष्टये
तृतीयः
प्रकाशः
10
।। १४०६ ।।

Page #504

॥। १४०७ ॥
Jain Education
9888888eee
अथ तदतिचारप्रकारमाह
बन्धनाद् भावतो गर्भायोजनाद् दानतस्तथा । प्रतिपन्नव्रतस्यैष पञ्चधापि न युज्यते ॥ ९५ ॥
बन्ध० । कृतधनधान्यपरिमाणस्य लभ्यं धनादि कोऽपि दत्ते, स च व्रतभङ्गभयात् चातुर्मास्यादिपश्तो गृहस्थितधान्यादि विक्रये वा कृते ग्रहीष्यामीति भावनया बन्धनाद् नियन्त्रणात् सत्यंकारदानरूपाद् वा स्वीकृत्य तद्गृह एवं स्थापयतोऽतिचारः १ । नियमितस्थालादिकुप्यस्य भावतो द्वयोर्द्वयोर्मीलने एकीकरणरूपात् पर्यायान्तरात् स्वाभाविकसङ्ख्याबाधनात् सङ्ख्यामात्रपूरणाच्चातिचारः । अथवा भावतोऽर्थित्वलक्षणाद् विवक्षितकालावधेः परतो ग्रहीष्यामि, नाऽन्यस्मै देयम् इति व्यवस्थापयतोऽतिचारः २ । गवादेः संवत्सरादिमध्ये प्रसवेऽधिकगवादिभयात् कियत्यपि काले गते गर्भतो गर्भग्रहणात् ३ । द्वयादीनां क्षेत्र - गृहाणां योजनेन एकीकरणेन ४ । तुष्टराजादेः सकाशाल्लब्धं सुवर्णादि परस्मै दत्ते, पूर्णेऽवधौ ग्रहीष्ये इत्यभिप्रायेण ५ । एष प्रतिपन्नपरिग्रहपरिमाणत्रतस्य सङ्ख्यातिक्रमः कर्तु न युज्यते ॥ ९५ ॥
अथ षष्ठतातिचा नाह
tional
स्मृत्यन्तर्धानमूर्ध्वाधस्तिर्यग्भागव्यतिक्रमः । क्षेत्रवृद्धिश्व पश्चेति स्मृता दिग्विर तिव्रते ।। ९६ ।।
1" स्मृत्यन्तरपरिकल्पन १ मूर्ध्वाधस्तिर्यग्व्यतिक्रमाः प्रोक्ताः ४ । क्षेत्रविवृद्धि: ५ प्राशैरतिचाराः पञ्च दिग्विरतेः ॥ ७८ ॥
"

इति अमितगतिविरचिते श्रावकाचारे ।
www~~~~~~
aleeeeeeeeeeeeel
10
।। १४०७ ।।

Page #505

षष्ठं परिशिष्टम्
।। १४०८ ।।
Jain Education I
Beeeeee
स्मृत्य । केनचित् दिक्परिमाणे कृते योजनानां शतं पञ्चाशत् वेति स्मृतेरन्तर्धानं भ्रंशः, तस्य विस्मृत्य पञ्चाशतमतिक्रामतोऽतिचारः शतमतिक्रामतो भङ्गः १ । ऊर्ध्वं पर्वत - तरुशिखरादेः, अधो ग्राम-भूमिगृह -कूपादेः, तिर्यक् पूर्वादिदिक्षु यो भागस्तस्य व्यतिक्रम एते त्रयोऽतिचारा: २ - ४ । पूर्वादिदेशस्य क्षेत्रस्य ह्रस्वस्य पश्चिमादिदेशात् प्रक्षेपेण [ दीर्घीकरणं ] क्षेत्रवृद्धि: ५ । इति दिवत्यदीचारा: ॥ ९६ ॥
अथ सप्तमत्रतातिचारानाह
सेचित्तस्तेन सम्बद्धः संमिश्रोऽभिपवस्तथा । greaहार इत्येते भोगोपभोगमानगाः ॥ ९७ ॥
सचित्त० । आहार इति सर्वत्र योज्यम् । सह चित्तेन चेतनया वर्तते यः स सचित्तः कंदमूलफलादेः पृथिवीकायादेव आहारः १ | सचित्तेन प्रतिबद्धो गुन्दादिः पक्कफलादिर्वा, [ तदा ]हार: सचित्ताहारवर्जकस्य सावधाहारप्रवृत्तिरूपत्वादविचारः २ । सचित्तेन मिश्रस्तिलादिमिश्रो यवधानादिः ३ । अभिषवोऽनेकद्रव्यसन्धाननिप्पन्नं सुरासौवीरकादि ४ । दुप्पक्कोऽर्धपको ऽर्धस्त्रिन्नः पृथुकादिराहारः ५ । एते भोगोपभोगातिचाराः ॥ ९७ ॥
onal
1 " सह चित्तं १ सम्बद्ध २ मिश्रं ३ दुःखपक ४ मभिषवाहारः । भोगोपभोगविरतेरतिचाराः पञ्च परिवर्ज्याः ॥ ७|१३ ।। "

इति अमितगतिविरचिते श्रावकाचारे ।
deeeeeeeeek
अवचूर्णि सहिते
योगशास्त्र
स्याद्य
प्रकाश
चतुष्टये
तृतीयः
प्रकाशः
।। १४०८ ।।
10

Page #506

।। १४०९ ।।
Jain Education
onal
अत्रैव सप्तमते पञ्चदश कर्मादानान्याह -
अमी भोजनतस्त्याज्याः कर्मतः खरकर्म तु । तस्मिन् पञ्चदश मलान् कर्मादानानि संत्यजेत् ॥ ९८ ॥
अमी० । अमी अतिचारा भोजनंतस्त्याज्याः । तथा कर्माश्रित्य खरं कठोरं प्राणिबाधकं यत् कर्म कोट्टपालादि तत्त्याज्यम् । अत्र पञ्चदशातिचारान् कर्मणां पापप्रकृतीनाम् आदानानि कारणानि त्यजेत् ॥ ९८ ॥
अथ पञ्चदशकर्मणां नामान्याह
अङ्गार-वन शकट-भाटक-स्फोटजीविकाः । दन्त - लाक्षा-रस- केश - विषवाणिज्यकानि च ।। ९९ ।। यन्त्रपीडा निर्लाञ्छनमसतीपोषणं तथा ।
दवदानं सरःशोष इति पञ्चदश त्यजेत् ॥ १०० ॥
अङ्गार० । कर्मेति सर्वत्र योज्यम् । स्पष्टः ॥ ९९ ॥ स्पष्टः १०० ॥ तत्राङ्गारजीविकामाह
अङ्गारभ्राष्ट्रकरणं कुम्भायः स्वर्णकारिता ।
ठठारत्वेष्टका पाकाविति ह्यङ्गारजीविका ।। १०१ ।।
अङ्गा० । काष्ठदाहेनाङ्गारनिप्पादनम्, भ्राष्ट्रस्य चनकादिभर्जनस्थानस्य करणम्, , तेनाजीविका। कुम्भकारिता कुम्भकरण

aadia
5
10
।। १४०९ ॥

Page #507

षष्ठं परिशिष्टम्
पाचनाद्याजीविका, तथाऽयो लोहं तस्य करणघटनाद्याजीविका, सुवर्ण-रूप्ययोर्गालन(न?)घटनाद्याजीविका। तथा ठठारत्वं शुल्व-बङ्गनागकांस्यांदीनां करणघटनाद्याजीविका । इप्टका-कवेल्लकादीनां पाकाद्याजीविका । एवंप्रकारा अङ्गारजीविका ।। १०१॥ वनजीविकामाह
छिन्नाच्छिन्नवन-पत्र-प्रसून-फलविक्रयः।
कणानां दलनात् पेषाद् वृत्तिश्च वनजीविका ॥ १०२ ॥ छिन्न । छिन्नस्य अच्छिन्नस्य च वनस्य वनस्पतिसमूहस्य पत्राणां पुष्पानां फलानां वा विक्रयः तथा कणानां दलनात् घरट्टादिना द्विधा करणात् , शिलापुत्रादिना पेषात् चूर्णीकरणात् या वृत्तिर्वतनं सा वनजीविका ।। १०२ ॥ अथ शकटजीविकामाह
शकटानां तदङ्गानां घटनं खेटनं तथा ।
विक्रयश्चेति शकटजीविका परिकीर्तिता ॥ १०३ ।। शक० । शकटस्याङ्गानां चक्रादीनां वा घटनं खेटनं विक्रयश्चेति शकटजीविका ॥ १०३ ॥ भाटकजीविकामाह
शकटोक्ष-लुलायोष्ट्र-खरा-5-श्वतर-वाजिनाम् ।
भारस्य वाहनाद् वृत्तिभवेद् भाटकजीविका ॥ १०४॥ शक० । शकट-उक्ष-वृषभ-लुलाय-महिष-उष्ट्र-खर-अश्वतर-वेसराः, एतेषां भारस्य वाहनाद् या वृत्तिः सा भाटक| जीविका भवेत् ॥ १०४ ॥
अवचूर्णिसहिते योगशास्त्रस्याद्यप्रकाशचतुष्टये तृतीयः प्रकाशः
4॥१४१०॥
JainEducation ins
onal

SAww.jainelibrary.org

Page #508

॥१४११॥
स्फोटजीविकामाह
सर:कूपादिखनन-शिलाकुट्टनकर्मभिः ।
पृथिव्यारम्भसम्भूतैर्जीवनं स्फोटजीविका ।। १०५ ।। सरः । सर:कूपादीनां खननेन पृथिव्यारम्भसम्भूतैः शिलाकुट्टनकर्मभिर्यज्जीवन सा स्फोटजीविका ॥ १०५ ।। दन्तवाणिज्यमाह
दन्त-केश-नखा-ऽस्थि त्वग्रोम्णो ग्रहणमाकरे ।
त्रसाङ्गस्य वणिज्यार्थ दन्तवाणिज्यमुच्यते ॥ १०६ ।। दन्त । दन्तादीनामाकरे यद् ग्रहणम् , अनाकरे दन्तादेहणेऽपि न तथा दोषः, सजीवावयवस्य वाणिज्यार्थमाकरे उत्पत्तिस्थाने यद् ग्रहणम् ॥ १०६ ॥ लाक्षावाणिज्यमाह
लाक्षा-मनःशिला-नीली-धातकी-टकणादिनः ।
विक्रयः पापसदनं लाक्षावाणिज्यमुच्यते ॥ १०७ ॥ लाक्षा० । लाक्षा प्रसिद्धा, मनःशिला, नीली गुलिका, धातकीवृक्षस्य त्वक् पुष्पं च मद्यसन्धानहेतुः, तथा टंकणः क्षार विशेषः । एषां विक्रयो लाक्षावाणिज्यम् ॥ १०७ ॥
॥१४११॥
Jain Education In
n al

7
ww.jainelibrary.org

Page #509

a.
परिशिष्टम्
।। १४१२ ॥
Jain Education In
रस- केशवाणिज्यमाह
नवनीत - वसा - क्षौद्र मद्यप्रभृतिविक्रयः ।
द्विपाच्चतुष्पाद विक्रयो वाणिज्यं रसकेशयोः ॥ १०८ ॥
नव० | स्पष्टः ॥ १०८ ॥
विषवाणिज्यमाह
विषा - sa - हल यन्त्रा-यो- हरिताला दिवस्तुनः विक्रयो जीवितघ्नस्य विषवाणिज्यमुच्यते ॥ १०९ ॥
विपro | विषं शृंगिकादि, अस्त्रं खड्गादि, हलं लाङ्गलम्, यन्त्रमरघट्टादि, अयः कुशी -कुद्दालादि, हरितालं वर्णविशेषः, इत्यादिवस्तुनो विक्रयो विषवाणिज्यम् ॥ १०९ ॥
अथ यन्त्रपीडामाह
तिलक्षु सर्षपैरण्डजलयन्त्रादिपीडनम् ।
दलतैलस्य च कृतिर्यन्त्रपीडा प्रकीर्तिता ॥ ११० ॥
तिल० । तिलयन्त्रं इक्षुयन्त्रमित्यादि । जलयन्त्रमरघट्टादि । दलं तिलादि यत्र दीयते तैलं च प्रतिगृह्यते तद् दलतैलम्, तत्करणम् । एषा यन्त्रपीडा ॥ ११० ॥

aleeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee
अवचूर्णि
सहिते
योगशास्त्र
स्याद्य
प्रकाश
चतुष्टये
तृतीयः
प्रकाशः
।। १४१२ ।।
10

Page #510

॥१४१३॥
वासRAMBIReveeeee
अथ निलाञ्छनकर्माह
नासावेधोऽङ्कनं मुष्कच्छेदनं पृष्ठगालनम् ।
कर्णकम्बलविच्छेदो निलाञ्छनमुदीरितम् ॥ १११ ॥ नासा० । अङ्कनं चिह्नकरणम् । करभाणां पृष्ठगालनम् । नितरां लाञ्छनमवयवादिच्छेदो निर्लाञ्छनकर्म ॥ १११॥ असतीपोषणमाह
सारिका-शुक-मार्जार-श्व-कर्कट-कलापिनाम ।
पोषो दास्याश्च वित्तार्थमसतीपोषणं विदुः ॥ ११२ ॥ सारि० । स्पष्टः ।। ११२ ॥ अथ दवदान-सरःशोषरूपं कर्मयमाह
व्यसनात् पुण्यबुद्धया वा दवदानं भवेद् द्विधा।
सर शोषः सरः-सिन्धु-हृदादेरम्बुसम्प्लवः ॥ ११३ ॥ व्यस० । सारण्यादिना जलकर्षणं धान्यवापाद्यर्थं स अम्बुसम्प्लवः । शेषं स्पष्टम् ॥११३।। इति १५ कर्मादानानि ॥ अथ अष्टमव्रतातिचारानाह
संयुक्ताधिकरणत्वमुपभोगातिरिक्तता।
मौखर्य्यमथ कौत्कुच्यं कन्दर्पोऽनर्थदण्डगाः ॥११४ ॥ 1 “असमीक्षितकारित्वं १ प्राहु गोपभोगनैरर्थ्यम् २ । कन्दर्प ३ कौत्कुच्यं ४ मौखर्यमनर्थदण्डस्य ॥ ७॥१०॥"
For Private & Personal use only इति अमितगतिविरचिते श्रावकाचारे ॥
HEREKKHISHEHEREHEARTMEREMEICHEMICACHEREMOIRMISHISHEKSHEIKHE
10
॥१४१३॥
Jain Education in
nal
vw.jainelibrary.org

Page #511

षष्ठं परिशिष्टम्
।। १४१४ ।।
Jain Education
eeeeeeeOOOOOOO
संयु० । उदूखलेन मुसलम्, धनुषा शरादि । एवं यदेकमधिकरणमधिकरणान्तरेण संयुक्तं तत् संयुक्ताधिकरणम्, तस्य भावः १ । उपभोगाधिक्यम् २ । अनालोचित बहुभाषित्वं मुखरता ३ । कुत्सितः कुचः संकोच: ( कुकुचः ? ) संकोचादिक्रियाभाक्, तद्भावः, नेष्टनासादिविकारैः संकुचनं भण्डचेष्टा ४ । कन्दर्पो रागोद्दीपकं वचः ५ । एते अनर्थदण्डेऽतिचाराः ॥ ११४ ॥ अथ शिक्षाव्रतचतुष्कं व्याख्यानयन् सामायिकातिचारानाह
कायवाङ्मनसां दुष्टप्रणिधानमनादरः ।
स्मृत्यनुपस्थापनं च स्मृताः सामयिकवते ।। ११५ ।।
काय० । कायवाङ्मनसां दुष्टं प्रणिधानं सावयप्रवर्तनम् ३ । अनादरः प्रतिनियतवेलायां सामायिकस्याकरणं योगे सति ४ । स्मरणे सामायिकस्यानुपस्थापनं 'सामायिकं मया कृतं न वा' इति अस्मरणम् ५ । एते सामायिका तिचाराः ॥ ११५ ॥ अथ दशमत्रतातिचारानाह
प्रेष्य-प्रयोगानयने पुद् गलक्षेपणं तथा ।
शब्दरूपानुपातौ च व्रते देशावकाशिके ॥ १९६ ।।
प्रेय० । कार्ये उत्पन्ने प्रेप्यस्यादेश्यस्य प्रयोगो व्यापारणम्, स्वयं गमने व्रतभंगभयात् प्रेप्यप्रयोगः ९ । आनयनं विवक्षितक्षेत्राद् बहिः स्थितस्य वस्तुनः स्वपार्श्वे प्रापणं प्रेष्येण २ । पुद्गला लोप्टेप्टिकादयस्तेषां क्षेपणं प्रेरणम् ३ । शब्दानुपातो रूपानुपातश्च शब्द (श्रावणेन ४ । रूपदर्शनव्याजेन वाऽऽकारणम् ५ । एते देशावकाशिकवतेऽविचाराः ॥ ११६ ॥
1 " योगा दुष्प्रणिधानाः ३ स्मृत्यनुपस्थापन ४ मादराभावः ५ । सामायिकस्य जैनैरतिचाराः पञ्च विज्ञेयाः ।। ७।११ ।। " इति अमितगतिविरचिते श्रावकाचारे ।

अवचूर्णि सहिते योगशास्त्र
स्याद्य
प्रकाश
चतुष्टये
तृतीयः
प्रकाशः
॥ १४१४ ॥
10

Page #512

॥१४१५॥
RoHHeaxexcxxxCHCHEMERIREMEHERECTREMEMORI
अथैकादशवतातिचारानाह
उत्सर्गा-दान-संस्ताराद्य(अ)नवेश्याममृज्य च ।
अनादरः स्मृत्यनुपस्थापनं चेति पौषधे ।। ११७ ॥ उत्सर्गा० । अनवेक्ष्य अनालोक्य अप्रतिलेखयित्वा (अप्रतिलेख्य !) च उच्चार-प्रश्रवणादीनां उत्सर्गस्त्यागः १ । एवमनवेक्ष्याऽप्रमृज्य च पीठ-फलकादीनामादानं ग्रहणम् २, दर्भस्य कम्बलादिसंस्तारकस्य वाऽनवक्ष्याऽप्रमृज्य च ग्रहणम् ३, पौषधेऽनादरः ४, पौषधो गृहीतो न वा' इत्यस्मरणं च ५, एते पौषधातिचाराः ॥ ११७ ।। अथातिथिसंविभागवतातिचारानाह
सचित्ते क्षेपणं तेन पिधानं काललञ्चनम् ।
मत्सरोऽन्यापदेशश्च तुर्यशिक्षाव्रते स्मृताः ॥ ११८ ॥ सचि० । देयवस्तुनः सचित्ते सजीवे पुथिव्यादौ क्षेपणं निक्षेपः १, सचित्तेन आच्छादनं २, साधूचितभिक्षाकालमुल्लय अनागतं च भुक्ते ३, मार्गितः सन् कुप्यति, सदपि न दत्ते, अथवा 'अनेन दमकेण दत्तम् , अहं किं ततोऽपि हीनः' इति मात्सर्यात् दत्ते ४, 'इदं गुडादि परकीयम् , मम न' इति व्याजे सति अन्यापदेशः ५, चतुर्थ शिक्षाव्रते एतेऽतिचाराः ॥ ११७ ॥
एवं व्रतस्थितो भक्त्या सप्तक्षेत्र्यां धनं वपन् । दयया चातिदीनेषु महाश्रावक उच्यते ॥ ११९ ॥
॥१४१५॥
Jain Education Inte
ra

ww.jainelibrary.org

Page #513

परिशिष्टम्
॥१४१६॥
BEESHISHESHCHECHESISERICICICICICHINDIGENCIENCE
एवं० । एवं पूर्वोक्तप्रकारेण द्वादशवतेषु स्थितो निश्चलचित्तत्वेन सप्तक्षेत्र्यां जिनभवन १-बिंब २-पुस्तक ३-साधु ४साध्वी ५-श्रावक ६-श्राविका ७--रूपायां धनं वपन् अतिदीनेषु अन्ध-पङ्ग्वादिषु दयापरिणामेन महाश्रावक उच्यते ॥ ११९ ॥
यः सद् बाह्यमनित्यं च क्षेत्रेषु न धनं वपेत् ।
कथं वराकश्चारित्रं दृश्चरं स समाचरेत् ।। १२० ।। यः । सद् विद्यमानं बाह्यम् अनित्यं च धनं क्षेत्रेषु न वपेत् सुकरं स वराको दुश्चरं चारित्रं कथं समाचरेत् ॥ १२० ॥
ब्राह्म मुहूर्त उत्तिष्ठेत् परमेष्ठिस्तुति पठन् ।
किंधा किंकुलश्चास्मि किंवतोऽस्मीति च स्मरन् ।। १२१ ॥ ब्राह्मे । पञ्चदशमुहूर्ता रात्रिः, तस्यां चतुर्दशो मुहूर्तो ब्राह्मः, तस्मिन् श्राद्धः पर० 'नमो अरिहंताणमित्यादिकां पञ्चपरमेष्ठिस्तुतिं पठन् उत्तिष्ठेत् को धर्मो यस्याऽसो किंधर्मा अहं किंकुल: किंत्रतो वेति स्मरन् ।। १२१ ॥
अवचूर्णिसहिते योगशास्त्रस्याद्यप्रकाशचतुष्टये तृतीयः प्रकाशः
शुचिः पुष्पामिषस्तोत्रर्देवमभ्यर्च्य वेश्मनि ।
प्रत्याख्यानं यथाशक्ति कृत्वा देवगृहं व्रजेत् ॥ १२२ ॥ शुचिः । स्नानमुखक्षालनादिना शुचिः। पुप्पम् , आमिषं भोज्यं पेयं च, तच्च पक्वान्न-फला-ऽशत-दीप-तैल-घृतादि, स्तोत्रं शक्रस्तवादिरूपम् , तैः पूर्व स्वगृहे देवमभ्यर्च्य देवगृहं ब्रजेत् , शेषं स्पष्टम् ॥ १२२ ॥
Jain Education in
Anal

745w.jainelibrary.org

Page #514

प्रविश्य विधिना तत्र त्रिः प्रदक्षिणयेजिनम् ।
पुष्पादिभिस्तमभ्यर्च्य स्तवनैरुत्तमैः स्तुयात् ॥ १२३ ॥ प्रवि० । तत्र विधिना प्रविश्य त्रीन वारान् जिनं प्रदक्षिणयेत्, प्रदक्षिणां कुर्यात् । उत्तमैः पूर्वकविकृतैरुदारैः स्तोत्रैः स्तुयात् स्तौति ॥ १२३ ॥
ततो गुरूणामभ्यणे प्रतिपत्तिपुरःसरम् । विदधीत विशुद्धामा प्रत्याख्यानप्रकाशनम् ॥ १२४ ॥
ततो० । गुरूणां समीपे वक्ष्यमाणप्रतिपत्तिपूर्व प्रत्याख्यानप्रकाशनं विदधीत कुर्यात् ॥ १२४॥
अथ गुरुप्रतिपत्ति श्लोकद्वयमाह
अभ्युत्थानं तदालोकेऽभियानं च तदागमे ।
शिरस्यञ्जलिसंश्लेषः स्वयमासनढौकनम् ॥ १२५ ।। अभ्यु । गुर्वालोके अभ्युत्थानम् आसनत्यागः । तेषामागमनेऽभियान संमुखगमनम् । दर्शने मस्तके हस्तयोजनं 'नमो खमासमणाणं' इत्युच्चारपूर्वम् । स्वयमात्मनाऽऽसनढौकनम् ।। १२५ ॥
॥१४१७॥
Jain Education Inter

.jainelibrary.org

Page #515

के .
परिशिष्टम्
।। १४९८ ।।
Jain Education Intem
आसनाभिग्रहो भक्त्या वन्दना पर्युपासनम् । तद्यानेऽनुगमश्चेति प्रतिपत्तिरियं गुरोः ।। १२६ ।।
आस० । आसने उपविष्टेषु गुरुषु स्वयमासितव्यमित्यभिग्रहः । द्वादशावर्तादिरूपा वन्दना । पर्युपासनं सेवा । तद्याने - नुगमः संप्रेषणाय गमनं च गुरोः प्रतिपत्तिः ॥ १२६ ॥ युग्मम् ।
ततः प्रतिनिवृत्तः सन् स्थानं गत्वा यथोचितम् । सुधर्माविरोधेन विदधीतार्थचिन्तनम् ।। १२७ ।।
ततः । ततो यथोचितं स्थानं हट्टादौ धर्मानावाधया अर्थचिन्तनं द्रव्योपायचिन्ताम् ॥ १२७ ॥
ततो माध्याह्निकीं पूजां कुर्यात् कृत्वाऽथ भोजनम् । तद्विद्भिः सह शास्त्रार्थरहस्यानि विचारयेत् ।। १२८ ॥
ततो० | तद्विद्भिरेव शास्त्रार्थरहस्यज्ञैः सह । शेषं स्पष्टम् ॥ १२८ ॥

अवचूर्णि| सहिते
योगशास्त्र
स्याद्य
प्रकाश
चतुष्टये
तृतीयः
प्रकाशः
।। ९४९८ ।। 10
ainelibrary.org

Page #516

॥ १४१९ ॥
Jain Education Inte
BIOSSO
ततश्च सन्ध्यासमये कृत्वा देवार्चनं पुनः । कृतावश्यककर्मा च कुर्यात् स्वाध्यायमुत्तमम् ।। १२९ ॥
ततः । सन्ध्यासमये देवपूजां कृत्वा कृतसामायिका दिषड्विधावश्यककर्मा | शेषं स्पष्टम् ॥ १२९ ॥ न्याय्ये काले ततो देवगुरुस्मृतिपवित्रितः । निद्राल्पामुपासीत प्रायेणाब्रह्मवर्जकः || १३० ||
न्याय्ये॰ | न्यायादनपेतः कालः न्याय्यकालः तस्मिन् प्रथमप्रहरे अर्धरात्रे वा । शरीरसात्म्येन निद्राम् उपासीत सेवेत प्रायेण ब्रह्मचर्यवान् सन् ॥ १३० ॥
निद्राच्छेदे योषिदङ्ग - सतत्त्वं परिचिन्तयेत् ।
स्थूलभद्रादिसाधूनां तन्निवृत्तिं परामृशन् ॥ १३१ ॥
निद्रा० । योषितां वपुः स्वरूपं चिन्तयेत् स्थूलभद्रादिसाधुसंबन्धि स्त्रीनिवृत्तिम् अनुस्मरन् ॥ १३१ ॥
यकुच्छकुन्मल श्लेष्ममज्जास्थिपरिपूरिताः ।
स्नायुस्यूता वही रम्याः स्त्रियश्चर्मप्रसेविकाः ॥ १३२ ॥
यकृ० । यकृत् कालखण्डम् । शकृत् विष्ठा । मलो दन्तादिसम्बन्धी । श्लेष्मा कफः । मज्जा पष्ठधातुः । अस्थीनि च ।
तैः परिपूरिताः । चर्मप्रसेविका भस्त्रा इव स्त्रियो बहिरेव रम्याः स्नसाभिस्यूता ज्ञेयाः ॥ १३२ ॥

leleleleleleleleéðð¤@888H
Balaak
10
।। १४१९ ।।
w.jainelibrary.org

Page #517

षष्ठं परिशिष्टम् -
॥ १४२० ॥
Jain Education Inte
बहिरन्तर्विपर्यासः स्त्रीशरीरस्य चेद् भवेत् ।
तस्यैव कामुकः कुर्याद् गृध्रगोमायुगोपनम् ।। १३३ ||
[हिं० | बहिश्चान्तश्च तयोश्चेत् विपर्यासो भवेत् स्त्रीशरीरस्य कामुको गृध्रेभ्यो दिवा गोमायुभ्यश्च निशि गोपनं रक्षणं कुर्याद् गृधादिभक्षणभयेन ॥ १३३ ॥
स्त्रीशस्त्रेणापि चेत् कामो जगदेतज्जिगीषति ।
तुच्छपिच्छमयं शस्त्रं किं नादत्ते स मूढधीः ।। १३४ ॥
स्त्रीश० । स्त्रीरेव शस्त्रं तेन कामो यदि जगज्जिगीषति जेतुमिच्छति तदा स मूढधीः काकादीनां पिच्छरूपं तुच्छं शस्त्रं किं नादत्ते गृह्णाति ॥ १३४ ॥
संकल्प योनिनानेन हहा विश्वं विडम्बितम् ।
तदुत्खनामि संकल्पं मूलमस्येति चिन्तयेत् ॥ १३५ ॥
[ चतुर्भिः कलापकम् । ]
संक० । संकल्पः कल्पनामात्रम् स एव योनि: यस्य तेन अनेन कामेन हहा खेदे जगद् विम्बितम्, ततो हेतोः अस्य कामस्य संकल्परूपं मूलम् उत्खनामि उन्मूलयामि इति विवेकी चिन्तयेत् ॥ १३५ ॥
यो यः स्याद् बाधको दोषस्तस्य तस्य प्रतिक्रियाम् । चिन्तयेद् दोषमुक्तेषु प्रमोदं यतिषु व्रजन् ॥ १३६ ॥

daaaaaaaaaaaaaaaae
********
अवचूर्णि
सहिते
योगशास्त्र
स्याद्य
प्रकाश
चतुष्टये
तृतीयः
प्रकाशः
।। १४२० ॥
10
w.jainelibrary.org

Page #518

॥१४२१ ॥
यो यः । यो यो रागद्वेषादिर्बाधको दोषः स्यात् तस्य तस्य प्रतिक्रियां रागस्य वैराग्यं द्वेषस्य मैत्रीरूपं विवेकी चिन्तयेत् ॥ १३६ ॥
दुःस्थां भवस्थिति स्थेम्ना सर्वजीयेषु चिन्तयन् ।
निसर्गसखसर्ग तेष्वपवर्ग विमायेत ॥१३७ ॥ दुस्थां । दुःखहेत स्थेम्ना स्थैर्येण चतुर्गतिषु जीवेषु चिन्तयन् निसर्गेण स्वभावेन सुखसृष्टियंत्र तं मोक्षं तेषु जीवेषु विमार्गयेत् आशंसेत कथं नु नाम सर्वे दुःखिनो जीवा मुक्ताः स्युरित्यादि ।। १३७ ॥
BETESTRICHERRHEERESERRRRRRISHCHECHAT
संसर्गेऽप्युपसर्गाणां दृढव्रतपरायणाः।
धन्यास्ते कामदेवाद्याः श्लाघ्यास्तीर्थकृतामपि ।। १३८ ।। संसः। उपसर्गाणां सुरकृतानां संसर्गेऽपि दृढवताः ते कामदेवाद्याः श्राद्धा धन्याः यतस्तीर्थकृतामपि श्लाघ्याः प्रशस्याः ॥ १३८ ॥
जिनो देवः कृपा धर्मो गुरवो यत्र साधवः ।
श्रावकत्वाय कस्तस्मै न श्लाघेताविमूढधीः ॥ १३९ ॥ जिनो । तस्मै श्रावकत्वाय कोऽविमूढधीः तत्त्वदर्शित्वेनाऽमूढबुद्धिः न श्लाघेत ? अपि तु तत्त्वज्ञः सर्वोऽपि श्लाघेत ॥१
alikaOHIROMCHEMEHEHEREHEMEHEIGHEHEHEREHEREMEHCHEMISHBHE
10
॥१४२१॥
॥
३२॥
Jain Education Inte

Kly.jainelibrary.org

Page #519

पष्टं
अवचूर्णि
परिशिष्टम्
सहिते
॥१४२२॥
जिनधर्मविनिर्मुक्तो मा भूवं चक्रवर्त्यपि ।
स्यां चेटोऽपि दरिद्रोऽपि जिनधर्माधिवासितः ॥ १४० ।। जिनः । जिनधर्मविमुक्तोऽहं चक्रवर्त्यपि मा भूवम् , जिनधर्मवासितः पुनश्चेटोऽपि दरिद्रोऽपि भवेयं तदा वरम् ॥१४०॥
त्यक्तसङ्गो जीर्णवासा मलक्लिन्नकलेवरः ।
भजन् माधुकरी वृत्तिं मुनिचर्या कदा श्रये ॥ १४१॥ त्यक्त० । त्यक्ता गृह-गृहिण्यादयः सङ्गा येन स त्यक्तसङ्गः। जीर्णं वासो वस्त्रं यस्य स जीर्णवासाः मलखरण्टितदेहः माधुकरी वृत्ति भजन मूलोत्तरगुणरूपं मुनिचर्या कदाऽहं श्रये ॥ १४१ ॥
त्यजन् दुःशीलसंसर्ग गुरुपादरजः स्पृशन् ।
कदाहं योगमभ्यस्यन् प्रभवेयं भवच्छिदे ॥ १४२ ॥ त्यज । दुःशीला द्विधा-लौकिका भण्ड-गणिकाद्याः, लोकोत्तराः पार्श्वस्थाद्याः, तेषां संसर्गम् । योगं रत्नत्रयं ध्यानं वा अभ्यस्यन् अहं संसारोच्छेदाय कदा प्रभवेयं समर्थो भविष्यामि ॥ १४२ ॥
महानिशायां प्रकृते कायोत्सर्गे पुराद् बहिः ।
स्तम्भवत् स्कन्धकपणं वृषाः कुयुः कदा मयि ॥ १४३ ॥ महा० । निशीथे कायोत्सर्गे प्रकृते प्रारब्धे स्कन्धकण्डूयनं मयि वृषाः स्तम्भबुद्धया कदा कुर्युः ॥ १४३ ॥

योगशास्त्रस्याद्यप्रकाशचतुष्टये तृतीयः प्रकाशः
॥१४२२॥
Jain Education Inter
Ow.jainelibrary.org

Page #520

॥ १४२३ ॥
Jain Education Inte
Heededa
decidedeia
वने पद्मासनासीनं क्रोडस्थितमृगार्भकम् ।
कदाssग्रास्यन्ति वक्त्रे मां जरन्तो मृगयूथपाः ।। १४४ ॥
वने० । वनमध्ये पद्मासनोपविष्टं उत्सङ्गस्थित मृगबालकं जरन्तो वृद्धा मृगयूथपाः कदा आधास्यन्ति ॥ १४४ ॥ शत्रौ मित्रे तृणे स्त्रैणे स्वर्णेऽश्मनि मणी मृदि ।
मोक्षे भवे भविष्यामि निर्विशेषमतिः कदा ॥ १४५ ॥
शत्रौ० । स्त्रैणे स्त्रीसमूहे, अश्मनि पाषाणे, मृदि मृत्तिकायाम्, एतेषु निर्विशेषमतिः तुल्यबुद्धिः कदा भविष्यामि इति ॥१४५॥ अधिरोढुं गुणश्रेणिं निःश्रेणीं मुक्तिवेश्मनः । परानन्दलताकन्दान् कुर्यादिति मनोरथान् ॥ १४६ ॥
अधि० । उत्तरोत्तरगुणस्थानकरूपां गुणश्रेणीं मुक्तिवेश्मनो निःश्रेणीमिवाऽधिरोढुम् इति मनोरथान् कुर्यात् । परश्चासावानन्दश्च परमसामायिकरूपः, स एव लता, तस्याः कन्दभूतान् लोकषट्कोक्तान् मनोरथान् ॥ ९४६ ॥ [ पभिः कुलकम् । ]
इत्याहोरात्रिकी चर्यामप्रमत्तः समाचरन् । यथावदुक्तवृत्तस्थो गृहस्थोऽपि विशुध्यति ॥
१४७ ॥
इति । अहोरात्रभवां च सम्यगाचाररूपाम् । यथावत् सम्यग् विधिना उक्तम् आगमे अभिहितं यद् वृत्तं प्रतिमादि तत्रस्थो गृहस्थोऽपि विशुध्यति ॥ १४७ ॥

5
10
| ।। १४२३ ।।
w.jainelibrary.org

Page #521

ஏg परिशिष्टम्
ब
।। १४२४ ॥
Jain Education Int
addleredeodesee
elelelelelelelelelek
सोऽथावश्यक योगानां भङ्गे मृत्योरथागमे । कृत्वा संलेखनामादौ प्रतिपद्य च संयमम् ॥ १४८ ॥
सोऽथा० । अथानन्तरं स अवश्यकरणीया ये योगा संयमव्यापारास्तेषां भङ्गे कर्तुमशक्तौ इत्येकं कारणम् १ | अथवा मृत्युसमये प्राप्ते इति द्वितीयं कारणम् २ । तस्मिन् हेतुद्वये सति संलेखनां द्रव्यतो भोजनत्यागरूपां भावतः कषायत्यागरूपाम् आदौ कृत्वा श्रावकः स्वधर्मस्योद्यापनार्थं प्रान्ते संयमम् आदत्ते । यस्तु तं नादत्ते तं प्रति सकलोऽप्ययं ग्रन्थः 'आनन्दश्रावको यथा' इतिपर्यन्तावधिः सम्बध्यते ॥ १४८ ॥
जन्मदीक्षाज्ञानमोक्षस्थानेषु श्रीमदर्हताम् । तदभावे गृहेऽरण्ये स्थण्डिले जन्तुवर्जिते ॥ १४९ ॥
जन्म० । अर्हतां जन्मादिस्थानेषु तदभावे गृहेऽरण्ये वा जन्तुवर्जिते स्थण्डिले वा ॥ १४९ ॥
त्यक्त्वा चतुर्विधाहारं नमस्कारपरायणः । आराधनां विधायोच्चैश्चतुः शरणमाश्रितः ॥ १५० ॥
त्यक्त्वा । चतुविधाहारं त्यक्त्वा नमस्कारस्मरणपरायणः । शेषं स्पष्टम् ॥ १५० ॥ इहलोके परलोके जीविते मरणे तथा । त्यक्त्वाssशंसां निदानं च समाधिसुधयोक्षितः ॥ १५१ ॥

Bedeodeededadeeeeeee
Bleede
अवचूर्णि
सहिते योगशास्त्र
स्याद्य
प्रकाश
चतुष्टये
तृतीयः
प्रकाशः
।। १४२४ ।।
10

Page #522

॥१४२५॥
GAREEEEEEEEEEEERREEEEEHCHCHCHEHELETEHE
इह । इहलोकादिषु चतुर्यु पदेषु आशंसापदं योज्यम् , इहलोकाशंसा धनादिविषया, परलोकाशंसा स्वर्गादिविषया, जीविताशंसा विशेषदर्शनात् जीवितमेव श्रेय इति मन्यते । मरणाशंसा गृहीतानशनस्य जनादराभावात् शीघ्रं प्रिये इत्यभिप्रायः स्यात् दुःखाद्यसहिष्णोर्वा । तथा निदानम् अस्मात्तपसो जन्मान्तरे चक्रवर्त्यादिः स्यामेवंरूपम् । समाधिसुधया परमस्वास्थ्यामतेन उक्षितः सिक्तः ॥ १५० ॥
परीषहोपसर्गेभ्यो निर्भीको जिनभक्तिभाक् ।
प्रतिपद्येत मरणमानन्दः श्रावको यथा ।। १५२ ।। परी०। क्षुदाद्या द्वाविंशतिः परीषहाः दिव्यमानुषतरश्चा आत्मसंवेद्याश्च चतुर्विधा उपसर्गास्तेभ्यो भयरहितः। दशसु श्रीवीरोपासकेषु प्रथम आनन्दः श्रावको यथा ॥ १५२ ॥ [पञ्चभिः कुलकम् । ]
प्राप्तः स कल्पेष्विन्द्रत्वमन्यद्वा स्थानमुत्तमम् । मोदतेऽनुत्तरप्राज्यपुण्यसम्भारभाक् ततः ॥ १५३ ।। च्युत्वोत्पद्य मनुष्येषु भुक्त्वा भोगान् सुदुर्लभान् ।
विरक्तो मुक्तिमामोति शुद्धात्माऽन्तर्भवाष्टकम् ॥ १५४ ॥ [युग्मम् ] . प्राप्तः । स श्रावकः कल्पेषु स्वर्गेषु इन्द्रत्वमिन्द्रसामानिकादिपदं वा प्राप्तः । अनुत्तरा असाधारणाः प्राज्या बहवो पुण्यसम्भारास्तान् भजते इति भाक् । ततः कल्पेभ्यः ॥ १५३ ॥ च्युत्वा० । च्युत्वा मनुष्येषूत्पद्यते, भोगान् भुक्त्वा विरक्तो बैराग्यवान् मुक्तिं प्राप्नोति । अन्तर्भवाष्टकं भवाष्टकमध्ये ॥१५४॥

MatarnaakMEHEEMEHEHEMERENCHEHRECENSHEHEHSHHHHHet
। १४२५
Jain Education in
|ww.jainelibrary.org

Page #523

षष्ठं
परिशिष्टम्
।। १४२६ ॥
Jain Education
इति संक्षेपतः सम्यक् रत्नत्रयमुदीरितम् । सर्वोऽपि यदनासाद्य नासादयति निर्वृतिम् ।। १५५ ।।
इति० । इति प्रकाशत्रयेण, ज्ञान- दर्शन - चारित्ररूपं त्नत्रयं सम्यग् आगमोक्तविधिना उदीरितं कथितम्, यद् रत्नत्रयमप्राप्य सर्वोऽपि न प्राप्नोति मुक्तिम् ॥ १५५ ॥
onal
इति परमार्हतश्रीकुमारपाल भूपालशुश्रूषिते आचार्य श्रीहेमचन्द्रविरचितेऽध्यात्मोपनिषन्नाम्नि सञ्जातपट्टबन्धे श्री योगशास्त्रे तृतीयः प्रकाशः ॥ ३ ॥
अथ चतुर्थः प्रकाशः
आत्मैव दर्शन - ज्ञान चारित्राण्यथवा यतेः । यत्तदात्मक एवैष शरीरमधितिष्ठति ।। १ ।।
1 तुला- " दृग्-बोध-चरणान्याहुः स्वमेवाध्यात्मवेदिनः । यतस्तन्मय एवासौ शरीरी वस्तुतः स्थितः ॥ ९९२ ॥ जानाति यः स्वयं स्वस्मिन् स्वस्वरूपं गतभ्रमः । तदेव तस्य विज्ञानं तद् वृत्तं तच्च दर्शनम् ॥ ९९३ ॥ " इति ज्ञानार्णवे ।।

अवचूर्णि| सहिते
योगशास्त्र
स्याद्य
प्रकाश
चतुष्टये
चतुर्थः
प्रकाशः
।। १४२६ ।।
10

Page #524

॥१४२७॥
पूर्व धर्मधर्मिणोर्भेदमाश्रित्य रत्नत्रयं मुक्तिकारणत्वेनोक्तम् , सम्प्रति तु अभेदनयाश्रयेण आत्मनो रत्नत्रयेण सह एकत्वमाहअथवेति भेदनयापेक्षया प्रकारान्तरस्याऽभेदनयस्य प्रकाशनार्थम् । आत्मैव० यतेः साधोरात्मैव दर्शनादीनि । यस्माद्धेतोस्तदात्मको दर्शनादिस्वरूप एव एष यतेरात्मा वपुराश्रयति । यत आत्मभिन्नानां ज्ञानादीनां मुक्तिहेतुत्वं न स्यात् ॥१॥
आत्मानमात्मना वेत्ति मोहत्यागाद्य आत्मनि ।
तदेव तस्य चारित्रं तज्ज्ञानं तच्च दर्शनम् ॥ २॥ आत्मा० । यो मोहत्यागात् आत्मनि आत्मानं आत्मना स्वयं वेत्ति तदेव अनाश्रवरूपत्वाचारित्रम् १। बाधरूपत्वाज्ज्ञानम् २। श्रद्धानरूपत्वात्तदेव च दर्शनम् ३ ॥२॥
आत्माज्ञानभवं दुःखमात्मज्ञानेन शाम्यति [ हन्यते ।
तपसाऽप्यात्मविज्ञानहीनैश्छेत्तुं न शक्यते ॥ ३॥ आत्मा० । इह सर्व दुःखमात्माज्ञानभवमनात्मविदां स्यात् । तच्चाऽऽमज्ञानेन शाम्यति क्षयं याति, तम इव प्रकाशेन । आत्मविज्ञानहीनैस्तु तपसाऽपि छेत्तुं न शक्यते, ज्ञानमन्तभरेण तपसोऽफलत्वात् ॥ ३॥
अयमात्मैव चिदूपः शरीरी कर्मयोगतः ।
ध्यानाग्निदग्धकर्मा तु सिद्धात्मा स्यान्निरञ्जनः ॥ ४ ॥ अय० । अयमात्मा चिद्रूपश्चेतनास्वभाव एव कर्मयोगात् शरीरवान् भवति । शुक्लध्यानामिना दग्धकर्मा सन् सिद्धात्मा मुक्तरूपः पुनर्निर्मल: स्यात् ॥ ४॥ ___ 1 एतस्या अवचूा हस्तलिखित आदर्श शाम्यति इति पाठो दृश्यते अन्यत्र तु सर्वत्र हन्यते इति पाठ उपलभ्यते इति ध्येयम् ॥
॥१४२७॥
Jain Education

Page #525

2.
परिशिष्टम्
।। १४२८ ॥
Jain Education
अयमात्मैव संसारः कषायेन्द्रियनिर्जितः । तमेव तद्विजेतारं मोक्षमाहुर्मनीषिणः ॥ ५ ॥
tro | अयमात्मैव कषायेन्द्रियनिर्जितः संसारो नारकादिरूपः । कषायादिजेतारं पुनस्तमात्मानमेव मोक्षमाहुः ॥ ५ ॥ स्युः कषायाः क्रोध-मान- माया - लोभाः शरीरिणाम् । चतुर्विधास्ते प्रत्येकं भेदैः संज्वलनादिभिः ॥ ६ ॥
स्युः क० । कषायाः क्रोध- मान-माया - लोभरूपाः स्युः शरीरिणां जीवानाम् । ते संज्वलनादिभेदैश्चतुर्विधाः ॥ ६ ॥ पक्षं संज्वलनः प्रत्याख्यानो मासचतुष्टयम् । अप्रत्याख्यानको वर्ष जन्माऽनन्तानुबन्धकः ॥ ७ ॥
पक्ष० । तृणाग्निवत् ईषद्ज्वलनात्मकः संज्वलनः पक्षमभिव्याप्य भवति । भीमो भीमसेन इतिवत् प्रत्याख्यानावरणः । अप्रत्याख्यानावरणः । नञोऽल्पार्थत्वादरूपं प्रत्याख्यानमावृणोतीति अप्रत्याख्यानावरण: । एवमनन्तं भवमनुबध्नातीति अनन्तानुबन्धकः स्पष्टः ॥ ७ ॥
ional
वीतराग-यति-श्राद्ध-सम्यग्दृष्टित्वघातकाः ।
ते देवत्व - मनुष्यत्व- तिर्यक्त्व - नरकप्रदाः ॥ ८ ॥
वीत । स्वशब्दः सर्वपदेषु योज्यः - वीतरागत्व-यतित्व श्राद्धत्व- सम्यग्दृष्टित्वेत्यादि । ते संज्वलनाद्याः । शेषं स्पष्टम् ॥ ८ ॥

seeeeeeeeeeeeee
अवचूर्णि सहिते योगशास्त्रस्याद्य
प्रकाश
चतुष्टये चतुर्थः
प्रकाशः
।। १४२८ ।।
10

Page #526

॥१४२९॥
HEMEHCHCHCHCHHETRIGHCHCHHEHEHEHCHEHEREHSHOHAdda
तत्रोपतापकः क्रोधः क्रोधो वैरस्य कारणम् ।
दुर्गतेर्वर्तनी क्रोधः क्रोधः शमसुखार्गला ॥ ९ ॥ तत्रोः । तत्र तेषु कषायेषु शरीरमनसी उपतापयतीति उपतापकः । तिर्यग्-नरकरूपाया दुर्गतेवर्तनी मार्गः । प्रशमानन्दस्यात्मनि प्रविशतोऽर्गला इव ॥९॥
उत्पद्यमानः प्रथमं दहत्येव स्वमाश्रयम् ।
क्रोधः कृशानुवत् पश्चादन्यं दहति वा न वा ॥ १०॥ उत्प० । क्रोध उत्पद्यमानः प्रथमं निजं स्थानं दहति अग्निवत् , पुण्यगुणभस्मसात्करणेन ॥१०॥
क्रोधवस्तदहाय शमनाय शुभात्मभिः।
श्रयणीया क्षमैकैव संयमारामसारणिः ॥ ११ ॥ क्रोधः । तस्मात् क्रोधवढेः शमनाय पुण्यात्मभिरेका क्षमैव श्रयणीया संयमारामकुल्यातुल्या ॥ ११॥ क्रोधः १ ।
MICHCHHORIGHHETRIBHEENCHCHEMICHCHHHHHHHHHHHETRE
1 " पूर्वमात्मानमेवासौ क्रोधान्धो दहति ध्रुवम् । पश्चादन्यं न वा लोको विवेकविकलाशयः ॥९३३॥" इति ज्ञानार्णवे॥ 2 "क्रोधवढेः क्षमैकैयं (क्षमैकैव N) प्रशान्तौ (प्रशान्त्यै LFVJ) जलवाहिनी। उहामसंयमारामवृत्तिर्वात्यन्त
निर्भरा ॥ ९३५॥" इति शाणार्णवे ॥
॥ १४२९॥
Jain Education

w
ww.jainelibrary.org

Page #527

षष्ठं परिशिष्टम्
।। १४३० ।।
Jain Education
विनय- श्रुत-शीलानां त्रिवर्गस्य च घातकः । विवेकलोचनं लुम्पन मानोऽन्धकरणो नृणाम् ॥ १२ ॥
ational
सहिते
विन० । शीलं सुस्वभावता, त्रिवर्गस्य धर्माऽर्थ - कामरूपस्य घातकः । अन्धोऽन्धीक्रियतेऽनेनेत्यन्धकरणो मानो योगशास्त्रज्ञेयः ।। १२ ।।
जाति १ लाभ २ कुलै ३ श्वर्य ४ बल ५ रूप ६ तपः ७ श्रुतैः ८ । कुर्वन्मदं पुनस्तानि हीनानि लभते जनः ॥ १३ ॥
जाति० । जात्यादयोऽष्टौ मदाः । एतेषां मदं कुर्वन् पुनर्जन्मान्तरे तानि जात्यादीनि हीनानि लभते ॥ १३ ॥
उत्सर्पयन् दोषशाखा गुणमूलान्यधो नयन् । उन्मूलनीयो मानदुस्तन्मार्दव सरित्प्लवैः ॥ १४ ॥
उत्स० । दोषशाखा उत्सर्पयन् ऊर्ध्वं नयन् गुणमूलानि अधो नयन् नीचैः कुर्वन् । ततो हेतोर्मानद्रुमो मार्दवस रिप्लवैः मृदुतानदीप्रसारैः विवेकिभिरुन्मूलनीयः ॥ १४ ॥ मानः २ ।
deeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee
1 " कुल-जातीश्वरत्वादिमदमूर्च्छास्तबुद्धिभिः । सद्यः संचीयते कर्म नीचैर्गति निबन्धनम् ॥ ९७७ ॥” इति ज्ञानार्णवे ॥

अवचूर्णि
स्याद्य
प्रकाश
चतुष्टये
चतुर्थः
प्रकाशः
।। १४३० ।।
10

Page #528

॥१४३१॥
RRRENEVERENEIRCTCHERREARCHEHREENCHEHCHEHREEN
असनृतस्य जननी परशुः शीलशाखिनः ।
जन्मभूमिरविद्यानां माया दुर्गतिकारणम् ॥ १५ ॥ असू० । असूनृतस्य असत्यस्य जननी, परशुः कुठारः, शीलं सुस्वभावता, स एव शाखी वृक्षस्तस्य, अविद्यानां मिथ्याज्ञानानां जन्मभूमिरुत्पत्तिस्थानम् ॥ १५॥
कौटिल्यपटवः पापा मायया चकवृत्तयः ।
भुवनं वश्चयमाना वश्चयन्ते स्वमेव हि ॥ १६॥ कौटिल्य० । कौटिल्यतत्परा पापकर्मकारिणः । स्वपापकर्मणोऽपलपनार्थ बकवद् वृत्तिश्चेष्टा येषां ते स्वमात्मानमेव वञ्चयन्ते ॥ १६ ॥
तदार्जवमहौषध्या जगदानन्दहेतुना ।
जयेज्जगद्रोहकरी मायां विषधरीमिव ।। १७ ॥ तदार्जव० । ततो हेतोरार्जवं सरलता, महौषध्या विषधरीमिव सर्पिणीमिव मायां जयेत् सुधीः ॥ १७ ॥ माया० ३ । 1“जन्मभूमिरविद्यानामकीर्तेर्वासमन्दिरम् । पापपङ्कमहागों निकृतिः कीर्तिता बुधैः ॥९८९ ॥” इति शानार्णवे ।। 2 "बकवृत्ति समालम्ब्य वश्चकैश्चितं जगत् । कौटिल्यकुशलैः पापैः प्रसन्नं कश्मलाशयैः ॥९९८॥” इति शानार्णवे ॥
॥१४३१ ॥
Jain Education
anal

tvww.jainelibrary.org

Page #529

परिशिष्टम्
अवचूर्षिसहिते योगशास्त्र
स्याद्य
॥१४३२ ॥
प्रकाश
चतुष्टये
चतुर्थः
HECRETCHEHCHCHEHEREHRENCYCHCHONOMICHCHCHCHHOTE
आकरः सर्वदोषाणां गुणग्रसनराक्षसः।
कन्दो व्यसनवल्लीनां लोभः सर्वार्थबाधकः ॥ १८ ॥ आक० । व्यसनं दुःखं तदेव वल्ली, तासाम् , सर्वे अर्था धर्मा-ऽर्थ-कामाद्यास्तेषां बाधको लोभः ॥ १८ ॥
धनहीनः शतमेकं सहस्रं शतवानपि । सहस्राधिपतिर्लक्षं कोटि लक्षेश्वरोऽपि च ॥ १९ ॥ . कोटीश्वरो नरेन्द्रत्वं नरेन्द्रश्चक्रवर्तिताम् । चक्रवर्ती च देवत्वं देवोऽपीन्द्रत्वमिच्छति ॥ २० ॥ इन्द्रत्येऽपि हि सम्पाप्ते यदृच्छा न निवर्त्तते ।
मले लघीयांस्तल्लोभः शराव इव वर्धते ॥ २१॥ [ त्रिभिर्विशेषकम ] धनहीन० इत्यादि श्लोकत्रयं स्पष्टम् ।। १९ ॥ ॥ २० ॥ २१ ॥
लोभसागरमद्वैलमतिवेलं महामतिः।
सन्तोषसेतुबन्धेन प्रसरन्तं निवारयेत ॥ २२ ॥ लोभसागर । तत उद्गतवेलं लोभसमुद्रमतिवेलं भृशं प्रसरन्तं सन्तोषसेतबन्धेन निवारयेत् ॥ २२ ॥ लोभः ४ ।
WEECHEERIENCEEEEEEEEEEEEEERICHE
प्रकाशः
का॥१४३२॥
Jain Education
lyww.jainelibrary.org

Page #530

॥१४३३ ॥
एवं च
क्षान्त्या क्रोधो मृद त्वेन मानो मायाऽऽजवेन च ।
लोभश्चानीहया जेयाः कषाया इति सङ्ग्रहः ।। २३ ॥ एवं०। एवं चेति पदेन वक्ष्यमाणसङ्ग्रहश्लोकस्यावसरमाह । क्षान्त्यादिना पूर्वोक्तकषायनिग्रहसङ्ग्रहः ॥ २३ ॥
HSHRECIREVENTIRISHISHEIEEEEEEEEEEEEEEEE
विनेन्द्रियजयं नैव कषायान् जेतुमीश्वरः।
हन्यते हैमनं जाड्यं न विना ज्वलितानलम् ॥ २४ ॥ विनेन्द्रियजयं नैव कपायान । इन्द्रियजयं विना कषायान् जेतुं न समर्थः । ज्वलदग्निं विना हैमनं जाडयं न हन्यते । हेमन्ते भव हैमनम् । “ हेमन्ताद्वा तलुक् च [ सिद्ध० ६।३।९१] अनेनाऽणि तलोपे वृद्धौ च सिद्धम् ॥ २४ ॥
अदान्तैरिन्द्रियहयैश्चलैरपथगामिभिः ।
आकृष्य नरकारण्ये जन्तुः सपदि नीयते ॥ २५ ॥ अदा० । इन्द्रियाश्चैरजितैः चलैः एकत्रानवस्थायिभिरुन्मार्गगामिभिः जन्तुर्बलादाकृष्य कृष्टा नरकारण्ये नीयते तत्क्षणात् ॥ २५॥
।।१४३३॥
1 “अजिताक्षः कषायाग्नि विनेतुं न प्रभुभवेत्। अतः क्रोधादिकं जेतुमक्षरोधः प्रशस्यते ॥१०१३॥” इति ज्ञानार्णवे ॥
Jain Education Insonal

Page #531

अवचूर्णि
परिशिष्टम्
सहिते
योगशास्त्र
स्याद्यप्रकाश
चतुष्टये
चतुर्थः प्रकाशः
इन्द्रियैर्विजितो जन्तुः कषायैरभिभूयते ।
वीरैः कृष्टेष्टकः पूर्व वमः कैः कैन खण्ड्यते ॥ २६ ॥ इन्द्रिय० । वीरैः शूरैः कृष्टा इष्टका यस्मात् स कृष्टेष्टकः वप्रः प्राकारः कैः कैः कातरैरपि न खण्ड्यते ॥ २६ ॥
कुलघाताय पाताय बन्धाय च वधाय च ।
अनिर्जितानि जायन्ते करणानि शरीरिणाम ॥ २७ ॥ कुल । वंशोच्छेदाय पाताय राज्यादिभ्रंशाय सोदासस्येव । बन्धाय चण्डप्रद्योतनपस्येव । वधाय च रावणस्येव । अनिर्जितानि अनिगृहीतानि इन्द्रियाणि जायन्ते ॥ २७ ॥ अत्रान्तरश्लोकाः १२ ॥ अथ पञ्चानामपीन्द्रियाणां दोषं पृथक् व्याचिख्यासुः पूर्वं स्पर्शनेन्द्रियदोषमाह
वशास्पर्शसुखास्वादप्रसारितकरः करी ।
आलानबन्धनक्लेशमासादयति तत्क्षणात् ॥ २८ ॥ वशास्पर्श । वशा हस्तिनी, तस्याः स्पर्शसुखास्वादाय प्रसारितशुण्डो गजः आसादयति प्राप्नोति ॥ २८ ॥ रसनादोषमाह
पयस्यगाधे विचरन् गिलन् गलगतामिषम् ।
मैनिकस्य करे दीनो मीनः पतति निश्चितम् ॥ २९ ।। पय० । गलो रज्जुबद्धो लोहकण्टकः । मात्स्यिकस्य करे मत्स्यः पतति ॥ २९ ।।

॥ १४३४॥
10
Jain Education
anal

Page #532

॥। १४३५ ॥
Jain Education
eeeeeeeee
नासादोषमाह
निपतन् मत्तमातङ्गकपोले गन्धलोलुपः । कर्णतालतलाघातान्मृत्युमाप्नोति षट्पदः ।। ३० ।।
निप० । गन्धलुब्धः कर्णताल एव तलश्चपेटस्तेन षट्पदो भ्रमरो मृत्युमाप्नोति ॥ ३० ॥
अथ रूपदोषमाह
कनकच्छेदसङ्काश शिखाऽऽलोकविमोहितः ।
रमसेन पतन् दीपे शलभो लभते मृतिम् ॥ ३१ ॥
कन० | सङ्काशः सदृशः | आलोको दर्शनम् । रभसेन औत्सुक्येन । शेषं स्पष्टम् ॥ ३१ ॥ अथ श्रवणेन्द्रियदोषमाह
हरिणो हारिणीं गीतिमाकर्णयितुमुद्धरः ।
कर्णाकृष्टचापस्य याति व्याधस्य वेध्यताम् ।। ३२ ।। [ पञ्चभिः कुलकम् ]
हरिणो० । हारिणीं मनोहरां गीतिमाकर्णयितुं श्रोतुम् उद्धरः सावधान: आकर्णं कर्णमभिव्याप्य आकृष्टं चापं येन तस्य वेध्यतां लक्ष्यत्वं याति ॥ ३२ ॥

arcelon
10
।। १४३५ ।।

Page #533

षष्ठ परिशिष्टम्
अवचूर्णिसहिते योगशास्त्रस्याद्यप्रकाश| चतुष्टये चतुर्थः प्रकाशः
।।१४३६॥
एवं विषय एकैकः पञ्चत्वाय निषेवितः।
कथं हि युगपत् पञ्च पञ्चत्वाय भवन्ति न? ॥ ३३ ॥ एवं० । एवं पूर्वोक्तरीत्या एकैकोऽपि शब्दादिविषयो निषेवितः पञ्चत्वाय मरणाय भवेत् । ततो युगपत् समकालं पश्चापि विषयाः सेविताः सन्तः कथं पञ्चत्वाय न भवन्ति, अपि तु भवन्त्येव ।। ३३ ।।
तदिन्द्रियजयं कुर्यान्मनःशुद्धया महामतिः ।
यां विना यमनियमैः कायक्लेशो वृथा नृणाम् ॥ ३४ ॥ तदि० । यतः प्रागुक्तानर्थकारीणीन्द्रियाणि तस्मात् मनःशुद्धया तेषामिन्द्रियाणां जयं कुर्यात् | यां विना यमा मूलगुणा नियमा उत्तरगुणाः तैः कृत्वा कायक्लेशो वथा ॥ ३४ ॥ अत्रान्तरश्लोकाः १४ ।।
__ मनः क्षपाचरो भ्राम्यन्नपशङ्कं निरङ्कशः।
प्रपातयति संसारावर्त्तगर्ते जगत्त्रयीम् ॥ ३५ ॥ मनः । द्विविधं हि मनो द्रव्यमनो भावमनश्च । तत्र द्रव्यमनो विशिष्टाकारपरिणताः पुद्गलाः, भावमनस्तु संकल्परूप आत्मनः परिणामः । ततो भावमन एव क्षपाचरो राक्षसः, अविषयेऽपि प्रवृत्तिशीलत्वात् । निःशङ्कम् , निर्गतस्तत्त्वभावनादिरशो यस्मात् असौ निरङ्कुशः । संसार एवावर्त्तप्रधानो गर्तस्तत्र प्रपातयति ॥ ३५॥
1 " एकैककरणपरवशमपि मृत्युं याति जन्तुजातमिदम् । सकलाक्षविषयलोलः कथमिह कुशली जनोऽन्यः स्यात् ॥ १०४८ ॥” इति ज्ञानार्णवे।

BREMIERREHEIREMEHEHEHEMEHEKSHIGHEHENSHETRICHCHEHEYE
॥१४३६॥
Jain Education Inte
Jw.jainelibrary.org

Page #534

॥१४३७॥
BHEHEREGreeceCEGARCICIEWERENCHHEIGHERE
वप्यमानांस्तपो मुक्ती गन्तुकामान् शरीरिणः ।
वात्येव तरलं चेतः क्षिपत्यन्यत्र कुत्रचित ।। ३६ ॥ तप्य । तपः कुर्वाणान् मुक्तौ सिद्धिपदे जिगमिषून् । वातानां समूह। वात्या। अन्यत्र कुत्रचित् मोक्षादन्यस्थाने क्षिपति नरकादौ ॥ ३६॥
अनिरुद्धमनस्कः सन् योगश्रद्धां दधाति यः।
पद्भ्यां जिगमिषुामं स पङ्गरिव हस्यते ॥ ३७॥ अनि । अनिरुद्धमानसो यः पुमान् योगश्रद्धाम् ' अहं योगी' इत्यभिमानं धारयति यथा पङ्गः पादाभ्यां ग्रामं जिगमिषुविवेकिभिहस्यते तथा सोऽपि ।। ३७ ।।
मनोरोधे निरुध्यन्ते कर्माण्यपि समन्ततः ।
अनिरुद्धमनस्कस्य प्रसरन्ति हि तान्यपि ॥ ३८ ॥ मनो० । मनोरोधे सति कर्माण्यपि समन्ततो निरुध्यन्ते, आश्रवद्वार निरोधात् । हि निश्चितं अनिरुद्धमनसः पुनः कर्माण्यपि प्रसरन्ति ॥ ३८ ॥
1"तथान्यैरप्युक्तम्-'मनोरोधे भवेद् रुद्धं विश्वमेव शरीरिभिः । प्रायोऽसंवृतचित्तानां शेषरोधोऽप्यपार्थकः ॥ १०७७॥" । इति ज्ञानार्णवे॥
CHEHEREHEREMEMERMERSHIMDISHEREHCHERSHCHONEICHEHRISHCHESH
॥१४३७॥
Jain Education Internal

w.jainelibrary.org

Page #535

परिशिष्टम्
अवचूर्णिसहिते योगशास्त्रस्थाद्यप्रकाश
॥ १४३८॥
CHERCHCHEREEETECHCHERRRRRRRRECORCHEMICH
मनःकपिरयं विश्वपरिभ्रमणलम्पटः ।
नियन्त्रणीयो यत्नेन मुक्तिमिच्छुभिरात्मनः ॥ ३९ ॥ मनः । अयं मनोमर्कटः सर्वेषां स्वसंवेदनसिद्धः नियन्त्रणीयो निरोद्धव्यः उचिते विषये स्थाप्यः आत्मनो मुक्तिकामैः यत्नेन तत्त्वाभ्यासरूपेण ॥ ३९ ॥
दीपिका खल्वनिर्वाणा निर्वाणपथदर्शिनी।
एकैव मनसः शुद्धिः समाम्नाता मनीषिमिः ॥ ४० ॥ दीपिका० । दीपिकेव अविध्याता मुक्तिमार्गदर्शिनी मनःशुद्धिः समाम्नाता पारम्पर्येण कथिता ॥ ४० ।।
सत्यां हि मनसः शुद्धौ सन्त्यसन्तोऽपि यद्गणाः ।
सन्तोऽप्यसत्यां नो सन्ति सैव कार्या बुधैस्ततः ।। ४१॥ सत्यां । यस्मात् मनःशुद्धौ सत्यां असन्तोऽपि अविद्यमाना अपि गुणाः क्षान्त्यादयः सन्त्येव तत्फलसद्भावात् । तस्यामसत्यां पुनर्गुणा नो सन्तीव तत्फलाभावात् । ततः कारणादन्वय-व्यतिरेकाभ्यां निश्चितफला सैव मनःशुद्धिः कार्या ॥ ४१ ।।
चतुष्टये चतुर्थः प्रकाशः
।।१४३८॥
...: 1 " असन्तोऽपि गुणाः सन्ति यस्यां सत्यां शरीरिणाम्। सन्तोऽपि यां विना यान्ति सा मनःशुद्धिरुच्यते ।।११०१॥" इति ज्ञानार्णवे ॥
Jain Education in

alww.jainelibrary.otgan

Page #536

॥ १४३९ ॥
aaaaort
मनः शुद्धिमविभ्राणा ये तपस्यन्ति मुक्तये ।
त्यक्त्वा नावं भुजाभ्यां ते तितीर्षन्ति महार्णवम् ।। ४२ ।।
मनः । अविभ्राणा अधारयन्तः । तपस्यन्ति तपः क्लेशमनुभवन्ति । ते जीवा नावं बेडां त्यक्त्वा भुजाभ्यां महासमुद्र तितीर्षन्ति तरीतुमिच्छन्ति ॥ ४२ ॥
Jain Education Innal
तपस्विनो मनः शुद्धिविनाभूतस्य सर्वथा ।
ध्यानं खलु मुधा चक्षुर्विकलस्येव दर्पणः || ४३ ||
तप० । तपस्विनोऽपि तपः कुर्वतोऽपि सर्वथा लेशेनाऽपि मनः शुद्धिरहितस्य खलु निश्वये ध्यानं मुधा । यद्यपि मनः शुद्धिरहितानामपि तपोध्यानबलेन नवममैवेयकं यावद्गतिः सिद्धान्ते श्रूयते तथापि तत् प्रायिकम्, न च तत् फलत्वेन विवक्षितम्, मोक्षस्यैव
शुद्धफलरूपत्वात् ॥ ४३ ॥
तदवश्यं मनःशुद्धिः कर्त्तव्या सिद्धिमिच्छता । तप श्रुत-यमप्रायैः किमन्यैः कायदण्डनैः || ४४ ||
तदा । तस्मात् सिद्धिं मोक्षमिच्छताऽवश्यं मनः शुद्धि कर्त्तव्या । तपः श्रुतं सिद्धान्तः, यमा महात्रतानि प्रायग्रहणात् नियमाद्याः, कायो दण्ड्यते एभिरिति कायदण्डनाः, अन्यैः तपः प्रमुखकायक्लेशैः किम् ? न किमपीत्यर्थः ॥ ४४ ॥
1 “ मनःशुद्ध्यैव शुद्धिः स्याद् देहिनां नात्र संशयः । वृथा तद्व्यतिरेकेण कायस्येयं कदर्थना || १०८५ ||” इति ज्ञानार्णवे ||

aaaaaaax
10
॥ १४३९ ॥

Page #537

षष्ठं परिशिष्टम्
मनःशुद्धथै च कर्तव्यो रागद्वेषविनिर्जयः ।
कालुष्यं येन हित्वाऽऽत्मा स्वस्वरूपेऽवतिष्ठते ।। ४५ ॥ मनः। प्रीत्यप्रीत्योनिरोधः उदितयोविफलीकरणेनानुदितयोश्चाऽनुत्पादनेन रागद्वेषविनिर्जयः कार्यः येनात्मा कालुप्यमशुद्धत्वं त्यक्त्वा स्वस्वरूपे परमशुद्धिलक्षणेऽवतिष्ठते स्थिरो भवति ।। १५॥
अवचूर्णिसहिते योगशास्त्रस्याद्यप्रकाश
॥१४४०॥
चतुष्टये
आत्मायत्तमपि स्वान्तं कुर्वतामत्र योगिनाम् ।
रागादिभिः समाक्रम्य परायत्तं विधीयते ॥ ४६॥ आत्मा० । आत्मनि निमग्नमपि मनः कुर्वतां योगिनां राग-द्वेष-मोहै: रक्तं द्विष्टं मूढं च कृत्वा परायत्तम आत्मनोऽवशं क्रियते ॥ ४६॥
रक्ष्यमाणमपि स्वान्तं समादाय मनाग् मिपम् ।
पिशाचा इव रागाद्याश्छलयन्ति मुहुर्मुहुः ॥ ४७ ॥ रक्ष्य० । यमनियमादिभिर्गोप्यमानमपि मनः मनाक् स्वल्पं छलं पुरस्कृत्य रागाद्याः पिशाचा इव छलयन्ति आत्मवशं कुर्वन्ति वारंवारम् ॥ ४७ ॥ 1 "आत्माधीनमपि स्वान्तं सद्यो रागः कलङ्कयते । अस्ततन्द्ररतः पूर्वमत्र यत्नो विधीयताम् ॥१११०॥” इति ज्ञानार्णवे॥

चतुर्थः प्रकाशः ।। १४४०॥
CBSCRIBEHCeleaseECSHESHESERVEREve
Jain Education
Telonal

Page #538

॥१४४१॥
रक्ष्यमाणमपि स्वान्तं समादाय मनाग मिषम् ।
पिशाचा इव रागाद्याश्छलयन्ति मुहुर्मुहुः ॥ ४७ ॥ रक्ष्यः । यमनियमादिभिर्गोप्यमानमपि मनः मनाक् स्वल्पं छलं पुरस्कृत्य रागाद्याः पिशाचा इव छलयन्ति आत्मवशं कुर्वन्ति वारंवारम् || ४७॥
रागादितिमिरध्वस्तज्ञानेन मनसा जनः ।
अन्धेनाऽन्ध इवाकृष्टः पात्यते नरकावटे ॥ ४८ ॥ रागा० । रागादय एव सन्मार्गदर्शनविघातहेतुत्वेन तिमिरम् , तेन ध्वस्तं ज्ञानं तत्त्वालोको यस्य तेन एवंविधेन मनसा जनो नरककूपे पात्यते ॥ ४८ ।।
अस्ततन्द्ररतः पुम्भिनिर्वाणपदकाटिभिः ।
विधातव्यः समत्वेन राग-द्वेषद्विपज्जयः ॥ ४९ ॥ अस्त । निरस्तप्रमादैः पुम्भिः पुरुषधपितैः । अतो हेतोः । समत्वेन माध्यस्थ्येन । शेष स्पष्टम् ॥ १९॥
अमन्दानन्दजनने साम्यवारिणि मज्जताम् ।
जायते सहसा पुंसां राग-द्वेषमलक्षयः ॥ ५० ॥ अम । माध्यस्थ्यजलमवगाहमानानां सहसा अकस्मात् राग-द्वेषमलक्षयो जायते ॥ ५० ॥ 1 "इन्द्रियार्थानपाकृत्य स्वतत्त्वमवलम्बते। यदि योगी तथाप्येते छलयन्ति मुहुर्मुहुः ॥१११२॥” इति ज्ञानार्णवे।
o
॥१४४१॥
Jain Education Int
a
l
+
w.jainelibrary.org

Page #539

पष्ट
अवचूर्णिसहिते योगशास्त्रस्याद्यप्रकाश
चतुष्टये
पणिहन्ति क्षणार्धेन साम्यमालम्ब्य कर्म तत् ।
यन्न हन्यानरस्तीव्रतपसा जन्मकोटिभिः ।। ५१ ॥ परिशिष्टम्
प्रणि । अन्तर्मुहूर्तेन माध्यस्थ्यमाश्रित्य तत् कर्म प्रणिहन्ति यत् साम्यरहितेन तीव्रतपसापि न हन्यते ॥ ५१ ।।
कर्म जीवं च संश्लिष्टं परिज्ञातात्मनिश्चयः । ॥१४४२ ॥
विभिन्नीकुरुते साधुः सामायिकशलाकया ॥ ५२ ॥ कर्म । सम्पृक्तं मिलितम् । पुनः पुनर्जात आत्मनिर्णयो येन । सामायिकमेव वंशमयी शलाका तया । यथा श्लेषद्रव्यसंपृक्तानां पत्रादीनां शलाकया पृथग्भावः क्रियते तथा जीव-कर्मणोरपि साम्येन विभेदः क्रियते ॥ ५२ ॥
रागादिध्वान्तविध्वंसे कृते सामायिकांशुना।
स्वस्मिन् स्वरूपं पश्यन्ति योगिनः परमात्मनः ॥ ५३ ॥ रागा० । सामायिकसूर्येण स्वस्मिन् आत्मनि परमात्मनः स्वरूपं पश्यन्ति ।। ५३ ॥ 1 “साम्यसीमानमालम्ब्य कृत्वात्मन्यात्मनिश्चयम् । पृथक् करोति विज्ञानी संश्लिष्टे जीव-कर्मणी ॥ ११५२॥" इति ज्ञानार्णवे ॥
2 " साम्यसूर्याशुनिभिन्ने रागादितिमिरोत्करे । प्रपश्यति शमी (यमी P विना) स्वस्मिन स्वरूप परमात्मनः ॥ ११५१ ॥" है इति ज्ञानार्णवे॥
EHEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEETECH
चतुर्थः
प्रकाशः
॥१४४२।।
Jain Education Inte
l

22w.jainelibrary.org

Page #540

MEHEKHeareraraamREEKERBERGEHEREIGRIHMECREE
स्निह्यन्ति जन्तवो नित्यं वैरिणोऽपि परस्परम् ।
अपि स्वार्थकृते साम्यभाजः साधोः प्रभावतः ॥ ५४ ॥ स्निा। स्वार्थनिमित्तमपि साम्यभाजः साधोः प्रभावात् नित्यवैरिणोऽप्यहिन कुलादयः परस्परं मैत्री कुर्वन्ति । ईदृशः साम्यमहिमा यदेतत् स्वनिमित्तकृतमपि परेषु नित्यवैरिषु पर्यवस्यतीत्यर्थः ॥ ५४ ॥
साम्यं स्यानिर्ममत्वेन तत्कृते भावनाः श्रयेत् । अनित्यतामशरणं भवमेकत्वमन्यताम् ॥ ५५ ॥ अशौचमाश्रवविधि संवरं कर्मनिर्जराम् ।
धर्मस्वाख्याततां लोकं द्वादशी बोधिभावनाम् ॥ ५६ ॥ [ युग्मम् ] साम्यं स्याद् निर्ममत्वेन उपायेन। राग-द्वेषयोयोरपि प्रतिपक्षभूतं साम्यम् , निर्ममत्वं तु रागस्यैव प्रतिपक्षभूतमित्यनयोर्भेदः। निर्ममत्वनिमित्तं योगी भावनाः श्रयेदिति ।। ५५ ॥ सुगममिति ।। ५६ ।। अथानित्यतामाह
यंत्यातस्तन्न मध्याह्ने यन्मध्याह्ने न तनिशि ।
निरीक्ष्यते भवेऽस्मिन् ही पदार्थानामनित्यता ॥ ५७ ।। यत्मा० । ही खेदे। स्पष्टः ।। ५७ ॥ 1 “शाम्यन्ति जन्तवः क्रूरा बद्धवैराः परस्परम् । अपि स्वार्थप्रवृत्तस्य मुनेः साम्यप्रभावतः ॥११६६॥” इति शानार्णवे ॥ 2 " ये दृष्टिपथमायाताः पदार्थाः पुण्यमूर्तयः । पूर्वाहणे न च मध्याह्ने ते प्रयान्तीह देहिनाम् ॥ ६०॥” इति झानार्णवे॥
Jain Education in

क
w.jainelibrary.org

Page #541

षष्ठं परिशिष्टम्
॥ ९४४४ ॥
Jain Education Inter
शरीरं देहिनां सर्वपुरुषार्थ निबन्धनम् । प्रचण्डपवनोद्धृतघनाघन विनश्वरम् ॥ ५८ ॥
शरी० । यत् शरीरं सर्वपुरुषार्थानां निबन्धनं तदपि विनश्वरमस्थिरम् ॥ ५८ ॥ कल्लोलचपला लक्ष्मीः सङ्गमाः स्वप्नसन्निभाः । वात्याव्यतिकरोत्क्षिप्ततूलतुल्यं च यौवनम् ।। ५९ ।।
कल्लो० । सङ्गमाः पित्रादिसंयोगाः । तूलं रुतादि । शेषं स्पष्टम् ॥ ५९ ॥ इत्यनित्यं जगद्वृत्तं स्थिरचित्तः प्रतिक्षणम् ।
तृष्णा कृष्णाहिमन्त्राय निर्ममत्वाय चिन्तयेत् ॥ ६० ॥
इत्य० । इति पूर्वोक्तप्रकारेण जगत्स्वरूपमनित्यं प्रतिक्षणमत्रधारयेत्, तृष्णा रागः, सैव कृष्णाहिः, तस्य मन्त्राय, अहिशब्दः स्त्रीलिङ्गोऽप्यऽस्तीति नोपमानोपमेययोर्भिन्नलिङ्गता ॥ ६० ॥
अथ द्वितीयभावनामाह
इन्द्रोपेन्द्रादयोऽप्येते यन्मृत्योर्यान्ति गोचरम् ।
अहो ! तदन्तकात कः शरण्यः शरीरिणाम् ।। ६१ ।।
इन्द्रो । शक्र - वासुदेवादयोऽपि यस्मात् मृत्योर्यशं यान्ति । अहो विस्मये । तस्मात् मृत्युभये शरीरिणां, कः शरणे साधुः शरण्यः १ न कोऽपीत्यर्थः ॥ ६१ ॥

अवचूर्णि
सहिते
योगशास्त्र
स्याद्य
प्रकाश
चतुष्टये
चतुर्थः
प्रकाशः
।। १४४४ ।।
10

Page #542

पितुर्मातुः स्वसुतुस्तनयानां च पश्यताम् ।
अत्राणो नीयते जन्तुः कर्मभिर्यमसमनि ॥ ६२ ॥ पितु । स्वसुर्भगिन्याः, [तनयानां ] पुत्राणाम् , यमगृहे, एतच्च लोकप्रसिध्या अपेक्ष्यम्, न तु यमगृहे कश्चिन्नीयते, अपि तु कर्मभिस्तत्र तत्र नरकादौ नीयते इति तत्त्वम् ॥ ६२॥
शोचन्ति सजनानन्तं नीयमानान् स्वकर्मभिः ।
नेष्यमाणं तु शोचन्ति नात्मानं मृढबुद्धयः ॥ ६३ ॥ शोचन्तिः । मूढबुद्ध्यः स्वजनान् अन्तं मृत्यु नीयमानान् शोचन्ति, परमात्मानं नेप्यमाणं तु न शोचन्ति ॥ ६३ ॥
संसारे दुःखदावामिज्वलज्ज्वालाकरालिते ।
बने मृगार्भकस्येव शरणं नास्ति देहिनाम् ॥ ६४ ॥ संसा० । दुःखमेव दावाग्निस्तस्य ज्वलन्त्यो ज्वालास्ताभिः रौद्रे, वनपक्षे दुःखो दुःखहेतुर्यों दावाग्निरित्यादि । मृगशिशोरिव, तदृग्रहणमतिमोग्ध्यख्यापनार्थम् ॥ ६४ ॥
अवणिसहिते योगशास्त्रस्याद्यप्रकाशचतुष्टये चतुर्थः प्रकाशः
BHOHHSHETHEIGHHEHRESHESHRIEHCHCHEHREERHONEHEHCHE
॥१४४५॥
1 इत आरभ्य ९१ तम श्लोकावचूणि यावत् एकं पत्रम् A मध्ये नास्ति ॥ 2 “शोचन्ति स्वजनं मूर्खाः स्वकर्मफलभोगिनम् । नात्मानं बुद्धिविध्वंसाद् यमदंष्टान्तरस्थितम् ॥१०॥” इति शानार्णवे॥
Jain Education Int
a
w.jainelibrary.org

Page #543

अथ तृतीयभावनामाह
प
परिशिष्टम्
अवचूर्णिसहिते योगशास्त्रस्याद्यप्रकाशचतुष्टये चतुर्थः प्रकाशः ॥१४४६॥
श्रोत्रियः श्वपचः स्वामी पत्तिब्रह्मा कृमिश्च सः।
संसारनाटये नटवत संसारी हन्त! चेष्टते ।। ६५ ।। श्रोत्रि० । श्रोत्रियो वेदपारगः श्वपचः, सोऽपि श्रोत्रिय इत्यादि। स्वामी पदातिः, पदातिश्च स्वामी। ब्रह्मा कृमिश्च, कृमिब्रह्मा। हन्तेत्यामन्त्रणे, चेष्टते नटवत् विविधां चेष्टां करोति ॥ ६५ ।।
न याति कतमां योनि कतमां या न मुञ्चति ।
संसारी कर्मसम्बन्धादवक्रयकुटीमिव ॥ ६६ ॥ न या० । कां योनिं न याति ? अपि तु सर्वामपि । कतमां वा योनि न मुञ्चति ? सर्वामपि मुञ्चतीत्यर्थः । भाटककुटीमिव ॥६६॥
समग्रलोकाकाशेऽपि नानारूपैः स्वकर्मतः ।
वालाग्रमपि तन्नास्ति यन्न स्पृष्टं शरीरिभिः ॥ ६७ ॥ सम० । चतुर्दशरज्ज्वात्मकेऽपि लोके सूक्ष्म-बादरादिभिर्नानारूपैर्वालाग्रमपि वालाग्र प्रमाणक्षेत्रमुत्पद्यमानैर्विपद्यमानैश्व जीवैर्यन्न स्पष्ट तन्नास्ति ॥ ६ ॥ 1 “श्रोत्रियः सारमेयः स्यात् कृमिर्वा श्वपचोऽपि वा ॥ १२२ ।। रूपाण्येकानि गृहणाति त्यजत्यन्यानि सन्ततम् ।
यथा रङ्गेऽत्र शैलूषस्तथायं यन्त्रवाहकः ।। १२३ ॥” इति शानार्णवे। nal
॥१४४६॥
Jain Education
a

Neww.jainelibrary.org

Page #544

॥१४४७॥
अथ चतुर्थी भावनामाह
एक उत्पद्यते जन्तुरेक एव विपद्यते ।
कर्माण्यनुभवत्येकः प्रचितानि भवान्तरे ॥ ६८ ॥ एक० । जन्मान्तरे सञ्चितानि कर्माणि एक एव अनुभवति वेदयते । शेष स्पष्टम् ।। ६८ ॥
अन्यैस्तेनार्जितं वित्तं भूयः सम्भूय भुज्यते ।
स त्वेको नरककोडे क्लिश्यते निजकर्जभिः ।। ६९ ॥ अन्यैः । तेनैकेनार्जितं वित्तमन्यैर्बन्धवादिभिमिलित्वा भूयः पुनः पुनर्भुज्यते, स तु वित्तस्यार्जयिता एक एव नरकमध्ये क्लिश्यते बाध्यते स्वकर्मभिः ॥ ६९ ॥ अथ पञ्चमी.भावनामाह
यत्रान्यत्वं शरीरस्य वैसदृश्याच्छरीरिणः ।
धनबन्धुसहायानां तत्रान्यत्वं न दुर्वचम् ॥ ७० ॥ यत्रा० । यत्रेति प्रक्रमार्थेऽव्ययम् । शरीरस्य शरीरिणो जीवस्य च यत्रान्यत्वं भेदः परस्परं मूर्तीमूतवादिना विसदृशतया पार्थक्यमस्ति तत्रात्मनः सकाशाद् भिन्नानां धन-बन्ध्वादीनामन्यत्वं पृथक्त्वं न दुर्भणम् ॥ ७० ॥
यो देह-धन-बन्धुभ्यो भिन्नमात्मानमीक्षते । क शोकशङ्कना तस्य हन्ताऽऽतङ्कः प्रतन्यते ॥ ७१ ॥
MEREKKERRIERHIDHEHEKSHEHEREHENSIONSHICICISHEHER
॥१४४७॥
Jain Education in

pow.jainelibrary.org

Page #545

षष्ठं परिशिष्टम्
Eler
॥१४४८॥
चतुष्टये
यो दे० । यो विवेकी धन-देहादिभ्य आत्मानं भिन्नमीक्षते विलोकयति, हुन्तेति हर्षार्थमव्ययम् , तस्य शोकशङ्कना क
अवचूर्णिआतङ्कः पीडा प्रतन्यते विस्तार्यते ! ॥ ७१ ॥
सहिते अथ षष्ठी भावनामाह
योगशास्त्र
स्याद्यरसासृग्मांसमेदोऽस्थिमज्जाशुक्रान्त्रवर्चसाम् ।
प्रकाशअशुचीनां पदं कायः शुचित्वं तस्य तत्कुतः॥ ७२ ।। रसा। भुक्तपीतानपानपरिणामजो निस्यन्दो रसः १, असृग् रक्तम् २, मांसम् ३, मेदो वसा ४, अस्थि ५, मज्जा । चितुर्थः सारः ६, शुक्र रेतः ७ । रसादीनि षडपि कारणानि, असृगादीनि षडपि कार्याणि परस्परं विचार्याणि, यथा रसादमृग जायते, ततोऽपि मांसमित्यादि । अन्त्रं प्रसिद्धम् , बर्ची विष्ठा । एतेषामशुचिद्रयाणां पदं स्थानं कायः, तस्य कुतः शुचित्वम् ।। ७२ ॥ ॥१४४८॥
नवस्रोतःस्रवद्विस्ररसनिस्यन्दपिच्छिले ।
देहेऽपि शौचसङ्कल्पो महन्मोहविजृम्भितम् ॥ ७३॥ नव० । नवभ्यो नेत्र २, श्रोत्र २, नाशा २-६, मुख ७, पायु ८, उपस्थेभ्यः ९, स्रवन् क्षरन् योऽसौ विश्र आमगन्धिनिस्यन्दो निर्यासस्तेन पिच्छिले विजिविले एवंविधेऽपि देहे यः शुचित्वाभिमानो मोह विलसितं तन्महत् ॥ ७३ ।।
মাহা:
1 " प्रस्रवन्नवभिारैः पूतिगन्धान्निरन्तरम् । क्षणक्षयि पराधीनं शश्वनरकलेवरम् ॥१५८॥” इति ज्ञानार्णवे ॥

Jain Education
i
n
al
pww.jainelibrary.org

Page #546

॥१४४९॥
BIGIGHEHIMIREMIERIEHRIMEHSHIKSHRIHHHHHHHOTE
अथ सप्तमी भावनामाह
मनोवाकायकर्माणि योगाः कर्म शुभाशुभम् ।
यदाश्रवन्ति जन्तूनामाश्रवास्तेन कीर्तिताः ॥ ७४ ।। मनो० । मनोवाक्कायव्यापारा योगा उच्यन्ते । ते योगाः शुभाशुभं पुण्यापापकर्म यत् आश्रवन्ति प्रस्रवन्ति तेन कारणेनाम्रयते कर्म एभिरित्याश्रवाः, एतेषां करणत्वेऽपि कर्तृत्वमुक्तं स्वातन्त्र्यविवक्षणात् , यथाऽसिश्छिनत्तीति ॥ ७४ ॥
मैत्र्यादिवासितं चेतः कर्म सूते शुभात्मकम् ।
कषायविषयाक्रान्तं वितनोत्यशुभं पुनः ।। ७५ ॥ मैत्र्या० । मैत्रीभावः, आदेः प्रमोद-दया-माध्यस्थ्यानि, तेर्वासितं भावितं पुण्यरूपं कर्म जनयति । कषायैः शब्दादिविषयः स्ववशीकृतम् पुनरशुभं पापकर्मरूपम् ॥ ७५ ॥ ___ 1 “ मनस्तनुवचःकर्म योग इत्यभिधीयते । स एवाश्रव इत्युक्तस्तत्त्वज्ञान विशारदैः ॥ १३० ॥ इति ज्ञानार्णवे॥" ।
“यद् वाकायमनःकर्मयोगोऽसावास्रवः स्मृतः। कर्मास्रवत्यनेनेति शब्दशास्त्रविशारदैः ॥ ३॥३८॥” इति अमितगतिविरचिते श्रावकाचारे।
2 " यम-प्रशम-निर्वेद तत्त्वचिन्तावलम्बितम् । मध्यादिभावनारूढं मनः सूते शुभास्रवम् ॥ १७२ ॥ कषायदहनोद्दीप्तं विषयाकुलीकृतम्। संचिनोति मनः कर्म जन्मसम्बन्धसूचकम् ॥ १७३ ॥ विश्वव्यापारनिर्मुक्तं श्रुतज्ञानावलम्बितम् । शुभ्रामवाय विक्षेयं वचः सत्यप्रतिष्ठितम् ।। १७४ ॥ अपवादास्पदीभूतमसन्मार्गोपदेशकम् । पापासवाय विज्ञेयमसत्यं परुष वचः ।। १७५ ॥ सुगुप्तेन स्वकायेन कायोत्सर्गेण वानिशम् । संचिनोति शुभं कर्म काययोगेन संयमी ।। १७६ ॥ सततारम्भयोगैश्च व्यापारर्जन्तुघातकः । शरीरं पापकर्माणि संयोजयति देहिनाम् ॥ १७७॥ इति ज्ञानार्णवे ॥
॥
४४९॥
Jain Education Intem

jainelibrary.org

Page #547

परिशिष्टम्
अवचूर्णिसहिते योगशास्त्रयस्याद्यप्रकाशचतुष्टये
॥१४५०॥
चतुर्थः
HOMEREMEHEKSHICHCHEHOREHEREHRISHCHEMEHEREHBHIBHIBHIBHEHREE
शुभार्जनाय निर्मिथ्यं श्रुतज्ञानाश्रितं वचः
विपरीतं पुनर्जेयमशुभार्जनहेतवे ।। ७६ ॥ शुभा० । श्रुतज्ञानमागमाविरोधि वचनं निर्मिथ्यं सत्यं शुभार्जनाय स्यात् । शेषं स्पष्टम् ॥ ७६ ॥
शरीरेण सुगुप्तेन शरीरी चिनुते शुभम् ।
सततारम्भिणा जन्तुघातकेनाशुभं पुनः ॥ ७७ ।। शरीरे । सुगुप्तेन असचेष्टारहितेन कायोत्सर्गादौ निश्चेष्टेन वा शरीरेण शुम्भ कर्म करोति । सततं महारम्भेण प्राणिव्यापादकेन पुनरशुभम् ॥ ७७ ॥
कषाया विषया योगाः प्रमादाविरती तथा ।
मिथ्यात्वमारौद्रे चेत्यशुभं प्रति हेतवः ॥ ७८ ॥ कषा० । कषायाः क्रोधाद्याः, नोकषाया हासाद्याः, विषयाः शब्दाद्याः, योगा अशुभमनोवाक्कायरूपाः व्यापाराः, प्रमादोऽज्ञान १, संशय २, विपर्यय ३, राग ४, द्वेष ५, स्मृतिभ्रंश ६, धर्मानादर ७, योगदुःप्रणिधानै ८ रष्टविधः । अविरतिः नियमाभावः । मिथ्यात्वमातरौद्रध्याने च एते सर्वेऽप्यशुभकर्मकारणानि ज्ञेयानि ॥ ७८ ॥
1 “कषायाः क्रोधाद्याः स्मरसहचराः पञ्च विषयाः, प्रमादा मिथ्यात्वं वचनमनसी काय इति च । दुरन्ते दुर्थ्याने | विरतिविरहश्चेति नियतं, सवन्त्येते पुंसां दुरितपटलं जन्मभयदम् ॥ १७८ ॥” इति ज्ञानार्णवे ।।
BHEECHEIGRICHEHERRRRRRCHEHORECHARISHCHE
प्रकाशः
॥१४५०॥
JainEducation Internal
.

Page #548

अथाष्टमी भावनां संवररूपामाह
FREMEHEHREHENSITIEHIROHRISHISHERSHISHORSHISHISHMISHRSHISHEKCINE
सर्वेषामाश्रयाणां तु निरोधः संवरः स्मृतः ।
स पुनर्भिद्यते द्वेधा द्रव्यभावविभेदतः ॥ ७९ ॥ सर्वेषा० । सर्वेषामाश्रवाणां निरोधः संवरः कथितः । स संवरो द्विधा भवति द्रव्य-भावभेदात् ॥ ७९ ॥
यः कर्मपुद्गलादानच्छेदः स द्रव्यसंवरः ।
भवहेतुक्रियात्यागः स पुनर्भावसंवरः ॥ ८० ॥ यः कर्मः । कर्मपुद्गलानामाश्रवद्वारेणादानं प्रवेशनम् , तस्य च्छेदः स द्रव्याणां संवरो द्रव्यसंवरः । यः पुनर्भवहेतूनां क्रियाणामात्मव्यापाररूपाणां त्यागः स भावसंवरः ।। ८० ॥
1"सर्वाम्रयनिरोधो यः संवरः स प्रकीर्तितः। द्रव्य-भावविभेदेन सद्विधा भिद्यते पुनः ॥ १७९ ॥ यः कर्मपुद्गलादानविच्छेदः स्यात् तपस्विनः । स द्रव्यसंवरः प्रोक्तो ध्याननिघृतकल्मषैः ॥ १८० ॥ या संसारनिमित्तस्य क्रियाया विरतिः स्फुटम् । स भावसंवरस्तर्विज्ञेयः परमागमात् ॥ १८१॥ जायते यस्य यः साध्यः स तेनैव निरुध्यते। अप्रमत्तैः समुद्युक्तैः संवरार्थ कृतोद्यमैः ॥१८३।। क्षमा क्रोधस्य मानस्य मार्दवं त्वार्जवं पुनः । मायायाः संगसंन्यासो लोभस्यैते द्विषः क्रमात्॥३८४॥" इति ज्ञानार्णवे। “आस्रवस्य निरोधो यः संवरः स निगद्यते । भाव-द्रव्यविकल्पेन द्विविधः कृतसंवरैः ।। ३२५९ ॥” इति अमितगतिविरचिते श्रावकाचारे ॥
Jain Education inte
F
w.jainelibrary.org

Page #549

a.
परिशिष्टम् -
॥ १४५२ ।।
Jain Education I
येन येन ह्युपायेन रुध्यते यो य आश्रवः ।
तस्य तस्य निरोधाय स स योज्यो मनीषिभिः ॥ ८१ ॥ येन० | स्पष्टः ॥ ८१ ॥
क्षमया मृदुभावेन ऋजुत्वेनाप्यनीहया ।
क्रोधं मानं तथा मायां लोभं रुन्ध्याद्यथाक्रमम् ॥ ८२ ॥
क्षमया० | क्षमया क्रोधं रुन्ध्यात् । मृदुभावेन मार्दवेन मानम्, ऋजुत्वेन मायाम्, अनीहया निस्पृहतया लोभं च रुन्ध्यात् ॥ ८२ ॥
असंयमकृतोत्सेकान् विषयान् विषसन्निभान् ।
निराकुर्यादखण्डेन संयमेन महामतिः ।। ८३ ।।
असं० । असंयमेन इन्द्रियोन्मादेन कृत उत्सेकः स्वकार्यजननं प्रति सामर्थ्यं येषां तान् विषयान् अखण्डेन संयमेन निराकुर्यात् ॥ ८३ ॥
तिसृभिर्गुप्तिभिर्योगान् प्रमादं चाप्रमादतः । सावद्ययोगहानेनाविरतिं चापि साधयेत् ॥ ८४ ॥
तिसृ० | योगान् मनोवाक्कायव्यापारान् । मद्यादिपञ्चविधः प्रमादोऽज्ञानाचाष्टविधो वा अप्रमत्ततया । सावध व्यापारत्यागेन चाविरतिं साधयेत् ॥ ८४ ॥

dialelaide
अवचूर्णि
सहिते
योगशास्त्र
स्थाद्य
प्रकाश
चतुष्टये
चतुर्थः
प्रकाशः
।। १४५२ ।।
10

Page #550

॥ १४५३॥
BHABHEEMECHEHREMEHSHEHARRHEHEREHEREHIMIREMEMBER
सद्दर्शनेन मिथ्यात्वं शुभस्थैर्येण चेतसः।
विजयेतात-रौद्रे च संवरार्थ कृतोद्यमः ।। ८५ ॥ सद्दर्शन० । सम्यग्दर्शनेन मिथ्यात्वम्, शुभं धर्म्य-शुक्लरूपं यत् चेतसः स्थैर्य तेनार्त-रौद्रध्याने विजयेत संवरनिमित्तं कृतोद्यमो यतिः ।। ८५ ॥ अथ नवमीं भावनामाह
संसारबीजभूतानां कर्मणां जरणादिह ।
निर्जरा सा स्मृता द्वेधा सकामा कामवर्जिता ॥ ८६ ॥ संसार० । संसारकारणभूतानामात्मप्रदेशेभ्योऽनुभूतरसकर्मपुद्गलशातनान्निर्जरा इह प्रवचने द्विधा सह कामेन 'निर्जरा मे भूयात्' इत्याद्यभिप्रायेण युक्ता सकामा, पूर्वोक्तलक्षणेन कामेनवर्जिता अकामा ॥ ८६ ॥ । “यया कर्माणि शीर्यन्ते बीजभूतानि जन्मनः। प्रणीता यमिभिः (यतिभिः M N) सेयं निर्जरा जीर्णबन्धनैः ॥ १९१॥
११! सकामां-ऽकाममेदेन विकल्पद्वयमश्नुते । निर्जरा कर्मजानेकनिगडच्छेदकारणम् ॥ १९२॥ पाकः स्वयमुपायाच्च स्यात् फलानां तरोर्यथा। तथात्र कर्मणां शेयः स्वयं सोपायलक्षणः ॥ १९३ ॥ विशुध्यति हुताशेन सदोषमपि काञ्चनम् । यद्वत् तथैव जीवोऽयं तप्यमानस्तपोऽग्निना ॥ १९४ ॥” इति ज्ञानार्णवे ॥ “पूर्वोपार्जितकमैकदेशसंक्षयलक्षणा। सविपाकाऽविपाका च द्विविधा निर्जराऽकथि ।। ३६३ ॥ यथा फलानि पच्यन्ते कालेनोपक्रमेण च । कर्माण्यपि तथा जन्तोरुपात्तानि विसंशयम् B॥ ३॥६४॥" इति अमितगतिविरचिते श्रावकाचारे॥
TaareewaaaEERENCHEHREREREHEHEHETEERENCHEDEEM
10
Sel॥१४५३॥
Jain Education in s
a
l

ww.jainelibrary.org

Page #551

परिशिष्टम्
अवचूर्णिसहिते योगशास्त्रस्याद्यप्रकाश
॥१४५४॥
चतुष्टये
DEHEREHENEARCHCHEHENRELEHCHEHRISHCHCHCHECERE
ज्ञेया सकामा यमिनामकामा त्वन्यदेहिनाम् ।
कर्मणां फलवत् पाको यदुपायात्स्वतोऽपि हि ।। ८७ ॥ ज्ञेया। सकामां यतीनां ज्ञेया । अन्येषामेकेन्द्रियादीनां चतुर्गतिकजन्तूनामकामा, यद्यस्मात् उपायात निवातप्रदेशस्थापनापलालाच्छादनादिरूपात् फलानामिव कर्मणामसद्वेद्यादीनां पाकः स्यात् , स्वतोऽपि वा वृक्षस्थानामिव फलानाम् , तद्वत् कर्मणामपि ॥८७॥
सदोषमपि दीप्तेन सुवर्ण वह्निना यथा।
तपोऽग्निना तप्यमानस्तथा जीवो विशुध्यति ।। ८८ ॥ सदोष । किट्टिकादिदोषयुक्तमपि सुर्वणं यथा अग्निना शुध्यति तथाऽसद्वेद्यादिकर्मयुक्तोऽपि जीवो विशेषेण शुध्यति तपोऽग्निना ॥ ८८ ॥
अनशनमौनोदर्य वृत्तेः संक्षेपणं तथा।
रसत्यागस्तनुक्लेशो लीनतेति बहिस्तपः॥ ८९ ॥ अन० । अनशनमाहाररूपम् , तच्च इत्वरं नमस्कारसहितादि श्री वीरतीर्थे षण्मासान्, श्री आदिजिनतीर्थे वर्षान्तम् , मध्यमजिनानामष्टमासान् यावत् । यावज्जीवं तु पादपोपगमनेंगिनी-भक्तप्रत्याख्यानभेदात् त्रेधा । ऊनमुदरं यस्य स तथा, तस्य भावः औनोदर्यम् । तच्च चतुर्धा । तत्र द्वात्रिंशत्कवलाहारस्य नरस्याष्ट कवला अल्पाहारौनोदर्यम् १ । अर्द्धस्य समीपमुपार्द्ध द्वादश कवला उपाद्धौनोदर्यम् । षोडश कवला अद्धौनोदर्यम् २। पूर्णाहारादेकादिकवलैरूनं चतुर्विशतिकवलान् यावत् प्रमाणप्राप्तात् किश्चिदौनोदर्यम् ४ । चतुर्विधेऽप्यास्मिन् एकैककवलहानेन बहूनि स्थानानि स्युः । सर्वेऽप्यौनोदर्यभेदाः । एवमष्टाविंशतिकवलाहारायाः
BYCHRIDERERHCHEREHENRICRORSHEECHHEHEYE
चतुर्थः प्रकाशः ॥१४५४॥
Jain Education Inter
nal
Iww.jainelibrary.org

Page #552

॥ १४५५॥
स्त्रिया अपि नरानुसारेण ज्ञेयम् २ । वृत्तिमक्षम् । तस्याः संक्षेपणं दत्त्यादिकरणेन एक-द्वि-व्याद्यगारनियमो रथ्यायामार्धग्रामनियमश्च द्रव्य-क्षेत्र-काल-भावाऽभिग्रहाश्च सर्वेऽप्यत्रैवान्तर्भूताः ३ । रसत्यागः मतुलोपात् दध्यादीनां विकृतीनां रसवतां यस्त्यागः ४ । आसनकरण-अप्रतिकर्मशरीरत्व-केशोल्लुञ्चादिः कायक्लेशः ५ । एकान्तेऽनाबाधे स्यादिरहिते शून्यगृहादौ स्थानं मनोवाक्कायकषायेन्द्रियसंवरणं च संलीनता ६ । इति षोढा बाह्यतपः, बाह्यद्रव्या पेक्षत्वात् परप्रत्यक्षत्वाद्वा कुतीर्थिकगृहस्थैश्च कार्यत्वाचास्य बाह्यत्वम् ॥८९।।
प्रायश्चित्तं वैयावृत्त्यं स्वाध्यायो विनयोऽपि च । व्युत्सर्गोऽथ शुभं ध्यानं षोढेत्याभ्यन्तरं तपः ।। ९०॥
HENCHHETCHEHEHENSHOTEHEHECHECHEHEHEHCHEHCHACHEHEHEN
प्राय० । प्रायोऽपराधः, स येन चेतति शध्यति तत्प्रायश्चित्तमालोचनादि, चितीधातुः शुद्धावपि केषाञ्चित् १। व्यावृत्तो व्यापारप्रवृत्त आगमोक्तक्रियासु । तस्य भावो वैयावृत्त्यम् २ । तच्चाचार्यो १ पाध्याय २ स्थविर ३ तपस्वि ४ ग्लान ५ शैक्ष ६ साधर्भिक ७ कुल ८ गण ९ सङ्घ १० रूपविषयभेदेन दशधा २ । स्वाध्यायः पञ्चधा वाचनादिरूपः ३ । विनीयते क्षिप्यतेऽष्टप्रकारं कर्म अनेनेति विनयश्चतुर्दा, सबहुमानं ज्ञानाभ्यासादिर्ज्ञानविनयः १ । शङ्कादिरहितं तत्त्वार्थश्रद्धानं दर्शनविनयः २ । प्रत्यक्ष आचार्यादावभ्युत्थाना-ऽभिगमनादिरूपः, परोक्षे च मनोवाकायैरञ्जलिकरण-गुणोच्चारस्मरणादिरूपश्चोपचारविनयः ४ । त्याज्यस्य त्यागो व्युत्सर्गः, स च द्विधा-बायोऽधिकोपकरणस्याऽशुद्धान्नपानादेर्वा त्यागः १ । आभ्यन्तरः कषायाणां मृत्युकाले शरीरस्य च त्यागः २ । अयं च प्रायश्चित्ताधिकारेऽतिचारशुद्धयर्थ उक्तः । अयं तु सामान्येन निर्जरार्थ: ५। धर्म्यशुक्लरूपं शुभध्यानम् ६ । इत्याभ्यन्तरं तपः पोढा ॥ ९ ॥

HEHCHEHEYENEVERENCHECRETCHEERENCYCHCHCHEHCHEHCHHe
in Education in
Selw.jainelibrary.org

Page #553

परिशिष्टम्
दीप्यमाने तपोयट्टी बाह्ये चाभ्यन्तरेऽपि च ।
यमी जरति कर्माणि दुर्जराण्यपि तत्क्षणात् ।। ९१ ॥ दीप्य० । संयमवान् जरति भस्मसात् करोति अन्तर्भूतण्यर्थत्वात् सकर्मकत्वम् । शेषं स्पष्टम् ॥ ९१ ॥ अथ दशमी भावनामाह
स्वाख्यातः खलु धर्मोऽयं भगवद्भिर्जिनोत्तमः ।
यं समालम्बमानो हि न मज्जेद्भवसागरे ॥ ९२ ॥ स्वाख्या। सुप्ट परतीर्थिकापेक्षया प्राधान्येन आ विधिप्रतिषेधमर्यादया कथितः स्वाख्यातः, खलु निश्चये, जन्तुरिति गम्यते ॥ ९२ ॥ दशधा धर्ममाह
संयमः सूनृतं शौचं ब्रह्माऽकिश्चनता तपः।
क्षान्तिार्दवमृजुता मुक्तिश्च दशधा स तु ॥ ९३ ॥ संयमः । संयमः प्राणिदया १ । सूनृतं मुषावादत्यागः २ । शौचं संयम प्रति निरुपलेपता, सा चादत्तादानपरिहाररूपा यतो लोभातः परधनं जिघृक्षन् संयम मलिनयति ३ । नवब्रह्मचर्यगुप्तिसनाथं ब्रह्मचर्यम् ४ । अस्य किश्चन द्रव्यं नास्तीत्यकिश्चनः,
1 “निवेदपदवी प्राप्य तपस्यति यथा यथा । यमी क्षपति (क्षिपति FX ) कर्माणि दुर्जराणि तथा तथा ।। १९८ ॥" इति ज्ञानार्णवे॥
HevereHHHereveHRISHBHECHEHCHCHECHHereverse
अवचूर्णि सहिते योगशास्त्रस्याद्यप्रकाशचतुष्टये चतुर्थः प्रकाशः
॥१४५६ ॥
Jain Education Inter

Page #554

॥१४५७॥
है। तस्य भावोऽकिञ्चनता ५ । तपः पूर्वोक्तम् ६ । क्षान्तिः क्षमा ७ । मार्दवं सौकुमार्यम् ८ । ऋजुताऽवक्रत्वम् ९ । मुक्तिोभाभाव १० श्चेति दशधा धर्मः ॥ ९३ ॥
धर्मप्रभावतः कल्पद्रुमाद्या ददतीप्सितम् ।
गोचरेऽपि न ते यत् स्युरधर्माधिष्ठितात्मनाम् ।। ९४ ॥ धर्म | आदिशब्दाच्चिन्तामण्यादयः । शेषं स्पष्टम् ॥ ९४ ॥
अपारे व्यसनाम्भोधौ पतन्तं पाति देहिनम् ।
सदा सविधवच॑कबन्धुर्धर्मोऽतिवत्सलः ॥ ९५ ॥ अपा० । व्यसनं दुःखम् । स्पष्टः ।। ९५ ॥
आप्लावयति नाम्भोधिराश्वासयति चाम्बुदः।
यन्महीं तत् प्रभावोऽयं ध्रुवं धर्मस्य केवलः ॥ ९६ ॥ आ० । स्पष्टः ॥ ९६ ॥ 1"धर्मो व्यसनसम्पाते पाति विश्व चराचरम् । सुखामृतपयःपूरैः प्रीणयत्यखिलं जगत् (त्यखिलं तथा P)॥२०६॥ धर्मो गुरुश्च मित्रं च धर्मः स्वामी च बान्धवः। अनाथवत्सलः सोऽयं स त्राता (संत्राता VCYR) कारणं विना ॥२०७॥" इति ज्ञानार्णवे॥
CHEREMEHREEEEERRRRRRRRRRRRRRRESSURE
Jain Education Inte
ww.jainelibrary.org

Page #555

पष्ट
परिशिष्टम्
HEHCHCHEHENEVEVCHEHREPRETRIEVEHENEVERESHEEEEEENET
अवचूर्णि
सहिते के योगशास्त्र
स्याद्यकप्रकाश
चतुष्टये चतुर्थः प्रकाशः
न ज्वलत्यनलस्तिर्यग यदवं वाति नानिलः ।
अचिन्त्यमहिमा तत्र धर्म एव निबन्धनम् ।। ९७ ॥ न ज्व० । अनलोऽग्निः । अनिलो वायुः । निबन्धनं कारणम् । शेषं स्पष्टम् ।। ९७ ॥
निरालम्बा निराधारा विश्वाधारा वसुन्धरा ।
यच्चावतिष्ठते तत्र धर्मादन्यन्न कारणम् ॥ ९८ ॥ निरा० । विश्वस्य चराचरस्य जगत आधारः । अवतिष्ठते, नाधः पतति तत्र धर्मादन्यन्न कारणम् ॥ ९८ ॥
सूर्याचन्द्रमसावेतौ विश्वोपकृतिहेतवे ।
उदयेते जगत्यस्मिन्नूनं धर्मस्य शासनात् ॥ ९९ ॥ सूर्या० । “ वेदसहश्रुताऽवायुदेवतानाम् " [ सि० ३।२।४१ ] इति आत्वम् ॥ ९९ ॥
अबन्धूनामसौ बन्धुरसखीनामसौ सखा ।
अनाथानामसौ नाथो धर्मो विश्वकवत्सलः ।। १०० ।। अबं० । असखीनाम् अमित्राणाम् । स्पष्टः ॥ १० ॥ __ 1 "पर्जन्यपवनार्केन्दुधराम्बुधिपुरन्दराः। अमी विश्वोपकारेषु वर्तन्ते धर्मरक्षिताः ॥२०७॥" इति शानार्णवे ॥

॥१४५८।।
Jain Education into!
w.jainelibrary.org

Page #556

॥ १४५९ ॥
Jain Education Inter
Seeeee
रक्षो-यक्ष-रग-व्याघ्र व्याला- डनल-गरादयः । नापकर्तुमलं तेषां येर्धर्मः शरणं श्रितः ॥ १०१ ॥
रक्षो० । व्यालो दुष्टगजः । गरो विषम् । अपकर्तुमुपद्रोतुम् । नाडलं न समर्थाः ॥ १०१ ॥ धर्मो नरकपातालपातादवति देहिनः ।
धर्मो निरुपमं यच्छत्यपि सर्वज्ञवैभवम् ।। १०२ ।।
धर्मो० | स्पष्टः ।। १०२ ।।
अथैकादश भावनामाह
कटिस्थ करवैशाखस्थानकस्थनराकृतिम् ।
द्रव्यैः पूर्ण स्मरेल्लोकं स्थित्युत्पत्तिव्ययात्मकैः ॥ १०३ ॥
कटि० | कटिस्थौ करौ यस्येति । वैशाखं प्रसारितपादम् तच्च तत्स्थानं च । तत्र तिष्ठतीति कटिस्थ करवैशाखस्थानकस्थः । स चासौ नरश्व, तद्वदाकारो यस्य, एवंविधं लोकम् आकाशक्षेत्रं चतुर्दशरज्जुमितं धर्मा-धर्म-काल- पुद्गल - जीवैः पूर्णम् उत्पाद-स्थितिविनाशात्मकैः ॥१०३॥
1 "व्यालानलगरव्याघ्रद्विपशार्दूलराक्षसाः । नृपादयोऽपि द्रुह्यन्ति न धर्माधिष्ठितात्मनाम् ॥ २१७ || " इति ज्ञानार्णवे ॥ 2 " धत्ते नरकपाताले निमज्जज्जगतां त्रयम् । ....॥ २१२ ॥ धर्मो ददाति निर्विघ्नं श्रीमत्सर्वज्ञवैभवम् ॥ २१४ ॥ " इति ज्ञानार्णवे ॥

yadridadareerea
10
।। १४५९ ॥
w.jainelibrary.org

Page #557

परिशिष्टम्
॥१४६०॥
लोको जगत्त्रयाकीर्णो भुवः सप्तात्र वेष्टिताः ।
घनाम्भोधिमहावाततनुवातैमहाबलेः ॥ १०४ ॥ लोको । जगतां त्रयेणाधस्तिर्यगूलरूपेणाकीर्णो व्याप्तः। अत्र लोके सप्त भुवः घनाम्भोधि १ धनवात २ तनुवातै ३ रधः पार्श्वतश्च वेष्टिताः महाबलेः पृथ्वीधरणसमर्थः ॥ १०४ ॥
वेत्रासनसमोऽधस्तान्मध्यतो झल्लरीनिभः।
अग्रे मुरजसङ्काशो लोकः स्यादेवमाकृतिः ॥ १०५ ॥ वेत्रा० । अधो विस्तीर्णम् उपरि सङ्कचितं वेत्रासनम् । मुरजं मर्दलम् । स्पष्टः ॥ १०५ ॥
निष्पादितो न केनापि न धृतः केनचिच्च सः।
स्वयंसिद्धो निराधारो गगने किन्त्ववस्थितः ॥ १०६॥ निष्या० । केनापीश्वरादिना न निप्पादितः, केनापि शेष-कूर्मादिना न धृतः, किन्तु स्वयंसिद्धः निराधारः आकाशे चावस्थितश्च लोकः ॥ १०६ ॥
1“वेष्टितः पवनैः प्रान्ते महावेगैर्महाबलैः। त्रिभिस्त्रिभुवनाकीणों लोकस्तालतरुस्थितिः ॥ २२५ ॥ निष्पादितःस केनापि नैव नैवोद्धतस्तथा । न भग्नः किन्त्वनाधारो गगने स स्वयं स्थितः ॥ २२६ ।। अधो वेत्रासनाकारो मध्ये स्याज्झलरीनिभः । मृदङ्गसदृशश्चाने स्यादित्थं स त्रयात्मकः ॥२२९ ॥” इति ज्ञानार्णवे ॥
अवचूर्णिसहिते योगशास्त्रस्याद्यप्रकाशचतुष्टये चतुर्थः प्रकाशः ॥१४६०॥
Jain Education Internal

anlvw.jainelibrary.org

Page #558

॥ १४६१ ॥
Jain Education I
#000000
अथ द्वादशी भावनामाह
अकामनिर्जरारूपात पुण्याज्जन्तोः प्रजायते ।
स्थावरत्वात् सत्वं वा तिर्यकत्वं वा कथञ्चन ॥ १०७ ॥
अका० । अनिच्छतो या निर्जरा साऽकामनिर्जरा कर्मलाघवम्, तद्रूपात् पुण्यात् जीवस्य, स्थावरत्वमेकेन्द्रियत्वम्, द्वन्द्रियादित्वम् तिर्यक्त्वं पञ्चेन्द्रियत्वम् ॥ १०७ ॥
मानुष्यमार्यदेशश्च जातिः सर्वाक्षपाटवम् ।
आयु प्राप्यते तत्र कथञ्चित्कर्मलाघवात् ॥ १०८ ॥
मा० । सर्वाक्ष० सर्वेन्द्रियपटुत्वम् । शेषं स्पष्टम् ॥ १०८ ॥ प्राप्तेषु पुण्यतः श्रद्धा कथक - श्रवणेष्वपि ।
तत्त्वनिश्चयरूपं तद् बोधिरत्नं सुदुर्लभम् ॥ १०९ ॥
प्राप्तेषु । तत्त्वं देव-गुरु- धर्मरूपम्, तस्य निश्चयो दृढोऽभिनिवेशः, तद्वपं बोधिरत्नम् ॥ १०९ ॥
तिर्यङपि
1 " तस्माद् यदि विनिष्क्रान्तः स्थावरेषु प्रजायते । त्रसत्वमथवाप्नोति प्राणी केनापि कर्मणा ॥ २३३ ॥ भवत्यङ्गी तन्न स्वल्पाशु भक्षयात् ॥ २३३ ॥ नरत्वं यद् गुणोपेतं देशजात्यादिलक्षितम् । प्राणिनः प्राप्नुवन्त्यत्र तन्मन्ये कर्मलाघवात् ||२३४|| आयुः सर्वाक्षसामग्री ||२३५|| यदि स्यात् पुण्ययोगेन न पुनस्तत्त्वनिश्चयः ||२३६||...... तदिदमेकं दुर्लभं बोधिरत्नम् ॥ २४३ ॥ इति ज्ञानार्णवे ॥
,,

10
॥ १४६१ ॥

Page #559

षष्ठं परिशिष्टम्
।। १४६२ ।।
decidedleeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee
भावनाभिरविश्रान्तमिति भावितमानसः । निर्ममः सर्वभावेषु समत्वमवलम्बते ॥ ११० ॥
भाव० । इति पूर्वोक्तरीत्या भावनाभिर्भावितचित्तः सर्वपदार्थेषु निर्ममः सन् साम्यमत्रलम्बते ॥ ११० ॥ विषयेभ्यो विरक्तानां साम्यवासितचेतसाम् ।
उपशाम्येत् कषायाग्निबधिदीपः समुन्मिषेत् ॥ १११ ॥
Jain Education Interhal
विष० । कषायाग्निरुपशाम्यत्यनेनाऽनर्थनिषेधः । बोधिदीपो ज्ञानप्रदीप: प्रकटीभवेदित्यनेनार्थप्राप्तिरुक्ता । तदेवं कषायजयमिन्द्रियजयेन, इन्द्रियजयं मनः शुद्धया, तां राग-द्वेषजयेन तं च साम्येन तच्च भावनाहेतुकनिर्ममत्वेन प्रतिपाद्य उत्तरं प्रकरणं प्रक्रमते ॥ १११ ॥
समत्वमवलम्ब्याथ ध्यानं योगी समाश्रयेत् ।
विना समत्वमारब्धे ध्याने स्वात्मा विडम्ब्यते ।। ११२ ।।
सम० । समत्वं दृढं चेतसि व्यवस्थाप्य योगी मुनिर्ध्यानं समाश्रयेत् । ध्यान-साम्ययोरेकत्वेऽपि विशिष्टतरं साम्यं ध्यानमत्रोच्यते ॥ ११२ ॥
I
1 " दीव्यन्नाभिरयं ज्ञानी भावनाभिर्निरन्तरम् । इहैवाप्नोत्यनातङ्कं सुखमत्यक्षमव्ययम् ॥ २४४ ॥ विध्याति कषायाग्निfaraat fated ध्वान्तम् । उन्मिषति बोध (बोधि N) दीपो हृदि पुंसां भावनाभ्यासात् ॥ २४५ ॥ ” इति ज्ञानार्णवे ॥

secccccccccceeded
अवचूर्णि सहिते योगशास्त्र
स्याद्यप्रकाश
चतुष्टये
| चतुर्थः
प्रकाशः
।। १४६२ ।।
10

Page #560

॥१४६३॥
मोक्षः कर्मक्षयादेव स चात्मज्ञानतो भवेत ।
ध्यानसाध्यं मतं तच्च तद्धयानं हितमात्मनः ॥ ११३ ॥ मोक्ष० । तदात्मज्ञानं ध्यानसाध्यं तस्मात् आत्मनो जीवस्य ध्यानं हितं श्रेयस्करम् ।। ११३ ।।
न साम्येन विना ध्यान न ध्यानेन विना च तत् ।
निष्कम्पं जायते तस्माद् द्वयमन्योऽन्यकारणम् ॥ ११४ ॥ न सा० । साम्येन विना ध्यानं न स्यादेव । ध्यानेन विना च साम्यं निष्कम्प निश्चलं न भवतीतीतरेतराश्रयहेतुत्वं द्वयोज्ञेयम् ॥ ११४ ॥
मुहूर्त्तान्तमनःस्थैर्य ध्यानं छद्मस्थयोगिनाम् ।
धर्म्य शुक्लं च तद् द्वेधा योगरोधस्त्वयोगिनाम् ।। ११५ ॥ मुह । छद्मस्थानामन्तर्मुहूर्तकालमेकस्मिन्नालम्बने चेतसः स्थितिवा॑नम् । धर्मादनपेतं धर्मेण प्राप्यं वा धर्म्यम् । तथा शुक्लं शुचि निर्मलं सर्वकर्मक्षयहेतुत्वादिति शुक्लम् । यद्वा शुचं क्लमयतीति शुक्लमिति द्विधा । चतर्दशगुणस्थानेऽयोगिकेवलिनां मनो-वाकायनिग्रह एव ध्यानम् ॥ ११५॥
1“मोक्षः कर्मक्षयादेव स सम्यगशानजः (ज्ञानतः PM N BY R विना) स्मृतः। ध्यानसाध्यं (ध्यानबीजं P) मत तद्धि तस्मात् तद्धितमात्मनः ॥ २५९॥” इति ज्ञानार्णवे ।।
।।१४६३॥
Jain Education Inter

X
w.jainelibrary.org

Page #561

षष्ठं परिशिष्टम्
अवचूर्णिसहिते योगशास्त्रस्याद्यप्रकाश चतुष्टये
॥१४६४॥
SHETRIEVEISHCHERRRRRRRRRRIGHERCHCHEREMEMBER
प्रकाशः
श्चिन्ता यद्वा ध्यानान्तरं भवेत् । बर्थसक्रमे तु स्याद्दीर्घाऽपि ध्यानसन्ततिः ॥ ११६ ॥ मुहः । मुहूर्तापरत आलम्बनभेदेन भिन्नं ध्यानं ध्यानान्तरम् । बह्वयचिन्तने तु दीर्घाऽपि ध्यानसन्ततिः स्यात् ॥ ११६ ॥
मंत्री-प्रमोद-कारुण्य-माध्यस्थ्यानि नियोजयेत् ।
धर्मध्यानमुपस्कर्तुं तद्धि तस्य रसायनम् ॥ ११७ ॥ मैत्री० । स्नेहपरिणामो मैत्री १ । गुणाधिकेषु आन्तरोऽनुरागः प्रमोदः २ । करुणैव कारुण्यं सदयत्वम् ३ । अराग-द्वेषा प्रवृत्तिर्माध्यस्थ्यम् ४ । ध्यानस्य त्रुट्यतो ध्यानान्तरेण सन्धानं कर्तुमेतानि नियोजयेत् , यतो मैव्यादिनियोजनं ध्यानस्य रसायनमिव ज्ञेयम् ।। ११७ ॥
मा कार्षीत कोऽपि पापानि मा च भूत कोऽपि दुःखितः ।
मुच्यतां जगदप्येषा मतिमैत्री निगद्यते ॥ ११८ ।। मा का० । मुच्यतां जगत् मोक्षमाप्नुयात् । शेषं स्पष्टम् ।। ११८ ॥ ___1"क्षुद्रेतरविकल्पेषु चरस्थिरशरीरिषु। सुखदुःखाद्यवस्थाषु संस्थितेषु यथायथम् ॥१२७१।। नानायोनिगतेवेषु समत्वेनाविरा(रो M)धिका । साध्वी महत्त्वमापन्ना मतिमैत्रीति पठ्यते । १२७२ ।। जीवन्तु जन्तवः सर्वे क्लेशव्यसनवर्जिताः । प्राप्नुवन्तु सुखं त्यक्त्वा वैरं पापं पराभवम् ॥१२७३।। तपःश्रुतयमोटुक्तचेतसांझानचक्षुषाम् । विजिताक्षकषायाणां स्वतत्त्वाभ्यासशालिनाम् ॥१२७७॥ जगत्त्रयचमत्कारिचरणाधिष्ठितात्मनाम् । तद्गुणेषु प्रमोदो यः सद्भिः सा मुदिता मता ॥१२७८॥” इति शानार्णवे ।।

॥१४६४॥
10
Jain Education
a
l
Selww.jainelibrary.org

Page #562

HHHHHHHETRICKSHETCHEHEKSHETHERCHEHENSKRISHISHEME
अपास्ताशेषदोषाणां वस्तुतत्त्वावलोकिनाम् ।
गुणेषु पक्षपातो यः स प्रमोदः प्रकीर्तितः ॥ ११९ ॥ अपा० । दूरीकृताखिलदोषाणां यथावत्तत्त्वदर्शिनां गुणेषु वन्दन-स्तुति-वैयावृत्यादिना यः पक्षपातः स प्रमोदः ॥ ११९॥
दीनेष्वार्तेषु भीतेषु याचमानेषु जीवितम् ।
प्रतीकारपरा बुद्धिः कारुण्यमभिधीयते ॥ १२० ॥ दीने। तत्तद्दुःखपरिहारोपायः प्रतीकारः, तत्र शक्ता या बुद्धिस्तत् कारुण्यम् । शेषं स्पष्टम् ॥ १२०॥
क्रूरकर्मसु निःशकं देवता-गुरुनिन्दिषु ।।
आत्मशंसिषु योपेक्षा तन्माध्यस्थ्यमुदीरितम् ॥ १२१ ॥ क्रूर० । क्रूरकर्मकारिषु देव-गुरुनिन्दिषु आत्मबहुमानिषु मुद्गशैलेष्विव देशनादिभिर्मदूकर्तुमशक्येषु या उपेक्षा तद् माध्यस्थ्यम् ॥ १२१ ॥ यत् प्रागुक्तम् 'धर्मध्यानमुपस्कर्तुम्' इति तद्विवेचयति
आत्मानं भावयन्नाभिर्भावनाभिर्महामतिः ।
त्रुटितामपि संधत्ते विशुद्धध्यानसंततिम् ॥ १२२ ।। 1 " मरणार्तेषु भूतेषु यत् प्रतीकारवाञ्छया। अनुग्रहमतिः सेयं करुणेति प्रकीर्तिता ॥ १२७६ ॥.......क्रोधाविद्धेषु सत्त्वेषु निस्त्रिंशक्रूरकर्मसु । मधुमांससुरान्यस्त्रीलुब्धेष्वत्यन्तपापिषु ॥ १२७९ ॥ देवागमयतिव्रातनिन्दकेष्वात्मशसिषु । नास्तिकेषु च माध्यस्थ्यं यत् सोपेक्षा प्रकीर्तिता ॥ १२८० ॥” इति शानार्णवे ॥
BHEIGHBHBHEHEHEHEREHCHEHEROICISHEHEHEHEICHCHEHEHETRICICY
Jain Education

Page #563

अवर्णि
षष्ठं परिशिष्टम्
सहिते योगशास्त्रस्याद्यप्रकाश
॥१४६६॥
चतुष्टये
आत्मा० । आभिर्भावनाभिरात्मानं भावयन् सुधीः प्रमादात् त्रुटितामपि भ्यानसन्ततिं पुनः संधत्ते ॥ १२२ ॥
तीर्थ वा स्वस्थताहेतुं यत्तद्वा ध्यानसिद्धये ।
कृतासनजयो योगी विविक्तं स्थानमाश्रयेत् ॥ १२३ ॥ तीर्थ । जिनजन्मादिभूमिः तीर्थम् । तदभावे गिरिगुहादिस्थानं विविक्तं स्यादिरहितम् विहितासनाभ्यासो योगी आश्रयेत् ॥ १२३ ॥ अथासनान्याह
पर्यङ्क १ वीर २ बज्रा ३ ब्ज ४ भद्र ५ दण्डासनानि ६ च ।
उत्कटिका ७ गोदोहिका ८ कायोत्सर्ग ९ स्तथासनम् ।। १२४ ॥ पर्य० । पर्यङ्कादिषु प्रत्येकमासनशब्दो योज्यते । स्पष्टः ॥ १२४ ॥
स्याङक्योरधोभागे पादोपरि कृते सति ।
पर्यको नाभिगोत्तानदक्षिणोत्तरपाणिकः ॥ १२५॥ स्याज। पाणिद्वयं नाभ्यासन्नमुत्तानं दक्षिणोत्तरं यत्र सः, दक्षिण उत्तरो(र उ)परिवर्ती यत्र तत्तथा। एतत् पर्यको नाम शाश्वतप्रतिमानाम् श्री वीरस्य च निर्वाणकाले आसनमभूत् । यथा पर्यकः पादोपरि स्यात्तथाऽयमपीति । " जानुप्रसारितबाहो: शयनं पर्यः" [ पातजल. तत्त्ववैशारदी २१४६] इति पातञ्जलाः ॥ १२५॥ 1 "बुधैरुपर्यधोभागे जमयोरुभयोरपि । समस्तयोः कृते शेयं पर्यङ्कासनमासनम् ।।८।४६॥” इति अमितगतिविरचिते श्रावकाचारे। onal

चतुर्थः प्रकाशः
STERSHHHEHICHCHHIBHISHSHHHHHHEHEREHEHEREMETH
10
Jain Education
Rel

Page #564

।। १४६७ ।।
Jain Education
aeeeeeeek
बामोऽह्रिर्दक्षिणोरूध्यै वामोरूपरि दक्षिणः । क्रियते यत्र तद्वीरोचितं वीरासनं स्मृतम् ।। १२६ ।।
वामो० । वीराणां जिनादीनामुचितं न भीरूणाम् । इदं पद्मासनमित्येके । एकस्यैव पादस्य जानावारोपणेऽर्धपद्मासनमिति ॥ १२६ ॥
पृष्ठे वज्राकृतीभूते दोर्भ्यां वीरासने सति ।
गृह्णीयात् पादयोर्यत्राङ्गुष्ठौ वज्रासनं हि तत् ।। १२७ ।।
पृष्ठे० । प्रागुक्ते वीरासने सतिं पृष्ठे वज्राकाराभ्यां पाणिभ्यां यत्र पादयोरङ्गष्ठौ गृह्णीयात् तद्वज्रासनम् । इदं वेतालासनमित्येके । १२७ ।।
सिंहासनाधिरूढस्यासनापनयने सति । तथैवावस्थितिर्या तामन्ये वीरासनं विदुः ॥ १२८ ॥
सिंहा० । भून्यस्तपादस्य आसनस्याऽपसारणे सति तथैव यदवस्थानम् । अन्ये सैद्धान्तिकाः कायक्लेशतपः प्रकरणे व्याख्यातवन्तः । पातञ्जलास्वाहु:-- "ऊर्ध्वस्थितस्यैकतरः पादो भून्यस्त एकचाकुचित जानुरूर्ध्वमित्येतद् वीरासनम् " [ पातञ्जल० तत्त्ववैशारदी २४६ ] इति ।। १२८ ।।
1 "ऊर्वोरुपरि निक्षेपे पादयोर्विहिते सति । वीरासनं चिरं कर्तुं शक्यं वीरेर्न कातरैः || ८|४७||" इति अमिगतिविरचिते श्रावकाचारे ॥

dearelaalalalalalala
10
॥ १४६७ ॥

Page #565

षष्ठं परिशिष्टम्
॥। १४६८ ।।
Jain Education Inte
Heeleeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeer
जङ्घाया मध्यभागे तु संश्लेषो यत्र जङ्घया । पद्मासनमिति प्रोक्तं तदासन विचक्षणैः ॥ १२९ ॥
जङ्घा | वामाया दक्षिणाया वा द्वितीयया जङ्घया यः संश्लेषस्तत् पद्मासनमिति ॥ १२९ ॥ सम्पुटीकृत्य मुष्का तलपादौ तथोपरि ।
पाणिकच्छपिकां कुर्याद्यत्र भद्रासनं तु तत् ।। १३० ॥
सम्पुटी० । पादतल वृषणसमीपे सम्पुटीकृत्य ॥ १३० ॥
लिष्टाङ्गुली fष्टगुल्फौ भूष्टिरु प्रसारयेत् । यत्रोपविश्य पादौ तद्दण्डासनमुदीरितम् ॥ १३१ ॥
श्लिष्टम्० । श्लिष्टाङ्गलीको लिष्टजङ्घौ चोपविश्य पादौ प्रसारयेत् तद्दण्डासनमुदीरितम् ॥ १३१ ॥ तपाणिसमायोगे प्राहुरुत्कटिकासनम् ॥
पाणिभ्यां तु भुवस्त्यागे तत् स्याद् गोदोहिकासनम् ॥ १३२ ॥
1" जङ्घाया जङ्घया श्लेषे समभागे प्रकीर्तितम् । पद्मासनं सुखाधायि सुसाध्यं सकलैर्जनैः ॥ ८१४९ ॥ " इति अमितगतिविरचिते श्रावकाचारे ॥
2" पुतपाणिभवे योगे स्मृतमुत्कुटुकासनम् । गवासनं जिनैरुक्तमार्याणां यतिवन्दने ॥ ८|४८ ॥ "
इति अमितगतिविरचिते श्रावकाचारे ॥

Seeeeeeeen
अवचूर्णि सहिते योगशास्त्र
स्याद्य
प्रकाश
चतुष्टये
चतुर्थः
प्रकाशः
।। १४६८ ।।
10
25w.jainelibrary.org

Page #566

।। १४६९ ।।
Jain Education
पुत । भूमिलाभ्यां पादाभ्यां पुतयोर्योगे उत्कटिकासनं प्राहुः । यत्र श्रीवीरस्य केवलमुत्पन्नम् तदेव उत्कटिकासनं स्यात्, गोदोहसमाकारत्वात् पाणिभ्यां भुवस्त्यागे सति । इदं प्रतिमाकल्पिकादीनां विधेयतयोपदिष्टम् ॥ १३२ ॥
गोदो हिकासनं
लम्बित भुजद्वन्द्वमूर्ध्वस्थस्यासितस्य वा ।
स्थानं कायानपेक्षं यत्, कायोत्सर्गः स कीर्तितः ॥ १३३ ॥
प्रलम्ब० । प्रलम्बितं भुजयोर्द्वन्द्वं यत्र तत्तथा, शरीरानपेक्षया यदवस्थानं स कायोत्सर्गे नामासनम् । तच्चोर्ध्वस्थितानां जिनकल्पिकादीनां छद्मस्थतीर्थकृतां च स्यात् । स्थविरकल्पिकानां तूर्ध्वस्थितानामासितानां तथाप्यशक्तौ शपितानामपि स्यात् ।
उपलक्षणत्वात् आम्रकुब्जासनम् आम्राकारतयाऽवस्थिति: यया श्रीवीरः सङ्गमकोपसर्गविंशतिं सेहे १ । एकपार्श्वशायित्वम् तचोर्ध्वमुखस्याऽधोमुखस्य तिर्यग्मुखस्य वा २ । ऋजूकृतशरीरस्य प्रसारितजङ्घोरूद्वयस्य चलनरहितस्यावस्थानं दण्डायतशायित्वम् ३ । मूर्ध्नः पार्योश्च भूस्पर्शे लगड (ण्ड ) शायित्वम् ४ । यत् पाप्रपादाभ्यां द्वयोराकुञ्चितयोरन्योन्यपीडनं समसंस्थानम् ५। यत् भूप्रतिष्ठितशिरसः उत्पादमवस्थानं कपालीकरणमिति प्रसिद्धं तद् दुर्योधनासनम् ६ । तस्मिन्नेव यदा जङ्घे 'पद्मासनीकृते भवतस्तदा दण्डपद्मासनम् ७ । यत्र सव्यमाकुञ्चितं चरणं दक्षिणं जङ्घोर्वन्तरे निक्षिपेत् दक्षिणं चाकुञ्चितं वामजङ्घान्तरे निक्षेपेत् तत् स्वस्तिकासनम् ८ । योगपट्टादियोगात् यदवस्थानं तत् सोपाश्रयमासनम् ९ । तथा क्रौञ्चनिषदनम् १० | हंसनिषदनम् १९ । श्वनिषदनम् १२ । हस्तिनिषदनम् १३ । गरुडनिषदनम् १४ । क्रौञ्चादीनां निषदनानि संस्थानदर्शनात् ज्ञेयानि ॥ १३३ ॥
1 दुर्योधानं ॥
ional

5
10
।। १४६९ ।।

Page #567

षष्ठं
परिशिष्टम्
॥ १४७० ॥
Jain Education
aleeeeed
जायते येन येनेह विहितेन स्थिरं मनः ।
तत्तदेव विधातव्यमासनं ध्यानसाधनम् ।। १३४ ॥
जायते । येनासनेन विहितेन निजं मनः स्थिरं जायते तदेवासनं ध्यानसाधनं विधेयम् ॥ १३४ ॥
onal
सुखासनसमासीनः सुश्लिष्टाधरपल्लवः । नासाग्रन्यस्तद्वन्द्वो ददन्तानसंस्पृशन् ।। १३५ ।।
प्रसन्नवदनः पूर्वाभिमुखो वाऽप्युदङ्मुखः ।
अप्रमत्तः सुसंस्थानो ध्याता ध्यानोद्यतो भवेत् ।। १३६ ।। [ युग्मम् ]
इति परमात श्री कुमारपाल भूपालशुश्रूपिते आचार्यश्री हेमचन्द्रविरचितेऽध्यात्मोपनिपन्नाम्नि सञ्जातपट्टबन्धे श्री योगशास्त्रे द्वादशप्रकाशे चतुर्थः प्रकाशः ॥
1 " येन येन सुखासीना विदध्युर्निश्चलं मनः । तत्तदेव विधेयं स्यान्मुनिभिर्बन्धुरासनम् ॥ १३१२ ॥” इति ज्ञानार्णवे ॥
2 यादृशं पुस्तके दृष्टं तादृशं लिखितं मया । यदि शुद्धमशुद्धं वा मम दोषो न दीयते ॥
छ
सं० १५३७ वर्षे, अश्वनि सुदि ५ शनौ । श्री राणपुरनगरे ॥ छ ॥ ८० ॥ शुभं भवतु ॥ छ ॥ मंगलमस्तु ॥ ॥ छ ॥ ग्रन्थाग्रम् ४६४ सूत्रम् ॥ छ ॥ एवं सङ्ख्या जाणि सर्वग्रं० १३ ॥ छ ॥ छ ॥ छ 1 छ श्री श्री श्री सोमजयसूरिभिः शिष्यः पं० इन्द्रनन्दिगणिकृते लेखापितम् ॥
छ । देवाकेण ॥
छ
॥

11
douadiocararaare
अवचूर्णि सहिते
योगशास्त्र
स्याद्य
प्रकाश
चतुष्टये
चतुर्थः
प्रकाशः
॥। १४७० ।।
'

Page #568

॥१४७१॥
मुखा। सुखावहं यदासनं तेनोपविष्टः । सुमिलितोष्ठपल्लव: नासाग्रस्थापितलोचन: दन्तैर्दन्तानसंस्पृशन् । यतो दन्तस्पर्शे ध्याननिश्चलता न स्यात् ॥ १३५॥
प्रसन्न । भ्रविक्षेपादिरहितं वदनं यस्य सः । पूर्वोत्तराभिमुखः, एते दिशौ पूज्ये । सुष्टु शोभनम् ऋज्वायतमूर्तिकं संस्थान शरीरसंनिवेशो यस्यासौ सुसंस्थानः, प्रमादमुक्तः, एवंविधो ध्याता ध्यानोद्यतः स्यादित्यर्थः ॥ १३६ ॥
इति परमाईतश्रीकुमारपालभूपालशुश्रूषिते आचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितेऽध्यात्मोपनिषन्नाम्नि सञ्जातपट्टबन्धे श्री योगशास्त्रे कियदक्षरार्थगमनरूपाऽवचूर्णिः ।। छ ॥ चतुर्थप्रकाशः ॥ ४ ॥
सं० १५३७ वर्षे श्रीराणपुरनगरे देवाकेन लिखितमस्ति ॥ छ ।
HaHalikaORREHEKHARRORSHIKEKHHHHHHHETTER
HBHEEREHEHEREHEREKHECHECHHeaxeKCHERSHEECHIKSHEMICHE
1 °वचूर्णिः समाप्ता । श्री। B । एतदनन्तरं विभिन्नरक्षरैलिखित एकः श्लोको B प्रतौ वर्तते__ संविग्नेनान्तिपदा तपगणपतिविजयसेनसूरीणाम् । श्री रामविजयकृतिना चित्कोशे प्रतिरिय मुक्ता ॥१॥
॥१३७१।।
Jain Education Interes

1
.jainelibrary.org

Page #569

॥१४७२॥
योगशास्त्रस्वोपज्ञवृत्ती सप्तम परिशिष्टम्
सप्तमं परिशिष्टम् योगशास्त्रस्वोपज्ञवृत्त्यन्तर्गतश्लोकानाम् अमितगतिविरचितेन श्रावकाचारेण शुभचन्द्राचार्यविरचितेन ज्ञानार्णवेन च सह तुला ।
पृ० १०७ पं० १जीवा-ऽजीवावास्रवश्च संवरो निर्जरा तथा । बन्धो मोक्षश्चेति सप्त तत्त्वान्याहुर्मनीषिणः ॥ १॥ तत्र जीवा द्विधा ज्ञेया मुक्त-संसारिभेदतः । अनादिनिधनाः सर्वे ज्ञान-दर्शनलक्षणाः ॥२॥
मुक्ता एकस्वभावाः स्युर्जन्मादिक्लेशवर्जिताः । अनन्तदर्शन-ज्ञान-वीर्या-ऽऽनन्दमयाश्च ते ॥ ४ ॥--योगस्वी । तुला-" तत्र जीवा द्विधा ज्ञेया मुक्त-संसारिभेदतः। अनादिनिधनाः सर्वे ज्ञान-दर्शनलक्षणाः ॥ ३२॥" इति अमितगति
विरचिते श्रावकाचारे ॥ तला-"जीवाजीवास्रवा बन्धः संवरो निर्जरा ततः । मोक्षश्चैतानि सप्तैव तत्त्वान्यूचूर्मनीषिणः ॥३९६ ॥ तद्यथा
अनन्तः सर्वदा सर्वो जीवराशिर्द्विधा स्थितः । सिद्धतरविकल्पेन त्रैलोक्यभुवनोदरे ।। ३९७ ॥ सिद्धस्त्वेकस्वभावः स्याद दृम्बोधानन्दशक्तिमान् । मृत्यूत्पत्त्यादिजन्मोत्थक्लेशप्रचयप्रच्युतः ॥ ३९८ ॥" -ज्ञानार्णवे ।।। 1 अस्मिन् परिशिष्टे सङ्केतविवरणमित्थं विनेयम्--योग स्वो०-योगशास्त्रस्योपशवृत्तिः, शाना-दिगम्बराचार्यशुभचन्द्रविरचितः शानार्णवः, अमित० श्रावका दिगम्बराचार्येण अमितगतिना विरचितः श्रावकाचारः ।।
Jain Education In
796

IZaklww.jainelibrary.org

Page #570

॥१४७३॥
पृ० १०७ पं०४" संसारिणो द्विधा जीवाः स्थावरत्रसभेदतः । द्वितयेऽपि द्विधा पर्याप्तापर्याप्तविशेषतः ॥ ४ ॥ ..."स्युरेकाक्ष-विक्रलाक्ष--पञ्चाक्षाणां शरीरिणाम् । चतस्रः पञ्च पड वापि पर्याप्तयो यथाक्रमम् ॥ ६ ॥ एकाक्षाः स्थावरा भूम्यप्तेजोवायुमहीरुहः...." ॥ ७ ॥........ त्रसा द्वित्रिचतुप्पञ्चेन्द्रियत्वेन चतुर्विधाः । तत्र पञ्चेन्द्रिया द्वेधा संज्ञिनोऽ संज्ञिनोऽपि च ॥९॥ शिक्षोपदेशालापान ये जानते तेत्र संज्ञिनः । सम्प्रवृत्तमनःप्राणास्तेभ्योऽन्ये स्युरसंजिनः ।। १०॥ स्पर्शनं रसनं घ्राणं चक्षुः श्रोत्रमितीन्द्रयम् । तस्य स्पर्शो रसो गन्धो रूपं शब्दश्च गोचरः ॥ ११॥"
-योगशास्त्रस्वोपज्ञवृत्तौ। तुला-"संसारिणो द्विधा जीवाः स्थावरा: कथितास्त्रसाः । द्वितयेऽपि प्रजायन्ते पूर्णापूर्णतया द्विधा ।। ३।५ ॥
चतस्रः पञ्च षड् ज्ञेयास्तेषां पर्याप्तयोऽङ्गिनाम् । एकाक्ष-विकलाक्षाणां पञ्चाक्षाणां यथाक्रमम् ॥ ३१७ ॥ एकाक्षा: स्थावरा जीवाः पञ्चधा परिकीर्तिताः । पृथिवी सलिलं तेजो मारुतं च वनस्पतिः ।। ३१८ ॥ मता द्वित्रिचतुप्पञ्चहृषीकास्त्रसका यिकाः । पञ्चाक्षा द्विविधास्तत्र संश्यसंज्ञिविकल्पतः ॥ ३॥१०॥ शिक्षोपदेशनालापग्राहिणः संझिनो मताः । प्रवृत्तमानसप्राणा विपरीतास्त्वसंज्ञिनः ॥ ३॥११॥ स्पर्शनं रसनं घ्राणं चक्षुः श्रोत्रमितीन्द्रियम् । तस्य स्पर्शो रसो गन्धो रूपं शब्दश्च गोचरः ॥३॥१२॥"-अमित श्रावकाचारे।

EMEHanHERECISHEHEREHENSHOROSHOCHHARISHCHCHCHCHEY
॥१४७३ ॥
Jain Education in
काw.jainelibrary.org

Page #571

॥१४७४॥
योगशास्त्रस्वोपन
सप्तमं परिशिष्टम्
॥१४७४॥
amerecaramaraaraaHEREIKHERCHOICHEMERMERICCHER
पृ० १०८ पं० ४--"तिर्यग्योनिभवाः शेषाः.......॥ १४ ॥ मनो-भाषा-कायबलत्रयमिन्द्रियपञ्चकम् । आयुरुच्छ्रासनिःश्वासमिति प्राणा दश स्मृताः ॥ १५ ॥ सर्वजीवेषु देहायुरुच्छासा इन्द्रियाणि च । विकलासंज्ञिनां भाषा पूर्णानां संज्ञिनां मनः ॥ १६ ॥ उपपादभवा देवनारका गर्भजाः पुनः । जरायु-पोता-ऽण्डभवाः शेषाः सम्मूर्छनोद्भवाः ॥ १७ ॥ संमूछिनो नारकाश्च जीवाः पापा नपुंसकाः । देवाः स्त्रीपुंसवेदाः स्युर्वेदत्रयजुषः परे ॥ १८ ॥ सचित्तः संवृत्तः शीतस्तदन्यो मिश्रितोऽपि वा । विभेदैरान्तभिन्नो नवधा योनिरङ्गिनाम् ॥ २० ॥ गतीन्द्रियवपुर्योगवेदज्ञानादादयः । संयमाहारदृग्लेश्याभव्यसम्यक्त्वसंज्ञिनः ॥ २६॥" योगशास्त्रस्वोपज्ञवृत्तौ । तुला-"तिर्यग्योनिभवाः शेषाः...... ॥ ३॥१६॥
हृषीकपञ्चकं भाषा-काय-स्वान्तबलत्रिकम् | आयुरुच्छास-निःश्वासद्वन्द्वं प्राणा दशोदिताः ॥ ३॥१७ ।। शरीराक्षायुरुच्छ्रासा भाषिता निखिलेप्वपि । विकलासंज्ञिनां वाणी पूर्णानां संज्ञिनां मनः ।। ३।१८ ॥ जरायुजाण्डजाः पोता गर्भजा देवनारकाः। उपपादभवाः शेषाः सर्वे सम्मूर्च्छना मताः ॥ ३२०॥ श्वाभ्रसम्मछिनो जीवा भूरिपापा नपुंसकाः । स्त्रीपुंवेदा मता देवाः सवेदत्रितयाः परे ॥ ३।२१ ॥ सचित्तः संवृतः शीतः सेतरो वा विमिश्रकः । विभेदैरान्तरैभिन्नो नवधा योनिरङ्गिनाम् ॥ ३।२२ ॥ गतीन्द्रियवपुर्योगज्ञानवेदकुधादयः । संयमाहारभव्येक्षालेश्यासम्यक्त्वसंज्ञिनः ।। ३।२५॥" -अमित. श्रावकाचारे ।
KEECHCHCHCHEREHEREHETRIERRESTERTERCHRISHAIRTEVE
Jain Education Interes
PAww.jainelibrary.org

Page #572

पृ० ११०५०९-पृ० १११ पं०१--
॥१४७५॥
SHESHBHIBHEHRIEVETECHEIGRICCRHEHEHREGISTEHREEl
" अजीवाः स्युर्धर्मा-ऽधर्म-विहाय:-काल-पुद्गलाः। जीवेन सह पञ्चापि द्रव्याण्यते निवेदिताः ॥ ४१ ॥ तत्र कालं विना सर्वे प्रदेशप्रचयात्मकाः । विना जीवमचिद्रपा अकर्तारश्च ते मताः ॥ ४२ ॥ कालं विनाऽस्तिकायाः स्युरमूर्ताः पुद्गलं विना । उत्पाद-विगम-ध्रौव्यात्मानः सर्वेऽपि ते पुनः ॥ ४३ ॥ पुद्गलाः म्युः स्पर्श-रस-गन्ध-वर्णस्वरूपिणः । तेऽणु-स्कन्धतया द्वेधा तत्राबद्धाः किलाणवः ।। ४४ ॥ प्रत्येकमेकद्रव्याणि धर्माधर्मो नभोऽपि च । अमूर्तानि निष्क्रियाणि स्थिराण्यपि च सर्वदा ॥ ४७ ।। एकजीवपरिमाणसंख्यातीतप्रदेशकौ । लोकाकाशमभिव्याप्य धर्माधर्मों व्यवस्थितौ ॥ ४८ ॥ स्वयं गन्तुं प्रवृत्तेषु जीवाजीवेषु सर्वतः । सहकारी भवेद्धर्मः पानीयमिव यादसाम् ।। ४९ ॥ जीवानां पुद्गलानां च प्रपन्नानां स्वयं स्थितिम् । अधर्मः सहकार्येष यथा च्छायाऽध्वयायिनाम् ॥ ५० ॥ सर्वग स्वप्रतिष्ठं स्यादाकाशमवकाशदम् । लोकालोको स्थितं व्याप्य तदनन्तप्रदेशभाक् ।। ५१ ॥ लोकाकाशप्रदेशस्था भिन्नाः कालाणवस्तु ये । भावानां परिवर्ताय मुख्यः कालः स उच्यते ॥ ५२ ।। ज्योतिःशास्त्रे यस्य मानमुच्यते समयादिकम् । स व्यावहारिकः कालः कालवेदिभिरामतः ॥ ५३ ॥ नव-जीर्णादिरूपेण यदमी भवनोदरे। पदार्थाः परिवर्तन्ते तत् कालस्यैव चेष्टितम् ।। ५४ ॥ वर्तमाना अतीतत्वं भाबिनो वर्तमानताम् । पदार्थाः प्रतिपद्यन्ते कालक्रीडाविडम्बिताः ॥ ५५ ॥" --योगशास्त्रस्वोपज्ञवृत्तौ ।
YCHOHDHDHINDHIBITCHEHEHEHETELETEVETCHEMEMENHEICHEHH
Jain Education Inter
WEw.jainelibrary.org

Page #573

॥ १४७६॥
| योगशास्त्रस्वोपक्षवृत्ती सप्तमं परिशिष्टम्
तुला-"धर्मा-धर्म-नभः-कालाः पुद्गलैः सह योगिभिः । द्रव्याणि षट् प्रणीतानि जीवपूर्वाण्यनुक्रमात् ॥ ४१४ ॥ तत्र जीवादयः पञ्च प्रदेशप्रचयात्मकाः । कायाः कालं विना ज्ञेया भिन्नप्रकृतयोऽप्यमी ॥ ४१५ ॥ अचिद्रपा विना जीवममूर्ताः पुद्गलं विना । पदार्था वस्तुतः सर्वे स्थित्युत्पत्तिव्ययात्मकाः ॥ ४१६ ॥ अणु-स्कन्धविभेदेन भिन्नाः स्युः पुद्गला द्विधा । मूर्ता वर्ण-रस-स्पर्श-गुणोपेताश्च रूपिणः ॥ ४१७ ।। प्रत्येकमेकद्रव्याणि धर्मादीनि यथायथम् । आकाशान्तान्यमूर्तानि निष्क्रियाणि स्थिराणि च ॥ ४१९ ॥ स लोकगगनव्यापी धर्मः स्याद् गतिलक्षणः । तावन्मात्रोऽप्यधर्मोऽयं स्थितिलक्ष्मा प्रकीर्तितः ॥ ४२० ॥ स्वयं गन्तुं प्रवृत्तेषु जीवाजीवेषु सर्वदा । धर्मोऽयं सहकारी स्याज्जलं यादोऽङ्गिनामिव ।। ४२१ ॥ दत्ते स्थितिं प्रपन्नानां जीवादीनामयं स्थितिम् । अधर्मः सहकारित्वाद् यथा छायाध्ववर्तिनाम् ॥ ४२२ ॥ अवकाशप्रदं व्योम सर्वगं स्वप्रतिष्ठितम् । लोकालोकविकल्पेन तस्य लक्ष्म प्रकीर्तितम् ॥ ४२३ ॥ लोकालोकप्रदेशेषु ये भिन्ना अणवः स्थिताः । परिवर्ताय भावानां मुख्यः कालः स वर्णितः ॥ ४२४ ॥ समयादिकृतं यस्य मानं ज्योतिर्गणाश्रितम् । व्यवहाराभिधः कालः स कालज्ञैः प्रपञ्चितः ॥ ४२५ ॥ यदमी परिवर्तन्ते पदार्था विश्ववर्तिनः । नव-जीर्णादिरूपेण तत् कालस्यैव चेष्टितम् ॥ ४२६ ॥ . भाविनो वर्तमानत्वं वर्तमानास्वतीतताम् । पदार्थाः प्रतिपद्यन्ते कालकेलिकदर्थिताः ॥ ४२७ ॥"-ज्ञानार्णवे ।
॥१४७६॥
TELETEKETRIEVEHENERATREETECTRENEVEREHEHEREHEEvere
BHCHEMEHEYENERIMENSIKCHEMEREMEMBERSHISHEREMEMBERSHISHMIS
1 सर्वथा M N ॥
Jain Education Inte

Dlww.jainelibrary.org

Page #574

॥१४७७॥
तुला-धर्माधर्मनभःकालपुद्गलाः परिकीर्तिताः । अजीवाः पञ्च सूत्रज्ञैरुपयोगविवर्जिताः ॥ ३॥२९॥
लोकालोकौ स्थितं व्याप्य व्योमानन्तप्रदेशकम् | लोकाकाशं स्थितौ व्याप्य धर्माधर्मी समं ततः ॥ ३॥३१॥ जीवानां पुद्गलानां च गतिस्थितिविधायिनौ । धर्माधर्मी मतौ प्राज्ञैराकाशमवकाशकृत् ॥ ३॥३३ ॥ असंख्या भुवनाकाशे कालस्य परमाणवः । एकैका वर्तनाकार्या मुक्ता इव व्यवस्थिताः ॥ ३॥३४॥" अमित० श्रावकाचारे । पृ० ११२ पं० ३--
"मनोवचनकायानां यत् स्यात् कर्म स आस्रवः । शुभः शुभस्य हेतुः स्यादशुभस्त्वशुभस्य सः ॥५६॥" -योग० स्वो० तुला-" यद् वाक्कायमनःकर्म योगोऽसावास्रवः स्मृतः ।.......शुभः शुभस्य विज्ञेयस्तत्रान्योऽन्यस्य कर्मणः ।...।।३।३८, ३९॥"
अमित० श्रावकाचारे। पृ० ११२ पं० ८-९" सकषायतया जीवः कर्मयोग्यांस्तु पुद्गलान् । यदादत्ते स बन्धः स्याज्जीवास्वातन्त्र्यकारणम् ॥ ५९॥ प्रकृति-स्थित्यनुभाव-प्रदेशा विधयोऽस्य तु । प्रकृतिस्तु स्वभावः स्यात् ज्ञानावृत्यादिरष्टधा ॥ ६०॥ निकर्षोत्कर्षतः कालनियमः कर्मणां स्थितिः । अनुभावो विपाकः स्यात् प्रदेशोंऽशप्रकल्पनम् ॥ ६२ ॥"-योग० स्वोपज्ञवृत्तौ । तुला-"प्रकृत्यादिविकल्पेन ज्ञेयो बन्धश्चतुर्विधः । ज्ञानावृत्यादिभेदेन सोऽष्टधा प्रथमः स्मृतः ॥ ४३४ ॥" -ज्ञानार्णवे । "स्वभावः प्रकृतिः प्रोक्ता स्थितिः कालावधारणम् । अनुभागो विपाकस्तु प्रदेशोंऽशप्रकल्पनम् ॥३॥५६॥" -अमित० श्रावकाचारे।

॥१४७७॥
Jain Education

Page #575

॥ १४७८ ॥
Jain Education Int
Baldee
पृ० ११३ पं० ८- पृ० ११४ पं० २
मति-श्रुता-ऽवधि-मनःपर्यायाः केवलं तथा । अमीभिः सान्वयैर्भेदैर्ज्ञानं पञ्चविधं मतम् ॥ ६७ ॥ अवग्रहादिभिर्भिन्नं बह्राद्यैरितरैरपि । इन्द्रियाऽनिन्द्रियभवं मतिज्ञानमुदीरितम् ॥ ६८ ॥ विस्तृतं बहुधा पूर्वैरङ्गोपाङ्गैः प्रकीर्णकैः । स्याच्छब्दलान्छितं ज्ञेयं श्रुतज्ञानमनेकधा ॥ ६९ ॥ देव-नैरयिकाणां स्यादवधिर्भवसम्भवः । षड्विकल्पस्तु शेषाणां क्षयोपशमलक्षणः ॥ ७० ॥ ऋजुर्विपुल इत्येवं स्यान्मनःपर्ययो द्विधा । विशुद्धयप्रतिपाताभ्यां तद्विशेषोऽवगम्यताम् [! ७१ ॥ अशेषद्रव्यपर्यायविषयं विश्वलोचनम् । अनन्तमेकमत्यक्षं केवलज्ञानमुच्यते ॥ ७२ ॥ " - योग० स्वोपज्ञवृत्तौ । तुला- "मति श्रुताऽवधिज्ञान-मनपर्याय केवलैः । तदित्यं सान्ययैर्भेदैः पञ्चधेति प्रकल्पितम् || ४५१ ॥ अवग्रहादिभिर्भेदैर्ब्रह्वाद्यन्तर्भवैः परैः । षट्त्रिंशत् त्रिशतीं प्राहुर्मतिज्ञानं प्रपञ्चतः ॥ ४५२ ॥
प्रसृतं बहुधा ने कैरङ्गपूर्वैः प्रकीर्णकैः । स्याच्छब्दलाञ्छितं तद्धि श्रुतज्ञानमनेकधा ।। ४५३ ।। देव-नारकयोर्ज्ञेयस्त्ववधिर्भवसम्भवः । षड्विकल्पश्च शेषाणां क्षयोपशमलक्षणः || ४५४ ॥ ऋजुर्विपुल इत्येवं स्यान्मनः पर्ययो द्विधा । विशुद्धयप्रतिपाताभ्यां तद्विशेषोऽवगम्यताम् ॥ ४५५ ॥ अशेषद्रव्यपर्यायविषयं विश्वलोचनम् । अनन्तमेकमत्यक्षं केवलं कीर्तितं जिनैः ॥ ४५६ ॥ " - ज्ञानार्णवे ।
1 ° ज्ञानं N. B विना ॥ 2 केवलं SVG JK | 3 त्रिंशतं LS FVBGJ XR || 4 स्याद्वादन्याय संकीर्ण P. ॥ 5 कीर्तितं बुधै: PM Nविना ॥

eeeeeee
योगशास्त्र| स्वोपशवृत्तौ सप्तमं परिशिष्टम्
।। १४७८ ।।
10

Page #576

॥ १४७९॥
5
पृ० ११४ पं० ५
" नयनमपरमेतद् विश्वतत्त्वप्रकाशे, करणहरिणबन्धे वागुरा ज्ञानमेव ॥ ७४ ॥" -योगशास्त्रस्वोपज्ञवृत्तौ । तुला-“बोध एव दृढः पाशो हृषीकमृगबन्धने ।'..तृतीयमथवा नेत्रं विश्वतत्त्वप्रकाशने ॥ ४६२।४६३ ॥" -ज्ञानार्णवे ।
पृ० ११५५०१२यम-प्रशमजीवातुर्बीज ज्ञान-चरित्रयोः। हेतुस्तपः-श्रुतादीनां सद्दर्शनमुदीरितम् ॥ ११२ ॥
श्लाध्यं हि चरण-ज्ञानयुक्तमपि दर्शनम् । न पुनर्ज्ञान-चारित्रे मिथ्यात्वविषदूषिते ॥ १३ ॥" -योगशास्त्रस्वोपज्ञवृत्तौ । तुला-" चरणज्ञानयो/ज यमप्रशमजीवितम् । तप:श्रुताद्यधिष्ठानं सद्भिः सद्दर्शनं मतम् ॥ ४४३ ॥
अप्येकं दर्शनं श्लाध्यं चरणज्ञान विच्युतम् । न पुनः संयमज्ञाने भिथ्यात्वविषदूषिते ॥ ४४४ ॥" -ज्ञानार्णवे । पृ० ११८५०६
"बाह्याः प्राणा नृणामर्थो हरता तं हता हि ते ॥ २२ ॥" -योगशाखे । तुला-" वित्तमेव मतं सूत्रे प्राणा बाह्याः शरीरिणाम् । तस्यापहारमात्रेण स्युस्ते प्रागेव घातिताः ॥ ५७५ ॥" -ज्ञानार्णवे ।
पृ० १७१ पं० २" स्त्रीसङ्गः काममाचष्टे द्वेषं चायुधसंग्रहः । व्यामोहं चाक्षसूत्रादिरशौचं च कमण्डलुः ॥२॥ बुद्धस्यापि न देवत्वं मोहाच्छ्न्याभिधायिनः । प्रमाणसिद्ध शून्यत्वे शून्यवादकथा वृथा ॥६॥
CHHHHHHHHHHHEIRRRRRRRRRRRRRRRIEDERAR
॥१४०
Jain Education Inter
Jaw.jainelibrary.org

Page #577

|
॥१४८०॥
योगशास्त्रस्वोपक्ष
प्रमाणस्यैव सत्त्वेन, न प्रमाणविवर्जिता । शून्यसिद्धिः परस्यापि न स्वपक्षस्थितिः कथम् ॥ ७ ॥ सर्वथा सर्वभावेषु क्षणिकत्वे प्रतिश्रते । फलेन सह सम्बन्धः साधकस्य कथं भवेत् ॥ ८॥ वधस्य वधको हेतुः कथं क्षणिकवादिनः । स्मृतिश्च प्रत्यभिज्ञा च व्यवहारकरी कथम् ॥ ९॥ निपत्य ददतो व्याघ्याः स्वकार्य कृमिसकुलम् । देया-ऽदेयविमूढस्य दया बुद्धस्य कीदृशी ॥ १० ॥ स्वजन्मकाल एवात्मजनन्युदरदारिणः । मांसोपदेशदातुश्च कथं शौद्धोदनेर्दया ॥ ११ ॥ यो ज्ञानं प्रकृतेधम्म भाषते स्म निरर्थकम् । निर्गुणो निष्क्रियो मूढः स देवः कपिलः कथम् ॥ १२॥ आर्या-विनायक-स्कन्द-समीरणपुरस्सराः । निगद्यन्ते कथं देवाः सर्वदोषनिकेतनम् ॥ १३ ॥ या पशुथमश्नाति स्वपुत्रं च वृषस्यति । शृङ्गादिभिर्ध्नती जन्तून् सा वन्द्याऽस्तु कथं नु गौः ॥ १४ ॥ पयःप्रदानसामर्थ्याद्वन्द्या चेन्महिषी न किम् ? । विशेषो दृश्यते नास्यां महिषीतो मनागपि ॥ १५ ॥ स्थानं तीर्थर्षि-देवानां सर्वेषामपि गौर्यदि । विक्रीयते दुह्यते च हन्यते च कथं ततः ॥ १६ ॥ मुसलोदूखले चुल्ली देहली पिप्पलो जलम् । निम्बोऽर्कश्चापिः यः प्रोक्ता देवास्तैः केऽत्र वर्जिताः॥१७॥"-योग स्वोपज्ञवृत्तो।
सप्तमं परिशिष्टम्॥ १४८०॥
MHRISHCHEICHERRIEREMEMBRACHCHEREHENEVEREICCHHATE
KHEHEREREMIEREKCHCHEIGHEICISHCHEREHEKCISINHEICHEESH
तुला-"प्रमदा भाषते काम द्वेषमायुधसंग्रहः । अक्षसूत्रादिकं मोहं शौचाभावं कमण्डलुः ॥ ४७४ ॥
बुद्धोऽपि न समस्तज्ञः कथ्यते तथ्यवादिभिः । प्रमाणादिविरुद्धस्य शून्यत्वादेनिवेदनात् ॥४।८५ ॥ प्रमाणेनाप्रमाणेन सर्वशून्यत्वसाधने । सर्वस्यानिश्चितं सिद्धयेत्तत्त्वं केन निषिध्यते ॥ ४८६ ॥ सर्वत्र सर्वथा तत्त्वे क्षणिके स्वीकृते सति । फलेन सह संबंधो धार्मिकस्य कुतस्तनः ॥ ४८७ ॥
Jain Education Inter
ww.jainelibrary.org

Page #578

॥१४८१॥
HOMMERCHESHEHEREIGHCHEHEHEIREHEMEHEHEATRIOTISHCHINETREIK
क्वस्य वधको हेतुः क्षणिके स्वीकृते कथम् । प्रत्यभिज्ञा कथं लोकव्यवहारप्रवर्त्तनी || ४१८८ ॥ व्याध्या प्रयच्छतो देह निगद्य कृमिमन्दिरम् । दातृदेह(य)विमूढस्य करुणा बत कीदृशी ॥ ४८९ ॥ जननी जगतः पूज्या हिंसिता येन जन्मनि । मांसोपदेशिनस्तस्य दया शौद्धोदनेः कथम् ॥ ४१९० ॥ यो ज्ञानं प्राकृतं धर्म भाषतेऽसौ निरर्थकः । निर्गुणो निष्क्रियो मूढः सर्वज्ञः कपिलः कथम् ॥ ४॥९१ ।। आर्या-स्कन्दा-ऽनला-ऽऽदित्य-समीरणपुरःसराः। निगद्यन्ते कथं देवाः सर्वदोषपयोधयः ॥ ४।९२ ॥ गूथमश्नाति या हन्ति खुरशृङ्गः शरीरिणः । सा पशु¥ः कथं वन्द्या वृषस्यन्ती स्वदेहजम् ।। ४।९३ ॥ चेद् दुग्धदानतो वन्द्या महिषी किं न वन्द्यते । विशेषो दृश्यते नास्यां माहषीतो मयाधिकः ॥ ४९४ ॥ या तीर्थमुनिदेवानां सर्वेषामाश्रयः सदा । दुह्यते हन्यते सा गौमूविक्रीयते कथम् ।। ४।९५ ।। मुशलं देहली चुल्ली पिप्पलश्चंपको जलम् । देवा यैरभिधीयन्ते वय॑न्ते तैः परेऽत्र के ||४९६||" -अमित० श्रावकाचारे । पृ० १९६ पं० २-१३, पृ० १९७ पं० १-२ " अभेदैकान्तवादेऽपि स्वीकृते देह-देहिनोः । देहनाशे देहिनाशात् परलोकोऽस्तु कस्य वै ॥२॥ भिन्नाभिन्नतया तस्माज्जीवे देहात् प्रतिश्रुते । देहनाशे भवेत् पीडा या तां हिंसां प्रचक्षते ॥३॥ दुःखोत्पत्तिर्मन:क्लेशस्तत्पर्यायस्य च क्षयः । यस्यां स्यात् सा प्रयत्नेन हिंसा हेया विपश्चिता ॥४॥ प्राणी प्रमादतः कुर्याद्यत् प्राणव्यपरोपणम् । सा हिंसा जगदे प्राज्ञैर्बीज संसारभूरुहः ॥५॥ शरीरी म्रियतां मा वा ध्रुवं हिंसा प्रमादिनः । सा प्राणव्यपरोपेऽपि प्रमादरहितस्य न ॥६॥

HEHOSHDHEHENGHBHBHISHMENDHIEVEMEHCHCHCHCHEHOSHIARISHAK
॥१४८२ ॥
Jain Education Inte2

Page #579

॥१४८२॥
योगशास्त्रस्वोपन
वृत्ती
सप्तमं परिशिष्टम्
॥१४८२॥
EXCYCHERRIERCHOICINEHENSNEHEREIGRIEVEHEHEHENSIGERVERTEREHER
जीवस्य हिंसा न भवेन्नित्यस्यापरिणामिनः । क्षणिकस्य स्वयं नाशात् कथं हिंसोपपद्यताम् ॥ ७ ॥ नित्यानित्ये ततो जीवे परिणामिनि युज्यते । हिंसा कायवियोगेन पीडातः पापकारणम् ॥ ८ ॥ केचिद्वदन्ति हन्तव्याः प्राणिनः प्राणघातिनः । हिंस्रस्यैकस्य घाते स्याद् रक्षणं भूयसां किल ॥९॥ तदयुक्तमशेषाणां हिंस्रत्वात् प्राणिनामिह । हन्तव्यता स्यात् तल्लाभमिच्छोर्मूलक्षतिः स्फुटा ॥ १० ॥ अहिंसासम्भवो धर्मः स हिंसातः कथं भवेत् । न तोयजानि पद्मानि जायन्ते जातवेदसः ॥ ११ ॥ पापहेतुर्वधः पापं कथ छेत्तमलं भवेत् । मृत्युहेतुः कालकूटं जीविताय न जायते ॥ १२ ॥ संसारमोचकास्वाहुर्दुःखिनां वध इष्यताम् । विनाशे दुःखिनां दुःखविनाशो जायते किल ॥ १३ ।। तदप्यसाम्प्रतं ते हि हता नरकगामिनः । अनन्तेषु नियोज्यन्ते दुःखेषु स्वरूपदुःखकाः ॥ १४ ॥ किञ्च, सौख्यवतां घाते धर्मः स्यात् पापवारणात् । इत्थं विचार्य हेयानि वचनानि कुतीर्थिनाम् ॥१५॥"-योग तुला-" जीववपुषोरभेदो येषामे(मैं)कान्तिको मतः शास्त्रे । कायविनाशे तेषां जीवविनाशः कथं वार्यः ॥ ६॥२०॥
आत्मशरीरविभेदं वदन्ति ये सर्वथा गतविवेकाः। कायवधे हन्त कथं तेषां संजायते हिंसा ॥ ६२१ ।। भिन्नाभिन्नस्य पुनः पीडा संपद्यतेतरां घोरा । देहवियोगे यस्मात्तस्मादनिवारिता हिंसा ॥ ६।२२ ॥ तत्पर्यायविनाशो दुःखोत्पत्तिः परश्च संक्लेशः । यः सा हिंसा सद्भिर्वयितव्या प्रयत्नेन ॥ ६।२३ ॥ प्राणी प्रमादकलितः प्राणव्यपरोपणं यदा धत्ते । सा हिंसाऽकथि दक्षैभववृक्षनिषेकजलधारा ।। ६।२४ ॥ म्रियतां मा मृत जीवः प्रमादबहुलस्य निश्चिता हिंसा । प्राणव्यपरोपेऽपि प्रमादहीनस्य सा नास्ति ।। ६।२५ ॥
BEHCHHEHCHCHCHHEHHHHHHHHHHHHHHHHHHHE
Jain Education

suww.jainelibrary.orga

Page #580

॥१४८३॥
यो नियोऽपरिणामी तस्य न जीवस्य जायते हिंसा । न हि शक्यते निहन्तुं केनापि कदाचनाकाशम् ॥ ६।२६ ॥ क्षणिको यो व्ययमानः क्रियमाणा तस्य निष्फला हिंसा । चलमानः पवमानो न चाल्यमानः फलं कुरुते ॥ ६॥२७॥ यस्मान्नित्यानित्यः कायवियोगे निपीड्यते जीवः । तस्माद्युक्ता हिंसा प्रचुरकलिलबन्धवृद्धिकरी ।। ६।२८ ॥ केचिद्वदन्ति मूढा हन्तव्या जीवघातिनो जीवाः । परजीवरक्षणार्थ धर्मार्थ पापनाशार्थम् ॥ ६॥३३ ॥ युक्तं तन्नैवं सति हिंस्रत्वात् प्राणिनामशेषाणाम् । हिंसायाः कः शक्तो निषेधने जायमानायाः॥ ३४ ॥ धर्मोऽहिंसाहेतुर्हिसातो जायते कथं तथ्यः । न हि शालिः शालिभवः कोद्रवतो दृश्यते जातः ॥ ६॥३५॥ पापनिमित्तं हि वधः पापस्य विनाशने न भवति शक्तः । छेदनिमित्तं परशुः शक्नोति लतां न वर्द्धयितुम् ।। ६।३६ ॥ हिंस्राणां यदि घाते धर्मः संभवति विपुलफलदायी । सुखविघ्नस्तर्हि गतः परजीवविधातिनां घाते ॥ ६।३७ ।। यस्माद् गच्छन्ति गतिं निहता गुरुदुःखसंकटां हिंसाः । तस्माद दुःखं ददतः पापं न भवति कथं घोरम् ।। ६।३८ ।। दुःखवतां भवति बधे धर्मो नेदमपि युज्यते वक्तुम् । मरणे नरके दुःखं घोरतरं वार्यते केन ।। ६।३९ ।। सुखितानामपि घाते पापप्रतिषेवने परो धर्मः । जीवस्य जायमाने निषेधितुं शक्यते केन ॥६॥४०॥ -अमित० श्रावकाचारे। पृ० २९२ पं०८-- "पृष्टेनापि न वक्तव्यं वचो वैरम्य कारणम् । मर्मावित् कर्कशं शङ्कास्पदं हिंस्रमसूयकम् ॥ ३ ॥ धर्मध्वंसे क्रियालापे स्वसिद्धान्तार्थविप्लवे । अपृष्टेनापि शक्तेन वक्तव्यं तनिषेधितुम् ॥ ४ ॥ चार्वाकैः कौलि कैर्विप्रैः सौगतैः पाश्चरात्रिकः । असत्येनैव विक्रम्य जगदेतद्विडम्बितम् ।। ५ ।।
BHAHEIGHBHISHEHENGAGEMSHRISHISHISHEKSHRSHISHMISHISHEKE
॥१४८३॥
Jain Education Intel

$2
wjainelibrary.org

Page #581

॥१४८४॥
योगशास्त्रस्वोपक्ष
वृत्ती
सप्तम कपरिशिष्टम्
॥१४८४॥
NEXIBHIBHIBHIBHIBHEMEHRISHTRIGHCHDHDHDHHHHHHHEIGH
अहो पुरजलस्रोतःसोदरं तन्मुखोदरम् । निःसरन्ति यतो वाचः पङ्काकुल जलोपमाः॥६॥ दवानलेन ज्वलता परिप्लुष्टोऽपि पादपः । सान्द्रीभवति लोकोऽयं न तु दुर्वचनामिना ॥ ७ ॥ चन्दनं चन्द्रिका चन्द्रमणयो मौक्तिकस्रजः । आह्वादयन्ति न तथा यथा वाक् सूनृता नृणाम् ॥ ८ ॥ शिखी मुण्डी जटी नग्नश्चीवरी यस्तपस्यति । सोऽपि मिथ्या यदि ब्रूते निन्द्यः स्यादन्यजादपि ॥ ९॥ एकत्रासत्यजं पापं पापं निःशेषमन्यतः । द्वयोस्तुलाविधतयोराद्यमेवातिरिच्यते ॥ १०॥
कुर्वन्ति देवा अपि पक्षपातं नरेश्वराः शासनमुद्वहन्ति ।
शान्तीभवन्ति ज्वलनादयो यत् तत् सत्यवाचां फलमामनन्ति ॥ १२॥" -योगशास्त्रस्वोप तुला-"पष्टैरपि न वक्तव्यं न श्रोतव्यं कथंचन । वचः शङ्काकुलं पापं दोषाढयं चाभ्यसूयकम् ।। ५४२ ॥
धर्मनाशे क्रियाध्वंसे स्वसिद्धान्तार्थविप्लवे । अपष्टैरपि वक्तव्यं तत्स्वरूपप्रकाशने ॥ ५४५ ॥ असत्येनैव विक्रम्य चार्वाक-द्विज-कौलिकैः । सर्वाक्षपोषकं धूः पश्य पक्षं प्रतिष्ठितम् ॥ ५४७ ॥ मन्ये पुरजलावर्तप्रतिमं तन्मुखोदरम् । यतो वाचः प्रवर्तन्ते कश्मलाः कार्यनिष्फलाः ॥ ५४८ ॥ अपि दावानलाप्लुष्टं साई संजायते वनम् । न लोकः सुचिरेणापि जिह्वानलकदर्थितः ॥ ५५१ ॥ न तथा चन्दनं चन्द्रमणयो मालतीस्रजः। कुर्वन्ति निर्वति पुंसां यथा वाणी अतिप्रिया ॥ ५५० ॥ यस्तपस्वी जटी मुण्डो नग्नो वा चीवरावृतः । सोऽप्यसत्यं यदि ब्रूते निन्द्यः स्यादन्त्यजादपि ॥ ५६१ ॥ एकतः सकलं पापमसत्योत्थं ततोऽन्यतः । साम्यमेव वदन्त्यार्यास्तुलायां धृतयोस्तयोः ॥ ५६३ ॥

TENCYCHEICHCHCHCHCHECRETCHECHECREENSHEERICHERY
Jain Education Intel
SOw.jainelibrary.org

Page #582

॥१४८५॥
STEHSHEHCHEICHEHETEHRIRECTCHEELETEHEREHEHEHEHRETRIES
न्यञ्चन्मस्तकमौलिरलविकटज्योतिश्छटाडम्बरैर्देवाः पल्लवयन्ति यच्चरणयोः पीठं लुठन्तोऽप्यमी । कुर्वन्ति ग्रह-लोकपाल-खचरा यत् प्रातिहार्य नृणां शाम्यन्ति ज्वलनादयश्च यदिदं तत् सत्यवाचः फलम् ॥५७२॥"-ज्ञानार्णवे । पृ० ४४६ पं०७
"येषां तु तुल्ये मांसान्ने सतृणाभ्यावहारिणाम् । विषामृते समे तेषां मृत्यु-जीवितदायिनी ॥८॥" -योगशास्त्रस्वोपज्ञवृत्तौ । तुला-"चित्रदुःख-सुखदानपण्डिते ये बदन्ति पिशिताशने समे।
मृत्यु-जीवितविवर्धनोद्यते ते वदन्ति सदृशे विषामृते ॥ ५।२४ ॥” इति अमितगतिविरचिते श्रावकाचारे । पृ०५०४ पं० २,३,४,७,८,१२,१३--पृ० ५०५५० १,२,३,५,७,८ दत्तेन येन दीप्यन्ते क्रोध-लोभ-स्मरादयः । न तत् स्वर्ण चरित्रिभ्यो दद्याच्चारित्रनाशनम् २ ॥ यस्यां विदार्यमाणायां म्रियन्ते जन्तुराशयः । क्षितेस्तस्याः प्रशंसन्ति न दानं करुणापराः ॥ ३ ॥ यद्यच्छस्त्रं महाहिंस्रं तत्तयेन विधीयते । तदहिंस्रमना लोहं कथं दद्याद्विचक्षणः ॥ ४ ॥ संमूर्च्छन्ति सदा यत्र भूयांसस्त्रसजन्तवः । तेषां तिलानां को दानं मनागप्यनुमन्यते ! ॥५॥ दद्यादर्धप्रसूतां गां यो हि पुण्याय पर्वणि | म्रियमाणामिव हहा वर्ण्यते सोऽपि धार्मिकः ॥ ६॥
MEHREMIEREHICHCHHEREHEIGHEMESHCHHHHHHHHHHE
1 पीठे PM NJ विना ॥
Jain Education

F
w w.jainelibrary.org

Page #583

योगशास्त्रस्वोपक्ष
वृत्ती सप्तम
परिशिष्टम्
॥१४८६॥
BHEHEREHEREBHEIGHBHIBHEHCHEMORRHEREMICHHORORSHERIOR
यस्या अपाने तीर्थानि मुखेनानाति याऽशुचिम् । तां मन्वानाः पवित्रां गां धर्माय ददते जडाः ॥ ७ ॥ प्रत्यहं दुधमानायां यस्यां वत्सः प्रपीड्यते । खुरादिभिर्जन्तुध्नीं तां दद्याद् गां श्रेयसे कथम् ! ॥ ८ ॥ स्वर्णमयी रूप्यमयी तिलमय्याज्यमय्यपि । विभज्य भुज्यते धेनुस्तद्दातुः किं फलं भवेत् ॥९॥ कामगड़करी बन्धुस्नेहद्रुमदवानलः । कलेः कलितरुर्दुर्गदुर्गतिद्वारकुञ्चिका ॥ १० ॥ मोक्षद्वारार्गला धर्मधनचौरी विपत्करी । या कन्या दीयते साऽपि श्रेयसे कोऽयमागमः ॥११॥ विवाहसमये मूढैर्धर्मबुद्धया विधीयते । यत्तु यौतकदानं तत् स्याद् भस्मनिहुतोपमम् ।। १२ ॥ यत् संक्रान्सौ व्यतीपाते वैधते पर्वणोरपि । दानं प्रवर्त्तितं लुब्धैर्मुग्धसंमोहनं हि तत् ॥ १३ ॥ मृतस्य तृप्त्यै ये दानं तन्वन्ति तनुबुद्धयः । ते हि सिञ्चन्ति मुसलं सलिलैः पल्लवेच्छया ।। १४ ॥ विप्रेभ्यो भोजने दत्ते प्रीयन्ते पितरो यदि । एकस्मिन् भुक्तवत्यन्यः पुष्टः किं न भवेदिह ! ॥ १५ ॥ अपत्यदत्तं चेदानं पितृणां पापमुक्तये । पुत्रेण तप्ते तपसि तदा मुक्तिं पिताऽऽप्नुयात् ॥ १६ ।। गङ्गा-गयादौ दानेन तरन्ति पितरो यदि । तत्रोक्ष्यन्तां प्ररोहाय गृहे दग्धा दुमास्तदा ॥ १७ ॥ गतानुगतिकैः क्लप्तं न दद्यादुपयाचितम् । फलन्ति हन्त पुण्यानि पुण्याभावे मुधैव तत् ॥ १८ ॥ न कोऽपि शक्यते त्रातुं प्रणे काले सुरैरपि । दत्तोपयाचितैस्तेषां बिम्बैस्त्राणं महाद्भतम् ॥ १९ ।। महोक्षं वा महाजं वा श्रोत्रियायोपकल्पयन् । दाताऽऽत्मानं च पात्रं च पातयेन्नरकावटे ॥ २० ॥ ददद्धर्मधिया दाता न तथाऽधेन लिप्यते । जानन्नपि यथा दोषं ग्रहीता मांसलोलुपः ।। २१ ॥
Jain Education

w
ww.jainelibrary.org

Page #584

॥१४८७॥
अपात्रप्राणिनो हत्या पात्रं पुष्णन्ति ये पुनः । अनेकमेकघातेन ते प्रीणन्ति भुजङ्गमम् ॥ २२॥" -योगशास्त्रस्वोपज्ञवृत्ती तुला-"हलैंविदार्यमाणायां गर्भिण्यामिव योषिति । नियन्ते प्राणिनो यस्यां सा भूः किं दद(य)ते फलम् ॥ ४६॥
सर्वत्र भ्रमता येन कृतान्तेनेव देहिनः । विपाद्यन्ते न तल्लोहं दत्तं कस्यापि शान्तये ॥४७॥ यदर्थ हिंस्यते पात्रं यत् सदा भयकारणम् । संयमा येन हीयन्ते दुप्कालेनेव मानवाः ।। ४८ ॥ राग-द्वेष-मद-क्रोध-लोभ-मोह-मनोभवाः । जन्यन्ते तापका येन काप्ठेनेव हुताशनाः ।। ४९ ।। तद् येनाष्टापदं यस्य दीयते हितकाम्यया । स तस्याष्टापदं मन्ये दत्ते जीवितशान्तये ॥ ५० ॥ संसजन्त्यङ्गिनो येषु भूरिशस्त्रसकायिकाः । फलं विश्राणने तेषां तिलानां कल्मषं परम् ॥ ५१ ।। प्रारम्भा यत्र जायन्ते चित्राः संसारहेतवः । तत् सद्म ददतो घोरं केवलं कलिलं फलम् ।। ५२ ।। पीडा संपद्यते यस्या बियोगे गोनिकायतः । यया जीवा निहन्यन्ते पुच्छश्रृंगखुरादिमिः ॥ ५३ ॥ यस्यां च दुह्यमानायां तर्णकः पीब्यतेतराम् । तां गां वितरता श्रेयो लभ्यते न मनागपि ॥ ५४ ।। या सर्वतीर्थदेवानां निवासीभूतविग्रहा। दीयते गृह्यते सा गौः कथं दुर्गतिगामिभिः ॥ ५५ ॥ तिलधेनुं घृतधेनुं काञ्चनधेनुं च रुक्मधेनुं च । परिकल्प्य भक्षयन्तश्चाण्डालेभ्यस्तरां पापाः ।। ५६ ॥ या धर्मवनकुठारी पातकवसतिस्तपो-दयाचौरी । वैरा-ऽऽयासा-ऽसूया-विशाद-शोक-श्रम-क्षोणी ॥ ५७ ॥ यस्यां सक्ता जीवा दुःखतमान्नोत्तरन्ति भवजलधेः । कः कन्यायां तस्यां दत्तायां विद्यते धर्मः ॥ ५८ ॥ सर्वारम्भकर ये विवाहं कारयन्ति धर्माय । ते तरुखण्डविवृद्धय क्षिपन्ति वहिं ज्वलज्ज्वालम् ॥ ५९॥
॥ १४८७॥
Jain Education in

w.jainelibrary.org

Page #585

॥१४८८॥
योगशास्त्रस्वोपक्ष
वृत्ती
सप्तम परिशिष्टम्
॥ १४८८॥
REHENSHEHCHHEHSHCHHEHREMEMORCHCHHHHHICHCHET
यः संक्रान्तौ ग्रहणे वारे वित्तं ददाति मूढमतिः । सम्यक्त्ववनं छित्त्वा मिथ्यात्ववनं वपत्येषः ॥ ६० ॥ ये ददते मृततृप्त्यै बहुधा दानानि नुनमस्तधियः । पल्लवयितुं तरुं ते भस्मीभूतं निषिश्चन्ति ॥ ६॥ विप्रगणे सति भुक्ते तृप्तिः संपद्यते यदपि नृणाम् । नान्येन घृते पीते भवति तदाऽन्यः कथं पुष्टः ॥ ६२ ॥ दाने दत्ते पुत्रमुच्यन्ते पापतोऽत्र यदि पितरः । विहिते तदा चरित्रे परेण मुक्तिं परो याति ॥ ६३ ॥ गंगागतेऽस्थिजाले भवति सुखी यदि मतोऽत्र चिरकालं । भस्मीकृतस्तदाम्भःसिक्तः पल्लव्यते वृक्षः ॥ ६४ ॥ उपयाचन्ते देवान् नष्टधियो ये धनानि ददमानाः। ते सर्वस्वं दत्त्वा नूनं क्रीणन्ति दुःखानि ॥ ६५ ॥ पूर्णे काले देवैर्न रक्ष्यते कोऽपि नुनमुपयातैः । चित्रमिदं प्रतिबिम्बैरचेतनै रक्ष्यते तेषाम् ॥ ६६ ॥ मांस यच्छन्ति ये मूढा ये च गृहन्ति लोलुपाः । द्वये वसन्ति ते श्वभ्रे हिंसामार्गप्रवर्तिनः ॥ ६७ ॥ धर्मार्थ ददते मांसे ये नूनं मूढबुद्धयः । जिजीविषन्ति ते दीर्घ कालकूटविषाशने ॥ ६८ ॥ तादृशं यच्छतां नास्ति पापं दोषमजानताम् । यादृशं गृह्णतां मांसं जानतां दोषमूर्जितम् ॥ ६९ ॥ प्रचुरोऽपात्रसंघाते मर्दयित्वाऽपि पोषिते । पात्रे संपद्यते धर्मो नैषा भाषा प्रशस्यते ॥ ७६ ॥ निहत्य भेकसंदर्भ यः प्रीणाति मुजंगमम् । सोऽश्नुते यादृशं पुण्यं नूनमन्योऽपि तादृशम् ॥ ७७ ॥"
इति अमितगतिविरचिते श्रावकाचारे नवमे परिच्छेदे ॥
BHEHCHCHEHCHEHCHCHEHEHEHREERENCHEHEHEROHeavevere
Jain Education Int
a
l

sw.jainelibrary.org

Page #586

वैक्रमे एकादशे शतके दिगम्बराचार्येण अमितगतिना विरचिते श्रावकाचारे = उपासकाचारे। ११४ श्लोकात्मके पञ्चदशे परिच्छेदे ध्याननिरूपणं वर्तते । तत्र बहवस्तादृशाः श्लोकाः सन्ति यैः सह योगशास्त्रस्य सप्तमप्रकाशत आरभ्य द्वादशप्रकाशपर्यन्तं केषांचिच्छोकानां शब्दतोऽर्थतो वा कथञ्चित् साम्यं वर्तते । तदुपदर्शनाय श्रावकाचारस्य पञ्चदशपरिच्छेदतः ६५ श्लोका अत्रोपन्यस्यन्ते
5
BHOXBHBHISHEHREHEYENCHEHEICHCHCHHHHHHHHereleval
" नियम्य करणग्रामं व्रतशीलगुणादृतैः । सर्वो विधीयते भव्यविधिरेष विमुक्तये ॥ १॥ न सा सम्पद्यते जन्तोः सर्वकर्मक्षयं विना। रजोपहारिणी वृष्टिर्बलाहकमिवोर्जिता ॥२॥ समस्तकर्मविश्लेषो ध्यानेनैव विधीयते । न भास्कर विनान्येन हन्यते शावरं तमः ॥ ३ ॥ यत्नः कार्यों बधैर्ध्याने कर्मभ्यो मोक्षकांक्षिभिः । रोगेभ्यो दुःखकारिभ्यो व्याधितैरिव भैषजम् (भैषजे )॥४॥ आद्यत्रिसंहतैः साधैरान्तीहूर्तिकं परम् । वस्तुन्येकत्र चित्तस्य स्थैर्य ध्यानमुदीर्यते ॥ ५॥ तदन्येषां यथाशक्ति मनोरोधविधायिनाम् । एकद्वित्रिचतुःपञ्चषडादिक्षणगोचरम् ॥ ६॥ साधकः साधनं साध्यं फलं चेति चतुष्टयम् । विबोद्धव्यं विधानेन बुधैः सिद्धिं विधित्सुभिः ॥ ७ ॥ संसारी साधको भव्यः साधनं ध्यानमुज्ज्वलम् । निर्वाणं कथ्यते साध्यं फलं सौख्यमनश्वरम् ॥ ८॥ आर्त रौद्रं मतं धर्म्य शुक्ल चेति चतुर्विधम् । ध्यानं ध्यानवतां मान्यैर्भवनिर्वाणकारणम् ॥९॥ संसारकारणं पूर्व परं निर्बतिकारणम् । इत्याद्यं द्वितयं त्याज्यमादेयमपरं बुधैः ॥ १०॥
HENCHCHCHEHRTCHEHEIGHCHCHEHEICHEHSHOBHEHCHEHRMERIHSH
Jain Education Inte
Jw.jainelibrary.org

Page #587

॥१४९०॥
कायोगशास्त्र
स्वोपत्रवृत्तौ सप्तमं परिशिष्टम्
प्रिययोगा-ऽप्रियायोग-पीडा-लक्ष्मीविचिन्तनम् । आतं चतुर्विधं ज्ञेयं तिर्यग्गतिनिबन्धनम् ॥ ११ ॥ रौद्रं हिंसा-ऽनृत-स्तेय-भोगरक्षणचिन्तनम् । ज्ञेयं चतुर्विधं शक्तं श्वभ्रभूमिप्रवेशने ॥ १२ ॥ आज्ञा-ऽपाय-विपाकानां चिन्तनं लोकसंस्थितेः। चतुर्धाऽभिहितं धयं निमित्तं नाकशर्मणः ॥ १३ ॥ शुक्तं पृथक्त्ववितर्कवीचारं प्रथमं मतम् । जिनैरेकत्ववीतर्काविचारं च द्वितीयकम् ॥ १४ ॥ अन्यत् सूक्ष्मक्रियं तुर्य समुच्छिन्नक्रियं मतम् । इत्थं चतुर्विधं शुक्लं सिद्धिसौधप्रवेशकम् ॥ १५ ॥ आर्त तनूमतां ध्यानं प्रमत्तान्तगुणाश्रितम् । संयतासंयतान्तानां रौद्रं ध्यानं प्रवर्वते ॥ १६ ॥ अनपेतस्य धर्म्यस्य धर्मतो दशभेदतः । चतुर्थः पञ्चमः षष्ठः सप्तमश्च प्रवर्तकः ।। १७ ॥ समर्थ निर्मलीकर्तुं शुक्लं रत्नशिखास्थिरम् । अपूर्वकरणादीनां मुमुक्षूणां प्रवर्तते ॥ १८ ॥ अहायोद्धयते सर्व कर्म ध्यानेन सश्चितम् । वृद्धं समीरणेनेव बलाहककदम्बकम् ॥ १९ ।। ध्यानद्वयेन पूर्वेण जन्यन्ते कर्मपर्वताः । वजेणेव विभिद्यन्ते परेण सहसा पुनः ॥ २० ॥ यो ध्यानेन विना मूढः कर्मच्छेदं चिकीर्षति । कुलिशेन विना शैलं स्फुटमेष बिभित्सति ॥ २१ ॥ ध्यानेन निर्मलेनाशु हन्यते कर्मसञ्चयः । हुताशनकणेनापि स्नु(प्लु)प्यते किं न काननम् ॥२२ ।। ध्यान विधित्सता ज्ञेयं ध्याता ध्येयं विधिः फलम् । विधेयानि प्रसिध्यन्ति सामग्रीतो बिना न हि ॥ २३ ॥
॥१४९०॥
RECTRESERECERRCHCHCECHSHEECHESHRESHERE
MERRICHECORICHERRRRRRRRRRRRRRRRRHOI
१ तुला योगशास्त्रे १०७॥
२ तुला योगशास्त्रे ११॥५॥
३ तुला- योगशास्त्रे ७१-७॥
Jain Education
nal

ww.jainelibrary.org

Page #588

॥१४९१
निसर्गमार्दवोपेतो निष्कषायो जितेन्द्रियः । निर्ममो निरहङ्कारः पराजितपरीषहः ॥ २४ ॥ हेयोपादेयतत्त्वज्ञो लोकाचारपराङ्मुखः । विरक्तः कामभोगेषु भवभ्रमणभीलुकः । २५॥ लाभेडलामे सुखे दुःखे शत्रौ मित्रे प्रियेऽप्रिये। मानापमानयोस्तुल्यो मृत्युर्जीवितयोरपि ॥ २६ ॥ निरालस्यो निरुद्वेगो जितनिद्रो जितासनः । सर्वव्रतकृताभ्यासः सन्तुष्टो निप्परिग्रहः ॥ २७ ॥ सम्यक्त्वालङ्कतः शान्तो रम्यारम्यनिरुत्सुकः । निर्भयो भाक्तिकः श्राद्धो वीरो वैरङ्गिकोऽशठः ॥ २८ ॥ निर्निदानो निरपेक्षो बिभक्षुर्देहपञ्जरम् । भव्यः प्रशस्यते ध्याता यियासुः पदमव्ययम् ॥ २९ ।।
ध्येयं पदस्थ-पिण्डस्थ-रूपस्था-ऽरूपभेदतः । ध्यानस्यालम्बनं प्राज्ञैश्चतुर्विधमुदाहृतम् ।। ३०॥ यानि पञ्चनमस्कारपदादीनि मनीषिणा । पदस्थं ध्यातुकामेन तानि ध्येयानि तत्त्वतः ॥ ३१ ॥ मरुत्सखशिखो वर्णो भूतान्तः शशिशेखरः । आद्यलध्वादिको ज्ञात्वा ध्यातुः पापं निषूदते ॥ ३२ ॥ स्थितोऽसि आ उ सा मन्त्रश्चतुष्पत्रे कुशेशये । ध्यायमानः प्रयत्नेन कर्मोन्मूलयतेऽखिलम् ॥ ३३ ॥ तन्नाभौ हृदये वक्त्रे ललाटे मस्तके स्थितम् । गुरुप्रसादतो बुद्धा चिन्तनीयं कुशेशयम् ॥ ३४ ॥ अयुयक्त्यिमी [ = अ इ उ य उ ] वर्णाः स्थिताः पद्मे चतुर्दले । विश्राणयन्ति पञ्चापि सम्यग्ज्ञानानि चिन्तिताः ॥ ३५ ॥ स्थितपञ्चनमस्कार-रत्नत्रयपदैर्दलैः । अष्टभिः कलिते पद्मे स्वरकेसरराजिते ॥ ३६ ।।
KOCHEHREENSHOTSHISHETHEHREEHEHEREHENSHEdevar
॥
४
१ तुला-योगशास्त्रे ७८॥
२ तुला-योगशास्त्रे ८।१॥
Jain Education Inte

jainelibrary.org

Page #589

॥१४९२
स्थितोऽहमित्ययं मन्त्रो ध्यायमानो विधानतः। ददाती चिन्तिता लक्ष्मी कल्पवृक्ष इवोर्जिताम् ॥ ३७ ॥ हसलींकारस्तोमः 'सोऽहं' मध्यस्थितो विगतमूर्धा | पार्श्वप्रणवचतुष्को ध्येयो द्विप्रान्तकृतमायः ॥ ३८ ॥
[ही ॐ ॐ सो ह्स्ली हं ॐ ॐ ही ] सहस्रा द्वादश प्रोक्ता जप-होमविचक्षणः । ॐ जोगेत्यादिमन्त्रस्य तद्भागो दशमः पुनः ॥ ३९ ॥ ॐ जोग्गे मागे तच्चे भूदे भविस्से अक्खे पक्खे जिणपारस्से स्वाहा।। अयं मन्त्रः , जाप्यं द्वादशसहस्रम् १२०००, होमः द्वादशशतम् १२०० । चक्रस्योपरिजापेन जातीपुष्पमनोरमैः । विद्या सूचयते सम्यक् स्वप्ने सर्व शुभाशुभम् ॥ ४०॥ ॐ ही कारद्वयान्तस्थो हंकारो रेफभूषितः । ध्यातव्योऽष्टदले पद्मे कल्मषक्षपणक्षमः ।। ४१ ॥ सप्ताक्षरं महामन्त्रं ॐ ही कारपदानतम् । विदिग्दलगतं तत्र स्वाहान्तं विनिवेशयेत् ॥ ४२ ॥ दिशि स्वाहान्तमो ही है नमो ही है पदोत्तमम् । तत्र स्वाहान्तमों ही है कर्णिकायां विनिक्षिपेत् ॥ ४३ ॥ तत् पद्मं त्रिगुणीभूतमायाबीजेन वेष्टयेत् । विचिन्तयेच्छुचीभूतः स्वेष्टकृत्यप्रसिद्धये ॥ ४४ ॥
योगशास्त्र
स्वोपक्षकवृत्ती
सप्तमं परिशिष्टम्॥ १५९२॥
areatalataHHEHEYEHHRISTOTHIGHESTHETIREMEHEK
MECHEHEHEHERERCHEHREERRCHEHREEEEEEEEK
१ ह्रीं ॐ ॐ सः अहम्ली है ॐ ॐ हीं -- इति योगशास्त्रस्वोपज्ञवृत्तौ ८।६२, पृ० १११७ ॥ २ ॐ ही ' इति 'ॐई छी' इति वा मन्त्रोऽत्र विवक्षितो भाति । ३ 'दिशि स्वाहान्तमो ह्रीं ह्रां नमो ही , पदोत्तमम् । तत्र स्वाहा नमो ही हं कर्णिकायां विनिक्षिपेत् ।।' इति प्रत्यन्तरे पाठः ॥
Jain Education Inter

Page #590

।। १४९३ ।।
Jain Education Inte
Bleededleeeeeer
पद्मस्योपरि यत्नेन दे (हे ?)योपादेयलब्धये । मन्त्रेणानेन कर्तव्यो जपः पूर्वविधानतः ॥ ४५ ॥
6
'ॐ ह्रीँ हूँ नमो हूँ णमो अरहंताणं हू ँ नमः' इति मूलमन्त्रः । जाप्य १००००, होम: १००० | सैन्येनाप्रतिचक्रेण फडिति प्रत्येकमक्षरम् । कोणषट्के विचक्राय स्वाहा बाह्येऽपसव्यतः ॥ ४६ ॥
fafa (a) विधिना दक्षो मध्ये तस्य निवेशयेत् । भून्तान्तं बिन्दुसंयुक्तं चिन्तयेच्च विशुद्धधीः ॥ ४७ ॥ विधाय वलयं बाह्ये तस्य मध्ये विधानतः । णमो जिणाणमित्याद्यैः पूरयेत् प्रणवादिकैः ॥ ४८ ॥
ॐ णमो जिणाणं १, ॐ णमो परमोधिजिणाणं २, ॐ णमो सव्वोधिजिणाणं ३ ॐ णमो अणतोधिजिणाणं ४ ॐ णमो कोट्टबुद्धीणं ५, ॐ णमो बीजबुद्धीणं ६, ॐ णमो पा ( प ) दानुसारीगं ७, ॐ णमो संभिण्णसोदराणं ८, ॐ णमो उज्जुमदीणं ९, ॐ णमो विउलमदीर्णं १०, ॐ णमो दसपुत्रीणं ११, ॐ णमो चौदसपुवीण १२, ॐ णमो अगणिमित्त कुसलाणं १३, ॐ णमो विगुब्वणइडिपत्ताणं १४, ॐ णमो विज्जाहराणं १५ ॐ णमो चारणाणं १६, ॐ णमो पण्णसमणाणं १७, ॐ णमो आगासग्रामीण १८, ॐ ज्रौं ह्रौं श्री ही धृति कीर्ति बुद्धि लक्ष्मी स्वाहा' इति पर्दैर्बलयं पूरयेत् ।
७
एवं पञ्चनमस्कारेण पञ्चाङ्गलीन्यस्तेन सकलीक्रियते । ॐ णमो अरिहंताणं ह्रीँ स्वाहा, अङ्गष्ठे । ॐ णमो सिद्धाणं ही स्वाहा, तर्जन्याम् । ॐ णमो आयरियाणं हूँ स्वाहा, मध्यमायाम् । ॐ णमो उवज्झायाणं हू ँ स्वाहा, अनामिकायाम् । ॐ णमो ए साहूणं, कनिष्ठ (ष्ठ ) कायाम् । एवं वारत्रयमङ्गलीषु विन्यस्य मस्तकस्योपरि पूर्व-दक्षिणापरोत्तरेषु विन्यस्य जपं कुर्यात् । अभिधेया नमस्कारपदैर्ये परमेष्ठिनः । पदस्थास्ते विधीयन्ते शब्देऽर्थस्य व्यवस्थितेः ॥ ४९ ॥
१ तुला - योगशास्त्रे ८ ६४ ॥

haalalar
10
॥। १४९३ ॥ w.jainelibrary.org

Page #591

॥१४९४॥
योगशास्त्रस्वोपन
वृत्ती
सप्तमं परिशिष्टम्
अनन्त-दर्शन-ज्ञान-सुख-वीरलङ्कतम् । प्रातिहाष्टिकोपेतं नरामरनमस्कृतम् ॥५०॥ शुद्धस्फटिकसंकाशशरीरमुरुतेजसम् । घातिकर्मक्षयोत्पन्ननवकेवललब्धिकम् ॥ ५१॥ विचित्रातिशयाधारं लब्धकल्याणपञ्चकम् । स्थिरधीः साधुरर्हन्तं ध्यायत्येकाग्रमानसः ॥ ५२ ॥ पिण्डस्थो ध्यायते यत्र जिनेन्द्रो हृतकल्मषः । तत् पिण्डपञ्चकध्वंसि पिण्डस्थं ध्यानमिष्यते ॥ ५३ ॥ प्रतिमायां समारोप्य स्वरूपं परमेष्ठिनः । ध्यायतः शुद्धचित्तस्य रूपस्थं ध्यानमिष्यते ॥ ५४ ॥ सिद्धरूपं विमोक्षाय निरस्ताशेषकल्मषम् । जिनरूपमिव ध्येयं स्फटिकप्रतिबिम्बितम् ॥ ५५ ॥ अरूपं ध्यायति ध्यानं परं संवेदनात्मकम् । सिद्धरूपस्य लाभाय नीरूपस्य निरेनसः ॥ ५६ ॥ बहिरन्तः परश्चेति त्रेधात्मा परिकीर्तितः । प्रथम द्वितीयं हित्वा परात्मानं विचिन्तयेत् ॥ ५७ ॥ बहिरात्माऽत्मविभ्रान्तिः शरीरे मुग्धचेतसः । या चेतस्यात्मविभ्रान्तिः सोऽन्तरात्माऽभिधीयते ॥ ५८ ॥ श्यामो गौरः कृशः स्थूलः काणः कुण्ठोऽबलो बली । वनिता पुरुषः षण्ढो विरूपो रूपवानहम् ॥ ५९॥ जातदेहात्मविभ्रान्तेरेषा भवति कल्पना । विवेकं पश्यतः पुंसो न पुनर्देहदहिनोः ॥ ६ ॥ शत्र-मित्र-पितृ-भ्रातृ-मातृ-कान्ता-सुतादयः । देह सम्बन्धतः सन्ति न जीवस्य निसर्गजाः ॥ ६१ ॥ श्वास्तिर्यङ नरो देवो भवामीति विकल्पना । श्वाभ्र-तिर्यङ्-नृ-देवाङ्गसंगतो न स्वभावतः ॥ ६२ ॥
KERHIKMEREMEMBRIHHEICHETERAGHOREHSCHCHICHCHEMERCE
१ तुला-योगशास्त्रे ९७ ॥
२ तुला-योगशास्त्रे ११॥ ३ तुला-योगशास्त्रे १२६-८।।

Jain Education Inte
3w.jainelibrary.org

Page #592

॥१४९५
HEKAISHEHEKSHEIREMEHRECIRCHCHEHCHCHCHEHEHCHEHREHEN
बालकोऽहं कुमारोऽहं तरुणोऽहमहं जरी । एता देहपरिणामजनिताः सन्ति कल्पनाः ॥ ६३ ॥ विदग्धः पण्डितो मूखों दरिद्रः सधनोऽधनः। कोपनोऽसूयको मूढो द्विष्टस्तुष्टः शठोऽशठः ॥ ६४ ॥ सज्जनो दुर्जनो दीनो लुब्धो मत्तोऽपमानितः । जातचित्तात्मसंभ्रान्तरेषा भवति शेमुषी ॥६५॥"
इति अमितगतिविरचिते श्रावकाचारे पश्चदशे परिच्छेदे ॥ वैक्रमस्य नवमशतकस्योत्तरार्धे दशमशतकस्य प्रारम्भे वा दिगम्बराचार्यजिनसेनविरचिते आदिपुराणे एकविंशे पर्वणि वर्णितं ध्यानस्वरूपादि तुलनार्थमत्रोपन्यस्यते
" अथातः श्रेणिको नम्रो मुनि प्रपच्छ गौतमम् । भगवन् बोद्धमिच्छामि त्वत्तो ध्यानस्य विस्तरम् ॥१॥ ऐकाग्र्येण निरोधो यश्चित्तस्यैकत्र वस्तुनि । तद् ध्यानं वज्रक (का?)यस्य भवेदान्तर्मुहूर्ततः ॥ ८ ॥ स्थिरमध्यवसानं यत् तद् ध्यानं यच्चलाचलम् । सानुप्रेक्षाऽथवा चिन्ता भावना चित्तमेव वा ॥ ९॥ छद्मस्थेषु भवेदेतल्लक्षणं विश्वदृश्वनाम् । योगासवस्य संरोधे ध्यानत्वमुपचर्यते ॥ १० ॥ प्रशस्तमप्रशस्तं च ध्यानं संस्मयते द्विधा । शुभाशुभाभिसन्धानात् प्रत्येकं तवयं द्विधा ॥ २७ ॥ चतुर्धा तत् खलु ध्यानमित्याप्तैरनुवर्णितम् । आर्त रौद्रं च धर्म्य च शुक्लं चेति विकल्पतः ॥ २८ ॥ ऋते भवमथात स्याद् ध्यानमाद्यं चतुर्विधम् ......॥ ३१ ॥......प्रमादाधिष्ठितं तत्तु षड्गुणस्थानसंश्रितम् ॥ ३७ ॥ प्राणिनां रोदनाद् रुद्रः करः सत्त्वेषु निर्घणः । पुमांस्तत्र भवं रौद्रं ध्यानं विद्धि चतुर्विधम् ॥ ४२ ॥
MEHEHREMEHETRIEHCHHCHEHRISHMISHEHSHEHCHCHEHEHErsal
Jain Education Inter

jainelibrary.org

Page #593

॥१४९६ ॥
योगशास्त्रस्वोपक्ष
सप्तम परिशिष्टम्
॥१४९६।।
हिंसानन्द-मषानन्द-स्तेय-संरक्षणात्मकम् । षष्ठात्तु तद् गुणस्थानात् प्राक् पञ्चगुणभूमिकम् ॥ ४३ ।। ध्यानद्वयं विसृज्याघमसत् संसारकारणम् । यदोत्तरं द्वयं ध्यानं मुनिनाऽभ्य सिसिप्यते ॥ ५५ ॥ तदेदं परिकर्मेष्टं देशावस्थाद्यपाश्रयम् । बहिःसामग्र्यधीनं हि फलमत्र द्वयात्मकम् ॥ ५६ ॥ शून्यालये स्मशाने वा जरदुद्यानकेऽपि वा। सरित्पुलिनगिर्यग्रगहरे दमकोटरे ।। ५७ ॥ शुचावन्यतमे देशे चित्तहारिण्यपातके । नात्युप्णशिशिरे नापि प्रवृद्धतरमारुते ॥ ५८ ॥ विमुक्तवर्षसंबाधे सूक्ष्मजन्त्वनुपद्रुते । जलसम्पातनिर्मुक्ते मन्दमन्दनभस्वति ॥ ५९॥ पल्पकमासनं बवा सुनिविष्टो महीतले । सममृज्वायतं बिभ्रद् गात्रमस्तब्धवृत्तिकम् ॥ ६० ॥ स्वपर्य के करं वामं न्यस्योत्तानतलं पुनः । तस्योपरीतरं पाणिमपि विन्यस्य तत्समम् ॥ ६१ ॥ नात्युमिषन्न चात्यन्तं निमिषन् मन्दमुच्छसन् । दन्तैर्दन्ताग्रसन्धानपरो धीरो निरुद्धधीः ।। ६२ ॥ हृदि मूनि ललाटे वा नाभेरू परत्र वा । स्वाभ्यासवशतश्चित्तं निधायाध्यात्मविन्मुनिः ॥ ६३ ॥ ध्यायेद् द्रव्यादियाथात्म्यमागमार्थानुसारतः । परीषहोत्थिता बाधाः सहमानो निराकुलः ॥ ६४ ॥ प्राणायामेऽतितीने स्यादवशस्याकुलं मनः । व्याकुलस्य समाधानभङ्गान्न ध्यानसम्भवः ॥६५॥ अपि व्युत्सृष्टकायस्य समाधिप्रतिपत्तये । मन्दोच्छासनिमेषादिवृत्तेर्नास्ति निषेधनम् ॥ ६६ ॥ समावस्थितकायस्य स्यात् समाधानमङ्गिनः । दुःस्थिताङ्गस्य तद्भङ्गाद् भवेदाकुलता धियः ॥ ६७ ॥ ततो यथोक्तपल्यङ्कलक्षणासनमास्थितः । ध्यानाभ्यासं प्रकुर्वीत योगी व्याक्षेपमुत्सृजन् ॥ ६८ ।।
Jain Education in
Anal

Belww.jainelibrary.org

Page #594

॥१४९७॥
REICHERSHEHRIRRIGHESTERIEWEIGHBHEHRELEHEHETCHETE
पल्यङ्क इव दिध्यासोः कायोत्सर्गोऽपि सम्मतः । समप्रयुक्तसर्वाङ्गो द्वात्रिंशद्दोषवर्जितः ॥ ६९ ॥ तदवस्थाद्वयस्यैव प्राधान्यं ध्यायतो यतेः । प्रायस्तत्रापि पल्यङ्कमामनन्ति सुखासनम् ॥ ७२ ॥ बाहुल्यापेक्षया तस्मादवस्थाद्वयसंगरः । सक्तानां तूपसर्गाद्यैस्तद्वैचित्र्यं न दुष्यति ।। ७४ ॥ वसतोऽस्य जनाकोणे विषयानभिपश्यतः । बाहुल्यादिन्द्रियार्थानां जातु व्यग्रीभवेन्मनः ।। ७८ ॥ ततो विविक्तशायित्वं वने वासश्च योगिनाम् । इति साधारणो मार्गों जिनस्थविरकल्पयोः ॥ ७९ ॥ इत्यमुष्यां व्यवस्थायां सत्यां धीरास्तु केचन । विहरन्ति जनाकीर्णे शून्ये च समदर्शिनः ॥ ८ ॥ प्रोक्ता ध्यातुरवस्थेयमिदानीं तस्य लक्षणम् । ध्येयं ध्यानं फलं चेति वाच्यमेतच्चतुष्टयम् ॥ ८१ ॥ स एवंलक्षणो ध्येयः परमात्मा परः पुमान् । परमेष्ठी परं तत्त्वं परमज्योतिरक्षरम् ।। १३० ॥ साधारणमिदं ध्येयं ध्यानयोधर्म्य-शुक्लयोः। विशुद्धि-स्वामिभेदात्तु तद्विशेषोऽवधार्यताम् ॥ १३१ ॥ प्रशस्तं प्रणिधानं यत् स्थिरमेकत्र वस्तुनि । तद् ध्यानमुक्तं मुक्त्यङ्गं धयं शुक्लमिति द्विधा ॥ १३२ ।। तत्रानपेतं यद धर्मात् तद् ध्यानं धर्म्यमिष्यते । धर्मो हि वस्तुयाथात्म्यमुत्पादादित्रयात्मकम् ॥ १३३ ॥ तदाज्ञा-ऽपाय-संस्थान-विपाकविचयात्मकम् । चतुर्विकल्पमाम्नातं ध्यानमाम्नायवेदिभिः ।। १३४ ॥ तत्राज्ञेत्यागमः सूक्ष्मविषयः प्रणिगद्यते । दृश्यानुमेयवयं हि श्रद्धेयांशे गतिः श्रुतेः ॥ १३५॥ जैनी प्रमाणयन्नाज्ञां योगी योगविदां वर[:] । ध्यायेद् धर्मास्तिकायादीन् भावान् सूक्ष्मान् यथागमम् ॥ १४०॥ आज्ञाविचय एष स्यादपायविचयः पुनः । तापत्रयादिजन्माब्धिगतापायविचिन्तनम् ॥ १४१॥
॥१४९७॥
Jain Education Int

ww.jainelibrary.org

Page #595

॥। १४९८ ॥
Jain Education Inter
8888888888888
तदपायप्रतीकारचित्रोपायानुचिन्तनम् । अत्रैवान्तर्गतं ध्येयमनुप्रेक्षादिलक्षणम् ॥ १४२ ॥ शुभाशुभविभक्तानां कर्मणां परिपाकतः । भवावर्तस्य वैचित्र्यमभिसन्दधतो मुनेः ॥ १४३ ॥ विपाकविचयं धर्म्यमामनन्ति कृतागमाः । विपाकश्च द्विधाम्नातः कर्मणामाप्तसूक्तिषु ॥ १४४ ॥ यथाकालमुपायाच्च फलपक्तिर्वनस्पतेः । यथा तथैव कर्मापि फलं दत्ते शुभाशुभः ॥ १४५ ॥ संस्थानविचयं प्राहुर्लोकाकारानुचिन्तनम् । तदन्तर्भूतजीवादितत्त्वान्वीक्षणलक्षितम् ॥ १४८ ॥ तदप्रमत्तताम्बं स्थितिमान्तर्मुहूर्तिकीम् । दधानमप्रमत्तेषु परां कोटिमधिष्ठितम् ॥ १५५ ॥ सद्दृष्टिषु यथाम्नायं शेषेष्वपि कृत स्थिति । प्रकृष्टशुद्धिमल्लेश्यात्रयोपोद्बलबृंहितम् ॥ १५६ ॥ क्षायोपशमिकं भावं स्वसात्कृत्य विजृम्भितम् । महोदर्क महाप्रज्ञैर्महर्षिभिरुपासितम् ॥ १५७ ॥ वस्तुधर्मानुयायित्वात् प्राप्तान्वर्थनिरुक्तिकम् । धर्म्यं ध्यानमनुध्येयं यथोक्तध्येयविस्तरम् ॥ १५८ ॥ ध्यानेऽप्युपरते धीमानभीक्ष्णं भावयेन्मुनिः । सानुप्रेक्षाः शुभोदकी भवाभावाय भावनाः ॥ इत्युक्तलक्षणं धर्म्यं मगधाधीश निश्चिनु । शुक्लध्यानमितो वक्ष्ये साक्षान्मुक्त्यङ्गमङ्गनाम् ॥ १६५ ॥ शुक्लं परमशुक्लं चेत्याम्नाये तद् द्विधोदितम् । छद्मस्थस्वामिकं पूर्वं परं केवलिनां मतम् ॥ १६७ ॥ पृथक्त्वेन वितर्कस्य वीचारो यत्र तद् विदुः । सवितर्क सवीचारं पृथक्त्वादिपदाह्वयम् ॥ १७० ॥ तुलना - " धर्मध्याने भवेद् भावः क्षायोपशमिकादिकः । लेश्याः क्रमविशुद्धाः स्युः पीत-पद्म-सिताः पुनः ॥ "
१६४ ॥

इति योगशास्त्रे १० १६ । पृ० ११४४ ।।
aaaaaaaadeeeeeeeeeeeeeedaalaw
योगशास्त्र
स्वोपज्ञ
वृत्तौ
सप्तमं
परिशिष्टम्
।। १४९८ ।।
10
jainelibrary.org

Page #596

॥ १४९९ ॥
Jain Education Inte
'88888888
dadaraddadedes
एकत्वेन वितर्कस्य स्याद् यत्रात्रिचरिष्णुता । सवितर्कमवीचारमेत्यादिपदाभिधम् ॥ १७१ ॥
पृथक्त्वं विद्धि नानात्वं वितर्कः श्रुतमुच्यते । अर्थ-व्यञ्जन- योगानां वीचारः संक्रमो मतः ॥ १७२ ॥ अर्थादर्थान्तरं गच्छन् व्यञ्जनाद् व्यञ्जनान्तरम् । योगाद् योगान्तरं गच्छन् ध्यायतीदं वशी मुनिः ॥ १७३ ॥ त्रियोगः पूर्वविद् यस्माद् ध्यायत्येतन्मुनीश्वरः । सवितर्क सवीचारमतः स्याच्छुक्कमादिमम् ॥ ९७४ ॥ ध्येयमस्य श्रुतस्कन्धवार्धर्वार्थविस्तरः । फलं स्यान्मोहनीयस्य प्रक्षयः प्रशमोऽपि वा ॥ १७५ ॥ इदमत्र तु तात्पर्यं श्रुतस्कन्धमहार्णवात् । अर्थमेकं समादाय ध्यायन्नर्थान्तरं व्रजेत् ॥ १७६ ॥ शब्दाच्छब्दान्तरं यायाद् योगं योगान्तरादपि । सवीचारमिदं तस्मात् सवितर्क च लक्ष्यते ॥ १७७ ॥ श्रुतस्कन्धमहासिन्धुमवगाह्य महामुनिः । ध्यायेत् पृथक्त्वस त्तर्कवीचारं ध्यानमग्रिमम् ॥ १८२ ॥ स्नातकः कर्मवैकल्यात् कैवल्यं पदमापिवान् । स्वामी परमशुक्लस्य द्विधा भेदमुपेयुषः ॥ १८८ ॥ सूक्ष्मीकृत्य पुनः काययोगं च तदुपाश्रयम् । ध्यायेत् सूक्ष्मक्रियं ध्यानं प्रतिपातपराङ्मुखम् ॥ १९५ ॥ ततो निरुद्धयोगः सन्नयोगी विगतास्रवः । समुच्छिन्नक्रियं ध्यानमनिवर्ति तदा भजेत् ।। १९६ ॥ अन्तर्मुहूर्तमातन्वन् तद् ध्यानमतिनिर्मलम् । विधुताशेषकर्मशो जिनो निर्वात्यनन्तरम् ॥ १९७ ॥ ध्यानस्यैव तपोयोगाः शेषाः परिकरा मताः । ध्यानाभ्यासे ततो यत्नः शश्वत् कार्यो मुमुक्षुभिः ॥ २१५ ॥ दयोगवादी यः सोऽनुयोज्यः समाहितैः । योगः कः किं समाधानं प्राणायामश्च कीदृशः ॥ २२३ ॥ का धारणा किमाध्यानं किं ध्येयं कीदृशी स्मृतिः । किं फलं कानि बीजानि प्रत्याहारोऽस्य कीदृशः ॥ २२४ ॥

aaaaaareece
10
।। १४९९ ।।
jainelibrary.org

Page #597

॥१५००॥
योगशास्त्रस्वोपक्ष
सप्तमं परिशिष्टम्
॥१५००॥
कायवाङ्मनसां कर्म योगो योगविदां मतः । स शुभाशुभभेदेन भिन्नो द्वैविध्यमश्नुते ॥ २२५ ॥ यत् सम्यकपरिणामेषु चित्तस्याधानमञ्जसा । स समाधिरिति ज्ञेयः स्मृतिर्वा परमेष्ठिनाम् ।। २२६॥ प्राणायामो भवेद् योगनिग्रहः शुभभावनः । धारणा श्रुतनिर्दिष्टबीजानामवधारणम् ॥ २२७ ॥ आध्यानं स्यादनुध्यानमनित्यत्वादिचिन्तनैः । ध्येयं स्यात् परमं तत्त्वमवाङ्मनसगोचरम् ॥ २२८ ।। स्मृतिर्जीवादितत्त्वानां याथाम्यानुस्मृतिः स्मृता । गुणानुस्मरणं वा स्यात् सिद्धार्हत्परमेष्ठिनाम् ॥ २२९ ॥ फलं यथोक्तं बीजानि वक्ष्यमाणान्यनुक्रमात् । प्रत्याहारस्तु तस्योपसंहृतौ चित्तनिवृतिः ॥ २३० ॥ अकारादि हकारान्तं रेफमध्यान्तबिन्दुकम् । ध्यायन् परमिदं बीजं मुक्त्यर्थी नावसीदति ॥ २३१ ॥ षडक्षरात्मकं बीजमिवार्हद्भयो नमोऽस्विति । थ्यात्वा मुमुक्षुरार्हन्त्यमनन्तगुणमच्छति ॥ २३२ ॥ नमः सिद्धेभ्य इत्येतद् दशार्धस्तवनाक्षरम् । जपञ्जप्येषु भव्यात्मा स्वेष्टान् कामानवाप्स्यति ॥ २३३ ।। अष्टाक्षरं परं बीजं नमोऽहत्परमेष्ठिने। इतीदमनुसंस्मत्य पुनर्दुःखं न पश्यति ।। २३४ ॥ यत् षोडशाक्षरं बीजं सर्वबीजपदान्वितम् । तत्त्ववित् तदनुध्यायन् ध्रुवमेष मुमुक्षते ॥ २३५ ॥ पञ्चब्रह्ममयमन्त्रैः सकलीकृत्य निष्कलम् । परं तत्त्वमनुध्यायन् योगी स्याद् ब्रह्मतत्त्ववित् ॥ २३६ ॥" इति जिनसेनाचार्यविरचिते आदिपुराणे एकविंशे पर्वणि ॥ आदिपुराणे चतुर्विंशे पर्वणि वर्णित जीवाजीवस्वरूपम्-- "जीवो मुक्तश्च संसारी संसार्यात्मा द्विधा मतः । भव्योऽभव्यश्च साजीवास्ते चतर्धा विभाविताः ।। ८८ ।।
Jain Education Inte
How.jainelibrary.org

Page #598

॥१५०१ ॥
मुक्तेतरात्मको जीवो मूर्तामूर्तात्मकः परः। इति वा तस्य तत्त्वस्य चातुर्विध्यं विनिश्चितम् ॥ ८९॥ पञ्चास्तिकायभेदेन तत्तत्त्वं पञ्चधा स्मृतम् । ते जीव-पुद्गला-ऽऽकाश-धर्मा-ऽधर्माः सपर्ययाः ॥ ९० ॥ त एवं कालसंयुक्ताः षोढा तत्त्वस्य भेदकाः। इत्यनन्तो भवेदस्य प्रस्तारो विस्तरैषिणाम् ॥ ९१ ॥ चेतनालक्षणो जीवः सोऽनादिनिधनस्थितिः । ज्ञाता द्रष्टा च कर्ता च भोक्ता देहप्रमाणकः ॥ ९२ ॥ गुणवान् कर्मनिर्मुक्तावूव्रज्यास्वभावकः । परिणन्तोपसंहारविसर्पाभ्यां प्रदीपवत् ॥ ९३ ॥ तस्येमे मार्गणोपाया गत्यादय उदाहृताः । चतुर्दशगुणस्थानः सोऽत्र मृग्यः सदादिभिः ॥ ९४ ॥ गतीन्द्रिये च कायश्च योगवेदकषायकाः । ज्ञानसंयमदृग्लेश्याभव्यसम्यक्त्वसज्ञिनः ॥ ९५ ॥ सममाहारकेण स्युः मार्गणास्थानकानि वै । सोऽन्वेप्यस्तेषु सत्संख्याद्यनुयोगैर्विशेषतः ॥ ९६ ॥ सत्संख्याक्षेत्रसंस्पर्शकालभावान्तरैस्यम् । बहुत्वाल्पत्वतश्चात्मा मुग्यः स्यात् स्मृतिचक्षुषाम् ॥ ९७ ॥ पदार्थस्तु द्विधा ज्ञेयो जीवाजीवविभागतः । यथोक्तलक्षणो जीवैस्त्रिकोटिपरिणामभाक् ॥ १२७ ।। भव्याभव्यो तथा मुक्त इति जीवस्त्रिधोदितः । भविष्यत्सिद्धिको भव्यः सुवर्णोपलसन्निभः ॥ १२८ ॥ अभव्यस्तद्विपक्षः स्यादन्धपाषाणसंनिभः । मुक्तिकारणसामग्री न यस्यास्ति कदाचन ॥ १२९ ॥
HeHEHCHEHEHEREMEHEREHENERHEHEHEREHEHEREHEREMEHEREHEHEN
१ “गतीन्द्रियवपुर्योगवेदज्ञानक्रदादयः। संयमाहारगृलेश्याभव्यसम्यक्त्वसंज्ञिनः ।। २६ ॥” इति योगशास्त्रस्वोपज्ञवृत्तौ पृ० १०८ ॥ २ उत्पाद-व्यय-धौव्याणि तिस्रः कोटयः ॥
॥१५०१॥
Jain Education Inte

w.jainelibrary.org

Page #599

॥। १५०२ ।।
eeeeeeeeeeeeet
Jain Education Inte
कर्मबन्धननिर्मुक्तस्त्रिलोकशिखरालयः । सिद्धो निरञ्जनः प्रोक्तः प्राप्तानन्तसुखोदयः ॥ १३० ॥ इति जीवपदार्थस्ते संक्षेपेण निरूपितः । अजीवतत्त्वमप्येवमवधारय धीधन ! ।। १३१ ॥ अलक्षणं तत्त्वं पञ्चधैव प्रपञ्च्यते । धर्माधर्मावथाकाशं काल: पुद्गल इत्यपि ॥ १३२ ॥ जीवपुद्गलयोर्यत् स्याद् गत्युपग्रहकारणम् । धर्मद्रव्यं तदुद्दिष्टमधर्मः स्थित्युपग्रहः ॥ १३३ ॥ गति-स्थितिमतामेतौ गति-स्थित्योरुपग्रहे । धर्माधर्मौ प्रवर्तेते न स्वयं प्रेरकौ मतौ ॥
१३४ ॥
यथा मत्स्यस्य गमनं विना नैवाम्भसा भवेत् । न चाम्भः प्रेरयत्येनं तथा धर्मास्त्यनुग्रहः ॥ १३५ ॥ तरुच्छाया यथा मर्त्यं स्थापयत्यर्थिनं स्वतः । न त्वेषा प्रेरयत्येनमथ च स्थितिकारणम् ॥ १३६ ॥ तथैवाधर्मकायोऽपि जीवपुद्गलयोः स्थितिम् । निवर्तयत्युदासीनो न स्वयं प्रेरकः स्थितेः ॥ १३७ ॥ जीवादीनां पदार्थानामवगाहनलक्षणम् । यत् तदाकाशमस्पर्शममूर्त व्यापि निष्क्रियम् ॥ १३८ ॥ वर्तनालक्षणः कालो वर्तना स्वपराश्रया । यथास्वं गुणपर्ययैः परिणन्तृत्वयोजना ॥ १३९ ॥ यथा कुलालचक्रस्य भ्रमणेऽधः शिला स्वयम् । धत्ते निमित्ततामेवं कालोऽपि कलितो बुधैः ॥ १४० ॥ व्यवहारात्मकात् कालान्मुख्यकालविनिर्णयः । मुख्ये सत्येव गौणस्य वाह्वीकादेः प्रतीतिः ॥ १४१ ॥ स कालो लोकमात्रैः स्वैरणुभिर्निचितः स्थितैः । ज्ञेयोऽन्योन्यमसंकीर्णे रत्नानामिव राशिभिः ॥ १४२ ॥ प्रदेश प्रचयायोगादकायोऽयं प्रकीर्तितः । शेषाः पञ्चास्तिकायाः स्युः प्रदेशोपचितात्मकाः ॥ १४३ ॥
१ धर्मास्तिकायानुग्रहः ॥

190000022alalalalalalalalalaadadade
योगशास्त्रस्वोपनवृत्तौ सप्तमं परिशिष्टम्
।। १५०२ ।।
ab
Ga

Page #600

॥१५०३ ॥
PERHIERENCERMERRRRRRRRRRRCHCHCHEECHE
धर्माधर्मवियत्कालपदार्था मूर्तिवर्जिताः । मूर्तिमत् पुद्गलद्रव्यं तस्य भेदानितः शृणु ॥ १४४ ॥ वर्ण-गन्ध-रस-स्पर्शयोगिनः पुद्गला मताः । पूरणाद् गलनाच्चैव संप्राप्तान्वर्थनामकाः ॥ १४५ ॥ स्कन्धाणुभेदतो द्वेधा पुद्गलस्य व्यवस्थितिः । स्निग्ध-रूक्षात्मकाणूनां संघातः स्कन्ध इप्यते ॥ १४६ ॥ द्वयणुकादिमहास्कन्धपर्यन्तस्तस्य विस्तरः । छायातपतमोज्योत्स्नापयोदादिप्रभेदभाक् ॥ १४७॥ अणवः कार्यलिङ्गाः स्युर्दिस्पर्शाः परिमण्डलाः । एकवर्णरसा नित्याः स्युरनित्याच पर्ययः(यैः) ॥ १४८ ॥ इत्यमीषां पदार्थानां याथात्म्यमविपर्ययात् । यः श्रद्धत्ते स भव्यात्मा परं ब्रह्माधिगच्छति ॥ १५४ ॥" इति जिनसेनाचार्यविरचिते आदिपुराणे चतुर्विंशतितमे पर्वणि ॥ "वैयावृत्यं च तस्यासीन्मार्गव्यापृतिमात्रकम् । भगवान् परमेष्ठी हि क्वान्यत्र व्यापृतो भवेत् ॥ १९४ ॥" इति आदिपुराणे विंशतितमे पर्वणि ॥ वैक्रमे दशमे शतके दिगम्बरश्री रामसेनमुनिप्रणीते तत्वानुशासने वर्णित ध्यानस्वरूपम्---- " मोक्षहेतुः पुनदे॒धा निश्चय-व्यवहारतः । तत्राद्यः साध्यरूपः स्याद् द्वितीयस्तस्य साधनम् ॥ २८ ॥ अभिन्नकर्तृकर्मादिविषयो निश्चयो नयः । व्यवहारनयो भिन्नकर्तृकर्मादिगोचरः ।। २९ ॥ १ तुलना-" प्रायश्चित्तं वैयापृत्य स्वाध्यायो विनयोऽपि च । व्युत्सर्गोऽथ शुभं ध्यानं षोढेत्याभ्यन्तरं तपः ॥"
इति योगशास्त्रे ४१९०। पृ० ८८०॥
HEHEREHEHEREHEREHEHERECEREMEHEREMEMERGREEHREHEACHE
Jain Education Inte

jainelibrary.org

Page #601

॥१५०४॥
योगशास्त्रस्वोपक्ष
सप्तम परिशिष्टम्
॥ १५०४॥
धर्मादिश्रद्धानं सम्यक्त्वं ज्ञानमधिगमस्तेषाम् । चरणं च तपसि चेष्टा व्यवहाराद मुक्तिहेतुरयम् ॥ ३०॥ निश्चयनयेन भणितस्त्रिभिरेभिर्यः समाहितो भिक्षुः । नोपादत्ते किश्चन न च मुञ्चति मोक्षहेतुरसौ ॥ ३१ ॥ यो मध्यस्थः पश्यति जानात्यात्मानमात्मनात्मन्यात्मा । दृगवगमचरणरूपः स निश्चयान्मुक्तिहेतुरिति जिनोक्तिः ३२ ॥ स च मुक्तिहेतुरिद्धो ध्याने यस्मादवाप्यते द्विविधोऽपि । तस्मादभ्यस्यन्तु ध्यानं सुधियः सदाप्यपास्यालस्यम् ॥ ३३ ॥ आते च रौद्रं च दुर्थ्यानं वर्जनीयमिदं सदा। धर्म्य शुक्लं च सद्ध्यानमुपादेयं मुमुक्षुभिः ॥ ३४ ॥ बज्रसंहननोपेताः पूर्वश्रुतसमन्विताः । दध्युः शुक्लमिहातीताः श्रेण्योरारोहणक्षमाः ॥ ३५ ॥ तादृक्सामय्यभावे तु ध्यातुं शुक्लमिहाक्षमान् । ऐदंयुगीनानुद्दिश्य धर्म्यध्यानं प्रचक्ष्महे ॥ ३६ ॥ अप्रमतः प्रमत्तश्च सदृष्टिर्देशसंयतः । धर्म्यध्यानस्य चत्वारस्तत्त्वार्थे स्वामिनः स्मृताः ॥ ४६ ।। मुख्योपचारभेदेन धर्म्यध्यानमिह द्विधा । अप्रमत्तेषु तन्मुख्यमितरेप्वोपचारिकम् ।। ४७ ।। द्रव्यक्षेत्रादिसामग्री ध्यानोत्पत्तौ यतस्त्रिधा । ध्यातारस्त्रिविधास्तस्मात् तेषां ध्यानान्यपि त्रिधा ॥ ४८ ॥ सामग्रीतः प्रकृष्टाया ध्यातरि ध्यानमुत्तमम् । स्याजघन्य जघन्याया मध्यमायास्तु मध्यमम् ।। ४९ ॥ श्रुतेन विकलेनापि ध्याता स्यान्मनसा स्थिरः । प्रबुद्धधीरधः श्रेण्योधर्म्यध्यानस्य सुश्रुतः ॥ ५० ॥ सदृष्टि-ज्ञान-वृत्तानि धर्मं धर्मेश्वरा विदुः । तस्माद् यदनपेतं हि धर्म्य तद् ध्यानमभ्यधुः ॥ ५१ ॥ आत्मनः परिणामो यो मोहक्षोभ विवर्जितः । स च धर्मोऽनपेतं यत् तस्मात् तद् धर्म्यमित्यपि ।। ५२ ॥ एकाग्रचिन्तारोधो यः परिस्पन्देन वर्जितः । तद् ध्यानं निर्जराहेतुः संवरस्य च कारणम् ॥ ५६ ॥
Jain Education in a
Salww.jainelibrary.org.

nal

Page #602

।। १५०५ ।।
Jain Education
aaledees
एकं प्रधान मित्याहुरग्रमालम्बनं मुखम् । चिन्तां स्मृतिं निरोधं तु तस्यास्तत्रैव वर्तनम् ॥ ५७ ॥ प्रत्याहृत्य यदा चिन्तां नानालम्बनवर्तिनीम् । एकालम्बन एवैनां निरुणद्धि विशुद्वधीः ॥ ६० ॥ तदास्य योगिनो योगश्चितैकाग्रनिरोधनम् । प्रसंख्यानं समाधिः स्याद् ध्यानं स्वेष्टफलप्रदम् ॥ ६१ ॥ श्रुतज्ञानमुदासीनं यथार्थमतिनिश्चलम् । स्वर्गापवर्गफलदं ध्यानमान्तर्मुहूर्ततः ॥ ६६ ॥
ध्यायते येन तद् ध्यानं यो ध्यायति स एव वा । यच्च वा ध्यायते यद्वा ध्यातिर्वा ध्यानमिष्यते ॥ ६७ ॥ श्रुतज्ञानेन मनसा यतो ध्यायन्ति योगिनः । ततः स्थिरं मनो ध्यानं श्रुतज्ञानं च तात्त्विकम् ॥ ६८ ॥ सङ्गत्यागः कषायाणां निग्रहो व्रतधारणम् । मनोऽक्षाणां जयश्चेति सामग्री ध्यानजन्मने ।। ७५ ।। इन्द्रियाणां प्रवृत्तौ च निवृत्तौ च मनः प्रभुः । मन एव जयेत् तस्माज्जिते तस्मिञ्जितेन्द्रियः ॥ ७६ ॥ ज्ञान-वैराग्यरज्जुभ्यां नित्यमुत्पथवर्तिनः । जितचित्तेन शक्यन्ते धर्तुमिन्द्रियवाजिनः ॥ ७७ ॥ येनोपायेन शक्येत सन्नियन्तुं चलं मनः । स एवोपासनीयोऽत्र न चैव विरमेत् ततः ॥ ७८ ॥ संचिन्तयन्ननुप्रेक्षाः स्वाध्याये नित्यमुद्यतः । जयत्येव मनः साधुरिन्द्रियार्थपराङ्मुखः ॥ ७९ ॥ स्वाध्यायः परमस्तावज्जपः पञ्चनमस्कृतेः । पठनं वा जिनेन्द्रोक्तशास्त्रस्यैकाग्रचेतसा ॥ ८० ॥ स्वाध्यायाद् ध्यानमध्यास्तां ध्यानात् स्वाध्यायमामनेत् । ध्यान - स्वाध्यायसम्पत्त्या परमात्मा प्रकाशते ॥ ८१ ॥ येऽत्राहुर्न हि कालोऽयं ध्यानस्य ध्यायतामिति । तेऽर्हन्मतानभिज्ञत्वं ख्यापयन्त्यात्मनः स्वयम् ॥ ८२ ॥ अत्रेदानीं निषेधन्ति शुक्लध्यानं जिनोत्तमाः । धर्म्यध्यानं पुनः प्राहुः श्रेणीभ्यां प्राग् विवर्तिनाम् ॥ ८३ ॥

I
10
॥। १५०५ ॥
ww.jainelibrary.org

Page #603

॥ १५०६॥
योगशास्त्रस्वोपक्षवृत्ती
सप्तमं
परिशिष्टम्
BEHCHCHEHRISHCHCHEHICHCHETEHENCHCHETEHENRICHEHRTCHETE
यत् पुनर्वज्रकायस्य ध्यानमित्यागमे वचः । श्रेण्योर्ध्यानं प्रतीत्योक्तं तन्नाधस्तान्निषेधकम् ॥ ८४ ॥ ध्यातारश्चेन्न सन्त्यद्य श्रुतसागरपारगाः । तत् किमल्पश्रुतैरन्यैर्न ध्यातव्यं स्वशक्तितः ॥ ८५॥ चरितारो न चेत् सन्ति यथाख्यातस्य सम्प्रति । तत् किमन्ये यथाशक्ति माऽऽचरन्तु तपस्विनः ॥ ८६ ॥ सम्यग् गुरूपदेशेन समभ्यस्यन्ननारतम् । धारणासौष्ठवाद ध्यानप्रत्ययानपि पश्यति ॥ ८७ ॥ यथाभ्यासेन शास्त्राणि स्थिराणि स्युमेहान्त्यपि । तथा ध्यानमपि स्थैर्य लभतेऽभ्यासवर्तिनाम् ।। ८८ ॥ यथोक्तलक्षणो ध्याता ध्यातुमुत्सहते यदा। तदैव परिकर्मादौ कृत्वा ध्यायतु धीरधीः ॥ ८९ ॥ शून्यागारे गुहायां वा दिवा वा यदि वा निशि । स्त्री-पशु-क्लीबजीवानां क्षुद्राणामप्यगोचरे ॥ ९ ॥ अन्यत्र वा कचिद् देशे प्रशस्ते प्रासुके समे। चेतनाचेतनाशेषध्यानविघ्नविवर्जिते ।। ९१ ।। भूतले वा शिलापट्टे सुखासीनः स्थितोऽथवा । सममृज्वायतं गात्रं निष्कम्पावयवं दधत् ॥ ९२ ॥ नासाग्रन्यस्तनिष्पन्दलोचनो मन्दमुच्छ्वसन् । द्वात्रिंशद्दोषनिर्मुक्तकायोत्सर्गव्यवस्थितः ॥ ९३ ॥ प्रत्याहृत्याक्षलुण्टाकांस्तदर्थेभ्यः प्रयत्नतः । चिन्तां चाकृप्य सर्वेभ्यो निरुध्य ध्येयवस्तुनि ॥ ९४ ॥ निरस्ततन्द्रो निर्भीतिनिरालस्यो निरन्तरम् । स्वरूपं पररूपं वा ध्यायेदन्तर्विशुद्धये ।। ९५ ॥ निश्चयाद् व्यवहाराच्च ध्यानं द्विविधमागमे । स्वरूपालम्बनं पूर्व परालम्बनमुत्तरम् ।। ९६ ॥ अभिन्नमाद्यमन्यत् तु भिन्नं तत्तावदुच्यते । भिन्ने हि विहिताभ्यासोऽभिन्नं ध्यायत्यनाकुलः ॥ ९७ ॥ आज्ञापायो विपाकं च संस्थानं भुवनस्य च । यथागममविक्षिप्तचेतसा चिन्तयेन्मुनिः ।। ९८ ।।
HEHEHEHETECHEHREENSHOTECTETTEHEHEHERCHEHEHECHE
Jain Education

Fl

Page #604

॥१५०७॥
HOMETREETIRECTRETCHEHREMEHRTCHEHRECRUSHESHere
नाम च स्थापनं द्रव्यं भावश्चेति चतुर्विधम् । समस्तं व्यस्तमप्येतद् ध्येयमध्यात्मवेदिभिः ॥ ९९ ॥ वाच्यस्य वाचकं नाम प्रतिमा स्थापना मता। गुणपर्ययवद् द्रव्यं भावः स्याद् गुणपर्ययौ ।। १०० ।। आदौ मध्येऽवसाने यद्वाङ्मयं व्याप्य तिष्ठति । हृदि ज्योतिष्मदुद्गच्छन्नाम ध्येयं तदर्हताम् ॥ ११ ॥ हृत्पङ्कजे चतुःपत्रे ज्योतिष्मन्ति प्रदक्षिणम् । अ-सि-आ-उ-साक्षराणि ध्येयानि परमेष्ठिनाम् ।। १०२ ।। ध्यायेद् 'अ-इ-उ-ए-ओ'च तद्वन्मन्त्रानुदर्चिषः । मत्यादिज्ञाननामानि मत्यादिज्ञानसिद्धये ॥ १०३ ॥ सप्ताक्षरं महामन्त्रं मुखरन्धेषु सप्तसु । गुरूपदेशतो ध्यायेदिच्छन् दूरश्रवादिकम् ॥ १०४ ॥ हृदयेऽष्टदलं पद्मं वर्गः पूरितमष्टभिः । दलेषु कर्णिकायाश्च नाम्नाऽधिष्ठितमहताम् ॥ १०५॥ गणभृद्लयोपेतं त्रिःपरीतं च मायया । क्षोणीमण्डलमध्यस्थं ध्यायेदभ्यर्चयेच्च तत् ॥ १०६ ॥ अकारादि-हकारान्ताः मन्त्राः परमशक्तयः । स्वमण्डलगता ध्येया लोकद्वयफलप्रदाः ॥ १०७ ॥ इत्यादीन्मन्त्रिणो मन्त्रानहन्मन्त्रपुरस्सरान् । ध्यायन्ति यदिह स्पष्टं नाम ध्येयमवेहि तत् ॥ १०८ ॥ जिनेन्द्रप्रतिबिम्बानि कृत्रिमाण्यकृतानि च । यथोक्तान्यागमे तानि तथा ध्यायेदशङ्कितम् ॥ १०९॥ यथैकमेकदा द्रव्यमुत्पित्सु स्थास्नु नश्वरम् । तथैव सर्वदा सर्वमिति तत्त्वं विचिन्तयेत् ॥ ११०॥ चेतनोऽचेतनो वार्थों यो यथैव व्यवस्थितः । तथैव तस्य यो भावो याथात्म्यं तत्त्वमुच्यते ॥ १११ ॥ पुरुषः पुद्गलः कालो धर्माधर्मों तथाम्बरम् । षड्विधं द्रव्यमाम्नातं तत्र ध्येयतमः पुमान् ॥ ११७ ॥ सति हि ज्ञातरि ज्ञेयं ध्येयतां प्रतिपद्यते । ततो ज्ञानस्वरूपोऽयमात्मा ध्येयतमः स्मृतः ॥ ११८ ॥
REETEHEHEHEHEHETEHCHETEHEHEICHEHETHEHCHCHCHCHEHEHCHE
॥१५०७॥
Jain Education Intel
SElw.jainelibrary.org

Page #605

॥१५०८॥
कीयोगशास्त्र
स्वोपनवृत्ती सप्तमं परिशिष्टम्
॥१५०८॥
MKHEHEHCHCHCHCHEHREHSHEHEHRTCHEHCHEIGHEHEHEHEHERHOICE
तत्राऽपि तत्त्वतः पञ्च ध्यातव्याः परमोष्ठनः । चत्वारः सकलास्तेषु सिद्धः स्वामीति निष्कलः ॥ ११९ ॥ अनन्तदर्शनज्ञानसम्यक्त्वादिगुणात्मकम् । स्वोपात्तानन्तरव्यक्तशरीराकारधारिणम् ॥ १२० ॥ साकारञ्च निराकारममूर्तमजरामजरम् । जिनबिम्बमिव स्वच्छस्फटिकप्रतिबिम्बितम् ॥ १२१ ॥ लोकाग्रशिखरारूढमुदूढसुखसम्पदम् । सिद्धात्मानं निराबाधं ध्यायेन्निधूतकल्मषम् ॥ १२२ ।। तथाधमाप्तमाप्तानां देवानामधिदैवतम् । प्रक्षीणघातिकर्माणं प्राप्तानन्तचतुष्टयम् ॥ १२३ ॥ दूरमुत्सृज्य भूभागं नभस्तलमधिष्ठितम् । परमौदारिकस्वांगप्रभाभर्त्सितभास्करम् ।। १२४ ॥ चतुस्त्रिंशन्महाश्चर्यैः प्रातिहार्यैश्च भूषितम् । मुनि-तिर्यङ्-नर-स्वर्गिसभाभिः सन्निषेवितम् ॥ १२५ ।। जन्माभिषेकप्रमुखप्राप्तपूजातिशा यिनम् । केवलज्ञाननिर्णीतविश्वतत्त्वोपदेशिनम् ॥ १२६ ॥ प्रभास्वल्लक्षणाकीर्णसम्पूर्णोदग्रविग्रहम् । आकाशस्फटिकान्तःस्थज्वलज्ज्वालानलोज्ज्वलम् ॥ १२७ ॥ तेजसामुत्तमं तेजो ज्योतिषां ज्योतिरुत्तमम् । परमात्मानमहन्तं ध्यायेनिःश्रेयसाप्तये ॥ १२८ ॥ वीतरागोऽप्ययं देवो ध्यायमानो मुमुक्षुभिः । स्वर्गापवर्गफलदः शक्तिस्तस्य हि तादृशी ॥ १२९ ॥ सम्यग्ज्ञानादिसम्पन्नाः प्राप्तसप्तमहर्द्धयः । तथोक्तलक्षणा ध्येयाः सूर्युपाध्यायसाधवः ॥ १३० ।। एवं नामादिभेदेन ध्येयमुक्तं चतुर्विधम् । अथवा द्रव्यभावाभ्यां द्विधैव तदवस्थितम् ।। १३१ ॥ द्रव्यध्येयं बहिर्वस्तु चेतनाचेतनात्मकम् । भावध्येयं पुनर्ययसन्निभध्यानपर्ययः ।। १३२ ॥ ध्याने हि बिभ्रति स्थैर्य ध्येयरूपं परिस्फुटम् । आलेखितमिवाभाति ध्येयस्याऽसन्निधावपि ।। १३३ ॥
HEHRTCHCHEHCHETEHEHCHCHCHEHEHCHCHCHEHEHERECEMBER
Jain Education Inte
alw.jainelibrary.org -

Page #606

॥१५०९॥
धातपिण्डे स्थितश्चैवं ध्येयोऽर्थों ध्यायते यतः । ध्येयं पिण्डस्थमित्याहुरत एव च केवलम् ॥ १३४ ॥ यदा ध्यानबलाद्धपाता शून्यीकृत्य स्वविग्रहम् | ध्येयस्वरूपाविष्टत्वात् तादृक् संपद्यते स्वयम् ॥ १३५॥ तदा तथाविधध्यानसंवित्तिध्वस्तकल्पनः । स एव परमात्मा स्याद् बैनतेयश्च मन्मथः ॥ १३६ ॥ सोऽयं समरसीभावस्तदेकीकरणं स्मृतम् । एतदेव समाधिः स्याल्लोकद्वयफलप्रदः ॥ १३७ ॥ किमत्र बहुनोक्तेन ज्ञात्वा श्रद्धाय तत्त्वतः। ध्येयं सतस्तमप्येतन्माध्यस्थ्यं तत्र बिभ्रता ॥ १३८ ॥ माध्यस्थ्यं समतोपेक्षा वैराग्यं साम्यमस्पहा । वैतृष्ण्यं परमा शान्तिरित्येकोऽर्थोऽभिधियते ॥ १३९ ॥ संक्षेपेण यदत्रोक्तं विस्तारात् परमागमे । तत्सर्व ध्यानमेव स्याद्धयातेषु परमेष्ठिषु ॥ १४०॥ व्यवहारनयादेवं ध्यानमुक्तं पराश्रयम् । निश्चयादधुना स्वात्मालम्बनं तन्निरूप्यते ॥ १४१ ॥ अवता ध्यानशब्दार्थ यदहस्यमवादिषम् । तथापि स्पष्टमाख्यातुं पुनरप्यभिधीयते ॥ १४२ ॥ दिध्यासुः स्वं परं ज्ञात्वा श्रद्धाय च यथास्थितम् । बिहायान्यदनर्थित्वात् स्वमेवावैतु पश्यतु ॥ १४३ ॥ पूर्व श्रुतेन संस्कार स्वात्मन्यारोपयेत्ततः । तत्रैकाग्र्यं समासाद्य न किश्चिदपि चिन्तयेत् ॥ १४४ ॥ यस्तु नालम्बते श्रौती भावनां कल्पनाभयात् । सोऽवश्यं मुह्यति स्वस्मिन् बहिश्चिन्तां बिभर्ति च ॥ १४५॥ तस्मान्मोहप्रहाणाय बहिश्चिन्तानिवृत्तये । स्वात्मानं भावयेत् पूर्वमैकाम्यस्य च सिद्धये ॥ १४६ ॥ पश्यन्नात्मानमैकाग्र्यात् क्षपयत्यर्जितान्मलान् । निरस्ताह-ममीभावः संवृणोत्यप्यनागतान् ॥ १७८ ॥ यथा यथा समाध्याता लप्स्यते स्वात्मनि स्थितिम् । समाधिप्रत्ययाश्चास्य स्फुटिष्यन्ति तथा तथा ॥ १७९ ॥
MERHERCHCHEHEHEREHEREHEHERCHCHCHEICHEMORCHEMICCre
॥१५०९॥
Jain Education Inte
Private & Personal us
क
w.jainelibrary.org

Page #607

योगशास्त्र स्वोपन
वृत्ती
सप्तम परिशिष्टम्
॥१५१०॥
ERBERICCCHREEEEEEEEEEEEEEEEEER
एतद् द्वयोरपि ध्येयं ध्यानयोधर्म्य-शुक्लयोः । विशुद्धिस्वामिभेदात्त तयोर्भेदोऽवधार्यताम् ॥ १८० ॥ 'अकारं मरुतापूर्य कुंभित्वा 'रेफ' वहिना । दग्ध्वा स्ववपुषा कर्म स्वतो भस्म विरेच्य च ॥१८३ ॥ 'ह'मन्त्रो नभसि ध्येयः क्षरनमृतमात्मनि । तेनाऽन्यत्तद्विनिर्माय पीयूषमयमुज्ज्वलम् ॥ १८४ ॥ तत्रादौ पिण्डसिद्धयर्थ निर्मलीकरणाय च । मारुतीं तैजसीमाप्यां विदध्याद्धारणां क्रमात् ॥ १८५ ॥ ततः पञ्चनमस्कारैः पञ्चपिण्डाक्षरान्वितैः । पश्चस्थानेषु विन्यस्तैर्विधाय सकलीक्रियाम् ॥ १८६ ॥ पश्चादात्मानमर्हन्तं ध्यायेनिर्दिष्टलक्षणम् । सिद्धं वा ध्वस्तकर्माणममूर्त ज्ञानभास्वरम् ॥ १८७ ॥ नन्वनहन्तमात्मानमर्हन्तं ध्यायतां सताम् । अतस्मिंस्तद्ग्रहो प्रान्तिर्भवतां भवतीति चेत् ॥ १८८ ॥ तन्न चोद्यं यतोऽस्माभिर्भावार्हन्नयमर्पितः । स चाहद्धधाननिष्ठामा ततस्तत्रैव तद्ग्रहः ॥ १८९ ॥ परिणमते येनात्मा भावेन स तेन तन्मयो भवति । अहंद्धयानाविष्टो भावाह:(ईन् ) स्यात्स्वयं तस्मात् ॥ १९० ॥ येन भावेन यद्रुपं ध्यायत्यात्मानमात्मवित् । तेन तन्मयतां याति सोपाधिः स्फटिको यथा ॥ १९१ ।। अथवा भाविनो भूताः स्वपर्यायास्तदात्मकाः। आसते द्रव्यरूपेण सर्वद्रव्येषु सर्वदा ॥ १९२ ।। ततोऽयमहत्पर्यायो भावी द्रव्यात्मना सदा। भव्येष्वास्ते सतश्चास्य ध्याने को नाम विभ्रमः ।। १९३ ॥ किञ्च, भ्रान्तं यदीदं स्यात् तदा नातः फलोदयः । न हि मिथ्याजलाज्जातु विच्छित्तिर्जायते तृषः ॥ १९४ ।। प्रादुर्भवन्ति चामुष्मात् फलानि ध्यानवर्तिनाम् । धारणावशतः शान्तक्रूररूपाण्यनेकधा ॥ १९५ ॥ गुरूपदेशमासाद्य ध्यायमानः समाहितः । अनन्तशक्तिरात्माऽयं मुक्ति भुक्तिं च यच्छति ॥ १९६ ॥
BEHCHEHCHCHECHACHCHCHCHEMICROCHOTEHRHEHREE
Jain Education Inte
10
w.jainelibrary.org

Page #608

।। १५११ ।।
Jain Education Inte
eeeeeeeeeeeeeeeee
ध्यातोऽईत्सिद्धरूपेण चरमाङ्गस्य मुक्तये । तद्धयानोपात्तपुण्यस्य स एवान्यस्य भुक्तये ॥ १९७ ॥ ज्ञानं श्रीरायुरारोग्यं तुष्टिः पुष्टिर्व पुर्धृतिः । यत्प्रशस्तमिहान्यच्च तत्तद्र्यातुः प्रजायते ॥ १९८ ॥ तद्धयानाविष्टमालोक्य प्रकम्पन्ते महाग्रहाः । नश्यन्ति भूतशाकिन्यः क्रूराः शाम्यन्ति च क्षणात् ॥ १९९ ॥ यो यत्कर्मप्रभुर्देवस्तद्ध्यानाविष्टमात्मनः । ध्याता तदात्मको भूत्वा साधयत्यात्मवाञ्छितम् ॥ २०० ॥
पार्श्वनाथभवन्मन्त्री सकलीकृतविग्रहः । महामुद्रां महामन्त्रं महामण्डलमाश्रितः ॥ २०१ ॥ तैजसीप्रभृतीबिंश्रद्धारणाश्च यथोचितम् । निग्रहादीनुदप्राणां ग्रहाणां कुरुते द्रुतम् ॥ २०२ ॥ स्वयमाखण्डलो भूत्वा महामण्डलमध्यगः । किरीट (टी) कुंडली वज्री पीताभूषाम्बरादिकः ॥ २०३ ॥ कुम्भकी स्तम्भमुद्राढ्यः स्तम्भनं मन्त्रमुच्चरन् । स्तम्भकार्याणि सर्वाणि करोत्येकाग्रमानसः ॥ २०४ ॥ स स्वयं गरुडीभूय क्ष्वेडं क्षपयति क्षणात् । कन्दर्पश्च स्वयं भूत्वा जगन्नयति वश्यताम् ॥ २०५ ॥ एवं वैश्वानरो भूत्वा ज्वलज्ज्वाला ताकुलः । शीतज्वरं हरत्याशु व्याप्य ज्वालाभिरातुरम् || २०६ ॥ स्वयं सुधामयो भूत्वा वर्षन्नमृतमातुरे । अथैनमात्मसात्कृत्य दाहज्वरमपास्यति ॥ २०७ ॥ क्षीरोदधिमयो भूत्वा प्लावयन्नखिलं जगत् । शान्तिकं पौष्टिक योगी विदधाति शरीरिणाम् ॥ २०८ ॥ किमत्र बहु कर्म चिकीर्षति । तद्देवतामयो भूत्वा तत्तन्निर्वर्त्तयत्ययम् ॥ २०९ ॥
१ अस्य तुलना ज्ञानार्णवेन सह कर्तव्या लो० १०६०-१०६२ ॥

10
।। १५९१ ।।
w.jainelibrary.org

Page #609

।। १५१२ ।।
Jain Education I
aleelaaleere
onal
शान्ते कर्मणि शान्तात्मा क्रूरे क्रूरो भवन्नयम् । शान्त - कूराणि कर्माणि साधयत्येव साधकः ॥ २१० ॥ आकर्षण वशीकारः स्तम्भनं मोहनं द्वतिः । निर्विषीकरणं शान्तिर्विद्वेषोच्चाटनिग्रहाः ॥ २११ ॥ एवमादीनि कार्याणि दृश्यन्ते ध्यानवर्तिनाम् । ततः समरसीभावसफलत्वान्न विभ्रमः ॥ २१२ ॥ यत्पुनः पूरणं कुम्भो रेचनं दहनं प्लवः । सकलीकरणं मुद्रामन्त्रमण्डलधारणाः ॥ २१३ ॥ कर्माधिष्ठातृदेवानां संस्थानं लिङ्गमासनम् । प्रमाणं वाहनं वीर्यं जातिर्नाम द्युतिर्दिशा ॥ २१४ ॥ भुजवक्त्रनेत्रसंख्या भात्रः क्रूरस्तथेतरः । वर्णः स्पर्शः स्वरोऽवस्था व भूषणमायुधम् || २१५ ।। एवमादि यदन्यच्च शान्तराय कर्मणे । मन्त्रवादादिषु प्रोक्तं तद्ध्यानस्य परिच्छदः ॥ २१६ ॥ यात्रिकं फलं किञ्चित् फलमामुत्रिकं च यत् । एतस्य द्वितयस्यापि ध्यानमेवाप्रकारणम् ॥ २१७ ॥ ध्यानस्य च पुनर्मुख्यो हेतुरेतच्चतुष्टयम् । गुरूपदेश: श्रद्धानं सदाभ्यासः स्थिरं मनः || २१८ || "
इति दिगम्बर श्री रामसेनमुनिप्रणीते तत्त्वानुशासने ।
दिगम्बर श्री शुभचन्द्राचार्यविरचिते ज्ञानार्णवे ध्यानसामर्थ्यवर्णनमित्थम्—
"अहो अनन्तवीर्योऽयमात्मा विश्वप्रकाशकः । त्रैलोक्यं चालयत्येव ध्यानशक्तिप्रभावतः ॥ १०५५ ।। अस्य वीर्यमहं मन्ये योगिनामप्यगोचरम् । यत्समाधिप्रयोगेण स्फुरत्यव्याहतं क्षणे ॥ १०५६ ॥ अयमात्मा स्वयं साक्षात् परमात्मेति निश्वयः । विशुद्धध्यानर्निधूतकर्मेन्धनसमुत्करः ॥ १०५७ ॥
1

padaas
daalee
योगशास्त्र
स्वोपज्ञ
वृत्तौ
सप्तमं परिशिष्टम्
।। १५१२ ।।
10

Page #610

।। १५१३ ।।
Jain Education Int
ध्यानादेव गुणग्राममस्याशेषं स्फुटीभवेत् । क्षीयते च तथानादिकमैघध्वान्तसंततिः ॥ १०५८ ॥ 'शिवोऽयं वैनतेयश्च स्मरश्रात्मैव कीर्तितः । अणिमादिगुणानरत्नवार्धिर्बुधैर्मतः ॥ १०५९ ॥
उक्तं च-
'आत्यन्तिकस्वभावोत्थानन्तज्ञानसुखः पुमान् । परमात्मा विधु: कन्तुरहो माहात्म्यमात्मनः ॥ १०६० ॥ ' [ अमुमेवार्थं संप्रति गद्यैर्विशदयामः । तद्यथा---
यथान्तर्बहिर्भूतनिजनिदान संदोह संपाद्यमान द्रव्यादिकचतुष्कसकलसामग्री स्वभावप्रभावात् स्फुरितरत्नत्रयातिशयसमुल्लसितस्वशक्तिनिराकृतसकलतदावरणप्रादुर्भूतशुक्लध्यानानलबहलज्वाला कलापक वलितगह नतरानादिसकलजीवप्रदेश घनघटित संसारकारणज्ञानावरणादिद्रव्यभावबन्धनविशेषस्ततो युगपत्प्रादुर्भूतानन्तचतुष्टयो घनपटलविगमे सवितु: प्रतापप्रकाशाभिव्यक्तिवत् स खल्वयमात्मैव परमात्मव्यपदेशभाग्भवति ॥ [ इति ] शिवतत्त्वम् ॥ १ ॥
] इति ।
अविरलमरीचिमञ्जरीपुञ्जपिञ्जरितभा स्वरतर शिरोमणिमण्डलीसहस्रमण्डित विकटतरस्फूत्कारमारुतपरंपरोत्पातप्रेङ्खोलितकुलाचलसंमिलित शिखिशिखा संतापद्रवत्काञ्चनकान्तिकपिशनिजकाय कान्तिच्छटापटलज टिलितदिग्वलयक्षत्रियभुजङ्गपुङ्गवद्वितय परिक्षिप्त क्षितिबीजविशिष्टप्रकटपविपंजर पिनद्धसवनगिरि चतुरस्रमेदिनीमण्डलावलम्बनगजपतिपृष्ठप्रतिष्ठित परिकलितकुलिशकरशची प्रमुखविलासिनीशृङ्गार दर्शनोल्लसितलोचन सहस्रश्रीत्रिदशपतिमुद्रालंकृत समस्त भुवनावलम्बिशुनासीर परिकलितजानुद्वयः । इति पृथ्वीतत्त्वम् ॥ २ ॥ २ अस्य सर्वस्य व्याख्या ज्ञानार्णवे द्रष्टव्या ॥
१ अस्य तुलना तत्त्वानुशासनस्य [ २०१-२०९ ] लोकैः सह कर्तव्या ।।

5
10
।। १५१३ ।।

Page #611

॥१५१४॥
योगशास्त्रस्वोपज्ञ
वृत्ती
तदुपरि पुनरानाभिविपुलतरसुधासमुद्रसंनिभसमुल्लसन्निजशरीरप्रभापटलव्याप्तसकलगगनान्तरालवैश्याशीविषधरावनद्धवारुणबीजाक्षरमण्डनपुण्डरीकलक्ष्मोपलक्षितपारावारमयखण्डेन्दुमण्डलाकारवरुणपुरप्रतिष्ठितविपुलतरप्रचण्डमुद्राग्रहेतिविकीर्णशिशिरतरपयःकणाक्रान्तिकर्बुरितसकलककुप्चक्रकरिमकरारूढप्रशस्तपाशपाणिवरुणामृतमुद्राबन्धविधुरितनिःशेषविषानलसंतान भगवद्वरुणनिगूढोत्संगदेशः ॥ इति अप्तत्त्वम् ॥ ३ ॥
विस्फुरितनिजवपुर्बहलज्वालावलीपरिकलितसकलदिग्वलयद्विजदन्दशूकरक्षिताशुशुक्षणिवर्णविस्फुरितविस्तीर्णस्वस्तिकोपपन्नत्रिकोणतेजोमयपुरमध्यबद्धवसतिबस्ताधिरूढज्वलदलातहस्तानलमुद्रोद्दीपितसकललोकवह्निविरचितोरःप्रदेशः ॥ इति वह्नितत्त्वम् ॥ ४ ॥
सप्तम परिशिष्टम्
॥१५१४॥
अविरतपरिस्फुरत्स्फूत्कारमारुतान्दोलितसकलभुवनाभोगपरिभूतषट्चरणचक्रवालकालिमानिजतनुसमुच्छलद्बहुलकान्तिपटलपिहितनिखिलनभस्तलशूदकाद्रवेयवलयितमरुन्मुद्रोपपन्नबिन्दुसंदोहसुन्दरमहामारुतवलयत्रितयात्मकसकलभुवनाभोगवायुपरिमण्डलनभस्वत्पुरान्तर्गतबभ्रुवाहनकुरङ्गवेगविहरणदुर्ललितः करतलकलितचलबिटपकोटिकिसलयशालशालिमरुन्मुद्रोच्छलितसकलभुवनः पवनमयवदनारविन्दः ॥ इति वायुतत्त्वम् ॥५॥
गगनगोचरामूर्तजय विजयभुजङ्गभूषणोऽनन्ताकृतिपरमविभनभस्तलनिलीनसमस्ततत्त्वात्मकसमस्तज्वररोगविषधरोड्डुमरडाकिनीग्रहयक्षकिंनरनरेन्द्रारिमारिपरयन्त्रतन्त्रमुद्रामण्डलज्वलनहरिशरभशार्दूलद्विपदुष्टदेत्यप्रभृतिसमस्तोपसर्गनिर्मूलनकारिसामर्थ्यः परिकलितसमस्तगारुडमुद्राकारिडम्बरसमस्ततत्त्वात्मकः सन्नात्मैव गारुडगीर्गोचरत्वमवगाहते ॥ इति वियत्तत्त्वम् ॥ ६ ।।
Jain Education in
inal
|S
Tww.jainelibrary.org

Page #612

HEHEHEHREMEMBERSHISHEHREMEHBHHHHHIEVEMEHRIGHEHENSE
यदि पुनरसौ सकल जगच्चमत्कारिकार्मुकास्पदनिवेशितमण्डलीकृतसरसेक्षुकाण्डस्वरसहितकुसुमसायकविधिलक्ष्यीकृतदुर्लक्षमोक्षलक्ष्मीसमागमोत्कण्ठितकठोरतरमुनिमनाः स्फुरन्मकरकेतुकमनीयः सकलललनावृन्दवन्दितसौन्दर्यरतिकेलिकलापदुर्ललितचेताश्चतुरचेष्टितभ्रूभङ्गमात्रवशीकृतजगत्त्रयस्त्रैणसाधनो दुरधिगमागाधगहनतररागसागरान्तर्दोलितसुरासुरनरभुजगयक्षसिद्धगन्धर्वविद्याधरादिवर्गस्त्रीपुरुषभेदभिन्नसमस्तसत्त्वपरस्परमनःसंघटनसूत्रधारः विविधवनराजिपरिमलपरिमिलितमधुकरनिकरविकसितसितकुसुमस्तवकतरलितकटाक्षप्रकटसौभाग्येन सहकारलताकिसलयकरोन्मुक्तमञ्जरीपरागपिष्टातकपिशुनितप्रवेशोत्सवेन मदमुखरमधुकर कुटुम्बिनीकोमलालापसंवलितमांसलितकोकिलकुलक्कण कारसंगीतकप्रियेण मलयगिरिमेखलावनकृतनिलयचन्दनलतालास्योपदेशकुशलैः सुरतभरप्रखिन्नपन्नगनितम्बिनीजनवदनकवलिताशेषैरपि विरहिणीनिःश्वासमांसलीकृतकायैः केरलीकुरलान्दोलनदर्तरुकम्पितकुन्तलकामिनीकुन्तलैः परिगतसुरतखेदोन्मिषितलाटीललाटम्वेदाम्बुकणिकापानदोहदवद्भिरासादितानेकनिझरशिशिरशीकरैर्बकुलामोदसंदर्भनिभरैः परिलुण्टितपाटलासौरभैः परिमिलितनवमालिकामोदैन्दसंचरणशालैराकुलीकृतसकलभुवनजनमनोभिर्मलयमारुतैः समुल्लासितसौभाग्येन वसन्तसुहृदादूरमारोपितप्रतापः प्रारब्धोत्तमतपस्तप्तश्रान्तमुनिजनप्रार्थितप्रवेशोत्सवेन स्वर्गापवर्गद्वारविघटनवज्रार्गल: सकल जगद्विजयवैजयन्तीकृतचतुरकामिनीभ्रविभ्रमः क्षोभणादिमुद्राविशेषशालीसकलजगदशीकरणसमर्थः इति चिन्त्यते तदायमात्मैव कामोक्तिविषयतामनुभवति ॥ इति कामतत्त्वम् ॥ ७ ॥
KeranaamereverERMERENERRHEHCHEHEHCHRISHCHERESH
तदेवं यदिह जगति शरीरविशेषसमवेत किमपि सामर्थ्यमुपलभामहे तत्सकलमात्मन एवेति निश्चिन्मः । आत्मप्रवृत्तिपरंपरोपपादितत्वाद् विग्रहग्रहणस्येति ।। ८ ॥
Jain Education inte

ainelibrary.org

Page #613

यदिह जगति किंचिद्विस्मयोत्पत्तिबीजं भुजगमनुजदेवेष्वस्ति सामर्थ्यमुच्चैः । तदखिलमपि मत्वा नूनमात्मैकनिष्ठं भजत नियतचित्ताः शश्वदात्मानमेव ॥ १०६१ ।। अचिन्त्यमस्य सामर्थ्य प्रवक्तुं कः प्रभुभवेत् । तच्च नानाविधध्यानपदवीमधितिष्ठतः ।। १०६२ ॥"
व इति शुभचन्द्राचार्यविरचिते ज्ञानार्णवे ॥
योगशास्त्रस्वोपक्षवृत्ती सप्तमं परिशिष्टम्
वैक्रमे द्वादशे शतके दिगम्बराचार्येण वसुनन्दिना विरचिते श्रावकाचारे वर्णित पिण्डस्थादिध्यानस्वरूपम्
BACHCHEHERRCTCHECERRORESICHRISHeareek
" पिंडत्थं च पयत्थं स्वत्थं रूवबज्जियं अहवा । ज झाइज्जइ झाणं भावमहं तं विणिहिटुं ॥ ४५८ ॥ सियकिरणविप्फुरतं अट्ठमहापाडिहेरपरियरियं । झाइज्जइ णियरूवं पिंडत्थं जाण तं झाणं ॥ ४५९ ॥ अहवा णाहिं च वियप्पिऊण मेरुं अहोविहायम्मि । झाइज्ज अहोलोयं तिरियम्म तिरियए बीए ॥ ४६० ॥ उड़म्मि उडलोयं कप्पविमाणाणि संधपरियन्ते । गेविज्जमया गीवं अणुद्दिस हणुपएसम्मि ॥ ४६१ ॥ विजयं च वइजयंत जयंतमवराजियं च सव्वत्थं । झाइज्ज मुहपएसे णिलाडदेसम्मि सिद्धसिला ॥ ४६२ ॥ तस्सुवरि सिद्धणिलयं जह सिहरं जाण उत्तमंगम्मि । एवं जणियदेहं झाइजइ तं पि पिंडत्थं ॥ ४६३ ॥ ज झाइजइ उच्चारिऊण परमेट्ठिमंतपयममलं । एयरखरादि विविहं पयत्थझाणं मुणेयव्वं ॥ ४६४ ॥ सुण्णं अयारपुरओ झाइज्जो उडरेह बिंदुजुयं । पावंधयारमहणं समंतओ फुरियसियतेयं ॥ ४६५ ॥
Jain Education in
Saw.jainelibrary.org.in

Page #614

।। १५१७ ॥
deeeeee588888
Jain Education Inte
अ सि आ उ सा सुत्रण्णा झायव्वा णंतसत्तिसंपण्णा । चउपत्तकमलमज्झे पढमाइकमेण णिविसिऊणं ॥ ४६६ ॥ ते चिय वण्णा अदलपंचकमलाण मज्झदेसेसु । णिसिऊण सेसपरमेट्ठिअक्खरा चउसु पत्ते || ४६७ ॥ रयणत्तय-तव-पडिमावण्णा णिविसिऊण सेसपत्तेसु । सिर-वयण कंठ हियए णाहिपएसम्मि झायव्वा || ४६८ ॥ अहवा णिलाडदेसे पढमं बीयं विसुद्धदेसम्मि । दाहिणदिसाइ णिविसिऊण सेसकमलाणि झाएजो ॥ ४६९ ॥ अट्ठदलकमलमज्झे झाएज्ज णहं दुरेहबिंदुजुयं । सिरिपंचणमोक्कारेहिं बलइयं पत्तरेहासु || ४७० || णिसिऊण णमो अरहंताणं पत्ताइमट्टबग्गेहिं । भणिऊण वेढिऊण य मायाबीएण तं तिगुणं ॥ ४७९ ॥ आयासफलिह संणिहतणुप्पहासलिलणिहिब्बुर्डतं । णर - सुरतिरीडमणिकिरणसमूह रंजियपथंबुरुहो || ४७२ ॥ बरअट्टपाडिहेरेहिं परिउड्डो समवसरणमज्झगओ । परमप्पाणंतचउट्टयण्णिओ पवणमग्गडो ॥ ४७३ ॥ एरिसओ चिय परिवारवज्जिओ खीरजलहिज्झे वा । वरखीरवण्णकंदुत्थकण्णियामज्झदेसको || ४७४ ॥ खीरुवहिसलिलधाराहिसेयधवलीकयंगसव्वंगो । जं झाइज्जर एवं रूवत्थं जाण तं झाणं ॥ ४७५ ।। वण्णरसगंधफासेहिं वज्जिओ णाणदंसणसरूओ । जं झाइज्जइ एवं तं झाणं रूवरहियं ति ॥ ४७६ ॥ स्कन्दपुराणे गुरुगीतायां पिण्डस्थादिध्यानस्त्ररूपम्—
""
" गुरुध्यानात् तथा स्वान्ते स्वयं ब्रह्ममयो भवेत् । पिण्डे पदे तथा रूपे मुक्तौऽसौ नात्र संशयः ॥ १४९ ॥
पार्वत्युवाच
पिण्डं किं तु महादेव ! पदं किं समुदाहृतम् । रूपातीतं च रूपं किं एतदाख्याहि शंकर ॥ १५० ॥

Beeeeeeee
zeeeeeeeeedecea
10
।। १५१७ ।।
w.jainelibrary.org

Page #615

।। १५१८ ।।
Jain Education I
eeeeeeeeeeeee
20
onal
श्री महादेव उवाच
पिण्डे कुण्डलिनी शक्तिः पदं हंसमुदाहृतम् । रूपं बिन्दुरिति ज्ञेयं रूपातीतं निरञ्जनम् ॥ १५१ ॥ पिण्डे मुक्ता: पदे मुक्ता रूपे मुक्ता वरानने । रूपातीतेषु ये मुक्तास्ते मुक्ता नात्र संशयः ॥ १५२ ॥ गुरोर्थ्यानेनेति नित्यं देही ब्रह्ममयो भवेत् । स्थितश्च यत्र कुत्रापि मुक्तोऽसौ नात्र संशयः ॥ १५३ ॥ " इति श्री स्कन्दपुराणे उत्तरखण्डे उमामहेश्वरसंवादे गुरुगीतायाम् ।
वैक्रमे षष्ठे शतके दिगम्बराचार्ययोगीन्दुविरचिते योगसारे पिण्डस्थादिध्याननामानि-
" जो पिंडत्थु पयत्थु बुह रूवत्थु वि जिणउत्तु । रूवातीत मुणेहु लहु जिम परु होहि पवित्तु ॥ ९७ ॥ " इति अपभ्रंशभाषानिबद्धे योगसारे ॥
पृ० ५७९ पं० २ " ब्राह्मे मुहूर्त उत्तिष्ठेत् परमेष्ठिस्तुतिं पठन् ॥१२१॥.... ॥ १३० ॥” इति योगशास्त्रे तृतीयप्रकाशे । तुलना - " नवकारेण विबोहो अणुसरणं सावओ वयाइम्मि । जोगो चिइवंदण मो पच्चक्खाणं च विहिपुत्रं ॥ ३४३ ॥ गोसे सयमेव इमं काउं तो चेइयाण पूयाई । साहुसगा से कुज्जा पञ्चक्खाणं अहागहियं ॥ ३४४ ॥ सुगिऊण तओ धम्मं अहाविहारं च पुच्छिउमिसीणं । काऊण य करणिज्जं भावम्मि तहा ससत्तीए ॥ ३५२ ॥
१ दृश्यतां योगीन्दुविरचितस्य परमात्मप्रकाशस्य 'स्व० डॉ० आदिनाथ नेमिनाथ उपाध्ये' लिखिता प्रस्तावना ॥

Belaaaaaaae
योगशास्त्र
स्वोपश
वृत्तौ सप्तमं परिशिष्टम्
।। १५१८ ।।
10

Page #616

TECHECECRECEEEEEEEEEECHEHEHORESHES
तत्तो अणिदियं खलु काऊण जहोचियं अणुट्ठाणं । भुत्तण जहाविहिणा पञ्चक्खाणं च काऊण ॥ ३५३ ॥ सेविज्ज तओ साहू करिज्ज पूयं च वीयरागाणं । चिइवंदण सगिहागम पइरिकम्मि य तुयट्टिज्जा ॥ ३५४ ॥ उस्सम्गबंभयारी परिमाणकडो उ नियमओ चेव । सरिऊण वीयरागे सुत्तविबुद्धो विचिंतेजा ॥ ३५५ ॥ भूएसु जंगमत्तं तेसु वि पंचेंदियत्तमुक्कोसं । तेसु वि अ माणुसत्तं मणुयत्ते आरिओ देसो ॥ ३५६ ॥ देसे कुलं पहाणं कुले पहाणे य जाइ उक्कोसा । तीइ वि रूवसमिद्धी रूवे य बलं पहाणयरं ॥ ३५७ ॥ होइ बले विय जीयं जीए वि पहाणयं तु विन्नाणं । विन्नाणे सम्मत्तं सम्मत्ते सीलसंपत्ती ॥ ३५८ ॥ सीले खाइयभावो खाइयभावे य केवलं नाणं । केवलिए पडिपुन्ने पत्ते परमक्खरे मुक्खो ॥ ३५९ ॥ न य संसारम्मि सुहं जाइ-जरा-मरणदुक्खगहियस्स । जीवस्स अस्थि जम्हा तम्हा मुक्खो उबादेओ ॥ ३६० ॥ जच्चाइदोसहिओ अव्वाबाहसुहसंगओ इत्थ । तस्साहणसामग्गी पत्ता य मए बहू इन्हि ।। ३६१ ।। ता इत्थ जं न पत्तं तयत्थमेवुज्जमं करेमि त्ति । विबुहजणनिदिएणं किं संसाराणुबंधेणं ॥ ३६२ ॥"
इति उमास्वातिविरचितायां श्रावकज्ञप्तो॥ योगशास्त्रवृत्त्यन्तर्गतानां प्रायः बहूनां श्लोकानां त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितान्तर्गतेः श्लोकैः सह तुलना तत्र तत्र टिप्पनेषु सूचिता । या तु चतुर्थप्रकाशस्य वृत्तौ विद्यमानानां श्लोकानां तुलना अधुना दृष्टिपथमायाता साऽत्र सूच्यते--- योगशास्त्रवृत्तौ- पृ. ७९० पं. १०- पृ. ७९१ । तुलना-त्रिषष्टि. ४।६।२४०-२५३ ॥
पृ. ७९३ पं. ६ - पृ. ७९४ पं. ८ । तुलना-त्रिषष्टि. ४।५।२५७-२७२ ॥
NHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHOTEK
Jain Education Inter

tjainelibrary.org

Page #617

।। १५२० ॥
Jain Education
aleeleries
dialeelaa
योगशास्त्रवृत्तौ
- पृ. ७९६ पं. २-७
७९७ पं. १२ - पृ. ७९९ पं. ५
पं. २ - १३ ।
पं. ५ - पृ. ८०३ पं. ८ | , ८०४ पं. ४ - पृ. ८०५ पं. ६ । , ८४० पं. १२,८४२, ३ । ,, ८४४ पं. ९१
८४५ ८ ।
६ -
33
99
33
, ८४८ "
"
"
31
" ८६१
८६६
====
८००
८०२
१८७३
"
93
८५६
८५८
33
"
51
ARAR:
१०
१२
"
८९० ,, ९
९०२ १०
९४४ ,, ७ -
33
,, ८५५, ४ । ८५७ ६ ।
39
,. ८५९, ७ ।
57
४ - १२ ।
५
33
33
८६९
८७४ ३।
८९१
७ ।
,,, ९०५, ९/
९४५ ,, १० ।

93
"
तुलना - त्रिषष्टि ४/५/२७५ - २७९ ॥ तुलना - त्रिषष्टि ४।५।२८३-२९८ ॥ तुलना - त्रिषष्टि. ४/५/३००-३१० ॥ तुलना - त्रिषष्टि. ४/५/३१६-३३० ॥ तुलना - त्रिषष्टि, ५/४१३३२-३४६ ॥
तुलना
२।१।३५२-३७० ॥
तुलना
३।२।१४४-१५० ।।
तुलना
३।४।८६-१७४ ॥
तुलना
तुलना
तुलना
तुलना
तुलना
او
तुलना
तुलना
तुलना
11
""
33
93
33
"
19
"
55
33
33
३।३।२३२-२४० ॥ ३।५।९६- १०२ ।।
३।६।९४-१०२ ॥
३।७।८५- १३३ ॥
३।८।९८-१०६ ॥
४।१।८३५-८४४ ॥
४।२।३१९-३४९ ॥ |४।३।२०४ - २१३ ॥
seeleeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeest
योगशास्त्र
स्वोपश
वृत्तौ
सप्तमं
परिशिष्टम्
।। १५२० ।।
10

Page #618

॥ १५२२ ।।
RECEMBEHCHERCHCHERSICICICIRECIRCREYEERENCERK
घेरण्डसंहितायामासनस्वरूपवर्णनम्-- " आसनानि समस्तानि यावन्तो जीवजन्तवः । चतुरशीतिलक्षाणि शिवेन कथितं पुरा ॥१॥ तेषां मध्ये विशिष्टानि षोडशोनं शतं कृतम् । तेषां मध्ये मर्त्यलोके द्वात्रिंशदासनं शुभम् ॥२॥ सिद्धं पद्मं तथा भद्रं मुक्तं वज्रं च स्वस्तिकम् । सिहं च गोमुखं वीरं धनुरासनमेव च ॥ ३ ॥ मृतं गुप्तं तथा मत्स्यं मत्स्येंद्रासनमेव च । गोरक्षं पश्चिमोत्तानं उत्कटं संकटं तथा ॥ ४ ॥ मयूरं कुक्कुटं कूर्म तथा चोत्तानकूर्मकम् । उत्तानमंडूकं वृक्षं मंडूकं गरुडं वृषम् ॥ ५॥ शलभं मकरं उष्ट्रं भुजंगं च योगासनम् । द्वात्रिंशदासनानि तु मर्त्यलोके च सिद्धिदम् ॥ ६॥ योनिस्थानकमधिमूलघटिक संपीड्य गुल्फेतरम् , मेढ़े संप्रणिधाय तंतुचिबुकं कृत्वा हृदि स्थापितम् ॥ स्थाणुः संयमितेंद्रियोऽचलदृशा पश्यन्भ्रुवोरंतरम् , मोक्षं चैव विधीयते फलकर सिद्धासनं प्रोच्यते ॥ ७॥ वामोरूपरि दक्षिणं हि चरणं संस्थाप्य वाम तथा। दक्षोपरि पश्चिमेन विधिना कृत्वा कराभ्यां दृढम् ॥ अंगुष्ठे हृदये निधाय चिबुकं नासाग्रमालोकयेत् । एतद् व्याधिविनाशकारणपरं पद्मासनं चोच्यते ॥ ८॥ गुल्फी च वृषणस्याधो व्युत्क्रमेण समाहितः । पदांगुष्ठे कराभ्यां च धृत्वा च पृष्ठदेशतः ॥९॥ जालंधरं समासाथ नासाग्रमवलोकयेत् । भद्रासनं भवेदेतत् सर्वव्याधिविनाशकम् ॥ १० ॥ पायुमूले वामगुरूर्फ दक्षगुल्फें तथोपरि । शिरोग्रीवासमं कार्य मुक्तासनं तु सिद्धिदम् ॥ ११ ॥ जंघाभ्यां वज्रवत्कृत्वा गुदपार्श्वे पदावुभौ । वज्रासनं भवेदेतत् योगिनां सिद्धिदायकम् ॥ १२ ॥

ECHEHEHCHEHEYEHETHERMERRENCHHEHERSHEHERERCIRCTCHENSE
॥१५२१॥
Jain Education in
w.jainelibrary.org

Page #619

।। १५२२ ।।
Jain Education
Beneliaceae
onal
जानूर्वोरन्तरे कृत्वा योगी पादतले उभे । ऋजुकायः समासीनः स्वस्तिकं तत्प्रचक्षते ॥ १३ ॥ गुल्फौ च वृषणस्याधो व्युत्क्रमेणोर्ध्वतां गतः । चितिमूलो भूमिसंस्थः कृत्वा च जानुनोपरि ॥ १४ ॥ व्यक्ताव्यक्तौ जलंध्रं च नासाग्रमवलोकयेत् । सिंहासनं भवेदेतत् सर्वव्याधिविनाशकम् ॥ १५ ॥ पादौ च भूमौ संस्थाप्य पृष्ठपार्श्वे निवेशयेत् । स्थिरकायं समासाद्य गोमुखं गोमुखाकृतिः ॥ १६ ॥ एकपादमथैकस्मिन् विन्यस्येदुरुसंस्थितम् । इतरस्मिंस्तथा पश्चाद्वीरासनमितीरितम् ॥ १७ ॥
प्रसार्य पादौ भुवि दंडरूपौ करौ च पृष्ठे धृतपादयुग्मम् । कृत्वा धनुस्तुल्यपरिवर्तितांगं निगाय योगी धनुरासनं तत् ॥ १८ ॥ उत्तानशववद् भूमौ शयानं तु शवासनम् । शवासनं श्रमहरं चित्तविश्रांतिकारणम् ॥ १९ ॥ जानुनोरंतरे पादौ कृत्वा पादौ च गोपयेत् । पादोपरि च संस्थाप्य गुदं गुप्तासनं विदुः ॥ २० ॥
मुक्तेपद्मासनं कृत्वा उत्तानशयनं चरेत् । कूर्पराभ्यां शिरो वेष्ट्य मत्स्यासनं तु रोगहा ॥ २१ ॥
प्रसार्य पादौ भुवि दंडरूपौ संन्यस्तभालश्चितियुग्ममध्ये । यत्नेन पादौ च धृतौ कराभ्यां योगींद्रपीठं पश्चिमोत्तानमाहुः ॥ २२ ॥
२४ ॥
उदरं पश्चिमाभासं कृत्वा तिष्ठति यत्नतः । नम्रांगवामपादं हि दक्षजानूपरि न्यसेत् ॥ २३ ॥ तत्र याम्यं कूर्परं च याम्यं करे वक्त्रकम् । भ्रुवोर्मध्ये गतां दृष्टि पीठं मात्स्येंद्रमुच्यते ॥ जानूबरंतरे पादौ उत्तानाव्यक्तसंस्थितौ । गुल्फौ चाच्छाद्य हस्ताभ्यामुत्तानाभ्यां प्रयत्नतः ॥ २५ ॥ कंठसंकोचनं कृत्वा नासाग्रमवलोकयेत् । गोरक्षासनमित्याह योगिनां सिद्धिकारणम् ॥ २६ ॥ अंगुष्ठाभ्यामवष्टभ्य धरां गुल्फे च खे गतौ । तत्रोपरि गुदं न्यस्य विज्ञेयमुस्कटासनम् ॥ २७ ॥
1

योगशास्त्र
स्वोपश
वृत्तौ
सप्तमं परिशिष्टम्
।। १५२२ ।।
10

Page #620

॥१५२३॥
वामपादं चितेर्मूलं संन्यस्य धरणीतले । पाददंडेन याम्येन वेष्टयेद्वामपादकम् । जानुयुग्मे करौ युग्ममेतत्तु संकटासनम् ॥ २८॥ धरामवष्टभ्य करयोस्तलाभ्यां तत्कूपरे स्थापितनाभिपार्श्वम् । उच्चासनो दंडवदुत्थितः खेमयूरमेतत्प्रवदन्ति पीठम् ॥ २९ ॥ पद्मासनं समासाद्य जानोरंतरे करौ । कूपराभ्यां समासीनो मंचस्थः कुक्कुटासनम् ॥ ३० ॥ गुल्फी च वृषणस्याधो व्युत्क्रमेण समाहितौ । ऋजुकायशिरोग्रीवं कूर्मासनमितीरितम् ॥ ३१ ॥ कुक्कुटासनबंधस्थं कराभ्यां धृतकंधरम् । पीठं कूर्मवदुत्तानमेतदुत्तानकूर्मकम् ॥ ३२ ॥ मंडूकासनमध्यस्थं कूपराभ्यां धृतं शिरः । एतद्भेकवदुत्तानमेतदुत्तानमंडूकम् ॥ ३३ ॥ वामोरुमूलदेशे च याम्ये पादौ निधाय तु । तिष्ठेत्तु वृक्षवद् भूमौ वृक्षासनमिदं विदुः ॥ ३४ ।। पादतलौ पृष्ठदेशे अंगुष्ठे द्वे च संस्पृशेत् । जानुयुग्मं पुरस्कृत्य साधयेन्मंडूकासनम् ॥ ३५ ॥ जंघोरुभ्यां धरां पीड्य स्थिरकायो द्विजानुना । जानूपरि करं युग्मं गरुडासनमुच्यते ॥ ३६ ।। याम्यगुल्फे पायुमूलं वामभागे पदेतरम् । विपरीतं स्पशेद भूमिं वृषासनमिदं भवेत् ॥ ३७॥ अधास्य शेते करयुग्मवक्षे भूमिमवष्टभ्य करयोस्तलाभ्याम् । पादौ च शून्ये च वितस्ति चोर्ध्व बदन्ति पीठं शलभं मुनीन्द्राः ॥३८॥ अधास्य शेते हृदयं निधाय भूमौ च पादौ प्रसार्यमाणौ । शिरे च धृत्वा करदंडयुग्मे देहाग्निकार मकरासनं तत् ।। ३९ ॥ अधास्य शेते पदयुग्मव्यस्तं पृष्ठे निधायापि धृतं कराभ्याम् । आकुंचयेत् सम्यगुदरास्यगाढं उष्टं च पीठं योगिनो वदंति ॥४०॥ अंगुष्ठनाभिपर्यतमधोभूमौ विनिन्यसेत् । करतलाभ्यां धरां धत्वा ऊर्च शीर्ष फणीव हि ।। ४१ ॥ देहाग्निर्वद्धते नित्यं सर्वरोगविनाशनम् । जागर्ति भुजगीदेवी साधनात् भुजगासनम् ॥ ४२ ॥
॥१५२३॥
Jain Education Inte

v.jainelibrary.org

Page #621

॥१५२४॥
योगशास्त्र
N SHEHEHENBTCH
स्वोपश
वृत्ती सप्तम परिशिष्टम्
॥ १५२४॥
CHHEISHEHDVISHESHBHISHEHERRIEREHE
उत्तानो चरणौ कृत्वा संस्थाप्य जानुनोपरि । आसनोपरि संस्थाप्य उत्तानं करयुग्मकम् ॥ ४३ ॥ पूरकैर्वायुमाकृष्य नासाग्रमवलोकयेत् । योगासनं भवेदेतत् योगिनां योगसाधने ॥ ४४ ॥"
इति घेरण्डसंहितायामासनस्वरूपवर्णनम् । शिवसंहितायामासनस्वरूपवर्णनम्-- " चतुरशीत्यासनानि सन्ति नानाविधानि च । तेभ्यश्चतुष्कमादाय मयोक्तानि चीम्यहम् ॥
सिद्धासनं ततः पद्मासनं चोग्रं च स्वस्तिकम् ॥१०॥ योनि संपीड्य यत्नेन पादमूलेन साधकः । मेदोपरि पादमूलं विन्यसेत् योगवित् सदा ॥ १०१ ॥ ऊर्ध्व निरीक्ष्य भ्रमध्यं निश्चल: संयतेन्द्रियः । विशेषोऽबक्रकायश्च रहस्युद्वेगवर्जितः ॥
एतत्सिद्धासनं ज्ञेयं सिद्धानां सिद्धिदायकम् ॥ १०२ ॥ येनाभ्यासवशात् शीघ्रं योगनिष्पत्तिमाप्नुयात् । सिद्धासनं सदासेव्यं पवनाभ्यासिना परम् ॥ १०३ ॥ येन संसारमुत्सृज्य लभते परमां गतिम् । नातः परतरं गुह्यमासनं विद्यते भुवि ॥
येनानुध्यानमात्रेण योगी पापाद्विमुच्यते ॥ १०४ ॥ उत्तानौ चरणौ कृत्वा ऊरुसंस्थौ प्रयत्नतः । ऊरुमध्ये तथौत्तानौ पाणी कृत्वा तु तादृशौ ॥ १०५ ॥ नासाग्रे विन्यसेद् दृष्टिं दन्तमूलं च जिह्वया । उत्तोल्य चिबुकं वक्ष उत्थाप्य पवनं शनैः ॥ १०६ ॥
HEREHEHERETCHEHECHEHEHCHIERRENCHEHRSHISHEHREEK
Jain Education
2

Jww.jainelibrary.org.

Page #622

।। १५२५ ।।
Jain Education Inte
यथाशक्त्या समाकृष्य पूरयेदुदरं शनैः । यथाशक्त्येव पश्चात्तु रेचयेदविरोधतः ।। १०७ ॥ इदं पद्मासनं प्रोक्तं सर्वव्याधिविनाशनम् । दुर्लभं येन केनापि धीमता लभ्यते परम् ॥ १०८ ॥ अनुष्ठाने कृते प्राणः समश्चलति तत्क्षणात् । भवेदभ्यसने सम्यक् साधकस्य न संशयः ॥ १०९ ॥ पद्मासने स्थितो योगी प्राणापानविधानतः । पूरयेत् स विमुक्तः स्यात् सत्यं सत्यं वदाम्यहम् ॥ ११० ॥ प्रसार्य चरणद्वन्द्वं परस्परमसंयुतम् । स्वपाणिभ्यां दृढं धृत्वा जानूपरि शिरो न्यसेत् ॥ १११ ॥ आसनोग्रमिदं प्रोक्तं भवेदनिलदीपनम् । देहावसानहरणं पश्चिमोत्तानसंज्ञकम् ॥ ११२ ॥ य एतदासनं श्रेष्ठं प्रत्यहं साधयेत् सुधीः । वायुः पश्चिममार्गेण तस्य संचरति ध्रुवम् ॥ ११३ ॥ एतदभ्यासशीलानां सर्वसिद्धिः प्रजायते । तस्माद्योगी प्रयत्नेन साधयेत् सिद्धमात्मनः ॥ ११४ ॥ गोपनीयं प्रयत्नेन न देयं यस्य कस्यचित् । येन शीघ्रं मरुत्सिद्धिर्भवेद् दुःखौधनाशिनी ॥ ११५ ॥ जानूर्वोरन्तरे सम्यग् धृत्वा पादतले उमे । समकायः सुखासीनः स्वस्तिकं तत्प्रचक्षते ॥ ११६ ॥ अनेन विधिना योगी मारुतं साधयेत् सुधीः । देहे न क्रमते व्याधिस्तस्य वायुश्च सिध्यति ॥ ११७ ॥ सुखासनमिदं प्रोक्तं सर्वदुःखप्रणाशनम् । स्वस्तिकं योगिभिर्गोप्यं स्वस्तीकरणमुत्तमम् ॥ ११८ ॥
इति शिवसंहितायामासनस्वरूपवर्णनम् । "
पतञ्जलिप्रणीते योगसूत्रे योगस्वरूपम् —
" योगश्चित्तवृत्तिनिरोधः । १२ । क्षीणवृत्तेर मिजातस्येव मणेर्ग्रहीतृ-ग्रहण- प्राह्येषु तत्स्थतदञ्जनता समापत्तिः । १४१ ।

aaaaaaa
10
।। १५२५ ।।
ww.jainelibrary.org

Page #623

॥ १५२६ ॥
Jain Education
तत्र शब्दार्थज्ञानविकल्पैः संकीर्णा सवितर्का समापत्तिः । १।४२ । स्मृतिपरिशुद्धौ स्वरूपशून्येवार्थमात्र निर्भासा निर्वितर्का | १|४३| एतयैव सविचारा निर्विचारा च सूक्ष्मविषया व्याख्याता | १|४४ | सूक्ष्मविषयत्वं चालिङ्गपर्यवसनाम् । १।४५ । ता एव सबीज: समाधिः । १।४६ । निर्विचारवैशारद्येऽध्यात्मप्रसादः । १।४७ । ऋतंभरा तत्र प्रज्ञा । १।४८ । श्रुतानुमान -प्रज्ञाभ्यामन्यविषया विशेषार्थत्वात् । १।४९ । तज्जः संस्कारोऽन्यसंस्कारप्रतिबन्धी । १।५० | तस्यापि निरोधे सर्वनिरोधान्निर्बीजः समाधिः । १।५१ । यम-नियमा-ऽऽसन-प्राणायाम प्रत्याहार-धारणा-ध्यान-समाधयोऽष्टावङ्गानि । २।२९ । अहिंसा-सत्या स्तेय ब्रह्मचर्या परिग्रहा यमाः । २।३० । शौच- सन्तोष तपः-स्वाध्यायेश्वरप्रणिधानानि नियमाः । २ । ३१ । अहिंसाप्रतिष्ठायां तत्सन्निधौ वैरत्यागः । २।३५ । सत्यप्रतिष्ठायां क्रियाफलाश्रयत्वम् |२| ३६ | अस्तेयप्रतिष्ठायां सर्वरत्नोपस्थानम् | २|३७| ब्रह्मचर्यप्रीतष्ठायां वीर्यलाभः । २।३८ । अपरिग्रहस्थैर्ये जन्मकथन्ताबोधः । २।३९ । शौचात् स्वाङ्गजुगुप्सा परैरसंसर्गः । २1४० । सत्त्वशुद्धिसौमनस्यैकाग्रयेन्द्रियजयात्मदर्शनयोग्यत्वानि च । २।४१ । सन्तोषादनुत्तमः सुखलाभः । २।४२ । कायेन्द्रियसिद्धिरशुद्धिक्षयात् तपसः । २।४३ । स्वाध्यायादिष्टदेवता सम्प्रयोगः । २।४४ । समाधिसिद्धिरीश्वरप्रणिधानात् । २।४५ । स्थिरसुखमासनम् । २।४६ । प्रयत्नशैथिल्यानन्तसमापत्तिभ्याम् । २।४७ । ततो द्वन्द्वानभिघातः । २।४८ । तस्मिन् सति श्वास-प्रश्वासयोर्गतिविच्छेद: प्राणायामः | २|४९ । ततः क्षीयते प्रकाशावरणम् । २१५२ । धारणासु च योग्यता मनसः | २/५३ । स्वविषयासंप्रयोगे चित्तस्य स्वरूपानुकार इवेन्द्रियाणां प्रत्याहारः । २।५४ | ततः परमा वश्यतेन्द्रियाणाम् । २।५५ । देशबन्धश्चित्तस्य धारणा | ३|१ | तत्र प्रत्ययैकतानता ध्यानम् ३ २ । तदेवार्थमात्रनिर्मासं स्वरूपशून्यमिव समाधिः | ३ | ३ | त्रयमेकत्र संयमः | ३|४ | मैत्र्यादिषु बलानि । ३।२३ । बलेषु हस्तिबलादीनि । ३।२४ । ते समाधावुपसर्गाः, व्युत्थाने सिद्धयः | ३ | ३७ |

tional
Eeeeeee686868eeeeee8888888se
योगशास्त्र
स्वोपज्ञ
वृत्तौ
सप्तमं
| परिशिष्टम्
॥ १५२६ ।।
10

Page #624

॥ १५२७ ॥
Jain Education
Beedaare
nal
बन्धकारणशैथिल्यात् प्रचारसंवेदनाच्च चित्तस्य परशरीरावेशः | ३|३८| उदानजयाज्जल-पङ्क- कण्टकादिष्वसङ्गः उत्क्रान्तिश्व | ३ | ३९ | समानजयाज्ज्वलनम् । ३।४० | जन्मौषधि-मन्त्र- तपः समाधिजाः सिद्धयः । ४। १ । पुरुषार्थशून्यानां गुणानां प्रतिप्रसवः कैवल्यम्, स्वरूपप्रतिष्ठा वा चितिशक्तिरिति । ४ । ३४ । " इति पतञ्जलिविरचिते योगसूत्रे |
पृ० पं०
९७४ ११
१०१७ १३
१०३९ १
अशुद्धम्
पाणायामः ?
मु.खं. हे. ॥
स्तेथयद्भिः
१०५९ ४ स्फुलिंङ्गा
१०७२ ४ कर्पूर
११०४
३ सहस्त्राणि
११२३ ११ स्थितम् ॥
शुद्धम्
प्राणायामः,
मु. खं. ॥
स्तथेयद्भिः
स्फुलिङ्गा
२६८ कर्पूर
सहस्राणि
द्वितीयं शुद्धिपत्रकम्
पृ०
पं०
अशुद्धम्
११२३ १२ ॥। २०२३ ॥
१९२८ १३ संपू.
११३२ ११
११५३ १२
स्थितम् || २०२३ ॥
११७५
RE

न्त्यदृताः
उक्त च
शुद्धम्
॥ २०२४ ॥
संपू
न्त्यादृताः
उक्तं च [आदिपुराणे
२१।१७६,१७७,१८२]
४ संसारस्य मूल संसारस्य मूल
88888
।। १५२७ ।।

Page #625

॥ १५२८॥
४८८
SERTELECTETCHEHRECHECHEHEEHETCHETEREETECTET
| पृ० पं० - अशुद्धम् शुद्धम्
११७७ ९ सांसारिक सांसारिकम १२११ ११ द्वितीय द्वितीय
१२११ १२ ष्टानानाम प्टानाम १२११ १३ उपन्यस्यते उपन्यस्यते । १२१४ ११ दर्शन दर्शन१२१५ ११ ४८१ १२१६ ४ व्यापदेश व्यपदेशा
१२१७ २ ६६८ ६६७ | १२२३ ३ संपू.हे.मु.खं.। संपू. मु. खं. ।
१२२३ ४ महर्याः महर्या १२२३ १३ महन्त्याभी- महन्त्यात्मी१२२४ ७ देशनां देशना-हे. १२२४ १४ लेव्यपू लेख्यपू १२२४ १४ सं.पू.हे.॥ संपू. हे.॥
पृ० पं० अशुद्धन्द्ध म्
६ संपू. हेमू. मु.॥ संपू. हेम. मु.॥ १२६३ ११ मूर्छा मूर्छा १२६९ ५ तांस्तानापर तांस्ताना पर १२७२ १३ नाकृत्बा नाकृत्वा १२७४ ६ न च स्नान ने च स्नानं १२७४ ९ न्याय्ये काले न्याय्ये काले ततो
कततो १२७६ १३ विधिना १२८८ ११ श्चदे १२९८ १४ द्वयङ्गः द्वयङ्गः १३०२ ७ वि. सं. (ब. सं. १३०३ ४ वारस
बारस १३०३ १० जाति१३१५ ३ विपुद्यच्चैः विपधुञ्चैः
TENCTCHEHRENCYCYCHCHCHCHCHERSYCHCHEHEHCHCHETEHHerever
विधिना
जाति
॥१५२८॥
Jainelibrary.org

Jain Education Inte

Page #626

॥१५२९ ॥
शुद्धम् जैमिनि वार्षिकी ॥४९॥ "रक्तजाः
८०॥"
BHEHERECHERCHOICIRCHEHENRICTEHSRHICHCHHCHICICICISHCHCHCHE
पृ० ५० अशुद्धम् शुद्धम् | १३२१ २ वचनातिशयः । वचनातिशयः ।
१३२१ ७ गौत्र गोत्र १३२१ १२ कृतापराऽधेपि कृतापराधेऽपि १३२३ ७ बिघुट् विघुट् १३२५ ५ निपष्ल निष्फल १३२६ ९ अहिंसादिव्रत- तच्चारित्रम्
चारित्रम् अहिंसादिवत
तपञ्चकभेदेन पश्चकभेदेन ३१ ९ गु-प्तित्रय गुप्तित्रय ३३८ ११ पश्यति । पर्या पश्यति पर्या १३३९ १२ ब्रतानि व्रतानि १३४४ १ अदेवादीना अदेवादीनां १३४४ ९ शमोऽन्तानु शमोऽनन्तानु
५२ १ "उक्तं च-वरं उक्तं च-"वरं
पृ. पं० अशुद्धम् १३५२ ४ जैमिनि १३५४ ५ वार्पिकी १३५५ ४ ॥४८॥ १३६४ ५ रक्तजाः १३६४ ६ ८०॥ १३६८ ३ १३६८ ११ ६६७ १३६८ १२ ६६८ १३७० ३ पाप १३७० ८ १३७० ९ परस्त्रीं १३७० ११ ब्रूमः १३७७ १५ मद्यपस्यं १३७७ १५ क्लशितेव
कुष्ठिनोऽपि ६ । ६७
CHEHCHCHCHEHEREHETEHETCHEENCHETCHEICHEHCHCHCHEHCHCHCHER
प्राप
एवंविधामपि परस्त्री
ब्रूमः मद्यपस्य क्लेशितेव
॥१५२९॥
Jain Education

ww.jainelibrary.org

Page #627

॥ १५३० ॥
पृ०
पं० अशुद्धम्
१३८५ १४ परः (रं)
१३९४
११ पृच्छ
१३९५ ६ वृद्धि
Jain Education tional
शुद्धम्
परं
पुच्छ
१३९६ १० कूर्बरपूर
कूर्बरपुर
१३९७ २
मुपोषितः
मुपोषितः
१३९७ १३ शो (शा) किनी शाकिनी
१४०६ १४
ग्रहलोभ
ग्रहलोल
१४०८ ८
कंद
१४०८ १२
सह चितं
१४११ ४
पृथिव्यारम्भ
१४१५ १२
॥ ११७ ॥
१४२७
८
[हन्यते ]
१४२७ १०
मन्तभरेण
१४२७
१५ दृश्यते
वृद्धि
कन्द
सहचित्तं
पृथिव्यारम्भ
॥ ११८ ॥
(हन्यते)
मन्तरेण
दृश्यते,
पृ०
पं० अशुद्धम्
१४२९ १३ ज्ञाणार्णवे
१४४४
९ पूर्वोक्त
१४४४
१४४५
१४४९
९ तृष्णा
७
नेप्यमाणं
१४४९ १०
१४५२
१३
१४५३ ११
१४५४ ३ सकामां
४ पुण्यापाप पुण्यपाप
ज्ञान विशा ज्ञानविशा
ज्ञाना द्याष्ट ज्ञानाद्यष्ट
सकामां
१४६५ ४ दीनेवा
१४६८
शुद्धम्
ज्ञानार्णवे
पूर्वोक्त
१४७७ १
१४७७
२

तृष्णा
नेष्यमाणं
सकामा
सकामा
1
१२ जंधया श्लेषे जङ्घयाऽऽश्लेषे
कीर्तिताः
कीर्तिताः
समं ततः
समन्ततः
lalalala
3888888888eeeeeeeeee
।। १५३० ।।

Page #628

॥। १५३१ ॥
Jain Education I
haaleean
पृ० पं० अशुद्धम्
१४७९
६ श्लाघ्यं
१४८० २ प्रतिश्रते
श्लाध्यं
प्रतिश्रुते
१४८० ६ निष्क्रियो निष्क्रियो
१४८१ १ प्रवर्तनी प्रवर्तिनी
१४८१ २ दातृदेह- दातृदेयवि (य?)वि
१४८२ ६ कथ
१४८२ १४
१४८२ १५ धवं
१४८३ ६ जातः १४८३ न भवति
७
यदा धत्ते
शुद्धम्
शक्तः
१४८३ ११ जायमाने
दद (य) ते
१४८७ २
कथं
यदाधते
ध्रुवं
जातु
कथं शक्तः
जायमानो
ददते
पृ० पं०
१४८८ २
३
१४८८
१४८८ १२
१४८८ १२ मुजंगमम् भुजंगमम्
१४८९ ८
भेषजे
१४८९
१४९०
१४९०
१४९०
१४९१

अशुद्धम् शुद्धम् ॥ ६॥
॥६९॥
यदपि नृणाम् यदि पितॄणाम् प्रचुरो पात्र - प्रचुरापात्र संघातं संघाते
१२
९ संहतैः
साधेरा
(भैषजे)
संहतेः साधोरा
४ वितर्कवीचारं वीतर्कवीचा रं
६
प्रव
प्रवर्तते
स्नु (प्लु) प्यते प्लुप्यते
भीलुकः
भीरुक :
२
Breeeeeee
।। १५३१ ।।

Page #629

॥ १५३२ ॥
Jain Education
पृ० पं० अशुद्धम्
पृ०
पं०
१४९२
१ ददाती
१४९३
४
१४९२ ३
ही
१४९२ ४
जोगेत्यादि
जोग्गेत्यादि
१४९३ ७ पा (प) दानु १४९३ ८
१४९२ ६ परिजापेन परि जापेन जाति
जाती
१४९४ ४ हृतकल्मषः हृतकल्मषः १५१६ १२ मुणेयचं मुणेयवं
१४९३ १
दे (हे :) योपा हेयोपा
१५२३ २ खेमयूर मयूर
जैन संस्कृति संरक्षकसंघेन सोलापुरनगरस्थेन जीवराजजैन ग्रन्थमालायां वीरनिर्वाणसंवत् २५०२ तमे वर्षे [ इसवीये १९७६ तमे वर्षे ] प्रकाशिते दिगम्बराचार्येण अमितगतिना विरचिते श्रावकाचारे ये शुद्धपाठाः पाठभेदा वा सन्ति तेऽत्रोपन्यस्यन्ते-
tional
पृ०
१४८०
पं०
१४-१५
शुद्धम्
ददाति
अशुद्धम् शुद्धम्
निवि (वे)श्य निवेश्य

पदानु
चो
शुद्धः पाठः
प्रमाणेनाप्रमाणेन सर्वशून्यत्वसाधने । विकल्पद्वयमायाति कोकयुम्ममिवाम्भसि ॥ ८६ ॥ साधनेऽस्य प्रमाणेन सर्वशून्यव्यतिक्रमः । अङ्गीकृतेः प्रमाणस्य तन्निषेधविधायिनः ॥ ८७ ॥ प्रमाणव्यतिरेकेण सर्वशून्यत्वसाधने । सर्वस्य चिन्तितं सिध्येत्तत्त्वं केन निषिध्यते ॥ ८८ ॥ सर्वत्र सर्वदा तत्त्वे क्षणिके स्वीकृते सति । फलेन सह सम्बन्धो धार्मिकस्य कुतस्तनः ॥ ८९ ॥
addaadaaaaaaar
॥ १५३२ ॥

Page #630

।। १५३३ ॥
Jain Education Innal
१४९२
१४९३
पृ०
१४७६
१४७६
१४८२
१४८३
१४९१
१०
२
दिशिस्वान्तमो हू ँ हूँ नमो ह्रीँ हूः पदोत्तमम् । तत्र स्वाहान्तमो ही हूँ कर्णिकायां
विनिक्षिपेत् ॥ ४३ ॥
'ॐ हृ णमो अरहंताणं नमः' इति मूलमन्त्रः
ॐ णमो अरहंताणं हाँ स्वाहा, अङ्गुष्ठे । ॐ णमो सिद्धाणं
स्वाहा, तर्जन्याम् । ॐ णमो
आयरियाणं हूँ स्वाहा, मध्यमायाम् । ॐ णमो उवज्झायाणं ह। स्वाहा, अनामिकायाम् । ॐ णमो लोए सव्व साहूणं हूः स्वाहा, कनिष्ठिकायाम् ।
पं०
मुद्रितपाठः
६
११
८
६
र्भिन्नो
सर्वे सम्मूर्च्छना मताः
विफलदायी
दृश्यते जातु बैरको
पाठभेदः
भिन्ना
सम्मूर्च्छनभवा मताः विपुलसुखदायी जायते जातु
वैरागिको
For Final Use Only
Madeeedaceededa
६१३६
॥ १५३३ ॥

Page #631

Page #632
Jain Education Intemational For Privale & Personal Use Only